MUFASSAL

OSMANLI TARİHİ
RESİMLİ - HARİTALI
II. CİLT

MUSTAFA CEZAR

TÜRKTARİH KU RUM U
MUFASSAL OSMANLI TARİHİ

RESİMLİ - HARİTALI

II. CİLT
ATATÜRK KÜLTÜR, D İL VE T A R İH YÜKSEK KURUM U
T Ü R K T A R İ H K U R U M U Y A Y I N L A R I
1 V /A -2 -2 .1 . D iz i- S a . 8 b

MUFASSAL OSMANLI TARİHİ

RESİMLİ - HARİTALI

II. CİLT

M USTAFA CEZAR

TÜRK TARİH KURUMU BASIMEVİ - ANKARA

2 0 11
 Gezar, Mustafa, 1920-2009
Mufassal Osmanlı tarihi : Resimli-haritalı / Mustafa Cezar.— l.bsk.—
Ankara : T ürk Tarih Kurumu, 2010.
2. c. (xii s., s. 611-1182, [3] s.) : res. (kimi rnk.), portre, tıpkıbasım,
hrt. ; 24 cm. — (AKDTYK Türk Tarih K urum u yayınları ; IV/A-2-2.1.
Dizi - Sa. 8b).

Bibliyografya var.
ISBN 978 - 975 - 16 - 2321 - 8 (tk.)
ISBN 978 - 975 - 16 - 2340 - 9 (2.c.)

1. Osmanlı Imparatorluğu_Tarih. II. Dizi.

956. 1015

A tatürk Kültür, Dil ve T arih Yüksek K u ru m u ’n u n 16.06.2009 tarih ve 58 9 /4 1 ve

02.12.2009 tarih ve 601 /2 5 sayılı Y önetim K urulu K ararları gereği 5000 adet basılmıştır.

ISB N 978-975-16-2321-8 (tk.)

ISB N 978-975-16-2340-9 (2. c.)

İlk Baskı: İskit Yayınevi,

C. II, İstanbul 1958
T ü rk T arih K u ru m u ’n d a 1. baskı.

İlâve M etinler : M ustafa G ezar - M id h at Sertoğlu

Redaksiyon : Servet R . İskit - Z a rif O rg u n

Türk Tarih K urum u B asım evi

Akhun Caddesi No: 1
Sincan O rganize Sanayi Bölgesi Ankara
Tel: (0312) 267 16 11
 İÇ İN D E K İL E R

İ k in c i B a y e z id
Bayezid’in Tahta Geçmesi..............................................................................................613
Fatih, Yerine Bayezid’in Geçmesini mi Vasiyet Etmişti?...............................................614
C em Sultan H adisesi......................................................................................................... 615
Cem’irı Faaliyete Geçmesi...................... -...................................................................... 616
Cem ve Bayezid Kuvvetlerinin Yenişehir Muharebesi.....................................................617
Cem ’in Takibi Meselesi ve Gedik Ahmet Paşa.............................................................. 619
Cem Sultan Mısır’d a .....................................................................................................620
• Cem Tekrar Anadolu’da................................................................................................. 621
Cem’in Rodos Şövalyelerine Sığınması........................................................................... 623
Şehzade Cem Rodos’ta .................................................................................................. 624
Cem’in Fransa’y a Sevkedilmesi..................................................................................... 625
İkinci Bayezid ile Rodod Şövalyeleri Arasında Müzakere.............................................625
Cem’in Fransa’daki Hayatı ve Cem İçin Dönen Siyasî Manevralar............................ 626
M uhtelif Hükümetlerin Cem’i Ele Geçirme Teşebbüsleri..............................................629
Cem ’in İtalya’y a Nakli.................................................................................................. 629
Cem Sultan’ın Sekizinci Charles’a Teslimi.................................................................... 633
Cem Sultan’m Ölümü .................................................................................................. 633
CemSultan’ın Cesedinin Türkiye’y e N akli....................................................................636
Bayezid’in Saltanatının İlk Yılındaki Siyasî ve Askerî H a d ise le r...........................639
Boğdan Seferi................................................................................................................ 641
Kili ve Akkirman’m £ 'aptı.............................................................................................642
Seferden Dönen Bayezid’in Kışı Edirne’de Geçirmesi .................................................. 643
Boğdan Beyinin Mukabil Hareketi...............................................................................643
Malkoçoğlu Bâli Bey’in Boğdan Harekâtı...................................................................644
Lehistan’a Yapılan Akın Seferi .................................................................................... 645
Memlûklerle Münasebet ve Mücadele........................................................................... 645
Karaman Beyliğinin Sonu ve Ramazanoğullan ...........................................................647
Osmanlı-Memlûk Muharebesi......................................................................................648
FIersek-zâde Ahmet Paşa ’ran Esir Düşmesi ................................................................ 650
Veziriazam Davud Paşa ’nın Serdarlığı ....................................................................... 650
1488 Yılındaki Çarpışma ........................................................................................... 650
Dulkadır Beyi Alâüddevle’nin Memlûklerle Anlaşması ...............................................652
Osmanlı —Memlûk Barışı ........................................................................................... 653
 Bazı Devletlerden Gelen Elçiler.................................................................................... 664
Sultan Bayezid’in Rumeli Harekâtı............................................................................. 665
Sultan Bayezid’e Suikast ..............................................................................................666
Kanntiya, Istirya ve Karniyol’e 'Yapılan A kınlar......................................................... 668
İkinci Bayezid /¡¿imanında Türk Denizciliğinin Gelişmesi.......................................... 672
Kemal Reis ...................................................................................................................673
Osmanlı - Venedik Savaşı .......................................................................................... 675
Harbin Başlaması........................................................................................................ 676
Sultan Bayezid’in Mora’y a Hareketi ...........................................................................678
Sapienza Deniz Muharebesi ........................................................................................678
Inebahtı’nm Teslim Olması.......................................................................................... 679
Modon Kalesinin Z ap h ................................................................................................ 681
Koron ve JVavarin’in Alınması.......................................................................................682
Venedik Harbine Bazı Devletlenn Kuvvet Göndererek Müdahalesi ............................. 683
Müttefik Donanmasının Midilli’y i Kuşatması ........................................................... 684
Midilli’nin Yardımına ilk Defa Koşanlar .................................................................... 685
Müttefiklerin Yeni Tecavüzleri ..................................................................................... 685
Macarların Tecavüzü................................................................................................... 686
Venediklilerin Sulh Talebi ............................................................................................ 686
Osmanlı- Venedik Sulh Muahedesi .............................................................................. 687
Macaristan ile S u lh ......................................................................................................687
O sm anlı —İran M ü n a se b â tı........................................................................................... 688
Safevî Ailesinin Tarih Sahnesine Çıkması..................................................................... 688
Şeyh Güneyd ve Şeyh Haydar ...................................................................................... 689
Şah İsmail’in Dulkadvrlılara Hücumu .........................................................................693
Şah İsmail’in Anadolu’daki Faaliyeti...........................................................................694
Şahkulu Hadisesi ......................................................................................................... 695
Küçük Kıyamet denilen Korkunç Zelzele ...................................................................... 696
Sultan Bayezid’in Ş e h z a d e le ri........................................................................................697
Şehzade Mahmud ve Abdullah .................................. ..................................................697
Şehzade Şehinşah, Alemşah ve M ehm et....................................................................... 697
Şehzade Korkud ............................................................................................................698
Şehzade Ahm et.............................................................................................................. 702
Şehzade Selim............................................................................................................... 703
Şehzade Selim’in Babası ile M ücadelesi ..................................................................... 706
Kanşdıran Muharebesi................................................................................................. 706
Selim’in Hükümdar Olması.......................................................................................... 707
Bayezid’in Ö lüm ü .............................................................................................................708
İkinci Bayezid’in Şahsiyeti ..............................................................................................708
İkinci Bayezid Devrinde İlim ve K ü ltü r ...................................................................... 710
İkinci Bayezid Z am anında İm ar H areketleri .............................................................713

VI
B ir in c i S e lim (Y a v u z)...................................... ............................................................716
Selim’i Tebrik Eden Elçiler............................................................................................ 717
Selim’in Kardeşlerini ve Yeğenlerini Bertaraf Etmesi......................................................717
Şehzade Ahmed’in Başkaldırman.................................................................................. 717
Şehzade Ahmed’in Amasya’y a Girmesi......................................................................... 718
Küçük Şehzadelerin idam ı..............................................................................................718
Yavuz Selim ile Şehzade Ahmet Arasında Muharebe.....................................................719
Şehzade Korkud’un Öldürülmesi.................................................................................... 721
Yavuz Selim’i Zjyaret Eden Elçiler.................................................................................722
İlk Osm anlı - Safevî Ç arp ışm ası................................................................................... 723
Yavuz Selim’in Harp Hazırlığı............- ......................................................................724
Yavuz Selim’in Harp Karan......................................................................................... 725
Yavuz’un İstanbul’dan Harekeli................................................................................... 725
Yavuz He Şah İsmail Arasında Teati Edilen Mektuplar ..............................................727
. Asker ve Bazı Devlet Memurlarının Geri Dönmek istemeleri.......................................728
Yeniçerilerin Geri Dönmek için Direnmeleri...................................................................729
Ç aldıran M u h areb esi........................................................................................................ 730
İki Tarajin Kuvvetleri ve Harp Nizamı ........................................................................730
Çaldıran Meydan Muharebesinin Neticeleri- ................................................................ 734
Yavuz Selim Tebriz’d e .................................................................................................. 735
Yavuz Selim’in Tebriz’den Ayrılışı................................................................................736
Devlet Erkânı Arasında Yapılan Değişiklik ..................................................................736
Yavuz Selim’in Kış Mevsimini Amasya’da Geçirmesi.................................................. 737
Kemah’ın £aptı.............................................................................................................. 738
Dulkadir Beyliği Topraklarının ilh a kı..........................................................................739
Yavuz Selim’in İstanbul’a Avdeti ve Devlet Erkânından Bazı Kimseleri idam
Ettirmesi ...................................................................................................................... 740
Sinan Paşa’nın Veziriâzamlığa Getirilmesi ..................................................................742
Doğu ve Güneydoğu A nadolu’nun İlhakı.................................................................... 742
Osmanlı - İran Kuvvetleri Arasında Muharebe...........................................................745
Mardin ve Civarının £ 'aptı .......................................................................................... 746
Doğu Anadolu’nun İdarî işlerinin Nizamlanması........................................................ 747
O sm anlı —M em lûk M ünasebetleri ve Yavuz’un M ısır Seferi.................................747
Yavuz Selim’in Siyasî Manevraları.............................................................................. 749
Mısır Sultanının Tedbir ve Hazırlıkları ...................................................................... 750
Sinan Paşa’nın Fırat Boyuna Gönderilmesi..................................................................751
Teati Edilen Elçiler ......................................................................................................751
Yavuz Selim’in Harekete Geçmesi.................................................................................752
Merc-i Dabık Meydan Muharebesi.............................................................................. 753
Suriye’nin İşgali............................................................................................................. 755
Memlûklarda Yeni Hükümdar Seçimi ..........................................................................756

VII
 Gazze Hâdisesi.............................................................................................................756
Yavuz Selim’in Mısır’a Hareketi.................................................................................. 757
Çölün Geçilmesi ............................................................................................................759
Ridarıiye Muharebesi ....................................................................................................759
Yavuz Selim’in Harp P la n ı.......................................................................................... 760
Muharebenin Cereyan Şekli........................................................................................... 760
Tomanbay ’ın Kahire Baskını......................................................................................... 762
Yavuz Selim’in Kahire’y e Girişi.................................................................................... 762
Tomanbay’m Son Macerası ve Ölümü ......................................................................... 763
Yavuz Selim’e Suikast Teşebbüsü.................................................................................. 765
Yavuz Selim’in İskenderiye’y e Giderek Donanmayı Teftişi............................................766
Mısır’ın İlk Valisi ........................................................................................................ 769
Yavuz Selim’in M ısır’dan İstanbul’a Hareketi.............................................................769
Yunus Paşa’nın İdamı....................................................................................................770
Devletin Haıicî Siyasetiyle ilgili Bazı Hadiseler...........................................................771
Yavuz Sultan Selim’in Mulıyiddin-i Arabi’y e Türbe Yaptırması .................................775
Lübnan isyanı .............................................................................................................. 776
Yavuz’un İstanbul’a A vdeti..............................................................................................776
Yalıköşkünün inşası....................................................................................................... 776
Şehzade Kasım Meselesi...............................................................................................777
Bozoklu Celâl İsyanı.....................................................................................................777
Şehzade Murat Meselesi...............................................................................................778
Yavuz Selim Z am anında O sm anlı Denizciliği............................................................778
Yavuz Sultan Selim’in Ö lü m ü ................................................ ....................................... 784
Yavuz Selim ’in Ş ahsiyeti.................................................................................................. 786
B i r i n c i S ü le y m a n ( K a n u n î ) ..............................................................................................790
K anunî S üleym an.............................................................................................................. 790
Kanunî Süleyman’ın Adalet Siyaseti Takibine Dair ilk Örnekler..........................'....... 791
Canberdi Gazali isyanı.................................................................................................. 792
Şehsııvaroğlu Ali Bey’in Öldürülmesi............................................................................. 794
B elgrad’m Z a p tı..................................................................................................................795
Ordunun Hareketi ve Piıi Paşa’nın Fikri....................................................................... 795
Belgrad Civarında Bazı Kalelerin Z aptı........................................................................796
Belgrad’ın Z jıptı.............................................................................................................797
Kanunî’nin Belgrad’a Dâhil Oluşu................................................................................798
Kanunî’nin Şehzadelerinden Mıırad ve Mahmud’un Ölümü......................................... 798
Rodos Adasının Z a p tı....................................................................................................... 800
Rodos Hakkında Osmanlı Devlet Erkânının Fikri........................................................ 801
İki Tarafın Birbiri Hakkında Bilgi Edinmeye Çalışması..............................................801
Donanma ve Ordunun Hareketi......................................................................................802
Rodos Muhasarası......................................................................................................... 803

VIII
 Muhasara ve Müdafaa Tertibatı.................................................................................... 803
Muhasara Muharebeleri................ '................................................................................805
Rodos’un Teslim Olması................................................................................................ 806
Şövalyelerin Üstad-ı Azami Kanunî’nin Huzurunda.....................................................807
Şehzade Cem’in Oğlunun Yakalanması..........................................................................808
Kanunî Süleyman’ın İstanbul’a Avdeti........................................................................... 808
M ısır H a d ise le ri................................................................................................................. 810
Mustafa Paşa’mn Valiliği Sırasında Çıkan İsyan ......................................................811
Güzelce Kasım Paşa’nın Mısır Valiliği ........................................................................811
Hain Ahrned Paşa Hadisesi.......................................................................................... 812
Veziriâzam İbrahim Paşa’mn Mısır’a Gönderilmesi.....................................................813
İstanbul’d a Yeniçeri İsyanı...............................................................................................815
Ferhad Pasa’nm idamı ................................................................................................ 816
O sm anlı - M acar M ünasebetleri ve M ohaç M uharebesinden Viyana
M uhasarasına K a d ar M acaristan H adiseleri.............................................................. 816
Alman - Fransız Mücadelesi Karşısında Osmanlılar ................................................ 817
Belgrad’ın Zaptından Sonra Macar Hududu .............................................................. 822
Kanunî Süleyman’ın Macar Seferine Hareketi.............................................................. 823
Tuna Boyunda Bazı Kalelerin %aptı............................................................................ 824
Macarların Hazırlık ve Hareketleri................................................................................825
İki Tarafın Kuvvetleri......................................................................................................826
Mohaç Meydan Muharebesi.......................................................................................... 827
Kanunî Süleyman Budin’de.............................................................................................831
Kanunî’nin Budin’den İstanbul’a Avdeti........................................................................ 833
Janos £ 'apolyai’nin Macar Kralı Seçilmesi ve Ferdinand..............................................833
Ferdinand’ın Budin’e Girmesi......................................................................................... 835
Kanunî’nin İkinci Macaristan Seferi ve Viyana Muhasarası......................................... 835
Arşidük Ferdinand’m Teşebbüsü......................................................................................838
Veziriâzamın Serasker Tayin Edilmesi..........................................................................839
Kanunî Süleyman’ın Ordu ile Harekete Geçmesi............................................................839
Osmanlılann İkinci Defa Budin’e Girişi....................................................................... 840
V iyana’nm Birinci M u h asarası.......................................................................................841
Viyana’mn Muhasara ve Müdafaası için Alınan Tertibat ......................................... 842
Muhasara Muharebeleri...............................................................................................844
Viyana Muvaffakıyetsizliğinin Sebep ve JVeticeleri........................................................ 847
K an u n î’nin M acaristan’a Ü çüncü Girişi ve Alm an Seferi.......................................848
İstanbul’a Gelen Avusturya Elçileri ............................................................................ 849
Ferdinand’m Budin’e Taarruzu ................................................................................... 850
Behram Paşa’mn Öldürülmesi.......................................................................................851
Kanunî Süleyman’ın Sefere Ara Vermesi........................................................................851
Ordunun M iktarı............................................................................................................852

IX
 Kanunî Süleyman’ın İstanbul’dan Hareketi....................................................................852
Teni Bazı Kalelerin ^flptı...............................................................................................853
Guns Kalesinin Muhasara ve Zaptı................................................................................854
Kanunî’nin Ferdinand’ı Muharebeye Davet M ektubu................................................... 855
Ordunun Harekâta Devamı........................................................................................... 855
Alman Seferinin Neticeleri...............................................................................................857
Şarlken Namına Koron’un Zaptı ve Geriye Alınması......................................................857
Ferdinand ile Yapılan İlk Sulh Muahedesi..................................................................... 858
İbrahim Paşa’mn Avusturya Elçileriyle Konuşmaları.....................................................859
A nadolu’d a İsyan H âdiseleri........................................................................................... 865
Baba Zjınnun Hadisesi.................................................................................................. 866
Domuzoğlu, Tekçe Bey ve Veli Halife Hâdiseleri...........................................................867
Kalender Çelebi isyanı................................................................................................... 868
Üzeyrli Seyid Hâdisesi................................................................................................... 871
Irakeyn Seferi...................................................................................................................... 872
İran’a Harp Açılmasına Sebep Olan Hâdiseler.............................................................873
Veziriâzam İbrahim Paşa’mn Doğu Seferine Hareketi.................................................. 874
Van Gölü Çevresinin Alınması........................................................................................875
İbrahim Paşa’nın Tebriz’e Giıişi................................................................................... 875
Kanunî Süleyman’ın İran’a Hareketi............................................................................. 877
Osmanlılara itaatini Bildirenler.................................................................................... 877
Bağdad Üzerine Hareket................................................................................................878
Kanunî Süleyman Bağdad’da.........................................................................................879
İskender Çelebi’nin İdamı Meselesi............................................................................... 881
Irakeyn Seferinden Çıkarılacak Neticeler.........................................................................885
Veziriâzam İbrahim Paşa’mn idam ı............................................................................. 886
K a n u n î’nin İran ’a İkinci Seferi.......................................................................................887
Elkas M irza’nın İlticası................................................................................................890
İran Seferi İçin Ordunun Hazırlanması.........................................................................891
Kanunî Süleyman’ın İstanbul’da Hareketi..................................................................... 891
Kanunî Süleyman Tebriz’de........................................................................................... 894
Kanunî’nin Van’dan Ayrılışı ve Iranlıların Çapul Hareketleri.......................................895
Elkas M irza’nın Isfahan Tarafına Hücumu................................................................. 895
Hoy’un Zaptı ve Gürcistan Hareketi.............................................................................. 896
Kanunî Süleyman’ın İstanbul’a Avdeti...........................................................................897
N ahcivan Seferi...................................................................................................................897
D oğu A nadolu’da İran ’ın T ecavüzleri..........................................................................900
Veziriâzam Rüstem Paşa’nın Anadolu’y a Gönderilmesi................................................901
Kanunî’nin Halep’e Muvasalatı.................................................................................... 903
Ordunun Doğu Anadolu’daki Yürüyüşü.........................................................................903
Kanunî’nin Şah Tcıhmasp’a Mektubu............................................................................ 904

X
I

İran Toprağına Giriş....................................................................................................... 905

İran Şahından Gelen Mektuplar.................................................................................... 906
Amasya Muahedesi........................................................................................................ 907
Düzmece Mustafa Hadisesi........................................................................................... 908
Boğdan Seferi...................................................................................................................... 909
K an u n î D evrinde T ürk Denizciliği ve B arbaros H a y re d d in ..................................912
Barbaros’un Cezayir’de Yerleşmesi.................................................................................. 912
Barbaros ’un Tekrar Korsanlığa Başlaması..................................................................... 914
Barbaros’un İkinci Defa Cezayir’e Yerleşmesi................................................................ 916
Penon Adasının £ 'aptı.....................................................................................................916
Hızır Reis’in Donanması Marsilya Sularında.............................................................. 917
Barbaros’a Karşı Andrea Doria......................................................................................917
Barbaros’un Endülüs Müslümanlannı Afrika’y a Nakli................................................922
Barbaros’un İstanbul’a Gelişi......................................................................................... 923
■Barbaros’un Veziriâzam İbrâhim Paşa ile Görüşmesi....................................................924
Barbaros Hayreddin Paşa’mn İlk Seferi........................................................................ 925
Barbaros’un Tunus’u £ a p tı...........................................................................................925
Şarlken’in Tunus’u Geri Alması..................................................................................... 926
Tunus’u Yağma ve Katliam.............................................................................................928
Barbaros’un Balear Adalarına Hücumu.........................................................................929
Barbaros ’un İtalya Seferi................................................................................................ 930
Solin ve Klis Kaleleri Hadisesi........................................................................................930
Adriyatik Harekâtı ve Korfu Muhasarası........................................................................931
Donanmanın ve Padişahın Harekete Geçmesi................................................................ 932
Donanmanın Harekâtı....................................................................................................932
Barbaros’un Kıklad Adalarındaki Fetihleri.................................................................... 934
Napoli di Romania Kalesinin Muhasarası.................................................................... 934
Barbaros’un İkinci Adalar Seferi..................................................................................... 935
Girit A kını...................................................................................................................... 936
Preveze Muharebesi........................................................................................................ 937
Preveze’y e Baskın Hareketi............................................................................................ 938
Barbaros’un Düşmandan Haber Alm ası....................................................................... 939
İki Tarafın Kuvvetlen......................................................................................................939
Mücadelenin İlk Safhası................................................................................................. 940
Düşmana Kat’î Darbenin Vurulması............................................................................. 941
Kanunî’nin Preveze Z af erinden Haberdar Olması................................... ......................945
Kastelmıovo Kalesi Hâdisesi........................................................................................... 946
Venediklilerle Sulh Yapılması.......................................................................................... 947
İspanyollarla Mücadele ve Fransızlara Yapılan Yardım................................................ 948
Şarlken’in Cezayir’e Çıkarma Yapması..........................................................................949
Barbaros Fransa Yolunda.............................................................................................. 953

XI
 Mce’in £aptı...................................................................................................................956
Barbaros’un İstanbul’a Dönüşü..................................................................................... 957
Barbaros’un Ölümü........................................................................................................ 958
Sokollu Mehmed ve Sinan Paşaların Kaptan-ı Deryalığı..............................................958
O sm anlı —Fransız M ünasebetleri..................................................................................958
Fransızlarla imzalanan IlkAhidnâme........................................................................... 963
Turgud Reis’in D eniz Savaşları.......................................................................................969
Tiırgud Reis’in Tunus Kıyılarındaki Faaliyeti............................................................... 972
Cerbe Vak’a sı................................................................................................................. 973
Trablusgarb’ın Z aptı......................................................................................................974
Turgud Reis Devlet Hizmetinde..................................................................................... 976
Fransızlara Denizden Yapılan Yardım...........................................................................977
Turgud Reis’in Trablusgarb Beylerbeyliğine Tayini.......................................................977
Piyale Paşa’nm Akdeniz Seferleri................................................................................... 978
Mayorka Seferi............................................................................................................... 979
Avlonya Seferi..................................................................................................................981
Cerbe Savaşı....................................................................................................................981
Malta Muhasarası......................................................................................................... 987
Malta’y a Giden Türk Kuvvetlen....................................................................................988
Malta’y a Çıkarma Yapılması.........................................................................................990
Turgud Paşa ’nın Şehadeti...............................................................................................991
Malta Muhasarasının Uzaması.................................................................................... 992
Malta Muhasarasının Kaldırılması.............................................................................. 992
Sakız Adasının Z aP ^ .....................................................................................................994
Kızıldeniz D onanm ası ve H ind Seferleri..................................................................... 995
Memlûkler ve Portekizliler..............................................................................................996
Osmanlılar ve Hind Denizindeki Portekizliler............................................................... 997
Hadım Süleyman Paşa ve Kızıldeniz Donanması......................................................... 998
Süleyman Paşa’nın Aden’i Zaptı ve Hind Seferi............................................................999
Hindistan’da Din kalesinin Muhasarası..................................................................... 1001
Yemen Fethinin Başlangıcı............................................................................................ 1001
Yemen’de Osmanlı Hâkimiyetinin Genişlemesi.............................................................1003
Pirî Reis ve U m m an Denizindeki Faaliyeti............................................................... 1004
M urad Reis’in Süveyş K a p ta n lığ ı................................................................................1006
Seydî Ali R eis....................................................................................................................1007
1533’ten 1562’ye K a d ar O sm anlı - Avusturya M ü n aseb etleri........................... 1008
Sava Boylannda Avusturya Tecavüzü ve Pertizo Z afe r i..............................................1009
Macaristan Sınırındaki Hâdiseler................................................................................1010
Osmanlı - Venedik Sulhü Karşısında Ferdinand......................................................... 1011
Janos Zapolyai’nin Ölümü.......................................................................................... 1011
Ferdinand’ın Macaristan’a Tecavüzü........................................................................... 1013

XII
 Kanunî Süleyman’ın 1541 Macaristan Seferi.............................................................1013
Budin Önünde Çarpışmalar ve AvusturyalIların Mağlûbiyeti..................................... 1014
Macaristan’ın Bir Eyalet Haline Getirilmesi .............................................................1015
Budin’de İlk Eyalet Teşkilâtı........................................................................................1016
Avusturya Hükümetinin Teklifleri................................................................................1018
1543 Macaristan Seferi...............................................................................................1020
Ferdinand’ın Gönderdiği Yeni Elçi................................................................................1020
Ferdinand’m Budin’e Yeni Tecavüzü............................................................................ 1020
Kanunî’nin Sefere Çıkışı...............................................................................................1022
Macaristan’daki Bazı Kalelerin Z aptı.........................................................................1023
Esztergom ve İstolni Belgrad Kalelerinin /¡ßph............................................................1023
Macaristan’da 1544 Yılındaki Harekât ....................................................................1029
Charles-Quint ve Ferdinand ile Baş Senelik Sulh........................................................ 1030
Erdel Meselesi.............................................................................................................. 1037
Papaz Martunizzi’nin Faaliyeti.................................................................................. 1037
Kanunî ve Ferdinand’ın Mektupları............................................................................. 1039
Sokullu Mehmed Paşa’nın Erdel Harekâtı...................................................................1040
Tamşvar’m İlk Muhasarası......................................................................................... 1042
Lipova’mn AvusturyalIlar Tarafindan İstirdadı...........................................................1042
AvusturyalIların İhaneti ve Martunizzi’nin Öldürülmesi.............................................1043
AvusturyalIların Segedin Baskını.................................................................................1044
Kara Ahmed Paşa’nın Erdel Harekâh........................................................................ 1045
Vesprim’in Zaptı...........................................................................................................1045
Tamşvar’ın Z ap h ......................................................................................................... 1046
Hadım Ali Paşa’nın Fetihleri.......................................................................................1049
Szolnok’un Z ap h ......................................................................................................... 1OM
Eğri Muhasarası...........................................................................................................1050
Tuygun Paşa’nın Budin Valiliği................................................................................... 1053
Avusturya ile Altı Aylık Mütareke................................................................................1054
Hadım Ali Paşa’nın Sigetvar Muhasarası...................................................................1056
Korniyol’e Akın ve Macaristan’da Bazı Kalelerin Zaptı..............................................1057
Kraliçe İsabelle ve Erdel’in idaresi Meselesi................................................................ 1057
1562 O sm anlı - Avusturya S u lh ü ................................................................................1059
O sm anlıların Yükselme Devrinde Avrupalılara Ü stünlüklerinin S eb ep leri.....1061
O sm anlılann Yükselme D evrinde A vrupa ve Asya D evletleri............................. 1066
Venedik Cumhuriyeti.....................................................................................................1066
Ceneviz Cumhuriyeti.....................................................................................................1069
Floransa Dukalığı........................................................................................................ 1070
Milano Dukalığı...........................................................................................................1073
Napoli Krallığı............................................................................................................. 1075
Papalık Hükümeti........................................................................................................ 1076

XIII
 Ispanya.........................................................................................................................1078
Portekiz.........................................................................................................................1081
İngiltere.........................................................................................................................1082
Rusya............................................................................................................................ 1085
Lehistan.........................................................................................................................1092
Fransa...........................................................................................................................1095
Almanya - Avusturya.................................................................................................. 1096
İran.............................................................................................................................. 1099
K a n u n î’nin Ş ehzadeleri................................................................................................. 1100
Şehzade Mehmet.......................................................................................................... 1100
Şehzade M ustafa......................................................................................................... 1104
Şehzade Cihangir......................................................................................................... 1110
Düzme Mustafa Vak’a sı..............................................................................................1111
Şehzade Bayezid...........................................................................................................1113
Şehzadeler ve Riistem Paşa.......................................................................................... 1114
Şehzadeler Davasında Lala Mustafa Paşa’nın R olü.................................................. 1115
Bayezid ve Selim’in Sancak Merkezleri....................................................................... 1119
Veliahdlık Mücadelesinin Hakikî Sebepleri ................................................................ 1119
Şehzadelerin Sancaklarının Değiştirilmesi....................................................................1120
Bayezid’in Amasya’y a Gitmek istememesi.................................................................. 1122
Selim’in Durumu......................................................................................................... 1123
Şehzadelere Gönderilen JVasihatçiler............................................................................. 1125
Bayezid’in Teni istekleri...............................................................................................1126
Bayezid ve Selim’in Asker Toplamaları....................................................................... 1127
Bayezid’in Asi ilânı ve Katline Fetva Alınması..................:........................................1128
Konya Muharebesi........................................................................................................ 1129
Bayezid’in İran’a Sığınması.........................................................................................1130
Bayezid’in İran’a Sığnmasından Doğan Meseleler...................................................... 1132
Şah Tahmasp’m Bayezid’in Affı İçin Tavassutu......................................................... 1133
Bayezid’in İran’da Hapsedilmesi.................................................................................1134
Iran ile Osmanlılar Arasında Müzakereler..................................................................1134
Bayezid’in Öldürülmesi................................................................................................ 1135
Bayezid Hâdisesinin Doğurduğu Neticeler...................................................................1137
K an unî Devrinde im paratorluğun İdarî D u ru m u .................................................. 1139
Osmanlı idare Teşkilâtının Hukukî Tönü....................................................................1141
K IR IM H A N L IĞ I...................................................................................................................1142
M e n g li G i r a y ................................................................................................................ 1143
M e h m e d G i r a y .............................................................................................................1144
G a z i G i r a y ...................................................................................................................... 1144
S a a d e t G i r a y ..................................................................................................................1145
S a h ip G i r a y ....................................................................................................................1145

XIV
 D e v le t G i r a y ..................................................................................................................1147
K ırım H im aye İdaresindeki H ususiyetler..................................................................1149
M E K K E -İ M Ü K E R R E M E E M İR L İĞ İ..........................................................................1150
EFLAK ..................................................................................................................................... 1152
İkinci Bayezid ve Yavuz Selim Z am anınd a E fla k ................................................... 1154
K an u n î Süleym an Z am anında E flak..........................................................................1155
B O Ğ D A N .................................................................................................................................. 1157
E R D E L ......................................................................................................................................1158
K a n u n fn in Son Seferi ve Ö lü m ü ................................................................................1159
1562’de Hudut Hâdiseleri.......................................................................................... 1159
Ferdinand’ın Öliimü.....................................................................................................1161
Sigetvar Seferinin Sebepleri.................... .......................................................................1162
Sokullu Mustafa Paşa’mn Faaliyeti............................................................................. 1164
Maksimilyan’ın Hazırladığı ve Gönderdiği Son E lçi.................................................. 1165
İlk Çarpışmalar............................................................................................................1166
Kanunî’nin Yolculuğu ve Erdel Beyini Kabulü.............................................................1167
Drava Nehrinin Geçilmesi............................................................................................ 1169
Arslan Paşa’mn idamı................................................................................................. 1170
Sigetvar’ın Muhasarası ve %aptı..................................................................................1171
Kanunî Süleyman’ın Ölümü......................................................................................... 1174
Gyula Kalesinin Z flph.............. ........... ...................................................................... 1175
Sigetvar’ın Z aPt l ...........................................................................................................^ 7 7
Sokullu’nun Aldığı Tedbirler........................................................................................1177
Sigetvar’dan Ayrılış....................................................................................................... 1181
BİBLİYOGRAFYA................................................................................................................. 1183

İLAVELER
67. Fatih’in Ö lüm Sebebi Neydi?.......................................................................................... 611
68. C em ’in Şairliği....................................................................................................................637
69. Fatih ve İkinci Bayezid Z am anında İktisadî ve T icarî D u r u m ...............................654
70. Fatih ve İkinci Bayezid Z am anındaki V eziriâzam lar................................................ 656
Gedik Ahmet Paşa...........................................................................................................657
İshak Paşa...................................................................................................................... 658
Rum Mehmet Paşa......................................................................................................... 658
Karamanî Mehmet Paşa................................................................................................. 659
Davud Paşa.................................................................................................................... 659
Hersek-zade Ahmet Paşa................................................................................................ 659
Çandarlı İbrahim Paşa.................................................................................................. 660
Mesih Paşa..................................................................................................................... 660

XV
 Hadım Ali Paşa.............................................................................................................660
71. İlk O sm anlı —Rus M ü n a se b e ti.......................................................................................667
72. A kıncılar............................................................................................................................... 700
7 3. İkinci Bayezid Z am anındaki H ü k ü m d a rla r................................................................ 714
74. G alata S a ra y ı...................................................................................................................... 720
75. M em lûkler............................................................................................................................ 748
76. Em ânât-ı M üb areke.......................................................................................................... 767
77. Halifelik.................................................................................................................................773
78. Yavuz Selim Z am anındaki M eşhur Alimlerden: Zembilli Ali Cem alî Efendi ....780
79. K an unî Süleym an’ın K anunnam esinde Yavuz Selim’in Tesir ve H issesi............782
80. Yavuz Selim Z am anındaki H ü k ü m d arla r....................................................................788
81. Yavuz Selim ve K anunî Z am anındaki M eşhur Alimlerden: İbn-i K e m â l...........809
82. Fransa Kralı François ile Annesinin Padişaha M ektupları ve K an u n î’nin
C ev ab ı................................................................................................................................... 820
83. K aabız M eselesi................................................................................................................. 870
84. İbrahim P aşa....................................................................................................................... 888
85. Sultan Süleym an K a n u n n â m e si.................................................................................... 892
86. F u z u lî.................................................................................................................................... 898
87. B arbaros H ayreddin P a ş a ................................................................................................920
88. K apitülâsyonlar...................................................................................................................964
89. T urgud Reis..........................................................................................................................970
90. Lûtfi P a ş a ........................................................................................................................... 1024
91. Yavuz Selim ve K an u n î Süleym an Z am anındaki V eziriâzam lar.........................1031
Koca Mustafa Paşa......................................................................................................1031
Dukakirı Oğlu Ahmed Paşa..........................................................................................1031
Hadım Sinan Paşa....................................................................................................... 1031
Yunus Paşa...................................................................................................................1032
Pirî Mehmed Paşa....................................................................................................... 1032
İbrahim Paşa................................................................................................................ 1033
Ayaş Paşa..................................................................................................................... 1033
Lûtfi Paşa..................................................................................................................... 1034
Hadım Süleyman Paşa................................................................................................1034
Riistem Paşa................................................................................................................ 1035
Kara Ahmed Paşa........................................................................................................ 1035
Semiz Ali Paşa............................................................................................................. 1035
92. K an u n î’nin O ğullarının S ünnet D ü ğ ü n leri.............................................................. 1101
93. Riistem P aşa...................................................................................................................... 1107
94. H iirrem S ultan..................................................................................................................1116
95. Şehzade Bayezid’in Şairliği ve M anzum A f T a le b i................................................ 1124
96. K anunî Süleym an’ın Şahsiyeti......................................................................................1176
97. K anunî Süleyman Z am anındaki H ü k ü m d a rla r...................................................... 1179

XVI
 BU E S E R İÇ İN
S A L A H İY E T L İ B İR H E Y E T L E Ç A L IŞ A N L A R

METİN VE İLÂ V E LE R : MUSTAFA CEZAR

(T A R İH ÖĞRETM ENİ)

BAZI İLÂVELER : MİDHAT SERTOĞLU

(BAŞVEKÂLET ARŞİVİ U. MÜDÜR MUAVİNİ)

REDAKSİYON: SERVER R. İSKİT VE ZARİF

ORGUN (T O P K A P I SARAYI MÜZESİ ESKİ
M ÜTEHASSISLARINDAN )

R E S İM L E R H A K K IN D A İZ A H :

P a d işa h la rın p o r t r e l e r i : İk in ci S u lta n Mah-

m u d ’a k a d a r olan k lâsik oval se ri; Ü çüncü S ul­
ta n S elim zam an ın d a re ssa m K ap ıd ağ iı K ostan-
tin ’e y a p tırılm ış ve b u n u n için m ev cu t v esika­
la ra g ö re Ü çüncü A h m et zam an ın d a A vrupalI
b ir ressa m a y a p tırıla n to p lu şe c e re re sm in d e n
fa y d a la n ılm ıştır. D iğer p o r tre le r in e k se risi Top-
k a p ı sa ra y ı m üzesi re sim g a le risin d e k i ta b lo la r­
d a n a lın m ıştır. İk in ci S u lta n M u stafa’y a kadar
olan d a ire şe k lin d e k i k ü ç ü k tir e re s im le r ise
İngiliz d iplom atı R lca u t’n u n ik i c ilt o la ra k al-
m an cay a çev rilip 1694 v e 1701 de b asıla n m e şh u r
ta rih in d e n n a k le d ilm iştir. B u s e rile r d ışın d ak i
p o rtre le rle v a k a re sim le ri m u h te lif m üze, arşiv ,
alb ü m ve k ita p la rd a n alın m ış o lu p , b âzı v a k a la ­
r ın c a n la n d ırılm a sı v e te tk ik in in k o la y la ş tırıl­
m ası icln d e ressa m la rım ız la h a rita c ım ız ın fırç a
v e k a le m le rin d e n fay d a la n ılm ıştır.

R e sim lerd e n , ic a b e d e n le rin a ltın a n e re d e n a lın ­

dığı veya kim e a id old u ğ u y azılm ıştır.

★
O rijinal yazı v« resim lerim izin
h»r hakkı mahfuzdur.
 Fatih’in Ölüm Sebebi Neydi?
(tlâve : 67)
★
B iiyük T ü rk h ü k ü m d a rı F a tih S u ltan
M eh m et 1481 y ılı m ay ısın d a y e n i b ir s e ­
f e re ç ık tığ ı s ıra d a G ebze’de T e k fu r Ç ayırı
d e n ile n y e rd e ö ld ü (3 m ay ıs 1481). F a ­
tih ’in 27 n isa n d a Ü sk ü d a r’a g eçtiğ i s ıra ­
d a h a s ta o ld u ğ u g ö rü lm ü ştü . D em ek k i,
o, e n az b ir h a fta lık h a s ta lığ ı m ü te a k ip
v e fa t e tm iştir. B ir kısım k a y n a k la rın b il­
d ird iğ in e g ö re F a tih ’in h a s ta lığ ı n ik ris
(goute) d e n ile n m a fsa l a ğ r ıla rı id i. Â şık
P aşa zad e « v efatın a sebep ay ağ ın d a z a h m e t
v ardı» cü m lesiy le F a tih ’in ö lü m ü n e sebep
olan h a s ta lığ ı ta r if e tm e k te d ir. N ik ris’te n
m u z ta rib e n ö len O sm an G azinin h a s ta lığ ı
iç in d e ay n i ifa d e y i k u lla n d ığ ın a b a k ılırs a
b u ta r if i ile de n ik ris i k a s te ttiğ in e h ü k m e­
d ileb ilir.
F a tih ’in ö lü m se b e b in e a it u m u m î k a ­
n a a t şim diye k a d a r n ik ris h a s ta lığ ı ü z e rin ­
d e to p la n m a k ta idi. A n cak son za m a n la r­
d a b azı ta r ih ç ile r F a tih ’in zeh irlen m iş ol­
m ası ih tim a li ü z e rin d e d u rm a k ta ve b u ­
n u n için d e  şık p a şazâ d e’de g ö rü le n m a n ­
zum b i r p a rç a ile V en ed ik a rşiv in d e m ev­
c u t b i r v e sik a d a n m â n a la r ç ık a rm a y a ça­
lışm a k ta d ır. Bazı ta rih ç ile rin b ö y le b ir
m â n â ç ık a rm a y a u ğ r a ş tık la r ı Â şık paşazâ-
de ta rih in d e k i şiir a y n en şöyledir:
T a b ib le r şe rb e ti k im v ird i H âne
O H an içdi şa rab -ı k a a n e k a a n e
C iğ erin d o ğ ra d ı ş e rb e t o H ân ın
T lem in d em z â ri itd i y â n e y â n e
D idi n iç ü n b a n a k ıy d ı ta b ib le r
B o y a d ıla r c iğ e ri c â n ı k a a n e
İs a b e t itm e d i ta b ib şa râ b ı
T ım a rla rı k a m û v a r d ı ziyâne
T a b ib le r H ân e çok ta k s irlik itd i.
B u d u r d o ğ ru k a v il düşm e g ü m ân e
D u a e t  şık ı b u H ân h a k k ın d a
K i n û r-u r a h m e te c â n ı boyâne.
 şık p aşazâd e’n in b u şiirin d e n F a tih ’e
şü p h e li b ir ilâç v erilm iş, o lab ileceğ in e d a ir
b ir im a sezm ek m ü m k ü n se de, faydasız
b ir te d a v i y ü z ü n d e n p a d iş a h ın z a h m e t ve
eziy ete m a ru z k a lış ın a a it şik â y e t d a h a
b â riz g ö rü n m e k te d ir.
 şık p aşazâd e’n in b u m an zu m p a rç a s ın .
611
—>
dan b aşk a, b ir de F r. B a b in ^ e r’in V enedik
a rşiv in d e b u ld u ğ u b ir v esikaya istin a d e n
V en ed ik ’lile rin F a tih ’i z e h irle tm e k te ş e b ­
b ü sle rin d e b u lu n d u k la rın ı isb a ta çalışm a k ­
ta d ır: B a b in g e r, R om a’da m ü n te ş ir «Ri-
v ista d e g li stu d i orien tali» isim li m ecm ua,
d ak i m ak alesin d e: F a tih ’in h e k im le rin d e n
Y akup P a ş a ’n ın h a y a tın ı in c e liy e re k , b u
a d a m ın , 1454 d en itib a re n V en ed ik lilere
sa tılm ış b ir k im se olduğu ve b u h ü v iy eti
b a k ım ın d a n p ad işah a ih a n e te h a z ır b u lu ­
n ab ileceğ i n e tic e sin e v a rm a k ta d ır.
A slen b ir İta ly a n y ah u d isi olan h ek im
Y akup, islâm iy eti k a b u l etm iş, O sm anlı
sa ra y h iz m e tin e a lın d ık ta n so n ra v ezirlik
rü tb e s in e k a d a r y ü k se lm iştir. F a tih ’in faz­
laca itim a d ın ı haiz olan h e k im Y ak u p P a ­
şa b ir m ü d d e t H ek im b aşılık ta b u lu n m u ş­
tu r . F a k a t k en d isin i K a ra m a n î M ehm et
P a şa hiç se v m ed iğ in d e n o n u n veziriâzam -
lığ ı s ıra s ın d a h e k im b a şılık ta n çık arılm ış­
t ır . M aam afih F a tih ’in h a sta lığ ı sırasın d a
ilk d efa ted av iy e o n u n başlad ığ ı, p ad işa­
h ın s ıh h a ti iyiliğe d o ğ ru g itm ey in ce vezi­
ria z a m ın tavsiyesiyle h ek im L â ri’n in işe
m ü d a h a le e ttiğ i, bu a ra d a L â ri’n in , Y akup
P a şa n ın te d a v i şe k lin i d e ğ iştirm ek le kal-
m ıy a ra k M ehm et P a şa n ın h a tır ı için o n u n
k a tlin e d ah i ç a lıştığ ı an la ş ılm a k ta d ır.
F r. B a b in g e r’ln h ek im Y akup P a şa h a k ­
k ın d a s e rd e ttiğ i m ü ta lâ a y a m u k ab il b ir
de; Ş ak ay ık ’ta h e k im L â ri’n in ; F a tih ’in
ö lü m ü n e se b ep olan h a sta lığ ı esn asın d a,
te d a v id e d ik k atsizlik e ttiğ in e d a ir s a tır la r
g özönüne g e tirilin c e , m esele b ü s b ü tü n k a ­
r ış m a k ta d ır. Ş akayık’m v e rd iğ i b u bilgi
d o ğ ru old u ğ u ta k d ir d e h ek im L â ri’n in ce.
zaya ç a rp tırılm a s ın ın lâzım g eld iğ i d ü şü ­
n ü le b ilir. H alb u k i L â ri’n in B ayezid’in
h u su sî h e k im le ri a ra sın d a y e r a ld ığ ı gö­
rü lm e k te d ir.
 şık p aşazâd e’d ek i m anzum p a rç a , F r .
B ab in g e r’in e le ald ığ ı V enedik v esik ası ve
Ş ak ay ık ’ta h ek im L â ri h a k k ın d a k i b ir iki
s a t ır d ışın d a , F a tih ’in ö lüm ü ü z e rin d e
şü p h e y a r a tıc ı b a şk a b ilg iy e ra stla n m a -
m a k ta d ır. M am afih b u h u su s ta şim dikin,
d e n d a h a k a t’î b ir n e tic e y e v a ra b ilm e k
için , so n za m a n la rd a o rta y a a tıla n güphe*
y i izâle v ey a tak v iy e ed ece k y en i vesika­
la r ın b u lu n m a sın ı b e k le m e k lâzım d ır.
 İkin ci B aye zid'in tuğra sı

İKİNCt BAYEZİD
*
Bayezid'in padişah olm ası — Cem Su ltan'ın saltanat dâvSsı — Cem 'in M ısır'a gitmesi — Cem 'in
M ısır'd a n A n adolu'ya gelm esi — Rodos şövalyelerine sığın m ası — Cem 'in Fransa ve İtalya'daki
hayatı — Sultan Bayezid'in Boğdan sa'e ri — Kili ve A k k irm a n 'ın zaptı — Lehistan'a yapılan akın
— Osm anlI - M em lûk m ünasebetleri — M em lûklerie harp — En dü lü s isiâm ları ve O sm an lIlar —
Bayezid devrinde T ü rk denizciliği — M acarlarla münasebetler — Osm anlı - V enedik savaşı —
O s m a n lI-İr a n münasebetleri — Şehzade Selim 'in hüküm darlığı zorla elde etmesi.
*

F a tih S u lta n M eh­ derd i. V ez iriâz am ’m

------------- --------
m e t G ebze c iv a rın ­
d a ö lü n c e V eziriâ -
zam K aram anî
M e h m e t P aşa, y en i
p a d iş a h t a h t a ge -
çinceye k a d a r F a -
t i h ’in ö lü m ü n ü a s ­
k e rd e n s a k la m a y a
g a y re t e d e rk e n b ir
ta r a f t a n d a ş e h z a ­
d e le re h a b e r gön -
d erd i. F a tih ’in ce -
n a z e s in i e t r a f ı k a -
p a lı b ir a ra b a y a
k o y d u ra ra k İ s ta n -
b u l’a g ö n d erd i, e t ­
rafa da p a d iş a h ın
te d a v i iç in m e rk e zi
h ü k ü m e te d ö n d ü ğ ü
şe k lin d e b ir h a v a d is
y a y m ıy a ça lıştı. K a ­
r a m a n î M e h m et P a ­
şa , Ş eh za d e C em ’in
p a d iş a h lığ ın a t a r a f ­
ta rd ı. O n u n iç in F a ­
t i h ’in ö lü m ü üze -
rin e b ir t a r a f t a n
K ek lik M u s ta fa a -
d ın d a b ir çav u şu A-
m a s y a ’y a y o lla rk en ,
b ir ta ra fta n da
k e n d i a d a m la rın d a n
b irin i gizlice k ü ç ü k
Ş e h z a d e C em ’e gön-
ik in c i b a y e z id — — — ~ ~
n iy e ti A m asy a’y a
Babası : Fatih M ehm et n az aran İ s ta n b u l’a
Annesi : M ü krim e Hatun daha y a k ın o la n
K o n y a ’y a b ir a n ö n ­
Doğduğu tarih : 1452
ce F a tih ’in ö lü m
Padişah olduğu tarih : 19 m ayıs 1481 h a b e r in i u la ş tır a r a k
Tahttan mecburen inişi : 25 nisan 1512. Ş eh za d e C e m ’in ,
B ay ezid ’d e n daha
Ölüm ü : 26 m ayıs 1512
evvel İ s ta n b u l’a gel­
Bilinen zevceleri : A yşe Hatun (Dulka- m e sin i te m in e tm e k
diroğlu Alâüddevle'nin kızı), Hüsnüşah ve b öylece b ir o ld u
Hatun (Karam an oğullarından Nasuh Bey b itt i şe k lin d e p a d i­
kızı), . Bülbül Hatun. ş a h lığ ı C em ’e m a -
Çocukları : Korkud, Ayn-ı Şah Sultan le tm e k ti. Lâkin
(Göde A hm e t Bey zevcesi), Abdullah, A h ­
C em ’e g ö n d erd iğ i
met, Şehinşah (Hüsnüşah hatundan). Gev. h a b e rc i y o ld a S in a n
ger M ü lü k Sultan (Dükakin zâde Ahm et
P a ş a n ın a d a m la rı
Paşa zevcesi). Şehzade Şah Sultan, Alem -
şah, Selim (Ayşe Hatundan), M ahm ut, Ha­
t a r a f ı n d a n y a k a la -
n ara k ö ld ü rü ld ü -
tice Sultan, Selçuk Sultan, Hüm a Sultan
ğ ü n d e n V ez iriaz am ­
(Bâli Paşa zevcesi). Sofu Fatma Sultan,
Mehmet. ın m e k tu b u k ü ç ü k
şe h zad ey e u la ş a m a ­
dı.
Vezlriâzam ları : İshak Paşa (ikinci de­ K a r a m a n î M eh -
fa) (1481 — 1482 azil), Davud Paşa (1482 — . m e t P a ş a b u işle ri
8 m art 1497 azil), Hersek zSde Ahm et Pa-
y a p a rk e n e t r a f a h a ­
şa (m art 1497 — 1498 azil) Çandarlı İb ra­
him Paşa (1498 — ağustos 1499 ölüm), M e ­
b e r sız m a m a sı iç in
sık ı te d b irle re b a ş -
sih Paşa (ağustos 1499 — 1501 ölüm), Ha­
dım A li Paşa (1501 — 1503 azil). Hersek v u rd u . Y e n iç e rile rin
zSde A h m e t Paşa (ikinci defa 1503 — İ s ta n b u la g itm e le ri­
150«), Hadım A li Paşa (ikinci defa 150« — n i ö n le m ek ü ze re
1511 harpte ttlüm). Hersek zSde Ahm et o rd u g â h y a k ın ın d a ­
Paşa (üçüncü defa 1511 — 1511 azil), Ko­ k i b ir k ö p r ü n ü n ta-,
ca M ustafa Pa»a (1511 — ).
m ir e d ilm e k te o ld u ­
ğ u n u ile ri sü re re k

612
k ö p rü d e n d a h a ile riy e g id ilm em esin i
e m re tti. F a k a t o n u n b ilh a s s a b u h a r e ­
k e ti y e n iç e rile r a r a s ın d a ş ü p h e u y a n ­
d ır m a k ta n geri k a lm a d ı. N eticed e A n a ­
d o lu c ih e tin d e k i a s k e r a r a s ın d a p a d iş a ­
h ın ö lü m ü şü y u b u ld u . İş te b u s ır a d a
y e n iç e rile r to p la n a r a k isy a n şe k lin d e
b ir h a r e k e te te şe b b ü s e ttile r. P e n d ik ö-
n ü n d e d e m irli b u lu n a n b irk a ç gem iyi
z a p te d e re k Ü sk ü d a r'a , o r a d a n d a İ s ta n ­
b u l’a ç ık tıla r. İ s ta n b u l’d a bazı k a r ış ık ­
lık la r ç ık a rıp b ir ta k ım ze n g in y a h u d i-
le rin e v le rin e girip y a ğ m a h a r e k e tin d e
b u lu n d u la r. S o n ra d a v ez iriaz am K a r a ­
m a n ı M e h m e t P a şa y ı ö ld ü rd ü le r.
K a r a m a n ı M e h m et P aşa, F a tih S u l­
ta n M e h m ed ’in yeni v e rg ile r ih d a s ı
işin d e b ellib a şlı m e d h a ld a r k a b u l e d il­
d iğ in d e n h a lk ü ze rin d e iyi te s ir b ır a k ­
m a m ıştı. K a p ık u lu a s k e ri de o n u n h a k ­
k ın d a se m p a ti b e slem ij'o rd u . B u se ­
b ep le F a t i h ’in v e fa tı h a d ise si, o n a k ı­
z a n la r ta r a f ı n d a n b ir fırs a t te lâ k k i e-
d ilm iştir. K a r a m a n ı M e h m e t P a ş a ’n m
h a lk ü z e rin d e u y a n d ırm ış o ld u ğ u k ö tü
te sir. K e m a l P a şa z a d e ta r ih in d e şu s a ­ İk in ci Bayezid
t ır la r l a ifa d e e d ilm iş tir: «S ab ık a z ik r ( A v ru p a lI b ir ressam ındır. A s lı T o p ka pı Sara yı
m üzesindedir)
o la n v ezir ki (K a ra m a n ı M e h m et P a şa )
m e k rü te z v ird e b in a z ird i, ş e h riy a r-ı ci-
h a n u n in â n - ı ih tiy â r ı o n u n e lin d e o l­ h in gibi h e r iki ş e h z a d e n in de b ire r oğ­
m a ğ ın â y ın e -i s a lta n a ta ve k a v â n în - i lu n u İ s ta n b u l’d a tu tm a k ta y d ı. İ ş te b a ­
e m a re te u y m a z çok b id 'a t vaz e tm iş ti; b a sı g elin cey e k a d a r t a h t a v ek il ed ilen
ta h s il- i m a l m a s lâ h a tıç ü n z u a f â y - ı r e ­ K o rk u d b u seb ep le İ s ta n b u l’d a b u lu n ­
a y a y a ve n u h e fâ y -ı b e râ y â y a im â l- i m a k ta y d ı. B u n u n gibi İ s ta n b u l’d a alı-
ş a k k a n u n ta h m iliy le te k lıf-i m â la y a ­ k o n a n O ğuz H an d a Ş eh za d e C em ’in
t a k id ü b s a g iri ve k e b iri, zelili ve celıli oğlu y d u . H a m m e r’in k a b u l e ttiğ in e n a ­
g ay e tle in c itm iş ti; y e n iç e rile rü n e sn â y -ı z a ra n , y e n iç e rile rin ç ık a rd ığ ı k a r ış ık lı­
f e tr e tte e lle rin e f ır s a t g irü b ol v e z îr-i ğ ın ö n ü n e g eçilerek K o rk u d ’u n s a l t a ­
c ü m le ti’l m ü lk ü n b a ş ın c e se d in d e n t a f ­ n a t a v ek il ta y in ed ilm esi h â d ise s i 4
sil ettile r» . m a y ıs 1481 de y â n i F a tih ’in v e fa tın ın
K a r a m a m M e h m et P a ş a ’n m ö ld ü r ü l­ fe rd a s ı g ü n ü n d e c e re y a n etm işti.
m e siy le n e tic e le n e n k a r ış ık lık la r S in a n
Bayczicl’in ta h ta geçm esi
P a ş a n ın m ü d a h a le siy le fa z la b ü y ü m e ­
d e n ö n le n d i. M ü n e cc im b aşı’n m k a y d e t­ Ş eh za d e B ay ezid ’e g ö n d e rile n K ek lik
tiğ in e göre F a tih M e h m e t se fe re ç ık a r ­ M u sta fa , h a r e k e tin d e n sekiz g ü n so n ra
k en , S e la n ik sa n c a ğ ı ile m ü te k a it o la n A m asy a’y a v asıl oldu. B a b a s ın ın _ö lü m
S in a n P a şa y ı çağ ırarak . İ s ta n b u l’a ge­ h a b e r in i a la n B ayezid e rte s i g ü n İ s t a n ­
tir tm iş ti. S in a n P a ş a n ın İ s ta n b u l’d a b u ­ b u l’a m ü te v e c c ih e n y o la çık tı, d okuz
lu n m a s ı isa b e tli oldu. Y e n iç e rile ri ik ­ g ün s o n r a Ü s k ü d a r’a u la ştı. D ev let b ü ­
n a etm iy e m u v a ffa k o la n S in a n P a ş a y ü k le ri y en i p a d iş a h ı Ü s k ü d a r’d a k a r ­
a s k e rle ri s ü k û n e te k a v u ş tu rd u . O a r a ­ şılad ı. Y e n iç e rile rle d o lu s a n d a lla r B a ­
d a B a y e z id ’in İ s ta n b u l’d a b u lu n a n oğ lu y ezid ’in b in d iğ i k a d ırg a n ın e tra fın ı s a r-
K o rk u d ’u, b a b a sı gelinceye k a d a r s a l t a ­ dı.B ay ezid b u şe k ild e İ s ta n b u l’a g eç er­
n a t a v ek il eyledi. F a tih M eh m et, B aye- k e n d a h a t a h t a o tu r m a d a n b az ı ta le p
zid ile Cem a r a s ın d a k i gizli s a lta n a t ve te z v irle rle k a rş ıla ş tı. T alep , y e n iç e ­
m ü c a d e le sin i sezm iş olm alı ki, b ir e r re- r ile rin b a h ş iş iste m e si; te z v ir de H am -

613
z a Bey oğ lu M u s ta fa P a ş a n ın te b ’id in in
isten m e siy d i. Y e n iç e rile rin d o ld u ğ u k a ­
y ık ve g e m ile rd e n M u s ta fa P a ş a n ın İ s ­
ta n b u l’d a n u z a k la ş tırılm a s ın ı istiy e n
se sle r işitiliy o rd u . M u s ta fa P a ş a n ın ve-
z iriâ z a m n a s b i ih tim a lin i o r ta d a n k a l­
d ır m a k iste y e n S in a n P aşa, o n u n , y e n i­
çe rile re b a h ş iş v e rilm e sin e a le y h d a r o l­
d u ğ u n u b ild irm işti. E tr a f ta n d a aley h -
d e se sle r d u y a n B ayezid d a h a k a r a y a
a y a k b a s m a d a n y e n iç e rile rin a rz u la rın ı
k a b u l e tti. G ebze c iv a rın d a b u lu n a n a s ­
k e r in a r a s ın d a in tiz a m ı te m in etm esi
iç in M u s ta fa P a şa y ı A n ad o lu y a g ö n d e r­
m e k ü zere k a y ık la Ü sk ü d a r’a g eç irtti.
B ayezid İ s ta n b u l’d a k a r a y a a y a k b a s ­
m a d a n ö n ce m a te m iş a re ti o la ra k s i­
y a h la r giydi. B eyler, p a ş a la r d a ay n i
şey i y a p tı ve k a r a y a böylece a y a k b a ­
sıldı. S a ra y ın k a p ıs ın a geldiği z a m a n ,
k a rşılık lı şek ild e s ır a olm uş y en içe ri
su b a y la rın ın a r a s ın d a n g e ç erk en B aye-
z id ’e b ir d ile k ç e n in su n u ld u ğ u görüldü.
B u dilekçede, N işa n cı M a h m u t P a ş a n ın
id a m ı, ş e h ri y a ğ m a etm iş o la n y e n iç e ­
rile rin a ffı ve b a h ş iş şe k lin d e ask ere
p a r a v erilm esi iste ğ i d erc ed ilm iş b u lu n ­
m a k ta y d ı. B ayezid, a s k e rle rin b a h şiş
d ile ğ in i k a b u l e ttiğ in d e n , K em a l P a şa -
z â d e n in k a y d ın a göre, p iy a d e ve sü v a ri
k a p ık u lu a s k e rin in b e h e rin e ik iş e r b in
akçe v erildi. B a h şiş a la n a s k e rin m ik ­
ta r ı y irm i b in k işiy i b u lu y o rd u . İlk d e ­
f a F a tih ’in t a h t a g eçm esin d e v erilm iş
o la n b u b a h ş iş B ay ezid in de a y n i şeyi
k a b u l ve ta tb ik iy le b ir u s û l h a lin i aldı.
B u n d a n böyle t a h t a geçen h e r y en i p a ­
d iş a h «cülüs b ah şişi» n a m ı a ltın d a k a ­
p ık u lu a s k e rin e p a r a d a ğ ıtm a k m e c b u ­
riy e tin d e kaldı. B u usûl, B irin c i A bdül-
h a m id ’in cü lü s b a h ş iş in i la ğ v ın a k a d a r
d ev a m e tti.
S u lta n B ayezid İ s ta n b u l’a v a rış ın ın
fe r d a s ı g ü n ü n d e b a b a s ın ın ce n aze m e ­
ra s im in i ic ra e t tir d i (21 m a y ıs 1481).
F a tih ’in cenaze n a m a z ın ı Ş eyh E bülve-
f a k ıld ırd ı. B ayezid, v e z irle r ve s a ir ü-
m e ra ile b irlik te b a b a s ın ın ta b u tu n u
o m u z la rın d a ta ş ım a y a b iz z a t y a rd ım e t ­
ti. F a t i h ’in ce n az esi k e n d i c a m iin in a v ­
lu s u n d a k i tü rb e y e d e f n e d ild ik te n ve
m a te m n ih a y e te e r d ik te n s o n ra v ü z e ra
ve ü m e ra y e n i p a d iş a h a ta z im le rin i
a rz e tti.
H oca S a a d e d d in ’e göre: S u lta n B aye­
614
zid c ü lû su n u n ü ç ü n c ü g ü n ü İ s h a k P a ­
şay ı v e z iriâ z a m lığ a g etird i. İ s ta n b u l’a
a y a k b a s m a d a n ö n ce G ebze’d ek i a s k e r
a r a s ın d a s ü k û n e ti te m in e m e m u r e t t i ­
ği M u s ta fa P a şa y ı Ü s k ü d a r’d a n celbe-
d erek , M a n isa Ç e le b isin in azliyle b o ş a ­
la n v ezirliğ e n a s b e tti. M a n isa Ç elebisi­
n i de m e d re s e le rd e n b irin e m ü d e rris
ta y in eyledi.
F atih, yerin e Bayezid’in geçm esin i m i
vasiyet etm işti?
İ k in c i B ay ezid d e v rin in en d ik k a te
d e ğ e r h u s u s iy e ti b ilh a s s a d a h ilî h a d i­
se le r b a k ım ın d a n ço k h a r e k e tli g eçm e­
sid ir. B ay ezid ’in t a h t a g eç işin in h e m e n
a k a b in d e k a rd e ş i Cem, p a d iş a h lığ ı elde
e tm e k ü zere fa a liy e te geçm iş, o n u n b u
şe k ild e k i d a v ra n ış ı d e v le ti u z u n m ü d d e t
m e şg u l e ttiğ i gibi, B ay ezid ’in u m u m î
ic r a a tı ü z e rin d e de ziy ad esiy le m ü e ssir
o lm u ştu r. B u b a k ım d a n İk in c i B ayezid
d e v rin in ve p a d iş a h ın ş a h s iy e ti ile b ir ­
lik te Cem v a k ’a s m in d a h a iy i a n la ş ıla ­
b ilm esi için , Cem S u lta n ın s a lta n a t id ­
d ia s ın d a k i h a k d e re c e s in in te tk ik i l â ­
zım d ır.
O sm a n lI’la r d a s a lta n a t u s u lü n e d a ir
b ir k a n u n m e v c u t o lm a m a k la b e ra b e r
şim d iy e k a d a r b ü y ü k o ğ u lu n b a b a sın ı
is tih lâ f e tm e si a n ’a n e h a lin e g elm iştir.
B u b a k ım d a n F a tih ’te n s o n r a B ay ezid ’­
in t a h t a geçm esi lâ z ım d ır. F a tih ’in ö lü ­
m ü ü z e rin e K ek lik M u s ta fa a d ın d a k i
ç a v u şu n B ay ezid ’e g ö n d e rilm e si b u
a n ’an e y e ria y e t m e c b u riy e tin in d u y u l­
m a y a d ev a m e d ild iğ in i g ö ste rir. H em
d e b u m e c b u riy e te u y m a k z o ru n d a k a l­
m ış o la n C em ’i p a d iş a h y a p m ıy a ç a lı­
ş a n V eziriâzam K a r a m a m M e h m e t P a ­
şa d ır. K a r a m a n ı M e h m e t P a ş a C em ’in
p a d iş a h lığ ın ı is te d iğ in e g ö re; F a t i h ’in
ö lü m ü n ü m ü te a k ip B ay ezid ’e h a b e r
g ö n d e rirk e n a n ’an e y e u y m a k ta n g ay rı
d a h a b a ş k a b ir m e c b u riy e t a ltın d a k a l­
m ış o lm a sı d a m ü m k ü n d ü r. İş te böyle
b ir m e c b u riy e tle ilg ili iş a re te K em a l
P aşazad e, ta r ih in d e ra s tla n m a k ta d ır.
K e m a l P a şa z a d e ta r ih in d e aynen şu
s a tır la r göze ç a r p m a k ta d ır : «M ezkûr
m e rh u m ve m a ğ f û r K a y se r-i f a ğ f û r- g u -
lâ m u n ( F a tih ) v a s iy e ti m e b rû ru m u k te -
z a sın c a İ s h a k P a ş a d a n s â y ir v ü c û h -ı
h a d e m ve a ’y a n - ı h a ş e m ü n ittif a k la r iy -
le d a v e tn a m e d a h i g eld i irdi». B u if a ­
deye n a z a r a n F a tih S u lta n M e h m et
- b e lk i de m e v c u t a n ’a n e y e u y a r a k -
y e rin e b ü y ü k oğlu _B a y ezid ’in g eç m e si­
n i v a s iy e t etm iş, İ s h a k P a ş a d a o n u n
v a s iy e tin i y e rin e g e tirm e y e ça lış m ıştır.
Z a m a n ım ız ta r ih ç ile r in in n a z a r ı d ik ­
k a tle r in i ce lb e tm e m iş o la n b u n o k ta ,
b a z ı k im s e le r t a r a f ı n d a n â d e ta z o r la ­
n a r a k C em le h in e n e tic e ç ık a rılm a s ın ı
d a ö n le y ec ek s a r a h a tte d ir . Z a m a n ım ız ­
d a b az ı ta r ih ç ile r F a tih k a n u n n a m e ­
s in d e C em ’in is m in d e n b a h s e d ilm iş o l­
m a s ın ı, F a t i h ’in, k e n d is in d e n s o n r a y e­
r in e C em ’in g eçm esin i iste d iğ in e iş a re t
sa y m ıy a ç a lış m a k ta d ırla r. H albuki, F a ­
tih k a n u n n a m e s in d e C em ’d e n b a h s e d i-
lişi, sa d ec e şe h z a d e le re h ita p şe k lin i
b e lir tm e k te n b a ş k a b ir m a k s a t ta ş ım a ­
m a k ta d ır. K anunnam ede C em a d ın a
ra s tla n m a s ı m u tla k a b ir te fs ire ih tiy a ç
h is s e ttiriy o rs a , F a t i h ’in , o n u p a d iş a h
o la ra k değil, şe h z a d e o la ra k g ö rm ek is ­
te d iğ i şe k lin d e de y o ru m la m a k m ü m ­
k ü n d ü r. Z ira C em ism i şe h z a d e le rin el-
k a b ı b ö lü m ü n d e z ik re d ilm e k te d ir. K a -
n a a tım ız c a K a n u n n a m e - i  l-i O sm a n
vesilesiyle C em ’in p a d iş a h lığ a lâ y ık gö­
r ü lü p g ö rü lm e m esi h u s u s u n d a b ir n e t i ­
ce ç ık a rm a y a u ğ r a ş m a k h a t a y a d ü şm e k
olu r. B u k a n u n n a m e d e C em ’d e n b a h s e -
d iliş in in se b e b in i K a r a m a n ı M e h m e t
P a ş a y a a tfe tm e k lâ z ım d ır. Ç ü n k ü k a ­
n u n n a m e b u n u n s a d a r e ti s ır a s ın d a t a n ­
z im e d ilm iş tir. K a r a m a n ! M e h m e t P a ­
ş a n ın C em ’e ta r a f t a r l ı ğ ı d a k e s in şe k il­
d e m a lû m d u r. B in a e n a le y h F a tih k a -
n u n n a m e s in d e r a s tl a n a n C em is m in i
b ir t a r a f a b ır a k a r a k K e m a l P a şa z â d e
ta r ih in d e g ö rü le n s a tır la r a k ıy m e t v e r­
m e k ve C em ile B ayezid a r a s ın d a k i
m ü c a d e le y i b u za v iy e d en in c e le m e k d a ­
h a is a b e tli b ir yol o lu r
CEM SULTAN H A D İSE Sİ
İ k in c i B ayezid p a d iş a h o ld u ğ u z a m a n
F a tih K a n u n n a m e s in in k a rd e ş k a tlin e
a it m a d d e s in i ta tb ik e k a lk ışm a d ı. F a ­
k a t b u n a m u k a b il k a rd e ş i C em d e r h a l
k u v v e t to p lıy a r a k t a h t ı ele g eçirm ek
iç in s a l t a n a t d a v a s ın a k a lk tı. Cem S u l­
ta n ın s a lta n a t d a v a s ın a k a lk m a s ı İ k in ­
ci B a y ez id ’i se n e le rc e m e şg u l e ttiğ i gi­
bi, C em ’in ö lü m ü n e k a d a r d a m ü te m a ­
d iy e n k u ş k u iç in d e y a ş a m a s ın a sebep
oldu. Y aln ız İk in c i B ayezid d e v ri b a k ı­
m ın d a n d e ğ il O sm a n lı ta r i h i b a k ım ın ­
dan da büyük eh e m m iy e t a rz e d e n
615
C em h a d is e s in in iyice a n la ş ılm a s ı iç in
h e r ik is in in ş a h s iy e tle rin in d e ş e h z a d e ­
lik d e v irle rin d e n itib a r e n te tk ik i çok
fa y d a lı o la c a k tır.
F a t i h ’in e rk e k ç o c u k la rın ın e n b ü y ü ­
ğ ü o la n B ay ezid çok g en ç y a ş ta m e r ­
kezi A m a s y a o la n « E y alet-i R um » v a li­
liğ in e ta y in ed ilm iş ti. Ç elebi M e h m e t
ve İk in c i M u ra d ’ın d a v a lilik e ttiğ i A-
m a s y a ’d a B ayezid b ir t a r a f t a n v a lilik
ed e rk en , b ir t a r a f t a n d a b ilg i ve k ü ltü ­
r ü n ü a r ttır m ış tır . T â S e lç u k lu la r dev-
rin d e jı b e ri A n a d o lu ’n u n en m a m u r
m e rk e z le rin d e n o la n A m asya, â lim ve
s a n ’a t k â r la r ı d a b o l b ir y erd i. O n u n
iç in B a y ezid ’in e tr a f ın d a b ol m ik ta r d a
ilim ve s a n ’a t a d a m ı m e v c u ttu . Ş e h z a ­
de B ay ezid b ir t a r a f t a n o n la rın ilim ye
ir f a n ın d a n is tifa d e e d e rk e n b ir t a r a f ­
t a n d a y aşı ic a b ı zevk ve s e fa y a d a
m e y le tm e y e b a şla d ı. B a y ezid ’in eğ lence
â le m le rin e d ü şk ü n lü ğ ü , h a t t a içkiye
m e y lin e d a ir F a t i h ’e şik â y e t d a h i e d il­
m işti. F a tih bö y le b ir şik â y e tle k a r ş ı­
la ş ın c a o ğ lu n u içkiye a lış tır m a k ta ro lü
o la n M üeyyed z â d e A b d u rr a h m a n ’m ö l­
d ü rü lm e s in i e m re tm iş ti. F a k a t B ayezid,
b a b a s ın ın m u h itin d e b u lu n a n k e n d i a -
d a m la r ı v a s ıta siy le b u n d an h a b e rd ar
o lm u ş ve k e n d is i yol h a rç lığ ı v e re re k
A b d u rra h m a n E fe n d iy i k a ç ır m a y a ve
n e tic e itib a riy le b u k ıy m e tli ş a h s iy e ti
m u tla k b ir ö lü m d e n k u r ta r m ıy a m u v a f ­
f a k o lm u ştu . O a r a d a b a b a s ın a d a b ir
m e k tu p y a z a r a k h a k k ın d a y a p ıla n ş i­
k â y e tle rin d o ğ ru o lm a d ığ ın ı, sa d ec e
fa z la şiş m a n lığ ın ı g id e rm e k g ayesiyle
fe r a h la tıc ı b a z ı şe y ler k u lla n d ığ ın ı b il­
d irm işti.
B a y ez id ’in g e n ç liğ in in b ir k ısm ı, b a ­
b a s ın a ş ik â y e tle r y a p ıla c a k k a d a r zev k
âle m le riy le g eç tiğ i h a ld e , p a d iş a h o l­
d u k ta n s o n r a b u n u n ta m a m e n ak si b ir
h a l alm ış, s a k in ve f a z la d in d a r b ir h ü ­
v iy ete b ü r ü n m ü ş tü r . F a tih M e h m et, o-
ğ u lla rın ın iy i y e tiş m e le rin e ö n e m v e r ­
d iğ i c ih e tle , h e m k e n d is in e h o c a ta y in
e d ile n k im s e le rd e n , h e m d e A m a sy a ’d a
m u h itin i te ş k il ed en , T â c iz â d e le r, Ç a n -
d a r lı z â d e İ b ra h im Çelebi, M üeyyed z â ­
de A b d u rr a h m a n E fe n d i, H am z a B ey­
z a d e M u s ta f a Ç elebi ve h a t t a t Ş ey h
H a m d u lla h g ib i m ü h im ş a h s iy e tle r in
a r a s ın d a d e r in k ü ltü r s a h ib i o la ra k y e ­
tiş m iş tir.
B ayezid, ş e h z a d e lik m ın tık a s ın d a iy i
b ir te s ir b ıra k m ış, b a b a s ın ın y en i v e r­
g iler ih d a siy le n e tic e le n e n m a lî te d b ir ­
le rin i v alilik b ö lg esin d e ta tb ik e tm e ­
m ek c e s a re tin i g ö ste re ce k d ere ced e
h a lk ü z e rin d e g ü v en te sis e tm işti. F a ­
t i h ’in ih d a s e ttiğ i v e rg ile r O sm a n lı a -
r is to k r a t z ü m re sin i h o şn u ts u z lu ğ a sev -
k e ttiğ in d e n , B ayezid’in g ö ste rd iğ i d i­
re n m e ve c e s a re t b u n la r ü z e rin d e çok
m ü sb e t b ir te s ir b ıra k m ıştı. B ayezid ’in
b u h a li, A n ad o lu h a lk ın ın r u h ve is te k ­
le rin i iyi k a v ra d ığ ın a delildi.
Cem S u lta n a gelince: F a tih ’in e n k ü ­
ç ü k o ğ lu o la n Cem, s a ra y -ı h ü m â y u n ­
d a k i e s ire le rd e n b iri o la n Ç içek H a-
t u n ’d a n 23 a r a lık 1459 d a E d irn e ’de
d ü n y a y a gelm işti. T a r ih te «Cem S u l­
ta n » diye y ad e d ile n , F a tih ’in b u e n k ü ­
ç ü k oğ lu 1469 d a y a n i o n y a ş ın d a y k e n
K a s ta m o n u v a liliğ in e ta y in ed ilm iştir.
Ş ehzade Cem , ta h s ilin e K a sta m o n u
s a n c a ğ ın d a b u lu n d u ğ u s ır a d a d a d e ­
v a m etm iştir.
C em ¡sultanın, fe tra ftn d a k ile rin te s i­
r in e p ek ça b u k k a p ıla n ve ih tira s ın ı
ç a b u k a ç ığ a v u r a n b ir şa h siy e te m a lik
old u ğ u O tlu k b e li m u h a re b e si s ır a s ın d a
b e lli olm u ştu . A ngiolellos’ın b ild ird iğ i­
n e göre; O tlu k b e li m u h a re b e sin d e O s­
m a n lI’la r ı n y en ild iğ in e d a ir b ir ş a y ia
ç ık ın ca, İ s ta n b u l’d a b u lu n a n Cem , b az ı
k im s e le rin te şv ik i n e tic e si b ir ta k ım ü -
m e ra d a n s a d a k a t y em in i a lm ıy a te ş e b ­
b ü s e tm işti.
O tlu k b e li m u h a re b e s in d e n b ir sen e
s o n r a K a r a m a n v alisi Ş eh za d e M u sta fa
ölünce, Cem , o n u n y e rin e K a r a m a n V a­
liliğ in e ta y in o lu n m u ş tu r. K ara m an
V alisi o ld u ğ u s ır a d a h e n ü z 15 y a ş ın d a
b u lu n m a s ı d o lay ısiy le ta h s ili b u r a d a d a
d e v a m e tm iştir. Cem, e n e r iik ve a tılg a n
b ir ta b ia t a m a lik o ld u ğ u n d a n K o n y a -
d a b u lu n d u ğ u y ılla r d a a t a b in m e ve s i­
lâ h tâ lim le r i y a p m ıy a d a z a m a n a y ır­
m ış, o n u n iç in m u h itin d e b u y ö n d e n de
a lâ k a u y a n d ırm ış tır.
C em S u lta n v a lilik m ın tık a s ın d a e t ­
r a f ın a iyi m u a m e le d e b u lu n d u ğ u n d a n
h a lk ü z e rin d e sevgi ve s e m p a ti u y a n ­
d ırm ış tı. C em ’in la la lığ ın a ta y in e d ile n
G e d ik A h m e t P a ş a k u v v e tli şa h siy e te
s a h ip ric a ld e n d i. E n b a ş ta iy i ¡bir k u ­
m a n d a n o la n G ed ik A h m e t P aşa , C em ’e
k a r ş ı h e m la la s ı o lm a sı b a k ım ın d a n ,
h e m d e o n u h a r p ç i b ir in s a n o la ra k
616
g ö rd ü ğ ü n d e n h u su s î b ir a lâ k a h is s e d i­
y ordu. O n u n iç in F a tih ’in y e rin e C em ’in
p a d iş a h o lm a sın ı a r z u lıy a n la n n b a ş ın ­
d a K a r a m a n î M e h m e t P a ş a ile b irlik te
G ed ik A h m e t P a ş a d a v a rd ı. C em S u l­
t a n ın m u h itin d e G ed ik A h m e t P a ş a d a n
b a şk a , F re n k S ü ley m a n , H a tip z â d e N a-
su h , D e fte rd a r A h m et, S o fu H ü sey in ,
Ç a şn ig ir b a ş ı İly as, Ş irm e rd A ğa gibi
ş a h siy e tle rle b az ı R u m ve İ ta lv a n â lim ­
le ri d e v a rd ı. B u b a k ım d a n C em ’i n m u ­
h iti B ay ezid ’in k in d e n d a h a fa rk lıy d ı.
B ay ezid ’in m u h itin d e ek serisi âlim ve
s a n a tk â r la r d a n ib a r e t T ü rk a sıllı k im ­
se le rin b u lu n m a s ın a m u k a b il, C em ’in
m u h itin d e d e v şirm e le r ile h ır is tiy a n a-
sıllı k im s e le rin m e v cu d iy e ti, b u n la rın
C em S u lta n a te s irle ri b a k ım ın d a n ü ze­
rin d e d u ru lm a sı lâ z ım gelen n o k ta la r ­
d a n d ır.
Ş ik â rî’n i n K a r a m a n ta r ih in d e a n la ­
tıla n , f a k a t b a ş k a k a y n a k la r t a r a f ı n ­
d a n ele a h n m ıy a n b ir h a d is e ; Cem S u l­
t a n ın B ayezid ile m ü c a d e le si s ır a s ın d a
K a r a m a n o ğ lu K asım Bey ile a n la ş m a ­
s ın ın se b eb in i a ç ık la m ıy a y a rd ım e tm e ­
si b a k ım ın d a n o ld u ğ u k a d a r , o n u n , K a -
r a m a n ’d a n iç in k o la y lık la t a r a f t a r b u l­
d u ğ u n u d a g ö ste rm e k te d ir. Ş ik â rî’n in
y a z d ığ ın a g ö re; C em S u lta n , K a r a m a n
v alisi ik e n K a r a m a n o ğ lu K a sım Beyle
m u h a b e re e tm e k te idi. H a tta b ir av e s­
n a s ın d a , B u lg a r d a ğ ın a s ığ ın a r a k y a ş ı-
y a n K a sım B eye ra s tla m ış ve o n u n la
b e ra b e rc e eğ len e ce k k a d a r d o st o lm u ş­
tu .
A ğabeysi S u lta n B ayezid ile m ü c a d e ­
le sin d e e n n ih a y e t R odos şö v a ly elerin e
s ığ ın a n C em ’in , b u n la r la ta n ış ık lığ ı b a ­
b a s ın ın sa ğ lığ ın d a d a h i m e v c u ttu . Z ira
F a tih M e h m et 1478 se n e sin d e Ş e h z a d e
C em ile T eke s a n c a k b ey i Ç elebi S u l­
ta m O sm a n lı - R odos m ü n a s e b e tle rin i
ta n z im e m e m u r e ttiğ i z a m a n , k ita b ım ı­
z ın b irin c i c ild in d e R odos şö v a ly e le riy ­
le y a p ıla n m ü c ad e le vesilesiyle b a h s e ­
d ild iğ i veçh ile, C em S u lta n , D e m e triu s
S o p h ia n a d ın d a b ir R u m u e lçi o la ra k
şö v a ly e le rin re is in e g ö n d erm işti. B u n ­
d a n so n ra k e n d isi d e M eis a d a sı k a r ş ı­
s ın d a P a te r a ’y a g id e re k şö v a ly e le rin
ü s ta d - ı â z am i P ie rre d ’A u b u sso n ile
m u h a b e re d e b u lu n m u ş tu .
Cem’in fa a liy ete geçm esi
B ayezid p a d iş a h o lu n c a C em S u lta n
v a k it g e ç irm e d e n d e r h a l fa a liy e te g eç­
ti. K o n y a ç e v re sin d e n a s k e r to p la d ı.
B u n la r d e r h a l h a r e k e te g eç erek 27 m a ­
y ıs ta İn e g ö l’e v a rd ı. O ra d a n d a B u rs a
ö n ü n e geldi. C em ’in ilk h a m le d e to p la ­
d ığ ı 4 b in k işilik k u v v e te G ed ik N asu h
Bey k u m a n d a ediy o rd u . C em S u lta n a-
ç ık ta n a ç ığ a s a lta n a t d a v a s ın a k a lk ­
m ıştı. C em le h in e k a le m k u lla n a n b azı
ta rih ç ile r , o n u n , F a tih k a n u n n a m e s in ­
d ek i m e ş h u r k a rd e ş k a tli m a d d e s in i
g ö zö n ü n d e b u lu n d u r a r a k ö ld ü rü le c e ğ i
k o rk u s u ile böyle b ir h a r e k e te te v e ssü l
eylem iş o ld u ğ u n u k a y d e d e rle r. H alb u k i
İ k in c i B a y ezid ’in bu m ah u d m addeyi
ta tb ik y o lu n d a h iç b ir fa a liy e tin i te s p ite
im k â n y o k tu r. B in a e n a le y h C em ’in b u
h a r e k e ti ö lü m k o rk u s u n u n değil, s a l­
t a n a t h ır s ın ın g a y e t a ç ık b ir ö rn e ğ id ir.
İ k in c i B ayezid, k a rd e ş i C em ’in b u h a ­
r e k e tin i d u y u n c a , B u r s a ’yı, do lay ısiy le
d e ta h t ı n ı k o ru m a k gayesiyle A yas P a ­
ş a k u m a n d a s ın d a 2 b in y e n iç e ri ş e v k e t­
ti. C em S u lta n O sm a n lI’la r ın esk i m e r ­
k ez i o la n B u rs a ’yı b ir a n ö n ce z a p te t­
m e k istiy o rd u . B u rsa y ı a ld ığ ı ta k d ir d e
A n a d o lu ü z e rin d e k o la y c a h â k im iy e t
te sis ed e ceğ in i, o n d a n s o n r a d a h a k ik î
n iy e tin i ta h a k k u k im k â n ın ı b u la c a ğ ın ı
h e s a p la m a k ta y d ı.
B a y ezid ’in g ö n d e rd iğ i k u v v e tle r B u r-
s a ’d a k a p lıc a ta r a f ın a , C em ’in s e v k e tti-
ği a s k e rle r de Y ıld ırım B ayezid C am i
ve tü r b e s i c iv a r ın a geldiği z a m a n b u ­
r a la r d a d u rd u la r. H er ik i k u m a n d a n ın
d a n iy e ti B u rs a ’yı b ir a n ö n c e ele g e­
çirm e k ti. B u n u n iç in G ed ik N a su h Bey
d e, A yas P a ş a d a B u rs a ’y a d a h il o lm a k
em eliy le h a l k ile m ü z a k e re y e k o y u ld u ­
la r. B u rs a h a lk ı, Y ıld ırım B a y ezid ’in o-
ğ u lla rı a r a s ın d a k i m ü c a d e le d e u ğ r a n ı­
l a n z a r a r ve s ık ın tıla r ı d ü ş ü n e re k h e r
ik i t a r a f ı n d a is te k le rin i re d d e ttile r.
M a a m a fih B a y ez id ’in a s k e rin in y e n iç e ­
rile rd e n m ü re k k e p b u lu n m a s ı b u r a d a
o n u n a le y h in e bir_ n e tic e v erm e k tey d i.
Z ira y e n iç e rile rin İ s ta n b u l’d a ç ık a rd ık ­
la r ı k a r ış ık lık la r ve y a ğ m a la rı d u y m u ş
o la n B u r s a ’lıla r, böyle b ir şe y in k e n d i
b a ş la r ın a d a g elm em esi için , Ş eh za d e
C em t a r a f ı n a k u v v e t ve z a h ir e v e re c e k ­
le rin i gizlice b ild ird ile r.
N ih a y e t ik i t a r a f a r a s ın d a 28 m a y ıs
1481 g ü n ü v u k u b u la n m u h a re b e d e B a ­
y ez id ’in k u v v e tle ri m a ğ lû p oldu. B a ş ta
A yas P a ş a o lm a k ü ze re b irç o k y e n iç e ri
e s ir d ü ştü . Üç g ü n s o n r a Ş e h z a d e C em
617
B u rs a ö n ü n e geldi. B u rs a ’lıla r g alip t a ­
r a f a ş e h r in k a p ıla r ın ı aç tı. C em B u r­
s a ’y a d a h il o lu n c a ilk iş o la ra k B u rsa
s a ra y ın ı ve b u r a d a k i k ıy m e tli şe y leri
m u h a fa z a a l tın a a ld ı ve p a d iş a h lığ ın ı
ilâ n e tti. H u tb ey i k e n d i n a m ın a o k u tu p
sik k e d a r b e ttir d i.
Cem ve Bayezid k uvvetlerinin
Y en işeh ir m uharebesi
Ş e h z a d e C em ilk h a m le d e B u rs a ’y a
h â k im o la ra k p a d iş a h lığ ın ı ilâ n e d in ­
ce, c iv a rın h a lk ın a h ü k ü m r a n lığ ın ı t a ­
n ıta r a k ep ey ce k u v v e t to p la d ı. B u n a
m u k a b il t a h tın ı m u h a fa z a y a az m e d en
Ba.yezid’in de k u v v e t to p la d ığ ın ı d u ­
y u n c a a ğ a b e y sin e b ir h e y e t y olladı. B u
h e y e tte Ç elebi M e h m ed ’in k ızı y â n i
F a t i h ’in h a la s ı o la n S elçu k H a tu n , z a ­
m a n ın m u te b e r u le m a s ın d a n M e v lân â
İy a s ve m ü v e rr ih Ş ü k r ü lla h ’ın o ğ lu A h ­
m e t Ç elebi v ard ı.
Ş e h z a d e C em ’in g ö n d e rd iğ i b u h e y e t
İk in c i B ay ezid ’e O sm a n lı ü lk e sin i p a y ­
la ş m a y ı te k lif e tti. H a n e d a n a m e n s u b i­
y e tin d e n b a ş k a y aşlılığ ı d o lay ısiy le b ü ­
y ü k bir_ h ü r m e t g ö rm e k te o la n S elçu k
H a tu n İk in c i B a y ez id ’e ik i k a rd e ş a r a ­
s ın d a k a n d ö k ü lm e m e si iç in R u m eli ile
ik tif a e tm e s i ta v s iy e sin d e b u lu n d u . İk i
k a rd e ş m u h a re b e e ttiğ i ta k tir d e b u n ­
d a n m e m le k e tin z a r a r g ö receğ in i, s a l­
t a n a t d a v a s ı d o lay ısiy le C em gibi b ir
in s a n ı m a h v e tm e n in d e m ü rü v v e te uy-
m ıy a c a ğ ın ı ilâ v e e tti. L â k in İk in c i B a ­
yezid b u te k lifi re d d e tti.
Ş e h z a d e Cem , S u lta n B ay ezid ’e b u
h e y e ti g ö n d e rirk e n k e n d is in i A n a d o lu -
y a h â k im a d d e d iy o rd u . H alb u k i h a k i­
k a t h iç te öyle d eğ ild i. C em k u v v e t to p -
la m ıy a u ğ r a ş ır k e n B ay ezid de, o n u n
a d a m ı o la n  stin o ğlu Y ak u p Beye
m e k tu p y a z a ra k b irç o k v a id le r k a r ş ılı­
ğ ın d a k e n d is in e çek m iy e ve C em ’i z a ­
yıf d ü şü rm e y e g a y re t ed iy o rd u .
Ş e h z a d e Cem , B ay ezid ’e y o lla d ığ ı h e ­
y e t v a s ıta siy le u m d u ğ u n u elde ed e m e ­
y in c e ve p a d iş a h ın k u v v e tle rin in , de
h a r e k e t h a lin d e b u lu n d u ğ u n u ö ğ re n in ­
ce k u v v e tle rin i ik iy e ay ırd ı. G ed ik N a ­
s u h Bey _k u m a n d a s ın a v e rd iğ i b irin c i
k ıs m ın ı İz n ik ’e y o llad ı. K e n d i e m rin d e
to p la d ığ ı d iğ e r k ısm iy le d e Y e n iş e h ir’e
çekildi. C em ’in Y e n iş e h ir’e ç e k ü m e sin -
d e  stin o ğ lu ’n u n ta v s iy e s in in h a y li r o ­
lü oldu.
 Ş eh za d e Cem Y e n işe h ir’e ç e k ilirk e n
B ay ezid ’in b ü y ü k oğlu A b d u lla h d a b a ­
b a s ın a iltih a k etm iş b u lu n u y o rd u . A b­
d u lla h , F a tih ’in s a ğ lığ ın d a M a n isa v a ­
lisi idi. Ş eh za d e C em ’in B u rsa ’y a y ü r ü ­
d ü ğ ü n ü h a b e r a lın ca , o d a B u rsa İ s ti­
k a m e tin e te v e c c ü h etm işse de A yas P a ­
ş a n ın m a ğ lû b iy e tin i d u y a r duym az, B a ­
lık e s ir’e d o ğ ru r ic a t etm iş, s o n ra sa h ile
in e re k G elibolu’ya çıkm ış ve R um eli
to p ra ğ ı ü z e rin d e n İ s ta n b u l'a gelm işti.
A b d u lla h İs ta n b u l'a v ard ığ ı z a m a n B a ­
yezid A n a d o lu ’y a geçm iş o ld u ğ u n d a n , o
d a Ü sk ü d ar, İz m it yoluyle b a b a s ın a m ü ­
lâ k i olm uştu.
Ş eh za d e C em ’in G edik N asu h Bey
k u m a n d a s ın d a k i k u v v e tle ri İz n ik d u ­
v a r la rı d ib in d e o rd u g â h k u rd u ğ u s ıra d a
A n ad o lu B eylerbeyi Sinan. P a şa k u ­
m a n d a s ın d a k i k u v v e tle rin İz n ik ’e y a k ­
la ş tığ ı ö ğrenildi. N asu h Bey b u n u n üze­
rin e d e r h a l A zvad d e rb e n d in e çekildi
ve boğ azı tu ttu . S in a n P a ş a ise d e rh a l
A zvad d e rb e n d in e y ü rü y e re k N a su h Be­
y in e m rin d e k i k u v v e tle ri b ozdu ve o n ­
la r ı Y e n iş e h ir’e k a d a r ta k ip e tti. S in a n Cem Sultan'ın gençliği
P a ş a b u m u v a ffa k iy e tle ri k a z a n ırk e n (Bu resim sonradan yapılm ıştır ve hayâlidir.
S u lta n B ayezid de İz n ik ’e y etişm iş b u ­ Ressam ı meçhuldür)
lu n u y o rd u . B ayezid geceyi A zvad b o ğ a ­
z ın d a geçirdi, e rte s i g ü n de sa b a h le y in
Y e n iş e h ir’de g ö rü n d ü . B ayezid ta ra fın d a n v a lilik v erileceğ i
v a a d iy le d a h a önce elde ed ilm iş b u lu ­
S u lta n B ayezid Y e n iş e h ir’e v a rd ığ ı n a n A stin o ğ lu Y ak u p Bey k a r ş ı t a r a f a
g ü n O tr a n to se fe rin d e n d ö n en G edik geçti. A stin oğlu, b u iltih a k h a r e k e tin i
A h m e t P a şa y ı k a b u l e tti. B avezid’i sev- g ay e t k u r n a z c a b a ş a rm ış, B ay ezid ’in
m iy e n ve C em ’e t a r a f t a r b u lu n a n G e­ a s k e rle rin in G ö k su ç a y ın d a n g eçm ele­
d ik A h m e t P a ş a b ird e n b ire C em ’e ilt i­ rin i m e n e tm e k is te r gibi b ir h a r e k e t
h a k la âsi v a z iy e tin e d ü şm e m e k için y a p a r a k m a iy e tin d e k i k u v v e tle rle b ir ­
B ay ezid ’in ta r a f ı n d a k a lm a y ı uygun lik te C em ’d e n a y rılm ıştı. A stin o ğ lu ’n u n
b u ld u . Böylece p a d iş a h ın te v e c c ü h ü n e B ayezid t a r a f ı n a g eçm esin i m ü te a k ip ,
m a z h a r o la ra k o rd u y a iltih a k e tti. B a ­ G ed ik N a su h Bey t a r a f ı n d a n B u rs a ’d a
yezid ta r a f ı n d a G edik A h m et P a ş a gibi e sir ed ilm iş o la n y e n iç e rile rin de B ay e­
b ir k u m a n d a n ın b u lu n m a sı b u ta r a f z id ’in ta r a f ı n a k o ş u ş tu k la rı g ö rü ld ü .
iç in n e k a d a r m ü h im b ir k a z a n ç sa , B öylece C em ’in o rd u s u n u te ş k il e d e n
k a r ş ı t a r a f iç in de o d ere ce m a n e v iy a ­ K a ra m a n , T u rg u tlu ve V a rsa k lı T ü rk ­
t a te s ir ed ici b ir âm ildi. Z ira Ş eh zad e m e n le rin in b o zg u n lu ğ u k a t ’île şti. U ğ ra ­
Cem, k e n d is in in şid d e tli t a r a f t a n o la ­ d ığ ı b ü y ü k b o zg u n k a r ş ıs ın d a k a ç m a k ­
r a k ta n ıd ığ ı G edik A h m e t P aşa y ı h a sım t a n b a ş k a ç a re g ö rem iy en Cem , so n
t a r a f t a g ö rü n ce m â n e v iy a tç a s a rs ın tıy a s ü r ’a tle Y e n işe h ir o v a s ın d a n u z a k la ştı.
u ğ rıy a c a k tı. İlk h a m le d e E rm e n i D e rb e n d i’n e y e tiş ­
N ih a y e t h e r ik i ta r a f a r a s ın d a Y e n i­ ti. F ir a r s ır a s ın d a b ir a t te k m e siy le b a ­
ş e h ir o v asın d a, G öksu ç a y ın ın k ıy ıs ın ­ c a ğ ın d a n y a r a la n d ığ ın d a n sa d ec e b u
d a 20 h a z ir a n 1481 g ü n ü v u k u a gelen y a ra y ı s a rd ır m a k iç in b ir m ü d d e t t e ­
m u h a re b e s a b a h ta n b a şla y ıp öğleye v a k k u f e tti. M u h a re b ed e eşy a ve a ğ ır ­
k a d a r d ev a m e tti. C em ’in o rd u su n u n lığ ın ın b ü y ü k k ısm ın ı k a y b e tm işti. K u r ­
s a ğ c e n a h ı A n ad o lu s ü v a rile rin in h ü ­ ta ra b ild iğ i e ş y a la rı d a E rm e n i D erb en -
c u m u ile a ğ ır z a y ia ta u ğ ra d ığ ı sıra d a , d i’n d e T ü rk m e n le rin y a ğ m a s ın a u ğ r a ­

618
dı. B u y a ğ m a d a n , k a p ıc ı b a şısı S in a n
B ey in y a ğ m u rlu ğ u n a m u h ta ç o la c a k
k a d a r e şy a k a y b ın a u ğ r a y a n C em S u l­
ta n b ü tü n gece a t ü s tü n d e y o lu n a d e ­
v a m e d e re k e rte s i g ü n E sk işe h ir’e v a r ­
dı, 25 h a z ir a n d a d a K o n y a ’y a u la ştı.
K o n y a ’y a geld iğ i z a m a n çok p e riş a n
v a z iy e tte o la n Cem , d iv a n etm eğ e, y o r­
g a n ile d ö r t k işi t a r a f ı n d a n g ö tü r ü le ­
cek k a d a r b itk in ve ra h a ts ız d ı. B u ra d a
üç g ü n i s t ir a h a t i m ü te a k ip a n n e s i Ç i­
çek H a tu n , ailesi, k ü ç ü k oğ lu M urat,
(b ü y ü k o ğ lu O ğuz H a n İ s ta n b u l'd a idi)
İki k ız ı ve sa d ık a d a m la rın ı y a n m a a -
la r a k 40 k iş ilik b ir k a file h a lin d e K o n ­
y a ’d a n a y rıld ı (28 h a z ir a n 1481). Va-
k ıa t- ı S u lta n Cem m ü e llif in in k a y d ın a
n a z a r a n , K o n y a ’d a n a y rıh ş ı b ü y ü k t e ­
e s sü rü m u c ip olm uş, a r k a s ın d a n gözya­
şı d ö k ü lm ü ş tü . D em ek k i C em S u lta n
k e n d is in i m u h itin d e h a y li se v d irm iş
b u lu n m a k ta y d ı.
Cem’iıı takibi m eselesi ve
G edik A hm et P aşa
Y e n iş e h ir m u h a re b e s in d e m a ğ lû p o-
lu p k a ç a n C em ’i se rb e s t b ır a k m a k is-
te m iy e n S u lta n B ayezid, e m rin d e k i
k u v v e tle riy le b irlik te K o n y a ’y a k a d a r
g itti. O ğlu Ş e h z a d e A b d u lla h ’ı K a r a ­
m a n v a liliğ in e ta y in ve G ed ik A h m e t
P a şa y ı C em ’in ta k ib in e m e m u r e y led ik ­
te n s o n r a geriye d ö n d ü . B u rs a ’y a g el­
d iğ i s ır a d a y e n iç e rile r, B u rs a h a lk ın ın ,
A yas P a ş a y a k a r ş ı k a p ıla r ı k a p a y ıp
C em o r d u s u n a y a rd ım e tm iş o lm a la rı­
n ı b a h a n e e d e re k ş e h r in y a ğ m a s ın a
m ü s a a d e iç in iz in iste d ile r. P a d iş a h b u ­
n a k a t ’iy y e n r ız a g ö ste rm e y in c e y e n i­
ç e rile r a r a s ın d a u m u m î b ir g a le y a n
h u s u le geldi. S u lta n B ayezid: «C esur
m u h a rip le r! B u ş e h r i b a n a b a ğ ış la y ı­
nız» d iy e re k o n la rı sü k û n e te k a v u ş tu r ­
m a k is tiy o r id ij'se de, sö z leri ta m te s i­
rin i g ö ste re m iy o rd u . N ih a y e t h e r y e n i­
çeriy e b in ak ç e ih s a n e tm e k su re tiy le
y e n iç e rile ri s ü k û n e te k a v u ş tu ra b ild i.
S u lta n B ayezid ta r a f ı n d a n C em ’in
ta k ib in e m e m u r e d ile n G ed ik A h m e t
P aşa , o n u y a k a lıy a m a d ı ve C em ’in S u ­
riy e ’ye g eç m e sin e m e y d a n v erd i. B ir
m ü n a k a ş a k o n u s u o la n b u m e se le d e
G ed ik A h m e t P a ş a b e lk i b ir k a s ıt eseri,
b elk i de b ir ih m a l n e tic e s i o la ra k C em ’i
ele g eçirem ed i. K e n d is i evvelce C em ’in
la la s ı o ld u ğ u n d a n ve e sk id en b e ri C em ’e
619
ta r a f t a r lığ ı d a b ilin d iğ in d e n , d u ru m u ,
C em le h in e d ed ik o d u y a p ılm a s ın a m ü ­
s a itti. Z a te n C em ’in ü m e ra sı, G ed ik
A h m e t P aşa y ı, k e n d ile rin e iltih a k e t ti­
re b ilm e k g ayesiyle, B a y ezid ’e a le y h d a r
o ld u ğ u n a d a ir d e d ik o d u şe k lin d e p r o ­
p a g a n d a y a d e v a m e d iy o rla rd ı. B u a r a ­
d a C em ’i d e y a k a lıy a m a m a sı m e v c u t
ş ü p h e le r in b ü s b ü tü n a r tm a s ın a seb ep
oldu. G ed ik A h m e t P a ş a n ın d ü ş m a n ı
o la n H a m z a Bey o ğ lu M u s ta fa P a ş a n ın
p a d iş a h n e z d in d e k i te ik in a tı te s ir in i
g ö ste rd i. G ed ik A h m e d ’in ve o n u n k a y ­
n a t a s ı o la n V eziriâzam İ s h a k P a ş a n ın
h a s m ı b u lu n a n M u s ta fa P aşa , O tr a n to
f a ti h in i g özden d ü ş ü rü p iş b a ş ın d a n u -
z a k la r tır m a k la K a r a m a m M e h m e t P a ­
ş a n ın in tik a m ın ı d a a la c a ğ ın ı h e s a p lı­
y ordu.
İş te b u h a d ise ve te s ir le r k a r ş ıs ın d a
G ed ik A h m e t P a ş a n ın g izlid en C em t a ­
r a f t a r ı b u lu n d u ğ u n a dair_ ş ü p h e s i a r ­
t a n İ k in c i B ay ezid o n u İ s ta n b u l’a ç a ­
ğırdı. P a d iş a h ta n _ a ld ığ ı e m ir ü ze rin e
E re ğ li’d e n • k a lk ıp İ s ta n b u l’a polen G e ­
d ik A h m e t P a ş a s a ra y d a k a p ıc ıla r o d a ­
s ın a h a p s o lu n d u . A n ca k İ s h a k P a ş a ile
H ersek z â d e A h m e d ’in ş e f a a t ve k e f a ­
le tle ri n e tic e s i affed ild i.
O s ır a d a O sm a n lIla rd a k i s a lta n a t
m ü c a d e le s in i k e n d is i iç in b ir f ır s a t s a ­
y a n K a r a m a n o ğ lu K a sım Bey, F a tih
z a m a n ın d a y a p tığ ı gibi İ ç e l’e g elm iş ve
k u v v e t to p la m ıy a b a ş la m ıştı. B u n u n la
d a k a lm ıy a ra k T u rg u t ve V a rsa k a ş i­
r e tle r in d e n d e rle d iğ i k u v v e tle rle T o ro s-
la r ı aşm ış ve Ş e h z a d e A b d u lla h ’ın k u v ­
v e tle rin i d a ğ ıta r a k K o n y a ’yı m u h a s a r a
etm işti. B u iş le ri b a ş a r a n K a r a m a n o ğ ­
lu K a sım Bey, y a ln ız c a a s k e rî h a r e k â t
ile ik tif a e tm iy e re k , b ir ta r a f t a n , b a ş ­
t a G ed ik A h m e t P a ş a o lm a k ü zere b ir
çok O sm a n lı ü m e ra s ın ın C em ’e t a r a f ­
t a r o ld u k la rı riv a y e tin i e t r a f a yay ıy o r,
b ir t a r a f t a n d a M ısır’d a b u lu n a n Ş e h ­
za d e C em ’i b u n a ik n a ed erek , o n u m ü ­
cad eley e h a z ırlıy o rd u .
V aziy et h a y li c id d iy et arz ed iy o rd u .
B u d u ru m k a r ş ıs ın d a S u lta n B ayezid,
k u m a n d a n lık k a b iliy e tin i t a k d ir e ttiğ i
G ed ik A h m e t P a şa y a , y a n m a k a p ık u lu
a s k e rin i d e a la r a k K a r a m a n o ğ lu ü ze­
rin e g itm e sin i e m re tti. S u lta n B ayezid,
sık ışık b ir d e v re d e G ed ik A h m e t P a ş a ­
d a n y e n i b ir h iz m e t is te r k e n o, b u h iz-
 r u rk e n M u sta fa P a ş a n ın k a n m a g iren
G ed ik A hm ed, v e z iriâz am lığ a g e tiril­
m esi p ek m u h te m e l o la n b ir şa h s ı o r t a ­
d a n k a ld ır ta r a k h em k e n d isin in , h e m
de k a y n a ta s ın ın m ev k iin i ta h k im e t ­
m ekle b e ra b e r, ş a h s ın a k a rş ı y en i d ü ş ­
m a n la r k a z a n m a k ta n d a geri k a lm a d ı.
Y en iç erile ri ta h r i k su re tiy le p a d iş a h ı
m ü h im b ir c in a y e te â le t etm esi, u le m a
ve ü m e ra n ın e k s e risin in k e n d isin d e n
*fc
so ğ u m a sın a sebep oldu. A y rıca h ü k ü m ­
dar da bundan h u z u rsu z lu k d uydu.
F a k a t p e ş in e n g az ab ın ı gizledi. M a a-
m a fih C em 'e iltih a k ın d a n e n d işe e ttiğ i
iç in d ir k i; G ed ik A h m ed ’in b ir o ğ lu n u
s a d a k a t re h in e s i şe k lin d e k e n d i y a n ın ­
d a alıkoydu.
K o n y a ’yı m u h a sara e tm e k te o la n
K a r a m a n oğlu K asım Bey, G ed ik A h ­
m e d ’in g elm ek te o ld u ğ u n u duyunca
m u h a s a ra y ı b ıra k ıp İç e l’e k a ç tı. G edik
A h m e t P a ş a ise K o n y a ’n ın m u h a s a r a ­
d a n k u r ta r ılm ış o lm asiy le ik tif a e tm i-
yerek K asım Beyi ta k ip iç in İç e l’e y ü ­
rü d ü . F a tih z a m a n ın d a girm iş o ld u ğ u
b u to p r a k la r ı b ir d a h a ele geçirdi. V a r­
s a k a ş ire tin in ce su r m u h a rip le rin d e n
b ir k ısm m ı k ılıç ta n geçirdi. O n d a n s o n ­
Cem Sultan'ırı Ressam G. Bellini tarafından ya­ r a k ış la m a k ü zere L â re n d e ’ye çek ild i
pılıp Behzad tarafından kopye edildiği söylenen (1431 so n la rı).
bir gençlik resmi daha Ceııı Sultan M ısır’da
K o n y a 'd a n a y rıld ık ta n s o n ra d a t a ­
m e tin i p e ş in e n p ek p a h a lıy a sa tm ıy a k ib in e d ev a m ed ilen Cem S u lta n T oros-
ç a lıştı. H am z a Bey oğlu M u sta fa P a şa la r ı a şm ıy a m u v a ffa k o ld u ve T a rsu s
b e r ta r a f edilm edikçe, se fe re gitm iy ecc- Beyi ta r a f ın d a n h ü rm e tle k a rşıla n d ı.
ğ in i söyledi. B ir t a r a f t a n d a y e n iç e ri­ Y en işeh ir m u v a ffa k iy e tin i m ü te a k ip
le ri k e n d i fik rin e im aleye m u v a ffa k ol­ S u lta n B ayezid b ir t a r a f t a n b iz za t k e n ­
du. d isi k a rd e ş in i ta k ip e tm ek le b e ra b e r,
Y u m u şa k ta b ia tlı S u lta n Bayezid, b ir t a r a f t a n d a D u lk a d ırlı B eyi A lâü d -
s e rt ta b ia tlı ve dik b aşlı k u m a n d a n d ev le’ye b ir m e k tu p y a z a ra k , C em ’in
G edik A h m ed ’in k a rş ıs ın d a dize geldi. te v k ifin i isted i. A lâü d d ev le p a d iş a h ın
A ynı G edik A h m et P a ş a d ik b aşlılığ ın ı m e k tu b u n a , Cem, k e n d i to p r a ğ ın d a gö­
b ir de F a tih ’e g ö ste rm ek iste m iş vc A r­ rü ld ü ğ ü ta k d ird e te v k if ed eceğ in i b il­
n a v u tlu k s e fe rin e g itm e k te n im tin a e t ­ d irm e k su re tiy le cev ap verdi.
m işti. O z a m a n F a tih , G edik A h m e d ’in S a lta n a t m ü d d e isi m a ğ lû p Ş eh za d e
h a r e k e tin i h a p s e tm e k le c e v a p la n d ır­ Cem S u lta n T a rsu s v ey a A d a n a ’d a R a ­
m ıştı. F a k a t F a tih ’in oğlu, h e m h u y u ­ m a z a n oğlu H alil Bey ile g ö rü ş tü k te n
n u n y u m u şa k lığ ı, h em de K a ra m a n d a ve iltih a k e d e n a d a m la rı ile m a iy e ti 300
b eliren te h lik e y i, a n c a k k a p ık u lu a s k e ­ kişiyi b u ld u k ta n s o n r a M ısır h ü k ü m e ti­
r in in a r a s ın d a n y etişm e si sebebiyle, n in m ü s a a d e s in i aldı. K ö lem en (M em ­
k e n d isin e k a p ık u lu n u n c a n d a n b ağ lı lû k ) d ev leti s ın ırın ı g eç erek A n ta k y a
b u lu n d u ğ u G edik A h m e t P a ş a n ın ö n li- y olu ile H a le p ’e g eld i (19 te m m u z ). H a ­
yebileceğine k a n i o lm a sı b a k ım ın d a n le p ’te n s o n r a M ısır’a g itm e k ü zere yo­
b a b a sı g ibi d a v ra n a m a d ı. O n u n iste ğ i lu n a d ev a m e d e n Cem , Ş a m ’a v a rd ığ ı
g e re ğ in ce M u sta fa P a ş a önce h a p is z a m a n « K asr A blak» t a m is a fir edildi.
so n ra d a k a tle d ild i. Böylece d u ru p d u ­ N ih a y e t M ısır to p r a ğ ın d a «M arc v a ’l-

620
Z iy at» m e v k iin d e b ü y ü k m e ra sim le k a r ­
ş ıla n a r a k (25 a ğ u s to s ), h ü k ü m d a r la r a
m a h s u s a la y la K a h ir e ’ye girdi. S u lta n
K a y ıtb a y ta ra fın d a n kabul o lu n d u .
K e n d isi K a h ir e ’de « K âtib e l-m e m a lik
ib n C a lu d » u n k o n a ğ ın a m is a fir edildi.
M ağ lû p ve m ü lte c i O sm a n lı şe h z a d e s i­
n e M ısır’d a çok h ü r m e t g ö sterild i. Ş e ­
re fin e z iy a fe t ve e ğ le n c e le r te r t ip o lu n ­
du. S u lta n t a r a f ı n d a n i f t a r a d a h i d a v e t
edildi.
Cem , M ısır’d a k i d u r u m u n u b ir m e k ­
tu p la p a d iş a h a b ild ird iğ i z a m a n , B aye-
z id ’in o n a cev ab ı « s a lta n a t d a v a s ın d a n
v azgeçerse, b u n a m u k a b il k e n d is in e o n
k e r r e y ü zb in ak ç e s â liy â n e ta y in e d e ­
ceğini» b ild irm e k şe k lin d e te c e lli e tti.
B ayezid,. v e rd iğ i b u cev ap la, b u n c a m a ­
c e ra y a ra ğ m e n , s e le fle rin e n a z a r a n en
a ffe d ic i k a r a k te r e s a h ip b ir p a d iş a h o l­
d u ğ u n u g ö ste rm iş b u lu n u y o rd u . Cem
ise, fecî şe k ild e m a ğ lû b iy e tin e ve m ü l­
te c i v az iy e te d ü şm e sin e ra ğ m e n s a l t a ­
n a t d a v a s ın d a n v az g eçm iy o rd u .
K a h ir e ’de itib a r lı b ir m u a m eley e
m a z h a r o la n Cem , S u lta n K a y ıtb a y ’m
m ü s a a d e s in i a la r a k h a c c e tm e k isted i. O
s e n e n in h a c k a file si d a h a ih tiş a m lı şe ­
k ild e h a z ırla n d ı. Cem , a n n e s i ve zev­
c e sin i de y a n m a a la r a k b u k a file v e k a ­
tıld ı. M ekke ve M e d in e’yi z iy a re tle h a c c
fa r iz a s ın ı y e rin e g e tir d ik te n s o n r a 12
m a r t 1482 de K a h ir e ’ye dö n d ü .
C em M ısır’d a b u şe k ild e v a k it d o ld u ­
r u r k e n A n a d o lu ’d a K a r a m a n o ğ lu K a ­
sım Bey ta h r ik le r in e d e v a m e d iv o r ve
b u ta h r ik le r i a r a s ın d a C em ’i de y e n i­
d e n m a c e ra y a sü rü k le m e k ü ze re t e ş ­
v ik le rd e b u lu n u y o rd u . T evsiki güç r iv a ­
y e tle re n a z a r a n , G ed ik A h m e t P a ş a ’n m
a ğ z ın d a n C em ’e d a v e tk â r m e k tu p la r
d a h i g ö n d eriy o rd u . B u v a z iy e t k a r ş ıs ın ­
d a, z a te n b ü tü n fik riy a tı s a lta n a t h ı r ­
s ın ın te s irin d e b u lu n a n C em ise, K a h i­
r e ’d e â tıl v a z iy e tte k a lm a k is te m iy e re k
ta liin i b ir d a h a d en e m e y e h a z ır la n ıy o r ­
du. K e n d is in e u la ş tır ıla n h a b e r le r e gö­
re, A n a d o lu ’d a k i t a r a f t a r l a r ı v a s ıta s iy -
le s a lta n a tı elde ed e ceğ in e k a n i b u lu ­
n u y o rd u .
İş te b u d ü şü n c ey e sa h ip o la n Cem ,
n ih a y e t S u lta n K a y ıtb a y ’d a n A n ad o lu -
y a d ö n m e k iç in m ü s a a d e istey in c e,
M ısır h ü k ü m d a rı m eseley i m ü z a k e re
e tm e k ü ze re b ir m eclis to p la d ı. S u lta ­
621
nın r iy a s e tin d e M ısır ü m e ra s ın d a n m ü ­
te şe k k il b u m e c liste C em d e h a z ır b u ­
lu n d u . T o p la n tıd a u z u n m ü n a k a ş a la r
c e re y a n e tti. M ısır ü m e ra s ın d a n b a z ıla ­
r ı C em ’in A n a d o lu 'y a g itm e sin e m u h a ­
le fe t ed iy o rd u . H a tta b u y ü zd en E m ir
Ö zbek ile C em a r a s ın d a s e r t sö z ler b i­
le t e a ti ed ild i. M eclis d a ğ ıld ık ta n s o n ­
r a S u lta n K a y ıtb a y O sm a n lı şe.azade-
sin e v a t a n ın a d ö n m e m ü s a a d e s in i v e r ­
di. B u n u n ü ze rin e a ile s in i M ıs ır’d a b ı­
r a k a n C em 27 m a r t 1482 sa lı g ü n ü K a -
h ir e ’d e n h a r e k e t etti.
Cem tekrar A nadolu’da
C em K a h ir e 'd e n a y rılın c a b ir a n ö n ­
ce m ü c a d e le y e a tılm a k gay esiy le y o lu ­
n a d ev a m e d e re k 6 m a y ıs ta H a le p ’e
v a rd ı. B u ra d a A n k a ra Beyi T ra b z o n lu
M e h m e t Bey ile b u lu ştu . G ed ik A h m e t
P a ş a d a n k a ç m ış o la n A n k a r a Beyi
I.Ie h m e t B ej’in y a n ın d a b ü y ü k tım a r ve
z e a m e t e rb a b ın d a n b irço k k im s e le r d e
m e v c u ttu . B u n la r, Cem S u lta n a A n a ­
d o lu ’n u n v az iy e ti h a k k ın d a y e n i b ilg i­
le r v erip , te şv ik le rin e d ev a m e ttile r.
O sm a n lı h u d u d u n a h a y li y a k la şm ış o-
la n Cem, H a le p ’te n s o n ra Ç u k u ro v a ’y a
girdi. K a h ir e ’de b u lu n d u ğ u g ü n le rd e n
b e ri k e n d isin i m ü c a d e le y e te şv ik e t ­
m e k te o la n K a r a m a n o ğ lu K asım Bey
ile A d a n a ’d a b u lu ştu . K a sım Bey ile
y a p tığ ı k o n u ş m a s o n u n d a b ir a n la ş m a ­
y a v a rd ı. A n la ş m a y a g ö re; C em t a h t ı
elde etm e y e m u v a ffa k o lu n c a b ü tü n
K a r a m a n ü lk e s in i K a sım Beye v erecek ,
o d a ö m r ü n ü n s o n u n a k a d a r C em ’e i-
t a a t ed ecek ti.
C em S u lta n 19 m a y ıs 1482 p a z a r g ü ­
n ü O sm a n lı to p r a ğ ın a g ird i. K a sım Bey
ile b irlik te K o n y a is tik a m e tin d e ile rle -
m iy e b a şla d ı. Cem, k a p ıc ı b a ş ıs ı S in a n
B eyi s u lh te k lifiy le b ir a n la ş m a y a v a r ­
m a k gay esiy le G ed ik A h m e t P a şa y a
g ö n d erd i. C em b elk i de b u p lâ n ı ile G e­
d ik A h m e d ’i h a re k e ts iz b ır a k m a k ve o-
n u g a fil a v la m a k n iy e tin d e idi. F a k a t
bu te ş e b b ü s ü n d e n m ü sb e t b ir n e tic e
elde ed em ed i. B u n a ra ğ m e n ile ri h a r e ­
k â t ı n a d e v a m e tti. K e n d isi E re ğ li’ye
d o ğ ru y ü r ü rk e n M e h m et Beyi ile riy e
g ö n d erd i. B in k a d a r a d a m la ile rd e g i­
den M e h m e t Bey, K o n y a y a k ın ın d a
Ç u k u r Ç im en y a y la ğ ın d a G ed ik A h m e t
P a ş a y a m a ğ lû p oldu. B öylece C em ile
K a sım B e y in K o n y a ’y a ta a r r u z la r ı a -
k îm k a ld ı. M e h m e t Bey, G ed ik A h m e t

Cem ile Bayezid aske rle rin in m uharebesi
(Alm an ca b ir tarih kitabından)
P a ş a y a m a ğ lû p o lu n c a, y a n ın d a k a la n
a d a m la rı ile A n k a ra is tik a m e tin e t e ­
v e c c ü h e tti. M e h m et Bey, A m asy a Beyi
olup B a y ezid ’in o rd u s u n a iltih a k e t ­
m e k ü zere A n k a ra c iv a rın d a n geçm ek te
o la n S ü ley m a n P a ş a ile k a rşıla ştı. A n ­
k a r a ’n ın Ç ubuk o v a s ın d a S ü le y m a n P a ­
ş a ile y a p tığ ı m u h a re b e y i de k a y b e tti.
H a tta k e n d isi ç a rp ış m a la r s ır a s ın d a şe ­
h it d ü ştü .
Ş eh za d e Cem O sm an lı a ra z isin e g ir­
d iğ i z a m a n S u lta n B ayezid k a rd e ş in e
b iz z a t k a rş ı ç ık m a k üzere A n a d o lu ’ya
g eç erek B u rsa c iv a rın d a h a z ırlık la ra
g irişti. Evvelce G edik A h m e d ’in y a n ın ­
d a b u lu n m u ş o la n b az ı s a n c a k b e y le ri­
n in C em ’e iltih a k etm iş o lm ası, S u lta n
B ay ezid ’in esk id en b e ri G ed ik A h m et
h a k k ın d a beslediği ş ü p h e le rin in a r t ­
m a s ın a yol aç tı. P a d işa h , G ed ik A h m et
P a ş a n ın Ş eh za d e C em ile m u v a z a a lı
şe k ild e a n la şm ış o la b ile c e ğ in d e n ş ü p ­
622
h e le n iy o rd u . O n u n iç in b ir t a r a f t a h
k a p ık u lu a s k e rin i m a iy e tin e a la r a k A-
n a d o lu ’y a g eçer ve b ü tü n A n ad o lu b e y ­
le rin in k e n d is in e ¡iltih ak ı iç in e m irle r
g ö n d e rirk e n , G ed ik A h m e t P a şa y ı d a
y a k ın ın d a ve g ö zö n ü n d e b u lu n d u rm a k
isted i. B u n u n iç in K a r a m a n v a lisi ş e h ­
z a d e A b d u lla h ’ı A fy o n k a ra h is a r'a gö­
tü r ü p b ır a k tık ta n so n ra k e n d is in in
b iz za t h u z u ra g elm esin i e m re tti. G ed ik
A h m e t P a ş a p a d iş a h ın e m ri g ereğ in ce
Ş eh za d e A b d u lla h ’ı A fy o n k a ra h is a r’a
y e rle ş tird ik te n s o n r a S ey itg a zi’de p a d i­
ş a h a iltih a k e tti. S u lta n B ayezid, y a la n
ve y a n lış ş a y ia la r n e tic e si G ed ik A h ­
m e t P a ş a d a n şü p h e le n m e y e d e v a m e t ­
m ek le o n a k a r ş ı h a k s ız lığ a s a p la n m ış
o luyordu.
Ş eh za d e Cem, M e h m et Bey Ç u b u k o-
v a s m d a m a ğ lû p ve m a k tu l d ü şü n c e,
b iz z a t k e n d isi o t a r a f a te v e c c ü h e t ti ve
A n k a ra 'y ı m u h a s a r a te şe b b ü s ü n d e b u ­
lu n d u . L âk in B ay ezid ’in s ü r ’a tle o t a r a ­
f a g eld iğ in i d u y u n c a d e r h a l çe k ilm ek ­
te n g a y rı ç ık a r yol g örem edi. B ayezid,
C em ’in a r k a s ın d a n ta k ip k u v v e tle ri
g ö n d erd i. İs k e n d e r P a ş a n ın e m rin d e k i
beş b in k işilik s ü v a ri k u v v e ti ta k ip iç in
şe h za d ey i a r k a s ın d a n k o v alad ı. Cem ,
b u v a z iy e tte güç h a l ile A k şe h ir’e v a r a ­
bildi. F a k a t b u r a y a gelişi s ır a s ın d a p e ­
rişa n lığ ı b ü s b ü tü n a r ttı. Z ira A k şe h ir’e
v a rd ığ ı z a m a n a s k e rle rin in b ü y ü k k ıs ­
m ı d ağ ılm ış b u lu n u y o rd u . C em b u h a l
ile A k s a ra y 'a gelin ce ş e h ir h a lk ı o n u
k a b u l etm ed i. O a r a d a C em ’d e n a y r ı­
ca A k saray ö n ü n e gelm iş b u lu n a n K a ­
r a m a n oğlu K asım Bey ş e h ri z a p te tm e k
cm elij'lc b ir ik i g ü n lü k k u ş a tm a y a t â ­
b i tu ttu . F a k a t K asım B ey in A k saray
k u ş a tm a s ı, fu zu lî te le f a t a u ğ r a m a s ın ­
dan başka n e tic e v erm ed i. B u ra d a n
m iisb et b ir so n u ç elde ed e m e y en Cem ,
K asım Bey ile b irlik te A k saray ö n ü n ­
d en s ü r ’a tle çek ilm ek z o ru n d a k ald ı.
Beş b in güzide s ü v a ri ile C em ’i ta k ip e-
d e n İs k e n d e r P a ş a A k sa ra y ’a v a rd ığ ı
z a m a n o n d a n e s e r g ö rem ed i, f a k a t o-
n u n E re ğ li’ye g ittiğ in i ö ğ ren d i. O ra d a n
s ü r ’a tle E re ğ li’ye d o ğ ru y ü rü y e n İ s k e n ­
d e r P aşa , b u k a s a b a n ın y a k ın ın d a b ir
s a z lık ta az d a h a C em ’i y a k a lıy a c a k tı.
F a k a t o gece s a z lık ta a t la r ın ü rk m e ­
s in d e n m e y d a n a g elen k a r ış ık lık ta n is ­
tifa d e _ e d e n Cem k a ç m ıy a m u v a ffa k
oldu. İ s k e n d e r P a ş a ise s ü r ’a tle d e rle ­
n ip to p a r la n a r a k C em 'i ta k ip edem edi.
B u r a d a n k u r tu la n Cem ise 17 h a z ir a n ­
d a T a şili’n e geçm e im k â n ım buld u .
Cenı’in sa lta n a t id d iasın d a ısrar edişi
Ş e h z a d e C em M ısır d ö n ü şü g iriştiğ i
h ü tü n h a r e k â tın d a m u v a ffa k o la m a d ı­
ğı, e t r a f ı n a to p la d ığ ı k u v v e tle rin in ço­
ğ u n u e lin d e n ç ık a rd ığ ı, ve T a şe lin e güç
b e lâ sığ ın d ığ ı h a ld e s a lta n a t h ır s ın a y i­
n e b ir tü r lü gem v u ra m a d ı. O n u n , M ı­
s ır 'd a n d ö n ü ş ü n d e n T a şe li’n e k a ç ış ın a
k a d a r geçen b ir aylık m ü d d e t, C em ’in
m u v a ffa k iy e t ih tim a lin in m e v c u t o l­
m a d ığ ın ı ifa d e y e k â f i idi. L â k in Ş e h ­
z a d e C em ’in g ö zlerin i k a p h y a n s a lta ­
n a t h ırs ı b u h a k ik a ti b ü tü n çıp la k lığ ı
ile g ö rm esin e m a n i idi. S u lta n B ayezid
a sıl kuv.veti e lin d e tu tt u ğ u h a ld e y in e
de k a rd e ş i ile a n la ş m a k iste m e k te y d i.
B u c ü m le d e n o la ra k E re ğ li’ye v a rd ığ ı
z a m a n se k b a n b aşıy ı C em ’e y o llıy a ra k
m ü z a k e re k a p ıs ın ı b iz z a t k e n d is i aç tı.
P a d iş a h ın elçi irs a lin i te b liğ in i m ü te a ­
k ip Cem, ö n ce la la s ı S in a n Beyi, s o n r a
d a D e f te rd a r A h m e t Beyi B ayezide y o l­
lad ı. Cem, e lç ile rin e v erd iğ i ta lim a tta ;
A n a d o lu ’d a b a z ı e y a le t k e n d is in e te rk e -
d ild iğ i ta k tir d e s u lh ü im z a la m a la rın ı
b ild irm işti. F a k a t B ayezid b u n a ra z ı o l­
m a d ığ ın d a n e lç ile rin gid ip g e lm e sin d e n
b ir n e tic e elde edilem edi. S u lta n B a y e­
zid en s o n u n d a O sm a n lı m ü lk ü n d e n
h isse ta le b in d e ıs r a r ed e n ve T ü rk iy e -
de is tik lâ l ü ze re h â k im o la ca ğ ı b ir yer
a y rılm a s ın ı iste y e n k a rd e ş in e B a h şa y iş
o ğ lu İly a s Bey ile İm a m A li’yi g ö n d e re ­
re k : « m ü lk ü n ik i p a r ç a y a a y rıla m ıy a -
ca ğ ın ı, m ü c a d e le n in de m ü s lü m a n k a ­
n ın ın a k m a s ın a se b ep o lm a sı b a k ım ın ­
d a n n ih a y e te e rd irilm e si lâ z ım g eld iğ i­
n i, K u d ü s’te e v lâ t ve a y â li ile b irlik te
s ü k û n e t iç in d e o tu rd u ğ u ta k tir d e yıllık
ta h s is a tın ın m u n ta z a m a n ödeneceğ in i»
b ild ird i.
Cem , m u v a ffa k iy e t te m in edeb ilecek
d ere c e d e im k â n ve k u d r e te s a h ip b u ­
lu n m a d ığ ı h a ld e B a y ezid ’in b u te k lif ve
ta v s iy e s in i de re d d e tti. B avezid, so n
te k lifi ile b ü y ü k b ir h ü s n ü n iy e t g ö s te r­
d iğ in i is b a t e tm iş o lu y o r ve e lin i k a r ­
d eş k a n m a b u la m a k n iv e tin d e b u lu n ­
m a d ığ ın ı d a b ir d e fa d a h a ifa d e e tm iş
o luyordu.
Cem’in R odos şövalyelerin e sığın m ası
Cem , ta h s is a tın ı m u n ta z a m a n a lm a k
G23
ş a rtiy le K u d ü s 'te o tu rm a s ı iç in y a p ı­
la n te k lifi k a b u l e tm e y in c e ; H ersek z â -
de A hm et P aşa e m rin d e k i O sm a n lı
k u v v e tle ri T o ro s la rı aştı. B u v az iy e t
k a r ş ıs ın d a C em s ü r ’a tle b ir k a r a r v e r ­
m ek m e c b u riy e tin d e idi. O n u n iç in d u ­
ru m u K a r a m a n o ğlu K a sım Bey ile
m ü z a k e re e tti. K asım Bey, C em ’in İ r a n
v ey a A ra b is ta n ’d a iltic a g â h a r a m a s ın ın
a le y h in d e b u lu n d u . Ve Y ıld ırım B a y e­
z id ’in o ğ lu M u sa Ç elebi h a d is e s in i m i­
s a l g ö ste re re k R u m eli'y e g eçm esin i t a v ­
siy e e tti. R u m e li’ye geçip te t a r a f t a r
to p la d ığ ı ta k tir d e m u v a ffa k o la c a ğ ın ı
b ild ird i. K a r a m a n o ğlu K asım B ey
C em ’e b u ta v siy e d e b u lu n u rk e n k e n d i­
si de b a z ı ü m itle r p e şin d e k o ş m a k ta y ­
dı. O, O sm a n lIla rın R u m eli'd e u ğ r a ş ­
m a la r ın d a n f a y d a la n a ra k A n ad o lu t a ­
r a lı n d a f a a liy e te geçip K a r a m a n to p ­
r a ğ ın a s a h ip o lm a y ı k u ru y o rd u .
H ersek z â d e A h m e t P a ş a n ın e m rin ­
d e k i k u v v e tle rin ile rlem e si d o lavısiyle,
Ş e h z a d e C em ’in te re d d ü t iç in d e g ü n
k a y b e tm e s in e v az iy e t m ü s a it d eğildi.
O n u n iç in K a sım B eyin ta v siy e sin e d e
u y a r a k R u m e li’ye g eçm ek ü zere R odos
Ş ö v a ly e le rin in y a r d ım ın d a n f a y d a la n ­
m a y ı ta s a r la d ı. B u işte R odos şö v a ly e­
le rin in k e n d is in e y a rd ım ed e b ile ce ğ in i
d ü ş ü n e n Cem , ev v e lâ şö v a ly e le rin ü s ta ­
dı âzam i P ie rre d ’A u b u sso n 'a b ir elçi
yolladı. İlk g ö n d erd iğ i a d a m d a n h a b e r
a la m a y ın c a a d a m la rın d a n F re n k S ü ­
le y m a n ile D u a n (D o ğ a n ?) ı R o d o s’a
y olladı. O n la rın a r k a s ın d a n d a k en d isi,
K a sım B e y in y a rd ım ve d e lâ le ti ile s a ­
h ild e K o ry co s (K e rk ü s) lim a n ın a in d i.
B u ra y a g eld iğ i z a m a n y a n ın d a o tu z k i­
şilik m a iy e ti v ard ı.
Ş eh za d e Cem , R o d o s’a b iz z a t k e n d i
k a r a r ı n e tic e s i g id iy o rd u . R o d o s’a m ü ­
r a c a a tım ve a d a y a g itm e sin i, o n la rın
g e m isin d e n is tifa d e s u re tiy le M ısır g i­
b i b ir İslâ m m e m le k e tin e g itm e k a r z u ­
s u n a b a ğ la m ıy a im k â n y o k tu r. Z ira,
V a k ıa t-ı S u lta n C em isim li e serd e d e
k a y d e d ild iğ i v eç h ile Ş eh za d e C em R o-
m a ’d a P a p a S ek izin ci İn n o c e n t (İn o -
s a n ) ile g ö rü ş ü rk e n « R u m eli’ye g eçm ek
iç in R odos k a v m in d e n yol iste d iğ in i»
a ç ık ç a sö y le m iş tir A y rıca N ice’te (N is)
b u lu n d u ğ u s ır a d a d a şö v a ly elere « R u -
m eliy e g e ç tik te n so n ra , Ü n g ü rü s (M a ­
c a r is ta n ) e g itm e k te d a rik in d e n » b a h ­
s e ttiğ in e n a z a r a n R o d o s’a b iz z a t k e n d i

C e m 'in R od os'a gid işin de şövalyeler tarafından
ka rşıla n ışı
{Yab ancı k ayn akla rda çıkan eski bir resim)
ira d e s i ile g ittiğ i m ü n a k a ş a k a b u l e t-
m iy e ce k d ere ced e a ç ık tır.
C em S u lta n K e rk ü s’te n b ir K a ra m a n
g em isin e b in e re k (15 te m m u z 1482) A-
n a m u r ’a g ittiğ i sıra d a , şö v a ly elerin
g ö n d erd iğ i üç gem ilik b ir filo d a A n a ­
d o lu k ıy ıla r ın a -gelmişti. B u (filonun
k u m a n d a n ı o la n D on A lvaro de Z uniga,
Cem S u lta n in R odos’a se rb e stç e girip
ç ık m a k iç in iste d iğ i r u h s a tn a m e y i de
h a m ild i. O s ır a d a ş e h z a d e n in 30 k iş i­
lik m a iy e tin e d a h il a d a m la rd a n b iri o-
la n F re n k S üley m an , C em ’e, şö v a ly ele­
re iltic a e tm em esi ta v siy e sin d e b u lu n ­
m uş, b u n a k a rş ılık Cem S u lta n , fre n k -
le rin a h id le rin e sa d ık o ld u k la rın ı söy-
liy e re k F re n k S ü ley m a n B eyin sözlerin i
d in le m e m iştir.
Ş ehzade Cem R odos’ta
T a h tı ele geçirm ek h ü ly a s ın d a n b ir
tü r lü ay ılm a y a n m u h te ris O sm a n lı ş e h ­
624
za d esi n ih a y e t 18 te m m u z d a b ir Rodos
g em isin e b in d i. B u a n d a n itib a r e n ş e h ­
z a d e n in h a y a tın d a a sıl feci s a h n e le r
b a ş lıy a c a k tı. O b u n la rı h e s a p lıy a m a d a n ,
m ü th iş ih tir a s ı y ü zü n d e n , gelecek g ü n ­
le r iç in p en b e h a y a lle r b e sliy e re k b u
gem iye b in m iş b u lu n u y o rd u . H alb u k i
O sm a n lı şe h z a d e sin in asıl ac ık lı h a y a ­
tı bu gem iye b in d ik te n s o n r a b a ş la m a k ­
ta y d ı.
Ş e h z a d e n in b in d iğ i gem i R odos lim a ­
n ın a geldiği z a m a n , C em ’in g em id en
a t ile çık ab ilm esi için, sa h ild e n gem iye
on sekiz k a d e m u z u n lu ğ u n d a , d ö r t k a ­
d em g en işliğ in d e ü ze ri k u m a ş la rla s ü s ­
lü t a h ta d a n m ü te şe k k il b ir k ö p rü u z a ­
tılm ıştı. K a ra y a a y a k b a s ın c a şö v a ly e­
le rin e rk â n ve ü m e ra sı ş e h z a d e y i k a r ­
şılad ı. S o k ak la r, c a d d e le r ve o n u n geçe-
csği g ü z e rg â h ta k i ev ler çiçek lerle s ü s ­
le n m işti. Ş eh za d e Cem b u sü slü y o lla r­
d an , k e n d isin i g ö rm ek iç in c a d d e le re
d ö k ü lm ü ş h a lk ın a r a s ın d a n P ie rre
d A u b u sso n ile y an y a n a a t ü ze rin d e
g eç ti K en d is in e a y rıla n ş a to y a m is a fir
edildi.
Ş eh zad e Cem, b ir m ü d d e t av, c irit
o y u n u ve m u z ik a ile o y a la n d ı, f a k a t o
a r tık k ıy m e tli b ir e s ird e n b a ş k a b ir şey
değildi. P ie rre d ’A ubusson v e rd iğ i r u h ­
sa tn a m e d e k i sö z ü n ü k a a le alm ıy o rd u .
Z a te n Cem R odos to p r a k la r ın a a v a k
b a s ın c a P ie rre d ’A ubusson, P a p a d ö r ­
d ü n c ü S ix te ’e m e k tu p y a z a ra k , ele g e­
çirm iş o ld u ğ u O sm a n lı şe h z a d e s in d e n
is tifa d e e d ile re k b ü tü n h ır is tiy a n d e v ­
le tle rin is lâ m la r a le y h in e h a re k e te g e­
ç irilm e s in in m ü m k ü n o ld u ğ u n u b e lir ti­
y o r ve b u sa y ed e T ü rk le ri A v ru p a ’d a n
ç ık a rm a z a m a n ın ın g eld iğ in i ilâ v e e d i­
y ordu.
Ş ö v aly e lerin ü s ta d ı âzam i b ir t a r a f ­
t a n p a p a v a böyle m e k tu p y a z a rk e n b ir
t a r a f t a n d a Cem ile a n la ş m a " a p m a y ı
d a ih m a l e tm iy o rd u . B u a n la ş m a y a gö­
re Ş eh za d e Cem, O sm a n lı ta h t ı n a geç­
tiğ i ta k tir d e şö v a ly e le rin y a rd ım ın a
m u k a b il, b ü tü n O sm a n lı lim a n la rın ı
şö v a ly e le rin d o n a n m a la rın a aç m a y ı ve
o n la rd a n a lm a n b ü tü n a d a la rı iad ey i,
n e r sen e üç yüz h ır is tiy a n ı b ed elsiz a -
za d e tm e y i ve k e n d isin e ed ilen m a s r a f a
m u k a b ü yü z elli b in d u k a v erm ey i ta -
a h h ü d eyliyordu.
 Cem’in F ransa'ya sevkedilm esi
M ü ltec i O sm a n lI ş e h z a d e s in i R odos-
t a m u h a fa z a y ı m a h z u r lu b u la n şö v a l­
y e le r b ir t ak im m ü z a k e re le rd e n s o n ra
n ih a y e t o n u F r a n s a ’y a n a k le k a r a r v e r ­
diler. B u a r a d a C em d e b ir ç ık m az a
sa p la n d ığ ın ı, ^şövalyelerin v e rd ik le ri
sözde d u rm a y a c a ğ ın ı a n la m ış b u lu n u ­
yo rdu. O n u n iç in ağ a b e y si B a y ezid ’e b ir
m e k tu p y a z a ra k k e n d is in i « k ü ffa r e lin ­
de b ıra k m a m a sın ı» ric a e tm e k te y d i.
Ş ö v a ly e le r C em ’i F r a n s a ’d a kendi
t a r i k a t m e n s u p la rın a 'a i t ş a to la r d a h ıf -
ze tm e y e k a r a r v e rd ik te ı. s o n r a 1 ey lü l­
de b ir gem iye b in d ird ile r. H a re k e tin d e n
b ir g ü n ö n ce de k e n d isin e b ir v e d a z i­
y a f e ti v e rd ile r. Cem , 1 eylül p a z a r g ü ­
n ü m e ra sim le R o d o s’t a n u ğ u r la n m a k la
b e ra b e r o n u n e s a r e t h a y a tı a r tı k d a h a
acı b ir şek le b ü r ü n m ü ş oluyordu.
C em b u y o lc u lu ğ a ç ık a rk e n y a ln ız d e ­
ğildi. A n a d o lu ’d a n b e ra b e rin d e g e tird i­
ği 30 a d a m ın d a n b a ş k a R odos’t a s a tın
alm ış o ld u ğ u 20 m ü s lü m a n e s iri de y a ­
n ın d a y d ı. C em R odos’a g elin ce A n a d o ­
lu ’d a k a la n d iğ e r a d a m la rın ı g e tirtm e k
ü z e re d a y ısı A li B eyi b ir R odos gem isi
ile A n a d o lu ’y a g ö n d e rm işti. F a k a t Ali
B ey d en h iç b ir h a b e r ç ık m a d a n Cem
F ra n s a y o lu n a k o y u lm u ş b u lu n u y o rd u .
Ş ö v aly e ler C em ’i F r a n s a ’ya g ö n d e rirk e n
e m n iy e t te d b ir le r in i de ih m a l e tm e m iş ­
le rd i. F rè re M erlo de P io iasco , f rè re
G uy de B la n c h e f o rt ve f rè re Ch. A lle-
m a n d ’ı n m a iy e tle rin d e üç yüz a s k e r
m e v c u ttu .
Ş e h z a d e y i ta ş ıy a n gem i R odos’ta n
a y r ıld ık ta n s o n r a f ır t ın a c a tu tu ld u ğ u
iç in d en iz ü z e rin d e h a y li ç a lk a la n ıp
m u n ta z a m yol a la m a d ı. O n u n iç in h a ­
r e k e tin d e n 9 g ü n s o n r a İ s ta n k ö y ’e v a ­
rab ild i. B u r a d a b ir g ü n iç in k a r a y a ç ı­
k a r ıla n şe h z a d e , b u n d a n so n ra F ra n ­
s a ’y a u la ş ın c a y a k a d a r b ir d a h a g em i­
d e n in d irilm e d i. Z a te n F r a n s a ’y a k a d a r
y a ln ız c a S ira c u s a ve M e sin a’y a u ğ r a ­
n ıld ı. C em ’i F r a n s a ’y a g ö tü re n gem i
f ır tın a d a n b a ş k a ik i d e f a d a y a b a n c ı
c e m ile rin h ü c u m u n a u ğ r a m a k o rk u s u
g eçirdi. N ih a y e t 16 e k im 1482 ç a rş a m b a
g ü n ü , C em ’in b in d iğ i g em i F r a n s a ’n ın
g ü n ey s a h ilin d e V ille fra n c h e ’a v a rd ı.
F a k a t o s ır a d a b u ş e h ird e v e b a sa lg ın ı
m e v c u t o ld u ğ u n d a n S a v u a (S avoi) d ü -
625
k a lığ m a a it N is (N ice)e çık arıld ı. Cem ,
b u güzel ş e h ird e d ö r t ay alık o n u ld u .
İk inci B ayezid ile Rodos şövalyeleri
arasın d a m üzakere
S u lta n İk in c i B ayezid, C em ’in R odos
şö v a ly e le rin in elin e d ü şm e sin i h iç te
h o ş k a rş ıla m a d ı. H a tta b u y ü zd en h a y ­
li te lâ ş a d ü ştü . Z ira şö v a ly e le rin C em ’i
â le t e tm e k su re tiy le h â d is e le r ç ık a ra b i­
le c e ğ in i ve b u y o lla ç ık a rıla c a k h a d is e ­
le rin y a ln ız c a R odos şö v a ly e le rin i ilg i­
le n d irm e k le de k a lm ıy a c a ğ ın ı h e s a n lı-
yord u . O s m a n lIla ra to p ta n d ü ş m a n o-
la n J ııris tiy a n la r m u h te r is şe h z a d e d e n
f a y d a la n a r a k O sm an lI b irliğ in i te h lik e ­
ye d ü ş ü re b ilirle rd i. O n u n iç in şö v a ly e­
le rle b ir a n ö n ce a n la ş m a k is te y e n S u l­
t a n B ayezid s u lh yoluyle ve b azı tâ v iz ­
le rd e b u lu n m a k su re tiy le te h lik e y i a t ­
la tm a k isted i. B u gaye ile G ed ik A h m e t
P a şa y ı şö v a ly elerle su lh a k d in e m e m u r
e tti.
Ş ö v a ly e le rin re isi P ie rre d ’A u b u sso n ’a
g elin ce ; o, B a y ezid ’in te lâ ş ın ı sezm işti.
Z ir a e lle rin e g e ç ird ik le ri a d a m p a d iş a ­
h ı h a k ik a te n te lâ ş la n d ır a c a k b ir k im se
idi. B in a e n a le y h ele g eçen f ır s a tta n â -
z a m ı is tifa d e y e g a y re t e tti. B u a r a d a
p a d iş a h ı g ü c e n d irip b ird e n b ire k ız d ır­
m a m a y a d a ö n e m v erd i. Z ira R o d o s’u n
T ü rk le r ta r a f ı n d a n k u ş a tılm a s ın ın ü ze­
rin d e n f a z la z a m a n g eçm em işti. F a k a t
n e y a z ık k i b u d e fa k i O sm a n lı p a d iş a h ı
se lefi o la n b a b a s ın ın ş a h s iy e tin e m a lik
değildi.
A n la ş m a k iç in m ü r a c a a t O sm a n lIla r
t a r a f ı n d a n geliyordu. P ie rre d ’A u b u s-
son, d a h a m ü z a k e re k a p ıla r ı a ç ılm a d a n ,
T ek e s a n c a k beyi ta r a f ı n d a n e s ir e d il­
m iş b u lu n a n h ır is tiy a n la r m se rb e s t b ı­
ra k ılm a s ın ı te m in e tti. O n d a n so n ra
G ed ik A h m e t P a ş a n ın ta le b in e k a rşılık ,
p a n a n in m ü s a a d e s in i is tih s a l e d e re k
p a d iş a h a ik i elçi g ö n d erd i.
B ay ezid n e z d in e g id e n e lç ile r iy i b ir
şe k ild e k a r ş ıla n d ıla r . R odos e lçileri ile
m ü z a k e re y e m e m u r e d ile n G ed ik A h ­
m e t ve M esih P a ş a la r h e m e n işe k o y u l­
d u la r. G ed ik A h m e t P a şa , şö v a ly e le rin
b ir v e rg i k a b u lü ile b e r a b e r ş e h z a d e y i
ia d e le rin i ta le p e ttiğ in d e n b u te k lif le r
k a b u l ed ilm ed i. H a tta m ü z a k e re le r k e ­
silec ek gibi o ld u . B ilâ h a ra S u lta n B a ­
yezid şö v a ly e le rle m u h a k k a k a n la ş m a k
ve böylece ş u lh ü te sis e tm e k is te d iğ in ­
d e n m ü z a k e re le rin ik in c i s a fh a s ı d a h a
ziy ad e M esih P a ş a ta r a f ı n d a n id a re e-
d ild i ve şu ş a r tl a r d a h ilin d e b ir a n la ş ­
m a y a v a rıld ı: H er ik i t a r a f d a k a r a d a
ve den izd e tic a r e t se rb e stisin i ta n ıy a ­
cak, d in le rin i d e ğ iştirm e m iş e s irle r iade
o lu n a c a k , d in le rin i d e ğ iştirm iş o la n la ­
r ın b e h e ri iç in 22 d u k a verg i ö d e n e c e k ­
ti. Bu a n la ş m a im z a la n ın c a R odos’a
d ö n e n şö v a ly elerin elçileri ile b irlik te
b ir T ü rk elçisi de R odos’a g itti. R odos-
t a y a p ıla n a n la şm a y a göre de, p a d işa h
h e r yıl ağ u sto s b a ş ın d a C em ’in m a s ra f ­
la r ı n a k a rş ılık şöv aly elere 45 b in V en e­
d ik d u k a sı ödeyecekti. B u n a m u k a b il
şö v a ly elerin ü s ta d ı â z am i P ie rre d ’A u-
bu sso n ise, p a d iş a h ın h e r tü r lü e n d işe ­
sin i b e r ta r a f edecek şek ild e C em ’i m u ­
h a f a z a ta a h h ü d ü n d e b u lu n u y o rd u .
G ö rü lü y o r ki, şö v a ly e le rin re isin in
S u lta n B ayezid ile y a p tığ ı a n la ş m a
Cem ile y a p tığ ın ın r u h u n a a y k ırı idi.
Ü sta d ı â z a m P ie rre d ’A ubusson C em ’i
a v u tu p a tla tır k e n B ay ezid ’d e n p a r a sız­
d ır m a n ın y o lu n u b u lm u ştu .
Cem’in F ran sa’daki h ay a tı ve Cem için
dönen siyasî m anevralar
C em F r a n s a ’ya n a k le d ilm e k le O sm a n ­
lI t a h t ı ü z e rin d e b esled iğ i em elleri d a ­
h a ziy a d e h a y a le in k ılâ b e tti. G u rb e t
a c ısın ı d a h a fa z la d u y m a c a ve n e tic e ­
de de k u r tu lu ş g ü n ü n ü b ek lem ey e b a ş ­
lad ı. O sm a n lı ş a h z a d e sin in çık arılm ış
o ld u ğ u N is ş e h ri o n u n şim d iy e k a d a r
rö rm e d iğ i se rb e st b ir m u h itti. B u b a ­
k ım d a n iç in i k em irm ey e b a s lıy a n g u r­
b e t a c ıs ın a ra ğ m e n , N is’in se rb e st h a ­
vası o n u o y alay a b ild i. H ay li eğ len d iğ i
g ü n le r oldu. N is’in ve g ü ze lle rin in
m e d h iy e sin i y a p a n ş iirle rin i b u a r a d a
yazdı. C em N is’te b u lu n d u ğ u s ır a d a
F r a n s a k ıra lı O n b irin c i L ouis’den, o n u n
a ra z isin e geçm e m ü s a a d e s in i is tih s a l
iç in a d a m la rın d a n H a tip zâ d e N asuh
C elebi’j'i g önderdi. F a k a t şö v aly eler
C em ’in a d a m ın ı Nis c iv a rın d a b ir k ö y ­
de h a p s e d e re k o n u n k ır a l ile m u h a b e ­
re sin e m a n i o ld u lar.
N is’te v eb a s a lg ın ın b a şg ö ste rm e si ü-
z e rin e b u r a d a k a lm a y ı te h lik e li b u la n
şö v a ly eler C em ’i yola ç ık a rd ıla r (5 ş u ­
b a t 1483). N is’te n a y rılın c a B reil, L u-
m one, Coni, S usa, St. J e a n de M a u rie n -
n e ve A iguebelle yolu ile C h a m b â ry ’ye,
o r a d a n d a R u m illy ’ye g e tird ile r (21 ş u ­
626
b a t 1483). Cem, Savoie d u k a lığ ın ın
m e rk e z i o la n C h a m b è ry ’d e n g e ç erk en
S avoie d u k a s ı b irin c i C h a rles ile g ö rü ş­
tü . O s ır a d a o n b eş y a ş ın d a genç b ir ço­
cu k o la n b irin c i C h a rle s genç O sm a n lı
şe h z a d e sin in u ğ ra d ığ ı fe lâ k e tte n ve e-
s a r e t h a y a tın ın v erd iğ i a c ıla rd a n m ü ­
te e s s ir o lm u ştu . B u y ü zd e n L o rra in e
d u k a sı R e n é ’n in y a rd ım ı ile şe h za d ey i
b u h a ld e n ' k u r ta r m a y ı d ü şü n m ü ş, d a h a
s o n ra d a V en ed ik h ü k ü m e tin d e n bile
b u h u s u s ta y a rd ım ta le p e tm iştir. Cem
de k e n d isin e k a rş ı iyi h is le r b eslem iş
o la n d u k a d a n p ek h o şla n m ıştır. F a k a t
o n a v ere cek b a ş k a b ir şey i o lm a d ığ ın ­
d an , v a k tiy le Ş a m ’d a elli a ltın a s a tın
alm ış o ld u ğ u b ir «D im ışkî Ç om ak» h e ­
diye e tm iştir.
Cem R u m illy ’de b u lu n d u ğ u s ır a d a t a ­
sa v v u r e ttiğ i f ir a r p lâ n ın ı ta tb ik e tm e k
iç in ö n ce b ir is tik ş a f ta b u lu n m a k ü ze­
re M u s ta fa ve A h m e t a d ın d a k i ik i ce­
s u r ve sa d ık a d a m ın ı f re n k k ıy a fe tin e
so k a ra k , M a c a ris ta n k ir a lın ın n e z d in e
g itm e le ri iç in yola çık ard ı. F a k a t b u a -
d a m la r d a n b ir d a h a ses çık m ad ı. Z ira
şö v a ly eler işin f a r k ın a v a r a r a k b u a -
d a m la rı o r ta d a n k a ld ırd ıla r. Z a te n şö ­
v aly ele r b u n u n f a r k ın a v a rm a k la k a l-
m ıy a ra k , Savoie d ü k a s ın ın te ş e b b ü sü n ü
de sezm işlerd i. B u y ü zd e n C em ’i R u m il­
ly ’de d a h a fa z la tu tm a y ı m a h z u rlu gö­
re re k 20 te m m u z d a yola ç ık a rd ıla r.
Böylece O sm a n lı şe h z a d e si ö m rü n ü n
b eş ay lık p a rç a s ın ı d a b u şe h ird e g eç ir­
d ik te n so n ra , şö v a ly e le rin elin d e y in e
y o lla ra d ü ştü .
R u m illy ’d e n k a ld ır ıla n C em Isè re ve
R h ô n e n e h irle r i yoluyle D a u p h in é ’de
Le P o u ê t ş a to s u n a g ö tü rü ld ü . O n d a n
s o n r a d a R o c h e c h in a rd ve S asse n ag e
ş a to la rın a n a k le d ild i. Cem b u n la rın
h e r b irin d e ik iş e r ay ik a m e t e tti. G en ç
O sm a n lı şe h z a d e si S asse n ag e ş a to s u n ­
d a b u lu n d u ğ u s ır a d a B a ro n J a q u e de
S a sse n a g e ’ın kızı P h ilip p in e H élèn e ile
ta n ış tı. R iv ay ete göre b u kız ile b ir gö­
n ü l m a c e ra s ı d a geçirdi.
Cem S u lta n in şö v a ly eler elin e düşm e­
si y a ln ız c a o n u te s lim a la n la rı d eğ ü ,
h e m e n b ü tü n A v ru p a h ü k ü m d a rla r ım
se v in d ird i. B u y ü zd e n A v ru p a ’d a Cem
S u lta n ile ilg ili k esif b ir siv asî f a a liy e t
b a şg ö ste rd i. C em ’in h ır is tiy a n la r elin e
d ü şm e si e n b a ş ta p a p a y ı s e v in d ir d i
P a p a b u n d a n m ü te v e llit d u y d u ğ u m e m ­
n u n iy e ti a ç ık ç a b e y a n d a n ç e k in m iy o r­
d u . O d e v ir A v ru p a ’s ın ın m ü h im h ü ­
k ü m d a r la r ın d a n s a y ıla n M a c a r K ıra lı
M a ty a s K o rv in , N apoli k ır a lı F e r ra n d ,
C em ’i elde e tm e k is te y e n k ır a lla r d a n d ı.
M a c a r k ır a lı M a ty a s K o rv in , C em ’i R o ­
d os şö v a ly e le rin in re is in d e n is te m iş ve
b u n u n k a r ş ılığ ın d a h e r tü r lü y a rd ım ı
b ilfiil y a p m a y ı v a d e tm iş ti. M a ty a s K o r­
vin, b ü tü n A v ru p a d e v le tle rin in b irle -
şe re k T ü rk le re k a r ş ı b ir h a ç lı se fe ri
y a p m a la rın ı istiy o rd u . C em ’i ele g e ç ir­
d iğ i ta k tir d e T ü rk le re k a r ş ı s a v a ş ın d a
e lin d e k u v v e tli b ir koz b u lu n a c a k ve is ­
te k le r in i O sm a n lı p a d iş a h ın a k o la y lık ­
la k a b u l e ttire b ile c e k ti.
A v ru p a d a , C em ’i ele g eç irm ek ve o n u
O sm a n lı d e v le ti a le y h in e k u lla n m a k
iç in k e s if b ir siy a sî f a a liy e t m e v c u tk e n ,
S u lta n B ayezid de b ir t a r a f t a n C em ’in
T ü rk iy e ’d e n u z a k ta k a lm a s ın ı a r z u la ­
m ış, b u n u n la b e r a b e r o n u n f r e n k le r e-
lin d e o y u n c a k b ir esir h a lin e g elm esi­
n e ü zü lm ü ş, ö te y a n d a n d a m e m le k e t
d a h ilin d e C em t a r a f t a r l a r ı n ı n ele b ağ ı­
la r ın ı o r ta d a n k a ld ır m a k ta n g eri k a l­
m a m ış tır. Ö te d e n b e r i C em t a r a f t a n o -
la r a k b ild iğ i G ed ik A h m e t P a şa v ı 18 a -
r a lık 1482 de E d irn e ’de b ir z iy a f e tte n
so n ra , ö n ce h a p s e d ip b ilâ h a r a ö ld ü r t-
m esi, S u lta n B a y ezid ’in, C em t a r a f t a r ­
la rın ı izâle iç in g iriştiğ i en m ü h im h a ­
r e k e ttir . G ed ik A h m e t P a ş a y ı ö ld ü r t­
tü k te n so n ra İ s k e n d e r P a ş a y a y az d ığ ı
gizli e m ird e «G edüki te p e le d ü m , g e re k ­
t i r k i se n d e C em ’in o ğ lu n u m e c a l v e r-
m e y ü p b o ğ d u ra sın » d em esi; S u lta n B a ­
y ez id ’in, G ed ik A h m e t P a ş a sa ğ k e n
C em ’in o ğ lu n a b ir şey y a p m a k ta n ç e ­
k in d iğ in i g ö ste rir. D em ek ki G edik A h ­
m e t P a şa , C em ’in o ğlu O ğuz H a n ’ı h i ­
m a y e e tm e k te idi. G edik A h m e t P a ş a
Y e n iş e h ir m u h a re b e s in d e n s o n r a C em ’i
y a k a la m a d ığ ın a v ey a y a k a h y a m a d ığ m a
g ö re; b u h a d is e O ğuz H a n ’ın m e v c u d i­
y e ti ile b irlik te d ü şü n ü lü n c e ; S u lta n
B a y ez id ’in G ed ik A h m e t P a ş a d a n ş ü p ­
h e le n m e s in e b u y ö n d e n de h a k v e rm e k
g ere k ir.
S u lta n B ayezid, G ed ik A h m e t P a ş a ­
n ın o r ta d a n k a ld ır ılm a s ın d a n s o n ra
C em ’in A v ru p a ’d a k i d u ru m u ile m ü te ­
m a d iy e n a lâ k a la n d ı. Cem , R u m illy ’d e n
k a ld ır ıla r a k D a u p h in e ’ye g ö tü rü ld ü ğ ü
s ıra d a , S u lta n B ay ezid ’in , F r a n s a k ır a -
627
ÜT
*
1 » •*' •
/~ ^
/j
rjrr>\3ı,fykfr'.ty
İk in c i B aye zid 'in İske n d e r paşaya b ir yazısı
B ayezid bu yazısında, G e d ik A h m e t Paşayı öl­
d ü rttü ğü n ü yazm akta, Pa şa nın da C e m 'in o ğlu n u
ö id ü rtm e sin i em retm ektedir. V e s ik a n ın aslı Top-
kapı S a ra y ı m üzesindedir
lı o n b irin c i L o u is’ye g ö n d e rd iğ i elçi
H ü sey in Bey d e S av o ie’y a g elm iş b u lu ­
n u y o rd u . C em ile g ö rü şm ek iste y e n e l­
ç in in e lin d e B ayezid ta r a f ı n d a n g ö n d e ­
rilm iş b ir m e k tu p t a v a rd ı. Ş ö v aly eler
elçiy i C em ile g ö rü ş tü rm e d ile r a m a
m e k tu b u şe h z a d e y e u la ş tır d ıla r. B a y e­
zid b u m e k tu b u n d a k a rd e şin e , şö v a ly e­
le rd e n k u r tu lu r s a , eski te k lifi v eçh ile
h a r e k e t ed e ce ğ in i b ild irm e k te y d i.
T ü rk elçisi, C em ’in F r a n s a ’d a m u h a ­
f a z a s ın a m u k a b il, m ü h im c e b ir p a r a
te k lifin d e b u lu n m a k ta , T ü rk iy e ’de b u ­
l u n a n h ır is tiy a n la r la m u k a d d e s sa y ıla n
e ş y a la rın d a b ir lis te s in i v erm e k tey d i.
F a k a t o n b irin c i L ouis çok m u ta a s s ıp
b ir a d a m o ld u ğ u n d a n m ü s lü m a n la r d a n
h iç b ir eşy a k a b u l etm e d iğ i gibi elçi ile
g ö rü şm ey i d e re d d e tm iş ti. B u h a d is e ­
d e n k ıs a b ir m ü d d e t s o n r a k ır a l L ouis
ö ld ü ğ ü n d e n , F r a n s a ’d a k a rış ık lık la r ç ık ­
m a s ın d a n ve b u a r a d a C em ’i e lle rin d e n
ç ık a r m a k ta n k o r k a n şö v aly eler, ş e h z a ­
d e n in m a iy e t e r k â n ın d a n v irm i d okuz
k işiy i z o rla R o d o s’a y o lla d ıla r. S o n ra ­
d a n b u n la r ın a r a s ın d a n S in a n ve A yas
B e y ler ia d e o lu n d u la r.
Cem , S a sse n a g e ş a to s u n d a b u lu n d u ­
ğu s ır a d a e tr a f ın d a n g ö d ü ğ ü sıc ak a lâ ­
k a d a n c e s a re t b u la ra k k u r tu lu ş ç a re le ­
r i a r a m a k ta idi. Bu s ır a d a M ısır’d a k i
a n n e s i ile d e m u h a b e re ç a re le rin e b a ş ­
v u r a n şe h z a d e Cem , P aolo d i Colle ve
L efk o şeli N ico las’yı is tih d a m su re tiy le
b u m u h a b e re y i b a ş a r m a k ta idi.
 vazg eçm ek le de k a lm ıy a ra k o n a, h a z i-
n e-i h u m ay u n d a m a h fu z b u lu n a n ve
St. J e a n B a p tis te (Y a h y a )e a it o ld u ğ u
söyleyen eli g ö n d erm işti. B u su re tle
N ap o li’ye k a rş ı b ir h a r b i ö n le m iş o la n
P ie rre d ’A ubusson, siy a sî b ir m u v a ff a ­
k iy e tin âm ili o la ra k d a A v ru p a ’d a k i
ş ö h re tin e ilâ v e le r y ap ıy o rd u .
R odos şö v aly eleri re is in in Cem v esi­
lesiyle çe v ird iğ i r n m ü h im siy a sî m a ­
n e v ra h iç şü p h esiz, R odos’u O sm a n lI­
la rın ta a r r u z u n d m k o ru m a sıd ır. İ k in ­
ci B ay ezid ’d e n ald ığ ı p a r a la r d a n b a ş ­
k a, C em ’in a ğ z m d a n s a h te m e k tu p la r
y a z d ıra ra k , C em ’in M ısır’d a k i a n n e s in ­
d en c’e p a r a çe k m e n in v o lu n u b u la n
P ie rre d ’A ubusson, h em n a k d i m e n fa a t
te m in in :;, h em de a d a y ı k o ru m a k i.çin
C em ’i elde tu tm a y a çok d ik k a t e d iy o r­
du, S u lta n B ayezid R odos’a k a rş ı t a a r ­
r u z a te şsb b ü s e ttiğ i ta k d ir d e b ü tü n h ı-
ris tiy a n la rm O sm a n lIla ra h ü c u m e tm e ­
si için p a p a y a m e k tu p la r yazıy o rd u . O
a r a d a S u lta n B ayezid, C em ’in ailesin i
M ısır h ü k ü m d a rı K a y ıtb a y ’d a n istem iş,
re d cev ab ı ile k a rş ıla ş ın c a ; z a te n F a tih
d e v rin d e n b e ri ik i d e v le tin a r a s ı iyi o l­
m a d ığ ın d a n iş h a rb e k a d a r g itm işti.
F r a n s a k ıra lı o n b irin c i L o u is’n in ö-
lü m ü ü z e rin e o n u n y e rin e g eç en se k i­
z in c i C h a rle s ’a n iy a b e t e d e n A n n e d e
B e a u je u ile F ra n sız z a d e g â n ın m a ra s ı
iyi o lm a d ığ ın d a n F r a n s a ’d a b ir ta k ım
Cem 'in Fransa'da karşılanışı k a rış ık lık la r çıkm ış, o a r a d a şö v aly eler
(Yabancı kaynaklarda sıkan eski bir resim)
d e şeh za d e iç in d a h a e m n iy e tli b ir y er
a r ıy a ra k C em ’i St. E tie n n e , V ien n e ve
M u h te lif h ır is tiy a n h ü k ü m d a rla r C le rm o n t yolu ile A u v erg n e’d e B o u rg a-
C em ’i ele g eçirm ek ve o n u siy asî em el­ n e u f ş a to s u n a g ö tü rm ü ş le rd ir. Cem
le rin e â le t e tm e k iste m e k le b e ra b e r S u lta n b u ş a to n u n en y ü k se k b u r c u o-
şü p h e siz b u n d a n en ziyade fa y d a la n a n la n L a stic ’te b ir m ü d d e t tu tu lm u ş , o n ­
b iz z a t R odos şö v aly eleri idi. Ş övaly eler d a n s o n r a z a v a llı şe h z a d e y in e ş a to ş a ­
y a ln ız c a B ay ezid ’d en p a r a sız d ırm a k la to ^ ez d irilm iştir. B o u rg a n e u f’t a n s o n r a
k alm ıy o r, ü ste lik A v ru p a ’d a siy asî ş ö h ­ M o n teil - le V icom te v e M o rtere llo s ş a ­
r e t de te m in ed iy o rlard ı. M eselâ Cem to la r ın d a b ir m ü d d e t o tu r tu la n C em
S a sse n a g e ’d a b u lu n d u ğ u s ıra d a , S u lta n S u lta n e n so n o la ra k a y n i şe h ird e k i ş a ­
B ayezid’in N apoli k ır a llığ ın a k a rş ı b ir to la r d a n B o islam y ’ye n a k le d ilm iş ve
d o n a n m a h a z ırla d ığ ı h a b e ri e t r a f a y a ­ b u r a d a ik i se n e k a lm ış tır. C em ’in Bois-
yılm ıştı. B u d u ru m k a r ş ıs ın d a R odos la m y ş a to s u n a m u v a s a la tın ın , « V ak ıat-ı
şö v a ly e le rin in ü s ta d ı â z am i P ie rre S u lta n Cem» isim li es e re g öre 1484
d ’AUbusson B ayezid’e b a ş v u ra ra k , N a­ te m m u z u n d a v u k u b u lm u ş o lm a sı n e t i ­
p o li’ye k a r ş ı girişilecek b ir h a r e k e tin ce sin e v a rılm a k ta y s a da; T huasne
C em ’d e n is tifa d e su re tiy le O sm a n lIla r «D jem S u lta n » isim li e se rin d e b u h a d i­
a le y h in e b ü y ü k b ir s e fe rin a ç ılm a sın a seyi 1486 m a y ıs ın d a c e re y a n e tm iş gös­
seb eb iy et v ere ceğ in i b ild irm işti. N eti­ te rm e k te d ir.
cede ik in c i B ayezid se fe r n iy e tin d e n C em S u lta n B o u rg a n e u f’d e ik e n k a ç ­

628
m a im k â n la rım a r a ş tır m a k ta n g eri
k a lm a m ış tır. B u c ü m le d e n o lm a k ü zere
ö n ce b ir y e r b u lm a sı iç in S o fu H üseyin
Beyi k â f ir k ıy a fe tin e so k a ra k D uc de
B o u rb o n ’u n n e z d in e g ö n d e rm iştir. D uc
de B ourbon. M a d am e de B e a u je u ’n u n
a le y h ta rı o ld u ğ u n d a n ş a to s u n d a b ir çok
m u h a lif le r to p la n m a k ta idi. H üseyin
Bey. D uc de B o u rb o n ’u n y a n ın d a b ir
h a y li k alm ış, y in e C em ’in a d a m la r ın ­
d a n C elâl Bey de d ü k ü n n e z d in e g id e­
re k ş e h z a d e n in f ir a r ı iç in ç a lış m a la rd a
b u lu n m u ş tu r. L âk in b u f a a liy e tin f a r ­
k ın a v a rılm ış o lm a lı ki, şö v a ly eler 1484
y ılın d a 3500 a ltın s a rfe d e re k B o u rg a -
n e u f ş a to s u n d a G rosse T o u r (b ü y ü k
k u le ) ve T o u r de Z izim (C em k u lesi)
d e n ile n .7 k a tlı b ir k u le y a p tır m ış la r ve
b u n u n d ö rd ü n c ü k a tın ı C em ’e ta h s is
e tm iş le rd ir (1487). B o u rg a n e u f k a s a b a ­
s ın ın e tr a f ı s u r ile çe v rili b u lu n d u ğ u n ­
d a n , k a s a b a n ın d ü k ü n e de itim a d e t ­
tik le rin d e n , şö v a ly e le r b u r a d a C em ’i
e m n iy e tte k a b u l e tm işle rd ir.
M u h telif h ük üm etlerin Cem’i
ele geçirm e teşebbüsleri
P a p a se k izin ci İn n o c e n t ( İ n o s a n ) ,
N ap oli k ıra lı F e r ra n d ve M a c a r k ıra lı
M a ty a s K o rv in , şö v a ly e le rin ü s ta d ı â -
z a m ı P ie rre d ’A u b u sso n ’a b a ş v u rm a k
su re tiy le C em ’i ele g eçirm ek is te m iş le r­
di. F a k a t b u k ıy m e tli e s iri elde e tm e k
te şe b b ü sle ri b u n u n la k a lm a m ış, iş k a ­
ç ırm a y a te şe b b ü se k a d a r ile ri g ö tü r ü l­
m ü ş tü r. B u h a r e k e tle r k a r ş ıs ın d a en
k u r n a z d a v r a n a n d e v le t ise V en e d ik li­
le r o lm u ş tu r. V en ed ik h ü k ü m e ti h em
C em ’in a r k a s ın a d ü şe n d ev letlere, h e m
d e B ayezide k a r ş ı g a y e t m a h ir a n e b ir
s iy a se t ta k ip ed e rek , h e r ik i t a r a f a d a
h o ş g ö rü n m e n in y o lu n u b u lm u ş tu r. V e­
n e d ik h ü k ü m e ti O s m a n lIla rla b ir m e ­
sele ç ık a r m a k ta n ç e k in d iğ in d e n , B aye-
z id ’i m e m n u n b ır a k m a y a d ik k a t etm iş,
b u n u n iç in b ir t a r a f t a n el a ltın d a n
C em ’i şö v a ly e le rd e n alm ası iç in ta v s i­
y e le rd e b u lu n m u ş , b ir t a r a f t a n d a A v­
r u p a ’d a olu p b ite n şe y le rd e n B a y ezid ’i
h a b e r d a r e tm iştir.
B ilâ h a re Cem h a d is e s in e F r a n s a k ı­
r a lı se k izin ci C h a rle s de k a r ış tığ ın d a n
m esele d a h a çok ş ü m u lle n m iştir. C em ’i
elde, e tm e k is tiy e n le rin sa y ısı ç o ğ a ld ık ­
ça, V en e d ik lilerin b u h u s u s ta k i siy a sî
f a a liy e tle ri de g en işle m iştir. M eselâ,
P a r is ’te k i M a c a r elçisi C em ’i elde e tm e ­
629
ye u ğ ra ş ırk e n , V en e d ik liler b u te ş e b b ü ­
sü ak im b ır a k tırm a ğ a , a y rıc a F lo ra n s a
h ü k ü m e tin i d e b u işe k a r ış tır m a y a g ay ­
r e t etm işle rd ir.
S iy asî g a y re tle rin -dışında, k a ç ırm a k
s u re tiy le C em ’i ele g eçirm e h a r e k e tle r i
de göze ç a r p m a k ta d ır ki, L o rra in (Lo-
re n ) d ü k a s ın m te şe b b ü s ü b u n e v id e n
b ir h a d ise d ir. N ap o li k ıra llığ ın a h â k im
o lm a y ı ta s a v v u r e d e n L o rra in d ü k a sı
1487 m a r tın d a 2 asilzad e ile 28 a sk e ri
F r a n s a ’y a y o lla m ışsa d a, b u n la r F r a n -
sız la r ta r a f ı n d a n y a k a la n a r a k h a r e k e t
a k im b ıra k tırılm ış tır.
D uc de B o u rb o n , C em ’e y a k ın lık gös­
te r e r e k o n u n k a ç m a s ın a t a r a f t a r o ld u ­
ğ u n d a n , ş e h z a d e n in f ir a r h a z ırlığ ın a
y a rd ım e tm iş tir. C em ’in a d a m la rın d a n
S o fu H ü se y in Bey ile Celâl, S in a n , A-
yas, S o fu Ş a d i B ey ler ve Ş irm e rd Ağa,
C em ’in m u ta d a t g ez in tileri e s n a s ın d a
m u h a fız la rı ö ld ü re re k , D uc de B o u r­
b o n ’u n h a z ırlıy a c a ğ ı a t la r la şe h za d ey i
k a ç ır m a k ü zere p lâ n k u rm u ş la rd ır. F a ­
k a t b u p lâ n C em ’e m e n su ü b ir şa h ıs
ta r a f ı n d a n if ş a e d ild iğ in d e n ta tb ik o lu ­
n a m a m ış tır . B u n u n ü z e rin e Cem S u lta n
G rosse T o u r’d a k a ld ığ ı ik i sen e z a r f ın ­
d a sık ı b ir göz h a p s in e a lın m ış tır. V a­
ta n ın d a n u z a k ta h ü r riy e tin d e n m a h ru m
o la ra k s ık ın tılı b ir h a y a t g eç iren b e d ­
b a h t O sm a n lı şe h z a d e si b ü tü n a c ıla rı­
n ı iç in e a k ıtm ış, k e n d is in i b ilh a s s a şiir
y a z a ra k o y a la m a y a ça lışm ıştır.
Cem’in İta ly a ’ya n akli
C em ’i e.’e g eçirm e te şe b b ü sle ri b itip
tü k e n m e d iğ in d e n , O sm a n lı şe h za d esi
b u n la r iç in b ir siy asî p a z a rlık k o n u su
b ile o lm a k ta y d ı. C em ’i eld e e tm e k is ti-
y e n le rin en b a ş ın d a b u lu n a n p a p a , o n ­
d a n h ır is tiy a n lık n a m ın a f a y d a la n m a y ı
h e s a p lıy o rd u . M a c a rla rın te şe b b ü sle ri
V ened ik e n trik a s ı ile ak im k a lın c a , b u
siy a sî p a z a r lık ta p a p a n ın ro lü d a h a
fa z la eh e m m iy e t k e sb e tm iş oldu. S iy a sî
p a z a rlığ a en n ih a y e t b ir m ü s lü m a n
h ü k ü m e t o la n M ısır s u lta n lığ ı d a k a r ı­
şın c a, Cem S u lta n ın ü lk e d e ğ iştirm e si
m e selesi p a p a lık le h in e b ira z d a h a t e ­
ra k k i k a y d e tti. O a r a d a F r a n s a k ıra lı
se k izin ci C h a rle s d a C em ’in A lm a n im ­
p a r a to r u M a jd m ilia n ’a te v d iin d e n çe­
k in m e k te idi. F a k a t böyle h a r e k e t e d il­
m e y ec eğ in e d a ir te m in a t a lın ca , O sm a n lı
şe h z a d e si v a sıta siy le h ıris tiy a n lık le h i­
n e elde ed ilecek f a y d a la r d a n h a z d u y a ­
c a ğ ın ı b ey a n la , o n u n İ ta ly a ’y a g ö tü rü l­
m e sin e m u v a fa k a t e tti. B öylece şö v a l­
y e le r ile 5 ekim 1488 de b ir a n la ş m a
im z alan d ı. F ra n sız k ıra lı, Ş eh za d e C em ­
in e m n iy e t iç in d e n a k lin i te m in e tm e k
üzere de 50 F ra n s ız şö v a ly e sin d e n m ü ­
re k k e p b ir m u h a fa z a k u v v e ti verdi.
A n la ş m a g ereğ in ce; e ğ e r p a p a , se k izin ­
ci O h arle s’in m u v a fa k a ti o lm a d a n
C em ’i b a ş k a b ir h ü k ü m e te v ere cek o-
lu rsa , b u n u n m u k a b ilin d e F r a n s a h ü ­
k ü m e tin e o n b in duka ödiyecekti.
C em ’in şö v a ly elerin elin e d ü ş tü ğ ü g ü n ­
d en b e ri P ie rre d ’A u b u sso n ’u h ır is ti-
y a n lık n a m ın a a lk ışlıy a n p a p a b u d e fa
o n a k a rd in a llik r ü tb e s in in v e rd irilm e ­
sin i te m in e tti. Böylece eli k a n lı s ilâ h lı
şö v a ly elerin re isi b ir de k a rd in a llik
şa p k a s ın ı ö rtü n m e h a k k ın ı ald ı ki, b u
y en i ta l t i f şek li o n u n h a lin e ve ta k ip
e ttiğ i siy a sete h iç te u y g u n değildi.
Ç e k tiğ i ız tır a p la r h e n ü z k â fi gelm e­
m iş o la n Cem S u lta n , İ ta ly a ’ya g ö tü ­
rü lm e k ü zere 11 ekim 1488 de B o u rg a-
n e u f ’te n h a r e k e t e ttirild i. Ş eh za d e ve
m a iy e tin d e k ile r F e lle tin , M o n tfe rra n d ,
C o u rp ie re ’d en g e ç tik te n s o n r a 18 ek im ­
de L yon’a v ard ı. B o u rg a n e u f ile L yon
a r a s ın ın k a te d ilm e si iç in b ir h a f ta lık
z a m a n geçirilm iş, L yon’d a n s o n ra n e ­
h ir y o lu n u n ta k ib i u y g u n g ö rü ld ü ğ ü n ­
d e n R h ö n e n e h r i ü z e rin d e n P o n t St.
E s p rit’ye, o ra d a n M a rsü y a ’ya g elin m iş­
tir. C em ’in d o ğ ru d a n d o ğ ru y a M a rsily a-
d a gem iye b in d irilm e y ip T o u lo n ’a g ö tü ­
rü ld ü ğ ü g ö rü lm e k ted ir.
Cem S u lta n M a rsily a ’d a n T o u lo n ’a
g id e rk e n İ ta ly a ’y a h a r e k e tin in te -
h iri h a k k ın d a F r a n s a s a ra y ı ta r a f ı n d a n
b ir e m ir g ö n d erilm iş bulunuyordu.^ Böy­
le b ir e m rin v erilm esin e sebep, İk in c i
B ayezid’in F r a n s a k ır a lı n e z d in d e k i t e ­
şe b b ü sü idi. Cem S u lta n B o u rg a n e u f-
d e n h a r e k e t e ttik te n b ir m ü d d e t so n ra
S u lta n B ay ezid ’in elçisi P a ris ’e v a rm ış
b u lu n u y o rd u . R erich o ism in d e b ir R u m
o la n b u elçi, C em ’in F r a n s a ’d a k a lm a ­
s ın a m u k a b il se n ev i 50 b in d u k a v e rile ­
ceğini, F ilistin işg a l ed ü in ce, K a m a m e
k ilise sin in h ır is tiy a n la r a b ıra k ıla c a ğ ın ı,
T ü rk iy e ’d ek i h ır is tiy a n azizleri y a d ig â r­
la r ın ın F ra n s a k ir a lın a g ö n d erilece ğ in i
b ild irm ek te y d i. T ü rk iy e ’d e n gelen elçi
k ıy m e tli h e d iy e le r de g e tirm işti. H ed i­
630
y eler A n n e d e B e a u je u ’y u m e m n u n b ı­
r a k m a k la b e ra b e r, S u lta n B ay ezid ’in
te k lifle ri F ra n s ız ric a li a r a s ın d a b ir
h a y li m ü n a k a ş a y ı m u c ip oldu. N eticed e
C em ’in İ ta ly a ’y a h a r e k e tin in te h ir i iç in
e m ir g ö n d erild i. L âk in e m ir T o u lo n ’a
u la ş a m a d a n Cem S u lta n gem iye b in d i­
rildi. Ş e h z a d e n in b u y o lc u lu ğ u n u id a re
e d e n G h iere g ato g a y e t k u rn a z c a d a v ­
ra n m ış, b ir a n ö n ce F r a n s a ’d a n a y r ıl­
m a y ı g ö zö n ü n d e tu tm u ş ve C em ’i â d e ­
ta k a ç ır ır c a s ın a gem iye b in d ire re k
T o u lo n ’d a n d en ize aç ılm ış b u lu n u y o r­
d u . C em ’in T o u lo n ’d a n h a r e k e ti, V a k ıa t
y a z a rın a göre, 12 ş u b a t 1489, T h u a s n e ’a
göre 25 ş u b a t 1489 d u r. B öylece V illef-
r a n c h e ’d a k a r a y a a y a k b a s tığ ı 16 ek im
1482 d e n b u ta r ih e k a d a r C em ’in F r a n ­
s a ’d a k a lış m ü d d e ti 6 se n e 4 ay t u t ­
m a k ta d ır. Cem F r a n s a ’d a b u lu n d u ğ u
s ır a d a h e r ik i ta r a f ı n d a a rz u la r ın a
ra ğ m e n se k izin ci C h a rle s ile b ir tü r lü
g ö rü şem e m iştir. C em P a r is ’e g itm ek
a rz u s u n u iz h a r ed in ce, k e n d isin e k ir a ­
lın P a r is ’e T ü rk ay a ğ ı b a s tırm a d ığ ı
sö y len m iş, k ir a la d a C em ’in v a h ş i b ir
a d a m o ld u ğ u ifa d e e d ilm iş tir. B u h ile ­
le rd e n İ ta ly a s e y a h a ti s ır a s ın d a C em ’in
y a n ın d a b u lu n a n b ir F ra n s ız asilzadesi,
b iz za t k e n d isin i d in liy e re k h a b e r d a r
olm uş, b ilâ h a r a v a z iy e tte n k ıra lı h a ­
b e r d a r ed e rek şö v a ly elerin h ile sin i d e
b u s u re tle o r ta y a k o y m u ştu r.
Cem, İ ta ly a ’y a m ü te v e c c ih e n F r a n ­
s a ’d a n ay rıld ığ ı z a m a n b in d iğ i g em i­
d e n b a ş k a k e n d isin e ik i gem i d a h a r e ­
f a k a t e tm e k te idi. G em iler v o ld a f ı r t ı ­
n a y a tu tu ld u ğ u n d a n E lbe a d a s ın a u ğ ­
r a m a k iste d i ise de o ra d a b a n n a m ıy a -
rak Nice _ ö n ü n e döndü; n ih a y e t
güç h â l ile İ ta ly a k ıy ıs ın d a C iv ita V ec-
c h ia ’yı t u t t u (2 v ey a 6 m a r t ) ; b ir m ü d ­
d e t b u r a d a k a ld ık ta n s o n r a k ıy ıy ı t a ­
k ip ed e rek g ü n ey e d o ğ ru ile rle d i; O s-
t i a ’y a g elin ce T ib e r n e h r in i ta k ib e n
R o m a’y a u la ştı. Cem, P o r ta P o rte s e ’de
k a r a y a a y a k b a s a rk e n p a p a ve k a r d i­
n a lle r h a riç , b ü tü n R o m a e k â b iri ve
a s k e rî k ıta la r t a r a f ı n d a n k a r ş ıla n d ı (13
m a r t 1489). Ş eh za d e Cem m u h te ş e m
b ir a la y la R o m a s o k a k la rın d a n geçti.
Ş e h z a d e n in m a iy e ti ö n d e gidiyor, p a p a ­
n ın p iy a d e m u h a fız la rı, s a ra y ın h a d e ­
m esi, k a r d in a lle rin ve R o m a a silz a d e ­
le rin in h a d e m e le ri ik in c i s ıra y ı te ş k il
ed iy o rd u . P a p a n ın o ğlu F ra n c e sc o Cybo
■
C em ’in y a n ın d a b u lu n u y o r, onun ya­
n ın d a R odos şö v a ly e le rin in ü s ta d ı â z a ­
m i P ie rre d ’A u b u sso n ’u n k a r d e ş i V i-
c o n t de M o n te v il m e v k i a lm ış b u lu n u ­
y o rd u . Cem , k ıy m e tli ta k ım la r la s ü s le n ­
m iş b ir a t a b in d irilm iş ti. Ş ehzadeyi
m u h a f a z a s ın a m e m u r F ra n s ız şö v a ly e­
le ri, o n la rı d a b ir k ilise h e y e ti ta k ip e t ­
m e k te , o n la rın g e risin d e de R o m a .e k â -
b ir a n ı ile p a p a lığ ın y ü k se k ş a h s iy e tle ri
g elm ek te idi. C em böyle b ir a la y la R o ­
m a s o k a k la r ın d a n g eç irild i ve V a tik a n -
d a h ü k ü m d a r la r a m a h s u s d a ire y e y e r ­
le ştirild i.
Cem S u lta n e rte s i g ü n (14 m a r t) p a -
n a se k izin ci İ n n o c e n t t a r a f ı n d a n r e s ­
m e n k a b u l edildi. K a b u l m e ra s im i s ır a ­
s ın d a te ş r i f a t m e m u r u n u n b ü tü n ı s r a r ­
l a r ı n a ra ğ m e n k a v u ğ u n u ç ık a rm a y ı ve
diz ü s tü çökm ey i r e d d e tti. B öylece b a ­
ş ın ı a ç m a k sız ın ve eğ ilm e k sizin p a p a ­
n ın t a h t ı n a d o ğ ru ile rled i. O sm a n lı
şe h z a d e si y ed i se n e lik e s a r e t h a y a tın a
ve ç e k tiğ i b u n c a s ık ın tıla r a ra ğ m e n y i­
n e v a k u r, y in e m e tin d i.
C em S u lta n p a p a İ n n o c e n t ile m ü te ­
a d d it d e f a la r g ö rü ştü . B u m ü la k a tla r ı­
n ın b irin c is in d e şö v aly elere sığ ın d ığ ı
t a r i h t e n b a ş lıy a ra k A v ru p a ’ya n e m a k ­
s a tla g eld iğ in i a n la ttı. Y edi se n e lik e-
s a r e t h a y a tın d a ç e k tiğ i e z iy e tle ri te s irli
sö zlerle h ik â y e e tti; b u a r a d a h e r ik isi
de k a rş ılık lı o la ra k gözyaşı d ö k e rk e n
C em S u lta n a r tı k M ısır’a g id e re k a ile si­
n e k a v u ş m a k ta n b a ş k a gay esi o lm a d ı­
ğ ım b e lirtti. P a p a m ü te e s s ire n gözyaşı
d ö k m e k le b e r a b e r o n u n a rz u s u n u y e r i­
n e g e tirm e ta r a f ı n ı te rv iç e tm e d i. Z ira
k e n d is in in b ir ta k ım p lâ n la n v a rd ı ve
O sm a n lIla r ü z e rin e b ir h a ç lı s e fe ri a ç ­
m a k ta s a v v u r u n d a idi. D a h a b a ş k a b ir
m ü lâ k a tm d a o n a h ır is tiy a n o lm a sın ı
te k lif e tti. C em b u n a k a rş ılık c ih a n
p a d iş a h lığ ı v e rilse d in in i te rk e tm iy e c e -
ğ in i b ild ird i. P a p a b u te k lifi y a p a rk e n ,
M a c a r k ir a lın ın o n u R u m eli s ın ı n n d a
g ö rm ek is te d iğ in i ifa d e e d e re k M a c a ris-
t a n a g itm e si ta v siy e sin d e b u lu n d u . V a-
k ıa t- ı S u lta n C em isim li e se rd e k i if a ­
d e d e n a n la ş ıld ığ ın a n a z a r a n , C em S u l­
ta n , p a p a n ın b u sözleri k a rş ıs ın d a , M a-
c a r is ta n a g ittiğ i ta k d ir d e böyle b ir h a ­
r e k e tin is lâ m d ü n y a s ın d a lâ n e tle a n ı­
la c a ğ ın ı h e s a p lıy a r a k re d ce v ab ı v e r ­
m iş tir. C em ’in r e d cev ab ı p a h a y ı k ız­
d ırm ış ve b u n u n ü z e rin e İ n n o c e n t a ğ ır
631
b ir cü m le k u lla n m ış tır. E frec d ilin i ve
y a z m a sın ı b ile n C em S u lta n v e rd iğ i c e ­
v a p la p a p a y ı m a h c u p e tm iştir.
Cem S u lta n ’m R o m a ’y a g e lişin d e n
itib a r e n o n u n h a k k ın d a k i siy a sî f a a li­
y e t b u ş e h ird e d a h a ziy ad e te m e rk ü z
e tti. P a p a C em ’d e n de is tifa d e s u r e tiy ­
le b ir h a ç lı s e fe ri h a z ır la n m a s ı iş in d e n
b ir t ü r l ü v azg eçm ed i. P a p a h a ç lı o r d u ­
su h a z ır la m a p lâ n ın ı ta tb ik iç in u ğ r a ­
ş ır k e n M a c a r k ır a lı M a ty a s ile M ısır
s u lta n ı K a y ıtb a y C em ’i iste m e k te d e ­
v a m ed iy o rd u . N ih a y e t p a p a İ n n o c e n t
h a ç lı s e fe rin in te r tib i gayesiyle 25 m a r t
1490 d a b ir k o n g re to p la d ı. B u k o n g re ­
de O sm a n lIla r ü z e rin e ü ç o rd u ile y ü ­
rü n m e s i p lâ n la ş tırıld ı.. L â k in M a c a r k ı­
r a lı M a ty a s K o rv in ’in ö lü m ü d o lay ısiy -
le b u n u n ta tb ik i işi su y a d ü ştü .
R odos şö v a ly eleri C em m e selesi d o la -
y ısiyle o k a d a r çok e n tr ik a çe v irm ek te
id i k i, b u e n tr ik a y a M ısır s u lta n ı d a h i
â le t oldu. S u lta n K a y ıtb a y C em ’i is te ­
d iğ i iç in şö v a ly e le rin ü s ta d ı â z am i ş e h ­
z a d e n in n a k lin e ta h s is ed ilecek g em i­
le r i d o n a tm a k b a h a n e s iy le M ısır h ü ­
k ü m d a r ın d a n 20 b in a ltın k o p a rm ış
b u lu n u y o rd u . B ilâ h a r a şö v a ly e le rin h i­
le s in in f a r k ın a v a r a n S u lta n K a y ıtb a y
b u a ltın la r ı g eri a la b ilm e k iç in R o m a-
y a b ir elçi g ö n d erm iş, b ir ta k ım m ü z a ­
k e re le re ra ğ m e n b u n u n a n c a k b eş b in
a ltın ın ı g eriy e a la b ilm iş tir.
C em S u lta n R o m a ’y a g e ld ik te n s o n ra
d a k u r tu lu ş iş in d e n b ir h a b e r ç ık m a d ı­
ğ ın ı g ö rü n c e d a h a f a z la ü z ü n tü y e k a ­
p ılm ış v e a r tık e s a r e t h a y a tın a d a y a ­
n a m a z h a le g e lm iştir. O b u h a ld e y k e n
B ayezid de C em ’in h â l â h a y a tta o lu ­
ş u n d a n e n d işe le n iy o r, O sm a n lı ü lk e s in ­
d e n u z a k ta tu tu lm a s ın ı g a ra n tiy e b a ğ ­
la m a y ı v ey a h a y a tın ı n s o n a e rd irilm e ­
s in i arz u lu y o rd u . B u n u n te m in i iç in de
h iç şü n h e siz C em ’i e lin d e t u t a n p a p a
ile p a d iş a h ın m ü n a s e b e tle rin in sık ıla ş -
m a s ı lâzım d ı. N ite k im S u lta n B ay ezid -
i n y o lla d ığ ı e lç ile r v e y a p tığ ı te k lifle r
n e tic e s i ik i t a r a f a r a s ın d a k i m ü n a s e ­
b e tle r sık ıla ş tı. P a p a ile S u lta n B ayezid
a r a s ın d a b u şe k ild e m ü n a s e b e t c e re y a n
e d e rk e n , h a y a tın d a n b e z m iş h â le gelen
C em ’e k a r ş ı ise z e h ir le n m e k su re tiy le
ö ld ü rü lm e s i iç in b ir ta k ım s u ik a s t t e ­
ş e b b ü sle ri v u k u b u ld u . B a z ıla rın d a B a-
y ez id ’in d e p a r m a ğ ı o ld u ğ u s ö y le n e n
b u s u ik a s t te ş e b b ü s le rin e p a p a t a r a f ı n ­
d a n m â n i o lu n d u . H ıristiy a n lık n a m ı­
n a v ü c u d u n d a n is tifa d e edileb ilm esi
iç in p a p a Cem ’in y a ş a m a sın ı iste m e k ­
teydi.
1490 se n e sin d e R o m a’y a gelen B aye-
z id ’in elçisi k a p ıc ı b a şı M u s ta fa Bey
( s o n ra d a n sa d râ z a m K o ca M u s ta fa P a ­
şa) C em ’in üç se n elik ta h s is a tın ı b ir ­
d e n g e tirm işti. M u sta fa Bey, d ad iş ah
n a m ın a b ir ta k ım te k lifle r de y ap m ıştı.
B u n la r a r a s ın d a Cem ’in p a o a t a r a f ı n ­
d a n m u h a fa z a s ın a k a rş ılık se n ed e 40
b in a ltın v erilm esi m e selesi de vardı.
B u h u su s n ih a y e t m ü z a k e re le r s o n u n d a
p a p a ta r a f ı n d a n k a b u l edildi. P a p a b u
te k lifi k a b u l e ttiğ in i b ir m e k tu p la p a ­
d iş a h a b ild irin c e İk in c i B ayezid, T ü rk i­
ye’de h ır is tiy a n la rc a m u k a d d e s s a y ıla n
e ş y a la r m e y a n ın d a H a z re ti İ s a ’n ın
b ö ğ rü n ü deld iğ i riv a y e t _ o lu n a n m ız ra k
ile sirk ey e b a tır ıla r a k İ s a ’n ın su su z lu ­
ğ u n u gid erm iş o la n sü n g e ri o n a yolladı.
Cem h a k k ın d a böyle m ü z a k e re le r o-
lu r k e n o çe k tiğ i ız tır a p la r a ra ğ m e n a -
s a le tin d e n h iç b ir şey k a v b e tm iy o r ve
r u h u n u n h a s s a s iy e tin i b irço k m is a lle r­
le ifa d e d e n g eri d u rm u y o rd u . B u c ü m ­
le d e n o la ra k R o m a’d a sık sık fu k a ra y a
sadaka d ağ ıtıy o rd u . O n u n b u h a lin e
b a k a n la r h ır is tiy a n o la ca ğ ı şa y ia sın ı
ç ık a rm ışla rd ır. P a p a İn n o c e n t işte b u
şa v ia y ı d a g ö zönünde tu ta r a k b ira z y u ­
k a r d a b a h s e d ild iğ i veçhile k e n d isin e
h ıris tiy a n lığ ı k a b u lü n ü te k lif etm işti.
632
Papa A ltıncı A lexandre ve Cem Sultan
C em ’d e n is tifa d e lederek O sm a n lIla r
ale y h in e b ir h a ç lı se fe ri h a z ırla m a k
iç in u ğ r a ş a n p a p a sek izin ci İ n n o c e n t
z a m a n ın d a O sm a n lı şe h z a d e si p a p a lık
s a ra y ın d a tu tu ld u . A n ca k p a p a y ı m e ­
z a r a g ö tü re n h a s ta lığ ı e s n a s ın d a S. A n-
gelo ş a to s u n d a sıkı_ b ir m u h a fa z a a ltı-
n alın d ı. S ek izin ci İn n o c e n t 1492 a ğ u s ­
to s u n d a ö lü n c e o n d a n s o n r a p a p a lık
m a k a m ın a g eçen a ltın c ı A le x a n d re
(R o d eric B orgia) C em ’i y in e V a tik a n
s a ra y ın a g e tirtti.
C sm S u lta n a ltın c ı A le x a n d re ’in p a ­
p a o lm a siy le b ira z d a h a se rb e stiy e te
k a v u ştu . P a p a n ın o ğ u lla rın d a n G a n d ia
d u k a s ı D on J u a n ile d o stlu k te sis e d e n
Cem a r a s ır a b u n u n la a t g e z in tile rin e
çık ıy o rd u . B u g ez in tilere b a z a n p a p a ­
n ın d iğ e r o ğ lu C esar B o rg ia d a k a t ılı­
yo rd u . V a tik a n ’d a v e rile n b a z ı z iy a fe t­
le re O sm a n lı şe h z a d e s in in iş tir a k e t t i ­
rild iğ i de o lu y o rd u . Cem b u şek ild e n is -
b e te n se rb e st y a ş a m a s ın a ve o n u n b ö y ­
le b ir h a y a t sü rm e s in e p a p a n ın göz
y u m m a s ın a ra ğ m e n , O sm a n lı şe h za d esi
y in e o n la rın e lin d e b ir â le tte n b a ş k a
b ir şey d eğildi. Z ira p a p a a ltın c ı A le x a n ­
d re d a h a ç lı se fe ri te r tih i işin d e n v a z ­
geçm iş değildi. A yni z a m a n d a se lefi g i­
bi İk in c i B ay ezid ’d en b ir şe y le r k o p a r ­
m a y a ç a lış m a k ta n d a g eri d u rm u y o rd u .
H a tta b u n u n iç in B ay ezid ’e b ir e lçi b i­
le g ö n d erm işti. P ap a, B ay ezid ’e; sen ev î
k ır k b in d u k a v e rilm e k ü zere C em ’in
te v k ifin e d e v a m ed ileceğ in i, v e y a h u t
t a b ir d e fa d a 300 b in d u k a ö d e n m e si
ş a rtiy le ş e h z a d e n in ö ld ü rü lm e s in i te k ­
lif ed iy o rd u . B u te k lifi y a p a n , p a p a n ın
elçisi G e o rg ia B u z ard o idi.
C em h a k k ın d a p a p a ile B ayezid a r a ­
s ın d a böyle k o n u ş m a la r d ev a m ed e rk en ,
evvelce o ld u ğ u gibi, b a ş k a d e v le tle r de
y in e C em işi ile m e şg u l o lu y o rla rd ı.
İ k in c i B ayezid z a m a n ın d a çok k u v v e tli
b u lu n a n T ü rk a k ın c ıla r ın d a n en d işe
e d e n V en ed ik C u m h u riy e ti, B ay ezid ’i
y ıld ıra b ilm e k iç in C em ’i â le t e tm e k is ­
tiy o rd u . B u gaye ile p a p a n e z d in d e t e ­
şe b b ü ste b u lu n m a y a d e v a m ed iy o rd u ,
p a p a gibi h a ç lı s e fe ri te r tib i is tiy e n le r-
d e n b iris i de A lm a n im p a r a to r u M axi­
m ilia n idi. b u a rz u s u n u k u v v e d e n fiile
ç ık a ra b ilm e k iç in b ir t a r a f t a n F r a n s a
ile N ap o li k ır a lh ğ m m a r a s ım b u lm a y a ,
b ir t a r a f t a n d a M ısır s u lta n ın ın m ü z a -
h a r e tin i te m in e ça lışıy o rd u . M a x im i­
lia n , b u p lâ n ı ta h a k k u k e ttiğ i ta k tir d e
p a p a n ın riy a s e tin d e b ir h a ç lı s e fe rin in
f iiliy a ta ç ık a c a ğ ın a in a n ıy o rd u .
Cem S u ltan ’m sek izin ci C harles’a
teslim i
N apoli k ır a lı ile a r a s ı b o z u k o la n
F ra n s a k ır a lı sek izin ci C h a rles, İ ta ly a -
y a y ü rü y e re k N ap o li k ıra llığ ım o r ta d a n
k a ld ır m a k istiy o rd u . S ek iz in ci C h a rle s
b u n u n la d a k a lm ıy a ra k İ ta ly a ’y a in in c e
C em ’i de b e r a b e rin e a la r a k K u d ü s ’e
d o ğ ru b ir h a ç lı se fe ri y a p m a k ta s a v v u ­
r u n d a idi. P a p a n ın elçisi ile B ayezid a -
r a s ın d a C em ’in e s a r e tin in d e v a m ı v ey a
ö lü d ü rü lm e s i m e v z u u n d a İ s ta n b u l’d a
m ü z a k e re le r c e re y a n e d e rk e n , sekizirfci
C h a rle s d a o r d u s u n u n b a ş ın a g eç erek
İ ta ly a ’y a d o ğ ru h a r e k e te geçiyordu.
S e k iz in c i C h a rle s n ih a y e t 1494 e y lü ­
lü n d e b ü y ü k b ir o r d u n u n b a ş ın d a İ t a l ­
y a ’y a y ü rü d ü . B u v a z iy e t k a r ş ıs ın d a
p a n a A lex a n d re, C em ’i m u h a f a z a iç in
d a h a sık ı te d b ir le r aldı. F r a n s a k ır a lı
İ ta l y a ’y a g ire rk e n B ayezid ile İs ta n b u l-
d a m ü z a k e re le r y ap m ış o la n p a p a n ın
elçisi G eorgio B u zard o d a İ ta l y a ’y a
d ö n m e k te y d i. B u a r a d a elçi İ ta ly a ’d a
b ir k a le m u h a fız ın ın ta a r r u z u n a u ğ r a ­
d ığ ın d a n ü z e rin d e b ir ta k ım e v ra k ile
B a y ez id ’in p a p a y a y o lla d ığ ı lâ tin c e b ir
m e k tu p o r ta y a çık tı. B u m e k tu p ta n S u l­
t a n B a y ez id ’in C em ’i ö ld ü rm e si m u k a ­
633
b ilin d e p a p a y a 300 b in a ltın ö d em ey i
t a a h h ü t e ttiğ i ö ğ ren ild i. E lçi G e o r­
gio B u z a rd o ’n u n ü z e rin d e n ç ık a n
b u m e k tu p sek izin ci C h a rle s ’m elin e
geçince, F r a n s a k ır a lı F lo r a n s a ü z e r in ­
d e n b ird e n b ire R o m a ’y a v ü rü d ü . S ek i­
zin ci C h a rle s 1495 se n e s in in ilk g ü n le ­
r in d e R o m a ’y a d a h il o lu n c a p a p a A le­
x a n d r e C em ’i b e ra b e rin e a la r a k S. A n -
gelo ş a to s u n a sığ ın d ı. B u n u n ü z e rin e
F r a n s a k ır a lı ile p a p a a r a s ın d a C em ’in
te slim i m e v z u u n d a u z u n m ü z a k e re le r
c e re y a n e tti. N eticed e se k izin ci C h a rle s-
ın R o m a ’y a g irişin d e n o n b ir g ü n s o n r a
ik isi a r a s ın d a a n la ş m a y a v a rıld ı. B u
a n la ş m a g ere ğ in ce Cem , T e r r a c in e ’d e
v e y a p a p a lığ a tâ b i k a le le rd e n b irisin d e
k a la c a k , sek izin ci C h a rle s F r a n s a ’y a d ö ­
n e r k e n y in e p a p a lığ a ia d e ed ilecek ti.
21 o c a k 1495 te S. A ngelo ş a to s u n d a
p a p a t a r a f ı n d a n C em b iz z a t se k izin ci
C h a rle s ’a ta k d im ed ildi. B u m ü lâ k a t
s ır a s ın d a p a p a a ltın c ı A le x a n d re k ır a l
ile b e r a b e r g itm e k a r z u s u n d a o lu p o l­
m a d ığ ın ı s o r a r k e n k e n d isin e ilk d e fa
p r e n s d iy e h ita p e tm işti. B u n u n ü z e ri­
n e C em : « ben p r e n s m u a m e le si g ö rm e ­
dim , is t e r F r a n s a k ır a lı g ö tü rsü n , is te r
b u r a d a e s ir k a la y ım , e h e m m iy e ti yok»
dedi. C em ’in sö z le rin d e n m a h ç u p v a z i­
y ete d ü ş e n p a p a «A llah g ö ste rm e sin k i
siz b u r a d a e s ir sa y ıla sın ız , ik in iz d e
p re n s s in iz ; b e n a r a n ız d a b ir te r c ü m a n ­
d a n b a ş k a b ir şey d eğilim » d iy e s ö y le n ­
di. B u ilk m ü lâ k a tta n b eş g ü n sonr.a,
y a n i 26 o c a k ta C em ’in F ra n s a k ır a lı s e ­
k iz in ci C h a rle s ’a te s lim m u a m e le si y a ­
pıldı. F r a n s a k ıra lı C em ’i te s lim a lın c a
s a ra y m a re ş a lin in m u h a f a z a s ın a te v d i
eyledi. T eslim m u a m e le sin in f e r d a s ı g ü ­
n ü n d e Cem , F ra n s ız k ir a lın ın ik a m e ti­
n e ta h s is e d ile n S a n M arco s a ra y ın a
n a k le d ild i. B öylece b e d b a h t şe h z a d e
R odos şö v a ly e le rin e sığ ın d ığ ı g ü n d e n
b e r i ü ç ü n c ü d e fa d ır k i sa h ip d e ğ iş tir i­
yord u .
Cem S u lta ıı’m ölüm ü
28 o ca k 1495 g ü n ü C em F ra n s ız o r d u ­
s u ile b irlik te R o m a ’d a n ay rıld ı. N ap o li
ü z e rin e y ü rü y e n F ra n s ız k ır a lı se k izin ci
C h a rle s R o m a ’d a n g ü n ey e d o ğ ru ile r ­
le rk e n şe h z a d e C em d e F ra n s ız o rd u s u
ile b ir lik te a y n i y o lc u lu ğ a iş tir a k e d i­
yo rd u . F ra n s ız o rd u s u 9 ş u b a t g ü n ü
M o n te S a n G io v a n n i k a le s in i z a p te tti.
Bu h a d ise y e C em de ş a h it oldu. B u n ­
d a n s o n r a C h arles, T e rra c in e ’i elde e t ­
ti. P a p a ile y a p ıla n a n la ş m a gereğ in ce
C em S u lta n ’ın b u k a le d e b ıra k ılm a s ı
ic a b e d e rk e n , p a p a n ın m u h te m e l b ir
ih a n e tin i h e s a b a k a t a n F r a n s a k ıra lı
C em ’i b u r a d a b ıra k m a y a ra k y a n ın d a
b u lu n d u rm a y ı u y g u n gördü.
İ ta ly a ’y a b ü y ü k b ir o rd u ile gelm iş
o la n sekizinci C harles, k ıs a z a m a n d a
N ap o li k u v v e tle rin in m u k a v e m e tin i k ır ­
m a y a m u v a ffa k o ld u ğ u n d a n , F ra n sız
o rd u su fa z la z a h m e t çe k m e d e n ile rli­
yordu. F ra n s ız o rd u s u n u n ile ri h a r e k e ­
tin e ş a h it o la n Cem S u lta n ’d a 16 şu b a t
1495 g ü n ü h a s ta lık a lâ m e tle ri g ö rü ld ü .
C em ’de h a s ta lık a lâ m e tle ri b elird iğ i
gün, F ra n s ız o rd u su S a n G e rm a n o ’y a
v arm ış b u lu n u y o rd u . E rte si g ün, y â n i
F ra n sız o rd u s u T h ia n o ’y a v a rd ığ ı z a -
m a n ş e h z a d e n in h a s ta lığ ı faz lala ştı.
H a s ta n ın yüzü, gözü ve b o y n u şişti. Ş e h ­
za d e a t a b in em iy ecek v az iy e tte y d i, o -
n u n iç in b ir sedyeye v ey a a r a b a y a k o ­

Papa V I. Alxand re âo rgia 'n ın nezdinde S. Caterina m erasim ini tasvir eden bu resim V atican'ın
dur. Zam anında yapıldığından dolayı şahısların asıllarına benzediğine şüphe olm ıyan bu kompo
sa rık lı Fatih'in bedbaht şehzadesi Cem 'dir. Resm in sağında beyaz at üzerindeki sarıklı ise. Cem '
sarıklı süvari daha vardır ve onun yanında ve önünde papanın süvarisi ile silâhlı piyadesi resm
raftaki süvariler maiyetler erkânıdır. Cem ise; şeref m evkiinde, yâni papanın yanıbaşında tasvir
uym aktadır. Bu resim ayrıca renkli ilâve

634
n a r a k n a k lin e d e v a m edildi. C em , C a-
p u a ’y a b u şe k ild e g irdi. A verso’y a v a ­
rıld ığ ı s ır a d a d a h a fa z la f e n a la ş a n C em
a r a s ır a k e n d is in i k a y b e d e re k sa y ık lı­
y o rd u . 22 ş u b a t g ü n ü F ra n s ız o rd u s u
N ap o li’ye g ire rk e n so n b ir g a y re tle a t a
b in d i. F a k a t b u n d a n s o n r a b ir d a h a y a ­
t a k t a n k a lk a m a d ı. C em ’i n h a s ta l a n m a ­
sı ü z e rin e se k izin ci C h a rle s k e n d is in i
s ık sık z iy a r e tte n g e ri k a lm ıy o rd u . N a ­
p o li’ye g irild iğ i z a m a n Cem S u lta n ’ı S ek izin ci C h a rles, C em S u lta n ı C a p u a
ş a to s u n a g e tir ttik te n s o n ra , a r tı k o n a
k e n d is in in ik a m e t e ttiğ i C a p u a ş a to s u ­
Borgia apartm anı duvar tezyinatındadır. Ressam ı Pintureechio'-
zisyonun solunda oturan papadır. Onun yanında ayakta duran
in m aiyet erkânından b iridir ve dikkat edilirse sağda diğer bir
edilm iştir. Bu resim den sarahatle anlaşılacağı vehçile sağ ta-
edilen sarıklı zattır. Esasen eşkâli de, tarihin verdiği tarife
o larak verilm iştir (No. 13).
635
n a g e tir te n F ra n s ız k ır a lı h a s ta n ı n t e ­
d a v isi iç in h e k im d e ta y in e tm işti. F a ­
k a t C em S u lta n ’in d u ru m u m ü te m a d i­
y e n f e n a y a d o ğ ru g id iy o rd u . D a h a N a ­
p o li’ye v a r ılm a d a n ö n ce a t a b in e m iy e -
ce k d ere c e d e fe n a la ş tığ ı z a m a n , a ğ a -
b e y s in in , a n n e s in i, ze v cesin i ve b ü tü n
ta a llû k a tm ı gö zetm esin i, c e n a z e sin i de
k ü f f â r e lin d e b ıra k m a m a s ın ı v a s iy e t e t ­
m işti.
se rb e st o ld u ğ u n u b ild irm iş ­
ti. B u söz ü z e rin e z a v a l­
lı şe h z a d e « E lh a m d ü lilla h
a z â d ve h a lâ s sözü k u la ğ ı­
m ıza girdi» d iy e re k A lla h ’a
şü 'k retm işti. F a k a t a r tık ş e h ­
z a d e n in y a t a k ta n k a lk a c a k
h a li y o ktu. Ş e h z a d e k e n d is i­
n i iyice k a y b e tm e d e n ö n ce
şu sö zlerle A lla h ’a y a lv a r -
m a k ta y d ı: «Y arab! d in d ü ş ­
m a n la r ı e h l-i is lâ m a m u z ır
ta s a v v u r la r ın a b e n i â le t e t ­
m ek is tiy o rla r s a d a h a z iy a ­
d e y a ş a tm a , c a n ım ı b ir a n
ö n ce al!». H a s ta lığ ı iyice a r ­
ta r a k b a y g ın lık la m ü te r a f ık
ş id d e tli b ir h u m m a d a n ıs tı­
r a p ç e k tiğ i s ır a d a a n n e s in J
d e n g elen m e k tu b u o k u y a -
m a m ış, o k u n a n şe y leri d e
a n la m a m ış tı. C em S u lta n
a r tık ilâ ç d a a la m a z h a ld e
idi. N ih a y e t F a tih ’in b u b e d ­
b a h t o ğ lu 25 ş u b a t 1495 ç a r ­
ş a m b a g ü n ü h a y a ta g ö zleri­
n i k a p a d ı. D in î m e ra s im C e­
lâ l v e S in a n B ey ler t a r a f ı n ­
d a n y e rin e g etirild i. B u işle r
y a p ıld ık ta n s o n r a ce se t k i­
r a lın em riy le t a h n i t edildi.
C em ’in a h ş â s ı N a p o li’d e k ı-
r a l F e r r a n d ’m b a h ç e s in e gö­
m ü ld ü . C em S u lta n ’m ö lü -
m ü V en ed ik h ü k ü m e ti v a s ı-
ta siy le İ s ta n b u l’a b ild irild iğ i
z a m a n S u lta n B ay ezit k a r d e ­
şi iç in O sm a n lı ü lk e sin d e
gâip n a m a z ı k ılın m a s ın ı ve
üç g ü n m a te m tu tu lm a s ın ı
e m re tti. B u vesile ile f u k a r a ­
ya yüz b in ak ç e d a ğ ıtıld ı.
 Ceııı S u ltan ’m cesed in in Türkiye’ye
n akli
Y ılla rc a s ü re n e s a re t h a y a tın d a n
s o n r a y â d e lle rd e h a y a ta g ö zlerin i y u ­
m a n Cem S u lta n ’ın k e n d isi gibi cesedi
de b ir re k a b e t m e v zu u o lm a k ta n k u r ­
tu la m a d ı. T alih siz şe h z a d e n in cesedini
b ile m e n f a a tla r ın a â le t e d e n le r m e v ­
c u ttu .
Cem ölü n ce C elâl ve A yas B eyler ce­
se d in m u h a fa z a s ın a m e m u r o ld u la r, S i­
n a n Bey ise şe h z a d e n in ö lü m ü n ü a ğ a -
bey sin e b ild irm e k ü zere te b d ili k ıy a fe t­
le İ ta ly a ’d a n ay rılıp İ s ta n b u l’a g itti. O
a r a d a sek izin ci Ş arl, şe h z a d e d e n k a la n
b ü tü n e şy a la rı o n u n en sa d ık a d a m la ­
r ın d a n o la n H a tip zâde N u su h Bev v a -
sıta siy le M ısır’d a b u lu n a n a n n e sin e
gön d erd i. L âkin, y a h a v a n ın m u h a le f e ­
t i y ü zü n d e n , y a h u t t a H atip zâ d e n in
sa d a k a tsiz liğ in d e n dolay ı o n u n b in d iğ i
gem i İsk e n d e riy e ’ye gidecek yerd e İ s ­
ta n b u l’a g itti, o n d a n k a la n e ş y a la r d a
b u s u re tle O sm a n lı ü lk e sin in d ışın a i n ­
tik a l etm edi.
Cem S u lta n ’ın cesedi B ayezid ta r a -
Geçen sayfadaki kompozisyonun resim altında
İzah edildiği veçhile, oradan alıp buraya ayrıca
konulan süvari resmi, şimdiye kadar tariht neş­
riyatta yanlış olarak Cem diye geçmiştir..
636
Bu resim de, evvelki kompozisyonda ve bu say­
fanın solunda görülen atlının aynıdır. Ç ok son-
raki tarihte tahta üzerine oyma olarak
yapılm ıştır
f m d a n iste n d i. L âk in cesed k o la y lık la
O sm a n lı p a d iş a h ın a g ö n d erilm ed i. C em ­
in ta b u tu b ir m ü d d e t N ap o li’d e k ald ı,
o n d a n s o n ra gem i ile G a e ta ’y a n a k lo ­
lu n d u . S ek izin ci C h a rle s F r a n s a ’y a d ö ­
n ü n c e C em ’in ta b u tu d a b u şe h irle b e ­
r a b e r N ap o li k ıra lı F ré d é ric (F re d e rik )
in elin e geçti. N ap o li k ır a lı C em ’in t a ­
b u tu n u G a e ta ’d a n C a ste lli d e ll’O vo’ya
n a k le ttir d i (1496 s o n la rı). 1498 s e n e ­
sin d e F r a n s a k ıra lı o n ik in c i Louis N a ­
poli se fe rin e ç ık a rk e n p a p a ile a r a s ı çok
iyi idi. B u sık ı d o s tlu k ta n e n d işe d u y a n
N apoli k ıra lı F ré d éric, p a p a ve F r a n ­
s a ’y a k a rş ı O s m a n lIla rla m ü n a s e b e tin i
s ık la ş tır m a k istiy o rd u . B unun iç in
C em ’in cr-sedini T ü rk iy e ’ye g ö n d erm e k
su re tiy le B ay czid ’e h o ş g ö rü n m ey i t e r ­
cih e tti. Bu seb ep le z a te n ev v eld en b e ­
ri C em ’in ta b u tu n u ta le p e d e n B ay e-
z id ’e g ö n d erm e k ü zere y o la ç ık a r ttı
(1499 b a ş la rı). O sm a n lı ş e h z a d e sin in
ta b u tu n u n T ü rk iy ey e g ö n d erilece ğ in i
d u y a n p a p a b u n a m â n i o lm a k iç in i t i ­
ra z d a b u lu n d u ise de N ap o li k ıra lı p a ­
p a n ın itira z ın a a ld ırm a d ı. C em ’in c e se­
d in i G iacom o P ig n a te lli v a s ıta siy le T ü r ­
k iy e ’ye yolladı. Ş e h z a d e n in cesed i T ü r ­
k iy e ’de d o ğ ru c a M u d a n y a ’y a çık arıld ı,
o r a d a n B u rs a ’y a se v k e d ile re k F a tih ’in
b ü y ü k o ğ lu M u s ta f a 'n ın y a n ın a d e fn e ­
dildi. C em ’in k ita p la rı, a tla rı, m ü cev -
 C em ’in Ş airliğ i
(İlâ v e : 68)
★
F a tih ’in b e d b a h t şehzadesi C em S u lta n ,
B ayezid’le m ü cad elesi ve v a ta n ın d a n u-
zak lard a g eçird iğ i acık lı h a y a tı k ad ar,
şa ir h ü v iy eti ile de d ik k a ti çek er. H a tta
o n u n h a y a tın ın h ü sra n la dolu sa h n e le ri
ile şa irlik ta r a fın ın y e k d iğ e rin i tamam-,
lay ıcı b ir h u su s iy e t ta şıd ığ ın ı söylem ek
d a h a d o ğ ru olu r. A slında şiir söylem e
k a b iliy e tin e sa h ip b ir in sa n o la ra k d ü n ­
y ay a gelm iş b u lu n a n C em S u lta n , b aşı­
n a g elen h a d is e le r d o lay ısiy le k en d isin i
d ah a fazla şiire v erm iş, b u say ed e h em
o y alan m ış, h e m için i d ö k m ü ş, h em de
ş ik â y e tle rin i n a z m e tm iştir. B öylece tiirk-
çe ve fa rs ç a ik i d iv a n m e y d a n a g e tir e ­
cek k a d a r şiir k alem e a lm ıştır.
Ş eh zad elerin i iyi y e tiştirm e y e d ik k a t
eden F a tih S u lta n M ehm et, o ğ u lla rın ı
sa n cak b ey liğ in e g ö n d e rd iğ i v ak it, o n la’
r a k ıy m etli şa h siy e tle ri h oca ta y in e t­
m işti. C em S u lta n da p ek k ü ç ü k yaşta
K astam o n u sa n c a k b ey liğ in e tay in e d il­
d iğ i zam an b ir ta r a f ta n ta h s ilin e devam
e d e rk e n ed e b iy a ta alâk a g ö ste rm iş ve
f a rs ç a ö ğ ren m iy e b aşlam ıştı. K astam o­
n u ’d a n K a ra m a n sa n cak bey liğ in e n a k ­
led ilin ce b u ra d a da b ilg isin i ile rle tm iy e
d ev am e tm iş, d e f te rd a r ve n işa n c ı gibi
m e m u rla rın ı e d e b iy a tla m eşg u l kim se­
le r d e n seçm işti. B öylece K onya’d a Sâdi
(Cem Sadisi) H ay d ar, S ehâi, L a’lî, K an ­
d ı v e Ş ahidi gibi şa irle ri k e n d i e tr a fın a
to p la m ıştır. C em ’den ay rılm a y an b u şah­
s iy e tle re «Cem şa irleri» d en ir.
C em S u lta n , ed e b iy a t d ışın d a da bilgi
ed in m ek v e bö ylece genel k ü ltü rü n ü
z e n g in le ş tirm e k .gayesiyle y a n ın d a R um
v e İta ly a n b ils in le r de b u lu n d u rm a k ta y ­
dı. Bu sa y ed e ta r ih ve fe lse fe y e de m e ­
r a k s a rd ıra n Cem S u lta n h a c c a g ittiğ i
s ıra d a ra s tla d ığ ı H aşan b in M ah m u t Ba-
y a tî’y e O sm anlı h a n e d a n ın ın silsile n a m e ­
sin i y a z d ırm ıştır. H aşan b in M ahm ut
B a y a tî’n in y azd ığ ı e s e r «Câm-ı Cem âyîn»
ism in i ta ş ım a k ta d ır.
Cem S u lta n k ü ç ü k y aşta ş iir söylem iye
b a ş la m ış tır. B a b a sın ın sa ğ lığ ın d a «Hur-
şid v e F erah şad » adiyle b ir m esn ev i m ey­
d an a g e tirm iş ve b u e s e ri F a tih t a r a ­
fın d a n ta k d irle k a rş ıla n m ıştır. C em S ul­
ta n ın b u n d a n b aşk a, S elm an ’d a n tercü -
—>
637
-»
m e e d e re k b ab asın a ith a f e ttiğ i «Cemşid
v e H urşid» ad lı b ir m esnevisinin d aha
m e v c u d iy e tin d e n b ah sed ilir. Cem , fars-
çayı bu d ilden te rc ü m e le r y ap acak ve
fa rs ç a güzel ş iirle r yazacak d ere c e d e iyi
ö ğ ren m işti. O nun fa rsç a şiirle rin e ba-
, k ın ca, k en d isin in O sm anlı h a n e d a n ı âza­
sı için d e fa rs ç a y ı en iyi b ile n le rd e n biri
o ld u ğ u n a h ü k m e tm e k .gerekir. Z aten
C em ’in İra n ş a irle rin i çok iyi ta n ıd ığ ın a
ve o n la ra n a z ire le r yazd ığ ın a şa h it olun­
m a k ta d ır. C em ü zerin d e İ ra n ş a irle rin ­
d en H âfız Ş irazt, Molla Câır.î ve S elm ân
Savcı Pibi k im selerin rr.üessir o ld u k ları
g ö rü lm e k te d ir.
C em S u lta n tü rk ç e şiirle rin d e B u rsa ’lı
A h m et P aşa y ı ü sta d ta n ım ıştır. Z aten o
; d ev rin h em e n b ü tü n ş a irle rin i te s iri a l­
tonda b u lu n d u ra n A hm eı P aşa n ın , C eın’e
de te s irin i bek lem ek lâzım dır. N itekim
C em ’in gazel, k a sid e ve m u ra b b a la rm d a
A h m et P aşa n ın te s iri açık ça sezilir.
C em ’e k a rşı alâka g ö ste re n A h m et P aşa
ise, o n u n "azel sa h asın d a m u v a ffa k ol­
d u ğ u n u im a e tm e k te d ir. Cem S u lta n A h ­
m e t P a şa n ın gazellerin e n a z ire le r yazdı­
ğı ffibi, o n u n b azı m a z m u n la rın ı b iraz
d e ğ iş tire re k a lm a k ta n da g eri k alm am ış­
tır. Cem S u lta n ’m , B u rsa ’lı A h m et P a şa ­
d a n b aşk a, Ş eyhî, N ecâ tî v e N izâm î’n in
de te s iri a ltın d a k alm ış old u ğ u sezilir.
Cem S u lta n , âşık ân e m ev zu lar da d a ­
hil o lm ak ü z e re çeşitli h u su s la rı işley e n
ş iirle r y a zm ıştır. Ş iirle ri a ra sın d a ta b ia t
ta s v irle rin e b ile ra s tla n ır. C em ek seriy a
ta k litç i b ir şa ir te s ir i b ıra k m a k la b e ra ­
b er, ız tıra p lı za m a n la rın d a m ü e ssir şiir­
le r y azm aya m u v a ffa k o lm u ştu r. Ş iirle ri
u m u m iy e tle söyleyiş b a k ım ın d a n zayıf
ve ih m a l edilm iş m an z u m e le rd ir. F a k a t
m ıs ra la rı a ra sın d a onun g u rb e t elle rin d e
g eçen hazin h a y a t s a h n e le rin i okum ak
m ü m k ü n d ü r. O nun fre n k le r a ra sın d a k i
ız tıra p lı h a y a tın ı te re n n ü m ed e n şiirle ­
rin d e d a h a fazla o lg u n lu k v e n isb e te n
de b ir lirizm h a v a s ı fa rk e d ilir.
M e şh u r «Câm-ı C em n û ş ey le ey Cem
b u F re n g ista n d ır» diye b aşlıy an k a sid e ­
n in u m u m iy etle C em ’e a id iy e ti k a b u l e-
d ilm e k le b erab er L â tifi b u k asid ey i
C em S ad îsi’n e izafe e tm e k te d ir. Üzerin-
—>
h e rle ri, p a p a ğ a n ı ve m a y m u n u d a S u l­
ta n B ayezid’e te slim edildi.
C em ’in K a h ire ’de b u lu n a n a n n e si Çi­
çek H a tu n 1498 yılı m a y ısın d a v eb a
sa lg ın ı n e tic e sin d e ö lm ü ştü r. C em 'in
S u lta n B ayezid ta r a f ı n d a n ö ld ü rü le n
oğlu O ğuz H a n ’d a n b a ş k a M u rad ad ın ı
ta ş ıy a n d iğ e r oğlu b ilâ h a r a R odos’a gi­
d ere k , m u h te m e le n o r a d a ta n a s s u r e t ­
m iş tir. Ş ö v aly eler ta r a f ı n d a n k e n d isin e
ta h s is edilm iş o la n F ondo ş a to s u n d a
y a şıy a n M u rad ile oğlu R odos’u n T ü rk -
le r ta r a f ı n d a n f e th i ü z e rin e ele g eçiri­
le re k ö ld ü rü lm ü ştü r. Z evcesi ile iki kızı
ise İ s ta n b u l’a g ö tü rü lm ü ştü r.
C em h â d ise si h e r iki t a r a f iç in de
z a r a r lı n e tic e le r v e rm iştir. B u h â d ise
Cem b a k ım ın d a n m ü ta lâ a ed ild iğ i t a k ­
tird e , n e tic e n in o n u n n a m ın a n e k a d a r
acı ve ü zü cü old u ğ u , o n u n se n ele rc e
sü re n e s a re t h a y a tın d a ad ım ad ım t a ­
k ip ed ileb ilir. C em gibi zeki ve a te ş li
b ir ş a h s ın O sm an lı ta h t ı n a g eçm em esi
O sm a n lı d ev leti için b ir ta lih siz lik k a ­
b u l ed ilirse de B ayezid de p ek za y ıf b ir
ş a h siy e t sa y ılam az. B ay ezid ’in C em ’d e n
belki d e e n b elirli fa rk ı h a rp ç i z ih n iy e ­
te sa h ip o lm a m a sı idi. M a a m a fih B a y e­
zid, k a rd e şi h ır is tiy a n ü lk e le rin d e e s a ­
r e t h a y a tı ç e k e rk e n b ir tü r lü h u z u r d u ­
y a m a m ış ve g ü n ü n b irin d e O sm an lı ü l­
k e s in d e ikilik ç ık a ra b ile c e ğ in in k o r k u ­
s u n u çe k m iştir. B u b a k ım d a n Cem h â ­
d isesi O sm a n lı is tilâ h a r e k e tin in y a ­
v a ş la m a s ın d a m ü e ssir o lm u ştu r. A y rıca
R odos şö v a ly e le rin e sığ ın ın c a y a k a d a r
ep eyce k a n a k m a sın a , ö lü m ü n e k a d a r

de m ü n ak aşalar y a p ıla ra k C em ’e veya Y ürü var Bayezid sen siıre g ö r devrâ-

Cem S ad îsi’ne aid iy etin e d air m u h telif nunu
fik irle r ile ri sü rü le n bu kaside, F a tih ’in
S a lta n a t b ak i k a lu r d irle rs e ol yâlân-
b e d b a h t o ğlunun h ü sra n dolu h a y a tın ın
elem lerin i te re n n ü m e tm e k te d ir. lur.
Cem , k a rd e şin e yalnızca bu şiirin d e
Câm -ı Cem n û ş eyle ey Cem bu fren -
değil, d ah a b aşk a m an zu m elerin d e e
g istâııd ır
acı site m le rd e b u lu n m a k ta d ır. M eselâ
H er k u lu n b âşına yâzılan ,golür d ev ­ b ir tan esin d e:
r a n d ır
Sen p ister-i gülde y a ta su n şevk ile
K â’b et-u llaha v aru b b ir kez ta v a f ey­
handân
lediğim
B in K aram an b in A cem b ir m ilket-i Ben k ül döşenem k ü lh a n ? i m ih n e td e
O sm aııdır. se b ep ne?
Çok şü k ü r A llaha kim geldin fren g is- Diye şik â y ette b u lu n a n C em ’e onun gi­
tâ n a sâğ bi b ir şa ir olan S u ltan B ayezid ise şöyle
S ağlığınca her kişi n efsin ce b ir su l­ cevap v e rm e k te d ir:
tan d ır. Çiin rûz-ı ezel k ısm et o lu n m u ş bize
Cem , b u u zu n m anzum esinde fre n k il­ devlet
le rin d e ö m rü n ü n asıl içki m eclislerin d e, T ak d ire rızâ v irm iy esü n böyle sebep
fre n k p re n s le ri ve fre n k d ilb e rle ri a r a ­ ne?
sında av u tm ağ a çalıştığ ın ı a n la ttık ta n
so n ra te k r a r ana m evzua d ö n m ek te ve: Ilace-ül-IIarem eynüm diyüben d a ’vi kı-
lursun
H u sre v â gönlini h o ş d u t ayşe m eşgul
ol m üdâm Bu sa lta n at-ı dünyeviye b u n ca sebep
ne?
Ç ü n k ü b û d ü n y â ev în ü n â h iri v irâ n d u r
Bibiiyoğrafya
H ü k m e d e n le r bu cih an m ü lk ü n e şark-u S adeddin N üzhet E rg u n : T ü rk şa irle ri;
g arb d an Hoca S adeddin : T ac-ü t-tev arih ; F aik Re-
G er S üleym an g e r S k en d er, cüm lesi şad : T arih-İ edebiyat-ı O sm aniye; N ihad
Sam i B a n arlı : R esim li T ü rk ed eb iy atı
m ih m an d ır.
ta rih i; N ihad Sam i B a n a r lı: D asitân-ı
D aha so n ra b ü tü n b u fe lâ k e tle re sebep T evarih-i M ülûk-i Âl-i O sm an ve Cem-
o lan k a rd e şin e şöyle h ita b e tm e k te d ir: şid-ü H u rşid m esnevisi.

638
 m e t P a ş a y e rin e H a y r e ttin P a şa y ı b ır a ­
k a r a k _İ ta l y a ’d a n ay rıld ı. G ed ik A h m e t
P a ş a İ ta l y a ’d a n a y rılm a d a n ö n ce O t­
r a n to k a le s in i ta h k im ile iç in e sekiz; b in
a s k e r ve b ir b u ç u k se n e lik erz;ak ve m ü ­
h im m a t k o y m u ş b u lu n u y o rd u . G ed ik
A h m e t P a ş a gibi .m u k ted ir b ir k u m a n ­
d a n ın T ü rk iy e ’ye d ö n m e sin d e n ve S u l­
ta n B a y ez id ’in d a h ilî m eselele rle fa z la ­
ca m e ş g u liy e tin d e n is tifa d e e d e n N ap o -

\ V *. . . 4-

Cem 'i Papa A. Bo rgia'nın bir eğlenti âleminde

gösteren bu resim, bir İngilizce tarih kitabında,
.¿ L r .
ki ressam W ilhelm von Kaulbach (1804 - 74)'in
tablosundan kopye ettirilm iştir

d a b ir h a y li p a r a n ın h ır is tiy a n la r a a k ­
ta r ılm a s ın a sebep o lm a sı b a k ım ın d a n ,
C em m e se le si O sm a n lı d e v le ti iç in b ir
h a y li p a h a lıy a m a l o lm u ştu r.
B ayezid’in sa lta n a tın ın ilk yılınd aki
siyasî ve askerî hadiseler
B ayezid p a d iş a h o lu n c a k a r d e ş in in
s a lta n a t d â v a siy le k a r ş ıla ş tığ ın d a n , en .►
A- m ¿C * *' * * * ‘İ*
ö n ce b u işle m e şg u l o lm a k z o r u n d a k a l­
dı. Z a te n k e n d isi y u m u şa k ta b ia tlı o l­
d u ğ u iç in b a b a s ı gibi b ü y ü k fe tih h a r e ­
k e tle r in i ö n p lâ n a a la m a d ı. M a a m a fih
O sm a n lı d e v le ti k u d r e t b a k ım ın d a n i n ­
k iş a f e tm e k te d e v a m e ttiğ in d e n , B a y e ­ v *.
z id ’in d a h ilî m eselele rle fa z la m e şg u li­
y e tin e ve h a r b i p ek fa z la te rv iç e tm e ­
m e sin e ra ğ m e n , a s k e rî ve siy a sî h a d i­
se le rd e a ğ ır b a s m a k ta d e v a m e tti. A n ­
c a k F a tih z a m a n ın d a b a ş la n m ış fe tih
h a r e k e tle r in d e n o la n İ ta ly a ’n ın is tilâ
p lâ n ın d a n v a z g e ç ild iğ in d e n b u r a d a ge­
rile m e v u k u b uldu.
Cem 'in bir el yazısı
S u lta n B ayezid k a r d e ş i C em ’in s a l t a ­ Cem 'in, Papa'nın yanında iken, Bayezid'e b ir
n a t d a v a siy le k a rş ıla ş tığ ı s ır a d a O tr a n - İtalyan aristokratın K u d üs'ü ziyaretine m üsade
to f a tih i G ed ik A h m e t P a şa y ı İ s ta n b u l’a edilm esini iltim as isin yazdığı m ektup (A slı Tep-
ç a ğ ırtm ış tı. B u n u n ü z e rin e G edik A h- kapı Sarayı müzesindedir)

639

Cem 'in A vru p alIlar tarafından yapılm ış bir
resmi daha
(Jozef von Karabacek'in kitabından)
li k ıra lı, d a m a d ı o la n M a c a r k ıra lı M at-
yas K o rv in ’d en de ik i b in seçm e sü v a ri
y a rd ım k u v v e ti a ld ık ta n so n ra , İ t a l ­
y a ’d a T ü rk le rin elin e geçm iş b u lu n a n
to p r a k la n is tir d a d a te şeb b ü s e tti. K a -
la b r ia d u k a s ın ın d a d e n izd e n k ır k p a r ­
ça gem i ile h ü c u m a geçm esi üzerine,
y a rd ım a la m ıy a n T ü rk k u v v e tle ri ş e ­
re fli b ir m ü d a fa a d a n s o n r a İ ta ly a ’d ak i
f e tih le r d e n fe r a g a t z o r u n d a k ald ı. O t-
r a n to d a k i T ü rk k u m a n d a n ı S ırb is ta n ’a
çekilm ek şa rtiy le 10 eylül 1481 de O t-
r a n to ’y u te slim e tti. Ş e h ri te s lim a la n
K a la b ria d u k a sı b ir ta k ım h ile li b a h a ­
n e le rle 1500 T ü rk a s k e rin i alıkoydu. Ve
b u k ıta la r d a n b ilâ h a r a y ap m ış old u ğ u
m u h a re b e le rd e çok is tifa d e e tti.
B ay ezid ’in s a lta n a tın ın ilk yılı iç in d e
S ırb is ta n B eylerbeyi İs k e n d e r P aşa, F a ­
t ih z a m a n ın d a a k te d ilm iş o la n m u a h e ­
d e n in , y en i p a d iş a h z a m a n ın d a y en i -
le n m ed ik çe , ş a r tla r ın a ria y e t m e c b u ri­
640
y e ti b u lu n m a d ığ ın ı ile ri sü re re k D al-
m a ç y a k ıy ıs ın d a k i Z a ra ş e h ri c iv a n n a
h ü c u m e t ti ve b u r a d a b ir ta k ım h a ş a ­
r a t m e y d a n a g etird i. Y ine a y n i y ıl iç in ­
de V en ed ik h ü k ü m e ti B ay ezid ’in t a h t a
geçm esi m ü n a s e b e tiy le İ s ta n b u l’a b ir
elçi g ö n d erd i. V en ed ik elçisi A n to n io
V e tu rin i h e m p a d iş a h ı te b rik etm ek ,
h e m de F a tih z a m a n ın d a a k te d ilm iş
o la n m u a h e d e y i y en ilem ek le v a z ife le n -
d irilm işti. F a k a t V enedik elçisi m u a h e ­
d e n in y en ilen m e işin i b ird e n b ire b a ş a ­
ra m a d ı, o r ta y a ç ık a n b ir ta k ım m ü ş ­
k ü lle r y ü z ü n d e n a n c a k e r te s i se n e b ir
n e tic e y e b ağ lıy ab ild i. V en ed ik elçisi g i­
bi p a d iş a h ın c ü lû su n u te b rik e gelen e l­
ç ile rd e n R a g ü z a (D u b ro v n ik ) c u m h u ri­
y e tin in elçisi, V en ed ik e lç isin d e n çok
d a h a k ıs a z a m a n z a r fın d a esk i m u a h e ­
deyi y e n ile ttiğ i gibi O sm a n lı h ü k ü m e ti­
n e v e rm e k te o ld u ğ u yıllık v e rg isin i de
üç b in d u k a y a in d irm e y e m u v a ffa k o l­
du. R a g ü z a c u m h u riy e ti böyle m ü s a it
b ir m u a h e d e y a p tık ta n epeyce b ir m ü d ­
d e t s o n r a V en ed ik liler d e k e n d i le h le ­
rin e m ü s a it ş a r tl a r is tih s a lin e m u v a f ­
fa k o ld u la r. Ve b u ş a r tla r ı te s p it e d e n
m u a h e d e y i 16 o ca k 1482 d e im z a la d ıla r.
B u m u a h e d e y e göre: O sm a n lı h ü k ü m e ­
ti V enedik C u m h u riy e tin d e n a lın a n y ıl­
lık o n b in d u k a v e rg id e n v azgeçiyor,
buna m u k a b il O sm a n lı g ü m rü ğ ü n e
m e d y u n o ld u ğ u 50 b in d u k a y ı üç t a k ­
s itte te d iy e y i t a a h h ü t e d iy o r ve b ü tü n
tic a r e t eşy ası ü z e rin d e n yüzde d ö r t i t ­
h a l re sm i v erm ey i k a b u lle n iy o rd u . B u ­
n a m u k a b il O sm a n lı p a d iş a h ı d a , so n
m u a h e d e d e n b e ri O sm a n lı k u v v e tle ri­
n in V en ed ik lilere v e rd ik le ri z a r a r la r ın
ta z m in in i ve b u a r a d a a lın a n h ır is tiy a n
e s irle rin ia d e sin i k a b u l ediy o rd u .
G ö rü lü y o r k i V en ed ik ve R a g ü z a ile
a k tıd ile n m u a h e d e le rd e h a f if te r tip de
o lsa O sm a n lIla r iç in b ir g erilem e m e v ­
c u ttu . İk in c i B ay ezid ’i b u şe k ild e m u a ­
h ed e im z a la m a y a se b k ed e n âm il, k a r ­
deşi C em ’in s a lta n a t d â v a sı idi.
B ay ezid ’in s a lta n a tın ın ilk y ılın d a
a sk e ri s a y ıla c a k b a z ı h a d is e le r d e v u k u
b u ld u . B u n la r m e y a n ın d a S ırb is ta n h u ­
d u d u n d a k i a k ın h a r e k e tle r in i z ik re tm e k
g erek ir. B u a k ın la r, b iri R a g ü z a is tik a ­
m e tin e , d iğ e ri M a c a ris ta n ’a o lm a k ü ze­
re ik i y ö n e y ap ıld ı. B o sn a s a n c a k b ey i
Y ak u p Bey R a g ü z a ’y a a it b azı k a le le re
h ü c u m ed ip b ir h is a rı z a p te tti. İs k e n -
Cem Sultan (M uasırı İtalyan ressam ı Piturecchio'nun V atik an 'd aki tablosundan)
(M ufassal O sm anlı T a rih i tab lo su No.
d er P aşa da S e m e n d re o r d u g â h ın d a n
k a lk a r a k k u zey e d o ğ ru ile rliy e re k M a­
c a r to p r a ğ ın a girdi. M a c a ris ta n ’d a ce-
v e lâ n la r y a p m a ğ a b a şla d ı. T ü rk k u v ­
v e tle r in i M a c a ris ta n ’d a n ¡çık a rm ak i s ­
te y e n P o l K in iş o tu z ik i b in k iş i ile T e-
m e ş v a r ’d a n çık tı. B u k u v v e tle re b a ğ lı
b irlik le r in k u m a n d a n la r ın d a n T ökeli
a ile s in d e n N ikola ve A n d re id a re s in d e
b u lu n a n yüz k işilik b ir s ü v a ri k o lu esas
k u v v e tle rd e n b ir h a y li a y rıld ığ ı s ır a d a
T ü r k le r t a r a f ı n d a n y a k a la n a r a k y a rıs ı
ö ld ü rü ld ü , d iğ e rle ri de a ğ ır y a ra lı v a z i­
y e tte k e n d ile r in i güç k u r ta r d ı. B u ilk
te m a s ı m ü te a k ip M a c a r k u v v e tle rin in
k u m a n d a n ı T u n a ’yı g eç erek T ü rk to p ­
r a ğ ın a girdi. Ve K o lu m b a c (G ü ğ e rc in -
lik ) ü z e rin e y ü rü d ü . K a le d e n ç ık a ra k
M a c a rla ra k a r ş ı h ü c u m a geçen b in ' k i­
ş ilik T ü rk s ü v a ris in in m ü h im b ir k ısm ı
ş e h it, d iğ e rle ri e s ir d ü ştü . K in iş, T ü rk
^esirlerini y a n m a c e lb e d e re k h e p s in i de
k ılıç ta n geçirdi. B u ara d a S e m e n d re
k u m a n d a n ın a h ü c u m e d e n M a c a r k u v ­
v e tle r i o n u K o lu m b a c ’a k a d a r k o v a la ­
dı, n ih a y e t ele g eç irile n k u m a n d a n
id a m o lu n d u . B u n u m ü te a k ip d iğ e r b ir İk in ci Bayezid
M a c a r k u v v e ti d a h a T u n a ’yı aşarak (K a p ıd a ğlı serisinden)
b u n la r a iltih a ü eyledi. B öylece M a -
c a r k u v v e tle rin in m ik ta r ı b ira z d a ­
h a k a b a rd ı. M a c a rla r o n ik i g ü n m ü d ­ bey lik k o la y lık la O sm a n lı n ü fu z u a ltın a
d e tle T ü rk a ra z isin d e a k m la r ın a d ev a m g ireb ilec ek ti. B u n u n iç in S u lta n B a y e­
e d e r e k b irç o k h a s a r m e y d a n a g e tir d i­ zid, k a rd e ş i C em ’in F r a n s a ’y a g ö tü rü l­
le r. D ö n ü şle rin d e e lli b ir S ırp lı ile b in m ü ş o lm a s ın d a n b ira z r a h a t n e fe s a l a ­
T ü r k ’ü e s ir o la ra k M a c a ris ta n ’a g ö tü r ­ r a k B o ğ d a n işin i ele aldı.
d ü le r. B u v az iy e t k a r ş ıs ın d a T ü rk h u ­ B u s ır a d a O sm a n lIla r M a c a r ve Po­
d u t k u m a n d a n la r ın d a n İ s k e n d e r P a şa , lonyalIlarla a n la şm ıştı. B o ğ d an ü z e rin ­
A li P a ş a ve M alkoç o ğlu T u n a ’d a S e­ de b iz a tih i n ü fu z te s isi iç in u ğ r a ş a n b u
m e n d re k a r ş ıs ın d a b ir ta k ım is tih k â m ­ ik i d e v le tte n b a ş k a T ü rk le rin a n la ş tığ ı
l a r y a p tır d ıla r . ü ç ü n c ü b ir d e v le t d a h a v a rd ı ki, o d e v ­
le t de V e n e d ik lile rd i. B o ğ d a n ’d a n ü fu z
Boğrdan seferi te s is i, iç in en fa z la u ğ r a ş a n d e v le t o la n
M a c a r’la r la b ir ad e m i te ca v ü z m u a h e ­
F a tih M e h m e t z a m a n ın d a B o ğ d a n ’a d esi a k te d ild iğ in e göre, o t a r a f t a n e n -
b i r s e fe r y a p ılm ış tı. B u m u h a re b e d e
B o ğ d a n ’lıl a r m a ğ lû b o lm a k la b e ra b e r
ç o k iy i ç a rp ışm ış ve T ü rk le ri u ğ r a ş tı­
r a c a k k u d r e tte o ld u k la rın ı g ö ste rm iş­
le rd i. Z a te n F a tih M e h m et de o rd u d a
ç ık a n h a s ta lık y ü z ü n d e n g eri d ö n d ü ğ ü
iç in (1476) B o ğ d a n k u v v e tle ri iyice e-
zilm e m iş v a z iy e tte k a lm ıştı. H alb u k i
K a r a d e n iz ’i b ir T ü rk gölü h a lin e g e tir ­
m e k is tiy e n O sm a n lIla r için, B o ğ d a n ’ın
K arad e n iz; k ıy ıla r ın ın lO sm anlı ü lk e si­
n e k a tılm a s ı lü z u m u a şik â rd ı. B o ğ d a n ’ O tra n to 'n u n elim izden çık ışın d a rolü olan Papa
m K a ra d e n iz lim a n la r ı z a p te d ilin c e b u d ö rd ü n c ü S ik s tu s nam ın a yapjlan m adalya

641
 d işe ed ilm e d e n B o ğ d an h a r e k â tın a gi­
rişile b ilird i.
S u lta n B ayezid, B a lk a n s ın ırla rın ı
e m n iy e te a lın c a B o ğ d an se fe rin e k a r a r
verdi. S efe re g irişm e d en ö n ce b az ı id a ­
ri te d b irle rle b irlik te b ir ta k ım k ü ltü ­
re l e s e rle rin o rta y a k o n m a s ın a d a ir ic ­
r a a t t a d a b u lu n d u . İ d a r i te d b ir m ey a-
n ın d a en m ü h im iş o la ra k V eziriâzâm ı
d eğ iştird i. İd a m e ttird iğ i G edik A h m et
P a ş a n ın k a y ın p e d e ri o la n İs h a k P a ş a ­
yı V e z iriâ z â m lık ta n azl ile m ü te k a id e n
S e lâ n ik ’e gön d erd i. O n u n y e rin e A n a ­
d o lu B eylerbeyi D a v u t P a şa y ı V eziriâ-
z a m y a p tı (H : 888, M: 1482/1483). D ev-
Ş irm elik ten y etişm iş o la n D a v u t P aşa,
İ s ta n b u l’u n b ir se m tin e ism in i v e n n iş
b ir ş a h s iy e ttir. B u n d a n b a ş k a İ s ta n b u l’
d a b ir cam i, b ir m ed rese, b ir im a r e t i n ­
ş a e ttir m e k su re tiy le de ism in in e b e d î­
le şm e sin e yol a ç m ıştır.
S u lta n B ayezid 1483 yılı ilk b a h a r ın ın
b a ş la r ın d a sa ra y e rk â n ı ile d e v le t b ü ­
y ü k le rin i de y a n ın a a la r a k B u lg a ris­
t a n ’a d o ğ ru ilerledi. Ö nce F ilib e’ye g it­
ti, o ra d a n K ö ste n c e ’ye geçti. K ö ste n c e ’­
d e n de Ç a m u rlu , S a r ıy a r ve S o fy a ’y a
g itti. O b u r a la rı d o la şırk e n h u d u t k u ­
m a n d a n la r ı d a p a d iş a h ta n a ld ık la rı e-
m ir gereğ in ce h u d u t k a le le rin in tâ m ir
ve in ş a a tiy le m eşgul oldu. Bu a ra d a
B o sn a B eylerbeyi M u sta fa Bey de H er-
se k ’e g ire re k b u ü lk e n in k a tî şek ü d e
O sm a n lı h â k im iy e ti a ltın a a lın m a sın ı
s a ğ la d ı (1483). B a b a la rı H ersek d ü k ası
E tie n (S te fa n ) K o sa riç ’in ö lü m ü n d e n
b e ri m e m le k e ti a r a la r ın d a p a y la ş a ra k .
id a re e d e n 'iki k a r d e ş te n b iri o lan
V ladko R a g ü z a ’ya k a ç tı. B ayezid-
in g az ab ın ı h a fifle tm e k d ü şü n c esiy le
p a d iş a h a o n ik i b in , V ez iriâz âm a bin b eş-
yüz d ü k a a ltın ı gönderdi. B u işle r t a ­
m a m o lu n c a ve k a le le rin ta m ir in in b it­
tiğ i h a b e r i gelince S u lta n B ayezid F ili-
b e’ye d ö n d ü . B u ra d a üç g ü n s ü re n b ir
av p a r tis i te rtib in d e n so n ra , o y ılın k a ­
sım a ja n d a İ s ta n b u l’a a v d e t etti.
S u lta n B ayezid o se n e n in k ışın ı İ s t a n ­
b u l’d a g e ç ird ik te n s o n r a 1484 b a h a r ın ­
d a m e rk e zî .h ü k ü m e tte n a y r ıla ra k 1 m a ­
y ıs ta E d irn e ’ye v a rd ı. P a d iş a h ın h e d e fi
B o ğ d a n ’a b ir se fe r ic ra s ı idi, İ s ta n b u l’­
d a n a y rılırk e n B o ğ d an ü z e rin e y a p ıla ­
c a k se fe r iç in d en iz yoluyle to p ve le v a ­
zım se v k e ttird i. B u n la r d o n a n m a ile
642
K a ra d e n iz ’d e n T u n a n e h r in e g ire c e k ti.
S u lta n Bayezid, o r d u n u n to p la n m a s ı
iç in E d irn e ’de b ek led iğ i m ü d d e t z a r f ın ­
d a b u r a d a b ir ta k ım b a y ın d ırlık e s e rle ­
r in in m e y d a n a g e tirilm e sin e a it e m irle ­
rin i v erd i. K e n d i n â m ın ı ta ş ıy a n c a m i­
in te m e l a tm a m e ra sim in d e b iz z a t b u ­
lu n d u (23 m ay ıs 1484). A y rıc a T u n c a
k e n a r ın d a b ir m e d re se, b ir im a r e t v e
b ir h a s ta h a n e n in te m e lle rin i a ttır d ı.
P a d iş a h ın B o ğ d a n ’a h a r e k e tin d e n evvel
E d irn e ’d e ç ık a n y a n g ın d a y a n ıp h a r a b -
o la n a h ş a p b e d e ste n in y e rin e k â r g ir
b ir ç a rşı y a p ılm a sı iç in g e re k e n le re e -
m ir le r v erd i. O n d a n s o n r a B o ğ d an is t i­
k a m e tin d e E d irn e ’d e n h a r e k e t e tti. O r­
d u D o b rice’ye g ire re k 27 h a z ir a n d a T u -
n a ’yı geçti. B u s ır a d a E flâ k V oyvodası
ra h ip V lad C a lu g a ru l y irm i b in k işilik
k u v v etiy le o rd u y a iltih a k e tti.
Kili ;ve A kldrm an’ın zaptı
P a d iş a h ın e m rin d e k i O sm a n lı o rd u s u
B o ğ d an to p r a ğ ın a g irin c e b u m e m le k e­
tin T u n a ü z e rin d e K a ra d e n iz ’e k a p ıs ı
o la n K ili (C h ilia) ü z e rin e y ü rü d ü . Ş e ­
h ir k a r a d a n ve d o n a n m a ile d e n e h i r ­
d en sa rıld ı. K a le n in k u m a n d a n ı b u k a ­
d a r k u v v ete d a h a fa z la d a y a n a m ıy a c a -
ğ ın ı a n lıy a r a k d okuz g ü n lü k m ü d a f a a ­
yı m ü te a k ip K ili’yi O sm a n lI’l a r a te s lim
e tti (15 te m m u z 1484). K ili’n in d ü ş m e ­
sin i m ü te a k ip K ırım H a n ı M engli G iray
id a re s in d e ellib in k işilik T a t a r k u v v e ti
d e o rd u y a iltih a k e tti. K ili’n in z a p tın ­
d a n s o n r a O sm a n lı o rd u su d a h a k u z e ­
ye d o ğ ru ile rliy e re k B e sa ra b y a ’y a g ird i
ve b u r a n ın en m ü h im ş e h irle r in d e n o -
la n ve P r u t n e h r in in K a ra d e n iz ’e d ö ­
k ü ld ü ğ ü k ö rfe z in k e n a r ın d a k i A k k ir-
m a n (C e ta te a A lba) ş e h rin i k u ş a ttı.
M ü s ta h k e m b ir k a le si ve e tr a f ın d a g e­
n iş ve d e r in b ir h e n d e ğ i b u lu n a n A k k ir-
m a n ş e h ri m u h a s a r a o r d u s u n a ancak
a ltı g ü n d a y a n a b ild i (11 a ğ u sto s 1484).
B o ğ d a n ’ın K a ra d e n iz ’e a ç ıla n k a p ıs ı
v a z iy e tin d e b u lu n a n b u ik i m ü h im ş e h ­
r in z a p tı, B o ğ d a n iç in a ğ ır b ir d a rb e
idi. B u ra la rı z a p te d ilin c e iç le rin e a s k e r
ve m ü h im m a t k o n d u . K ili ve A k k ir-
m a n ’m k a y b ı B o ğ d an iç in a s k e ri y ö n ­
d e n o ld u ğ u k a d a r İk tis a d î b a k ım d a n
d a m ü h im b ir d a rb e te şk il e tm ek tey d i.
Bu s ır a d a B o ğ d a n V oyvodası S te f a n Cel
M are V en ed ik ’e g ö n d e rd iğ i b ir r a p o r d a
«bu ik i ş e h ir b ü tü n M o ld av y a’d ır, M a­
c a r is ta n ve L e h is ta n iç in b ir d u v a rd ır»
d iy e re k K ili ve A k k irm a n ’ın ta ş ıd ığ ı e-
h e m m iy e ti b e lirtm iy e ça lışıy o rd u .
K ili ve A k k irm a n ’ın z a p tı ise O s m a n ­
lIlar iç in b ü y ü k b ir eh e m m iy e t ta ş ıy o r ­
du. Z ira b u n d a n s o n r a O sm a n lı k u v ­
v e tle ri D o b ru c a ’d a n k u ze y e d o ğ ru k o ­
la y lık la ç ık a c a k la r ve K ın m H a n lığ ı ile
d a h a iy i b ir ir tib a t te m in e ttik te n b a ş ­
k a, B o ğ d a n ’ın d iğ e r y e rle rin i is tilâ e t ­
m e k iç in de a v a n ta ja sa h ib o la c a k la rd ı.
A k k irm a n ’ın z a p tın d a n s o n r a S u lta n
B ayezid B o ğ d a n ’m d iğ e r k ıs ım la rın ı is ­
til â iç in te ş e b b ü s te b u lu n m a d ı. Z ira b u ­
r a la r ı k a y b e d e n B o ğ d a n V o y v o d alığ ın ın
O sm a n lı h â k im iy e tin i ta n ım a s ı k ıs a z a ­
m a n d a ta h a k k u k ed e b ilecek ti. O nun
iç in K ırım H a n ’ın a m e m le k e tin e d ö n ­
m e si h u s u s u n d a iz in v erd i. M en g li G i-
ra y ’a b u r a d a n a y r ılm a d a n ö n ce sırm a lı
b ir ü s k ü f giydirdi. G a n im e t m a lın d a n
d a p a y v erdi. Y en i z a p te d ile n y e rle rin
t a h r i r in i y a p tırd ı. H a lk ta n a rz u e d e n ­
le rin is te d ik le ri y e rle re g itm e le rin e m ü ­
sa a d e ed ild i. B ir k ısım h a lk d a M a rm a ­
r a k ıy ıs ın d a E ski B ig a’y a n a k lo lu n d u .
Seferden d önen B ayezid’in kışı
E dirne’de geçirm esi
S u lta n B ay ezid B o ğ d a n s e fe rin d e n
D o b ru c a y o lu y la E d irn e ’ye dönünce
d e v le t e r k â n ı a r a s ın d a b ir ta k ım d e ğ i­
şik lik le r y a p tı. F a tih z a m a n ın d a R odos
k u ş a tm a s ın ı id a re e tm iş o la n ve o s ı­
r a d a ik in c i v ez ir b u lu n a n M esih P a ş a ­
yı, a y r ıc a d a R u m e li B ey lerb ey i b u lu ­
n a n İ s k e n d e r P a şa y ı a z le tti. M esih P a ­
şa y ı te k a ü d e n F ilib e ’d e o tu r m a y a m e ­
m u r e tti. İ s k e n d e r P a ş a n ın y e rin e R u ­
m e li B e y le rb ey liğ in e S e m e n d re B eyi
H a d ım Ali P a şa y ı tâ y in e tti. B u te b d il
ve tâ y in le ri y a p tığ ı s ır a d a b ir t a r a f t a n
d a se fe re ç ık a rk e n in ş a s ın ı e m re ttiğ i
e s e rle rin ik m a l iş in i te tk ik e d e re k B oğ­
d a n s e fe rin d e a lm a n g a n im e ti b u i n ­
ş a a t a ta h s is eyledi.
S u lta n B ayezid B o ğ d a n s e fe rin d e n d ö ­
n ü ş ü n d e b ü tü n k ış m e v sim i b o y u n c a E -
d ir n e ’de k ald ı. P a d iş a h E d irn e ’d e ik e n
H in t, M a c a r ve M ısır elçileri fjeldi. H in t
e lç is in in z iy a r e tin in sebebi, S u lta n B a-
y ezid ’e te b r ik â tın ı s u n m a k ta n ib a re tti.
G e tird iğ i h e d iy e le r m e y a n ın d a fil, z ü ­
r a f a , b a h a r a t ve a ltın eşy a v ard ı. H in t
elçisin e fe v k a lâ d e itip a r g ö ste rild i. M a-
•A»
643
c a r elçisi, B o ğ d a n s e fe rin d e n ö n ce y a ­
p ılm ış o la n m u a h e d e n in ta s d ik n a m e s i­
n i g e tirm e k te y d i. M ısır elçisi ise S u lta n
K a y ıtb a y ’i n C em ’e ta t b i k e tm iş o ld u ğ u
m u a m e le d e n d o la y ı m e tb u u n u n itiz a r ı­
n ı p a d iş a h a b ild irm e k ü zere g elm işti.
E lç ile rin p a d iş a h ı z iy a re ti s ır a s ın d a K i­
li ve A k k irm a n ’m f e th i m ü n a se b e tiy le
U zu n H a s a n ’ın o ğ lu ve h a le fi Y ak u p
B ey’e g ö n d e rile n n â m e n in d e cev ab ı
geldi. B u n â m e o s ır a d a Y ak u p B ey in
n e z d in d e te v k iü ik v az ifesi g ö ren İ d ris î
B itlisî’n in k a le m in d e n çık m ıştı. S u lta n
B ay ezit, İ d ris î B itlis î’n in ifa d e s in e h a y ­
r a n o lm u ş v e k e n d i s a r a y ın a a lm a y ı a r -
z u la m ıştı.
B oğdan B eyinin m ukabil h arek eti
A sk erî ve tic a r î b a k ım d a n h a y a tî e -
h e m m iy e t ta ş ıy a n K ili ve A k k irm a n ’ın
T ü rk le r ta r a f ı n d a n z a p tı B o ğ d a n B ey i­
n i p e k m ü te e s s ir e tm işti. V oyvoda S te -
fa n C el M a re (1457-1504) b u ik i ş e h ir
ile a ra s ın d a k i to p r a k p a r ç a s ın ın m e m ­
le k e tin in c a n d a m a r ı o ld u ğ u n u p ek iy i
ta k d ir e tm e k te y d i. B o ğ d a n ’m g erek a s ­
k e rî, g erek se tic a r î y ö n d e n c a n lılığ ın ı
m u h a f a z a ed e b ilm esi iç in b u ik i şe h re
m u tla k a ih tiy a c ı v a rd ı. B u b a k ım d a n
evvelce g ö ste rm iş o ld u ğ u b azı m u v a f f a ­
k iy e tle re g ü v e n e re k K ili ve A k k irm a n ’ı
i s t ir d a d a te şe b b ü s e tti. O a r a d a A k k ir-
m a n ’d a k a lm ış o la n B o ğ d a n ’lıla r d a n
b ir k ısm ı S te f a n Cel M a re ’ye haber
g ö n d e re re k k e n d is in i k a le n in z a p tı iç in
d â v e t e ttile r. B u d â v e t ü z e rin e V oyvo­
d a n ın g ö n d e rd iğ i k u v v e tle re d a h ü a s ­
k e r le rd e n b ir k ısm ı k a le m u h a fız la rın ın
g a f le tin d e n is tifa d e e d e re k k a le b u r ç ­
la r ı n a ta k ıla n ip le re tır m a n a r a k k aley e
ç ık m a y a m u v a ffa k o ld u la r. M a a m a fih
b u h a r e k e t m ü h im b ir te h lik e h a lin i a l­
m a d a n T ü rk m u h a fız la r v a z iy e tin f a r ­
k ın a v a rd ıla r. K aley e g ire n le r y a k a la n ­
dığı gibi b a z ıla rı d a ip le r ü z e rin d e y k e n
ö ld ü rü ld ü . K ale iç in d e ele g e ç irile n le r
İ s ta n b u l’a g ö n d erild i. B o ğ d a n V oyvoda­
s ın ın K ili ve A k k irm a n ’ı k u r ta r m a k ü -
ze re te şe b b ü sü b u n u n la d a k a lm a d ı.
H a tt â b u n u n iç in L e h is ta n K ıra lı K az i-
m ir ’d e n y a rd ım b ile isted i. L eh K ıra lı
y a r d ım a y a n a ş m a m a k la b e ra b e r S te f a n
Cel M a re te ş e b b ü s le rin d e n v azg eçm ed i.
_ B o ğ d a n V o y v o d asım n b u h a r e k e tle r i
İ s ta n b u l’d a d u y u lu n c a R u m eli B e y le r­
beyi H ad ım Ali P a ş a B o ğ d an s e fe rin e
 m e m u r edildi. H ad ım Ali P a ş a n ın e m ­
rin e b ir m ik ta r d a k a p ık u lu a s k e ri g ö n ­
d erild i. B u n la rı d a y a n ın a a la n Ali P a ­
ş a B o ğ d a n ü z e rin e y ü rü d ü . E flâ k h u d u ­
d u n d a E flâk V oyvodası d a e m rin d e k i
k u v v e tle rle H ad ım Ali P a ş a y a iltih a k
e tti. O sm a n lı k u v v e tle ri iB oğdan’a gi­
rin c e (1485 eylül) V oyvoda S te f a n Cel
M a re b u n la ra m u k a v e m e t edem iyeceği-
n i a n la d ı. O n u n iç in O sm a n lı k u v v e tle ­
r in in k a rş ıs ın a ç ık a ra k b i r m u h a re b e
v e rm e k te n çe k in d iğ in d e n y a rd ım is te ­
m e k b a h a n e s iy le L e h is ta n K ıra lı K az i-
m ir ’in y a n m a g itti O sm a n lı k u v v e tle ri
B o ğ d a n iç e rsin d e c e v e lâ n la r y a p a ra k
b ir çok y e rle rin i v u rd u . O a r a d a b ir çok
b e y le r O sm a n lI’la r a ita a tle r in i b ild ird i­
ler.
M alkoç oğlu B âli B ey’in
B oğdan harekâtı
H a d ım Ali P a ş a n ın id a re sin d e k i T ü rk
k u v v e tle ri B o ğ d a n ’d a n a y rılın c a B o ğ d an
Beyi S te f a n Cel M a re m e m le k e tin e
d ö n d ü . M e m le k etin e a v d e tin i m ü te a k ip
y e n id e n fa a liy e te geçen B o ğ d an Beyi
1486 y ılı iç in d e K ili ve A k k irm a n t a r a f ­
l a r ı n a ta a r r u z su retiy le, b u r a la r ı is tir ­
d a d a k a lk tı. B u n u n ü z e rin e S ilistre
s a n c a k beyi M alkoç oğ lu B âli Bey B oğ­
d a n h a r e k â tın a m e m u r edildi. R u m eli’­
d e k i a k ın c ı b e y le rin in e n m e ş h u r la r ın ­
d a n b ir i o la n B âli Bey B o ğ d a n ’a d a h il
o lu n c a S te f a n Cel M a re y aln ız b a ş m a
T ü r k ’le rle b a ş a ç ık a m ıy a c a ğ ın ı k e s tir e ­
r e k L eh ve M a c a r k ır a lla r ın d a n y a rd ım
ta le b in d e b u lu n d u . B u ta le b i h e r ik i
k ır a l d a b ir m ik ta r k u v v e t g ö n d erm e k
su re tiy le c e v a p la n d ırd ıla r.
B a lk a n h u d u tla r ın d a k i m u h a re b e le r­
de geniş te c rü b e sa h ib i o la n M alkoç o ğ ­
lu B âli Bey P r u t n e h r i ü z e rin d e k ö p rü
k u r d u r a r a k k e n d i a k ın c ıla rı ile o r a d a
k ald ı. T ım a rlı s ip a h ile ri ise ile ri g ön­
d e rd i. O s ır a d a d ü ş m a n ın gözcüleri
M alkoç o ğ lu ’n u n b u lu n d u ğ u y eri te s b it
e d e re k h ü c u m a g eçtiler. B âli Bey h a s -
m ın in h ü c u m a g eçm ek te o ld u ğ u n u gö­
r ü n c e k u v v e tle rin in b ir k ısm ın ı p u su y a
so k tu . D iğ er p a rç a siy le te lâ ş g ö ste rm e ­
d en m u k a v e m e te d ev a m e tti. Ç a rp ış­
m a la r ın h a y li k ız ıştığ ı d e v re d e pusu­
d a k i k u v v e tle rin i o r ta y a ç ık a r a r a k h ü ­
c u m a geçirin ce, y en i k u v v e tle rin g eld i­
ğ in i z a n n e d e n d ü ş m a n ın m â n e v iy a tı
sa rsıld ı. N eticede m a ğ lû p olup b o zg u n a
644
u ğ ra y a n d ü ş m a n d a n b ir h a y li g a n im e t
alın d ı.
B â li B ey in b u m u h a re b e s in d e n so n ra
S te f a n Cel M a re T ü rk ’le rle m ü c a d e le ­
sin e y in e d e v a m e ttiy se de T ü rk ’le rle
b a ş a çık a m ıy a c a ğ ın ı, T ü rk k u d r e ti k a r ­
ş ıs ın d a b o y u n e ğ m e k te n g a y ri ç ık a r yol
o lm a d ığ ın ı a n la d ı. N eticed e ö m r ü n ü n
s o n la rın a d o ğ ru d ö rtb in a l tın a ç ık a rıl­
m ış o la n yıllık v erg iy i ö d em ey i k a b u l
e tti. S te fa n Cel M a re 1504 te ö lü n c e y e­
r in e g eçen o ğ lu B o ğ d a n T ü rk h â k im iy e ­
tin e d a h a f a z la b o y u n eğ m ek z o ru n d a
k ald ı. R o m en v e k a y in a m e le rin e göre,
S te f a n Cel M are, o ğ lu B o ğ d a n ’a «M em ­
le k eti, ö te k i m ille tle rd e n d a h a h â k im
ve k a v i o ld u k la rı için , T ü rk ’le re te slim
ed erek , b a ş k a la rın a v erm e m esin i» v a si­
y e t e tm iştir.
L ehistan ile m ün aseb et ve m ücadele
L e h lile rle T ü rk ’le rin b irb irin i t a n ı ­
m a sı İk in c i B ayezid d e v rin d e n h a y li ev ­
vele r a s tl a r s a d a, b u ta n ışık lık , B a lk a n ­
la rd a k i H açlı m u h a re b e le rin in b ir k ıs ­
m ın d a L eh k u v v e tle rin in de b u lu n m a s ı
şe k lin d e te ce lli e ttiğ in d e n , h e r ik i d ev ­
le t a r a s ın d a b iz a tih i m ü n a s e b e t m e v c u t
değildi. B u m ü n a s e b e t asıl İk in c i B a y e­
zid z a m a n ın d a b aşlad ı. F a tih ’in so n z a ­
m a n ın d a K ırım H a n lığ ın ın O sm a n lı h i ­
m a y e sin e a lın m a s ın d a n ve İk in c i B a ­
yezid d e v rin d e ise A k k irm a n ’m z a p tın ­
d a n s o n r a T ü rk le rle L eh liler k o m şu v a ­
z iy ete g elm işti. Böylece h e r ik i d ev let
a r a s ın d a siy asî m ü n a s e b e tle r b a şla d ı.
1490 se n e sin d e L eh lilerle O sm a n lIla r a -
r a s m d a ilk m u a h e d e a k te d ild i ve 1498
se n e sin e k a d a r ik i d e v le tin m ü n a s e b e t­
le ri d o stç a c e re y a n e tti.
L eh lilerle O sm a n lIla r a ra s ın d a k i ilk
m u a h e d e L eh K ıra lı D ö rd ü n c ü K a z im ir
z a m a n ın d a im z a la n d ı. K a z im ir 1492 de
ö lü n c e y e rin e g eçen o ğlu J a n A lb ert
( J a n A lb re c h t) de b u m u a h e d e y i üç se­
n e d a h a te m d it e ttiğ in d e n L eh lilerle
O sm a n lIla r a r a s ın d a k i d o stç a m ü n a s e ­
b e tle r de b ir m ü d d e t d a h a d ev a m e tti.
F a k a t J a n A lb e rt’in B o ğ d a n ’a y ü k le n ­
m esi ü z e rin e b u m ü n a s e b e tle rin şe k li
d e ğ işti B o ğ d a n ’ın zay ıf d ü ş tü ğ ü n e k a n i
b u lu n a n L eh K ıra lı b u m e m le k e tte n
to p r a k k o p a rm a k gayesiyle B o ğ d a n ’a
se fe r a ç ın c a, S te f a n Cel M a re O sm a n lı
d e v le tin e b a ş v u rd u (1497). K en d isin e
b ir m ik ta r y a rd ım k u v v e ti g ö n d erild iğ i
■
ta k d ird e , L e h le ri y en e b ile ce ğ in i b ild ir­
di. O s ır a d a s iy a s e te n işe m ü d a h a le e t ­
m e k iste y e n M a c a r K ıra lı V ladislas, O s­
m a n lI la r ın L e h is ta n ü z e rin e y ü rü m e le ­
r in i ö n le m e k gayesiyle, k e n d is in in O s­
m a n lI la r la a k d e tm iş o ld u ğ u o tu z s e n e ­
lik m u a h e d e y e L e h lile ri de ith a l e tm e k
isted i. L â k in O sm a n lIla r b u n u k a b u l e t-
m iy e re k B o ğ d a n 'a y a rd ım ı d a h a u y g u n
b u id u la r. N eticed e ü m e ra d a n b ir ku­
m a n d a n ın id a re s in d e a ltıy ü z k işilik b ir
y a rd ım k u v v e ti g ö n d erild i. B u n la r Boğ-
d a n V oyvodası S te f a n Cel M a re ’n in
g ö ste rd iğ i y e rd e p u s u y a g ird ile r.
B o ğ d a n V oyvodası b u a r a d a g ay et
k u r n a z c a te rtip le n m iş b ir h a r b h ile sin e
de b a ş v u rd u . T ü rk le rin B o ğ d a n h u d u ­
d u n u te c a v ü z e ttik le rin d e n b a h is le L eh
K ir a lın d a n y a rd ım isted i. L eh K ıra lı
beş a ltı b in k işilik b ir y a rd ım k u v v e ti
g ö n d erd i. S te f a n C el' M a re L eh k u v v e t­
le rin e k a r ş ı h ü c u m a g eç erek o n la rı S u -
çio v a m u h a re b e s in d e m a ğ lû b e d e re k L eh
a s k e r le r in in b e şte d ö rd ü n ü ö ld ü rd ü .
L eh istan ’a yap ılan akın hareketi
B o ğ d a n ’a te c a v ü z le ri dolay ısiy le O s­
m a n lI’la r l a L e h lile r in a ra s ı b o z u lu n ca ,
L e h lile r le evvelce a k te d ilm iş o la n m u ­
a h e d e n in h ü k m ü k a lm a d ığ ı b ü d irild i ve
b u n d a n s o n r a L e h is ta n ’a k u v v e t şe v k i­
n e k a r a r v erild i. H a z ırla n a n k u v v e tle r
S ü is tr e s a n c a k b eyi ve a k ın c ı k u m a n ­
d a n ı M alkoç oğ lu B âli B eyin e m rin e v e­
r ile re k L e h is ta n ’a sevkedildi. B â li B e­
y in e m rin d e k i k u v v e tle r 40 b in k işiy i
b u lm a k ta y d ı.
L e h is ta n ’a se v k ed ilen b u a k ın c ıla r
h a k k ın d a H am m er, «1498 se n esi iç in d e,
b ir i ilk b a h a r d a , d iğ e ri s o n b a h a r d a ol­
m a k ü z e re ik i d e fa a s k e r g ö n d erild i.
B irin c isin d e a ltm ış b in k işi ile T u n a ’-
d a n g eç ilerek o n b in e s ir ile a v d e t e d il­
di. ik in c i d e fa s ın d a , e ğ e r M a c a ris ta n
m ü v e rr ih le rin in sö z le rin e in a n m a k l â ­
zım gelirse, b u se v k o lu n a n k u v v e tin
k u m a n d a n ı o la n O sm a n lı g e n e ra li B âli
B ey in e m ri a ltın d a se k se n b in k işid e n
z iy a d e k u v v e t v ard ı» d e m e k te d ir. F a k a t
O sm a n lı k a y n a k la r ın ın te tk ik in d e n b u
s e fe rle r in b ir ta n e o lm a sı ic a b e ttiğ i n e ­
tic e s in e v a r ılm a k ta ve M a c a r ta r i h le r i­
n i n de O sm a n lı k u v v e tle rin in m ik ta r ı
h a k k ın d a b ir m is li m ü b a lâ ğ a e ttik le ri
a n la ş ılm a k ta d ır ,
1498 se n e sin d e M alkoç oğlu B âli B e­
645
y in id a re s in d e L e h is ta n 'a g ire n T ü rk
k u v v e tle rin e B o ğ d a n V oyvodası d a k a ­
tıl a r a k yol g ö sterd i. B âli Bey, D in y e s te r
(T u rla ) n e h r i ü z e rin d e k u rd u rd u ğ u b ir
k ö p rü d e n g eç erek L e h is ta n ’a girdi. K ü ­
çü k o ğ lu T u r Ali B eyi ö n cü , b ü y ü k oğlu
Âli B eyi a rd ç ı tâ y in e d e n B âli Bey L e­
h is t a n ’d a ile rle m e sin e d ev a m e tti. D in ­
y e s te r ü z e rin d e b u lu n a n K a k o v a v ey a
S o ru k h is a r’ı ta h r ip te n s o n r a ile ri h a ­
r e k e tin e d e v a m e tti. B ir göl k e n a r ın d a
b u lu n a n D re şn i v ey a D ereczn y ş e h rin in
z a p te d ilip y a k ılm a s ın d a n s o n r a G lag o -
ri, K a n e z u g a fC in a n c a ), G e le b a n y a ş e ­
h ir le ri a y n ı â k ıb e te u ğ ra tıld ı, L eh K ı-
r a lla r ım n sa y fiy e si o la n B r a k la r k a le si
de a lın ıp yıkıldı. R a d im in k a le s i is t ih ­
k â m la r ın ın m e ta n e tin d e n d o la y ı a lın a ­
m a d ı. F a k a t b u n u n y a k ın ın d a k i P e ro -
vo rsk h ü c u m ile z a p te d ild i. B u ş e h rin
c iv a r ın d a B â li Bey m ü h im m ik ta r d a
g a n im e tle o ğ lu n u n e m rin d e k i k u v v e tle ­
re iltih a k e tti. S o n ra k e n d is i o r a d a k a ­
la r a k o ğ lu T u r Ali Beyi ile ri g ö n d erd i.
L e h is ta n ’ın b ir çok ş e h ir ve k a s a b a la ­
r ın a girild i. B u n la r a r a s ın a Y aro sla v
ş e h ri de d a h ild i.
L e h is ta n iç e risin d e k i b u a k ın h a r e ­
k e ti ep eyce u z u n sü rd ü . M ev sim in ile r ­
le m es i ü z e rin e T ü rk a k ın c ıla rı g eri
d ö n d ü . L e h lile r ta r a f ı n d a n y ık ılm ış o -
la n D in y e s te r ü z e rin d e k i k ö p rü y e n id e n
y a p ıla r a k ü z e rin d e n geçildi. D ö n ü şte
de L eh lilerle bir. ta k ım ç a r p ış m a la r y a ­
pıldı. N eticed e b u m u v a ffa k iy e tli a k ın ­
d a n k ü lliy e tli m ik ta r d a g a n im e tle A k-
k ir m a n ’a d ö n ü ld ü . B u ra d a g a n im e tin
b e ş te b iri a y r ıla r a k u s û l m u c ib in c e d e v ­
le t h â z in e s in e m a le d ilm e k ü zere p a d i­
ş a h a g ö n d erild i.
B o ğ d a n V oyvodası S te f a n Cel M a re ,
b u a k ın h a r e k e ti s ır a s ın d a O sm a n lI’l a ­
r a yol g ö s te re re k h iz m e tte b u lu n d u ğ u
ve d o lay ısiy le de s a d a k a t e s e ri g ö s te r­
d iğ in d e n , s a m u r k ü r k lü h il’a t g iy d iril­
m ek, B e5'le rb e y i rü tb e s in e d e lâ le t e t ­
m e k ü ze re ik i tu ğ ile s a n c a k v erilm ek
s u re tiy le t a l t i f o lu n d u . A y rıca b a ş ın a
giym ek ü zere de y e n iç e ri o r ta k u m a n ­
d a n la r ın ın se rp u ş u o la n ve K u k a d e n i­
le n tü y lü s e rp u ş ta k d im edildi.
M cm lûk’lerle m ün aseb et ve m ücadele
O sm a n lI’la r l a M ısır M em lû k ’le ri a r a ­
s ın d a siy a sî m ü n a s e b e tle r p e k e rk e n d e n
b a şla d ı. Ve m e n f a a tle r ç a rp ış m a s a f -
îıa s ın a g irin ciy e k a d a r b u m ü n a s e b e t­
le r d o s ta n e şe k ild e d e v a m e tti. O sm a n ­
lI’la r ı n te şe k k ü lü s ır a s ın d a ve o n d ö r-
d ü n c ü a s ır b o y u n c a M em lû k ’le r, İslâ m
d e v le tle ri a r a s ın d a k u v v e t b a k ım ın d a n
ö n p lâ n d a b u lu n d u k la rın d a n , a y n ı z a ­
m a n d a İslâ m h a life s i d e K a h ire ’de o-
tu r d u ğ u n d a n , O sm a n lI’l a r in d in d e
M em lû k s u lta n la rın ın itib a r ı h a y li y ü k ­
sek ti. B u n a k a rş ılık M e m lû k le r de, O s­
m a n lI’la r ın R u m eli’d ek i g az â h a r b le rin i
m e m n u n lu k la ta k ib e d iy o rla rd ı. M u ra t
H ü d a v e n d ig â r, K osova m e y d a n m u h a ­
re b e sin d e ş e h it d ü ş tü ğ ü z a m a n M em lûk
S u lta n ı M elik Z â h ir B erkuk, S u lta n M u-
r a d ’ın B u rs a 'd a k i tü rb e s in d e o k u n m a k
üzere h e r b ir c ü z ü a y rı a y rı o lm a k ü -
z e re o tu z cü z K u r’a n ı K e rîm v a k fe tm iş ­
ti. M em lûk S u lta n ın ın b u h a r e k e ti; m â ­
n e v i y ö n d en O sm a n lI’la r a k a r ş ı g ö ste r­
d iğ i ilg in in , k ü f fa r ile h a r b e d ev a m e t ­
m e le ri için o n la rı ta k d ir ve te şc i n iy e t­
le rin in ifa d e si şe k lin d e k a b u l ed ileb i­
lir. N itek im b u sa m im i m ü n a s e b e tle r
Y ıld ırım B ayezid z a m a n ın d a d a d ev a m
e tti, a n c a k Y ıldırım B ay ezid ’in A n ad o ­
lu ’yu O sm a n lı b a y ra ğ ı a ltın d a b irle ş ­
tir m e h a r e k e ti a r a s ın d a M a la ty a ’yı
z a p te tm e siy le O sm a n lı - M em lûk m ü ­
n a s e b e tle ri ilk d e fa gölgelendi. M a a m a -
f ih b u h a l pek u z u n sü rm iy e re k Ç elebi
M e h m et z a m a n ın d a d o stlu k yine te e s ­
sü s e tti. F a k a t Y ıld ırım B ayezid z a m a ­
n ın d a k i M a la ty a h â d ise si g ö ste rd i ki,
O sm a n lI’la r A n a d o lu ’d a k u v v e tle n ip ge­
n işled ik ç e M em lû k ’le rle ç a tış m a la rı m u ­
k a d d e r h a le g elecek tir. A nad o lu , O s­
m a n lI 'la r iç in h a y a tî e h e m m iy e t ta ş ı­
d ığ ın a , M e m lû k le r de A n a d o lu ’d a k u v ­
v e tli b ir d e v le tin m e v c u d iy e tin i k e n d i
m e n fa a tle r in e uygun g ö rm ed ik lerin e
gö re; O sm a n lı - M em lûk m ü n a s e b e tle ­
r in in d ü ş m a n c a şekle b ü rü n m e si, O s­
m a n lI ’la r ın A n a d o lu ’d a doğu ve güney
is tik a m e tin d e ile rle m e le ri n isb e tin d e
a r ta c a k tı. N itek im ta r i h î v â k ıa la r d a
b u n u g ö sterm iş, Çelebi M eh m ed ’d en
s o n r a İk in c i M u ra t z a m a n ın d a d a O s­
m a n lI'la rın K aram an o ğ u lla rın a ve
D u lk a d ir B eyliğine ta k ın d ığ ı ta v r a göre
O snum lı - M em lûk m ü n a s e b e tle ri de
iyiliğe v ey a k ö tü lü ğ e d o ğ ru m e y le tm iş­
tir. E n n ih a y e t F a tih d e v rin e u la şılıp
d a K a ra m a n B eyliğine so n v erilm ek ü-
zere geniş ç a p ta h a r e k e te g irişilin ce ve
o n d a n s o n ra d a O sm an lı n ü fu z u D u l­
646
k a d ir B eyliği ü z e rin d e h â k im v az iy e te
geçm iye m ey led in ce, M ısır M e m lû k le ri
O sm a n lI’la rı, k e n d ile ri iç in cok ö n em li
b ir h a s ım şe k lin d e gö rm iy e b a ş la m ış ­
la rd ır.
O sm a n lı - M em lû k m ü n a s e b e tle rin in
F a tih d e v rin e is a b e t e d e n k ısm ı k ita b ı­
m ız ın b irin c i c ild in in 586 - 592 n c i s a y ­
f a la r ı a r a s ın d a te tk ik e d ild iğ in d e n b u ­
r a d a te k r a r ı n a lü z u m y o k tu r. A n ca k İ-
k in c i B ayezid d e v rin d e k i O sm a n lı -
M em lû k m ü n a s e b e tle rin in d ü şm a n c a
b ir in k iş a f k a y d e tm e s in in se b e p le rin i
iy i a n lıy a b ilm e k için , F a tih d e v ri h â d i­
se le ri ile İk in c i B ayezid d ev ri h â d is e le ri
a r a s ın d a b u b a k ım d a n ir tib a tı k a y b e t­
m e m ek lâ zım d ır.
F a tih M e h m ed ’in so n z a m a n ın d a ,
H icaz su y o lla rı m e selesi ile D u lk a d ir
o ğ u lla rı m e se le sin d e n d o lay ı O sm a n lı -
M em lû k m ü n a s e b e tle ri Ihayli b o z u ld u ­
ğundan, İk in c i B ayezid d e v rin e böyle
b ir h a v a ile girildi. H a ttâ F a t i h ’in H in ­
d is ta n ’a g ö n d erd iğ i b ir elçiye, H in t h ü ­
k ü m d a rın ın a y n ı şek ild e m u k a b e le si İ-
k in c i B ayezid z a m a n ın a r a s tla d ığ ın d a n
H in t elçisin e k a rş ı M em lû k ’le rin ta k ın ­
d ığ ı ta v ır O sm a n lı - M em lû k m ü n a s e ­
b e tle r in in so ğ u k lu ğ u n u a r t t ı r a n se b e p ­
le r a r a s ın d a y e r aldı. B u elci h â d ise si
şöyle c e re y a n e tm iş ti: F a tih M e h m ed ’in
s a lta n a tın ın s o n la rın a d o ğ ru H in d is­
t a n ’ın D ek k a n k ıta s ın d a k i H in t - İs lâ m
h ü k ü m d a rı İ s ta n b u l’a b ir elci y o llam ış
ve b ir ta k ım h e d iy e le r ta k d im e tm işti.
F a tih de b u n a k a rş ılık o la ra k u le ­
m a d a n M olla E fd a l o ğlu M e h m ed ’i
elçilik v azifesiy le H in d is ta n ’a y o lla -
m ıştı. O sm an lı elçisi H in d is ta n 'a g id e­
r e k p a d iş a h ın v e rd iğ i v az ifey i ifa
ed ip d ö n e rk e n , H in t - İs lâ m d e v le tin in
y en i h ü k ü m d a rı İk in c i M a h m u t Ş a h 'm
elçisi ile b irlik te yola çık m ıştı. H in t ve
T ü rk elçileri C id d e’ye g eld ik leri s ır a d a
F a tih ’in ö lü m h a b e rin i a lm ışla rd ı. O s ı­
r a d a M e m lû k lo rin C idde n â ib i H in t el­
çisin in O sm a n lı p a d iş a h ın a g e tirm e k te
o ld u ğ u k ıy m e tli h e d iy e le ri g asb ed e re k
S u lta n K a y ıtb a y 'a y o llam ış, o da bu
h e d iy e le r a r a s ın d a n k ıy m e tli b ir h a n ­
çeri alm ıştı. B u h â d ise İk in c i B av ezid '-
in c a n ım sık m a k la b e ra b e r p e ş in e n ses
ç ık a rm a m ıştı. Z a te n F a tih ’in ö lü m ü ü -
z e rin e O sm a n lI’l a r l a M e m lû k le r a ra­
s ın d a k i g erg in lik b iraz h a f if le r gibi o l­
m u ştu .
 İk in c i B ayezid p a d iş a h o lu n c a ve h e ­
m e n a k a b in d e d e C em h â d ise si z u h u r
e d in c e M em lû k S u lta n ı K a y ıtb a y , fiili­
y a t t a B ayezid a le y h in e ç a lış m a k la b e r a ­
b er, b u h a r e k e tin i m ü m k ü n m e rte b e
ü s tü k a p a lı şe k ild e y a p m ıy a g a y re t e t­
m iş tir. O n u n iç in S u lta n K a y ıtb a y ’ın,
B a y ezid ’i c ü lû s u n d a n d o la y ı te b rik e t ­
tiğ i, h a t t â H in d is ta n ’d a n g e lirk e n gas-
b e ttiğ i eşyayı g e tir te r e k O sm a n lı p a d i­
ş a h ın d a n ö z ü r d ile d iğ i g ö rü lm e k te d ir.
M em lû k S u lta n ı O sm a n lI’la r l a ç a r-
p ışm ıy a t a r a f t a r değildi. O n u n iç in
s u lta n ın k e n d i e m irle rin i to p lıy a ra k
O sm a n lI’l a r a k a r ş ı g ü d ü le c e k s iy a s e t
h a k k ın d a b ir g ö rü şm e y a p tığ ı g ö rü l­
m e k te d ir. A tab e y Ö zbek ile d iğ e r e m ir­
le r, O sm a n lı p a d iş a h ın a elçi ve h ed iy e
g ö n d e rilm e sin i te k lif e tm işle rd ir. B u­
n u n ü z e rin e s u lta n ın ik in c i e m ir-i a h u -
r u E m ir C a n i Bey H abip elçi tâ y in e d i­
le re k d en iz yolu ile İ s ta n b u l’a g ö n d e ril­
m iş tir.
M em lû k e lç isin in te a m ü l ic a b ı sa d ec e
h ü k ü m d a rın ın d o s tlu k n iy e tle rin i değil,
d a h a b a ş k a şe y le ri de O sm a n lı p a d iş a ­
h ın a b ild ird iğ i g ö rü lm e k te d ir. Bu, O s­
m a n lI p a d iş a h ın ın e lin d e k i b ü tü n y e r ­
le rd e s u lta n m a k a m ın d a o ld u ğ u n u k a ­
b ul e tm e s i te k lif in d e n ib a re tti. M ısır’­
d a k i A b b asî h a lif e s i B irin c i M ü te v ek -
k ila le lla h ta r a f ı n d a n d a O sm a n lı p a d i­
ş a h ın ın s u lta n ta n ın d ığ ın a d a ir b ir s u l­
ta n lık m e n ş u ru g ö n d e rilm e k te , a y rıc a
d a y in e h a life ta r a f ı n d a n h e r ik i İslâ m
h ü k ü m d a rı a ra s ın d a k i a n la şm a z lığ ın
o r ta d a n k a ld ırılm a s ı ta v siy e o lu n m a k ­
ta y d ı (1485). İk in c i B ay ezid ’e «S ultan »
u n v a n ın ın te v c ih i dolay ısiy le hem en
ş u n u h a tır la m a k lâ z ım d ır ki; k ita b ım ı­
z ın b irin c i c ild in in 175 n c i s a y fa s ın d a
te tk ik ed ild iğ i veçhile. O sm a n lı p a d i­
ş a h la r ı « S u ltan » u n v a n ın ı İk in c i \B ay e -
z id ’d e n ö n ce k u lla n m ıy a b a ş la m ışla rd ı.
A rap ta r ih ç ile r in d e n İ b n -i A yaş’ın ese­
rin d e g ö rü le n İk in c i B a y ezid ’e S u lta n
u n v a n ın ın te v c ih in e d a ir b u k a y ıt ş a y e t
d o ğ ru ise, b u n u M ısır S u lta n ı S e y îe d -
d in K a y ıtb a y 'm O sm a n lI’la r l a d o stlu k
te sisin e vesile te şk il e tm e k üzere s iy a ­
sî b ir m a n e v ra s ı diye k a b u l e tm e k de
m ü m k ü n d ü r.
İ k in c i B ayezid d e v rin d e k i O sm a n lı -
M em lû k m ü n a s e b e tle rin in so n u m u h a ­
reb e y e k a d a r g ittiğ in d e n h e r ik i d e v le t
a r a s ın d a b u lu n a n K a r a m a n ve R a m a ­
647
z a n o ğ u lla rı T ü rk b e y lik le rin in so n d u ­
r u m la r ın ın g ö zd en g eç irilm e si lâ z ım ­
dır.
K aram an B eyliğinin sonu ve
R am azan Oğulları
F a tih M e h m e t z a m a n ın d a K a ram a n
o ğ u lla riy le y a p ıla n m ü c a d e le so n u n d a
b u a ile n in elin d e T a şili’n d e u f a k b ir a -
ra z i p a r ç a s ın ın k a ld ığ ı g ö rü lm ü ştü . Bu
b ey liğ in so n m ü m e ssili o la n K asım B ey’
in B ayezid ile C em a r a s ın d a k i ç a tış m a ­
d a n is tifa d e e d e re k m ev k iin i k u v v e t-
le n d irm iy e ve esk i to p r a k la r ın ı eld e et-
m iye ç a lış tığ ın a ş a h it o lu n m a k ta d ır.
B u n u n iç in Cem ta r a f ı n ı tu ta n K a sım
Bey b ir ik i se n e iç in d a h a O sm a n lI’la r ı
u ğ r a ş tırm ış tır . Cem S u lta n m a ğ lû b e n
M ısır’a k a ç ın c a K asım Bey, K a r a m a n
B ej’le rb e y i H ad ım Ali P a ş a n ın k u v v e t­
le rin i P e rv a n e s a h r a s ın d a d a ğ ıtm ış ve
o n u n a r k a s ın d a n d a K o n y a'y ı k u ş a t­
m ıştır. Cem h â d is e le ri m e y a n m d a a n ­
la tıld ığ ı v eç h ile ; K asım Bey, G edik A h ­
m e t P a ş a n ın k e n d i ü z e rin e y ü rü m e si
k a r ş ıs ın d a te k r a r S ilifk e’ye çek ilm iş ve
o a r a lık A n a d o lu ’y a g elm esi iç in C em ’i
te şv ik etm iş, C em g e ld ik te n s o n r a d a o-
n u n la b u lu şu p g ö rü şm ü ş, n e tic e d e de
m ü ş te re k h a r e k e t su re tiy le T o ro s’la r
kuzey e d o ğ ru a şılm ıştır. C em ’in A n a d o ­
lu ’y a d ö n ü ş ü n d e n s o n r a K o n y a m u h a ­
s a ra s ı (m u v affak iy e tle n e tic e le n e m e y ip ,
C em b ir d e fa d a h a k a ç m a k z o ru n d a k a ­
lın c a , K a sım Bey de T a şili’n e çek ilm iş­
tir. C em ’e Y ıld ırım B a y ezid ’in o ğ lu g i­
b i A v ru p a ’y a g eçm esin i ta v siy e e d e n de
K a sım B ey d ir. İk in c i B ay ezid ’in C em ’-
le m ü c a d e le si s ır a s ın d a k e n d i le h in e b u
m ü c a d e le d e n fa y d a la r u m a n K asım
Bey, h a k ik a te n Cem - B ayezid k a v g a ­
s ın d a n k â r lı o la ra k Ç ıkm ıştır. Z ira, S u l­
t a n B a y ezid ’in C em ile u ğ r a ş ır k e n K a ­
s ım Beye tâ v iz k â r d a v ra n d ığ ı ve b u
c ü m le d e n o la ra k , C em ’in R odos’a ilti­
c a s ın d a n s o n r a K a r a m a n o ğ lu ’n a İçel
ve L â re n d e ta r a f l a r ın ı v e rd iğ i g ö rü l­
m e k te d ir. K a sım Bey b u n d a n so n ra , İ-
k in c i B ayezid ile y a p tığ ı b ir 'a n la ş m a
g ereğ in ce, O sm a n lI’la r ın _ h im a y e sin d e
o la ra k , ö lü m ü n e k a d a r İçe l t a r a f l a r ı n ­
d a h ü k ü m e t s ü rm ü ş tü r. 1483 y ılın d a ö-
lü m ü ile b u b ey lik s o n a e rm iştir.
R a m a z a n o ğ u lla rı: A d an a, Sis, A yas
( Y u m u rta lık ), P a y a s ta r a f l a r ın d a y e r­
le şm iş o la n R a m a z a n o ğ u lla rı, T ü rk ’le -
r in Ü çok k o lu n d a n ve Y ü re g ir b o y u n ­
d a n id iler. O sm a n lI’la r ın k u r u lu ş la rı s ı­
r a s ın d a ta r ih sa h n e s in e ç ık a n R a m a z a n
o ğ u lla rı b u bölgede ik i a s ır k a d a r k u v ­
v e tle rin i h is s e ttirm iş le r ve d a h a z iy a ­
de M em lû k ’le rin n ü fu z u a ltın d a y a ş a ­
m ış la rd ır. H ü k ü m e tin e ism i alem o la n
T ü rk m e n Beyi R a m a z a n ’in ism in e t a ­
r ih te ilk d e fa 1353 v u k u a tı a r a s ın d a te ­
s a d ü f ed ilm e k ted ir. R a m a z a n Bey’e o ğ ­
lu S â rim İb ra h im Bey h a le f olm uş ve
1383 se n e sin d e K a ra m a n oğlu ile b irle -
şe re k M em lûk’le re k a r ş ı isy a n e ttiğ i z a ­
m a n y a k a la n a r a k id a m edilm iş, o n d a n
so n ra R a m a z a n o ğ u lla rın ın b a ş ın a ge­
çe n Ş a h a b e d d in A h m et Bey, M em lü k '-
le rle b a z a n m ü c ad e le, b a z a n d a it a a t
h a lin d e y a şa m ıştır.
Ş a h a b e d d in A h m e t Bey 1410 se n e sin ­
de K a h ire ’ye g id erek k ız ım S u lta n F e-
r e c ’e v erm iş ve M e m lû k 'lere i ta a t te n
b a ş k a b ir şey d ü şü n m e m iştir. Ş a h a b e d ­
d in A h m et T a rs u s ’u z a p te d e re k b u r a d a
M em lûk S u lta n ı n a m ın a h u tb e o k u t­
m u ş tu r. Ş a h a b e d d in A h m e t Bey 1416 d a
ölünce, bey lik için, R a m a z a n o ğ u lla rı
ailesi a r a s ın d a k a n lı k a v g a la r c e re y a n
etm iş, n ih a y e t 1418 de v aziy ete h â k im
o la n Ş a h a b e d d in A h m e d ’in oğlu İ b r a ­
h im Bey, M em lû k ’le re a it T a rsu s ş e h r i­
n i, K a r a m a n oğlu ile de b irlik te D ulka-
d ir ’lile re a it K a y se ri ş e h rin i 1419 d a
z a p te tm e k iç in m ü c ad e ley e g irişince.
M em lû k s u lta n la r ı ta r a f ın d a n A dana
b e y liğ in d e n azledilerek, o n u n m ev k ii
o ğ lu H am z a Beye v erilm iştir. H am za
B eyin, A d a n a beyi olm asiyle R a m a z a n
o ğ lu ailesi a r a s ın d a k i bey lik k a v g a sı
o r ta d a n k a lk m a m ış, k a n lı v u ru ş m a la r
648
y a rım a s ır k a d a r d e v a m e tm iştir. Bu
k a v g a la ra m ü te m a d iy e n M em lû k s u l­
ta n la r ı m ü d a h a le etm iş, d o lay ısiy le A -
d a n a , T a rsu s ve h a v a lis i a ltü s t h a le
g elm iştir. R a m a z a n o ğ u lla rı a r a s ın d a
sü k û n e t a n c a k 1480 se n e sin d e beyliğin,
b a ş ın a geçm iş o la n D a v u t Bey z a m a ­
n ın d a te e ssü s ed e b ilm iştir.
D a v u t B eyin o ğlu H alil Bey A d a n a
Beyi b u lu n d u ğ u s ır a d a O sm a n lI’l a r T o -
ro s’la r a d o ğ ru m ü te m a d iy e n s ın ırla r ın ı
g e n işle tm e k te o ld u k la rın d a n O sm a n lI
d o s tlu ğ u n a k ıy m e t v e rm e k z a r u r e tin i
h is s e tti ve ö lü n ciy e k a d a r O sm a n lI’l a r ­
la d o st k ald ı. H alil B eyin k a rd e ş i M a h ­
m u t Bey de (1510) O sm a n lı d o stlu ğ u s i­
y a s e tin i ta k ib e tti. G erek H alil, g ere k se
M a h m u t B eyin O sm a n lı d o s tlu ğ u n a e-
h e m m iy e t v erm e leri d o lay ısiv le. R a m a ­
z a n o ğ u lla rı ile O sm a n lI’la r a r a s ın d a k i
m ü n a s e b e t sık ılaştı. B u h a l M e m lû k -
le rle R a m a z a n o ğ u lla rın ın a r a s ım s o ­
ğ u ttu . Z a te n F a tih ’in so n z a m a n la r ın ­
d a n itib a r e n O sm an lı k u d r e t ve n ü f u ­
z u n u n T o ro s’la r ın g ü n ey in d e f a z la c a
d u y u lm ıy a b a şla m a sı, b u r a d a k i R a m a ­
z a n o ğ u lla n b e y liğ in in is te r is te m e z
O sm a n lIla ra m e y letm esin e yol a ç a c a k ­
tı. N ite k im İk in c i B ayezid d e v rin d e K a ­
r a m a n o ğlu b ey liğ in e ta m a m e n so n v e­
rilin c e O sm a n lI’la r R a m a z a n o ğ u lla riy -
le h e m h u d u t o lm u şlar, h a t t â b u b e y li­
ğ in a ra z isin e d a h il y e rle rd e n o la n A d a ­
n a ile G ü lek ’i z a p te tm iş le rd ir. Y avuz
S elim z a m a n ın d a d a b u b ey lik O sm a n ­
lI’l a r a k a tılm ış ve R a m a z a n o ğ lu M a h ­
m u t Bey Y avuz S elim ile b irlik te M ısır
s e fe rin e iş tira k ed e rek R id a n iy e s u ik a s -
tin d e ö ld ü rü lm ü ştü r. R a m a z a n o ğ u lla ­
r ın a a it to p r a k la r O sm a n lI’la r a k a t ılın ­
c a b u m m ta k a n ın v a liliğ in e
b ir a s ır k a d a r m ü d d e tle h e p
R a m a z a n o ğ u lla rı a ile s in e
m e n su p k im s e le r tâ y in e d il­
m iş, b u h a l 1608 s e n e s in d e
A d a n a ’n ın d o ğ ru d a n d o ğ ru ­
y a b ir e y a le t a d d e d ilm e s in e
k a d a r d ev a m e tm iştir.
O sm an lı - M em lûk
m u h a re b e s i
F a tih z a m a n ın d a n b e ri iyi
o lm ıy a n O sm a n lı - M em lû k
m ü n a s e b e tle ri. M em lû k s u l­
t a n ın ın C em ’e k a r ş ı ta k ın -
d ığ ı ta v ır d o lay ısiy le h i^az
d a h a s o ğ u k la ştı. M em lûkle -
r i n k u r n a z d a v r a n a r a k İ k in ­
c i B ayezid’e k a r ş ı d o st gö­
rü n m eye ç a lış m a la r ın a r a ğ ­
m en , m ü n a s e b e tle r d ü z g ü n
bir sa fh a y a g irem ed i. B u n u n
için M em lû k h ü k ü m d a rın ın
İ s ta n b u l’a y o lla d ığ ı elçi E-
m ir C ani Bey H a b ib ’e de p e k
iy i m u a m e le ed ilm ed i. Bu
elçi k a r a d a n M a la ty a yoliy-
le M ısır’a d ö n m e k te y k e n O s­
m a n lI - K a r a m a n m u h a r e ­
besi b a şla d ı. M e m lû k le re t â ­
b i T ü rk m e n b e jle r in e bu
d e v le tin z u lm e ttiğ i v esile i t ­
tih a z o lu n a ra k O sm a n lı k u v ­
v e tle ri M ısır h u d u d u n u te c a v ü z e tti. K a ­ n e d a h il b irlik le rd e n b irin e kum anda
r a m a n b ey lerb ey i Ş e h z a d e A b d u lla h ’ın e d e n M ısır S u lta n ın ın e m ir-i a h u r u
la la s ı K a ra g ö z P a ş a n ın e m rin d e k i O s­ B iş-B eg ’in p u s u s u n a d ü şe re k m a ğ lû p
m a n lI a s k e rin in 1485 te h u d u d u geçerek oldu.
M e m lû k le re a it b az ı k a le le ri ve b u a r a ­ M a la ty a ta r a f ı n d a b u h a d is e le r c e r e ­
d a G ü iek k a le sin i alm asiy le h a r p fiile n y a n e d e rk e n G ü lek b o ğ a z ın d a k a z a n d ı­
b a ş la m ış oldu. ğı m u v a ffa k iy e tle b ira z g u r u ra k a p ıla n
K a ra g ö z P a ş a K a r a m a n ’d a n h a r e k e t K a ra g ö z P a şa , z a p te ttiğ i k a le le rin m ü ­
e ttiğ i z a m a n , T a rsu s ş e h rin in m u te b e - d a f a a s ın ı M u sa Bey ile B ay ezid ’in k a ­
r a n ı ile c iv a rd a k i b az ı T ü rk m e n a ş ir e t­ y ın b ir a d e ri F e r h a d Beye b ır a k a r a k a y ­
le r in in re isle ri K a ra g ö z P a ş a y a gelerek rıld ığ ı s ır a d a m e ş h u r M em lû k k u m a n ­
i ta a t le r in i b ild ird ile r. B u a r a d a K a r a ­ d a n ı E m ir Ö zbek b u n la r a h ü c u m e d e ­
göz P a ş a G ü lek d a h il o lm a k ü z e re d ö r t re k b o z g u n a u ğ r a ttı. Ş e h it d ü ş e n le r e
k a le y i z a p te tti. M usa ve F e r h a d B ey ler d e d a h ü d i. T o-
O s ır a d a M em lûk d e v le tin in to p r a ğ ı r o s la r ın g ü n e y in d e k i a ra z iy e g irm iş o -
M a la ty a ’yı iç in e a la r a k D iv riğ i is t ik a ­ la n O sm a n lı k u v v e tle rin in b u şe k ild e
m e tin d e A n a d o lu ’n u n iç e risin e d o ğ ru fecî b ir m a ğ lû b iy e te u ğ r a m a s ın ın e n
b ir g irin ti y ap ıy o rd u . B u s e b e p te n O s­ b aş se b eb i ih tiy a ts ız c a e t r a f a d a ğ ılm ış
m a n lI la r M a ra ş ve E lb is ta n ç e v re sin d e ­ o lm a la rıd ır.
k i D u lk a d ır bey liğ i ile o ld u ğ u gibi M em -
lû k le r ile de h e m h u d u ttu . O s m a n lIla rla
M e m lû k le r a r a s ın d a sık ışık v az iy e te d ü ­
ş e n D u lk a d ır B eyliği ü z e rin d e s o n z a ­
m a n d a O sm a n lı n ü f u z u d a h a çok h is s e ­
d ilm e ğ e b a ş la d ığ ın d a n , M e m lû k le r de
b u b ey lik ü z e rin d e k i eski n ü f u z la rın ı
k a y b e tm e m e k iç in fiilî m ü d a h a le le rd e
b u lu n u y o rla rd ı. İ ş te b u m ü d a h a le d o la -
yısiyle D u lk a d ır Beyi A lâü d d ev le İk in c i
B a y ez id ’d e n y a rd ım istey in c e, hudut
k u m a n d a n la r ın d a n K a y se ri beyi Y ak u p
P a ş a , A lâ ü d d e v le ’ye y a r d ım a g ö n d e ril­
di. Y ak u p P a ş a A lâü d d e v le ile b irle şe -
re k ilk in M em lû k k u v v e tle rin e k a r ş ı ü s ­
tü n lü k sa ğ la d ı am a, b ilâ h a r a M a la ty a -
y a d o ğ ru ile rle rk e n , E m ir Ö zbek k u ­
m a n d a s ın d a se v k ed ilen im d a t k u v v e ti­ S is (Kozan) kale sinin b ir a sır evve lki hâli

649

A y a s kale sin in bir asır e vvelki hâli
H ersek zâde A hm et P aşanın
esir düşm esi
F e r h a d ve M u sa B e y le rin ölüm leriy le
b ite n m a ğ lû b iy e tin a c ısın ın ç ık a rılm a sı
iç in A n ad o lu B eylerbeyi H ersek zâ d e
A h m e t P a ş a s e r d a r ta y in edildi. K a r a ­
göz P a ş a ile H ızır beyzâde M e h m et P a ­
ş a d a b u n u n m a iy e tin e verildi. A d an a -
y a d o ğ ru ile rle y e n H e rse k zâ d e y i M em ­
lû k k u m a n d a n ı A tab e y Ö zbek k a r ş ıla ­
dı. O sm anlI k u v v e tle riy le M ıs ırlıla r a r a ­
s ın d a c e re y a n e d e n m u h a re b e d e H e r­
s e k z â d e y i. çek em eyen H ızır b ey z âd e ile
K a ra g ö z P a ş a n ın k e n d isin e y a rd ım e t­
m e m e le ri y ü z ü n d e n H ersek zâ d e A h m et
P a ş a m a ğ lû p Ve y a ra lı o la ra k esir d ü ş­
t ü (1486). H ızır bey zâd e ve K arag ö z
P a ş a n ın k a ç m a la r ı ve H ersek z â d e n in
d e esir o lm a sı ü ze rin e A d a n a ve T a rsu s
M e m lû k le rin elin e geçti. M ısır’lıla r b u
h a r p te O sm a n lı o rd u g â h ın ı da. z a p te t­
tik le r in d e n silâ h v e s a ire d e n ib a re t p ek
çok g a n im e t ele geçird iler. M ıs ır lıla r ın
eld e e ttik le ri g a n im e tle r a r a s ın d a O s­
m a n lI o rd u s u n d a k i b ir kısım, s a n c a k la r
d a d ah ild i.
O sm a n lı o rd u s u n u n e s ir d ü şe n k u ­
m a n d a n ı H ersek zâ d e A h m et P a ş a ile
m ü h im ş a h s iy e tle r 1486 a ğ u s to s u n d a
M ısır’a gön d erild i. B u n la r z e n c ire v u ­
ru lm u ş ve elleri k elep ç ele n m iş olduğu
h a ld e M em lûk s u lta n ı K a y ıtb a y ’m h u ­
z u ru n a çık arıld ı. K a h ir e ’de y a p ıla n z a ­
f e r ş e n lik le rin d e O sm a n lı e s irle ri te ş ­
h ir edildi. Beş ay k a d a r K a h ir e ’de t u ­
tu la n H ersek zâ d e A h m e t P a ş a 1487 y ı­
lı o cak ' a y ın d a O sm a n lIla rla su lh a k d i­
n e vesile o lm a k ü zere se rb e st b ır a k ıla ­
650
r a k d iğ e r e sirle rle b e r a b e r T ü rk iy e'y e
g ö n d erild i.
V eziriazam Davud P aşanın serdarlımı
H ersek z â d e ile b irlik te b irço k O s­
m a n lI ü m e ra s ın ın e s ir d ü şm esi v a z iy e ­
t i n cid d iy e tin i ifa d e ed iy o rd u . B u n u n
için S u lta n B ayezid M em lû k lere k a rş ı
y a p ıla c a k h a r e k â tın s e rd a rlığ ın a v ezi­
ria z a m D av u d P a şa y ı m e m u r e tti (14871 .
V eziriâzam m e m rin e k a p ık u lu a s k e r in ­
d e n de k u v v e tle r ay rıld ı. A y rıca R u m eli
B ey lerb ey i H ad ım Ali P a ş a n ın d a vezi-
riâ z a m a iltih a k ı em ro lu n d u . B u em ri
a la n H ad ım Ali P a ş a R u m eli a s k e rin i
a la ra k G elibolu ü ze rin d en A n a d o lu 'y a
geçti.
D av u d P a ş a T oros d a ğ la rın ı a ş m a k
ü ze rey k en D u lk a d ir Boyi A lâü d d ev le
v e z iriâ z a m m istik b a lin e geldi. A lâ ü d ­
devle, o a r a d a v e z iriâ z a m a ; K a ra m a n
o ğ lu K a sım B eyin k ız ın d a n to r u n u o la n
ve K asım B ey in ö lü m ü ü z e rin e b ir O s­
m a n lI b ey i sıfa tiy le K a sım B ey in s a h ip
o ld u ğ u to p r a k la r ın id a re s in e m e m u r e-
d ilm iş b u lu n a n M a h m u t B eyin isy a n
e tm iş o ld u ğ u n u b ild ird i. B u n u n ü z e rin e
O sm a n lı k u v v e tle ri M a h m u t B ey in is ­
y a n s a h a s ın a y ü rü d ü . M a h m u t Bey ise
ze v ce sin i ve ço c u k la rın ı y a n m a a la r a k
H ale p ’e k aç tı. D a v u t P a şa , M ahm ut
B eye u y m u ş o la n V a rsa k ve ■T u rg u tlu
tü r k m e n le r in in re isle rin i c e z a la n d ırm a
y e rin e O sm a n lı id a re s in e ıs ın d ırm a k
iç in h il’a tle r g iy d ire re k iyi m u a m eled e
b u lu n d u .
B u n d a n s o n ra A d a n a ve T a rs u s ’a dlĞr-
liy e n D av u d P a ş a k a r ş ıs ın a ç ık a c a k M ı­
s ır k u v v e tle rin i b u la m a d ı. Böylece M ı­
s ır k u v v e tle rin in m u k a b e le sin e m a ru z
k a lm ıy a n v e z iriâ z a m A d a n a ;ve T a rs u s ’u
alıp ta h k im e ttik te n so n ra , m e v sim in
d e ile rle m iş b u lu n m a s ın ı n a z a r ı itib a r a
a la r a k geriye d öndü.
1488 yılındaki çarpışm a
V eziriâzam D av u d P a ş a n ın se rd a rlığ ı
s ır a s ın d a d ü şm a n k u v v e tle rin e r a s tl a ­
n ılm a d ığ ın d a n n e tic e y e te s ir ed ecek b ir
ç a rp ış m a o lm a m ıştı. O n u n iç in e rte si
yıl, y a n i 1488 se n e sin d e h a y li e rk e n
m ev sim d e y e n id e n se fe re çıkıldı. B u
d e fa h e m k a ra , h e m d e d en iz k u v v e tiy ­
le h a r e k â ta te v essü l edildi. K a r a o r d u ­
su, R u m eli B ey lerb ey i H ad ım Ali P a ş a ­
n ın , d en iz k u v v e tle ri d e H ersek zâ d e
1
-A hm et P a ş a n ın e m rin e verildi. H a d ım
A li P a ş a n ın y e rin e R u m eli B e y le rb e y li­
ğ in e ta y in o lu n a n H alil P a ş a ile A n a ­
do lu B ey lerb ey i S in a n P a ş a se fe re ç ı­
k a n k u v v e tle rin k u m a n d a n la rı a r a s ın ­
day d ı. S e fe r iç in 18 m a r t t a h a r e k e te
geçildi. H ersek z a d e n in e m rin d e k i d e ­
niz k u v v e tle ri yüz y e lk e n lid e n m ü r e k ­
k e p ti.
H ad ım Ali P a şa K o n y a E reğ lisi yo-
luyle ile rle rk e n K a r a m a n v a lisi Y ak u p
P a ş a d a k e n d isin e k a tıld ı. Ali P a ş a Ç a-
k ıt v a d isin d e n geçerek Ç u k u ro v a 'y a i n ­
di. A d an a , T a rsu s ş e h irle rin e girip b u ­
r a la rın is tih k â m la r ın ı ta h k im e ttik te n
s o n ra A y n -ı Z erbe (A n a z a rb a - A n a-
v a rz a ı, K ü re, N am ru n , M elvane k a le le ­
r in i elde e d e re k b u n la rın yık ılm ış y e r ­
le rin i ta m ir e ttird i. Bu a r a d a M ıs ır lı­
la ra a it Sis k a le si de şid d e tli b ir m u ­
h a re b e ile z a p to lu n d ıı.
D eniz k u v v e tle rin in b a ş ın d a b u lu n a n
H ersek zâ d e A h m et P a ş a önce A yas
(Y u m u rta lık ) k a le sin i z a p te ttik te n s o n ­
ra. g ü n ey e y ö n elerek T ra b iu ssa m s a ­
h ille rin i v u rd u . S o n ra M ısır o rd u s u n u n
g eld iğ in i ö ğ re n in c e , b u o r d u n u n geçe-
eegi d a r s a h il şe rid in i tu tm a k iç in h a ­
z ırla n d ı. L âkin o a r a d a ç ık a n b ir f ı r t ı ­
n a H ersek z a d e n in p lâ n ın ; ta tb ik e im ­
k ân b ıra k m a d ığ ın d a n , O sm a n lı filo su
sa h il g eç id in in önünden u z a k la şm a k
z o ru n d a k ald ı. B undan f a y d a la n a n
M em lû k o rd u s u ise b u ra s ım b ir t e h li­
keye m a ru z k a lm a d a n geçti,
M ısır s u lta n ı. O sm an lı k u v v e d e rın in
Ç u k u ro v a ’y a in d is in i d u y u n c a . M em lûk
o rd u s u n u n baş k u m a n d a ııl'ğ ın ı em ir
Ö zbek'e te v c in e ım işti. M ısır o rd u su
h ay li k a la b a lık tı. H er r ü tb e d e n b in beş
yüz su b a y ile. Ş am , H alep. T ra b lu s.
S a y d a ve K em le k u m a n d a n la rı d a o r ­
d u y a iltih a k e tm iş b u lu n u y o rd u . M ısır
jr d u s u n a R a m a z a n o ğ u lla rı j!« T u r g u t­
lu a ş ire tin d e n d a h i b ir m i k t a r k u v v e t
k atılm ıştı.
İşte bu k u v v etli M ısır o rd u su ile O s­
m anlI o rd u su A d a n a ile T a rsu s a r a s ın ­
da A g aç ay ırı m e v k iin d e k a rş ıla ş tı. 17
a ğ u s to s 1488 ta r ih in d e > a n ıla n bu ç a r ­
p ışm a d a h e r iki ta r a f ın m u h a re b e d u ­
r u m u $<jyleydi: O sm a n lı o rd u s u n u n sa ğ
c e n a h ın d a A n a d o lu B eylerbeyi S in a n
6 öl
A n a z a rb a k a le sin in b ir a sır evve lki hâli
(Y a r üstü nd e gö rü n m e k te d ir)
P a ş a ile K a r a m a n e y a le tin in id a re sin e
m e m u r o la n Y akup P a ş a v ard ı. Ş a ir
V eliy ü d d in o ğ lu A h m e t P a ş a ile S ü ley ­
m a n Bey de b u n la rın m a iy e tin d e b u lu ­
n u y o rd u . R u m eli a s k e rin d e n m ü te ş e k ­
kil sol c e n a h a R um eli B eylerbeyi H alil
P a şa k u m a n d a e tm ek tey d i. A n ad o lu a s ­
k e rin in p iş ta ıia r ı E v re n o so g lu 'n u n . R u ­
m eli a s k e rle rin in p iş ta r la r ı d a H ü sey in
B eyin id a re sin d e y d i. O sm a n lı o rd u s u ­
n u n k u m a n d a n ı H adim Ali P aşa , y a n ın d a
İ s fe n d iy a r z â d e Kızıl A h m et Bey, T u ­
ra h a n oğlu Ö m er Bey ve M a h m u t Bey
old u g ıı h a ld e m erk ezd e y er a lm ış tı. M ı­
s ır o r d u s u n u n b aş k u m a n d a n ı E m ir Ö z­
bek d e m e rk e zd e '"er a la ra k , o rd u su ­
nun sag c e n a h k u m a n d a n lığ ın ı Ş am
B eylerb ey in e, sol c e n a h k u m a n d a n lığ ı­
nı d a S u riy e a s k e ri ile b irlik te H alep
B ey lerb ey in e v erm iş b u lu n u y o rd u . M ısır
S u lta n ı K a y ıtb a y in en m e ş h u r ü m e ra sı
sag c e n a h t a y e r alm ıştı. T a n ın m ış k u ­
m a n d a n la r d a n T e m ru z Bey d ö rt b in
m ız rak lı sü v a ri ile M ısır o rd u s u n u n piş-
t a r k u v v e tle rin e k u m a n d a etm ek tey d i.
M u h a re b e b a şla d ığ ı / a m a n O sm a n lı
a s k e ri ep eyce ü s tü n lü k g ö ste rd i. L âk in
m e ş h u r k u m a n d a n la r d a n E v ren o s zâd e
İ s a ve S ü le y m a n B ey lerin ş e h it d ü ş m e ­
si ü ze rin e, sa ğ c e n a h ta b u lu n a n K a r a ­
m a n a s k e ri d a ğ ılıp k a ç m ıy a başladı.
S ağ c e n a h ın b tı şe k ild e d a ğ ılm a s ın a
m u k a b il sol c e n a h şid d e tle m u h a re b e ­
ye d ev a m e ttiy se d e M ısır o rd u s u n u n
say ı ü s tü n lü ğ ü ve ş e h il d ü şe n le rle o r ­
d u s a f la r ın ın g ittik ç e a r a lık la n m a s ı do-
la y ısiy le to p la r ın ve m ü h im m a tın ı b ır a ­
k a r a k s ü r 'a tle g eri çek ilm ey e m ecbur
k ald ı. M u h a re b e O sm a n lı o rd u s u n u n
m a ğ lû b iy e tiy le s o n a erm iş oldu. M cm -
lü k le r p ek çok g a jıim e t ele geçirdi. B u
g a n im e tin M ısır’a n a k li iç in k u v v e t a -
y ır a n E m ir Ö zbek b ir t a r a f t a n b u n la rı
se v k e d e rk e n b ir t a r a f t a n d a A d a n a ’yı
m u h a s a r a e tti. O s ır a d a A d a n a c e p h a ­
n e liğ in e a te ş isa b e t e ttiğ in d e n şe h ir
h a lk ı k e n d isin i k o ru m a k ta n âciz k ald ı.
B öylece M em lûk k u v v e tle ri 1 n is a n 1490
d a A d a n a ’y a girdi. A d a n a 'n ın z a p tın ­
d a n önce Ç u k u ro v a ’d a O sm a n lı h â k i­
m iy e tin e d a rb e le r in d irm e k istiy e n E-
m ir Ö zbek b u a r a d a V a rsa k ve T u rg u t­
lu a ş ire tle rin in h a y li y a rd ım ın ı gördü.
M u h a re b ed e elde ed ilen g a n im e ti M ı­
s ır ’a n a k le d e n k a la b a lık m u h a fa z a k ı­
t a a t ı S u riy e ’ye in ile c e k b o ğ az d an geçe­
ceği s ır a d a H ersek zâde A h m et P a ş a n ın
k a r a y a ç ık a rd ığ ı k u v v e tle rle k a rşıla ştı.
B u ra d a y a p ıla n ç a rp ış m a d a M ısır a s k e ­
r i h a j l i z a y ia t v e re re k g a n im e t m a lın ı
M ısır’a götü rem ed i.
A ğ aç ay ırı m u h a re b e sin d e m a ğ lû p o-
la n H ad ım Ali P aşa, K o n y a E reğ lisi ile
L â re n d e t a r a f l a r ın a çe k ile re k d a ğ ıla n
k u v v e tle rin i b ir a r a y a to p la d ı. B u m u ­
h a re b e d e g a y re tsiz lik le ri d o la y ısiy le
m a ğ lû b iy e te sebep olm uş b u lu n a n K a ­
rag ö z P a ş a ile b irlik te K ay se ri sa n c a k
b ey i Y u la r k ıs tı S in a n . K a re si s a n c a k
beyi k ır a lı oğlu İslıa k B eyleri ve R u m e ­
li’deki K ızılca m ü te se llim i K a r a c a zâde
İs k e n d e r Ç elebi’yi İ s ta n b u l’a gönderdi.
1487 y ılın d a k i m u h a re b e d e de g a y re t -
sizlik g ö ste rd iğ i h a ld e şeh za d e A bdul -
la h 'm la la s ı o lm a sı b a k ım ın d a n b ir şey
y a p ılm a m ış o la n K a ra g ö z P aşa, bu d e-
fa k i h a r e k e tin d e n ö tü rü id a m edildi.
D ulkadır Beyi A lâüddevîe'nin
M em lûklerle an laşm ası
O sm a n lI’la rın u ğ ra d ığ ı ' m a ğ lû b iy e t
M isîs kalesinin bir asır e vvelki hâli
652
D u lk a d ır Beyi A lâü d d e v îe’n in eski h a s -
m ı M ıs ır lıla r la a n la ş m a s ın a yol açtı.
M ıs ırlıla rın o s ır a d a k u v v etçe O s m a n ­
lI’la rd a n ü s tü n lü ğ ü n e z â h ip o la n A lâ-
üddevle. E m ir Ö zbek v a sıta siy le M em ­
lû k su lta n iy le a n la ştı. K ızın ı E m ir Ö z­
b ek ’e v erd i, o ğ lu n u d a re h in o la ra k K a -
h ire 'y e g ö n d erd i. M ıs ır lıla r t a r a f ı n d a n
Ş a m 'd a m a h p u s tu tu lm a k ta o la n k a r ­
deşi B u d a k Bey, o s ır a d a m a h b e s in d e n
k a ç a r a k İ s ta n b u l'a gelm iş, S u lta n B a -
yezid de B u d a k Beyi Vize s a n c a k b e y ­
liğ in e ta y in e tm işti. B u d e fa A lâü d d e v -
le ’n in M ıs ırlıla rla a n la ş tığ ın ı g ö ren
p a d iş a h . Ş a h B u d a k ’ı D u lk a d ır' B ey liğ i­
n i ele g eçirm ek ü zere A n a d o lu ’y a g ö n ­
d erd i. M ih al o ğlu İs k e n d e r Beyi de Ş a h
B u d a k ’a y a rd ım a m e m u r etti.
Ş a h B u d a k , p a d iş a h ın v erd iğ i k u v ­
v e tle rle k o la y lık la D u lk a d ır to p r a ğ ın a
girdi. L âk in A lâü d d e v îe’n in b ir o ğ lu n u
y a k a la y a r a k o n u n g ö zlerin i oydurm ası,
o a n a k a d a r eide e ttiğ i m u v a ffa k iy e tin
g ö lg elen m esin e yol açtı. B u s ır a d a A lâ-
ü d d ev le m ü h im b ir k u v v e t ile Ş a h B u -
d a k ’m ü z e rin e d o ğ ru y ü rü d ü . Ş a h B u ­
dak , A lâü d d e v îe’n in ü s tü n k u v v e tle rle
ile rle d iğ in i ö ğ re n in c e acele y a rd ım
g ö n d erilm esi h u s u s u n d a K a r a m a n v a ­
lisin e b ir m e k tu p yazdı. F a k a t m e k tu b u
g ö tü re n şa h sı y a k a la ta n A lâü d d ev le
y a rd ım k u v v e tin in g elm esin i ö n liy ecek
şek ild e m e k tu b u d eğ iştird i. O n d a n s o n ­
r a d a D u lk a d ır a ra z isin e g irm iş b u lu ­
n a n k u v v e tle re k a rş ı b ir h ü c u m a geçti.
V u k u a gelen m u h a re b e d e (1490) b ü y ü k
b ir g a y re tle ç a rp ış a n M ih a l o ğlu İ s k e n ­
d e r Bey esir, o ğ lu d a ş e h it d ü ştü . B u
k ıy m e tli k u m a n d a n ın u ğ ra d ığ ı a k ib e t
Ş a h B u d a k ’m k a d e rin i de ta y in e tti.
N eticed e Ş a h B u d a k Bey, H oca S a a d e d -
d in ’e n a z a r a n A lâü d d ev le t a r a f ı n d a n
es ir a lın ıp M ısır S u lta n ın a g ö n d erild i.
İ b n -i A y aş’a n a z a r a n ise, A lâü d d e v le’y e
m a ğ lu p o lu n c a O sm a n lı h ü k ü m d a rın ın
k e n d isin i ö ld ü rm e sin d e n k o r k a n Ş a h
B u d a k Bey M ısır h ü k ü m e tin e b iz z a t
k e n d isi sığ ın d ı.
Ş a h B u d a k ve İ s k e n d e r B ey in D u lk a-
d ir a ra z isin e g ird iğ in i ö ğ re n e n M em lû k
k u m a n d a n ı E m ir Ö zbek O sm a n lı h u d u ­
d u n a k a d a r gelm iş ve b u n la rın A lâ ü d ­
devle ile y a p a c a k la rı ç a rp ış m a n ın n e t i ­
cesini b ek lem işti. O a r a d a M em lû k S u l­
ta n ı O s m a n lIla rla a n la ş m a k n iy e tiy le
M am ay H asek i a d ın d a b iris in i elçilik
v azifesiy le O sm a n lı h ü k ü m d a r ın a y o l­
la m ıştı. F a k a t e lç in in te v k if o lu n a ra k
g eriy e g ö n d e rilm e m e si ve A lâü d d e v le -
n in k a r ş ıs ın d a O sm a n lı k u v v e tle rin in
m a ğ lû p o lm a sı d o la y ısiy le h e m b a h a n e ,
h e m de c e s a re t b u la n É m ir Ö zbek K a y ­
s e ri t a r a f ı n a ta a r r u z a geçti. B u ra s ın ı
k u ş a ttı ise de H ersek zâ d e A h m e t P a ş a
k u m a n d a s ın d a y en i b ir k u v v e t g eld iğ i­
n i d u y a ra k K a y se ri m u h a s a r a s ın ı k a l­
d ırd ı. O ra d a n N iğde, K a r a m a n ve E re ğ ­
l i ta r a f l a r ı n a te v e c c ü h e d e re k y a ğ m a
h a r e k e tle r in d e b u lu n d u k ta n s o n r a geri
d ö n e re k G ü lek boğ azı ö n ü n e gelip b e k ­
lem eye koyu ld u .
O sm anlı - M em lûk barışı
Ş a h B u d a k ve M ih a l oğlu İs k e n d e r
B e y in m a ğ lû b iy e tin in a r k a s ın d a n S u l­
t a n B ayezid H ersek z â d e A h m e t P a şa
k u m a n d a s ın d a y en i k u v v e tle r şe v k e tti.
K e n d is i de şim d iy e k a d a r v u k u b u la n
m u v a ffa k iy e ts iz lik le rin öcünü a la r a k
b u n la r ın y a r a ttığ ı k ö tü h a v a y ı d a ğ ıt­
m a k gayesiyle se fe re k a r a r v erd i. B u ­
n u n iç in Ü s k ü d a r'a geçm ek ü ze re B e­
ş ik ta ş t a r a f ı n a n a k le tti. B u k a r a r k a r ­
ş ıs ın d a v e z irle r de te lâ ş ta idi. Z ira, ş im ­
d iy e k a d a r iş in gevşek tu tu ld u ğ u p a d i­
ş a h ın b u k a r a r ı v erm e siy le a ç ığ a ç ık ­
m ış o lu y o rd u . V ezirler b u v a z iy e ti ö r t ­
m e k g ayesiyle se fe r iç in acele e d ilm e ­
m e s in i is tiy o rla r, f a k a t n iy e tle rin i p a ­
d iş a h a a ç ık la m a y a c e s a re t ed e m iy o r­
la rd ı, N ih a y e t u le m â d a n M olla A ra p
n a m ı ile m e ş h u r o la n m ü f tü A lâ ü d d in
Ali, se fe re d e r h a l ç ık ılm a sın ın O s m a n ­
lIlar iç in k â r lı o la m ıy a c a ğ ım , h a t t a
te h lik e y a r a ta c a ğ ın ı p a d iş a h a arz e d e -
re k o n u n h a r e k e tin i ö nledi. S u lta n B a-
y e z id ’e b u n la r ı söy liy en z a t, H oca S a a -
d e d d in ve S o la k z a d e ’ye n a z a r a n , su lh
a k ti iç in M ıs ır lıla r la m u h a b e re e tm e k ­
te idi. O a r a d a İ s ta n b u l’a T u n u s e lçisi­
n i n g elm esi ve s u lh ta v a s s u tu n d a b u ­
lu n m a sı, O sm a n lı - M em lû k s u lh ü iç in
e n m ü h im a d ım m a tılm a s ın ı sa ğ lad ı.
O sm a n lı - M em lû k m u h a re b e le rin d e
m u v a ffa k iy e t d a h a ziy ad e M ıs ır lıla r
ta ra fın d a k a lm a k la b e ra b e r. M em lûk
h ü k ü m d a rın ın d a h a f a z la m u h a re b e y e
d e v a m a n iy e ti y oktu. Z ira O sm a n lIla r
E m ir Ö zbek’e k a r ş ı y e n i k u v v e tle r se v -
k e tm işle rd i. A y rıca p a d iş a h ın d a se fe ­
re çık m a sı m ü m k ü n d ü . B ü tü n b u n la r ­
d a n d a h a m ü h im b ir sebep o la ra k M ı-
653
s ir h â z in e si p a r a s ık ın tıs ı çe k m e k te, a s ­
k e r de se rk e şlik e tm e k te n g eri k a lm a ­
m a k ta y d ı. B u se b ep le M ısır u le m a siy le
e m irle ri to p lıy a n s u lta n : « O sm an o ğlu
M ısır a sk e riy le m u h a re b e d e n v az g eç­
m iy o r; B ilâ d -ı C ebeliyye a h v a li fe s a d a
v a rd ı, h a r a p oldu. T ü c c a r M ısır’a g e ti­
rile b ile c e k o la n m u h te lif eşy ay ı g e tir ­
m e k te n im tin a ediyor, a s k e r m a a ş is ti­
yor, m a a ş v e rm e zse m M ısır’ı ve K a h i-
r e ’yi y a ğ m a e d ip ev leri y a k a c a k la rd ır.
İ b n - i O s m a n ’ın a s k e ri B ilâ d -ı C ebeliy-
y e’ye te k r a r g elecek o lu rsa , M ısır a s k e ­
ri p a r a a lm a y ın c a m u k a b ele y e çıkm az.»
d iy e re k , v a z iy e ti o n la rın g ö z le rin in ö -
n ü n e se rm iş ve b u n a b ir ç a re o lm a k ü -
z e re d e y en i v e rg ile r ih d a s ın ı is te m işti.
B u d u ru m k a r ş ıs ın d a O sm a n lı h u d u ­
d u n d a g en iş ç a p ta m u k a b e le y i ic a b e t-
tire c e k b ir h a r e k e tte b u lu n m a k M ısır
iç in h iç te a rz u ed ilen b ir şey değ ild i.
B u b a k ım d a n H ersek z â d e A h m e t P a ­
ş a n ın e m rin d e k i k u v v e tle r ile rley in c e
M ıs ırlıla rın iş g a l e ttik le ri O sm a n lı to p ­
r a k la r ın ın b ir k ıs m ın d a n çekildiği', A lâ-
ü d d e v le ’n in d e a y n i şey i y a p tığ ı g ö rü l­
dü. T u n u s e lç is in in ta v a s s u tu k a d a r b u
h a l d e O sm a n lIla rın su lh e y a n a ş m a la ­
r ın a te s ir e tti. N ih a y e t evvelce elçilikle
O s m a n lIla ra g ö n d e rilm iş o la n M a m ay
H asek i s e rb e st b ıra k ıld ı ( n is a n 1491).
M ısır elçisi O sm a n lı m u r a h h a s la r ı ile
b irlik te K a h ir e ’ye g itti. O sm a n lı h ü k ü ­
m e tin in elçisi B u rs a k a d ıs ı Ş ey h Ali
Ç elebi idi. S u lta n t a r a f ı n d a n k a b u l e -
d ild iğ i s ır a d a A d a n a ve T a rs u s ’u n a n a h ­
ta r l a r ın ı ta k d im e tti. O sm a n lı h ü k ü ­
m e ti, M ekke ve M edine e v k a fın a a it
y e rle rd e n o la n A d a n a ve T a r s u s ’u n a -
n a h t a r la r ım M e m lû k lere te s lim e tm e k
Tu m b a k a le sin in b ir asır e vvelki hâil
 F atih ve İkinci Rayezid Z am anında İk tisad î Te Ticari Durum.
(İlâ v e : 69)
F a tih S u ltan M ehm et zam anında uzun
sü re n h a rp le re ra ğ m e n , O sm anlI im p a ra ­
to rlu ğ u n d a k i İk tisad î ve tic a rî gelişm e
h ay li eh e m m iy e t arzediyordu. Bu gelişm e­
d e, m u h te lif istik a m e tle re d o ğ ru y ap ılan
f e tih h a re k e tle riy le ele g eçirilen arazin in
O sm anlI ü lk esin i b ir İktisadî - tic a rî b ü tü n
h a lin d e in k işaf e ttirm e k te o lu şu n u n , yani
İk tisad î - tic a rî yö n d en b irb irin i tam am -
lıy an to p ra k la rın im p a ra to rlu k sın ırla rı
içerisin d e b irle ştirilm e sin in de ro lü v ard ı.
İm p a ra to rlu k s ın ırla rı b ilh assa doğu ve
kuzey istik a m e tin d e genişledikçe hem ye­
n i tic a re t m erk ezleri, hem de ç e şitli is tih ­
sal sa h a la rı O sm anlI ü lk esin e katılmak:-
taydı. S ın ırla rın büyüm esi m ü b ad eley i d a ­
h a ziyade k o lay laştırm ak tay d ı. A y rıca F a ­
tih M ehm ed’in doğu m e m le k e tle riy le ti­
c a r e t yapan?, ve çoğu İta ly a n aslın d a n olan
A v ru p a’lı tü c c a rla ra kolaylık g ö ste rm esi
de tic a rî h a y a tın can lılığ ın a y a rd ım etm iş­
tir. A n cak bu m ü n a se b e tle şu n u k ay d e t­
m ek lâzım d ır ki, m uayyen h âk im iy et h a k ­
la r ın d a n f e ra g a ta y anaşm ayan F a tih ’i, bazı
A v ru p a’lı ta rih ç ile r y an lış an lıy a ra k le-
v a n t tic a re tin i b altalam ak la ith a m a k a lk ış­
m ışlard ır. F a k a t onun ic ra a tı esaslı şekil­
de in celen in ce bu id d ian ın yersizliği, b i­
lâkis o n u n le v a n t tic a re tin i geliştirm ey e
g a y re t e ttiğ i m ey d an a çıkar.
F a tih d ev rin in tic a rî h a y a tın ın d ik k ati
çek en n o k ta la rın d a n b irisin in , b ö lg e le r a-
ra sm d a k i tic a r e tte İtaly an tü c c a rla r y e ri­
n e T ü rk m ü slü m an , y e rli R um ve E rm en i
tü c c a rla rın geçm iş olm asıdır. O dev ird e
b a tı A n ad o lu ’da m ü h im p a m u k lu sanayii,
A n k ara v e K astam o n u ’da sof, B u rsa ve İs­
ta n b u l’d a ipekli, S elânik ve İsta n b u l'd a çu­
h a , E d irn e ’de ay ak k ab ı san ay ii fazlaca ge­
lişm e k ay d etm işti. B u ra la rd a y ap ılan m al­
la r B alk an m e m le k e tle ri ve K aradeniz k u ­
zey in d ek i to p ra k la rın m a h su lâ tı ile m ü b a­
d ele ed ilird i. Bu m ü b ad ele T ü rk , R um ve
E rm e n i tü c c a rla r vasıta siy le y ap ılırd ı.
M em leket dış tic a re tle y ab an cı tü c c a r la r ­
dan b aşk a O sm anlı te b a a sı tü c c a rla r da iş­
tig al e d e rle rd i. O sm anlı te b a a s ı o lan tü c ­
c a rla ra y a b a n c ıla rd a n d a h a az g ü m rü k
resm i ö d etilm ek su re tiy le o n la rın k a lk ın ­
m ası g ö zetilm iştl. Ö nceleri y a b a n c ıla r %5
y e rlile r r/cA g ü m rü k resm i ö d e rle rd i.
F a tih zam anında iç tic a r e t k a d a r dış ti-
—>
654
c a re t de canlı idi, h a tta ond an önceki p a ­
d işa h la r d e v rin e n isb e tle gelişm e m ev cu t­
tu . T ü rk iy e ’d e n g ö n d erilen ip e k , ip ek li k u ­
m aş, sof ve h u b u b a t k a rşılığ ın d a İtalya-
d an m ü h im m ik ta rd a in ce y ü n lü k u m aş
ith a l o lu nuyordu. Bu tic a re tin en m ühim
m erk ezi B ursa idi. B u rsa , İ ra n , ip eğ i ile
b a tı y ü n lü le rin in m ü b ad ele edildiği bey ­
n elm ilel b ir p a z a r y e ri m a n z a ra sı arz e d i­
y o rd u . M ısır’d a n H in d b a h a ra tı, .şeker ve
pirin ç g e tirtiliy o r, b u n la ra m u k ab il ta h ta ,
B u rsa k u m aşı ve d em ir ih ra ç o lunuyordu.
A n taly a, M ısır ile y a p ılan tic a r e tin ¡bir
a n tre p o su gibiydi. F a tih ’in so n zam an ları,
na d oğru İsta n b u l g ü m rü k bö lg esi üç yıl­
da 13 m ilyon akçe, B u rsa ip ek g ü m rü ğ ü
yılda 700 b in akçe ve A n taly a g ü m rü k b öl­
gesi de 150 b in akçe g elir te m in e d iy o r­
du.
F a tih zam an ın d a h a rp san ay ii p e k çok
d e v le tle re n isb e te n ile ri d u ru m d a idi.
İsta n b u l m u h a s a ra s ın d a k u lla n ıla n b ü ­
y ü k to p la rın y ap ılm ası, d ağ lık arazid ek i
k alelerin k u şa tılm ası sırasın d a k alen in
ö n ü n d e s ü r’a tle to p la r dökülm esi b u n u
isp a t ed en şe y le rd ir. O d ev ird e m ev cu t
b ü tü n h a rp â le tle rin in en m ü k em m eli
m e m le k e t d ah ilin d e im âl ed ilird i. K an u ­
n i zam anında İm p a ra to r F e rd in a n d ’ın e l­
çisi o la ra k T ü rk iy e ’ye g elen B aro n de
B usbescq diyor ki: «Ecnebi b ir m illet di­
ğ e r k av im lerin güzel ic a tla rın ı alırk e n ,
ko lay lık la a ld ık la rı gibi, o n lar d a (Türk-
ler) b izlerd e y a p ıla n to p , tü fe k v e d a h a
bin tü r lü şeyi a la ra k ile rle tm e d ile r mi?
M atbaacılık b ü y ü k d u v a r s a a tle ri T ü rk i.
y e ’de o k a d a r m ak b u le geçm edi, filh a k ik a
K ita b u lla h (K ur’ân) b asılın ca k ita p lık ta n
çık acağ ı k o rk u su ile , din, m atb aay a m u ­
h a le fe t etm iş, d iğ e r t a r a f ta n um u m i sa­
a tle r de m üezzin, m u v a k k it ve kayyum -
la rın eh em m iy etin i azaltaca ğ ın d an , k ab u l
edilm em iştir».
B aro n de B usbeeo, b u s a tırla riy le sa ­
nayiim izin o d ev ird ek i d u ru m u n a b ilv a­
sıta iş a re t e tm iş olm akla b e ra b e r a cı b ir
h a k ik a tin se b e p le rin i de açıklam ıya ça­
lışıy o r. F a tih ’in so n za m a n la rın d a A vru­
p a ’ya iyice yayılm ış olan m a tb a a n ın
T ü rk iy e ’ye gelm em esi h a k ik a te n b ü y ü k
b ir n o k san lık tı. B ir İta ly a n re ssa m ın a
re sm in i y a p tıra c a k k a d a r ta a s su p ta n siy-
su retiy le, u ğ r a n ıla n m ağ lû b iy e ti ö r t­
m ek istem işti. O sm anlI h ü k ü m e tin in
bu h a r e k e ti M ısır s u lta n ın ın işin e gel­
d iğ in d en elçiye çok h ü rm e t gösterdi,
izaz ve ik ra m d a b u lu n d u . M ihal zâde
İsk e n d e r Bey de d a h ü olduğu h a ld e O s­
m anlI esirlerin i se rb e st b ıra k tı ve O s­
■
—^
r ilm iş olan, se rb e st düşünceli Fatih'im ,
m atbaayı T ü rk iy e’ye sokm ıya çalışm a­
m ası, onun tanıdığım ız şahsiyet ve zih­
n iy eti ile tezat tenkil etm ek ted ir.
Daha evvelki h ü k ü m d arlar d evrinde
olduğu gibi F atih ve İkinci Rayezid dev­
rin d e de Osrr.anlı ik tisad iy atın ın tem eli
to p rak m ah sû llerin e istin a t ediyordu.
B unun için O smanlı p ad işah ları arazi
ta h ririn e eh em m iy et v erm işler ve b u nun
sağlam esaslar dairesinde yürü tü lm esin e
b ilh assa d ik k at etm işlerd ir. T o p rak r e ­
jim inde İslâm î k aid eler gözönünde bu­
lu n d u ru lm ak la b e rab er, zam ana ve ih ti­
yaca göre b ir takım esasların vazedili-
şine de şa h it o lu nm aktadır.
Bir y e r yeni zaptedildiği zam an önce
o ran ın em niyetinin tem ini için g erek en
y erlerin e ask erî k u v v etler k o n u r, ondan
sonra zap ted ilen y erin d u ru m u n a göre
ask erî k u m an d an , sancak beyi, şe h ir ve
kasab alara subaşı ve kad ılar tay in ed i­
lir köyler de tım arlı sip ah ilere v e rilir­
di. Bu usûl ilhak olunan to p ra k la ra t a t­
bik olu n u rd u . B ir y erin Osm anlı devle­
tin e ilh ak ı dem ek, o rasın ın ta h rire tâ b i
tu tu lm ası dem ekti. A razinin ta h riri feth i
m ü teak ip d e rh a l icra edilirdi. A nadolu
ve R um elide yen i zaptedilen to p ra k la rd a
ta h rir y apılınca, b u rasın ın İktisadî k u d ­
r e t ve k ıym etine göre tım a r sistem i uy­
g u lan ırd ı. B ir y erd e tım a r sistem i tatb ik
o lununca o rad ak i ziraat arazisi devletin
y üksek m ü lk iy eti altın a alın ırd ı. Ç iftçi
ise ta s a rru f ve faydalanm a h ak k ın a sa­
hip olurdu. T o p rak üzerindeki h ak lar,
devletin m alî - İktisadî m ak satla rın a gö­
re k ay ıtlan ırd ı. M üslüm anların fe tih te n
önceki m ülk ve v akıf h ak ları bazı ş a rt­
la r altın d a k ab u l o lunur, bazan da ilga
edilirdi.
F a tih M ehm et, to p rağ ı, devletin yük­
sek m ü lkiyeti altına sokan tım a r siste­
m inin ta tb ik a tın d a fazla d ik k at, d aha
doğ ru su if r a t g ö sterm iştir. Bu sebeple
onun zam anında tu r ar arazisi hayli ge­
nişlem iştir. B ilhassa 1476 dan so n ra b ü ­
tü n im p a ra to rlu k ta em lâk ve evkafın
büy ü k b ir k ısm ını il? a etm esi neticesin­
de, devlet 20 binden fazla köy ve mez.
re a y a el k oym uştur. F atih, tım a r arazisi*
655
m anlI h ü k ü m e tin in iyi d a v ra n ışın a
k a rşılık C a n b u lad a d ın d a b irin i elçi t a ­
y in ed e rek İs ta n b u l’a gönderdi. B öyle-
ce 1485 se n e sin d e n b e ri d ev a m e d e n
O sm an lı - M em lûk m u h a re b e si su lh e
b a ğ la n m ış oldu. L âk in bu b a rış O sm a n ­
lIları ta tm in etm iş değildi.
n in m ik ta rın ı a r ttır ır k e n , ta s a rru fa tâb i
arazinin g elirin e göre de orduya eşkinci
(asker) gönderilm esi m ecburiyetini koy-
. m u ştu r. Bu h al, hem devlet n ezaretin in
sıkılaşm ası, hem de devletin daha askerî
bir m ahiyet kazanm asına yol açm ıştır.
F a tih , R um eli’deki fü tu h a tı n e ticesin ­
de b u ralard a k i askerî ve İdarî sın ıfların
m ülkiyetinde b u lu n an to p rak larla kilise
ve m a n a stır v ak ıfların ı devlet m ülkü h a ­
line g etird i. Bu hal, S ırbistan, A rn av u t­
lu k , M ora ve B osna’daki köylü sın ıfı le ­
h in e b ir yenilik d em ekti. Z ira b u m em ­
le k e tle rd e to p rağ ın çoğu sen y ö rlerin , a s­
k e rle rin , kilisenin m ülkiyeti altın d a idi.
Köylü to p rak sahibi olm adığı gibi b ir de
an g ary aların altın d a eziliyordu. Osmanlı
tım ar sistem i tatb ik edilince, arazinin
m ülkiyeti senyör vesairenin m ülkiyetin­
den çıkıp devletin m ü lk iy etin e g eçerken,
v erg iler kolay ö denir h ale sokulm uş, a n ­
garya da k alk m ıştır. Bu da y erli köylü
sınıfının m em nuniyetini m ucip olm uş­
tu r.
İkinci Bayezid zam anında geniş çapta
fe tih h a re k e ti yap ılm ad ığ ın d an F a tih ’in
fe th e ttiğ i to p ra k la rd a Osm anlı tım a r sis­
tem i ta tb ik atın ın İktisadî n eticeleri d aha
ziyade Bayezid devrinde id ra k edilm iştir.
D enilebilir ki F a tih devrinin İktisadî ve
ticarî yönden faydalı n eticeleri d aha zi­
yade Bayezid zam anında istih sal o lu n ­
m u ştu r. D evlet büyük se fe rle rle m eşgul
olm adığı için ziraî istih sal d aha fazla ol­
m uş, tic a re t daha verim li ve istik rarlı
hâle gelm iştir. B ilhassa Kili, A kkirm an-
ın zaptı, b a tı K aradeniz tic a re tin d e a n ­
trep o vazifesi gören bu y e rle rin de Os­
m anlI id aresin e geçm esi, K aradeniz'in
ask erî yönden olduğu gibi, ik tisad en de
tam m ânasiyle O sm anlı k o n tro lü n e gir­
m esini sağlam ıştır.
Bibliyografya
S elâh attin T ansel: O sm anlı k ay n ak ları­
na göre F a tih S ultan M ehm ed’in askerî
ve siyasî faaliyeti; H alil İnalcık: F atih
devri ü zerin d e te tk ik le r ve vesikalar;
H am m er (M. A ta) : D evleti Osmaniye T a­
rih i, n . ve III. ciltler; Öm er L ü tfü B ar­
kan: D ivanî m alikâne sistem i. F u a t Köp­
rü lü arm ağ an ı (T arih K urum u n eşriy a­
tından).
 F atih ve İkinci Bayezid Zam anındaki V eziriâzam lar.

(İlâve : 70)
★

Çandarlı H alil Paşa F a tih S ultan Meh- A m iru tz es'in de yine bu Y ag ari ailesin ­
m e d ’in ilk sa d raz am ı idi ve bu m ak am ı den g eldiğini söyler. Ve G eorgias A m i­
3429 sen esin d en b eri işgal etm ek tey d i. Ha- ru tz e s ’in M ahm ut P a şa n ın teyze zadesi
liL P aşa , O sm anlı h a n e d a n ı ile b irlik te o ld u ğ u n u ilâve eder.
ta r ih sa h n esin e çıkan ve b ir b u çu k asır- M ahm ut P aşa küçü k iken an n esi ile
d a n b e ri en y ü k se k ilm iye m ak am ı ve b irlik te Novo B ro d o ’d an S e m e n d re ’ye
veziriâzam lık m evkiini e lle rin d e tu tm u ş giden yol ü zerin d e lim ere d an M ehm et Ağa
Ç a n d arlı ailesinin F atih M ehm et zam a­ ta ra fın d a n esir ed ilm iştir. M ehm et A ğanın
n ın d a k i m üm essili idi. Ç a n d arlı H alil P a ­ id a re sin d e tah sile b aşlıy an M ahm ut bilâ-
şa, İkinci M u rad 'm ikinci defa ta h ta geç­ h a ra İkinci M ıırad’a tak d im ed ilm iştir.
m esin i tem in ettiğ i sıra d a genç h ü k ü m ­ E d irn e sa ra y ın d a bir m ü d d e t ta h s il ve
d a r S u lta n M ehm ed’in k en d isin e gizliden te rb iy e g ö ren M ahm ut 1451 den sonra
k in b eslem esin e sebep >olm uştu. Ç andarlı İkinci M ehm ed’in te v e c c ü h ü n ü k azan m ış­
H alil P a ş a ’n ın a s k e rle r ve b ir k ısım dev ­ tır. F a tih ’in m aiy etin d e m u h areb ey e ilk
le t ricali üzerinde k u v v etli b ir nüfuzu d efa İsta n b u l k u şa tm a sın d a iş tira k eden
m e v c u ttu . B unun için İkinci M ehm et 1451 M ahm ut P aşa, zekâ ve k ab iliy etin i gös­
de ik in ci defa ta h ta geçince b irk a ç se- te rm e k te devam e ttiğ in d e n p ad işah ın
n e d e n b e ıi kin beslem esin e rağ m e n H a­ b u n d a n so n rak i se fe rle rin d e de u m u m i­
lil P aşa y ı y in e voziriâzam lıkta tu ttu . M e­ y e tle b e ra b e r b u lu n m u ştu r. B e lg ra d m u ­
tin d ah ilin d e çok uzun şekilde b ah sed il­ h a sa ra sın d a k i şecaati ü zerin e vezirliğe
diği veçh ile, İsta n b u l'u n fe th i, üzerin e te r fi e ttirile n M ahm ut P aşa, bilhassa Sır-
F a tih M ehm et, H alil P aşa y ı önce h a p s e t­ b ista m n O sm anlı d ev letin e b a ğ lan m asın ­
tir d i so n ra da h a y a tın a son v e rd ird i. H a­ da büyük h izm etler ifa etm iştir.
lil P a şa n ın idam iyle O sm anlı ta rih in d e M ahm ut P aşa n ın ilk d e fa veziriâzam lı-
dev şirm e v e zirler devri açıldı. F a tih ’in ğa g etirilişi işi b ir hayli k a rış ık tır. F a ­
soıı sad razam ı K aram an ı M ehm et P aşa t ih ’in Ç an d arlı Halil P aşayı idam e ttir ­
h a riç d iğ e rle ri h ep k u l aslm dandı. d ik ten so n ra veziriâzam lığa k im i g e tir­
H alil P aşa n ın h ay atın a son verildiği m iş olduğu m eselesi m etin için d e m ü n a ­
zam an S üleym an ve İb ra h im ism in d e iki k aşalı şekilde izah edilm iş old u ğ u n d an
oğ lu k alm ıştı. S üleym an, bab asın d an p ek b u ra d a te k ra rın a lüzum g ö rü lm e m iştir.
az so n ra v e fa t etti. İb ra h im ise İkinci 468 ci sa y fad a an latıld ığ ı veçhile M ahm ut
B ayezid zam an ın d a 1498 y ılın d a veziriâ- P aşa veziriâzam lığa 1455 te g e tirilm iş o-
zam lık m ak am ın a g etirild i. İb rah im P aşa, lab ilir. İlk veziriazam lığı 1467 y ılın a ka­
Ç a n d arlı ailesinden gelen veziriâzam la- d a r s ü rm ü ştü r.
rııı so n u n c u su d u r. Ç a n d arlı Halil P aşa M ahm ut P aşa 1460 da F a tih 'in ikinci
ile b u ailed en gelm iş olan d iğ er şa h si­ M ora se fe rin d e y an ın d a b u lu n m u ştu r.
y e tle rin m ez a rla rı İzn ik ’ted ir. M istra (İsparta) nm m u h a sa ra sı sıra s ın ­
Mahm ut Paşa
da d esp o tu teslim olm ıya ik n a eden o-
du r. M ahm ut Paşa F a tih ’in A m asra, Si­
F a tih S u ltan M ehm ed’in v eziriazam ları­ nop ve T rabzon s e fe rle rin e de iş tira k
n ın en k ıy m etlilerin d en d ir. D evşirm elere etm iştir. A m a sra 'n ın zap tı sıra s ın d a
d ah il olan M ahm ut P aşa n ın aslı h a k k ın ­ bu şe h rin önü n e gelm iş olan Os­
da m u h te lif k ay n ak lard a çeşitli k a y ıtla r m a n lI don an m asın a M ahm ut P a şa ' k u ­
m e v c u ttu r. K ritovıılos onun b ab asın ın m an d a etm iş, S inop’ıı denizden s ık ış tıra ­
m u te b e r bir R um ailesin d e n geldiğini; c a k donanm ayı da yine M ahm ut P aşa
P h ra n tz e s onun S ırp b ir an n e ile Rum h azırlay ıp sevketm iîjtir. T rabzon se fe rin e
b ir b a b a n ın evlâdı old u ğ u n u , M artin u s de p ad işah la b irlik te iştira k ed en M ah­
C ru siu s ise, M ahm ut P a şa n ın an a cih e­ m u t P aşa , 1462 de E flâk se fe rin d e de y i­
tin d e n B izans’ın büyük a ile le rin d e n M ar- n e p ad işah a re fa k a t etm iştir. M idilli’n in
ko Y a g a ri’niıı S ırb ista n d a b u lu n a n to r u ­ zaptı sırasın d a donanm aya k u m an d a
n u o ld u ğ u n u ve T rabzon İm p a ra to ru n u n ed en M ahm ut P aşa n ın en m ü h im m u ­
b a ş m ab eyincisi m e şh u r âlim G eorgios v a ffa k iy e tle rin d e n birisi de B osna’n ın

656
 fe th i s ıra s ın d a g ö rü lm ü ş tü r. B osna k ıra lı
S te p h a n T o m aseviç’i te slim ala n M ah­
m u t P a şa d ır. 1464 k ışın d a M acar se fe ri­
n e çk an M ah m ut P a şa , g iriştiğ i h a r e k â t
neticesinde,, M a c a rla rı İzvornik ö n ü n d en
çek ilm ey e m e c b u r b ıra k m ış, 1466 y ılın ­
da da F a tih M ehm ed’le b e r a b e r A rn a ­
v u tlu k h a r e k â tın d a b u lu n m u ştu r.
M ah m u t P aşa K a ra m a n o ğ u lla rın a k a r ­
şı y a p ılan h a r e k â tta da vazife alm ış, b u
a ra d a K a ra m a n ’dan İsta n b u l’a n ü fu s n a k ­
led ilm esi m eselesin d e r ü ş v e t ith a m ı a l­
tın d a p a d işa h ın gözü n d en d ü şm ü ştü r. F a ­
k a t b ir m ü d d e t so n ra d o n an m an ın b a ş ı­
n a g e ç irile n M ahm ut P aşa , 1472 y ılın d a
ik in ci d efa v eziriâzam o lm u ştu r. F a tih
M eh m et U zun H asan ’a k a rşı se fe re k a r a r
v erd iğ i zam an eh liy e tli b ir kim seyi ve­
ziriâzam y ap m ak is te rk e n M ahm ut P a ş a ­
yı se çm iştir. O nun ikinci d efa veziriâzam -
lığ a g e tirilm e sin d e , eski h iz m e tle rin e ilâ ­
v e te n d o n an m a k u m a n d a n ı sıfa tiy le Ağ-
rib o z a d a sın ın fe th in d e g ö ste rd iğ i g ay ­
r e tin h issesi b ü y ü k tü r.
M ah m u t P a ş a O tlukbeli m u h a re b e sin d e
d e b u lu n m u ş, b u z a fe rd e n so n ra , k e n d i­
sini çek em ey e n h a s ım la rı ta ra fın d a n p a ­
d işa h ın g ö zü n d en iyice d ü şü rü lm ü ştü r.
N eticed e, ö n ce Y ed ik u le’ye h a p sed ilen
M ah m u t P a şa , b ilâ h a ra b o ğ d u ru lm u ş tu r
(1474). Z ağanos P a şa n ın ik in c i kızı ile
evli olan M ah m u t P a şa n ın b u k a d ın d a n
A li B ey ism in d e oğlu vardı.
M a h m u t P aşa , âlim ve fâzıl b ir zattı.
H a lk ın fazlaca sevgisini kazan m ıştı. Â-
lim v e s a n a tk â rla rı k o ru rd u . A li K uşçu
ile b irlik te S ahn-ı se m an ve T etu m m e
m e d re se le rin i o te ş k ilâ tla n d ırm ıştı. K en­
disi ay n i zam an d a şaird i. T ü rk ç e ve
F a rs ç a şiirle r y azm ış ve b u n la rla da za­
m a n ın d a ş ö h re t k azan m ıştı. H a y ır ve h a ­
s e n a tı çok sev erdi. İsta n b u l’da ve A n a­
dolu ile R u m eli’n in bazı şe h irle rin d e b ir
çok h a y r a t b ıra k m ış olan M ah m u t P a şa ­
n ın İ s ta n b u l’da k e n d i a d ı ile a n ıla n sem ­
tin d e câm i, h am am , m e k te p , çeşm e, h an ,
te k k e v e 265 d ü k k â n d a n m ü re k k e p (san­
d al b e d estan ı) ça rşı; A n k a ra ’da M ahm ut
P a şa m esçid i, M ahm ut P a şa b e d e s ta n ı ve
b ir h a n ; B u rsa ’da b ir k e rv a n sa ra y ile
b ir m escid ; E d irn e ’de M ahm ut P a şa c a ­
m ii, H asköy’de h am am ve m e d re se , Sof­
y a ’d a cu m a m esçidi, sebil, m e d re se ve
h a n y a p tırm ış , b u n la ra da a y rı a y rı va­
k ıfla r ta h s is e ttirm iş tir.
657
Gedik Ahm e t Paşa
F a tih M ehm ed’in v eziriâzam ları içinde
M ahm ut P a şa d a n so n ra e n eh em m iy etli
şa h siy e t G edik A h m et P a şa d ır. Y eniçeri
o cağ ın d an y e tişm iştir. B a tı k a y n a k la rı
G edik A h m et P a şa n ın R um a slın d a n gel­
diğini, h a ttâ b a zıları daha ile riy e gide­
r e k P a le o lo g la r soyu ile ir tib a tı b u lu n d u ­
ğ u n u sö y le rle r. B azıları da A rn a v u t dev­
şirm esi o ld u ğ u n u b ild irirle r. Ç ağdaşı o-
la n b ir İta ly a n da S ırp a slın d a n g eldiğini
k a y d ed er.
M u h te lif m u h a re b e le rd e b ü yük h izm et­
le ri g ö rü len G edik A h m et P a şa n ın aslı
gibi, O sm anlI d ev letin d ek i hizm etin in
b a şla n g ıc ın a a it bilg iler de k ıt ve m u h ­
te liftir. O nun 1461 y ılın d a A nadolu b ey ­
lerb e y liğ in e ta y in in d e n so n ra k i d u ru m u
d a h a iy i b e llid ir. G edik A h m et P a şa A n a­
dolu B e y le rb ey i ta y in edildiği y ıl için d e
F a tih ’in A m asra, Sinop v e T rab zo n se­
f e rin e g id e rk e n G edik A h m et P a şa Ak-
k o y u n lu la ra a it k u v v e tle ri m ağ lû p etm iş,
o n u n b u m u v affak iy eti, U zun H asan’m
a n n esi S are H a tu n ’u F a tih ’in n ezd in e
g ö n d e rm e sin e se b ep o lm u ştu r.
G edik A h m et P aşa K aram an h a re k â ­
tın d a da vazife a lm ıştır. B ilhassa K a ra ­
m an o ğ u lla rın ın elle rin d e b u lu n a n İçel
k a le le rin in z a p tın d a m u v affak iy eti gö­
r ü lm ü ş tü r. A lâiye B eyi K ılıç A slan Beyi
de te slim alan o d u r. U zun H asan’m Os­
m anlI arazisin e g ö n d erd iğ i ta h r ip k u v ­
v e tle rin i p ü sk ü rtm e ğ e m e m u r edilen Ge­
dik A h m et P aşa ö nce b u n la ra m ağ lû p ol­
m u şsa da Ş ehzade M ustafa ve D av u d P a ­
şa ile b irle ş tik te n so n ra A kkoyunlu as­
k e rin i m ağ lû b en k açırm ay a m u v a ffa k ol­
m u ştu r.
O tlu k b eli m u h a re b e sin d e sağ k o la k u ­
m an d a e d e n Ş ehzade Bayezid-*in m aiye­
tin d e em salsiz b ir şe caatla ç a rp ışa ra k ,
O sm anlı o rd u su n u n b u c e n a h ın ın galibi­
y e tin e ve k a rşıs ın d a b u lu n a n U zun Ha-
sa n ’ın oğlu U ğ u rlu M ehm et B eyin inhi-
zam m a te s ir etm iştir. O tlukbeli s e fe rin ­
d en so n ra İçel bö lg esin e b ir d efa daha
g id en G edik A h m et P aşa , K aram an aile­
si m e n s u p la rın ı b ir d efa d a h a kım ılda-
n am ıy acak h â le g e tirm iş tir.
M a h m u t P a şa n ın azlinden so n ra veziri-
âzam lığa g e tirile n G edik A h m et P a şa n ın
m ü sta k ile n g iriştiğ i h a re k â tın en m ü h im ­
le rin d e n b iris i K ırım sa h ille rin d e k i Ce­
neviz k o loni ş e h irle rin d e n K efe, A zak ve
M enkup’u n z a p tıd ır. B u h a r e k â t n e tic e ­
 sıllı old u ğ u söylenir. Ü sküp san cak b ey i
sin d e K ırım h a n lığ ın ın O sm anlI d ev leti­
m e şh u r P a şa Y iğit’in k ö lelerin d en d ir.
n e -bağlanm ası da m ü m k ü n o lm u ştu r. K ı­
A nadolu B ey lerb ey liğ in e ta y in in d e n son­
r ım h a re k â tın d a n so n ra F a tih ’in Boğdan
r a d a h a fazla n a z a rı d ik k a ti celb etm iş
v e M orava se fe rin e de k a tıla n G edik A h­
ve ken d isi b ir ta k ım m ü h im işle rin h al­
m e t P aşa , 1477 de İşk o d ra ’n ın fe th in e m e.
lin e m e m u r ed ilm iştir. K rito v u lo s’un «Ta-
m u r edilm iş fa k a t b u se fe re g itm ek iste,
rih-i S u ltan M ehm ed Han-ı Sâni» isim li
m e d ifin d e n dolayı v eziriâzam lık tan azle­
e s e rin d e g ö rü len ve b a şk a h iç b ir kaynak
d ilerek R u m elih isarı’n a hapsedilm iş, onun
ta ra fın d a n tey id edilm eyen- b ir kayda
azliyle 24 se n ed en b e ri devam eden dev­ n az a ra n , İsta n b u l fe th in in a rk a sın d a n
şirm e v eziriazam lar d ev rin d e de b ir fa ­ Ç a n d a rlı H alil P a şa id am edilince, İshak
sıla y a r a tıla ra k v eziriâzam lığa T ü rk as­ P a şa veziriâzam lığa g e tirilm iş tir. L âkin
lın d a n K aram an î M ehm et P aşa tay in o- b u ih tim a l p e k zay ıftır. 467 ve 468 ci
lu n m u ştu r. sa y fa la rd a b e lirtild iğ i v eçh ile Ç andarlı-
n ın id a m ın d a n so n ra, İsh a k P aşa d an
G edik A h m et P aşa , İşk o d ra m u h a sa ra ­
ziyade Z ağanos P a şa n ın veziriâzam lı-
sı sıra sın d a H e rse k zâde A h m et P a şa n ın ğa g e tirilm iş olm ası ih tim a li d ah a fazla­
p a d işah n ezd in d ek i ta v a ssu tu ile h ap is­
dır. İsh a k P a şa n ın veziriâzam lığa g e tiri­
te n ç ık a rıla ra k d o n an m an ın b a ş ın a ge­ lişinin asıl b e lirli ta rih i 1470 tir. V e Rum
ç irilm iştir. D onanm a k u m a n d a n ı b u lu n ­ M ehm et P a şa d a n so n ra b u m ak am ın sa­
d u ğ u b u d ev red e K efalonya, Z an ta ve h ib i o lm u ştu r. G ünün b irin d e y en i b u lu ­
S a n ta m a v ra a d a la rın d a n , m ü te şe k k il Y u­ n acak v e sik a la rla İsh ak P a şa n ın Ç andar-
n a n a d a la rın ı zaptetm iş, 1480 y ılın d a da lı’dan so n ra v eziriazam n asb ed ild iğ i ta ­
İta ly a ’d a O tra n to ’ya çık arm a y a p a ra k bu h a k k u k ed e rse 1470 deki veziriâzam lığı
şe h ri ve c iv arın ı a lm ıştır. ikinci veziriâzam lık o la c a k tır. K aram an î
M ehm et P a şa n ın ö ld ü rü lm esin d en so n ra
F a tih M ehm ed’in ö lü m ü n d en so n ra İs­ İkinci B ayezid ta r a fın d a n veziriâzam
ta n b u l’a çağ rılan G edik A h m et P aşa , İ- n asb i da ü çü n cü sıra y ı işg al e d e c e k tir.
k in ei B ayezid ta ra fın d a n Cem ta r a f ta r ı
V eziriâzam olm adan önce u zu n m ü d d et
o la ra k zan altın d a tu tu ld u ğ u n d a n 18 a-
A nadolu B eylerbeyliği etm iş olan îsh a k
r a lık 1882 d e E d irn e ’de id am ed ilm iştir.
P a şa n ın İnegöl’de m ed resesi, İsta n b u l’da
F a tih d ev rin d ek i m u h a re b e le rin b ir ço­ cam ii ve nam iyle an ılan m ah allesi, S ela­
ğ u n u n k azan ılm asın d a hissesi b u lu n a n n ik ’te im a re ti v a rd ır. İkinci B ayezid ta ­
G edik A h m et P a şa , m u k te d ir Dir k u m an ­ ra fın d a n son sa d raz am lığ ın d an azledilin­
d an , c e s u r b ir in sa n d ı. M e rt ve d ü rü st ce S elânik san cağ ın a g ö n d erilen İsh ak
ta b ia tlı idi. H ayli h aşin ta b ia tlı o lan G i- P aşa b ir kaç sen e so n ra b u ra d a ölm üş­
d ik A h m et P aşa , fik ir v e k a n a a tla rın ı tü r.
sak lam ıy acak k a d a r fik re n c e s u r d av ra­
n an , b u n a m u k ab il k in d a r ve hasis olan Rum M ehm et Paşa
b ir kim se idi. O nun id am ı a sk er ve halk F a tih ’in v e ziriâzam ların d an olan R um
a ra sın d a d erin b ir te e ssü re , ulsm â sınıfı M ehm et P aşa , ta r ih te y erleşm iş n a m ın ­
ile T ü rk a r is to k r a t zü m resi arasın d a d an da b e lli olduğu ü zere, R um aslın d an
m em n u n iy ete se b e p o lm uştu. Z ira ule­ g elm edir. K urnaz, h a ttâ d ah a y e rin d e
m a sın ıfı, G edik A iım et P aşa y ı, M ustafa b ir tav sifle h ile k â r b ir şahsiyet, olan
P a şa n ın k a n m a girm ek le ith a m ediyor, R um M ehm et P aşa y ı eski O sm anlı ta r ih ­
d e v şirm elerin o zam anki e n n ü fu zlu şah­ çileri hiç te h a y ırla y ad etm ezler. B ilhas­
siy e tin in o rta d a n k a lk m a sın ı k e n d i zavi­ sa  şık P aşa zâd e’n in kalem in d e «İt gibi
y e le rin d e n m em n u n iy et verici k a b u l edi­ boğdurulduğus' söylenm ek su re tiy le T ürk-
y o rla rd ı. m ü slü m an h alk ın R um M ehm et P aşay a
k a rş ı h issiy atı dile g e tirilm iştir. K a ra ­
G edik A h m et P aşa , İsta n b u l’da ham am , m a n h a re k â tın a m e m u r edildiği zam an
cam i v e m e d re se , A fy o n k a ra h isa r’da im a­ h a lk a çok zulüm yapm ış, 1470 de veziri-
r e t, m ed rese ve k ü tü p h a n e y a p tırm ıştı. âzam lık tan azli de b u yüzden o lm u ştu r.
İsta n b u l’u n G edik P a şa diye a n ıla n sem ­ R um M ehm et P a şa yalnız azille de kal-
t i b u ism i onun n a m ın d a n a lm ak tad ır. m ıy a ra k id am ed ilm iştir. B u b ak ım d an
k e n d isi O sm anlı ta rih in d e id am edilen
İshak Paşa
v eziriâzam larm İk in cisid ir. Â şık P a şa zâ­
F a tih M ehm ed’in veziriâzam larından de ta r a fın d a n İsta n b u l’da R u m la rı ekse­
olan İshak Paşanın Sırp veya İlliryalı a­ riy e tte , T ü rk le ri de e k a lliy e tte bırakm a-
—»

658
y a u ğ ra şm a k la ith a m ed ilen R um M eh­ len D avud P a şa n ın b u m u am eley e m a n ız
m e t P aşa n ın Ü sk ü d ar’d a cam i, im a r e t ve k a lm a sın ın se b eb in in , A k k o y u n lu lard an
m e d re se si v a rd ır. Göde A h m et B eyin b ird e n b ire İsta n b u l’­
d an k açm asın d a b u n u n ih m alin e h am led il­
K aram anı M ehm et Paşa m iş b u lu n m a sı k u v v etle m u h te m e ld ir.
F atilh’in v eziriâzam ları iç in d e Ç andar- D av u t P aşa veziriâzam lık tan azlolunca
lı’d an so n ra T ü rk n e slin d e n gelen y eg â­ se n ed e 300 b in akçe te k a ü d iy e ile Dim e-
n e sim ad ır. M evlâna C elâleddin-i R um î ta k o ’da ik a m e te m e m u r edilm iş, iki se n e
n e slin d e n g elen M ehm et P aşa , K a ra m a n ­ so n ra da (ekim 1499) b u ra d a ö lm ü ştü r.
D ev rin d ek i v e z irle rin en z en g in lerin d en
lı olm ası dolay ısiyle «K aram anî» diye a-
olan D avud P a şa n ın İsta n b u l’da k e n d i
n ıld ığ ı gibi, u z u n m ü d d e t tev k iî (nişancı)
a d ı ile a n ıla n se m tte câm i im a re t, m e d ­
lik v azifesin d e b u lu n m a sı b a k ım ın d a n
re se , m e k te p ve çeşm esi v a rd ır. D avud
«Tevkiî M eh m et Paşa» diye de an ılır. İl­
P a şa n ın ad ı ile an ılan «Davud P a şa sa h ­
m iy e sın ıfın d a n y etişm iş, m ü d e rris lik te n
rası» n ın O sm anlı ta rih in d e h u su sî b ir
N işan cı olm u ş, 1477 y ılın d a da G edik A h­
ö n em i m e v c u ttu r. A v ru p a ta r a fın d a ya­
m e t P a şa n ın y e rin e v eziriâzam ta y in e-
p ıla c a k s e fe rle re çık ılırk e n p a d işa h ın
d ilm iştir.
tu ğ la rı b u ra y a d ik ilird i. B öylece p a d işah
K a ra m a n î M eh m et P a şa A rap ça b ir Os­ veya se rd ar-ı e k re m n a s b ed ilen veziriâ-
m anlI ta r ih i yazm ış, b u b a k ım d an da i- z a m ların k u m a n d a sı a ltın d a s e fe re işti­
sim y a p m ıştır. «K anunnam e-i Al-i Os­ r a k ed ecek k a p ık u lu a sk eri için D avud
m an» diye an ılan F a tih K an u n n am esi b u ­ P a şa s a h ra s ı ilk k a r a r g â h o lurdu. P ad i­
n u n v eziriâzam lığ ı zam an ın d a te d v in e- şah s e fe re iş tir a k etm ezse se fe re çık an
d ilm iştir. F a tih 'in ö lüm ü de M ehm et P a ­ o rd u y u ve sancak-ı ş e rifi b u ra d a te şy i
şa n ın v eziriâzam lığ ı sıra s ın d a v u k u b u l­ e d e r, d ö n ü şte de ay n i y e rd e k a rşıla rd ı.
m u ştu r. K en d isi Ş ehzade C em ’e ta r a f ta r
o ld u ğ u n d an o n u n p a d işa h lığ ın ı te m in e t­ H e rse k zade A h m e t Paşa
m ek istem iş, n e tic e d e v a z iy e tte n h a b e r­
Üç d e fa İk in ci B ayezid zam an ın d a, ik i
d a r o la n y e n iç e rile r ta r a fın d a n ö ld ü rü l­ d efa d a Y avuz Selim zam an ın d a veziri-
m ü ştü r. âzam lık m a k a m ın a g e tirilm iş olan H er­
K a ra m a n î M eh m et P a şa n ın İsta n b u l’da se k zâde A h m e t P aşa , H e rse k d ü k a sı
K u m k ap ı se m tin d e N işancı cam ii diye S te fa n K o sariç’in o ğ lu d u r. S ainte-S abbas
y â d e d ile n cam ii v a rd ır. K endisi de b u d u k a sı diye de a n ıla n H e rse k d u k ası
cam in in y a n ın d a m e d fu n d u r. S te fa n K osariç, T ü rk h â k im iy e tin in Bos­
n a ’y a u zan d ığ ı sıra d a k ü ç ü k oğlu n u F a ­
D a v u d Paşa t ih ’in sa ra y ın a r e h in e v erm işti. İşte b u
îs h a k P a şa n ın 1482 de azli ü z e rin e ve- çocuk islâ m iy e ti k a b u l e d e re k A h m et is ­
ziriâzam lığ a g e tirilm iş olan D avud P a şa m in i alm ış ve iyi b ir T ü rk te rb iy e si gö­
A rn a v u t d ev şirm elerin d en d i. İk in ci Ba* r e r e k istik b a lin şö h re tli sa d ra z a m la rı a-
y e z id in v eziriâzam ları için d e b u m akam ı ra s ın a k a rışm ıştır.
a ra lık sız o la ra k e n u zu n m ü d d e t işg a l H ersek d ü k asın m oğlu olm ası b a k ım ın ­
e d e n D avud P a şa d ır. F a tih zam an ın d a d an H ersek z âd e diye a n ıla n A h m et P a ­
sa n cak b ey liğ i, A n ad o lu b ey lerb ey liğ i, şa, F a tih zam an ın d a m îr-i alem lik etm iş,
R u m eli b ey lerb ey liğ i e d e n D avud P aşa F a tih ’in İşk o d ra se fe rin d e b u lu n m u ş, İ-
R u m eli v e A n ad o lu ta ra fın d a ce re y a n e- k in ci B ayezid zam an ın d a y ü k selm ey e d e ­
d en m u h a re b e le rd e b u lu n m u ştu . O tluk- vanı e d e re k 1484 de A n ad o lu b e y le rb e y ­
b eli m u h a re b e sin d e o rd u n u n p iş ta r k ıs­ liğ in e g e tirilm iş tir. K ö lem en lerle 1486 da
m ın a k u m a n d a etm işti. İk in ci B ayezid’in y a p ıla n m u h a re b e d e e s ir düşen H e rse k
c ü lu su sıra sın d a R um eli B ey lerb ey i id i, zâd e A h m et P a şa K a h ire ’ye g ö tü rü le re k
1482 d e R um eli B ey le rb ey liğ in d en a lın a ­ b e ş ay, v e y a h u t ta b ir se n e k a d a r Mı­
r a k y e rin e Y ah y a P a şa tay.in edildi; G e­ s ır ’da tu tu lm u ş tu r . M ısır'd an d ö n ü şü n ü
d ik A h m et P a şa n ın k a tli ü z e rin e ise m ü te a k ip k ap tan -ı d e ry a lığ a g e tirile n
k en d isin e v e zirlik te v c ih o lu n d u . A h m et P aşa , 1489 da te k r a r A nadolu
D av u d P a şa veziriâzam b u lu n d u ğ u s ı­ b e y lerb ey i olm uş, b u vazifeyi y ap m ak ­
ra d a , b irisi 1492 de p ad işah la b irlik te A r­ tay k e n v ezirlik pâyesi v erilm iş, D avud
n a v u tlu k h a re k â tın a , d iğ eri de 1487 y ı­ P a şa n ın azli ü z e rin e de 1497 m a rtın d a
lın d a s e rd a r sıfa tiy le M em lûklere k a rşı ilk d e fa veziriâzam lığa g e tirilm iş tir. H er­
o lm ak ü z e re ik i d efa s e fe re ç ık m ıştır. se k zâd en in b u ilk sad râz am lığ ın ın 904
8 m a r t 1497 de v eziriâzam lık tan azledi­ senesi m u h a rre m in e (19 ağ u sto s - 18 ey-
—>

659
 -> —>
lu l 1498) k a d a r devam e ttiğ i an laşılm ak ­ ki ta r ih le r m ü tte fik tir. İb ra h im P aşa İs­
ta d ır. B irin ci veziriâzam lığm dan azlinden ta n b u l’da M ercan yo k u şu n d a cam i, m e d ­
so n ra k a p ta n p aşalığ a ta y in edilen H er­ re se , m ek tep , S ara ç h a n e b a şm d a b ir h a ­
sek zâd en in , 1503 te H ad ım A li P aşad an m am (yol aç ılırk e n y ık tırıla n ç ifte h a ­
so n ra ik in ci defa 1511 se n esin d e de ti- m am ), İznik’te b i r cam i, K astam o n u ’da
çü n cü d efa veziriâzam lığa g etirild iğ i gö­ b ir m ed rese y a p tırm ış tır.
rü lm e k te d ir.
Mesih Paşa
İk i d efa da Yavuz Selim ta ra fın d a n
v eziriâzam y ap ılan H ersek zâde A h m et H am m er’in b a tı k a y n a k la rın a istin a d e n
P aşa 1518 se n esin d e v e fa t e tm iştir. Os­ Rum aslın d an h a ttâ R u m la rın P aleolog
manlI h a n e d a n ın d a n kız a la ra k dam ad h a n e d a n ın d a n gelm iş o ld u ğ u n u b ild ird i­
da olan H ersek zâde A h m et P a şa d e ğ e r­ ği M esih P aşa, esas itib a riy le F a tih za­
li b ir d ev let ad am ı idi, m a n ın d a y etişm iş şa h siy e tle rd e n d ir. G e­
dik A h m et P aganın veziriâzam lığa g e ti­
Ç an d arlı İb rah im Paşa
rilm esi ü z erin e o n u n y e rin e donanm a
O sm anlı d e v letin in k u ru lu ş d ev rin d e k u m an d an lığ ın a tay in edilm iş b u lu n a n
b ü y lik h iz m e tle r if a e tm ij olan m eşh u r M esih P a?a b ilâ h a ra v ezir rü tb e siy le ,
Ç a n d arlı ailesin d e n gelen veziriâzam ların R odos’un fe th in e m e m u r edilm iş ise de,
so n u n c u su d u r. İlm iye sın ıfın d a n y e tiş­ b u ra d a y a p tığ ı m u h a re b e le rd e m u v a ffa ­
m iş olan İb ra h im P aşa , F a tih M ehm et, k iy e t te m in edem em iş, dolayısiyle de a-
b ab ası H alil P aşa y ı id am e ttird iğ i sırad a d an ın fe th in i sağ lıy a m a m ıştır. B u ra d a n
E d irn e k ad ısı b u lu n u y o rd u . H alil P aşa­ d ö n d ü k te n so n ra v e z a re tte n azled ilerek
n ın id a m ı ve m a lla rın ın m ü sa d e re si üze­ G elibolu san cak b eyliğine g ö n d e rile n
rin e o ğ u lları S üleym an ve İb ra h im Çele- M esih P aşa , İkinci B ayezid zam an ın d a
b ile r b ir m ü d d e t n ik b e te u ğ ra m ışla rsa 1499 y ılın d a veziriâzam n asb ed ilm iştir.
da b ilâ h a ra m a lla rı ia d e ed ilm iştir. Sü­ M esih P aşa , Ç a n d arlı zâde İb ra h im P a ­
ley m an Çelebi, b a b asın ın id am ın d an şa n ın v e fa tı ü z e rin e v eziriâzam tay in e-
so n ra p ek ıızun y aşam am ıştır. İb rah im d ilirk e n divanda v ezir b u lu n u y o rd u . Me­
P a şa n ın 1461 de E d irn e k ad ısı, 1465 de sih P aşa 1501 y ılın d a G alata’d a b a r u t
k azask er b u lu n d u ğ u , 1474 de de v ezirlik ­ m ahzenine isa b et eden b ir y ıld ırım n e ­
le A m asya valisi Ş ehzade B ayezid’in la ­ ticesi çıkan y an g ın ın sö n d ü rü lm esi işle­
la lığ ın a tay in edildiği g ö rü lm e k te d ir. rin e n e z a re t e d e rk e n b e ra b e rin d e b u lu ­
n a n G alata k ad ısı ile b irlik te y ü k se k b ir
Şehzade lalalığ ın a ta y in in i m ü teak ip
y e rd e n düşm üş, b ir iki g ü n so n ra da öl­
Bayezid’e in tisa p ed en ve o n u n A m asya-
m ü ştü r.
d a k ıy m etli şa h ısla rd a n m ü te şe k k il m u­
h iti a ra sın d a y e r alan İb ra h im P aşa , Fe- H adım A li Paşa
n a rî zâd e A h m et Bey (Paşa) n m şehza­ A k h a d ım la rd a n olan Ali P a şa aslen
de la la lığ ın a tay in in e k a d a r A m asya’da S araybosna k azasm a b a ğ lı D rozgom etva
k a lm ıştır. k ö y ü n d en olup b a b asın ın a d ı D obreşin-
B ayezid p a d işah olunca v ezir r ü tb e ­ dir. D ev şirm e su re tiy le alın ıp y e tiş tiri­
sin d e b u lu n a n İb ra h im P aşa , H ersek zâ­ le n Ali P a şa b ab ü ssaâd e ağ a sı ik e n İk in ­
de A h m et P a şa n ın ilk veziriâzam lığm - ci B ayezid’in cülûsu ü zerin e K aram an
d an azli ü z erin e 1498 de ikinci v ezirlik­ b ey lerb ey liğ i ile sa ray d ışın d a ilk vazife­
te n sad razam lığ a g e tirilm iştir. 1499 sen e­ y e tay in ed ilm iştir. 1485 te B oğdan voy­
sin d e p a d işah İkinci B ayezid ile b irlik te v od asın ın A k k irm a n ’ı g eri alm ak iste m e ­
İn e b a h tı se fe rin e iş tira k etm iş olan İb ­ si ü zerin e R um eli b ey lerb ey i sıfa tiy le
r a h im P aşa b u lim an ın alın d ığ ı g ü n le r­ E flâk h a re k â tın a m e m u r ed ilen ve b u r a ­
d e o rd u g â h ta v e fa t e tm iş tir (ağustos d a b a ş a rı g ö ste re n H adım A li P a şa d aha
1499). N âşı İznik’e g ö tü rü le re k b ab asın ın önce S em en d re ve İşk o d ra k u m a n d a n ­
tü rb e sin e d efn ed ilm iştir. lık la rın d a da b u lu n m u ştu r. Rum eli, bey ­
le rb e y i ik e n 1488 de k e n d isin e v e z â re t
İb ra h im P a şa n ın o ğ u lla rın d a n H üseyin
tev cih ed ilen A li P aşa , ayni se n en in yaz
ve İsa P a şa la r on a ltın c ı a s ır o rta la rın a
m evsim inde M em lûklere k a rşı şevkedir
d o ğ ru b ey lerb ey lik rü tb e s in e k a d a r y ü k ­
len k a ra o rd u su n a k u m an d a e tm iş, Mem-
se lm işlerd ir. Ç a n d arlı ailesin in a h fa d ı
lû k le rle A d an a y ak ın ın d a A ğ aça y ırı m u­
zam anım ıza k a d a r devam etm iştir. Bu
h a re b e s in d e m ağlûp o la ra k L â re n d e ta ­
a iled en g elen v eziriâzam ların so n u n c u su
r a fla r ın a çek ilm iştir.
o lan İb ra h im P a şa n ın cö m ert, iyilik se­
v e r v e m ü d e b b ir b ir in sa n o lduğunda es- H adım Ali P aşa 1500 y ılın d a M ora’da-
—>

660
 E n d ü lü s M ü slü m a n la rın ın
y a rd ım ta le b i
1486 s e n e s in n s o n la rın d a ve 1487 yılı
b a ş la r ın d a b âz ı d e v le tle rin e lçileri S u l­
ta n B a y ez id ’i z iy a re t e tm işti. B u n la rın
a r a s ın d a en fa z la d ik k a t çe k e n i I s p a n ­
ya’daki m ü s lü m a n B eni A h m e r d e v le ti­
n in elçisi idi. B eni A h m e r’in elçisi, o
d e v rin m ü s lü m a n d e v le tle rin in en k u v ­
v e tlisi o la n O sm a n lı h ü k ü m e tin d e n y a r
d ım istiy o rd u . İ s p a n y a ’d a k i m ü s lü m a n
h ü k ü m e tin in so n h ü k ü m d a rı o la n O n b i-
rin c i E b u A b d u lla h M u h a m m e d ’in y o lla­
d ığ ı elçi, S u lta n B a y ezid ’e m a n z u m b ir
is tim d a tn â m e s u n m a k ta y d ı. M e şh u r ş a ir
E b’u l B ek a S a lih b in S e rif’in k a le m in d e n
çık m ış o la n b u is tim d a tn â m e d e , I s p a n ­
y a ’d a k i m ü s lü m a n la r m ıs tır a b ı dile g e ti­
rilm e k te , y ed i a s ırd a n b e ri h â k im o ld u k ­
la r ı to p r a k la r d a n a tılm a k ü zere b u lu n ­
d u k la rı b e lirtilm e k te ve b u n u n iç in k e n ­
d ile rin e y a rd ım e lin in u z a tılm a s ı r ic a o-
lu n m a k ta y d ı.
B e n i A h m e r e lç isin in a n la ttığ ı veçh ile
E n d ü lü s m ü s lü m a n la rı h a k ik a te n m ü ş ­
k ü l g ü n le r y aşıy o rd u . İ s p a n y a ’d a k i so n
m ü s lü m a n d ev let B eni A h m e r de o r ta ­
d a n k a lk m a k te h lik e siy le b a ş b a ş a b u -
k i K o ro n k alesin in z a p tın a m e m u r ed il­
d iği sıra d a d iv an d a ik in ci v ezir ■bulunu­
y o rd u . M odon, K oron ve N avarin k a le le ­
rin in z a p tın ı sağ lıyan Ali P aşa , 1501 de
ilk d efa v eziriâzam oldu. 1503 de azledi­
lin ce H e rse k zâde A h m e t P a şa ikinci de­
fa sa d raz am lığ a g e tirild i. O nun 1506 da
azli ü z e rin e de ik in ci d e fa veziriâzam
n a s b e d ile re k 1511 y ılın d a ölü n cey e ka­
d a r b u m a k a m d a kaldı.
B ayezid’in şe h z a d e le ri a ra sın d a
m ed ’in h ü k ü m d a rlığ ın ı iste y e n v eziri­
âzam A li P aşa , B ayezid’d en ta h t ı zorla
alm ak iste y e n şehzade S elim ’le Ç orlu’da
ç a rp ış a ra k (1511) ona galebe çaldı. B u n ­
dan kısa b ir m ü d d e t so n ra A n ad o lu ’da
âsi Ş ah k u lu (Şeytankulu) n u n te n k ilin e
m e m u r ed ilen A li P aşa , Sivas ile K ay­
s e ri a ra sın d a A kçay m ev k iin d e y ap ılan
ça rp ışm a d a şe h it düştü.
H ad ım Ali P aşa , c e s u r b ir ask e r, âlim
v e fazıl b ir d ev let ad am ı idi. İlim ve
s a n a t a d a m la rın ı k o ru rd u . K o ru d u ğ u
—>
lu n u y o rd u . 711 se n e sin d e ilk m ü c a h itle ­
rin I s p a n y a ’y a a y a k b a s m a siy le b a şlı-
y a n İ s lâ m h â k im iy e tin in k ü ç ü lm ü ş
so n p a r ç a s ı d a sö n m e k ü ze re idi. İs -
p a n y a 711 d e n 756 y a k a d a r Ş a m ’d a k i
h a lif e le rin tâ y in e ttiğ i v a lile r t a r a f ı n ­
d a n id a re edilm iş, 756 d a m ü s ta k il E n ­
d ü lü s E m e v ileri d e v le ti te şe k k ü l e tti­
ğ in d e n İ s p a n y a m ü s lü m a n la r ım n B a ğ ­
d a t A b b asi h a lifle le ri ile a l â k a la n k e ­
silm işti. E n d ü lü s E m e v ileri h ü k ü m e ti
z a m a n ın d a İ s p a n y a ’d a esas s iy a si k u d ­
r e t İ s la m la r ın e lin d e idi. B u ü s tü n lü k
E n d ü lü s E m e v ile rin in çöküş ta r i h i o la n
1031 y ılın a k a d a r s ü rm ü ş tü . E n d ü lü s
E m ev i d e v le ti s o n a e rin c e T a v â if-i M ü -
lû k d e n ile n k ü ç ü k k ü ç ü k h ü k ü m e tle r
m e y d a n a çıkm ış, b u h a l İ s p a n y a ’d ak i
h ır is tiy a n la r ın y av aş y av aş is lâ m la r a -
le y h in e g en işle m esin e âm il o lm u ştu r.
T a v â if -i M ü lû k z a m a n ın d a L eon K ı­
r a lı A lfons m ü s lü m a n la r ı s ık ış tır d ığ ın ­
d a n A frik a ’d a k i B e rb e ri M u ra b ıtm d ev ­
le tin d e n y a rd ım iste n m iş, M u ra b ıtla r
İ s p a n y a ’d a h ır is tiy a n is tilâ s ın ı d u r d u r ­
m u ş la rs a d a b u r a s ın ı k e n d ile r in in b ir
e y a le ti h a lin e s o k m u ş la rd ı (1090). M u-
r a b ıtm d e v le ti in k ıra z b u lu n c a o n la ra
M u v a h id d in d e v le ti h a le f o lm u ş (1145),
a d a m la rın için d e en m e ş h u rla rı şa ir Me-
sihı ile ta rih ç i İd risi B itlisı’dir. İd risi
B itlisi m e ş h u r ta r ih in i ona ith a f e tm iş­
tir .
H adım A li P a şa b ir ta k ım h a y ra tın da
sa h ib id ir. D ivan y o lu n d ak i A tik Ali P a ­
şa cam ii ile c iv a rın d a m e d re se , m e k te p
im a re ti ve Z in c irlik u y u cam iini, k a r ş ı­
sın d a k i ç ifte h am am ı o y a p tırm ış , B i­
zans’ta n kalm a H ora kilisesi (Ka’riy e)n i
Ah- cam iye ç e v irttirm iştir.
Bib liyoğrafya : H am m er (M. A ta); D ev­
l e t i O sm aniye ta rih i, III. ve IV. c iltle ri.
İsm ail H akkı U zunçarşılı; O sm anlı ta rih i,
II. cilt. M ehm et S ü re y y a; S icilli Osm anl.
O sm an zâde T aib; H adikat-ül-vüzera. Ay-
v a n s a ra y lı H üseyin; Iladikat-ül-cevam î.
H oca S ad ed d in ; T a c ü tte v a rih . İb n K em al
(Ş e ra fe ttin T u ran ); T evarih-i Âl-i O sm an.
 şık p aşazâde; T arih . D u rsu n Bey; Ta-
rih -i eb iil fe th .
661
 M erk ezleri G ır n a ta ş e h ri
o la n B eni A h m e r d ev leti,
h ır is tiy a n ta z y ik in e ik i b u ­
çu k a s ır k a d a r m u k a v e m e t
e d eb ilm işti. F a k a t A ra g o n
K ıra lı K a to lik F e rd in a n d i-
le K a s tily a h ü k ü m d a rı İz a -
b e lla ’n ın izd iv acı n e tic e s in ­
de İ s p a n y a ’d a k i h ır is tiy a n
k u v v e tle r b irle şin ce , küçük
B en i A h m er h ü k ü m e ti b u n a
m ukavem et ed em ez h â le
d ü şm ü ş tü r.

K em al R eis’in İsp anya

sularına gönderilm esi
Is p a n y a m ü s lü m a n la r ın ın
y a rd ım ta le b i k a r ş ıs ın d a
G ırnaîa'd a Beni A h m e r devleti hüküm dar sarayı S u lta n B a y ezid ’in a lâ k a ve
Eifoamra'mn uzaktan görünüşü (son senelerdeki h a s s a s iy e t g ö ste rd iğ i a n la ş ı
vaziyeti) lıyor. Z i r a k e n d is in i b âz ı
iş le rd e n a lık o y d u ğ u n d a ş ü p ­
h e e d ilm iy e n k a r d e ş i C em o s ır a d a sa ğ
o la ra k F r a n s a ’d a b u lu n d u ğ u , a y rıc a h e ­
n ü z O sm a n lı d o n a n m a s ı B a tı A k deniz
s u la rın d a d o la şa c a k te c rü b e y i e d in m e d i­
ği h a ld e , İk in c i B ay ezid ’in İ s p a n y a s a ­
h ille rin e b ir filo g ö n d e rd iğ in e ş a h it o -
lu n m a k ta d ır. B u filo B ayezid d e v rin in
en m e ş h u r d en izcisi K em a l R eis’in id a ­
re sin d e se v k ed ilm iştir.
K em a l R eis’in İ s p a n y a s u la rın a g ö n ­
d e rilm e si; P irî R eis’in K ita b -ı B a h ri-
y e’sin e göre 1505 te , K â tip Ç elebi’n in
T a k v im -ü t-te v a r ih ’in e n a z a r a n 1490 da,
M u s ta fa C e n a b î’n in ta r ih in in R â g ıp P a ­
ş a k ü tü p h a n e s in d e k i n ü s h a s ın d a 1487
y ılın d a g ö ste rilir. B u ü ç d eğ işik ta r i h
a r a s ın d a n so n u n c u su n u T o p k ap ı S a r a ­
yı a rşiv in d e 6082 n u m a ra y a k a y ıtlı b ir
v esik a d a ta k v iy e e ttiğ in d e n K em a l R e­
is ’in İs p a n y a se fe rin i 1487 y ılın d a k a b u l
e tm e k g erekiyor. G erek M u s ta fa C e n a­
b î’n in ta rih in d e n , g erek se T o p k ap ı s a ­
ra y ı a rş iv in d e k i v e s ik a d a n , İs p a n y a s u ­
la r ın a g ö n d e rile n filo n u n b ir k o rs a n f i­
Elham ra sarayından bir ¡s görünüş. lo su o ld u ğ u an laşılıy o r. B u filo p a d iş a h ın
te n s ib i ile g ö n d e rild iğ in e göre, d em ek
k i o ta rih le r d e T ü rk k o r s a n la r ı ta m a ­
b u d e v le tin de çökm esi ü z e rin e İ s p a n - m e n ş a h s î teşeb b ü se m ü s te n it b aşıb o ş
y a ’d a h ır is ti y a n la n n h â k im iy e t s a h a ­ v az iy e tte d eğ ild ir. İc a b ın d a p a d iş a h ın
sı g enişlem iş, en n ih a y e t 1236 ta r i h in ­ em riy le h e r h a n g i b ir h a r e k e tte d e b u ­
d e n itib a r e n m ü slü m a n h â k im iy e ti k ü ­ lu n m a k ta d ır.
çük, f a k a t g a y re tli B en i A h m er d e v le ti­
n e in h is a r e tm iştir. B a şın d a b u lu n d u ğ u filo ile B a tı A k­

662
 d e n iz ’e y elk en a ç a n K e m a l R eis İ s p a n ­
y a s u la r ın d a b ir İs p a n y o l filo s u n u m a ğ ­
lû p e ttik te n so n ra , M a la k a ş e h rin i b a ­
sıp y a ğ m a la d ı ve ta h r i p e tti. B e n i A h-
m e r ’i y u tm a y a ç a lış a n h ır is tiy a n la r a
b öylece göz dağa v e re n K e m a l Reis, B a ­
tı A k d en iz’d e m e v c u d iy e tin i d a h a b ir
m ü d d e t h is s e ttirm e k te n g eri d u rm a d ı.
B u n d a n s o n r a C erbe a d a s ın ı k e n d isin e
h a r e k e t ü ssü o la ra k seçti. Ve b u ü s ­
s ü n d e n F r a n s a ve İ ta ly a s a h ille ri ile b a ­
tı A kdeniz s u la r ın a te h lik e le r sa çtı.
1491 y ılın d a «Bicâye»ye y a p tığ ı a k ın
n e tic e s in d e k e n d is in i b u m ın tık a d a t a ­
n ım a y a n k a lm a d ı. A ynı se n e iç in d e h a ­
re k e t ü s s ü n ü «B ona»ya n a k le d e n K e­
m a l Reis, o r a d a n ç ık ışla r y a p a r a k F r a n ­
s a s a h ille rin i ve İs p a n y a s u la rın d a k i
B a le a r a d a la rım v u rd u . B a tı A kdeniz-
d ek i so n c e v e lâ n ın d a n d ö n e rk e n M al-
t a ’y a b ir b a s k ın y a p a n K em a l R eis p ek
çok eşy a ile b irlik te M a lta h â k im in in
o ğ lu n u d a ele g eçirdi. B ü tü n b u h a r e ­
k e tle r in in s o n u n d a 1492 se n e sin d e G e­
lib o lu ’ya gelerek , y a p tığ ı işleri, k a p t a n - ı
d e r y a A rn a v u t S in a n Bey (G ü v eğ i S i­
n a n P a şa ) v a s ıta siy le p a d iş a h a a rz e t-
ti. İk in c i B ayezid, K e m a l R eıs’i b irç o k
h e d iy e le rle ve ta h s is a tın ı 50 ak çey e çı­
k a r m a k su re tiy le ta ltif e tti.
Endülüs m üsliim an ların ın âkıbeti
K e m a l R eis İ s p a n y a s u la r ın a k a d a r
u z a n a r a k b ir m ü d d e t iç in B a tı A kde­
n iz ’de. te h lik e y a r a tm a s ın a ra ğ m e n , İ s ­
p a n y a m ü s lü m a n la n n a d a ­
h a m ü e s s ir b ir y a rd ım d a
b u lu n u la m a d ı. N eticed e de
İ s p a n y a ’d a k i so n m ü slü m a n
d e v le ti B en i A h m e r 1492 y ı­
lı o c a k a y ın d a b ir m u a h e ­
de ile te s lim oldu. Y ap ılan
m u a h e d e ve te slim ş a r t l a r ı ­
n a göre is lâ m la r a f e n a m u ­
am ele ed ılm iy ecek ve c e m a ­
a t h a k la r ı ta n ın a c a k tı. L â ­
k in h ır is tiy a n la r o k a d a r t a ­
a s s u p la h a r e k e t e d iy o rlard ı
ki, d a h a te slim m u a m elesi
o lm a d a n is tik b a lin m ü slü -
m a n la r iç in fa z la c a k a r a n lık
o ld u ğ u b e lli o lu y o rd u . N ite ­
k im m ü s iü m a n la r m h a k la r ı­
n a r ia y e t sa d e c e üç h a f - Beni A h m e r devletine son
ta sü rd ü . B undan so n ra dinand ve zevcesi
663
e z iy e tle r b a şla d ı. K oyu b ir ta a s s u p ­
la h a r e k e t e d e n h ır is tiy a n la rın gayesi,
E n d ü lü s m ü s lü m a n la r ın m y a h ır is ti-
y a n lığ ı k a b u l e tm e le ri v e y a h u t t a bu
to p r a k la r ı b ıra k ıp g itm e le rin i te m in e t ­
m e k ti. Ş a y e t m ü s lü m a n la r k ü ltü r c e h ı-
r is tiy a n la r d a n ü s tü n o lm a sa y d ı o n la rı
alela ce le k o v m a la rı m ü m k ü n d ü , lâ k in
ilim , s a n a t e rb a b ın ın çoğu m ü s lü m a n -
la r d a n m ü te şe k k ild i. M ü s lü m a n la rın İ s ­
p a n y a to p r a k la r ın d a n alel acele u z a k ­
la ş tır ılm a s ı ilim , fe n a d a m ı ile s a n ’a t-
k â r b u h r a n ı y a r a ta c a k tı. B u seb ep le
'm ü s lü m a n la ra eziy ete d ev a m ed ilm ek le
b e ra b e r b eş o n se n e k a d a r k a tlia m yolu
tu tu lm a d ı. F a k a t 1520 s e n e sin d e n iti­
b a r e n m ü s lü m a n la r iç in İ s p a n y a ’d a k i
h a y a t çek ilm ez h a le geldi. N ite k im 1520
de B e le n siy e’ (V alen siy a) d ek i m ü s lü ­
m a n e rk e k le r k a tlo lu n d u , k a d ın ve ço ­
c u k la r d a e s ir edildi. B u v az iy e t k a r ş ı­
s ın d a b irç o k m ü s lü m a n im k â n b u ld u k ­
ç a A frik a k ıy ıla r ın a k a ç tı. 1568 ile 1570
y ılla rı a r a s ın d a m ü s lü m a n la r a r a s ın d a
İ s y a n a te şe b b ü s h a r e k e tle r i g ö rü lecek se
de b u n la r a çok şid d e tle m u k a b e le e d i­
le c e k tir. İ ş te ş id d e tin so n h a d d in i b u l­
d u ğ u b u d e v re d e O sm a n lı p a d iş a h la rı,
E n d ü lü s m ü s lü m a n la n n a elin i u z a t -
m a k ta n y in e g eri k a lm ıy a c a k v e C eza­
y ir B ey lerb ey i v a s ıta siy le İs p a n y a d a k i
m ü s iü m a n la r m e k serisi A frik a ’y a t a ş ı ­
n a c a k , b ir k ısım h a lk d a A d an a , T a rsu s
ve T ra b lu s ş a m ta r a f l a r ı n a y e rle ş tirile ­
cek ti. N ih a y e t 1609 se n e sin d e d e m e v ­
c u t m ü s lü m a n la rla , ta n a s s u r e d e n le r
veren A rago n kralı Katolik Fer-
Kastilya Kraliçesi İzabella.
ve Y a h u d ile r İs p a n y a to p r a k la r ın d a n
k a t ’î şekilde k o v u lu p ç ık a rtıla c a k la rd ır.
İş te b u s u re tle Is p a n y a 'd a k i m ü s-
lü m a n la rm son b a rın a ğ ı İk in c i B ayezit
z a m a n ın d a s ö n d ü rü lm ü ş oldu. B en i A h-
m e r’in so n h ü k ü m d a rı O sm an lI p a d i­
ş a h ın a m ü r a c a a t ed e rk en b ir h e y e t de
M ısır’d a k i M em lû k s u lta n ın a g ö n d er -
m işti. M e m lû k le rin d en iz k u v v e tle ri O s-
m a n lıla rın k i k a d a r d a h i o lm a d ığ ın d a n
o n la r d a B eni A h m ere fiilî b ir y a rd ım d a
b u lu n a m a d ıla r. M a a m a fih M em lûk S u l­
ta m E n d ü lü s'e y a rd ım edem em ek le b e­
ra b e r, o ra d a k i m ü s lü m a n la ra k a r ş ı t a t ­
b ik e d ile n m e zalim i ö n le m ek gayesiyle
siy a sî bazı te d b irle r a lm a k isted i.
c ü m le d e n b ir h a r e k e t o la ra k K a to lik
F e r d in a n d ve p a p a y ı te h d id ile, şa y e t
G ır n a ta m ü s lü m a n la r ın a te c a v ü z d e n
vazgeçilm ezse b ü tü n F ilis tin h ır is tiy a n -
la r ın ı K a m a m e k ilise sin e d o ld u ra ra k
k e stire c e ğ in i, S u riy e ve K u d ü s’e de h ı-
r is tiy a n la rı so k m ıy ac ağ ın ı b ild ird i. F a ­
k a t M em lûk s u lta n ın ın b u te h d id in in
h ır is tiy a n la r ü ze rin d e h iç b ir te siri ol­
m ad ı.
Bazı D evletlerden gelen elçiler
E n d ü lü s m ü s lü m a n la r m d a n gelen e l­
çid en b a ş k a m ü te a k ip y ılla rd a daha
b âz ı d e v le tle rin e lçileri de S u lta n B a-
y ezid ’i z iy a re t e tti. B u n la rın a r a s ın a P a p a n ¡n elin e d ü şm ü ş, b u n u n ü zerin e
V en ed ik elçisi de d a h ild i (1487). V ene­
d ik elçisi, yedi se n e ö n ce F a tih z a m a -
n ın d a a k te d ilm iş o la n m u a h e d e ile t e ­
essüs e d e n s u lh d e v re sin i v esile ittih a z
Fam agosta lim anının Onaltıneı asırda yapılm ış bir
(İtalyanca bir seyahat kitabından)
e d e re k h ü k ü m e tin in d o stlu ğ u n u ^ b ild i­
riy o rd u . V enedik h ü k ü m e ti İ ta ly a n
c u m h u riy e tle ri ü z e rin d e siy asi ve İ k ti­
sa d î ü s tü n lü k d â v a sın d a o ld u ğ u ve b u ­
n u te m in e tm e k için de m ü c a d e le d e n
geri d u rm a d ığ ı cih etle, bu c u m h u riy e t­
le rin e k serisi V en e d ik 'in a le y h ta rı idi.
B u b a k ım d a n O sm a n lIla rı V en ed ik lile­
r in a le y h in e ta h r ik e d e n le r v ard ı. O s­
m anlIları ta h r ik te M ilano d u k a sı en
b a ş ta geliyordu. İ ta ly a 'd a k i k ü ç ü k h ü ­
k ü m e tle rin V enedik a le y h in d e k i fa a li­
y e tin i P a p a ile b e r a b e r A lm an İ m p a r a -
toru_ M a x im ilian d a d e s te k le m e k te y ­
di. İş te bu v az iy e t k a r ş ıs ın d a en d işe
Bu h isse d e n V enedik h ü k ü m e ti İ s ta n b u l’a
elçi y o lla y a ra k O sm a n lIla ra d o st gö -
rü n m e y e ça lışm a k ta y d ı. 1487 d e V en e­
dik elçisin in İ s ta n b u l’a gelişi m ü n a s e -
b etiy le O sm a n lı h ü k ü m e ti K ıb rıs ’ın F a -
m a g o sta lim a n ın d a n is tifa d e m eselesin i
o r ta y a a ttı. F a k a t V enedik h ü k ü m e ti
O sm a n lIla rın b u ta le b i k a rşıs ın d a , M ı­
s ır lıla r la d o st o ld u ğ u n u b e y a n e d e re k
T ü rk d o n a n m a s ın ın F a m a g o s ta ’d a t e ­
v a k k u fu n a m ü sa a d e ed em iy eceğ in i i t i ­
z a r şe k lin d e b ild ird i.
Bu a r a d a İ ta ly a d a k i b ir ş e h irin h â k i­
m i S u lta n B ay ezid ’e e n te r e s a n b ir m ü ­
r a c a a t t a b u lu n m a k ta y d ı. M ü ra c a a t, İ-
ta ly a ’n m M a rc h e s (M arş) b ö lg esin d e
O sim o ş e h rin d e n g elm ek tey d i. B u ş e h ir
d e o r a n ın h a lk ın d a n b irisi b e ld e n in i-
d a re s in e m e m u r ed ilm işti. İş te ş e h rin
id a re sin i elin e alm ış o la n b u ad a m , b a ­
ş ın d a b u lu n d u ğ u beldeyi e tr a f m ta z y i­
k in d e n îK'.un m ü d d e t k o r u ­
m a y a m a i te d ir o la m ıy a c a -
g m ı a n la d ığ ın d a n , ş e h rin i-
d a re si k e n d i elin d e k a lm a k
şa rtiy le b u r a s ın ın b ir m a li­
k â n e şe k lin d e k a b u lü n ü S u l­
ta n B av ezid 'e te k lif e tm e k ­
tey d i. B u v a z iy e t k a r ş ıs ın ­
d a F lo ra n s a h ü k ü m e ti te lâ ­
şa d ü şe re k işin ta h a k k u k
s a f h a s ın a g irm e sin i ö n led i.
Z ira L orenzo dö Ivlediçi
T ü rk le r İ ta ly a ’y a g ird iğ i
ta k d ir d e b ir d a h a b u to p -
krokisi r a k la r d a n ç ık a rıla m ıy a c a -
ğ m ı h e s a p la m a k ta y d ı.
 İ ta ly a ’d a k i k ü ç ü k h ü k ü m e tle r ile V e­ K ıra lı se çilm işti. L ad islas 1495 te Os -
n e d ik a r a s ın d a k i re k a b e t g ittik ç e şid - m a n lıla r la o tu z se n e lik b ir m uahede
d e tle n d iğ in d e n , İ ta ly a n h ü k ü m e tle ri O s­ ak tey le d i. B u m u a h e d e n in şu m u lü n e
m a n lIla rı V en e d ik a le y h in e ta h r ik e d e ­ k a rd e ş i o la n L e h is ta n k ıra lım d a ith a l
v am e d iy o rla rd ı. N ih a y e t V en e d ik liler etm ek" iste d iy se de, O sm a n lı h ü k ü m e ti
b u n d a n fa z la c a ' k u şk u y a k a p ıla r a k İ s ­ L e h lile rin B o ğ d a n ’a te c a v ü z le rin i göz
ta n b u l’a y e n i b ir elçi g ö n d erm iy e k a r a r ö n ü n d e b u lu n d u r a r a k b u n a m u v a fa -
v erd iler. V en e d ik lilerin gayesi, O sm a n lı k a t e tm ed i. B u sen e z a r f ın d a L eh k ır a ­
h ü k ü m e ti n e z d in d e a le y h le rin d e e se n lı d a b iz z a t O sm a n lı p a d iş a h ın a b ir e l­
h a v a y ı d a ğ ıtm a k ve m ü n a s e b e tle ri iyi çi g ö n d e rm işti. G ö rü şm e le r s o n u n d a i-
b ir m e c r a y a so k m a k tı. B u n u n iç in İ s ­ k i d e v le t a r a s ın d a s u lh u n m u a h a f a z a -
t a n b u l’a A n d re a Z a n k a n i a d ın d a b ir s ın ı h e d e f t u t a n b ir a n la ş m a im z a la n ­
elçi y o lla d ıla r (1499). S u lta n B a y ez it b u dı. L e h lile r ile O sm a n lIla r a r a s ın d a ilk
elçiyi b ira z is tih f a f la k a b u l e tti. K a b u l m u a h e d e m a h iy e tin i ta ş ıy a n b u a n la ş ­
e s n a s ın d a H ersek zâ d e A h m e t P a ş a ile m a ik i d e v le t a r a s ın d a su lh ü ü ç sen e
V ezir İ b ra h im P a ş a ve Y ak u p P a ş a d a iç in te m in a ta b ağ lıy o rd u .
h a z ır b u lu n u y o rd u . N eticed e O sm a n lı İk in c i B a y ez it d e v rin in siy a sî m ü n a ­
h ü k ü m e ti, V en ed ik h ü k ü m e tin in a rz u ­ se b e t m e selele ri a r a s ın d a ü z e rin d e d ik ­
s u n u k a b u l e d e r g ö rü n d ü , esk i m u a h e ­ k a tle d u ru lm a s ı ic a p ed en b ir ta n e s i, ilk
deyi yeniledi. F a k a t a r a d a n çok z a m a n d e f a b ir R u s e lç isin in İ s ta n b u l’a g elm e­
g eç m e d en İ n e b a h tı se fe ri v u k u b uldu. sid ir. 1492 y ılın d a v u k u b u la n b u h â d i­
İ s ta n b u l’a gelen e lç ile r a r a s ın d a n a ­ se, T ü rk le rle R u s la r a r a s ın d a ilk d e fa
z a rı d ik k a ti c e lb e d e n le rd e n b iris i de s iy a sî m ü n a s e b e tin b a ş la n g ıc ın ı te şk il
M a c a r elçisi idi. M a c a r elçisi İ s ta n b u l'a e tm e si b a k ım ın d a n d a m ü h im d ir.
geldiği s ır a d a b ir T ü rk elçisi de Nöş - S u lta n B ay ezid ’iıı R u m eli h a r e k â tı
t a d ’d a k i k a r a r g â h ın d a M acar K ıra lı M a c a ris ta n ’ın m e ş h u r ve m u k te d ir
M a th ia s C o rv in ’i z iy a re t ediyordu. M a­ k ıra lı M a th ia s C orvin 1490 se n e s in d e
c a r elçisi, p a d iş a h ı z iy a r e tte n so n ra ö lm ü ş tü . M a th ia s C a rv in m e ş ru v a ris
k e n d isin e b ir h il’a t g iydirildi. S o n ra b ıra k m a d ığ ın d a n o n u n ö lü m ü M a c a ris-
m e m le k e tin e g itm ek ü zere İ s ta n b u l’d a n
ay rıld ı. S e m e n d re ’d en g e ç e rk e n b u r a n ın
k u m a n d a n ı M u s ta fa B ey ta r a f ı n d a n
m a iy e tiy le b irlik te ö ld ü rü ld ü . A slen b ir
S ırp lı o la n ve D e m e triu s Y aksic ism in i
ta ş ıy a n b u M a c a r elçisin e M u s ta fa B e­
y in böyle b ir m u a m e le y i lâ y ık görm esi
esk id en m e v c u t k in in d e n ile ri g eliy o r­
du. M u s ta fa Bey evvelce y a p ıla n m u h a ­
re b e le rd e n b irin d e M a c a ıia r a esir d ü ş ­
tü ğ ü z a m a n D e m e triu s Y aksic t a r a f ı n ­
d a n d işle ri k ırılm ış, k a rd e ş i de g ö zleri­
n in ö n ü n d e b ir şişe g eç irile re k b ir ate ş
ü ze rin d e k ız a rtılm ış tı. Bu sebeple, M u s­
t a f a Bey k a r ş ıs ın d a k i k im s e n in d o k u -
n u lm a m a s ı ic a p e d e n b ir elçi o ld u ğ u n u
b ile bile in tik a m h is le rin e gem v u r a -
m a d ı. M a a m a fih b u h a d is e d e n dolayı
İk in c i B a y ez it M a c a r k ir a lın a y en i b ir
elçi y o lla y a ra k b e y a n ı itiz a r eyledi.
M a c a r K ıra lı M a th ia s C o rv in ’in 1490
y ılın d a ö lü m ü ü z e rin e ik i d e v le t a r a s ın ­
d a y in e e lçiler te a t i edildi. M a th ia s
K c o rv in ’in y e rin e Y agellon a ile s in d e n M acar kralı Yedinci Ladislas
B o h e m y a K ıra lı Y edinci L ad islas M a c a r (Yagellon hanedanından)

665
t a n ’d a b ir t e f e n k a r ış ık lık la rın ç ık m a ­
s ın a sebep olm uş b u lu n u y o rd u . O sm a n ­
lIla rın B a lk a n la rd a k i e n m ü h im h a s m ı
o la n M a c a rla rın v a z iy e tle ri h u d u t k u ­
m a n d a n la r ı ve d olayısiyle h ü k ü m e t t a ­
r a f ın d a n d ik k a tle ta k ip edilm ek tey d i.
B u s u re tle M a th ia s C o rv in ’in ö lü m ü n ­
d e n so n ra , ç ık a n k a rış ık lık la r O sm a n ­
lIla r iç in b ir f ır s a t te lâ k k i edildi. Se -
m en d re k u m a n d a n ı H ad ım S ü le y m a n
P a ş a B e lg ra d ’ı k o la y lık la ele g eç ireb il­
m ek iç in o r a n ın k u m a n d a n ın ı b â z ı v a -
iö le rle O sm a n lIla r ta r a f ı n a çekm iye
g a y re t e tti. B u gaye ile B e lg rad m u h a ­
fızı olan» O ylak a d ın d a k i kum andana
b ir m e k tu p y a z a ra k B elg rad , A la c a h isa r
ve Izv o rn ik k a le le rin i te slim edecek o-
Âîirsa p a d iş a h ın a tif e tin e n a il o la ca ğ ın ı
ve k e n d is in in b u k a le le rin b ey liğ in e
i â y in ed ileceğ in i b ild ird i. O y lak H ad ım
S ü le y m a n P a ş a n ın m e k tu b u n a m ü s a it
te f s ir edileb ilecek şek ild e cev ap v e r in ­
ce, H ad ım S ü le y m a n P a ş a c e re y a n e-
d e n h â d is e le rd e n p a d iş a h ı h a b e r d a r e-
dere k , k e n d isi geldiği ta k d ir d e B el-
g ra d ’m te slim olab ileceğ i ih tim a lin e i-
ş a r e t e tti.
B u n u n ü ze rin e S u lta n B ayezit 10
m a r t 1492 de İ s ta n b u l’d a n F ilib e’ye h a ­
re k e t e tti. İ s ta n b u l’d a n h a re k e tin d e n
önce de d o n a n m a y ı A rn a v u tlu k s a h ille ­
rin e gö n d erd i. S u lta n B ay ezit B e lg rad
iç in se fe re ç ık m ak la b e ra b e r, ih tiy a tı
e ld e n b ıra k m ıy o r, B elg rad ta r a f ın d a b ir
ak silik z u h u r ed ecek o lu rs a A rn a v u tlu ­
ğ a y ü rü m ey i, böylece M a c a rla rla ç e tin
b ir m ü c a d e le y e g irm em ey i u y g u n b u lu ­
yordu. N ite k im S o fy a ’y a v a rd ığ ı z a m a n ,
B elg rad k u m a n d a n ın ın v a z iy e tin d e n
şü p h e le n e n M a c a rla rın o z a tı d e ğ iş ti­
re re k y e rin e b a ş k a b iris in i tâ y in e ttik ­
le rin i, M a c a r k ıra llığ ı m e se le sin in de
L e h ista n k ir a lın ın o ğ lu n u n tâ y in i s u r e ­
tiy le h a lle d ild iğ in i ö ğ ren d i. B u n u n ü ze­
rin e B e lg ra d ’a y ü rü m e k te n v azg eçen
S u lta n B ay ezit M a n a s tır ta rik iy le A r -
n a v u tlu ğ a y ü rü d ü . A rn a v u tlu k ta evvelce
ita a t in ta m te m in ed ilm ed iğ i b az ı y e r­
le rd e d e o to rite te sis edildi.
S u lta n B ay ezid ’e su ik a s t
S u lta n B ay ezit A rn a v u tlu k d ö n ü şü
M a n a s tır ’d a n P irle p e ’ye g id e rk e n b ir su i-
k a s te m a ru z k ald ı. Y o lu n d a r b ir y e r in ­
de k a le n d e r k ıy a fe tin d e b ir k im se o r ­
ta y a ç ık a ra k h a c c a g id e ce ğ in d en b a -
h isle ve s a d a k a iste m e k b a h a n e s iy le
p a d iş a h ın y a n m a y a n ın a so k u lm u ş ve
o a r a d a h a n ç e r in i ç ık a r a r a k B ay ezid ’i
ö ld ü rm e k is te m iş tir. K a le n d e r k ıy a fe ­
tin d e k i a d a m ın ta a r r u z u s ır a s ın d a p a ­
d iş a h ın y a n ın d a k i so la k la r k a ç m ış la r,
f a k a t o a n d a İs k e n d e r p a ş a y etişip
a tik d a v r a n a r a k su ik a s tç ın ın b a ş ın a
b ir k ılıç in d iriv e rm iştir. B öylece S u l­
ta n B ay ezit b ek le n m e d ik b ir a n d a ö -
lü m d e n k u rtu lm u ş tu r. S u lta n B ay ezit
b u su ik a s t ü z e rin e K a le n d e r, T o rla k ve
A b d a lla rın h u d u t d ışı ed il -
m e le rin i e m re tm iş tir. S u i -
k a s tc ın ın h ü c u m u s ır a s ın -
d a k a ç a n so la k la r v a z ife le ­
r in d e n a tılm ış, b u n d a n so n ­
r a se fe r e s n a s ın d a d iv a n k u ­
ru ld u ğ u v a k it hüküm dar
k a p ıc ıla r ın ın k ıh ç ta k m a la -
rı e m ro lu n m u ştu r. A y rıca
O sm a n lı p a d iş a h la r ın ın h u ­
z u ru n a g ire n y a b a n c ıla rın
s ilâ h la rın ın ç ık a rılm a sı ve
k a b u le g id e rk e n k o ltu ğ u n a
ik i m a b e v n c in in g irm esi u -
s ü lü n ü n b u s u ik a s t h â d is e ­
s in d e n s o n ra ih d a s ed ilm iş
o lm a sı k u v v e tle m u h te m e l -
dir.
 İlk O snıaıılı - Rus M ünasebeti
(İlâ v e : 71)
O sm an lIlarla U uslar ara sın d a ilk siyasî
m ü n a se b e t İkinci Bay ezil zam an ın d a v u k u
b u ld u . O zam an Moskova ta h tın d a Ü çüncü
İvan o tu ru y o rd u . İvan 1462 y ılın d a Mos­
kova B ü \ıik K nez’i (duka* olduğu zam an
arazisin in b ü y ü k lü ğ ü 15 b in m il k a re y i
ar.eak b u lu y o rd u . F a k a t 1505 y jlm a k a d a r
sü re n > altan atı zam an ın d a M oskova d u k a ­
lığ ın ın sınırlar» o k a d a r b ü y ü d ü ki, b u
.sayede bü> ük Kus d e v le tin in te m e lle ri
alılm ış oldu. Kvvelâ N ovgorad ş e h ri ve
e tra fın d a k i g en iş ve zengin arazin in z a p tı
M oskova d u k alığ ın ın n ü fu z ve k u d re tin in
b ird e n b ire a rtm a sın ı sağladı. B undan son­
ra İ’çü n eü İvan A ltın-O rdu ile m eşgul ol­
m aya h aşlad ı. M oskova K nezliğinin b ü y ü ­
m esin e b a tıd a L eh istan - L itvanya, do­
ğuda T a ta r h a n lık la rı m ani olabilirdi.
Fakat Leh k ira lın ın d aha ziyade M acar-
l a r 'a u ğ ran m ası. A ltın O rd u ’daki d ah ilî
k av g aların m ev cu diyeti y ü zü n d en Ü çüncü
iv an \ a z i w l i kendisi için p e k m ü sa it
göm ü. Hılha.'sa A ltın O rdu h ü k ü m d a rı
Seyyi; A h ı m 4 h a s ı m 1J72 Moskova se fe ­
rin in j h u \ al'fukı> ei sizlikle n eticelen m esi,
Hu.siarın I4î*0 <1<* A ltın O rdu h a k im iy etin ­
den K ı v r ı l m a l a r ı n a yol açM. H a tta iş b u
k a d a rh k la da k alııııyarak 1487 y ılın d a
K a z a n ş e h r i i l k d e f a Kus işg alin e u ğ ra d ı
ve n etic e d e de Kazan h a n l ı m ı Rııs n ü fu z u
a ltın a d ü ştü . Ü çüncü İvan bu işleri b a ­
şa rırk e n K ırım h an ı M engli (îira y ’ın şa h ­
sın d a m ü h im b ir m ü tte fik b u lm u ştu .
Ü çüncü İvan son Bizans İm p a ra to ru
On b irinci K o sta n tin ’in k a rd e şi M ora d es­
p o tu T h o m a s’m kızı Sofya (Zoya) ile ev­
len m işti. M ora, F atih M ehm et t a r a f ın ­
dan zapted ilin ciî T hom as İta ly a ’ya k aç­
m ıştı. M o sk o \a k n e /i Ü çüncü İv a n 'm ilk
kariM iım ö ld ü û ıın ü d u y a n P a p a b u Rııs
h ü k ü m d a r u n u T h o m a s’m kızı ile ev len m e­
sin ’: te k lif etm iş, o da b u n u k a b u l e tti­
ğin d en 1472 y ılın d a S ofya ile evlenm işti.
Bu ev len m e m ü n aseb etiy le k en d isin e «Bi­
zans İ m p a ra to r la r ın ın m e ş ru h a le fi ve
O rto d o k slu ğ u n y eg ân e ham isi» f ik ri aşı­
lan an Ü çüncü İvan, S ofya’n ın y an ın d a
İta ly a ’d an g elen Rıım ve İta ly a n ’la r vası-
tasiylc* siy a set b ak ım ın d an d aha ustalaş-
ın ıştı.
iş te b u Rus kııezinin zam an ın d a Osman-
lıla rla R u slar a ra sın d a ilk siyasî m ünase-
—>
667
bet teessü s e tti. D iplom atik m ü n aseb ete,
Ilııs tü c c a rla rın ın , 1-175 te n so n ra O sm anlı
id a re sin e geçm iş olan K ırım ’d ak i Ceneviz
k o lo n ile rin d e ve A zak şe h rin d e tic a re tle ri
vesile te şk il e tti. S ija s i m ü n aseb etin baş.
lam a sın d a K ırım h a n ı M engli G iray’ın ta ­
vassu tu b irin c i d e re c e d e ro l oynadı. Mos­
kova kne/liğ 'in m A ltın O rd u ’n u n h â k im i­
y e tin d e n k u rtu lm a s ın d a Ü çüncü İv an ’a
b ü yük h iz m e tte b u lu n a n K ırım h a n ı, bu
d efa da İv a n ’ı S u ltan B ayezid’Ie tem asa
g e tirm e k s u re tiy le ikinci b ir h izm ette
daha b u lundu.
Rus h ü k ü m e ti, M acar k ıra lı M athias
C o rv in ’e, F ed o r K u ritsin ad ın d a b ir elçi
g ö n d erm iş, fa k a t R us elçisi M a caristan ’­
dan d ö n e rk e n T ü rk le r ta ra fın d a n Bel-
g ra d civ arın d a d u rd u ru lm u ş tu . M oskova’­
n ın elçisi, K ırım h an ı M engli G iray’m ta-
vassııtu say esin d e se rb e s t b ırak ıld ı. F e ­
d o r K u ritsin M osko\ a ’ya d ö n ü n ce, Rus
h ü k ü m e tin in O sm anlı p a d iş a h la rı ile m ü ­
naseb et tesis e tm e le ri lü zu m u n u İv an ’a
a r /e tti. B unun ü zerin e Ü çüncü İvan dostu
M engli (îira y 'a b ir m ek tu p y az a ra k k e n ­
disinin bu h u su s ta l’ikrini so ru p ta v a s su t
ric a sın d a b u lu n d u . K ırım h a n ı, k en d isin ­
den b ek len en ta v a s su tu ifa e ttiğ i zam an
S u lta n B ayczid K ırım h a n ın a «senin dos­
tu n benim de dostum dur» şe k lin d e b ir c e ­
vap g ö n d erd iğ i c ih e tle , R u slarla m ü n ase­
b e tte b u lu n m a ğ a m ü m a n a a t etrhiyeceği
an laşıld ı. O s ıra d a Rus tü c c a rla rın ın A-
zak ve K efe’de bazı ta z y ik lere m aru z k a l­
d ık la rı öğ ren ilm işti. Ü çüncü İvan b u n u
siyası m ü n a s e b e te g irişm ek için b ir vesi­
le ittih a z e tti ve padişaha b ir m e k tu p ya­
zarak İsta n b u l'a g ö n d erm esi için M engli
(îira y 'a rica e tti. Ü çüncü İv a n ’m 31 ağ u s­
to s 1492 ta rih in i taşıy a n m ek tu b u şöyley-
di:
♦T ü rk iy e b ey lerin in h ü k ü m d a rı ve b ir
b a h rin p a d işah ı su ltan -ı zi istik lâ l Baye-
zid'e: Biz ki A llahın lıUfu ile b ü tiin Rus­
la rın ve kuzey doğuda d iğ er b irço k kıta-
la rın y eg ân e h liküm dar-ı hakikisi İvanız;
z a tı şe v k e tle rin e yazm ak istediğim iz ş u d u r
ki: şim diye k a d a r beyan-ı ih lâs için se fir
g ö n d e rm e d ik , b u n u n la b e r a b e r R us ta c ir­
le ri sizin m em lek etin izi dolaşm ış ve iki
h ü k ü m etim iz için de fay d alı tic a r e tte bu-
 U m m uşlardır. B u n lar sizin h âk im lerin iz­
d en g ö rm ü ş o ld u k la rı m ezalim den dolayı
b a n a d efa la rc a şik â y et e ttile r. L âk in ben
sü k û t ettim . G eçen sen e A zak p aşası b u n ­
la rı b ir h e n d e k açm aya ve m u h te lif in şa a t
iç in a ra b a ile ta s taşım ay a m e cb u r etm iş­
tir. B u n d an d ah a ile ri g id ilere k A zak ve
K efe ta c irle rim iz m a lla rın ı y a rı fiyatiyle
teslim e ic b a r o lu n m u ştu r. E ğ er b u n la rd a n
b iri h a s ta la n a c a k olursa cüm lesinin em ­
v ali h aczolunuyor; e ğ e r v e fa t edecek o-
lu rsa h ü k ü m e t tek m il em valini zaptedi-
y o r; iy ileşecek o lu rsa m a lın ın y a rısın d a n
fazlası v erilm iy o r; v asiy etn am elerin in
şa rtla r ı n ıe r’i tu tu lm u y o r. T ü rk h âk im le­
r in d e n b aşk a v a ris ta n ım ıy o rla r. B u k a d a r
haksız m uaırfeleler, ta c irle rim e sizin m em ­
lek etin izd e tic a r e ti m en eylem eye b e n i ic ­
b a r ey lem iştir. Bu ta c ir le r m ukad d em a
an c a k k a n u n e n m uayyen o lan m ik ta rı te ­
diy e ey led ik leri v e k e n d ile rin e se rb esta-
n e tic a re te m ü sa ad e o lu n d u ğ u h ald e şim ­
di b u m u am elen in sebebi n ed ir? B u n u bi­
liy o r m u sunuz? Y oksa b ilm iy o r m usunuz?
B abanız İkinci M ehm et b ü yük v e m eşh u r
b ir h ü k ü m d a r id i, riv a y e te g ö re bize be-
yan-ı m e v e d d e t için se fir g ö n d erm ek a r ­
zu su n d a b u lu n m u ş, lâ k in C enab-ı H ak
m ü y esser etm em iş. B u ta sa v v u ru n şim di
ic ra o lu n d u ğ u n u n ed e n görm iyelim ? Ce­
v ab ın ıza in tiz a r ederiz».
B u m e k tu b u n İsta n b u l’da ne gibi b ir te ­
sir b ıra k tığ ın ı b ilm iy o rsak da, b ir T ü rk
elçisin in M oskova’y a g itm ek üzere yola
ç ık a rıld ığ ın d a n , fa k a t L itv an y a arazisinde
d u rd u ru ld u ğ u için elçinin g e ri dönm eye
m e cb u r k a ld ığ ın d a n h ab erd arız.
B ir R us elçisinin İsta n b u ld a k ab u l edi­
leceğ in i an lıy an Ü çüncü İvan 1497 y ılın d a
M ichail P leşçeyev adlı b irin i O sm anlı b aş­
k e n tin e gönderdi. R us elçisi önce K ırım ’a
g eld iğ in d en K efe’de vali sıfa tiy le b u lu n a n
p a d işa h ın oğlu Şehzade M ehm et ta r a fın ­
d an , so n ra da İsta n b u l’a g elince p ad işah
ta ra fın d a n k a b u l edildi. Bu k a b u l s ıra s ın ­
d a R us elçisinin M oskova’d an aldığı ta li­
m a ta u y a ra k , diz ü stü n e çö k erek değil
e ğ ilerek selâm v erm esi, k ab u l esn asın d a
başka elçilerd en g erid e k alm am ak için ö-
-->
K arintiya, İstirya ve K arniyol’e
yap ılan akınlar
S u lta n B ay ezid ’in A rn a v u tlu ğ a g ird i­
ği se n e iç in d e T ü rk a k ın c ıla rı yine f a ­
a liy e te geçerek e t r a f a d e h ş e t sa ld ıla r,
T ü rk a k ın c ıla rın ın e n k u v v e tli ve en
668
ne geçm eye çalışm ası, p a d iş a h ta n b aşk a
kim seye h ita b etm em ek iste y işi İsta n b u l’­
da h a y re ti m ucip olm uş ve R u sların çok
k aba ve k ü ltü rs ü z o ld u k la rı h ü k m ü n ü n
v erilm esin e yol açm ıştı. H a tta p ad işah
M engli G iray'a yazdığı m e k tu p ta b u cihe­
ti b e lirte re k M oskova’ya elçi gönderem i-
yeceğini ilâve etm işti. O nun için R u slarla
p ad işah ın d o ğ ru d an doğruya tem ası doğ­
ru g ö riilm iy erek , bu işe K efe valisi Şeh­
zade M ehm et m e m u r edilm işti.
1492 y ılın d a açılan bu ç ığ ır h e r şeye
ra ğ m e n zam anla gelişm e g ö ste rd i. N ite­
kim- 1501 y ılın d a K efe’ye A n d rey K utuzov
ad ın d a b ir R us elçisinin g eld iğ i g ö rü l­
m e k le d ir. Ü çüncü İv an yine R us tü c c a rla ­
rın a y ap ılan h a k sız lık la rd a n şik â y et e t­
m ek te idi. B una k a rşılık K efe’d e n Alagöz
ad ın d a b ir T ü rk elçisi g ö n d e rilm iştir ki,
bu zatın M oskova’ya g iden ilk T ü rk elçi­
si olduğu a n la şılm a k ta d ır.
Rus h ü k ü m e tin in b ir ta k ım f ırs a tla rd a n
fa y d a la n a ra k İsta n b u l’a elç ile r g ö n d erm e­
sine ra ğ m en O sm anlı p a d iş a h la rın ın Mos­
kova k n e z le ri ile d o ğ ru d an d o ğ ru y a te m a ­
sa geçm eyi lüzum suz a d d e tm e le ri, R us
d ev letin e eh em m iy et v e rm e d ik le rin i ifad e
ed er. Ü çüncü İv an ’m g a y re tle riy le R usla­
rın g ittik çe b ü y ü m esin in ve a y rı a y rı Rus
h ü k ü m e tle ri y e rin e «millî b ir R us devle­
t i n i n m eydana g elm ek te o lu şu n u n g e re k
F a tih M ehm et, g ere k se İkinci B ayezid t a ­
ra fın d a n fark e d ilm ed iğ i, v e y a h u t t a bu
h u su s ta g e re k e n eh em m iy etin R usya ta ­
r a fın a atfed ilm e d iğ i a n la şılm a k ta d ır. On
beşinci asırd a O sm anlı p a d iş a h la rı B alkan
ve A kdeniz hâk im iy etin i ta h a k k u k e ttir ­
m ek için u ğ ra ştık la rın d a n K arad en iz’in
kuzeyine g e re ğ i k a d a r d ik k a t etm em iş­
le rd ir. Bu m ü h im n o k ta ilk O sm anlı Rus
m ü n aseb etin in b aşlad ığ ı y ılla rd a da açık­
ça b e lli o lm ak tad ır.
B ibliyografya : H am m er: D evlet-i Osma­
niye ta rih i, C. V. A k d es N im et K u ra t;
R usya T arih i. N. M. K aram zin ; R us dev­
le ti ta rih i. H a y ru lla h E fen d i; O sm anlı
dev leti ta rih i. K âm il P aşa ; T arih-i siyasi
devlet-i aliyye-i O sm aniye.
fa a l o ld u ğ u d e v rin İk in c i B ayezid ile
K a n u n i S ü le y m a n ’ın s a lta n a tla r ı z a m a ­
n ı o ld u ğ u g ö rü lm e k te d ir. İk in c i B ay e-
zit z a m a n ın d a b ü y ü k s e fe rle r y a p ılm a ­
m a k la b e ra b e r a k m ıc la r T ü rk k u d r e ti­
n in n e o ld u ğ u n u A v ru p a h a lk ın a gös­
te rm e k te d ev a m e tm iştir. İş te İk in c i
B ay ezid ’in A rn a v u tlu k h a r e k â tı s ır a s ın ­
d a îs tir y a , K a r in tiy a ve K a rn iy o l’e k a ­
d a r u z a n a n a k ın c ıla r d a b u h a k ik a ti
b ir d e fa d a h a o r ta y a k o y m u şla rd ır.
B o sn a ’n ın fe th in e k a d a r T ü rk a k ın ­
c ıla rı u m u m iy e tle S e m e n d re ile O rso v a
a r a s ın d a n T u n a ’yı g eçer ve B anat
m m tık a s iy le E rd e l t a r a f ı n a a k ın y a p a r ­
la rd ı. H alb u k i B o sn a ’n ın z a p tın d a n s o n ­
r a a r tık V en ed ik y a k ın la r ın a u z a n ıy o r
ve A v u stu ry a a ra z isin e de g iriliy o rd u .
Ş im d i b u yö n e a k ın la r d a h a y li sık v u ­
k u b u lu y o rd u . N ite k im b u d e fa k i a k ın
İ s tir y a ’y a b eşin ci, K a r in ti’ye a ltın c ı,
K a rn iy o l’e y ed in ci a la n ı te şk il e d iy o r­
du. F a tih d e v rin in m e ş h u r a k ın c ı b e y ­
le rin d e n T u r a h a n zâ d e Ö m er B ey ile
M ih a l oğlu İ s k e n d e r Bey ö lm ü şlerd i.
İsk e n d e r B ey in k a rd e ş i o la n M ih a l o ğ ­
lu Ali Bey h a y li y aşlı b u lu n m a s ın a r a ğ ­
m e n y in e fa a liy e tte y d i. M e şh u r a k ın c ı
b e y le rin d e n M alkoç o ğ lu B â li Bey S i-
lis tre ta r a f la r ın d a , E v re n o s o ğ u lla rı d a
A rn a v u tlu k ta s a n c a k b eyliği e tm e k te i-
di. E ski ve m e ş h u r a k ın c ı a ile le rin in
h a y a tta b u lu n a n m ü m e ssille ri y in e
k e n d i m ın tık a la r ın d a a k ın h a r e k e tle r i­
n i y ü rü tm e k le b e ra b e r y e n i a k ın c ı k u ­
m a n d a n la r ı d a _ y e tişm e k te d ev a m e d i­
y o rlard ı. İ ş te İk in c i B ay ezit z a m a n ın ­
d a a k ın h a r e k e tle r in i id a re e d e n k u -
m a n d a n la r d a n o la n H a d ım Y ak u p P a ­
ş a ile H ad ım A li P a ş a böyle y en ilere d a ­
h il ş a h siy e tle rd e n d i.
İk in c i B a y ez it A rn a v u tlu k ta b u lu n -
d u ğ u s ır a d a M a c a ris ta n ve V enedik a -
ra z isin e a k ın y a p ılm a sın ı e m re ttiğ in d e n
üç k ısm i a a y r ıla n a k ın c ıla r p a d iş a h ın
e m ri g e re ğ in ce fa a liy e te g eçtiler. B u n ­
la r d a n M ih a l o ğ lu Ali Bey id a re s in d e k i
b irin c i g ru p K a rn iy o l a ra z isin e , H a d ım
Ali P a ş a k u m a n d a s ın d a k i İk in c i g ru p
T ra n s ilv a n y a (E rdel) ya, ü ç ü n c ü g ru p t a
İ s tir y a ’ya g ird i (1492). M a c a r ta r ih le r in e
m ü ra c a a t eden H a m m e r’in ifa d e sin e
b a k ıla c a k o lu rs a ; İ s tir y a ve K a rn iy o l’e
g ire n a k ın c ıla r e t r a f a d e h ş e t s a lm ış la r
ve g e ç tik le ri y e rle rin h a lk ın a m ü th iş
işk e n c e le rd e b u lu n m u ş la rd ır. T ü rk le r in
m e z a lim in d e n b a h s e d e n H a m m e r bu­
n u n a r k a s ın d a n M a c a rla rın d a h u n h a r ­
lık ta çok ile ri g ittik le rin i b e lir te r e k M a ­
c a r k u m a n d a n ı K in is’in T ü rk le rd e n a l­
d ık la rı e s irle rin b ir k ıs m ın ı ç u v a lla ra
669
so k u p s u y a a ttığ ın ı, b ir ta k ım ım d e ğ ir­
m e n ta ş la r ın ın a r a s ın d a ezd iğ in i, b a z ı­
la r ın ın d iri d iri d e rile rin i y ü z d ü rd ü ğ ü ­
n ü , b a z ıla rın ı d a aç h a y v a n la ra p a r ç a ­
la ttır d ığ ın ı ilâ v e eder.
Y irm i b in k işilik k u v v etle K a rn iy o l
a ra z isin e g ire n M ih a l o ğ lu Ali Bey L ay -
b a h ş e h r i y a k ın la r ın a k a d a r g elerek
b irç o k e s ir ve g a n im e t elde e tti. O s ı­
r a d a A lm a n İ m p a r a to r u M a x im ilia n ’ın
k u m a n d a n la r ın d a n R u d o lf dö K ev e n
H o ller’in id a re s in d e k i k u v v e tle r T ü rk
a k ın c ıla r ın ın y o lu n u k e s m e k ü ze re f a ­
a liy e te geçti. K a rn iy o l a s ilz a d e le rin d e n
b irç o k k im s e le r de b u k u v v e tle re iltih a k
e tti. N ih a y e t b u n la r V illa h ş e h r i y a k ın ­
la r ın d a T ü rk le r in ö n ü n ü k esti. B u ra d a
y a p ıla n ş id d e tli m u h a re b e d e T ü rk a-
k m c ıla rı m ü th iş b ir m a ğ lû b iy e te u ğ r a ­
dı. A k ın c ıla rın g e tirm e k te o ld u ğ u o n
beş b in e s ir h a r b in en k ız g ın â n ın d a
m u h a fız la rın ın e lin d e n k u r tu la r a k
T ü rk le rin a r k a s ın d a n h ü c u m a geçm işti.
A ğır b ir m a ğ lû b iy e tle b ite n b u m ü c a -
dele s o n u n d a T ü rk le r o n b in ölü, y ed i
b in esir v erd i. E sirle re a k ın c ı k u m a n -
d a m M ih a l o ğ lu Ali Bey de d a h ild i. Ali
Bey, A lm a n k u m a n d a n ı R u d o lf dö K e ­
v e n H o ller’in em riy le id a m o lu n d u . B u
m ü c a d e le d e h ır is tiy a n la r d a a ğ ır z a y i­
a t v e rd ile r, o n la rın ö lü m ik ta r ı d a y e­
di b in k işi idi.
M ih a l o ğ lu Ali B ey’in idaresindek* a -
k ın böyle feci b ir n e tic e ile s o n a e r e r ­
k en , h e m e n h e m e n a y n i h a l T ra n s il -
v a n y a ’ya u z a n a n a k ın c ıla r ın d a b a ş ın a
geldi. H ad ım A li P a ş a id a re s in d e k i b u
kol d a a ld ığ ı e s ir ve g a n im e tle rle d ö ­
n e r k e n K ırm ız ık u le b o ğ a z ın d a h ü c u m a
m a ru z k a ld ı. Y a p ıla n m u h a re b e d e T ü rk
a k ın c ıla rı ö lü ve y a ra lı o la ra k o n beş
b in k işilik z a y ia t v e rd iğ i gibi, a ld ığ ı e-
s ir le r ile g a n im e t m a lla rın ı d a t a m a ' -
m e n k a y b e tti.
1492 se n e sin d e K a rn iy o l ve T ra n s il-
v a n y a ’y a y a p ıla n a k ın la r d a u ğ r a n ıla n
m a ğ lû b iy e tin in tik a m ın ın a lın m a s ı iç in
H a d ım Y ak u p P a ş a id a re sin d e y e n i b ir
a k ın c ı k o lu İ s tir y a ’y a sev k ed ild i. S u l -
t a n B a y ez id ’in şe h z a d e liğ in d e A m a sy a ’­
d a b u lu n d u ğ u s ır a d a Y ak u p Bey o n u n
k a p ı a ğ a s ı idi. B ay ezit p a d iş a h o lu n c a
Y ak u p Bey, K a r a m a n v alisi o la n Ş e h ­
 z a d e A lem şah ’ın y a n m a g ö n d erilm işti, la şıp b irle şm işti. Y ak u p P a ş a a k ın d a n
îs t ir y a ’y a sev k ed ilen a k ın c ıla rın k u - d ö n m e k te ik e n S a d b a r «veya S ad v ar»
m a n d a n lığ m a g e tirild iğ i s ır a d a ise Bos­ a d ın ı ta ş ıy a n a ğ a ç lık b ir d a r b o ğ a z d a n
n a s a n c a k beyi b u lu n u y o rd u . g eç erk en h e r ta r a f ın ın d ü ş m a n la çev -
rilm iş o ld u ğ u n u gördü. K e n d is i iç in çok
Y ak u p P a şa sekiz b in k işilik k u v v etle
g a y ri m ü s a it b ir y erd e böyle e tr a f ın ın
h a r e k e te g eçtiğ i s ıra d a , M a c a r b ey leri
çev rilişi ü z e rin e Y ak u p P aşa , b ira z p a ­
a r a s ın d a b az ı m ü c a d e le le r c e re y a n e t ­
r a ö d ey e rek h a s ım la a n la şıp te h lik e y i
m ek tey d i. B o sn a k ıra llığ ı m e v c u tk e n
a tla tm a k isted i. F a k a t d ü şm a n k u v v e t­
B o sn a k ır a lla r m a m e rk e zlik e d e n ve o
le rin in k u m a n d a n ı o la n H ırv a t b a n la ­
s ır a d a ise M a c a rla rın elin d e b u lu n a n
r ın d a n D eren k ezen i, b ü tü n e s irle rle g a ­
Y ay ça ş e h ri ö n ü n d e n g eçen Y ak u p P a ­
n im e t m a lla rın ın v e rilm e sin i ş a r t k o ş­
ş a b u r a n ın k u m a n d a n ın ın hücum una
tu ğ u n d a n a n la ş m a k m ü m k ü n o lm adı.
u ğ ra d ı. Y ay ça ö n ü n d e n r ic ’a t m e c b u ri­
D eren k ezen i, Y ak u p P a ş a n ın k u v v e tle ­
y e tin i h isse tm e k le b e ra b e r b u h â d ise o-
r in i k e n d is in in k in d e n fa z la z a n n e tti -
n u n a k ın h a r e k e tin i ic ra s ın a b ir m â n i
ğ in d e n ç a rp ışm a k n iy e tin d e değildi.
te ş k il etm ed i. Y ak u p P aşa , U n a s u y u n u
H alb u k i y a n ın d a k i k u m a n d a n la rd a n
geçerek H ırv a tis ta n to p r a k la r ın a d a h il
oldu. Ş im diye k a d a r T ü rk a k ın c ıla rın ın B e rn a rd e n dö F r a n iip a n b u n a m u h a le ­
f e t e tti. B u n u n iç in Y ak u p P a ş a y a re d
u ğ ra m a d ığ ı S lovin ve K u lp a ü ze rin e
cev ab ı v erilm iş b u lu n u y o rd u . Y ak u p
y ü rü d ü . Y ak u p P a ş a id a re sin d e k i a k ın ­
P a ş a y a gelin ce; m ü z a k e re ile g eçen b u
c ıla r o n beş g ün m ü d d e tle H ırv a tis ta n
b ir ik i ü ç g ü n lü k m ü d d e tte n h a k k ıy le
ile a şa ğ ı İ s tir y a ’d a y a ğ m a ve ta h r ip h a ­
f a y d a la n m a s ın ı bildi. G eçit v erm e y en
re k e tle rin d e b u lu n d u .
a ğ a çlığ ı k e s tire re k k e n d is in e b ir yol a ç ­
T ü rk a k ın c ıla rın ın H ırv a tis ta n ve a- tı ve te h lik e a rz e d e n b u b o ğ a z d a n s ıy ­
şa ğ ı İ s tir y a ’y a g ird iğ i g ü n le rd e M a c a r rılıp k u rtu lm a y ı b a ş a rd ı. F a k a t d ü şm a n
ve H ırv a t b ey leri a r a s ın d a k i m ü c ad e le k e n d isin i ta k ip e ttiğ in d e n 9 E ylül 1493
n ih a y e te erm iş h a t t â b u n la r T ü rk le re te A d b in e v ey a K o rb o v a d e n ü e n m e v ­
k a rş ı d ö ğ ü şm e k ü zere yek d iğ eriy le a n - k id e m u h a re b e y i k a b u l z o ru n d a k ald ı.
Y ak u p P a ş a e m rin d e k i a k ın c ı k u v v e tle ri
k e n d ile rin d e n d a h a k a la b a lık o la n d ü ş ­
m a n k u v v e tle rin i ezici b ir m a ğ lû b iy e te
u ğ r a ttı. A ltı b in e y ak ın M a c a r m u h a r e ­
be m e y d a n ın d a c a n v erd i. B a ş ta De -
re n k e z e n i o lm a k ü zere H ırv a tis ta n b a n ­
la r ın d a n üç ta n e s i, D ere n k e z e n i’n in o ğ ­
lu ile k a rd e şi, F r a n jip a n k o n tla r ın d a n
b iris i e sirlere d ah ild i. Y ak u p P a ş a D e­
r e n k e z e n i’n in oğlu ile k a rd e ş in i id a m
e ttird i. D e ren k e ze n i’yi de İ s ta n b u l’a
yolladı. İ s ta n b u l’d a p a d iş a h ın h u z u r u n a
ç ık a rıla n D e ren k e ze n i h a ş in d a v r a n -
m a s ın a ra ğ m e n ö ld ü rü lm e y e re k A fyon-
k a r a h is a r k a le sin e g ö n d erild i. D e re n -
k e z e n i ü ç ay so n ra A fyon k a r a h is a r ’d a -
k i m a h b e sin d e öldü.
B u m u z a ffe riy e t ü ze rin e Y ak u p P aşa,
p a d iş a h ta r a f ın d a n , b ir k ılıç ve a t i h ­
s a n ed ilm e k su re tiy le ta l t i f o lu n d u . Ay­
n i z a m a n d a k e n d isin e R u m eli b e y le r -
b ey liğ i te v c ih edildi. R u m eli b ey lerb ey i
Y a h y a P a ş a ise o n d a n b o ş a la n B o sn a
S a n c a k B eyliğine g ö n d erild i.
Bayezit devrinde m ühim faaliyet gösteren A k ın ­
cılar (Alm anca bir tarihî resim albümünden) Y ak u p P a ş a n ın k a z a n d ığ ı m u v a ff a -

670
 k ıy e tte n s o n r a îs t ir y a ile B a n a t m ın t ı­ s in d e O sm a n lı - V en ed ik h a r b i s ır a s ın ­
k a s ın a y in e a k ın c ıla r g ö n d erild i. B u n ­ d a v u k u b u ld u . S u lta n B ay ezid b u h a r p
l a r d o la ş tık la rı y e rle rd e n p e k çok eöir s ır a s ın d a V e n e d ik lile rin M o ra’y a a s k e r
ve g a n im e t elde e d e re k g eri d ö n d ü le r. se v k e tm e le rin i ö n le m e k g ayesiyle V en e­
T ü rk a k ın c ıla r ı î s t ir y a ’y a g ird iğ i s ır a ­ d ik a ra z isin e b ir a k ın ic ra s ı işin e v ezir
da İ m p a r a to r M a x im ilia n b u n la r ın İ s k e n d e r P a şa y ı m e m u r e tti. İs k e n d e r
h a r e k e tin i ö n le m ek ü ze re k u v v e t sev- P a ş a ö n ce D a lm a ç y a s a h ilin d e V ene -
k e ttiy se de T ü rk a k ın c ıla r ın ın y ed i "ton d ik lile re a it Z â ra ta r a f l a r ı n a b ir ak ın
k işilik b ir e s ir k a file s i g ö tü rm e le rin e y a p a r a k b irç o k g a n im e tle g eri d ö n d ü .
m â n i o la m a d ıla r. O n d a n s o n r a a y n ı se n e n in ey lü l a y ın d a
ik in c i b ir d e f a d a h a a k m a çık tı. İzo n -
M acar k u m a n d a n la r ın d a n K in iş
zo n e h r in i g eç erek ta m m a n a siy le İ t a l ­
T ü rk le re k a r ş ı m ü th iş b ir k in b e s le d i­
y a n to p r a ğ ın a g ird i ve İzonzo ile T ag -
ğ in d e n a k ın c ıla rı B a n a t’ın T e m e şv a r
lie'm en to n e h ir le r i a r a s ın d a k i U d in e s a ­
m ın tık a s ın d a m e y d a n a g e tird ik le ri h a ­
h a s ın a k a r a r g â h ın ı k u r d u k ta n so n ra
ş a r a tın in tik a m ın ın a lın m a s ı iç in h a ­
F e riy o l ile K a r in tiy a a r a s ın d a k i .yolu
z ırla n a n h a r e k â ta h a s t a ve n ü z u llü o l­
k esti. S o n ra m a iy e tin d e b u lu n a n o n b in
d u ğ u h â ld e iş tir â k e tti. M a c a r k u v v e t­
s ü v a ri ve b e ş b in p iy a d e y i ü ç k ıs m a a -
le ri S e m e n d re ’ye h ü c u m e d e re k b u ş e h ­
y ırd ı. B u n la r T a g lie m e n to n e h r in i b a ­
r in dış m a h a lle le rin i y a k tı ve e t r a f t a
tıy a g eç erek e tr a f ı v u r d u la r ve V en e­
m ü th iş h a ş a r a t m e y d a n a g e tird ik te n
d ik ş e h rin in y a k ın la r ın a k a d a r ile rle ­
b a ş k a b ir çok esir, h a y v a n ve z a h ir e ele
diler. D ö n ü şle rin d e T a g lie m e n to ve İ -
g eç irerek d ö n d ü le r. M a c a rla rın b ir h a ­
zonzo n e h irle r i ta ş m ış ve a y n i z a m a n ­
r e k â t n e tic e s in d e elde e ttik le ri h a y v a n
d a d ü ş m a n k u v v e tle ri d e s ık ıştırm ış o l­
ve e s irle rin m ik ta r ı o k a d a r ço k tu ki,
d u ğ u n d a n n e h irle r i aşış s ır a s m d a ç a r ­
beş öküz b ir d u k a y a , d ö r t kıziyle b e r a ­
b e r b ir k a d ın o n sekiz g ü m ü ş akçeye
sa tılm ıştı.
K a rşılık lı a k ın la r la h e r ik i t a r a f t a
b ir ta k ım z a r a r la r a u ğ ra d ığ ın d a n , bu
h a le b ir n ih a y e t v e rm e k iç in M a c a rla r-
la y a p ıla n m ü z a k e re le r s o n u n d a n ih a y e t
o tu z se n e lik b ir s u lh m u a h e d e s i im z a ­
la n d ı (1495). B u m u a h e d e n in ş a r t l a r ı ­
n a göre, D e re n k e z e n i ile b irlik te e s ir a -
lın a n h ır is tiy a n la r T ü rk le r ta r a f ı n d a n
ia d e o lu n a c a k , s u lh u n d ev a m ı m ü d d e -
tin c e a k ın h a r e k e tle r i y a p ılm ıy a c a k ,
m u a h e d e n in s o n a e rm e sin d e n üç ay ö n ­ İMPERATOR WCAESASL
ce h e r ik i t a r a f t a te m d it v ey a fe sh in e DİWSMAXİ PMİLİANVS
pivsrE i-b t
d a ir m a lû m a t te a t i edecekti. AVGV5TVS*

M a c a rla rla m u a h e d e im z a la n d ığ ı iç in
o t a r a f a k a r ş ı a k ın la r d u ru n c a , V en e­
d ik a ra z isin e ve D a lm a ç y a k ıy ıla r ın a
k a rş ı d a h a s e rb e s t şe k ild e y ü k le n m e k
im k â n ın a k a v u ş u ld u . N ite k im B o sn a ’d a
h e n ü z z a p te d ilm e m iş o la n d ö r t k a le
1495 se n e sin d e z a p to lu n d u . A y rıca D a l­
m a ç y a k ıy ıla r ın d a k i Z a r a t a r a f l a r ı v u ­
ru ld u ğ u (1497) gibi T ü rk a k ın c ı k o lla n
F eriy o l’d a L a y b a h ş e h rin e k a d a r u z a n ­
d ılar.
V en ed ik a ra z isin e y a p ıla n a k ı n la n n
en m ü th iş le rin d e n b iris i de 1499 se n e - A lm a n im paratoru M axim ilian

671
 p ışm a k z o ru n d a k aL p b ira z m ü ş k ü lâ t
çek tiler. M a a m a fih sek izb in esir ve g a­
n im e tle B o sn a’y a d ö n d ü le r. B u a k ın c ı­
la r d a n b a ş k a K a rn iy o l ve K a r in tiy a ’y a
u z a n a n ay rı b ir a k ın c ı k o lu d a D alm aç -
y a ’d a n , K a ste ln o v a yoluyla a v d e t e ttile r.
1500 se n e sin d e İs k e n d e r P a ş a eski
B o sn a K ıra llığ m ın m e rk e z i o la n Y ay-
ç a ’yı a lm a k iç in b ir h ü c u m ic ra e ttiy se
de M a c a r k ır a lı M a th ia s C o rv in ’in oğlu
J a n ta r a f ı n d a n m ü d a fa a ed ilen b u şe ­
h ir ö n ü n d e n çek ilm ek z o ru n d a k ald ı.
İkinci B ayezit zam anında
Türk d en izciliğin in gelişm esi
İk in c i B ayezit z a m a n ın d a k a r a d a b ü ­
y ü k ç a p ta se fe rle re r a s tla n ılm a m a k la
b e ra b e r, T ü rk d en izciliğ in d e cid d î ge­
lişm elere ş a h it o lu n m a k ta d ır. Bu geliş­
m ede, h iç şüph esiz, F a tih S u lta n M eh-
m e d ’in d o n a n m a y a ön em v e rişin in p ay ı
m e v c u ttu r. F a tih S u lta n M e h m ed ’in
d o n a n m a y a eh e m m iy et v e rm e si sa y e ­
sin d e T ü rk d o n a n m a s ın ın gem i sayısı,
d e v rin e n k u v v e tli d en izci d ev leti o la n
V en e d ik lilerin gem i sa y ısın ı b u lm u ş
h a t t â geçm işti. L âk in d o n a n m a d a k i ge­
m ile rin e k serisi V e n e d ik lile rin k in d e n
k ü ç ü k , deniz k u m a n d a n la rı d a h en ü z
o n la r d ere cesin d e u s ta değildi. İş te i-
k in c i B ayezit z a m a n ın d a T ü rk d e n iz ­
ciliğ in d e v u k u a gelen gelişm e ile a r a ­
d a k i b u a ç ık k a p a tıld ı. T ü rk d o n a n m a ­
sı te k n ik ve p e rso n e l y ö n ü n d e n V ene­
d ik lile rle b a ş a b a ş gelm iye b aşlad ı. İ-
k in c i B ay ezit z a m a n ın d a m e y d a n a ge­
le n b u gelişm e sa y esin d e de, T ü rk d o ­
n a n m a s ı K a n u n î S ü le y m a n d e v rin d e
y a ln ız c a V en ed ik lileri geçm ekle k a l­
m a y ıp A k d en iz’in e n k o rk u n ç k u d re ti
h a lin e geldi.
İ k in c i B ay ezit z a m a n ın d a T ü rk d o ­
n a n m a s ın d a b ir in k ılâ p s a y ıla c a k d e ­
rec ed e gelişm e evvelâ g em ile rin in şa
ta r z ın d a v u k u b u ld u . F a tih z a m a n ın d a
b ilh a ssa V en ed ik lilerle se n e le rc e s ü r -
m üş o la n d en iz h a r p le rin d e T ü rk do -
n a n m a s ın ın n o k s a n la rı g ö rü lm ü ştü .
B u n o k s a n la r d a h a ziy ad e g em ile rin şe ­
kil, c e sa m e t ve te k n iğ in e ta a llû k e t t i ­
ğ in d e n , T ü rk g e m ile rin in b u n o k s a n la ­
r ın ın g id e rilm esin e ça lışü d ı. V enedik
g em ile ri ö rn e k a lın m a k su re tiy le y en i
g em iler yapıldı. Y eni g em ile r esk ilerin e
672
n isb e tle c e sa m et, m a n e v r a k a b iliy e ti ve
a te ş k u d r e ti b a k ım ın d a n fa r k lı idi. F a ­
t ih z a m a n ın d a m e v c u t gem i tip le r in in
ay n isi v ey a tip i m u h a fa z a ed ilip c e sa ­
m e ti a r tt ır ı la n g em iler y a p ıld ığ ı gibi
F a tih d e v rin d e m e v c u t o lm a y a n tip le r
de m e y d a n a g etirild i. B u n e v id e n g em i­
le rin e n b a ş ın d a «G üğe» v e y a «Göke»
d e n ile n g em iler geliyordu. İlk d e fa İn e -
b a h tı’n m z a p tın d a k u lla n ılm ış o la n G ü -
ğ e’ler, h e m ç e k tiri y â n i k ü re k le h a r e ­
k e t ed en , h e m de k a ly o n y a n i y elk en li
n e v in d e n g em ilerd i. G üğe d e n ile n ge -
m ile r ik k a tlı o lup k a tla r d a n h i n to p
a m b a rı idi. B u b a k ım d a n a ltla r ı m a v n a ,
ü s tle ri de k a ly o n a b enzerdi. G ü ğ e le rin
b o j'la rı 53, e n le ri 22.5 m e tre y i b u lu rd u .
G üğe (v ey a G öke) gibi T ü rk d o n a n ­
m a s ın a ilk d e fa İk in c i B ay ezit d e v rin d e
g iren gem i tip le r in d e n b irisi dc «kal -
yon» idi. K aly o n , ü ç d ire k li y e lk e n li b ü ­
y ü k h a r p g em ile rin d e n d i. B u n la r ik i
v ey a ü ç a m b a rlı o lu rd u . İ k i a m b a r lıla ­
r ın d a a ltm ış ilâ sek sen , üç a m b a r lıla r ın ­
d a se k sen ilâ yüz o n to p b u lu n u rd u .
K a ly o n la r 32,5 ilâ 48.5 m e tre u z u n lu -
ğ u n d a in ş a o lu n u rd u .
İk in c i B ayezit, b ü y ü k ve m u h a re b e
k u d re ti ü s tü n o la n g e m ile rin in ş a s ın a
e h e m m iy e t v erm işti. N itek im 893 (m ilâ ­
d i 1487/1488) ta r ih li b ir gem i le v az ım
d e fte rin d e O sm a n lı d o n a n m a s ın d a b a r ­
ca, a ğ rib a r, k a d ırg a , k a lite , m a v n a gibi
b ü y ü k tip g em ile rin b u lu n d u ğ u ve b u n ­
la r d a n b a ş k a d ö rt ta n e de k a ty o n u n
m e v c u t o ld u ğ u a n la ş ılm a k ta d ır. İk in c i
B ay ezit b u ta r i h te n s o n r a ik i ta n e g ü ­
ğe in ş a e ttir m iş ve b u n la rı K e m a l R eis
ile B u ra k R eis’e v e rm işti. G ü ğ e le rin s a ­
yısı b ilâ h a r a d a h a fa z la la ş m ıştır. İ n e -
b a h tı s e fe rin d e n ö n ce O sm a n lı d o n a n ­
m a sı h a y li in k iş a f e tm ek le b e ra b e r, İ-
lıin ci B ay ezit b u h a r b in v e rd iğ i te c r ü ­
b e d e n is tifa d e işin i d e ih m a l etm ed i.
Z ira b u se fe rd e n d ö n ü şü n d e P reveze
sa n c a k b e y i M u s ta fa Beye V en ed ik g e­
m ile ri ta r z ın d a k ırk k a d a r to p m a v n a ­
sı in ş a s ın ı e m re tm e si b u n u g ö ste rir.
B u d e v rin b ü y ü k gem i tip le r in d e n o-
la n b a rç a la r, h e m y ü k h e m n a k liy e g e­
m isi olup, ik i v ey a ü ç d ire k li g em ilerd i.
K aly o n y a n i y elk en li s ın ıfın a d a h il o-
la n b a r ç a la r d a irili u f a k lı 83 to p b u lu ­
n u rd u . A ğ rib a r (v ey a a ğ rıp a r) ism in i
A k ın c ıla r (Ressam M ü n îf Fehim tarafından tarihlerim izin tarifine göre yapılm ıştır)
(M ufassal O sm anlı T a rih i tab lo su No. 14)
taşıyan g e m ile r ise b a r ç a la r d a n daha Paşazâde ise, onun Gelibolulu olduğu­
k ü ç ü k y e lk e n li s ın ıfın a d a h il g e m ile r­ nu kaydediyor.
di, b u n la rın irili u fa k lı 39 to p u b u lu - K e m a l R e is’in d en izciliğ e Gelibolu’­
n u rd u . K ü re k li s ın ıfın a d a h il o la n m a v ­ d a b a ş la d ığ ı ve b ir azab a s k e ri olarak
n a ve k a d ır g a la r d a b ü y ü k tip te gem i­ y e tiş tirild iğ i g ö rü lm e k te d ir. B ir azab
le rd i. O n b e şın c i a s ır s o n la rın d a y a n i İ-
y a n i d e n iz p iy a d e si o la ra k y e tişe n K e ­
k in c i B a y ez it d e v rin d e k i k a d ırg a la r d a m a l R eis 1470 se n e sin d e M a h m u t P a ş a -
b irisi b ü y ü k o lm a k ü zere o n ü ç ta n e to p
b u lu n u rd u . K a n u n o la ra k h e r se n e k ır k
ta n e k a d ırg a y a p ıla c a k tı. B u k ır k k a -
d ır g a n m k ü re k ç i sa y ısı sekiz b in k işiy i
b u lm a k ta y d ı.
İk in c i B a y ez it z a m a n ın d a T ü rk d o ­
n a n m a s ın d a m e y d a n a g e tirile n y e n ilik ­
le r a r a s ın d a b ilh a s s a g e m ile rin uzun
m e n zilli to p la r la te ç h iz in i z ik re tm e k l â ­
zım d ır. B u sa y e d e d ü ş m a n ın çok u z a k ­
la r d a n k a r ş ıla n m a s ı im k â n d a h ilin e
g irm iş o lu y o rd u . G e m ile rin b u şe k ild e
te ç h iz in d e esas ro l K e m a l R eise a itti.
K e m a l R eis b u ta b y a şe k lin i I n e b a h tı
se fe rin d e b iz z a t ta tb ik e tm işti.
B u d e v ird e a r tı k b ü y ü k d en iz k u -
m a n d a n ia r ı d a y etişm e y e b a ş la m ıştı. İ -
k in c i B a y ez it d e v ri d e n iz c ile rin d e n K e ­
m a l ve B u ra k R e isle r y a ln ız c a o d e v rin
d eğil, b ü tü n T ü rk ta r i h in in e n m e ş tıu r
d e n iz c ile ri a r a s ın d a y e r a lm a k ta d ır. B u
ik i d e n iz c id e n s o n r a K a r a H a şa n R eis,
H erek R eis ve K e m a l R e is’in k a r d e ş in in
o ğ ıu o la n P iri R eis de e h liy e tin i is b a t
e tm iş d e n iz c ile rd e n d i. İ k in c i B a y ez it
d e v r in in e n m e ş h u r d en izc isi o la n K e ­
m a l R e is’in h a y a tın ın te tk ik i; h e m o İkinci Bayezit devri gem ilerinden bir göke (Kâtip
z a m a n k i T ü rk d e n iz c ile rin in y e tişm e Çelebi'nin T üh fe îü lklb a r adlı eserine göre Padi.
ta rz ın ı iz a h , h e m de O sm a n lı d o n a n m a ­ şahın yaptırd ığı bu tip iki gem iden biri Kem al
ve diğeri Bu rak reise aitti).
s ın ın k u d r e tin i if a d e b a k ım ın d a n f a y ­
d a lı o la c a k tır. T ü rk d e n iz c ile rin in k u d ­
r e tin i ilk d e fa İ s p a n y a k ıy ıla r ın a k a d a r
g ö tü re n K e m a l Reis, ö n ce T ü rk k o r s a n ­
lığ ın ın o n d a n s o n r a d a b ilh a s s a Os -
m a n ii d o n a n m a s ın ın k u v v e t d e re c e sin i
e t r a f ı n a d e h ş e t v e re c e k d e re c e d e d u -
y u rm u ş ilk T ü rk d en izc isid ir.

K em a l R eis

T ü rk d e n iz c iliğ in d e y en i b ir d e v ir a -
ç ılm a s m d a m ü h im ro lü o la n K e m a l R e­
is ’in a s ıl a d ın ın A h m et, b a b a s ın ın a d ı­
n ın A li o ld u ğ u n u ve K a r a m a n lı b ir
T ü rk a ile s in d e n g eldiğini, B u rs alı M.
T a h ir « O sm an lı m ü e llifle ri» isim li ese­ A y n i devre ait üs direkli bir yelkenli (Bu retim
rinde. b ild iriy o r. B u n a m u k a b il K e m a l Piri Rels'in eserinden alınm ıştır)

673
 n ın k u m a n d a s ın d a A ğriboz s e fe rin e gi­
d e n k u v v e tle rin a r a s ın d a A ğriboz’a g it­
m iş ve a d a n ın z a p tın ı m ü te a k ip o r a d a
y e rle şm iştir. Z a m a n la A ğriboz a z a p la ­
r ın ın reisi o la n K em a l R eis b ilâ h a r a b ir
k a lite (k ü re k li n e v in d e n k a d ırg a d a n
k ü ç ü k gem i) te m in e d e rek k o rs a n lığ a
b a ş la m ıştır. O d e v rin en m e ş h u r d e n iz ­
c ile ri o la n V enedik g em ile rin e ve to p ­
r a k la r ın a h ü c u m e d e re k b ü y ü k b ir ş ö h re t
k a z a n a n K em a l R eis, d en izc ilik te ta m
m a n a siy le p işm iş ve k e n d isi u s ta la ş tığ ı
gibi k e n d is in d e n s o n r a A kdeniz’e h ü k ­
m e d ec ek k o r s a n la r ın d a h o c a sı o lm u ş­
tu r.
B ir k o r s a n o la ra k y e tişe n K em a l Re-
is ’in k o rs a n lık y a p tığ ı s ır a d a y aln ız
k e n d i ç ık a r ın a ve b aşıb o ş şe k ild e ç a lış­
m a d ığ ı a n la ş ılm a k ta d ır. Z ira 1487 se -
n e s in d e İk in c i B ayezit ta r a f ı n d a n b ir
k o r s a n filo su n u n b a ş ın d a E n d ü lü s m ü s-
lü m a n la r ın a y a rd ım e tm e k ü zere İs -
p a n y a s u la rın a g ö n d e rilm e si b u n u if a ­
d e e tm e k te d ir. K em a l Reis, İsp an y a
s u la r ın a k a d a r u z a n a n ve İsp a n y o l s a ­
h ille rin e d e h ş e t v e re n ilk T ü rk d en izc i­
sid ir. K em a l R eis b ir k o rs a n filo su n u n
b a ş ın d a İs p a n y a ’y a g ö n d erild iğ in e gö -
r e ; d em ek k i o s ır a d a d e v le tin k o n tr o ­
lü n d e n u z a k ta d eğ ild i ve b elk i de b ir
m e v k i ve rü tb e sah ib iy d li.
K e m a l R eis İsp a n y o l s u la rın a g id in ­
ce; b u m e m le k e tin A kdeniz k ıy ıs ın d a k i
ş e h irle rin d e n M a la k a ’yı b asıp y a ğ m a -
la d ık ta n s o n r a B a tı A kdeniz’i b ird e n b i­
re te rk e tm e d i. C erbe a d a s ın ı h a re k e t
ü ssü o la ra k seçip, b u r a d a n İ ta ly a ve
F r a n s a k ıy ıla r ın a k a d a r k u d r e tin i d u ­
y u rd u . B a tı A kdeniz s u la rın d a fa a liy e t­
te y k e n y aln ız k ıy ıla rı b a s m a k la k a lm a ­
y ıp b u r a la r d a d o la şa n h r is tiy a n k o r ­
s a n la r ı iç in d e h ş e t sa ld ı ve ş ö h r e ti b ü ­
tü n A k d en iz’i k a p la d ı. K e m a l R eis 1478
se n e sin d e çıkm ış o ld u ğ u B a tı A kdeniz
s e fe rin d e n 1492 se n e sin d e dö n d ü . Bu
se fe r d ö n ü şü G elibolu’y a gelince b ü tü n
f a a liy e tle rin i k a p ta n - ı d e ry a A rn a v u t
S in a n B ey (G ü v eğ i S in a n P a şa ) v ası-
ta siy le İk in c i B ay ezid ’e a r z e tti ve p a ­
d iş a h ta r a f ı n d a n ta ltif edilip ta h s is a tı
50 akçeye çıkarıldı.
K em a l R eis b u n d a n s o n r a d a h a b ir ­
k a ç se n e k o rs a n lığ a d ev a m e tti. G erek
b u m ü d d e t z a r f ın d a g erekse S u lta n B a ­
674
y ezit ta r a f ı n d a n B a tı A k d en iz’e g ö n d e ­
rild iğ i s ır a d a k u zey A frik a ’d a k i m ü slü -
m a n e m a re tle rin in işle rin e k a rış m a k -
ta n g eri d u rm a d ı. O n u n b u y o ld a k i f a ­
a liy e tle ri y a rım a s ır so n ra B a rb a ro s
H a y re ttin P a ş a n ın a y n i b ö lg ed ek i h a r e ­
k e tle rin e b en ziy o rd u .
K e m a l R eis 1495 se n e sin d e p a d iş a h ın
d a v e ti ü z e rin e İ s ta n b u l’a g itti ve bu
a n d a n itib a r e n d o n a n m a d a v azife a la ­
r a k b u n d a n s o n r a d o n a n m a n ın h e r f a ­
a liy e tin d e b iz za t b u lu n d u (1496). İk in c i
B ay ezit z a m a n ın d a H a re m e y n e v k a fın ­
d a n o la n A d a n a ve T a rs u s m ın tık a s ı­
n ın v a r id a tı e m n iy e t iç in d e y e rin e v a ­
ra b ilm e si iç in b iz za t T ü rk le r t a r a f ı n -
d a n M ısır’a k a d a r g ö tü rü ld ü . K em a l
R eis d ev let h iz m e tin e g ird iğ i z a m a n b u
işle d e v a z ife le n d irilm işti. B u gaye ile
M ısır’a g itm ek is te rk e n G irit s u la rın d a
R odos şö v aly eleriy le k a rş ıla ş m ış s a da
şö v a ly eler k e n d isin e b ir şey y a p a m a ­
m ıştı. K em a l R eis M ısır d ö n ü şü b u n u n
in tik a m ın ı a lm a k iç in R odos c iv a rın d a
şö v aly elerle m ü c ad e ley e tu tu ş m u ş ve
o n la rın a m ira l g em isin i b a tır d ık ta n
b a ş k a ü ç g em isin i de z a p te tm iş ti (1498).
1499 se n e sin d e O sm a n lı V en ed ik h a r ­
b i b a ş la y ın c a K em a l R eis b u m ü c a d e le ­
de k e n d isin i d a h a fa z la g ö ste rm e k f ı r ­
s a tın ı b u lm u ş . ve V en ed ik lilerle y a p ıla n
H olom iç, Ç am lıca ve P a p a s B u rn u d e­
n iz h a r p le rin d e K em a l R e is’in büyük
h iz m e tle ri g ö rü lm ü ştü r. B u n d a n b a ş k a
y in e V en ed ik lilerle y a p ıla n ç a r p ış m a la r ­
d a ü stü n lü k , te m in in e d e v a m e d e n K e ­
m a l R eis V enedik h a r b i b ittik te n so n ra
d a h a ziy ad e Rodos şö v a ly e le rin e k a rş ı
f a a liy e tte b u lu n m u ş tu r. 1504 se n e sin d e
R odos a d a s ın a a s k e r ç ık a r a n K em a l
R eis b u a d a k ıy ıla rın d a k i b az ı köy ve
k a s a b a la r ı ta h r ip e tm iştir.
1507 se n e s in d e ik in c i d e fa v azife ile
M ısır’a g id e n K em a l R eis M em lû k S u l-
t a n ’ı K a n s u g a v ri t a r a f ı n d a n k a b u l e d i­
le re k s u lta n ın izzet ve ik r a m ın a m az-
h a r o lm u ştu . 1510 se n e sin d e T ra b lu sg a rp
e m irin in y a rd ım ta le b i ü ze rin e b ir f i­
lo n u n b a ş ın d a T ra b lu s g a rb ’a g id erek
b u r a d a İsp a n y o l te c a v ü z le rin e k a r ş ı lü ­
z u m lu g ö rd ü ğ ü te d b irle ri a ld ık ta n s o n ­
r a İ s p a n y a s u la rın a k a d a r u z a n a n b ir
a k ın h a r e k e ti d e y a p m ıştır. B u ra d a n
d ö n d ü k te n s o n r a e rte si yıl, R odos şö v a l­
 y e le rin in A lâiy e’ye y a p tık la ­
r ı b ir b a s k ın ı c e z a la n d ırm a k
ü zere G elib o lu ’d a n Ege d e ­
n iz in e a ç ıla n K e m a l R eis
y o ld a şid d e ti! b ir f ırtın a y a
tu tu lm u ş v ; b in d iğ i gem i ile
b irlik te s u la ra g ö m ü lm ü ş -
tü r. ( m a r t 1511), Böylece
d en iz ü s tü n d e y e tişe n K e­
m a l R eis in d a s ita n ı h a y a tı
y in e d en iz ü s tü n d e so n b u l­
m u ş tu r. Ü rJ ü d en iz k u r d u ­
n u n böyle b ird e n b ire s u la ra
g a rk o lm a sı o s ır a d a k a p ta n - ı
d e ry a o la n M a c a r İ s k e n d e r
B eyin o n u çekem em ez!: ğ in e ve h ile sin e
a tfe d ilm işse de, K e m a l R eis gibi u s ta
b ir d e n iz c in in ç ü rü k te k n e ile s e fe re
ç ık a c a k d ere c e d e te d b irsiz d a v r a n a c a ­
ğ ın ı k a b u l e tm e k g ü çtü r.
K e m a l R eis T ü rk d en izc iliğ in d e çığ ır
aç m ış b ir k ıy m e ttir. B e ra b e r ç a lıştığ ı
a r k a d a ş la rı d a K e m a l R eis sa y e sin d e i-
yi y e tişm iş k im s e le rd ir. O n u n ça ğ d a şı
o la n B u ra k R eis ise, b ü y ü k d e ğ e r t a ş ı ­
y a n T ü rk d e n iz c ile rin in y a ln ız c a K e -
m a l R e is’te n ib a re t b u lu n m a d ığ ın ı i -
ia d e e d e n m is a lle rd e n d ir. K a ra H a şa n
R eis ve H erek R eis de a y n i d e v rin ş ö h ­
r e tle r in d e n olu p K e m a l R e is’in a r k a -
d a ş la r ın a d a h ild ir. M e şh u r « K itâ b -ı
B a h riy e» sa h ib i P irî R eis, K e m a l R e is’in
k a r d e ş i H acı M e h m e d ’in oğlu idi.
K e m a l R eis k o rs a n lık d e v rin d e k i ce­
s a r e t ve k a h r a m a n lık la r ı ile d a h i k e n ­
d is in d e n so n ra k i T ü rk k o r s a n la r ın a ö r­
n e k o lm u ş tu r. B a rb a ro s ve T u rg u t R eis
gibi b ü y ü k d e n iz c ile r K e m a l R e is’in a ç ­
tığ ı b u y o ld a n y ü rü m ü şle rd ir. O s m a n ­
lI d o n a n m a s ın ın u z u n m e n z illi to p la r
ile te ç h iz i f ik rin i o r ta y a a t a n ve b u n u ilk
d e fa ta tb ik e ttir e n de K e m a l R e is’tir.
T ü rk le rin V en ed ik a m ira lle ri se v iy e sin ­
de h a t t â o n la rd a n d a h a ü s tü n d e n iz c i­
le r y e tiştirm e y e b a ş la d ığ ın ı ilk d e fa K e ­
m a l ve B u ra k R e isle rin ş a h ıs la rın d a
g ö rm ekteyiz.
O sm a n lı - V enedik S avaşı
C em S u lta n ’m ö lü m ü n d e n s o n r a O s­
manlI d â v le ti A v ru p a ’d a d a h a f a a l b ir
siy a se t ta k ib in e b a şla d ı. C em S u lta n
d o layısiyle d a im a k u ş k u d a b u lu n a n ve
b u y ü z d e n de İ ta ly a n d e v le tle rin e k a r ş ı
675
m ü te m a d iy e n pa.ssif b ir p o litik a ta k ip
e d e n S u lta n B ay ezit, C em ’in ö lü m ü n -
d e n so n ra , O sm a n lIla rın M o ra’d a ve
A d riy a tik k ıy ıla rın d a k i m e n f a a tle r i ü-
ze rin d e h a s s a s d a v r a n m a y a ve eski p o ­
litik a s ın ı te rk e tm e y e k o y u ld u . C em
h a d ise siy le ilg ile n e n d e v le tle r a r a s ın d a
O sm a n lIla rla m e n fa a tle r i ç a tış a n A v­
ru p a lI h ü k ü m e tle rin en b a ş ın d a V en e­
d ik lile r geliy o rd u . M o ra’d a V en e d ik lile­
r in elin d e b az ı lim a n la r v a rd ı; K a r a -
d a ğ ü z e rin d e V en ed ik n ü fu z u h â k im d i;
A d riy a tik k ıy ıla r ın d a d a V en ed ik id a r e ­
sin e v ey a n ü f u z u n a tâ b i y e rle r m e v c u t­
tu . B u r a la r d o lay ısiy le g ere k O sm a n iı
gerek se V en ed ik h ü k ü m e tle ri b irb irle -
r in e k a rş ı h a s s a s b ir s iy a se t ta k ip e t­
m e k z o r u n d a idi. V e n e d ik lü e r C em m e ­
se lesi d o lay ısiy le g ay e t k u r n a z d a v r a n ­
m ış la r, b ir t a r a f t a n P a p a y ı O sm a n lIla r
a le y h in e ta h r i k ed e rk en , b ir t a r a f t a n d a
O s m a n lIla ra h o ş g ö rü n m e n in y o lu n u
b u lm u ş la rd ı. O sm a n lIla rın , V en ed ik li -
le rin b u ik i t a r a f l ı s iy a s e tle rin in f a r ­
k ın d a o lm a la rı lâzım d ı. N ite k im C em ’­
in ö lü m ü n d e n s o n r a V en e d ik lilere k a r ­
şı esk i p a s if siy a s e tin te rk e d ilm iş o lm a ­
sı b u n u g ö ste rm e k te d ir.
O s ır a d a İ ta ly a n d e v le tle ri a r a s ın d a
d a r e k a b e t ve m ü n a z a a la r ek sik d e ğ il­
di. B u r e k a b e ti ta h r i k ed en d e esas i t i ­
b a riy le V en ed ik h ü k ü m e tiy d i. O sm a n lı
d e v le ti ise b u r e k a b e tle ilg ili h â d ise le re
e lb e tte se y irc i k a la m a z d ı. Z a te n O s m a n ­
lIla rı b u işle re k a r ış m a s ı h ususunda
t a h r i k e d e n le r de m e v c u ttu . N ite k im
M ilan ş e h ri y ü z ü n d e n çık an a n la ş m a z ­
lık ta N ap o li h ü k ü m e ti O sm a n lIla rı Ve­
n e d ik a le y h in e h a re k e te g eçirm ek is ti­
y ord u . M ilan d ü k a s ı L ü d v ik S İo rz a ile

V sn ed ik'in Cnaltıneı asırda yapılm ış bir krokisi
bir seyahat kitabından)
Fransa K ralı Onikinei Lui (solda), ve M ilano
CUkas! Lüdvik (sağda)
V en e d ik liler a r a s ın d a k i u z u n m ü n a z a a
ve m ü c a d e le s ır a s ın d a V en ed ik liler
F r a n s a K ıra lı O n ik in e i L ui ile a n la ş ­
m ışla rd ı. B u a n la ş m a n e tic e sin d e F r a n -
yordu. M ilan d u k a s ı L üdvik S fo rza ile
s a K ıra lı, P a p a ’yı d a ik n a e tm e k s u r e ­
tiy le, V en e d ik lilerin L o m b a rd iy a a r a z i­
s in i a lm a la r ın a m u k a b il k e n d isi d e M i­
la n ş e h rin i a lm ıştı. îş te b u h â d ise k a r ­
ş ıs ın d a fa a liy e te geçen F lo ra n s a ve N a­
p o li h ü k ü m e tle ri, P a p a ve A lm a n im ­
p a r a to r u n u n d a m u v a fa k a tin i a ld ık ta n
so n ra , O sm a n lIla rı V enedikliler aley h in e
ta h r ik e k o y u lm u ştu .
B u ta h r ik le r v u k u b u ld u ğ u s ır a d a
O sm anlI h ü k ü m e ti z a te n V ened ik liler
ale y h in e h a z ırlık la rla m e şg u ld ü . V ene­
d ik liler, O sm a n lIla rın h a z ırlığ ın ı h iss e ­
d in c e geniş se lâ h iy e tle İ s ta n b u l’a b ir
elçi g ö n d e rd i (1499). D a h a önce «bazı
d e v le tle rd e n gelen elçiler» b a şlığ ı a l­
tın d a k i b ö lü m d e te m a s e d ild iğ i v eç h ile ;
A n d re a Z a n k a n i a d ın ı ta ş ıy a n V enedik
elçisini, S u lta n B ayezit k a b u l e d e re k
676
eski m uahedeyi y en iledi.
F a k a t p ad işah ın , b u h a r e k e ­
ti siy a sî b ir m a n e v r a d a n
b a ş k a b ir şey değildi. Z a n ta
a d a s ın ın v e rg isin i d e g e tir­
miş olan V en ed ik elçisi O s­
manlI d o n a n m a s ın ın h a z ır ­
lık la rın ı d a g ö rm ü ştü .
O sm a n lIla rla V en ed ik lile­
r in h a r b e tu tu ş m a s ın ın se ­
b eb i sa d ec e İ ta ly a n h ü k û -
m e tle rin in O sm a n lIla rı t a h ­
rik d eğildi. M o ra ve A d riy a­
tik k ıy ıla r ın d a O s m a n h - Ve­
n e d ik m e n f a a tin in ç a rp ış ­
m ası, m ü c a d e le n in en ö n d e gelen s e b e p ­
le ri a r a s ın d a y e r alıy o rd u . 1497 s e n e s in ­
de D a lm a ç y a k ıy ıla rın d a k i Z a ra t a r a f ­
la r ın a ve V en ed ik c u m h u riy e tin e a it
to p r a k la r d a n F eriy o l’e y a p ıla n ak ın
O sm a n lı - V enedik m ü n a s e b e tle rin i
g e rg in le ştirm işti. Y ine o a r a d a K a r a -
d a ğ a ra z is in in O sm a n lı h im a y e s in e a -
lın m a sı V en e d ik lilerin d ik k a tle rin in
K a ra d a ğ ve A rn a v u tlu k k ıy ıla rı üze -
rin d e to p la n m a s ın a seb ep o lm u ştu . K a ­
r a d a ğ to p ra k la rı, O s m a n h h im a y e sin e
a lın m a d a n ö n ce V en ed ik h im a y e sin d e
idi. Ve K a r a d a ğ ’ın b a ş ın d a J o r j Ç e rn o -
viç a d ın d a b ir bey v ard ı. K a r a d a ğ ’ın
V en ed ik h im a y e sin d e b u lu n m a sı c iv a r­
d a k i T ü rk to p r a k l a n iç in b ir te h d it
m ev zu u idi. İ ş te b u d u ru m u göz ö n ü n d e
b u lu n d u r a n İş k o d ra b e y i F iru z Bey,
K a tta r o ’y a g id erek , o ra d a k i V en ed ik
k u m a n d a n ı M orçes T re v iz a n i’ye « p a d i­
ş a h ın em riy le K a r a d a ğ ü lk e sin i h im a ­
ye iç in geldiğini» b ild ird i (1497). B u n a
k a r ş ı V en ed ik k u m a n d a n ı, h ü k ü m e tin in .
K a r a d a ğ ’a b ir te c a v ü z em eli b es lem ed i­
ğ in i te m in a t şe k lin d e b e y a n eyledi. V e­
n e d ik h ü k ü m e ti b u n a ses ç ık a ra m a m a k ­
la b e ra b e r, A d riy a tik k ıy ıla rın d a k i to p ­
r a k la rın ın istik b a lin e a i t e n d işe si a r t ­
tı. Z a te n ö te d e n b e ri b u m ın tık a ü ze­
rin d e e n d işe d u y a n V en ed ik liler, b ir
t a r a f t a n A d riy a tik k ıy ıla r ın d a O sm a n ­
lIla rla h â d is e ç ık a rm a m a y a ç a lış m a k la
b e ra b e r A rn a v u tlu k ’t a İ s k e n d e r’in o ğ lu
J a n K a s triy o ta ’ya. y a rd ım e tm e k te n de
g e ri d u rm u y o rd u .
Harbin b aşlam ası
O sm a n lIla rla V en e d ik liler a r a s ın d a k i
m ü n a s e b e tle rin g erg in liğ i, g ü n ü n b ir in ­
de ik i d e v le tin h a r b e tu tu ş a c a k la r ın ın
iş a r e ti idi. B u d u ru m u h e r ik i d e v le t de
ta k d ir e ttiğ in d e n h a z ır lık la r a d e v a m e-
d iy o rla rd ı. O sm a n lIla r y en i g em ilerle
d o n a n m a la rın ı ta k v iy e e d e rk e n , V ene­
d ik lile r de â n i b ir h ü c u m k a r ş ıs ın d a
g a fil a v la n m a m a k iç in k u v v e tli b ir d o ­
n a n m a y ı M o ra ’n ın M odon lim a n ın d a
tu tu y o rla rd ı. S u lta n B a y ez it h a r b e b a ş ­
la m a z a m a n ın ı g ö züne k e s tird iğ i z a -
m a n İ s k e n d e r P a ş a k u m a n d a s ın d a k u v ­
v e tli b ir a k ın c ı k o lu n u V en ed ik a ra z is i­
n e a k m a g ö n d e rd i (1499). P a d iş a h ın
gayesi; V e n e d ik lile rin bu a k ın c ıla r la
m e şg u l o la ra k V en ed ik ’in k o lo n i şe -
h ir le rin e y a rd ım e tm e le rin i ö n le m ek ti.
B ir t a r a f t a n V en ed ik ş e h ri c iv a rın a a -
k ın c ıla r g ö n d e re n p a d iş a h ö te y a n d a n
d a d o n a n m a n ın h a r e k e te g eç m e sin i
e m re tti.
T a c - ü t- te v a r ih ’e n az aran üç yüz,
Venediklilerle deniz savaşlarına ait olan bu resim
677
H a m m e r’e ve H alk o n d il ze y li’n e göre
ik i yü z a ltm ış p a r ç a d a n ib a re t o ld u ğ u
b ild irile n ve ik i yüz elli p a r ç a d a n a ş a ­
ğı o lm a d ığ ı a n la ş ıla n O sm a n lı d o n a n ­
m a s ı 4 te m m u z 1499 d a G elib o lu ’d a n
h a r e k e t e tti. K ü ç ü k D av u d P a ş a (V ezi­
ria z a m D av u d P a ş a ile k a r ış tır ılm a m a ­
lıd ır) n in id a re s in d e b u lu n a n O sm a n lı
d o n a n m a s ın d a a ltm ış y ed i k a d ır g a ve
y irm i b ü y ü k gem i v ard ı. K em a l ve B u ­
r a k r e is le rin b in d iğ i ve h u su s î o la ra k
in ş a ed ilm iş b u lu n a n ik güğe (G öke -
K u k a) n a z a r ı d ik k a ti celb ed iy o rd u . D o­
n a n m a d a , o n se k iz b in A n ad o lu , y irm i-
sek izb in R u m eli, sek izb in s ip a h i ve b ir
m ik ta r d a k a p ık u lu o lm a k ü ze re c e m ’-
a n y e k û n a ltm ış ü ç b in k işilik kuvvet
v a rd ı. O sm a n lı d o n a n m a sı b o ğ a z d a n
ç ık tık ta n b ir m ü d d e t s o n r a f ırtın a y a
tu tu ld u ğ u n d a n d en iz ü z e rin d e b ir h a y ­
li z a m a n k a y b e tti. T ü rk d o n a n m a s ın ın
ilk h e d e fi İ n e b a h tı idi.
Ricaut'nun Alm anca nüshasından alınm ıştır.
 Saltan Bayezid’in Mora’ya hareketi
S u lta n B ayezit h a r p h a z ır lık la n n a a-
i t ilk em irle r in i v e rd ik te n s o n r a 1 h a z i­
r a n 1499 d a İ s ta n b u l’d a n E d irn e ’ye, o-
r a d a n d a M ora’y a d o ğ ru h a r e k e t e tti.
O a r a d a R u m eli b ey lerb ey i K o ca M us­
ta f a P a şa y ı k a r a ta r a f ı n d a n İ n e b a h tı’-
n ın m u h a s a r a s ın a _ m e m u re y le d iğ in d e n
k e n d is in d e n ö n ce İ n e b a h tı’y a y e tişm e ­
s in i em re tti.
K a r a o rd u s u İ n e b a h tı c iv a rın a v asıl
o ld u ğ u h a ld e d o n a n m a h e n ü z o r ta l a r ­
d a g ö rü n m ü y o rd u . O sm a n lı d o n a n m a sı
f ır t ın a dolayısiyle deniz ü z e rin d e g ü n ­
le rc e ç a lk a la n ıp d u rm u ş, o n d a n s o n r a
Ç u k a (C erigo) a d a sı ö n le rin e geldiği
s ır a d a d o n a n m a n ın K em a l R eis’in id a ­
re sin d e b u lu n a n ta r a s s u t c ü z ü ta m ı d ö rt
gem id en m ü te şe k k il b ir V enedik filo -
s ım a r a s tlıy a r a k b u n u f ir a r a m e cb u r
e tm işti. B u n d a n s o n r a y o lu n a dev am
e d e n O sm a n lı d o n a n m a sı M odon lim a ­
n ın ın g ü n e y in d e k i S a p ie n z a a d a sı ci -
v a r ın a geldiği s ır a d a V enedik filo su ile
k a rşıla ştı.
Sapienza deniz muharebesi
T ü rk d o n a n m a sı S a p ie n z a a d a sı ci -
v a r m a v a sıl o ld u ğ u s ır a d a A m iral A n-
to n io G rim a n i k u m a n d a s ın d a k i V ene­
d ik filo su ile k a rş ıla ş tı. V enedik a m ir a ­
li T ü rk d o n a n m a s ın ı İ n e b a h tı k ö rfe z i­
n e so k m a m a k n iy e tin d e idi. O n u n iç in
d a h a ile rile rd e n T ü rk d o n a n m a s ın ı k a r ­
şıla m ış b u lu n u y o rd u . A m ira l A nto n io
G rim a n i’n in İ n e b a h tı’d a n d a h a uzak­
la r d a T ü rk d o n a n m a sın ı k a r ş ıla m a s ın ­
d a n , k a r a d a n k u ş a tılm ış b u lu n a n b u
ş e h irin b ir de d e n izd e n s ık ıştırılm a sın ı
ö n le m e k iste d iğ i a n la ş ılm a k ta d ır.
B azı e serlerd e V enedik filo su ile
O sm a n lı d o n a n m a sı a r a s ın d a k i m u h a ­
reb e a n la tılır k e n H olom iç ve B ro d an o
isim le rin d e n de b a h se d ilm e k te , h a ttâ
B u ra k R eis’in ölüm s a h a s ı o la ra k B ro­
d a n o z ik re d ilm e k te d ir. C iv a rın d a m u h a ­
reb e c e re y a n e tm iş o la n a d a n ın u m u -
m iy e tle M odon’u n g ü n ey in d e o ld u ğ u
k ay d e d ild iğ in e göre, b u r a s ın ın S a p ie n ­
za o lm a sı ik tiz a e tm e k te d ir. H alb u k i
B ro d an o , M odon h a t t â N a v a rin ’d e n d a ­
h a k u zeyde b u lu n m a k ta d ır. M a a m a fih
678
ilk ç a r p ış m a la r ın S a p ie n z a a d a s ı ö n ü n ­
de o ld u ğ u n u , o n d a n s o n r a d a O sm a n lı
d o n a n m a s ın ın , İ n e b a h tı’y a g idinceye
k a d a r İk in c i ç a rp ışm a y ı B ro d an o ö -
n ü n d e v erm iş o la b ile ce ğ in i k a b u l e tm e k
de m ü m k ü n d ü r.
S a p ie n z a d en iz s a v a ş ın d a gem i s a ­
yısı b a k ım ın d a n ü s tü n lü k T ü rk le rin t a ­
r a f ın d a idi. B u n u n iç in A m ira l G rim a ­
n i p e ş in e n m u h a re b e y i k a b u l ed ip e t -
m e m e k te te re d d ü t e tti. L â k in A m iral
L o re d an o k u m a n d a s ın d a K o rfu a d a ­
s ın d a n o n b eş g em in in d a h a g eld iğ in i
g ö rü n ce b u te re d d ü d ü z a il oldu. A m iral
L o red an o d a ş ö h re tli b ir d en izci idi.
V enedik d o n a n m a s ın d a L o re d a h o ’d a n
b a ş k a ş ö h re tli b ir d en izci o la ra k A lb an
A rm en io d a v ard ı. R ü z g âr d a V en ed ik ­
lile rin le h in e esiyordu. A y rıca m u h a re ­
be s a h ilin p e k y a k ın ın d a c e re y a n e t ti­
ğ in d en , s a h ilin V en e d ik liler elin d e b u ­
lu n m a s ı o n la r le h in e m ü h im b ir a v a n ta ]
te şk il ed iy o rd u .
B u m u h a re b e d e en m ü th iş ç a rp ış m a
O sm a n lı d o n a n m a s ın ın ö n c ü sü o la n
B u ra k R eis’in g em isin in e tr a f ın d a c e re ­
y a n e tti. B a ş ta V en e d ik liler o lm a k ü ze­
r e A k d en iz’d e m u h te lif m ille tle re m e n ­
s u p g em icilerin g ö zü n ü fa z la c a y ıld ır­
m ış o la n K em a l R e is’i y o k etm ek iste y e n
V en e d ik liler T ü rk d o n a n m a s ın ın ö n ü n ­
d ek i gem iyi K e m a l R eis’in g em isi z a n ­
n e d e re k o n u n ü z e rin e b ird e n b ire y ü k le­
n iv e rd ile r. H alb u k i b u gem i K e m a l R e­
is ’in b in d iğ i gem i o lm a y ıp B u ra k R eis’­
in güğe (K u k a - G öke) si idi.
B u ra k R eis’e h ü c u m e d e n le rin en b a ­
ş ın d a â m ira l A lb an A rm en io v ard ı.
O n u n T ü rk ö n c ü g em isin e s a ld ırd ığ ın ı
g ö ren â m ira l L oredono d a a y n i şek ild e
d a v ra n m ış tı. K a h r a m a n B u ra k R eis’e
h ü c u m ed e n g em ile rin sa y ısı V en ed ik
d o n a n m a s ın ın en m ü h im g em ileri de
b a ş ta o lm a k ü zere y irm i gem iyi b u lu -
y o rd u . B u ra k R e is’in g em isin i o r ta l a r ı­
n a a la n V en ed ik k a r a k a la r ın d a n ik i t a ­
n e s in d e b in e r, d iğ e r ik i ta n e s in d e de
b e şe r yüz k işi m e v c u ttu . B u a r a d a b ü ­
y ü k V en ed ik k a r a k a la r ın d a n ik i ta n e s i,
B u ra k R e is’in g ü ğ esin e y a p tık la rı gibi
H erek R eis’in g em isin e d e y a n a ş ıp r a m ­
p a e tm e k iste d ile rse de m u v a ffa k o la­
m a d ıla r. Z a te n o a r a d a H erek R eis’in
g em isin d e n a tıla n to p la r la b u ik i V ene­
d ik k a r a k a s ı b a tırıld ı.
B u ra k R eis’in b in d iğ i gem iyi o r ta l a r ı­
n a a la n V en ed ik k a r a k a la r ı k a n c a la r
a t a r a k b u n a iyice r a m p a e ttile r ve e t ­
r a f la r ın d a k i d iğ e r V en ed ik g e m ile rin ­
d e n de y a rd ım g ö rd ü ler. V en ed ik k a r a -
k a la r m ın r a m p a e tm e si ü z e rin e b u n la r ­
d a k i k a la b a lık s ilâ h lı k u v v e tle r B u ra k
R eis’in g em isin in g ü v e rte sin e h ü c u m
e ttile r. B öylece T ü rk g em isin d e çok k a n ­
lı b ir b o ğ u şm a b a şla d ı. B u ra k R eis son
h a d d in e k a d a r b u şid d e tli m ü c ad e ley i
id a re e tti. E n s o n u n d a ü s tü n k u v v e tle r
k a r ş ıs ın d a k u r tu lu ş ü m id i k a lm a d ığ ım
g ö ren k a h r a m a n B u ra k R eis çok m ü t­
h iş b ir ça rey e b a şv u rd u . N eft ile d ü ş ­
m a n g em ile rin i tu tu ş tu rd u . A teş d e r -
h a l üç gem iyi b ird e n s a rd ı ve b u n la r
y a n a r a k b a ttı. G em ileriy le y a n ıp b a -
ta n la r ın b a ş ın d a B u ra k Reis, K a r a H a ­
ş a n R eis, Y e n iş e h ir sa n c a k b e y i K em a l
Bey, d ü ş m a n t a r a f ı n d a n d a L o re d an o
ile A rm en io v a rd ı (20 v ey a 21 ağ u sto s
1499).
B u ra k R e is’in g ö rü lm e m iş d ere ced e
s o ğ u k k a n lılık la ta tb ik e ttiğ i b u h a r e ­
k e t n e tic e s in d e V en ed ik a m ira li A n to n io
G rim a n i T ü rk d o n a n m a s ın ın İ n e b a h tı’-
y a d o ğ ru ile rle m e sin e m â n i o la m ıy a c a -
ğ ın ı a n la d ı. R a k ib o la n L o re d a n o ’n u n
ö lü m ü n d e n m e m n u n k a la n A n to n io G ri­
m ani V en ed ik d o n a n m a s ın ı a la r a k
K o rfu ’y a çekildi. Z a te n B u ra k R e is’in
gem isiyle b irlik te y a n ıp s u la r a g ark o l-
m a s ın a ra ğ m e n m u v a ffa k iy e t T ü rk le r
ta r a f ı n d a idi. B u ra k R e is’in beş yüz k i­
şilik güğesi y a n a r a k b a ta r k e n sad ece
90 k işi k u rtu la b ilm iş ti. F a k a t V ene -
d ik lile rin g ere k gem i g erekse in s a n z a ­
y ia tı h a y li fazlaydı. Y an i n e tic e iti b a ­
riy le S a p ie n z a d en iz sa v a şın d a . B u ra k
R e is’in k a h r a m a n c a ö lü m ü n e m u k a b il
z a fe r T ü rk le rin ta r a f ı n d a k a lm ış b u -
lu n u y o rd u . S a p ie n z a d en iz s a v a ş ın d a
K em a l R eis k ıyı ta r a f ın d a vazife a la r a k
V en ed ik k o n tro lü n d e b u lu n a n s a h ild e n
T ü rk d o n a n m a s ın a b ir z a r a r g elm em e­
s in i te m in etti.
în e b a h tı’n ın teslim olm ası
S a p ie n z a m u h a re b e s in d e n s o n r a K ü ­
ç ü k D av u d P a ş a n ın id a re s in d e k i T ü rk
d o n a n m a s ı M o ra ’n m b a tı k ıy ıla r ın d a n
679
k uzev is tik a m e tin d e y o lu n a d ev a m e t ­
ti. D o n a n m a , ilk h e d e f o la ra k se ç tiğ i İ -
n e b a h tı’y a d o ğ ru ile rle m e k te idi. O a-
r a d a K o rfu ’y a çek ilm iş o la n V en ed ik
d o n a n m a s ı y im ri ik i F ra n s ız ve ik i R o ­
dos g e m isin d e n m ü re k k e p ta k v iy e k u v ­
v e ti aldı. A m ira l A n to n io G rim a n i b u n ­
d a n s o n r a d ır k i İ n e b a h tı k ö rfe z in in a ğ ­
zın ı k a p a tm a k ü ze re k e n d isin d e c e sa ­
r e t b u ld u . B u gaye ile K o rfu ’d a n İn e -
b a h tı k ö rfe z i is tik a m e tin d e y elk en a ç ­
tı.
, T ü rk d o n a n m a s ı İ n e b a h tı’y a d o ğ ru i-
le rle rk e n ö n c ü k u m a n d a n lığ ın ı K em a l
R eis d e r u h te ed iy o rd u . O a r a d a V en e­
d ik d o n a n m a s ı b ir gece b a s k ın ı ile T ü rk
d o n a n m a s ın ın p lâ n ın ı a k a m e te u ğ r a t ­
m a k isted i. L â k in d o n a n m a n ın e n g in
ta r a f ı n ı t u t a n K e m a l R eis b u n u te s ir ­
siz b ıra k tı. V en e d ik liler d e n iz c ilik te k i
t a r i h î te c rü b e le rin e d a y a n a r a k k ö rfe z in
ağ zın ı k a p a tm a k iç in so n g a y re tin i gös­
te rd i. F a k a t K e m a l R e is’in p lâ n ve t a v ­
siyesi ile g eceley in fe n e rle rin i söndü­
re n T ü rk d o n a n m a s n , P apas b u rn u
m e v k iin d e k i m ü c a d e le so n u n d a V ene -
d ik filo s u n u y o rm a y a ve h a t t â onu
m a ğ lû b e n çekilm eye m e c b u r b ır a k a r a k
25 a ğ u s to s 1499 d a İ n e b a h tı lim a n ın a
g irm ey e m u v a ff a k oldu.
İ n e b a h tı k a le s i m a h r u t î şe k ild e b ir
3ro k u şu n ü z e rin d e b u lu n m a k ta ve b ir b i­
r in i ta k ip e d e n k a d e m e le r h a lin d e üç
k a le y i ih tiv a e tm e k te idi. H er k a le n in
ta ş t a n ö rü lm ü ş is tih k â m v az iy e tin d e
d ıv a rla r ı m e v c u ttu . F a k a t b u d u v a r la r ­
d a so n z a m a n la r d a k i ih m a l y ü z ü n d e n
ta m ir e m u h ta ç k ıs ım la r v ard ı. İ n e b a h -
tı, k a r a t a r a f ı n d a n d o n a n m a g elm ed e n
ö n ce s a rılm ıştı. B u d e fa d o n a n m a d a
lim a n a g irm ey e m u v a ffa k o lu n c a ş e h ­
r in k u m a n d a n ı Z oano M ori (Z o a n M o-
ri) m u k a v e m e tin b e y h u d e liğ in i a n la d ı­
ğ ın d a n k a le n in a n a h ta r la r ın ı R u m eli
b ey lerb ey i M u s ta fa P a ş a y a g ö n d e rd i (26
a ğ u s to s 1499). B öylece V e n e d ik lile rin
e lin d e b u lu n a n m ü h im b e ld e le rd e n b i­
risi d a h a T ü rk le rin elin e geçm iş oldu.
T ü rk le r ta r a f ı n d a n İ n e b a h tı, F re n k le r
t a r a f ı n d a n L e p a n t v ey a L e p a n to diye
a n ıla n b u k a le M o ra’n m k u z e y in d e u -
z a n a n g en iş ve u z u n k ö rfe z in a ğ z ın d a
b u lu n m a s ı b a k ım ın d a n fa z la c a e h e m -
m iy e t a rz e d e n İ n e b a h tı’n ın z a p tı V ene-
dildiler iç in h a k ik a te n m ü h im b ir k a ­
y ıp tı. İ n e b a h tı’n ın k a y b ı ile V enedikli­
ler b u m ın tık a d a k i n ü f u z la rın a ta m a -
m e n v e d a e tm iş o lu y o rla rd ı. B u rası a -
lın m c a S u lta n B ayezit k ö rfe z in e n d a r
m ın tık a s ın d a k a rşılık lı o la ra k ik i ta n e
kale in ş a e ttird i. B öylece în e b a h tı’n ın
z a p tın d a n m ü te v e llit K o re n t k ö rfezi ü -
z e rin d e te e ssü s e d e n T ü rk h â k im iy e ti
e m n iy e te a lın m ış oldu.
İ n e b a h tı’m n z a p tın d a h a z ır b u lu n -
m a k üzere b u ta r a f a gelm iş o la n S ul -
ta n B ay ezit h a v a la rın fa z la sıc a k o lm a ­
sı sebebiyle o c iv a rd a y a y lâ y a çık m ış­
tı. B u ra d a ç a d ır la r ın k u ru lm a s ı s ır a ­
s ın d a v ez iriâz am Ç a n d a rlız â d e İb ra h im
P a ş a v e fa t e tti. İ b ra h im P a ş a n ın n â şı
İz n ik ’e g ö n d e rilirk e n o n u n y e rin e M e­
sih P a ş a v e z iriâ z a m lığ a getirild i.
İ n e b a h tı’y a k u v v e t k o n d u k ta n s o n ra
S u lta n B ayezit Y en işeh ir, Ç a y h isa r, S a ­
rıgöl, M a n a s tır, K ö p rü lü yolu y la E d ir­
n e ’ye d ö n d ü ve k ışı o r a d a geçirdi. F a ­
İnebahtı'nın m uhasarasına ait otan bu resim Ricaut'nun
680
k a t d o n a n m a e rte s i se n e M o don ve K o ­
ro n ü ze rin e y a p ıla c a k se fe r iç in K o re n t
k ö rfe z in d e İn e b a h tı y a k ın ın d a U m ur
Bey lim a n ın d a k ald ı. A slın d a İs p ire
İ s p iti d e n ile n b u lim a n b u ism i m e ş -
h u r A y d ın o ğ lu G azi U m u r B ey d en a l­
m a k ta idi. G azi U m u r Bey s e fe rle rin in
b iris in d e b u ra y a k a d a r gelm iş b u lu n u ­
yo rd u . İ n e b a h tı c iv a rın d a n a y rılm a d a n
ö n ce b o ğ az ın en d a r y e rin e k a rş ılık i-
k i k a le in ş a s ı işin i A n ad o lu b ey lerb ey i
S in a n P a şa y a h a v a le e tm iş b u lu n a n
S u lta n B ayezit, a y n i z a m a n d a P reveze
m u h a fız ın a d a e rte s i se n e y a p ıla c a k s e ­
fe rd e k u lla n ılm a k ü zere V en ed ik gem i­
le ri tip in d e k ır k k a d a r to p gem isi in ­
ş a s ın ı e m re tti. O a r a d a g erek S a p ie n z a
g erekse d a h a so n ra y a p ıla n d en iz h a r p ­
le rin d e s a k a tla n m ış o la n T ü rk g em ile­
r in in U m a r Bey lim a n ın d a ta m ir i işin e
K em a l R eis n e z a r e t e tti.
İ n e b a h tı’n m z a p tı b ir ş e h irin a lın -
m a s ın d a n d a h a b ü y ü k e h e m m iy e ti h a ­
Aim anca nüshasından alınm jştır
 izdi. Z ira o z a m a n a k a d a r A k d en iz’in
en k u v v e tli d o n a n m a s ı o la ra k b ilin e n
V en ed ik filosu ik i ç a r p ış m a d a y en ilm iş
ve İ n e b a h tı’n ın T ü rk le r elin e g eçm esi­
n i ö n liy em em iş, d a h a a ç ık ç ası, V enedik
d o n a n m a s ın ın A k d en iz’de ü s tü n lü ğ ü e -
lin d e n k a ç ır m a k ta o ld u ğ u m eydana
çık m ıştı. Bu, V e n e d ik lile r iç in m a d d î ol­
d u ğ u k a d a r m a n e v î b ir d a rb e id i de. O-
n u n iç in V en e d ik liler İ n e b a h tı’n ın k a y ­
b ın ı ve u ğ r a d ık la r ı m a ğ lû b iy e ti u n u t ­
tu r u p te lâ f i e ttir m e k n iy e tiy le b az ı h a ­
re k e tle re te v e ssü l eylediler. B u c ü m le ­
d en o la ra k d ik k a tle rin i K e fa lo n y a ü z e ­
rin e çe v ird ile r. F a tih M e h m e t z a m a -
n ın d a G ed ik A h m e t P a ş a v a s ıta siy le
T ü rk n ü f u z u n a so k u lm u ş b u lu n a n K e ­
fa lo n y a a d a sın ı, b ir İs p a n y o l filo su ile
işb irliğ i e tm e k su re tiy le z a p te ttile r. A y­
rıc a P rev eze c iv a rın d a b ir "kaleyi de ele
g eçird iler. B öylece İ n e b a h tı’n m k a y b ı­
n ı b u r a la r ın z a p tı ile c e v a p la n d ırm a k
iste d ile r. M a a m a filı b u r a la r V en e d ik lile­
rin elin d e u z u n m ü d d e t k a lm a d ı. K ısa
b ir z a m a n s o n ra K e fa lo n y a y e n id e n ge­
ri}^ alın d ı.
M odon k alesin in zaptı
İ n e b a h tı’m n z a p tım ta k ip e d e n k ış
m e v sim i h a z ır lık la r la geçti. B u h a z ır -
lık la r, T ü rk le r b a k ım ın d a n y e n i f e tih ­
le ri im k â n d a h ilin e so k m a y ö n ü n e te v ­
cih edilm iş, V en e d ik liler b a k ım ın d a n i-
se, d a h a ziy ad e T ü rk le rle a n la ş m a ve
b az ı z iy a n la r v erm e y o lu n a so k u lm u ştu .
V en e d ik lik lerin b u b a k ım d a n h a r e k e ti­
n e m is a l o la ra k K ^ fa lo n y a ’n m z a p tın ­
d a n b a şk a , I-Ioca S a d e d d in ve İ d ris î
B itlisi'n in k a y d ın a r-a z a ra n , U m u r Bey
lim a n ın d a h a z ırla n m ış o la n k ır k g em i­
d e n y irm i ta n e s in i b ir gece b a s k ın ı ile
y ak m ış o lm a la rın ı z ik re tm e k lâ z ım d ır.
S u lh te şe b b ü sle rin e g elince : V en e d ik ­
lile r g e re k d o n a n m a la rın ın u ğ ra d ığ ı
m u v a ffa k ıy e tsiz lik , g erek se İ n e b a h tı
gibi m ü lıim b ir lim a n ın k a y b ı ü z e rin e
iç in d e b u lu n d u k la rı z a a fı a n lıy a ra k
T ü rk le rle a n la ş m a k iste d ile r. O a r a d a
u z u n sü re c e k b ir h a r b in m a s r a f la r ın ı
k o la y lık la k a rş ılıy a m ıy a c a k la r.n ı d a a n ­
la d ıla r. B u seb ep le İ s ta n b u l’a Lui M a-
venti a d ın d a b ir elçi g ö n d e re re k a n la ş ­
m a ze m in i a ra d ıla r . V enedik elçisi, O s­
manlI devletini su ç lu ç ık a rırc a s ın a i -
fa d e i meramda bulunarak, su lh ü T ü rk -
681
le rin ih lâ l e ttiğ in i, k e n d ile rin in su lh e
a y k ırı b ir h a r e k e tle r i g ö rü lm e d iğ in i b e ­
lir tt ik te n s o n ra , V en ed ik tü c c a r la r ın ın
se rb e s t b ıra k ılm a s ın ı ve İ n e b a h tı’n ın i-
ad e sin i, b u y a p ılm a d ığ ı ta k d ir d e h iç o l­
m a z s a s u lh ü n , y e n id e n te s is in i ta le p e t ­
ti.
V en e d ik liled in böyle d ü ş ü n m e le rin e
m u k a b il O sm a n lIla rın n iy e t ve p lâ n la ­
rı h iç te o n la rın k i gibi d eğildi. S u lta n
B ayezit, V e n e d ik lile rin M o ra’d a n elin i
e te ğ in i ta m a m e n ç e k tirm e k n iy e tin -
deydi. O n u n iç n V en ed ik elçisin e: «E-
ğ er b e n im le s u lh y a p m a k istiy o rs a n ız
M o ra’d a elin iz d e b u lu n a n M odon, K o -
ro n ve N ap o li «N apoli d i M alvazya» şe ­
h ir le r in i te s lim ile se n ed e b ir v erg i
verm elisin iz.» C ev ab ın ı v erd i. V en ed ik
elçisi k e n d i y ö n le rin d e n h iç b ir m ü sb e t
iş b a ş a r m a d a n geriye d ö n d ü .
V en e d ik lilerle c e re y a n e d e n b u siy asî
te m a s ı m ü te a k ip s u lta n B ay ezit k ış
m e v sim in in d e v a m ın a ra ğ m e n M o d o n ’-
u n m u h a s a r a s ın a g irişilm e s in i e m re tti.
B u n u n ü z e rin e Y ak u p P a ş a k ış o r ta s ın ­
d a d o n a n m a ile b irlik te M o d a n ’ın m u ­
h a s a r a s ın a g irişti. P a d iş a h d a 7 n is a n
1500 d e E d irn e ’d e n h a r e k e t e tti. D o n a n ­
m a n ın 7 te m m u z d a M odon ö n ü n e g el­
d iğ in i ö ğ re n in c e s ü r ’a tli d av ran arak
d ö r t g ü n d e G ü n ey M o ra’y a in d i. S u lta n
B ay ezit M odon ö n ü n e g eld iğ i z a m a n b u ­
ra s ı b ir a jv ia n b e ri R u m eli ve A n ad o lu
a s k e ri t a r a f ı n d a n sa rılm ış, yani k a ra
ta r a f ı n d a n c iv a r ile a lâ k a s ı k esilm iş
b u lu n u y o rd u .
K a r a d a b u h a r e k â t c e re y a n e d e rk e n
K ü ç ü k D a v u t P a ş a 27 te m m u z 1500 de
İ n e b a h tı’d a n a y r ıla r a k M o ra’n ın g ü n e ­
y in e d o ğ ru ile rlem e ğ e b a şla m ıştı. T a m
N a v a rin lim a n ı ö n ü n e u la ş tığ ı s ır a d a
V ened ik filo su ile k a r ş ıla ş a ra k m u h a -
reb ey e tu tu ş tu . B u a r a d a D a v u t P a ş a
k e n d i b a ş ta r d a s m ı y a n i b in d iğ i b ü y ü k
a m ir a l g em isin i düşm an a m ir a lin in
b a ş ta r d a s m a r a m p a e ttir d i. O a r a d a
d ü ş m a n g e m ile rin d e n b ir ta n e s i de y a k ­
la ş a r a k D a v u t P a ş a n ın b a ş ta r d a s m a
ra m p a ed in c e ik i gem i a r a s ın d a k a la n
D a v u t P a ş a te h lik e li a n la r g eçirm ey e
b a şla d ı. B e re k e t v e rsin k i k a p t a n - ı d e r­
y a n ın u ğ ra d ığ ı m ü ş k ü lâ tı sezen P irî
R eis d e r h a l y e tişe re k işe m ü d a h a le e tti
ve böylece te h lik e de s a v u ştu ru ld u .
 M odon k a le s in in sık ı şekilde m u h a ­
s a ra s ı üç h a f t a sü rd ü . M u h a s a ra n ın
s o n la rın a d o ğ ru V en e d ik lilerin y en i a -
m ira li T re v iz an i d o n a n m a ile M o d o n 'u n
y a rd ım ın a k o ştu . T re v iz a n i’n in gelişi
T ü rk le rin u m u m î b ir h ü c u m a h a z ır la n ­
d ık la rı s ıra y a r a s tla m ış tı. M u h a s ırla ra
m u tla k a y a rd ım a k a r a r v e re n V enedik
a m ira li b ü tü n d ik k a tle ri k e n d i ü ze rin e
ç e k tiğ i e s n a d a m ü h im m a t, e rz a k ve a s ­
k erle d o ld u rd u ğ u d ö r t b ü y ü k k a d irg a -
yı M odon lim a n ın a şe v k etti. B u n la r li­
m a n ın m e th a lin e k a d a r y a k la şm ıy a
m u v a ffa k o ld u lar. L âk in lim a n ın ağzı
zin c irle k a p a lı o ld u ğ u n d a n iç e ri gire -
m ed iler. O sırada. V enedik k a d ırg a la r ı­
n ın lim a n ın ağ z ın a gerili z in c irin ö n ü ­
n e k a d a r geld iğ in i g ö ren m u h a s ırla rm
b ir k ısm ı m e v k ile rin i b ır a k a ra k z in c iri
k ırm a k iç in lim a n a d o ğ ru k o ştu la r. O
s ır a d a z a te n u m u m î h ü c u m a k alk m ış
b u lu n a n T ü rk ler, s u r la r d a a ç ıla n ge -
d ik le rd e n iç eri d a lm ıy a ve m e rd iv e n le r
d a y a d ık la rı d u v a rla rd a n aşm ıy a b a ş la ­
d ıla r. T ü rk le r şe h re g ire rk e n g ere k s u r ­
la r b o y u n d a b u lu n a n la r gerekse lim a n
z in c irin i k ır m a k ta n v az g eç en ler m u k a ­
v em et e tm e k iste d ile rse de h iç b ir b a ş a ­
rı te m in ed em ediler. M u k a v em e tle ri ç a ­
b u c a k k ırıld ığ ın d a n T ü rk le r şe h re h â ­
k im o ld u la r (9 ağ u sto s 1500). Böylcce
M ora k ıy ıla rın d a V ened ik liler elinde
b u lu n a n ş e h irle rin en m ü s ta h k e m i b u ­
lu n a n M odon k a le si T ü rk h â k im iy e ti
a ltın a girm iş oldu. Ş e h ir z a p te d ilirk e n
im d a d a gelen d ö rt V enedik k a d ırg a sı
d a yakıldı. T ü rk k u v v e tle rin in M odon’a
682
h â k im o lu şla rın ın a ltın c ı g ü n ü S u lta n
B ay ezit de şe h re d a h il oldu. Ş e h ri do -
la şm a sı e s n a s ın d a en b ü y ü k k ilise n in
cam iy e ta h v ilin i ira d e eyledi. C u m a n a ­
m a z ın ı M odon d a h ilin d e kıld ı. S u lta n
B ay ezit ş e h iri d o la şırk e n e tra fın ı çe -
v ire n s u r la r ın y ü k se k liğ in i ve ö n ü n d e ­
k i h e n d e k le rin d e rin liğ in i g ö rü n ce h a y ­
r e tin i ifa d e ile b irlik te «beylerbeyim S ı­
n a n P a ş a n ın ve y e n iç e rile rim in şe c a a -
tiy le d ir k i A llah b u k a le y i b a n a ih s a n
e tti» d em iştir.
K o ro n vc N a v a rin ’in a lın m a sı
M o ra’d ak i en m ü s ta h k e m V en ed ik k a ­
le sin in d ü şm esi V en e d ik lilerin elin d e
b u lu n a n d iğ e r k a le le rin de m u k a d d e -
r a tı n a te s ir e tti. N ite k im M o don’u n z a p ­
tın d a n s o n r a S u lta n B ay ezit K o ro n k a ­
le sin in de a lın m a sı iç in h e m k a r a d a n
h em d e n izd e n k u v v e t şe v k e tti. K a ra
k u v v e tle ri ik in c i v ezir H ad ım Ali P a ş a ­
n ın , den iz k u v v e tle ri de K a p ta n ı D ery a
K ü çü k D a v u t P a ş a n ın k u m a n d a s ın d a i-
di. B u n la r ö n ce N a v a rin ü ze rin e y ü r ü ­
d ü ler. N a v a rin ’d ek i V en ed ik li m ü d a fi-
le r ile y erli R u m lar, M odon gibi b ir y e r
k ıs a z a m a n d a d ü ş tü k te n s o n r a k e n d ile ­
r in in o n la r k a d a r d a d a y a n a m ıy a c a ğ ın ı
a n la d ık la r ın d a n h a rp s iz te slim o ld u la r.
B u v aziy et k a rş ıs ın d a h iç k im s e n in c a ­
n ın ı y a k m ıy a n T ü rk le r L â tin le rin ş e h ri
b ıra k ıp g itm e le rin e m ü sa a d e e ttile r.
Y erli R u m la rı d a cizyeye b a ğ la d ıla r.
O n d a n so n ra T ü rk k u v v e tle ri K o ro n ü -
ze rin e te v e c c ü h e ttiğ in d e n b u ş e h ir h a l­
k ı d a N a v a rin h a lk ı gibi
d a v r a n a r a k h a rp s iz t e s ­
lim o ld u (16 ağ u sto s
1500). K o ro n ’u n a lın m a ­
sın d a n d ö r t g ü n so n ra
ş e h re d a h il o la n S u lta n
B ay ezit M o d o n ’d a y a p tı­
ğı gibi ş e h rin en b ü y ü k
k ilise sin i cam iy e ta h v il -
d en s o n r a c u m a n a m a z ı­
n ı b u r a d a k ıldı. M odon’­
d a o ld u ğ u gibi K o ro n k a ­
le sin e d e de b in azab ve
beşyüz y e n iç e rid e n m ü­
rek k e p m u h a fa z a k u v v e ­
t i b ıra k tı. M odon k a le s i­
n in ta m ir in e A n ad o lu
b ey lerb ey i D am a d S i -
 n a n P a şa y ı m e m u r eyledi. S u lta n B ay e-
z it 23 a ğ u s to s ta K o ro n ’d a n a y rılırk e n
b u ik i ş e h rin v a r id a tın ı M ekke ve M e­
d in e ’ye v ak fe y led i. M odon k a le s i h a r p
y oluyle a lın d ığ ın d a n n ü f u s ç a z a y ia ta
u ğ ra m ış tı. B u n u te lâ f i e tm e k ü zere M o-
r a ’m n h e r ş e h rin d e n beş a ile n in M o-
d o n ’a g ö n d e rilm e sin i e m re tti. S u lta n
B a v ez it K o ro n ’d a n a y r ıld ık ta n so n ra ,
M o ra’n ın g ü n e y in d e k i üç k ü ç ü k y a r ım ­
a d a n ın e n d o ğ u s u n d a k in in k ıy ıs ın d a
b u lu n a n N apoli d i M a lv az y a’ya te v ec -
cü h e3'ledi. P a d iş a h ın a rz u s u b u k a le -
n in de k ıs a z a m a n d a ele g eç iriim esiy -
di. F a k a t k a le n in k u m a n d a n ı o la n K o n -
ta r in i ş e h rin k u v v e tli is tih k â m la r ın a g ü ­
v e n e re k m u k a v e m e te k a r a r v e rd iğ in -
d en S u lta n B a y ez it m u h a s a r a y a d ev a m
e tm iy e re k g ü n ey M o ra ’d a n ay rıld ı.
B a ş ta M odon, K o ro n ve N a v a rin ol­
m a k ü zere M o ra ’d a k i V en ed ik k a le le -
r in in z a p tı m ü n a se b e tiy le m e ş h u r n i -
ş a n c ı T âc izâ d e C â fe r Ç elebi’n in k a le -
m iyle C eneviz h ü k ü m e tin e , R odos şö­
v a ly e le ri reisin e, İs p a n y a , F ra n s a , M a ­
c a r is ta n , L e h is ta n k ır a lla r ın a a y r ıc a e-
y a le t v a lile rin e z a f e r n a m e le r g ö n d e ril­
di.
M odon, K o ro n ve N a v a rin ’in z a p tı s ı­
r a s ın d a m e ş h u r d e n iz c ile rd e n K em al
R eis K s f a lo n y a b ö lg e sin in k o n tr o l a l tı­
n a a lın m a s ı işiyle m e şg u l oldu. 1501 y ı­
lın d a d a e m rin e v erilm iş o la n 5 k a lita
ve 17 f irk a te y n d e n m ü te şe k k il b ir filo ile
A kdeniz a d a la r ın ın k o n tr o lü ile u ğ r a ş ­
tı, b u a r a d a N a v a rin ö n ü n ­
de y a k a la d ığ ı b ir V enedik
filo su n u m a ğ lû p e d e re k 3
k a d ırg a , 1 k aly o n , 1 a ğ r ıb a r
ve 3 k a y ık ele geçirdi.
V enedik h a r b in e bâzı
d e v le tle rin k u v v e t
g ö n d e re re k m ü d a h a le s i
M o ra’d a k i V en ed ik k a le -
le rin in f e th i ve b u ara d a
V enedik d o n a n m a s ın ın m u -
v a ffa k ıy e tsiz liğ e u ğ ra m a s ı
h ıris tiy a n lık b a k ım ın d a n o-
la n b ü y ü k b ir te h lik e o la ra k
k a b u l edildi. Z ira a r tık O s­
m anlI d o n a n m a s ı A k d en iz’in
en u s ta d e n iz c ile rin i y en e -
cek d ere cey e gelm iş b u -
683
lu n u y o rd u . Z a te n b u h a k ik a ti en ö n ­
ce V e n e d ik lile r a n la m ış o ld u ğ u n d a n ,
T ü rk le re m u k a v e m e t ed eb ilm ek iç in e t ­
r a f t a n y a rd ım istem iy e b a ş la d ıla r. B a ş ­
t a P a p a o lm a k ü ze re A lm an İ m p a r a to ­
ru , İn g ilte re , F ra n s a , İs p a n y a , N apoli,
L e h is ta n ve M a c a r k ır a lla r m d a n y a r -
d im ta le p e tti. İ k i se n e ö n ce T ü rk le ri
V en e d ik liler a le y h in e ta h r i k e tm iş o la n
P a p a A ltın c ı A le k sa n d r, b u d e f a h ıris -
tiy a n lık h e y e c a n iy le h are k et ed erek ,
h ır is tiy a n lığ m m ü d a fi’i ro lü y le T ü rk le r
a le y h in e b ir h a ç lı se fe ri te şk ili iç in u ğ ­
r a ş m a y a b a şla d ı. P a p a ’n m b u g a y re tle ri
n e tic e sin d e , ö n ce V enedik, P a p a ve M a­
c a r is ta n a r a s ın d a 1500 se n e si so n b a h a ­
r ın d a b ir m u a h e d e h a z ır la n d ı ve 1501
se n e s in d e p a n te k o t y o rtu s u n d a , p a z a r
g ü n ü n d e b u m u a h e d e R o m a ’d a ilâ n e-
dildi. A n la ş m a y a gö re; d iğ e rle ri d e n iz ­
de O sm a n lIla rı u ğ r a ş tırırk e n M a c a rla r
k a r a t a r a f ı n d a n ta a r r u z a geçecekti.
P a p a n ın g a y re ti n e tic e s i k u r u la n i t ­
tif a k h ır is tiy a n lık n a m ın a b u d e fa fiilî
n e tic e s in i v erm iş, S ek izin ci İ n o s a n ’m k i
gibi sa d ec e sözde ve k â ğ ıt ü z e rin d e k a l­
m a m ıştı. N ite k im itt if a k a k tin in üze -
r in d e n f a z la z a m a n g eç m e d en V en ed ik
ve P a p a d o n a n m a la rı F ra n s ız ve İs -
p a n y o l filo la rın d a n d a ta k v iy e le r a la -
r a k T ü rk g e m ic ile rin i ve k ıy ıla rın ı v u r ­
m a k ü ze re fa a liy e te k o y uldu.
İ n e b a h tı, M odon ve K o ro n k a le le rin in
T ü rk le r elin e g eçm esin e m â n i o la m a -
m ış o la n a m ir a l T re v iz a n i b u ş e h irle rin
z iy a m ı m ü te a k ip çok y a ş a m ıy a ra k öl -
m ü ştü . O n u n y e rin e V enedik d o n a n -
m a s ın ın b a ş ın a geçen a m ira l P esaro,
h ü k ü m e tin in u ğ ra m ış o ld u ğ u z iy a n la rı
te lâ f i iç in fa a liy e te koyuldu. V enedik
d o n a n m a sı T ü rk le re z iy a n v erm e k ö ze­
r e fa a liy e te g eçtiğ i s ır a d a F ra n sız , İ s ­
p anyol, A ragon ve S icily a k ır a lla r m ın
d o n a n m a la rı d a m u h te lif y e rle rd e O s­
m a n lIla r a le y h in e z a r a r lı fa a liy e te gi­
rişm iş b u lu n u y o rd u .
A m iral P esa ro , h a r e k â tın ın ilk s a f ­
h a s ın d a K o rfu a d a s ın ı b ir üs o la ra k
k u lla n m a k isted i. M o ra k ıy ıla rın d a k i
lim a n la rın d a n b irin d e r a s tla d ığ ı on ik i
T ü rk k a d ırg a s ın ı y a k m a k isted i. F il­
h a k ik a b ir a ra lık T ü rk g em icilerin in
g a fle tin d e n f a y d a la n a ra k k a d ır g a la r -
d a n b ir in i y ak m ıy a d iğ e r o n b irin i
z a p te tm iy e m u v a ffa k oldu. Z a p te ttiğ i
T ü rk g em ile rin i K o rfu ’y a g e tird iğ i sı -
r a d a a m ira l G onzalov k u m a n d a s ın d a k i
İsp a n y o l d o n a n m a sı K efalo n y a a d a sı
ö n ü n e gelm iş b u lu n u y o rd u . N itek im İ s ­
p a n y o l filo su V enedik d o n a n m a sı ile
b irle şe re k b u ra s ın ı z a p te tti. O a r a d a
A rag o n ve S icily a d o n a n m a la rı d a K o r­
fu a d a s ın a y a n a şm ıştı. A m ira l R aves-
ta y n k u m a n d a s ın d a k i F ra n sız d o n a n m a ­
sı d a Z a n ta a d a s ın a gelip d e m irle m iş­
ti. Böylece, önce İy o n iy en (Y u n a n ) a-
d a la r ı m ın tık a s ın d a to p la n m ış o la n ve
m e v c u tla rı ik i yüz b ü y ü k gem iyi b u la n
m ü tte f ik d o n a n m a sı h e m e n h e m e n ta m
b ir h a ç lı d o n a n m a sı m a n z a ra s ı arz ed i-
y ordu. M odon ve K o ro n ’u n z a p tın d a n
s o n r a T ü rk d o n a n m a sı İ s ta n b u l’a d ö n ­
m ü ş b u lu n d u ğ u n d a n , b u n la r, Y u n a n a -
d a la rı m ın tık a s ın d a se rb e stç e to p la n ­
m ış la r ve T ü rk sa h ille rin e z a r a r v e re ­
cek şek ild e k e n d ile rin i k u v v e tli g örm i-
Zanta adası (eski bir resim)
ye b a ş la m ışla rd ı. Z a te n b u n la r ittif a k
g ere ğ in ce iyice h a z ırlık lı id iler. B ilh a s­
s a <Fransız’ d o n a n m a sı (k aray a hem en
ç ık a rm a k ü zere o n b eşb in k işilik kuvve­
t i h a m il b u lu n u y o rd u .
M üttefik d onan m asının M idilli’yi
kuşatm ası
M u azzam b ir k u v v e t te ş k il e d e n h ıris -
tiy a n m ü tte f ik le rin d o n a n m a sı Y u n a n
a d a la rı ve M ora k ıy ıla r ın d a fa z la v a k it
k a y b e tm iy e re k Ege d en izin e d o ğ ru ile r ­
le d ile r. B u n la r E ge’ye aç ıld ığ ı s ır a d a
K a rd in a l D eb u so n ’u n id a re s i a ltın d a
b u lu n a n Rodos şö v a ly eleri d o n a n m a s ı
d a Ege d en izin d e O sm a n lIla r elin d e b u ­
lu n a n a d a la rı v u rm a y a d ev a m e tti. V e­
n e d ik A m irali P esa ro d a S a la m ın k ö r fe ­
de
zin d e T ü rk le r elin d e b u lu n a n E g in e a -
d a s m ı z a p te tti. B u a d a n ın z a p tı s ır a s ın ­
d a ele g eç ird iğ i b irk a ç k ü ç ü k T ü rk ge­
m is in in m ü r e tte b a tın ı a s tırd ı. M ü tte fik
d o n a n m a sı Ege d e n iz in d e k i en m ü h im
a d a la r d a n b iri o la n ve A n ad o lu sa h ili
y a k ın ın d a b u lu n a n M idilli a d a sı ö n ü n e
g elerek b u ra y ı ele g eçirm ek isted i. F r a n ­
sız a m ira li R a v e sta y n g em ile rin d e b u lu ­
n a n ask eri M id illi’ye ç ık a r a r a k a d a n ın
m e rk e z ş e h rin i k u ş a tm a y a b aşlad ı.
B ü y ü k b ir m ü tte fik filo su n u n M idilli
ö n ü n e gelişi. İ s ta n b u l’d a d u y u lu n c a cid ­
d î b ir te lâ ş ı m u cip oldu. D ev let a d a m ­
la r ın ın e n d işe h iss e tm e si y erin d ey d i.
Z ira O sm a n lı d e v le tin in b ü y ü k b ir A v­
r u p a ittif a k ı k a r ş ıs ın d a k a ld ığ ı m ey -
d a n a çık m ış olu y o rd u . D en izd e b a ş la ­
y a n te c a v ü z ü k a r a d a n y a p ıla c a k te c a -
v ü zler de ta k ip ed eb ilird i. B in a e n a le y h
M id illi’ye v âk i te c a v ü z ü n d e r h a l ö n le n ­
m esi, T ü rk k u d r e tin in b ir a n ö n ce göz­
le r ö n ü n e se rilm esi lâzım d ı. Ş a y e t
te d b ir a lın m a k ta g ecik ilirse Ege ad'a-
la r ı h a lk ın ın a y a k la n d ırılm a s ı m ü m ­
k ü n d ü . Ege a d a la rı h a lk ın ın a y a k la n ­
m ası, d ü ş m a n la işb irliğ i e tm e le rin e
ve n e tic e d e de b u r a la r d a m ü tte f ik ­
le ri d en iz h â k im iy e tin i te sis iç in k o ­
la y lığ a sahip o lm a la rın a yol a ç a b i­
lird i. T e h lik e n in b ü y ü m e m esi s ü r ’a t-
li d a v ra n ra ıy a b ağ lı idi. O n u n iç in
d e rh a l m e m le k et d a h ilin e sek sen u -
la k g ö n d e rile re k a s k e r to p la n m a s ı
te b liğ edildi. İşi cid d îy e a la n ve b u
b a k ım d a n b iz za t m e şg u l o la n S u lta n
B ay ezit o rd u ve b ilh a s s a d o n a n -
684
m a n ın m u h ta ç o ld u ğ u te k n ik e le m a n ın
s ü r ’a tle to p la n m a s ı iç in ş e h irlid e n ve
s a n ’a t e r b a b ın d a n a d a m y az d ırd ı. ,Ve
H ersek zâ d e A h m e t P a şa y ı ü çy ü z p a r ­
ç a gem i ile a d a y a gön d erd i.
M idilli’n in yard ım ın a ilk d efa
koşanlar
M id illi’n in m a ru z k a ld ığ ı te h lik e y i
ilk d e f a d u y a n M a n isa s a n c a k b e y i Ş e h ­
za d e K o rk u d oldu. Şehzade K o rk u d
te h lik e h a b e r in i a lır a lm a z A y azm en d
isk e le sin d e n sekiz yüz k işiy i g em ile re
b in d ir e re k M id illi’ye şe v k e tti. O a r a d a
K a re s i sa n c a k b e y i de m a iy e tin d e k i t ı ­
m a rlı s ip a h is i ile a d a n ın y a r d ım ın a
k o ştu . M id illi’ye g ö n d e rile n b u k u v v e t
le rin b ir k ısm ı k a le y e g ird i ise de b ir
k ısm ı girem ed i. Ş e h z a d e k e th ü d a s ı d a
b u a r a d a k i ç a r p ış m a la r e s n a s ın d a ş e ­
h it d ü ştü . T e h lik e d a h a f a z la b ü y ü m e ­
d e n ve z a y ia t d a h a fa z la a r tm a d a n İ s ­
ta n b u l’d a n g ö n d e rile n a s k e r ve d o n a n ­
m a M idilli s u la r ın a y e tiş ti (e k im 1501).
T ü rk d o n a n m a s ın ın g elm ek te o ld u -
ğ u n u ö ğ r e n e n F ra n s ız a m ir a li R a v es -
ta y n , k a le n in z a p tı iç in b ir h ü c u m d a ­
h a y a p tırd ı. İ ş te b u so n h ü c u m d a ö le n ­
le r a r a s ın d a F ra n s ız K ira lın ın b ir a d e r i­
n in o ğ lu d a v a rd ı. V enedik gem ileriyle
işb irliğ i e d e n ve b öylece M id illi’ye a s k e r
ç ık a r a n F ra n s ız filo su , m ü tte f ik do -
n a n m a n ın E ge d e n iz in d e o ld u ğ u n u b il­
d iğ i ve o a r a d a R odos ş ö v a ly e le rin d e n
d e y irm i d o kuz g em ilik b ir y a r d ım k u v ­
v e ti g e le c e ğ in d e n m a lû m a tta r b u lu n -
d u ğ u h a ld e ; T ü rk d o n a n m a ­
sın ın M id illi’ye y a k la şm a sı
ü ze rin e, R o d o s’t a n gelecek
y irm i d o k u z g em iyi d a h i bek
le m e d e n d e m ir alıp M idilli
s u la r ıh d a n k a ç tı. Y olda Ce-
rigo a d a s ı c iv a r ın d a f ırtı­
n a y a tu t u l a n F ra n s ız d o n a n
m a s ı ta m a m e n b a ttı.
Y an a n d a A n a d o lu b e y le r­
beyi S in a n P a ş a d a o ld u ğ u
h a ld e M id illi’ye g elen H e r­
se k z â d e A h m e t P a ş a M id il­
li k a le s in i ta m ir e ttir ip m u ­
h a f ız la r ım y e n i a s k e rle rle
ta k v iy e e tti.
(5ÖÖ
H ersek z â d e A h m e t P a ş a n ın d o n a n -
m a ile İ s ta n b u l’d a n a y rıld ığ ı gece G a -
l a t a ’d a b a r u th a n e c iv a rın d a ç ik a n b ir
y a n g ın ın sö n d ü rü lm e s i işin e n e z a r e t e-
d e n V ez iriaz am M esih P a şa , y a n g ın ın
b a r u t m a h z e n in e s ira y e ti ü z e rin e m e y ­
d a n a g e le n in f ilâ k n e tic e sin d e G a la ta
k a d ısı ile b irlik te d u v a rd a n d ü şe re k b ir ­
k a ç g ü n s o n r a öld ü . M esih P a ş a n ın
ö lü m ü ü z e rin e H ad ım Ali P a şa V eziri-
â z a m lığ a g etirild i.
M ü ttefiklerin y en i tecavüzleri
F ra n s ız d o n a n m a s ın ın M id illi’d e n
k a ç m a s ın a v e m ü tte f ik filo su n u n Ege
s u la r ın d a n çe k ilm esin e ra ğ m e n m ü c a ­
d ele s o n a erm e d i. M ü tte fik le r b il’ak is
d a h a f a z la .g ay rete g elerek y en i te c a -
v ü zlere g iriştile r. F ra n s ız la r b a t a n d o ­
n a n m a la r ın ın y e rin e y en i b ir filo h a -
z ırlıy a r a k b u n u P iy e tro s a n i k u m a n d a -
s ın d a m ü tte f ik le r in e m rin e ta h s is e t t i ­
le r. B afo p isk o p o su J a k P e sa ro k u ­
m a n d a s ın d a y irm i k a d ırg a d a n m ü r e k ­
k e p P a p a d o n a n m a s ı d a b u n la r a k a t ıl­
dı.
M ü tte fik d o n a n m a s ı b u d e f a te c a v ü z
s a h a s ın ı k e n d ile r i iç in d a h a e m n iy e t -
b a h ş o la n t a r a f t a se ç tile r. H ıris tiy a n
filo la rın ın k ıs a z a m a n d a y etişe b ile c e k ­
le ri, b u n a m u k a b il T ü rk d o n a n m a s ın ın
h e m e n c e u la ş a m ıy a c a ğ ı Y u n a n a d a la ­
r ın ı b u b a k ım d a n m ü s a it g ö rd ü ler. Ve
n e tic e itib a r iy le F ra n sız , V en ed ik ve
P apa d o n a n m a la r ın d a n m ü te ş e k k il
k u v v e tli m ü tte f ik to p lu lu ğ u S a n ta m a v -
r a a d a sın ! m u h a s a r a e tti.
 L eu k as diye d e a n ıla n S a n ta m a v r a a -
d ası, Y u n a n a d a la rı iç in d e sa h ile en
y a k ın ı olup, k a r a d a n d a r b ir bo ğ azla
a y rılm a k ta d ır. K a rlıili sa h ilin e Te m e ş­
h u r P reveze lim a n ın a p e k y a k ın o la n
S a n ta m a v r a ’n i n d ü ş m a n eline d ü şm e si
b u k ıy ıla rın d a te h d it ed ilm e sin e yol
aç a rd ı. F ilh a k ik a b ü tü n b u n o k ta la r ı
gö zö n ü n d e b u lu n d u r a n m ü tte f ik le r d a ­
h a d a te d b irli d a v r a n a r a k S a n ta m a v ’-
r a ’n m k a r ş ıs ın a is a b e t ed e n k a r a p a r ­
ç a sın a d a a s k e r ç ık a ra ra k , a d a n ın z a p ­
tın ı d a h a em n iy etle b a ş a r m a k is te d i­
le r (1502). K a r a t a r a f ı n a a s k e r ç ık a rıl­
m a k la S a n ta m a v r a ’y a b u t a r a f t a n gele­
ce k y a r d ım ö n le n m iş o la c a k tı. M ü tte -
îik le r d en iz ta r a f ı n ı z a te n k o n tr o lla rı
a ltın d a tu tt u k la r ın a g ö r e ; . S a n ta m a v r a
a d a sı h a k ik a te n ciddî b ir te h lik e y le
k a rşıla şm ış oluyordu.
V enedik to p la r ı S a n ta m a v r a d u v a r­
la r ın ı d ö v erk en , k a r a ta r a f ı n d a P esa -
ro ’n u n k u m a n d a s ın d a b u lu n a n m ü tt e ­
fik a s k e rle rin e ü ç b in k işilik T ü rk k u v ­
v e ti h ü c u m e tti. T ü rk a s k e ri k a h r a m a n ­
c a ç a rp ış m a s ın a ra ğ m e n d ü şm a n k u v ­
v e tin in fazlalığ ı dolayısiyle b in b eşy ü z
k işilik z a y ia t v e rd ik te n s o n r a g eriye çe­
kildi. S a n ta m a v r a m ü d a file ri b irk a ç
yüz k işilik z a y ia t v e rd ik le ri h a ld e d a h a
b ir m ü d d e t d a y a n a c a k k u v v ete s a h ip ­
tile r. B öyle old u ğ u h a ld e ve k a le d e k i a-
z a b la rın şid d e tli m u h a le fe tin e ra ğ m e n
y e n iç e rile r te s lim olm ıya k a r a r v e rd i­
ler. B öylece S a n ta m a v r a m ü tte f ik le rin
e lin e geçti. S a n ta m a v r a ’yi K efa lo n y a
a d a s ın ın d ü ş m a n elin e geçm esi ta k ip
e tti. İk i se n e so n ra b u r a la r te k r a r a lın ­
d ığ ı z a m a n , S u lta n B ayezit, S a n ta m a v -
r a ’d a şe re fle m ü d a f a a y e rin e şe re fsiz ­
ce te s lim o lm a y ı te rc ih e tm iş o la n ye­
n iç e rile ri id a m e ttir d i.
S a n ta m a v r a ve K e fa lo n y a ’n ın k a y b ı
k a d a r b u bölgede m ü tte f ik d o n a n m a s ı­
n ın ü s tü n lü ğ ü elde tu tm a s ı T ü rk le r iç in
a s k e rî y ö n d e n o ld u ğ u n d a n d a h a çok t i ­
c a rî b a k ım d a n z a r a r la r te v lit e tti. B u
bölgedeki tic a r e t m a h v o lu r v aziy ete gel­
m işti. O n u n iç in m ü tte f ik le rin n azarı
d ik k a tin i b a ş k a t a r a f l a r a çe k m ek is te ­
y e n S u lta n B ayezit İlb a s a n sa n c a k b e y i
ve a k ın c ı k u m a n d a n ı E v ren o szâd e İs a
B eyin o ğ lu M e h m et B eyi A rn a v u tlu k ’t a
h a r e k â ta m e m u r e tti. E vrenos zâ d e
M e h m e t Bey, 1479 m u a h e d e si g e re ğ in ­
686
ce V en e d ik liler elin d e k a lm ış o la n
D ra ç ’ı z a p te tti. B o sn a v a lisi İsk e n d e r
P a ş a v a sıta siy le d e kuzey B o sn a’d a M a­
c a r la r ın elin d e b u lu n a n b âz ı k a le le r a -
lındı.
M a c a rla rın te c a v ü z ü
T ü rk le rin , M a c a rla r elin d e b u lu n a n
kuzey B o sn a ’d a k i b az ı k a le le re h ü c u m
ed e re k e le geçirm esi seb ep siz değildi.
B u h a r e k e t v u k u b u lm a d a n ö n ce M a­
c a r la r V en e d ik lilerin te sis e ttik le r i i t ­
tif a k a d a h il o lm u şlard ı. H alb u k i M a-
c a r la r la T ü rk le r a r a s ın d a o tu z se n elik
su lh m u a h e d e s i m e v c u ttu . B u n a ra ğ m e n
V en e d ik lilerin m ü r a c a a tı ve P a p a ’n ın
ıs r a r ı k a rş ıs ın d a , b âz ı m e n f a a tle r k a -
z a n a c a ğ ın ı d a h e s a p lıy a n M a c a rla r
m ü tte f ik le r ta r a f ı n d a y e r a lm ış b u lu ­
n u y o rd u . V en e d ik liler M a c a rla rı i t t i -
f a k la rın a a lırk e n ü ç ta k s itte ta m a m -
la n m a k ü zere m ü h im m ik ta r d a p a r a ö-
d em ey i t a a h h ü t e tm işle rd i. B u şek ild e
ta a h h ü d e g iriş e n le rd e n b iri d e p a p a idi.
P a p a d a üç se n e m ü d d e tle M a c a r k ır a ­
lı Y ed in ci L a d isla s’a sen ed e d ö rd e r yüz
a ltın v ere cek ti.
M a c a rla r m ü tte f ik le r a r a s ın a k a r ış ır ­
k e n 1501 y ılın d a b ir T ü rk a k ın c ı k o lu
d a S a v a ile D ra v a n e h irle r i a r a s ın d a k i
Pozago ve h a v a lis in i y a ğ m a la m ış ve
Y ayça kale_sine sev k ed ilen eşy a ve z a h i­
re k o lla rı İ s k e n d e r P a ş a n ın o ğ lu M us -
t a f a B ey t a r a f ı n d a n v u ru lm u ştu . M a -
c a r la r g ere k b u n la rı n a z a r ı itib a r a a la ­
ra k , g erek se m ü tte f ik le rin e b ir y a rd ım
h a r e k e tin d e b u lu n m u ş o lm a k iç in ta ­
a rru z h a r e k e tin e te v essü l eyledi. T ra n -
silv a n y a ve T em eşv a r h a n lığ ı k u m a n ­
d a n la r ı S ev erin h u d u t k u m a n d a n ı ve
B e lg rad v alisi ile d e b irle şe re k T u n a ’-
yı g eçtiler. V idin, K la d u v a ve N iğbolu
k a s a b a la r ın ı y a ğ m a la y ıp ta h r ip e ttile r.
B irço k e s ir ve a r a b a la r d o lu su k esik
b a ş la r la a v d e t e ttile r. E sirle r a r a s ın d a
b u lu n a n B u lg a r ve R u m la r B e lg rad ve
T e m e şv a r a r a s ın d a k i a ra ziy e is k â n e-
d ildi, T ü rk e s irle r d e m ü z ay e d e ile s a ­
tıld ı. S e fe rd e n g e tirile n k e sik b a ş la r O -
f e n (B u d in ) de M a c a r k ir a lın ın s a r a -
y ım n b a h ç e s in d e k a z ık la ra d ik ile re k
g ü n le rc e te ş h ir ed ild i.
V enediklilerin su lh talebi
1502 se n e s in in o r ta la r ın a d o ğ ru Ve -
n e d ik lile r su lh ta le b i ile O sm a n lIla ra
b a ş v u rd u la r. S u lta n B a y ez it p e ş in e n
s u lh a t a r a f t a r g ö rü n m ed i. L â k in S a n -
ta m a v r a a d a s ın ın d ü ş ü ş h a b e r i ile A-
n a d o lu ’n u n d o ğ u s u n d a şiî S a fe v î h'ü -
k ü m d a n n ın te c a v ü z k â r v a z iy e t a lm a sı
ü z e rin e p a d iş a h d a s u lh ü d o ğ ru b u ld u .
V en e d ik liler O s m a n lIla ra m ü r a c a a t e -
derken. L e h is ta n k ır a lı b u u ğ u r d a t a -
v a s s u tta b u lu n u y o rd u . V e n e d ik lile r ile
O sm a n lIla r a r a s ın d a k i k o n u ş m a la rı,
h a r p te n evvel İ s ta n b u l’d a V e n e d ik h ü ­
k ü m e tin in elçisi o la r a k b u lu n a n f a k a t
c a s u s lu ğ u n d a n ö tü r ü h a p s e d ile n A n d re
G r itti id a r e ed iy o rd u . O s m a n h h ü k ü m e ­
t i A n d re G r itti’yi m a k b u l ve s e lâ h iy e t-
li b ir ş a lu s o la ra k te lâ k k i e tm e m e k te y ­
di. O n u n iç in v e z iriâ z a m H ersek zâ d e
A h m e t P a ş a V en ed ik s e n a to s u n a b ir
m e k tu p g ö n d e re re k , h a k ik a te n s u lh is ­
te n iy o r s a s e lâ h iy e tli b ir k im s e n in İs­
ta n b u l’a g ö n d e rilm e si lü z u m u n u b e lir t­
ti. B u n u n ü z e rin e M a c a rla rın d a m u v a ­
f a k a tin i a la n V en ed ik s e n a to s u Z a h a r-
y a F re ş i’yi İ s ta n b u l’a yolladı.
O sm a n lı - V en ed ik s u lh m u a h e d e si
V ez iriâz am H ersek zâ d e A h m e t P a -
ş a n ın m e k tu b u ü z e rin e 27 ey lü l 1502 de
İ s ta n b u l’a gelen V en ed ik e lçisi Z a h a r-
y a F re ş i ile m ü z a k e re le re d e v a m o lu n ­
du. N eticed e ik i d e v le t a r a s ın d a a n la ş ­
m a z e m in i b u lu n a r a k 14 a r a lık 1502 de
o tu z b ir m a d d e d e n ib a r e t b ir s u lh m u ­
a h e d e s i im z a la n d ı. M u a h e d e n in en m ü ­
h im n o k ta la n ş u n la rd ı:
1 — V en ed ik liler, O sm a n lIla rın İ n e -
b a h tı, M odon, K o ro n , N a v a rin ve d iğ e r
k ü ç ü k k a le le rle , A rn a v u tlu k ’t a D ra c ’m
z a p tın ı ta n ıy o r d u
2 — V en ed ik liler, O s m a n lIla rd a n a l -
d ık la n Y u n a n a d a la r ın d a n K e fa lo n y a ’yı
k e n d ile rin d e alık o y u p , S a n ta m a v r a ’yı i-
a d e ediy o rd u .
3 — V en ed ik liler, h e r se n e v e re c e k ­
le r i o n b in d u k a a ltın ı ile S a n ta m a v r a ’-
n ın z a p tı s ır a s ın d a a m ir a l P e sa ro ’n u n
e lin e geçm iş o la n y irm id ö r tb in d u k a
a ltın ın ı ia d e y i t a a h h ü t e d iy o rd u .
4 — Harp esnasında Türkler tarafın­
dan m üsadere edilmiş olan Venedikli
eşhasa ait şeyler geri verilecekti.
Muhahede İstanbul’da hazırlandık -
tan sonra Osmanh hükümeti adına Su­
687
b a ş ı A h, m u a h e d e n a m e y i b iz z a t V ene­
d ik s e n a to s u n a g ö tü re re k k e n d is i y e ­
m in e d ip ta s d ik e ttir d ik te n s o n r a a v ­
d e t e tti. B u m u a h e d e g ereğ in ce, 1479
m u a h e d e siy le V en e d ik lilerin ü ç se n e d e
b ir d eğ işm e k ü ze re İ s ta n b u l’d a b i r se ­
f ir b u lu n d u r m a la r ı h a k k ı y in e ta n ın ­
m a k ta y d ı. O n u n için , ev v elce İ s ta n b u l’­
d a b u lu n m u ş o la n A n d re G ritti, s u lh -
t a n d o la y ı p a d iş a h ı te b rik e tm e k ü zere
8 a ğ u s to s 1503 te İ s ta n b u l’a g ö n d erild i.
A n d re G r itti’ye o n ik i se n e z a r f ın d a y e­
d i d e fa İ s ta n b u l’d a V en e d ik liler n a m ın a
v a z ifş. g ö rm ü ş o la n S e g u n d in o d a r e f a ­
k a t e tm e k te y d i. A n d re G r itti’n in elçili­
ğ i ise İ s ta n b u l’d a İk in c i d e f a v azife g ö ­
r ü ş ü o lu y o rd u . A n d re G r itti ü ç se n e lik
m e m u riy e tin in h ita m ın d a V en ed ik ’e
a v d e t e d in c e O s m a n h d e v le tin in o z a ­
m a n k i k u d r e ti h a k k ın d a h ü k ü m e tin e
m u f a s s a l b ir r a p o r su n m u ş tu r.
M a c a ris ta n ile su lh
V en e d ik lilerle su lh im z a la n d ığ ı se n e
iç in d e M a c a ris ta n ile d e b ir a n la ş m a
y ap ıld ı. B u a n la ş m a , M a c a r k ir a lın ın
g ö n d e rd iğ i elçi B a rh a b a s B elab i ile m ü ­
z a k e re n e tic e s i h a z ırla n d ı. M a c a rla rla
y a p ıla n a n la ş m a y ed i se n e iç in su lh ü
g a r a n ti ed iy o rd u . O s m a n h h ü k ü m e ti,
b u a n la ş m a ile M a c a r k ır a lı H ırv a tis -
ta n , İs k a n d in a v y a , M o rav y a, S ilezy a ve
L ogas h ü k ü m d a rı o la ra k d a ta n ıy o rd u .
M a c a r k ır a lı ise ; O sm a n h a k ın c ıla r ın ın
kuzey B o sn a ’d a so n z a m a n d a a ld ık la rı
k a le le rin O sm a n lIla ra a id iy e tin i k a b u l
k a b u l ed iy o rd u : H er ik t a r a f ı n tü c c a r ­
la r ı tic a r e t iç in b ir ib irle rin in m e m le k e ­
tin e se rb e stç e g irip ç ık a c a k la r ve s e r ­
b e s tç e ic ra y ı tic a r e tte b u lu n a c a k la rd ı.
B u ş a r t l a n ih tiv a e d e n a n la ş m a 20 a -
ğ u sto s 1503 te O fe n (B u d in ) d e M a c a r
k ır a lı t a r a f ı n d a n d ö r t İn cil ü z e rin e y e­
m in e d ilerek , O sm a n h h ü k ü m e ti a d ın a
d a v e z iriâ z a m H ersek zâ d e A h m e t P a ş a
Eski D ra { kasaba ve kalasından bir gSrOnOf.
 tarafından Kur’an’ı Kerim üzerine ye­
min edilmek suretiyle tasdik olundu.
Osmanlı - İran münasebatı
S a n ta m a v r a ve K e fa lo n y a a d a la rın ın
k a y b ın ın in tik a m ı ta m m â n a siy le a lın ­
m a d a n O sm a n lı d e v le tin in V enedikli -
le rle s u lh e y a n a ş m a s ın ın s e b e p le rin in
e n b a ş ın d a , A n ad o lu ’d a y en i b ir te h li­
k e n in b e lirm e si geliyordu. Z ira k u d r e tli
O sm a n lı d o n a n m a sı esaslı b ir d en iz
h a r b i y a p m a d ığ ı gib, k a r a d a d a su lh e
g id ilm esin i ie a b e ttire e e k m ü h im b ir
m u h a re b e o lm a m ıştı. Böyle o ld u ğ u h a l ­
d e S u lta n B a y ez ıt’in s u lh ü te r c ih e t -
m esi, b a ş k a t a r a f t a n b ir te h lik e h is s e ­
d ild iğ in e iş a re tti. B âzı ta rih ç ile r in id -
d ia e ttiğ i veçhile, S u lta n B ay ezit h a r p ­
te n ç e k in ir t a b i a t t a b ir k im se o ld u ğ u i-
çin b ird e n b ire s u lh te rız a g ö ste rm iş o l­
m a m a lıy d ı. Z ira p a d iş a h ın y a ln ız c a b u
h a r p iç e risin d e ik i d e fa Y u n a n is ta n ’a
in m iş o ld u ğ u gözönüne g etirilirse, b öy­
le b ir id d ia n ın ç ü rü k lü ğ ü d e rh a l m e y ­
d a n a çık ar. O h a ld e V enedik ve M a ca r-
la r l a a n la ş m a y o lu n u t u t a n S u lta n B a-
y ezid’in İ r a n h â d ise le rin e ö n e m v e rd i­
ği an laşılıy o r.
S u lta n B ayezit z a m a n ın d a k i İ r a n h â ­
d is e le rin in iyce a n la şıla b ilm e si, S afev î
d e v le tin in ilk h ü k ü m d a rı o la n Ş a h İ s ­
m a il’in O sm a n lIla ra k a r ş ı b esled iğ i n i­
y e tle rin in n e o ld u ğ u n u n h a k ik î c e p h e ­
siyle o r ta y a k o n a b ilm e si iç in «Safevî»
a ile s in in ev v e liy a tın ı te tk ik lâ zım d ır.
S afev î a ile s in in z u h u r u n u n ve B ayezit
z a m a n ın d a k i ic r a a tla r ın ın in c ele n m e si,
y a ln ız c a B ayezit d e v rin in a y d ın la n m a -
siyle k a lm a y a c a k , A n ad o lu ’d a şiîliğ in
n a s ıl y a y ıld ığ ın ın iz a h ın ı d a v ere cek tir.
S afevî a ilesin in tarih sah n esin e
çıkm ası
İ r a n ’d a A k k o y u n lu d e v le tin i y ık a ra k
o n u n y e rin e y e n i b ir d e v le t k u rm u ş o-
la n İs m a il S afev î, Ş ey h S a fiy ü d d in E r-
d e b ilî’n in so y u n d a n gelm edir. S afev î
is m in i Ş ey h S a fiy ü d d in ’d e n a la n Ş a h
İsm ail, k e n d is in in m e n su p o ld u ğ u şiî
m e z h e b in i İ r a n ’ın re sm î m e zh e b i h a li­
n e g etirm iş, h a t t â şiîliğ i d ev let k u rm a k
iç in b ir v a s ıta te lâ k k i eylem iştir.
K e n d ile rin i « S â d â t-ı H üseyniyye»den
y â n i H a z re ti A li’n in oğ lu H ü sey in ’in so ­
688
y u n d a n a d d e d e n Şah İsmail a s le n hâ­
lis b ir T ü rk aile s in d e n d ir. Fakat «Isnâ-
aşeriy y e» Şiîliğine b ağ lı o la n Şah İsma­
il, sa d e c e b u m e z h e b in m e n su b u o lm a k ­
la k a lm a y a ra k d in î b ir lid e r sıfa tiy le
k e n d is in i b u m e z h e b in im a m so y u n a
b a ğ la m a k s u re tiy le m a n e v î ^ n ü fu z u n u
k u v v e tle n d irm e k iste m iştir. İs n â - a ş e r iy -
ye Şiîliğine b ağ lı o la n la r y â n i o n ik i i-
m a m a m u h a b b e t e d e n le rc e k e n d ile rin e
d e r in sa y g ı g ö ste rile n o n ik i im a m ş u n ­
la rd ır. H a z re ti p e y g a m b e rin a m c a sı E-
b u T a lib ’in o lğ u o la n Ali, H a z re ti P ey ­
g a m b e rin k ızı F a tm a ’d a n d o ğ a n H az -
r-eti A li’n in H a şa n ve H ü sey in a d ın d a ­
k i ik i oğlu, H ü sey in ’in o ğ lu Z ey n elâb i-
d in ve o n u n o ğ lu ve to r u n la r ı İm a m
M u h a m m e d B âk ır, İm a m C a fe r S ad ık ,
İm a m M u sa K âzım , İm a m Ali R ıza, İ -
m a rn M u h a m m e d T ak î, İ m a m M u h a m ­
m ed N akî, İ m a H a ş a n A sk er’ ve İm a m
M u h a m m e d M e h d î’dir.
S afev î d e v le tin in k u ru c u s u o la n Ş a h
İsm a il m ü f r it şiî, d a h a aç ık ç a sı h u r û fî
ak id esin e b ağ lı o ld u ğ u h a ld e o n u n , s ü ­
lâ le s in in m e şh u r ş a h s iy e tle rin d e n Ş ey h
S a fiy ü d d in E rd e b ilı s ü n n î idi. O n b e ş in ­
c i a s ırd a b a tı İ r a n ’d a şiîlik ce re y a n ı
k u v v e tle n in c e b u aile de şiîliğ i k a b u l e t­
m işti.
1253 y ılın d a İ r a n A ze rb a y ca n ’ın d a k i
E rd eb il ş e h rin d e d o ğ m u ş o la n Ş ey h S a-
fü y id d in ’in b a b a sı H oca K e m a lü d d in
A ra b ş a h ’tır. Ş ey h S a fiy ü d d in E rd eb ilî,
H alv etiy y e ta r ik a tin in k u ru c u s u o la n İ b ­
r a h im Zahid_ C e y lân î’ye in tis a b ed e rek
y etişm iş ve İ r a n ’d a b ü y ü k b ir şö h ret
k a z a n m ış tı. Ş ey h S a fiy ü d d in 1334 te ö-
lü n c e o n u n y e rin e o ğ u lla r ın d a n S a d -
r e d d in M usa, S a d re d d in M u sa’n ın da
1392 de ö lü m ü ü z e rin e o n u n o ğ lu A lâ-
ü d d in Ali (1392 - 1429) E rd e b il şe y h le ri
p o s tu n a o tu rm u ş tu r, 'Hoca A li d iy e t a ­
n ın a n _A lâ ü d d in A li’yi d e o n u n o ğ lu
Ş ey h İ b ra h im _ (1429 - 1447) ta k ip e t -
m iş tir. Ş ey h İ b ra h im ’in ö lü m ü n e k a -
d a r b u so y d a n g elen le r h iç b ir siy a sî h e ­
vese k a p ılm a d a n ve h iç b ir k im sey i r a ­
h a ts ız e tm e d e n şe y h lik p o s tu n d a o tu r ­
m a y ı te r c ih e tm işle rd ir. F a k a t Ş ey h İ b ­
r a h im ’in o ğ lu Ş ey h C ü n e y d ’d e n itib a r e n
işin şe k li d eğ işm iy e b a ş la m ıştır.
E rd e b il şe y h le ri y a ln ız c a k e n d i m u -
h itle r in d e değil, İ r a n ve A n ad o lu ’n u n
u z a k k ö şe le rin d e d a h i a lâ k a celb ed erek
m ü r id le r e d in m işle rd ir. B u se b ep le E r-
d eb il te k k e s i vaiz d in le m e k iç in gelen
m ü rid le rle d o lu p ta ş m ış tır . Ş ey h S a fi-
y ü d d in z a m a n ın d a T eb riz ve M e ra g a
y o lu y la A n a d o lu ve I r a k ’t a n E rd e b il’e
ü ç ay z a r f ın d a g id e n le rin yekûnunun
üç b in k işiy i b u lm a sı, z iy a re tç ile rin m ik ­
t a r ı h a k k ın d a b ir f ik ir v e rm iy e k if a y e t
eder.
Ş ey h A lâ ü d d in A li’n in z a m a n ın d a
E rd e b il ş e y h le rin in A n a d o lu ’d a b ilh a s -
s a T eke, H a m it ve K a r a m a n to p r a k la ­
r ın d a p ek ç o k m ü rid i' v a rd ı. E rd e b il
şe y h le rin i h ü k ü m d a r la r ın bile z iy a r e t
etm esi, b u n la r ın ta r i k a t s a h a s ın d a k i
ş ö h r e t ve n ü f u z la rın ın g e n işliğ in i is b a t
eder. Ş ey h S a fiy ü d d in ’i İ lh a n lı h ü k ü m ­
d a r ı M u h a m m e d H ü d a b e n d e , A lâ ü d d in
A li’yi de M oğol h a k a n ı T im u rle n k z iy a ­
r e t e tm işti. T im u r, A lâ ü d d in A li’yi zi -
y a re ti s ır a s ın d a k e n d is in e n e gibi y a r ­
d ım d a b u lu n a b ile c e ğ in i so rm u ş, o da
h iç b ir şeye ih tiy a c ı o lm a d ığ ın ı b ild ir -
m iş, y a ln ız A n a d o lu ’d a n g e tirm e k te o l­
d u ğ u T ü rk e s irle rin i se rb e s t b ıra k m a s ı -
n ı is te m iş tir. B u n u n ü z e rin e 30 b in k i­
şiy e y a k ın T ü rk e s iri Ş ey h e te s lim e d il­
m iş tir. B u n la r d e r h a l E rd e b il ş e y h le ri­
n in ta r ik a tin e g irm işle rd ir. P e k çoğu A-
n a d o lu ’ya d ö n e n b u T im u r e s irle rin in
A n a d o lu ’d a S a fe v î ta r i k a tın ı n y a y ılm a ­
s ın d a n e d e re c e d e m ü h im b ir â m il o l­
d u k la rı k o la y lık la a n la şılır.
Şeyh Cüneyd ve Şeyh Haydar
Ş ey h İ b r a h im ’in oğ lu C üneyd, ş e y h ­
lik p o s tu n a o tu r u n c a y a k a d a r E rd e b il
ş e y h le ri y a ln ız c a d in î işle rle u ğ ra ş ırla r,
siy a sî d â v a la r p e ş in d e k o şm a z la rd ı. B u ­
n u n iç in h ü k ü m d a r la r d a n b ile h ü r m e t
v e itib a r g ö re n E rd e b il şe y h le rin » b u
h ü r m e ti u z a k ta n u z a ğ a d a o ls a O sm an lI
p a d iş a h la r ı b ile g ö ste rirle rd i. N ite k im
B u r s a ’d a n O sm a n lı p a d iş a h la r ın ın s a r a ­
y ın d a n h e r se n e « çe rağ akçesi» ad ı a l­
tın d a k ıy m e tli h e d iy e le r ¡gönderilm esi,
b u h ü r m e tin b ir n işa n e sid ir. F a k a t Ş eyh
C ün ey d 1477 de S afev î şe y h i o lu n c a iş
d eğ işm ey e b a şla d ı. Ş ey h C ün ey d , e t r a ­
f ın d a k i m u te k it ve m u tî m ü r id le rin i ve
b u n la r ü z e rin d e k i h u d u ts u z se lâ h iy e tin i
g ö z ö n ü n d e b u lu n d u r a r a k ve d in î o to r i­
te s in d e n k u v v e t a la r a k h ü k ü m e t k u r m a
h e v e sin e k a p ıld ı. Ve şey h liğ e a it v a z ife ­
le rin i d a h a ziy a d e b u şe k ild e k i f a a liy e t
689
şe k lin e d ö k tü . Ş e y h C ü n ey d pek ateşli
ve h a r e k e tli b ir a d a m d ı; o, d ed e si Hoca
A li (A lâ ü d d in Ali) z a m a n ın d a açıkça şiî
b ir m a h iy e t a lm ış o la n ta r i k a t e s ra rın ı
iste d iğ i gibi d e ğ iş tirm e k v e g e n işle tm e k ­
le k a lm a m ış , m e n s u p la rın ın ve m ü rîd le -
r in in so n d e re c e a r tm a s ın d a n c e s a re t
b u la ra k k e n d is in i y ü k se k h â k im iy e t
p lâ n la r ın a d a k a p tır m ış tır.
Ş ey h C ü n ey d z a m a n ın d a A ze rb a y c a n a
K a ra k o y u n lu la r h â k im d i. K a ra k o y u n lu
h ü k ü m d a rı C ih a n şa h , Ş ey h C ü n e y d ’in
e tr a f ın d a to p la n a n b u ta r i k a t m e n s u p ­
la r ın ın ç o k lu ğ u n d a n ü rk e re k e m n iy e t­
sizlik h iss e tm e y e b a ş la m ıştı. M ü rid le r
k a f ile le r h a lin d e E rd e b il’e k o şm a k ­
ta devam ed iy o rd u . B u b a k ım d a n
E rd e b il â d e ta b ir o rd u g â h h a lin i a lm ış­
tı. K a ra k o y u n lu h ü k ü m d a rı C ih a n ş a h
k e n d is i d e k o y u b ir şiî o ld u ğ u iç in , şiî
m e z h e b in in b u gözde şe y h in e k a r ş ı a s ­
k e r k u v v e tiy le h a r e k e te g eçm eyi d o ğ ru
b u lm a d ı. O n u n iç in C ü n e y d ’in a m c a sı
Ş ey h C a fe r’e b a ş v u ra ra k , C ü n e y d ’in A -
z e rb a y c a n , d a h a d o ğ ru s u K a ra k o y u n lu ­
l a r ü lk e s in in d ış ın a ç ık m a s ın ı sa ğ lad ı.
İ r a n ’d a n ç ık a r ıld ık ta n s o n r a Ş ey h Cü­
n e y d en sa d ık m ü rid le riy le b irlik te 1449-
1456 s e n e le ri a r a s ın d a A n a d o lu ve Su­
r iy e ’d e d o la ştı. Ş ey h C ü n ey d ö n ce A n a ­
d o lu ’y a g eld i ve m ü r id le rin d e n b irisiy le
S u lta n M u ra d ’a b ir seccad e, b ir K u r’â n
ve b ir te s p ih te n ib a r e t h e d iy e sin i s u n a ­
r a k K u rtb e li’n d e o tu r m a s ın a m ü s a a d e
e d ilm e sin i isted i. H ed iy e le ri g e tire n mü­
rid i k a b u l e d e n v e z iriâ z a m H alil Paşa,
d u ru m u p a d iş a h a arz ed in c e, S u lta n Mu­
r a t m e seley i v e z iriâ z a m ı ile m ü z a k e re
e tti. N etice d e «bir t a h t a ik i p a d iş a h sığ ­
m az» cev ab ı ile ş e y h in O sm a n lı to p r a ­
ğ ın d a o tu r m a is te ğ in i r e d d e tti. F akat
h e d iy e le rin e m u k a b il şey h e 200 d u k a a l­
tın ı, y a n ın d a k i a d a m la r ın a b in ak ç e y ol­
lad ı.
O n u n siy a sî f a a liy e tin d e n ş ü p h e e t t i ­
ği a n la ş ıla n S u lta n M u ra d Ş ey h Cü-
n e y d ’e yüz v erm e y in ce , m e ş h u r Safevî
şe y h i K a r a m a n ’a g eçti. K ıs a bir müddet
K o n y a 'd a k a ld ı. O n u n koyu b ir şiî oldu­
ğu K o n y a ’d a a n la ş ılın c a , b u r a d a da tu­
tu n a m a d ı ve T o ro s d a ğ la n m ın tık a s ın ­
d a k i V a rsa k T ü rk m e n le ri a r a s ın a gitti.
K a r a m a n o ğ lu ta r a f ı n d a n takip edildi­
ğ in i a n la y ın c a V a rsa k T ü rk m e n le ri a r a ­
s ın d a n ç ık a ra k M em lû k a ra z isin e geçti
 ve İsk en d e ru n , k ö rfe z in d e Cebeli- A ru s’a y u n lu la r ’in İra n lıla ş m a s ı ise S a fe v île rin
yerleşti. B u ra d a b u lu n d u ğ u s ır a d a A n a ­ o r ta y a ç ık m a s ın a ve İ r a n h a k im iy e tin e
dolu, I r a k ve S u riy e ’d e n b irç o k m ü rid in yol aç tı.
Cebeli A ru s’a k o ştu ğ u g ö rü lü n ce M e m ­ U zun H a s a n ’m 1478 o c a k a y ın d a ö lü ­
lû k S u lta n ı k e n d isin i y a k a la tm a k is te ­ m ü ü z e rin e y e rin e b ü y ü k o ğlu H alil A k­
d iğ in d e n Ş ey h C üneyd önce A n ad o lu ’d a k o y u n lu h ü k ü m d a rı o ld u y sa d a k ü ç ü k
C a n ık m ın tık a s ın a k a ç tı ve h e r g ittiğ i k a rd e ş i Y akup, a ğ a b ey sin e k a r ş ı isy a n
y erd e y a p tığ ı gibi b u r a d a d a koyu b ir edip, o n u ö ld ü re re k a y n ı se n e n in te m ­
p ro p a g a n d a ile k e n d isin e y en i t a r a f t a r ­ m u z a y ın d a A k k o y u n lu t a h t ı n a o tu rd u .
la r to p la m a y a çalıştı. S u lta n Y ak u b ’u n o n ik i y ıllık h ü k ü m ­
Ş ey h C üneyd, S a m su n ta r a f ın d a b ir ­ d a rlık d ev resi u m u m iy e tle sâ k in geçti.
k a ç b in k işilik s ilâ h lı k u v v e t to p la m a y a F a k a t o n u n ö lü m ü n d e n s o n r a A k k o y u n ­
m u v a ffa k o lu n c a, siy a sî e m e lle rin i t a ­ lu ailesi a r a s ın d a k i a n la ş m a z lık ve m u h ­
h a k k u k e ttirm e h a r e k e tin in fiilî b ir n i­ te lif y e rle rd e ç ık a n a y a k la n m a la r A kko-
ş a n e s i o la ra k R u m T ra b zo n İ m p a r a to r ­ y u n lu la n y ık ılm a y a d o ğ ru g ö tü rd ü .
lu ğ u n a k a rş ı h ü c u m a geçti. T ra b zo n C ü n ey d ’d e n s o n r a S a fe v î şe y h i o la n
im p a r a to r lu ğ u k u v v e tle rin i m a ğ lû p e t ­ H a y d a r’m fa a liy e ti işte b u d ev rey e r a s t ­
ti, f a k a t k u v v e tli s u r la r la çevrili o la n la r. S afev l d e v le tin in k u ru c u s u İs m a il’in
T ra b z o n 'u a la m a d ı (1456). b a b a sı o la n Ş ey h H a y d a r b a b a s ın d a n
T ra b z o n ’u a lm a işin d e m u v a ffa k o la ­ d a h a m u h te r is b ir k im sey d i. B u se b e p ­
m a y a n Ş ey h C üneyd, A kkoyunlu h ü ­ le b a b a s ı ta r a f ın d a n g e rç e k le ştirile m i-
k ü m d a rı U zun H a sa n ’ın y a n m a g itti. O yen gayeyi o h a k ik a t y a p m a k iç in m ü ­
s ır a d a D iy a rb a k ır’d a b u lu n a n v e .b ilh a s ­ te m a d iy e n u ğ ra ştı. B a b ası gibi G ü rc is-
s a K a ra k o y u n lu la rla y a p tığ ı m ü c ad e le
ile ü lk e sin i m ü te m a d iy e n .g e n işle te n U-
z u n H aşa n , ra k ib i 'K a ra k o y u n lu h ü k ü m ­
d a r ı C ih a n ş a h ’a k a r ş ı Ş ey h C ü n ey d ’d en
is tifa d e ed e b ilird i. B u n u n iç in Ş ey h C ü­
n e y d ile U zun H aşa n p e ş in e n k o la y lık ­
l a a n la ş tı ve Ş ey h C ün ey d , U zun H a-
s a h ’m k ız k a rd e şi H atice Begüm, ile ev­
le n d i. B u s a m im iy e tte n is tifa d e ed e n
Ş ey h C üneyd D iy a rb a k ır’d a k a ld ığ ı üç
se n e lik m ü d d e t z a r fın d a m ü rid le rin in
sa y ısın ı k o la y lık la a r ttırd ı. 1459 d a D i­
y a r b a k ır ’d a n a y r ıla r a k te k r a r d a n esas
m e m le k e ti o la n E rd e b il’e döndü. O ra d a n
Ç e rk e z ista n ve G ü rc is ta n ’a b ir ta k ım a -
k ın la r y a p tı. N ih a y e t 4 m a r t 1460 da
K a fk a s y a ’d a b ir ç a rp ışm a e s n a s ın d a o k ­
la v u r u la r a k öldü.
Ş ey h C ü n e y d ’in ö lü m ü n d e n b ir ay
s o n r a k a ris i H atice B egüm D iy a rb a k ır’­
d a b ir erk e k çocuk d ü n y a y a g etirdi.
H a y d a r ism i v erilen b u çocuk C ü n ey d ’­
d e n s o n r a E rd e b il sû fîle rin in irs î şeyhi
oldu. Ş ey h C ü n ey d ’in ö lü m ü n d e n b ir
m ü d d e t s o n r a U zun H aşa n , A kkoyunlu
d e v le tin in m e rk e z in i D iy a rb a k ır’d a n
T eb riz’e ta ş ıd ı (1469). A k k o y u n lu d ev ­
le ti ve o n u n la b e ra b e r h ü k ü m d a r a ile ­
si d e v le t m e rk e z in in T eb riz’e n a k lin d e n
s o n r a İra n lıla ş m a y a b aşlad ı. B ilh a ss a b u
h a l, U zun H a sa n ’ın O tlu k b e li m a ğ lû b i­
y e tin d e n s o n r a d a h a s ü r ’a tle n d i. A kko- Toros'lordan bir görünü;.

690
 yaradı. Zira İstahr kalesine h a p s e d ile n -
lerin Erdebil’e dönmelerine m ü s a a d e e-
dildi.
Ş e y h H a y d a r ö ld ü ğ ü z a m a n Erdeıbil
s u iile r in in re isliğ i H a y d a r’ın b ü y ü k o ğ ­
lu Ali ( S u lta n Ali) ye k a lm ıştı. F a k a t
b u n u n e tr a f ın d a k i ta r i k a t k a la b a lığ ı A k-
lto y u n iu h ü k ü m d a rı S u lta n R ü s te m ’in
n a z a r ı d ik k a tin i celb ed ip k u ş k u la n m a s ı­
n a seb ep o ld u ğ u n d a n Ş ey h A li’yi T e b ­
riz ’e g e tir tti. M a k sad ı o n u n h a r e k e tle r i­
n i k o n tro ld ü . S u lta n R ü s te m b ir f ır s a tı­
n ı d ü ş ü r e r e k S a fe v île ri o r ta d a n k a ld ır ­
m a k istiy o rd u . ^V aziyeti sezen Ş ey h Ali
k ü ç ü k k a r d e ş i İs m a il’i y a n ın a ç a ğ ır a r a k
İskenderun m ınîakasından bir manzara. I-Iaydarî ta c ı İs m a il’in b a ş ın a koydu.
E c d a d ın ın ve d o lay ısiy le şe y h liğ in s ır la ­
t a n ’a ve Ş irv a n ş a h ü z e rin e b ir ta k ım r ın ı o n a aç ık la d ı. Y edi ta n e h a lif e se ­
h ü c u m la r d a b u lu n d u . Ş ey h H ay d a r, m ü - çip k a r d e ş in i o n la r a e m a n e t e d e re k E r-
r id le ri a r a s ın d a b irlik ve b elirlilik s a ğ la ­ d e b il’e k a ç m a la r ın ı te m in e tti. K en d isi
m a k iç in b ir k ıy a fe t k a b u l e tti. B u n la ­ ise v u k u b u la n ç a rp ış m a d a ö ld ü (1494).
r ın k ıy a fe tle rin in e n o r ijin a l t a r a f ı b a ş a
g e ç irile n s e rp u ş idi. K ırm ız ı r e n k te ve
o n ik i d ilim li b ir ta k k e d e n ib a re t o la n
b u s e rp u ş u n h e r d ilim in in ü z e rin d e on
ik i im a n r.n isim le ri yazılı idi. B u k ır m ı­
zı s e rp u ş la r ı d o la y ısıy la b ilâ h a r a A n a ­
dolu h a lk ı t a r a f ı n d a n «K ızılbaş» k e lim e ­
si şiile ri ta v s if iç in u m u m î b ir tâ b ir h a ­
lin i aldı.
Ş ey h H a y d a r, şiile rin y a ln ız c a k ıy a fe ­
tin i ta n z im le k a lm a y ıp o n la rı s ilâ h la n ­
d ırm a y a çok e h e m m iy e t v erd i. B u iş le r ­
de h a y li m u v a ffa k o ld u k ta n s o n r a b il­
h a s s a Ş irv a n ş a h ı F e r r u h Y e sa r’d a n b a ­
b a s ın ın in tik a m ın ı a lm a y a ça lıştı. Ve
K a fk a s y a 'y a b u gaye ile a k ın n a m ı a l­
tın d a h ü c u m la r d a b u lu n d u . B u ç a r p ış ­
m a la r d a n b ir in d e Ş ey h H a y d a r v u r u la ­
r a k ö ld ü (1488).
B irk a ç asîr evvel Trabzon.
S afev î şe y h le ri a ile s in in
n iy e tle ri m e y d a n a ç ık m a k ­
ta y d ı. B u n u n iç in A k koyun-
lu h ü k ü m d a rı. S u lta n Y akub
E rd e b il’i a ld ık ta n s o n ra
Ş ey h H a y d a r’m o ğ u lla rın ı
F a r s ’a n a k le d e re k I s ta h r
k a le sin e h a p s e tti. B u n la r
1490 d a Y a k u b ’u n ö lü m ü n e
k a d a r h a p s e d ild ik le ri yerd e
k a ld ıla r. S u lta n Y a k u b ’u n ö-
lü m ü n d e n s o n r a A k k o y u n lu
a ile si a r a s ın d a ç ık a n k a r ı­
şıld ık S afev î a ile s in in işin e Trabzon'un eski kaleleri (iki asır evvel)

691
 Şah İsmail
E rd e b il'e g ö tü rü le n İs m a il b u r a d a b ir ­
k a ç ay köşe b u c a k k a ç ır ıla ra k sa k lan d ı.
İsm a il o s ır a d a 7 y a ş ın d a b u lu n u y o rd u .
S u lta n R ü stem , İs m a il’i E rd e b il'd e sıkı
sık ıy a a r a ttığ ın d a n k e n d isi b u r a d a d a h a
fa z la a lık o n a m ıy a ra k G e y la n ’a k a ç ır ıl­
dı. G ey lan h â k im i K â rk iy a M irza Ali,
İs m a il’i sa k la m a y a , a y n ı z a m a n d a ö ğ ­
re tm e n ta y in e d e rek o n u y e tiştirm e y e
d ik k a t e tti. K â rk iy a M irza Ali, İm a m -ı
A li n e s lin d e n o ld u ğ u için , E rd e b il ş e y h ­
le rin in b u irs î m ü m e ssilin e fa z la c a k ıy ­
m e t veriy o rd u .
S u lta n R ü s te m n ih a y e t İs m a il’in
G ey la n ’d a b u lu n d u ğ u n u ö ğ re n d iğ in d e n
G e y la n ’a İsm a il’i te slim e tm e le ri iç in a-
d a m la r gö n d erd i. B u s ır a d a G ey lan h ü ­
k ü m d a rı g ay e t g a rip b ir k u rn a z lığ a b a ş ­
v u rd u . İs m a il’i b ir se p e te o tu r ta r a k ip ­
le b ir a ğ a c a a s tı ve İs m a il’in k e n d i to p ­
r a k la r ın d a b u lu n m a d ığ ın a y em in etti.
B u n u n ü ze rin e S u lta n R ü s te m ’in a d a m ­
la r ı çekilip g itti. F a k a t yem ine ra ğ m e n
S u lta n R ü stem ta tm in o lm a d ığ ın d a n
G e y la n ’a b ir se fe r y a p m a k iste d iğ i s ır a ­
d a ö ld ü rü ld ü (1497).
R ü s te m ö ld ü rü lü n c e .A kkoyunlu h ü ­
k ü m d a rlığ ın a ik in c i B ay ezid ’in yeğeni
ve d a m a d ı G öde A h m e t Bey geçti. F a ­
k a t k a r ş ıs ın a b ir ta k ım r a k ip le r ç ık tı­
ğ ın d a n G öde A h m e t Bey r a h a tç a h ü ­
k ü m d a rlık edem edi. Z a te n S u lta n Y a-
k u b ’u n ö lü m ü n d e n s o n r a A kkoyunlu
ailesi a r a s ın d a z u h u r e d e n k a v g a la r
d e v le ti h e r yıl b ira z d a h a ç ö k ü n tü y e
d o ğ ru g ö tü rü y o rd u . S u lta n R ü s te m ’in ö-
lü m ü n d e n s o n r a şid d e tle n e n k a v g a la r
b u ç ö k ü n tü y ü d a h a faz la h ız la n d ırm a k ­
ta y d ı. T abiî b u h a ld e n en çok is tifa d e
e d e n İs m a il S afev î oldu.
G öde Al) m e t Bey h ü k ü m d a r o lu n c a
b irib irle i’jyle m ü c ad e le e d e n ve ik id e b ir
şe h z a d e le ri is y a n a sevkeden, b ira z evvel
b ir h ü k ü m d a rın m a iy e ti ik en , az s o n r a
o n d a n v ü zç ev ire re k b a ş k a s ın a ita a t a
y e lte n e n A kkoyunlu b e y le rin i b ir e r b:'ıer
ö ld ü rtm e y e b a şla d ı. F a k a t b ey ler G öde
A h m e tte n d a h a u s ta d a v r a n a r a k o n u ö l­
d ü rü n c e ; U zun H a sa n ’ın oğ lu Y usuf
B eyin ik i o ğlu E lvend ve M e h m et b ey ler
ile S u lta n Y ak u b ’u n oğ lu M u ra d ay rı
a y rı y e rle rd e h ü k ü m d a r ilâ n edildiler.
B irb irle rin i sev m ey en g ru p la r b u n la rın
692
arkasında toplanmış olduğundan Akko­
yunlu devleti âdeta kendi kendim yedi.
İ ş te bu a r a d a a r tık G e y la n ’d a s a k la n ­
m a k ih tiy a c ı h iss e tm e y e n İs m a il S afevî
m ey d an ?, ç ık a ra k b iz z a t m ü c ad e ley e a -
tıld ı. B ağ lı b u lu n d u ğ u ta r i k a tin m ü rid -
le rin i e tr a f ın a to p la d ı. İs m a il S a fe v î’ye
in tis a p e d e n le rin ve A k k o y u n lu la r’la
m ü c a d e le sin d e o n u n e tr a f ın a k o ş a n la -
r ın y e k u n u h a y li k a b a rık tı. E vvelce K a-
ra k o y u n ly u lu s u n a m e n s u p ik e n o d ev ­
le tin in h ilâ li ü z e rin e iste m e y e re k A kko-
y ü n lu la r a b o y u n eğ e n v ey a o n la r a i lt i­
h a k e tm e d e n ö te d e n b e ri E rd e b il şe y h ­
le rin e b ağ lılığ ın ı m u h a fa z a e d e n şiiler,
A k k o y u n lu d e v le tin d e m e v k i e d in e m e ­
y e n v ey a g a d re u ğ ra y a n b ey ler, A kko­
y u n lu ailesi a r a s ın d a k i m ü c a d e le d e n
m ü te e s s ir o lup b ık a n k im sele r, b u m ü ­
c a d e le dolayısiyle, I r a k ve A n a d o lu ’n u n
■muhtelif m e rk e z le rin e d ağ ılm ış o la n S a-
fev i m ü rid le ri h e p İs m a il’in e tr a f ın a
k o ştu la r. B öylece İs m a il’in e tr a f ın d a
U staclu , Ş am lı, R um lu, M usullu, H indlı,
T ekeli, B a y b u rtlu , Ç a p an lı, K a ra d a ğ lı,
K a ra m a n lı, D u lk ad ır, V arsak , A vşar,
K a ç a r b ay ve o y m a k la rın d a n m u a zz am
b ir k u v v e t te şe k k ü l e tti. B ir d e b u n a İ s ­
m a il’in lid e rliğ i d o lay ısiy le d in î h e y e c a n
ilâv e ed ilin c e z a fe rin te m in i d a h a k ö la y
oldu. B u to p lu lu k la b irlik te A zerb ay ­
c a n ’a y ü rü y e n İsm a il S afev î, E lv en d
M irza’yı N a h c iv a n ’d a Ş ü rû r m u h a re b e ­
sin d e b o z g u n a u ğ r a tt ı ve o n u D iy a rb a ­
k ır ’a k a ç ır ttı (1502).
B u m u v a ffa k iy e t Ş a h İs m a il’in A zer­
b a y c a n ’a h â k im o lm a sın ı ve n e tic e i t i ­
b a riy le S afev î d e v le tin in te m e lle rin in a-
tılm a s ım s a ğ la m ış oldu. A k k o y u n lu h ü ­
k ü m d a rla r ın d a n E lv en d M irza A zerb ay ­
c a n ’ı is tir d a t iç in g a y re t e ttiy se d e m ü s-
b e t b ir n e tic e sa ğ lıy a m a d ı ve 1504 te ö -
lü m ü , İs m a il’in r a k ip le rin d e n b irin in o r ­
ta d a n k a lk m a s ı d em ek ti. Ş a h İsm a il
1503 y ılın d a d a A k k o y u n lu la r’d a n S u l­
t a n M u ru d ’ı m a ğ lû p e d e re k F a r s ’ı, d a h a
s o n r a d a I r a k - ı A rab i elde e tti. N etice­
de 1508 se n e sin d e S u lta n M u ra d ’ın h ü ­
k ü m d a rlığ ın ın so n b u lm a siy le A k k o y u n ­
lu d e v le ti de n ih a y e te erd i. A k k o y u n lu -
la r ın to p ra k la rın ın , ta m a m ın a g a y e t k ı­
s a z a m a n d a Ş a h İsm a il b iz z a t sa h ip o l­
du.
B a b asın ı, k a rd e ş in i ve aile e fr a d ın d a n
b a z ıla rın ı ö ld ü rm ü ş o lm a la rın d a n d o la ­
yı Ş a h İs m a il A k k o y u n lu h a n e d a n ın a sev k ed in c e, Ş a h İs m a il’in O sm a n lı p a d i­
k a r ş ı d e r in b ir k in b esliy o rd u . O n u n i- ş a h ın d a n ö z ü r d ile d iğ in e ş a h it o lu n m a k ­
çin b u h a n e d a n d a n k im i b u ld u y sa öl­ ta d ır. Ş a h İ s m a il’in d o ğ ru d a n d o ğ ru y a
d ü r ttü . H a tt a b ir riv a y e te göre, U zun A lâü d d e v le ü z e rin e y ü rü m ey ip O sm a n lı
H a s a n ’in k ız ı o la n ve o n u n m ü f r it ve to p r a ğ ın d a n g eç m e sin i; O sm a n lı to p r a ­
h u n h a r h a r e k e tle r in e itira z e d e n v a li­ ğ ın d a k i a le v île ri ta h r ik , h a t t a o n la rın
d e s in i bile ö ld ü r tm ü ş tü r. A k k o y u n lu h a ­ iltih a k la r ın ı te m in n iy e tin e ; v e y a h u t t a
n e d a n ın d a n olup t a c a n ın ı k u r ta r a b i­ A lâü d d ev le yi h iç u m m a d ığ ı b ir y ö n d e n
le n le rin D u lk a d ır o ğ lu n a , M ısır h ü k ü m ­ b a s tır a r a k g a fil a v la m a a rz u s u n a h a m -
d a r ın a ve O sm a n lı p a d iş a h ın a iltic a e t ­ le d ile b ilir.
tik le ri g ö rü lm e k te d ir. Z a m a n la d o ğ u A-
Ş a h İ s m a il’i b ird e n b ire E lb is ta n ’d a
n a d o lu ile b irlik te I r a k ve S u riy e de b ir
g ö re n A lâü d d e v le ş a ş ır a r a k T u r n a d a ğ ı­
O sm a n lı to p r a ğ ı h a lin e g eld iğ in d e n , A k­
n a çek ild i. Ş a h İs m a il g irm iş o ld u ğ u
k o y u n lu boy ve o y m a k la rın ın S a fe v île re
D u lk a d ırlı ş e h ir ve k a s a b a la r ın ı y ık a r­
k a r ş ı tabı'ı d ü ş m a n lığ ın d a n is tifa d e e d il­
k en , D iy a rb a k ır b ö lg esin e h â k im o la n
m iş tir. B u n la r O s m a n lıla rm İranlIlara
M u su llu T ü rk m e n b o y u b ey i E m ir Bev.
k a r ş ı ç a r p ış m a la r ın d a ç e tin b ir e r s ip a ­
E lb is ta n ’d a Ş a h İs m a il’e m ü lâ k i o la ra k
h i h ü v iy e tiy le k e n d ile rin i g ö s te rm iş le r­
b ü tü n D iy a rb a k ır b ö lg e sin i o n a te s lim
dir. Ş a h İs m a il A k k o y u n lu la rı ezerek o n ­
eyledi. Ş a h İs m a il de M u h a m m e d H a n
la r ın y e rin e h â k im o lm a k la b e r a b e r d o ­
U s ta c lu ’y u D iy a rb a k ır b ö lg e sin in v a lili­
ğu A n a d o lu d a e k tiğ i k in to h u m la r ı O s­
ğ in e ta y in eyledi.
m a n lI p a d iş a h la r ın ın siy a se tle riy le S a-
fe v île rin a le y h in e ç im le n d irile re k o n la r Ş a h İs m a il D u lk a d ır ü lk e sin e g ird iğ i
a le y h in e k u lla n ılm ış tır. z a m a n (1507) A lâü d d e v le’n in b ir o ğlu
ile ik i to r u n u Ş a h İs m a il’in elin e geçti.
Şah İsm ail’in D ulkadırlılara hücum u S a fe v î İ r a n h ü k ü m d a rı b u n la rı in s a f ­
Ş a h İs m a il A k k o y u n lu la ra k a r ş ı k a ­ sız ca ö ld ü rttü . H oca S a d e d d in ’in b ü d ir-
z a n d ığ ı s e ri h a lin d e m u v a ffa k iy e tle rle d iğ in e g ö re; Ş a h İsm a il A lâü d d e v le’n in
a ra z is in i b ird e n b ire b ü y ü ltm e y e d ev a m m e rk e z in e g ird iğ i z a m a n y a ln ız b u ş e h ­
e d e rk e n , k u d r e ti ile b irlik te g u ru ru d a r i ta h r ip etm e k le k a lm a y ıp A lâ ü d d e v ­
a rtıy o rd u . 1504 se n e sin d e I r a k ’ı z a p te - le ’n in e c d a d ın ın m e z a rla rın ı a ç tırıp k e ­
d in c e İ k in c i B a y ezid ’e elçi ve h e d iy e le r m ik le rin i b ile y a k tırm ış tır.
g ö n d e r e rîk f ü tu h a tın ı b ild ird i. B una Ş a h İs m a il b u n la rı y a p a rk e n Y a h y a
O sm a n lı p a d iş a h ı te b rik le r in i te b liğ s u ­ P a ş a n ın A n k a r a ’y a g eld iğ in i d u y d u ğ u n ­
re tiy le m u k a b e le e tti. Ş a h İs m a il A kko­ d a n A lâ ü d d e v le ’n in ü lk e s in d e n çekildi.
y u n lu d e v le tin e n ih a y e t v e rm e k te ik en , Ş a h İs m a il İ r a n ’a a v d e t ed in ce A lâ ü d ­
o n la rın b o z g u n a u ğ r a m a s ın d a n f a y d a ­ dev le D iy a rb a k ır’ı is tir d a t iç in o ğ u lla rı
la n a n D u lk a d ır b ey i A lâü d d e v le D iy a r­ S a ru K a p la n ve E rd u v a n e B e y le rin e m ­
b a k ır ’ı işg a l e tti. O a r a d a Ş a h İsm ail rin d e k u v v e t şe v k etti. Z a te n o s ır a d a
g ü ze lliğ in in m e th in i d u y d u ­
ğ u A lâ ü d d e v le ’n in kızı B eg-
lu H a tu n ’u zevceliğe is te ­
diyse de re d ce v ab ıy la k a r ­
şılaştı. G e re k b u h ad isey e ,
g ere k se A lâ ü d d e v le ’n in D i­
y a r b a k ır ’ı z a p te tm e s in e i-
çe rliy e n Ş a h İs m a il b ir d e n ­
b ire A lâü d d e v le ü z e rin e y ü ­
rü m e k isted i.
F a k a t o s ır a d a Ş a h İs m a ­
il’in O sm a n lı to p r a ğ ın d a n
g eçm ek s u re tiy le s ü r ’a tle
E lb is ta n ’a g ird iğ i g ö rü lm e k ­
te d ir. B u n u n ü z e rin e S u lta n
B ayezit, Y a h y a P a şa k u m a n ­
d a s ın d a A n k a r a ’y a k u v v e t Bir aşiret obası (Bir buçuk asır evvel çekilm iş bir resim)

693
D iy a rb a k ır b ö lg e sin d e k i K ü rt re isle ri
s ü n n î oldukları iç in şiî İranlIlara tâ b i
o lm a k istem e m işler, b u y ü zd en S a h İs-
m a ü ’in D iy a rb a k ır v alisi M u h am m ed
H a n U sl.aclu ile v u r u ş a r a k b ir h a y li z a ­
y ia t v erd irm işlerd i. A yrıca M usullu
T ü rln n e n b o y u b e y in in k a rd e ş i de S afe-
v îlere a le y h ta r o ld u ğ u n d a n , A lâü d d ev -
le fa z la c a üm id e k a p ıla r a k o ğ u lla rın ı
D iy a rb a k ır b ö lg e sin in işg a lin e g ö n d e r­
m işti. F a k a t D iy a rb a k ır m ın tık a s ın d a
y a p ıla n h a r p te A lâü d d e v le’n in ik i o ğ lu ­
n u n b ird e n m a k tu l düşm esi, o n u n bu
h u s u s ta k i ü m itle rin in a lt ü s t o lm a sın a
seb ep odu.
Şah İsm ail’in A nadolu’daki faaliyeti
Ş a h İs m a il İ r a n , A ze rb a y ca n ve I r a k ­
t a k a z a n d ığ ı s e ri h a lin d e k i m u v a ff a k i­
y e tle r ü ze rin e fa z la c a c ü r ’e t ve c e sa re te
k a p ıld ığ ın d a n te c a v ü z ü n ü O sm a n lIla ra
k a d a r u z a tm a y a y elten d i. F a k a t b u t e ­
c a v ü z ü n ü h o tb e h o t y a p a c a k dereced e
acem ice d a v ra n m a d ı. Z ira O sm a n lIla rın
k u d r e ti h a k k ın d a b ir h a y li b ilg isi m e v ­
c u ttu . B u n u n iç in k a le y i iç te n fe th e tm e
ve b ir de a r a d a b a h a n e le r ic a t ed e rek
h u d u d u geçm e te c rü b e le rin e g irişti. 1507
y ılın d a A lâü d d e v le’ye h ü c u m e d e rk e n
O sm a n lı to p r a ğ ın d a n geçm esi böyle b ir
d e n e m e n in fi’ilî n e tic e si k a b u l ed ileb i­
lir. F a k a t Ş a h İsm ail, O sm a n lIla rın A k-
k o y u n lu la ra b en z em ed iğ in i p e k ça b u k
a n la d ı. Z ira 1508 y ılın d a T ra b z o n v alisi
Ş e h z a d e S elim b ird e n b ire İ r a n to p r a ğ ı­
n a g ire re k E rz in c a n ve B a y b u rd ’a k a d a r
o la n İ r a n to p ra ğ ın ı ta h rip , h a t t a tm h a ­
r e k â tı s ır a s ın d a Ş a h İs m a il’in k a rd e ş i
İb r a h im 'i e s ir d a h i etti.
D iyarb akır'ın iki asır evvel yapılm ış bir um um i manzarası.
694
Ş a h İs m a il O sm a n lı to p r a ğ ın d a n geç­
tiğ i iç in ö zü r d ile m e k ü zere İ s ta n b u l’a
b ir elçi g ö n d erm işti. Ş a h İs m a il’in s ır ­
m a la r g iy in m iş elçisin e p a d iş a h ın e lin i
değil, a n c a k d iz in i ö p eb ilm e ş e re fi b a h ­
şedildi. B u n a m u k a b il İk in c i B ay ezid ’in
g ö n d erd iğ i elçi, İ r a n s a ra y ın d a k e n d is i­
n in a y a k ta tu tu lm a s ı iç in y e re h a lı se ­
rilm e m iş o ld u ğ u n u g ö rü n ce, k a f ta n ın ı
ç ık a r a r a k y ere s e rd i ve ü z e rin e o tu rd u .
Ş a h İs m a il'in a d a m la rı g u ru ru n u y ü k ­
se k tu ta n O sm a n lı elçisin in b u h a r e k e ­
tin i h a y r e t ve ta a c c ü p le se y re tm e k te n
b a ş k a b ir şey y a p a m a d ıla r.
Ş a h İs m a il’in O sm a n lIla r a ley h in e
k a y d e d ile n m ü h im h a re k e ti, A n ad o lu -
d a k i alev ileri elde e tm e k iç in A n âd n iu
d a h ilin e b ir ta k ım a d a m la r g ö n d e rm e ­
siydi. O sm a n lı şe h z a d e le ri a ra s ın d a k i
s a lta n a t m ü c a d e le si d o lay ısiy le b ü tü n
d ik k a tle rin b u m esele ü z e rin e çev rilm iş
o lm a sın ı d a a y rıc a f ırs a t bildi. B u m ü ­
c a d e le n in cn fa z la k ız ıştığ ı d ev re d e Ş ah
İsm a il A n a d o lu ’ya R u m iy eli N u r AH H a ­
life a d ın d a b ir in i g ö n d erd i. N u r Ali H a ­
life K o y u lh is a r’a k a d a r g eld iğ i z a m a n ,
c iv a rın a le v ile rin d e n üç, d ö rt b in k işi
b u n u n e tr a f ın d a to p la n d ı. Ş a h İs m a il’in
a d a m ın ın ü ze rin e k ifa y e tsiz s a y ıla c a k
k a d a r îîz s a jrıd a b ir k u v v e tin b a ş ın d a
F a ik Bey (P a şa) sev k ed ild i. N u r A li H a ­
life n in e t r a f ı n a to p la n m ış b u lu n a n a le ­
v ile r F a ik P a ş a n ın e m rin d e k i üç d ö rt
b in k işiy i b o z a ra k T o k a t’a k a d a r ile rle ­
d iler. H a tta b u r a s ın ı k ısa b ir m ü d d e t i-
ç in eie g e ç ire re k Ş a h İs m a il a d ın a h u t ­
be b 'ie o k u ttu la r. B u h a r e k e t d a h a k a ­
b a r ık sa y ıd a alevî T ü rk ü n o n la ra iltih a ­
k ın a yol a ç tığ ın d a n A vşar, V a rsa k , K a ­
ra m a n lı, B ozoklu, T ekeli, H a ın ia slli,
T u rg u tlu a ş ire tle rin d e n b irç o k k im se le r
b ir araya, geldi. V az iy etin d a h a i a z la
cid d iy e t k e s b e tm e si d olayısiyle A m asy a
v a lisi Ş e h z a d e A h m e t işe m ü d a h a le e d e ­
re k a le v iie rin ü z e rin e Y u la rk ıs tı S in a n
Beyi şe v k e tti. A leviler k a r ş ıs ın d a S in a n
Boy de m a ğ lû p o ld u a m a , o s ır a d a S e-
lim ’in p a d iş a h lığ a geçm esi h a d is e n in
d a h a fa z la b ü y ü m e d e n h a llin e yol açtı.
Şahkulu h ad isesi
İk in c i B ayezid d e v rin d e k i e n m ü h im D iyarb akır'da bir kale kapısı.
alev î h â d ise si, Ş a h k u lu d e n e n k ız ılb a şın
e t r a f ı n a to p la d ığ ı k u v v e tle rle a y a k la n ­
m a sıd ır. Ş a h k u lu isy a n ı, O sm a n lı d ev le­
tin in d a h ilî b ir m e selesi o lm a k la b e r a ­
b e r, b ir a le v i is y a n ı o lu şu ve Ş a h k u lu ’-
n u n b a b a s ın ın v a k tiy le Ş a h İ s m a il’in
b a b a s ı Ş ey h H a y d a r’ın h iz m e tin d e b u ­
lu n m u ş o lm a sı b a k ım ın d a n İ r a n şiiliğ i
ile ilg ili t a r a f ı d a m e v c u ttu r.
E ski O sm a n lı ta r ih le r in d e d a h a z iy a ­
d e « Ş ey ta n k u lu » diye a n ıla n b u a d a m ,
H a ş a n H alife n a m ın d a b ir in in oğlu d u r.
Ş a h k u lu B a b a T ekeli, a d ın d a n d a a n la ­
şıla c a ğ ı v e ç h ile T eke ili (A n ta ly a ç e v re ­
si) n d e y e tişm iştir. Ş a h k u lu v e y a K a ra -
b ıy ık o ğ iu d e n e n b u z a tın b a b a s ı Ş ey h
H a y d a r’m h iz m e tin d e ç a lış tığ ı z a m a n
o n u n h a life si olm uş, b ilâ h a r a T ek eili’n -
d ek i a le v ile ri Ş ey h H a y d a r’a b a ğ la m a k
iç in A n ta ly a ç e v resin e g ö n d e rilm işti. A-
D iyarb ak ır'da bir kale burcu.
le v î m ik ta r ı h a y li fa z la o la n T eke ilin d e
Ş ey h H a y d a r u ğ r u n a g a y re t s a rf e d e n
H a şa n H a life ’n in ç a lış m a la rı b u r a d a k i Ş a h k u lu , d e v le t a le y h in e h a r e k e te
a le v iie rin m ik ta r ın ın b ira z d a h a a r tm a ­ so y g u n c u lu k la b a ş la d ı. A n ta ly a ’d a n M a ­
s ın a yol a ç m ış tır. Z a te n p e ş in e n g ay et n is a ’y a g itm e k te o la n Ş eh za d e K o rk u d ’-
k u r n a z d a v r a n a r a k g elecek g ü n le r için u n e ş y a la rın ı E lm a lı c iv a r ın d a soydu.
z e m in h a z ır lıy a n H a şa n H alife ve oğlu B öylece b ir h a y li p a r a y a k a v u ş a n K a r a -
Ş a h k u lu ö m ü r le rin in b ir k ıs m ın ı A n ta l­ b ıy ık o ğ lu . Ş a h İs m a il’in h a life s iy im d i­
y a ta r a f l a r ın d a b ir m a ğ a r a d a ib a d e tle ye o r ta y a ç ık a ra k e t r a f a ta a r r u z a g iriş­
g e ç irm işle rd ir. B u n la r ın z ü h d ve te k v a - ti. A n ta ly a ’yı b a s ıp k a d ıy ı ö ld ü r d ü k te n
s ı S u lta n B a y ez id ’e k a d a r d u y u ru ld u ­ s o n r a o c iv a rd a h a k im iy e t te s is i iç in
ğ u n d a n , p a d iş a h b u n la rın h a y ır d u a la ­ g a y re te k o y u ld u . Ş a h k u lu ’n ü n n iy e ti
r ın ı a lm a k iç in h e r se n e a ltı, yedi b in A n ta ly a ç e v re sin d e n b a ş k a K a r a m a n t a ­
ak ç e y o lla rd ı. B öylece ta r a f t a r la r ın ı r a f la r ın ı d a ele g eç irm ek ti. Ş a h k u lu n u n
h a y li a r t t ı r a n Ş a h k u lu , a d a m la rın ın o n isy a n ı İ s ta n b u l’a d u y u ru lu n c a te n k ilin e
b in k işi o ld u ğ u n u g ö rü n çe , a y a k la n a ­ A n ad o lu B ey lerb ey i K a ra g ö z A h m e t P a ­
r a k f iile n âsiliğ e b a şla d ı. O s ır a d a d ev ­ ş a m e m u r ed ild i. K a ra g ö z P a ş a n ın â s i­
le t a d a m la rın ın z a a fın ı, şe h z a d e le rin le re e h e m m iy e t v e rm iy e re k az k u v v e tle
s a lta n a t d a v a sı u ğ r u n a fa a liy e te geç­ h a r e k e te geçm esi, o n u n çok a le y h in e -o l­
m e k te o ld u ğ u n u g ö re n Ş a h k u îu , a y a k ­ du. Ş a h k u lu , A n ad o lu b e y le rb e y in i g a ­
la n m a k iç in ta m z a m a n ın g eld iğ in e fil a v lıy a ra k m a ğ lû p ve e s ir e t ti ( m a r t
h ü k m e tm iş b u lu n u y o rd u . 1511). O n d a n so n ra k u zey is tik a m e tin ­

695
 d e ile ri h a re k e tin e d e v a m e d e n Ş a h k u lu
K ü ta h y a ö n ü n e k a d a r g elerek ş e h ri k u ­
ş a ttı. O s ır a d a K arag ö z P a şa y ı k a z ığ a
v u r a r a k ö ld ü re n Ş a h k u lu K ü ta h y a ’yı a -
la m a d ı.
Ş a h k u lu ’n u n so n m u v a ffa k iy e ti M a n i­
sa v a lisi Ş e h z a d e K o rk u d ta r a f ın d a n İ s ­
ta n b u l’a b ild irilin c e işe d a h a faz la e-
h e m m iy e t v e rile re k v ez iriâz am H ad ım
A li P a şa , A m asya v a h ş i Ş eh za d e A h m et
ve B e y şeh ir s a n c a k b e y i Ş eh za d e A lem
ş a h ’m oğlu M e h m e t â s ile ri te n k il ile v a ­
z ife le n d irild i. B u n la r K ü ta h y a y a k ın ın ­
d a A ltın ta ş m e v k iin d e b ir le ş tik te n so n ­
r a Ş atokulu’n u s ık ış tırm a k ü zere fa a liy e ­
te k o y u ld u la r. O z a m a n a k a d a r K a r a ­
m a n b ey lerb ey i H a y d a r P a şa y ı d a y a k a -
lıy a r a k ö ld ü rm ü ş o la n Ş a h k u lu ’n u s a rp
b ir d a ğ d a sa rd ıla r. Ne y azık k i Ş eh za d e
A h m e t â sile ri te n k ild e n ziy ad e k e n d is i­
n in p a d iş a h lığ ın ı d ü ş ü n d ü ğ ü n d e n b u
d e f a d a işle r a k si g itti. Ş eh za d e S elim ’-
in t a h t iç in b a b a sın ı s ık ış tır m a k ta o ld u ­
ğ u n u g ö ren Ş eh za d e A h m et, t a h t a s a ­
h ip o lm a n ın y o lu n u n y e n iç e rile ri elde
etm e k le m ü m k ü n o la c a ğ ın ı d ü şü n e re k
a s k e re p a r a d a ğ ıttı, a r k a s ın d a n d a o n ­
l a r ı k e n d isin e b ia ta d a v e t e tti. L âk in
r e d cevaıoı ile k a r ş ıla ş ın c a y e n içe rilere
k ü s e re k k e n d i s a n c a ğ ın a çekildi. İş te b u
s ır a d a o tu z sekiz g ü n d e n b e ri m u h a s a r a ­
d a o la n Ş a h k u lu b ir y o lu n u b u la ra k
m u h a s a r a d a n k u r tu ld u ve A n k a ra - S i­
v a s is tik a m e tin d e k a ç m a y a b aşlad ı.
V eziriâzam Ali P aşa, Ş e h z a d e A h m ed ’-
in g ö sterd iğ i k a y ıtsız lık k a r ş ıs ın d a te e s ­
s ü r d u y m a k la b e ra b e r â s ile rin ta k ib in ­
d e n vazgeçm edi. Ş a h k u lu ’n u n a r k a s ın ­
d a n s ü r a t l e ile rliy e n v ez iriâz am H ad ım
A h P a ş a Ç u b u k o v a’da âsile re y etişti.
B u b ölgede G e d ik h a n ı m e v k iin d e y a p ı­
la n m u n a re b e d e (a ğ u sto s 1511) K a r a ­
m a n sip a h ile ri a r a la r ın d a k i sözleşm e
d olay ısiy le h a r p te n çe k ilerek d a ğ ılm a ğ a
b a ş la d ıla r. B u s ır a d a Ş a h k u lu ’n u n b ir
o k isa b e tiy le ölm esi â s ile rin k a rg a ş a lığ a
d ü şm e le rin e yol açtı. V eziriâzam H adım
A li P a ş a ise K a ra m a n s ip a h ile rin in d a ­
ğ ılm ası k a rş ıs ın d a b ü y ü k g a y re t sa rfe -
d e re k bozg u n u ön lem eğ e çalıştı. A tın ı
m a h m u z la y a ra k â s ile rin iç e risin e d o ğ ru
h ü c u m e ttiğ i s ır a d a e tr a f ı s a r ıla r a k b ir
o k la v u r u lu r ö ld ü rü ld ü . Â silere galebe
ç a lm a s ın a ra ğ m e n v e z iriâ z a m m şe h a d e -
t i ü ze rin e h ü k ü m e t k u v v e tle ri başsızlık
696
d o lay ısiy le d a h a fa z la ilerliy em ed i. A s­
lın d a m a ğ lû p d ü ş e n â s ile r ise İ r a n ’a
d o ğ ru çek ilip g ittile r.
Ş a h k u lu 'n u n a d a m la rı İ r a n ’a g itm e k ­
te o ld u k la rı h a ld e y o ld a b ir İ r a n k e r v a ­
n ın ı so y a ra k b irço k a d a m ö ld ü rd ü le r.
Ö ld ü rü le n le r a r a s ın d a m e ş h u r b ir d e
İ r a n ş a :rı v a rd ı. T ü c c a rla rı h im a y e iş i­
n e fa z la c a e h e m m iy e t v e re n Ş a h İsm a il
b u h a y d u tlu ğ u cezasız b ıra k m a d ı. H ay ­
d u tla r ın re is le rin i k a y n a r s u ile d o lu
b ü y ü k k a z a n la r a a t t ı r a r a k ö ld ü rttü .
Ş a h İs m a il’in h a life siy im d iy e o r ta y a
ç ık a n a d a m la rd a n İ r a n lI la r a b ile z a r a r
g elm iş oldu. F a k a t b u h a d is e d e n esas
z iy a n g ö ren O sm a n h d ev letiy d i. Z ira
m e m le k e tin g en iş b ir k ö şe sin d e b ir yıl
k a d a r h u z u r k ay b o ld u ğ u gibi k a rd e ş k a ­
n ı d a d ö k ü lm ü ş oldu. B u v a z iy e tte n gö­
z ü a ç ıla n S u lta n B ayezid H am id ili ve
T ek e ilin d e y en i alev i a y a k la n m a la r ı çık ­
m a m a s ı iç in b u r a la r ın a le v ile rin i y en i
z a p te d ilm iş o la n M odon ve K o ro n t a r a ­
f ın a te h c ir e ttird i.
K üçük K ıyam et d en ilen korkunç zelzele
İk in c i B ay ezid ’in s a lta n a tın ın s o n la rı­
n a d o ğ ru 1509 se n e s in in e y lü lü n ü n 14 cü
g ü n ü İ s ta n b u l’d a m ü th iş ta h r i b a t y a p a n
b ir zelzele oldu. A yni z a m a n d a M em a-
lik - i R u m d e n ile n A m asy a, T o k at, S iv as
ve Ç o ru m çe v resin d e de ta h r i b a t a s e ­
b ep o la n b u zelzelede h a lk k o r k u d a n ik i
ay ç a d ır la r d a k ald ı. K ü ç ü k k ıy a m e t d i­
ye a n ıla n b u zelzelede, İ s ta n b u l’d a yüz
d o k u z c a m i ve m escid , b in y e tm iş ev,
k a r a ta r a f ın d a k i s u r la r ın h e m e n h e m e n
h e r ta r a f ı, d en iz ta r a f ın d a k ile r in çoğu,
Y edikuie, î e n i S a ra y d u v a r la rın ın b ir
k ısm ı yıkıldı; B ü y ü k b in a la r d a n F a tih
c a m iin m d ö rt b ü y ü k s ü tu n u n u n b a ş lık ­
la r ı d ü ştü , k u b b e ç a tla d ı, a y rıc a S a h n
m e d re se le rin in k u le le ri y ıkıldı, im a r e t
ve h a s ta n e n in m u h te lif y e rle ri ç a tla d ı.
S u lta n B ay ezid c a m in in k u b b e si y ıkıldı,
•m edresesi h a ra b o ld u . H a d ım A li P a ş a
ca m ii (D iv a n y o lu n d a k i A tik Ali P a ş a
ca m ii) r J rı k u b b esi d ü ş tü . F a tih t a r a f ı n ­
d a k i K a r a m a n m a h a lle s i b a ş ta n b a ş ta
h a ra b o ld u . A y aso fy a C a m iin in iç s ıv a ­
la r ı ta m a m e n d ö k ü ld ü . E ski su b e n d -
le rin in b :rç o k y e rle ri y ıkıldı. B u zelzele­
d e h a l k ta n ö le n le rin m ik ta r ı b eş b in k i­
şiy i b u lu y o rd u . V ezir M u s ta fa P a ş a n m
h a n e s in d e a tla riy le b irlik te ü ç yüz s ü ­
v a ri te le f oldu. İ s ta n b u l’d a n b a ş k a v ilâ ­
 y e t-i R u m d a d a n ü f u s z a y ia tı oldu. Ço­
ru m ş e h ıi h a lk ın ın ü ç te ik isi öldü. B u
ş e h ird e to p r a k ü z e rin d e y e r y e r b ü y ü k
ç a tla k lık la r h u su le geldi.
S u lta n B ayezid zelzeleyi m ü te a k ip s a ­
r a y ın b a h ç e s in d e b ir ç a d ır k u r d u r a r a k
o n g ü n k a d a r o r a d a k a ld ı. S o n ra E d ir­
n e ’ye g itti. F a k a t İ s ta n b u l ze lz ele sin d e n
o n b e ş g ü n s o n r a E d ir n e ’de de b ir z e l­
zele oldu. İ s ta n b u l ze lzelesi gibi şid d e tli
g eçen b u ze lz ele d en a ltı g ü n s o n r a T u n ­
c a n e h r i ta ş a r a k e tr a f ı s u iç e risin d e b ı­
r a k tı. M im a r H a y re d d in o n beş g ü n d e
p a d iş a h iç in E d irn e ’de b ir ç a tm a a h ş a p
ev y a p tı
S u lta n B ayezid, ze lz ele n in m e y d a n a
g e tird iğ i t a h r i b a tı ta h f i f ve m ü h im b i­
n a la r ın ta m ir in i te m in e tm e k ü zere b ir
d iv a n to p la y a ra k m ü z a k e re d e b u lu n d u .
S o lak z ad e ve Âli b u m ü n a s e b e tle S u lta n
B ay ezid ’in d e v le t e r k â n ın a «o k a d a r
h a k s ız lık ve o k a d a r z u lm e ttin iz k i;
m a z lu m la rın a h la r ı g ö k le re k a d a r ç ık a ­
r a k m e m le k e te g a z a b -ı İlâh iy i d a v e t ey ­
ledi» şe k lin d e h ita b e ttiğ in i sö y lerler. D i­
v a n d a c e re y a n e d e n m ü z a k e ra tı m ü te a ­
k ip d e r h a l fa a liy e te g eç ilerek m e m le k e ­
tin h e r t a r a f ı n d a n ü ç b in m im a r, d ü l­
g er ve u s t a getirildi.. H e r y irm i ev d e n
b ir k işi ve ev b a ş ın a y irm i ik iş e r akçe
ta k d iriy le c e ra h o r, y a n i ü c r e tli am ele
yazıldı. B öylece A n a d o lu ’d a n o tu z yedi,
R u m e li’d en y irm i d okuz b in a m e le t e ­
d a r ik o lu n d u . A y rıc a b u iş iç in a s k e rd e n
d e is tifa d e e d ile re k y a y a la rd a n sekiz
b in , m ü se lle m le rd e n üç b in k işiye k ire ç
y a k tırıld ı. A dam ve m a lz e m e n in te m i­
n in i m ü te a k ip İ s ta n b u l ve G a la ta t a r a ­
f ın d a k i y e rle r iç in 29 m a r t 1510 d a işe
b a ş la n a r a k a ltm ış beş g ü n d e in ş a a t so­
n a e rd irild i. B u ç a lış m a la r n e tic e sin d e
İ s ta n b u l ve G a la ta s u rla rı, G a la ta k u ­
lesi, Kus k u le si, R u m eli ve A n a d o lu h i ­
s a r la r ı fe n e rle ri, Y eni sa ra y , B ü y ü k ve
K ü çü k çekm ece k ö p rü le ri, S iliv ri h i s a r ­
la r ı ta m ir ed ild i. B ü tü n b u in ş a a t ve t a ­
m ir a t M im a r H a y re d d in b in M im a r M u-
r a d ’m n e z a r e ti a ltın d a y ap ıld ı.
SULTAN BAYEZİD’İN ŞEHZADELERİ
S u lta n B a y ez id ’in sekiz o ğ lu n d a n ik i
ta n e s i h a y li g en ç y a ş ta ö lm ü şler, b e ş t a ­
n e s i ise m u h te lif y e rle rd e v a lilik ve s a n ­
c a k b ey i o la r a k v azife g ö rm ü şle rd ir.
B u n la r d a n Ş e h z a d e A h m e t A m asy a, Şe-
697
h in ş a h K a r a m a n , A lem şah M enteşe,
K o rk u d S a r u h a n , S elim T ra b z o n v alilik
v ey a s a n c a k b ey liğ i ile v az ife le n d iril-
m işlerd i. S u lta n B ay ezid ’in ş e h z a d e le ri
a m c a la rı C em ile b irlik te F a tih z a m a ­
n ın d a s ü n n e t e d ilm işlerd i. B a y ezid ’in o-
ğ u lla r ın d a n Ş e h in ş a h ’t a n ö n ce K a r a ­
m a n v a lis i o la n A b d u lla h 1483 te , K efe
v a lisi o la n M e h m e t 910 (M : 1504/İ505)
da, M a h m u t 1507 de, Ş e h in ş a h 1511 de,
A lem şah d a 1512 d e ö lm ü şlerd i. B a y e­
z id ’in h a y a t t a ik e n ö le n beş o ğ lu n d a n
a r ta k a l a n la r A h m et, S elim ve K o rk u d
idi.
S u lta n B ayezid, şe h z a d e le rin in y e tiş ­
m e sin e çok e h e m m iy e t v e rird i. B u se ­
b ep le şe h z a d e le rin h e m e n h e p s in in e t­
r a f ın d a â lim ve ş a ir g ru p la rı m e v c u ttu .
B u â lim v e ş a irle r d e n is tifa d e e d e n ş e h ­
z a d e le r z e n p in k ü ltü r s a h ib i o lm u ş la r ve
s o y la rın d a m e v c u t o la n ş iir k a b iliy e tin i
d e o r ta y a k o y m u şla rd ı. B u b a k ım d a n
B a y ezid ’in ş e h z a d e le rin in h e m e n e k s e ri­
s i ş a ir h ü v iy e tiy le d e k e n d ile rin i gös­
te rm e k te d ir.
Ş eh zad e Mahrnud ve A bdullah
S u lta n B ay ezid ’in 1475 te d ü n y a y a g e­
le n oğ lu o la n Ş eh za d e M a h m u d ö n ce
K a sta m o n u , s o n r a d a S a r u h a n v a liliğ i­
n e ta y in ed ilm işti. H icri 913 (1507/1508)
de M a n is a ’d a ö ld ü . N âşı B u rs a ’y a n a k ­
le d ile re k S u l t a n . İk in c i M u ra t tü rb e s in e
d e fn e d ild i. Ş e h z a d e M a h m u t âlim , ş a ir
b ir z a ttı. D e v rin m e ş h u r ş a irle r in d e n
N ecati, Z a tî ve L am iî o n u n m u h itin i te ş ­
k il e d iy o rla rd ı. O rh a n , M usa, E m ir Bey
ism in d e ü ç o ğ lu ile H a n ç e rli S u lta n is ­
m in d e b ir kızı k a lm ıştı.
B a y ez id ’in en b ü y ü k o ğ lu o la n Ş e h z a ­
de A b d u lla h K a r a m a n v a lisi idi. 1483
y ılın d a ö lm ü ştü . B u r s a ’d a S u lta n M u ra d
tü rb e s in d e m e d fu n d u r.
Ş eh zad e Ş eh in şa h , A lem şah ve
M ehm et
B a y ez id ’in o ğ u lla rın d a n Ş e h in ş a h ’ın
a n n e s i K a r a m a n o ğ u lla r ın d a n N asu h
B e y in k ızı idi. A b d u lla h ’ın ö lü m ü n d e n
s o n r a K a r a m a n v a liliğ in e ta y in ed ilm iş
o la n Ş e h z a d e Ş e h in ş a h u z u n m ü d d e t bu
v a z ife d e k a ld ı. B a b a sın ın s a lta n a tın ı n
s o n la rın a d o ğ ru 1511 y ılın d a öldü. B u r­
s a ’d a S u lta n M u ra t tü rb e s in e d e fn e d il­
m iş o la n Ş e h in ş a h ’ı n M e h m e t v e M a h ­
m u t a d ın d a ik i oğ lu v a rd ı. Ş e h in ş a h m
o ğ lu M e h m et Ç elebi b a b a s ın ın sa ğ lığ ın ­
d a B e y şeh ri’n d e b u lu n u y o rd u , b a b a s ı­
n ın ö lü m ü ü ze rin e K o n y a ’y a ta y in e d il­
m işti.
Ş eh za d e A lem şah S a r u h a n v alisi ik e n
1512 de öldü. Ş eh zad e A lem şah ’ın oğlu
O sm a n Ç elebi Ç a n k ırı sa n c a k b ey liğ in ­
d e b u lu n m u ş tu .
Ş eh za d e M e h m et K efe v alisi idi. H ic­
r i 910 (1504/1505) d a öldü. N âşı B u rsa ’-
y a n a k le d ilip S u lta n M u ra t tü rb e sin e
d efn e d ild i. Ş eh za d e M e h m ed ’in ö lü m ü
ü ze rin e Ş eh zad e S elim ’in oğlu S ü ley m a n
B olu s a n c a k b e y liğ in d e n a lın a r a k K e fe ’-
ye ta y in e d ilm iştir.
Şehzade Korkud
B ay ezid ’in ö lü m ü n d e h a y a tta k a la n
ş e h z a d e le rin d e n b iri o la n Ş e h z a d e K o r-
k u d ’u n h a y a tı, g eçirdiği m a c e ra la r b a ­
k ım ın d a n te tk ik e d e ğ e r b ir m a n z a ra
a rz e tm s k te d ir. Ş eh za d e K orkud, çocu k ­
lu ğ u n u ve ta h s ilin in ilk k ısm ın ı İ s ta n ­
b u l’d a ded esi F a tih M eh m ed ’in y a n ın d a
geçirdi. F a tih 1481 de ö ld ü ğ ü za m a n ,
B ay ezid ’in h ü k ü m d a rlığ ın ı istiy e n le rin
b a ş ın d a o lan v ezir İ s h a k P a ş a n ın m ü ­
d a h a le siy le b a b a s ın ın y e rin e s a lta n a t
k a y m a k a m lığ ın a getirildi. K o rk u d b u
v az ifed e b a b a sı A m asy a’d a n gelinceye
k a d a r 17 g ün k ald ı. B ay ezid ’in İ s ta n ­
b u l’a g elm esin d en s o n ra K o rk u d ’u n A-
m a s y a ’y a g ö n d erild iğ i a n la ş ılm a k ta y s a
d a b u r a d a k a lış şek il ve m ü d d e ti iyice
b ilin e m e m e k te d ir. K o rk u d , s a n c a k b e y ­
liğ in e S a r u h a n ’a ta y in ed ilm ek s u re tiy ­
le b aşlad ı. M a n isa ’n ın Ş eh za d e s a n c a k ­
la r ın ın e n m ü h im le rin d e n b iri o lm a sın a
698
ra ğ m e n , Ş eh za d e K o rk u d b u r a n ın v a r i­
d a tın ın m a s ra f la r ın ı k a rş ıla m a d ığ ın ı
sö y liy erek ta h s is a tın a r ttırılm a s ın ı is te ­
m işti. D a h a so n ra h a v a s ı ile im tiz a ç e-
d em ed iğ in i b ild ire re k B e rg a m a ’n ın k e n ­
d isin e v e rilm e sin i ta le p etm işse de b u
dileğ i d e k a b u l e d ilm e m iştir. B ilâ h a ra
m u h te m e le n A m asy a v alisi o la n k a r d e ­
şi Ş eh za d e A h m ed ’in te s ir i ve te lk in i ile
v azifesi S a r u h a n ’d a n A n ta ly a ’y a ta h v il
o lu n m u ş tu r (1502).
Ş eh za d e K o rk u d A n ta ly a s a n c a ğ ın a
ta y in o lu n d u k ta n s o n r a H am id sa n c a ğ ı
h a s la r ın ın d a ken d i'sin e v e rilm e sin i is ­
te m iş, 837.091 ak ç elik A n ta ly a h a s la r ı
g elirin e 843.363 ak ç elik H am id ili s a n c a ­
ğı h a s ı ile a y rıc a b ir de 100.721 ak çelik
b ir z e a m e t ta h s is o lu n a ra k ta h s is a tı
y ü k se ltilm işti. B u n a ra ğ m e n d u ru m d a n
m e m n u n o lm a y a n Ş eh za d e K o rk u d , ş e h ­
z a d e le r a r a s ın d a k i s a lta n a t m ü c a d e le si­
n in b a ş la m a k ta o ld u ğ u n u g ö rd ü ğ ü n d e n
ve Ş eh zâ d e A h m ed ’in d e v e lia h t tâ y in
e d ilm e k is te n d iğ in i h is s e ttiğ in d e n İ s t a n ­
b u l’a d a h a y ak ın o lm a k iç in esk i s a n c a ­
ğı o la n S a ru 'h a n ’ı isted i. B u ra s ın ı elde
ed em ey in ce p ek m ü te e s s ir o la ra k in z i­
v a y a çek ild i (1508). O s ır a d a S u lta n B a-
yezid, M e v lân â A lâa d d in n a m ın d a b ir i­
n i K o rk u d ’a n a s ih a tç ı o la ra k g ö n d erd i.
K o rk u d « b a n a s a lta n a t ve e y a le t g ere k ­
mez» cev ab ı ile te e s s ü rü n ü açık la d ı. O
a r a d a ta h s is a tın ın a r ttır ılm a s ın a r a ğ ­
m en v a z iy e tte n b ir tü r lü m e m n u n o l­
m a y a n ve şe h z a d e le r a r a s ın d a k i s a l t a ­
n a t h ırs ı k a rş ıs ın d a h u z u rsu z lu k d u ­
y a n Ş eh za d e K o rk u d , h u z u r ve sü k û n
m e m le k e ti o la ra k ta h a y y ü l e ttiğ i M ısır’a
g itm ey i, K u d ü s v ey a Ş a m ’d a y e rle şe re k
ilim ve ib a d e tle m e şg u l o lm ay ı k u rd u .
B u n iy e tin i e rte s i se n e y a n i
1509 d a ta tb ik e k o y u ld u . B a ­
b a s ın a bir. m e k tu p y a z a ra k
h a c c a g itm ek ü zere h a r e k e ­
te g eçtiğ in i, b u b a k ım d a n
m â z u r g ö rm e sin i b ild ird i.
Ş eh za d e K o rk u d , A kbaş
a d ın d a k i re ise beş gem i h a ­
z ır la ta r a k se k sen k ö le v e e l­
li n e f e r m a iy e ti ile y o la çık ­
t ı ( n is a n 1509). S u lta n B a -
y ezit b u v az iy e t k a r ş ıs ın d a
h a y li en d işey e k a p ıld ı. Z ira
k a rd e ş i Cem gibi o ğ lu n u n
d a şö v a ly eler elin e d ü şe b ile­
c e ğ in d e n k o rk tu . B e re k et
r
v e rsin Ş eh za d e K o rk u d böyle b ir te h li­
k ey e m a ru z k a lm a d a n M ısır to p r a ğ ın a
a y a k b a stı. D im y a t’t a k a r a y a ç ık m a d a n
önce, k e n d is in i k a r ş ılıy a n la r a , h ü v iy e ti­
n in S u lta n ’a b ild irilm e s in i isted i. B u n u n
ü z e rin e k e n d isin e m u h te ş e m b ir istik b a l
m e ra s im i y ap ıld ı. O sm a n lı şe h z a d e si 29
m a y ıs ta a la y la K a h ir e ’ye girdi. M em ­
lû k s u lta n ı ile ilk g ö rü şm e e s n a s ın d a
S u lta n o n a h a y li y a k ın lık g ö ste rd i. B u ­
n u n iç in e v lâ d m a k a m ın d a K o rk u d ’u n
g ö zlerin d en o d a baba, m a k a m ın d a
M em lû k S u lta n ın ın g e r d a n ın d a n öp tü .
Ş e h z a d e K o rk u d ’u n M ısır’a gelm esi
ü ze rin e, M em lû k S u lta n ı, a r a s ın ın O s­
m anlIlarla a ç ılm a sı ih tim a lin i gö zö n ü n -
d e b u lu n d u r a r a k g ay e t ih tiy a tlı d a v r a n ­
dı. B ir t a r a f t a n Ş eh za d e K o rk u d ’a g a ­
y e t iy i m u a m e le etm ey e ç a lışırk e n , b ir
t a r a f t a n d a S u lta n B ay ezid ’e m e k tu p
y a z a ra k şe h z a d e le rin e b ü y ü k b ir i h t i ­
mam g ö ste rip ik r a m d a b u lu n d u ğ u n u , o-
n u çok o lg y n bulu;) z iy a re tin d e n m e m ­
n u n k a ld ığ ın ı, söy lem ek le b e ra b e r, K or-
kud’un M ısır’d a k a lm a s ın ın d o ğ ru o lm a ­
d ığ ım b e lirtm e k te idi. H a tta o ğ u lu n b a ­
b a s ın a ita a t in in lü z u m u ü z e rin d e d u r a ­
rak . b u fikri Ş eh za d e K o rk u d ’a te lk in ve
k a b u l e ttir d iğ in i a y rıc a z ik re tm e k te idi.
İş te b u s u re tle h e r ik i ta r a f ı ta tlıl ık ­
l a id a re y e ç a lış a n M em lûk s u lta n ı, O s­
m a n lI d ev letiy le h o ş g eç in m e k en d işesi
d o lay ısiy îe Ş e h z a d e K o rk u d ’u n h a c c a
g itm e sin e m ü s a a d e e tm ed i. Ş eh za d e
K o rk u d ’a gelince, o d a ta s a v v u r e ttiğ i
şe y leri M ısır’d a b u la m a m a k ta n ü z g ü n ­
dü. M ısır’d a n d ö n d ü k te n s o n ra b a b a s ı­
n a , H ad ım Ali ve K o ca M u s ta fa P a ş a la ­
r a y az d ığ ı m e k tu p la rd a n , o n u n b u h u ­
s u s ta k i ş ik â y e tle rin i ö ğ ren m e k tey iz.
T o p k ap ı S a ra y ı a rşiv in d e 6684 n u m a r a ­
ya k a y ıtlı d o sy a d a k i b u m e k tu p la rd a
Ş e h z a d e K o rk u d : « O n ları z â lim ş e k lin ­
de g ö rm ek te, h a r iç te n gelen p a d iş a h z â -
d e le rin o n la rın in d in d e itib a r la r ı o lm a ­
d ığ ın a iş a r e tte n so n ra , bize d a h i iti b a r ­
la r ı p a d iş a h ın h a tır ı içindi» d e m e k te d ir.
Y ine b u m e k tu p la rın d a « O n lar ile m ü ­
la k a tın ın b a ş la n g ıc ın d a k e n d is in d e n
h o ş la n d ık la rın ı ve g itm e k iste d iğ i yere
m â n i o lm ıy a c a k la rın ı b ld ird ik le ri h a ld e
s o n r a d a n sö z lerin d e d u rm a d ık la rın ı, b il­
h a s s a A n ta ly a s a n c a k b ey i İ s k e n d e r B e­
yin b ir g em isi ile a d a m ı gelip, a rz u e t t i ­
ği şe y le rin o n a g ö n d e rile c e ğ in i h a b e r
699
v e rd iğ i z a m a n , M ıs ırlıla rın sö z le rin d e n
d ö n e k lik le rin in a r ttığ ın ı, o n d a n so n ra
Ş a m ’a g itm e sin e k a t ’iy y en m ü sa a d e e t ­
m e d ik le rin i, h a t t a k e n d is in in Ş a h İ s ­
m a il’in y a n m a k a ç m a s ın d a n b ile ş ü p h e ­
le n d ik le rin i» b e lirtm e k te d ir.
M ısır’d a a r z u la r ın ın ta h a k u k u im k â ­
n ın ı b u la m a y a n Ş eh za d e K o rk u d , İ s t a n ­
b u l’a m u h te lif m ü r a c a a tla r ı n e tic e s in ­
de a r z u la r ın ın k a b u l ed ild iğ in i g ö rü n ce
1511 se n e si b a h a r ın d a g eri d ö n d ü . K o r­
k u d ’u n k a b u l e d ile n iste k le ri: « A n ta l­
y a k a le s in in k e n d isin e m e rk e z y a p ılm a ­
sı, M a n a v g a t ile A lâiye k a le s in in ve b u
s a n c a k ta k i k ö y le rin k e n d isin e v e rilm e ­
si, S a k ız h a r a c ın d a n gelen 12 b in flo ri­
n in 30 b in e çık a rılm a sı, b u bölgeye la la
ve d e f te r d a r n a m ı ile k im se g ö n d e ril-
m e3'ip , b ü tü n id a re n in ta m se lâ h iy e tle
k e n d isin e te v cih i» idi.
M em lû k S u lta n ı, K o rk u d ’u n d ö n ü şü
s ır a s ın d a o n u n s e y a h a tin in e m n iy e tle
c e re y a n e tm e s i iç in g e m ile r h a z ır la t­
m ıştı. O sm a n lı ş e h z a d e sin in A n a d o lu ’y a
d ö n ü ş ü n ü h a b e r a la n R odos şö v a ly ele­
r i o n u y o ld a ele g eçirm ek iç in fa a liy e te
g eç m işlerse d e b u n a m u v a ffa k o la m a ­
m ışla r, y a ln ız A n ta ly a lim a n ın d a M ısır
g e m ile rin e h ü c u m e d e re k o n la rı z a p -
te tm iş le rd i.
Ş e h z a d e K o rk u d M ısır’d a n d ö n d ü k te n
s o n r a A n ta ly a ’d a k e n d isin i y in e h u z u r
iç in d e h is s e tm e d i. O s ır a d a Ş eh za d e S e­
lim ve A h m ed a r a s ın d a k i s a lta n a t m ü ­
c a d elesi _ g ittik ç e alev le n iy o rd u . K o r­
k u d ’u n İ s ta n b u l’d a n h a y li u z a k la rd a b u
m ü c ad e ley e se y irc i k a lm a k istem e d iğ i,
n e de o lsa k e n d i r u h u n d a d a m e v c u t o-
la n s a lta n a t a r z u s u n a ta m a m e n gem
v u ra m a d ığ ı a n la ş ılm a k ta d ır. Z ira o a r a ­
d a K o rk u d ’u n A n ta ly a ’d a k a lm a k is te ­
m ediğ i, İ s ta n b u l’a y a k ın o la n A ydın b ö l­
gesin e g eçm ek iste d iğ i ve A n ta ly a ’y a
k a rş ılık T ir e ’n in , A lâiy e’ye k a r ş ılık d a
A yaslug, İz m ir ve M e n em e n ’in k e n d is i­
n e v e rilm e sin i ta le p e ttiğ i g ö rü lm e k te ­
d ir. Ş e h z a d e K o rk u d b u d ile k le rin e se ­
b ep o la ra k iste d iğ i y e rle rin h a v a s ın ın
s ıh h a tın a d a h a iyi g eleceğ in i b e lirtm e k ­
te idi. B ilh a s s a a n a b ir k a r d e ş i o la n
Ş e h z a d e S e lim ’in g ö ste rd iğ i fa a liy e t
k a r ş ıs ın d a te e s s ü r ü n ü gizliy em ey en
K o rk u d ’u n b a b a s ın d a n iz in a lm a d a n
b ird e n b ire S a r u h a n ’a g itm e k ü zere A n ­
ta ly a ’d a n a y rıld ığ ın a ş a h it o lu n m a k ta -
 A k ın c ıla r

(İlâ v e : 72)

O sm anlIlar h u d u t b ö lg elerin d e silr’a tle dan so n ra ih tiy a ç la rın ı k e n d i k ılıç la rın ın

h a re k e t edem h a fif sü v a ri k u v v e tle ri b u ­ h ak k ıy le te m in e d e rle rd i. A k m c ü a r to p ­
lu n d u ru rla rd ı kİ, b u n a ak ın cı k u v v etleri lu o la ra k b ir y e rd e b u lu n m ay ıp , R u m eli'­
d en ird i. A k ın cılar çok iyi bin ici olan a t­ n in m u h te lif m ın tık a la rın d a h izm ete h a ­
lıla rd a n m ü re k k e p ti. A kın cılar, y a h u d u t­ z ır şekilde b e k le rle rd i. A k ın c ıla r te ç h i­
la rd a v ey a h u d u d a y a k ın y e rle rd e b u lu ­ z a tla rın ın h afifliğ in e d ik k a t e tm e k le b e ­
n u r la r, b ir p ro g ra m ve p lân dah ilin d e yaz ra b e r b azıları k a n a t şeklinde sü s le r de
ve k ış a k m y a p a rla rd ı. A k ın cıların gaye­ ta k a rla rd ı.
si, b a z ıla rın ın z a n n e ttiğ i gibi sadece m al
A k ın cı a s k e rle rin in ¡heyeti u m u m iy esi
v e e s ir alm ak, d ü şm an to p ra ğ ın d a ta h r i­
g özlerini b u d a k ta n sa k ın m ıy a ra k m uha­
b a t y ap m ak değildi. B u n ları y a p tık la rı gi­
re b e etm e k le b e ra b e r, iç le rin d e n düşm an
b i, b ilh assa d ü şm an h a k k ın d a m alû m at
o rd u su a ra sın a d alm ak ve, m a h su r k a le ­
to p lam ay a eh em m iy et v e rirle rd i. A kıncı­
le re g irm e k için fed ai o la ra k a y rıla n la r
la r T ü rk ırk ın d a n seçilm iş a sk e rle rd e n
da v ard ı. B u n la ra «Serdengeeti» veya
m ü re k k e p ti. A km cılık u m u m iy etle b a b a ­
«Dalkılıç «■denirdi. «Ölüm eri» diye de
d a n oğula geçen b ir ocak te ş k il ederdi.
a d la n d ırıla n b u fe d a ile r d ü şm an o rd u su ­
A k ın c ıla r su lh zam anında d ü şm an a r a ­ n u n y a n v eya g e rile rin d e n h ü cu m e d e re k
zisine g ird ik le ri gibi h a rp zam an ın d a da iç e rle rin e d a ld ık la rı zam an e tr a fla r ın a
m ü h im v a zifeler g ö rü rle rd i. H a rp te o rd u ­ d e h şe t sa ç a rla rd ı.
n u n ö n ü n d e b u lu n u p k e ş if h izm eti ifa e-
T ü rk a k ın c ıla rın ın e n k u v v etli ve en f a ­
d e r, esas k u v v etlere yol g ö ste rir, geçit
a l b u lu n d u k la rı d e v irle r F a tih M ehm et,
v e k ö p rü le ri em n iy ete a la ra k o rd u n u n b ir
İk in ci B ayezit ve K an u n i S üleym an zam a­
p u su y a düşm esini ö n le rle rd i. ' ica b ın d a
n ıd ır. A k ın cıların R u m eli'd e fa a liy e te
d ü şm a n o rd u su n u n geçeceği y ol ve köp­
b aşlay ışın d an İk in ci B ayezit d ev rin in so­
r ü le ri ta h rip e tm e k su re tiy le o rd u n u n
n u n a k a d a r c e re y a n ed en a k ın h a re k e tle ­
y ü füyüg em n iy etin e fa y d a lı h a re k e tle rd e
r i gözden g e ç irilirs e , en b ü y ü k h issen in
b u lu n u rla rd ı.
F a tih ve İkinci B ayezid’in s a lta n a tı d ev ­
A k ın cı k a n u n u gereğ in ce, b in akıncıya, r e le rin e isa b e t e ttiğ i g ö rü lü r. B u akm la-
b ir b in b aşı; yüz n e fe re b ir subaşı ve on r m k ro n o lo jik s ıra s ı şöyledir:
n e fe re d e onbaşı k u m an d a ed erd i. A kın­
c ıla r d ü şm an la k a rşıla ş tık la rı zam an a r­ 1 — 1369 y ılın d a b ir a k ın c ı k o lu İ s tir ’-
k a a rk ay a ta k ım la ra a y rılırla r, önd ek i h ü ­ y a ’y a 1 b ir d iğ e ri d e K arniyol’e g irm iştir.
cu m ed en k ısım m u k v em ete u ğ ra rs a a r ­
2 — 1408 se n e sin d e K a m iy o l’e u zan an
k a d a k i ta k ım y ıld ırım hıziyle h ü cu m a ge­
akın.
ç e r v e p e k am ansızca v u ru şa ra k d ü şm a n
s a fla rın ı y a ra rla rd ı. 3 — 1418 y ılın d a İstiry a ’ya.
D üşm an m e m le k e tin e y a p ıla n b ir h a re ­ 4 — 1469 da b ir k ol İstiry a 'y a d iğ eri
k e tin «akın» a d ım alabilm esi için m u tla­ K arniyol’e.
k a ak ın cı b ey in in , y ân i a k ın c ı k u m an d a­
6 — 1471 de H ırv a tista n ’a.
n ın ın id a re si a ltın d a y ap ılm ası lâzım dı.
Ş ayet ak ın cı k u m a n d a m h a re k e te bizzat 7 — 1472 de K arniyol’d e L ay b ah bölge­
iş tira k etm ez ve ak m a g ö n d erd iğ i ku v v et sine.
yüz v ey a yüzden fazla o lu rsa b u n a «ha­
8 — 1473 d e K arniyol’e.
ram ilik » , ak ın cı ıkuvveti y üzden az oldu­
ğu ta k d ird e de b u n a «Çete» ism i v e rilir­ 9 — 1474 de M acaristan ’da G rosw erdein
di. b ölgesine.
A k ın cıların m a a şla rı y o k tu , fa k a t v erg i­ 10 — 1475 de İstlry a ve ay rıca K arn i­
le rd e n de m u a ftı. İç le rin d e n b azıların ın yol’e.
da tım a rla r ı m ev cu ttu . A k ın a çık m aları
em red ilin ce, to p la n d ık la rı y e rd e n düşm an 11 — 1476 da B osna’ya.
h u d u d u n a k a d a r yiy ecek leri v e rilir on­ 12 — 1477 de İsk e n d e r P a sa em rin d ek i

700
dır. Şehzade Korkud’un aniden Antalya
b ö lg e sin d e n a y rılışın d a , o m ın tık a d a k i
şiile rin f a a liy e ti do lay ısiy le b ölgede h u ­
z u r ve a s a y işin b o zulm uş o lm a sın ın t e ­
siri b u lu n a b ile c e ğ i d ü şü n ü le b ilirse de;
h a re k e tin d e n ö n ce İ s ta n b u l’d a kız k a r ­
d eşin e y az d ığ ı m e k tu p ta , S e lim ’i k e n d i­
sin e te r c ih e d ilir gibi g ö rd ü ğ ü n ü b e lir t­
m esi, o n u n b u h a r e k e tin d e s a lta n a t e n ­
d işe sin in d a h a galip o ld u ğ u n u ifa d e e-
der. M a a m a fih K o rk u d ’u n A n ta ly a ’d a n
ay rılışı s ır a s ın d a y o ld a e ş y a la rın ın so­
y u lm a sı d e f te r d a r ve s u b a şısım n k a t le ­
d ilm esi, b u h â d ise y i ç ık a r a n Ş a h k u lu ’-
n u n e m rin d e k i ş i’ile rin h ü k ü m e t k u v ­
v e tle rin i E lm a lı ve A la ş e h ir’de b o zg u n a
u ğ ra tm a s ı, K o rk u d ’u n A n ta ly a d a k i şi’i-
le rd e n e n d işe d u y m u ş o la b ile ce ğ in e de
h a k v e rd ire c e k şe j'lerd ir. Z a te n Ş eh za d e
K o rk u d M a n isa ’ya g ittik te n s o n r a Ş a h -
k u lu â s ile rin in v az iy e t ve fa a liy e tle ri
h a k k ın d a İ s ta n b u l’a m a lû m a t g ö n d e r­
m e k te d e v a m e tti.
Ş e h z a d e K o rk u d , k e n d is in d e n k ü ç ü k
a k ın c ıla rın İzonzo ve T a g lie m e n to ’yu
g eçm eleri.
13 — 1478 de İsk e n d e r P a şa n ın İkinci
d efa İzonzo’y u geçm esi.
14 — 1479 da M ihal oğlu ve M alkoç oğ­
lu e m rin d e k i a k ın c ıla rın T ran silv an y a
(Erdel) y a g irm esi.
15 — 1480 de K arniyol ve İstiry a ’ya.
16 — 1483 de H ırv a tis ta n ’a.
17 — 1484 de K arn iy o l ve K a rin tiy a ’ya.
18 — 1490 d a K arn iy o l’e:
19 — 1492 d e ü ç a y rı a k ın c ı k o lu n u n
İstiry a , K a rin tiy a v e K arn iy o l’e girm esi.
20 — 1493 de H ırv a tista n ’a.
21 — 1494 de İs tiry a ’ya.
22 — 1497 de D alm açya’ya ve F eriy o l
b ö lgesine.
23 — 1498 d e D alm açya’ya.
24 — 1499 da İsk e n d e r P a şa em rin d ek i
a k ın c ıla rın İzonzo’y u geçm esi.
Bu k ro n o lo jik sıra d a n da anlaşıla cağ ı
v eçh iy le 1469 se n esin d en itib a re n R u m eli’­
de a k ın la r p e k sıklaşm ış ve b u ta r ih i ta ­
kip ed en otu z se n e z a rfın d a İstiry a , K ar-
701
k a r d e ş i S e lim ’in s a lta n a tı elde e tm e k
y o lu n d a k i f a a liy e tin d e n h a b e rd a rd ı.
S elim ile m e k tu p la ş m a k ta n g eri ¡dur­
m u y o rd u . S e lim ’in R u m eli’ye g eçtiğ i sı­
r a d a o n a g ö n d e rd iğ i m e k tu p ta «Ço -
c u k lu ğ u n d a n b e ri a r a la r ın d a k i h a k ik î
b a ğ lılık d o lay ısiy le h e r m u r a d ın ın t a ­
h a k k u k u n u te m e n n i e ttiğ in i b ild irm e k ­
te, a n c a k k ız g ın lık ve in a tla h a re k e t
e tm e m e si ta v siy e sin d e » b u lu n m a k ta y ­
dı. Ş e h z a d e K o rk u d , Ş eh za d e A h m cd '-
in s a l t a n a t u ğ ru n d a k i f a a liy e tin d e n de
m u n ta z a m a n h a b e r a lm a k ta idi. S elim
ve A h m e d ’in s a lta n a t iç in fiili m ü c a ­
d e le le rin e ra ğ m e n K o rk u d ’u n b u m ü ­
cad eley e a n l a r gibi fiile n k a tılm a m a sı,
d a h a ziy ad e n e fs i ile m ü c a d e le etm esi,
bu a r a d a sa d e c e s a n c a k m ın tık a s ın ı
d e ğ iştirm e si, B a y ezid ’in b u âlim ve ş a ir
o ğ lu n u n S elim ve A h m ed d ere cesin d e
sa lta n a ,t -düşkünü o lm a d ığ ın ı g ö ste rir.
F a k a t a s k e re is tin a t e d e n S elim ’in s a l­
ta n a t ı elde e tm e ih tim a lle r i a r tın c a , o-
n a a le y h ta rlık la rı sebebiyle ile rd e p a d i-
niyol ve K a rin tiy a to p ra k la rı d efalarca
T ü rk a k ın c ıla rı ta ra fın d a n çiğ n en m iştir.
O sm anlI a k ın c ıla rın ın m ik ta rım k a t’î o-
la ra k b ilm iy o rsak da onbe.şinci a srın o r ta ­
la rın d a 40 b in , o n altm cı a s rın o rta la rın d a
50 bin k işiy i b u ld u ğ u n a d a ir eski k a y n a k ­
la rd a m ü te a d d it k a y ıtla ra ra stla n m a k ta -
dır.
O sm anlı a k m c ılığ ı 1595 se n esin e k a d a r
k u v v etli o larak devam etm iştir. V eziriâ-
zam S in an P a şa n ın E flâk ’ta m ağ lû p olm a­
sı ü z e rin e , a s k e rin g erisin d e k alan ak ın ­
c ıla rın p e k azı k u rtu la b ilm iş ve b u n d a n
so n ra a k ın c ıla r eski eh e m m iy e tle rin i el­
de ed e m iy e re k sö nüp g itm işle rd ir. N ite ­
k im İm p a ra to rlu ğ u n sın ırla rın ın gen işli­
ğ in i m u h afaza e tm e k te olduğu o nyedinci
asırd a m ik ta rla rı iyice azalm ıştır. 1625
se n esin d e sa y ıla rın ın 2 - 3 b in e kadar
düşm esi b u n u tey id e tm e k te d ir. A k ın cıla­
rın sönm esi ü z e rin e h u d u t k a le le rin d e k i
«S erhad Kulu» te ş k ilâ tın a eh em m iy et ve­
rilm iş, b ira z da ta t a r a tlıla rın d a n istifa ­
de c ih e ti göz ö n ü n d e tu tu lm u ş tu r.
Bib liyo grafya : H am m er; D evleti O sm a­
n iy e ta rih i. A şıkpaşazade ta rih i. N e şrî ta-
rih i. İd rls i B itlisi; H eşt B ihişt. K em al Pa-
şa zâde; T evarih-i âli O sm an.
 ş a h o lm a sı ta k d ir in d e o n u n g az ab ın -
d a n k o rk a n b ir kısım d e v le t erkânı, «e-
ğ e r s a lta n a t a rz u s u n d a y s a d e r h a l İ s ­
ta n b u l’a gelm esini» K o rk u t’a b ild irin ­
ce, iç in d e y en id en s a lta n a t ü m id i u y a ­
n a n K o rk u d , üç sa d ık a d a m ın ı y a n ın a
a la r a k k ıy a fe tin i d e ğ iştirm e k su re tiy -
le gizlice İ s ta n b u l’a geldi, ( m a r t 1512).
F a k a t h e r şeye ra ğ m e n iç in d e k i h is le ­
ri a ç ığ a v u r m a k ta n d a çek in d i, o n u n
iç in k o rk a k ve ih tiy a tlı şek ild e h a r e ­
k e ti e ld e n 'b ırak m ad ı. Ö nce a s k e ri k a ­
z a n m a lü z u m u n a in a n d ığ ın d a n o lm alı
k i y e n iç e rile r c a m iin e in e re k o n la ra
m is a f ir oldu. Ş eh za d e K o rk u d ’u n , V ak­
tiy le b a b a s ı p a d iş a h o lm a k ü ze re A-
m a s y a ’d a n gelinceye kadar s a lta n a t
k a y m a k a m lığ ı e ttiğ i s ır a d a y e n iç e rile ­
re ih s a n la r d a b u lu n u ş u n u d ü şü n e re k
b u d e f a d a o n la rın y a rd ım ı sa y esin d e
s a lta n a ta n a il o la b ile ce ğ in i h e s a p la d ı­
ğı a n la şılıy o r. M a a m a fih o n u n , y e n iç e ­
rile rin m ü z a h e re tin i te m in y o lu n d a
fiili b ir g a y re t sa rfe d ip etm ed iğ i, e ttiy ­
se b u n u n n e d e n ib a re t o ld u ğ u h a k k ın ­
d a bilgiye sa h ip değiliz. A n ca k K o r­
k u d ’u n y e n iç e rile r n e z d in d e m is a f ir b u ­
lu n d u ğ u s ır a d a k i d u ru m u n a a it b ild iğ i
m iz şe y le r; A h m ed ’in k e n d i ü z e rin e y ü ­
rü m e y i ta s a r la m a s ı k a r ş ıs ın d a , k a rd e ş
k a n ı d ö k ü lm e sin e m â n i o lm a k iç in İ s ­
ta n b u l’a g eld iğ in i söylem esi ve o tu z se ­
n e d e n b e ri g örm ediği b a b a s ın ın e lin i
ö p m e k a rz u s u n u iz h a r e tm esid ir.
Y en iç erile r K o rk u d ’a h ü r m e t ve i t i ­
b a r g ö ste rm ek le b e ra b e r S elim ’e b a ğ ­
lılık la rın d a n ve d olayısiyle o n u h ü k ü m ­
d a r y a p m a k a r z u la r ın d a n vazg eçm e­
diler. B u v az iy e t k a r ş ıs ın d a ise y e n iç e ­
r ile r S elim p a d iş a h olunca, k e n d isin e
d o k u n m a y a c a k la rın a d a ir K o rk u d ’a
söz v erd iler. A y rıca b a b a s ın ın h u z u r u ­
n a k a b u lü n e ta v a s s u t e ttik le ri gibi, k a ­
b u l e s n a s ın d a d a y a n ın d a n a y rılm a d ı­
la r. B u s u re tle Ş e h z a d e K o rk u d , Se -
lim ’in İ s ta n b u l’a gelişine k a d a r (19 n i ­
s a n 1512) y e n iç e rile rin _m is a firi o lm a k ­
t a d ev a m e tti. S elim İ s ta n b u l’a g ire r­
k e n Y e n ib a h ç e ’de y en i p a d iş a h ı k a rş ı-
lıy a n la r a r a s ın d a K o rk u d d a v ard ı. S e­
lim p a d iş a h o lu n c a K o rk u d , M idilli a -
d a s ın ın d a ü â v e si ile S a r u h a n s a n c a k
b e y liğ in in te v c ih in i b ir d e fa d a h a a la ­
r a k s a n c a k m e rk e z in e g itti.
Şehzade A hm et
S u lta n B ay ezid ’in s a lta n a tın ın so n ­
702
l a r ı n a d o ğ ru h a y a tta k a lm ış o ğ u lla rı­
n ın en sev g ilisi Ş eh za d e A h m e t idi.
M u te d il ve m ü d e b b ir o ld u ğ u iç in d ev let
a d a m la rın ın e k serisi de Ş eh za d e A h ­
m e d ’in h ü k ü m d a rlığ ın a ta r a f ta r d ı.
S u lta n B ay ezit ise z a te n en çok b u o ğ ­
lu n u s e v d iğ in d e n k e n d isin d e n so n ra
A h m e d ’in p a d iş a h o lm a sın ı istiy o rd u .
A h m ed ’in h ü k ü m d a rlığ ın ı a rz u la y a n
d ev let e r k â n ın ın en b a ş ın d a v ez iriâz am
H ad ım Ali P a ş a geliyordu. B u n a m u ­
k a b il y e n iç e rile r Ş eh za d e A h m e d ’i se v ­
m iy o r, A n a d o lu ’d a k i b âz ı m u v a ffa k i -
y etsiz lik le rd e o n u m e s’u l g ö rü y o r ve
S elim ’e b a ğ lılık g ö ste re re k A h m ed ’in
h ü k ü m d a rlığ ın ı iste m iy o rla rd ı.
Ş eh za d e A h m et, b a b a s ın ın k e n d is in i
sev m esin i ve d ev let e r k â n ın ın ekse -
ris in in ş a h s ın a ta r a f ta r lığ ım göz ö -
n ü n d e b u lu n d u r a r a k b ir a n ö n ce h ü ­
k ü m d a rlığ ın ı g a ra n tile m e k istiy o rd u .
V eziriâzam H a d ım Ali P a ş a d a onun
n a m ın a ç a lış tığ ın d a n şe h za d e A h m et
h ü k ü m d a rlık m ü c a d e le sin e d a h a c e sa ­
re tle atılıy o rd u . B u n a ra ğ m e n Ş a h k u -
lu m u h a re b e s i s ır a s ın d a h ü k ü m d a rlık
iç in aceleci d a v ra n m a s ı k e n d i a le y h i -
n s n e tic e le r v e rm e k te n h â l i k a lm a d ı.
Ş a h k u lu k u v v e tle ri s a rıld ığ ı z a m a n v e­
z iriâ z a m H ad ım Ali P a ş a Ş eh za d e A h -
m e d ’e m u h a re b e n in h ita m ın d a h ü k ü m ­
d a r lığ ın ın g a ra n tile n m iş o ld u ğ u y o lu n ­
d a te m in a t v erd iğ i z a m a n , A h m et, e t­
r a f ın a k a rşı h ü k ü m d a r gibi d a v r a n a -
r ? k k u m a n d a n la r a ve a sk e re ih s a n la r ­
d a b u lu n a r a k y e n iç e rile ri b ia t e ttir m e k
istey in c e, y e n iç e rile r « p a d işa h ım ız h a ­
y a t ta o ld u k ç a k im sey i h ü k ü m d a r t a n ı ­
m ayız» ce v ab ın ı v erm işlerd i. Y en iç eri­
le rin b ir d e fa d a h a a ç ık ta n aç ığ a o n u n
h ü k ü m d a rlığ ın ı iste m e d ik le rin i te k -
r a r la m a la r ı ü ze rin e Ş eh za d e A hm et
b u n d a n m ü te e s sire n h a r p s a h a s ın ı te r - '
k c d e re k k e n d i sa n c a ğ ı o la n A m asy a’ya
çekilince, y e n iç e rile rin g ö zü n d e n b ira z
d a h a d ü şm ü ş oldu. Bu h â d is e d e n so n ­
r a A h m ed ’in b a h tı iy id e n iyiye feap an -
m ıy a yüz tu ttu . Z ira k e n d is in in t a r a f ­
ta r la r ın ın en b a ş ın d a g elen V eziriâzam
H ad ım Ali P a ş a n ın Ş a h k u lu m u h a re b e ­
sin d e ş e h it d ü şm esi, m ü h im b ir d e s te ­
ğ in o r ta d a n k a lk m a s ı d em ek ti.
Ş eh za d e A h m et, e n b ü y ü k şe h z a d e
K o rk u d ’u n h ü k ü m d a rlığ ın d a n e n d işe
etm e k le b e ra b e r, k a p ık u lu a s k e rin e is ­
t in a t e d e n S elim ’in b u u ğ u r d a fiile n
m ü c a d e le y e a tılm a sı, iş le rin c e re y a n
şe k lin i ta m a m e n d e ğ iştirm e y e b a ş la -
m ıştı. S e lim ’in , s a n c a k m e rk e z i o la n
T ra b z o n ’d a n a y r ıla r a k K e fe ’ye, o r a d a n
d a R u m e li’ye g itm e si ve İ s ta n b u l’a g ir­
m eye ç a lış m a sı; İ s ta n b u l’d a Ş eh za d e
A h m e t ta r a f t a r la r ın ın onun le h in e
g a y re t s a rf e tm e s in e ra ğ m e n , A h m e d ’in
ta h t a y a k la ş m a s ın a en büyük m âni
te ş k il ediy o rd u . Ş eh za d e S elim , K a r ış ­
t ır a n o v a s ın d a p a d iş a h k u v v e tle riy le
y a p tığ ı m u h a re b e d e m a ğ lü b e n K e fe ’ye
g ittiğ i z a m a n Ş eh za d e A h m e d ’in h ü -
k ü m d a rlığ ı iyice ta h a k k u k e d e r _ h a le
g eldiği iç in k e n d is in e b ir a n ö n ce İ s t a n ­
b u l’a u la ş m a s ı h u s u s u n d a d a v e tiy e y a ­
z ılm ıştı, A h m e t b u d a v e ti a lın c a s ü r ’-
a tle G ebze’ye, o r a d a n d a M a lte p e ’ye
g eld i ve İ s ta n b u l’a g irm e k iç in m ü s a ­
ad e iste d i. A h m e d ’in h ü k ü m d a rlığ ı a r ­
tık b ir g ü n m e selesi h a lin e g elm işti. Z i­
r a A h m e d ’in İ s ta n b u l’a g irişin in f e r -
d a sı g ü n ü n d e h ü k ü m d a r ilâ n e d ilm e ­
si k a r a rla ş m ış b u lu n u y o rd u .
S a lta n a t A h m e d ’e b u k a d a r y a k la ş -
m ışk en , v a z iy e tte n h a b e r d a r o la n y e n i­
ç e rile r S elim e’ b a ğ lılık la rım te k ra rla ­
y a r a k A h m e d ’i h ü k ü m d a r ta m m a m ıy a
k a r a r v e rd ile r. B u n u n ü z e rin e a y a k la ­
n a n üç b in y e n iç e ri V eziriâzam H e rse k -
zâ d e A h m e t P a şa , İ k in c i V ezir K o ca
M u s ta f a P a şa , R u m eli B ey lerb ey i H a -
s a n P a şa , K a z a sk e r M üeyyed zâ d e A b­
d u r ra h m a n , N işa n c ı T â c i Z âd e C â fe r
Ç elebi’n in e v le rin i b a s ıp y a ğ m a la d ıla r.
İs y a n e d e n y e n iç e rile rd e n b â z ı g u r u p ­
l a r ile o n la r a k a tıla n b â z ı ayale ta k ım ı
b ir k ısım z e n g in Y a h u d ile rin ev ve
d ü k k â n la r ım d a y a ğ m a la d ıla r. İ s y a n ın
b ü y ü m e sin d e n çe k in e n S u lta n B ayezit,
is y a n c ıla r d a n s a k la n a n H ersek zâd ey i
a z le d e re k o n u n y e rin e K o ca M u s ta fa
P a şa y ı V e z iriâz am lığ a g e tird i. E v le rin in
y a ğ m a e d ilm e le ri d olayısiyle a s k e rin
k e n d ile r in i iste m e d iğ i m e y d a n a ç ık a n
ş a h ıs la r ın y e rin e de ta y in le r y a p a r a k
M olla H a lil’i k a z a sk e rliğ e , Ç a n d a rlı z â ­
de İ b r a h i m . P a ş a n ın oğ lu İsa Ç elebi’-
yi de n iş a n c ılığ a g e tird i (1511 eylül so­
n u ).
Ş e h z a d e A h m et, İ s ta n b u l k a p ıla r ın d a
b u lu n d u ğ u h a ld e a s k e rin m u h a le fe ti
k a r ş ıs ın d a o s ır a d a t a h t a o tu ra m ıy a -
c a ğ m ı a n la d ığ ın d a n İ s ta n b u l’a g irm e k ­
te n v az g eç erek g eriye d ö n d ü . İ s ta n b u l
703
ö n ü n d e n b u d ö n ü şü sıra s ın d a , d o ğ ru ­
c a s a n c a k m e rk e z i o la n A m asy a’y a g it-
m iy e re k K a r a m a n ’a y ü rü d ü . Ş eh zad e
Ş e h in ş s h ’ın ö lü m ü ü z e rin e b a b a s ın ın
y a rin e K a r a m a n v a liliğ in e tâ y in e d il­
m iş o la n Ş e h in ş a h ’ın o ğ lu M e h m ed ’i
K o n y a ’d a m u h a s a r a e d e re k K o n y a ’yı
aldı. Ş e h in ş a h ’m o ğ lu M eh m et, h a y a tı­
n a d o k u n u lm a m a k ş a rtiy le a m c a s ın a
te slim oldu. S u lta n B ay ezit Ş eh za d e
A h m e d ’in b u h a r e k e tin i d u y u n c a K o n ­
y a 'n ın ia d e si e m rin i te b liğ e tm e k ü ze­
re s a ra y e r k â n ın d a n b iris in i yolladı.
F a k a t B a y e z id ’in sev g ili oğlu Ş eh za d e
A h m e t sa d ec e b a b a s ın ın e m rin i y e rin e
g e tirm e m e k le k alm ıy a .rak ita a ts ız lığ ın a
h ü k m e d ile c e k b ir d u ru m aldı. Ş eh za d e
A h m e d ’in K o n y a ’yı z a p tı y e n iç e rile rin
d a h a f a z la in f ia l d u y m a sın a , a s k e rin
a y a k la n m a s ı h â d ise si, A h m ed ’in t a r a f
ta r l a r ın ın ü m itsiz liğ ie d ü şm e sin e se -
b ep oldu.
Şehzade Selim
B a y ez id ’in şe h z a d e liğ i s ır a s ın d a A-
m a s y a ’d a d ü n y a y a gelm iş o la n Selim ,
b a b a s ın ın p a d iş a h lığ ı z a m a n ın d a T ra b ­
zon V alisi b u lu n u y o rd u . S u lta n B aye -
z id ’in s a lta n a tın ı n s o n la rın d a h a y a tta
k a la n o ğ u lla n a r a s ın d a ce v v aliy eti ile
n a z a r ı d ik k a ti ce lb e d en i T ra b z o n V a­
lisi S e lim ’di. C ev v aliy eti ve m u k te d ir
b ir ş a h s iy e te s a h ip o lm a sı b a k ım ın d a n
a s k e r t a r a f ı n d a n tu tu lm a k la b e ra b e r
ş id d e ti ve e tr a f ın a k a r ş ı a m a n sız h a -
re k e tle r i seb eb iy le d ev let a d a m la rı t a ­
r a f ın d a n u m u m iy e tle tu tu lm a m a k ta
ve m u te d il b ir ta b ia t a s a h ip o la n A h -
m e t k e n d is in e te r c ih ed ilm e k tey d i. B a ­
yezit, h a y li y a ş la n m ış ve s ıh h a ti de
b o z u lm ıy a yüz tu tm u ş o ld u ğ u n d a n
d e v le t işleriy le sık ı şek ild e ilg ilen e m e -
m e k te, b u y ü zd en d e id a re d e g evşek­
lik ve b o z u k lu k e m a re le ri göze ç a rp -
m a k ta y d ı. B ay ezit b u d u ru m u göz ö -
n ü n d e b u lu n d u rm u ş o lm alı ki, o ğ u lla n
iç in d e en f a z la sev d iğ i A h m e d ’i v e lia h d
tâ y in ed erek , s a lta n a tın o n a in tik a lim
a rz u la m a k ta y d ı. Ş eh za d e S elim b u v a ­
z iy e ti ö ğ ren in c e, s a lta n a tı te m in e t­
m e k iç in b iz za t fa a liy e te geçti. T ra b -
z o n v alisi ik en , E rz in c a n ta r a f la r ın d a
fa a liy e t g ö s te re n Ş a h İs m a il’in k u v v e t­
le rin e k a r ş ı h ü c u m a geçm esi, a y rıc a
G ü rc ü le r ü z e rin e de se fe r y a p m a sı do-

İkinci Bayezid'in ihtiyarlık portresi. Bir eski
yabancı ressam ın eseridir.
la y ısiy le k e n d isin i p a d iş a h a se rk e ş o la ­
r a k .ta n ıtm ışla rd ı. 'B a b a sın a böyle b ir
fik ir a ş ıla n d ığ ın a ve b a b a sı d a A h -
m e d ’i fa z la sev d iğ in e göre, k e n d is in in
n o rm a l y o ld a n p a d iş a h o lm a sı im k â n ­
sızdı. Z a te n a n n e b ir k a rd e ş i o la n K o r-
k u d d a o n d a n b ü y ü k tü . F a tih ’in k o y ­
d u ğ u k a n u n gereğ in ce t a h t a geçen p a ­
d iş a h « n iz am -ı âlem için» k a rd e ş le rin i
ö ld ü re b ilird i. B in a e n a le y h t a h t ı -elde
e tm e k iç in a ç ık ta n a ç ığ a fa a liy e te g eç­
m e k te n ve k u v v ete b a ş v u rm a k ta n g ay ­
rı ç ık a r yol gö rm em ek tey d i.
B a b a sın ın ö lü m ü h a lin d e t a h t ı
geçireb ilm esi İ s ta n b u l’a y a k ın b ir y e r­
de b u lu n m a siy le m üm kün olab ilrd i.
Bu seb ep le t a h t ı elde etm iy e az m e d en
Selim R u m eli’de b ir sa n c a ğ a n a k lin i
isted i. T ra b z o n ’a ilâ v e te n c iv a rd a b a ş ­
k a y e r verild iy se de k a b u l -etm iyerek
d ile ğ in i te k ra rla d ı. Bu d e fa d a k e n d is i­
n e n a s ih a t e tm e k üzere u le m â d a n N u-
re d d in S a rıg ü rz -gönderildi. F a k a t S e­
lim b u n u k a b u l e tm iy e re k geriye çe -
virdi. D ileğini ü ç ü n c ü d e fa te k r a r la -
y m c a, A n a d o lu ’d a n e re y i is tiy o rs a v ere­
ce k le rin i b ild ird iler. B u d e fa d a Selim ,
y irm i a ltı se n e d e n b e ri g ö rm ed iğ i b a -
b a s ın ın e lin i ö p m e k ü zere k e n d isin e
m ü lâ k i o lm a d a n b ir cevap verem iyece-
ği m u k a b e le sin d e b u lu n d u . A rz u la d ığ ı
şek ild e b ir cev ap a la m a y ın c a ; b ir o r ­
d u d en e ce k k a d a r k a la b a lık m a iy e tle
s a n c a k m ın tık a s ı o la n T ra b z o n ’u te r -
k e d e re k K a ra d e n iz yoluyle K e fe ’ye g it­
ti. O s ır a d a o ğlu S ü le y m a n K e fe ’de
s a n c a k beyi b u lu n u y o rd u . Ş eh za d e S e ­
lim K e fe ’de u z u n m ü d d e t k a lm ıy a ra k
K ırım ’d a n d a k u v v e t alıp S ilistre yoliy-
le R u m eli’ye g eç ti ( m a r t 1511).
S elim ’in R u m eli’ye ıgeçm esi (sırasın ­
d a Ş eh za d e K o rk u d d a A n ta ly a ’yı b ı­
r a k a r a k M a n isa ’y a g elm işti. İk i k a r d e ­
ş in in de b a b a s ın d a n izinsiz şe k ild e s a n ­
c a k m ın tık a la r ın ı te r k e tm iş -oldukları­
n ı g ö ren Ş eh za d e A h m et, ¡b ab asın ın
k e n d isin e k a r ş ı m e y lin i n a z a r ı itib a r a
a la ra k , ö n ce K o rk u d ’u n , s o n r a d a S e­
lim ’in te d ip le ri iç in p a d iş a h ta n izin is ­
te d iy se de S u lta n B ay ezit A h m e d ’i
te k d ir ile b u n a m ü s a a d e etm ed i. Ş e h ­
zad e S elim ’in K e fe ’d en R u m e li’ye geç­
m esi d e v le t e rk â n ı ta r a f ı n d a n d a hoş
k a rşıla n m a d ı. B ilh a ss a A h m e d ’in h ü -
k ü m d a rlığ m a t a r a f t a r o la n e k se ri e r ­
k â n b u n d a n en d işe d u y d u . B u n la r, S e­
lim ’in h a r e k e tin in m e m le k e tte h u z u ru
bo zacağ ın ı, d iğ e r şe h z a d e le rin d e Se -
lim ’e im tis a le n k u v v e t to p lıy a ra k f a a ­
liy e te geçm eleri k a r ş ıs ın d a v az iy e tin
b ü s b ü tü n m ü şk ü lle şe c e ğ in i söyliyerek,
S elim ’in ü z e rin e k u v v e t s e v k e tm e k is ­
te d ile r. F a k a t B ay ezit b ird e n b ire k u v ­
v e te m ü r a c a a t e tm iy e re k S elim ’e n a -
s ih a tc i g ö n d erd i. S e lim d e b u n a k a r ş ı­
lık, b a b a s ın a ta z im le rin i arz ile elin i
ö p m ek iç in g eld iğ in i sö y liy erek b a b a s ı­
n ın g ö n d e rd ğ i a d a m a iy i m u a m e le e t ­
ele
m ek su re tiy le b u g ö rü şü n ü iz a h a ç a lış­
tı. S elim ’e g id e n a d a m ş e h z a d e le rin
a rz n iy e tin d e b u lu n d u ğ u n u S u lta n B a-
y ezid’e b ild ird i.
S elim ’in a le y h ta rı o la n g ru p , onun
b u sö z le rin in b ir h ile d e n ib a re t b u lu n ­
d u ğ u n u b e lirte re k , ü z e rin e k u v v e t şe v ­
k in i te m in e ttile r. B u n u n ü ze rin e R u ­
m eli b ey lerb ey i H a şa n P a ş a o n beş bin.
k işilik k u v v e tin b a ş ın d a â s i ¡şehzade­
ye k a r ş ı sev k ed ild i. H aşa n P aşa , b elk i
m u h a re b e e tm e k iste m e d iğ in d e n , b elk i
de şe h z a d e y i k o rk u tm a k iç in h u su s i
b ir ta lim a ta sa h ip o ld u ğ u n d a n , S elim ’­
in a s k e rle rin in s a n c a k la rı g ö rü n ü n c e
E d irn e ’ye g eri -döndü. B u n u n ü z e rin e
704
p a d iş a h ın b iz z a t k e n d is i h a r e k e te g eç­
ti. S u lta n B a y ez it ih tiy a r ve h a lsiz o l­
d u ğ u n d a n a r a b a ile s e y a h a t ediy o rd u .
S elim , E d irn e y a k ın ın d a Ç u k u rç a y ır’d a
o rd u g â h k u r d u ğ u s ır a d a B ayezid de o-
n u n k a r ş ıs ın d a b u lu n a n k e n d i k u v v e t­
le rin e iltih a k e tti. O a r a d a b in d iğ i a r a ­
b a v ey a g ird iğ i ç a d ır ın ın p e rd e le ri k a l­
d ırıla ra k , e lin i ö p m e k ü ze re g elen o ğ lu ­
n u n k u v v e tle ri g ö ste rilin c e ; S u lta n B a ­
yezit te e s s ü r ü n d e n a ğ la m ış tır. V aziyet
ih ti y a r p a d iş a h ı h a k ik a te n a ğ la ta c a k
d e re c e d e h a z in d i. Ş im d iy e k a d a r t a h t a
y e n i g e ç e n p a d iş a h la r ın k a rd e ş le r i a r a ­
s ın d a r a k ip le r ç ık m ıştı a m a , e v lâ d ın
b a b a s ın ı d ev irm ey e te şe b b ü sü ilk d e fa
v u k u b u lu y o rd u . B ay ezid ’in b u h u s u s ta
h a y li ta lih s iz o ld u ğ u m u h a k k a k tı. Z ira
g e n ç liğ in d e k a r d e ş i C em ’in , ih tiy a r lı­
ğ ın d a d a o ğ lu S e lim ’in a s k e ri ile k a r ş ı­
la şm ış v az iy e tte y d i. T a h t k a v g a sı u ğ ­
r u n d a m e m le k e t e v lâ tla r ın ın k a n ı a k a -

aueiH
(T R A N S lL V A N r A )
MACARİSTAN
)5EG«Sİ«J

UARNİOLA
TSMK8VAU.
KuİpiCîi W- »pouoât

,SlM ftG
SE V E SİN

*AYCA~
A V . A S A H İ3 A R

akkona!

M0ST4E

*AS7H N 0v;

KÖPRÜLÜ

MAKEDONYA
[i.E M A M 1

TIR ERİY EN İ
YAHYA
teselya
»ENİZ<

S r \ \ T4M Â V R Y

S U IL’irt

örodano
■ “ ROTI- B ü R A K İ * ,
MOOONfn
ifc E L l 8APİBN8Ajj

İkinci Bayezit devrinde, karalarda A k ın c ıla rın ve denizlerde donanm am ızın herakâtta
b ulundukları saha ve m evkileri gösterir harita.

705
 ç a k tı. B e re k et v e rsin R u m eli a k ın c ı ve
s a n c a k b e y le rin in is tirh a m la riy le b u d e ­
fa lık m u h a re b e ö n len d i. Ş eh za d e S e-
lim ’in n ez d in e gid en beyler, b a b a sı ile
g ö rü şm e sin in m ü m k ü n o la m ıy a ca ğ m ı,
f a k a t S u lta n B ay ezid ’in h a y a tta b u lu n ­
d u ğ u m ü d d e tç e A h m e d ’i v e lia h d y ap m ı-
y a c a ğ ın a d a ir te m in a t v e rm e k te o ld u ­
ğ u n u b ild ird iler. B u n a m u k a b il S elim ’in
R u m e li’de s a n c a k iste ğ i k a b u l edildi.
S e m e n d re s a n c a ğ ın ın te v c ih b e r a tı g ö n ­
d e rild iğ i gibi A la c a h is a r ve İzv o rn ik de
b u n la ra ilâv e edildi. Böylece h a r p ö n ­
le n ip B ayezit İ s ta n b u l istik a m e tin d e ,
S elim de R u m eli’d eki y en i s a n c a ğ ın a
d o ğ ru h a r e k e t e tti. S u lta n B ay ezit oğlu
k a rş ıs ın d a g erilem işti. A h m ed ’i v e lia h t
y a p m ıy a c a ğ ın a d a ir b ir de a h id n â m e
y az d ırm ış old u ğ u için , S elim işi sa ğ la m a
b a ğ la m ış gibiydi. B u n a ra ğ m e n S elim
e m ri a ltın d a k i ask erle S e m e n d re ’ye g it­
m ey ip , E ski Z a ğ ra ve F ilib e ta r a f l a r ı n ­
d a k a la r a k S e m e n d re ’ye b ir vekil g ön­
d erm işti.
Şehzade Seiim ’in babası ile
m ücadelesi
Ş eh za d e S elim ile b a b a sı S u lta n B a-
yezid E d irn e y a k ın ın d a o rd u la riy le k a r ­
şı k a r ş ıy a g eld ik le ri s ır a d a A n a d o lu ’d a
d a Ş a h k u lu eşkiyası ile m ü c a d e le ed il­
m e k tey d i. Bu m ü c ad e ley i id a re ed e n ve-
z iriâ z a m H ad ım Ali P aşa , Ş eh za d e S e-
lim ’e S e m e n d re s a n c a ğ ın ın te v c ih e d il­
d iğ in i d u y u n c a çok ü zü lm ü ştü . F akat
şim d ilik ö n ü n d e k i âsiy i ezm ek v az ife­
siyle m ü k e lle fti.
Ş eh za d e S elim ’e gelince, b ir tü r lü ye­
n i s a n c a ğ ın a g itm iy o r ve E d irn e y a k ın ­
la r ın d a o y alan ıy o rd u . K e n d isin e y eni
s a n c a ğ ın a g itm esi iç in em ir g ö n d e rild i­
ği z a m a n S elim , Ş a h k u lu m u h a re b e s i­
n in n e tic e s in i ve Ali P a ş a n ın m u z a ffe -
riy e ti h a b e r in i b e k le d iğ in i b ild iriy o rd u .
B u o y a la n m a la r s ıra s ın d a S u lta n B aye-
zid v e z iriâ z a m H ad ım Ali P a ş a n ın m u ­
h a re b e d e ş e h it d ü ştü ğ ü , K a r a m a n v a li­
si o la n oğlu Ş e h in ş a h ’ın d a ö lü m ü h a ­
b e r in i aldı. B u h a b e r le r k a r ş ıs ın d a p ek
fa z la ü z ü le n S u lta n B ayezit, E d irn e ’d e n
b ir a n ö n ce gidip s a lta n a tta n çekilm eğe
k a r a r verdi. S u lta n B ayezid b u gaye ü e
d e v le t e rk â n ın ı d a v e t e d e re k k e n d ile riy ­
le g ö rü ştü . E k se riy e t Ş eh za d e A h m ed ’in
h ü k ü m d a rlığ ın ı uygun b u lm a k ta y d ı.
F a k a t y en i v ez iriâz am H ersek zâ d e A h ­
706
m e t P aşa, S e lim ’in S e m e n d re ’de, A h ­
m e d ’in de A m a sy a ’d a n K a r a m a n ’a n a k ­
le d e re k o r a d a k a lm a s ın ı, B ay ezid ’in s a l­
t a n a t t a n çe k ilm em e sin i m ü d a f a a e tti.
F a k a t e k se riy e t A h m ed ’in h ü k ü m d a rlı­
ğ ın a t a r a f t a r o ld u ğ u n d a n A h m e d ’e h a ­
b e r g ö n d erild i.
S u lta n B ay ezit g erçi b u h a re k e tiy le
S elim ’e v e rd iğ i a h id n a m e y e a y k ırı h a ­
r e k e t e tm iş o lu y o rd u . F a k a t S u lta n B a ­
y ezid ’in , Ş eh za d e S elim ’in b ir tü r lü y e­
n i s a n c a ğ ın a g itm iy e re k y o lla rd a o y a ­
la n m a s ı k a r ş ıs ın d a â n i b ir h ü c u m la İ s ­
ta n b u l’u ele g eçirm esi ve o a r a d a d iğ e r
ik i ş e h z a d e n in de h a r e k e te g eç erek g e­
n iş ç a p ta b ir d a h ilî h a r b in çık m ası i h ­
tim a lin i h e s a p la d ığ ın a , b u n a m a n i o l­
m a k ve işi s ü k û n e tle h a lle tm e k için ,
S elim ’e v e rd iğ i a h id n a m e y i n a z a r ı i t i ­
b a r a a lm a m a k ih tiy a c ın ı duyduğuna
h ü k m e tm e k g erek iy o r. Â li’d ek i b ir k a y ­
d a göre d e; B ay ezid ’in sevgili şe h za d esi
A h m e d ’d e n b ir tü r lü v azg eçem ed iğ i a n ­
la şılıy o r. Z ira  li’n in k a y d ın a n a z a r a n
S u lta n B ayezit, « m u a cc ele n A h m et H a ­
n ı g e tü rtin ve b e n im fe rm a n ım ı y e rin e
g e tirü n , m ü lk ü s a h ib in e v irem , t a h t ı
v â ris in e te s lim k ılan ı» d e m iştir. Z a te n o
s ır a d a S u lta n B ay ezid ’in ile ri g elen R u ­
m e li b e y le rin i ç a ğ ır a r a k Ş eh za d e A h ­
m e d ’e itira z , e tm iy e c e k le rin e d a ir söz
a lış ın a b a k ılırsa , Ş eh za d e A h m e t t a r a f ­
ta r ı d e v le t e r k â n ın ın p a d iş a h ü z e rin d e
h a y li m ü e ssir o lm a y a ç a lış tık la rı a n la ­
şılıyor. B u k a r a r la r ı m ü te a k ip İ s t a n ­
b u l’a d ö n ü lü rk e n y e n iç e rile rin « se n in
sa ğ lığ ın d a b iz b a ş k a sın ı p a d iş a h is te ­
m eyiz» d iy erek , A h m e d ’in h ü k ü m d a rlı­
ğ ın ı ö n liy ecek şek ild e k o n u ş u ş la n gözö-
n ü n e g e tirilin c e , a lm a n k a r a r la r d a n a s ­
k e rin m a lû m a tta r b u lu n d u ğ u a n la ş ılı­
yor. M a a m a fih d ev let e rk â n ı a r a s m d a
S elim t a r a f t a r ı d a b u lu n d u ğ u n a göre,
b u n la rı b ir t a r a f t a n S elim ’e u la ş tır ır ­
ken, b ir t a r a f t a n d a o n u tu ta n y e n iç e ­
rilere m a h s u s d u y u rm u ş o lm a la rı m ü m ­
k ü n d ü r.
K a n ş d ır a n m u h a re b e s i
S elim , b a b a s ın ın k a r a r g â h ın d a c e re ­
y a n e d e n k o n u ş m a la rd a n m u n ta z a m a n
h a b e r a lm a k ta y d ı. A h m e d ’in s a lta n a ta
d a v e tin e a it so n k a r a r ı ö ğ ren in c e, bir­
d e n b ire h a r e k e te g eç erek ev v elâ Edir­
n e ’ye girdi. H a p is a n e le ri a ç tı, h ü k ü m e t
s a n d ık la rın ı b o şa lttı, k e n d i n a m ın a h â ­
k im le r ta y in e tti. S elim E d irn e ’de fa z la
v a k it g e ç irm e y e re k m a iy e tin d e k i k ır k
b in k işilik k u v v e tle b ird e n b ire Ç orlu
y a k ın ın d a b a b a s ın ın k u v v e tle rin in b u ­
lu n d u ğ u « K a rışd ıra n » o v a s ın a geldi.
B a b a - oğul, e m irle rin d e k i a s k e rle rle
ik in c i d e f a d ır k i k a r ş ı k a r ş ıy a gelm iş
b u lu n u y o rla rd ı. Ş e h z a d e A h m e t t a r a f ­
ta r l a r ı b u d e fa p a d iş a h ı S e lim ’in a le y ­
h in e h a y li t a h r i k e ttile r. B a b a sın ın e lin i
ö pm eye, h ü r m e tle r in i s u n m a y a g elen
e v lâ t bö y le s ilâ h lı a s k e rle rle m i gelir?
d iy e re k S u lta n B a y ezid ’e S elim ’in k u v ­
v e tle rin i g ö ste rd ile r. N etice d e b u ta h r i k
ve te ş v ik le r s o n u n d a b a b a - o ğul a r a ­
s ın d a K a r ış d ır a n o v a s ın d a « U ğraş k ö ­
yü» m e v k in d e b ir m u h a re b e c e re y a n e t ­
ti. 3 a ğ u s to s 1511 ta r ih in d e v u k u b u la n
bu m u h a re b e d e S elim ’in k u v v e tle ri
m a ğ lû p oldu. S elim , K a ra d e n iz k ıy ıs ın ­
d a k i İğ n e a d a ’d a n b ir gem iye b in e re k
K e fe ’ye g itti. U ğ ra ş k ö y ü ’n d e k i m u h a ­
reb e d e g alip gelen S u lta n B ayezid ise
12 a ğ u s to s ta İ s ta n b u l’a geldi.
Selim ’in hüküm dar olm ası
S e lim ’in y e n ilm e si ve e tra fın d a k i
k u v v e tle rin d a ğ ılm a sı ü z e rin e A h m e d ’in
h ü k ü m d a rlığ ı im k â n ı d a h a fa z la la şm ış
o lu y o rd u . A h m e d ’in t a r a f t a r l a r ı p a d i­
ş a h ü z e rin d e m ü e ssir o lm a y a ç a lış ırk e n
v e z iria z a m H e rse k zâ d e A h m ed P a ş a
b u n u ö n le m ey e g a y re t ediyor, k a p ık u lu
a s k e rle rin in S e lim ’e ta r a f t a r lığ ın ı n d e ­
v a m e ttiğ in i, a s k e r k e n d is in e te m a y ü l
e ttir ilm e d e n A h m e d ’in h ü k ü m d a rlığ a
d a v e t ed ilm e m esi f ik rin i m ü d a f a a e d i­
y o rdu. F a k a t g ere k ih tiy a r lığ ı g erekse
ş e h z a d e le r a r a s ın d a k i s a lta n a t m ü c a ­
d e le s in in k e n d i s a ğ lığ ın d a h a lle d ilm e s i­
n i a rz u la d ığ ı a n la ş ıla n S u lta n B ayezid,
ta lıtı Ş e h z a d e A h m e d ’e te rk e d e r e k b u
m eseley i b ir h a l ç a re sin e b a ğ la m a k is ­
te d iğ in d e n A h m e d ’i İ s ta n b u l’a ç a ğ ır t­
tırd ı.
D a h a ö n c e «Ş eh zad e A h m et» b a ş lığ ı­
n ı ta ş ıy a n k ıs ım d a in c e le n d iğ i v eç h ile ;
M a lte p e ’ye k a d a r gelen A h m e d ’in İ s ­
ta n b u l’a g irm e si b e k le n irk e n ş e h ird e
y e n iç e rile rin a y a k la n m a s ı ve A h m e t t a ­
r a f ta r la r ı n ın e v le rin i y a ğ m a e tm e le ri
h a d is e s i v u k u b u ld u . A sk e rin m u h a le f e ­
t i sebebiyle A h m e d ’in h ü k ü m d a r o la m ı-
y a c a ğ ın ı k e s tir e n b a z ı k im s e le r ise, Ma-,
n i s a ’d a b u lu n a n Ş e h z a d e K o rk u d ’a h a ­
707
b e r g ö n d e re re k , o n u n İ s ta n b u l’a g elm e­
sin e seb ep o ld u la r. F a k a t k a p ık u lu a s ­
k e rle ri K o rk u d ’a h ü r m e t g ö ste rm ek le
b e ra b e r, o n u n d a h ü k ü m d a rlığ ın ı te rv iç
e tm e y e re k S e lim ’e ta r a f t a r lık ve s a d a ­
k a tte s e b a t e ttile r.
S on y e n iç e ri a y a k la n m a s ı B ay ezid ’in
h ü k ü m ve n ü fu z u n u n d a h a fa z la ze d e ­
le n m e s in e seb ep oldu. Z ira b u a y a k la n ­
m a B a y ez id ’in so n k a r a r ın a a ğ ır b ir
d a rb e in d irm iş, s a lta n a tın te b e d d ü lü
m e selesin d e B a y ez id ’d e n ziy ad e a s k e rin
ro l o y n a y a c a ğ ım g ö ste rm iş b u lu n u y o r­
du.
İ s ta n b u l’d a b u h a d is e le r c c re y a n e-
d e rk e n K e fe ’d e b u lu n a n S elim ’in d e boş
d u rm a d ığ ı a n la şılıy o r. N ite k im B ay ezit
ta r a f ı n d a n , R u m e lid e k i s a n c a ğ ı o la n
S e m e n d re ’ye d ö n m e si iç in k e n d is in e
h a b e r g ö n d e rile n S elim ’in b u h a b e r i a l­
m a d a n b in b eş y ü zü t a t a r o lm a k ü zere
ü ç b in s ü v a ri ile 1512 yılı o cak ay ı s o n ­
la r ın d a h a v a n ın m ü th iş so ğ u k lu ğ u n a
a ld ır m a d a n A k k irm a n c iv a r ın d a n ile r ­
le d iğ i, T u n a ’yı g e ç tik te n s o n r a R u m e li’­
ye g ird iğ i g ö rü lm e k te d ir. S elim R u m eli-
d e y k e n İ s ta n b u l’a g elm esi iç in b ir d a ­
v e tn a m e aldı. İ s ta n b u l’d a k i V en ed ik e l­
ç isin in r a p o r u n a is t in a t e d e n H am m er,
b u d a v e tin y e n iç e rile r ta r a f ı n d a n y a p ıl­
d ığ ın ı sö y lü y o rsa d a, d a v e tin , m a r t b a ­
ş ın d a İ s ta n b u l’d a g ü rü ltü lü b ir to p la n tı
a k te d e n y e n iç e rile rin b u to p la n tıs ın d a n
k o rk u d u y a n B ay ezid ta r a f ı n d a n y a p ıl­
m a sı ih tim a li d a h a faz lad ır.
S elim İ s ta n b u l’a g ire rk e n Y e n ib a h -
çe’d e d e v le t e rk â n ı ta r a f ı n d a n k a r ş ı­
la n d ı. S e lim ’in y a n ın d a b u lu n a n la r d i­
v a n ı h u m â y u n a g elerek b a b a s ın ın elin i
ö p m e sin i sö y led iler. F a k a t o g ü n b a b a
ile o ğ u l a r a s ın d a g ö rü şm e v a k i o la m a ­
dı. B ayezid, s a l t a n a t t a n ç e k ilm e n in lü ­
z u m u n a k a n a a t g e tirm e k le b e ra b e r, ö n ­
ce b u n a b ird e n b ire r ız a g ö ste rm ed i. F a ­
k a t e r te s i g ü n S elim y e n iç e rile r ve s i­
p a h ile r ile b irlik te s a ra y ın ö n ü n e g e­
lin ce, B a y ez it d ış a rı ç ık a ra k , yeniçeri­
le re b u g e lişle rin in se b eb in i so rd u . O n ­
l a r ise ; k e n d is in in ih tiy a r o ld u ğ u n u ,
S e lim ’d e n b a ş k a h ü k ü m d a r is te m e d ik ­
le rin i ve b u is te k le ri y e rin e g elm ed ik ­
çe b ir t a r a f a g itm iy e c e k le rin i sö y led i­
ler. A sk erle b e r a b e r b ir k ıs ım d ev let e r ­
k â n ın ın d a S e lim ’e ta r a f ta r lığ ın ı gözö-
n ü n d e b u lu n d u r a n B ayezid « S a lta n a tı
 o ğlum S elim ’e te rk e d iy o ru m , A lla h p a ­ te e s s ü rü ile z e h irle n m e ih tim a li ü z e rin ­
d işa h lığ ın ı m ü b a re k etsin» d iy e re k s a l­ d e d u ru lu r. H e z a r-fe n C e n a b î’n in k a y ­
t a n a t t a n çekildi (8 s a fe r 918 = 25 n i­ d ın d a n z e h irle n m e k su re tiy le ö ld ü ğ ü
s a n 1512). B ayezit t a h t ı o ğ lu n a te rk e - z a n n ı h a s ıl o lm a k ta , b ird e n b ire ö lü m ü
d e rk e n S elim b a b a s ın ın elin i ih tir a m la de b u z a n n a k u v v e t v e rm e k te d ir. G e r­
ö p tü . O a r a d a S elim ’den, k a rd e ş le ri çi B ay ezid ’in z e h irle n m e sin e a it b az ı
k e n d isin e m u h a le - şey ler a n la tılm a k ta y s a d a b u n la r riv a ­
H H H H 9 9 J P 1 İ İ | fe t e tm e d ik ç e ö ld ü - y et h u d u d u n u a ş m a m a k ta d ır. R iv a y e t
G ülm em elerini ta v - m a h iy e tin d e k i b u n o tla r a göre: B ayezit,
siye ile b u h u s u s ta S e lim ’in em riy le ve h iz m e tin d e b u lu n a n
bizzat söz de aldı. b ir y a h u d i v a s ıta siy le z e h irle n m iştir.
Y ine b u n e v id e n b ir k a y d a n a z a r a n ;
H '' S I B u n u m ü te a k ip B a-
■« P i p p i i Ş y .. yezit d e rh a l eski « S u lta n S eiim ’d e n ecel şe rb e ti g elüp b i­
^ s a ra y a geçm ek te - le bile p e d e ri n u ş ed ü p ve o ğ u l, k ılıc ın
' J9 p P fS S & . d a rik in e g irişti. S e- k e sk in o lsu n e m m â ö m rü n k a s îr olsun»
diye d u a ve in k is â r ı m ü te a k ip B ay ezit
^ lim, b a b a s ın a eski ö lm ü ştü r. A yni şe k ild e k i n o tla r d a n b i­
. : • s a ra y a k a d a r re fa - risi d e; B ay ezid ’in Ç ek m ece’ye v a rd ığ ı
k a t ey le d ik te n so n - z a m a n y ü z ü n ü y ık a rk e n s a ç la rı elin d e
liflgİB İ ■ r a y en i s a ra y a d ö n - k a lm ış ve böylece z e h irle n d iğ in i a n l a ­
dü. m ış tır
B ay ezid ’in n â ş ı İ s ta n b u l’a g e tirile ­
Bayezid’in ölüm ü rek , E y ü p ’te k u b b esiz b ir m e z a ra gö­
m ü lm e s in e d a ir v a s iy e tin e ra ğ m e n c a ­
B a y ez it t a h t ı oğ­ m is in in ö n ü n e d e fn e d ile re k ü z e rin e oğ­
lu n a te r k e ttik te n lu ta r a f ın d a n b ir tü r b e y a p tırıld ı.
so n ra İ s ta n b u l’d a
y irm i g ün k ald ı. B u İk in c i B ay ezid ’in Ş a h siy e ti
m ü d d e t z a r f ın d a e t-
ikinci Bayezid'in kaf- r a f ın ın k e n d isin e O sm a n lı d e v le tin in y ü k selm e d ev ri
tanı (Topkapı sarayı y ü z çev irm iy e b aş- p a d iş a h la r ın d a n o la n İk in c i B ay ezid ’in
mözesinde) la d ığ ın ı gördü. H a­ o tu z b ir yıl s ü r e n s a lta n a tı s ır a s ın d a
y a tın ın b u n d a n so n ra k i k ısm ın ı D im e to - b a b a sı F a tih M e h m e t ve o ğ lu Y avuz S e­
k a ’d a g eçirm ek is te d iğ in d e n b u h u s u s ta lim d e v rin d e k in in y a rıs ı k a d a r b ile fe ­
S u lta n S elim ’in m ü sa a d e sin i is tih s a l t ih h a r e k e ti y a p ılm a m ış o ld u ğ u n d a n ,
eyledi. Y ıllık ik i m ily o n akçe m a a ş t a h ­ B ay ezid ’in ş a h s iy e ti b u y ö n d e n sö n ü k
sis edildi. V ezir Y unus P a ş a ile d e f te r ­ g ö rü n ü r. Z a te n B ay ezit d e v rin i te tk ik
d a r K a sım Ç elebi de ih tiy a r B ay ezid ’e e d e n m ü v e rrih le r b ilh a s s a b u n o k ta y ı
r e f a k a t etm ek tey d i. T ab ib A hî Ç elebi g ö zö n ü n d e b u lu n d u r a r a k o n u n ş a h s i­
diye a n ıla n M e h m et b in K e m a l h u su sî y e tin i o ld u ğ u n d a n d a h a sö n ü k g ö ste r­
h e k im liğ in e , R u m eli b ey lerb ey i H aşa n m eye b a k m ış la rd ır. F a k a t B ay ezid ’in
P a ş a d a o n u n h iz m e tin e m e m u r e d il­ h a y a tı iyice in c e le n in c e ; o n u n ş a h s iy e ­
m iş o ld u ğ u n d a n , b u n la r d a eski p a d iş a ­ tin in ik i h a t t â üç s a fh a lı b ir m a h iy e t
h ın b era b e rin d e y d i. S u lta n S elim İ s ta n ­ a r a e ttiğ i (görülür. B in a e n a le y h B ay ezit
b u l d ışın a ç ık ın c a y a k a d a r b a b a s ın a r e ­ h a k k ın d a b u s a f h a la r a göre a y rı ayn
f a k a t ile, E d irn e ’ye g id e n y o lu n b a ş ın ­ h ü k ü m v e rm e k g erek ir. O n u n h a y a tı­
d a k e n d isin i u ğ u rla d ı. n ın b irin c i s a fh a s ı şe h z a d e lik devridir
k i; b u s ır a d a B ay ezit zevk ve sefa, iç­
B ayezid D im e to k a ’y a v a ra m a d a n yol­ k i â le m le rin e d ü ş k ü n d ü r. Bayezid’in iç­
d a öld ü (26 m ay ıs 1512). Ö lüm y eri ile kiye d ü şk ü n lü ğ ü n ü ö ğ re n e n F a tih , oğlu­
ölü m sebebi ih tilâ f lı olup, ö lü m m a h a l­ n u b u â le m le re a lış tır a n la r ı ö ld ü rm e k
li o la ra k Ç ekm ece, S azlıdere, S ö ğ ü tlü bile istem iş, k e n d is in i de o arada te k ­
ve H a fsa c iv a rın d a A ya m ev k ii z ik re d i­ d ir e tm iştir. H alb u k i h ü k ü m d a r o ld u k ­
lir ve d a h a ziyade H a fsa c iv a rın d a öl­ ta n s o n ra bu âle m le ri yalnızca te rk e t-
m ü ş o ld u ğ u b e lirtilir. Ö lüm sebebi iç in m ek le k a lm a y a ra k d in d a r bir h ü v iy e te
de; ih tiy a rlığ ı ve b u n a in z im a m ed e n b ü rü n m ü ş tü r. Binaenaleyh şehzadeli

708
ginden farklı olarak Bayezid’in haya -
tında ikinci s a f h a açılmış d e m e k tir.
İk in c i B a y ezid ’in h ü k ü m d a rlığ ın ın
ilk y irm i se n e si esas ş a h s iy e tin i b e lir ­
t e n d e v rid ir ki, b u m ü d d e t iç in u m u -
m iy e tle o n u n le h in d e h ü k ü m v e rm e k
g ere k ir. G en iş f e tih h a r e k e tle r i vuku
b u lm a m a k la b e ra b e r, b ir ta k ım m ü c a ­
d e le le r olm uş, k e n d is i de bâzı s e fe rle re
b iz z a t k a tılm ış tır. O rd u ve d o n a n m a y a
ö n e m v erm iş, b u b a k ım d a n b ir ta k ım
te d b ir le r alıp , n iz a m la r ih d a s e tm e k s u ­
re tiy le , d e v le tin a s k e rî y ö n d e n k u v v e tli
o lm a s ın a ih tim a m ey lem iştir. B ay ezid ’­
in o rd u ve d o n a n m a y a ih tim a m ın a r a ğ ­
m e n m ü h im s e fe rle re te şe b b ü s e tm e y i­
şin i, b ira z d a C em h â d ise siy le ilg ili g ö r­
m e k lâ z ım d ır. Z ira B ayezit, k a rd e ş i Cem
1495 t e ö lü n c ey e k a d a r a s la k u ş k u d a n
k u r tu la m a m ış tır .
İ k in c i B a y ez id ’in s a lta n a tın ı n so n se ­
k iz o n se n esi, o n u n m ü c a d e le d e n ç e k i­
n e n , d a h a z iy a d e s ü k û n e ti se v d iğ in i b e ­
lir te n v a k ıa la rı ih tiv a e tm e k te d ir. H a t­
t â 1509 d a n s o n r a ise, g ev şek liğ in i g ö ste ­
r e n h â d is e le re ş a h it o lu n m a k ta d ır. B i­
n a e n a le y h o n u n h a y a tın ın , d olayısiyle
ş a h s iy e tin in ü ç ü n c ü sa fh a sı böy lece
m e y d a n a ç ık m a k ta d ır. O n u n ş a h s iy e ti
h a k k ın d a m ü ş a h e d e le re m ü s te n it m ü -
ta lâ a d e rm e y a n e d e n b u m ü ta lâ a la r ı
İkinci Bayezit devrinde İstanbul
709
b irç o k ta r ih le r e g erçek ş a h s iy e ti h a k -
k ın d a h ü k ü m v e rilm e sin e m ü e ss ir o la n
b a tılıla r , B a y ezid ’i b u ih tiy a r lık d e v re ­
s in d e g ö rm ü şle rd ir. N ite k im V en ed ik
elçisi A n d re G r itti 1503 se n e sin d e B a y e­
z id ’i şöyle ta r i f e tm e k te d ir: «Boyu o r ­
ta d a n u z u n , z ih n e n m e şg u l o ld u ğ u n u
b e lir te n k a ra y a ğ ız ç e h re li ve f ıtr a te n
m a ğ m u m ve m a h z u n d u r. Az y em ek y er,
h iç ş a ra p k u lla n m a z , a t a b in m e k te n
h o ş la n ır ; g ir if ta r o ld u ğ u n ik ris h a s ta l ı­
ğı m e n e tm e se , en se v d iğ i şey av e ğ le n ­
c e le ri ve a t ta lim le rid ir. D a im a ib a d e t
ile m e ş g u l o lu r, câm iy e çok g id er, p ek
çok s a d a k a d a ğ ıtır. F elsefed e b e h re ve
m a lû m a tı o lm a k la ö v ü n ü r ise de, e n çok
v â k ıf o ld u ğ u ilim , k o zm o ğ ra fy a d ır» .
A y rıc a B a y ez id ’in ic r a a tı n a te m a s e-
d e n A n d re G r itti b u h u s u s ta d a:
« P a d işa h te te b b u ve m ü ta le a la r ı d ı ­
ş ın d a o rd u s u n u n ıs la h ve te n s ik i ile
m e ş g u l o lm a k ta d ır. K ö lem en le re k a rş ı
o la n m a ğ lû b iy e ti, o rd u d a k i in z ib a t fık ­
d a n ın a a tfe d e n B ay ezit y e n iç e rile rin in
a d e d in i a r tırd ığ ı gibi a s k e ri y en i s ilâ h ­
l a r l a d a te ç h iz e tm iş tir; b ilh a s s a to p ­
çu ve s ü v a ri te ş k ilâ tı ve to p n a k liy a tı
cid d î b ir ıs l a h a ta tâ b i tu tu ld u . A tlı a t ­
sız a s k e rle r ile d o n a n m a e fra d ı ş a h id i
o ld u ğ u m u z h â r ik u lâ d e şe y le rin ta h a k ­
k u k u n a â m il o lm a k ü zere s ü r ’a tle cem
(İtalyanca bir seyahatnameden)
ve ta h ş id o lu n m a k ta d ır.» d em ek te d ir..
İk in c i B ayezit â lim ve şa ird i. «Adlî»
ta k m a a d ı ile yazd ığ ı tü rk ç e ve fa r s ç a
ş iirle ri v ard ır. T a b ’an , s ü k û n e ti ve m ü -
ta le a y ı severdi. B u h a liy le b ir m ü c ad e le
a d a m ı o lm a k ta n ziy ad e sâ k in ta b ia tli
b ir siy asi ve b ir ilim m u h ib b i idi. B a b a ­
sı ve oğlu S elim ile k ıy a sla n a m ıy a c a k
d ere ced e m ü şfik ti. K a rd e şi C em ’in k ö tü
b ir m ü cad eley e a tılm a s ın a ra ğ m e n o n a
K u d ü s’te o tu rm a s ın ı te k lif etm esi; B a-
y ezid ’in y u m u şa k k a lp liliğ in in delille -
r in d e n d ir. O ğlu A lem şah ’ın ö lü m ü n ü
d u y d u ğ u z a m a n b a ş ın d a n k a v u ğ u n u
y ere f ır la ta r a k b ü y ü k b ir te e ssü re k a -
p ılm a sı ve üç gü n m a te m tu tu lm a s ın ı
em re d erek , b u m a te m e e n b a ş ta k e n d i­
si u y m a sı, o n u n m ü şfik b ir k alb e sa h ip
o ld u ğ u n u g ö sterir.
İk in c i B ayezit s iy a se tte m ü te h e v v ir
ve a tılg a n o lm ayıp, d û re n d iş ve r e a lis t­
ti. S iyasî h a d ise le ri geniş g örüşle m ü ta ­
lâ a ed er, b ü tü n ih tim a lle ri h e s a p lıy a ra k
k a r a r a v a rırd ı. S iyasî k o m b in e z o n la rla
İkinci Bayezit devri muharebelerinden
710
n e tic e is tih s a lin i iy i b a ş a rırd ı. Ş a h İ s ­
m a il te h lik e s i b a ş g ö ste rd iğ i sıra d a , b ir
t a r a f t a n o n a k a r ş ı y u m u şa k d a v ra n ır,
h a t t â g ü le r yüz g ö s te rirk e n ö te t a r a f ­
ta n d a M a v e ra ü n n e h ir h ü k ü m d a rı Ş ı-
b a k H a n ’ı S a fe v île r a le y h in e ta h r i k ile,
A levîleri ik i t a r a f t a n s ık ış tırm ıy a ç a lış­
m ası, b u y ö n d ek i m a h a r e tin e delild ir.
İk in c i B ay ezit â lim v e ş â irle ri k o r u r ­
du. İy i a h lâ k ı ve f a z ile ti d o lay ısiy le y a l­
n ız c a m e m le k e t iç in d e d eğ il m e m le k e t
d ış ın d a d a h ü r m e t h is le ri u y a n d ırm ış tı.
M u a h ed e y a p tığ ı d e v le t r e is le rin in h e ­
m e n h e p si k e n d isin e k a r ş ı sa y g ı d u y -
m u şla rd ır. V efatı h a b e r i M ısır’d a d u y u ­
lu n c a K a h ir e h a lk ı t a r a f ı n d a n g aip
n a m a z ı k ılın m a sı, İ k in c i B a y ezid ’in İ s ­
lâ m d ü n y a s ın d a k a z a n d ığ ı h ü r m e t ve
se v g in in d e re c e sin i g ö ste rir.
İkinci B ayezit devrinde
ilim ve k ültür
İk in c i B ay ezit â lim ve ş a ir o ld u ğ u g i­
b i ilim a d a m la rın ı ve s a n a tk â r la r ı d a
k o ru rd u . B u seb ep le o n u n z a m a n ın d a
biri (Ricaut'nun Alm anca 'nüshasından)
T ü rk iy e ’de ilm in in k iş a fı d e v a m e tti ve
S u lta n B a y ezid ’e ith a f e n p ek ç o k eser
k a le m e a lm d ı. İk in c i B a y ezid ’in, k e n d i­
sin e ta k d im e d ile n e se rle ri o k u m a k â -
d e ti idi. E ser s a h ip le rin i ta ltif ve te ş v i­
k i d o la y ısiy led ir ki, T ü rk iy e ’de ilm in
in k iş a f ın a fa y d a lı o lm u ştu . B a b a sı gibi
se rb e s t d ü şü n c e li o lm a m a k la b e ra b e r,
F a tih z a m a n ın d a m ü s b e t ilim le re k a r ­
şı g ö ste rile n te m a y ü l ve a lâ k a onun
d e v rin d e de d ev a m e tti. S u lta n B ayezit,
d e v rin in m e ş h u r ş a h s iy e tle r in d e n o la n
H a tib z â d e ile M olla İz a rî gibi m u ta a s s ıp
k im s e le rin te s ir i a ltın d a k a lm a s a y d ı,
m ü sb e t ilim le r ile F a tih d e v rin d e a ç ıla n
s e rb e s t d ü şü n c e ç ığ rı d a h a fa z la in k iş a f
ed e b ilird i. M a a m a fih , İk in c i B ay ezid ’in
b u m ü ta a s s ıp la r a m u k a v e m e t e ttiğ i de
o lm u ş tu r, f a k a t o n la r a k a r ş ı z a f e r sa ğ -
lıy a m a m ış tır. M olla L ü tfü h â d ise si b u ­
n u g ö ste rir. F a tih ve İk in c i B ay ezit
d e v rin in en m e ş h u r ilim a d a m la r ın d a n
b ir i o la n M olla L ü tfü , m u ta a s s ıp İ b r a ­
h im H a tib z a d e ’n in d in sizlik tö h m e tiy le
m u h a k e m e e d ile re k k a tlin e f e tv a v e ril­
d iğ i z a m a n , İk in c i B ay ezit b u k a ra rı
ta s d ik e tm e y e re k m u k a v e m e t g ö ste r­
m işse de, H a tib z â d e 'n in ıs r a r ı k a r ş ıs ın ­
d a fa z la d a y a ta m ıy a ra k ta sd ik e m e c b u r
o lm u ş (1494) tu r. M olla L ü tfü ’n ü n id a ­
m ı T ü rk ilim âlem i iç in b ü y ü k b ir y a r a
te ş k il e tm iş ve o d e v rin ilim a d a m la rı
ü z e rin d e acı b ir te s ir b ıra k m ıştır.
İk in c i B a y ez it z a m a n ın d a m a te m a tik
ve k o z m o ğ ra fy a s a h a s ın d a ç a lış a n ve
b u ilim k o lla r ın d a e se r v e re n a d a m la rın
y e tişm e si d e v a m e tti. M olla L ü tfü ve
S in a n P a şa b u n la rın e n m ü h im le rin -
d en d i. İk in c i B a y ez it ve Y avuz S elim
d e v rin in m e ş h u r m a te m a tik ç ile rin d e n
M irim Çelebi, m a te m a tik s a h a s ın d a ol­
d u ğ u k a d a r k o z m o ğ ra fy a d a
d a ş ö h r e t y a p m ıştı. F a tih
d e v rin in b ü y ü k m a te m a tik ­
çisi A li K u şç u ’n u n to r u n u o-
la n M irim Ç elebi’ye k a r ş ı İ~
k in c i B a y ez it gibi Y avuz
S elim de h ü r m e t ve itib a r
g ö ste rm iş, h a t t â Y avuz d e v ­
rin d e A n a d o lu k a z a s k e ri! -
ğ in e k a d a r y ü k se lm iştir. M i­
r im Ç elebi, A li K u şc u ’n u n
m ü h im e s e rle rin d e n « F e th i­
ye» sin e b ir ş e rh de y azm ıştı.
M a te m a tik ve k o z m o ğ ra f-
711
y a d a p e k ile ri g id e n M irim Çelebi z a ­
m a n ın ın ic a b ı o la ra k a s tro lo ji ile de
m e şg u l o lm uş, h a t t â b u s a h a d a e s e r de
v e rm iş tir. İ k in c i B ayezid d e v ri m a te -
m a tik ç ile ri a r a s ın d a d ik k a ti ç e k e n le r­
d en b iris i d e M u z a ffe re d d in Ş ira z î’d ir.
İ r a n ’d a k i k a r ış ık lık la rd a n k a ç a r a k İs­
ta n b u l’a g elen M u z a ffe re d d in Ş irazî, e-
sa s itib a riy le ilm in i T ü rk iy e ’de ed in ip
in k iş a f im k â n ın ı b u lm u ş, K a z a sk e r M ü-
ey y e d zâ d e’n in d elâle tiy le s a h n - ı se m a n
m e d re s e le rin d e n b irin e m ü d e rris ol -
m u ş tu r. M u z a ffe re d d in Ş irazî, E u clid is
g e o m e trisin i o k u tu rk e n , b u n a b ir h â şiy e
yazm ış, a y r ıc a «T akvim » isim li f a r s ç a
b ir ris a le k a le m e a la ra k , b u e se rin d e
ta k v im in y a p ılış ta rz ın ı iz a h a ç a lış m ış­
tır.
İk in c i B ay ezit d e v rin in m ü s b e t ilim ­
le rle u ğ r a ş a n ş a h s iy e tle rin d e n b irisi de
M u slih id d in b in S in a n ’dır. B u z a t, İ k in ­
ci B a y ez id ’e ta k d im ed ilm e k ü ze re k a ­
le m e a ld ığ ı « R isa le -i E flâ tu n iy e » isim li
e s e rin d e b â z ı fizikî m e v z u la rı in c ele -
m iş, a y r ıc a eski ç a ğ la rın b ü y ü k fizik â -
lim i A rc h im e d e s’d e n de b a h s e tm iş te .
İk in c i B a y ez id ’in ş e h z a d e le rin d e n
K o rk u d d a â lim b ir şa h ıs o ld u ğ u iç in
o n u n n a m ın a e se r y a z a n la r d a v a rd ır.
Y a h y a b in M e h m e d -ü l G a ffa rı b u n la r ­
d a n b irid ir. B u z a t, k ıy m e tli ta ş la r a d a ­
ir y az d ığ ı « k ita b -ü l y a k u t-ü l-m a h a z in
fi C e v a h ir-ü l-m a a d in » isim li e s e rin i
d ö r t f a s ıla a y ıra ra k m u h te lif m e v z u la ­
rı işlem iş ve k ıy m e tli ta ş la r d a n b a ş k a
k im y a ile ilg ili b âz ı n o k ta la r a te m a s e t ­
m iştir.
B u n la r d a n b a ş k a İk in c i B ayezid z a ­
m a n ın d a m ü sb e t ilim le rle ve b ilh a s s a
m a te m a tik ile m eşg u l o la n la r; H ay -
re d d in , ile ta le b e si P ir M a h m u d S ıtk ı,
a y rıc a E fezâde M e h m ed ’dir.
İk in c i B ayezit z a m a n ın d a F a tih
d ev ri d ere cesin d e m e ş h u r h e k im le r y e­
tişm e m işse de y in e de m ü h im ad d e d i-
le r in h e k im le r y a şa m ış ve tıb s a h a s ın ­
d a e s e rle r v e rm işle rd ir. İk in c i B ayezit
d e v rin in m eşh u r h e k im le ri İz m itli
M u h y id d in M ehm ed, H acı H ekim , K ay -
s u n î zâde B e d re d d in , A hi Çelebi, A m as­
yalI T ab ib M e h m et b in L û tfu lla h ’dır.
B u n la rd a n b a ş ta n d ö r t ta n e s i h e k im -
b a ş ılık la rd a b u lu n m u ş la rd ır. E d irn e
h a s ta n e s i b a ş ta b ib i ik e n b ilâ h a r a İ k in ­
ci B ay ezid ’in fe v k a lâ d e itim a d ın ı k a ­
z a n m ış o la n A hi Ç elebi’ K a n u n î z a m a ­
n ın d a 90 y a ş ın d a ik e n ö lm ü ştü r. A hi
A h m e t Çelebi, E d irn e h a s ta n e s i b a ş h e ­
k im i ik e n «Muciz» isim li m e ş h u r e s e ri
te rc ü m e etm iş, a y rıc a b ö b re k ve m e s a ­
n e ta ş la r ın a d a ir b ir e s e r k a le m e a lm ış­
tır.
İk in c i B ayezit d ev ri O sm a n lı ta r ih ç i­
liğ i b a k ım ın d a n e h e m m iy e t arzed er.
D a h a d o ğ ru su O sm a n lı ta rih ç iliğ i İk in c i
B a y ez it z a m a n ın d a b a ş la m ış tır. A hm edî,
Ş ü k ru lla h , T evkii M e h m e t P a ş a istis -
n a ed ilirse, ilk O sm a n lı k ro n ik le rin in
İk in c i B ayezit d e v rin d e ve o n u n e m riy ­
le k a le m e a lın m ış o ld u ğ u g ö rü lü r. O s­
m a n lIla rın k u ru lu ş d e v ri iç in a n a k a y ­
n a k v a z ife sin i g ö ren  şık p a şa z â d e n in
ta r ih i, N ev rî’n in c ih a n n ü m a ’sı, İd ris i-
B itlisî’n in H eşt B ih iş t’i İb n K e m a l (K e ­
m a l P a ş a zâ d e) in T e v a rih -i Al-i O s­
m a n ’ı h e p İk in c i B a y ez it d e v rin d e y a ­
zılm ış ese rle rd ir.
 şık P a şa z â d e ’n in « T ev a rih -i  l-i O s­
m an»!, O sm a n lIla rın k u r u lu ş u n d a n 908
(1502/1503) se n e sin e k a d a r o la n v ek a -
yii ih tiv a eder. Üç p a d iş a h d e v ri h â d is e ­
le rin i b iz za t y aşam ış o la n  şık P a şa z â -
de, O sm a n lIla rın ilk d e v irle rin e a it m a ­
lû m a tı B u rs a ’d a O rh a n G azi c a m ii im a ­
m ı Y a h şi F a k ih ’te n , Y ıld ırım B ayezit
ve Ç elebi M e h m et d e v rin e a it b â z ı h â ­
d ise le ri de, b u n la r a ş a h it olm uş bâzı
k im s e le rd e n d in liy e re k n a k le tm iş tir. Â-
ş ık p a ş a z â d e ’n in b u eseri T a r ih - i O sm a-
n î E n c ü m e n i ta r a f ı n d a n n e şre d ilm iştir.
İk in c i B ayezid’e ta k d im e d ilm e k ü -
zere. y azılm ış ilk O sm a n lı ta rih le r in d e n
o la n M e h m e t N eşri E fe n d in in , « K ita b -ı
Ç ih a n n ü m â » a d ı a ltın d a te lif e ttiğ i e ­
712
seri, d a h a ziy ad e «N eşrî T a rih i» diye t a ­
n ın m ış tır. E se r ilk d e fa 1492 y ılın d a
M e h m e t N eşrî ta r a f ı n d a n ta m a m la n a ­
r a k İk in c i B ay ezid ’e ta k d im edilm iş,
b ilâ h a r a M ısır fe th in e kadar Y avuz
d e v ri o la y la rı d a b u n a ilâ v e o lu n m u ş ­
tu r.
İk in c i B ay ezit z a m a n ın d a k a le m e a lı­
n a n ta r ih le r d e n b iris i d e İd ris î B itlisi’-
n in f a r s ç a «H eşt B ih işt» id ir. E vvelce
A k k o y u ı h ü k ü m d a rı u z u n H a s a n ’ı n
ve o n u n .ğlu S u lta n Y ak u b ’u n d iv a n
k â tip lik le rin d e b u lu n m u ş o la n İ d ris i
B itlisî, k e n d is in i h im a y e e d e n K a d ı İ -
s a ’n ın ö lü m ü n d e n s o n r a İ s ta n b u l’a gel­
m iş tir. İ d ris i B itlisî’n in yazı ta rz ın ı ve
b ilg isin i b e ğ e n e n İk in c i B ay ezit o n d a n
b ir O sm a n lı ta r i h i y a z m a sın ı iste m iştir.
İd ris i B itlisî’n in H eşt B ih iş’ti, Â şık P a ­
şa za d e v e N eşrî’n in ta rih le r in d e n d a h a
m u fa ss a ld ır.
İk in c i B ay ezit z a m a n ın d a ve onun
em riy le y a z ıla n ta r ih le r d e n b ir d iğ e ri
de « K em al P a ş a zâd e» v ey a İb n K em a l
diye ta n ın a n m e şh u r ş a h s ın « T e v a rih -i
 l-i O sm an » d ır. A sıl a d ı Ş e m sü d d in
A h m et o la n ve d ed esi K e m a l P a ş a ’d a n
do lay ı K em a l P a ş a zâ d e d iy e a n ıla n
b u m e ş h u r â lim in irili u f a k lı e s e rle ri­
n in say ısı ik i y üzü b u lm a k ta d ır. Â şık-
P a şâ z a d e ve N eşrî ta r ih le r in e n a z a r a n
d a h a m u fa s s a l o la n K e m a l P a ş a z â d e ’-
n in e s e ri « T ev a rih -i Al-i O sm an» is m i­
n i ta ş ım a k ta d ır. K em a l P a ş a zâd e, ese­
rin i h e r p a d iş a h iç in a y rı c iltle r v az i­
y e tin d e sekiz d e fte re b ö lm ü ş tü r. S ek i­
z in c i d e fte ri 916 (1510/1511) y ılın d a ta -
m a m h y a r a k İk in c i B ay ezid ’e ta k d im
e tm iştir. 1536 y ılın a k a d a r y a ş ıy a n K e ­
m a l P a ş a z â d e « İb n K em al» b ilâ h a re
1527 y ılın a k a d a r o la n h a d ise le ri d e k a ­
lem e alm ış ve b öylece « T e v a rih -i  l-i
O sm an » ı o n d e fte ri b u lm u ş tu r. İb n K e­
m a l ta r ih in in F a tih d e v rin e a it y ed in ci
d e fte ri « T ü rk T a r ih K u ru m u » t a r a f ı n ­
d a n n e şre d ilm iştir.»
İk in c i B ay ezit d e v ri â lim ve ş a irle rin
sa y ısı b ak ım ın d an - h a y li z e n g in lik a r -
z e tm e k te y d i. B u s a y ıla n la r d a n başka
A m asy alI M üeyyed zâ d e A b d u rra h m a n ,
T âc i zâ d e C â fe r ve S â d i Ç elebiler, Z em -
b illi Ali C em ali E fe n d i d e B ayezid d e v ­
r in in k ıy m e tle rid ir. M üeyyed zâ d e A b­
d u r r a h m a n ve T â c î z â d e le r gibi İk in c i
B ay ezid ’in şe h z a d e liğ i s ır a s ın d a A m as­
ya’da intisab etmiş o la n m e ş h u r hattat
Şeyh H a m d u lla h , o z a m a n a k a d a r d e ­
v a m e d e n sü lü s ve n e s ih yazı ta r z ın d a ­
k i k a id e y i bo zm u ş ve b u ç e şit y a z ıla rd a
in k ılâ p y a p a r a k O sm a n lı h a tta tla rın a
ü s ta d o lm u ştu r. N ecat!, Z âtî, V isal! ve
u z u n F ird e v s gib ş a ir le r de y in e İk in c i
B ay ezit d e v rin in a d a m la rıd ır.
 lim ve ş a irle r i k o ru y a n , ih s a n ı ve
s a d a k a s ı p e k b o l o la n İk in c i B ayezid,
1503 se n e sin d e b u h u s u s iç in '"» •b in a k ­
çe s a r f e tm işti. O tu z d a n fa z ^ , 'â l i m ve
ş a ire m a a ş ta h s is e tm iş o la n S u lta n B a ­
y ez it h e r se n e M olla C a m i’ye b in flo ri
g ö n d erird i. İlm î m ü e s s e s a tı ç o ğ a lta n
ve k a d irş in a s lığ ı d olayısiyle e tr a f ın a
p ek çok â lim ve ş a ir to p lıy a n İk in c i
B a y ezid ’in b u g a y re ti sa y e sin d e İ s t a n ­
bul, o n u n z a m a n ın d a n itib a r e n İs lâ m
â le m in in ilim m e rk e zi o lm u ş tu r. İ s t a n ­
b u l’u n b u v a s fı k a z a n m a s ın ın y a n ın d a
ta m m â n a s iy le T ü rk k a r a k te r i ik tis a b
etm esi de İ k in c i B ay ezit d e v rin e r a s tl a ­
m a k ta d ır.
İk in c i B ay ezit z a m a n ın d a im a r
h a r e k e tle r i
İk in c i B a y ez it â lim ve ş a irle r i k o r u ­
d u ğ u gibi im a r h a r e k e tle r in e de ö n e m
v e re n b ir h ü k ü m d a rd ı. B u se b ep le b a ş ­
İstanbul'da yaptırdığı Bayezit camii (Türbesi de buradadır ve oğlu Selim tarafından yaptırılm ıştır)
713
t a İ s ta n b u l o lm a k ü ze re m u h te lif y e r­
le rd e b irç o k y e n i e s e rin m e y d a n a gel­
m e s in i sa ğ la d ı. S u lta n B a y ezid ’in İs -
ta n b u l’d a y a p tır d ığ ı e s e rle rin e n m ü -
h im i k e n d i a d ı ile a n ıla n ca m iid ir. İ n ­
ş a sı d ö r t b u ç u k se n e s ü rm ü ş o la n b u
c a m i 1506 d a b itirilm iş tir. B a y ez it c a ­
m im in m im a r ı M u ra t o ğlu M im ar H ay-
r e d d in ’dir. M im a r H a y re d d in b u eseri i-
le O sm a n lı m im a ris in d e k lâ s ik d e v ri
a ç m ış tır. C a m in in k ita b e s i Ş ey h H a m ­
d u lla h ’ın e se rid ir. S u lta n B a y ez it bu
c a m i ile b irlik te m e d re se , im a r e t ve
m e k te p te y a p tır m ış tır. M e d re se sin in
m ü d e rris liğ in i şe y h ü lislâ m o la n la r a ş a r t
k o şm u ş tu r. İlk m ü d e rris Z em b illi Ali
E fe n d i’dir.
S u lta n B ay ezit İ s ta n b u l’d a n b a ş k a E -
d ir n e ’de T u n c a n e h r i k e n a r ın d a 1486
d a cam i, m e d re se, im a r e t ve m ü k e m m e l
b ir h a s ta n e , şe h z a d e liğ in d e v a lilik e t ti­
ği A m a s y a ’d a d a 1487 de cam i, m e k te p ,
m e d re se ve im a r e t y a p tırm ış tır. E d ir­
n e ’d ek i c a m i ve h a s ta n e n in m im a r ı İ s ­
ta n b u l’d a k i c a m iy i y a p a n M im ar H ay -
r e d d in ’d ir.
S u lta n B a y ez id ’in im a r h a r e k e tle r i
y a ln ız c a b u n la r d a n ib a re t d eğ ild ir. B a ­
b a sı F a tih M e h m e d ’in Ş ey h E b ü lv e fa
iç in y a p tır d ığ ı gibi. B ay ezit de Ş ey h
Ş e m se d d in B u h a rî iç in b ir te k k e ve b ir
m e d re se b in a e ttir m iş tir. B a y ez it’in c a ­
m i, m ed rese, im a re t, te k k e, h a s ta n e i n ­
ş a a tın d a n b a ş k a m e m le k e tin m u h te lif
k ö şe le rin d e k ö p rü le r de y a p tırd ığ ı gö­
rü lm e k te d ir. B u cü m le d e n o la ra k O s­
m a n c ık ’t a K ız ılırm a k ü z e rin d e dokuz
k em erli, S a k a ry a ü z e rin d e o n d ö rt k e ­
m e rli, M a n isa ’d a G ediz ü z e rin d e ondo -
ku z k e m e rli k ö p rü le r in ş a e ttirm iş tir.
1509 se n e sin d e v u k u a g elen k ü ç ü k k ı­
y a m e t ad ı v e rile n ze lz ele n in ta h rib a .tı-
m ö n le m ek ü zere g iriştiğ i h a re k e tle
s ü r ’a tle ze lz ele n in iz le rin i silm eye m u ­
v a f f a k o lm a sı o n u n im a r isle rin e v e rd i­
ği e h e m m iy e tin d e re c e sin i g ö sterir.
K e n d is in d e n ö n ce k i p a d iş a h la r z a m a ­
n ın d a o ld u ğ u gibi İk in c i B ayezit dev -
rin d e k i d ev let e r k â n ın d a n d a k e n d i a d ­
la r ın a c a m ile r y a p tır a n la r v a rd ır. Bu
c ü m le d e n o la ra k H adım Ali P aşa, biri
D iv an y o lu ’n d a «A tik Ali P a şa Cam ii»
d iğ e ri F a tih Z in c irlik u y u ’s u n d a o lm a k
İkinci B ayezit zam anındaki hüküm darlar
(İlâv e : 73)
★
A k k o y u n lu la r : S u ltan Y akub —> —
1490, B a y su n g u r 1490 — 1492, Ş u lta n Rüs-
tem 1492 — 1497, Göde A h m et 1497, M eh­
m e t M irza 1498 — 1500, S u lta n E lvend
1498 — 1504, S u lta n M u rad 1498 — 1508.
A lm an İm p a ra to rla rı : Ü çüncü F red-
r lk — 1493, B irinci MaJksimiiyan 1489
— —* ■
D u lk a d ırlıla r : A lâüddevle —» —.
K ırım h a n la rı : M engll G iray —> — .
N ap o li ve Sicilya K ıra lla rı: B irinci F e r­
d in an d —» 1494, İk in ci A lfons 1494, İkinci
F e rd in a n d 1495 — 1496, Ü çüncü Fredriık
1496 — 1501, K atolik F e rd in a n d (A ragon
k ıra lı) 1500 —
P a p a la r : D ö rd ü n cü S ik stu s — 1484,
Sekizinci in n o c e n t 1484 — 1492, A ltıncı
A lek san d re 1492 — 1503.
M acar K ıra lla rı : M atyas K orvin —»
— 1490, Y edinci L adislas 1490 — . bay 1501 K an su g av rl 1501 — -> .
M oskova K n ezleri : Ü çüncü İv an —> —
1505, D ö rd ü n cü V asili 1505 — —» .
ü zere ik i cam i, b ir m e d re se , b ir im a ­
r e t; K o ca M u s ta fa P a ş a İ s ta n b u l’d a
k e n d i n a m ı ile a m la n s e m tte cam i,
m ed rese, m e k te p , im a r e t v e te k k e, Ç an-
M e rc a n (Yokuşu’n d a ca m i, m e k te p ,
m ed rese, S a ra ç h a n e b a ş ı’n d a b ir h a m a m ,
İz n ik ’te b ir c a m i ile K a s ta m o n u ’d a b ir
m e d re se ; D av u d P a ş a ’d a İ s ta n b u l’d a
k e n d i ad ı ile a n ıla n s e m tte cam i, m e k ­
te p , m e d re se ve im a r e t in ş a e ttirm iş -
le rd ir.
İ m a r işle rin e ö n em v e re n İk in c i B a­
yezit, d e v le tin ik tis a d e n k u v v e tli o lm a ­
s ın a d a d ik k a t e tm iştir. Z ir a a t v e t ic a ­
r e tin in k iş a fı ile d ev let v a r id a tın ın
a r tm a s ın a ç a lış a n S u lta n B ay ezit b u s a ­
yede im a r fa a liy e tle ri ile b irlik te o rd u
ve d o n a n m a n ın k u v v e tle n d irilm e s in i d e
im k â n d a h ilin e s o k m u ştu r. O n u n d e v ­
rin d e d ev let h â z in e s in in y ıllık g eliri
d ö rt, beş m ily o n du k ay ı' b u lu rd u . A n a ­
d o lu ’d a 24, R u m eli’de 34 s a n c a k v ard ı.
-»
L e h ista n k ıra lla rı : D ö rd ü n cü K azm ir
— 1492, J a n A lb e rt 1492 — 1501, A lek­
s a n d r 1501 — 1506, Z igism und 1506 — —
F ra n sa k ır a lla rı : O nbirincl L ui —> —
1483, S ekizinci Ş a rl 1483 — 1498, O nikinci
L u i 1498 — —» .
İ n g ilte re k ır a lla rı : D ö rd ü n cü E d v ard
> — 1483, B eşinci E d v a rd 1483, Ü çüncü
R işar 1483 — 1485, Y edinci H a n ri 1485 —
1509, Sekizinci H a n ri 1509 — —
İsp an y a k ır a lla rı : K ato lik (Beşinci)
F e rd in a n d —> — .
P o rte k iz k ır a lla rı : B eşinci A lfo n s —>
— 1481, İkinci (kusursuz) C ivan 1481 —
1495, E m a n u el 1495 — _> .
M ısır M em lûkleri : S e y fe ttin K ayıtbay
_» — 1496, N asıred d in M ehm ed b in Ka-
y ıtb a y 1496 — 1498, K a n su 1498 — 1500,
Canbolad. 1500 — 1501, S ey fed d in Tornan-
İ r a n ’da S afev îler : Ş ah İsm ail 1502 —
—> .
r
B u s a n c a k la r ın yıllık g e lirle ri ik i m il­
y o n d u k a d a n o n m ily o n d u k a y a k a d a r
d e ğ işm e k te ve h e r s a n c a k g eliri ile o-
r a n tı lı o la ra k tım a r lı s ip a h i b e s le m e k ­
tey di.
B ayezit, d e v le tte , b â z ı k a n u n l a r ile,
d eğ işik lik ve y en ilik le r de y a p m ıştır. F a ­
t ih z a m a n ın d a k i i c r a a t t a n o la n b â z ı
v a k ıf ve m a lik â n e le rin lâ ğ v ı ile b u n la ­
r ın tım a r h a lin e s o k u lm a s ın ın d o ğ u r -
d u ğ u h o ş n u ts u z lu ğ u ve b u h â d is e n in
d e v le tin tım a r lı k u v v e tin in a z a lttığ ın ı
göz ö n ü n d e b u lu n d u r a n B ayezit, h ü -
k ü m d a r o lu n c a b u n la rı y in e esk i h a li­
715
n e so k m u ş tu r. B ay ezit, tım a r te ş k ilâ -
tın d a d a d e ğ işik lik y a p m ıştır. K e n d i
z a m a n ın a k a d a r se n e lik 5000 ak ç e d i r ­
liğ i o la n b ir tım a r lı sip a h i, b ir C ebeli
« m ü c eh h e z sü v a ri» ile h a rb e g id e rk e n ,
B a y ez it b u n d a n s o n ra ' 3000 ak ç e d e b ir
cebeli g ö tü rm e le ri u s u lü n ü o r ta y a k o y ­
m u ş tu r. Y en iç eri te ş k ilâ tın d a d a y e n i­
lik le r y a p a n B ay ezit, b u o ca ğ ı d a h a f a z ­
l a g e n işle te re k 61 b ö lü ğ ü ih tiv a ed en ,
a ğ a b ö lü k le ri ih d a s ey lem iştir. O sm a n lı
d o n a n m a s ın ın , A v ru p a lIla rın k o rk u p
çe k in e c e k le ri b ir k u v v e t h a lin e gelm iye
b a ş la m a s ı d a İk in c i B ay ezit d e v rin d e
m ü m k ü n o lm u ştu r.
 B irin c i Selim (Y avu z)'in Tuğrası

BİRİNCİ SELİM (YAVUZ)

Tahta geçişi — K ard e şle rin i ve ye ğe n le rin i öld ürm e si — O sm anlı - S a fe v î ça rp ışm a sı — Ç a ld ıra n
m eydan m uharebesi — D u lk a d ir b e yliğin in zaptı — D o ğ u ve G ü n e yd o ğu A n a d o lu 'n u n İlh a k ı —
O sm an lı - M e m lû k m ünasebeti — M e rc id a b ık m eydan m uharebesi — R id a n i'y e m uharebesi ve
M ıs ır 'ın feth i — H ica z'ın O sm an lı idaresine ba ğla n m ası — H alife lik — Y a v u z d e vrin d e O sm an lı
denizciliği — Y a v u z 'u n ölüm ü

B a y ezid ’d e n t a h - YAVUZ S E L İM ■ ****+ ****> + + * C ülûs b a h ş işi

tı z o rla elde etm iş
B a b a s ı: İk in ci Bayezit
o la n Selim , h e m e n Selim , p a d iş a h o-
h e m e n ta m m â n a - A n n e s i : A y şe H atun lu n c a k a p ık u lu a s ­
siyle o n u n zıd d ı b ir D o ğ d u ğ u tarih : 1470 k e rin e c ü lû s b a h
k a r a k te r e sa h ip ti. şişi d a ğ ıtılm a s ı iş i­
Padişah o ld u ğu tarih : 25 nisan 1512
B a b a sı B ayezid’in n i, B ay ezid ’in D i -
y u m u şa k huylu, Ö lü m ü : 21 eylül 1520
m e to k a ’y a y o lcu e-,
m e c b u r o l ­ Bilinen z e v c e le ri: Hafsa Hatun, A y şe S u l­ d ilm esin i m ü te a k ip
madıkça m üca­ tan, K ırım H anı M a n g li G ir a y 'ın ism i ta­ g ö ste rirse de, b u -
deleye y an a şm a z, rihe geçm em iş olan kızı. n u n d a h a ö n ce c e ­
c a n a k ıy m a z h a li - Ç o c u k la r ı: Fatm a S u lta n (K ara A h m e t re y a n e tm e si lâ z ım ­
n e k a rş ılık Selim , Paşa zevcesi), Hatice S ulta n (İb rah im Pa­ dır. Z ira S elim ’in
s e rt ta b ia tlı, ta m şa zevcesi), Hatice Su ltan (İb ra h im Paşa p a d işa h lığ iy le , B a­
m â n a s iy le b ir m ü ­ zevcesi), Şah S u lta n (L ü tfü Paşa zevcesi),
Hafize Su ltan (İske n d e r Paşa zâde M u s ­
y ezid ’in İ s ta n b u l’­
ca d ele ve h a r p a - d a n a y rılışı a r a s ın ­
d am ı, in sa fs ız de­ tafa Paşa zevcesi), S ü le ym an (Hafza Hâ-
n e c e k d ere ced e ç a ­ tun'dan). K ırım M a n i'n in oğlu Saadet Gi- d a g eçen b ir ay lık
b u k c a n a k ıy a n b ir
ra y 'ın zevcesi olan b ir kız. m üddet z a r fın d a ,
şa h siy e te sa h ip ti. S elim ’i t a h t a g e ç ir­
Bu sebeple p a d iş a h m e k te k a t ’i ro lü o y ­
o lu r olm az e t r a f ı n ­ Veziriazam ları : Koca M u sta fa Paşa (1511 n a m ış b u lu n a n ye -
— 1512 idam), H e rse k zâde A h m e t Paşa n iç e rile rin ses çı -
da ra k ip sa y d ığ ı
(dördüncü defa) (1512 — 28 ekim 1514
k im se le ri o r ta d a n k a r m a d a n b ek lem iş
azil), D u k a k in o ğlu A h m e t Paşa (1514
k a ld ır m a k la işe aralık başı — 1515 m art ortaları, idam),
o lm a la rı d ü ş ü n ü le ­
b a şla d ı. S e rt, a z im ­ Hadım S in a n Paşa (1515 haziran so n u —
m ez.
k a r, m ü c a d e le c i :vc 1515 ekim başı, azii), Hersek zâde A h m e t
c e lâ d e t sa h ib i ol - Paşa (beşinci defa) (ekim 1515 — 26 nisan
Y en iç e rile re ve -
m a sı b a k ım ın d a n 1516, azil), H adım S in a n Paşa (ikinci de­ rile n b a h ş iş h e r n e ­
«Y avuz» u n v a n ı ile fa) (26 nisan 1516 — 22 ocak 1517 şehit), fe re ü ç e r b in a k ç e ­
ta r i h t e y e r e t t i ve Y u n u s Paşa (3 şubat 1517 — 13 eylül 1517 ye m u k a b il' ellişe r
idam), P irî M e h m e t Paşa (25 ocak 1518 — a ltu n idi. S o lak za -
b u u n v a n o n u n is ­
m in in a y rılm a z b ir d e ’ye göre, b u n d a n
p a rç a s ı oldu. so n ra y e n iç e rile re

716
ellişe r a ltım c ü lû s b a h ş iş i v erilm e -
si kanun h a lin e g elm iştir. O ndan
önce c ü lû s b a h ş iş in in m ik ta r ı m u a y y e n
d eğ ildi. B u v esileyle d e v le t h â z in e s in -
d en h a r c a n a n p a r a ik i m ily o n a ltın ı b u ­
lu y o rd u . Y avuz S e lim c ü lû s b a h ş iş i ile
b irlik te s ip a h ile rin y e v m iy e le rin e d ö r ­
d er, y e n iç e rile rin y ev m iy elerin e ik işe r
ak çe ilâ v e y a p tığ ı gibi, b âz ı d e v le t a -
d a m la r ın a d a h ed iy e ve ih s a n la r d a b u ­
lu n m u ş tu r.

S elim ’i te b rik e d e n e lçiler

S e lim ’in y e n i t a h t a geçm esi m ü n a s e ­
b e tiy le m u h te lif m e m le k e tle rd e n elçiler
geldi. Y en i p a d iş a h ı b u gaye ile ilk z i­
y a r e t e d e n le r R a g ü z a m e b ’u s la rı oldu.
S e lim ’e te b rik le r in i s u n m a k ve h im a y e
ta le p le r in i b ild irm e k ü zere gelm iş b u ­
lu n a n R a g ü z a h e y e ti, k e n d ile rin e gös­
te rile n iy i k a b u ld e n d o la y ı m e m n u n
k ald ı. L â k in ev v e ld e n b e ri v e rd ik le ri
v e rg id e n b a ş k a O sm a n lI lim a n la r ın a ge­
tire c e k le ri tic a r î e şy a iç in yüzde b eş
g ü m rü k re sm i v erm e y e m e c b u r tu t u l -
m a la r ı h o ş la r ın a g itm ed i. S u lta n S elim ,
B o ğ d a n B eyi «B oğdan» ile B a y ez it a r a ­
s ın d a a k te d ilm iş o la n m u a h e d e y i de y e­
n iled i. B o ğ d a n B eyi ile a k te d ilm iş o la n
m u a h e d e y e göre B o ğ d a n lıla r, O sm a n lı
h im a y e s in i ta n ım a k ta ve y ıllık v erg i
v e rm e k te idi.
S elim ’i te b rik e tm e k ü ze re M a ca r,
V enedik, M em lû k ve d iğ e r b â z ı d e v le t­
le rd e n d e e lç ile r geldi. F a k a t S a fe v île r-
d e n gelm edi. B a y ez it s e r t d a v r a n m a -
m a k la b e r a b e r ik i d e v le tin a r a s ı iy i d e ­
ğildi, b u n a ilâ v e te n T ra b z o n ’d a v a li b u ­
lu n d u ğ u s ır a d a İ r a n a ra z is in e h ü c u m ­
la g irm iş b u lu n a n b ir O sm a n lı ş e h z a d e ­
s in in p a d iş a h o lm a sı, S a fe v île rin h iç te
h o ş u n a g itm e m işti. B u b a k ım d a n Y a ­
vu z S e lim ’i te b rik e tm iy e n , S afev î h ü ­
k ü m d a rı Ş a h İ s m a il’in O sm a n lIla ra
k a r ş ı k ö tü n iy e tin in d e v a m e ttiğ i a n l a ­
şılıy o rd u .
Sellm’in kardeşlerini ve yeğenlerini
bertaraf etmesi
B a y ez it t a h t ı S e lim ’e te rk e d e rk e n
k a r d e ş le r in e d o k u n m a m a s ı iç in o n d a n
söz a lm ış tı a m a , S elim gibi h a ş in ta b i­
a tlı b ir h ü k ü m d a r ın k a r d e ş le r i s a ğ ol -
d u k ç a h u z u r d u y m a sı; ö te t a r a f t a n h ü ­
k ü m d a rlığ ın a r a m a k k a lm ış k e n S e lim
Birinci Selim (Y a vo ı)
(Bu portrenin aslı C a sin o M e d ici ga ie risinde d ir.
B ir k o p ya sı da M a c a rista n 'd a d ır)
t a r a f t a r ı y e n iç e rile rin a y a k la n m a siy le
s a lta n a tı k a y b e d e n A h m e d ’in id d ia sız
şe k ild e b ir k ö şe d e r a h a tç a o tu rm a sı,
k e n d ile r in d e n b ek len em ezd i.
S elim t a h t a g eç tiğ i s ır a d a A h m e t ve
K o rk u d o lm a k ü ze re ik i k a rd e ş i ve b ir
h a y li d e e rk e k y eğ e n i v a rd ı. B u n la r;
Ş e h z a d e M a h m u d ’u n o ğ u lla rı o la n M u ­
sa, E m ir Bey ve O rh a n , Ş e h in ş a h ’ın o-
ğ u lla rı M e h m e t ve M a h m u t, A le m şa h ’m
o ğ lu O s m a n ş a h idi. A y rıc a h a y a t t a b u ­
l u n a n k a rd e ş i A h m e d ’in d e M u ra t, K a ­
sım , A lâ a d d in , S ü le y m a n ve O sm a n is ­
m in i ta ş ıy a n b eş o ğ lu v a rd ı. S e lim ’in
y e ğ e n le ri o la n b u ç o c u k la rın e k serisi
A n a d o lu ’d a m u h te lif y e rle rd e sancak
b ey i b u lu n u y o rd u .
Ş e h z a d e  lım ed ’in b a ş kaldırm & ss
S e lim p a d iş a h o ld u ğ u z a m a n Ş eh za d e
A h m et, A m a sy a v a liliğ in d e y in e b ir a -
kılm ış, K o rk u d ’d a S elim ile a n la ş tığ ı i-
ç in esk i s a n c a ğ ı o la n S a r u h a n ’a y in e
g ö n d e rilm işti. Ş e h z a d e A h m et, S e lim ’in
p a d iş a h lığ ın ın ü z e rin d e n f a z la z a m a n
g eç m e d e n g ere k d ev let a d a m la rı a r a s ın ­

717
 da, g erekse A n ad o lu h a lk ın d a n h a y li
t a r a f t a r ı o ld u ğ u n u d ü şü n e re k , A n ad o ­
lu ’d a s a lta n a t d a v a s ın a k a lk tı. O ğlu A-
lâ a d d in ’i b ir m ik ta r k u v v e tle B u rs a ’ya
gö n d erd i. A lâ a d d in B u rs a ’yı z a p te d e re k
h u tb e y i b a b a s ın ın n a m ın a o k u ttu . Ş e h ri
a ld ığ ı s ır a d a b u r a n ın su b a ş ın ı ö ld ü rte -
rek, b a b a sı A h m e t a d ın a v erg i to p la m a k
isted i.
S u lta n Selim , K efe s a n c a k b ey i o la n
oğlu S ü le y m a n ’ı İ s ta n b u l’a d a v e t et -
m işti. S ü ley m a n İ s ta n b u l’a gelince o -
n u n n a m ın a şe n lik le r y a p ılm a k ta y k e n
S elim , B u rs a ’d a c e ry a n e d e n h â d is e le ­
rin h a b e r in i aldı. B u n u n ü z e rin e oğlu
S ü le y m a n ’ı İ s ta n b u l’d a b ır a k a r a k y e t-
m iş b in k işilik k u v v e tin b a ş ın d a Ş eh za d e
A h m e d ’in ü z e rin e y ü rü d ü (29 te m m u z
1512). O a r a d a h iç b ir ş e h z a d e n in A v­
r u p a ’ya k a ç m a m a sı iç in A n ad o lu s a h il­
le rin d e d o la şm a k ü zere yirm ib eş k a d ır ­
ga g önderdi.
A lâa d d in , İ s ta n b u l’d a n k e n d i ü ze rin e
f a z la m ik ta r d a k u v v e t g eld iğ in i d u y u n ­
ca B u rs a ’yı b ır a k a ra k b a b a s ın ın y a n ı -
n a çekildi. A lâ a d d in B u rs a ’d a n k a ç ın c a
Y avuz S elim , A h m e d ’in işin i b itirm e k
isted i. A n k a ra ’y a geldiği z a m a n A h -
m e d 'in ta k ib i iç in k u v v e t yolladı. S e-
lim ’in se v k e ttiğ i k u v v e tle r m e ş h u r M al-
koçoğlu B âli B eyin oğlu Ali B eyin k u -
m a n d a sm d a y d ı. B u v az iy e t k a rş ıs ın d a
Ş e h z a d e A h m et A m a sy a ’ya çek ilm ek is ­
te d iy se de b u n a m u v a ff a k o la m ıy a ra k
M a la ty a ta r a f ı n a k a ç tı. İk i o ğ lu n u d a
Ş a h İs m a il’e g ö n d e re re k y a rd ım istedi.
A h m e d ’in k aç m a siy le A m asy a valiliğ i
de açılm ış o ld u ğ u n d a n b u ra y a D av u t
P a ş a n ın oğlu M u s ta fa Bey tâ y in edildi.
Y avuz S elim A n k a ra m ın tık a s ın d a n
d a h a ile ri g itm iy erek geri d ö n ü p B u r­
s a ’y a geldi (1512 k a s ım s o n la rı). S e lim ’-
in B u r s a ’y a g irin c e ilk işi e c d a d ın ın t ü r ­
b e le rin i z iy a re t oldu. S elim ’in İ s ta n b u l’a
g itm iy e re k B u rs a ’y a gelm esi, A h m ed ’in
y en id en fa a liy e te g eçebileceğini h e s a p la ­
m a s ın d a n ile ri gelse g ere k tir. N itek im
k ıs a b ir z a m a n so n ra S elim ’in ta h m in in ­
de h a k lı o ld u ğ u g ö rü lec ek tir.
Şehzade A hm ed’in A m asya’ya girm esi
Y avuz S elim B u rsa ’ya d ö n d ü k te n k ıs ­
s a b ir m ü d d e t so n d a Ş e h z a d e A h m e t
y e n id e n fa a liy e te geçerek s ü r ’a tle A -
m a sy a ü ze rin e y ü rü y e re k ş e h ri ele ge­
çirdi. Y avuzcun Amasya valisi tayin et­
tiğ i M u s ta fa B eyi v e z a re t v a a d iy le a v ­
la d ığ ı iç in ş e h re g irm esi p e k de zo r o l­
m ad ı. A m a sy a ’y a s a h ip o lu n c a d a sö ­
zü n d e d u r a r a k M u s ta fa Beye V ezirlik
te v c ih etti.
Y avuz Selim , Ş eh za d e A h m e d ’in A -
m a s y a ’yı z a p tı h a b e r in i a lın c a , b u işte ,
v e z iria z a m K o ca M u s ta fa P a ş a n ın p a r ­
m a ğ ı b u lu n d u ğ u n d a n şü p h e le n d i. M a­
m a fih B ay ezid ’in s a ğ lığ ın d a Ş eh za d e
A h m e d ’e ta r a f t a r lığ ı sezilen K o ca M u s­
t a f a P a ş a n ın b u d e fa d a Ş eh za d e A h ­
m e t ile gizlice m e k tu p la ş tığ ı m e y d a n a
çıktı. Y avuz S elim , Ş eh za d e A h m e d ’in
a ile sin i ele g eç irm ek ü zere g ay e t gizli
ta lim a tla A m asy a’y a b ir m ik ta r s ü v a ri
g ö n d erm işti. K o ca M u s ta fa P a şa b u n ­
d a n Ş eh za d e A h m e d ’i h a b e r d a r e t ­
tiğ in d e n , p u su y a d ü ş ü rü le n s ü v a rile ­
r in çoğu ö ld ü rü ld ü . B u v aziy et k a r ş ı -
s ın d a Y avuz S elim h ıy a n e ti ta h a k k u k
ed e n v ez iriâz am ı ö ld ü r ttü . V ak tiy le S u l­
ta n B ay ezit ta r a f ı n d a n Ş eh za d e C em ’in
z e h irle n m e si m e v z u u n d a .g ö rü şm ek ü -
zere P a p a A ltın c ı A le k s a n d r B o rg ia n ez -
d in e elçi o la ra k g ö n d erilm iş b u lu n a n ve
s o n r a d a n v e z iriâ z a m lığ a k a d a r y ü k se len
K o ca M u s ta fa P a şa b ir R u m v ey a F re n k
d ö n m e si idi. K oca M u s ta fa Paşa Os -
m a n ii ta rih in d e id a m ed ilen v e z iria z a m ­
la r ın b eşin cisi; Y av u z’u n id a m e ttird iğ i
v e z iria z a m la rın ise b irin c isid ir. Y av u z’­
u n b u k a r a r ı b ir d iv a n to p la n tıs ın d a
b elli oldu. Y avuz, d iv a n a g ire n v ezirlere
h il’a tle r g iy d ird i, o a r a d a M u s ta fa Pa­
şa y a d a siy a h h il’a t g iy d ird iğ in d e n P a ­
d iş a h ın em ri b u iş a re tle m e y d a n a ç ık ­
m ış o ld u ğ u n d a n , v ez iriâzam , c e llâ d la r
ta r a f ın d a n b o ğ uldu.
Küçük Şehzadelerin idam ı
Y avuz S elim , Ş eh za d e A h m e d ’in A-
m a s y a ’yı ele g e ç irm e s in d e n s o n ra , h a -
y a tta k e n d i o ğ lu S ü le y m a n h a riç h iç -
b ir Ş e h z a d e b ır a k m a m a ğ a k a r a r v erd i.
B u n u n iç in e lin d e b u lu n a n k a rd e ş le r i A-
le m şa h , Ş e h in ş a h ve M a h m u d ’u n o ğ u l­
la r ım b o ğ d u ra ra k ö ld ü rttü . Y edi ile' y ir­
m i b ir y a ş la rı a r a s ın d a b u lu n a n b u ş e h ­
z a d e le rin , a m c a la rı Ş eh za d e A h m e d ’in
A n ad o lu ’y u ele g eçirm iy e k a lk tığ ı s ır a ­
d a Y av u z’u n y a n ın a g eld ik le ri a n la ş ılı­
yor. Y av u z’u n y e ğ e n le ri b u ş e h z a d e le rk ı
ö ld ü rü lm e ta r ih le r i ile id a m m a h a lle r i
h a k k ın d a y erli ve y a b a n c ı k a y n a k la rın
v e rd ik le ri b ilg ile r b irb ir in d e n fa rk lıd ır.
B u noktada yabancı k aynaklan esas t u ­
t a n H am m er, şe h z a d e le rin B u rs a ’d a b u ­
lu n d u k la r ın ı ve B u rs a ’d a n İ s ta n b u l’a
g e tirilm e k suretiyle m e rk e z i h ü k ü m e tte
id a m edildiklerini z ik re d e rse de, O s­
manlI kaynaklarının ek serisi id a m m a ­
h a llin in B u rsa olduğunu b ild irirle r.
Ö ld ü rü le n şe h z a d e le rin sa y ısı ü z e rin ­
de de itt if a k y o k tu r. B u n la r ın sa y ısı beş
v ey a a ltı idi. C e llâ d la r k e n d ile rin i b o ğ ­
m a k ü ze re iç e ri g ird ik le ri z a m a n b u n ­
la r ın e n k ü ç ü ğ ü o la n yedi y a ş ın d a k i
şeh za d e, c e llâ d ın ö n ü n e diz çö k erek
h a y a tın ın b a ğ ış la n m a s ı iç in y a lv a rm ı-
y a b a ş la m ış ve ö lü m d e n k u r tu lu r s a g ü n ­
de b ir ak ç e ile p a d iş a h a h iz m e t ed e ce­
ğ in i b ild irm işse de, o n u n b u y ü re k le r
p a r ç a lıy a n sö z lerin e a ld ırış ed e n ol -
m a m ış tır. Y irm i b ir y a ş ın d a k i en b ü ­
y ü k şe h z a d e ise. k e n d is in i c e llâ d la ra
p a h a lıy a m a le tm iy e ç a lış m ışsa d a so­
n u n d a o n u n d a işi b itirilm iş tir. H a m -
m e r ’in k a y d e ttiğ i veçhile, şe h z a d e le rin
b o ğ u lm a sı s ır a s ın d a Y avuz’u n b u m a n ­
z a ra y ı b itiş ik b ir d a ire d e n se y re ttiğ i (Y avu z Sultan Selim )
d o ğ ru ise, se rtliğ iy le ta n ın a n S elim ’in (A slı T o p ka p ı S a ra y ı resim ga le risind ed ir)
ta ş y ü re k liliğ i b u vesileyle te z a h ü r etm iş
d em ek tir.
di. S ü ra tle İ s ta n b u l’a y e tişe n y e n iç e ri a -
ğası ü ç g ü n z a r f ın d a M u d a n y a isk e le ­
Y avuz S elim ile Ş eh za d e A lım ct sin e k u v v e t ç ık a rıp y etiştird i. O a r a d a
a r a s ın d a m u h a re b e p a d iş a h ın p iş d a r k u v v e ti ile Ş eh za d e
A h m e t Y e n iş e h ir o v a s ın d a k a rş ıla ştı.
1512 - 1513 kış m e v sim in i, Y avuz S e­
B u ra d a y a p ıla n m u h a re b e d e Ş eh za d e
lim B u r s a ’da, Ş eh za d e A h m e t de A-
A h m et, esa slı b ir ü s tü n lü k s a ğ lıy a ra k
m a s y a ’d a g eç irm ek tey d i. B u a r a d a s a l­
k a r ş ı t a r a f a a ğ ır z a y ia t v e rd ird i ise de
t a n a t t a ta m m â n a s iy le ra k ip siz k a lm a k
ilk ç a rp ış m a d a k a z a n d ığ ı z a fe rd e n is ti­
is tiy e n Y avuz S elim , K o rk u d ’a ta tb ik
fa d e ed em ed i, « n isa n 1513». Z ira b u m u ­
e ttiğ i p lâ n ı A h m e d ’e de ta tb ik ile b âzı
v a f f a k iy e tin in a r k a s ın d a n v a k it k a y -
d e v le t e rk â n ın ın a ğ z ın d a n A h m e d ’e
b e tm iy e re k d e r h a l S elim ’e k a r ş ı h ü c u ­
m e k tu p la r y a z d ır a r a k onun s a lta n a t
m a geçseydi, o n u çok m ü şk ü l v az iy e te
h ır s ın ı ta h r i k e tti. B a b a sın ın s a ğ lığ ın ­
so k a b ilir, b elki, t a h t ı d a ele g eç ireb i­
d a n b e ri s a lta n a tı ele g eç irm ek iste y e n
lird i. O a r a d a D ü k a k in zâ d e A h m e t P a ­
A h m e t ise, b u m e k tu p la r a k a n a r a k , y ir-
ş a d a b ir m ik ta r k u v v e t te m in e tm iş o l­
m ib in k işlik k u v v e tin b a ş ın d a h a r e k e ­
d u ğ u n d a n , Y av u z’u n e tr a f ın d a to p la -
te geçti. Ö nce K o n y a ’ya d o ğ ru ile rliy e n
n a n a s k e rin m ik ta r ı A h m e d ’in k in i b ir
A h m e t s o n r a B u rs a ’y a te v e c c ü h e tti.
h a y li a ş tığ ı iç in k e n d is i de B u rs a ’d a n
Y avuz S elim , A h m e d ’e m u k a b e le iç in h a r e k e te geçti. B ir h a f ta o n g ü n k a d a r
b ir t a r a f t a n K a r a m a n v alisi H em d e m a r a ile y a p ıla n ik in c i m u h a re b e d e Ş e h ­
P a ş a ile A n ad o lu b ey lerb ey in i m e m u r e- za d e A h m e t k e n d is in in k in in üç m islin i
d ip , m ir a h o r B ıyıklı M e h m e t A ğayı b u la n Y av u z’u n k u v v e tle ri k a r ş ıs ın d a
p iş d a rh k la v a z ife le n d irirk e n , b ir t a r a f ­ m a ğ lû b o ld u . A sk erleri d ağ ıld ığ ı iç in
t a n d a Y en iç eri A ğ asın ı İ s ta n b u l’a g ö n ­ k a ç a r k e n a tı k a p a k la n a n A h m ed y a k a ­
d e re re k k a p ık u lu n d a n k u v v e t c e lb e ttir - la n d ı, Ş e h z a d e A h m et, Y avuz ile g ö rü ş-

719
 G alata Sarayı
(İlâve : 74)
İm a rc ı ve k ü ltü rs e v e r b ir p ad işah olan
İk in ci B ayezid’in k u rd u ğ u m ü esseselerd e n
b iris i de «G alata Sarayı» d ır. G alata Sa­
ra y ı, F a tih S u lta n M ehm ed’in k u rm u ş ol­
d u ğ u Y en isaray (T opkapı S arayı) daki En-
d eru n -u H u m âyuna İço ğ lan ı y e tiştirm e k
gayesiyle m e y d a n a g e tirilm iştir. Yenisa-
ra y d a k i E n d e ru n te şk ilâ tı, sa ra y h izm et­
le ri için ad am y e tiş tire n ve d ev letin y ü k ­
sek m e m u riy e tle rin i eline alacak n am zet­
le r i h azırlıy an b ir m ü essese idi. E nderu-
n a alın acak h ıristiy aıı asıllı ço cu k lar, bu­
ra y a g elm ed en önce b ir o k u l k ad em esin ­
d en g eçerlerd i. İşte, G a la ta S a ra y ı bu k a ­
d em ey i v e rm ek üzere m ey d an a g etirilm iş
b ir y erd i. G alata S a ra y ın ın k u ru lu şu n d a n
ö n ce E n d e ru n a ta le b e v e re n y e r sadece
E d irn e sa ra y ın d a k i iç o ğ lan ları te ş k ilâ tı
idi. G alata S a ray ın d an so n ra K an u n i Sü­
ley m an d ev rin d e A t M eydanı (S ultan A h­
m et) n d a İb ra h im P a şa sa ra y ın d a da iç-
o ğ la n la rı te ş k ilâ tı k u ru ld u ğ u n d a n , E nde-
rû n -u H u m ây u n a ve K ap ık u lu S ü v ari Oca­
ğ ın a m a h re ç olan, y an i b u n la ra y etişk in
elem an v e re n b ir e r o k u ld an ib a r e t mü-
esse se le rin sayısı ü çe çıkm ış oldu.
G alata S a ra y ı İkinci B ayezid’in s a lta ­
n a tın ın ik in ci y ılın d a y an i 1482 sen esin ­
de k u ru lm u ş tu r. E n d e ru n ta rih ç ile rin in
b ild ird iğ in e göre G alata S arayım ın ¡ku­
ru lu ş u şöyle o lm u ştu r:
İkinci B ayezit b ir so n b a h a r g ü n ü n d e
çık m ış o ld u ğ u avdan d ö n ü şü n d e , Beyoğ­
lu s ırtla rın d a n T o p h an e’ye d o ğ ru in e r ­
k e n gözüne ilişen b ir k u lu b ey e g irm iş,
k u lü b e d e b u lu n a n Ve b a h ç e s in d e n a d i­
d e v e güzel g ü lle r y e tiştird iğ i için Gül-
b a b a diye ta n ın a n ih tiy a rla o tu ru p ko­
n u şm u ş. İh tiy a rın so h b e tin d e n p e k h o ş­
la n a n p ad işah a y rılırk e n , k en d isin d e n
b ir iste ğ i olup olm ad ığ ın ı sorm uş. O da
eliyle k u lü b e sin in k a rşıs ın d a k i te p e y i
g ö ste re re k b u ra d a b ir m e k te p k u ru lm a ­
sı d ileğ in d e b u lu n m u ştu r. İşte ih tiy a rın
b u dileğ in i g özönünde tu ta n p ad işah , o-
n u n g ö ste rd iğ i sa h a d a G alata S a ra y ın ı
y a p tırm ış tır.
D evşirm e ço cu k ların ı y e tiştirm e k üze­
r e m ey d an a g e tiirle n G alata S aray ı b ir
câm i ile h e r b iri ik işe r yüz kişiyi lstiab
ed ecek üç k o ğ u ş ve h e r k o ğ u şta b ir h a ­
m am ve subay d airesi ve m u tb a k ta n m ü ­
re k k e p ti. B u ra n ın id a re si G alata S arayı
ağ asın a a itti ve e m rin d e b ir ta k ım m e­
m u r la rı v a rd ı. G alata S a ray ın d ak i h e r
k o ğ u şu n o d a K e th ü d ası, O dabaşı, K uşçu-
b aşı, H am am cıb aşı ve B aşeski u n v a n ım
ta şıy a n su b a y la rı m e v c u ttu . On a ltın c ı
a s rın o rta la rın d a G alata S a ra y ın d a b ir
sa ra y ağ ası ile b irlik te y irm i b ir ağ a ,
d ö rt e n d e ru n oğlanı, d ö rt h a s ta n e oğla­
n ı, b eş hoca, b ir k â tip , im am , ta b ib , ç a ­
m a şırc ı, saka, te llâ k , şe rb e tç i, e t ham .
m alı, k a p ıc ı, b a lta c ı, k ile rc i, ekm ekçi gi.
bi m e m u r ve m ü sta h d e m le ri v a rd ı.
E n d e ru n a iç o ğlanı y e tiş tir e n ü ç sa ra y
a ra sın d a e n itib a rlıs ı G alata S aray ı idi.
B u n u n için, g e re k G alata S a ra y ın a a lın a ­
cak, g ere k se T o p k ap ı sa ra y ın d a k i m ah-
lü lle re b u ra d a n g ö n d erilecek o ğ la n la rın
b ü tü n m u a m e le le rin in p a d işa h a a rz ı ve
o n u n te n sib in i m ü te a k ip ic ra a ta geçilm e­
si k a n u n d u . E d irn e , İb rah im . P a şa ve Ga­
la ta S aray ı o ğ la n la rın d a n e n d e ru n a gön­
d e rile n le rd e n b aşk a, K a p ık u lu n u n S ü v ari
O cağına da çıkm a y ap ılırd ı. B u n la r K apı­
k u lu S ü v a rile rin in U lû feci ve G a rip le r bö­
lü k le rin e v e rilird i. B u b ö lü k le re v e rile n ­
le r on d ö r t ve on a ltı ak ç e a lırla rd ı.
G alata S a ra y ın ın k u ru c u su olan S u ltan
İk in ci B ayezid, yalnız b u r a n ın tesisile
k a lm ıy arak e n d e ru n m e k te b in in b ü tü n
ve te ş k ilâ tın ı d a esaslı b ir te r tib e so ktu.
E d irn e ve İb ra h im P a şa S a ra y ın a ol­
d u ğ u gibi G alata S a ra y ın a d a dev şirm e
ço cu k lar a lın ırd ı. D ev şirm eler İsta n b u la
g e tirild iğ i zam an ö nce p a d işa h ın görm esi
için Dlvan-ı hüm ayuna sev k o lu n u rd u .
B u n la rın te k e r te k e r gözden geçirilm e si­
n i m ü teak ip , p a d işah ın em riy le ö nce G a­
la ta S aray ı, E d irn e S a ra y ı ve İb ra h im
P a şa S a ra y ın a v e rile c e k le r a y rılır, g e ri­
de k a la n la r da A cem i O cağuıa g ö n d e rilir­
di. S aray h izm etin e alın acak ç o c u k ların
en d am ve sim aca g ü zelleri seçilirdi. Bu­
ra y a a lın a n ço cu k lar h ırıs tly a n asıllı d ev ­
şirm e le rd i, y a rım b ir istis n a şe k lin d e
B osna’d an dev şirllen v e P o tu r o ğ lan ları
d e n ile n m ü slü m an B oşnak ço c u k la rı da
v a rd ı.
İm a r ve k ü ltü r işle rin e p a k sheaaım yet
in e k iste d iy se de, p a d iş a h b u n u r e d d e t­
ti. Y av u z’u n h a y a t t a k a la n so n r a k i­
b i d e K o rk u d ’u ö ld ü rm ü ş o la n k a p ıc ı -
b a ş ı S in a n A ğa ta r a f ı n d a n b o ğ u ld u .
Ş e h z a d e A h m e d ’in id a m iy le Y av u z’u n
e n m ü h im ra k ib i o r ta d a n k a lk m a k la b e ­
ra b e r, A h m e d ’i n o ğ u lla rı y a k a la n a m a ­
m ıştı. O sm a n lı ta r i h le r i Ş e h z a d e A h -
m e d ’in o ğ u lla rı h a k k ın d a e tr a f lı ve e -
s a slı b ilg i v e rm e d iğ i ve m e v c u t k a y ıt -
l a r d a b ir b ir in i tu tm a d ığ ı iç in b u n la rın
d u r u m la r ı b ira z k a ra n lık ç a d ır . A h m e d ’­
in o ğ u lla r ın d a n O s m a n ’ın Y e n iş e h ir
m u h a re b e s in d e ö ld ü ğ ü , iki ta n e s in in
İ r a n ’a d iğ e r ik is in in de M ısır’a s ı­
ğ ın d ık la r ı sö y le n m e k te y se de, is im ­
le ri ü z e rin d e te h a lü f le r v a rd ır. Bu
h u s u s t a 'k a t ’î şe k ild e b ilin e n n o k ta ; A h ­
m e d ’in ş e h z a d e le rin d e n M u ra d ’m İ -
r a n ’a, K a sım ’ın d a M ısır’a sığ ın m ış o l­
d u ğ u d u r. Y in e belli n o k ta la r d a n b irisi,
M u ra d ’m İ r a n ’d a sa n c a k b e y i d e re c e s in ­
d e b ir h iz m e te k a d a r y ü k seld iğ i, K a -
s ım ’in d a M ısır’ın f e th i s ır a s ın d a ele
g e ç irile re k ö ld ü rü lm ü ş o ld u ğ u d u r. Ş e h ­
z a d e M u ra d ’m 1516 v e y a 1519 y ılın d a
İ r a n ’d a n gizlice A m a sy a ’y a geldiği şe k ­
lin d e H o ca S a a d e d d in ’in T a c ü tte v a r ih ’-
in d e Ve H ü sey in H ü sa m e d d in B eyin A-
m a s y a ta r ih in d e b â z ı k a y ıt ve m ü lâ h a z a ­
l a r v a r s a d a b u m e s e le n in s ıh h a t d e re ­
cesi h a k k ın d a h e n ü z so n söz sö y le n m e ­
m iş tir.
v e re n İk in ci B ayezid’in G alata S arayı
m e k te b in i k u ra rk e n , B eyoğlu ta ra fın ı
tü r k le ş tirm e y i g ö zettiğ i de a n la ş ılm a k ta ­
d ır. Z ira S u lta n B ayezidi’n G alata ve
T o p h a n e ta r a fın d a T ü rk le ri y e rle ş tirm e ­
y e u ğ ra ş tığ ı v e b ir ta k ım te s is le r m ey ­
d a n a g e tirm e k su re tiy le b u y erleşm ey i
d e s tek ley ip k o la y la ş tırd ığ ı g ö rü lm e k te d ir.
Bu b a k ım d a n d a İ s ta n b u l’a fay d alı
o la n G a la ta S aray ı, k u ru lu şu n d a k i şe k li­
n i 1675 y ılm a k a d a r m u h afaza e tti. Bu
ta r ih te G alala S aray ı, e n d e ru n için iç oğ­
la n ı y e tiş tir e n b ir m ü essese o lm ak tan ç ı­
k a r ıla ra k m ed re se y e çevrildi. G alata S a­
ra y ın ın m e d re se lik h ü v iy eti b u ta r ih te n
itib a re n k ırk sen e sü rd ü . V eziriazam Ali
P a ş a (şehit) 1715 te b u ra s ın ı y in e eski
şe k lîn e çev ird i. O ndan so n ra İkinci Mah-
m u d ’u n y e n içeriliğ i lağ v ın a k a d a r, ilk te ­
sisin d ek i şe k il v e gayeye u y g u n durum u-
721
Ş eh zad e Korkud’un öldürülm esi
Y avuz S e lim ’in p a d iş a h o ld u ğ u s ır a d a
h a y a t t a b u lu n a n ik i k a r d e ş in d e n b iris i
de K o rk u d idi. Y avuz S elim k e n d i oğlu
S ü le y m a n ’d a n g a y rı h a y a tta h iç b ir ş e h ­
z a d e b ırak m am ıy a - n iy e t e ttiğ i z a m a n ,
e n ö n ce y e ğ e n le rin i, o n u n a r k a s ın d a n
K o rk u d ’u, d a h a so n ra d a y u k a r d a a n la ­
tıld ığ ı v eç h ile A h m e d ’i o r ta d a n k a ld ır ­
dı. K o rk u d ’u n ö ld ü rü lm e si h â d is e s i
şöyle c e re y a n e tti:
Y a v u z 'u n t a h t a g eçm esi s ır a s ın d a İ s ­
ta n b u l’d a b u lu n a n K o rk u d ile Y avuz a -
r a s ın d a itim a t te e ssü s ed in ce, Y avuz
S elim , k a r d e ş in i eski m e m u riy e t m ın tı­
k a s ı o la n M a n is a ’y a g ö n d e rm işti. Ş e h ­
za d e K o rk u d ’u n , S elim ve A h m ed d e r e ­
ce sin d e s a lta n a t h ır s ı ile d o lu o lm a d ığ ı
B a y ezid ’in s a ğ lığ ın d a d a b elli o lm u ş tu .
B u se b ep le İ s ta n b u l’d a n M a n isa ’y a d ö ­
n e r k e n k a rd e ş i S elim ’e: «B en im vic -
d a n ım d a m ü lk ve d ev lete c id d e n r a ğ b e t
y o k tu r; m u ra d ım , b ir k ö şe d e h u z u r e-
d ip d e v a m -ı d e v le tin iz iç in d u a e tm e k ­
tir» d iy o rd u .
K o rk u d , M a n is a ’y a g ittik te n so n ra ,
b a b a s ın ın s a ğ lığ ın d a o ld u ğ u şek ild e, d a ­
ire s i h a lk ım a z a ltm a m ış, b u n u n iç in de
m a s r a f la r ın ın fa z la lığ ı k a r ş ıs ın d a ilâ -
v e te n A y d ın ve T ek e s a n c a k la r ın ı d a is ­
te m işti. L â k in b u d ileğ i p a d iş a h t a r a f ı n ­
d a n k a b u l ed ilm ey in ce, T eke ve A lâiye
— >
m ı m u h afaza e lti. İkinci M ahm ut y e n i­
ç e r ile ri o rta d a n k a ld ırın c a b u ra d a 1838
y ılın d a G alata S aray ı tıb b iy e sin i k u r d u r ­
d u. G alata S aray ı tıb b iy esi 1848 de k o r­
k u n ç b ir y a n g ın la y a n ıp k ü l oluncaya
k a d a r b u b in a d a çalıştı. N ih a y e t 1868 y ı­
lın d a F ra n sız c a ö ğ re tim y a p a n b ir okul
o la ra k , esk i G a la ta iS arayı’n ın y e rin d e
b u g ü n k ü G alatasaray lisesin in esası k u ­
ru ld u .
B ibliyografya: A h m et A tâ <Tayy,arzâ-
de); A tâ T arih i. A v v an saray lı H üseyin;
H ad ik atü lcev am î. O sm an N u ri E rg in ; T ü r­
kiye M a arif T arih i. İsm ail H ak k ı Uzun-
ç a rşılı; O sm anlı d e v le tin in sa ray te şk ilâ tı,
H am m e r; D evleti O sm aniye ta rih i. İb ra ­
h im H ak k ı K onyalı; İsta n b u l S a ra y la rı.
C elâl E sa t A rsev en ; E ski G alata ve b in a ­
la rı. F e th i İsfen d iy aro ğ lu ; G alatasaray
ta r ih i.
s a n c a k la rın ın , M en teşe ve H am id s a n ­
c a k la rın ın b ir k ısm ı ile ta k v iy e s u re tiy ­
le te v c ih in i iste d iy se de b u d ileğ i de
r a ğ b e t b u lm ad ı. Ş eh za d e K o rk u d , b u t a ­
le p le rd e b u lu n u rk e n «bir köşeye çek ile­
re k k a rd e ş in in s a lta n a tın a d u a e d e c e ğ i­
ne» d a ir n iy e t ve g ay e le rin i te k ra rlıy o r ­
du. K o rk u d , M a n isa ’d a k a lm a k is te m e ­
y işin i ş u şe k ild e iz a h e d iy o rd u : «Bu d i­
y a rla * v a s â t- ı v ilâ y e t o ld u ğ u n d a n k a t ’-
iy y en h u z u ru m u z k a lm a y ıp , ıs tır a p ve
in k ılâ p üzereyiz. Z ira n e k a d a r d e r-i
d e v le te y a k ın o lu rsak , o l m ik ta r ta iie - i
h a s e d e n in n if a k ve g a le b e le rin d e n h a lâ s
m ü y e sse r o lm a m a k ta d ır» d e d ik te n s o n ­
ra , S elim ’e i ta a t te n a y rılm ıy a c a ğ m a d a ­
ir evvelce v e rd iğ te m in a tı te k ra rlıy o r -
du. Ş e h z a d e K o rk u d , k e n d i d u r u m u ile
ilg ili b u m e seled en g ay rı S e lim ’e s a d a ­
k a tin i b elli edecek b âzı ö rn e k le r de v e r­
m e k tey d i. B u c ü m led e n o la ra k İ s ta n -
b u l’a y azdığ ı m e k tu p la rd a « Ş ehzade
A h m ed ’in R u m eli’ye geçm ek iste d iğ in i,
k e n d isi ü e b u h u s u s ta itt if a k a rz u s u n ­
d a b u lu n d u ğ u n u , o n a yazd ığ ı c e v a p ta ,
ih tiy a tlı b ir lis a n k u lla n d ığ ın ı» h a b e r
v erm e k tey d i.
L âkin, K o rk u d ’u n b u sa m im î n iy e t
ve d ü şü n c e le rin e ra ğ m e n Y avuz Selim ,
ş e h z a d e le ri o r ta d a n k a ld ırm ıy a k arar
v erm iş b u lu n m a k ta y d ı. Y avuz S elim ,
ih tim a l k i g ü n ü n b irin d e Ş e h z a d e K o r­
k u d ’u n d a i t a a t t a n a y rıla b ile c e ğ in i h e ­
s a p la m a k ta y d ı. B u n u n iç in o n u b ir d e ­
f a d a h a im tih a n a tâ b i tu ttu . D evlet a -
d a m la r m m a ğ z ın d a n ona m e k tu p la r
y a z d ır a r a k s a lta n a t h ırs ın ı ta h r i k e tti.
N eticed e « d e rû n u n d a s a lta n a t h a v a s ı­
n ın m e v cu d iy e tin i» a n lıy a r a k o n u o r t a ­
d a n k a ld ırm ıy a k a r a r verdi.
B ira d e rz â d e le rin i ö ld ü rd ü k te n k ıs a b ir
m ü d d e t s o n r a av b a h a n e s iy le B u rs a ’d a n
yola ç ık a ra k , s ü r ’a tle M a n isa ’y a y ü rü d ü
v e a n s ız ın K o rk u d ’u n s a ra y ın ı m u h a s a ­
r a e tti. P a d iş a h ın s ü r ’a tle M a n isa ’y a
g elm ek te o ld u ğ u n u d u y a n Ş eh za d e K o r­
k u d ise b u h a r e k e tin k e n d is i iç in t e h ­
lik e ile d olu o ld u ğ u n u sezerek, b â z ı k ıy ­
m e tli eşyası ve P iy âle a d ın d a k i sa d ık
k ö le si ile M a n isa ’d a n k a ç m ıy a m u v a f -
f a k oldu. S a k a lın ı b e y a z a b o y am ak , e s­
k i e lb ise le r ve k ü lâ h giym ek, şem le s a ­
r ın m a k su re tiy le B e rg a m a c iv a rın d a b ir
m a ğ a r a d a sa k la n d ı. Y avuz ta r a f ı n d a n
üç h a f ta m ü te m a d iy e n a r a ttır ıla n K o r­
k u d n ih a y e t b ir k ö y lü n ü n ih b a r ı ü z e ri­
n e sa k la n d ığ ı y e rd e y a k a la n d ı. B u rs a ’-
y a g e tirilirk e n , y o ld a E ğrigöz mevkiin­
de, K a p ıc ıb a şı S in a n B ey tarafından,,
u y k u d a ik e n b o ğ u lm a k s u re tiy le öldü­
rü ld ü . C en azesi B u rs a ’d a O rh a n Gazi
tü rb e s i c iv a r ın a d e fn o lu n d u (mart
1513).
K o rk u d ’u n e rk e k e v lâ d ı y o k tu , öldü­
rü ld ü ğ ü z a m a n o n u n y a ln ız P e ra h § â d
ism in d e b ir k ızı k a lm ış tı. Ş e h z a d e Kor­
k u d â lim ve ş a ir b ir ş a h s iy e te malikti.
B ir d iv a n s a h ib i o la n Ş e h z a d e Korkud»
şiirle rin d e «H arim î» ta k m a a d ım kulla­
n ırd ı. A ra p ç a te lif le r i o ld u ğ u gibi, bâzı
k ita p la r a ş e rh v e h â ş iy e le r d e y a z m ış­
tır. M usiki s a h a s ın d a d a b ir k ıy m e t o-
la n K o rk u d , k e n d i ic a d ı o la ra k «Gıdâ-i
rû h » isim li b ir saz y a p m ıştı. Şehzade
K o rk u d , k e n d ile rin d e k a b iliy e t gördüğü,
k im s e le rin y e tişm e sin e de h iz m e t eden
b ir ş a h s iy e tti. K o rk u d ’u n B a rb a ro s ile
k a rd e ş i O ru ç R eis’e y a rd ım e ttiğ i, Ro­
dos şö v a ly elerin e p a r a v e rm e k s u r e tiy ­
le b â z ı T ü rk e s irle rin i k u r ta r d ığ ı tari-
h e n s a b ittir.
Yavuz Selim’i ziyaret eden elçiler
Y avuz S elim ’in , ş e h z a d e le ri ortadan,
k a ld ır m a k iç in g iriştiğ i ic r a a t ve bun­
d a te m in e ttiğ i s e ri m u v a ffa k iy e t bir
k ısım d e v le tle rin n az arı dikkatlerini
y en i O sm a n lı P a d iş a h ı ü z e rin d e topla -
m a la r ın a sebeboldu. B u se b ep le Yavuz
S elim ’i b â z ı d e v le tle rin e lçileri ziyaret
e tm iy e b a şla d ı. O sm a n lı p a d iş a h ım z i­
y a r e t e d e n e lç ile r a r a s ın d a Venedik»
M em lû k ve R u s h ü k ü m e tin in m ü m e ssil­
le ri e h e m m iy e t arz ed iy o rd u .
V en ed ik h ü k ü m e ti, Y avuz’u n £ ü lû s u
s ır a s ın d a N ik o la J ü s tin ia n i a d ın d a b ir
elçiy i İ s ta n b u l’a g ö n d e re re k p a d iş a h ın
c ü lu s u n u te b rik e tm işti. B u d efa , Y av u s
S elim ş e h z a d e le ri o r ta d a n k a ld ırın c a ,
V en ed ik c u m h u riy e ti A n to n io J u s t in ia -
n i a d ın d a b ir elçi y o llıy arak , ev v e lâ a k -
te d ilm iş o la n a n la ş m a la rı y en ilem ek , o
v a k te k a d a r İ s ta n b u l’d a ü ç se n e k a lm ış
o la n V en ed ik e lç is in in m ü d d e tin i b ir se ­
n e d a h a te m d it e tm e k iste d i. Y av u z S e­
lim , e lç in in İ s ta n b u l’d a k a lış m ü d d e ti­
n in b ir se n e d a h a te m d id in i k a b u l e t -
m e d i am a, d o ğ u işleriy le u ğ r a ş m a k is ­
te d iğ in d e n , b a tıd a s ü k û n u n d e v a m ı iç in
V en e d ik a n la ş m a s ın ı ta s d ik ey led i (E -
k im 1513). V en ed ik e lç is in in İ s ta n b u l’a
geld iğ i g ü n le rd e M a c a rla rın d a b ir e lç i­
s i O sm a n lı m e rk e z i h ü k ü m e tin e v a sıl
o lm u ş b u lu n u y o rd u . M a c a r elçisiyle d e
y a p ıla n g ö rü şm e le r s o n u n d a O sm a n lı -
M a c a r m ü ta r e k e s i ü ç se n e dahıa u z a -
tıld ı.
1513 se n e s in in s o n la rın a d o ğ ru İ s t a n ­
b u l’a g elen M em lû k S u lta n ı K a n su g a v -
ri’n i n elçisi b ilh a s s a ta k d im e ttiğ i k ıy ­
m e tli h e d iy e le rle n a z a n d ik k a ti c e lb e t-
m e k te y d i. E rte s i yıl, y â n i 1514 s e n e s in ­
d e de R u s h ü k ü m d a rı Ü çü n c ü V asili
(1505 - 1533) n i n elçisi İ s ta n b u l’a geldi.
M oskova k n e z in in gayesi, R us tü c c a r la ­
rın ın , O sm a n lı a ra z is in d e d a h a b o l m ik ­
t a r d a t ic a r e t y a p m a la rın ı te m in d i. Ü-
çü n c ü V asili’n in , P a d iş a h a y az d ığ ı m e k ­
tu b u p ek ilt if a tk â r a n e k e lim e le ri i h t i ­
v a ed iy o rd u . Y avuz S elim , R us elçisin e
iy i d a v ra n d ı. M oskova’y a d ö n e rk e n
T ü rk le rin M e n k u p b ey i de O sm a n lı d ev ­
le tin in elçisi s ıfa tiy le o n u n la b e r a b e r ­
di. 1515 te b a ş k a b ir R u s elçisi Y avuz
S e lim ’i İ s ta n b u l’d a z iy a re tle te d a f ü i ve
te c a v ü z i b ir m u a h e d e a k te tm e k iste d i,
lâ k in p a d iş a h b u n a y a n a şm a d ı. A n ca k
K efe ve A zak’d a R u s tü c c a r la r ın a t ic a ­
r e t s e rb e s tis i ta m d ı.
İlk O sm anlı - S afevî çarpışm ası
Y avuz S elim t a h t a g eç tiğ i z a m a n ,
b irç o k d e v le tle rd e n te b rik iç in e lç ile r
geld iğ i h a ld e İ r a n ’d a n gelm em esi, S a ­
fe v î h ü k ü m d a rı, Ş a h İs m a il’in O sm a n ­
lI la ra k a r ş ı h is s iy a tın ı b e lli ed iy o rd u .
O s m a n lIla rla s a fe v île rin ara sı İ k in c i
B a y ez it d e v rin d e n b e ri z a te n iy i d e ğ il­
di. Ş a h İsm a il, O sm a n lIla ra k a r ş ı k ılı­
c a m ü r a c a a t e tm e d e n önce. A n a d o lu
h a lk ın ı iç te n k a z a n m ıy a g a y re t ediy o r,
böylece ile ris i iç in h a z ırlık y ap ıy o rd u .
O n u n , şe y h so y u n a m e n s u p m ü f r it b ir
şii sıfa tiy le , d in î ve d ü n y e v î lid e rliğ i
ş a h s ın d a c e m e d e re k f a a liy e tte b u lu n m a ­
sı, ş iile r ü z e rin d e k o la y lık la n ü fu z te sis
e tm e s in e ve o n la rı k e n d i h â k im iy e t d a ­
ire s in e so k m a s ın a se b eb o lu y o rd u . B u n a
ilâ v e te n k u v v e tli b ir şa h s iy e te , ü s tü n
b ir z e k â y a m a lik iy e ti, İ r a n ’d a S afev î
h a k im iy e tin in k ıs a z a m a n d a b ir İ m p a ­
r a to r lu k d e re k e sin e y ü k se lm e sin e sebep
o lm u ş b u lu n u y o rd u .
Ş e y h lik p o s tu n d a n ş a h lık t a h t ı n a ge­
723
ç e n İs m a il S a fe v î k ıs a z a m a n d a o k a ­
d a r b ü y ü k m u v a ff a k iy e tle r k a z a n m ış
ve h e m e n h e m e n g ird iğ i h e r m u h a r e ­
bede z a f e r le r te m in e d e re k o k a d a r çok
to p r a k z a p te tm iş ti ki, b u m u v a ffa k ı -
y e tle r i k a r ş ıs ın d a g u ru r duym am ası
im k â n sız d ı. B u h a liy le g a y e t ta b ii o la ­
r a k k e n d in d e O sm a n lı P a d iş a h ı ile boy
ö lç ü şec ek k u d r e t g ö rü y o rd u . Ş a h İ s m a ­
il’in o n d ö r t se n e d e m a ğ lû b e ttiğ i h ü -
k ü m d a rla r ın sa y ısı o n d ö rd ü b u lu y o rd u .
B u n la r ın a r a s ın d a Ş irv a n , M a z e n d e ra n ,
D u lk a d ir, A k k o y u n lu , Ö zbek h ü k ü m ­
d a r la r ı d a d a h ild i. K a z a n d ığ ı m u v a f -
fa k ıy e tle r o n u n g u r u ru n u o k a d a r k a ­
b a r tm ış tı ki, b ir d e v le t ü z e rin d e k a z a n ­
d ığ ı z a fe ri d iğ e r d e v le t iç in b ir te h d i t
v a s ıta s ı şe k lin d e k u lla n m a k is te r k e n
k ü ç ü k h a r e k e tle r e te v e ssü l e tm e k te n
k e n d in i a la m a d ığ ı d a o lu y o rd u . M eselâ
b u c ü m le d e n o la ra k : 1510 se n e sin d e T i­
m u r a h f a d ın d a n H ü sey in B a y k a r a ’yı
m a ğ lû b e d e re k b u h ü k ü m d a r a a i t y e r­
le rd e n C e y h u n ’u n b e ri ta r a f ın d a k i to p ­
r a k la r ı f e th i m ü te a k ip , Ö zbek h a n ı Ş ey -
b a n ü z e rin e y ü k le n e re k o n u d a y e n ip
ö ld ü r d ü k te n so n ra , k a f a ta s ın ı iç k i m e c ­
lis le rin d e te ş h ir e tm e s i ve b a ş ın ın d e r i­
s in i d e b a h a r a t l a d o ld u ru p z a f e r n iş a ­
n e s i o la ra k İ k in c i B a y ezid ’e g ö n d e rm e ­
si, b u n e v i k ü ç ü k h a r e k e tle r in e d a h ild ir.
M ü f rit ş i’i d a h a d o ğ ru su h u r u f î a k id e ­
le rin e b a ğ lı o la n İsm a il S afev î, I s n a a -
ş a riy e Ş iiliğini, İ r a n ile c iv a rın d a k i to p ­
r a k la r d a y a ş ıy a n F a rs, T ü rk , K ü rt, h a t ­
t â A ra p u n s u r la r ı b ir a r a y a to p la y ıp
b ir le ş tirm e k iç in b ir v a s ıta m a k a m ın d a
k u lla n m a k ta y d ı. Ş a h İsm ail, şii m e z h e ­
b in i b u işle re v a s ıta k ıla r k e n k u rn az
d a v r a n m a m a s ın ı d a g a y e t iyi b a ş a r ıy o r ­
du. Z ir a S a fe v île r şiilik p ro p ag a n d ası
y a p a r k e n şii T ü rk le r a r a s ın d a « e v lâ d -ı
Nebi», İ r a n u n s u r u a r a s ın d a d a « İ ra n
m illiy e tin in , m ü c e d d id i - h a lâ s k â rı A -
cem » ro lü n ü o y n u y o rla rd ı. Ş a h İs m a il’­
in e t r a f a sa ld ığ ı d erv iş ve k a le n d e r k ı­
y a f e tin d e k i p r o p a g a n d a c ıla r « Ş ah için »
f e d a k â r a n e h iz m e t e d iy o rla rd ı. B u fe -
d a k â r a n e h iz m e t o n u n y a ln ız c a p r o p a ­
g a n d a c ıla r ın d a d eğil, o r d u s u n u n e f r a ­
d ın d a d a göze ç a rp ıy o rd u . Ş a h İs m a il’­
in a s k e rle ri â d e ta g ö zlerin i b u d a k ta n
s a k ın m a d a n m ü c a d e le y e a tılıy o rla rd ı.
S a fe v île r, d in î ve d a h a d o ğ ru su s iy a ­
sî e m e lle rin i ta h a k k u k e ttir m e k is t e r ­
 k en , b ir t a r a f t a n yeni şiile r eld e e tm e ­
ye, b ir t a r a f t a n d a eski şiileri k e n d i h a ­
k im iy e t s a h a la r ın a çekm eye veya o tu r ­
d u k la rı y erle rd e o n la rı b ir v a s ıta h a lin ­
d e k u lla n m a y a b ilh a s s a iti n a g ö ste ri -
y o rla rd ı. S afev 'ilerin b u yö n d ek i ça lış -
m a la r ın ın h e r ik i tü r lü s ü de O s m a n h la r
iç in z a r a r lı idi. Y avuz Selim , T ra b z o n ’d a
v a li b u lu n u rk e n İ ra n lI la r ın O sm a n lIla ra
k a rş ı n iy e tle rin in n e o ld u ğ u n u sezm iş
ve o n la rın b u y ö n d ek i ç a lış m a la rın a y a -
k in e n ş a h it o lm u ştu . B in a e n a le y h , p a ­
d iş a h o lu n c a b ü tü n d ik k a tin i İ r a n ü ze­
rin e te v c ih e tti. Ve S a fe v île ri y aln ızc a
b ir m u h a re b e d e y en m ey i değil şiiliğ i de
O sm a n lIla r iç in b ir te h lik e o lm a k ta n çı­
k a r m a k iste d i. S u lta n B ayezid’in yu -
m u ş a k siy a se ti ve s a lta n a tın ın s o n la rın ­
d a k i şe h z a d e le r m ü c ad e lesi, Ş a h İ s m a ­
il’in , O sm a n lı to p r a k la r ı d a h ilin d e f a ­
a liy e tin i a r tır m a s ın a sebep o lm u ştu . B u
f a a liy e t S a fe v île r le h in e m e y v a la rın ı
v e rm e k te n de h â li k alm ıy o rd u . Z ira
h a lk a ra s ın d a şiiliği k a b u l e d e n le r o ld u ­
ğ u gibi, d ev let a d a m la rı a r a s ın d a b ü e
şiiliğ e m e y le d e n le r göze ça rp ıy o rd u .
Ş a h İs m a il’in ç a lış m a la rı n e tic e sin d e
şiilik, b ir d ev let m e z h e b i h a lin e gelm iş
b u lu n u y o rd u . G erçi İslâ m âlem in d e d a ­
h a ö n ce F a tim île r gibi şii b ir d ev let ge­
lip g eçm işti. L âk in F a tım i h ü k ü m d a r la ­
r ı h a life u n v a m n ı d a k u lla n d ık la rı h a l­
d e o n la rın z a m a n ın d a şiilik, S afev'ilerin
e lin d e old u ğ u k a d a r s ü n n ile r a ley h in e
in k iş a f edem em işti.
Ş a h İsm ail, O sm a n lIla r iç in o lduğu
k a d a r, M ısır m e m lû k le ri iç in de k o rk u n ç
b ir d ü şm a n d ı. Z ira K a h ir e ’d eki sü n n î
m e z h e b in in h a life sin e k a rş ılık Ş a h İ s ­
m a il, h e m c ism a n î h e m de r u h a n î b ir
k u d r e t o la ra k gelişm e k ay d e d iy o rd u .
Ş a h İsm ail, M em lû k lere k a r ş ı siy asî n i ­
y e tle rin i ta h a k k u k e ttire b ilm e k iç in h ı-
r is tiy a n la r d a n fa y d a la n m a y ı d a ih m a l
e tm iy o rd u . O n u n , F re n k le ri M e m lû k le r
a le y h in e ta h r ik ile, h ır is tiy a n la rın d e ­
n iz d en , k e n d is in in de k a r a d a n S u riy e ’­
ye y ü rü m e sin i te k lif etm iş o lm a sı b u n u
g ö ste rir. L âk in M em lûk s u lta n ın ın , Ş a h
İ s m a il’in a r z e ttiğ i te h lik e y i O sm a n lı
p a d iş a h ı k a d a r a n h y a m a d ığ ı a n la ş ıl -
m a k ta d ır. Z ira Y avuz Selim , S afev îlere
k a r ş ı h a rb e h a z ırla n ırk e n , M em lû k lere
itt if a k te k lif e ttiğ i h a ld e , u z u n m ü z a -
k e re le re ra ğ m e n M em lûk s u lta n ın ın t a ­
724
r a fsız k a lm a s ı, s a d e c e H alep c iv a rın d a
b ir o r d u b u lu n d u rm a y ı k â f i görm esi,
b u n u ifa d e eder.
Y avuz Selim in harp hazırlığı
Y avuz S e lim k a rd e ş le rin i ve y e ğ e n ­
le rin i ö ld ü r d ü k te n s o n r a k e n d isin i ta m
m â n a s iy le se rb e s t h iss e tm iy e b a ş la m ış ­
tı. Z ira g ere k k a rd e ş le rin i, g ere k se y e ­
ğ e n le rin i b ir e r ra k ip v a z iy e tin d e te lâ k ­
k i e d e n Y avuz S elim b u n d a n so n ra ,
ta h t ı iç in h iç b ir en d işey e k a p ılm a d a n
İ s ta n b u l’d a n u z a k la ş a b ilir ve s e fe r
p lâ n la r ım ta h a k k u k e ttire b ilird i. N ite­
k im p a d iş a h ın k a rd e ş ve Y eğ e n lerin i
o r ta d a n k a ld ır d ık ta n s o n r a z a m a n k a y ­
b e tm e d e n se fe r h a z ırlığ ın a g iriştiğ i a n ­
la ş ılm a k ta d ır.
L ü tfü P a ş a ta r ih in e göre, Y avuz S e ­
lim , Ş e h z a d e A h m e t d â v a s ın ı h a lle d in ­
ce B u rs a ’d a n G elib o lu ’y a g itm iş, Ç a­
n a k k a le b o ğ a z ın ın m ü h im m e v k ile rin -
d e n o la n K ilid ü lb a h ir k a le s in i z iy a r e t­
te n s o n r a A y n aro z’a geçm iş, b u rad a
k e n d isin e m ü lâ k i o la n b ir k ısım d ev let
e rk â n ı ile b irlik te İ s ta n b u l’a g itm iştir.
İ s ta n b u l’d a f a z la v a k it g eç irm iy e n Y a­
vuz S elim , o r a d a n d a E d irn e ’ye y o lla n ­
m ış tır. Ş e h z a d e le r d â v a s ın ın h a llin i
m ü te a k ip Y av u z’u n G elibolu ü z e rin d e n
A y n aro z’a k a d a r u z a n d ık ta n s o n ra , z a ­
m a n ın ın b ir k ısm ın ı E d irn e ’de g eçir -
m iy e k a r a r k ılm a sı; o n u n , se fe re ç ık ­
m a d a n önce, R u m eli a h v a lin i y a k in e n
te tk ik a rz u s u n a h a m le d ile b ilir. R u m eli
ta r a f ı n d a e n d işe ed ecek b ir h a l o lm a ­
d ığ ı ve z a te n V enedik, M a ca r, M ısır,
R us e lç ile rin in k e n d isin i z iy a re ti ile
m u a h e d e le rin y e n ile n m e si h â d is e le ri de
b u a r a d a c e re y a n e ttiğ i için , a r tık h a r p
h a z ırlığ ın a fiile n geçileb ilird i.
Y avuz S elim ’e g ö re; ilk d e f a ç a rp ış ı­
la c a k d e v le t İra n lIla rd ı, z ira S afev î
d e v le tin in te ş e k k ü lü n d e n b e ri O s m a n ­
lIla r iç in e n esaslı te h lik e a rz e d e n d ev ­
le t S a fe v île r id a re s in d e k i İ r a n ’dı. Y avuz
Selim , İ ra n lI la r ın e lin d e k i m a d d î ve
m â n e v î s ilâ h la r ın n e le r o ld u ğ u n u ve b u
s ilâ h la r ın te s ir s a h a s ı ile k u d r e tin i çok
iy i k a v ra m ış b u lu n u y o rd u . B u y ü zd e n
İ r a n ’a k a r ş ı s e fe re ç ık m a d a n önce, o n ­
la r ın elin d e k u d r e tli b ir m a n e v î s ilâ h
o la n şiîlik d â v a s ın a ç a re b u lm a k iste d i.
B u m e seley i h a l iç in de çok s e r t te d ­
b irle r ittih a z ım u y g u n b u ld u . Y avuz
S elim , y a ra d ılış ı itib a riy le s e r t idi. B i­
n a e n a le y h , şiîliğ i O sm a n lIla r iç in b ir
e n d işe k a y n a ğ ı o lm a k ta n ç ık a rm a k is ­
te r k e n de a y n i ş id d e ti g ö ste rd i.
A n a d o lu ’d a b ir h a y li şi’i m e v c u ttu .
Y av u z’u n Ş a h İs m a il’e k a r ş ı s e fe re ç ık ­
m a sı ta k d ir in d e b u şi’ile r m e m le k e t d a ­
h ilin d e y e r y e r k ıy a m la r ç ık a ra b ilir ve
böylece z a fe re en g el o ld u k ta n başka,
te h lik e de y a r a ta b ilirle rd i. Y avuz Se -
lim , işte böyle b ir ih tim a li ö n le m e k d ü ­
şü n c e siy le A n a d o lu ’d a k i b ey lerb ey i ve
s a n c a k b e y le rin e e m irle r y a z a ra k , Ş a h
İs m a il’e t a r a f t a r o la n ve a y a k la n m a k
ih tim a li b u lu n a n ş i’ile rin b ir lis te s in i
iste d i. S e lim ’in gizlice ta tb ik e d ile n b u
e m ri ü z e rin e k e n d is in e k ırk b in k işilik
b ir lis te su n u ld u . P a d iş a h ın em riy le b u
ş i’ile rin b ir kısm ı id a m , b ir k ısm ı d a
h a p s e d ild i. Y avuz S elim b u h a re k e tiy le
p ek çok c a n a k ıy a ra k b ir in sa fs ız lık
n ü m u n e si g ö ste rm e k le b e ra b e r, İ r a n ’a
se fe re çık tığ ı z a m a n a r k a d a n v u ru lm a k
ih tim a lin i ö n le m iş oluyordu. Yavuz Selim
(A slı Topkapı Sarayı müzesindedir)
Y avuz Selim 'in harp kararı
Y avuz S elim m e m le k e t d a h ilin d e k i h ü k ü m le r g ö n d e rd i ve b ü tü n k u v v e tle ­
rin Y e n iş e h ir o v a s ın d a k e n d is in e ilti -
so n ic r a a tın d a n s o n r a y e n iç e rile rin ağa.
k e th ü d a , b ö lü k a ğ a la rın ı ve o d a b a şıla - h a k in i e m re tti. Y avuz S elim A n a d o lu ’­
rın ı to p lıy a ra k o n la rla b ir g ö rü şm e y a b u e m irle ri g ö n d erd iğ i z a m a n E d ir­
y a p m ıştır. B u to p la n tıd a Ş a h İsm a il n e 'd e b u lu n u y o rd u . N ih a y e t M a n isa v a ­
m e se le sin in e tr a f lı şe k ild e ta h lil ed en lisi o la n o ğlu S ü le y m a n ’a b ir m e k tu p
p a d iş a h şiî İ r a n h ü k ü m d a rın ın O sm a n ­ y a z a ra k R u m eli m u h a fa z a s ın ı d e r u h te
lI d e v le ti iç in a rz e ttiğ i b ü y ü k te h lik e y e e tm e k ü ze re E d irn e ’ye g elm esin i em -
iş a re tte n s o n r a « Ş ah İs m a il ü z e rin e s e ­ r e ttik te n s o n r a 20 m a r t 1514 te E d ir n e ’­
ferim v a rd ır» d em iş ve a s k e rd e n b ir d en İ s ta n b u l is tik a m e tin d e h a r e k e te
cev ap b e k le m iştir. A yni sö z ler üç d e fa geçti. Y avuz S elim , t a h t a geçişinden, i-
te k r a r e ttiğ i h a ld e a s k e rd e n b ir ses ç ık ­ ki se n e k a d a r s o n r a b ü y ü k b ir s e fe re
m a m ış, n ih a y e t so n d e f a sö y led iğ i s ır a ­ k a r a r v e rd iğ i s ıra d a , İ r a n h ü k ü m d a rı
d a A b d u lla h a d ın d a dokuz akçe y ev m i­ Ş a h İsm a il, y a n ın d a Ş eh zad e A h m ed -
yeli b ir o d a k e th ü d a s ı b u lu n d u ğ u y e r­ in İ r a n ’a k a ç a n o ğlu M u rad o ld u ğ u
d e n b irk a ç a d ım ile ri ç ık a ra k «bizim h a ld e m ü h im b ir k u v v e tin b a ş ın d a O s-
a rz u m u z d a a y n ıd ır, f e r m a n p a d iş a h ı- m a n lı s ın ırla r ın ı d o laşıy o rd u . İk in c i
m ız ın d ır» d iy e re k , İ r a n ’a y a p ıla c a k s e ­ B ay ezit d e v rin d e n b e ri O sm a n lIla rla
fe r d e n d u y a c a k la rı m e m n u n iy e ti a r k a ­ S a fe v ile rin a r a s t iyi o lm a d ığ ın a ve g ü ­
d a ş la r ı a d ın a b e y a n edince, p a d iş a h d a n ü n b irin d e iki d e v le tin y ek d iğ eriy le
m e m n u n o lm u ş ve b u z a t a S e lâ n ik s a n ­ tu tu ş m a s ı m u k a d d e r b u lu n d u ğ u n a n a -
c a k b e y liğ in i te v c ih ile v e z irle re de o n a z a ra n , Ş a h İs m a il’in te h d itk â r s o n h a ­
y a rd ım e tm e le ri h u s u s u n d a e m irle r v e r­ re k e tin i. h a r b i ta c il edim se b e p le r a r a ­
m iş tir. s ın d a z ik re tm e k g erek ir.

Y avuz S elim , h a r p k a r a r ın ı to p la d ığ ı Y avuz’un İstan b u l’dan hareketi

fe v k a lâ d e b ir d iv a n d a aldı. P a d iş a h Y avuz S elim E d irn e 'd e n İ s ta n b u l’a
h a r p k a r a r ım a îd ığ ı v a k it o n b in az ap g elin ce m erkezi- h ü k ü m e tte p ek fa z la
a s k e rin in h a z ır la n m a s ı iç in A n a d o lu ’ya k a lm a d ı. S efere çık m ak ü ze rey k en İs ­

725
ta n b u l’d a E yüp S u lta n tü r b e s in i z iy a ­
r e t e tti, f u k a r a ’y a s a d a k a la r d a ğ ıttı ve
n ih a y e t 20 n is a n 1514 te B e şik ta ş’t a n
Ü sk ü d a r’a geçti. B u m ü d d e t z a r f ın d a
Ş eh za d e S ü ley m a n d a E d irn e ’ye u la ş -
m ış ve k e n d isin e te v d i e d ile n v a z ife n in
başına, geçm iş b u lu n u y o rd u . Y avuz S e­
lim Ü sk ü d a r'a g eç erk en R u m eli B e y ler­
beyi H aşa n P a ş a n ın k u m a n d a s ı a ltın d a
b u lu n a n R um eli k u v v e tle ri de G elib o lu ’­
d a n gem ilerle A n ad o lu y a k a s ın a ta ş ın ı­
y o rla rd ı. İ s ta n b u l'd a n A n ad o lu ta r a f ın a
geçen k u v v e tle r y o la k o y u lm u ş o ld u k ­
la rın d a n , Y avuz S elim , Ü sk ü d a r’a geçi­
ş in d e n üç gün s o n r a y â n i 23 n is a n 1514
te M a lte p e ’de b u k u v v e tle re y e tişti. O
s ır a d a B o sn a v alisi H ad ım S in a n P a ş a ­
yı A n ad o lu b ey lerb ey liğ in e tâ y in e tti.
Y avuz S elim İz m it’e v a rd ığ ı za m a n ,
Ş a h İs m a il’in h a life le rin d e n o lu p m a h -
b u s b u lu n a n K ılıç a d ın d a b irisi v a s ıta -
siyle İ r a n h ü k ü m d a rın a f a r s c a b ir m e k ­
tu p g önderdi.
T âci z â d e ’n in k a le m in d e n çık m ış o la n
ve ilâ n ı h a r b i te b liğ m a h iy e tin i ta ş ıy a n
b u m e k tu p ta Y avuz S elim k e n d isin i
« S u lta n S elim Ş ah İb n S u lta n B ayezit
İb n S u lta n M e h m et H a n ’ım » d iye ta k ­
d im ed erek , h a rb e sebeb o la n h â d is e le ­
r in ta h lilin i y a p m a k ta ve İranlIlardan
ş ik â y e tle rin i u z u n u z u n s ır a la m a k ta ­
dır. S a fe v île rin m escid ve k a b irle ri t a h ­
rib in e bile te m a s e d e n b u m e k tu p ta o n ­
la r ı tövbe ve is tiğ fa r a d a v e t eylem ek -
teydi. M e k tu b u n b u n o k ta la r ı b e lirte n
s a tır la r ı şöyleydi: « zındıklığı ilh a d ile
iz d iv aç ve im tiz a ç e ttird in iz , fitn e le r
ç ık ard ın ız . D ini if s a d a tın ız m ve E bube-
k ir ve Ö m er h a z a r a tm a se b b e tm e n iz in
k a tli m u c ib o ld u ğ u n a d a ir fe tv a v e ­
rilm iştir. Ü zerine geliyorum . M a a m a -
fih k ılıç ta n evvel İslâ m î te k lif, ş e ria t
ic ab ıd ır. T am b ir sa m im iy e tle tö v b e ve
is tiğ f a r ediniz. E vvelce a tla rım ız ın a -
y a k la rın ı b a s tığ ı O sm a n lı m e m le k e tle ri
m u z a f a tın d a n a d d o lu n a lı y e rle ri geri
veriniz. Böyle y a p m a z sa n ız ta g a llü p t a ­
rik iy le elinizde b u lu n a n m e m le k et, a s ­
k erim iz ta r a f ın d a n z a p to lu n a c a k tır» .
Y avuz, Ş a h İsm a il’e bu m e k tu b u g ö n ­
d e rd iğ i gün. A kkoyunlu b a k iy e le rin d e n
P u lu r beyi K o rk m az Bey oğlu F e r a h Ş âd
« F e rru h şa d » Beye de b ir m e k tu p y a z a ­
ra k . o nu S afev îlere k a rş ı m ü c a d e le sin ­
d e m e ta n e t ve ş e c a a t g ö ste rm eğ e te ş ­
726
vik etti.
Y avuz S elim , İz m it’te n so n ra o r d u n u n
to p la n a c a ğ ı Y e n iş e h ir’e te v e c c ü h eyledi.
Y e n iş e h ir’de H a şa n P a ş a n ın id a re sin d e
R u m e li’d e n gelen k u v v e tle r d e p a d iş a ­
h a iltih a k e tti. B u r a d a A n ad o lu ’d a k i
K ü ta h y a , K a ra si, H am id , M en teşe,
A ydın, K a n g ın «Ç ankırı», B u rsa, B o­
lu , K a s ta m o n u , A n k a ra v e s a ir s a n ­
c a k la rın a s k e rle ri de o rd u y a ka­
tıld ı. Y avuz S elim Y e n iş e h ir’d e b ir g ü n ­
lü k te v a k k u fu m ü te a k ip y o la d e v a m la
B ozöyük E sk işe h ir ü z e rin d e n S e y itg a z i'­
ye g elin d iğ i z a m a n p a d iş a h .k a p ık u lu
a s k e rin d e n h e r n e f e re b in e r ak ç e «se­
fe r b ah şişi» v erd ird i. S ey itg a zi’d ek i üç
g ü n lü k is t ir a h a t s ır a s ın d a Y avuz S elim
o r d u n u n y ü rü y ü ş e m n iy e tin i te m in b a ­
k ım ın d a n b â z ı k im sele re y en i v az ifele r
verdi. V ezir D u k a k in zâ d e A h m ed P a ş a ­
n ın em rin e y irm i b in tım a r lı s ip a h i t a h ­
sis ed e rek , ile riy e h u d u t m ın tık a s ın a
g ö n d erd i. S in o p Beyi A h m e t K a ra c a P a ­
ş a d a b eşy ü z seçm e sü v a ri ile o n u n ö -
n ü n d e n g id erek d ü şm a n ta r a f ın ı k eş if
ve e s ir a lm a işiy le g ö rev le n d irild i,
Y avuz S elim ’in e m rin d e k i o rd u S e­
y itg a z i'd e n s o n r a A k şe h ir’e, b u r a d a b ir ­
k a ç g ü n lü k te v a k k u fu m ü te a k ip de I l ­
g ın ü z e rin d e n K o n y a 'y a g elerek «Fi -
lâ b a d Ç a y ırı» n a k o n d u . Y avuz S elim
ş e h re g ire re k M e v lân a C e lâ le d d in -i R u ­
m î’n in tü rb e s in i z iy a r e t edip, f u k a ra y a
y ü zb in ak ç e s a d a k a d a ğ ıttı. K o n y a ’d a
a ltı g ü n k a lın d ı. B u ra d a o r d u n u n m e v ­
c u d u se k sen b in i b u lu y o rd u . K o n y a ’d a n
E d irn e ’d e b u lu n a n Ş e h z a d e S ü le y m a n ’­
ın m a iy e tin e b in s ü v a ri y o llan d ı. K o n ­
y a ’d a n s o n r a b ü y ü k m e rk e z e u ğ r a m a ­
d a n y o la d e v a m la İç A n a d o lu d ü z lü ğ ü ­
n ü n m ü h im k ısm ı k a te d ile re k K a y se ri’-
ye g elindi. O rd u , K a y se ri’d e b irk a ç g ü n
is t ir a h a t e tm e k te y k e n Y avuz S elim ,
D u lk a d ır h ü k ü m d a rı A lâü d d e v le’ye h a ­
b e r y o llıy a ra k s ü v a ri k u v v e ti g ö n d e r -
m e ş in i isted i. A lâü d d ev le ih tiy a r lığ ın ı
b e lirte re k itira z d a b u lu n d u . K e n d isi s e ­
fe re k a tılm a d ığ ı gibi k u v v e t d e g ö n d e r­
m ed i. H a ttâ O sm a n lı o r d u s u n a k arşı
h a s m a n e b ir ta v ır ta k ın d ı. O n u n b u h â ­
li Y av u z 'u n h iç te h o ş u n a gitm ed i.
K a y se ri’d e n s o n r a S iv a s’a g elin d iğ i
z a m a n o rd u n u n sa y ım ın ı y a p tırd ı. M ev­
c u d u n y ü z k ırk b in k işi o ld u ğ u g ö rü ld ü .
A sk erin iç in d e n yaşlı, k ü ç ü k ve h a s t a ­
lar d a d a h il o ld u ğ u h a ld e k ır k b in k işi
seçilip a y r ıla r a k İ s k e n d e r P a ş a k u m a n ­
d a s ın d a K a y se ri ile S iv as a r a s ın a b ı -
ra k ıld ı. B u k u v v e tle re v e rile n vazife
gerek m u h a re b e c e p h e sin d e , g ere k se A-
n a d c lu ’n u n iç e ris in d e v u k u a gelebile -
eek h e r h a n g i b ir h â d ise y i ö n le m e k ü -
zere b ir e m n iy e t u n s u r u te ş k il e tm e k ­
ti. A y n i z a m a n d a o rd u y a g e rid e n z a h i­
r e y e tiş tirm e k ti. Ş a h İs m a il’in b a t ı h u ­
d u t k u m a n d a n ı o la n U sta ç lu o ğ lu M e h ­
met H a n O sm a n lı o r d u s u n a m u k a v e m e t
e d e m iy e c e ğ in i a n la d ığ ı gibi, a y rıc a ş a ­
h ın d a e m ri g e re ğ in c e O sm a n lı o rd u s u ­
n u n geçeceği ve z a h ir e s in d e n is tifa d e
ed e ce ğ i y e rle ri y ak ıp y ık a ra k ç e k ilm iş­
ti. Bu b a k ım d a n d a n Ş a h İsm ail’, h a r b in
b a ş la n g ıc ın d a O sm a n lIla rı s ık ın tıy a d ü ­
ş ü r m e k h u s u s u n d a k i p lâ n ın d a m u v a ffa k
o lm u ş gibiydi.
S iv a s’t a n s o n r a İ r a n h u d u d u n a y a k ­
la ş ıld ığ ın d a n e m n iy e t te d b irin e b a ş v u ­
ru ld u . H a fik ’te n itib a r e n de h a r p yü -
rüyüşün® geçildi. O sm a n lı o rd u s u y ü r ü ­
y ü şe d e v a m e d e rk e n z a h ir e s ık ın tıs ı
çe k ro iy e b a şlıy o rd u . Z ira İ r a n lI la r g ü ­
z e r g â h ı y a k ıp y ık tık la rı gibi z a h ir e d e ­
n e c e k b ir şey b ıra k m a m ış tı. Y o lla rın
ço k b o zu k o lm a sı a s k e r in ile rle m e sin i
o ld u ğ u k a d a r g e rid e n z a h ire y e tiş tiril­
m e s in i de ziy ad e siy le g ü çleştiriy o rd u .
B e re k e t v e rsin v a z iy e ti d a h a ö n ce t a h ­
m in e d e n Y avuz S elim g em ile rle T r a b ­
z o n ’a, o r a d a n d a k a t ır ve d ev e le rle e r -
z a k ve m ü h im m a t n a k le ttird i. T ra b zo n Yavuz S e lim 'in bir m inyatürü. {Sem âilnam e'den
t a r a f ı n d a n g elen e rz a k b u s ık ın tıy ı gi­ alınm ıştır.)
d e r m e k te çok işe y a ra d ı. A y rıca o a r a ­
d a G ü rc ü h ü k ü m d a r ın a d a yiy ecek yol­ gö n d erd i, O sm a n lı p a d iş a h ın ı gayesi,
la m a s ı iç in n â m e g ö n d e rm işti. Ş a h İs m a il’i ta h r ik e tm e k ve o n u n b ir
a n ö n ce m e y d a n a ç ık m a s ın ı s a ğ la m a k tı.
Y avuz ile Şah İsm ail arasınd a
tea ti ed ilen m ektuplar O sm a n lı o rd u su A n ad o lu ’d a h a y li yol
k a te ttiğ i h a ld e Ş a h İs m a il'd e n h â lâ h a ­
Y av u z S e lim 'in İ z m it’te n g ö n d e rd iğ i b e r y o k tu . Y o lla rın b e rb a tlığ ı d o lay ısiy -
920 s a fe r (M ilâd i: 28 m a r t - 26 n is a n ı le o rd u z a h m e t çek iy o rd u . Ş a h İsm a il
t a r i h l i m e k tu b u g e tire n elçi K ılıç, Ş a h m e y d a n a ç ık m a d ığ ı ve İ r a n ’ın iç e rile ri­
İ s m a il'i H e m e d a n ’d a b u la ra k k e n d isin e n e çek ild iğ i ta k d ir d e T ü rk o rd u s u o z a ­
v e rm işti. Y avuz, ilk m e k tu b u n d a n s o n ­ m a n a k a d a r m a ru z k a ld ığ ı m ü şk ü lle rin
r a y o ld a ik in c i b ir m e k tu p d a h a yazıp d a h a fa z la siy le k a rş ıla ş a c a k tı. B u se -
g ö n d erd i. B irin c isi gibi f a r s ç a o la n ve b ep le Y avuz S elim o n u ta h r i k su re tiy le
M e v lâ n a M ü rş id -i A cem ’in k a le m in d e n b ir a n ö n ce m e y d a n a ç ık m a s ın ı sa ğ la -
ç ık m ış b u lu n a n İk in cisi d e h e m e n h e ­ m ıy a ç a lış tı. Ş a h İ s m a il’e g ö n d erd iğ i
m e n ilk in in m e a lin d e y d i. Y avuz S elim tü r k ç e y az ılm ış ü ç ü n c ü m e k tu p ta : E r ­
b u m e k tu p la b irlik te Ş a h İ s m a il’e, o- z in c a n ’a çok y a k la ştığ ın ı. K a y se ri üe
n u n a s lı ile is tih z a iç in h ırk a , â sâ , m is ­ S iv as a r a s ın a k u v v e t b ıra k m ış o ld u ğ u ­
v ak ve k u ş a k ta n m ü re k k e p h e d iy e le r n u b ild iriy o r. T ü rk o rd u s u n u n in tiz a m

727
ve k u vvei m a n e v iy e sin in m ü k e m m e lli­
ğ in i b e lir ttik te n so n ra , kılıç kuşan an
v e e rlik d â v a s ın d a b u lu n a n la r ın m ü c a ­
d ele m e y d a n ın d a h a z ır o lm a sı lü z u m u ­
n a iş a r e t e d iy o r ve « m ü c ad e led e n çeki­
n e n le re e rlik a d ı h a ta ve ö lü m d e n k o r ­
k a n k im e sn e le re a t a b in m e k ve kılıç k u ­
ş a n m a k n â s e z a d ır» d iyordu.
O sm a n lı o r d u s u E rz in c a n o v asın ın
kuzey b a tıs ın d a Y assıçim en m e v k iin e
g elerek is t ir a h a t iç in ç a d ırla rın ı k u r d u ­
ğ u s ır a d a İ r a n ta r a f ı n d a n gelen b ir el­
çi Ş a h İs m a il’in m e k tu b u n u getirdi.
Y avuz S elim ’in üç m e k tu b u n a cevap
te şk il e d e n Ş a h İsm a il b u n â m e sin d e
Y avuz’a «er ise n m e y d a n a gelesin, biz
de in tiz a r d a n k u rtu lu ru z » d e m e k te ; a y ­
rıca , İk in c i B ayezid z a m a n ın d a ve k e n ­
d in in T ra b zo n v aliliğ i s ır a s ın d a ik i d ev ­
le tin d o s t b u lu n d u k la rın ı söyliyerek,
şim d i a r a d a k i d ü şm a n lığ ın n e d e n ile ri
g eld iğ in i ve p a d iş a h ı h a r b e sev k ed en
se b e p le rin n e le r o ld u ğ u n u b ile m e d iğ in i
k a y d e ttik te n so n ra , O sm a n lı h a n e d a -
n iy le eski d o stlu k dolayısiyle T im u r z a ­
m a n ın d a k i gibi f e n a b ir n e tic e n in o r ­
ta y a çık m asın ı a rz u la m a d ığ ın ı z ik re t -
m e k te idi. Ş a h İsm a il b u m e k tu p la b ir ­
lik te Y avuz S elim ’e a ltın b ir k u tu iç in ­
de a fy o n g ö n d erm işti. Y olladığı h e d iy e ­
si h a k k ın d a ay n i m e k tu p ta şu m e a ld e
i z a h a t t a b u lu n u y o rd u « M e k tu b u n d ak i
ifa d e y i b ir p a d iş a h a y a k ış tıra m a d ığ ı­
n ı, a n c a k o if a d e le rin a fy o n ile sa rh o ş
o lm u ş k â tip le rin e se ri olab ileceğ in i, a f ­
yon k eş k â tip le rin sa rh o ş lu k la rın ı ta z e ­
le m e le ri iç in b u h ed iy ey i g ö n d erd iğ in i»
söylüyordu.
İ r a n h ü k ü m d a rı ile ç a rp ışm a k üzere
y o la çıkm ış b u lu n a n Y avuz Selim , o n u
t a h r i k ile m ü c ad e le sa h n e s in e çekm ek
iç in m e k tu p la r g ö n d erm iş o lm a k la b e ­
r a b e r ş a h ın h ed iy esi ile, m e k tu b u n d a
b ilh a s s a T im u r h a d is e s in d e n b a h s e tm e ­
sin e iç erled i. O a r a d a Ş a h ın elçisin i de
id a m e ttird i. Y avuz’u n bu h a re k e ti, ye­
ğ en i M u ra d ’ı iste m e k ü zere İ r a n ’a g ö n ­
d e rd iğ i elçiye Ş a h İs m a il’in re v a g ö rd ü ­
ğü h a y a tın a so n v erm e m u a m e le sin e b ir
m u k a b e le te şk il ediyordu.
Y avuz S elim , Ş a h İs m a il’in h e d iy e si­
n i ve m e k tu b u n u cevapsız b ıra k m a k is ­
te m ed i. O n u d a h a fa z la ta h r ik s u r e tiy ­
le h a r b i k a b u le z o rla m a k iste d i. T ü rk ­
çe o la ra k k alem e a ld ırd ığ ı d ö rd ü n c ü
728
m e k tu b u n u d a Ş a h a g ö n d erd i. Y avuz
Selim , g ö n d ere ceğ i e lç in in id a m o lu n a ­
c a ğ ım b ild iğ in d e n , so n m e k tu b u n u , o
a ra lık y a k a la n m ış b u lu n a n ik i İ r an lı
e s iri se rb e s t b ıra k m a k su re tiy le y olladı.
B u m e k tu b u n d a , İra n h ü k ü m d a r ın a
« İsm ail B a h a d ır» diye h ita b e d e n Y avuz
S elim :
« B enim m e m le k e tim in h u d u d u ü ze -
rin d e g ö rü n m e k le b a n a m e y d a n o k u -
d u n ; bizi b e k le m e k te o ld u ğ u n u b ild ir ­
d in , b iz de d a v e te ic a b e tle u z u n y o lla r
a ş a r a k m e m le k e tin e g ird ik . H a f ta la r c a
y ü rü m e k te d e v a m e ttiğ im iz h a ld e , n e
s e n d e n n e de a s k e rin d e n b ir h a b e r yok.
P a d iş a h la rın elle rin d e k i m e m le k e t o -
n u n n ik â h lıs ı g ib id ir; e rk e k ve y iğ it o -
la n la r k e n d is in d e n b a ş k a s ın ın elin i o -
n a d o k u n d u rtm a z la r. H alb u k i bunca
g ü n d ü r a s k e rim le m e m le k e tin e g ird i -
ğim h a ld e s e n d e n b ir h a b e r yok. Ö lü -
m ü sü n , y o k sa sa ğ ın ıs ın b ilem em ! H ile
ve h u d ’a d a n b a ş k a b ir şey b ilm ez m i­
sin ? E ğ er k o rk u y o rs a n b ir ta b ib g e tir
k i se n i te d a v i etsin . S e n i çok k o r k u tm a ­
m a k iç in a s k e rim d e n k ır k b in k işiy i a -
y ır a r a k K a y se ri ile S iv as a r a s ın d a b ı­
ra k tım . H a sm a m ü rü v v e t a n c a k b u k a ­
d a r o lu r. B u n d a n so n ra d a g iz len m ek te
d e v a m e d e rse n e rk e k lik s a n a h a r a m d ır .
M iğ fer y e rin e y aşm ak , z ırh y erin e ç a r ­
ş a f g iy erek s e rd a rlık ve ş a h lık s e v d a ­
s ın d a n vazgeç»:
H oca S a d e d d in ’e göre Y avuz S u lta n
S elim b u m e k tu b u ile b irlik te Ş a h İs -
m a il’e b ir de k a d ın elb ise si g ö n d erd i.
Asker ve bâzı d evlet ad am ların ın geri
dönm ek istem eleri
O sm a n lı o rd u su a y la r d a n b e ri y o ld a i-
di. S iv a s’ta n s o n r a yol z a h m e ti g ittik ­
çe fa z la la şm a k ta y d ı. B ilh a ss a ta h r i p e -
d ilm iş to p r a k la r a g irild ik te n s o n r a ile r ­
le m ek d a h a d a g ü çleşm işti. B u n c a m e ­
sa fe k a t ’ed ild iğ i h a ld e ü s te lik d ü ş m a n
d a o r ta la r d a g ö rü n m ü y o r, h a t t â n e r e ­
de o ld u ğ u b ilin m iy o rd u . B u h a l Ş a h İ s ­
m a il ile m u h a re b e a le y h d a r la r m a f ır s a t
v e rd iğ in d e n y av a ş y av aş a s k e r ta h r i k
ed ilm ey e b a şla n d ı. Z a te n u z u n s ü re n
y o lcu lu k a s k e rin de y o ru lm a sın a se b e-
b o lm u ştu . O n u n iç in o rd u d a f ıs ıltıla r
b aşlad ı. P a d iş a h ın b ir a ra lık E rz in c a n ’­
d a n A z e rb a y c a n ’d a Ş a h İs m a il’in m e r­
k ez i T eb riz 'e k a d a r y ü rü n e c e k y o lu n
k ır k m e rh a le d e a ş ıla c a ğ ın ı sö y lem esi
d e v le t a d a m la rın ın en d işey e d ü şm e le -
rin e sebeboldu. L â k in p a d iş a h ta n k o r ­
k u la r ın d a n d o la y ı b ir şey sö y liy em ed i-
ler. N ih a y e t p a d iş a h ın pek e s k id e n b e ri
eevib itim a d e ttiğ i K a r a m a n V alisi
H em d e n P a ş a Y avuz S elim ’in h u z u r u n a
ç ık a ra k ; d ü ş m a n ın o r ta l a r d a g ö rü n m e ­
d iğ in i, ta h r i p ed ilm iş a ra z id e ile rle m e ­
n in te h lik e le r y a r a ta c a ğ ın ı, b u se b ep le
o r d u n u n g e ri d ö n m e k a r z u s u n d a b u -
lu n d u ğ u n u arz ed in c e, d e rh a l b a ş ı u ç u ­
ru ld u (te m m u z 1514) ve y e rin e ü m e râ ­
d a n Z eynel P a ş a K a r a m a n V aliliğine
tâ y in edildi.
E rz in c a n ’d a n T e r c a n ’a d o ğ ru h a r e k e t
ed ild iğ i s ır a d a c e re y a n e d e n b u ik i
v a k ’a ü ze rin e, o rd u d a f ıs ıltıla r k e silip
s ü k û n e t a v d e t e tti. Z a te n Y avuz’u n d a
b u d e re c e s e rt d a v r a n a r a k , sev d iğ i b ir
k im s e n in bile d e r h a l b a ş ın ı u ç u r tm a ­
sı s ü k û n e ti te sis içindi.
Y e n iç e rile rin g eri d ö n m e k iç in
d ire n m e le ri
O rd u E rz in c a n ’d a n s o n r a T e rc a n t a ­
r a f ın a geldiği s ır a d a R u m eli ü m e ra s ın ­ Y a v u z 'u n b ir av partisi. (H ü n e rn â m e'd e n alın ­
d a n Y a n y a B eyi P o la k M u s ta fa Bey ve m ıştır.)
T ra'ozon S a n c a k Beyi M e h m e t B ey’in
em rin e, b ir m ik ta r tım a r lı s ip a h is i v e ­ rü d ü ğ ü m ü z h a ld e d ü ş m a n m e y d a n d a
rile re k B a y b u rd ’u n z a p tın a m e m u r o- yok. B u h a r a p y e rle rd e ile rle m e k a sk e ri
lu n d u . P o la k M u s ta fa B ey’in b u h a r e ­ b e y h u d e te le f e tm e k tir, g eri d ö n elim »
k a t a ç ık ış ın d a n o n sekiz g ü n so n ra şe k lin d e k i ş ik â y e tle rin i p a d iş a h a d u y u r ­
G ü rc is ta n B eyi t a r a f ı n d a n g ö n d e rile n d u la r. B u v az iy e t k a r ş ıs ın d a Y avuz S e ­
b ir h e y e t ik i b in b a ş k o y u n ile b ir m ik ­ lim E rz in c a n c iv a r ın d a y a p tığ ı gibi
t a r b a lm u m u n u n g ö n d e rilm e k te o ld u ­ d a v r a n m ıy a r a k d a h a m ü e s s ir b ir h a r e ­
ğ u n u d a arz ed iy o rd u . G ü rc is ta n h e y e ti k e tte b u lu n d u . K a y n a şıp sö y le n e n y e n i­
ile b irlik te A lâ ü d d e v le ’n in , Ş a h İs m a il.- ç e rile r a r a s ın a a tın ı m e ta n e tle s ü r e r e k
d e n k a ç a r a k G ü rc is ta n ’a g itm iş b u lu ­ o n la ra h ita b e tti. E ski O sm a n lı ta r i h le ­
n a n ik i b ira d e rz â d e s i de O sm a n lı k a ­ r in in h e m e n h e m e n h e p s in d e g ö rü le n
r a r g â h ın a gelm işti. bu ko n u şm a  li’n in « K ü n h -ü l-A h b a r»
m d a k a y d e ttiğ in e göre şöyle id i:
Y avuz S e lim ’in H em d em P a şa y ı id a ­
m ı ü z e rin e o r d u d a s ü k û n e t te e s s ü s e t ­ «Biz h e n ü z k a s d e ttiğ im iz y ere v ar­
m iş ti a m a b u s ü k û n e t p a d iş a h ın s e rt m a d ık , d ü ş m a n la k a rş ıla ş m a d ık ; dön­
d a v ra n ış ı k a r ş ıs ın d a m u v a k a t b ir s in ­ m e k ih tim a li y o k tu r; h a ttâ b u n u d ü ­
m e gibiydi. O n u n iç in d o ğ u is tik a m e ­ ş ü n m e k b ile fa sid h a y â ld ir. T e e ssü f o-
tin d e y ü rü y ü şe d e v a m ed ilip d e y o lla rın lu n u r k i Ş a h ın m a iy y e ti k e n d i e fe n d ile ­
d a h a fa z la ta h r i p o lu n m u ş k ıs m ın a gi­ ri y o lu n a c a n v e rd ik le ri h a ld e biz ş e ri-
rilin c e y e n iç e rile rin s a b rı tü k e n m iy e a t - ı A h m ed iy y ey e m u h a lif h a r e k e t e-
b a şla d ı. E le şk ird ’in S a k a llı K o n a ğ ı m e v ­ d e n b u n la rı y o la g e tirm e k iç in b u se r-
k iin e g elin d iğ i z a m a n , ta h r ik ç ile r in söz­ h 'id le re k a d a r g elm işk en b ir ta k ım g ay ­
le rin e k a p ıla n y e n iç e rile r iy ice d ire tm i- r e ts iz le r b izim m esaim izi ak im b ır a k ­
ye ve a ç ık ta n a ç ığ a sö y len m iy e b a ş lıy a - m a k iç in g eri çe v irm ek is te rle r. B iz k a~
r a k «Bu k a d a r z a m a n d a n b e ri yol yü- tiy y e n y o lu m u z d a n g eri dönm iyeceğiz..

729
O lü l e m re i t a a t e d e n le rle k ay d e ttiğ im iz
y e re k a d a r gideriz, K a lb le ri za y ıf o la n ­
la r, e h l-ü iy a lle rin i d ü ş ü n e n le r ve yol
z a h m e tin i b a h a n e e d e n le r, k e n d ile ri b i­
lir le r ; d ö n e rle rs e d in i m ü b în y o lu n d a n
d ö n e rle r. E ğ e r b a h a n e d ü ş m a n ın g ö rü n ­
m e d iğ i ise d ü ş m a n d a h a ile rd e d ir. E r
ise n iz b e n im le b e r a b e r g elin ve illâ b e n
t e k b a ş ım a d a giderim » d iy e re k a tın ı
s ü r ü n c e y e n iç e rile rd e n b ir k işi d a h i a y ­
rılm a d ı.
O rd u n u n y in e m u n ta z a m a n y ü rü y ü şe
g eç m e sin d e n k ısa b ir m ü d d e t so n ra , I -
r a n lı la r d a n h a b e r ve e s ir a lm a k iç in
ile riy e g ö n d erilm iş o la n M ih a lo ğ lu M eh­
m e t B ey d en h a b e r geldi. H a b e ri g e tire n
B â li Ç avuş, Ş a h İs m a il’in D iy a rb a k ır
V alisi U sta clu o ğ lu ’n u n H oy’a v âsıl o l­
d u ğ u n u , Ş a h ın d a a y n ı ş e h rin c iv a rın d a
o ld u ğ u n u b ild irm ek te y d i. O a r a d a Ş a h
İ s m a il’d e n de b ir m e k tu p alın d ı. İ r a n
h ü k ü m d a rı b u m e k tu b u n d a m e n su p o l­
d u ğ u İ s n a A şeriye m e z h e b i h a k k ın d a b ir
ta k ım m ü ta le a la rd a b u lu n m a k ta y d ı.
M e k tu b u n b u n d a n öncek i m e k tu p la ş ­
m a la r la â d e ta h iç b ir ir tib a tı y ok gibiy­
d i. M a a m a fih b u m e k tu b u n ö n em i M i-
h a lo ğ lu ’n u n , İ r a n Ş a h m ın b u lu n d u ğ u
y e r h a k k ın d a v erm iş o ld u ğ u h a b e ri te -
k id e tm iş olm asıydı.
Çaldıran m uharebesi
Y avuz S u lta n S e lim İ r a n Ş a h ın ın
m e v k ii h a k k ın d a b ir fik ir e d in d ik te n
s o n r a o r d u n u n is t ir a h a t m e rh a le le rin i
k ıs a lta r a k y ü rü y ü şü n e d e v a m e tti. K az -
lı G öl m e v k iin e v a rıld ığ ı s ıra d a , Y avuz’­
u n d a h a önce ileriye g ö n d erm iş o ld u ğ u
Ş e h su v a ro ğ lu Ali Bey ta r a f ı n d a n y a k a ­
l a n a n b ir k a ç e s ir g etirild i. B u e s irle r­
d e n de Ş a h İsm a il’in H oy’d a o ld u ğ u ö ğ ­
ren ild i. A rtık d ü ş m a n ın y e ri h a k k ın d a
h a k ik i m a lû m a t elde ed ilm işti.
O sm an lI o rd u su Ü ç-K ilise ve D iy ad in
ile B ay ezit a r a s ın d a k i B a z irg â n su y u
k o n a k la r ın d a n s o n ra 19 a ğ u s to s ta D a-
n a s a z ı m e v k iin i g eç erk en g ü n eş tu t u l ­
du. M ü n e cc im le r b u h â d ise y i İranlIla­
r ın s e n b o lü n ü n g ü n eş o lu şu n u göz
ö n ü n d e b u lu n d u r a r a k fâ l- i h a y r a d d e t­
tile r. E rte si g ü n A ğrı d ağ ı k a rş ıs ın d a
K a ra k ö y k o n a ğ ın d a b u lu n u ld u ğ u s ır a ­
d a B a y ez it k a le s in in h a lk ı g elerek p a ­
d işa h a ita a tle r in i a rz e ttile r. 21 a ğ u s to s­
t a o r d u O vacık s a h ra s ın d a k o n a k lıy a -
c a k ik e n İ r a n Ş a h m ın Ç a ld ıra n ’d a o ld u ­
ğu h a b e r a lın d ı ve d e rh a l o t a r a f a t e ­
v ec cü h ed ild i. Y avuz S elim 22 a ğ u sto s
s a h g ü n ü a k ş a m ı Ç a ld ıra n o v a s ın ın k u ­
zey b a tıs ın d a k i te p e le rd e o rd u s u n u y e r­
le ştird i. Ş a h İsm a il d a h a ö n c e d e n g el­
m iş o ld u ğ u Ç a ld ıra n s a h r a s ın ın doğu
t a r a f ı n a y erle şm iş b u lu n u y o rd u .
T ü rk ta r ih in in en m ü h im m eydan
m u h a re b e le rin d e n b iris i M a k ü ’n u n g ü ­
n ey in d e, Hoy ile C ors ş e h irle ri a r a s ın d a
b u lu n a n Ç a ld ıra n ’d a c e re y a n e tti. B u ­
g ü n İ r a n s ın ırla r ı iç in d e k a la n Ç a ld ıra n
(T ü rk iy e ’d e k i Ç a ld ıra n ile k a r ış tır ılm a ­
m a lıd ır) D oğu B ay ezit k a s a b a s ın m se k ­
s e n k ilo m e tre k a d a r g ü n ey d o ğ u s u n a
is a b e t e tm e k te d ir.
Y avuz S elim o rd u s u n u y e rle ş tird ik ­
te n s o n r a b ir h a r b m eclisi toplada. B u
m e c liste a s k e re y irm i d ö r t s a a t i s t i r a ­
h a t v e rip v erm e m ek m e se le sin i m ü z a ­
k e re e d e rk e n b ü tü n v e z irle r a s k e rle rin
y o rg u n lu ğ u n u d ü ş ü n e re k i s t i r a h a t v e ­
rilm e si şık k ın ı m ü d a fa a e d e rk e n R u m e ­
li D e fte rd a rı P irî M e h m e t Çelebi, a k ın ­
c ıla r ın b ü y ü k b ir k ıs m ın ın şiî o lm a sı
do lay ısiy le v erilece k is t ir a h a t m ü d d e ti
z a r f m d a d ü ş m a n la a n la ş m a ih tim a li
b u lu n d u ğ u n u , b in a e n a le y h b u n a z a m a n
b ır a k m a d a n e rte s i g ü n e rk e n d e n m u h a ­
reb ey e b a ş la m a m ü ta le a s ın d a b u lu n d u .
P irî Ç elebi’n in m ü ta lâ a s ın ı b e ğ e n e n ve
o a r a d a « İşte y eg ân e sa h ib -i rey b ir a -
d am ! y azık k i v ezir o la m am ış» d iy e n
Y avuz S elim s a b a h le y in m u h a re b e y e
g irişm iy e k a r a r verdi.
İki ta ra lın kuvvetleri ve harb nizam ı
O sm a n lı o rd u s u n u n b ü y ü k b ir k ısm ı
sü v a rile rd e n m ü re k k e p o lm a k ü zere yüz
b in kişiydi. F a k a t o r d u n u n g ere k i n ­
s a n la rı, g erek se a t l a n çok y o rg u n d u .
R u m eli s ü v a rile rin in k a te ttiğ i m e s a fe
ik i b in beş yüz k ilo m e tre y i b u lu y o rd u .
Y o lla rd a a ç lık la p e n ç e le şile re k m ü ş k ü ­
l â t iç in d e d e rle n m işti. A tla r z a y ıftı. Z a ­
te n Ş a h İs m a il’in gay esi d e O sm a n lı o r ­
d u su n u y o rm a k ve m e m le k e tin d e n u -
z a k la rd a m u h a re b e y e m e c b u r e tm e k ti.
İ r a n o rd u s u ise e sa s itib a riy le s ü v a rile r ­
d e n ib a r e tti ve sa y ıc a O s m a n lıla rın k in e
d e n k (b âzı İ r a n ta rih le r in e göre se k sen
b in ) o ld u ğ u gibi, y o ru lm a m ış v a z iy e t­
teydi. A tla rı besili, sü v a rile ri ta lim li ve
te k m il o rd u su Ş a h a p ek b a ğ lı idi. O s-
m a n h la r a n a z a r a n İ ra n lI la r ın p iy a d esi
h a y li az, b ilh a s s a to p ç u su h iç y o k tu
Ş a h İs m a il’i n k u v v e tle ri a r a s ın d a b il­
h a s s a o n b in k işilik iy i ta lim li b ir s ü v a ­
r i k o lu n a z a r ı d ik k a ti ce lb e d iy o rd u .
B u n la r b a ş la r ın d a k i ç e lik te n p a r la k
m iğ fe rle riy le göze ç a rp ıy o rd u . S ilâ h la n
d e m ir to p u z la rla , y ay ve d iş b u d a k a ğ a ­
c ın d a n y a p ılm ış m ız r a k la rd a n m ü r e k ­
k e p ti. M ız ra k la n o r ta l a r ın d a n tu tm a k
s u re tiy le k u lla n iy o rla rd ı.
Y avuz S elim 23 a ğ u s to s 1514 s a b a h ı
d ü ş m a n a h ü c u m e tm e k ü z e re o rd u s u n u
te p e le rd e n o v a y a in d ir e re k ş u şe k ild e
b ir h a r b n iz a m ı a ld ı: S a ğ c e n a h ta S in a n
P a ş a n ın k u m a n d a s ın d a A n a d o lu ve
Z ey n el P a ş a n ın k u m a n d a s ın d a K ara­
m a n k u v v e tle ri, sol c e n a h ta R u m eli
B e y le rb e y i H a ş a n P a ş a n ın kum anda­
s ın d a R u m e li k u v v e tle ri, m e rk e z d e de
y e n iç e ri, cebeci, to p ç u ve s ip a h b ö lü k le ­
r in d e n m ü te ş e k k il k a p ık u lu a s k e ri v a r ­
dı. O rd u n u n b a ş k u m a n d a n ı o la n Y avuz
S elim , y a n ın d a v e z iria z a m H ersek z â-
d e A h m e t P a şa , ik in c i v ezir D ü k a k in Y a v u z S e lim 'in b ir p o rtre si d a h a ..(Y a vu z 'u sa k a llı
z â d e A h m e t P a ş a ve ü ç ü n c ü v ezir M us­ gösteren bu resim İngilizce b ir d ü n y a tarih in d e n
t a f a P a ş a la r ile k a z a s k e rle r b u lu n d u ğ u alınm ıştır.)
h a ld e ‘m e rk e z d e y e n iç e rile rin a r k a s ın ­
d a y e rle rin i a lm ıştı. A ra b a la r ile d e v e ­ ru z n a m e s in d e b u k o la b iz z a t Ş a h İ s m a ­
l e r y e n iç e rile rin ö n ü n d e b ir s ip e r te ş ­ il’in k u m a n d a e ttiğ i k a y d e d ilm e k te ,
k il ed iy o rd u . İk i c e n a h ın n ih a y e tin d e H a m m e r d e b u n u k a b u l e tm e k te d ir. H o ­
b ir i 10 b in , d iğ e ri 8 b in o la n A n ad o lu ca S a a d e d d in ve S o la k z â d e ’ye g öre İ r a n
v e R u m e li a z a b la rı, b irb irin e z in c irle o r d u s u n u n m e rk e z k ıs m ın d a Ş a h ın Ve-
r a p te d ilm iş 500 to p u (d a rb z e n a ra b a s ı) k il- ü s S a lta n a ’sı y a n i B a şv ez iri S eyyid
g izliyordu. P iş d a r D u lk a d irli T ü rk m e n N im e tu lla h o ğ lu M ir A b d ü lb âk i b u lu n ­
s ü v a r ile r i ile Ş e h s ü v a r z â d e A li Bey, m u ş tu r. İ b n - i K e m a l’in « S elim n am e» -
d ü m d a r ise Ş a d i P a ş a idi. Y avuz S e lim s in d e ise, Ü sta c lu o ğ lu M e h m e t H a n ’ın
to p ç u la r a a n c a k a z a p la r s a ğ a so la a ç ıl­ k a r d e ş i K a r a H a n ın d a 15 b in k işilik
d ık ta n s o n r a a te ş e tm e k e m rin i v e rm iş ­ k u v v e tle ağ a b e y s i ile b irlik te a y n ı k o ld a
ti d ö ğ ü şm ü ş tü r. İ r a n Ş a h ın ın m e ş h u r k u ­
O sm a n lı o r d u s u n u n h a r b n iz a m ı k a t ’î m a n d a n la r ı a r a s ın d a B a ğ d a t, H o ra sa n ,
şe k ild e b e lli o lm a k la b e ra b e r, İ r a n l ı l a n n H em e d an .M o g an , D a m g a n v a lile ri ve I -
a ld ığ ı d ü z e n m u h te lif k a y n a k la r d a d e ­ r a k - ı A cem s e rd a rı b u lu n m a k ta idi. A y­
ğ işik ş e k ille rd e a n la tılm ış tır . Ş a h İ s m a ­ n ı z a m a n d a y a n ın d a k i b irlik le re k u ­
il’i n o r d u s u n u ik iy e a y ırd ığ ın ın sö y liy en m a n d a e d e n b a şv e z ir N im e tu lla h o ğ lu
k a y n a k la r o ld u ğ u gibi, b ir ç o k la n d a M îr A b d ü lb âk î, b ilg isi b a k ım ın d a n d a
sağ , s o l c e n a h la r la m e rk e z k u v v e tle ri ş ö h r e t s a h ib i id i ve m e m le k e tin d e N ec-
o lm a k ü ze re ü çe a y ırd ığ ın ı z ik re d e rle r. m - i S ân ! d iy e m e şh u rd u . İ r a n u le m a ­
K a y n a k la r ın ço ğ u Ş a lı İs m a il o r d u s u ­ s ın d a n K a z a s k e r S ey y id H a y d a r ile M eş-
n u n sol k o lu n a D iy a rb a k ır B ey lerb ey i h e d - i Âli N a k ib ü le şra fı M u h a m m e d K a ­
ü s ta c lu o ğ lu M e h m e t H a n ’ı n kum anda m u n a gibi ş a h s iy e tle r de o r d u d a h a z ır
e ttiğ in i b ild irirs e d e, s a ğ k o l k u m a n ­ b u lu n u y o rd u .
d a n lığ ın d a i t t i f a k y o k tu r. S a ğ k o la H a m m e r, Ş a h İs m a il’in O sm a n lı o r ­
D u rm u ş H a n Ş a m lu ve N u r A li H a life ’- d u s u n u n h a r b n iz a m ı a lış ım b ir te p e ­
n i n k u m a n d a e ttik le r in i k a y d e d e n le r d e n s e y re ttiğ in i ve o a r a d a e s ir e d ile n
o lm a k la b e r a b e r H o c a S aad e'd d in , So- b ir T ü rk a s k e rin d e n Y av u z’u n k u v v e t­
la k z â d e ’n in ta r ih le r i ile H a y d a r Ç elebi le rin in b ö lü m le rin e d a ir e tr a f lı b ilg i e ­

731
d in d iğ in i k ay d e d er. Ve b u h u s u s u şöyle
a n la tır : «İsm ail, O sm a n lı sü v a rile rin in
o v a y a in d iğ in i g ö rü n c e h a s m ın ın , k e n ­
d isi iç in o k a d a r g ay ri m ü s a it b ir yerd e
h a r b e b a şlıy a c a k k a d a r c e sa re tin e in a ­
n a m a d ı. M e v k iin d en em in o ld u ğ u n d a n
o n u m u h a fa z a e d e rek g ittik ç e a r t a n b ir
m e ra k ile d ü ş m a n ın h a r e k â tın ı t a r a s ­
s u d a b aşlad ı. O v a k it, a d a m la rın ın esir
e tm iş o ld u k la rı b ir O sm an lı sü v a ris in i
y a n ın a ç a ğ ıra ra k S elim ’in k u m a n d a n ­
la rın ı ve m u h te lif k o lo rd u la rın ı g ö rd ü k ­
çe b u n la r h a k k ın d a s u a lle r so rd u : B ir
k a n ırm a ğ ı gibi te p e le ri is tilâ ed en bu
k ırm ız ı s a n c a k la r n e d ir? « B u n lar eb a-
an c ed b a ş la rı o la n M ih a lo ğ lu ’n u n k u ­
m a n d a s ı a ltm d a k ii sü v a rile rd ir» . Y a
şim d i o v a y a in e n b u yeşil b a y ra k la r?
« B u n lar d a b ey leri İsfe n d iy a ro ğ lu ’n u n
k u m a n d a s ın d a b u lu n a n B olu ve K a s ta ­
m o n u sü v a rile rid ir.» B ird e n b ire to z d a n
b ir b u lu t y ü k se lerek o n u n a r a s ın d a n
b ü y ü k p iy a d e k itle le rin in sel gibi s ü r a t­
le ile rle d ik le ri g ö rü ld ü ; b u n la r k ırm ız ı
elbiseli a z a b la r idi. Üç d e fa y en id en toz
b u lu tla rı h a v a y a ç ık a ra k sım alı eyer
k a ş la rı p a r ıld a m a k ta o la n a tla r ın k iş ­
n e m e le rin d e n s ü v a rile rin m u v a s a la tı
a n la şıld ı. İsm a il üç d e fa s ın d a d a p a d i­
ş a h ın v ü c u d u n a h ü k m e tti. L âk in esir,
İs m a il’in p a d iş a h z a n n e ttik le rin in K a ­
ra m a n , A nadolu, R u m eli B e y lerb ey leriy ­
le m a iy e tle rin d e k i z e a m e tc i sü v a rile r
o ld u ğ u n u söyledi. O n la rd a n s o n r a s a rı
ve k ırm ız ı b a y ra k la riy le p iy a d e le r gö­
r ü n d ü ; o m u z la rın d a a ltın iğ n e le rle b a ş ­
la r ı n a ra p te d ilm iş beyaz d u v a k la rı d a l­
g a la n ır gibi g ö rü n ü y o rd u ; bu d u v ak
z a n n e d ile n şe y ler y e n iç e rile rin beyaz
ç u h a s e rp u ş la rın d a n , iğ n e le r de s e rp u ş ­
la r ın ö n ta r a f ı n a s ır m a ile işlen m iş k a ­
şık re sim le rin d e n b a ş k a b ir şey değildi.
Y en id e n b ir s ilâ h ş a k ırtıs ı ve a t a y a k ­
la r ı sesi iş tild i; b u n la rın e tr a f ın a to p ­
la n a n to z b u lu tu n u n o r ta s ın d a n to z d a n
d o la y ı d a h a p a r la k g ö rü n e n a s k e rle r
ç ık tı; s a ğ d a k ırm ız ı s a n c a k la r, so ld a
yeşil s a n c a k la r d a lg a la n ıy o rd u , o r ta d a
b iri kırm ızı, b iri b ey az ik i alem g ö rü ­
n ü y o rd u . T ü rk a tlıs ı «İşte p a d işa h , şe v ­
k e tli s u lta n ! B u ik i s a n c a k o n u n s a n ­
c a k la rıd ır. S a ğ ın d a s ip a h ile r, so lu n d a
s ilâ h d a rla r, a r k a s ın d a u lü feli sü v a rile r
ve a z a b la r, b u n la r p a d iş a h ın h a s s a a s ­
k e rle rid ir» dedi. İ r a n Ş a h ı o k a d a r h e y ­
b e tli a s k e rin to p la n ış ın ı g ö rü n ce d e rin
732
d e rin iç in i çek ti, lâ k in c e s a re tin i k a y -
b e tm iy e re k m ü sa d e m e y e m ukavem et
iç in h a z ırlan d ı» .
Ç a ld ıra n m e y d a n m u h a re b e si 23 a ğ u s ­
to s 1514 ç a rş a m b a g ü n ü k u şlu k v a k ti
b aşlad ı. Ş a h İsm a il O sm a n lı o rd u s u n u n
d u ru m u n u ö ğ re n d iğ in d e n , sol c e n a h k u ­
m a n d a n ı U sta clu o ğ lu ile b irlik te ş id ­
d e tli b ir h ü c u m la a z a b la rı y a rm a k ve
o n la rı s a fla r ın ı a ç m ıy a m e c b u r e ttik te n
so n ra, y a n la r d a n s a r k a r a k y e n iç e rile ri
a r k a d a n çe v irm ek is tiy o rd u . B u p lâ n ı
k u r a n Ş a h İs m a il 40 b in k işilik sü v a ri
ile O sm a n lı sol c e n a h ın a k a rş ı h ü c u m a
g eç ti; böylece m u h a re b e de b a şla m ış
oldu.
Ş a h İs m a il’in ş id d e tli h ü c u m u k a r ş ı­
sın d a , u z u n m e sa fe k a te tm e le rin d e n
d o lay ı y o rg u n ve a y rıc a z ırh sız b u lu n a n
R u m eli s ü v a rile rin in c e p h e s i bozuldu.
B u n la r Y avuz S elim ’in p lâ n ı g ereğ in ce
g e rile rin d e b u lu n a n to p la r a d o ğ ru m u n ­
ta z a m a n çekilem edi. M ü cad ele b a ş la ­
m a k ü ze rey k en , O sm a n lı sol k o lu n d a k i
m e ş h u r k u m a n d a n la r d a n M alk o ço ğ lu
Ali Bey ve k a rd e ş i T u r A h Bey R u m e ­
li a la y la rın ın (u cu n d a d u r a r a k m ü s a it
b ir a n d a m e y d a n a çıkıp h a s m ı _ g a fil
a v la m a k istiy o rd u . L â k in Ş a h İsm ail,
b elk i o n la rın n iy e tle rin i sezerek, b elk i
de ö n d e o lm a la rı b a k ım ın d a n ö n ce b u n ­
la r a h ü c u m a g eçerek ş e h it ed in ciy e k a ­
d a r ç a rp ıştı. O n la rın ş e h it o lm a la rı ü -
z e rin e m e y d a n a a tıla n H a şa n P a ş a d a
a y n ı â k ıb e te u ğ ra d ı. H a ş a n P a ş a n ın
ş e h it d ü şm e si b u c e n a h ın m ü ş k ü l d ü r ü ­
m a m â ru z k a lm a s ın a sebeboldu.
Ş a h İs m a il böyle m u v a ffa k iy e t g ö ste­
rirk e n k e n d isin e g ü v en d iğ i sol k o l k u ­
m a n d a n ı U sta clu o ğ lu M e h m et H a n a y ­
n ı m u v a fa k ıy e ti g ö sterem ed i. O n u n b a ­
ş a rı sa ğ lıy a m a m a s ın m esas â m ili ise
O sm a n lı sa g k o l k u m a n d a n ı S in a n P a ­
ş a n ın m a h a r e tle to p la r a d o ğ ru çe k ilm e-
siydi. A n ad o lu a s k e rin in g eriy e çe k ilm e­
siyle U sta c lu o ğ lu ’n u n k u v v e tle ri to p la ­
r ın a te ş in e m â ru z k ald ı. T ü rk t o p l a n
İ r a n a s k e rle ri a r a s ın a a te ş s a ç a rk e n
h a r b m e y d a n ı k ıs a z a m a n d a ö lü le rle
doldu. O a r a d a U sta c lu o ğ lu ’n u n c e su r
b ir T ü rk sip a h is i ta r a f ı n d a n ö ld ü r ü ld ü ­
ğü a n la ş ılın c a İ r a n o rd u s u n u n sol k o lu ­
n u n ş a ş k ın lık ve s a rs ın tıs ı h e z im e t
h a lin i ald ı ve b u k o ld a n b ir k ısım , a s ­
k e r le r k a ç a r a k Ş a lım e tra fın d a k ile r e
k a tıld ı.
Y avuz S elim O sm anlI sol c e n a h ın ın
u ğ ra d ığ ı m ü şk ü lâ tı ö ğ ren in c e, İ b n -i
K e m a l’in tâ b iriy le «yeniçeri a s k e rin in
tü fe k e n d â z s e rb a z la rm d a n b ir k o şu n
a s k e rin R u m eli le şk e rin c im d a t e tm e s i­
n i e m re tti.» Bu em ir n e tic e s i sol k ola
y e tişe n k u v v e tle r a r a s ın d a b u lu n a n y e­
n iç e r ile rin ok ve a te şle ri te s ir in i gös­
te re re k İ r a n o r d u s u n d a k i çözülm eyi u -
m u m ile ş tird i. V aziyeti d ü ze ltm iv e u ğ r a ­
ş a n Ş a h İs m a il h e r t a r a f a a t k o ş tu r u ­
yor, fa k a t o rd u s u n u n g ittik ç e erid iğ in i
g ö rü y o r, g a y re tle ri o rd u s u n u n m u k a d ­
d e r a tın ı d e g iştire m iv o rd u . Ş a h İs m a il’­
in e t r a f a k o şm a sın a m u k a b il Y avuz S e­
lim m ev k iin i sa b it şe k ild e m u h a fa z a ve
o r d u s u n a iyice h â k im b u lu n u y o rd u .
Ş a h İsm a il e t r a f a k o şm a sı s ır a s ın d a b ir
k a ç d e fa a t d e ğ iştirm e k z o r u n d a kaldı.
N ih a y e t k o lu n d a n ve a y a ğ ın d a n y a r a ­
la n a r a k a tın d a n d ü ştü . B ir O sm a n lı s ü ­
v a ris i ü z e rin e y ü rü d ü ğ ü sıra d a , giyin işi
Ve te ç h iz a tı k e n d isin e b en z iy e n m a iy e t
e r k â n ın d a n b irisi şa h s ın ı fed a e tm e s e y ­
di, Ş a h ın h a y a tı s o n a erecek ti. Ş ahı
k u r ta r m a k ü ze re k e n d in i fe d a ed e n b u
a d a m M irza S u lta n Ali idi. «Ş ah b e­
n im !» d iy e re k s ü v a rin in ö n ü n e çıktı. O
Çaldıran Muharebesi.
(Sultan Aziz devrinde Gloya Borski'nin yaptığı bu tablo A sk e rî Müzemizdedir.)
733
a r a d a H ızır n a m ın d a b irisi de y in e k e n ­
d in i fe d a e d e re k a tın ı Ş a h a verdi. B öy-
lece İsm a il m u tla k b ir e s a r e tte n v ey a
ö lü m d e n k u rtu ld u . S o n ra d a n «A tçeken»
lâ k a b ın ı a la n H ızır’ın a tm a b in e re k t e h ­
likey i s a v u ş tu r a n Ş a h İs m a il akşam a
d o ğ ru m u h a re b e n in ta m a m iy le k a y b e ­
d ild iğ in i g ö rerek , se lâ m e ti, a ltın d a k i
hayvanı b ü tü n s ü ra tiy le k o ş tu r a r a k
k a ç m a k ta b u ld u . Ş a h k a ç a r k e n m u h a ­
reb ey e d ev a m e tm e k te o la n la r d a o n u n
gibi y ap tı. B öylece Ç a ld ıra n m u h a re b e
m e y d a n ın d a z a f e r k a t ’ı o la ra k O sm a n ­
lIla r t a r a f ı n d a k ald ı. S o n s ü r a tle at
k o ş tu r a n Ş a h İsm a il e rte si g ü n T eb riz
s u rla rı ö n ü n e v âsıl oldu. F a k a t k e n d i­
sin i h ü k ü m e t m erk ezi o la n b u ş e h ird e
e m n iy e tte h iss e d e m iy e re k H oca S a a -
d e d d in ve S o la k z â d e ’ye göre D erg ü zin ’e,
İ b n -i K em a l'e g öre de S u lta n iy e ’ye g itti.
Y avuz S elim geç v a k itle re k a d a r m u ­
h a re b e y i id a re e ttiğ i m ev k ii te rk e tm e d i.
D ü şm a n ın b a k iy e sin i im h a ve k a ç a n la ­
rın ta k ib in e a it h a re k e tle ri id a re e tti.
İ r a n o rd u s u n u n b ü y ü k k ısm ı ya m a k tu l
v e y a h u t d a esird i. D ü şm a n a ğ ır z a y ia ta
u ğ ra m ış tı, b u n u n için Ç a ld ır a n 'a s o n ra -
r a la r ı O s m a n lıla rc a « S û fı-k ıra n » adı
verildi. İranlIların a ğ ır z a y ia tın ın ya­
n ın d a O sm a n lıla rm k ; de a ğ ır idi. İ r a n
a sk e ri «Ş ah için - Ş a h u ğ ru n a !» , O s­
m a n lI la r «A llah A llah!» se sleriy le h ü ­
c u m a k a lk tık la rı zaman b irb irle riy le
k ıy a sıy a v u ru şm u şla rd ı. B u yüzden m u ­
h a re b e meydanı ö lü le rle d o lm u ştu . İ-
r a n lıla r d a n 14 H an, O sm a n lIla rd a n 10
S a n c a k beyi ve B eylerbeyi c a n v e rm iş­
ti. Ö le n le r a r a s ın d a İranlIlardan: D i­
y a r b a k ır v alisi U sta clu o ğ lu M eh m et
H an , Ş a h ın V ek il-ü s S a lta n a ’sı M îr A b-
dülbâkî, K a z a sk e r S evyid H ay d a r, B a ğ ­
d a t h â k im i ve Ş a h ın kayınpederi H ule-
f â Bey, H o ra sa n h â k im i L a la Bey, H e-
m e d a n h â k im i T ekelü Y eg ân Bey, D a m ­
g an h â k im i S u lta n Ali Bey, M eşhed h â ­
k im i S eyyid M e h m et Bey, Mogan. h â k i­
m i A rzu Bey, K öse H am z a Bey, G ence
k u m a n d a n ı S e r d a r Bey, b u n la r d a n b a ş ­
k a Ş a h ın k o ru c u b a şısı ve nakibüleşrafı
d a ö le n le re d ah ild i, O sm a n lIla rd a n ise:
R um eli B eylerbeyi H a ş a n P a ş a ile m e ş­
h u r a k ın c ı b e y le rin d e n M alkoçoğlu B â-
li beyin o ğ u lla rın d a n S o fy a s a n c a k b e ­
yi Ali B ey ve S ilistre b ey i T u r Ali b ey ­
d e n b a ş k a M o ra s a n c a k beyi Ali (İb n -i
K e m a l'd e H a şa n A ğa) bey, P riz re n (So-
la k z â d e 'd e P reveze) s a n c a k b eyi S ü ley ­
m a n Bey ve Yörgü-çoğlu M e h m e t (S olak-
z â d e 'd e Yör.güç P a ş a o ğ lu M u sta fa )
Bey, K a re si s a n c a k beyi M e h m et Bey,
K a y se ri s a n c a k beyi Üveys Bey, N iğde
s a n c a k b ey i İs k e n d e r Bey de ö lü le r a r a ­
s ın d a b u lu n u y o rd u ,
Ş a h İs m a il h a r b m e y d a n ım te rk e d e -
re k k a ç ın c a Ş a h m o rd u g â h ı, h âz in e le ri,
k e n d is in in ve ü m e ra s ın ın ze v ce le rin i
te şk il ed en k a d ın la r O sm a n lIla rın eline
geçti. S o la k z â d e 'n in fik rin e göre Ş ah
İsm ail, ü m e ra s ın ın g a y re tle h a rb e tm e -
le rin i te m in e tm e k iç in o n la rın zevce­
le rin i de m u h a re b e m e y d a n ın a k a d a r
g ö tü rm e le rin in fa y d a sın a k a n i idi. B u
m u h a re b e d e , ele g eçen k a d ın la r d a n b i­
risi de Ş a h İs m a il’in ze v c e le rin d e n T ac -
lu H a n ım idi.
Ş a h İsm a il, o rd u g â h ın ı bile te rk e d e -
re k k a ç tığ ın d a n O sm a n lIla rın elin e p e k
bol g a n im e t m alı geçti. İb n -i K e m a l’in
ifa d e siy le « O rdusu k u ru lu k a ld ı ve b o h ­
ç a la rd a re n g in r u b a la rı d ü rü lü k a ld ı,
le ş k e r g â re t-ı s im -ü z e r iie g önlü gözü
d o y d u ve doldu, h e r b irisi gereği gibi
do y u m oldu.» O a n a im in b ir kısm ı m ir î­
ye alın d ı. B u n la rın a r a s ın d a H oca S aa-
d e d d in ’in ifad e siy le , g ö re n le rin h a y r r n
k a ld ığ ı Ş a h ın m u h te şe m a tla s ç a d ırı da.
v ard ı.
S a v a ş b ittik te n s o n r a d ü ş m a n o r d u ­
s u n u n b u lu n d u ğ u y erd e, p a d iş a h için,
m u a z z a m b ir o ta ğ k u ru ld u . E rte s i g ü n
Y avuz S elim m u h a re b e m e y d a n ım gez­
di. v ü z e ra ve ü m e ra n ın te b rik le r in i k a ­
b u l e tti. A ynı g ü n ş e h itle rin cen az ele­
r in i d e fn e ttird i. B u a r a d a Ş e h z a d e Sü­
le y m a n ’a, M ısır S u lta n ın a , İ s ta n b u l,
B u rsa ve E d irn e k a d ıla r ın a , s e rh a d b e y ­
le rin d e n M ora, B osna, S e m e n d re ve
H ersek s a n c a k b ey lerin e, E flâ k ve B ağ­
d a n b ey lerin e, K ırım H a n m a , V en ed ik
ve S ak ız b ey lerin e, L eh, Çek, M a c a r k ı-
r a ll a r m a ve R odos şö v a ly eleri reisin e-
fe tih n a m e le r y azılıp u la k la r ile g ö n d e­
rildi.
M u h a re b e d e n s o n r a k u r u la n d iv â n a ,,
f ir a r i d ü ş m a n a s k e rle rin in ta k ib in e m e ­
m u r e d ile n Ş e h sü v a r z â d e Ali B ey in
tu tu p g e tird iğ i b ir k a ç b in e s ir ta k d im ,
ed ild i. G e tirile n e s irle rd e n y aln ız b ir
kişiye, İd risi B itlisî’n in « şa k ird im ve
o ğ lu m d u r» diye ş e fa a tim m ü te a k ip ,
k e n d is in in on se k izin ci e s ir o lm a sı d o -
la y ısiy le g ü n d e 18 ak çe u lû fe tâ y in e~
dildi. H a m m e r’e g öre k a d ın la r ve ço ­
c u k la r h a riç b u h a rb d e a lın a n e s ir l e r
id a m o lu n d u .
Z a fe rin k a z a n ılm a s ın ı te m in e d e n a s ­
k e r v e ü m e ra n ın ta ltif in i g ö zeten p a d i­
ş a h ın em riy le k a p ık u lu a s k e ri ile tım a r
e rb a b ın a ih s a n la r d a ğ ıtıld ı, v ez ir ve ti­
m e r a y a te ra k k ile r k ay d e d ild i. M u h a re ­
b ed e ş e h it d ü şe n ü m e ra n ın y e rin e yeni:
tâ y in le r ic ra o lu n d u . B u cü m le d e n o la ­
r a k S in a n P a ş a R um eli, Z ey n el P a ş a A-
n a d o lu B ey lerb ey liğ in e, F e r h a t Bey d e
K a r a m a n v aliliğ in e tâ y in edildi.
Çaldıran meydan muharebesinin
neticeleri
T ü rk ta r ih in d e k i m e ş h u r m u h a re b e ­
le rd e n b iris i o la n Ç a ld ıra n h a rb i, k a t i
n e tic e s i b ir g ü n d e is tih s a l o lu n a n b ir
im h a m u h a re b e s i v a s fın ı ta ş ım a k ta d ır,
H a sm m k u d r e ti b ir g ü n d e k ırıld ığ ın d a n
O sm a n lı o rd u su h iç b ir m u k a v e m e te
r a s tla m a d a n Ş a h ın h ü k ü m e t m e rk e zi
T e b riz ’e g ireb ild iğ i gibi, h a r b in d iğ e r
n e tic e le rin in is tih sa li de kolaylıkla,
m ü m k ü n ohrr-Şvur. B u n e tic e le ri şö y le-
ce s ıra la m a k m ü m k ü n d ü r
 1 — O sm a n lIla rı d o ğ u d a n te h d it e d e n
b ü y ü k b ir k u v v e t o la n İ r a n S a fe v île ri-
n in y en ilm e siy le O sm a n lı o r d u la r ı ilk
d e f a A z e rb a y c a n 'a g irm iş ve b ilh a s s a
d o ğ u A n a d o lu ’n u n f e th i b u h a r b le t e ­
m in e d ilm iş tir. B öylece; Y ıld ırım B ay e-
z i t ve F a tih M e h m e d ’in g en iş ç a p ta , d i ­
ğ e r p a d iş a h la r ın z a m a n ın ş a r tl a r ın a
u y m a k s u re tiy le k u r m ıy a ç a lış tık la rı
« A n ad o lu ’n u n O sm a n lı id a re s in d e b ir ­
leşm esi» y a n i A n a d o lu ’d a T ü rk b irliğ in i
te m in işi. Y avuz S elim ’in b u h a r e k â tiy -
le ta h a k k u k e tm iş tir. B ilâ h a re K a n u n î
z a m a n ın d a E rz u ru m ’u n d o ğ u ta r a f l a r ı
ve K a rs ç e v re sin in ilâv esiy le b u b irlik
iy ice ta m a m la n a c a k tır .
2 — M a ğ lû p İranlIların m ü d a h a le
im k â n ı o r ta d a n k a lk tığ ı, Y av u z’u n z a ­
fe ri k a r ş ıs ın d a M ıs ırlıla rın d a gözü
k o r k tu ğ u n d a n , b u ik i d e v le tin k a r ış m a ­
s ın a f ır s a t k a lm a d a n D u lk a d ir o ğ u lla n
a ra z is i d e k o la y c a z a p te d ilm iş tir.
3 — İle rid e y a p ıla c a k M ısır s e fe ri
için , M ısır - İ r a n ittif a k ı ih tim a li o r t a ­
d a n k a lk a c a k d e re c e d e z a y ıfla m ıştır.
4 — B u h a rb , şiî İra n lIla ra k a r ş ı k a ­
zanılm ış b ir z a f e r o lduğundan, A n a d o ­
lu ’d a şiî m ezh eb in in yayılm ası, ö n le n ­
m iş d e n e c e k d e re c e d e d u ra k la m ış tır.
5 — G ü rc is ta n ’ın O sm a n lIla ra ilk i t a ­
a t i d e b u m u h a re b e v esilesiyle m ü m ­
k ü n o lm u ş tu r.
6 — A v ru p a d e v le tle rin in , O sm a n lI­
la r d a n k o r k u d a n dolay ı İ r a n ’a k a r ş ı
b e s le d ik le ri ü m it ve g ö ste rd ik le ri s e m ­
p a t i e k silm iştir.
7 — O sm a n lIla r iç in , İranlIlarla 20
s e n e b ü y ü k b ir h a r b e lü z u m g ö ste rm i-
y ecek y e n i b ir d e v re n in a ç ılm a sı im k â ­
n ı h â s ıl o lm u ş tu r.
8 — S a fe v î sü lâ le si çok k u v v e tli b ir
d a r b e y e d iğ in d e n , İ r a n d a h ilin d e o to ­
r ite le r i sa rsılm ış, b u y ü z d e n İ r a n ’d a b â ­
zı k a y n a ş m a la r ın ç ık m a s ın a yol aç ılm ış
o ld u ğ u n d a n , b u n d a n s o n r a O s m a n lIla r
iç in d o ğ u d a h a r e k â ta g irişm e k k o la y la ş ­
m ış tır. A y rıc a İ ra n , O s m a n lIla ra k a r ş ı
b ü y ü k b ir te h lik e a rz e tm e k s a f ın d a n
h a r iç k a lm ış tır.
9 — İ r a n lI la r m a ğ lû b iy e tle ri ile b ir ­
lik te m â n e v î p ro p a g a n d a la rla m ü h im
şe y le r e ld e edem iy ecek lerin d a n la d ık la ­
735
rın d a n . y en i ş iîle r k a z a n m a k gay esiy le
y a p tık la rı m ezhep p r o p a g a n d a la n m
h e r t a r a f t a g ev şetm işle rd ir.
Yavuz Selim Tebriz’de
Ç a ld ıra n m e y d a n m u h a re b e s in in g a ­
lib i Y avuz S u lta n S e lim h a r b s a h a s ın d a
ik i g ü n k a ld ık ta n s o n r a o rd u s u n u T eb ­
riz is tik a m e tin d e h a r e k e te geçird i. H oy
ş e h ri g e ç ild ik te n b ir m ü d d e t s o n r a v e ­
z ir D u k a k in zâ d e A h m e t P aşa , D e fte r­
d a r P irî Ç elebi ve İ d ris i B itlisî’yi ö n d e n
T e b riz ’e y o llad ı. B u n la r Y avuz S e lim
n a m ın a ş e h r in a n a h ta r la r ın ı is te m e k
ve p a d iş a h ın T e b riz ’e z a fe r a la y ı ile
g irm e si iç n ic a b e d e n te d a r ik â t ta b u lu n ­
m a k la v a z ife li id iler.
Y avuz S u lta n S elim İ r a n Ş a h ın ın h ü ­
k ü m e t m e rk e z i T eb riz ş e h rin e m u h te ­
şe m b ir a la y la d a h il o ld u (6 eylül 1514).
O sm a n lı p a d iş a h ı T eb riz’e d a h il o lu rk e n
h a l k ş e h r i n ıgiriş y e rin d e k i y o lu n ik i
ta r a f ı n a m u a z z a m b ir k a la b a lık h a lin ­
de to p la n m ış tı. T eb riz’de p a d iş a h ın g e­
çeceğ i y o lla rın b a z ı y e rle ri k u m a ş la r v e
h a l ıla r la sü sle n m iş ti. Y avuz S elim T eb ­
riz ’e g ire rk e n h a lk ın ö n ü n d e b u lu n a n
b ir k im sey e e tra fm d a k ile r in h ü r m e t ve
iti b a r g ö s te rd ik le rin i f a rk e tti. B u a d a m
T im u r a h f a d ın d a n H o ra sa n h ü k ü m d a ­
r ı H ü sey in B a y k a ra ’m n o ğ lu B ed i’-ü z -
Z a m a n idi. B a b a sı H ü sey in B a y k a ra ’m n
1506 d a v e fa tı ü z e rin e b ir a d e ri M u z af­
f e r ile b ir lik te h ü k ü m d a r o lm u ş ise d e
b u m a k a m d a p e k az m ü d d e t k a lm ış ve
b ir a d e r i M u z a ffe r’i n ö lü m ü n d e n s o n r a
Ö zbek d e v le tin in k u ru c u s u Ş e y b a n H a ­
n in -h ü cu m u n a u ğ ra m ış tı. B u h ü c u m a
d a y a n a m a d ığ ı iç in m e m le k e tin i te r k ile
Ş a h İs m a il’i n y a n ın a k a ç m ıy a m e c b u r
k a la n B ed i’-ü z - Z a m a n b u se b ep le T e b ­
riz ’d e b u lu n u y o rd u . Y avuz S elim , B ed i’-
ü z -Z a m a n ’a h ü r m e t ve itib a r g ö ste re re k
g ü n d e b in ak ç e u lû fe tâ y in eyledi.
Y avuz S e lim 8 ey lü l 1514 c u m a g ü n ü
Y ak u b c a m iin e g id e re k c u m a n a m a z ın ı
e d â ile h u tb e y i k e n d i n a m ın a o k u ttu .
B u güzel c a m iin b a z ı y e rle rin in h a r a ­
b ey e yü z tu tm u ş o ld u ğ u n u g ö re re k t a ­
m ir in i e m re tti. S o n ra H eşt B ih iş t d e n i­
le n g ü zel b a h ç e y i ve Y ak u b ç a rş ıs ın ı
gezdi. S elim , T e b riz ’de b u lu n d u ğ u s ır a ­
d a m ü e z z in H afız M e h m e t İ s f a h a n î’yi
n e z d in e c e lb e ttird i. M ü v e rrih H oca S a -
a d e d d in E fe n d i’n in d ed e si o la n M e h m e t
İ s f a h a n î’yi oğ lu H aşa n C an ile b irlik ­
te İ s ta n b u l’a g etird i. P a d iş a h T e b riz ’de
b ir h a f t a kaldı. A y rılm a d a n önce T e b ­
riz ’in u sta , s a n a tk â r, ilim a d a m ı gibi
m u te b e r ş a h s iy e tle rin d e n m ü te şe k k il
b in k işilik b ir to p lu lu ğ u İ s ta n b u l’a sev-
k e ttir d i. H üseyin B a y k a ra ’n ın o ğlu Be-
d i’-ü z -Z a m a n d a b u n la ra d ah ild i.
Yavuz Selim’in Tebriz’den ayrılışı
Y avuz S elim T eb riz’d e n a y rılın c a k u ­
zey y o lu n a d ev a m e tti. P a d iş a h ın T e b ­
r iz ’in kuzey ta r a f ın d a v a rm a k iste d iğ i
y e r K a r a b a ğ ’dı. A ras k u zey in d e A zer­
b a y c a n ’ın ç u k u r b ir ovası o la n K a ra -
b a ğ ’d a k ış la r h a f if g e ç tiğ in d en , Y avuz
S elim so ğ u k m ev sim b u r a d a a t la t tık ta n
s o n ra , e rte s i b a h a r d a Ş a h İs m a il’in ü -
z e rin e b ir d e fa d a h a y ü k le n erek o n u b ir
k u v v e t o lm a k ta n ta m m â n a siy le ç ık a r­
m a k istiy o rd u . L âk in o rd u A ras k e n a r ı­
n a v a r ın c a y e n iç e rile rin b ir d e fa d a h a
b a ş k a ld ır m a s ın a ş a h it oldu. B aş k a l­
d ır m a h â d ise si A ra s’ın geçilm esin i m ü ­
Yavuz'u Çaldıran Muharebesinden sonra tasvir
eden bu m inyatür Hünernâme'den alınm ıştır.
736
te a k ip v u k u a geldi. N eh ir g eç ilirk e n s u ­
l a r k a b a rık o ld u ğ u n d a n in s a n v e h a y ­
v a n te le f a tın a d a u ğ ra n ıld ı. Y e n iç e rile r
Y avuz S elim ’in ta s a v v u r a tı k a rş ıs ın d a
o g ü n e k a d a r m â ru z k a ld ık la rı s ık ın tı­
la r ın d a h a fa z la s ın a m â ru z k a la c a k la rı­
n ı d ü ş ü n e re k b ir a n önce İ s ta n b u l’a
d ö n m e a rz u la r ın ı iz h a r a b a ş la d ıla r. B u
d e fa k i a y a k la n m a la rı Ç a ld ıra n m u h a ­
re b e sin d e n ö n cek i a y a k la n m a d a n d a h a
ş id d e tli oldu. Y ırtılm ış elb ise le rin i m ız ­
r a k la r ın u c u n a ta k a r a k R u m eli’ye d ö n ­
m e k is te d ik le rin i e tr a f a h a y k ırd ıla r.
H a ttâ a r a la r ın d a n b â z ıla rı p a d iş a h ın
ç a d ır ın a k u rş u n a ta c a k d ere ced e işi ile ­
ri g ö tü rd ü le r. T a c -ü t-T e v a r ih s a h ib i
H oca S a a d e d d in E fe n d i’n in b a b a sı H a ­
ş a n Ç a n ’d a n d in le d iğ in i z ik re tm e k s u ­
re tiy le k a y d e ttiğ in e göre: Y avuz S elim
b ir g ü n n e d im i H a şa n C an ile m u s a h a ­
b esi sıra s ın d a , y e n iç e rile rin k ü s ta h lık ­
la r ın a söz in tik a l ed in ce, o ta ğ -ı h ü m a ­
y u n d a k i d elik le ri g ö ste re rek , b u n la rın
y e n iç e rile rin k ü s ta h lık la r ı eseri o ld u ğ u ­
n u , o n la rın bu h a re k e tle riy le o r­
d u n u n A z e rb a y c a n ’d a k ışla m a sı -
n ı ö n liy e rek k ız ılb a şla rın b e k a s ı­
n a sebep o ld u k la rın ı s ö y le m iştir
Y e n iç e rile rin bu d e fa k i a y a k la n ­
m a la r ın d a d a y in e b âzı d e v le t a -
d a m la n n in ro lü v ard ı. B öylece
Y avuz S elim K a r a b a ğ ’d a k ış la -
m a k ta n v azg eçerek d ö n m e k zo -
r u n d a k ald ı. Y avuz S elim , a s k e ri
t a h r ik e d e n e r k â n a k in b a ğ la m ı-
y a b aşlad ı.
Devlet erkânı arasında yapılan
değişiklik
P a s in le r o v a s ın a y ak laşıld ığ ı s ı­
r a d a C e m aled d in A k sa ra y î e v lâ -
d ın d a n D e fte rd a r P iri M e h m et
Ç elebi’ye v e z a re t te v c ih eyledi.
Y av u z’u n b u te v cih i. P iri Ç elebi’-
n in d e ğ e rin i Ç a ld ıra n m u h a re b e ­
sin d e n ö n cek i to p la n tıd a a n la m ış
o lm a s ın d a n ile ri gelm ek le b e r a -
ber, b ir t a r a f t a n d a y e n iç e rile ri
t a h r i k e d e n le ri iş b a ş ın d a n u z a k -
L aştırm a h a r e k e tin e b ir b a ş la n g ıç
te şk il ed iy o rd u . Z ira R e v an c iv a ­
r ın a g elin d iğ i s ır a d a M u s ta fa P a ­
şa y ı v e z a re tte n a z le tm işti. P irî
Ç elebi b ir h a f ta k a d a r ö n ce M u s­
t a f a P a ş a d a n b o şa la n ü ç ü n c ü v e -
Çaldıran muharebesini tasvir eden bir resim
zirlig e g eçiyordu. P irî Ç elebiye v e z a re t
te v c ih ed ilin c e o rd u y a z a h ire te m in ve
y e tiş tirm e k ü ze re B a y b u rt ta r a f ı n a g ö n ­
derild i. O sm a n lı o rd u su K a rs m ın tık a s ı­
n a y a k la ş tığ ı s ır a d a G ü rc is ta n h â k im in ­
d e n k e r v a n la r la z a h ir e geldi. E rz a k s ı­
k ın tıs ı çe k ild iğ i s ır a d a b u z a h ire h a y li
m a k b u le geçti. P irî Ç elebi’ye v e z a re t
te v c ih e d ilirk e n te v k ii T â c i z â d e Ç elebi
de, R u m eli k a z a s k e rliğ in e tâ y in e d ile n
Z ey rek zâ d e R ü k n e d d in ’in y e rin e ; A n a ­
d o lu k a z a s k e rliğ in e te r f i e ttir ild i (13 e-
k im 1514).
Y avuz S elim E rz u ru m ’a v â sıl o ld u ğ u
s ır a d a B a y b u rd ’u n a n a h ta r la r ı k e n d is i­
n e te s lim ed ild i. B a y b u rt m ir a h o r B ı­
yıklı M e h m e t A ğa t a r a f ı n d a n h ü c u m la
z a p te d ilm işti. P a d iş a h , B ıyıklı M e h m et
A ğ a n ın b u m u v a ffa k iy e ti ü z e rin e k e n ­
d isin e p a ş a lık ve E rz in c a n b ey liğ in i te v ­
cih ile B a y b u rt ve K iği t a r a f l a r ın ın id a ­
r e s in i de E rz in c a n ’a b a ğ lıy a ra k o n a
v erdi.
Y avuz Selim
Y avuz S e lim y o ld a b ir k o n a k ta , a s ­ (K ap ıd ağlı serisinden)
k e r le rin z u lm ü n d e n ve e t r a f a z a r a r v e r ­
m e le rin d e n b ir k ö y lü g ru p u n u n ş ik â y e ­ ü d d e v le ’n in o ğ lu S ü le y m a n bey ü z e ri­
ti ü z e rin e «Siz a s k e ri m u h a f a z a d a i h ­ n e h ü c u m e d e re k o n u y a k a la m ıy a m u ­
m a l g ö ste riy o rsu n u z » d iye V eziriâzam v a f f a k o lm u ş ve S ü le y m a n b ey in b a ş ın ı
H ersek zâ d e A h m e t P a ş a ile ik in c i v e ­ k e s tir e r e k p a d iş a h a g ö n d e rm iştir.
z ir D u k a k in oğ lu A h m e t P a ş a n ın b a ş la ­ Y avuz S elim A m asy a’y a g e ld ik te n
r ın a ç a d ır la r ın ı y ık tırm a k su re tiy le a z ­ s o n r a D u k a k in zâ d e A h m et P a şa y ı Ve-
le tti (28 ek im 1514). Y o lu n a b u şe k ild e z iriâ z a m lığ a g etird i. F a k a t D u k a k in z â ­
d e v a m ed e n p a d iş a h k a s ım o r ta la r ın d a d e b u m a k a m d a k ıs a b ir m ü d d e t k a l a ­
A m a sy a ’y a geldi. bildi. B ir gece y e n iç e rile r v ezir P irî P a ­
Yavuz Selim’in kış mevsimini ş a ile p a d iş a h ın h o c a sı H alim î Ç elebi’-
Amasya’da geçirmesi n in ev in i b a s tıla r. Y e n iç e rile rin b u d e -
f a k i a y a k la n m a s ın d a D u k a k in z â d e A h ­
Y avuz S elim A m a sy a ’y a v a r ın c a b u r a ­
m e t P a ş a n ın ta h r ik i o ld u ğ u a n la şıld ığ ı,
d a k ışı g e ç irm e k iç in t e r t ib a t aldı. Z a ­
a y n ı z a m a n d a k e n d isin in , D u lk a d ir b e ­
te n d o ğ d u ğ u y e r o la n b u ş e h re daha
yi A lâü d d e v le ile m e k tu p la ş tığ ı d e d ik o ­
v a r m a d a n ö n ce b u k a r a r ı v e rm iş o ld u ­
d u su d a e t r a f a y a y ıld ığ ın d a n , is y a n h â ­
ğ u n d a n to p ve c e p h a n e y i Ş a rk i K a r a h i-
d is e sin d e n on g ü n s o n r a Y avuz S elim
s a r ’d a b ıra k m ış ve a s k e rin de A n k a r a ’­
D u k a k in z â d e y i h u zu ru n a ç a ğ ır a r a k
d a k ış la m a s ın ı e m re tm iş ti. Y av u z’u n b u
b iz z a t k e n d is i h a n ç e rliy e re k y a r a la d ı
ta r z d a k i h a r e k e tin d e n ilk b a h a r d a İ r a n
ve s o n r a k e th ü d a s ı H a şa n A ğa ile b ir ­
ü z e rin e h a r e k â tı y e n ile m e k n iy e tin d e
lik te a k h a d ım la r a b a ş ın ı k e s tir d i (1515
o ld u ğ u an la şılıy o r.
m a r t o r ta la r ı) . A m as y a T a r ih i m ü e llifi
P a d iş a h A m a sy a ’y a v â s ıl o ld u ğ u g ü n H ü sey in H ü s a m e d d in E fe n d i, y e n iç e ri­
m a iy e tin d e b u lu n a n D u lk a d ir h a n e d a ­ le rin is y a n ın ı İ s ta n b u l’a g itm e a r z u la ­
n ın d a n Ş e h s ü v a r oğlu A li B eyi K a y se ri r ın d a n d a h a z iy a d e şöyle iz a h e d e r: İ -
s a n c a k b ey liğ in e tâ y in e tti. Ş e h sü v a r k in c i B a y ez it z a m a n ın d a v e z a re tin y a l­
o ğ lu A li bey K a y se ri s a n c a k b ey liğ in d e n ız s a ra y lı d e v şirm e le re h a s o ld u ğ u b ir
v az ifey e b a ş la y ış ın d a n b ir k a ç g ü n s o n ­ fe r m a n la b ild irilm iş o ld u ğ u h a ld e , a s le n
ra , m e v s im in k ış o lm a s ın a b a k m a d a n , T ü rk o la n P irî Çeİebi’ye v e z a re t te v c i­
a m c a sı o la n D u lk a d ir h ü k ü m d a rı A lâ- h in d e n m ü te e s s ir o la n y e n iç e rile r e v v e­

737
 lâ y e n iç e ri a ğ a sı İs k e n d e r A ğa (p a ş a ),
C a fe r ve H alim î Ç elebilere m ü ra c a a t
e tm işle r, b u n la r p a d iş a h ın em irle rin e
itira z etm e m e le ri h u s u s u n d a k e n d ile ri­
n e n a s ih a tte b u lu n m u ş la rs a da, yine de
b u n la r ın e v le rin i y a ğ m a la y ıp a d a m la ­
r ın d a n b a z ıla rın ı k a tle tm iş le rd ir. A y ak ­
la n a n y e n iç e rile ri de id a m su re tiy le c e ­
z a la n d ır a n ve ş id d e tli h a re k e tle d isip li­
n i ia d e e d e n Y avuz S elim ’in D u k ak in
z â d e n in id a m ın d a n s o n r a sa d ra z a m lığ a
b ir m ü d d e t k im sey i tâ y in e tm e d iğ i a n ­
laşılıy o r. Z ira, H ad ım S in a n P a şa n ın ,
a n c a k D u lk a d ir h ü k ü m e tin in z a p tın d a n
s o n r a ve b u işin b a ş a r ılm a s ın d a if a e t ­
tiğ i h iz m e tle rin in m ü k â fa tı o la ra k vezi-
r iâ z a m lığ a g e tirild iğ i b elil o ld u ğ u n a gö­
re, v e z iriâ z a m lığ in b ir tâ y in y a p ılm a ­
d a n boş b ıra k ılış m ü d d e tin in d ö rt beş
ay k a d a r s ü rd ü ğ ü m e y d a n a çıkıyor.
Y avuz S e lim A m asy a’d a ik e n Ş a h İ s ­
m a il’in g ö n d e rd iğ i b ir elçilik h e y e ti
geldi. B u h e y e t h e m s u lh a k d in i te m in
h e m de Ş a h ın esir ed ilen zevcesini is te ­
m e k iç in gelm işti. Y avuz, h e y e tin is te k ­
le rin in h iç b irin i k a b u l etm e d iğ i gibi el-
çilk h e y e tin e d a h il ş a h ıs la rd a n Seyid
A b d ü lv eh ab ile K a d ı İ s h a k ’ı İ s ta n b u l’a
g ö n d e re re k R u m e lih isa rm d a , H am za ile
M olla Ş ü k ru la h ’ı d a D im e to k a ’y a yollı-
y a r a k h a p s e ttird i.
Kemah’ın zaptı
Y avuz S u lta n S elim Ç a ld ıra n ’d a b ü ­
y ü k b ir z a fe r k a z a n m a s ın a ra ğ m e n d o ­
ğ u A n a d o lu ’d a b az ı m ü s ta h k e m ş e h ir ­
le rd e İ r a n lI la r a b a ğ lı k u v v e tle r tu tu n -
m ıy a d ev a m ediyordu. K e m a h d a b u şe ­
k ild e k i k a le le rd e n biriy d i. Y en iç erile rin
b ir a n önce İ s ta n b u l’a d ö n m e k is te m e ­
le ri Y avuz S elim ’in d o ğ u A n ad o lu ’d a
lü z u m u k a d a r m e şg u liy e tin e e n g e l o l­
m u ştu . P a d iş a h ın Ç a ld ıra n m u h a re b e ­
s in d e n a v d e ti s ıra s ın d a y aln ız B a y b u rt
k a le si ç a rp ışılm a k su retiy le, E rz in c a n
ş e h ri de m u h a re b e siz o la ra k O sm a n lı
id a re s in e a lın m ıştı. E rz in c a n ’ın O sm a n ­
lI h â k im iy e tin e g irm e si ü ze rin e, ondan
d a h a b a tıd a b u lu n a n K e m a h ’ın y a b a n c ı
e lle rd e k a lm a s ı b ir h u z u rsu z lu k m evzuu
idi. K e m a h ’ın F ır a t n e h r i k e n a r ın d a
s a rp b ir k a y a ü z e rin d e b u lu n a n m üs­
ta h k e m k alesi, b u ş e h r in doğu ve b a tı­
sın d a k i toprakların O sm a n lı idaresine
g eçm esin e rağmen İranlIlara b a ğ lı k u v ­
738
v e tle r in b u r a d a tu tu n a b ilm e le rin e sebep
olu y o rd u .
E rz in c a n ve K e m a h ’a O sm a n lIla r
Y ıld ırım B ay ezit d e v rin d e d e g irm işle r­
di. 1401 yılı te m m u z a y ın d a E rz in c a n ö-
n ü n e gelen Y ıld ırım B a y ez it ş e h ri k u ­
ş a ta r a k a lm ışsa d a (b irin c i c ild in 188
in c i s a y fa s ın a m ü r a c a a t) E rz in c a n ’ın
id a re s in i b u r a n ın em iri o la n T a h ir te n ’e
b ıra k m ıştı. L âk in T a h ir te n ’e b a ğ lı b ir
k a le o la n K e m a h ’a k u v v e t b ıra k m a sı,
cev v al O sm a n lı p a d iş a h ı Y ıld ırım B a-
y ezid ’in , K e m a h ’ı n 's tr a te jik k ıy m e tin i
ve k a le s in in e h e m m iy e tin i p e k güzel
ta k d ir e tm iş o ld u ğ u n a d elild ir.
A n a d o lu ’yu d e h ş e tli b ir f ır tın a gibi
k a v u r a n T im u r d a rb e s in d e n so n ra , K e­
m a h k a le si b ir a ra lık K a ra k o y u n lu la -
rın , o n d a n s o n r a d a A k k o y u n lu ’la r ın e-
lin e g eçm işti. F a tih z a m a n ın d a O tlu k b e -
li m u h a re b e s in d e n ö n ce M ıh al o ğ lu Ali
Bey k u m a n d a s ın d a k i O sm a n lı k u v v e t­
le ri K e m a h ta r a f ı n a b ir a k ın h a r e k e ­
tin d e b u lu n m u ş la rd ı.
İ r a n ’d a A k k o y u n lu ’l a r m y e rin e k a im
o la n S a fe v île r d o ğ u A n a d o lu ’n u n b ir
ço k k a s a b a ve ş e h ri m e y a n ın d a K e m a h ’a
d a s a h ip o lm u şlard ı.
Y avuz S elim d e e c d a d ı Y ıld ırım B a ­
y ezit gibi, F ır a t v â d isi ve c iv a r ın a h â ­
k im iy e t b a k ım ın d a n K e m a h ’ı n ta ş ıd ığ ı
e h e m m iy e ti ta k d ir e tm e k te y d i. Z a te n
b ir çok b ey ler, K e m a h k a le s i k ız ılb a ş-
la r in e lin d e b u lu n d u k ç a E rz in c a n , B ay ­
b u rt' ve K iğ i ta r a f l a r ın d a e m n iy e t h â s ıl
o la m ıy a c a ğ ım p a d iş a h a sö y lü y o rla rd ı.
B u n u n iç in k ışı A m asy a’d a g eç irm ek te
o la n Y avuz S elim , b a h a r d a , B ıyıklı
M e h m e t P a ş a y a K e m a h ’ı k u ş a tm a s ın ı
e m re tti. K e n d isi de 1515 n is a n ın ın b a ­
ş ın d a K e m a h ’a g itm e k ü ze re h a re k e te
geçti. K e m a h ’a v a r m a d a n ö n ce y o ld a
M em lû k S u lta n ın ın g ö n d e rd iğ i elçilik
h e y e tin i k a b u l ,etti. M em lû k h ü k ü m e ti,
Ş e h s ü v a r z â d e Ali B eyin K a y se ri s a n ­
ca k b ey liğ in e tâ y in i ile D ü lk a d ir h ü ­
k ü m d a rı A lâü d d e v le’n in o ğ lu S ü le y m a n
B ey in ö ld ü rü lm e s in i p ro te s to ed iy o rd u .
Y avuz S e lim b u n u n ü z e rin e M ısır e lç i­
le rin e ş u sö z leri söyledi:
« S u lta n ın ız , m e d re se, h u tb e ve sik k e ­
de, is m in in z ik ri gibi s a lta n a t h a k la r ın ı
a r tık A n a d o lu ’d a d eğil, M ıs ır’d a m u h a ­
fa z a etsin».
!

P a d iş a h ın b u m ü h im sözü A n ad o lu
h a l k ı n d a k i d ü ş ü n c e le rin i ifa d e e tm e s i
b a k ım ın d a n o ld u ğ u k ad a r, K ö lem en
k u d r e ti k a r ş ıs ın d a k i k o rk u s u z lu ğ u n u ve
o n la r a m e y d a n o k u y u şu n u g ö ste rm e si
c ih e tin d e n de e h e m m iy e ti h a iz d ir.
Y avuz S e lim A m a sy a ’d a n h a r e k e tin ­
d e n b ir ay s o n ra K e m a h ö n ü n e v a r a r a k
B ıyıklı M e h m e t P a ş a n ın m u h a s a r a s ın a
iş tir a k ed in ce , k a le n in m u h a fız ı o g ü n
ik in d iy e d o ğ ru te s lim o ld u (19 m a y ıs
1515). Ş e h ir h ü c u m la z a p te d ild iğ in d e n
şiî m ü d a file r k ılıç ta n g eçirildi. K e m a h
k a le s in in m u h a fız lığ ın a ü m e ra d a n K a -
ra ç in o ğ lu A h m e t Bey tâ y in o lu n d u .
Dulkadir Beyliği topraklarının ilhakı
O sm a n lIla rın D u lk a d ir b ey liğ i ile ilg i­
le n m e le ri ve o a r a d a c e re y a n e d e n h â ­
d ise le r, k ita b ım ız ın 586 ve m ü te a k ip
s a y f a la r ın d a g ö zden g eç irilm işti. O a r a ­
d a g ö rü ld ü ğ ü veçhile, D u lk a d ir to p r a k ­
la r ın d a n ü f u z te s is i işi, O sm a n lIla rla
Yavuz'u tasvir eden bu uydurm a resim de bir
M e m lû k le r a r a s ın d a b ir m ü n a z a a m e v ­ yabancı tarih kitabından alınm ıştır.
zu u o lm u ş tu . H e r ik i d ev let de D u lk a d ir
h ü k ü m e tin i k e n d i n ü f u z u ;a ltın d a t u t ­
m a k is te d iğ in d e n b u m e m le k e tin b e y le ri Y avuz S elim İ r a n s e fe rin e ç ık tığ ı s ı­
a r a s ın d a k i s a l t a n a t k a v g a la rın d a n k e n ­ r a d a A lâ ü d d e v le ’n in Ş a h İs m a il’e k a r ş ı
d i ç ık a r la r ın a fa y d a la n m ıy jı ç a lış m ış ­ h is s iy a tın ı g ö zö n ü n d e b u lu n d u r a r a k , s e ­
la rd ı. fe re iş tir a k e tm e k ü zere k u v v e t isted i.
İ ş te b u c ü m le d e n b ir h a r e k e t o la ra k L â k in A lâü d d e v le b ir ta k ım b a h a n e le r
F a tih S u lta n M e h m e t 1465 se n e sin d e ile ri s ü re re k k u v v e t v e rm e d iğ i gibi, D u l-
D u lk a d irlile rd e n Ş eh su v ar B eyi bu k a d irlile re bağlı b â z ı a ş ire tle r O sm a n lı
m e m le k e tin h ü k ü m d a rlığ ın a g etirm iş, z a h ire k o lla r ın a h ü c u m e tm e k s u r e tiy ­
lâ k in Ş e h s u v a r Bey M em lû k le rle m ü ­ le z a r a r la r ir a s ey led iler. B u b a k ım d a n
c a d e le d e en so n sığ ın m ış o ld u ğ u Z a ­ Y avuz S elim D u lk a d irlile re k a r ş ı iy i n i ­
m a n tı k a le sin d e E m ir Y eşb ek ’e te slim y e t b eslem iy o r ve ilk f ı r s a t t a o n la r d a n
o lu n c a (1472) K a h ir e ’ye g ö tü rü le re k a - in tik a m a lm a k istiy o rd u . B e k le n e n f ır ­
sılm ıştı. Ş e h s u v a r Bey M ıs ırlıla r ¡ t a r a ­ sat Ç a ld ıra n z a f e rin d e n s o n r a o r ta y a
f ın d a n y a k a la n ıp ö ld ü rü lü n c e , o ğ lu A- çık m ış b u lu n u y o rd u . M a a m a fih O s m a n ­
li Bey O s m a n lIla ra s ığ ın a ra k d e v le t h iz ­ lI p a d iş a h ı iç in sa d ec e D u lk a d irlile rd e n
m e tin e g irm işti. in tik a m a lın m a s ı işi b ir m esele te şk il
e tm iy o rd u . A sıl m e se le ; A n a d o lu ’y u O s­
Y avuz S elim z a m a n ın d a k i D u lk a d irli
h ü k ü m d a rı A lâü d d ev le, m e v k iin i O s­
manlI id a re s in d e b ir le ş tirm e k is tiy e n
Y avuz S e lim ’in , D u lk a d ir to p r a ğ ın ı
manlI p a d iş a h ı F a tih M e h m e d ’e b o rç lu
o lm a k la b e ra b e r, k ıs a z a m a n d a O sm a n lı b u n d a n h a r iç tu tm a k istem e m esiy d i. A -
n a d o lu T ü rk b irliğ i M a ra ş - E lb is ta n ve
h ü k ü m e tin e yüz çev irm iş, İ k in c i B aye-
ç e v re sin in de O s m a n lIla ra b ağ lam m asiy -
z it z a m a n ın d a k i O sm a n lı - M em lû k m u ­
le ta m a m la n a b ilird i.
h a r e b e le ri s ır a s ın d a M e m lû k le r ta r a f ı n ı
iltiz a m ı, O s m a n lIla rın m u v a ffa k iy e ts iz - Y avuz S elim D u lk a d ir to p r a ğ ın ı O s­
liğ in e â m il o lm u ştu . S afev î h ü k ü m d a rı m anlI ü lk e sin e k a tm a k is te rk e n , Ç a ld ı­
Ş a h İsm a il, doğu A n a d o lu ’y u ele g e ç ir­ r a n m u h a re b e s in d e h iz m e t ve y a r a rlığ ı­
m e k is te r k e n D u lk a d irlü e r ü z e rin d e de n ı g ö rd ü ğ ü Ş e h s ü v a r o ğ lu A li B eyiıi b u
n ü f u z te s is in e ç a lış tığ ın d a n b ir a r a lık h a n e d a n a m e n s u b iy e tin d e n is tifa d e y i
b u T ü rk h ü k ü m e tin in to p r a ğ ın a te c a ­ de g ö zö n ü n d e b u lu n d u rd u . B u gaye ile
v ü zd e b u lu n m u ş tu . Ali B eyi D u lk a d ir ü lk esiy le h e m s ım r o ­

739
 la n K a y se ri s a n c a k b ey liğ in e tâ y in etti.
B u n d a n b a ş k a A lâü d d e v le’d e n a lın a c a k
D u lk a d ir to p ra ğ ın ın d a k e n d isin e v e ri­
le ce ğ i v a a d o lu n d u . Ş e h s ü v a r oğ lu K a y ­
se ri s a n c a k b ey liğ in e tâ y in o lu n d u ğ u
z a m a n B ozoklu T ü rk m e n a ş ire tin in id a ­
re si se lâ iıiy e ti de o n a te v c ih edildi.
D u lk a d ir beyi A lâüddevle, k a rd e şi
Ş e h s ü v a r’ın oğlu o la n Ali B eyin K ay se­
r i s a n c a k b ey liğ in e tâ y in in d e n k u ş k u la ­
n a r a k vaziy eti, şik â y e t yollu o la ra k
M em lûk h ü k ü m d a rı K a n s u G a v rî’ye a r -
ze tm işti. B u n u n ü ze rin e M em lûk s u lta ­
n ı, Y avuz’a elçi g ö n d e re re k Ali B eyin
K a y se ri s a n c a k b ey liğ in e tâ y in in d e n
d u y d u ğ u m e m n u n iy e tsiz liğ i b e lirtm e k
istey in ce, M ısır elçisi p a d iş a h ın s e r t ce­
vabiyle k a rşıla şm ıştı. Y avuz’u n K e­
m a h ’a g id e rk e n M ısır elçisin e v erd iğ i bu
cev ap D u lk a d ir b ey liğ in e k a r ş ı p ek y a ­
k ın d a b ir h a r e k â ta girişileceğ in e iş a r e t­
ti. N ite k im K e m a h ’ın z a p tın d a n so n ra
Y avuz S elim , R u m eli b ey lerb ey i H adım
S in a n P a şa y ı D u lk a d ir a ra z isin i z a p ta
m e m u r eyledi. Ç a ld ıra n m u h a re b e sin d e
s a ğ k o la k u m a n d a eden, c e sa re t ve k u ­
m a n d a n lık k a a b iliy e tiy le te m a y ü z e d e n
S in a n P a ş a n ın em rin e, y en i h a r e k â t
iç in k ır k b in k işilik k u v v e t ta h s is e y le ­
di. A y rıca Ş e h sü v a r oğ lu Ali Beyi de b u
k u v v e tle re re h b e r ve ö n c ü tâ y in etti.
O n la rı ile rid e n g ö n d e rirk e n k e n d isi de
u z a k ta k a lm ay a ra k b ir k ısım k u v v etle
İ n c e s u ’y a gelerek o rd u g â h k u rd u .
S in a n P a ş a n ın sın ırı g e ç tiğ in i g ö ren
A lâü d d ev le h â z in e le ri ile k a r ıs ın ı T u r ­
n a d a ğ ın a g ö n d e rd ik te n so n ra D u lk a-
d irli T ü rk m e n le ri to p lıy a ra k m e m le k e ­
tin i m ü d a fa a y a k oştu.
O sm a n lı ask eriy le D u lk a d ir k u v v e tle ­
r i önce G ö k su n ’d a k a rş ıla ş tı. B u ra d a
b o z u la n D u lk a d irlile r s ü r a tle E lb ista n
g ü n e y in d e k i T u r n a d a ğ ın a k a ç tıy s a d a
tâ k ip ed ild ü er. T u rn a d a ğ ı m u h a re b e ­
sin d e A lâü d d ev le m a k tu l d ü ş tü ve k u v ­
v e tle ri de iyice ezildi (12 h a z ir a n 1515).
A lâü d d ev le o s ır a d a 90 y a ş ın d a idi.
M a k tu lle re , A lâü d d e v le’n in d ö rt o ğ lu ile
b e y le rin d e n o tu z kişi, b âz ı a k r a b a la rı
d a d a h ild i. A lâü d d e v le’n in k a rd e şi A b-
d ü rre z z a k Bey ise o ğ u lla rı ile b irlik te e-
s ir d ü ştü .
T u rn a d a ğ ı m u h a re b e si D u lk a d ir dev­
le tin in siy asî m e v c u d iy e tin in so n u d e ­
m e k ti. G erçi bu z a fe rd e n s o n r a Ş e h s ü ­
740
v a r o ğlu Ali Bey D u lk a d ir b ey liğ in e t a ­
y in ed ild i a m a p a r a ve h u tb e p a d iş a h
n a m ın a id i ve Ali bey ta m a m e n p a d i­
ş a h ın em rin e tâ b i idi. Ş e h s ü v a r oğlu
Ali B eyin D u lk a d ir e m a r e tin in b a ş ın d a
k a lış ı 1522 y ılın a k a d a r d ev a m ed ecek , o
yıl o ğ u lla riy le b irlik te id a m ın ı m ü te a k ip
D u lk a d ir e m a re ti b ey lerb ey liğ e ta h v il
o lu n a e a k tıtır.
T u rn a d a ğ ı m u h a re b e s in d e m a k tu l
d ü ş e n A lâü d d e v le’n in ve b a z ıla rın ın b aşı
c e se d in d e n a y r ıla r a k b ir çekm ece iç in d e
M ısır s u lta n ın a g ö n d erild i. Y avuz b u h a ­
rek e tiy le , â d e ta M ısır s u lta n ın ın b a ş ın a
gelecek leri ih s a s e ttir m e k iste m işti.
M em lû k s u lta n ı b u b a ş la n g ö rü n ce «Bu
b a ş la rı b a n a n iy e g ö n d erm iş, b u n la r
fre n k b a ş la rı m ı k i m u v a ffa k iy e t eseri
o la ra k b a n a g ö n d eriy o r» d ed iğ i ve te e s ­
s ü r ü n d e n h a s ta la n d ığ ı « İb n -i A yas T a -
r i h b n d e m ü n d e riç tir.
D u lk a d ir to p r a ğ ın ın z a p tı, A n a d o lu ’­
n u n O sm a n lı id a re s i a ltın d a b ir le ş tir il­
m esi b a k ım ın d a n m ü h im b ir te ra k k i
te şk il ed iy o rd u . D u lk a d ir d e v le tin in o r­
ta d a n k a lk m a s ı M e m lû k lere b a ğ lı S u ri­
y e’n in d e d a h a f a z la te h d id e m â ru z
k a lm a s ı d em ek ti. O n u n iç in M em lû k
s u lta n ı K a n s u G av rî h a y li h e y e c a n ve
te lâ ş a d ü ştü . H a ttâ O sm a n lIla rın D u l­
k a d ir a ra z isin e te c a v ü z ü s ır a s ın d a ta m
m â n a siy le h a re k e ts iz k a lm ış o lm a sı e -
m irle ri t a r a f ı n d a n te n k id edildi.
Y avuz Selim , D u lk a d ir b e y liğ in in z a p ­
tın ı m ü te a k ip K ay seri.y e g eld iğ i s ır a d a
Ş e h z a d e S ü le y m a n ’a, K ırım (H anına,
V en ed ik d o ç u n a K e m a h ve D u lk a d ir’in
z a p tın ı te b ş ir e d e n f e tih n â m e le r g ö n ­
d erd i.
Yavuz Selim’in İstanbul’a avdeti ve
devlet erkânından bâzı kimseleri
idam ettirmesi
Ç a ld ır a n ’ın g alib i Y avuz S u lta n S e­
lim D u lk a d ir h a r e k â tı m u v a ffa k iy e te e-
rişin c e A n a d o lu ’d a d a h a fa z la k alm ay a­
r a k İ s ta n b u l y o lu n u t u t t u ve 11 te m m u z
1515 te m e rk e zî h ü k ü m e te v â sıl oldu.
Y avuz’u n se fe re çıkışı ile d ö n ü ş ü a r a ­
s ın d a b ir sene, ik i b u ç u k ay lık zam an,
geçm işti.
Y avuz S elim , İ s ta n b u l’a v a r ır v a rm a z
y e n iç e rile rin isy a n ı m eselesiy le y e n id e n
m e şg u l oldu. İ s y a n a se b ep o la n la n
1

m e y d a n a ç ık a rıp c e z a la n d ırm ıy a
ça lıştı. B u n u n iç in v e z irle ri a y rı
a y rı a rz o d a s ın a ç a ğ ır a r a k so rg u ­
y a çekti. V ez irlerd en s o n r a o c a k
s u b a y la rın ı so rg u y a çek ip s ık ış tır ­
dı. S a lta n a t ta n çek ileceğ i te h d i­
d in d e b u lu n d u . B u d u ru m k a r ş ı­
s ın d a y e n iç e rile r: «C üm lem iz m ü c ­
rim iz! D ev letlü h ü n k â r ım ız d a n a f -
fım ızı ric a ederiz» d e d ile rse de
Y avuz y in e s ık ış tır m a la r ın a de -
v a m e tti. B u s ık ış tır m a la r k a r ş ı­
sın d a , ile rd e H ain A h m e t P a ş a d i­
ye a n ıla c a k o la n k a p ı k e th ü d a s ı
A h m et A ğa, ih tim a l h e m k e n d in i
k u r ta r m a k , h e m de göze g irm ek
iç in , İk in c i V ezir İ s k e n d e r P aşa,
S e k b a n b a şı B alyem ez O sm a n A ğa
ve K a z a sk e r T âc i zâ d e C â fe r Çe-
le b i’n in su ç lu o ld u k la rın ı söyledi.
K a p ı k e th ü d a s ın ın v e rd iğ i b u b il­
gi m u h te m e le n b ir if tir a d a n ib a ­
r e tti. F a k a t o n u n sö zlerin e b irk a ç
y e n iç e ri de ş a h it şe k lin d e iş tira k
edince, Y avuz S elim İs k e n d e r P a ­
şa ile B alyem ez O sm a n A ğ an ın
d e r h a l id a m ın a k a r a r verdi. F a k a t
C a fe r Ç elebi’n in ilm iye s ın ıfın a
m e n su b iy e tin i gözö n ü n e a la r a k i-
d a m ı iç in fe tv a y a ih tiy a ç h iss e tti.
B u h u s u s ta d a acele e d e re k önce
C a fe r Ç elebi’yi h u z u r u n a ç a ğ ırtıp
ona: vuz S elim «Bu y an ıp y ık ılm a la r C a fe r
« İslâm a s k e rin i ita a ts iz liğ e ve is y a n a Ç eleb i’n in ş e râ re -i â te ş - i â h - ı b ı g ü n a ­
ta h r i k e d e n in cezası n e d ir? » diye sordu. h ıd ır» d iy e re k te e s s ü rü n ü iz h a r e tm iş ­
C â fe r Ç elebi de: tir . Y avuz S e lim ’in , « cü lû su s ır a s ın d a
d e v le tte ik i k işi b u lu n d u ğ u n u , b u n la r ­
«E ğer s â b it o lu rs a cezası id a m d ır» ce­ d a n b ir in in o z a m a n ih tiy a r o la n M üey-
v a b ın ı v erd i. B u n u n ü z e rin e p a d iş a h : yed z â d e A b d u rra h m a n , d iğ e rin in de
«S en in fe s a d ın b en c e g erek sa b ık a n , h id d e tin e k u r b a n g iden C â fe r Ç elebi
g ere k la h ik a n s a b ittir ve k e n d i h a k k m - o ld u ğ u n u » h e r f ı r s a t t a söylediği, fa z l
d a k i fe tv a y ı k e n d in v e rd in » dey ip o n u ve k e m a lin i m e th e ttiğ i b u a d a m la rd a n
d a k e n d i sö zlerijde m a h k û m e tm iş o ld u ­ b irin c is i iç in «son z a m a n ın a y etiştik » ,
ğ u n d a n , su ç lu g ö rü len h e r üç şa h ıs d a İk in cisi iç in d e « k en d i elim izle k ıydık»
d iv a n -ı h ü m â y û n ö n ü n d e id a m o lu n d u ­ d iy e re k h a y ıfla n d ığ ı, k e n d i z a m a n ın d a ­
l a r (18 a ğ u s to s 1515). k i k a y n a k la r d a d erc ed ilm iş b u lu n m a k ­
ta d ır.
Y avuz S elim , iyi b ir şa ir, k ıy m e tli b ir
ilim ve d e v le t a d a m ı o la n C a fe r Ç ele­ Y e n iç e rile ri is y a n a te ş v ik e d e n le r a -
b i’n in id a m ın d a n s o n r a p iş m a n lık d u y ­ r a s m d a s e k b a n b a ş ın m d a g ö ste rilm e si
m u ş ve b u p işm a n lığ ın ı m ü te a d d it d e ­ Y av u z’u n b u h u s u s ta te d b ir a lm a s ın a
f a la r a ç ığ a v u rm u ş tu r. C a fe r Ç elebi’n in se b ep oldu. F a tih d e v rin d e n b e ri m e v c u t
id a m ın d a n b ir h a f t a s o n r a B e d e sta n c i­ u s û le göre y e n iç e ri a ğ a la rı s e k b a n b a şı-
v a r ın d a n çık ıp G e d ik p a şa h a m a m ın a l a r d a n se çilird i. Y avuz S elim b u u -
k a d a r b ir çok ev, d ü k k â n ın k ü l olm a- s u lü k a ld ır a r a k , y e n iç e ri a ğ a lığ ın a ,
siy le n e tic e le n e n y a n g ın v esilesiyle Ya~ s a r a y d a n y e tişm e itim a d a lâ y ık k im s e ­

741
le rd e n ta y in u su lü n ü koydu.
Sinan Paşanın veziriâzamlığa getirilmesi
Y avuz S u lta n S elim D u k a k in oğ lu A h­
m e t P a şa y ı id a m e ttir d ik te n so n ra , b ir
m ü d d e t V eziriâzam lığ a k im sey i ta y in e t­
m ed i. N ih a y e t D u lk a d ır a ra z is in in z a p ­
tın ı m ü te a k ip H ad ım S in a n P aşa y ı bu
m a k a m a g etird i. L â k in H ad ım S in a n P a ­
ş a n ın V eziriâzam lığ a g e tiriliş ta r ih i ile
b u m a k a m d a n e k a d a r m ü d d e t k a ld ığ ı
ve k im i is tih lâ f e ttiğ i m ü n a k a şa y ı m u ­
cip b ir d u ru m a rz e tm e k te d ir. B u se b e p ­
le, k a y n a k la r a r a s ın d a k i f a r k la r ı b e lir t­
m e k su re tiy le b ir n etice y e v a rm a k d a h a
d o ğ ru o la c a k tır.
S in a n P a ş a n ın V eziriâzam n a s b ın a yol
a ç a n so n m u v a ffa k iy e ti, D u lk a d ır ü lk e ­
s in i z a p tı idi. H alb u k i o, b u işleri b a ­
şa rd ığ ı s ır a d a R u m eli b ey lerb ey i s ıf a tın ı
ta şıy o rd u . D u lk a d ır h ü k ü m d a rı A lâü d -
d ev le’n in b a ş ın ın k e s ü m e sin d e n on g ün
k a d a r s o n r a y azılm ış o la n 921 cem azi-
yülev v el ( h a z ira n 1515) ta r i h li K e m a h
ve D u lk ad riy e f e tih n a m e s in d e k i «ol v a ­
k itte R u m eli b ey lerb ey isi o lu p h â lâ V ezi­
riâ z a m o la n S in a n P a şa d â m e ik b a le -
h u ...» ib a re si o n u n , A lâü d d e v le’n in ö l­
d ü rü lm e sin i ta k ip ed en h a f ta iç in d e Ve-
z iriâ z a m lığ a .g etirild iğ in i (g ö ste rm e k te ­
d ir. M ü v e rrih Âli, S in a n P a ş a n ın V eziri-
â z a m lığ ın ı 6 cem aziy ü lev v eld e (18 h a z i­
r a n 1515) g ö ste rm ek te , H oca S a a d e d d in
E fe n d i de; « S in a n P a ş a cem aziyülevvel
s â d is in d e v e z a re t m a n sıb ı ile se r e fraz
oldu» cüm lesiyle o n a v e z a re t te v c ih i t a ­
r ih in i b ild irm e k te d ir. H oca S a a d e d d in ’in
v e rd iğ i b u ta r i h y a ln ız c a M ü v e rrih  li’­
n in z ik re ttiğ i ta r ih e u y m a k la k a lm a y ıp ,
K e m a h ve D u lk ad riy e fe tih n a m e sin d e k i
ta r ih e de h e m e n h e m e n d e n k g e lm e k te ­
dir.
Âlî, H oca S a a d e d d in ve S olak zâd e gi­
b i m ü h im k a y n a k la r, D u k a k in z â d e n in
id a m ı ile b u ta r ih a r a s ın d a b a ş k a b ir
ş a h s ın V e z iriâ z a m lığ ın d a n b a h s e tm e d ik ­
le rin e gö re; S in a n P a şa n ın , D u k a k in zâ -
d e ’n in id a m ın d a n s o n ra b ir m ü d d e t boş
b ır a k ıla n V ez iriâz am lığ a ilk d e fa g e tiri­
le n ş a h ıs olm ası m u h te m e ld ir. H albuki
e k se ri k a y n a k la rın , H ad ım S in a n P a ş a ­
n ın , V e z iriâ z a m lık ta H ersek zâ d e A h m et
P a şa y ı is tih lâ f e tm iş o ld u ğ u n u k a y d e ­
d erek , b u y o ld a d a h a fa z la b ilg i v e r­
m e m eleri, m e seley i ç a p ra ş ık h â le g e tir ­
742
m e k te d ir. A y rıca H ersek zâ d e A h m e t
P a ş a n ın , 1515 y ılın ın s o n la n ile 1516 y ı­
lın ın b a ş la r ın d a V eziriâzam g ö rü n m esi
ve Y avuz S elim ’in, H ersek z â d e ’yi 1516
n is a n ın d a to k a tlıy a ra k a z le ttik te n s o n ­
r a S in a n P a ş a j'i V eziriâzam tâ y in e t t i ­
ğ in in k a t ’î şe k ild e b ilin m esi, o n u n b u
m a k a m a ik in c i d e fa g e tirilm e si ih tim a ­
lin i o rta y a k o y m a k ta d ır. M ü n ş e a t-ı F e ­
r id u n ’d a g ö rü le n K e m a h ve D u lk ad riy e
fe tih n a m e s i, ş a y e t F e rid u n B ey in k a le ­
m in d e - O sm a n lIla rın ilk d e v irle rin e a it
v erd iğ i b ilg ilerin b ir k ıs m ın d a o ld u ğ u
gibi - b ir d eğ işik liğ e u ğ ra m a d iy se , r e s ­
m î b ir v esik a h ü v iy e ti ta ş ım a s ı b a k ım ın ­
d a n esas a lın m a sı ic a p eder. B ü tü n b u
d u r u m a göre: S in a n P a ş a n ın , D u lk a d ır
a ra z is in i z a p tın ı m ü te a k ip V eziriâzam -
lığ a g etirild iğ i, b irk a ç ay b u m a k a m d a
k a ld ık ta n s o n r a azled ild iğ i, o n d a n so n ­
r a H e rs e k zâ d e A h m et P a ş a n ın b eşin ci
d e fa V eziriâzam y ap ıld ığ ı ve H ersek zâ-
d e’n in to k a tla n a r a k az lin i m ü te a k ip de
S in a n P a ş a y a ik in c i d e fa V eziriâzam lık
te v c ih ed ilm iş o ld u ğ u n e tic e sin e v a rm a k
g erek ir.
Doğu ve G üney Doğu A nadolu’nun
ilhakı
Ç a ld ıra n m u h a re b e s in d e n s o n r a Y a­
vuz S elim d o ğ u ve g ü n ey d o ğ u A n ad o lu
to p r a k la r ın ın O sm a n lı s ın ı r la n iç in e a -
lm m a s ı iç in te r tib a t aldı. G ü n ey doğu
A n a d o lu ’d ak i en m ü h im ş e h irle r o la n
D iy a rb a k ır, M a rd in ve H ısn k e y fa (H a-
sa n k e y f) A n ad o lu ’n u n T ü rk le şm e sin d e n
b eri m a h a lli h ü k ü m e tle rin k u ru ld u ğ u ,
h a t t a o n la ra m e rk e zlik ed e n b eld elerd i.
Ş a h İs m a il’in A z e rb a y c a n ’d a S afev î d ev ­
le tin i k u r a r k u rm a z ilk göz d ik tiğ i y e r­
le r a r a s ın a doğu ve g ü n ey d o ğ u A n a ­
d o lu to p r a k la r ı d a d ah ild i. Z ira, A zer­
b a y c a n ’ın b u to p r a k la r d a n k o n tro lü
m ü m k ü n d ü . İş te d o ğ u A n a d o lu ’n u n b u
h u s u siy e tin i g ö zö n ü n d e b u lu n d u r a n Ş a h
İsm ail, A k k o y u n lu h ü k ü m d a rı S u lta n
M u ra d ’ı 1502 de y a p tığ ı Ş a r u r m u h a re ­
b esin d e y e n e re k B a ğ d a d ’d a n M a ra ş’a
k a d a r o la n to p r a k la n k e n d i s ın ırla rı i-
çine alm ıştı.
D oğu A n ad o lu ş e h ir ve k a s a b a la rı h e ­
m e n h e m e n b ir b u ç u k a s ırd a n b e ri d e ­
v am lı b ir h u z u r a k a v u ş a m a m ıştı. Ç abuk
ça b u k s a h ip d e ğ iştire n b u to p r a k la r d a
b ir tü r lü m ü c a d e le eksik o lm u y o rd u . O n
 a ltın c ı a s r ın ilk. y ılla rı iç in d e de S afev î-
le r ’in e lin e geçm iş o lu y o rd u . B u to p r a k ­
la r ı n b ir k ıs m ın d a T ü rk le rle K ü r tle r k a ­
rış ık o la ra k o tu ru y o rd u . K ü r tle r in çoğu
sü n n î id i. Ş a h İsm a il, y en i ele geçird iğ i
to p r a k la r ın h a lk ı a r a s ın d a ş iîle ri t u t ­
m a k ta , s ü n n île re k a r ş ı iy i m u a m e le e t ­
m e m e k te y d i. B u r a la r d a b ir ta k ım n ü -
fu z lu b ey ler ve a ş ire t re isle ri m e v c u t o l­
d u ğ u n d a n d o ğ u A n a d o lu ’y u elde e tm e k
v ey a h â k im iy e tin i k u v v e tlic e y e r le ş tir ­
m e k istiy e n d e v le tin , b u b e y le rle a ş ire t
re is le rin i elde e tm e s i v e y a h u tta o r t a ­
d a n k a ld ır m a s ı lâzım d ı.
Ç a ld ıra n g alib i Y avuz S e lim ’in, d o ğ u
A n a d o lu ’n u n o z a m a n k i b u h u s u s iy e tin i
k a v ra d ığ ı a n la şılıy o r. Z ira D oğu A n a d o ­
lu ’y u ilh a k e tm e k is te r k e n ilk h a m le d e
o rd u ile b u r a y a y ü rü m e y i değil, h a lk ın ı
eld e e tm e y i ve S a fe v île re k a r ş ı a y a k la n ­
d ırm a y a ç a lışm a y ı u y g u n b u lm u ş tu . B u ­
n u n iç in d o ğ u A n a d o lu ’n u n h u s u s iy e tle ­
rin i çok iy i b ile n İ d ris i B itlisî’yi o z a ­
m a n K ü r d is ta n d e n ile n d o ğ u A n a d o lu -
y a g ö n d erd i.
Y avuz’d a n a ld ığ ı ta lim a t ü z e rin e A-
m a s y a ’dan. h a r e k e te geçen îd r is i B itli-
sî’n in p lâ n ı y e rli b e y le re m u h ta r iy e t
v a a d e tm e k ti. H a lb u k i Ş a h İsm a il T ü rk -
le rin ü z e rin e İranlI v a lile r k o y d u ğ u n -
d a n o n u n b u s iy a se ti T ü rk h a lk ı t a r a ­
f ın d a n h iç t e h o ş k a rş ıla n m ıy o rd u . D o­
ğ u A n a d o lu ’d a İranlIlar a le y h in e p r o p a ­
g a n d a y a p m a k ve is y a n la r ç ık a rm a k iç in
İd ris i B itlisî’n in se ç ilm e sin d e isa b e tli
n o k ta la r d a n b irisi de o n u n Ş ey h H ü sa -
m e d d in A li’n i n o ğ lu olm asıy d ı. Z ira d o ­
ğ u A n a d o lu ’d a Ş ey h H ü sa m e d d in ’i n p ek
ço k m ü r id i v a rd ı. Ş e y h in oğ lu İ d ris i
B itlisî’ye h ü r m e t g ö ste re n k ü r tle r s ilâ h a
s a r ıla r a k İranlIlarla m ü c a d e le y e t u t u ş ­
tu la r.
G e re k Ç a ld ıra n m u h a re b e s in d e n s o n ­
r a D oğu A n a d o lu ’d a İ r a n o to r ite s in in
b ira z sa rs ılm a s ı, g erek se İd ris i B itlisi­
n in g a y re tle ri n e tic e s in d e ; K ü r t b e y le ­
r in d e n o lu p , Ş a h İs m a il’le a r a s ın ın a ç ıl­
m a s ın d a n s o n r a H ısn k e y fa ’yı k a y b e tm iş
b u lu n a n M elik H alil S iir t’i te k r a r z a p te -
d ere k , b a b a d a n k a lm a to p r a k l a n i s t i r ­
d a d a g irişti. S a s o n ’lu M u h a m m e d Bey
d e İ r a n lI la r la ç a rp ış m a y a b a şla d ı. M ey-
y â f â r îk in ’li A h m e t Bey, A gilli K a sım
Bey, P a lu ’lu C em şid Bey, O sm a n lIla r t a ­
r a f ın a g eç tiler. O a r a d a C ezire v alisi İ ­
743
r a n lıla r ı M u su l’d a n k o v m u ş, S a id Bey
d e S o h ra n , E rb il ve K e rk ü k ’ü ele g e ç ir­
m iş ti. B irço k K ü rt b e y le ri İ r a n lI la r a
s a d a k a t g ö s te rip g ö ste rm e m e k te te r e d ­
d ü t iç in d e y k e n b u n la rı a y rı a y rı z iy a ­
r e t e d e n İd ris î B itlisi 25 K ü r t b e y in i O s-
m a n lıla n n t a r a f ı n a g eçirm ey e m u v a f ­
f a k oldu.
Y avuz S u lta n S elim İ r a n ’a y ü rü rk e n
A k k o y u n lu h ü k ü m d a rı S u lta n M u ra d ’ı
D iy a rb a k ır’ı is tir d a d a m e m u r etm iş, f a ­
k a t o, y a p tığ ı m ü c a d e le d e m a ğ lû p ve
m a k tu l d ü ş tü ğ ü n d e n , D iy a rb a k ır İ r a n ­
lIların e lin d e k a lm a k ta d e v a m e tm işti.
L â k in D iy a rb a k ır eyaleitinin s ü n n î o la n ,
h a lk ı İ r a n lI la r d a n m e m n u n değ ild i. B u ­
n u n iç in b ir k ısım K ü rt b e y le ri İ r a n lı -
la r l a m ü c a d e le y e h a s ırla n m a k ta y d ı. İ ş ­
te d u r u m b ö y le y k e n İ d ris i B itlisî b u b ö l­
geye g elm iş b u lu n u y o rd u .
Ş a h İs m a il Ç a ld ıra n m a ğ lû b iy e tin d e n
s o n r a k e n d in e g elir gelm ez, h a r p m e y ­
d a n ın d a m a k tu l d ü şe n U sta c lı oğlu
M e h m e t H a n ın y e rin e o n u n k ard e şi
K a r a H a n ’ı ta y in e tti. U sta c lı o ğ lu K a ­
r a H a n e y a le t m e rk e zi o la n D iy a rb a ­
k ır ’ı m u h a f a z a ed e b ilm ek iç in y en i k u v ­
v e tle r to p la m a k ih tiy a c ın ı h is s e ttiğ in -
d e n b u g ay e ile M a rd in ’e g itti. K ara
H an. M a rd in t a r a f ı n d a k u v v e t to p la -
m a k la m e şg u lk e n D iy a rb a k ır’ın m ü te ­
v elli ve h â k im i o la n A h m e t Ç elebi’n in
S a fe v î t a r a f t a r l a n n ı ve a s k e rle rin i k o ­
v a r a k O s m a n lIla ra ta b i’iy e t g ö ste rd iğ in i
d u y u n c a , M a rd in ’d e n h a r e k e tle ş e h ri
k u ş a ttı. H alk k u v v e tle ve ıs r a r la d a y a n ­
d ığ ı iç in K a r a H a n D iy a rb a k ır’ı a la m a ­
dı. Ş e h ir b ir se n e k a d a r d e v a m e d e n
m u h a s a r a y a a z im ve m e ta n e tle d a y a n ­
dı. O a r a d a h a lk çok ıs tır a p çek ti. Y a ­
vuz S e lim ’d e n im d a t is te m e k ü z e re A-
m a s y a ’y a a d a m la r g ö n d e rild iğ i z a m a n
p a d iş a h , Y iğ it A h m e t k u m a n d a s ın d a b ir
m ü fre z e şe v k e tti. O sm a n lı a sk eri, m ik ­
t a r ı n ın a z lığ ın a ra ğ m e n m u h a s a r a k u v ­
v e tle r in i y a r a r a k D iy a rb a k ır’a d a h il o l­
du.
D iy a rb a k ır’d a n g elen h e y e t a v d e t e-
d e rk e n Y avuz S elim ; Ş a h İs m a il’in s u lh
ta le b in e re d cev ab ı v erd iğ in i, D iy a rb a ­
k ır ’a im d a t k u v v e ti y o lla d ığ ın ı, k e n d i­
s in in d e K e m a h ’ı z a p te tm e k iç in h a r e ­
k e te g eçm ek ü zere b u lu n d u ğ u n u İd ris i
B itlisî’ye b ild ire re k , ç a lış m a la rın a d e v a ­
m ın a a i t ta lim a tın ı te k ra rla d ı. Ş a h İs -
ffiail ise ; D iy a rb a k ır’ın , O sm a n lIla ra i-
ta a t l a K a r a H a n ’a m u k a v e m e t e ttik le ­
rin i d u y u n ca , k e n d isin e sa d ık k a la n
bey lere h a b e r g ö n d ere re k , E rciş ve A-
d ilecev az k u m a n d a n la riy le b irle şip m u ­
h a s a r a k u v v e tle rin in im d a d ın a k o şm a ­
la rı e m rin i verdi. İ r a n ş a h ın d a n gelen
e m ir ü ze rin e m u h te lif m ü fre z e le r E r­
ciş c iv a r ın d a to p la n d ık la rı s ır a d a İd risi
B itlisi, S aso n , H izan ve B itlis b e y le ri­
n in k u v v e tle rin i b ir a r a y a ıg e tirerek
b u n la rın ü z e rin e h ü c u m ve m a ğ lû p e tti.
D iy a rb a k ır h a lk ı b ir se n ey e y a k ın z a ­
m a n d a n b e ri İ r a n lI la r a k a r ş ı d a y a n -
m a k ta d ev a m ed e rk en , g ere k ç a rp ış m a ­
la r y ü zü n d e n , gerekse h a s ta lık seb eb iy ­
le h a y li a ğ ır z a y ia ta u ğ ra m ıştı. B u n a
ra ğ m e n se v m e d ik le ri şiî İ r a n lI la r a te s ­
lim o lm a y ı d ü ş ü n m ü y o rla rd ı. D iy arb a -
k ır h a lk ın ın u z u n m ü d d e tte n b e ri ç a r ­
p ıştığ ın ı b ilm esin e ra ğ m e n Y avuz S e ­
lim de o n la r a y en i k u v v e tle r g ö n d e re ­
m em ek tey d i. Z ira p a d iş a h p e ş in e n d ik ­
k a tin i D u lk a d ır beyliği ü z e rin e te v cih
e tm işti. N ih a y e t D u lk a d ır b e y in in m a ğ ­
lû b iy e tin i d u y a n D iy a rb a k ır m ü d a file ri,
İd ris i B itlisî’n in , p a d iş a h ta n y a rd ım
ta le b in d e b u ln m a sın ı iste d ile r. İd risi
B itlisi b u gaye ile y o la ç ık a ra k H ısn
K e y fa ’y a v a rd ığ ı z a m a n p a d iş a h ın g ö n ­
d e rm iş o ld u ğ u b ir m e k tu p elin e geçti.
Y avuz S elim b u m e k tu b u n d a , D iy a rb a ­
k ır ’ı k u r ta r m ıy a B ıyıklı M e h m et P a ş a ­
yı m e m u r e ttiğ in i b ild irm ek te y d i. Bu
h a b e ri b ir p o s ta g ü v erc in i ile D iy a rb a ­
k ır ’a u la ş tır ın c a m ü d a file r y en id en g a y ­
re te geldiler.
744
İd ris i B itlisi p a d iş a h ın ta lim a tı ge -
reğ in ce h a r e k e te d ev a m la , K ü r t b ey leri
a r a s ın d a O sm a n lIla r n a m ın a itt ih a d ı
te m in e g a y re t e tti. O z a m a n a k a d a r
k e n d i t a r a f ı n a k a z a n m ış o ld u ğ u b ey le­
re B ıyıklı M e h m e t P a ş a ile H ısnkey -
f a ’d a b irle şm e le rin i b ild ird i. B u n la r k e n ­
d ile rin e v e rile n ta lim a ta u y m a y a h a z ır ­
la n ır k e n İ r a n k u m a n d a n ı K u rd Bey Ç a-
p a k ç u r’a g elerek ş e h ri h ü c u m la z a p te t­
m iş b u lu n u y o rd u . M a a m a fih , İ r a n ’ın
K ü rd is ta n v alisi o la n K u rd B eyin d a h a
fa z la b ir şey y a p m a s ın a f ır s a t k a lm a ­
d an , İ d ris i B itlisi K ü rtle r d e n to p la d ı­
ğı k u v v e tle rle K u rd Beyi m a ğ lû p e tm e ­
ye m u v a ff a k oldu.
K u rd Bey b o z g u n a u ğ r a y a ra k E rciş
ve A dilcevaz ta r a f ı n a çe k ilin ce ; İd ris i
B itlisî’n in eld e e ttiğ i K ü rt B eylerivle B ı­
y ıklı M e h m et P a ş a k u v v e tle ri b irle şe -
rek D iy a rb a k ır ü ze rin e y ü rü d ü . O a r a ­
d a Ş a d i P a ş a n ın e m rin d e g elen b eş b in
k işilik y a rd ım k u v v e ti de o n la ra iltih a k
e tti. O sm a n lı k u v v e tle rin in D iy a rb a k ır’a
y a k la şm a sı ü ze rin e, b u n la r a k a r s ı d a y a -
n a m ıy a c a ğ m ı h e s a p lıy a n K a r a H a n m u ­
h a s a r a y ı k a ld ır a r a k M a rd in ’e çek ild i
(1515). Böylece D iy a rb a k ır O sm an lı
k u v v e tle ri ta r a f ı n d a n işg a l o lu n d u .
D iy a rb a k ır’ın z a p tın d a n üç g ü n s o n ­
r a B ıyıklı M e h m e t P a ş a b ir h a r n m e c ­
lisi to p lıy a ra k , M a rd in ’e k a rş ı h ü c u m a
g e ç m e n in m i, y o k sa d ü ş m a n ın d iğ e r b ir ­
lik le rin i ta k ip e tm e n in m i lü z u m lu o l­
d u ğ u n u m ü z a k e re e tti. İd ris i B itlisi b i­
rin c i şık k ı m ü d a fa a ile, M a rd in d a h i­
lin d e H ısn k e y fa beyi -M elik
H alil’in t a r a f t a r la r ı b u lu n -
duğunu, b u n la rla te m a s a
geçildiği ta k tir d e ş e h rin
z a p tın ın k o la y la ş a c a ğ ın ı ile ­
ri sü rd ü . N eticed e o n u n f ik ­
ri g alip g eld iğ in d e n ö n ce
M a rd in ’in ele g eç irilm esin e
k a r a r v erildi. İ d ris i B itlisi,
M ard in h a lk ın ı O sm a n lIla ra
teslim o lm ıy a d a v e t e d e n b ir
je y a n n a m e k a le m e a la r a k
b u n u şe h ire g ö n d erd i. O n -
d a n s o n ra y a n ın a K ü rt b ey-
e rin d e n M elik H alil’i d e a -
ıa n İd ris i B itlisî K ü r t ve
T ü rk lerd en m ü re k k e p seçm e
b ir b irlik le M a rd in ’e y ü rü -
dü. Ş e h ir te slim oldu, lâ k in çok m ü s t a h ­
k e m o la n k a le sin d e k i İ r a n b irliğ i s u r la r
d a h ilin d e tu tu n m a y a d e v a m e tti. M a r­
d in ’in ş e h ir k ısm ı a lın ın c a a le v île rin k ır ­
m ızı s e rp u ş la r ın ı tâ y in e d ile n b ir y ere
b ır a k m a la rı em re d ild i. H oca S a a d e d d in ’-
in b ild ird iğ in e göre b u s e rp u ş la r ç irk e f
lâ ğ ım ın a a tıld ı.
O sm a n lı k u v v e tle ri M a rd in ’i a l m ı ya
h a z ır la n ırk e n K a r a H a n B a ğ d a t ve K e r ­
k ü k t a r a f ı n a çe k ilm işti. O s ır a d a doğu
A n a d o lu d a k i to p r a k la r ın ı k a y b e tm e k te
o ld u ğ u n u , K a r a H a n ’ın e m rin d e k i m e v ­
c u t k u v v e tle rle b u r a la r ı m ü d a f a a y a
m u k te d ir o la m a d ığ ın ı g ö re n Ş a h İsm ail,
K a r a H a n ’a im d a t g ö n d e rm e k ü z e re f a ­
a liy e te geçti. H em e d an ve B a ğ d a d h â ­
k im le riy le k e n d is in e s a d ık b az ı b ey lere
K a r a H a n ’ın im d a d ın a k o ş m a la rın ı e m ­
re tti. B u f a a liy e t O sm a n lIla r t a r a f ı n d a n
ö ğ re n ild iğ in d e n , K a r a H a n ’a iltih a k a
h a z ır la n a n b irlik le rin b ir k ısm ı, d a h a
y o ld a ik e n m a ğ lü p edildi.
D iy a rb a k ır’ın z a p tın d a n s o n r a B ıy ık ­
lı M e h m e t P a ş a ile Ş a d i P a ş a a r a s ın d a
ç ık a n a n la şm a z lık , M a rd in ve d iğ e r y e r ­
le r in z a p tı iş in in bir" m ü d d e t u z a m a s ı­
n a seb ep oldu. D iy a rb a k ır’ın a lın m a s ın ı
m ü te a k ip v a z ife sin in n ih a y e te e rd iğ in i
ile ri s ü r e n Ş a d i P aşa , M a rd in z a p tın a
iş tir a k e tm iy e re k a s k e rin i a la r a k D i­
y a rb a k ır y o lu n u tu ttu . B u n u n ü ze rin e
d u ru m u p a d iş a h a a rz e d e n İd ris i B itli­
si d a h a fa z la k u v v e te ih tiy a ç o ld u ğ u n u
d a b e lirtti. N eticed e Y avuz S u lta n S e ­
lim , K a r a m a n B ey lerb ey i H u srev P a ş a ­
y a d o ğ u A n a d o lu ’ya g itm e sin i e m re tti.
B ıyıklı M e h m e t P a ş a ’ya iltih a k iç in h a ­
re k e te geçen H u srev P a ş a n ın e m rin d e
y irm i b in k iş ilik k u v v e t v a rd ı, b u n u n
a l t ı b in i sü v a ri, g eri k a la n ı p iy a d e idi.
1516 yılı b a h a r ın d a h a r e k e te g eçen b u
k u v v e tle r D iy a rb a k ır’a g id e rk e n , evvel­
ce m u h a s a r a ed ilip te h e n ü z a lın a m a m ış
b u lu n a n H a r p u t k a le s in i K a r a ç in oğ lu
A h m e t B eyin y a rd ım ı ile z a p te ttile r .
B ıyıklı M e h m e t P a ş a ile Ş a d i P a ş a a -
ra s ın d a k i a n la ş m a z lık ta n f a y d a la n a n İ-
r a n lıla r M a rd in k a le s in e y a rd ım k u v v e ­
t i so k m a y a m u v a ff a k o ld u la r. B u k u v ­
v e tle r, M a rd in h a lk ı ile de a n la ş a ra k
ş e h r in k a le s in in d ışın d a k i k ıs m ın a h â ­
k im o la n K ü rtle r i k o v d u la r.
İ r a n lI la r M a rd in ’de v a z iy e tle rin i t a k ­
745
viye e tm e k te y k e n F ı r a t ’ı geçen H üsrev
P a ş a d a B ıy ık lı M e h m e t P a ş a ile b irle ş ­
m iş b u lu n u y o rd u . H ü srev P a ş a n ın gel­
m esi ü ze rin e, İ d ris i Bitlis'i, d e r h a l d ü ş ­
m a n a h ü c u m a g eçilm esi h u s u s u n d a f i ­
k i r b e y a n ın d a b u lu n d u y s a d a B ıyıklı
M e h m e t P a ş a b u f ik ri te rv iç etm iy e re k ,
ö n ce d ü ş m a n ın d u r u m u n u n is tik ş a fın ı
isted i. B u g ay e ile H a r p u t h â k im i H ü se­
y in B ey in e m rin e ü ç d ö r t b in k işilik
k u v v e t a y ır a r a k ile riy e g ö n d erd i. O s ı­
r a d a m evsim , d o lay ısiy le a r a z i h a y li ç a ­
m u r lu idi. A sk er b u ç a m u r d e ry a sı iç in ­
d e k o la y lık la h a r e k e t ed em iy o rd u . İ r a n
k u v v e tle ri O sm a n lı k e ş if b irliğ in in b u
h a lin d e n ta m z a m a n ın d a is tifa d e f ır s a ­
tın ı k a ç ır m ıy a ra k ü z e rin e y ü k le n d i. H ü ­
se y in B e y in k u v v e tle ri a ğ ır z a y ia tla
D icle’ye d o ğ ru a tıld ı; b u n la r d a n a n c a k
b in k işi n e h r i y ü ze rek g eçm ek su re tiy le
k u rtu la b ild i.
Osmanlı - İran kuvvetleri arasında
muharebe
H a r p u t h â k im i H ü sey in B ey in e m rin ­
d ek i k u v v e tle rin ez ilm esi ü z e rin e K a r a
H a n D iy a rb a k ır ç e v re sin d e k i T ü rk m e n
a ş ire tle rin in b a z ır la r ı ile b irle ş m e k iç in
o t a r a f a d o ğ ru yö n eld i. F a k a t N usay -
b in - U rfa y olu ü z e rin d e O sm a n lı a s k e ­
riy le k a rş ıla ş tı. İk i t a r a f ı n k a r ş ı k a r ş ı­
y a g e ld ik le ri y er, H a m m e r’e g öre « K a r­
g a n D ede», H o ca S a a d e d d in ’in y a z d ığ ı­
n a n a z a r a n d a «Dede K a rg in » d e n ile n
m sv k i idi.
K a r a H an , ü m it e tm e d iğ i b ir s a h a d a
O sm a n lı k u v v e tle riy le k a r ş ıla ş m a s ın a
ra ğ m e n m u h a re b e y i k a b u ld e n g a y rı çı­
k a r yol b u la m a d ı. B u n u n iç in h e r ik i
t a r a f d a m u h a re b e te r tib a tın ı aldı. O s­
m a n lI la r ın t e r t i b a t ı şö y ley d i: H ü srev
P a ş a a ltı b in A n a d o lu ve K a r a m a n s ü ­
v a ris i ile s a ğ c e n a h ta ; d ö r t b in k işilik
Kürt_ b e y le rin in k u v v e tle rin in b a ş ın a g e­
çen İd ris i B itlisi sol k o ld a , iç le rin d e az
m ik ta r d a y e n iç e ri ve to p ç u d a b u lu n a n
ik i b in k iş ilik m e rk e z k u v v e ti de B ıy ık ­
lı M e h m e t P a ş a n ın id a re s in d e o r ta d a
y e rle rin i a ld ı İ d ris i B itlisı’n in id a re -
s in d e b irle ş e n sol k o ld a k i K ü rt b ey leri
H ısn k e y fa b ey i M elik H alil Eyyubî,
S a so n h â k im i M e h m e t Bey, E ğil h â k im i
K a sım Bey, B itlis h â k im i Ş e re f Bey ile
Ş irv a n , Ç em işgezek b ey leri idi.
OsmanlIların hazırlığını gören Kara
H an ise k u v v e tle rin i ik i k o la ayırdı.
M a iy etin d e b u lu n a n ü m e ra sın ın ve k e n ­
d is in in k a d ın la r ın ı erk e k k ıy a fe tin e so ­
k a r a k sü v a ri k u v v e tle ri a r a s ın a d a ğ ıt­
tı. İkiye ay ırd ığ ı k u v v e tle rin in b irisin in
k u m a n d a s ın ı k e n d i ü ze rin e alıp d iğ e ri­
n i H em ed an ve D ergüzin v a lisin i tev d i
eyledi. K a r a H a n ’ın p lâ n ı; sü v a ri k u v ­
v e tle rin in fa z la lığ ın d a n is tifa d e s u re tiy ­
le O sm a n lı k u v v e tle rin i b ir h ü c u m la
h ır p a la jrıp y a n la r ın d a n çev irm ek ti.
G üney doğu A n a d o lu n u n m ukadde­
r a tın ın ta y in in d e b ü y ü k te s iri o la n bu
m u h a re b e İranlIların h ü c u m a geçm esiy­
le b aşlad ı. İ ra n h ü c u m u p e ş in e n öyle
â n i ve şid d e tli c e re y a n e t ti k i b u şid d e t
k a r ş ıs ın d a H üsrev P a ş a m ü şk ü l a n la r
g eç irm ek tey k e n , B ıyıklı M e h m et P a ş a -
n ın o t a r a f a se v k e ttiğ i ta k v iy e le r m u v a ­
z e n e n in te e ssü s ü n ü sa ğ lad ı. O a r a d a
K a r a H a n ’ın b ir k u r ş u n la v u ru lu p ö l­
m esi İra n k u v v e tle rin in b o z u lm a sın a
yol açtı. O sm a n lı sol c e n a h ı d a D erg ü ­
zin v a lisin in şid d e tli h ü c u m u k a r ş ıs ın ­
d a önce b ira z s a rs ılır gibi oldu. İranlI­
la r ın h ü c u m u n a d a y a n a m ıy a n Çerniş-
gezek beyi ezilecek b ir d u ru m a geldiği
s ır a d a H ısn k e y fa ve B itlis beyleri im ­
d a d a y e tişe re k m u v a z e n e y i te sise m u ­
v a ffa k o ld u la r; b u s ır a d a m u h a re b e s a f ­
la r ı a r a s ın d a d o la şa n İd ris i B itlisî’n in
h a y k ıra ra k bey leri ve a s k e rle ri te şç i e t ­
m e si o n la rın g a y re tle rin i a r ttırd ı. N e­
tic e d e O sm a n lı k u v v e tle ri ta m b ir g a li­
746
b iy e t elde e tti. M u h a re b e n in k a y b ı ü ze­
rin e k a ç a n İ r a n k u v v e tle rin in b ir k ıs ­
m ı S in c a r s a h r a s ın a çekildi, b ir k ısm ı
d a M usul ve K e rk ü k ü z e rin d e n T ebriz
y o lu n u tu ttu . _ Bu t a r a f t a n çe k ile n le rin
a r a s ın d a Ş a h İs m a il’in kız k a rd e ş i o la n
K a ra H a n ’ın zevcesi de v ard ı.
Mardin ve civarmm zaptı
K a r a H a n ’ın ö lü m ü ile İ r a n k u v v e tle ­
rin in yediği d arb e , h e n ü z z a p te d ilm iy e n
y e rle rin z a p tın ı im k â n d a h ilin e sokm uş
oldu. B u y e rle rin b ir k ısm ı k e n d ile ri
te slim olup b az ıla rı d a m ü c a d e le n e t i­
c e sin d e ele geçirildi. O z a m a n a k a d a r
h e n ü z O sm a n lIla ra it a a t e tm e m iş o la n
E rg a n i, S in c a r, Ç erm ik ve B ire cik k a ­
s a b a la rı O sm a n lı a s k e ri ta r a f ı n d a n iş ­
g al edildi. M a rd in ’in ş e h ir k ısm ı d a k a ­
p ıla rın ı O sm a n lIla ra a ç tı, lâ k in k a le d e ­
k i İ r a n k u v v e tle rin in id a re s in i e lin d e
b u lu n d u r a n U sta c lı o ğ lu M e h m et ve
K a r a H a n in k a rd e ş i o la n S ü le y m a n
Bey te slim te k lifin i re d ile k a le y i s o n u ­
n a k a d a r m ü d a fa a y a y em in e ttiğ in i b il­
d ird i. B u n u n ü ze rin e H ü srev P a ş a M a r­
d in k a le s in i k u şalrtıy sa d a m u h a s a r a n ın
b ir sen e k a d a r sü rm e s in e ra ğ m e n z a p tı
m ü m k ü n o lm ad ı. N ih a y e t Y avuz S u lta n
S elim B ıyıklı M e h m et P a şa y ı y en i k u v ­
v e tle rle ve m u h a s a r a to p la riy le M a rd in
k a le sin e m e m u r eyledi. Y eni k u v v e tle r­
le ve m u h a s a r a to p la riy le d ö v ü ld ü k te n
s o n ra M a rd in k a le si d ü ştü . İ r a n lı m ü -
d a file rin k u m a n d a n ı S ü ley ­
m a n B eyin b a şı k e sile re k
p a d iş a h a g ö n d erild i. Böyle-
ce U sta c lıo ğ u lla rın d a n ü-
ç ü n cü b ir ba.ş d a h a Y avuz
S elim ’in g ö zlerin in önüne
serilm iş o lu y o rd u .
G ü n ey doğu A n ad o lu ’n u n
D iy a rb a k ır ve M a rd in gibi
m ü h im b e ld e le rin in İ r a n lı -
la rin h ü c u m u n d a n k o rk u l -
m a d a n elde tu tu la b ilm e s i i-
çin R a k k a ve M usul t a r a f l a ­
r ın ın d a elde ed ilm e si lâ z ım ­
dı. B u seb ep le ö n ce H ısn k ey -
f a ’d a n işe b aşlı y an B ıyıklı
M eh m et P a ş a N usay b in , D â-
râ , M ey y âfârik in , C ezire-i
Ö m er (C ezire-i ib n - i Ö m er),
Cizre, İm ad iy e, R a k k a, M u ­
sul, U rfa, H a r a n gibi ş e h ir
Ve k a s a b a la r ı d a z a p te d e re k A n a d o lu ’­
n u n b u p a r ç a s ın ın O sm a n lı id a re s i a l t ı ­
n a a lın m a s ı iş in i ta m a m la d ı. Bu m ın t ı­
k a n ın z a p tı s ır a s ın d a b ö lg e n in gezginci
a ş ire tle rin d e n R u şen î, H a rirî, S in e a rî,
U staclı, C ezirevî K ü rt a ş ire tle riy le M e-
v a li-i A ra p a ş ire ti de O s m a n lIla ra i t a ­
a tim b ild ird i.
Doğu Anadolu'nun İdarî işlerinin
nizam lanm ası
D oğu A n a d o lu ’n u n b ir k ısm ı ile g üney
d o ğ u b ö lg e si B ıyıklı M e h m e t P a ş a n ın
a s k e rî g a y re tle ri ile îd r is i B itlisi’n in
ta h r i k ve p r o p a g a n d a la rı n e tic e s in d e
z a p te d ilin c e ; İd a rî ta k s im a tın ın b ir e s a ­
s a b a ğ la n m a s ın a geçildi. İ d ris i B itlisi
b u iş le rin ta n z im in d e de v a z ife gördü.
D oğu A n a d o lu ’n u n a ra z i v a z iy e ti ile h a l ­
k ın ın d u ru m u n a z a r ı itib a r a a lın m a k
su re tiy le İd a rî ta k s im a t y ap ıld ı. T eşk il
e d ile n D iy a rb a k ır e y a le tin e o n dokuz
s a n c a k b a ğ la n d ı. B u s a n c a k la r d a n b eş
ta n e s in in id a re s in d e y e rli b ey lere n isb î
b ir m u h ta r iy e t ta n ın d ı. E y a le tin b e y le r­
b ey liğ in e B ıyıklı M e h m e t P a ş a ta y in e-
dildi. D iy a rb a k ır e y a le tin e b a ğ lı m u h ta ­
riy e te s a h ip b e y le rin en m ü h im m i H ısn
k e y fa (H a sa n k e y f) beyi M elik H alil
idi. E yyubî d e v le tin in k u ru c u s u S e lâ h a d -
d in E y y û b i’n in so y u n d a n gelen M elik
H alil E yyubî, İ r a n Ş a h ı İsm a il S a fe v î’-
n in d a m a d ı idi. L â k in b ir a r a lık Ş a h İ s ­
m a il k e n d is in i h a p s e tm iş ti. Ç a ld ıra n
m u h a re b e s in d e n s o n r a h a p is te n k u r t u ­
lu n c a O s m a n lIla r t a r a f ı n a geçen M elik
H alil E yyubî, İ d r is - i B itlisî ve B ıyıklı
M e h m e t P a ş a ile b irlik te İ r a n lI la r a k a r ­
şı ç a rp ış tı. D oğu A n a d o lu ’n u n f e th i t a ­
m a m la n ın c a , M elik H alil’in m ın tık a s ın ­
d a k i n ü fu z u n a z a r ı itib a r a a lın a r a k k e n ­
d isin e m u h ta r iy e t ta n ın d ı. B u m u h ta r i­
y e t 1524 y ılın a k a d a r d ev a m ed ecek ve
o yıl M elik H alil’in oğlu S ü le y m a n Bey
H ısn K e y fa ’n ın a n a h ta r la r ın ı D iy a rb a ­
k ır b ey lerb ey i H u srev P a ş a y a g ö n d e rin ­
ce b u r a s ı d a d o ğ ru d a n d o ğ ru y a ilh a k
ed ilec ek tir.
Osmanlı - Memlûk m ünasebetleri
ve Yavuz’un Mısır seferi
Y avuz S u lta n S elim ’in İranlIlardan
sonra çarpıştığı ikinci devlet M em lûk-
lerdir. Y av u z’u n M ısır seferine çıkma­
sından önceki O sm a n lı - M ısır m üna­
747
se b e tle ri g özden g eç irile ce k o lu rsa ; h e r
ik i d e v le tin a r a s ın ın İ r a n lI la r d e re c e ­
sin d e aç ık o lm ad ığ ı, b ilh a s s a M ısır
M em lû k lerin in Ş iile r d e re c e sin d e O sm an ­
lIla r iç in te h lik e m ev zu u o lm a d ığ ı d a
göze ç a rp a r. F a k a t Y avuz S elim ’in s a l­
ta n a tı n d a n b ira z d a h a g erilere g id i -
lin ç e , O sm a n lı - M em lû k m ü n a s e b e t­
le rin in h iç te iyi o lm a d ığ ın a ş a h it o lu ­
n u r. O s m a n lIla rla M ıs ırlıla rın a r a s ı ilk
d e fa F a tih M e h m e t d e v rin d e açılm ış,
F a k a t F a tih S u lta n M e h m e d ’in a n id e n
ö lü m ü m u h te m e l b ir O sm a n lı - M em ­
lû k h a r b in e m â n i o lm u ştu . F a tih za -
m a n ın d a b a ş lıy a n b u a ç ık lık n ih a y e t
İk in c i B a y ez it d e v rin d e fiilî m ü c a d e le ­
ye in k ilâ p e tm iş ti .
1485 se n e si ile 1490 a r a s ın d a c e re y a n
e d e n m ü c a d e le d e ü stü n lü k , esas iti b a ­
riy le M e m lû k le rd e k a lm ış o ld u ğ u n d a n ,
O sm a n lIla r b u n u b ir tü r lü h a z m e d e m e -
m işti. B in a e n a le y h 1490 d a M e m lû k le r-
le y a p ıla n m u a h e d e h a k ik a tte b ir m ü ­
ta re k e h ü k m ü n ü ta ş ım a k ta , ik i h ü k ü ­
m e t a r a s ın d a d o s tlu k p e rd e si a ltın d a
c e re y a n e d e n m ü n a s e b e tle r de, b ilh a s ­
s a O sm a n lIla r y ö n ü n d e n , y en i b ir m ü ­
cad eley e h a z a rla n m a .h â lin d e n başka
b ir m â n a ifa d e etm em ek te y d i.
O sm a n lIla rın g elişip k u v v e tle n m e si,
M e m lû k le r için, m ü h im b ir h a s m in o r­
ta y a çık m a s ı d em ek ti. A y rıca A kko -
y u n lu la r d a n so n ra s ü r ’a tle o n la rd a n
d a h a k u v v e tli b ir d ev let h a lin i a la n
S a fe v ile rin , b a tı ve g ü n ey b a tı is tik a ­
m e tin d e ile rlem iy e ç a lışm a sı da, M em -
lü k le ri ik in c i b ir h a s ım la d a h a k a r ş ı­
la ş tırm ış tı. H a s ım la rın her ik isi de
k u v v e tli ve a y rı a y rı te h lik e li idi. F a ­
k a t M e m lû k le r İk in c i B a y ez it z a m a -
n ın d a k i k ısm î m u v a ffa k iy e tle rin e ba­
k a r a k O sm a n lIla rın h a k ik î k u d r e tle r in i
ta k d ir d e a ld a n ıy o rla rd ı.
Sfavuz S elim Ç a ld ıra n s e fe rin e g i­
d e rk e n M e m lû k le re k u şk u v ere cek h iç ­
b ir h a r e k e tte b u lu n m ıy a ra k h e r ik i
d e v le tin ittif a k ın a m â n i o lm u ştu . Ç a l­
d ır a n h a r b in d e m a ğ lû b o la n Ş a h İsm ail,
M em lû k s u lta n ın a ittif a k te k lifin d e b u ­
lu n u n c a , O sm a n lı h ü k ü m d a rı, S afev î-
le r ü z e rin e ik in c i b ir se fe r h a z ırlığ ı y a ­
p ıld ığ ın ı iş a a su re tiy le , v az iy e ti y in e
u s ta c a id a re e tm işti.
O sm a n lIla r İ r a n ’a k a rş ı m ü c ad e ley e
 Memlûkler
(İlâve : 75)
★
Mısır’da iki bucuk asır devam etm iş
olan Memlûk devletinin kurucusu Aybey
(Aybeg) dir. Daha önce Mısır’a hâkim bu-
lunaıı Eyyûbî hüküm darları çoğu Oğuz
ve Kıpçak T ürklerinden olan gençlerden
askerî kıtalar ve muhafız alayları teşkil
ederlerdil Bunların 'arasında şecaat ve
zekâları ile kendilerini gösterenler dev­
letin en yüksek İdarî ve askerî mevkile-
rine geçerlerdi. Eyyûbîlerin son zama­
nında Eyyûbî hüküm darı Melikiissalih
(1240 - 1249) den sonra kum andanlar bu­
nun oğlunu öldürdüklerinden, Meliküs-
salih’in dul zevcesi Şecerüddür hüküm dar
ilân edildi, fakat bütün kudret ve nüfuz
Aybey’in elindeydi. Nihayet Aybey, Ey­
yûbîlerin Mısır’daki bu şekli hakim iye­
tine nihayet verdiğinden, kendisiyle Mı­
sır’da yeni bir devir açılmış oldu.
Memlûk hüküm darları, Eyyûbîlerin son
zam anında bozulmuş olan Mısır ile Suri-
yenin siyasî vahdetini yeniden tesis et­
tiler. H attâ bununla da kalm ıyarak Adana
ve Malatya’yı hudutlarının içine alacak
derecede Anadolu’nun dahiline uzandı­
lar.
Memlûklerin Doğu Akdeniz’in mukad­
deratına tesir bakım ından tarih te oyna­
dıkları en mühim rol, Moğol istilâsının
Mısır’a kadar uzanm asına mâni olm aları­
dır. Memlûk kum andanı Baybars, İlhanlı
ordusunu Ayncalût harbinde yendikten
sonra Suriye’yi de geriye aldı. Bu zafe­
rin verdiği kuvvetle tahta geçen Baybars
doğu Akdeniz kıyısındaki Lâtin hâkimi­
yetine son verm ek istedi. Onun bu hare­
ketini diğer Memlûk hüküm darları da ta.
kip ettiğinden Suriye ve Filistin kıyıla­
rındaki Lâtin hâkim iyeti nihayet buldu.
İlh an lIların Suriye’ye hâkim olmak için
yeniledikleri taarruzları M ercüssofer m u­
harebesinde kırılınca devletin yıkılışına
kadar Memlûk hâkim iyeti Suriye’de yer­
leşti. Hicaz bölgesi de um um iyetle Mem-
lûklere bağlı bulunuyordu. Osmanlı -
ların Fatih devrine kadar, Mem -
lükler İslâm âleminin en "büyük dev­
leti m anzarasını arzediyordu. Memlûklerin
en geniş devresinde sınırları: Batıda Ber-
ka ’ya kadar Libya çölüne, Güneyde Mu*
savva’ya kadar Nubva’ya, Kuzeyde T o-
roslara kadar Anadolu arazisine dayanı-
->
->
yordu. Memlûk idaresinde Suriye’nin do­
ğu hududu Rakka’dan geçerek Deyrizor’a
uzanıyordu.
Memlûkler, sınırlarının epeyce geniş
olduğu devrede İ'lhanlı’lardan sonra b ir
de Tim ur tehlikesine m arûz kaldılar. Fa­
kat T im ur’un OsmanlI’larla uğraşm ası se­
bebiyle bu tehlikeyi hayli ucuz atlattılar.
Zira Tim ur OsmanlIlara karşı yaptığı şe­
kilde muazzam kuvvetlerle Memlûkler
üzerine yüklenmedi.
OsmanlI’larla M em lûkler arasında ilik
m ünasebet Sultan Berkuk (1382-1398) za­
m anında başladı. O zaman her iki devletin
arası iyi idi. Fakat Yıldırım Bayezit za­
m anında Osmanlı sınırlının Toroslara doğ­
ru ilerle m e si, Memlûkler için yeni tehli­
k en in n e re d e n geleceğini gösteren işa ret­
ti. T im ur’un OsmanlIlara indirdiği darbe
OsmanlI’ların gelişmesini m üthiş şekilde
kösteklediğinden, Fatih devrine gelinceye
kadar M emlûkler’le OsmanlI’la r arasında
siyasî ça tışm a olmadı. Nihayet F atih’in
son zam anında Toroslar bölgesinde Os­
m a n lI - Memlûk m enfaatları karşılaştığı
için iki devletin arası açılmaya başladı.
İlk fiilî çarp ışm a da İkinci Bayezit zama­
n ın d a cereyan etti. T im ur’un Anadolu’­
dan çekilmesinden sonra M emlûkler Os­
m anlI’la rla kendileri arasında tam pon
devletler bulunm asına dikkat ettiler. Bu­
nun için D ulkadirliler, K arakoyunlular ve
Akkoyunlu’lar gibi devletleri OsmanlI’la­
ra karşı destekliyerek ^kendileri bilfiil
mücadeleye girmem eyi tercih ettiler. Fa­
kat nihayet Yavuz Selim’in karşısında
mağlûp olarak tarih sahnesinden silindi­
ler.
İki buçuk asır devam eden Memlûkler-
de hüküm darlar iki kısm a ay rılırlar.
Devletin kuruluş tarih i olan 1250 den
1390 yılına kadar T ürk Memlûkleri, 1382
den 1517 ye kadar Çerkez M emlûkleri. İlk
kısm a, m uhafız birliğinin Nil üzerinde
Ravza adasındaki bir kışlada bulunm ası
d’olayısiyle «Bahrî». İkincisine de, m uha­
fız birliğinin K ahire kalesi içinde otu r­
tulm ası bakım ından ı«Burcî» M emlûkler
de denir. Burcî M emlûklerde hüküm dar­
ların birkaç tanesi m üstesna Çerkez so­
yundan idiler.
g eçerk en , M e m lü k le rin b u n a se y irc i k a ­
la r a k İranlIlarla b irle ş m e m e le rin in
b a ş k a b ir sebebi d a h a v a rd ı ki, o d a ;
Ş ii İranlIların O s m a n lIla rd a n çok d a ­
h a te h lik e li ad d e d ilm esiy d i. Z ira S a fe -
v île r O s m a n lIla ra k a r ş ı y a p tık la rı gibi
M ısır id a re s in d e k i y e rle re d e ş i ’i p r o p a ­
g a n d a c ıla r g ö n d e riy o rla rd ı. Ü stelik Ş a h
İsm ail, M em lû k n ü fu z u n u ta n ıy a n D ul-
k a d ır bey liğ i a ra z isin e g ire re k A lâü d -
d ev le’yi m a ğ lû p ve ü lk e sin d e ta h r i b a t
ic r a e tm işti. B u b a k ım d a n , O sm a n lIla ­
rın, ş i’i İra n lIla rı Ç a ld ır a n ’d a m a ğ lû ­
b iy e te u ğ r a tm a s ı, s ü n n î M e m lû k le ri
m e m n u n bile e tm iş b u lu n u y o rd u . M a-
a m a f ih M e m lû k le r h e r ik i d ev lete k a r ­
şı d a k u ş k u d u y d u ğ u n d a n h a z ır b u lu n ­
m a y ı m ü n a s ip g ö rm ek tey d i.
Yavuz Selim’in siyasî manevraları
O sm a n lI d e v le tin i, o z a m a n a k a d a r,
o ld u ğ u n d a n d a h a g eniş b ir c ih a n im ­
p a r a to r lu ğ u ¡haline g e tirm iy e a z m e tti­
ği a n la ş ıla n Y avuz S u lta n S elim , İ r a n ’­
d a n s o n r a M ısır’a s e fe r y a p m a y ı k a r a r ­
la ş tır d ığ ı h a ld e , h a z ır lık la r ın ı ik m a l e-
Mem lûklerde hüküm darların tahta ge­
çiş şekli, babadan evlâda sülâlenin devam
ve hâkim iyeti tarzında değildi. Hüküm ­
darlar, M em lûkler arasından seçilm ek su­
retiyle tah ta oturtulurdu. 1250 ile 1390
arasındaki bahrî M em lûklerde sultanlar,
üçü hariç, hüküm darların ahfadı arasın­
dan M em lûkler tarafından seçilm işlerdir.
Burcî M em lûkler ise, iki hüküm dar is­
tisnası ile, irsiyet yoluyla tah ta geçm e­
m işlerdir. Zira Memlûk m uhafız birlikle­
ri, irsiyet yoluyla tah ta geçmiye m üsaade
etm iyerek seçim işine ısrarla bağlı kal­
m ışlard ır. [Memlûkler hüküm dar olarak
h e r zaman en kabiliyetliyi değil, ekseri­
ya en yaşlıyı seçiyorlardı, bu sebeple
âdeta yaşa göre bir seçim usulü m eyda­
na gelmiş gibiydi.
M em lüklerin kendileri sünnî oldukları
gibi devlet siyasetinde de S ü n n î l i ğ i esas
tutuyorlardı. Sultan Baybars tarafından
alevî ve İsm aili’lerin zararsız hale sokul­
m alarından sonra şiilik Memlûk devleti
sın ırları dahilinde hayli geriledi. Mem­
lûk sultanlarının İslâm T arihi bakım ra-
—>
d în c iy e k a d a r b u n iy e tin in M ısırlıla r t a ­
rafından d u y u lm a m a s m a i ti n a g ö sterd i.
P a d iş a h ın p e ş in e n b ü tü n g ay re ti, İ r a n ­
lIlarla M ıs ırlıla rın b irle ş m e le rin e m â ­
n i o lm a k n o k ta s ın d a to p la n m a k ta y d ı.
Z ira, M ısır M em lû k leri, Y avuz S elim ’­
in, Ç a ld ıra n s e fe rin d e n s o n r a d a h a r p
h a z ır lık la r ın d a n v az g eç m e d iğ in i g ö re ­
re k b u n u n k e n d i ü z e rle rin e o lab ilece -
ğ in d e n şü p h e le n e re k g afil a v la n m a m ı-
ya d ik k a t e tm işle rd i. Y avuz S elim ise,
h e m y en i b ir se fe re h a z ırla n ıy o r, h e m
M e m lü k le rin m u k a b il te d b irle rin d e n h a ­
b e r a lm ıy a çalışıy o r, h e m de M em lû k
h ü k ü m d a rın ı o y alay ıp a id a tm ıy a g a y re t
ed iy o rd u .
O sm a n lI p a d iş a h ı, M e m lü k le rin h a -
z ırlık la rıy le d a h ilî m e se le le rin d e n h a -
b e r a lm a işin d e , o n la rın H alep b e y le r­
beyi H a y ırb a y ’d a n is tifa d e e tm e k te y -
di. H a y ırb a y ’ın M em lû k s u lta n ı ile a r a ­
s ın ın a ç ık o ld u ğ u n u ö ğ re n e n Y avuz S e­
lim , f ır s a tt a n is tifa d e su re tiy le H alep
v a lis in i eld e e tm iy e çalıştı. O n a b i r t a ­
k ım v a a d le rd e 'b u lu n d u ; b öylece k e n ­
d is in d e n O sm a n lIla r le h in e f a y d a la n
dan yaptıkları mühim işlerden birisi de,
Moğolların B ağdat’ı zaptederek Abbasî
devletine son verm eleri üzerine, islâm-
larda halifenin ortadan kalkıp ismi u n u ­
tulacak hale geldiği sırada, Abbasi sara­
yından birini K ahire’ye g etirerek orada
halifeliği yeniden tesis ve devam ettirm iş
olm alarıdır. Böylece is lam larda halifelik
devam e tti ama, K ahire’deki halifeler hiç
b ir zam an k u d ret ve nüfuz sahibi olam a­
dı. Zira Abbasi sarayından gelen K ahire’-
deki her halife, hilâfet m akam ına geldiği
zaman, sultana b iat eder ve ona bütün
haklarını devrederdi. Onun için halifeler,
sultanın gölgesinde, kudretsiz ve nüfuz-
suz b ire r tâbiî halinde idiler.
B ibliyografya: Halil Edhem ; Düvel-i İs-
lâmiye. Ham m er; Devlet-i Osmaniye Ta­
rihi C: 4. İbn Ayaş; Tarüı-i Mısır. Quat-
rem âre; H istoire des Sultans Memloûks
de l’Egypte. İslâm Ansiklopedisi; Mem­
lûkler - maddesi ve Memlûk sultanlarına
ait m addeler.
 m a im k â n ın ı elde e tti. H a y ırb a y ’m Os­
m a n lIla rla te m a s ta b u lu n d u ğ u n u sezen
Ş a m bey lerb ey i Sibay, v aziy eti s u lta n a
a rz e ttiy se de .M em lûk s u lta n ı h â d ise y i
ik i b ey lerb ey in in re k a b e tin e ve b ilh a s -
s a S ib ay ’m , H alep b ey lerb ey in i çeke -
m em ezliğ n e a tfe d e re k o n u n sö zlerin e
p ek in a n m a d ı.
Y avuz S u lta n S elim , h a r p h a z ırlık la ­
r ın ın İ r a n ’a m ü te v e c c ih old u ğ u z a n n m ı
u y a n d ırm a k iç in m ü te m a d iy e n g a y re t
sa rfe d iy o rd u . Bu c ü m le d e n b ir h a r e k e t
o la ra k , 1516 ş u b a tın d a M em lûk s u lta ­
n ı K a n su G a v ri’ye g ö n d e rd iğ i m e k tu ­
b u n d a ; s u lta n a p ek h ü r m e tk â r a n e k e ­
lim ele rle h ita b e d e re k köle, k ad ife , s a ­
m u r ve y ü n lü k u m a ş la r y o lla m a k su -
re tiy le d o st g ö rü n m iy e ve s u lta n ı bu
h u s u s ta in a n d ırm ıy a çalışıyordu. İb n -i
A yas ta rih in d e d erc ed ilm iş b u lu n a n bu
m e k tu b u n d a Y avuz Selim :
«Sen b en im p ed e rim sin , sizd en dua
is te rim ; b en A lâüddevle m e m le k etin e
a n c a k se n in iz n in le g id erd im . O b a n a
â sî idi, p e d e rim le S u lta n K a y ıtb a y a-
ra s m d a k i fitn e y i m e y d a n a g e tire n b u
a d a m d ı. O n u n ö lü m ü a y n -ı sevab ol­
du. O n u n y e rin e tâ y in ed ilen Ş e h su v a r
zâde h o şu n u z a g iderse ib k a ediniz, git -
m ezse d e ğ iştirin iz , size a it b ir iştir. B en
A lâü d d e v le d en a ld ığ ım y e rle ri size ia d e
e d iy o ru m ; s u lta n d a h a n e a rz u ederse
o n u d a yap arım ..» d iy erek s u lta n ı iğ f a ­
le ça lışm ak ta y d ı.
M em lûk s u lta n ın a y a z ıla n b u m e k -
tu p la r a ra ğ m e n , o n u n , şü p h e ve i h t i ­
y a tı e ld e n b ıra k m ıy a ra k b ir ta k ım m ü ­
te k a b il te d b ir le r ald ığ ın ı, c a su sla rı va-
sıta siy ie ö ğ re n e n Y avuz Selim , y in e de
E sk i B itlis'ten b ir g ö rü n ü ş
750
s u lta m k a n d ırm a s iy a s e tin d e n v az -
geçm edi. K e n d isin e « sen b e n im p e d e ­
rim sin » ta r z ın d a h ita b e d e re k , H az ır -
lık la r ın ın Ş a h İsm a il’e k a r ş ı o ld u ğ u n a
o n u in a n d ıra b ilm e k iç in « b en ş a h ın ç a ­
d ırın ı yer yüzünden k a ld ırm a y ın c a
d ö n m iy eceğ im » d iyordu.
Y avuz S u lta n S elim M em lû k h ü k ü m ­
d a rın ı h az ırlık sız y a k a lıy a b ilm e k iç in o-
n u iğ fa le ç a lış tığ ı k a d a r , O sm a n lı d e v ­
le t e r k â n ın ı d a h a r b e h a z ırla m ıy a e h e m ­
m iy e t v eriy o rd u . Z ira o r ta d a hem en
h e m e n seb ep m e v c u t d eğ ilk en sü n n i
b ir d ev lete k a r ş ı m u h a re b e y e g irm ek
ş ü p h e siz iy i te s ir b ıra k m a z d ı. B u se -
beple, u le m â d a n , m ü lh id le r ile ç a rp ış ­
m a s ın a m â n i o lm ıy a ç a lış a n b ir İslâ m
h ü k ü m d a rın a k a r ş ı se fe rin c e v a z ın a
d a ir fe tv a aldı. P a d işa h , u le m â d a n b u
h u s u s ta fe tv a iste d iğ i z a m a n , ta le b in in
p e şin e n s ü k û tla k a rşıla n d ığ ı, n ih a y e t
âlim b ir z â t o la n M e h m et P a ş a n ın
M em lû k ler ile h a r b in z a r u r e tin i o n la ra
iz a h e ttiğ i, n e tic e d e u le m â n ın is te n e n
fe tv a y ı v e rd iğ i g ö rü lm e k te d ir. E vliya
Ç elebi’n in k a y d e ttiğ in e n a z a r a n , f e tv a ­
n ın m e â li şöyle idi: « bir p a d iş a h İslâ m
p a d iş a h ın d a n o lu p M ekke ve M edine
ve H a d im -ü l H arem ey n id d ia s ın d a o lup
k ız ılb aşı b e d m a a ş sebbi C ıh a ry a rı G ü ­
z in id e n le rd e n ola, o n u n ü s tü n e g ay ri
İs lâ m p a d iş a h ı seb b i C ıh a ry a rı m e n e t­
m ek iç in k ız ılb a ş ü zere id e rk e n ol m a ­
h a ld e M ekke, M ed in e p a d iş a h ın d a n k ı-
z ılb a ş a im d a d g elüp seb b i lâ n e ti m e n
id em d iy e n p a d iş a h a k ılıç çe k seler n e
lâ zım o lu r? B e y an b u y u ru la . E lcevab:
öyle im a m ın im a m e ti caiz d eğ ild ir.
H a l’ı fa rz -ı ay n d ır» .
M ısır su lta n ın ın tedbir ve
hazırlıkları
M em lû k s u lta n ı K a n su G av ri, Os -
m a n ii p a d iş a h ın ın İ ra n lI la r la s a v a ş ın ­
d a n m e m n u n o lm a k la b e ra b e r, Ç a ld ı­
r a n m e y d a n m u h a re b e s in d e n s o n r a d e ­
vam e d e n h a z ır lık la r ın b u d e fa k i h e d e ­
f in in k e n d isi o ld u ğ u n u se zm işti. O-
n u n iç in Y avuz S elim ’in m e k tu p la r ın ­
d a y azd ığ ı şe y lere p ek in a n m a m ış ve
b ir ta k ım m u k a b il te d b ir le r a lm a y ı i h ­
m a l etm em işti.
K a n su G a v ri’n in ald ığ ı ilk m u k a b il
te d b ir, a s k e rle rin i h a z ır la m a k oldu.
K u v v e t to p la y ıp M ısır d a h ilin d e b e k le ­
m ey i d o ğ ru b u lm a d ığ ın d a n 50 b in k i­
şilik b ir o r d u ile ö n ce Ş a m ’a, s o n r a d a
O sm a n lı h u d u d u n a en y a k ın v ilâ y e tle ­
r in d e n b iri o la n H a le p ’e geldi. Y avuz
S elim ’in k a rd e şle riy le m ü c a d e le si sı -
r a s ın d a M em lû k d e v le tin e sığ ın m ış o-
la n O sm a n lı şe h z a d e si K a s ım ’ı d a H a ­
le p ’e g e tir tti. Ş eh za d e A h m e d ’in oğlu
o la n ve ta k r ib e n o n b eş y a ş ın d a b u lu -
n a n K a sım ’ı b ir te h d it v a s ıta s ı o la ra k
k u lla n m a k isted i. B u gaye ile O sm a n lı
şe h z a d e sin e m a h s u s s a n c a k la r a ç tırıp ,
o n u O sm a n lı t a h t ı n a n a m z e d g ö ste r -
di.
K a n s u G a v r in in m u k a b il te d b ir in in
m ü h im n o k ta la r ın d a n b irisi; İranlIlar­
l a ittif a k ı f iiliy a t s a h a s ın a ç ık a rm ıy a
çalışm asıy d ı. Ç a ld ıra n m u h a re b e s in -
d e n s o n r a M ısır’a elçi g ö n d e re re k , O s­
m a n lI la r la a r a s ın ın b u lu n m a s ın ı is ti -
y en ve İ r a n ’d a n s o n ra , O sm a n lIla rın
te c a v ü z s ıra s ın ın , M em lû k d e v le tin e
o ld u ğ u n u söy liy en Ş a h İs m a il’e, o z a -
m a n , g ere ğ i k a d a r y a k ın lık g ö ste re -
rn em iş o la n K a n s u G avri, b u d e fa , k e n ­
d isi elçi y o lla m a k ta ve İ r a n - M ısır i t ­
tif a k ın ın f iü e n ta h a k k u k u n a g a y re t
s a r f e tm e k te y d i. Ö yle g ö rü n ü y o r k i;
K a n s u G a v ri’n in H a le p ’e k a d a r g elm e­
si, ih tim a l b ira z d a Ş a h İs m a il ile a n -
Jaşm asiy le ilgiliydi.
Sinan P aşan ın
F ırat boyuna gönderilm esi
Y aln ız S u lta n S elim , M e m lû k le rin i-
yice h a z ır la n m a s ın a im k â n v e rm e d e n
b ird e n b ire S u riy e s ın ır la r ın a in m e k
a y n i z a m a n d a M ısır s u lta n ın ın Şah
İsm a il ile a n la ş a r a k b irle şm e s in i ö n le ­
m e k d ü şü n c esiy le, S in a n P a şa y ı F ır a t
b o y u n a g ö n d erd i. H a z ırlık la rın ın ve s e ­
f e r in in Ş a h İs m a il’e k a r ş ı o ld u ğ u n u i-
ş a a d a d e v a m e d e n Y avuz S elim , S in a n
P a şa y ı M a ra ş ü z e rin d e n F ır a t b o y u n a
g ö n d erm e k le, id d ia s ın ın f i’ili ö rn e ğ in i
g ö ste rm e k istiy o rd u . S in a n P a şa y ı F ı­
r a t b o y u n a y o lla rk e n K a n s u G a v ri’ye
d e m e k tu p g ö n d e rm işti. O sm a n lı vezi-
riâ z a m ı F ır a t b o y u n a gelince, D iy a rb a ­
k ır ’a g itm iy e m e m u r o ld u ğ u n u söyliye-
re k , M e m lû k le rd e n , b u n e h r i geçm ek
iç in m ü s a a d e istiy e c e k ti.
S in a n P a ş a k e n d isin e v erilen ta lim a ­
751
t a g öre F ır a t b o y u n a gelince, h a r e k e t
is tik a m e tin i ve g ay esin i, h u d u tta k i
M em lû k v a lile rin e b ild ire re k n e h r i geç­
m e k iç in m ü s a a d e isted i. L âk in V eziri­
a z a m (S in an P a ş a n ın isteğ i, M em lû k
k u m a n d a n la r ı ta r a f ı n d a n s e rt b ir if a -
deyle re d d o lu n d u .
T e a ti e d ile n elçiler
Y avuz S u lta n S elim , V eziriâzam Si -
n a n P a ş a y ı y o la ç ık a rd ığ ı s ır a d a M em ­
lû k s u lt a n ın a b ir elçilik h e y e ti yolladı.
R u m s li k a z a s k e ri Z ey rek z â d e M e v lâ n a
R u k n e d d in ile ü m e ra d a n K a r a c a P a -
ş a ’d a n ib a r e t b u h e y e t, K a n s u G a v ri’ye
H ale p ’e v a r m a s ın d a n d a h a ö n ce m ü lâ ­
k i o ld u la r. Y avuz S elim 'in İ r a n ’a s e fe r e-
d ec eğ in i ve o r a la rı m ü lh id le rd e n te -
m iz liy e ce ğ in i b ild ire n m e k tu b u n u t a k ­
d im e ttile r. F a k a t M ısır S u lta n ı bu
m e k tu b u n m u h te v iy a tın a in a n m a d ığ ı
gibi, D u lk a d iro ğ u lla rı a ra z is in in işg a -
lin d e n d o la y ı e lçilere a ğ ır sö z ler sö y led i
ve s o n r a d a o n la rı h a p s e tti.
O sm a n lı e lçileri g a y e t k u r n a z ve b il­
gili in s a n la r o ld u ğ u k a d a r Y avuz S e­
lim ’in ta lim a tı d a g a y e t k u r n a z c a idi.
E lç ile r h a p s e d ild ik le ri z a m a n « m esele­
n in h a llin i h ü k ü m d a rım ız bize b ır a k ­
tı, s u lta n n a s ıl iste rse öyle y ap ın ız, b a ­
n a so rm ay ın ız» diye p a d iş a h ın m ü s a -
a d e k â r d a v ra n d ığ ın ı b ild irm e k s u r e tiy ­
le s u lta n in z ih n in i çelm eğ e ç a lış tıla r.
M em lû k s u lta n ı b u sö zlerle b elk i b ira z
in a n d ığ ı, b elk i d e O sm a n lı p a d iş a h ın ın
g a z a b ın ı ü z e rin e çek m ek iste m e d iğ i i-
çin elçileri h a p is te n ç ık a rttırd ı. H a ttâ
Y av u z’u n ş e k e r v e h e lv a is te ğ in i de,
yüz k a n t a r ş e k e r ve b ü y ü k k u tu la r la
h e lv a g ö n d e rm e k s u re tiy le y e rin e ge -
tird i.
O sm a n lı e lç ile rin in M em lû k k a r a r -
g â h m a g e lm e le rin d e n so n ra K a n su
G a v ri d e Y av u z S e lim ’e b ir h e y e t g ö n ­
d erd i. O s m a n lı p a d iş a h ın ın h a r e k e te
g e ç tiğ in i ö ğ re n e n M em lû k s u lta n ı, Mo-
golbay D e v a d a r ism in d e k i e m irin i b ir
elçilik h e y e tin in b a ş ın d a ve su lh te m i­
n i ü m id iy le Y avuz S elim ’e g ö n d erd i.
K a n s u G a v ri m e k tu b u n d a s u lh is te ğ i­
n i b ild iy o r, e m irle rin in ve a s k e rle rin in
de su lh b e k le d iğ in i ilâve ediy o rd u .
Y avuz S elim ’e y o ld a m ü lâ k i o la n Mo-
ğolbay, p a d iş a h ın h u z u r u n a sü slü si -
lâ h la r ta k m ış o la ra k çıktı. B u n a s in ir ­
le n e n Y avuz S elim « K an su G avri, h u
s e fa re ti if a iç in ş e ria t a d a m la rın d a n
b ir in i b u la m a d ı m ı?» diye söylendi. O
a r a d a M em lûk s u lta n ın ın T ü rk elçile­
rin e y a p tığ ı m u a m e le y i ö ğ re n m iş o ld u ­
ğ u n d a n , M ısır elçilik h e y e tin in id a m ın ı
e m re tti. B u e m ir ü ze rin e M ısır h e y e ti­
n e d a h il o n k işi d e rh a l id a m o lundu,
id a m d a n Y unus P a ş a n ın ric a sı saye -
sin d e y a ln ız c a M oğolbay k u rtu la b ild i.
F a k a t Y avuz’u n .gazabı g eç m e d iğ in d e n
o n u n em riy le M oğolbay’m sa çı ve b ıy ı­
ğı t r a ş e ttirilip s ır tın a yağlı b ir çul
g iy d irilip uyuz b ir eşeğe b in d irilm e k
su re tiy le M ısır s u lta n ın a gönderildi.
Y avuz Selim ’in h arek ete geçm esi
M e m lû k lerle b ir h a rb e k a r a r v erm iş
o la n Y avuz Selim , h e r tü r lü h a z ırlığ ı­
n ı ik m a l ed in ciy e k a d a r s e fe rin is tik a ­
m e tin i a ç ık la m a m a k istiy o rd u . B üyük
b ir d ev let a d a m ı o la n ve İk in c i B ayezit
d e v rin d e O sm a n lı - M em lûk m u h a r e ­
b e le rin e iş tira k e tm iş b u lu n a n H ersek
zâ d e A h m e t P a ş a d a se fe rin d e r h a l i-
lâ n ed ilm iy e re k M em lûk s u lta n ın ın o-
y a la n m a s ın ı lü z u m lu g ö re n le rd e n d i.
Y avuz Selim , b ir t a r a f t a n h a r p se b e ­
b i ih d a s ın a ça lışırk e n , b ir t a r a f t a n d a
iyice h a z ır la n d ık ta n s o n r a h e m de b e l­
li etm ed e n , M em lûk s ın ırın d a g ö rü n e ­
b ilm ek için, V eziriazam S in a n P aşa y ı
F ır a t b ölgesine g ö n d erm iş b u lu n u y o r -
du. İ r a n lI la r a k a r ş ı ç a rp ış a c a ğ ın ı söy-
liy erek , M e m lû k le rd e n F ı r a t ’ı geçiş
m ü s a a d e s i istiy ec ek o la n S in a n P aşa,
ic a b ın d a D iy a rb a k ır’a k a d a r gidecek
ve y o ld a b ir m a n ia y a ra s tlıy a c a k o lu r ­
s a v az iy e ti p a d iş a h a b ild ire ce k ti.
M em lûk s u lta n ın ın S in a n P a ş a y a F ı­
r a t ’ı geçiş m ü sa a d e si verm em esi, Y a -
vuz S elim ’in p lâ n ın d a m u v a ffa k iy e tin i
sa ğ la d ı. B u say ed e u le m a d a n M em lû k ­
le rle h a r p iç in f e tv a is tih s a lin e m u -
v a f f a k o la n Y avuz S elim 1516 h a z ir a ­
n ın d a Ü s k ü d a r’a geçti.
İ s ta n b u l’d a n a y rılırk e n Ş eh za d e S ü ­
le y m a n ’ı R u m eli ¡m uh afazası iç in E-
d ir n e ’de, m a z û l v e z irle rd e n P irî M eh -
m e t P a ş a ’yı İ s ta n b u l’da, H ersek zâ d e
A h m e t P aşa y ı d a m u v a k k a te n B u rs a ’-
752
d a b ır a k a r a k y o la k o y u ld u . O a r a d a
d o n a n m a y ı d a S u riy e s a h ille rin e şe v ­
k e tti.
Y avuz Selim , M em lû k s u lta n ın ı o y a ­
la m a k is te r k e n b u n la rın ü m e ra s ın d a n
b âzı k im se le re d e h e d iy e le r g ö n d e re re k
av lam ıy a ça lışm ıştı. B u b a k ım d a n e l­
d e ed ilen m u v a ffa k iy e tin b ir n e tic e si
o la ra k M e m lû k le rin H alep b ey lerb ey i
H a y ırb a y ’d a n b a şk a , A n te p v a lisi Y u ­
n u s Bey de O s m a n lIla ra el a ltın d a n
ta r a f t a r lık e tm iy e b aşlad ı. H a ttâ h u -
d u tta n itb a r e n H ale p ’e k a d a r re h b e r ­
lik ed e ceğ in i d a h i b ild ird i. B öylece Y u­
n u s Bey, O sm a n lIla ra d e h â le t b ile e t ­
ti. F a k a t k ısa b ir z a m a n so n ra , m e m ­
le k e tin e ih a n e tt e n p iş m a n lık d u y a ra k
K a n s u G a v ri’ye d ö n d ü y se de, m a h d u t
b âzı k a y n a k la rın id d ia s ın a g öre s u l­
ta n ta r a f ı n d a n id a m o lu n d u . O sm an lı
o rd u su y a k la şırk e n h u d u t b ö lg e sin d e k i
bâzı k a le le r O sm a n lIla r ta r a f ı n d a elde
ed ilm iy e b a şla n d ı. B u n u g ö re n K a n s u
G av ri, e m irle rin d e n K ertba.y k u m a n -
d a s ın d a 30 b in k işilik k u v v e ti ileriy e
g ö n d erd i, k e n d is i d e m a iy e tin d e k i s ü ­
v a rile rle M e rc -i D âb ık ’a h a r e k e t e tti.
Y avuz S elim , İ s ta n b u l’d a n a y rılışın -
d a n b e ri s ü r ’a tle yol alıy o rd u . P a d iş a h
B u c a k d e re ’ye g eld iğ i v a k it Z ey rek zâ d e
R u k n e d d in ile K a ra c a P a ş a k e n d in e
m ü lâ k i o la ra k , m a ru z k a ld ık la rı m u -
am ele ile g ö rd ü k le ri şe y leri a n la tın c a ,
Y avuz S elim y ü rü y ü ş s ü r ’a tin i daha
fa z la a r ttırm ış tı. N ih a y e t O sm a n lıla -
r ın p iş ta r k u v v e tle ri M a la ty a ve M a ra ş
m ın tık a s ın d a n M em lû k to p r a ğ ın a g ir-
m iy e b aşlad ı. G ü n ey is tik a m e tin d e i -
le rle n irk e n B e h isn i ve G erg er (K e r -
k er) k a le le ri is tilâ o lu n d u .
İki ta ra fın orduları
İk i ta r a f ı n o r d u la r ın ın m ik ta r ın a
g eç m e d en ö n ce m a n e v iy a t b a k ım ın d a n
b ir in c ele m e y a p ıla c a k o lu rs a ;, O s m a n ­
lI o rd u s u n u n m a n e v iy a tın ın y e rin d e o l­
d u ğ u , o rd u s a f la n a r a s ın d a ta m b ir i-
tim a t ve d is ip lin in m e v c u t b u lu n d u ğ u ,
d a h a ik i s e n e gibi k ıs a b ir z a m a n ö n ­
ce b ü y ü k b ir m e y d a n m u h a re b e s i k a -
z a n m a s ı b a k ım ın d a n k e n d is in e g ü v e n ­
diği, O sm a n lı o rd u s u n u n b a ş ın d a b u -
lu n a n Y avuz S elim ’in , k u m a n d a n lık
s a h a s ın d a d e h a sa h ib i b ir k ıy m e t if a ­
de e ttiğ i g ö rü lü r. B u n a m u k a b il M em -
lü k o rd u s u n a b a k ılın c a ; en ö n c e S u l­
ta n K ansu G a v ri’n in m a n e v iy a tın ın
y e rin d e o lm a d ığ ın a h ü k m e tm e k g e re k ­
m e k te d ir. Z ira, K a n s u G a v ri’n in . Y avuz
S u lta n S e lim ’e g ö n d e rd iğ i so n m e k -
tü b u n d a , H a le p ’e k e n d i a rz u su ile d e ­
ğil, ü m e ra s ın ın ıs r a r ı ile g eld iğ in i söy­
le m e si ve s u lh ta le b in i te k ra rla m a s ı;
o rd u su n a , d a h a d o ğ ru su , o n u n id a re -
cisi o la n ü m e ra s ın a p ek g ü v en e m e d iğ i -
n e d elil sa y ıla b ilir. K a n su G a v ri’n in bu
g ü v en sizliğ in e b ira z d a h a k v e rm e k i-
ca p e tse y e rid ir. Ç ünkü çağdaş kay -
n a l d a n n g a y rı s a r ih şe k ild e d e o lsa
v a z d ık la rı şe y le re b a k ılın c a ; K ansu
G a v ri M e rc -i D ab ık ’a v a rd ığ ı ve m u ­
h a r e b e k a ç ın ılm a z b ir h a l a ld ığ ı z a -
m a n d a bile, ü m e ra s ın ın a r a s ın d a fik ir
ay rılığ ı b u lu n d u ğ u , b ir k ıs m ın ın ç a r -
pışm afc, b ir k ıs m ın ın d a çe k ilm ek t a -
r a f t a r ı o ld u ğ u , K a n s u G a v ri’n in b u f i­
k ir a y rılığ ın ı g id e rm e k h u s u s u n d a m ü ş ­
k ü lâ t ç e k tiğ i a n la ş ılm a k ta d ır. Ü m e ra ­
s ın d a n H a y ırb a y ’ın O s m a n lIla rla gizli­
ce a n la ş tığ ın a , T ra b lu s n a ib i C a n b e rd i Bir M e m lûk süvarisi
G a z a lî’n in d e a y n i fik ird e o ld u ğ u n a
d a ir m e v c u t riv a y e tle r, K a n s u G a v ri’- yiz. Y ine o d ev re a i t k a y n a k la rd a n b i­
y i te re d d ü d e se v k ed e n se b e p le r o lm a lı­ rin d e h e r m e m lû k s ü v a ris in in m a iy e ­
d ır. M a a m a fih b u n o k ta la r ı M em lûk tin d e ü ç ilâ d ö r t a tlın ın b u lu n d u ğ u n a
o r d u s u n u n ço ğ u n lu ğ u iç in d ü şü n ü p , göz­ d a ir v erd iğ i b ilg i m u v a c e h e sin d e ; M em ­
de fa z la c a d a b ü y ü ltm e m e k lâ z ım d ır. lû k o rd u s u n u n s ü v a ris i ve p iy a d e te k ­
m il y e k û n u n u n h iç o lm a zsa O sm a n lı-
İk i t a r a f ı n o r d u la r ın ın m ik ta r ı h a k ­ la rın k i k a d a r b u lu n d u ğ u a n la şılır.
k ın d a k a t ’i b ir r a k a m söy lem ek m ü m ­ İk i o r d u n u n y e k d iğ e rin e n az aran
k ü n d eğ ild ir. B u h u s u s ta v e rile n r a - ü s tü n ta r a f l a r ı; O sm a n lı o rd u s u n u n m ü ­
k a m la r d a h a ziy a d e b ir ta k ım is tid la l­ h im b ir to p ç u k u v v e tin e s a h ip b u lu n ­
le rd e n ib a r e ttir . Y avuz S elim ’in , S ah m ası, M e m lû k o rd u s u n u n ise, ta r i h î
İs m a il’in k a r ş ıs ın a yüz b in k işilik bil ş ö h r e tle r in e u y g u n ş e c a a tta sü v a rile re
o rd u y le çık m ış o ld u ğ u h e s a b a k a t ılın ­ m a lik iy e tiy d i.
c a ; şim d i de O sm a n lI k u v v e tle rin in a y ­
n i m ik ta r olab ileceğ i d ü şü n ü le b ilir. F a ­ M erc-i Dabılt m eydan m uharebesi
k a t S afev î d e v le ti h u d u tla r ın a ve m u ­
h a re b e y e te k a d d ü m e d e n g ü n le rd e ele M em lû k d e v le tin in ve b ilh a s s a S u ri­
g e ç irile n k a le le re a s k e r b ıra k ıld ığ ı m a ­ ye ile F ilis tin ’in m u k a d d e r a tın a te s ir e-
lû m o ld u ğ u n a göre, M e rc -i D ab ık m u ­ d e n n r-y d p n m u h a re b e s i H ale p y a k ı­
h a re b e s in e k a tıla n O sm a n lı k u v v e tle - n ın d a ve b u ş e h rin k u ze y in d e M erc-i
r in in 80 b in v ey a b u n a p ek y a k ın m ik ­ D a b ık ’t a .cerey an e tti. İb n -i A y aş’ın
ta r d a o ld u ğ u k a b u l edilebilir. b ild ird iğ in e g ö re; K a n su G av ri M erc-i
D ab ık ’a, D av u d P e y g a m b e rin m a k a m ı
M e m lû k o r d u s u n a g elin ce: K ansu o la n Z ag a zg in ve T e ll-e l-F a r’d a n ge -
G a v ri’n in y a n ın d a m u h a re b e s a h a s ın a çerek, 23 a ğ u s to s 1516 g ü n ü sa b a h n a ­
g e lirk e n y irm ib in k a d a r h a s s a silâ h şo ­ m a z ın ı m ü te a k ip v asıl o lm u ştu r. K â tip
r u n d a n b a ş k a M ısır, İsk e n d e riy e . S aîd, Ç elebi ise C ih a n n ü m a s m d a , M em lûk
H icaz, K u d ü s, N ablus, Cebel, B a alb ek o rd u s u n u n M e rc -i D a b ık ’ta üç gün k a l­
ve T ra b lu s k u v v e tle rin in b u lu n d u ğ u n u d ığ ın ı b ild irm e k te d ir. M a a m a fih
ç a ğ d a ş k a y n a k la r ın d a n ö ğ re n m e k te - M erc-i D a b ık ’a d a h a ö n ce gelen k u v ­

753
v e tle rin K a n s u G a v ri ta r a lın d a n ile ri­
ye sevkedilm iş b u lu n a n K e rtb a y e m rin ­
d ek i k u v v e tle r o ım a sı m u h te m e ld ir. O s­
m a n lI o rd u s u n u n ise, 23 ağ u sto s g ü n ü
ö ğ ley in M e rc -i D ab ık ’a v âsıl o ld u ğ u n u
ve Y avuz S elim ’in D av u d P ey g am b er
tü r b e s i c iv a r ın d a o ta ğ ın ı k u rd u ğ u n u
b ild irm e k te b ü tü n k a y n a k la r m ü tte -
fik tir. İk i o rd u d a ç a rp ışm ıy a te k a d -
d ü m ed e n geceyi h a z ırlık la rla ve göz
k ır p m a d a n geçirdi.
O sm a n lı k u v v e tle ri d a h a M e rc -i D a-
b ık ’a v a r m a d a n önce Y avuz S u lta n S e­
lim , B u rsa s a n c a k beyi K oçu Bey ile T e­
ke s a n c a k beyi F e r h a d B eyi M em lûk
o rd u s u n u n v az iy e tin i ö ğ re n m e k üzere
ileriy e g ö n d erd iğ i z a m a n , M em lûk o r­
d u s u n u n Ç a rh a c ıla rı ile k a r ş ıla ş a ra k
b u n la rla v u ru şm ıy a b a ş la m ışla rd ı. M ey­
d a n m u h a re b e s in e g irilm ed en önce ilk
ç a rp ış m a la r b öylece c e re y a n etm iş ol­
du.
24 ağ u sto s 1516 (25 receb 922) p a z a r
g ü n ü g ü n eşin d o ğ m a sın ı m ü te a k ip b aş-
lıy a n M e rc -i D abık m e y d a n m u h a re b e ­
sin d e O sm a n lı o rd u s u n u n te r tib i şöy -
le y d i: S ağ k o ld a A n ad o lu b eylerbeyi
Z eynel P a ş a ile y a n ın d a K a ra m a n b ey ­
le rb e y i . H üsrev P aşa , D u lk ad iro ğ lu
Ş e h su v a r zâ d e Ali Bey ve R a m a z a n o ğ ­
lu M a h m u d b ey ler; sol k o ld a , R um eli
B ey lerb ey i K ü ç ü k S in a n P a ş a ve y a -
n ın d a D iy a rb a k ır b ey lerb ey i B ıyıklı
M eh m ed P a ş a b u lu n u y o rd u . O rd u n u n
b a ş k u m a n d a n ı Y avuz S u lta n S elim
m e rk e z d e K a p ık u lu a tlı ve p iy a d e le riy ­
le m e v k iin i a lm ıştı. T o p la r zin c irle rle
b irb irle rin e b a ğ la n a ra k b u n la rın ö n ü n e
y.eıüeştirilm işti. O sm a n lı o rd u su n u n
m u h a re b e s a h a s ın d a ald ığ ı te r tip b ir
h ilâ l şeklin d ey d i. M em lûk o rd u s u n a ge­
lin c e ; y a n ın d a A bbasî h a life si Ü çüncü
M ü te v ek k il A lâ lla h d a b u lu n d u ğ u h a l­
de S u lta n K a n su G a v ri m e rk e zd e , H a ­
lep n a ib - ü s - s a lta n a s ı (beylerbeyi)
H ay rib a y sa ğ ko ld a, Ş am n a ib -ü s - s a l-
ta n a s ı S ib ay d a sol k o ld a idi.
M e rc -i D ab ık m u h a re b e sin d e M em -
lû k le rin m a ğ lû b iy e tin in se b eb in i « T a-
rih-i M ısr-ı Cedid» isim li e s e rin sa h ib i
S ü h ey li ile «S elim nâm e» sa h ib i Ş ükrî,
M em lû k o r d u s u n d a to p u n m e v c u t o l­
m a y ış ın a ve S u lta n K a n su G a v ri’n in
de, a s k e rle ri a r a s ın d a h â tâ lı b ir te f r ik ­
754
te b u lu n u ş u n a a tfe d e rle r. B u n la r ın
sö y led iğ in e göre: M em lû k o r d u s u n d a o
z a m a n «C elban» ve « K arân ise» d e n i­
le n ik i n ev i a s k e r v ard ı. K a râ n ise y e
itim a d ı o lm ıy an K a n s u G a v ri b u n la rı
b iraz d a h a r c a m a k gayesiyle ö n s a fa
koym uş, b u v az iy e t k a rş ıs ın d a ik in c i
p lâ n a a tıld ık la rı ve gözden d ü ş tü k le ri
z e h a b ın a k a p ıla n C e lb a n la r m u h a re b e ­
n in en şid d e tli â n ın d a y e rle rin d e n k ı-
m ıld a m ıy a ra k m u h a re b e n in k a y b e d il­
m e sin e se b eb o lm u şiard ır. İk i eski k a y ­
n a ğ ın id id a s ın ı k a b u l ed e n H am m er,
m u h a re b e n in şid d e tli icereyan e tm e d i­
ğ in i söyliyecek d ere ced e h a t â y a d ü şer.
H a k ik a tte m u h a re b e n in çok şid d e tli ce­
re y a n e tm iş o lm ası ve M em lû k o rd u su
iyice p a r ç a la n m a y a k a d a r a s k e rle rin
ç a rp ışm ıy a d ev a m etm esi, b u id d ia y ı
te k zib e tm e k te d ir.
M e rc -i D ab ık m e y d a n m u h a re b e s i
M em lûk s ü v a rile rin in O sm a n lı ‘C enah­
la r ın a y a p tığ ı şid d e tli h ü c u m la b a ş la ­
dı. İlk h a m le d e eski ş ö h re tle rin e u y ­
g u n b ir şid d e tle v u ru ş a n M em lû k sü v a ­
rile rin in h ü c u m u O sm a n lı c e n a h la r ın ­
d a s a rs ın tı, h a t t â p e riş a n lık y a r a ttı.
F a k a t Y avuz S u lta n S elim ’in ilk h a m ­
led e g ere k en te d b irle ri a la r a k h e r iki
c e n a h a d a y a rd ım c ı k u v v e tle r se v k et-
m esi ve to p la r ın m ü e ssir a te şle ri, m u ­
h a re b e n in ta lih in i T ü rk le r le h in e çev ir­
m ek le k a lm ıy a ra k öğleye d o ğ ru h a r b in
n e tic e si ta a y y ü n e tti. B oğucu b ir sıc a k
a ltın d a c e re y a n eden M e rc -i D abık
m e y d a n m u h a re b e si, se fe rd e h a z ır b u ­
lu n a n K e m a l P a ş a z a d e n in de b ild ird i­
ği veçh ile, p e k şid d e tli ve k a n lı oldu.
N eticesi beş a ltı s a a t z a r f ın d a ta a y y ü n
ed en ve ik in d iy e d o ğ ru M e rc -i D ab ık ’t a
so n M em lûk b irlik le rin in de ezilm esiy ­
le b ite n b u b ü y ü k m e y d a n m u h a re b e s i
M em lû k o rd u s u iç in ta m b ir h e z im e t­
le s o n a erm iş oldu.
M e rc -i D a b ık m e y d a n m u h a re b e s in ­
de M e m lû k le r epeyce z a y ia t v erd iler.
Ö lü ler a r a s ın a k ıy m e tli M em lû k e m ir­
le rin in b a z ıla rı d a d ah ild i. S u lta n G av ­
ri d e m u h a re b e n in s o n u n d a öldü. F a ­
k a t ö lü m şek li h a k k ın d a b ir k a ç r iv a ­
y et v a rd ır. İ b n - i A y aş’a göre, o rd u s u ­
n u n m a ğ lû b iy e ti t a k a r r ü r ed in ce e m ir­
le rin d e n b iris in in ta v siy e si ile k a ç m a k
ü zere a t ın a b in d irild iğ i s ır a d a nüzül
isa b etiy le y ere d ü şm ü ş ve a ğ z ın d a n k a n
b o ş a n a r a k o r a c ık ta c a n v e rm iştir. Ş ük-
r î ise « S elim nam e» sin d e , m u h a re b e d e n
ik i g ü n so n ra , b ir g e n c in su k e n a r ın d a
b ir se c c a d e ü z e rin d e s u lta n ı ca n sız b u ­
la r a k b a ş ın ı k esip p a d iş a h a g e tird iğ i­
n i y azar. H oca S a a d e d d in de h â d ise y i
b u n a b e n z e r şe k ild e a n l a tt ık ta n so n ra ,
p a d iş a h ın , s u lta n ın b a ş ın ı k e se n ş a h s in
id a m ın ı e m re ttiğ in i, a n c a k v e z irle rin
r ic a sı ü z e rin e b u ş a h s ın ö lü m d e n k u r ­
tu ld u ğ u n u y az ar. K a n s u G a v ri ö ld ü ğ ü
s ır a d a se k se n y a ş ın ı aşk ın d ı. M u h a re ­
b e n in s o n u n d a K a n s u G a v ri’n in h arb
k a r a r g â h ın d a k i ç a d ırı z a p te d ild iğ i z a ­
m a n b u r a d a ik i yüz k a n t a r g ü m ü ş ile
yü z k a n t a r a ltın ele geçirildi.
Suriye’n in işgali
M e rc -i D ab ık m u h a re b e s in d e b o zu lan
d ü ş m a n ın k a ç a n k u v v e tle rin i ta k ib e
Y u n u s P a ş a m e m u r edildi. M u h a re b e ­
d e n sa ğ sa lim k u r tu la n K ö lem en e m ir­
le rin d e n H ay ırb ay , H alep is tik a m e tin d e
k a ç tı. K e n d i B e y lerb ey lik m e rk e zi o la n
H a le p ’e g ire re k b u ş e h rin k a le sin d e
m ü d a fa a y a çe k ilm ek gibi b ir şeyi ne
d ü şü n d ü , n e de b u n a f ırs a t b u la b ild i.
O n u n iç in Y u n u s P a ş a n ın e m rin d e k i
k u v v e tle r k o la y lık la H ale p ’e d a h il oldu.
Y u n u s P a ş a H a le p ’te o ^ u rm ıy a ra k k a ç ­
Merc-i dabık muharebesi
(Sultan Aziz devrinde Gloya BorskI'ye yaptırılan bu tablo A sk erî MÜzemlzdedir)
755
m a k ta d ev a m e d e n M e m lû k leri göz a ç ­
tır m a d a n k o v a lıy a ra k H am a, H um us
ü z e rin d e n Ş a m ’a girdi. B o zu lan M em -
lû k le r öyle p e riş a n b ir s u r e tte M ısır is ­
tik a m e tin d e ile rliy o rd u ki, b u n la rı to p ­
la y ıp d isip lin e s o k a c a k b ir b a ş b ile y o k ­
tu.
Y u n u s P a ş a ’d a n s o n r a Y avuz S elim
de H a le p ’e girdi, H alep h a lk ı ş e h rin d ı­
ş ın a ç ık a ra k p a d iş a h ı m e ra sim le k a r ­
şılad ı. B u r a d a k a ld ığ ı b ir k a ç g ü n lü k
m ü d d e t z a r f ın d a H alep c iv a rın d a k i k a ­
s a b a la rın h a lk ı O s m a n lIla ra ita a t in i a r -
z e tti. H a le p ’te n , 27 ağ u sto s 1516 ta r i h iy ­
le Ş eh za d e S ü le y m a n ’a ve ec n eb i d ev ­
le tle re fe tih n a m e le r g ö n d erild i.
Y avuz Selim , H alep B ey lerb ey liğ in e
p iş d a r k u m a n d a n ı K a ra c a A h m ed P a ­
şay ı tâ y in e ttik te n s o n r a h a r e k e te g eç­
ti. H a le p ’te n s o n r a Y u n u s P a ş a n ın ile r ­
le d iğ i y o ld a n g id e re k H a m a ’y a girdi.
H a m a ’d a n a y rılırk e n b u r a n ın id a re sin e ,
ile rd e v ez irlik rü tb e s in e y ü k selecek o-
la n ve İ s ta n b u l’d a b ir se m tin k e n d i a d ı
ile a n ılm a s ın a seb ep o la c a k d ere ced e
b ol h a y r a tı b u lu n a n G üzelce K a sım P a -
ş a ’yı m e m u r e tti. H a m a ’d a n s o n r a H u-
m u s ’a g eçen Y avuz S u lta n S elim 22 ey­
lü le k a d a r b u r a d a k ald ı.
 E y lü lü n so n g ü n le rin d e Ş a m 'ın dış
m a h a lle le rin d e g ö rü n e n Y avuz S u lta n
Selim , S u riy e ’n in b u m e ş h u r şe h rin e
g ird ik te n s o n ra K a s r - ü l A b lak ’t a k ald ı.
Ş a m ’a d a h il o lu n c a h e m e n M ısır ü z e ri­
n e y ü rü m iy e re k o rd u s u n u y e n id e n n i-
za m la d ı. O a r a d a S u riy e k a le le ri k u ­
m a n d a n la r ın d a n b ir kısm ı, A rap beyle­
r i ve L ü b n a n D ü rz ile ri re isi p a d iş a h a
a rz ı u b u d iy e t eyledi. O sm a n lIla ra te s li­
m iy e t g ö ste re n le r a r a s ın d a H a y ırb a y da
v ard ı. Y avuz S elim U rb a n ’ı elde etm ek
iç in o n la r a bol bol p a r a ve h ed iy ele r
d a ğ ıttı. D ü rz i’le rin de O sm a n lIla rd a n
m e m n u n k a lm a la r ın ı s a ğ la m a k g ayesiy­
le b u n la rın e m irle rin d e n o la n M a an o ğ -
lu ’n a s a n c a k beyliği verdi. T ra b lu s, K u ­
dü s ve S a fe d ’e O sm a n lı ü m e ra sı a r a ­
s ın d a n s a n c a k b ey leri tâ y in e tti. Ş a m ’­
d a k a ld ığ ı üç ay lık m ü d d e t z a r fın d a
S u riy e ’n in id a re si iç in b ir ta k ım te ş k i­
lâ t y ap tı. M ısır iç in b ir ile ri k a ra k o l
m e sa b e sin d e o la n G azze’n in a lın m a sı
lâzım d ı. G azze’ye k u v v e t şe v k etti. G az-
ze a lın ın c a b u r a n ın s a n c a k b eyliğine
ik ib in m u h a fız sü v a ri k u v v etiy le b irlik ­
te O zguroğlu İs a Bey oğlu M ehm ed Beyi
gö n d erd i. B u m ü h im m ev k i de ele ge­
ç irild ik te n sonra. M ısır yolu, M em lûk
k u v v e tle rin in tu tu n a b ile c e ğ i b ir y er o r ­
t a d a k a lm ıy a c a k d ere ced e T ü rk le re a-
çılm ış oldu.
Y avuz S elim Ş a m ’d a k a ld ığ ı m ü d d e t
z a r f ın d a S u riy e ’n in te ş k ilâ tla n d ırılm a s ı
ve o r d u n u n y e n id e n te n sik i işleriy le u ğ ­
H aîe p 'in eski b ir resm i
756
r a ş m a k la b era b er, İ s lâ m ta r i h in in bu
m e ş h u r şe h rin d e k i ca m ileri, tü r b e le r i
ve ta r ih î k ıy m e ti h a iz y e rle ri de te k e r
te k e r gezip gözden geçirdi.
M em lûklarda y eııi hüküm dar seçim i
K a n s u G a v ri’n in ö lü m ü ile M em lû k -
le r h ü k ü m d a rs ız k a lm ışla rd ı. M erc-i
D ab ık ’ta n sa ğ s a lim k u r tu la b ile n ü m e ­
r a M ısır’a g e ld ik te n • s o n r a ö n ce y en i
h ü k ü m d a rın seçim i işiyle m e şg u l o ld u ­
la r. M em lû k lerd e m e v c u t u su le göre b ir
h ü k ü m d a r ö lünce, o n u n y e rin e geçecek
şa h ıs M em lû k b e y le rin in se çim i n e tic e ­
sin d e ta a y y ü n ederdi. B u d e fa y a p ıla n
seçim d e K a n su G a v ri’n in b ira d e rin in
o ğ iu o la n T o m a n b a y k a z a n d ığ ın d a n
M ısır’ın h ü k ü m d a rı oldu. K a n s u G av ri
O s m a n lIla r la ç a rp ışm a k ü zere S u riy e ’­
ye g ittiğ i z a m a n K a h ir e ’de o n u n y e rin e
vekil b ıra k ılm ış o la n T o m a n b a y ş a h s î
m e z iy e tle ri c e sa re t ve h a k k a n iy e ti ile
e tr a f ın a k e n d isin i se v d irm işti. B unun
iç in k e n d i s i . h ü k ü m d a r o lm a k is te m e ­
d iğ i h a ld e M em lû k b e y le rin in ıs r a r ın a
bo y u n eğ m işti. T om anbay h ü k ü m d a r­
lık t a h t ı n a o tu rd u ğ u s ır a d a Y avuz S e­
lim de Ş a m ’a y en i g irm iş b u lu n u v o rd u .
Gazze h âdisesi
M ısır’ın S u riy e ’ye a ç ıla n k a p ıs ı v a z i­
y e tin d e k i G azze ş e h ri’n in T ü rk le r e lin ­
d e b u lu n m a s ın ın M ısır is tilâ s ın ı k o la y ­
la ş tır a c a ğ ın ı göz ö n ü n d e b u lu n d u r a n
M em lû k ü m e ra s ı b u m evkie h â k im o l­
m a k iç in k u v v e t şe v k in i u y g u n b u ld u .
B u n u n ü z e rin e G azze’n in sâ b ık v alisi
o la n C a n b e rd i G az ali on b in k işilik k u v ­
v e tin b a ş ın d a 28 ek im 1516 d a G azze’-
ye g itm ek ü zere K a h ir e ’d e n ay rıld ı.
C a n b e rd i G a z a li’n in m a iy e tin d e t a n ı n ­
m ış M em lûk ü m e ra s ın d a n b â z ıla rı d a
v ard ı. G azze’ye g e lin irk e n c iv a rd a k i A-
r a p la r d a n d a y a rd ım c ı k u v v e tle r te m in
edildi.
C a n b e rd i G a z a li’n in e m rin d e k i M em ­
lû k k u v v e tle ri, M ısır - S u riy e h u d u d u n ­
d a G azze y a k ın ın d a ve b ilh a s s a «H an
Y unus» ism i v e rile n b ir k e r v a n s a r a y c i­
v a r ın d a O sm a n lı p iş ta r k u v v e tle riy le
k a rş ıla ş tı. Beş b in k iş i tu ta r ın d a k i O s­
m anlI p iş ta r la r m m b a ş ın d a V eziriazam
S in a n P a ş a b u lu n u y o rd u . İk i t a r a f yek -
d iğ e rle riy le k a r ş ıla ş ın c a d e r h a l m u h a ­
reb e n iz a m ın a geçildi. S in a n P aşa,
M em lûk k u v v e tle rin in y a rısı k a d a r t u ­
ta n O sm a n lı b irlik le rin i üç bö lü m e
ay ırd ı. T o p çu ve b ir m ik ta r y en içe riy i
m e rk e zd e ih tiy a t k u v v eti v a z iy e tin d e
k e n d i e lin d e tu tu p , sa ğ k o lu T eke s a n ­
ca k b eyi F e r h a d beye, sol k o lu d a O s­
manlI işg a lin d e n b eri_ G azze sa n c a k b e y i
b u lu n a n Ö zgü ro ğ lu İ s a Bey o ğlu M eh-
m e d B eye v erdi. B u n a m u k a b il e m rin ­
d ek i k u v v e tle ri ikiye a y ıra n C a n b e rd i
G az ali ise. sa ğ k o lu n u n k u m a n d a s ın ı
k e n d isi d e r u h te edip, sol k o lu n u d a İ s ­
k e n d e riy e v alisi H ü d a v e rd i Beye te v d i
es'ledi.
21 a r a lık 1516 g ü n ü y a p ıla n şid d e tli
ç a r p ış m a d a M em lû k k u v v e tle ri ta m b ir
h e z im e te u ğ ra d ı. G azze y a k ın ın d a c e re ­
y a n ed e n b u ç a rp ış m a d a m u v a ffa k iy e ­
tin te m in in d e M e rc -i D ab ık m u h a re b e ­
sin d e o ld u ğ u gibi to p , tü f e k gibi a te şli
s ilâ h la rın m ü h im b ir h isse si v ard ı.
m iy e ti p e ş in d e k o şa n b ir k im se değildi.
O n u n p lâ n ı, O sm a n lı d e v le tin i b ü y ü k b ir
İslâ m im p a r a to r lu ğ u h a lin e g e tirm e k ti.
B in a e n a le y h b u p lâ n ın b ir p a rç a s ın ı
te şk il e d e n O sm a n lı - M em lûk h a r b in ­
de, ilk k a d e m e y i M e rc -i D ab ık ’t a a ş m ış ­
tı. B u p lâ n ın ta m m â n a siyle ta h a k k u k u
a n c a k M ısır’a k a d a r y ü rü y e re k M em -
lû k le re so n d a rb e y i in d irm e k le m ü m k ü n
o la b ilird i.
Y avuz S elim M ısır’a h a r e k e t e tm e d e n
önce, Ç erk ez M u râ d Bey n â m ın d a b ir i­
n in b a ş k a n lığ ın d a b ir elçilik h e y ’etin i,
M ısır’ın y e n i h ü k ü m d a rı T o m a n b a y ’a
g ö n d e rd i (A ralık 1516). O sm a n lı elçisi
P a d iş a h ın b ir m e k tu b u n u T o m a n b a y ’a
ta k d im e tti. H o ca S a a d e d d in ’in b ild ird i­
ğine g öre Y avuz S elim b u m e k tu b u n d a
«Boş y ere m ü s lü m a n k a n ı d ö k ü lm em esi
için T o m a n b a y ’m k e n d isin e tâ b i o lm a ­
sın ı istiy o r ve a y rıc a , T o m a n b a y ’a a s lı­
n ı h a t ır la ta r a k , a lın ır s a tılır b ir k ö le o l­
m a sı d o lay ısiy le s a lta n a ta lâ y ık o la m ı-
yacağ ırıı, h a lb u k i k e n d isin in y irm i c e d ­
d in e k a d a r h ü k ü m d a r o ğlu h ü k ü m d a r
b u lu n d u ğ u n u sö y lü y o r, h e r se n e M ısır
h a r a c ın ı g ö n d e rm e k ve p a d iş a h a d ın a
h u tb e o k u tu p p a r a b a s tır m a k ş a rtiy le
k e n d is in i G azze’d en itib a r e n M ısır to p -

Y avuz Selim 'in M ısır'a hareketi

Y avuz S u lta n S elim S u riy e iş le rin in

n iz a m la n m a s ın ı y o lu n a k o y d u k ta n s o n ­
r a M e rc -i D a b ık ’t a k a z a n m ış olduğu
z a f e r in in ü z e rin e y e n ile rin i eklem ek
iç in M1Sı r ’a d o ğ ru h a r e k e te geçti. M erc-i
D ab ık z a fe riy le k az an ılan . S u riy e h â k i­
m iy e tin in p ü rü z sü z b ir n e tic e y e u la ş tır ı­
la b ilm e si için , M e m lû k ’le re d a h a ağ ır
d a rb e le rin in d irilm e si lâzım d ı. F a k a t,
b ü y ü k h ü k ü m d a r, y a ln ız c a S u riy e h â k i­ E sk i H u m u s'ta n b ir gö rü n ü ş

757
r a k la r ım n v aliliğ in e tâ y in edeceğini ilâ ­
ve eyliyordu». T om anbay p a d iş a h ın
m e k tu b u n u o k u y u n ca m ü te e s s ir olup
ağ lam ış, f a k a t y a p ıla n te k lifle ri r e d d e t­
m işti.
T o m an b ay , O sm an lı elçilerin e h ü r m e t
g ö ste re re k h u z u r u n a k a b u l e ttiğ i h ald e,
elçiler s u lta n h u z u r u n d a n a y rıld ık ta n
s o n ra M em lûk ü m e ra s ın d a n A lan b ay
t a r a f ı n d a n ö ld ü rü ld ü . T ü rk elç ile rin in
b a ş ın ı k e se n A lanbay, b u işi y a p tık ta n
s o n ra d iv a n ’a giderek, « elçilerin te k lif­
le rin in n e fsin e a ğ ır geldiğini, M em lûk’
le r k a d a r ş e c a a tla r ı o lm ad ığ ı h a ld e to p ­
la r ı say esin d e M erc-i D ab ık ’t a ü stü n lü k
te m in e tm iş o la n T ü rk le rin , şim d i de
bu a ğ ır te k lifte b u lu n m a la rı k a rş ıs ın d a
d a y a n a m ıy a ra k , elçileri b iz za t ö ld ü rd ü ­
ğünü» b ild irip , k e n d isin i m a z û r g ö ste r­
m eye ve dolayısiyle s u ç u n u a f f e ttirm e ­
ye çalıştı.
T e k lifle rin re d d i ile elçilere böyle b ir
m u a m e le n in re v a görülm esi, M ısır’a h a ­
Şam 'ın daha yakın zam anlara ait
758
re k e t iç in b ir sebep y e rin e de geçti. Y a­
vuz S elim , M ısır’a h a r e k e tin d e n önce,
T ih ve S in a çö llerin i aşa b ilm e k için b ir
ta k ım h a z ırlık la r y ap tı. O rd u y a lâzım
o la n su y u n a k le d e b ilm e k ü zere ik i b in
deve s a tın ald ı ve su k o y m a k iç in k ır ­
b a ve sa ire gibi lü z u m lu m alzem ey i t e ­
m in e tti. A sk eri M ısır fe th in e te şv ik
g ayesiyle iki yüz y ü k ak çe atiy y e d a ğ ıt­
tı. B u işle ri b itird ik te n so n ra 15 a ra lık
1516 d a Ş a m ’d a n h a r e k e t e tti.
Y avuz S elim S u riy e - M ısır yolu ü ze­
rin d e k i R e m le’ye v a rd ığ ı z a m a n S in a n
P a ş a ’n m k a z a n d ığ ı m u v a ffa k iy e ti öğ­
ren d i. V eziriâzam ’ın k a z a n d ığ ı «H an Y u ­
n u s» z a fe ri şe re fin e o rd u d a ş e n lik le r y a ­
p ılm a sın ı em re tti. A y n -ı S a fa m e v k iin ­
de S in a n P a ş a k e n d isin e m ü lâ k i o ld u ğ u
z a m a n Y avuz S elim V eziriâzam ’ın a k ıy ­
m e tli b ir kılıç h ed iy e edip, b u z a fe ri k a ­
z a n a n a sk e rin e de h e d iy e le r d a ğ ıttı.
Y avuz S elim R em le’ye v a rd ığ ı z a m a n
b u r a n ın p ek y a k ın ın d a b u lu n a n K u ­
d ü s’e g itm e k ü zere o r d u g â h ­
ta n ay rıld ı. Y a n ın d a la la s ı
H a şa n C an ile m ü v e rrih İd -
lis - i B itlisi ile d a h a b ir k a ç
Kişiyi alm ıştı. K u d ü s ’e o r ta -
uk k a r a d ık ta n so n ra u la ş a n
y av u z S u lta n S elim s a b a h ı
o ek lem ed en P e y g a m b e rle rin
m e za rı ile H a z re ti İ b ra h im ’­
in k u r b a n m a h a lli o la ra k ta -
ıım a n k a y a y ı z iy a re t e tti. D i­
n i b ü tü n b ir m ü slü m a n o la n
ou b ü y ü k h ü k ü m d a r, m ü s -
ıu m a n b ir d ev lete k a r ş ı bi-
ıe se fe re g id e rk e n d in u lu la ­
r ın ın k a b irle rin i z iy a re t e t­
m ekle d u y g u ve id e a lin d e k i
sa m im iy e ti aç ık la m ış o lu y o r-
uu. O rta lık a y d ın ıa n m a k ü -
¿e rey k en K u d ü s ’te n a y rıla n
Y avuz Selim , h a v a n ın k a r lı
ve so ğ u k o lm a sın a b a k m ıy a -
r a k H a iii- u r r a h m a n ’a k a d a r
gidip İ b ra h im P e y g a m b e rin
K abrini z iy a re ti m ü te a k ip o r­
d u g â h ın a a v d e t eyledi.
O rd u G azze ile H a n Y unus
a r a s ın d a k i D e y r-ü ljb e la h k o ­
n a ğ ın d a ik e n v ezir H ü sey in
P aşa, su su z çö llerd en o rd u
g e ç irm e n in im k â n sız lığ ın d a n
resmi b a h sed e re k , g eri d ö n m e n in
z a m a n ı geldiği şe k lin d e b ir söz s a rf e d in - to p a te şi, y a r ı d a s ü v a ri ta k ip le riy le d a ­
ce Y avuz S elim d e rh a l ç a d ırın ın ip le r i­ ğ ıtıld ık la rın d a n u m d u k la rı şeyi p ek el­
n in k e silm e sin i e m re tti. B u o n u n id a m ı­ de ed e m ed iler.
n a , iş a r e t o ld u ğ u n d a n b o ğ d u ru la ra k ö l­
d ü rü ld ü ve cesed i id a m ed ild iğ i m a h a lle R id aniye M uharebesi
göm üldü.
M ısır ile F ilis tin a r a s ın d a k i çölü m u ­
Çölün geçilm esi v a ffa k iy e tle g eçen Y avuz S elim K a h ire
is tik a m e tin d e y o lu n a d ev a m e tti. M em ­
M ısır’a y ü rü y e n O sm a n lı o rd u s u n u n lû k S u lta n ı T o m a n b a y K a h ir e ’n in k u ­
a ş m a k z o ru n d a b u lu n d u ğ u en b ü y ü k zey d o ğ u su n d a ş e h re pek y a k ın b ir k ö y
en g el M ısır ile F ilis tin a r a s ın d a k i k u m o la n R id a n iy e 'd e m evzi alm ış o ld u ğ u n ­
çölleriydi. d a n , Y avuz S elim de R id a n iy e ’n in ö n ü n ­
de B â rk e t- ü l- lıa c m e v k iin d e o rd u g â h ın ı
T a r ih te bu çölü a ş m ıy a m u v a ffa k o-
la n y a b a n c ı o r d u la r ın M ısır’a h â k im o l­ k u rd u .
d u k la rı g ö rü lm e k tey d i. y e tiy le B u rası, M e m lû k le rle ilk m u h a re b e y i
a ş a b ile n P e rsle r ve B ü y ü k İ s k e n d e r M ı­ v erd iğ i y e r o la n M erc-i D ab ık ’a h iç de
s ır ’ın h â k im i k esilm işlerd i. O n u n iç in
bu yola « F a tih le r yolu» d e n ilm e k tey d i.
F a tih le r y o lu n u n m u v a ffa k iy e tle a ş ıl­
m a s ı t a r i h t e a n c a k b ir iki k u m a n d a n a
n a s ib o lm u ştu .
İş te Y avuz S u lta n S elim M ısır’ın b ö y ­
le b ir ta b iî e n g e lin i a ş m a k m e cb ııriy e -
tin d e y d i. B ü y ü k p a d iş a h ın çelik irâ d e si
m ü th iş o to rite s i ve z a m a n ın d a ald ığ ı
te d b irle rle b u b ü y ü k en g e l y enildi. M ü ­
h im b ir ş a n s eseri o la ra k O sm a n lı k u v ­
v e tle ri çölü a ş a rk e n y a ğ m u r yağdı. B u
sa y ed e su s ık ın tıs ı çe k ilm ed iğ i gibi,
k u m la r ın y a ğ m u r te siriy le k a tıla ş m a s ı,
a ğ ırlık la r ın n is b e te n k o la y g e ç irilm e si­
n e y a ra d ı. Ç ölden g e ç ilirk e n o r d u n u n
su ih tiy a c ın ı te m in k a d a r m ü h im b ir
m esele de k u m lu k s a h a d a v a s ıta la r ın
y ü rü tü lm e s i idi. Y avuz’u n p e ş in e n a ld ı­
ğı te d b ir le r sa y e sin d e ve a ğ ır a r a b a la ­
r a m u ta d d a n fa z la h a y v a n la r k o şu lm a k
s u re tiy le b u m ü şk ü l de y enildi. T ih sa lı-
r a s ı’n m geçilm esi en güç y e ri o la n E l-
A rîş ile S alih iy e a r a s ın d a k i k ısm ın ı, Y a ­
vuz S rlim ’in e m rin d e k i T ü rk o rd u su beş
g ü n d e a ştı. H em de b u n u b ü tü n a ğ ırlık ­
la r ı ve y ü zlerce to p u n u g eç irm ek su re -
tİ3'le b a ş a rd ı.
S a lih iy e ’d e n itib a r e n t a K a h ire y a ­
k ın la r ın a k a d a r A ra p la r T ü rk o rd u s u ­
n u m ü te m a d iy e n ta c iz e ve o rd u n u n su
te m in in e m â n i o lm a y a ç a lış tıla r. M em ­
lû k S u lta n ı T o m a n b ay , h e r T ü rk a s k e ­
ri b a ş ı g e tire c e k o la n la r a b a ş ın a ğ ırlı­
ğ ın c a a ltın v e re c e ğ in i b ild ird iğ in d e n
b ü tü n çöl a r a p la r ı T ü rk o rd u s u n u n e t ­
r a f ın a ü şü şm ü ştü . F a k a t b u n la r yarı, Eski Kudüs'ten iki görünüş

759

b enzem iy o rd u . Z ira R id an iy e iyice t a h ­
k im ed ilm iş b ir m evzi idi. S u lta n T o-
m a n b a y O sm an lı o rd u s u n u S alih iy e’de
k a rş ıla m a k iste d iğ i h a ld e ü m erasının,
fik ri ve ıs r a r ı ü z e rin e b u r a s ın ı seçm işti.
T o m n n b a y ’ın 20 ilâ 50 b in k işilik k u v ­
v etle tu ttu ğ u R id a n iy e ’d ek i h a r p c e p h e ­
s in in iki u c u d a ta b iî m â n ile re d a y a tıl­
m ıştı. C e p h e n in s a ğ ın d a El M u k a d d am
dağı, so lu n d a d a N il n e h r i v ard ı. B u ik i
ta b iî m â n i a r a s ın d a u z a n a n cep h e a s ­
k e rle tu tu lm u ş, a y rıc a h e n d e k ve s ip e r­
le r k a z ıla ra k b a r ik a tla r m e y d a n a g e tiril­
m işti. F re n k le rd e n te m in ed ilen ik i yüz
to p ile İsk e n d e riy e ’d ek i to p la r b u ra y a
n a k le d ile re k tâ b iy e ed ilm işti. A yrıca
F re n k ’le rd e n to p ç u ve tü fe k ç i de g e tiri­
lip cep h ey e y e rle ştirilm işti. Böylece
M erc-i Daıbık’t a O sm a n lIla rın z a fe r k a ­
z a n m a s ın a h a y li te s ir e tm iş o la n a te şli
s ü â h la r la b u d efa, T o m a n b a y T ü rk le re
m u k a b e le edecekti. M e m lû k le r’in to p la ­
r ın ın m ü h im b ir k ısm ı C a n b e rd i G aza-
li ’n in tav siy e sile  diliyye m e v k iin d e h a ­
z ırla n a n sip e rle re y erle ştirilm iş b u lu n u ­
yordu.
Yavuz Selim ’in harp plânı
gibi, b a ş k a v a s ıta la r la d a Nil
su la rın ın , d ü ş m a n o rd u g â h ı­
n ın h e m e n y a n ı b a ş ın d a n a -
şılm a y a ç a lışm ası im k â n sız
d en e ce k d ere ced e te h lik e liy ­
di. B u n a m u k a b il p ek y ü k sek
o lm a y a n E l-M u k a d d a m d a ğ ı­
n ı u s ta c a b ir m a n e v ra ile d o ­
la şıp d ü ş m a n m e v z ile rin in
g erisin e u la ş m a k m ü m k ü n
dü. Böylece M em lû k o rd u su
h e m ik i ta r a f t a n sık ışac ak , h e m de p ek
g ü v en d iğ i to p la r ın ı lâ y ık ı v eçh ile k u lla -
n a m ıy a c a k h a le d ü şecek ti.
Y avuz S u lta n S elim b u d â h iy a n e p lâ ­
n ı b iz za t ta tb ik su retiy le, a sk e rî ze k âsı­
n ı ve d ü n y a n ın e n d e r k u m a n d a n la r ın ­
d a n o ld u ğ u n u g ö sterd i. Ö n ce M em lûk
o rd u s u n u n k a rş ıs ın d a k i k ısım d a h a r p
n iz a m ı alın d ı. B u ra d a k i k u v v e tle rin sağ
k o lu A n ad o lu b ey lerb ey i M u s ta fa P aşa,
sol c e n a h ı R u m eli b ey lerb ey i K ü ç ü k S i­
n a n P a ş a ’n ın k u m a n d a s ın a verild i. O r­
ta d a V eziriâzam H a d ım S in a n P a ş a b u ­
lu n u y o rd u .
P a d iş a h ın b iz z a t k e n d isi b ir k ısım s ü ­
v a ri k u v v e tle rin in b a ş ın a g eçerek gece­
d e n E l-M u k ad d a m d a ğ ın ı d o la ştı. Böy­
lece T o m a n b a y ’ın o r d u g â h ın a y a n g e ri­
sin d e n y a n i g ü n ey d o ğ u is tik a m e tin d e n
ta a r r u z im k â n ın a k av u şu ld u .
M uharebenin cereyan şekli
M em lû k d e v le tin in o r ta d a n k a lk m a -
siy le n e tic e le n e n R id an iy e m u h a re b e ­
sin d e O sm an lı o rd u s u n u n te rtib i ile
h a r b in ilk s a fh a s ı b ira z k a rış ık o la ra k

O sm an lı o rd u s u n u n b a ş kum andanı
Y avuz S u lta n S elim y a p tırd ığ ı k e ş ifle r­
le a y rıc a d a c a su sla rı v asıta siy le düşm an
ce p h e s in in d u ru m u ve T o m a n b a y ’ın
h a r p p lâ n ın ı ö ğ ren d i. D ü şm a n a ce p h e ­
d e n y a p ıla c a k b ir ta a rru z . T ü rk o rd u
su için pek a ğ ır z a y ia ta m a l oI ud fen?
n e tic e le rin d o ğ m a sın a yol aç a b ilird i
B una m eydan v erm ey ip ü ste lik za feri
de k a t ’i şekilde te m in ed eb ilm ek için
M em lûk o rd u su n u n y a n ve g erilerin e
ta a r r u z edilm esi lâzım d ı. G eriye de
u z a n a b ilm e k iç in y a Nil n e h r in in v ey a­
h u t d a El M u k a d d am d a ğ ın ın aşılm ası
ş a r ttı. O m evkide k ö p rü b u lu n m a d ığ ı Eski Sayda'dan bir görünü;

760
a n la tılm ış tır. H oca S a a d e d -
d in ile S o la k z â d e ’n in ta r i h le ­
rin d e m ü p h e m b ir ifâ d e ile
P a d iş a h ın m e rk e zd e b u lu n -
d u ğ u n a iş a r e tte n so n ra , sa ğ
k o ld a A n a d o lu a sk eriy le Si -
nan. P a şa , D u lk a d ir a ile sin -
d en Ş e h su v a ro ğ lu Ali Bey,
A k koyunlu a ile s in d e n F e ru h -
şa d ( F e ra h ş a d ) Bey ve O s­
m a n lI h iz m e tin e g irm iş o la n
H a y ırb a y ’m ; sol k o ld a d a
v ezir Y u n u s P a sa ile H am a -
za n o ğ lu M a h m u d B ey ve y ine
O sm a n lı h iz m e tin e g irm iş o-
la n K ö lem en e m irle rin d e n
Y u n u s B eyin b u lu n d u ğ u n u
y a z a rla r. H alb u k i se fe r e s n a ­
s ın d a g ü n ü g ü n ü n e tu tu lm u ş
o la n H a y d a r Ç elebi r u z n a -
m eşin d e, b ira z y u k a r ıd a k a y ­
d e ttiğ im iz v eç h ile V eziriâ -
za m S in a n P a ş a n ın o rta d a ,
M u s ta fa P a ş a n ın sağ, k ü ç ü k
S in a n P a ş a n ın sol k o ld a ol -
d u ğ u k a y d e d ilm iştir. H a y d a r
Ç elebi ru z n a m e s in in z a m a -
m n d a tu tu lm u ş b ilg iy i ih tiv a
etm esi b a k ım ın d a n d o ğ ru o-
la c a ğ ı şü p h e siz d ir. A y rıca
Bu krokide, Birketulhaç'dan hareketle aşağiya inen uzun tek
Y avuz S e lim ’in E l-M u k ad - okla gösterilen kuvvet, bizzat Y avuz'un kum andasındaki kı­
d a m d a ğ ın ı d o la ş a n k u v v e t­ sımdır. Ortadaki ince taram alı yu varlak ve ondan aşağı inen
le rin b a ş ın d a b u lu n d u ğ u d a çift çizgili ok M ısırlıla rın kuvvetidir. V e bu yu varlağın üs­
b ilin d iğ in e göre H oca S a a - tündeki savunm a hattı da M ısırlıla ra aittir. Osm anlı o rd usu ­
d e d d in ile S o la k z a d e ’n in ve nun bîr kısm ı Veziriazam H. Sin an Paşa ile bu savunm a hat­
bu n o k ta d a o n la rı esas tu t a n tının karşısında yer alm ıştır. Yavuz, arka taarruzunu ya­
H a m m e r’in h a ta y a d ü ş tü k le ­ parken bunlar da M ısırlıla rla savaşm aktaydı. 1, 2, 3 rakkam*
ri a n la ş ılm a k ta d ır. M u h te lif ları ile gösterilen kuvvetler Y avuz'un taarruz tertibidir.
k a y n a k la rın k a r ış tır ılm a s ı
s o n u n d a R id a n iy e h a r b in in şöyle c e re ­ le ri to p la r ı k u lla n ılm a z h a ld e o ld u k la rı
y a n e tm iş o ld u ğ u n e tic e sin e v a rılm a k ­ yerd e â d e ta iş g ö rm ez b ir â le t v a z iy e ti­
ta d ır : n e d ü şü v e rd i. S o n k u d re tle riy le ve göz­
M u h a re b e 22 o cak 1517 (29 Z ilhicce le rin i b u d a k ta n s a k m m ıy a ra k ç a rp ış a n
922) g ü n ü s a b a h ın e rk e n s a a tle r in d e M e m lû k le r b ir a ra lık C a n b e rd i G a z a li’-
b a şla d ı. E sa s c e p h e d e m u h a re b e n in n in e m rin d e k i b irlik le ri v a s ıta siy le O s­
b a ş la d ığ ı s a a tt e v e y a h u t d a ç a rp ış m a ­ manlI s a ğ c e n a h ın d a b ir s a r s ın tı m e y ­
la r ın b a ş la m a s ın d a n en geç b ir ik i s a a t d a n ı g e tird ile rs e de, b u s a r s ın tı ç a b u k
so n r a E l-M u k a d d a m d a ğ ın ı d o la ş a n Y a­ g eç iştirild i.
vuz S elim ’in ta a r r u z u d a gelişm e k a y ­
d e ttiğ in d e n , en b a ş ta T o m a n b a y o lm a k M em lû k S u lta n ı T o m a n b ay , m u v a f f a ­
ü zere M em lû k ü m e ra s ı m ü th iş ş a ş k ın ­ k iy e tte n ü m id in i k e s e rk e n so n b ir h a m ­
lığ a u ğ r a d ıla r. B u n a ra ğ m e n c a n la b a ş ­ le ile O sm a n lı k a r a r g â h ın a h ü c u m e d e ­
la ç a rp ış m a y a d e v a m d a n d a g eri k a l­ re k P a d iş a h ı ö ld ü rm e k ve O sm a n lı o r ­
m a d ıla r. M em lû k o rd u s u g e rile rd e n h ü ­ d u s u n u n b aşsız k a lm a s ın ın y a r a ta c a ğ ı
c u m a m a rû z k a lın c a , fa z la c a g ü v e n d ik ­ s a r s ın tıd a n f a y d a la n m a k isted i. Y a n ı­

761
n a en ce su r b e y le rin d e n o la n A lanbay
ile K u rtb a y ’ı ve o n la r gibi c e su r a s k e r­
le rin i aldı. M ü th iş b ir h a m le ile O sm a n ­
lI o rd u s u n u n m e rk e zin e sa ld ırd ı. O sı­
r a d a Y avuz S elim E l-M u k ad d a m d ağ ın ı
d o la şa n k u v v e tle rin b a ş ın d a b u lu n m a k ­
ta y d ı. O sm a n lı o r d u g â h ın a g iren T o­
m a n b a y P a d iş a h z a n n iy le V eziriâzam
S in a n P aşay ı, A lan b ay ile K u rtb a y d a
R a m a z a n o ğ lu M a h m u d Bey ile b a şh a z i-
n e d a r Ali A ğayı ö ld ü rd ü le r. B u n la rd a n
A lan b ay b ir k u rş u n y a ra s ı a lm a k la b e ­
ra b e r ü çü de k a r a r g â h la r ın a d ö n e b ild i­
ler.
R id an iy e h a r b in in n e tic e si o gü n a k ­
şa m le y in ta a y y ü n etti. M a a m a fih R i­
d an iy e c iv a rın d a k i ç a rp ış m a la rın s o n u ­
n u n e rte si g ün ik in d i v a k ti a n c a k a lın ­
dığı a n la ş ılm a k ta d ır. M em lû k s u lta n ı
T o m a n b a y son h ü c u m u ile de O sm an lı
o rd u s u n d a b ir şey y ap m ıy a m u v a ffa k
o la m a y ın c a bâzı beylerile b irlik te m u ­
h a re b e s a h a s ın d a n k a ç tı.
R id an iy e m u h a re b e siy le M em lû k ’le re
k a rş ı ik in c i b ir k e sin z a fe r d a h a k a z a ­
n ılm ıştı. M em lû k lerin R id an iy e o r d u ­
g â h ı b ü tü n to p la riy le b irlik te ele geçi­
rild i. K a y n a k la rın e k se risin in b ild ird iğ i­
n e göre, m u h a re b e m e y d a n ın d a M em ­
lû k le rin b ıra k tık la r ı ö lü le rin m ik ta rı
y irm i beş b in i bu lu y o rd u . Z a fe rin k a z a -
m lış ın ın fe rd a sı g ü n ü n d e Y avuz Selim ,
k a r a r g â h ın ı K a h ir e ’n in k a rş ıs ın d a ve
B u la k ’m y a n ın d a V a sta n iy e ’ye n a k le tti.
O a r a d a K a h ire de z a p te d ilm iş b u lu n u ­
yordu. F a k a t h e n ü z e m n iy e t te e ssü s e t ­
m e d iğ in d e n P a d iş a h K a h ir e ’ye girm edi.
S ad ece o rd u g â h ı’m n n a k li s ıra s ın d a K a-
h ir e ’yi u z a k ta n se y re tti.
T om anbay’ın K ahire baskını
R id an iy e m u h a re b e s in in k a y b ın ı m ü ­
te a k ip k a ç ıp b ir t a r a f a s a k la n a n T o ­
m a n b a y , b ir h a f ta lık g ay b u b e ti s ır a s ın ­
da boş d u rm a y a ra k e t r a f a el a ltın d a n
h a b e rle r g ö n d e rm e k su re tiy le epeyce
k u v v e t to p la d ı, z a te n k en d isi k a ç a rk e n
m a iy e tin d e b ir m ik ta r sü v a ri m e v cu ttu .
B u n la rla b irlik te e tr a f ın a yedi ilâ o n b in
k işilik k u v v e t to p la d ı. B u n la rla p a d iş a ­
h ın k a r a r g â h ın a b ir gece b a s k ın ı y a p ­
m a k isted i. L â k in T o m a n b a y ’ın p lâ n ı
h a b e r a lın d ığ ın d a n k a r a r g â h ın e tr a f ın a
to p la r y e rle ştirild i ve ic a p ed en s a ir
762
te d b irle r ittih a z ın d a n b a ş k a a s k e r h a r ­
be h a z ır tu tu ld u . T o m a n b a y O sm an lı
k a r a rg â h ın d a k i h a z ırlık v e te d b irle ri
ö ğ re n in c e b u d e fa 27/28 o ca k gecesi
K a h ire ’ye h ü c u m e tti ve şe h ird e k i O s­
m a n lI m u h a fız la rın ı ta m a m e n k ılıç ta n
geçirdi. İlk h a m le d e şe h re h â k im v a z i­
y ete g eç tiğ i c ih e tle acele s ip e r ve b a ­
r ik a tla r h a z ır la ttı. Z a te n ş e h ird e O s­
m a n lIla r iç in ta m e m n iy e t te e ssü s e t ­
m e m işti: T o m a n b a y ’ın böyle b ir h a m le
y a p tığ ın ı g ö ren h a lk c e s a re t b u la ra k
m ü d a fa a y a b aşlad ı. E v ler b ire r ta b iî b a ­
rik a t, s o k a k la r m u h a re b e s a h a s ı h a lin e
geldi. K a h ire ’n in y en id e n is tird a d ı için
üç g ü n ü ç gece c e re y a n e d e n k a n lı ç a r ­
p ış m a la ra y e r y er k a d ın la r ın ve ço cu k ­
la r ın d a h i k a tıld ığ ı v ey a ç a rp ış m a la ra
y a rd ım e ttiğ i g ö rü ld ü . B u ra d a d a b ir
d e fa d a h a m a ğ lû p o la n T o m a n b a y k a ­
d ın k ıy a fe tin e g ire re k K a h ir e ’d e n k a ç tı
ve S aîd ta r a f l a r ın a g itti. Üç g ü n lü k
m u h a re b e n e tic e s in d e K a h ire so k a k la ­
r ın d a elli b in k işi c a n v erm işti. K a h ire
ç a r p ış m a la n so n a e re rk e n M em lû k ler-
d en b ir k ısm ı esir edildi. B u n la rd a n s e ­
kiz yüz k işi p a d iş a h ın em riy le id a m
o lu n d u . K a h ire ’n in k a t ’î şe k ild e z a p tın ­
d a n s o n r a e t r a f a d a ğ ıla n M em lû k ü m e ­
r a s ın d a n b â z ıla rı k e n d ilik le rin d e n te s ­
lim o lm a k su re tiy le P a d iş a h ın a ff ın ı t e ­
m in e ttile r ki, b u n la rın a ra s ın d a C a n -
b e rd i G azali de v ard ı.
Yavuz S elim ’in K alıire’yc girişi
K a h ir e ’n in ta m m â n a siy le z a p tı ve
m u h a re b e d e ö le n le rin c e se d le rin in k a l­
d ırılm a s ın d a n b ir m ü d d e t s o n r a 15 Ş u ­
b a t 1517 P a z a r g ü n ü Y avuz S u lta n S e­
lim m u h te şe m b ir a la y la K a h iy e ’ye g ir­
di. Ş e h re d a h il o ld u k ta n s o n r a E l-M u ­
k a d d a m d a ğ ın d a k i « K a sr-ı Y usuf» d a
k ald ı. Y avuz S elim b u ta r i h te n itib a re n
M ısır S u lta n ı v az iy e tin d e ve M em lû k ’­
le re a it to p r a k la r ın s a h ib i m e v k iin d e
idi.
Y avuz S elim K a h ir e ’ye g irişin d e n
so n ra k ıld ığ ı ilk C u m a n a m a z ın d a h u t ­
be o n u n n a m ın a o k u n d u . M im b ere çı­
k a n h a tip o n u n ü n v a n ın ı « H ad im -ü l
H a re m e y n -i Ş erife y n » diye z ik re ttiğ i z a ­
m a n Y avuz S elim b a ş ın d a n d e s ta rın ı,
a ltın d a n se cc ad esin i ç ık a r a r a k to p ra ğ ın
ü s tü n e ş ü k ü r se cd e sin e k a p a n ıp h e y e ­
c a n ve ş ü k r a n gözyaşı d ö k m ü ştü r.
 T om anbay’ın son m acerası ve ölüm ü
S aîd ta r a f l a r ın a çekilm iş o la n ve a r a ş
tır m a la r a ra ğ m e n ele g eçm iyen T o m a n -
b ay b ir a ra lık p a d iş a lıa a ffe d ilm e si iç in
b ir a d a m ı ile m e k tu p gön d erd i. B u n u n
ü z e rin e k e n d isin e a ffe d ild iğ in e d a ir b e ­
r a t yollan d ı. F a k a t T o m a n b a y ’m a f t a ­
leb i sa m im î olm ay ıp , K a h ire y a k ın m a
u la ş tık ta n s o n ra N il’i geçip Ş a m v o lu y la
d o ğ u y a k a ç m a k tı. O n u n iç in P a d iş a h ın
a f f ın ın d a k e n d i n iy e ti gibi sa m im î o l­
m a y a c a ğ ın ı d ü şü n e re k , gelen h e y ’ete
d a h il a d a m la rı ö ld ü rd ü .
T om anbay d o la ştığ ı m ın tık a la r d a
k e n d isin e sa d ık M e m lû k le rle A ra p la rı
to p la y ıp a y a k la n d ırm a y a d ev a m e t ti­
ğ in d e n , b u d â v a y ı k ö k ü n d e n h a lle d e b il­
m ek iç in m u tla k a k e n d is in in ele g e ç iril­
m esi lâzım d ı. O n u n elde ed ilm e si de ya
m ü c a d e le v e y a h u t d a b ir ta k ım v a a d -
le rle k a n d ırm a k su re tiy le m ü m k ü n o la ­
b ilird i. T o m a n b a y ’ k e n d is in e g ö n d e rile n
O sm a n lı h e y ’e tin i ö ld ü rd ü ğ ü n d e n , b u n ­
İsyan eden Kahire halkı üzerine O sm an lIların mukabelesi (Rlcaut'nun Alm anca nüshasından)
763
d a n s o n r a y o lla n a c a k h e y ’e tle rin de a y ­
n i a k ib e te u ğ ra y a c a ğ ı h e s a p la n ıy o rd u .
M a a m a fih b u siy a s e tin b ir d e fa d a h a
te c rü b e s in e geçildi. M ira h o r A b m ed A-
ğ a n in te k lifiy le , b u d e fa g ö n d erilece k
lıe y ’e t re isliğ in e , O sm a n lIla r t a r a f ı n a
g eçm iş b u lu n a n .M emlûk ü m e ra s ın d a n
H o şk ad e m m e m u r edildi. L âk in H oşka-
d em de, T o m a n b a y ’m y en i D iv itd a rı Ş a-
di B ey’le a n la ş a m a d ığ ın d a n , b u a n la ş m a
d e n e m e si d e m u v a ff a k o la m ad ı.
Y avuz S u lta n S elim , T o m a n b a y ’ın v a-
ad ve a n la ş m a y olu ile ele g eçirilem iy e-
ceğ in e k a n a a t g e tirin c e , sıkı b ir ta k ip
h a r e k â tın a k a r a r v erd i. O s ır a d a Ş a d i
Bey M e m lû k ’le rd e n ve T o m a n b a y ’a sa -
d a k a ta d ev a m e d e n A rap a ş ire tle ri e f­
r a d ın d a n o n b in e y a k ın a d a m te m in e t­
m işti. B u k a d a r k u v v e tle O sm a n lIla rı
s a rs a c a ğ ın ı ta h m in ed iy o rd u . F a k a t b il­
h a s s a ço ğ u n lu ğ u te şk il e d e n A ran e f r a ­
dı o n la r a p a m u k ip liğ i ile b ağ lıy d ı. N ite ­
k im u fa k b ir a n la şm a z lığ ı m ü te a k ip A-
r a p la r k e n d is in d e n ay rıld ı. B u a y rılm a
s ır a s ın d a A rap a ş ire tle rin d e n b irin in r e ­
isi şöyle d iy o rd u : « S u lta n S elim gibi
m u z a ffe r b ir p a d iş a h a d a h a ziyade m u ­
k a v e m e tte n A llah bizi esirgesin». A şiret
re isi b u sözü sö y le rk e n O sm a n lı k u d re ­
tin in n e o ld u ğ u n u b iz za t m ü şa h e d e e t ­
m işti. Z ira Ş ad i Bey ile silâ h lı k a v g a
şe k lin e d ö k ü lm ü ş o la n m ü n a z a a la rı s ı­
ra s ın d a , ü z e rle rin e a te ş ed en O sm an lı
to p la riy le h e m M em lûkler, h em de a ş i­
r e t m e n s u p la n h a y li te le f a t verm işlerd i.
N ih ay e t iş d a h a cid d î tu tu la r a k Vezi-
riâ z a m Y unus P a ş a ’m n riy a se tin d e Y e­
n iç e ri a ğ a sı A vas A ğa ve C a n b e rd i G a­
zali id a re sin d e k i k u v v e tle rin ta k ip ve
sık ış tırm a s ı n e tic e sin d e T o m a n b av ele
geçirildi. T o m a n b a y ’ın elde ediliş şekli
iki tü r lü a n la tılır. B irin c i şekle göre:
T o m a n b a y sık ışık v aziy ete d ü şü n c e k en
d işin e sa d ık k a la n b ir k a ç M em lûk beyi
ile b e ra b e r H aşa n ib n - i M er’i a d ın d a
b ir A rap şe y h in e sığ ın m ıştır. V aktiyle
K a n su G av ri ta r a f ın d a n z in d a n a a tıl­
m ış o la n b u şe y h i T o m a n b a y h a p is te n
çık a rm ış o ld u ğ u n d a n k e n d isin e m in n e t­
ta r b ir ş a h siy e t diye te lâ k k i e tm iştir.
F ilh a k ik a şeyh o n u önce b ir m a ğ a r a y a
sa k la m ış ve böylece sa d ık b ir k im se i n ­
tib a ı u y a n d ırm ış s a da, b ilâ h a re O s m a n ­
lI’ları h a b e r d a r k ıld ığ ın d a n T om an b ay ,
Y en içeri A ğası A yas A ğa ta r a f ın d a n
y a k a la n m ıştır.
H er ik i y a k a la m a şe k lin in so n u n d a
d a T o m a n b a y ’m e lle rin in b ir m e n d il­
le b a ğ la n a ra k b ir a t a b in d irild iğ i ve bu
şek ild e Y avuz S elim ’in h u z u r u n a g e ti­
rild iğ i k a y d o lu n u r. Y avuz S elim ’in , T o­
m a n b a y ’m y a k a la n m a s ı dolayısiyle s e ­
v in d iğ i ve h a t t â « E lh a m d ü lillâ h ! M ısır
işte şim d i fe th e d ild i» dediği riv a y e t o-
lu n u r.
Y avuz S u lta n Selim , esir M ısır S u l­
ta n ı T o m a n b a y 'ı m u h te şe m b ir m e ra ­
sim le k a b u l e tti. P a d iş a h ta h t ı n a k u ­
ru lm u ş, d ev let e rk â n ı e tr a f ın a d iz il­
m işti. B ir t a r a f t a n n e v b e t v u ru rk e n b ir
ta r a f t a n d a to p la r atılıy o rd u . İşte, g a­
lip le r iç in m u h te şe m o la n bu sa h n e
o rta s ın d a , m e m le k e tin i yiğitçe ve k a h ­
r a m a n c a m ü d a fa a e d e rk e n esir d ü şm ü ş
o la n T o m a n b ay , Y avuz S u lta n S elim ’in
h u z u r u n a g etirild i. T o m a n b a y p a d iş a ­
h ın h u z u r u n a ç ık tığ ı z a m a n o n u h ü r ­
m e tle se lâm lad ı, Y avuz S elim de a y n ı
saygı ile se lâ m ın a m u k a b ele edip o tu r ­
764
m a s ı iç in y e r g ö sterd i. G alip ve m a ğ ­
lû p a s la n la r o a n d a d e rin b ir sü k û t
iç in d e k o n u ş m a d a n b ir m ü d d e t b ir b ir i­
n e b a k tıla r. Ö nce s ü k û tu b o za n Y avuz
S elim o ld u ve S o lak z âd e’ye g öre a r a la ­
r ın d a şöyle b ir k o n u ş m a c e re y a n e tti:
«Ya S u lta n - ü l A rap! B ir k a ç d e fa a-
d a m g ö n d erd ik , b ir k u r u n â m a k a il o l­
duk. Y aln ız h u tb e ve sik k e b izim is m i­
m izle o lsu n , g ay risi sizlere m ü b a re k
o lsu n dedik. A d am larım ız ı ö ld ü rd ü n ü z.
B â h u su s elçiye zev al yok ik e n R id a n i-
ye ç e n g in d e n s o n r a g ö n d erd iğ im iz elçi­
yi de k a tle ttin iz » .
T o m a n b ay , a a rb m e s u liy e tin in k e n ­
d i ü z e rin e te v e c c ü h ü n ü b e lirte n b u
sö zler k a rş ıs ın d a , â d e ta itiz a r e d e rc e ­
sin e:
«V allahilâzim , elçileri ik ra m ile d a -
rü lziy afey e d o ğ ru g ö n d erm iş id im . E-
m ir A lan b ay d e d ik le ri m a ğ ru r, o n la ra
ra s tg e le re k ö ld ü rm ü ş. B u n d a n so n ra
te d b irin fa y d a sı olm ad ı. E lh a m d ü lillâ h
eld en n e gelir?»
B u sö z lerd en so n ra m ü c a d e le sin in
m e ş ru iy e tin i iz a h iç in : « Ç erk eslerin
(M em lû k leri k a s te d iy o r) zevali, ta lih in i­
z in ik b a li m u k a d d e r o lm a s a y d ı b u h a l
z u h u r etm ezd i. L â k in bizim k ıta lim iz
m e m le k e t ve ev lâd ım ızı k o ru m a k iç in ­
dir. A m a siz bizim ü zerim ize k ılıç çekip
k a n u n u z a k ıtm a h a k k ın ı n a s ıl is tih s a l
e ttin iz ? » diye k o rk u su z c a k o n u ş a ra k
T ü rk le ri ith a m edici sö z ler s a rfe d in c e
Y avuz S elim :
«Ben ü ze rin ize f e tv a ile geldim , d in
g a y re ti ile geldim . B en k ız ılb a ş la rın ü -
z e rin e y ü rü rk e n , K a n su G a v ri D u lk a-
d ıro ğ lu ’n u ta h r i k e tti. D u lk a d ıro ğ lu b ir
b ü y ü k c ih a d a m â n i oldu. K a n s u G a v ­
ri H ale p ’e g elerek ve A cem ler ile m ü t­
te fik o la ra k m e m le k etim ize k a s d e tti.
C ezasın ı v erm e k lâ z ım geldi. Biz a d a m
g ö n d erip ş e rrin iz i s a v u ş tu rm a y a ç a lış­
tık ç a siz g u ru ru n u z u a rttırd ın ız » .
B u k a rşılık lı k o n u şm a s ır a s ın d a T o­
m a n b a y , h u z u r d a h a z ır b u lu n a n H ay ır-
b ay ile C a n b e rd i G a z a li’yi p a rm a ğ iy le
b iz za t g ö ste re rek :
«Ey T ü rk s u lta n ı! Bizim d ev letim iz in
s u k u tu n d a n m ü tte h im se n d eğ ilsin , b u
h a in le rd ir» cü m lesiy le eski ü m e ra s ın ı
ith a m e tti. M ü lâ k a tın s o n u n d a p a d iş a h
«Bu k a d a r h a lis ü lv ic d a n ve b u k a d a r
ş e c a a tli b ir a d a m ı ö ld ü rm e k m e rtliğ e
y akışm az. Y alnız m e m le k e tte ta m b ir
a sa y iş te e ssü s ed in ciy e k a d a r b ir m ü d ­
d e t A yas A ğ a n ın n e z d in d e k a la c a k ve
k e n d isin e lâ y ık o ld u ğ u ih tir a m a t ta m a -
m ivle if a o lu n a c a k tır» e m rin i v erd i. Az
b ir m ü d d e t s o n r a T o m a n b a y ’m so n m ü ­
c a d e le sin d e b e ra b e rin d e b u lu n a n Ş ad i
Bey de y a k a la n m ış o ld u ğ u n d a n p a d i­
ş a h ın h u z u r u n a g etirild i. Y avuz S elim
Ş a d i Beyi de a lâ k a ile k a rşıla d ı. O n u n ­
l a d a k o n u ştu . S o n u n d a Ş ad i Beye de
h ü r m e t ed ilm e sin i e m re tti.
Y avuz Selim , ş e c a a t ve c e s a re tin e
h a y r a n o ld u ğ u ve p e ş in e n gayet iyi
m u a m e le d e b u lu n d u ğ u T o m a n o a y ’ın o n
beş g ü n s o n r a b ird e n b ire id a m ın ı e m ­
r e tti. T o m a n b a y ’m böyle b ird e n b ire
id a m ın a se b ep ; b ir g ü n Y avuz S e lim 'in
g eçtiğ i yol ü z e rin d e b ir g ru p in s a n ın
«A llah, T o m a n b a y ’ı m u z a ffe r etsin »
v e y a h u t d a « S u lta n T o m a n b a y ’a A llah
y a rd ım e tsin » diye n ü m a y iş şe k lin d e
b a ğ ırm a sıy d ı. B u n u n ü z e rin e d ir ki, k u v ­
v e tli b ir ş a h s ın s a ğ b ıra k ılm a s ın ı d o ğ ­
r u b u lm a y a n Y avuz S elim o n u n h a y a ­
t ı n a so n v e rd irm iş tir. A ra p ta rih le r in e
göre; b u n ü m a y işi, p a d iş a h ın h u z u r u n ­
d a m â ru z k a ld ık la rı ith a m ın in tik a m ı­
n ı a lm a k is tiy e n C a n b e rd i G az ali ile
H a y ırb a y el a ltın d a n te rtip le m iş le rd ir.
N ü m ay iş v u k u b u lu n c a p a d iş a h H ay ır-
Y akın zam anlarda Kah îre'nin
765
b a y ’ı h u z u r u n a ç a ğ ır a r a k seb eb in i s o r ­
d u ğ u z a m a n , o, T o m a n b a y ’m pek çok
t a r a f t a n b u lu n d u ğ u n u , h a lk ın o n u n
e s ir e d ild iğ in e in a n m a d ığ ın ı, M ısır h a l ­
k ın ın ü m itle b a k tığ ı b u şa h ıs h a y a tta
o ld u k ç a m e m le k e tte a sa y işin te essü s e-
d em iy ec eğ in i b ild irm iştir.
Y avuz S elim T o m a n b a y ’m ö ld ü rü l­
m e sin e k a r a r v e rin c e o n u Ş e h su v a ız â -
de Ali Beye te slim etti. O d a v ak tiy le
M em lû k S u lta n ın ın , b a b a s ı Ş e h s u v a r’ı
asm ış o ld u ğ u « B âb -ı Züveyle» de To-
m a n b a y ’ı a s tı (13 n is a n 1517). T o m a n ­
b a y ’m cesed i ü ç g ü n ip te asılı k aldı.
H erk es g ö re re k ö ld ü ğ ü n e in a n d ı. O n d a n
s o n r a Y avuz S elim c e n a z e n in h ü k ü m ­
d a r la r a m a h s u s m e ra sim le k a ld ır ılm a ­
sın ı e m re tti. C enaze n a m a z ın d a bizzat
b u lu n d u . M ü te v e ffa n ın r u h u iç in pek
çok ta s a d d u k ta b u lu n a ra k ‘f ık a r a y a üç
g ü n p a r a d a ğ ıttı.
Y avuz Selim 'e su ikast teşebbüsü
Y avuz S elim , T o m a n b a y ’m id a m ın ­
d a n s o n r a b ir ay k a d a r K a h ir e ’de o tu r ­
du. B u m ü d d e t z a r f ın d a K a h ire ve ci­
v a r ın d a m e v c u t cam i, tü rb e , m e k te p ve
m e d re se gibi İs lâ m î ese rle rle esk i M ısır­
lıla r ın m e y d a n a g e tirm iş o ld u k la rı â b i­
d e le ri gezip te tk ik e tti. D a h a s o n r a k a ­
r a r g â h ın ı m e ş h u r N ü m ik y a sın ın bu­
lu n d u ğ u R a v z a a d a s ın a n a k le tti. R avza
ad a sı, y a ln ız c a N il’in fey e zan ın ı ö lçm ek
um um î görünüşü
 manlI kaynaklarının, o n d a n daha e h e m ­
miyetli olan suikast teşebbüsünden
bahsetm em elerini h e r h a n g i bir m a k s a ­
da a tfe tm e k m üm kün değildir.
Yavuz Seîim ’in İskenderiye’ye giderek
donanm ayı teftişi
Y avuz S elim M ısır s e fe rin e h a r e k e t
ed e rk en , d o n a n m a y ı d a İ s ta n b u l’d a n
S u riy e sa h ille rin e se v k etm işti. Böylece
İ s ta n b u l’d a n a y rıla n d o n a n m a S u riy e
s a h ille rin e gelm iş ve bu k ıy ıla rı ta rıy a -
r a k İsk e n d e riy e ’ye u la şm ış b u lu n u y o r­
du. C a fe r Bey k u m a n d a s ın d a üçyüz
p a rç a d a n ib a re t o la n O sm a n lı d o n a n ­
m a sı İsk e n d e riy e ’ye v a rd ığ ı z a m a n b u ­
r a d a k i M em lû k g em ile rin i de k e n d i a -
r a s m a k a ttı.
P a d işa h , d o n a n m a y ı g ö rm ek is te d i­
ğ in d e n N il’e g e tirtile n b ir k a d ırg a y a
b in d i. M a iy etin e 500 y e n iç e rid e n ib a re t
b ir m u h a fız k ıta s ın d a n b aşk a, N işan cı
M ehm ed P aşa , Y en içeri A ğası Ay as A-
ğa, H oca H alim ! Ç elebi ve d iv â n k â tib i
H a y d a r Ç elebi’yi a ld ı (28 m a y ıs 1517).
P a d iş a h ın İs k e n d e riy e ’ye gidişi büyük
b ir m e ra sim e vesile te şk il e tti. K a le d e n
Kahire'de T u lu n o ğu llan mahallesi ve d o n a n m a d a n a tıla n to p la r la se lâ m ­
la n a n Y avuz S elim e rte s i g ü n d o n a n -
iç in m e y d a n a g e tirile n N il m ik y a sı ile
değil, e n eski İs lâ m te rs a n e s in in b u r a ­
d a k u ru lm u ş olm asiyle de m e şh u rd u .
Y avuz S elim R av za a d a s ın d a ik a m e t
e tm e k te y k e n b ir su ik a s t te şe b b ü sü vu -
k u b u lm u ş tu r. A rap k a y n a k la rın a is ti­
n a d e n H a m m e r’in v erd iğ i bilgiye göre;
M ısır’ın en c e su r b e y le rin d e n b iri o la n
K a n su A dli n a m ın d a b ir şa h ıs, gecele­
y in b ir k a ç c e su r a rk a d a şiy le b irlik te
s a n d a la b in e re k H avza’y a g itm iş, Y avuz
S elim ’in ik a m e t e ttiğ i b in a n ın te p e sin e
ç ık a ra k b u r a d a n iç eriy e g irm ek istem iş,
fak a t p a d iş a h ın b u lu n d u ğ u d aire y e
girm eye m u v a ffa k o lam am ış, b u h a i-
n a n e te şe b b ü sü s ır a s ın d a g ö rü ld ü ğ ü n ü
a n lıy a r a k N il’e a tla m ıy a ve y ü ze rek
k a r ş ı t a r a f a geçm iye m u v a ffa k o lm u ş­
tu r. O a r a d a a r k a s ın d a n b ir s ü rü ta k ip ­
çi g ö n d erilm işse de b ir tü r lü ele g eç iri­
le m e m iştir.
B ir m a s a l k a h r a m a n ın ın m a c e ra s ın ın
h ik â y e ed ilişi gibi a n la tıla n b u h â d is e ­
n in m e v su k iy e ti b ira z şü p h e lid ir. Z ira,
Y avuz S elim ’in, N il m ik y a sı c iv a rın d a
b ir k ay ık g ez in tisi s ır a s ın d a k a r a y a çı­
k a r k e n su y a d ü şm e sin i b ile a n la ta n O s­ Kahire'de bir sokak

766
 Em ânat-ı Mübareke

( İlâ v e : 76)

Y avuz S u lta n Selim. M ısır f e th i do* siya-h y ü n lü k u m a şta n y a p ılm ıştır. Haz­
lay ısiy le K a h ire ’de b u lu n d u ğ u sıra d a r e ti P e y g a m b e rin H azreti K â’b ’a hediye
M ekke Ş erifi E bu B e re k â t oğlu E bu Nü- ettiğ i h ırk a b u d u r. H azreti P ey g am b erin
m ey v a sıta siy le M ekke’n in a n a h ta rla rın ı V eysel-ül K a ra n i’ye h ed iy e etm iş olduğu
p ad işah a su n d u ğ u s ıra d a , riv a y e te g öre, ik in ci b ir h ırk a sı E ski A li P aşa c iv a rın ­
E b u N ü m ey islâ m la rc a m ü b a re k say ılan d ak i H ırka-i Ş erif C am iinde m u h afaza
bâzı e m a n e tle ri de Y avuz S elim ’e teslim ed ilm e k te d ir.
etm iştir. «E m anat-ı M ukaddese» diye a n ı­
D endan-ı S a a d e t: H azreti M uham m ed’in
la n b u m a d d e le r h a le n İsta n b u l’d a Top-
U h u t ç e n g in d e k ırıla n d işin d en b ir p a r ­
k a p ı S a ra y ın d a k i «Hırka-i S aad et Daire»
ç ad ır, u f a k b ir m ahfaza için d e hıfzedil-
si» n d e b u lu n m a k ta d ır.
m e k ted ir.
E m an at-ı M u b a rek e’n in ta m a m ı E bu N a ’lin-i S a a d e t: H azreti P ey g am b erin
N tim ey v a sıta siy le O sm anlı h ü k ü m d a rın a n a ’lin id ir. 0,23 b o y unda, ta h ta d a n ve
ta k d im ed ilm ed iğ i gibi, Y avuz S elim ta ­ ayak şe k lin d e d ir.
r a fın d a n d a tem in edilm iş d eğ ild ir. Ger*
çi ço ğ u n u n Y avuz S elim ta ra fın d a n , Gasl-i N eb ev i suyu: Y eşil r e n k te k ır ıl­
M ekke ş e rifin d e n ve y en i z a p te ttiğ i Mı* m ış b o ş b ir şişe d ir, ü zerin d e H azreti
s ı r ’d a n eld e ed ild iğ i m u h a k k a k is e de, P e y g a m b e rin gasil su y u n u n b u lu n d u ğ u
A b d ü lm ecit zam an ın d a b ile E m a n at-ı Mu* yazılıd ır.
k a d d e s e ’y e ilâ v e le r o lm u ş tu r. Emanat-u S an cağ ı Ş erif: 0.38x1-13 e b ’ad m d a ye­
M u k a d d ese’d en olan «Name-i S aadet» Ab- şil ip ek li k u m a ş ta n y a p ılm ıştır. H azreti
d ü lm ecid ’in p ad işah lığ ı sıra sın d a H ırka-i P e y g a m b e rin «Ukap» d en ilen ve M ısır’­
S a a d e t d a ire sin e a lın m ıştır. O h a ld e h a ­ d an H a y ır Bay ta ra fın d a n g ö n d erilm iş
le n H ırk a -i S a a d e t D aire sin d e b u lu n a n b u lu n a n sa n c a ğ ı, eskiyip erim iş olduğum
E ın a n at-ı M u b a rek e’ye d ah il e s e rle rin b a ­ dan , o n d a n b u n a p a rç a la r d ik ilm iştir.
z ıla rın ın m u h te lif p a d iş a h la r zam an ın d a H azreti P e y g a m b e rin esas san cağ ı olan
ele g eçirilm iş o lm ası lâzım d ır. U k ap ’m H ırk a-i S a a d e t D airesin d e yeşil
b ir to rb a için d e sa k la n m a k ta olan e rim iş
E m a n at-ı M u b a rek e’n in sa k la n d ığ ı H ır- siyah k u m aş p a rç a la rı olm ası lâzım dır.
ka-i S a a d e t D airesi’n in , b u e m a n e tle rin
sa k la n m a sı iç in Y avuz S elim ta ra fın d a n K em an-ı P e y g a m b e ri: H azreti M uham ­
y a p tırılm ış o ld u ğ u sö y le n m e k te y se de, bu m e d ’in y a y ıd ır.
y a p ın ın F a tih d e v rin d e in şa edilm iş o lm a­ Lihye-i S a a d e t: H azreti P ey g am b erin
sı d a m u h te m e ld ir. B ina m u h te lif zam an­ sa k a lı şe rifid ir.
la rd a ta m irle r g ö rm ü ştü r. M ukaddes em a­ N akş-ı K adem -i Ş erif: Ü zerin d e kadem -i
n e tle r b u d a ire n in H ırka-i S a a d e t o d asın ­ S a a d e t n işa n e si b u lu n a n ta ş tır. H ırka-i
da a ltu n v e g ü m ü ş m a h fa z a la rd a ve sa n ­ S a a d e t D airesin d e a ltı ta n e N akş-ı K a­
d u k a la rd a , n e fis b o h ç a la r v e k ılıfla r iç in ­ dem -i Ş erif b u lu n m a k ta d ır.
de h îfz e d ilm e k te d ir. O sm anlı p a d işa h la ­
r ın ın h ıfz ın a p e k itin a g ö s te re re k zam a­ M ühr-ti S aad et: H a z re ti P ey g am b erin
n ım ıza in tik a l e ttird ik le r i E m a n at-ı Mu­ m ü h rü d ü r. B ir a s ır k a d a r önce B a ğ d a d \
b a re k e ’n in H azreti M uham m ed ve ash a­ ta b u lu n m u ştu r.
bın a aid iy eti cih e tiy le hem d in î, h em de Nam e-i S a a d e t: H a z re ti M u ham m ed’in
ta r ih î k y m e ti v a rd ır. Bu e s e rle rin a r a ­ M ısır h ü k ü m d a rın a g ö n d erd iğ i dine dâvet
sın d a h e r h an g i b ir zata ve m u k ad d es m e k tu b u d u r. M eşin ü z e rin e yazılm ıştır.
m ak am a aid iy eti cih e tiy le d ah a ziyade ta« A ltın a H a z re ti P e y g a m b e r in m ü h rü b a ­
rih î k ıy m eti ve sa n ’a t d e ğ e ri o la n la rı da sılm ıştır.
m e v c u ttu r. E m anat-ı M u b a rek e d en olan
e s e rle r ş u n la rd ır: Seyf-i N ebevi: H a z re ti M u h a m m e d ln
k ılıc ıd ır. H ırka-i S a a d e t D airesin d e iki
H ırk a-i S a a d e t: H a z re ti M u h am m ed 'in ta n e Seyf-1 N ebevî o lu p , b u n la rd a n b iri
h ırk a s ıd ır. 1.24 b o y u n d a geniş k o llu olup 89 d iğ e ri 100 s a n tim e tr e u z u n lu ğ u n d a d ır.

767
 m a y a b ir resm i geçit y a p tır ttı. G em ile­
rin b ir k ısm ın ı d a g ez d ik te n s o n ra İ s ­
k e n d e riy e ’d en a y rıla n p a d iş a h ın b u se ­
y a h a ti onbeş g ün k a d a r sü rd ü .
Mekke Ş erifi’n in O sm anlı
P a d iş a h ın a ita a tim a rz
Y avuz S elim ’in K a h ir e ’de ik a m e ti s ı­
ra s ın d a M ekke E m iri Ş e rif E bu B ere-
k â t ’m oğlu Ş erif E bu N um ey gelerek
b a b a sı n a m ın a h ü r m e t ve ita a tin i a r-
ze tti. Böylece M em lûk d e v le tin in o r ta ­
d a n k alk m a siy le o n la ra tâ b i o la n M ek-
k e - i M ü k e rrem e ve M e d in e-i M ünev­
v ere E m irliğ i de O sm a n lIla ra b a ğ la n m ış
oldu. E bu N um ey M ekke’n in a n a h ta r iy - '
le b irlik te b e ra b e rin d e g e tird iğ i «E m a-
n a t - ı M übareke» d en b az ı ese rle ri de
p a d iş a h a ta k d im eyledi. İs lâ m ın m u ­
k a d d e s b e ld e le rin in O sm a n lı im p a r a ­
to rlu ğ u s ın ırla rı iç in e alm m a siy le Y a­
vuz S elim ’in « H ad im -ü l H a re m e y n -i
Ş erifeyn» u n v a n ı d a b ir h a k ik a t h a lin e
geldi.
Y avuz S elim M ekke Ş e rifin in o ğ lu n a
ria y e t ve itib a r gösterdi. E bu N um ey’in
H a z re ti F a tm a ’n ın S eccadesi: H azreti
P e y g a m b e r in kızı F a tm a ’ya a tfe d ile n b ir
seccad ed ir. A y rıca H azreti E b u b ek ir ve
H a z re ti H ü sevine izafe e d ile n se ccad eler
de v a rd ır.
T ey em m ü m T aşı: H azreti P e y g a m b e rin
tey em m ü m için k u llan d ığ ı b ir ta ş tır . Bu
ta ş ü zerin d e son se n e le rd e y a p ıla n tet-
k ik a tta b u n u n , A sıır B a n ib a l’in arşivin«
d en çık m ış b ir ta b le t old u ğ u an la şılm a k ­
ta d ır. D em ek ki, a s ırla rc a önce in s a n la r
ta ra fın d a n işlen m iş b ir t a b le t b ilâ h a re
H azreti P e y g a m b e r ta ra fın d a n te y e m ­
m ü m için k u lla n ılm ıştır.
M ushaf-ı Ş erifler: H ırka-i S a a d e t Dai-
re sin d e b ir çok k ıy m e tli m u sh a fı şe rif
m e v c u ttu r. B u n la rd a n iki ta n e s i H azreti
O sm an v e H a z re ti A li ta r a fın d a n yazıl­
m ıştır. H er ikisi de ceylân d erisi ü ze­
rin e yazılm ış K elâm -ı K ad im lerd ir.
M ü b arek K ılıçlar: H a z re ti P ey g am b e­
r e a it ik i k ılıçtan başka H ulefa-i râşidin-
d en h e r b irin e ve ash ab ı k ira m a ait ki-
lıç la rd ır. B ir ta n e s i de H azreti D avud’a
izafe o lu n m a k ta d ır. B u n lar: H a z re ti Ebu-
768
a v d e ti s ır a s ın d a e m ir’e, e m irlik b e r a tı
ile b ir lik te h ed iy ele r, M ekke ve M ed in e
h a lk ın a d a S ü rre (S u rra ) d e n ile n p a r a
ve z a h ire g ö n d erd i
M ekke ve M ed in e’ye h â k im o la n h ü ­
k ü m d a rla r iç in o r a n ın m e şa y ih ve fı-
k a r a s m m ia şe sin i te m in b ir u s û l h a lin e
g elm işti. M e m lû k lerin en m e ş h u r h ü ­
k ü m d a rla r ın d a n o la n B a y b a rs ilk d e ia
b ir «M ahm el» d o n a tıp M ekke’ye g ö n d e r­
m işti. O z a m a n d a n b e ri y erle şen b u â-
d et, h e r h ü k ü m d a r için , k u d r e t ve şe v ­
k etiy le, İs lâ m m m u k a d d e s m a k a m la r ı­
n a b esled iğ i a lâ k a n ın iz h a r ın a d a vesile
te şk il ed erd i. Ç elebi M e h m e d ’d e n itib a ­
re n O sm a n lı p a d iş a h la r ı d a M ekke’ye
S ü rre a la y ı g ö n d erm iy e başlatm ışlardı.
K ü lliy e tli h e d iy e d e n ib a re t b u lu n a n
S ü rr e a la y ın ın y ü k ü n ü z a h ir e ve a ltın
te şk il ed erd i. Y avuz S e lim ’in g ö n d e rd i­
ği S ü rre n in y a ln ız a ltın k ıs m ın ın m ik ­
t a r ı ik iy ü z b in d u k a y ı b u lu y o rd u .
Y avuz S u lta n S elim ’in M ıs ır’d a bu­
lu n d u ğ u d ev re z a r f ın d a ü z e rin d e d u r ­
d u ğ u m e se le le rd e n b iri de M ısır’d a b ir
k a n a l a ç ılm a sı işid ir. B u m e se le n in te -
b e k ir, H a z re ti Ö m er, H a z re ti O sm an,
H a z re ti Ali, H azreti Z ey n el A b id in , H az­
r e t i Z ü b ey r ib n i al A vam , K âtib i Resu-
lu lla h E b ü l H aşan, H a z re ti C afer-i T ay­
y a r, H a z re ti H alid b in V elid, H a z re ti
A m m ar b in Y asr-ül M uays’a a it k ılıç la r­
dır.
K abe a n a h ta r ve k ilid le ri: K âb e’n in ki­
lit ve a n a h ta r la r ı olup için d e E b u Nü-
m ey ’in g ö n d erd iğ i k ilit ve a n a h ta r la r da
v a rd ır.
\B unlardan b a şk a E m anat-ı M u b arek e
a ra sın d a ş u n la r da v a rd ır: H azreti Musa-
n m âsâsı, H a z re ti İb ra h im ’in te n c e re s i,
H azreti Y u su f’u n göm leği, V eysel-ül Ka-
r a n i H a z re tle ri’n in ta c ı, M izab-ı S a a d e t
(K âbe’n in su y u n u n ak m a sı için k u llan ıl­
m ış a ltu n oluk), Bab-ı T övbe K an ad ı, Ha-
cer-i E sved çerçev esi, P e y g a m b e r Şuayp
A leyhisselâm a izafe ed ilen ik i ta n e âsâ.
B ibliyografya: A h m et R asim ; O sm anlı
T a rih i. Zeki M egam iz; İslâm M edeniyeti
T arih i. M ehm et El-Em ini El-M eliki; Hu-
lefay ı İzam ın H arem eyni Ş erifed ek i Asa­
r ı M e b ru releri. T ah sin Öz; H ırka-İ S a a d e t
D airesi ve E m anat-ı M ukaddese.
s e k k ü rü n e ve Y avuz’u n b u n u e h e m m i­
y e tle m e v z u u b a h is e tm iş o lm a s ın a d a ir
o z a m a n ın k a y n a k la r ın d a h a b e r h a lin ­
d e k ıs a c a b ilg i m e v c u ts a da, k a n a l a ç ­
m a k iç in fiile n fa a liy e te geçilip g eç ü -
m e d iğ in e d a ir a y rıc a m a lû m a ta r a s t-
la n ılm a m a k ta d ır .
M ısır’ın ilk valisi
M ısır’ın f e th i ta m a m la n ıp d a m e m le ­
k e tte iyice s ü k û n e t te e ssü s ed in ce, b u ­
r a n ın id a re s i V eziriazam Y u n u s P a şa y a
te v d i edildi. B u b a k ım d a n u h d e s in d e
V eziriâzam lık da b u lu n a n Y unus P aşa M ı­
s ır ’ın ilk v alisi sa y ılır. F a k a t Y u n u s P a -
•¡a’n ın M ısır v aliliğ i p e k u z u n sü rm iy e -
re k , p a d iş a h ın M ısır’d a n a y r ılm a s ın d a n
ö n c e n ih a y e te erdi. Y u n u s P a ş a ’m n ü -
z e r in d e n M ısır v a liliğ in in a lın m a s ın a
se b ep , o n u n , M ısır h a lk ın ı ta z y ik eyle-
m esiy d i. Y u n u s P a ş a ’m n v ali b u lu n d u ­
ğ u d e v re d e bazı ü m e ra n ın h a lk ı ta z y ik
e d e re k ir tik â p h a r e k e tle r in d e b u lu n ­
d u ğ u n a d a ir p a d iş a h a ş ik â y e tle r u la ş ­
m ıştı. T az y ik ve rü ş v e tin d e n şik â y e t e-
d ile n ş a h ıs la r, M ısır D e f te rd a rı M eh -
m ed Ç elebi ile R um eli K a z a sk e ri Zey-
re k z â d e R ü k n e d d in idi. O s ır a d a b u k ö ­
t ü iş le rd e n h a b e r d a r o la n İ d ris -i B itli­
si, b ir k a s id e k a le m e a la r a k şik â y e tle ri
p a d iş a h a u la ş tır m a k iste d i. V ezirler İ d ­
r i s - i B itlisı’n in b u k a s id e s in in p a d iş a h ın
2İin e g e ç m e sin i ö n lem iy e ç a lış tıla rs a d a
o , Y avuz n e z d in d e k i itib a r ın a g ü v e n e ­
r e k n iy e tin d e ıs r a r e tti. N ih a y e t p a d i­
ş a h d u r u m d a n , İd ris -i B itlisi v a s ıta siy -
2e h a b e r d a r oldu. F a k a t k a s id e sin e iliş­
tir d iğ i m e k tu b u n d a ; iş le r d ü ze lm e d iğ i
ta k d ir d e k e n d is in in İ s ta n b u l’a g itm e ­
sin e m ü s a a d e o lu n m a sın ı r ic a e d e n İd -
r i s - i B itlisî’yi de d o n a n m a ile İ s ta n b u l’a
şe v k e tti. Z ira böyle ş a r t a m u a llâ k b ir
ş ik â y e ti İ d r is - i B itlisi gibi u le m a d a n b ir
-jahıs d eğ il de b ir d e v le t a d a m ı y ap m ış
o lsa y d ı, cezası İ s ta n b u l’a g ö n d e rilm e k
d eğil, id a m e d ilm e k olurdu.
Y avuz S elim , işte b u h â d is e le rd e n
s o n r a d ır k i Y u n u s P a ş a 'n m ü z e rin d e n
M ısır v a liliğ in i a la ra k , b u vazifeyi,
M e m lû k le r z a m a n ın d a H alep V alisi o-
i a n H a ju rb a y ’a v e rd i (A ğustos 1517).
Y avuz Selim ’iıı M ısır’dan
İstanb u l'a hareketi
Y av uz S elim 1517 e y lü lü n ü n ilk g ü n ­
le rin d e İ s ta n b u l’a h a r e k e t iç in h a z ırlık
769
e m rin i v erd i. M ısır’ın f e th in in ta m a m ­
la n m a s ın ın ü z e rin d e n a y la r g e ç tiğ i h a l ­
d e p a d i ş a h t a a v d e t iç in b ir h a r e k e t gö­
rü lm e m e si y ü z ü n d e n d e v le t a d a m la r ın ­
d a ve a s k e r a r a s ın d a s a b ırs ız la n m a la r
sezilm iy e b a ş la m ış tı. B u n u n iç in er­
k â n d a n b az ı k im sele r, K e m a l P a ş a z â -
d e ’d en , p a d iş a h ı İ s ta n b u l’a d ö n m iy e ik -
naa ç a lış m a sın ı iste m işle rd i. K e m a l
P a şa z â d e ise, b u m eseleyi, p a d iş a h la b ir
a t g e z in tisi y a p tığ ı s ır a d a a ç m ıy a f ı r ­
s a t b u la b ild i. G e z in ti e s n a s ın d a Y avuz
S elim , a s k e r a r a s ın d a n e le r o lu p b itt i­
ğ in i ve n e le r sö y le n d iğ in i s o rd u ğ u z a ­
m a n K e m a l P a şa z â d e , N il k e n a r ın d a
d o la ş a n a s k e rle rin , R u m e li’ye d ö n m e
a r z u la r ım ih tiv a e d e n ve R u m eli h a s r e ­
tin i b e lirte n tü r k ü le r sö y le d ik le rin i iş it­
tiğ in i a rz e tti. İş te b u n d a n s o n r a d ır k i
p a d iş a h İ s ta n b u l’a d ö n ü ş iç in h a z ırlık
y a p ılm a s ın ı te b liğ eyledi.
Y avuz S elim M ısır’d a sekiz ay k a d a r
k a ld ığ ın a göre, b elk i de. Nil şe lâ le le ri­
n in ö te sin e k a d a r u z a n m a k ve f e tih le ­
r in i b u y ö n d e d a h a ile rile re g ö tü rm e k
n iy e tin d e idi.
Y avuz S u lta n S elim M ıs ır'd a n a y r ıl­
m a d a n ö n ce id a ri b ir te d b ir o la ra k K a -
h ir e ’d ek i bazı h ü k ü m d a r o ğ u lla riy le,
h a life ve a k r a b a la rın ı, n ü fu z lu âlim ,
şe y h ve b e y le rd e n te h lik e li s a y ıla n la rı;
O sm a n lı d e v le t m e rk e z in i z e n g in le ş tir­
m e k gay esiy le K a h ir e ’n in m im a r, m ü ­
h e n d is ve s a n 'a t e rb a b ın d a n b ir h a y li­
sin i, k ü tü p h a n e le rd e k i b azı k ıy m e tli e-
s e rle ri d o n a n m a ile İ s ta n b u l’a g ö n d e r­
di. İ s ta n b u l’a y o lla n a n m ü h im ş a h ıs la r
a r a s ın d a M ıs ır’d a k i A b b asî h a life s i Ü-
ç ü n c ü M ü te v ek k il A lâ lla h ile a m c a sı
H a lil’in o ğ u lla rı ve M e rc -i D âb ık ’t a ö len
S u lta n K a n s u G a v ri’n in o ğ lu M e h m ed
de v ard ı.
H a r e k e tte n ö n ce K a h ire k a le sin e beş
b in s ü v a ri ve b eşyüz p iy a d e d e n m ü r e k ­
k ep b ir m u h a f a z a k u v v e ti b ır a k a ra k
b u n la rın k u m a n d a s ın ı a s la k a le d e n çık ­
m a m a k e m riy le H ay re d d in A ğ a’y a v e r­
di. M ısır v a liliğ in e tâ y in o lu n m u ş b u ­
lu n a n H a y ırb a y ’m eski M em lû k d ev le­
tin e m e n su b iy e ti g ö zö n ü n e a lın a r a k zev ­
cesi v e . ç o c u k la rı r e h in o la ra k F ilib e ’ye
sevked ild i. B u iş le rin ta m a m la n m a s ın ]
m ü te a k ip p a d iş a h 10 eylül 1517 d e İ s ­
ta n b u l’a m ü te v e c c ih e n h a r e k e te geçti.
 Yunus P aşan ın idam ı
n a d im S in a n P a ş a ’n ın ş e h a d e tin i
m ü te a k ip V eziriazam o la n Y unus P aşa,
M ısır v a liliğ in in k e n d is in d e n a lın a ra k
H a y ırb a y ’a v erilm e sin d e n dolayı ş a h ­
s e n m ü te e s s ir ve H ay ırb a y ’a d a k ız g ın ­
dı. B u d u y g u la rın ı p a d iş a h ın b ir c ü m ­
le sin e k a rş ılık a ç ığ a v u rm a sı o n u n h a ­
y a tın a m aloldu. H âdise şöjrle c e rey an
e tti:
Y avuz S u lta n S elim M ısır’d a n a y rıl­
d ık ta n so n ra S a lih iy e ’d en itib a r e n Ve­
z iria z a m Y unus P a ş a ile k o n u ş a ra k
y o lu n a d ev a m e tm e k te y k e n :
— İş te M ısır a rk a m ız d a kaldı.
D iye b ir cüm le s a rfe tti. P a d iş a h ın b u
sö zlerin i, iç in d e k ile ri o rta y a dö k m ek
iç in f ır s a t te lâ k k i ed en V eziriâzam Y u­
n u s P aşa :
— B u k a d a r z a h m e tle r, b u k a d a r y o r­
g u n lu k la r, o rd u n u n y a rıs ın ın m u h a r e ­
belerd e, k u m çö llerin d e z a y i o lm a sın ­
d a n ve M ısır’ın d a yine h a in b ir Ç erkeş
k ö le sin in eline g eç m e sin d en b a ş k a n e
n e tic e verdi?
S özleriyle p a d iş a h ın ic ra a tın ı a ğ ır şe -
Y u nu s Paşa
(Aslı Topkapı Sarayı müzesmdedir)
770
k ild e te n k id e tm e k ih tiy a ts ız lığ ın d a b u ­
lu n u n c a , Y avuz S elim , a tın ın d iz g in im
ç e k e re k S o la k la r K e th ü d a s ın a , d e r h a l
Y u n u s P a ş a ’n ın b o y n u n u n v u ru lm a s ı­
n ı e m re tti. O n u n id a m iy le d e b ird e n b i­
re h ır s ın ı a la m ıy a n p a d işa h , V eziriaza­
m ın g ö v d esin d en a y rılm ış o la n b a ş ım
ü ç g ü n b e ra b e rin d e g ö tü rd ü k te n s o n r a
K a ty e ’ye d e fn e ttird i.
Y avuz Selim , Y u n u s P a ş a ’yı id a m e t­
tirin c e n e ik in c i v ezir Z ey n el P a ş a ’yı,
n e de N işa n cı M eh m ed P a ş a ’yı V eziriâ­
z a m tâ y in etm iy e re k , M ısır s e fe rin e çı­
k a r k e n İ s ta n b u l m u h a fız lığ ın a b ıra k m ış
o ld u ğ u P iri M eh m ed P a ş a ’yı Şam ^a d a ­
v et -etti. Y avuz S elim ’in d ik k a tin i ilk
d e fa Ç a ld ıra n h a r b in d e n b ir g ü n ö n ce
çek m iş b u lu n a n P iri M eh m ed P aşa
Ş a m ’a g e ld ik te n s o n r a M ü h rü H ü m a ­
y u n k e n d isin e te v d i o lu n d u (O c a k
1518). Böylece Y u n u s P a ş a ’n m id a m ın ­
d a n P iri M eh m ed P a ş a ’n ın b u v az ifey e
tâ y in in e k a d a r V eziriâzam lık m a k a m ı
d ö rt ay m ü d d e tle aç ık k ald ı. Y avuz S e­
lim ’in so n s a d ra z a m ı o la n P iri M e h m ed
P aşa , a y n ı z a m a n d a Y avuz d e v r in in
d e v şirm e d e n g elm iy en y eg â n e T ü rk a -
sıllı V eziriâzam ı o la ra k d a d ik k a ti ç e ­
ker.
Yavuz Selim ’in Şam ’da k aldığı
zam ana a it icraatı
Y avuz S elim M ısır’d a n d ö n ü ş ü n d e
geldiği y olu tâ k ip e d e re k E k im a y ın ın
ilk h a f ta s ı iç in d e Ş a m ’a v âsıl oldu. S u ­
riy e ’n in b u en b ü y ü k b e ld e sin e m u v a s a ­
la tın d a n o n b eş g ü n k a d a r s o n ra ş e h ir
d ış ın d a k i o r d u g â h ta n a y r ıla r a k Ş a m ’ın
d a h ilin d e eski S u riy e a ta b e ğ le rin d e n
k a la n K a s r-ü l-A b la k ism in d e k i s a r a y a
y erle şti. B u r a d a k a ld ığ ı m ü d d e t z a r f ın ­
d a S u riy e ’n in İd a rî iş le rin in ta n z im i ile
m eşg u l oldu. Y ap ılan id a ri iş le rin en
b a ş ın d a b ilh a s s a v e rg ile rin ta n z im in e
esas o lm a k ü zere a ra z i ta h r ir in i z ik re t­
m e k lâ zım d ır. B u n u n iç in S u riy e ü ç b ö ­
lü m e a y r ıla r a k H am a, H u m u s ve T ra b ­
lu s ’u n ta h r i r i m ü v e rrih İ d ris -i B itlisi­
n in o ğ lu E b ü lfâ z ıl’a, Ş a m v ilâ y e tin in
t a h r i r i F e n a rîz â d e ’n in o ğ lu N u h Ç ele-
b i’ye, H ale p ’in t a h r i r i A b d u lah P a ş a ’n ın
oğ lu A b d ü lk erim Ç elebi’ye v erild i. İ d a ­
ri işle rd e k i b a ş a rıla riy le te m a y ü z e tm iş
o la n b u ş a h s iy e tle rin g a y re tle riy le te k -
m il S u riy e ’n in şe h ir, k a s a b a ve k ö y le ri
id a ri ta k s im a ta esas o lm a k ü ze re te s -
 Y avuz S elim Ş a m ’d a b u lu n d u ğ u s ır a ­
d a M a c a ris ta n ’la ilg ili b ir h a b e r alın d ı.
B u h a b e r, M a c a rla rın h u d u tta b ir te c a ­
v ü zd e b u lu n d u k la r ın a d aird i. M a c a rla r-
la 1513 s e n e sin d e a k te d ile n üç se n e lik
m ü ta r e k e n in m ü d d e tin in h ita m ın d a b i­
r e r se n e liğ in e te m d itle r y a p ılm a sın a ve
b u seb ep le ik i d e v le t a r a s ın d a su lh h a ­
li m e v c u t o lm a s ın a ra ğ m e n M a c a rla r
â n i b ir b a s k ın la B o s n a ’n ın İz v o rn ik
s a n c a ğ ı b ey i M u s ta fa Beyi ö ld ü rm ü ş le r­
di. Ş e h z a d e S ü le y m a n ’d a n b u h a b e r a -
lm d ığ ı z a m a n , p a d iş a h y in e m ü ta r e k e ­
n in , y a n i s u lh h a lin in d e v a m ın ı te rv iç
etm iş, M u s ta f a B ey d en b o şa la n İz v o r­
n ik s a n c a k b ey liğ in e d e Ç irm e n b ey i
M ih a l o ğ lu M a h m u d B eyin tâ y in in i b il­
Y avuz'a ait bir m adalya
(A slı Floransa M illî müzesindedir)
d irm iş tir.
Y avuz S elim y in e Ş a m 'd a b u lu n d u ğ u
b it ed ild iğ i gibi, k ö y le rin isim le ri, h a n e s ıra d a , R u m eli h u d u tla r ın d a v u k u b u l-
s a y ıla n , n ü f u s la r ı, z i r a a ta m ü s a it a r a ­ m u ş o la n tou k ü ç ü k M a c a r te c a v ü z ü n d e n
z ile ri ve h a y v a n la rın ın m ik ta r la r ı m u n ­ d a h a m ü h im b ir siy a sî m eseley le d a h a
ta z a m a n d e fte rle re geçirildi. V erg ile r b u m e şg u l oldu. Bu m esele, Ş a h İs m a il’d e n
ta h r i r in s o n u n d a ta rh e d ild iğ i gibi tı­ g elen b ir elçi ve o n u n te m sil e ttiğ i d ev ­
m a r, e v k a f ve e m lâ k işle ri de b e ra b e rc e le tle ilgiliydi.
ta n z im o lu n d u . Ç a ld ıra n m e y d a n m u h a re b e s in in g a­
Y avuz S elim d a h a Ş a m ’a g elm ed e n lib i Y avuz S u lta n S elim 1514 yılında,
ön cc, M ısır ile S u riy e a r a s ın d a k a la n k a z a n m ış o ld u ğ u z a f e r in e ik i b ü y ü k
ve b ü y ü k k ısm ı F ilis tin a ra z is in i için e m u v a ffa k iy e t d a h a ek liy erek k o ca b ir
a la n G azze, N ab lu s ve S a fe d s a n c a k la ­ d e v le ti o r ta d a n k a ld ır m a k ta n d ö n m e k ­
r ın ı d a ilâ v e su re tiy le te ş k il e ttir d iğ i te y d i. Ş a h İs m a il’in y a p tığ ı s u lh te k ­
K u d ü s v a liliğ in e C a n b e rd i G a z a li’yi t â ­ lif le ri o z a m a n a k a d a r k a b u l e d ilm e ­
y in e tti. d iğ in e göre, O sm a n lı p a d iş a h ı İ r a n ’a
ik in c i b ir se fe r y ap a b ilird i. Z a te n Y avuz
D evletin h aricî siy a setiy le ilgili S elim b u n iy e tin i Ç a ld ıra n ’d a n s o n r a
bazı hâdiseler

Y avuz S elim , M ısır s e fe ri d ö n ü şü , h a ­

ric î siy a se tle ilg ili b a z ı m e se le le rle de
m e şg u l oldu. B u n la r d a n b irisi K ıb rıs
a d a s ı h a r a c ı m eselesiy d i. K ıb rıs ad a sı,
V en e d ik lilere a i t o lm a k la b e r a b e r Ve­
n e d ik lile r M e m lû k le re h e r se n e K ıb rıs
h a r a c ın d a n sekiz b in d u k a a ltın ı v erg i
r e r ir le r d i. M em lû k d e v le ti o r ta d a n k a l­
k ıp d a a ra z is i ile b irlik te b ü tü n h a k la ­
r ı O s m a n lIla ra in tik a l edince, V en ed ik
h ü k ü m e ti A losio M ocenigo ve B a rto lo ­
m e o K o n ta r in i a d ın d a ik i k işiy i M ısır’a
y o lladı. Y avuz’u n K a h ir e ’d e n h are k e­
tin d e n b ir g ü n ö n ce k e n d is in i z iy a re t
e d e n b u h e y e t ü e y a p ıla n a n la ş m a n e ­
tic e s in d e , V en ed ik h ü k ü m e ti sekiz b in
d u k a a ltım vergiiyi O sm a n lI d e v le tin e A y n ı m adalyanın arkası
ö d em ey i k a b u l e tti. (Bu yüzde Nil, Ehram lar ve Kahire görülm ektedir?

771
h e m e n h e r f ır s a tta ih sa s veya ifad e e t ­
m işti. H âlen S u riy e ’de o ld u ğ u n a göre;
İ r a n ’a gid en se fe r y o lu n u n y a n s ı k e n ­
d iliğ in d e n k a te d ilm iş dem ekti. İş te b u
n o k ta la r ı gözönünde b u lu n d u r a n Ş ah
İsm ail, O sm a n lı p a d iş a h ın a y en i b ir e l­
çi ile h e d iy e le r y o llıy arak , Y avuz Se-
lim ’in İ r a n ’a k a r ş ı ik in c i b ir se fe rin e
m â n i olm ıy a ç a lışm a k ta y d ı. Ş a h ın e l­
çisi Y avuz’u Ş a m ’d a z iy a re tle h ü k ü m ­
d a r ın ın m e k tu b u n u ta k d im e tti. İra n
h ü k ü m d a rı b u d e fa çok h ü rm e tk â r a n e
b ir dil k u la n m a k ta ve a şa ğ ı y u k a rı şöy­
le d em ek te y d i:
«Sen b ir çok b eld e ve te b a a y a m a lik
o ld u n , b ilh a ssa M ısır’ı a lm a k la H ad im -
ü l H a re m e y n -i Ş erife y n u n v a n ın ı aldın.
Ş im di se n a rz ın İs k e n d e risin ; a ra m ız d a
g eçen g eçm iştir, b ir d a h a a v d e t etm ez.
S e n m e m le k e tin e git, ben de m e m le k e­
tim e gideyim . A ra m ız d a v u ru ş a ra k M üs­
lü m a n la rın k a n la r ın ı 'dökm eyelim , a r ­
Yavuz'u Kahire'de Ravza adasındaki K asıraa tasvir eden bu resim de Ricaut'nuh
Alm anca nüshasından alınm ıştır
z u n ve m a k s a d ın n e ise b en o n u y e rin e
g etiririm » .
Y avuz Selim , İ r a n Ş a h m ın b u sö zle­
r in in sa m im î o lm a d ığ ım , d a h a ziy ad e
k o rk u y ü z ü n d e n böyle k o n u ş tu ğ u n u b i­
liy o rd u . Bu sebeple ev v e ld e n b eri İ r a n ’a
ik in c i b ir se fe r a rz u la d ığ ı h a ld e , a s k e ­
rin y o rg u n lu ğ u ve u z u n z a m a n d ır m e r ­
k ez d en u z a k k a lm ışı b a k ım ın d a n Ş ah
İs m a il’in ü z e rin e g itm ed i. L âk in bazı
ih tim a lle ri h e s a b a k a t a r a k b ir ta k ım
te d b ir le r ittih a z ın d a n d a g eri d u rm a d ı.
Ş a m ’d a n a y rıld ık ta n s o n ra M e rc -i D a-
bık m ev k iin e g eld iğ i z a m a n V eziriâzam
P iri M ehm ed P a ş a ’yı ik i b in y en içe ri ve
b ir h a y li tım a rlı s ip a h is i ile D iy a rb a ­
k ır ta r a f ı n a şev k etti. V eziriâzam b ir
m ü d d e t F ır a t n e h r i b o y la rın d a k ald ı.
F a k a t Ş a h İs m a il’in h iç b ir h a r e k e tte
b u lu n m a d ığ ım b izzat m ü şa h e d e ey led i­
ğ in d e n b ilâ h a re ald ığ ı e m ir ü ze rin e İ s ­
ta n b u l’a h a r e k e t etti. P iri M ehm ed P a -
772
 Halifelik
(ilâ v e . 77)
İslâ m la rd a h a life , H a z re ti P e y g a m b e r­
d en so n ra , o n u n h a le fi o la ra k k a b u l edi­
len ve İslâm ce m a a tin in b a şın d a b u lu n a n
e n y ü k se k re ise ta n ın a n b ir u n v a n d ır.
H azreti P e y g a m b e r’in ö lü m ü n d en so n ra
İslâm cem a a tin in b aşın a geçen E b u b ek ir
İslâm lard a ilk h alife k a b u l ed ilir. F a k a t
E b u b ek ir’in «halife» u n v a n ın ı, ta r ih e m al
o lan m ân ad a, resm en k u llan ıp k u lla n m a ­
d ığ ı h a k k ın d a , şü p h e izh ar eden ta rih ç i­
le r v a rd ır. M aam afih Ö m er'd en itib a re n
İslâm cem a a ti re isle rin in h a life u n v a n ın ı
k u lla n m a la rı k e sin le şip y e rle ş m iş tir. Ö-
m e r zam an ın d an b e ri İslâm ce m a a tı, da­
h a d o ğ ru su islâ m d e v leti re is le ri için
«Emir-iil m ü ’m inin» tâ b iri k u lla n ılm ış ve
ilk h a life le r d a h a ziyade b u u n v a n la rla
a n ılm ışla rd ır.
E m ir-ü l m ü ’m in in sıfa tiy le y an i halife
o la ra k İslâm d e v le tin in r e isi, o rd u la rın ın
baş k u m a n d a n ı o lan ilk h a life le r, cam i­
le rd e im a m e t v azifesini ifa ve h u tb ey i
bizzat k e n d ile ri o k u m ak la b e r a b e r h ilâ fe t
v azifesin i d a h a ziyade k en d i id a re sin d e k i
İslâm d ev letin in re isi olm a şe k lin d e a n ­
lay ıp ifa e tm işle rd ir.
İlk d ö r t h a life n in y aşay ışı p e k sade
idi. E m e v iİe rin ilk h a life le rin in de h a lk ­
la tem ası k o lay lıkla m ü m k ü n o lu yordu.
B u se b e p le İslâm d ev leti k oca b ir im ­
p a r a to rlu k h a lin e geldiği h ald e, h a life le ­
r in e tr a fın d a ta n ta n a lı b ir p ro to k o l ve
m era sim ç e m b e ri te şe k k ü l etm em işti. L â­
k in E m ev iİerin son zam an ın a d o ğ ru v a ­
ziy et d eğ işm ey e yüz tu ttu , b ilh assa
A b b asiler zam an ın d a v aziyet b ü sb ü tü n
d eğ işti. B a ğ d a t h a life le rin in e tr a fın d a iti­
n alı b ir sa ra y te ş rif a tı ve m era sim i te ­
şe k k ü l e tti. B öylece h alifeliğ in m e h a b e ti
a r ttı. A zam et v e h a şm ete fazla m eyil gös­
te r e n A bbasi h a life le ri H a z re ti p ey g am ­
b e rin h ırk a s ın ı d a g iy erek , m a k a m la rı -
n ın d in î .m ân âsın a d a h a fazla eh em m iy et
k a z a n d ırd ıla r. A b b asîler zam a n ın d a Bağ-
d a d ş e h ri İslâm âlem in in ilim m erk ezi ol­
du. Z am an ın âlim le ri h a life liğ in d e naza-
riy e sin i işle m e k te n g e ri d u rm a d ıla r. H a­
life s ıf a tın ı ta ş ıy a n A bbasî h ü k ü m d a rla ­
r ı islâm âle m in d e b ilcü m le s a lâ h iy e t ve
ik tid a rın sah ip ve k ay n ağ ı te lâ k k i edildi­
le r. B u n u n için o n u n cu a s ırd a n itib a re n
773
A bbasî h a life le rin in elin d e fiilen h içb ir
k u d r e t kalm ad ığ ı, y en i y en i k u ru la n
m u h te lif islâm h ü k ü m e tle ri o n la rd a n çok
fazla a sk e rî k u d re te sahip o ld u k la rı h a l­
de, A bbasî h a life le ri y in e de islâm â le­
m inde m anevî n ü fu z la rın ı devam ettire -
bildiler.
A bbasî h ü k ü m e ti devam e d e rk e n b ir a-
r a lık islâm âlem inde h a life u n v a n ın ı k u l­
la n a n la rın sayısı ü çleşm iştir. 928 d e n iti­
b a re n E n d ü lü s h ü k ü m d a rla rı, 909 d an i-
tib a re n de Şiî F atim î h ü k ü m d a rla rı h a ­
life u n v a n ın ı k u llan m ıy a b aşlad ıla r. F a­
k a t b u n la rın o to rite le ri sadece k en d i sı­
n ır la r ı için d e kalıp A b b asîler gibi u m u ­
m î b ir n ü fu z y a ra ta m a d ı. H er iki devlet
de g en iş A ra p im p a ra to rlu ğ u n d a n a y rıl­
m ış p a rç a la rd ı. Z am anla A b b asîlerin ü l­
kesin d e b aşk a islâm d e v le tle ri de k u ru l­
du. B azı e y a le tle rin v alileri id a re e ttik ­
le ri m ın tık a la rd a m ü stak ilen h a re k e te
k o y u la ra k , istik lâ lle rin in B ağ d at’ça ta n ın ,
m asıııı sa ğ lad ıla r. V alilerin, b ir oldu b itti
h a lin i ala n istik lâ lle rin i A bbasî h a lifele­
ri ta n ım a k zo ru n d a k a ld ık la rı h a ld e ,b u n ­
la rla m an ev î irtib a tın k aybolm am ası ve
h a life le rin m anevî o to rite s in in o n la r ü-
z e rin d e hissed ileb ilm esi için, b u istik lâ -
lin h a life le r ta ra fın d a n tasd ik ed ilm esi
y o lu n u a ç tıla r. B öylece, y e n i doğan b ir
m ü slü m a n d ev letin h alifed en m e n ş u r a l­
m ası u su lü teessü s e tti. On ve on b ir in ­
ci a s ırla rd a A bbasî h a life le rin in siyasî
k u d r e t ve n ü fu z la rı p ek zayıf vaziyete
d ü ştü ğ ü n e g ö re; o n la rın , y e n i İslâm dev­
le tle rin in istik lâ lin i tan ıy ıp , e tr a fın a da
ta n ıtm a la r ı işin d e İslâm u le m a sın ın zi -
y adesiyle y a rd ım ın ı g ö rd ü k le ri m ıü ıa k -
k a k tır. M aam afih b u y a rd ım ın y a n ın d a
A bbasî h a life le rin in , p ey g am b erin so­
y u n d an g e lm e le rin in ve m azideki ih tişa m ­
la rın ın d a o n la ra h â lâ yü k sek b ir d e ğ e r
k a z a n d ırm a k ta o ld u ğ u n u hesab a k a tm a k
lâzım d ır.
A bbasî h a life le ri, ilk m e n ş u rla rı, k e n -
d ile rin d e n a y rılm a k su re tiy le te şe k k ü l e t­
m iş m ü slü m an h ü k ü m e t re isle rin e gön­
d e rm işle rd ir. B u n ların sayısı çoğaldıkça
m e n ş u r ve u n v a n tev cih i u su lü de u m u ­
m ileşm e y o lu n a g irm iş tir. B u seb ep le A b­
basî İm p a ra to rlu ğ u n a dahil olm ıyan ara-
—>
zide te şek k ü l ed en İslâm d ev leti h ü k ü m ­
d a rla rın ın d a h a life d e n u n v a n taleb ediş­
le rin e şa h it o lu n m a k ta d ır. M eselâ Gazne-
li M ahm ud, 997 de S âm ân o ğ u lla rın a b i ­
a tte n vazgeçince, h alife d e n «yemin-üd-
dtevle» ve «emiu-ül-mille» u n v a n la rı ile
istik lâlin in tasd ik in i istih sa l e tti. A bbasî-
le rin arazisi ile h iç b ir alâkası olm adığı h a l­
de, kuzey H in d istan T ü rk h ü k ü m d a rı İl-
tu tm u ş, 1229 da h alifed en S u ltan u n v an ı
ile m ü lk ü n ü n tasd ik in i istedi. O nlard an
d ah a so n ra D elhi h ü k ü m d a rla rı da ayni
şeyi y a p tıla r; h a ttâ A bbasî halifesin in
M ogollar ta ra fın d a n ö ld ü rü lm esin d en
so n ra otuz sen ed en fazla b ir m ü d d e t sik ­
k e le rin d e A bbasî h alifesi M ustasım ’ın is­
m in i zik re tm e k te devam e ttile r. A bbasî
İm p a ra to rlu ğ u n a dahil b u lu n an to p r a k ­
la rd a k u ru la n h ü k ü m e tle rd e n Kuzey A f­
r ik a ’da M urâbıt h a n e d a n ın ın k u ru c u su
Y usuf bin T aşfin , h alife M uktedi’den
«Em ir-ül-m üslim in» u n v an ın ı aldı. E yyubî
h ü k ü m d a rı S elâhaddiıı M ısır ve S u riy e ’de
d ev letin i tesis edince, h alife M ustazi ta -
ra fın d a n k endisine m e n şu r ve h il’a t gön­
d erild i. Y em en’de R esulî h a n e d a n ın ın ku­
ru c u su N u re ttin Ö m er, h a lifed en , S ultan
u n v an ı ile b irlik te , k en d isin e h alifen in
n aip liğ in i tev cih eden b ir m e n şû r istedi.
H alife El M ü stan sır iste n e n vesikayı h u su ­
sî b ir m em u rla yolladı.
E n eski O sm anlı ta rih le rin d e b ir k a y ıt
m e v c u t o lm am akla b e ra b e r, A rap ta r ih -
ç ile rin d e n ibn-i Ş ahne ve ibn-ül-E sir Os­
m anlI p ad işah ı Y ıld ırım B ayezid/in, M em­
lû k S u ltan ı B e rk u k ’a e lç ile r ve h ed iy eler
g ö n d e re re k , R um ü lk esin d e su lta n olm ak
için h a life d e n «teşrif» istem iş o ld uğunu
y azarlar. Başka b ir A rap ta rih ç isi olan
ibn-i A yas ise; M em lûk S u ltan ı K aytbay’-
m 1485 sen esin d e halife ta ra fın d a n te v ­
cih ed ilen S u ltan u n v an ın ı İkinci Baye-
zid’e g ö n d erm iş o ld u ğ u n u yazar. B u n la r­
d an b irin c isin d e h a k ik a t p ay ın ın b u lu n -
m ası m ü m k ü n se de İkincisinde d eğildir.
Z ira 1485 sen esin d en çok önce O sm anlı
h ü k ü m d a rla rı, su ltan u n v an ın ı p a ra la rın ­
d a ve resm î m u h a b e ra tta ku llan m ıy a b a ş­
lam ışlard ı. Ş u ra sı m u h a k k a k tır ki; Os -
m anii - M em lûk m e n fa a tle ri çarp ışm a yo­
lu n a g irin ceye k a d a r, O sm anlı p ad işah la­
rı M em lûk s u lta n la rın a itib a r g ö ste rm iş­
le rd ir. B u nun e n m ü h im âm ili, hiç ş ü p ­
hesiz, M em lûklerin haiz o ld u k la rı k u d ­
r e ttir . Belki b ir d erecey e k a d a r da h ali­
fe n in K ah ire’de o tu rm a sın ın da te s iri o-
1a bilir.
Abbasîlorden sonra h alifeliğ in devam
şek lin e gelince: Moğol h ü k ü m d a rı. Hıtlâ-
—>
774
—>
gu ta ra fın d a n 1258 de h alife M ustasım ’m
ö ld ü rü lm esi ü z e rin e , İslâm âlem inde h a ­
life lik o rta d a n k alk m ış d u ru m a diiştü.
B u vaziyet k a rşısın d a h a life liğ in devam ı­
n ı sağ lıy an M em lûk S u ltan ı B a y b ars ol­
du. B ağdad’m M oğollar ta ra fın d a n zap­
tı sıra sın d a A bbasî ailesin d e n h e r n a sıl­
sa k a ç ıp k u rtu la ra k Şam ’a gelm iş olan
A hm ed’i K a h ire ’ye g e tire re k ona b ia t e t­
ti (1261). B a y b ars’m h a life y a p tığ ı Ah»
m ed, A bbasî h a life le rin d e n E l Z ah ir’in
oğlu o ld u ğ u n d an , b u n u n la h a life lik yine
ay n ı soyda devam a b a şla d ı v e y e n i halife
E l-M ustansır B iilâh u n v an ın ı aldı. B aybars
on u halife y a p a rk e n y en i halife de Bay-
b a rs ’a «Kasım-üd-Devle» un v an ı ve b ir
m e n şu r ile, M ısır’ın, S u riy e ’nin ve fe th e ­
d ilecek b ü tü n ü lk e le rin h ü k ü m d a rlığ ın ı
te rc ih e tti. B öylece fiilî k u d r e t ve vazi­
y e tin e , islâm h u k u k a n ’an e le rin e uygun
o la ra k ta m b ir m e şru iy e t k azan d ırm ış o-
lan B a y b ars, h em k en d i m em lek eti d ah i­
lin d e sa lta n a t id d iasın d a b u lu n acak lara
k a rşı b ir m ü d a fa a v asıta sı kazanm ış, hem
de dış siy asetin d e lü zu m u n d a istifa d e e-
d eceğ i b ir m ü essesey i k e n d i av cu n u n içi­
n e alm ış b u lu n u y o rd u . B aybars, k e n d i em ­
rin d e h alifelik m ü essesesin i d iriltip d e -
vam e ttirir k e n bu h u su sta siyasî em elle­
r in in ta h a k k u k u n u en b a ş ta gözetm ekte
idi. M ekke ve M edine’yi ih tiv a ed en H icaz
bölgesinde nüfuz ve hâk im iy etin i ta n ıtm a
işi b u a ra d a geliyordu. B aybars y e n i ha­
lifeyi y a n m a a la ra k 3 eylül 1261 de Su­
riy e ’y e h a r e k e t e tti ve büy ü k bir alayla
7 ekim de Ş am ’a girdi. Ş am ’da b ir h a f­
ta lık ik a m e tte n so n ra ken d isi K a h ire ’ye
döndü. Y eni h a lifen in e m rin e k ü ç ü k b ir
k u v v et v e re re k B ağdad’a g itm esin i b ild ir­
di. E cd ad ın ın ta h tın a o tu rm a k arzu su n u
b esliy en y e n i halife H it civ arın d a ö ld ü ­
r ü lü n c e , bu h a y a l ta h a k k u k edem edi. B u­
n u n ü zerin e B aybars, A bbasî ailesin d en
y in e Ahmed' ad ın d a b irin i h a life ilân e t ­
ti. Bu d e fa k i h alife ise «El-Hakim bi
E m rullah» lâk ab ın ı aldı (1262). B undan
so n ra h alifelik ay n ı soyda iki b u çu k a s ır
m ü d d e t devam e tti. F a k a t h alifen in , h u t-
bed!e ism inin zik ro lu n m a sın d an g ay rı, h iç­
b ir siyasî n ü fu z la rı y o k tu . H ü k ü m d a rlık ­
la rın a m e ş ru tiy e t sü sü v e rm ek için b u n ­
la r ın v a sıta lık la rın d a n fayda u m an M em ­
lû k s u lta n la rı, ta h ta y en i g e ç tik le ri s ıra ­
d a h alifey e b ia t e d e rle r ve ta n ta n a lı b ir
m erasim le m a k a m la rın a o tu r u rla r d ı. Bu
ta n ta n a lı m era sim e v a sıta o lm a k ta n g ay rı
b ir şey y ap m ıy an h a life le r ise , b u silik
h a lle riy le K ah ire’d e o tu ru rla rd ı. M ısır d ı­
şın d ak i İslâm âlem in in K a h ire ’deki halife.
ş a İ s ta n b u l’a v a rd ığ ı z a m a n p a d iş a h E -
d ir n e ’de b u lu n m a k ta o ld u ğ u n d a n o d a
p a d iş a h a m ü lâ k i o lm a k ü zere E d irn e ’ye
g itti.
Yavuz Selim in M uhyiddin-i Arabi’ye
türbe yaptırması
Y avuz S elim â lim ve ş a ir b ir h ü k ü m ­
d e n h a b e ri yok gibiydi.
H alifeliğ in O sm anlIlara geçişi: M ısır’ın
O sm a n lIlar ta r a fın d a n z a p tı ü z e rin e h a .
Jifelik O sm anlı p a d iş a h la rın a in tik a l e ttiy ­
se de, b u n u n in tik a liy le ilg ili hâdisele-
r in ta m s ıh h a tle te s p itin e im k ân y o k tu r.
Z ira , M ısır fe th in d e n b a h se d e n m u a s ır
k a y n a k la rd a , h alifeliğ in O sm anlı p a d iş a h ­
la r ın a d ev red iliş ta r z ın a d a ir bilgiye rast-
la n ılm a m a k ta d ır. Bu h u s u s ta ta fsilâ ta gi­
r iş e n e s e rle r M ısır fe th in d e n çok so n ra
k a le m e a lın m ışla rd ır. M aam afih b u n a a it
ta f s ilâ t b ir ta r a fa b ıra k ıld ığ ı ta k d ird e , Mı­
s ı r fa tih i Y avuz S u lta n S elim ’im O sm anlı
p a d iş a h la rın a h alifeliğ i k azan d ırm ış ol­
d u ğ u ta r ih î b ir v a k ıa h a lin d e k a rşım ız a
ç ık a r. Y avuz S elim de bu u n v a n ı k ılıcın ın
h a k k ı o la ra k eld e e tm iştir. N asıl v a k tiy ­
le M em lûk su lta n ı B a y b ars, k u d r e ti saye­
sin d e h a life liğ i y e n id e n te s is e ve h a life ­
le r i a v u c u n u n için e alm ıy a m u v a ffa k ol -
m u şsa, O n d an çok d aha b ü y ü k iş g ö rm ü ş
olan, Yavuz S u lta n S elim ’in d e, halifeliğ in ,
A b b asî so y u n d an T iirk ırk ın a in tik a lin i
s a ğ la d ığ ı g ö rü lm e k te d ir.
M ısır fe th i sıra sın d a tu tu la n H ay d ar
Ç eleb i ru z n a m e sin d e zik red ild iğ in e g ö re;
«Y avuz Selim K a h ire ’y e h âk im o ld u ğ u za­
m a n b u şe h rin u lem âsın ı to p lıy a ra k , sa l­
ta n a tın ın m e ş ru tiy e ti için h ilâ fe t m a k a ­
m ın d a n icazet ta le b in e lü zu m olup o lm a­
d ığ ın ı so rm u ş, u lem â da böyle b ir şeye
İh tiy a ç o lm ad ığ ın ı b ild irm iştir.» H ay d ar
Ç eleb i ru z n a m e sin d e bu h u su s ta daha
b a ş k a b ir şey k ay d ed ilm ey işin e b a k ılırs a ,
u le m â n ın v erd iğ i cevap ü zerin e Y avuz
S elim ’in h a life ile te m a s ih tiy a c ın ı h iss e t­
m e d iğ in e h ü k m e tm e k g e re k m e k te d ir.
M ısır'ın f e th i ü z e rin e M em lû k lerin h â ­
k im iy e t s a h a la rın ın ta m a m iy le sa h ib i k e ­
sile n Y avuz S u ltan S elim ’e M ekke şe -
r if le r i d e in k iy a d ın ı a rz e tti. M ekke Ş erifi
E b u B e re k â t, o ğ lu E b u N ü m ey ’y i M ısır’a
y o llıy a ra k M ekke’n in a n a h ta rla riy le ita a ­
tim a rz e ttik te n so n ra Y avuz’u n ve dola-
y ısiy le O sm anlı p a d iş a h la rm ış u n v a n ın a
775
d a rd ı. M ü s a it z a m a n la r ın ı te tk ik ve te -
te b b u a tla g e ç ire n Y av u z S elim , ta s a v ­
v u f ta « v a h d e t-i v ü cu t» fe lse fe sin i b e ­
n im s e m işti. B u seb ep le, v a h d e t- i v ü c u t
fe ls e fe s in in A n a d o lu ’d a y a y ılm a sın ı t e ­
m in e d e n M u h y id d in -i A ra b i’ye k a r ş ı
d e r in b ir sevgi ve h ü r m e t b eslerd i.
K e n d is i M e rc -i Da,bık m u h a re b e s in d e n
*-»
«H adim -ül-H arem eyn-ı Ş erifeyn» de ek­
len m iş oldu.
Y avuz Selim K a h ire ’den İsta n b u l’a dö­
n e r k e n K a h ire ’n in n ü fu zlu k im selerin i, â-
lim le ri, M em lûk s u lta n ın ın a k ra b a la rım
ve A bbasî h alifesi Ü çüncü M ütevekkil A-
lâ lla h ’ı d a İsta n b u l’a g ö n d erm işti. M üte­
v ekkil A lâllah , İsta n b u l’da b u lu n d u ğ u s ı­
r a d a h a life liğ i Y avuz S u ltan Seli-m’e ter-
k e tm iş o lm alıd ır. S o n ra d an k alem e alı >
n a n , fa k a t b u g ü n için u m u m ileşen b il -
giye g ö re: Yavuz S elim İsta n b u l’a g e tir­
diği C am i-ül-E zher u lem ası ile T ü rk u le ­
m asın ı b ir ara y a to p lıy a ra k , h ilâ fe t m e -
se lesin i m ü z a k e re e ttirm iş ve h alifeliğ in
k en d isin e te r k in e d a ir d in î h u su s la rı te s ­
p it e ttirm iş , b u n d an so n ra A yasofya Ca­
m iin d e y a p ıla n b ir m era sim d e M ütevekkil
A lâllah m im b ere ç ık a ra k h ilâ fe ti S u ltan
S elim ’e te r k e ttiğ in i b ild irm iş ve a rk a s ın ­
d ak i h il'a ti ç k a ra ra k bizzat k e n d i eliyle
S u lta n S elim ’e grydirm iştir.
A bbasî so y u n a m ensup so n halife olan
M ütevekkil A lâllah İsta n b u l’da ö n celeri
itib a rd a id i, fa k a t b ilâ h a ra k a d ın la rla se-
f ih a n e h a y a ta d alm asın d a n dolayı gözden
d ü ştü . İbn-i A yas ta rih in d e M ütevekkil
A lâ lla h ’ın 1520 y ılın d a b ir m ü d d e t yedi-
k u le ’de h ap sed ild iğ i b ild irilm e k te d ir. İbn-i
A yaş’ın v e rd iğ i b u k ısa bilgi, o sıra d a
a r tık M ü tev ek k il A lâllah’ın h a life olm ad ı­
ğ ın ı g ö ste rm iy e k ifa y e t e d e r. Y avuzun
ö lü m ü n d e n so n ra K a h ire ’ye dönm e m ü sa ­
a d esin i alan M ütevekkil A lâllah , İsta n -
b u l’d an ay rılm ış ve 1543 te K a h ire ’de öl­
m ü ştü r.
B ib liy o g ra fy a : İb n A yas; T arih-i M ısr.
Q u a tre m e re ; H isto ire d e s S u lta n s Mamlo-
uks. M ouradgea d’O hsson; T a b la u gene­
r a l d e P E m p ire O thom an. R eşideddin; Ca-
m i-üd-tevarih. F e rid u n B ey; M ünşeat-üs-
se lâtin . A bdtilâziz Şaviş; E l hilâfet-ül-İslâ-
m iye. HaLil E dhem ; D üveli İslâm iye. H oca
S aad ed d in ; T ac-ü t-tev arih . A. Von K re-
mer; G esch ich te d e r h e rrs c h e n d e n id een
d e s Islam s.
s o n r a Ş a m ’a g ird iğ i z a m a n , Ş e y h -i E k-
toer d iye a n ıla n b u m e ş h u r İs lâ m m u ­
ta s a v v ıfın ın m e z a n n ı b u ld u rtm u ş tu r.
B u d efa, M ısır s e fe rin d e n a v d e tte Ş a m ’
d a k a ld ığ ı d ö r t ay k a d a r m ü d d e t z a r f ın ­
d a Ş e y h -i E k b e r’in m e z a rın ın ü z e rin e
b ir tü r b e ve y a n ın a d a b ir c a m i ve im a ­
r e t y a p ılm a sın ı e m re tti. P a d iş a h ın b u
e m ri ü z e rin e m im a r ve u s ta la r gece
g ü n d ü z h a n i h a r ıl ç a lışm a k su re tiy le
is te n e n şe y le ri b itird ile r. İ n ş a a t t a ­
m a m la n ın c a Y avuz S elim ilk c u m a n a ­
m a z ın ı k ılıp v a k ıfla rın ı te sis ey le d ik te n
s o n r a Ş a m ’d a n ayrıldı.
Y avuz S elim Ş a m ’d a n a y rılm a d a n
önce, k ıs a b ir m ü d d e t evvel K u d ü s v a ­
liliğ in e tâ y in e tm iş o ld u ğ u C a n b erd i
G a z a li’n in m e m u riy e t m ın ta k a s ın ı d e ­
ğ iştire re k Ş am v a liliğ in e g etird i. B u s u ­
r e tle y ık ıla n M em lû k d e v le tin in to p ­
ra k la r ın ın e n m ü h im k ıs ım la rın ı te şk il
ed e n M ısır ve Ş a m v ilâ y e tle ri M em lûk
ric a lin d e n ik i k iş in in elin e b ıra k ılm ış
b u lu n u y o rd u .
L ü b n a n isy a n ı
Y avuz S elim H a le p ’te b u lu n d u ğ u s ı­
r a d a L ü b n a n ’d a b ir is y a n h â d ise si ce­
re y a n eyledi. İ b n - ü H ab e ş v e y a İ b n -ü
H a n e ş a d ın ı ta ş ıy a n b ir şeyh, ö te d e n -
b e r i B e y ru t ve S a y d a ta r a f ı n a h â k im
o ld u ğ u iç in b a ş ın a b ir s ü r ü a d a m to p lı-
y a r a k d e v le te k a r ş ı b a ş k a ld ırm ış tı. B u ­
n u n ü z e rin e Ş a m V alisi C a n b e rd i G a z a ­
li isy a n ı b a s tır m ıy a m e m u r edildi. C a n ­
b e r d i G azali, T ra b lu s s a n c a k b ey i G ü ­
zelce K a sım P a ş a ve H a m a s a n c a k beyi
İ s k e n d e r P a şa z â d e M u s ta fa B eyi de
y a n m a a la r a k is y a n c ıla r a h ü c u m e tti.
H u m u s c iv a rın d a c e re y a n ed e n ç a rp ış ­
m a d a is y a n c ıla r p e riş a n oldu.
Y avuz’u n İ s ta n b u l’a a v d e ti
M e rc -i D âb ık ve R id a n iy e z a fe rle ri
n e tic e sin d e S u riy e ve M ısır f a tih i ş e re ­
fin e n a il o la n Y avuz S u lta n S elim Ş a m ’
d a n s o n r a H a le p ’te de ik i ay k a d a r k a l­
m ış tır. H a le p ’te y k e n v e y a h u t d a A n tep
k o n a ğ ın a v â sıl o ld u ğ u s ıra d a , ip e k alış
v e rişin i y a s a k etm iş ve b u k a r a r ın ı b ü ­
t ü n v a lile re te b liğ ey lem iştir. Y avuz’u n
b u y a s a ğ ın ın İ r a n ’a k a r ş ı b ir b o y k o t
m a h iy e ti ta ş ıd ığ ı a n la ş ılm a k ta d ır. Z i­
r a o ta rih le r d e ay n ı m e m le k e te silâ h
ih r a c ın ı d a y a sa k e ttiğ i g ö rü lm e k ted ir.
Y avuz S u lta n S elim H a le p ’te n a y r ıl­
d ık ta n s o n r a Ş a m ve H a le p ’te k a ld ığ a
k a d a r b a ş k a ş e h irle rd e o tu rm a d ı. Y o­
lu n a d e v a m la 25 te m m u z d a İ s ta n b u l’a-
v â sıl oldu. Y avuz S elim , b ü y ü k m u v a f­
fa k iy e tle r k a z a n a r a k im p a r a to r lu k a r a ­
z isin i b ir m isli b ü y ü lttü ğ ü ve O sm an lI
d e v le tin i A sy a ve A v ru p a ’d a n s o n r a ü -
ç ü n c ü b ir k ı t ’a o la ra k A frik a ’y a d a t a ­
şırd ığ ı, ü ste lik m e rk e z i h ü k ü m e tte n &
sen e 1 ay 20 g ü n u z a k k a ld ığ ı h a ld e ,
İs ta n b u l’a m e ra s im s iz girdi. Ş e h re y a k ­
la ş m a s ın ı k a r a n lığ ın b a s m a s ın a ra s t­
l a t t ı ve y a ts ıd a n s o n r a b o ğ a z d a n k a r ş ıy a
geçip T o p k a p ı s a ra y ın a sessiz sedasız;-
d a h il o ld u .İs ta n b u l’d a d a fa z la k a lm ı-
y a r a k o n u n c u ¡gün E d irn e ’ye h a r e k e t
e tti. P a d iş a h ın E d irn e ’ye m u v a s a la tın ­
d a n o n g ü n k a d a r s o n r a ise, s e fe r m ü ­
n a s e b e tiy le îld irn e m u h a fa z a s ın a m e ­
m u r ed ilm iş b u lu n a n Ş eh za d e S ü le y ­
m a n , b a b a s ın a v e d a ile M a n isa ’y a h a r e ­
k e t etti.
Y avuz S elim E d irn e ’d ey k e n v e z ir
M eh m ed P a ş a ’n m v e fa tı v u k u b u ld u ğ u n -
d a n , m ü h im m e v k ile re y e n i tâ y in le rin s
y a p ılm a sı ic a b e tti. E vvelâ M eh m ed P a -
ş a ’d a n b o ş a la n D iv an v ez irliğ in e p a d i­
ş a h ın e n işte si M u s ta fa P a ş a g e tirild i.
O n d a n b o ş a la n R u m eli B e y le rb e y liğ in e
d e D e f te rd a r F e r h a d P a ş a tâ y in e d ild i.
A y rıca Y ed ik u le k u m a n d a n ı K e m a l A -
ğ a ’y a d a Y en iç eri A ğ alığ ı te v c ih o lu n ­
du.
Y alık ö şk iin ü n in şa sı
Y avuz S elim M ısır s e fe rin d e n İ s t a n ­
b u l’a a v d e t e ttiğ i s ır a d a h a z in e d e f te r ­
d a r ı A b d ü sse lâm Beye, S irk e c i ile S a -
r a y b u r n u a r a s ın d a s a h ile y a k ın b i r
k ö şk in ş a s ın ı e m re tm iş ve o n d a n s o n r a
E d irn e ’ye g itm işti. B ir m ü d d e t s o n r a
İ s ta n b u l’a d ö n d ü ğ ü z a m a n , Y alık ö şk ü -
n ü n in ş a a tı d a b itm iş o ld u ğ u n d a n , gi­
d ip b in a y ı te tk ik e tti. K ö şk ü n k e n d i
a r z u s u n a n is b e tle h a y li m ü k e lle f o ld u ­
ğ u n u gördü. S a d e liğ i sev en , k e n d isi için ,
fa z la m a s ra f y a p ılm a sın ı d o ğ ru b u l­
m a y a n , h â z in e n in d o lu tu tu lm a s ın a çok.
e h e m m iy e t v e re n Y avuz Selim ,, bu.
m e rm e r k a p lı m ü k e lle f k ö şk d o la y ısiy -
le A b d ü sse lâm Beye:
«Ben s a n a b u k a d a r p ara s a rfın a ,
r u h s a t .v e rm e m iş tim ; b ir m u h ta s a rc a ,
gölgelik y a p a s ın diye e m re tm iş tim »
ş e k lin d e h ita b e d e re k d e v le t h â z in e s in i
z a r a r a s o k tu ğ u n u s e r t b ir lis a n la i h ta r
e tm işti. B u n u n ü z e rin e v a z iy e ti k u r t a r ­
m a k istiy e n A b d ü sse lâm Bey, k ö şk ü
k e n d i p a ra siy le y a p tırd ığ ın ı, k e n d is in e
s a d ık b ir in s a n o la ra k b u h e d iy e sin i k a ­
b u l r ic a s ın d a b u lu n m u ş tu . D ev le t h â ­
z in e s in in d o lu tu tu lm a s ın a çok d ik k a t
e d e n Y av u z S elim , b u p re n sib e fa z la
b a ğ lılığ ı dolay ısiy le h a z in e d e f te r d a r ı­
n ın h e d iy e sin i k a b u lü n e m u k a b il o n a
İz m it ta r a f l a r ın d a b ir k a ç k ö y ü M ü lk
o la ra k verdi. Z a m a n ın ın fe v k a lâ d e
z e n g in le rin d e n o lu p E b ü l-H a y ra t d iy e
ta n ın a n A b d ü sselâm Bey, böylece h e m
p a d iş a h ın a s a b iy e tin i g eç iştirm iş, h e m
d e m a s r a f ın ın k a rş ılığ ım alm ış oldu.
Ş eh zad e K asını m eselesi
Y avuz S u lta n S elim M ısır’a g ird iğ i
z a m a n Ş e h z a d e K a s ım ’ı d a y a k a la y ıp
ö ld ü rm e k a rz u su n d a y d ı. K e n d is i M em ­
lû k to p r a k la r ın a d a h il o ld u ğ u s ıra d a ,
d ö r t se n e k a d a r ö n ce M ısır h ü k ü m d a ­
r ın a sığ ın m ış o la n b u O sm a n lı ş e h z a ­
desi, S u lta n K a n s u G a v ri ta r a f ı n d a n
M e rc -i D â b ık ’a k a d a r g e tirile re k , Y a ­
vu z S e lim ’e k a r ş ı b ir te h d it v a s ıta s ı o -
la r a k k u lla n ılm a k iste n m iş ve b u gaye
ile M e rc -i D âb ık s a h r a s ın d a ip e k te n
y eşil ve k ırm ız ı s a n c a k la r ı a ç tırılm ıştı.
K a n s u G av ri m u h a re b e y i m ü te a k ip ö-
lü n c e , O sm a n lı şe h z a d e si K asım d a b o ­
z u lu p k a ç a n M em lu k k u v v e tle riy le b ir ­
lik te M ısır’a k a ç m ış tı. Ş e h z a d e K a sım
y a ln ız M e rc -i D âbık m a ğ lû b iy e tin d e n
so n ra değil, R id a n iy e m a ğ lû b iy e tin i
m ü te a k ip de T o m a n b a y ’ın e lin d e b ir o-
y u n c a k o lm a k ta n k u r tu la m a m ış tı. Z ira
T o m a n b a y , b ir b a s k ın la K a h ir e ’yi b ir
g ü n lü ğ ü n e ele g eç ird iğ i z a m a n , Ş eh za d e
K a s ım ’ı d a K a h ire k a tliâ m ın a iş tir a k
e ttir m iş ti. Ne g a r ip tir ki, K a h ire y e n i­
d e n is t ir d a t o lu n u rk e n M em lû k b e y le ­
rin d en. b ir h a y lisi ö ld ü rü ld ü ğ ü v e y a e-
s ir ed ild iğ i h a ld e Ş e h z a d e K a sım ele
g eç irile m em iş, h a ttâ T om anbay y a k a ­
la n d ığ ı s ır a d a b ile o ele geçm em işti.
Y avuz S elim , Ş e h z a d e K a sım ’m m u t­
la k a y a k a la n m a s ın ı iste d iğ in d e n M ısır’­
d a n a y rılırk e n H a y ırb a y ’a b u h u s u s ta
g e re k e n e m irle ri v e rm işti. N ih a y e t p a ­
d iş a h ın M ısır’d a n a y rılış ın d a n b ir h a y ­
li z a m a n s o n r a k ö le le rin d e n b a z ıla rın ın
h a b e r v e rm e le ri ü z e rin e «Berkiye» t a ­
777
r a f la r ın d a ele g eçirilip K a h ire k a le sin e
h a p s e d ild i. Ş e h z a d e K a sım y a k a la n d ığ ı
z a m a n Y avuz S elim M ısır’ın ço k u z a ­
ğ ın d a o ld u ğ u n d a n , o n a h a b e r g id ip ge­
lin c iy e k a d a r geçecek z a m a n z a r f ın d a
h e r h a n g i b ir b a s k ın d a n ç e k in e n H a y ır-
bay , M ısır’d a b u lu n a n d iğ e r O sm a n lı
ü m e ra siy le d e g ö rü ş tü k te n so n ra Ş e h ­
z a d e K a s ım ’ı ö ld ü r ttü (29 o ca k 1518).
Ö ld ü rü ld ü ğ ü s ır a d a 17 y a ş ın d a b u lu n a n .
Ş e h z a d e K a sım ’m b a şı b ir çek m ece
iç in d e Y avuz S u lta n S elim ’e g ö n d erild i.
Bozok’Iu C elâl isyan ı
Y avuz S elim d e v rin in d a h ilî h â d is e le ­
r i m e y a n m d a m ü h im b ir m ev k i işg a l e-
d e n B ozok’lu C elâl isy a n ı, içy ü zü iti b a ­
riy le b ir alev i h a r e k e tin d e n b a ş k a b ir
şey d eğ ild ir. İ s y a n ı ç ık a ra n C elâl a d ın ­
d a b ir k ız ılb a ş idi. D irlik (T ım a r) s a h i­
bi b ir k im se o ld u ğ u a n la ş ıla n Celâl,,
k e n d is in i, e t r a f ı n a şey h o la ra k ta n ıtm ı-
y a b a ş la d ığ ı z a m a n a d a m to p lıy a b ild i-
ğ in i g ö rm ü ştü . O n u n iç in T o k a t y a k ı­
n ın d a k i T u r h a l k a s a b a s ın d a b ir m a ğ a ­
ra y a çe k ile re k b ir m ü d d e t ib a d e t ve iti-
k â f ile m e şg u l oldu. Böylece b ir çok t a ­
r a f t a r l a r ed in d i. K en d isin e b a ğ la n a n la ­
r ın s a y ısı a r tın c a , y a k ın d a b ir m e h d i
z u h u r e d e c e ğ in i söylem iye b a ş la d ı. So­
n u n d a d a o m e h d in in b iz za t k e n d is i o l­
d u ğ u n u ilâ n e d e re k e tr a f ın a 20 b in k i­
şid e n f a z la k u v v e t to p la d ı. B u k a d a r a-
d a m o n a b a ğ la n ın c a k ız ılb a ş C elâl b u ­
lu n d u ğ u m u h itin h â k im i k e s iliv e rd i ve
« Ş ah Velî» u n v a n ı ile m ın ta k a s ın d a .
s a lta n a t s ü r e r h a le geldi.
K ızılb aş C e lâ l’in f a a liy e tin in te h lik e ­
li b ir h a l a ld ığ ın ı g ö ren p a d iş a h b u n u n
te n k ilin i k a r a r la ş tır a r a k , o a r a d a v eza-
r e t p â y e si te v c ih ed ilen F e r h a d P a ş a ’y ı
te n k il işiy le v a z ife le n d ird i. D u lk a d ır
B eyi Ş e h su v a ro ğ lu Ali Beye g ö n d e rd iğ i
em ird e, k ız ılb a ş C e lâ l’in te n k ili iç in
F e r h a d P a ş a ’n ın m a iy e tin e k a tılm a k ü -
z e re h a z ır la n m a s ın ı te b liğ e tti.
B u n u n ü z e rin e F e r h a d P a ş a İs ta n ­
b u l’d a n y o la ç ık a rk e n Ş e h su v a ro ğ lu A-
li Bey d e E lb is ta n ’d a n â s ile rin ü z e rin e
h a r e k e t e tti. K en d isiy le ç a rp ış m a k ü ze­
re g elen k u v v e tle re m u k a v e m e t ed e m i-
y ec eğ n i a n lıy a n C elâl, k u r tu lu ş iç in İ-
r a n ’a sığ ın m a y ı y e g â n e ç a re o la ra k d ü ­
ş ü n d ü ğ ü n d e n S iv a s’a d o ğ ru h a re k e te
geçti. K ızılb aş C elâl S iv as’ta n s o n r a E r ­
z in c a n ’a y a k la ştığ ı s ır a d a F e r h a d P a ş a
a n c a k A n k a r a 'y a k a d a r gelebilm işti.
B u n u g ö ren Ş e h su v a ro ğ lu Ali Bey,
F e r h a d P a ş a ’yı bek lese â s ile ri k a ç ır a c a ­
ğ ın ı a n la d ığ ı için , k ızılb aş C elâl’in ö-
n ü n ü k e s e re k h a rb e tu tu ş tu . E rz in c a n
y a k ın la r ın d a c e re y a n e d e n ç a rp ış m a d a
â s ile r p e riş a n oldu. K ızılbaş C elâl de
y a k a la n ıp ö ld ü rü ld ü (1519).
B u m u v a ffa k iy e ti dolayısiyle Y avuz
S elim , Ş e h su v a ro ğ lu Ali B evi ta k d ir e-
dip, b ir h il’a t ve b ir m u r a s s a kılıç g ön­
d erd i. F a k a t o n u n b u m u v a ffa k iy e ti
F e r h a d P a ş a ’n m k ısk a n ç lık ve n ih a y e t
k in in i ü ze rin e çekti. Ş e h a s u v a ro ğ lu n u
m a h v e tm e y i a k lın a k o y an F e rh a d P aşa,
n ih a y e t b u em eline K a n u n î z a m a n ın d a
n a il olabildi. F e r h a d P a ş a n ın kini, D ul-
k a d ırlıla r ın aile o c a ğ ın ın sö n d ü rü lm e -
sin e sebep oldu.
B ozoklu kızılb aş C elâl’in isy a n ı, O s­
m anlI ta rih in d e y en i b ir ism in o rta y a
ç ık m a s ın a d a vesile te şk il e tti. B u n d a n
böyle A n ad o lu ’d a isy a n ed e n le re Bozok­
lu C elâl’e im tisa le n «Celâli» d en m esi
â d e t h a lin e geldi.
Ş ehzade M u rad m eselesi
Y avuz S u lta n S e lim ’in ö lü m ü n d e n
b ir se n e k a d a r önce, p a d iş a h ın z ih n in i
b ir şü p h e b u lu tu h a lin d e işg al ed en b ir
m esele göze ç a rp m a k ta d ır. B u m esele,
«Ş ehzade M urad» ın A n a d o lu ’ya g eld i­
ğ in e d a ir b ir h a v a d is in ta h k ik in d e n
ib a re ttir . Y avuz S elim k a rd e ş le rin i o r­
ta d a n k a ld ırd ığ ı s ıra d a Ş eh za d e A h-
m e d ’in o ğ u lla rın d a n o la n M u ra d İ r a n ’a
k a ç m ıştı. İş te A n ad o lu ’ya geldiği söyle­
n e n şa h ıs, b u şehzadeydi.
S o n u fiy ask o ile n e tic e le n d iğ in d e n ,
eski O sm a n lı ta rih le r in d e n T â c -ü t te v a -
r ih ve S o lakzâde T a rih i gibi eserlerd e
bile « hikâyet» b aşlığ ı a ltın d a , e h e m m i­
y et v erilm iy ere k a n la tıla n b u m e se le n in
aslı k ıs a c a şöyleydi: Bozoklu C elâl is ­
y a n ın ın te n k ili için A n ad o lu ’y a g ö n d e­
rile n F e r h a d P aşa , İ r a n ’d a ölm üş v ey a
ö ld ü rü lm ü ş o ld u ğ u riv a y e t ed ilen Ş e h ­
za d e A h m ed ’in oğ lu M u ra d ’ın te b d ili
k ıy a fe tle gizlice A n ad o lu ’y a geldiğine,
b a b a s ın ın e y a le t m e rk e zi o la n A m asy a’­
y a g ird iğ in e ve e tr a f ın a a d a m to p la m ı-
y a b a ş la d ığ ın a d a ir b ir sö y le n ti 'duym uş
ve b u n u d u y a r d u y m az d e rh a l p a d iş a ­
778
h a u la ş tır d ığ ı gibi, Ş e h z a d e M u ra d ’m.
ö lm ü ş v e y a ö ld ü rü lm ü ş o ld u ğ u n a d a ir
m e v c u t ş a y ia n ın d o ğ ru o la m ıy a c a ğ m a
d a ir f ik rin i de a y rıc a ilâ v e ey lem iştir.
B u n u n ü z e rin e Y avuz S elim A m asy a’­
y a a d a m la r g ö n d erip , sö y le n tiy i ta h k ik
e ttirm iş, b az ı k im s e le r so rg u y a çekilip
n e z a r e t a ltın a alın m ış, m eseley i b ild iğ i
sö y le n en b ir n a lb a n t, A m a sy a ’d a n İs­
ta n b u l’a g etirilm iş, o n u n v erd iğ i ifa d e
ü ze rin e de A m asy a z e n g in le rin d e n S a ­
b u n c u İ b ra h im Ç elebi n a m ın d a b ir ş a ­
h ıs a y n ı şek ild e İ s ta n b u l’a celb ed ilip
p a d iş a h ın h u z u r u n a çık a rılm ıştır. Bu
ad a m , Ş eh za d e M u ra d o ld u ğ u riv a y e t
ed ilen ş a h s ın İ s ta n b u l’a gelm iş ve onbeş
g ü n ö n ce de ö lm ü ş o ld u ğ u n u b ild irm iş­
tir. E lde ed ilen y en i m a lû m a t ü zerin e,
cen aze Ü s k ü d a r’d a d e fn e d ilm iş o ld u ğ u
y e rd e n ç ık a r ttır ıla r a k Ş eh za d e M u ra d ’ı
ta n ıy a n ş a h ıs la ra g ö ste rilin c e, b u ce se­
d in Ş eh za d e M u ra d ’a a it o lm ad ığ ı a n la ­
şılm ıştır. B öylece b ir t a r a f t a n p a d iş a h
r a h a t etm iş, b ir t a r a f t a n d a b u m esele
y ü z ü n d e n n e z a r e t a ltın a a lın m ış k im ­
s e le r se rb e st b ıra k ılm ıştır.
Yavuz Selini zam anında
O sm anlı denizciliği
Y avuz S elim z a m a n ın d a d en iz se fe ri
o lm am ak la, b e ra b e r, d o n a n m a y a e h e m ­
m iy e t v erild iğ i, h a t t â y en i g em iler y a p ­
tır ılm a k s u re tiy le d o n a n m a n ın k u v v e t-
le n d irild iğ i g ö rü lm e k ted ir. Y avuz S e ­
lim ’in b a b a s ı İk in c i B ayezid d e v rin d e
T ü rk d o n a n m a s ı cid d î şek ild e ele a lın ­
m a k su re tiy le , y en i g em ilerle ta k v iy e
ed ilin ce, K em al, B u ra k ve H erek R eis­
le r gibi eh liy e tli d en izc ile rin de m a h a ­
r e tli id a re le riy le O sm a n lı d o n a n m a s ı
A k d en iz’in k o rk u la n k u v v e ti h a lin e gel­
m işti. İk in c i B ayezid d ev ri, O sm an lı
den izciliğ i b a k ım ın d a n a r tık A v ru p a a -
m ira lle ri a y a r ın d a T ü rk d e n iz c ile rin in
y e tişm e k te o ld u ğ u n u g ö ste re n b ir d ev ir
o lm u ştu . B ayezid d e v rin in en m e ş h u r
d en izc isi d e K em a l R eis’di. Y avuz S e­
lim z a m a n ın d a O sm a n lı d o n a n m a s ın ın
b a ş ın d a K em a l R eis a y a r ın d a b ir k a p ­
ta n görü lm ezse de, d o n a n m a b irlik le ­
rin d e o n u n y e tiş tird iğ i k im s e le r m e v ­
c u ttu . B in a e n a le y h b ir d en iz m u h a r e ­
b esin e g irişild iğ i ta k d ird e O sm a n lı d o ­
n a n m a s ı, k e n d isin d e n k o rk u lm a sı g e re ­
k e n b ir k u v v e t o ld u ğ u n u g ö ste re b ilir v e
ü ze rin e a la c a ğ ı v azifey i de çok b ü y ü k m ü te a k ip g ird iğ i ü lk e le rd e k i âlim , şa ir,
ih tim a lle m u v a ffa k iy e te u la ş tıra b ilird i. u s ta , s a n a tk â r gibi d eğ e rli k im se le ri
to p lıy a ra k İ s ta n b u l’a se v k ed e rk e n , bu
Y avuz S e lim z a m a n ın d a d en iz h a r b i h u s u s ta d e n iz c ile ri d e ih m a l etm ed i.
o lm a d ığ ı h a ld e d o n a n m a n ın m e v c u d i­ M ısır’d a b u lu n d u ğ u s ır a d a M em lü k le-
y e tin d e n is tifa d e le r te m in edildi. İ r a n r in K ızıl D eniz d o n a n m a s ı k u m a n d a n ı
s e fe rin e g id ilirk e n d o n a n m a b ir lik le r in ­ o la n S e lm a n R e is’i h u z u r u n a k a b u l e t ­
d e n b a z ı g em ile r T ra b z o n ’a k a d a r u z a n ­ tik te n (M ayıs 1518) s o n r a ü m e ra s ın a
d ığ ı gibi, M ısır se fe rin d e de d o n a n m a ­ b u k ıy m e tli şa h s ı İ s ta n b u l’a y o lla m a ­
n ın ta m a m ı A n ad o lu ve S u riy e s a h ille ­ la r ın ı e m re tm e s i; o n u n O sm a n lı d e n iz ­
r in i ta k ib e n M ısır’d a İsk e n d e riy e lim a ­ c iliğ in i g e liştirm e k için , ç e şitli im k â n ­
n ın a k a d a r g itti. B öylece d o n a n m a n ın la r d a n f a y d a la n m a y ı g ö z e ttiğ in e d e lil­
fa a liy e ti, k a r a d a k i a s k e rle r iç in az çok dir.
m â n e v iy a tı ta k v iy e e d ic i te s ir ic r a ey ­
le m iş oldu. K u v v e tli b ir d o n a n m a n ın Y avuz S e lim ’in , İ s ta n b u l te r s a n e s i­
v a rlığ ı sa y esin d e , Y avuz S elim İ r a n ve n in in ş a a t ın a h a n g i ş a r t ve te s ir le r t a h ­
M ısır s e fe rle rin e çık tığ ı z a m a n . O s m a n ­ tın d a b a ş la d ığ ın ı k e s in o la ra k b e lir t­
lIla rın h a s m ı o la n d en izc i d e v le tle r ses m e k b ira z m ü şk ü ld ü r. O n u n , P a p a O-
ç ık a r a m a d ı ve p a d iş a h ın u z u n s e fe r ­ n u n c u L eo n ’u n O sm a n lIla r a le y h in e b ir
le rle m e şg u liy e tin i f ır s a t a d d e d e re k h e r itt if a k h a z ırla d ığ ın ı d u y m a sı ü ze rin e,
h a n g i b ir te c a v ü z h a r e k e tin e te v e ssü l h e m b u itt if a k ı ö n lem ek , h e m de A k d e­
ey liy em ed iler. niz h â k im iy e tin i te sis ed e b ilm ek için ,
d o n a n m a y ı b ü y ü ltm e k ve d o lay ısiy le
Y avuz S elim ’in O sm a n lı d en izc iliğ in e
te r s a n e k u r m a k ih tiy a c ın ı h iss e ttiğ i,
e ttiğ i en b ü y ü k h iz m e t, İ s ta n b u l’d a ge­ Âli ta r ih in d e k a y d e d ilm e k te d ir. Ali, b u
n iş b ir te rs a n e k u rd u rm a s ıd ır. G erçi
bilgiy i N işa n c ı C elâlzâd e M u s ta fa B ey­
Y avuz S elim ’e gelinciye k a d a r İ s ta n b u l d e n d in liy e re k e d in d iğ in i b ild irm e k te ­
te rs a n e s iz değildi. F a tih M eh m ed z a ­
dir. Â li’n in y in e b u a r a d a z ik re ttiğ in e
m a n ın d a İ s ta n b u l’u n ilk ve en esk i t e r ­
g ö re; Y avuz S u lta n S elim , te rs a n e y a p ­
sa n e s in in b u lu n d u ğ u K a d ırg a lim a n ın ­ tır m a k h u s u s u n d a k i f ik rin i V eziriazam
d a gem i in ş a s ın a g irişilm iş ve a y rıc a
P iri M eh m ed P a ş a ’y a açm ış, o n d a n
H a liç ’t e de B iz a n slIla rd a n k a lm a k ü ç ü k s o n r a f re n k le r in te rs a n e le rin e benzer
b ir te r s a n e d e n a y n ı şe k ild e is tifa d e y e b ir te r s a n e k u ru lm a s ı k a r a r la ş tır ıla r a k
d e v a m o lu n m u ştu . F a k a t H aliç’te k i b u
işe b a ş la n m ış tır.
k ü ç ü k te rs a n e ih tiy a c a k â fi g elm em ek ­
te y d i. K a d ırg a lim a n ın d a k i gem i in şa
s a h a s ı d a z a m a n la ih m a le u ğ ra m ıştı.
Y avuz S elim k a r a d a b ü y ü k z a f e r le r
k a z a n m ış -bir h ü k ü m d a r o lm a k la b e r a ­
b e r O sm a n lı k u d r e t ve s a tv e tin in k a r a
ile b e r a b e r d en iz k u v v e tle rin in d e t e ­
k â m ü lü sa y e sin d e d e v a m ed eb ileceğ in e
in a n a n la r d a n d ı. D eniz s a tv e ti ise,
a n c a k bol ve iyi g em ile r in şası, u s ta ge­
m ic ile r y e tiştirilm e siy le m ü m k ü n o la ­
b ilird i. O sm a n lı im p a r a to r lu ğ u n u n
m e rk e z ş e h ri İ s ta n b u l’u n , ta r ih i ve y e ­
n id e n ik tis a p e ttiğ i ş a n ın a lâ y ık b ü ­
y ü k b ir te rs a n e y e k a v u ş m a sı lâzım d ı,
iş te b u ih tiy a c ı Y a v u z _ S elim lâ y ık ı
v eç h ile ta k d ir su re tiy le , İ s ta n b u l’u b ü ­
y ü k b ir te rs a n e y e k a v u ş tu rm a k iç in f a ­
a liy e te geçti. Y avuz S elim b u işe M ısır
s e fe rin d e n a v d e tin i m ü te a k ip k ara r
v erdi. Y a v u ı'u n ya b a n c ıla r tara fında n y a p ılm ış b ir
İ r a n ve M ısır s e fe rle rin d e z a fe rle rin i resm i daha

779
 Y avuz Selim zam an ın d a k i m eşh ur âlim lerden:
Z em billi Ali C em ali Efendi

(İlâ v e : 78)
★

Y avuz S u lta n S elim k a t’iy y e n m ü sa m a ­ C em ali E fe n d i b u h u s u s ta çok c e s a re tli

h a ta n ım a y a n s e r t ta b ia tlı b i r h ü k ü m d a r d a v ra n a n b ir k im se idi. O nun bu k ab il
o lm a sın a ra ğ m e n ilim a d a m la rın a k ıy m e t h a re k e tle rin d e n b iri, Y avuz S elim ’in b ir
v e r ir v e d ev let a d a m la rın ın söylem eye gazap an ın d a id a m e ttirm e k isted iğ i Ha-
c e s a re t e d e m e d ik le ri m e v z u la rı ilim a- zine-i H assa m e m u rla rın d a n 150 kişyi k u r ­
dam latrı k e n d isin e k o rk m a d a n a ç a rla rd ı. ta rm a sıd ır. P a d işa h ın Ali E fen d i’n in b u
Bu b a k ım d a n Y avuz’u n e n fazla y a k ın lık işe k a rışm a s ın ı d e v le t u m u ru n a m ü d a­
d u y d u ğ u ik i şa h siy e t İb n K em al ve Z em ­ h a le sa v d ığ ın ı b ild irm e si ü z e rin e , Ali
bili! AU C em ali E fe n d i idi. E fen d i:
A li C em ali E fen d i: F a tih M ehm ed za­ «F ilhakika p a d iş a h la rın iş le rin d e m ü sta ­
m a n ın d a d ü n y ay a gelip İk in ci B ayezid kil o lm a la rı ve m ü d ah a le d e n azâde k a l­
d e v rin d e k e n d is in i g ö ste re n ve Y avuz Se­ m a la rı lâ z ım d ır, fa k a t iş le rin d e m ü d eb ­
lim ile K a n u n î S ü ley m an d e v rin d e şö h re ­ b ir, te c rü b e li, k em al e h li o la n la rla m ü ­
tin in zirv esin e u la şa n â lim le rd e n b irid ir. şa v e re e tm e le ri z a ru rid ir, ak si ise m em ­
A m asy a’d a d ü n y a y a g elm iştir. B abası Ah- le k e tin z a ra rm a d ır, b en im m ü ra c a a tım
m ed Ç elebi, C em ali M ehm ed Ç elebi ile s a lta n a tın ız işin e m ü d ah ale d e ğ ild ir, b e l­
h a t t a t Ş eyh H a m d u la h ’ın h a la s ı E şlem ki u m u r-u a h ire tin iz e h iz m e t o lu p b u n u
H a tu n ’u n o ğ lu d u r. böyle söylem ek b a n a lâ zım d ır v e benim
A li C em ali E fen d i ö nce K a ra m a n ’lı vazifem d ir, b u n la r ın k a n ın d a n v azg eç er­
M ev lân a 'H am za’d a o k u m u ş, so n ra , İs ta n ­ seniz ne alâ, geçm ezseniz A llah in d in d e
b u l’a g e le re k M olla H ü srev ve M evlâna m e s’ulsünüz.» cev a b ın ı v e rm iş, n e tic e d e
M u slih id d in ’in d e rsle rin e dev am e tm iştir. p a d işa h 150 k işin in id a m ın d a n vaz geçm iş,
T a h silin i ik m a l ed in ce E d irn e ’de T aşlık tir.
M ed resesin e m ü d e rris o lm u ştu r. A li Ce­ Bıundıan b a şk a b i r h â d ise o la ra k d a
m a li E fe n d i o d e v rin m e ş h u r â lim le rin ­ e m ir h ilâ fın a ip e k tic a r e ti y a p m a k la su ç­
d en S in a n P a ş a ’n ın m eclisin e devam e t­ lu 400 kişiyi id a m d a n k u rta rm a s ıd ır.
tiğ i iç in V eziriazam K a ram an ı M ehm ed E d irn e ’ye g id e n p a d işah ’ı teşy i e tm e k te y ­
P a ş a ik i d efa m a a şın ı k e s tirm iş ve vazife­ k e n , m e m n u iy e te ra ğ m e n , ip e k tic a re ti
sin i d e d e ğ iş tirm iştir. D e rh a l m ü d e rris­ y a p tık la rın d a n e lle ri b ağ lı o la ra k 400 kişi­
lik te n is tifa e d e n A li C enıalî E fen d i n in id a m a sevk ed ildiğini g ö rü n ce p ad işa­
Ş ey h V efa’n m d e rg â h ın a devam a b a şla ­ h a b u n u n b ir zu lü m o ld u ğ u n u b ild irm iş
m ış, K a ram an ı M ehm ed P a s a ’n ın ö ld ü ­ ve b ir h a r ir em in in in m ev cu d iy etin i ip e k
rü lm e sin d e n so n ra te k r a r A m asya tic a r e tin e zim nî r u h s a t sa y a ra k tü c c a rla ­
m e d re se s in d e v a z ife le n d irilm iştir. 1491 r ın sa lıv e rilm esin i istem iş, M ü ftin in m ü ­
se n e sin e k a d a r o ra d a k alan A li Ce­ d a h a le sin e c a n ı sık ılm ak la b e ra b e r d ü şü ­
m ali E fe n d i b i r m e se le d e n do lay ı Ş ehza­ n e d ü şü n e y o lu n a devam e d e n pad işah
d e A hm edPe g ü c e n e re k is tif a ed ip İs ­ h id d e ti g eçin ce A li C em ali E fe n d in in h a k ­
ta n b u l’a g e lm iştir. B ir m ü d d e t so n ra lı o ld u ğ u n a k a n a a t g e tir e re k ip e k tü c c a r ­
S ah n -ı S e m a n m e d re se le rin d e n b irin e la r ın ı a ffe tm iş tir.
m ü d e r ris tâ y in o lu n a n A li C em ali E fen d i A li C em alî E fen d i, k e n d isin d e n fetv a
b ir a ra lık h a c c a g itm iştir. K endisi h a c ’- is tiy e n le ri b e k le tm e m e k için p e n c e re s in ­
d a n d ö n m ed en evvel v e fa t e d e n E fdal d e n s a rk ıttığ ı b ir zem bili ile su al v e m e ­
Z âd e H a m id ü d d in ’in y e rin e m ü fti (Şey­ se le le ri a lıp , y in e zem bil ile b u n la rın ce­
h ü lislâm ) tâ y in e d ilm iştir (1497). A li Ce­ v a p la rın ı aşağ ıy a s a rk ıta r a k v e rd iğ i için
m ali E fe n d i ölü n cey e k a d a r eğ ilm ey en b ir h alk a ra sın d a Z em billi AÜ E fen d i diye ta .
in s a n o la ra k b u vazifeyi if a e tm iştir. n in m iştir. E se rle rin in en m e ş h u rla rı «Müh-
Y avuz S elim gibi am a n d in lem ey en b ir tarât-ü l-fe tâ v a» , «A dab-ül evsiya» ve
p a d iş a h o n u s a lta n a tı b o y u n ca m aka­ «Câmi-ül-füsûlin» d ir.
m ın d a b ır a k tık ta n b a ş k a , k e n d isin e k ıy ­
m e t v e rip sö zünden de çık m a m ıştır. Ya­ B ib liy o g ra fy a : A m asya T arih i. H am m er;
vuz S elim ’in bazan zulüm d erecesin i b u la n D evleti O sm aniye T arih i. H oca S aad ed d in ;
h a r e k e tle r in i ön lem ey e g a y re t ed en A li T ac-üt-tevarih. Ali; K ünh-ül A h b ar.

780
I

Y avuz S elim ’in te rs a n e k u rd u ğ u y e r­ f a a liy e ti göze ç a rp -

de e s k id e n B iz a n slIla rın d a te rs a n e s i m a k ta d ır. Bu n e v id e n
m e v c u ttu . L â k in b u r a s ı b a k ım s ız lık ta n b ir fa a liy e t o la ra k İ n ­
h a ra b o lm u ş ve b ilâ h a r e m e z a rlık h a lin e g iltere, F r a n s a , A vus­
g elm işti. T e rs a n e k u r u lu rk e n m e z a rla r ­ tu r y a ve İ s p a n y a d e v ­
d a k i k e m ik le r to p la n a r a k uzun uzun le tle rin e b ir e r k a r d i -
h e n d e k le r k a z ılıp b u n la rın iç in e d o ld u ­ n a l y o llıy a ra k , O sm a n ­ Y a v u z 'u n hazine
ru lm u ş, m e z a rla r d a n b o ş a la n y e re de, lIlar a le y h in e b ir i t t i ­ m ü h ü rü
y e n i g em ile r y a p a c a k ve se fe rd e n d ö n e n f a k te s isin e ça lış tıy sa (To pkap ı S a ra y ı
g e m ile ri çek ecek ü s tle ri k a p a lı göz d e ­ d a m ü s b e t b ir n e tic e M ü ze si hazine
n ile n k ız a k la r in ş a e d ilm iş tir. Y avuz is tih s a l ey liy em ed i. P a ­ k ısm ı No. 4819 da)
güm üşte n, yü z ü k
S e lim ’in y a p tırd ığ ı te r s a n e n in k a ç göz p a, O sm a n lIla r a le y h i­
şe klinde ve altın
o ld u ğ u k a t ’î şe k ild e belli o lm a m a k la b e ­ ne u ğ ra ş m a k ta y k e n ,
yald ızlıd ır. Mü­
ra b e r, K a n u m ’n in b u te rs a n e y i ikiyüz h ü k ü m e ti n a m ın a p a - h ü r siyah taş ü-
göze ç ık a rd ığ ı b ilin m e k te d ir. M a a m a fih d iş a h ı z iy a re t e d e n İ s ­ zerine hâkked il-
Y av u z S e lim 'in « te rsa n e y i üçyüz göz p a n y o l elçisi, evvelce m iştir. B u k ısım ­
in ş â e tm e k ve f re n k le r ü ze rin e se fe r M em lû k lere ö d ed ik leri, da «Sultan Se lim
y a p m a k » h u s u s u n d a k i n iy e tin i İb n -i şim d i O sm a n lIla rı ö- Şah» ve d ö rt ta­
K e m a l’e b izzat a ç ık la m ış o ld u ğ u n u L û t- dem ey e h a z ır o ld u k la rı rafın d a «Tevek-
fi P a ş a ta r i h i y a z m a k ta d ır. Ş a y e t ö m ­ yıllık b ir v erg i m u k a b i­ k ü lî Â lâ H alikî»
r ü v e fa etsey d i, tu ttu ğ u n u k o p a r a n b u yazılıdır. B u m ü­
linde, K u d ü s ’te k i K a -
hü rle hazine m ü ­
a z im k â r hüküm dar te rs a n e y e a it m a m e k ilisesi ile h ır is - h ü rle n ir ve sara y
p lâ n ın ın ta m a m ın ı d a itm a m ed erd i. tiy a n z iy a re tç ile rin k ila p la rı üzerine
Y a v u z 'u n y a p tırd ığ ı te rs a n e n in b e iıe r m u a fiy e tle rin in d ev a - basılır. H u su si o-
te z g â h ın a e llişe r b in ak ç e s a rfe d ilm iş- m ı h a k k ın d a g ö rü ş tü ­ la ra k hazine için
ti. ğü z a m a n Y avuz Se - y a p tırılm ış ve
Y avuz S elim , te rs a n e ile b e ra b e r ge­ Um elçiye iyi kabul böyie k u lla n ıla
g ö sterd i. İ s p a n y a k ır a ­ gelm iştir. Çünkü/
m i in ş a s ın a d a e h e m m iy e t v e rd iğ in d e n
İra n ve M ıs ır se­
o z a m a n d en ize a ç ılm a ğ a h a z ır yüz a - lı, k e n d is iy le m u a h e d e
fe rind e n sonra
d e t G ali (Ç ek d iri) yi k â f i g ö rm ey e re k y a p m a k iste rse m u r a h ­ hazîneyi d o lduran
y ü z elli ta n e d a h a y a p ılm a sın ı e m r e t­ h a s ın ı g ö n d e rm e sin i Y avu z; «Benim
ti. B u yüz elli g e m in in yüz ta n e s i k a ­ b e y a n eylpdi. H a tt â İ s ­ altınla d o ld u rd u ­
d ırg a , y irm isi fo sta , y irm ib iri -rça. üç p a n y o l elçisin e b ir k a f ­ ğu m hâzineyi ah­
ta n e s i b ü y ü k yelkenli. a ltı ti.n e s i de ta n ve beş b in ak çe i h ­ fad ım d an h e rk im
p e r k e n d i ( b rig a n tin ) n e v ’in d e n g em i­ s a n d a b u lu n d u . Y av u z’­ m a n gırla d o ld u ­
le rd i. u n İs p a n y o l elçisin e rursa, hazine anın
k a rş ı ta k ın d ığ ı b u ta v ır r.ıührü ile m ü h ü r­
P a d iş a h ın donanm aya e h e m m iy e t lensin ve illâ be­
sebep siz o la m az d ı. P a ­
v e rm e si k a r ş ıs ın d a A v ru p a ’d a bazı d ev ­ nim m ü h rü m le
d işa h , p ek m u h te m e l -
le tle r in te lâ ş a d ü ş tü k le ri an laşılıy o r. m ü h ü r l e n -
d ir k i; p a p a n ın k u rm i-
T e lâ şa d ü ş e n le rin b a ş ın d a d a V enedik mekte devam o-
y a ç a lış tığ ı itt if a k gu-
h ü k ü m e ti geliyordu. O s ır a d a V en ed ik lunsun» dem işti.
h ü k ü m e ti, K ıb rıs h a r a c ın ın ik i s e n e li­ ru p u n d a n İs p a n y a h ü ­
ğ in in b ird e n te d iy e edilm esi iç in y o lla ­ k ü m e tin i a y ırm a k h e d e fin i g ü d ü y o rd u .
n a n O sm a n lı elçisi M u sta fa Ç a v u ş'u n (1519). Y avuz S elim , V enedik ve İ s p a n -
d ile ğ in i k a b u l e tti. B u n a ce v ab e n İs­ y a ’y a g ö ste rd iğ i iyi m u a m e le n in y a n ın ­
t a n b u l’a gelen V enedik m ü m e ssilin e d a M a c a rla rla m ü ta re k e y i b ir s e n e liğ i­
k a r ş ı p a d iş a h m u ta d ın ın d ış ın d a b ir il­ n e d a h a te m d it ey lem işti. D em ek k i
t i f a t g ö ste rd i. B u n a ra ğ m e n V en e d ik li­ M a c a rla ra k a r ş ı o se n e iç in b ir h a r e k â t­
le r O s m a n lIla rın h a z ır lığ ın d a n ş ü p h e ­ t a b u lu n m a y ı d ü şü n m ü y o rd u . B ü tü n bu
le n m e k te d ev a m e d iy o rla rd ı. O n u n iç in v a z iy e tle r m u v a c e h e s in d e p a d iş a h ın d o ­
h e r ih tim a le k a r ş ı h a z ır o lm a şık k ı­ n a n m a h a z ırlığ ın ı R odos’a b ir se fe r
n ı te r c ih e d e n V enedikliler, h e m K ıb rıs y a p a c a ğ ın a h a m le d e n le r v a rd ı.. H a ttâ
a d a s ın ı ta h k im d e n , h e m de k e n d ile rin e d e v le t e rk â n ı a r a s ın d a o n u böyle bir
m ü tte f ik a r a m a k ta n g e ri d u rm a d ıla r. O se fe re te şv ik e d e n le r g ö rü lü y o rd u . F a ­
a r a d a P a p a n ın d a O sm a n lIla r a le y h in e k a t H o ca S a a d e d d in E fe n d i'n in a n l a tt ı-

781
 K anuni S üleym an’ın K an un nam esind e Y avuz Selim ’in tesir ve hissesi
(İlâve : 79)
★
Y avuz S u ltan S elim , sekiz sen elik kısa
s a lta n a tı sıra s ın d a üç b ü y ü k m eydan
m u h a re b e si k aza n a ra k İm p a ra to rlu k ara- •
zisini b ir m isli gen işletm esi b ak ım ın d an
d a h a ziyade b ir h a rp ad am ı in tib a ı b ıra ­
k ır. G erçi o uzun sü re n s e fe rle rle m eşgul
o ld u ğ u için, b ab ası gibi im a r faaliy etle­
rin d e b u lu n m am ış ve k ü ltü r m üessese-
le ri m ey d an a g e tirm e m iştir. S a lta n a t
m ü d d e ti d a h a u z u n sü rsey d i b u cevval
h ü k ü m d a rın , o y ö n d en de b a b a sı v e oğ­
lu n d a n g e ri kalm ayacağı m u h ak k ak tı.
Y avuz S elim , k u m a n d a n lık ta k i ü stü n k a ­
biliyetiyle b irlik te şahsiyetinin sertliğiyle de
ta r ih te iz b ıra k m ış b ir h ü k ü m d a rd ır.
O nun in sa fsızlık d erecesin i b u la n s e rt
şa h siy e tin in y a n ın d a nizam ve k an u n p e-
re stliğ i b ilh assa n a z a rı d ik k a ti celb ed er.
Y avuz S elim ’in şa h siy etin in bu ta ra fı
şim diye k a d a r b irço k m isallerle izaha ça-
liışılm ak tad ır. F a k a t Y avuz’u n, F a tih
M ehm et ve K an u n î S ü ley m an gibi b ir
k a n u n y ap ıcısı oluşu ü zerin d e şim diye
k a d a r d u ru lm a m ıştır. G erçi Y avuz Selim ’
in , F a tih v e K a n u n in in k i gibi b ir k a n u n ­
n am esi m e v c u t d eğildir. L âkin so n se n e­
le rd e M anisa m ahkem e-i şe r’iye. sicille­
rin d e y ap ılan b ir te tk ik , Y avuz Selim ’in
d e k a n u n y a p ıc ı b i r h ü v iy ete sa h ip b u ­
lu n d u ğ u n u m ey d an a ç ık a rm ıştır. Z aten
O sm anlı p a d iş a h la rın ın b ir ç o k la rı kendi
d e v irle rin d e b ir ta k ım k a n u n î m ah iy eti
haiz esaslar v ey a m uayyen bâzı h u su sla ra
d a ir bizzat k a n u n la r va’z e ttik le ri h alde,
t a r ih te b u y ö n leriy le iz bırakam am ış-
la rd ır. Y avuz S elim ’in de böyle olduğu
g ö rü lm e k te d ir.
Y avuz S elim ’in yalnız b ir h a rb adam ı
d eğ il, h u k u k î e s a sla r va’zeden b ir şa h ­
siy e t o ld u ğ u n u g ö ste re n v esik a, M anisa
m ah k em e-i ş e r’iye sic illerin d e m e v cu t b ir
«siyasetnâm e» dir. Z am anım ızda, y en i çı­
k a n b ir k a n u n v eya k a ra rn a m e n in ta t­
b ik in d en ö n ce re sm î g azeted e n e ş ri nasıl
b ir u s u l h alin d e ise, O sm anlı im p a ra to r­
lu ğ u n d a da v ilây et, sa n cak ve k azalara
g ö n d erilen k a n u n fe rm a n ve h a ttı h ü m a ­
y u n v e siy a setn âm elerin ta tb ik in e geçil­
m ed e n önce şerliy e sic illerin e yazılm ası,
k a n u n k u v v etin d e b ir â d e tti. B u b ak ım ­
d an M anisa m ahkem e-i ^“r*iye sicilinde
b u lu n an siy asetn âm en in >' slın a uygun-
782
—■>
lu ğ u n d a n şüphe etm em ek g erek ir.
■Bir ceza k a n u n n â m e si m a h iy etin i haiz
o lan bu siy a setn am e Y avuz S elim ta r a ­
fın d a n M anisa sa n cağ ın ı id a re y e m em u r
o lan oğlu Ş ehzade S ü ley m an ’a g ö n d eril­
m iştir. S iy ase tn a m e’n in M anisa sancağı*
n rn b ü tü n şe h ir, kasab a v e k ö y lerin d e tat*
b ik o lunacağı ve ta tb ik e g eçilm ed en ön­
ce m ü n a d ile r vasıta siy le h a lk a d u y u ru l­
m a s ı ş a rt k o şu lm u ştu r.
Yavuz S elim ’in b u siy a setn am e sinin
ih tiv a e ttiğ i h ü k ü m le rin , F a tih kanu n n a-
n>esin(^e k ısa c a , K a n u n î S ü ley m an k a ­
n u n n a m e sin d e ise ta m a m e n m ev cu t ol­
d u ğ u g ö rü lm e k te d ir. F a tih M elım ed de,
K an u n î S üleym an da k a n u n n a m e le rin i
m e y d a n a g e tirirk e n , k e n d ile rin d e n önce­
k i p a d iş a h la rın o rta y a koym uş o ld u k ları
k a n u n ve n izam ları to p lam ışlar, b u n la r
ü ze rin d e b ir tak ım tâ d ille r ic ra edip,
ilâ v e le r y a p m ışla rd ır. K an u n î S üleym an
K an u n n am esin in cezaî h ü k ü m le ri, Yavuz
S elim ’in b u siy a setn am e’sin in cezaî h ü ­
k ü m le rin i u fa k te fe k d eğ işik lik lerle ta ­
m am en ih tiv a e ttiğ in e g ö re, S u lta n Sü­
le y m an ’ın «Kanunî» u n v a n ın ı alm asın d a ,
b a b a sı Yavuz S elim ’e b ir şe y ler b o rçlu
old u ğ u m ey d an a çık m ak tad ır. Y ani S ul­
ta n S ü ley m an ’ın «Kanunî» u n v a n ın ı a l­
m asın d a , Yavuz Selim ’in epeyce te s ir ve
h issesin in m ev cu t b u lu n d u ğ u n u k a b u l e t­
m ek g e re k m e k te d ir.
Y avuz S elim ’in siy asetn am esi, su ç la rın
nev*î ve b u n la ra v erile c e k cez a la r b a k ı­
m ın d a n b ö lü m le re ay rılm a m ışsa da, y ek ­
d iğ e rin e b e n z e r su ç lar h em en h em e n b ir
b irin i tak ip e tm e k te d ir. M aam afih siya*
se tn a m e d e zik red ilen su ç ları: 1) Z ina
v a k ’a la rı üzerini», 2) K aatil v ak ’a la rı üze­
r in e , 3) H ırsızlık v ak ’a la rı ü z e rin e , 4)
Y an k esicilik ve y ara la m a ü z e rin e , 5) Şe­
h ir ve k ö y lerd e k u n d ak çılık ü z e rin e ol­
m a k su re tiy le b eş k ısım d a m ü ta lâ a e t­
m ek m ü m k ü n d ü r. B u şekilde b ö lü m lere
a y rıla b ile c e k olan su ç la rın şekli ile v e ri­
le c e k cez a la r b a k ım ın d a n siy a setn am ed e
h ırsız lık v ak ’a la rı ile ilgili n o k ta la rın en
fazla y e ri tu ttu ğ u g ö rü lm e k te d ir. S ondan
b ir y a p ra k k o p tu ğ u için siy a setn am ed e
e k sik lik v a rd ır. M aam afih K an u n î S üley­
m an k a n u n n a m e s i ile k a rşıla ştırıld ığ ın d a

bu ek sik liğ in b irk a ç s a tırı geçm iyeceği
an laşılın a k ta d ır. Z aten K an u n î S ü ley m an
k a n u n n a m e sin d e k i b u fazlalık d a y in e
h ırsız lık ü zerin e olan su ç la rla o n la ra v e ­
rile c e k ceza la rd a n ib a r e ttir . K olay a n la ­
şılm ası için açık v e b a s it b ir dille yazı­
la n Y avuz Selim siy a setn am esi a y n en şöy-
led ir:
«N işan-ı şerif-î âlişan-ı s u lta n î v e tu ğ -
ray-ı g iti sitan -ı h a k â n î n efeze bilâvn-i
sü p h a n î velyum n-u ra b b â n î h ü k m ü o ld u r
ki: şim d ik i h ald e S a ru h a n sa n cağ ı kud-
re t-i d u şu , d isa r izzetişar jıu r-ı sıdk-ı sal­
t a n a t v e k işv e r - kâşay-i n u r-ı h ad ik a ve
h ilâ fe t v e fe rm a n re v a y -ı...... O ğlum S ü­
ley m an şa h ı tay in ve tefviz eyledim . Öyle
olsa m u m ailey h C an ibinden zik ro lan sa n ­
c a ğ ın e ş irra s m m ted ib i ve h ırs ız la rın ın
siy a seti b a b ın d a dergâh-ı m âd eltp en ah ım -
d a n siy a se tn â m e ta le p ¡olunm ağın işb u
siy a se tn a m e y l v e rd im ve d iy o ru m ki: li-
va-i m ezb u rey e m ü te a llik şe h irle rd e ve
k ö y lerd e ve k a sa b a la rd a m azm u n u n id a
o lu n u p anım e-i n â s a ilâm ve ilân olu n a,
ba*de heza h e r k im d e n ş ir r e t ve şe n a a t
s â d ır o lu r İse ol y e rin k a d ıla rı m a rife tiy ­
le siy a setn am e m u cib in ce h a k k ın d a n ge­
lin e.
M eselâ k ız v e oğlan çekip h ıy a n e tle b ir
e c n e b in in evine g iren k im esn e n in , a v r e t ve
kız çek m eğ e b ile v a ra n k im selerin içm eği
k esile. K ız v e a v ra t ç e k ip güçle n ik â h e t­
t ir e n c e b irle b o şa tıp ve n ik â h e d e n in sa ­
k a lın k esip m u h k em le t (döğm ek m a n â ­
sına) e d e rle r. V e a v ra tla tu tu la n ın ş e r’a n
siy a seti n e is e ic ra oluna ve ad a m öl­
d ü re n (kim esneyi ö ld ü rd ü ğ ü k im e sn e n in
y e rin e ö ld ü re le r. B irk a ç k e re h ırsız lığ ı ol­
m u ş k im esn e y i a s a la r ve p ezev e n k lik
ed e n in a ln ın a d ağ e d eler. V e b ir b ö lü k
h a lk için d e a d a m ölse te h d it edip buld u -
r a la r. B u lm azlar ise ol h a lk ı tu tu p h a p ­
se d ip d e rg â h ^ m u a llâ y a b ü c ü re le r, fe r-
m an-ı kaza c e re y a n ım n e v eçh ile sâ d ır o-
lu r s a m u cib i ile am e l e d e rle r. Köy v ey a
m a h a lle iç in d e a d a m ölse v eya k e rv a n
b a sılıp h a ş a ra t v e y a h u t b ir köy a ra sın d a
u ğ r u lu k (hırsızlık) ve h a ra m ilik olsa e lb e t
te h ırsız ı b u ld u ra la r c ık a ra la r. V e b ir
k im e sn e n in elin d e ya ev in d e u ğ r u lu k n esn e
b u lu n s a , s a tın talduysa s a ta n ı .bulduira-
la r, b u lu n m azsa işk en ce ed eler. M eğer,
k i b u la c a k (b u ld u ğ u vakit) g e tirip k ad ıy a
te slim e d e le r. V ey ah u t y a b a n d a b u lu n ­
d u ğ u n u isb a t ed e, am a işk e n ced e ih tiy a t
e d e le r k i, k ab lel-su b u t te le fi n e fis olmı-
y a v e e ğ e r işk e n c e d e Ölürse d avası so-
ru lm ıy a . V e k e rv a n s ü rü c ü le r em in ve
m u t em e d k im e sn e le r o lu p h e r s a b a h k e r­
v a n s a ra y h a lk ın a ic a z e t v e rm e d e n k er-
783
—>
v a n s a ra y d a k o n a n h a lk ta n istifs a r edip
k im sen in rız k ı ve esbabı s irk a t ve n e h b
olm ad ığ ın m alû m ve ta h k ik e ttik te n so n ­
r a k e rv a n s a ra y k ap ısı açıp sa lıv e re. V e
e ğ e r k e rv a n sa ra y c ı b u m an ây ı e ttik te n
so n ra h a lk a d e s tu r verici olsa so n ra k e r­
v a n sa ra y h a lk ın d a n bâzısı rız k ve esbab
u ğ ru la n d ı d e rle rs e .m esmu olunm ıya. Ve
e ğ e r k e rv a n sa ra y c ı b u m a n â y ı e tm e d e n
h a lk a d e s tu r v erm iş ise ol g ece k e rv a n ­
sa ra y ın d a k o n a n h a lk ın n esn esi u ğ ru lan -
m ış o lu rsa k i u ğ ru la n d ığ ı ta h k ik ola,
k e rv a n sa ra y c ıd a n ç ü n k ü g a d d a rlık oldu,
k e r v a n s a ra y c a a ol u ğ ru la n a n n e sn en in
k ıy m eti tazm in o lu n a. E ğ e r k e rv a n sa ra y ­
d a n n e s n e uğrularnm ak k e rv a n sa ra y taş-
rateındıa b u lu n u p a lın m ak la o lu rsa taşn
r a d a n m u z a n n a ve m ü tte h im o la n la rı t u ­
tu p te h d it ed ip h ırsız ı b u ld u ru p ald ığ ı
rız k ı ve esb ab ı b u ld u ru p şergile sa h ib in e
te s lim e d e rle r. Ve e ğ e r iç e rid e n olan
h ırsız la k av li ve ittifa k ı olm ak te v eh h ü m
o lu n u rsa iç e rd e n o lan h a lk ta f itn e olan­
la r ı d ah i tu tu p şer* ile ve ö rfle tazy ik
ed ip ve te h d it edip h ırsız ı b u ld u ra la r.
B u lu n m ad ın (bulunm azsa), k e rv a n sa ra y
m a h a lle için d e o lu rsa m ah alled e u ğ ru lu k -
alıcak (olursa) h ü k ü m h e r n ice ise k e r ­
v a n s a ra y d a dahi öyle ola. Ve y a n k e se n in
ve ad a m b ıçak lay an ın â d e ti is e elin k e ­
se le r, e ğ e r â d e ti d e ğ ilse b ıç a k sa n c ıp
g e z d ireler.
E ğ e r b ir kişi a ta s ın ı v ey a a n a sın ı v eya
a k ra b a s ın d a n b iri ö ld ü rse em ri şe r’ nice
ise Öyle ola. Ş e h irle rd e ve k ö y lerd e o-
la n e v le re od k o r la r e v le r y a n a rs a s e r5
ile, sa b it olm ayıp b ir kim esneye tö h m e t
e ts e le r te h d it ile hırsızı b u ld u ra la r. E ğ er
m ak sad la etm iş o lu rsa a s a la r ve bilege-
le n le ri y asak edip ild e n s ü re le r ve h ırsız
sip a h i ta y fa sın d a n olup h e r siy a sete m üs­
ta h a k olsa h ap sed ip d e rg â h ı m u a llâ y a ar-
zed eler. V e ğ e r Örf ile b ir k im sen in h ır ­
sızlığı z â h ir o lu rsa k ad ı o lan kim esne e h ­
li ö rfe h ü c c e t v erip eh li ö r f ol h ü c c e t
m ucibiyle asılm ay a m ü sta h a k o lan ı asa
ve k a t’ı uzva m ü sta h a k o lan ı k a t'ı uzv
ed eler. K adı bu b ab d a m an i olm ıya. V e
siy a setin i te h ir e ttirm e y i g ü n ah olan y e r­
de e ttir e le r ve h ırsız ta y fa sı işk e n ce ile
ik r a r e ts e ve alâyim d ah i d e lâ le t ey lese
ol ik r a r m u te b e r ola ve e ğ e r b ir h ırsız
tu tu lu p ...»
Bibliyografya: K anunnam e-i âl-i O sm an;
T arih -i O sm anî E n cü m en i M ecm uası. K a­
n u n n am e-i S üleym anî; M illî T e te b b u la r
M ecm uası. A li H im m et B erki; B üyük T ü rk
H ü k ü m d a rı İsta n b u l F a tih i S u lta n Meh-
m ed H an ve A d alet h a y atı; B elleten ; S a ­
y ı 21-22.
 ğı §u h â d ise , Y avuz S e lim ’in, h a z ırlık ­
la r ı n ın k ifa y e tin e k a n a a t g e tirm e d e n
R odos’a k a rş ı b ir h a r e k â tı k a r a r la ş tır ­
m a d ığ ın ı g ö ste rm ek te d ir.
H o ca S a a d e d d in E fen d i, b a b a sı H a­
ş a n Ç a n ’d a n d in le m iş o ld u ğ u kayd iy le
d iy o r ki:
«¡Bâb-ı H ü m a y u n a ğ a la rın d a n se fe rin
y a k la ş tığ ın ı işittik . L â k in p a d iş a h ın
h a lin d e n b u n a d a ir b ir şey h iss e tm e z ­
dik. B ir g ü n m a iy e ti e rk â n ı ile E yyub-
ü l E n s a ri H a z re tle rin in z iy a re tin e g itti.
E yüp k a p ısın ın h a ric in d e Y âvedud te k ­
k e s in e b itişik k u b b e k a r ş ıs ın a geld ik te
f a t i h a o k u d u la r. O a r a d a K a p ta n P a ­
ş a y a m a h su s k a d ırg a n ın k ü re k çekilerek
E y ü p ’e d o ğ ru gelm ek te o ld u ğ u n u görüp
« h en ü z se fe r k a r a rla ş tır ılm a m ış ik en
b u n u k im in em riy le d enize in d ird ile r? »
diye in fia l g ö ste rd ile r ve K a p u d a n C a­
f e r A ğ an ın k a tlin i fe rm a n ej'lediler. V e­
z iria z a m P iri P aşa , y en i in ş a o lu n a n
g e m in in te c rü b e iç in d e ry a y a b ıra k ıl­
m a s ı m u ta d o ld u ğ u n u b e y a n ile ş e fa a t
•etti. L âk in p a d iş a h v ü ze rey a ita b ile:
«Ben c ih a n g irliğ e alışm ış b ir p a d iş a h
o ld u ğ u m h a ld e siz b en i b ir k a le fe th in e
g ö tü rm e k istersin iz . K ale a lm a n ın b i­
rin c i m ü h im m a tı b a r u ttu r » d e d ik te n
s o n r a , «K aç ay lık b a ru tu n u z v ar? » s u a ­
lin i ira d eyledi. V üzera, z a h ire v e sa ire -
n i n k ifa y e tin d e n m a lû m a t v erd ilerse de
b a r u tu n m ik ta r ın ı tâ y in edem eyip m a h ­
cup o ld u la r. A ld ık la rı m ü sa a d e ü ze rin e
e rte s i g ün d ö r t ay lık b a r u t o ld u ğ u n u
a rz e ttile r. S u lta n S elim , g az u b an e b ak ıp
«C eddim z a m a n ın d a k i h a c a le t u n u tu l­
m a m ış ik e n o n u ik i k a t m ı y a p m a k is ­
te rsin iz ? B ilh assa, b izzat g itm em i d ü ş ü ­
n ü y o rsu n u z , gidip de eli boş d ö n ecek o-
lu r s a m h iç b irin iz sa ğ k alm az . R odos’u n
z a p tın a d ö rt ay lık b a r u t y e tiş ir m i? Siz
R o d o s’u d ö rt ay d a değil, a ltı a y d a d a h i
alam a zsın ız. B elki sekiz veya dokuz a y ­
d a a lın ab ilir» b u y u rd u la r. Ve en so n ra,
«Bize s e fe r yok, m e ğ e r s e fe r a h r e te ola»
dediler.
B u d u ru m a göre; Y avuz S elim İ s ta n ­
b u l te rs a n e s in i k u rd u rd u ğ u ve d o n a n ­
m a n ın gem i sa y ısın ı a r ttır d ığ ı s ır a d a
p e ş in e n h e r h a n g i b ir d ev lete k a r ş ı d e ­
n iz se fe rin e k a r a r v erm iş değildi. O n u n
b u faa liy e tin i, ile rik i y ılla r iç in b ir h a ­
z ırlık o ld u ğ u n a ve k a r a la r d a m u a z z a m
k u d r e te sa h ip O sm a n lı d e v le tin in d e ­
784
n iz le rd e de ay n ı h a ş m e ti g ö ste rm e si g e ­
r e k tiğ in e in a n ış ın ın b ir d elili saym ak
lâzım d ır.
Y avuz S u lta n S elim ’in ö lüm ü
S on z a m a n la r d a d o n a n m a n ın k u v ­
v e tle n m e si u ğ r u n a g a y re t s a rfe d e n Y a ­
vuz Selim , d en iz v ey a k a r a d a h e r h a n g i
b ir se fe re k a r a r v e rm e d e n p ek sevdiği
E d irn e ’ye g itm ek isted i. K e n d isi h a r e ­
k e t e tm e d e n ö n ce V eziriâzam P iri P a ­
şay ı, o rd u a ğ ırlığ ı ve k a p ık u lu a s k e riy ­
le E d irn e ’ye g ö n d erm iş b u lu n u y o rd u .
D a h a s o n r a k en d isi de 18 te m m u z 1520
(2 şa b a n 926) de İ s ta n b u l’d a n h a r e k e t
e tti.
P a d iş a h o s ır a d a , s ır tın d a b ir ç ıb a n ­
d a n m u z ta rip ti, f a k a t b u n a ra ğ m e n y o ­
la çık m ış b u lu n u y o rd u . H a re k e tin d e n
b ir k a ç g ü n ö n ce s a ra y b a h ç e s in d e y a p ­
tığ ı b ir g ezin tiy i m ü te a k ip yok u ş ç ık a r ­
k e n a r k a s ın a b ir şey b a ttığ ın ı h is s e t­
m iş ve s ır tın ı a ç tırıp m u sa h ib i H a şa n
Ç a n ’a .baktırm ış. H aşa n C an, p a d iş a h ın
ik i o m uzu a r a s ın d a sa ğ ta r a f a d a h a y a ­
k ın o la ra k k a tı b ir ç ıb a n b a ş ı g ö rm ü ş.
V aziyeti k e n d is in e b ild irin c e p a d iş a h ,
ç ıb a n ı sık m a sın ı söylem iş, f a k a t H a ş a n
C an, ç ıb a n ın o lg u n la şm a d ığ ı, b u b a k ım ­
d a n s ık m a n ın d o ğ ru o la m ıy a ca ğ ı, b ir
m e rh e m sü rm e k g ere k tiğ i ce v ab ın ı v e r ­
m iş. O geceyi ız tır a p lı g eç iren Y avuz
S elim e r te s i g ü n h a m a m a g ire re k H a şa n
C a n ’m d a o ra d a o lm a m a sın d a n is tifa d e
ile ç ıb a n ı sık tırıp iyice o ğ d u rm u ş. H a ­
m a m d a n ç ık tık ta n s o n r a H a şa n C an h u ­
z u r u n a g ird iğ i sıra d a , o ğ d u rd u ğ u ç ıb a ­
n ın a c ısın ı çe k en p a d işa h :
— H a şa n C an, se n i d in le m e d ik a m ­
m a k en d im iz e kıydık.
S özleriyle, m u s a h ib in in ta v siy e sin in
h ilâ f ın a y a o tırd ığ ı iş te n d o lay ı p iş m a n ­
lığ ın ı ifa d e etm iş, O g ü n d e n s o n r a çı­
b a n d a b ir iy ileşm e g ö rü lm e d iğ i h a ld e ,
evvelce k a r a r v erm iş o ld u ğ u E d irn e y ol­
c u lu ğ u n a ç ık m a k ta n g eri k a lm a m ış tır.
Y avuz S elim ’in s ır tın d a ç ık a n ç ıb a n ­
d a n , Âlî ve H oca S a a d e d d in E fe n d i «Y a­
n ık a ra » diye b a h s e tm e k te d ir. Ç ıb a n ın
ik i ay s ü rü ş ü ve h a s ta n ın u m u m î d u r u ­
m u g ö zö n ü n e g etirilin c e, b u n u n b ir
« Ş irpençe» ç ıb a n ı o ld u ğ u a n la ş ılm a k ta ­
dır.
S u lta n S elim İ s ta n b u l’d a n E d irn e ’ye
g id e rk e n a ta b in m e k te n de g eri d u r m a ­
mış, bu h a l, o n u n h a s ta lığ ın a h iç de iyi
te s ir e tm e m iş tir. P a d iş a h ın b u v az iy e ti
d o la y ısiyle y o ld a y a v a ş ile rle n m iş, n i h a ­
y e t Ç o rlu c iv a r ın d a S ır t k ö y ü n e g elin ­
d iğ i za m a n p a d iş a h ın h a s ta lığ ın ın a r t ­
m a sı se b eb iy le b u r a d a o rd u g â h k u r u l­
m uştur. Y avuz S elim , v a k tiy le b a b a sı
İk in ci B a y e z id ’le h a r b e tm iş o ld u ğ u b u
m ev k id e k ır k g ü n k a lm ış, bu m üddet
za r fın d a s a ra y b a ş h e k im i A h m ed Çelebi,
sa ra y h e k im le rin d e n İz m itli H am zao ğ lu
İsa , O sm a n Ç elebi ve K a z v in li Ş a h M u-
h a m m e d ta r a f ı n d a n te d a v is in e ç a lış ıl­
m ıştır. S u lta n S elim , v a z iy e tin in fe n a y a
d o ğru g ittiğ in i h iss e d in c e V eziriâzam
P iri M e h m ed P a şa , v ez ir M u s ta fa P a ş a
ve R u m e li B e y le rb e y i A h m ed (H a in A h ­
m ed ) P a ş a y ı E d irn e ’d e n ac ele o rd u g â h a
ç a ğ ırtm ış . F a k a t A h m ed P a ş a d ev let
e s r a r ın ı gizlem iye m u k te d ir o lm a d ığ ı
m ü lâ h a z a s iy le g eriye ç e v rilm iştir. B u n ­
l a r g e lin e e p a d iş a h y a ln ız c a P irî M e h ­
m e d P a ş a ile g ö rü şü p k o n u şm u ş tu r.
H a s ta lığ ı b o y u n c a gece g ü n d ü z y a n ın ­
d a b u lu n a n H a şa n C a n ile p a d iş a h ın a -
r a s ın d a , so n d e m le rin d e şöyle b ir k o ­
n u ş m a c e r e y a n e tm iş tir:
— H a ş a n C an, b u n e h a ld ir?
— S u lta n ım , C e n ab ı H a k k a te v e c c ü h
e d ip A lla h la b e r a b e r o la c a k z a m a n d ır!
— B izi b u n c a z a m a n d a n b e ri k im in le
b ilird in ? C e n âb ı H a k k a te v e c c ü h ü m ü z ­
d e k u s u r m u fe h m e ttin ?
— H â ş â k i b ir z a m a n z ik r- i R a h m a n ­
d a n g u fû l m ü ş a h e d e e tm iş o la y ım : L â ­
k in b u z a m a n g a y ri z a m a n a b e n z e m e ­
d iğ in d e n ih tiy a te n c e s a re t eyledim .
H a ş a n Ç a n ’ın b u cev ab ı ü z e rin e Y a­
vuz S u lta n S elim :
-— S û re -i Y âsin tilâ v e t eyle.
D em iş ve k e n d is i d e o n u n la b irlik te
h a fif ş e k ild e o k u m ıy a b a ş la m ış tır. Y â­
s in s û r e s in in ik in c i d e f a o k u n u ş u s ır a ­
sın d a «S elâm » â y e tin e g elin d iğ i z a m a n
p a d işa h r u h u n u H a k k a te slim ey lem iş­
tir (21 e y lü lü 22 eylüle b a ğ lıy a n gece).
Y a v u z S e lim ’in ö lü m ü , t a h t a n a m z e t
tek b ir o ğ lu b u lu n m a s ın a ra ğ m e n , Ş e h ­
zad e S ü le y m a n ’ın M a n is a ’d a n İ s ta n b u l’a
g elişin e k a d a r gizlendi. B u n d a n önce
ö lü m ler i g iz le n e n p a d iş a h la r d a o ld u ğ u
gibi, s a l t a n a t k a v g a s ın a ze m in h a z ırlı-
785
y a n b ird e n fa z la şe h z a d e b u lu n m a d ığ ı
h a ld e Y av u z’u n ö lü m ü n ü n g iz len işin in
sebebi, o s ır a d a o r d u g â h ta k ıy m e tli h â ­
z in e le rin b u lu n m a s ın a ve p a d iş a h ın ö -
lü m ü d u y u ld u ğ u ta k d ir d e b u n la r ın y e n i­
ç e rile r t a r a f ı n d a n y a ğ m a ed ilm e sin d e n
k o r k u lu ş u n a a tfe d ilir. Y av u z’u n ö lü m ü ­
n ü n g iz le n m e sin d e p e ş in e n esas rolü,
H a ş a n C a n ile H a so d a b a şılık v az ifesi de
u h d e s in d e b u lu n a n H a z in e d a rb a şı S ü ­
le y m a n A ğ a n ın o y n a d ığ ı g ö rü lm e k te d ir.
H â z in e n in y a ğ m a sı k o rk u su n u , m e su li­
y e tin k e n d is in e a it o lm a sı b a k ım ın d a n
h e r k e s te n f a z la h is s e d e n S ü le y m a n A-
ğa, p a d iş a h ın ö lü m ü n ü m ü te a k ip ilk a ğ ­
la m a se sle ri d u y u ld u ğ u s ır a d a k a p ıc ıla r
k e th ü d a s ı F il Y ak u b ’u V eziriâzam P irî
M eh m ed P a ş a y a g ö n d e rm işti. Ç a d ırla r
a r a s ın d a g idiş g elişle rin ö lü m v a k ’a s ı-
n ın e t r a f t a n d u y u lm a s ın a seb ep o la c a ­
ğ ını d ü ş ü n e n H a şa n C an, b ir t a r a f t a n
a ğ lıy a n la rı s u s tu rm u ş , b ir t a r a f t a n d a
e lin d e fe n e r v e z irle re h a b e r u la ş tırm ıy a
g id e n F il Y a k u b ’u g e ri çe v irm iştir. Böy-
lece s ü k û n e t a v d e t etm iş, ö lü m h â d ise si
gece y a r ıs ın d a n s o n r a v u k u b u ld u ğ u n -
d a n b ir m üddet- s o n r a d a s a b a h o lm u ş­
tu r. V eziriâzam P irî M e h m ed P a şa ile
d iğ e r v e z irle r p a d iş a h ın ö lü m ü n ü a n c a k
s a b a h le y in ö ğ re n m işle r, P irî P aşa , H a ­
ş a n Ç a n ’ın ald ığ ı te d b irle ri ta k d ir le k a r ­
ş ıla m ış tır.
O g ü n s a b a h le y in h iç b ir şey o lm a m ış
gibi y in e d iv a n to p la n m ış , b az ı tâ y in ­
le r y ap ılm ış ve p a d iş a h ı te d a v i eden
h e k im le re g ûya m u v a ffa k o lm u ş la r gi­
bi h il’a tle r g iy d irilm iştir. Böylece b ir
t a r a f t a n S ilâ h t a r K e th ü d a s ı S ü le y m a n
A ğa so n s ü r a tle M a n isa ’y a h a b e r u la ş -
tır m ıy a m e m u r ed ilm iş ve Ş eh za d e S ü ­
le y m a n ’ın İ s ta n b u l’a g elişin e k a d a r ö-
lü m ü n g iz len m esin e d ik k a t o lu n m u ş tu r.
Y avuz S e lim ’in c e n a z e sin in H aşan
C a n ’m n e z a r e ti a ltın d a , te d a v is in d e b u ­
lu n a n h e k im le r ta r a f ın d a n , ö lü m ü n v u -
k u b u ld u ğ u o ta ğ ın iç in d e te ç h iz ve te k ­
fin i y ap ılm ış, a y n ı y e rd e gizlice n a m a z ı
k ılın a r a k , ta b u tla b irlik te m u v a k k a te n
a y n ı y ere g ö m ü lm ü ştü r.
Y eni h ü k ü m d a rın İ s ta n b u l’a u la ş a r a k
s a r a y a in d iğ i h a b e ri a lın ın c a , Y avuz
S e lim ’in ö lü m ü , o ğ lu S ü le y m a n ’ın İ s t a n ­
b u l’a g elerek h ü k ü m d a rlık m a k a m ın a
o tu r d u ğ u o r d u g â h ta ilâ n o lu n m u ş tu r.
B u a r a d a d e v le t e rk â n ı acele İ s ta n b u l’a
g elip te b r i k â tta b u lu n m u ş tu r. B ilâ h a re
Y avuz S elim ’in ce n az esi a ra b a y a k o n a ­
r a k y o la çık arılm ış, y en i h ü k ü m d a r S u l­
ta n S ü le y m a n ve d ev let e rk â n ı m a te m
elb ise leri g iyerek cen azey i E d irn e k a p ı
d ış ın d a k a rş ıla m ış la rd ır. Y avuz S elim ’in
cenaze n a m a z ı F a tih c a m iin d e k ılın d ık ­
t a n so n ra , o s ır a d a M irza s a ra y ı d e n i­
le n şim d ik i S u lta n S elim c a m in in y a ­
n ın d a k i sa h a y a d e fn o lu n m u ştu r. O ra d a
b a ş la ttır m ış o ld u ğ u c a m iin in ş a a tın ı
oğ lu S u lta n S ü le y m a n ta m a m la ttır m ış ,
m e z a rın ın ü ze rin e de b ir tü r b e y a p tır ­
m ıştır.
Y avuz S elim ’in şa h siy e ti
O sm a n lı p a d iş a h la r ın ın en b ü y ü k le ­
r in d e n b iri o la n Y avuz Selim , sekiz se ­
n e s ü re n h ü k ü m d a rlığ ı e s n a sın d a , çe­
şitli y ö n le rd e n d e ğ e rin i is b a t e tm iş b ir
şa h s iy e ttir. Y avuz S elim u z u n a y a k ın
o r ta boylu, v ü c u d u n u n b e ld e n y u k a rı­
sı a ş a ğ ıs ın a nisfoetle d a h a u zu n , to p a r ­
la k k ırm ız ı yüzlü, ç a tm a siy a h k aşlı, koç
b u ru n lu , iri b ıyıklı idi. D iğer p a d iş a h ­
la r d a n fa rk lı b ir ta r a f ı, y ü z ü n ü n tıra ş lı
o lm ası, y a n i s a k a l b ıra k m a m a sıy d ı.
B a b a s ın a b aş k a ld ır a r a k z o rla t a h t a
geçm iş o la n Y avuz Selim , k a rd e şle riy le
y eğ e n le rin i ö ld ü rtm ü ş, a r a la r ın d a Vezi­
r ia z a m la r d a b u lu n a n m ü te a d d it b a ş la r
u ç u rtm u ş tu r. B u b a k ım d a n eli k a n lı
b ir ş a h s iy e t şe k lin d e te z a h ü r e d e n Y a­
vuz Selim , k a rd e ş ve y e ğ e n le rin in d ışın ­
d a k a la n id a m la rın ı, m e m le k e tte k a t ’ı
o to rite s in i .tesis, g ev şek lik leri önlem e,
z a r a r lı k im se le ri tem izlem e, b a ş k a la rın a
ib r e t- i m ü e ssire d e b u lu n m a gibi m u h ­
te lif se b ep le r m u v a c e h e sin d e ic ra eyle­
m iştir.
Y avuz S elim d ev let işle rin d e k a t ’î
p ro g ra m la h a r e k e t eden, h e r h a n g i b ir iş
y a p m a d a n önce u z u n u z u n d ü şü n e n , a -
lâ k a h la rın m ü ta lâ a la r ın a m ü r a c a a tta
b u lu n a n , o n d a n s o n r a b ir işi y ap m ıy a
k a r a r v erin c e de k a r a r ın d a n h iç b ir z a ­
m an . d ö n m iy e n b ir h ü k ü m d a rd ı. K a r a ­
rın ın ic ra s ın a m â n i olm ıy a ç a lış a n la ra
ve h a t t â a k sin e fik ir se rd e d e n le re t a ­
h a m m ü l gösterem ez, b ö y le le rin h a y a tı­
n a d e rh a l son v e rd irird i. Y avuz Selim ,
b u h aliy le, b a b a s ın ın so n z a m a n ın d a
gevşem iş o la n d ev let o to rite s in i k u v v e t­
le n d irm iş ve d e m ir pen çesi, çelik ir a d e ­
si sa y e sin d e İ r a n ve M ısır s e fe rle ri gibi
786
güç işle ri b a ş a rm ış tır. Ç a ld irarr seferim ­
d en itib a r e n y e n iç e rile rle p a d işah a ra­
s ın d a g erg in lik ek sik o lm a m ış tır. O nun
b az ı h a re k e tle rin e m â n i o lm ıy a ça lışa n
h a t t â Ç a ld ıra n z a fe rin i m ü te a k ip İran
s e fe rin i d a h a g en iş ç a p ta h ed efin e u la ş ­
tır m a k is te rk e n b u p lâ n ın ı e n g e lliy e »
y e n iç e rile rin k a r ş ıs ın d a Y avuz Selim
gibi k u d re tli b ir h ü k ü m d a r b u lu n m a -
say d ı, M ısır se fe rin i y a p m a k m üm kü n
o lam azd ı. Y avuz S elim ’in şid d eti bir
çok c a n a m a lo lm a k la b e ra b e r, bu can la r
ve şid d e t, O sm a n lı d e v le ti iç in m ü h im
b ir te h lik e o la n İ r a n S a fe v île rin in k or­
k u n ç lu ğ u n u n o r ta d a n silin m e si, doğu v e
g ü n e y -d o ğ u A n ad o lu ile S u riy e, M ısır
ve H ica z'ın O sm a n lı s ın ırla r ı iç in e a l ın ­
m a sı y o lu n d a h a r c a n m ış sa y ılm a lıd ır.
Y avuz S elim b ü tü n ş id d e tin e rağm en
k a d irş in a s tı. D ev let a d a m ın ın se çim in ­
de b ü y ü k b ir titiz lik g ö ste rird i. E n m ü ş­
k ü l ve n a z ik z a m a n la r ın d a b ile m âku l
fik ir s e rd e d e n le rin fik irle rin e k ıy m et v e ­
rir, b a z a n k e n d i ic r a a tı n a m u g a y ir olsa
bile, m â k u liy e tin i s o n r a d a n k a b u l e t t i ­
ği şe y leri a sa b iy e tle ve sö y len e sö y len e
y a p m a b a h a s ın a d a o lsa y e rin e getirir­
di. G ev şek lik lere a s la ta h a m m ü l etm ez,
b ir işin gevşek tu tu ld u ğ u n a ş a h it o lu r­
s a ve böyle şe y lerle ilg ili o la ra k h u d u t­
la r d a n k ö tü h a b e r le r a lır s a vezirleri a —
z a rla r, h a t t â to k a tla rd ı. H ersek z âd e A h -
m e d P a ş a ile P iri M eh m ed P aşa b öyle
b ir m u a m e le y e m â ru z k a lm ışla rd ı. Y a­
vuz S e lim ’in m ü te a d d it d e f a la r vezir v e
v e z iriâ z a m la rı id a m e ttir d iğ in i gören.
P iri M eh m ed P aşa , p a d iş a h ın şid d et v e
g azab ı k a rş ıs ın d a k o rk u lu a n la r g eçirip
c a n ı iç in titre m e k te n u s a n a r a k b ir gün:
«— P a d işa h ım , ö n ü n d e s o n u n d a b ir
b a h a n e ile b e n i ö ld ü re c e k sin ; b ari h e ­
m e n b ir g ü n evvel h â lâ s e ts e n m ü n a ­
sip tir.»
S özleriyle en d işe sin i d ış a rı vurup t e ­
e ssü r iz h a r ed in ce p a d iş a h :
«— B e n im d a h i b u m â n a m u ra d ım ,
lâ k in y e rin i t u t a r b ir a d a m b u lu n m a z » .
C evabiyle y a rı şa k a , y a rı cidd î şek il­
de o n u n g ö n lü n ü a lm ıy a ç a lışm ıştı. Y a ­
vuz Selim , d e ğ e rin i ta k d ir e ttiğ i k im se­
le re cid d î b ir itm a d g ö ste rird i. P irî M eh­
m e d P a ş a o n u n böyle ta n ıd ığ ı k im se­
le rd e n b iriy d i. P irî P aşa , m e m le k e t sa­
n ır la r ın ın g en işlem esi ve d o la y ısiy le iş~
 le r in a r tm a s ı ü z e rin e k e n d is in e b ir y a r ­
d ım c ı v e z ir istem iş, p a d iş a h d a o n u n
f ik rin i u y g u n b u lm u ştu . B ir m ü d d e t
s o n r a R u m e li B ey lerb ey i Ç o b a n M u sta ­
f a P a ş a ’n ı n k e n d is in e m u a v in o lm a sın ı
u y g u n g ö rd ü ğ ü n ü p a d iş a h a arz e d in c e :
«B en d eli o lm a d ım ki, öyle b ir a d a m ı
tâ y in edeyim » sözüyle Ç o b a n M u s ta fa
P a ş a n ın v ez irliğ in i u y g u n b u lm a d ığ ın ı
a ç ık la m ış, lâ k in P irî P a ş a ik i ay s o n r a
a y n ı şe y i te k r a r la y ın c a «M adem ki o n u n
v e z ir o lm a sın ı a rz u lu y o rs u n , s e n in v e ­
z irin o lsu n » cev ab iy le V ez iriâz am ın a r ­
z u s u n u iste m iy e re k y e rin e g e tirm işti.
F a k a t v ez irliğ in i P irî P a ş a y a b o rç lu o la n
Ç o b a n M u s ta f a P a şa , V e z iriâ z a m ın iy i­
liğ in i ç a b u c a k u n u ta r a k b ir g ü n p a d i­
ş a h n e z d in d e P irî P a şa y ı ç e k iştirm ey e
b a ş la y ın c a Y avuz S e lim sin irle n m iş ve
elin d e k i ok ile o n u n b a ş ın a v u r a r a k :
«Bre m e l’u n , b u n c a z a m a n d a n b e ri h iz ­
m e tim i g ö re n T ü rk ü n d o ğ ru v ey a y a la ­
n ın ı b ilm ez m iy im ? K alk , se n b e n im
v e z irim d eğ ilsin , o n u n v ek ilisin ve b u
r ü tb e y e o n u n arz iy le n a il old u n » diye
a z a rla m ış, h a t t â ö ld ü rm e k iste m işse de,
o n u v ezir y a p a n P irî M e h m ed P a ş a n ın
is tir h a m ı y in e im d a d ın a y e tişe re k ö lü m ­
d e n k u rtu lm u ş tu .
Y av u z S elim â lim ve s a n a tk â r l a r a
k ıy m e t v e re n , o n la rın ta v siy e le rin e z a ­
m a n z a m a n u y a n b ir h ü k ü m d a rd ı. D ev­
le t a d a m la r ın a g ö ste rd iğ i şid d e ti o n la ­
r a ta tb ik etm ez d i. D ev let a d a m la r ın ın
k o rk u p titr e d iğ i h e r h a n g i b ir m e sele
ü z e rin d e ilim a d a m la rı k en d isiy le h a y li
s e rb e s t k o n u şu rd u . Z em b illi Ali C em ali
E fe n d i ve İ b n - i K e m a l gibi k im s e le r o-
n u n en çok h ü r m e tin e n a il o la n ş a h ıs ­
la rd ı. Â lim lerle k o n u ş m a k ta n ço k h o ş-
la n ırd ı. H u su sî m e c lis le rin d e â lim ve
ş a ir le r ek sik olm azd ı. K e n d isi de s e le f­
le r i gibi şa ird i. Ş iirle rin i, p ek v u k u fla
b ild iğ i F a r s d iliy le sö y le m iştir. T ü rk ç e
ş iirle ri p e k e n d e rd ir. Y avuz S elim ’in
F a r s ç a d iv a n ı 1306 (1809) d a İ s ta n b u l’­
d a b a s tır ılm ış tır . B u n u n d a h a g ü zeli
A lm a n İ m p a r a to r u İk in c i V ilh e lm ’in
em riy le te z h ip li o la ra k 1894 te B e rlin ’­
de ta b e d ilm iş tir. Y avuz Selim , v a h d e t- i
v ü c u d fe lse fe s in in A n a d o lu ’d a y a y ılm a ­
s ın d a çok b ü y ü k ro lü o la n M u h y id d in -i
A ra b î'y e k a r ş ı h ü r m e t ve h a y r a n lık b es-

Aslrogt

Jb o s n a T ^
o ILFLAK
S/RBİSTANı
BULGARİSTAN
Kosova

Amasra
yomsun
O Tokat
or \
rmcan

n .fe 'iS '-Ç \

J ÜiuarbakırKest
r" o ‘<5*
\ Urfa Musul*

Halep

iB a g d a d

Hasra*

>Kahire

I
Y avuz Sultan Selim 'in son devrinde O sm anlı İm paratorluğu nu n hudutları

787
le rd i. Ş a m ’d a b u lu n d u ğ u s ıra d a o n u n
k a b r in i b u ld u ru p tü r b e y a p tırm a sı, k e n ­
d is in in de v a h d e t- i v ü cu d felse fesin i
te rv iç e ttiğ in e d e lil sa y ıla b ilir.
Y avuz Selim , süs, g ö steriş ve ih tiş a m ­
d a n h o şla n m a z d ı. S ad eliğ i se v e r ve k e n ­
d isi de sa d e g iyinirdi. İ s ra f en se v m ed i­
ği şeydi. H â z in e n in d o lu o lm a sın a çok
d ik k a t ederdi. P a ra y ı k ıs k a n a r a k s a r-
f e ttiğ in d e n in ş a a ta kolay kolay p ara
h a re ıy a m a m ış tır. Z a te n s a lta n a tın ın
m ü h im k ısm ı lıa rb s a h n e le rin d e g e ç ti­
ğ in d e n im a r işle rin e z a m a n ve f ırs a t d a
b u la m a m ıştır. B u n u n iç in Ş a m ’d a M u h -
y id d in -i A ra b i’ye y a p tırd ığ ı cam i, im a ­
re t, tü r b e ile K o n y a ’d a M evlevi te k k e ­
sin e g e tird iğ i s u d a n b a ş k a im a r f a a li­
y e tin d e b u lu n a m a m ış tır. K e n d i ca m ii-
n in y aln ız te m e lle rin i a ttıra b ilm iş , ik ­
m a li oğlu S ü le y m a n ’a n a s ib o lm u ştu r.
Y avuz Selim , bazı ta rih ç ile r in id d ia
e ttiğ i veçhile, b ir doğu ve b ir İs lâ m b ir ­
liğ i siy a se ti g ü ttü ğ ü n d e n do lay ı doğu
işleriy le u ğ ra şm a m ış, p e şin e n d o ğ u d a
b e lire n b ü y ü k te h lik e y i ta m m â n a siy le
g ö rd ü ğ ü için, s iy a se tin in sık le t m e rk e ­
z in i p e ş in e n d o ğ u y a y ö n e ltm iştir. B u se­
b ep le ta r i k a t ü ze rin e m ü e sses ve O s­
Y avuz Selim z a m a n ın d a k i h ü k ü m d a rla r
(İlâ v e : 80)
★
A lm an İm p a ra to rla rı : B irinci Maksi*
m ily an 1489 — 1516, B eşinci Ş a rl 1520 —
M acar k ıra lla rı : Y edinci L adislas —> —
1516, İkinci L ayos 1516 — 1526.
L e h ista n k ı r a l l a r ı : Z igism ıınd 1506 —
1548.
P a p a la r : Ü çüncü P iu s 1503, Ju liu s 1503 —
1513, O nuncu L eon (Jean de M edicis) 1513
— 1521.
M oskova k n e z le ri: D örd ü n cü Vasili 1505
— 1533.
F ra n sa k ıra lla rı : O nikinci L ui _> —
1515, B irin ci F ra n su v a 1515 — —
İsp an y a k ı r a l la r ı : K atolik (Beşinci) Fer-
788
m a n lI d e v le tin i te m e lle rin d e n s a rs m a s ı
m ü m k ü n g ö rü n e n İ r a n S a fe v île rin e b ü ­
y ü k b ir d a rb e in d irm e k le , m e n s u p o ld u ­
ğ u m ille te çok d eğ e rli h iz m e tte b u lu n ­
m u ş tu r. O n u n b u h a r e k e ti sa d ec e d o ğ u ­
d a k i Ş i’i İ r a n te h lik e s in in ö n le n m esiy le
k alm am ış, d o ğ u ve g ü n ey d o ğ u A n a d o ­
lu ’n u n O sm a n lı id a re s in d e b ir le ş tiril­
m e si n e tic e s in i v e rm iştir. Ş a h İs m a il’e
k a r ş ı Sünniliği m ü d a f a a e tm e s i M em ­
lû k d e v le tin in o r ta d a n k a ld ırılm a s ın a
yol açm ış, İslâ m iy e tin m u k a d d e s m a ­
k a m la rı d a d a h il o ld u ğ u geniş to p r a k la r
im p a r a to r lu k a ra z isin e e k le n m iştir. O s­
manlI p a d iş a h la r ın ın h a life u n v a n ın ı d a
a la r a k İslâ m â le m in d e m â n e v i n ü f u z la ­
rın ın y ü k selm esi Y av u z’u n d o ğ u d a k i f e ­
tih le r i n e tic e sin d e m ü m k ü n o lm u ştu r.
Y avuz Selim , b ü y ü k b a b a sı F a tih M eh -
med’in g e rç e k le ştird iğ i O sm a n lı im p a ­
r a to rlu ğ u n u , b u m u a z z a m fe tih le riy le
b ir c ih a n im p a r a to r lu ğ u şe k lin e ç e v ir­
m iştir. O n u n d o ğ u d ak i m eselele ri b u şe­
kilde h a lle m u v a ffa k olm ası, o ğlu S ü ­
leyman'ın batıda d a h a rahatça m e ş g u ­
liy e tin e imkân h a z ırla m ış tır.
Y avuz S elim ’in b ü y ü k lü ğ ü n ü o d e v ir­
d ek i b a tılı O sm a n lı h a s ım la rı d a t a k ­
d ir e tm iştir. P aolo G iovio’n u n , Y avuz
din an d —■> — 1516, B eşinci Ş a rl 1516 —
3520.
N apoli ve Sicilya k ıra lla rı : K ato lik F e r­
dinand —> — 1516, Beşinci Ş a rl (Şarlken)
1515 —
P o rte k iz k ira la rı : E m a n u el 1495 — 1521.
İn g ilte re k ı r a l la r ı : S ekizinci H a n ri 1509
— 1547.
İ ra n ’da S a f e v île r : Şah İsm ail 1502 —
1523.
M ısır M e m lâ k le ri : K an su g av ri —> —
1516, T om anbay 1516 — 1517.
D u lk a d ırlıla r : A lâüddevle —> — 1515.
K ırım h a n la rı : M engli G iray —> 1515,
M ehm et G iray 1515 — 1523.
S e lim ’i, Ş a r lk e n ’e ş u ta k d im şekli, b u
y o ld a isa b e tli b ir i t i r a f t a n b a ş k a b ir şey
d e ğ ild ir: « V ü cu d u n u n gövde k ısm ı b a ­
c a k la rın a n isb e tle d a h a u zu n , b u n d a n
ö tü r ü a t ü z e rin d e a y a k ta k in d e n daha
güzel d u ru y o r. İy ice tır a ş o lm u ş y ü ­
z ü n d e ik i iri siy a h göz in s a n ın t â b e n ­
liğ in e n ü fu z ediyor. A rs la n y ü re ğ i k o r ­
k u n e d ir bilm iyor, n e ta lih te n ü rk ü y o r,
n e de h a rb d e ö n ü n e ç ık a n te h lik e le rd e n
irk iliy o r. B a şla d ığ ı b ir te şe b b ü sü n e o-
lu r s a o lsun, b ir d a h a e lin d e n b ıra k m ı-
y a c a k d e re c e d e e n e rji, azim ve ira d e
sa h ib i. B ü y ü k a d a m la r a lâ y ık o ld u ğ u
v eçh ile so n u m e çh u l, f a k a t b ü y ü k ş ö h ­
r e t te m in ed e ce k işlere, a k ıb e ti belli ve
k o lay elde e d ilir işle rd e n d a h a ziy ad e
m ü te m a y il. T a b ia t itib a riy le fe v k a lâ d e
s e rt; te e m m ü l sa h ib i ve d ü ş ü n ü r, f a k a t
k a r a r la ş tır d ığ ı p lâ n la r ı b ir y ıld ırım h ı-
ziy le y a p m ıy a h a z ır. S a k a lsız d ır, ç ü n k ü
b a b a s ı gib s a k a lın ı v e z irle rin elin e v e r ­
m e k istem iy o r. A k ra b a la rın a k a r ş ı d a
789
çok ş id d e tli d a v ra n m ış o ld u ğ u h a ld e ,
d ü n y a d a a k r a b a la r ın a k a r ş ı k o rk u d u y ­
m a d a n ve şü p h e y e d ü şm e d e n y a ş a m a k
k a d a r ta tlı b ir şey y oktur».
Y avuz S elim , k u m a n d a n lık ta dehâ
sa h ib i idi. O d ü n y a d a h a r b s a n a tın d a
ve m ille tle ri id a i’e e tm e d e d ira y e tin i
g ö ste rm iş sa y ılı ş a h s iy e tle rd e n b irid ir.
A d ale te e h e m m iy e t v e re n b u h ü k ü m d a r
ü lk e sin in h e r ta r a f ı n d a a d a le tin h ü k ü m
s ü r d ü ğ ü n ü g ö rm ek is te rd i. Y avuz S elim
b ir k elim e ile d ü n y a y a h ü k m e tm e k iç in
gelm iş b ir k im s e y d i; bunu, sekiz yıl s ü ­
ren h ü k ü m d a rlığ ın d a ta m m â n a siy le
g ö ste rd i. O n u n se rtliğ i, b ü y ü k lü ğ ü n ü
gölgeliyeeek n e v id e n ş a h s î k a p r is le r in in
eseri o lm ay ıp , m e m le k e t id a re s i iç in b a ş
v u ru lm u ş ç a r e le r şe k lin d e te z a h ü r ed er.
M a a m a fih şid d e t ve se rtliğ i k ö tü h u y la ­
r ın d a n k a b u l ed ilse bile y in e d e d ü n y a ­
n ın b ü y ü k h ü k ü m d a rla r ı a r a s ın d a y e r
a ld ığ ın ı söy lem ek , Y avuz S elim iç in v a ­
rıla c a k en so n n e tic e d ir.
 K a n u n î'n in tu ğra sı

BtRİNCİ SÜLEYMAN (K A N U N Î)
S ü le y m a n 'ın h ü k ü m d a r o lm ası — K a n u n i'y e k a rşı ilk isyan la r — > B elgrad fethi — Rodos fethi —
O sm an h - M a car m ünasebetleri ve M o h aç m uharebesi — V iy a n a 'n ın ilk k uşa tılm a sı B ü yü k A l­
m an seferi — K a n u n î'n in Ira k e y n seferi — O sm an h denizciliği, B a rb a ro s k ard e şle r ve onun
ye tiştirm e leri — O sm an h - F ra n sız m ünasebetleri ve k a p itü lâ syo n la r — Preveze deniz harbi — O s­
m a n lIla r H in d denizinde — Boğdan seferi — M a c a rista n 'ın ilha kı ve bu n u n la ilg ili hâdiseler —
İra n savaşları ve A m a sy a m uahedesi — C erb e deniz harbi ve M alta m uhasarası — K a n u n i'n in son
zam anında A v ru p a devletleriyle m ünasebetler — Z ige tu a r seferi ve ölüm ü.

Y avuz S elim ’in b i­
ric ik oğlu o la n S ü ­
le y m an , b a b a s ın ın
ö lü m ü ü ze rin e M a­
n is a ’d a n İs ta n b u l'a
g elerek 30 eylül 1520
de t a h t a cülüs etti.
O sm a n lı ta rih in d e
« K an u n î» diye a n ı -
la n b u p a d işa h . Yıl­
d ırım B ayezid’in o ğ ­
lu E m ir S ü ley m a n
m ü s ta k ile n h ü k ü m -
d a r sa y ılm a d ığ ı iç in
«B irin ci S ü ley m an »
a d d e d ilir. O sm an lı
p a d iş a h la r ı a r a s ın -
d a en u z u n s a lta n a t
s ü r e n i b u d u r. A v ru ­
p a lIla r d a h a ziyade
k e n d is in i «Le m a g ­
n ifiq u e , T h e m a g n i­
fic e n t» y â n i «M uh­
teşem » u n v a n ı ile
yâd e d e r l e r .
« G ra n d » y ân i «Bü­
yük» u n v a n ı ile t a ­
n ıta n la r d a v a rd ır.
K a n u n î S üley -
m a n ’m u z u n sü re n
KANUNİ SÜ LEYM AN
s a lta n a t y ılla rı sı -
?
Babası : Y a v u z Selim
X rasm d a O sm a n lı
A n n e si : H afsa (Hafize) Hatun d ev leti d e n izle rd e ve
k a r a d a en y ü k sek
D o ğ d u ğ u tarih : 1495
n o k ta s ın a u la şm ış,
Padişah o ld u ğu tarih : 30 eylül 1520 id a ri, h u k u k î, İlm î,
Ö lü m ü : 6/7 eylül 1566 gecesi İk tisa d î b a k ım ın d a n
e n p a r la k d e v rin i
B ilin e n zevceleri : H u rre m Sultan, M âhi-
y a ş a m ıştır. B u b a -
devran (G ülbahar), G ülfem Hatun.
k ım d a n K a n u n î S ü ­
Ç o cu kla rı : A b d u lla h , M u ra d , M a hm u d, le y m a n d e v ri O s­
M ustafa, M ehm ed, C ih a n gir, Bayezid, S e ­ manlI d e v le tin in h a ­
lim, M ih rim a h Su ltan, zayıf b ir ihtim alle
y a tın d a b ir « a ltın
k ü çü k yaşta ölen Raziye ad ında b ir kız.
çağı» say ılır.
V eziriâzam P irî
Veziriazam lar : P irî M e hm e d Paşa (_> — M eh m ed P a ş a n ın
27 haziran 1523, tekaüde sevk), İb rahim g ö n d erd iğ i S ilâ h -
Paşa (Frenk, M a ktu l, M a kb u l, Dam ad) (27 d a r la r . K e th ü d a s ı
haziran 1523 — 5 m art 1536, idam), A y a s S ü le y m a n A ğa’d a n
M e h m e d Paşa (15 m art 1536 — 13 tem m uz b a b a s ın ın ö lü m ü n ü
1539, ölüm ), L ü tfî Paşa (13 tem m uz 1539 — ö ğ re n in c e , M a n isa ’­
nisan 1541, azil), H adım S ü le ym a n Paşa
d a n y o la ç ık a n S ü ­
(nisan 1541 — 28 kasım 1544, azil), R üstem
le y m an , 30 ey lü l p a ­
Paşa (28 kasım 1544 — 6 ekim 1553, azil),
K a ra A h m e d Paşa (6 ekim 1553 — 29 eylül z a r g ü n ü Ü sk ü d a r’­
1555, idam), R üstem Paşa (ikinci sadareti) d a b ir y e n iç e ri k ı t ’-
29 eylül 1555 — 15 tem m uz 1561, ölüm), ası t a r a f ı n d a n se -
Sem iz A li Paşa (10 tem m uz 1561 — 28 ha­ lâ m la n d ık ta n so n ra ,
ziran 1565) Sokullu M e h m e d Paşa 23 hazi­ m a iy e ti ile b e ra b e r
ran 1565 — —*). k a rş ıy a g eç erek , a y ­
nı günde T o p k ap ı

790
 s a r a y ın d a t a h t a geçti, ¡kendisine b ia t
e d ild i. S a r a y a g ire rk e n g ü z e r g â h ta s a f
h a lin d e d iz ilm iş o la n y e n iç e rile r, y en i
p a d i ş a h t a n c ü lû s b a h ş iş i iste d ile r.
Y avuz S e lim ’in ö lü m y eri o la n Ç orlu
y a k ın ın d a k i S ır t k ö y ü n d e k i k a r a r g â h ta
b u lu n a n P irî M e h m ed P a şa , y en i p a d i­
ş a h ı n M a n is a ’d a n İ s ta n b u l’a h a re k e t
h a b e r in i a lın c a , Y avuz S e lim ’in ö lü m ü ­
n ü b ild irm e k iç in s o la k la rı to p la m ış tı.
A s k e rle r p a d iş a h ın ö lü m h a b e r in i a lın ­
c a k ü lâ h la r m ı y ere a tm ış la r ve m a te m
iş a r e ti o la r a k d e r h a l ç a d ır la r ın ı y ık m ış­
la r d ı. B u a r a d a V eziriâzam , h a z in e a r a ­
b a la r ın ı m ü h ü rle m iş , Y avuz’u n c e n a z e ­
s in i ve h â z in e y i o r d u e f ra d ı ile b irlik te
g e tirm iy e İk in c i V ezir M u s ta fa P a ş a ile
Ü ç ü n c ü V ezir F e r h a d P a ş a ’yı m em ur
g y liy e re k k e n d is i y en i p a d iş a h ı k a r ş ıla ­
m a k ü z e re S ırt k ö y ü n d e k i o r d u g â h ta n
a y rılm ış tı.
S u lta n S ü le y m a n ’ın İ s ta n b u l’a v âsıl
■olduğu g ü n ö ğ le d en s o n r a V eziriâzam
P ir î M e h m ed P a ş a d a İ s ta n b u l’a u la ş tı
v e d o ğ ru c a s a ra y a g id e re k y en i p a d iş a ­
Kanunî Sultan Süleym an
h a b i a t eyledi. E rte si gün, y a n i 1 ek im
1520 p a z a r te s i g ü n ü ö ğ le d en önce S ü ­ A slı T opkapı Sarayı Müzesindedir. Ress&rm bir
le y m a n , siy a h m a te m elbisesi giym iş ol­ A v ru p alId ır
d u ğ u h a ld e t a h t ı n a o tu r d u ve böylece Not : K an u n î aslen köseçdir. Fakat, portreleri he-
b ia t m e ra s im i y ap ıld ı. Ö ğ led e n s o n ra men um um iyetle sakallı yapılm ıştır
b a b a s ın ın c e n a z e sin i k a r ş ıla m a k ü zere
E d ir n e k a p ı’d a n s u r la r d ış ın a çıktı. Ce­ du. Y avuz S elim M ısır’ı z a p te ttik te n
n a z e y i, n a m a z ın ın k ılın d ığ ı F a tih c a ­ so n ra , o r a n ın n ü fu z lu şa h s iy e tle rin d e n
m iin e k a d a r y a y a tâ k ip eyledi. B u a r a ­ b ir ço k la rın ı, M ısır’d a k a lm a la r ın ın
d a v e z irle r b iz z a t ta b u tu n a ltın a g ire ­ m a h z u r lu o la c a ğ ı d ü şü n c esiy le İs ta n ­
r e k m e r h u m p a d iş a h Y avuz S e lim ’e b u l’a s ü rm ü ş tü . K a n u n î b u n la rı m e m ­
k a r ş ı s o n h ü r m e t v a z ife le rin i if a e d i­ le k e tle rin e d ö n ü p d ö n m e m e k te s e rb e st
y o rla rd ı.
b ıra k tı. Y ine b u n u n gibi, Y avuz S elim ’-
S u lta n S ü le y m a n , t a h t a g e ç işin in ü - in ş id d e t te d b ir le r i m e y a n m d a zik re d i-
ç ü n e ü g ü n ü K a p ık u lu a s k e rin e cü lü s le b ile n ic r a a tın d a n « İb rişim y asağ ı» n a
b a h ş iş in i d a ğ ıttı. Y avuz S elim ’in cü lü - d a so n v erild i. Y avuz S e lim ’in İ r a n 'a
s u n d a o ld u ğ u gibi y e n iç e rile re y in e ü ç e r k a r ş ı b ir b o y k o t m a h iy e ti ta ş ıy a n bu
b in a k ç e (e llişe r d u k a a ltın ı) , S ip ah i, ib rişim y a s a ğ ı ad iy le a n ıla n ip e k tic a r e ­
S ilâ h t a r . G u re b a ve U lû fec ilere b u n la ­ ti y a s a ğ ın d a n b ir çok tü c c a r z a r a r a u ğ ­
r ı n ü ç te b ir i n is b e tin d e b a h ş iş v e rilm e k ­ ram ış, b u a r a d a h a y li ş ik â y e tle r olm uş,
le b e r a b e r , S ip a h i ve S ilâ h d a r la r ın g ü n ­ a y n ı z a m a n d a ev v e ld e n b eri b u işle rle
d e lik le rin e b e ş akçe, G u re b a y a d ö rt a k ­ m e şg u l k im s e le rd e n h a k s ız lık ve ş id d e ­
çe, U lû fe c ile re de üç akçe z a m y apıldı. te m â ru z k a la n la r g ö rü lm ü ştü . K a n u n î
S ü le y m a n y a ln ız c a b u y a s a ğ ı k a ld ır ­
K a sıu n î S ü le y m a n ’ın a€İalet siy a se ti m a k la k a lm ıy a ra k m a lla rı m ü s a d e re e-
ta k ib in e d a ir ilk ö rn e k le r d ilm iş o la n k im s e le rin m a lla rım iad e,
T a r ih e « K a n u n î S ü ley m a n » diye m a l z iy a n a u ğ r ıy a n la r m z iy a n la rın ı d a a y n î
«olmuş b u lu n a n Y avuz S e lim ’in oğlu, p a ­ v ey a n a k d î o la ra k ta z m in e ttir d i. Bu
d i ş a h o lu r o lm az b ir a d a le t siy a se ti g ü ­ y ü z d e n z a r a r a u ğ r ıy a n la r a b ir m ily o n
d e c e ğ in e d a i r bazı ö r n e k le r o r ta y a koy- a k ç e d e n fa z la ta z m in a t ö d en d i.

791
 Y avuz S e lim ’in d o n a n m a k u m a n d a m
o lu p , ş id d e t ve lıa k sız h a r e k e tle r i d o la -
yısiyle h a lk ta r a f ı n d a n « K anlı C âfer»
d iy e a n ıla n C â fe r Bey h a k k ın d a y a p ı­
l a n ş ik â y e tle r K a n u n î’ye k a d a r u la ş ın ­
ca, k e n d is in i so rg u y a ç e k tird i. T e rsa n e
k e th ü d a s ı ta r a f ı n d a n ih b a r o lu n a n s u i­
is tim a li ve h a k s ız ş id d e t h a r e k e tle r i sâ -
b it o ld u k ta n s o n r a id a m ın ı e m re tti.
K a n u n ı’n in b u â d il ic r a a tın a a it h a ­
b e rle r s ü r a tle m e m le k e tin h e r k ö şesin e
yayıldı. B u h a b e r le r in in tiş a r ı s ır a s ın ­
d a p a d iş a h ın c ü lu su n u te b rik iç in en
önce İ s ta n b u l’a gelm iş o la n R a g ü z a h e ­
y e tin e h ü s n ü k a b u l g ö sterild i. R a g ü z a ’-
lıla r ın sek iz b in ik iy ü z s e k se n a ltı d u k a
k ıy m e tin d e k i h e d iy e le ri de m e m n u n iy e t
u y a n d ırd ı.
K a n u n i’n in t a h t a g eç işin d en b ir k a ç
g ü n so n ra M ısır V alisi H a y ırb a y ’a M ek­
ke Ş e rifin e ve K ırım H a n ın a m e k tu p la r
y a z ıla ra k c ü lû s-u h ü m a y u n ih b a r e d il­
di. H a y ırb a y ’a y az ıla n m e k tu p ta : Z en­
gin, fa k ir, ş e h irli ve k öylü h a lk ın k e n ­
d isin e i t a a t etm esi lâ z ım geldiği; v a z i­
fe le rin d e k u s u r e d e n le rin is te r em ir,
is te r f a k ir o lsu n , a r a la r ın d a f a r k göze­
tilm e d e n h a k la r ın d a m u a m e le y a p ıl­
m a s ı lü z u m u n a iş a re t o lu n m a k ta ve
i t a a t ile a d a le t n o k ta la r ı ü ze rin d e b il­
h a s s a d u ru lm a k ta y d ı.
Caııberdi Gazali isyanı
K a n u n î S ü le y m a n t a h t a g eçtiğ i s ır a ­
d a y e n i p a d iş a h ın g en ç liğ in d en ve te c ­
rü b e siz liğ in d e n f a y d a la n m a k istiy e n
Ş a m V alisi C a n b erd i G azali, b u lu n d u ğ u
bölgede b ir h ü k ü m e t k u rm a k gayesiyle
isy a n e tti. C a n b e rd i G a z a li’n in a s le n İ-
k in c i B ayezid z a m a n ın d a R u m eli’d e a-
k ın c ıla r ta r a f ı n d a n esir ed ilen b ir S lâv
o ld u ğ u ve M ısır S u lta n ın a ta k d im e d i­
le n y irm i e s ir a r a s ın d a b u lu n d u ğ u , o d erilece ğ in e d a ir çok is a b e tli b i r c e v a p
d e v rin k a y n a k la r ın ın e k se risi t a r a f ı n ­
d a n z ik re d ilm e k te d ir. M a a m a fih o n u n
k a t ’î şe k ild e b ilin e n ta ra fı; M em lûk
S u lta n ı M elik E şre f K a y ıtb a y ’ın a z ad lı
k ö le le rin d e n o lduğu, b ilâ h a r e S u lta n
K a n su G av ri ile T o m a n b a y ’m n ü fu z lu
e m irle ri a r a s ın a y ü k seld iğ id ir.
M e rc -i D ab ık ve R id an iy e m u h a re b e ­
le rin d e M em lûk S u lta n ın ın , k e n d isin e
e n çok g ü v en d iğ i e m irle rin d e n b iri sı-
f a tiy le T ü rk le rle ç a rp ış a n C a n b erd i
792
G azali, M ısır’ı n f e th i ü z e rin e Y av u z Sfi-
lim ’e d e h a le t e tm iş v e o n d a n d a h a ö n c e
O sm a n lIla r t a r a f ı n a g eçen H a y ırb a y ’ın
ta v a s s u tu ile p a d iş a h ın a f f ın a m a z h a r
o lm u ştu . Y avuz Selim. M ısır s e fe ri d ö n ü ­
şü n d e S u riy e ’ye v a rd ığ ı s ır a d a o n u Ş a m
V alisi tâ y in e tm iş b u lu n u y o rd u . İ ş te
K a n u n î’ye is y a n e d e n C a n b e rd i G a z a ­
li m a zis i böyle o la n b ir ş a h ıs tı.
C a n b e rd i G az ali d e v le te is y a n b a y r a ­
ğ ın ı k a ld ırd ığ ı z a m a n M elik E ş r e î ü n -
v a n ı ile h e m e n h ü k ü m d a rlığ ın ı ilâ n ile
n a m ın a h u tb e o k u tu p p a r a b a s tır d ı. B u
a r a d a b ir t a r a f t a n s ü r a tle k u v v e t to p -
la m ıy a g a y re t e d e rk e n b ir t a r a f t a n d a
yaln ız k a ld ığ ı ta k d ir d e b a ş a rıs ız lığ a a ğ ­
rıy a c a ğ ım h e s a p lıy a ra k İ r a n h ü k ü m d a ­
rı Ş a h İs m a il’e ve M ısır V alisi H a y ır-
b a y ’a m e k tu p la r y a z ıp a d a m la r g ö n d e r­
di. H a y ırb a y ’a y azd ığ ı m e k tu p ta onu
k e n d isiy le b irlik o lm ıy a d â v e t e y liy o rd u .
H a y ırb a y g ay e t k u rn a z c a b ir c e v a p ile ;
m u v a ffa k o la b ilm e si iç in b ü tü n S u r i ­
y e’yi ve b ilh a s s a e n m ü h im m e v k ile r­
d e n o la n H ale p ’i z a p te tm e s i lü z u m u n a
iş a re t e d e rk e n ö te y a n d a n d a C a n b e rd i
G a z a li’n in m e k tu b u n u p a d iş a h a y o lla ­
dı.
C a n b e rd i G azali, o n b eş b in s ü v a ri v e
sekizyüz tü fe k e n d a z k u v v e tiy le H ale p
ü ze rin e y ü rü d ü . H alep B e y le rb e y i K a ­
r a c a P a ş a T ra b lu sşa m , H am a , H u m u s
s a n c a k b e y le rin i de y a n ın a a la r a k ş id ­
d e tli b ir m u k a v e m e t g ö ste rd iğ i s ır a d a ,
K a n u n î’n in s e v k e ttiğ i te n k il k u v v e tle ri
de m e v sim in k ış o lm a s ın a r a ğ m e n b ü ­
y ü k b ir s ü r a tle y o la k o y u lm u ş la rd ı. O
s ır a d a M ısır V alisi H ay ırb a y , C a n b e rd i
G a z a li ü z e rin e a s k e r se v k ed ip e tm e m e ­
si h u s u s u n d a h ü k ü m e tin f ik r in i sorm uş»
m e rk e z d e n ise, b u n a lü z u m olm adığı»
te n k il k u v v e tle rin in A n a d o lu ’d a n g ö n ­
v e rilm iştir.
C a n b e rd i G azali v alilik m ın tık a s ı o -
la n Ş a m e y a le tin d e n b a ş k a T ra b lu s ş a m
ve B e y ru t d a h il o ld u ğ u h a ld e S u riy e ’­
n in m ü h im b ir k ıs m ın a h â k im o lu p H a ­
le p ’i k u ş a tm ıy a d ev a m ederkers, tenkili
k u v v e tle ri k u m a n d a n lığ ın a tâ y in e d i­
len Ü çü n c ü V ezir F e r h a d P a ş a d ö rtto m
y en içe ri ile h a r e k e te geçm iş, A n a d o lu ,
K a r a m a n ve S ivas e y a le tle rin in tım a r lı
s ip a h ile rin d e n b ir o k a d a r k u v v e t d a h a

K anuni'nin gençliğine ait olan bu portreler birbirinin benzeri olm akla beraber ufak tefek ay rı­
lıklar da göstermektedir. Soldakinin aslı İtalya'dadır. Sa ğda ki M acarca bir tarih kitabından
alınm ıştır.
o n u n e m rin d e b irle şm işti. A y rıca D ul-
kaciır Beyi Ş e h su v a ro ğ lu Ali Bey de
F terhad P a şa y a y a rd ım a m e m u r e d il­
m işti.
Y avuz S elim z a m a n ın d a k i B ozoklu
C elâl is y a n ın d a o ld u ğ u gib, F e r h a d P a ­
ş a y e tişm e d e n , Ş e h su v a ro ğ lu Ali Bey,
h â d is e m ın tık a s ın a y a k ın lığ ı d o la y ısiy -
le m ü c a d e le s a h a s ın a d a h a ö n ce y etişti.
E m rin d e k i k u v v e tle rle C a n b erd i G az a-
li’ye h ü c u m ile o n u H alep m u h a s a r a s ın ı
te rk e ve Ş a m 'a d o ğ ru çekilm iye m e c b u r
e t ti (O cak 1521). C a n b erd i G az ali Ş a m ’a
v a r ın c a o r a d a m u h a fız o la ra k b u lu n a n
y e n iç e rile ri b ir z iy a fe te d â v e t ed ip c ü m ­
le sin i k ılıç ta n geçirdi. O ndan s o n ra
k e n d i ü z e rin e gelen te n k il k u v v e tle rin i
k a r ş ıla m a k iç in ş e h rin d ış ın a çıktı.
C a n b e rd i G az ali H alep ö n ü n d e n ç e ­
k ilm iy e m e c b u r k a lıp Ş a m 'a d o ğ ru yol
a lırk e n te n k il k u v v e tle rin in esas k u ­
m a n d a n ı F e r h a d P a ş a d a H a le p ’e u la ş ­
m ış b u lu n u y o rd u . Böylece F e r h a d P a ­
793
5VTİYM AH I/VVPERATOPJVR
ş a n ın e m rin d e to p la n a n Ş e h s u v a ro ğ lu
Ali Bey ve K a r a c a A h m ed P a ş a b ir lik ­
le ri C a n b e rd i G az ali ile Ş a m ö n ü n d e
M a s ta b a m e v k iin d e k a rş ıla ş tı. B u ra d a
c e re y a n eden m u h a re b e d e is y a n c ıla r
m ü th iş b ir m a ğ lû b iy e te u ğ r a d ı (27 o ca k
1521). C a n b e rd i G az ali b ir k a ç a r k a d a -
şiyle b irlik te k a ç m ıy a m u v a ff a k o ld u y s a
d a ta k ip ç ile r a rk a s ın ı b ıra k m a d ı. N ih a ­
y e t b ir k a ç g ü n s o n r a y a k a la n a r a k b a ş ı
k e s ild i ve İ s ta n b u l’a p a d iş a h a y o lla n d ı.
Böylece, p a d iş a h a h ıy a n e ti s ır a s ın d a
M ısır’d a n k a ç a n Ç e rk eslerle N ab lu s ve
K e râ k u r b a n ın d a n to p la d ığ ı o n b e ş b in
k işilik k u v v e te g ü v e n e re k h ü k ü m d a rlık
s e v d a s ın a k a p ıla n , h a t t â ik i d e f a n a ­
m ın a h u tb e o k u ta n C a n b e rd i G a z a li
m ü s ta h a k o ld u ğ u cezay ı ç a b u c a k b u ld u .
O n u n ö lü m ü n ü m ü te a k ip K anunî Sü­
le y m a n Ş a m V aliliğ in e A n ad o lu B e y le r­
beyi A yas P a şa y ı tâ y in e tti. F e r h a d P a ­
şa y ı d a C a n b e rd i is y a n ın ın in k iş a f ın a
g ö re h a r e k e t e tm e k ü zere h u d u t b o y la ­
r ın a a s k e r to p la m ış o la n Ş a h İs m a il’e
 k a r ş ı K a y se ri c iv a rın d a o rd u k u ru p
b ek lem iy e m e m u r eyledi. K a y se ri civ a­
r ın d a n İ r a n ta r a f ın ı ta r a s s u t e d e n F e r-
h a d P aşa , v a z iy e tte n iyice e m in o lu n ­
c a y a k a d a r o r a d a k ald ı.
Ş e h su v a ro ğ lu Ali B eyin ö ld ü rü lm e si
D u lk a d ır h ü k ü m d a rı A lâü d d e v le’n in
ö ld ü rü lm e si ü z e rin e Y avuz S elim t a r a ­
f ın d a n D u lk a d ır B eyliğine tâ y in e d il­
m iş olan Ş e h su v a ro ğ lu Ali Bey, O sm a n ­
lI d e v le tin e b ağ lı o lm a k la b e ra b e r y a rı
m ü s ta k il b ir h ü v iy e te sa h ip ti. O sm anlI
te ş rifa tın d a . K ırım H a n la rı şe k lin d e y er
a lm a k ta y d ı. Y avuz S e lim ’in İ r a n ve M ı­
s ır se fe rle rin e iş tir a k e tm iş o la n Ali
B eyin d ev lete m ü h im h iz m e tle ri d o ­
k u n m u ştu . B ozoklu C elâl is y a n ın d a n
s o n r a e n son o la ra k d a C a n b e rd i G a z a ­
l i is y a n ın ın b a s tır ılm a s ın d a b irin c i d e­
rec ed e ro l o y n am ış b u lu n u y o rd u . H er
ik i is y a n h â d ise sin d e de te n k il k u v v e t­
le r i k u m a n d a n lığ ın a tâ y in e d ile n F e r-
h a d P a ş a d a n önce işe m ü d a h a le e d e re k
k e n d in i g ö sterm esi, F e rh a d P a ş a n ın bu
d e ğ e rli a d a m a k in b a ğ la m a s ın a sebep
o lm u ştu . İşte , Ali B eyin k a z a n d ığ ı m u ­
v a ffa k iy e tle r k a rş ıs ın d a F e r h a d P a ş a n ın
k a b a r a n b u k in id ir ki, Ş e h su v a ro ğ lu ’-
n u n y aln ız k e n d is in in değil, e v lâ tla rın ın
bile h a y a tla r ın ın sö n m e sin e yol açtı.
Ş e h su v a ro ğ lu Ali Bey, p a d iş a h ta n a lı­
n a n e m re is tin a d e n F e rh a d P a ş a t a r a ­
f ın d a n 1522 yılı te m m u z u n d a ö ld ü rü ld ü .
E ski O sm a n lı ta r ih le r in in ekserisi,
Ş e h su v a ro ğ lu Ali Beyin, F e r h a d P a ş a ­
n ın u y d u rd u ğ u y a la n la rın k u rb a n ı o l­
d u ğ u n u y a z a r la rs a da, b u bilgiyi v e re n
k a y n a k la rın s a tır la r ı a ra s ın d a , Ali B e­
y in k a z a n d ığ ı m u v a ffa k iy e tle rd e n gu­
r u r a k a p ıla r a k söz d in lem ez h a le g eld i­
ğ in e iş a r e t e d e n n o k ta la r d a m e v c u t­
tu r. Z a te n F e r h a d P a ş a n ın , Ş e h s u v a r­
o ğ lu h a k k ın d a p a d iş a h a u la ş tırd ığ ı ş i­
k â y e tle rin m ü h im ta r a f ı, is tik lâ l iç in
y a k ın d a isy a n a, k a lk ış a c a ğ ın a iş a re t o-
lu n m a sıy d ı. A y rıca Ali B eyin h a lk a z u l­
m e ttiğ in d e n ve b ir m e c liste p a d iş a h ın
a le y h in d e b u lu n d u ğ u n d a n d a bahso-
lu n m a k ta y d ı.
B u şik â y e tle r İ s ta n b u l’a b ild irilin c e
K a n u n î S ü le y m a n A n ad o lu ’y a b ir t a h ­
k ik h e y e ti g ö n d erm işti. F a k a t ta h k ik
h e y e tin in Ö ldürülm esi, o n u n h a k k m d a -
ki şik â y e tle rin d o ğ ru lu ğ u n a delil sa y ıl­
794
dı. B unun ü ze rin e Ş e h su v a ro ğ lu ’n a
g ö n d e rile n e m ird e, İ r a n h u d u d u n d a y a ­
p ıla c a k h a r e k â ta s e r d a r tâ y in ed ilen
F e r h a d P a ş a ile y a p ıla c a k iş le ri k a r a r ­
la ş tır m a k ü zere o n a m ü lâ k i o lm a sı b il­
dirild i. Ş e h su v a ro ğ lu ’n u k o la y lık la y a ­
k a la m a k iç in b ir tu z a k ta n b a ş k a b ir
şey o lm ıy a n b u e m ri a la n Ali Bey, T o k a t
y a k ın ın d a A rtu k a b a d (A rtu k o v a ) d a
F e r h a d P a ş a n ın k a r a r g â h ın a v a rın c a ,
o ğ u lla riy le b e ra b e r d e r h a l id a m edildi.
Böylece D u lk a d ır B e y liğ in in y a rı m ü s ­
ta k il so n m ü m e ssili de ta r i h s a h n e s in ­
d e n silin m iş oldu. Ş e h su v a ro ğ lu Ali B e­
y in id a m ın d a n s o n ra D u lk a d ır a ra z isi
beş s a n c a k ta n m ü re k k e p a le lâ d e b ir
O sm a n lı v ilâ y eti h a lin e g etirild i. M ev­
c u t tım a r la r d ev let h â z in e sin e alın d ı,
f a k a t b u h a l tım a r s a h ip le rin in m e m ­
n u n iy e tsiz liğ in e , h a t t â ile rd e K a le n d e r
Çelebi is y a n ın a k a r ış m a la rın a yol aç tı.
BELGRAD’IN ZA PTI
K a n u n î S ü le y m a n z a m a n ın d a ic ra e-
d ile n ilk se fe r, B e lg ra d ’m z a p tı iç in y a ­
p ıla n h a r e k â ttır . B elg rad fe th i, a y n ı z a ­
m a n d a K a n u n î’n in k a tıld ığ ı ilk se fe r
o lm a sı b a k ım ın d a n d a h u su siy e t arz e-
der. M a c a ris ta n ’ın k a p ıs ı v az iy e tin d e
cok ö n em li b ir m e v k id e k u ru lm u ş o lan
B elg rad , a s lın d a b ir S ırp ş e h ri o ld u ğ u
h a ld e , b u ra s ın ı T ü rk le re k a r ş ı m ü d a fa a
ed e m iy e ce k lerin i k e s tire n S ırp D esp o tu
J o r j B ran k o v iç ta r a f ı n d a n M a c a rla ra
b ıra k ılm ıştı. K a n u n î S ü le y m a n ’a g e lin ­
ciye k a d a r B e lg rad ş e h ri T ü rk le r t a r a ­
f ın d a n ik i d e fa m u h a s a r a ed ilm işti. İlk
m u h a s a r a İk in c i M u rad d e v rin d e 1441
y ılın d a, İk in cisi de 1459 d a F a tih M eh-
m e d ta r a f ı n d a n ic ra o lu n m u ş, h e r - i k i ­
sin d e de b ü y ü k g a y re tle r s a rf e d ilm esi­
n e ra ğ m e n z a p te d ile m e m işti. F a k a t a-
r a d a n g eçen m ü d d e t z a r fın d a O sm a n ­
lI d ev leti d a h a fa z la k u v v etlen m iş, eski
m u v a ffa k iy e tsiz lik le rd e n te re d d ü d e d ü ­
şecek v a z iy e tte n ç o k ta n k u rtu lm u ş tu .
Y avuz S elim doğu işleriy le u ğ r a ş tı­
ğ ın d a n , b a tıd a esaslı şe k ild e m e şg u l ol-
m ıy a z a m a n b u la m a m ıştı. Z a te n doğu
s e fe rle rin i e m n iy etle y ü rü te b ilm e k iç in
Y avuz S elim ’in b a tıd a s u lh a ih tiy a c ı
v ard ı. B u - b a k ım d a n B a lk a n s ın ır la r ın ­
d a b irin c i d ere ced e h a s ım d e v le t o la n
M a c a rla rla m ü ta re k e y i so n d e fa b ir se­
n e liğ in e d a h a te m d it etm işti. G erçi
M a c a rla rın , O sm a n lIla rın İz v o rn ik m u ­
h a fız ın ı ö ld ü rm e le ri ik i d e v le tin a r a s ı­
n ın a ç ılır gibi o lm a s ın a yol a ç m ış s a da,
b u h â d is e m ü ta r e k e n in te m d id in e m â n i
o lm a m ış tı. Y avuz’u n so n g ü n le rin d e O s­
m a n lI la r la M a c a rla r a r a s ın d a k i m ü n a ­
s e b e tin n e şekle b ü rü n e c e ğ i te b e llü r e t ­
m e d e n p a d iş a h ın ö lü m ü v u k u b u lm u ş tu .
M a c a rla rla k ıs a m ü d d e tli m ü ta r e k e ­
le rle d e v a m e ttirilm iy e ç a lış ıla n s u lh u n
u z u n ö m ü rlü o la m ıy a c a ğ ı belliydi. O s­
m a n lI İ m p a r a to r lu ğ u A v ru p a to p r a k la ­
r ın d a is tilâ h ız ın ı h e n ü z a lm a m ış, b ilâ ­
kis b u hız en y ü k sek n o k ta s ın a u la ş ­
m ıştı. T ü rk le rin m ü th iş k u d r e ti k a r ş ı­
s ın d a M a c a rla ra d ü ş e n iş, m üm kün
m e rte b e h a r b e se b eb iy e t v e re c e k h a r e ­
k e tle rd e n s a k ın m a la r ı idi. H a lb u k i M a­
c a r la r s u lh y e rin e h a r b i b iz z a t k e n d ile ­
ri d a v e t e ttile r.
K a n u n î S ü le y m a n ’ın c ü lü s u n u b ild ir ­
m e k ü ze re M a c a r k ir a lın a g ö n d e rile n
D iv a n -ı h ü m a y u n ç a v u ş la rın d a n B eh-
r a m Ç a v u ş a d ın d a k i T ü rk elçisini, M a ­
c a r la r ın ta h k ir ve h a p s e tm e le ri v e y a ­
h u t d a d a h a b ü y ü k ih tim a lle ö ld ü rm e ­
le ri, K a n u n î S ü le y m a n ’ın M a c a rla ra
h a r p ilâ n ın a sebeboldu.
O rd u n u n h a r e k e ti ve P iri P a ş a n ın fik ri
M a c a rla ra k a r ş ı se fe re k a r a r v e r ilin ­
ce d e r h a l k u v v e t to p la n m a s ın a b a ş la n ­
< : î p S '-
Belgrad'ın onaltıneı asırda yapılm ış bir resmi
dı. K a n u n î’n in İ s ta n b u l’d a n h a r e k e tin ­
d e ^ ö n ce R u m e li B ey lerb ey i A h m ed P a ­
ş a İ s ta n b u l’d a n İ p s a la ’y a g itti. O s ır a ­
d a A n a d o lu ’d a b u lu n a n F e r h a d P a § a ’y a
d a R u m e li’ye h a r e k e t e m ri v erild i. S e­
f e re h a r e k e t o lu n u rk e n k o r s a n lık ta n
y e tişm e D a n iş m e n d R eis k u m a n d a s ın ­
d a k ır k e lli g e m id e n m ü re k k e p b ir filo
K a r a d e n iz ’d e n T u n a ’y a sev k ed ild i. A y­
r ıc a T u n a ve S a v a b ö lg e le rin d e k i s a n ­
c a k b e y le rin e d e d ö rty ü z a t k a y ığ ı h a ­
z ırla m a la r ı em ro lu n d u . B öylece p a d iş a ­
h ın se fe re h a r e k e ti iç in h e r iş m ü k e m ­
m e l b ir in tiz a m d a h ilin d e y e rin e g e ti­
rildi.
M a c a rla ra k a r ş ı se fe re ç ık a n K a n u ­
n î S ü le y m a n ö n ce b a b a s ın ın ve onu
m ü te a k ib e n e c d a d ın ın tü r b e le r in i z iy a ­
r e tt e n s o n r a İ s ta n b u l’d a n h a r e k e t e d e ­
re k 27 m a y ıs 1521 p a z a rte s i g ü n ü E d ir­
n e ’ye v a rd ı. B u r a d a a sk e r, h a lk ve R u ­
m e li b e y le ri t a r a f ı n d a n k a rş ıla n d ı. E -
d ir n e ’de K aldığı beş g ü n z a r fın d a se fe r
işleriy le m e şg u l old u . E d irn e ’d e n h a r e ­
k e t e d e rk e n E d irn e m e d re se si s o f ta la r ı
(ta le b e ) g ö n ü llü o la ra k p a d iş a h ın o r d u ­
s u n a iltih a k e tti. A ynı h a r e k e ti p a d iş a ­
h ın geçişi s ır a s ın d a F ilib e ve S o fy a
m e d re s e le ri s o f ta la r ı d a y a p tı. K a n u n î
E d irn e 'd e n s o n r a F ilib e ’ye v a rd ığ ı z a ­
m a n R u m eli B ey lerb ey i A h m ed P a ş a
p a d iş a h ı b u r a d a k a rşıla d ı. S o fy a ’y a m u ­
795
 v a s a la tı s ıra s ın d a ise;, A n ad o lu ’d a n üç
b in deve y ü k ü b a ru t, k u rş u n v esaire gi­
bi m ü h im m a t g e tire n F e r h a d P a ş a b u ­
r a d a o rd u y a iltih a k e tti.
K a n u n î S ü ley m a n F ilib e ’ye v a rd ığ ı
z a m a n d iv a n k u r u la r a k h a r e k e t p lâ n ı
m ü z a k e re o lu n d u . P a d iş a h ın F ilib e’de
ik e n h a t t â F ilib e ’ye g elm eden ö n ce iki
fik rin te s ir i a ltın d a k a ld ığ ı an laşılıy o r.
B u n la r d a n biri, h a r e k â tın B e lg ra d ’ın
z a p tın a h a s re d ilm e si; d iğ e ri de d o ğ ru ­
d a n d o ğ ru y a M a c a ris ta n ’a ve onun
m e rk e zi B u d in ’in z a p tın a çalışılm asıydı.
B irin c i fik ri V eziriâzam P iri M ehm ed
P aşa, İk in cisin i de o n u n ra k ib i R u m eli
B eylerbeyi A h m e t P a ş a m ü d a fa a e t­
m ek tey d i. V eziriâzam , B e lg r a d in M a c a ­
r is ta n ’ın k a p ısı o ld u ğ u n u b e lirte re k , b u ­
ra sı z a p te d ilm e d e n M a c a ris ta n ’a y ü r ü ­
m e n in h a tâ , h a t t â te h lik e sin e iş a re t
etm ek tey d i. Bu sebeple p a d iş a h ı p lâ n lı
b ir fe tih h a r e k e tin e se v k etm ek is tiy o r­
du. A h m ed P a ş a (H â in A hm ed P a şa )
ise, p a d iş a h ın te c rü b e siz liğ in d e n is tif a ­
de ile K a n u n î’yi M a c a ris ta n f e th i gibi
d a h a p a r la k b ir h a r e k â ta şevke u ğ r a ş ı­
yordu.
İş te b irb irin d e n fa rk lı bu iki fik ird e n
P iri M eh m ed P a ş a n ın k i en so n u n d a
g alip geldi am a, p a d işa h , P irî M ehm ed
P a ş a n ın fik rin i k a t ’î şek ild e k a b u ld e n
önce, h e r iki fik ir a r a s ın d a sey y al b ir
v az iy e t aldı. İlk d e fa S e m e n d re sa n c a k
beyi H üsrev Beye B e lg rad a b lu k a sın ın
em re d ilm iş o lm a sı, K a n u n î’n in B elg rad
z a p tın d a n ziy ad e B u d in ’in z a p tın ı gö­
z e ttiğ in e ; k e n d isin d e n d a h a ile rd e gi­
d e n V eziriâzam P iri M ehm ed P a ş a n ın
d a b u a b lu k a y a iştira k i, o a r a d a Vezi­
ria z a m ın fik rin i m â k u l g ö rd ü ğ ü n e d e­
lild ir M a a m a fih p a d iş a h ın B e lg rad ö-
n ü n e g elince b u ş e h rin f e th in d e n v a z ­
g eç erek M a c a ris ta n ’a y ü rü m e k iste d i­
ğ in d e b ü tü n k a y n a k la r m ü tte f ik tir . K a ­
n u n î’yi so n a n la r d a B elg rad z a p tın a
ik n a e d e n le r V eziriâzam P irî M ehm ed
P a ş a d a n b a ş k a İk in c i V ezir Ç oban
M u s ta fa P a ş a ile a k ın c ı b e y le rin d e n
Y ah y a P aşa zâ d e B âli B eydir.
Belgrad civarın da bazı kalelerin zaptı
K a n u n î S ü le y m a n ’ın e m rin d e k i O s­
m anlI o rd u s u b ü y ü k b ir in tiz a m la E d ir­
n e - F ilib e - S o fy a - T e k fu r P ın a r ı -
Niş y o lu y la B e lg rad is tik a m e tin d e ile r ­
796
le rk e n , p a d iş a h , bazı k u m a n d a n la r em ­
rin d e k e n d isin d e n ileriy e k u v v e t şev ­
k e tti. İlk k u v v et şevki N iş’te v u k u b u l-
du. B o sn a Beyi Y a h y a P a şa z â d e B âli
Bey H ır v a tis ta n ’a, M ih a lo ğ lu M eh m ed
Bey E rd e l (T ra n silv a n y a ) e a k ın a m e ­
m u r edildi. T u ra h a n o ğ lu Ö m er B eyin
oğlu d a o rd u n u n p iş d a rlığ m a g etirild i.
B u a k ın c ı k u v v e tle rin d e n b a ş k a R u m e ­
li B ey lerb ey i A h m ed P aşa, eski O s m a n ­
lI ta rih le r in d e B ö ğ ü rd elen diye z ik re ­
d ilen S ab aç (S abacz) ü ze rin e se v k ed il-
di. N iş’e g elm ed en ö n ce m a iy e tin e b in
y en içe rilik ta k v iy e k u v v e ti y o lla n a n
S em e n d re Beyi H ü srev Bey B e lg r a d in
a b lu k a s ın a m e m u r ed ilm iş b u lu n u y o r­
du. A h m ed P a ş a n ın S a b a ç ’a şe v k in d e n
so n ra d a V eziriâzam P irî M eh m ed P a ­
ş a b in y en içe ri ile sip a h i ve a z a p la rı a -
la ra k B e lg rad y o lu n u tu ttu .
R um eli B eylerbeyi A h m ed P a ş a S ab aç
ü ze rin e se v k e d ild ik te n s o n r a K anunî
S ü le y m a n d a b u şe h re d o ğ ru te v e c c ü h
eyledi, p a d iş a h g elm ed en ö n ce A hm ed
P a ş a ta r a f ı n d a n ş e h rin m u h a s a r a t e r t i ­
b a tı k u ru lm u ştu . P a d iş a h ın y e tişm e siy ­
le m u h a s a r a d a h a d a şid d e tle n d irild i.
Ş im d iy e k a d a r b irk a ç d e fa M a c a rla rla
T ü rk le r a r a s ın d a el d e ğ iştirm iş o la n ve
k u v v e tli is tih k â m la r ı b u lu n a n S a b a ç ’ı
S im o n Logodi a d ın d a b ir k u m a n d a n
m ü d a f a a etm ek tey d i. M ü d a file rin ş id ­
d e tli m u k a v e m e tle rin e ra ğ m e n , T ü rk
o rd u s u n u n m ü th iş sa v le tin e k a le d a y a ­
n a m a d ı. H en d e k ler d o ld u ru ld u k ta n
so n ra a ğ a ç ta n ve ip te n y a p ıla n m e rd i­
v en lerle S ab aç s u r la r ı aşıldı. Böylece 7
te m m u z 1521 de S a b a ç T ü rk le rin elin e
geçti. S a b a ç d ü şü n c e K a n u n î S ü le y m a n
A hm ed P a ş a ve s a n c a k b e y le rin in te b ­
rik in i k a b u ld e n so n ra o r d u g â h ın d a n
k a lk ıp şe h re g ird i, m ü h im y e rle rin i ge­
zip gördü. O a r a d a «İlk fe th e ttiğ im k a ­
le b u d u r; m â m u r o lm a k g ere k tir» d e d i­
ği iç in ş e h rin d e rh a l ta h k im ve im a r ın a
girişildi. P a d iş a h ın em riy le b u r a y a b ir
d e iç k a le y apıldı.
S a b a ç in z a p tın d a n b ir k a ç g ü n so n ­
ra S a v a n e h r i ü z e rin d e b ir k ö p rü in ş a ­
s ın a b a şla n d ı. Ö nce R u m eli B eylerbeyi
A h m ed P aşa k u m a n d a s ın d a n e h r in
k a r ş ı ta r a f ı n a g em ilerle a s k e r g eçirildi.
K a rşı s a h ile h â k im o lu n u n c a , in ş a a ta
iki t a r a f t a n b ird e n g irişild i. K a z ık la r
ü ze rin e k u r u la n ve u z u n lu ğ u b in se k iz
yü z k u la ç t u t a n k ö p r ü n ü n in ş a s ı dokuz
g ü n d e ta m a m la n d ı. Bu k ö p rü in ş a a tı
d e v a m e d e rk e n V ez iriâz am P iri M e h ­
m ed P a ş a n ın Z em lin (Z e m u n , S em lin )
k a le s in i z a p te ttiğ i h a b e ri alın d ı. B el-
g r a d ı n k a r ş ıs ın d a b u lu n a n Z em lin k a ­
le si H ü srev B eyin to p ç u la r ın ın b o m b a r-
d ım a n la riy le d ü ş ü rü lm ü ş b u lu n u y o rd u .
S av a k ö p rü s ü n ü n in ş a a tı b itin c e K a ­
n u n î S ü le y m a n , e m rin d e k i k u v v e tle rle
k a r ş ıy a g eç ti (26 te m m u z 1526). B öyle-
ce O sm a n lı p a d iş a h ı T u n a ile S a v a a r a ­
s ın d a k i S ire m (S y rm iu m ) a ra z isin e d a ­
h il o lm u ş b u lu n u y o rd u .
B e lg ra d 'm z a p tı
S a b a ç k a le s in in z a p tı s ıra s ın d a , R u ­
m e li B e y lerb ey i A h m ed P a ş a p a d iş a h la
fa z la c a te m a s im k â n ın ı b u ld u ğ u n d a n ,
K a n u n î’yi te s ir a ltın d a b ıra k ıp kendi
f ik rin e im a le y e m u v a ff a k oldu. A h m ed
P a ş a n ın f ik rin i te rv iç ed e n p a d işa h ,
B e lg ra d m u h a s a r a s ın ın k a ld ırılm a s ın ı
ve M a c a ris ta n ü z e rin e h a r e k e t o lu n m a ­
s ın ı e m re tti. B u h a r e k e tin y a n lışlığ ı ü -
z e rin d e ıs r a r etm e k le b e r a b e r sö zü n ü ge-
ç ire m iy e n V eziriâzam P irî M eh m ed P a ­
ş a B e lg rad ö n ü n d e k i to p la r ı k a ld ır tm ı-
y a m e c b u r o ld u ğ u s ıra d a , V eziriâzam
gibi c îü şü n e n e n le rd e n İk in c i V ezir Ç o­
b a n M u s ta fa P a ş a ile a k ın c ı k u m a n d a n ­
la r ı n d a n Y a h y a P a şa z â d e B âli B eyin
p a d iş a h ın h u z u r u n a ç ık a ra k , M a c a ris­
t a n h a r e k â tın d a n evvel B e lg rad f e th i­
B e îgrad'ı Tuna tarafından m uhasara edişim izi gösteren bu resim M acarca bir tarihten alın m ıştır.
797
n in lü z u m u ü z e rin d e iz a h a tta b u lu n m a ­
la r ı n e tic e sin d e , K a n u n î so n ve k e sin
k a r a r ın ı b ild ird i. B öylece V eziriâzam
P irî M e h m ed P a ş a n ın fik ir ve p lâ n ı en
son a n d a b ir d e fa d a h a ü s tü n geldi.
K a n u n î S ü le y m a n ’ın B e lg rad ö n ü n e
m u v a s a la tiy le B e lg rad a b lu k a s ı m u h a ­
s a r a y a çev rild i. P a d iş a h ın o ta ğ ı Z em u n
(Z em lin ) y a k ın ın d a y ü k se k b ir te p e y e
k u ru ld u 1 a ğ u s to s .1521 (27 ş a b a n 927
cu m a) g ü n ü b a ş lıy a n m u h a s a r a d a V e­
z iriâ z a m P irî M eh m ed P a ş a B e lg ra d ’m
g ü n e y d e n S a v a n e h r i ta r a f ın ı, A h m ed
P a ş a d a T u n a t a r a f ı n ı tu ttu . A y rıc a k a ­
le n in k uzey ta r a f ı n a is a b e t e d e n V ojno
O sto ro v o a d ın d a k i a d a y a d a A h m ed
P a ş a k u v v e tle ri çık tı. T ü rk k u v v e tle ri
B e lg ra d ’ı ş id d e tli b ir b o m b a rd ım a n a t â ­
bi tu ttu . N ih a y e t b ü y ü k to p la r ın a ç tığ ı
g e d ik le rd e n T ü rk a s k e ri k aley e d a h il
oldu. A ynı g ü n d e B e lg ra d ’m g ü n e y in d e
b u lu n a n H av a le (A vala) k a le si de T ü rk -
le r ta r a f ı n d a n ele geçirild i. T ü rk le r
B e lg ra d ’a g ire rk e n M acar, S ırp ve B u l-
g a r la r d a n ib a r e t b u lu n a n m ü d a fü e r
b a ş la r ın d a k i k u m a n d a n la riy le b irlik te
iç k aley e çek ild iler. B u y ü zd e n iç k a le ­
n in z a p tın a k a d a r b o m b a rd ım a n d e v a m
e tti. N ih a y e t d ü ş m a n ın m u k a v e m e ti k ı­
r ıld ığ ın d a n 29 ağ u s to s (25 ra m a z a n 927)
t a B e lg ra d ’ın iç k a le s in in a n a h t a r l a r ı ­
n ı p a d iş a h a te slim e ttile r. B öylece m u ­
h a s a r a y a b a ş la n ış ın d a n itib a r e n 29 g ü n
z a r f ın d a B e lg rad k a t ’î şek ild e T ü rk le rin
e lin e geçm iş oldu.
H am m er, B elg rad iç k a le s in in m u h a ­
s a r a s ın a d ev a m ed ild iğ i s ır a d a T ü rk le ­
rin , N eboyse k a le s in in a ltın a lâ ğ a m
k o y d u k la rın ı, m ü d a file r s e b a t a z m in ­
d e o ld u k la rı h a ld e k u m a n d a n la rı F r a n -
çois d e H e d e rv a r ile V a la n tin T o ero ek ’-
in ih a n e tte b u lu n d u k la rın ı, m e zh e p a y ­
rılığ ı y ü z ü n d e n S ırp la r la M a c a rla r a r a ­
s ın d a m ü n a fe re t m e v c u t o ld u ğ u n u k a y ­
d ed e rek , b u .hallerin B elg rad m ü d a f a a ­
sın ı z a y ıfla ttığ ın ı im â e tm e k iste r.
K a n u n î’n in B e lg rad ’a d a lıil oluşu
K a n u n î S ü le y m a n B e lg ra d ’m f e th i­
n in fe rd a s ı g ü n ü şe h re d a h il oldu. O en güzel ve eski m e rk e z le rin d e n olan,
g ü n c u m a y a ra s tla d ığ ın d a n , B e lg ra d ’-
m en b ü y ü k k ilisesi d e rh a l cam iy e t a h ­
vil edildi, p a d iş a h c u m a n a m a z ın ı c a ­
m iy e ç e v rilen b u m â b e d d e kıldı. K a n u ­
n î S ü le y m a n B e lg ra d ’d a k a ld ığ ı m ü d d e t
z a r f ın d a aüıaliden M a c a ris ta n ’a ıgitm ek
istiy e n le re m ü sa a d e d e b u lu n d u , cizye
k a b u l e d e n le ri y e rle rin d e b ıra k tı. B u n ­
la r ın d ış ın d a k a la n h a lk ta n b ir k ısm ım
d a İ s ta n b u l’a şe v k e tti. H a m m e r İ s t a n ­
b u l’a se v k e d ile n le rin B u lg a r o ld u ğ u n u
sö y lerse de, F e rid u n B eydeki B elg rad
ru z n a m e sin d e b u n la rın S ırp o ld u ğ u y a ­
zılıd ır. B u d u ru m k a r ş ıs ın d a ru z n a m e -
n in ç a ğ d a ş b ir k a y n a k oluşu, B e lg ra d ’m
ise esas itib a riy le b ir S ırp şe h ri b u lu n u ­
ş u y ö n ü n d e n h a k ik a ti d a h a ziy ad e a k ­
se ttire b ile c e ğ in e in a n m a k lâ zım d ır. İ s ­
ta n b u l’a se v k e d ile n le r B o ğaziçinde B ü-
y ü k d e re ’n in ü s tü n d e «B elgrad köyü» n ü
k u rd u la r. K ö y ü n y a k ın ın d a k i B elg rad
o rm a n ı d a ism in i b u m ü n a s e b e tle a lm ış­
tır. Y ine b u n la rd a n b ir k ısm ı d a Y edi-
k u le ile S iliv rik a p ı a ra s ın d a , esk id en
X ylokerkos (şim d i B e lg ra d k a p ısı) is ­
m in i ta ş ıy a n k a p ı c iv a rın a .verleştiril-
diler.
K a n u n î S ü le y m a n B e lg ra d ’d a n a y rıl­
m a d a n önce ş e h rin k a le ve is tih k â m la ­
rın ın ta m ir i iç in h a z in e -i â m ire d e n 20
b in a ltın ta h s is e ttir d ik te n b a ş k a cam i,
m e sç it ve im a r e t gibi b in a la r ın in ş a s ın ı
e m re tti. S e m e n d re ile b irlik te B elg rad
m u h a fız lığ ın a d okuz yüz b in ak ç e h a s
ile B o sn a s a n c a k b eyi Y a h y a P a şa z â d e
B â li Bey tâ y in edildi. B âli B eyden b o ­
ş a la n B o sn a s a n c a k b ey liğ in e de S u lta n
z â d e H ü srev Bey g etirild i. B e lg ra d ’m
798
e h e m m iy e ti do lay ısiy le B â li B e y in e m ­
rin e 3 b in y en içe ri ta h s is o lu n d u , k a le ­
le rin ta m ir i b itin c e B e lg rad is tih k â m la ­
rı ik iy ü z to p ile ta h k im o lu n d u . B u a r a ­
d a S a b a ç is tih k â m ı d a y irm i to p ile-
ta k v iy e edildi.
B e lg rad f e th i O sm a n lIla ra M a c a ris­
t a n ’ın k a p ıs ın ı açm ış o ld u . B u n d a n
s o n r a M a c a ris ta n ve A v u stu ry a ’y a k a r ­
şı y a p ıla n s e fe rle rd e B e lg rad ş e h ri b ir
üs o la ra k k u la n ıld ı. B u b a k ım d a n esk i
O sm a n lı ta rih le r in d e B e lg ra d ’ın n a m ı
« D â r-ü l-c ih a d » şe k lin d e d e k a y d e d ilm i-
ye b a ş la n d ı.
İlk se fe rin i B e lg ra d ’a k a r ş ı y ap m ış o -
la n K a n u n î S ü ley m a n , S ırb is ta n ’ın b u
ş e h ri z a p te ttiğ i s ır a d a b u n u n c iv a rın ­
d a k i S ab aç, Z em lin , U ylak, A vala, S la n -
k a m e n gibi ş e h ir ve k a le le rle S ire m a -
ra z isi d e O sm a n lı İ m p a r a to rlu ğ u n a ek ­
le n m iş oldu. K a n u n î S ü le y m a n b u işle ­
ri b itirin c e 18 eylül 1521 de B e lg ra d ’d a n
h a r e k e t ile 19 ek im d e İ s ta n b u l’a vâsıl
oldu.
K a n u n î’n in ş e h z a d e le rin d e n M ıırad ve.
M a lım u d ’ım ö lü m ü
K a n u n î S ü le y m a n B e lg ra d ’d a n İ s t a n ­
b u l’a. d ö n e rk e n ik i y a ş ın d a k i oğlu M u-
r a d ’m ö lü m h a b e r in i alm ıştı. İ s ta n b u l’a
v a rış ın d a n iki g ü n evvel de — b az ı k a y ­
n a k la r a göre — b ir k ız ın ın ö lü m ü n ü
ö ğ ren d i. K a n u n î z a m a n ın ın ek seri k a y ­
n a k la r ı p a d iş a h ın y a ln ız c a M ih rim a h
ism in d e b ir k ızı b u lu n d u ğ u n u kayde­
d e rle r. R aziye a d ın ı ta şıd ığ ı zik re d ile n
b u ik in c i k ız ın m e v c u d iy e ti h a k ik a te n
d o ğ ru ise b u n u n çok k ü ç ü k k e n ö lm ü ş
olm ası ik tiz a ed er. K a n u n î’n in o a r a d a
ölen ç o c u k la rın ın sa y ısı iki ta n e ile d e
k a lm ıy a ra k , İ s ta n b u l’a v a r ış ın d a n on
g ü n s o n r a d o kuz y a ş ın d a k i şe h za d esi
M a h m u d ’u n ç iç e k te n ö lüm iyle b u n la rın
ad e d i üçe çıktı.
R a g ü z a ve R u s e lç ile rin in K a n u n î’y t
z iy areti, V en ed ik lilerle y a p ıla n a n la ş m a
K a n u n î S ü le y m a n ’ı, İ s ta n b u l’a d ö n ü ­
ş ü n d e n k ıs a b ir m ü d d e t s o n ra R ag ü za,
R u s ve V en ed ik h ü k ü m e tle rin in elçile­
ri z iy a re t e tti. B u n la r p a d iş a h ı hem
te b rik , h e m de z iy a re t f ır s a tın d a n f a y ­
d a la n a r a k h ü k ü m e tle ri n â m ın a b ir e r
a n la ş m a y a p m ıy a ç a lış tıla r. K a n u n î S ü ­
le y m a n ’m t a h t a o tu r u ş u n u n ü z e rin d e n
b ir se n e lik z a m a n geçm ed en , B e lg rad
gibi b ir ş e h ri z a p te tm e s i, o n u n s a l t a n a ­
tın ın z a fe rle rle ta ç la n a c a ğ ın a iş a re tti.
B u b a k ım d a n A v ru p a d e v le tle rin in d ik ­
k a tle r i y en i O sm a n lı p a d iş a h ın ın ü z e ri­
n e çevrildi.
K a n u n î’yi z iy a re t e d e n e lç ile rd e n R a -
g ü za (D u b ro v n ik ) C u m h u riy e tin in m ü ­
m essili, k e n d i ih tiy a ç la rı iç in buğday
s a tın a lm a k ve O sm a n lı lim a n la r ın d a
rü sû m d an _ m u a fiy e t h a k k ı te m in e tti.
R u s Ç a rı İk in c i V asili’n in m a iy e t su b a y -
la .rm d a n İ v a n M orozov ism in d e k i elçi,
h ü k ü m d a rı n â m ın a p a d iş a h ı te b rik e t ­
tik te n b a ş k a , b ir de te d a f ü i ve te c a v ü z î
b ir itt if a k a k d e tm e k isted i. L âk in K a ­
n u n i böyle b ir a n la ş m a y a y a n a şm a d ı.
K a n u n F y i z iy a re t e d e n e lç ile r a r a s ın ­
d a e s a s k â r lı ç ık a n ı V enedik elçisi oldu.
Z ira V en ed ik h ü k ü m e tin in M arko M em -
m o ism in d e k i elçisi o tu z maddelik b ir
Belgrad m uhasarasını gösteren bu resim, Ricaud'nun Alm anca nüshasından alın m ıştır
799
a h id n a m e im z a la m a k im k â n ım te m in
etti.
E sk id e n b e ri h e m A v ru p a d e v le tle ri­
ne, h e m O sm a n lIla ra h o ş g ö rü n e re k iki
t a r a f l ı b ir s iy a s e t ta k ip e d e n V en e d ik li­
ler, K a n u n î’n in s a lta n a tın ın b a ş la n g ı­
c ın d a O s m a n lIla ra h o ş g ö rü n m e sin i b a ­
ş a rd ıla r. Ve b u sa y ed e k e n d ile ri iç in
h a y li k â r lı ve le h le rin e b ir a h id n a m e
im z a la m a k m u v a ffa k iy e tin i g ö ste rd ile r.
1 a r a lık 1521 ta r ih in d e im z a la n a n b u
a n la ş m a a s k e rî, tic a rî, siy a sî ve a d lî
m e se le le ri ih tiv a e d e n b ir vesik ay d ı.
G erçi b u a h id n a m e n in b ilh a s s a tic a r î
ş a r tla r ı p ek y e n i şe y ler d eğildi, lâ k in
b u n la r g en işle tilip b ilh a s s a a d lî m e se le ­
le rle d e s te k le n in c e , V enedik a h id n a m e s i
O sm a n lı d e v le tin in b u n d a n s o n r a b a h ­
şed eceğ i k a p itü lâ s y o n la r a â d e ta ö rn e k
te şk il eyledi. B u b a k ım d a n , o r ta d a m ü ­
h im b ir m ü n a s e b e t d e m e v c u t d eğ ilk en
O s m a n lIla rd a n ziy ad e V en e d ik lilerin
is tifa d e s in i m ü m k ü n k ıla n b ir a n la ş ­
m a n ın y ap ılm a sı, o s ır a d a O sm a n lı p o ­
litik a s ın ı y ü rü te n le rin , b ilh a s s a İ k tis a ­
d î m e se le le r h u s u s u n d a u z a k g örüşlü
o lm a d ık la rın a , h a t t â İk tisa d î m e v z u la ­
r a g ere k en e h e m m iy e ti v e rm e d ik le rin e
delildir.
O tu z m a d d e d e n ib a r e t b u lu n a n a h id -
n a m e n in m ü h im k ısm ı İk tisa d î - tic a rî
h u s u s la rı iç in e alıyordu. A h id n am e
g ere ğ in ce : T ic a re t se rb e st o la ca k
e m n iy e ti te m in edilecek, üç se n ed e b ir
d eğ işm e k üzere İ s ta n b u l’d a b ir V ene­
d ik b aly o su (elçisi) b u lu n a c a k , elçiler
b o rc u n d a n dolay ı h ap sed ilm iy ec ek , ik i
d e v le tin te b a a s ın ın m u h a k e m e si s ır a ­
s ın d a te r c ü m a n la r m a h k e m e d e h a z ır
b u lu n a c a k , V enedik tü c c a rı, b aly o su n
r u h s a tı o lm a d a n O sm a n lı m e m le k e tin ­
de s e y a h a t edem iyecek ve r u h s a ta a it
d â v a la ra V enedik elçisi b a k a c a k , tü c ­
c a r la r h a r a ç ta n m u a f tu tu la c a k , V en e­
d ik lile rin C ezayir ve T ra b lu sg a rb ile t i ­
c a re tle rin e z a r a r verilm iyecek, V enedik
g e m ile ri y a ln ız c a Ç a n a k k a le b o ğ az ın a
ve İ s ta n b u l’a d a h il o lu n c a m u a y en e y e
tâ b i tu tu la c a k tı. Bu tic a r î m a d d e le rd e n
a y rı o la ra k d a k a ç a k k ö le ler V enedik
h ü k ü m e tin e ia d e edilecek, b u n la rd a n
İslâ m iy e t! k a b u l e d e n le r o lu rs a b in e r
ak ç e h e s a b ı ile b ed e l verilecek, p r e n s ­
le rin h ü r riy e ti ia d e o lu n a ca k tı.
D a h a ziy ad e V en e d ik lilerin y a r a rın a
o la n b u m a d d e le rin y a n ın d a O sm a n lI­
l a r le h in e o la n n o k ta la r ise, K ıb rıs iç in
se n e d e onb in , Z a n ta a d a sı iç in de se n e ­
de beşyüz d u k a a ltın ı h a r a ç ö dem esi
ş a r tı n ın te k id in d e n ib a re tti.
R odos a d a s ın ın z a p tı
A n a d o lu ’n u n g üney b a tı k ıy ıla r ın d a ­
k i a d a la rın en b ü y ü ğ ü o la n R odos’u n
s tr a te jik d eğ e ri O sm an lı p a d iş a h la r ın ­
c a m a lû m d u . B u n u çok iyi ta k d ir e d e n ­
le rd e n .biri de F a tih S u lta n M e h m ed ’di.
S tr a te jik m evkii e h e m m iy e t a rz e d e n bu
a d a d a o tu r a n şövalyeler, k ita b ım ız ın
574 ve m ü te a k ip s a y fa la r ın d a iz a h e d il­
d iğ i veçhile, d a h a ziy ad e k o rs a n lık la iş ­
tig a l e ttik le rin d e n , d o ğ u A k d en iz’deki
tic a r e t g em ile rin e z a r a r v e rm e k te ve
a y rıc a d a O sm a n lIla r a le y h in d e k i i t t i ­
f a k la r a .girerek T ü rk le re k a r ş ı d ü ş m a n ­
lık ta n geri k a lm a m a k ta id iler. F a tih
M ehm ed, Rodos şövalye h ü k ü m e tin in bu
z a r a r lı h a lin e son v erm ek, ay n ı z a m a n ­
d a A k d en iz’in b u çe v resin d e T ü rk h â ­
k im iy e tin i te sis eylem ek için, R odos’u
z a p ta ç a lışm ışsa d a m u v a ffa k o la m a ­
m ıştı. F a tih M ehm ed z a m a n ın d a k i R o ­
dos k u ş a tm a s ın d a , şö v aly eler, büyük
te h lik e le r a tla ttığ ı ve T ü rk k u d r e tin in
ne o ld u ğ u n u b izzat m ü şa h e d e e ttik le ri
h a ld e y in e a le y h te k i fa a liy e tle rin d e n
g eri d u rm a d ıla r. İk in ci B ay ezid ’in k a r ­
d eşi Ş eh za d e C em ’in Rodos şö v a ly eleri­
ve
n e sığ ın m ası, S u lta n B ayezid’i şö v a ly e­
lerle iyi geçinm iye m e c b u r e tti. Y avuz
S elim d a h a ziy ad e doğu ile m eşgul o l­
d u ğ u n d a n , Rodos şö v aly eleri O sm a n lI­
la rd a n p ek en d işe d u y m ad ı. M a a m a fih
Y avuz S elim ’in d o n a n m a y ı k u v v e tle n -
d irm iy e ç a lış m a sm d e n ilk k u ş k u la n a n ­
la r R odos şö v aly eleri oldu. O sm a n lIla­
rın k a r a d a o ld u ğ u gibi d e n izle rd e de
k u v v etlen m ele riy le ilk d a rb e y i Rodos
şö v a ly elerin e v u ra c a k la rı ve b u k o rs a n
y u v a sın ı o r ta d a n k a ld ıra c a k la rı b elliy ­
di. Rodos şövalye h ü k ü m e ti bu h a k ik a ti
b ild iğ in d en , b ir ta r a f t a n m ü d a fa a te d ­
b irle rin i a r ttır m a k la b e ra b e r, ö te y a n ­
d a n d a, f ır s a tla r d a n fa y d a la n a ra k , O s­
m a n lIla ra z a r a r verm iye ça lışm ak ta y d ı.
N itek im en so n o la ra k R id an iy e m u h a ­
reb e si s ır a s ın d a M em lû k lere fa y d a lı o l-
m ıy a ç a lış a n Rodos şö v aly eleri C a n b e r-
d i G a z a li’n in isy a n ı e s n a s ın d a d a o n u n ­
la itt if a k ed e rek s ü â h ve c e p h a n e y a r ­
d ım ın d a b u lu n d u la r ve C a n b e rd i G aza-
li’ye to p ç u lu k m ü te h a s s ıs la rı g ö n d e rd i­
ler.
B elg rad se fe rin d e n p a rla k b ir m u v a f­
fa k iy e tle d ö n e n K a n u n î S u lta n S ü ley ­
m a n , R o d o s’a b ir se fe r ic ra s ın a k a r a r
v e rirk e n , b u k o rs a n y u v a s ın ın z a r a r lı
fa a liy e tle rin e eb ed iy en so n v erm ey i h e ­
sa p lıy o rd u . B u s ır a d a siy asî d u ru m d a
O sm a n lIla rın le h in e b ir m a n z a ra a rz e t-
m ek tey d i. Z ira b a tılı d e v le tle r R odos
şö v a ly e le rin in im d a d ın a k o şa c a k v ey a
d e n iz le rd e o lm a zsa k a r a d a n T ü rk le ri
te h d it ed ecek h a ld e d eğ illerd i. M a c a rla r
B e lg ra d ’ın z a p tı d o lay ısiy le y ep y en i
b ir d a rb e y em işlerd i, b a ş la rın d a k i k ır a l
İk in c i L ayoş d a b ec erik li b ir k im se d e­
ğildi. D en izd e ve k a r a d a O sm a n lIla rı e n
fa z la te h d it edeb ilecek b ir k u d re te s a ­
h ip o la n A lm an İ m p a r a to ru Ş a rlk e n ,
F ra n s a K ıra lı F ra n s u v a ile m ü c a d e le
etm ek le m eşg u ld ü . H ıris tiy a n la r a r a s ın ­
d a b ir H açlı ittif a k ı k u r m a k ta ro lü o la -
800
(Mufassal OsmanlI Tarihi tablosu. No. 19)
•'bilecek o la n P a p a O n u n c u Leon, A lm an
p a p a z ı L u th e r ile u ğ ra şıy o rd u . D en iz­
le rd e O s m a n lIla ra en m ü h im m â n ia
te ş k il ed eb ilecek o la n V enedikliler, O s­
m a n lI la r la y en i b ir a n la ş m a y a p m ış la r ­
dı. R o d o s’a y a rd ım a k a lk tık la rı ta k d ir ­
d e, le h le rin e b ir çok n o k ta ju ih tiv a e-
d e n b u m u a h e d e n in k e n d ile rin e sa ğ lı-
y a c a ğ ı m e n fa a tle r d e n o la b ilirle rd i.
R odos h a k k ın d a O sm a n lı devlet
e rk â n ın ın fik ri
R odos a d a s ın ın s tr a t e ji k eh e m m iy eti,
O sm a n lı d e v le t e rk â n ın ın h e m e n h e m e n
h e p s i t a r a f ı n d a n k a b u l o lu n m a k ta , R o ­
d o s ’u n fe th iy le , O sm a n lı d o n a n m a s ı için
b ir te h lik e k a y n a ğ ın ın , T ü rk ve M üsl1“
.m an tic a r e tin e z a r a r v ere n b ir k o rs
y a ta ğ ın ın o r ta d a n k a lk a c a ğ ı bilinm em
te y d i. B u n u n iç in Rodos a d a s ın ın z a p ­
tın ı n sa ğ lıy a c a ğ ı f a y d a d e v le t e rk â n ın -
c a a ç ık ç a te slim ed ilm e k tey d i. L âk in
-adanın z a p tın ın m ü m k ü n olu p o la m ıy a -
e a ğ ı n o k ta s ın d a fik ir le r b irle şem iy o rd u .
.Zira F a tih M e h m ed za m a n ın d a, y a p ıla n
te c rü b e , R odos is tih k â m la r ın ın çok
k u v v e tli o ld u ğ u n u g ö ste rm işti. Ü stelik
R o d o s lu la r o z a m a n d a n b e ri ta h k im a t­
la r ı n ı d a h a fa z la a r tt ır m ış la r ve R o­
d o s’u z a p te d ile m e z b ir k a le h a lin e so k ­
m u ş la rd ı. B u k a d a r k u v v e tli ta h k im a t
k a r ş ıs ın d a R odos’u n u z u n b ir m u h a s a ­
ray a d ay an m ası m üm kündü. İş te b ir
k ısım d e v le t e r k â n ın ı te re d d ü d e sevke-
Rodos'un Aubusson kapısından bir görünüş
801
deıı n o k ta a sıl b u ra sıy d ı. Z ira, b ir k ısım
e rk â n R o d o s’u n u zu n sü re c e k m u h a s a ­
ra s ı s ır a s ın d a A v ru p a lIla rın y a rd ım a
g elec ek le rin i, böylece te h lik e li b ir d u r u ­
m u n h u s u lü n ü m ü m k ü n .g ö rü y o rlard ı.
B u n a m u k a b il V eziriazam P iri M eh m ed
P aşa . İk in c i V ezir Ç o b an M u sta fa P a ­
şa ve k o r s a n lık ta n y etişm e d e n iz c ile r­
d e n K u rd o ğ lu M u slih id d in Reis, A v ru p a
d e v le tle rin in o s ır a d a b irleşem iy ecek -
Leri ve R odos’u n im d a d ın a k o şam ay a­
c a k la rı fik rin d ey d i.
İş te b u ik i fik ir, K a n u n ı’n in Rodos
m e selesin i g ö rü şm ek ü zere to p la d ığ ı d i­
v a n d a k e n d is in i g ö sterd i. F a k a t V eziri­
a z a m ın fik rin d e o la n la r g ö rü şle rin i
k u v v etle s a v u n a ra k , R o d o s’a s e fe r a ç ıl­
m ası k a r a r ın ın v erilm esin e âm il o ld u ­
lar.
İk i ta r a f ın b irb iri h a k k ın d a biigi
e d in m e y e ç a h şm a sı
O sm a n lı h ü k ü m e ti R o d o s’a k a r ş ı se ­
fe r a ç m ıy a k a r a r v erm e k tey k e n , Rodos"
ta k i siy asi h a v a ile m ü d a fa a te r t ib a tı n a
d a ir b ilg i to p la m ıy a eh e m m iy e t verdi..
O sm a n lı ca su s te ş k ilâ tı çok iy i işle d iğ in ­
d e n b u h u s u s ta epeyce m a lû m a t to p ­
la n d ı. H a ttâ R o d o s’t a m ev k i s a h ib i b a ­
zı k im s e le r b ile elde edildi. B u n e v id e n
bir h â d is e o la ra k , b ir Y a h u d i ta b ib ile
şövaly e ta r i k a tı b a ş k a n ç ıla rı A n d re is ­
m in d e k i ş a h ıs ta n elde ed ilen b ilg ileri
b ilh a s s a z ik re tm e k g erek ir. O s ır a d a
z a te n O sm anlI h ü k ü m e ti Rodos şö v a l­
y elerin i şü p h e y e d ü şü rm em ey e ehem ­
m iy e t v erm ek tey d i. N ite k im P h ilip p e
V illiers de l’İsle A dam 22 o cak 1521 de
R odos şöv aly eleri .ü stad ı âz am lığ m a ,
y a n i şövalye h ü k ü m e ti reisliğ in e se çil­
d iği z a m a n , K a n u n î S ü ley m a n k e n d i­
sin e b ir te b rik m e k tu b u g ö n d erm işti.
Rodos şö v a ly elerin e k a rş ı iyi n iy e tli gö-
rü n m iy e ç a lışm a fa a liy e ti b u n u n la d a
o itm iy o rd u . O sm a n lı h ü k ü m e ti m u h te ­
lif f ır s a tla r ih d a s e tm e k su re tiy le Villi­
e rs de l ’İsle A d am ’a m e k tu p la r g ö n d e ­
re re k İ s ta n b u l’d a k i h a z ırlık ta n o n la rı
şü p h elen d irm em e} 'e u ğ raşıy o rd u .
F a k a t O sm a n lIla rın b ü tü n b u g a y re t­
le rin e ra ğ m e n ş ö v a l e l e r İ s ta n b u l’d ak i
h a z ırlık la rd a n h a b e r d a r oldu. B unun
ü ze rin e şö v a ly elerin reisi b ir ta r a f t a n
m ü d a fa a te r tib a tın ı k u v v etlen d irm iy e
ç a lışırk e n , b ir t a r a f t a n d a P a p a ve
F ra n s a K ira lın d a n y a rd ım isted i, ay n ı
z a m a n d a h e r ih tim a le k a r ş ı h a z ır o l­
m a k ü ze re a d a y a b ir se n elik e ra ak ve
m ü h im m a t yığdı.
D o n a n ın a ve o rd u n u n h a re k e ti
K a n u n î S ü ley m a n B e ig rad s e fe rin ­
E sk i R od o s'tan b ir g ö rü n ü ş daha
802
d e n d ö n ü n c e k ış m ev sim i o rd u ve d o ­
n a n m a d a h a z ırlık la r y a p ılm a k la geçi­
rild i. Bu h u s u s ta k i h a z ır lık la r b itin c e
h a z ir a n ın ik in c i h a f ta s ı b a ş ın d a do-
n r'iım a İ s ta n b u l’d a n h a r e k e t e tti. Ro­
d o s’a s e fe r ic ra s ı k a r a r la ş tır ılın c a A h-
m ed P a şa s e rd a r o lm ak istem işti. F a k a t
Rodos S e rd a r lığ ın a V eziriâzam _ P irî
M eh m ed P a ş a n ın ta v siy esiy le İk in c i
Vezir Ç oban M u sta fa P a ş a tâ y in edildi.
R odos’a g itm ek ü zere y elk en a ç a n O s-
m °,niı d o n a n m a s ın ın gem i sa y ısı h a k ­
k ın d a y erli ve y a b a n c ı k a y n a k la r pek.
d eğ işik r a k a m la r v e rm e k te ve b u n la rı.
300 ile 700 a r a s ın d a g ö ste rm e k te d ir. K a ­
n u n î S ü ley m a n z a m a n ın d a donanm a­
n ın en k u v v etli d e v rin d e B a rb a ro s ve-
T u rg u d R e isle r gibi b ü y ü k ş ö h re tle rin ,
id a re s in d e m ü c ad e ley e s o k u la n h a r b ge­
m ile rin in sa y ısın ın ü çy ü zd en fa z la o l­
m a d ığ ı d ü şü n ü lü rs e , R odos se fe rin e çı­
k a n h a rb g e m ile rin in y e k û n u n u d a 300
k a b u l e tm e k g ere k m ek te d ir. S ayıyı k a ­
b a r ta n g em ile rin a s lın ın y a rd ım c ı g em i­
le r o ld u ğ u ve m ik ta r la r ın ın d a irili u -
fa k lı d ö rty ü z ü b u ld u ğ u a n la şılır. R odos
se fe rin e çık m ış b u lu n a n b u d o n a n m a ­
n ı n k u m a n d a m P u la k (P a la k ) M u s ta fa
P a ş a idi. D o n a n m a n ın gem i sa y ısı gibi
a s k e r s a y ıs ın a d a ir de m u h te lif r a k a m ­
l a r m e v c u t o lm a k la b e ra b e r, b u n u d a o
d e v rin ş a r tl a r ın ı gözönüne a la r a k 50
ilâ 60 b in k a b u l e tm e k en m â k u l h â d
<jiur.
D o n a n m a d e n iz d e n h a r e k e te g e ç e r­
d en , K a n u n î S ü le y m a n d a K a p ık u lu a s ­
k e ri ve se fe re m e m u r ed ilen e y a le tle rin
tım a r lı sip a h ile riy le 16 h a z ir a n 1522 de
İ s ta n b u l’d a n R odos’a m ü te v e c c ih e n k a ­
r a d a n yola koyu ld u .
R odos m u h a s a ra s ı
T ü rk d o n a n m a s ı h a z ir a n ın s o n la rın ­
d a R odos s u la rın a u la ş a ra k . H a m m e r’e
g öre ilk ih ra c ı F av ez d e n ile n yere y a p ­
ıl. B u n o k ta n ın , V illa n o v a m e v k iin in
k a r ş ıs ın a is a b e t ed en P h a n a e s (F a n e s)
o ld u ğ u a n la ş ılm a k ta d ır. O sm a n lı m ü ­
v e rrih le rin in ilk ih r a ç y eri o la ra k g ös­
te rd ik le ri «Cem B ahçesi» m evkii, R odos
a d a s ın ın kuzey b a tıs ın a is a b e t e d e n Vil-
îg n o v a ’n m ta m k e n d isid ir. H a m m e r’e
göre, T ü rk le rin a d a y a ilk ih r a ç h a r e ­
k e tle r i Aziz Y a h y a (S a in t .Tean B a p -
t i s t e ) y o r tu s u n u n y a p ıld ığ ı 26 h a z ir a n
g ü n ü n e r a s tla m ış b u lu n u y o rd u .
O sm a n lı d o n a n m a s ı C em B a h çe si
k a r ş ıs ın a d e m ir a ttığ ı z a m a n S e rd a r
M u s ta fa P a ş a n ın b a ş k a n lığ ın d a b ir
m eclis to p la n a r a k y a p ıla c a k işle r m ü ­
z a k e re edildi. B u s u re tle , p a d iş a h M a r­
m a r is ’e u la ş ın c a y a k a d a r d o n a n m a n ın
m u h a s a r a h a z ırlık la riy le m e şg u l o lm a ­
s ın a ; d o n a n m a g e m ile rin in b ir k ısm ı
C em B a h ç e si k a rş ıs ın ı tu ta r k e n b ir k ıs ­
m ı ile de a d a n ın b a tıs ın d a em n iy e t te d ­
b iri a lın m a s ın a ; h a f i f g e m ile rd e n m ü ­
re k k e p b ir filo ile Rodos k a le s in in ö-
n ü n d e n geçip « Ö küzburnu» n d a de­
m irle m e k s u re tiy le k a r a y a to p ve a sk e r
ç ık a r ılm a s ın a ve böyiece m u h a s a r a t e r ­
tib a tın ın ilk k ıs m ın ın ik m a lin e k ara r
v erild i. P a d iş a h ın m a iy e tin d e k i k u v v e t­
le r M a rm a ris ’e u la ş m a d a n b o m b a rd ı­
m a n fa a liy e tin e g irişilm e d iğ in d e n , d o ­
n a n m a n ın sık ı b ir a b lu k a y ı a n d ır a n b u
ç a rp ışm a sız b ek ley işi b ir ay sü rd ü . Y al­
n ız b u m ü d d e t z a r fın d a R o d o s’u n b a t ı ­
s ın d a k ü ç ü k bir. a d a o la n H alki, K a r a
M a h m u d R eis ta r a f ı n d a n z a p te d ild i.
Z a m a n ın u su lü n e u y u la ra k Rodos
şö v a ly e le ri re isin e de a d a y ı te s lim e t ­
m e si iç in b ir m e k tu p yazılm ıştı. F a k a t
şö v a ly e le rin ü s ta d ı â z a m i g erek is tih ­
k â m la r ın ın k u v v etin e, g erek se A v ru p a ’­
d a n gelecek y a r d ım a g ü v e n e re k te slim
te k lif in i r e d d e tti.
K a n u n î S ü le y m a n K ü ta h y a - S a n ­
d ık lı - A y d ın - Ç in e y o lu y la 26 te m ­
m u z d a M a rm a ris ’e u la ş tı. P a d iş a h ın o-
te ğ ı K a r a p ın a r d e n ile n m evkie k u ru ld u .
İk i g ü n so n ra d o n a n m a n ın se lâ m to p ­
la r ın ın g ü rle m e le ri a r a s ın d a R o d o s’ta
k a r a y a çık tı. P a d iş a h , K a ra M a h m u d
R e isin s ü r a tli g em isin e b in e re k A n ad o lu
k iy ıla n n d a n R o d o s’a g eçm iş b u lu n u y o r­
du. K a n u n î. R o d o s’a ç ık m a d a n ö n ce k a ­
r a o rd u su , a ğ ır m u h a s a r a to p la r ı d a
d a h il o ld u ğ u h a ld e ik i g ü n z a r f ın d a
R odo s’a ta ş ın m ış tı. O sm a n lı o r d u s u n d a ­
ki m u h a s a r a to p la r ın ın sa y ısı y ü zd e n
fazla, idi. H am m er, b u to p la r d a n ik i t a ­
n e s in in F a tih S u lta n M e h m ed ’in İ s t a n ­
b u l m u h a s a r a s ın d a k u lla n d ığ ı b ü y ü k
to p la r c e s a m e tin d e o ld u ğ u n u söyler.
M u h a s a r a ve m ü d a fa a te rtib a tı
D o n a n m a , k a r a y o lu n u ta k ip ed en
K a n u n i S ü le y m a n ’d a n b ir ay ö n ce R o ­
dos s u la r ın a u la ş tığ ı z a m a n K u m a n d a n
P u la k M u s ta f a P a ş a ilk ih r a ç h a r e k e ti­
n i «C em B ah çesi» çev resin e, ik in c i ve
d a h a m ü h im ih r a c ı d a « Ö k ü zb u rn u » n a
y a p tırd ı. İ h r a ç s ır a s ın d a K u rd o ğ lu M u s-
lih id d in R e isin u s ta c a m a n e v r a la r ı s a ­
y esin d e T ü rk g em ile ri h iç b ir k a y b a u ğ ­
ra m a d ı, k a le d e n a ç ıla n şid d e tli to p ç u
a te ş in d e n sa d ec e b ir ik i g em in in d ir e k ­
le rin in k ır ılm a s ın d a n b a ş k a z iy a n o l­
m ad ı. A d ay a ç ık a r m a y a p ılın c a sip e rle r
k az ılıp g ere k en y e rle re to p la r tâ b iy e
edildi, ta ş la r k ırılıp y o la r in ş a s ı s u r e ­
tiy le m u h a s a r a s a h a s ın d a m u v a s a la n ın
k o la y lık ve e m n iy e tle s a ğ la n m a s ın a ö-
n e m verild i. O n u n iç in K a n u n î S ü ley ­
m a n a d a y a ç ık m c a m u h a s a r a h a z ır lık ­
la rın ı m ü k e m m e l b u ld u .
Bu s ır a d a R o d o s’u n d u r u m u n a g e lin ­
ce: O d ev ird e d ü n y a n ın en m ü s ta h k e m
k a le si ü n v a n ım ta ş ıy a n R odos k alesi, h a ­
k ik a te n b u ü n v a n a lâ y ık d ere ced e k u v ­
v e tli is tih k â m la r a s a h ip ti. O n u n iç in d ir
ki, H ır ıs tiy a n la r in d in d e R o d o s’u n z a p -
ted ile m iy e ceğ i k a n a a t i u m u m i idi. H a t­
t â b u k a n a a t «Rodos k a p ıla r ın ı a n c a k
R o d o slu la r .açabilir» c ü m lesin d e .h ü lâ­
s a s ın ı b u lm a k ta y d ı. İs ta n b u l f e th in i

Rodos m uhasarasını gösteren bu resm in aslı
B ibliothèque N ationale'ded ir
g ö zö n ü n d e b u lu n d u ra n Rodos şö v aly e­
le rin in b u n d a n d a d e rs le r a la r a k ta h k i­
m a tla r ın ı to p a te ş in e m u k a v e m e t e d e ­
b ilm ek iç in tâ d il ey led ik leri gibi, m u h a -
s ırla rı to p a te ş in in te s ir s a h a s ın d a t u t ­
m a işine de ö n e m v e rd ik le ri m ü şa h e d e
o lu n m a k ta y d ı. V illiers de l'İs le A dam ,
şö v a ly elerin ü s ta d ı â z a m lığ m a se çild i­
ği z a m a n m e v c u t ta h k im a tı k â f i g ö rm i-
yerek, o d e v rin en m e ş h u r to p ç u lu k ve
is tih k â m m ü te h a s sısı V enedikli m ü h e n ­
d is G ab rie le M a rtin e n g o ’y a ik in c i b ir
d a h ilî s u r y a p tırd ı. Evvelce V enedik
h ü k ü m e ti n a m ın a G ir it’te m ü h im b ir
v azife g ören m ü h e n d is M a rtin en g o ,
y ü k se k ü c re t m u k a b ilin d e R odos’a ge­
lin c e, sa d e c e b u iç s u r u in ş a ile d e k a l-
m ıy a ra k m e v ziler a r a s ın d a y e ra ltı yol­
la rı y a p tı, to p la rın y e rle ştirile c e ğ i y e r ­
le ri te s b it e d e rk e n e tra fın d a k i ta h k im a ­
804
tın ı d a o n a u y d u rd u . M u h a ­
s a r a s ır a s ın d a d a v azife g ö r­
m e k te d ev a m e d e n M a rti­
n en g o , T ü rk le rin k a z d ık la rı
lâ ğ ım la rın istik a m e tin i, d a ­
v u lla rın ü s tü n e se rp ile n in ­
ce k u m z e rre le rin in ih tiz a z ­
la r ın ı ta k ip su re tiy le k eşfe -
d ere k , m u k a b il lâ ğ ım la r k a z ­
d ırd ı. Böylece R o d o slu la ra
m ü h im h iz m e tle r if a etti.
R odos’ta k i S en J a n şö v a l­
y eleri m u h te lif m ille tle rd e n
m ü re k k e p b u lu n m a k ta ve
b u n la r m e n su p o ld u k la rı
m ille tin d ilin i k o n u ş m a k ta
d ev a m e ttik le ri için, h e r b ir
g ru p k o n u ş tu k la rı d il ile a -
n ılm a k ta y d ı. R o d o s’t a sek iz
d il g ru p u m e v c u ttu . B u n la r
İngiliz, F ra n sız , İta ly a n , P ro -
vens, İsp an y o l, A lm an , P o r ­
te k iz ve O v ern iy a g ru p la rı i-
di. M u h a s a ra s ıra s ın d a h e r
m ille te b ir b u rç m m ta k a s ı
v erilerek , m e v k ile rin in m ü -
d a fa a siy le v az ifele n d irild i.
B öylece m ü d a fa a işle rin i i -
d a re e d e n ü s ta d ı âz am « G a­
lip le r K ap ısı» n a y e rle şirk e n
bu k a p ın ın so lu n d a A lm an
lis a n ı b u rcu , o n u ta k ib e n de
T ü rk le rin « İğ rik ap ı» d ed ik le­
Paris'te ri « P o rte d A m b o ise » ın y a -
n ın d a F ra n sız lis a n ı b u r ç la ­
rı b u lu n u y o rd u . H er b ir b u rç
m ın ta k a s m a a y rıla n şö v aly eler y e rle rin i
a ld ık la rı s ıra d a , Rodos lim a n ın ın ağzı
d a İ s ta n b u l’d a y ap ıld ığ ı gibi m u h k e m
b ir z in c ir g erilm ek su re tiy le k a p a tılm ış
b u lu n u y o rd u .
R odos m ü d a fa a s ın d a b u rç ve lis a n
m m ta k a la r m d a v azife a la n k u m a n d a n ­
la r ş u n la rd ı: E n m ü h im b eş b u r ç ta n İ-
ta ly a n b u rc u n d a A n d elo t G en tili, İ n g i­
liz b u r c u n d a N ich o las Huzy, P ro v e n s
b u rc u n d a B é re n g er de Lioncel, İ s p a n ­
yol b u r c u n d a F ra n c isc o de C a rre ra s, O -
v e rn iy a b u rc u n d a C h e v alier d u M esnil.
L isan m m ta k a la r ın d a ise; F ra n sız m m -
ta ık asm d a C o m m a n d e u r J o a c h im de
S a in t - S im on, A lm àn m ın ta k a s ın d a
Von W a ld n er, O v ern iy a m m ta k a s ın d a
V icom te R a y m o n d R oger, İn g iliz m ın -
ta k a s ın d a S ir W illiam W h a sto n , P ro ­
v en s m m ta k a s ın d a R ay m o n d d e P ic a rd ,
İ ta ly a n m ın ta k a s ın d a G iorgio E m a ra ,
P o rte k iz m ın ta k a s ın d a H e rn a n d e z S ol­
le r, İsp a n y o l m ın ta k a s ın d a D on J u a n de
B a rb a r a v ard ı.
Rodos k a le s in i m ü d a f a a e d e n k u v v e t­
le r in m ik ta r ın a g elin ce; b u n la r ı H ıris­
tiy a n k a y n a k la rı 6 b in ile 12 b in k işi
a r a s ın d a g ö s te r ir le r ' kı, h e r ik is in in de
,<âi'î sa y ıy a d e lâ le ti şü p h e lid ir. M u h a ­
s a r a b a ş la m a d a n ö n ce c iv a rd a k i k ö y le r
h a lk ın ın s u r la r d a h ilin e a lm ışı ve b u n ­
la r ı n m ü d a fa a işle rin d e v a z ife le n d iri­
l d i d ü ş ü n ü lü n c e m ü d a file r in m ik ta r ı­
n ı n 15 b in d e n a ş a ğ ı o la m ıy a c a ğ ı k a b u l
v dilebilir.
Rodos m ü d a file rin in b u te r t ib a tı n a
K arşılık T ü rk o rd u s u n u n m u h a s a r a t e r ­
tib a tı d a şöyleydi: D o n a n m a b irlik le ri
iie g eri h iz m e tle re a y rıla n e fra d ç ık tık ­
san s o n ra k a la n yüz ilâ yüz o n b in k i­
milik k u v v e t b eş g ru p a ta k s im edildi.
..u rin c i g ru p b a ş la r ın d a R u m eli B e y le r­
beyi A yas P a şa o ld u ğ u h a ld e R odos k a ­
v s i n i n kuzey C ephesindeki A lm a n ve
i ’ra n s ız b u r ç la rı k a r ş ıs ın a ; Ü çü n cü Ve­
r i r A h m ed (H a in A h m ed ) P a şa k u m a n ­
d a s ın d a k i ik in c i g ru p P o rte d ’A m boise
c-nünde İsp a n y o l ve O V erniya’lıia,r k a r ­
ş ıs ın a ; Rodos S e rd a rı o la n İk in c i V ezir
M u s ta fa P a ş a id a re s in d e k i ü ç ü n c ü g ru p
K a n u n î S u lta n S ü le y m a n 'ın Rodos m u h asara
805
İn g iliz b u rc u k a r ş ıs ın a ; A n ad o lu B ey ­
le rb e y i K a sım P a ş a id a re sin d e k i d ö r­
d ü n c ü g ru p g ü n ey d e P ro v e n s b u rc u
k a r ş ıs ın a ; V eziriâzam P irî M eh m ed
P a ş a k u m a n d a s ın d a k i b eşin ci g ru p cîa
g ü n ey d o ğ u d a K ızılk ap ı ö n ü n d e İta l­
y a n la r ın k a r ş ıs ın d a y e r aldı. P a d iş a h ın
o ta ğ ı ise R odos S e rd a rı M u s ta fa P a ş a ­
n ın işg al e ttiğ i m e rk e z b ö lü m ü n ü n g e­
ris in d e T ü rk le rin «K ızıltepe» d e d ik le ri
« S an t-C o sm e e t S a in t D am ien » te p e s i­
n e k u ru ld u . P a d iş a h m u h a s a r a c e p h e ­
sin i b a ş ta n b a ş a g özden g e ç ird ik te n s o n ­
r a m u h a s a ra y a , d a h a d o ğ ru su b o m b a r­
d ım a n a b a ş la n m a s ı e m rin i verdi. Bu
e m ir 28/29 te m m u z gecesi ask ere d u y u ­
ru ld u . E rte s i s a b a h T ü rk to p la r ı H ıris ­
tiy a n lığ ın en m ü s ta h k e m k a le s in i döv-
m iy e b aşlad ı.
M u h a s a r a m u h a re b e le ri
20 te m m u z d a b a ş lıy a n Rodos m u h a ­
s a ra s ı ç a r p ış m a la r ı 22 a r a lığ a kadar
sü rd ü . M u h a s a ra n ın ilk üç g ü n ü to p ç u
d ü ello su ile g eçti, 1 a ğ u s to s ta n itib a r e n
lâ ğ ım a ç m a ve h e n d e k d o ld u rm a fa a li­
yeti h ış la d ı. T ü rk le r lâ ğ ım a ç a rk e n , İ s ­
ta n b u l m u h a s a r a s ın d a o ld u ğ u gibi b u n ­
la r ı te sirsiz b ıra k m a k iç in şö v a ly eler de
m u k a b il lâ ğ ım la r k azıy o rd u . Bu h u s u s ­
t a şö v a ly elere en b ü y ü k h iz m e ti y a p a n
m uftarebeJerinriöiı (G loya B o r sk i'n in ta b lo su -,

adam m ü h e n d is G ab rie l M a rtin e n g o
idi. Ü sta d ı âz am V illiers de l ’İsle A dam
ise m ü te m a d iy e n b u rç la rı d o la ş m a k ta ve
m ü d a file ri g a y re te g etirm ek te y d i.
A ğustos ay ı b o m b a rd ım a n ve lâ ğ ım
a ç m a faa liy e tiy le d o ld u ru lm u ştu . Bu
m ü d d e t z a r fın d a s u r la r d a epeyce z e d e ­
le n m e ve y ık ın tıla r m e y d a n a g etirilm iş
b u lu n u y o rd u . F akat a ç ıla n y ık ın tıla r
d e r h a l ta m ir e g a y re t ed ilm e k te ve bu
h u s u s ta a s k e rle rd e n b a ş k a R odos h a lk ı
d a ta m ir işle rin d e v azife görm ekteydi.
A ğustos ay ı böylece n ih a y e te erm işti.
N ih a y e t ey lü lü n d ö rd ü n d e ilk h ü c u m
İn g iliz b u r c u n a k a rş ı ic ra edildi, A çılan
ged ik ler ü z e rin e y ü rü y e n T ü rk k u v v e t­
le ri yedi ta n e d ü şm a n b a y ra ğ ı ele ge­
çirdi. Bu s ır a d a v az iy e tin a r z e ttiğ i t e h ­
lik ey i sezen V illiers de l ’İsle A dam b ü ­
y ü k sa lip b a y ra ğ ım a ç a r a k İn g iliz b u r ­
c u n u n im d a d ın a k oştu. N eticede, H ıris­
tiy a n k a y n a k la rın a göre, T ü rk le r ik ib in
k işilik z a y ia t v e re re k çek ilm ek z o ru n ­
d a kaldı. A ltı g ün so n ra ay n ı m m ta k a -
y a h ü c u m te k ra rla n d ığ ı z a m a n h e r ik i
ta r a f d a b ir h ay li z a y ia t v erdi, 13 ey ­
lü ld e ic ra ed ilen ü ç ü n c ü h ü c u m d a ise
b u r ç la r ü ze rin e beş ta n e T ü rk b a y r a ­
ğı dikildi. L âk in yine k a le y e girilem edi.
Rodos s u r la r ın ın h e r t a r a f ı n a ise ilk
h ü c u m ev lû lü n 2,4 ü n d e ic ra o lundu. Bu
h ü c u m s ıra s ın d a Y eniçeri A ğası İ s p a n ­
yol lis a n ı b ö lü m ü n d e b ir b u r ç ta n iç eri
g ire re k s a n c a k d ik m ek m u v a ffa k iy e tim
gö ste rd iy se de b u b a ş a rı u z u n sü rm ed i.
M ü d a file rin çok şid d e tli k a rş ı k o y m a la ­
rı ve h a k ik a te n iyi ç a rp ış m a la rı d o lay ı-
siyle T ü rk k u v v e tle ri ile rlem iş o ld u k la rı
g e d ik le rd e n geriye çekildi.
M u v a ffak iy etsizlik le n e tic e le n e n u-
m u m î h ü c u m h a r e k e tin d e n üç g ün s o n ­
r a M ısır V alisi H ay ırb a y ’m ölü m h a b e ­
ri geldi. B u n u n ü ze rin e K a n u n î S üley­
m a n R odos S e rd a rı İk in c i V ezir M u sta ­
f a P a şa y ı M ısır V alisi tâ y in edip, o n u n
v az ifesin i de Ü çüncü V ezir A hm ed P a ­
ş a y a d e v re tti. O ara d a d o n an m a k u ­
m a n d a n lığ ı d a P u la k (P a la k , Y aylâk)
M u sta fa P a ş a d a n a lın a r a k B e h ra m B e­
ye verildi.
Y eni Rodos S e rd a rı A hm ed P a şa 12
ek im d e İn g iliz b u rc u n u z a p te tm e k ü ze­
re h ü c u m a geçtiyse de, bazı is tih k â m ­
la r ın z a p tın a ra ğ m e n T ü rk k u v v e tle ri
806
1
yine çek ilm ek z o ru n d a k ald ı. B u h a r e ­
k â t s ıra s ın d a Y en içeri A ğası d a y a r a ­
la n d ı. E k im in so n u n a k a d a r m u h te lif
b u r ç la ra üç h ü c u m d a h a yap ıld ı.
A rtık h e n d e k le r iyice d o lu y o r, s u r ­
la rd a k i y ık ın tıla r fazlala şıy o r, b u rçla rın ,
m u k a v e m e ti az alıy o r ve n e tic e itib a r iy ­
le R odos’ta k i S en J a n şö v a ly elerin in z e ­
vali y ak laşıy o rd u . N ih ay e t 30 ek im d e
İ ta ly a n ve İsp a n y o l b u rç la rın ın k ısa b ir
m ü d d e t iç in d e o lsa z a p te d ilm e si, R odos
m ü d a fa a s ın ın so n g ü n le rin in g elm ek te
o ld u ğ u n u g ö steriy o rd u . Z ira d iğ e r b u r ç ­
la rın d a beş o n g ü n lü k m u k av em etin ,
a r k a s ın d a n ay n ı ak ıb e te u ğ rıy a c a k la rı
ve ta m a m e n çök ecek leri m u h a k k a k tı.
M ü d a fa a n ın çö k m ek te o ld u ğ u T ü r k ­
le r ta r a f ı n d a n d a g ay e t iyi şek ild e t a ­
k ip o lu n m a k ta y d ı. B u seb ep le K a n u n î
S ü ley m an , h a s m m a son d e fa şe re fli b ir
k u r tu lu ş im k â n ı b a ğ ışla m a k , ay n ı z a ­
m a n d a h e m R o d o s’u n h a ra b o lm a s ım
ö n lem ek , h em de T ü rk k u v v e tle rin in
z a y ia tın ı n isb e te n a z a ltm a k is te d iğ in ­
d e n 10 a r a lık ta şö v aly elere b ir te k lifte
b u lu n d u . P a d iş a h b u te k lifin d e R odos’­
u n ü ç g ü n z a r fın d a te slim in i is te m e k ­
te, b u ş a r tı k a b u l ed ild iğ i ta k d ird e şö ­
v aly ele re şe re fli b ir te slim m u a m elesi
ta tb ik ey liy eceğ in i b ild irm e k te y d i. P a ­
d iş a h ın b u ,is te ğ i h e r lis a n g ru b u n u
te m sile n ik işer şö v a ly en in k a tıld ığ ı b ir
m e cliste m ü z a k e re e d ilirk e n p e ş in e n
a n la ş m a m ü m k ü n o lm adı. B u m ü n a s e ­
b e tle şö v a ly eler k a r a r alab ilm ek iç in
k e n d ile rin e d a h a fa z la m ü d d e t b a ğ ış ­
la n m a s ın ı iste d ile r. K a n u n în i n 18 a r a ­
lık t a b u n a v erd iğ i ce v ap T ü rk k u v v e t­
le rin i y en id en lâ ğ ım a ç m a ve h e n d e k
d o ld u rm a fa a liy e tin e b a ş la tm a k oldu.
E rte s i g ü n İsp a n y o l h u r c u n a y a p ıla n
h ü c u m o k a d a r şid d e tli c e re y a n e tti ki.
b u k esim d e k i şö v aly eler ş e h rin iç in d e ­
k i is tih k â m ve h e n d e k le rin g erisin e şe-
kilm iy e m e c b u r k a ld ıla r.
R odos’u n teslim o lm ası
N ih a y e t d a h a fa z la m u k a v e m e t im ­
k â n ı k a lm a d ığ ın ı g ö ren R odos şö v a ly e ­
le ri te slim işle rin i g ö rü şm ed e n ö n ce son.
b ir çarey e d a h a b a ş v u rd u la r. S erd ar
A h m ed P a şa v a iki şövalye y o llad ılar.
B u n la r, v ak tiy le İk in c i B ayezid ile P i-
e rre d ’A u b u s s o n ^ a ra s ın d a v âk i b ir a n ­
la ş m a n e tic e si, İk in c i B ay ezid ’in şö v a ı-
y e le rin re isin e verd iğ i. R odos’u n o z a ­ d iğ i z a y ia t 40 - 50 b in d e n a şa ğ ı d e ğ il­
m a n k i ü s ta d ı â z am i P ie rre d ’A ubusson dir. R odos fe th i, İ s ta n b u l fe th in d e o l­
ta r a f ı n d a n s e rb e s ta n e ta s a r r u f u n u k e n ­ d u ğ u g ib i T ü rk to p ç u lu ğ u n u n A v ru p a
d isi ve se le fle ri n a m ın a ta a h h ü d ü n ü to p ç u lu ğ u n d a n ü s tü n lü ğ ü n ü b ir d ° fa
m u h te v i b ir v esik ay ı S e rd a r A h m ed P a ­ d a h a b ü tü n çıp lak lığ iy le o r ta y a k o y d u
şa y a ta k d im e ttile r. F a k a t A h m ed P a şa Ş ö v aly e h ü k ü m e tin in n ih a y e te e rm e ­
bu v esik ay ı y ırtıp a t t ı k t a n b a ş k a a y a k - siyle R odos’ta n b a ş k a b u h ü k ü m e te t â ­
la riy le de çiğnedi. Böylece şö v a ly eler bi c iv a rd a k i a d a la r d a O sm a n lı id a r e ­
so n a n la r ın d a b ira z ü m itle b a k tık la rı sin e se çti. R odos m u h a s a r a s ı d e v a m e-
b u v e s ik a d a n d a b ir şey elde ed e m e d i­ c?e rk e n H erk e ve İlv a k i a d a la rı K ara
ler, N ih a y e t V illiers de l’İsle A dam b ir M rh m û d R eis ta r a f ı n d a n z a p te d ilm iş ti
şövalye ile ş e h ir a h a lis in d e n ik i kişiy i A yrıca R odos te slim a lın ırk e n de Leros.
te slim ş a r tla r ın ı g ö rü şü p te s b it e tm e k S öm b ek i, K alim n o s, L im o n y a (L irn n io -
üzere p a d iş a h a g ö n d e rd i (20 a r a lık n 11> a d a la rı ile A n ad o lu s a h ilin d e B o d ­
1522). K a n u n i S ü le y m a n , V eziriazam ı, ru m , T a h ta lı ve A ydos k a le le ri T ü rk
S e n J a n ş ö v a ly e le rin in m u r a h h a s la r ı id a re s in e geçti.
ile m ü z a k e re y e m e m u r eyledi. Y ap ılan Ş ö v aly e lerin ü sta d ı âzam i
m ü z a k e re n e tic e sin d e R odos şö v a ly ele­ K a n u n î’iîin h u z u ru m la
riy le şu ş a r tl a r la a n la ş m a y a v arıld ı:
Rodos te slim m u a h e d e s in in im z a la n ­
1 — B ü tü n şö v a ly e le rin eşya ve s ilâ h - m a s ın d a n ik i g ü n s o n ra şö v a ly elerin
la riy le R odos ad a siy le R o d o s'a tâ b i a - ü s te d ı â z a m i V illiers de l ’İsle A dam ,
d a la r d a n o n ik i g ü n z a r fın d a çekilip
p a d iş a h ın a rz u su ü z e rin e O sm a n lı k a ­
g itm e le ri;
ra rg â h ın a . geldi. Ü sta d ı â z a m in gelişi
2 — R o d o s 'ta n a y rıla n k im sele rin G i­ s ır a s ın d a d iv a n to p la n tıs ı m e v cu t o ld u ­
r i d ’in K a n d iy e lim a n ın a k a d a r n a k lin in ğ u n d a n , to p la n tın ın b itim in e k a d a r p a ­
T ü rk g em ileriy le y a p ılm a sı; d iş a h ın o ta ğ ı ö n ü n d e bekledi. O a r a d a
3 — O niki g ü n lü k m ü d d e t z a r fın d a F e r h a d P a ş a n ın , ü s ta d ı â z a m in g e tir ­
R odos k a le sin e sa d ec e d ö rtb in k işilik d iğ i vazo, ta b a k ve g ü m ü ş k u p a la r d a n
y e n iç e ri o rd u s u n u n girm esi, o rd u n u n ib a re t h e d iy e s in i ta k d im in i m ü te a k ip
d iğ e r k ıs m ın ın ş e h rin b ir m il u z a ğ ın a V illiers de l ’İsle A d am ’a b ir h il’a t g iy ­
çe k ilm esi; d irild i. O n d a n s o n ra p a d iş a h ın h u z u r u ­
4 — Ş e h ird e k a la c a k k im s e le rin d in i n a a lın a n V illiers de l’İsle A d am K a n u ­
â y in le rin d e se rb e st o lm a sı; n i ile k a r ş ıla ş ın c a ilk a n la r d e rin b ir
s ü k û t ile geçti. A n cak K a n u n î’n in söze
5 — İ s tiy e n le r in de üç sen e z a r fın d a b sşla m a s iy le s ü k û t bozuldu. P a d işa h ,
R o d o s’u te rk e d e b ilm e le ri; ü s ta d ı â z a m in h a t ır ın ı so rd u , k e n d is i­
6 — R odos a h a lis in in beş se n e m ü d ­ n i te se lli ed ecek sö zler söyledi. O n d a n
d e tle v e rg id e n m u a f tu tu lm a s ı; s o n r a d a şö v a ly e le rin e m n iy e tle R o ­
7 — A d a d a n K a p ık u lu O c a k la rı iç in d o s'u te rk e d e b ile c e k le rin i ve G irit’e k a ­
d e v şirm e a lın m a m a s ı; d a r y o lc u lu ğ u n y i­
n e e m n iy e tle t a -
8 — M u a h ed e ş a r tla r ın ın eksiksiz
h a k k u k eyliyeceği-
ta tb ik i iç in 25 şövalye ile R odos a h a li­
n i b ild ird i.
si m u te b e r a n m d a n 25 k işin in O sm a n lı
k a r a r g â h ın d a r e h in b u lu n m a sı, V illiers de l ’İsle
A dam , K a n u n î S ü ­
B öjdeee S en J a n şö v a ly e le rin in t a r i ­ le y m a n ile b u ilk
k a t ü z e rin e m ü esses R odos’ta k i d e v le t­ m ü lâ k a tm d a n s o n ­
le ri n ih a y e te erd i. R odos’u n fe th i, d o ­ ra ik i d e fa daha
n a n m a n ın ih r a ç h a r e k e ti b a ş la n g ıç i t i ­ k a r ş ı k a r ş ıy a g el­
b a r ed ild iğ i ta k d ir d e 5 ay 25 günde, di. İk in c i k a r ş ıla -
K a n u n î’n in a d a y a gelişi esas a lın d ığ ı m a 29 a r a lık ta K a ­
ta k d ir d e ise 4 ay 23 g ü n d e m ü m k ü n ol­ nuni S ü le y m a n ’ın
m u ş tu r. B a tı k a y n a k la rın ın k a b a rık r a ­ Rodos şövalyelerinin R odos iç in d e y ap -
k a m la r ı b ir t a r a f a b ıra k ıld ığ ı ta k d ird e , üstadı âzami W illie rs tığ ı g ez in tid e şö -
T ü rk le r in bu ç a r p ış m a la r s ıra s ın d a v e r­ de l'İsle Adam v a ly e le rin y em ek -

Bir İngiliz resmîne göre Kanun? Süleym an
h a n e s in e u ğ ra d ığ ı s ır a d a vukuhuldu.
P a d iş a h la ü sta d ı âz am a ra s ın d a k i bu
g ö rü şm ed e te rc ü m a n lığ ı V ezir A hm ed
P a ş a y ap tı. E n son g ö rü şm e V illiers de
l ’İsle A d a m ’m R odos’t a n ay rılışı m ü - m u h a s a r a e s n a s ın d a h a r a p o la n is t ih ­
n a s e b e tiy le c e rey an e tti. Ü sta d ı âz am
R odos’ta n a y rılırk e n h u z u ra ç ık a ra k in ş a a t işi h a y li g en iş tu tu ld u . K a re si ve
K a n u n i S u lta n S ü le y m a n ’ın elin i öptü.
S en J a n şö v a ly e le rin in R odos’u te r-
k e tm e le rin i m ü te a k ip , a d a d a T ü rk ie rin
h â k im iy e t d e v ri b a ş la rk e n , K a n u n î S ü ­
le y m a n R odos’u n en m e ş h u r k ilisesi o-
la n Aziz Y a h y a k ilisesin i cam ie ta h v il
e ttir d i ve c u m a n a m a z ın ı b u r a d a kılclı.
Ş eh za d e C em ’in o ğ lu n u n y a k a la n m a m
F a tih S u lta n M eh m ed ’in oğlu Cem
S u lta n ’m , İk in c i B ayezid ta r a f ın d a n ö l­
d ü rü le n oğlu O ğuz H a n ’d a n b a şk a M u ­
r a d ism in d e k i d iğ e r o ğ lu n u n M ısır’d a n
R odos’a geldiği b ilin m ek tey d i. R o d o s'a
g e ld ik te n s o n ra m u h te m e le n ta n c s s u r
e tm iş o la n M u rad . şö v a ly elerin k e n d isi-
sin e ta h s is etm iş o ld u k la rı F o ndo ş a to ­
s u n d a y a ş a m a k ta y d ı. M u ra d 'm b ir oğlu
(S p a n d u g in o ’ya göre iki oğlu) ve iki k ı­
zı vardı.
R odos’u n d ü şü şü s ıra s ın d a M u rad d a
808
şövalye k ıy a fe tin e g ire re k o n ­
la r la b e ra b e r k açm ay a h a z ır la ­
n ıy o rd u . F a k a t K a n u n î S ü ley ­
m a n k e n d i so y u n d a n o la n b u
ş a h s ın şö v a ly elerin y a n ın d a
k a ç m a s ın a im k â n b ıra k m a d ı.
B ü y ü k b ir ih tim a lle şö v aly ele­
rin ü s ta d ı âzam i ile a n la ş m a
y a p ılırk e n C em ’in o ğ lu n u n
te slim i ş a r tı d a b u a r a d a y er
alm ıştı. O n u n iç in C em ’in oğ­
lu M u rad , ç o c u k la rı ile b irlik ­
te p a d iş a h a te slim edildi. K a ­
n u n î S ü le y m a n M u ra d ’ı ve
Cem a d ın ı ta ş ıy a n o ğ lu n u b o ğ ­
d u r tm a k su re tiy le ö ld ü rttü
K a rısı ile ik i k ız ın ı İ s ta n b u l'a
yolladı.
K anunî S üleym an ’ın
İstanbul’a avdeti
K a n u n î S ü ley m a n , adadan
a y rılm a d a n ö n ce y a p tığ ı ge -
z in tile rd e R odos ş e h rin in eski
y e rin i d e gözden g eç irm işti.
B u m e v k ii p ek b e ğ e n d iğ in d e n
esk i R o d o s’u n y e n id e n in ş a s ın ı e m re tti.
D e fte rd a r A b d ü sselâm Ç elebi ile K a re ­
si ve M en teşe s a n c a k b e y le rin in n e z a ­
re ti a ltın d a in ş a a ta b a ş la n d ı. A y rıca
k â m la r ın ta m ir in i d e e m re ttiğ in d e n
M en teşe s a n c a k b e y le rin d e n b a ş k a S a-
r u h s n s a n c a k b eyile E m ir-i a h u r İ s k e n ­
d e r Bey de in ş a a t ve ta m ir a t işleriy le v a ­
zife len d irild i.
Z a p te ttiğ i y e rle re im a r ve ü m r a n ı d a
b e ra b e r g ö tü re n K a n u n î S u lta n S ü ley ­
m a n b u işleri b itird ik te n so n ra , H erk e
ve İly a k i a d a la rın ın f e th i s ır a s ın d a ş e ­
h it d ü şm ü ş o la n K a r a M a h m u d R eis’in
k a d ırg a s ın a b in e re k M a rm a ris ’e ç îk tî
(2 ocak 1523). A n ad o lu to p r a ğ ın a a y a k
b a s tık ta n s o n r a y o lla rd a fa z la v a k it ge~
ç irm iy e re k İz m it k ö rfe z in d e k i D ilisk e-
le sin e k a d a r k a r a y o lu n u ta k ip e tti. B u ­
radan,.. gem iye b in e re k d o ğ ru c a S a ra y -
b u r n u ’n d a n İ s ta n b u l’a ç ık tı (29 o c a k
1523).
İbrahim P aşan ın V ezm âzam lıj;a
getirilm esi
F re n k v ey a R um a s lın d a n o la n İ b r a -
 Yavuz Selim ve Kanunî zamanındaki meşhur âlimlerden: Ifon-i Kemal
(İlâ v e : 81)
İbn-i K em al: İkinci Bayczid d ev rin d e
k en d isin i g ö ste rip , Y avuz S elim ve n ih a­
y e t K an u n i S üleym an d e v irle rin d e şö h re ­
tin in zirv esin e ulaşan İbn-i K em al, m ü m taz
b ir d e v le t ve ilim ad am ıd ır. B üyük ba-
bası K em al P aşad an dolayı İbn-i K em al
v ey a K em al P aşazade diye an ıla n bu
k ıy m etli âlim in esas adı Ş em süddin Ah-
m e d ’tir.. H icri 837 (M ilâdî 1468- 1469) yı­
lın d a d ü n y ay a g elm iştir. Doğıım y e ri
h ak k ın d a ih tilâ f m evcut olup A m asya,
E d irn e h a ttâ T o k a t ş e h irle ri doğum y e ­
ri o la ra k g ö ste rilir.
B ir ü m e ra ailesin e m ensup olan Ş em ­
sü d d in A hm ad, ailesi ta ra fın d a n ta h silin e
eh em m iy et v erilm e k le b e ra b e r g elen ek
ic a b ı o d a b ab a ve b ü yük b a b asın ın m es,
leği olaıı a s k e rlic e in tisab etm iş ve b ir
tin ıa rlı sip a h i o la ra k İkinci B ayezid’in
se fe rle rin e iştira k etm iştir. F a k a t b ir gü n
F ilib e 'd e Vezir Ç a n d arh zâ d e İb ra h im P a ­
şa n ın riy a se tin d e to p la n a n b ir m ecliste,
T o k atlı M olla L ü tfü ’nUn m eşh u r akıncı
k u m a n d a n ı E vren o szâde A lım ed B eyin
ü s t ta r a lın d a o tu rd u ğ u n u , y an i ona te ­
k a ü d ü m e ttiğ in : g ö rm ü ştü r. E vrenos zâ-
d e ’nin y erin i tu ta m ıy a c a g ım , fa k a t o k u r­
sa çok b ey lerd en d ah a ü stü n m e rte b e y e
u la şa c a ğ ın ı d ü şü n e re k b a b a m esleğini
te rk e tm iş tir.
Bövlece a sk e rlik le ilgisini k e se re k il­
m iye sın ıfın a *:ren İbn-i K em al Molla
L ü tfü 'n ü n d ere le rin e devam a b aşlam ış,
zam an ın â lim lerin d e n H atib zâd e M uhid-
d in R lehm ed ve İV! ü arrifzâiie S in an ü d d in
Y u su f gibi şa h siy e tle rd e n de d e rs g ö rü p
İcazet a ld ık ta n se n ra E d irn e ’deki T aşlık
m e d re se sin e m ü d e rris tâyin e d ilm iştir.
D aha so n ra m u h toili m e d re se le rd e m ü ­
d e rris lik ed en İbn-i iven Yavuz S elim ’in
c ü lu su n u m ü teak ip , O sm anlı um u m î e f­
k â r ın ı şi’i Ö arevıiere ¡‘.a rşı h a z ırla m a k
gay esiy le k alem e aldığı b ir risa le d e , Ş ah
Ism aili ve a k id elerin i tenkiti e d e re k , ş i f ­
le r le y ap ılacak savaşın, başka d in düş-
m a n !a tiy le y a p ıla n sa v a şla r £lbi b ir c.ihad
sa y ıla c a ğ ın ı b e lirtm e s i ü zerin e şö h re ti
a r ta ra k , Y avuz'un Ç a ld ıran se fe rin d e n
d ö n ü şü n d e E d irn e k ad ılığ ın a, 1516 da da
A nad o lu k azask erliğ in e tayin ed ilm iştir.
809
Y avuz Selinizin Mısır »seferinde h azır
b u lu n a n ve M ısır'ın ta h ririn d e vazife
ala n İbn-i K em al, se fe r dönüşü sırasın d a
p ad işah ın y a k ın ın d a g id e rk e n a tın ın aya­
ğ ın d a n sıç ra y a n ç a m u rla rın p a d işa h ın
k a f ta n ın ı k irle tm e s i ü z e rin e Y avuz Se-
lin ı’in «ulem â ay ağ ın d an sıç ray an ça m u rla ­
rın m edâr-ı ziynet ve ba'is-i m e fh a re t
olacağını» sö y le y erek , ç a m u rlu k a fta n ın
Ö lüm ünden so n ra sa n d u k a sın ın ü z erin e
ö rtü lm e s in i vasiy et etm esi, büy ü k b ir h ü ­
k ü m d a rın İbn-i K em al’e ve onun şa h sın ­
da ilim ad am ın a ta n ıd ığ ı d eğ eri ifâd e
ed er.
İbn-i K em al, fıkılı, te fsir, h adis, lügat,
usul-ü fık ıh , ta r ih ve e d e b iy a t sa h a sın ­
da p ek çok e s e r verm iş bir şa h siy e ttir.
O nun v e fa tı için d ü şü rü le n ve <K em al'le
b irlik te ilim le r de Öldü» m ânasına g elen
« irtih al-ü l uliim bllkem al» ta rih i, o n u n
İlm î k u d re tin in u y a n d ırd ığ ı d erin hay­
ra n lığ ı veciz b ir şek ild e ifâd e e tm e k te ­
dir. İbn-i K em al’in çeşitli sa h a la rd a m ey­
d a n a g e tird iğ i 2(10 ta n e y i aşan e s e rle rin ­
den 36 riaaiesi Ah-rned C evdet ta ra fın d a n
b a s tırılm ış tır. B u n d an başka yay ın lan an
es e rle ri: A k aid ’den « V füferrieü'l K urüb»
k e îâ n ı’d a n *R isale t ü l . Münıeyyizs.> ve
<'Kısal e t ün fi K vsâfi üm m i’I - A itâb», u sû l
den T a g y irü t - T enkili*, h ad iste n <-Şerlıü
H adisi R rb a snr>, ii-sm uyııttan «G aîâtal-ı
Avâi«» ile <■Kİ - fe la h Şerhi! - M erali*, «Iiî-
sâ ietiin fi B eyanil - VüeÇid» dır.
N eşred ilm em iş e s e rle rin in en m ü h im ­
le ri ise 'F e tv a m eem ııasi", «T efsir ül -
K ıır'an> ve birla:c;rn şe rh ve te f s ir le rd ir .
A y n i zam an d a şa ir olan İbn-i K em al’in <Di­
vân.* ı ve 7777 beyit İlk «■Yusuf ve Zeliha»
a d 'ı er-erleri v a rd ır. A'îeşhur e s e rle ri a r a ­
sın:!^ h e r p ad işah b ire r -ciltten m ü­
re k k e p on ciitll': T evarih-i A l i Osman»
m m F a tih d e v rin e ait o lan ı Ş e ra f e ttin
T u ra n ta ra rın d a n n eşred ilm iştir.
B ibliyografya : A m asya T arih i. K anım e r
D evleti O sm aniye T arih i. H oca S aad o itin ;
T ac-ü t-tev arih , Â li; Künh-iil A h b ar. Dr.
Ş e ra f e ltin T u ra n ; İoni K em al - T evarih-i
A ¡-i Osman.
h im P aşa , K a n u n î’ye şe h za d eliğ in d e
M a n is a ’d a ik e n in tis a b etm işti. Z ekâsı
ve şen ta b ia tı say esin d e şe h z a d e n in h u ­
su sî h iz m e tin e g iren İb ra h im , e fe n d i­
s in in y a ln ız c a itim a d ın ı değil, şa h sî
dosıtluğunu d a k a z a n m ış b u lu n u y o rd u .
O n u n iç in S ü ley m a n t a h t a geçince İ b ­
r a h im ’i de İ s ta n b u l’a g e tirm iş ve sa ra y
h iz m e tin d e is tih d a m a d e v a m etm işti.
S a r a y d a ö n em li v a z ife le r ifa e d e n İ b r a ­
h im ’in p a d iş a h ın h u su sî a lâ k a sı se b e­
b iyle n ü fu z u a rtm a k ta y d ı. K a n u n î’n in
B e lg rad se fe rin d e «K apı A ğası» o la n
İb ra h im , p a d iş a h la b e ra b e r .bulunduğu
b u se fe rd e n d ö n ü şü n d e vazifece d a h a
d a y ü k se lm e k te dev am e tti. R odos se ­
fe ri s ıra s ın d a «H aso d ab aşı ve İç Ş a h in ­
ciler Ağası»- sıfa tiy le p a d iş a h ın y a n ın d a
b u lu n u y o r ve k u v v etli n ü fu z u n u m u h i­
tin e h iss e ttiriy o rd u .
K a n u n i S u lta n S ü le y m a n ’ın pek se­
vip itim a d e ttiğ i İb ra h im A ğayı d a h a
y ü k sek m ev k ilere g eçirm ek iste ğ i belli
oluyordu. N itek im P eçevî ta r ih in in y a z ­
d ığ ı veçhile p a d iş a h b ir g ün V eziriâzam
P iri M ehm ed P a şa y a :
« H izm etin d en k e m â l-i m e rte b e -i şük-
r â n old u ğ u m b ir k u lu m t a ş r a ç ık a rm a k
iste rim , b ilm em n e m ansıto ile ç ık a r­
sam ?»
D iye so rd u ğ u n d a V eziriâzam :
«Övle m u k a rre b ve m a k b u l k u lla r ın a
b e n d e n iz in y eri te v c ih o lu n m a k g ere k ­
tir».
C evabiyle, p a d iş a h ın n iy e tin i se zd iğ i­
n i im â e tm işti. K a n u n î’n in İb ra h im
A ğaya g ö ste rd iğ i b u h u su sî a lâ k a ile o
s ır a d a H ain A hm ed P a ş a n ın V eziriâzam
P irî M ehm ed Pa_şa a le y h in d e k i fa a liy e t­
le ri b irleşin ce, İb ra h im ’in d a h a s ü r a t­
le y ü k selm esi im k â n d a h ilin e girdi.
İk in c i V ezir Ç oban M u s ta fa P a ş a n ın
M ıs ır V aliliğine g ö n d erilm esi ü ze rin e o-
n u n y e rin e İk in c i Vezir o la n A hm ed
P a ş a n ın b ü tü n em eli V eziriâzam lığ a
yü k selm ek n o k ta s ın d a to p la n ıy o rd u .
B u n u n iç in h e r f ır s a tta P irî M ehm ed
P a ş a ale y h in d e k o n u ş a n A hm ed P aşa,
o n u gözden d ü ş ü re re k m e v k iin e k o n m a k
g a y e sin i güdüy o rd u . İk in c i V ezirliğe
k a d a r y ü k se ld iğ in e göre, h a k lı o la ra k
V e z iriâz am lığ a en y a k ın n a m z e d k e n ­
d is in i g örüyordu. P irî P a ş a n ın t a r a f t a ­
810
rı b u lu n a n Ç o b an M u sta fa P a ş a n ın İ s ­
ta n b u l’d a n ay rılışı, A h m ed P a ş a n ın V e­
z iriâ z a m a le y h in d e d a h a se rb e stç e f a a ­
liy e tin e im k â n h a z ırla m ıştı. B u y ü zd e n
P irî M eh m ed P a şa g ittik ç e g özden d ü ş ­
tü ve C elâlzad e M u s ta fa Ç elebi ile A-
lî ’n in b ild ird iğ i veçhile A h m ed P aşan ın ,
if tir a s ı ü ze rin e K a n u n i S ü ley m a n k e n ­
d isin i V e z iriâ z a m lık ta n a z le tti.
V eziriâzam lık m a k a m ı b o şa lın c a p a ­
d işa h , ih tir a s ın ın f a r k ın d a o ld u ğ u A h ­
m ed P aşa y ı V eziriâzam y a p m ıy a ra k , u -
sû l ve te a m ü l h ilâ f ın a H aso d a b aşı İ b r a ­
h im A ğayı V eziriâzam tâ y in e tti (27
h a z ir a n 1523). T ea m ü l h ilâ f ın a o la n b u
tâ y in , o z a m a n b ir «bid’at» te lâ k k i ed il­
m işti. S ev g ili m u k a rre b in i v e z iriâ z a m
y e tiştirm e k istiy e n K a n u n î S ü ley m an ,
bu h a re k e tiy le k e n d i a rz u s u n u b izzat
ta a a k k u k e ttir m iş b u lu n u y o rd u . İ b r a ­
h im P a ş a V eziriâzam tâ y in ed ilirk en
R u m eli B eylerbeyliği v azifesi de ona
te v c ih edilm işti. K en d isi h ü k ü m e t işle­
r in d e ac em i o ld u ğ u n d a n . P irî P a şa y a
te z k îre c ilik e d e n d iv a n k â tip le rin d e n
C elâlzâd e M u s ta fa Bey, te c rü b e s in d e n
is tifa d e ed ilm ek ü zere İ b ra h im P a ş a y a
d a te z k ire ç i verild i. Bu s u re tle V eziria­
za m o la n İ b ra h im P aşa, o n ü ç se n e işg al
e ttiğ i b u m a k a m d a O sm an lı d e v le tin in
o z a m a n k i h a ş m e tin i b iz z a t y aşad ı,
h a t t â b u h a ş m e ti y a ln ız c a m e m le k et
d a h ilin d e değil, O sm a n lı s ın ırla r ı d ış ın ­
d a bile a ç ık ç a h is s e ttird i.
M ısır h â d ise le ri
V eziriâzam lık v az ifesi d e u h d e s in d e
b u lu n m a k su re tiy le ilk M ısır V alisi o lan
Y u n u s P a ş a d a n s o n ra b u m a k a m a g e­
tirilm iş b u lu n a n H ay ırb a y 1517 y d ı a-
ğ u sto s u n u n s o n la rın d a n b eri, v ali sıfa -
tiy le b u m e m le k e tin b a ş ın d a b u lu n m a k ­
ta y d ı. H a y ırb a y ’ın M ısır V aliliğ in e t â ­
y in i d o lay ısiy le V eziriâzam Y u n u s P a ­
ş a n ın , p a d iş a h a ; «D ökülen b u n c a k a n ­
l a r a ra ğ m e n M ısır’ın y in e b ir Çerkeş,
k ö le c iğ in in elin e b ıra k ıld ığ ın ı» sö y le­
m e si o n u n h a y a tın a m a lo lm u ştu .
İş te O sm a n lı o rd u s u n u n M ısır’d a n a y ­
rılışı s ır a s ın d a b u m e m le k e tin v a liliğ i­
n e tâ y in ed ilen ve Y u n u s P a ş a n ın id a ­
m ın d a te z a h ü r e ttiğ i v eçh ile b u m a k a ­
m a g e tirü işi, O sm a n lı ü m e ra s m e a hoş
k a rş ıla n m a d ığ ı a n la ş ıla n H ay ırb ay , o
z a m a n d a n b e ri M ısır.’m b a ş ın d a b u lu n ­
m a k ta y d ı. K e n d is in e ta m m â n a s iy le iti-
Tnad caiz o lm a m a k la b e ra b e r, elin d e
d a h a m ü s a it im k â n la r m e v c u t o ld u ğ u
h a ld e C a n b e rd i G az ali gibi is y a n a k a lk -
m ıy a r a k h ü k ü m e te s a d a k a te d ev a m e-
d e n H ay ırb a y , M ısır’ı d a h a ziy ad e M em ­
lû k la r d e v rin d e k i u sû l ve k a n u n la r ı göz
ö n ü n d e b u lu n d u r a r a k id a re y e ç a lış m a k ­
ta y d ı. O n u n için , M ısır’d a k i M em lûk
a r t ı k l a n ve h a lk , y en i d u ru m u p e k y a -
d ırg a m a m a k ta y d ı.
H ay ırb a y , h a y a tın ın so n u n a y a k la ş tı­
ğ ın ı h is s e ttiğ i s ır a d a b ü tü n k ö le le rin i
a z a d ve b ir ta k ım h a y r a t te sis eyledi.
E m lâ k in in b ir k ısm ın ı o ğ u lla r ın a ve
S u lta n K a la v u n ’u n d u l ze v cesin e v a s i­
y et e tti. O n u n h a y a tın ın so n d e m le rin ­
d e O s m s n lı h ü k ü m e tin e k a r ş ı if a e ttiğ i
en m ü h im h iz m e t, y irm i y e lk e n lid e n
m ü re k k e p b ir d o n a n m a y ı te ç h iz s u r e ­
tiy le d a m a d ı K a y ıtb a y ’m k u m a n d a s ın d a
.Rodos'a g ö n d erm e sid ir. K a n u n î’n in R o ­
dos m u h a s a r a s ı s ır a s ın d a a d a s u la rın a
g elm iş o lan b u filo b ir de m u k a d d e s b ir
e m a n e ti h â m il b u lu n m a k ta y d ı. B u e m a ­
n e t H a z re t-i P e y g a m b e rin «U kab» a d ı­
n ı ta ş ıy a n sa n ca ğ ıy d ı.
R odos m u h a s a r a s ı d ev a m e d e rk e n
K a n u n î S ü le y m a n H a y ırb a y ’m ölüm
h a b e rin i a lın c a , b u v azifeye e n işte si İ-
k in c i V ezir M u s ta fa P a şa y ı gön d erd i.
M u stafa P aşan ın valiliği sırasın da
çıkan isyan
Ç o b an M u s ta fa P a ş a M ısır V alisi sı-
ta tiy le K a h ir e ’ye g elerek işe b a ş la m a ­
s ın d a n k ıs a b ir m ü d d e t s o n r a Ç erkeş
k ö le le rin in a j'a k la n m a la riy le k a rş ıla ş tı.
M em lû k d e v le tin i y e n id e n k u rm a y ı t a -
s a rlıy a n Ç erk esler, d iv a n ı b a s ıp p a ş a y ı
ele geçirm ek , böylece v az iy e te h â k im
o lu p M ısır’ı z a p te tm e k p lâ n ın ı k u r m u ş ­
la rd ı. B u işle ri id a re ve o rg a n iz e e d e n ­
le rin b a ş ın d a H a y ırb a y ’m im r a h o ru
K a n su , k ü ç ü k h a z in e d a rı M ısırb a y ve
tü fe k ç ib a ş ıs ı B udak v ard ı. B e re k e t
versin k i b u n la rın te şeb b ü sü h a re k e te g e­
ç işle rin d e n ö n ce h a b e r a lın d ığ ın d a n y a ­
k a la n a r a k id a m ed ild iler. L âk in M em ­
lû k d e v le tin i y e n id e n k u r m a k is tiy e n -
le rin o r ta d a n k a ld ır ılm a s ın ın a k a b in d e
y e p y e n i b ir is y a n la k a rşıla şıld ı. İs y a n ı
ç ık a r a n la r Ş ark iy y e, G arb iy y e ve E tfi-
h iy y e k â ş ifle ri, y a n i s a n c a k b e y le ri idi.
B u n la r d a n Ş ark iy y e k â ş ifi C a n ım ve
811
G arb iy y e k â ş ifi İn a l, d a h a ö n ce A rap
şe y h i H a şa n M eri ile a m c a sın ı ö ld ü r ­
m e le ri b a k ım ın d a n O sm a n lı e rk â n ın c a
sa b ık a lı a d d e d ilm e k te y d i. Ş ark iy y e ve
G arb iy y e k â ş ifle ri ile b irlik te h are k et
ed e n E tfih iy y e k â ş ifi H ü d a v e rd i e t r a f ­
la r ın a y irm ib in k işilik k u v v e t to p la d ı­
la r. Ü çü d e Ç erkeş a s lın d a n o la n b u a-
d a m la r e t r a f l a r ın a b irik tird ik le ri k im ­
se le rle d e v le te k a r ş ı gelm ek le k a lm ıy a -
ra k t a r a f t a r l a r ı n ı ç o ğ a ltm a k iç in d a h a
d a g a y re t s a rf e ttile r. M ısır’ın m u h te lif
y e rle rin e m e k tu p la r y a z a ra k to p la n a n
v e rg ile rin g a y ri â d ilâ n e o ld u ğ u n u , k e n ­
d ile rin e iltih a k ed ilirse b ir yıllık v e rg i­
n in a ffe d ile c e ğ in i, o n d a n so n ra d a y arı
n is b e tte v erg i a lın a c a ğ ın ı ilâ n ettile r.
H alk ın m e n fa a tin e u y g u n d ü ş tü ğ ü n d e n
is y a n c ıla rın e t r a f ı n a to p la n a n la r ın s a ­
yısı h a y li k a b a rık tı. B u n la r İ n a l ’ın s u l­
ta n lığ ın ı b ile ilâ n e tm e k te idiler.
M ısır V alisi Ç o b an M u s ta fa P a ş a is ­
y a n c ıla rın s a y ısın ın k a b a rık lığ ı k a r ş ı­
sın d a , e lin d e k i k ifa y e tsiz k u v v e tle rle
b ird e n b ire m ü c ad e ley e g irişm ey i d o ğ ru
b u lm a d ı. O n u n iç in h em Ç erkeş b e y le ­
r in in a r a s ın ı bozm ıya, h em d e U rb a n ’m
m ü h im ş a h s iy e tle rin i elde etm iy e u ğ ­
ra ş tı. B u g ay e ile e t r a f a m e k tu p la r y a z ­
dı. A y rıca h a lk ı d a is y a n c ıla rd a n a y ır ­
m a k d ü şü n c e siy le h a lk a a ğ ır g elen v e r ­
g ile rd e n b ir m ik ta r in d ird i. B öj'lece is ­
y a n c ıla r d a n a y r ıla n h a y li k im se le r o l­
du. K â ş ifle rin k u v v e tle ri a z a lın c a M u s­
ta f a P a ş a h a r e k e te g e ç m e n in zam anı
g eld iğ in i k e s tir e r e k K a p ık u lu ve g ö n ü l­
lü le r d e n m ü re k k e p ü ç d ö rt b in k işilik
k u v v e ti H ızır A ğa k u m a n d a s ın d a önce
s u lta n lığ ın ı ilâ n e d e n İ n a l ü z e rin e g ö n ­
d erd i. İn a l, K a h ir e ’ye g ireceğ i g ü n ü b i­
le te s b it e tm iş ve p lâ n ın d a n K a h ir e ’de-
ki Ç e rk e sle ri d e m a lû m a tta r k ılm ıştı
M u s ta fa P a ş a n ın ta m z a m a n ın d a h a ­
re k e te g eçm esi o n u n b u p lâ n ın ı ak îm
b ıra k tı. R id a n iy e ta r a f ı n d a y a p ıla n m u ­
h a re b e d e İ n a l m a ğ lû p ed ilip b a ş ı k e s il­
di. O n u n a r k a s ın d a n d iğ e rle rin in de
k o la y lık la ezilm esi m ü m k ü n o ld u ğ u n d a n
M ısır isy a n ı b a s tırıld ı. M u s ta fa P a şa is ­
y a n c ıla rın re is le rin d e n ik i ta n e s in in
b a ş ın ı K a h ir e ’de B â b -ı Z ü v ey le’n in
m a z g a lla rın a a s a r a k h a lk a te ş h ir e tti.
G üzelce K asım P aşanın M ısır V aliliği
M ısır is y a n ın ın b a s tır ılm a s ın d a n k ı ­
s a b ir m ü d d e t s o n r a M u s ta fa P a ş a İ s ­
ta n b u l’a d â v e t e d ile re k onun y erin e
M ısır V aliliğine G üzelce K asım P a ş a t â ­
y in edildi. L âk in K asım P a ş a n ın M ısır
V aliliği b ir k a ç ay d a n faz la sü rm ed i.
B ü tü n g a y re tin i Veziriâza.m o labilm ek
y o lu n a h a rc ıy a n A hm ed P aşa , Ç oban
M u sta fa P a şa n ın M ısır V aliliğine g ön­
d erilm esi ü ze rin e İk in c i V ezirliğe k a d a r
yükseld iğ i h a ld e V eziriâzam lığ a k a v u -
ş a m a y ın c a p a d iş a h ta n M ısır V aliliğini
istedi. K a n u n î S üley m an , P iri M ehm ed
P aşa y ı a z le ttiğ i z a m a n A hm ed P aşa y ı
V eziriâzam y a p m a m a k la isa b e tli b ir
h a r e k e tte b u lu n d u am a, a y n ı, isa b e ti
ik in ci b ir d e fa d a h a gösterem ed i. İ h t i ­
rası a r tık iyice m e y d a n a çıkm ış o la n
A hm ed P a ş a n ın İ s ta n b u l'd a n u z a ğ a ve
b ilh a ssa M ısır gibi b ir yere vali o la ra k
g ö n d erilm esi şü p h e siz b ir h a t â idi.
H ain A hm et! P a şa h âd isesi
A hm ed P a ş a M ısır V aliliğine tâ y in e-
d ild ik te n so n ra te şeb b ü s e ttiğ i h a r e k e t­
le, O sm a n lı ta r ih in e b ir h a in o la ra k
geçti ve «hain» kelim esi ta r ih te o n u n
ism in in a y rılm a z b ir p a rç a s ı h a lin e
geldi. A slen A rn a v u t veya G ü rc ü o la n
A hm ed P aşa, Y avuz S elim z a m a n ın d a
k e n d isin i g ö ste rm işti. Ş eh za d e S elim ’in
b ab a sı ile m ü c ad e lesi s ır a s ın d a S elim
ta r a f ım tu ta r a k Y avuz’u n h u su si a lâ ­
k a sın ı çekm iş o la n A hm ed, o n u n h ü ­
k ü m d a rlığ ı d e v rin d e önce im ra lıo r, o n ­
d a n so n ra d a b eylerbeyi olm u ştu . K a ­
n u n î S ü le y m a n ’ın B elgrad se fe rin e R u ­
m eli B eylerbeyi sıfa tiy le k a tıla n A hm ed
P aşa, S ab aç k a le sin in z a p lı m ü n a se b e ­
tiy le p a d iş a h ın gözüne g ird iğ in d e n , d a ­
812
h a fa z la y ü k se lm e k im k â n la rı ö n ü n e a -
çıldı.
A h m ed P a ş a çok m u h te ris b ir in s a n ­
dı. U laştığ ı h e r y en i m e v k i az ım sıy o r­
du. İb ra h im P a ş a n ın V eziriâzam n asb i
ile o n u n b u m a k a m a k a v u ş m a ih tim a li
o r ta d a n k a lk a c a k d ere ced e az alın ca ,
p a d iş a h ta n M ısır V aliliğ in i isted i. İ h t i ­
ra s ın a gem v u ra m ıy a n b u ad a m . M ısır'a,
gelince İ b ra h im P a şa y a k a p tırd ığ ı Ve-
z iriâ z a m lık ta n d a h a y ü k se ğ in e sa h ib o l-
m a te şe b b ü sü n e g irişti. Bu te şe b b ü s
«M ısır S u lta n ı» o lm a k h a re k e tin d e n ,
b a ş k a b ir şey değildi.
1523 yılı s o n b a h a r ın d a M ısır’d a v az i­
feye b a ş lıy a n A h m ed P aşa , b u ra y a gelir
g elm ez ta s a v v u r la rın ı ta tb ik e k o y u ld u .
D ü şü n d ü ğ ü b ü y ü k işte m u v a ffa k o la ­
b ilm esi için, p e şin e n M ısır’ın ile ri g e­
le n le rin i ve K a h ire k a le sin d e k i y e n iç e ­
rile ri elde e tm e s i lâzım d ı. B irin c i n o k ta
d a h a m ü h im d i. B u y ü zd en K a h ire ’de ve
M ısır’ın d iğ e r ta r a f l a r ın d a b u lu n a n
M em lû k b e y le rin i elde e ttik te n sonra.,
ö n em li m ev k ile ri işg a l e tti. K a h ire k a ­
le sin d e k i y e n iç e rile r o n u n a rz u s u n a râm .
o lm a m a k la b e ra b e r, M em lûk ve A ra p ­
la r ın k a la b a lık lığ ı k a r ş ıs ın d a sinm ek
z o ru n d a k a ld ıla r.
A hm ed P a ş a y e n iç e rile ri de k ıp ırd a -
n a n u y a c a k h a le so k u n c a h ü k ü m d a r­
lığ ın ı ilâ n e tti (O cak 1524). N âm ın ı
«E’-M e lik -ü l-M a n s u r S u lta n A hm ed i
şe k lin e so k a ra k , a d ın a h u tb e o k u tu p
p a r a b a s tırd ı. A slen H ıristiy a n k e n t e ­
s a d ü fle rin e se ri o la ra k O sm a n lı s a r a ­
y ın a a lm a n ve p a d iş a h la r say esin d e ,
b a s it b ir k im se o lm a k ta n
k u r tu lu p vezirliğ e kadar
y ü k se len b u ad a m , b u h a ­
rek e tiy le , y aln ızc a b ir h ıy a ­
n e tte b u lu n m a k la k a lm a -
m a k ta , p ek çok k a n d ö k ü le ­
rek z a p te d ilm iş o la n koca
b ir ü lk ey i O sm a n lı d e v le tin ­
d en k o p a rm ıy a y e lte n m e k ­
teydi. K e n d is in i S u lta n ta -
n ıtm ıy a b a ş la r başlam a?,
eski M em lûk te ş k ilâ tın ı i h ­
y a e tti. F a a liy e tin i y aln ızc a
M ısır iç in d e de b ıra k m ıy a -
ra k y a b a n c ı d e v letlerle m ü ­
n a s e b e t k u rm a k isted i. Pa~
p a ’y a ve R odos’ta n y en i a-*
r
tılm ış b u lu n a n şö v a ly elerin reisin e b a ş ­
v u rd u . K e n d is in e y a rd ım ed ild iğ i t a k ­
d ird e R o d o s’u n ia d e sin i te m in eyliye -
c eğ in i v a a d e tti.
H ain A h m ed P a ş a İsk e n d e riy e ile b ir ­
lik te b ü tü n M ısır s a h ilin e h â k im v az i­
y e tte y d i. B u seb ep le M ısır’ın İ s ta n b u l
ile m ü n a s e b e tin i k o la y lık la k o n tro l a l­
t ın d a tu tu y o rd u . O n u n isy a n ı İs ta n ­
b u l’d a d u y u lu n c a , M u s ta fa P a ş a n ın v a ­
liliğ i z a m a n ın d a k i a y a k la n m a n ın b a s ­
tır ılm a s ın d a m ü h im rol o y n am ış b u lu ­
n a n K a r a M u sa Beye b ey lerb ey ilik v e­
rile re k , H ain A h m e d ’in h a k k ın d a n gel­
m e si iç in M ısır’a e m ir yazıldı. F a k a t
H a in A h m ed P a ş a b u e m ri g e tire n ç a ­
v u ş u y o ld a y a k a la tıp ö ld ü rttü . H a ttâ
K a r a M u sa Beye ta r a f ta r lığ ın d a n ş ü p ­
h e le n d iğ i k im s e le rin bile h a y a tın a son
v erd i.
A h m ed P aşa , is y a n ın ın ilk s a f h a s ın ­
d a y e n iç e rile ri k e n d in e b e n d e d e m e d i-
ğ l gibi, k aley e de h â k im o la m a d ığ ın d a n
o n la r a b ir şey y a p a m a m ıştı. F a k a t n i ­
h a y e t esk id en y ap ılm ış m e tr ü k b ir su
y o lu n u n m e v c u d iy e tin i ö ğ re n e re k b u ­
r a d a n k aley e a d a m la r soktu. Y e n iç e ri­
le r g a fil a v la n d ığ ın d a n b ir h a y lisi k ı­
lıç ta n geçirildi. A n cak b ir k ısm ı k a - ç a -
r a k b azı evlere sa k la n m ıy a m u v a ffa k
o la b ild ile r. B u n d a n s o n r a A h m ed P a ­
ş a K a h ire k a le sin e y e rle şe re k k e n d isin i
d a h a fa z la e m n iy e tte h iss e d e r oldu.
B u n d an so n ra h ü k ü m e t te ş k ilâ tın ı
k u rm ıy a y e lte n e n H a in A h m ed P aşa , i-
d a r e işle rin d e d a h a ziy ad e O sm a n lı d e v ­
le t te ş k ilâ tın ı ta k lit e tm e k isted i. B u ­
n u n iç in k e n d isin e üç ta n e v ezir tâ y in e t ­
ti. A h m e d P a ş a n ın v ez irleri a r a s ın d a Y a ­
v u z S u lta n S elim z a m a n ın d a K ırım ’d a n
gelip O sm a n lı d e v le ti h iz m e tin e girm iş
o la n ve A h m ed P a ş a ile b irlik te M ısır’a
gelm iş b u lu n a n K a d ı Z âde M eh m ed Bey
d e v a rd ı. M eh m ed Bey, A hm ed P a şa y a
v ezir o lm a k la b e ra b e r, gizlice h ü k ü m e te
d e s a d a k a tin i d ev a m e ttiriy o rd u . İş te is ­
y a n b a y r a ğ ın ı k a ld ır a r a k M ısır’d a yeni
b ir s a lta n a t te sisin e ç a lış a n A h m ed P a ­
ş a n ın h a k k ın d a n gelen b u a d a m oldu.
A h m ed P a ş a b ir g ü n k a le d e n ç ık a ­
r a k h a m a m a g ittiğ i s ır a d a K a d ı zâ d e
M eh m ed B ey in b a s k ın ın a u ğ ra d ı. H a­
i n A h m ed , b a s k ın a m a ru z k a ld ığ ın ı a n ­
la y ın c a , tr a ş ın ı y a rım b ıra k ıp d a m d a n
813
a tlıy a ra k a r a d a n sıy rılıp k aley e k a d a r
girm ey e m u v a ffa k oldu. B a sk ın s ır a s ın ­
d a m a iy e t a s k e rle ri k ılıç ta n g e ç iril­
m ekle b e ra b e r, k e n d is in in k aley e du-
h ü lü y a k a la n m a s ın ı g ü ç le ştire n b ir m e ­
seleydi. M a a m a fih M eh m ed Bey b u n u n
d a ç a re sin i b u ld u . M ısır h â z in e s in in k a ­
lede o ld u ğ u n u b ile n M eh m ed Bey, A-
r a p la r m y a ğ m a h ır s ım ta h r i k iç in « h a ­
in le rin b a ş la r ı b en im , m a lla n sizin»
diye ilâ n ed in ce, d u v a r la ra tır m a n a n
A ra p la r k aley e g ird ile r. L âk in H ain
A h m ed o a r a d a y irm i k işi k a d a r tu ta n
sa d ık a d a m la rı ile k a le d e n çık ıp Ş a r-
kiyye t a r a f ı n a g id erek B en i B e k ir k a ­
b ilesi re isi «H aris» ism in d e b ir A rap
ş e y h in e sığ ın d ı. M eh m ed Bey, H ain A h ­
m e d ’in p e şin i h ıra 'k m ıv a ra k a r k a s ın d a n
k u v v e t ş e v k e tti, s o n ra d a b iz za t k e n d i­
si ta k ib e k o y u ld u . B u n u n ü ze rin e A ra p
şe y h i isy a n c ıy ı te slim e tti. H ain A h­
m e d ’in b a şı k e s ile re k B â b -ı Z ü v ey le’de
h a lk a te ş h ir o lu n d u (A ğ u sto s 1524).
B u s u r e tle d e v le tin b a ş ın a b ir g aile
a ç a n H ain A h m ed P a ş a m ü s ta h a k o l­
d u ğ u c e za sın ı b u ld u . O s ır a d a M ısır is ­
y a n ın ı b a s tır m a k ü zere k a r a y o lu n d a n
ü çü n c ü v ezir A yas P a ş a k u m a n d a s ın d a
g elm ek te o la n üç b in k işilik y e n iç e ri
k u v v e ti g eriy e d ö n d ü . A h m ed p a ş a d a n
ö n ce b ir ik i ay k a d a r M ısır V aliliği e t­
m iş o la n G üzelce K asım P a ş a ik in c i
d e fa M ısır V aliliğ in e ta y in edildi. İ s y a ­
n ı b a s tır m a k ta , d a lıa d o ğ ru su H ain A h ­
m ed P a şa y ı d e v irm e k te m ü h im h iz m e t
if a e d e n K a d ı z â d e M eh m ed B ey’e g ö r­
d ü ğ ü h iz m e te m ü k â fa te n , M ısır d e f­
te rd a rlığ ı te v c ih ve tım a r la r ın a d a ilâ ­
v eler yap ıld ı.
V eziriazam İb ra iıim P a ş a n ın
M ısır’a g ö n d e rilm e si
H a y ırb a y ’m ö lü m ü n d e n s o n r a M ısır’­
d a b ir tü r lü s ü k û n e t te e ssü s e d e m e m iş­
ti. A rk a a r k a y a is y a n la r ç ık tığ ın a ve
isy a n ç ık a r a n la r ın p eşin e b ir s ü r ü i n ­
s a n ta k ıld ığ ın a göre, M ısır’d a b ir iç
h u z u rs u z lu ğ u n m e v c u d iy e ti a ş ik â rd ı.
B ir ta k ım h a r is k im s e le rin b a ş la r ın a
to p la d ığ ı k a la b a lığ ın ç o ğ u n lu ğ u n u
M em lûk, U rb a n ve a y a k ta k ım ı te şk il
etm e k le b e ra b e r, b u n la rın a r a s ın a h a lk ­
t a n k a r ış a n la r d a v ard ı. İs y a n e d e n le ­
r in d ille rin e d o la d ık la rı en m ü h im
m evzu, v e rg ile ri a z a lta c a k la rın ı söyle -
m e le ri idi. D em ekki v e rg ile r h a lk a ağ ır
gelm ekteydi. A yrıca O sm a n lı n iz a m la rı
d a M ısır’ın b ü n y esin e p e k u y g u n d ü ş ­
m ü y o rd u . Ü st ü s te ç ık a n is y a n la r b u n ­
la rın d ü ze ltilm e si lü z u m u n u o rta y a
koym uş b u lu n u y o rd u . B u iş de m u k te ­
d ir b ir k im s e n in M ısır’a gitm esi ve h e ­
m e n h e m e n b ü tü n m e v z u la rı gözden
g eçirm esiyle m ü m k ü n o la b ilird i. İşte
K a n u n î S u lta n S ü le y m a n ’ın in d in d e
böyle m ü h im d av a y ı h a lle d e c e k ş a h s i­
yet, V eziriâzam İb ra h im P a ş a d a n b a ş ­
kası olam azdı.
C elâl zâ d e M u s ta fa Ç elebi’n in « T ab a-
k a t- ü l M em alik fi D e re c a t-ü l m esâlik»
isim li esiri ile S o lakzâde ve  li’n in t a ­
rih le rin d e , İb ra h im P a ş a n ın M ısır’a
g ö n d eriliş sebebi m eyanm da, o ra n ın
n iz a m ın ın d ü ze ltilm e si m eselesin e k ıs a ­
ca te m a s edilm ekle b e ra b e r, d a h a z i­
y âd e V eziriâzam m , K asım P a şa ile D ef­
te r d a r M ehm ed Bey a r a s ın d a k i a n la ş ­
m azlığ ı h a lle tm e y e g ittiğ in i b ild irirle r.
İb ra h im P aşa, P a d iş a h ın h e m şire si
H atice S u lta n la m u h te şe m b ir d ü ğ ü n le
e v le n işin d e n d ö r t b u çu k ay so n ra , M ı­
s ır ’a g itm ek ü zere İ s ta n b u l’d a n h a r e -
k e t e tti (30 eylül 1524). P a d iş a h ın sev­
gili V ez iriâz am ’m ın İ s ta n b u l’d a n a y rılı­
şı h a y li m u h te şe m oldu. O n k a d a r k a ­
d ırg a ve b irk a ç b in ask e rle y o la ç ık a n
İb ra h im P a şa D e fte rd a r İs k e n d e r Ç e­
lebi ile T ezkireci C elâl zâ d e M u sta fa
Ç elebi’yi de y a n m a alm ıştı. B u k ıy m e t­
li şa h s iy e tle rin V eziriâzam a re fa k a ti,
M ısır’a g id iştek i b irin c i g a y e n in ıs la h a ­
t a ta a llû k e ttiğ in i gösteriy o rd u .
O sm a n lı ta rih in d e «K oca N işancı»
diye a n ıla n C elâl zâ d e M u s ta fa Çelebi,
y irm i y a ş ın d a d e v le t m e m u riy e tin e g ir­
m iş ve 1516 d a D ivan k â tib i o lm uştu.
G en ç y a ş ta ze k â ve k a b iliy e tin i g ö ste­
re n C elâl zâ d e y i önce V eziriâzam P irî
M ehm ed P aşa, o n d a n s o n r a d a İb ra h im
P a ş a h im a y e e tm işti. O n u n V eziriâzam -
la b irlik te M ısır ıs la h a tın a gidişi, m e s­
lek h a y a tın d a k i ik tid a r ın ı gösterm ey e
iy i b ir vesile te şk il ed ecek tir.
İ b ra h im P a ş a İ s ta n b u l’d a n a y rılırk e n
K a n u n i S u lta n S ü ley m a n , k e n d isin i a -
d a la r a k a d a r te şy i e tti. P a d iş a h ın b u
h a r e k e ti o z a m a n a kadar em salin e
ra s tla n ılm a m ış b ir ilt if a t eseri idi. İ s ­
ta n b u l’d a n böyle ta n ta n a ile a y rıla n
814
İb ra h im P a ş a yol ü z e rin d e S ak ız ve R o­
d o s’a u ğ ra d ı. R odos’a geldiği zam an
m ev sim d o lay ısiy le f ır t ın a l a r b a ş la m ış ­
tı. R odos c iv a rın d a d a lg a la rla b ir h a y li
ç a lk a la n a n İ b ra h im !P a ş a M a rm a ris ’te
k a r a y a ç ık a ra k (28 k asım ) d en iz y o lu ­
n u te r k e tti ve b u r a d a n ö te sin i k a r a ­
d a n ta k ib e k o y u ld u . V ez iriazam ın L âz-
k iy e’ye k a d a r g eld iğ in i ö ğ re n e n M ısır
D e fte rd a rı, İb ra h im P a ş a y a k a rş ı ç ık a ­
r a k k e n d isi ile g ö rü ştü . İ b ra h im P a ş a
D e fte rd a ra d e rh a l M ısır’a d ö n m e sin i
b ild ird i. B u n u m ü te a k ip M ısır V alisi
K asım P a ş a d a V eziriâzam ı k a rş ıla m a k
ü zere Ş a m ’a k a d a r geldi. • İ b ra h im P a şa
g eçtiğ i S u riy e ş e h irle rin d e b ir ta k ım ş i­
k â y e tle ri d in liy e re k o n la rı m u slih a n e
şek ild e h a lle ç a lış tığ ın d a n h a lk ü z e rin ­
de iyi b ir te s ir b ıra k tı. N ih a y e t 2 n is a n
1525 te b ü y ü k b ir t a n t a n a ile K a h ir e ’-
ye girdi. İ b ra h im P a ş a n ın K a h ir e ’ye
d ü h u iü o k a d a r m u h te ş e m d i ki, M em -
1tikler z a m a n ın d a k i tö re n le r o n u n y a ­
n ın d a gölgede k a lıy o rd u .
İb ra h im P a ş a ilk iş o la ra k M ısır’d a k i
m e m n u n iy e tsiz liğ in se b e p le rin i te tk ik
e tti. B u n la rın n e le rd e n ile ri g eld iğ in i
a n la y ın c a te d a v i ç a re le rin e b aş v u rd u .
S u lta n K a y ıtb a y z a m a n ın d a y ap ılm ış
o la n k a n u n la r ı gözden geçird i, b u k a ­
n u n u n K a n s u G av ri ve H ay ırb a y z a m a ­
n ın d a k i ta tb ik ş e k lin i in celed i. O n d a n
so n ra a d a le t p re n s ip in i ön p lâ n d a t u ­
ta r a k h e m h alk ı, h e m de h â z in e y i k o ­
ru y a n k a n u n la r y a p tırd ı. B u m a lî k a ­
n u n la r d a n b a ş k a ad lî ve a s k e rî k a n u n ­
la rı d a tâ d il e ttird i. K a n u n la r d a k i y e ­
n ilik ve ıs la h a tı İ s ta n b u l’a g ö n d erip ,
P a d iş a h ın ta s d ik in d e n g eç irtti. M ısır’ın,
b ü n y esin e u y g u n h a le g e tirile n k a n u n ­
la rla h u z u rsu z lu ğ u n ö n ü alın d ı.
İb ra h im P a şa y a ln ız c a k a n u n la r ın
tâ d il ve ıs la h ı ile de k a lm ıy a ra k , h ü k ü ­
m e tin h ü s n ü n iy e t ve a d a le t iste ğ in e
d a ir fiili ö rn e k le r de verdi. B u c ü m le ­
d e n o la ra k ş e h irle rd e te llâ lla r d o la ş tı­
r a r a k h ü k ü m e tte n şik â y e tle ri o la n la ­
rın , zu lü m g ö re n le rin h a lle r in i a r z e t -
m e le rin i b ild ird i. Ş ik â y e ti o la n la rın ş i­
k â y e tle ri d in le n d i. B o rç la rın d a n ö tü r ü
h a p s e d ile n f a k ir m a h k û m la rı sa lıv e rd i,
h a t t â C elâl z â d e ’n in b ild ird iğ in e göre;
fa k ir le rin b o rçla rı, a la c a k lıla r ın a h ü k ü ­
m e tç e ö d en d i. A şağı M ısır’d a n y u k a rı
M ısır’d a t â H abeş b ö lg esin e kadar
ir

m e m le k e tin en h ü c r a k ö şe le rin d e y aşı-

y a n A ra p a ş ire tle rin d e n , P a d iş a h a s a ­
d a k a t y e m in le ri isted i. İ s y a n la r s ır a s ın ­
d a M ısır h â z in e s in in y a ğ m a y a u ğ ra m ış
o lm a sın ı d a n a z a r ı itib a r a a la ra k , K a ­
h ire k a le sin d e v ali k o n a ğ ın ın k a r ş ıs ın ­
da, h â z in e n in m u h a fa z a s ı için iki y eni
k ale y a p tırd ı. N il m ik y a s ın d a h a ra b e y e
yüz tu tm u ş ola'n t a r i h i A m r İ b ıı-ü l- As
C a m iin i de k e n d i p a ra siy le ta m ir e t t i r ­
di. M ısır’d a n a y rılm a d a n önce b u m e m ­
le k e tin u m u m î g elirin i h e s a p la ttır d ı,
v a r id a t fa z la sı o la ra k y ıld a sekiz yük
a ltu n u n (sek se n b in d u k a ) İ s ta n b u l’a
g ö n d e rilm e sin i k a r a rla ş tır d ı.
İ b ra h im P a ş a n ın İdarî, m a li ve a d lî
ıs la h a t iç in M ısır’d a k a ld ığ ı m ü d d e t üç
a y ı b u ld u . B u r a d a n a y rılırk e n Ş a m V a-
lisi H ad ım S ü le y m a n P a şa y ı M ısır V a­
liliğ in e, H a m ra v î’yi de D e fte rd a rlığ ın a
ta y in e tti. P a d iş a h ta n İ s ta n b u l’a d ö n ­
m e si iç in ald ığ ı e m ir ü ze rin e 14 h a z ir a n
1525 te K a h ir e ’d en ayrıldı,
İ b ra h im P a ş a K u d ü s - Ş am - H alep
Kan u n î Sultan Süleym an'ın bir portresi
yoliyle S u riy e ’yi g eç erek A n a d o lu ’y a {Aslı Topkapı Sarayı Müzesindedir)
g ird iğ i z a m a n M a ra ş ü z e rin d e n K ay se -
r i’ye g itm ek iste rk e n , Ş e h s u v a ro ğ lu n u n İ s ta n b u l'd a y e n iç e ri isy a n ı
id a m ın d a n so n ra d irlik le ri h a z in e n a ­
V eziriâzam İ b ra h im P a ş a M ısır ıs la ­
m ın a z a p te d ile n tım a r lı s ip a h ile rin şe-
viavete b a ş la d ık la rın ı ö ğ ren d i. V eziria­ h a t ın a m e m u r o ld u ğ u s ır a d a K anuni
S ü le y m a n d a k ışı g eçirm ek ü ze re E d ir­
z a m ın a ğ ırlık la r ın ı v u rm a y ı d a h i t a s a r ­
n e ’ye g itm işti. K a n u n i _ S ü le y m a n E d ir­
la d ık la rı sö y le n en b u tım a r lı s ip a h ile ­ n e ’de a v la m e şg u lk e n İ s ta n b u ld a Y e n i­
rin ele b a ş ıla rım h u z u r u n a g e tirte re k ç e ri O c a ğ ın d a b ir k a y n a ş m a b a ş g ö ste r-
k e n d ile riy le g ö rü ştü . B u n la rın , e lle rin ­ di. B u h a re k e t, y e n iç e rile rin h a rp s iz
d e n a lm a n d irlik le ri sebebiyle d ev lete geçen m ü d d e t z a r fın d a g a n im e tte n
b aş k a ld ır d ık la r ın ı a n la d ı. O n u n için, m a h ru m iy e tle r in d e n m ü te v e llit o la b ile ­
h a k s ız lık la rı ta m ir z u m u n d a k i, D u lk a - ceği gibi, - g ö rü n ü şe n a z a r a n , d a h a zi­
d ırlı T ü rk m e n b e y le rin in tım a r la r ın ı i a ­ y ad e İ b ra h im P a ş a a le y h d a rla r ın m b ir
d e e ttird i. B oylece o çev red ek i h u z u r ­ eseriy d i. V eziriâzam ile P a d iş a h ın m e r ­
su z lu ğ u d a o r ta d a n k a ld ırd ı. k ez d en u z a k la ş m a la rı d o lay ısiy le a s k e ­
D o laştığ ı s a h a la r d a k i sız ıltıla rı o r ta ­ rin ü z e rin d e k i m a d d î ve m a n e v î o to r i­
d a n k a ld ır a r a k m u v a ffa k iy e tli b ir se- te de u z a k la şm ış d em ek ti. B u seb ep le
y a h a t t a n d ö n e n İ b ra h im P a ş a 1525 ey ­ ta h rik c ü e r , o n la rın ü z e rin d e k o la y lık la
lü lü n ü n b a ş la r ın d a İ s ta n b u l’a a v d e t e t ­ m ü e ssir o la b ilirle rd i.
ti. M erkezi h ü k ü m e te g irişi de ay rılışı K a n u n î S ü ley m a n , y e n iç e rile r a r a s ın ­
g ib i h a y li ta n ta n a lı oldu. P a d iş a h ın e m ­ daki kaynaşm ayı duyunca E d irn e ’d e n
riy le b ir k ısım K a p ık u lu ask eriy le Ve­ ay rıld ı, lâ k in İ s ta n b u l’a g irm iy e re k K â ­
z irle r t a r a f ı n d a n İ s ta n b u l’a d ö r t g ü n ­ ğ ıth a n e ve T erk o s ta r a f l a r ın d a a v la n -
lü k m e s a fe d e n is tik b a l edildi. K a n u n î m ıy a d ev a m e tm e k isted i. İş te ta m bu.
S ü le y m a n p ek sev d iğ i V e z iriâ z a m m a i- s ır a d a «V eziriâzam sız d iv a n olm az, o l­
k i yüz b in d u k a a ltu n u k ıy m e tin d e t a ­ d u ğ u ta k d ir d e a s k e r za p to lu n m az » d i­
k ım la s ü slü b ir a r a p a tı h ed iy e e tti, yen y e n iç e rile rin a y a k la n m a la r ı v uku,
V ez iriaz am b ir se rp u ş ta k d im eyledi. b uld u . B aş k a ld ır a n la r İk in c i V ezir A -

815
y a s P a şa ve D e fte rd a r A bdüsselâm Çe-
le b i’n in ev lerin i, g ü m rü ğ ü , V eziriazam
İ b ra h im P a ş a n ın sa ra y eşy asın ı, Y a h u ­
d i m a h a lle sin i y ağ m a e ttile r. (25 m a r t
1525). B u n u n ü ze rin e d e rh a l İ s ta n b u l’a
k o şa n K a n u n i S ü le y m a n s ü r ’a tle v az i­
y ete h â k im oldu. F e s a d c ıla rd a n b a z ıla ­
rı, a s k e r n a m ın a . P a d iş a h ta n hediye
ta le b in e c ü r’e t e ttik le ri s ır a d a K a n u n î
S ü le y m a n b u n la rd a n üç k işiy i b iz za t
k e n d i eliyle ö ld ü rd ü . O a r a d a ask ere
yüz b in d u k a a ltu n u n d ağ ıtılm a sı, s ü ­
k û n e tin a v d e tin e h a y li te s ir eyledi. K a ­
n u n î, m ü şe v v ik le rd e n Y en içeri A ğası
M u s ta fa A ğa ile d a h a bazı k im se le ri i-
d a m e ttird i.
F e rh a d P a ş a 'n m icianıı
D ev şirm ed en y e tişe n ve a sle n b ir
H ırv a t d ö n m esi o la n F e r h a d P a ş a z â lim
ve in sa fs ız b ir kim seydi. K a n u n î’n in R o­
dos se fe ri s ır a s ın d a D u lk a d ırlıla rd a n
Ş e h sü v a ro ğ lu Ali B eyin k a n m a g irerek
OSMANLI - MACAR M Ü N ASEBETLERİ VE MOIIAÇ M UHAREBESİNDEN
VİYANA MUHASARASINA KADAR MACARİSTAN HÂDİSELERİ
T ürlcler R u m e li’ye a y a k b a.stık tan
p ek k ıs a b ir m ü d d e t s o n ra M a c a ría n
m ü te m a d iy e n k a r ş ıla r ın d a görm iye b a ş ­
la d ıla r. Z ira, B a lk a n la rd a k i m ü c a d e le ­
n in h e m e n ek serisin d e M a c a rla r, ya
b iz z a t h a s ım o la ra k , -v ey ah u t t a h a s m a
y a rd ım c ı sıfa tiy le T iirk le rin k a rş ıs ın d a
v az iy e t a lm ışla rd ır. Bu sebeple h e r iki
m ille t de b irb irin i g a y e t iyi ta n ım ış ,
y e k d iğ e rin in h a r p k a b iliy e tin i ö ğ re n ­
d ik te n b aşk a, siy a s e tle rin in a n a h a t l a ­
r ın ı ve gelecekteki is tik a m e tin in n e o-
la c a ğ ın ı d a k e s tir ir h a le gelm işlerdi.
T ürlcler B a lk a n la rd a ile rled ik ç e M a c a r­
l a r te h lik e y i k e n d i to p r a k la r ın ın u z a ­
ğ ın d a k a rş ıla m a y a ç a lışm ışla r, f ırs a t
b u ld u k ç a ve k e n d ile rin i k u v v etli h is s e t­
tik ç e , B a lk a n la rd a h e g e m o n y a te sisin i
d a h i d e n e m işle rd ir. L âk in T ü rk k u d re ­
ti k a rş ıs ın d a B a lk a n d e v le tle ri te k e r t e ­
k e r o r ta d a n k a lk tık ç a , M a c a rla r B a lk a n
ittif a k la r ın d a , k e n d ile rin d e n g ay ri o r ­
t a ve B a tı A v ru p a m ille tle rin in de yer
a lm a s ın a ç a lış m a k la b e ra b e r T ü rk ile r ­
le y işin i k esin şekilde d u rd u ra m a m ış la r-
dır. B u n u n la b e ra b e r şu n u b ilh a s s a b e ­
lir tm e k lâ z ım d ır k i; şa y e t M a c a rla r
B a lk a n lı m ille tle rin y a n ın d a m ü c a d e ­
leye iş tira k e tm esele rd i, A v ru p a ’d ak i
T ü rk is tilâ s ı d a h a h ız la gelişebilirdi.
816
aile o ca ğ ın ın sö n d iirü lm e sin e sebep o l­
m u ştu . A n ad o lu ’d a b ir id a re c i d eğ il b ir
c e llâ t gibi h a r e k e t ed en F e rh a d P aşa ,
D u lk a d ır ailesin e y a p tık la rı y etişm iy o r-
m u ş gibi a y rıc a a ltıy ü z d e n fa z la in s a n in
k a n ın a g irerek m a lla rın ı g asp etm işti.
Bu z â lim d e v ş irm e n in c in a y e tle rin d e n
m ü te v e llit ş ik â y e tle r p a d iş a h a u la şın c a
K a n u n î S ü ley m a n k e n d i’s in i a z le tti, i-
d a m ın a d a fe rm a n ç ık a rk e n V alide S u l­
ta n ın şe fa a tiy le affo lu n u p , te n z ili r ü t ­
be ile R u m eli’de S e m e n d re s a n c a k b ey-
ilğ in e tâ y in edildi. A d am ö ld ü re re k m a ­
lın ı g a s b a a lışa n F e rh a d P a ş a yedi b in
a k ç a lık ta h s is a tla id a re ed ecek k im se
değildi. O n u n iç in S em e n d re s a n c a ğ ın ­
d a d a ta z y ik le re b aşlad ı. Ş ik â y e tle r i-
k in c i d e fa İ s ta n b u l’a u la şın c a , P a d işa h
o n u E d irn e 'y e c e lb e ttire re k b a ş ın ı k e s ­
tir d i (1 k a s ım 1524). Z âlim F e rh a d P a ­
ş a n ın id a m ı h a lk ü z e rin d e, su ç lu n u n l â ­
yık o ld u ğ u cezay a ç a rp ılm a sı b a k ım ın ­
d a n iyi te s ir b ıra k m ıştır.
iş te böylece b ir b u çu k a s ırd a n b eri
m ü te a d d it m ü c ad e led e y er a la r a k
T iirk le ri k en d i s ın ırla r ın ın d ış ın d a d u r ­
d u rm a y a u ğ r a ş a n M a c a rla r. b u n a m u ­
v a ffa k o la m ay ın ca , İk in c i M u rad d e v ­
rin d e n itib a re n T ü rk le rle k e n d i h u d u t
b o y la rın d a d ö ğ ü şm ey e m e c b u r k a lm ış ­
la rd ır. F a tih d e v rin d e bu m ü c ad e le b ir
a ra lık ş id d e tle n ir gibi olm uş, f a k a t F a ­
t i h ’in p lâ n lı b ir is tilâ siy a se ti g ü tm e si
sebebiyle, d a h a önce z a p tı g e re k e n y e r­
le rd e k i işle r b itirilm e d e n , M a c a rla rla
b iz a tih i m ü c ad e ley e g irişilm em iştir. İ-
k in c i Bayezicl z a m a n ın d a k a rş ılık lı a -
k ın la r ek sik o lm a d ığ ın d a n , iki d ev let
a r a s ın d a g ü v en ileb ilecek b ir su lh d e v ­
resi te e ssü s ed e m e m iştir. G erek F a tih
M ehm ed, g erek se İk in c i B ayezid z a m a ­
n ın d a M a c a rla rın h â k im iy e t s a h a la r ı­
n a te v c ih ed ilen a k ın h a re k e tle ri, b u n ­
d a n so n ra h e d e fin b iz za t M a c a ris ta n
o la c a ğ ım g ö ste re n a lâ m e tle rd i. F a tih
M e h m ed ’in B e lg rad k u ş a tm a s ı ise, b u
h e d e fi d a h a b elirli şek ild e g ö ste re n b ir
h âd isey d i. Y avuz S elim ’in doğu işle riy ­
le u ğ ra ş m a s ın a ra ğ m e n , M a c a rla rla o -
la n m ü n a s e b e tin , m u a h e d e y e rin e m ü ­
ta re k e le rle id a re y e ça lış ılm a sı o n u n d a
M a c a ris ta n iç in ta s a v v u r la rı b u lu n d u -
g u n u , n e tic e itib a riy le ; T ü rk - M a ca r
m ü n a s e b e tle rin in esaslı b ir m ü c a d e le ­
d e n s o n r a a n c a k m ü s ta k a r h a le g eleb i­
le c e ğ in i g ö ste riy o rd u .
K a n u n î S ü le y m a n d e v rin e g irild iğ i
s ır a d a , O sm a n lı d e v le tin in d ik k a tin i
te k s if e ttiğ i ilk m esele, M a c a ris ta n m e ­
se lesi oldu. O a r a d a M a c a r k r a lın ın
T ü rk e lçisin e ve o n u n ş a h s ın d a T ü rk
h ü k ü m e tin e k a r ş ı işled iğ i h a t a n ın c e ­
v a b ın ı B e lg ra d ’m z a p tı te ş k il e tti. B el-
g r a d ’m z a p tı M a c a ris ta n y o lu n u a ç tı­
ğ ın d a n , b u n d a n so n ra M a c a ris ta n ’ın is-
tü â s ı işi d a h a e m n iy e tle m ü ta le a e d ile ­
bilirdi. T ü rk is tilâ gü cü B a lk a n s ın ır ­
la r ım a r tık aşm ış, o r ta A v ru p a ’n ın ö-
n ü n e g elm işti. B ir b u ç u k a s ırd a n b e ri
m ü te a d d it d e f a la r b irb iriy le ç a rp ışm ış
o la n b u ik i m ille tin y ek d iğ eriy le sıkı
b ir şe k ild e tu tu ş m a s ı z a m a n ı gelm iş gi­
b iy di. H e r h a n g i b ir h a d ise , h a r p iç in
b ir sebep o la b ilir, v e y a b a ş k a d e v le tle ­
r in siy a si m a n e v r a la r ı T ü rk o rd u s u n u n
o r ta A v ru p a ’y a h ü c u m u n a yol a ç a b ilir­
di. Z a te n k u d r e tli O sm a n lı d e v le ti
k a r ş ıs ın d a M a c a rla rın m ü s ta k il h a - F ransa K ıralı Birinci François
r e k e t ve s iy a s e tle ri p ek de m e v zu u b a -
h is o la m az d ı. N itek im , M a c a r d e v le ti­
n in y ık ılm a s ın a k a d a r g id e n h a r b in
b a ş la m a s ın d a M a c a r s iy a s e tin d e n z iy a ­
d e A lm a n ve F ra n s ız h ü k ü m e tle riy le
.ilgili m e se le le r d a h a ziy ad e ro l o y n a ­
dı. B u seb ep le. A lm a n y a ve F r a n s a 'n ın
b u n o k ta ile ilgili d u ru m u n a b ir d e fa
göz a tm a k g ere k ir.
A lın a n - F ra n s ız m ü c ad e lesi
k a r ş ıs ın d a O sm a n lIla r
K anuni S ü le y m a n ’ın s a lta n a tın ın
b a ş la n g ıc ın a te s a d ü f e d e n y ılla rd a , b a ­
tılı d e v le tle rin en m ü h im le rin d e n o la n
A lm a n y a ile F ra n s a , y ek d iğ erin e k a rş ı
h a s ım v az iy e te g e lm işle r ve b irb irle riy -
le m ü c a d e le y e tu tu ş m u ş la rd ır. İk i d ev ­
le t a r a s ın d a k i siy a sî m ü c a d e le d e v re ­
sin d e , p r o te s ta n m e z h e b in in k u ru c u s u
o la n B u th e r de o r ta y a ç ık tığ ın d a n , b a ­
tı h ıris tiy a n lığ ı, siy a sî b u h r a n ın y a n ın ­
d a b ir de d in i b u h r a n la k ıv r a n m a y a
b a ş la m ış tır. A lm a n la rla F ra n s ız la r a r a ­
s ın d a k i siy a sî b u h r a n F ra n s ız k ıra lı B i­
r in c i F ra n c o is (F ra n s u v a ) n ın , A lm a n
im p a r a to r u se ç im in d e B eşin ci K a rlo s
( C h a rle s Q u in t Ş a d k e n ) e ra k ip o la ­
r a k n a m z e tliğ in i k o y m a siy le şid d e tli b ir
m ü c a d e le şe k lin e d ö k ü lm ü ştü r. A îm a n İm p arato ru C harle s Q uint

817
 A v u stu ry a a rşid ü k ü ve K a stil k ıra lı
H ab sb u rg s o y u n d a n G üzel F ilip ’in oğlu
o la n C h a rles Q u in t, 1516 y ılın d a İ s p a n ­
y a k ıra lı olm uş, 1519 se n e sin d e d e A l­
m a n İ m p a r a to rlu ğ u n a se çilm iştir, C h a r ­
les Q uint, A lm an İm p a r a to rlu ğ u n a se­
ç ild ik te n s o n ra geniş to p r a k la r a sa h ip
b ir h ü k ü m d a r h a lin e gelince, F r a n s a ’­
n ın e tr a f ı C h a rles Q u in t’n in a ra z isi ile
çevrili h a le d ü şm ü ş tü r. C h a rles Q u in t’e
ilk d efa, b a b a sı G üzel F ilip ’ (P h ilip p e
îe B eau) in 1506 d a ö lü m ü ile H o lla n ­
d a ve F ra n c h e - C om te (F ra n ş-K o n te )
a ra z isi k a lm ışk e n , a n a s ın ın b a b a sı o-
la n F e rd in a n d d ’A ra g o n ’d a n d a İs p a n -
y a ’d ak i K a stil ve A ragon k ra llığ ı to p ­
r a k la rı in tik a l e tm iştir. O s ır a d a N ap o ­
li k ıra llığ ı ile S a rd in y a , S icilya ve Mi-
n o rk a a d a la rı d a A rag o n k ıra llığ m a
b ağ lı o ld u ğ u n d a n , C h a rles Q u in t m ira s
voluyle geniş ara ziy e sa h ip vaziyete
g eçm iştir. C h a rles Q u in t’in b a b a t a r a ­
f ın d a n dedesi o la n A lm an im p a ra to ru
M a k sim ily a n ’m 1516 y ılın d a ölüm ü, o ­
Alm anlarla Fransızlar arasındaki Pavı' m uharebesinde birinci
818
n a , H a b sb u rg a ile s in in A v u stu ry a a r ş i-
d ü k alığ ı ile M a k sim ily a n ’a tâ b i y e rle ri
k az a n d ırd ı. K en d is in e m ira s yoluyle b u
k a d a r a ra z i in tik a l e tm iş o la n Ş a rlk e a ,
şü p h e siz A lm a n İ m p a r a to rlu ğ u iç in e n
ta b ii n am ze d d i. İ m p a r a to r u seçm e h a k ­
kı o lan A lm an p re n sle ri, e lb e tte k e n d i
m illiy e tle rin i ta ş ıy a n Ş a r lk e n ’i, A lm a n
o lm a y a n b ir k im sey e te rc ih e d e rle rd i.
İş te h a l b ö y ley k en B irin c i F r a n s u v a ’-
n ın A lm a n İ m p a r a to ru se çim in d e n a m -
ze d liğ in i k o y m ası b ir h a t a idi. B u h a ­
ta , 1519 d a Ş a r lk e n ’in İ m p a r a to r se çil­
m e sin i m ü te a k ip , k in in i F ra n s u v a ü ze­
rin e te v cih iy le d a h a b a riz şe k il aldı,
F ra n sız la r, A lm an y a, İ ta ly a ve İ s p a n ­
y a s ın ırla r ın d a k i c e p h e le rd e A lm a n la r­
la y ılla rc a s ü re n h a rp le re g irm e k s u r e ­
tiy le p ek s ık ın tılı g ü n le r y a ş a m ış la rd ır.
C h a rles Q u in t b u h a r p le re e h e m m iy e t
v e rd iğ in d e n b ü tü n d ik k a tin i p e ş in e n
F ra n s a ü ze rin e te v c ih e tm iş tir. M ü te ­
a d d it ç a rp ış m a la r d a h a y li y ıp r a n a n
F ra n s ız la r e n b ü y ü k m a ğ lû b iy e te 1525
François'nın esir düşmesS
se n e si 24 ş u b a tın d a P avi (P a v ia ) de u ğ ­ y a rd ım ı, o r d u la r ın ın b a ş ın d a A lm a n la r
ra d ıla r. B u m ü th iş m a ğ lû b iy e tte B irin ­ ü z e rin e y ü rü m e siy le m ü m k ü n o la b ilir­
ci F ra n s u v a A lm a n la ra e s ir d ü ştü . di. A lm a n la rın ö n ü n d e M a c a rla r b u lu n ­
Ş a rlk e n , esir k ıra lı M a d rid ’e se v k ed e- d u ğ u n d a n şü p h e siz T ü rk d a rb e s i p. s i­
re k h a p s e tti. F r a n s a k ir a lın ın e s a re t n e n M a c a rla ra in ecek ti. Z a te n F ra n s ız
ve z in d a n h a y a tı ik i d e v le t a r a s ın d a 14 elçisi de b u n u n fa rk ın d a y d ı.
o ca k 1526 d a M a d rid m u a h e d e si im z a ­ A ynı z a m a n d a s a lta n a t n a ib i o '.rn
la n ın c a y a k a d a r d ev a m e tti. F ra n s ız a n a k ıra liç e s in in K a n u n îy e y a l­
v a rıp k u d r e tin e s ı­
F ra n s u v a esir d ü ş tü ğ ü s ır a d a A lm a n ­ ğ ın m a sı ve o n u M a-
ya ile b a ş a ç ık a c a k ve F ra n s a k ir a lın ın c a r la r a k a r ş ı s e fe ­
e s a r e tte n k u r ta r ılm a s ın ı s a ğ lıy a c a k y e­ re te şv ik etm esi,
g ân e d e v le t O sm a n lı İ m p a r a to rlu ğ u idi. eski O sm a n lı t a -
O sm a n lı d ev leti b ir İslâ m h ü k ü m e ti o l­ rih c ile rin d e n So-
m a sın a . o d e v ird e b ir h ır is tiy a n d ev le­ la k z a d e 'n in k a le -
tin in İslâ m b ir d e v le tte n m e d e t u m u p m in d e şöyle a n la
itt if a k te s is in in k ü fü r a d d e d ilm e sin e tılm a k ta d ır : « B a s­
ra ğ m e n , F ra n s ız la r ın avuç a ç tık la r ı ın ın d a n in tik a m
m illet, T ü rk le r oldu. F ra n sız k ir a lın ın a lm a ğ a p a d iş a h - ı
a n n e si «Louise de Savoie» K a n u n î S ü ­ d in -i İslâ m â s ita -
le y m a n 'a b ir m e k tu p gön d erd i. E lçi J e - n e s in e iltic a d a n
a n F ra n g ip a n i ( J a n F ra n iip a n ) n ın ge­ g a y rı ç a re b u lm a ­
tird iğ i b u m e k tu p ta , o n u n m ü rü v v e ti­ K a n u n iy e bir m e k ­
yıp, ş û d d e -i s a a - tup yazıp o ğlu n u e-
n e sığ ın ılm a k ta , F r a n s u v a ’n m ancak d e te elci g ö n d e- saretten k u rta rm a sı­
p a d iş a h ın m ü d a h a le siy le h a p is te n k u r ­ rü p , ü b u d iy e tn a m e - nı rica eden Fran-
tu la b ile c e ğ i b e lirtilm e k te y d i. F ra n s ız e l­ sin d e t a h r i r o lu n a n ço is'n ın annesi
çisi, p a d iş a h ı M a c a ris ta n ü z e rin e b ir bu k i: E n g e rû s (M a­ Louise cîe Savoie
se fe re te şv ik vazifesiy le de m ü k e lle fti. c a r) k ır a lı p â d i-
Z a te n O sm a n lı P a d iş a h ın ın F ra n s ız la r a ş a h -ı b â -ik b a l ta r a f ı n d a n b ir g û şm â l
gö rm ek o lu rsa, biz İs p a n y a k ir a lı­
n a k a rş ı m u k a b il o lup in tik a m :m ız ı
alırd ık . Rc-ca ve te m e n n a m ız o ld u r ki,
ol m a ğ r u r u n d e f in e S u ita n - ı C ih a n ’-
d a n in a y e t o la ; b a d -e l-y e v m biz d a h i
S u lta n - ı s â m im e k â n ve s a h ib k ır a n - ı
z a m â n o la n p a d iş a h h a z re tle rin in b r n -
d e-i ih s a n ı olalım ».
F ra n s ız la r ın b u ric a sı k a r ş ıs ın d a K a ­
n u n i S ü le y m a n h a re k e ts iz k a lm a d ı. O -
c a k 1526 ta r ih li b ir m e k tu p la y a rd ım
v a a d in d e b u lu n d u . O s ır a d a O sm a n lı
d e v le t a d a m la rı A v ru p a ’n ın siy asî d u ­
r u m u n a iyice v a k ıf o ld u k la rın a ve O s­
m anlI d ip lo m asisi de güzel işled iğ in e
göre, K a n u n î’n in F ra n s ız la r a y a rd .m
v a a d i y a ln ız c a b ir m ü rü v v e t eseri d e ­
ğildi. B a tı A v ru p a m e zh e p m ü n a z a a la ­
rı ile sa rs ılırk e n , p a d iş a h ın F r a n sızla -
r a k a r ş ı h im a y e k â r elin i u z a tm a sı, b a tı
İm is tiy a n lığ m ı ikiye bö lecek ti. H ır is ti­
y a n b irliğ in in sa rs ılm a s ı ise, T ü rk is ti­
lâ s ın ın A v ru p a ’n ın iç e rile rin e d o ğ ru i-
le rle m e sin i b ir h a y li k o la y la ş tıra c a k tı.
E sa re tin de n evvel k a d ın la r ve so y ta rısı arasında F ra n s ız la r ın T ü rk le re b a ş v u rd u k la rı
F ran ço is y ılla rd a , A lm a n p a p a z ı L u th e r ’in o r ta -

819
 Fransa Kralı Francois ile a n n esin in p a d işah a m ektupları ve
K anunînin cevabı
(İlâve : 82)
★
O sm anlı devleti ile F ra n sız la r a ra sın ­
da ilk siyasî tem as K anunî S u ltan Sü­
le y m a n ’ın sa lta n a tı zam an ın d a 1525 yı­
lın d a vukubuldu. Bu sıra d a F ra n sa K ıralı
b u lu n a n B irinci F ra n su v a (Francois), Al­
m an İm p a ra to ru Ş arlk en (C harles
Q uint) e k a rşı g iriştiğ i m ü cadelede m u­
v affa k olam am ış ve Ş arlk en ile yap tığ ı
P av i m u h areb esin d e m ağlûp ve esir düş­
m ü ştü (24 şu b a t 1525). A lm an İm p a ra to ­
ru , e s ir ettiğ i hasm ını M adrid kalesine
h ap setm işti. Bu sebeple h ü k ü m d a rı esir
d üşen F ra n sa m ü şk ü l g ü n le r yaşıyordu.
O sıra d a A v ru p a ’da hıristi.yan d ev letle­
rin en k uvvetlisi olan A lm an İm p a ra to ru
ve İsp an ya K ıralı Ş a rlk en ’i te h d it ve ona
ü stü n g elebilecek y eg ân e dev let O sm anlı
İ m p a ra to rlu ğ u idi. Bu sebeple g erek
K ıra) F ra n su v a, g erek se annesi Luiz dö
S av u a (Louise de Savois) k u rtu lu ş u m u h ­
teşem T ü rk h ü k ü m d a rın a m ü ra c a a tta
b u ld u la r. Bu gaye ile b ire r m ek tu p ya­
za ra k K anunî S üleym an’a g ö n d erd iler.
F ra n su v a ve an nesinin m e k tu p la rın ı
g e tire n büyük elci »lan dö F ra n jip a n
(Jean F ra n g ip an i) h ü k ü m d a rı inam ına
K a n u n ı’den y a rd ım rica etm ek tey d i. Ka-
n u n î’den iste n e n y ard ım ; o nun, Ş a rlk en ’
in k a rd e şi F e rd in a n d ü zerin e h ü cu m e t­
m esiydi. Z ira K anunî S üleym an F erd i­
n a n d ve onun him aye e ttiğ i M acaristan
ü z e rin e b ir se fe r yapacak o lu rsa, T ü rk
k u d re ti k arşısın d a doğuda m ü şk ü l vazi­
y e te dü şecek olan Ş arlken, batıd a F ra n ­
sa ü zerin d ek i tazy ik in i azaltacak ve
F ra n su v a da bu sayede e s a re tte n k u rtu ­
lacak tı.
F ra n s u v a ’nın an nesinin K an u n î’den
y a rd ım rica eden m e k tu b u şöyleydi: «İs­
p an y a K ıralı Ş arlk en , oğlum F ra n su v ay ı
P avi m u h areb esin d e tu tu p hapseyledi.
Ş im diye k a d a r oğlum un h a lâ s ın ı Ş a rl’ın
in sa n iy e tin e b ırak m ış idim . H albuki me-
m u lü m ü z olan in sa n iy e ti icra etm ed ik ten
başka, oğlum un h ak k ın d a h a k a re t dahi
e tm e k te d ir. İ’mdi âlem in m u sad d ak ı olan
a zam et ve şan ın ız ile oğlum u d üşm anım ı­
zın pençe-i k a h rın d a n hâiâs ile ibraz-ı
ü b b e h e t b u y u rm an ızı zât-ı şâlıânenizden
bilh assa niyaz ederim .»
—>
820
L uis dö S avua (yahut D üşes d'A ngolem )
o ğlunun k u rta rılm a s ın ı, azam et ve -şa­
n ım b ü tü n âlem in ta s d ik e ttiğ i K anunî
S ü ley m an ’d an b eklediğini sö y lerk en ,
F ra n su v a da m e k tu b u n d a k u rtu lu ş yo­
lu n u şöyle iş a re t ediyordu: «D ünyanın
eilıad-ı m am u resin d en b ir cok ülke ve
bilâd-ın h âkim ve p ad işah ı ve bilcüm le
m azlum ların dadhalıı olan su ltan -ı m u­
azzam ve h akan-ı m u fah lıa m h a z re tle ri­
ne arzım b u d ’u r ki: M acaristan K ıralı
B irinci F e rd in a n d ’m ü zerin e h ü c u m e tti­
ğinizde, biz dahi h im m et ve in ay etin izle
h ap iste n halâs olup İspanya K ıralı Şarl-
k e n ’in ü zerine hü cu m edip öcüm üzü alı­
rız. Siz ki şehinşâh-ı çelil üşşansm ız,
onun h ak k ın d an gelinm iye in a y e t buy-
ru ld u ğ u halde bu n d an böyle bende-i ni­
m etşin asın ız oldu ğ u n a iştibalı buyurul-
nııya.»
H ay ru llalı E fe n d i ta rih in d e kaydolun-
d u ğ u n a göre bu m ek tu p , K anunî S üley­
m a n ’a 1525 yılı a ra lık ay ın ın 6 sm da
takdim o lu n m u ştu r. P ad işah m ek tu b u
g e tire n elçiye fazlaca iltifa t gö ste rm iş ve
k e n d isin d e n iste n e n y ard ım a k a rşı da bi­
g ân e k alm am ıştır. Z ira, y ard ım ricasiy-
le F ra n sız la rın T iirk lere yanaşm ası ba­
tıd a k i h ıristiy a n b irliğ in in bozulm ası
d em ek tir. H ıristiy aıılar ara sın d a k i daya­
n ışm an ın bozulm ası ise, e lb e tte T ürkle-
r in işine ıgelecektir. A s ırla rd a n b e ri hı-
ristiy a n la rın Islâ m la r ile çarp ışm asın d a
ön p lân d a b u lu n a n F ra n sız la rın şim di h i­
lâle e l ' u z a ta ra k bir h ıris tiy a n d evlete
k a rşı y a rd ım ric a e tm eleri, şüphesiz hı-
irijstiy anlıık yönündien, hiç d e kendlileri
için hoş b ir şey değildi. Bu sebeple o za­
m an k i F ran sız h ü k ü m eti, m u a h h a r ta r ih ­
çilerin pek h a k irâ n e b u ld u k la rı b u ricayı
h ıristiy a n d ü n y asın d an gizli tu tm ıy a ça­
lışm ıştı.
K anunî S üleym an bu m ek tu b a aşağıda­
ki cevabı verdi. 1526 y ılı şu b a tın d a ya­
zılm ış olan K an u n î’nin m e k tu b u , o za­
m an O sm anlı dev letin in azam etini ifade
k a d a r, p ad işah ın kendi h aşm eti k a rşıs ın ­
da F ra n sa K iralın a h an g i gözle b a k tığ ın ı
b e lirtm e si b a k ım ın d a n da e n te re sa n d ır.
K anunî S üleym an, d evrin icab ı olarak
y a k o y d u ğ u p r o te s ta n lık la A v ru p a 'd a k i
m e z h e p b irliğ i p a r ç a la n m a k ta ve b a tı
A v ru p a ’d a d in î b ir b u h r a n m e v c u t b u ­
lu n m a k ta y d ı. O sm a n lı h ü k ü m e ti b u h â ­
lin T ü rk le rin işin e g elir b ir şey o ld u ğ u ­
n u n fa rk ın d a y d ı. L u th e r, T ü rk le ri A l­
la h ta r a f ı n d a n A v ru p a ’n ın ce za sın ı v e r ­
m ek iç in g ö n d erilm iş b ir İlâ h i k u v v e t
sa y m a k ta , h a t t â T ü rk le re m u k a v e m e ­
t i n k ü f ü r o ld u ğ u n u söyliyecek k a d a r i-
ie ri g itm ek te y d i.
P a v i m a ğ lû b iy e tin d e n so n ra F ra n s u v a
ve a n n e si K a n u n î’ye m e k tu p gön­
d e rirk e n , İ n g ilte re ’de de Ş a rlk e n a le y ­
h in e b ir fa a liy e t b elird i. F r a n s a ’n ın
m a ğ lû b iy e tin in h e m e n b ü tü n A v ru p a ’yı
A lm an n ü f u z u n a d ü şü re c e ğ in i hesap-
lıy a n İ n g ilte re k ıra lı S ekizin ci H an ri.
A lm an ittif a k ın d a n a y r ıla r a k F ra n s a i-
!e b ir b ita r a f lık m u a h e d e si im zaladı.
B u n u n ü z e rin e P a p a lık , V enedik. F lo ­
r a n s a h ü k ü m e tle ri de s iy a se te n İ n g il­
te r e t a r a f ı n d a y e r aldı. B öylece O sm a n ­
lI d e v le ti A lm a n la r a le y h in e h a r e k e te
h a z ırla n ırk e n . A v ru p a ’d a d a o n u n a ­
A llaha ve P e y g a m b e re du ad an so n ra şöy­
le d evam e tm e k te d ir:
«Ben ki su ltan -ı se lâ tin ve burh aıı-ü l
h a v a k in , lac bahş-ı M isrevan rûy-u ze­
m in , ziilûllah-ı fil arzey n , A kdenizlin ve
K a ra d e n iz ’in ve R um eli’nin ve A n a d o lu ’
n u n ve K a ra m a n 'm ve R um ’u n ve vilâ­
yet-! D u lk ad riv e’nin ve D iy a rb e k ir’in ve
K ü rd is ta n ’ın ve A zerb ay can 'ın ve A cem ’­
in ve Ş am ’ın ve H aleb ’in ve M ıs ırın ve
M ek k e’nin ve M edine’n in ve K u d ü s’ün ve
k ü lliy en divar-ı A rab m ve Y em en’in ve
dah i nice m e m le k e tle rin — ki âbâ-i ki­
ra m ve ecdad-ı m uazzam e n e ra lla h û be-
ra h in e h ü m — kuvvet-i k a h ire le ri ile fet-
h e y le d ik le ri ve C enab-ı C elâletm eabım
dah i tiğ-i a te ş b a r ve .şimşir-i zafer-i nigâ-
rım ile feth ey led iğ im nice d iy arın su l­
ta n ı ve p ad işah ı:
S u lta n Iîayezid H an oğlu S u ltan Selim
H an oğlu S u lta n S üleym an H a n ’un.
Sen ki F ra n ç e v ilây etin in k ıra lı F ran-
çeşk o ’sun:
D ergâh-ı se lâ tin p en ah ım a y a ra r ad a ­
m ın F ra n k ip a n ile m ek tu b g ö n d erü b ve
b azı ağız h a b e ri dahi ısm arlay ıp m em le-
le y h in e siy a sı b ir g ru p la şm a göze ç a r ­
pıyo rd u .
F ra n s u v a P a v i’de e s ir d ü şm e d e n b ir
m ü d d e t evvel 1517 y ılın d a, Ş a r lk e n ’e,
O sm a n lı İ m p a r a to rlu ğ u n u n ta k s im in i
te k lif, h a t t â bu gaye ile M a c a r ve L eh
k ır a lla r ın a elçi g ö n d erm işk en , şim d i
o n d a n m e d e t u m u y o rd u .
M a c a ris ta n ’a b ir se fe r y a p m a k ü zere
Ş a rlk e n a le y h in e ta h r ik ed ilen K a n u n î
S ü le y m a n , M a c a rla ra b ir d a rb e in d ir d i­
ği ta k d ird e , d o lay ısiy le b u n u n za rarı
A lm a n la ra d o k u n a c a k tı. Z ira M a c a ris­
t a n is tilâ ed ilin ce, T ü rk o rd u la rı b iz za t
A lm a n s ın ırın a d a y a n a c a k tı. A y rıca
M a c a r k ıra lı ile Ş a rlk e n a k r a b a o ld u ­
ğ u n d a n . M a c a r to p r a k la r ın ın is tik b a ­
liyle sık ı şek ild e ilg ilen m ek tey d i. M a ca r
k ır a lı İk in c i L ayoş, Ş a rlk e n ve A rşid ü k
F e rd in a .n d ’ın k ız k a rd e şi M ari ile e v le n ­
m iş, İ m p a r a to r u n k a rd e şi F e r d in a n d ’-
d a L ay o ş'u n k ız k a rd e şi A n n a ile n ik â h -
la n m ış tı. L ay o ş’u n erk e k ev lâd ı b u lu n ­
m a d ığ ın d a n F e r d in a n d k e n d isin i M a ca r
ta h tın ın v a risi ad d e d iy o rd u .
—>
ketinize düşm an m üstevli olup, e l’an ha­
p iste idiğ ü n ü zü ilâm edip, halâsınız h u ­
su su n d a bu can ib d en in a y e t ve m ed ed
istid a eylem işsiz; h e r ne ki dem iş iseniz
b en im pâye-i serir-i âlem m easirim e ar-
zolunup alâ sebil-it-tafsil ilm i şe rifim m u­
h it olup tam am m alûm oldu. İm di padi­
şa h la r sın m ak ve h ap so lu n m ak acib d e ­
ğ ildir. G önlünüzü hoş tu tu p azü rd e hâ~
t ı r olıııayasız. Öyle olsa bizim âbâ-i ki­
ra m ve ecdad-ı izam ım ız, n u ru la h -ı m e-
ra k id e h iim , daim a def-i düşm an ve feth-i
m em alik için se fe rd e n hâli oLmayıp biz
dahi a n la rın ta rik in e sâlik olup h e r za­
m anda m e m le k e tle r ve sa’bü h asın k a l’-
a la r feth ey ley ip gece g ündüz atım ız e-
ğ erlen m iş ve kılıcım ız k u şa n ılm ıştır. H ak
s ü b h a n e h û ve tealâ h a y ırla r m üty'esser
eyleyip m eşiy y et ve irâ d â tı n eye m ü te ­
allik olm uş ise v ücuda gele, lîa k i ahval
ve a h b â r ne ise m ezk û r adam ın ızd an is­
tin ta k olu n u p m alûm unuz ola...-*
B ibliyografya : H am m er (M. A tâ); Dev­
le ti O sm aniye T arih i C. 5, T arih-i Cev­
d e t C. 1. H a y ru lla h E fendi T a rih i C. 10»
İsm ail H akkı U zunçarşılı; Osmanlı T a ri­
h i C. II.
 lielgrad ’m zaptından sonra açm ış o ld u ğ u n d a n , b u n d a n so n ra T ü rk
M acar hududu a k ın c ı k u v v e tle ri h u d u t b o y la rın d a d a ­
B e lg ra d ’m z a p tı M a c a ris ta n yo lu n u h a e m n iy e tle h a r e k â tta b u lu n m ıy a d e ­
v am e ttile r. M a c a ris ta n 'd a n b a ş k a H ır ­
v a tis ta n , D a lm a ç y a ve E rd el (T ra n s il
v a n y a ) de daha k o la y lık la a k ın la r
y a p tıla r. T ü rk ak ın cı k u v v e tle ri 1524
y ılın d a D a lm a ç y a ’ya u z a n a n b ir a k ın ­
d a b u ra d a b irk a ç şe h ri ele g eç ird ile r
M ih a l oğlu P e rh a d Bey k u m a n d a s ın d a ­
ki b ir a k ın c ı k o lu S a v a ve D ra v a n e h ir ­
le ri a r a s ın d a k i a ra z iy i v u r a r a k b irçok
g a n im e t elde ettile r.
H am m er. B a tı k a y n a k la rın a i s t in a ­
d en , F e rh a d Bey k u m a n d a s ın d a Sirean
a ra z is in e y a p ıla n b ir a k ın d a T ü rk k u v ­
v e tle rin in m a ğ lû b o ld u ğ u n u . F e rh a d B e­
y in ö ld ü rü ld ü ğ ü n ü , ele g eçirilen esir ve
e ş y a la rla b irlik te F e rh a d B eyin b a ş m ın
p a p a z Pol T o m o ri ta r a lın d a n M a ca r k i­
ra lın a g ö n d e rild iğ in i y azar. M a m afih
y in e ay n i k a y n a k la ra is tin a d e n , bu
m a ğ lû b iy e tin a rk a s ın d a n H üsrev, S i­
n a n ve B âli B ey lerin k u m a n d a s ın d a k i
a k ın c ıla rın d e rh a l h ü c u m a g eçtik lerin i,
h asırcıların ı h ay li h ırp a la d ık la rın ı, Yay-
ç a 'y ı ele geçirm iy e ç a lış tık la rın ı, fa k a t
o s ır a d a F r a n iip a n K o n tu K ris to f’u n
o n a ltı b in k işilik k u v v etle im d a d a g ele­
M a car kralı ikinci Layoş
rek Y ayça ö n ü n d e m u v a ffa k iy e t k a z a n ­
d ığ ın ı, h a t t â b u m u v a ffa k iy e t s ır a s ın d a
HüsreV B eyin ç a d ırı ile a s k e rin in m u zi-
k a s ın ı d a h i ele g eçird iğ in i ilâve eder.
H a m m e r'in . M a c a rla rın m u v a ffa k i­
y e tin e iş a re t e ttiğ i bu h a re k e tle rd e ,
o n la rın k a rş ıs ın d a k i T ü rk k u v v e tle rin in
m ik ta r c a h a y li az o lm ası m u h te m e ld ir.
Z ira F r a n jip a n k o n tu n u n m u v a ffa k iy e ­
tin d e n k ıs a b ir z a m a n önce d ö rt yüz
k işilik m a rto lo s (O sm an lı h ır is tiy a n s i­
p ah isi) k u v v e tin in D a lm a ç y a ’y a h ü c u m
su re tiy le K o n t K a rlo v iç ’in e lin d e n b ir
k aley i z a p te d işle rin e b a k ıla c a k o lu rsa,
M a c a rla r k a rş ıs ın d a y en ilen T ü rk a-
k ın c ıla rın m k a la b a lık o lm a d ık la rı a n la -
şılır.
N etice o la ra k şu n u b e lirtm e k lâ z ım ­
d ır ki; B e lg ra d ’m z a p tın d a n s o n ra G a ­
zi H üsrev, S in a n ve B âli B ey lerin e m ­
rin d e k i a k ın c ıla rın H ırv a tis ta n , D al -
m a ç y a ve M a c a ris ta n 'a y ö n e lttik le ri a -
k m la r, â d e ta M a c a ris ta n s e fe rin in h a ­
L a y o ş'u n zevcesi ve C h arle s Q u int ile Fe rdin an d'- zırlık ve b a ş la n g ıç s a fh a s ın ı te şk il e t ­
ın kızkardeşi M a ria m iştir.

822
 K a n u n î S ü le y m a n 'ın
M a c a r s e fe rin e h a r e k e ti
K a n u n î S ü le y m a n M a c a ris ta n s e fe ri­
n e k a r a r v erin c e h a z ır lık la r a geçildi.
S e fe r h a z ır lık la r ı k ış ta n g ö rü ld ü . İs­
ta n b u l’d a n a y rıla c a ğ ı s ır a d a eski M ısır
V alisi G üzelce K asım P a ş a ’yı K a y m a ­
k a m , K e m a l P a şa z a d e (ib n K em al) yi
Ş e y h ü lis lâ m o la ra k h ü k ü m e t m e rk e z in ­
de b ıra k tı. S efere ç ık a n e c d a d ın ın y a p ­
tığ ı gibi önce E y y u b -ü l E n sa ri tü r b e s i­
ni, o n d a n so n ra d a b a b a sın ın , d e d e si­
n in ve o n u n b a b a s ın ın tü rb e le rin i z iy a ­
r e ti m ü te a k ip 23 n is a n 1526 (11 reeeb
932) d a h a r e k e te geçti. E d irn e is tik a ­
m e tin d e y o la çık m ış o la n K a n u n i S u l­
t a n S ü le y m a n 'ın m a iy e tin d e k i T ü rk
o r d u s u n d a üç yüz a d e t to p m e v c u ttu .
İ s ta n b u l’d a n h a r e k e tte n itib a r e n o r d u ­
n u n y ü rü y ü şü b ü y ü k b ir in tiz a m iç in d e
c e re y a n e tti. E kilm iş t a r l a l a r a g irm ek
v ey a h a lk a h e r h a n g i b ir z a r a r d a bu­
lu n m a k ş id d e tle m e n e d ilm işti. B u gibi
h a r e k e te te v e ssü l ey liy e n le r çok ş id ­
d e tli ce za la n d ırılıy o rd u . G elibolu ü ze­
r in d e n g eçen A n ad o lu B eylerbeyi B elı-
r a m P a ş a e m rin d e k i A n ad o lu a s k e rin in A v u stu ry a A rşid ü k ü ve C h a r’es Q usnt'in kardeşi
d e S o fy a ’d a K a n u n ı’ye iltih a k iy le , M a­ F e rdin an d
c a r is ta n ’a s e fe r y a p a n O sm a n lı o r d u ­
s u n u n b ir a r a y a gelm e işi ta m a m la n d ı.
O sm a n lı o rd u su E d irn e - F ilibe -
S o fy a - Niş ü z e rin d e n B e lg ra d ’a d o ğ ru
y ü rü y o rd u . B u lg a ris ta n to p r a k la r ı a ş ı­
lırk e n m e v sim y a ğ m u rla rı do lay ısiy le
y e r le r b ir ç a m u r d e ry a sı h a lin e gelm iş
-o ld u ğ u n d an , y ü rü y ü ş te epeyce z a h m e t
-çekildi. A yni z a m a n d a R um eli B e y ler­
b ey liğ i vazifesi de ü z e rin d e b u lu n a n
V ez iriaz am İ b ra h im P a şa S o fy a 'd a n i-
•fcibaren p iş d a r o la ra k ile rid e n g itm e k
ü zere p a d iş a h ta n ay rıld ı. V eziriazam ın
p iş t a r k u v v e tle ri, R um eli a s k e ri ile iki
b in y e n iç e ri s ilâ h e n d a z ı ve b ir m ik ta r
to p ç u k u v v e tin d e n m ü re k k e p ti. İk in c i
V ezir M u sta fa P aşa, Ü çü n cü V ezir Ayar,
P a şa . A n ad o lu B eylerbeyi B e h ra m P a ­
ş a ve d iğ e r m ü h im O sm a n lı ric a li p a ­
d iş a h la b e r a b e r b ü y ü k k u v v e tle rle g eli­
y o rla rd ı. İ b ra h im P a ş a M o rav a b o y u n ­
d a p a d iş a h a iltih a k ile o n a v az iy e t
h a k k ın d a iz a h a t v e rd ik te n , T u n a ü z e ­
rin d e m ü h im b ir m evki o la n P e te rv a -
r a d i n ’ ( P e te rv a rd a y n , P e te rv a ra d , P e t-
r o v a r a d in ) i z a p te tm e k ü zere y in e
p iş d a r s ıfa tiy le ile rid e n y ü rü y ü şü n e d e ­ F e rd in a n d 'ın zevcesi ve M a car k ra lı İk inci
v a m e tti. K ü çü k gem i ve k a y ık la r d a n L a y o ş 'u n k ızkarde şi A n n a
m ü re k k e p h a fif b ir d onanm a, da T u n a
yoluyle o rd u y u ta k ip ediyordu. D o n a n ­
m a b ir m ik ta r yen içeri ve to p ile t a k ­
viye edilm işti.
T u n a b o y u n d a bazı k a le le rin za p tı
K a n u n î S ü le y m a n İ s ta n b u l’d a n h a r e ­
k e tin d e n ik i b u ç u k ay s o n ra B e lg ra d ’a
v a rd ı (9 te m m u z 1526). P a d işa h r a m a ­
z a n b a y ra m ın ı b u ra d a geçirm ek is te d i­
ğ in d e n o rd u g â h k u rd u . M u v a sa la tın d a n
ik i g ün s o n r a d ev let e r k â n ın ın b a y ra m
te b rik â tın ı k a b u l eyledi. Bu s ır a d a Ve-
z iriâ z a m İb ra h im P a şa P e te rv a ra d ’m d u ­
v a r la rı d ib in e v a rm ıştı. İb ra h im P aşa,
B e lg ra d ’m k u z e y b a tısın d a T u n a k e n a ­
r ın d a k i ş e h irle rin en m ü h im le rin d e n
b iri olan. P e te rv a ra d in k a le sin i d e rh a l
k u ş a ttı. Ş e h ir T ü rk m u h a s a r a s ın a 12
g ü n d a y a n a b ild i. K a le n in e tra fın ı çevi­
Fethedilen Petervaradin kalesinin bir bu çu k asır e vvelki hali
824
re n s u r la r ı a ltın a k a z ıla n ik i lâ ğ ım ın
p a tla tılm a s iy le a ç ıla n iki g e d ik te n
T ü rk le r k o la y lık la P e te rv a ra d in ’e d a h il
o ld u (27 te m m u z 1526). K a n u n î S u lta n
S ü ley m a n P e te rv a ra d in k a le s in in f e th i
m ü jd e sin i g e tire n e b in a ltın ih s a n ey ­
ledi. A y rıca fev k a lâd e b ir d iv a n to p la ­
y a ra k V eziriazam ın m a iy e tin d e b u lu ­
n a n e rk â n a , k a z a n d ık la rı m u v a ffa k ı -
y e tte n ö tü rü m e m n u n iy e tin i te b liğ ,
m a d d î m ü k â fa t o la ra k d a d ö rt y ü zbin
akçe ta h s is a tlı b ey lere ü ç e r y ü zb in a k ­
çe, d a h a az o la n la r a d a b u n u n y arısı
k a d a r ih s a n d a b u lu n d u ğ u h a b e r in i g ö n ­
derdi.
M a c a ris ta n s e fe rin e çıkm ış o la n O s­
manlI o rd u s u n u n k a z a n d ığ ı m u v a ff a ­
k iy e t sa d ec e İb ra h im P a ş a n ın P e te rv a ­
r a d in k a le s in in f e th in d e n ib a re t de­
ğildi. P a d iş a h ın B e lg ra d ’E
v a rışı s ır a s ın d a S irem (S ir -
m i) a ra z isin e g ire n B osna
b ey leri b u r a d a d ü ş m a n e -
lin d e b u lu n a n k a le le ri t a -
m a m e n ele g eç ird ile r. Bu.
h a b e rle r de P a d iş a h a u la ­
şın c a K a n u n î’n in m e m n u ­
n iy e ti d a h a fa z la a r ttı.
P a d iş a h ın e m rin d e k i o r -
d u B e lg ra d ’d a n s o n r a T u n a
b o y u n u ta k ib e n ile ri h a r e ­
k e tin e d ev a m e tm e k te y d i.
Eski O sm a n lı ta rih le r in d e
İlo k ism iy le z ik re d ile n U y-
la k (M ac arca sı U jlak ) k a le ­
si ö n ü n e v a rıld ığ ın d a b u r a ­
sı m u n ta z a m b ir m u h a s a -
r a y a tâ b i tu tu ld u . U ylak y e­
d i g ü n lü k m u h a s a r a n ın so­
n u n d a teslim o lu n c a, K a -
n u n i S ü ley m a n U y lak h a l -
k ın d a n o n ik i k işiye k afta n ,
g iy d ire re k ta l t i f eyledi. B u ­
r a n ın z a p tın ı m ü te a k ip K a ­
n u n î S ü ley m an , o r d u n u n fe ­
tih is tik a m e tin in B u d in o l­
d u ğ u n u a sk ere açık lad ı.
U y lak ’ta n so n ra o rd u
D ra v a n e h r i b o y u n a te v e c ­
cü h eyledi. Bu n e h ir k ıy ı­
s ın d a k i m ü h im k a le le rd e n
Ö sek (M ac arca sı Eszek)
m u k a v e m e tsiz te slim oldu.
K a n u n i S ü ley m a n Ö sek’te a .
iu z e y is tik a m e tin e ile rle m e k için b u r a ­
d a b ir k ö p rü k u ru lm a s ın ı e m re tti. U-
z u n lu ğ u 284 a r ş ın t u ta n k ö p r ü n ü n in ­
ş a a tı beş g ü n d e ta m a m la n d ı. O sm a n lı
o r d u s u n u n b ü tü n a ğ ırlık la riy le n e h r in
so l s a h ilin e geçm esi iki g ü n sü rd ü , ge­
çiş ta m a m la n ın c a p a d iş a h ın em riy le
Ö sek k ö p rü s ü yıkıldı (23 ağ u sto s 1526).
M a c a rla rın hazırlık ve hareketleri
1525 y ılın ı 1526 y a b a ğ lıy a n kış m e v ­ ğu M a c a rla rc a k a t i şek ild e a n la ş ılm ış ­
sim in d e T ü rk le rin y a p tık la rı h a z ır lık la ­
rı ö ğ re n e n M a c a rla r. b u f a a liy e tin b ü ­
y ü k b ir se fe r iç in o ld u ğ u n u a n la m a k ta
.gecikm ediler. T ü rk le rin h a z ır lık la r ın ın A lın a n la rd a n h a y ır y o k tu . Z ira A lm a n
k e n d i ü z e rle rin e olup o lm a d ığ ın d a b ir
p a rç a te re d d ü d e d ü şm ek le b e ra b e r o r ­
d u n u n h a r e k e te g e ç m e sin d en so n ra , t e ­
re d d ü d e m a h a l k a lm a d ığ ı n e tic e sin e m u ştu . T ü rk h ü k ü m d a rı K a n u n î S ultan.
v a rd ıla r.
B ire r p a r ti d u ru m u n u a rz e d e n M a ­
c a r h a lk s ın ıfla rı a ra sın d a m e v cu t g e­
çim sizlik 1521 y ılın d a B e lg rad ve S a-
b a ç m k a y b ı üzerine o r ta d a n k a lk a r gi­
b i o lm u ş ve M a c a r halkı b irlik lü z u m u ­
n u a n la m ış tı. B u n u n iç in B e lg ra d 'm
k a y b ın d a n s o n r a b irlik te e ssü s e tti. Ü c­
re tli a s k e rle r te şk ili için y eni v erg iler
t a r h ı n a k a r a r verildi. B öyleee M a c a ris­
t a n ’ı m ü d a fa a y o lu n d a u m u m i b ir f a ­
a liy e t göze ça rp ıy o rd u . F a k a t B e lg rad
f e th in in hem en a r k a s ın d a n T ü rk o r d u ­
s u n u n d a h a ileriye y ü rü m e k iç in f a a li­
y e tin e ra s tla n ılm a d ığ ın d a n , a r a d a n ge­
çe n b ir kaç sen e z a r f ın d a işler y avaş
y a v a ş gevşetildi, M a c a r halk s ın ıfla rı
a ra s ın d a k i anlaşmazlık. m e m le k e tin
b ü n y esi icabı olmakla b e ra b e r, hükü­
m e tin b u y o ld ak i te lâ şsız tu tu m u n a A l­
ın a n la r a g ü v en m ele ri fa z la c a te s ir e t ­
m e k te y d i. T ü rk le rin M a c a ris ta n ’a k a r ş ı
h a r e k e te g eçişleri s ır a s ın d a B u d in ’de te m m u z d a E rc i’ye g elerek o rd u g â h k u r ­
b u lu n a n P a p a lık elçisi A n to n io B urgio,
M a c a r h a lk ve h ü k ü m e tin in tu tu m u n u
b e ğ e n m e m e k te ve M a c a rla rın m e m le ­
k e t m ü d a fa a s ı karşısın da h a s s a s iy e tle ­
rin i n o k s a n b u la ra k şöyle d e m e k te id i:
«Eğer M a c a ris ta n ’ı te h lik e le r g ird a b ın ­
d a n üç flo rin ile k u r ta r m a k m ü m k ü n
o lsa, bu fe d a k â rlığ ı y a p a c a k üç a d a m
b ile çıkm az.» P a p a lık elç isin in b u k a ­
d a r k a r a m s a r sö z lerin e ra ğ m e n . M a c a r­
la r h iç de bu d erece k a y ıtsız değildi.
M a c a r z ırh lı s ü v a rile ri A v ru p a ’n ın en
k o rk u n ç kuvvetiydi, Macar askerî te ş k i­
825
lâ tı çö k m ü ş de d eğildi. fak a t h u d u t
m u h a fa z a s ın d a eh e m m iy e t a rz e d e n
m ü s ta h k e m k a le le ri e lle rin d e n çıkmış,
o ld u ğ u n d a n . M a c a ris ta n ’ın m ü d a fa a s ı
g ü çleşm işti. M a c a rla rın b u v a z iy e tle ri­
n e k a r ş ılık T ü rk k u d r e ti ile ri h a m le le r
y a p m a k ta d e v a m ediyordu.
1526 h a z ir a n ın d a T ü rk o rd u su S ırb is­
ta n to p r a ğ ın d a ile rlem iy e d e v a m e ttiğ i
sıra d a , se fe r is tik a m e tin in n e re s i o ld u ­
tı. A rtık h a z ır lık la r ın b itirilm e s i ve h a ­
re k e te g eçilm esi lâzım d ı. B ir k a ç se n e -
d én b e ri, M a c a rla rın p ek g ü v e n d ik le ri
İ m p a r a to r u Ş a r lk e n ’e k a rş ı İn g ilte re ,
F ra n s a , P a p a , V en ed ik ve M ilano a r a ­
s ın d a 1526 m a y ıs ın d a b ir ittif a k k u r u l­
S ü le y m a n F ra n s ız la r a y a rd ım g ay e siy ­
le M a c a rla ra v u rm ıy a h a z ırla n d ığ ın a
göre. Ş a rlk e n , M a c a ría n k o ru m a k iç in
f a a liy e te geçse, a r k a s ın d a n bu m ü tt e ­
fik le r v u ra c a k tı. O n u n için A lm a n İ m ­
p a r a to ru , T ü rk le rin M a c a ris ta n ’a ile rle ­
m esi k a r ş ıs ın d a h a re k e tsiz k a lm ıy a
m a h k û m d u . M a c a r d e v le t e rk â n ı bu va­
ziy eti b ild iğ in d e n ev v elâ h u d u t m ın ta -
k a s m ı k orum ak; e n d işe sin e d ü ştü . M a­
c a r K ıra lı İk in c i L ayoş, T ü rk k u v v e tle ­
r in in B e lg ra d c iv a rın d a k i k a le le ri b ire r
b ire r z a p te tm iy e b a şla d ığ ı s ır a d a K a-
lo csa B aşp isk o p o su Pol T o m o ri’yi (P a l
T om o ry ) S a v a h a t tın ın m ü d a fa a s ın a
m e m u r e tm işti. L â k in Pol T o m o ri’n in
e lin d e k i k ifa y e tsiz k u v v e tle rle n e S av a,
n e d e D ra v a h a t tın ın m ü d a fa a s ı k a b il
değildi.
K ıra l L ayoş M a c a r k u v v e tle rin i b ir
a r a y a g e tire re k T ü rk Jere d o ğ ru g ü n ey
is tik a m e tin d e ile rliy o rd u . L ayoş, 25
d uğu s ır a d a P e te r v a r a d in ’in k u r ta r ıl­
m ası iç in im d a t is te n ild iğ i h a b e r in i a l­
d ıy sa d a b u y o ld a h e r h a n g i b ir şey y a p ­
m a s ın a im k â n ve fırs a t k a lm a d a n P e-
te r v a r a d in d ü ş tü . K ira lın reisliğ in d e
to p la n a n b ir h a r b m e clisin d e v az iy e t
m ü z a k e re e d ild ik te n so n ra . S a v a h a t ­
t ın d a b u lu n a n P ol T o m o ri ile b irleşm ek,
ü zere E rc i’d e n h a r e k e te k a r a r v erildi. f>
a ğ u s to s ta T o ln a ’y a v a rıld ığ ı s ır a d a P a ­
p a t a r a f ı n d a n g ö n d e rile n ü c re tli a s k e r­
le r de o r a y a u la ş a r a k M a c a r o rd u s u n a
iltih a k e tti. T o ln a d a y en id en to p la n a n

h a r b m eclisin d e y a p ıla c a k işler b ir d e ­
fa d a h a görü şü ld ü . M a ca r g e n e ra lle ri­
n in b ir k ısm ı k ira lın b u r a d a k a lm a sı
lü z u m u n a işa re tle , T ü rk le rin ü ze rin e
D ra v a h a t t ı n a k ü ç ü k k u v v e tle r s ü r ü l­
m e sin i; b ir kısm ı d a D ra v a n e h r in e
d o ğ ru ile rle m e k su re tiy le T ü rk le rle b ü ­
y ü k k u v v etlerle ç a rp ışılm a sın ı, şa y e t
D ra v a h a t tın d a T ü rk le ri d u rd u rm a k
m ü m k ü n o lm azsa H ır v a tis ta n ’a do ğ ru
ile rliy e re k h e m b u r a d a n y en i k u v v e tle r
■toplanılm asını, h e m de H ırv a tis ta n d a k i
ta h k im li k a le le rd e n istifa d e y i ile ri s ü r ­
d ü ler. M a c a r asilz a d e le ri de esasen p a r ­
ça p a r ç a k u v v e tle rle ç a rp ışm a y ı do ğ ru
b u lm a d ığ ın d a n İk in c i L ayoş b ü y ü k k u v ­
v e tle rle m u h a re b e şık k ın ı te rc ih ile b u ­
n a göre g erek en e m irle ri verdi. 16 a-
ğ u s to s ta B a tta ’ya gelen M a c a ria r h a ­
r e k â t ve m u h a re b e n in şe k lin e a it son
k a r a r la r ın ı ald ıla r. Bu c ü m led e n o la ra k
p a p a s P ol T o m o ri’yi b a ş k u m a n d a n lığ a
tâ y in i ve m u h a re b e n in M o h a ç’t a k a b u ­
lü te b e y y ü n etti.
İk i ta r a f ın k u v v e tle ri
M ohaç o v a s ın d a k a r ş ıla ş a n T ü rk ve
M a c a r o r d u la rın ın m ik ta rı h a k k ın d a
M ohaç savaşının yapıldığı sahranın son zam anlardaki hali
826
■
k esin b ir şey söylem ek m ü m k ü n d e ğ il­
dir. Z ira T ü rk ve B a tı k a y n a k la rın d a ,
b u h u s u s ta çeşitli r a k a m la r k a y d e d il­
m e k te d ir. B a tı k a y n a k la rı u m u m iy e tle
T ü rk le ri h a d d in d e n fa z la k a b a rık , M a­
c a r ía n d a o n is b e tte az sa y ıd a g ö ste ­
rirle r. T ü rk k a y n a k la n ise, d a h a z iy a ­
d e M a c a ria r h a k k ın d a ra k a m z ik re d e ­
rek, B a tılıla rm v e rd iğ in d e n d a h a b ü ­
y ü k ra k a m k ay d e d erle r. M eselâ S o la k -
zade, T ü rk o rd u su n u n sa y ısın a d a ir b ir
şey sö y lem ezk en M a c a ría n üçyüz b in
g ö sterir. N etice itib a riy le T ü rk o rd u su
iç in 300 b in ile 57 bin, M a c a r o rd u su
için de 300 b in ile 28 b in a r a s ın d a r a ­
k a m la r v erilir. M a s m a fih m uahhar
A v ru p a ta rih le r i T ü rk o rd u su h a k k ın d a
100 b in , M a c a ria r için de 25-30 b in g ö s­
te rm e k te â d e ta ittif a k e tm e k te d ir. M e­
se lâ F. E c k h a rt « M a c a ris ta n T a rih i»
isim li e s e rin d e T ü rk o rd u s u n u 80 bin,
M a c a rla rın k in i de ate ş h a t tın d a 24
b in k a b u l eder. L âk in M a ca r o rd u s u ­
n u n bu k a d a r az m ik ta r d a o lm a sı
m ü m k ü n d eğ ild ir. Z ira T ü rk k a y n a k la n
ile B a tı k a y n a k la rın ın b ir k ısm ı h a rb -
d en s o n r a m u h a re b e s a h a s ın d a 24 b in
M a c a r ö lü sü n ü n say ıld ığ ın ı sö y led ik le-
j i n e göre, M a c a r k u v v e tle ­
rin in en az b u n u n ik i m isli
■olacağı k e n d iliğ in d e n m ey -
d a n a çık ar. B u d u r u m a gö­
re : V e sik a la rın k a r ş ıla ş tı -
rılm a siy le elde edilecek h a -
Jrik ate en y a k ın b ir ta h m i­
n e n a z a r a n T ü rk le r 100 b in
veya b u n d an b ira z daha
.fazla; M a c a r o rd u su ise, en
az T ü rk o rd u s u n u n yarısı,
e n fa z la d a ü ç te ikisi n is -
b e tin d e idi. E m rin d e ta h ­
m in e n 30 b in k işilik k u v v et
b u lu n a n E rd e l V oyvodası
Janos Z ap o ly ai (O sm an lı
ta r ih ç ile r in in söyleyişine
g ö re Z ap o ly ay i Y an o şt u n
y e tiş e m e d iğ in d e n veyahut
d a b a ş k a b ir seb ep le m u h a ­
reb eye g irm e m esi M a ca r
o rd u su n u n T ü rk le r k a r ş ı -
.sm daki n isb e tsiz liğ in in
b ü y ü k âm ili idi.

M ohaç m eydan
m u h a re b e si

K anuni S ult'an S üley

m an e m rin d e ile rliy en O s­
manlI o rd u su Ö sek ’te n i t i ­
b a re n h arb y ü rü y ü şü n e
g eçm iş b u lu n u y o rd u . P iş d a r
o la ra k ile rliy e n S e m e n d re
s a n c a k beyi B âli Beyi ta k ib e n R um eli
a s k e ri, b ir m ik ta r y en içe ri ve 150 to p
ile V eziriazam İb ra h im P a şa geliyor, o-
n u b ira z g e rid e n de A n ad o lu B e y le rb e­
y i B e h ra m P a ş a e m rin d e A n ad o lu a s k e ­
ri, d a h a s o n r a y e n iç e rile rle p a d işa h , en
s o n r a d a a r tç ı o la ra k B o sn a B eylerbeyi
H ü srev Bey k u m a n d a s ın d a B o sn a s ü v a ­
rile rin d e n ib a re t o lm a k ü zere o rd u n u n
•diğer k ısm ı ta k ip ediyordu, T ü rk o r d u ­
s u b u y ü rü y ü şle T u n a 'n m sa ğ s a h ilin ­
d e k i M ohaç s a h r a s ın a v ard ı.
T u n a k e n a r ın d a b u lu n a n M o h a ç'ın
h e m e n y an ı b a ş ın d a T u n a 'n m sa ğ k o ­
lu n u n m e c r a s ın d a T ü rk le rin K a ra s u
d e d ik le ri K ra sso b a ta k lığ ı v a rd ır. Ş e h ­
r in g ü ney b a tıs ın d a a n l'ite a tr şe k lin d e
y ü k se le n b ir te p e, b u n u n kuzey e te ğ in ­
d e F o ld v a r köyü, g ü n ey e te ğ in d e de
T ü rk le r in P usu K ilise ad ın ı v e rd ik le ri
b ir k ilise m e v c u ttu . M ohaç d ü z lü ğ ü n ü n
b a tı ta r a f ın d a k i N agy N y arad (N a jin -
yarE.di te p e le rin i tu ta n K a n u n i S ü le y ­
m a n b u n u n ö n ü n d e u z a n a n v âd iy e de
h â k im b ri v az iy e t aldı. T ü rk k u v v e tle ­
r in in b ir k ısm ı B a ts îa (B aç fa) ism iyle
a n ıla n o rm a n lık s a h a d a n d ü zlü ğ e d o ğ ­
ru te v e c c ü h e tm iş v az iy e tte y d i. M ohaç
o v a s ın a g irilm e k ü ze rey k en Y a h y a P a ­
şa z a d e B âli Bey e m rin d e k i b eş b in k i­
şilik a k ın c ı k u v v etiy le , M o h aç d ü z lü ğ ü ­
n e ç ık a n v ad iy i tu ta r k e n , d ü ş m a n h a k ­
k ın d a d a bilş’i ed in m iy e ça lıştı. M a ca r-
l a r M o h aç ş e n ri sol g e rile rin d e k a lm a k
ü ze re o v a d a y er a lıy o rlard ı.
Bu m u h a re b e d e T ü rk o rd u su y en i
b ir te r tip a lm ıştı. Bu y en i te r tip te , b ir ­
b irin in g e risin e d o ğ ru üç s a f te şk il o-
lu n m u ş tu . Ö n s a fı V eziriazam İb ra h im
P aşa k u m a n d a s ın d a R u m eli a sk eri,

827
İk in c isin i B e h ra m P a şa k u m a n d a s ın d a
A nad o lu ask eri, ü ç ü n c ü sü n ü de y e n iç e ­
rile rle b irlik te p a d iş a h te şk il ediyordu.
U sûl m ucib in ce sa ğ d a R um eli, sold a A-
n a d o lu ve m erk ezd e y en içe rilerle b irlik ­
te p a d iş a h ın b u lu n d u ğ u b ir te r tip te n
v az g eçilm esin d e; M ohaç o v a s ın a g elin ­
diği z a m a n to p la n a n h a r b m eclisin d e,
M a e a rla rın m u h a re b e u s û lü n e d a ir ser-
h a d b ey lerin in v erd iğ i iz a h a t âm il ol­
m u ştu . H arb m eclisin d e Y ah y a P a^ âzâ-
de B âli Bey zırh lı M a c a r s ü v a rile rin in
çok te h lik e li o ld u ğ u n u , b u n u n iç in k i t ­
le h a lin d e cephe h ü c u m u n u n iyi n etice
verm iy eceğ in i, M a ca r sü v a rile rin in y an
ve g erilerin e y a p ıla c a k h ü c u m u n fa y ­
dalı o la ca ğ ım ile ri sü rm ü ştü . B u n u n ü-
z e rin e k ad e m e li b ir h a rb n iz am ı alındı.
T o p la r z in c irle rle b irb irin e b a ğ la n m ış
150 ş e r p a rç a d a n m ü re k k e p iki dizi h a ­
lin d e R u m eli ve A n adolu a s k e rle rin in
g erisin e y erle ştirild i. O rd u n u n ağ ırlığ ı
m u h a re b e s a h a s ın ın h ay li u z a ğ ın d a b ı­
rak ıld ı.
P lâ n m u c ib in c e d ü şm a n ın h ü c u m u
beklenecek, M acarlaı* ta a r r u z la r ın ı O s­
manlI o rd u su n u n m e rk e zin e y ö n e lttik ­
le ri s ır a d a T ü rk k u v v e tle ri y a n la ra d oğ­
r u a ç ıla c a k ve b u su re tle d ü şm a n ın
k a n a tla r ın a ta a r r u z edilecek ti. M acar
o rd u su d a b irb irin in a rk a s ın a iki sıra
te ş k il ed en b ir h a rb n iz a m ı alm ış b u ­
lu n u y o rd u .
M u h a re b e n in c e re y a n e ttiğ i günün
s a b a h ın d a K a n u n i S u lta n S ü ley m an
z ırh ın ı giyip b a ş ın d a k i tu lg a n m ü stü n e
üç sorg u ç ta k ıp a sk e ri te ftiş e ttik te n
so n ra « H ü n k â r Tepesi» veya « T ürk T e ­
pesi» ism in i a la n b ir te p ey e çıktı. B u ­
ra sı o v ay a h â k im b u lu n d u ğ u n d a n e t­
ra fı gözden geçirdi. D ü şm a n ta r a f ın d a
h e n ü z b ir h a r e k e t g ö rü lm ü y o rd u . P a d i­
ş a h ( s o n ra d a n B u d in B eylerbeyi H aşa n
P a ş a ta r a f ın d a n b u r a d a âbide şek lin d e
b ir köşk y a p tırılm ış tır) b u te p e d e ik e n
o r d u n u n u m u rd id e te c rü b e li a s k e rle riy ­
le gö rü şm ek istedi. Peçevî ta rih in d e
ta fs ile n a n la tıld ığ ın a göre, b u g ö rü şm e­
de şöyle b ir h â d ise c e re y a n e tti:
«V eziriazam İ b ra h im P a şa R um eli a s ­
k e rle rin i y e rle ş tird ik te n so n ra p a d işa -
h m h u z u ru n a çık tığ ı z a m a n . K anunî
S ü ley m a n m ü şa v e re iç in s e rh a d ü m e ra ­
sın ın d a v e tin i em re tti. B u n u n üzerin e
828
s e rh a d ü m e ra sı p a d iş a h ın huzuruna
çağ ırıld ı. H ü srev Bey h e p s in d e n ö n ce
tep ey e çık tığ ı z a m a n V eziriâzam ve d i­
ğ er v ez irler p a d iş a h ın h u z u r u n d a ayak­
ta d u ru y o rla rd ı. İb ra h im P aşa, Hüsrev
Beye:
« S erh ad b ey lersiz; s a a d e tlû p ad işah ı­
m ız sizden m ü şa v ere iste r, işte M ohaç
sa h ra s ı, lâ k in d ü ş m a n d a n eser yok»
te d b ir n ed ir?»
D eyince H üsrev Bey p a d iş a h a :
« S a a d e tlü p a d iş a h ım biz serhadde
m ü şa v erey i se rh a d d in u m u rd id e ih ti­
y arla riyle ederiz, k e n d i rey im izle bir iş
görm eyiz. F e rm a n o lu rsa v a ru b söyle­
şelim » h ita b ın d a b u lu n m a sı üzerine,
p a d iş a h u m u rd id e ih tiy a r la r ın huzuru­
n a g e tirilm e sin i e m re tti. B u n u n üzerine
H üsrev Bey b iraz a ş a ğ ıd a b u lu n a n a-
d a m la rın d a n b irin e :
«Tiz v ar. K o ca A laybeyi, K a r a Os -
m a n , M eh m ed S u b aşı, A di T uca, B a­
la b a n B aşı m ü şa v erey e g elsin ler» dedi.
Bu a d a m ın g itm e sin d e n b ir m üddet
s o n r a cebesi a rk a s ın d a , tu lg a sı b a ş ın d a ,
k e p e n e ğ i te rk is in d e b ir k ırç ıl ihtiyar
çıkageldi. Y üzü tıra şlı, fa k a t b ıy ık la rı
b ir ok gibi y a n a k la rın a d o ğ ru u z a n a n
b u d in ç ih tiy a r «Adi Tuca» idi. Hüsrev
Bey A dil T o ca’n m k e n d i d â v e ti üzerine
g eld iğ in i za n n e d e re k :
«Adil T oca. p a d işa h ım ız m ü şa v e re
em red er» diye söze b a ş la y ın c a o:
« B u rad a d ö v ü şm e k te n g ay ri m ü şa v e ­
re m i o lu r? B en i K o ca A lay b ey i size
g ö n d erd i, d ü ş m a n a la y la rı g ö rü n m ü ş,
Ç a rh a c ım ız elleşm iye b a şla m ış, geliniz,
sa n c a ğ ım ız ın d ib in d e b u lu n u n u z » de­
d ik te n so n ra , b a ş k a b ir şey sö y lem ed en
a tın ı te p e re k k e n d i a la y ın a d o ğ ru git­
m iştir.
Böylece d ü şm a n v az iy etin e a it en ye­
n i h a b e r a lın m a sın ı m ü te a k ip , m u h a ­
re b e n in şe k lin e a it so n te d b irle r görü­
şüldü. Ü m e ra n ın a s k e rle rin in b aşına
d ö n m e sin d e n b ir m ü d d e t s o n r a B âli
Bey d ü şm a n s a n c a k la r ın ın g ö rü n d ü ğ ü
h a b e rin i g ö n d erd i. B u n u n ü z e rin e K a ­
n u n î S ü le y m a n d a k e n d i s a n c a k la rın ı
a ç tırd ı. O a r a d a gözleri y aşlı olduğu
h a ld e , e lle rin i göğe k a ld ır a r a k «İlâhi!
k u d r e t ve k u v v e t se n d en ! İ m d a t ve h i-
 m a y e se n d e n ! Ü m m e ti M u-
h a m m e d e y a rd ım et!» diye
d u a e tti. B unun ü ze rin e
b ü tü n s ü v a rile r a tla r ın d a n
in ip y ere secd e e ttile r, s o n ­
r a te k r a r a t la r ın a b in e re k
p a d iş a h ın u ğ r u n a c a n la rın ı
f e d a y a y em in e ttile r. O a -
.rada k a h r a m a n lık g ö s te re n ­
le re m ü k â f a tla r vadeden
V eziriâzam İ b ra h im P a şa
ö n s a f la r d a ç a rp ış m a k ü ze­
r e R u m eli a s k e r in in b a ş ın a
g eçti.
M ü sta k il M a c a r d e v le ti­
n in so n k ir a lın ın ö lü m ü ile
n e tic e le n e n M o h a ç m e y d a n
m u h a re b e s i 29 a ğ u s to s 1526
(20 z ilk a d e 932) ç a rş a m b a K a n u n î'n in M o h aç savaşm a başlanmadan evvel duası
g ü n ü ik in d i v a k ti b aşlad ı. (Ressam ı E rc ü m e n t K alm uk)
M a c a rla r h ü c u m a geçinceye
k a d a r T ü rk le r bekledi. M a c a rla rın ilk la r a d o ğ ru açılıy o r, m u v a ffa k iy e te e r iş ­
h ü c u m u n u R âsk ay , B a tth â n y i, s o n r a d a m ek ü zere b u lu n d u k la rın ı zanneden
T o m o ry ve P e re n y i y a p tı. M a c a rla rın M a c a rla r ise. O sm an lI o rd u s u n u n m e r ­
.zırhlı a s k e rin in h ü c u m u çok m ü th iş ti. k ez in e d o ğ ru d e rin le m e sin e ile rlem e y e
İlk a n la r d a b u n la r R um eli a s k e rin i e- d ev a m ed iy o rd u . İlk h a tta k ile r i ta k ib e n
p eyce h ır p a la d ıla r . Z a te n M a c a r h ü c u ­ b iz za t K ıra l İk in c i L ay ö ş’u n e m rin d e k i
m u in k iş a f e ttik ç e R um eli a s k e ri y a n ­ ik in c i s a f ta k i k u v v e tle r R u m eli aske­

M o h a ç savaşın da Bâ!i Bey fırk a sın ın çevirm e hareketi (G loya B o r sk i'n în tablosu)

829

ll
rin d e n s o n ra A n adolu a s k e rin in iç in d en
:Ierliy e re k to p la rın ve y e n iç e rile rin h i­
z a sın a k a d a r y a k la ştıla r. M a e a rla r böy-
ie ile rlem e k a y d e d e rk e n H üsrev ve B â-
ii B eylerin e m rin d e k i a k ın c ıla r d ü ş m a ­
n ın y a n ve g erisin i çev ird iler. O a r a d a
O sm an lı to p ç u su m ü e ssir şekilde a teşe
b a ş la y ın c a M a e a rla r b a k ım ın d a n m u­
h a re b e n in şekli b ird e n b ire değişti. M a­
c a r sü v a rile ri O sm an lı o rd u s u n u n içine
p ek fa z la gird iğ i sıra d a , p a d iş a h ı ölü
veya d iri o la ra k y a k a la m a y a yem in e-
d en 32 M a ca r fed a isi p a d iş a h ın pek
y a k ın ın a k a d a r ilerlem iy e ça lıştıla r.
B u n la rd a n üç k işi p a d iş a h a b ir h ay li
y a k la şm ıy a m u v a ffa k o ld u y sa d a b ir
şey y a p m ıy a f ırs a t b u la m a d a n ö ld ü rü l­
düler.
T ü rk sü v a rile rin in M a c a rla rın y an ve
g erisin e şid d e tle y ü k le n m esi M a ca r o r ­
d u s u n u n m a ğ lû b iy e tin i h ız la n d ırıv e r-
ai. Ş id d e tli to p ç u a te şi ise k a rışık lığ a
yol a ç tığ ın d a n , M acar o rd u s u n u n evve­
lâ sol k a n a d ı d a rm a d a ğ ın ık k a ç ışm ıy a
M ohaç savaşını tasvir eden bu resim Macarca bir tarihten alınm ıştır. A slı bir T ürk m inyatürüdür
830
b aşlad ı. B u n u d iğ e r k ıs ım la r ta k ip
e tti. M a e a rla r üç t a r a f t a n çe v rild iğ in ­
d e n k a ç a n la r ın k u r tu lm a la r ı d a pek:
güç oldu. B u n la rd a n b ir k ısm ı b a ta k lı­
ğ a s a p la n a ra k b o ğ u ld u , b ir k ısm ı k a ç -
m ıy a ç a lışırk e n k ılıç ta n g eçirildi. B o­
ğ u la n la r a K ıra l Layoş, m a k tu lle re ise
b a ş k u m a n d a n Pol T o m o ri de d ah ild i.
M a c a rla rın m a ğ lû b iy e ti ta m d ı. D üş­
m a n to p ç u s u n u n ta m a m ı, o rd u su n u n
y a rısı m a h v o lm u ştu . Böylece ta r ih in en.,
m ü h im im h a m e y d a n m u h a re b e le r in ­
d en b iri o la n M ohaç m e y d a n m u h a r e ­
besi iki s a a t sü rm ü ş ve T ü rk le r k a t ’i
b ir z a fe r k a z a n m ıştır. B u k a d a r k ıs a c ık
m ü d d e t M a ca r K ira lın ın M ohaç s a h r a ­
s ın a g ö m ü lm esin e k â fi g elm iştir. M u h a ­
re b e n in esas n e tic e si b u d erece k ıs a z a ­
m a n d a a lın m a k la b e ra b e r p a d iş a h ın
em riy le gece y a rıs ın a k a d a r h e r a sk e ­
r in b u lu n d u ğ u m ev k ii te rk e tm e m e s i is ­
te n m iş ve gece y a rıs ın a k a d a r m u z ik a
o g ü n ü n z a f e r in i te sid e n M ohaç s a h r a ­
sın ı ç ın la tm ıştır.
 E rte si g ü n K a n u n î _ S u lta n S ü le y m a n
y a n ın d a V eziriâzam İ b ra h im P a ş a ve
d a h a bâzı d e v le t e rk â n ı b u lu n d u ğ u h a l ­
d e m u h a re b e m e y d a n ın ı d o la ştı. D a h a
so n ra e rg u v a n ı .re n k te m u h te ş e m b ir
o ta ğ ı h ü m â y û n k u r u la r a k b u n u n iç e ri­
sin e y e rle ş tirile n t a h t a o tu r a n p a d işa h ,
v ez irlerin ve d iğ e r ü m e re n m te b rik â tım
k a b u l e tti. P a d işa h , V ez iriaz am ın b a ş ı­
n a k e n d i eliyle b ir so rg u ç ta k tı, d iğ e r
ü m e ra y a d a h iP a tla r giyd irild i. K a n u n î
S ü le y m a n 3 eylüle k a d a r M ohaç s a h a ­
s ın d a k ald ı, b u m ü d d e t iç e risin d e İ s ­
ta n b u l, B u rsa , Ş am , K a h ire , D iy a rb a ­
k ır, H alep ve E d irn e ’ye, a y rıc a E flâk
ve B o ğ d a n ’a z a fe rn a m e lc r g ö n d erild i.
K a n u n î S ü ley m a n , y a ş lılığ ın a ra ğ m e n
güzelliği b o zu lm am ış o la n a n n e s in e de
b iz z a t b ir m e k tu p yazdı. Z a fe rd e n so n ­
r a M a c a ris ta n ’d a k i m u k a v e m e t y u v a la ­
r ın ın y o k ed ilm esi iç in m e m le k e tin m u h ­
te lif y e rle rin e a k ın c ıla r sevkediidi.
M ohaç'ta kaçarken at; ile batağa saplanıp ölen M acar
(Aslı M acar m illî müzesindedir)
331
K a n u n i S ü le y m a n B u d in 'd e
B ü v ü k z a f e r in k a z a n ıld ığ ı M o h aç o~
v a sm ı 3 ey lü ld e te rk e d e n K a n u n î S u l­
ta n S ü le y m a n 10 eylül 1526 (3 zilhicce-
932) p a z a rte s i g ü n ü B u d in ö n ü n e v a s ıl
oldu. M a c a r m e rk e zi h ü k ü m e tin in h a l­
k ın d a n seçilen b ir h e y e t b u s ır a d a ş e h -
ru ı a n a h ta r la r ın ı p a d iş a h a te s lim e tti.
E rte si g ün, y a n i 11 eylül 1526 s a h g ü n ü
K a n u n î S ü le y m a n B u d in ’e d a h il oldu.
M a c a r o rd u su M o lıaç’t a k a t ’i b ir hezi--
m e te u ğ ra tılm ış , k ır a l d a v a ris b ır a k ­
m a d a n ö lm ü ş b u lu n d u ğ u n d a n , B u d in ’i
m ü d a fa a ed ecek k u v v e t m e v c u t d eğ il­
di. O n u n iç in k im s e n in b u r n u k a n a m a ­
d a n ş e h re g irildi. T ü rk le r şe h re g irm e ­
d en ö n ce k ır a l L ay o ş’u n d u l k a la n k a ­
rısı ve M a c a r a s ilz a d e le rin d e n b irç o ğ u
B ııd in ’den k a ç m ış b u lu n u y o rd u . B u d in ’e
g irilm e d e n ö n ce ş e h rin y a ğ m a ve t a h ­
rib i m e n e d ilm iş o ld u ğ u n d a n , T ü rk o r-
K ıralı İkinci Layo;
d u şu B u d in 'e d a h il o ld u ğ u z a m a n şe ­
h ir h a lk ın d a n hiç k im seye b ir za rar
gelm edi. P a d iş a h ın B u d in ’e g irm e sin ­
d e n b ir veya ik i g ü n so n ra B u d in ’in en
b ü y ü k k ilisesin d e te s a d ü fe n çıkm ış o la n
y a n g ın ın sö n d ü rü lm e sin e b iz za t V eziri­
a z a m İb ra h im P a ş a d a koştu.
K a n u n î S ü ley m an , K u rb a n b a y ra m ı­
n ı B u d in ’de geçirdi. P a d iş a h B u d in ’de-
k i z a m a n ın ın b ir k ısm ın ı M acar K ıral-
la rın ın av s a r a jrm d a geçirdi. B u ra d a n
a y rılm a d a n önce bâzı m ü h im g a n im e t
m a lla n T u n a ’d a n gem ilerle İ s ta n b u l’a
sevkedildi. Bu m ü h im g a n im e t a r a s ın ­
d a k a le ile sa ra y ın to p la rı, ik i b ü y ü k
tu n ç şa m d a n , M a th ia s C o rv in ’in k ita p ­
la rı, H erkül. D iy a n a ve A pollon’u n
tu n ç ta n h ey k e lle ri v ard ı. T u n ç şa m ­
d a n l a r İ s ta n b u l’a u la ş ın c a A yasofya
m ih r a b ın ın iki ta ra fın a y erle ştirild i,
h ey k e lle ri ise. İb ra h im P aşa , A tm ey d a-
n ın d a y a p tırm ış o ld u ğ u s a r a y ın ın , ö n ü ­
ne m e rm e r k a id e le r ü ze rin e d ik tire c e k -
tir.
K a n u n î S ü le y m a n B u d in ’de b u lu n d u ­
ğ a s ır a d a ş e h rin o d u n p a z a rı m e v k iin in
c iv a rın d a b ir k ö p rü k u ru lm a sın ı e m re t­
ti. K ö p rü n ü n in ş a a tı b itin c e V eziriâzam
İ b ra h im P a ş a ile b irlik te B u d in ’d en
k a rş ıy a , y â n i P e ş te ’ye geçti (21 eylül
1526). K a n u n î P e şte ’de ik e n M a c a r e r ­
k â n ın ı k a b u l ed e rek E rd el voyvodası
J a n o s Z ap o ly ai’yi k ır a l tâ y in ed eceğini
bild ird i.
Kanunî'nin fethi sıralarında Budin
832
K a n u n i S ü ley m a n P e ş te 'd e n a y rılm a ­
d a n önce ş e h rin h ır is tiy a n ve m usevi
h a lk ın d a n y ü zb in k iş in in n a k lin i e m ­
re tti. B u d in ve P e şte 'd e n k a ld ırıla n yüz
b in k işilik to p lu lu ğ u n h ır is tiy a n la rın -
d a n b ir k ısm ı İ s ta n b u l’d a Y edikule ci­
v a rın a , m u se v ile r ise u m u m iy e tle S elâ -
n ik ’e y erle ştirild i.
K anunî'nin B ııdin’den İstanbul'a
a v d e ti
T a r ih in en m e şh u r m e y d a n m u h a re ­
b e le rin d e n b irin i k a z a n m a s ın ı m ü te a ­
k ip M a c a ris ta n 'ın m erk ez şe h ri B u d a ­
p e ş te ’ye girm iş o la n K a n u n î S u lta n S ü ­
le y m an , b u r a d a o n ü ç gün k a ld ık ta n
s o n r a a v d e t e m rin i v erd i (24 eylül
1526). O rd u B u d in 'd e n d ö n ü şü n d e gel­
d iğ i yolu ta k ip etm ed i, B u d in ’d en g ü n ey
d o ğ ru is tik a m e tin e te v e c c ü h ed e rek T i-
s a (T iıeiss) n e h r i b o y u n a ilerled i. O rd u
y ü rü y ü şe geçtiğ i z a m a n a k ın c ıla r m ü l­
h a k a t t a a k ın h a re k e tle rin e d ev a m s u ­
re tiy le m u k a v e m e t y u v a la rın ı ezm iye
u ğ ra şıy o rla rd ı. O rd u T isa v a d isin e g e­
lirk e n geçm iş o ld u ğ u su su z s a h a d a b ir
h a y li h a y v a n z a y ia tı verdi. B u z a y ia ta
ş id d e tli y a ğ m u rla r d a sebep oldu. T isa
k e n a r ın d a k i S eg ed in (Szeged) şe h rin e
v a rıld ığ ı z a m a n h a lk n e h r in k a rş ı t a r a ­
f ın a g eçm işti, b u n u n için, v ak tiy le İ-
k in c i M u rad z a m a n ın d a b ir m uahede
im z a la n m ış o la n bu ş e h ir k o la y lık la iş ­
gal edildi. A ra z in in g ay ri m ü s a it o lu şu
d o lay ısiy le o rd ü S eg ed m ’e k a d a r o la n
J
,»alıayı çok s ü r ’a tle g eçm işti, a r tık b u ­ K a n u n i S ü le y m a n ’ın k ıra llığ a m ü n a ­
r a d a n geriye k a la n s a h a n o rm a l b ir y ü ­ sip g ö rd ü ğ ü şa h ıs Ja n o s Z ap o ly ai'd ir.
rü y ü şle k a te d ilm iy e çalışıldı. M ohaç m e y d a n m u h a re b e s in e iş tira k
etm e m iş ve o s ır a d a S eg ed in ’d e k a lm ış
S e g e d in ’d e n s o n r a yol ü z e rin d e b u lu ­
o la n J a n o s Z ap o ly ai E rd el voyvodası i-
n a n ve O sm a n lı k a y n a k la rın d a B eçne
di. D ev let n iz a m ın ın ve asilz ad e im t i­
d iy e z ik re d ile n (B acs, B a c sa n ia ) ş e h ri
y a z la rın ın m ü d a fii o la ra k k e n d in i t a ­
h a lk ı m ü d a fa a y a te şe b b ü s e ttik le rin -
n ıtm ış o la n J a n o s Z ap o ly ai’n in ö len kı-
d en h ay li z a y ia ta u ğ ra d ıla r. O sm an lı
r a lla a ra s ı pek iyi değildi. M a a m a fih
o r d u s u n d a d a epey z a y ia t v ard ı. B eçne
L ay o ş'u n ö lü m ü n d e n s o n ra M a c a r m il­
h a lk ın ın g ö ste rd iğ i m u k a v e m e t ve ş e h ­
liy e tç i to p lu lu ğ u n u te m sil etm esi yö­
rin h ü c u m la z a p te d ilm e si yağm aya
n ü n d e n k ıra llığ ı b irço k a silz a d e le r t a ­
m e y d an v e rd iğ in d e n , gerek ş e h ir, ge­
r a f ın d a n d este k le n d i. Bövlece Janos
re k se civ arı, te şeb b ü s ed ilen m u k a v e -
Z apolyai M a c a r K ıra lı seçildi.
m e tte n z a r a r gördü. O sm a n lı o rd u su
B u d in ’d e n d ö n ü şü s ır a s ın d a en şid d e tli O sm a n lı ta rih le r in d e Y anoş Z ap o ly a
m u k a v e m e te B eçne ile P e te rv a ra d in a- v ey a Y an o ş K ıra l diye b a h s e d ile n J a n o s
r a s ın d a ra s tla d ı. B a ta k lık la rla çevrili Z ap o ly ai ( J a n Z ap o lai) n in k ır a l se ç i­
b ir s a h a d a g irişilen bu m u k a v e m e t y u ­ liş ta r ih in d e ay h e s a b iy le b iraz ih tilâ f
v a s ın ın ele g eç irilm e si için y a p ıla n ç a r ­ v a rd ır. Bu ih tilâ f sa d ec e b ir ay lık z a ­
p ış m a d a O sm a n lı ask eri B e ç n e 'n in z a p ­ m a n a in h is a r e tm ek le b era b er. onun
tın d a n d a h a çok z a y ia t verdi. Y en içeri k ıra tlığ a g e tiriliş in d e p a d iş a h ın te s ir
A ğası Ş u c a A ğa, S a m so n c u b aşı. b irk a ç d e re c e sin i g ö ste rm e si b a k ım ın d a n m ü ­
y a y a b a ş ı ve b irk a ç y e n iç e ri ç a v u şu bu h im d ir. K a y n a k la rın b az ıla rı K a n u n ı'-
ç a r p ış m a s ır a s ın d a şe h it d ü ştü . n in P e ş te ’ye g irm e sin d e n b ir h a f t a s o n ­
ra, b a z ıla rı d a 16 ek im d e se çild iğ in i
P e te r v a r a d in ’e gelin d iğ i z a m a n b u r a ­ sö y lem esin e m u k a b il b ir k ısım m ü d e k -
d a b e ş g ü n z a r f ın d a in ş a ed ilen k ö p r ü ­
d en o rd u k a r ş ıy a geçti. D a h a son -
r a B e lg rad - S e m e n d re - Niş - Ş e h ir-
köy - S o fy a yolu ta k ip o lu n d u . E d ir­
n e'y e g e lin d iğ in d e p a d iş a h b u r a d a sekiz
g ü n is t ir a h a t i m ü te a k ip yine yola k o ­
v u ld u ve 13 k a s ım 1526 d a İ s ta n b u l'a
v ard ı.
Janos Zapolyai'ııin Macar kıralı
seçilm esi ve Ferdinand
Y ag ellon h a n e d a n ın d a n İk in c i L a-
yo ş'u n v a ris b ıra k m a d a n ö lü m ü , M a-
c a r la r iç in y en i b ir k ır a l seçilm esi m e ­
s e le sin i o r ta y a çık ard ı. O d e v ird e k a le ­
m e a lın m ış o la n O sm a n lı k a y n a k la r ın ­
d a g ö rü ld ü ğ ü v eçh ile; K a n u n i S ü ley ­
m a n 'ın P e ş te ’de ik e n M a c a r a silz a d e le ­
rin i k a b u lü sıra s ın d a , J a n o s Z a p o ly a i’-
n in M a c a r K ır a llığ m a g e tirile c e ğ in d e n
b a h s e tm e s i, p a d iş a h ın , bu m e m le k e tin
m e rk e z in d e b u lu n d u ğ u g ü n le rd e bile,
p e ş in e n ilh a k şık k ın ı te rc ih e tm e d iğ i­
n e d elild ir. D em ekki, B a lk a n la rın fe th i
s ır a s ın d a u m u m iy e tle ta k ip o lu n a n b ir
u s u lü K a n u n i S ü le y m a n d a M a c a ris ta n
iç in ta tb ik e tm e k te d ir. B u n a göre, M a­
c a r is ta n m u a y y e n b ir z a m a n için O s ­
m anlI İ m p a r a t o r lu ğ u n a tâ b i b ir ülke
o la ra k id a re ed ilec ek tir. Ye ni M a car K ıra lı Yanoş Zapolyai

833
k ik le r b u ta r ih i K a n u n î’n in İ s ta n b u l’a
v a rış ın d a n ik i g ü n so n ra y a , y â n i 15 k a ­
sım 1526 ya k a d a r g eri g ö tü rm e k te d ir.
F a k a t h a d ise le rin h e y e ti u m u m iy esi göz­
d e n g eçirilin ce J a n o s Z ap o ly ai’n in T ü rk
o rd u s u n u n M a c a r to p r a k la r ın ı te rk e t-
m e sin d e n önce k ır a l seçilm iş o ld u ğ u n a
in a n m a k lâzım d ır.
K ıra l İk in c i L ayoş’u n ö lü m ü ve a y rı­
c a J a n o s Z ap o ly ai’n in M a c a r K ıra lı se ­
çilm esi, A v u stu ry a a rşid ü k ü F e r d in a n d ’ı
fa a liy e te geçirdi, A lm an İ m p a r a to ru
O h arle s Q u in t (K a rlo s )in k a rd e ş i o la n
F e rd in a n d , ölen K ıra l L ayoş’u n h e m e-
n işte si h em k a y ın b ira d e ri olm ası yö­
n ü n d e n k e n d isin i M a ca r ta h tın ın yegâ-
a e v a risi a d d e tm e k te y d i. E sa se n M a ca r
a s ilz a d e le rin d e n b a z ıla rı J a n o s Z apol-
y a i’rrin k ıra l se çim in e iş tira k e tm e m iş­
lerdi. B u n u n iç in Z ap o ly ai’n in k ıra l se ­
ç ilm e sin d en b ir ik i ay k a d a r so n ra B r a ­
tisla v a (M ac arca sı Pozsony, A lm an cası
F re ssb u rg ) d a b ir d iy e t m eclisi to p la ­
ş a r a k F e r d in a n d ’ı M a c a ris ta n K ıra llı-
ğina seçti. Bu m eclis ay n i z a m a n d a Ja-
s « s Z ap o ly ai'y i âsi ve d in d ü şm a n ı ilâ n
attı.
B&ylece Macaristan iç in ik i k ıra l o r ­
Macarların bir Diyet m eclisi topladıkları ve ArşidUk Ferdinand'ı kıral seçtikleri Pozsony
(Diğer isimleri; Bratlslava, Pressburg)
834
ta y a çık m ış b u lu n u y o rd u . H er ik is in in
se çim in d e de M a ca r a s ilz a d e le rin d e n
m ü m e ssille r b u lu n m a k la b e ra b e r, es a s
itib a riy le T ü rk ve A lm a n d e v le tle rin in
k u d re tle ri b u işte ro l o y n a m a k ta y d ı.
B in a e n a le y M a c a ris ta n ü ze rin d e T ü rk -
A lm a n n ü fu z u ta m m â n a siy le çarpış--
m ıy a b a şla m ış d em ek ti. A lm a n la r bir
sü lâ le n in o r ta d a n k a lk m a s ın d a n is t if a ­
de su re tiy le M a c a ris ta n ’a h â k im o lm a ­
ya ça lışırk e n , ay n i z a m a n d a T ü rk t a a r ­
ru z u n u d a k e n d i to p r a k la r ın ın dişindi*
k a rşıla m a y ı gö zetm iş o lu y o rla rd ı. F er-
d in a n d M a c a r k ıra lı se çild iğ i z a m a n
Ja n o s Z ap o ly ai o r ta d a m e v c u t o ld u ğ u n ­
d a n M a c a ris ta n ’ın a n c a k b ir k ısm in d e
o n u n n ü fu z u g eçer h ald ey d i. M a c a ris­
t a n ’ın b a tı ve kuzey b a tı ta r a f l a r ı F e r-
d in a n d ’ı k ır a l ta n ır k e n O rta M a c a ris­
t a n ile E rd e l (T ra n s ilv a n y a ) de .J anor.
Z ap o ly ai’n in sözü geçiyordu. Z ap o ly ai’­
n in k ıra llığ m ı O sm a n lIla r sa ğ la d ığ ın a
göre, o n u n sö z ü n ü n g eç tiğ i y e rle rd e O s­
m anlI n ü fu z u hâkim d em ek ti. B öylece
M a c a ris ta n k e n d iliğ in d e n ikiye b ö lü n ­
m ü ş gibiydi. J a n o s Z ap o ly ai’yi k ır a l t a ­
n ıy a n M a ca r to p r a k la r ın ın b ir k ısm ı fi­
ile n O sm a n k işgalindeydi.
 F erdinan d ’m B udin’e girm esi
M a c a r a s ilz â d e le rin d e n b ir h a y lis in in
F e r d in a n d ’ı d estek lem e si, O sm a n lı o r ­
d u s u n u n ç e k ilm e sin d e n so n ra F e rd i-
a a n d ’a y en i işle r y a p m a k ü zere fa a liy e ­
te geçm e c e s a re tin i verdi. Z a te n ara­
d a n p e k f a z la z a m a n g eçm em esi se b e­
biyle M a c a ris ta n ’ın s ta tü s ü k e s in h a t ­
la r l a te e ssü s etm e m işti. O n u n iç in F e r-
d in a n d ’in. M a c a ris ta n işle rin e m ü d a h a ­
le si b a k ım ın d a n v az iy e t m ü s a itti. Bu
m ü d a h a le y e , b ira z da, M a c a r a silz a d e ­
le rin in , İs to n i B e lg ra d ’d a m a h fu z b u lu ­
nan. M a c a r K ıra llığ ı ta c ım F e r d in a n d ’a
g iy d irm iş o lm a la rı, m e ş ru iy e t re n g i k a ­
r ış tırm a k ta y d ı.
B öylece M a c a ris ta n ’ın b ir p a r ç a s ın d a
sö zü g eçen F e rd in a n d , O sm a n lı o r d u ­
s u n u n k o la y lık la ve k ıs a z a m a n d a y e ti-
şe m iy e ceğ in i d e g ö zö n ü n d e b u lu n d u r a ­
ra k B u d in ’e h ü c u m e t ti ve n e tic e d e ş e ­
h ir 20 a ğ u s to s 1527 de F e r d in a n d ’m
k u v v e tle ri ta r a f ı n d a n za p te d ild i. F e rd i-
n a a d ’a k a r ş ı h u k u k u n u m ü d a f a a y a ç a ­
lış a n J a n o s Z ap o ly ai T ok ay m u h a re b e ­
sin d e m a ğ lû p o ld a H em m a ğ lû b iy e t,
h e m de b az ı M a c a r b e y le rin in k e n d i­
sin d e n a y rılıp F e r d in a n d ’ı tu ttu ğ u n u
g ir e n Ja n o s , Z apolyai, ö n ce k a y ın p e ­
d e ri o la n L e h is ta n K ıra lı Z ig ism u n d ’-
d&n y a rd ım isted i, b ü â h a r a d a esas
v sy v o d a lık m ın tık a s ı o la n E rd e l’e, o r a ­
■Uik.üim
T B r k ia r zam an ın d ak i B u d tn 'd e n b ir g ö rO n ü ş daha
83§
d a d a f a z la k a lm a y ıp k a y ın p e d e rin in
y a n m a g itti.
KANUNÎ NİN İK İN C İ M ACARİSTAN
SE F E R İ VE VİYANA M UHASARASI
J a n o s Z ap o ly ai L e h is ta n ’a g ittiğ i z a ­
m a n M a c a r K ıra llığ ım k a y ın p e d e rin in
y a rd ım ı ile y e n id e n elde e tm e k isted i.
Z a p o ly a i’n in b u h u s u s ta O sm a n lIla rı i-
şe k a r ış tır m a k iste m e d iğ i m ü ş a h e d e o-
lu n m a k ta d ır. O n u n böyle d a v ra n ış ın d a ,
h ır is tiy a n lık k ay g u siy le h a r e k e tin in ve
b ilh a s s a P re ssb u rg m eclisi t a r a f ı n d a n
d in d ü ş m a n ı ilâ n e d ilişin in k u v v e tli iz ­
le rin i g ö rm ek m ü m k ü n d ü r. F a k a t n i ­
hayet Janos Z ap o ly ai, d a h a ziy ad e
T ü rk le r sa y e sin d e k o n m u ş o ld u ğ u M a­
c a r k ıra llığ m a , y in e T ü rk le rin y a rd ı -
m iyle te k r a r , k a v u ş m a k ta n b a ş k a im ­
k â n o lm a d ığ ın ı a n la d ı. Z ira g erek L eh
K ıra lı Z ig ism u n d , g erek se b irço k L eh
asilz ad esi, J a n o s ’a y a rd ım n iy e tiy le M a­
c a r is ta n işin e m ü d a h a le e ttik le ri ta k -
d ird e T ü rk ve T a ta r s ü v a rile ri t a r a f ı n ­
d a n s ık ış tır ıla c a k la r ım d ü şü n d ü le r. B u ­
n u n iç in J a n o s Z ap o ly ai'y e, T ü rk le rin
y a rd ım ın ı te m in e tm e n in y o lla rın ı b u l­
m a sın ı ta v s iy e eylediler.
İ ş te b u n u n ü ze rin e J a n o s Z ap o ly ai
L eh a s ilz a d e le rin d e n H iero n y m u s Las--
k i (J e ro m L açki) a d ın d a b irin i İ s ta n ­
b u l’a elçi o la ra k g ö n d erd i. K u rn a z ve
o n is b e tte d e d e v rin in siy asî m e selele -

r in i iyi bildiği a n la ş ıla n Laski, İ s t a n ­
b u l’a gelince V enedikli Aloisio G ritti i-
le d o st o lm a n ın y o lu n u tu ttu . V enedik
h ü k ü m e tin in İ s ta n b u l’d a k i eski elçisi
ve o s ır a d a V enedik docıı o lan A n d re a
G r itti’n in oğlu o la n Aloisio G ritti, O s­
m anlI d ev let e rk â n ı ile d o stç a m ü n a s e ­
b e tle r tesis etm işti. Z ap o ly ai’n in elçisi
L aski, Aloisio G r itti’ye b ir ta k ım p a rla k
v a a d le rd e b u lu n a ra k , V eziriâzam İ b r a ­
h im P a şa ile m ü la k a tı için o n u n m ü z a ­
h e r e tin i te m in eyledi. N eticede Laski,
O sm a n lı h ü k ü m e tin in Z apolyai le h in d e
m ü z a h e re ti im k â n ın a n a il oldu.
L ask i’n in , V eziriâzam İ b ra h im P a şa
ve p a d iş a h ile m ü lâ k a tı e s n a s ın d a k e n ­
d isin e söylen en sözleri, o n u n r a p o r la ­
r ın d a n a la ra k ta rih in e d e rc e tm iş olan
H am m er, b u k o n u şm a la rın , o d e v rin
d ip lo m asisin i g ay et iyi a ç ık la d ığ ın a iş a ­
r e t e tm e k te d ir. H a m m e r’in b e lirttiğ i
h u s u s ta n gay ri T ü rk s a tv e tin i de b e lir­
te n b u k o n u ş m a d a V eziriazam İ b ra h im
P a şa 22 a ra lık 1527 de L askiyi k a b u lü
s ıra s ın d a , o n a şu n la rı sö y le m iştir:
«Niçin m e tb u u n M a c a ris ta n tâ c ın ı
d a h a önce p a d iş a h ta n iste m e m iştir?
O fen (B u d in ) y a n g ın ı ile k ıra l k ö şk ü ­
n ü n m u h a fa z a s ın ın ne d em ek o ld u ğ u ­
n u a n la m a d ı m ı? B u ra d a h e r şeyden
m a lû m a t a lın m ış tır. A rşid ü k ’ü n ve se­
n in e fe n d in in d e ğ e rle rin in ne olduğu
ve h ıris tiy a n lığ m ö te k i p re n s le rin in ne
y a p a b ile c e k le ri m a lû m d u r» .
V ezirâzam ın bu h ita b ı k a rş ıs ın d a
L aski g ay e t k u rn a z c a d a v ra n a ra k , J a -
n o s Z a p o ly a i'n in p a d iş a h ın d o stlu ğ u n u
değil, o n u n ü ze rin d e esasen ta m b ir
n ü fu z a m a lik o la n T ü rk h ü k ü m d a rın ın
y a rd ım ın a m a z h a r olm ay ı şid d e tle a r ­
z u la d ığ ın ı b ild irm esi, h a v a y ı b ira z d a ­
h a y u m u şa tm ıştır. M a a m a fih e rte si gün
Vezir M u sta fa P a ş a n ın L ask i’ye söyle­
diği sözler V ez iriâz am m k in d en daha
se rt b ir m a h iy e t ta ş ım a k ta d ır. İk in c i
Vezir M u sta fa P aşa, L ask i’ye: «D em ek
o lu y o r ki sen h ediyesiz o la ra k bizim
d o stlu ğ u m u z u değil, y a rd ım ım ız ı 'iste ­
m eğe gelm işsin. Söyle b ak a y ım : S en in
efe n d in , p a d iş a h ın a tın ın a y a ğ ın ı b a s ­
tığ ı B u d in ’e ve e fe n d im iz in a v d e ti için
ta h s is o lu n a n k ır a l k ö şk ü n e girm eğe
n a s ıl c ü r ’e t e tm iş tir? Bizim kanunu­
m uz is te r ki; p a d iş a h ın is t ir a h a t ettiğ i,
836
1
a tın ın g ö rü n d ü ğ ü h e r y e r d a im a h ü k ­
m ü m ü z a ltın d a b u lu n su n . S en vergisiz
o la ra k p a d iş a h ın k u lla r ın d a n b irin in
y a n ın d a n g eliyorsun. B ilm ez m isin k i;
gü n eş gibi y eg ân e o lan m e tb u u m u z u n
h e r t a r a f t a h ü k m ü carîd ir» .
V eziriâzam İb ra h im P a ş a 28 a r a lık ­
t a H iero n y m u s L ask i’yi İk in c i d e fa k a ­
bul e tti. Bu d e fa k i k a b u ld e söylediği
sö zler b irin c isin d e n d a h a e n te re sa n d ı.
İb ra h im P a ş a şöyle d iy o rd u :
«Biz k ıra l L ayoş’u ö ld ü rd ü k . K a srın ı
aldık, o r a d a yem ek yedik ve uy u d u k . O-
n u n k ıra llığ ı b izim dir. K ıra lla rın ta c
ile k ır a l o la c a k la rın ı z a n n e tm e k d e lilik ­
tir. İc ra y ı h ü k ü m e t ed e n a ltu n d eğ il­
d ir, k ıy m e tta r ta ş la r d e ğ ild ir; d em ird ir.
K ılıç i t a a t a m e c b u r e d e r; k ılıç ile k a ­
z a n ıla n şeyi y in e k ılıcın m u h a fa z a e t ­
m esi lâzım d ır. B iliyoruz k i M a c a ris ta n ’­
ın p a ra s ı ve m e n a b i’i k a lm a m ış tır; bu
h a ld e se n in efe n d in p a d iş a h ı m e tb u t a ­
n ır ve o n u n y ü k sek k u d re tin d e n is':hn-
d a t ed erse, o z a m a n y a rd ım eder. Bu
ta k d ird e y aln ız F e rd in a n d 'ı değil, t ü ­
tü n d o s tla rın ı d a m a h v ed e r. O n la rın
d a ğ la rın ı a tla rım ız ın a y a k la riy le ov a
y ap arız. Doç G ritti ve o ğlu o lm asay d ı,
F e r d in a n d e n ve se n in e fe n d in in hü­
k ü m e tin i b ın ış a n etm iş o la ca k tık . Z ira,
m ü te a k ib e n b irb irin i h a r a p ed en iki
d ü ş m a n ın m u h a re b e si, ü z e rle rin e gelen
b ir ü ç ü n c ü için d a im a m ü s a ittir. E ğ sr
b en y en içe rilerle, R um eli a s k e ri ile F e r ­
d in a n d e n ü ze rin e y ü rü m ü ş o lsay d ım ,
y a h u t A yas P a ş a B o ğ d a n lıla rla , t a t a r ­
la r la e fe n d in in ü ze rin e d ü şm ü ş olsaydı
n e o la c a k tı? B u yaz V enedikli d o s tla r ı­
m ızın ric a sı ü z e rin e k en d im iz i h a r e k e t­
siz tu ttu k ; f a k a t böyle y a p m a k la u y u ­
m u y o rd u k , şa y e t g ere k irse m u h a re b e y e
d a im a h azırız. İki ra k ib in b irb irin in
k u v v e tle rin i m a h v e tm iş o ld u ğ u n u g ö rü ­
yoruz. P a d iş a h ın o rd u la rı k o la y lık la ü s ­
tü n g elecek tir. İk i h a şin im iz in ü zerin e,
y aln ız b irin in ü z e rin e g ö n d erd iğ im izd e n
d a h a çok a s k e r g öndereceğiz. B u d iri’i
b ir ik in c i İs ta n b u l y ap acağ ız. B en s a ­
n a T ü rk u suliyle, y a n i p ek k ıs a sö y le­
d im ; T ü rk le r az sö y lerler, f a k a t çok iş
y a p a rla r. S en b en im g ü ld ü ğ ü m ü g ö rü n ­
ce h a y r e t m i ed iy o rsu n ? K ılıcım ızın
k u v v etiy le fe th e ttiğ im iz y e rle ri is te m e ­
ğe g eld iğ in iç in gü lü y o ru m . M a lû m u n
o lsu n ki, bizim ş a h in p e n ç e s in d e n d a h a
k o rk u n ç p e n ç e le rim iz v a rd ır. E llerim iz,
b ir k e rre k o y d u ğ u m u z y e rd e n b ir d a h a
çık m az, m e ğ e r ki k esilsin ! B u sözleri
h a t ır ın d a tu t, ç ü n k ü h a k ik a t b u d u r.
Y er, g ö k te n d ü şe n h e r d a m la y ı a lır;
biz de o n u n gibi, bize sö y le n en sö z lerin
cü m lesin i, b a h u s u s b ir s e fir t a r a f ı n d a n
sö y le n e n le ri h a tır ım ız d a tu ta r ız . L â k in
bizim u z u n k o lla rım ız v a rsa , sizin de
u zağ ı görm esi g ere k en gözleriniz v ar.
Siz, p ek çok .sen e lerd en b e ri k a y b e d il­
m iş m e m le k e tle ri istiy o rsu n u z , d a im a
B e lg ra d ’ı k u ru y o rsu n u z . B en z a n n e d e -
rim ki, S irm i’yi ç o k ta n b e ri u n u tm u ş b u ­
lu n a sın . L âk in g ö rü y o ru m ki, S irm i ş a ­
ra b ı içm işsin , a n la ş ıla n , h o ş u n a g itm iş­
tir. B u e y a le tin bize v a r id a tın d a n z iy a ­
de m a s ra flı o ld u ğ u n u sö y lü y o rsu n ; b u
şim d ilik d o ğ ru d u r. Ç ü n k ü h e r ay y irm i
sekiz y ü k g ü m ü ş ak ç a , y a n i elli a ltı b in
d u k a sa rfe d iy o ru z ki se n ed e a ltı yüz
y e tm iş iki b in d u k a eder. S irm i’ye m u ­
k a b il biz h ed iy e istem iy o ru z , v erg i is t i­
yoruz. Bize ik i d e fa L e h is ta n ’d a n b a h ­
s e ttin ; bu k ıra llığ m so n elçisin i üç se­
n e lik b ir m ü ta re k e ile g ö n d e rd ik ki, o-
n u n d a m ü d d e ti y a k ın d a b ite c e k tir. L e­
h is ta n ile m u h a re b e d e b u lu n m a m a k la
b e ra b e r son se n e le rd e o ra d a n ellişe r b in
d u k a g elm iştir. Ç ü n k ü t a t a r l a r L e h is­
t a n ’d a n a ld ık la rı e sirle ri h e p T ü rk le re
s a ta r la r . K ili ve K efe g ü m rü k le ri de iki
se n e d e m u ta d v a r id a tta n o tu z b in d u ­
k a ziy ad e v e rm iştir. E ğ er a sk e rim iz E f-
lâ k ’te n L e h is ta n 'a girseydi, k ır a l ne y a ­
p a r s a y ap sın , b ü tü n b ir sene h e r yere
a te ş v e re re k , k a n s a ç a ra k o r a d a k a l a ­
c a k la r idi».
Y a rd ım d ile n m iy e geldiği h a ld e , ö n ­
ce ac em ice d a v r a n a r a k bâzı şe y ler is ti-
y o rm u ş e a s m a söz e ttiğ i a n la ş ıla n elçi
L aski, y a rd ım ta le b i ü ze rin d e d ile k le ri­
n i a n la tm ıy a m u v a ffa k o ld u ğ u n isb e t-
te v e z iriâ z a m ve p a d iş a h ın iltif a t ve
y u m u şa k sö z lerin e m u h a ta p o lm u ştu r.
B u n a ra ğ m e n y in e de e lç in in m ü la k a t­
la rı s ır a s ın d a O sm a n lı d e v le tin in k u d ­
r e t ve a z a m e ti ile ilg ili sözler, k o n u ş m a ­
l a r a r a s ın d a y e r a lm a k ta d ır. N itek im
K a n u n i S ü le y m a n ’ın 27 o cak 1528 d eki
k a b u lü s ıra s ın d a , p a d iş a h ın şu sözleri,
ü ze rin d e d u ru lm a sı g e re k e n b ir m a h iy e t
arz-etm ek ted ir: « M e tb u u n u n s a d a k a tin i
m e m n u n iy e tle k a b u l ediy o ru m . Ş im diye
k a d a r h ü k ü m e ti, fiili şe k ild e h iç b ir v a ­
837
k it o n u n o lm a m ış tır. O h ü k ü m e t, fe tih
ve k ılıç h a k k ıy le b e n im d ir. L â k in z â tı­
m a in tis a b ın a m ü k â fa te n M a c a ris ta n ’ı
te r k e ttik te n b a ş k a A v u stu ry a 'n ın F e r-
d in a n d ’m a k a r ş ı o n u m ü e ssir s u r e tte
h im a y e ed eceğ im , m ü s te r ih olabilir».
M ü la k a tta h a z ır b u lu n a n V eziriâzam
İ b ra h im P a ş a d ah a so n ra L ask i’ye
«Şim di m e tb u u n a , E rd e l (T ra n s ilv a n -
ya) b a n ı değil, k ır a l diyeceğiz. P a d iş a ­
hım ız, h ü k ü m d a rın ın d ü ş m a n la n ü z e ­
rin e b iz z a t y ü rü y e c e k tir. A rtık n e h e d i­
ye iste riz , n e v erg i...»
J a n o s Z a p o ly a i’n in elçileri İ s ta n b u l’­
d a n a y rılm a d a n önce K a n u n i Süley -
m a n ta r a f ı n d a n so n d e fa k a b u lle ri s ı­
r a s ın d a P a d i ş a h : « M etb u u n a ir tib a tı­
m ızı is b a t iç in k u lla n a c a ğ ım ız v esaiti
b ilirsin . O n u n işleri b e n im işle rin ıd ir.
B ilirim k i; h ır is tiy a n h ü k ü m e tle ri e c ­
d a d ım ın ve m ü s lü m a n la rın ü z e rin e t e h ­
d itti b u lu tla r y ığ m ışla rd ır. A n ca k bu
b u lu tla r d a n Y ıld ırım çık m ıy o rd u . O n la r
sebep o lm a s a y d ü a r in s a n k a n ı d ö k ü lm i-
yecek ti, lâ k in h e r vesileyle ü zerim ize
y ü rü y e n le ri m a h v e tm e k m u tla k a lâ z ım ­
dır. M e tb u u n , h ıris tiy a n h ü k ü m e tle ri­
n in m ü h im , g a y rı m ü h im h e r h a lin d e n
bizi d a im a h a b e r d a r k ılsın . B izzat b ü ­
tü n a sk e rim le o n u n d ü ş m a n la rın ın ü z e ­
rin e y ü rü y eceğ im » .
J a n o s Z a p o ly a i’n in elcisi H iero n y m u s
L aski, p a d iş a h ve v ez iriâz am ile y a p tı­
ğı m ü la k a tla r d a n îıa y li k â rlı o la ra k
çık tı. B ir d efa , p a d iş a h ın F e r d in a n d ü -
ze rin e se fe r y a p a c a ğ ın ı b ild irm esiy le, e-
sa s gaye is tih s a l ed ilm iş oldu. G erçi
J a n o s Z ap o ly ai y a rd ım istem e se de M a­
c a r d ev leti y ık ıld ık ta n s o n ra O n u n to p ­
r a k la r ın a F e r d in a n d ’ın sa h ip ç ık m a s ı­
n a O sm a n lı d e v le tin in m ü saad ek âr
d av ran acağ ı d ü şü n ü le m e zd i. L âk in ,
L a sk i’n in g a y re tle ri F e r d in a n d ’a ¡karşı
O sm a n lı m ü d a h a le s in i tâ c il e ttiğ i gibi,
a y n i z a m a n d a , bu m ü d a h a le n in J a n o s
Z a p o la i’yi h im a y e iç in y a p ılm a k ta o lu ­
şu d a m e se le n in en m ü h im ta r a f ı idi.
Z ira L ask i İ s ta n b u l’d a n a y rılm a d a n ö n ­
ce O sm a n lı d ev letiy le b ir a n la ş m a y a p -
m ıy a m u v a ffa k o lm u ştu . 29 Ş u b a t 1528
de im z a la n a n bu a n la ş m a y a g ö re; O s­
manlI h ü k ü m e ti J a n o s Z ap o ly ai’yi k e n ­
d isin e tâ b i b ir h ü k ü m d a r ta n ım a k ta y ­
dı. Bu a n la ş m a , O sm a n lIla r sa y esin d e
M a c a r k ıra lı seçilm ek le b e ra b e r, o ta -

Sadrazam İbrahim Paşa (Dâmad. Tarihlere önce­
lleri M akb u l ve idam ından sonra M aktul diye geç­
miştir. Bu resim eski bir albümden alınm ıştır)
rih e k a d a r h ü k ü m d a rlık s ta tü s ü te b ey -
y ü n e tm e m iş b u lu n a n J a n o s Z ap o ly ai’-
n in d u ru m u n u d a te sb it etm iş oluyordu.
J a n o s Z ap o ly ai’n in elçisi ile y a p ıla n
a n la şm a y ı m ü te a k ip , elli to p ile elli
k a n t a r b a r u t y a rd ım ın a k a r a r v erilm esi
ve b u n la rın T u n a yoliyle şe v k i iç in de
t e d a r ik â t ta b u lu n u lm a sı, se fe rin k ısa z a ­
m a n d a a ç ıla c a ğ ın a delildi. S a n c a k b ey ­
le rin e e m irle r y az ıla ra k , m ın tık a la r ın ­
d a k i a sk erî k u v v e tle ri ilk iş a re tte h a r e ­
k e te h a z ır v a z iy e tte b u lu n d u r m a la r ın ın
İsten m esi, se fe rin pek fa z la gecikm iye-
c eğ in i gösteriy o rd u .
Arşidük Fcrdinand’ın teşebbüsü
J a n o s Z ap o ly ai’n in elçisin in İ s ta n -
otıl’d a k a z a n d ığ ı m u v a ffa k iy e tte n c e sa­
re t a la n A rşidük F e rd in a n d d a O sm a n ­
lI h ü k ü m e t m e rk e zin e b ir h e y e t g ön­
d erd i. H o b o rd an sk y ve W e ic h selb e rg er’-
d e n ib a re t b u lu n a n b u h e y e t A v u stu r­
y a ’n ın İ s ta n b u l'a g ö n d erd iğ i ilk s e fa ­
r e t h ey etiy d i. A ltı h a f ta s ü re n b ir yol­
cu lu ğ u m ü te a k ip 29 m ay ıs 1528 de İ s ­
ta n b u l’a vasıl o la n A v u stu ry a heyeti,
ş e h re g irişleri s ıra s ın d a p a d iş a h ın e m ­
ri g ereğ in ce b in a tlı ile istik b a l o lundu.
A v u stu ry a h ey eti, V eziriazam t a r a -
îın d a n k a b u lle ri e s n a s ın d a F e r d in a n d ’-
d a n m ü te a z z ım â n e b ir dille b a h s e tm e ­
le ri ü ze rin e İb ra h im P a ş a b u h â le iç e r­
ledi. E lçi H o b o rd a n sk y ’ye: « b ü tü n h ı ­
838
ris tiy a n lık âlem i h ü k ü m d a rla r ın ın g ö l­
g esin e s ığ ın m a k ta o ld u k la rı O sm an lI
p a d iş a h ın ın h u z u r u n d a se n in m e tb u u n ,
n a s ıl, k e n d isin e ziy ad e k u v v e tli u n v a n ı­
n ı v e rm e k c ü r ’e tin d e b u lu n a ra k g u r u r ­
la n a b ilir? » dedi. E lçi H o b o rd an sk y , Ve*
z iriâ z a m ın b u sözleri k a r ş ıs ın d a J a ­
n o s Z ap o ly ai’n in elçisi gibi a ş a ğ ıd a n
a lm ıy a ra k , O sm a n lı h im a y e s in i is t ir ­
h a m ed en d e v le tle rin h a n g ile ri o ld u ğ u ­
n u so ru n c a , İ b ra h im P a ş a b u n la rın
F ra n s a , L e h ista n , E rd e l (T ra n silv a n y a )
ve V en ed ik o ld u ğ u n u b ild ird i. O a ra d a
F e r d in a n d ’ın elçisi h ü k ü m d a rın ın ta le b
e ttiğ i m e m le k e tle rin isim le rin i m u h te v i
b ir lis te y i v e z iria z a m a v erm iş b u lu n u ­
yordu. V eziriâzam İb ra h im P a ş a bu lis ­
te d e k i isim le ri g ö rü n ce ; İ s ta n b u l’u n da.
iste n m e d iğ in e h a y r e t e ttiğ in i b ild ire re k
m ü z a k e re le ri k esti. L isted ek i isim le r
V eziriâzam ı h a k ik a te n çiled en ç ık a r a ­
ca k gibiydi, z ira b u lis te d e : B e lg rad ,
S ab aç, S la n k a m e n , V a ra d in , İllok, S e-
ren d , A tzia, V ednek, K ro p a , Yayça.
Zw etzy, B a n y a lu k a (B a n a lu k a ), Zem-
lin, O nova, Ire k , Z en z en e th , O rsova, M i-
h a ld i, S k a rd o n a , U dbine, S egedin, N o-
v o g rad ve Z a d rin gibi ş e h ir ve kasa­
b a la r y er a lm a k ta y d ı. G ö rü lü y o r k:
F e rd in a n d , M a c a rla rd a n h a y li eskiden
z a p te d ilm iş o la n y erle re d e ta lip ti. G e r­
çi F e rd in a n d b u r a la rı is te rk e n vergi
v erm e ş a r tın ı d a b u n a ek lem ek tey d i
am a, O sm a n lı d e v le tin in böyle b ir oyu­
n a gelm esi e lb e tte b ek len em ezd i. N ite­
k im elç ile rin y a p tık la rı ta le b b ir k ü s ­
ta h lık k a b u l e d ild iğ in d e n k e n d ile ri d e r ­
h a l h a p s o lu n d u ve o g ü n d e n itib a r e r
dokuz ay m e v k u f tu tu ld u la r. B u n la r
d okuz ay s o n r a ta h liy e o lu n d u k la rı z a ­
m a n p a d iş a h k e n d ile rin e şöyle d e m işti
« M etb u u n u z bizim le h e n ü z d o s ta n e m ü -
n a s e b a tta b u lu n m a m ış tır. L âk in y a k ın ­
d a b u lu n a c a k tır. K en d is in e sö y liy eb ilir
m isin iz ki, b ü tü n o rd u la rım la gidip
k en d im m ü lâ k i o la ca ğ ım ve iste d iğ in
k e n d im vereceğim .»
Veziriazam ın serasker tayin edilm esi
M a c a ris ta n to p r a k la r ın a te c a v ü z e~
d en A rşid ü k F e r d in a n d ’ı c e z a la n d ırm a ­
y a ve o n a k a r ş ı J a n o s Za.polyai’yi h i­
m a y ey e k a r a r v erm iş o la n K a n u n î Sul­
ta n S ü le y m a n , o rd u la r ın ın b a ş ın d a h a ­
re k e te g eçm ed en ö n ce V eziriâzam İ b ­
r a h im P a ş a y a « S erask erlik » te v c ih ey~
te d i (11 n is a n 1529). K a n u n i’n in se v ­
g ili s a d râ z a m ın a b ü y ü k itim a d ın ın y e­
n i b ir d e lilin i te şk il e d e n b u te v c ih ile
İb ra h im P a ş a ’y a çok geniş s e lâ h iy e tle r
ta n ın m a k ta idi. S e ra sk e rlik b e r a tım
ia le m e a lm ış o la n C elâl zâ d e M u s ta fa
■Çelebi, « T a b a k a t-ü l m e m alik » isim li e-
se rin d e b u n u n y az ılışım şöyle a n l a t­
m a k ta d ır:
«B ir g ü n d iv a n d a ğ ıld ık ta n so n ra
p a d iş a h b e n i ç a ğ ırıp (h a m d o ls u n m e m ­
le k etim iz v ü s ’a t k e s b e tti; m e sa lih çok;
ı e r y ere k e n d im iz g itm e k m ü n a s ip d e ­
lild ir; İ b ra h im P a şa s e ra s k e r o lm a k
Szere b ir b e r a t k a le m e al) diye e m re t-
vîüer. O gece yazıp e rte s i g ün h u z u r la ­
r ın d a o k u d u m ; (m â k u l) b u y u rd u la r.
••Gayet m ü k e lle f yazılıp tu ğ r a la n d ık ta n
,' jo n r a h u z u r a te slim edildi».
C elâl zâ d e M u s ta fa Ç elebi’n in ese-
.-in d en b a ş k a F e rid u n B eyin « M ü n şe a t-ı
r e is t in » in d e de m e v c u t b u lu n a n b u b e ­
r a t t a d e rc e d ild iğ in e göre p a d iş a h se r-
; u k e re , v ez irler d ış ın d a b e y lerb ey iler-
■i.ien b a ş lıy a ra k b ü tü n m e m u rla rı azil
■re n a s b e tm e k s e lâ h iy e tin i ta n ım ış ; i-
■dam c e z a s ın a v a rın c a y a ’k a d a r b ü tü n
:darî, siy asî ve a s k e rî c e z a la rı v e re b il­
m eğe m e z u n k ılm ıştır. B e ra tta bizzat
ie rc e d ild iğ i v eç h ile ; s e ra s k e rin te k m il
••»■mirlerine p a d iş a h ın e m ir ve ira d e si
,?ibi ita a t ed ilec ek tir.
S e ra sk e r n a s b i ile ik tid a r ın ın en y ü k ­
s e k n o k ta s ın a u la ş a n İ b ra h im P a şa y a
•İra b e r a t m u h te ş e m b ir tö re n le ta k d im
•edildi. B u n u n te v c ih in e b ağ lı tö re n de,
.•onun, p a d iş a h n e z d in d e k a z a n d ığ ı k ıy ­
am etin d e re c e s in i ifa d e b a k ım ın d a n a y ­
rı b ir h u su siy e t a rz ed er, İ b ra h im P a şa
O avud P a ş a ç a y ırın d a o rd u g â h k u r d u ­
ktu s ır a d a s e ra s k e rlik b e r a tı ile b u n a
Dağlı h ed iy e ve te v c ih le r, y en içe ri ağ a sı
tf’e r h a d A ğa ta r a f ı n d a n k e n d isin e g ö tü ­
rüldü. H ed iy eler m e y a n m d a üç te ş r if a t
k ü rk ü , b ir ta n e s i k ıy m e tli ta k ım la r la ve
m u ra ss a b ir k ılıç la d o n a tılm ış d okuz a t
■fardı. V ezirler, u le m â, d e v le t e rk â n ı ve
k a p ık u lu h u z u r u n d a y a p ıla n b u ta k d im
m e ra sim in d e , v ez irâz am k u d r e tin i if a ­
de ed e n te v c ih a t m e y a n m d a m û ta d h i ­
lâ f ı n a y edi s a n c a k ta k d im in i de b il­
h a s s a z ik re tm e k lâ z ım d ır. O zam ana
¡feadar v e z iriâ z a m la ra d ö rt s a n c a k v e ri­
lir k e n K a n u n î S ü le y m a n ’ın İ b ra h im
839
P a ş a y a y ed i s a n c a k v erm esi, v e z iriâ z a -
m ın p a d iş a h in d in d e k i d e ğ e rin in a y n
b ir iş a re tid ir. Y ine b u a r a d a İb ra h im
P a ş a n ın h â s la r ın ı 3.000.000 ak çey e ç ı­
k a r m a s ı d a, p a d iş a h ın fe v k a lâ d e te v -
c ih a tın m m a d d î c e p h e s in i te şk il e tm e k ­
teydi.
M o h aç s e fe rin d e n d ö n ü ld ü k te n s o n ­
r a R um eli b ey lerb ey liğ i v azifesi G ü z e l­
ce K asım P a ş a y a d e v re d ilm işk en , b u
d e fa İk in c i v ezir M u s ta fa P a ş a n ın ö lü ­
m ü d o lay ısiy le G üzelce K asım P a ş a İ-
k in c i V ezirliğe g etirilm iş, R u m eli b e y ­
lerb e y liğ i de ik in c i d e fa o la ra k veziri-
â z a m lığ a ilâ v e te n İb ra h im P a ş a y a te v ­
cih o lu n m u ş tu r.
Kanunî Süleyman’ın ordu ile
harekete g'eenıesi
F e r d in a n d ’a k a rş ı J a n o s Z ap o ly ai'y i
h im a y e y e söz v e re n K a n u n i S ü ley m a n
b ü tü n h a z ır lık la r ın ik m a lin i m ü te a k ip ,
n ih a y e t b ü y ü k b ir o rd u n u n b a ş ın d a 10
m a y ıs 1529 p a z a rte s i g ü n ü İ s ta n b u l’d a n
h a r e k e t e tti. İ s tik a m e ti M a c a ris ta n ci­
la n p a d iş a h ın b u se fe ri, B elg rad , Rodos
ve M o h aç se fe rle rin d e n s o n r a d ö rd ü n c ü
s e fe ri idi. M o h aç h a r b i m ü n a se b e tiy le
b irin c i d e fa M a c a ris ta n ’a g ird iğ in e gö­
re, bu d e fa k i M a c a r se fe ri ik in c i se fe ri
te şk il ed iy o rd u . İk in c i M a c a r s e fe rin d e
z a h iri n iy e t J a n o s Z ap o ly ai’y i h im a y e
şe k lin d e te z a h ü r etm e k le b e ra b e r, b u ­
n u n h a k ik î cep h esi, M ohaç M u h a re b e ­
s in d e n s o n r a M a c a r k ır a llığ m m y ık ıl-
m a siy le o r ta y a ç ık a n A v u stu ry a m ü ­
d a h a le s in in ö n le m ek ve M a c a ris ta n m
O sm an lI d e v le tin e k a r ş ı İd a rî ve siy asî
n iz a m ım ta n z im etm e k tir.
K a n u n i S ü le y m a n E d irn e ’ye v a rd ı -
g ın d a A n ad o lu b ey lerb ey i B e h ra m P a ­
ş a a sk e riy le b u r a d a o rd u y a ü tih a k e tti
(20 m a y ıs). E d irn e ’de o n g ü n k a la n p a ­
d iş a h se fe rle ilgili b azı işle ri d e ik m a l
e ttir d i. E d ir n e ’d e n s o n r a F ilib e ’de o r ­
d u g â h k u ru ld u ğ u s ıra d a , ş id d e tli y a ğ ­
m u r la r d a n d o lay ı M eriç ta ş a r a k e tr a f ı
s u la r b a s tığ ın d a n a s k e r a r a s ın d a b o ğ u ­
la n la r oldu. F ilib e ’d e n s o n r a S o fy a -
N iş y o lu n u ta k ip ed en O sm a n lI o rd u su
B e lg ra d ’a v a r ın c a M a c a r h a lk ı ile y a ­
vaş y a v a ş te m a s b a ş la m ış oldu. N ite ­
k im B e lg rad g eçilip te S ire m (S y rm iu m )
a ra z isin e g irild iğ i s ır a d a M a c a r a s ilz a ­
d e le rin d e n O sm a n lI o r d u g â h ın a g eletı-
le r ve it a a t l a n n ı a rz e d e n le r oluyordu.
O rd u M ohaç o v a s ın a v a rın c a J a n o s Z a-
polyai, elçisi L ask i y a n ın d a b u lu n d u ğ u
h a ld e a ltı b in a tlı gelerek ita a tim arz-
etti. J a n o s Z a p o ly a i'n in geldiği h a b e r
a lın ın c a V eziriâzam İb ra h im P a şa y e n i­
çe ri ve d iğ e r s ın ıfla r d a n beş yüz a s k e r­
le k e n d isin i istik b a l e tti. E rte si gün J a ­
n o s Z ap o ly ai’n in h u z u r a k a b u l m e ra ­
sim i y ap ıld ı (20 te m m u z 1529).
Z ap o ly ai’n in k a b u lü m ü n a se b e tiy le
p a d iş a h ın m u h te şe m o ta ğ ı k u ru lm u ş,
K a n u n i o ta ğ a y e rle ştirile n t a h t a o tu r ­
m uş, v ez irler ve yüksek d ev let e rk â n ı
h u z u rd a y er alm ıştı. Ç a d ırın ö n ü n ­
d en itib a r e n y e n iç e rile r ve o n d a n s o n ­
r a so la k la r iki ta r a f lı d bilmiş, b u dizi­
n in d a h a g erisin d e sa ğ d a R um eli s ip a ­
h ileri, so ld a A nad o lu sip a h ile ri s a f te ş ­
k il tm işti. J a n o s Z apolyai b u m u h te ­
şem a sk e r s a fla r ın ın a r a s ın d a n ilerliy e-
rek ç a d ır a k a d a r geldi. İç e ri g irerk en
K a n u n i S ü ley m a n ta h tın d a n in ip üç a-
d ım y ü rü m e k su re tiy le Z ap o ly ai’yi k a r ­
şıladı. Z apolyai, K a n u n i'n in elini öp -
t.ükten s o n ra o tu rm a k ü zere sa ğ ın d a
y e r ald ığ ı s ır a d a V eziriâzam h a riç d i­
ğ e r v ez irler ve e rk â n a y a k ta idi. Bu
m u h te şe m m e ra sim in h ita m ın d a K a n u ­
n i S ü ley m an . Z ap o ly ai’ya üç a ra p a tı
ve s ırm a lı ç u h a d a n d ö rt k a f ta n hediye
e tti. Böylece 1526 a ğ u s to su n u n son
g ü n le rin d e M a ca r k ıra llığ ın ın ta rih e
g ö m ü ld ü ğ ü n ü gören M ohaç sa h ra sı,
şim d i de E rdel voyvodası J a n o s Z ap o l­
y a i’n in O sm a n lIla ra tâ b i M a c a r k ıra lı
sıfa tiy le p a d iş a h ın h u z u r u n d a elin i ö-
p ü ş ü n e ş a h it oluyordu.
OsmanlIların ikinci defa Budiıı’e girişi
P a d iş a h ın ¡idaresindeki T ü rk o rd u su
3 eylül 1529 (29 zilh ic ce 935) d a B udin
ö n ü n e vasıl o lu n c a, K a n u n i S ü le y m a n
d e rh a l ş e h rin v a ro ş la rın ı işg al e ttird i.
T ü rk o rd u su b u n la rı y a p a rk e n A lm an
ve M a c a r m u h a fız la r k aley e çekildiler.
L âk in o s ır a d a m ü d a fa a h u s u s u n d a a n ­
la şm ış v az iy e tte b u lu n m a d ık la rın d a n
u z u n m ü d d e t d a y a n a b ilm e le ri şü p h e liy ­
di. K a n u n i S ü ley m a n , ş e h rin b ağ lık
s ır tla r ın ın ü ze rin e o rd u g â h k u ra rk e n ,
o rd u d a m u h a s a r a h a z ırlık la rı ile m e ş­
guldü. M u h a sa ra h a z ırlık la rı b itip te
b o m b a rd ım a n a .geçileceği ,sırad a k a p ı­
la r d a n b iri te slim o lduğu cih etle, o g ün
840
öğley in B u d in k a le si fe th e d ild i <7 ey ­
lü l 1529). P eçevî ta rih in d e k a y d e d ild i­
ğ in e n a z a r a n ; B u d in ’in k o la y lık la z a p ­
tın a te s ir e d e n o te slim o la n k a p ın ın
k u m a n d a n ı iki A lm an su b a y ı idi. Ş e h ­
re p ek fa z la u ğ ra ş ılm a d a n g irild iğ in d e n
b irin c isin d e o ld u ğ u gibi b u d e fa d a B u­
d in y a ğ m a d a n k u rtu ld u .
B u d in ’e g irild ik te n üç g ü n v ey a b ir
h a f t a k a d a r so n ra J a n o s Z ap o ly ai M a ­
c a r ta h tın a o tu rtu ld u . Z ap o ly ai’yi t a h ­
t a o tu r tm a k için b ir ta k ım m e ra s im
h a z ırlık la rı g ö rü ld ü k te n so n ra , s e k b a n -
b aşı J a n o s Z ao o ly ai’n in ç a d ır ın a gide­
rek k e n d isin i k ıra l s a r a y ın a d a v e t ey le­
di. Böylece T ü rk le rin Y anoş k ır a l d e ­
d ik le ri Z ap o ly ai, K a n u n i S ü le y m a n s a ­
y esin d e ve o n u n k o ru y u c u k a n a d ın ın
a ltın d a «A rpad» la r ın ta h tın a o tu r u -
y ordu. K a n u n i S ü ley m a n d a h a s e fe rin
n e tic e sin i a lm a m a k la b e ra b e r, Z ap o l­
y a i’n in M a c a r ta h t ı n a o tu r tu lm a s ı m e ­
ra sim in d e n so n ra . B u d in k a le sin in m u ­
h a fa z a s ı iç in İlb a s a n s a n c a k b ey i H üs-
rev Bey k u m a n d a s ın d a b ir m ik ta r k u v ­
v et ta h s is eyledi.
T ü rk o rd u su d a h a B u d in ö n le rin e
g elm ed en ö n ce M a c a r k ıra llık ta c ın ın
m u h a fız ı ile b irlik te b ir k ale b e ji t a r a ­
fın d a n k aç ırıld ığ ı ö ğ ren ilm işti. B unun
ü ze rin e tâ c ın elde ed ilm e sin e İzv o rn ik
sa n c a k beyi K ü çü k B âli Bey m e m u r o-
lu n m u ş tu . K ü çü k B âli Bey, k e n d i m a i­
y et a sk e rin e ilâ v e te n beş yüz sip a h i
ta k v iy e a ld ık ta n so n ra ta r i h i tâ c m p e ­
şin e d ü ş tü ve n e tic e d e tâ cı ve k a ç ır a n
k im sele ri D ra v a b o y la rın d a ele geçirdi.
A rp a d sü lâ le sin d e n B irin c i I s tv a n (E -
tie n n e ) m h ıris tiy a n lığ ı k a b u lü m ü n a ­
seb etiy le 1000 ta rih in d e p a p a ta ra fın ^
d a n g ö n d erilm iş o la n bu tâ c m , M acar-
la r in d in d e m a d d i ve m a n e v î b ü y ü k d e ­
ğeri v ard ı, K a to lik k ilisesi ta r a f ı n d a n
S a in t-E tie n n e (Aziz Is tv a n ) diye y ad e -
d ile rek az iz ler a r a s ın d a s a y ıla n B irin ci.
I s tv a n ’in b u ta c ın a b ilâ h a r a 1073 y ılın ­
d a B izan s İ m p a r a to ru Y ed in ci M ih ail
D u k as’m g ö n d erm iş o ld u ğ u m u r a s s a b ir
çelenk ilâve e d ü m işti. Böylece iç iç e ik i
tâ c d a n m e y d a n a gelm iş o la n M a c a r k ı-
ra llık ta c ı, h e r y en i h ü k ü m d a rın t a h t a
o tu ru ş u s ır a s ın d a b a ş ın a k o n u r, bu s u ­
re tle o ş a h ıs h a lk n a z a r ın d a m illi h ü ­
k ü m d a r d eğ eri k a z a n ırd ı.
İş te elde ed ilen ta c böyle b ir ta c d ı.
M a c a r k ıra llık tâ cı ele g eç irilin c e önce
h â z in e y e m a l edildiyse de, K a n u n 'i'n in
V iyana se fe rin d e n d ö n ü şü n d e J a n o s
Z ap o ly a i'n in ric a sı ü ze rin e k e n d isin e
y o lla n m ış tır.
Viyana'nın birinci muhasarası
T ü rk o rd u su Budin-'i ik in ci d e fa ele
g eçird iğ i h ald e F e rd in a n d ile esa slı b ir
ç a rp ışm a y a p ılm a m ıştı. O n u n k u v v e t­
leri ezilm edi-ğine ve T ü rk o rd u s u n u n e-
zici k u d r e tin i b iz z a t ta d m a c ü g ın a göre.
K a n u n i’n in a v d e tin i m ü te a k ip M acar
a ra z isin e te c a v ü z ü n ü te k ra rla m a s ı
m ü m k ü n d ü , iş te b u n u n için K a n u n i
S ü le y m a n se fe rin i V iy a n a ’ya k a d a r u-
z a ttı. v iy a n a . F e rriin a n d 'm m e rk e zi ol­
d u ğ u n a göre, b u ra s ın ı m ü d a fa a e tm e k
üzere ffü rk îe rle ç a rp ışm a sı b ek len ird i.
0 s ır a d a Ş a n k e n B a tı’d a n ay li m eşgul
o ld u ğ u n d a n F e rd in a n d ';) esaslı şek ild e
y a rd ım ed em iy ec: k. d a n a d o ğ ru su Al-
m ? n o r d u la r ın ın b a ş ın a geçerek T ü rk -
le rin k a rşıs ın a çılta rm y a ca k d u r u m d a y ­
dı. T ü rk o rd u su V iy a n a ’ya ilerley in ce,
Ş a rlk e n (C u a rlc s Q u in t> in F ra n s a ü-
ze riııd e k i tazy ik i de d a fifliy e c e k ti.
İş te bıı n o k ta la r ı g özöııünde b u lu n ­
d u ra n Ka nu ni S u lta n S ü ley m a n B u-
d in ’deki işle rin i b itirin c e o rd u y u V iya-
n a 'y a d o ğ ru n a re k e te geçirdi. O sm an lı
o rd u s u n u n i nsan sayısı 120 bin, to p la n
da 300 idi. Ord un u n ağ ırlığ ı 20 bin d e ­
ve ve çoğu ufak te k n e le rd e n m ü re k k e p
beş y ü zd e n (azla gemi ile T u n a 'd a n
n a k le d iliy o rd u .
O sm a n lı oiüumu 22 eylülde A v u stu r­
y a - M a c a ris ta n h u d u d u n d a O v ar k a ­
s a b a s ın a v ard ı. A lm a n la rın H u n g a ric h s-
A lte n b u rg d e d ik le ri bu k a s a b a işgal o-
1u n a r a k b ir gece k o n a k la n d ı.
23 e y lü ld e Y a h y a P a p .z â d e
B âli B eyin oğiıı M en m ed B e­
y in e m rin d e k i T ü rk a k ın c ı­
la rı V iy an a ö n le rin d e g ö rü n ­
d ü le r. A k ın c ıla r A v u stu ry a -
h la r ile y a p tık la rı ilk te m a s
ve ç a r p ış m a d a d ü ş m a n b ir ­
lik le rin i m a ğ lû b e n geriye a t ­
m a y a ve b ir m ik ta r e s ir a l­
m a y a m u v a ffa k o ld u la r. O s­
manlI p iş d a r k u v v e tle rin in
a ld ık la rı e s irle r a r a s ın d a
C h risto p h e von Z ed litz (G ra f E sk i
841
S eid list) de v ard ı. B u n la r g erid e n g el­
m e k te o la n K a n u n i S ü le y m a n ’a g ö n d e ­
rild iler. T u n a ’n in k olu L e ith a su y u ü -
z e rin d e k i B u ru c k ş e h ri o rd u g â h ın d a bu
e s irle r s o rg u y a çe k ild ik leri z a m a n a r ş i­
dük F e r d in a n d 'm V iy a n a ’d a 20 b in p i­
yade ile 2 b in sü v a ri b ır a k tık ta n so n ra
şe h ird e n ç ık tığ ın ı ve A lm a n y a d a n k u v ­
vet d e rle m e k iste d iğ in i sö y led iler.
O sm a n lı o rd u su 24 ile 27 ey lü l a r a -
sın d a V iy an a ö n ü n d e to p la n d ı. P a d iş a ­
h ın V iy a n a ö n ü n e v asıl o ld u ğ u gece ile
30 E ylül g ü n ü şid d e tli y a ğ m u rla r yağdı.
H ava d a h a y li so ğ u k tu . Z a m a n ın en
k u v v etli o rd u su o ia n O sm a n lı o rd u su
A v ru p a n m en m e ş h u r ş e h irle rin d e n b i­
rin in ö n ü n d e y d i. Bu ş e h ir y aln ızc a g ü ­
zelliği ile d eğ il A v u stu ry a ’n ın m erkezi
olm ası b a k ım ın d a n d a d ik k a ti ç e k iy o r­
du. V iy a n a 'n ın z a p tı d e v rin en k u v v etli
h ıris tiy a n d ev leti için b ü y ü k b ir d a rb e
te şk il ed e ce k ti. Ü stelik T ü rk is tila sı b u ­
r a d a d u r d u ru lm a d ığ ı ta k tir d e M a c a ris­
t a n ’ın b a s m a gelen h â d is e le rin b e n z e ri
A v u s tu ry a 'n ın d a b a ş ın a g elebilecekti.
B u n u n için V iy a n a ’n ın sık ı b ir şek ild e
m ü d a fa a edilm esi lâzım dı.
A rşid ü k F e rd in a n d T ü rk o rd u su n u n
B u d in ’d en h a r e k e t ed e ceğ in i sezince
V iy a n a ’n ın m ü d a f a a te r tib a tın ı k u v v e t­
le n d irm e y e g irişti. Y eni yeni b ir ta k ım
is tih k â m la r yap ıld ı. V iy a n a 'n ın yeni
ta h k im a tı a r a s ın d a en m ü h im m i şe h rin
S tu b e n k a p ısı ile K a r n th e r k ap ısı a r a ­
ş m a beş m e tre y ü k se k liğ n d e b ir iç su r
in ş a s ı ve eski T u n a şed d iy le is tih k â m ­
la r a r a s ın d a b ü y ü k b ir h e n d e k k a z ılm a ­
sıd ır. A v u s tu ry a lIla r bu a r a d a T ü rk
y a n g ın m e rm ile rin in te h lik e y a r a tm a ­
sın ı ö n le m ek için şe h ird e k i ev le rin b ü tü n
V iy a n a 'd a n bir u m u m î gö rü n ü ş
 z a m İ b ra h im P aşan ın
e m rin d e k i k u v v e tle r
v ard ı. B u n la r S a in t -
M arc ile V iy a n a ’n m O-
c a k la r k a p ıs ı d e n i -
le n k a p ıs ın a kadar
o la n s a h a y ı işg al ile b u
n o k ta d a n W ien erb erg
s ır tla r ın a k a d a r d aya­
n ıy o rd u . V eziriâzam ın
y a n ın d a M a c a r k ır a l -
lığ ı tâ c ın in m u h a fız ı
Pol P eren i, V enedikli
A loisio G ritti ve Es -
te rg o n (G ra n ) istih k a ­
m ın ı ç a rp ış m a d a n te s ­
lim e d e n A lm an ku -
m a n d a n ı Pol W arday
d a b e ra b e rc e b u lu n u -
y ordu. V iy an a’n m g ü ­
n ey ta r a f ın ı te ş k il fi­
a h ş a p k ısım la rın ı sökerek, ta h r ip m e r ­ d e n b u b ö lü m e to p ç u k u v v e tle rin in h e ­
m ile rin in te s irle rin i a z a ltm a k , d ü ş tü k le ­ m e n e k serisi y e rle ştirilm işti.
ri s a h a d a yere sa p la n ıp k a lm a la r ım
W ien e rb e rg te p e le rin i ve b u d ağ ın
m ü m k ü n k ılm a k gayesiyle de y o lla rd a k i
şe h re b a k a n y a m a c ın ı ö n c ü k u m a n d a n )
ta ş la r ı sökecek k a d a r te d b irli d a v r a n d ı­
B âli Bey işg a l ed iy o rd u . W ien e rb e rg t e -
la r B u n la rın d ış ın d a n ü fu s z a y ia tın ı ö n ­
p e s id e n d a h a ile rd ek i k ısım d a a rd c i
le m e k iç in k a d ın la rı ve sivil a h a liy i
k u v v e tle ri k u m a n d a n ı H ü srev Bey, o n ­
ta h liy e ettile r. Z a te n T ü rk le rin geldiğini
d a n d a h a ö te d e K öşk (B urg) k a p ısı d iy e
d u y a n halk- arasım da p a n iğ e yol aç ac ak
a n ıla n k a p ın ın k a rş ıs ın d a B u lg ar, S ırp
k a d a r b ir h ey e c a n u y a n m ıştı. O n u n i-
ve H ır v a tla rd a n m ü re k k e p k ıta la r vardı.
ç in V iyana h a lk ı k a file le r h a lin d e şe -
S c o tte n k a p ısı ve D ab lin g b ö lg e sin d e
h ir d e n çık arıld ı. H alk ile a sk e rî m a -
ise M o sta r p a ş a s ın ın e m rin d e k i b irlik ­
k a m la r ın iste k le ri ay n i n o k ta d a b irle ş­
le r y e r a lm a k ta y d ı. D u b lin g 'd en S ain
tiğ i h a ld e siv illerin ta h liy e si s ıra s ın d a
bazı k a rış ık lık la r çıktı. Ş e h ird e sekiz W aid k p y ü n e k a d a r o la n s a h a ise Se -
m e n d re ve İ ş k o d ra b ey leri t a r a f ı n d a n
yüz ov ile iki asırlık belediye h a s ta n e s i
g ö zetlen m ek tey d i. V iy an a ş e h rin in T u-
b u k a rış ık lık la r a r a s ın d a ç ık a n y a n g ın ­
n a ’y a k e n a r o la n k ısm ı d a O sm a n lı d o ­
d a yandı.
n a n m a s ı ta r a f ın d a n tu tu lm u ş tu .
Viyananın muhasara ve müdafaası M u h a s a ra k u v v e tle rin i te şk il eden
için alman tertibat O sm a n lIla rın b u te r t ib a tı n a k arşılık
K a n u n i S ü le y m a n ’ın 27 eylül de S im - ş e h rin iç in d ek i m ü d a file rin a ld ık ları
tn e r in g ’de k a r a rg â h ın ı k u rm a siy le Vi­ m ü d a fa a te r tib a tı d a şöyleydi:
y a n a m u h a s a r a s ı kesin şekilde başlad ı. A lm anya^ İ m p a r a to rlu k o rd u su n d a n .
V iy a n a ’n in g üney d o ğ u su n a isa b e t ed en A lm an ve İ s p a n y o lla rd a n m ü te şe k k il F.
S im m e rin g s ır tla r ın d a p a d iş a h ın o ta ğ ı­ P h a lz g ra fb e i R h e in k u m a n d a s ın d a bir
n ın e tr a f ın d a 12 b in y e n iç e ri m evzi a l­ k a ç b in k işilik b ir k u v v et, T ü rk o rd u -
m ıştı. P a d iş a h ın o ta ğ ın ın sa ğ ın d a s u n u n V iy an a ö n ü n e g e lm e sin d e n pek
S c h w e c h a t d ere sin e k a d a r o la n bölgeyi az ö n ce şe h re g irm işlerd i. V iy a n a ’yı.
A n ad o lu a s k e ri ile A n ad o lu beylerbeyi m ü d a fa a e d e n k u v v e tle r b u n la rla iç e r ­
B e h ra m P a ş a işg al e d iy o rd u .__S im m e- d ek i b irlik le rd e n m ü re k k e p ti k i; m ik ­
r in g ’in sağ t a r a f ı n a d e f te rd a r ile n iş a n ­ ta r l a r ı 20 b in p iy ad e, 2 b in sü v a rid e n
cın ın ç a d ırla rı k u ru lm u ştu . A n adolu ib a re tti. A y rıca ş e h ir h a lk ın d a n b in k i-
k u v v e tle rin in sol ta r a f ı n d a ise s a d r a ­ şj m ü d a fa a h iz m e tin d e ç a lışm a k üzer®

842
s ilâ h la n d ır ılm ış b u lu n u y o r -
d u . T ü rk le r V iy a n a ö n ü n d e
g ö rü n m e y e b a ş la d ığ ı s ır a d a
26 eylü ld e A rşid ü k F e r-
d in a n d ş e h ird e n ç ık a ra k
K re m s ’e çe k ilm işti. O n u n i-
çin V iy a n a ’yı m ü d a f a a e d e ­
cek k u v v e tle rin k u m a n d a n ı
F e r d in a n d 'm k e n d is i değildi.
M ü d a fa a k u m a n d a n lığ ın a
P fa lz g ra f P h ilip p e ta y in e-
d ilm ışti. L âk in • m ü d a fa a
işle rin d e h a k ik î ro l sa h ib i
ş a h s iy e t y etm iş y a ş ın d a te c ­
rü b e li b ir k u m a n d a n o la n
O ra f N ik las S a lm idi.
V iy a n a m u h a s a r a s ın d a c e p ­
h e n in en m ü h im k ısm ın ı
te ş k il e d e n s a d ra z â m m b u -
îu n d u ğ u b ö lg e n in k a r ş ıs ın ­
da d ö r t yüz s ü v a ri ve o n
d ö r t ta b u r im p a r a to r lu k a s ­
k eriy le B a v y e ra d ü k a sı P h i-
J ^?. Kan u n î devrindeki birinci m uhasarası sam anında V iyan a |«hr1
sur ve kap ıların ın krokisi
ie b e ra b e r so ld a K ırm ız ı k u ­
le d e n sa ğ d a K a r in tiy a k a p ısı h iz a sın a v u s tu ry a lı k u v v e t tu tm a k ta y d ı. A ııgus-
k a d a r o la n s a h a y a y ay ılm ıştı. K a r in tiy a tin e r m a n a s tır ı d a h il o ld u ğ u h a ld e , b u ­
( K â rtn e r ) k a p ıs ın d a n A u g u stin e r m a n a s ­ r a d a n A s te ry a lıla r m a n a s tır ı ( m a n a s tır
tır ın a k a d a r u z a n a n s a h a y ı şövalye E ck d a h il) R in g b a h ç e s in e k a d a r o la n s a h a
von R e isc h a c h k u m a n d a s ın d a 3 b in A- A bel v o n H o ln eck ’in e m rin d e k i k u v v e t­
le rin m ü d a f a a bölgesiydi. T o p ç u m ü te ­
h a ssısı U lricn L eiser K ö şk ü m ü d a fa a y a
m e m u rd u . K öşk ile İs k o ç y a lıla r k a p ıs ı
a r a s ın d a k i rn m ta k a d a , V iy a n a b eled iy e
m u h a fız te ş k ilâ tı s u b a y la rı d a m a iy e ­
tin d e o ld u ğ u h a ld e h ü k ü m d a rlık m ü ş a ­
v iri L e o n a r F o n Belz y er alm ıştı. O c a k ­
l a r k a p ıs ın d a n y a h u d i m a h a lle s i y a ­
n ın d a k i V e rd e r k a p ıs ın a kadar u-
zanan is tih k â m la r d a R. von E b ers-
to n k u m a n d a s ın d a b ir m ik ta r A v u s tu r­
y a sü v a ris i ile İsp a n y o l a s k e ri varda.
V e rd e r k a p ıs ın d a n R o th e n tu r e n k a p ıs ı­
n a k a d a r o la n s a h a d a B ra n e lo tie n k u ­
m a n d a s ın d a B o h e m y a lı b irlik le ri v a rd ı.
G ra f von H a rd e c k k u m a n d a s ın d a k i beş
;rüz s ü v a ri d e a y n i sah& da v u ru ş a c a k tı.
. s tih k â m la r b o y u n a ta k s im e d ile n b u
^ u v v e tle rin d ış ın d a s ü v a ri k u m a n d a n ı
F re ih e n v o n ‘R o g g e n d o r'u n k u m a n d a ­
Sfrlnct V iyana m uhasarasında m üdafaa kum an­ s ın d a ik i b in s ü v a ri ş e h rin o r ta b o lü -
danı G ra f M iklas Salm m ü n d e k i d ö r t m e y d a n a ta k s im edile -

843
rek, ce p h e n in h e r h a n g i b ir y erin e a-
cele y e tişm e k ü zere h a z ır tu tu lm a k ta y ­
dı.
V iyana m ü d a file rin in m ik ta rı T ü rk
o rd u s u n a n ish e tle h a y li az o lm a k la b e ­
r a b e r şe h rin is tih k â m la rı o ld u k ç a k u v ­
v etliydi. M ü d a fa a te r tib a tı iyi alın m ış
ve o n is b e tte de dü zg ü n b ir id a re tesis
ed ilm işti. Ş e h ird e yeni is tih k â m la r in ­
şa o lu n u rk e n b ir ta r a f t a n d a T ü rk o r­
d u s u n u n m ü şk ilâ t çekm esi için V iyana
d ışın d a k i m a h a lle ve k ö y le r y ak ılıp y ı­
k ılm a k su retiy le ta h r ip o lu n m u ştu . Vi-
n a y a ’ya T u n a ta r a f ın d a n gelecek te h li­
k e n in ö n len m esi gayesiyle n e h r in k ıy ı­
sın a k a z ık la r dik ilm işti. Bazı B a tı k a y ­
n a k la r ı V iyana d a h ilin d e 74 to p old u -
ğ u n u k a y d e tm e k te y se de V iy an a’d ak i
to p la rın sa y ısın ın üç yüzü b u ld u ğ u a n ­
la ş ılm a k ta d ır.
Mülıasara nıu’n arebe'eri
K a n u n i S ü le y m a n 'ın V iyana ö n ü n d o
o rd u g â h k u rd u ğ u 27 eylül ta rih in d e n
B irin c i V iy a n a m u h asarasın a ait olan bu resim
844
itib a re n , V iy an a m u h a s a ra s ı ve b u n a
b ağ lı o la ra k d a m u h a s a r a m u h a re b e le ri
b a ş la m ış k a b u l edilir. O g ü n O sm a n lı
d o n a n m a s ın d a n 400 p a r ç a k ü ç ü k gem i
ve k ay ık T u n a ’d a n y u k a rı d o ğ ru ile rli-
y erek " a s t'f d ığ ı b ü tü n k ö p rü le ri y ık a -
ra k , V iy an a’n in n e h r in k a rşıs ı ile i r t i ­
b a tın ı k esti. 28 ey lü ld e 3500 k işilik b ir
A v u stu ry a k u v v eti K a rin tiy a ( K â rtn e r )
k a p ıs ın d a n çıkış y a p a ra k T ü rld e re 200
k işlik z a y ia t v erd ird i. E rte si g ü n B urg
k a p ısın d a n ik in ci b ir çıkış y a p a n b a ş k a
b ir A v u stu ry a k u v v eti, pek faz la b ir şey
y a p a m a d a n geriye dö n d ü . 2 ek im d e S e­
d a u fa k b ir çıkış h a r e k e ti d a h a v u k u
m ası d o lay ısiy ie T ü rk o rd u s u büyük
ıtıe n d re b e y in in m u h a s a r a m ın ta k a s m -
bu ldu. Y ağ m u r m e v sim in in gelm iş ol -
to p la rın ı g e tire m e m işti, o n u n iç in m u ­
h a s a r a n ın b a ş la n g ıc ın d a n itib a r e n l â -
ğım a ç m a fa a liy e tin e ehem m iyet, veril ­
m e k tey d i. B u n a m u k a b il A v u stu ry a lIla r
d a lâ ğ ım aç ıy o rlard ı. N ite k im 2 ek im
günü K â r tn e r k a p ısı m ın tık a s ın d a
R ica u t'n u n A lm an ca n ü shasınd an a lın m ıştır
S a in t K la ire k ilisesin e d o ğ ru a ç ıla n l â ­
ğım ın f a r k ın a v a ra n A v u stu ry a lIla r da
m u k a b il lâ ğ ım fa a liy e tin e g iriştile r.
B u n u n ü ze rin e ay n i k a p ı gece s a b a h a
k a d a r to p a te ş in e tu tu ld u .
M u h a s a ra b aşlıy a lı b ir h a f ta y ı s e ç ti­
ği n a ld e h e n ü z u m u m i b ir h ü c u m ya -
p ılm a m ıştı. Ç a rp ış m a la r d a h a ziy ad e
k a rşılık lı to p d üellosu, lâ ğ ım a ç m a f a ­
a liy e ti ve m a h s u rla r ın a r a d a b ir çıkış
h a r e k e ti ile geçiyordu. A ncak 6 ekim de
u m u m i h ü c u m a m e sn e t te şk il cdecek
bazı h a z ır lık la r için e m irle r verildi. Bu
cü m le d e n o la ra k v ez iriâz am akıncılar:',
s u r la r a tır m a n m a la r ı için isk e le ler y a ­
p ıp ip le r h a z ır la m a la rın ı, A n ad o lu a s ­
k e rin e h e n d e k le ri d o ld u rm a k için ç a lı­
la r h a z ır la m la r ın ı e m re tti, T ü rk o r d u ­
s u n d a böyle e m irle r v e rilirk e n , A vus -
tu r y a lıla r ın h a z ırlık la rı d a b u n d a n a ş a ­
ğı k alm ıy o rd u . H a tta T ü rk le rin k in e n is-
b etle c ü r ’e tlic e sa y ıla c a k o la n b u h a r e ­
k e t g eniş ç a p ta b ir çıkış n a z ırlığ ı idi. 7
B irin c i V iy a n a m u h a sa ra sın ı tasvir eden bu resim
845
e k im d e E ck vcn R e is c h a c h k u m a n d a -
s ın d a 8 b in k işin in K a in e r. B urg ve
K â r tn e r k a p ıla r ın d a n . S ig ism u n d L si-
se r k u m a n d a s ın d a k i d iğ e r b ir b irliğ in
de K e rm e s m a n a s tır ı c iv a rın d a n ç l k i ş .
y a p m a sı ve s ü r ’a ti i d a v r a n a r a k T ü rk lc -
r in a r k a s ın ı çev irm esi k a ra rla ş tır ıld ı.
L âk in bu o a ro k e t iyi n lâ n la n a m a d ığ m -
d a n g ecik ti. But-ün h a z ırlık la rın b ir iki
s a a t iç in d e b itirilip g ec en in k a r a n lığ ın ­
d a n is tifa d e r.u rcu y ie ta tb ik i d ü ş ü n ü -
lü rk e n ¡ıayli gecikildi. O n u n için an ^ a k
g ü n eş d o ğ a rk e n çıkış h a r e k e tin e k o y u l­
d u la r. A v u s tu ıy a lıla r çıkış h a r e k e tin e
b a ş la d ık la rı s ır a d a k a r ş ıla r ın d a ç a r p ış ­
m a y a lıa z ır ü s tiin k u v v e tle r b u ld u la r.
N eticed e b u çıkış h a r e k e ti m u v a ffa k i -
y etsiz iik le s o n a erdi. A v u stu ry a lIla r beş
yüz ö lü ve b ir m ik ta r esir b ır a k a ra k ve
b irb irle rin i ç iğ n iy e re k g erisin g eriy e
d ö n d ü le r. O n la rı k o v alıy an T ü rk a sk e ri
b u a r a d a ş e h re g irm e k isted iy se de k a ­
p ıla r ta m z a m a n ın d a k a p a n d ığ ı ve o
m ın ta k a d a h e n ü z g e d ik le r a ç ılm a m ış
de M a c a r tarih le rin d e n a lın m ıştır

o ld u ğ u n d a n V iy a n a lıla r b u c ü r’e tk â r
h a r e k e tle r in i n is b e te n u c u z c a a tla ta b il­
d ile r. O g ü n ü n g ecesinde y en i b ir çıkış
ih tim a lin e k a rş ı a s k e rin b ir k ısm ı ç a r ­
p ışm a y a h a z ır tu tu ld u . B u n d a n s o n ra
A v u stu ry a lIla r m u h a s a r a so n u n a k a d a r
böyle b ir h a r e k e ti te k ra rla m a k c e sa re ­
tin i g ö sterem ed iler.
M u h a s a ra n ın b u n d a n so n ra k i kısm ı
b ilh a ssa T ü rk le rin ü st ü ste h ü c u m la rı
ile geçti. 8 ekim de T ü rk to p ç u su K â r t-
a e r k a p ısı c iv a rın d a to p r a k s ip e ri d e s­
te k le y e n t a h t a p e rd e y i yıktı. T a h ta
p e rd e y ık ılın ca a rk a s ın d a d u v a r b iç i -
sninde y ükselen to p r a k s ip e r de yıkıldı.
F a k a t V iy a n a d a k i k u v v e tle r s ü r ’a tli ve
g a y re tli d a v r a n a r a k y ık ıla n ın y erin e
y e n isin i y a p tıla r. 9 ve 10 ek im g ü n le ri
b ilh a s s a lâ ğ ım fa a liy e tiy le geçti. 9 e-
fcicnde ik in d i v a k ti K a r in tiy a k a p ıs ın ın
s a f ve so lu n d a p a tla tıla n ik i lâ ğ ım la
ik i b ü y ü k gedik a ç ıld ı ki, b u n la rd a n b i­
ri 24, d iğ e ri 10 k iş in in y a n y a n a girebi-
leaeği gen işlik tey d i, v iy a n a s u r la r ı a r tık
jnjtyli y ıp ra n m ıştı. O n u n iç in 10, 11 ve
12 ekim g ü n le ri ş e h re h ü c u m la rla geç­
ti. 10 ekim g ü n ü s a b a h ta n a k ş a m a k a -
siar d ev a m e d e n h ü c u m s ıra s ın d a h e r
t*Mlike a rz e d e n yere y etişe n k u m a n d a n
» r a f N iklas S a lm v a z iy e te h â k im oldu.
11 ekim de p a tla tıla n ik i lâ ğ ım la K a -
r k ıtiy a k a p ısı c iv a rın d a k i gedik b ira z
ıia h a büyü d ü . B u g ü n k ü h ü c u m la rd a
b ilh a ssa Y a n y a ve A vlonya b ey leri i n a t ­
la h ü c u m la rın ı üç d e fa te k r a r la m a la -
rijrle te m a y ü z e ttile r. B u ik i s a n c a k b e-
y m in o g ü n k ü h ü c u m la rd a v e rd ik le ri
z a y ia t 200 k işi idi. 12 ek im d e K â r tn e r
ve S tu b e n k a p ı la n c iv a n n d a y en i ik i
lâ ğ ım p a tla tıld ı ve epeyce b ü y ü ce k b ir
g edik açıldı. A yni g ü n T ü rk k u v v e tle ri
h ü c u m a geçti. G ed ik leri ö n ü n d e çok
ş id d e tli ç a rp ış m a la r oldu. H er ik i ta r a f
â a k ıy a sıy a ve k a h r a m a n c a d ö ğ ü şü y o r-
du. B ir a ra lık b irk a ç T ü rk n e f e ri şe h re
g irm ey e m u v a ffa k o ld u y sa d a b u n la r
b ir b u rc a b a y ra k çekm iye te şeb b ü s e-
d e rk e n ö ld ü rü ld ü .
M u h a s a ra n ın b a ş ın d a n b e ri d e fa la rc a
s u r la r ın e tra fın ı d o la ş a ra k a s k e ri gay -
r e te g e tirm e k ü zere z a m a n z a m a n te ş-
çı edici sözler söy liy en Veziriâzam İ b ra -
» im P a ş a R u m eli b e y le rin i to p lıy a ra k
m u h a s a r a d u ru m u n u g ö rü ştü . M evsim
845
■
ic ab ı h a v a h a y li so ğ u k tu , y a ğ m u r v e
f ır tın a ek sik o lm u y o rd u . B ir h a fta d a n :
b e ri e rz a k sık ın tıs ı b aş g ö ste rm işti. B u
v az iy e t k a rş ıs ın d a « R u z n a m e -i S ü ley -
m a n î» n in ifad e siy le V eziriâzam « ...b i-
v a k t o ldu ve h em k a h ttır , s e fe rd e n d ö ­
n ü lm e k m ü n â sip tir» m ü ta lâ a s ın d a b u ­
lu n d u . M a a m a fin son b ir h ü c u m y a p ıl­
m a sı k a r a rla ş tır ıld ı ve k a r a r o rd u y a,
b ild irilirk e n V iy an a d u v a r la rın a ilk v a ­
r a c a k la ra m ü k â f a t o la ra k p a r a ve m e v ­
k ile r v a a d edildi.
14 ek im 1529 p erşe m b e g ü n ü T ü rk o r­
d u su to p ve m ü z ik a se sleri a r a s ın d a u -
m u m î h ü c u m a k a lk tı. O rd u üç k o la a y ­
rılm ıştı. E sas h ü c u m u n te k sif edildiği,
m ın tık a K â r tn e r k a p ıs ı c iv a rın d a açı -
la n g ed ik lerd i. V eziriâzam İ b ra h im ve
A n ad o lu b ey lerb ey i B e h ra m P a ş a la r as­
k e ri g a y re te g e tirm e k iç in u ğ ra şıy o r -
la rd ı. T ü rk le rin h ü c u m u k a rş ıs ın d a m ü -
d a file r h a k ik a te n iyi d ö ğ ü şü y o rlard ü ,
T ü rk le rin ile rle m e sin i ö n liy e n en m ü -
h im A v u stu ry a silâ h ı u z u n ark e b ü z ( a r ­
q u eb u se) tü fe k le rin in a te ş i idi. T ü r kİ e r
ö ğ led en s o n r a s a a t üçe d o ğ ru y e tıid e o
iki lâ ğ ım d a h a p a t la t a r a k y en i g e d ik le r
a ç tıla r, b ir ü ç ü n c ü sü p a tla tılm a k üze -
rey k e n A v u stu ry a lIla r ta r a f ı n d a n k e ş ­
fed ilerek te sirsiz b ırak ıld ı. H ü cu m son
b ir d e fa d a h a te k ra rla n d ı. M ü d a file rin
b aş k u m a n d a m G ra f N iklas S alm b ir
ta ş d arb e siy le a ğ ırc a y a ra la n d ığ ın d a n
k u m a n d a y a d ev a m edem ez h â le geldi"
F a k a t o g ü n V iy a n a ’ya g irm e k im k â n ı
elde edilem edi. B u seb ep le 14 ek im h ü ­
cu m u V iy a n a ’n m b irin c i m u h a sa ra s ın ın ;
d a so n u oldu. P a d iş a h ın em riy le V iyana,
m u h a s a r a s ın a n ih a y e t v erildi.
15 ek im d e ç a d ır la r k a ld ırılm a y a b a ş ­
la n d ı, to p la r T u n a ’d a k i in c e d o n a n m a ­
y a n a k le d ild i. A ynı g ü n a k ın c ıla r e t r a f ­
ta n elde e ttik le ri e s irle ri g etirm işlerd i.
A ym 16 s ın d a p a d iş a h ın ç a d ırı d a k a l­
d ırıld ığ ın d a n o rd u B u d in istik am etin d e -
h a re k e te geçti. D okuz g ü n s o n r a B u -
d in ’e v a r a n K a n u n i b u r a d a k i d ö rt g ü n ­
lü k ik a m e ti s ır a s ın d a M a c a r k ıra lı J a -
n o s ’u k a b u l ile k e n d isiy le g ö rü ştü . B i­
lâ h a r e y o lla rd a fa z la v a k it g eçirm iy e -
re k 16 a ra lık 1529 d a İ s ta n b u l’a v a s ıi
oldu. S o n te tk ik le re göre b u seferde*
T ü rk le rin z a y ia tı 14 ilâ 16 b in k işi a -
ra s ın d a y d ı.
Viyana m uvaffakiyetsizliğiııin sebep re
neticeleri
O n y edi g ü n s ü r e n V iy an a m u h a s a ­
ra s ı m ü s b e t b ir n e tic e is tih s a l ed ilm e -
d e n k a ld ır ıld ığ ın a göre, m u v a ffa k iy e t-
sizlik a ş ik â rd ır. M u h a s a r a n ın k a ld ır ıl­
m a s ın d a n b ir k aç g ü n önce A v u s tu ry a ­
lIla rın b ü y ü k ç a p ta b ir h u ru ç p lâ n ın ı
ta tb ik e k a lk m a la rı, m ü d a file rin fa z la
z a y ia ta u ğ r a m a d ık la rın ı g ö ste rir. B u
v az iy e t k a r ş ıs ın d a m u h a s a r a n ın k a ld ı­
r ılm a s ın ın en b a ş seb eb in i, A v u s tu ry a ­
lIların d a h a u z u n m ü d d e t d a y a n a c a k la ­
r ın ın a n la ş ılm a s ın a ve k ış m e v sim in in
p ek y a k la şm a sı dolay ısiy le O sm a n lı o r­
d u s u n u n m ü ş k ü lâ t ç e k ec eğ in in h e s a p -
ia n m a s ın a b a ğ la m a k lâ z ım d ır. N ite k im
b ü tü n O sm a n lı k a y n a k la rı d ev a m lı şe­
k ild e y a ğ m u r y ağ d ığ ın ı, h a t t a b ir a r a -
lık k a r bile d ü ş tü ğ ü n ü z ik re d e rle r. C e­
lâ l zâ d e M u s ta fa Ç elebi m u h a s a r a n ın
s®na e riş in i şöyle b a ğ la r: «Bu m e m le -
k e tin k ışı şid d e tli ve sü re k li o ld u ğ u n -
d a n do lay ı y a ğ m u r ve s o ğ u k la r a sk e re
göz a ç tırm a d ı. O rd u , p ek çok z a h m e t ve
M a h ru m iy e tle re k a tla n d ı.»
Ş a y e t V iy a n a ö n ü n e ik i ay ö n ce ge-
iin s e y d i ve b ü y ü k to p la r g etirilse y d i,
.¡şehrin d ü şm e si m u tla k a b ek len e b ilird i.
G e tirilm e y e n b ü y ü k to p la r ın eksikliği,
lâ ğ ım fa a liy e tiy le te lâ fiy e ç a lışıld ıy sa -
da, b ilh a s s a h a v a m u h a le f e ti u m u m î
h a r e k â ta m ü e ssir oldu. M u h a s a ra k a l­
d ırıld ığ ı s ır a d a V eziriâzam İ b ra h im
P a ş a n ın V iy a n a k u m a n d a n ın a g ö n d e r­
d iğ i İ ta ly a n c a m e k tu p ta ; g ay e n in , şe­
h ir z a p tı o lm a d ığ ın ı b ild irm e sin i, m u -
v a ffa k iy e tsiz liğ i ö rtü c ü b ir b a h a n e s a y ­
m am ak lâ z ım d ır. İ b ra h im P a şa bu
m e k tu b u n d a : «Ben, İb ra h im P a şa , Al -
la h m in a y e tiy le , en bü y ü k , en şa n lı, en
ziy ad e yen ilm ez im p a r a to r o la n S u lta n
S ü le y m a n ’ın V eziriâzam ve m a h re m
m ü şa v iri; ben. o n u n d e v le tin in m ü d ü rü ,
k u lla rın ın , s a n c a k b e y le rin in reisi, o r ­
d u la r ın ın s e ra s k e ri; size, a sîl ve m e rt
s u b a y la r! U lağ ın ızla g ö n d e rd iğ in iz m e k ­
tu b u n m e a lin e m u tta li olduk. M a lû m u ­
n u z o lsu n k i: biz siz in b eld en iz i a lm a ­
y a gelm edik, a rş id ü k ü n ü z ü m a ğ lû p e t ­
m ey e g eld ik ; k e n d is in i b u la m a d ığ ım ız
içkidir ki b u r a d a bu kadar gün kaybet­
tik. D û n e s irle rin iz d e n ü ç ü n ü s a lıv e r­
d ik ; size te b liğ e tm e k ü zere u la ğ ın ız a
sö y le d iğ im iz veçh ü e, sizin de bizim e­
847
sirle rim iz h a k k ın d a öyle m u a m e le e t -
m e n iz m ü n a s ip tir. E lim izde b u lu n a n e-
sirle rin iz i s a y m a k ü zere bize b ir m e m u r
g ö n d ere b ilirsin iz » . B u m e k tu b u m ü te a ­
k ip V iy a n a d a m a h b u s tu tu l a n T ü rk e-
sirle riy le a ltm ış k a d a r d ü ş m a n e s iri
m ü b a d e le edildi. C elâl zâ d e M u s ta f a
Ç eleb i’ye g öre m ü b a d e le ed ilen e s irle r
a r a s ın d a M a c a r a s ilz a d e le rin d e n P e re n i
P e tr i de v ard ı. E s a r e tte n k u r ta r ılıp m a ­
lik â n e s in e k a v u ş tu ru la n b u a d a m k ıs a
b ir z a m a n s o n r a T ü rk le re n a n k ö rlü k e-
d e c e k tir.
B ilh a s s a b a tı k a y n a k la r ın a göre m u ­
h a s a r a e s n a s ın d a y e n iç e rile rin p e k isti™
y ere k h a rb e tm e d iğ i, h a t t a k e n d ile rin in
z o rla m a ile h ü c u m a k a ld ırıld ığ ı z ik re ­
dilir. U m u m î h ü c u m s ır a s ın d a p a d iş a -
h in y e n iç e ri ve s ip a h ile re v a d e ttiğ i p a ­
ra m ü k â fa tın ı, ş e h ir z a p te d ilm e d iğ i
h a ld e y in e d e tev zi e ttirm e s i, b u h u -
su sta , B a tı k a y n a k la rın ın b ild ird ik le ri­
n in d o ğ ru lu ğ u n a iş a re ttir.
V iy an a m u h a s a r a e d ilirk e n A lm an -
y ay a se v k ed ilen T ü rk a k ın c ıla rı e t r a f t a
h a y li t a h r i b a t y ap m ıştı. Y ahya P a şa ­
za d e B âli Bey oğlu M eh m ed Bey e m rin ­
d ek i a k ın c ıla r B a v iy e ra ’d a R a tis b o n vo-
b u g ü n k ü Ç ek o slo v a k y a’d a k i B rü n şe h -
rin e k a d a r u z a n a r a k p e k çok esirle g e­
ri d ö n m ü şle rd i. T ü rk o rd u s u V iy a n a ’ -
d a n d ö n e rk e n , esası a k ın c ıla rın g e tir -
d iğ i e s irle r o lm a k ü zere a ltm ış b in e s ir­
le B u d in ’e g irm iş b u lu n u y o rd u .
V iy an a m u h a s a r a s ın ın m u v a ffa k iy e t-
siz b ir n e tic e y e u la şm a sı, en b a ş ta Vi­
y a n a m ü d a file r in i o lm a k ü zere A lm a n
h a lk ın ı h a y li se v in d ird i. F e r d in a n d v e
Ş a rlk e n de se v in e n le r a r a s ın d a o lm a k ­
la b e ra b e r, T ü rk o rd u s u n u n V iy a n a ’ya,
a k ın c ıla r ın ın d a A lm a n y a ’n ın içerlerin e-
k a d a r g irm esi, o n la rı d ü şü n d ü rm e k te » ,
de h â li k alm ıy o rd u . B u n u n iç in Ş a rlk e n
d a h a a z im k â r ve m ü te s a n it h a r e k e t lü ­
z u m u n u d u y m a k ta , h a t t a k e n d is in e y e­
n i m ü tte f ik le r a ra m a k ta y d ı. N itekim ,
b u c ü m le d e n b ir h a r e k e t o la ra k , V en e­
d ik lile ri itt if a k ın a a lm a k iste d iy se de,
h e m k e n d ile r in in b u iş i p ek sık ı t u t m a ­
m a la rı, h e m d e V en e d ik lilerin ik i t a r a ­
fı gö zetici k a y p a k s iy a s e tle ri seb eb iy le
itt if a k ta h a k k u k edem edi.
A k d en izd e T ü rk h â k im iy e tin in geliş^
m e si n is b e tin d e V en e d ik liler T ü rk le re
iy i n iy e t beslem iyor, fakat, k o r k u la r ın ­
d a n ela pek ses çıka ra m ıy o rla rd ı. En
son o la ra k Y avuz Selim ta r a f ın d a n M ı­
s ır ’ın z a p tı ve İsk en d e riy e tic a r e tin in
T ü rk le r eline geçm esi, V ened ik lilerin
T iirk le re k arşı k in in i k a m ç ıla m ıştı. İşte
o n la rın diş g ıc ırd a tm a sı d ev a m ed e rk en
V iy an a m u v a ffa k iy e tsiz liğ in in vu k u u
V ened ik lileri yeni b ir siyasî teşeb b ü se
se v k e tm iştir. Bu siyasi teşeb b ü s, V ene­
d ik s e n a to s u n u n J a n o s Z apolyaj ile o-
n u n k a y ın p ed e ri o la n L e h ista n k ıra lı
Z ig ism u n d ’u T iirk le re k a rşı m ü c a d e le ­
ye te ş v ik te n ib a re ttir. F a k a t V enedik
te şe b b ü sü hiç b ir m iisb et n e tic e sağlı-
y a m a m ıştır.
KA N U N ÎN İN MACARİSTAN'A ÜÇÜN­
CÜ G İR İŞ İ VE ALMAN SEFERİ
K a n u n i S ü ley m a n V iy an a m u h a s a r a ­
s ın d a n d ö n d ü k te n so n ra A rşid ü k F e r-
d in a n d , M a c a ris ta n h a k k ın d a k i ta le p ­
le rin i ilk f ır s a tta te k ra rla d ığ ın d a n , M a­
c a r is ta n ve dolayısiyle A lm a n y a ü zerine
yeni b ir se fe r ic ra sı lü z u m u h a sıl oldu.
F e r d in a n d ’m önce elçi g ö n d ere re k o nu
ta k ib e n de b iz za t teca v ü ze geçerek M a­
c a r is ta n ü ze rin d ek i em e lle rin i b ir d a h a
K a n u n î Sultan Sü le ym an İstan bu l'd a A t m e y d a n ın d a n alayla
(A slı Pariste B ibliothèque N ationale'dedir)
848
aç ığ a v u rm a sın d a . T a rk le rin V iy an ay ı
fe th e d e m e d e n d ö n ü ş ü n ü n te s irle ri m e v ­
c u ttu . B ilh a ss a a k ın c ıla r v a sıta siy le A-
v u s tu ry a m n bazı y erle ri ta h r i b a t a u ğ ­
ratılm ak la beraber, A v u stu ry an ın a sk eri
k u v v etleri ezilm ed en d u ru y o rd u . T tirk -
le rin b ü y ü k b ir o rd u ile A v u s tu ry a s ı­
n ır ın a k a d a r sa d ec e g elm eleri bile m ü ­
h im m a s ra fı m u c ip ti. O n u n iç in d ir ki
F e rd in a n d . y aln ızc a k a rd e şi Ş a rlk e n ’in
sa h ip o ld u ğ u geniş im k â n la rı değil.
T ü rk le r b a k ım ın d a n m e v zu u b a h ş olan
bu n o k ta y ı d a g ö zö n ü n d e b u lu n d u ra ra k
te ca v ü ze c e sa re t ed eb iliy o rd u .
A rşid ü k F e rd in a n d tc c a v ü z d e n önce
g ay e t ta b ii o la ra k ev v elâ d ip lo m a tik
ç a re le re b a ş v u rm a k ta y d ı. M a c a ris ta n
için d ilo m a tik m evzu d a eksik değildi.
Zıı-a, F e rd in a n d ile h e n ü z su lh a k te d il-
m em işti. S u lh ak d i m ü h im b ir b a h a n e .
M a c a ris ta n d a F e rd in a n d için h â l â ü-
m it v ere n b ir yerdi. M a c a ris ta n ’a Os -
m a n ii h im a y e sin d e k ıra l ta y in ed ilen
Ja n o s Z ap o ly ai, h e n ü z m e m le k e tin t a ­
m am ı ü z e rin d e n ü fu z te sis ed em em işti.
M a ca r b ey lerin d en b irço ğ u h â lâ F e r -
d in a n d ’a t a r a f t a r ve J a n o s ’u n d a ş a h -
geçerken
 sın d a n m e m n u n d eğildi. F e r d in a n d ’a
m ü d a h a le iç in k u v v e tle ü m it v ere n ,
M a c a ris ta n ’ın esas b u h aliy d i. M a c a rla ­
r ın b ir k ısm ı t a r a f ı n d a n tu tu lm a y a n
Ja n o s Z a p o ly a i’n in ş a h s iy e ti de k u v v e t­
lice değildi. N ite k im o d e v rin a d a m ı ci­
la n C elâl z â d e M u s ta fa Ç elebi « T ab a-
k a t-ü l M em alik» in d e b u h u s u s ta d i -
y o r ki: « F e rd in a n d o ş ( F e rd in a n d ) , k ı-
ral Y anoş ( J a n o s Z ap o ly ai) u n g ev şek ­
liğ in d e n b ilis tifa d e B u d in ’i a lm a ğ a çok
e h e m m iy e t v e rm işti. Ç ünkü m aksadı
B u d in ’i a ld ık ta n s o n r a M a c a ris ta n k ı-
ra llığ ın ı d a ilâ n e tm e k ve Beç (V iy an a)
te n k a lk ıp b u r a d a y erle şm e k ti. K ıra l
Y an o ş M a c a ris ta n ’d a â d e ta k u k la gibi
o tu ru y o rd u . M em lek ete h e r h a n g i b ir
t a r a f t a n d ü ş m a n a s k e r in in s a rk tığ ın ı
g ö rse k e d id e n k a ç a n fa r e gibi k a ç a r a k
s a k la n a c a k d e lik a r a rd ı. O n d a b ir k ıra l
İçin lâ z ım g e le n ş a r tl a r ve h e le şid d e t
ve c e lâ d e tte n e se r yoktu.»
İstanbul'a gelen A vustu rya elçileri
1530 se n e si 17 e k im in d e İ s ta n b u l'a
b ir elçilik h e y e ti geldi. M a iy e tle rin d e 24
k işlik b ir to p lu lu k b u lu n a n b u h e y e tin
b a ş ın d a H ır v a tis ta n şö v a ly e le rin d e n
F e rd in a n c l’m G u n s ş e h ri k u m a n d a n ı
N icolas J u ris ic s ile İ s tir y a şö v aly esi
J e o s e p h e de L a m b e rg v ard ı. F e rd i-
n a n d ’d ari g elen ik in c i s e fa re ti te şk il e-
d e n b u h e y e t, d ip lo m a tik n iz a m la r a
d ik k a t e d e n p a d iş a h ın em riy le ş e h ir d ı­
ş ın d a is tik b a l o lu n d u . A v u stu ry a h e y e ti
İ s ta n b u l’a v a r ış la r ın ın d o k u zu n c u g ü ­
n ü V ez iriaz am İ b ra h im P a ş a ta r a f ı n d a n
k a b u l o lu n d u . F e r d in a n d ’m elçileri İ b ­
r a h im P a ş a d a n p a d iş a h ile b ir m ü la k a t
r ic a e d e rk e n , p e ş in e n n iy e tle rin i iyice
a ç ık la m a k te m a y ü lü n ü g ö ste rm ed iler.
F a k a t İ b ra h im P a ş a n ın ıs r a r lı d a v r a n ı­
şı, h a t t a s e r t k o n u şm a sı ü ze rin e, k e n ­
d ile r in in b ir s u lh a k d i iç in g ö n d e rild ik ­
le rin i b ild ird ile r. E lç ile r Ş a r lk e n ’d en
« im p a ra to r» , F e r d in a n d ’d a n d a «Bo -
h e m y a ve M a c a ris ta n k ıralı» şe k lin d e
b a h s e d e rk e n , İ b ra h im P a ş a Ş a rİk e n ve
F e r d in a n d ’m a h v a lin e d a ir s u a l s o r a r
ve o n la r h a k k ın d a k o n u şu rk e n , Ş a rİk e n
iç in « İsp a n y a k ıra lı» , d iğ e ri iç in de s a ­
d ece « F e rd in a n d » ta b ir in d e n g a y ri ü n -
v a n k u lla n m ıy o rd u .
İ b ra h im p a ş a n ın F e r d in a n d ’m elçile­
r i ile k o n u şm a sın ı, b u h e y e te d a h il b ir
849
z a tın r a p o r u n a is tin a d e n n a k le d e n
H am m er, b u n la rın V eziriâzam a k a r ş ı p e ­
şin e n ç e k in g e n d a v r a n ış la rın ın se b e b i­
n i, ilk A v u s tu ry a h e y e tin in m a ru z k a l­
d ığ ı m u a m e le y e b a ğ la m iy a ça lışır. V e­
z iria z a m ın b u n la r la k o n u ş m a s ın d a n a ­
z a rı d ik k a ti ce lb e d en şey; Ş a r lk e n ’in
g ü ttü ğ ü siy a se t m ü n a se b e tiy le , O sm a n ­
lIların F ra n s a y ı k o ru m a y a d ev a m e d işi­
n e ve b ir de, V iy a n a m u h a s a r a s ın ın
n iç in k a ld ırıld ığ ın a d a ir v erd iğ i iz a h a t­
tır. İ b ra h im p a ş a V iy an a m u h a s a r a s ı
m e v z u u n d a : P a d iş a h ın F e r d in a n d ’la v u ­
ru ş m a k iç in y o la ç ık tığ ın ı, B u d in ’de
k e n d is in i b u la m a ja n c a o n u n m e rk e zi
o la n V iy a n a ö n ü n e g ittiğ in i, f a k a t F er-
d in a n d ’m d a im a m u z a ffe r T ü rk o r d u ­
la r ın ın ö n ü n d e n k a ç tığ ın ı, a sıl k u d r e t
s a h ib i im p a r a to r u n g eld iğ in i g ö ste rm ek
üzere A lm a n y a iç le rin e a k ın c ıla r g ö n ­
d e rd iğ in i, m e m le k e t fe th e tm e k iç in d e ­
ğil a m a d e rs v e rm e k için geld iğ in i, a n ­
ca k z iy a r e tin d e n b ir h a t ı r a b ıra k m a k
ü zere s u r la r ı b ira z ta h r ip ey led iğ in i,
b ü y ü k to p la n g e tirm e d iğ i ve so ğ u k la rın
d a b a ş la m a s ı ü zerin e a v d e t e tm iş o ld u ­
ğ u n u b ild ird i. F e r d in a n d iç in de: O n u n
İ s p a n y a k ra lı Ş a r lk e n ’in V iy an a v alisi
o lm a k ta n b a ş k a b ir s ıfa tı b u lu n m a d ı­
ğını, M a c a ris ta n ü z e rin d e h iç b ir h a k k ı
o lm a d ığ ım ifa d e e tti, F e r d in a n d ’m is­
t in a t e ttiğ i Ş a rİk e n h a k k ın d a g ö rü şle ­
r in i b e lirtm e k te n de geri _k a lm ıy a n İ b ­
r a h im p a ş a : Ş a r lk e n ’in İ ta ly a se fe rin i
F r a n s a 'd a n p a r a k o p a rm a k iç in y a p tı­
ğını, b a ş ın a k u k u le ta b ir ta ç k o y ­
m a k la k e n d isin i im p a r a to r sa n d ığ ın ı
sö y le d ik te n s o n r a sö z lerin i şöyle b a ğ ­
la d ı: « İm p a ra to rlu k k ılıç ta d ır. S u lh e
gelince, F e r d in a n d M a c a ris ta n d a n v az­
geçip de e lin d e b u lu n a n y e rle ri te slim
e tm ed ik çe , Ş arİk e n . Y a n o şa ih s a n o lu ­
n a n k ra llığ ı s ü k û n e tle k a b u lle n m e d ik ç e
su lh m ü m k ü n d eğildir».
A v u stu ry a e lç ile rin in V eziriâz am la
m ü la k a tın a d a ir B a tı k a y n a k la r ın a is ­
tin a d e n g en iş ta f s ilâ t v e re n H am m er,
V ez iriaz am ın b u s e r t h ita b ı k a rş ıs ın d a
e lç ile rin k e n d isin e p a r a te k lif e ttik le r i­
n i b ild irir. B u te k life k a rş ılık İ b ra h im
p a ş a n ın v e rd iğ i cev ap güzelse de, d a v ­
r a n ış ın ın s e r t o lm a m a sı n a z a r ı d ik k a ti
c e lb e tm e k te d ir. E lç iler p a r a lâ f ı ed in ce
İb ra h im p a ş a o n la r a Y ed ik u le’y i iş a r e t
e d e re k « o ra sın ın a ltın ile a ğ z ın a k a d a r
d o lu o ld u ğ u n u , b u seb ep le m e tb u u n u n

o n la rın se rv e tin e m u h ta ç o lm a d ığ ın ı,
d a h a öncek i h e y e tin de k e n d ile rin i h i­
m a y e için ş a h s ın a yüz b in flo rin te k lif
etm iş o ld u k la rın ı, f a k a t h iç b ir tü r lü
h e d iy e n in m e tb u u n u n m e n f a a tla n n ı
u n u ttu ra m ıy a c a ğ ın ı, böyle rü şv e tle rle
p a d iş a h ın ü lk e sin i te rk y erin e , c ih a n ın
fe th in d e h ü n k â r a y a rd ım ı te rc ih eyli-
yeceğini b ild irm iştir.
F e r d in a n d ’m s e fa re t h e y e ti n ih a y e t
p a d iş a h ile m ü lâ k a t h u su s u n d a k i r ic a ­
la rın ı V eziriazam a k a b u l ettireb ilirlerd i.
K a n u n i S ü ley m a n k e n d ile rin i 17 k asım
1530 d a k a b u l ile g ö rü ştü . H eyet b aş-
k a n la r ın d a n L am berg, h u z u ra k a b u llle ri
sıra s ın d a y a p ıla n m e ra s im i a n la tırk e n
T o p k ap ı s a ra y ın ın b irin c i a v lu su n a g ir­
d ik le ri s ır a d a o r a d a iki fil ve d em ir k a ­
fesle r için d e iki a s la n ile iki p a rs g ö r­
d ü ğ ü n ü k ay d e d er. B u n d a n ik i g ün s o n ­
r a İb ra h im p a ş a ta r a f ın d a n so n k a b u l­
le ri s ır a s ın d a elçiler yi.ne, se n e lik b ir
h a r a ç m u k a b ilin d e M a c a ris ta n ın F e rd i-
n a n d ’a te rk in e, d a ir d ile k le rin i te k r a r ­
la y ın c a , V eziriâzam k e n d ile rin e d a h a
s e r t h ita b e tti. Bu sebeple e lç ile rin m e m ­
le k e tle rin e d ö n m e sin d e n g ay rı ç ık a r yol
k a lm a m ıştı. İki d ev let a r a s ın d a k i h â d i­
se le rin y ine a n c a k s ilâ h yolu y la h a lle ­
dilebileceği m e y d a n a çıkm ış oluyordu.
Ferdinand’ın Budin’e taarruzu
A rşid ü k F e rd in a n d b ir t a r a f t a n su lh
A v u stu ry a A rş id ü k ü F e rd in a n d e n generali
V o n R og ge n d o rf
850
'
a k d e tm e k ü zere İ s ta n b u la elçi gönde*-
rirk e n b ir t a r a f t a n d a M a c a ris ta n ’a t a ­
a rru z için f ır s a t gö zetm ek tey d i. B u f ır ­
s a tı Z ig e tv a r b a m ’n in k ır a l J a n o s ’a is ­
y a n ı s ır a s ın d a y a k a la m ış oldu. K ra l J a -
n o s Z apolyai, Z ig e tv a r b a n ın ı te d ip iç in
on b in M a c a r a s k e ri ile, K a n u n i’m n Vi­
y a n a s e fe rin d e n d ö n ü şü s ıra s ın d a B u-
d in ’in m u h a fa z a s ı iç in b ıra k m ış o ld u ğ u
üç b in k a d a r y en içe ri ve d iğ e r T ü rk a s ­
k e rin i Z ig e tv a r ü ze rin e se v k e ttiğ i s ır a ­
da, F e r d in a n d ’m d a B u d in ’e d o ğ ru g el­
m e k te o ld u ğ u d u yuldu.
F e rd in a n d , A lm an ve Ç e k le rd e n m ü ­
te şe k k il k a la b a lık k u v v e tin in p iy a d e le ­
rin i g em ilerle T u n a ’d a n , s ü v a rile rin i de
k a r a d a n B u d in ’e yolladı. G e n e ra l Von
R o g g e n d o rf k u m a n d a s ın d a b u lu n a n b u
k u v v e tle r 23 a ra lık 1530 d a B u d in ’i m u ­
h a s a r a e ttile r. B u n u n ü ze rin e Z ig e tv a r
h a r e k â tın ı b ıra k ıp d ö n e n K asım P a şa
e m rin d e k i T ü rk ask eriy le m u h a sara
çe m b e rin i y a r a ra k ş e h re g irm ey e m u ­
v a ffa k oldu. B u d in ş e h ri k a le d e k i M a-
c a r la r ile K asım p a ş a n ın e m rin d e k i
Türkleı- ta r a f ı n d a n m ü d a fa a o lu n d u .
M u h a s a ra d ev a m e d e rk e n , İs ta n b u la
gelen ilk A v u s tu ry a s e firle rin d e n H o—
b o rd an sk y , k r a l J a n o ş ’u ö ld ü rm e k a z ­
m iyle k aley e g irm ek isted i. F a k a t e m e ­
lin e m u v a ffa k o la m a y a n b u a d a m y a ­
k a la n a r a k b ir to rb a y a so k u lu p T u n a y a
a tılm a k su re tiy le ö ld ü rü ld ü .
C elâl zâd e M u s ta fa Çelebi, B u d in m u ­
h a s a r a s ın d a n b a h s e d e rk e n ; k ale d e k ile -
rin iyi d a y a n d ık la rın ı, h e r ik i ta r a f ı n
m u k a b il h ü c u m la rın ın ek sik o lm ad ığ ın ı,,
m u h a s a r a k u v v e tle rin i to p a te şi ile d e ­
lik d eşik e ttik le rin i, elli y ed i g ü n sü re n
m u h a s a r a s ır a s ın d a iki ta r a f ı n d a pek
çok z a y ia t v e rd iğ in i söyler.
K asım P a ş a n ın B u d in ’e girm esiy le
T ü rk ve M a c a rla r ta r a f ı n d a n m ü d a fa a
e d ile n şe h ir, G e n e ra l Von R o g g e n d o rf’a
k a rş ı çok iyi d ay a n d ı. K a n u n î S ü le y ­
m a n ta r a f ın d a n K asım P a ş a ’y a m ü ş a v ir
o la ra k b ıra k ılm ış b u lu n a n V en ed ik li
Aloisio G ritti d e m ü d a fa a y a iş tirâ k e d i-
j'o rd u . Ş e h ird e k i k u v v e tle r sık ı şek ild e
m ü d a fa a y a d ev am e d e rk e n S e m e n d re
S a n c a k beyi Y a h y a P a şa z a d e B âli B ey
oğlu M eh m ed Bey ile B o sn a sa n c a k beyi.
G azi K ü srev Bey e m rin d e k i a k ın c ı ve d e ­
li k u v v e tle rin in B u d in ’e y a k la ştığ ın ı d u ­
y a n R ag g en d o rf, iki a te ş a r a s ın d a k a l­
m a m a k iç in m u h a s a r a y ı k a ld ır a r a k ç e ­
kild i. C elâlzâd e M u s ta fa Ç e le b in in k a y ­
d ın a n a z a r a n , M eh m ed Bey B u d in is t i­
k a m e tin d e h a r e k e te g eçerk en , V eziri­
a z a m ın b ü y ü k k u v v e tle rle y o ld a o ld u ğ u
şa y ia s ın ı yaydı. B u s e b e p le d ir ki. A vus­
tu r y a a s k e ri b ir kısım to p la r ın ı b ile b ı­
r a k a r a k s ü r ’a tle çe k ilm ey i en d o ğ ru h a ­
re k e t sa y m ıştır. O n la r ç e k ilirk e n M e h ­
m e d B eyin z ırh lı s ü v a rile ri y e tişe re k b ir
ço k s ilâ h ve te ç h iz a t elde e tm iştir.
F e r d in a n d ’in B u d in ’i m u h a s a r a e t t i r ­
m esi, O sm a n lIla rın y eni a k ın h a r e k e tle ­
rin e yol açtı. Y a h y a P a şa z â d e B âli Bey
oğ lu M eh m ed Bey ve H ersek s a n c a k beyi
M u rad Bey, M a c a ris ta n 'ın F e r d in a n d ’a
tâ b i k ıs ım la rın a g ire re k o n b eş g ü n lü k
h a r e k â t s o n u n d a on b in esirle a v d e t e t­
ti. H a ttâ b u a r a d a b ir a k ın c ı kolu d a
A v u s tu ry a ’ya tâ b i K a rn iy o l a ra z isin e
girdi.
B ehranı P aşa’m ıı öldürülm esi
K a n u n î S u lta n S ü le y m a n a v a pek m e ­
ra k lı o ld u ğ u n d a n , se fe r d ış ın d a f ır s a t
b u ld u ğ u z a m a n a v a çık ard ı. 1531 yılı
y az m e v sim in d e g ü n le rin in b ir k ısm ın ı
B eykoz s ır tla r ın d a b ir k ısm ın ı d a Y alo ­
v a ve İz n ik y a y la la rın d a a v la n a ra k geçi­
rird i. 1532 yılı p a d iş a h iç in y ine b ir s e ­
f e r yılı oldu. B u s e fe rin e ç ık m a d a n önce
k ıy m e tli b ir d ev let a d a m ın ın ö ld ü rü lm e ­
si h â d ise si, p a d iş a h ı, k ıs a b ir z a m a n için
o lsa d a m e şg u l e tti. Ö ld ü rü le n ş a h ıs R u ­
m eli B eylerbeyi B e h ra m P a ş a idi. C elâl
zâ d e M u s ta fa Ç eleb in in « an lay ışlı, b il­
gili. m ü la y im , d o ğ ru lu k ta n h o ş la n a n , i n ­
s a flı b ir ad a m » diye ta v s if e ttiğ i B e h ­
ra m P a şa , h iz m e tç ile rin d e n b irisi t a r a ­
f ın d a n gece u y k u d a y k e n b a ş ın a b ir n a ­
c a k la v u r u la r a k ö ld ü rü lm ü ştü . (22 m a r t
1532). E rte si s a b a h h â d is e p a d iş a h ın k u ­
la ğ ın a gidince, P a ş a n ın h iz m e tç ile rin in
ta m a m ı d e r h a l y a k a la n ıp sorguya, çe k il­
d i ve işin m a la ta m a e n y ap ıld ığ ı a n la ş ıl­
dı, on sekiz kişi b u y ü zd en id a m edildi.
A yni m ev sim iç in d e L e h is ta n k r a lı z i-
g ism u n d ve M oskova k n ez i D ö rd ü n c ü
V e sili’n in g ö n d e rd iğ i e lçiler İ s ta n b u l'a
g elerek, h ü k ü m d a r la r ı n â m ın a T ü rk iy e
ile iyi m ü n a s e b e t a rz u la r ın ı te y id eyle­
diler.
K a n u n î S üley m an 'ın sefere k a r a r vermesi
V iy a n a m u h a s a r a s ın a ra ğ m e n M a c a ­
r is ta n m e se le sin in h a lle d iln ıe m e si, F e r-
851
d in a n d ’m id d ia la rın d a n v azg eçm em esi
K a n u n r n in y en i b ir se fe rin e yol açtı.
A rşid ü k F e r d in a n d ’m y en i k u v v e tle r
to p la m a s ı ve B u d in ’e ta a r r u z etm esi,
b u n d a n b a ş k a M a c a ris ta n m O sm a n lı h i ­
m a y e sin d e k i h u d u t ş e h irle rin d e n b âzı-
la r ın a d a te ca v ü zd e b u lu n m a sı ü ze rin e
K a n u n i S u lta n S ü ley m a n A lm a n la ra k a r ­
şı se fe re k a r a r verdi. P a d iş a h se fe r k a ­
r a r ın ı v e z iria z a m a b ild irin c e İ b ra h im
P a şa A n ad o lu ve R u m eli b ey lerb ey le rin e
a s k e r ve m ü h im m a t to p la n m a s ı h u s u ­
s u n d a lü z u m lu e m irle ri v erd i.
. K a n u n i S ü le y m a n ’ın M a c a ris ta n is ti­
k a m e tin d e üçüncü h a r e k â tın ı te ş k il
e d e n b u s e fe rin F e r d in a n d ’d a n ziy ad e
Ş a r lk e n ’e m ü te v e c c ih o ld u ğ u n u sö y ley en
H am m er, b u h u s u s ta k i fik irle rin i şöyle
ifâ d e e tm e k te d ir: « S u lta n S ü ley m a n , b e ­
şin c i s e fe rin i sö y led iğ im iz v eçh ile B o­
h e m y a ve M a c a ris ta n k ra lı u n v a n ın ı
v e rd iğ i ve İs p a n y a k r a lın ın b ir a d a m ı
a d d e d e re k m e k tu p la rın d a h e r z a m a n
a n c a k V iy an a v alisi diye y ad ey led iğ i
F e r d in a n d a le y h in e değil, A lm a n y a ve
Ş a ıik e n a le y h in e o lm a k ü zere aç tı. İb -
r a h im in ve m e tb u u n u n m ü f rit g u ru ru ,
F e r d in a n d ’d a k e n d ile rin in a z a m e t ve
k u d r e tle r in e lâ y ık b ir h a s ım g ö rm ey e­
re k M a c a ris ta n ta c ı iç in b a ş la n ıla n m ü ­
n a z a a d a Ş a r ik e n ’d en b a ş k a sın ı ra k ip gi­
b i te lâ k k iy e te n ez zü l e tm iy o rla rd ı» . D a ­
h a s o n r a K a n u n î’n in k u d r e tin e ve Ş a rl-
k e n k a r ş ıs ın d a k i z ih n iy e tin e te m a s eden
H am m er. d e v a m la : « S ü ley m an , O sm a n lı
D e v le tin e i t a a t e tm e k ü zere Z ap o ly ai
iç in te sis o lu n a n M a c a ris ta n k ra llığ ın ın
h u d u d u n u V iy a n a v alisi m a rife tiy le t e h ­
d it e d e n İs p a n y a k r a lı ile boy ö lçm ek
şe re fin i a rz u ed iy o rd u . L âk in Ş a ıik e n ’i
k e n d isiy le m u h a re b e ş e re fin e n a il e t ­
m e k a r z u s u n d a b u lu n m a k la b e ra b e r o n u
b u n u n iç in İ m p a r a to r ta n ım ıy o rd u . B u
u n v a n ı k im se ile b ö lü şm e istem iy o rd u .
Ç ü n k ü İ b r a h im ’in ek seriy a sö y led iğ i v e ç ­
h ile g ö k te y a ln ız b ir A llah o ld u ğ u gibi,
d ü n y a d a d a h i b ir İ m p a r a to r d a n ziy âd e
b u lu n m a m a s ı lâ z ım geleceği fik rin d e y ­
di. K e n d is in i Ş a h la rş a h ı, P a d iş a iı-ı â z a m
H â k im -i âlem ü n v an lariy le - y a d e d e n S u l­
ta n S ü le y m a n ’ın d a rb e le ri a ltın d a ezil­
m eğ e lâ y ık y eg â n e b ir d ü ş m a n v a rs a o
da, a n c a k P av i g alib i ve R o m a fa tih i
o lup d a ev v elk i sen e R a tisb o n u m u m i
m e clisin d e b ü tü n A lm a n y a’yı T ü rk le r a -
le y h in e h a r e k e te g etirm eğ e ç a lış a n ve
 g e n iş k u d r e t ve ta s a v v u r la rı B irin ci
F ra n s u v a ’n ın re k a b e tin i te v lid eden
Ş a rlk e n idi».
H a k ik a te n b u del'a K a n u m ’n in n iy e ti
F e r d in a n d ’d a n ziyade Ş a rlk e n ile v u ­
ru şm a k tı. Z a te n o n u n iç in d ir ki b ü tü n
eski O sm an lı ta rih le r i b u se fe rd e n «Al­
m a n S eferi» diye b a h se d e rle r. A lm an
İ m p a r a to ru Ş a rlk e n ve k a rd e şi F e rd i-
n a n d İm p a ra to rlu k s ın ırla rı iç in d ek i
m u h te lif m ille tle rd e n b ü y ü k k u v v e tle r
to p la r k e n , K a n u n i de b u n d a n önceki
.seferin d en d a h a fa z la k u v v e t to p lad ı.
O rd u n u n m ik ta rı
K a n u n i’n in e m rin d e A lm an se fe rin e
iş tir â k ed en O sm a n lı o rd u s u n u n m ik ta rı
h a k k ın d a 100 b in ile 200 b in a r a s ın d a
d eğ işik r a k k a m la r v e rilm e k te d ir. O s­
m anlI o r d u s u n u n böyle d eğişik r a k a m ­
la r la z ik re d ilm e sin e sebep, esk i k a y n a k ­
la rım ız d a o rd u n u n tü m ü h a k k ın d a k e ­
s in b ir sayı zik re d ilm e m iş o lm a sın d a n
ile ri g elm ek ted ir. K a n u n î d e v rin in en
k ıy m e tli k a y n a ğ ı o lan C elâlzâde M u sta fa
Ç eleb i’n in « T a b a k a t-ü l M em alik» in d e
o r d u ile ilgili sa y ı o la ra k ü çy ü z d en fazla
to p , y o ld a illıâ k ed e n on b in d e n fa z la
t a t a r ask eri, y in e y o ld a o rd u y a k a tıla n
•elli a ltm ış b in a k ın c ı a sk e ri sö z lerin d e n
g a y rı ra k a m b ild ire n ifâd e y e ra stla n m a z .
« S ü ley m a n n am e» de de o rd u n u n sayısı
ile ilgili h e r h a n g i b ir k a y ıt y o k tu r. D a ­
h a so n ra k i k a y n a k la rd a n S o lak zâd e ise
h iç b ir ra k a m söylem iyerek « k esir-ü l
m ik ta r» deyip geçer. Bu d u r u m a göre,
o r d u n u n m e v c u d u n u h e s a p la m a k ta esas
k a y n a k v az ifesin i yine C eiâlzâde M us­
t a f a Ç elebi'ııin « T a b a k a t-ü l M em alik» i
g ö rm ek ted ir. K a n u n î d e v rin d e k a p ık u ­
lu m ik ta r ın ın 12 b in tu tt u ğ u da- m a lû m
o ld u ğ u n a göre, A lm an se fe rin e iş tirâ k
e d e n k u v v e tle r için, C e lâ lzâ d e’n in a k ın ­
cı ve t a t a r a s k e rle rin e d a ir sö y led ik le­
r in d e n k ıy a s la m a yoluyla b ir n etice y e
v a rm a k m ü m k ü n d ü r. Z a te n b u n o k ta la r ı
gö zö n ü n d e b u lu n d u r a n z a m a n ım ız t a ­
rih ç ile ri, A lm an se fe rin e k a tıla n in s a n
m ik ta r ın ı 200 b in şe k lin d e g ö ste rm ek te
ve b u n u n 120 ilâ 150 b in in in esas m u h a ­
rip k u v v e tle r o la b ile ce ğ in i k a b u l e tm e k ­
te d ir.
K a rş ı ta r a f ın k u v v e tle rin e gelince:
K a n u n î’n in b ü y ü k o rd u s u n u n k a r ş ıs ın a
im p a r a to r a a it k u v v e tle r to p lu c a çık ­
852
m a m a k la b e ra b e r, y in e d e b ir m ik ta r
m eselesi m e v z u b a h istir. Z ira T ü rk le r s e ­
f e r için h a z ır lık la r a g eçince im p a r a to r
d a a s k e r to p la m ış tır. Ş a rlk e n ve F e rd i-
n a n d ’m e m rin d e A v u stu ry a, H o llan d a,
İsp a n y a , A lm an y a, B o h e m y a ve İ ta ly a ’­
d a n to p la n a n m u n ta z a m a s k e rle rin m ik ­
ta r ı en az 130 b in d ir. B u n u n ü z e rin e b ir
b u k a d a r d a m ilis k u v v e tle ri ek len irse,
Ş a rlk e n ’e b ağ lı k u v v e tle rin O sm a n lı o r ­
d u su n u n sa y ısın ı g eçtiğ i g ö rü lü r. Z a te n
o s ır a d a H a b sb u rg ’la r ın eli a ltın d a k i
to p r a k la r ın in s a n k a y n a ğ ın ın O sm a n lI­
la r d a n az o lm a d ığ ı göz ö n ü n e g e tirilirse ,
Ş a rlk e n ve F e r d in a n d ’ın O sm a n lIla ra
d e n k sa y ıd a k u v v e t ç ık a ra c a ğ ı n e tic e si
k e n d iliğ in d e n b elirir. K a n u n î’n in A lm a n
s e fe rin in esas e n te r e s a n t a r a f ı d a b u
n o k ta d a to p la n ır. H a b sb u rg ’la r m o rd u ­
la rı en az O sm a n lıla rın lcin e d e n k o ld u ğ u
h a ld e , b ir m e y d a n m u h a re b e s i y a p m a k
ü zere, b ir tü r lü , T ü rk h ü k ü m d a rın ın
k a r ş ıs ın a ç ık m ıy a ca k lard ı.
K anunî S üleym an’ın İstanb u l’dan
hareketi
S efere k a r a r v erilin ce, m e m le k e tin
m u h te lif k ö şe le rin d e n to p la n a n a s k e rle r
İ s ta n b u l’a geldiler. B u iş de ta m a m la ­
n ın c a a ğ ır k ıt’a la r ve_ o rd u n u n a ğ ırlık ­
la r ı p a d iş a h ta n ö n ce İ s ta n b u l’d a n ç ık a ­
r a k yola k o y u ld u . U m um î h a r e k e t iç in
k a r a r la ş tır ıla n g ü n ü n s a b a h ı k a p ık u lu
sü v a rile ri s ilâ h ta rla r , u lû fe c ile r, a z a p la r
s e h e r v a k ti s a ra y a g eld iler ve k e n d i
g ru p la rı d a h ilin d e d izildiler. K a p ıd a n
itib a r e n g eçilecek y o lu n s a ğ ve so lu n a
s ır a la n a n Y en iç erile rin h e p s i de tü f e k ­
le rle m ü c eh h e zd i. P a d iş a h a t m a b in ip
sa ra y k a p ıs ın d a n ç ık a rk e n b a y ra k la r,
s a n c a k la r ve tu ğ la r açıld ı, tü fe k ç ile r
â d e t ü zere b irk a ç el s ilâ h a ttıla r. K a n u n î
S ü ley m a n b u a la y la İ s ta n b u l iç in d e n
ile rliy ere k E d irn e k a p ı’d a n ş e h ir d ış ın a
çıktı.. 25 n is a n 1532 (19 ra m a z a n 938
P erşem b ç ). C e lâ lzâ d e’n in b ild ird iğ in e
göre, K a n u n î S ü le y m a n « B ağ larb aşı»
m e v k iin e v a rın c a , b u r a d a se fe r iç in d u a
ed ild i ve p a d iş a h İ s ta n b u l'd a k a la c a k la ­
r a B a ğ la rb a şı’n d a v e d a e d e re k ilk k o n a k
y eri o la n H a lk a p ın a r’a g itti. B öylece se ­
f e r y o lu n u t u ta n o rd u k o n a k k o n a k ile r ­
liy e re k R a m a z a n ’ın 27 n c i g ü n ü E d irn e -
ye v ard ı. P a d iş a h ın te n sib i ile b a y ra m
E d irn e ’de geçirildi.
E d irn e ’d e n so n ra F ilib e - S o fy a y o lu ­
n u ta k ip e d e n o rd u N iş’e y a k la ştığ ı s ır a ­ P e re n i P e tr i'n in bu d e f a F e rd in a n d ile
d a A vusturya- elçilik h e y ’e tin in geldiği gizli ittif a k ı d u y u ld u ğ u n d a n p a d iş a h ın
g ö rü ld ü . F e r d in a n d ’m m ü ta re k e ta le b i­ k a b u lü n ü m ü te a k ip m a lik â n e sin e d ö n ­
n i b ild irm e y e gelm iş o la n b u h ey eti, d ü ğ ü s ır a d a y a k a la n a r a k h a p s e d ilm e k
K a n u n î S ü le y m a n N iş’te k a b u l e tti (13 üzere B e ig ra d ’a g ö n d erild i.
H a z ira n 1532). A v u stu ry a elçilik h e y e ­
tin in b a lk a n la r ın d a n b iri d a h a ö n ce İ s ­ Y eni bâzı k a le le rin zapt!
ta n b u l’d a v ez iriaz am ve p a d iş a h ı z iy a ­ O rd u E szek ’d e n s o n ra B u d in ’e d o ğ ru
r e t e tm iş o la n Jo s e p h e de L a m b e rg idi. T u n a b o y u n u ta k ip e tm iy e re k kuzey b a ­
D iğeri ise N u g a ro la ism in d e b ir k im s e y ­ tı is tik a m e tin d e ilerled i. Bu m ın ta k a d a
di. F e r d in a n d ’m e lç ile rin e v e rile n t a l i ­ T ü rk h â k im iy e tin i ta n ım a m ış b ir çok
m a t; m u n b ir m ü ta re k e ile s u ih ü n t e ­ ş e h ir ve k a s a b a m e v c u ttu . O rd u n u n ile ­
m in i, K a e a r is ta n ’m F e r d in a n d ’a te rk in e ris in d e y ü rü y e n Y ah y a P a şa z â d e B âli
m u k a b il y ıld a 25 b in d e n 100 b in d u k a ­ Bey o ğlu M eh m ed Bey ve İk in c i B ayezid
ya k a d a r v e rg i ödem e te k lifi idi. K a n u n î in k ız ın d a n to r u n u o la n B o sn a Beyi G a ­
b u n la rın h e p s in i r e d d e ttiğ i gibi e lç ile rin zi E ü sre v B ey b u r a la r ın z a p tın ı te m in
se rb e stç e m e m le k e tle rin e
d ö n m e le rin e de m ü sa a d e e -
d ilm edi. A n cak B e îg ra d ’d a
p a d iş a h ı z iy a re t e d e n F r a n ­
sız elçisin e g ö ste rile n f e v k a ­
lâd e ilt if a t b u n la rın g özleri­
n in ö n ü n e se rild ik te n so n ra
d a h a ile rd e k i k o n a k la r d a ye­
n id e n m ü lâ k i o la b ilm e k üze­
re a y rıla b ilm e le ri iç iu ıııh s a t
v erildi.
O sm a n lı o rd u su B e lg ra d 'a
v a rm a d a n ö n ce K ırım ’d a n
gelen S a h ip G ira y ’m id a r e ­
s in d e n on b in d e n f a z ü t a ­
t a r a sk e ri, S ire m (S irm iye,
S irm iu m ) a ra z isin e d a h il o-
lu n d u ğ u s ır a d a ise, R u m e li'­
d ek i a k ın c ıla r ın m e ş h u r k u ­
m a n d a n la r ın d a n M ehm ed
B eyin id a re s in d e k i 40 ilâ 50
b in , B o sn a s a n c a k beyi H üs-
rev B eyin id a re s in d e 10 b in
ak ın c ı da M a c a ris ta n 'd a
D ra v a n e h r i k ıy ıs ın d a Esze*:
(E ssegg, Ö siyek, Ö sek) te o r ­
d u y a k a tıld ı. K a n u n i S ü ley ­
m a n b u r a d a k e n d isin i k a r -
şılıy a n M a c a r a s ilz a d e le rin ­
d en P e re n i P e tr i’yl k a b u l e t ­
ti. J a n o s Z a p o ly a i’n in y e rin e
k r a l o lm a k is te y e n b u a d a n ı
A v u s tu r y a lI la r ta r a f ı n d a n e-
sir e d ilm işk en 1529 y ılın d a k i
V iy ana m u h a s a r a s ı so n u n d a
evvelce y azd ığ ım ız gibi m ü ­
bad eley e tâ b i tu tu la r a k k u r ­
ta rılm ış tı. O n d a n s o n r a m a ­ Kanunî Su ltan S ü le ym an ¡«A M a g y a r Nem zet T örenle» adh
lik â n e le rin e k a v u ş tu ru la n M a ca r tarihinden)

853
eylediler. B u n la rın a r a s ın d a E gerszeg
(O sm an lı ta rih in d e E rş a k ), S iklos (O s­
m a n lI ta rih in d e Ş ikloş), B abocsa (O s­
m a n lI ta rih in d e B a b o çk a ), B elovar (O s­
m a n lI ta rih in d e B elvar v ey a B ilv ar),
B erzeneze (O sm an lı ta rih le r in d e Beze-
rin c e ), W u tu seh (O sm an lı ta rih le r in d e
V u tu ş v ey a V etoş), K ap o ln a , N agyka-
n isz a (K a n ije ), K a p o rn a k (O sm an lı t a ­
rih le rin d e K a b a rn a k ), bu k a le n in c iv a ­
r ın d a Poeloeske (O sm an lı ta rih le r in d e
B e le şk e n k a le le ri alın d ı. B u n la rd a n
s o n r a p a d iş a h K o e rm e n d v a r (O sm an lı
ta rih le r in d e K a m e n d v a r) k a le si ö n ü ­
n e gelince h a lk k e n d iliğ in d e n te slim o l­
d u (3 ağ u sto s 1532). B u n u n c iv a r ın d a ­
k i R um k a le si ay n ı te slim iy e ti g ö ste r­
m e d iğ in d e n yakıldı. A ğ u sto su n a ltın c ı
k e r v a r İkem ar (O sm an lı ta rih le r in d e E-
k e r v a r veya E ğ riv ar) k alesis ö n ü n e o r­
d u g â h k u ru ld u ğ u s ır a d a b u ra sı ile b ir ­
lik te c iv a rın d a M esteri (O sm an lı t a r i h ­
le rin d e M eşter) k alesi alın d ı. E rte si
g ü n de H idıw eg (O sm an lı ta rih le r in d e
(H idvik) k alesi n a lk ı a m a n diledi.
Guııs k alesinin m uhasara ve zaptı
B u n d a n so n ra o rd u K öszeg (O sm an lı
ta r ih le r in d e K öşek) ş e h rin e d o ğ ru ile r ­
ledi. G önş veya G u n s diye de a n ıla n
K öşek iyi ta h k im ed ilm iş b ir yerdi. D u­
v a r la rın d a k a im ve geniş k u le le r m e v ­
c u ttu . Ş e h rin e tr a f ı d a içi su ile dolu
d e rin b ir h e n d e k le çe v rilm işti. K a le n in
iç ve dış h is a r la r ı a y rı a y rı m ü d a fa a
ed ilecek te r tib a tı haizdi.
O sm a n lı o rd u s u n u n ö n c ü le rin i te şk il
ed e ıı Y an y a P a şa z â d e B âli Bey oğlu
M en m ed Bey e m rin d e k i a k ın c ıla r 10 a-
ğ u sto s 1532 de G u n s ö n ü n e geldiği s ı­
r a d a k u v v e tli ta h k im a tın a g ü v en en
lıaıic O sm a n ıı a sk e rin e şid d e tli Dır a te ş
açtı. M enm ed Bey a te şe a ld ırm a y a ra k
ııe n e m e y e ç a lış tıy sa da, o n u n e m r in ­
deki o ınıiJİerie G u n s’u n a ım a m ıy a c a ğ ı
a m a ş u d ı. o n u n iç in o rd u n u n d iğ e r k ıs ­
m ı g elince K a n u n i û ü ıe y m a n ş e h rin
.Kuşatılmasını e m re tti.
M u h a s a ra te r tib a tın ı ta n z im eden
V eziriazam İb ra m ın P aşa, k aley i iyice
a te ş a ltın d a tu ta c a k h â id m n o k ta la ra ,
k a le n in giriş ve çıkış y e rle rin in k a r ş ıla ­
r ın a to p la r y erle ştird i. Y en iç erile r h e n ­
d eğ in dış t a r a f ı n a s ip e rle r k a z a ra k
iç e rd e k ile ri gece g ü n d ü z a te ş a ltın d a
854
tu tm ıy a ç a lış tıla r. A y rıca s u r la r ın y ı­
k ılm a sı iç in lâ ğ ım la r k a z ılm a y a b a ş la n ­
dı. M ü d a file rd e n b ir çok a s k e rin lâ ğ ım ­
la rın açıld ığ ı d u v a r ü z e rin e ç ık tığ ı g ö ­
rü lü n c e b u n la r a te şle n d i. S u rla r p a r ç a ­
la n ıp y ık ılırk e n b ir çok d a d ü şm a n a s ­
k e ri öldü.
G u n s m ü d a file rin e N icolas J u risic s
k u m a n d a e tm ek tey d i. A rşid ü k F e rd i-
n a n d ’m İ s ta n b u l’a g ö n d erd iğ i ik in c i el­
çilik h e y e tin in b a ş k a n la rm d a n o la n bu
ad a m , T ü rk le re k a rş ı d e rin b ir k in bes-
lİ5ro rd u . O n u n iç in d ir k i M eh m ed Bey
k u v v e tle ri k a le c iv a rın a g eldiği sıra d a ,
o n la rı şid d e tli b ir ate şle k a rşıla d ı. O s­
m a n lI o rd u su k a le z a p te tm e k gayesiyle
değil, A lm a n la rla b ir m e y d a n m u h a r e ­
besi y a p m a k için yola çık m ıştı. Bu n o k ­
ta y a e h e m m iy e tle p a rm a k b a s a n C elâl
zâ d e M u s ta fa Çelebi « T a b a k a t-ü l M e-
m âlik » in d e d iy o r ki: «H er k aley i y ık a ­
bilecek to p la r a lü zu m g ö rü lm ed iğ i iç in
g e tirilm e m işti. Ç ünkü bu s e fe rd e n
m a k sa t, ç a rç a b u k s ın ır la r a v a rm a k ve
A lm an im p a r a to r u m ü tte fik b u lm a d a n
ü ze rin e y ü k le n m ek ve a r tık b ir d a h a
te c a v ü z e tm e m e sin i te m in e tm e k ti. U-
z u n boylu k a le m u h a re b e s i y a p m a k is ­
te n ilm iy o rd u . H a ttâ bu k a le d e k ile r ile r-
liy e n a s k e r ve a ğ ırlık la ra a te ş etm ese-
le rd i o rd u b u k aley e a ld ırış e tm e d e n
y o lu n a d e v a m ed ecekti.»
İşte b u ş a r tl a r a ltın d a G u n s k a le si
k u şa tılm ıştı. M a am a fih , b ilh a s s a lâ ğ ım
a ç m a fa a liy e tiy le s u r la r d a y ık ın tıla r
m e y d a n a gelince h ü c u m a geçildi, f a k a t
b u n d a n s o n ra iç k ısım d a ik in c i b ir s u ­
r u n d a h a m e v cu t o ld u ğ u g ö rü ld ü . İ b r a ­
h im P a ş a s u rla rı a ş m a k ü zere ö n ü n d e ­
k i h e n d e ğ in iç e rsin e o d u n ve çalı ç ırp ı
yığ d ırd ı. B u n la r s u r la r a d o ğ ru y ü k se l­
d iğ i sıra d a , rn ü d a file r k u r u o t d e m e t­
le ri ve k a tr a n lı k ü k ü r tle ri ateşley ip
çalı ç ırp ı y ığ ın la rın ın ü ze rin e a t tık ta n
s o n ra m u h a s ım la rı d a şid d e tle to p ve
tü f e k a te şin e tu ttu la r . T ü rk o rd u su z a ­
y ia ta ra ğ m e n h e m tu tu ş a n y e rle ri s ö n ­
d ü rm ey e, h em de m u k a b il ate şle v a z i­
y ete h â k im o lup a y n ı am eliy ey e d ev a m
e tti. O d u n y ığ ın la rı d a h a f a z la y ü k se l­
d iğ i s ır a d a ıp ve m e rd iv e n le r h a z ır la n ­
dı. G u n s m ü d a file ri ile so n ve k a n lı
ç a r p ış m a la r y a p ılırk e n , k a le k u m a n d a ­
n ı N ıcoias J u ris ic s a m a n d ile m e k ü zere
V eziriâzam İ b ra h im P a ş a n ın yanm a
g elerek ş e h rin a n a h ta r la r ın ı te slim e t ­
ti. O g ü n m u h a s a r a n ın on se k izin ci g ü ­
n ü y d ü (28 ağ u sto s 1532).
G u n s (K öszeg) k a le sin in k u ş a tıld ığ ı
g ü n d e n d ü ş tü ğ ü g ü n e k a d a r b ir k o n a k
m e sa fe d e b u lu n a n K a n u n î S u lta n S ü ­
le y m a n , s o n u n d a a m a n d ile y e re k te s ­
lim o lm a sı dolay ısiy le h a lk ın ı a f f e tt i­
ğ in d e n , ş e h ir a y rıc a h iç b ir z a r a r a u ğ ­
ra m a d ı. B u h u s u s ta g a y re t g ö ste rm iş
o la n V eziriâzam İ b ra h im P a şa y ı m u­
r a s s a b ir k e m e r ve a ltın la r la s ü slü b ir
h a m a il ih s a n e tm e k su re tiy le ta ltif ey­
ledi.
K anunî’n in Ferdinand'ı m uharebeye
dâvet m ektubu
G u n s (G ö n ş) u n z a p tın d a n b ir k aç
g ü n so n ra . B e lg rad k o n a ğ ın d a k e n d ile ­
rin e r u h s a t v erilm iş o la n F e r d in a n d ’m
e lç ile rin d e n L a m b e rg ve N u g a ro la b ir
d a h a k a b u le m a z h a r o ld u la r. D a h a ö n ­
ceki m ü lâ k a tta iste k le ri re d d e d ilm iş o-
ia n elçilerin , b u d e fa k i m ü lâ k a tla r ın m
e h e m m iy e tli ta r a f ı, k e n d ile rin e b ir
m e k tu p v erilm iş o lm a sıd ır. F e r d in a n d ’a
h ita p e d e n b u m e k tu p , v a k tiy le Y avuz
S e lim ’in Ş a h İs m a il’e yazd ığ ı m e k tu p ­
la r ın h a v a s ın ı ta ş ım a k ta d ır. N asıl Y a ­
vuz S elim u z u n y o lla r k a te d e re k İ r a n
a ra z isin e g ird ik te n s o n r a bile Ş a h İ s ­
m a il’i g ö rem ey in ce o n u m e k tu p y oluy­
la h a r b e ta h r ik e tm e k istem işse, K a n u ­
ni S ü le y m a n d a h e m e n h e m e n a y n ı u -
s u lü te k ra rla m ış tır . 1529 y ılın d a h ü k ü ­
m e t m e rk e zi k u ş a tıld ığ ı h a ld e , K a n u -
n i’n in k a r ş ıs ın a ç ık m a y a n F e rd in a n d ,
y in e o r ta la r d a g ö rü n m e m e k te d ir. O s­
manlI o rd u su F e r d in a n d ’a tâ b i to p r a k ­
la ra g irm iştir. K a n u n ı’n in n iy e t ve p lâ ­
n ı h a s m ı ile b ir m e y d a n m u h a re b e si
y a p m a k tır. İş te m u a zz am o r d u n u n boş
yere y o rg u n lu k ve m a s r a f la r a m â ru z
k a lm a m a s ın ı h e s a p lıy a n K a n u n î S ü ley ­
m a n , F e r d in a n d ’ı ta h r ik ile k a r ş ıs ın a
ç ık a rm a k iste m e k te d ir. P eçe v î’n in k a y ­
d ın a n a z a r a n p a d iş a h ın F e r d in a n d ’a
h ita p şe k li şö y le d ir: «Bu k a d a r z a m a n ­
d ır e rlik d â v a s ın ed er, m e rd -i m e y d a ­
n ım d ersin . Ş im d iy e d eğ in k a ç k e r r e d ir
k i ü z e rin e g eliy o ru m ve m ü lk ü n e d ile ­
d iğ im gibi ta s a r r u f ed iy o ru m , n e s e n ­
den , n e de k a r ın d a ş ın d a n n â m - ü n iş a n
yok! Size s a lta n a t ve erlik d â v a sı h a ­
ra m d ır! A sk erin d e n , b elk i a v re tin d e n
d a h i u ta n m a z m ısın ? B elki a v r e tte
855
g a y re t v ar, se n d e y o k tu r! E r isen m e y ­
d a n a gelesin! H ak te â lâ H a z re tle rin in
ta k d ir i n e ise y e rin e gelse gerek. S e n in ­
le s a l t a n a t ı Beç ,s a h r a s ın d a ü lü şelim ,
r e a y a fu k a ra s ı d a h i â sû d e o lsu n . Y ok­
s a m e y d a n ı a r s la n d a n h â il b u ld u k ç a
tilk i gibi f ır s a tla ş ik â r a lm a y ı erlik s a y ­
m a. B u k e re d a h i m e y d a n a g elm ezsen
a v r e tle r gibi iğ ve ç ık rık a lu p d a h i p a ­
d iş a h lık tâ e m u ru n m ıy a s m ve e rlik a d ı­
n ı d ilin e g etü rm iy esin » .
P a d iş a h ın b u m e k tu b u n a ra ğ m e n n e
F e rd in a n d , n e d e Ş a rlk e n y in e o r ta l a r ­
d a g ö rü n m ed i. D a h a d o ğ ru su , büyük
k u v v e tle r to p la d ık la rı h a ld e O sm a n lı
o rd u s u n u n k a r ş ıs ın a çık m ad ı. D ev rin
en k u v v etli o r d u s u n u te şk il e d e n T ü rk ­
le rle b ir' m e y d a n m u h a re b e si y a p m a k ­
t a n çe k in e n im p a r a to r ve k a rd e ş i F e r ­
d in a n d , d a h a ziy ad e m ü s ta h k e m y e rle ­
r e k u v v e t y ığ a ra k T ü rk le ri y ıp ra tıp
y o rm a y ı te r c ih e ttile r. M ü sta h k e m Vi­
y a n a ş e h rin e b ü y ü k k u v v e tle r y ığ d ıla r
ve b u k u v v e tle rin b a ş ın a d a K a tz e n s te -
in B a ro n u J o h a n n K a tz ia n e r ’i g e ç ird i­
ler. K e n d ile ri de V iy a n a ’m n 150 k ilo ­
m e tre b a tıs ın d a k i L inz ş e h rin d e b e k le ­
d ile r B u ra d a to p la n a n m e cliste T ü rk le -
re k a r ş ı a lın a c a k te d b irle r m ü z a k e re e-
d ilm işti. T ü rk o rd u s u n u n büyük m u ­
h a s a r a to p la r ın ı g e tirm e d iğ in i G uns
m u h a re b e s i v esilesiy le fa rk e d e n im p a ­
r a to r u n , m ü s ta h k e m y e rle rd e k u v v e t b i­
r ik tir e r e k b u r a la r d a d a y a n ıp b a r ın m a ­
yı, m u a z z a m T ü rk o rd u su k a r ş ıs ın d a en
az te h lik e li b ir m ü c a d e le şek li d iy e t e ­
lâ k k i e tm iş o lu n d u ğ u a n la ş ılm a k ta d ır.
O rdunun h arek âta devam ı
B ü tü n A lm a n se fe ri e s n a s ın d a en f a z ­
l a d a y a n a n y e r o la n G u n s’u n o n y ed i
g ü n lü k m ü d a fa a d a n s o n r a a m a n d ile ­
m e s in i m ü te a k ip , O sm a n lı o rd u su yine
ile ri h a r e k â tın a d ev a m e tti. G u n s’a n
s o n r a A v u stu ry a lIla r T ü rk le rin V iy an a -
y a g id e ce ğ in i ta h m in e d e rk e n K a n u n î
S ü le y m a n o r d u n u n is tik a m e tin i V iy a ­
n a h iz a s ın d a n d a h a g ü n ey e d o ğ ru y ö ­
n e ltti. B u a r a d a y in e b az ı ş e h ir ve k a ­
s a b a la r, m ü s ta h k e m y e rle r alın d ı.
G u n s ’t a n s o n r a ele g e ç irile n y e rle r
a r a s ın d a e n m ü h im le rin d e n b iris i S op-
r o n idi. O sm a n lı k a y n a k la r ın d a Ş ö p ro n
diye z ik re d ile n ve C e lâ lzâ d e’n in « n ü fu ­
su çok o ld u ğ u gibi k a le le ri, k ilis e le ri ve

ç a n k u le le ri de çoktu» ded iğ i b u ş e h rin
a h a lis i m ü c ad e ley e te şe b b ü s etm e d e n
te s lim o ld u (3 eyiül 1532). N eusiedel gö­
lü n ü n b a tıs ın d a b u lu n a n ve h e m e n h e ­
m e n B udin p a re le lin e is a b e t ed en S op-
ro n şe h rin d e n s o n r a h a lk ı ta m m â n a -
siyle A lm a n la rd a n m ü te şe k k il araziy e
d a h il o lu n m u ştu . V iy a n a ’y a çok y a k la ­
şıld ığ ı h a ld e o rd u n u n b u r a d a n güneye
d o ğ ru te v e c c ü h e ttiğ i görüldü. K a n u n î,
F e r d in a n d ’m m e y d a n a çık m ay ışı d o la -
yısiyle m e v sim in de ile rlem iş o lu şu n u
n a z a r ı d ik k a te a la ra k güneye y ü rü m e ­
yi d a h a d o ğ ru b u lm u ştu . O a r a d a e t r a ­
fa s a lm a n a k ın c ı k o lla rı g ird ik le ri y e r­
le ri ta h r ip su re tiy le m u h a re b e d e n k a ­
ç a n F e r d in a n d ’a z a r a r lı o lm a y a ça lışı­
y o rlard ı. A k ın c ıla rın b a ş ın d a M ihaloğ-
lu M ehm ed Bey, Y a h y a P a şa z â d e M eh-
m ed Bey, G azi H üsrev Bey gibi te c r ü ­
beli k u m a n d a n la r v ard ı. O niki b in k iş i­
lik b ir a k ın c ı k o lu n a k u m a n d a ed en
K asım Bey V iy an a y a k ın ın d a B a d en ci­
v a r ın a k a d a r ile rled iğ i h a ld e . K a n u n î’-
n in İ s tir y a is tik a m e tin e te v e c c ü h ü n ü
ö ğ re n in c e g eri d ö n m ü ş b u lu n u y o rd u .
F a k a t b u k a h r a m a n a k ın c ı k u m a n d a ­
n ı o rd u y a iltih a k iç in İ s tir y a ’ya d o ğ ru
ile rle rk e n b ir b o ğ az d a y a p ıla n ç a rp ış ­
m a d a ş e h it d ü ştü . T ü rk a k ın c ıla rı pek
çok ta h r i b a t y a p a r a k b ilâ h a re o rd u y a
k a tıld ık la r ı h ald e, K asım B eyin şe h it
d ü ş tü ğ ü m ü c a d e le B a tı k a y n a k la rın d a
h a y li m ü b a lâ ğ a lı b ir ç a rp ış m a o la ra k
ta s v ir ed ilm iştir.
İ s tir y a is tik a m e tin e çe v rilen O s m a n ­
lI o rd u su n ih a y e t eski k a y n a k la rd a M u-
r a n e h r i diye a n ıla n M u r su y u v a d isin e
in d i. B u b ö lg e n in en m ü h im ve güzel
ş e h r i o la n G ra tz (G raç , O sm an lI k a y ­
n a k la r ın d a G ra d isc a s) ö n ü n e v a r a n (11
856
1
eylül 1532) O sm a n lı o rd u su G ra tz ’m
m ü s ta h k e m d u ru m u n u n a z a r ı d ik k a te
a la r a k z a p ta te şe b b ü s e tm e y ip sa d ec e
c iv a rın ı y ak ıp y ık m a k la ik tif a eyledi.
B azı ta rih le r d e O sm an lı o rd u s u n u n
G ra tz ’ı z a p tın ı im â e d e r s a tır la r a r a s t-
la n m a k ta y s a da, o d e v rin e n sağlam ,
k a y n a ğ ın ı te şk il e d e n C elâlzâd e M u sta ­
fa Ç elebi’in « T a b a k a t-ü l M em alik» i n ­
de sad ece ş e h rin e tr a f ın ın y ak ıld ığ ı
k a y d o lu n m a k ta d ır.
G ra tz y a k ın ın d a M ur n e h r i g eç ild ik ­
te n s o n ra y in e gün ey e d o ğ ru ile ri h a ­
r e k â tın a d ev a m e d e n K a n u n î S ü le y m a n
M a rb u rg (M arib o r) ş e h ri y a k ın ın d a
D ra v a v a d isin e u la ş a r a k (17 eylül) o r ­
d u g â h k u rd u . B u ra d a D ra v a ü ze rin e
k ö p rü k u r u la r a k k a r ş ıy a geçildi. O s­
m anlI o rd u su , h a lk ın ın e k s e riy e ti S lo -
v e n le rd e n ib a re t a ra z id e ile rle rk e n baz3
S loven b e y le ri o rd u g â h a g elerek i t a a t ­
le rin i a rz e ttile r. G erek D ra v a ’y a v ar­
m a d a n önce, g erekse D ra v a a ş ıld ık ta n
s o n r a o rd u d o ğ u y a d o ğ ru y ü rü y ü şü n e
d ev am e d e rk e n a k ın c ıla r y in e e tra fı
v u rm a ğ a d ev a m e ttile r. S lo v en y a ve-
H ır v a tis ta n d a b azı ş e h ir ve k a s a b a la r
ita a tle r in i b ild ird i. Böyle ita a tin i arze-
d e n m ü h im b e ld e le r a r a s ın d a P odgo-
gonce ve Z ag reb ş e h irle rin in b ey leri d e
v ard ı.
S lo v en y a’ya g irild ik te n s o n r a s e fe r ­
d en d ö n ü ş y ü rü y ü şü b a şla m ıştı. Bu a r a ­
d a H e rb a tı m e v k iin e v a rıld ığ ın d a p a d i­
ş a h ile V eziriazam b irb irin d e n ayrıldı..
B u ra d a n itib a r e n a rd ç ılık v az ifesi v e ri­
le n İ b ra h im P a ş a sa ğ g erid e n padişahı,
ta k ip e tti. L ag o w itz’de b u lu n d u ğ u s ır a ­
d a A n d ré S ta d le r ism in d e b ir esirle F e r­
d in a n d ’a İ ta ly a n c a b ir m e k tu p g ö n d e r­
di. İ b ra h im P a ş a s e fe rin şek il ve m a k ­
sa d ım iz a h e ttik te n sonra»
o rd u n u n n iç in d ö n m iy e m e c ­
b u r k ald ığ ın ı, m e m le k e tin i
k o ru m a k ü zere m e y d a n a çık -
m ıy a n F e r d in a n d ’a d o k u n a k ­
lı sö zler sö y liy erek alay e t­
m ek tey d i.
12 ek im d e P a d iş a h ve V e­
z iria z a m İb ra h im P a ş a B el-
g ra d ’d a b irle şti. B u ra d a n Al­
m a n s e fe rin d e te m in e d ile n
m u v a ffa k iy e tle ri b ild ire n
m e k tu p la r y a z ıla ra k m e m le ­
k e tte k i v a lile re ve VenediJte
1
 d o c u n a u la k la r ile gön d erild i. A yrıca
p a d iş a h ın ifa d e siy le F e r d in a n d ’a h i t a ­
b e n b ir m e k tu p y a z ıla ra k d iv a n te r c ü ­
m a n ı Y u n u s Bey ile gön d erild i. B u m e k ­
t u p t a d a se fe r ve b u n d a n elde ed ilen
n e tic e le r a n la tılm a k ta idi.
B e lg ra d ’d a n itib a r e n y o lla rd a fa z la
v a k it g eçirm ek iste m e y e n K anunî Sü­
le y m a n İ s ta n b u l y o lu n u tu ttu . F ilib e ’ye
v a rıld ığ ı s ır a d a K a n u n î S ü le y m a n , S a ­
h ip G ira y ’ı K ırım H a n lığ ın a tâ y in e tti.
O a r a d a L e h is ta n elçisin i de k a b u l ile
iki d e v le t a r a s ın d a k i m ü ta r e k e n in u z a ­
tılm a s ı te k lifin i k a b u l eyledi. N ih ay e t
21 k a s ım 1532 de İ s ta n b u l’a d a h il oldu.
P a d iş a h ın Almc.n s e fe rin d e n d ö n ü şü
İ s ta n b u l’d a bü y ü k şe n lik le re vesile te ş ­
k il e tti. İs ta n b u l, G a la ta ve Ü sk ü d a r
ta r a f ı beş gü n beş gece d o n a tıld ı. D ü k ­
k â n la r gece bile a ç ık tu tu ld u . T ü rlü eğ ­
le n c e le r ve z iy a fe tle r te r tip edildi.
A in ıan s e fe rin in n e tic e le ri
A lm an se fe rin d e . G u n s ş e h rin in m u ­
h a s a r a ve z a p tı d ışın d a , o n u n a y a r ın ­
d a m ü h im ç a r p ış m a la r y a p ılm a m a k ve
F e r d in a n d ile b ir m e y d a n m u h a re b e si
v e rilm e m e k le b e ra b e r. O sm a n lı d e v le ti
bu se fe rd e n h a y li k â r lı çıkm ış oldu. B ir
d e fa se fe r dolay ısiy le b ir çok ş e h ir ve
k a s a b a la r O sm a n lı id a re sin e alın d ı. A-
v u s tu ry a a ra z isin d e y a p ıla n t a h r i b a t ile
A v u stu ry a ’y a a sk e rî ve İk tisa d î d a rb e le r
in d irilm iş oldu. A lm a n se fe ri F erd i-
n a n d ’m n is b e te n z a y ıf d ü şm e sin e yol
aç tı. B öylece T ü rk le rle b a ş a ç ık a m ıy a -
c a ğ m ı a n lıy a n F e rd in a n d , p a d iş a h ın is ­
te k le rin e u y g u n b ir m u a h e d e a k d e tm i-
ye m e c b u r oldu. B a tı t a r a f t a s u lh u n
te m in i, O sm a n lı d e v le tin in doğu iş le ri­
ni. ele a lm a s ı f ırs a tın ı k a z a n d ırd ı.
Şarlken n a m ın a K oron'un zaptı ve
geriye alın m ası
K a n u n î S ü le y m a n A lm an se fe ri ile
m e şg u lk e n k a r a d a n k e n d is in in k a r ş ı­
s ın a ç ık m a y a c e s a re t ed em ey en Ş a r l­
k en , d e n iz d e n y a p a c a ğ ı b ir h a r e k â t ile
p a d iş a h ın d ik k a tin i b a ş k a t a r a f a ç e k ­
m eye, dolayısi}'le, p a d iş a h ın k ara d a
A lm a n y a ü z e rin e y a p tığ ı ta z y ik i h a f if ­
le tm e y e n iy e t e tti. B u n u n iç in m e ş h u r
A m ira l A n d re a D o ria id a re s in e v erd iğ i
k u v v e tli b ir filo y u M o ra k ıp ıla r ın a g ö n ­
d e rd i. A slen C enevizli b ir İ ta ly a n o la n
A n d re a D o ria 19 y a ş ın d a y k e n d e n iz c i­
857
L
liğ e b a ş la m ış ve b in b ir m a c e ra g e ç ire ­
re k d e n iz c ilik te p işm iş b ir kim seydi.
B a rb a ro s gibi d e v rin in e n b ü y ü k d e n iz ­
c ile rin d e n o la n A n d re a D o ria o z a m a ­
n a k a d a r m u h te lif h ü k ü m d a r la r n a m ı­
n a h iz m e t e tm işti. Â d e ta o n u n m illiy e ti
d e n iz c iliğ in d e ve a m ira lliğ in d e to p la n ­
m a k ta y d ı. Z ira m u h te lif h ü k ü m d a r la r a
h iz m e tte b ir beis g ö rm iy e n b u a d a m ı
esas e n te re s e e d e n şey, A m iral g em i­
sin d e k i b a y ra ğ ın çeşidi değil, g em in in
m e v cu d iy e tiy d i. İlk d e fa p a ü a lık h iz m e ­
tin d e k e n d in i g ö ste rm iy e b a şla m ış o la n
A n d re a D oria, b ilâ h a r e N opoli k ira lın ın ,
o n d a n s o n r a d a F r a n s a 'n ın h iz m e tin e
k o şm u ştu . F r a n s a h iz m e tin d e n ay rılıp
k e n d i n a m ın a k o rs a n lık y a p a n A n d re a
D o ria te k r a r F ra n s ız la r n a m ın a ç a lış­
m ış, 1528 y ılın d a d a A lm a n im p a r a to r u
Ş a ıik e n ’in a m ira li o lm u ş tu r. Böylece
m u h te lif h ü k ü m d a r la r a h iz m e ti s ır a ­
s ın d a b ü y ü k şö h re te u la ş a n ve h a k ik a ­
te n k a b iliy e tli b ir a m ira l old u ğ u n u ,
m u h te lif v esile lerle g ö ste re n A n d re a
D oria, şim d i de Ş a r lk e n ’in em riy le Türk,
a ra z isin e te c a v ü z e k a lk m ış b u lu n u y o r­
du.
K a n u n î S ü le y m a n İ s tir y a ’d a n S lo v en -
y a is tik a m e tin d e ile rle m e k te y k e n , A n ­
d re a D o ria y ü k sek k e n a rlı 35 gem i ve
48 k a d ırg a d a n m ü re k k e p k u v v e tli b ir
filo n u n b a ş ın d a M o ra k ıy ıla rın d a k i K o ­
ro n k a le si ö n ü n d e g ö rü n d ü . K a r a y a a s ­
k e r ç ık a r a r a k K o ro n ’u d e n iz d e n ve k a ­
r a d a n k u ş a ttı. K ale b e d e n le ri ik i yüz
k a d a r to p ile d ö v ü le re k g ed ik ler açıldı.
K o ro n ’u n k a le ta r a f ın d a k i s u r la r ı ö-
n ü n d e d ü ş m a n — m ü d a file rin n isb e tsiz
şe k ild e a z lığ ın a ra ğ m e n — b in beş yüz
k işilik z a y ia t v erd i. N ih a y e t d en iz t a r a ­
f ın d a m e y d a n a g e tirile n y ık ın tıla rd a n ,
A n d re a D o ria ’n ın e m rin d e k i k u v v e tle r
K o ro n ’a g ird i (1532 eylül o r ta la r ı).
A n d re a D oria, K o ro n ’a F ra n s u v a
M a n d o za k u m a n d a s ın d a iki b in İ s p a n ­
yol a s k e ri b ır a k a r a k P a tr a s ö n ü n e g el­
di. B u ra s ın ı d a a y n ı şid d e tli to p la r la
d ö v e re k z a p te ttik te n s o n r a İ n e b a h tı’y a
y ö n elip o ra s ın ı d a ald ı. B u s ır a d a M o-
r a ’d a n a le lâ c e le to p la n a n b ir m ik ta r
k u v v e tle k a le le r is tir d a t ed ilm e k iste n -
diyse d e d ü ş m a n ta r a f ı n d a çok m ik ­
t a r d a to p b u lu n m a s ı ve k a le le rd e k i y e r­
li R u m la r la A rn a v u tla rın d ü ş m a n t a ­
r a f ın ı iltiz a m e tm e le ri y ü z ü n d e n m u ­
v a ffa k iy e t h â s ıl olm adı. B u işleri k ısa
z a m a n d a b a ş a r a n A n d re a D o ria K a p -
t a n - ı d e ry a K em a n k eş A hm ed P aşa
k u m a n d a s ın d a 80 p a r ç a d a n m ü re k k e p
b ir filo n u n denize aç ıld ığ ın ı duyunca
M o ra s u la rın d a n çekildi. B u ra d a n a y r ı­
lırk e n z a p te ttiğ i y erle re k u v v etli m u h a ­
fız k ıta la r ı k o y a ra k to p la r la ta h k im ey­
ledi.
1533 y ılın d a İ r a n se fe ri gibi b ü y ü k b ir
işle m eşgul o lu n d u ğ u n d a n , K o ro n ’u n is ­
tir d a d ı m eselesi p e şin en lü z u m u k a d a r
ö n em le ele alın m a d ı. D a h a b ü y ü k d â v a ­
la r h a lle d ild ik te n so n ra , b u ra s ın ın ne
Tiam an o lsa za p te d ile ceğ i d ü ş ü n ü lm e k ­
teydi. Bu d ü şü n c e, İb ra h im P a şa n ın .
Ş a r ik e n ’in elcileriyle k o n u ş m a la rın d a n
p e k â lâ a n la ş ılm a k ta d ır. A lm an s e fe rin ­
d e n s o n r a s u lh a k a v u ş m a k için u ğ ra ş a n
Ş a rlk e n , elçisi C ornelius v asıta siy le
g ö n d erd iğ i h a b e rd e , M a c a ris ta n F erd i-
n a n d ’a v erild iğ i ta k d ird e , K uzey A frik a
s a h ilin d e B a rb a ro s ’a a it A rcel a d a sı ile
M o ra’d a A n d re a D o ria’m n z a p te ttiğ i
K o ro n k a le sin i iade ed e ceğ in i b ild ir­
m e k tey d i. B u n a İb ra h im P a ş a n ın c e v a ­
bı: «K oron o k a d a r e h e m m iy et v e rile ­
cek yer d eğ ild ir, o n u n gibi bizim b in le r ­
ce k alem iz v a rd ır. B u ray ı h a r b ile geri
a lm a y ı te rc ih ederiz. İste d iğ im iz v a k it
o n u y a k a b iliriz de...» cü m le sin d e n ib a ­
r e t o lm uştu.
M a a m a fih K o ro n ’u n uzun m üddet
d ü ş m a n elin d e k a lm a s ın a ta h a m m ü l
g ö ste rilec ek değildi. M o ra’d a k i m e v cu t
k u v v e tle r b u r a n ın is tir d a d ın a k â fi gel­
m eyince, p a d işa h , m e şh u r a k ın c ı ku­
m a n d a n ı Y a h y a P aşa zâ d e M ehm ed B e­
yi M ora sa n c a k b eyliğine tâ y in su re­
tiy le K o ro n ’u n z a p tiy le v az ifelen d ird i.
M ehm ed Bey b ir ta r a f t a n elin d ek i k u v ­
v e tle rle K o ro n ’u sık ıştırırk e n , b ir t a r a f ­
t a n d a K o ro n d a h ilin d e k i R um ve A r­
n a v u tla r ın d ü ş m a n la a r a la r ın ı açm ıy a
çalıştı. R um ve A rn a v u t h a lk ta n d ü ş ­
m a n la b irle şen e le b a şıla rın b ir k ısm ın ı
y a k a la tıp ö ld ü rd ü . S o n ra d a b u n la rı
b irb irin e d ü şü rd ü . Böylece K o ro n ’u m ü ­
d a f a a e d e n k u v v e tle r n isb e te n z a y ıfla ­
m ış oldu. B u işleri y a p a rk e n K o ro n ’u
sık ı b ir a b lu k a ve m u h a s a r a y a tâ b i t u t ­
m a k ta y d ı. K o ro n 'a g ö n d erilen sekiz ge­
m i dolu su ta k v iy e k u v v e tle rin d e n c e sa ­
r e te k a p ıla n d ü şm a n k aled e n çık ışla r
y a p m a y a ça lıştıy sa d a M ehm ed Bey bu
858
h a r e k e te g irişe n le rin h e p s in i ö ld ü rttü .
N ih a y e t M eh m ed Bey d ış k aley i z a p te t­
ti. Dış k a le d ü şü n c e iç k ale d e k ile r de
s o n la rın ın p ek y a k la ştığ ın ı a n la d ık la ­
r ın d a n M eh m ed B eyden a m a n d iled iler.
Böylece K o ro n k alesi F re n k le rd e n g e ri­
ye a lın m ış o ld u (2 n is a n 1534).
Ferdinand ile yap ılan ilk
sulh m uahedesi
A lm an se fe ri e s n a s ın d a K a n u n ı’n in
k a r ş ıs ın a çık m ıy a b ir tü r lü c e s a re t ed e-
m iy e n F e rd in a n d da, o n u n a r k a s ın d a ­
k i b ü y ü k d esteğ i Ş a rlk e n d e en n ih a y e t
T ü rk le rle a n la ş m a d a n g ay ri ç ık a r yol
o lm a d ığ ın ı g ö rm ü ş b u lu n u y o rla rd ı. F e r ­
d in a n d e n , M a c a ris ta n ü z e rin d e k i id d ia ­
la r ın ın ta h a k k u k edem iyeceği. b u id d i­
a la rın ta h a k k u k u u ğ r u n a te şeb b ü s e d i­
le n h e r te ca v ü z h a r e k e tin in T ü rk le r t a ­
r a f ın d a n d a h a a ğ ır b ir m u k ab eley e v e­
sile te şk il e ttiğ in i b ilfiil g ö rm ü şlerd i. O -
n u n ic in F e rd in a n d , im p a r a to r Ş a r lk e n ’
in tav siy esiy le a n la ş m a k ü zere T ü rk le re
m ü r a c a a t etti.
F e rd in a n d ile su lh ak d i, o s ır a d a T ü rk
h ü k ü m e tin in de işin e gelm ek tey d i. Z ira
en ev v elâ d ev letin doğu h u d u tla r ın d a
c e re y a n ed en b azı h â d is e le rin h a lli g e­
rek iy o rd u . Ş a h İs m a il’in 1524 te ö lü m ü
ü ze rin e y erin e geçm iş b u lu n a n o ğlu
T a h m a sp H an, b a b a s ın ın eski te ca v ü z
s iy a s e tin i y en id en ele alm ıştı. B u n la rın
e saslı b ir şek ild e h a lli, a n c a k b a tıd a
s u lh u n te m in iy le m ü m k ü n d ü . A lm a n ­
y a ’n ın iç e rle rin e k a d a r k o ca b ir o rd u n u n
u z a n m a sı d a kolay değildi. Böyle s e fe r­
le r çok p a h a lıy a m a l o lm a k ta y d ı. A ynı
d ere ced e p a h a lı, h a t t â o n d a n d a h a z a h ­
m e tli b ir se fe rin , b a tı h u d u tla r ı g a r a n ­
tiy e b a ğ la n m a d a n ic ra sı e lb e tte d o ğ ru
olam azd ı. İşte b u n u n iç in F e r d in a n d ’ın
b ir s e fa re t h e y e ti g ö n d e ım e k h u s u s u n ­
d ak i m ü r a c a a tı m iisb et k a r ş ıla n a ra k ,
h e y e tin İ s ta n b u l'a g elebilm esi için yol
r u h s a tı verildi.
F e r d in a n d ’ın İ s ta n b u l’a g ö n d erd iğ i
h e y e tin b a ş k a n ı K öseg (G u n s) m ü d a fii
J u r is ic s 'in k a rd e şi Je ro m e de Z a ra idi.
J e ro m e de Z a ra on k işilik m aiy etiy le İ s ­
ta n b u l’a v âsıl o ld u ğ u s ır a d a Y u n u s Bey
de V en ed ik ’e u la şm ış b u lu n u y o rd u . Vi­
y a n a m u h a s a r a s ın d a n s o n r a J a n o s Z a-
p o ly a i’n in M a ca r k ır a llığ ın a g e tirild i­
ğ in i b ild irm e k üzere V en ed ik ’e g ö n d eril­
 m iş o la n d iv a n te rc ü m a n ı Y u n u s Bey,
b u d e f a ay n ı y ere ik in c i g id işin d e de.
b ir in c is in e b e n z e r b ir v azifeyi if a ile
m ü k e lle fti. A ra la rın d a m ü v e rrih M a rin i
S a n u to ’n u n d a b u lu n d u ğ u elli k işilik a -
silza d e h e y e ti T ü rk elçisi Y u n u s B eyi
V en e d ik ’te m e ra s im le k a r ş ıla d ığ ı g ü n ­
le rd e , F e r d in a n d ’m elçisi J e ro m e d e Z a ­
r a d a İ s ta n b u l’a gelm işti.
J e ro m e de Z a r a İ s ta n b u l’a v a rış ın ın
ik in c i g ü n ü V eziriâzam İ b ra h im P aşa ,
d ö rd ü n c ü g ü n ü de K a n u n î S ü le y m a n
t a r a f ı n d a n k a b u l ed ild i (14 o ca k 1533).
.F e rd in a n d ’in elçisi s u lh ü te m in e tm e k
ü zere g eld iğ in i a r z e ttiğ i z a m a n K a n u n î
S ü ley m a n , şim d ilik y aln ız m ü ta re k e y e
m u v a fa k a t edeb ileceğ in i, s u lh u n ise, a n ­
c a k F e r d in a n d ’m T ü rk le re i ta a t m a b ir
d elil o lm a k ü zere G ra n (E ste rg o n , M a-
c a rc a s ı E szterg o m ) k a le s in in a n a h t a r ­
la rın ı g ö n d erm e k ve M a c a ris ta n ü ze­
rin d e k i v e ra s e t id d ia la rın d a n v az g e ç ­
m ek s u re tiy le m üm kün o la b ile ce ğ in i
b ild ird i.
P a d iş a h ın s u lh iç in ile ri s ü rd ü ğ ü ş a r ­
tı F e r d in a n d ’a a n la tm a k üzere, e lç in in
o ğ lu V espasien de Z a r a b ir d iv a n çav u şu
ile b irlik te V iy a n a ’y a g ö n d erild i. H am -
m e r ’in b ild ird iğ in e g ö re; T ü rk te m s ilc i­
si V iy a n a ’d a m e ra sim le k a r ş ıla n m ış (1
ş u b a t 1533), V iy an a ş e h rin in gö rd ü ğ ü
ilk T ü rk elçisi o la n b u ça v u şu F e rd in a n d
k ıy m e tli k u m a ş la rla sü slü b ir ta h tta
o tu r u r k e n k a b u l e tm iş tir. Y ine H am -
m e r ’e g ö re; k a b u l s ır a s ın d a F e r d in a n d ’-
m b ir ta r a f ı n d a M a ca r, d iğ e r ta r a f ın d a
B o h e m y a m u te b ° r â n m d a n im se le r v a r ­
d ır ve 1529 V iy a n a m u h a s a r a s ı s ır a s ın ­
d a G ra n a le sin i T ü rk le re te slim etm iş
t W «*: y*> > : :y,
-n/vit
¡ ¿TKIÜONIVM CRAV
~¿V I-svV*T.-•O'f&M.PS'tf.
I
Estergon (Gran) un onaltm cı asırda yapılm ış resmi
859
o la n P isk o p o s d a b u n la rın a r a s ın d a b u ­
lu n m a k ta d ır.
F e r d in a n d , K a n u n i’n in ta le b in i k a b u l
ih tiy a c ın ı h is s e ttiğ in d e n , T ü rk elçisi,
G ra n ’m a n a h ta r la r ın ı g e tire n V esp asi­
en de Z a r a ve h e m F e r d in a n d ’m , h e m
de M a c a ris ta n ’ın so n k ıra lı L ay o ş’u n k a ­
rıs ı M a ri’n in te m silc isi o la n C o rn eliu s
D u p p lisiu s S c h e p p e r ile b irlik te İ s t a n ­
b u l’a d ö n d ü . S c h e p p e r p a d iş a h a s u n u l­
m a k ü ze re ik i ta n e m e k tu p g e tirm e k ­
tey d i. Ş a r lk e n ’d en o la n m e tu b u n b ir i­
sin d e, M a c a ris ta n ’ın F e r d in a n d ’a b ır a ­
k ılm a sı te k lifi; F e r d in a n d ’d a n o la n d i­
ğ e rin d e de, K o ro n ’u n ia d e si iç in Ş a rlk e n
n e z d in d e ¡tav a ssu t ed ileceğ i v a a d i y e r
a lm a k ta y d ı.
İbrahim P a şa n ın A vusturya elçileriyle
konuşm aları
25 m a y ıs 1533 te İ s ta n b u l’a v âsıl o la n
A v u stu ry a h e y e tin i e rte s i g ü n V ez iriâ­
za m İb ra h im P a ş a k a b u l eyledi. Je ro m e
de Z a ra ile o ğ lu V e sp a sie n ’i k a b u lü s ı­
r a s ın d a , F e r d in a n d ’m K a n u n î’ye ita a -
tı n a a lâ m e t o lm a k ü zere G ra n k a le sin in
a n a h ta r la r ı ile F e r d in a n d ’m h e d iy e le ri
de V ez iriaz am a ta k d im o lu n d u . F e rd i-
n a n d ’m h e d iy e si ik i b in d u k a k a m e t i n ­
de b ir elm as, b u n u n iki m isli d e ğ e rin d e
b ir y a k u t ve b in d u k a k ıy m e tin d e in c i­
le rle sü slü b ir m a d a ly o n d u .
İ b ra h im P a ş a b u k a b u l s ır a s ın d a d e r ­
h a l s u lh m ü z a k e re le rin e b a ş la m a k a r ­
z u su n u g ö ste rd iğ in d e n , e rte si g ü n d e n
itib a r e n b u y o ld a k i m ü z a k e re le re geçil­
di. L â k in s u lh u n a k d in e esas te şk il e-
d en m u a h e d e n in im z a la n m a s ı s ü r a tle
ta h a k k u k ed em ed i. M ü z ak e re ler 27 m a ­
y ıs ta n 14 te m m u z a k a d a r m ü te a d d it
ce lse ler h a lin d e s ü rü p g itti. H a m m e r’in,
e lç ile rin ra p o r la r ın a is tin a d e n ta fs ile n
a n la ttığ ı b u m ü z a k e re le r, h em c e rey an
ta rz ı, h e m de İb ra h im P a ş a n ın e lçiler­
le k o n u ş m a la rın d a d ev rin h a ş m e tin i d i­
le g e tirm iş o lm a sı y ö n ü n d e n e n te r e s a n ­
dır. O n u n iç in £iz de b u m ü z a k e re le rin
ta f s ilâ tım d a h a ziy ad e H a m m e r’deki
bilgiyi gö zö n ü n d e b u lu n d u r a r a k v e rm e ­
yi u y g u n gördük.
S u lh m ü z a k e re le rin e esas te şk il ed e n
ilk m ü la k a t 27 M a y ısta vuku b u ld u . İb ­
r a h im P a ş a n ın A tm e v d a m ’n d a k i s a r a ­
y ın a g ittik le rin d e , sa ra y ın ın önünde
B u d in ’d e n g e tirile n h e y k e lle ri d ik ili yo­
la r a k g ö rd ü k le rin i söyliyen elçiler, İ b ­
r a h im P a ş a n ın k a b u l e s n a s ın d a s ır m a ­
lı b ir k a f ta n giym iş o ld u ğ u n u , k a f t a n ı ­
n ın a ltın d a n yine sırm a lı ve m a v i r e n k ­
te elb isesin in G öründüğünü b ild irm e k ­
te ; İb ra h im P aşa y ı d a o r ta boylu, es­
m e r te n li, beyzî çe h reli, sey rek dişli o-
la ra k ta v sif e tm e k te d irle r.
F e r d in a n d ’ın m u r a h h a s la rı h u z u ra
g ird ik le rin d e İ b ra h im P a ş a n ın e te ğ in i
ö perek, « m e tb u la rı o la n F e r d in a n d ’m
ve k ıra liç e M a ri’n in b ira d e rin i» s e lâ m ­
la d ık la rın ı söylediler. İ b ra h im P a ş a bu
s ır a d a m u h a re b e n in n e tic e le ri ve O s­
manlI d e v le tin in a sk e rî ve m a lî k u d re ti
h a k k ın d a elçilere iz a h a t verd i ve söz­
le rin e Şöyle d ev a m e tti: «Evvelce y e n i­
ç e rile rin yevm iyesi y a rım a k ç a d a n ib a ­
r e t idi. S o n ra te d ric e n ik i üç. d ö rt, beş
a k ç a y a y ü k se lm iştir. L âk in sıra n e f e ri­
n in sekiz a k ç a d a n ziy ad e aldığı y o k tu r.
D eniz k u v v e tle rin in h a rb z a m a n ın d a
m a s ra f ı p ek ç o k tu r; a n c a k h a z in e o k a ­
d a r z e n g in d ir ki b u n d a n pek az m ü te ­
essir olur. D ün, İ ta ly a ’y a k a rş ı b ir d o ­
n a n m a te ç h iz i için b in a t y ü k ü akça,
y a n i ik i m ily o n d u k a aldım . Elli b in t a ­
ta r c ih a n ı tâ lâ n etm iy e k â fid ir. B in le r­
ce k a d ın ve ço c u k la rı e s a r e tte n k u r t a r ­
m a k iç in o r m a n la r a g ö n d erd im ; b e n ve
d a h a b a ş k a b ir çok k im se le r böyle h a r e ­
k e t e ttik . T ü rk ler, H ris tiy a n la rin söyle­
m ek le zevk a ld ık la rı şek ild e vahşi, z a ­
lim ve in sa n iy e tsiz değ ild ir. Bu b ü y ü k
d e v le ti id a re ed e n b en im ; h e r n e y a ­
p a rs a m y ap ılm ış o la ra k k alır, z ira b ü ­
tü n k u d r e t b en im elim d e d ir, m e m u ri­
y e tle ri b en v eririm , e y a le tle ri b e n tev zi
e d e rim ; v erd iğ im v erilm iş, re d d e ttiğ im
re d d e d ilm iştir. B ü y ü k p a d iş a h b ir şe y
ih s a n e tm e k isted iğ i, y a h u t ih s a n e ttiğ i
z » m a n bile e ğ e r b e n o n u n k a r a r ın ı t a s ­
d ik etm iy ecek o lu rsa m g a y rı v âk i gibi
k a lır, ç ü n k ü h e r şey: H arb, su lh , servet»
k u v v et b en im elim d ed ir. B u n la rı size-
sö y lem em d en m a k s a t, m e ra m ın ız ı s e r-
b e s tâ n e söylem iye c e sa re t v e rm e k iç in ­
dir.»
İb ra h im P a ş a n ın bu u z u n k o n u şm a ­
sın ı m ü te a k ip elçi C o rn eliu s. ald ığ ı ta li­
m a t ic ab ı: « F e rd in a n d ’m , p a d iş a h ı b a ­
bası, V eziriâzam ı d a k a rd e ş i o la ra k se­
lâ m la d ığ ın ı» b e y a n ed in ce İb ra h im P a ­
şa: « F e rd in a n d . b en im p a d iş a h ım ka­
d a r b ü y ü k b ir ş e h in ş a h m d o stlu ğ u n u
k a z a n m a k la cok ivi y a p a r, ç ü n k ü bu
d o stlu k o lm a sa belki ik i t ü r lü fe lâ k e te 1
u ğ ra rd ı» dedi. E lçi C o rn eliu s ise: « K ıraî
F e rd in a n d , M a c a ris ta n ’ın h e n ü z k e n d i
elin d e b u lu n a n k ıs m ın a te m e llü k ed e­
b ilm ek ü zere bizi sizin n a s ih a tm ız a v e
h ü s n - ü ta v a s s u tu n u z a m ü r a c a a t iç in
g ö n d e rm iştir» d iy e re k F e r d in a n d ’m
m e k tu b u n u ta k d im eyledi. İ b ra h im P a ­
şa, C o rn eiiu s’u n n e d em ek is te d iğ in i
p e k â lâ a n la m ıştı. F akat buna cevap
v erm e d en , Ş a r lk e n ’d e n m e k tu p o lup o l­
m a d ığ ın ı so rd u . C o rnelius, Ş a rlk e n ’in
m e k tu b u n u v e rirk e n b u h u s u s ta iz a h a ta
g irişti: « K ıra l F e rd in a n d , k a rd e ş i im ­
p a r a to r u p a d iş a h ın d o s ta n e h is s iy a tın ­
d a n h a b e r d a r e tm iştir. İ m p a r a to r Ş a r l-
k en , p a d iş a h ı k e n d i k a rd e ş i a d d e d e r ve
b ir h u su si m u a h e d e y e h a c e t k a lm a d a n
şu ş a r tl a r la F e r d in a n d ’m s u lh u n e d a h ü
o lm a k iste r: M a c a ris ta n F e r d in a n d ’a
b ıra k ıld ığ ı ta k d ird e , A rcel a d a sı ilk s a ­
h ip le rin e , K o ro n d a y in e size ia d e o lu ­
n a c a k tır. K o ro n a h a lis i m a lla riy le çeki­
le b ile ce k tir. P ap a, V enedik, F ra n s a k ı­
ra lı ile d iğ e r b ü tü n H ris tiy a n h ü k ü m e t­
le rin in s u lh te n f a y d a la n m a la rın a m ü ­
s a a d e o lu n a c a k tır.»
İ m p a r a to r Ş a rlk e n ’in , B a rb a ro s ’a a i t
A frik a s a h ilin d e k i A rcel a d a sı ile K o-
ro n ’u n ia d e sin i b ir koz o la ra k k u lla n m a
m a n e v r a s ın a k a rş ı İb ra h im P a ş a n ın
v erd iğ i cevap o k a d a r s u s tu ru c u d u r k i,
elçi C o rn eliu s bu y o ld a n b ir m a n e v ra
çe v irem iy eceğ in i a n la m ış tır. Z ira İ b r a ­
h im P a şa : «Eğer Ş a rlk e n h â lis a n e su lh
istiy o rs a m e tb u u m red d e tm ez , evvelâ
m e k tu b u n u o k u yayım » diye söze b a ş la ­
dı. Bu a r a d a gözü m e k tu p ta k i m ü h ü r e
 r

Barbaros'un Preveze Muharebesi (ressamı Nuri Paşa, Aslı Deniz Müzem izdedir)
<Mufassal Osmanlı Tarihi Tablosu No, 21)
ta k ıld ığ ın d a n « m e tb u u m u n ik i m ü h tiru
v a r d ır k i b iris i k e n d is in d e d u ru r, b irisi
d e b en d e b u iu m ır. z ira k en d isiy le b e­
n im a r a m d a b ir f a r k b u lu n m a s ın ı is te ­
m ez; eğ er k e n d isi için elbise y a p ılm a s ı­
n ı e m re d e rse b e n im iç in de ö rn e ğ in i
ıs m a r la r ; b e n im in ş a a t iç in p a r a s a r f e t-
m e m e m ü s a a d e etm ez, b u d iv a n h a n e o-
n u n t a r a f ı n d a n y a p ılm ış tır. K o ro n ’a ge­
lin c e o ra s ı b ir k a le d ir k i o n u n bizde
b in le rc e s i v a rd ır, o n u n te m e llü k ü bizce
m ü h im b ir şey d e ğ ild ir; K o ro n ’u s u ih e n
a lm a k ta n z iy a d e k u v v e t ile is tird a d ı a r ­
z u ed eriz; m ü n a s ip g ö rd ü ğ ü m ü z z a m a n
o n u y a k a b iliriz d e ... P a d iş a h ım M a c a ­
r is ta n 'ı K ıra l J a n o s ’a v e rm iştir, d ü n y a ­
d a h iç b ir k u v v e t o n u o n u n e lin d e n a la ­
m az. A rcel, B a rb a ro s ’u n sa n c a ğ ıd ır.
K ıra liç e M a ri’ye a ra z i ve c ih a z ın ı ia d e
e ttir m iy e ç a lış a c a ğ ım ; e ğ e r B u d in ’de
b ir s a a t d a h a k a lm ış o lsay d ı bizim e li­
m iz e d ü şe c e k ve p a d iş a h ım ta r a f ı n d a n
h e m şire gibi m u a m ele g ö re c e k ti; b ü y ü k
h ü k ü m d a r la r ın şe re fi m a ğ lu p la rı a f f e t­
m e k tir» .
O g ü n k ü m ü lâ k a t ve m ü z a k e re le r bu
h a v a iç in d e k a p a n d ı. İ b ra h im P a şa , e l­
ç ile rin Aloisio G r ıtti ile _ g ö rü şm e le rd e
b u lu n m a la rın ı b ild ird i. İ b ra h im P a ş a ­
n ı n ve o n u n v a sıta siy le p a d iş a h ın f a z la ­
c a itim a d b e sle d ik le ri V enedikli A loi­
sio G ritti, V esp asien de Z a r a ile b ir lik ­
t e b ir T ü rü ç a v u şu V iy a n a ’ya g ö n d e ril­
d iğ i s ır a d a V eziriazam t a r a f ı n d a n B u-
■din’d en İ s ta n b u l’a ça ğ ırılm ıştı. İ b ra h im
P a ş a m u h te m e le n G r itti’n ln d ip lo m a tik
.k u rn a z lığ ın d a n ve d a h a ziy ad e lis a n
b ilg isin d e n is tifa d e y i d ü ş ü n m ü ş o lm a ­
lıy d ı. G ritti, J e ro m e de Z a ra ve C o rn e-
iiu s ile y a p tığ ı g ö rü şm e le ri ik i yü zlü b ir
ta v ır ta n ın a r a k id a re e tti. A ltı s a a t d e ­
v am e d e n m ü z a k e re le r s ır a s ın d a G ritti,
b ir h a y li M a c a rla rın a le y h in d e b u lu n ­
d u . P a d iş a h ın J a n o s Z a p o ıy a ry ı m u tla ­
k a y e rin d e tu ta c a ğ ın ı b e lirte re k , b u h u ­
s u s t a h e r h a n g i b ir şey sö y le m e n in t a ­
m a m e n lü z u m su z o ld u ğ u n u b e y a n ey ­
le d i. A y rıc a K o ro n m e v zu u d oiayısiyle
T ü rk k u d r e tin e iş a r e tte n de g eri k a l­
m a d ı. A ltm ış T ü rk k a d ırg a s ın ın K o.ron’-
u ş im d id e n m u h a s a r a e ttiğ in i, o n k a ­
d ır g a n ı n İ s ta n b u l te rs a n e s in d e in ş a h a ­
lin d e b u lu n d u ğ u n u , a y rıc a B a rb a r o s ’u n
d a m u a z z a m b ir k u v v e t te şk il e ttiğ in i
ilâ v e e tti. C o rn eliu s, Ş a r lk e n ’in a k te d i-
le c e k m u a h e d e d e n d iğ e r d e v le tle ri de
861
is tifa d e e ttire c e ğ in e d a ir sö z ü n ü ele a la ­
ra k , b a ş k a d e v le tle rin h a b e ri o lm a d a n
o n la r n a m ın a k o n ü şa b ilm e s e lâ h iy e tin i
n e re d e n a ld ığ ın ı o n la rd a n so rd u .
A v u stu ry a h e y e tin in V ez iriaz am la
ik in c i m ü la k a tla r ı s ır a s ın d a G ritti. t e r ­
c ü m a n Y u n u s Bey ve C elâlzâd e M u s ta ­
f a Ç elebi d e h a z ır b u lu n u y o rd u . İlk
m ü la k a t ta o ld u ğ u gibi İ b ra h im P a ş a
b u n d a da m ü z a k e re le re g eç ilm ez d en
ö n ce k e n d i k u d r e tin i o rta y a k o y u cu k o ­
n u ş m a la rd a b u lu n d u . İlk d e fa « İs p a n y a
n iç in F ra n s a k a d a r iyi z ir a a t e d ilm e ­
m iş tir? » su a lin e C o rn eliu s, İ s p a n y a ’n m
F r a n s a ’y a n isb e tle d a h a k u r a k o lu şu n u ,
E n d ü lü s M ü s lü m a n la rı ile Y a h u d ile rin
m e m le k e tte n k o v u lm a sın ı, İs p a n y o lla ­
r ın s a p a n d a n ziy ad e s ilâ h k u lla n m ıy a
m e ra k lı b u lu n u ş la r ın ı ve m e v c u t g u r u r ­
la rın ı se b e p le r m e y a n ın d a z ik re tti. İ b ­
r a h im P a ş a ise b u n a m u k a b il kendi
f ik rin i b e lir ttik te n s o n r a m ü z a k e re le ri
b ir te m sil ile açtı, V eziriazam m is a lin d e
şöyle d iy o rd u : « H a y v a n la rın en k o r k u n ­
cu o la n a s la n zo r ile değil, h ile ile, m u ­
h a fız ın ın v e rd iğ i yiyecek ile, itiy a d k u v ­
v eti ile te s îıir o lu n u r; m u h a fız o n u k o r ­
k u tm a k iç in b ir d eğ n e k se çm e lid ir, h iç
b ir y a b a n c ı o n a yem ek v erm em elid ir.
A slan h ü k ü m d a r, m u h a fız la r o n u n m ü ­
şa v irle ri ve v ü k e lâ sıd ır; â sâ y ı h a k ik a t
ve h a k k a n iy e ttir ki, h ü k ü m d a rla r ın k ı­
la v u z la rı y a ln ız b u n la r o lm a lıd ır. B en
efe n d im i, b ü y ü k ş e h in ş a h ı â s â y ı h a k i­
k a t ve h a k k a n iy e tle id a re ed iy o ru m .
H ü k ü m d a r Ş a rlk e n de b ir a s la n d ır; bu
h a ld e ic a b e d e r k i o n u d a elçileri b u s u ­
re tle te s h ir e tsin le r» .
B u sö z lerin a r k a s ın d a n sözü ta m m â -
n a siy le k e n d is in e g e tire re k : «B enim
y a p tığ ım y a p tık tır ; b ir seyisi p a ş a y a ­
p ab ilirim , E fe n d im in m a lû m a tı o lm a ­
d a n is te d iğ im gibi m e m le k e tle r, k ır a l-
lık la r v ereı e b ilir m ; o n u n v e rd iğ i şey
b e n im te n s ib im e m a k rû n o lm a zsa i r a ­
d esi esersiz k a lır ; b ilâ k is b e n e m r e tti­
ğ im h a ld e o te n s ip etm ez se b e n im e m ir­
le rim ic ra o lu n u r, o n u n k i değil. S u lh ve
h a r b b e n im e lim d e d ir; d ev let h â z in e si
b en im e m rim a ltın d a d ır. M e tb u u m b e n ­
d e n d a h a m ü k e lle f elbise iç in d e d e ğ il­
d ir; b e n im s e rv e tim d a im a - el d o k u n ­
m a m ış o la ra k k a lır ; ç ü n k ü o b e n im h e p
m a s ra f la r ım ı v erir. K ıra llık la rı, m e m le ­
k e tle ri, h â z in e le ri b a n a te v d i o lu n m u ş ­
tu r ; b u n la rı isted iğ im gibi id a re ve s a r-
fed erim . G en ç liğ im d en b e ri p a d iş a h ile
b irlik te y a şa d ım ; o n u n d o ğ d u ğ u h a f ta
doğm uşum ».
İb ra h im P a şa sö z lerin in b u n d a n so n ­
ra k i k ısm ın d a M a c a rla rla T ü rk le rin a -
ra s m ın n a s ıl aç ıld ığ ın ı a n la tm a k ta , bu
h u s u s ta M a c a r k ira lın ın h a tâ la r ın ı sa y ­
m a k ta , o n d a n so n ra d a M a c a r m e se le ­
siyle ilgi k u r a r a k , F ra n sız elçisin in p a ­
d iş a h a su n d u ğ u m e k tu b u n m u h te v iy a ­
tım a ç ık la m a k ta ve: « P ad işa h , F ra n s u -
v a 'n ın u ğ ra d ığ ı f e lâ k e tte n m ü te e s sir ve
Ş a rlk e n ’in m u a m e le sin d e n m ü n fe il o la ­
r a k k a d ın ın is tir h a m la r ın a en m ü e ssir
s u r e tte ve v a s ıta ile ç â resa z o lab ilece­
ğ ini d ü ş ü n d ü ; o z a m a n k e n d i e lçü e ri-
n e M a c a r k ıra lı t a r a f ı n d a n g ö ste rilen
çok k ö tü m u a m e le n in in tik a m ın ı a lm a k
istedi. B a h u su s ki k ıra l L ayoş’u n zev ce­
si, Ş a rlk e n ’in h em şiresi idi. Layoş, p a ­
d iş a h a m u k ab eley e ç ık tı; ikisi de e lle ­
rin d e kılıç, M a c a ris ta n ta h tı ü z e rin d e ­
ki id d ia la rın ı m ü d a fa a e ttile r. K ılıç m e ­
seleyi h a ili fa s le tti; h ü k ü m e t h a k k ın ı
bize verdi».
B u n d a n so n ra M ohaç m u h a re b e ss i ve
B u d in ’in z a p tın a te m a s ed en İ b ra h im
P aşa, b ilâ h a re V iy an a m u h a s a r a s ın a sö-
Evvelce T ürklerin Avru p a istilâsını tasvib edip,
V iyan a m uhasara edilince aleyhimizde uğraşan,
H ıristiyan lıkta Profestası mezhebinin kurucusu
M artin Lufher
862
zü n a k le d e re k , te b d ili k ıy a fe tle is tih ­
k â m la r ı d o la ştığ ın ı elçilere a ç ık la m a k ­
ta d ır. Ş a rlk e n ’in id d ia la rın a d a te m a s ­
la : «Bu s ır a d a Ş a rlk e n İ ta ly a ’d a T ü rk -
le ri h a r b ile te h d it e tm e k ve L u th e r
m e zh eb i e rb a b ın ı ce b ren eski itik a d la -
r ın a g e tirm e k ile m eşg u ld ü . A lm a n y a ’­
y a geldi, b ir şeye m u v a ffa k o lam ad ı. B ir
im p a r a to r için b ir şeye b a şla y ıp d a b i-
tire m e m e k ve söyleyip de h iç b ir şe y
y a p m a m a k lâ y ık d eğ ild ir. B ir ru h b a n
m eclisi ilâ n e tti, to p la n m a d ı; B u d in ’i
m u h a s a r a e tti, a la m a d ı; k a rd e şi F e rd i-
n a n d ile k ıra l J a n o s a r a s ın d a su lh u i a ­
d esi lâzım gelirdi, b u n a te şeb b ü s e tm e ­
di. E ğ er b u g ü n b ir ru h b a n m e c lisi to p ­
la m a k istem iş o lsam L u th e r ’i b ir t a r a ­
fa, P a p a y ı b ir t a r a f a k o y ar, k ilis e n in
v a h d e tim ia d ey e k e n d ile r in i m ecbur
ed erim . B en ve p a d iş a h b u suretle»
Ş a rlk e n ’in y a p m a sı lâ z ım gelen şeyi,
y ap m ış oluruz. M a c a ris ta n k ıra lı y a ta ­
ğ ın d a c a n v erm iş o lsay d ı ih tim a l ki
F e r d in a n d ’ın b ir d erecey e k a d a r h a k k ı
v e ra s e ti o la b ilird i, lâ k in m u h a re b e m ey ­
d a n ın d a m a k tû l o ld u ğ u için k ıra llısı b i­
ze a ittir , ç ü n k ü k ılıç la rım ız la fe th o lu n -
m u ştu r. Biz M a c a ris ta n ’ı istilâ e ttik .
B ü tü n v a lile r arz ı ta z im a t e ttile r; m ü ­
n a s ip g ö rd ü ğ ü m ü z k a d a r M a c a ris ta n ’­
d a k a ld ık ve bize m u k a v e m e t ed ecek
kim sey e te s a d ü f etm edik».
D a h a s o n r a sözü Ş a rlk e n ’in m e k tu ­
b u n a g e tire n İb ra h im P a şa : «Bu m e k ­
tu p , ih tiy a tlı ve m u te d il b ir h ü k ü m d a r
m e k tu b u d e ğ ild ir; Ş a rlk e n k e n d i ü n -
v a n la riy le b e ra b e r k e n d isin e a it o lm ı-
y a n b ir çok u n v a n la r ı m a ğ ru r a n e sa y ı­
y or; k e n d isin e K u d ü s k ıra lı d enliye n a ­
sıl c u r’e t ed iy o r? B u m e m le k e tin sa h ib i
b ü y ü k şe lım ş a h o ld u ğ u n u b ilm iy o r m u ?
P a d iş a h ta n m e m le k e tle rin i a lm a k m ı
istiy o r? Y oksa böyle y a z m a k la o n u is­
tih f a f e ttiğ in i m i g ö ste rm ek istiy o r?
B en iş ittim k i H ris tiy a n h ü k ü m d a rla rı,
d ile n ci k ıy a fe tin d e K u d ü s z iy a re ti y a ­
p a r la r im iş; Ş a rlk e n K u d ü s’ü d ile n ci
k ıy a fe tin d e g ö rm ek le o r a y a k ıra l m ı o-
la c a k sa n ıy o r? B u n d a n s o n ra K u d ü s’e
g irişi b ü tü n . H ıris tiy a n la r iç in m e n e d e ­
ceğim ».
C o rn eliu s, Ş a rlk e n ’in bu ü n v a n la r ı
k u lla n m a s ı m eselesi ü z e rin d e m a z e re t
b u lm a k ta m ü ş k ü lâ t çek erek , sa d ec e b u ­
n u n u sû ld e n o ld u ğ u n u söyliyebildi. İ b ­
r a h im P a ş a ise bu d e fa Ş a r lk e n ’in g u ­ b ir su lh m u a h e d e si a k d in i a rz u e d iy o r­
r u r u n a te m a s la : « B u n d a n b a ş k a S a rl- sa b ir elçi g ö n d erm e si g e re k ird i; ona.
k en , F e r d in a n d ile b e n im ¡efendim i b ir in tiz a re n ü ç ay lık b ir m ü ta r e k e im z a la ­
d ere c e d e tu tu y o r, k a rd e ş in i se v m e k te n a b ilir. Ve n ih a y e t B a rb a ro s b u m ü d d e t,
h a k k ı v a r d ır ; lâ k in b u n u n iç in b ü y ü k z a r f ın d a d e n iz le rd e H ıris tiy a n la r a le y ­
p a d iş a h ı o k a rd e ş e k ıy a s e d e re k k a d r i­ h in e h e r tü r lü m u h a s a m a tı tâ til e d e ­
n i d ü şü rm e s i lâ zım gelm ez. B enim m e t- ce k tir» dedi.
b u u m u n a ra z i ve in s a n c a F e r d in a n d ’-
A v u s tu ry a m u ra h lıa s la riy le y a p ıla n bu
d a n d a h a k u v v e tli ve d a h a z e n g in s a n ­
m ü z a k e re le rin a k ş a m ı p a d iş a h , V eziri­
ca k b ey leri vard ır» .
az am ve A loisia G r itti b ir a r a y a gelerek,
İb ra h im P aşa , h e y e t â z a s ın d a n J e ro - b u m esele ü z e rin d e g ö rü ştü le r. 11 H a­
m e de Z a r a ’y a d ö n e re k : «S en in k a r d e ­ z ira n d a ise G ritti, A v u stu ry a h e y e tin i
şin N ik o la’n ın a k r a b a s ın d a n b u lu n a n m ü z a k e re y e d â v e t eyledi. O sm a n lı h ü ­
K a r a A m id (D iy a rb a k ır) b ey lerb ey i s e ­ k ü m e ti a d ın a k o n u ş a n G ritti, Ş a r lk e n ’­
n in k ir a lın d a n ziy ad e a ra z i ve h a lk a in m e k tu b u n d a k e n d isin i p a d iş a h la m ü ­
m a lik tir. E lli b in s ü v a ri m u h a re b e le rd e sav i tu tu ş u n a a it ifa d e sin i a y ıp la d ık ta n
o n u n m a iy e tin d e b u lu n u r; sip a h ile ri, so n ra , o n la r a şöyle d ed i: «Son M a c a ris­
tım a r lıla r ı F e r d in a n d ’ın s ip a h i ve tı­ ta n m u h a re b e s in d e S u lta n S ü le y m a n ’­
m a rlıla r ın d a n ço k tu r. P a d iş a h ım ın b öy­ ın m a iy e tin d e h u s u sî h iz m e tle ri için b in
le d a h a cok s a n c a k la rı v a rd ır. İ m p a r a ­ sekiz yüz ask er, V ez iriâz am d a b in , d iğ e r
t o r Ş a r lk e n 'in öyle b ir m e k tu p y a z m a k ­ p a ş a la r d a b e şe r yüz kişi b u lu n u y o rd u .
ta n u ta n m a s ı ic ab e d erd i. L âk in F ra n s a K u lla rın ın p a d iş a h a ita a ti o d e re c e d e ­
k ir a lın ın M a c a ris ta n se fe ri e s n a s ın d a d ir ki, şu d a k ik a d a b ir aşçıyı, o her. şeye
bize g ö n d e rd iğ i ve sa d ec e « F ra n s a k ı r a ­ m u k te d ir o la n İ b ra h im P a ş a n ın id a m ı­
lı» diye im z a eylediği m e k tu p b u n d a n n a g ö n d e rm iş o lsa b u em ir d e rh a l, m ü ş ­
ıie k a d a r fa rk lı ve h a k ik a te n b ir k ir a la k ü lâ tsın ic ra o lu n u r. D ü n y a y a y aln ız o
y a k ış ır s u re tte d ir. B unun iç in d ir ki su lh v ere b ilir. H ıristiy a n lık h iç b ir v a k it
b ü y ü k p a d iş a h d a F ra n s a k ir a lın a şe re f b u z a m a n d a o ld u ğ u k a d a r b ö lü n m e m iş­
v e rm e k ve n e c a b e tte o n a re k a b e t e tm e k tir».
istiy e re k c e v a b ın d a ü n v a n la r ın ı hiç
A y la rd a n b e ri u z u n b e k le m e le rle d e ­
y az m a d ı, fa z la c a sevdiği b ir k a rd e ş in e
v am e d e n m ü z a k e re le r, n ih a y e t V eziri-
y a z a r gibi y azd ı; yine b u n u n iç in d ir k i
B a rb a ro s, F ra n s a k ır rJ ın a , b ü y ü k p a d i­
ş a h a i t a a t e d e r gibi i t a a t e tm e k iç in e-
m ir ald ı. E ğ er Ş a rlk e n bizim le su lh e-
d e rse y a ln ız o v a k it im p a r a to r o la c a k ­
tır. Z ira F r a n s a ve İ n g ilte re k ır a lla r ın a ,
P a p a y a . P r o te s ta n la r a biz o n u o s ıf a tla
ta n ıttıra c a ğ ız . Z a n n e d e r m isin iz k i Ş a r l­
k e n ile P a p a y ı b a ğ lıy a n d o stlu k , h u s u ­
siyle P a p a R o m a y a ğ m a sın ı ve e s a re ti
m üddetine® u ğ ra d ığ ı k ö tü m u a m eley i
h a t ır la r s a pek h a k ik îd ir? B en o n d a n
g a s b o lu n m u ş b ir elm ası a ltm ış b in d u ­
k a y a s a tın aldım . Bu elm as - p arm a­
ğ ın d a k i y ü zü ğ ü g ö ste re re k — , h a p s e d il­
d iğ i z a m a n F r a n s a k ir a lın ın elin d e idi;
b ilâ h a re b a n a g eç m iştir. F r a n s a k ıra lı
n a s ıl o lu r d a Ş a r lk e n ’i sever, id d ia s ın d a
b u lu n a b iiirsin iz ? »
V eziriazam İ b ra h im P aşa , b u uzun
k o n u şm a sın ı b a ğ la rk e n , p a d iş a h ın in ­
fia lin i m u c ip o lm a m a k ü ze re Ş a r lk e n ’in İsta n b u l'd a eski V e n e d ik e lçisinin oğlu ve D am ad
m e k tu b u n u k e n d isin e ta k d im etm iy e ce - İb ra h im P aşanın Sıas m üşaviri
ğ in i b ild ird ik te n s o n ra : «E ğer Ş a rlk e n A foisio G ritti

863
a z a m in eiçileri ü ç ü n c ü k a b u lü o la n 22
h a z ira n 1533 k o n u ş m a la rın d a b ir n e t i­
ceye b a ğ la n d ı. İb ra h im P aşa, A v u stu r­
y a m u r a h h a s la rın ı, k e n d ile rin d e n ö n c e ­
ki h e y e tle rin n a il o la m a d ık la rı b ir şeye
m u v a ffa k iy e tle ri dolayısiyle te b rik e tti.
E rte si g ü n elçiler K a n u n î S u lta n S ü ­
le y m a n ta r a f ın d a n k a b u l edildiler. Bu
k a b u ld e elçiler p a d iş a h a şöyle h ita b e t ­
m e k te y d i: «O ğlun k ır a l P e rd in a n d s e ­
n in m a lik o ld u ğ u n şe y leri k e n d i m a lı
gibi ve k e n d is in in m a lik olduğiı şey leri
se sin in m a lın gibi ad d e d er, ç ü n k ü se n in
o ğ lu n d u r. M a c a ris ta n ’ı k e n d in e alık o y ­
m u ş o ld u ğ u n u b ilm iy o rd u ; z ira bilm iş
o lsaydı bu m e m le k eti m u h a fa z a etm ek
iç in h iç b ir v a k it m u h a re b e etm ezdi. L â ­
k in m a d e m ki sen, y a n i o n u n ped eri,
m e m le k e tin in s ın ırla rı d a h ilin d e b u lu n ­
d u rm a k istiy o rsu n , s a n a m ü b a re k o l­
m a sın ı ve s ıh h a tin i te m e n n i eder, ç ü n ­
k ü se n — k i o n u n p e d e risin — b u k ır a l-
lığı Ve d a h a b a ş k a la rın ı te k r a r te s h ir
e tm e si iç in y a rd ım ed e ce ğ in d e n de ş ü p ­
he etm ez».
K a b u l m e ra sim in d e p a d iş a h ın eteğ i­
n i öpm e şe re fin e n a il o la n A v u stu ry a
e lç ile rin in sö z lerin i d iv a n çav u şu Y u­
n u s Bey te rc ü m e etti. O a r a d a A v u stu r­
ya h e y e ti reisi C ornelius, ta k d im edecek
A vu stu rya A rşid ü kü Ferdinand'n eiçileri K anunî
tarafından kabul edilirken (M acar tarihinden)
864
h ed iy esi o lm a m a sın d a n m ü te v e llid i t i ­
z a rd a b u lu n d u k ta n so n ra k ıra liç e M a -
r i’n in c ih a z ın ın ia d e sin i ve F e r d in a n d ’ -
ın k a rd e ş i o la n İb ra h im 'in B â b -ı h u -
m a y û n d a k ira lın vekili s ıf a tın d a g ö rü n ­
m e sin e m ü sa a d e o lu n m a sın ı p a d iş a h ta n
n iy a z eyledi. C o rn eliu s’u n b u son d ile ­
ği k a b u l o lundu.
Bu s u re tle A v u stu ry a h e y e tin in 14
te m m u z 1533 te İ s ta n b u l'd a n a y rılm a k
üzere r u h s a t a lm a la r; ile h e r şeysi t a ­
m a m la n a n su lh m u a h e d e si h ü lâ s a te n şu
ş a r tla r ı ih tiv a e tm ek tey d i:
1 — K ıra l F e rd im -n d O sm a n lı p a d iş a ­
h ın ı b a b a b ilecek ve a n c a k «kardeş» d i­
ye h ita b e ttiğ i V eziriazam a m ü sa v i s a ­
y ıla c a k tır.
2 — K ıra l F e rd in a n d M a c a ris ta n ü ze­
rin d e k i v e ra s e t id d ia la rın d a n v azg eç­
m iş, y aln ız M a c a ris ta n ’ın kuzey b a tı­
sın d a fiile n h â k im o ld u ğ u a ra z i o n a a it
sa y ılm ıştır.
3 - - F e rd in a n d elin d e b u lu n a n M a c a ­
r is ta n 'ın b u to p r a k la r ı için O sm a n lı h â ­
z in esin e h e r yıl o tu z b in a ltın ö d iy ecek -
tir.
4 — F e rd in a n d ile y a p ıla n b u a n la ş ­
m a d a n s o n r a Ş a rlk e n de m ü s a lâ h a iç in
b ir elçi y o ilıy ac ak tır.
5 — O sm a n lı h im a y e sin d e k i M a c a r
k ır a lı J a n o s S ap o ly a i ile k ır a l F e rd i­
n a n d a r a s ın d a O sm a n lı m ü m e ssille rin in
n e z a re ti a ltın d a b ir h u d u t h a t t ı çizile­
cek, b u h u d u t O sm a n lı h ü k ü m e tin in
ta s v ib in i m ü te a k ip m u te b e r a d d e d ile ­
cek tir.
6 — Ö len M a ca r k ıra lı L ayoş’u n k a r ı­
sı M a ri’n in m a lik â n e si k e n d is in e b ır a ­
k ıla c a k tır.
7 — Ş a rlk e n ile su lh o lm a z sa O s m a n ­
lI h ü k ü m e ti o n a k a rşı h a r e k e tte se rb e s t
k a la c a k tır.
8 — S u lh a h k â m ı sen e ile m u k a y y e d
d eğ ild ir, F e rd in a n d ria y e t e ttiğ i m ü d ­
d etçe m u te b e r sa y ıla c a k tır.
A vusturyalIların, T ü rk k u d re ti k a r ş ı­
sın d a boyun eğişleri vesilesiyle H arn m er
T ü rk le re k a rş ı iyi olm ıyan h is s iy a tın ı
da b elli ederek, k ita b ın d a b u b a h s e a i t
n e tic e y i şu sözlerle b a ğ la m a k ta d ır: « İş­
te b u suretle S ü ley m a n , M a c a ris ta n ’ı
K an u n î Su ltan Süleym an (A M a gy a r Nemzet T ö rtin e te adlı M acarca tarihten)

(M ufassal O am anlı T a rih i tab lo su . No. 17)

g a s le tm e s in i b a b a ile o ğ u l a r a s ın d a v u s tu ry a , O sm a n lIla rla b irin c i m û s a lâ -
m e v c u t o lm a sı lâ z ım g elen m a l iş t ir a ­ h a s ım b u tü r lü m e n f a a t ve şe re f fe d a -
k i b a h a n e s i a ltın d a se tre y le d i, F e rd i- k â rlığ y le s a tm alm ıştır» .
n a n d ve İ b ra h im a r a s ın d a ifa d e o lu n a n
ANADOLU’DA İSYAN H Â D İSELERİ
k a rd e ş lik de F e r d iııa n d ’m b ir d e v le tin
v eziri ile a y n ı d ere c e d e a d d o lu n m a s ı Y avuz S e lim ’in şid d e tli h a re k e tle rle ;
m e z e lle tin i s u r e t- i a h a r d a g ö ste rm e k ­ b ir k ıs m ım ö ld ü rm e sin e , b ir k ıs m ın ı
te n b a ş k a b ir şeye y a ra m a d ı. İşte, A ­ s ü r g ü n e tm e s in e ra ğ m e n A n a d o lu ’d a

MOSAVYA SLOVAKVA UKKAWVA

AVUSTURYA
?8N«^_W©lon
Cıfacga«
ARŞİ DUKAf.IĞMN ( Cr an)
s —

KARtNTİV*'—' \?r4i\ «
V v'^ÖK-'Jrmern-
Cgçrsta^» ¿gp*
n&i* Ara , Stgedfo
(Trafisilvanya)
F R iY O L V _ _ z » a rM , {% *v>j ) ■** Ovuio - r.jüarvi.

«y êi y
^ \ &‘*w
.- ^ r v ^ A ^ n
- VvS Oac-
e .c B 'v l .
'ïv-* —w_Jsiank»j*7ic« sanat
? -r ---- v PfSîHRi.!,
• Örse
t o |ı r a H p . ‘°luu wA<i.
SOSNA sirbîstamS ftuiCUK!

G A R IS T A N -
H ÏR S 2 K
■»■ou;
KARAOAĞ

İTALYA
MAKEDONYA
hatâna:ı .s

ANADOLU

«(SİLYA Ad.

Kan u n î'n in ilk devrelerinde ordularım ızın harekât sahaların ı gösterir harita

885

y ine p ek çok şiî m e v c u ttu . Ş iîle r m u a y ­
y e n y e rle rd e h a y li k esif o lm a k la b e r a ­
b e r b az ı y e rle rd e de d a8 ın ık v az iy e tte
y a şa m a k ta y d ı. Ş iîle rin k esif b u lu n d u k ­
la r ı y e rle rd e Şiî - S ü n n î m ü n a fe re ti z a ­
m a n z a m a n şid d e t k e s b e tm e k te ve k a n ­
lı h â d is e le r v u k u b u lm a k ta y d ı. B ilh assa
iç ve dış ta h r ik le r Ş iîle re p e k ça b u k t e ­
s ir e ttiğ in d e n , b u n la rın k itle h a lin d e is ­
y a n e ttik le ri g ö rü lm ek tey d i. Şiî şe y h leri
e tra fla r ın d a k i k im sele re k o la y c a n ü fu z
ed ebildiği, ay n ı z a m a n d a ş a h ıs la rın a
k a r ş ı h a lk ı d a sık ı şekilde b ağ lıy ab il-
d ik le ri için, k e n d ile rin i k u v v etli görm i-
ye b a ş la d ık la rı a n d a h ü k ü m e te baş
k a ld ırm a k ta y d ı. K a n u n î d e v rin d e n ö n ­
ce g ö rü ld ü ğ ü veçhile o n d a n s o n r a d a
A n ad o lu ’d a Şiîlikle ilg ili k a n lı h â d ise le r
e k sik olm adı. S e lç u k lu la r d e v rin d e k i
B a b a İ s h a k h â d ise si b u n e v id e n b ir h a ­
r e k e tti. B in a e n a le y h O sm a n lIla rd a n ö n ­
ce bile Ş iîlik m e selesi A n a d o lu ’d a k a n
d ö k ü lm e sin e sebep o lm u ştu . S a m a v n a lı
Ş ey h B e d re d d in h a re k e tin e b ir çok A-
levî k a tıld ığ ı gibi, İk in c i B ayezid z a m a ­
n ın d a k i Ş a h k u lu ve Y avuz S elim z a m a ­
n ın d a k i Bozoklu T ü rk m e n le rin d e n Ce­
lâ l h â d ise le ri de b ire r Şiî a y a k la n m a sıy -
di. B ilh a ss a İ r a n ’d a S afev î d ev le tin in
k u r u lu ş u n d a n s o n r a Ş a h İs m a il’in, o n ­
d a n önce de b a b a sı Ş eyh H a y d a r ve d e­
desi Ş eyh C ü n e y d ’in ta h rik le r i, A n ad o ­
lu ’d a Ş iîle rin sa y ısın ı a r ttır d ığ ı gibi, is ­
y a n la r a d a zem in h a z ırla m ıştı. B u yüz­
d e n A n a d o lu ’d a k ız ılb a ş h â d is e le ri sık -
la şm ıştı. O n u n iç in O sm a n lı h ü k ü m e ti­
n in sık ı d a v ra n m a sı, b ilh a s s a Y avuz
S u lta n S elim ’in şid d e t h a re k e ti kızılbaş
d â v a s ın ın h a llin i m ü m k ü n k ılm am ıştı.
A n a d o lu ’d a z a m a n z a m a n v u k u b u la n
İd a rî h a tâ la r , işle n e n b azı h a k s ız lık la r
h ü k ü m e te k a rş ı ita a ts iz lik le re yol a ç ­
m a k ta ve b u gibi m eseleler, a y a k la n m a k
iç in f ır s a tı g a n im e t te lâ k k i ed e n kızıl-
b a ş d e d e le rin in işin e y a ra m a k ta y d ı. A n ­
cak, d ev lete k a rş ı b a ş k a ld ır m a la r h e p
A n a d o lu ’d a c e re y a n e ttiğ in e ; b u yüz­
d en b ir çok T ü rk ö ld ü rü lü p , A n ad o lu
köy ve şe h irle ri z a r a r a u ğ ra d ığ ın a gö­
re ; h a k s ız lık la r ve s e rt h a r e k e tle r yo­
lu y la is y a n a seb eb iy et v eriş m e se le sin ­
de, d ev şirm e d ev let e r k â n ın ın m a k s a t­
lı d a v ra n ış la rın d a n d a şü p h e le n m e k
m ü m k ü n d ü r. Z ira, A n ad o lu isy a n la riy le
m ü te m a d iy e n T ü rk k a n ın ın d ö k ü lü şü
866
ı
k a r ş ıs ın d a — esk i O sm a n lı ta rih le r in d e
s a rih ve k e s in b ir ifa d e m e v c u t o lm a ­
m a k la b e r a b e r — is te r istem e z bazı
d e v şirm e le rin T ü rk ır k ın d a n b u yo ld a
b ir in tik a m a lm a y ı d ü şü n m ü ş o lab ile­
cek leri h a t ı r a g elm ek ted ir. N itek im is ­
y a n la r ın b a s tırılış ı s ır a s ın d a d ev şirm e
v e z irle rin p ek çok k a n d ö k m e le ri b u
d ü şü n c ey e k u v v e t v ere cek d e lille rd e n ­
dir.
B a b a Z ü ıın ım h â d ise si
K a n u n î S ü le y m a n d e v rin d e A n a d o lu ’­
d a isy a n h â d is e le rin d e n ilki B ab a Z ü n -
n u n a d ın d a b ir T ü rk m e n in e tr a f ın a a-
d a m to p la m a siy le m e y d a n a g elm iştir.
B a b a Z ü n n u n 'u n b aş k a ld ırm a s ın a d a
b ir h a k s ız lık h â d ise si se b ep o lm u ştu r.
Bozok sa n c a k b e y i o la n esk i V eziriâzam
H ersek zâd e A h m ed P a ş a n ın o ğ lu M us­
t a f a B eyin s a n c a ğ ın d a a ra z i t a h r i r i y a ­
p ılırk e n b ir ta k ım h a k s ız lık la r vuku-
b u lm u ş tu r. H a k sız lık la r h a lk a r a s ın d a
m e m n u n iy e tsiz liğ e yol a ç m a k ta y k e n k ı-
zılb aş T ü rk m e n le rd e n « S ü ğ lü n K oca»
a d ın d a k i b ir ih tiy a r ın a ra z isin e de iki
yüz ak çe v erg i y az ılm ıştır. S ü ğ lü n K o ­
ca, k a d ı M u slih id d in ve s a n c a k beyi
M u s ta fa Beye m ü r a c a a tla v e rg in in çok­
lu ğ u n d a n b a h isle y a rıs ın ın a ffın ı r ic a
etm işse de d ile ğ in in y e rin e g e tirilm e si
ş u r a d a d u rsu n , a d a m c a ğ ız ta h k ir ed il­
m iş ve ü ste lik s a k a lı d a tır a ş e d ilerek
h a k a r e ti a ğ ırla ş tırılm ış tır. B u n u n ü ze ri­
n e S ü ğ lü n K oca, o ğlu Ş a h V eli ve y in e
A lev îlerd en B a b a Z ü n n u n b ir a r a y a ge­
le re k b a ş k a ld ırm ış la rd ır. T a b a k a t-ü l
M e m alik ’te k a y d e d ild iğ in e n a z a r a n , Bo-
zok’ta k i isy a n , s a n c a k b ey i M u s ta fa
Bey, k a d ı M u slih id d in ve k â tib i M eh-
m e d B ey in 28 a lu s to s 1526 d a (S o la k -
z â d e ’de 1527 A ğ u sto su ) ö ld ü rü lm e le riy ­
le b a ş la m ıştır. A ynı se n e iç in d e b irb i­
rin d e n g ü n ve ay fa rk la riy le b a ş k a a -
y a k la n m a la r d a v u k u b u ld u ğ u cih etle,
b u n la rın ta h rik ç ile r in in p lâ n lı h a r e k e t
e ttik le ri a n la ş ılm a k ta d ır.
K a r a m a n v a lisi H ü rre m P a ş a bu v a ­
k ay ı d u y u n c a acele b ir m ik ta r k u v v e t
to p lıy a ra k â s ile rin ü z e rin e y ü rü d ü .
K a y se ri’n in k u ze y in d e K u rş u n lu b e li
m e v k iin d e c a m la n ç a rp ış m a d a H ü rre m
P a şa m a ğ lû p oldu. K e n d isi y a r a la n d ık ­
ta n b a ş k a İç e l s a n c a k b ey i B o stan cıo ğ lu
Ali Bey ile K ay se ri h â k im i B e h ra m Bey
II
şe h it, K a r a m a n a s k e rin in b ir k ısm ı d a
esir d ü ştü .
 sile rin m ik ta r ı o s ır a d a üç b in beş
yüz k işid e n ib a re t b u lu n d u ğ u h a ld e , e t ­
r a f a h â k im k esiliv e rd iler. B u v az iy e t
k a r ş ıs ın d a A d a n a v a lisi P irî B ey b ir t a ­
r a f t a n v a z iy e ti p a d iş a h a b ild irirk e n b ir
t a r a f t a n d a k u v v e t to p la m a k ü zere v a ­
lilik b ö lg e sin d e k i s a n c a k b e y le rin e em ir
v erdi. T a rs u s s a n c a k b eyi H ü sey in B ey
Sis (K o z an ) s a n c a k beyi M u s ta fa Bey
k u v v e t to p la m a k la m e şg u lk e n â s ile rin
reisi B a b a Z ü n n u n ile M u k ilân o ğ lu M u­
s a id a re s in d e k i ç e te le r S iv as ile T o k a t
a r a s ın d a k i A rtu k a b a d (A rto v a ) ve K az -
o v a t a r a f l a r ın ı y a ğ m a y a k o y u ld u la r. Â-
s ile rin h a r e k â t s a h a s ı y a k ın ın d a b u lu ­
n a n H ü sey in P a ş a h a z ırlık y a p a r k e n
M a ra ş s a n c a k b ey i M a h m u d Bey m a i­
y e tin d e k i D u lk a d ır a sk eriy le 12 E y lü l­
de S iv a s’t a H ü sey in P a şa y a m ü lâ k i o l­
du. O a r a d a M a la ty a s a n c a k beyi K ıs-
tıo ğ lu İ s k e n d e r Bey b in k işilik sü v a ri ve
p iy a d e k u v v e tiy le k e şfe g ö n d erild i. İ s ­
k e n d e r Bey, k u v v e tle rin in ç o ğ u n u p u ­
su y a so k u p k e n d isi T ü rk m e n ç a d ır la r ı­
n a d o ğ ru y ak laştı. T ü rk m e n le rin h ü c u ­
m u k a r ş ıs ın d a s a h te r ic a t y a p a rk e n p u ­
su d a k i a s k e rle ri k o rk a k lık g ö ste rip k a ç -
m ıy a y e lte n in c e â s ile r b u n la r ın ü z e rin e
y ü k le n d ile r. N eticed e İs k e n d e r Bey k e n ­
d isin i g ü çlü k le k u r ta r d ığ ı gibi a s k e rin in
y a rısı d a ö ld ü rü ld ü .
İ s k e n d e r B eyin m a ğ lû b iy e ti ü z e rin e
â s ile r d a h a f a z la k u v v e tle n d ik le ri gibi,
c e s a re tle ri de a r ttı. V aziyet g ittik ç e n a ­
z ik le ş m e k te ve T ü rk m e n le re y en i i lt i­
h a k la r v u k u b u lm a k ta y d ı. Z a te n te n k il
h a r e k e tin i d a h a geniş ç a p ta t u tm a l ü ­
zu m u, İ s k e n d e r B eyin m a ğ lû b iy e tin d e n
ön ce m e y d a n a çık m ıştı. O n u n iç in a s ­
k e r to p la m a f a a liy e ti y a ln ız c a S ivas ve
A d a n a v ilâ y e tle rin d e değil, D iy a rb a k ır,
h a t t â Ş a m v ilâ y e tle rin d e de göze ç a r p ­
m a k ta y d ı. N ite k im Ş a m b ey lerb ey i L û t-
fi ve D iy a rb a k ır b ey lerb ey i H üsrev P a ­
ş a la r a s k e r le r in i a la r a k T ü rk m e n le r ü -
z e rin e h a r e k e te geçm işlerdi. H üseyin
P aşa , m e rk e z i A m asy a o la n E y a le t-i
R u m a sk e riy le S iv a s ’t a b e k le rk e n , U -
la k la r v a s ıta siy le , D iy a rb a k ır, A y m ta b
(A n tep ) ve Ş a m a s k e rle rin in M a la ty a ’­
y a k a d a r u la ş tık la r ın ı h a b e r ald ı. O a-
ra d a , m ü d e b b ir b ir k u m a n d a n o la n A -
d a n a v alisi P irî B ey in acele e tm e m e si
867
h u su s u n d a k i ik a z ın a a ld ırm ıy a ra k y ü ­
rü y ü şe g e ç tiğ in d e n H ü sey in p a ş a y a b u
ta v siy e y i y a p m a s ın a ra ğ m e n P irî Bey
de h a r e k e t z o r u n d a k ald ı. H ü sey in ve
P irî P a ş a la r ın a s k e rle ri M u y lu k lu m e v ­
k iin d e âsile rle k a r ş ıla ş tıla r (27 eylül
1526). P iri Bey ko lu , B a b a Z ü n n u n çe­
te le r i ü z e rin e y ü k le n e re k â sile ri b o z­
g u n a u ğ r a ttı, B a b a Z ü n n u n d a ö le n le ­
re d a h ild i. Â sile rin b ir k ısm ı a ğ ırlık la ­
r ın ı b ıra k ıp d a ğ la r a çek ild iğ i s ır a d a
H ü sey in P a ş a n ın a s k e rle ri o n la rın m a ­
lın a k o n m a k iç in in tiz a m ın ı k a y b e ttiğ i
s ıra d a , â s ile r y e n id e n d e rle n ip to p a r la ­
n a r a k h ü c u m a geçince, m a l k a y g ısın a
d ü ş e n le r b u d e f a k a ç ışm ıy a b a ş la d ıla r.
N eticed e H ü sey in P a ş a d a y a ra lı o la ra k
güç h a l ile S iv a s’a geleb ild iy se de, y a ­
r a la r ın ın te siriy le öldü. B e re k e t v e rsin
k i H ü sey in P a ş a k o lu b u h a lp d ü şe rk e n
D iy a rb a k ır b ey lerb ey i y e tiş e re k â s ile rin
ç o ğ u n u k ılıç ta n geçirdi. B öylece B a b a
Z ü n n u n ve o n u n la işb irliğ in d e b u lu n a n
is y a n c ıla r o r ta d a n k ald ırıla b ild i.
D om uzoğlu, Y ekçe B ey ve Veli H alife
h â d is e le ri
B a b a Z ü n n u n ve işb irlik ç ile ri is y a n ı­
n ın b a s tır ılm a s ın ı m ü te a k ip y en i b ir is ­
y a n d a h a b a ş g ö ste rd i. B u d e fa k i isy a n ,
d a h a ö n ce k i gibi iç A n a d o lu ’d a o lm ay ıp
T o ro s la r b ö lg esin d ey d i. A d a n a v ilâ y e ti
s ın ır la r ı iç in d e B e re n d i n a h iy e sin d e D o-
m uzo ğ lu , T o ro s la rd a U laş n a h iy e s in d e
Y ekçe Bey ( T a b a k a t- ü l M e m alik ’te
B ekçe B ey ), y in e A d a n a v ilâ y e ti d a h i­
lin d e K a ra isa lI b ö lg esin d e V eli H alife
a d ın d a k i ş a h ıs la r e tr a f la r ın a a d a m to p -
lıy a r a k d e v le te k a r ş ı b aş k a ld ırla r. 1526
se n e s in in s o n la rı ile 1527 y ılın ın ilk a y ­
la rı iç in d e fa a liy e te g eçen b u is y a n c ı­
la r ın e tr a f ın d a to p la n a n la r ın sa y ısı B a ­
b a Z ü n n u r.’u n k i k a d a r o lm ay ıp , beş yüz
ile b in k işi a ra s ın d a y d ı. İs y a n c ı re isle ­
rin m a iy e tin d e s ilâ h a s a r ıla n la r h e m e n
h e m e n h e p Ş iî T ü rk m e n le rd e n d i.
A d a n a v ilâ y e ti d a h ilin d e b az ı k ö y le ­
ri b a s a r a k ş e k a v e te g irişe n le ri, B a b a
Z ü n n u n is y a n ın ın b a s tır ılm a s ın d a d a
h iz m e ti g ö rü le n A d a n a v a lisi P irî Bey
o r ta d a n k a ld ırd ı. R a m a z a n o ğ u lla n so ­
y u n d a n o la n P irî Bey, ö n ce D om uzoğlu,
o n u n a r k a s ın d a n Y ekçe Bey isy a n ın ı
b a s tırd ı. Ö lü sü ele g eçirileb ilen D o-
m u z o ğ lu ’n u n b aşı, d iri o la ra k y a k a la ­
n a n Y ekçe B eyin de k e n d isi İ s ta n b u l’a
 y o llan d ı. Y ekçe Bey İ s ta n b u l’d a id a m
edildi.
K a ra isa lI k a d ısı M u s ta fa H a life ’n in
o ğ lu o la n V eli H alife’n in çık ard ığ ı isy a n
D om uzoğlu ve Yekçe B e y in k in d e n d a h a
geniş ve k u v v etliy d i. K a ra isa lI ta r a f ın ı
s in d ird ik te n s o n r a T a rs u s ’a h ü c u m e-
d e n Veli H alife k u v v e tle rin in de h a k ­
k ın d a n yine A d a n a v alisi P irî Bey geldi.
K a le n d e r Ç elebi isy a n ı
Bozok ve A d a n a b ö lg e sin d e k i is y a n la ­
r ın b a s tırılm a s ın ın h e m e n a k a b in d e o n ­
la r d a n h a y li geniş ç a p ta y en i b ir isy a n
d a h a b a şg ö ste rd i. K a r a m a n ’d a n M a-
r a ş ’a k a d a r u z a n a n bölgedeki k ızılb aş-
la rı e tr a f ın a to p lıy a ra k , bu geniş s a h a ­
d a fa a liy e te geçen isy a n c ıla rın reisi
K a le n d e r Ç elebi idi. H acı B e k ta ş-i Ve-
lî’n in evlâdı te lâ k k i ed ilen B alım S ul-
t a n ’m so y u n d a n geldiği riv a y e t o lu n a n
K a le n d e r Çelebi, H acı B e k ta ş-ı Velî
p o stn işin i idi. K e n d is in in böyle b ir
m evkie sa h ip o luşu ve s o y u n u n d a H acı
B e k ta ş -ı V elî’ye b a ğ la n m a s ı dolayısiyle
isy a n e ttiğ i z a m a n , e tra fın a , ö te k i is ­
y a n c ıla rla k ıy a sla n a m ıy a c a k dereced e
fa z la a d a m to p la n d ı ki, b u n la rın m ik t a ­
r ın ın y irm i o tuz b in kişiy i b u ld u ğ u a n ­
la ş ılm a k ta d ır.
A levî is y a n c ıla rın ın m a k s a tla r ın ın a-
r a s m d a is tik lâ l a rz u s u n u n b u lu n d u ğ u n u
d a söyliyen C elâlzâde M u s ta fa Çelebi,
K a le n d e r is y a n m m h a z ırla n ış ı m ü n a s e ­
b etiy le d iy o r ki: «H acı B e k ta ş’ın ad ın ı
d u y m ıy a n b ir M ü slü m an h e m e n h e m e n
y o k tu r. B u a d a m iç in s a ğ lığ ın d a te k k e ­
le r ve ö ld ü k te n so n ra d a a d ın a tü rb e
ile b ir çök te k k e ve im a r e tle r y ap ıld ı ve
bu m ü e sse s e le r iç in b irço k y e rle r ve h e d i­
y eler v ak fe d ild i. Ne fa y d a k i, b u te k ­
k eler s o n ra d a n b ire r f e s a t o cağ ı o lu v e r­
di. N itek im b u d in î m ü e sse s e ie rin b ir in ­
de o tu r a n K a le n d e r ism in d e b ir b u d a ­
la, k e n d i a y a r ın d a o la n b ir s ü r ü c a h ille ­
ri te k k e iç in d e a z g ın lığ a te şv ik etm iy e
k a lk tı. G ü n ü n b irin d e te k k e d e k i d e rv iş­
le r K a le n d e r in s a n c a k la r ım k a ld ırd ı­
la r, d a v u lla r ve b o y n u z d a n b o ru la r ç a ­
la ra k iç le rin d e k i fesad ı d ış a rıy a v e rd i­
ler. K a le n d e r c iv a r ta r a f la r ın ı y a ğ m a ­
y a b aşlad ı. B u n la rın m e zh e b in ce her
k a d ın la te m a s ta b u lu n m a k h e la ld ir.
S ü n n île rin k a n la r ım a k ıtm a k günah
değildir».
K a le n d e r C elebi is y a n ın ın b aş la n g ıç
ta rih in e a it k e sin b ir şey sö y lem ek b ira z
m ü şk ü ld ü r. C elâlzâd e M u s ta fa Ç elebi’-
n in k a y d ın a n a z a r a n , isy a n h a b e ri,
M olıaç s e fe rin d e n d ö n m e k te o la n K a-
n u n i’ye P e te rv a ra d in ’e geldiği s ır a d a u -
la ş tırıim iş u r. B u n a göre K a le n d e r Ç ele­
bi, b u ta r i h te n d a h a ö n ce fa a liy e te geç­
m iş o lm a lıd ır. İsy an , p a d iş a h a h ay li
şü m ü llü b ir şek ild e d u y u ru lm u ş olm alı
ki, K a n u n î’n in h a b e ri a lır a lm az A n a ­
d o lu bey lerb ey i B e h ra m P a şa y ı y o la ç ı­
k a rd ığ ı, İ s ta n b u l’a _vaxdıktan s o n r a d a
bu işe V eziriazam İb ra h im P a şa y ı m e ­
m u r e ttiğ i g ö rü lm e k ted ir.
İ b ra h im P a ş a üç b in Y en içeri ve beş
b in (S o la k z â d e ’de ik i b in ) K a p ık u lu S ü ­
v a risi ile yola çıktı. A k saray c iv a rın a
geldiği z a m a n k e n d isi o r a d a k a la ra k ,
A n ad o lu b ey lerb ey i B e h ra m P a ş a ile
K a ra m a n v alisi M a h m u d P aşay ı, e m ir­
le rin d e n e y â le t a sk e riy le is ­
y a n c ıla ra k a rş ı gön d erd i.
B u n la r 8 h a z ir a n 1527 de
G en cefe m e v k iin d e K a le n ­
d e r Ç elebi k u v v e tle riy le k a r ­
ş ıla ştıla r. Y ap ılan m u h a re b e ­
n e K a r a m a n v alisi M ah m u d
beyi S i­
n a n , A m asy a beyi K oçu, B i­
rec ik s a n c a k b ey i M u sta fa
ve A n ad o lu tım a r la r ı k â h y a ­
sı Ş ey h M eh m ed şe h id d ü ş ­
tü le r. Â siler k a r ş ıs ın d a h ü ­
k ü m e t k u v v e tle ri ta m b ir
b o zg u n a u ğ ra d ığ ın d a n , A le­
v ile r b irço k m a lze m e ele ge­
ç ird ik le ri gibi y e n i iltih a k ­
la r la sa y ıc a b ira z d a h a faz-
r
la la ş tıia r. K a le n d e r Ç elebi ile b irle ş e n ­
le rin a r a s ın d a y aln ız Ş iîle r değil, Sün»
n île r b ile g ö rü lm ek tey d i.
B u n u n ü z e rin e İ b ra h im P a şa sıkı
d a v r a n a r a k E lb is ta n 'a k a d a r ilerled i.
 sile rin m ik ta r ın ın ço k lu ğ u n u gözönü-
n e a la r a k , işi d a h a k o la y lık la h a lle d e ­
b ilm ek iç in b az ı te d b ir le r ittih a z e tti.
K a le n d e r’e iltih a k e tm iş o lan D u lk a d ır-
lı T ü rk m e n le rin in re isle rin i elde ed e rek
evvelce e lle rin d e n a lın m ış o la n tım a r la ­
r ın ın geriye v erilece ğ in i b ild ird i. K a le n ­
d e r’e k a tıla n d iğ e r s ip a h ile r iç in de a y ­
n ı v a a d d e b u lu n d u . B u n u n ü z e rin e K a ­
le n d e r Ç elebi’n in k u v v e tle ri s ü r a tle a-
z a îm ıy a b a ş la d ı ve n e tic e d e üç d ö r t b in
k işiye k a d a r d ü ştü . İşin h a llin in h a y li
k o la y la ş tığ ın ı fa r k e d e n İ b ra h im P a şa
n ih a y e t K a le n d e r’in ü zerin » B ilâl M eh-
m ed ve D iv an e P e rv a n e ism in d e k i s u ­
b a y la rın e m rin d e k u v v e t şe v k etti. B u n -
ia r âsi A lev îleri B a ş s a m (veya__Başsız)
y a y la s ın d a b o z g u n a u ğ r a ttı. Ö len lere
b iz za t K a le n d e r Ç elebi de d ah ild i.
A n ad o lu B e j'lerb ey i ve m a iy e tin d e k i­
le rin m a ğ lû b iy e tin e iç erley ip b u n u b ir
tü r lü h a z m e d e m iy e n İ b ra h im P a şa , K a ­
le n d e r ’in ö ld ü rü lm e sin d e n s o n ra , ilk
g ö n d e rile n k u v v e tin n e d e n y e n ild iğ in i
te s b it e tm e k ü zere b ir d iv a n to p la d ı.
B azı k im s e le ri so rg u v a çekti. V eziriâza-
m m su a lin e m u h a ta p o la n la rın en b a ­
ş ın d a A n a d o lu b ey lerb ey i B e h ra m P a ­
ş a v ard ı. C elâlzâd e M u stafa Ç elebi «T a-
b a k a t- ü l M em alik» in d e bu sa h n e y i
şöyle a n la tm a k ta d ır :
« İb ra h im P a sa b u se fe r k e y fiy e ti b ey ­
le re so rd u , b u n la r d a n k im isi b o z g u n lu ­
ğu ta k d ir e , k im isi d ü ş m a n ın ç o k lu ğ u n a
verdi, k im isi de e ld en geldiği k a d a r ç a ­
lışıld ığ ın ı, f a k a t s a v a ş ta ta lih in y â r o l­
m a d ığ ın ı a n la ttı. B u sö z lerin h iç b irisi
S a d ra z a m ı k a n d ırm a d ı. P a ş a k a ç a n la r a
y ü z ü n ü ç e v ire re k s e r t b ir e d a ile:
— D e v le tin tâ lim ve te rb iy e g ö rm ü ş
b ü y ü k b ir a s k e rî b irliğ i böyle b ir b ö lü k
a c e m i ç a y la ğ ın ın k a r ş ıs ın d a n k aç am az .
S a p a s a ğ la m ve y a ra sız o la ra k s a v a ş ta n
çe k ilm ek m e rtlik k â r ı değil, çekilm iye
sebep o la n la r ı id a m e tm e k lâzım . Böy­
le o lm a z sa b ir d a h a k im se lıa rb e tm e z .
S a lta n a tın n iz a m ve in tiz a m ı bozulur.
D e d ik te n s o n r a m ü se b b ib le r iç in b ire r
z a b ıt v a ra k a s ı tu tu lm a s ın ı e m re tti.
869
B e n d en iz (y a n i C elâlzâd e M u s ta fa Çe­
lebi) d iv a n k â tib i b u lu n u y o rd u m . İ b r a ­
h im P a ş a y ü k se k b ir ses ve k ız g ın b ir
ta v ır la b e n d e le rin e d ed i k i: ■— S u a lle ­
rim e b u n la rın v e re cek leri c e v a p la n a y ­
rı a y rı yas. B u c e v a p la rı p a d iş a h a söy-
liyeceğim .
P a s a g ü m ü ş te n b ir k ü r s ü ü z e rin d e o-
tu ru y o rd u . Bu sor<ru e s n a s ın d a te k m il
o rd u d u ru y o rd u . S u ç lu la r A n ad o lu b e y ­
le rb e y i ile K a r a m a n , E y a le t-i R u m ve
D u lk a ö ır m ın t a k a la r ın a a it sancak
b e y le rin d e n ib a re t o lm a k ü zere ta k r i ­
b en k ırk k işi id iler. İ b ra h im P a ş a ilk
su a li k ız g ın o la ra k B e h re m P a ş a y a s o r ­
du. B e h ra m P a ş a ş a ş ırd ı k a ld ı, â d e ta
dili tu tu ld u , T ek b ir k elim e o lsu n söy-
liy em ed i. S a d ra z a m b u n u n ü z e rin e ü-
m e ra y a se slen d i, ce v ab ın ız n e d ir, h e r
k im n e d iy ecek se d esin , dedi». Ü m e ra a-
r a s ın d a d a İ b ra h im P aşa y ı ta tm in ed en
k im s e n in ilk d e fa ç ık m a d ığ ın ı a n la ta n
Celâl zâ d e, n ih a y e t eski_ V eziriazam P irî
M eh m ed P a ş a n ın o ğlu İçe l s a n c a k beyi
M eh m ed B eyin şu te s irli sö z leri sö y le d i­
ğ in i k a y d e d e r: «A srım ızın f â z ılla rın d a n
ve d ü n y a n ın a k ıllıla r ın d a n işittiğ im e
göre, eski s e rd a rla r , d ü ş m a n y a k ın ın a
v a rıld ığ ın d a a k lı e re n k im se le rle m ü z a ­
k ere ve m ü n a k a ş a e d e rek b ir k a r a r e l­
de e d e rle r ve o n d a n s o n r a d ü ş m a n ü ze­
rin e y ü rü rle rm iş. M em u r o ld u ğ u m u z
h iz m e tte s e rd a rla rım ız ın b irk a ç ak ıllı
ile d a n ış ıp a n la ş tık la r ı yok, ü m e ra m ız
k ü ç ü k rü tb e lile rle m e şv e re t ve m ü z a k e ­
rey e te n e z z ü l etm ez le r. O m a ğ r u r a d a m ­
la r y aln ız k e n d i c e s a re tle rin e g ü v e n ir­
le r ve a s k e rle rin in ç o k lu ğ u n a b a k a r la r
ve k ıt’a la r m d a k i H acı B e k ta ş â ş ık la rın a
y a h u diye lâ f a tıp d u r u r la r ve m a iy e t­
le rin i k e n d ile rin e k ü s tü r ü r le r . B ir t a r a f ­
ta n u ğ u rsu z lu k , b ir t a r a f t a n g u ru r bizi
u ta n d ırd ı» .
M eh m ed B ey in b u k o n u ş m a s ın d a h a ­
k ik a t p ay ı g ö ren İ b ra h im P aşa , su ç lu
a d d e ttiğ i k im s e le rin id a m ın a ç a lış m a k ­
ta n v azg eçti.
V eziriâzam İ b ra h im P a ş a İ s ta n b u l’a
g id in ce, isy a n h a r e k e tle r in in b a s tır ılm a ­
s ın d a h iz m e ti g ö rü le n R a m a z a n o ğ u lla -
r ın d a n A d a n a b ey i P irî B eyi İ s ta n b u l’a
ç a ğ ır ttır d ı. P irî Bey İ s ta n b u l’a g elişin d e
p a d iş a h ın e lin i ö p tü , k e n d isin e k ıy m e tli
b ir h il’a t g iy d irild i, a y rıc a h a r p te k i h iz -
 Kaabız Meselesi

(ilâ v e : 83)

★
O sm anlı ta rih in e «Kaabız m eselesi»
diye geçm iş olan bu hâdise sadece b ir
la rın ı sarsab ilird i. N itekim onun konuş­
kişin in id am ın d an ib a re t b ir m esele ol­
m a la rı hayli şü m u llen m iş olm alı ki, f a a ­
m ay ıp , o d evrin T ü rk iy esin d e fik ire ve­
liy e tin e d a ir h a b e rle rin p a d işa h ın kula-
rile n k ıy m eti ve fik re an cak fiikirle m u­
ğna k a d a r g ittiğ i g ö rü lm e k te d ir. B unun
k ab ele ed ildiğini o rta y a koyan b ir ö r­
ü z e rin e K aabız, V eziriazam İb ra h im P a ­
n e k tir de.
şa n ın em riyle divana g e tirilm iş ve k en ­
P eçevî, Celâl zâde ve S olakzâde gibi disinden id d ia la rın ın is b a tı iste n m iştir.
eski O sm anlı ta rih ç ile ri, K aabız m esele­
3 kasım 1527 g ü n ü y ap ılan divan to p ­
sin in b u cephesi üzerinde b ir m ü talea
la n tısın d a K aabız’ın fik irle rin i isb a ta da­
b ey an etm em ek le b e ra b e r, hadiseyi taf-
v eti işi Celâl zâd e’n in «Tabaka.t-ül Me-
silen ele alm ak su re tiy le ta rih e h izm et­
m alik»inde şöyle a n la tılm a k ta d ır: «A nlat
te b u lu n m u şla rd ır. D ivan kâtib i sıfatiy-
b ak alım d erd in , m ak sad ın nedir??» dedi­
le m eseled e bizzat şa h it olan ve d iğ e r
le r. D ivan âzası ara sm d a R um eli K azas­
ta rih ç ile re de k ay n ak lık eden Celâl zâ-
k e ri F e n a ri zâde M uhiddin ve A nadolu
de M ustafa Çelebi, K aabız’dan bahse­
K azask eri K adiri Ç elebiler h a z ır b u lu n u ­
d e rk en «herif» kelim esin d en g ay ri h a k a ­
yordu. K aabız h e r y e rd e açıldığı gibi bu­
r e t k okusu b u lu n an başka b ir kelim e
r a d a da dedi -ki: «Elim izdeki K u r’an a ve
k u llan m am ıştır. D ivanda cerey an eden
m eyd an d ak i h âd iselere göre H azreti İsa,
k o n u şm a la rın en m ü h im n o k ta la rın ı
H azreti M uham m ed’d en e fd a ld ır. B u id ­
n a k le tm e k su re tiy le , K aabız m eselesinin
diayı K u r’an ve h a d is le r ile tey id ed e­
e n can alıcı ta r a fı olan «fikire, fik irle
rim ». K aabız K u r’andan â y e tle r o k u d u k ­
m u k ab ele edilm iş» olm ası h a k ik a tin in
tan ve b ir iki ta n e h a d is ile ri sü rd ü k te n
zam anım ıza in tik alin i sa ğ lam ıştır. Onbeş
so n ra k a rşısın d a k ile ri h a y re te d ü şü rd ü .
ve o n altm eı yüzyıllarda A v ru p a’da dinî
P a şa la r d e d ile r ki, «Bu b ir d iy an et işi­
in a n ç la rın d a n dolayı in sa n la r tü r lü ezi­
d ir, b u n a k a z ask erler cevap versinler».
y e tle re m aru z b ıra k ılır, h a tta d iri diri
K azask erler K aabıza ne so rd u la rsa K aabız
a te ş le re a tılırk e n T ü rk iy e ’de, İslâm di­
p ap ağ an kuşu gibi cevap v eriy o rd u . L â­
n in in esasların ı açık tan açığa b altalıy an
kin k a z a s k e rle r sad ece k a tlin i istey ip h e ­
b ir şah sın , fik ir ve id d ia la rın ı isb a ta d a ­
rifin id d ia la rın ı ç ü rü te c e k delâil g e tir ­
v e t edilm esi, K aabız m eselesinin önem ve
dik leri de yoktu. S adrazam b irk a ç d efa
h u su siy etin i teşkil e tm e k te d ir. M üteakip
k aza sk e rle re «Bu ad am ın id d iası şe ria ta
a s ırla rd a A v ru p a’n ın aksine T ü rk iy e’de
k a rşı a y k ırı ve y a n lışsa onu ilm e istin a ­
taassu p fazlalaştığ ın d an K aabız m esele­
den b ildirm eniz g e re k tir. İşi h id d e tle
sin i, o d ev rin h u su siy e tin i en iyi ak s e tti­
savm ak, h id d e tle b itirm e k ilm e ve âlim ­
r e n C elâl zâdeyi esas ala ra k nak letm ek ,
lere yakışm az» dedi. B una ra ğ m e n k a ­
şüphesiz en isa b e tli h a r e k e t olur.
z a sk e rle r v in e h id d e t e d e re k k a tli lâzıım-
Molla K aabız aslen İra n lı olup, tah silin i geldiğini söylediler. İb ra h im P aşa an lad ı
T ü rk iy e ’de y ap m ış ve İsta n b u l’da ilm iye ki, b u n la rın h e rife cevap v erm iy e k u d ­
sınıflına m en su p k im seler ara sın d a y er r e tle r i y o k tu r K aab ız'm g aleb e çaldığı
a lm ıştır. H a ra b a ti b ir r u h taşıy a n Molla da g ö rü lü n ce onu b a şın d a n savdı»,
K aabız, v ak tin in b ir kısmamı m e y h a n e ­
O g ü n k ü divan to p la n tısın ı k afes a rk a ­
le rd e g eçiren b ir şa h ıstır. S özünü sa k ın ­
sından ta k ip e d e n K anuni S u ltan S üley­
m ay an , pervasız konuşan ve h ü r fik irli
m an, K aabız’m id d ia la rın ın çü rü tü lem e-
b ir k im se olduğu an laşıla n K aabız, b u ­
yişi k a rşıs ın d a m ü te e s sir olm uştu. D ivan
lu n d u ğ u m eclislerde ve d o laştığ ı y e rle r­
d a ğ ıld ık tan so n ra V eziriazam la b irlik te
de H azreti İs a ’nın, H azreti M uham m ed,-
vezirler arz ı tazim at içiıı h u z u ru n a çık­
d en e fd al o ld uğunu ile ri sü rm e k te , fi­
tık la rın d a o n la ra şöyle dedi:
k irle rin i isb a t için de b irta k ım d in i de­
lille r g ö ste rm eğ e çalışm ak tay d ı Kaabız*- «K aabız’ın id d ia la rı d o ğ ru d eğ ild ir, lâ­
ın bu şek ildeki konuşm ası, halikın in a n ç ­ kin sizin de h e rifin şü p h e sin i halletm ek-

870
m e tle rin e k a rş ılık yıllık ta h s is a tı a r t t ı ­
rıldı.
İ'zeyr'Ii Sevi d H âdisesi
P ad işah ta ra fın d a n ta ltif o lu n an Piri
Bey, A d an a’ya geldiği z am an m ın tık a sı­
nı em niyet içinde buldu. L âkin b ir m ü d ­
det so n ra h a s ta la n a ra k y a ta ğ a düştü. O
sırad a A d an a vilâyeti sın ırları içinde
yeni b ir alevî isyanı başgösterdi. İsyan
çık aran adam , Üzeyr sa n c a k beyi Ah -
m ed Beyin to ru n u Seyid adlı birisiydi.
H âlen Üzerli adını taşıy an ve son sen e­
lerde D örtyol k asa b a sın a b ir m ah alle
h alin d e ilh a k edilen Üzeyr, K an u n î dev­
rinde şim diki haliyle kıy aslan am ıy acak
derecede önem li b ir m erkezdi. İşte Se­
yid veya Şeydi adını taşıy an b u isyancı,
babası kızılbaş olm adığı hald e kendisi
b ilâh are kızılbaşlığı k ab u l ile b a şın a k ı­
zıl b ir ta c giydi. O n d an so n ra e tra fın a
adam to p lam ay a başladı, isy a n a d a d a ­
yısı Ahmecl Beyi öldürm ekle g irişti (12
şu b at 1529). B unu m üteak ip K ınık o r­
sizin k en d isin i çık arm an ız da d oğru de­
ğildir».
O zam an V e z ir ia z a m :
«Ne y ap alım , k azask erlerim i/. m esâil-i
şe r'iy e y e h ak k iy ie v â k ıf ve bu m ü fsid i
isk a t v e ilzam d an so n ra icrây-ı hükm e
k a d ir d eğ illerd ir» dedi.. Bu sö z lerin in a r ­
k asın d an ilim e rb a b ın ın y aln ızca kazas­
k e rle rd e n ib a r e t o lm ad ığ ın ı da h a tır la ttı.
B u n u n ü z e rin e K aabız’m a rk a sın d a n ça­
v u şla r gön d e rile re k n e z a re t a ltın a a lın ­
dı. E rte s i g ü n divan y e n id e n to p lan d ığ ı
zam an m iiftii K em al P a şa zâde Şem scd-
din A h ın ed <İbni Kem al» ile İsta n b u l Ka­
dısı. S a ’di 'SaMLicidin* Ç elebi de d avet
d o lay ısiy le b u ra d a h a z ır b u lu n u y o rd u .
B ü y ü k b ir âlim olan K em al P a şa zâde,
K aabız’a id d ia la rın ın n e le rd e n ib a r e t ol­
d u ğ u n u s o r a r a k k en d isin i peşinen, sü k u ­
n e tle dinledi-, ond an so n ra ad am ın id d ia ­
la rın ı teker teker çü rü ttü . K aabız’ın d iv an d a
ik in c i d e fa d in le n irin i Celâl zâde şöyle
a n la tm a k ta d ır:
«M iiftii h a z re tle ri b ü y ü k b ir hilm ve e-
d ep le K aabız’ın id d ia sın ı sordu. K aabız,
K u r’an d a n b irk a ç ây e t ve h a d is le rd e n de
b irk a ç ta n e okudu. Sözün kısa sı nazari-
871
d u g â h ın ı b a s tı ve K ın ık em in i H ü sey in
Beyi ö ld ü rd ü . B irk a ç g ü n so n ra d a Be-
re n d i n a h iy e s in i b a s tı, b u r a d a n d a A-
y a s’a y ü rü y e re k ş e h ri y ak tı. Âsi S ey id ’in
e tr a f ın d a io p la n a n a d a m la rın say ısı b eş
b in k işiy i b u lm a k ta y d ı.
İ s y a n ın s ü r ’a tle b ü y ü y e re k te h lik e li
b ir h a l a lm a s ı ü ze rin e, A d a n a Beyi P irî
Bey h a s ta lığ ın a ra ğ m e n , d e r h a l b in beş
yüz s ü v a ri ve d ö r t b in p iy a d e ile h a r e ­
k e te geçti. S ey id , P irî B ey in s ü v a ri h ü ­
c u m u n d a n çe k in d iğ in d e n , A y aş’ı b ır a ­
k a r a k s ü r ’a tle M a ra ş ’a b a ğ lı K a rs k a ­
s a b a s ın a g itti. O ra d a , beş yüz k a d a r
m a iy e ti b u lu n a n İn c iry e m e z a d lı b ir âsi
de k e n d is in e iltih a k e tti, a y rıc a K a rs
k a s a b a s ın d a b a z ı s ü v a rile r de S ey id ’e
k a tıld ı. B öylece k u v v e tle ri b ira z d a h a
a r ttığ ın d a n k e n d is in i h a y li k u v v e tli h is ­
se tm e y e b a şla d ı. K a rs ’ı b a s ıp y a k tık ta n
s o n r a Sis ü z e rin e y ü rü d ü . Â silerle b a ş a
ç ık a m ıy a c a ğ ın ı d ü ş ü n e n Sis s a n c a k b ey i
ş e h rin k a le s in e sığ ın d ı, o d a b u n d a n c e ­
s a re tle n e r e k S is’i y ak ıp y ık m a y a b a ş la -
— > -
y esini d e ste k le m e k için d e lille r g e tird i
ve s e n e tle r g ö ste rd i ve so n u n d a — Bu
se b e p le rd e n d olayı bence İsa, Muham-
m e d ’d en e fd a ld ır — d iy e re k itik a d ın ı a*
ç ık ta n aç ığ a söyledi. B u n d a n so n ra söz
m ü ftü Ş em seddin H a z re tle rin e geldi. M üf­
tü ed ep ve k aid ey e r ia y e t e tm e k s u r e ­
tiyle siz bu m eseled e y an ılm ışsın ız Bu
ây e t ve h a d is le rin m â n â la rın d a in celik ­
le r v a rd ır. B u n la rın m â n â la rı bildiğiniz
gibi d eğ ild ir. B u n d a n m u r a t şu d u r, bu-
d u r d iy e re k h a k ik a ti K aabız’a an la ttı.
K aabız b ir a ra lık su s tu ve â d e ta tam a-
m iyle dili tu tu ld u , bu da id d iasın ın çü­
rü tü ld ü ğ ü n e b ir delildir^ B u n d a n so n ra
d ah i Ş em seddin h a z re tle ri ta tlı s u r e tte
k en d isin e se sle n e re k : — İste hakikin n e
olduğu açık ça m alû m oldu. B una b ir sö­
zün v a r m ı? A slı olm ıyan b ir itik a tta n
v azg eç erek işin d o ğ ru lu ğ u n u k a b u l eder-
m isin? — dedi. K aabız ç ü rü k ve bozuk
id d iasın a yine d ö n e re k in a d ın d a dayandı.
B unun ü z e rin e m ü ftü , k ad ıy a m ü ra c a a t
e d e re k : — F e tv a ta m a m oldu, a r tık ş e r ’-
a n lâzm ıgeleni siz y a p ın — dedi. K adı
d ah i s u a l e d e re k : — s ü n n e t ve cem aat
eh lin in m ezh eb i üzere tem iz, itik a d yo­
lu n u tu tn ııy a d ö n ü y o r m u su n ? — dedi.
S a p ıta n ad am b â tıl itik a d ın d a İs ra r ed in ­
ce k a tlin e h ü k m e tti.

dı. O a r a d a P iri Bey Sis ö n ü n e yetişti.
L âkin, P irî B eyin p iy a d e le rin d e n b ir
k ısm i isyan e d e rek d a ğ la r a k a ç tığ ın d a n
a s k e rle rin in sayısı azaldı. F a k a t e h liy e t­
li b ir k u m a n d a n o ld u ğ u a n la ş ıla n P irî
Bey. k u v v e tle rin in d iğ e r kısm iy le âsile ­
ri yenm eye m u v a ffa k oldu.
A siler b o zu lu n ca ik i k ıs m a ay rıld ı. B ir
kısm ı, Ü z e y iro ğ u lla rm d a n Ü rkm ez, İ s ­
k e n d e r, Ş a h F e ra h ve K u b a t ad lı ele b a ­
c ıla rla b irlik te Ü zeyr s a n c a ğ ın a k a ç tıla r.
S eyid’in y a n ın d a k a la n la r Sis d a ğ la r ın ­
d a D e rb e n t m e v k iin d e p e riş a n edildi.
Seyid y a k a la n d ı, k a rd e ş i C ih a n şa h öl­
d ü rü ld ü . P irî Bey bu işi b itirin c e d e rh a l
Ü zeyr’e te v e c c ü h etti. 24 ş u b a tta Ü zeyr’e
vasıl o la ra k o ra d a k i â sile ri de y ak a la y ıp
ö ld ü rd ü . İsy a n ı ta m a m e n b a s tırın c a e-
sa s elebaşı S eyid’i İ s ta n b u l’a şev k etti.
K ısa z a m a n d a pek çok k a n a k m a s ın a
sebep o la n b u kızılb aş d a İ s ta n b u l’d a i-
d am edildi. B u n la rd a n b a ş k a 1527 yılı
k a sım a v ın d a İ s ta n b u l’d a k a a b ız a d ın ­
da b irisi de h a k k ın d a f e tv a v erilerek d i­
v an k a r a r ı ile asıldı.
IRA K EY N SEFERİ
O sm a n lIla rla S a fe v île rin a ra s ı Ç ald ı­
r a n m u h a re b e s in d e n b e ri d ü ze lm e m iş­
ti. Ç a ld ıra n ’d a n s o n r a iki d ev let a r a ­
s ın d a b ir m u a h e d e n k te d ilm e m iş o ld u ­
ğ u n d a n , â d e ta u zu n b ir m ü ta r e k e d ev ­
ri y a ş a n m a k ta y d ı. Ç a ld ıra n m e y d a n
m u h a re b e si, İ r a n S a fe v île rin in doğu A-
n a d o lu ü ze rin d ek i em ellerin e sed çek­
m e k le b e ra b e r, v aziy et h e n ü z d u ru lm u ş
değildi. Y avuz Selim , Ç a ld ıra n m u h a r e ­
besin i, İ r a n h â d is e le rin in h a lli iç in so n
m e rh a le k a b u l etm ed iğ i gibi, o n u n oğlu
K a n u n î S ü le y m a n da, ik i d e v le tin yek-
d iğ eriy le h alled ilec ek m e selele rin m e v ­
c u d iy e tin e in a n m a k ta y d ı. Ç a ld ıra n ’m
m a ğ lû b u Ş a h İsm a il, Y av u z 'u n M ısır se­
fe rin e ç ık ışın d a n f a y d a la n a ra k , bu
m a ğ lû b iy e tin a c ısın ı ta h f if için bazı
şe y ler ta s a r la m ış s a da, b u ta s a r ıla r ı k u ­
ru b ir n iy e tte n ile ri g id em em iştir. Y a­
vuz S e lim ’in ö lü m ü o n a b ir h a y li ü m it
v erm işti. Bu sebeple. O sm a n lı h ü k ü m e ­
tin in C a n b erd i G a z â lî’ııin isy a n ı ile u ğ ­
ra ş m a s ın ı iyi b ir f ırs a t te lâ k k i ed e rek
h a z ırlığ a g irişm işti. L âkin çok iyi işliyen
O sm a n lı is tih b a r a tı sa y esin d e Ş a h İ s ­
m a il’in n iy e tle rin d e n h a b e r d a r olundu.
O n u n h e r h a n g i b ir h a r e k e tin i ö nlem ek
üzere, F e rh a d P aşa, e m rin d e k i k u v v e t­
872
1
le rle K a y se ri’d e b ir m ü d d e t b e k le tild i­
ğ in d e n S a fe v île rin m e ş h u r h ü k ü m d a rı­
n ın b u se fe rk i ta s a r ıs ı d a su y a d ü ştü .
Ç a ld ıra n m u h a re b e si. A n ad o lu ’d a O s­
m an lIlarla İra n lI la r a r a s ın d a k i s ın ırın
n e re le rd e n g eçeceğini g ö ste rm işti. Y a­
v u z’u n Ş iîlerc k a rş ı ta k ın d ığ ı şid d e tli
ta v ır Ç a ld ıra n zaferiy le k e m a lin i b u l­
d u ğ u n d a n , doğu A n ad o lu ile iç A n ad o ­
lu ’n u n b azı y e rle rin d e İ r a n ’a k a r ş ı d u ­
y u la n h issî y a k ın lık m ü te m a d iy e n z a ­
y ıfla m a k ta d ev a m e tm iştir. K anunî
d e v rin d e Şiî h a re k e tle r in in y in e ş id d e t­
le k a rş ıla n m a s ı. İ r a n Ş iîliğ in e A n a d o lu ’­
d a ü m it k a p ısı b ıra k m a m ış tır.
Ş a h İsm a il 1524 y ılın d a ö lü n ce. O s­
m anlIlarla İ r a n lıla r a r a s ın d a k i _ siy asî
h a v a pek d eğ işm e m iştir. H a ttâ İs m a il’­
in oğlu T a h m a s p ’m İ r a n t a h t ı n a geç­
m iş o lm ası, K a n u n î’n in T a h m a s p ’a s e rt
b ir mektıiD g ö n d e rm e sin e v e r ' 1 te şk il
e tm iş tir. K a n u n i S ü ley m a n p a d iş a h o-
lu n c a İ r a n lıla r ta r a f ın d a n te b rik e d il­
m e d iğ in d e n , K a n u n î de T a h m a s p ’ı te b -
ri etm em ek te y d i. G erçi, B elg rad ve R o­
d o s’u n z a p tın d a n s o n ra İ r a n ’d a n beş
yüz k işilik k a la b a lık m a iy e tti b ir elçilik
h e y e ti gelm işti. İ r a n elçisi p a d iş a h a b ir
de Ş a h ’in m e k tu b u n u su n m a k ta y d ı. R o­
dos f e th i v u k u b u lu n c ıy a kadar İranlI­
la r s ü k û tu m u h a fa z a , e ttik le rin e göre,
b u h e y e tin gelişi. İ r a n hükümetinin,
y en i O sm a n lı p a d iş a h ın ın kudretini
a n la d ık ta n s o n r a d u y d u ğ u a lâ k a y a iş a ­
re tti. Ş ü p h esiz b u a lâ k a sa m im î olamaz­
dı. N itek im İran lIların sa m im î davran­
m a d ık la rın a k a n i o lu n d u ğ u n d a n d o la y ı­
d ır k i 1525 y ılın d a Ş a h T a h m a s p ’a y a ­
zılan m e k tu p ta a ç ık ç a te h d itk â r b ir if a ­
de k u lla n ılm ış tır. F e rid u n Bey M ü n şe­
atında d erc ed ilm iş o la n b u m e k tu p ta ,
K a n u n î’n in te h d itk â r ifa d e s in in y a n ın ­
d a T a h m a s p ’ı te zy if ed ici sö zler d e yer
a lm a k ta d ır.
O sm a n lı p a d iş a h ı ta r a f ı n d a n k e n d isi­
n e b u ta r z d a b ir m e k tu p g ö n d erilm iş o-
la n Ş a h T a h m a sp d a b a b a s ın ın siy a se ­
tin d e n vazgeçm iş değildi. O d a t...la s ı­
n ın v a k tiy le y a p tığ ı gibi el a ltın d a n Ş i­
i'leri ta h r ik n iy e ti b esliy o r ve h a t t â O s­
m a n lI la r a k a rş ı H ıris tiy a n la rla b irle şm i-
ve u ğ ra şıy o rd u . Bu n iy e tle F e r d in a n d ve
Ş a rlk e n ’e elçi y o llıy a ra k ittif a k te k li­
fin d e b u lu n m u ş tu . B ü tü n b u h a lle r ik i
d e v le tin g ü n ü n b irin d e y en id en ç a rp ı­
ş a c a ğ ın a delildi.
 K a n u n î S ü ley m a n , T a h m a s p ’a g ö n ­
d e rd iğ i m e k tu p ta d o ğ u y a b ir se fe r y a ­
p a c a ğ ın a iş a r e t e tm ek le b e ra b e r, b u n u n
iç in h e m e n fa a liy e te g eçm em işti. F e r-
d in a n d ile s u lh a k te d ild ik te n s o n r a d ır
k i İ r a n m e se le sin in ele a lın m a s ı z a m a ­
nı g elm iş b u lu n u y o rd u .
İ r a n ’a h a r b a ç ılm a s ın a sebep o la n
h â d ise le r

O sm a n lIla rla İra n lIla rın a r a s ı iyi o l­

m a d ığ ı h a ld e , K a n u n î’n in b a tı işleriyle
m eşg u liy e ti, İ r a n m eselesin i ik in c i p lâ n ­
d a b ıra k ıy o rd u . F a k a t doğu h u d u tla r ın ­
d a c e re y a n e d e n b az ı h â d ise le r, İ r a n
işin in n ih a y e t ö n p lâ n a a lın m a s ın a v e­
sile te şk il e tti. B u h â d ise le r, k u v v e te
b a ş v u rm a k su re tiy le h a lle d ile c e k n e v i­
d en o ld u ğ u n d a n , ay n ı z a m a n d a O s m a n ­
lI - İra n h a r b in in se b e p le ri a r a s ın d a d a
y er aldı. H arb e se b eb iy e t v e re n b u h â ­
d ise le rin b irisi B a ğ d a d ’da, d iğ e ri de O s­
m anlI - İ r a n s ın ırın d a c e re y a n e tti.
B a ğ d a d şe h ri. Ş a h İs m a il'in , 1508 se ­
n e sin d e elde e tm e s in d e n b e ri İ r a n a r a ­
z isin d e n s a y ılm a k ta y d ı. Ş a h İs m a il’in
oğlu B irin c i T a h m a s p z a m a n ın d a B a ğ ­
d ad . M usiu k a b ile s in d e n Z ü lfik â r H a n m
n ü fu z u a ltın d a y d ı. H a life t- ü l H u le ia
ü n v a n m ı ta ş ıy a n Z ü lfik â r H an , İranlI­ Şem âilnâm e'ye göre Kanunî
la r ın B a ğ d a d v alisi s ıfa tiy le ş e h ri ve I -
r a k ’m h e m e n h e m e n ta m a m ın ı id a re b a tı a la n Z ü lfik â r H a n ’ın a s k e rle ri a r a ­
e tm e k te y d i. İ ş te b u z a t B a ğ d a d ’d a K a ­
s ın d a ş id d e tli ç a r p ış m a la r c e re y a n e-
n u n î S u lta n S ü le y m a n a d ın a h u tb e o- d e rk e n , Z ü lfik â r H an , T a h m a s p t a r a ­
k u tu p , p a r a b a s tır a r a k p a d iş a h a b a ğ lı­ f ın d a n k a n d ırılm ış o la n k a r d e ş le r in in
lığ ın ı b ild irm e k ü zere en y a k ın a k r a b a ­
ih a n e tiy le k a tle d ild i. B a ğ d a d ’ın z a p tiy -
s ın d a n b irisin i İ s ta n b u l’a g ö n d e rm iştir.
le I r a k ’a h â k im v az iy e te g eçen Ş a h
(1529). Z ü lfik â r H a n ’ın b u h a r e k e ti n e ­
T a h m a s p b u r a n ın v a liliğ in e Ş e re fe d d in
tic e si I ra k , O sm a n lı to p r a k la r ı â ra s ın a
o ğlu T ek eli M eh m ed H a n ’ı tâ y in eyledi.
k a tılm ış sa y ıla b ilird i. L â k in Ş a h T a h ­
B a ğ d a d e tr a f ın d a b u h â d is e le r c e re y a n
m a s p I r a k 'm böyle b ird e n b ire ve sessiz
e d e rk e n O sm a n lı h ü k ü m e ti A v u stu ry a
se d asız O s m a n lIla ra k a tılm a s ın a m üsa-ı
m e selesiy le m e şg u l b u lu n d u ğ u n d a n , işe
ad e etm ed i. M ü h im m ik ta r d a kuvvet
b ird e n b ire m ü d a h a le ed em ed i. B unun
to p lıy a ra k B a ğ d a d ’ı z a p t iç in h a r e k e te
h e s a b ın ın g ö rü lm e si d a h a s o n ra k i m ü ­
geçti. Z ü lfik â r H a n ’ın a d a m la rı B ağ-
n a s ip b ir z a m a n a k a lm ış olu y o rd u .
d a d ’m a n a h ta r la r ın ı ta k d im e ttiğ i s ı­
ra d a , I r a k ’a y a rd ım k u v v e ti g ö n d e rile ­ H a rb e a s ıl seb ep o la n ik in c i h â d is e
ceği v a a d o lu n m u ş tu . Z a te n Z ü lfik â r ise ; İ r a n b e y le rin d e n U la m a H a n ’ın O s­
H a n d a O sm a n lı im d a t a s k e ri gelinciye m a n lIla ra , O s m a n lıla rm B itlis h â k im i
k a d a r k e n d i k u v v e tiy le İ r a n ta a r r u z u ­ Ş e re f H a n ’ın d a İ r a n lI la r ta r a f ı n a g eç­
n u 'd efed e ce ğ in i h e s a p la m a k ta y d ı. L â ­ m e sid ir. U lam a H an , a s le n A n a d o lu ’d a
k in h â d is e le rin c e re y a n şek li Z ü lfik â r T eke (A n ta ly a ) sa n c a ğ ı tım a r lı s ip a h i­
I-îan’m b e k le d iğ i n e tic e n in is tih s a lin e le rin d e n ik en , b ilâ h a r e k ız ılb a ş la ra k a ­
m â n i oldu. Z ira B a ğ d a d ö n ü n e gelen rışm ış ve Ş a h k u lu (Ş e y ta n k u lu ) h â d i­
T a h m a s p k u v v etleriy le , m ü d a fa a te r t i- se sin d e f a a l ro l o y n am ış ve b u is y a n sı-

873
ra s m d a İ r a n s ın ırın a y a k ın y e rle rd e
T ü rk a ra z isin i y a ğ m a e ttiğ i gibi A n a d o ­
lu b ey lerb ey i K arag ö z P a ş a n ın ö ld ü r ü l­
m e sin i te m in etm işti. İşte b u h â d ise y i
m ü te a k ip İ r a n ’a Ş a h İs m a il’in y a n m a
k a ç a n U la m a H an, İ r a n h ü k ü m d a rın a
itim a d te lk in e ttik te n so n ra A z e rb a y ca n
s u lta n lığ ın a , y an i v ali ve k o m u ta n lığ ın a
tâ y in ed ilm işti. U lam a H an, b u v a z ife ­
de h a y li n ü fu z sa h ib i b ir k im se y k e n b ilâ ­
h a r e Ş a h ’ta n yüz çe v irerek O sm a n lIla r
ta r a f ı n a g eçm iştir. K a n u n î, A lm a n se ­
fe rin i ic r a e tm e k te y k e n O sm a n lı o r d u ­
g â h ın a gelerek p a d iş a h ın eşiğ in e yüz
sü re n U la m a H an, b u h a r e k e tin i m ü ­
te a k ip h iz m ete k a b u l o lu n m u ş tu r.
U la m a ’n ın , p a d iş a h ın elin i ö p tü ğ ü s ı­
r a d a O sm a n lIla rın doğu s ın ır ın d a m ü ­
h im b ir h â d ise c e re v a n e tm e k te y d i. Bu
h âd ise. T ü rk le rin B itlis h â k im i Ş eref
H a n ’ın İ ra n lI la r ta r a f ı n a geçm esiydi.
Ş e re f H a n 'ın O sm a n lIla ra h ıy a n e ti, B it­
lis e y a le tin in de te h lik e y e g irm e si d e ­
m e k ti. İş te K a n u n î S ü le y m a n b u açığı
k a p a tm a k ü zere U la m a H a n ’ı B itlis e y a ­
le tin e tâ y in e tti. U la m a ’yı B itlis ’e g ö n ­
d e rirk e n K a ra m a n , A m asya, D u lk a d ir
ve D iy a rb a k ır b ey lerb ey le rin e de e m ir­
le r y o llıy arak , o n u n B itlis’e t a s a r r u f e-
debilm esi için y a rd ım d a b u lu n m a la rım
b ild ird i.
B itlis’te Ş eref H a n la r d iy e m â ru f
K ü rt b ey leri sü lâ le sin e m e n s u p o la n Ş e ­
re f bej', Y avuz S elim z a m a n ın d a İ d ris -i
B itlisî’n in teşv ik iy le S a fe v île rd e n yüz
çe v ire re k O sm a n lı h â k im iy e tin i ta n ı­
m ıştı. O z a m a n d a n b e ri B itlis ve m ü l­
h a k a tın ın id a re sin i d e ru h te e tm e k te y d i.
L âk in 1532 y ılın d a m ü h im a d a m la rın ı
a la r a k İ r a n ’a gitm esi ö n em li b ir h â d is e ­
n in o r ta y a çık m ası d em ek ti. Z ira İ r a n
Ş ah ı, Ş e re f Beyi h u d u t m ın ta k a s m ın
s u lta n lığ ın a , y a n i vali ve k u m a n d a n lı­
ğ ın a tâ y in e tm iş b u lu n u y o rd u . O n ü ç ü n -
cü a s rın b a ş la rın d a E yyubî sü lâ le s in in
h â k im iy e t s a h a s ın a g irm e sin d e n ve
h a t t â b u s ü lâ le n in m e rk e zi h a lin e g el­
m e sin d e n b e ri k ü rtle ş e n B itlis ş e h rin d e
Ş e re f B eyin pejt çok t a r a f t a n m e v c u ttu .
B u b a k ım d a n İ r a n h u d u d u n d a n b u r a la ­
rı kolayliK İa elde e tm e si ve İ r a n h â k i­
m iy e tin e so k m ası m ü m k ü n d ü . Z a te n , o-
n u n İ r a n h â k im iy e tin i ta n ım a s ı ü ze rin e
B itlis’e -g önderilen U lam a Bey (H a n ),
ş e h ri a lm a k için B itlis’i k u ş a ttığ ı s ır a d a
874
Ş eref H a n (Bey) d e r h a l İ r a n k u v v e tle ­
riy le y e tişe re k b u n a m â n i oldu. U lam a
Bey B itlis’e g irem em ek le b e ra b e r Ş eref
H an ile m ü c a d e le sin e d ev a m e tti.
K a n u n î S ü ley m a n U la m a ’yı B itlis ey a­
le tin e g ö n d erd iğ i s ır a d a İ r a n Ş a h ı B ağ-
d a d ’ı ele g eçirm iş b u lu n u y o rd u . B in a e n ­
aleyh. O sm an lı d ev leti B a ğ d a d ’d a n b a ş ­
k a b ir de B itlis ta r a f ın ı k a y b e tm e k m e ­
selesiyle k a rş ıla şm ış gibiydi. G erçi B ağ-
d a d ’m z a p tı u ğ r u n d a O sm a n lı o rd u su
k a n d ö k m e m işti am a, Z ü lfik â r H a n ’ın
ö ld ü rü lm e si B a ğ d a d ’ın eld en gitm esi
dem ek ti. B u n a b ir de Ş eref H an h â d i­
sesi ek len in ce, İ r a n ’a k a r ş ı h a r b iç in
m ü k e m m e l b ir seb ep o r ta y a çık m ıştı.
O sm a n lı d ev leti o s ır a d a A v u stu ry a iş i­
n i de m u a h e d e a k tı su re tiy le su lh e b a ğ ­
la m ış o ld u ğ u n d a n , İ r a n ’a se fe r iç in m ü ­
s a it b ir z e m in de h a z ırla n m ış b u lu n u ­
yordu.
V eziriazam İb ra h im P a ş a n ın doğu
se fe rin e h a re k e ti
M ev cu t se b ep le ri g ö zö n ü n d e b u lu n ­
d u r a n K a n u n î S u lta n S ü le y m a n A vus­
tu r y a s u lh u n u n a k tin d e n s o n r a İ r a n ile
h a rb e k a r a r v erd i. B u n u n iç in g erek en
h a z ırlık la rın y a p ılm a sın ı e m re tti. B ir
m ü d d e t s o n r a V eziriâzam İb ra h im P a ş a
te ç h iz a t ve m ü h im m a tı z a te n m ü k e m ­
m el o lan İ s ta n b u l’d ak i a s k e rle ri h a r e ­
k e te h a z ır b ir v aziy ete so k tu . N ih a y e t
21 eylül 1533 (2 reb iü lev v el 940) t a İ s ­
ta n b u l’d a n h a r e k e t e tti. İ b ra h im P a şa
doğu se fe rin e ç ık a rk e n k e n d is in e s e ra s ­
k e rlik sa n c a ğ ı ile m u r a s s â ’ b ir k ılıç v e­
rilm iş b u lu n ü y o rd u ,
İb ra h im P a ş a K o n y a ’y a v a rm a d a n
evvel Ç ın a rlı k o n a ğ ın d a ik en , U la m a ’-
m n g ö n d erm iş o ld u ğ u a d a m la r Ş eref
Bey’in k esik b a ş ın ı g etird iler. Böylece
B itlis ş e h ri U la m a ’m n m u v a ffa k iy e ti
n e tic e si te k r a r O sm a n lı h â k im iy e tin e
geçm iş o luyordu. O a ra lık İ b ra h im P a ­
ş a B itlis e y a le tin i Ş e re f B ey’in oğlu
Ş e m se d d in ’e v ere re k , U la m a ’y a daha
m ü h im b ir e y a le t v aliliğ i v a a d e tti. Z a ­
te n Ş eref b ey in ö ld ü rü lm e s in i m ü te a k ip
B itlis ’in ile ri g elen le ri o n u n o ğ lu Ş em -
se d d in ’in e tr a f ın d a to p la n m ış la r, a y r ı­
ca İ s ta n b u l’a d a h a b e r g ö n d erm işlerd i.
B u v az iy e ti d u y a n İ b ra h im P a ş a k ü r t-
le ri m e m n u n b ır a k m a y o lu n u te rc ih ile
B itlis h â k im liğ in i Ş e m se d d in ’e te v c ih
etm iş b u lu n u y o rd u .
İ b ra h im P a ş a y o ld a k i k o n a k la r ın d a n
K o n y a ’d a b ir m ü d d e t k a ld ık ta n so n ra
y in e h a r e k e tin e d ev a m ile İ s ta n b u l’d a n
a y rılış ın d a n üç b u ç u k ay k a d a r s o n ra
H a le p ’e v â sıl oldu. B u ra y a v a rışı k ışın
en şid d e tli d ev re sin e ra s tla d ığ ın d a n ,
m e v sim in so ğuk g ü n le rin i H ale p ’te a t ­
la tm a k iste d i. B u ra d a k ış la m a k ta y k e n
b ir t a r a f t a n d a gelecek m evsim iç in l ü ­
z u m lu h a z ırlık la rı y a p m a k ta n geri d u r ­
m adı.
V an G olü ç e v re sin in a lın m a sı
İ b ra h im P a ş a H a le p ’te _k ışla d ığ ı s ır a ­
d a, V an gölü çe v re sin d e İ r a n h â k im iy e ­
tin d e b u lu n a n k a le le rin b e y le rin i elde
e tm iy e ça lıştı. O, b u işle ri y a p a rk e n İ-
r a n Ş a h ı T a h m a s p ise ; m e m le k e tin e t a ­
a r r u z e tm e k ü ze re O sm a n lı o rd u s u n u n
H a le p ’e geld iğ in i d u y d u ğ u h a ld e , o r d u ­
su ile o n a k a r ş ı ç ık m ıy a ra k H o ra sa n t a ­
r a f ın a g itti. M a a m a fih Ş a h T a h m a sp
böyle d a v r a n ırk e n h u d u t k a le le rin d e n
V an ve E rc iş'i s ilâ h ve m ü h im m a t ile
d o ld u rm u ş, m u h a fız la rın ı d a ilâ v e b ir ­
lik g ö n d e rm e k su re tiy le ta k v iy e e tm işti.
L â k in İ b ra h im P a ş a n ın gizli v aa d le ri,
bol ih s a n la r ı ve b a z ıla rın a k a r ş ı d a te h ­
E sk i Van şehri ile kalesinden b ir g ö rü n ü ş
875
d itle rd e b u lu n m a sı, m e y v a la rm ı v e r­
m e k te g ecikm edi. T eb riz’e g itm ek ü zere
yola ç ık tığ ın d a V an, E rciş, A dilcevaz,
A h la t k a le le ri b u şe k ild e alın d ı. K ü rtle -
re a it H oşap. Ç erem , D id g âr. R osni, H al
ve T en u ze k a le le rin in b ey leri de V eziri­
a z a m a ita a tle r in i b ild ird ile r. Böylece
V an g ö lü ç e v re sin d e k i k a le le r O sm a n ­
l I h â k im iy e tin e geçm iş oldu.
İb ra h im P a ş a n ın T eb riz’e g irişi
E n b a ş ta C elâlzâd e M u s ta fa Ç elebi o l­
m a k ü zere eski O sm a n lı m ü v e rr ih le ri­
n e göre: V eriziâzam İb ra h im P a ş a H a ­
le p ’te k ışla d ığ ı s ıra d a , s e fe r m e v sim in e
k a d a r h a z ır lık la r ın ı ta m a m la m ıy a ç a lı­
şırk e n , B a ğ d a d .m z a p tın ı ta s a r la m a k ­
ta y d ı. B u gaye ile b a h a r d a o rd u ile h a ­
re k e te g eç erek 14 M ayıs 1534 te D iy a r­
b a k ır ’a geldi. O n u n arz u su , b u rad a n
M usul ta rik iy le B a ğ d a d ’a in m e k ti. V an
gölü çe v re sin e ve o ra d a n d a h a ile rid e
b u lu n a n m e ş h u r T eb riz ş e h rin e g itm iy e
h iç n iy e ti y o k tu . L âk in , İ r a n se fe ri d e-
v a m m e a V ez iriâz am m k e th ü d a lığ ı ile
de v a z ife le n d irilm iş b u lu n a n R u m eli
D e f te rd a rı İ s k e n d e r Ç elebi’n in te şv ik ­
le riy le p lâ n ın d a d eğ işik lik y a p tı. D oğu
A n a d o lu 'n u n n ü fu z lu ş a h s iy e tle rin d e n
olup, o s ır a d a İ r a n h â k im iy e t s a h a s ın ­
d a n k a ç m ış b u lu n a n b a z ı k im s e le r de,
y ine İs k e n d e r Ç elebi’n in el a ltın d a n u ğ ­
r a ş m a la rı n e tic e sin d e , V eziriâzam ı T eb ­
riz t a r a f ı n a gitm iye te şv ik etm ek tey d i.
İb ra h im P a ş a b u fik re önce m u k a v e m e t
gö sterd i. B u m eseled e, V eziriazam ı t u ­
tu p İ s k e n d e r Ç elebi’yi k ö tü le y e n C elâl-,
zâ d e M u s ta fa Ç elebi’n in k a y d ın a göre;
İb ra h im P aşa, İ r a n ’d a n k a ç a n la r a ve
İs k e n d e r Ç elebi’ye şöyle d e m işti: «Bu
d ed iğ in iz y e rle rd e h a rb e d e c e k İ r a n a s ­
k e ri y o k tu r. O ra d a K a ra b a c a ğ lı ra iy e t
olm a k ü zere pek az yerli kim se v ard ır.
Böyle b ir m e m le k ete g itm ey i f ırs a t b il­
m e k a n c a k âciz lerin işidir. H em de T e b ­
riz’e gitm ekle o ra sın ı k en d im iz e m a le t-
m iş olm ıyacağız. E lim izde k a lm ıy a c a k
b ir m e m le k e t iç in u ğ ra ş m a k fa y d a sız ­
dır. G id ip B a ğ d a d ’ı fe th e tm e k daha
m u v a fık tır. B a ğ d ad h e r n e k a d a r işg a l
a ltın d a y s a d a İranlIlar o ta r a f ı ta m a -
m iyle b en im se m em işle rd ir. B u n u n iç in
o ra s ın ın f e th i T eb riz’i a lm a k ta n d a h a
iyidir. S o n ra m em le k etim ize b itişik tir.
D iy a rb a k ır’a y a k ın o la n k a le le r nem ize
yetm ez?»
İ b ra h im P a ş a n ın b u m ü ta lâ a s ı h a k i­
k a te n h a k lı ve isa b e tli old u ğ u h ald e,
k a rş ıs ın d a k ile rin sözleri ü s tü n geldi.
P eçevî’n in k a y d ın a göre; K a n u n î Sü­
le y m a n İ s ta n b u l’d a İs k e n d e r Ç elebi’yi
V eziriâzam m y a n m a k a ta r k e n « İsk en ­
d e r Ç elebi işb ilir ve iş g ö rü r a d a m d ır,
re y in e m u h a le f e t eylem e» diye ta v siy e ­
de b u lu n m u ş tu . O n u n iç in İ r a n se fe ri
b o y u n c a İsk e n d e r Ç e leb i'n in sözleri h a ­
r e k â tın şe k lin e h a v li te s ir etm ek tey d i.
O n u n ve ta r a f t a r la r ın ın fik rin e göre;
T ebriz a lın d ığ ı ta k d ird e B a ğ d a d ’m f e t­
h i k o la y la ş a c a k tı. M a a m a fih İ b ra h im
P a ş a iç in İ r a n ’ın m e rk e zi T ebriz ş e h ri­
n in f a tih i diye a n ılm a k d a az p a rla k
b ir şey değildi.
İş te b ü tü n b u se b ep le r dolayısiyle
V eziriâzam İb ra h im P a şa p lâ n ın ı d eğ iş­
tir e re k T eb riz’e g itm e k ü zere 23 h a z i­
r a n 1534 te D iy a rb a k ır’d a n h a re k e te
geçti. O sm anlI o rd u su V a n ’a y a k la ştığ ı
s ır a d a ş e h rin h â k im i o rd u g â h a gelerek
V an k a le s in in a n a h ta r la r ın ı te slim e t ­
ti. A ynı gü n V an c iv a rın d a k i A vnik h i ­
s a rın ın a n a h ta r la r ı d a te slim o lu n m u ş­
tu . B öylece O sm a n lı d e v le ti d o ğ u d a çok
m ü s ta h k e m b ir k aley e sa h ip o lm a k ta y ­
dı. O m e ş h u r V an k a le si k i v a k tiy le T i­
870
m u r ’a üç h a f t a m u k a v e m e t e d e re k ele
g eçm em işti.
V an, O sm a n lı h â k im iy e tin e geçince
İ b ra h im P aşa , Ş am b ey lerb ey i H ü srev
P a şa y ı b u ra y a tâ y in e tti. E rte s i g ü n S i-
y a v a n h is a rın ın sa h ib i M a h m u d Bev,
k a le s in in a n a h ta r la r ım g e tirip te slim
e tti. M ü te ak ip g ü n le rd e de b u n a b e n z e r
h a r e k e tle r ek sik o lm ad ı. B öylece b ira z
y u k a rıd a isim le ri sa y ıla n V an g ölü çev ­
re sin d e k i ş e h ir ve k a le le rle a ş ire tle r O s­
manlI h â k im iy e ti a ltın a alın d ı, İb ra h im
P a ş a D iy a rb a k ır’d a n h a re k e tin d e n y ir ­
m i g ü n s o n r a T eb riz’e v âsıl o ld u (13
te m m u z 1534). S a fe v île rin m e rk e z i T eb ­
riz m u h a re b e siz T ü rk le rin elin e geçti.
T eb riz h a lk ın ın b ir k ısm ı ş e h rin d ışın a
ç ık a ra k O sm a n lı o rd u s u n u k a rşıla d ı.
M a a m a fih İ b ra h im P a ş a şe h re g irm iy e-
re k c iv a rd a S â d a b â d o v a s ın d a ç a d ırlı
o rd u g â h k u rd u . T eb riz’in a sa y işin i t e ­
m in e tm e k ü zere b ir m ik ta r a s k e r ik a ­
m e eyledi, a y rıc a b ir k a d ı tâ y in etti.
T eb riz’in g ü n ey in d e, İlh a n lIla rd a n ilk
M ü slü m an o la n h ü k ü m d a r G a z a n H a ­
n ın tü rb e s in in b u lu n d u ğ u y e r c iv a rın ­
d a k i eski b ir k a le h a r a b e s in i ta m ir ile
iç in e b ir m ik ta r m u h a fız y e rle ştird i.
İb ra h im P aşa , T eb riz’de ik e n O sm a n lı
o rd u su K ızılca d ağ h â d is e s in in d ışın d a
m ü h im b ir ç a rp ış m a d a b u lu n m a d ı. K ı-
z ılc a d a ğ h a r e k â tın a iş tira k ed e n o n b in
k işilik O sm a n lı k u v v eti p ek fa z la z a y i­
a ta u ğ ra d ı. M üessif K ızılca d ağ h âd isesi,
P eçevî ile C e lâ lzâ d e’n in m ü ş te re k e n k ö ­
tü le d ik le ri U lam a H an ve İs k e n d e r Çe­
le b i’n in te n s ib i n e tic e si c e re y a n eyledi.
C elâlzâd e’n in b u vesile ile «alçak» diye
ta v s if eylediği U lam a H an , İs k e n d e r
Ç elebi’yi d e y a n m a alıp V eziriazam a
m ü ra c a a tla , «Bu d iy a rd a asıl k ız ılb a ş
ocağı K ızılca d ağ y ay lâğ ıd ır, b ira z as­
k erle g id ip d ağ ın ı, o c a ğ ın ı b e rb a t e t ­
m e k k o lay d ır» d iy erek , İb ra h im P a ş a ’-
d a n o n b in k işilik k u v v e t aldı. S ü v a ri­
le rd e n ib a re t o la n b u k u v v e ti d a ğ lık
y e rle re ve d a r b o ğ a z la ra so k tu ğ u n d a n
a s k e r p e k çok z a y ia ta u ğ ra d ı.
İ b ra h im P a ş a n ih a y e t S â d a b â d ’d a k i
o r d u g â h ın d a n k a lk a r a k T eb riz e tra fın ı
is tilâ y a te şe b b ü s e ttiğ i s ıra d a , G ey lâ n
h â k im i M u z affe r H a n o n b in p iy a d e a s ­
k eriy le g elerek O sm a n lı h ü k ü m e tin e
ita a t in i b ild ird i. A sıl a d ı D u b aç ik e n
Ş a h İs m a il’e ita a t in i m ü te a k ip M u z a f­
f e r H a n a d ın ı alm ış b u lu n a n G ey lân
h â k im i gibi k e n d iliğ in d e n ita a t in i arze-
d e n d a h a b a ş k a k im s e le r de o r ta y a ç ık ­
tı. A k k o y u n lu h ü k ü m d a rla r ı s o y u n d a n
M u ra d Bey de gelip İ b ra h im P aşaya
i ta a t in i b ild ire n le rd e n d i. D aha b az ı
k im s e le rin i ta a t i de p a d iş a h ın A ze rb a y ­
c a n ’a g elm esin i m ü te a k ip v u k u b u ld u .
K an un î S üleym an ’ın İran ’a h arek eti
İ r a n se fe rin e m e m u r ed ilm iş o la n V e­
ziria z a m İb ra h im P a ş a D iy a rb a k ır’d a
b u lu n d u ğ u s ır a d a K a n u n i S u lta n Sü­
le y m a n d a se fe r iç in İ s ta n b u l’d a n Ü s­
k ü d a r ’a g eç ti (11 h a z ir a n 1534). Üç
g ü n s o n r a d a İ r a n ’a g itm ek ü zere Ü s­
k ü d a r ’d a n ayrıldı..
Peçevî, Âli, C elâlzâd e ve S o iak z a-
d e gibi h e m e n h e m e n b ü tü n O sm a n lı
k a y n a k la n . K a n u n î S ü le y m a n ’ın İra n
se fe rin e çık ışın ı, V eziriâzam İb ra h im
P a ş a n ın d a v e ti ü ze rin e v u k u b u lm u ş o l­
d u ğ u n u g ö ste rirle r. Ve b u n u a n la tır k e n ;
İ b ra h im P aşa , T e b riz ’e g itm iy e k a r a r
v e rd iğ i s ır a la r d a , p a d iş a h ın o r d u d a b u ­
lu n m a d ığ ın ı doğu A n a d o lu ve A ze rb a y ­
c a n ü m e ra sı, h a t t â h a lk ı ta ra fın d a n
d u y u ld u ğ u n u ; b u n u n ü z e rin e « İb ra h im
P a ş a n a s ıl Ş a h ile m u h a re b e edebilir,
Ş a h ’a Ş a h g e re k tir!» diye g ü r ü ltü le rin
ç ık tığ ın ı, O sm a n lı o r d u s u n a ita a t in i b il­
d irm iş b az ı o y m a k la rın a y rılıp s a v u ş ­
tu k la r ın ı; p a d iş a h ın y o k lu ğ u n u n a s k e ­
rin m â n e v iy a tı ü z e rin d e de te s ir ic ra
e ttiğ in i k a y d e d e re k , b u v az iy e t k a r ş ı­
s ın d a İ b ra h im P a ş a n ın u la k la r g ö n d e ­
rip p a d iş a h ın h a r e k e tin i is tir h a m e t t i ­
ğ in i b ild irirle r.
E ski k a y n a k la rın v e rd ik le ri b u b ilg i­
le r h a k ik a te a y k ırı g ö rü lem ezse de. K a -
n u n î’n in İ s ta n b u l’d a n h a r e ­
k e t ta r i h i ile b ir m ik ta r a s ­
k e r in b a ş ın d a d e r h a l yola
çık ışı g ö zö n ü n e g e tirilin c e ,
p a d iş a h ın z a te n h a r e k e te
h a z ır b ir v az iy e tte o ld u ğ u
a n la ş ılm a k ta d ır. K u v v etle
m u h te m e ld ir k i: V eziriâza -
m ın p a d iş a h ı d â v e t iç in a -
d a m g ö n d erişi, D iy a rb a k ır’a
u la ş tığ ı ilk h a f t a z a rfın d a ,
h a t t â H a le p ’te n a y rılm a d a n
önce v u k u b u lm u ş o lm a lıd ır.
K a n u n î S ü le y m a n İ s ta n -
b u l’d a n a y rılırk e n Aloisio
877
G r i tti’yi üç b in k işi ile M a c a ris ­
t a n ’a g ö n d erd i. İ s ta n b u l’u n m uha­
fa z a s ın ı b ir s a n c a k b eyine, A n a d o lu ’­
n u n m u h a fa z a s ın ı d a S a r u h a n v alisi
şe h z a d e M u s ta f a ’y a te v d i eyledi. İz n ik
Y en işeh ir, K ü ta h y a , A k şeh ir ü z e rin d e n
s ü r a tle K o n y a ’y a u la ş tığ ı z a m a n d o ğ u
A n a d o lu ’d a İra n lIla ra a it b azı k a le le rin
z a p te d iim ’s o ld u ğ u n a d a ir h a b e r i aldı.
K o n y a ’d a ik i g ü n te v a k k u f ta n so n ra yo­
lu n a d e v a m la A k höyük, D eveli, K a y se ­
ri, S ivas, E rz in c a n , E rz u ru m , H a s a n k a -
le, E le şk irt, E rciş, B e n d im â h i ü z e rin d e n
A z e rb a y c a n ’a te v e c c ü h ile 28 ey lü l 1534
p a z a r te s i g ü n ü T eb riz'e v âsıl oldu. D a ğ ­
lık ve yolsuz a ra z id e s ü r a tle ile rle rk e n
o r d u d a b ilh a s s a h a y v a n ve m a lze m e ce
epeyce z a y ia t v u k u b u ld u .
K a n u n î S ü le y m a n T eb riz’e u la ş tığ ı
z a m a n V ez iriaz am ın y a p tığ ı gibi d a v ­
r a n a ra k , o r d u g â h ın ı ş e h rin iç in d e değil,
g ü n ey d o ğ u su n d a k i S â d a b â d ’d a k u rd u .
E rte si g ü n d e S â d a b â d ’ın g ü n ey d o ğ u ­
s u n d a k i U ca n y a y lâ s ın d a V ez iriâz am ’a
m ü lâ k i oldu. C elâlzâd e M u s ta fa Ç ele­
bi b u v esile ile d iy o r k i: « O ra d a sa n k i
ik i d en iz b irle şti. O va a s k e r ve ç a d ır ile
doldu. E rte si g ü n b u r a d a b ir a s k e rî
m e clis k u ru ld u . E rk â n ve ü m e ra g elerek
el ö p tü le r. B ir g ü n s o n r a G e y lâ n h â k i­
m i M u z a ffe r H a n ’ın ta k d im m e ra s im i
y ap ıld ı. O sm a n lIla r, Ş a h o rd u s u n u n u -
m u m î v az iy e ti h a k k ın d a m a lû m a t e d in ­
m e k iç in lâ z ım gelen is tik a m e tle rd e
k eşfe b a şla d ıla r» .
O sm anîıîara ita a tin i bildirenler
K a n u n î S u lta n S ü le y m a n A ze rb a y ­
c a n ’a d a h il o ld u k ta n s o n r a b az ı m ü ­
h im ş a h s iy e tle r p a d iş a h a ita a tle r in i
 su n d u la r. Bu gibi k im s e le rin en b a ş ın d a
Ş irv a n ş a h la r d a n İk in c i H alil S u lta n
v ard ı. Ş ir v a n ş a h la r ın D erb en d iy e su b e-
sin i te şk il ed e n ailed e n gelen İk in c i H a ­
lil S u lta n S afev îlerle iyi g eçinm iye d ik ­
k a t e d e n b ir h ü k ü m d a rd ı. H a ttâ b u g a­
ye ile Ş a h T a h m a s p ’in kızı ile evlenm iş,
S a fe v île re ita a tin i, a k ra b a lık b a ğ ın ın
sa ğ lıy a c a ğ ı itim a d ile y u m u şa tm a k is te ­
m işti. Ş im d i O sm a n lIla ra ita a tle S a fe ­
v îlere k a rş ı cep h e d e ğ iştirm iş oluyordu.
Ş irv a n ş a h m oğlu M ehm ed M irza ise b u
h u s u s ta d a h a ile ri giderek, İ r a n o r d u ­
su n d a k i h iz m e tin i b ıra k ıp k a ç a r a k p a ­
d iş a h a sığ ın d ığ ın d a n bu h a re k e tin e m ü ­
k â f a t o lm a k ü zere K a ra h is a r, K em ah ,
B a y b u rd ve A ydın sa n c a k b ey leri e m ri­
n e v e rile re k T ebriz m u h a fa z a s ın a m e ­
m u r edildi.
P a d iş a h a sığ ın ıp ita a tin i a rz e d e n le r-
d e n b irisi d e D u lk a d ıro ğ u lla rın d a n Ş a h -
r u h Bey oğlu M eh m ed Bey idi. M ehm ed
Bey evvelce O sm a n lIla rın b ir s a n c a k
beyi ik e n A levî is y a n la rı s ır a s ın d a İ-
r a n ’a k açm ış. Ş a h da k e n d isin e T a rım
ve H a lh a l h a n lığ ın ı te v c ih e tm işti. Ce-
lâ lz â d e ’n in , k ız ılb a ş la rd a n h o ş la n m a d ı­
ğ ın ı ve O sm a n lIla ra geçm ek iç in f ır s a t
g ö ze tm e k te o ld u ğ u n u söylediği b u şa h ıs
O sm a n lı o rd u su S u lta n iy e ’de ik e n gele­
re k p a d iş a h ın elin i ö p tü . B öylece Vezi-
r iâ z a m a ita a t in i su n m u ş o la n G ey lân
h â k im i M u z a ffe r H a n ile A k k oyunlu a i­
le sin d e n M u ra d B eyden s o n r a ik i m ü ­
h im ş a h siy e t d a h a O sm a n lIla r ta r a f ın a
geçm iş v e y ta ita a tin i b ild irm iş o lu y o r­
du.
B a ğ d ad ü z e rin e h a re k e t
K a n u n î S ü le y m a n ’ın A z e rb a y c a n ’a d a ­
h il o lm a sın d a n öice V eziriâzam İ b ra h im
P aşa , İ r a n Ş a h m ın o rd u su ile ile rle d i­
ğ in e d a ir b az ı h a b e r le r a lm ıştı. Z a te n
V eziriazam ın T ebriz y a k ın ın d a S âda-
b â d ’d ak i o rd u g â h ın d a n k a lk ıp h a re k e t
H e m e da n 'ın eski bir resm i
878
h a lin e g eç m esin in s e b e p le rin d e n b irisi
d e b u idi. P a d iş a h d a g e ld ik te n s o n r a
o rd u 5 ek im 1533 te U can y a y la sın d a n
h a r e k e t edildi. Y ü rü y ü ş e s n a s ın d a V e­
z iriâ z a m İb ra h im P a ş a R u m eli a sk e rle ri
ile p işd a r, K a r a m a n b ey lerb ey i, K a r a ­
m a n a sk e riy le d ü m d a rlık e tm e k te , p a ­
d iş a h d a K a p ık u lu ve b ir k ısım e y a le t
ask eriy le o r ta d a ile rlem e k te y d i. O s­
m a n lI o rd u su y ü rü y ü şe g eçtiğ i s ır a d a
İ r a n k u v v e tle riy le ç a rp ışm a ih tim a li
g ö zö n ü n d e b u lu n d u r u la ra k b u n a göre
b ir d ü zen tu ttu ru lm u ş tu . N itek im S e r-
c e m h a n c iv a rın d a V ez iriâz am in em -
rin d e k i k u v v e tle re b ağ lı ö n c ü le rle İ r a n
b irlik le ri a r a s ın d a ç a rp ış m a la r v u k u -
bu ld u . T ü rk le r İ r a n b irlik le rin i p ü s k ü r ­
tü p u z a k la ştırd ı.
O sm a n lı o rd u su S e rc e m h a n ’d a n s o n ­
r a h e m e n h e m e n Z e n c a n ça y ı b o y u n u
ta k ib e n N ikbey H a n ’a, o r a d a n Z e n c a n
ş e h rin d e n g eç erek S u lta n iy e ’ye v âsıl
o ld u ğ u s ır a d a İ r a n Ş a h ın ın m e m le k e ti­
n in iç e rle rin e d o ğ ru çekilip g itm iş o ld u ­
ğu ö ğ ren ild i. Bu h a b e r, K a n u n î S u lta n
S ü le y m a n ’ın m u h a re b e ve h a r e k â t p lâ ­
n ın ı d e ğ iştirm e sin e â m il oldu. T e b riz ’­
in g ü n ey d o ğ u su n d a k i U ca n y ay lâsın -
d a n h a r e k e t ed ilelib eri esas gaye Ş a h
k u v v e tle rin i v a k a la y ıp v u ru şm a k tı. L â ­
k in İ r a n Ş a h m ın , â d e ta iz in i k a y b e d e r-
eesin e u z a k la ş m a s ın d a n s o n ra , b u ü lk e ­
de g a y rı m u a y y en b ir h e d e fe d o ğ ru
ile rlem e k ta m b ir h a t â o lu rd u . E sasen
İ r a n se fe rin d e n b a h s e d e n m e ra h iln a -
m elerle s a ir O sm an lı k a y n a k la rın ın if a ­
de ve b ilh a s s a o r d u n u n y o lc u lu ğ u n a d a ­
ir v e rd ik le ri m a lû m a tta n , bu s ır a d a
h a y li h a t â la r işlen d iğ i, h e s a p sız ve
p lâ n sız d a v ra m ld ığ ı a n la ş ılm a k ta d ır.
T eb riz’d en S u lta n iy e ’ye k a d a r y q lcu lu k
epeyce z a h m e tli geçm iş ve a sıl s ık ın tı­
la r d a b u r a d a n so n ra b a ş la m ıştır. S u l-
ta n iy e ’d en itib a r e n k a r, y a ğ m u r ve so ­
ğ u k la r iy ic e b a s tırm ış. O sm a n lı o rd u su
b u yolsuz ve b e rb a t a ra z id e
h a y v a n ve m alzem ece h a y li
z a y ia ta u ğ ra m ış tır. T ek in s a ­
n ın g ü çlü k le y ü rü y eb ilece ğ i
p a tik a la r d a n d a r b o ğ a z la r­
d a n a şılırk e n , n a k lin d e im ­
k â n s ız lık la k a rşıla şıld ığ ı iç in
yüz k a d a r to p u n ta h r ip e d i­
le re k to p r a k la r a g ö m ü ld ü ğ ü
d ü şü n ü lü rse , b u h a r e k â tta k i
p lâ n sız lığ m d ere c e s i k e n d i-
lig in d e n m e y d a n a ç ık a r, Böyle b e lir ­
siz b ir g ay e u ğ r u n d a k i y ü rü y ü ş Eb-
h e r k a s a b a s ın ın ile risin d e k i k ü ç ü k R e-
b a b la r k ö y ü k o n a ğ ın a k a d a r d e v a m etti.
K a n u n i S ü le y m a n b u k o n a k ta B a ğ d a d ’a
y ü rü m e k k a r a r ın ı v e re re k o r d u n u n y ü ­
rü y ü ş is tik a m e ti g ü n ey b a tıy a çevrildi.
B öylece K a z v in ş e h rin in y e tm iş se k sen
k ilo m e tre b a tıs ın a k a d a r gelm iş o la n
O sm a n lı o rd u s u H e m e d a n is tik a m e tin e
y ö n elm iş b u lu n u y o rd u . B u r a d a n güney
b a tıy a d o ğ ru h a r e k e te g eç ilirk e n A ze r­
b a y c a n e y a le tin e tâ y in e d ile n U la m a
Bey, D u lk a d ir h a n e d a n ın d a n M ehm ed
Bey y a n ın d a b u lu n d u ğ u h a ld e T e b riz ’e
g ö n d erild i. O rd u S u lta n iy e ’d e ik e n de
G ey lâ n h â k im i M u z a ffe r H a n ’a m e m le ­
k e tin e d ö n m e m ü sa a d e si v erilm işti.
O sm a n lı o rd u su m ü te m a d iy e n g üney
b a tıy a d o ğ ru ile rled i. H e m e d a n ’m y a n ı
b a ş ın d a k i E lv e n d d a ğ ı e te ğ in d e b ir ge­
ce k o n a k la m a k ü zere k a ld ığ ı gün, K a -
n u n î’n in U ca n y a y la sın d a V eziriazam a
m ü lâ k i o lu ş u n d a n b u t a r a f a ta m b ir a y ­
lık z a m a n geçm iş b u lu n u y o rd u . Bu
m ü d d e t z a r f ın d a D e f te rd a r İs k e n d e r
Ç elebi’n in azli ve N işa n cı Ş ey d i B ey’in
ö lü m ü gibi ü m e ra ile ilgili h â d is e le r ce­
re y a n e tti.
O rd u 15 ek im d e K a s r - ı-Ş ir in 'e , e rte si
g ü n de H a n ik in ’e v âsıl oldu. H em e d an
c iv a r ın d a n itib a r e n k ü r t b e y le ri O s­
fOL*«ş4Îtg>sBı/
E sk i B ağd ad
879
m a n lı o rd u g â h ın a g elerek ita a tle r in i
a r z a b a ş la d ıla r. O rd u H a n ik in k o n a ğ ın -
d a y k e n S a fe v île rin B a ğ d a d v a lisi T e­
k eli M eh m ed H a n ’ın p a d iş a h a ita a tin i
b ild ire n m e k tu b u n u su n d u .
K a n u n î S ü ley m a n B a ğ d a d ’d a
İ r a n lıla r m B a ğ d a d v alisi T ek eli M e h ­
m e d H an , K a n u n i’ye ita a t in i b ild ire n
b ir m e k tu p g ö n d e rd iğ i h a ld e , O sm a n lı
o rd u su ş e h re y a k la ş ırk e n ta r a f t a r la r ın ı
a la r a k İ r a n ’a k a ç tı. O sm a n lı m ü v e rr ih ­
le rin e göre, T ek eli M eh m ed H an , p a ­
d iş a h a m e k tu p g ö n d e rirk e n sa m im î n i ­
y et s a h ib i o lm ay ıp , İ r a n 'a g id ecek y o l­
la rın s e rb e s tis in i te m in e tm e y i g ö z e t­
m e k tey d i. Z a te n o, b u m e k tu b u y a z d ı­
ğı s ır a d a B a ğ d a d ’d a a n la şm a z lık ç ık ­
m ıştı. B a ğ d a d ’d a k a lm ış o lsa y d ı b ile
m u a z z a m O sm a n lı o r d u s u n a k a rş ı d a ­
y a n m a s ı k o la y d eğildi. B a ğ d a d ’m m ü ­
d a fa a s ız k a ld ığ ı ö ğ re n ilin c e İb ra h im
P a ş a ö n d e n g ö n d erild i. S eferd e h a z ır
b u lu n a n C elâlzâd e M u s ta fa Ç elebi’n in
k a y d ın a n a z a r a n 29 k a s ım 1534 te V e­
z iria z a m , ik i g ü n s o n ra y a n i 1 A ra lık ta
d a (24 cem aziy ü lev v el 941) b iz z a t K a ­
n u n î S u lta n S ü le y m a n B a ğ d a d ’a d a h il
oldu. M e şh u r ve b ü y ü k ş a ir F u z û lî’n in ,
b u fe tih iç in sö y led iğ i k a s id e n in ta r i h
m ıs ra ın ı te şk il e d e n «G eldi b u r c - ı ev li­
y a y a p a d iş a h - ı n â m d â r» sö z leri de a y n ı
t a r i h i v e rm e k te d ir.
 I

Böylece A bbasi h a life le rin e a s ırla rc a ş e h rin in a n a h ta r la r ı, V eziriâzam m e-

m e rk e z i h ü k û m e tlik e tm iş o lan , İslâ m m ir - i âlem i o la n C a fe r Bey ta r a f ın d a n
ü lk e le rin in m e ş h u r b e ld e le rin d e n B ağ- b u r a d a p a d iş a h a ta k d im edildi. P a d i­
d a d ş e h ri O sm a n lı to p r a k la r ın a k a r ış ­ ş a h ın B a ğ d a d ’a g irişin in fe rd a sı g ü n ü
m ış b u lu n u y o rd u . b ir d iv a n k u ru ld u . K a n u n î S ü ley m an ,
B a ğ d a d ’a g irilirk e n şe h ird e h e r h a n g i e r k â n ve ü m e ra n ın te b rik le r in i k a b u l
b ir z a r a r v u k u b u lm a m a sı iç in a sk e r eyledi. V eziriazam a, b e y le rb e y le rin e
şe h re soku lm ad ı. K a n u n î _ S ü le y m a n h il.a tle r g iydirildi.
şe h re d a h il o lm a d a n öncp İm a m -ı A’- K a n u n î S ü ley m an , kış m e v sim in i b u ­
z â m E bû H a n ife ’n in m e z a rın ın b u lu n ­ r a d a geçirm iy e k a r a r v e rd iğ in d e n B a ğ ­
d u ğ u A zârniye’de te v a k k u f e tti. B ağ d ad d a d ’d a d ö rt ay k ald ı. B u m ü d d e t z a r ­
fın d a İs lâ m b ü y ü k le rin d e n H a n e fî m e z ­
h e b in in k u ru c u s u İ m a m -ı A’z â m E bû
H a n ife N u m an b in S a b it’in k a b r in i
b u ld u rd u . İ m a m -ı A zâm ’m m e z a rı p is­
lik ve e n k a z y ığ ın ı a r a s ın d a k ay b o lm u ş
v az iy e tte y d i. K a b ir m e y d a n a ç ık a rılın c a
ü z e rin e çin ile rle sü slü b ir tü rb e ile cam i
y a p ılm a s ın ı e m re tti. B undan başka
« K adiri» ta r ik a tin in k u ru c u s u Ş ey h Ab-
d ü lk a d ir G e y lâ n î’n in k a b rin in ü ze rin e
b ir tü rb e , y a n m a d a b ir im a r e t in ş a s ın ı
e m re tti. D a h a b az ı tü r b e le r de b u a r a d a
ta m ir edildi. K a n u n î S u lta n S ü ley m a n
B a ğ d a d ’d a b u lu n d u ğ u s ır a d a Şiî b ü y ü k ­
le rin d e n İm a m M u sa K â z ım ’m , K e rb e lâ
ve N ecef’e g id erek H a z re t-i Ali ve H ü se­
y in ’in k a b irle rin i de z iy a re t e tti. P a d i­
ş a h ın b u h a r e k e ti Ş iîle r ü z e rin d e de
m e m n u n iy e t u y a n d ırd ı.
B a ğ d a d ’d a k a lın d ığ ı s ır a d a a ra z i t a h ­
riri, z e a m e t ve tım a r te ş k ilâ tı yap ıld ı.
B a s ra c iv a rın d a B a h re y n ve K a tif ’e k a ­
d a r u z a n a n y e rle r ele geçirildi. Üç sene
sonra., y an i 1538 se n e sin d e se B a s ra e-
m iri M egam ez oğlu R a şid ’in oğlu M â n i’­
n in riy a se tin d e k i b ir h e y e t b iz za t gele­
re k ita a t in i b ild ird iğ in d e n O sm an lı h â ­
k im iy eti k o la y lık la B a s ra k ö rfe zin e k a­
d a r u z a n a c a k tır. Ş a h T a h m a s p ’m H o ra ­
s a n h â k im i G azi H an d a a y n ı m ev sim
Eski Bağdad'ta bir sokak iç in d e O sm a n lIla ra sığ ın d ı. K a n u n î S ü ­
le y m an , G azi H a n ’a h a y li il­
tif a t edip, k e n d is in i B a ğ d a-
d a b ağ lı L u rista n b ey liğ in e
tâ y in e tti. L âk in S ünnîliğe
m e y y al o la n b u z a t b ilâ h a re
y in e Ş a h t a r a f ı n a d ö n ecek
o a r a d a d a b u çifte d ö n e k li­
ğ in in ce za sın ı çek ecek tir.
B a ğ d a d ’d a c e re y a n ed en O s­
manlI ü m e ra sı ile ilg ili en
m ü h im h ad ise, K a n u n î’n in
şehre d a h i l o lu şu n u n
BSr asır evvelki B a ğ d a d 'ın Dicle sahilinden b ir gö rü n ü şü sekizinci günü mazûl

880
 D e fte rd a r İs k e n d e r Ç elebi’-
n in id a m ı, d iğ e ri de y o ld a fi­
l e n S eyid (Ş eydi) b e y d e n a -
ç ıla n n iş a n c ılığ a d iv a n b a ş ­
k â tib i C elâlzâd e M u s ta fa Çe-
le b i’n in tâ y in id ir. C elâlzâde-
d e n a ç ıla n v azifeye T ezk ire-
c i R eceb, te z k ire c iliğ e de R a -
m a z a n o ğ lu M eh m ed Bey t â ­
y in o lu n d u . B u tâ y in le r y a ­
p ılırk e n K a n u n i S ü ley m a n ,
C e lâ lz â d e M u s ta fa Ç elebi’ye
ü ç b in a ltı yüz d u k alık . R e-
is ü lk ü tta b ’a b in d u k alık , te z-
k ire c iy e üç yüz a ltm ış d u k a ­
lık m a lik â n e le r ta h s is e t t i r ­
di.

İsk en d er Ç elebi’n in
idam ı m eselesi

B a ğ d a d ’d a id a m ed ilen
D e f te rd a r İ s k e n d e r Ç elebi’-
îiin ş a h s iy e t ve d u ru m u n u n
b ira z gen işçe te tk ik i; h em
o n u n id a m ın d a k i esas se b e­
bi, h e m de V eziriâzam İ b r a ­
h im P a ş a n ın I ra k e y n s e fe ­
r in d e k i m e v k i ve d u ru m u n u
b ira z d a h a s a r a h a tle o r ta y a
k o y a c a k tır.
H a fs a S u lta n v ak fiy e si s a ­
y e sin d e b a b a s ın ın a d ın ın
M u sa o ld u ğ u n u ö ğ ren d iğ im iz
İ s k e n d e r Ç elebi m â liy e d e n
y e tiş m iş tir, Y avuz S e lim ’e
y a lı k ö ş k ü n ü Y a p tıra n A b-
d ü s s e lâ m B ey d en s o n r a B aş-
d e f te r d a r lığ a y ü k se len İs ­
k e n d e r Ç elebi’n in m ev k ice
bö y le ile rle m e sin d e ze k âsı -
m n , güzel k o n u şu p y az m a
k a b iliy e tin in y a n ın d a Vezir
A hm ed P aşa (H a in A h m ed
P a ş a ) n ın k e n d is in i t u t m a ­
s ın ı n d a b ira z te s iri m e v c u t­
tu . V ez iriâz am İ b ra h im P a ­
ş a ile İ s k e n d e r Ç elebi a r a ­
s ın d a k i a n la ş m a z lık ta Vezi-
riâ z a m ı tu tt u ğ u m ü şa h e d e
e d ile n C elâlzâd e M u s ta fa
Ç elebi, b u h u s u s ta d iy o r ki:
.¿İskender Ç elebi R u m eli Resim ler; yukarda : A b dü lkadir Geylânî'rıin, ortada : İm am
D e f te rd a rı o lm a k la b e r a b e r M û sâ K â z ım 'ın cam i ve türbeleri. A ltta: Kerbelâ. (Bu re sim le r
s e ra s k e r in de k e th ü d a s ı idi. b irb u ç u k asır evveline aittir)
881
T a lih in in y ard ım iy le yük selip s a ra y d a
n ü fu z sa h ib i olm u ştu . E sasen b u a d a m
A hm ed P a ş a n ın a d a m ı idi. K alem s a h i­
b i o ld u ğ u iç in b u n u p a d iş a h ın h a z in e
k â tip liğ in e k ay ırd ı. İsk e n d e r Ç elebi A h­
m ed P a şa ile çok d ü şe r k a lk a rd ı. B u­
n u n la b e ra b e r sözü so h b e ti h o ştu . A h­
m ed P a şa b u n u m e c lisin d e n eksik e tm e ­
d iği gibi iş b a ş ın d a d a tu ta r d ı. B u sayede
R um eli D e fte rd a rlığ ın a k a d a r yükseldi».
İs k e n d e r Ç elebi’ye k a rş ı K a n u n î S u l­
ta n S ü ley m a n d a h u su sî b ir a lâ k a d u y ­
m a k ta , o nu bilgili ve te c rü b e li b ir k im ­
se o la ra k görm ekteydi. H a tta İs k e n d e r
Ç elebi’n in b ilg isin in k u v v et ve m ü ta -
le â s m in isa b e tin e d e rin b ir itim a t b es­
lem ek tey d i. O n u n iç in d ir ki; İ b ra h im
P a ş a I ra k e j'n se fe rin e ç ık a rk e n İsk e n -
d e r Ç elebi’ye R um eli d e f te rd a rlığ ın a i-
lâ v e te n se ra sk e r k e th ü d a lığ ı v azifesin i
de te v cih eyledi. M ü v e rrih P eçev î’d en
ö ğ ren d iğ im ize göre; o nu b a ş k u m a n d a n
m u a v in liğ i d em ek o la n se ra s k e r k e th ü -
d a lığ m a ta y in e ttiğ i z a m a n İ b ra h im P a ­
şa y a : « İsk en d e r Çelebi işb ilir ve işgö -
r ü r a d a m d ır; rey in e m u h a le fe t eylem e»
diye te n b ih a t ta b u lu n m u ştu . Bu se b e p ­
le, Ira k e y n se fe ri s ır a s ın d a a lın a n k a -
r a r la r d a İsk e n d e r Ç elebi’n in h ay li h is ­
se sin in b u lu n m a sı g ay et ta b ii idi.
Ira k e y n se fe rin e k a d a r p a d iş a h ın fev ­
k a lâ d e iltif a t ve itim a d ın a m a z h a r ol -
m u ş b u lu n a n , k u d r e tin in evc-i b a lâ s ın a
y ü k se len ve bu b a k ım d a n ö n ü n d e b ir
m a n ie ta h a m m ü l ed em ey en İb ra h im
P a şa n ın , I ra k e y n se fe ri m ü n a se b e tiy le
Basra civarın da n bir g ö rü n ü ş
882
y en i b ir ra k ip şe k lin d e o r ta y a ç ık a n İ s
k e n d e r Ç elebi ile ç a tış m a sı m u k a d d e r ­
di, N itekim , İb ra h im P a ş a k ış m e v sim i­
n i H ale p ’te g eçirip te D iy a rb a k ır’a h a ­
re k e t ed in ce geçim sizlik o r ta y a çıktî,
Z â te n D iy a rb a k ır’a te v e c c ü h o lu n u n c a ­
y a k a d a r m ü h im b ir m esele m e v zu u b a -
h is o lm am ıştı.
İs k e n d e r Ç elebi’n in , İb ra h im P aşa y ı
k ısk a n ç lığ a sevk ed ecek ta r a f l a r ın d a !
b irisi de fe v k a lâd e zen g in liğ i idi. İ b r a ­
h im P aşa d a ze n g in o lm a k la b e ra b e r
İs k e n d e r Ç elebi’n in k i o n a n is b e tle göz
k a m a ş tıra c a k dereced ey d i. İs k e n d e r Çe-
le b i’n in fa z la n ü fu z sa h ib i o lu ş u n d a bu
se rv e tin in de h issesi m e v c u ttu . S erve -
tin d e n ile ri gelen d eb d eb esiy le v ezirler
ve sa d râ z a m re k a b e t ed ecek gibi d eğ il­
di. Üç yüz ta n e s i sırm a lı se rp u ş giyen
a ltı yüz kö lesi v ard ı. İsk e n d e r Ç elebi’­
n in k ö le le rin in a r a s ın d a n v ez iriazam ,
vezir ve b ey lerb ey iler çık m ıştır. V eziri-
âzam A hm ed P aşa, V ezir P iy ale Paşa.,
b ey lerb ey ilerd en G ü lâb i P aşa, B e h ra m
P a şa ve R us H aşa n P a ş a b u n la rd a n d ır.
O n u n k ö le le rin d e n o lup S okollu M eh -
m ed P a ş a n ın ö lü m ü n ü m ü te a k ip v eziri-
âz am lık m a k a m ın a geçen A h m ed P aşa.
İsk e n d e r Ç elebi’n in se rv e tin in ziy ad e li­
ğ in i m ü v e rrih Âli’ye söy led iğ i şu cüm le
ile h u lâ s a la n d ır m ış tır : «Şim di d iv a n d a,
yedi veziriz, h ep im iz in m e c m u -ı s e rv e ti
m e rh u m e fe n d i k a d a r değildir». A h m ed
P a şa b u sözü s a rf e ttiğ i ta r i h te d iv a n d a
k e n d is in d e n g ay ri S okollu M eh m ed P a ­
şa, P e rte v P aşa, P iy ale P aşa, Z al M eh­
m ed P aşa, L a la M u sta fa P a şa ve H ü se­
y in P a ş a v ezir o la ra k b u lu ­
n a c a k tır. İs k e n d e r Ç elebi ö l­
d ü ğ ü z a m a n k u l d e fte rin d e
a ltı b in ik i yüz k ö le s a tm a l­
m ış o ld u ğ u g ö rü lm ü ştü r.
İşte böyle k ö le le rin in ziya-
d eliği ile de n a z a rı d ik k a ti
celb ed en İsk e n d e r Ç elebi’n in
a ltı yüz kö lesi b u lu n d u ğ u s ı­
r a d a V ez iriâz am m k ilerin s a ­
yısı d ö rt yüzü, d iğ e r v e z ir-
le rin k i ise a ltm ış ilâ sek sen i
a n c a k b u lm a k ta d ır. K öle ve
c a riy e le ri iç in h e r s e n e T ra b ­
zo n ’d a n b ir gem i y ü k ü bez
geldiği, bu b ez le rin k ö le le rin
don ve göm lek ih tiy a ç la rım :
sa fre d ild iğ i sö y len ir. İs k e n ­
d e r Çelebi, I ra k e y n s e fe rin e ç ık a rk e n
d e b u z e n g in liğ in in b ir ö rn e ğ in i v e r ­
m iş, a tla rı, elb ise leri ve s ilâ h la rı m ü ­
k e m m e l b in iki yüz k işilik m a iy e t e r ­
k â n ı ile se fe re k a tılm ış tır.
İ b ra h im P a şa ile İ s k e n d e r Çelebi a -
ra s ın d a k i g eçim sizlik ö n ce iç in için
k a y n a m ış , s o n r a d a iyice a ç ığ a ç ık m ış­
tır. H er iki t a r a f a d a a y rı a y rı y a r a n ­
m a y a ç a lış a n k im s e le r göze ç a r p m a k ta ­
dır. İs k e n d e r Ç elebi’ye c e p h e a la r a k İ b ­
r a h im P a ş a ta r a f ı n ı t u t a n Ş a m d e f te r ­
d a r ı N a k k a ş Ali E fe n d i, m u h te m e le n
İ s k e n d e r C elebi’n in a lt o lu ş u n d a k e n d i
ik b a lin i g ö re n b ir ş a h s iy e ttir. B u n u n
için , m ü te m a d iy e n İ s k e n d e r Ç elebi’n in
d e v rilm e sin i in ta ç ed e ce k te rtip le r e el
a ttığ ı a n la ş ılm a k ta d ır. P eçe v î’n in k a y ­
d ın a n a z a r a n : B ir gece h â z in e n in so ­
y u lm a k ü zere b u lu n d u ğ u n a d a ir o r d u ­
g â h ta b ir g ü r ü ltü çık m ış ve b u y üzden
İs k e n d e r Ç elebi’n in a d a m la rın d a n o tu z
k işi V eziriâzam ta r a f ı n d a n id a m e t tir il­
m iştir. H alb u k i b u h a r e k e tin , İs k e n d e r
•Çelebi’yi d ü ş ü rm e k iç in İ b ra h im P a ş a -
N a k k a ş Ali ta r a f ı n d a n te rtip le n e n b ir
a ile o ld u ğ u b ilâ h a r e a n la ş ılm ış tır.
İ b ra h im P a ş a - İ s k e n d e r Ç elebi ge­
çim siz liğ in d e esas su ç u n h a n g i t a r a f t a
b u lu n d u ğ u n u te s p it e tm e k k o lay d eğ il­
dir. Z ira esk i O sm a n lı k a y n a k la r ın d a
bu m e seley e d a ir o b je k tif ta f s i lâ t a r a s t-
la n ılm a m a k ta d ır . _İs k e n d e r Ç elebi’n in
r ü ş v e t a ld ığ ın a ve İb ra h im P a şa y ı B a ğ -
d a d y e rin e T e b riz ’i z a p ta te şv ik e ttiğ i­
n e d a ir C elâl z â d e ’de g ö rü len ve b u r a ­
d a n b a ş k a ese rle re de in tik a l eden, b il­
g in in , İb ra h im P a ş a n ın le h in e b ir m ü ­
ta lâ a o lm a sı m u h te m e ld ir, z ir a , T o p k a-
pı S a ra y ı a rşiv in d e 11997 n u m a ra y a k a ­
y ıtlı İ b ra h im P a ş a n ın H ale p ’te n D iy a r­
b a k ır ’a h a r e k e ti s ır a s ın d a K a n u n î S ü ­
le y m a n ’a yazd ığ ı b ir m e k tu p ta n ib a r e t
o la n v e s ik a d a ; evvelce İ r a n lI la r a tâ b i
K ü rt b e y le rin in şim d i p a d iş a h a a rz -ı
u b u d iy e t e tm e k le o ld u k la rın d a n , G ey -
i â n ve Ş ii Van’ın, b iıe k u r tu lu ş iç in ay n ı
$eyi y a p a c a k la rın d a n söz e d ile re k p a ­
d iş a h ta n A n a d o lu ’ya h a r e k e tin in m ü -
n a s ip o la c a ğ ın d a n b a h se d ilm e si, eski
O rm a n lı ta r ih le r in in b u h u s u s ta k i b il­
g ile rin e te ta b u k e tm e m e k te d ir.
ö y le a n la şılıy o r k i. H ale p ’te n h a r e -
k e t te n itib a r e n l e b r i z veya B a ğ d a d ’a
» 883
te v e c c ü h h u s u s u n d a te re d d ü tlü a n l a r
g eç irilm iş ve a y n ı m ü te r e d d it h a v a Ve-
z iriâ z a m u ı D i'/tib a k ır 'd a k a ld ığ ı kırk,
g ü n lü k m ü d d e t z a r f ın d a d a d ev a m e t ­
m iş tir. İ ş te bu vesile ile y a p ıla n g ö rü ş­
m e lerd e is i te n d u Ç e leb i'n in T e b riz ’e
y ü rü n m e si h u s u s u n u m ü d a fa a etm esi,
b ilâ h a r a İb ra h im P a ş a ta r a f ın d a n o n u n
a le y h in e b ir s ila h o la ra k k u lla n ılm ış tır.
N itek im Âli. S o k ’k za d e ve P eçe v ı’de gö­
rü le n b u n o k ta ile ilgili bilgi, İb ra h im
P a ş a n m , İsken*1° r Ç elebi’yi ne k ad ar
n a z ik b ir m e seled en v a ıd u ğ u n u g ö ste r­
m e k te d ir. M e v zu u ü a h is b u b ilgiye gö­
re: K a n u n î S ü le y m a n T e b riz ’e geldiği
z a m a n V ez iriaz am a «Bu k a d a r m ü h im
b ir se fe rd e , lu ş o r ta s ın d a d ü şm a n m e m -
le k e tin d » k a lm a n ın ve o rd u y u te h lik e li
b ir d u r a m a d ü şih m t-n in sebebi n e d ir? »
diye so ru n c a , İ b ra h im P a şa : «Biz e h e m ­
m iy e ti o la n b ir a d a m m ıyız? B ü tü n iş ­
le rin h a lli İs k e n d e r Ç elebi k u lu n u z a v e­
r ilm iş tir , h u z u r u n u z d a n a y rılırk e n te c ­
rü b e lid ir diye b e n k u lu n u z u d e f te r d a r a
ta v siy e b u y u rm u ş tu n u z ; o n la rın te d b iri
ü zere h a r e k e t ed ild i, b u n e tic e h a s ıl o l­
du» ce v ab ın ı v e rm iştir. Bu s u re tle p a ­
d iş a h ın g ö z ü n d e n d ü ş ü rü le n İs k e n d e r
Çelebi, T e b riz 'd e n B a ğ d a d ’a y ü r ü n ü rk e n
H em e d an y a k ın ın d a k i b ir k o n a k ta d e f­
te r d a r lık ta n azil, B a ğ d a d ’d a d a a s ılm a k
s u re tiy le id a m o lu n d u . Böylece İ b ra h im
P a ş a - İ s k e n d e r Ç elebi h a d is e s in d e n
b irin c is i g alip çık tı. L âk in ik i d ev let a-
d a m ı a r a s ın d a k i m ü c a d e le d e İ b ra h im
P a ş a n ın , p a d iş a h n e z d in d e k i m e v k iin d e
d e s a r s ı n tıla r m e y d a n a geldi. Z ira I r a -
k e v n se fe rin d e İ b ra h im P a ş a k e n d i ü n -
v a m n a « S u ltan » k e lim e sin i ilâv e e d e ­
cek d e re c e d e ile ri g idince, b u n a itira z
c e s a re tin i g ö ste re n y eg ân e a d a m İs k e n ­
d e r Ç elebi o lm u ştu . İ b ra h im P a ş a o r d u ­
d a e m irle rin i ilâ n e ttir ir k e n d e llâ l «S e­
r a s k e r S u lta n ın e m ri b u d u r» d iy e b a ğ ı­
rıy o rd u . İ s k e n d e r Ç elebi ise d ellâlı cel-
b e d e re k « S e ra sk e r S u lta n d em e, s e rd a r
h a z r e tle r in in e m ri b u d u r diye n id a et»
diyerek , d e llâ lin « S erask e r S u lta n » d e ­
m e sin e , m â n i o lu n c a, İ b ra h im P a ş a n ın
k in i iyice k a b a rm ış tı. N etice itib a riy le :
ik i te s ti b irb irin e v u r u lu n c a b iris in in
k ır ılm a s ın a k a rş ılık ö te k in d e ç a tla k lık ­
la r m e y d a n a g elm esi m isali, b u m ü c a ­
d e le d e İ s k e n d e r Ç elebi p eşin en , İ b r a -
h im P a ş a d a b ilâ h a r a h a y a tın ı k a y b e t­
ti. Z ira İb ra h im P a ş a n ın id a m se b ep le­
ri a ra s ın d a , İs k e n d e r Ç elebinin itira z
e ttiğ i «S ultan» tâ b ir in in de y eri v ard ır.
K a n u n î’niıı T ebriz'e ik in c i d e fa girişi
O sm a n lı o rd u su A z e rb a y c a n ’d a n çe­
k ild iğ i ve K a n u n i S ü ley m a n B a ğ d a d 'd a
b u lu n d u ğ u s ır a d a T ebriz ve V an ’d a n
f e n a h a b e rle r a lın m a y a b a şla n d ı. T eb­
riz ’e b ıra k ıla n U lam a P a şa y a rd im is ti­
yordu. K a n u n î T eb riz’d e n a y rılırk e n U-
la m a ’n in e m rin e az m ik ta r d a O sm an lı
a sk e ri ile İ r a n m ü lte c ile rin d e n m ü te -
şe k k il b ir k u v v e t b ıra k ılm ıştı. O sm an lı
o rd u su n u n çe k ilm esin d e n is tifa d e ed en
İ r a n şa h ı, k a y b e d ile n y e rle ri geri al -
m a y a te şeb b ü s e tm işti. Bu h a b e r T eb­
riz ’e u la ş tığ ı z a m a n , İ r a n lı m ü lte c ile r
k a ç tığ ın d a n , U lam a P a şa ş e h ri k o ru y a -
m ıy a c a ğ ın ı h e s a p lıy a ra k V an ’a çekildi.
Şah T a h m a sp ise, T eb riz'i alm ıy a
te şeb b ü s e tm e d e n önce V an ü z e rin e y ü ­
rü d ü . L âk in k a lc d e k ile rin şid d e tli m u ­
k a v e m e ti ve k e n d isin i to p a te şin e t u t ­
m a sı sebebiyle, to p m e n z ilin d e n d a h a
beriye so k u la m a d ı a m a V an ’a gelen yol­
la rı a b lu k a a ltın a aldı. U la m a ’d a n y eni
is tim d a t ta le p le ri vuku b u lu n c a K a n u ­
n î S ü ley m a n İ r a n 'a b ir d e fa d a h a yü -
rü m ey e k a r a r verdi.
K a n u n î S ü le y m a n 1 n is a n 1535 te A-
z e rb a y c a n 'a m ü te v e c c ih e n B a ğ d a d ’d a n
h a r e k e t e tti. A ra zin in yolsuz ve g eç itle­
r in d a r o luşu sebebiyle o rd u üç bölüm e
a y r ıla r a k b irb irin i b ire r k o n a k m e sa fe
île ta k ip e tti. T eb riz’e g id ilirk e n B ağ -
d a d ’a geliş yolu ta k ip edilm eyip, d a h a
k ısa t a r a f t a n İ r a n m e rk e zin e u la ş ılm a ­
ğ a çalışıldı. Z ağros d a ğ la rı a ş ıld ık ta n
s o n r a U rm iye gölüne d o ğ ru ile rle n e re k
M e ra g a ’d a n geçildi. Bu şe h ird e k o n a k -
la n d ığ ı s ır a d a to p la n a n d iv a n d a b ir t a ­
r a f ta n T ebriz işg a l e d ilirk e n b ir t a r a f ­
ta n d a U ca n y a y lâ sın ın tu tu lm a s ı k a -
ra rla ş tır ıld ı. M e ra g a ’d a n h a r e k e tte n b ir
h a f ta s o n r a S â d a b a d ’a v a r a n O sm a n lı
o rd u s u T eb riz 'i işg a l e t ti (1 te m m u z
1535 - 28 zilhicce 942).
O sm a n lı o rd u su n u n A ze rb a y ca n is ti­
k a m e tin d e ile rle d iğ in i ö ğ re n e n Ş ah
T a h m a sp V an a b lu k a sın ı b ır a k a ra k çe­
kildi. O rd u A zerb ay can a ra z isin d e ile r ­
le rk e n Ş a h T a h m a s p ’ta n b ir elçi geldi.
İ r a n h ü k ü m d a rın ın s u lh ta le p eden
m e k tu b u n u h â m il b u lu n a n elçiyi K a n u ­
n î k a b u l e tm iy e re k g eriye çevirdi.
884
A z e rb a y c a n ’ın O sm a n lIla r ta r a f ı n d a n
ü ç ü n c ü işg a lin i te şk il ed en bu h a r e k â t
s ır a s ın d a d a O sm an lı o rd u su S â d a b a d ’-
d a te sis ed ilen Ç a d ırlı o r d u g â h ta k ald ı.
B ir t a r a f t a n d a b ir k ısım b irlik le rle U -
ca n s a h ra s ı tu tu ld u .
K a n u n î S u lta n S ü ley m a n T e b riz ’e i-
k in c i g irişin i te ş k il ed en b u d e fa k i g e­
lişin d e, ş e h rin c a m ile rin i ve ş a h ın s a ­
ra y ın ı gezdi. C u m a n a m a z ın ı S u lta n
H aşa n ca m iin d e kıldı. C elâl zâ d e M us­
ta f a Çelebi b u m ü n a se b e tle d iy o r k i:
« Ş eh rin c a m ile ri a r a s ın d a S u lta n Ca -
m ii göze ç a r p m a k ta idi. S e n e le rd e n b e ­
ri iç in d e c u m a n a m a z ı k ılın m a y a n b u
ca m i p a d iş a h ın em riy le te m iz le n d ik te n
b aşk a, iç in e h a lıla r serild i. M in a re le rin ­
de ezan , m in b e rin d e h u tb e okundu».
T eb riz’e v a rıld ık ta n s o n r a z a fe rle rin
so n u n d a ta tb ik ed ilen u s u l te k r a r la n a -
r a k k a p ık u lu a s k e rin e b a h ş iş le r v erild i,
d ev let e r k â n ın ın b a z ıla rın a d a te r a k k i­
le r k ay d ed ild i.
T e b riz ’e ik in ci g irişte de Ş ah T a h ­
m a sp o r ta la r d a yoktu. B irin c isin d e ol -
d u ğ u gibi yine A ze rb a y ca n ’a d o ğ ru gel­
d iğ i h a b e r a lın d ığ ın d a n V eziriazam İ b ­
r a h im P a şa o rd u n u n b ü y ü k k ısm ın ı a -
la r a k ş a h ı ta k ib e çıktı. S erçe m h a n -
S u lta n iy e ü z e rin d e n D e rg ü z in ’e k a d a r
g ittiğ i h a ld e Ş a h ta n b ir eser b u la m a -
y m c a g eri T eb riz'e dö n d ü . B u h a r e k â t
s ıra s ın d a K a n u n î S ü le y m a n T eb riz’de
kaldı.
K a n u n i S ü le y m a n ’ın T eb riz’e ik in c i
y ü rü y ü şü m ü n a se b e tiy le z ik ri g ere k en
m e selele rd e n b irisi de, İ r a n Ş a h ın ın
k a rd e şi S am M irza’n ın O sm a n lIlara" il­
tic a s ı m e selesid ir. M ü n ş e a t-ı F e rid u n -
d a k i « R u z n am e-i S ü ley m an » d a b u m e ­
seleye b irk a ç s a tır la d o k u n u lm u ş sa d a,
se fe rd e h a z ır b u lu n a n C elâl zâ d e b u n ­
d a n h iç b a h s e tm e m iş tir. H am m er, S am
M irza’n m iltic a s ın ı v ak i o lm u ş şe k lin d e
k a b u l e tm ek tey se de b u n a k a t ’î n a z a r ­
la b ak ılam az . Ş a y e t böyle b irşey v u k u
b u lsa y d ı h ic şü p h e siz S am M irza p a d i­
ş a h ta r a f ı n d a n k a b u l ed ilecek, h a d is e ­
n in e h e m m iy e ti d o lay ısiy le b ü tü n k a y ­
n a k la r d a b u n a d a ir m a lû m a t b u lu n a -
ça k tı. I ra k e y n se fe rin i g a y e t m u fa ss a l
şek ild e a n la ta n C elâl zâ d e M u s ta fa Ç e­
lebi, k u v v etle m u h te m e ld ir k i; S am
M irza’n ın iltic a sı m e selesi ta h a k k u k e t ­
m ey ip b ir h a v a d is te n ile ri g itm e d iğ in ­
d en e se rin d e b u n d a n b a h s e tm e y e lü z u m
d a h i h iss e tm e m iş tir.
V eziriazam İ b ra h im P a ş a Ş a h T a h -
m a s p ’ı b u la m a d a n geriye d ö n ü n c e K a ­
n u n î S ü le y m a n T eb riz’de d a h a fazla
b ek lem ey i d o ğ ru b u lm a d ığ ın d a n av d e te
k a r a r verdi. 27 ağ u sto s 1535 te T e b riz ’­
d en h a r e k e t etti. Hoy - E rciş - A h la t -
B itlis ü z e rin d e n D iy a rb a k ır'a geldi. Bir
h a f ta lık te v a k k u f ta n so n ra y o lu n a d e ­
v a m la K ızıltep e - S u ru ç ü z e rin d e n H a-
le p ’e. o ra d a n d a A n ta k y a - A d a n a - U-
lu k ış la - K o n y a - Ilg ın - A ltın ta ş - S e­
y itg azi - E sk işe h ir - B ozoyük - Y en işe­
h ir - İz n ik - İz m it ü z e rin d e n 8 ocak
1538 (14 recep 942) da İ s ta n b u l’a vasıl
oldu. P a d iş a h ın u zu n sü re n b u se fe rd e n
d ö n ü şü , ş e h ird e beş g ün beş gece e ğ le n ­
ce le r te rtib iy le k u tla n d ı.
Ira k e y ıı s e fe rin d e n ç ık a rıla c a k n e tic e le r
İki I ra k m â n a s m a gelen I ra k e y n k e ­
lim esiy le I r a k - ı A rap ve I r a k - ı A cem
diye a n ıla n s a h a la r k a s te d ilm iş tir. I-
r a k - ı A ra p tâ b irin d e n , M usul, B a ğ d ad
ve B a s ra tarafları, I r a k - ı A cem ’d en de
b u g ü n k ü İran s ın ırla rı iç in d e k a la n H e-
m e d a n , K erm enşah. ve civ arı a n la şılır.
K a n u n i S ü le y m a n ’ın İran ’a k a rş ı ilk
se fe rin i te şk il e d e n b u h a r e k â tta ; h em
I r a k - ı A ra p ve I r a k - ı A cem a ra z isin d e n
g eçilm esi, h e m de ile rd e y a p ıla c a k o lan
N a h c iv a n s e fe rin d e n k o la y lık la ay ırd e-
d ile b ilm esi iç in 1533 - 1535 y ılla r ın a t e ­
s a d ü f e d e n se fe r « Ira k e y n seferi» diye
is im le n d irilm iştir. İrakeyn s e fe rin in
O sm a n lIla r iç in en m ü h im n e tic e si;
B a ğ d a d ve çe v resin i te şk il e d e n I r a k a-
ra z is in in O sm a n lı id a re s in e
g eçm esidir. T eb riz ve civ arı
O sm a n lı o rd u s u n u n çe k ilm e­
sin d e n s o n r a İranlIlar ta ­
r a f ın d a n g e ri a lın d ığ ın d a n ,
b u r a la rd a k i O sm a n lı h â k i­
m iy e ti m u v a k k a t b ir iş g a l­
d e n ile ri g id e m em iştir.
Ç a ld ıra n m e y d a n m u h a r e ­
b e s in d e n b e ri S afev ı İra n
h ü k ü m e tin in b ir m e y d an
m u h a re b e si y a p m a k ü zerç
O s m a n lıla rm k a r ş ıs ın a cıka-
m ay ışı, I ra k e y n se fe riy le b ir
d e fa d a h a esaslı şek ild e t e ­
385
z a h ü r e tm iştir. O sm a n lıla rm ezici k u v -
re tle r i k a r ş ıs ın d a b a ş a rı sa ğ iıy a m ıy a -
c a k la rın ı k e s tir e n İra n lIla r, en d o ğ ru
h a r e k e ti T ü rk o rd u la r ın ın k a r ş ıs ın a
ç ık m a m a k ta b u lm a k ta , h em de b u u s u ­
lü m e m le k e tle rin in ç iğ n en m e si p a h a s ı­
n a ta tb ik e tm e k te d irle r. Bu s ıra d a İ r a n ­
lIların T ü rk le re k a rş ı ta tb ik e ttiğ i s t r a ­
te ji; p a d iş a h İ r a n s ın ırın d a n u z a k la -
şm c a, eld en g id e n y e rle ri is tird a d a ç a ­
lışm ak , O sm a n lIla r A v ru p a d a m eşg u l -
k e n h u d u tla r d a h u z u rsu z lu k y a r a tm a k
e s a sın a d a y a n m a k ta y d ı. Y avuz S elim
d e v rin d e o ld u ğ u k a d a r şiilei’e k a rş ı a -
m a n sız d a v r a m lm a m a k la b e ra b e r, yine
de b irşey y a p m a ia rm a im k â n v e rilm e ­
d iğ in d e n , S a fe v île r Şiilik p ro p a g a n d a s ı­
nı gevşek tu tm a k ta d ev am e tm e k te idi.
I ra k e y n se fe rin in o r ta y a k o y d u ğ u n e ­
tic e le rd e n b irisi de; h a lk ın ın ek s e riy e ti
şiile rd e n m ü re k k e p o lm a k la b e ra b e r A-
z e rb a y c a n ’d a İ r a n h â k im iy e tin in y e r­
le şm e d iğ in in o r ta y a çık m asıd ır. Z ira,
O sm a n lı o rd u su h u d u d a g eld iğ i s ır a d a
T ü rk le r t a r a f ı n a vuku b u la n iltih a k la r,
bu h â lin b ir e r ifa d e sid ir. B ilh a s s a Os -
m a n ii işg a lin e m a ru z k a lm a y a n G ey lâ n
ve Ş irv a n e y a le tle ri h â k im le rin in T ü rk ­
lere arz ı u b u d iy e t etm esi, sa d ec e to p -
r a k la r m in işg a li k o rk u siy le izalı e d ü e -
mez. M a a m a fih A ze rb a y ca n ü m e ra s ın ın
O sm a n lIla ra k o la y lık la iltih a k ı seb ep -
le ri m e y a n m d a , b u to p r a k la r h a lk ın ın
m ü h im b ir k ıs m ın ın T ü rk le rd e n m ü te ­
şe k k il b u lu n u ş u n u n d a te s iri v a rd ır.
B u n a m u k a b il S a te v ı h ü k ü m d a rla rı,
m e v c u d iy e tle rin i ve şiilik k isv esi a l tın ­
d a İ r a n m illiy e tin in te ş e k k ü lü n ü , A zer­
b a y c a n ’ın elde b u lu n m a s ın a b ağ lı g ö r­
d ü k le rin d e n , b u r a la rı O sm a n lIla ra k a p ­
tır m a m a k için çok büy ü k g a y re t s a r f e t-
m işle rd ir. İra n lI la r ın bu m ü te m a d i g ay ­
re tle r id ir k i; K a n u n î d ev rin d e m ü te a d ­
d it se fe rle re rağ m e n , İ r a n o rd u su e sa s­
lı b ir m ağ lû b iy e te u ğ ra tılm a d a n , Os -
m a n ii h â k im iy e tin in A z e rb a y c a n 'd a
yerleşem iyeceği h a k ik a tin i o r ta y a k oy­
m u ştu r.
Ira k e y n se fe rin in o rta y a çık ard ığ ı
h a k ik a tle rd e n b irisi de, doğu A nad o lu
ve A z e rb a y c a n ’d a şa h s î m e n fa a tin i
d e v le t m e n fa a tin in ü s tü n d e t u ta n ü m e­
r a n ın m ev cu d iy e tin i -gösterm esidir. U-
la m a H an, Ş eref Bey, Z ü lfik a r H an.
Ş a h r u h Bey oğlu M ehm ed Bey, A kko -
y u n lu a ile sin d e n M u rad Bev gibi k im ­
se le rin k o la y lık la b ir t a r a f t a n ö te k i t a ­
ra fa geçm eleri b u h a lin delillerid ir.
G erçi o s ır a d a h e r ik i ta r a f d a b u gibi
ş a h s iy e tle ri elde e tm e k için h u su sî b ir
g a y re t s a rfe tm e k te idiyse de, b u tip ü -
m e ra u m u m iy etle, m e v c u t im k â n la rın ­
d a n ve işg al e ttik le ri m e v k id en d a h a
fa z la sın a k a v u ş m a k h ev esin d e idi. Mev-
z u u b a h is ü m e ra n ın ve o n la ra b ağ lı ş a h ­
siy e tle rin böyle b ir z ih n iy e t ta ş ım a la ­
rın d a ; doğu A nad o lu ve A ze rb a y ca n ’ın
T im u r is tilâ s ın d a n b e ri b ir tü r lü is tik ­
ra ra kavuşam am asm m ; K arak o y u n lu ,
A kkoyunlu, S afevı d e v le tle rin in a rk a
a rk a y a ay n i to p r a k la r d a k u r u la r a k , d e ­
vam lı b ir m ü c ad e le sa h a sı h â lin d e b u ­
lu n u ş u n u n te s irle ri v a rd ır. I ra k e y n s e ­
feri s ır a s ın d a d a bu te s irle rin h â lâ si -
lin m ed iğ i g ö rü lm e k ted ir.
Veziriazam İbrahim Paşanın idamı
V eziriâzam İb ra h im P a şa ik b a lin in
y ü k sek n o k ta la r ın d a b u lu n d u ğ u s ıra d a
b ird e n b ire id am edildi. Böylece İb ra h im
P a ş a n ın ta r ih te k i «F renk» ve «M akbul»
gibi U n v a n la rın ın y a n ın d a b ir de «M ak-
tûl» ü n v a n ı ek len m iş oldu. İ m p a r a to r -
îu ğ u n en k u d re tli d e v rin d e V eziriâzam -
lık m a k a m ın a geçm iş b u lu n a n İb ra h im
P aşa, a s lın d a çok m ü h im o la n bu m e v ­
kiini, p a d iş a h ın h u su sî sevgi ve itim a d ı
ile ta k v iy e e ttiğ in d e n O sm a n lı v e z iria ­
z a m la rın ın h iç b irin in k a v u şa m ıy a c a ğ ı
b ir k u d r e t ve ikbale u la şm ış b u lu n u y o r­
du. K a n u n i S üley m an , h u su sî b ir a lâ k a
g ö sterd iğ i V eziriazam ına, b irk a ç d efa
R um eli B eylerbeyliği v az ifesin i de ilâ ­
v e te n verm ek, b ilh a ssa se ra sk e rlik te v ­
cihi ile, o n a çok geniş se lâ h iy e tle r t a ­
886
n ım a k la ; İ b ra h im P aşa y ı ta s a v v u r e d e -
m iy eceğ i d ereced e ik b ale k a v u ş tu rm u ş ­
tu r. L âk in b u ik b al, m e şh u r d ö n m e n in
a y n i z a m a n d a sebebi m e v ti de o lm u ş­
tu r. Z ira İ b ra h im P aşa y ı id a m a s ü r ü k ­
ley en seb ep leri, o n u n bu d ere ced e k i ik ­
b ali h az m e d em e y işin e a it b azı ö rn e k le ­
r in a r a s ın d a b u lm a k m ü m k ü n d ü r.
İ b ra h im P aşa, o r ta d a z a h irî b ir sebep
g ö rü n m ez k en id a m o lu n d u ğ u için , ge -
re k o z a m a n ın , g erek se m u a h h a r d e v rin
m ü v e rrih le ri, id a m se b eb in i iz ah e d e b il­
m e k gayesiyle o n u n v e z iriâ z a m lık ta k i
ic ra a tiy le so n z a m a n ın d a k i ta v ır la r ın ı
a y rıc a te tk ik ih tiy a c ın ı h isse tm işle rd ir.
Bu te tk ik le rle , d e v rin in m ü v e rrih le rin in
söy led iğ i şev ler b irle ştirild iğ i ta k tir d e ,
id a m se b e p le rin i şöyle sıra la m a k m ü m ­
k ü n d ü r:
1 — İb ra h im P a ş a o n ü ç se n e k a d a r
d ev a m ed en V ez iriâz am lığ ın ın so n y ıl­
la r ın d a te v a z u d a n s ıy rıla ra k g u ru ra k a ­
p ılm ış ve p a d iş a h la r a m a h su s b ir ü n -
v a n o la n « S u ltan » k elim e sin i k u lla n m a ­
y a b a ş la m ıştır. Ira k e y n s e fe rin d e b a ş ­
k a la ş a n İb ra h im P a şa için C elâl zâ d e;
«B ugüne k a d a r b irço k y a ra rlığ ı g ö rü len
İb ra h im P a ş a n ın g ü n d en g ü n e a h v a li
b a ş k a la ştı. A n laşıla n p a d iş a h ta n gör -
d ü ğ ü f a z la iltif a t k u r s a ğ ın a sığ m ad ı.
H a tta B a ğ d a d ’d a n d ö n ü şte U la m a ’n ın
te şv ik le rin e k a p ıla r a k im zası ü s tü n d e k i
S e ra s k e r k elim e sin in so n u n a S u lta n k e ­
lim e sin i ilâve e tti. U lam a o n a «Acem
şa h ı e d n a b ir s a lta n a tiy le b e ra b e r s a n ­
ca k b ey lerin e ve h a n la r ın a v a r ın c a y a
k a d a r s u lta n d em ek te d ir. Y e ry ü z ü n ü n
k ısk a n d ığ ı b ir p a d iş a h ın s e ra sk e rin e
S u lta n d e n ilirse çok m u?» d em işti. Bu
sö zd en c e s a re t a la n S e ra sk e r İb ra h im ,
p a d iş a h ın b u y ru ltu s u n d a k i se ra sk e rliğ i
k â fi g ö rm ed i d e m ek te d ir.
İb ra h im P a ş a y a ln ız c a S u lta n ü n v a -
n m ı k u lla n m a k la k a lm ıy a ra k , işi k e n d i
a d ın a f e r m a n la r is d a r edecek d ereced e
ileri g ö tü rm ü ştü r. T ab ii o n u n b u h â li
p a d iş a h ın şü p h e sin i d a v e t e tm iştir. İb ­
r a h im P a ş a n ın b u h a re k e ti, id a m ın a
yol a ç a n se b ep le rin en m ü h im le rin d e n ­
dir.
M a ca r ta rih le ri, İb ra h im P a ş a n ın h ü ­
k ü m d a r o lm a k için S u lta n S ü le y m a n ’ı
is k a t n iy e tin d e b u lu n d u ğ u n d a n b a h s e ­
d e rle rs e de, te v sik i m ü m k ü n o lm a y an
o u id d ia n ın o n u n a l e y h ta r l a n t a r a f ı n ­
d a n u y d u ru ld u ğ u a n la ş ılm a k ta d ır.
2 — İ b ra h im P aşa, b ilh a s s a Ira k e y n
se fe ri s ır a s ın d a m e v c u t n iz a m la rı hiçe
« ay a r şe k ild e h a r e k e te b a ş la m ış ve m u ­
k a d d e s a ta k a r ş ı lâ k a y d i ve lâ ü b a liliğ i
te s p it e d ilm iş tir. C elâl z â d e M u sta fa
Ç elebi bu n o k ta y ı şöyle a n la tıy o r: « Ş u ­
r a s ın ı a rz ed ey im k i; d iv a n k u r u lu ş la rı­
n a a it o lm a k ü zere eski s u lta n la r d e v ­
r in d e n k a lm a b ir u su l v ard ı. H er h a n ­
gi b ir m esele d iv a n a h a v a le edilince, o
d iv a n d a b u lu n a n d e v le t a d a m la rın ın
m ü ta lâ a la r ı so ru lu rd u . S o ru şm a d a n ,
a n la ş m a d a n b ir şey y a p m a z la rd ı. S o n ra
n e y a p ılsa y d ı o n u b ir k a n u n , b ir â d e t
v ey a b ir â y e t ü z e rin e y a p a rla rd ı. İ b r a ­
h im P a ş a İ r a n to p r a k la r ın a a y a k b a s ­
tık ta n so n ra istişa re y e a ld ırış etm edi.
ݧte k ita p , işte K u r ’â n d iy e n le ri k o v a r ­
dı. Y a p ıla n n a s ih a tle r e k u la k a s m ıy o r­
du. D a h a d o ğ ru su a k re p h u y lu la r P a ş a ­
yı a k re p z e h irle riy le aşıla d ıla r. Bu y ü z­
d en P a şa b ir a k re p kesildi.»
3 —• K ıy m e tli b ir d ev let a d a m ı o la n
İ s k e n d e r (Ç elebi) P a ş a n ın id a m ın a se ­
bep o lm ası. K a n u n i S ü le y m a n ’ın k e n d i­
s in d e n so ğ u m a sın a yol a ç m ış tır. Âli t a ­
r ih in d e a n la tıld ığ ın a göre; İsk e n d e r
Ç elebi’n in asıld ığ ı gece K a n u n i S üley -
m a n b ir rü y a görür. Bu rü y a d a ; İ s k e n ­
d e r Çelebi elin d e b ir ip o ld u ğ u h a ld e
p a d iş a h a h ü c u m e d e re k «Bre zâlim , b en
g ü n ah sızı b ir m ü fsid in te lk in i ile n iç in
a s tm ? » diye b o ğ m a k ister. K a n u n i S ü ­
le y m a n k o rk u ile u y a n d ığ ı bu r ü y a d a n
s o n r a İs k e n d e r Ç elebiyi a s tır m a s ın d a n
ö tü r ü n e d a m e t d u y a r; h â d is e n in m ü -
seb b ibi o la n İ b ra h im P a ş a d a g ö zü n d e n
d ü şm e k te d e v a m eder.
4 •— İ b ra h im P a ş a n ın I ra k e y n se fe ri
s ır a s ın d a bol p a r a sa rfe d iş i şü p h e y i d a ­
v et etm iş, b ilâ h a r a b u p a r a la r ı k e n d is i­
n e t a r a f t a r to p la m a k iç in s a rf e ttiğ in e
d a ir d e d ik o d u la r çık m ıştır. B ilh a ssa s e ­
fe r e s n a s ın d a s a rf e ttiğ i p a r a la r d a n 80
b in d in a r, p a d iş a h ın şü p h e sin i ç e k m iş­
tir. S o lakzâde, K a n u n i S ü le y m a n ’ın b u
30 b in a ltın m eselesi iç in şöyle d e d iğ in i
k a y d e d e r: « İb ra h im ’in b u n c a b in a ltu -
n u e râ z il-i e ş h a s a in ’âm ı k a s d -ı s a l t a ­
n a t a c ü r ’e t - ü ik d a m ın a d e lil-i k a t ’i id ü -
ğ ü n e bizce y a k ın h a s ıl o lm u ş tu r ve in d -
.ît- ta h k ik s ü b u t b u lm u ştu r» .
887
5 -- İ b ra h im P a ş a n ın b ü y ü k şe h za d e
M u s ta fa ’yı tu tm a s ı, S elim ve B ay ezid ’in
a n n e le ri o la n H u rre m S u lta n ’ın o n u n
a le y h in d e ç a lış m a sın a yol aç m ıştır.
H u rre m S u lta n ’m . k e n d i o ğ u lla rın a h ü ­
k ü m d a rlık y o lu n u a ç ab ilm e k iç in M us­
ta f a t a r a f t a r ı İb ra h im P a ş a n ın a le y ­
h in d e ç a lış tık la rı a n la ş ılm a k ta d ır.
6 - O sm a n lı m ü v e rrih le rin c e İ b r a -
h im P a ş a I ra k e y n s e fe rin d e h a t a la r iş ­
le m ek le d e s u ç la n d ırılm a k ta d ır. C elâl
zâ d e M u s ta fa Çelebi b u h u s u s ta d iy o r
ki: «Hele B a ğ d a d se fe rin d e k i k u s u ru
a ffe d ile m iy e c e k k a d a r b ü y ü k tü r. Biz b u
se fe rd e g erçi B a ğ d a d ’ı aldk. L âk in y a ­
p ıla n m a s r a f la r ve çekilen z a h m e tle r
n is b e tin d e b ir fa y d a elde ed em ed ik . E-
lim izd ek i o b ü y ü k o rd u ile Ş a h m v ü c u ­
d u n u o r ta d a n k a ld ırm a k m ü m k ü n ik e n
İb ra h im P a ş a bu m ü h im n o k ta y ı ih m a l
etti. İ r a n ın d a ğ ın ık y e rle rin d e b u lu n a n
bazı k a le le rin i a lm a ğ a ve a s k e r olm ı -
y a n o y m a k la rla u ğ r a ş m a ğ a d ald ı. E ğ er
e lin d e k i k u v v e tle ş a h ı ve o n u n o r d u s u ­
n u b ozup p e rişa n etsey d i o k a le le r k e n ­
d iliğ in d e n d ü ş e r ve o y m a k la r d a is te r
istem ez bize b aş eğerdi. P a ş a b u n o k ta ­
d ak i m u v a ffa k iy e tsiz liğ i k ısm e t ve t a k ­
d ire a tfe d e re k k a b a h a ti ü ze rin e a lm a ­
dı. O d ö n ek h u y lu k im se le rin fik irle rin e
k ap ıld ı. Bu d ö n e k h u y lu la r T ü rk te n yüz
b u la m a y ın c a A cem o lu r la r ve A cem d en
b ir z o r g ö rü n ce T ü rk o lu rla rd ı. Böyle
r u h ta ş ıy a n la r ı m ü s te ş a r e d in e n b ir
s e ra s k e r e lb e tte m u v a ffa k olam az. P a ş a
o se fe rd e T ü rk k a ia siy le değil A cem k a -
ra riy le h a r e k e t e tti de o n d a n d o lay ı
ş a h ı tep eliy em ed i» .
İş te p e ş in e n göze b a tm a y a n f a k a t
b irb iri ü z e rin e e k len d ik ç e b ü y ü y e n b u
se b e p le r d o lay ısiy le p a d iş a h ç a o r ta d a n
k a ld ır m a k is te n e n İ b ra h im P a şa , s a -
r a y d a k a ld ığ ı b ir gece c e llâ t A li’ye b o ğ ­
d u ru ld u (15 m a r t 1536). C esedi gizlice
k a ld ır ıld ığ ın d a n m e z a rı k a t’î o la ra k b i­
lin m e m e k te d ir. Ali ve H a d ik a t-ü l v ü ze-
r a m ü e llifin e göre G a la ta ’d a te rs a n e a r ­
k a s ın d a C a n fe d a za v iy e si m e z a rlığ ın -
da, sicilli O sm a n î m ü e llifin e göre de
o k m e y d a n m d a m e d fu n d u r.
KANUNÎ N İN İRA N ’A İK İN C İ S E F E R İ
Ira k e y n s e fe ri T ü rk le re I r a k to p r a k ­
la rın ı k a z a n d ırm a k la b e ra b e r, ik i d e f a
g irile n T eb riz ve h av a lisi, o r d u n u n çe -
 İ b ra h im P a şa

(İlâ v e : 84)

K anunî S ü ley m an ’ın v eziriazam ları içe­ b u n d an so n ra d aha geniş şe k ild e açıl­
risin d e k en d isin e pek fazla sevgi ve iti- m ıştı.
m ad b eslem esiyle n a z a rı d ik k a ti celbe­
İb ra h im P aşa, v eziriazam ta y in in d en
d en İb ra h im P aşa , bu p ad işah devrinin
ta m b ir sen e so n ra K an u n i’n in h em şiresi
h aşm etin i, bilhassa kendi şa h sın d a dile
H atice S u lta n ile ev len d iğ in d en p ad işah a
g etirm e y e m uv affak olm ası yön ü n d en de
en işte de oldu. Bu m ü n a se b e tle Atm ey-
eh em m iy et arzed er. K anunî S ü ley m an ’a
d a n ı’n d a İb ra h im P aşa sa ra y ın d a 15 gün
n ü fu z ed eb ilm esinde zek âsın ın ro lü aşi­ sü re n m u h teşe m b ir d ü ğ ü n yapıldı. İ b ra ­
k â r b u lu n an İb rah im P aşa , aslen b ir hı-
him P aşa n m d ü ğ ü n ü , h em d e v rin in u su l
ristiy a n çocuğu idi. T a rih te P a rg alı,
ve haşm etin i, hem de İb ra h im P aşa y a ve­
F re n k , M akbûl ve Maıktûl ta rz ın d a çeşitli rile n h u su sî d e ğ e ri g ö ste rm esi b ak ım ın ­
n a m la rla ta n ın a n İb rah im P aşa , E p ir’de
d an zikri g ere k e n b ir h âd ised ir. B u m u h ­
P a rg a şe h ri y ak ın ın d a b ir köyde doğm uş teşem d ü ğün şöyle ce re y a n etm işti:
ve a ltı y aşında b ir çocukken T ü rk k o r­
s a n la rı ta ra fın d a n ele g eçirilerek M anisa- İb ra h im P a şa n ın d ü ğ ü n ü n ü n h a z ırlık ­
da dul bâr k ad ın a sa tılm ıştır. İslâm - T lirk la riyl e p ek çok k im se le r m eşg u l o ld u lar.
terb iy esin i ilk defa bu k ad ın d an aldığı M isafirlerin ağ ırlan m ası için A tm eyda-
a n laşıla n İb rah im , b ir te s a d ü f e s e ri ola­ n ın d a geniş ç a p ta te r tib a t alındı. B ilhas­
ra k M anisa valisi şehzade S ü ley m an ’ın sa b u te r tib a tın , d ü ğ ü n ü n en b ü y ü k m i­
n a z a rı d ik k atin i celbetm işti. Ş ehzade Sü­ sa firi h a şm e tli p ad işah ın şa n ın a y a k ış ır
leym an b ir gü n gezerk en kem an çalm ak ­ ta rz d a olm asm a d ik k a t edildi. D üğünün
ta olan İb ra h im ’e tesad ü f etm iş, h ü n e r n eşesin in teessü sü n d e b ü y ü k ro lü olacak
ve zek âsın ı beğendiği genci k endi yan m a olan m e h te rh a n e , m ey d an ın en m ühim
a lm ıştır. İşte K an u n i’ye böyle b ir tesa­ y e rin e y e rle ştirild i. Y ine m e y d a n ın en
d ü f eseri o larak in tisab ed en İb ra h im ’in n e z a re tli k ısm ın a pad işah için b ir ta h t
y ıldızı b u n d a n so n ra b ird e n b ire p arlam ış k u ru ld u . Bu ta h tın ön ta ra fın d a balkon
ve k ısa b ir m ü d d e t so n ra, O sm anlı Dev­ biçim inde b ir sa h an lık y ap ılıp zem inine
le tin in m e şh u r veziriâzam ı olm a m azha­ k ıy m etli y a y g ıla r yayıldı. B u n u n ü zerin ­
riy e tin e erm iştir. de gölgelik teşk il ed en kısım da tü r lü
tü r lü k u m a şla rla süslendi. T a h tın k a rşı­
A slın ın R um , İta ly a n (Frenk) veya A r­ sın d a ve b iraz aşağı k ısım d a v ak tiy le U-
n a v u t o ld u ğ u h a k k ın d a ih tilâ f b u lu n an zu n H aşan, Ş ah İsm ail, U staclu oğlu Meh-
İb ra h im , Ş ehzade S üley m an ’a in tisa b ın ı m ed ve K arahan^a, M ısır s u lta n la rın d a n
m ü teak ip , o n u n h u su sî h izm etin d ey k en G avri ve T ornan bay’a a it ç a d ırla r k u r u l­
y aln ızca itim a d ın ı değil h u su sî sevgi ve du ve iç le ri de m ü k e lle f şek ild e döşendi.
d o stlu ğ u n u d a k azan m ıştı. S üleym an’ın
ta h ta g eçm esin d en so n ra d a h a d a eh em ­ D üğün 22 m ayıs 1524 g ü n ü b aşladı.
m iy e tli b ir şa h siy et h a lin e g el* ıiştir. P a ­ S ağ d ıçlık vazifesi v e rile n İkinci V ezir
d işa h ın sa ra y h izm etin e b ak m ak tay k en A yas P aşa , y e n iç e ri ağ a sı ile b ir lik te sa ­
n ü fu z u g ittik ç e a rta n İb ra h im , h a s oda­ ra y a g id e re k p a d işah ı d a v e t e ttik le rin d e ,
b aşı b u lu n d u ğ u sıra d a , b ird e n b ire veziri- K an u n i S ü ley m an k e n d ile rin i iltifa tla k a ­
âzam lık ¡m akam ına g e tiriliv e rm iştir (27 bul eyledi. D üğü n ü n yedi g ü n ü m ü k ellef
h a z ira n 1523). Ö nündeki k a d e m e le r b ir ziy afetlerle geçti. E vvela h a lk ta n b ir
k alem d e a tla n a ra k u sû l h ilâ fın a u m u r- g ru b a yem ek yeddrildi. M üteakip g ü n le r­
did e v eziriazam P irî P a şa n m y e rin e sad­ de de silâ h ta rla r, sip a h iler, u lû fe c ile r,
razam lığ a g etirilm esi, o zam an, b ir b id’a t g u re b a , ceb ec iler, to p ç u la r, izaz ve ik ra m
k a b u l ed ilm esin e ra ğ m e n , p ad işah ın o to­ olundu. Sekizinci gü n y e n iç e rile r n e fis
r ite si k a rşıs ın d a kim se sesini ç ık a ra m a ­ y e m e k le r y ed iler. D ü ğ ü n ü n dokuzuncu-
m ıştı. V eziriazam ta y in i He «İbrahim A- g ü n ü (26 re c e p 930 - 30 m ayıs 1524) padi­
ğa» lık tan «İbrahim Paşa* lığa d a y ü k se ­ şa h ın b ir oğlu d ü n y ay a geldi. B u çocuk,
len bu otuz y aşındaki gencin ö nünde, K anuni’d en so n ra ta h ta geçece& ©lan
ş ö h re t ve h a ş m e tin geniş u fu k la rı asıl İkinci S elim ’di, K ap ık u lu askeır 3inıfla-

888
r m d a n so n ra v ezirler, b e y le rb e y le ri, sa n ­ dığı sıra d a , o nun, b u n u azım sıy a rak d ö rt
cak b ey leri ve âlim le re v erilen ziy afet m ilyon istem esi, m evki ile b irlik te p a ra
ço k m ü k ellef ve m u h teşem d i. Z iy a fe tle r­ ta m a h ın ın m ev cu d iy etin e a it en açık m i­
d en so n ra p a şa la r, d e f te rd a rla r , y en içeri sa ld ir. 1533 se n esin d e A v u stu ry a elçile­
ağası n a k h l (nakil) m u m u n u g ö tü rd ü le r. riy le y a p ıla n m ü z a k e re le r sırasın d a o n lara:
A ğaç şek lin d e b alm u m u n d an y ap ılıp ü z e ­ «H er şey, su lh , s e rv e t, k u v v et b e n im e-
r i a ltım , g ü m ü ş ve k ıy m etli ta ş la rla sü s­ lim d ed ir. P ad işa h ım ın ik i m ü h rü v a rd ır
le n e n iki a d e t n akhl p ek m u h teşem d i. ki, b iri k en d isin d e , d iğ eri ben d e b u lu n u r,
Celâl zâde M ustafa Ç elebi’nin uzun uzun ken d isi ile ben im ara m d a b ir f a rk olm a­
m e th e ttiğ i bu ağaç şe k lin d e k i n a k ılla r â- sın ı istem ez, d e v leti ben id a re e d erim ,
d e ta m uazzam b ire r se rv e tti. p ad işah b ir şey ih sa n e tm e k isted iğ i za­
m an, ben bu k a r a r ı ta sd ik etm ezsem o
D ü ğ ü n ü n , d a v etlileri ve h alk ı eğ len d i­
iş yapılm az» d em esi, k en d isin d e g ö rd ü ğ ü
rip n e şe le n d ire n en m ühim ta r a lı, m ey­
yü k sek k u d r e t ve n ü fu zu n pervasızca b ir
d an ın o rta sın d a ve m ü n asip k ısım ların d a
çeşitli te m sillerin verilm esiydi. Bu te m ­ a ç ık la n m a sın d a n ib a re ttir. Z aten bu m u a­
h e d e n in ak d in e ra stla y a n yıl, İb rah im
sille r, k a le le rin zaptı ve m eydan m u h a ­
P aşa n ın h a y a tın d a en yü k sek ik b â l no k ­
re b e si gibi h arp o y u n ları, koşu ve c irit
tası gibi ad d ed ilir.
gibi sp o r h a re k e tle ri, y arı m ü sa b ak a y a ­
rı h o k k ab azlık m ah iy etin d e eğ len d irici İb ra h im P aşa , Irak e y n se fe rin d e sevk
h a r e k e tle r idi. P ad işa h ın d ü ğ ü n sa h asın a ve id a re , ayni zam anda k u m a n d a n lık k a ­
gelm esi m erasim e ayrı b ir re n k v e riy o r­ biliy etin i son o la ra k gö ste rm iş oldu. BU
du. Pad.işah d ü ğ ü n y e rin e g e lirk e n sa ­ s e fe r esn asın d a, «S erask er Sultan» diye
ray k a p ısın d a n A tm ey d an ın a k a d a r iki im za a ttığ ın ın , «Sultan İbrahim » n âm ı ile
ta r a flı dizilm iş a sk e rle rin a ra sın d a n ge­ fe rm a n la r ısd a r e ttiğ in in g ö rü lm esi; pa­
çiy o rd u . A sk er dizisinin a ra sın d a k a la n d işa h ı şü p h ey e şe v k e tti. Y ine bu se fe rd e
yol ü zerin e h a lıla r, a tla s la r, a ltın sırm a lı o rd u k e th ü d a s ı b a ş d e fte rd a r İsk e n d e r
a ğ ır k u m a şla r, yaldızlı fre n k k u m a şla rı Çelebi ile a ra sın d a çıkan ih tilâ f n e tic e ­
ve ip ek liler serilm işti. P a d işa h ın yolu, si, o n u n id a m ın d a ro l oynam ası; son za­
d ü ğ ü n sa h ası, ziy a fe tle ri, eğ le n c e le ri ve m a n la rd a m u k a d d e sa ta k a rşı g ö ste rd iğ i
na'k lılları ile ay rı b ir ih tişa m m evzuu o- k ay ıtsızlık ve lâu b alilik ; şe ria ta m u g ay ir
lan bu d ü ğ ü n ü n te r tip ç ile ri de d ü ğ ü n ü n bazı h u su s la ra e ü r ’e ti; ih tişa m ın zirve­
ih tişa m ın a u y g u n d u. Z ira ik in ci vezir sin d e n b ird e n b ire ölüm ün d erin ç u k u ru ­
A yas P aşa sağdıç, baş d e f te rd a r M ustafa na y u v a rla n m a sın a sebep oldu. Z âh iren
Çelebi şe rb e td a rlık vazifesi g ö rm ek tey d i. b ir se b ep m ev cu t gibi g ö rü n m ezk en , sa­
ra y d a k ald ığ ı b ir gece b oğuldu (15 m a r t
D ü ğ ü n ü bu k a d a r m u h teşe m olan İb ­
1536). O nu h a so d a b a şılık ta n b ird e n b ire
ra h im P aşa , on üç sen e k a d a r devam e-
den sa d râz am lığ ı zam an ın d a ta v rı h a r e ­ v eziriâzam , v eziriâzam lığa ilâv eten b ir
m üddet R um eli bey lerb ey i ve n ih a y e t
k etiy le, sö zleriyle ve ic ra a tiy le d ev rin in
ih tişa m ım tam m ânasiyle yasadı. K anu- s e ra s k e r y ap a n K anuni S ü ley m an ’ın bu
sevgili ad am ın a k ıy m asın d a, H u rre m S ul­
n i’nin se fe rle rin e um u m iy etle p ad işah la
tandın da hayli ro lü m e v c u ttu . O ndaki ze­
b irlik te —B elgrad ve Rodos s e fe rle rin d e
kâyı se zerek erişeb ileceğ i en y ü k se k m a­
h as odabaşı sıfa tiy le — k a tıla n İb rah im
kam a ç ık a rm a k ta ; K an u n i S üley m an el­
P aşay a, se ra s k e rlik vazife ve selâhiyetı-
b e tte , b ir k ab iliy eti sezm esi b ak ım ın d an
ran de tev cih edilm iş olm ası, K an u n i’nim
h ak lı ve isa b e tli b ir iş g ö rm ü ştü . Maa-
ona k a rşı beslediği d e rin itim ad ın en
y ü k se k ö rn eğ i idi. İb rah im P aşa , M ısır m afih o n u n çab u k y ü k selm esinde, Â li’n in
b e lirttiğ i veçhile; oda başılığı sırasın d a
ve S u riy e ısla h a tın d a . A nadolu’da K alen ­
e fe n d isin in ay ağ in ı y ık ad ığ ı su y u içecek
d e r Çelebi isy a n ın ın b a s tırılm a sın d a ,
k a d a r d alk av u k lu ğ u ile ri g ö tü rm e sin in
M acaristan ve İrak s e fe rle rin d e , A vus­
tu r y a su lh u n u n im zalanm ası isinde gös­ de ro lü olm alıydı. O nun d alk av u k lu ğ u ­
te rd iğ i m u v a ffa k iy e tle rle , b u itim a d ın nun fa rk ın d a olm ası ic a b e d e n K an u n i
S üleym an, p ek m u h te m e ld ir ki; b u h a ­
pek de boş o lm ad ığına iş a re t ed en delil­
le r v erd i. P a d işa h ın tev cih leri k a rşıs ın ­ lin i, h izm et ve kab iliy etin in hayli g e ri­
da, liy a k a tin i b e lirtm e k ü zere çalışıp fa ­ sinde g ö rd ü ğ ü için büy ü k b ir k u su r say­
aliy et g ö ste rm e k le b e ra b e r, kolay kolay m ıy o r, v e y a h u tta ken d isin e fev k alâd e
do y m ay acak k a d a r ih tira s sahibi b ir kim ­ bağlılık a lâm eti sa y a ra k h o şla n ıy o rd u .
seydi de. K an u n i, k en d isin i s e ra s k e r ya­ İb ra h im P aşa n ın , yüksek m ev k ilere u-
p a rk e n h a s la rım üç m ilyon ak çey e ç ık a r­ laşm ak için, padişaha n ü fu z h u su su n d a

889
k ü m e sin d e n k ısa b ir z a m a n s o n r a İ r a n ­
lIlar ta r a f ın d a n a lın d ığ ın d a n elden g it­
m işti. H a tta İ ra n lI la r y a ln ız c a T ü rk iş ­
g alin e u ğ ra y a n A ze rb a y ca n ’ı is tir d a t ile
k a lm ıy a ra k V an c iv a rın a y en id en so -
k u lm u şlard ı. İ r a n o rd u su ile k a r ş ıla ş ı­
la ra k b ir m e y d a n m u h a re b e si v e rilm e ­
m iş olm ası. İ r a n k u v v e tle rim d in ç ve
ta ze b ıra k tığ ın d a n , İ ra n lI la r is tird a t
h a re k e tle r in i k o la y lık la b a ş a ra b iliy o r -
la rd ı. İranlIların bu h a lle ri O sm anlI h ü ­
k ü m e ti ta r a f ın d a n d ik k a tle ta k ip o lu n ­
m a k la b e ra b e r B a tıd a m ü h im işlerle
u ğ ra şılm a sı, İ r a n m e selesin in d a h a m ü ­
s a it b ir z a m a n a b ıra k ılm a s ın a sebep
te ş k il ediyordu. Ira k e y n se fe ri s ır a s ın ­
d a iki d e fa pelen İ ra n elçisin in geri çev­
rilm esi, O sm an lı h ü k ü m e tin in İ r a n 'a
k a rş ı n iy e t ve g ö rü şü n ü n n e o ld u ğ u n u
belli etm ek tey d i. O sm an lı d ev le tin in İ-
r a n lıla r la b ir d e fa d a h a tu tu ş a c a ğ ın ın
e n b ü y ü k işa re ti, h e r iki d e v le t a r a s ın ­
d a s u lh u n im z a la n m a m ış olm asıydı. İ-
ra n h ü k ü m e ti k a y b e ttiğ i y erleri is tird a t
k u d re tin i a n c a k g ö ste re b ild iğ in e göre;
b ü y ü k o rd u la r la h ü c u m işi y ine O sm a n ­
b ü tü n zekâsını kullandığında şü p h e e t­
m em ek g erek ir. İh tişam ın zirvesindey-
keıı, b u n u m u hafaza için, ra k ib e ta h a m ­
m ül edem em esi de m ü m k ü n d ü r. A tâ y i’-
n in «Şakayık zeyli n d ek i kaydına göre;
K anunî S üleym an 1527 yılında eski ve
em ekli veziriazam P iri P aşa’ya fazla h ü r.
m et g ö sterm ey e başlayınca, İb ra h im P a ­
şa b u n d an k u şk u la n arak telâşa kapılm ış,
P iri P aşan ın oğlu M ehıned E fendiye ka­
zask erlik v ad ed erek , onu babası aleyhine
teşv ik etm iş. O sıra d a E d irn e k adısı bu­
lu n an M ehm et E fendi ise; m acuna konan
b ir zeh ir vasi t asiyle babasının ölüm ünü
sa ğ lam ıştır. Bu d u ru m a göre; İbrahim
P aşa n ın m ühim b ir siyasî c in a y e tte rolü
m e v cu ttu r.
İb rah im P aşa m ad d eten zengin ve se r­
v et sahibiydi. A tm ey d an ın d ak i sarayı İs­
ta n b u l’un en m ühim b in aların d an idi.
T opkapı sarayı arşivinde 6107 nm m araya
k ay ıtlı b ir vesikada bu sa ray ın b ir aylık
iaşe m a srafın ın 18 358 akçe olarak g öste­
rilm esi, İb rah im P aşan ın y aşayış tarzın a
d a ir fik ir v erecek b ir ölçüdür. M aam afih
890
lIla rd a n gelecekti. B a tıd a k i m e selele rin
b ir h a l şe k lin e b a ğ la n m a sı, D oğ u d a da
y en i b ir h a d is e n in z u h u ru O sm an lı o r ­
d u la rın ı İ r a n ’a k a rs ı h a re k e te g eçireb i­
lird i. 1547 sen esi O sm a n lIla r b a k ım ın -
d a n böyle h a d is e le rin c e re y a n e ttiğ i b ir
yıl oldu. Z ira bu sen e z a rfın d a , A lm a n -
v a ve A v u stu ry a ile su lh y a p ıld ığ ın d a n .
O sm an lı dev leti İ r a n m eselesi ile m e ş­
gul o lm a k ü zere s e rb e st k ald ığ ı gibi, I-
r a n ş a h ın ın k a rd e şi E lkas M irza’n m il­
tic a s ın ın vuku b u lm ası, y en i b ir Os -
m a n ii - İ r a n h a rb in e vesile te şk il e tti.
I ra k e y n se fe rin d e n on iki sene s o n ra
K a n u n î S u lta n S ü le y m a n T ü rk o rd u s u ­
n u n b a ş ın d a b ir d e fa d a h a İ r a n 'a y ü r ü ­
dü.
E lkas M ir z a n ın iltica sı
İ r a n ş a h ı T a h m a s p in k a rd e şi o la n
E lk as M irza, Ş irv a n v alisi b u lu n d u ğ u
s ır a d a s a lta n a t d a v a sın a k alk m ış, m u ­
v a ffa k o la m a y ın c a D erb en d ve K ıp ça k
ta r a f la r ın a k açm ış, o ra d a n d a K e fe ’ye
geçm işti. E lkas M irza, O sm a n lIla rın K ı­
r ım ’d a k i sancak m e rk e z le rin d e n o la n
İb rah im P aşa hayli h a y ra t m eydana g e ­
tirm iş b ir k im sed ir de. H atice S u lla n ’dan
g ay rı d iğ er bir zevcesi olan M uhsine H a­
tu n , onun nam ına, k atlin d en üç sene ön­
ce K um kap cam ii ile bitişiğ in d ek i zavi­
yeyi y a p tırm ıştı. B undan başka kendisi­
nin G alata’da eski Yağ K apanı cam ii,
M ekke, S elanik ve K avaia’da câm i, im a­
re t, m ek tep , m ed rese, d a rü lh a d is, tâbhâ-
n e, ham am , çeşm e, sebilleri ve b u n la rın
da m ükem m el v a k ıfla rı m ev cu ttu .
İb rah im Paşa, so n rad an m ü slü m an ola­
ra k Y unus adını alan baıbasmı, an n esin i
ve k a rd e şle rin i m em lek etin d en g e tirtm iş,
h a tta b ab asın a E p ir d e b ir sancak b ey li­
ği tem in etm işti.
B ibliyografya: H am m er (M A tâ); Dev­
le ti O sm aniye T arih i, C 5. Solakzâde;
T arih . Celâl zâde M ustafa; T abakat-ül
M em alik fî derecat-lil m esâlik. Osm an
zâde T âib; H adikat-ül vüzerâ. Âli; Kiinh-
ül a h b a r. Ç ağatay U lııçay; H arem d en
M ektuplar. P eçevi; T arih. İslâm A nsiklo­
pedisi; İb rah im P aşa m addesi. B elleten;
sayı 83.
K e fe ’d en gem iye b in e re k İ s ta n b u l'a
geçm iş, o s ır a d a p a d iş a h ın E d ir n e ’de
b u lu n m a s ı sebebiyle, b e ra b e rin d e gelen
v ez iri S eyyid A zizullah ve d a h a b a z ı a -
d a m la riy le b irlik te E d irn e ’ye g itm iş tir
(15471.
K a n u n i S ü le y m a n ’ın I ra k e y n se fe ri
s ır a s ın d a O sm a n lIla ra ita a t im a rz e d e n
Ş irv a n ş a h İk in c i H alil’in 1533 te ölüm ü,
Ş irv a n ’ın k a rış ık lık iç in d e k a lm a s ın a ,
bu h a l de İ r a n lI la r ın Ş irv a n ’ı k o la y lık la
ele g eç irm esin e sebep o lm u ştu . H alil
S u lta n ö ld ü ğ ü z a m a n y e rin e geçen o ğ ­
lu B u rh a n A li’n in k ü ç ü k lü ğ ü n d e n is ti­
fad e ed en a m c a s ın ın oğlu Ş a h r u h M ir­
za. Ş irv a n ta h tın ı ele g eç irm iştir. İş te
b u m ü n a s e b e tle c e re y a n e d e n m ü c a d e le
ve k a r ış ık lık la rd a n is tifa d e ed e n Ş a h
T a h m a sp k o la y lık la Ş irv a n ’ı h ü k m ü a l­
t ı n a a la r a k k a rd e şi E lk as M irz a ’yı b u ­
r a n ın v aliliğ in e ta y in e tm işti. Ş irv a n '­
d a k i d a h ili k a rış ık lık la r s ır a s ın d a B u r­
h a n Ali m e m le k e tin i te rk ile O sm a n lIla ­
r a iltic a e tm işti. 1547 de E lk as M irza d a
iltic a e ttik te n so n ra , ay n i y e rd e n gelen
m ü lte c ile rin say ısı ik ileşm iştir.
E lkas M irza E d irn e ’ye geldiği z a m a n
p a d iş a h ta r a f ı n d a n k a b u l o lu n d u . Bu
m ü n a s e b e tle d eb d e b eli b ir k a b u l tö re n i
y ap ıld ı. K a b u l s ır a s ın d a E lk as M irza ve
ih tiy a r b ir Ş irv a n lı o la n v eziri S eyyid
A zizullah n a d iş a h ın elini ö p tü le r. S o n ra
d e v le t e rk â n ı k e n d isin e ta k d im edildi.
E lk as M irza’ya m ü lte c i m u a m e le sin d e n
d a h a çok itib a r lı b ir m is a f ir m u a m e le si
g ö ste rild i. K e n d isin e k ıy m e tli h il’a tle r
g iy d irilip , m u r a s s a ta k ım lı a t la r ve e m ­
rin e a d a m la r ta h s is edildi.
M ü lteci İ r a n şe h za d esi Ş irv a n ’ı is t ir ­
d a t için p a d iş a h ın y a rd ım ın ı ric a e tti.
B u rieasiy le K a n u n i’yi k a rd e şin e k a r ­
şı ta h r ik e tm iş oluyordu. E lk as M irza’-
n ın d e ste k le n m e si T ü rk le rin işin e gel­
d iğ in d e n . h a d is e İ r a n ’a b ir se fe r açıl-
m a siy le n e tic e le n d i. İ r a n 'a y en i b ir se ­
fe r ic ra s ın a se b eb iy e t v ere n E lk as M ir­
z a O sm a n lı d e v le t e rk â n ı ü z e rin d e iyi
te s ir b ıra k m a m ış o lm alı ki, C elâl zâ d e
M u s ta fa Ç elebi b u n u n h a k k ın d a : «El­
k as, T a h m a s p ’ın k a rd e şi o lm a k la b e r a ­
b e r az g ın f e s a tç ın ın b iri idi. S u lta n ın
eşiğ in i gelip öpm esi m e n f a a t ve m a s la ­
h a t ı ic a b m d a n d ı. H a k k a b a k ılırs a v ü ­
c u d u n u o r ta d a n k a ld ırm a k lâzım d ı.
891
A m m a m ü lte c i o la ra k g eldiği için m e r ­
h a m e tli p a d iş a h o n u n k u s u r la r ın a b a k ­
m a d ı» d e m e k te d ir. E lk as M irza’y a p a ­
d işa h , v ez irler v e sa ir y ü k sek d e v le t a -
d a m la rı ta r a f ı n d a n çok k ıy m e tli h e d i­
y eler ta k d im in d e n b a ş k a fe v k a lâ d e il­
t i f a t g ö ste rilm e sin in h a lk a r a s ın d a d e ­
d ik o d u y a ra tm ış o ld u ğ u n a d a ir p eçevî
ta r ih in d e iz a h a ta r a s tla n m a k ta d ır. P e-
çev î’ye göre h a lk a r a s ın d a :«Bu d ere ce
b e y h u d e m a s ra f a c a b a n e d e n ic a p e t ­
m e k te ? B u ilt if a t s ü n n ile re g ö ste ril­
m edi. B elki de b u a d a m sırf k e n d i b a ­
şın ı k u r ta r m a k iç in g elm iştir. Z â te n
m a y a s ı m ü lh id lik le d o lu d u r. B u n u n v ü ­
c u d u e h l-i islâ m iç in e z a ra rlıd ır» şe k ­
lin d e ç ık a n d e d ik o d u la r p a d iş a h ın k u ­
la ğ ın a k a d a r g itm iş, p a d iş a h ise: «Biz
n a m u s - u s a lta n a ta d ü şe n i y a p tık : B ir
h iy a n e t e d e rse cezasın ı d a h i C e n a b -ı
H a k ’k a h a v a le ettik .» d em iştir.
İran seferi için ordunun
h azırlanm ası
E lk as M irz a ’n ın iltic a s ın d a n s o n r a İ-
r a n se fe ri ta s a v v u r d a n h a k ik a t s a f h a ­
s ın a in tik a l e ttiğ in d e n , b e y le rb e y le rin e
h a b e r le r g ö n d e rile re k b a h a r a h a z ır o l­
m a la rı b ild irild i. R um eli a s k e rle ri İp s a -
la y a y ığ m a ğ ın ı ta m a m la d ık ta n s o n ra
A n ad o lu t a r a f ı n a g eçtiler. O rd u h a r e ­
k e t e tm e d e n ö n ce E lk as M irza’n m y a ­
n m a b ira z a s k e r ve lü z u m u k ad a ı; m e ­
m u r verild i. I ra k e y n se fe ri s ır a s ın d a
T eb riz b ey lerb ey liğ in e b ıra k ıla n . T eb ­
riz ’in İra n lIla r elin e geçm esi ü ze rin e
d o ğ u d a b a ş k a b ey lerb ey liğ e ta y in o lu ­
n a n , f a k a t b ir a ra lık d o ğ u d ak i d u ru m u
h o şa g itm ed iğ i iç in R u m e li’de B o sn a
s a n c a k b ey liğ in e n a k le d ilm iş b u lu n a n
U la m a P aşa . İ r a n a h v a lin e v u k u fu gö-
z ö n iin d e b u lu n d u r u la ra k E rz u ru m v a ­
liliğ in e a y rıc a b u n a ilâ v e te n de E lkas
M irza’n ın la la lığ ın a ta y in edildi. Ve p a ­
d iş a h ın İ s ta n b u l’d a n a y rılış ın d a n iki
üç g ü n ö n ce E lkas M irza ile b irlik te
y o la çık arıld ı.
K anunî S üleym an’ın
İsta n b u l’dan hareketi
K a n u n î S u lta n S ü le y m a n 1548 yılı
29 m a r tın d a (18 s a fe r 955» İ r a n s e fe ­
r in e g itm e k ü zere İ s ta n b u l’d a n Ü sk ü ­
d a r ’a geçti. O g ü n s a b a h le y in e r k e n ­
d e n s a r a y d a m e ra s im k ıta s ı h a z ır la n ­
m ış. s a ra y k a p ıs ın a d o ğ ru k a rşılık lı s a f
 Sultan Süleyman Kanunnamesi
(İlâ v e : 85)
Osm anlI p ad işah ları ara sın d a d aha zi­
y a d e «Kanuni» u n v an ı ile ta n ın a n B i­
rin ci S üley m an, bu u n v an ı, tedvin e ttir ­
diği k a n u n la r sebebiyle alm ış b ir hü­
k ü m d a rd ır. B irinci S üleym an, O sm anlı
h ü k ü m d a rla rı arasın d a k an u n tedvin
e ttire n ilk p a d işah olm am akla b e ra b e r,
k en d isin d en önce o rta y a kon an k an u n ­
ları b ir a ra y a g e tirtip , kendisi de ilâve­
le r y a p tırm a k su re tiy le , ta r ih te kanun
yapc hüviyeti ve «Kanunî» un v an iy le a d ı­
nı e b e d ileştirm iştir. O sm anlı p a d işa h la rın ­
dan k an u n tedvin e ttire n ilk şahıs İsta n ­
bul fatih i İkinci M ehm ed olm akla b e ­
ra b e r, «Kanunî» u n v an ı B irinci S üley­
m a n ’a nasip o lm u ştu r. F a tih K an u n n a­
m esi n asıl F a tih ’te n önceki h ü k ü m d a rla ­
rın o rta y a koyduğu k a n u n la r to p lan arak
b u n la ra F a tih ’in y a p tırd ığ ı ilâv elerd en
m ey d an a gelm işse; S üleym an K an u n n a­
m esin d e de aynı hu su siy et göze çarp m ak ­
ta d ır.
F atih K anunnam esi n ü sh a la rın d a n
m em lek etim iz k ü tü p h a n e le rin d e m evcut
kop y e b u lu n m ay ışı, V iyana İm p a ra to r
K ü tü p h an esin d ek i b ir n ü sh a vasıtasiyle
bu k an u n am ed en tam m ânasiyle h a b e r­
d a r oluşum uz m eselesi, kitabım ızın b irin ­
ci cildinin 495 inci sayfasında izah edil­
m işti. F atih K anunam esi n ü sh a la rın ın bu
k ıtlığ ın a m ukabil S üleym an K an u n n am e­
sin d en Revan K öşkü, A şir E fen d i, Veli-
y ü d d in E fen d i, E sad E fendi ve Nuruos-
m aniye k ü tü p h a n e le rin d e a y rı a y rı beş
n ü sh a m e v cu ttu r. Bu n ü sh a la r ile V iyana
İm p a ra to r K ü tü p h an esin d ek i n ü sh a k a r ­
şıla ştırılm a k sııretiy le «Tarihi Osm anî
Encüm eni» ta ra fın d a n 1911 senesinde
n eşred ilm iştir.
F atih K anunnam esinin başındaki
m u k ad d im ed e, kanunnam enin. Leyszâde
M ustafa oğlu M ehm ed ta ra fın d a n h a z ır­
lan d ığ ı k ay ıtlı olduğu h alde, S üleym an
K an u n n am esinde buna b en zer b ir k ay ıt
m ev cu t değildir. F atih K anunnam esi, O-
n u n sa lta n a tın ın so n ların d a K aram anı
M ehm ed P aşan ın Veziri âzam b u lu n d u ğ u
d ev red e, S ü ley m an ’ınki ise, sa lta n a tın ın
b aşların d a, m u h te m e le n P irî M ehm ed
P aşa n ın V eziriazam b u lu n d u ğ u y ıllard a ,
892
v e y a h u t da İb rah im P aşan ın sa d a re tin in
ilk se n e le rin d e m eydana g e tirilm iştir.
E ski O sm anlı ta rih le ri içersin d e F atih
K an u n n am esin d en yalnız  lî’nin «Kün*
h-ül A hbar» ın d a bahsedildiği h ald e, Sü­
ley m an K an u n n am esin d en , g e re k kendi
zam an ın d ak i, g erek se k endisinden sonra
gelip geçm iş ta rih ç ile rin e se rle rin d e m a­
lû m ata rastla n m a k ta d ır.
S u ltan -Süleym an'ın K an u n n am ey i ki­
m e tedvin ettird iğ i k a t’î şekilde m alûm
d eğildir. G erçi A sir E fendi k ü tü p h a n e ­
sindeki n ü sh a n ın b aşın d a «M erhum Celâl
zade yazdığıdur» şeklinde b ir ib a re m ev­
cu tsa da, K anunnam enin o n u n ta r a fın ­
dan h azırlan ıp hazırlan m ad ığ ın a d a ir ke­
sin b ir h ü k ü m v erilem em ek ted ir. Zira
böyle bir ib a re d iğ er n ü sh a la rd a m evcut
olm adığı gibi, K an u n n am en in h a z ırla n d ı­
ğı y ılla rd a Celâl zâde M ustafa Çelebi he­
nüz nişancı d eğildir. F a tih K an u n n am e­
sinin, vazife itib a riy le k a n u n bilgisi kuv­
v etli olan nişancıya h a z ırla ttırılm ış ol­
duğu gözönünde b u lu n d u ru lu rs a , S üley­
m an K anunam esinde de ay n ı çarey e baş
vu ru lacağ ı tab iîd ir. S üleym an K anunna­
m esinin te d v in edildiği y ılla rd a nişancı
Şeydi Bey idi. Celâl zâde M ustafa Çele­
bi, onun h ak k ın d a «K anunşinas idi, u-
m u r-u kalem iyede g ay etle m a h ir idi ve
benim m iirebbi, m uallim ve ü sta d ım idi»
dediği için, «Tarih-i O sm anî Encüm eni»
âzasından m e rh u m M ehm ed A rif Bey,
K an u n n am en in onun ta ra fın d a n h azırlan ­
m ış olabileceğine k uvvetle ih tim a l v e r­
m ek ted ir. Bazı ta r ih ç ile r bu m ü h im işân
m eşh u r Ş eyhülislâm E bussuûd E fen d i ta ­
ra fın d a n h azırlan ab ileceğ in e ih tim a l v er­
m ek tey se d e, Kanıunî’n in sa lta n a tın ın
b aşla rın d a E bu ssu û d E fen d i h enüz pek
ta n ın m a m ıştı. Z aten k e n d isin in Ş eyhül­
islâm lık m akam ına tâyini de 1545 yılına
ra stla m a k ta d ır. Böylece K anunnam eyi
ted v in eden tek bir şahıs g ö ste rilem ed i­
ğine g öre, bu üç şah sın m ü şte re k em e­
ğinin m ah su lü olabileceği de d ü şü n ü le ­
bilir.
F a tih K anunnam esi esas itib a riy le dev­
le tin te şk ilâ tın a a it h u su sları, S üleym an
K an u n n am esi ise d aha ziyade adlî ve
h a lin d e d izilm işti. P a d iş a h a m a h su s ye­
d i ta n e a ltın to p lu s a n c a k ile tu ğ la r a-
ç ılm ış ve sa f h a lin d e dizilen k ıta n ın en
ö n ü n d e y e rin i a lm ıştı. K a n u n î S ü ley ­
m a n b u k ıt’a m n a r a s ın d a n Ş eh za d e
C ih a n g ir ile b irlik te g eçerk en tü f e k ç i­
le r k a r a y a a te ş e tm e k su re tiy le p a d iş a ­
h ı se lâm lad ı. K a la b a lık b ir sel h a lin d e
y o lla ra d ö k ü le n İ s ta n b u l h a lk ı p a d i­
m ali n o k ta la rı İh tiv a e tm e k te d ir. K an u n ­
nam e üç b â b ’a b ö lü n m ü ştü r. B irinci bâb
d ö rt fasla; ikinci bâb yedi fasla, ü çüncü
bâb yin e yed i fasla a y rılm ıştır.
D ö rt fasla ay rılm ış olan b irin c i babın
ilki «zinâya m ü teallik c ü rm ü beyan ey­
ler» b aşlığ ıy la zina su ç la rın a v erilecek
c eza la rı ih tiv a e tm e k te d ir. B unun b irin ­
ci m addesi say ılab ilecek p a ra g ra fı şöy-
led ir: «Bir M üslüm an zina kılsa, ger* ile
sa b it olsa ve zin â k ılan evli olsa, b in ak­
çeye ya d ah a ziyadeye gücü y e te rse üç
yüz ak çe cerim e alına; vasat-ül hal olup
a ltı yüz ak çey e m alik olsa iki yüz akçe
c e rim e a lın a ; ve a n d a n aşağı d ö rt yüz
ak çey e gücii v etse yüz akçe c e rim e alı­
na; ve o n d an aşağ ı h alli o lu rsa elli akçe
cerim e alm a ; ve g ay etle fa k ir olsa k ırk
ak çe c e rim e alına.
B untı m ü te a k ib e n zinâ suçu işi iyenin
m u h te lif h alleri s ıra la n a ra k ce z a la rı tâ ­
yin o lu n d u k ta n so n ra, zinâ y ap an M üslü­
m an d eğ ilse, M üslüm ana v erilecek ceza­
n ın y a rısın a h ü k m o lu n acağ ı b e lirtilm e k ­
ted ir.
İkinci fa sıld a döğtlş, kavga ve k atil
h â d ise le rin in ceza la rı sıra la n m ıştır. A*
dam ö ld ü rm e n in cezası şöyle an la tılm ış­
tır: «Eğer adam ö ld ü rse , y e rin e kısas e t­
m e s e le r (etm ezlerse), b in akçeye, ya d a ­
h a ziyadeye gücü y e te rs e d ö rty ü z akçe
c e rim e alın a; ve altıy ü z akçeye g ü c ü ye­
te rs e ikiyüz ak çe cerim e alın a; an d an
aşağ ı h a lli o lu rsa yüz akçe cerim e alın a;
g a y e tle fak ir is e elli akçe cerim e alına.»
Ü çüncü fasıld a şa ra p içm iye, gasb ve
h ırsız lığ a v erile c e k ceza la r y e r alm ak ­
ta d ır. M eselâ:
«E ğer b ir kişi h a m r içse k ad ı tâ z ir e-
d üp ik i ağaç b aşın a b ir akçe cerim e alı­
na.»
«E ğer kaz veya ta v u k veya ö rd ek u-
ğ u rla sa (çalsa) k ad ı tâzir ede, itki ağaç
893
ş a h ı s e lâ m la y ıp u ğ u rla d ı. K a n u n î, is k e ­
le d e n b ir b a ş ta rd e y e b in e re k Ü s k ü d a r’a
g e ç e rk e n T o p h a n e k ıy ıla rın a y e rle ş tiri­
le n to p la r g ü rliy e re k se lâ m re sm in i if a
eyledi. B irk a ç g ü n önce b a ş la y a n n a k li­
y a t do lay ısiy le B e şik ta ş ile Ü sk ü d ar a -
ra s ı g em ile rle d o lu idi. Ü sk ü d a ra a y a k
b a s ın c a a ltın ey erli b ir a ta b in e re k , İb ­
r a h im A ğ a ç iftliğ in e k u ru lm u ş o la n
b aşına bir akçe cerim e alına.»
«E ğer a t u ğ u rla sa elin i k eseler, kes­
m ezler ise ikiyüz akçe cerim e alına.»
Ş eklinde suçun a ğ ırlık d erecesin e göre
ceza la r da fazlalaşa rak devam e tm e k te ­
d ir.
B irin ci bâbm son k ısm ın ı teşk il eden
ve « m ü cerre d siy a setin beyan eyler» b a ş­
lığ ın ı taşıy a n bö lü m ü n d e kız ve oğlan
k a ç ırm ıy a, ad am ö ld ü rm iy e, yol kesirli­
ye, k erv an soym ıya v erilecek cezalar
g ö ste rilm iştir. B u bölüm deki su ç la rın
ta rifi ve ceza la rı k itab ım ızın 780 inci say­
fasın d a b ah sed ilen Y avuz Selim siyaset-
n am esin d ek i suç ve cezalard an u fa k te ­
fek k elim e fa rk ın d a n başka a y rılık ar-
z etm ez.
K a n u n n a m e n in ikinci babı m alî m ev­
zu ları içine alıp, hem fa sılla rın ın sayısı,
h em de fa sılla rın m u h te v iy a tı b ak ım ın ­
dan b irin c i b âb d an çok d aha g en iştir.
S on bâb ise y in e aynı m a h iy e tte k i m e­
se le le ri ih tiv a e tm e k te d ir. S üleym an K a­
n u n n am esin in İk tisad î ve m alî k ısım ları
içine alan ik in c i ve ü çü n cü bâbında: Tı­
m a r e rb a b ın ın tâ rifi, ask e rî ve m alî
m ü k e lle fiy e tle ri, sip a h ile rin k u ru lu ş la rı,
vazife ve m ü k e lle fiy e tle ri; p iy ad elerin
k u ru lu ş ve m ü k e lle fiy e tle ri; m em lek et
d ışın d a n g e tirile n m allard an alın acak
g ü m rü k re sm i; h a y v a n la rd a n , çay ır ve
o tla k la rd a « , a r ı k o v a n la rın d a n , bağ ve
b a h ç e le rd e n alın acak v e rg ile r; b u n la rd a n
başka bazı v ilâ y e tle rin m alî işle rin e a it
h u susî k a y ıtla r b u lu n m a k ta ; en sonunda
da «odun iç in v a ’zolunan k a n u n u beyan
eyler» başlığ ı a ltın d a odun kesim i ve bu­
n u n s a rf ı lıak ın d a esaslar v e r alm a k ta ­
dır.
B ibliyografya: T a r ih i Osm anî E ncüm e­
ni M ecm uası; (Sene 1329 ve 1330) Kanun-
ııam e-i  li O sm an. H am m er (M. A tâ);
D evlet-i O sm aniye T arih i. Âlî; Künh-ül
A h b âr. S olakzâde; T arih.
ç a d ır la r a g itm ek üzere h a re k e te geç­
ti. E rte si gün b u ra d a n d a a y rıla ra k I -
r a n 'a g itm ek ü zere y o lu n a d ev a m eyle­
di.
K a n u n î S ü ley m a n İ s ta n b u l’d a n h a r e ­
k e t e ttiğ i s ır a d a şe h z a d e le ri a ra s ın d a
y av aş y av aş s a lta n a t m ü c a d e le si b aş -
la m a istid a d ı g ö ste rm ek te y d i. B u n u n i-
çin b ir t a r a f t a n h a rb e g id e rk e n b ir t a ­
r a f ta n d a şe h z a d e le rin in s ü k û n e tle d ed ilm iş b u lu n u y o rd u . Ş irv a n ’d a n
v az ifele rin e d e v a m la rın ı g ö ze tm e k te y ­
di. S ey itg a zi’ye v a rd ığ ı s ır a d a k e n d is i­
n i k a rş ıla m a y a gelen M a n isa V alisi Ş e h ­
zade Ş elim ’e E d irn e ’yi m e rk e z y a p m a ­
sın ı em re tti. K a n u n î y o lu n a d ev a m e t ­
m e k ü zere S ey itg a zi’d e n ay rıld ığ ı z a ­
m a n S elim de E d irn e ’ye h a r e k e t etti.
A k şe h ir’e v a rın c a d a K a r a m a n V alisi
Ş eh za d e B ayezid, b a b a sın ı k a rş ılıy a ra k
elin i ö p tü . K a y se ri’ye k a d a r o rd u y a r e ­
f a k a t edip, o r a d a n K o n y a’y a d ö n d ü . S i­
v a s ’t a d a A m asy a V alisi B ü y ü k Ş e h z a ­
de M u stafa, b a b a sın ı k a rşıla d ı. B a b a sı­
n ın h a y li iltif a tın a m a z h a r o la n M u şta -,
f a d a b ir iki k o n a k lık r e f a k a tte n s o n ra
A m asy a’y a av d e t eyledi.
K anuni Süleym an Tebriz’de
K a n u n î S ü ley m a n S iv as’t a n so n ra E r­
z in c a n - E rz u ru m - H a sa n k a le - E leş­
k ir t ü z e rin d e n V an gölü çe v resin d e A-
d ilcev az y a k ın la rın a gelerek ç a d ırlı o r ­
d u g â h a geçti. K a n u n î’n in n iy e ti İ r a n ­
lIların işg a lle rin d e b u lu n a n V an k a le s i­
n i k u r ta r m a k tı. F a k a t S iv as’t a n s o n ra
U lam a P a ş a ile b irlik te o rd u y a ö n cü lü k
e d e re k b u ra y a k a d a r gelm iş b u lu n a n
E lk as M irza’n m te şv ik ve te lk in le riy le
T e b riz ’e te v eccü h eyledi. V an k a le sin in
E sk i V a n kalesini gösteren bir g ra v ü r
894
k u r ta r ılm a s ın a m e m u r ey led iğ i E rzu -
ru m B eylerbeyi U lam a P a ş a y ı K a r a m a n
ask eriy le V an ’a gön d erd i. K en d isi d e
o rd u ile y o lu n a d ev a m e d e re k T eb riz c i­
v a r ın d a Ş en b i G az an m e v k iin e v asıl o l­
d u (27 te m m u z 1548). A yni g ü n T eb riz
işg a l olu n d u .
K a n u n î S ü ley m a n T eb riz’e g ird iğ i s ı­
r a d a Ş irv a n ’d a d a İ r a n k u v v e tle ri t a r -
İ-
r a n lıla r ı k o v a n şah ıs, Ş irv a n şa h la rd a n .
T ü rk iy e ’ye iltic a ed e n B u r h a n Ali idi.
K a n u n î İ s ta n b u l’d a n h a r e k e t e tm e d e n
önce B u rh a n A li’yi Ş irv a n ’a g ö n d e rm iş­
ti. K a ra d e n iz yoluyle Ş irv a n ’a g iden
B u rh a n Ali, h u d u d a v a rd ığ ı s ır a d a İ -
ra n a le y h ta rla r ın a h a b e r g ö n d e re re k
T ü rk o rd u s u n u n g elm ek te o ld u ğ u n u
b ild ird i. M ü te a k ib e n b ir m ik ta r k u v v e t
te m in e ttik te n s o n ra İ r a n t a r a f t a r l a r ı ­
n ın ü ze rin e y ü k le n e re k o n la rı k ılıç ta n
geçirdi. Böylece d a h a fa z la k u v v e tle n e n
B u rh a n Ali, k e n d isi T ü rk iy e ’ye sığ ın m ı-
ya m e c b u r k a ld ık ta n s o n r a Ş irv a n v a ­
lisi ta y in ed ilm iş o la n Ş a h T a h m a s p ’ın
o ğ lu n u k aç ırd ı. N eticed e de Ş irv a n a r a ­
zisi İ r a n h a k im iy e tin d e n k u rta rıld ı.
K a n u n î S ü ley m a n V an g ö lü n ü n k ü -
zey b ö lg esin e u la ş tığ ı z a m a n İ r a n ş a h ı
o rd u su ile b irlik te A z e rb a y c a n ’d a b u -
lu n u y o rd u . L â k in K anunî b u rad a n
V an ’a g itm iy erek p e ş in e n Hoy ü z e rin ­
d e n T eb riz’e te v e c c ü h ed ince. Ş ah , A-
z e rb a y c a n ’d a n çekildi. B u n d a n ö n cek i
se fe rd e o ld u ğ u gibj y in e T ü rk o rd u s u ­
n u n k a r ş ıs ın a çıkm adı.
T eb riz z a p te d ilin c e K a n u n î S üley -
m a n , E lkas M irzayı o ra n ın id a re s in e
m e m u r eyledi. M a iy etin e o rd u d a n o k ­
çu, tü fe k ç i ve to p ç u k u v v e t­
le ri ay ırd ı. M ü v e rrih Peçevî.
o s ır a d a K a n u m ’n in E lk a s
M irza’yı İ r a n t a h t ı n a ic lâ s
n iy e tin d e o ld u ğ u n u , f a k a t li­
y a k a tsiz lik ve z a lim liğ in i an~
i la y m c a bu f ik rin d e n v azg eç­
tiğ in i sö y le m e k te d ir. C elâl-
zâ d e ile M ü n eccim b aşı d a
E lk as M irza’n m ay n i t a r a f ı ­
n ı b e lir ttik te n s o n r a T eb riz-
de k ıs a zam anda kendi
a d a m la rın ı d a h i g ü c e n d ird i­
ğ in i ilâve e tm e k te d ir.
 Van'ın zaptı
K a n u n i S ü le y m a n b u d e fa T e b riz ’de
a ç d ö rt g ü n d e n fa z la k a lm a d ı. T e b riz ’­
d e n h a re k e tle S e lm a s ü z e rin d e n V an ’a
d o ğ ru ile rled i. İ r a n Ş a h ı V an ’ı ald ığ ı
z a m a n k a le sin i iyice ta h k im e tm iş ve
iç e risin e k u v v e tli m u h a fa z a b irlik le ri
k o y m u ştu . O n u n iç in işin ep eyce sık ı t u ­
tu lm a s ı ic a p e tti. Ş e h rin m u h a s a r a s ın a
E rz u ru m B e y le rb e y in in e m rin d e k i k u v ­
v e tle rd e n b a ş k a o r d u d a n d a h a b ir k ı­
sım b irlik le r de k a tıld ı. K a n u n î V a n ’ın
f e th i iç in V eziriâzam R ü ste m P a ş a y a
k a t ’î e m irle r v e rm iştir.
K ısm e n m e rm e r, k ısm en de d e m ir ve
ç e lik te n m a m û l to o g ü lle le ri ile k a le
b e d e n le ri y ık ılırk e n m ü d a fiîe r b ir h a y li
z a y ia ta u ğ ra d ıla r. N ih a y e t m u h a sara­
n ın d o k u z u n c u g ü n ü V an k a le si te slim
oldu. (25 a ğ u s to s 154S). V an k a le si
îa p te d ilin c e , b u ra s ı y eni b ir b e y le rb e y ­
lik ittih a z e d ile re k id a re sin e eski A n a ­
d o lu d e f te rd a rı İs k e n d e r Ç elebi m e m u r
o lu n d u . İ r a n h u d u d u n d a m ü h im b ir
m ev ki o lm a sı b a k ım ın d a n V an k a le si i-
yice ta m u - ile iç e risin e k a le to p la rı ve
m u h a fız ıa ı y e rle ştirild i.
K a n u n in in Van’dan ayrılışı ve
İranh larm çapul hareketleri
K a n u n î S u lta n S ü ley m a n , V an ’ın z a p tı
i.şi ta m a m la n ın c a o r a la r d a v a k it g e ç ir­
m e k istem e d i. Z a te n k ış la r e rk e n b a s tı­
r a n bu y ü k se k bölgede d a h a fa z la k a l­
m a k d a d o ğ ru değildi. O n u n iç in k ışı
geçirm eK ü zere D iy a rb a k ır’a g itti. K a -
n u iıî’n m V an gölü ç e v re sin d e n ay rılışı,
İra n lIla rın h u d u t b ö lg e lerin e y e n id e n
h ü c u m la r ın a f ır s a t verdi. O n la r b u h ü ­
c u m la r ın d a A z e rb a y c a n işg a lin in in ti­
k a m ın ı a lm a k h e d e fin i g ü tm e k le b e r a ­
ber, y a p tık la rı h a r e k â t, k ü ç ü k b irlik le rle
y a ğ m a ve ça p u l fa a liy e tin d e n ib a re tti.
İ r a n lıla r m ilk te c a v ü z le ri A dilcevaz,
M uş ve K a rs ç e v resin d e görüldü. B u n ­
la r b a s k ın la rı s ır a s ın d a h a l k ta n bazı
k im s e le ri ö ld ü rd ü k le ri gibi b ilh a s s a
h a y v a n ve eşy a s o y g u n la rı y a p tıla r.
K a r s ’a y a p ıla n h ü c u m sıra s ın d a , bu
ş e h rin k a le s in in ta m ir in e m e m u r e d il­
m iş b u lu n a n p a s in s a n c a k beyi D u lk a-
d ır o ğ u lla rın d a n Ali Beyi ve a d a m la rın ı
ö ld ü rd ü le r. K a n u n î D iy a rb a k ır’a v a rd ı­
ğı s ır a d a b a ş k a b ir İ r a n b irliğ i T e rc a n
ve E rz in c a n ’a k a d a r u z a n a r a k m ı n t ı ­
k a y ı y a ğ m a la y ıp b irço k k im se le ri ö l­
895
d ü r d ü k te n b a ş k a E rz in c a n 'ı d a a te şe
v e rip y a k tı. E rz in c a n ’ın u ğ ra d ığ ı bu
fe lâ k e t K a n u n î’n in p ek g ü cü n e g itt i­
ğ in d e n . D iy a rb a k ır’d a n k a lk a r a k H ar-
p u t - E lâzığ ü z e rin d e n E rz in c a n ’a y ü r ü ­
m ek isted i. M a a m a fih b u t a r a f a y a p ı­
la n te c a v ü z ü h a b e r a lır alm a z V ezir
A h m e t P a şa y ı E rz in c a n ’a se v k etm işti.
M a iy e tin d e b ir m ik ta r y en içe ri de b u ­
lu n a n A h m e t P a ş a K e m a h 'a u la şın c a
O sm a n P a şa y ı ö n c ü o la ra k ile rid e n şev ­
k e tti. O sm a n P a ş a b ir k ısım İ r a n k u v ­
v e tle rin i b a s k ın la p e rişa n etti. B u n u d u ­
y a n d iğ e r k ıta la r k u r tu lu ş u alela ce le
k a ç m a k ta b u ld u la r. A rk a la rın d a n p a d i­
ş a h ın g eld iğ in i zanneden İ ra n lI la r ın
k a ç ışı o k a d a r s ü r ’a tli ve d e h ş e tli o l­
du ki, b u n la r K a r a b a ğ ’a u la ş m a d a n
k e n d ile rin i e m n iy e tte h issed em ed iler.
K a n u n î S ü le y m a n D iy a rb a k ır’d a b ir
b u ç u k ay k a d a r k ald ı. O se n e n in r a m a ­
z a n b a y ra m ı d a b u r a d a şe n lik le rle k u t-
li a s k e ri R u m eli bey lerb ey i ile b irlik te
la n d ı. B ilâ h a ra s o ğ u k la rın d a h a fa z la
b a s tır m a k ta o ld u ğ u n u g ö ren p a d iş a h
o rd u y u b irk a ç k ısm a a y ıra ra k k ışla k o-
la r a k se ç tiğ i y e rle re ta k sim e tti. R u m e-
M a rd in ’e, A n ad o lu a s k e ri A n ad o lu b e y ­
le rb e y i ile b irlik te U rfa ’ya, Ü çü n c ü V e­
z ir Sofu M eh m ed P a şa d a y in e b ir
k ısım a sk e rle B a ğ d a d ’a g ö n d erild i. K a ­
n u n î S ü le y m a n d a D iy a rb a k ır’d a n a y ­
r ıla ra k 22 k a s ım 1548 de H ale p ’e v asıl
oldu. P a d işa h , k ışı g eçirm ek ü zere g it­
m iş b u lu n d u ğ u H ale p ’e m u v a s a la tın d a n
b ir b u ç u k ay k a d a r so n ra , K aram an
v alisi o la n o ğ lu B ay ezid ’i y a n ın a ge­
tir tti. K a n u n î S ü ley m an , k ışı H a le p ’te
g e ç irm e k te y k e n av p a r tile r i te r tip e t -
m e k te ve o ğ lu B ay ezid ’i de y a n m a a l a ­
r a k a v a ç ık m a k ta idi.
Elkas Mirza’m n Isfa h a n ta ra fın a
hücum u
K a n u n î S ü le y m a n D iy a rb a k ır’d a n H a ­
le p ’e g itm e k ü z e re y k e n E lkas M irza I s ­
f a h a n t a r a f ı n a b ir a k ın y a p m a k için,
p a d iş a h ın m ü s a a d e s in i ric a e tti. P a d i­
şa h d a T e b riz ’e b ır a k ıla n m u h a fız b ir ­
liğ in i g ö tü rm e m e k , sa d ec e D iy a rb a k ır
ve A ze rb a y ca n h a lk ın d a n to p lıy a c a ğ ı
k u v v e tle rle b u işi y a p m a k ü zere is te d i­
ği m ü s a a d e y i verdi.
E lk as M irz a T eb riz’d e n çık ıp s ü r ’a t-
le g ü n ey is tik a m e tin d e ile rle d i ve İ-
r a n 'in m e ş h u r ş e h irle r in d e n İ s f a h a n ’a
 girdi. B u ra y a h ü c u m e ttiğ i
s ır a d a İ s f a h a n ’d a b u lu n a n
ş a h ın ve k a rd e ş i B e h ra m ’m
zevce ve ço c u k la rı güçlükle
k a ç a b ild ile r. E lkas M irza
o n la ra a it m a l ve h â z in e le ri
y ağ m a e ttik te n s o n ra geri
d ö n m iy e re k h ü c u m u n u d a ­
h a ile rile re d o ğ ru u z a ttı.
K u m ve K e şa n ş e h irle rin e
g ird ik te n b a ş k a Ş ira z ’a k a ­
d a r u z a n a n s a h a d a y ağ m a
ve ta h r ip le r y ap tı. B a sk ın
ta rz ın d a k i bu h ü c u m u s ır a ­
s ın d a ele g eçirdiği m a lla r ın b ir k ısm ım
veziri Seyyid A zizullah ile p a d iş a h a g ön­
d erd i. S eyyid A zizullah b u n la rı H alep'e
g e tird iğ i s ır a d a K a n u n î S ü le y m a n H a-
m a ’ya y ap tığ ı b ir geziden H alep ’e yeni
d ö n m ü ş b u lu n u y o rd u .
E lkas M irza, b ir İra n lı ve şa h ın
k a rd e ş i old u ğ u h a ld e so y g u n la rım pek
in sa fs ız c a ta tb ik etm ek tey d i. H albuki
K a n u n î’n in T eb riz’e gerek g irişin d e ge­
rek se d ö n ü şü n d e in tiz a m a , h a k ve a d a ­
le te o k a d a r ria y e t e d ilm işti ki, d e v rin
m ü v e rrih le rin in ta b iri veçhile, b ir k o c a ­
k a r ın ın ta v u ğ u d a h i k o v a la n ıp in c itil-
m e m işti. T ü rk o rd u s u n u n b u derece
h a s s a s d a v r a n m a s ın a m u k a b il E lkas
M irza girdiği y e ri y aln ızc a so y m a k la
k alm ıy o r, ay n i z a m a n d a y ak ıp ^ ü tm a
gibi ta h r i b a t d a ic ra ediyordu. K a rd e ­
ş in in in a d ın a k e n d i v a ta n ve m illetin e
e lin d e n gelen k ö tü lü ğ ü y a p ıy o rd u .Ira k -ı
A cem bölgesinde so y g u n la rd a b u lu n d u ­
r a n b ir a ra b ı z iy a re t m a k sad iy le B ağ-
d a d ’a k a d a r uzan d ı. I r a k ’a in iş in d e n
b ilistifa d e K e rb e lâ ’ya kadar g iderek
H a z re ti Ali ve oğlu H üseyin tü rb e le rin i
z iy a re t ejdedi. C elâl zâ d e M u s ta fa Çe-
le b i’n in k a y d e ttiğ in e göre; E lkas M ir­
z a b u s ır a d a te k r a r d a n şiiliğe döndü.
E lkas M irza Is fa h a n , K um . K e şa n t a r a ­
f ın a y a p tığ ı h ü c u m ve y a z m a la rd a n so n ­
r a K ü r d i s ta n i n d ağ lık bölg esin d e a ş i­
r e t re isle riy le d ü şü p k a lk a r k e n Ş ah
T a h m a sp ta r a f ın d a n y a k a la n a r a k id a m
o lundu.
Hoy’un zaptı ve G ürcistan harekâtı
K anunî S ü ley m a n D iy a rb a k ır’d a n
H a le p ’e g ittiğ i s ır a d a doğu A n a d o lu ’d a ­
k i h a r e k â t d u rm u ş veya so n a erm iş d e­
ğildi. O rd u n u n b ü y ü k k ısm ı is tir a h a tle
k ışı g eç irirk en V an b ey lerb ey i H oy’u
z a p te tm e k te . Vezir A h m ed P a şa d a G ü r­
c is ta n h a r e k â tın ı ic ra ey lem ek tey d i.
V an ’ın z a p tı ü ze rin e b u r a n ın b e y le r­
b ey liğ in e ta y in ed ilen İs k e n d e r P aşa
(Ç elebi) V an k a le s in in ta m ir a tı b iti n ­
ce, k e n d i e y a le tin in ask eriy le H oy’u n
z a p tın a te şeb b ü s e tti. O s ır a d a İra n lI­
la r h u d u t m u h a fa z a sı ve V an ’ın is t ir ­
d a d ı için D ü n b ü llü H acı ism in d e b ir
e şil et reisin i Hoy h a n lığ ın a ta y in e t­
m işlerd i. Evvelce O sm an lı h iz m e tin d e
b u lu n m u ş o lan D ü n b ü llü H acı, ş a lı t a ­
r a f ın d a n k e n d isin e v erilen v azifey i y e­
rin e g etirm ek iste rk e n , İsk e n d e r p a ş a
ta r a f ın d a n m a ğ lû p ed ilip ö ld ü rü ld ü .
Böylece Hoy şe h ri ve k alesi İsk en d er
P a şa ta r a f ın d a n z a p te d ilm iş oldu.
Hoy ş e h rin in z a p tı g ay et k ısa z a m a n ­
d a b a ş a rılm a k la b e ra b e r 1548 ve 1549
y ılla rın d a k i G ü rc ista n h a re k â tı,, böyle
b ir ş e h rin z a p tı şe k lin d e s ü r ’a tli c e re ­
y an etm ed i. B ilh a ssa 1549 d a G ü rc is­
ta n işleri b irk a ç ay m ü d d e tle devlet»
m eşg u l etti.
Y avuz S elim ve K a n u n î S ü ley m a n z a ­
m a n ın d a G ü rc is ta n 'd a üç m ü s ta k il h ü ­
k ü m e t v ard ı. İk i ta n e s i k ıra lh k . b ri t a -
ta n e s i de a ta b e ğ lik şe k lin d e o la n b u
üç G ü rc ü h ü k ü m e tin d e n ; d o ğ u d ak i
K h a r tli k ıra tlığ ın ın m erk ezi T iflis, b a ­
tıd a k i İm e r e th i k ır a l lığ m n m e rk e zi
K u ta is ve Ç o ru h b o y u n d ak i S a m ts k h e
a ta b e y liğ in in m erk ezi de A h ısk a ş e h ri
idi. Ç o ru h b o y u n d ak i G ü rc ü h ü k ü m e ti­
n in p re n si Y avuz S elim ’in Ç a ld ıra n s e ­
fe ri s ır a s ın d a T ü rk o rd u s u n a z a h ire
y a rd ım ı y ap m ıştı. K a n u n i zam an ınd a
ç a tış ıla n G ü rc ü h ü k ü m e ti de işte Ç oruh
o o y u n d a k i b u a ta b e ğ lik idi. D iğer G ü r­
cü k ır a lla r ı gibi h ır is tiy a n o la n b u G ü r­
cü ata b e ğ liğ i, K a n u n î’n in A v ru p a ’d a
m e şg u l b u lu n d u ğ u s ır a d a E rz u ru m b e y ­
le rb e y i M u sa P a şa y ı ö ld ü rm ü şle rd i. A s­
le n İs fe n d iy a ro ğ u lla r m d a n o la n M usa
P a ş a , G ü rc ü le r ü ze rin e y a p tığ ı b ir a -
k m d a m a ğ lü b e n b a şı k e sild iğ i s ıra d a ,
D iy a rb a k ır b ey lerb ey i H ad ım Ali P a ş a
v a k ’a m ın tık a s ın a y e tiş e re k E rz u ru m
b e y le rb e y in in m a ğ lû b iy e tin in a c ısın ı çı­
k a r d ığ ı gibi, o n u n k esik b a ş ın ı d a G ü r­
c ü le rd e n a lm ıştı. 1548 se n e si a ğ u s to ­
s u n d a G ü rc ü le rle y a p ıla n ç a rp ış m a d a
işte b u M u sa P a ş a h a d is e s in in öcünü
a lm a k gibi b ir sebebe m ü s te n itti.
Ç o ru h b ö lg e sin d e k i G ü rc ü le r ü z e rin e
y a p ıla c a k h a r e k â ta E rz u ru m b ey lerb ey i
M e h m ed P aşa m em u r e d ild iğ in d e n ,
M eh m ed P a ş a d e r h a l fa a liy e te geçti.
C elâl z â d e M u s ta fa Ç elebi’n in b ild ird i­
ğ in e göre; G ü rc ü le rin m ü s ta h k e m k a ­
le le rin d e n B e rk â n k a le si ik i üç g ü n lü k K a n u n î devrinin büyük şairi Bağdat'tı Fuzulî
k a n lı b ir m u h a re b e y i m ü te a k ip z a p te -
dildi. B u n d a n so n ra a lm a n k a le le r
K an un î S ü leym an ’ın İstan b u l’a avd eti
G öm ge, G erm e k ve S a m a g a r k a le le ri i-
K ış m ev sim i geçip te h a v a la r se fe r
di.
ic ra s ın a m ü s a it şe k ild e ısın ın c a , K a n u ­
K a n u n î ¡S üleym an H alep ’te n D iy a r ­ n î S ü le y m a n D iy a rb a k ır’a g itm e k ü ze re
b a k ır ’a d ö n m e k te ik e n K a ra c a d a ğ y ay - H a le p ’te n ay rıld ı, (6 h a z ir a n 1549). B ir
lâ s ı y a k ın ın d a E lm a lı m e v k iin e geldiği ik i k o n a k s o n r a o ğ lu B ay ezid ’in v alilik
s ır a d a G ü rc ü le rin y en i te c a v ü z le rin e m ın tık a s ı o la n K a r a m a n ’a a v d e tin e
d a ir h a b e r ald ı. B u n u n ü z e rin e vezir r u h s a t verdi. K a n u n î, D iy a rb a k ır’a v a r ­
A h m ed P a şa y ı G ü rc is ta n h a r e k â tın a m a d a n ö n ce y o ld a h a s ta lığ ın d a n , b ir
m e m u r e d e re k E rz u ru m , K a ra m a n , M a- m ü d d e t te d a v i ve is t ir a h a t iç in K a r a ­
r a ş tım a r lı s ip a h ile ri ile b ir m ik ta r R u ­ c a d a ğ y a y la s ın a ç ık m a k m e c b u riy e tin d e
m e li a s k e ri ve b ira z d a K a p ık u lu a s k e ­ k a ld ı. İy ile şin c e y in e y o lu n a d e v a m la
r in i m a iy e tin e a la r a k G ü rc is ta n ’a y ü ­ D iy a rb a k ır’a v a s ıl oldu. K a n u n î S ü ley ­
r ü m e s in i b ild ird i. m a n K a r a c a d a ğ y a y lâ s m d a ik e n V ezir
A h m ed P a ş a y ı G ü rc is ta n h a r e k â tın a
V ezir A h m ed P a ş a ö n ce a s k e rin b ir m e m u r e tm iş b u lu n d u ğ u n d a n , o n u n b u
k ısm ı ile T o rtu m k a le sin i k u ş a ttı. K a ­ h a r e k â tı b itirip d ö n ü şü n e k a d a r D i­
le, to p ve tü f e k a te şile dövüldü. N etice­ y a r b a k ır ’d a b ek led i. N ih a y e t 4 k a s ım
de m ü s ta h k e m T o rtu m k a le si te s lim o l­ 1549 d a o rd u ile b irlik te D iy a rb a k ır’d a n
du. C elâl z â d e M u s ta fa Ç elebi T o rtu m .- ay rıld ı. A n te b ’e v a sıl o lu n c a s e fe rin
d a n b a ş k a N ecah, İm ra h o r , A ğaçkale, b ittiğ in i ilâ n ile A n ad o lu ta r a f ın d a k i e-
K a m h ıs, T isg e rt, A ni a, D ad ay lı, Y u v a­ y a le t ve s a n c a k b e y le rin in m e m u riy e t
n a , D erez in ism in d e k i k a le ve h is a r la r ın m m t a k a la r ın a g itm e le rin e r u h s a t v erd i.
d a b u a r a d a z a p te d ild iğ in i söyler. K e n d is i de A d a n a - U lu k ışla - K o n y a
y o lu n u ta k ip e d e re k 21 a r a lık 1549 d a
V ezir A h m ed P a ş a b irk a ç ay lık m ü d ­ İ s ta n b u l’a v a sıl oldu.
d e t z a r f ın d a b irç o k k ale, h is a r ve k a s a ­
b a la r ı z a p te d ip , b u n la rın b ir k ıs m ın a NAHCİVAN SEFERİ
m u h a fız la r y e r le ş tird ik te n s o n r a D i­ İ r a n ’a k a r ş ı y a p ıla n İk in c i se fe r so ­
y a r b a k ır ’d a p a d iş a h a m ü lâ k i oldu. n u n d a d a b ir m u a h e d e y a p ılm a m ış o l-

897
 Fuzûlî
(ilâve : 86)
T ü rk ed eb iy atı ta rih in d e m ü m taz b ir
m ev k ie v e T lirk ırk ın ın y e tiştird iğ i en
b ü y ü k .«şairlerden b iri olm a h u su siy etin e
sa h ip b u lu n a n F uzûlî, o n a ltm c ı asırd a
y aşam ış v e sa n a tın ın şa h ik asın a K anunî
S ü ley m an zam anında u laşm ış b ir kim se­
d ir. G erçi k en d isi b ir O sm anlı şa iri ola­
r a k y etişm em işse de, doğup büyüdüğü
Ira k to p ra k la rın ın O sm anlı id a re sin e g eç­
m esin e şa h it olan şa ir, h a y a tın ın e n ol­
g u n y ılla rın ı te şk il ed en y irm i se n esin i
b ir O sm anlı v a ta n d a şı o la ra k d o ld u rm u ş­
tu r. F u zû lî, edebî leh çesin in h u su siy eti
b ak ım ın d an , âzerî e d e b iy a tı çerçev esi i-
çin d e te tk ik i g e re k e n b ir şa irse de, Os­
m anlI şiirin in te k â m ü lü n e te s iri b a k ım ın ­
d an o n u , Â zerî ve O sm anlı ed eb iy atın ın
m ü ş te re k şa h siy eti k a b u l e tm e k lâzım dır.
H a ttâ O sm anlı e d eb iy atın d an b a ş k a Ça­
ğ atay e d e b iy a tın a y a p tığ ı -kuvvetli te s iri
d e d ü şü n e re k , F u zû lî’n in T ü rk edebiya­
tın d a k i m evkiini b u n a g ö re d a h a geniş
şek ild e m ü ta le a etm ek gerekir*
T ü rk ed eb iy atın ın b u k ıy m etli şahsiye­
tin in doğ d u ğu y e r ve doğum ta r ih i h a k ­
k ın d a k esin b ilg i m e v cu t d eğ ild ir. Ma­
m afih o n u n 963 (1555/1556) y ılın d a I ra k ’-
ta v eb ad an öld ü ğ ü d o ğ ru olarak: bilin­
m ek ted ir. A ltm ış yıl k a d a r ö m ü r sü rm ü ş
olan F u zû li’ndn doğum y eri olaraik, Rağ-
dad, H ille ve K erb elâ gibi üç şe h ird e n
b ah sed ilir. F uzûlî, gençliğini v e h a ttâ
b ü tü n ö m rü n ü ism i z ik red ilen b u y e rle r­
d e geçirm iş, ilim ve san ’a t sa h asın d ak i
fey zin i Ira k ’ın b u ş e h irle rin d e n alm ıştır.
F u zû lî’ııin asıl a d ı M ehm ed, b ab ası da
H ille m ü ftü lü ğ ü n d e b u lu n d u ğ u söylenilen
S üleym an ad ın d a b ir za ttır. G enç y a ş ta
ş iir söylem iye b aşlıy an M ehm ed, zam a­
n ın â d e ti veçhile ald ığ ı ta k m a a d la rın
b a ş k a la rı ta ra fın d a n k u lla n ıld ığ ın ı g ö r­
m ü ş tü r. İsim b en zerliğ i y ü zü n d en şiirle ­
r in in b a ş k a la rm a m aled ilm esin e ta h a m ­
m ü l ed em iy en M ehm ed, hiç kim se ta r a ­
f ın d a n k ullanılm ayacağım u m d u ğ u b ir k e ­
lim eyi k en d isin e ta k m a a d o la ra k seç­
m iştir. B u; «fazla», «lüzumsuz» ve «fodul»
m a n a la rın a gelen «Fuzûlî» dir. B undan
so n ra F uzûlî nam iyle iş tih a r ed en şa iri­
m iz say esin d e fu zû lî kelim esi, T ü rk lü ğ ü n
en b ü y ü k şa irle rin d e n b irin i sem b o lleşti­
r e n sevim liliğe u la şa c a k tır.
898
F uzulî, b ir a sırd a n d aha u zu n zam an­
d a n b e ri çeşitli siyasî ve d in î c e re y a n ve
m ü cad elelerin ek silk olm adığı, m ad d î ve
m anevî s ık ın tıla rın y a ra ttığ ı istik ra rsız
b ir h av an ın h ü k ü m sü rd ü ğ ü Ira k to p ra k ­
la rın d a y etişti. Ira k şe h irle ri ara sın d a
bilhassa B ağdad, zengin b ir k ü ltü rü n m i­
rasçısı olduğu, on a ltın c ı asırd a da âlim
ve ş a irle ri bol b ir m u h it vasfın ı m u h a­
faza e ttiğ i h ald e, h alk ı u m u m iy e tle şaş­
kındı. Z ira C e lâ y irliler, T im u r, K arako-
y u n lu la r, A k k o y u n lu lar, S afev iler ve n i­
h a y e t O sm anlılar b ir a s ırd a n b iraz fazla
m ü d d et zarfın d a Ira k ’a h â k im olm ıya ç a ­
lışm ışlard ı. İşte çab u k çab u k id a re c i de­
ğ iştire n Ira k h alk ı b u n d a n dolayı şaşk ın
ve m u z ta rip ti. B üyük şa ir F u zû lî d e b u
m u h itte y etişm işti. E lb e tte b u şaşkınlık
ve ız tıra p v e re n h ava şa irin h assas r u h u n ­
da izler b ıra k a c a k tı. N itek im Ira k ’m bu
vaziyetinin F uzûlî’nin d e rû n î âlem inin
şe k illen m esin e hayli te s ir e ttiğ i anlaşıl­
m a k ta d ır. Z ira o, d ah a ziyade elem ve
ıztıra b ı, h a y a tım h u su sî b i r hazla d oldu­
ra n «aşk ıztırabı» n ı te re n n ü m e tm iştir.
F uzûlî’y e g ö re h a y a tın h e r t ü r lü sa fh a­
sın d a b ir ta k ım ız tıra p la r gizlidir. İn sa n ­
la r bu ız tıra p la rı duyabildiği n is b e tte m a­
n ev î hazza kav u şm u ş olur.
F u zû lî’nin an a dili T ü rk ç e olm akla b e ­
ra b e r, k ü ç ü k y a ş ta arap ça ve acem ce de
öğrendi. G enç yaşta b u ü ç dilde ş iir söy-
lem iye b aşlıy an F uzûlî, k en d isin i zam a­
n ın ak lî v e n ak lî ilim le riy le teçh ize de
ehem m iyeti verdi. Dinî ilim le rd e k u v v etli
bilgi e d in en şa ir, fe lse fe v e k e lâ m sa h a­
sında m eşg u l o lm a k ta n da g e ri k alm adı.
Y a ra tılışta n m istik b ir r u h a sa h ip olan
F u z û lî’n in , dinî ve fe lse fî g ö rü ş b ak ım ın ­
dan vahdet-i v ü c u t (panteist) m esle ğ in e
m en su b iy e tin d e şü p h e y o k tu r. K endisinin
m ezhep b a k ım ın d a n isnâ-aşeriye y an i on
iki im am şiisi olduğu a n la şılm a k ta d r.
B elki de onun şiî m ezh eb in e sâ lik iy eti
sebebiyle, B ağdad’n z a p tın d a n so n ra Os-
m a n lı v a ta n d a şı h a lin e geldiği h a ld e o
devrin d e v le t ad a m la rı k e n d isin e lâyJc
olduğu d ereced e alâk a g ö ste rm e m işle rd ir.
S ık ın tılı b ir h a y a t g eçiren F u zû lî, S a d râ ­
zam İb ra h im P aşa , k azask er K ad ri E fen­
di, v ezir R ü stem P aşa , n işan cı Celâl zâ-
de M ustafa Ç elebi’y e, d a h a so n ra da Bağ-
1

clad v a liliğ in d e b u lu n m u ş b azı O sm anlı m a lle ri y ü z ü n d e n alam am ası ü z e rin e d ir

ric a lin e k a sid e le r y a z a ra k o n la rd a n h i­ ki, m e ş h u r şik â y etn âm esin i y azm ıştır.
m ay e v e y a rd ım b ek lem işse d e, um-ctu* T ü rk e d e b iy a tın d a m ü m taz b ir m evkii
ğ u d e re c e d e y a rd ım a k a v u şu p m ad d î r e ­ olan, k e n d isin d e n so n rak i ş a ir n e slin i iki
fa h a ere m e m iştir. üç asır m ü d d e tle te s iri a ltın d a b u lu n d u ­
Y a ra d ılışta n sa h ip old u ğ u şa ir hü v iy e­ ra n F u zû lî, d iv a n e d e b iy a tın ın m odası
tin i, h a y a t v e k ita p la rd a n edindiği geniş geçm iş o lm asın a ra ğ m e n b ü y ü k lü ğ ü n ü
b ilg ilerle o lg u n la ştıra ra k ş iir yazan F u ­ m u h a fa z a e d e c e k tir. Ö lüm ünün ü z e rin ­
zulî ,h e r şey d en önce k u v v etli b ir şiir d en d ö rt yüz sen e geçtiği h a ld e lirizm
an la y ışın a sah ip ti. F u zû lî’y e g ö re «bir sa h a sın d a h iç b ir T ü rk şa iri o n u n k âb ın a
in sa n ın iy i şiir söyliyebilm esi için İlâhî erişe m e m iş tir. Iz tıra b ı k en d isin e e n y a ­
b ir y a ra tım a m azh ar olm ası lâzım d ır. F a ­ k ın d o st e d in e n , b en liğ in i o n u n la y u ğ ru l-
k a t şiir, T a n rın ın e n y a k ın lû tfu n a m az­ m u ş g ö re n F u zû lî’n in co şk u n ve m usikili
h a r olan p e y g a m b e rle r için değil, d ü n y a s e sin d e n işte b ir nüım unecik:
in s a n la rı içindir». Ş iir söylem ede İlâhî
B eni c a n d a n u s a n d ırd ı cefa d a n y â r
b ir y a rd ım d a n b a h se d e n F u zu lî o n u n için
u sanm az m ı
şiirle rin d e İlâh î aşk ı te re n n ü m etm iştir.
O nun g ö n lü n d e tu tu ş a n aşk cism anî F e le k le r y a n d ı âhım dan m u ra d ım şe m ’i
zevk v e ih tira s la r ın sesi değil, « eflâtu n î yanm az m ı
aşk» diye ta n ıtıla n şeyin ta m k e n d isid ir.
O b u a şk ın ı k u r u k e lim e le rle d eğ il, h e r K am u b îm a rm a cân an dev ây ı d e r t e d e r
z e rre sin d e ta tlılık ve h assasiy et fışk ıra n ih sa n
se sle rle sö y lem iştir. Z aten F u zû lî’n in ta ­ N içün k ılm az b an a d e rm an b en i b im ar
şıd ığ ı h u su siy e t ve k ıy m e tin b ü y ü k k ıs­ sanm az m ı
m ı b u ta ra fın d a to p la n ır. Z ira o, k lâsik
d o ğ u e d e b iy a tın ın e n lirik şa irid ir. G am ım p in h a n d u ta rd ım b en d e d ile r
P u zû li’n in k u v v etli lirizm i b ilh a ss a ga­ y â re k ıl ru şe n
zellerin d e e n güzel şek lin e u la ş ır. D ivan D esem ol b îv efa bilm em in a n ır m ı
şiirin in çeşitli şe k ille ri ü ze rin d e k a le m
in an m az m ı
o y n a ta n F u z û lî’n in n e s ir sa h a sın d a da
u sta b ir k a le m e sahip old u ğ u g ö rü lm e k ­ Şebi h ic ra n y a n a r can ım d ö k e r k a n
ted ir. çeşm i g iry an ım
T ü rk ç e , fa rs ç a ve a ra p ç a d iv an ları
U y a ru r h alk ı efg an ım k a ra b a h tım
o lan F u zû lî’n in en m e ş h u r e s e ri «Leylâ
u yan m az m ı
ve M ecnun» ad lı m esn ev isid ir. F else fî f i­
k irle rin in , tasav v u fî zih n iy etin in ve b il­ G üü r u h s a r ın a k a rşu gözüm den k a n lu
h assa İlâh î a şk ın ın e n k u v v etli ve güzel a k a r su
te re n n ü m le rin i b u e s e rin d e b u lm a k m üm ­
k ü n d ü r. Ş a irin y irm iy e y a k ın e s e rin in H abibim faslı g ü ld ü r b u a k a r su la r
a ra sın d a m iih im olan d iğ e rle ri fa rs ç a bu lan m az mu
«-Beng-ü bâde», «Hüsn-ü aşk», «Enis-lil D eğildim b e n sa n a m ail sen e ttin
kalb», «H eft Cem» dir. F u zû lî’n in m eş­ ak lım ı zadl
h u r e s e rle rin d e n b irisi de T ü rk ç e b ir
m e k tu p olan «Şikâyetnam e» dir. V akıf B ana t a ’n ey liy en g afil sen i görgeç
m e m u rla rın ın h a k sız lık la rı k a rşısın d a şi­ u ta n m a z m ı
k â y e t ta rz ın d a h â lin i n işa n c ı C elâl zâde F uzûlî rin d i şey da d ır hem işe h a lk a
M u stafa Ç elebi’y e arz e d e n F u zû lî, b u rüsvadır
m e n s u r e s e rin d e «selâm v erd im , r ü ş v e t
d e ğ ild ir d ey u alm adılar» ve «gördüm ki S orun kim b u n e se v d ad ır b u se v d ad an
su alim e c e v a p ta n g ay ri n esn e verm ezler» u sa n m az m ı
gibi z a rif n ü k te ve m ü steh z i c ü m le le re
de y e r v e rm e k te d ir. K an u n î, B ağ d ad ’ı B ib liyo grafya : T a h ir O lgun; F u zû lî’ye
z a p te ttiğ i zam an m e ş h u r B ağdad k asid e­ d a ir. N ih ad S am i B an a rlı; R esim li T ü rk
sini yazm ış olan F u zû lî, m e m le k e tin in ve ed e b iy a tı ta rih i. K öprü lü zâd e M ehm ed
p a d işa h ın m ed h iy esin i y a p tığ ı bu k aside­ F uad; D ivan ed e b iy a tı a n to lo jis i İslâm
sini s u n d u k ta n so n ra , k en d isin e B ağdad A nsiklopedisi; F uzûlî m ad d esi. O rh an
v a k ıfla rın ın m a s ra f fazlasın d an g ü n d e Ş aik G ökyay; F u zû lî ve aşk (Y ücel m ec­
dokuz aıkçalık ta h s is a t b ağ lan m ıştı. İşte m uası). S. C a fe r E rk ılıç; F uzûlî’n in enis-
b u ta h s is a tın ı, v a k ıf m e m u rla rın ın ih ­ ü l kalbi.

899

ü
m a sı, h e r ik i d e v le tin h e r h a n g i b ir b a ­
h a n e ile y in e tu tu ş a c a k la rın a delildi. İ -
ra n lıla r ın , K a n u n î’n in ik in c i se fe ri n e ­
tic e s in d e u ğ ra d ık la rı k a y ıp la rım ilk f ı r ­
s a t t a te lâ fiy e ç a lış a c a k la rı m u h a k k a k tı.
İra n lI la r ın bu yold ak i te şe b b ü sle rin e ,
O sm a n lIla rın g ö ste re ce k le ri rea k siy o n
b a tıd a k i d u ru m ile ilgiliydi. B a tıd a n e
k a d a r erken se rb e st kalınırsa, doğu iş ­
le rin e o d erece e rk e n m ü d a h a le m ü m ­
k ü n d ü . N itek im İranlIların 1552 y ılın d a
V an gölü k u zeyinde, ondan so n ra da
E rz u ru m ta r a f ı n d a çıkardıkları h a d is e ­
ler, O sm a n lıla rm ik i yıl s o n r a İ r a n ’a
k a r ş ı y en i b ir se fe r y a p m a la rın a sebep
oldu.
Doğu Anadolu’da iraıı tecavüzleri
İ r a n Ş a h ı T a h m a s p ’m V an gölü
k u zey in d e E rciş, A h la t ve A dilecevaz k a ­
s a b a la rın a y a p tığ ı te ca v ü z; h e m T ü rk -
le rin 1548 - 1549 d ak i s e fe rin in in tik a ­
m ın ı a lm a k , h e m de G ü rc ü le re fa y d a lı
o lm a k h e d e fin i g ü tm e k te y d i. 1553 y a -
z m d a önce G ü rc is ta n s ın ırın a ü e rliy e n
Ş a h T a h m a sp y e rli b e y le rd e n A hılkelek
ve T ü m ü k k a le le rin i alıp S a m ts h k e
G ü rc ü p re n s in e v e re re k bu G ü rc ü h ü ­
k ü m e tin in k e n d isin e b a ğ la n m a s ın ı t e ­
m in e tm işti. B u n d a n s o n r a Ş a h T a h ­
m a sp , E rciş ve c iv a rın a ta a r r u z d a b u ­
lu n m a k la , o a ra d a , T ü rk le rin E rz u ru m
valisi İs k e n d e r P a ş a n ın G ü rc ü le r ü ze­
E sk i E rz u ru m şe h rin d e n u m u m î b ir gö rünü?.
900
rin e y a p tığ ı ta z y ik i h a fifle tm e k g ay esi­
n i de g ö zetm ek tey d i.
İ r a n Ş a h ı T a h m a sp ö n ce E rc iş ’e h ü ­
cu m e tti. E rciş k a le si k u m a n d a n ı İ b r a ­
h im Bey güzel b ir m ü d a fa a ile İ r a n a s ­
k e rle rin e z a y ia t v e rd irip çekilm eğe
m e c b u r b ıra k tı. Ş a h T a h m a sp E rc iş’i a-
la m a y ın c a A dilecevaz ü z e rin e y ü k len d i.
B u ra n ın k u m a n d a n ı Y u la rk ıstı S in a n
P a ş a n ın o ğlu M u s ta fa Bey idi. M u s ta fa
Bey de İ r a n k u v v e tle rin i z a y ia ta u ğ r a ­
ta r a k p ü s k ü rtü n c e , b u d e fa Ş a h T a h ­
m asp , d a h a az m ü s ta h k e m b ir y e r o la n
A h la t’ı k u ş a ttı. B u ra s ın ı b ir t a r a f t a n
d a h ile k u lla n a r a k h a lk ım k a n d ırm ıy a
ç a lış tı ve m u h a fız la rın a r a s ın d a a n la ş ­
m azlık ç ık a rm ıy a m u v a ffa k oldu. N e ti­
cede İ r a n lI la r A h la t’a girdi. A h la t’ın
d ü şm e si c iv a rın d a k i k a le le rin m u h a fız ­
la rı ü z e rin d e f e n a te s ir ic ra e tm e k te n
h â li k a lm a d ı. N ite k im E rciş m u h a fız ­
la r ı a r a s ın d a ç ık a n ik ilik y ü z ü n d e n İb ­
r a h im Bey ö ld ü rü ld ü . B u n u n ü z e rin e
İ r a n k u v v e tle ri E rc iş’e de g irm e im k â ­
n ın ı elde e ttile r. B u ik i k a le d ü şü n c e
İ r a n k u v v e tle ri c iv a rın d a k i k ö y le ri y a ğ ­
m a la d ıla r.
K a n u n i S ü le y m a n E d irn e ’de b u lu n d u ­
ğu b ir s ır a d a b u h a d is e le ri ö ğ re n d iğ in ­
d e n İ s ta n b u l’a h a r e k e t e tti. M erkezi
h ü k ü m e te _g elince de İ r a n k u v v e tle rin in
E rz u ru m İs tik a m e tin d e , ile rle d iğ in i ö ğ ­
ren d i. V an v alisi b u lu n d u ğ u s ır a d a
H oy’u z a p te d e re k b u r a n ın v a li ve k u ­
m a n d a m D ü n b ü lîü H ac ı’yı ö ld ü re n İ s ­
k e n d e r P a ş a d a n in tik a m a lm a k iste y e n
İ r a n şa h ı, E rz u ru m ü z e rin e b ü y ü k k u v ­
v e tle rle oğ lu İs m a il M irza’yı şe v k etm iş
b u lu n u y o rd u . T a h m a s p ’t a n s o n r a « İk in ­
ci İsm ail» ü n v a n ı ile t a h t a geçecek o-
la n İs m a il M irza, iyi b ir k u m a n d a n ol­
d u ğ u n u b ild iğ i İ s k e n d e r P a şa y ı av lıy ab il-
m e k iç in tü r lü te d b irle re b a ş v u rm u ş ve
h ile li b ir h a r e k e t o la ra k k u v v e tle rin in
b ü y ü k k ısm ın ı p u su y a sok u p . E rz u ru m
ö n ü n e az m ik ta r d a a sk e rle geldiği i n ­
tib a ın ı v e rm e k iste m işti. C esu r ve a t ıl­
gan b ir k u m a n d a n o la n İs k e n d e r P aşa ,
İ r a n a s k e rin in a z lığ ın a b a k a r a k k a le -
d e n çıkıp h ü c u m a g ecince b ü y ü k k u v ­
v e tle rin p u s u s u n a d ü şm ü ş tü r. B u n a r a ğ ­
m e n ş a ş k ın lığ a u ğ ra m ıy a n İsk en d er
P aşa , 'İ r a n lI la r la m ü th iş ve k a n lı b ir
sa v a ş y a p a r a k o n la r a a ğ ır z a y ia t v e r ­
d irm iş ve s o n u n d a d a k a le n in d a h ilin e
çe k ilm iştir. N isb etsiz d ere ced e fa z la
k u v v e tle rle ç a r p ış a ra k E rz u ru m ’u İ r a n
is tilâ s ın d a n k o ru y a n İ s k e n d e r P a ş a n ın
id a re s in d e k i T ü rk k u v v e tle ri b ir h a y li
z a y ia t v e rm işti. T ra b z o n s a n c a k b ey i
M u sta fa , M a la ty a s a n c a k b ey i H a y rü d -
d in , B ozok s a n c a k b eyi M a h m u d b ey ler
b u ç a r p ış m a d a şe h it, B iga s a n c a k beyi,
M a h m u d Bey de esir d ü şm ü ş le rd ir.
(1552). K a n u n î S ü le y m a n , İs k e n d e r P a ­
ş a n ın g ö ste rd iğ i b u k a h r a m a n lık ü z e ri­
n e k e n d isin e k ıy m e tli h e d iy e le r ve « İs­
k e n d e r, b e r h ü d a r o la sın , ik i c ih a n d a
y ü zü n a k olsun» h ita b ın ı ta ş ıy a n b ir
m e k tu p g ö n d e re re k ta k d ir le r in i b ild ir­
m iştir.
Veziriazam Rüstem Paşa’m n
Anadolu’ya gönderilmesi
K a n u n î S ü ley m a n , İranlIların doğu
A n a d o lu ’d a y a p tık la rı şe y le ri ö ğ r e n in ­
ce, b u h a re k e tle r e faz iasiy le m u k a b e le
ed ilm esi lü z u m u n u h is s e tti. 1552 s o n b a ­
h a r ın d a E ğ ri m u h a s a r a s ın ın k a ld ır ıl -
m ış olm ası, O sm a n lIla rın d o ğ u y a b ir
se fe r y a p m a la rın a im k â n k a z a n d ır ­
m ış b u lu n u y o rd u . B u b a k ım d a n İ r a n ’ın
E rz u ru m te c a v ü z ü n e b ir ce v ap v e rm e k
istiy e n p a d iş a h , ö n ce R u m eli a s k e rin i
R u m eli b ey lerb ey i S okollu M eh m ed
P a ş a n ın e m rin d e A n a d o lu ’y a şe v k e tti.
S okollu, R u m eli a s k e rin i G elib o lu ’d a n
g e ç ird ik te n so n ra T o k a t’a d o ğ ru ile rle ­
di. O a r a d a A n ad o lu ta r a f ı n d a k i b e y le r­
901
b ey i ve s a n c a k b e y le rin e de s e fe rb e r
o lm a la rı b ild irilm işti. A n ad o lu t a r a f ı n ­
d a b u f a a liy e t m e v c u tk e n ik in c i v ezir
A h m ed P a ş a B u d in ’d e A v ru p a ta r a f ı n ın
m u h a fa z a s ın a m e m u r ed ilm iş b u lu n u ­
yordu.
K a n u n î S ü le y m a n 'ın , b u k a d a r h a z ır ­
lık la r y a p tır d ığ ı h a ld e a s k e rin b a ş ın a
ş ö h r e tli b ir k im sey i ta y in e tm e m e si c a ­
lib i d ik k a ttir . O n u n iç in d ir k i b az ı m ü ­
v e rrih le r. K a n u n î’n in b u h a r e k e tin i, p e ­
şin e n İ r a n ’a m ü te v e c c ih b ir fa a liy e t d e ­
ğil, Ş e h z a d e M u s ta f a ’y a k a r ş ı b ir h a ­
z ırlık şe k lin d e g ö ste rm iy e m e y y a ld ir­
ler.
A n a d o lu ’y a a s k e r sev k ed ilip , sa n c a k
b e y le ri tım a r lı s ip a h ile rin i b ir a ra y a
to p la rk e n o rta d a , b ir m ü h im k u m a n d a ­
n ın g ö rü n m e m e si sebebiyle: « as k er iç in
m ü d e b b ir b ir n a m d a r s e r d a r lâ zım d ır»
d ed ik o d u su k u la k ta n k u la ğ a y a y ılm ıy a
b a ş la y ın c a K a n u n î S ü ley m a n , V eziriâ-
z a m R ü s te m P a ş a n ın A n a d o lu ’y a h a r e ­
k e tin i e m re tti. R ü s te m P a s a K a p ık u lu
a s k e rin i d e y a n m a a la r a k Ü sk ü d a r ü ze­
r in d e n A n a d o lu y o lu n u tu ttu . D o ğ u y a
y a p ıla c a k h a r e k â t için s e r d a r ta y in e-
d ilm iş o la n R ü s te m P a ş a K o n y a A k -
s a ra v ’m a v a rd ığ ı s ır a d a p a d iş a h a b ir
m e k tu p g ö n d e rd i: R ü s te m P a ş a n ın
m e k tu b u n u n m u h te v iy a tım a ç ık la m ı-
y a n C elâl zâ d e M u s ta fa Ç elebi sad ec e:
« O ra d a u la k la o ğ la n la r a ğ a sı v e b a ş ç a ­
vuş g elerek m e m le k e t a h v a lin i p a ş a y a
a n la ttıla r . R ü s te m P a ş a b u a h v a li d u y ­
d u ğ u gibi y azıp, en g ü v en d iğ i b ir a-
d a m la p a d işa h a , g ö n d erd i. P a d iş a h ın d a
V ez iriaz am ın y azd ığ ı şe y lere te m a s e t ­
m e y ip sa d ec e İ s ta n b u l’d a k ış la m a k ü -
zere, b e r a b e r g ö tü rd ü ğ ü n a s k e rle ri a-
lıp d ö n esin » m e a lin d e cev ap y a z ­
d ığ ın ı b ild irm e k te d ir. B u n a m u k a b il
S o lak zâd e, a s k e r a r a s ın d a « p a d işa h ın
a r tık ih tiy a r la d ığ ın a , v ü c u d ü n a z a a f ve
h a re k e ts iz lik â rız o ld u ğ u n d a n serd a.rlı-
ğ a R ü s te m P a şa y ı m e m u r ey led iğ in e,
k e n d i y e rin e şe h z a d e M u s ta fa ’yı g e ç ir­
m ek a r z u s u n d a b u lu n d u ğ u n a , lâ k in b u ­
n a R ü s te m P a ş a n ın m â n i o ld u ğ u n a »
d a ir d e d ik o d u n u n m e v c u d iy e tin i kay­
d e tm e k te ; P eçev î de Ş e h z a d e M u s ta fa
m eselesin i ele a la r a k b u h u s u s u d a h a
çok ta fs il e y lem e k te d ir.
V ez iriaz am R ü s te m P a ş a İ s ta n b u l’a
d ö n e rk e n , İ r a n e f k â rım b u la n d ır m a k i-
 böyle şe y ler y a p ıla y a c a ğ ın ı b ild ird i. L â­
k in K a n u n î S ü ley m an , se fe ri g eri b ır a ­
k am ay acağ ın ı, d a h a m u fa s s a l cevabı,
H ale p ’te v ere ceğ in i elçiye söyledi.
K a n u n î’ııin N a h c iv a n se fe rin e h a re k e ti
O rd u n u n b a ş ın d a b iz za t k e n d isin in
b u lu n m a sı lü z u m u n a k a n i o la n K a n u n î
S u lta n S ü le y m a n 1553 yılı 28 a ğ u s to ­
s u n d a _(18 ra m a z a n 960) m u ta d m e r a ­
sim le Ü sk ü d a r’a geçti. R a m a z a n b a y r a ­
m ın ı Ü sk ü d a r’d a y a p tık ta n ve Ş eh zad e
B ay ezid ’i R u m eli’n in m u h a fa z a s ı v az i­
fesiy le E d irn e ’ye g ö n d e rd ik te n so n ra ,
ile ri h a re k e te te v essü l eyledi. İ r a n ’a
k a rş ı ü çü n c ü , k e n d isin in d e on ik in c i
se fe rin i te şk il ed en b u y o lc u lu k ta , İ s ­
ta n b u l’d a n itib a r e n k ü ç ü k şe h za d e Ci­
h a n g ir d e y a n ın d a b u lu n m a k ta y d ı. B ol­
v a d in ’e v âsıl o ld u ğ u z a m a n (21 eylül)
Manisa sancakbeyi Şehzade Selim, babasını

Şehzâde Mustafa
(Eski bir resimden)

çin p a d iş a h ın H ale p ’te k ış la m a k ta o ld u ­

ğu h a b e r in i e t r a f a yaydı. B u sebeple İ -
r a n lı la r E rz u ru m m u h a re b e s in d e esir
e ttik le ri ik i s a n c a k bey in i
s e rb e st b ıra k tıla r. B u sa n c a k
b e y le rin d e n b iri o la n B iga
s a n c a k b eyi M a h m u d Beyi
s e rb e st b ıra k ırk e n İ r a n ş a ­
h ı o n a : « P a d iş a h ta n is tiz a n
ediniz, k e n d isin e b ir elçi ve
b ir m e k tu p g ö n d erm e k is ti­
y o ru m , b u n a m ü sa a d e b u y u ­
r u r la r m ı? E ğ er m ü s a a d e e-
d e rle rse b a n a b ild irin iz ki,
elçi göndereyim » diye te n -
b ih a tta b u lu n m u ş tu . M a h ­
m u d Bey v aziy eti p a d iş a h a
arz ed in c e K a n u n î’n in cevabı:
«Bizim k a p ım ız d o s ta d a
d ü ş m a n a d a a ç ık tır, B a h u -
su s elçi g ö n d erilse k a b u l e t ­
m e m e k o lu r m u» şe k lin d e
tece lli e ttiğ in d e n , b u sözler
y in e M a h m u d Bey t a r a f ı n ­
d a n ş a h a n a k le d ilm işti. B u ­
n u n ü z e rin e d ir ki, İ r a n Ş a h ı
K a n u n î’ye b ir elçi ve b il
m e k tu p g ö n d e re re k k u s u ru - Şehzade M ustafa'nın katli
n u n a ff ın ı dileyip, b ir d a h a («Moeurs et usages des Turcs» adlı eserden)

902
k a rş ılıy a ra k e lin i ö p tü . O rd u ile b e ra b e r
b u lu n m a s ı e m re d ild iğ in d e n Ş eh za d e
S elim de o r d u n u n y ü rü y ü şü n e tâ b i o l­
du. E reğ li c iv a r ın d a A k te p e ’ye v a rıld ı­
ğında (5 ekim) Amasya sancakbeyi b ü y ü k
şe h za d e M u s ta fa d a ald ığ ı e m ir g ere­
ğ in ce e y a le tin in a s k e riy le b a b a s ın ı k a r ­
şılad ı. E rte s i g ü n d iv a n k u ru ld u . Ş e h ­
za d e M u s ta fa b u m ü n a s e b e tle b a b a s ı­
n ın elin i ö p ecek ve k a lb ı h ü r m e tle r in i
s u n a c a k tı. B u n u n iç in g e re k e n b ü tü n
h a z ır lık la r y ap ılm ış ve lü z u m lu m e r a ­
sim in b ü tü n ş a r tl a r ı y e rin e g e tirilm işti.
K a n u n î’n in o ğ u lla rın ın en d eğ e rlisi b u ­
lu n a n 38 y a ş ın d a k i şe h z a d e M u sta fa ,
v ez irlerle b irlik te o ta ğ ı h ü m a y u n u n y a ­
k ın la r ın a k a d a r a t ü z e rin d e ilerled i.
S o n ra a tın d a n in e re k b ir m ik ta r y ü r ü ­
dü. O ta ğ ı h ü m a y u n a y a k la şın c a v e z ir­
le rd e n a y rılıp ç a d ır a y a ln ız b a ş ın a g ir­
di. H e y h a t ki, d e ğ e rli şe h z a d e p a d iş a h
ç a d ır ın d a elin i öpeceği b a b a sı ile d e ­
ğil, c e llâ tla rla k a rş ıla ş tı. N eye u ğ r a d ı­
ğ ın ı b ilm iy e n z a v a llı şe h z a d e ş a ş k ın ­
lık ta n b a b a s ın ı ç a ğ ırm a k ü ze re ısesle-
n ir k e n d ilsiz le r o n u n ü z e rin e ç u lla n m ış
b u lu n u y o rd u . B ir k a ç d a k ik a lık m ü c a ­
dele e s n a s ın d a Z al M a h m u d a d ın d a k i
c a n a v a r r u h lu a d a m , ş e h z a d e n in k o l­
la r ın d a n tu t a r a k ç a b u c a k b o ğ u lm a sın ı
te m in e tti. O z a m a n a k a d a r a d a le t ve
k a n u n ş in a s lığ ı ile h a k ik a te n iy i b ir t e ­
s ir b ıra k m ış o la n K a n u n î S u lta n S ü ley ­
m a n , elin i e v lâ t k a n m a b u la ş tırm ış o lu ­
y o rd u . 59 y a ş ın d a b u lu n a n h ü k ü m d a rı
e v lâ t k a a tilliğ in e se v k ed e n şey ; hü­
k ü m d a rlığ ı k e n d i o ğ u lla rın a m a l e tm e k
istiy e n H ü rre m S u lta n in ve o n u n la iş ­
b irliğ i ed e n V eziriazam R ü s te m P a ş a
ile k a r ıs ı M ih rim a h S u lta n ın e n tr ik a la ­
rın ın , K a n u n î’n in .s a lta n a t en d işesiy le
b irleşm esiy d i.
K a n u n î S ü ley m a n , a s k e r t a r a f ı n d a n
çok se v ile n şe h z a d e M u s ta fa ’n ın id a ­
m ın d a n d o ğ a c a k re a k s iy o n u p e ş in e n
ö n le y ici b ir te d b ir o la ra k ay n ı gü n R ü s­
te m P a şa y ı V e z iriâ z a m lık ta n azledere«:
m ü h r ü h ü m a y u n u ik in c i v ezir A h m ed
P a ş a y a te v c ih eyledi. M u s ta fa ’n ın ce­
n a z e s in in de B u rs a ’ya .g ö tü rü lm esin i
e m re tti.
K an u n î’ııiıı H alep'e m uvasalatı
B ü y ü k şe h z a d e M u s ta f a ’n ın id a m ı ile
K a n u n î’n i n s e fe re çıkış se b e p le rin d e n
b iris i h a lle d ilm iş gibiydi. Z ira, se fe r
903
m e v sim i g eçm ek ü ze re o ld u ğ u h a ld e ,
K a n u n î’n in , a ğ u s to s u n so n g ü n le rin d e
İ s ta n b u l’d a n y o la çık ışın ı b a ş k a şe k il­
d e iz a h b ir h a y li g ü ç tü r. M a a m a fih , İ -
r a n se fe ri n iy e tiy le h a r e k e te geçm iş o-
la n K a n u n î S ü ley m a n , E re ğ li’d en g eri
d ö n m iy e re k y o lu n a d ev a m ile 8 k a s ım
1553 te H a le p ’e v â sıl oldu. L â k in kış
m e v sim i h a y li y a k la şm ış b u lu n d u ğ u n ­
d a n so ğ u k g ü n le ri H ale p ’te a tla tm ıy a
k a r a r v erd i. O a r a d a Ş e h z a d e S elim ’in
M a ra ş ’a g id ip k ış la m a s ı em red ild i.
P a d iş a h in H a le p ’e v a r ış ın ın ü z e rin ­
d e n b ir k a c g ü n g eçer geçm ez Ş eh zad e
C ih a n g ir’in h a s ta la n d ığ ı g ö rü ld ü . T a-
b ib le rin , te d a v i iç in s a r f e ttik le r i b ü tü n
g a y re tle re ra ğ m e n Ş e h z a d e C ih a n g ir
öldü. K a n u n î S ü le y m a n ’ın en k ü ç ü k o ğ ­
lu o la n ve o s ır a d a 22 ilâ 2.3 y a ş la r ın d a
b u lu n a n C ih a n g ir’i ö lü m e g ö tü re n se ­
bep, p ek m u h te m e ld ir ki, en büyük
k a rd e ş i M u s ta f a ’n ın b a ş ın a g elen şe y ­
le rd e n d u y d u ğ u d e rin ü z ü n tü d ü r. Ş e h ­
za d e C ih a n g ir ’in n a a ş ı İ s ta n b u l’a n a k ­
le d ile re k Ş e h z a d e c a m iin d e Ş eh za d e
M eh m ed tü rb e s in e d efn e d ild i.
K a n u n î S ü le y m a n ’ı b u ö lü m h â d is e ­
le ri b ir h a y li s a rstı. B ir ta n e s i k e n d i
e m ri n e tic e s i o lm a k la b e ra b e r, ih tiy a r
p a d iş a h ik i ay lık b ir z a m a n z a r f ın d a ik i
e v lâ tta n o lm u ş tu . O, b u acıy ı sık sık
a v a ç ık m a k su re tiy le u n u tm a k isted i.
B ir t a r a f t a n d a H alep ve d olayısiyle
S u riy e ’n in d a h ilî işleriy le m e şg u l oldu.
M aliye ve b ilh a s s a ev k af işle rin d e k i b a ­
zı a k s a k lık la rı d ü z e lttird i.
K a n u n î S ü le y m a n H a le p ’te ik e n ve
H a le p ’te n a y r ıld ık ta n s o n r a b a z ı v a li­
lik le rd e d e ğ işik lik le r y a p tı. B u c ü m le ­
d en o la ra k H alep v a lisi D u k a k in z â d e
M eh m ed P a şa y ı M ısır v aliliğ in e, E rz u ­
ru m v a lisi İ s k e n d e r P a şa y ı D iy a rb a k ır
v a liliğ in e tâ y in e tti.
Ordunun Doğu Anadolu’daki yürüyüşü
K ış m e v sim in i H a le p ’te g eç iren K a ­
n u n î S ü ley m a n , o rta lığ ı b a h a r y eşilliğ i
k a p la m ıy a b a ş la d ığ ı s ır a d a H ale p ’te n
a y rıld ı (9 n is a n 1554). B ire cik - U rfa -
K ızılte p e ü z e rin d e n ile rliy e re k D iy a r­
b a k ır c iv a rın d a k i Ç ölük (Ç ülek, C ü -
lek) e v â sıl o lu n c a b u r a d a ç a d ırlı o r d u ­
g âh k u r d u rd u . Ç ölük o r d u g â h ın d a b ir
h a r b d iv a n ı k u ru lm a s ın ı e m re d e n K a ­
n u n î, ö n ce K a p ık u lu a s k e rin in s u b a y ­
la rın ı ve d iğ e r ü m e ra y ı h u z u r u n a k a b u l
 ederek, k e n d ile riy le g ö rü şü p h a tır la r ın ı
so rd u . İ r a n te c a v ü z le rin d e n bahisle,
şim d i y a p ıla c a k sa v a şta , ne şekilde k a h ­
ra m a n lık g ö ste re c e k le rin e d a ir so rd u ğ u
su a lle re : «Y oluna ca n ım ız fe d a d ır, d ü n -
v a n ın doğu, b a tı h e r n e re sin e e m re d il
lirse g itm ek, sa v a şm a k boynum uzun
b o rcu d u r» ta r z ın d a c e v a p la r aldı.
P a d iş a h ın böyle b ir d iv a n te rtib in d e n
m a k s a d ın ın ; h.arb v az iv e tin i g ö rü şm ek ­
te n zivade. Ş eh za d e M u s ta fa ’n ın id a m ı
dolavısivle o to rite ve p r e s tijin in s a rs ı­
lıp s a rsılm a d iğ im a n la m a k , g erekirse
b u n u ta k v iy e iç in te d b ir le r ittih a z e t­
m ek n o k ta s ın d a to o la n d ığ ı an laşılıy o r.
Z ira y e n iç e ri s u b a y la rın a so rd u ğ u s u a l­
le r o n la rın s a d a k a tin i k o n tro l m a h iy e ­
tin i ta ş ım a k ta ve b ira z d a g ö n ü lle rin i
o k şa m a h e d e fin i g ü tm e k te idi.
K a n u n î, b u d iv a n la, a s k e rin d u ru m u ­
n u a n la d ık ta n s o n r a Ç a o a k c u r ü z e rin ­
den E rz u ru m ta r a f ı n a geçm ek k a r a r ın ı
verdi. L âk in d a ğ lık a ra z id e n geçiş çok
zo r oldu. A ğ ırlık la rın ve b ilh a s s a to p ­
la r ın n a k li b ir m e sele idi. N ite k im to p ­
la rın b ir coeu d e re le re y u v a rla n d ı ve
b in b ir m ü ş k ü lâ tla da alık s a h a a ş ıla ra k
E rz u ru m o v a sın a in ild i. O a r a d a R u ­
m eli B evîerbevi S okollu M eh m ed P a şa
e m rin d e k i ask erle y etişin p a d iş a h ın eli­
n i ö n tü . K a n u n î S ü ley m a n k ış m e v si­
m in i H ale p ’te g eç irirk en S okollu M e h ­
m ed P a ş a d a k ışla m a k iç in R u m eli a s ­
k e ri ile b irlik te T o k a t’a g ö n d erilm işti.
S im d i ise esas k u v v e tle re iltih a k e d i­
yordu.
O rd u n u n ta m a m ı b ir a r a y a gelince,
İ r a n s ın ırın a y a k la şılırk e n , h e m e n h e ­
m e n m u h a re b e y ü rü y ü şü ad d e d ile ce k
b ir te r tip ile yola dev am e d ilm e k is te n ­
di. B u n u n iç in söyle b ir y ü rü y ü ş n iz a ­
m ı a lın d ı: A n ad o lu B eylerbeyi A hm ed
P a ş a n ın k u m a n d a s ın d a o lm a k la b e r a ­
b e r Ş eh za d e S e lim ’in e m rin d e b u lu n a n
A n ad o lu a sk e rle ri öne geçti. K a r a m a n
v a lisi Ali P a ş a e m rin d e k i K a r a m a n e-
y a le ti a s k e ri b u n u n y a n ta r a f ın a , e y a ­
le ti R u m (A m asya) v alisi A li P a ş a A-
n a d o lu a s k e rin in g erisin e; D u lk a d ir e -
y a le ti v alisi H a y d a r P a ş a d a e y a le t a s ­
k e riy le b irlik te A n ad o lu a s k e rin in d i­
ğ e r ta r a f ı n d a y er aldı. E rz u ru m , D iy a r­
b a k ır ve K ü rd is ta n e y a le tle ri a sk e rle ri
de ik in c i b ir ü çlü dizi te şk il e tti. R u ­
m eli a s k e rle ri ile K a p ık u lu e fra d ı b u d i­
z ile rin d a h a g e risin d e n ile rlem e k te y d i.
904
Kanunî’nin Şah Taimıasp’a mektubu
D a h a ö n ce ik i d e fa İ r a n se fe rin e çık ­
tığ ı h a ld e Ş a h ile b ir tü r lü k a rş ıla ş a -
m ıy a n K a n u n î S ü ley m an , b u d e fa d a
Ş a h T a h m a s p ’m o r ta y a ç ık m ad ığ ın ı gö­
rü n ce , o n u ta h r ik su re tiy le m eydana
çık s,rm ak isted i. K a n u n î S ü ley m a n h e ­
m e n h e m e n b a b a sı Y avuz S elim ’in u -
su lü n ü ta tb ik e koyuldu. B unun iç in
K a rs ö n le rin d e y k e n Ş a h T a h m a s p ’a b ir
m e k tu p yazdı. C elâlzâde, S o lak zâd e ve
P eçevî gibi eski k a y n a k la rd a d erc ed il-
m iş b u lu n a n ve 1554 yılı te m m u z u n u n
ilk h a f ta la r ım d a y azıld ığ ı a n la ş ıla n b u
m e k tu p — za m a n ım ız ın d ili i l e — şöy-
le d ir:
« T ah m asp B a h a d ır!
H id ay ete k a v u ş a n e r e se lâ m olsun. İ-
yice b il ki, s a n a u y a n a z g ın la r sa p ık lık
ve d ö n m e lik y o lu n u tu tm u ş la rd ır. A çık
b ir u s u lü d eğ iştirm iy e ve b eğ en ilm iş
tü r e ve y a s a la rı b a ş k a la ş tırm ıy a k a lk ­
tığ ın ve in s a fı b ır a k a r a k s a p ıttığ ın b e s ­
b ellid ir. Hele ik i u lu erm işe (E b û b ek ir
ve Ö m er) sö v m ek d ö r t m e z h e p te d e s a ­
p ık lık ta n say ılır.
T a n r ın ın b u y r u k la r ın a u y m a k la be­
r a b e r o n a b el b a ğ la d ım ve elçis in in
k u rd u ğ u tü r e ve y a s a la ra h ü r m e t e t ­
tik te n b a ş k a k e n d ile rin d e n y a rd ım d i­
le d im v e o n u n d ö r t u lu a r k a d a ş ın ın
h im m e tle rin e d a y a n a r a k b u r a la r a gel­
dim . İ s ta n b u l’d a n a y rıla lı b ir yıl oldu.
D o ğ u d a s a p ıta n la r ın y e r ve y u r tla r ın ı
bozm ak, u lu s a h a b e le rin d ü ş m a n la rın ı
a z a p la n d ırm a k d ü şü n c esiy le sa v a şı gö­
ze ald ım ve o rd u m u ö n ü m e k a t a r a k g e­
le gele ş a b a n ın b eşin ci (6 te m m u z ) g ü ­
n ü K a rs ’a v a rd ım . Z a fe r a rm a s ı o la n
b a y ra k la rım K a rs c iv a rın ı şe re fle n d iri­
yor. P e y g a m b e rin tü r e le r i d ü ş m a n a k ı­
lıç ta n evvel İs lâ m o lm ay ı te k lif e tm e k ­
te d ir. B en b u d u y g u ile s a n a b u e m ir-
n â m e y i yazdım . S e n e le rd e n b e r i se n
k e n d in i Ş a h sa y m a k ta sın . S a ç m a lâ f ­
la r l a k e n d in e erk e k lik ta s la rs ın . G eç­
m iş y ılla rd a d a ü lk e n e g eld im ve h e r
d e fa s ın d a o r a la rın ı b e y g irle rim e çiğ ­
n e ttim . G a z ile rin k ılıç la rı se n i k o r k u t­
tu ğ u iç in k a r ş ım a ç ık a m a d ın , sa k la n ıp
d u rd u n . A rla n a c a k b u h a l ile in le re
k a p a n d ın , fitn e y e u y d u n , o n u u y a n d ı­
ra n a , T a n rın ın lâ n e t e ttiğ i fitn e y i u -
y a n d ırd m ve o n a u y d u n . G eçen yıl a s-
k e rte rim d e n b ir k ıs m ın ın d ü ş m a n la rla
g a z a d a b u lu n d u ğ u n u f ır s a t b ild in . H a-
v â ve h ev ese u y a r a k m e m le k e tim in b a ­
zı te b a a s ın ı ü z ü v e rd in . İy i b ile sin ki,
z a lim in z u lm ü k e se sin d e k a lm a z . A z­
g ın la r g ü n g elir ki, b ü y ü k b ir az ab a
u ğ r a r la r . İ n ş a lla h p e k y a k ın d a k a h r a ­
m a n a s k e rle rim N a h c iv a n ’a şe re f s a ­
ç a rla r.
S e n in g a fle t u y k u s u n d a n u y a n a c a ğ ı­
n a, i n a t t a n v azgeçeceğine, İs lâ m d in in e
d ö n ec eğ in e ih tim a l v e re re k te b a a n a h iç
b ir fe n a lık y a p tırm a d ım . L â k in u lu s a ­
h a b e le re k ü f ü r e d e n le rin e rk e k le rin i
k e sm e k ve k a d ın la r ın ı esir a lm a k fik ri
z ih n im d e n g eç m e k ted ir. O n u n iç in s e n ­
de z e rre k a d a r g a y re t ve silsile n d e c e ­
s a r e tte n e se r v a r s a gel a s k e rin le k a r ş ı­
m a cık da. T a n r ın ın ta k d ir i n e ise gö­
rü lsü n . B e n im b ü tü n ’m a k s a d ım P e y ­
g a m b e r s ü n n e tle rin e e h e m iy e t v e r d ir ­
m e k tir.
M al ve m ü lk ü n y a n ım d a z e rre k a d a r
k ıy m e ti y o k tu r. O la n c a h e v e sim s a n ık ­
la r la sa v a ş m a k tır. E lim , k o lu m T a n r ı­
n ın in a y e tin d e n k u v v e t a lm ıştır. B u g ü ­
n e k a d a r k a r ş ım a çık m ay ıp s a k la n ış ın
to p ve tü f e k le rim in k o rk u s u n d a n ise, o
k o rk u y u k a lb in d e n çık ar. O rd u m se n i
to p su z, tü fe k siz d a h i k a rşılıy a b ilır. T op
ve tü f e k ile h a rb e g itm e e sk id e n b e ri â-
d e t o lm u ş tu r. T op ve tü f e k se n in gibi
ad ın ı, n a m u s u n u te rk e d e n le rle sav aş­
m a k iç in y a p ılm a m ıştır. S a n a u y a n a l­
ç a k la rın h a lin in n e o ld u ğ u ve şü p h e siz
a z g ın lık ta n ib a re t b u lu n d u ğ u b ellid ir.
G elecek o lsa n to p ile tü f e k ile se n i
k im se k a rşıla m a z . D ön m elere, s a p ıta n -
la ra , a r s ız la ra k a r ş ı to p a , tü fe ğ e h a c e t
y o k tu r. K u r ’â n ’ı K e rîm d e m irin b ir çok
f a y d a la r te m in e ttiğ in i y a z d ığ ın a göre,
se n in gibi a z g ın la rı k e sk in k ılıç la k a r ­
şıla m a k k â fid ir. E ğ er a s k e rle rim in ço k ­
lu ğ u n u b a h a n e e d iy o rsa n , b u n la rın ço­
ğ u y e rli y e rin e g ö n d e rilm iştir. İn san
d ü ş m a n a b u n d a n d a h a fa.zla lü tu f ve
m ü rü v v e t gösterem ez. Y a n i a s k e rin
ç o k lu ğ u n d a n k o rk m a . G elir ise n her
s e fe r y a p tığ m gibi ta b a n a k u v v e t v e ­
rip k a ç m ıy a sm . B aş m iğ fe rin i a tıp d a
o n u k a d ın la r ın b a ş ö rtü s ü ile d e ğ işirse n
Ş a h lık s a n a h a r a m o lsun. K a ç a n la rın
m ü lk ü n e a te ş s a lm a k b ü y ü k ş a h la r ın â -
d e tle rin d e n d ir. K a ç a r s a n te b a a n ın gö­
receğ i m u a m e le n in v eb â li s e n in b o y n u -
905
n a d ır. B u se fe r g ird iğ im y e rd e n y a çık ­
m a m v e y a ta ş ü z e rin d e ta ş b ıra k m a m a k
ş a rtiy le ç ık a rım ve m e m le k e tin i b a y k u ş
y u v a s ın a çe v iririm . F e rm a n ım ı h e r h a l­
de cev ap sız b ıra k m ıy a s m . İ ş te b e n h a ­
r e k â ta g eçiyorum . S en de v a k it ve s a ­
a tin d e h a z ır ol. H id a y e t y o lu n u t u t a n ­
la r a se lâ m ederim ».
K a n u n î S u lta n S ü le y m a n ’ın b u m e k ­
tu b u ; N a h c iv a n s e fe rin in gay esin i, b il­
h a s s a b u s e fe r s ıra s ın d a T ü rk o rd u s u ­
n u n t a h r i b a t y a p ışın ın se b e p le rin i iz a h
e tm e si b a k ım ın d a n p ek m ü h im d ir. İlk
iki s e fe rd e İ r a n siv il h a lk ı en k ü ç ü k b ir
r a h a ts ız lığ a m â ru z b ıra k ılm a d ığ ı h a l­
de, N a h c iv a n se fe rin d e n iç in bö y le d av -
ra n ılm a d ığ ın ın en güzel iz a h ım K a n u -
n î ’n in m e k tu b u n d a b u lm a k m üm kün­
dür.
İran toprağına giriş
Ş a h T a h m a s p ’a b u m e k tu p g ö n d e ril­
d ik te n s o n r a o rd u y ü rü y ü şe d ev a m e-
d e re k İ r a n to p r a ğ ın a d a h il oldu. İ r a n ’a
tâ b i y e rle rd e n Ş u ra g ü l (Ş ü re g il). Ş a­
r a p h a n e ta h r ip edildi. 16 te m m u z d a (15
şa b a n ) R e v a n (E riv a n ) ö n ü n e v â s ıl o-
la n o rd u T elk a v u k d e n ile n m e v k id e o r ­
d u g â h k u rd u . Ş a h T a h m a s p ile o ğ lu n u n
ve b a z ı İ r a n ü m e ra s ın ın E riv a n ’d a k i
s a ra y ı ile «B ağı S u lta n » d e n ile n b ü y ü k
b a h ç e le ri h a r a p edildi. E riv a n ’d a n s o n ­
ra A raş b o y u n a d o ğ ru in ild iğ i ve K a r a -
h is a r d e n ile n b ir k o n a k ta n g eçildiği
s ır a d a K a r a m a n a s k e ri b ir İ r a n m ü f r e ­
z e sin in p u s u s u n a m â ru z k a la r a k b ir
m ik ta r z a y ia t v erd i. P u su h â d is e s i o c i­
v a r ın d a ta h rib in e vesile te ş k il e tti. A y­
rıc a e t r a f g a y e t sık ı şe k ild e ta ra n d ı.
T a r a m a h a r e k â tın d a v azife a la n R u m e ­
li b e y le rin d e n Ö m ero ğ lu T u r h a n Bey,
m a ğ a r a la r d a s a k la n m ış ş a h a a it b azı
â le t ve e d e v a t ele geçirdi. 26 te m m u z d a
T ü rk o rd u s u n u n b ü tü n ü K a r a b a ğ ’a g ir ­
di. B u m a m u r m ın tık a n ın h a lk ı k a ç ış ­
m ış o ld u ğ u n d a n g ö tü re m e d ik le ri m a l ­
la r ı y a ğ m a edildi. B u b ö lg e n in en b ü y ü k
ve m â m u r ş e h ri N a h c iv a n ’a g irild iğ i
z a m a n ş e h rin h a lk ın ın k a ç ışm ış o ld u ğ u
görü ld ü . N a h c iv a n ’d a ş a h ın ve o ğ lu n u n
ev ve s a r a y la r ı ta h r ip edildi. İ r a n b e y ­
le rin e a it k o n a k la r d a a y n i a k ıb e te u ğ ­
ra d ı. T a h r ip ve y a ğ m a h a r e k e ti y aln ız
N a h c iv a n ’a m ü n h a s ır k a lm a y a ra k ş e h ­
r in c iv a rın d a d ö r t beş g ü n lü k m e safey e
k a d a r u z a n ıld ı. B irço k erk e k ve kız ço­
cu ğ u e s ir o la ra k to p la n d ı, ele geçen y e ­
tiş k in e rk e k le r ö ld ü rü ld ü .
N a h c iv a n ve c iv a rın d a İ ra n lI la r ın
m u k a v e m e t s a h a la rın ın ta h r ib i işi b ir ­
k a ç g ü n dev am e tti. M ü b a re k ra m a z a n
ay ın ın girm esi dolayısiyle K a n u n î S ü ­
le y m a n y a ğ m a ve ta h rib e n ih a y e t v e r­
d ird i.
K a n u n î S ü ley m an , N a h c iv a n ’a k a d a r
ile rle d iğ i h a ld e İ r a n Ş a h ı k a r ş ıs ın a çık­
m a d ığ ın d a n , b u se fe r s ıra s ın d a m ü h im
b ir ç a rp ış m a olm adı. B u s e fe rin zik re
d e ğ e r en e h e m m iy e tli v u ru şm a sı, T ü rk -
le rin İm ad iy e beyi S u lta n H üseyin Bey
ile İ r a n k u m a n d a m H am z a S u lta n ’ın
e m rin d e k i k u v v e tle r a r a s ın d a c e re y a n
eyledi. I r a k ile İ r a n a r a s ın d a k i g eç it s a ­
h a la r ın d a n o la n İm a d iy e ’ye b ir m ik ta r
k u v v e t b ıra k ılm ıştı. K a n u n î S üley m an ,
b u r a n ın beyi S u lta n H ü sey in ’e b ir a k ın
y a p m a sı h u s u s u n d a e m ir v erm işti. S u l­
t a n H üseyin b u n u n ü z e rin e s ü r ’a tle
T eb riz’e k a d a r ilerley ip e tra fı ta h r ip
e ttik te n so n ra , M e ra g a ü z e rin d e n I r a k ’a
d ö n m e k isted i. O s ır a d a H am z a S u lta n ’-
ın e m rin d e to p la n a n İ r a n k u v v e tle ri
S u lta n H ü sey in ’in y o lu n u k esm ek is te ­
di. L â k in S u lta n H üseyin d a h a u s ta ve
a tik d a v ra n d ı. İk i t a r a f a r a s ın d a T a h tı
S ü le y m a n m e v k iin d e c e re y a n e d e n m u ­
h a re b e d e İ r a n k u v v e tle ri m a ğ lû p oldu,
ö le n lere H am z a S u lta n d a d a h ild i. İ m a ­
diye beyi S u lta n H ü sey in ’in k in d e n b i­
ra z d a h a k ü ç ü k ç a p ta o lm a k üzere, V an
c iv a rın d a k i T ü rk k u v v e tle ri de İ r a n a -
ra z isin d e ta h r i b a t y ap tı. K a n u n î S ü -
le y m a n N a h c iv a n ’a g ird iğ i s ıra d a , B a ğ ­
d a t v alisi O sm a n P a şa y ı Ş e h riz o r ve
K e rk ü k m ın tık a s ın ın z a p tın a m e m u r
e tm işti. O sm a n P aşa , b u b ö lg e n in en
m ü s ta h k e m y e ri o la n K a l’a - i Z alim ’i
k u ş a ttı. M u h a re b e le r dev am e d e rk e n
k e n d isi ö ld ü ğ ü n d e n , o n u n y e rin e ta y in
ed ilen M eh m ed P a ş a bu işi m u v a ffa k i­
y e tle s o n a erd ird i.
tran Şahından gelen mektuplar
K a n u n î S ü ley m a n o rd u y u N a h e iv a n ’-
d a fa z la c a b e k le tm iy e re k d ö n ü ş iç in e-
m ir v e rd iğ in d e n , A ras is tik a m e tin d e
h a r e k e te geçildi. B ayezid c iv a rın a v a ­
rıld ığ ı s ır a d a İ r a n ş a h ın d a n b ir m e k tu p
alın d ı. M ektu p, V eziriazam A hm ed P a ş a ­
y a h ita b e n k alem e alın m ıştı. M e k tu b u n
906
p a d iş a h y e rin e v e z iriâ z a m a g ö n d e ril­
m e s in in se b eb in i iz a h a ç a lış a n C elâl
zâ d e b u h u s u s ta d iy o r k i: « İra n şa h ı,
T ü rk o rd u s u n u n çek ileceğ in i h a b e r a -
lın c a sa k la n d ığ ı in le rd e n çık m a ğ a c e sa ­
r e t e tti. F a k a t p a d iş a h ın m e k tu b u n a
k e n d isi cevap verem edi. G elip cevap
v erse k e n d is in i k ü ç ü k g ö ste rm ek işin e
gelm ez. T ok sö zlerle y a z a c a k o lsa p a d i­
ş a h ı g ü cen d irecek . O h a ld e cev ab ı A h ­
m e d P a ş a y a h ita b e n k o m u ta n la rın d a n
b irin in im zası ile g ö n derdi».
İ r a n ş a h m ın ta lim a tı g ereğ in ce k a le ­
m e a lm a n b u m e k tu p ta : T ü rk le re k a rş ı
gelm e k u d re tin d e o lm a d ık la rın ı i t i r a f ­
la. k a lm ıy a ra k , T ü rk le r A z e rb a y c a n ’a on
d e fa g elseler bile y in e de k a rş ı d u ra m ı-
y a c a k la rın ı z ik re ttik te n so n ra , su lh e t a ­
r a f t a r o ld u k la rın a iş a re t e tm e k te id iler.
B u m e k tu p ta n s o n ra V eziriâzam A h ­
m ed P a ş a ile İ r a n k u m a n d a n ı a r a s ın d a
b irk a ç m e k tu p d a h a te a ti edildi. V eziri­
a z a m ın y azd ığ ı m e k tu p la rd a : İ r a n t e ­
c a v ü zlerin d en , s ü n n î b ü y ü k le rin e k a r ş ı
k u lla n ıla n h a k a re ta m iz h ita p la r d a n , İ-
r a n lıla r ın k o rk a k lık la rın d a n şik â y e t e-
d ilm e k te ; İranlIlar d a te c a v ü z su ç u n u
T ü rk le re y ü k lem ey e ç a lışm a k ta y d ı.
M e k tu p la r te a ti e d ilirk e n T ü rk o r d u ­
su y ü rü y ü şü n e d ev a m e tm ek tey d i. O r­
d u E rz u ru m y o lu n u tu tu n c a , İ r a n b ir ­
lik le ri m e y d a n a çıkıp T ü rk le rin çe k il­
d ik le ri y e rle re te c a v ü z le re b a ş la d ıla r.
E rz u ru m ’a y a k la şılırk e n K a n u n î S ü ley ­
m a n , V eziriâzam ı O ltu t a r a f ı n a ş e v k e t­
ti. A h m ed P a ş a O ltu ’d a G ü rc ü v e İ r a n ­
lIlarla ç a rp ış m a la r y a p tık ta n s o n ra e-
sa s k u v v e tle re iltih a k ey led i (21 eylül
1554). O g ü n le rd e İ r a n ş a h m ın g ö n d e r­
diği Ş a h k u lu a d ın d a k i elçi O sm a n lı k a ­
r a r g â h ın a v asıl oldu. K a n u n î S ü ley m an ,
elçiyi k a b u lü s ıra s ın d a : « K ap ım ıza b a ş ­
v u r a n la rın r ic a la r ın ın k a b u lü b ü y ü k lü ­
ğ ü m ü z ic a b m d a n d ır. E ğ er İ r a n lıla r b u
sö z lerin d e se b a t ed ip sö y le d ik le rin i b o z­
m a z la rs a bizim ta ra flın ız d a n İ r a n a h iç
b ir te c a v ü z y ap ılm ıy a c a k tır» dedi.
K a n u n î S ü le y m a n E rz u ru m ’a v a s ıl o-
lu n c a d o ğ u A n ad o lu e y a le tle ri a s k e rle ­
r in i te rh is eyledi. S e fe r s ır a s ın d a m u ­
v a ffa k iy e tle ri g ö rü le n le rd e n R um eli, A-
n a d o lu , K a r a m a n ve D u lk a d ır b e y le r­
b e y le rin i ta ltif e tti. B u cü m le d e n o la ­
ra k R u m eli b ey lerb ey i S okoLu M eh m ed
P a ş a vezirliğ e y ü k se ltild i. O n d a n b o şa ­
la n R u m eli b ey lerb ey liğ in e Y en iç eri ağa­
sı P e rte v P a ş a ta y in o lu n d u . B irin c i
k a p ıc ı İ s k e n d e r A ğa, D u lk a d ır b e y le r­
b eyliğine, İk in c i k a p ıc ı F e r h a d A ğa da
y e n iç e ri a ğ a lığ ın a ta y in edildi. K a n u n î
S ü ley m a n , R u m eli a s k e rin i k ış la m a k ü -
zere K a r a m a n ’a g ö n d erd i, k e n d is i de 30
ek im 1554 te A m asy a’y a v a sıl oldu.
Amasya Muahedesi
K a n u n î S u lta n S ü le y m a n d a h a yol -
d a y k e n o se n e n in k ış ın ı A m a sy a ’d a ge­
çirm eğ e k a d a r v e rm işti. A m a s y a ’yı k ış ­
la k o la ra k se çe rk e n , o r a n ın y a ln ız c a
ik lim in i değil, ş e h rin k e n d is in i o y a la y a ­
c a k k a d a r m a m u riy e tin i de h e s a b a k a t ­
m ıştı. C e lâ l zâ d e A m asy a iç in : «A-
m a s y a ’d a v a k it g eç irm ek iç in b irç o k
şe y le r v a rd ı. B u ra s ı R u m v ilâ y e tin in e n
güzel b ir ş e h ri o ld u ğ u iç in , iç in d e b ir ­
çok ş a h e s e rle r ve d ış ın d a g ö n ü l a ç a c a k
y a p û a r, b a ğ la r, b a h ç e le r p e k ço k tu r.
P a d iş a h b a z a n su k e n a r la r ın d a k i y e rle ­
re, b a z a n d a o c iv a rd a a v a ç ık m a k s u ­
re tiy le ta tlı ta tlı v a k tin i g eçiriyordu»,
d e m e k te ve böylece K a n u n î’n in A m a s­
y a 'y ı k ış la k se ç işin in se b eb in i iz a h e t ­
m iş o lm a k ta d ır.
K a n u n î’n in A m a sy a ’d a k ış la m a s ı İ-
r a n ş a h ın ı d ü şü n d ü rm e k te y d i. Z ira p a ­ Kanunî Sultan Süleyman (Jouannin'den)
d işa h , İ r a n s ın ırın d a n p e k fa z la u z la k -
la şm ış sa y ıla m a z d ı. E rte s i b ah a rd a
s ü r ’a tle s e fe rin te k r a r la n m a s ı m ü m - f a tk â r a n e h ita b e tm e k te ve o n u n so n ­
k ü n d ü . T ü rk le rin A z e rb a y c a n ’a b ir d e ­ suz k u d r e ti k a r ş ıs ın d a d u y d u ğ u h ü r m e ti
f a d a h a ile rlem e si, b u to p r a k la r ı İ r a n ­ p e k u z u n şe k ild e b e lir ttik te n so n ra d e v ­
lIla ra h a k ik i m â n a d a k a y b e ttire b ilird i. le tin in s u lh is te ğ in e g eçm ek tey d i. Ş a h
Z a te n İ r a n Ş a h m ın T ü rk le r k a r ş ıs ın d a T a h m a s p m e k tu b u n u n bu k ısm ın d a :
b ir m u v a ffa k iy e t te m in i de h e m e n h e «Bizim d e e n b ü y ü k g ay em iz ta m b ir i-
m e n m ü m k ü n değ ildi. B in a e n a le y h İ - tim a d d a ire s in d e s u lh u k u v v e tle n d irip
r a n lıla r iç in y a p ıla c a k e n d o ğ ru iş, b i­ im z a e tm e k tir. D ev le tim izin itim a d ın ı
r a n ö n ce T ü rk le rle a n la ş m a k tı. İ ş te b u k a z a n a n y a k ın a d a m la rım ız d a n eşik a -
n o k ta la r ı göz ö n ü n d e b u lu n d u r a n İ r a n ğ ası K e m a le d d in F e r r u h Beyi, h ü k ü m e t
Ş a h ı K a n u n î’ye b ir elçi gön d erd i. n a m ın a m u r a h h a s ta y in ve d o s tlu k k a ­
id e le rin in te k id in e m e m u r e d e re k y ü k ­
İ r a n elçisi E rz u ru m ’a v a sıl o lu n c a E r­ sek k a p ın ız a g ö n d e rd ik ve h e r b ir h â li
z u ru m v a lis i v a z iy e tte n p a d iş a h ı h a b e r ­ h ü r m e tle a rz e tm e k ü ze re k e n d isin e t a f ­
d a r e tti. K a n u n î S ü ley m a n , İ r a n E lçi­ s ilâ t d a h i v erd ik . E ğ er T a n r ın ın lü tu f
s in in g e lm esin d e b ir m a h z u r o lm a d ığ ım yeli n iy e t ve m e ra m b ah ç em ize h a y ırlı
h ü r m e tle te şy i e d ilm e sin i ve b u r a d a d a b ir ta r z d a eserse, o r ta lık s ü tlim a n o -
k e n d is in in iyi b ir şe k ild e k a r ş ıla n m a s ı­ lu r. D olayısiyle b u n d a n b ö y le is te r a s ­
n ı e m re tti. Ş a h T a m m a s p ’m eşik a ğ a sı k e r, is te r a h a li e m n iy e t ve r e fa h , iç in ­
y a n i m a b e y in c isi o la n K e m a le d d in F e r- de işi ve gücü y le u ğ ra ş ır, h a s ıl o la ca k
r u h Bey n a m ın d a k i elçi, K a n u n î t a r a ­ b u e m n iy e t ü z e rin e h e rk e s d e v le tin iz in
f ın d a n k a b u l e d ild iğ i s ır a d a ş a h ın m e k ­ d ü n y a d u rd u k ç a d ev a m ı d u a siy le m e ş ­
tu b u n u su n d u . Ş a h T a h m a s p b u m e k ­ gul o lu r. M e şh u r b ir söz v a rd ır: (K a b u l
tu b u n d a K a n u n i S ü le y m a n ’a p e k ilt i - ed ilecek b ir d u a m olsay d ı, o n u â d il b ir

907
p a d iş a h a a rz e d e rd im ), T a n r ın ın k ü ç ü k
b ü y ü k h e r k u lu n u n ric a s ın ı d ilim d e
to p lıy a ra k aziz k u la ğ ın ız a a rz e tm e k li-
ğim e m ü s a a d e b u y u ru lsu n » . Ş a h T a h -
m a sp e n n ih a y e t m e k tu b u n u n s o n u n u
şu cüm le ile b itirm e k te y d i: «Ulu T a n r ı­
d a n d ile rim ki, t a h t ve ta ç ta n e se r k a l­
d ık ç a ve o n la ra itib a r edild ik çe S u lta n
S ü le y m a n ’ın t a h tı ay a ğ ı a ltın d a b u lu n ­
su n ve T a n r ı gölg esin in tâ c ı yükselsin».
K a n u n î S ü le y m a n İ r a n elçisin e ilt i­
f a t e tti ve k e n d isin e k ıy m e tli h il’a tle r
giydirildi. A yrıca p a d iş a h ın h u su sî em ­
riyle elçiye z iy a fe tle r çekildi. N eticede
29 m a y ıs 1555 (8 recep 962) te İ r a n ile
O sm a n lı d ev leti a r a s ın d a su lh im z a la n ­
dı. A m asy a’d a im z a la n a n b u su lh m u a -
h edeyile, Y avuz S elim z a m a n ın d a n b e ­
ri fa sıla lı şe k ild e dev am ed e n b u m ü ­
ca d ele d ev re sin e son v erilm ek te y d i. İ r a n
R afevîleri ile ilk s u lh u te ş k il e d e n A -
m a s y a m u a h e d e siy le ; T ebriz d a h il o l­
m a k ü zere A z e rb a y c a n ’ın -m ühim b ir
kısm ı, I r a k ve doğu A nad o lu O sm a n lI­
la r d a k a lm a k ta y d ı.
İ r a n elçisiyle a n la ş m a v ak i o lu n c a
K a n u n î S ü ley m a n d a Ş a h T a h m a s p ’a b ir
m e k tu n yazdı. T a h m a s p ’ın k i k a d a r u -
zu n o lm a m a k la b era b er K a n u n î de
T a h m a s p ’a iltif a tk â r a n e h ita b e tm e k te
ve İ ra n lI la r ın su lh a rz u la rı k a rş ıs ın d a :
«Elçiniz, sizd en ald ığ ı ta lim a tı gelip b i­
ze a rz e tti. M e k tu b u n u z u n d eğ e rli s a h i-
fe le rin d e d o stlu k y a n ısın ı k u v v e tle n d ir­
m ek, a rk a d a ş lık y o lla rın ı g en işle tm ek
üzere h e r n e d en ilm işse h e p s in i k a v r a ­
dık. Ş u ra sı d ü n y a h a lk ın c a gün gibi a -
ş ik â rd ır k i; b u k â in a tın sa h ib i o la n U-
lu T a n rı, elçisine k a rşı «biz sen i y e ry ü ­
z ü n d e h a life e ttik » diye b u y u rm u ş ve
bu a ç ık b u y ru k la e n in e b o y u n a b ü tü n
bu geniş d ü n y a y ı ta s a r r u fu m u z a ltın a
v e rm iştir. B u n d a n dolayı T a n r ın ın lü t-
f u n a h a m d ü s e n a ve p e y g a m b e rle rin e
se lâm e ttik te n s o n r a T a n r ın ın rız a sın ı
k a z a n a n o n u n sa h a b e le rin e ve b ilh a s ­
s a d ö rt a r k a d a ş ın a sa y g ıla rım ı su n a -
rım . B izim ö te d e n b e ri em ellerim iz b ü ­
tü n m ü s lü m a n la rı r e f a h a k a v u ş tu rm a k
ve gayem iz, â d ilâ n e h a re k e tim iz le o n ­
la rın işle rin i d ü ze n in e k o y m a k tır. A ra ­
m ız d a d o stlu k te sisi iç in m e k tu b u m u -
zu n s u lh a te m a s e d e n b ir cü m lesi bize
m u h a b e s a tta b u lu n d u ğ u n u z u a n l a t­
m a k ta d ır. B irb irle rin i se v e n le r a r a s ın ­
908
d a u y u şm a k ve b irle şm ek , p a d iş a h la r ın
ittih a z e ttik le ri d o ğ ru u su lle rd e n d ir» .
K a n u n î S ü ley m an , m e k tu b u n u n so n -
lp r ın d a M ekke ve M edine ile s a ir m u ­
k a d d e s y e rle rin z iy a re tin e m ü s a a d e e t­
tiğ in i b ild ird ik te n so n ra h u d u t işin e de
şöylece iş a r e t e y le m e k te d ir: «Elçi ile
m ü z a k e re b ittik te n s o n ra m e m le k e tim i­
zin sın ırın a, te s a d ü f ed en y e rle re ve
b ilh a s s a A rap I r a k ’m d a B a h re y n , B a s­
ra., G em av e b ey lerin e ve A cem I r a k ’ın -
d ak i v alilere, ve L ıırista n . V an, K ü r-
d is ta n , A zerb ay can , E rm e n is ta n ,G ü r -
c is ta n b ey lerb ey le rin e, tü r b e r d a r la r a ve
b ü tü n h â k im le re e m irn a m e le r y azıld ı
k i; d o ğ u d a k i g erg in lik ve d ü şm a n lık
k a lk m ış ve b u n u n y e rin e d o stlu k k aim
o lm u ştu r» .
Düzmece Mustafa hâdisesi
K a n u n î S u lta n S ü ley m an , so n sefe -
rin d e İranlIlarla s u lh u te m in e tm iş o-
la r a k 21 h a z ir a n 1555 te A m asy a’d a n
h a re k e tle İs ta n b u l is tik a m e tin d e h u z u r
iç in d e ile rle rk e n , R u m eli’de «D üzm ece
M u s ta fa h ad isesi» d iy e a y a k la n m a
h a r e k e ti v u k u b u ld u ğ u n a d a ir b ir h a -
b e r aldı. B u h a b e r, N a h c iv a n se fe rin e
ç ık a rk e n E d irn e m u h a fa z a s ın a b ır a k ­
m ış o ld u ğ u Ş eh za d e B ay ezid ’d e n gel -
m e k tey d i.
P eçev î ve S o lak z âd e’n in u z u n c a , C e­
lâ l z â d e ’n in o n la rd a n b ira z d a h a k ısa
şek ild e a n la ttık la r ın a göre. D üzm ece
M u sta fa h â d ise si şöyJedir: K a n u n î Sü -
le y m a n ’m E re ğ li c iv a rın d a A k tep e’d e i-
d am e ttird iğ i b ü y ü k oğlu Ş eh za d e M u s­
t a f a ’y a b e n z iy e n b ir ad a m , k e n d is in in
h a k ik i Ş eh za d e o ld u ğ u n u e t r a f a y a y a ­
r a k b a ş ın a a d a m to p la m ış tır. S e lâ n ik
ve Y e n işe h ir h a v a lis in d e fa a liy e te ge -
çen b u a d a m ın e tr a f ın a y a ln ız c a o ra -
la r d a n değil, N iğbolu ve S ilis tre t a r a -
fm d a k i S a m a v n a lı d e rv işle rin in de k a -
tılm asiy le. k ıs a z a m a n d a o n b in k işilik
k u v v e t b irik m iştir. B u n la rın a r a s ın d a
a k ın cı, le v e n d gibi asker s ın ıfın d a n
k im s e le r d a h i m e v c u ttu r. D üzm ece
M u s ta fa böyle b ir k a la b a lık ta ra fta ra
k a v u ş u n c a d e rh a l s a lta n a tın ı ilâ n e d e ­
rek Uyuldoğdu (Uveyl Tuğca v ey a Y eltoğ-
ca) a d m d a b irin i k e n d isin e vezir, a y r ı­
c a ik i k işiy i de k a d ıa s k e r ta y in ed e rek
v erg i to p la m ıy a , z e n g in le rin ev ve ç if t­
lik le rin i b a s a r a k , b u n la r d a n g a s b e ttiğ i
m a lla n fa k irle re d a ğ ıtm ıy a b a ş la m ıştır.
E ski O sm a n lı ta r ih le r in in «nesli belli
o lm a y a n b ir se rse ri» şe k lin d e t a n ı t t ı k ­
la rı ve ü z e rin d e fa z la c a d u rm ıy a i h t i ­
yaç h is s e tm e d ik le ri D üzm ece M u s ta fa
m eselesi, h e r h a ld e şim d iy e k a d a r a n -
la tıla n d a n d a h a m ü h im o lm a lıd ır. Z ira,
h â d ise y i ç ık a r a n a d a m ın şa h siy e ti, h â ­
d is e n in c e re y a n e ttiğ i y er, s a lta n a t
m ü d d e is in in e t r a f ı n a b ü y ü k b ir k a l a ­
b a lığ ın s ü r ’a tle to p la n ış ı ve n ih a y e t b u
h a r e k e te k a tıla n a d a m la rın z ih n iy e t ve
m a h iy e tle ri m e selesi te tk ik i g ere k en
şe y lerd ir. B u v esileyle ö ğ re n d iğ im iz b ir
şey de, Ç elebi M eh m ed d e v rin d e id a m
o lu n a n S a m a v n a lı ş e y h le rin h â l â S ilist-
re ve N iğbolu ta r a f ı n d a m e v c u t o lu şu ­
d ur.
Ş e h z a d e B ayezid h â d ise y i b a b a s ın a
h a b e r v e rd iğ i sıra d a , b ir t a r a f t a n da
D ü zm ece M u s ta fa ü z e rin e , üzen g i a ğ a ­
la r ın d a n b ir in in id a re s in d e m ü h im c e
b ir k u v v e t şe v k etm iş, N iğbolu s a n c a k
b ey i D u lk a d ıro ğ lu s ü lâ le s in d e n M e h ­
m e d H a n ’a d a âsile re k a r ş ı h a r e k e te
g eçm esin i e m re tm iş ti. K a n u n î S ü ley -
m a n d a y o ld a is y a n h a b e r in i a lır alm az,
N a h c iv a n se fe rin d e R u m eli B e y le rb e y ­
liğ in d e n Ü çü n cü v ezirliğe te r f i e tm iş o-
la n S ok o llu M eh m ed P a şa y ı is y a n s a h a ­
s ın a y e tişm e si iç in b ir m ik ta r k u v v etle
önden acele ile rle m e sin i b ild irm işti.
F akat S okollu M eh m ed P aşa da­
h a doğu T ra k y a a ra z isin d e ik e n â s ile ­
r in d a ğ ıld ığ ı ve e le b a ş ıla rın ın y a k a la n ­
dığı h a b e r in i a lm ıştır.
H ü k ü m e t k u v v e tle rin in k a la b a lık ş e ­
k ild e ü z e rle rin e g eld iğ in i ö ğ re n e n â s ile ­
r in a r a s ın d a d e r h a l a n la ş m a z lık ç ık tı­
ğ ın d a n b ir k ısm ı k e n d iliğ in d e n ay rılm ış,
D ü zm ece M u s ta f a ’n ın v ez iri U y u ldoğdu
D u lk a d ırlı M eh m ed H a n ta r a f ı n d a n b ir ­
ta k ım v a a d le rle e ld e edilm iş, o n u n a r ­
k a s ın d a n da U y u ld o ğ d u v a sıta siy le
D ü zm ece M u s ta fa y a k a la n m ış tır. K a -
n u n i’n in Ü s k ü d a r’a m u v a s a la t e ttiğ i
g ü n D üzm ece M u s ta fa id a m e d ilm iştir.
BOĞDAN S E F E R İ
A yni z a m a n d a M oldavya ism i ile de
a n ıla n B o ğ d a n ’a T ü rk le rin ilk d e f a gi­
rişle ri, b irin c i cild im izin 542 ve m ü te a ­
909
k ip s a y fa la r ın d a , İk in c i B ay ezid ’in Boğ-
d a n s e fe ri d e b u cild in 641 in c i s a y fa ­
s ın d a a n la tılm ış tı. İk in c i B ay ezid ’in K i­
li ve A k k irm a n ’ı z a p tın d a n b e r i B o ğ d a n -
lıla r T ü rk le re e s k isin d e n d a h a fa z la b o ­
y u n eğ m eğ e m e c b u r k a lm ışla rd ı. M a a-
m a fih , ta m a m iy le fe th e d ile m e m iş o la n
b u m e m le k e tin O s m a n lIla ra b ağ lılığ ı,
d a h a z iy a d e v erg i v e rm e k ve p a d iş a h ı
m e tb u ta n ım a k şe k lin d e te c e lli e tm e k ­
teydi. B o ğ d a n ’ın m e ş h u r v o y v o d a la rın ­
d a n S te f a n Cel M are (1457 - 1507), h a ­
y a tın ın s o n la rın a d o ğ ru T ü rk le re y ıld a
d ö r t b in a ltın v e rg i ö d em ek tey d i. O n u n
oğ lu ve h a le f i B o ğ d a n z a m a n ın d a b u
v erg i b ira z d a h a a r ttırıld ı. Ş e d it ve s e r ­
keş b ir a d a m o la n d iğ e r o ğ lu P e tr u R a -
re ş (1527 - 1538, 1542 - 1546) z a m a n ın d a
ise, T ü rk k u v v e tle ri b ir d e f a d a h a B oğ-
d a n a y ü rü m e k z o r u n d a k a ld ı. K a n u n î
S ü le y m a n ’ı B o ğ d a n ’a y ü rü m e ğ e şev k e -
d e n se b e p le ri şöylece h ü lâ s a la n d ır m a k
m ü m k ü n d ü r:
1 — P e tr u R a re ş ’in y ıllık v erg iy i ö d e ­
m e k te n im t in a ed işi;
2 — A rşid ü k F e r d in a n d ile g izlid en
a n la ş m a k iste y işi;
3 — S o n z a m a n la r d a k e n d is in d e n is ­
te n e n b in s ü v a riy i g ö n d erm e m esi;
4 — P a d iş a h ın k o ru d u ğ u m u te m e d a -
d a m ı V en e d ik li A loisio G r i tti’n in P e t -
m R a re ş v a s ıta s iy le ö ld ü rü lm e si;
5 — O s m a n lIla rın d o stu o la n L e h lü e r-
le b u v o y v o d a la rın ç a tışıp ça rp ışm a sı.
H a m m e r’e g ö re; d iğ e rle rin d e n ziy ad e
K a n u n î’y i k ız d ıra n n o k ta A loisio G r i tti’­
n in ö ld ü rü lm e siy d i. Ö n ce v ez iriâz am İ b ­
r a h im P a ş a n ın gözü n e g irip ü z e rin d e
iti m a t te lk in ed en , o n u n ö lü m ü n d e n
s o n r a d a b u itim a d ı K a n u n î’n in n e z -
d in d e de d e v a m e ttir e n A loisio G ritti,
K a r p a t la r b ö lg e sin d e p a d iş a h a b a ğ lı b ir
h ü k ü m e t k u r m a k g ayesiyle fa a liy e te
g eçm işti. G r itti b u n iy e tle E rd e l’e g ir­
d iğ i s ır a d a B o ğ d a n voyv o d ası P e tr u R a ­
re ş t a r a f ı n d a n M ed iaş’t a m u h a s a r a e -
d ild iğ in d e n te slim o lm a k z o ru n d a k ald ı.
İ ş te A loisio G r itti’n in ö ld ü rü lm e si bu
te slim d e n s o n r a v u k u bu ld u .
P e tr u R a re ş ’in b ü tü n b u h a lle r i i t a a t ­
s iz liğ in in e n a ç ık d elille ri idi. R areş,
k o m şu su L e h k ıra lı ta r a f ı n d a n d a is -
te n m e m e k te idi. H a tt a L e h lile r 1538 y ı-
lın d a B oğ d an vo y v o d asın ın a z lin i ta le p
etm işlerd i.
K a n u n î S ü ley m a n 1538 m a y ısın d a
B o ğ d a n ’a se fe re k a r a r verdi. L â k in se ­
f e r in h a n g i d ev let ü ze rin e y a p ıla c a ğ ı­
n ı b ild irm ed i. O rd u E d irn e ’ye g elin ce­
ye k a d a r s e fe rin B o ğ d an ü z e rin e o ldu­
ğ u n u a s k e r ve k u m a n d a n la r bilm edi.
P a d iş a h ın se fe r e m ri ü ze rin e a sk er
to p la n m a sı, m ü h im m a tın d e rle n m e si işi
acele o la ra k ik m a l edildi. İ s ta n b u l’da
to p la n a c a k k u v v e tle r k ısm e n k a ra , k ıs ­
m e n de deniz yoluyle T u n a v ilâ y etin e
sevkedilecek ti. H a z ırlık la rın ta m a m ı
B o ğ d an se fe ri iç in değildi. O sm a n lı k u v ­
v etleri ik i se fe re b ird e n çık m ışlard ı.
P a d iş a h B o ğ d an ü z e rin e y ü rü rk e n B a r­
b a ro s H a y re d d in P a ş a d a y en i b ir se fe r
iç in d en ize aç ılm a k ta y d ı. N ite k im K a -
n u n î’n in s e fe rb e rlik e m rin i m ü te a k ip
h a z ırlık la rın ı b itire n le rd e n K ocaeli s a n ­
cağı b ey i Ali, T eke s a n c a k beyi H u r -
rem , H a m ite li s a n c a k beyi Ali, A lâiye
s a n c a k beyi M u s ta fa ve G elibolu s a n c a k
beyi a sk e rle riy le b irlik te B a rb a ro s H a y ­
re d d in P a ş a n ın idiaresindeki d o n a n m a
ile se fe re k a tıla c a k la rd ı. B a rb a ro s H ay­
r e d d in P a ş a d a h a ö n ce (7 te m m u z
1538 = 9 s a fe r 945) M a rm a ra ’y a yelk en
açtı. E rte si g ü n de K a n u n î S ü ley m a n
m u ta d ve m u h te şe m b ir m e ra sim le u -
ğ u rla n d ı. İ s ta n b u l’d a n h a r e k e tin in o-
n u n c u g ü n ü E d irn e ’ye v asıl o la n K a n u ­
nî, b u r a d a s e fe rin B o ğ d an ü z e rin e o ld u ­
ğ u n u açıkladı.
K a n u n î S ü le y m a n E d irn e ’de k a ld ığ ı
s ıra d a , B a s ra h â k im i M egam ez oğlu R a-
ş id ’in g ö n d erd iğ i oğlu M a n i’yi k a b u l e t­
ti. M ani, p a d iş a h ta r a f ın d a n k a b u l e d i­
lin c e g e tird iğ i h e d iy e le rin i ta k d im ile
b a b a s ın ın p a d iş a h a ta b iiy e tin i s u n d u ­
ğ u n u b ild ird i. B a s ra ’d a n a m ın a h u tb e
o k u tu p sikke b a s tırm ış b ir şa h ıs o la n
R a şid ’in b a ğ lılığ ın ı a rz e tm e sin d e n p ek
m e m n u n k a la n K a n u n î S ü ley m a n o n u
a y n i y e re sa n c a k b ey i ta y in e ttiğ in i b il­
d irdi.
K a n u n î S üley m an , B a s ra h â k im in in
o ğ lu n u k a b u l e ttiğ i g ü n G elibolu üze -
r in d e n R u m eli’ye geçm iş o la n A nadolu
a s k e ri ile R um eli b eylerbeyi H üsrev P a ­
şa d a E d irn e ’ye u la şm ış b u lu n u y o rd u .
P a d iş a h 26 te m m u z d a B o ğ d an is tik a m e ­
tin d e E d irn e ’d en h a r e k e t e tti. T ü rk o r ­
910
d u s u n u n se fe re ç ık tığ ım ö ğ re n e n B oğ­
d a n voyvodası P e tr u R a re ş, b u s e fe rin
n e re y e o ld u ğ u n u ö ğ re n m e k iç in a d a m ­
l a r g ö n d e rirk e n K a n u n î de B o ğ d a n to p ­
r a ğ ın a g irm e d en ö n ce o n a b ir m e k tu p
g ö n d erd i. K a n u n î S ü ley m a n , K efe ş e h ­
r e m in i S in a n Ç elebi ile g ö n d erd iğ i b u
m e k tu b u n d a h ü lâ s a te n şöyle d iy o rd u :
« H allerin izd e pek a z g ın lık ve h ırç ın lık
o ld u ğ u iç in B o ğ d a n se fe rin i a ç tım . Y a p ­
tık la rın ız a tö v b e le r e tm e k ve b ir d a h a
böyle b ir h a r e k e tte b u lu n m a y ac ağ ın ıza
d a ir söz v e rm e k ve gelip eşiğ im e yüz
sü rm e k ş a r tla r ın ı k a b u l e d e rsen iz b elk i
o v a k it k e n d in iz i a f f e ttirm e k iç in b e n ­
d en m e rh a m e t görebilirsiniz».
O rd u T u n a k ıy ıs ın d a Is a k ç ı’y a v a r ın ­
c a b u r a d a S ilistre s a n c a k b ey i t a r a f ı n ­
d a n k ıs a z a m a n d a m ü k e m m e l b ir k ö p ­
r ü k u ru ld u , o rd u n u n b ü tü n a ğ ırlık la -
riy le b irlik te b u k ö p rü d e n k a r ş ıy a geç­
m esi o tu z s a a t sü rd ü . T u n a ’n m ö te t a ­
r a f ın a geçen a s k e rle r g ay et in tiz a m lı
şek ild e m ev k i a lm a k ta ve k e n d ile rin e
g ö ste rilen y e rle rd e p a d iş a h ın e m rin i
b ek lem ek tey d i. A sk erin b u d u ru m u n u
ta s v ir ed e n C elâl zâ d e M u s ta fa Ç elebi
d iy o r k i: « P a d işa h ve k a r a r g â h e rk â n ı
e n s o n d a h a r e k e t e ttile r. O rd u k a rş ıy a
g e ç tik te n s o n r a k ı t ’a k u m a n d a n la rı
k ö p rü n ü n s a ğ ve sol ta r a f l a r ın d a a s k e r­
le ri se lâ m a d u rd u rd u la r. K ö p rü n ü n sağ,
y a n i d o ğ u ta r a f ın d a sip a h i o ğ la n la rı ve
sa ğ u lü fe c ile r, sol g a rip le r ik i h is a r d u ­
v a rı gibi sa f te ş k il e ttile r. Bu a s k e rle r
te p e d e n tır n a ğ a k a d a r z ır h la r a b ü r ü n ­
m ü şle rd i. B u n la rın n ih a y e t b u ld u k la rı
y erd e v ez irler ve b u n la rın d a s a ğ ve so l­
la r ın d a a ltın k ü lâ h lı, a ltın k ılıçlı, a ltın
h a n ç e r li ve b ir k ısm ı d a s ırm a k ü lâ h lı
ve s ırm a so rg u çlu k u lla r d u ru y o rd u . V e­
z irle rin g erisin d e A n ad o lu a s k e rle ri
dök m e b ir d u v a r gibi s ıra la n m ıştı. A-
n a d o lu a s k e rin in b a ş ın a g eçtiğ i b ild iri­
le n v ezir M eh m ed v ezir M eh m ed P a ­
ş a n ın sa ğ ve so lu n d a s a n c a k ta r b ey ler
e lle rin d e s a n c a k la r, b a y ra k la r, tu ğ la r
v ard ı. B u sa y d ığ ım ız k ı t ’a la rın c e n a h ­
la r ı g erisin d e R u m eli a k ın c ıla rı d u r u -
y ordu. B u a k ın c ıla rın ö n ü n d e M ih al
oğlu H ızır Bey b u lu n u y o rd u . A k ın c ıla rın
g erisin d e k u r t ta k k eli, te k n e k a lk a n lı,
k a r ta l k a n a tlı, ay ı ve k a p la n p o s tu n ­
d a n elbise g iyenler, K e rb e lâ te sp ih li,
ç ık rık m a h m u zlu , u c u z in c irli to p u z lu
p e k tu h a f k ıy a fe tli d e lile r (y â n i a k ın ­
c ıla rın fe d a ile ri) s ır a la n d ıla r . Sol t a r a f ­
t a ise R u m eli a s k e rle ri d a h i g ru p grup,
sır a y a g irm işlerd i. H ü srev P a ş a R u m e ­
li a s k e rin in b a ş ta k i a la y ın d a d u ru y o r­
du. B u n u n d a sa ğ ve s o lu n d a s a n c a k ta r
b ey ler tıp k ı A n a d o lu a s k e ri gibi d ü z­
g ü n b ir te r tip le b u lu n u y o rd u » .
O rdu, T u n a ’n m ö te ta ra fın a , geçtiği
s ır a d a P e tr u R a re ş ’e g ö n d erilm iş o la n
S in a n Ç elebi’n in d ö n d ü ğ ü g ö rü ld ü . S i­
n a n Çelebi, B o ğ d a n v o y v o d asın ı Y a ş’t a
b u lm u ş ve p a d iş a h ın m e k tu b u n u k e n d i­
sin e v erm işti. P e tr u R a reş, ö z ü r d ile r ş e ­
k ild e d a v r a n m a k la b e ra b e r, k u v v e t to p ­
la m a k iç in z a m a n k a z a n m a y a ç a lış m a k ­
ta y d ı. B u n u n ü z e rin e K a n u n î S ü le y m a n
fa z la z a m a n k a y b e tm e d e n Y aş ş e h rin e
d o ğ ru ile rle n m e s in i e m re tti. B o ğ d a n
to p r a ğ ın d a ile rle n irk e n P r u t n e h r i ü ze­
rin d e k ö p rü k u ru lm a s ı ic a b e tti. K a n u n î
S ü le y m a n k ö p r ü n ü n k u ru lm a s ı işin i İ-
k in c i V ezir L ü tfü P a ş a y a h a v a le eyledi.
L ü tfü P a ş a ise k ö p r ü n ü n k u ru lm a s ın ı
M im ar S in a n ’d a n isted i. D ü n y a n ın en
m e ş h u r â b id e le rin i m e y d a n a g e tire c e k
o la n d â h i m im a r o n ü ç g ü n z a r f ın d a
d a y a n ık lı ve m ü k e m m e l b ir k ö p rü b in a
eyledi. O rd u 31 a ğ u s to s ta b u k ö p rü d e n
geçti.
O rd u P r u t su y u n u n d o ğ u ta r a f ı n a g e­
çince K ılç ın is tik a m e tin d e ile rled i. Voy­
v o d a n ın b ir av k o n a ğ ı b u lu n a n K ılç ın
k a s a b a s ın a v a rıld ığ ı s ır a d a K ırım H an ı
S a h ip G iray, t a t a r a sk e riy le p a d iş a h a
m ü lâ k î oldu. B o ğ d a n se fe rin d e t a t a r a s ­
k e r in d e n b a ş k a ü ç b in k a d a r b a lta lı
E flâ k k u v v e ti de O sm a n lı o r d u s u n a k a ­
tılm ıştı. E flâ k a s k e rle rin e d a h a ziy ad e
yol aç m a , k ö p rü y a p m a gibi is tih k â m
h iz m e tle ri g ö rd ü rü ld ü .
B o ğ d a n v oyvodası P e tr u R a re ş p a d i­
ş a h ın B o ğ d a n ’a g irm e sin d e n d e h ş e te k a ­
p ıldı. T ü rk o rd u s u n u n k a r ş ıs ın a ç ık a c a k
k u d r e t ve c e s a re tte değildi. O n u n iç in
to p la d ığ ı y etm iş, se k sen b in k işilik k u v ­
v etiy le F o k şa n i m e v k iin d e b ir p u s u k u r ­
m a k ü ze re b az ı te d b ir le r itt ih a z e ttiy se
de, s o n r a b u n u g a r a n tili g ö rm iy e re k
T ra n s ilv a n y a iç e rle rin e k a ç tı. O a r a d a
R a re ş ’in eski m e rk e z le rin d e n Y aş ş e h r i­
n e g ire n b ir k ısım T ü rk k u v v e tle ri b u ­
r a s ın ı y ak ıp ta h r i p e tti .D a h a s o n r a da.
B o ğ d an v o y v o d alığ ın ın esas m e rk e z i
S u c e a v a (Seçav, S uciova) ş e h rin e g iril­
911
d i (18 ey lü l 1538). M a m u r ve h a y li m ü s ­
ta h k e m b ir ş e h ir o la n S u c e a v a h a rp s iz
alın d ı, z ira iç e rd e k ile r k u d r e tli T ü rk o r­
d u s u n a k a r ş ı d u r a m ıy a c a k la rın ı a n la ­
m ışla rd ı.
P e tr u R a re ş T ra n s ilv a n y a ’d a C iceu ’y a
k a ç m ış o ld u ğ u n d a n , K a n u n î S u c e a v a ’-
y a g ird iğ i s ır a d a b ir v o y v o d a m e v c u t
değildi. B u a r a d a e k serisi m e rk e z î h ü ­
k ü m e tte b u lu n a n B o ğ d a n ’in ile ri g elen
k im s e le ri b ir a r a y a gelip k o n u ş a ra k
P e tr u ’n u n k a r d e ş i S te f a n ’ın v o y v o d alı­
ğ a k a b u lü n ü p a d iş a h ta n r ic a y a k a r a r
v erd iler. P a d iş a h b u rica y ı k a b u l e t t i -
ğ in d e n S te f a n (C elâl z â d e ’ye g öre S te -
f a n v o y v o d a o ğ lu Ç e tin e ), T ü rk h ü k û -
m e ti t a r a f ı n d a n v e rile n h e r tü r lü e m re
i t a a t e tm e k ve ik i se n ed e b ir m e m le k e t
h a r a c ın ı b iz z a t k e n d isi İ s ta n b u l’a g e ti­
rip te s lim ey lem e k ş a rtiy le B o ğ d a n v o y ­
v o d ası oldu.
K a n u n î’n in B o ğ d a n s e fe rin in v e rd iğ i
n e tic e , sa d e c e P e tru R a re ş ’in y e rin e
S te f a n ’ın v o y v o d a ta y in in d e n ib a r e t d e ­
ğildi. B u r a d a a lm a n b a ş k a te d b irle rle ,
b u n d a n s o n ra B o ğ d an v o y v o d a la rın ın
ita a ts ız lığ a k a lk ış m a la rı im k â n la rı a -
z a ltılm ış oldu. Z ira, P r u t n e h r i ile
D n ie s tr a r a s ın d a k i to p r a k la r d o ğ ru d a n
d o ğ ru y a O sm a n lı a ra z isin e ilh a k o lu n ­
du. B öylece T ü rk le rin B u c a k a d ın ı v e r ­
d ik le ri g ü n ey B a s a ra b y a a ra z isi B oğ -
d a n ’d a n a y r ıla r a k b ir T ü rk sa n c a ğ ı h a ­
lin e g etirild i. D n ie s tr k e n a r ın d a k i m ü s ­
ta h k e m T ig h in a k a le s in in ad ı B e n d e r’e
çev rild i. O sm a n lı ta r ih in d e ile rd e sık
sık a d ı geçecek o la n B e n d e r ş e h ri b u n ­
d an so n ra ö n e m k a z a n m a y a b a şla d ı.
A y rıca B o ğ d a n lıla rın , B ucak san cağ ı
s ın ırın d a ta h k im a t y a p m a la rı m e n e d il­
di; b ir e m n iy e t te d b iri o la ra k d a S te -
f a n ’m y a n m a 500 k işilik y e n iç e ri m u -
h a fız b ıra k ıld ı.
B o ğ d a n işi b u şe k ild e h alle d ilin c e ,
K a n u n î S ü le y m a n , S a h ip G ira y ’m K ı­
r ım ’a d ö n m e sin e m ü sa a d e e tti. O rd u I -
sa k ç ı’y a v asıl o lu n c a B o ğ d a n s e fe ri s e ­
fe rb e rliğ in e so n v e rild i ve e t r a f a z a -
f e rn a m e le r y azıld ı. İ s ta n b u l’a d ö n m e k ­
te o la n p a d iş a h B u lg a r is ta n ’d a Y an b o -
lu ’y a v a s ıl o ld u ğ u s ıra d a , B a rb a ro s ’u n
o ğ u llu ğ u ile b irlik te g elen u la k la r d a n
B a rb a ro s H a y re d d in P a ş a n ın P rev eze
z a fe ri h a b e r in i aldı.
 KANUNÎ DEVRİNDE TÜRK DENİZCİLİĞİ VE BARBAROS HAYREDDİN
K anunî S ü le y m a n z a m a n ın d a O s­
m anlI İ m p a r a to rlu ğ u h e m e n h e m e n h e r
b a k ım d a n k u d r e tin in e n y ü k se k n o k ta ­
s ın a u la şm ıştır. K a r a d a ; V iy an a y a k ın ­
la r ın d a n T e b riz ’e, R us s te p le rin d e n Y e-
m e n ’e k a d a r h ü k m e d ilirk e n , d en izle rd e
d e T ü rk d o n a n m a sı, k a r a o rd u su d e re ­
ce sin d e k e n d isin d e n k o rk u la n b ir k u d ­
re tti. K a r a o rd u s u n a n isb e tle h a y li geç
gelişen O sm an lI d en izc iliğ in in , k a r a o r­
d u su ile m ü te n a s ip k u v v ete u la şm a sı;
K a n u n î S ü le y m a n z a m a n ın d a m ü m k ü n
o lm u ştu r. B u b a k ım d a n , K a n u n î S ü ley ­
m a n z a m a n ı, T ü rk d en izc iliğ in in a ltın
d e v ri sa y ıh r. D en iz cilik te en y ü k se k s e ­
viyeye u la şılm a sın d a , d e v le tin h e r b a ­
k ım d a n ik tisa b e ttiğ i k u d r e t ve geliş -
m e n in ro lü o ld u ğ u k ad ar, B a rb a ro s
H a y re d d in gibi k ıy m e tli ş a h siy e tle rin
k a b iliy e t ve ç a lış m a la rın ın d a te s irle ri
m e v c u ttu r.
O sm a n lı d en izc iliğ in in , K a n u n î _ d ev ­
rin d e k i seviyesini b u lm a sın d a , İk in c i
B ayezid ve Y avuz S elim d e v rin d e do -
n a n m a ü z e rin d e k i ç a lış m a la rın çok b ü ­
y ü k ro lü v a rd ır. H er ik i h ü k ü m d a r d ev ­
rin d e d e T ü rk d o n a n m a sı h e m sayı,
h e m de te k n ik b a k ım d a n m ü h im geliş­
m e le r gösterm iş, a y n i z a m a n d a a r tık
T ü rk le rd e de A v ru p alI m e ş h u r a m ir a l­
le r a y a r ın d a d en izc ile r görülm eye b a ş ­
la m ıştır. İk in c i B ayezid d ev ri d en izc i­
le rin d e n K em a l R eis b u n la rın e n m e ş­
h u r la r ın d a n d ır. K em a l R eis’in k o r s a n ­
lık ta a ç tığ ı yol, ü n lü deniz k u r tla rın ın
y e tişm e sin d e b ir çığ ır te şk il e ttiğ i gibi,
d o n a n m a n ın te n sik in d e g ö rd ü ğ ü h iz ­
m e tle r de, K a n u n î d e v ri d en izciliğ i için,
m u tla k a z ik re d ilm e si g ere k en b ir k a -
d em e te şk il e tm iştir.
D a h a s o n ra Y avuz S elim z a m a n ın d a
H aliç te rs a n e s in in in ş a s ı ve d o n a n m a y a
b irço k y en i gem iler k a tılm a sı, İk in c i
B ayezid z a m a n ın d a k i d en izc iliğ in üze­
rin e ek le n e n d eğ e rli b ir h a m le o lm u ştu r.
B u h a m le n in m u v a ffa k iy e te u la ş tır ıl -
m a s ın d a Y avuz S elim ’in d ire k tifle ri k a ­
d a r V eziriazam P îrî M ehm ed P a ş a n ın
g a y re tle ri de eh e m m iy e t ta ş ır. C elâl
z â d e M u s ta fa Ç elebi’n in k a y d e ttiğ in e
g ö re; Y avuz S elim ’in zih n i Ş a h İsm a il
m eselesi ile p e k m eşg u l b u lu n d u ğ u z a ­
m a n la r d a bile f ır s a t d ü ştü k ç e, k u v v e tli
912
b ir d o n a n m a n ın lü z u m u n a iş a re t etm iş,
e n so n u n d a d a V eziriazam P îrî M eh ­
m e d P aşa , Y avuz S elim ’d e n k u d re tli b ir
d o n a n m a m e y d a n a g e tirm e si h u s u s u n ­
d a e m ir a lm ıştır. N eticed e donanm a
k u v v e tle n d irilm işse de o n u n z a m a n ın d a
b u k u d r e ti o r ta y a k o y a c a k b ir m u h a r e ­
be c e re y a n e tm e m iştir.
K a n u n î S ü le y m a n ’ın ilk s e fe rin i teş­
k il e d e n B e lg rad f e th in d e T u n a n e h r in ­
de d o n a n m a h a y li iş g ö rm ü ştü . İk in c i
se fe r es ase n b ir d en iz se fe ri o ld u ğ u iç in
d o n a n m a y en i g em ilerle ta k v iy e o lu n ­
m u ştu . D en iz le rd e m ü h im b ir h â d ise
göze ç a rp m a m a k la b e ra b e r, R odos fe t­
h in i m ü m k ü n k ıla n â m ille rin is tin a t -
g â h ı k u v v e tli T ü rk d o n an m asıy d ı.
Barbaros’un Cezayir’de yerleşmesi
O n b eş, b ilh a s s a o n a ltın c ı a s ırla r d a
A k d en iz’d e p ek geniş ç a p ta k o rsa n lık
y a p ılm a k ta y d ı. B u a s ır la r d a k o rsa n lığ ı
k e n d ile ri iç in en m ü h im g eçim v a s ıta s ı
sa y a n h ü k ü m e tle r b ile v ard ı. R odos şö­
v aly ele ri b u b içim d ek i h ü k ü m e tle re m i­
sa l o la b ilird i. R odos’u n A n ad o lu k ıy ıla ­
r ın a p e k y a k ın o lm a sı sebebiyle b u n la r ­
d a n T ü rk le re sık sık z a r a r la r g elm ek te,
o n la rın z a r a r lı fa a liy e tle ri T ü rk le rin d e
a y n i şek ild e m u k a b e le le rin e yol a ç m a k ­
ta y d ı. B u sebeple, m u h te lif m ille tle r a -
r a s m d a n çık tığ ı gibi T ü rk le rd e n d e k o r ­
sa n lığ a g irişe n le r g ö rü lm eğ e b a şla m ıştı.
İk in c i B ayezid d e v rin in m e ş h u r d e n iz ­
cisi K em a l R eis böyle k o r s a n lık ta n y e­
tiş m e b ir k im sey d i. K em a l R eis’in k o r­
sa n lık y o lu n d a çizm iş o ld u ğ u h a r e k e t
ta rz ın ı d ev am e ttir e n T ü rk d en izcileri,
O sm a n lIla ra A k deniz h â k im iy e tin i te sis
im k â n ın ı sa ğ la d ıla r. O sm a n lIla rın böyle
b ir im k â n a k a v u ş m a s ın d a h iz m e ti ge -
ç e n le rin en b a ş ın d a B a rb a ro s H a y re d ­
d in gelir.
ç e n le rin en b a ş ın d a B a rb a ro s H a y re d ­
din, ağ a b ey si O ru ç R eis ile b irlik te A k-
d en izd e k o rs a n lığ a b a ş la d ık la rı z a m a n
h ır is tiy a n la r a k o rk u sa lm ış la r ve k u d ­
re tle riy le b ü y ü k b ir ş ö h re t te m in e tm iş ­
lerd i. Ö nce Ege ve d o ğ u A k d en izd e k o r ­
s a n lık y a p a n O ru ç ve H ızır reisler, b i­
lâ h a r e k e n d ile rin e fa a liy e t s a h a s ı o la ­
r a k T u n u s ve C e za y ir k ıy ıla rın ı se çm iş­
lerd i. T u n u s ’u n isk ele m e v k ii o la n H al-
k u lv a d ’a (G o u le tte ) y e rle ş tik le ri z a m a n
 Barbaros kardeşler : Solda Oruç Reis, ve sağda küçük kardeşi büyük OsmanlI Am irali
Hızır Reis {Barbaros Hayreddin Paşa)
k o rs a n lık h a r e k e tle r in e m ü ş te re k e n d e ­
v a m e ttik le ri ve K u rd o ğ lu M u slih id d in ,
K e m a l R eis’in y eğ e n i M u h id d in R eis gi­
bi k ıy m e tli k im s e le r de o n la rla b e ra b e r
o ld u k la rı için, h ır is tiy a n la r a k o rk u lu
g ü n le r y a ş a tm a y a b a şla m ışla rd ı.
K e n d i n a m la r ın a k o rs a n lık e d e n O -
ru ç ve H ızır R eisler, a r a s ır a O sm anlI
P a d iş a h ın a h ed iy e g ö n d erm e y i y in e
k e n d ile ri iç in fa y d a lı a d d e tm e k te le rd i.
N ite k im 1515 y ılın d a O ruç Reis, M u h id ­
d in R eis v a s ıta siy le Y avuz S e lim ’e h e ­
diye g ö n d e rd iğ i z a m a n , p a d iş a h b u n la ­
ra d o n a n m ış iki k a d ırg a y o lla m a k s u ­
re tiy le m u k a b e le d e b u lu n m u ş tu .
O ruç ve H ızır R e is’in C ezay ir k ıy ıla ­
r ın a y e rle şm e sin d e n en fa z la e n d işe d u ­
y an d e v le t İsp a n y o lla rd ı. O n u n için,
C ezayir s a h ille rin d e b ir d ev let k u r m a
y o lu n d a a d ım la r a tm a k ta o la n T ü rk
k o r s a n la rın ı, y a ln ız te d irg in e tm e k iç in
değil, b ilh a s s a A frik a k ıy ıla r ın d a n sö ­
k ü p a tm a k iç in u ğ r a ş m a y a b a ş la d ıla r.
L âk in İs p a n y o lla r ç ırp ın d ık ç a O ru ç Reis
k u d r e tin i d a h a fa z la g ö ste rd i ve C eza­
y ir’e de b iz z a t y erle şti. E vvelâ İ s p a n y a
k ıra lı ik e n b ilâ h a r a b u n a ilâ v e te n A l­
m a n im p a r a to r lu ğ u n a d a se çilen Ş a rl-
k en , O ru ç v e H ızır R e is’i C ezay ir’d e n
ç ık a ra m a d ı. O ruç R eis b u r a d a h ü k ü m -
d a rlığ ın ı ilâ n ed erek , k u d r e tin i y a ln ız ­
ca s a h ille rd e değil m e m le k e tin iç k ıs ım ­
la r ın d a d a g ö ste rm e k ü ze re fa a liy e te
k o yuldu. B u v az iy e t k a r ş ıs ın d a İ s p a n -
y o lla r T le m sa n e m irin i elde e d e re k Tüırk-
913
le ri o n u n v a sıta siy le k a r a d a n v u rm a k
iste d ile r. M a a m a fih O ru ç R eis b u t e r ­
tib i z a m a n ın d a h a b e r a la ra k , o n la rd a n
ö n ce d a v r a n ıp T le m sa n (T e le m sa n ) ı
işg al ed iv erd i. T le m sa n em iri ise m ü s-
lü r r r n la r d a n ve İ s p a n y o lla rd a n k u v v e t
to p la y a r a k e lin d e n ç ık a n y e ri is tir d a t
iç in m ü c a d e le y e g irişti. Böylece A frik a lı
m ü s lü m a n la rla İs p a n y o lla r’ın g a y re ti
T le m sa n u ğ r u n d a b irle şm iş b u lu n u y o r­
du. Ş e h ir şid d e tle k u ş a tıld ı. O ru ç R eis
yed i ay m ü d d e tle m u h a s a r a y a m u k a v e ­
m e t e tti. E n s o n u n d a m u h a s a r a y ı y a -
rıp ç ık m ak is te rk e n ik i y e rin d e n v u r u ­
la r a k ş e h it d ü ş tü (1518).
O ru ç R eis ö lü n c e C ezay ir h ü k ü m d a r ­
lığı ile b irlik te o n u n n a m ı d a k a rd e ş i
H ızır R eis’e k ald ı. B a b a O ru ç d iy e a n ı­
la n O ru ç R eis’e F re n k le r b u ism i ta h r i f
ile B a rb a ro s d e d ik le rin d e n , H ızır R eis
d e a s ıl a d ın d a n ziy ad e b u n a m la a n ıl­
m a ğ a d e v a m e tti. O ru ç R eis ş e h it d ü ş­
tü ğ ü z a m a n H ızır R eis C ezay ir’d e idi.
O ru ç ’u n ş e h a d e tiy le T le m sa n d a m e c ­
b u re n te slim o lm u ştu . T le m sa n ’ın is t ir ­
d a d ın ı m ü te a k ip İ s p a n y o lla r ve T le m ­
s a n e m irin e b ağ lı A ra p la r C ezay ir’i de
z a p te tm e k ü zere h a z ır lık la r y a p tıla r.
B u v az iy e t k a r ş ıs ın d a H ızır R eis (B a r­
b a ro s H a y re d d in ) de m ü d a fa a te d b irle ri
aldı. C e zay ir’de «Eski C am i» d e n ile n
H a y re d d in P a ş a c a m iin in k itâ b e s in d e n
ö ğ ren d iğ im ize göre, o s ır a d a s u lta n ü n -
v a n ı ile a n ıla n C e zay ir h ü k ü m d a rı B a r­
b aro s, h a s m ın ın k a r a ve den izd en y a p ­
 tığ ı h ü c u m a c e s a re t ve u s ta lık la k a r ş ı
koydu. İsp a n y o l ve A ra p la rd a n m ü te -
ş e k k ü y irm i b in k işilik d ü ş m a n k u v v e ti
b u m ü c a d e le d e m a ğ lû p olup, a n c a k beş
a ltı b in k işisi s a ğ sa lim k u rtu la b ild i.
T le m sa n em iri ü ç ü n c ü E bu H a m u d a
k a ç ıp k u r tu la n la r a d a h ild i.
B a rb a ro s, h a s ım la rın ı m a ğ lû p e tm e k ­
le b e ra b e r g ere k İsp a n y o l, g erek se y erli
A raR İarın m ü ş te re k h ü c u m la rı k a r ş ıs ın ­
d a C e zay ir’de tu tu n a b ilm e k için , d a h a
k u v v e tli b ir y ere d a y a n m a k ih tiy a c ın ı
h iss e tm iş b u lu n u y o rd u . B u sebeple 1519
y ılın d a O sm a n lı h ü k ü m d a rın a b ir h e y e t
y o lla y a ra k , O sm a n lı h â k im iy e tin e k a -
b u lü n ü diledi. K â tip Ç elebi’n in « T u h -
f e t- ü l k ib a r f i E s f a r -ü l B ih ar» ın d a
k a y d o lu n d u ğ u n a gö re; B a rb a ro s, Y avuz
S e lim ’e h e y e t g ö n d e rm e d e n ö n ce C eza -
y ir h a lk ın ın b u h u s u s ta m u v a fa k a tin i
is tih s a l etm iş, o n d a n s o n r a d ö r t gem i
d o n a ta r a k b irço k e s ir ve h e d iy e le rle İ s ­
ta n b u l’a g ö n d e rm iştir.
Y avuz S elim , B a rb a ro s ’d a n g elen h e ­
y e ti m e m n u n iy e tle k a b u l e tti. B a rb a -
ro s ’a b e y le rb e y ilik h il’a ti g ö n d erd i. A y­
r ıc a ik i üç b in k işilik a s k e r ve to p yol­
la d ığ ı gibi, A n a d o lu ’d a n is te d iğ i k a d a r
a s k e r to p lıy a b ilm e sin e de m ü s a a d e ey­
ledi. Y avuz S elim ’in b u h a r e k e ti, o n u n ,
B a rb a ro s ’u u z a k ta n u z a ğ a g a y e t iy i t a ­
n ıy ıp k ıy m e tin i ta k d ir ed işi k a d a r de -
n izciliğ e v e rd iğ i e h e m m iy e te d e iş a re tti.
B a rb a ro s ’u n O sm a n lı h iz m e tin e g ir -
m esi, d ü ş m a n la rın ı fa z la c a e n d işe le n -
d ird i. U s ta d en izc iy i a lte d e b ilm e k iç in
d a h a fa z la h a z ır la n m a k ve k e n d isin i
m ü te m a d iy e n iz’aç e tm e k lü z u m u h a s ıl
oldu. B u n u n için , İ s p a n y o lla r d a n d a h a
çok h u z u r la rı k a ç a n T le m sa n ve T u n u s
b ey leri, C ezay ir a h a lis in i is y a n a te şv ik e
k o y u ld u la r. B u n la r ın u ğ r a ş m a la rı m e y -
v a la r m ı v erm ey e b a ş la d ığ ı s ır a d a B a r­
b a ro s d a h a ça b u k d a v r a n a r a k a le y h ta r ­
la r ın ı y a k a la tıp a s tırd ı. C e zay ir h a lk ın ­
d a n b e k le n e n n e tic e is tih s a l edilem e -
y ince, İ s p a n y o lla r z a m a n k a y b e tm e d e n
ta a r r u z a geçtiler. S icily a k ır a l n a ib i
H ug u e de M o n c a d a İsp a n y o l filo su n u n
k u m a n d a n ı s ıfa tiy le C ezayir ö n le rin e gel­
di. E m rin d e k ır k gem i ve a y rıc a beş b in
k işilik b ir k u v v e t v a rd ı. B a rb a ro s, Ce -
z a y ir’e v u k u b u la n b u ta a r ru z u , d ü ş m a ­
n ın ı b o z g u n a u ğ r a tm a k s u re tiy le ak im
914
b ıra k tı. H u g u e d e M o n c a d a p e k az k u v ­
v e tle k a ç ıp c a n ın ı k u r ta r a b ild i (1519).
B a rb a ro s ’a k arşı m ü c a d e le le rin d e
y ek d iğ eriy le ittif a k e tm iş o la n T le m sa n
ve T u n u s h ü k ü m d a rla r ı, C ezay ir h a lk ı­
n ı ale y h e te ş v ik te n y in e v az g eçm ed iler.
N ite k im T u n u s h ü k ü m d a r ın ın C ezayir
ü z e rin e b ir o rd u şev k i s ır a s ın d a b u te ş ­
v ik le rin m ü s b e t n e tic e le rin i g ö rd ü ler.
B a rb a ro s ve T u n u s h ü k ü m d a rın ın o rd u ­
la rı F lis sa tu m e l- til’de m u h a re b e y e t u ­
tu ş tu k la r ı z a m a n , B a rb a ro s ’a i t a a t e d e n
C e z a y irlile rd e n M e h m ed Bey ve İb n -ü l
K a d ı’n m T ü rk le re ih a n e tle k a r ş ı t a r a f a
g e ç tik le ri g ö rü ld ü . B u y ü z d e n m u h a r e ­
be T u n u s lu la rın le h in e n e tic e le n d i.
T le m sa n b e y in in M es’u d ve A b d u lla h
ism in d e k i ik i k a rd e ş i k en d isiy le a n la ş a -
m ıy a r a k P a s h ü k ü m d a rın ın y a n ın a k a ç ­
m ıştı. B u ik i k a ç a k k a r d e ş te n M es’u d
b ir a r a lık F a s h ü k ü m d a rın d a n ald ığ ı
k u v v e tle rle T le m s a n ’ı k u ş a ttıy s a da
m a ğ lû p o ld u ve B a rb a ro s ’a sığ ın d ı. B a r ­
b a ro s, M es’u d a k u v v e t v e re re k T le m -
s a n ’a se v k ed in ce, bey o la n k a r d e ş in i k a ­
ç ırıp o n u n y e rin e geçti. F a k a t b u a d a m
B a rb a ro s ’d a n g ö rd ü ğ ü iy iliğ i p ek ça b u k
u n u ta r a k T ü rk le re s ır t çe v irip h ır is ti -
y a n la r la itt if a k ed in ce, b u d e fa B a rb a ­
ro s d a o n u d e v ire re k A b d u lla h ’ı T le m -
s a n em iri y ap tı. T le m s a n b ey leri a r a s ın ­
d a E b u M u h a m m e d A b d u lla h -ı S â n î d i­
ye a n ıla n b u z a tı k o r u m a k ü z e re y a n ı­
n a T ü rk le rd e n yü z elli k işilik m u h a fa z a
a s k e ri b ıra k tı. B ir m ü d d e t s o n r a M es’u d
y in e g elerek T le m sa n ’ı a lm a k iste d iy se
d e y a p ıla n ç a r p ış m a la r s ır a s ın d a te le f
o lu p g itti. A b d u lla h ’ın T le m s a n ’a y e r -
le ş tirilm e s i b u r a n ın d a B a rb a ro s ’u n n ü ­
f u z u n a tâ b i o lm a sı d em ek ti.
Barbaros’un tekrar korsanlığa
başlaması
B a rb a r o s ’u n C ezay ir’d e y e rle şe re k b ir
h ü k ü m e t k u rm a s ın ı, b ilh a s s a T u n u s,
T le m sa n ve C ezay ir e tr a f ın d a k i A ra p -
la r iste m e d ik le rin d e n , m ü te m a d iy e n
B a rb a ro s ’u n h u z u ru n u k a ç ır m a ğ a ç a lış ­
tıla r. T u n u s ve T le m sa n h ü k ü m d a r la r ı­
n ın h ü c u m ve ta h r ik le r in i m u v a ffa k i -
y e tle a t la t a n B a rb a ro s, A b d u lla h ’ı
T le m sa n b ey i y a p tık ta n s o n r a b ira z r a ­
h a t a k a v u ş a c a ğ ın ı u m a rk e n , T u n u s h ü ­
k ü m d a rın ın ta h rik iy le h a r e k e te g eçen
İ b n - ü l K a d ı’n ın h ü c u m u n a m a ru z k a l-
dı. İ b n - ü l K a d ı’n m te c a v ü z ü n ü m u v a f ­
fa k iy e tle d efe d in ce , b u d e fa d a C ezay ir
h a lk ın ın is y a n ı ile k a rş ıla ş tı. B a rb a ro s,
s a ra y ın ı k u ş a ta n â s ile ri m a ğ lû p e d e re k
b ir k ıs m ın ı ö ld ü rtü p , b a z ıla rın ı d a h a p ­
s e ttir d i a m a , b u d e f a C ezay ir’de h u z u ru
h a y lic e k a ç m ış b u lu n u y o rd u . Z ira so n
is y a n sebebiyle C e za y ir’d ek i y e rli A ra p ­
la r la T ü rk le r a r a s ın a n if a k g irm iş v a ­
z iy e tte y d i. C ezayir’e tâ b i k a le le rin e l­
d e n ç ık a ra k g e lirin a z a lm a s ın d a n b a ş ­
k a , b ir de T ü rk le rle C ezay irli A ra p la r
a r a s ın a g eçim sizlik g irin c e, B a rb a ro s
C e za y ir'i te rk e k a r a r v erdi. Ve n e tic e d e
B ougie (B ecaye) n in a ltm ış m il d o ğ u ­
s u n d a k i Ç içel (Cecel) e ç e k ile re k k o r ­
s a n lığ a b a ş la d ı (1524).
B a rb a ro s, k o rs a n lığ ın ın b u d e v re ­
sin d e az k u v v e tle çok iş le r b a ş a rd ı. O -
n u n b u s ır a d a k i m u v a ffa k iy e tle ri a k ıl­
la r a h a y r e t v e re n b ir m a h iy e t a rz ed er.
B ir d e f a s ın d a y ed i gem ilik b ir h u v v e tle
d o kuz h ır is tiy a n g em isin e h ü c u m e tti, Sicilya kral naibi Hugue de Moneada
b u n la r d a n b ir in i b a tır ıp se k iz in i esir
aldı. B ir d e fa s ın d a d a d o k u z g em ilik d it g em iy i y a k tı. B a rb a ro s ’u n m ü te a d ­
b ir k u v v e tle h ır is tiy a n g e m ile rin e d e h ­ d it m u v a ffa k iy e tle ri ü z e rin e T u n u s k ı ­
şe t s a ld ığ ı gibi, T u n u s s a h ille rin d e k e n ­ y ıla r ın d a f a a liy e tte b u lu n a n T ü rk k o r ­
d isin e tâ b i o lm a k iste m e y e n m ü te a d ­ s a n la r ın d a n A y d ın R eis ile Ş a b a n R eis

Eski Cezayir lim an ve kalesinden bir um um î görünü;.

(Bu resm in aslı Fransa'da Bibliothèque Nationale'dedir.)

915
de o n ik i k a p ta n a rk a d a ş ı 40 gem ilik
b ir filo ile gelip B a rb a ro s’a k a tıld ıla r.
Barbaros’un İkinci defa
Cezayir’e yerleşm esi
B arbaros, a r a d a n geçen k ıs a z a m a n
z a rfın d a h a y li k u v v etlen m iş ve ş ö h re ti
b ira z d a h a a rtm ıştı. O s ıra d a , B a rb a -
ro s’u n ay rılışı ile C ezayir’e h â k im o l­
m uş b u lu n a n İ b n -ü l K a d ı’n ın , İs p a n -
y a ’d a n A frik a sa h ille rin e ta ş ın a n m ü s-
lü m a n la rı C ezayir’e so k m a k iste m e d iğ i­
ne d a ir şik â y e tle r y a p ılm a k ta y d ı. N e­
tic ed e B a rb a ro s, a rz u ve ıs r a r k a r ş ıs ın ­
d a C ezayir’e y ü rü d ü . Y irm i b in k işilik
k u v v etle k e n d in i m ü d a fa a y a ç a lışa n
İ b n -ü l K ad ı (K ad ı oğlu) yı m a ğ lû b e t-
ti. İb n -ü l K a d ı d a bu m u h a re b e so -
n u n d a ö le n lere d a h il­
di. B a rb a ro s, C ezayir’e
girdi ve m u h a lifle rin i
o r ta d a n k a ld ırd ı. Böy-
iece üç sen e so n ra Ce­
z a y ir’in y en id en h â k i­
mi v az iy e tin e geçm iş
bu lu n u y o rd u .
B a rb a ro s C ezayir’e
y erleşin ce eski h â k im i­
y e tin i h a t t â o n d a n d a ­
h a fa z la sın ı te sise g ay ­
ret etti. T le m sa n em i-
ri A b d u lla h ’a haber
g ö n d e re re k b irk a ç se-
n e d e n b e ri verm ed iğ i
o n b in a ltu n lu k yıllık
v erg isin i y o lla m a sın ı
Bir Cezayir bild ird i. A bdullah, bu-
korsam n a p e şin e n raz ı olm ad ı
916
am a, y a p ıla n m u h a re b e d e m a ğ lü p d ü ­
şü n c e eski b o rç la rı ile b irlik te b u n d a n
so n ra v erg isin i m u n ta z a m a n ö dem eyi
kabul etti.
P en o n a d a s ın ın z a p tı
C ezay ir’in k a rş ıs ın d a b ir k u rş u n m e n ­
zilinde P e n o n (A d ak ale) d e n ile n b ir a-
d a v ard ı. İ s p a n y o lla r ta r a f ı n d a n z a p -
te d ilm iş o la n b u a d a k u v v etli şek ild e
ta h k im edilm işti. P e n o n 'u n h is a rla r ı z a ­
te n e s k id e n b e ri m e şh u rd u . İs p a n y o lla r
P e n o n ’d a yerleşm ek le C ezay ir’i k o n tro l
a ltın d a tu tm a g ay esin i g ü tm e k te idiler.
C ezayir C a m ilerin d e ez an o k u n u rk e n
İs p a n y o lla rın şe h ri to p a te şin e t u t t u k ­
la rı ve to p g ü m b ü rtü le ri İle ez a n se sle­
rin i b a s tırm ıy a ve m in a re le ri d elik d e ­
şik etm iy e ç a lış tık la rı o lu rd u . B a rb a ro s,
C ezay ir’e ilk y erle ştiğ i z a m a n İs p a n y o l­
la rın bu biçim siz h a r e k e tle r i k a r ş ıs ın ­
da, m u k a b il te d b irle re te v e ssü l ey ley in ­
ce İ s p a n y o lla r C ezay ir’i b o m b a rd ım a n ­
d a n vazg eçm işlerd i. İk in c i d e fa C eza -
y ir’e h â k im o lu n ca. İs p a n y o lla r eski
h a r e k e tle rin i te k ra ıia m a m ış s a d a B a r­
b aros, C ezay ir’de ta m s e rb e s tiy e tin P e-
n o n ’u n z a p tın a b ağ lı o ld u ğ u n u çok iyi
a n la m ıştı. O n u n iç in ilk f ır s a tt a P e ­
n o n 'u n z a p tın a te şeb b ü s etti. A da s â -
k in le ri ve m u h a fız la r, B a rb a ro s ’u n te s ­
lim te k lifin i r e d d e ttiğ in d e n P e n o n k u ­
şa tıld ı. K u v v etli h is a r la r b ir h a f ta
m ü d d e tle to p a te şi ile d ö v ü ld ü , b u k a ­
d a r m ü d d e t P en o n a d a s ın ın z a p tın a k â ­
fi geldi (1530).
B a rb a ro s, P e n o n ’u z a p te d in c e d e rh a l
h is a rla r ım y ık tırd ı ve ve b u r a d a n çı­
k a n ta ş la r ı a d a ile Ce­
z a y ir ş e h ri a r a s ın a
d o ld u rttu . P e n o n ’u n
şe h re birleşm esiy le,
f e n a h a v a la r d a T ü rk
filo la rın ın sığındığı,
b a tı r ü z g â rla rın a k a rş ı
m a h fu z C ezayir lim a ­
n ı m e y d a n a gelm iş o l­
du.
O a r a d a İ s p a n y a ’-
d a n P e n o n ’u n im d a d ı­
n a g ö n d erilm iş o la n
b ir filo a d a s u la rın a
geldiği z a m a n , k a le n in
y erin d e y e lle r e stiğ in i
gördü. B u n u n ü ze rin e
geri d ö n e re k k a ç m ıy a te şeb b ü s e ttiy se
de B a rb a ro s on beş k a d ırg a ile h a r e ­
k e te geçip İs p a n y o lla rı h a r b e zo rlad i.
N etice, d ü şm a n filo su n u n ta m a m ın ' e
s ir aldı. Z a p te d ile n İsp a n y o l filosu, k a ­
d ır g a d a n d a h a b ü y ü k g e m ile rd e n o la n
d okuz ta n e b a r ç a ’d a n ib a re tti.
Hızır R cis’in donanm ası
M arsilya sularında
P e n o n ’u z a p te ttik te n s o n ra C e zay ir’de
k e n d isin i d a h a k u v v etli h isse tm iy e b a ş -
lıy a n H ızır R eis (B a rb a ro s), y en i esir
e ttiğ i İsp a n y o l filo su n u n k u m a n d a n ın ­
d a n B eşinci K a ri (Ş a rlk e n ) ın İ ta ly a ’ya
g ittiğ in i ö ğ ren d i. B u n u n ü z e rin e d o n a n ­
m a s ın ı A ydın R e is’in em rin e v e re re k
A v ru p a s a h ille rin e gön d erd i. B a rb a ro s ’­
u n ü n lü y a rd ım c ıla r ın d a n o la n A ydın
R eis, M a rsily a ve Nis s a h ille rin i t a r a ­
dı. Bu a r a d a İs p a n y a k ıy ıla rın ı k o ru -
m a ğ a m e m u r onbeş gem ilik b ir filoya
r a s tlıy a r a k d e rh a l m u h a re b e y e tu tu ş tu .
Cezayir'in eski bir resmi daha. ÖnUnde görülen Penon adası ile şehir ve kalesi arasındaki yolu
vaktiîe Barbaros Hayreddin doldurm uş, hem bir lim an ve hem de bîr m uvasala yolu meydana
getirm iştir.
A ydın Reis, d ü ş m a n filo su n u n a m ira l
g em isin i z a p te d in c e d iğ e r g em ile r de
k u r tu lu ş im k â n ın ı b u la m ıy a ra k te slim
oldu. T eslim o la n filo n u n g em ile rin d e n
a ltı ta n e s in in m ü r e tte b a t ve m alzem e -
sin i ta h liy e e ttir d ik te n s o n ra üçünü
y a k tı, d iğ e r ü ç ü n ü de b a tırd ı. G eri k a ­
la n g em ileri b e ra b e rin e a la r a k C eza -
y ir’e d öndü,
Barbaros’a karşı Andrea Doria
B a rb a ro s ’u n ü st ü s te k a z a n d ığ ı m u ­
v a ffa k iy e tle r A kdeniz k ıy ıla rın d a k i h ı-
r is tiy a n la r ü z e rin d e d e rin k o r k u la r y a ­
r a tm a k ta , b u k ıy ıla rd a k i v a lile r Ş a rl -
k e n ’e y a z d ık la rı m e k tu p la rd a v aziy e­
tin n a z ik liğ in i b e lirte re k te h lik e y e iş a ­
r e t e tm e k te id iler. İsp a n y a . A lm an y a,
H o lla n d a ve h a t t â İ ta ly a ’n ın m ü h im b ir
k ıs m ın a s a h ip o la n İ m p a r a to r Ş a rlk e n
için, B a rb a ro s ’u n z a fe rle ri g u ru r k ır ı­
cı b ir m a h iy e t ta ş ım a k ta y d ı. G en iş
to p r a k la r a s a h ip b ir im p a r a to r u n d e ­
917
n iz c ile rin in B a rb a ro s’a y en ilm eleri, el­
b e tte h ır is tiy a n d ü n y a s ı le h in e k a y -
d ed ilecek şe y ler değildi. B unun iç in
Ş a rik e n P re n s, şövalye ve k a r d in a l
le rin ile ri g e le n le rin d e n m ü te şe k k il b ir
m eclis to p la y a ra k B a rb a ro s ’a k a rş ı a lı­
n a c a k te d b irle rin g ö rü şü lm e sin i e m re t­
ti. B u m e c liste v âk i k o n u ş m a la r n e ti­
cesin d e d e v rin en b ü y ü k h ır is tiy a n k a p ­
ta n ı A n d re a D o ria’n ın , B a rb a ro s’a k a r ­
şı ç ık a rılm a s ın a k a r a r verildi.
B a rb a ro s ’a ra k ip o la ra k A frik a s a h il­
le rin e sev k ed ilm ek is te n e n A n d re a Do-
ria , h a k ik a te n d e v rin en b ü y ü k h ır is ti-
y a n k a p ta n ı ve d e rin b ir ş ö h re tin s a h i­
b i idi. B irçok m ü h im ş a h s iy e tle r y e tiş­
tirm iş b ir C eneviz ailesin e m e n su p o-
la n A n d re a D o ria 1468 de d ü n y a y a gel­
m iş ve o n d o k u z y a ş ın d a y k e n deizciliğe
in tis a b e d e rek se n e le rd e n b e ri bu iş le r­
d e p işm iş b ir kim seydi. H ızır R eis’e r a ­
k ip o la ra k o rta y a ç ık a rıld ığ ı s ır a d a a l t ­
m ış y a şın ı a ş k ın o la n A n d re a D o ria o
z a m a n a k a d a r m u h te lif h ü k ü m d a rla r a
h iz m e t etm iş, â d e ta m illiy e tin i d a h a zi­
y ad e k a p ta n lık ta b u lm u ş b ir d en iz a d a ­
m ıydı. O n a ltın c ı a s rın en b ü y ü k h ıris -
tiy a n k a p ta n ı o ld u ğ u n d a ş ü p h e b u lu n ­
m a y a n A n d re a D oria, denizciliğe ilk d e ­
f a p a p a lık h iz m e tin d e b aşlam ış, d a h a
so n ra N apoli, o n u n a r k a s ın d a n F ra n s a
h ü k ü m d a rla r ı n a m ın a çalışm ış, daha
s o n r a d a b ir m ü d d e t k e n d i h e s a b ın a
k o rs a n lık e tm iştir. H izm et s a h a s ı se ç i­
m in d e m a c e ra c ı gibi g ö rü n e n A n d re a
D oria, k e n d i n a m ın a y a p tığ ı k o rs a n lı­
ğ ın ın a r k a s ın d a n te k r a r F r a n s a k ıra lı
iç in çalışm ıy a b a ş lıy a ra k , 1524 t e b ir
İ m p a r a to rlu k d o n a n m a sın ı, 1528 de b ir
İsp a n y o l filo su n u m a ğ lû b e tm iştir. K e n ­
di v a ta n ı o la n
C enova’n ın hâ­
k im iy e tin e d ü ş­
m e sin e se b eb o la-
cak d ere ced e
k a p ta n lığ a b a ğ ­
lılık g ö ste re n
A n d re a D o ria
1528 de F ra n s a
k ıra lı ile bozuş-
m u ş t u r . N a­
p o li’yi F ra n s a
n a m ın a ta z y ik
Barbaros'un rakibi e d e rk e n b u bo -
A ndrea D oria z u şm a d a h a faz la
918
a ç ığ a ç ık tığ ın d a n , F ra n c o is (F ra n su v a )
b ir p u n d u n a g e tirile re k A n d re a D o ria’-
n ın te v k ifin i istem işse de, o k a ç m a y a
m u v a ffa k olm uş ve b u d e fa F ra n s ız la ra ,
k a rş ı A lm a n İ m p a r a to ru n u n h iz m e tin e
g irm iştir. A lm an h iz m e tin e geçince
ce F ra n s ız la r a k a rş ı ro lü d e ğ iş tiğ in d e n
b u d e fa N ap o li ve C enova’m n F ra n sız -
l a r d a n k u r ta r ılm a s ın d a ro l oynam ak
s u re tiy le k a p ta n lık ş ö h re tin e y e n i ilâ ­
v eler sa ğ la m ıştır.
İş te A n d re a D o ria ’n ın B a rb a ro s ’a k a r ­
şı ç ık a rılm a sı, o n u n A lm a n im p a r a to r u ­
n u n h iz m e tin e g ird iğ i d ev rey e r a s tl a ­
m a k ta d ır. A. D o ria ’n m A lm a n la r n a m ın a
T ü rk le re k a r ş ı m ü c a d e le si y aln ızc a B a r­
b a ro s’u te d ib n iy e tin e in h is a r e tm e y e ­
cek, A lm a n d o n a n m a s ın ın a m ira li sı -
fa tiy le O sm a n lı d en iz k u v v etleriy le ç a r ­
p ışm a y a m e c b u r k a la c a k tır. B u m ü c a ­
d eled e A n d re a D o ria ’n ın şö h re ti y en i
z a fe rle rle sü slen m ey ip , b ilâ k is b ir ta k ım
m a ğ lû b iy e tle rle z e d elen e cek tir. N itek im
B a rb a ro s’a k a r ş ı ilk h a r e k e ti d e b u n e ­
v id e n b ir m a h iy e t a rz e tm e k te d ir. Z ira ;
p re n s, şövalye ve k a r d in a lle rd e n m ü -
te şe k k il m eclis A n d re a D o ria ’n ın B a r ­
b a ro s ’a k a r ş ı ç ık m a sın ı k a r a rla ş tır ın c a ,
o, ilâ v e te n F ra n s ız la r d a n d a y irm i g e­
m i a la r a k İsp a n y o l d o n a n m a s ın ın b a ­
ş ın d a A frik a is tik a m e tin d e y elk en a ç ­
tı. M e şh u r h ır is tiy a n a m ira lin in n iy e ti
A frik a k ıy ıla rın d a p e ş in e n b ir k ö p r ü b a ­
şı tu tm a k tı. A n d re a D o ria 60 p a rç a lık
b ir filo n u n b a ş ın d a C ezay ir is tik a m e -
tin d e yol a lırk e n v a z iy e tte n h a b e r d a r
o la n B a rb a ro s d a o n u M a y o rk a a d a la rı
c iv a rın d a k a rş ıla m a k ü zere, S in a n R e­
is ile b ir lik te h a r e k e t e tti. E m rin d e k i
g em ile rin sa y ısı 35 i k e n d isin in , 7 ta n e ­
si C erb e’d e n gelen S in a n R eis’in o lm a k
ü zere 42 yi b u lu y o rd u . L â k in h e r ik i t a ­
r a f d a y e k d iğ e rin e r a s tla m a d a n h e d e fi­
n e d o ğ ru ilerled i.
A n d re a D o ria d o ğ ru c a Ş erşel ü ze rin e
g id erek , k a r a y a a s k e r ç ık a rıp , b a s k ın
şe k lin d e b ir h a r e k e tle b u ra s ın ı z a p te t­
m e k isted i. F a k a t u m d u ğ u n e tic e y i is t ih ­
sa l b ir tü r lü m ü m k ü n o lm adı. Ş e rşe l’d e-
k ile r y a ln ız c a şid d e tli m u k a v e m e tle k a l-
m ıy a ra k , k aled e n , çıkış y ap ıp , m ü te c a ­
v izlerle ş id d e tli b ir h a rb e tu tu ş tu la r.
A n d re a D o ria ’m n k u v v e tle ri 1400 ölü,
640 e s ir v erin c e d iğ e rle ri s ü r ’a tle g em i­
le rin e çekildi. E sirle re A n d re a D o ria’-
n m m u a v in i de d ah ild i. B u v a z iy e t k a r ­
ş ıs ın d a m e ş h u r C enevizli a m ira l se lâ -
m e ti Ş e rse l’d e n d e r h a l ç e k ilm e k te b u l­
du. F a k a t A n d re a D o ria b u r a d a n a y r ı­
lın c a İ ta ly a ’y a g itm iy e re k İ s p a n y a s a ­
h ille rin e d ü m e n k ırm ıştı.
A n d re a D o ria b u h a r e k e tle r i y a p a r ­
k e n B a rb a ro s d a M a y o rk a a d a la rı c iv a ­
r ın d a h a s m ım b u la m a y ın c a F r a n s a s a ­
h ille rin e d o ğ ru g itm işti. M a rsily a ve
T u lo n c iv a r ın d a b a z ı y e rle ri v u rd u k -
t a n s o n r a d ö n m e k ü z e re y k e n A n d re a
D o ria ’n ın y a p tık la rın d a n h a b e r d a r o l­
du. C enevizli a m ira l, İs p a n y a s a h ille ri­
n e u la şın c a , İ ta ly a ’d a n üç b in k işilik
a s k e r ile b a r u t ve çe şitli m a lze m e is te ­
m iş, o n u n is te d iğ i şe y ler k a r a k a n e v in ­
d e n ik i b ü y ü k gem i ile y o la ç ık a rılm ıştı.
İş te B a rb a ro s, A n d re a D o ria ’yı a r a rk e n
bu g em ilere r a s tla d ı ve d e r h a l S in a n
R eis’i o n la r a k a r ş ı şe v k e tti. A n d re a
D o ria ’y a y a rd ım g ö tü re n g em ile rin ik i­
si de z a p te d ile re k iç in d e k ile r e s ir o lu ­
n u p te k n e le ri y ak ıld ı. B u n la rı ele ge­
ç irm e k iç in c e re y a n e d e n m ü c a d e le s ı­
r a s ın d a S in a n R e is’in gözüne b ir tü -
Barbaros'un Koyunluca adası önünde bir düşm an filosu ile muharebesi.
919
fe n k m is k e ti is a b e t etm işti.
A n d re a D o ria, y a rd ım k u v v e t ve m a l­
z e m e sin in b a ş ın a g elen le ri d u y u n c a A k ­
d e n iz ’d e d u r m ıy a ra k C e b e lita rık b o ğ a ­
z ın d a n çık ıp S ev illa lim a n ın a sığ ın d ı.
H a sm ım y a k a lıy a m a y a n H ızır R eis d e
C ezay ir’e d ö n d ü .
B a rb a ro s, y a p tığ ı işle rd e n p a d iş a h a
m a lû m a t v e rm e k te ve z a fe rle rin d e eld e
e ttiğ i g a n im e tle rd e n d e İ s ta n b u l’a h e d i­
y eler g ö n d e rm e k te y d i. K a n u n î ise b a tı
A kdeniz a h v a lin d e n B a rb a ro s v a s ıta -
siyle h a b e r le r a lm a k ta y d ı. N ite k im
A n d re a D o ria ’n m ta k ib in d e n C ezay ir’e
a v d e t e ttik te n s o n r a p a d iş a h ın b u y o l­
d a k i b ir iste ğ i ile k a r ş ıla ş m ış tı .K â tip
Ç elebi « T u h fe t-ü l k ib a r fi E s f a r -ü l b i-
h a r» m d a b u n o k ta y ı k ıs a c a şöyle a n -
la tm a k ta d ır : « S u lta n S ü le y m a n H an
d e r g â h -ı â li Ç a v u ş la rın d a n M u s ta fa
Ç av u şu g ö n d erip , F r a n s a k ıra lı ile a k -
to lu n a n s u lh ve b az ı a h v a l n e m in v a l
ü z e re d ir? T ecessü s o lu n u p d e r - i d ev let
arz ve ilâ m o lu n a d iy e b u y u rm u ştu .
B u n u n ü z e rin e ol t a r a f t a n a lın a n h a ­
b e rle r y az ılıp m e z b u r ça v u ş ile  sitâ n e
 Barbaros Hayreddin Paşa
(İlâve : 87)
T ü rk ırk ın ın y etiştird iğ i deniz k a h ra ­
m an la rın ın en başında gelen büyiik T ü rk
am irali B a rb aro s H ayreddin (1483 ? —
1546) in asıl adı H ızır olup M iddili ad a­
sında dünyaya g elm iştir. H ızır’ın babası
Y akub adlı bir sipahidir. K âtip Ç elehi’ye
g ö re, E ceova’lı Gazavat-ı H ayreddin P a şa
isim li esere n azaran S elânik ile M anas­
tır arasın d ak i Yenice-i V a rd a r h alk ın d an
o lan Y akub, Midilli’nin zaptı ü zerin e o-
ray a g ö n d erilen tım a rlı sip a h ilerd en d i.
B ilâh ara o rad a y erleşm iş b u lu n a n Ya-
k u b ’un İshaık, O ruç, H ızır ve İlyas ad ın ­
da d ö rt oğlu dünyaya gelm işti.
Genç y aşta denizciliğe in tisap eden bu
d ö rt k ard e şte n h e rb iri zam anla b ir e r ge­
m i tem in etm işlerd i. T ic a re t y apan k a r ­
d eşlerd en İshak M idilli’de o tu ru r; O ruç,
M ısır ve S uriye k ıy ıla rın a ; H ızır da Se­
lan ik ta ra fla rın a işlerdi. O d evirde deniz­
le r k o rsa n la rla dolu b u lu n d u ğ u n d an , r a ­
h a t ve teh likesizce deniz tic a re ti yapm ak
m ü m k ü n değildi. Bu bakım dan tım a rlı
sipahi Y ak u b 'un o ğ u lları da is te r istem ez
k o rsan lığ a in tisab edecek lerd i. H ızır’dan
d ah a büy ü k olan O ruç Reis, İlyas ile b e ­
ra b e r çalışırdı. O ruç Reis S uriye kıyıla-
larm a y ap tığ ı se fe rle rin d e n b irisin d e
T ra b lu sşa m ’dan dön m ek te iken Rodos
şö v aly elerin in h ücum una m aru z kaldı.
O n larla y a p tık la rı m ü cadelede İlyas şe­
h it, k endisi de y a ra lâ n a ra k esir d ü ştü.
Ş ö valyeler O ruç R eis’i o sıra d a e lle rin ­
de b u lu n an B odrum kalesine h ap settiler.
O ruç Reis epeyce hapis kaldığı bu k a le ­
den k a rd e şi H ızır’ın g a y re ti veya b ir ko­
layını bulmak; su re tiy le k u rtu ld u .
O ruç Reis h ap iste n k u rtu lu n c a k ısa b ir
m ü d d e t M em lûk dev letin in h izm etin e gi­
re re k b ir k ad ırg ad a k a p ta n lık e tti. Daha
so n ra A n talya valisi Şehzade K o rk u d ’un
m ü saad e ve k oruyuculuğiyle on sekiz o-
tu ra k lı b ir gem i tem in etm ek su retiy le
k o rsan lığ a başladı. Ş övalyeler için te h li­
k e le r y a ra ta n O ruç Reis, o n lara b ir hayli
z a ra rla r v erd i. Şövalyeler de k endisini
y ak alam ak için daim a fırs a t gözetm ek ten
geri d u rm ad ı. Ş ehzade K orkud A n ta ly a ’­
dan M anisa valiliğine nakledildiği sırad a
d a O ru ç’u k o ru m ak ta devam e tti. Bu
seb ep le O ruç da şehzadenin arzu ve fik ir­
Ö20
le rin e u y m ak tan g e ri kalm azdı. N itekim
b ir a ra lık K orkud’un tavsiyesiyle İtalya
k ıy ıların d a bile fa a liy e tte b u lu n d u . K or­
k u d ’un s a lta n a t işinde m uvaffakiyetsizli-
ğe u ğ ram ası ü zerin e O ruç R eis d e Mi­
d illi’yi te rk e d e re k T u n u s to p ra k la rın ın
doğusundaki G abes körfezinde b u lu n a n
C erbe adasına gitti. O ruç R eis’te n iki yaş
k a d a r küçü k olan H ızır Reis de b u ray a
geldiğinden, iki k a rd e ş b u ray ı k e n d ile ri­
ne m erk ez y a p tı (1510). A rtık O ruç ve
H ızır R eisler A nadolu k ıy ıla rın d a n u zak ­
ta k en d ileri için yeni b ir sahaya y e rle ş­
m ek üzere idiler.
İki k a rd e ş C erbe’de yerleşin ce h em
yaşça büyük olm ası, h em de d ah a te c rü ­
beli bulunm ası b ak ım ın d an b aşk an lık O-
ru ç R eis’te idi. K üçük b ir filo n u n b aşın ­
da k o rsan lık y ap an iki k a rd e ş, elde e t­
tik le ri gan im etin b eşte b irin i T u n u s’tai
hük ü m sü re n Benî H afs ailesin d e n Ebu
A bdullah M uham m ed H âm is’e v erm ek su­
re tiy le , T u n u s’un iskelesi olan H alkul-
vad (G aulette) da b a rın m a k m ü saad esin i
ald ılar. B undan sonra d aha geniş çapta
k o rsan lığ a girişen ve teşeb b ü s e ttik le ri
h a re k e tle rd e m ü tem ad i m u v a ffa k iy e tle r
tem in eden O ruç ve H ızır R eislerin şöh­
r e tle ri ku v v et ve se rv e tle ri gibi a rtm a k ­
ta devam etti.
O ruç Reis, k o rsa n la r ara sın d a d aha
ziyade Baba O ruç diye a n ılm a k ta idi. Ge­
re k bu Baba O ruç k elim elerin in ta rifi,
g erek se kendisinin kızıl sak allı olm ası
d olayısiyle, bu m ânaya gelm ek üzere
.«Barbaros» nam ı esas ism inin y e rin i tu t-
m ıya başladı. F ra n sız la rın «B arberousse»,
İsp an y o lların «B arbarojas», İta ly a n la rın
«Barbarossa» diye sö y led ik leri bu isim ,
Oruıç R eis’in ölüm ü ile k ard eşi H ızır’a
kaldı. Z aten H ızır Reis de ağabeysi gibi
kızıl sakallı idi.
B a rb aro s k a rd e şle r geniş ç a p ta korsan-
Ikla V enedik, Ceneviz, İspanyol ve F ran-
sz tic a r e t ve h a rp g em ilerin i v u ra ra k b ü ­
yü k b ir ku v v et tem in edince, kuzey A f­
rik a ’da b ir d ev let k u rm a arzu su n u duy­
dular. Z aten o sıra d a kuzey A frik a ’n ın
vaziyeti de, B arb aro s k a rd e şle rin fik ir­
lerin i ta tb ik e m ü sa it b ir m an zara arzet-
m ekteydi. Kuzey A frik a ’da Ceneviz ve
İsp an y o llara a it şe h ir ve k a le le rin esas
an av a ta n la irtib a tla rı k u v v etli g ö rü n m ü ­
y o rd u . A y rıca kuzey A frik a m üslüm anla-
r ı a ra sın d a d a geçim sizlikler ek sik değil­
di. A v ru p alIların kuzey A frik a ’ya el a t­
m ış o lm a la rın ı o rad ak i m ü slü m a n la r hiç
te h oş k a rşıla m ıy o rla rd ı. Y âni kuzey A f­
r ik a ’da çeşitli m e n fa a tle r ç a rp ışm a k ta i-
di. B a rb a ro s k a rd e ş le r kuzey A frik a ’n ın
işte b u h alin d en fa y d a la n m a sın ı b ild iler.
O sıra d a C ezayir’de hü-küm sü re n B eni
Zeyan m ü slü m an d ev letin d en gelen b ir
h e y e t, İsp a n y o lla r’ın B ecaye (Baııgic) d en
a tılm a sın ı te k lif etm işti. Bu te k lifi iyi
k a rşılıy a n B a rb a ro s H ay red d in v e O ruç
R eis, İsp an y o lları B ecaye’d en çıkaram a-
d ılarsa da b u ra n ın altm ış m il d o ğ u su n d a­
ki Çiçel (Cecel) i k o lay lık la ele g e ç ird i­
le r (1512). D aha so n ra C ezayir h a lk ın ın
d a v e tin d e n istifa d e eden B a rb a ro s k a r ­
d e ş le r 1516 se n esin d e C ezayir’e h âk im ol­
d u lar.
O ruç ve H ızır R eisler ta ra fın d a n , Ce­
z ay ir’in işgali, İsp an y o llarca eh em m iy etli
b ir hâdise o larak k a rşıla n d ı. Z ira ku v ­
v etli T ü rk k o rsa n la rm n C ezayir’d e y e r ­
leşm esi İsp an y o llar için m ü h im b ir te h ­
d it ve te h lik e m evzuu idi. O nun için Ce­
zay ir’de b u lu n an İsp an y o llar, şe h rin k a r ­
şısın d ak i P e n a n ad asın a çe k ile re k İm p a ra ­
to r Ş a rlk e n ’den y ard m ta le b in d e b u lu n ­
d u lar. Lâkin Ş a rlk e n ’in se v k e ttiğ i d o n an ­
m a B a rb a ro s k a rd e şle ri C ezayir’d e n ç ı­
k aram ad ı. Bu d efa, k e n d ile rin in başara^
m adi'kları b ir işi, kencli n ü fu z la rı a ltın a
a ld ık ları T lem san e m iri v asıta siy le n e ti­
ceye u la ş tırm a k iste d ile rse de, O ruç Reis
b u n a T le m sa n ’ı za p te tm e k su re tiy le ce­
vap v erd i. F a k a t İsp a n y o lla r ve o n la rın
sö zleriy le h a re k e t ed en T lem san e m iri ile
B a rb a ro s k a rd e şle r a ra sın d a k i m ücad ele
d ah a b ir hayli m ü d d e t devam e tti. N i­
h a y e t O ruç Reis T le m san ’da İsp an y o llar
ve y erli h alk la m ü cad ele e sn a sın d a şe h it
d ü ştü (1518). O ruç R eis, C ezayir’e h âkim
o lu n ca h ü k ü m d a rlığ ın ı ilân e tm işti. O-
n u n ölü m iy le n âm ı ile b e r a b e r C ezayir
h ü k ü m d a rlığ ı da H ızır R eis’e kaldı.
İsp a n y o lla r ve y e rli A ra p la rla yılm a­
dan u ğ ra şa n B a rb aro s H ay red d in b ir a-
ra lık C ezayir’i te rk e tm e k zo ru n d a kalm a­
sın a rağ m e n İsp an y o llar ve y e rlile r t a r a ­
f ın d a n kuzey A frik a ’dan asla sö k ü lü p a­
921
tılam ad ı. Ve C ezayir’de k u v v etle y e rle ş­
tiği gibi a n a v a ta n ı ile de ir tib a tın ı k ay ­
b etm ed i. Bu m ücadeleli h a y a tın d a b ir
d este ğ e k av u şab ilm e k için Y avuz Se-
lim ’e b ir h e y e t g ö n d e re n B a rb a ro s H ay­
re d d in , O sm anlı h âk im iy etin e k a b u lü n ü
diledi. O sm anlı d ev letiy le k u ru la n b u i r ­
tib a t zam anla d aha da k u v v etlen d i. K a­
n u n î S ü ley m an , k en d isin i İsta n b u l’a ça­
ğ ırın c a, m ille tin e fay d alı olabilm ek u ğ ­
r u n a O sm anlı d o n an m asın a h izm eti Ce­
z ay ir h ü k ü m d a rlığ ın a te rc ih e tti. K an u ­
nî de onu T ü rk d o n an m asın ın b aşın a ge­
çirm ek le en isa b e tli işle rin d e n b irin i y ap ­
m ış oldu.
B a rb aro s H ay red d in , O sm anlı d o n an ­
m asın ı k a p tan -ı d e ry a ve C ezayir b e y le r­
beyi sıfa tiy le id a re e d e rd e n m u v a ffa k i­
y e tte n m u v a ffa k iy e te k o ştu . 1538 de P re-
veze zaferiy le T ü rk le re A kdeniz h a k im i­
y e tin i te m in e tti. O sm anlı d e v letin in on
dokuzuncu k a p ta n ı d ery ası o larak , 12 yıl
aralık sız h izm eti sıra sın d a yalnızca d e ­
niz s e fe rle ri ve m u h a re b e le rd e k i başarı-
la riy le değil, O sm anlı d o n an m asın ın te ç ­
hizi b a k ım ın d a n da onun fik ir ve d ire k ­
tifle ri k en d isin d e n so n ra k ile re ö rn e k ol­
du. O sm anlı d ev letin e zahm etsizce Ceza­
y ir ’i k a z a n d ıra n , V enedik elin d ek i Y u n an
a d a la rın ı fe th e d e n , T ü rk b a y ra ğ ın ı A kde­
niz’in h e r ta ra fın d a şe refle d a lg a la n d ıra n
ve z a fe rle riy le T ü rk adını ü stü n k ılan
B a rb a ro s H a y re d d in ’in y eg ân e gayesi din
ve d ev lete h izm et idi. Zekî ve c e s u r b ir
in sa n , m ü th iş b ir k o rsan , b ü yük b ir k u ­
m an d an , u sta b ir fa tih olan B a rb aro s
H ay red d in bu h a s le tle ri ve m em lek ete
h izm etleriy le T ü rk m illetin in h afızasına
yerleşm iş en b ü y ü k k ıy m e tle rd e n d ir.
B ibliyografya : K âtip Ç elebi; T uhfet-ül
k ib a r fi esfar-ü l b ih ar. G azavât-ı H ay­
r e d d in P a şa (ü n iv ersite k ü tü p h a n e si, yaz­
m a, No: 2639). H am m er (M. Â tâ); D evleti
O sm aniye ta rih i C: 5. Ali Rıza S eyfi; B a r­
b aro s H ayreddin. İsm ail H ak k ı U zunçar-
şılı; O sm anlı ta rih i C, 2. C evdet; T arih-i
C evdet C, 1. S an d ır R ang ve F. D enis;
F o n d atio n de la R égence d ’A lg er, h isto ­
ir e des B a rb aro u sses. H. de G ram m ont;
h isto ire d ’A lger, sous la d o m in atio n T u r­
que. J u rie n de la G rav ière; D oria e t
B a rb ero u sse.
(İs ta n b u l) ye arz eyledi» d e m ek te d ir.
Barbaros’un Endülüs m üsliim anlarını
Afrika’ya nakli
K a n u n î S ü le y m a n 1532 se n esin d e A l­
m a n se fe rin e çık tığ ı z a m a n , T ü rk le re
k a r a d a n b ir şey y a p a m ıy a n Ş a rlk e n ve
k a rd e ş i F e rd in a n d , d e n izle rd e z a r a r lı o -
la b ilm e k iç in A n d re a D o ria’yı M ora k ı­
y ıla r ın a h ü c u m e ttirm işle rd i. A n d re a
D oria, M o ra ’d a K o ro n k a le sin i z a p te t-
m iye ça lışırk e n B a rb a ro s ’u n b u ra y a
y e tişm e sin d e n de ç e k in m e k te y d i. B a r ­
b aro s C ezay ir’de m e şg u l ed ild iğ i ta k d ir ­
de o d a işin i d a h a e m n iy e tli şe k ild e gö­
reb ilird i. B u sebeple, T le m sa n e m irin i
te şv ik su re tiy le B a rb a ro s’u o n u n la u ğ -
ra ş m ıy a m e c b u r b ıra k m ışla rd ı. B a rb a ­
ros fa z la z a m a n k a y b e tm e d e n k a r a ve
d en iz ç a rp ışm a siy le T le m sa n h ü k ü m -
d a rı A b d u lla h ’ı m a ğ lû p e d ip o tu z b in
a ltın ta h s ili su re tiy le su lh y ap tı.
T le m sa n h ü k ü m d a rı m e selesi h a lle d i­
lin c e B a rb a ro s b a tı A kdeniz’de iyice
se rb e st k a lm ıştı. Z ira o a r a d a A n d re a
D oria K o ro n k a le s in in z a p tı işleriyle
m eşguldü. Bu se rb e s tiy e tte n f a y d a la n a n
B a rb a ro s, E n d ü lü s m ü s lü m a n la rım A f­
rik a k ıy ıla r ın a ta şıd ı.
İ s p a n y a ’d a k i so n İslâm d ev leti y ık ıl­
d ık ta n s o n ra koyu b ir ta a s s u p la h a r e ­
k e t e d e n İsp a n y o lla r, m ü s lü m a n la rı İs-
p a n y a ’d a n k a ç ırm a k iç in e lle rin d e n ge­
le n şeyi y a p m a k ta y d ı. B u se b e p le 1492
d e n b e ri İs p a n y a ’d a n b irç o k m ü s lü m a n
a y rılm a k z o ru n d a k a lm ıştı. 1505 y ılın d a
m e ş h u r T ü rk k a p ta n la r ın d a n K em a l
R eis de E n d ü lü s’lü b irço k m ü s lü m a n ı
O sm a n lı to p r a k la r ın a n a k ie tm işti. S on
z a m a n la rd a m ü s lü m a n la ra y a p ıla n z u ­
lü m ta h a m m ü l edilm ez b ir h a l alm ış
ve E n d ü lü s m ü s lü m a n la rı B a rb a ro s ’d a n
y a rd ım dilem işlerdi.
B u v az iy e t k a r ş ıs ın d a b a tı A kden izin
s e rb e stiy e tin d e n is tifa d e ed e n B a rb a ro s
E n d ü lü s m ü sM im an larm d an 70 b in k iş i­
yi y ed i se fe rd e A frik a k ıy ıla rın a ta şıy ıp
C e za ir to p r a k la r ın a b iz z a t y erle ştird i.
M ü slü m a n la rın n a k li s ır a s ın d a o n beş
gem ilik b ir h ır is tiy a n filo su K o y u n lu ca
a d a sı ö n le rin d e B a rb a ro s ’u n filo su n u
v u rm a k isted iy se de y a p ıla n ç a rp ış -
m a d a h ır is tiy a n la rm z a r a r v erm e si ş u ­
r a d a d u rs u n bil’ak is onbeş g e m ü e rin d e n
b ir ta n e s i güçlükle k u rtu lu p , d iğ e rle ri
922
ta m a m e n B a rb a ro s’a esir d ü ştü . B ü­
y ü k T ü rk d e n iz c isin in b u n a k liy a t iş in ­
de k u lla n d ığ ı filosu 36 g em id en ib a r e t­
ti.
Barbaros H ayreddin’in
İstanb u l’a çağırılm ası
O sm a n lı d ev leti d e v rin in en k u v v etli
kara o rd u s u n a sa h ip b u lu n d u ğ u h ald e,
d en iz k u v v e tle ri b a k ım ın d a n a y n i k u d ­
r e ti g ö sterem iy o rd u . B u n o k sa n lık , gem i
ve s ilâ h la r y ö n ü n d e n o lm ay ıp , d a h a zi­
y ad e y ü k se k k a b iliy e tli d en iz k u m a n -
d a n la r m m d o n a n m a n ın b a ş ın a g eçm e­
m e sin d e n ile ri g elm ek tey d i. Z ira, Os -
m a n ii te rs a n e le ri z a m a n ın e n m ü k e m ­
m e l g em ile rin i in ş a ed ecek seviyeye
y ü k selm işti. A teşli ve k esici s ilâ h la r d a
bol m ik ta r d a ve s ü r ’a tle im a l ed ilm e k ­
teydi. D o n a n m a h a rp le rin d e esas ç a r ­
p ış m a la rı y a p a c a k a s k e rî p e rso n e l de
b ir h a y li m e v c u ttu . B u n a ra ğ m e n O s­
m anlI d o n a n m a sı k a r a o rd u su d e re c e ­
sin d e b a ş a r ı g ö sterm iy o rd u . B u im k â n ­
la r a s a h ip O sm a n lı d o n a n m a s ın ın b a ­
ş ın a y ü k se k k a b iliy e tli b ir k im se geçtiği
ta k tird e , d o n a n m a d a k a r a o rd u s u n u n
y a p tığ ın ı y ap a b ilird i.
İ ş te d o n a n m a n ın b u n o k s a n ın ı se­
zen K a n u n î, C ezay ir h â k im i B a rb a ro s
H a y re d d in (H ızır R eis) i İ s ta n b u l’a ç a ­
ğ ırm a k su re tiy le , n o k s a n ı g id e rm ek is ­
ted i. S en elerce k o rs a n lık y a p a r a k m e s ­
le ğ in d e p işe n ve ta m m a n a siy le b ir de-
n iz k u rd u k e s ile n B a rb a ro s, k a z a n d ığ ı
b irç o k m u v a ffa k iy e tle rle , ş a h s î g a y re ­
tiy le C ezayir’i z a p te d ip , b u r a n ın h â k im i
k esilm e k su re tiy le k a b iliy e t ve d e h a s ı­
n ı is b a t e tm iş b ir k im sey d i. S o n se n e -
le rd e Ş a rlk e n ’in h iz m e tin e g irm iş b u -
lu n a n m e ş h u r a m ira l A n d re a D o ria ’n m
A kdenizde ç e k in d iğ i y eg â n e ş a h s iy e t de
o idi.
K a n u n î’n in A lm a n se fe rin d e b u lu n ­
m a s ın d a n is tifa d e ed e n a y n i z a m a n d a
d e v le tin n a z a rı d ik k a tin i b a ş k a ta r a f a
çekm iye ç a lış a n A n d re a D o ria 1532 a -
g u sto s u n d a M o ra sa h ilin d e K o ro n ’a b ir
b a s k ın y a p a ra k , k a le d e k i y e rli R u m ve
A rn a v u tla rın h ıy a n e tin d e n d e fa y d a -
la n a r a k b u ra y ı _alm ış, o n u n a r k a s ın d a n
d a P a tr a s ve İ n e b a h tı’yı z a p te tm iş ti.
G erçi K a n u n î S ü le y m a n A lm a n s e fe rin ­
d e n d ö n ü şü n d e S e m e n d re s a n c a k beyi
Y a h y a P a şa z â d e M eh m ed B eyi K o ro n ­
u n z a p tın a m e m u r ed e rek , K o ro n ’u n ge­
r i a lın m a s ın ı te m in e ttir e c e k tir am a,
A n d re a D o ria ile d e n iz le rd e boy ö lç ü ­
şe ce k b iris in e ih tiy a ç v a rd ı. B u d a B a r ­
b a ro s H a y re d d in ’d e n b a ş k a k im s e o la -
m azdı. O n u n iç in K a n u n î S u lta n S ü ley ­
m a n , C ezay ir h â k im i B a rb a ro s ’a b ir
h a t t - ı h u m a y u n g ö n d e re re k İ s ta n b u l’a
d a v e t e tti. K â tip Ç elebi « T u h fe t-ü l k i­
b a r fi e s fa r- ü l b.ihar» isim li e s e rin d e b u
h u s u s ta K a n u n î’n in : « İsp a n y a ’y a se fe r
e tm e k m u ra d ım d ır, b ir y a r a r a d a m ın ı
y e rin e k o y u p gelesin. E ğ er m u h a fa z a y a
k a a d ir k im se y o k sa ilâ m edesin» d e d i­
ğ in i k a y d e tm e k te ve p a d iş a h ın b u f e r ­
m a n ın ın S in a n Ç avuş ta r a f ı n d a n C eza­
y ir ’e g ö tü rü ld ü ğ ü n ü b ild irm e k te d ir.
Barbaros’un İstan b u l’a gelişi
C e za y ir h â k im i B a rb a ro s H a y re d d in
Bey P a d iş a h ta n b u d a v e ti a lın c a İs -
ta n b u l’a h a r e k e t iç in h a z ır lık la r gördü.
H a re k e tin d e n ö n ce C ezay ir’de m e v c u t
7 b in h ır is tiy a n e s irin in e m n iy etle m u ­
h a f a z a s ı iş in i y o lu n a koydu. O s ır a d a e -
s irle rd e n y irm i k işi k a ç m a k iç in b ir
f e s a t te r t ip e tm işle rd i. B u h a r e k e t z a ­
m a n ın d a h a b e r a lın d ığ ın d a n , B a rb a ro s,
fe s a tç ı 20 k işiy i id a m e ttird i. F e s a t h a ­ B arbaros H ayreddin'in zamanında,
re k e tiy le u z a k ta n ilg ile ri b u lu n a n la r a A vru p a'd a yapılm ış bir portresi.
b ir şey y a p m a d ı, z i r a h ır is tiy a n la r e -
lin d e e s ir b u lu n a n T u rg u t ve S a lih R e ­ g em ilik b ir d o n a n m a ile K o ro n ’a g itti­
isle re de h ır is tiy a n la r ın k ıy a c a ğ ın ı h e ­ ğ in i h a b e r a ld ığ ın d a n s ü r ’a tle yol a la ­
sa p la m a k ta y d ı. r a k P re v ez e’ye u la ştı. B a rb a ro s ’u n M o ra
B a rb a ro s b u iş le ri b itirin c e ile rd e p a ­ s u la r ın a g elm ek te o ld u ğ u n u ö ğ re n e n
ş a ü n v a n ın ı a la c a k o la n o ğ u llu ğ u H a ­ A n d re a D o ria, o n u n P rev eze’ye v a r ı -
d ım H a şa n A ğ a’yı y e rin e vekil, R a m a - ş m d a n a ltı g ü n ö n ce İ ta ly a ’y a k a ç m ış ­
z a n Ç elebi ism in d e b ir in i de o n a m ü ­ tı. F a k a t B a rb a ro s b u n a ra ğ m e n h a s m ı-
şa v ir o la ra k b ıra k tı. n ın a r k a s ın d a n 25 gem ilik b ir filo g ö n ­
d erd i. B u filo A n d re a D o ria ’n ın g e rid e n
1532 yılı a ğ u s to s u n d a C e zay ir’d e n a y ­ g elen g e m ile rin d e n yedi ta n e s in e y e ti­
rılırk e n n a m lı T ü rk k a p ta n la r ın d a n 18 şe re k b e ş in i k a ç ırıp ik is in i z a p te d ip
k işiy i de y a n m a alm ıştı. B a rb a ro s, C e­ dö n d ü .
z a y ir’d e n y o la ç ık ın c a d o ğ u is tik a m e -
tin d e A frik a k ıy ıla rın ı ta k ip e tm iy e re k B a rb a ro s, P re v ez e’d e n a y r ıla r a k N av a -
S a rd u n y a a d a s ın a d o ğ ru ile rled i. B ilâ- r in ’e g elin ce k a p ta n ı d e ry a K e m a n k e ş
h a r a S a r d u n y a k ıy ıla r ın d a n g ü n ey d o ­ A h m ed B ey ile b u lu ştu . B u r a d a n b e r a ­
ğ u y a d ü m e n k ır a r a k S ic ily a is tik a m e - b e rc e y o lu n a d ev a m ile 1533 yılın ın a-
tin d e y o lu n a d e v a m e tti. M e ssin a b o ğ a ­ ra lık (940 y ılı o r ta l a n ) a y ın d a İ s ta n -
zı a ç ık la rın d a 18 g em ilik b ir h ır is tiy a n b u l’a v a sıl oldu. Ü n lü k a h r a m a n , İ s t a n ­
filo s u n a r a s tlıy a r a k b u n la rı z a p te tti. b u l’d a m u a z z a m şe n lik le rle k a rş ıla n d ı.
B u n la rın y ü k ve m ü r e tte b a tım a ld ık ta n K e n d is i K e m a n k e ş A h m ed B ey in A t -
so n r a g e m ile ri M e ssin a h a lk ın ın gözleri m e y d a n ın d a k i k o n a ğ ın d a m is a f ir edildi.
ö n ü n d e a te şle d i. B a rb a ro s H ay red d in , K a n u n î S ü ley m a n , B a rb a ro s ’u o n se ­
ele g eç ird iğ i e s irle rd e n A n d re a D o ria ’- kiz a r k a d a ş ı ile b irlik te k a b u l e tti. K a ­
n ın 24 ç e k tiri ve 26 b a r ç a d a n ib a r e t 50 b u l s ır a s ın d a ü le m a ve v e z irle r de h a ­

923
z ır b u lu n m a k ta y d ı. A kdeniz’in n a m lı
k a h r a m a n ı p a d iş a h ın elin i ö p e rk e n p a ­
d iş a h d a k e n d isin e h a y li ilt if a tta b u -
lu n d u . G erek B a rb a ro s ’a g erekse a r k a ­
d a ş la r ın a h il’a tle r giydirildi.
Eski k a y n a k la rın k a y d ın a n a z a ra n ,
şim diye k a d a r k im sey e b aş eğm em iş ve
m e ra sim le re tâ b i olm am ış b u lu n a n A k-
d en izin b u se ra z a d k o rsan ı, K a n u n î’n in
h u z u r u n a ç ık tığ ın d a e te k ve sa ç a k ö p ­
m eyi b ilm iy erek d o ğ ru c a y ü rü y ü n elini
ö p m ü ş ve k a rş ıs ın d a o tu ru v e rm iş tir. O
a r a d a P a d iş a h ın so rd u ğ u su a lle re p e r ­
vasız şekilde se rb e stç e c e v a p la r v e r -
m iştir. O n u n b u h a li K a n u n î’n in pek
h o şu n a g itm iştir. Y ine eski k a y n a k la r,
K a n u n î S ü ley m a n b u k a b u l s ıra s ın d a
«H ızır, oğlum , sen d in ve d e v le t için
h a y ırlı b irisisin , a d ım b en H ay red d in
koydum » d ed iğ in d en , bundan so n ra
B a rb a ro s H ay red d in diye an ıld ığ ın ı y a ­
z a r la r s a da, o n u n C ezayir’deki 926 (1520)
ta r ih li C a m im in k ita b e s in d e H ay red d in
a d ın ın m e v cu d iy e ti g ö rü ld ü ğ ü n d en ,
m e z k û r riv a y e tin d o ğ ru o lm ad ığ ı a n la ­
şılm a k ta d ır.
B a rb a ro s H a y re d d in İ s ta n b u l’a a ltın
ve g ü m ü şte n m a m u l eşy ala r, e^ir ve
k ö le le rd e n ib a re t pek çok d a h ed iy e ge­
tirm işti. B a rb a ro s’u n İ s ta n b u l’a ge­
tird iğ i a d a m la r a r a s ın d a m ü h im
b ir k im se v a rd ı k i; b u d a T u n u s h ü -
k û m d a n . M evlây H a s a n ’m k a rd e şi R e-
şid idi. T u n u s’t a h ü k ü m d a rlık ed en B e­
n i H afs h a n e d a n ın a m e n su p o la n Re -
şid, k a rd e şi M evlây H a s a n ’d a n k a ç a r a k
C ezay ir’e B a rb a ro s’u n y a n ın a gelm işti.
T u n u s h ü k ü m d a rı M ü tev ek k il A lâllah
Ebıı A b d u lla h M u h a m m e d 1525 y ılın d a
ölü n ce y erin e geçen oğlu M evlây H a -
san , k ırk d ö rt k a rd e ş in d e n k ırk ik isin i
ö ld ü rtm ü ştü . A ncak k a rd e ş le rin d e n Ab-
d ü lm ü m in ve R eşid A rap k a b ile le ri a r a ­
s ın a k a ç a r a k c a n la rın ı k u rta rm ış la rd ı.
M evlây H aşa n çok zâlim b ir kim se o l­
d u ğ u n d a n , h a lk ta n bazı k im se le r R e-
ş id ’e h a b e r g ö n d ere re k k e n d isin i h ü -
k ü m d a r y a p m a k istem işlerd i. M evlây
H aşa n b u n u d u y u n c a R eşid’i ta k ip e t-
tirm iy e b a ş la d ığ ın d a n o d a C ezayir’e
gelip B a rb a ro s ’a sığ ın m ıştı. R e şid ’in
C ezayir’de ik a m e ti m ü te m a d iy e n M ev­
lâ y H a s a n ’ın ş ü p h e ve k u şk u su n u c e l­
be ttiğ in d e n ; T u n u s h ü k ü m d a rı S u lta n
S ü le y m a n n e z d in d e ş ik â y e tte b u lu n m u ş ­
924
tu. O n u n iç in d ir k i R e şid ’in de İ s ta n -
b u la g etirilm e si iste n m işti. İş te B a rb a ­
ro s’u n b e ra b e rc e İ s ta n b u l’a g etird iğ i
R °şid. böyle m a c e ra lı b ir şa h siy e tti, R e­
şid, İ s ta n b u l’a gelince yevm iye b eş yüz
ak çe ta h s is a tla alı k o n u ld u .
Barbaros’un Veziriazam
İbrahim P aşa ile görüşm esi
K a n u n î S u lta n S ü ley m an . B a rb a ro s
H av red d in ile g ö rü ş tü k te n s o n r a k e n -
d işin i. I ra k e y n s e fe rin e çık m ış o la n Ve-
z iriâ z a m İb ra h im P a ş a y a g ö n d erd i. E s­
k i O sm a n lı k a y n a k la rın d a n « T a b a k a t-iil
M em alik» te : B a rb a ro s’u n , v eziriâzam ı
p;örmek isted iğ i için H alep ’e g ittiğ i; K â ­
tip Ç elebi’n in « T u h fe t-ü l k ib a r fi e s fa r-
ül b i h a m n d a d a İb ra h im P a ş a n ın p a ­
d iş a h a y o llad ığ ı b ir m e k tu p la B a rb a -
ro s’ıı k e n d isin e g ö n d erm e sin i r ic a e ttiğ i
k a y d e d ilm e k te y se de, h a k ik a tin , K a n u ­
n î’n in bizzat g ö n d erd iğ i m e rk e z in d e o l­
m a sı icap eder. Z ira V eziriâzam İ b r a ­
h im P a şa o s ır a d a ay n i z a m a n d a s e ra s ­
k e r b u lu n m a k ta d ır. V ezirler h a riç , b ü ­
tü n ta y in ve az iller o n u n se lâ h iy e ti d a ­
h ilin d e d ir. K a n u n î S ü ley m an , B a rb a ­
ro s’u d o n a n m a n ın b a ş ın a g eçirm ek n i ­
y etiy le g e tirttiğ in e gö re; o n u , İ s ta n -
bi’Va v a rış ın d a n beş on g ü n so n ra vezi­
ria z a m a y o lla m a sı y en i v a z ifesin in b ir
a n ö n ce k esin leşm esi için d ir.
B a rb a ro s H ay red d in , İb ra h im P a şa i-
le g ö rü şm ek için k a ra y o lu n u ta k ip e t ­
ti. S e ra sk e r o s ır a d a H ale p ’te idi. K â tip
ÇeİPbi’ye göre, 22 g ü n d e H alep ’e u la ş ­
tı. İb ra h im P a ş a n ın ilk k a b u lü s ır a s ın ­
d a b ey ler ve p a ş a la rın a ltın d a k e n d is i­
n e y er g ö ste rilm işti. H alb u k i e rte si gün
c e re y a n ed en ik in c i k ab u ld e, C ezayir
b ey lerb ey liğ i h il’a ti g iy d irild iğ in d en ,
d iğ e r b ey lerb ey le rin ü s t ta r a f ı n a o tu r ­
tu ld u .
T a b a k a t- ü l M em alik isim li m e ş h u r e-
rin sa h ib i C elâl zâ d e M u s ta fa Ç elebi:
« H ay red d in re isin r u h u n d a a s a le t ve n u r
sa ç a n y ü zü n d e h a y ır a lâ m e ti o ld u ğ u gi­
bi, n a fiz b a k ış ın d a k e sk in b ir ze k â b u ­
lu n d u ğ u a p a ş ik â r seziliy o rd u . O ndaki
k a h r a m a n lık h e r tü r lü ta k d ir in ü s tü n ­
d ed ir. O, h ır is tiy a n d e v letlere a it b irço k
filo la rı b a tırm ış ve b irço k tü m e n le ri
b o zm ak la ü n a lm ıştı ve k o r s a n la r a r a ­
s ın d a h e rk e s te n ziy ad e ta n ın m ış tır.
B u n d a n b a ş k a c ö m e rtlik te de eşi az b u ­
lu n u r» diye B a rb a ro s ’u tam txnıy& ç a lış­
m a k ta d ır. Y ine a y n i e s e rd e n B a rb a ro s ’­
u n «G elibolu sa n c a ğ ı b eyi ve s e fâ in - i
h iz m e tk â r in - i p e rv in C em ’in k a p ta n ı
ve C e za y ir-i M a ğ rib z em in beylerbeyi»
o ld u ğ u n u , y a n i C ezayir bey lerb ey i r ü tb e ­
siyle O sm a n lı d o n a n m a s ın ın b a ş ın a g e­
çirild iğ in i ö ğ ren m e k tey iz. İ b ra h im P a şa ,
H ale p ’e 1533 yılı a ra lık a y ın ın so n g ü n ­
le rin d e v asıl o ld u ğ u n a n a z a r a n , a y n i
y erd e B a rb a ro s ’u k a b u lü en e rk e n 1534
se n esi o c a ğ ın ın s o n la rın d a c e re y a n e d e ­
bilir.
BARBAROS HAYREDDİN PAŞANIN
İLK SEFERİ
B a rb a ro s H a y re d d in , g id işin d e o ld u ğ u
gibi s ü r a tli d a v r a n a r a k 22 g ü n d e H a -
le p ’te n İ s ta n b u l'a geldi. A k d en iz in e n
m e ş h u r k o rs a n ı ve en k a b iliy e tli k a p t a ­
n ın a şim d i k o ca b ir İ m p a r a to rlu ğ u n d o ­
n anm ası te slim ed ilm işti. B a rb a ro s,
m ü s ta k il C ezayir h ü k ü m d a rlığ ın d a n
vazgeçip, o n u n yerin e, e m ir a ltın a g ir­
m ek su re tiy le , O sm a n lı d e v le tin in do -
n a n m a k u m a n d a n lığ ın ı te rc ih etm ek le,
m e n su p o ld u ğ u m ille te e n b ü y ü k h iz -
m e te k o şm a k ta y d ı. A rtık b u n d a n so n ra
k e n d in e değil, m ille tin e h iz m e t edecek
ve bu h iz m e ti a r a s ın d a k e n d i n a m ı d a
d a h a fa z la ş a n ve ş ö h re te k a v u ş a c a k ­
tır. B a rb a ro s H a y re d d in P a ş a n ın gay -
re tle riy le T ü rk b a y ra ğ ı A k d en izd e h â k i­
m iy e t ve k u d r e tin in se m b o lü o la ra k
d a lg a la n a c a k tır.
İş te T ü rk d o n a n m a s ın ı b u seviyeye
y ü k se ltm e k te p e k b ü y ü k ro lü o la n B a r­
b a ro s H a y re d d in P aşa, H ale p ’te n d ö n -
d ü k te n s o n r a te rs a n e d e k i ç a lış m a la ra
n e z a re tle b a ş ta r d e ve k a d ırg a n e v ’in -
d en 01 p a r ç a gem i y a p tırd ı. B u n a C e­
z a y ir’d e n g e tird iğ i 18 gem i ile k o r s a n ­
l a r d a n z a p te ttiğ i 5 gem iyi de ilâ v e s u ­
re tiy le 84 p a rç a lık b ir d o n a n m a ile ilk
s e fe rin e çıktı.
İ m p a r a to r Ş a rlk e n ve m ü tte f ik le rin in
A k d en izd ek i k u v v e tle rin i ezm ek iç in
y a p ıla n b u se fe re , b azı ta rih ç ile r, 1534
y ılı b a h a r ın d a ç ık ıld ığ ın ı sö y le rlerse de,
bu ta r ih in ay h e s a b iy le d o ğ ru o lm a m a ­
sı ic ab e d er. B a rb a ro s ’u n İ s ta n b u l’d a n
A k d en iz’e d o ğ ru y elk en aç ışın ın , İ r a n
s e fe rin e g id e n K a n u n î’n in A n a d o lu ’n u n
o r ta l a r ın d a b u lu n d u ğ u g ü n le re r a s tl a ­
y ışın a d a ir m ü te a d d it k a y ıtla r göz ö n ü ­
925
n e g e tirilirse , 1534 te m m u u z u n u n so n u
v ey a a ğ u s to s u n u n ilk g ü n le rin d e İ s ta n ­
b u l’d a n h a r e k e t e tm iş o la b ileceğ i n e ti­
ce sin e v arılır.
B a rb a ro s H a y re d d in P aşa , İ s ta n b u l’ -
d a n a y r ıld ık ta n so n ra d o ğ ru c a İta ly a
s a h ille rin e ile rled i. M e ssin a b o ğ a z ın d a
R ecyo (R eggio) ş e h rin e y ü k le n d i. B u ­
r a n ın a h a lis i ş e h ri b ıra k ıp k a ç m ıştı.
B a rb a ro s R eggio’yu ta h r ip e tti. O ra d a n
y in e İ ta ly a k ıy ıla rın d a k i S a n ta lu k s a
( S a n ta L u cca) y a h ü c u m e tti. R eggio
gibi b uı ayı d a z a p tı m ü te a k ip ta h r i p iıe
b a ş k a b ir k aley e d o ğ ru ile rled i. B a r -
b a r o s ’u n h ü c u m u n a u ğ r a y a n ü ç ü n c ü İ-
ta ly a n k alesi, S itra ro (C itra ro ) idi. S it-
ra r o 'n ıın lim a n ın d a k i 18 gem iyi y ak tı.
S o n ra S p e rlo n g a (S p in a L u n g a) yı d a
a y n i a k ib e te u ğ r a ttı. Bu a r a d a B a rb a ­
ro s ’u n h ü c u m u n a u ğ r a y a n y e rle rd e n b i­
ri de N ap o li a ra z isin d e ve s a h ild e n iç e r­
de F o n d i k a s a b a s ı idi. A v ru p a m ü e llif­
le rin e g ö re B a rb a ro s ’u n F o n d i’ye h ü c u ­
m u n u n seb eb i; b u r a d a b u lu n a n A vru -
p a ’n m en güzel k a d ın ı G io v a n n a d ’A ra-
g o n a ’yı e s ir e tm e k için d i. B a rb a ro s’u n
K a n u n î’ye ta k d im e tm e k iste d iğ i b u
güzel k a d ın b irço k İ ta ly a n ş a ir ve r e s ­
s a m ın ın ilh a m k a y n a ğ ı idi. T ra je tto
d üşesi ve F o n d i k o n te si o la n G io v a n n a
d ’A ra g o n a, B a rb a ro s ’u n b a s k ın ı s ır a s ın ­
d a b ir şö v aly e k ıy a fe tiy le b in m ü ş k ilâ t-
la k a ç ırılm ıştı.
Barbaros'un T unus’u zaptı
B a rb a ro s H a y re d d in P a ş a İ ta ly a k ıy ı­
la rın ı v u r d u k ta n s o n r a b ird e n b ire T u ­
n u s ’a te v e c c ü h eyledi. O n u n İ ta ly a k ı­
y ıla rın ı v u r m a k ta k i m a k s a d ı A n d re a
D o ria ’yı b ir h a rb e m e c b u r e tm e k o ld u ­
ğu gibi b ilh a s s a T u n u s ’a y a p a c a ğ ı h a r e ­
k â tı g izlem ek için d i. B a rb a ro s İ s ta n -
b u l’d a n a y rılırk e n y a n m a , sek iz y ü zü
y e n iç e ri o lm a k ü zere sekiz b in ask er,
se fe r m a s ra f ın ı k a r ş ıla m a k iç in d e s e ­
kiz yüz b in d u k a a ltın ı alm ıştı. Bu te d ­
b irli d a v ra n ış d a o n u n m ü h im b ir işe
te v e ssü l ey liy eceğ in e iş a re tti.
B a rb a ro s H ay re d d in P aşa , İta ly a s a ­
h ille rin d e n a y r ıld ık ta n so n ra b ird e n b i­
re T u n u s ’a y ü k le n d i. T u n u s ’a ü ç yü z el­
li se n e d e n b e ri B en i H afs h a n e d a n ı
h ü k m e tm e k te idi. O s ır a d a b u h a n e -
d a n d a n gelen y irm i ik in c i h ü k ü m d a r
M evlay H a şa n T u n u s t a h tın ı işg a l ed i-

Tunus lim anı ile ağzındaki Gouietie kafesini
gösteren eski bir kroki
yordu. K ırk ik i k a rd e ş in in k a n ın a g ir­
d iğ in d e n do lay ı T u n u s’t a p e k sevilm i -
y en b u a d a m ın y e rin e k a rd e ş i R eşid ’i
g eçirm ek b a h a n e siy le , T u n u s ö n ü n e ge­
le n B a rb a ro s, önce, A v ru p a lIla rın G ou-
le tte d e d ik le ri H alk u lv ad k a le sin e as -
k e r çık ard ı. H a lk u lv a d ’a sa h ip o lu n c a
b u r a d a n dokuz m il iç erd e b u lu n a n T u ­
n u s ’a y ü rü dü. İs p a n y o l’d a n d ö n m e ik i
m ü s lü m a n m k ale k a p ıla r ın d a n b irin i
a ç m a la rı ü z e rin e k o la y lık la şe h re d a h il
oldu. B a rb a ro s b u e s n a d a şe h re beş b in
k işilik k u v v e t sokm uş b u lu n u y o rd u .
T ü rk k u v v e tle ri ş e h re g ire rk e n h a lk
« Y aşasın P a d iş a h ve H ay red d in !» diye
b a ğ ırm a k ta y d ı.
T u n u s h a lk ın ın , se fih , te m b e l ve m ü s ­
te b it h ü k ü m d a rla r ı M evlay H a s a n ’d a n
k u r tu lu ş la r ın d a n m ü te v e llit sev in çleri
p ek u z u n sü rm ed i. Z ira p e şin e n h ü -
k ü m d a r y a p ıla c a ğ ı sö y le n en R eşid İ s ­
ta n b u l’d a n g etirilm e m işti. Z a te n B a r -
b a ro s ’u n h a k ik î n iy e ti, M evlay H a s a n ’ın
y e rin e R eşid ’i g eç irerek T u n u s h a lk ı
n a m ın a iş görm ek değil, b u ra s ın ı O s­
926
m a n lI d e v le ti iç in z a p te tm e k ti. B a rb a ­
ro s’u n b u p lâ n ı a n la şılın c a , T u n u s h a l­
k ın d a T ü rk le re k a r ş ı itim a ts ız lık b e lir ­
di. A y rıca T ü rk le r şe h re g ire rk e n a ş i­
r e tle r a r a s ın a k a ç m ış b u lu n a n M evlay
H a s a n ’ın u ğ r a ş m a la rı n e tic e sin d e T ü rk ­
le re m u k a v e m e t h issi re v a ç b u lm a y a
b aşlad ı. B u n d a n fa y d a la n a n M evlay
H a ş a n a ş ire tle rd e n to p la d ığ ı k u v v e tle r­
le T u n u s ’a g irm eğ e m u v a ffa k o ld u y sa
d a B a rb a ro s ’u n to p ç u k u v v e tle ri k a r ş ı­
s ın d a m a ğ lû b e n g ü çlü k le T u n u s ’t a n k a ­
çabildi. M evlay H a s a n ’m T u n u s ş e h r in ­
d e n ik in c i f ir a r ın ı m ü te a k ip B a rb a ro s
H a y re d d in P aşa, b u a d a m ın k u v v e tle ri­
n i iyice ezm ek isted i. O n u n iç in 10 b in
k işilik k u v v e t ve 30 to p ile M evlay H a-
s a n ’ın ü z e rin e y ü rü d ü . K a y ru v a n ’a ç e ­
k ilm iş b u lu n a n M evlay H a s a n ’m ü z e ri­
n e g id erk en , k â f i m ik ta r d a h a y v a n b u ­
la m a y a n B a rb a ro s, K â tip Ç elebi d a h il
o lm a k ü zere, eski k a y n a k la rım ız ın b il­
d ird iğ in e göre; to p k u n d a k la n ü ze rin e
y elk en ta k ıp n a k ild e k o la y lık te m in e t ­
ti. B a rb a ro s, b u fe v k a lâ d e fa a liy e tiy le
M evlay H a sa n ’a b a ğ lılık g ö ste re n k a b i­
le le rin m ın tık a s ın a y e tişip o n la n p e r i­
şa n e tti. Böylece, B a rb a ro s’u n g a y re ti
sa y e sin d e 1534 yılı s o n la rın d a T u n u s
to p r a k la n O sm a n lı h â k im iy e ti a ltın a
g irm iş oldu.
Şarlken’in T unus’u geri alm ası
T u n u s ’u n T ü rk le r ta r a f ı n d a n z a p tı,
C ezay ir’d e n s o n r a b u r a d a d a T ü rk h â ­
k im iy e tin in y erleşm eğ e yüz tu tm a s ı,
A kdeniz h a k im iy e ti b a k ım ın d a n , İ m p a ­
r a to r Ş a rlk e n ’in h a y li ç e k in d iğ i b ir m e ­
seleydi. B a rb a ro s gibi_ m ü th iş b ir k u ­
m a n d a n ın , O sm a n lı İ m p a r a to rlu ğ u n u n
k a p ta n ı d e ry a sı s ıfa tiy le T u n u s ’a g el­
m e si ve b u to p r a k la r ı T ü rk h a k im iy e ti­
n e so k m ası, b a tı A kdenizi T ü rk h a k i -
m iy e tin e g eç irm esi d em ek ti. T u n u s 'a
T ü rk le rin y e rle şm e sin d e n en fa z la ç e ­
k in e n le rd e n b iri d e M a lta şö v a ly eleri i-
di. K e n d i k u v v etleriy le T ü rk le rle b a ş a
ç ık m a la rı m ü m k ü n o lm ıy a n şö v aly eler
im p a r a to r Ş a rlk e n ’i T ü rk le r a le y h in e
te şv ik ed iy o rd u . O s ır a d a T ra b lu s g a rp ’-
a g itm iş o la n M evlay H a sa n ’m k a rd e ş i
A b d ü lm ü m in , K a n u n î S ü le y m a n ’ın İ-
r a n se fe riy le m e şg u l o ld u ğ u n u ö ğ re n ­
m işti. P a d iş a h çok u z a k la rd a b u lu n d u ­
ğ u n a göre, B a rb a ro s a le y h in d e k i f a a li­
y ete d a h a em n iy etle d ev a m ed ileb ilird i.
 Tunus'un bir buçuk asır evveline ait um um î bir görünüşü

B u sebeple, T ra b lu s g a rp k ıy ıs ın d a d a ş a tm ıy a b a ş la d ı .H a lk u lv a d ’ı n b ir b ir in ­
h a k im iy e t s a h a s ı b u lu n a n M a lta şö v a l­ d e n k ır k a r a d ım m e sa fe d e ik i k a le si
y e le rin d e n b a şk a , M evlay H a şa n da m e v c u ttu ve k a r e şe k lin d e o la n b u k a ­
Ş a r lk e n ’i T u n u s ’u n z a p tın a te ş v ik e t ­ le le r ş e h rin y eg â n e d a y a n m a s a h a s ın ı
m e k tey d i. te ş k il ed iy o rd u . T a a ru z e d e n le rin k u v ­
v eti B a rb a ro s ’u n k i ile k ıy a s la n ın c a
İş te b u is te k le r b irle şin c e İ m p a r a to r e n az ü ç m isli fa z la tu tm a k ta y d ı. B u n a
Ş a rlk e n , esa slı b ir h a z ırlık la T u n u s ’u b ir d e y e rli A ra p la rın İ m p a r a to r t a r a ­
T ü rk le rd e n g e ri a lm a k iç in fa a liy e te f ın a y a rd ım ve iltih a k la r ı ek len in ce,
geçti. İs p a n y o l a s ilz a d e le rin in e n m e ş ­ n isb e t, T ü rk le rin a le y h in e d a h a fa z la
h u r la r ın ı d a y a n m a a la r a k 29 m a y ıs b ü y ü m e k tey d i.
1535 te I s p a n y a ’n ın B a rs e lo n lim a n ın -
d a n gem iye b in d i. A n d re a D o ria ’n m k u ­ B a rb a ro s H ay red in , bu n isb e tsiz liğ e
m a n d a e ttiğ i d o n a n m a d a 300 (H a m - b a k m ıy a ra k k a le y i b ir ay m ü d d e tle m ü ­
m e r’e n a z a r a n 500) gemi_ v a rd ı. A y rıca d a f a a e tti. Ş a r lk e n ’in yüz y irm i to p u ­
b u filo y a A lm an, M a lta , İsp a n y o l, P o r ­ n u n gece ve g ü n d ü z e t r a f a a te ş s a ç m a ­
tek iz, N ap o li ve C e n ev izlilerd en m ü r e k ­ s ın a ra ğ m e n ü ç d e fa k a le d e n çıkış h a r e ­
k ep 24 b in k işilik b ir k u v v e t b in d ir il - k e ti y a p ıla r a k d ü ş m a n a h ü c u m edildi.
»nişti. A k d en iz d ek i h ır is tiy a n d en iz
k u v v e tle ri â d e ta B a rb a ro s ’u n ale y h in d e
b irle şm iş gibiydi. Ve b u n la r b ir h a ç lı
o rd u s u m a n z a ra s ı a rz e tm e k te y d i.
İ m p a r a to r Ş a rlk e n h a z ir a n ın 16 sm -
d a H a lk u lv a d ö n ü n e geldi. A n d re a D o-
ria, b ir t a r a f t a n d en iz ile te ş k il ey led i­
ği b o ğ az ile, d iğ e r t a r a f t a n s u la rı T u ­
n u s d u v a r la r ın a k a d a r u z a n a n göl ile
m ü d a f a a o lu n a n H a lk u lv a d (G o u le tte ) a
ö n ce A lm an, o n u n a r k a s ın d a n d a d i -
ğ e r m ille tle re m e n s u p a s k e rle ri ç ık a r ­
dı. İ m p a r a to r u n a s k e rle ri k a r a y a ç ı­
k a r çıkm az, T u n u s ’u n k a p ıs ı m e s a b e s in ­
d e b u lu n a n b u m ü h im k a le y i d e r h a l k u - T u n u s'ta K a y ru v a n şehri

927
 İm p a r a to ru n o rd u su a ltı b in d e n z iy a ­
de z a y ia ta - u ğ ra m a k la b e ra b e r H alk u l-
v a d ’ın m u h a s a ra s ı gevşetilm iyor, zayi -
a t t a n m ü te v e llit n o k s a n lık la rı ta k v iy ey e
gelen h ır is tiy a n la r ve A ra p la rd a n a lın a n
k u v v etlerle k a p a tılıy o rd u . H a lk u lv a d ’ın
k a le si ile lim a n k ısm ın ı m ü d a fa a işin e
m e m u r edilen S in a n Reis, a k ılla ra d u r ­
g u n lu k v erecek g ay re t ve ş e c a a tla ç a r ­
p ışm a la rı id a re y e u ğ raşıy o rd u . H a lk u l­
v ad m u h a s a r a s ın ın o r ta la r ın d a T u n u s
h ü k ü m d a rı M evlay H a s a n ’m İ m p a r a to r
Ş a rlk e n ’in h u z u ru n a ç ık a ra k o n a ta b i­
iy e tin i arz etm e si, vaziyeti d a h a fa z la
T ü rk le r ale y h in e çevirdi. Z ira m ü te c a ­
vizlerle işb irliğ i ed en A ra p la rın m ik ta ­
rı d a h a d a çoğaldı. B ir a y d a n b e ri d a ­
y a n a n H alk u lv ad k a le si n ih a y e t 15 te m ­
m u z 1535 g ü n ü d ü ştü . K ale d ü şe rk e n
S in a n R eis m a iy e tin d e k i k a h r a m a n la r la
b irlik te o r a d a n çekilip B a rb a ro s’a il­
tih a k etti. B u a r a d a h ır is tiy a n la r H al-
k u lv a d 'd a m ü h im m ik ta r d a m a lze m e
ele geçirdiler.
H alk u lv ad eld en g id in c e B a rb a ro s
H a y re d d in T u n u s d u v a rla rı ö n ü n d e b ir
m u h a re b e v erm e k ve T u n u s’t a tu tu n -
m a k istedi. L âk in e m rin d e k i a s k e rle rin
m ik ta r ı h ır is tiy a n la rın k in e n isb e tle
h a y li azdı. H alk u lv ad 9700 kişi ile m ü ­
d a f a a edilm işti. T u n u s ö n ü n d e v u ru -
ş u lm a k is te n irk e n b u m ik t a r sa d ec e
7200 k işid e n ib a re tti. H ıristiy a n k u v v e t­
le ri A ra p la rın iltih a k iy le a r tm a k ta d e ­
v am e ttiğ i h a ld e T ü rk le r iç in böyle b ir
im k â n m e v c u t değildi. Ü stelik B a rb a -
ros H a y re d d in T u n u s ö n ü n d e m u h a r e ­
beye g irişirk e n k u v v e tle rin in d ö r tte b i­
r in i te şk il ed en y erli A ra p la rd a n ib a re t
k ısm ı d ö ğ ü şm e k te n im tin a eyledi. B ü ­
tü n y ü k M a ra ş ta r a f ın d a n to p la n m ış o-
la n T ü rk a s k e rin in üzerin d ey d i. B u n a
ra ğ m e n B a rb a ro s m ü c a d e le d e n v azgeç­
m edi. T u n u s d u v a r la rı ö n ü n d e y a p ıla n
b irk a ç g ü n lü k ç a rp ış m a d a d ü ş m a n e-
peyce z a y ia ta u ğ ra tıld ı. T ü rk k u v v e tle ­
ri m u h a re b e y e d ev a m ed e rk en , T u n u s
iç in d e b u lu n a n d ö rt b in h ır is tiy a n esi­
r in in m a h b e sle rin d e n k u r tu la r a k m ü­
cadeleye k a tılm a sı, işin şe k lin i b ird e n
b ire d eğ iştird i. T ü rk a s k e rle ri ik i a te ş
a r a s ın d a k a lm ıştı. B u y ü zd e n m a ğ lû b i­
y et k esin le şti. B a rb a ro s H ay red d in , S i­
n a n R eis ve 206 kişilik m a iy etiy le C e-
z a ir is tik a m e tin d e çekildi (21 te m m u z
1535).
928
Tunus’ta yağma ve katliam
H ıristiy a n k u v v e tle ri T u n u s ’a g irm ek
ü ze rey k en Ş a rlk e n riy a se tin d e to p la n a n
b ir m e cliste üç s a a t s ü re n m ü z a k e re le ­
ri m ü te a k ip ş e h rin y a ğ m a s ın a k ara r
v erildi. H ıris tiy a n la r T u n u s ’a d a h il o-
lu r o îm az m ü th iş b ir y a ğ m a ve k a tlia ­
m a d a ld ıla r. Ş e h rin y a ğ m a y a u ğ ra m ı-
y a n yer: k a lm a d ı. E v ler s o y u lu rk e n s a n ­
d ık la r, k ilâ r la r b o ş a ltılm a k la k alm ıy o r,
g alip le r k u y u la rın iç in d e d a h i m a l ve
eşy a a ra ş tırıy o rd u . B u y a ğ m a y a y aln ız
e v ler d eğ il ca m iler, m e d re se le r m e k -
te p le r v e lh a sıl h e r y e r m a ru z k a lıy o r;
c a m ile r ta h r ip ediliyor, m e k te p le r y ık ı­
lıy o r v e n a d ir k ita p la r y ırtılıp y ak ılı -
y ordu. G özleri y a ğ m a ve ta h r ip h ırsiy -
le k a r a r a n İ m p a r a to r k u v v e tle ri y aln ız
so y g u n la d a ik tif a etm iy o r, ö n ü n e gele­
n i b o ğ azlay ıp ö ld ü rü y o rd u . B öylece ik i
g ü n z a r fın d a 30 b in kı.ji b o ğ az la n m ış
b u lu n u y o rd u . Evler, so k a k la r in s a n ö-
lü le riy le doluyor, C e setleri çiğ n ey e n g a­
lip le r yine erkek, k a d ın d em ey ip y a k a ­
la d ığ ın ı ö ld ü rü y o r ve b ir şey b u lu rs a o-
n u d a y a ğ m a e ş y a la rı a r a s ın a k a tıy o r ­
du. G alip ler, ö ld ü rd ü k le ri 30 b in k işin in
d ış ın d a 10 b in k işiy i de esir e tm iş b u ­
lu n u y o rd u .
B u h u n h a r lık g ü n le rc e sü rd ü . N ih a -
y e t Ş a rlk e n 1 a ğ u s to s’t a a s k e rle rin şe ­
h ir d ışın a ç ık m a la rın ı e m re tti. F akat
y ağ m ak e ı- g ü ru h u n u n T u n u s’u te rk i k o ­
la y o lm u y o rd u . S o y u lan m a lla r ın gem i­
le re n a k li b ir g ü n d e n fa z la sü rd ü . H ı­
ris tiy a n a s k e rle ri 'a ra s ın d a eşy a nakli,
s ır a s ın d a b ir b irin e g iren , y e k d iğ e rin in
eşy asın ı y a ğ m a y a k a lk ışa n p e k çok k im ­
se v ard ı.
H ıris tiy a n la rla işb irliğ i yapan ve
Ş a rlk e n ’i T u n u s ’u n z a p tın a ç a ğ ıra n
M evlay H aşa n T u n u s ’a b ir k u r ta r ıc ı d e ­
ğil, v e b a d a n d a h a k ö tü b ir b e lâ d a v e t
etm işti. F a k a t y aln ız T ü rk le re değil, A-
ra p T u n u s lu la ra b ile h ıy a n e t ed e n b u
ad a m 8 a ğ u s to s ta Ş a rlk e n ’le b ir m u a ­
h ed e im zalad ı. M evlay H a şa n im z a la ­
d ığ ı b u m u a h e d e ile y a ln ız c a istik lâ lin i
A lm a n im p a r a to r u n u n elin e te s lim e t ­
m ekle k alm ıy o r, k e n d isin i h a y li k ü ç ü k
d ü şü re c e k ş a r tl a r a d a b o y u n eğiyordu.
M u a h ed e g ereğ in ce: T u n u s ta k i b ü tü n
h ır is tiy a n e s irle r salıv erilecek , h ı r is ti -
r a n l a r T u n u s to p r a k la r ın d a d in ve â-
y in le rin i ic ra d a se rb e st o la ca k tı. T u-
2iu s h ü k ü m d a rı, o s ır a d a B a rb a ro s 'u n
e lin d e b u lu n a n bazı şe h irle ri de im p a ­
r a t o r a te s lim i v a a d e d iy o rd u . H alk u lv ad
im p a r a to r a b ıra k ılıy o r, a y rıc a işg a l k u v ­
v e tle r in in m a s r a f ın ın k a rş ılığ ı adiyle
a n l a r a o n b in d u k a ödem e ta a h h ü d ü a l­
t ı n a g iriy o r ve y in e a y rı bir şartla da
im p a r a to r u n h a r a ç g ü z a rı m e v k iin e d ü ­
ş ü y o rd u . M u a h ed e im z a la n ın c a h e r iki
t a r a f d a b u ş a r t l a r a b ağ lı k a la c a k la r ı­
n a d a ir d in le r i ve m u k a d d e s k ita p la r ı
■üzerine y e m in ediyordu. M evlay H aşan ,
m u a h e d e y e b irin c i ria y e tsiz liğ in d e elli-
h in , İk in c isin d e yüz b in d u k a ödiyecek.
ü ç ü n c ü s ü n d e d e t a h t ve d e v le tin i k a y ­
b ed e ce k ti.
İ m p a r a t o r Ş a rlk e n , H a lk u lv a d ’ı m u
.h a fa z a iç in k a le s in e b ir m ik ta r asker,
l im a n ın a d a o n k a d ırg a b ır a k tık ta n s o n ­
r a 17 a ğ u s to s 1535 te A frik a to p r a k la ­
r ın d a n a y rıld ı. Ş a rlk e n ’in. k e n d is in in ­
k in in ü ç te b iri n is b e tin d e k i T ü rk k u v ­
v e tle r in e k a r ş ı k a z a n d ığ ı b u m u v a ff a ­
k iy e t A v ru p a ’d a h a y li b ü y ü tü ld ü . Mu-
Ş a rlk e n ile an laşıp B a rb a ro s'a cephe alan
T u n u s h âk im i M e v la y H aşan
929
B a rb a ro s'u n v u rd u ğ u Balear adalarında
bir lim an ve kalesi
v a ffa k iy e ti te m in e d işle rin d e , A ra p la -
r ın T ü rld e re h ıy a n e tle o n la rın t a r a f ı n a
k a tılış la r ı â d e ta n a z a rı d ik k a te a lın -
m ad ı. T u n u s ’u n z a p tın ı m ü te a k ip si -
lâ h s ız k im s e le rd e n o tu z b in k işi b o ğ a z ­
la n d ığ ı h a ld e , Ş a rlk e n b ü y ü k b ir iş y a p ­
m ış ed a siy le alk ışla n d ı. A ra d a n a s ırla r
g e ç tik te n s o n ra h a d ise y i a n l a ta n m e ş­
h u r ta r ih ç i H a m m e r bile Ş a r lk e n ’in
h ır is tiy s n lığ a şe re f k a z a n d ırd ığ ın ı s ö y ­
lem esi n e k a d a r g a rip tir.
Barbaros'un B alear ad aların a hücum u
B a rb a ro s H av re d d in P a ş a T u n u s ’ta n
ç ık tık ta n so n ra , A ra p la rın B e le d -ü l-U n -
n â b d e d ik le ri B ö n e’a geldi. B a rb a ro s
evvelce b u r a y a d o n a n m a s ın d a n 15 k a ­
d ırg a g ö n d e rm işti. B öne şe h ri T ü rk le rin
h â k im iy e ti a ltın d a b u lu n u y o rd u . B a r -
b a ro s b a tı is tik a m e tin d e y o lu n a d e v a m ­
la b e şin c i g ü n ü B ecave (B o u g ieı ye v a ­
sıl oldu. B u ra d a reislere h a b e r g ö n d e re ­
re k g e m ile rin i to p la y ıp g e tirm e le rin i
e m re tti. B ir m ik ta r gem i to p la n ın c a Be-
ca y e’d e n C e za y ir’e geçti. Ş e h ir h a lk ı
B a rb a r o s ’u m e ra sim le k a rşıla d ı. C eza -
y ir ’de M u ra d A ğ a id a re sin d e k i 9 gem i ile
8 ta n e de C ezay ir g em isin i y a n m a aldı.
B öylece 32 g em ilik b ir filo te şk il etti.
H içb ir şey d en y ılm a y a n b ü y ü k d e n iz ­
ci B a rb a ro s H a y re d d in P a şa on beş g ü n
s o n r a A kd en ize y in e y elk en a ç tı ve d o ğ ­
r u c a İs p a n y a id a re sin d e k i B a le a r a d a ­
la r ı ö n ü n e, g itti. M in o rk a a d a s ın ın Ma*
h o n lim a n ın ı, so n ra d a M a y o rk a a d a s ı­
n ın P o lm a ş e h ir ve k a le sin i b a s a r a k
ta h r i p e tti. M a y o rk a ’y a geldiği s ır a d a
B a rb a ro s ’u n g e m ile rin i T u n u s fe th in d e n
d ö n e n h ır is tiy a n d o n a n m a s ı z a n n e d e n
ş e h ir h a lk ı d e rh a l şe n lik to p la rı bile a t-
rrnya b a şla m ışla rd ı. Bu a r a d a T u n u s’ta n
m ü slü m a n esir k afilesi ta ş ıy a n İsp a n y o l
g em ilerin i y a k a la y ıp e sirleri az ad e ttik ­
te n s o n ra g em ile rin i yaktı. A yrıca iki
ta n s de P o rte k iz gem isi z a p te tti. B a r­
b a ro s H ay red d in B a le a r a d a la rın a y a p ­
tığ ı b a s k m d s n b irçok g a n im e t ve beş
b in yediyüz esirle C ezayir’e döndü.
B a le a r b a s k ın ın a a it h a b e r R o m a’ya
u la ş tığ ı s ıra d a P ap a, Ş a rlk e n ’in T u n u s
z a fe rin i ve E a rb a ro s ’u m a h v e ttiğ in e
d a ir m ü jd e sin i k iliselerd e d in î â y in le r
y a p a ra k k u tla m a k ta idi.
B a rb a ro s H ay red d in P aşa, M in o rk a
ve M a y o rk a’ya y a p tığ ı b a s k ın d a n d ö n ü ­
şü n d e C ezayir’de u z u n m ü d d e t k a lm a ­
dı. I ra k e y n se fe rin d e n d ö n en p a d iş a h
k e n d isin i ç a ğ ırd ığ ın d a n C ezayir’de H a ­
ş a n A ğayı b ıra k a ra k İ s ta n b u l’a geldi.
Barbaros'un İtalya seferi
B a rb a ro s H ay red d in P a şa T u n u s ve
B a le a r h â d ise le ri ile n e tic e le n e n sefe -
rin d e n İ s ta n b u l’a d ö n d ü k te n so n ra İ t a l ­
y a sa h ille rin e k ü çü k b ir h a r e k â tta bu-
.lundu, 1536 senesi ey lü lü n d e c e re y a n e-
d e n bu h âd ise, çok defa, yine o n u n 1537
b a h a r ın d a çık tığ ı İta ly a se fe ri ile k a -
rış tın lm a k ta d ır . H albuki, K â tip Çele -
b i’n in «K astel n a m b ir k a l’a y a d ü şü p
h a rb -ı âzim ile f e th eyledi, e sirle ri alu p
h is a rı g a r e tte n so n ra ş itâ eyyam ı ol -
m a ğ la d ö n ü p te rs a n e - i âm irey e geldi ve
ol kış d o n a n m a g em ile rin i h a z ır ve m ü ­
k em m el eyledi» ib a re sin d e n ; C elâl zâde
M u s ta fa Ç elebi’n in de, h e r iki İta ly a
h a r e k â tın ı a y rı b a ş lık la rla ve s a rih şe ­
kilde iz a h ed işin d e n , B a rb a ro s ’u n İta ly a
k ıy ıla rın a y a p tığ ı h a r e k â tta n İ s ta n b u l’a
d ö n d ü k te n b irk a ç ay s o n ra ik in c i d e fa
a y n i ta r a f a se fe re ç ık tığ ın a şü p h e y e
d ü şm e d e n h ü k m e tm e k gerekir.
1536 İ ta ly a h a r e k â tı, F r a n s a k ıra lı şilik k u v v e tin in b ir k ısm ı te le f, b ir k ıs ­
B irin c i F ra n ç o is’y a y a rd ım n iy e tiy le ic­
r a o lu n d u . F ra n s a ile k a p itü lâ sy o n a n ­
la şm a sı y a p ıld ık ta n s o n ra ik i d ev let
m ü tte fik v az iy e tin e gelm işti. O s ır a d a
F ra n sız h ü k ü m e ti N apoli a ra z isin e b ir
s e fe r y a p m a k ta idi. F ra n ç o is’n ın rica sı
ü ze rin e K a n u n î, N apoli k ıra llığ ın a k a r ­
şı m ü ş te re k ta a r r u z d a b u lu n m a y ı v a a -
d e tm iş b u lu n u y o rd u . İş te B a rb a ro s H ay ­
re d d in P a ş a b u v a a d in b ir n e tic e si o la ­
930
ra k o tu z p a r ç a d a n ib a re t b ir filo ile İ t a l ­
y a ’d a N apoli h ü k ü m e tin e ait, to p r a k la ­
r a h ü c u m e tti. O tr a n to y a k ın ın d a k a ı a -
y a a s k e r çık ard ı ve N apoli k ıra llığ ın a
b ağ lı C astello (O sm an lı k a y n a k la rın d a
K astel, K a sta ly a ) yu z a p t ve ta h r ip etti.
L âk in k u ze y d en N ap o li ü ze rin e y ü r ü ­
y ec ek lerin i ev v eld en v a d e tm iş b u lu n r n
F ra n sız k u v v e tle rin i o r ta la r d a g ö rem e­
yince, h a r e k â ta n ih a y e t verdi. E sasen
gerek filo su n d a k i g em ile rin m ik ta rı, g e­
rek se iç e rile re ile rlem e k , k a le k u ş a tm a ­
la rın ı em n iy etle b a ş a rm a k için lü zv m îu
m alzem ey i de g etirm em iş o lm ası, d a h a
b ü y ü k ç a p ta işler y a p m a s ın a m â n i idi.
Böylece eski O sm an lı ta r ih ç ile r in in A-
p u lia ism in d en ta h r if e n «pu ly a seferi»
d ed ik leri h a r e k â t so n a e rm iş oldu.
Solin ve KIis kaleleri hadisesi
1537 s e n e sin in ilk a y la rı z a rfın d a ,
B o sn a h u d u d u n d a b ir k aley e A v u stu r­
yalIların h ü cu m u , b a ş k a b ir k aley e d e
T ü rk le rin h ü c u m ve z a p tı ile n e tic e le ­
n e n iki h â d ise c e re y a n e tti. B u n la r ge­
n iş ç a p ta h a r e k â tı g e re k tire n şe y ler o l­
m a m a k la b e ra b e r, k a le le rin m e v k ile ri­
n in e h e m m iy e ti ve b irk a ç ay so n ra k i
se fe rle az m ik ta r d a ilg ileri b a k ım ın d a n
z ik ri g ere k en şey lerd ir.
B o sn a h u d u d u n d a e h e m m iy e tli m nvki
ye sa h ip S o lin k alesi 1532 y ılın d ak i Al­
m a n se fe ri e s n a sın d a ta ra fım ız d a n z a p -
te d ilm işti. S o lin ’in s tr a te jik ö n e m in i göz
ö n ü n d e b u lu n d u ra n A v u stu ry a lIla r, se ç ­
m e a s k e rle rd e n m ü te şe k k il 12 b in k işilik
b ir k u v v eti b u r a n ın is tird a d ın a m e m u r
e ttile r. Ö m rü m ü te m a d i m ü c ad e le ile ge­
çen B o sn a s a n c a k beyi G azi H ü srev Bey
1537 ş u b a tın ın s o n la rın d a A v u stu ry a lI­
la rın te c a v ü z ü n ü g ö rü n ce, itim a d e t tiğ i
a d a m la rın d a n M u rad Beyi d e rh a l b u n ­
l a r a k a r ş ı g ö n d erd i. Y ap ılan ş id d e tli
m u h a re b e d e A v u stu ry a lIla rın 12 b in k i­
m ı d a esir oldu.
S o lin 'e v âk i te c a v ü z ü n m ü th iş şe k il­
de ez ilm esin d e n b ir ay so n ra , B o sn a
h u d u d u n d a A v u stu ry a lIla r e lin d e b u lu ­
n a n , d u v a r la rın ın y ü k sek liğ i ve e tra fın ı
çev iren h e n d e k le rin in d e rin liğ i ile m e ş­
h u r K lis k alesin i, H ü srev Bey, e m rin ­
d ek i k u v v e tle k u ş a ttı. K ale b e d e n le ri
to p la r la d ö v ü ld ü ve n ih a y e t 1537 m a r ­
tın ın 25 in c i g ü n ü K lis za p te d ild i. K lis
eld e ed ilin c e için e m u h a fız la r ko n u p , i-
d a re c ile r ta y in ve k iliseleri de cam iye
t? h v lî o lu n d u . Böyleee, C elâl zâ d e M u s­
ta f a Ç e le b i'n in « a h lâ k ve c e s a re ti k e ­
m a l d e re c e s in i b u lm u ş tu r» ve y in e « k ah -
ıa m a n la ı b ire r yıldıza b e n z e tilirse H üs-
rev Bey a n la r ın y a n ın d a b ir g ü n e ştir»
diye m e th e ttiğ i G azi H ü srev B eyin ş a h ­
si g a y re ti sa y e sin d e b u m e selele r m u ­
v a ffa k iy e tle h a lle d ilm iş oldu.
A driyatik Harekâtı ve Kortu
m uhasarası
1537 se n e sin d e Osmpnlı d o n a n m a s ı
b ü y ü k b ir k u v v e t h a lin d e A d riy a tik d e ­
n iz in e g irip İta ly a s a h ille rin e ilerledi.
D o n a n m a bu h a r e k â tı y a p a rk e n K a n u ­
n î S ü le y m a n d a A rn a v u tlu k s a h ilin e
g elm iş b u lu n u y o rd u ' E n s o n u n d a K o riu
a d a s ın ın n e tic e siz m u h a s a ra s ı ile bi -
te n ve b ir kısım ta rih ç ile r in « İta ly a s e ­
feri», b a z ıla rın ın d a «K orfu se fe ri adın ı»
v e rd ik le ri b u h a r e k â tın sebep ve g ay e­
le rin i iz ah b ira z g ü ç tü r. Z ira, s e fe rin
g eniş ça p lı tu tu m u n a ra ğ m e n , hedef
p ek s a rih değ ild ir. İ h tim a l g a y e n in d a-
ğ ın ık o lu ş u n d a n dolayı, h are k ât da B arb aros H ayre d d in P a şa 'n ın baştardesinde
gözle g ö rü le n iyi b ir n e tic e v erm e m iş - k u lla n d ığ ı sancağı
tir.
n ed ik lile r, O sm a n lIla ra d ü ş m a n g ıu -
Eski O sm an lı ta rih le r in d e s e fe rin s e ­ p u n itt if a k ın a a ç ık ç a g irm e m ek le b e r a ­
bebi ve bu a r a d a h e d e fin n e o ld u ğ u i- ber, d a h a ziy ad e ö te ta r a f ı k o ru y u p y a -
za h e d iliık e n F a tih M ehm ed z a m a n ın ­ ra n m ıy a ç a lış a n , fırs a t d ü ş ü rd ü ğ ü t a k ­
d ak i O ra n to f e th in in te k r a r la n ıp te v - tir d e T ü rk le rin z a r a r ın a işle r y a p m a k ­
s iin in g ö z e tild iğ in d e n b a h s e d ilir. Ve ta n çe k in m iy en b ir yol ta k ip e tm e k te -
bu a r a d a V enedik c u m h u riy e ti ve İ m p a ­ dir. A ra s ır a T ü rk T ic a re t g e m ile rin e
r a to r Ş a r lk e n ’d en a lın a c a k in tik a m a d a z a r a r v erm e leri h a t t â im k â n b u lu n c a
iş a re t o lu n u r. L âk in İta ly a to p ra ğ ın d a z a p te tm e le ri, O sm a n lı h ü k ü m e tin in gö­
es a slı b ir m ü c ad e ley e girişilecek şe k il­ z ü n d e n k a ç m a m a k ta d ır. Böyle h a r e -
de ç ık a rm a y a p ılm a d ığ ın a n a z a r a n , F a ­ k e tle r d o stlu k d ış ın d a h a s m a n e şe y ler
tih z a m a n ın d a k i İ ta ly a h a r e k â tın ı ta - o ld u ğ u n d a n , O sm a n lı d ev let e fk â rı Ve­
m a m lıy a c a k b ir şey göze ç a r p m a m a k ta ­ n e d ik a le y h in e d ö n m iy e d ev a m e tm e k ­
dır. B u n a ra ğ m e n d o n a n m a s ın ın geniş te d ir. H al böyle ik e n T ü rk elçisi Y u n u s
h a z ır lık la r la y ola çık m ası ve p a d iş a h ın Beye rev a g ö rü len m u am ele, V enedik
d a b iz z a t A rn a v u tlu k k ıy ıla r ın a gelişi, h ü k ü m e tin e k a rş ı m ü n a s e b a tın d e ğ işm e ­
p lâ n ın , önce eski O sm an lı ta r ih ç ile r in in sin d e h a y li m ü e s sir o lm u ştu r. E vvelce
d ed iğ i şe k ild e olduğu, f a k a t b ilâ h a re V enedik h ü k ü m e ti n ez d in e üç d e fa e l­
d e ğ iştirild iğ i in tib a ın ı u y a n d ırm a k ta d ır. çilikle g itm iş o la n T e rc ü m a n Y unus
D o n a n m a n ın İta ly a k ıy ıla rın a , p a d i­ Bey, V en ed ik ’e d ö rd ü n c ü gid işin d e, V e­
ş a h ın d a A rn a v u tlu k s a h ilin e k a d a r g it­ n e d ik h ü k ü m e tin e m u ­
m esiyle n e tic e le n e n bu s e fe rd e n öncek i a h e d e le re d a h a ziy ad e
siy a sî h a v a y a b a k ılın c a şöyle olduğu ria y e t o lu n m a sın ı b il­
g ö rü lü r: d irm e k te ; a y rıc a d a
V enedik C u m h u riy e ti ile O sm a n lı V en ed ik lileri, Ş a rlk e n ’e Barbaros'un
d e v le tin in a ra sı b o z u lm a k ta d ır. D aim a k a r ş ı B irin c i F ra n s u v a mührü. (Tabiî
iki ta r a f ı k o llu v a ra k h a r e k e t ed en V e­ (F ra n ç o is) ile itti fa.- büyüklükte)

931
k a te şv ik eylem ekteydi. B u n u n için O s­
manlI donanma ve o rd u su n u n -d este ğ i­
n e iş a re t ed en Y unus Bey, V en ed ik ’te
b u lu n d u ğ u s ır a d a iyi m u a m e le gördü.
B u n a k a rşılık V en e d ik lilerin İ s ta n b u l’a
g ö n d e rd ik le ri h e y e t de iyi k a b u le m az-
h a r olu p iste k le ri y e rin e igetin lm iy e
çalışıldı. L âk in V en ed ik lilerin Ş s.rlken’e
k a rş ı h e r h a n g i b ir k o n b in e zo n a y a n a ş ­
m a m a s ı T ü rk le rin şü p h e sin i a r ttır m a k ­
t a d ev a m etti. O sm an lı d o n a n m a sın ın
d en ize a ç ılm a sın d a n so n ra , K o rfu su -
la r ın d a b ir T ü rk g em isin in b ir Vene -
d ik gem isi ta r a f ın d a n z a p tı m eselesini
şik â y e t e tm e k ü zere Y unus Bey b eşin ci
d e fa V en ed ik ’e gidip d ö n e rk e n b in d iğ i
g e m in in V en ed ik lilerin ta a r r u z u n a u ğ r a ­
m ası, V enediklilerle s u lh u n b o z u lm a sın a
ve n e tic e itib a riy le O sm an lı V enedik
h a rb in e sebep oldu. V enediklileri bu ş e ­
k ild e d a v ra n m ıy a sev k ed en esas sebep,
P a p a ta r a f ın d a n o rg an iz e e d ile n T ü rk le r
le y h in d e k i ittif a k a g irm e leri idi. H ıris­
tiy a n d e v le tle ri T ü rk le r a le y h in e b irle ş­
tirm e k istiy e n P a p a Ü çü n cü Pol, Ş a rl-
k e n ile F ra n s u v a ’n ın a ra s ın ı b u la ra k on
se n elik b ir m ü ta re k e y a p tır d ık ta n s o n ­
r a 1537 de V enediklileri de T ü rk le r a -
le y h in d e k i ittif a k g ru p u n a so k m ıy a m u ­
v a f f a k olm uştu.
D onam ııaınn ve Padişahın
harekete geçm esi
K a n u n i S ü le y m a n 'ın I ra k e y n sefe -
rin d e n d ö n ü şü n d e n k ısa b ir m üddet
s o n r a d o n a n m a n ın ta k v iy esi iç in f a a ­
liy ete g eçildiğinden, y en i y en i b ir ta k ım
g em ile r y apıldı. Bu işler so n a erm e k -
te y k e n gem ilerd e k ü re k çekm ek üzere
o tu z b in g ürbüz k ü re k ç i te m in edildi.
S e fe r iç in lü zu m u k a d a r a s k e r ve m a l­
zem e gem ilere y erle ştirild i. 11 M ayıs
1537 de İ s ta n b u l’d a n h a re k e te geçen d o ­
n a n m a irili u fa k lı 280 g em iden m ü r e k ­
k ep ti. D o n a n m a d a k i k a r a a s k e rle rin in
s e rd a rlığ m a ta y in ed ilen İk in c i V ezir
L ü tfi P a şa d a B a rb a ro s H ay red d in P a ­
şa ile b irlik te d o n a n m a d a id i .
A d riy a tik ’e g itm ek ytizere d o n a n m a ­
n ın İ s ta n b u l’d a n a y rılış ın d a n b ir h a f t a
so n ra (17 m ay ıs 1537) K a n u n î S u lta n
S ü le y m a n d a h a re k e te geçti. K a n u n î’-
n in y ed in ci se fe rin i te şk il e d e n b u h a ­
re k e ti s ıra s ın d a şe h z a d e le rin d e n M eh -
m ed ile S elim de b e ra b e rin d e b u lu n y o r-
932
du. K a n u n î S ü le y m a n E dirne,. F ilibe,
S am ak o v , Ü sküp ü z e rin d e n A rn a v u tlu ­
ğa ilerled i. A rn a v u tlu k ta E lb a s a n 'd a
b irk aç g ü n te v a k k u fu m ü te a k ip A vlon-
ya’ya geldi (14 te m m u z 1537).
K a n u n î S ü le y m a n ’ın A v lo n y a’y a k a d a r
g elm esin in sebebi, h em A d riy a tik ’te k i
d o n a n m a y a m a d d î ve m a n e v î d e s te k o l­
m a k h e m de A rn a v u tlu k ta k i isy a n d e ­
rec esin e v a ra n ita a ts iz liğ i ö n lem ek ti.
C elâl zâd e M u s ta fa Ç elebi ve P eçev î’n in
ö n em in e iş a re t e ttik le ri bu ita a ts iz lik
h a d is e s in in sebebi, h e r iki m ü v e rrih in
de iz ah e ttiğ i v eçh ile d iv a n d a k i A rn a ­
v u t v ez irlerin A rn a v u tla rı k o ru y u p ş ı­
m a rtm a la r ı idi. C elâl zâd e « T a b a k a t-ü l
m em alik » in d e bu h u s u s ta k ıy m e tli iz a ­
h a t v e re re k d iy o r ki: « Ş u ra sın ı aç ık ça
söyliyelim ki, A rn a v u t ır k ın a m e n su p
sa ra y d a k i v ezir ve b ey ler bu h a v a lid e ­
ki a k r a b a la rın ı aç ık ç a k o ru rla rd ı. Bu
k o ru n a n k im se le r ise g ittik ç e ş ım a rm ış ­
la rd ı. B azı a z g ın la r d a bu ş ım a rık la ra
d a y a n a ra k o rta lığ ı k esip b içiy o rlard ı.
B u n d a n evvel A rn a v u t a z g ın la rı h a k k ın ­
d a b irço k şik â y e tle r y ap ıld ı, lâ k in ş ik â ­
y et ev ra k ı s a ra y a gelince d iv a n d a k i a -
d a m la rı ev ra k ı ö rtb a s ed e rlerd i. G itg i­
de b u y ü nden A rn a v u tlu k b ir f e s a t k a y ­
n a ğ ı oldu. O ra la rd a ö ld ü rü le n le rin ve
m a lla rı y ağ m ıy a u ğ r ıy a n la r ın haddi
h esab ı yoktu. A zg ın lık la r öyle b ir h â le
geldi ki, A rn a v u tlu k ta r a h a t y aş a m ıy a
in s a n la r h a s r e t çek er oldu. İş b u k a -
d a rla d a k a lm a d ı, d ü şm a n m e m le k e t -
le rin d e n A vlonya ta r a f l a r ın a n e z a m a n
a s k e r geldiyse, A rn a v u tla r b u n la r a y a r ­
dım eder, T ü rk le ri k a s ıp k av u ru rd u » .
O s ıra d a V eziriâzam o la n A yas P a ş a
ile İk in c i V ezir L ü tfü P a ş a d a A rn a -
v u ttu . K a n u n î’yi A rn a v u tlu ğ a gitm iy e
te şv ik ed e n A yas P a ş a n ın m a k s a tla r ı a -
ra s m d a , A vlonya b ö lg esin d e ita a ts iz lik ­
te b u lu n a n A rn a v u tla rın b a z ıla rım b iz ­
z a t m a h a llin d e p a d iş a h a a ffe tirm e k -
ti. M a m a a fih K a n u n î’n in b u ra y a gel -
m esi fa y d a lı oldu. Z ira, D elv in a b ö lg e­
sin d e k i isy a n ve ita a s iz lik h a re k e tle ri
ta m a m e n b a stırıld ı.
D onanm anın h arekâtı
D o n a n m a y a s e rd a r ta y in ed ilen L ü t­
fü P a ş a ile B a rb a ro s H ay red d in , İta ly a
k ıy ıla r ın a d o ğ ru g id e rk e n A n d re a D o-
ria M e ssin a’d a b u lu n u y o rd u . T ü rk d o ­
n a n m a s ı İ ta ly a k ıy ıla r ın a ile rle rk e n
A n d re a D o ria a y n i s u la r d a b u lu n d u ğ u
h a ld e B a rb a r o s ’u n k a r ş ıs ın a ç ık m ıy a
c e s a re t edem edi. O n u n iç in O tr a n to c i­
v a rın a te h lik e sizc e ç ık a rm a y ap ıld ı. K a ­
r a y a ç ık a n k u u v v e tle r O tra n to , C a stro
ve c iv a rd a d a h a b az ı y e rle ri ta h r i p ed e­
rek e s irle r a ld ıla r. O tr a n to c iv a r ın d a
tu tu n m a k m ü m k ü n olduğu, T ü rk le ri
b u r a d a n d enize d ö k ecek esaslı b ir f a a ­
liy e t g ö rü lm e d iğ i h a ld e , İta ly a to p r a k ­
la r ın d a d a h a fa z la fa a liy e tte b u lu n u l­
m ad ı. O s ır a d a V en ed ik lilerle a r a n ın a -
çılın m u h a s a m a ta g irişilm esi, İ ta ly a h a ­
r e k â tın d a p lâ n d eğ işik liğ in e yol açtı.
Ve n e tic e d e İta ly a h a r e k â tı, O tr a n to c i­
v a r ın a b ir b a s k ın m a n z a ra s ı a rz e tm e k -
te n ile ri gidem edi.
T ü rk d o n a n m a s ı O tra n to c iv a rın d a
f a a liy e tte b u lu n u rk e n A n d re a D o ria 17
te m m u z d a d enize açılm ıştı. P ak so s a d a ­
sı h iz a s ın a geldiği s ır a d a 12 g em ilik b ir
T ü rk filo s u n a ra s tla d ı. B u filo d o n a n ­
m a y a iltih a k e tm e k ü ze re g e rid e n gel­
m e k te o la n G elibolu te rs a n e k e th ü d a s ı
Ali Ç elebi’n in id a re sin d e 12 k a d ırg a d a n
ib a re tti. A n d re a D o ria bu g em ileri gö­
rü n c e d e r h a l h ü c u m a geçti. A li Çelebi,
k e n d isin d e n on m isli k u v v e tli d ü şm a -
n n a k a rş ı c e sa re tle m ü c a d e le d e n g eri
k alm ad ı. M u h a re b e çok şid d e tli şek ild e
b ir b u c u k s a a t d e v a m e tti. N eticed e
T ü ık g e m ile rin in b ir kısm ı b a ttı, b ir
k ısm ı d a e s ir d ü ştü . M a a m a fih T ü rk
d en izc ile ri b u m u h a re b e y i h a y li p a h a lı­
y a m a le ttird i. z ir a k a rşı ta r a f ı n d a e-
peyce z a y ia tı v ard ı. A n d re a D oria d a
d iz k a p a ğ ın d a n y a ra la n m ış tı.
Ali Ç elebi’n in e m rin d e k i filo n u n b a ­
ş ın a g e le n le r d u y u lu n c a B a rb a ro s d e r ­
il"! A n d re a D o ria ’y a cezasın ı v erm ek
iste d iy se de o, s e lâ m e ti k a ç ıp B a rb a -
r o ;'a g ö rü n m e m e k te b uldu. B a rb a ro s
ise A n d re a D o ria'y ı g örem eyince, 60
g em id en m ü re k k e p b ir filo ile, M ısır’-
d : n z a h ire g e tirm e k te o la n g em ile ri h i­
m aye için b iraz g ü neye d o ğ ru açıldı,
so n ra d a P re v ez e’ye gelerek A rn a v u tla ­
rı te n k il h a r e k e tin e iş tira k etti.
İş te ta m bu sıra d a , b ira z y u k a rıd a
a n la tıld ığ ı veçhile, V enedik g e m ile rin in
İ ta ly a ’d a n d ö n en T ü rk elçisi te rc ü m a n
Y u n u s Beye ta a r r u z la r ı h a d is e s i v u k u
buldu. S on z a m a n la r d a ik i d e v le tin a -
ra s ı a ç ılm ıy a d ev a m e ttiğ in d e n , bu t e ­
cavüz m e selesi de işi h a rb e çevirdi. İş­
te b u n u n ü z e rin e d ir k i K a n u n î S üley -
m a n A rn a v u tlu k k ıy ıla rın d a n k a rş ıy a
b ir k a d ırg a y o llıy a ra k İta ly a h a r e k â tı­
n a so n v e rilm e sin i b ild ird i. Vezir L ü tfi
P a ş a d a k a r a d a k i a s k e rle ri g em ilere
b in d irip A v lo n y a s a h ilin e geldi (14 a-
ğ u sto s ı. B öylece İta ly a k ıy ıla r ın a ç ık a n
T ü rk a s k e rin in o r a d a k alış m ü d d e ti s a ­
dece b ir ay a in h is a r e tm iş oldu. D ö n ü ş­
te g a n im e t m a lı ile b irlik te on b in de
e s ir n a k le d ilm e k te y d i.
. S o n V en ed ik te c a v ü z ü ü z e rin e K a n u ­
n î S ü ley m a n , L ü tfi P a ş a ’y a K o rfu ’n u n
m u h a s a r a s ın ı e m re tti. L ü tfü P a ş a 25 a -
ğ u sto s ta A vlonya ö n ü n d e n a y rıla ra k e r ­
te si g ü n K o rfu ’yu m u h a s a r a y a b aşlad ı.
V en ed ik lilere a it K o rfu a d a s ın ın en
m ü s ta h k e m m ev k ii o la n S a n A ngelo k a ­
lesi h em k a r a d a n h e m d e n iz d e n to p -
la r la d ö v ü ld ü . S a n A ngelo k a le s in in üç
ta r a f ı d en ize is a b e t e ttiğ in d e n s u r la r ı­
n ın ta h r ib i ep eyce m ü şk ü ld ü . B u n a r a ğ ­
m e n d u v a r la rd a b ir h a y li y ık ın tıla r
m e y d a n a g etirild i. O s ır a d a a d a d a m e v ­
c u t yüz k ırk köy de ta h r ip o lu n d u .
K o rfu a d a sı k u ş a tılırk e n K a n u n i S ü ­
le y m an d a A v lo n y a’d a n k alk ıp , a d a n ın
k a r ş ıs ın d a k i sa h il b ö lg esin e g elm işti.
M ü cad ele şid d e tle d ev a m e d e rk e n K a ­
n u n î S ü le y m a n , A yas P a şa y ı K o rfu ’y a
g ö n d e re re k m u h a s a r a n ın k a ld ırılm a s ı­
n ı e m re tti. Bu v aziy et k a r ş ıs ın d a L ü t­
fü P a ş a ile B a rb a ro s H ay red d in , k a le d e
b irç o k g e d ik le r aç ıld ığ ın ı, m u h a sara
k a ld ır ılır s a v e rile n b u n c a em eğ in h e ­
b a o la c a ğ ın ı sö y liy erek itira z d a b u lu n -
d u la rs a d a p a d iş a h ı k a r a r ın d a n çe v ire­
m ed iler.
Eski O sm a n lı ta rih le r i K a n u n i’n in
böyle b ird e n b ire m u h a s a ra y ı k a ld ır m a ­
sını, h a v a la r ın a n id e n fa z la c a so ğ u m a sı
ve ş id d e tli y a ğ m u rla r y ağ ıp s e lle rin g el­
m e sin in seb ep o ld u ğ u n u b ild irirle r. Y i­
n e s e b e p le r m e y a n m d a , k a le d e n a tıla n
b ir to p u n g üllesiyle d ö r t T ü rk a s k e ri­
n in b ird e n şe h id d ü şm e sin in p a d iş a h ı
m ü te e s s ir e ttiğ in i, h a t t â K a n u n î’n in bu
vesile ile: «Bir m ü c a h id k u lu m u böyle
b in k aley e d eğ işm em » d e d iğ in i z ik re -
d e rle r. L âk in g ere k h a v a v a riy e ti, g e­
rek se b ilh a s s a b ir g ü lled e d ö rt k iş in in
ö lü m ü h a d ise si, m u h a s a r r n m a n id e n
k a ld ırılış ın a te s ir ed ecek şe y ler o lm a ­
sa gerek. Bu h âd ise, m a k û l şek ild e ce -
v a p ia n d ırılm a m ış b ir m esele m a h iy e tin i
ta ş ıd ığ ın d a n b a tılı ta rih ç ile r de b u n u n ­
la m eşgul o lm u şlard ır. B azı F ra n sız y a ­
z a r la r ı B irin c i F ra n ç o is’n ın V en ed ik li­
lerle T lirk le rin a ra s ın ı b u lm a k ü zere
K a n u n î n e z d in d e ta v a s s u tta b u lu n d u -
ğ u n u ile ri sü re rle rse de, bizim k a y n a k ­
la rd a F ra n sız k ira lın ın ta v a s s u tu n u i-
m a ed en b ir kelim eye d a h i ra stla n m a z .
Z a te n K a n u n î n e z d in d e böyle b ir t a -
v a s su t vuku bulsa, p a d iş a h d a b u n a d e ­
ğ e r versey d i K o rfu 'd a n so n ra V enedik­
lilere a it b a ş k a a d a la ra d a d o k u n u lm a z ­
d ı. H albuki K o rfu m u h a s a ra s ı k a ld ır ıl­
d ık ta s o n ra V enediklilere a it bazı a d a ­
la r za p te d ild i.
K a n u n î S üleym an. K o rfu m u h a s a r a s ı­
n ı k a ld ır tm c a yola ç ık a ra k M a n a stır
S e la n ik - E d irn e ü z e rin d e n 22 k a sım
1537 de İ s ta n b u l’a döndü,
Barbaros’un Kiklad adalarındaki
fetihleri
K a n u n î S ü le y m a n ’ın İ s ta n b u l’a av d e­
tiy le V enediklilerle m ü c ad e le b itm e d i -
ğinden, B a rb a ro s H ay red d in h a r e k â ta
dev am e tti. İta ly a h a r e k â tın ın so n a e r ­
m esiyle vezir L ü tfü P a ş a n ın s e rd a rlığ ı
d a n ih a y e te erm işti. Bu sebeple d o n a n ­
m a n ın b ü y ü k k ısm ın ı a la r a k o d a İs -
ta n b u l’a döndü. K a p ta n ı d e r y a B a rb a ­
ros H a y re d d in P a şa d o n a n m a d a n a y rı­
la n 60 k a d ırg a 30 ç e k tiri ile yeni f e tih ­
le re girişti.
İlk d efa K o rin t körfezi a ğ z ın d a k i K e-
fa lo n y a ad a sı k ıy ıla rın ı v u rd u . K efalo n -
y a ad a sı, k ita b ım ız ın b irin c i c ild in in
584 cü s a y fa s ın d a z ik re d ild iğ i veçhile
T ü rk le r ta r a f ın d a n 1479 da za p te d ilm iş
f a k a t b ilâ h a r a ad a y ı V en ed ik liler is t i r ­
d a t e tm işle r ve 1502 O sm an lı - V enedik
s u lh m u a h e d e siy le de K e fa lo n y a ’n m
V enediklilere aid iy e ti k a b u l o lu n m u ştu .
İşte B a rb a ıo s H ay red d in y irm i sene
T ü :< id a re sin d e k alm ış o la n bu a d a d a k i
V enedik m u k a v e m e tin i z a y ıfla tm ıy a ç a ­
lış.y o rd u .
B a rb a ro s, K efa lo n y a k ıy ıla rın ı 't a h ­
rip te n s o n ra güney do ğ u y a d o ğ ru ile r­
ic ik n M ora beyi K asım P a ş a M o ra y a ­
rım ? d a s m d e k i V enedik k o lo n ilerin d en
M alv asia ve N apoli di R o m a n ia (A na-
bolu) k a le le rin i çok u zu n sü re n b ir m u ­
h a s a r a y a tâ b i tu ttu . B u ra la r M odon ve
K o ro n k alele ri z a p te d ilirk e n V en ed ik li­
934
le rin elin d e k a la n y erlerd i. B a rb a ro s,
K e fa lo n y a ’d a n b a şk a y in e V en ed ik lilere
a it b ir a d a o la n C erigo’yu v u rd u . M o ra-
n ın g ü n ey in d e b u lu n a n ve T ü rk le rin
Ç u k a d e d ik le ri C erigo a d a s ın d a n b irço k
g a n im e t elde e ttik te n so n ra ku zey e d o ğ ­
ru ile rled i, E gine k ö rfe zin d e ay n i a d la
a n ıla n a d a y ı üç g ü n lü k b ir m u h a s a r a ­
yı m ü te a k ip z a p te tti. O ra d a n T ü rk le rin
M ü rted d iy e isim le n d ird ik le ri Z ea a d a ­
sın ı ald ı, b u n u n a r k a s ın d a n P aro s, An-
tip a ro s a d a la rın ı z a p te d e re k K ik la d la -
rın en m ü h im a d a la rın d a n o la n N ak -
sos ü z e rin e y ü rü d ü . T ü rk le rin N ak şa
d e d ik le ri b u a d a K ik la d ta k ım a d a la r ı­
n ın m e rk e zi v az iy e tin d e idi. O z a m a n
d ü k a lık m a k a m ın ı işg al ed en G io v an ­
n i G rispo, B a rb a ro s ’u n m ü th iş k u d re ti
k a rş ıs ın d a b o y u n e ğ m ek te n b a ş k a ç a re
o lm a d ığ ın ı g ö rerek T ü rk h im a y e s in i k a ­
bul ile yıllık cizye o la ra k k a r a r la ş tır ıla n
beş b in d u k a y ı p e şin e n ödedi. B u n d a n
b a ş k a S y ra (Ş ira ), Nios, T en o s (T in o s),
P atm o s, G ira k u s (J u ra , Ş e y ta n lık ),
S ta m p a ly a a d a la rın ı (zap tetti.
B a rb a ro s b u h a r e k â tı m ü te a k ip İs -
ta n b u l’a y aln ızc a b irço k ad a y ı z a p te d e n
b ir in s a n o la ra k değil, m ü h im m ik ta rd a
g a n im e t ve e s ir k afilesi ile d e d ö n m e k ­
teydi. K â tip Çelebi, B a rb a ro s ’u n g e tir ­
d iğ i şe y lerin p a d iş a h a ta k d im in i şöyle
a n la tm a k ta d ır : «İki yüz o ğ la n a k ırm ız ı­
la r giydirip, e llerin d e a ltu n , g ü m ü ş s ü ­
r a h ile r ve k a d e h le r, a r d la rın c a o tu z d a ­
h i b ire r k ese a ltu n o m u z u n d a, d a h î
a rd ın d a iki yüz â d e m o m u z la rın d a b ire r
kese a k ç a ve d a h i s o n ra b o y n u b ağ lı iki
b in k â fir, h e r b iri s ır tın d a b ir p a s ta ç u ­
k a p işk eş çek ip el ö p tü ve f â h ir h il’a t-
le r g iyüp k ü llî ilt if a ta m a z h a r oldu. Z i­
r a b ir k a p ta n b ir a s ırd a b u h iz m e ti i t ­
m em iş idi».
K â tip Ç elebi’n in bu şe k ild e a n la ttığ ı
g a n im e tte n b e y tü lm â le d ü şe n h isse 2500
k a d ın ve erk e k es ir ve 400 b in a ltu n d u .
Napoli di R om ania kalesinin
m uhasarası
B a rb a ro s H a y re d d in K o rfu m u h a s a r a ­
s ın d a n ay rılıp g ü ney d o ğ u y a d o ğ ru y el­
k e n a ç tığ ı sıra d a , M ora Beyi K asım
P a şa M ora sa h ilin d e k i N apoli d i R o ­
m a n ia (A nabolu) k a le sin i z a p te tm e k ü-
zere fa a liy e te geçti: B u rası ve M alv asia
(M o n em v asia) M o ra’d a V en ed ik liler e-
Ü n d e k a lm ış son to p r a k p a rç a s ı idi. No-
poli di R o m a n ia z a p tı çok güç b ir m e v ­
k id e b u lu n d u ğ u iç in V enedik h a k im iy e ­
tin i m u h a fa z a ed eb ilm işti. D enize d o ğ ­
ru u z a n m ış b ir d il ü z e rin d e b u lu n a n
N ap oli di R o m a n ia ’n ın b ir t a r a f ı y a n a ­
şılm az k a y a la r b ir ta r a f ı d a denizdi. A y­
r ıc a lim a n ın a ğ z ın d a b ir k a y a p a rç a s ı
ü z e rin e k u ru lm u ş h u su si b ir k a le y a b a n ­
cı g e m ile rin lim a n a y a n a ş m a s ın ı im -
k â n s ız la ş tırm a k ta y d ı. Ş e h ri k a r a y a b a ğ -
lıy a n k ıs ım d a b u lu n a n P a la m a isim li
te p e y e b a k a n t a r a f l a r çok k u v v e tli ş e ­
k ild e ta h k im ed ilm iş b u lu n u y o rd u . Ş e h ­
ri k a r a y a b a ğ lıy a h d ilin g eri ta r a f ın ın
a rız a lı şe k ild e d a ra lm a s ı, lim a n ın y an
ta r a f l a r ın d a d a b ir d u v a r gibi k e s k in le ­
şe n k a y a la rın m e v c u d iy e ti ta b iî is t ih ­
k âm m a h iy e ti a rz e tm e k te y d i. Z a te n k a le ­
n in b u v az iy e ti dolayısiyle N apoli di
R o m a n ia T ü rk h â k im iy e ti d ış ın d a k a l a ­
b ilm işti. M odon ve K o ro n ’u n z a p tı s ı­
r a s ın d a b u ra s ı d a a lın m a k iste n m işse
d e m e v k iin in ta şıd ığ ı h u su siy e t buna
im k â n b ıra k m a m ış tı. L â k in K a n u n i S ü ­
le y m an , İk in c i B ayezid z a m a n ın d a b a ­
şa rıla m a y a n b u işi y en id e n ele alıp k a le ­
n in z a p tın ı M o ra s a n c a k beyi K a sım P a ­
ş a d a n istedi.
K asım P aşa , p a d iş a h ın e m rin i y e rin e
g e tirm e k ü zere 14 eylül 1537 de A rgos’-
ta n h a r e k e t e tti. F a k a t N apoli di Ro-
m a n ia 'n ın m evkii sıkı b ir m u h a s a r a y a
m ü s a it değildi. B u n a ra ğ m e n K asım P a ­
ş a in a t ve s a b ırla h a r e k e t e d e re k işi
m u v a fia k iy e te u la ş tır m a ğ a g a y re t etti.
K aleyi d ö vecek to p la rı m ü n a sip y e rle re
y e rle ştirm e k bile b ir m eseleydi. K asım
P a ş a ö n ce işi b ir a b lu k a ta r z ın d a y ü ­
rü ttü . S o n ra k a le to p la rı te m in ed in ce
b u n la rı b in m ü ş k ilâ tla P a la m a te p e sin e
y e rle ştird i. Ş e h rin s u r la r ın ı dövm eye
b aşlad ı. 20 a ğ u s to s 1538 de P a la m a t e ­
pesine y irm i üç k a n t a r a ğ ırlığ ın d a g ü l­
le a ta n b ü y ü k to p la r d a h i koydu. M u -
h a s a r a y ı en şid d e tli h â le g e tird iğ i s ı­
r a d a N apoli di R o m a n ia ’yı sekiz büyük,
yedi k ü ç ü k to p la dövdü. L âk in k a y a la ­
rın ü z e rin d e n a şa ğ ıy a k a y n a r su ve y a ­
nıcı m a d d e le r d ö k en m a h s u r la r T ü rk -
le ri k a f iy e n k a le d u v a r la rın ın d ib in e
k a d a r y a n a ş tırm a d ıla r. A y larc a a b lu k a
şe k lin d e d ev a m ed ip b ilâ h a r a d a m u h a ­
s a r a h a lin e d ö k ü le n b u m ü c a d e le m tts-
b e t b ir n e tic e y e u la ş a m a y ın c a K asım
P a ş a m u h a s a r a y ı k a ld ır a r a k A rgos’a
935
d ö n d ü . B a tı k a y n a k la rın ı esas a la n
H am m er, N ap o li di R o m a n ia ’n ın a b lu ­
k a ve m u h a s a r a s ın ın o n sekiz ay s ü r d ü ­
ğ ü n ü b ild irm e k te d ir.
Barbaros'un ikinci adalar seferi
B a rb a ro s H ay re d d in P a ş a K ik la d a d a ­
la rın ın ço ğ u n u z a p te d e re k İ s ta n b u l’a
döndüğü zam an m e v c u tla rd a n d a h a
fa z la sa y ıd a g em iye ih tiy a ç h is s e ttiğ in ­
d en te rs a n e d e k i fa a liy e te h ız v e rilm iş­
tir. B a rb a ro s ’u n p lâ n ın a göre yü z ta n e
yeni gem i y a p ıla c a k tı. Ü n lü d en izci d e ­
nize a ç ılm a k a rz u su n d a y d ı. L âk in A n-
d r e a D o ria ’y a d a ir a lm a n h a b e rle r, o-
n u n . bu g e m ile rin e k s e risin in in ş a a tı
b itm e d e n d en ize a ç ılm a sın ı ic ap e ttird i.
İ n ş a ve te ç h iz i p lâ n la n a n yüz g em id en
a n c a k on g e m in in in ş a a tı b itip s ilâ h la ­
rı ta m a m la n m ış tı k i; A n d re D o ria’n m
M ısır’d a n y irm i gem i ile k ıy m e tli m a l­
la r g e tire n S a lih R eisin g em ile rin i v u r ­
m a k üzere, k ırk k a d ırg a ile G irit s u la ­
r ın a g eld iğ i d u y u ld u . B u n u ö n le m ek ü -
z e re B a rb a ro s ’u n d e r h a l d en ize a ç ılm a ­
sı isten d i.
O s ır a d a K a n u n î S ü le y m a n B o ğ d an
se fe rin e ç ık m a k ü z e re o ld u ğ u n d a n , d a ­
h a ö n ce v e rile n e m ir g ereğ in ce h a z ır la ­
n a n a s k e rle r İ s ta n b u l’a g elm iş b u lu n -
m a k ta y d ı. B u v az iy e t k a rş ıs ın d a İ s t a n ­
b u l’d ak i a s k e rle rd e n b ir k ısm ı B a rb a -
ro s’u n e m rin e verild i. B u n la r; K o caeli
s a n c a k beyi A li; T eke s a n c a k beyi H ür-
rem , H a m ite li s a n c a k beyi Ali, A-
lâ iy e s a n c a k beyi M u sta fa Bey ile G eli­
bolu s a n c a k beyi ve e m irle rin d e k i as -
k e rle ri idi. A y rıca B a rb a ro s ’u n m a iy e ­
tin e ü ç b in de y e n iç e ri ta h s is o lu n d u .
A sk erleri g em ile re b in d ire n B a rb a ro s,
P eçevî ve C elâl zâ d e M u s ta fa Ç eleb i’ye
n a z a r a n 7 te m m u z 1538 (9 s a fe r 945)
K â tip Ç elebi’ye g öre 7 h a z ir a n (9 m u -
h a r r e m ) ta r ih in d e İ s ta n b u l’d a n h a r e -
k e t e tti. B a rb a ro s ’u n m a iy e tin d e k i g e­
m ile rin sa y ısı 40 ta n e olup, o n u n g e ri­
s in d e n d e 90 p a r ç a d a h a g elecek ti. B a r ­
b a ro s h a r e k e tin d e n ö n ce p a d iş a h t a r a ­
f ın d a n k a b u l ed ild iğ i z a m a n o n u n ş a -
n ın a y a k ış ır b ir k a b u l y a p ılm ıştı. S a -
r a y d a n a y rıld ığ ı s ır a d a d o ğ ru c a se fe re
çık ac ağ ı için , u s u l m u c ib in c e b ir k ısım
d e v le t e r k â n ı t a r a f ı n d a n isk eley e k a -
d a r u ğ u rla n d ı. E rte s i g ü n de p a d iş a h
B o ğ d an se fe ri iç in İ s ta n b u l’d a n h a r e k e t
e tti. B öylece İ s ta n b u l h a lk ı b irb iri ü s ­
tü n e iki g ü n ay rı istik a m e tle re olm ak
üzere iki b ü y ü k şa h sı u ğ u rla m ış oldu.
B a rb a ro s M a rm a ra ’yı aşıp E ge’ye ç ık ­
tığ ı z a m a n A n d re a D o ria’n m G irit s u ­
la rın d a o lm a d ığ ın ı ö ğrendi. İ h tim a l bu
h ır is tiy a n a m ira li a m a n sız h a s m ın ın
y o la çık ışım ö ğ ren m iş ve sa v u şu p g it­
m işti. S a lih Reis de b ir te h lik e y e m a ru z
k a lm a d a n ilerlem ek tey d i. B u n u n ü ze ri­
n e B arb aro s, E ge’de yeni fe tih le re t e ­
şebbüs e tti. İm ro z a d a sı ö n ü n e geldiği
s ır a d a y a k ın la rd a b u r a d a b a tm ış o lan
b ir gem iyi ç ık a ra ra k k u la n ılır h a ld e b u ­
lu n a n on yedi to p u n u d o n a n m a s ın a
y erle ştird i.
B a rb a ro s bu d efa ilk h e d e f o la ra k
S p o ra d a d a la rın ı seçti. M alos k ö rfe z in in
k a r ş ıs ın d a m e v c u t S c ia th u s, S copelus,
H alonesus, E udem ia, P e p a re th u s, Ge -
r o n tia ye S c a n d ile ’d en ib a re t yedi a d a ­
d a n k a r a y a en y ak ın ı o la n S c ia th u s (İş-
kenzo) a d a sın ı a ltı g ü n lü k m u h a sa ra y ı
m ü te a k ip z a p te tti. S c ia th u s ’u n z a p tı t a ­
m a m la n d ığ ı s ır a d a İ s ta n b u l’d a n a r k a -
d o n gelen 90 gem i k e n d isin e y e tiştiğ i
gibi, S a lih R eisin e m rin d e k i 20 gem i de
gelip B a rb a ro s’u n id a re sin e girdi. B u n ­
d a n so n ra S kyros (İşk iro z) a d a sı ö n ü ­
ne gelen B a rb a ro s b u ra sın ı zah m e tsiz ce
elde e tti ve senevi b in a ltın cizyeye b a ğ ­
ladı. O a ra lık B a rb a ro s, İ s ta n b u l’d a n
gelen g em ile rd e n 12 ta n e s in i işe y a r a ­
m ayacak v az iy e tte o ld u k la rın d a n G eli­
bo lu ’ya g önderdi. B ir k ısm ın ı d a A ğri-
boz’a yolladı. S k y ro s’u n z a p tı ta m a m -
la n d ığ ı s ır a d a a d a la rın z a p tı e s n a s ın d a
elde ed ilen g a n im e tle ri yedi gem iye d o l­
d u r a r a k İ s ta n b u l’a g ö n d e rd iğ in d e n , h a ­
r e k â tın b u n d a n so n ra k i k ıs m ın a 62 ge­
m i ile d e v a m e tti,
S p o ra d ta k ım a d a la rın d a n so n ra K ik-
la d ’la r ın ele geçm em iş o la n la rın ı z a p ­
t a ç a lış a n B a rb a ro s, k u ze y d en itib a r e n
f e th e b a ş lıy a ra k A ndros, T in o s a d a la r ı­
n ı fa z la z a h m e t çe k m e d e n i t a a t a ltın a
aldı. S e rip h o s (K o y u n lu ca ) ve S c u rp a n -
to (S k o rp e n ta ) d a bu a r a d a elde e d ile n ­
le re d ah ild i.
Girit alanı
B a rb a ro s H ay red d in , S p o ra d ve K ik -
la d ’la rd a k i f e tih h a r e k e tle r in in a r k a -
s m d a n ta a r r u z u n u G ir it’e k a d a r u z a t -
m a k üzere güneye d o ğ ru ilerledi. G irit
a d a sı o z a m a n K ik la d ’la r gibi V enedik
936
h â k im iy e tin d e b u lu n u y o rd u . G irit, d ö r ­
d ü n c ü h a ç lı se fe rin d e B izans im p a r a -
to rlu ğ u to p r a k la r ı tak sim , e d ilirk e n
M o n t- f e r ra t m a rk is i B o n iia c e ’in h is s e ­
sin e d ü şm ü ştü . M o n t- f e r ra t m a rk is i,
G irit'in s tr a te jik eh e m m iy eti d o lay ısiy le
d en izci d e v le tle rin h ırs ım celb ed eeeğ i -
ni, b u ra y a r a h a t b ir şek ild e s a h ip o la -
b ilm ek için k u v v ete ih tiy a ç o ld u ğ u n u ,
d aim î v az iy e tte m ü c ad e ley e h a z ır b u -
lu n m a k ic a b e ttiğ in i h e s a p lıy a ra k , bu.
m ü h im ad a y ı s a tm a y a k a r a r v e rm iş ti.
D enizci d e v le tle rd e n C en ev izliler b u n u ,
d u y u n c a ad a y a sa h ip o lm a k is te m iş le r­
se de o n la rd a n d a h a k u v v e tli b u lu n a n
V enedikliler, B izans İ m p a r a to r u n u n d a
m ü sa a d e sin i is tih s a l s u re tiy le 12 a ğ u s ­
tos 1204 te y a p ıla n b ir a n la ş m a ile 100
b in g ü m ü ş k a rş ılığ ın d a G ir it’e s a h ip o l­
m u şlard ı. Bu su re tle , g ay e t b a s it ve k o ­
la y şekilde, G irit’e h â k im v az iy e te ge­
çen V en ed ik liler a d a n ın R u m h a lk ın ı
ziy ad esiy le sö m ü rm ü şler, b u n a ra ğ m e n
h a lk a k a rş ı şid d e tli d a v r a n m a k ta n g e­
ri k a lm a m ışla r, a d a d a ç ık a n y h m id e n
fazla isy an ı zulüm , d ere cesin e v arf.n ş id ­
d e tle b a s tırm ışla rd ı. B u n u n iç in V en e­
d ik liler, a d a y a gerek, d ışa rd a n , gelecek
ta a r ru z la rı h esap îlıy arak , g erekse y e r li
h a lk a k a rşı e m n iy e t d u yabilm ek, d ü ş ü n ­
cesiyle G ir it’in bazı ş e h irle rin i k u v v e tli
şe k ild e ta h k im etm işlerd i.
V en ed ik liler G ir it’e s a h ip o lm a k la
h em K ik la d ve S p o ra d ’la rd a k i. h â k i m i ­
y e tle rin i devam , e ttire b ilm e k için m ü -
h im b ir a ra z i n a r ç a s m a is tin a t eteniş o -
lu yor, h e m de Ege d e n iz in in k o n tro lü ,
b a k ım ın d a n çok geniş b ir ü sse h â k im
b u lu n u y o rla rd ı. A n ad o lu ve Y u n a n y a ­
r ım a d a s ın a sa h ip O sm a n lı d e v le tin in
E ge’ye ta m h ü k m e d e b ilm e si G ir it’in d e
z a p tiy le m ü m k ü n d ü . B ü y ü k d en iz k u -
m a n d a n ı B a rb a ro s H a y re d d in b u h a k i­
k a ti k av ra m ış: b ir in sa n d ı. B in a e n a le y h ,
h ır is tiy a n d o n a n m a s ın ın d o ğ u A k d en iz-
de b a rın a m a m a s ı iç in G ir it’in d e O s -
m a n ii to p r a k la r ı a ra s ın a k a tılm a s ı ge -
rek ird i. G irit çok b ü y ü k b ir a d a o ld u -
ğ u n d a n , z a p tı için, e lb e tte e s a slı şe k il­
de h a z ır la n m a k ve f e th i h e d e f tu ta n
h u su sî b ir se fe r te r tip e tm e k lâ zım d ı.
B a rb a ro s, d a h a ziy ad e k ü ç ü k a d a la rın
z a p tım m ü m k ü n k ıla c a k h a z ırlığ a m a ­
lik ti. Ş a y e t G irit'in m ü s ta h k e m k a le le ­
ri ve s a ir y e rle ri ş id d e tli b ir a k ın h a r e ­
ketiyle sarsılıp ta h rip olunursa;., bu i$~.
ile rd e y a p ıla c a k fe tih s e fe rin e b ir k a d e ­
m e te şk il ederdi. B u n u n iç in B a rb a ro s
H a y re d d in G irit ü ze rin e yü k len d i. B u n ­
d a n iki a s ır önce A yd ın o ğ lu U m u r Bey
G ir it’e iki a k ın y ap m ıştı. O n u n için
B a rb a ro s 'u n bu h ü cu m u , T ü rk le rin G i­
r it’e ü ç ü n c ü a k ın ım te şk il e tm ek tey d i.
B a rb a ro s H a y re d d in G irit'in K a n d iy e
k a le si ö n ü n e geldi ve M ila p o ta m o ’ya
a s k e r çık ard ı. Bu a n d a n itib a r e n G i-
r it’in ta h rib i başlad ı. M ilap o ta m o c iv a ­
r ın d a 20 köy y ağ m a ve ta h r ip o lu n d u k ­
ta n s o n ra R esm o’ya y ü k len ild i. R esm o
ta r a f ın d a da y a ğ m a la r ve ta h r i b a t y a ­
pıldı. o n u n a r k a s ın d a n d o n a n m a S u d a ’-
y a h a r e k e t e tti. Bu s a h a y a d a ç ık a rm a
y ap ılıp A pokorono k alesi ile b irlik te 60
k a d a r köy a y n i şe k ild e y a ğ m a ve ta h r ip
e d ild i ve g a n im e tle b irlik te b irço k esir
alın d ı. S u d a c iv a rın ın ta h r ib in in a r k a ­
s ın d a n H a n y a ’ya d a ç ık a rm a y apıldı.
Ş e h rin c iv a rın d a k i h a lk d e rh a l k a le d a ­
h ilin e çekildi. U m u rd id e k a p ta n ve le-
v e n d le r H a n y a ’n ın s u r la r ın ın k u v v eti
k a rş ıs ın d a uzu n m u h a s a r a m u h a re b e si
y a p m a k g ere k tiğ in i g ö re re k H a n y a ’y a
g irm ey e ça lışm ay ıp o c iv a rın y a ğ m a ve
ta h rib in i u y g u n g ö rd ü k le rin d e n , d a h a
z iy ad e köy ve k a s a b a la rın ta h rib in e ç a ­
lışıldı. S itia civ arı d a ay n i şeye ş a h it
oldu. B öylece b ir h a f ta k a d a r z a m a n
z a r f ın d a G ir it’in geniş b ir s a h a s ı ç iğ n e ­
n ip y ü zlerce köyü ta h r ip edildi ve k ü l­
liy e tli m ik ta r d a g a n im e t ele geçirild i,
on beş bin kişi esir alın d ı. G irit a k ın ı
so n a e rin c e Barbaros*; a lm a n e sirle rle
g a n im e tle rin b ir k ısm ın ı İ s ta n b u l’a
s e v k e tm e k İVsere d e r h a l y ola çık ard ı.
B a rb a ro s, G irit a k ın ım m ü te a k ip d e r­
h a l İ s ta n b u l'a d ö n m e d i, d o n a n m a ile
K erp e (K a rp a to s ) a d a s ı ö n ü n e geldi.
G irit'in kuzey d o ğ u su n a isa b e t ed en
K erp e a d a s ın ı z a p te d e re k b u ra d a on
" ü n k a d a r kaldı. Bu m ü d d e t z a r f ın d a
K e rp e ’n in y a n ıb a ş ın d a k i R a so s (K a şo t)
a d a sı d a z a p to lu n d u . B u ra d a n k a lk a n
d o n a n m a Rodos c iv a rın d a T ü rk le re a it
a d a la rın b ir k a ç ın a u ğ ra d ı. O s ır a d a
ş id d e tle esen sam y e lle rin d e n d o n a n m a
e f r a d ın ın b ir k ısm ı h a s ta la n d ığ ın d a n
İsta n k ö y a d a s ın a _ g id ilerek b ir m ü d d e t
;s tir a h a t o lu n d u . İ s ta n k ö v ’d ek i is tir a h a t
e s n a s ın d a A n a d o lu 'd a n T ü rk h a lk ın d a n
a sk er, h ır is tiy a n la r d a n d a k ü re k ç i a -
l’.n m a k su re tiy le d o n a n m a n ın eksilm iş
k a d ro su d o ld u ru ld u . Bu iş b itin c e yine
h a re k e te g eç ile re k A stro p a ly a a d a sı ö-
n ü n e u la şıld ı. A stro p a ly a d a y a ğ m a e-
d ild i ve T ü rk k u d re tin e b o y u n eğdi.
1538 y a z ın d a k i b u c e v elân n e tic e si
V en e d ik lilerin 25 a d a s ı d o laşılm ış, b u n ­
la r d a n 13 ü ilh a k , 12 si h a r a c a b a ğ la n ­
m ıştı. D oğu A k d en izd e V en e d ik lilerin e n
geniş is tin a t s a h a s ı o la n G irit de h a y li
ta h r ip ed ilm işti. G erek S p o ra d ve Kik--
la d ’l a n n z a p tı sıra s ın d a , g erek se G irit
gibi b ü y ü k b ir a d a y a h ü c u m g ü n le rin ­
de V en ed ik d o n a n m a sı T ü rk le rin k a r ş ı­
sın a çık ıp t a k e n d ile rin e a it to p r a k la r ın
m ü d a fa a s ı iç in ç a rp ış m a m ış tır
PREVEZE M UHAREBESİ
B a rb a ro s ’u n O sm a n lı d ev leti h iz m e ti­
n e g irm e sin d e n b eri, b a ş ta Ş a rlk e n o l­
m a k ü ze re h ır is tiy a n d e v le tle rin n a z a r ı
d ik k a tle ri T ü rk d o n a n m a s ı ü z e rin e çev ­
rilm işti. B u n la r a r a s ın a V enedik C u m ­
h u riy e ti de d a h il b u lu n u y o rd u . O tuz b eş
se n e d e n b e ri su lh için d e y aşad ığ ı T ü rk ­
lerle, y e n id e n ç a tış m a sı m u k a d d erd i..
Z ira, m u a z z a m im k â n la ra sa h ip O s­
m a n lI d e v le tin in d o n a n m a k u m a n d a n ­
lığ ın a , B a rb a ro s H a y re d d in gibi b ir
k im s e n in g etirilm e si, V enedik den iz
k u v v e tle rin e d a rb e le r in d irileb ile ce ğ in e ,
Y u n a n is ta n y a k ın la r ın d a k i V en e d ik li­
le re a it a d a la r a el a tıla c a ğ ın a işa re tti.
Z a te n P a p a Ü çü n cü Pol, T ü rk le re k a rşı
b ir h ır is tiy a n ittif a k ı h a z ır la m a y a ç a lı­
şıyo rd u . N ih ay e t P a p a , Ş a rlk e n ile F ra n -
s u v a ’n m a r a s ın ı b u lu n c a , h ır is tiy a n i t ­
tif a k ı h a k ik a t o la b ild i ve T ü rk le rin d e ­
n iz le rd e k e n d ile rin e z a r a r v ere b ilec eğ i­
ni h e s a p lıy a n V en ed ik liler de 1537 de
bu ittif a k a g irm e k te n geri k alm ad ı.
B a rb a ro s H a y re d d in ’in ü s t ü s te iki s e ­
fe rle E ge d e n iz in d e k i a d a la rı T ü rk h â ­
k im iy e tin e so k m a y a m u v a ffa k olm ası,
y aln ız a d a la rın s a h ib i V en ed ik lileri d e ­
ğil, P a p a n ın k u rd u ğ u itt if a k a dahil,
d e v le tle ri d e m ü ş te re k e n h a re k e te g e­
çirdi. B u n la r T ü rk le re se z d irm e d e n h a ­
z ırlık la r y a p m a y a ç a lış tıla r ve n ih a y e t
işle rin i b itire re k K o rfu ’d a to p la n m a y a
k a r a r v erd iler. B u ra d a d o n a n m a la rın ı
b ir a r a y a g e tire n le r; b a ş ın d a Ş a r lk e n ’in
b u lu n d u ğ u A lm a n im p a ta ro lu ğ u , P o r te ­
kiz, V enedik ve P a p a gibi o d e v rin en
h a tır ı s a y ılır d en iz k u v v e tle rin e sa h ip
d ev letleriy d i. F a k a t, to p la n tı y e rin in
te s p it ed ilm esin e rağ m e n , h ü c u m e d ile ­
cek h e d e i -m evzuunda ik i fik ir m e v c u t­
tu . Ş a rlk e n ve o n u n fik rin e u y a n la r,
k o rs a n y a ta ğ ı C ezayir’in z a p tın ı; V ene­
d ik lile r ise, T ü rk le rin yeni z a p te ttik le ­
ri a d a la rın is tird a d ın ı ile r i sü rm ek tey d i.
Preveze’ye baskın hareketi
H ıristiy a n d o n a n m a sın ın to p la n tı y e­
ri o la ra k k a r a r la ş tır ıla n K o rfu ’y a en
ö n ce V enedik d o n a n m a sı geldi. V ene -
d ik lile rd e n b ir h a y li s o n ra d a P a p a d o ­
n a n m a s ı K o rfu ’ya u la ştı. A lm anya, İ s ­
p a n y a ve A v u stu ry a ’yı te m sil ed en im ­
p a r a to rlu k d o n a n m a sın ın h a z ırlığ ım ik ­
m a l edip b u ra y a y etişm e si ise, d a h a
fa z la u z a y a ra k 22 eylülde a n c a k m ü m ­
k ü n oldu.
P a p a lık d o n a n m a sın ın k u m a n d a n ı a-
m ira l G rim a n i K o rfu ’d a d iğ e rle rin in
gelm esini h a re k e tsiz şek ild e beklem e
yerin e, k e n d isin e fazla şe re f p ay ı a y ıra ­
b ilm e h ev e sin e k ap ıld ı. Bu sebeple
Celâl z a d e y e göre — e m rin d e k i 83
p a r ç a d a n m ü re k k e p d o n a n m a siy le T ü rk
id a re sin d e k i P reveze’ve g elerek h ü c u m a
g eç ti (13 ağ u sto s 1538).
Y a n y a ’n m güney ta ra fın d a k i A rta
Papa, Şarlken ve Venedik Doç'unun Barbaros'u vurm ak için aralarında görüşm eleri ve hazırla­
d ıkları müttefik filosunu teftişleri. (Bu resmin aslı İtalya'c-'a C ap rar- 3 şatosunciariır.)
k ö rfe z in in a ğ z ın d a b u lu n ? n P reveze l i ­
m a n ı b u ra n ın en m ü h im m ev k ii idi. T e ­
cavüz vuku b u lu n c a, P rev eze ve c iv a rın ı
iç in e a la n K arlıe li s a n c a ğ ın ın beyi H ü ­
seyin Ş a h Bey b ir ta r a f t a n h ü c u m u ö n ­
lem ey e g a y re t ed erk en , b ir t a r a f t a n d a
p a d işrh a . u la k la r y o llıy a ra k te ca v ü zü
h a b e r verdi. H üseyin Ş a h B eyin g ö n d e r­
diği u la k la r, B o ğ d an se fe rin i y a p m a k ta
o la n K a n u n î S u lta n S ü le y m a n 'a P ru t
s u y u n u g eçm ek tey k en y etişm işti. Boğ -
d a n se fe rin in en ö n em li n o k ta s ın a gel­
m iş o la n p a d iş a h ın H üseyin Ş a h Beye
g ö n d erd iğ i cev ap : « D ü şm a n ın h ü c u ­
m u n d a n yılm a. B en y a k ın d a o n la rın
h a d d in i b ild ireceğ im . E lv e rir ki se n d i­
şin i sık a sın . D ay an , şim d ilik A lla h a e-
m ^ n e t ol» ta rz ın d a idi. Z a te n K arlıe li
s~ n cak beyi H üseyin Ş a h Bey, ü ze rin e
¿ ü ş e n v azifey i şe re fle b a şa rm ış, u la k la r
p a d iş a h a b u h a b e ri y e tiş tirm e d e n önce
te ca v ü zü d e fe tm iş b u lu n u y o rd u u .
A m iral G rim a n i P reveze lim a n ın a so ­
k u la ra k ş e h rin k a le sin i d e n izd e n to p a
tu ttu ğ u s ır a d a k a ra y a d a a s k e r ç ık a r -
m ış, şe h ri k a r a ta r a f ın d a n d a to p a te ­
şin e tu tm u ş tu . P re v e z e 'n in deniz t a r a -
f m d s k l s u rla r: k a ra tu r la r ı d ere cesin d e
k u v v e tli o lm a d ığ ın d a n b ir h a y li y ık ın ­
tıla r m e y d a n a gelm iş b u lu n u y o rd u . Bu
y ık ın tıla ra b a k a r a k ş e h re h ü c u m la g ir ­
m eğ i p lâ n la ş tırd ığ ı s ır a d a H üseyin Ş a h
Bey k a le d e n b ir çıkış y a p a r a k k a r a d a k i
d ü ş m a n a s k e ri ü z e rin e y ü rü y ü n c e , b u n ­
la r d e rh a l g em ile rin e çe k ilm ek z o ru n d a
k a ld ıla r. A m iral G rim a n i b u v az iy e t
k a r ş ıs ın d a d en iz ta r a f ın d a n b o m b a rd ı­
m a n ı şid d e tle n d irip s u r la r d a k i y ık ın tı­
la rı ç o ğ a ltın c a b ir d e f a d a h a k a r a y a a s ­
ker ç ık a rd ıy sa da, H üseyin Ş a h Bey
d ü ş m a n ı z a y ia tla p ü s k ü r ttü . B öylece a -
m ira l G rim a n l’n in P re v ez e’ye y a p tığ ı
beş g ün d ev a m e d e n b a sk ın h a r e k e ti
m u v a fıa k iy e tsiz lik le n e tic e le n m iş oldu.
Barbaros’un d üşm andan haber alm ası
B a rb a ro s H ay red d in P aşa , Ege a d a la ­
r ın d a fe tih ve b a s k ın h a re k e tle rin d e
b u lu n u rk e n m ü te m a d iy e n V enedik ve
S a r lk e n ’in d o n a n m a la rın d a n h a b e r a l­
m a y a ç a lış m a k ta idi. İs ta n k ö y t a r a f l a ­
rın d a b u lu n d u ğ u sıra d a , O sm a n lı d e v ­
le ti h iz m e tin e g irm iş c e su r ve te c rü b e li
k o rs a n re is le rin d e n T u rg u d c a ’m n e m ri­
n e y iım i gem i v e re re k ileriy e gön d erd i.
T u rg u d c a ’n m id a re sin d e k i k e ş if filosu
k ır k p a rç a lık d ü ş m a n filo su n a ra s tla y ıp
g eri d ö n d ü , o a r a d a d ü ş m a n ın esas k u v ­
v e tle r in in de P re v ez e’de o ld u ğ u n u ö ğ ­
re n m işti.
K eşif filo su n u s e v k e ttik te n s o n r a o l­
d u ğ u y erd e fa z la c a k a lm a y a n B a rb a ro s
H ay re d d in de Y u n a n is ta n ’ın g ü n ey is t i­
k a m e tin i tu t a r a k ile rlem e y e b a şla m ıştı.
T u rg u d c a ’m n g e tird iğ i h a b e r in a r k a s ın ­
d a n m ü te m a d iy e n d a h a y en i b ilg iler e -
d in m e y e çalıştı. K o ro n t a r a f ı n a v a rd ığ ı
s ır a d a P reveze b a s k ın ın d a y e n ile n h ır is -
tiy a n k u v v e tle rin in K o rfu ’ya çe k ild iğ in i
h a b e r alm ış b u lu n u y o rd u . O n u n iç in k e ­
şif h a r e k e tle r in i d a h a fa z la sık la ştırd ı.
P reveze sa v a şı ve o n a te k a d d ü m e d e n
h â d is e le ri B a rb a ro s 'u n o ğ u llu ğ u n d a n
d in le d iğ in i b ild ire n C elâl zâ d e M u s ta fa
Çelebi’n in k a y d e ttiğ in e göre; B a rb a ro s
H a y re d d in İ ta ly a s a h ille rin e de h ız lı gi­
d e n d ö r t gem i yollam ış, b u n la r A n d re a
D o ry a’n ın id a re s in d e k i 55 büyük, 90 k ü ­
çü k g em id en m ü re k k e p b ir d o n a n m a n ın
ile rle d iğ in i g ö rm ü şle rd ir. Y ine a y n i k e ­
şif g em ile ri A n d re a D o ria 'n m d o n a n m a ­
s ın d a n g eriye k a lm ış b ir k a y ık ile b ir
n a k liy e g em isin i y a k a lıy a ra k B a rb a ro s ’a
g e tirm işle r, B a rb a ro s d a bu g em ile rd e
939
b u lu n a n k im s e le rd e n h ır is tiy a n h ü k ü m ­
d a r la r ın ın b irle ştik le rin i, F ra n s u v a ile
Ş a r lk e n ’in o n se n e lik b ir m ü ta re k e y a p ­
tık la rın ı, h ır is tiy a n d e v le tle rin in b irle ­
şik k u v v e tle rin in T ü rk d o n a n m a s ın a ve
to p r a k la r ın a ta a r r u z ed eceğ in i h a b e r
a lm ıştır.
C elâl zâde, B a rb a ro s H a y re d d in ’in,
h ır is tiy a n ittif a k ın ı ve T ü rk le re ta a r r u z
için K o rfu ’d a to p la n ış la rın ı, K o ro n ö n ­
le rin e g eldiği s ır a d a ö ğ re n d iğ in i k a y ­
d e tm e k te ise de, b ü y ü k d e n iz c in in bu
h a ld e n İs ta n k ö y ö n le rin d e y k e n m a lû -
m a t t a r o ld u ğ u an laşılıy o r. Z ira B a rb a ­
ro s’u n İ s ta n k ö y ’d e n h a re k e tin d e n i t i ­
b a re n b ir ta a r r u z u k a rşılıy a c a k ve m ü ­
ca d eley e g irişe ce k şe k ild e d a v ra n d ığ ı,
b ilh a s s a d ü ş m a n ın d u ru m u h a k k ın d a
h a b e r a lm a y a ö n em v erd iğ i g ö rü lü y o r.
Z a te n C elâl zâ d e M u s ta fa Ç elebi d e bu
n o k ta ü z e rin e â d e ta p a r m a k b a s a rc a s ı-
n a : « K a p ta n -ı d e ry a H a y re d d in P aşa ,
K o rfu ’d a o la n V enedik filo s u n a ta a r r u z
e tm e k iç in b ir k e re İs p a n y a , P a p a ve
V enedik d o n a n m a la rı h a k k ın d a u m u m î
m a lû m a t e d in m e k ih tiy a c ın d a idi. Ç ü n ­
k ü b u üç h ü k ü m e tin d o n a n m a s ı t a r a -
fm d a n b ir p u s u y a d ü şü rü lm e si ih ti m a ­
li v ard ı. B u n u n en iy isi d ü şm a n ı m u a y ­
y en y e rle re k a d a r k e ş fe tm e k ü zere ş ü p ­
h e e d ile n b ir ik i is tik a m e te b irk a ç k e ­
ş if gem isi g ö n d erm e k ti» şe k lin d e m ü ta -
le a se rd e tm e k te d ir. B in a e n a le y h o n u n
K o ro n ö n le rin d e y k e n esas ö ğ ren d iğ i
şey; d ü ş m a n ın K o rfu ’d a to p la n ış la r ın a
d a ir y en i b ilg ilerle, P a p a n ın a m ira lin in
P rev eze b a s k ın ın d a u ğ ra d ığ ı m u v a ffa k i-
yetsiz lik o lab ilir.
İki tarafın kuvvetleri
T ü rk d en iz k u v v e tle rin i ezm ek için
b ir a r a y a g elen m ü tte f ik h ır is tiy a n do -
n a n m a s ı, d e v rin en m ü th iş d en iz k u v ­
v e tin i te şk il e tm e k te idi. K en d i y ö n le ­
rin d e n u ta n d ır ıc ı b ir m a ğ lû b iy e te u ğ r a ­
d ık la r ın d a n b a tılı ta rih ç ile r in p ek az
bilgi v e rd ik le ri, h a ttâ bazan m esk û t
b ır a k ıre a s ın a şöyle b ir d o k u n u p g e ç tik ­
le ri P re v ez e m u h a re b e s in e k a tıla n h ıris -
tiy a n g em ile ri h a k k ın d a bizim k a y n a k ­
la rım ız d a çok d a h a iyi m a lû m a t m e v ­
c u ttu r. M a a m a fih b a tılı k a y n a k la rd a
h ır is tiy a n d o n a n m a s ın d a k i gem i s a y ıs ı­
n ı a z a ltm a g a y re tle ri d e r h a l göze ç a r­
p a r. F a k a t n e k a d a r a z a ltıls a d a h ır is -
tiy a n g e m ile rin in T ü rk g e m ile rin d e n
d a h a çok old u ğ u h a k ik a ti is te r istem ez
itir a f edilir. N itek im h ır is tiy a n la n n
T ü rk le r k a rşıs ın d a k i e n k ü ç ü k m u v a f­
fa k iy e tin i s a y fa la r dolu su y a z ıla rla a n ­
la ta n H am m er bile; P reveze gibi m ü -
h im b ir m u h a re b e y e sadece b ir sa y fa
ta h s is edip, B a rb a ro s’u n k a rş ıs ın a ç ık a n
h ıris tiy a n d o n a n m a sın ın m ik ta rın ı a-
z a lta ra k 166 k a d ırg a d a n ib a re t g ö ste r­
m e k le b e ra b e r « h ıris tiy a n la r k u v v etçe
çok ü stü n d ü » d e m e k te n de k e n d in i a la ­
m a m a k ta d ır.
C elâl zâ d e ve K â tip Ç elebi en b a ş ta
old u ğ u h a ld e T ü rk k a y n a k la rın a göre
h ır is tiy a n filosu 52 İsp an y o l, 30 P ap a.
70 V enedik, 10 M a lta k a d ırg a s ın d a n
m ü te şe k k il k ü re k li n e v in d e n g em ile rd e n
ib a re t 162 k a d ırg a ile İsp an y o l, P o rte ­
kiz ve V enediklilere a it y elk en li n e v in ­
d en g em ile rd e n ib a re t 140 k a ly o n d a n
m e y d a n a gelm ekteydi. V enediklilere a it
y elk en liler 10 ta n e olup, b u n la r k a r a k a
diye a n ıla n s ın ıfta n b ü y ü k gem ilerdi.
A n d re a D o ria 'n m filosu a ra s ın d a b ir a -
d e t çok bü y ü k b ir k a ly o n m e v c u ttu .
K â tip Ç elebi b u n u «A ndrea D o ria ’n ın
b ir azim k aly o n u v a r idi ki a lâ t- ı h a r b i
h e s a b a gelm ezdi» şe k lin d e ta v sif e t ­
m e k ted ir.
K â tip Çelebi, d ü şm a n ın k a d ırg a ve
k aly o n m ik ta rın ı b e lir ttik te n so n ra «ve
s a ir g ö n ü llü h u r d a g em ile r ile a ltı y ü z­
d en ziy ad e yelken g ö rü n ü rd ü » ifa d e siy ­
le h ıris tiy a n g em ile rin in sa y ısın ı a ltı
yüze ç ık a rm a k ta ; C elâl zâ d e M u sta fa
Ç elebi ise, h ır is tiy a n h ü k ü m e tle re a it
g em ileri a y rı a y rı say ıp b ilâ h a r a «Bu
say d ığ ım ız m ü tte f ik d o n n a m a sı içinde
üç yüz bü y ü k h a r p gem isi v ardı» d iy e­
rek, b u n d a n fa z la sın ın h a r p gem isi ol­
m a d ığ ın ı im a e tm e k te d ir. Bu d u ru m a
n a z a r a n h ır is tiy a n g e m ile rin in üç y ü z­
d e n fa z la sın ın n a k liy e ve ik m a l iş le rin ­
de k u lla n ıla n te k n e le r old u ğ u a n la ş ılı­
yor. Z a te n z a m a n ım ız ta rih ç ile r i A n­
d re a D o ria 'n m e m rin d e k i m ü tte fik f i­
lo su n u 162 k a d ırg a ve 140 k aly o n o la ­
r a k k a b u l e tm e k te d ir.
M ü tte fik d o n a n m a s ın ın bu k a d a r k a ­
b a rık r a k k a m m a k a rşılık B a rb a ro s’u n
e m rin d e k i filo, 102 si devlete, 20 si k o r­
s a n la r a a it o lm a k ü zere 122 g em iden
ib a re tti. T ü rk d o n a n m a sı Ç ek d iri d e n i­
le n k ü re k li gem iler olup, b u n la r firk a ta ,
940
k a d ırg a ve b a ş ta r d e gibi h ep k ü re k le
h a r e k e t e d e n te k n ele rd i.
H er ik i d o n a n m a n ın in s a n ve to p
m e v c u d u n a gelince: T ü rk g e m ile rin in
h e r b irin d e ü çe r ta n e o lm a k ü zere 366
top. üc b in i ^ en iceri, d iğ e r k ısm ı sa h il
sa n c a k la rın d a n to p la n a n e f r a tta n m ü ­
te şek k il 8 b in k işilik ce n k çi m e v c u ttu .
H alb u k i h ıris tiy a n d o n a n m a s ın a 2500
top, 60 b in cen k çi b u lu n u y o rd u . V en ed ik
k a ly o n la rı a r a s ın d a in s a n m e v cu d u iki
b in kişiyi, to p m ev cu d u o tu z ilâ k ırk ı
b u la n m u a zz am te k n e le r v ard ı. Bu d u ­
ru m a n a z a r a n ; h ıris tiy a n d onanm ası
gem i b a k ım ın d a n 3 m isli, to p b a k ım ın ­
d a n 7 m isli, sa v a şa n in s a n b a k ım ın d a n
d a yedi b u çu k 'm isli idi.
M ücadelenin ilk safh ası
B a rb a ro s H ay red d in . ta r ih in en bü -
yük deniz h a r p le rin d e n b ir in in c e re y a n
edeceği P reveze ö n ü n e 24 eylül günü
gelm iş b u lu n u y o rd u . Ağzı d a r g eri t a ­
ra fı h a y li geniş o la n A rta k ö rfe z in in
A d riy a tik ’e a ç ıla n a ğ z ın ın kuzey k ıy ı -
s ın d a b u lu n a n P reveze ş e h rin in ta ş ıd ığ ı
eh e m m iy eti, en az h ır is tiy a n k u m a n -
d a n la rı k a d a r, m e şh u r d en iz k a h r a m a ­
n ı B a rb a ro s H ay red d in de ta k d ir e t­
m ek tey d i. B u ra y a geldiği z a m a n d e rh a l
h a rb e g ireb ilm ek ü ze re h a z ırlık la rım
y ap tı. Z aten . B a rb a ro s’u n K o ro n ve b il­
h a s s a K efalo n y a k ıy ıla rın a g elm esin d en
beri. A n d re a D oria ç e tin h a s m ın a d a ir
h a j’li bilgi alm ış o lm alıy d ı.
A n d re a D o ria’n m e m rin d e k i h ır is ti-
y a n d o n a n m a s ın ın 25 ey lü l 1538 (1 ce -
m aziy ü lev v el 945) ç a rş a m b a g ü n ü P re ­
veze ö n ü n e geldiği g örüldü. A n d re a D o­
r ia P rev eze’n in iki m il k a d a r a ç ığ ın a
d e m ir a tm ıştı. T ü rk d o n a n m a sı A rta
k ö rfe z in in iç in d e idi. A n d re a D o ria ’n m
b u r a d a n içeriy e g irm esi k o lay değildi.
M a a m a fih B a rb a ro s ’u n n iy e ti de m ü te ­
m a d iy en k ö rfezd e k a lm a k o lm ay ıp h a s ­
ın ım k ö rfez d ış ın d a ezm ekti.
B a rb a ro s H ay red d in , d a h a d ü ş m a n
P rev eze ö n ü n e g elm ed en ö n ce k u m a n ­
d a n la r ın ı to p lıy a ra k y a p ıla c a k işle ri ve
a lın a c a k te d b irle ri g ö rü şm ü ştü . Bu gö­
rü şm e d e S in a n Reis ile sa n c a k b ey leri,
d ü şm a n d o n a n m a s ın ın A ksium b u r n u ­
n a a s k e r ç ık a rm a te h lik e sin i ö n lem ek
gayesiyle, k a r a y a a s k e r ve to p ç ık a rıl­
m a sın ı ileri sü rd ü ler. B a rb a ro s o n la rın
’

fik rin d e o lm a d ığ ın d a n ç ık a rm a n ın lü - ğ a z ın a g ö n d erd i. B u g em iler g e ld ik le rin ­

z u m su z lu ğ u n a iş a re t e tm ek le b e ra b e r, de T ü rk g e m ile rin e a te ş a ç tıla r. İk i t a ­
k u m a n d a n la rın ın ıs r a r ı k a rş ıs m d a , k a ­ r a f ta n to p a tış ı a lın ıp v erildi. K a p ta n - ı
ra y a b ir m ik ta r a s k e r ç ık a rılm a s ın a r a ­ d e ry a d a v u l ç a ld ırıp s a n c a k aç tı. H azır
zı oldu. b u lu n a n g em ile rle d ü ş m a n a h ü c u m e t ­
m ek ü zere P rev eze b o ğ a z ın d a n çıktı.
A n d re a D oria, h ır is tiy a n d o n a n m a s ı­
n ın sayı ü s tü n lü ğ ü n e g ü v en e rek A k- A ltı yedi m il açıld ı ve d ü ş m a n a k a rş ı
c e p h e a la r a k d e m ir a ttı. D iğer T ü rk g e­
siu m (A kceom ) k ıy ıla r ın a a s k e r ç ık a r ­
m a k isted i. H ıristiy a n k u v v e tle rin d e n m ileri, a m ir a l g em isin in y a n t a r a f l a r ı ­
k a r a y a y a k la ş a n v a s ıta la r şid d e tli a te ş ­ n a g elerek s a f n iz a m ın a g e ç tik te n s o n ­
r a d em irled iler. O rta lık k a r a r ın c a d ü ş ­
le k a rş ıla ş tığ ı için m ü tte f ik le rin k a r a y a
m a n d o n a n m a la rı sa v u şu p K o rfu t a ­
a y a k b a s m a la r ı m ü m k ü n olm adı. Ç ık a r­
r a f la r ın a g ittile r» .
m a h a re k e ti m u v a ffa k iy e te u la ş a m a ­
y ın c a d ü şm a n , T ü rk k ıy ıla rın ı m ü th iş B a rb a ro s H a y re d d in ’in o g ü n k ü h a r e ­
b ir to p a te ş in e tu ttu . B u v a z iy e t k a r ş ı­ k â tı m ü te a k ip a k ş a m k ö rfe ze d ö n d ü ğ ü ,
s ın d a k a p t a n la r d a n M u rad A ğa, o n u t a ­ d ü ş m a n d o n a n m a s ın ın ise B a rb a ro s’u n
k ib e n T u rg u d c a (T u rg u d R eis), G ü zel­ k ö rfeze ç e k ilm e sin d e n b ir m ü d d e t so n ­
c e M ehm ed, S ad ık R eis id a re sin d e k i r a e rte s i g ü n k ü y a p ıla c a k işi k a r a r a
T ü r k g em ileri k ö rfe z d e n d ış a rı ç ık a ra k b a ğ lıy a c a k h a r p m e clisin i to p la d ık la rı
•düşm an k a d ırg a la r ın ı g eriye p ü s k ü r t­ an laşılıy o r.
tü . O n la rın g eriy e d o ğ ru çe k ilm esin i
M ü tte fik le r o geceki h a r p m eclisle -
m ü te a k ip T ü rk g em ileri de k ö rfe z e g ir ­
rin d e , B a rb a ro s ’u P rev eze’d en ç ık a rıp
di. P reveze d en iz h a r b in in ilk g ü n ü n e
a ç ık d en izd e m u h a re b e y e m e c b u r e t -
a i t h a r e k â t böyleee n ih a y e te e rm iş oldu.
m ek için, İ n e b ^ h tı’y a h ü c u m a k a r a r
D üşm ana k at’î darbenin vurulm ası v erm işlerd i. Bu se b e p le d ir ki, s a b a h a
k a r ş ı d en ize aç ılıp g ü n ey e d o ğ ru ile r le ­
P rev eze d en iz h a rb in e a it h a r e k â tın m eğe b a ş la m ış b u lu n u y o rla rd ı. 27 ey lü l
ilk s a fh a s ı ile k a t i n e tic e n in a lın ış t a ­ 1538 c u m a g ü n ü ş a fa k s ö k e rk e n T ü rk
r ih le r in in g ü n o la ra k te s p itin d e b ira z d o n a n m a s ı d a P re v ez e’d en ay rıld ı. S e ­
ih tilâ f v a rd ır. T ü rk k a y n a k la rın d a n y ir is tik a m e ti K o rfu ’y a d o ğ ru idi. B a r-
K â tip Ç elebi ve C elâl zâde, m ü tte f ik le ­
rin k a r a y a ih r a ç y a p m a k iste m e le ri ile
te z a h ü r e d e n ilk s a f h a n ın 25 eylülde
m i, y o k sa 26 ey lü ld e m i c e re y a n e tm iş
o la b ile c e ğ in i m ü n a k a ş a y a m e y d a n v e re ­
ce k b ir ifa d e ile a n la ttık la r ı h a ld e , k a t ’î
n e tic e n in 27 ey lü ld e a lın d ığ ın ı s a rih ş e ­
k ild e b ild irirle r. L âkin, b u m e v z u d a b a ­
tı k a y n a k la rın ı esas a la n H am m er,
«S agredo» y a is tin a d e n h a r b in n e tic e ­
s in in 23 ey lü ld e a lın d ığ ın ı k a b u l eder.
C elâl zâ d e M u s ta fa Ç elebi’n in , b u m e v ­
z u u sıcağ ı sıc a ğ ın a B a rb a ro s ’u n o ğ u llu ­
ğ u n d a n d in le v işi ve k e n d is in in işg al e t ­
tiğ i m e v k i n a z a r ı itib a r a a lın ırsa , y az­
d ık la r ın ın d o ğ ru lu ğ u n a in a n m a k ic ab e -
d er. Z a te n k en d isi. « T a b a k a t-ü l m e m a -
lik fi d e r e c a t-ü l m esalik» isim li e s e r in ­
d e 26 ey lü l h a r e k â tın a s a rih b ir ifa d e
k a z a n d ırm a k s u re tiy le de, e rte s i g ü n ü n
h â d is e le r in in d a h a k o la y lık la a n la şıl -
m a s ın ı te m in eder. N itek im 26 ey lü l iç in
şö y le d e r: « ay ın ik in c i g ü n ü (2 cem azi-
y ü le v v el = 26 eylül) h ız lı g id e n gem i - Preveze deniz m uharebesinin ilk safhasını
¡e rd e n b ir m ik ta r ın ı a y ırıp P reveze b o ­ gösterir kroki.

941
baros, d ire k le r üzerin e gözcüler ç ık a r a ­ ışık lariy le s u la r p a rıld a m a y a b a şla rk e n ,
ra k e tr a f ı te tk ik e ttirin c e , b u n la r, A ya A n d re a D o ria T ü rk d o n a n m a s ın ın a r ­
M a v ra a d a sı ta r a f ın d a gem i d ire k le ri k a la r ın d a n ile rle d iğ in i gördü. S a b a h ın
g ö rd ü k le rin i b ild ird iler. Böylece k ısa ilk s a a tle rin d e h ıris tiy a n d o n a n m a s ın ın
z a m a n d a d ü şm a n d o n a n m a s ın ın Aya le h in e g ü n ey d e n esen b ir rü z g â r v ard ı.
M av ra a d a sı ta r a f ın d a olduğu a n la ş ıld ı­ H a tta b u rü z g â r e sm e k te y k e n T ü rk
ğ ın d a n B a rb a ro s, ro ta s ın ı güneye d o ğ ­ k a p ta n la r ın d a n b ir k ısm ı ü r k ü n tü lü a n ­
ru çevirdi. la r bile g eçird iler. F a k a t g ü n eşle b e r a ­
E n b a ş ta B a rb a ro s H a y re d d in olm ak b e r y av aş y av aş rü z g â r d a kesildi. Bu
ü zere T ü rk d o n a n m a sı m e n s u p la rın ın h al, h ır is tiy a n filo su n u n y elk en li g em i­
m a n e v iy a tı g ay et iyi idi. B u n d a b ir gün le rin in h a re k e ts iz k a lm a la r ın a se b ep
ö n ce d ü şm a n ı P reveze ö n ü n d e n çekil - o lm a k ta y d ı. A n d re a D oria, B a rb a ro s’u
m eğe m e c b u r edişin de te s irle ri m e v ­ P rev eze ö n ü n d e n a y ırm a ğ a ç a lış m a k la
c u ttu . b era b er, p lâ n ın ı ta tb ik e f ırs a t b u lm a -
d a n T ü rk a m ira lin in k e n d i a rk a s ın a
O rta lık iyice a y d ın la n ıp t a g ü n eşin d ü şü şü n d e g ö sterd iğ i c ü r’e tte n ü r k ü n tü
duydu. M u h areb ey i k a b u l m e selesin d e
te re d d ü tlü s a a tle r geçirdi. Bu a r a d a
V enedik ve P a p a lık d o n a n m a la rın ın a -
T urgut m ira lle ri K ap ello ve G rim a n i’n in ıs r a r ­
(^ > 0 0 0 ve n czia y a
& hücum ediyor la rı d o lay ısiy le m u h a re b e y i k a b u le k a -
r a r verdi. A n d re a D o ria m u h a re b e k a ­
r a r ın ı a lm c a is tik a m e tin i k u zey y ö n ü n e
çev irerek B a rb a ro s ’u n geldiği P rev eze
t a r a f ı n a d o ğ ru ile rle m e k isted i. N eti­
cede h e r iki ta r a f d o n a n m a s ı A ya M av­
ra a d a sın ın b a tı k ıy ısın ın üç d ö rt m il
a ç ığ ın d a y ek d iğ eriy le k a rş ıla ştı.
T ü rk d o n a n m a sı; o r ta d a b a ş k u m a n ­
d a n B a rb a ro s H ay red d in , sa ğ y a n d a S a ­
lih Reis, sol y a n d a Şeydi Ali R eis ol -
m a k ü ze re ay b iç im in d e v aziy et ald ı.
B u n u n g erisin d e de T u rg u d c a ’n ın id a ­
resin d e k i g ö n ü llü filosu h e r iki c e n a h a
d a y etişm e k ü zere ih tiy a ta b ıra k ıld ı.
B u n a m u k a b il m ü tte f ik d o n a n m a sı ise:
E n ö n d e y elk en li b ü y ü k g em ile r olan,
k a ly o n la r, o n u n a rk a s ın d a ik in c i s ır a ­
d a üç tü m e n h a lin d e k ü re k li g em ile r­
d en ib a re t k a d ırg a la r, d a h a g erid e de
k ü re k li g em ile rin b ira z d a h a k ü ç ü k le ri
o la n ç e k d irile r sıra la n d ı. M ü tte fik filo
üçlü b ir k a d e m e te şk il ed e rk en , k aly o n
ve k a r a k a gibi b ü y ü k y e lk e n lile ri ön t a ­
r a f a k o y m a k la, b u n la ra , g e rid e k ile r i-
çin b ir s ip e r v azifesi g ö rd ü rm e k isted i.
B a ş k u m a n d a n A n d re a D o ria ik in c i h a t ­
tı te şk il e d e n k a d ırg a filo s u n u n b a ş ın ­
d a b u lu n u y o rd u .
P reveze a ç ık la rın d a ik i ta r a f m ü th iş
m ü c ad e ley e tu tu ş tu ğ u z a m a n , T ü rk a s ­
k e r ve k a p ta n la r ın ın g a y re t ve k a h r a ­
Preveze savaşında m uhastm ların ilk (yukarıda) m a n lık la rı k a d a r, B a rb a ro s ’u n ze k â v e
ve muharebe başladıktan sonraki (aşağıda) k u m a n d a n lık k a b iliy e tin in ü s tü n lü ğ ü
durum ları. de ilk d a k ik a la rd a n itib a r e n b elli oldu.

942
1

Preveze deniz h a rb in d e n heye c a n lı bir sahne

(A slı D ?n iz M ü ze sin d e olan bu tab lo Nuri P a şan ın d ır}

B a rb a ro s H ay rcd d in , d ü şm e n g e m ile ri­ r ia 'n ın k a ly o n la rın d a n a tıla n to p la r

n e r a m p a ed e rek kesici s ilâ h la rla m ü ­
c a d ele y e rin e o n la rı to p a teşiy le p e r i­
şa n etm ey i p lâ n la ş tırd ığ ın d a n , A n d re a
H )ry n ‘n :n k f ly o n la ı ,n~ to p m e n z ilin -
d ' n d r ıa fazla y a k lrş ü m a d ı. H ıristiy a n
k - İy o n la r ı T ü ; k g em ile rin d e n d a n a b ü ­
y ü k o ld u ğ u h a ld e ta m la rd a k i to p la r ın
m enzili. T ü rk to p la r ın ın m e n z ilin d e n
d a h a kısaydı. B u n u n iç in A n d re a Do-
T ü rk le re b irşey y a p a m a d ığ ı h ald e, T ü rk
to p la rı h ır is tiy a n k a ly o n la rı ü ze rin d e
h ay li d e rin y a r a la r a ç m a k ta d ev a m e t ­
ti. Bu v aziy eti g ö ren A n d re a D oria ve
V enedik a m ira li K sp ello ik in ci h att.°k i
k a d ırg a la rı h a r e k e te g eç irerek T ü rk
d o n a n m a s ın ın a r k a s ın a d o ğ ru ile rley ip
B a rb a ro s ’u iki a te ş a r a s ın d a b ıra k m a k
isted iy se de. T ü :k to p la rın ın m en zil s a ­

943
 h a s ın a girince, y in e geriye çekilm ek zo ­
ru n d a k ald ı, A n d re a D oria k a d ırg a la r la
T ü rk filo su n u n a rk a s ın a d ü şm e işin i b ir
ik i d efa denedi. E sas gayesi, T ü rk filo ­
su n u , k e n d i k a ly o n la rı ile k a d ırg a la rı
a r a s ın a alıp, a rk a s ın ı çevirip im h a e t ­
m e k ti. F a k a t B a rb a ro s o n u n n iy e tle rin i
derhP İ seziyor ve h e r h a re k e tin i a k a m e ­
te u ğ r a ta c a k şek ild e m a n e v ra y a p ıy o r­
du. A n d re a D oria, T ü rk filo su n u n b ir
y a n m ı çevirm ek is te rk e n B a rb a ro s da
gem ile rin i o ld u k la rı yerd e d ö n d ü rerek ,
d ü ş m " n in y an ta r a f ı n a v u rm a y a ç a lışı­
yor, A n d re a D oria b ir n e tic e elde ede-
m e y in cs ak si b ir m a n e v ra ile d iğ e r t a ­
r a f ta n te c rü b e sin i te k ra rla r k e n B a rb a ­
ros d a d a h a bü y ü k u s ta lık la o n a m u k a ­
bele ediyordu. B a rb a ro s H ay red d in n i­
h a y e t, A n d re a D o ria ’n ın k a ly o n la rı s i­
p e r ed e rek y ap tığ ı bu m a n e v ra la rı ö n le ­
m ek ve h a r b i k a t ’î n etice y e u la ş tırm a k
için c ü r ’e tk â r a n e b ir h ü c u m a k a r a r v e r­
di. S ü r’a tli ve â n i b ir y ü rü y ü şle d ü ş m a ­
n ın k aly o n b a ttım v a rıp k a d ırg a la r ın a
ce p h e d e n s a ld ırm a k iste d i ve k a r a rın ı
d e rh a l ta tb ik e koyuldu. K aly o n h a ttın a
h ü c u m ed ilirk en d ü şm a n to p la rın ın a-
te ş in d e n k o rk u lm a d a n ilerlen d i. Ve z a ­
te n d ü şm a n d a bu â n ı h a r e k e t k a rş ıs ın ­
Preveze savaşından diğer bir safha
(Bu tablonun aslı Dolm abahçe sarayı resim gaJerisindecir)
944
d a b irşey y a p a m a d ı. K aly o n h a t tı y a r ı­
la ra k o n la rın g erisin d ek i k a d ırg a la r la
m ü c ad e ley e tu tu ş u ld u ğ u s ır a d a T u rg u d -
c a ’n ın e m rin d e k i T ü rk ih tiy a t filosu d a
h ır is tiy a n d o n a n m a s ın ın y a n la r ın d a n
g erisin i çev irm ey e çalışıy o rd u .
A şağı y u k a rı ik in d id e n so n ra v u k u b u -
la n bu ân'i h a r e k e t A n d re a D o ria’n ın
k e n d isin i o ld u ğ u k a d a r d iğ e r k u m a n -
d a n la n n ı d a m ü th iş ş a ş ırttı. D üşm an
d o n a n m a sı n ey e u ğ ra d ığ ın ı ve n e y a p a ­
c a ğ ın ı bilem ez h a ld e b ir b irin e g ird i, o
ş a ş k ın lık ta b irço k g em ile r y ek d iğ erin i
çiğ niyordu. Ş aşk ın lık la b e ra b e r b ir de
a r k a d a n çev rilm e te h lik e si b a şg ö ste r -
m ek tey d i. Bu v aziy et k a rş ıs ın d a A n d re a
D o ria ric a t em ri verdi.
T am o s ır a d a ç ık a n b o ra P reveze s u ­
la rın ı k a b a r tır k e n h ır is tiy a n g e m ile ri­
n in b iraz d a h a k a rış m a s ın a sebep ol -
m u ştu . M a a m a fih bu ş id d e tli rü z g â r o n ­
la rın le h in e idi, zira b u say ed e y elkenli
g em ile r k o la y lık la k a ç a b ild ile r. H ır is ti­
y a n la r ın k e n d isin e pek fazla g üvendik-
le ri o m e ş.ıu r k a p ta n A n d re a D o ria b ile
gece b a s tırd ığ ı s ıra d a sa n c a k g e m isin ­
de y ak ılm a sı m u ta d o la n fe n e rle ri s ö n ­
d ü re re k m u h a re b e s a h a s ın d a n s ü r ’a tle
u za k la şıy o rd u . H ıris tiy a n filo su n u n k a ­
çış is tik a m e ti K o rfu ’ya doğ ru y d u .
B a rb a ro s H a y re d d in ’in k u m a n d a n lık
d e h a siy le T ü rk a s k e rin in g a y re t ve şe ­
c a a ti b irle şin c e ; h a s m ın gem i, in s a n ve
to p b a k ım ın d a n say ı ü s tü n lü ğ ü , a m i­
ra lle rin in şö h re ti, m ü r e tte b a tla r ın ın t a ­
rih i te c rü b e le ri P reveze ö n le rin d e a lt
o lm u ş tu r. B a rb a ro s 'u n b u h a r p te k u l­
la n d ığ ı y a rm a h a re k e ti, z a m a n la d ü n ­
y a n ın m e ş h u r a m ir a lle rin e ö rn e k o la ­
ca k ve z a f e r te m in i iç in bu şek li t a t b i ­
k e de g a y re t ed e ce k le rd ir.
P reveze h a r b in d e A n d re a D o ria ’n ın
r ic a t e m ri verm esi, h ır is tiy a n d o n a n ­
m a s ın ın p e riş a n b ir v a z iy e tte m u h a re b e
s a h a s ın ı te rk e d işi, B a rb a ro s ’u n k a t ’ı
z a fe rin in en güzel d elilid ir. M ü tte fik
d o n a n m a s ın ın z a y ia tın ın a r ta r a k d a h a
feci d u ru m a d ü şm e sin i ö n liy e n â m ille ­
r in en b a ş ın d a , g ec en in k a r a n lığ ın ın
b a s tır m a s ın ı u n u tm a m a k lâ z ım d ır. B u
h a r p te T ü rk d o n a n m a s ın ın te k gem i
k a y b ın a u ğ ra m a d ığ ı .g ö rü lm ek ted ir.
Y alnız in s a n b a k ım ın d a n k a y ıp la r sekiz
yüz y a ra lı, d ö r t yüz ş e h ittir. B u n a m u ­ Preveze deniz muharebesinin galibi
k a b il d ü ş m a n ın z a y ia tı b ir h a y li idi. Barbaros Hayreddin Paşa
Ç a rp ış m a la r s ıra s ın d a 7 k a d ırg a b a t ır ıl­
m ış, y a r a la n a n 2 b a r ç a z a p te d ild ik te n
so n ra yakılm ış, a y rıc a 8 k a d ırg a , 7 b a r ­
ç a ve 12 f ir k a ta z a p te d ilm iş, ta k ip s ır a ­
s ın d a d a 2 k a d ırg a d a h a ele g e ç irilm iş­
tir. B ozgun şe k lin d e k i k a ç ış e s n a s ın d a
y a ra lı g e m ile rd e n y irm id e n fa z la sı d a ­
h a b a tm ış veya k a r a y a o tu rm u ş old u -
ğ u n d a n m ü tte f ik le rin gem i k a y b ı a l t ­
m ışı b u lm u ş tu r. Bu a r a d a n e k a d a r i n ­
s a n k a y b ın a u ğ ra d ık la rı b ilin e m e m e k ­
te d ir. Y alnız T ü rk le ıin ald ığ ı esir sa y ısı
2775 k işid ir.
P reveze z a fe ri, T ü rk d o n a n m a s ın ın d a
a r tık k a r a o rd u su d e re c e sin d e k u v v e t­
le n d iğ in i ve b ü y ü k z a fe rle r k a z a n a c a k
d ere cey e y ü k se ld iğ in in en a ç ık ö rn e ğ i­
dir. A yni z a m a n d a b u z a fer, T ü rk le rin
A k deniz h â k im iy e tin i te sis e d işle rin e de
b ir m isa ld ir.
K an un î’n iıı Preveze zaferinden
haberdar olm ası
B a rb a ro s H a y re d d in P aşa , P rev eze’de
m a ğ lû p o la n d ü ş m a n ı u z u n boylu ta k ip
e ttirm e d i. Z a te n b u n a g ec en in k a r a n lı­ j'nin m ağlûbu, m üttefik donanm ası am irali
ğı ve d en izd e b a ş lıy a n f ır t ın a m a n i idi. Andrea Doria

945
M a a m a fih k a t ’î b ir z a fe r k a z a n ılm ış ve
d ü şm a n m u h a re b e s a h a s ın ı m u z a ffe r
T ü rk d o n a n m a s ın a b ır a k a ra k bozgun
h a lin d e b ıra k ıp g itm işti. Bu b a k ım d a n
v a k it k ay b e d ilm ed e n v aziy et p a d iş a h a
arzed ileb ilird i.
B a rb a ro s, P reveze z a fe rin i arz etm e k
üzere p a d iş a h a oğullu ğ u H a şa n A ğayı
gönderdi. H aşa n A ğa, e s ir d ü şe n h ır is -
tiy a n k a p ta n la r ın d a n m ü h im ik i kişiyi
de b e ra b e rin e aldı.
K a n u n i S ü ley m a n o s ır a d a B oğdan
se fe rin d e n d ö n m ek tey d i. B a rb a ro s ’u n
oğulluğu, K a n u n î S ü le y m a n Y an b o lu ’d a
ik e n z a fe r m ü id e s in i u la ştırd ı. O gün
d e rh a l d iv a n to p la n d ı ve B a rb a ro s’u n
z a fe rn a m e si a y a k ta d in len d i. P a d işa h
d e rh a l b ü y ü k deniz z a fe rin in b ü tü n v i­
lâ y e tle re te b ş irin i em re tti. V az iy etten
pek m e m n u n o la n K a n u n î S ü ley m a n bu
m ü n a se b e tle K a p ta n p a ş a h a s la r ın a yüz
b in akçe za m y a p tırd ı.
P reveze h a r b in d e n s o n ra B a rb a ro s
H ay red d in o s u .a r d a on beş y irm i gün
k a d a r kaldı. O a r a d a gönüllü filo su n a
K efa lo n y a a d a sın ı y a ğ m a e ttird i. K ışın
y a k la şm a sı dolayısiyle Y u n a n is ta n k ıy ı­
la rın d a d a h a fa z la k a lm ıy a ra k İ s ta n ­
b u l’a döndü.
K astelnuovo kalesi h âdisesi
S u lh z a m a n ın d a bile h u d u t m ın tık a ­
la r ın d a k a rşılık lı ç a tış m a h â d ise le ri
eksik olm azdı. Hele A v su tu ry a ve V en e­
d ik ile h a r p h a li m e v c u tsa , h u d u tla r d a
a k ın ve h is a r la r a ta a r r u z h a r e k e tle r i
iy id e n iyiye sık laşırd ı. 1538 se n esin d e
V enedik ve A v u stu ry a lIla rla a ra m ız b o ­
z u lu n c a yine b u n e v id e n v a k ’a la r g ö rü l­
m eye b aşlad ı. V enediklilerle s ın ır s a h a ­
sın ı te şk il ed en B o sn a b ölgesinde, Ve­
n e d ik lile rin ç ık a rd ık la rı h â d ise le re m u ­
k a b e le ed e n B o sn a s a n c a k beyi H üsrev
Bey, V enediklilere a it N in k a le sin i z a p ­
te tti. A yrıca V en e d ik lü e rin T ü rk le re a it
k a le le rd e n N a d in ’e on b in p iy a d e ve ik i
b in sü v a ri ile y a p tık la rı h ü c u m u , ç e tin
b ir m ü c ad e le ile d e f e ttik te n so n ra Z a-
r a ’y a sekiz m il m e safed e b u lu n a n b u
N'adin k a le sin in m u h a fız la rın ı ta k v iy e
eyledi.
F a k a t b u a r a d a esas m ü h im ta a r r u z
C astelnuovo (K a steln o v o ) y a v ak i oldu.
D alm a ç y a ’d a C a tta ro k ö rfe z in in kuzey
946
k ıy ıs ın d a b u lu n a n C a steln u o v o T ü rk le -
rin H ersek s a n c a ğ ın a tâ b i y erle rd e n d i.
Eski O sm an lı k a y n a k la rın d a ek seriy a
N üve (N üve) diye z ik re d ile n C a ste ln u o ­
vo şe h ri, h e m C a tta ro k ö rfe z in in a ğ z ın ­
d a b u lu n m a sı, h em de R a g ü z a c u m h u ­
riy e tin in y a k ın ın d a o lm ası b a k ım ın d a n
eh e m m iy eti h aizd i. İş te P re v ez e’n in
m a ğ lû p a m ira li A n d re a D o ria, böyle e-
h e m m iy e tli b ir y ere ta a r r u z su retiy le,
P rev eze’n in ac ısın ı ç ık a rm a y a ç a lış m a k ­
taydı.
A n d re a D o ria’n ın C aste ln u o v o ’y a t a ­
a rru z u , P reveze m a ğ lû b iy e tin d e n ta m
b ir ay s o n r a v u k u b u ld u . B a rb a ro s’u n
Y u n a n is ta n s u la rın d a n u z a k la ş tığ ın ı
ö ğ re n e n A n d re a D oria, P rev eze h a r b in ­
d en elin d e k a la n g em ilerle C a ste ln u o -
vo’y a y ü k len d i. K a ra y a a s k e r ve to p çı­
k a r d ık ta n so n ra , şe h ri şid d e tle to p a t e ­
şin e tu tu p s ık ıştırm a y a b sşla d ı. M u h a ­
fız la rın b ir k ısm ı ş e h ird e n d ış a rıy a çı­
k ış la r y a p a r a k ü ç g ü n ü ç gece m ü te m a ­
d iy en sa v a ştıla r. B u n la rın g a y re ti k a le ­
yi k u r ta r m a y a k â fi gelm edi, z a te n k e n ­
d ile ri ta m a m e n şeh id d ü ştü le r. K aled e
k a la n la r ise sa y ıla rın ın p ek az ald ığ ın ı
g ö rerek d ü ş m a n a te slim o ld u lar. A n d re a
D o ria C aste ln u o v o ’yu z a p te d in c e , iç e ri­
sin e a ltı b in k işilik m u h a fız k u v v e ti
y e rle ş tird iğ in d e n H ersek v alisi B âli B e­
y in b u ra y ı is tir d a t iç in s a rf e ttiğ i g ay ­
r e tle r b o şa g itti.
K a n u n î S ü ley m an , C a ste ln u o v o ’n u n
k ay b ı k a rş ıs ın d a h a y li h a s s a s iy e t gös­
te rd i. Bu ö n em li m e v k iin m u tla k a is tir ­
d a d ı lâzım d ı. O n u n iç in işi e h e m m iy e t­
li tu ta n K a n u n î, k a r a d a n R u m eli b e y ­
lerb ey i H üsrev P aşay ı, d e n iz d e n de b iz­
zat B a rb a ro s H a y re d d in ’i gön d erd i.
B a rb a ro s 150 p a r ç a gem i ile y o la çıktı.
C asteln u o v o ö n ü n e geldiği s ıra d a , H ü s­
rev P a şa d a R u m eli’n in b irk a ç s a n c a -
ğ m d a n to p la d ığ ı a sk e rle ay n i y ere u la ş ­
m ış b u lu n u y o rd u . B a rb a ro s d en izd en ,
H üsrev P a şa d a k a r a d a n şe h ri k u şa tıp ,
m uhkem s u rla rın ı to p a tu ttu . Ç ab u k
n e tic e a lab ilm ek iç in B a rb a ro s k a r a y a
a y rıc a to p la r ç ık a rm ıştı. Böylece y irm i
ik i g ü n m ü d d e tle d ö v ü le n C asteln u o v o
k a le s in in b e d e n le rin d e a ç ıla n g e d ik le r­
d e n T ü rk a sk eri h ü c u m la iç e ri g ird i (24
ağ u sto s 1539). S ağ k a la n m u h a fız la r e -
s ir edildi. C asteln u o v o a lın ın c a B a rb a ­
ros C a tta ro v a lisin d e n ş e h rin a n a h t a r ­
la rın ı isted i. B u ra n ın v alisi de k e n d i k ald ı. T ü rk le rle su lh m ü z a k e re le rin in
h ü k ü m e ti o la n V en ed ik lilerle O sm a n lı k a p ıs ın ı a ç m a y a u ğ ra ş a c a k şa h ıs 84 y a ­
d e v le ti a r a s ın d a a k te d ilm e k te o la n m ü ­ ş ın d a b ir ih tiy a r o la n T om aso K o n ta r i-
ta re k e y i h a t ır la tt ı. B u n u n ü z e rin e B a r­ n i (T h o m aso C o n ta rin i) idi.
b a ro s ş e h ri sık ış tırm a k istem ed i. O n d a n T o m aso K o n ta rin i, C a ste ln u o v o ’n u n
s o n r a d a A d riy a tik s u la rın d a v a k it k a y - T ü rk le r ta r a f ı n d a n z a p tın d a n s o n r a İ s ­
b e tm iy e re k İ s ta n b u l’a dö n d ü . t a n b u l’a v a s ıl oldu. V en ed ik h ü k ü m e ti­
n in m u r a h h a s ı, K an u n î ta ra fın d a n
V enediklilerle sulh yapılm ası
k a b u l e d ild iğ i z a m a n , p a d iş a h k e n d is i­
P a p a Ü çü n cü P o l’ü n te şv ik iy le k u r u ­ n e te k k elim e söylem edi. A n cak o d ile k ­
la n , T ü rk le rle m ü c a d e le d e ö n d e rliğ i le rin i b ild ird i, p a d iş a h b ira z is tih fa f b i­
Ş a rlk e n ’in y a p tığ ı, m ü tte f ik d e v le tle rin raz d a g a z a p la k e n d isin i d inledi. Z ira
a r a s ın d a en çok z a r a r a u ğ r a y a n V en e­ T om aso K o n ta r in i b azı y e rle rin ia d e s i­
d ik lilerd i. B u itt if a k a 1537 de girdiği n i ta le p ed iy o rd u . O sm a n lı h ü k ü m e ti -
h a ld e k ıs a z a m a n d a u ğ ra d ığ ı ç e şitli z a ­ n in b u n a v erd iğ i ce v ap ; is te k le rin i k a ­
r a r la r , V enedik h ü k ü m e tin i d e rin d e n b u l şe k lin d e değil, b il’ak is k a r ş ı iste k le r
d ü ş ü n d ü rm e ğ e b a ş la m ış tı. Z a r a r la n b e y a n ı ta r z ın d a oldu. O sm a n lı h ü k ü m e ­
te lâ f i iç in g iriştiğ i h e r y en i h a r e ­ ti V en ed ik ten , M o ra’d a k i N ap o li d i R o-
k et, k a y ıp la rı b ira z d a h a fa z la la ş - m a n ia ve M a lv asia k a le le ri ile A rn a v u t­
tır m a k ta n b a ş k a b ir n e tic e v erm iy o rd u . lu k k ıy ıs ın d a V enedik elin d e b u lu n a n
Bu b a k ım d a n V en ed ik liler iç in y eg â n e h is a rla r ı istem e k tey d i. N eticed e T om aso
ç ık a r yol, T ü rk le rle a n la ş m a k tı. A rn a - K o n ta r in i s u lh iç in k o n u ş m a la ra geçe-
v u tlu ğ u n D elv in a b ö lg e sin d e k i isy a n ı m iy e ce ğ in i g ö re re k V en ed ik ’e döndü.
te şv ik su re tiy le M o ra k ıy ıla r ın d a bazı T ü rk le rle s u lh ü n te sis ed ilem em esi
y e rle re k o n m a a rz u su ta h a k k u k e tm e ­
d ik te n b a ş k a , ü s te lik Ege d e n iz in d e b ir ­
çok a d a k a y b e tm işti. G irit iç in de t e h ­
lik e b a ş g ö ste rm iş gibiydi. M ü tte fik le r
a ra s ın d a k i m e n f a a t a y rılık la rı da, V e­
n e d ik lile rin b u n d a n fa z la şey b e k le m e ­
le rin e m â n i idi.
İş te b ü tü n bu n o k ta la r ı g ö zö n ü n d e
b u lu n d u r a n V enedik h ü k ü m e ti 1539 n i­
s a n ın d a n itib a r e n T ü rk '.erle a n la ş m a
y o lla rın ı a r a ş tır m a ğ a b a şla d ı. Ö n ce İ s ­
ta n b u l’a g ö n d e rile n G ritti, O sm a n lı h ü ­
k ü m e t e rk â n ı ile y a p tığ ı g ö rü şm e le rin
sonunda, s u lh e m ü s a it b ir h a v a n ın
m e v cu d iy e tin i, b in a e n a le y h s u lh m ü z a ­
k e re le rin e g eçebilm ek ü zere fa a liy e t
g ö ste rile b ile c e ğ in i h ü k ü m e tin e b ild ird i.
V en e d ik liler İ s ta n b u l’d a böyle ze m in
y o k la rk e n O sm a n lı h ü k ü m e ti C a ste l-
n u o v o ’yu m u tla k a is t ir d a t e tm e k h e d e ­
fin i g ü d ü y o r ve b u n u n iç in h a z ır lık la r
y ap ılıy o rd u . M a a m a fih G r i tti’n in v e rd i­
ği m a lû m a t ü z e rin e V enedik s e n a to s u
P ie tro Z en o ’yu İ s ta n b u l’a g ö n d erm ey e
k a r a r verdi. P ie tro Z eno evvelce iki d e­
f a d a h a vazife ile İ s ta n b u l’a gelm iş o l­
duğundan O sm a n lı d ev let m e rk e z in in
y a b a n c ısı değildi. L â k in b u a d a m İ s t a n ­
b u l’a g elm ed e n y o ld a B o s n a ’d a ö ld ü -
g ü n d e n , V en ed ik h ü k ü m e ti a y n i iş iç in T ürkle r aleyhine üçlü ittifakı hazırlıyan
b a şk a b irin i v a z ife le n d irm e k z o ru n d a Papa Üçüncü Paul

947
V en e d ik lilerin z a ra rm a y d ı. O n u n iç in
Luici B adoero id a re sin d e b ir h e y e t İ s ­
ta n b u l y o lu n u tu ttu . V en e d ik lilerin ye­
n i -m u rah h ası üç ay s ü re n u ğ r a ş m a la r ­
d a n s o n ra s u lh ü te m in edebildi. 20 ekim
1540 t a im z a la n a n O sm an lı - V enedik
s u lh ü n ü n b a ş lıc a ş a r tla r ı şöyleydi:
1 — V enedikliler, M o ra’d a k i so n k a ­
le le ri o la n N apoli di R o m a n ia (A nabo-
lu) ve M alvasia (M o nem vasia) yı T ü rk -
le re te rk e d ec ek ;
2 — V enedik h ü k ü m e ti se fe r m a s ra fı
n â m ı a ltın d a T ü rk le re 300 b in d u k a a l­
tın ı h a r p ta z m in a tı ödiyecek;
3 — D alm aç y a s a h ilin d e N a d in ve t i ­
r a n a k a le le ri T ü rk le re te slim edilecek;
İSPANYOLLARLA MÜCADELE VE
V en ed ik lilerle su lh y a p ıld ık ta n so n ra
h ır is tiy a n d e v le tle ri a r a s ın d a k i ittif a k
ta m a m e n bozulm uş değildi. T ü rk le rle
m ü c ad e ley i d ev a m e ttir e n h ü k ü m d a rla ­
r ın b a ş ın d a A lm an im p a r a to r u Ş a rlk e n
(K a rlo s = B eşinci Ş arl) geliyordu. Ş a rl-
i =
Venediklilerle yapılan anlaşm aya göre M ora yarım adasında O sm anlIlara terkedilen Napoli di Ro<
mania (Anabolu) kalesinin tahliyesi (Eski bir İtalyanca tarihî albümden)
948
4 — B a rb a ro s ’u n so n se fe rle rin d e
z a p te ttiğ i Ege d e n izin d e k i a d a la r üze­
rin d e T ü rk h â k im iy e ti V en ed ik lilerce
ta n ın a c a k .
V en ed ik liler işte bu fe d a k â r lık la r n e ­
tic esi T ü rk le rle su lh y ap a b ild iler. Bu
f e d a k â r lık la ra k a rş ı V en e d ik lilerin su lh -
te n k a z a n d ık la rı şey; G irit ve K ıb rıs’a
v u k u u m u h te m e l T ü rk ta a r r u z u n u ö n ­
le m e le ri ve T ü rk le rle d ü ş m a n lık n e tic e ­
si m a h v a d o ğ ru g iden d o ğ u tic a r e tin i
k u r ta r m a la r ıd ır . T ü rk le rin k a z a n ç la rı
ise; su lh m u a h e d e siy le te m in ed ilen
to p r a k ve p a r a k a z a n c ın d a n gayrı, d e ­
n iz c ilik te ö n em li b ir k u d re te sa h ip o la n
V en ed ik lileri m ü tte fik le r s a fın d a n a y ır ­
m ış o lm a la rıd ır.
FRANSIZLARA YAPILAN YARDIM
k e n bu m ü cad eley i k a r a d a d a h a ziyade
k a rd e ş i F e rd in a n d v a s ıta siy le y ü r ü t -
m e k te idi. Ş a rlk e n , k a r a ta ra fın d a k i
m ü c ad e le ile a lâ k a la n m a m a b e ra b e r,
k e n d isi d a h a çok b u m ü c a d e le n in d en iz
k ısm ın ı id a re y e çalışıy o rd u . Z a te n k a r ­
deşi F e r d in a n d ’ın elin d e T u n a d o n a n ­
m a sı h a r iç T ü rk le rle ç a rp ış a c a k deniz
k u v v e ti m e v cu t değil. B in a e n a le y h d e ­
n iz d ek i m ü c ad e ley i y ü r ü tm e is te r is te -
m ek k e n d isin e te v e c c ü h ed iy o rd u . Ş a rl-
k en . h iç şüp h esiz, d e n iz le rd e k i h a r e k â tı
a m ira lle ri v a s ıta siy le id a re edecekti.
B u n a ra ğ m e n ş a h s a n d o n a n m a k u v v e t­
le rin in a ra s ın a k a r ış a r a k h a r e k â ta iş ti­
ra k ettiğ i de oluyordu. N itek im 1535 s e ­
n e sin d e T u n u s k ıy ıla rın a y a p tığ ı ç ık a r ­
m a b u n e v id e n b ir h âd isey d i,
P reveze z a feriy le T ü rk le re A kdeniz
h â k im iy e tin in k a p ıla rı a r d ın a k a d a r a-
çılm ıştı. D enizci d e v le tle rd e n V en e d ik ­
liler s u lh y a p a r a k s a h n e d e n çekilince,
A kdenizde m ü cad eley i d ev a m e ttirm e
v azifesi Ş a rlk e n 'e te v e c c ü h ediyordu.
K en d isi ay n i z a m a n d a İs p a n y a k ıra lı
sıfa tiy le , k u v v etli b ir d o n a n m a y a , k ıy ­
m e tli m ü r e tte b a t ve a m ira lle re sa h ip ti.
B in ae n ale y h m ü tte f ik d o n a n m a s ın ın
P reveze’d eki m a ğ lû b iy e tin e ra ğ m e n , f ı r ­
s a tla r d a n f a y d a la n m a k su re tiy le A kde-
n izd e y eni te rtip le r e g irişe b ilird i. İş te
bu d ü şü n c ey e sa h ip o la n Ş a rlk e n , 1541
se n e sin d e p a d iş a h ın M a c a ris ta n se fe ­
riyle m e şg u liy e tin d e n is tifa d e ed e rek
y en i b ir işe te şe b b ü s e tti. P a d iş a h M a­
c a r is ta n ’a g id e rk e n B a rb a ro s H a y re d d in
de y etm iş k a d a r k a d ırg a ile A d riy a tik
k ıy ıla rın ın m u h a fa z a s ın a m e m u r ed il­
m işti. B a rb a ro s, d ik k a tin i A d riy a tik ve
Y u n a n is ta n k ıy ıla rın a te v c ih e ttiğ in e
göre, b a tı A kdenizde ân ı h a r e k e tle r e g i­
rişebilirdi. Z ira o h a z ır la n ıp b a tı A kde-
nize y etişin c ey e k a d a r s ü r a t’le b ir şe y ­
ler y a p m a sı m ü m k ü n d ü .
O sm a n lı d e v le tin in K a p ta n - ı d ery ası,
y an i d o n a n m a k u m a n d a n ı o la n B a rb a ­
ros H a y re d d in , a y n i z a m a n d a C ezayir
b eylerbeyiliği v a z ife sin i de ü ze rin d e b u ­
lu n d u ru y o rd u . L â k in k en d isi, se fe r d ı­
şın d a , k a p ta n ı d e ry a sıfa tiy le İ s ta n b u l’­
d a b u lu n d u ğ u n d a n C e za y ir’in id a re si,
o r a d a vekil b ıra k m ış o ld u ğ u e v lâ tlığ ı
H ad ım H a şa n A ğa ta r a f ı n d a n y ü r ü tü l­
m e k tey d i. A yrıca T ü rk k o r s a n la r ı d a
C ezayir k ıy ıla rın d a fa a liy e tte b u lu n u ­
yordu. O a ra lık H ad ım H a şa n A ğa d a
o tu z p a rç a lık b ir filo ile İ s p a n y a k ıy ıla -
vım v u rm u ştu .
İşte, p a d iş a h M a c a ris ta n s e fe rin d e y ­
k en, B a rb a ro s ’u n A d riy a tik k ıy ıla rı m u ­
h a f a z a s ın d a b u lu n d u ğ u n u g ö ren im p a ­
r a to r Ş a rlk e n , k o r s a n la r ın fa a liy e t s a ­
h a s ı o lm a k ta d e v a m eden, O sm a n lı id a ­
re sin d e k a ld ık ç a İsp a n y o l g em iciliği i-
çin e n b ü y ü k te h lik e k a y n a ğ ı o la n Ce­
z a y ir’i z a p te tm e k ü zere fa a liy e te geçti.
Ş arlk en ’in Cezayir’e çıkarm a yapm ası
İ m p a r a to r Ş a rlk e n T ü rk le re se zd ir -
m e d e n y a p tığ ı h a z ır lık la r ın ı b itirin c e
b ü y ü k b ir d o n a n m a ve b ir h a y li ask erle
C ezay ir ö n ü n d e g ö rü n ü v erd i. Ve C ezayir
ş e h rin in o n beş y irm i k ilo m e tre k a d a r
d o ğ u su n d a k i b ir k oya ç ık a rm a y a p tı
(20 ek im 1541). Bu m e v zu d a B a tı k a y ­
n a k la r ın ı esas tu ta n H a m m e r’e gö re;
A n d re a D o ria ’n ın e m rin e v erm iş o ld u ­
ğu b u d o n a n m a s ın d a ; 70 k a d ırg a ile
m u h te lif b ü y ü k lü k te 200 gem i, m u h te ­
lif k a y n a k la rın m u k a y e se sin d e n ç ık a n
n etice y e n a z a r a n ise; en az 400 gem i
vard ı. D o n a n m a e fra d ın ın d ış ın d a b in
ta n e s i s ü v a ri g eri ta r a f ı p iy a d e o lm ak
ü zere 7 b in İsp an y o l, 6 b in A lm an , 6 bin
İ ta ly a n , 3 b in çe şitli m ille tle rd e n m ü ­
rek k e p b ir b irlik ve dört yüz M alta a s ­
k e rin d e n ib a r e t yirm i beş bin k işiye y a ­
k ın k u v v e t vardı. Cezayir’e çıkarm a
y a p m ıy a gelm iş olan Şarlken (Charles
Q u in t) in y a n ın d a , k a z a n a c a ğ ın ı ta h a y ­
yül e ttiğ i z a f e r le r in i s e y re ttirm e k için
g e tird iğ i b irç o k İsp a n y o l k a d ın ı d a h a ­
z ır b u lu n u y o rd u .
B a tı k a y n a k la rın ın 25 b in , K â tip Çe-
lebi’n in 50 b in k işi o la ra k g ö ste rd iğ i
Ş a rlk e n ’in k u v v e tle rin e k a rş ı C ezay ir’i
m ü d a fa a ed e ce k a s k e r p ek azdı. B a rb a ­
ro s ’u n e v lâ tlığ ı H a şa n A ğa, K â tip Çele-
bi’ye göre 600 T ü rk , 2 b in A ra p la ; B a tılı
ta r ih ç i R o b e rtso n ’a n a z a r a n 800 T ü rk ,
5 b in A ra p la k a rş ı k o y m a k z o ru n d a idi.
Ş a rlk e n k a r a y a a s k e r ç ık a rın c a H a ­
d ım H a ş a n A ğ a d a n d e r h a l C e zay ir’i n
te slim in i iste d i. B a rb a ro s ’u n v ek il ve
e v lâ tlığ ı H a ş a n Ağa, B a rb a ro s ’a yakışır
c e sa re tle te slim i r e d d e ttik te n b aşk a,
d e r h a l m e v c u t k u v v e tle rin i e tr a f ın a to p -
lıy a r a k d ü ş m a n la ç a rp ış m a k ü zere f a ­
a liy e te geçti. Ş a r lk e n ’in k u v v e tle ri k a ­
ra y a ç ık tık la rı s a n a d a n C ezay ir’e d o ğ ru
ile rlem iy e ç a lış ırk e n d o n a n m a d a s a h il­
d e n k e n d ile rin i ta k ip ile y ü rü y ü şle rin i
k o ru m a y a u ğ ra şıy o rd u . B u n a ra ğ m e n
d ü ş m a n k a r a y a çık ış n o k ta s ı ile C eza­
y ir a r a s ın d a k i 15 - 20 k ilo m e tre lik s a h a ­
yı ü ç g ü n d e a n c a k k ated e b ild i. Z ira 600
T ü rk 2 b in A rap ile Ş a rlk e n ’e k a rş ı çı­
k a n H aşa n A ğa b u k ısa m esafed e h as-
m ın a b ir h a y li z a y ia t v erd ird i. B u m ü d ­
d e t z a r fın d a d ü şm a n ın u ğ ra d ığ ı z a y ia t
üç bin kişiydi. Ş a rlk e n h a y li güçlükle
C ezayir ö n ü n e gelince H aşa n A ğa k ale
d a h ilin e çekildi. A rtık C ezayir ş e h rin in
bilfiil m u h a s a ra s ı b a şla m ış oluj'ordu.
C ezayir k ıy ıla rın a y a p ıla n ç ık a rm a -
n m b eşin ci gecesi çık an şid d e tli b ir f ır ­
tın a , Ş a rlk e n iç in h a k ik î b ir fe lâ k e t
g etirm iş oldu. Ö nce şid d e tli b ir y a ğ m u r
e tra fı su ve ç a m u r iç in d e b ıra k tı. M üs­
te v lile rin y aln ız k e n d ile ri değil b a r u tla ­
rı bile ıslan m ıştı. Y a ğ m u rla b e ra b e r
b aşlay ıp s a a tle rc e (H a m m e r’e göre üç
gün) dev am e d e n rü z g â r ise d o n a n m a ­
d a h a k ik î b ir p e rişa n lık y a ra tm ıştı. F ır ­
tın a d a n on d ö rt k a d ırg a p a rç a la n m ış,
yüz otuz gem i de k a r a y a v u rm u ş ve y a ­
rı b a tık h â le d ü şm ü ştü . K a ra y a v u ra n
gem ilerd e b u lu n a n b in d ö rt yüz m ü s lü ­
ft
Cezayir'in 1541 de Şarlken tarafından m uhasarası (A. Salam anca'nın bir gravürü)
950
m a n esiri b u a r a d a k e n d iliğ in d e n k u r ­
tu lm u ş oldu.
F ır tın a n ın Ş a rlk e n ’in o rd u s u n d a y a -
r a ttığ ı p e riş a n lık ta n is tifa d e fırs a tın ı
k a ç ırm ıy a n H aşa n Ağa, k a le d e n d ış a rı
çıkıp h ü c u m a geçerek, m e v c u t p e r iş a n ­
lığı b iraz d a h a a rtırd ı. D ü şm a n b irlik -
le ri işg al e ttik le ri m e v zilerd en g erilere
a tıld ı. Bu h ü c u m s ır a s ın d a b ilh a s s a İ-
ta ly a n b irliğ i h a y lic e z a y ia t v erd i. M ek­
sik a ’yı fe th e d e re k o ra n ın y e rlile rin d e n
p ek ço ğ u n u n c a n ın a h iç a c ım a d a n k ıy ­
m ış o la n m e ş h u r İsp a n y o l k u m a n d a n ı
F e rn a n d o K o rtez de Ş a rlk e n ’ın k u v -
v etleri a r a s ın d a C ezay ir’e gelm iş b u lu ­
n u y o rd u . M e şh u r M ek sik a f a tih i f ır t ı­
n a n ın sille sin d e n se rse m b ir v az iy e tte
b u lu n d u ğ u sıra d a , H aşa n A ğa’n ın a s k e ­
rin in h ü c u m u n a m a ru z k a la n la r a r a -
a n d a y d ı. F ırtın a y ı sa ğ sa lim a tla ta n
F e rn a n d o K o rtez, o n d a n d a h a çok m ü ş-
k ilâ tla ik in c i te h lik e y i de a tla tıp c a n ın ı
k u rta ra b ild i.
roaxVr
 C ezayir ö n ü n d e k a ld ık ç a f ır tın a n ın sım b u lu n m a sı, b u iki d e v le tin y ek d iğ e-
a ç tığ ı y a ra y ı, C ezayir m ü d a file rin in b ü ­ riyle a n la şa b ilm e sin e yol a ç m a k ta y d ı.
y ü ltm e k te o ld u ğ u n u g ö ren Ş a rlk e n , b u K a n u n î d e v rin d e O sm a n lIla r F ra n s ız la r-
h â l ile C ezay ir’i fe th e tm e k ş u r a d a d u r ­ d a n çok k u v v e tli o ld u ğ u n d a n , b u a n la ş ­
sun, d a h a f e n a v az iy e tle re d ü şe ce ğ in i m a esas itib a riy le F ra n s ız la rın T ü rk -
a n la d ığ ın d a n ric a t e m rin i verdi. Ş im di le rd e n y a rd ım iste m e si şe k lin d e te c e lli
Ş a rlk e n C ezay ir’in d o ğ u su n d a k a ra y a etm ek tey d i. F ra n s ız la r ın m ü r a c a a tı ile
çık tığ ı n o k ta o la n M a tifu (M o n te - fu - b a ş lıy a n m ü n a s e b e tle r d o sta n e b ir h a ­
se) b u r n u n a d ö n ü y o rd u . Ş a rlk e n ’in b u ­ v a ile d ev am ed e rk en , b u d o s tlu k ta n
r a y a d ö n ü şü g e lişin d e n d a h a te h lik e li f a y d a la n a n la r d a h a ziy ad e F ra n s ız la r ­
oldu. Z ira o n la r ç e k ilirk e n H a şa n A ğa dı. K a n u n î’n in 1526 d a M a c a ris ta n ’a
m ü te m a d iy e n a r k a s ın d a n ta k ip e ttiriy o r y a p tığ ı se fe r, F ra n s ız k ıra lı B irin c i
ve h a s m m ı z a y ia ta u ğ ra tıy o rd u . D ereler F ra n ç o is’n m e s a r e tte n k u r tu lm a s ın ı
ta ş tığ ı ve a ra z i ç a m u rlu v a z iy e tte b u - sa ğ la m ıştı. 1535 y ılın d a b a ğ ış la n a n k a ­
lu n d u ğ u n d a n r ic a t z a te n g ü çlü k le c e re ­ p itü lâ s y o n la r ise, m a h iy e ti itib a riy le
y a n ed iy o rd u . A rk a d a n g elen ta k ip ç ile r F ra n s ız la r a y a p ıla n y a rd ım la rın en u z u n
ise m e v c u t m ü ş k ü lâ ta b ir de ö lü m ilâ ­ vad elisi ve en fa y d a lısı idi.
ve ediyordu. Ş a r lk e n ’in k u v v e tle ri bu F ra n s ız la r a böyle y a k ın lık g ö sterilip ,
h a l ile ç e k ilirk e n fa z la c a k a b a rm ış olan b ek led iğ i y a r d ım la r k e n d is in d e n esir -
H a rrâ ş su y u n u geçm eye u ğ ra ş tığ ı s ır a ­
g enm ezk en , b u n d a n O sm a n lı d e v le tin in
d a e t r a f t a n vaki h ü c u m n e tic e s i b ir
istifa d e s i, o n la n b a tı d e v le tle ri i t t i f a -
m ik ta r a s k e r de s u d a boğuldu. A n cak k ın d a n a y ırm a sı, böylece h ır is tiy a n
M a lta şö v a ly e le rin in su b o y u n d a ce su r d e v le tle r c e p h e s in d e ç a tla k lık la r m e y d a ­
b ir m ü d a fa a g ö ste rm e si z a y ia tın d a h a
n a g e tirm e s in d e n ib a re tti.
d a fa z la la şm a sın ı önledi.
Ş a rlk e n işte böyle p e riş a n b ir v a z iy e t­ F ra n s ız la r T ü rk d o s tlu ğ u n d a n pek
te çe k ile re k 31 ek im d e s a ğ k a la n a s k e r ­ m ü h im is tifa d e le r te m in e ttik le ri h ald e,
le rin i gem ilere b in d irm iy e b a şla d ı. C e­ k a y p a k d a v r a n m a k ta n , h a t t â f ır s a t b u ­
z a y ir ö n ü n d e n d ö n e n in s a n la r g em ilere lu n c a d iğ e r d e v le tle rle b irle şe re k T ü rk -
b in m iy e u ğ ra ş ır k e n d o n a n m a n ın sa ğ la m le re z a r a r lı o lm a k ta n g eri k a lm ıy o r la r ­
k a la n g em ile ri b u n la rı k o ru m ıy a g a y re t dı. F ra n s ız la r ın bu d a v r a n ış la rı O s m a n ­
ed iy ordu. A v ru p a ’n ın en k u d r e tli hü­ lI h ü k ü m e tin in m a lû m u y d u . F a k a t ge-
k ü m d a rı diye ta n ın a n , a s k e rin in ço k lu ­
ğu, ü lk e sin in genişliği, ş ö h r e tin in y a y ­
g ın lığ ı ile g u ru r d u y a n im p a ra to r, C eza­
y ir’in b ir av u ç m ü d a fi’in in y a r a ttığ ı
te h lik e d e n titriy o r, s a ğ k a la n a s k e rin i
b ir a n önce g em ile re y e rle ş tirilm e k için
acele ed iy o rd u . K uzey A frik a ’y a h ü k -
m e tm e k , T ü rk le ri b a tı A kdeniz’d e n u -
z a k la ş tır m a k gayesiyle geldiği C e zay ir’­
in, a ık a s ın d a b ir çok ölü, esir, to p , t ü ­
fek ve çe şitli h a r p m a lz e m e sin d e n ib a ­
r e t şe y ler b ır a k a ra k u za k la şıy o rd u . M a-
m 'i m Ş a rlk e n C e za y iıfd en g em ilerle
a y rıld ığ ı a n d a bile te h lik e d e n ta m k u r ­
tu lm u ş değildi. Z ira ç ık a n İk in c i tir
i ı r t ı n a o nu B ecaye (B ougie) ö n ü n e s ı­
ğ ın ıp üç h a f t a d e m ir ü s tü n d e b e k le m e ­
ğe m e c b u r e tti. B u n u d a a tla tın c a İs -
P a y a s a h ille rin e dönebildi.
F ran sızların Şarlken aleyhin e
Tiirklercien yardım istem esi
A lm a n im p a ra to rlu ğ o ın u n F r a n s a ve 1541 Cezayir m uhasarasında bulunup mağlûben
O sm a n lı d e v le ti için ay n i d ere ced e h a ­ dönen M eksika fatihi Fernando Kortez

951
 re k F ra n s ız la rla ittif a k ın A lın a n la ra
k a rş ı b ir te h d it v a s ıta sı te şk il edeceği
d ü şü n c esin d e n . gerekse F ra n sız la rın
k a y p a k d a v ra n ış la rın ın h a d ise le rin ce­
re y a n ta rz ı m u v a c e h e sin d e m a z u r gö­
rü lm e sin d e n dolayı, yine de o n la ra g ü ­
le r yüz g ö sterilm ek tey d i. M a a m a fih O s­
m a n lI h ü k ü m e ti F ra n s ız la rın siy a setleri
h a k k ın d a te c rü b e sa h ib i olu n ca, o n la rın
iste d ik le rin i y erin e g etirm ed e b ira z ağ ır
d a v ra n a c a k ve F ra n sız h ü k ü m e tin in
d ö n ek liğ in i., T ü rk lere d ü şm a n cep h ed e
y er a lış la rın ı bizzat y ü zlerin e v u ra c a k ­
tır. İş te b u h ale, Ş a rlk e n 'in C ezayir boz­
g u n u n u m ü te a k ip F ra n s ız la rın y a rd ım
ta le b in d e b u lu n u şla rı s ıra s ın d a aç ık ça
ş a h it o lu n a c a k tır. F ra n s ız la rın b u ta le p ­
le rin in , p a d iş a h ın ve O sm an lı h ü k ü m e ­
tin in F ra n sız elçisine k a rşı ta v rın ın ve
n ih a y e t y a rd ım a k a r a r v e rilişin in şu
şekilde c e rey an e ttiğ i g ö rü lm e k te d ir:
K a n u n î S ü ley m a n 1541 se n esin d e «Is-
ta b u r S eferi» diye a n ıla n M a c a ris ta n
se fe rin d e y k e n «Polin» y a h u t «Pauiin»
ad lı b ir F ra n sız elçisi B u d in ’de p a d işa h
ta r a f ın d a n k a b u l o lundu. «B aron de la
G arde» ü n v a m n ı ta ş ıy a n b u F ra n sız e l­
çisi, K a n u n î S ü le y m a n ’la b irlik te Belg-
ra d v ey a İ s ta n b u l’a k a d a r b e ra b e r gel­
m iştir. Polin, p a d iş a h ve b ilh a s s a h ü -
k û m e t e rk â n ı ile g örüşm esi sıra s ın d a ,
Ş a rlk e n ve B irin c i F ra n ç ö is’n ın v a z iy e t­
le rin i iz a h ile, O sm an lı h ü k ü m e tin d e n
F ra n s a y a y a rd ım y a p ılm a sın ı is te m iş ­
tir. Polin, O sm a n lı h ü k ü m e t e rk â n ın a
y a p tığ ı m ü te a d d it m ü r a c a a tla r d a ; Ş a rl-
k e n ’in C ezayir’de u ğ ra d ığ ı h e z im e t d o la -
yısiyle f ır s a tta n ta m is tifa d e n in z a m a ­
n ı o ld u ğ u n u , m e tb u u F ra n sız k ira lın ın
b u n d a n fa y d a la n a ra k A lm a n la ra k a rş ı
fa y d a la n a ra k A lm a n la ra k a r ş ı h a r b e t -
m ek isted iğ in i, yalnız F ra n sız h ü k ü m e ­
tin in te k b a ş ın a A lm a n la rla m ü c ad e le
edecek k u d r e tte o lm ad ığ ın ı, o n u n iç in
O sm a n lı im p a ra to rlu ğ u n u n y a rd ım ın a
m u h ta ç b u lu n d u ğ u n u p a d iş a h d en izd e n
F ra n s ız la ra y a rd ım ed erse B irin c i F ra n -
çois’n ın b e ra b e rc e h a rb e d e c e ğ in i ifa d e
eylem ekteydi. O sm an lı h ü k ü m e tin i bu
m ev zu d a h a r e k e te geçireb ilm ek için
y a p tığ ı İsra rlı m ü r a c a a tla rı s ıra s ın d a
k e n d i h ü k ü m e tin in T ü rk le re k a rş ı iyi
h iss iy a tın d a n , ¡belki de d o s tlu k la rın a s a ­
d a k a tin d e n b a h s e tm iş o lm a sı m u h te -
m e l b u lu n a n elçiye O sm an lı d iv a n ın d a
sö y len en sözler h a y li a lâ k a çekicidir.
952
C evdet ta r ih in in b irin c i c ild in in 278 i n ­
ci s a y fa s ın d a d erc ed ilm iş o la n b u söz­
ler, O sm an lı h ü k ü m e tin in F ra n s ız la r
h a k k ın d a k i d ü şü n c e sin i F ra n ç o is’n in
d ö n ek liğ i k a rş ıs ın d a O sm an lı d e v le tin in
te lâ k k isin i ay n i z a m a n d a O sm an lı -
F ra n sız m ü n a s e b e tle rin in so n y ılla rd a k i
d u ru m u n u h ü lâ s a etm e si b a k ım ın d a n
ü ze rin d e d u ru la c a k b ir d eğ e r ta ş ım a k ­
ta d ır. C evdet ta rih in d e , D iv a n d a F r a n ­
sız elçisin e h ita p ed en şa h ıs V ezir İ b r a ­
h im P a ş a diye g ö ste rilirse de, b u n u n İ b ­
ra h im P a şa değil, V eziriâzam H ad ım
S ü ley m an P a ş a o lm ası k u v v etle m u h -
tem eld ir.
Elçiye ö n ce « D iv an -ı Âli» ta n ıtıld ık ­
ta n so n ra «bu d e fa h a k ik a tle r i o ld u ğ u
gibi se rb e stç e size ifad e e d e rsek h a t ı r ı ­
n ızın k ırılm a y a c a ğ ın ı ü m it ederiz» söz­
le riy le m ev zu a g irilm ek te ve « m e tb u u -
n u z o la n F ra n s a k ıra lı S a lta n a t- ı S en iy -
y e ile ittif a k a k te d ile lid e n b e ri, F ra n sız
m ille tin e k a rş ı p a d iş a h ın te v e c c ü h ü do-
layısiyle, d ü şm a n la rın ız ın size v ereceği
z a r a r la r , d ev letim izin yük sek k u d re tiy le
ö n le n m iştir» şe k lin d e T ü rk y a rd ım ın a
iş a re t o lu n m a k ta , b u n a m u k a b il F r a n ­
sız la rın h a t tı h a re k e tle ri in s a fa sığ m a ­
y an şe y ler diye ta v s if o lu n m a k ta d ır.
M ü tte fik o la n iki d e v le tin ittif a k ş a r t ­
la r ın a k a rşılık lı şek ild e ria y e t etm esi
g ere k tiğ i, b iris in in fe d a k â rlığ ın a d iğ e ri
m u k a b ele etm ed iğ i ta k tir d e ittif a k ın
b o zu lac ağ ı a ç ık la n m a k ta ve b u n o k ta ile
ilgili o la ra k : «Siz F ra n s a lı d o stla rım ız
ise, D ev le t-i Â'.iyye b ir te h lik e ve ız tıra -
b a d u ç a r o ld u k ça, d a im a a n la m a m a z lık -
ta n gelirsiniz. H alb u k i m ille tin iz b ir
h a r p ve te h lik e y e m a ru z k a lır s a d e rh a l
scele y a rd ım d ileğ in d e b u lu n u rsu n u z .
F a k a t b u n u n k a rşılığ ın ı g ö sterm ez, sa -
dcce v a id le rd e b u lu n u r, fay d a sız s e fa ­
r e tle r ile d o stlu k iz h a r ın a . d ev am eder­
siniz. A lm an y a im p a r a to r u ve İsp a n y a
k ıra lı o la n K arlo s D ev let-i Âliyye aley­
h in e b a tı d e v le tle rin in b ilcü m le askeri­
n i A v u stu ry a ve M a c a ris ta n ’a toplayıp
g etird iğ i, M ora ve Tunus’a tasallut ile
m u h a s a r a y a g iriştiğ i s ıra d a , m ü ş te re k
o lan d ü şm a n ım ız ın o y a la n m a s ın a m ü ­
te a llik hangi e s e r-i m u h a b b e tin iz ve
y a rd ım ın ız g ö rü ld ü ?» diye s o ru ld u k ta n
b aşk a, d ü ş m a n a h u lû s çakışları sert şe­
k ild e y ü zlerin e v u ru lm a k ta d ır. Ve yine,
F r a n s a ’n ın ta le b i ü z e rin e yapılmış olan
1536 İ ta ly a h a r e k â tın a işa re tle . O sm a n lı
d e v le tin in k e n d is in d e n is te n e n i y a p tığ ı­
n ı f a k a t d ed iğ in i y a p m ıy a n F ra n s ız la rın
d a v ra n ış la rı k a rş ıs ın d a : «ne bize n e
k e n d in iz e y a rıy a c a k ta v ır d a b u lu n m a d ı­
nız, d a im a iyilik ve d o stlu k e tm e k f ır ­
s a tın ı fev te d eg e ld in iz » d e n m e k te d ir.
F ra n s ız la rın O sm a n lı d ü ş m a n la rıy la a n ­
la ş m a la rı acı b ir dille te n k id o lu n d u k ­
ta n ve D ev le t-i  liyyenin k u d r e ti b e lir ­
tild ik te n s o n r a « m a a m a fih d ev letlerim iz
a r a s ın d a k i d o stlu ğ a h ü r m e te n b u n d a n
böyle geçm işi z ik re tm iy e re k , h u lû s ve
m u h a b b e tim iz i size is b a t a rz u su n d ay ız »
sö z le rin in a rk a s ın d a n , p a d iş a h ın f e r ­
m a n ı z ü b u r ederse, d o n a n m a ile y a rd ım
y a p ıla c a ğ ı a ç ık la n m a k ta d ır.
D iv a n d a F ra n s ız elçisin e sö y len en b u
re sm î n u tu k ta n d a a n la ş ıla c a ğ ı v eç h ile ;
O sm a n lı d e v le ti F ra n s ız la rın k a y p a k ve
d ö n ek siy a s e tle rin d e n ta m a m iy le h a -
b e rd a rd ır. B u n a ra ğ m e n o n la ra y a rd ım ı,
O sm a n lı devleti, m e n f a a t ve siy a se tin e
u y g u n te lâ k k i e tm e k te d ir. İş te b u görü ş
d o la y ısiy le d ir k i; T ü rk a s k e rle ri F ra n -
sız la ra fa y d a lı o la b ilm e k iç in t a F ra n sız
to p r a k la r ın a k a d a r u z a n a c a k tır.
O sm a n lı d e v le ti F ra n s ız la r la a n la ş ır ­ Barbaros'u y a şlılık devrinde tasvir eden
ken, Ş a rlk e n de boş d u r m a y a ra k İ n g il­ bir resim
te r e ’yi ittif a k ın a alıyordu. M ü tte fik
F ra n sız h ü k ü m e tin e y a rd ım a k a r a r v e­
ele ald ığ ı s ıra d a , d o n a n m a n ın ta k v iy esi
rilin c e, A lm an im p a r a to r u n u n d a h a f a z ­
la sık ış tırılm a s ı için V en e d ik liler de ve bu iş ile B a rb a ro s ’u n v a z ife le n d iril­
T ü rk - F ra n s ız ittif a k ın a a lın m a k is ­ m esi h u s u s u n d a d iy o r ki: « H ed efin u za k
te n d iğ in d e n . T e rc ü m a n Y u n u s Bey b u n u ve İs p a n y a d o n a n m a s ın ın k u v v e tli o l­
te m in e tm e k vazifesiy le V en ed ik ’e g ö n ­ m a s ın d a n d o lay ı T ü rk d o n a n m a s ın ın ıs ­
d erild i. F a k a t V en e d ik liler b ita r a f k a l­ lâ h ve b ü y ü k k a d ırg a la r la ta k v iy e e d il­
m a y ı te rc ih ile T ü rk te k lifin i n a z ik â n e m esiyle b e ra b e r, m ü r e tta b a tm ın d a m a ­
s a v u ş tu rd u la r. h ir g e m ic ile rd e n te m in o lu n m a sı lâ zım
geliyordu. P a d iş a h b u iş ve b u se fe re
F ra n sız elçisi Polin, T ü rk le rd e n y a r ­ K a p ta n - ı d e ry a H a y re d d in ’i m e m u r ve
d ım v a a d i a lın c a , v a z iy e tte n h ü k ü m d a ­ kum andan ta y in e tti. B u n u n ü ze rin e
rın ı h a b e r d a r e tm e k ü zere F ra n s a yo­ te r s a n e le r fa a liy e te g eçerek b ü y ü k k a -
lu n u tu ttu . Ve F o n te n o b le ’d a B irin c i d ır g a la r y a p m a y a b a şla d ıla r.
F ra n ç o is ’y a b u m ü jd e y i verdi. B ilâ h a ra
Pelisiye_ (P e llic ier) n a m ın d a ik in c i b ir P a d işa h k a r a k u v v e tle rin in s e fe rb e r­
elçi ile İ s ta n b u l’a gelen Polin, İ s ta n b u l’­ liğ in e g irişirk e n m e m le k e tin iç v e u zak
d a n F r a n s a ’y a b iz z a t T ü rk y a rd ım k u v ­ s ın ır gibi d ış ta r a f l a r ın ın m u h a fa z a sı
v e tle riy le b e r a b e r d ö n ec ek tir. h u s u s u n u d a d ü şü n d ü . V ilâ y etlerin b ir
k ısm ın ı şe h z a d e le re ve b ir k ıs m ın ı d a
Barbaros F ransa yolu nd a m u k te d ir h u d u t b ey leriy le k a le k u m a n ­
F ra n s ız la r a d e n iz d e n y a rd ım a k a r a r d a n la r ın a te v d i etm ey i k a r a r la ş tır d ık -
v erilin ce , d o n a n m a n ın ta k v iy e s i iç in ta n so n ra b ir d iv a n to p la ttı. B u d iv a n ­
h a z ır lık la r y apıldı. C elâl zâ d e M u s ta fa d a y ü z ü n ü B a rb a ro s ’a çe v irerek o n a şu
Çelebi, F ra n s ız la r a y a rd ım m e v zu u n u sö zleri söyledi:

953
 «H ayreddin! S en i F ra n s ız la r a y a rd ım
e tm e k ve İs p a n y a ü ze rin e y ü k len m ek
ü ze re se ra s k e r yap ıy o ru m . Bu seferki
v a z ife n çok a ğ ırd ır. Ç ü n k ü F ra n s ız la r -
d a n b a ş k a A kdenizde k im le rin d o n a n -
m a sı v a rs a o n la ra m e y d a n o k u y ac ak -
sın. L üzum u k a d a r k a p ık u lu tü fe k ç is in ­
d e n b aşk a, s a n a d a h a iste d iğ in k a d a r
k u v v e t vereceğim » dedi.
B a rb a ro s H a y re d d in h a z ırlık la rın ı b i­
tir in c e yüz on k a d ırg a ve d a h a k ü çü k
k ırk g em id en m ü re k k e p b ir d o n a n m a ile
1543 yılı m a y ısın d a İ s ta n b u l’dan h a r e ­
k e t e tti. F ra n sız elçisi P olin (b a ro n de
la G ard e) de T ü rk a m ira l g em isinde idi.
B a rb a ro s M essina b o ğ az ın a geldiği s ı­
ra d a , b o ğ az ın en h â k im m e v k ile rin i te ş ­
k il ed e n S icilya a d a s ın ın kuzey doğu u -
c u n d a k i M essina şe h ri ile İ ta ly a y a rım ­
a d a s ın ın güney u c u n d a b u lu n a n Reggio
şe h ri, o n u n ilk ih ta r ın ı m ü te a k ip te s -
lim o ld u la r. F ra n s ız la ra y a rd ım gayesiy­
le y o la çıkm ış o la n B a rb a ro s b u n d a n
so n r a kuzeye te v e c c ü h ile İta ly a n m b a tı
sa h ille rin i ta k ip etm eye b a şla d ı. Meş -
h u r N apoli ş e h rin in 70 k ilo m e tre k a d a r
kuzey b a tıs ın d a sa h ild e b u lu n a n G a e ta
lim a n ı ö n ü n e geldi. M ü sta h k e m b ir
m ev k i o la n G a e ta ’n ın v alisi D on Diego
G a e ta n o ; B a rb a ro s’u n te slim te k lifin i
re d d e d e re k T ü rk d o n a n m a s ın a b ir iki
gülle sa v u rm a c e sa re tin i gösterin ce,
Barbaros'un Fransız donanm asiyle birleştiği y e r; M arsilya (Eski bir gravürden)
B a rb a ro s d e rh a l k a r a y a a s k e r ç ık a ra ra k
b u ra s ın ı z a p te ttir ip k a le sin i y ık tırd ı, o
a r a d a D o n Diego ile k a rıs ı ve güzelliğiy­
le m e ş h u r kızı d a e s ir edildi. D o n a M a-
r ia a d ın ı ta ş ıy a n b u genç kız İslâm iy et!
k a b u l e ttiğ in d e n B a rb a ro s k e n d isin e n i­
k â h e tti. O n u n yüzü su y u h ü rm e tin e de
a n n e ve b a b a sın ı a ffe tti.
K u d re t ve ş ö h re tin tim sa li B a rb a ro s
H a y re d d in ’in id a re sin d e k i T ü rk d o n a n ­
m ası R o m a’n ın isk elesi O stia ö n ü n e g e l­
d iğ i z a m a n R o m a’d a b ü y ü k b ir te lâ ş
b aşg ö sterd i. A silzadeler, p a p a z la r, r a h i­
beler, k a d ın ve ç o c u k la r S a b in v a d is in ­
de T iv o li’n in ö te ta r a f ın a k a ç tıla r. Adı
y ılla rd a n b e ri A v ru p a y ı titr e te n B a rb a ­
ro s’u n , R o m a’n m h e m e n y a n ıb a şın d a
b u lu n m a sı, b u r a n ın h a lk ı iç in en b ü y ü k
d e h ş e tin ifadesiydi,. B a rb a ro s H a y re d ­
d in , h ıris tiy a n lığ ın m e rk e z ve c a n evi
m e sab e sin d e k i R o m a’n m b u k a d a r y a ­
k ın m a k a d a r geldiği h a ld e , bu m e ş h u r
b eldeyi z a p te tm e y i d ü ş ü n d ü m ü? V eya
o n u n b u v a d id e k i ta s a v v u ru n u d e ğ iş tir­
m e s in d e d o n a n m a d a h a z ır b u lu n a n
F ra n sız elç isin in ro lü o ld u m u ? İş te b u ­
n u bilm iyoruz. M a a m a fih doğu ve b a tı
k a y n a k la rın ın b u h u s u s ta h iç b ir şey
b a h se tm e y işle rin e , R o m a z a p tın ın s e fe ­
r in b a ş la n g ıc ın d a n itib a re n p lâ n ve g a ­
ye dışı o lu şu n a ve T ü rk d o n a n m a sın ın
O stia ö n ü n d e h iç b ir şeye el u z a tm a y ışı-
n a b a k a ra k , B a rb a ro s ’u n o s ır a d a Ro -
m a ’n ın f e th in i ta s a r la m a d ığ ı ta h m in o-
Iu n ab ilir. Z aten , R o m a gibi b ü tü n h ıris -
tiy a n lık â le m in i ilg ile n d ire n b ir ş e h rin
z a p tı işin i B a rb a ro s o s ır a d a ta s a r la m ış
o lsa y d ı bile, böyle m ü h im b ir m eseled e
K a n u n î’d e n e m ir a lm a d a n fiilî b ir h a r e ­
k e tte b u lu n a m a z d ı,
R o m a d a böyle m ü th iş b ir te lâ ş g ö rü l­
d ü ğ ü s ır a d a F ra n sız elçisi s a h il h a lk ın a
b ir te m in a t m e k tu b u y a z d ığ ın d a n , k o r ­
ku azaldı. D o n a n m a T ib e r n e h r i m a n -
sa b ın d a y k e n O s tia ve N e ttu n o a h a lis i
T ü rk g em icilerin e yiyecek ve içecek ge­
tird i. B u n la r b ed e li m u k a b ilin d e s a tın
a lın a ra k , en k ü ç ü k b ir h a k s ız lık ve in ­
c itm e h a d ise si v u k u b u lm a d ı.
B a rb a ro s, O stia ö n ü n d e n a y rılın c a yi­
n e İ ta .y a k ıy ıla rın ı ta k ib e n C enova ö n le ­
rin d e n geçip 20 te m m u z 1543 te M a rsil­
y a’y a v a sıl oldu. T ü rk d o n a n m a s ı M a r­
sily a ’y a v a r m a d a n önce T u lo n (T oulon)
ö n le rin d e n g eç erk en lim a n d a b u lu n a n
üç F ra n s ız gem isi y e lk e n le rin i üç d e fa
in d irip k a ld ır m a k ve d ire k le rin e T ü rk Barbaros'un İhtiyarlık halini tasvir eden bu
b a y ra ğ ın ı çek m ek su re tiy le d o n a n m a m ız ı resim N îgârî'nindir.
se lâm lad ı. M a rsily a ’d ak i k a r ş ıla m a ise
çok m u ta n ta n m e ra sim le re v esile te şk il d a k i İf a d a sı ö n le rin e gelince F ra n sız
e tti. T ü rk d o n a n m a s ın ı D uc d ’E n g h ie n filosu g e m ile rd e n to p la r a t a r a k se lâm
(D ü k D an g ie n ) y a n i F ra n ç o is de B o u rb o n re sm in i ifa e tti. B u n a T ü rk d o n a n m a -
(F ra n s u v a dö E u rb o n ) e m rin d e k i 30 s ın d a n a tıla n to p la r la m u k a b e le d e n b ir
g em ilik F ra n s ız filo su k a rşıla d ı. A kde- m ü d d e t s o n ra F ra n s a k ır a llık h a n e d a ­
nizi tit r e te n b ü y ü k T ü rk ü g ö rm ek is te ­ n ın a m e n s u p o la n D uc d ’E n g h ie n , B a r­
yen F ra n s ız h a lk ı M a rsily a ’y a a k ın e t - b a ro s ’u n a m ira l g em isin e gelerek, k e n ­
m iş gibiydi. T ü rk d o n a n m a s ı M arsily a d isin i F ra n s ız k ıra lı n a m ın a se lâ m lıy a -
lim a n ın ın üç k ilo m e tre g üney b a tıs ın - ra k k ira lın b u ra d a k i k ö şk ü n e d a v e t e t ­

Osm anlı donanm asının Fransızlara yardım seferinde kışladığı Toulon harp lim anı
(Eski bîr gravürden)

955
ti. F ra n sız d o n a n m a s ın ın b a ş k u m a n d a ­
n ı o la n D uc d ’E n g h ie n o s ıra d a y irm i üç
y a ş la rın d a b ir gençti. B a rb a ro s, M a rsil­
y a ’ya m u v a s a la tın ın fe rd a sı g ü n ü k a p ­
ta n la r d a n m ü te şe k k il m a iy e tiy le k a ra y a
çıktı. B a rb a ro s k a r a y a ç ık a rk e n k ıra l
n a m ın a Duc d ’E n g h ien , ş e h ir n a m ın a
d a P ro v in ce valisi B aro n de G rig n a n t a ­
r a f ın d a n istik b a l olundu.
B üyük b ir k u m a n d a n ve m ü th iş b ir
h a rp a d a m ı o la n B a rb a ro s, T ü rk leri
y a rd ım a ça ğ ırm ış o la n F ra n s ız la rın h a ­
zırlıksız b ir h a ld e o ld u k la rın ı, b ir h a rp
p lâ n la rın ın m e v cu t b u lu n m a d ığ ın ı g ö r­
d ü ğ ü n d e n , p ek k ızdı ve e tra fın d a k ile re
h a y li söylendi. B a rb a ro s’u n h id d e tin i
te s k in iç in D uc d ’E n g h ie n ve elçi P olin
epeyce g a y re t s a rfe ttile r. N eticede Nice
(Nis) ş e h rin in z a p tm a k a r a r verildi.
Barbaros'un muhasara ettiği Nis şehri
Bar! ros'un T urgu d Reisi esaretten kurtarduğı
yer: Cenova
95G
B ü y ü k işle r y a p m a y a gelm iş o la n B a r­
b a ro s ’u y a ln ız c a b ir ş e h rin z a p tı için
u ğ ra şm a k e lb e tte ta tm in etm ezdi. M a a-
m a fih h az ırlık sız, s ilâ h la rı n o k sa n
F ra n sız ask eriy le d a h a b ü y ü k şey ler
y a p m a k d a m ü m k ü n değildi. B u se b e p ­
le, F ra n s ız la r o n u N ice’in z a p tın a gö -
tü rm e k is te rk e n B a rb a ro s k a r a r a itira z
etm edi. Z a te n k e n d isi b ir şey ler y ap m ı-
ya g elm işti. Y alnız b ir ş e h ir z a p tın a
çık ılırk en bile F ra n sız k u v v e tle rin in
n o k s a n la rın ı, a sk er ve silâ h m ik ta rın ın
azlığ ın ı te k r a r la m a k ta n geri k alm ad ı,
N iec’iıı zaptı
B a rb a ro s ’u n id a re sin d e k i T ü rk d o n a n ­
m a sı M a rsily a ö n ü n d e o n beş gün k a l­
dı. 5 a ğ u s to s ta M a rsily a’d a n T o u lo n ’a
h a r e k e t e tti. F ra n sız k ıra lı T oulon li ­
m a n ın ı ve ş e h rin id a re sin i T ü rk le re b ı­
ra k m ış b u lu n u y o rd u . T ü rk d o n a n m a sı­
n ın b u ra y a g elm esin d en , B a rb a ro s ’u n
F ra n s ız s u la rın ı te rk e d işin e k a d a r ş e h ­
re T ü rk b a y ra ğ ı çekildi.
N ice şe h ri o s ır a d a Ş a rlk e n ’in m ü tte ­
fik i o la n S av o ie (S av u a) k o n tu n u n e lin ­
de b u lu n u y o rd u . F ra n sız k u v v e tle ri D uc
d ’E n g h ie n ’in id a re sin d e yedi b in k a r a
ask eri ile k ırk g em id en m ü re k k e p d o ­
n a n m a d a n ib a re tti. F ra n sız filosu F ra n -
çois de B o u rb o n id a re sin d e 22 k a d ırg a
ile a y rıc a 18 k ü ç ü k g em id en m ü te şe k -
kildi. B a rb a ro s H a y re d d in 150 gem ilik
T ü rk d o n a n m a s ın ın y a n m a b u F ra n sız
k u v v e tle rin i de k a ta r a k Nice ö n ü n e gel­
di. B a rb a ro s ilk d efa d o n a n m a y ı N ice’in
y a k ın ın d a k i V iL efran ch e lim a n ın a so k ­
tu. B u ray ı z a p te ttik te n s o n ra k a r a d a n
a s k e r ve to p n a k le d e re k N ice’i a r k a d a n
d a çevirdi. P e şin e n y a p tığ ı te slim te k li­
fi N ice’lile r ta r a f ın d a n red d e d ild iğ in -
d e n b o m b a rd ım a n a b aşlad ı. N ih a y e t bu
m ü th iş k u d re te d a h a fa z la d a y a n a m ı-
y a c a k la rm ı a n lıy a n N ice’lile r te slim o l­
d u la r (20 ağ u s to s 1543). E sas şe h irin
te slim in e ra ğ m e n iç k ale m u k a v e m e t
c e s a re tin i g ö ste rd iğ in d e n , b u k ısm ın
k u ş a tm a s ın a devam - edildi. O a ra lık
F ra n s ız la r B a rb a ro s’a m ü r a c a a tla b a -
r u tla r ın m b ittiğ in i b ild irip b a r u t iste -
diler. F ra n s ız la rın b u d ere ce h az ırlık sız
ve la u b a li h a lle ri k a rş ıs ın d a h a y r e t ve
h id d e te k a p ıla n B a rb a ro s, F ra n sız ku
m a n d a n ı D uc d ’E n g h ie n ’e:
«— Ne güzel m u h a rip le r! G em ilerin i
ş a ra p fıç ıla riy le d o ld u ru p baruttan baş­
ka b ir şey u n u tm u y o rla r» sözleriyle
k e n d is in i a y ıp la d ık ta n so n ra , y a n ın d a k i
F ra n s ız s e fir in e d ö n e re k :
«— İ s ta n b u l’d a ik e n d e v le tin in b ü y ü k
m ik y a s ta h a z ırla n d ığ ın ı sö y le d iğ in z a ­
m a n b e n im le eğ len iy o r m u y d u n ? » diye
a ğ ır ita b d a b u lu n d u . B a rb a ro s, F ra n s ız ­
la r ın ih m a lk â r h a lle rin d e n , k ıs a b ir
m ü d d e te sığ a n b u h a r e k â t s ır a s ın d a b i­
le g ö ste rd ik le ri g ev şek lik ten , F ra n s ız la ­
r ın k a r a rs ız ve se b a tsız o lu ş la rın d a n ş i­
k â y e t e tti. B ü y ü k işle r y a p m ıy a alışm ış
o la n p a d iş a h ın d o n a n m a s ın ın N ice’in
z a p tı gibi n e tic e si eh e m m iy e tsiz şey ler
için, F ra n s ız la r ın h a z ırlık sız ve gevşek Barbaros'un Beşiktaş'taki türbesi
h a lle r i y ü z ü n d e n şe re fin i k ü ç ü k d ü şü -
rem iy ece ğ in i o n la r a b ild ird i. D uc d ’E n -
g h ie n epeyce u ğ r a ş a r a k B a rb a ro s ’u s ü ­
k û n a k a v u ş tu rd u am a, B a rb a ro s d a iç
k a le n in d ü şm e sin i b e k le m e d e n m u h a s a ­
ra y ı k a ld ırıp T o u lo n ’a döndü.
B a rb a ro s ’u n N ice’in iç k a le s in in m u ­
h a s a r a s ın ı b ıra k ıp T o u lo n ’a d ö n ü şü n ü ,
bazı b a tı k a y n a k la rı, A n d ré a D o ria ’n ın
d o n a n m a ile M a rq u is del V asto ’n u n d a
o rd u ile N ice’i k u r ta r m a ğ a g elm ek te o l­
d u ğ u h a v a d is in in , T ü rk k u m a n d a n ın a
u la ş ış ın a b a ğ la rla r. F a k a t, B a rb a ro s o
se n e n in k ış m ev sim in i T o u lo n ’d a g e ç ir­
m e k te y k e n N ice e tr a f ın d a böyle b ir h a ­
r e k e t g ö rü lm e d iğ in e göre; o n u n , Nice
iç k a le s in in m u h a s a r a s ın ı y a rım b ır a -
k ışın ı; F ra n s ız la r ın h e r b a k ım d a n gev­
şe k lik le ri k a rş ıs ın d a , o n la r n a m ın a d a ­
h a fa z la T ü rk k a n ı a k ıtm a k iste m e y işi­
n e h a m le tm e k g erekir.
B a rb a ro s H a y re d d in o se n e n in k ışın ı
g e ç irm e k ü zere T o u lo n ’d a b u lu n u rk e n
ta m a m e n boş d u rm a d ı. S a lih ve H aşa n
R e isle rin em rin e d o n a n m a d a n b ir m ik ­
t a r gem i a y ıra ra k İs p a n y a s a h ille rin e
g ö n d erd i. B u n la r İs p a n y a k ıy ıla r ın d a n
eld e e ttik le ri e s ir ve g a n im e tle rin b ir
k ısm ın ı C e za y ir’e b ır a k tık ta n s o n ra
T o u lo n ’a d ö n d ü le r. B a rb a ro s, a y rıc a Barbaros'a, türbesi yanında dikilen şükran âbidesi
S a rd u n y a s u la r ın a d a a d a m la r g ö n d e r­
m işti. B u n la r d a S a rd u n y a k ıy ıla rın ı lu n d u ğ a s ır a d a m e m n u n k a lm a d ı. Z ira
v u r a r a k b irç o k g a n im e tle a v d e t ettile r. B a rb a ro s sık ı b ir d isip lin a ltın d a T ou -
lo n ’d a k ış la m a k ta y k e n F ra n s a k ıra lı B i­
Barbaros’un İstan b u l’a dönüşü
r in c i F ra n ç o is a y d a elli b in d u k a a ltın ı
B a rb a ro s, m ü ş te re k h a r e k â t iç in gel­ ö d em ey i t a a h h ü t e tm işti. L âk in b u p a ­
m iş o ld u ğ u F ra n s ız la r d a n n e N ice m u ­ r a n ın te d iy e si p ek in tiz a m sız şek ild e
h a s a r a s ı sıra s ın d a , n e de T o u lo n ’d a b u - y ü r ü tü ld ü ğ ü n d e n B a rb a ro s ’u n h id d e tin e

957
 yol açıldı. N ih a y e t a v d e t z a m a n ı g elin ­
ce B irin c i F ra n ço is, se fe r m a s ra f ı o la ­
r a k sekiz yüz b in d u k a y ı ödedi. B a rb a ­
ros, b a h a r ın gelm esiyle 1544 n is a n ın d a
T o u lo n ’d a n d en ize açldı.
B a rb a ro s T o u lo n ’d a n d ö n e rk e n geli -
şin d e old u ğ u gibi yine İ ta ly a k ıy ıla rın ı
ta k ip e tti. B u d ö n ü ş s ıra s ın d a v e y a h u t-
t a T o u lo n ’d a k ış la m a k ta y k e n T u rg u d c a
(T u rg u d R eis) yı d a e s a r e tte n k u rta rd ı.
M e şh u r k o rs a n re isle rin d e n o la n T u r­
g u d c a üç se n e k a d a r ö n ce gem ileri yağ-
la m a k la m e şg u l b u lu n d u ğ u b ir s ır a d a
A n d re a D o ria’n m yeğeni J a n e tin o D oria
ta r a f ın d a n b ir b ask ın n e tic e s i esir e d i­
lip, C enova’y a g e tirile re k h a p s e a tılm ış­
tı. B a rb a ro s işte T u rg u d c a ’n m h a p s e d il­
m iş olduğu C enova ş e h ri ö n ü n e gelerek
« T u rg u d ’u v e rin y o k sa b ü tü n k ö y le rin i­
zi y ak a rım » te h d id in d e b u lu n u n c a , k o r­
kudan titriy e n C enevizliler T u rg u d
R eis’i te slim e ttik le ri gibi, a y rıc a T ü rk
d o n a n m a s ın a bü y ü k gem i k ü re ğ i ve le ­
vazım v erm e y e de rız a g ö sterd iler. Böy-
lece B a rb a ro s H ay red d in , F ra n s a d ö n ü ­
şü n d e k ıy m e tli T ü rk k a p ta n ı T u rg u d
R eisi de h ü rriy e tin e k a v u ş tu rm u ş ve
y a n m a .almış b u lu n u y o rd u . B a rb a ro s b ir
de F ra n sız g em ile rin d e ç a lışa n d ö rt yüz
k ü rek ç iy i de y a n ın a alm ıştı.
B a rb a ro s’u n N ice’i z a p tı ve T o u lo n ’d a
k ış la rk e n İsp a n y a , S a rd u n y a ve İta ly a
k ıy ıla rın a y a p tırd ığ ı a k ın la r İm p a r a to r
Ş a rlk e n ’e yılg ın lık v erm iş o ld u ğ u n d a n ,
bu ta z y ik le r k a r ş ıs ın d a F ra n s a k ıra lı ile
C respy su lh ü n ü im z a la m a y a m ecb u r
kaldı. Böylece, B a rb a ro s ’u n F r a n s a h a ­
re k â tın d a n , F ra n ç o is’n ın fa y d a la n m a sı
m a k sa d ı y erin e gelm iş oldu.
Barbaros’un ölümü
B a rb a ro s H ay red d in , F ra n s iz la ra y a r ­
dım se fe rin d e n d ö n d ü k te n s o n ra b ir d a ­
h a se fe r m a k sa d iy le d en izle re a ç ılm a ­
dı. z i r a o a ra lık F e rd in a n d ve Ş a rlk e n
ile b ir a n lfş m a y ap ılm ış olm ası, O sm a n ­
lI d e v le tin in d en iz se fe ri ic ra s ın a m a ­
h a l b ırak m ad ı.
B ü tü n ö m rü n ü d e n iz le rd e ş a n ve ş e ­
r e f y o lu n d a m ü c ad e le ile g eç iren ve
OSMANLI - FRANSIZ
O sm a n lIla rla F ra n s ız la r a r a s ın d a ilk
siy asî m ü n a s e b e tle r K a n u n î S ü ley m a n
z a m a n ın d a b a şla m ıştır. B u n d a n önceki
958
g ö rd ü ğ ü h iz m e tle rle m ille tin in h a fız a s ı­
n a y erle şen B a rb a ro s H a y re d d in P aşa,
F ra n s a ’y a y a rd ım s e fe rin d e n d ö n d ü k te n
so n ra iki sen e k a d a r d a h a y aşad ı. S e k ­
se n in i a ş k ın o ld u ğ u h a ld e 4 te m m u z
1546 (5 cem aziy ü lev v el 953) de v e fa t
eyledi. B üyük denizci, b ü tü n h a y a tı b o ­
y u n c a h a ş ırn e ş ir o ld u ğ u d e n iz in k o y n u -
n a b ıra k ılıre a s m a B e şik ta ş’t a d enize
p ek y a k ın o la n tü rb e s in e d efn ed ild i.
Sokollu M ehm ed ve Sinan Paşaların
K ap tan -ı deryalığı
B a rb a ro s H a y re d d in P a ş a ö lü n ce K a ­
n u n î S ü ley m a n , o n u n y e rin i a s la d o ld u -
ra m ıy a c a k o la n ik i ş a h sı a r k a a rk a y a
K a p ta n - ı d e ry a s ıfa tiy le d o n a n m a n ın
b a ş ın a geçirdi. . D ö rd e rd e n sekiz yıl
k a p ta n - ı d e ry a lık y a p a n b u ş a h ıs la r,
Sokollu M eh m ed ve S in a n P a şa la rd ı.
B a rb a ro s’u C ezay ir’d e n ç a ğ ır a r a k T ü rk
d o n a n m a s ın ın b a ş ın a g eç irm ek te fev -
k a lâ d e isa b e tli d a v r a n a n K a n u n î, bu
d e fa â d e ta o n u n z ıd d ın a b ir isa b e tsiz ­
lik ö rn eğ i v erm ek tey d i. Z ira, S okollu
M eh m ed P a şa y la S in a n P a şa k e n d ile -
rin i h a y li ta n ıtm ış k im se le r o lm a k la b e­
ra b e r, d en izcilik le a lâ k a sı o lm a y a n ş a ­
h ıslard ı.. B a rb a ro s ö ld ü ğ ü z a m a n o n u n
y e rin i n is b e te n d o ld u ra c a k elem a n d a
yok değildi. Z ira B a rb a ro s H ay red d in ,
büy ü k h iz m e tle ri s ıra s ın d a , T u rg u d , U-
luç Ali, H aşa n ve S a lih re isle r gibi k ıy ­
m e tli d en izc ile r y e tiştirm işti. Z a te n S o ­
k o llu ve S in a n P a ş a la rın k a p ta n - ı d e r ­
y a lık la rı z a m a n ın d a b u n la r b ira z gü -
co n m işlerd i. M a a m a fih B a rb a ro s ’u n ye-
tiş tiı m e le rin in y in e h iz m e te d e v a m la rı,
d o n a n m a n ın k u d r e tin i m u h a fa z a d a rol
o y n a m ıştır. B ilh a ssa S okollu M ehm ed
P p şa m n R u m eli b ey lerb ey liğ in e ta y in i
ü tc r in e K a p ta n - ı d e ry a y a p ıla n S in a n
P a ş a n ın z a m a n ın d a , d o n a n m a n ın en
m ü h im h a re k e tle r in i d a h a ziy ad e T u r -
gud R eis id a re e tm iştir. S in a n P a ş a d a n
s o n r a 1554 te d e n iz c ilik te n y etişm e P i-
yale P a ş a n ın k a p ta n - ı d e ry a lığ a g e tiril­
m esi, B a rb a ro s ’la b e ra b e r çalışm ış k a p ­
t a n ve le v en d g em ileri re is le rin in g ü ce­
n ik liğ in i de o r ta d a n k a ld ırd ı.
MÜNASEBETLERİ
d ev re z a r fın d a iki m ü le tin y ek d iğ eri
h a k k m d a k i b ilg ileri h iç m e sab e sin d e d ir.
G erçi N iğbolu m u h a re b e s i gibi B a lk a n ­
la r d a c e re y a n e d e n h a ç lı s a v a ş la r ın d a la ra k , B a lk a n la r a y a p a c a ğ ı h a r e k â t için
b ir m ik t a r F ra n s ız a s k e ri de h a z ır b u ­ E p ir ve A rn a v u tlu ğ u n eski y erli h a n e d a ­
lu n a r a k T ü rk le rle ç a rp ış m ış s a da, b u n ­ n ın d a n is tifa d e y i d ü şü n d ü . O sıra d a ,
la r, n e ik i m ille tin b irb irin i ta n ım a s ın a , evvelce E p ir’e sa h ip o la n b ir a ile n in
ne de d e v le t ve m ille t o la ra k ta r a f l a r ın m ü m e ssili İ ta l y a ’d a b u lu n u y o rd u . Bu
d ü ş m a n c a m ü n a s e b e tle rin e m is a l te şk il a d a m , A ra n iti T o p ia G o lem ’in o ğlu K os-
ed eb ilir. A n ca k h ır is tiy a n m ille tle r to p ­ ta n t i n idi. B iz a n s’ın K o m n en ailesin e
lu lu ğ u iç in d e F ra n s ız la r ın d a T ü rk le rle m e n su p o la n v e bu y o lla A h aiy a d ü k ü
m ü c ad e ley e b ir m ik ta r k u v v e tle k a tıl - ü n v a m n ı d a ta ş ıy a n K o s ta n tin , T ü rk le -
m a la r ın ın ö rn e ğ id ir. F ra n s ız la r ın T ü rk - rin E p ir ta r a f l a r ın ı z a p tı ü z e rin e İ t a l ­
le rd e n b ir h a y li u z a k ta b u lu n m a la rı da, y a ’y a g eçm işti. B ir m ü d d e t R o m a’d a o-
o n la rın T ü rk le ri geç ta n ım a la r ın a ve tu r a n K o s ta n tin , a ra z isin e y e n id e n s a ­
d o la y ısiy le geç m ü n a s e b e t te s is le rin e s e ­ h ip o la b ilm e k h a y a liy le y a ş a d ığ ın d a n
bep o lm u ş tu r. Z a te n T ü rk le ri z a m a n ın ­ -b a şk a la rın a â le t o lm a k ta n k u r tu .a m a -
da ta n ıy a m a y ış la n d o ay ısiy le d ir ki, m ıştır. B ir a ra lık S ırb is ta n d e sp o tu İs-
F ra n s ız k ır a lla r ı a r a s ın d a T ü rk le r a le y ­ te f a n B ra n k o v iç ’in kızı M a ria ’n ın d a v e ­
h in e h a y a ld e k a la c a k p lâ n la r k u r a n la r tin e ic a b e tle M o n fe rra d ü k ü B o n ifa s’ın
g ö rü lm ü ştü r. F r a n s a k ır a lı S ekizin ci y a n m a g itm işse de, b u n d a n h iç b ir n e ­
C h a rle s (Ş a rl) böyle b ir h ü ly a y a k a p ı­ tice elde e d e m e m iştir. İş te S ek izin ci
la n k im sed ir. C h a rie s ’ın , B a lk a n la rı is tilâ d ü ş ü n c e s in ­
O n b irin c i L ouis (Lui) n in oğlu o la n de k e n d isin e â le t e tm e k iste d iğ i k im s e ­
S ekizin ci C h a rle s 1483 te h ü k ü m d a r o l­ le rin en b a ş m d a b u a d a m v a rd ır. F r a n ­
d u ğ u z a m a n İ ta ly a ’d a f e tih le r y a p m a k sız k ir a lın ın İ ta l y a ’d a esas ele g eçirm ek
h e v e sin e k ap ıld ı. O z a m a n İ ta ly a ’n ın iste d iğ i ş a h ıs ise, O sm an a şe h z a d e si
d a h ilî v a z iy e ti F ra n s ız la r ın İ ta l y a ’d a C em ’dir. S ek izin ci C h a rle s’m doğuda
m â c e ra a r a m a s ın a m ü s a it o d u ğ u gibi,
F r a n s a ’d a d a k ır a lla r ın ı böyle h a r e k e t­
le re sev k ed ecek b ir h a v a esm ek tey d i.
S ek iz in ci C h a rles, F r a n s a ’ya ş a n ve şe ­
re f k a z a n d ırm a k iç in İ ta l y a ’ya y ü rü y ü n ­
ce, ilk m u v a ffa k iy e tle rin i m ü te a k ip d a ­
h a fa z la şe y le r y a p m a k h e v e sin e k a p ıl­
dı. Z ira C h a rles, R o m a ’y a g ird ik te n
b a ş k a N a p o li’ye k a d a r u z a n ın c a k e n d i­
sin i sa d ec e m u v a ffa k iy e t ve ih tiş a m a
k a v u ş a n b ir h ü k ü m d a r gö rm ek le k a l -
m ıy a ra k , o g ü n e k a d a r k a v u ş tu ğ u n u n
d a h a fa z la s ın ı el'ie e tm e k a rz u s u n a k a ­
p ılm ıştır. S ek izin ci C h a rle s ’m b u yeni
a rz u su ; İ s ta n b u l ve B a lk a n la rı z a p te -
d e re k B izans im p a r a to r lu ğ u ta c ın ı giy­
m ek ve h a t t a K u d ü s 'ü de f e th e tm e k ti.
Y aln ız k ıra ! S ekizin ci C h a rle s ’a değil
F ra n s ız h a lk ın a bile h e y e c a n v e re n bu
d ü ş ü n c e le rin ta h a k k u k e ttirilm e s i a c a ­
b a m ü m k ü n m ü y d ü ? İ ta ly a ’d a k a z a n d ı­
ğı m u v a ffa k iy e tle rd e n h ız ve c e s a re t
a la n F ra n s ız k ir a lın ın b u v esile ile esas
ta n ım a d ığ ı şey, İ s ta n b u l ve K u d ü s’e
g id en y o lla rın n e re d e n g eçtiğ i m eselesi
değil, T ü rk k u d re tiy d i. İ ş te S ekizin ci
C h a rles, T ü rk k u d r e tin i ta n ım a d ığ ı i-
ç in d ir ki, b ir m ü d d e t, h a y a ld e n ib a re t
k a la n b u p lâ n ın ı ta h a k k u k y o lla rın ı a - İstanbul ve K udüs'ü alm ak hülyasını kuran
r a ş tırd ı. Bu cü m le d e n b ir ç a b a la m a o­ Fransa kıralı Sekizinci Charles

959
 y a p a c a ğ ı h a r e k â t iç in büyük ve tesirli
b ir silâh olarak kullanmak istediği
Cem, daha evvelki s a y fa la r d a İkinci Ba-
yezid dev ri h â d ise le ri meyam nda zikre-
dild iğ i veçhile F ra n sız k ir a lın ın eline
geçti am a, k ıs a b ir m ü d d e t s o n ra ö lü ­
m ü, şe h z a d e n in S ekizinci C iıa rie s’m e-
lin d e â le t o lm a sın a im k â n b ıra k m a d ı.
Z â te n p a p a n ın e lin d e n C em ’i a lm a k ta n
gay rı T ü rk le rle ilgili b ir f a a liy e tte bu-
lu n a m ıy a n S ekizinci C harles, İstanbul’a
y ü rü m e k ve K u d ü s’ü z a p te tm e k gibi
şe y lerin ta h a k k u k u m ü m k ü n o lm ay an ,
b ir h a y a ld e n ib a re t b u lu n d u ğ u n u a n la ­
m a k ta gecikm edi. 1498 se n e sin d e ev lât
b ıra k m a d a n ö lü m ü ü ze rin e yerine ge -
çen yeğ en i O n ik in c i Louis, se le fin in
m u v a ffa k iy e tle r k a z a n d ığ ı İta ly a h a r p ­
le rin i dev am e ttir d i am a, o n u n gibi
T ü rk le r a ley h in e h a y a ld e k a la c a k fe tih
p .â n ia ı: k u ım a d ı. M a a m a fih p a p a A l­
tın c ı A le k s a n d r’ın T ü rk le r ale y h in e te ş ­
kil 3 ça k tığ ı ittif a k a g irm e k te n geri
d u rm a d ı. Bu ittif a k ın ic ab ı o la ra k Ve­
ned ik , p a p a , İsp a n y o l g em ile rin in a r a ­
s ın a b ir F ra n sız filosu d a k a r ış a r a k
1501 y ılın d a k i M idilli k u ş a tm a s ın d a h a ­
z ır b u lu n d u . E rte si yıl başıca b ir F r a n ­
sız iL osu yine ay n i m ü tte fik le rle b irlik ­
te T ürk, e rin e lin d ek i S a n ta m a v i a a d a ­
sın ın z a p tın a iş tira k e tti. H er ik i deniz
h a r e k â tın d a d a T ü rk le rin esas h a sm ı
V ened ik liler o ld u ğ u n d a n , o n la rın m ü t­
te fik i b u lu n a n F ra n s ız la rın h a s ım lık la ­
rı h a y li g eri p lâ n d a k alıy o rd u . M a a m a ­
fih sa d ec e d en izle re i n h is a r . e d e n bu
m evzii te m a s la r, T ü rk le rin h a iz o ld u ğ u
k u d re te d a ir F ra n s ız la ra b ir h a y li fik ir
verm iş olm alıydı. Z a te n T ü rk le rin k a ­
r a d a k a z a n d ık la rı se rî h a lin d e k i m u -
v a ffa ıd y e tle r, y aln ız F ra n s ız la ra değil,
tekm ii. A v ru p a d e v le tle rin e k â fi m ik ta r ­
d a elle tu tu lu r fik irle r v erm ek tey d i.
1515 y ılın d a B irin c i F ra n ç o is ’n m F r a n ­
sa t a h tın a o tu rm a s ın d a n s o n ra A lm an -
F ra n s ız m ü c a d e le si şid d e tle n m işti. B u
se b ep le F r a n s a ’n ın y en i k ır a lı a r tık O n
ik in c i L ouis ve S ekizinci C h a rle s biçi -
m in d e T ü rk le rin a le y h in d e h a y a lle r
k u rm a k veya k u v v et g ö n d e re re k T ü rk ­
le rle ç a rp ış tırm a k y o lu n u değil, k e n d i
h ü k ü m e tin in is tik b a lin i te m in b a k ım ın ­
d a n T ü rk le re y a n a şm a k ve o n u n h u d u t­
suz k u d re tin d e n istifa d e e tm e k istedi.
F ra n ç o is 'n m bu a rz u su n u n k o la y lık la
960
y e rin e gelm esine, Almanların her iki
d e v le t iç in ay n i şek ild e d ü ş m a n bulu -
n u şu ziy ad esiy le te s ir etti. B irin c i
F ra n ç o is ’m n K a n u n î’ye m ü r a c a a tı, P a -
v i’de m a ğ lû p o ld u ğ u g ü n ü n a k ş a m ın d a
p a rm a ğ ın d a k i y ü z ü ğ ü n ü ç ık a rıp b ir
m e k tu p la b irlik te L a fo re st a d ın d a k i
elçiyle g ö n d erm e siy le b a ş la d ı (1526).
G erçi b u elçi B o sn a ta r a f ı n d a m a iy e ti
ile b irlik te ö ld ü rü lm ü şs e d e m e k tu p ve
yüzüK b ilâ h a r e İ s ta n b u l’a u la şm ış, V e­
z iria z a m İb ra h im P a ş a d a ay n ı y ü zü ğ ü
s a tın alm ıştı. K ita b ım ız ın 817 ve m ü te a ­
kip s a y fa la r ın d a iz a h ed ild iğ i v eçh ile
F ra n ç o is 'm n ve a n n e s in in K a n u n î’ye
m ü r a c a a tı n e tic e sin d e O sm a n lı h ü k ü -
m e t: M ohaç m u h a re b e siy le n e tic e le n e n
M a c a r se fe rin i açtı.
C h a rles - Q u in t’in A lm an İm p a r a to ru
se çilm esin d en önce A v ru p a n m en n ü -
fu zlu h ü k ü m d a rı o lm a k is te y e n F r a n -
çois, 1519 d a n s o n ra k e n d in i A lm an te h -
lik esiy .e b a ş b a ş a g ö rü n ce, b u d ü şü n c e ­
sin d e n s ıy rıla ra k F ra n s a ’yı k o ru m a k
m e c b u riy e tin d e k a lın c a , T ü rk le re avuç
a ç m a k ta n b a ş k a ç a re b u la m a m ıştı. H a l­
b u k i a y n i F ra n ç o is 1517 de O sm an lı İ m ­
p a r a to rlu ğ u n u ta k s im gibi h a m h a y a l­
le rle m eşg u ld ü . Böyle z ıt h a lle rle k a r ­
şıla ş a n F ra n ço is, o n u n iç in d ir k i T ü rk ­
le r k a d a r h iç b ir z a m a n sa m im î o la m a ­
dı. B u n a, F ra n ç o is ’m n k a r a k te r i k a d a r o
d ev ir F ra n s a s ım n d in î ve siy asî d ü ş ü n ­
cesi de m ü s a it değildi. Z ira F ra n ç o is ’m n
y a rd ım -d ile n d iğ i d ev let b ir İslâm im p a ­
ra to r lu ğ u idi. B u n u n için , k e n d isi gibi
b ir k a to .ik o la n C h a rles - Q u in t’e k a rş ı
m ü slü m a n T ü rk le rle a ç ık ta n aç ığ a i t t i ­
fak e tm e k te n çek in iy o rd u . Böyle b ir i t ­
tifa k ın A v ru p a d a k e n d i a le y h in d e u -
y a n d ıra c a ğ ı a k sü lâ m e li h e s a p lıy a n
F ra n ç o is k a y p a k , ik i y ü zlü d av ra n ıy o r,
im k â n o lu rsa T ü rk le rle A lm a n la rı b ir ­
b irin e tu tu ş tu r u p k e n d isi b u n d a n fa y ­
d a la n m a k istiy o r, h a t t a lü tu f ve m ü -
rü v v e tin e sığ ın d ığ ı T ü rk le r a le y h in e el
a ltın d a n ç a lış m a k ta n d a g eri d u rm u -
yordu.
O sm a n lı h ü k ü m e ti, B irin c i F ra n ç o is '-
m n b u ik i yüzlü siy a setin i, d o stç a m ü ­
n a s e b e tle rin b a ş la m a s ın d a n k ıs a b ir
m ü d d e t s o n r a fa rk e tm e k le b e ra b e r, y i­
n e d e F ra n s a ’y a d o st k a lıp y a rd ım e t ­
m e k te i r d a g ö rm ek tey d i. Z ira b u s u ­
re tle B a tı A v ru p a h ır is tiy a n d e v le tle ri
a r a s ın d a ik ilik ve a n la şm a z lık d ev a m
e ttir ilm iş o lu y o rd u .
B irin c i F ra n ç o is ’n m P a v i’de e s ir d ü ş ­
m esiyle a ç ıla n T ü rk le rd e n y a rd ım is te ­
m e faslı, ç e şitli şe k il ve s u r e tte F r a n -
ço is’n ın s a lta n a tı b o y u n c a d e v a m e tti.
B u is te k le r b a z a n d o ğ u d a n A lm a n la rın
sık ış tırılm a s ı, bazan d e n iz d e n a s k e rî
y a rd ım , b a z a n İk tis a d î m e n f a a tla r te -
m in i, b a z a n d a m u k a d d e s m a k a m la r la
ilgili şe y lerd i. F ra n ç o is, en so n çe şit t a ­
le b in i, M o h a ç m u h a re b e s in d e n ik i se n e
s o n r a y a p m ıştı. F ra n ç o is ’n m K u d ü s h ı-
n s tiy a ııla r ı h a k k m d a k i is te k ve r ic a la ­
r ın ı ih ti v a e d e n m e k tu b u n a K a n u n i’n in
v e rd iğ i cevap, T ü rk h ü k ü m d a rın ın gös­
te rd iğ i iy i n iy e t k a d a r, T ü rk le rin diğ er
d in le re k a r ş ı â d il ve m ü s a m a h a lı d a v ­
r a n ış ın ın re sm î b ir ifa d e sid ir. 1528 ey­
lü lü n d e y azılm ış o la n b u m e k tu p ta K a ­
n u n î S ü le y m a n şöyle d e m e k te d ir:
«M eşrık -ı h id a y e t ve s a a d e t ve m e l-
e e -i a s b a b - ı h ü k ü m e t o la n d e rg â h -ı
s a lta n a tı â ş iy a n ve b â r ig â h - ı ik b a l n i-
ş â n ım a irs a l eyled iğ in iz m e k tu p ta , m e-
m a lik - i m a h ru s e m m u z a f a tın d a n B ey-
tü lla h ım k a le si d e r û n u n d a m u k a d d e m a
m ille t ri İsev iy e ye’d in d e b u lu n u p ca m ie
ta h v il ed i.m iş b ir k ilise b u lu n d u ğ u n u
b ild irm işsin iz ; b u h u su s h a k k ın d a h e r
n e d em iş ise n iz ta fs ile n m a lû m u m oldu.
E ğer b u k e y fiy e t b ir ta s a r r u f m esele -
s in d e n ib a re t b u lu n m u ş o lsa z â t- ı şev-
■ ietsem atım ızla sizin a r a n ız d a m e v c u t
o la n m u h a b b e t ve m e v ed d e te b in a e n
a rz u n u z n e z d -i s a a d e t m e a b ım ız d a k a -
rin -i ic a b e t ve k a b u l o la ca ğ ı bi iş tib a h
id i. L â k in b u m a d d e em v ali m e n k u le ve
g ay rı m e n k u le y e m ü te a llik h u s u s a t k a ­
b ilin d e n o lm a y u b u m u r - u d in iy em ize
m ü te d a ird ir, ç ü n k ü h â lik - i âlem ve
m ü reb b ii b e n i âd e m o la n H a k k -ı Cel ve
 lâ h a z r e tle r in in e v a m ir-i m u k a d d e se -
sin e ittib a e n ve iki c ih a n g üneşi p e y ­
g a m b e rim iz s a llâ lla h u te â lâ ve se lie m
h a z r e tle r in in ş e r ia tın a im tis a le n işb u
k ilise z a m a n -ı g a y rı m a lû m d a n Deri c a ­
m ie ta h v il o lu n u p m ü s lü m a n la r a n ın
d e r u n u n d a n a m a z k ılm ışla rd ır, f i l h a k i ­
k a ely ev m ca m i ism in i h a iz o .a n b ir
m a h a llin şim d ik i h â lin d e n ta h v ili ş e ria ­
tım ız a m u g a y ird ir. B u h u su s ş e ria t- ı
m u k a d d e se m iz d e ce v azd id e o lm a ş o lsa
sîahi ta le b in iz in is ’a fı n ic e m ü m k ü n d e ­
961
ğil idi. L âk in ib a d e te m a h su s o iaıı m a ­
h a lle r h a r ic in d e o la ra k h ır is tiy a n la rın
e lle rin d e b u lu n a n y e rle rin k â ffe s m d e
se k e n e d e n h iç b irin i z a m a n -ı a d a le t n i­
ş a n ım d a k im se e n d iş e n â k ve re n c id e e-
dem ez. Z ir -i c e n a h - ı h im a y e -i ş a h a ­
n e m d e h u z u r - u ta m m e m â lik o la ra k â -
y in ve u s u l- ü m e z h e b iy e le rin i if a e tm e ­
le rin e m ü s a a d e o lu n m u ş tu r. E l’a n m ez-
h e b le ri b in a la r ın d a ve m a h a lle rin d e tc -
m a m -ı e m n iy e t iç in d e b u lu n d u k ta n
h a ld e h e r k im o lu rsa o lsu n b ir fe rd in
k e n d ile rin i re n c id e etm es i ve en k ü ç ü k
b ir h u s u s ta d u ç â r -ı ta a d d i o lm a la rı
k a t'iy y e n n â k a b i.-i im k â n d ır. Ş öyie b i-
lesiz».
B irin c i F ra n ço is, T ü rk le rle K urduğu
d o stlu k m ü n a s e b e tle rin d e iki y ü zlü d a v ­
ra n ırk e n , b ira z d a C h a rles - Q u L it’in
m â n e v î ta z y ik in in a ğ ırlığ ın ı h is s e tm e k ­
tey d i. Z ira. T ü rk le r k a d a r F ra n ç o is 'n ın
d a h a s m ı o la n C h a rle s-Q u in t, M o h aç
m a ğ lû b iy e tin d e n o n a d a pay ç ık a rm a k
gayesiyle, T ü rk le rin M a c a ris ta n ’a h ü c u ­
m u n u n F ra n ç o is ’n m ta h r ik i n e tic e sin d e
v u k u b u d u ğ u n u sö y liy erek k a to lik â le ­
m in i F ra n ç o is ’m n a le y h in e ta h rik e ç a ­
lışıy o rd u . B u n a k a rş ılık F ra n ç o is d a
C h a rle s - Q u in t'i s u ç la n d ırm a y a g a y re t­
le, h em o n u n k a rş ıs ın d a k e n d isin i m ü ­
d a fa a , h e m d e T ü rk le ri id a re y e u ğ r a ş ı­
yord u . L âk in M ohaç h a rb in d e n ü ç se n e
s o n r a V iy an a k u ş a tıld ığ ı z a m a n F r a n ­
çois, T ü rk le re g ö ste rd iğ i y a k ın lık ta n d o ­
la y ı k o rk u d u y a ra k h ır is tiy a n d e v le tle ­
r i c e p h e s in e d ö n ü v e rd i. Ç ünkü. V iy an a
k u şa tıld ığ ı s ır a d a A v ru p a d a m ü th iş b ir
h e y e c a n ve k o rk u b elirm işti. P r o te s ta n ­
lığ ın k u ru c u s u L u th e r T ü rk le r a le y h in e
asK eri n u tk u n u y ay ın lay ıp , m e ş h u r h u -
m a n is t E ra sm u s d a T ü rk le r a le y h in e
y a z ıla r y a z a ra k m e v c u t h e y e c a n ı k ö r ü k ­
ley in ce. F ra n ç o is iy id e n iyiye k o rk tu .
A v ru p a d a k i g a le y a n k a rş ıs ın d a T ü rk le r ­
le o la n d o s tlu ğ u n u d e r h a l b ir t a r a f a b ı­
ra k ıp m e v c u t h a v a y a a y a k u y d u rm a y a
ç a .ış t: O n u n iç in İ s ta n b u l’a s e fn g ö n ­
de. m td i. O s ır a d a C h a ıle s - Q u in t’in İ -
ta ly a 'd a y en i m u v a ffa k iy e tle r k a z a n m ış
olmat-ı, F ra n ç o is 'n m T ü rk le r a le y h in e
d ö n m e sin e ay rı b ir vesile te ş k il e tti. Z i­
ra, C h a rle s - Q u in t İ ta ly a ’d a k i b a ş a r ı -
l a n d o lay ısiy le İ ta ly a v e S ic ily a te y n k ı-
r a llık la rı ta c ın ı g iyince p a p a ile a n la ş ­
m ıştı. P a p a z a te n T ü rk le r a le y h in e uğ~

Luther'den sonra yazıiariyle Türkler aleyhine
Avru pa'da bir hava yaratan meşhur
hüm anistlerden Erasm us
ra ş tığ ın d a n C h a rles - Q u in t ile bu h u ­
s u s ta fik ir b irliğ in e v a rm ış oluyordu.
A ynı m evz.uda p a p a ile C h a rles - Q u in t
b irle şin ce , F ra n ç o is’n m T ü rk d o stlu ğ u ­
n u d ev a m e ttirm e s i d a h a güçtü. Ç ünkü
p a p a n ın ; T ü rk le rle d o stlu ğ u n d a n ö tü rü
F ra n ç o is ale y h in e y a p a c a ğ ı ta h r ik d a h a
m ü e ssir olabilirdi. C h a rles - Q u in t gibi
o d a k a to lik le rin k o ru y u c u su ro ü n ü oy­
n a m a k ta d ev a m ediyordu. Bu b ak ım -
d a n p a p a ve C h a rles - Q u in t’in T ü rk le r ­
le h a r b e tm e k için y a p tık la rı te k lifi is -
te r istem e z k a b u l etti.
L âk in m a n ev î ta z y ik le r dolayısiyle
C h a rle s - -Q u in t’in ce p h esin d e y er alm ış
g ö rü n e n F ra n ç o is’n m sıkı ve sa m ım ı ş e ­
k ild e o n u n .a a n la şm a sı m ü m k ü n d eğ .l-
di. F ra n ç o is - C h a rles - Q u in t a n la ş m a ­
s ın d a y aln ız b irin c isi değil, İkincisi do
sa m im î olam azdı. B ilh assa F ra n ç o is ’n m
A lm a n la rd a n d u y d u ğ u e n d işe n in h e r ­
h a n g i b ir vesile ile y en id en a ç ık ç a o r­
ta y a çık m ası b ir m esele bile değildi. N i­
te k im T ü rk .e rle h a r b e tm e s a h a s ı m e se­
le sin d e h e r iki h ü k ü m d a rın d a y ek d iğ e­
rin e k a r ş ı d u y d u ğ u em n iy etsizlik d e rh a l
sırıtıv e rd i. C h a rles - Q u in t, F ra n sız a s ­
k e ri de b e ra b e r olm ak ü zere T ü rk le rle
M a c a ris ta n ce p h esin d e ç a rp ışılm a sın ı
ile ri s ü re rk e n F ra n co is, İ ta ly a ’d >, b u -
962
1a n m a k su retiy le T ü rk le rle h a r e b e J e c e -
ğ ın ı b ild iriy o rd u . F ra n ç o is M a c a r is ta n
c e p h es in e a s k e r y o lla m a y a y a n a ş m a z -■
k en , C h a rles - Q u in t d e F ra n s ız la rın İ~
ta ly a 'd a k ı eski n ü f u z la rın d a n is tifa d e
ed erek o ra d a y erle şeb ilec ek le rin i h e s a p ­
la d ığ ı iç in F ra n ç o is ’n ın fik rin e y a n a ş -
m ıy o rd u . İş te b u g örüş ve m e n f a a t a y ­
rılığ ı y ü z ü n d e n F ra n ç o is ve C h a rle s -
Q u in t b ir tü r lü T ü rk le r a le y h in e ask eri
k u v v e tle rin i b irle ştire m iy o rd u .
O s ır a d a A v ru p a h â d is e le rin i dikkat­
le ta k ip e d e n O sm a n lı h ü k ü m e ti Fran-
çois’n m d ö n ek liğ in d e n h a b e rd a rd ı. O-
n u n böyle d a v ra n ış ın ın se b e p le rin i de
g ay et iy i ta h lil ed eb iliy o rd u . Bu sebep­
le o n u n ik i yüz*ü d a v ra n ış ı d o lay ısiy l«
cep h e a lm a y ı değil, h ır is tiy a n m illetler
a r a s ın d a s a r s ın tıla r y a ra ta b ilm e k em e­
liy le yiııe sa m im î ve d o st görünmeyi
te rc ih ediyordu.
K a n u n i S ü ley m a n 1532 de A lm a n se ­
fe rin e çık tığ ı s ır a d a d a Fransızlara
d o stlu k g ö ste re re k o n la rı h ır is tiy a n bir­
liği c e p h e s in d e n a y ırm a y a , ehemmiyet
verdi. B u h u su su , se fe re ç ık tığ ı sırada
k e n d isin i z iy a re te gelen • F ra n s ız elçisi
v asıta siy le ta h a k k u k e ttirm e y e ça lıştı.
A lm an se fe rin e çık m ış olan Kanunî:
B elg rad ö n le rin e v a rd ığ ı sırada Dub-
lo v n ik (R ag ü za) beylerinden gelen h a ­
b erc iler, F r a n s a k ıra lı F ra n ç o is ’n ın elçi­
le r g ö n d erm iş olduğunu h a b e r verm ek-
teydi. Bu h a b e r ü z e rin e F ra n s ız elçisini
alıp g e tirm e si iç in ç a v u ş la r gönderildi.
T ü rk o rd u su S a v a ü ze rin e k u r u la n köp-^
rü d e n S irem a ra z isin e g eç tiğ i sırada
F ra n sız elçisi de T ü rk o r d u g â h ın a ulaş­
m ış b u lu n u y o rd u . K a n u n î b u m ünase -
b etle b ir d iv a n k u ru lm a s ın ı em retti.
D a h a ö n ce yine yol ü z e rin d e N iş’te ka­
b u l ed ilm iş o la n A lm a n elçileri d e Os­
m anlI k a ra rg â h m d a y d ı. P a d iş a h h e r iki
h ey e ti de k a b u l e tti. E lç ilerin kabulü 7
te m m u z 1532 de m u h te şe m b ir törenle
ic ra o lu n d u . K a b u l m e ra sim i hakkında
u z u n boylu ta f s ilâ t v e re n Celâl zâde
M u sta fa Ç elebi bu h u s u s ta d iy o r ki:
« se firle rd e n F ra n s a elçisi p a d iş a h la gd-
r ü ş ü rk e n F ra n s a k ir a lın ın c a n d a n T ü rk -
le ri se v d iğ in i a n la tm ış tı. A lm a n elçisi
sa v a şı d u rd u rm a k iç in çok d il d ö k tiL
P a d iş a h F ra n s a elçisin e k a r ş ı iltifat
g ö ste rm ek le b e ra b e r a y rıc a F r a n s a kı-
r a im a v e rilm e k ü zere sa m im î b ir ağ ızla
y az ılı b ir m e k tu p v e re re k g itm e sin e
m ü s a a d e e tti. Ö tek i se fire h iç b ir iit if a t
g ö ste rm ed i. A lm a n elçisi de d ış a rı çıktı.
F a k a t ih ti y a ta ria y e te n h a r e k e tin e m ü ­
s a a d e edilm edi». D eniz yoluyle geldiği
a n la ş ıla n R in ço n a d ın d a k i bu F ra n s ız
e lç is in in y o lc u lu ğ u n u n h a k ik î gay esin -
d en , p ek m u h te m e ld ir k i C h a rle s -Q u in t
b ih a b e rd ir. Z ira z a m a n ım ız ın b a z ı t a -
r ih ç ile r in in h ü k m e ttiğ i şe k ild e F ra n s ız
e lç is in in vazifesi de A lm a n e lç is in in k i
gibi T ü rk le ri s e fe rd e n v az g eç irm ek ol­
sa y d ı, T ü rk k a y n a k la rın d a b u n u im a e-
d e r b ir t a r a f b u lu n a c a ğ ı gibi, h e r ik i
d e v le tin elçileri a y rı a y rı y o lla rd a n
fa rk lı za m a n :a .rd a değil, a y n ı y o ld a n ve
a y n ı z a m a n d a gelebilirdi. B in a e n a le y h
F ra n s ız e lç isin in p a d iş a h ı z iy a re t se b e ­
bi, C elâl za d e ve S o lak zâ d e gibi k a y -
H a k la rım ız ın k a y d e ttiğ i veçhile, yine
T ü rk le re g ü le r yüz g ö ste rip d o stlu ğ u t e ­
y id e ç a lış m a k ta n ib a re t o lm a lıd ır.
Fransızlarla imzalanan iîk ahidnâmc
K a n u n î S ü le y m a n ’ın I ra k e y n seferi
s ır a s ın d a F ra n s ız la r la O sm a n lı h ü k û -
m e tin in m ünasebetleri daha fazla sıkı-
la ş m a y o lu n a girdi. Bu defa da m ü te -
şe b b is t a r a f yine Fransızlardı. OsmanlI
d e v le t a d a m la rın ın İran seferiyle m eş -
gul o lm a la rı, b a tıd a Almanların bilhas­
s a F ra n s ız la r a k a r ş ı s e rb e s t kalm aları
d em ek ti. O sm a n lIla rla A v u stu ry a lIla r
a r a s ın d a 1533 te m m u z u n d a s u lh im z a -
la n m ış o lm ası, O sm a n lIla rın b u n d a n
so n ra d o ğ u işleriy le u ğ r a ş a c a k la r ın a
d elild i. N ite k im a y n i se n e n in ey lü lü n d e
V eziriazam İ b ra h im P a ş a İ r a n se fe rin e
h a r e k e t e tm işti. B u v az iy e t k a r ş ıs ın d a
F ra n s ız la r, T ü rk le rle m ü n a s e b e tle rin i
ancak d a h a fa z la ta k v iy e e tm e k su re -
tiyle, A lm a n la ra k a r ş ı O sm a n lı d e s te ğ i­
ni te m in ed e b ilirle rd i.
İş te F ra n s ız la r ın b u ta rz d a k i d ü ş ü n ­
c e le ri ve b u d ü şü n c e y i ta h a k k u k ettir -
m e h u s u s u n d a k i g ay re tle ri, F ra n s ız la r la
T ü rk le r a r a s ın d a ilk d e fa b ir a h id n â m e
im z a la n m a s ı n e tic e s in i verdi. B u ahid­
n â m e b ir itt if a k m u a h e d e s i o lm a y ıp İk ­
tis a d î ve ad lî m ü s a a d e le ri te s p it e d e n
ve ta r i h te k a p itü lâ s y o n (C a p itu la tio n )
diye a d la n d ır ıla n vesikadır. Veziriâzam
İ b ra h im P a ş a ile F ra n s ız elçisi J e a n de
la F o re t a r a s ın d a e s a sla rı tespit o lu n u p
963
b ilâ h a r e p a d iş a h ın ta s d ik i ile k e s in le -
şe n k a p itü lâ s y o n a n la ş m a s ın ın ta r i h i
d a h a z iy a d e F ra n s ız c a eserlere is tin a -
d e n 1 m a r t 1535 (25 ş a b a n 941) o la ra k
g ö ste rilir. K a p itü lâ s y o n la rd a n b a h s e d e n
e s e rle r b u a n la ş m a n ın İ s ta n b u l’d a im ­
z a la n d ığ ın d a ittif a k ed erler. L âk in , a -
h u d n â m e n in İ s ta n b u l’d a im z;a:anışı ile
o s ır a d a p a d iş a h ve v e z iriâ z a m m b u ­
lu n d u k la r ı m e v k i te tk ik ed ilin c e 1535
ta r i h in in y a n lışlığ ı m e y d a n a çık ar. Bu
ta r i h h a t a s ı n a ve F r a n s a ’d a n e ş re d ile n
k a p itü lâ s y o n m e tin le ri a r a s ın d a k i f a r k ­
la ra , b u m esele h a k k ın d a O sm a n lı k a y ­
n a k la r ın ın b ilg i v e rm e y işle ri seb ep o l­
m a k ta d ır. Z ira K a n u n î d e v rin in en
m e ş h u r k a y n a ğ ı o la n « T a b a k a t-iL m e-
m a lik » ile K a r a Ç elebi A bdülâziz E fe n ­
d in in « S ü ley m a n n âm e» sin d e k a p itü -
lâ s y e n a h id n â m e s i ile ilgili h iç b ir b il­
gi y o k tu r.
A n cak K anunî S ü le y m a n ’ın a ltın c ı
se fe rin i ele a la n « Ira k e y n se fe ri ru z-
n a m e si» n d e , p a d iş a h o rd u ile B a ğ d a d ’-
t a n T e b riz ’e g itm e k te y k e n 26 m ay ıs
1535 te o r d u g â h a ik i u la k geld iğ i; bun--
la r d a n b ir in in A m asy a b ey i M e h m ed
B ey in A m a sy a s a n c a ğ ın d a is y a n e d e n
Acemleri id a m ey led iğ i h a b e r in i; R u -
m e li b e y le rb e y i t a r a f ı n d a n g ö n d erilm iş
o la n diğerinin de b ir F ra n s ız e lç is in in
g e lm e k te o ld u ğ u h a b e r in i g e tird iğ i
k a y d e d ilm iştir. Bu b ilg in in b iraz a ş a ğ ı­
s ın d a K a n u n î’n in T e b riz ’e v a rış ın d a n
(1 te m m u z 1535) ik i g ü n s o n r a A m asy a
b e y in in de o r a y a u la ş tığ ın d a n b a h s e -
d ilm e k te y se d e F ra n s ız elçisin e d a ir
başka h iç b ir şey sö y le n ilm em e k ted ir.
M a a m a fih A m asy a b e y in in T e b riz ’e v a ­
rışı esas a lın m a k ş a rtiy le F ra n sız elçisi­
n in de b u n d a n k ıs a b ir z a m a n ö n ce ve-
y a h u t t a d a h a b ü y ü k ih tim a lle te m m u -
z u n o r ta la r ın d a O sm a n lı o r d u g â h ın a
u la şm a sı ik tiz a eder.
Bu d u r u m a gö re; a h id n â m e n in 1535
se n e sin e m ü s a d if g ö ste rile n im z a t a r i ­
h in in y a n lışlığ ı b ir O sm a n lı k a y n a ğ ı ile
te ey y ü d e tm e k te d ir. Z a te n K a n u n î S ü ­
le y m a n ’ın 1 m a r t 1535 te İ s ta n b u l’d a
d eğ il B a ğ d a d ’d a b u lu n u şu d a m e z k û r
ta r ih in y a n lışlığ ın ı o r ta y a k o y a n ik in c i
b ir k u v v e tli n o k ta d ır . K a n u n î S ü le y m a n
8 o ca k 1536 d a İ s ta n b u l’a g eld iğ in e ve
a h id n â m e n in de İ s ta n b u l’d a ¡im zalan -
II
KAPİTÜLÂSYONLAR
(İlâve : 88)
K an u n î S ü ley m an ’ın ¡saltanatının b a ş­
la rın d a n itib a re n d o stan e çerçeve içinde
d ev am eden O sm anlI - F ran sız m ü n a s e b e t­
le ri, zam anla d aha fazla sık ıla şa ra k iki
d ev let arasın d a b ir âh id n âm en in im zalan-
m asiyle n eticelen d i. İlk O sm anlı - F ra n ­
sız ah id n âm esi K anunî S ü ley m an 'ın Ira-
keyn se ferin d en İsta n b u l’a a v d e tin d e im ­
zalandı. Bir kısım F ra n sız m ü v e rrih le ri­
n in b ir ittifa k m u ah ed esi zan ve tahm i­
niyle T ü rk le r b ak ım ın d an «sinsice» k elim e­
siyle ta v s if e ttik le ri b u anlaşm a, aslın d a
bi-r ittifa k m u ah ed esi olm ayıp, ik tisad i ve
adlî h ü k ü m le ri ihtiva eden b ir m ukave­
len am e idi.
T a rih e k ap itü lâsy o n (C apitulation) diye
m alo lm u ş b u lu n a n ve o zam anın kuvvetli
O sm anlı İm p a ra to rlu ğ u n u n zayıf F ransa-
ya b a h şe ttiğ i im tiy azları te s p it ed!e n bu
an laşm a, en son tetkiiklere n azaran 1536
y ılı şu b a tın d a im zalan m ıştır. F ra n sız m ü­
v e rrih le rin in ek serisin in iddia e ttiğ i veç­
h ile k ap itü lâsy o n anlaşpıası, m üsavi ş a rt­
lı Dir ittifa k m uahedesinin d o ğ u rd u ğ u İk­
tisa d î b ir ah id n âm e olm ayıp, ask e rî ve si­
yasî g ay eler gözetilm ek su re tiy le , o za­
m an ın fak ir F ra n s a ’sın ın , hem k alk ın m a­
sın ı h em de h ıristiy an m ille tle r cephesin­
den a y rı tu tu lm a sın ı tem in e tm e k için
b ağ ışla n an im tiy azlard ır. K apitülâsyon
fe rm a n ın ın b ir n ü sh ası F ra n sa arşiv in d e
ele geçm iş olm akla b e ra b e r, iki devletin
te d a fü i ve tecavüzî ittifa k ın ı te s p it eden
ay n i ta rih li b ir m uah ed e m e tn in in ele
geçm em esi, o sıra d a y ap ılan anlaşm anın
sad ece k ap itü lâsy o n an laşm asın a in h isa r
e ttiğ in i g ö ste rm e k te d ir. Z aten O sm anlı
k ay n ak ların d a da 1535 veya 1536 yılında
Fi an sızlarla ittifa k m u ah ed esi im zalanm ış
olab ileceğ in i ifa d e edecek te k m alû m at
m ev cu t değ ildir. Ü stelik, K anunî dev rin i
b izzat y a şıy a ra k geniş şekilde a n la ta n ve
d iğ er O sm anlı ta rih ç ile rin e de kaynaklık
e d en C elâl zâde M ustafa Ç e le b in in «Ta-
b ak at-ü l m em alik» inde, değil ittifa k m ua­
h ed esi, k ap itü lâsy o n fe rm a n ın d a n bile
b ah is y o k tu r. B ü tü n bu h a lle r g ö ste rm ek ­
te d ir ki; d evrin zayıf F ra n sa 's ın a im ti­
yazlar b ağ ışla n ırk en , h âdise çok ehem m i­
yetsiz telâk k i edilm iştir.
K apitü lâsy on anlaşm ası m etn i itib ariy le
964
m ü te k a b iliy e t esasın a d ay an m ak ta ise de,
peşin en gözetilen h ed efle b e ra b e r işleyiş
tarzı b ak ım ın d an d aha ziyade te k ta ra flı
b ir m ah iy et arzed er. Z ira o d ev ird e T ü rk
tü c c a rla rın ın F ra n sa 'y a p ek e n d e r gitm e­
sine m u k ab il F ra n sız tü c c a rla rı O sm anlı
lim a n la rın a devam lı şekilde gelm ek ted ir.
K apitülâsyon an laşm asın ın im zalanm asını
m ü teak ip ise bu h a l eskisiyle kyaslanam ı-
yacak d ereced e a rtm ış tır. G eniş O sm anlı
ülkesinin lim a n la rın d a F ra n sız tü c c a rın ın
g e re k kendi m em lek etin e, g erek se d iğ er
A vrupa m em le k e tle rin e ta şın a c a k pek çok
şey b u lu n m a k ta d ır. B üyük ve k u d re tli
O sm anlı im p a ra to rlu ğ u n u n zengin ü lk e­
sinde F ra n sız tü c c a rın a r a h a t ve em n iy et­
le tic a r e t im k â n ı tan ın m ası e lb e tte a tıfe ­
tin tam ken d isid ir. H u zu r için d e y ap aca k ­
ları tic a re t e lb e tte F ra n sız’la r ın k alk ın m a­
sında b ü y ü k rol oyn ıy acak tır.
Ön beş ve on a ltın c ı a s ırla rd a galibin
m ağ lû b a, b ü yük d ev letin küçü k d ev lete
ta n ıd ığ ı m üsaade ve im tiyazları ifa d e için
k u llan ılm ış olan C apitülation kelim esi,
K an u n î’nin F ra n sız la ra ta n ıd ığ ı m ü sa ad e­
le rd e de aslî m ân asın ı ifa d e e tm iştir. Os­
m anlI d evletiyle b ir an laşm a y ap m ak üze­
re v azifelen d irilm iş b u lu n a n ve O sm anlı
d ev let ad am lariy le ilk m ü lâ k a tın ı B ağdad
ile T eb riz a ra sın d a yolda v e y a h u tta T eb­
riz ’de y ap an B irinci F ra n ç o is’n ın elçisi
Je a n de la F ö re t, n eticed e böyle b ir an­
laşm a n ın im zalanm asını tem in etm ek le
F ran sız m illeti için b ü y ü k b ir iş yapm ış
sayılabilir. O sm anlı h ü k ü m e tin in gayesi,
zayıf F ra n sız dostuna y ard ım olm akla b e ­
ra b e r, böyle b ir ahidnâm eyi F ra n sız dip­
lom asisinin m u v affak iy etin e h am letm ek
g e re k ir. H ele ilerd e O sm anlı dev leti za­
y ıflay ın ca k a p itü lâ sy o n la r tam m ânasiyle
T ü rk le rin aleyhine işleyecek, ü zerin e ya-
p J a n ilâv elerle T ü rk le r için ta m b ir belâ
olacaktır.
Elçi J e a n de la F ö r e t ile V eziriazam
İb ra h im P aşa ta ra fın d a n e s a sla rı te s p it o-
lu n u p K an u n î’n in im zalam asiyle b ir
«Hatt-ı hıım âyun» şeklini alan k a p itü lâ s­
yon ahidnâm esdnin F ra n s a ’da n eşred ilen
m e tin le ri ara sın d a u fa k te f e k fa rk la r ol­
m ak la b e ra b e r esası aynen şöyledir:
«1 — İki h ü k ü m d a r ara sın d a em in b ir
su lh ve sam im î b ir itilâ f aktoluninuştujr.
İk i h ü k ü m d a rın h a y a tla rı b o y u n ca devam
ed ece k olan b u su lh ve itilâ f k e n d ile rin in
h ü k ü m ve id a re si a ltın d a b u lu n a n bilcü m ­
le k ıra ilık la ra , e m a re tle re , e y a le tle re ka­
le le re , b e ld e le re , lim a n la ra , isk e le le re ,
m e rk e z le re , a d a la ra v elh asıl ta s a rr u f la rın ­
da b u lu n a n v e ile rid e ta s a rr u f la rı a ltın a
g eçecek olan b ilcüm le y e rle re ve m evki­
le re şa m ild ir. İk i h ü k ü m d a rın teb aasın r
d an olan v ey a h a ra ç v e re n b ü tü n iş a-
d a m la rı, eşya ve a d a m la rın ı a la ra k iki
h ü k ü m e t arazisi d a h ilin d e e m n iy e t v e s e r­
b esti ile o tu rm a ğ a , dolaşm ağa ve a h a li ile
m ü n a s e b e t v e m u a m e lâ ta g irişm eğ e selâ-
h iy e tta r o la b ile c e k le ri gibi, iki h ü k ü m e ­
tin n ü fu z u n a tâ b i bilcüm le den izlerd e si­
lâh lı veya silâh sız g em ilerle se rb e s tç e
s e y rü se fe r e d e b ile c e k le rd ir.
2 — İk i h ü k ü m d a rın te b a a s ı, m e m n u
eşya m ü ste sn a olm ak ü z ere, h e r tü r lü
m al ve e m tiay ı alm ak ve sa tm a k , m ü b a­
d ele ve k a ra ve deniz y o lu y le n a k le tm e k ­
le se rb e s t o la c a k la rd ır. T ic a re t için F ra n ­
s a ’da b u lu n an O sm anlı te b a a sı F ra n sız la ­
rın esk id en b e ri m ü k ellef o ld u k ları r e ­
sim le rd e n ve tek âlifi o n iy e d e n fazla bil'
şey v e rm e y e c e k le ri gibi O sm anlı m em le­
k e tle rin d e ayni m ak satla o tu ra n v eya do­
laşan F ra n sız la rd a n ua b ü tü n O sm anlı te ­
b aasın ın ö d em ey e m e cb u r o ld u k la rı r ü ­
sum ve te k â lifi ö rfiy en in d ışın d a hiç b ir
şey alm m ıy acak ve b u n la r a n g a ry a y a tâ ­
bi tu tu lm ıy a c a k tır.
3 — H âlen İsk e n d e riy e d e b u lu n a n F ra n ­
sız k o n so lo su n u n u h d esin e v erilm iş vazi­
fe le re benziyen vazifelerle m ü k ellef bir
F ra n sız baile (hâkim ) İsta n b u l v eya Os­
manlI m e m le k e tle rin in h e rh a n g i b ir ye­
rin e g ö n d e rild iğ i ta k tird e k en d isin e iyi
k ab u l g ö ste rile c e k tir. 13u baile, F ra n sız
tü c c a rla rı ve efra d ı a ra sın d a ç ık a n h u k u ­
k î ve cezaî dâva ve an laşm azlık ları kendi
m e m le k e tin d e câri k a n u n ve dinî â d e tle ­
re tev fik an h a lle d e c e k tir. H içbir hâk im ,
kad ı veya su b a şı bu husu-sa m ü d ah ale e-
d em iy ecek tir. Şu k a d a r ki., F ra n sız hâkim
ta ra fın d a n ısd a r olunan ce lb le re , m ü zek ­
k e re le re veya ita edilen h ü k ü m le re F ra n ­
sız la rın icabet etm ey işleri ve ita a tsiz lik ­
leri h a lin d e k a n u n î ic a p la rın ic ra sı ve
h ü k ü m le rin in fazı için su b a şıla ra ve sa ir
m e m u rla ra m ü ra c a a t vaki o ld u k ta b u n la r
F ra n sa lı h âk im in m es’u lü n ü is’a f etm eğ e
m ec b u r o la c a k la rd ır. F ra n sa k ıra lı te b a a ­
sın d a n olan tü c c a r v esaire k e n d ile rin e a it
d âv aların O sm anlı m a h k e m e le ri h u z u ru n ­
d a g ö rü lm e le rin i is te s e le r b ile k a d ıla r ve
h â k im le r b u n la rın m a tlu b u n u is’a f etm i-
965
y e c e k le rd ir. A ksi ııalde v e re c e k le ri k a r a r
h ü k ü m sü z o la c a k tır.
4 — B ir F ra n sız ile p ad işah ın b ir te ­
baası y a h u t p ad işah a h a ra ç v e re n b ir f e r t
a ra sın d a h u k u k î b ir m eseled en do lay ı b ir
dâva çık a rsa , O sm anlı ta b iiy e tin d e b u lu ­
n a n k im se , h a s m ın .n e l yazısiyle yazılm ış
b ir vesika, veya b ir k ad ı y a h u t O sm anlı
m e m le k e tin d e b u lu n a n b ir F ra n sız h âk i­
m i v eya konsolosu ta r a fın d a n b ir se n e t
ib ra z ed em ezse, hasm ı olan F ra n sız celb
veya m u h ak em e edilem iyeceği gibi h iç b ir
s u r e tle tâciz de o lu n m ıy acak tır. K ad ılar,
s u b a şıla r ve sa ir m e m u rla r da, F ra n sız
ko n so lo sh an esi te rc ü m a n la rın d a n b iri ol­
m ad a n b ir F ra n sız te b a a s ın ı so rg u y a çe­
kip m u h ak em e ed em iy ecek le rd ir.
5 — F ra n sız te b a a s ın d a n b ir tü c c a r ve­
y a h e rh a n g i b i r kim se ceza m a d d e le rin ­
den d olayı O sm anlı k ad ı ve sa ir adliye
m e m u rla rın ın h u z u ru n a çıkarılm ıyacak-
tır. Bu g ib ile re a it ceza d âv aların a b a k ­
m ak k ad ı ve sa ir adliye m e m u rla rın ın
l»ak ve se lâh iy eti d ışın d ad ır. D âvayı ge­
r e k tire n b ir ceza m eselesi İsta n b u l’da
çıkm ışsa d e rh a l B âbıâliye sevkolunacak,
böyle b ir m eselen in ta ş ra la rd a o rta y a çı­
k ışın d a b u n la r p ad işah ın cn b ü y ü k m e­
m u ru n u n h u zu ru n a çık a rıla c a k la rd ır.
6 - F ra n sız tü c c a rla rı ile m a iy e tle ri
din ve m ezhebe a it n «se lelerd en d o lay ı
k a d ıla r, san cak b ey leri ve su b a şılar t a r a ­
fın d a n m u h ak em e edilm eyeceklerdir. Bu
gibi m e se le le ri hal ve fasletm ek Babıâli-
ye ait o la c a k tır. V icdan arzu su y le İslâm
olm ayan ve b u n u itir a f etm ey en hiçbir
F ra n sız İslâm sa y ılm ıy acak tır.
7 — O sm anlı m e m le k e tle rin d e dolaşan
F ra n sız la r veya g em ilerdeki F ra n sız la r
zorla y a k a la n ıp hizm et ve an g ary a işle­
rin d e k u lla n ılm ıy a c a k lır. F ra n sızlara a it
g e m iler ve iç lerin d ek i silâh ve m ü h im m at
m ü sa d ere ed ilm iy ecck lir.
8 — B ir F ra n sız, O sm anlı teb aasın d an
biri ile b ir m ukavele a k te d e re k ondan
t ı r m ik ta r akçe istik raz e d e r veya bed eli
b ilâ h a re ö denm ek üzere bir m ik ta r m al
sa tm alır da b o rcu n u ödem eden O sm anlı
m e m le k e tle rin d e n uzak laşırsa, onun bu
k ö tü h a re k e tin d e n dolayı F ra n sız hâkim
veyo konsolosu, elh asıl O sm anlı m em le­
k e tle rin d e o tu ra n h içb ir F ra n sız tazyik
ve ta k ip ed ü m iv ecek , F ra n sız k ıra lı da
alacak lın ın z a ra rın ı tazm ine m ec b u r tu-
tu lm ıy a c a k tır. Ş u k ad ar ki b o rç lu n u n
F ra n s a ’da olduğu an laşılırsa , celb ve tev­
kifle m alın ın m ü sa d eresi su re tiy le F ra n ­
sa m ah k em elerin ce h ak k ın v e rin e g e tiril­
m esine çalışılac ak tır.
9 — O sm anlı m e m le k e tle rin d e k i b ir
F ra n sız teb aasın ın ölüm ü h alin d e m a lla n
v asiy etn am esin e göre tevzi ve ta k sim o-
lu n a c a k tır. V asiyetsiz ö le n le rin m a lla n
F ran sız m e m u rla rın a te slim olu n acak tır.
F ran sız hâkim veya konsolosu b u lu n m a ­
yan y e rle rd e kadı bu m al ve eşy aları Os­
m a n lI d ev letin in raes'u liy e ti a ltın d a em in
b ir y e rd e m uhafaza ed ece k tir.
10 — Bu m uah ed e iki h ü k ü m d a r ta r a ­
fın d an tasdik o lu n u r olunm az iki h ü k ü ­
m et teb aasın d an köle o larak s a tıla n la r,
h a rp esiri b u lu n a n la r veya g em ilerd e h ü r ­
riy e tle rin d e n m a h ru m tu tu la n la r T ü rk iy e
ve F ra n san ın n eresin d e o lu rla rsa o lsu n lar
d e rh a l sa lıv e rilecek lerd ir. O sm anlı m em ­
le k e tle rin d e b u lu n an F ran sız k ö le le rin ­
den b iri m ü slü m an olduğu ta k tird e k en ­
disi O sm anlı tab iiy etin d e k alm ak şa rtiy le
azad o lu n acak tır. Bu m u ah ed en in aktin-
den itib are n h e r iki h ü k ü m d arın teb aası
k a ra d a ve denizde h e rh a n g i b ir sebep ve
b ah a n e ile köle o larak a lıır p satılm ıya-
c a k tır. T ecavüzde b u lu n an k o rsa n la rı ya­
k alayıp cezalan d ırm ak h e r iki h ü k ü m ete
a it b ir vazife o lacak tır. M eselâ b ir F ra n ­
sız k o rsan ı O sm anlı m e m le k e tle rin d e y a ­
k alan aca k olursa y ak alan d ığ ı y e rd e ib re t
v erici b ir s u re tte d erh al cezaya ç a r p tırı­
la c a k tır. F ra n sa ’da y ak alan an O sm anlı
k o rsa n la rı da ayni şekilde ceza g ö recek ­
tir.
11 — H er iki devletin h a rp g em ilerin ­
d en b iri d iğer devlet te b a a sın d a n olan
b ir gem iye rastg eld iğ i zam an b u gem i
d e rh a l y elk en lerin i in d irm e k ve sancağı­
nı çekm ek su re tiy le hüv iy etin i b ild irec ek ,
bu s u re tle h arp gem isi ta ra fın d a n te c a ­
vüze u ğ ram asın ın önü n e g eçilecektir.
B un u n la b e ra b e r b ir h a rp gem isi ta r a fın ­
dan b ir tü c c a r gem isine tecav ü z vaki o
lu rsa , b u n d an hasıl olan z a ra r h a rp ge­
m isinin sahibi olan h ü k ü m etin h ü k ü m d a ­
rı ta ra fın d a n tazm in edilecek, tecavüze
u ğ ray an şa h ıslara da tarziy e v erilecek tir.
İki d ev letin h a rp g em ileri b irb irle rin e
r a g e l d i k l e r i zam an g ra n d 1 d i-e k le rin e
h ü k ü m eti «rinin b a y ra k la rın ı çek erek top
a teşi ile se lâm la şacak la ru ır.
12 — F ran sız tü c c a r g em ileri Osm** ılı
lim a n la rın d a n b irin e girdiği, y a h u t hava
m u h alefetin d en dolayı sığındığı ta k tird e ,
bu g em iler m ü re tte b a tın ın m u h taç o lduk­
ları yiyecek ve sa ir m alzem e m u ted il fi-
a tla k en d ilerin e sa tılıp g ö n d erilecek tir.
966
G üm rük resm in in tah sili için g em ilerd ek i
em tia zor k u llan ılara k k aray a çıkarılam ı*
y a c a k tır.
İstan b u l lim anına g elen b ir F ra n sız ti­
c a re t gem isi, g ü m rü k em îni ta ra fın d a n
v e rile n h ü c c e t resm in? ödediK ten ve için ­
deki h a m u le b ir m e m u r ta ra f;n d a n a ra ş­
tırıld ık ta n so n ra d em ir çe k e re k O sm anlı
s a h ille rin d e n d iğ er b ir lim an a u ğ ra rs a ,
am b arın d ak i eşya te k r a r m u ay en e olun-
m ıy acak tır; ancak Ç anakkale boğazından
geçen g e m iler o rad a ikinci b ir m u ay en e­
ye tâb i tu tu la c a k tır, fa k a t bu g em ilerd en
geçiş resm i nam iyle h içb ir resin i alınm ı-
y acak tır.
13 — F ran sız veya O sm anlı T ü ccar ge­
m ilerin d en biri veya T irk açı iki h ü k ü m e ­
tin k a ra su la rın d a kazaya u ğ ra r veya b a ­
ta rs a , canını k u rta ra n m ü re tte b a t veya
yolculara k a t’iyyen ilişilm iy ecek tir. B un­
la r, g e re k k aray a çık a rıla n , g e re k gem i­
de kalan ve g erek d alg alarla sahile a tı­
lan eşya ve m alları alm ak ta s e rb e s ttirle r.
O sm anlı k a ra su la rın d a kazaya u ğ ray an
g em ilerd ek i m ü r e tte b a t ve y o lcu lar bo­
ğ u lu rla rsa b u n la ra a it eşya ve m a lla r, k a ­
za y e rin e en v ak m F ra n sız h âkim veya
konsolosuna teslim ed ilerek b u n la r v ası­
tasıy la b o ğ u la n la rın v e re se le rin e v e rile ­
cek tir. B undan b aşk a bu gibi m al ve eş­
yaya hiç kim se m ü d ah ale edem iyecek,
h ilâfın d a h a re k e t e d e n le r ceza la n d ırıla­
c ak tır.
14 — Osmanlı te b a a sın d a n b irin e ait
b ir ıköle f ir a r edip kölenin sahibi bun u n
b ir F ra n sızm evinde veya gem isinde ça­
lıştığ ın ı veya b a şk a la rı ile g ö rü ştü ğ ü n ü
söylerse, k ö le sa hibinin taleb i ü zerin e
—köleyi m eydana çık arm ak için— ancak
b u F ra n sızm evinde ve gem isinde a ra ş­
tırm a y ap ılab ilecek tir. K öle m ey d an a çı­
k a rıld ığ ı ta k tird e onu sa k lay an , F ra n sız
hâk im i veya konsolosu ta ra fın d a n ceza­
la n d ırıla c a k ve köle sahibine v e rile c e k tir.
A ran ılan köle F ra n sızm evinde veya ge­
m isinde b u lu n am az ise, o F ra n sıza eza
ve cefa edilm iyecektir.
15 — O sm anlı m e m le k e tle rin d e on sene
o tu ra n F ra n sız la r bu m ü d d etin h ita m ın ­
da, h e r tü r lü re sim le rd e n ve m ü k ellefi­
y e tle rd e n azâde o la c a k tır; b u n d an m aad a,
kendi ik a m e tg â h la rı civ arın d ak i araziye
b ak m ak , m iriy e ait d ep o lara n e z a re t e t­
m ek, te rs a n e le rd e ve an g ary e işlerin d e
çalışm ak gibi m e şa k k a tle re k atlan m ağ a
m ecb u r olm ıy acak lard ır. F ra n sa ’da o tu ­
ra n O sm anlı teb aasın a da ayni su re tle
m uam ele o lu n acak tır.
d ığ ın d a itt if a k m e v c u t o ld u ğ u n a göre,
k a p itü lâ s y o n a h id n â m e s in in im z a t a r i ­
h i 1536 ş u b a tı olabilir. H a m m e r b u n u
1536 k a b u l etm iş, C evdet P a ş a d a t a r i ­
h in in b irin c i c ild in d e « F ra n su v a 942
<1535/1536) se n e sin d e K a n u n î S ü ley ­
m a n ’d a n b ir a h id n â m e k o p a rm ıştı»
cü m lesiy le, b u h u s u s u d e ste k le y e n b ir a -
çık k a p ı b ıra k m ış tır. E n y en i e s e rle r
m e y a n ın d a ise ; İs lâ m A n sik lo p e d isin in
İ b ra h im P a ş a m a d d e sin d e b ir cü m le ile
k a p itü lâ s y o n la r a te m a s edilip, a h id n â -
m e n in a k id ta r i h i o la ra k 1536 ş u b a tı e-
sa s a lın m a k ta d ır.
V ez iriaz am İ b ra h im P a ş a n m so n s iy a ­
sî eseri o la n b u a n la şm a , m ü te k a b iliy e t
e s a s la r ın a m ü s te n it g ö rü n ü rse de, d e v ­
r in ş a r tl a r ın a ve k u d re tli O sm a n lı im ­
p a r a to rlu ğ u k a r ş ıs ın d a za y ıf F r a n s a ’n ın
k a lk ın m a s ın ı sa ğ lıy a c a k fiilî n e tic e le ri­
n e b a k ılırs a , a s lın d a b ir d o s ta k a rşı
g ö ste rile n -ü tııf ve y a b a n c ı b ir d ev lete
t a n ın a n im tiy a z d ır. Bu a h id n â m e n in
im z a la n m a s ın d a n b ir se n e s o n r a a y rıc a
b ir i tt if a k m u a h e d e s in in im z a la n m ış o l­
d u ğ u n d a n b a h s e d ilirs e de m e tn i b ilin ­
m e m e k te d ir.
K a p itü lâ s y o n la rı te s p it ed en a h id n â -
m e F ra n s a için h a k ik a te n çok b ü y ü k
! —»
İ 16 — P a p a ile İn g ilte re ve İskoçya kı-
’ r a lla rı F ra n sa k ira lın ın d o stla rı ve daim î
m ü tte fik le r i o ld u ğ u n d an , e ğ e r o n lar is-
I te r le rs e , b u m u a h e d e y e iş tir a k e d e re k
j h ü k ü m le rin d e n istifa d e e tm e k h ak k ın a
; m alik o lab ilecek !erd ir. Ş u k ad ar ki, hu
h ü k ü m d a rla rla p ad işah a ra sın d a im za te ­
a tisi m u am elesi h u m ukavelenin a k tin d e n
itib a re n n ih a y e t sekiz ay za rfın d a vuku-
I b u la c a k tır,
l B ibliyografya •
17 — G erek p ad işah ve g e re k F ra n sa
j k ıra iı n ih a y e t a ltı ay zarfın d a y e k d iğ e ri­
n e bu m u a h e d e n in tasdik edilm iş b ir e r
su ı etin i g ö n d e re c e k le rd ir.
î İk i hüküm dar ta b iiy e tle ri a ltın d a k i
v a lile re , h â k im le re , zabıta m e m u rla rın a
j bu m u a h e d e n â m e ah k âm ın ı te b liğ ve o-
) na h a rfiy y e n ve kayıtsız şa rtsız ria y e t e-
d ilm esin i e m ir ve ih ta r e d e c e k le rd ir. Bu
s u re tle h ü k ü m e t m e m u rla rın d a n veya te-
; ba* t i r a d ın d a n b irin in bu m u ah ed e hü-
! k ü in ¿erin e a y k ırı b ir h a re k e ti olduğu ta k ­
967
f a y d a la r sa ğ lıy a c a k tır. F ra n s ız la rın
b u n d a n is tifa d e s i y aln ızca, K a n u n î d ev ­
rin e in h is a r etm ey ip , a s ırla r b o y u n c a
s ü re c e k ve ş a r tla r , O sm an'.ı d ev leti z a ­
y ıfla d ık ç a a le y h in d e gelişip a ğ ırla ş m a k ­
t a d ev a m ed e ce k tir. B u n a b e n z e r a h id -
n â m e le ri k o p a ım c a y a k a d a r İngiliz, S i­
cily a ve C eneviz g em ileri te h lik e sizc e
s e y rü se fe r ve tic a r e t y a p a b ilm e k iç in
F ra n s ız b a y r a ğ ın d a n istifa d e y e ç a lış a -
c a k la r. b u n d a n d o lay ı F ra n s ız la r b u
d e v le tle re k a r ş ı d a b ir m ü d d e t ü s tü n -
lü k k u r m a im k â n ın ı k a z a n a c a k la rd ır.
F ran sız! a ra denÎBden y a p ıla n y a r d ım la r
K a p itü lâ s y o n a h id n â m e s in in im z a s ın ­
d a n so n ra O sm a n lı - F ra n sız m ü n a s e -
ciritleri d a h a fa z la s ık ıla şm a y a yüz t u t ­
tu. B u n d a n is tifa d e ed erek , ik tis a d e n
o'.duğu gibi a s k e rî b a k ım d a n d a F ra n s a ,
O s m rn lı im p a r a to r lu ğ u n u n m uazzam
k u d r e tin e av u ç açtı. N eticede. B a rb a ro s
H a y re d d in ’in s a v a ş la rı b a h s in d e g ö rü l­
d ü ğ ü üzere, m e ş h u r T ü rk k a p ta n ın ın
id a re s in d e k i d o n a n m a ile 3543 te d e n iz ­
d en a s k e rî y a rd ım yapıldı.
T ü rk - F ra n s ız d o stlu ğ u B irin c i F r a n -
çois .z a m a n ın d a k u ru lm u ş tu . F a k a t o-
n u n 31 m a r t 1547 de ö lü m ü n d e n so n ra
d a b u d o stlu k b o zu lm ad ı. Z ira iki d ev ­
le t a r a s ın d a d o stlu ğ u n te e s sü s ü n d e b i-
tird e o kim se bu m uah ed en in m evcudi­
y e tin d e n h a b e rd a r olm adığım itizar m a­
k am ında b ey an e lenıiyeeektir.
Bu m u a h e d e n in m etni İstan b u l, İsk en ­
d e riy e, M arsilya ve N arbon şe h irle rin d e n
başka g e re k O sm anlı m e m le k etlerin d e ve
g e re k F ra n s a ’da kâin başlıca iç ve sahil
ş e h irle rin d e n e ş ir ve ilân o lunacaktır».
G ab riel N o radonkiyan;
R ecueil d’A ctes in te rn a tio n a u x de PEm-
p ire O tto m an , v. 1, p. 83. C h a rriè re ; N é­
g o ciatio n s de la F ra n ce dans le le v a n t,
v. 1, p. 255. F ra n ç o is Rey; L a p ro té c tio n
d ip lo m a tiq u e e t co n su laire dans les éch el­
les du L e v an t, p. 119. B aron de T esta;
R ecueil d es tr a ité s de la p o rte O ttom ane,
v. I, p. 15. H am m e r (M. A tâ); D evle t-i
O sm aniye T a rih i, c. 5, s. 160. R e şat E k­
re m (K oçu); O sm anlı m u ah ed eleri ve ka­
p itü lâ sy o n la r, s. 405. K olonel L am ouche
(G. K. S öylem ezoğlu); T ü rk iy e T a rih i,
s. 155. T arih -i C evdet, c. 1, s. 174.

O sm anlIlardan Şarlken'e karşı yardım istiyen
Fransa kıralı İkinci Henri
rin c i dereced e â m il o la n A lm an m ü c a ­
delesi n ih a y e te erm e m işti. F ra n c o is ö l­
d ü k te n so n ra d a C h a rles - Q u in t m ü c a ­
d e le sin e dev am e ttiğ in d e n , F ra n ç o is’d a n
so n ra k i F ra n sız k ıra lı İk in c i H an ri de
T ü rk le rle d o stlu ğ u eski k u d re tin d e d e ­
v am e ttirm e ğ e çalıştı. B u n u n için İs -
ta n b u l’d ak i elçisi G a b rie l d ’A ra m o n t
v a sıta siy le K a n u n î’n in y a rd ım ın ı te m i­
n e u ğ ra ş tı. F ra n sız elçisi, T ü rk h ü k û -
m e ti ile b ir a n la şm a y a p m a y a m u v a ffa k
o ld u y sa d a bu a n la şm a , d a h a ziyade b ir
h im a y e m u a h e d e sin i a n d ırm a k ta y d ı.
1552 se n e sin d e A lm a n la rla F ra n S ız la r
a r a s ın d a m u h a re b e b a şla y ın c a İk in ci
H en ri m e v cu t m u a h e d e y i gözönünde
b u lu n d u r a r a k vaziyeti K a n u n î’ye b ild i­
rip T ü rk le rin y a rd ım ın a in tiz a r etti.
B u n u n ü ze rin e T u rg u d R eis’in deniz;
sa v a ş la rı b ö lü m ü n d e a n la tıld ığ ı ü zere—
K a p ta n - ı d e ry a S in a n P a ş a ile b irlik te
T u rg u t R eis b a tı A kdenize çık tı (1553).
L â k in O sm an lı d o n a n m a sı F ra n sız do -
n a n m a s ın ı b u la m a d ığ ın d a n geri döndü.
E rte si sen e F ra n sız k ıra lı y eni b ir m e k ­
tu p la y a rd ım iste ğ in i te k ra rla d ı. O a r a ­
lık T u rg u d Reis de C h a rles - Q u in t’e
k a rş ı ç a rp ışm a k için F ra n sız d o n a n m a ­
968
sı ile b irle şm e lü z u m u n u b e lir te n b i r
a riz a ta k d im e tm işti. F a k a t o s ır a d a İ -
r a n se feriy le m e şg u l o la n K a n u n î, ik i
ta r a f lı ç a rp ışm a y ı d o ğ ru b u lm a y a ra k .
F ra n sız k ir a lın a d ü ş m a n ın ı d e f e çalış -
m a s ı n ı ' ta v siy e ed en b ir m e k tu p g ö n -
d erm e k le ik tif a eyledi.
Bu h â d is e le r c e re y a n e d e rk e n O sm a n ­
lI d ip lo m asisi de h a r p m a k in e s i gibi
g ay et iyi işlem e k te ve im p a ra to rlu ğ u m
m e n fa a tin i te m in ed ecek te d b ir ve
k o m b in e z o n la r ih m a l o lu n m a m a k ta y d ı.
N asıl k i F ra n s ız la rla d o stlu k ve ittif a k ,
A lm a n la rın h e r iki ta r a f iç in d ü ş m a n
b u lu n u ş u n u n b ir n e tic e si ve d a h a z iy a ­
de o n la rı h e d e f tu ta n b ir fa a liy e t ise ;
d iğ e r d ip lo m a tik k o m b in e z o n la r d a y i­
n e o devlete m ü teveccihti. Bu diplom atik
fa a liy e t, b irk a ç sen e ö n ce L u th e r t a -
r a f ta r la r ın ın C h a rle s - Q u in t aleyhine,
ta h rik i h â d ise sin e b en ziy o rd u . F ra n s ız -
A lm an h a r b i b a ş la d ığ ı s ır a d a b azı Al -
m a n p re n s le ri F ra n s ız la rla itt if a k e tj
m işti. İş te F ra n s ız la rla işb irliğ i ed en b u
p re n s le r K a n u n î S ü ley m a n ta r a f ın d a n
C h a rles - Q u in t a le y h in e ta h r ik ed ili -
yordu. K a n u n î S ü le y m a n b u p re n sle re
g ö n d erd iğ i m e k tu p ta C h a rles - Q u in t’in
k ö tü lü k le rin i sa y a ra k , F r a n s a k ira lın a
d a h a fa z la b a ğ la n m a la rın ı ta v siy e e t ­
m e k tey d i. O sm a n lı p a d iş a h ın ın bu m e k ­
tu b u şöyleydi:
« M e fa h ir-i ü m e ra -i m ille t-il m e sih iy -
ye... A lm an b ey lerin d en , d o stu m u z
F ra n ç e k ir a lın a d o stlu k ü zere o la n u lu
b ey ler ve h â k im le r ve d u k a v e s a ir m ü ­
şa rü n ile y h ile a h d ve a m a n ı o la n la rın
s a g ir ve k e b iri v esair m e m le k e t h a lk ı;
a h id n â m e -i h ü m â y u n u m v âsıl o lıcak
m a lû m o la ki: F ra n ç e k ir a lın ın yüce â -
s itâ n e -i s a â d e tim iz d e o la n e lç ile rin e
m e k tu b u gelip sizin k e n d ü ile o la n i t t i ­
fa k ve ittih a d ın ız ve İ s p a n y a k ir a lın ın
size e n v â -ı h iy le ve h u d ’ası o ld u ğ u n u
ve k e n d ü n ü n k a d im -ü l-e y y a m d a n b e ru
yüce d e rg â h ım ız a d o stlu k ve ih lâ sı o l­
d u ğ u ec ild e n cü m le d o s tla rın ın b â b -ı a -
d a le t in tis a b ım ız a iy ilik le rin ilâ m e d ip
sizin c a n - ü d ild e n k e n d ü y e s a d a k a t ü -
zere o ld u ğ u n u z u b ild irm iş. M ü ş a rü n i­
ley h F ra n ç e k ir a lın ın d o stlu ğ u m ü e k k e d
ve m u h k e m o lm a ğ ın sizin d a h i d o ğ ru lu ­
ğ u n u za ve y a ra rlığ ın ız a itim a d - ı ş e rî -
fim o lm u ştu r. İm d i İsp p n y a k ir a lın ın ve
k a rd e ş i F re n d u ş (F e rd in a n d ) u n d a i ­
m a işle ri g ü çleri h iy le ve h u d ’a o lup a s ­
la itim a d edecek h a lle r i y o k tu r. G eçen
se n e Y an o ş k ır a l oğlu îs t e p a n ’ı a ld a tıp
k a d im i o c a ğ ın d a n ih r a ç eyleyip k ır a l
o ğ lu n a tâ b i o la n bazı M a c a r b e y le rin in
d a h i m e m le k e tle rin i e lle rin d e n a lm a k
iç in iğ fa l ve id lâ l ile b a ş la r ın a n ic e b e ­
lâ la r g e tirip bu d e n lû a ld a tıp , k u lla n ıp
s o n r a k a tle ttir ip h a lk ı ih tilâ le d ü ş ü rü p
m e z k û r Y an o ş k ır a l oğlu yüce â s itâ n e -
m iz e iltic a e tm iş k u lu m o ğlu o lm a ğ ın
ol y e tim in h a k k ın d a m e z id -i m e r h a m e ­
tim z u h u r a g e tirü p is tik a m e t e ttiğ i iç in
b e n d a h i k a r a d a n azîm a s k e r ve d e ry a ­
d a n bî n ih a y e k a d ir g a la r ile d o n a n -
m â y -ı h u m â y u n irs a l eyleyip a v n ve i-
n a y e t- i h a k la a h d e m u h a le f e t ed e n le rin
h a k la r ın d a n gelm ek iç in k ü liî te d a r ik o -
lu n m u ş tu r... B u se fe r te d a rik i, k ır a l o ğ ­
lu n u m e m le k e tin d e n ç ık a r a n F re n d u ş
ve İ s p a n y a ta ife s i iç ü n d ü r... F ra n ç e k ı-
ra liy le h ü s n - ü itt if a k ü zre olup yüz a k ­
lık la r ı z u h u r a g e tirm e ğ e sây eyliyesiz...».
F ra n s ız la r a bu şe k ild e d a h i fa y d a lı
o lm a ğ a ç a lış a n K a n u n i S ü le y m a n 1553
t e İ r a n s e fe rin e ç ık tığ ı z a m a n F ra n s ız ­
la r ın y eni b ir yardim , tr ie b i ila d a h a
k a rş ıla ş tı. B irb irin d e n u z a k iki ce p h e -
d e m u h a re b e e tm e y i d o ğ ru b u lm a d ığ ın ­
d a n d o n a n m a n ın b ü y ü k k u v v e tle rle b a ­
tı A kdenize a ç ılm a s ın a rız a g ö ste rm ed i.
M a a m a fih F r a n s a k ir a lın a y azdığı m e k ­
tu p ta , « İ ra n se fe rin d e n d ö n ü şü n d e işi
h a l edeceğini» y a n i y a rd jm h u s u s u n d a
g e re k e n şe y leri y a p a c a ğ ın ı b ild ird i. H a ­
k ik a te n İ r a n se fe rin d e n d ö n d ü k te n s o n ­
r a P iy ale P a ş a ve T u rg u d R eis id a re s in -
TU RG U D EIEÎS'İN D ENİZ SAVAŞLARI
B a rb a ro s H a y re d d in ’d e n s o n r a T ü rk
d e n iz c ile rin in en ö n d e g e le n le rin d e n b i­
ri o la n T u rg u d Reis, B a rb a ro s gibi k o r ­
s a n lık ta n y e tişm iştir. Ö nce Ege k ıy ıla ­
r ın d a k o rs a n lık e ttiğ i a n la ş ıla n T u rg u d
R eis bilâhrırp. b a ti A kdeniz s u la rın d a
d o la ş m a ğ a b a şla m ış, h ıı b t i y a n g em ici­
le rin i y ıld ıra n b ü y ü k ş ö h r e tin i de b u r a ­
l a r d a y a p m ıştır. İk in c i S u ltp n B ayezid
d e v rin in m e ş h u r den izcisi K em a l R eis­
te n b e ri g ö rü ld ü ğ ü üzere T ü rk k o r s a n ­
la r ı z a m a n z a m a n d e v le t h iz m e tin e ic a ­
b e t e tm işle rd ir. B u geleneğe u y a ra k
T u rg u d R e is’in de O sm a n lı d e v le tin e ilk
b ü y ü k h iz m e ti P reveze s a v a ş ın d a y a p -
969
d ek i d o n a n m a , F ra n s ız filo su ile b irle -
şe re k İ ta ly a k ıy ıla r ın d a b az ı h a r e k â tta
b u lu n d u .
O sm a n lı - F ra n s ız d o stlu ğ u F ra n s ız -
l a r a f a y d a lı o ld u ğ u n is b e tte A lm a n la r
iç in d e h a y li z a r a r la r te v lit e tm e k te y ­
di. K a r a d a n T ü rk le r t a r a f ı n d a n s ık ış tı­
rılm ış o la n A lm a n la r b ir d e d e n iz d e n
a y n i a k ib e tle k a rşıla şıy o rd u . A lm a n -
F ra n s ız m ü c a d e le s i e s n a s ın d a A lm an
p re n s le r in d e n b a z ıla rın ın da İk in c i
H a n ri ile b irle şm e s i C h a rle s - Q u in t’i
a y rıc a d ü şü n d ü rü y o rd u . A v ru p a ’d a ge -
n iş a ra z iy e s a h ip b ir h ü k ü m d a r o lm a ­
s ın a ra ğ m e n m ü c a d e le d e n h a y li y o rg u n
d ü şm ü ş tü . B ilh a s s a F ra n s ız la r la m ü c a ­
d e le sin d e u ğ ra d ığ ı so n m u v a ffa k iy e ts iz -
lik o n u h a y li ü z m ü ştü . B u y ü zd e n fa z ­
la c a te e s sü re k a p ıla n C h a rle s - Q u in t
n ih a y e t im p a r a to r lu k to p r a k la r ın ı k a r ­
deşi F e r d in a n d ile o ğ lu F ilip a r a s ın d a
ta k s im e d e re k t a h t t a n ay rıld ı. O n u n
s a lta n a tı b ıra k m a s ı ve A lm a n im p a r a ­
to r lu ğ u n u n ik iy e b ö lü n m e si, F ra n s ız la ­
rın , m ü c a d e le y i d a h a k o la y lık la y ü r ü t­
m e sin e yol a ç tı .Z a te n , a r a d a n ü ç s e n e
k a d a r b ir z a m a n geçince İs p a n y a ile
İ n g ilte re a r a s ın d a C a te a u - C am b resis
(K a to - K am b re zi) m u a h e d e si im z a la n ­
m ış ve A v ru p a n ın b u c e p h e s in d e k i m ü ­
c a d ele iyi ta v s a m ış tı. B u m u a h e d e n in
a r k a s ın d a n F r a n s a ile İ s p a n y a a r a s ın ­
d a su lh im z a la n d ı. B öylece F ra n s ız la r ın
K a n u n î d e v rin d e T ü rk le rd e n y a rd ım is ­
te m e fa s lı k a p a n d ı. M a a m a fih y a rd ım
fa slın ın k a p a n m a s iy le d o stlu k g ö lg elen -
raeyip y in e iyi m ü n a s e b e tle r d e v a m e t ­
ti.
tığ ı g ö rü lm e k te d ir. P reveze sav aşın d a ,
g ö n ü llü y a n i k o rs a n filo su n a k u m a n d a
e d e n T u rg u d R eis h a r b i m ü te a k ip M o­
r a ve A d riy a tik k ıy ıla rın ın m u h a fa z a s ı­
n a m e m u r ed ilm işti. M a a m a fih b u v a ­
z ifed e pek u z u n k a lm a y a n T u rg u d Reis
y in e k e n d i n a m ın a k o r s a n la : e tm e k ü -
z e re b a tı A kdenize açı mış. h ır is tiy a n
g e m icilerin e göz a ç tırm a d ığ ı için o n la ­
rın k in in i ü z e rin e çe k m iştir. İşte bu k in
y ü z ü n d e n b ir g ü n K o rsik a k ıy ıla rın d a
g a fil a v la n a r a k A n d re a D o ria 'n ın y eğ e­
n i J a n e tin o D o ria ’n ın e lin e e s ir d ü ş -
m ü ş tü r. Üç se n e lik e s a r e tin in m ü h im
b ir kısm ını, fo rsa o la ra k , y a n i z in c ire
 TURGUD REİS
T ü rk ta rih in e şe re f v e re n en m eşh u r
den izcilerd en biri olan T u rg u d Reis, B a r­
b aro s H ay red d in gibi k o rsa n lık ta n y e tiş­
m iştir. M ensup olduğu m illete b ü yük h iz­
m e tle rd e b u lu n an , deniz h a rp le rin d e k i
b a ş a rıla rın ın y an ın d a T ra b lu s g a rb ’ı Os­
manlI İm p a ra to rlu ğ u n a kazandırm akla
y ü k sek eh liy etin in en güzel n ü m u n esin i
v e re n T u rg u d Reis, ne yazık ki, B arb aro s
gibi İm p a ra to rlu k donanm asına k u m an d a
etm ek , yan i K aptan-ı D eryalık m ak am ın a
geçm ek im k ân ın a k av u şam am ıştır.
Tur.gudca diye an ıla n deniz k a h ra m a ­
nım ız M u ğ la'nın Seroloz veya Serdaloz is­
m in d ek i n ahiyesinin sah il k ö y lerin d en bi­
rin d e d o ğ m u ştu r. V eli ad ın d a bh* köylü­
n ü n o ğ lu d u r. Doğum ta r ih i kesin şekilde
belli olm am akla b e ra b e r u m um iyetle 1485
y ılın d a doğm uş olduğu k a b u l edilir. Ç ift­
çiliğe iltifa t etm eyen T u rg u d , gen çliğ in ­
de ok atm ak , g ü re ş tu tm a k gibi s p o r h a ­
re k e tle riy le m eşgul olm uş, b ira z d a h a ge­
lişin ce, o zam an Ego k ’y ıla rın d a m ev cu t
b ir âd e te u y arak T ü rk levend y an i k o r­
sa n g em ilerin d e n b irin e gö n ü llü o larak
y azılm ıştır. T u rg u d , kendisine ile rd e b ü ­
y ü k ş ö h r e t tem in edecek denizcilik h aya­
tın a iş te böyleee b aşlam ıştır.
P a rla k zekâsının ışık lan d ırd ığ ı a tılg a n ­
lık v e c e s a re tin i kısa zam anda ta n ıta n
T u rg u d , denizcilikte geçirdiği te c rü b e le r­
le b ilg isin e yeni yeni şe y ler ekledi. Y a­
ra tılış ın d a k i h a sle tle rle bu te c rü b e le r bir-
leşin c e T u rg u d , p ek e rk e n d e n u sta b ir
k o rsa n v e iyi b ir denizci vasfı g ö ste rm e ­
ğ e b aşlad ı. G an im etlerd en hisse alm ak
su re tiy le devam eden k o rsan lık çalışm a­
la rı o n u y avaş yavaş bir lev en d gem isine
sa h ip olm a yoluna soktu. Bir lev en d ge­
m isin in sahibi olunca onu iyice donatıp,
bizzat k en d isi deniz b ask ın la rı yap tı. K ü­
re k ç ile ri ilk defa T ü rk le rd e n iken bilâ-
h a r a b a sk ın la rd a ele geçirdiği hıristiy an -
la r ı fo rs a yani k ü rek çi yapıp T ü rk le ri
h a rp le rd e kullandı.
T u rg u d R eis’in m a c e ra la rın ı a k ra b a s ın ­
dan K ay ıt H aşan Beyin oğlu Sam i B ey­
den n a k le d e re k zam anım ıza in tik al e t ti r ­
m iş olan Âli, onuıı k o rsa n lığ ın ın ilk de­
v irle rin e ait tafsilât v erm em ek ted ir. Âli,
bu m evzuda d iğ er ta rih ç ile re de kaynak
970
—>
vazifesini g ö rd ü ğ ü cih etle, T u rg u d R eis’in
k o rsan lık h a y a tın ın b ir k ısm ı k a ra n lık ­
çadır. T u rg u d ’un m ü stak ilen k o rsan lığ a
g iriştiğ i sıra d a b a tı A kdenize u zan d ığ ı ve
bu su la rd a d o laştığ ı m alû m sa da ta rih in i
te s p it m ü m kün d eğildir. Bazı ta rih ç ile r
T u rg u d ’un, B a rb aro s k a rd e şle rd e n d aha
önce b a tı A kdenize gelm iş olabileceğini
sö y le rlerse de, bu, bir tah m in d en ile ri
geçem em ek ted ir.
T u rg u d R eis’in b atı A kdeniz su la rın d a
B a rb aro s k a rd e şle rle b e ra b e r çalıştığ ı
m alûm sa da o n la ra ne zam an in tisa p e t­
tiği ve k a t’î şekilde onun em rin e bağlı
kalıp kalm ad ığ ı da b ilin m em ek ted ir. Maa-
m afih T u rg u d R eis’in d aha ziyade k en d i
n am ın a çalıştığ ın a, ancak zam an zam an
h ıris tiy a n la ra k a rşı B a rb a ro sla rla işbirliği
ettiğ in e h ü k m etm ek g e re k ir. Z ira, B arba­
ro s’un 1533 te İsta n b u l’a gelm esin d en son­
ra T u rg u d R eis’in kendi n a m ın a k o rsa n ­
lığ a devam e ttiğ i g ö rü lm e k te d ir. T u rg u d
Reis’in , kendi n am ın a çalıştığ ı sıra d a b i­
le, g e re k tik ç e B a rb aro s H ay red d in P a şa ­
n ın e m irle rin e ita a t, k en d isin d e n b e k le ­
nen vazifeye ic a b e t e ttiğ i de ta rih î bir
h a k ik a ttir. O nun bu şekildeki b ağ lılık ve
hizm ete koşıışuna en "üzel m isal, P reveze
deniz h a rb in e gönüllü levend filosunun
b aşında iştira k id ir. P reveze savaşında ih ­
tiy a t filosuna k um anda eden ve zaferin
k azanılm asında m ühim ro lü b u lu n an
T u rg u d Reis, h a rp h a re k â tın a geçilm eden
önce haçlı donanm ası P re v eze ö n ü n ü çe­
virip k a p a tm a k ve k aray a ih ra ç teşeb b ü ­
sünde b u lu n m ak iste rk e n , B a rb aro s ta r a ­
fın d an b u n u önlem ekle vazifelendirilm iş-
ti. B unun ü zerin e T u rg u d Reis y an m a
m eşh u r !M urad Reis ile ¡korsan k a p ta n la ­
rın d an Güzelce M ehm ed ve S adık Reis­
leri alarak düşm anı hayli g e rile re k a d a r
p ü sk ü rttü .
P re v eze h a rb in d e n so n ra yine se rb e st
o larak k o rsan lığ a devam eden T u rg u d
Reis V enedik, C eneviz, İspanyol, N apoli
ve Sicilya gem icileriyle zam an zam an m u.
v affa k ıy e tii ç a rp ışm a la rd a b u lu n m u ştu r.
A v ru p alIların «Dragut» d e d ik leri T u rg u d
ileis denize açıldığı zam an e tr a fı b ir k o r­
ku k a p la rd ı. Batı A kdeniz k ıy ıların ı tit­
re te n bu m eşh u r T ü rk k o rsa n ı, girdiği

sa v a şla rd a n z a fe r ve g an im etle dönerdi.
K ü çü k k u v v e tle rle k e n d isin d e n ü s tü n düş­
m an b irlik le rin i b o zd u ğ u o lu rd u . P re v e z e
h a rb in d e n b i r ilâ b ir b u ç u k sen e k a d a r
so n ra b ö y le b ir z a fe r kazan m ış, k en d isin ­
d e n çok ü stü n b ir d ü şm a n filo su n a k a r ş ı
b eş a ltı le v e n d tek n e siy le ç a rp ış a ra k ü s­
tü n gelm iş, a y rıc a k e n d i filo su n u n ik i
m isli tu ta r ın d a d ü şm a n k a d ırg a sı zap tet-
m işti. H ıristiy a n g em icilerin e ecel te r le r i
d ö k tü re n T u rg u d R eis, e n m e ş h u r h ıris-
tiy a n k a p ta n la rın ı y ak alay ıp m a h v e tm e k
a rz u su n u d u y d u k la rı b ir kim seydi. E n
b a ş ta im p a ra to r C harles-Q uint ve onun
am irali A n d re a D oria’n ın d u y d u ğ u bu
şid d e tli a rzu , T u rg u d R eis’in b a h ts ız b ir
g ü n ü n d e o n la r le h in e se m eresin i v erd i.
T u rg u d R eis 1540 yılı b a h a rın d a K o rsik a
ad asın ın b a tı k ıy ısın d a G iro leta lim an ın ­
da on üç k a lite d e n ib a r e t h a fif d o n a n ­
m asın ı d e m irliy e re k g e m ile rin in b ir k ıs­
m ın ı y ağ lam ak la m eşg u lk e n b ü y ü k b ir
h ıris tiy a n filo su ta ra fın d a n ân id e n sarılı-
v erd i. K o rk u su z k a h ra m a n k e n d in i to p la ­
y ıp filo su n u n ta m am ım savaşa so k am a­
dan a rk a d a ş ı S alih R eis ile b irlik te e s ir
d ü ştü ve d o ğ ru c a d ü şm an a m ira l gem isi­
ne g ö tü rü ld ü . T u rg u d R eis k e n d isin i d ü ş­
m an a m ira l g em isin d e p ek g enç tü y sü z b ir
d e lik a n lın ın k a rşıs ın d a b u ld u . Bu g en ç a-
dam A n d re a D oria’n n y eğ e n i Ja n e tin o
D oria idi. T a n ın m ış ve te c rü b e li b ir k im ­
se ta r a fın d a n e s ir ed ildiğini zan n ed e n
T u rg u d R eis’in y ü k se k g u r u ru işte ta m
o a n d a zed elen d iğ in d en «Aman y a ra b b i,
b en i y en i hayız g ö re n b ir kızın e lin e m i
d ü şü rd ü n » diye söylenip te e s sü rü n ü açık ­
ladı.
T ü rk le rin «Oğlan K aptan» /dedikleri
J a n e tin o D o ria’n m ad a m la rı ta ra fın d a n
b u şe k ild e y ak alan m ış olan T u rg u d Reis
b ir m ü d d e t fo rs a y a n i e s ir k ü re k ç i o la­
ra k ç a lıştırıld ı. B ilâ h a ra C enova’ya g ö tü ­
r ü le re k h ap sed ild i. B a rb a ro s H ay red d in
F ra n sız la ra y a rd ım e tm e k ü z e re F ra n sa
sa h ille rin e g e le re k 1543 k ışın ı T u lo n ’da
g eçird iğ i s ıra d a b ir filo ile C enova ön ü ­
n e g elip , T u rg u d ’un teslim in i iste d i. T u r ­
g u d v erilm e d iğ i ta k d ird e b ü tü n k ö y lerin i
y ak m a te h d id in d e b u lu n d u . N eticed e
T u rg u d ve S alih R e isler y in e h ü r riy e tle ­
rin e k a v u ş tu . B a rb a ro s, m e ş h u r deniz
k a h ra m a n ın ı am iral g em isin d e m erasim le
k arşılad ı. D iğ er k a p ta n la ra «B enden y a ­
ra rd ır» diy e ta k d im e d e re k e h liy e tin i be­
lirttiğ i T u rg u d ’a k en d isin e a it y e d ek k a ­
d ırg a y ı v erd i. T u rg u d Reis b u n d a n so n ra
y in e k o rsa n lığ a d evam e tti. C erbe ad ası­
n ı k e n d isin e h a r e k e t ü ssü yap tı.
971
—>
1546 y ılın d a B a rb a ro s H a y red d in ö lü n ­
ce, o n u n y e r in e k a p ta n -ı d e ry a lığ a g eçi­
r ile c e k e n e h liy e tli denizci T urgud. R eis­
ti. L âk in K an u n î S ü ley m an B a rb a ro s’u
d e v le t h iz m e tin e ç a ğ ırırk e n g ö ste rd iğ i
isa b e ti, o n u n ö lü m ü ü z e rin e g ö ste re m e ­
di. B u n a ra ğ m e n T u rg u d R eis g e re k bdr
k o rs a n o la ra k , g e re k se h iz m e te ça ğ rılıp
O sm anlı d e v le ti n a m ın a ç a lış a ra k T ü rk ü n
k u d r e t v e şa n ım y ü k se ltm e k te d ev am e t­
ti. T u n u s’u n e n k u v v e tli k a le le rin d e n bi­
r i o lan M ehdiye’y i z a p te ttiğ i zam an m ev­
c u t ş ö h re ti b ira z d a h a a r tt. A n d ıe a Do-
r ia ’m n M ehdiye’y i is tir d a t için y a p tığ ı
ç a rp ış m a la r sıra s ın d a T u rg u d ’u n c e s a re t
ve m e h a r e tin e a lt y e n i ö rn e k le r te b e llü r
e t ti. 1548 y ılın d a m e ş h u r k o rsa n re is le ­
r in d e n U luç (Kılıç) A li’n in de o n a ilti­
h a k ı, T u rg u d ’u n T ü rk k a p ta n la r ı a ra sın ­
d a k i itib a rın ın y e n i b ir iş a r e tiy d i
V eziriazam R ü ste m P a şa n ın k a rd e ş i Si­
n a n P a şa n ın K ap tan -ı D ery alığ ı sıra s ın d a
T u rg u d R eis d ev lete b ü y ü k h iz m e tle r ifa
ey led i. İlk M alta k u şa tm a sı v e T rablus-
g a rb f e th i g ib i m ü h im h â d is e le r b u d ev ­
r e d e c e re y a n eyledi. K an u n i S ü ley m an ’ı n
d a v e ti ü z e rin e 1551 d e İsta n b u l’a g elen
T u rg u d R eis b u n d a n so n ra d e v le t hizm e­
tin d e k a ld ı. P a d işa h on u K arlıe li sa n cak
b ey liğ in e ta y in etm işti. L âkin T u rg u d b u
ta y in d e n p e k m e m n u n olm adı. O, f e th in i
sa ğ lad ığ ı T ra b lu s g a rb b ey lerb ey liğ in i is ­
tiy o rd u . N e y azık k i S in an P a şa n ın e n tr i­
k a s ı o n u n b u a rz u su n u n y e rin e g elm esi­
n i b ir m ü d d e t önledi. G ü n ü n b irin d e p a ­
d işa h a evvelce y ap m ış o ld u ğ u v a a d im
h a tır la tm a im k â n ım eld e e d e n T u rg u d
R eis n ih a y e t T ra b lu s g a rb b ey lerb ey liğ in e
ta y in olu n d u . B ü y ü k denizci ö lünceye k a ­
d a r on b ir y ıl m ü d d e tle b u vazifeyi m u­
v a ffa k iy e tle g ö rd ü .
T u rg u d R eis, T ra b lu s g a rb b e y le rb e y i 1-
k e n K ap tan -ı d e ry a P iy ale P a şa n m İsp an ­
y a s u la rın a k a d a r u zan an h a re k â tın a iş­
tir a k e tti. D aha so n ra m e ş h u r C erb e de­
niz h a rb in d e b u lu n d u . Y ine K ap tan -ı d e r ­
y a P iy a le P a şa id a re sin d e y a p ıla n M alta
se fe rin d e b u lu n d u . M alta’da S aint-E lm o
k alesi m u h a s a ra m u h a re b e si s ıra s ın d a şe ­
h it d ü ştü . N âşı T ra b lu s g a rb ’a g ö tü r ü le ­
r e k o ra d a y a p tırd ığ ı cam i ve m e d re se si­
n in y a n ın d a k i tü rb e y e defn ed ild i.
B ibliyoğrafya : K âtip Ç elebi; T u h fe t-ü l
k ib a r f i E sfar-ü l b ih a r. P irî R eis; K itab-
ü l b a h riy e . Â li; K ünlı-ül a h b a r. M. Ş ü k ­
r ü ; E sfar-ı b ah riy e-i O sm aniye. Fevzi
K u rto ğ lu ; T u rg u d Reis. H a m m e r (M. A-
tâ); D evlet-i O sm aniye T arih i, c. 5 ve 6.
v u ru lu p k ü re k ç ilik e ttir ile re k g eçiren
T urgucl Reis, h a y a tın ın b u acı s a fh a s ı­
n ı 1543 te B a rb a ro s H a y re d d in t a r a f ı n ­
d a n k u r ta r ılm a k su re tiy le a tla tm ış tır.
T u rg u d Reis h a y a tın ın b u n d a n so n ra k i
s a fh a s ın ın b ir k ısm ın ı se rb e st k o rsa n lık
e tm ek , b ir k ısm ın ı d a O sm an lı d ev letin e
h iz m e tte b u lu n m a k la d o ld u rm u ştu r. Z a­
te n o n u n m ü h im b a ş a rı ve h iz m e tle ri
d e d a h a ziyade h a y a tın ın bu s a f h a s ın ­
d a göze ç a rp m a k ta d ır.
Turgud Keis’in Tuııııs kıyılarındaki
faaliyeti
T u rg u d Reis e s a r e tte n k u r ta r ıld ık ta n
s o n ra yine b ir filo m e y d a n a g e tire re k
k o rs a n lığ a b aşladı. Bu a r a d a C erbe a -
d a s m ı k en d isin e h a r e k e t ü ssü y ap tı. Üs­
sü n d e n h a re k e tle S icilya ve İ ta iv a k ı­
y ıla rın ı v u rm a k ta y d ı.
K o rs a n la rın da. gözıUıj b u d s iu a n sa
k m m a y a n gem iciler ve s ü r a tli g em ile r­
d en b a şk a b ir to p ra k paıç&Stu.i is tin a t
e tm e le ri lâzım d ı. B ir to p r a ğ a sa h ip o-
lu n d u ğ u ta k tir d e y aln ızc a k u v v e t k a z a ­
n ılm a k la k alın m a z, ay n i z a m a n d a e m ­
n iy e t te essü s ederdi. İşte bu h u s u s la rı
n a z a rı d ik k a te al e n T u rg u d R eis T u n u s
k ıy ıla rın d a bazı y e rle r elde e tm e k i s t e ­
di. T u n u s h ü k ü m d a rı M eviây H â ırjd
(veya A hm ed) ile a n la ş a ra k T u n u s sa-
T u r g u r i 'u n z a p t e t t iğ i M e h d iy e
T u n u s 't a
h ille rin d e I s p a n jo lla r elin d e b u lu n a n
bazı y e rle ri z a p te tti. D a h a s o n r a d a A-
r a p la r elin d ek i M ehdiye şe h rin i b iı h ü ­
c u m la aldı.
Sus ile' S fa k s a r a s ın d a k ü ç ü k b ir y a ­
r ım a d a ü ze rin d e b u lu n a n M ehdiye ş e h ­
ri A frik a k ıy ıla rın ın en m ü s ta h k e m b ir
m evkii idi. M evkiinin bu e h e m m iy e tin ­
d e n is tifa d e ed en A frik a lı m ü s lü m a n la r
b u ra s ın ı b irk a ç a s ırd a n b eri k o rsa n ü s ­
sü o la ra k k u lla n ırla rd ı. Böyle o ir y erin
T u rg u d Reis gibi k u d re tli b ir k o rsa n ın
elin e geçm esi, h ıris tiy a n la ı- için m ü th iş
b ir en d işe m ev zu u idi. C ezay ir’d en so n ­
r a T u n u s k ıy ıla rın d a k i M eh d iy e’ye d e
T ü rk le rin yerleşm esi, h ır is tiy a n g em ici­
leri için te h lik e n in b ir k a t d a h a a r t -
m a sı d em ek ti. Bu sebeple, m e ş h u r a m i­
ra l A n d re a D oria. T u rg u d R eis M e h d i­
y e’ye iyice y erle şm e d en b u ra sın ı d e rh a l
is tird a d a k a r a r verdi. A n d re a D o ria İ s ­
p an y o l, N apoli, p a p a ve S icily a g em ile­
rin d e n ib a re t 53 k a d ırg a lık k u v v etli b ir
filo ile M ehdiye ö n ü n e g elerek şe h ri
k u şa ttı. A n d re a D o ria k a r a y a d a a s k e r
ç ık a rd ığ ın d a n şe h ir h e m k a ra d a n , h em
d en izd e n b o m b a rd ım a n edildi. O a r a d a
ş e h rin m ü d a fa a s ın ı b ir y a k ın m a te v d i
ed en T u rg u d Reis filo su ile İta ly a k ıy ı­
la rın ı v u r a r a k a r k a d a n y en i k u v v e tle r
gelm esini ö n lem ek, ay n i z a m a n d a d ü ş ­
m a n ı g e rile rin d e n tâ c iz su re tiy le M eh ­
d iy e’ye y a rd ım k u v v eti so k m a y a ça'.ış -
tıy s a d a, h a s m m ın say ı ü s tü n lü ğ ü y ü ­
zü n d e n p lâ n ın d a m u v a ffa k o lam ad ı.
M u h a s a ra m u h a re b e le ri şid d e tle d ev a m
ed e rk e n yerli A ra p la rd a n b iri M eh d iy e
d u v a rla rın ın za y ıf b ir n o k ta s ın ı d ü ş m a ­
n a h a b e r verdi. B u n u n ü z e rin e to p a t e ­
şin i bu k ısm a te k sif ed en d ü ş m a n d u v a ­
rı ju k m a y a ve b u ra d a n şe h re g irm ey e
m u v a ffa k o ldu (8 ej'lü l 1550). A n d re a
D o ria’n m id a re sin d e k i bu m u h a s a r a iki
k a le si ve şe h ri b u çu k ay k a d a r d ev a m e tm işti. İ s p a n -
T u ; ç j u d 'u n istifade ettiği lim anlardan Sus
972
y o lla r şe h re g ird ik le ri s ır a d a bi.e M eh- is tifa d e ed e n T ü rk k o r s a n la r ı a r a s ın d a
d iy e ’n in T ü rk m ü d a file ri te slim y e rin e T u r g u t R eis de v a rd ır. O ruç ve H ızır
ç a r p ış a r a k ö lm eyi te rc ih e ttile r. R e isle r de o n a ltın c ı a s rın b a ş la r ın d a
M e h d iy e’n in z a p tın ı m ü te a k ip H ıris­ sık sık C erb e’y e gelip b u r a d a n b ir üs
tiy a n filosu T u rg u d R eis’e a it d iğ e r y e r­ şeJîıinde fa y d a la n m ış la rd ı. L â k in T u r -
le ri de aldı. B ilh a ss a M ehdiye gibi b ir gud Reis, B a rb a ro s k a rd e ş le rd e n d a h a
y e r z a p te d ild iğ i h a ld e T u rg u d R eis ele ziyad o C e rb e’d e n f a y d a la n d ı; a y rıc a
geçm em işti. F a k a t A n d re a D oria. T u r ­ C erbe v a k ’ası diye a n ıla n h â d is e n in ve
gud R eis’i ele g eç irm e d ü şü n c e sin d e n C erbe d en iz h a r b in in k a h r a m a n ı o la -
v az g eçm em işti. O n u n iç in k ış m e v sim i­ r a k bu a d a n ın ism in in T ü rk ta rih in d e
n i İ ta ly a 'd a a tla tıp b a h a r d a T u rg u d ’u m ü h im b ir y e r tu tm a s ın a seb ep oldu.
b u lm a k gayesiyle y e n id e n d en ize a ç ıl­ T u rg u d Reis, C erbe a d a s ın ın E-1 K a n ­
d ı ve T u n u s k ıy ıla rın ı ta r a m a y a b a ş la ­ t a r a lim a n ın d a yedi sek iz p a r ç a gem i ile
dı. N ir a y e t o n u C erbe a d a s ın d a b ird e n y a tm a k ta y k e n b ü y ü k b ir m ü tte f ik filo ­
b ir e a b lu k a y a m u v a ffa k oldu. T u rg u d su t a r a lın d a n çev riliv erd i. K â tip Ç ele-
R eis ise, a n id e n a b lu k a y a m â rû z k a l - b i’n in b ild ird iğ in e göre bu fi.o 150 ge -
m a k la b e ra b e r T ü rk ta r ih in e «C erbe m id e n m ü re k k e p m u a zz am b ir d o n a n ­
v a k ’ası» d e n ile n h â d ise y i y a z d ırm a m a ­ m a idi. B u d erece b ü y ü k b ir filo k a r ş ı­
h a r e tin i gösterdi. sın d a h a r b e tu tu ş m a n ın fe lâ k e tle b ite ­
Cerbe vak’ası c e ğ in i k e s tire n T u rg u d Reis, k u r tu lu ş
iç in h a y r e te şa y a n b ir işe te şe b b ü s etti.
T u n u s ’u n d o ğ u su n d a G abes k ö rfe zi Bu iş, F a tih M e h m ed ’in k a r a d a n g em i­
ö n ü n d e b u .u n a n C erbe a d a sı, m e v k iin in le ri ç e k tirip H aliç’e in d irm e sin e b e n z i­
ta ş ıd ığ ı eh e m m iy e t do iay ısiy le T ü rk yordu. T u rg u d R eis g iriştiğ i te şeb b ü sle
k o r s a n la r ın ın d ik k a tin i çek en b ir yerdi. y a ln ız c a k u rtu lu ş u n u s a ğ la m a k la k a l -
5 i0 k ilo m e tre k a re b ü y ü k lü ğ ü n d e b u lu ­ m a d ı, z e k â s ın ın p a r la k lığ ın a y en i b ir
n a n bu ad a . g üney ta r a f ı n d a n A frik a ö rn e k a a h a v erm iş oldu. G e m ile rin in
to p r a k la r ın a p ek y a k ın olup, « B u g ra ra
d en izi» adı v e rile n ve b ir nevi göl h u -
s u s iy e tin i ta ş ıy a n d en iz p a r ç a s ın d a n 2
ve 6 k ilo m e tre lik ik i b o ğ a z la ay rılır.
D en iz b u k ısım d a p ek sığ d ır. B ilh a ss a
C erb e ü z e rin d e k i El K a n ta r a ’n ın k a r ş ı­
s ın a is a b e t ed en s a h a d a sığ lık d a h a f a z ­
l a o lup, d e v e le r cezir s ır a s ın d a k a z ık la r­
la iş a re tle n m iş k ısım d a n k a rş ıy a g eçe­
b ilir. C e rb e’n in a h a lis in in e k se risin i
B e rb e ri a s lın d a n k im se le r te şk il eder.
B e rb e rîle rd e n b a ş k a A rap ve b ir in ik -
t a r ö a y a h u d i v ard ır.
C erbe a h a lis i çok e sk id en b eri gem i­
ciliğ e a ıâ k a d u y m u ştu r. H ir is tiy a n la r ile
u z u n m ü c a d e le le r y a p a n C e rb e’li.e rin
T u n u s 'ta k i B eni H afs h a n e d a n ı ile de
s a v a ş tığ ı z a m a n la r o lm u ş tu r. M ev k iin in
ta ş ıd ığ ı s tr a te jik e h e m m iy e t doiayısiyle
B e ıb e ri ve T ü rk k o rs a n la rı C erb e’yi
k e n d ile rin e ü s o la ra k seçm işler, b u ra -
dan h ır is tiy a n g em ile rin e h ü c u m .a r
y a p m ışla rd ı. C e rb e’yi üs se çe n m ü slü -
m a n k o r s a n la r iç in ic a b ın d a A frik a ’ya
i s t in a t e tm e k m ü m k ü n o ld u ğ u n d a n , b u ­
r a s ı b ü y ü k h ır is tiy a n filo la rın a k a rş ı
e m in b ir s ığ ın a k v az ifesi g ö rm ek tey d i. T u rgu d Reisin bir gençlik portresi
İ ş te C e rb e’n in ta ş ıd ığ ı b u h u s u s iy e tte n {As!ı Deniz Müzemizdedir)

973
b u lu n d u ğ u y e rin y a k ın ın d a k i k ü ç ü k b ir
d e re n in ö n ü n ü k a p a ttır ıp s u la rın ı şi -
şird i. K ü çü k filo su n u b ira z b u r a d a y ü z­
d ü rd ü , b iraz d a a ra z iy i d ü z e lttirip ge -
m ile rin i k a r a d a çekip k ay d ırd ı. Böylece
ik i m illik b ir s a h a y ı aştı. El K a n ta r a
y a rım a d a s ın ın ö te ta r a f ı n a geçince
d e r h a l d enize açıldı. T u rg u d R eis b u n ­
la r ı y a p a rk e n h ır is tiy a n filo su h ü c u m a
geçm eğe lü z u m g ö rm ed e n o n u n te slim
o lm a sın ı bekliyordu. M e şh u r d en iz k u r ­
d u n u z a h m e tsiz c e ve yüzde yüz ele ge­
çirt', tğ in i u m a n d ü şm a n filo su n u n k a p ­
ta n ı İ ta ly a ’ya m e k tu p la r y azıp T ü rk
k o rs a n ın ın y a k a la n ışın ı se y re tm e k için
a d a m la r d a v e t etm işti. M e k tu p ta n b ir ­
kaç gün so n ra C erbe u fu k la rın d a b ir
gem i g ö rü n d ü . Bu g em in in k a p ta n ı l i ­
m a n ı a b lu k a e d e n fi.o k u m a n d a n ın a
ş u n la rı söyledi:
«— S icily a’n ın T ra p a n i lim a n ın d a n
ik i k a d ırg a ile h a r e k e t e ttik . Y olda T u r­
gud R eis üzerim zie h ü c u m e tti. S icilya
a m ira lin in k a p ta n a s ım (k a d ırg a n ın b ü ­
y ü ğ ü ) z a p te tti. B en im gem im d a h a h ız ­
lı g ittiğ in d e n k a ç ıp k u rtu ld u m » .
B u in a n ılm ıy a e a k sözleri d in liy en h ı-
r is tiy a n a m ira li A n d re a D o ria ’d a n b a ş ­
k a s ı değildi. A dam sö z lerin d e ıs r a r e-
dince, A n d re a D o ria d e rh a l a b lu k a e t ­
m e k te o ld u ğ u lim a n a y a k la şılm a s ın ı
e m re tti. F a k a t k a r ş ıla r ın a C erbe’n in
y erli A ra p la rın d a n b a ş k a k im se ç ık m a ­
dı. O n la ra T u rg u d ’u n n e re d e o ld u ğ u n u
s o rd u k la rın d a :
«G em ilerini k a r a d a n y ü r ü ttü ve b ir
gür. ö n ce denize açıldı» ce v ab ın ı ald ıla r.
Trabiusçarb’ın zaptı
T u rg u d Reis, C erbe a d a s ın d a k i tu z a k ­
ta n k u r tu ld u k ta n so n ra b a tı A kdenizde
v a k it g eç irm iy e re k Ege d en izin e d o ğ ru
yol verdi. E ge’d eki A ğriboz a d a s ın a g e­
le re k b u ra d a n K a n u n i S ü le y m a n ’a m ü ­
r a c a a t ta b u lu n d u . B a şın d a n geçen h â ­
d ise le rd e n p a d iş a h ı m a lû m a tta r k ü d ığ ı
gibi, İsp a n y o lla rd a n in tik a m a lm a k ü ze­
re y a rd ım d a diledi. O sm a n lı d ev leti o
s ır a d a esa se n b a tı A kdeniz h â d ise le rin e
k a r ş ı a lâ k a d u y m a k ta y d ı. T u n u s k ıy ı­
la r ın d a T u rg u d R eis’e a it y e rle rin im p a ­
r a to r C h a r.e s - Q u in t n a m ın a z a p te d il-
m e sin e sessiz sed asız şekilde se y irc i k a ­
la m az d ı. B u b a k ım d a n , T u n u s k ıy ıla ­
974
rın d a k i k a le le rin y a O sm a n lı d ev leti
n a m ın a elde edilm esi, v e y a h u tta İ s p a n ­
y o lla rı o s a h a d a te h d it ed e ce k b a ş k a
to p r a k la r ın z a p tı g erek ird i. M a a m a fih
o a r a d a O sm a n lı d ev let a d a m la rı A k d e­
niz h â k im iy e tin d e b ir a d ım d a h a ile ri
a tm a k ü zere T ra b lu s g a rb ’ın z a p tın ı
p lâ n la m a k ta y d ı. T u rg u d R eis A ğriboz’a
k a d a r g elerek m ü r a c a a tta b u lu n u rk e n
bu h u s u s ta o n d a n is tifa d e ed ilm esi d e
m ü m k ü n d ü . E ski k a y n a k la rım ız d a gö -
rü le n b azı k a y ıtla rd a n a n la ş ıld ığ ın a n a ­
z a ra n , T ra b lu s g a rb h a r e k â tın a iş tira k i
is te n e n T u rg u d R eis’e, f e tih m ü y e sse r
o .d u ğ u ta k d ir d e b u r a n ın b ey lerb ey liğ i
v aa d ed ilm işti.
1551 se n esi ilk b a h a r ın d a K a p ta n - ı
d e ry a S in a n P a ş a k u m a n d a s ın d a 90 k a ­
d ırg a d a n ib a re t d o n a n m a İ s ta n b u l’d a n
h a r e k e t etti. D o n a n m a d a a y rıc a o n b in
kişilik k u v v e t b u lu n u y o rd u . S in a n P a ş a
A ğriboz’d a T u rg u d R eis ile b irle ş tik te n
so n ra y o lu n a d ev am e tti. K â tip Ç elebi’-
ye gö re; h a r e k â ta k a tıla n g em ile rin t a ­
m a m ı yüz y irm i ta n e idî.
T ü rk d o n a n m a s ın ın h a r e k e tin i İs -
p a n y o lla r h a b e r a lm ışla rd ı. T u rg u d R eis
d e d e v le tin d o n a n m a sı ile b irlik te o l -
d u ğ u n d a n T ü rk le rin M eh d iy e’ye h ü c u m
ed e ce k le rin i z a n n e d e n İs p a n y o lla r o r a ­
sın ı ta k v iy e e ttile r. H alb u k i T ü rk do -
n a n m a s ı M e h d iy e’y e k a d a r g elm iy erek
M a lta a d a s ın a ilerled i. 18 te m m u z d a
M a lta ’y a n etice siz b ir ç ık a rm a y ap ılıp ,
M a lta ’m n y a n ın d a k i Gozo a d a sı z a p te -
dildi. O n d a n so n ra T ra b lu s g a rb ’e ile r­
lendi. T ra b lu sg a rb o s ır a d a M a lta şö v a l­
y e le rin in elin d e idi. H alb u k i b u ra s ı a s ır­
la rd a n b e ri b ir m ü s lü m a n ü lk esiy d i. E -
m ev iler, A b basîler, A ğ leb îler ve F a tım î-
le r ta r a f ın d a n id a re e d ile n T ra b lu s -
g a rb ’e b ir a ra lık S icilya N o rm a n la n h â ­
k im olm uş, d a h a s o n r a M u v a h h id in
d e v le ti te k r a r İslâm m e m le k e tle ri a r a ­
s ın a k a tm ış tı. B ilâ h a ra T u n u s ’ta k i B eni
H afs h ü k ü m e tin in id a re s in e g eçen
T ra b lu s g a rb ’ı 1510 d a İs p a n y o lla r z a p -
te tm iş ti. R o d o s’t a n ç ık a rıla n S en -Jan
şö v aly eleri M a lta ’y a y erle şin c e b ilâ h a r e
o ra sı d a 1530 d a o n la r a v erilm işti. İ ş te
b u t a r i h t e n b e ri T ra b lu sg a rb S e n - J a n
şö v a ly e le rin in h â k im iy e tin d e b u lu n ­
m a k ta y d ı.
T ra b lu s g a rb , h ır is tiy a n la r ın e lin e d ü ­
şü n c e m ü s lü m a n v a ta n s e v e rle r z a m a n la
m ü c a d e le y e b a ş la m ış la r ve T ra b lu s - g elm ed e n k a le y e b ir m ik ta r d a h a y a r ­
g a r b ’ın d o ğ u su n d a k i « T acû ra» k a le sin i d ım k u v v e ti g ö n d erilm işti. K a le n in m ü -
m e rk e z ittih a z e tm işle rd i. L â k in k e n d i d a f ile r i a r a s ın d a _ şö v a ly e le rd e n b a ş k a
k u v v e t ve s ilâ h la riy le h ır is tiy a n la r ı b u ­ F ra n sız , İ ta ly a n , İsp a n y o l h a t t a F a s ’lı
r a d a n ç ık a ra m ıy a c a k la rın ı a n lıy a n y erli m ü s lü m a n a s k e rle r v ard ı.
m ü s lü m a n la r K a n u n î S u lta n S ü ley -
m a n ’d a n y a rd ım ta le b in d e b u lu n m u ş - T ra b lu s g a rb ’m m u h a s a r a s ı y irm i g ü n
la rd ı. K anun'i de E n d e ru n a ğ a la rın d a n k a d a r sü rd ü . Ş id d e tli b o m b a rd ım a n la
H a d ım M u rad A ğa id a re s in d e b ir m ik ­ k a le b e d e n in d e g ed ik ler a c u r k e n iç e r­
t a r k u v v e t g ö n d e rm işti. M u rad A ğa T a - deki m ü d a file r a r a s ın d a a n la ş m a z lık la r
c û r a 'y a y e rle şe re k m ü c ad e ley e d ev a m b f.şg ö sterd i. Ş e h rin bu m u h a s a r a y a d a -
e tm işse de p a d iş a h ta n y en i ta le p le rd e y a n a m ıy a c a ğ m ı k e s tire n İ ta ly a n la r d a ­
b u lu n m a k ta n g eri k a lm a m ıştı. B u b a - h a ilk g ü n le rd e g em ilere b in ip b ir f ır ­
k ım d a n , T ra b iu sg a rb se fe rin e ç ık ılışm - s a tın ı b u la ra k k a ç m a k iste d ile rse d e d i­
d a M u ra d A ğ an ın y a rd ım is te k le rin in ğ e rle ri b u n u ö n le d ile r. L âk in m ü d a file r
d e b ira z ro lü v ard ı. T ü rk le rin k a r a ve d e n iz d e n şid d e tli t a z ­
•
y ik in e d a y a n a m ıy a ra k , k a le d e n çık ıp
S in a n P aşa , y a n ın d a T u rg u d R eis de
b u lu n d u ğ u h a ld e T ra b .u s g a rb ö n ü n e ge­
lin c e, h ü c u m a g eç m e d en evvel te slim
te k lifin d e b u lu n d u . F a k a t şö v a ly eler
te k lifi re d d e ttik le r in d e n T ra b iu s g a rb
k a le s i k a r a ve d e n iz d e n k u ş a tılm a ğ a
b a ş la n d ı. T ra b iu s g a rb k u ş a tıld ığ ı s ır a d a
S e n J a n şö v a ly e le rin in ü s tâ d ı âz am y a ­
n i u m u m i re isle ri «Don J u a n de O m e-
des», T ra b lu s g a ıb ’d a k i k u m a n d a n la rı d a
« G a sp a rd de V allier» idi. A yrıca «Des-
cro c h es» ism in d e b ir F ra n sız şöv aly esi
de k a le k u m a n d a n ı b u lu n u y o rd u . T ü rk
d o n a n m a s ı d a h a T ra b iu sg a rb ö n ü n e Eski Trablusgarb'rian bîr görünüş

T u rgu d Reisle Sinan Paşanın müştereken O sm an lI topraklarına kattıkları T rab lu sgarb 'ın
denizden eski bir görünüşü

975
 g itm e le rin e m ü sa a d e ed ilm e k ü zere te s ­
lim o ld u la r (15 ağ u sto s 1551).
T ra b lu sg a rb fe th e d ilip b ir O sm a n lı
to p ra ğ ı h a lin e g elince b u r a n ın b e y le r -
b ey liğ in e T a c û ra s a n c a k b eyi M u rad
Bey ta y in edildi. B u ta y in d e , M a lta a -
k m d a n b e ri T u rg u d R eisle a r a s ı a ç ıla n
K a p ta - ı d e ry a S in a n P a ş a n ın ro lü v a r ­
dı. V eziriazam R ü s te m P a ş a n ın k a r d e ­
ş i o la n S in a n P aşa, T u rg u d R eis’in d e ­
n iz c ilik te k i y ü k se k e h liy e ti k a rş ıs ın d a
k e n d i m e v k iin d e n k o rk m u ş ve T ra b lu s ­
g a rb fe th in d e esas g a y re t ve h im m e t
s a h ib i b u b ü y ü k d e n iz c in in — p e ş in e n
y a p ıla n v aa d e ra ğ m e n — T ra b lu sg a rb
b ey lerb ey i o lm a sın ı ö n le m iştir.
Turgud R eis d evlet h izm etin de
Y ılla rd a n b e ri h ır is tiy a n k a p ta n la r ın ı
tit r e te n T u rg u d R eis’in, y ü k se k vasıflı
b i r d en izci ve iyi b ir k u m a n d a n olduğu
M a lta a k ın ı ve T ra b lu sg a rb f e th i vesi­
le siy le m e y d a n a çıkm ış, b ilh a s s a o n u n
b u h u s u s iy e tle ri O sm a n lı d en iz e rk â n ı
ta r a f ın d a n a n la şılm ıştı. O n u n iç in T ü rk
k a p ta n la r ı T u rg u d R eis’in S in a n P a şa y a
g ü c e n ik liğ in i izaleye m u v a ff a k o la ra k
o n u İ s ta n b u l’a gelm eğe ik n a e ttile r.
H a m m e r ve o n u ö rn e k tu ta n b az ı t a r i h ­
ç ile rin fik rin e n a z a r a n ise ; T u rg u d
R eis’in y ü k sek k a b iliy e tle rin i m ü şa h e d e
ed ip k e n d is in in p a d iş a h a d a i t a a t e tm e k
ü ze re İ s ta n b u l’a g elm esin i te m in eyli-
y e n şa h ıs S in a n P a ş a n ın b iz za t k e n d i -
sid ir. M a a m a fih esas m esele, T u rg u d
R eis’in İ s ta n b u l’a gelm esini te m in ed e n
ş a h s ın k im o ld u ğ u n d a değil, o n u n
d ev lete ita a tin i b ild irm esi ve böylece
d e v le t h iz m e tin d e vazife a lm a s m d a d ır.
T u rg u d R eis’in O sm a n lı d ev leti h iz m e ­
tin e giriş ta r ih i ü z e rin d e b ir ik i sene
f a r k la ih tila f lı n o k ta la r m e v c u ts a da,
so n te tk ik le rd e n b u n u n 1551 y ılın d a
v u k u b u ld u ğ u k a b u l o lu n m a k ta d ır.
T u rg u d R eis k e n d isin e a it k a d ırg a la r
ile İ s ta n b u l’a geldiği z a m a n y a n ın d a
b iri b ir e r k ıy m e t o la n U luç Ali, G azi
M u sta fa , H a şa n K elle, M eh m ed Reis,
K a r a K ad ı, S a n c a k d a r R eis ve D eli C a­
f e r gibi a r k a d a ş la rı b u lu n u y o rd u . T u r ­
gud Reis, K a rlıe li s a n c a k b ey liğ in e t a ­
y in e d ilirk e n b u n la ra d a se k se n a k ç a
u lü fe ile f e n e r ta ş ım a k h a k k ı y a n i d o ­
n a n m a d a k a d ırg a reisliğ i (gem i k u m a n ­
976
d a n lığ ı) vazifesi v eri.d i. T u rg u d R eis,
ta y in in i m ü te a k ip Y u n a n is ta n m b a tı -
s ın d a b u lu n a n K a rlıe li s a n c a ğ ın ın m e r ­
k ezi P rev eze’ye gitti.
K â tip Ç elebi « T u h fe t-ü l k ib a r fi e s-
f a r - ü l b ih a r» m d a k a y d e ttiğ in e göre:
T u rg u d R eis K a rlıe li s a n c a k b ey i iken,
b ir g ü n d en izd e b ir V enedik gem isine
ra stla m ış , bu V enedik g em isi yelk en le­
rin i in d irip b a y ra k ç e k erek k e n d isin i s e ­
lâ m la m a d ığ ı iç in gem iyi b a tır m ış tır.
B u n u n ü ze rin e İ s ta n b u l’d ak i V en ed ik
b aly o su V eziriâzam R ü s te m P a ş a y a ş i­
k â y e t ta r z ın d a h â d ise y i a k s e ttirm iş tir.
R ü stem P aşa, T u rg u d R eisi k a r d e ş i S i­
n a n P a şa y a ra k ib s a y d ığ ın d a n b u h â d i­
se d en is tifa d e ile o n u g özden d ü ş ü rm e k
iç in İ s ta n b u l’a ç a ğ ırtm ış tır. F a k a t T u r ­
gud R eis İ s ta n b u l’a gelm eyi te h lik e li
a d d e ttiğ in d e n em re ita a t e tm e y e re k g e­
m ile rin i alıp b a tı A kdenize g itm iştir. O -
n u n bu ita a ts iz lik h a re k e ti iki se n e k a ­
d a r s ü rm ü ştü r.
K â tip Çelebi, T u rg u d R eisin b a tı A k-
d en izd ek i k o r s a n lık ta n y en id e n d e v le t
h iz m e tin e ça ğ rılışın ı, T ra b lu s g a rb ’ın
fe th in e k a r a r v erild iğ i s ır a d a o n d a n is ­
tifa d e ed ilm ek iç in v u k u b u ld u ğ u n u ,
T ra b lu sg a rb bey lerb ey liğ i v a a d in in da
bu vesile ile y a p ıld ığ ın ı zik red er.
T u rg u d R eis’in 1551 de K a rlıe li s a n ­
c a k b ey liğ in e ta y in edilişi esas a lın d ığ ı
ta k tir d e , K â tip Ç elebi’n in z ik re ttiğ i b u
ita a ts iz lik h â d ise sin in d a h a ö n ce o lm a ­
sı ik tiz a e tm e k te d ir. Z ira 1552 de F r a n ­
s a ’y a y a rd ım se fe rin e T u rg u d R eis b iz­
z a t iş tira k e ttiğ in e göre, iki se n e lik k ü s ­
k ü n lü k d ev resi bu araya sığ am az. T u r ­
gud R eisin, K arlıe li s a n c a k b ey liğ in e t a ­
y in i ü z e rin e k o rs a n a rk a d a ş la rın ın d a
d o n a n m a d a v azife alm ış o ld u k la rın ı
a y rıc a h a tır la m a k icab ed er. B u v az iy e te
gö re; K â tip Ç elebi’n in , T u rg u d R eisin ,
K arlıe li s a n c a k beyliği ile 1538 P reveze
m u h a re b e s in i m ü te a k ip Y u n a n is ta n k ıj
y ıla rın ı m u h a fa z a v az ifesin i b irb irin e
k a r ış tır d ığ ın a h ü k m e tm e k g e re k m e k te ­
d ir. T u rg u d R eisin, P rev eze h a r b in in a -
k a b in d e k e n d i k o rsa n filo su n u elin d e
b u lu n d u ru ş u ve b ir m ü d d e t s o n r a d a
y in e b a tı A kden izd e k o rs a n lığ a d ev a m
ed işi n a z a rı itib a r a a lın ırsa , b a h s i g eçen
h â d is e n in a n c a k P reveze h a r b in i ta k ip
ed en b ir iki sen e z a r fın d a c e re y a n e tm iş
o ia b i.e ce ğ in e in a n m a k lâ zım d ır. Z a te n
T u rg u d R e isin 1551 d e n so n ra k i h a y a tı
d a h a fa z la ay d ın lık olup, v a k ’a l a n n t a ­
rih s ıra s iy le ta k ib i de g ö s te rm e k te d ir ki,
m e ş h u r denizcim iz K a rlıe li s a n c a k b ey ­
liğ in e ta y in in d e n s o n r a d ev a m lı o la ra k
d e v le t h iz m e tin d e k a lm ıştır.
Fransızlara d enizden yap ılan yardım
O sm anlI - F ra n s ız m ü n a s e b e tle ri b a h ­
sin d e g ö rü ld ü ğ ü üzere, C h a rle s - Q u in t’e
k a rş ı te k b a ş ın a m ü c a d e le y i y ü r ü te m e ­
yen F ra n s a k ıra lı İk in c i H a n ri de se lefi
B irin c i F ra n ç o is gibi K a n u n î S ü le y m a n ’­
d a n y a rd ım iste m işti. B u n u n ü ze rin e
K a p t.a n -ı d e ry a S in a n P a ş a k u m a n d a -
s tn d a yüz y irm i k a d ırg a d a n m ü re k k e p
T ü rk d o n a n m a s ı F ra n s ız la r a y a rd im se ­
fe rin e çıktı. D o n a n m a 1553 ilk b a h a r ın ­
d a İ s ta n b u l’d a n h a r e k e t e ttik te n s o n ra
y o ld a T u rg u d Reis de S in a n P a şa y a il t i ­
h a k eyledi. B u y a rd ım , B 'ran sız la ra d e ­
n iz yoluyle y a p ıla n ik in c i y ard ım d ı.
T ü rk le rin y a rd ım ın ı te m in d e ro lü o la n
F ra n s ız elçisi G a b rie l d ’A ra m o n t d a üç
gem i ile O sm anlI d o n a n m a s ın ın y a rd ım
s e fe rin e b irlik te iş tira k ediyordu.
D o n a n m a İ ta ly a s u la rın a g elince T u r­
gud R eis S ic ily a ve N apoli s a h ille rin i
v u ım a ğ a m e m u r edildi. T u rg u d R eis bu
n ev id en k ısa b ir h a r e k â tı m ü te a k ip y i­
n e esas k u v v e tle re iltih a k eyledi. O a -
ra lık O sm anlI d o n a n m a s ı N apoli ö n le ­
rin e gelm işti. F a k a t C h a rle s - Q u in t’in
d en iz k u v v e tle rin e k a rş ı T ü rk le rle m ü ş ­
te re k e n h a r e k â tta b u lu n a c a k o .a n
F ıa n s ız d o n a n m a s ı o r ta la r d a g ö rü n m ü ­
yordu. F ra n s ız la r a N apoli ö n ü n d e r a s t ­
la n m a y ın c a İta ly a sa h ille rin i ta k ib e n
b iraz d a h a kuzeye ile rle n d i, lâ k in yine
de F ra n s ız d o n a n m a s ın ı b u lm a k m ü m ­
k ü n o lm ad ı. T u rg u d R eis b ir m ik ta r
k u v v etle K o rs ik a ’y a i erledi. K o rsik a, o
s ır a d a C h a rle s - Q u in t’in m ü tte f ik i b u ­
lu n a n C eneviz h ü k ü m e tin in elindeydi.
T u rg u d Reis, a d a n ın m e rk e zi B a s tia ’yı
k u ş a ttı. B a s tia ’m n im d a d ın a gelen d ö rt
b in s ü v a ri ve üç b in p iy a d e d e n m ü r e k ­
kep k u v v e tle rle ş e h rin d ışın d a y a p tığ ı
m u h a re b e y i k a z a n d ı (15 a ğ u sto s 1553).
B u n u n ü z e rin e B a s tia şe h ri te slim oldu.
T u rg u d R eis B a s tia ’y a g irin c e ş e h ir h a l­
k ın d a n k ır k elli kişiyi se rb e st b ıra k ıp
d iğ e rle rin i e s ir e tti. A y rıca ş e h ird e b u ­
la n a n yedi b in k a d a r m ü s lü m a n esirin i
977
k u r ta r ıp h ü r riy e tle rin e k a v u ş tu rd u ve
d ö n ü şte bu m ü s lü m a n la rı A rn a v u tlu k ­
ta k i A vlonya ş e h rin e getird i.
D o n a n m a İ ta ly a k ıy ıla rın d a y k e n A n-
d re a D o ria ’n ın N ap o li’ye im d a t g ö tü r -
rnek ü zere P o n za a d a la rı ö n ü n d e n g eçe­
ceği ö ğ re n ild iğ in d e n T u rg u d R eis P o n ­
z a a d a la rı c iv a rın d a m e ş h u r h a s m ın a
b ir p u su k u rd u ve A n d re a D o ria o ra -
d a n g eç erk en d e r h a l h ü c u m a k a lk tı. L â ­
k in o d e v ir A v ru p a sın m en ü n lü k a p ­
ta n ı s a y ıla n A n d re a D oria, T u rg u d
Beyle m u h a re b e y e c e s a re t ed em ed i ve
s e lâ m e ti k a ç m a k ta b u ldu. M a a m a fih
T u rg u d R eis o n u n a rk a s ın ı b ıra k m ıy a -
ra k b ir m ik ta r ta k ip e tti ve y ed i ta n e
gemisini y a k a la m a y a m u v a ffa k oldu.
Turgud R eisin Trablusgarb
beylerbeyliğine tayini
T u: gud R eise T ra b lu s g a rb b ey lerb ey ­
liği v a a d o lu n d u ğ u h a ld e , S in a n P a şa
o ra y a T a c û ra beyi M u rad Beyi (A ğa)
ta y in e ttir m e k su re tiy le b u n a m a n i o l­
m u ştu . M e şh u r d en izcim iz d ev let h iz m e ­
tin i k a b u lü n d e n b eri K a rlıe li sa n c a k
bey i b u lu n m a k la b era b er, esas arzu su ,
fe th in i sa ğ la d ığ ı T ra b lu sg a rb b ey ler -
beyliği idi.
F ıs n s a y ? y a rd ım se fe rin d e n d ö n ü l -
d ü ğ ü z a n r n . o n u n p a rla k m u v a ffa k i -
y ’İle rin i g ö zö n ü n d e b u lu n d u ra n K a n u ­
n î Su ta n S ü le y m a n k e n d is in e k a p ta n -
lık la C ezay ir b ey lerb ey liğ in i te v c ih e t ­
m e k isted i. L âk in k a rd e şi S in a n P a şa -
n ın m e n fa a tin i g ö zeten V eziriâzam
R iir te m P a şa o n u n iç in « T a şra d a h a s ıl
o ld u m d er, d e r g â h -ı m u a llâ h ıd m e tin d e
o lm a ğ ı istem ez» diye te zv ird e b u lu n a -
ra k p a d iş a h ı n iy e tin d e n v azg eçirip y in e
K ar-ieli s a n c a k b ey liğ in d e alık o y d u rd u .
1554 y ılın d a K a p ta n - ı d e ry a S in a n
P a ş a ö’ü n c e T u rg u d B eyin ra k ib i k e n d i­
liğ in d e n o r ta d a n k a lk m ış oldu. B u n d a n
da f e y d a ls n a n T u rg u d Bey, b ir g ü n K a ­
n u n î S ü le y m a n ’ı se fe re ç ık m a k üzere
p t n a b in d iğ i s ır a d a k a rşıla d ı. Ve p a d i-
ş ? h a h ü r m e tk â r a n e b ir lis a n la eski
v a a d in i h a tır la ttı. B u n u n ü ze rin e K a n u ­
n î S ü le y m a n ş a n lı d en izciy i T ra b lu sg a rb
b ey .erb ey liğ in e ta y in etti.
K a rlıe li s a n c a ğ ın a ta y in ed ilin ce «bey»,
T ra b lu s g a rb b ey lerb ey liğ in e ta y in e d ilin ­
ce «paşa» diye ta n ın a n T u rg u d R eis ö ­
 lü m ü n e k a d a r T ra b lu sg a rb beylerbeyi
o la ra k kaldı.
P iya'e P aşanın batı Akdeniz seferleri
S in a n P a ş a ö lü n c e P iyale P aşa, G eli­
bolu s a n c a k beyliğiyle K a p ta n - ı d e ry a
ta y in edildi. H ırv a t veya M a c a r asıllı o-
la n P iy ale P aşa, m e sle ğ in in m u v a ffa k i­
y etli s a fh a s ın ı K a p ta n - ı d e ry a o ld u k ta n
s o n ra yaşadı. O n u n b a ş a r ıla rın d a T u r-
gud R e isin m ü h im hissesi v ardı.
P iy ale P a ş a n ın K a p ta n - ı d ery a lığ ın ın
ilk se n esin d e (1554) T ü rk iy e ’ye gelen
b ir F ra n sız elçisi, C h a rles - Q u in t’in v a ­
z iy e tin d e n şik â y etle F ra n s ız la r a deniz
yoluyle y a rd ım y a p ılm a sın ı isted i. Co-
d ig n a c ism in i ta ş ıy a n elçi, T ü rk iy e ’ye
geldiği z a m a n K a n u n ! S ü ley m an , İran­
lIlara k a rş ı ü ç ü n c ü se fe rin i te şk il ed en
N a h c iv a n se fe rin d e n d ö n m e k tey d i. K a ­
n u n î S üley m an , F ra n s ız la rın y en i y a r -
dım ta le p le rin d e n , se fe r d ö n ü şü kış
m e v sim in i geçirm ek ü zere ik a m e t eyle­
diği A m asy a’d a b u lu n d u ğ u s ır a d a h a -
b e r d a r oldu. İ r a n se fe ri h ita m a erd iğ i
ve b ilh a s s a o rd u d a h a E rz u ru m ’a gei -
m e d en evvel İra n lI la r ın su lh iste k le rin e
m ü sb e t cevap v erild iğ i için, vaziyet,
F ra n s ız la ra y a rd ım y a p ılm a sın a m ü s a it­
ti. Bu sebeple K a n u n i S ü ley m a n İ s t a n ­
b u l’a a v d e tin i b ek lem ed en P iy ale P a ş a ­
ya b ir e m ir gönderdi. K â tip Ç elebi’n in
« E sfa r-ü l b ih a r» m d a d erc ed ilm iş o la n
( K a n u n ı’n in bu e m irn a m e sin d e «vezirim
İb ra h im P aşa» şek lin d e b ir ifa d e n in
m ev cu d iy eti, e m irn a m e n in u y d u rm a o-
lab ileeeğ i şü p h e sin i u y a n d ırm a k ta y s a
d a ; K â tip Çelebi gibi m ü d e k k ik b ir k im ­
s e n in böyle b ir şey y ap m ıy aeağ ı, a n c a k
R ü stem y erin e İ b ra h im y az m a k gibi b ir
is tin s a h h a ta s ın a d ü şm ü ş olabileceği,
k a b u l ed ilm elid ir) bu em ird e K a n u n î
S ü ley m an , P iyale P a şa y a şöyle h ita b e -
d iy o rd u ; «G elibolu sa n c a ğ ı beği ve k a -
p u d a n u m P iyale d am e izze, te v k i-i re-
fi-i h ü m a y u n u m vasıl o lıcak m a lû m ola
ki: b u n d a n ak d e m h ü k m - ü h ü m a y u -
n u m g ö n d erilü p in a y e t-i h a k ile b u d e fa
d e ry a y a ç ık m a k e m r o lu n a n d o n a n m a
g em ile rin e s e rd a r ta y in o lu n d u n ; le v a ­
zım ve m ü h im m a tın te d a r ik ed ü p g em i­
le ri ih z a r eyliyesiz ve T u rg u d d a m e iz ­
ze bile b u y ru lm u ştu r, h ü s n - ü itt if a k ve
ittih a d ejd ey ü p ....... » d a h a s o n r a h a z ır ­
lık la rın b ir a n önce ta m a m la n m a s ın ı ve
978
a ltm ış g em in in bu işe h a s re d ilm e sin i
sö yliyen K a n u n î « k ü rek ç ilerin te k m il ey-
leyüp, ta y in o lu n a n y en içe ri k u lla rım ı
a lu p ve sa n c a k b eğ lerin d a h i sa n c a ğ ı
a sk eriy le gem iye alup, v a k ti ve m evsim i
ile d e ry a y a çık u p m ü n a sib o la n m a h a l­
d e F ra n ç e p a d iş a h ın ın d o n a n m a la riy le
cem olup, d e v le t-i h ü m a y u n a m ü te a llik
o .a n m e sa lih e h ü s n - ü ittih a d ile m ü b a ­
şe re t eyliyesin» sözleriyle g irişilecek h a ­
r e k â tın h e d e fin i iş a re t etm ek tey d i.
K a p ta n - ı d e ry a P iy ale P a ş a p a d iş a h ­
ta n ald ığ ı em ir ü z e rin e h a z ırlık la rın ı ik ­
m a l ed in ce 1555 b a h a r ın d a v ey a h a z ira n
ayı s o n la rın d a d en ize açıldı, y in e p a d i­
ş a h ın e m ri g ereğ in ce T ra b lu sg a rb b e y ­
lerb ey i T u rg u d P a ş a (R eis) d a bu se fe­
re o n u n a b e ra b e r k a tılm a k ta y d ı. T ü rk
d o n a n m a sı önce İ ta ly a ’n ın g ü n ey s a h il­
le rin e d o ğ ru ilerled i. Eski O sm a n lı m e ­
tin le r in d e «Riçe» diye zik re d ile n Reggio
ş e h ri m u h a s a r a ve z a p to lu n d u . A y rıca
M essin a b o ğ az ın d a b u ş e h rin y a k ın la r ı­
n a is a b e t ed en k ıy ıla r v u ru ld u .
O s ır a d a A n d re a D o ria’n ın N ap o li t a ­
r a f .a r ın d a b u lu n d u ğ u h a b e r a lın d ığ ın ­
d a n O sm a n lı d o n a n m a s ı d e rh a l N apoli
s u la rın a ilerled i. L âk in te h lik e y i d a h a
önce ö ğ re n e n A n d re a D oria, se lâ m e ti
T ü rk d o n a n m a s ın a g ö rü n m e m e k te b u l­
du. A n d re a D o ria ’y a ra s tlıy a m ıy a n P i­
y ale ve T u rg u d P a ş a la r h em en c e g e­
riy e d ö n m iy e re k E lbe a d a s ın a k a d a r
ilerled i. O ra d a F ra n s ız a m ira li ile P i­
y ale P a ş a b u lu şu p g ö rü ş tü k te n s o n ra
F ra n s ız la rın a rz u ve g ö s te rd ik le ri i h t i ­
y ac a u y u la ra k b ir m ü d d e t d a h a h a r e k â ­
t a dev am edildi. B ilâ h a ra k ış m e v sim i­
n in y a k la şm a sı d o lay ısiy le O sm an lı d o ­
n a n m a s ı İ s ta n b u l’a d ö n d ü .
F ra n s ız la r a y a rd ım gayesi ta ş ıy a n bu
se fe rd e n b a ş k a m ü te a k ip y ılla rd a d a
d o n a n m a y in e b a tı A kdenize a ç ılm a k ta
d ev a m e tti. 1556 y ılın d a y a p ıla n h a r e ­
k â t t a C ezay ir’in m ü h im lim a n la rın d a n
o la n O ra n is tir d a t edildi. A ra p la r «V eh-
ram » d ed ik leri iç in eski k a y n a k la rım ız d a
d a V e h ra n diye a n ıla n O ra n lim a n ı v a k ­
tiy le B a rb a ro s H a y re d d in ta r a f ın d a n
za p te d ilm işti. F a k a t İsp a n y o lla r, y erli
A ra p la rın y a rd ım ın d a n d a f a y d a la n a -
ra k , T le m s a n ’ın iskelesi o lan bu m ü h im
lim a n ı a lm ışla rd ı. O ra n ’a İs p a n y o lla rın
s a h ip olm ası, T ü rk le rin C ezayir h â k im i­
y e ti iç in z a r a r lı idi. B u m ü h im m a h z u ru
g id e rm e k n iy e tiy le k ır k b eş k a d ırg a ile
b a tı A kd en ize ile rliy e n P iy ale P a ş a O-
r a n 'ı m u h a s a r a ve z a p te ttik te n so n ra
İ s ta n b u l'a döndü.
1557 b a h a r ın d a te k r a r d en ize a ç ıla n
K a p ta n - ı d e ry a P iy ale P aşa , T u n u s k ı­
y ıla rın d a k i m e ş h u r B ize rte lim a n ın ı
z a p te tti. T u n u s k ıy ıla rın ı k o n tro l, S ic il­
ya s a h ille rin i te h d id e m ü s a it b ir m evki
o la n B izerte, İ s p a n y o lla rın e lin d e b u -
lu n m a k ta y d ı. A ltm ış k a d ırg a lık b ir filo
ile b u r a y a gelip isk ele ve k a le sin i z a p -
te d e n P iy a le P a ş a b ilâ h a r a A frik a k ıy ı­
la rın ı ta r ıy a r a k İ s ta n b u l’a d ö n d ü . O n u n
A frik a k ıy ıla rın ı k o n tro l ve t a r a m a h a ­
re k e ti s ır a s ın d a k a r ş ıs ın a h e r h a n g i b ir
d ü şm a n filosu çıkm adı.
M ayorka seferi
K a p ta n - ı d e ry a o ld u k ta n s o n ra h e -
m e n h e r y az b a tı A kdenize a ç ıla n P iy a ­
le P a ş a n ın b u n e v id e n h a r e k â tın ın en
m ü h im le rin d e n b iri 1558 se n esi y a z ın -
d a k i M a y o rk a se fe rid ir. B a le a r a d a la ­
r ın d a n M a y o rk a ve M in o rk a ’y a b a s k ın
şe k lin d e g ö ste rile n b u s e fe r h a k k ın d a
eski k a y n a k la rım ız d a m a a le s e f k â fi
m ik ta r d a bilgi m e v c u t değ ild ir. B ilh a s ­
sa s e fe rin sebep ve g ay esin e d a ir h iç b ir
şey y a z ılm a m ıştır. O sm a n lı k a y n a k la r ın ­
d ak i bu m a lû m a t n o k sa n lığ ı d o lay ısiy le
so n d e v ir ta rih ç ile r i de M a y o rk a s e fe ri­
n i lâ y ık ı v eçh ile in c e le m e m işle rd ir. F a ­
k a t se fe re k a tıla n g e m ile rin say ısı, t a ­
a r r u z u n İ s p a n y o lla ra m ü te v e c c ih b u lu ­
n u ş u ve n ih a y e t o s ır a d a İs p a n y o lla rla
F ra n s ız la r a r a s ın d a k i m ü c a d e le gözönü-
n e g e tirilin c e , M a y o rk a s e fe rin in F r a n ­
s ız .a r a y a rd ım g ay e sin i is tih d a f e ttiğ in e
h ü k m e tm e k g e re k m e k te d ir.
B u n o k ta la r a y rı a y rı in c e le ­
n in c e , iş a r e t ed ilen n etice y e
u la şm a k d a h a k o la y la ş a c a k ­
tır.
a) K â tip Ç elebi’n in k a y ­
d e ttiğ in e n a z a r a n P iy ale P a ­
şa, M a y o rk a s e fe rin e yüz elli
p a r ç a gem i ile çık m ıştır.
B u n d a n ö n c e k i ik i se fe rd e n
b irin e k ır k beş, d iğ e rin e a l t­
m ış gem i ile ç ık m ış old u ğ u
d ü şü n ü lü rse , M a y o rk a s e fe ri­
n in o n la rla k ıy a s la n a m ıy a - Plyaîe Paşanın
979
c a k d ere ced e ö n em li te lâ k k k i edildiği
a n la şılır.
b) K a n u n î d e v rin d e A k d en izd e O s -
m a n lıla rın en b ü y ü k h a s m ı im p a r a to r
C h a rle s - Q u in t’in a m ira li A n d re a D o-
r ia idi. B u m e ş h u r h a s ım şim d iy e k a d a r
u m u m iy e tle İ ta ly a ve A frik a k ıy ıla rın d a
a ra n ırd ı. O n u n iç in C h a rle s - Q u in t’in
d o n a n m a s ı ile ç a r p ış m a la r b u r a la r d a
o lu rd u . H alb u k i b u d e fa P iy a le P aşa,
A n d re a D o ria ’yı a r a m a y a lü z u m h is s e t­
m e d e n d o ğ ru c a İs p a n y a to p r a k la r ın ın
y .an ıb a şın d ak i B a le a r a d a la rın a _ y ü k le ­
n iy o rd u . D em ek ki, esas h e d e f İs p a n y a
idi. O y ılla rd a İ s p a n y o lla rd a n g elen h e r
hangi b ir te h lik e y i k a rş ıla m a k , v ey a
h e r h a n g i b ir m a ğ lû b iy e tin in tik a m ın ı
a lm a k m eselesi m e v zu u b a h is o lm a d ığ ı­
n a göre, b u b ü y ü k ç a p lı h a r e k â tın b a ş ­
k a b ir gayesi b u lu n m a lıy d ı.
c) H a re k â tın c e re y a n şek li b a k ım ın -
d a n B a le a r a d a la r ın ın O sm a n lı h â k im i­
y e tin e so k u lm a s ın a ça lışılm a d ığ ı m ey -
d a n d a idi. M a y o rk a ’d a k a r a y a a s k e r çı­
k a rılm a k la b e ra b e r m ü h im m e v k ile rin
ta h r ib i ve esir ve g a n im e t a lın m a k la ik ­
t if a o lu n u y o rd u . M in o rk a’d a d a m ü h im
ş e h ir e rin d e n S iü d a d e la (O sm an lı v esi­
k a la r ın d a S iy ed ela) z a p te d ild iğ i h a ld e
k u v v e t b ıra k ılm a y ıp ay n ı şe k ild e h a r e ­
k e t ed ilm işti. F e tih gayesi g ö zetilm ed i-
ğ ine göre, s ırf ta h r ip h a r e k e ti iç in bu
k a d a r b ü y ü k b ir d o n a n m a B a le a r s u la ­
rın a k a d a r e lb e tte g etirilm e zd i. F e tih ,
te h lik e y i k a rş ıla m a , b ü y ü k b ir m a ğ lû ­
b iy e tin in tik a m ın ı a lm a gibi m ü h im s e ­
b e p le rin d ışın d a , 150 p a rç a lık O sm an lı
d o n a n m a s ı İ s p a n y a s u - a r ın a k a d a r a n ­
ca k F r a n s a 'y a y a rd ım iç in g elebilirdi.
aldığı Bizerte kalesinin y ü ıy ıl evvelki resmi
 başlad ı. Ş im d iy e k a d a r F r a n s a ’y a y a p ı­
la n h ü c u m la rd a 'u m u m iy e tle M oselle
n ^ h ri v ad isi ta k ip ed ilip M etz ş e h ri h e ­
def tu tu lu rd u . H alb u k i b u d efa F ele -
m e n k ü z e rin d e n h ü c u m ediliyordu. M ü t­
te fik e r F ele m en k sın ırın ı a ş tık ta n so n ­
ra ilerlem ey e d ev a m e tm işti. Savoie d ü ­
k ü s ü r a tli b ir y ü rü y ü şle S a in t - Q u in tin
şe h ri ö n ü n e gelm iş ve b u ra s ın ı m u h a -
•sara e tm işti. S a in t - Q u in tin ş e h ri Co-
lig n y a d ın d a k i k u m a n d a n ta r a f ın d a n
m ü d a fa a ediliyordu. A y rıca d ü şm a n a
m u h a s a ra y ı çö zd ü reb ilm ek için C o n n é­
ta b le de M o n tm o ren cy k u m a n d a s ın d a
im d a t k u v v e tle ri geldi. F a k a t h e r ik i
k u m a n d a n d a m a ğ lû p ve esir oldu.
S a in t - Q u in tin ö n ü n d e F ra n sız o rd u s u ­
n u n çok m ü h im b irlik le rin in ezilm esiyle
P a ris yo u açıldı. F ra n s ız la r fe lâ k e tli
g ü n le r y aşıy o rlard ı.
B irin c i F ra n ç o is ’n ın P a v ie ’de esir d ü ş ­
tü ğ ü g ü n le rd e o ld u ğ u gibi F ra n s ız la rın
gözü y in e T ü rk le re d ik ild i ve y in e T ü r ­
k ü n k u d r e t ve c iv a n m e rtliğ in e sığınıldı.
T o p k ap ı sa ra y ı a rşiv in d e m e v cu t ve 4482
n u m a ra y a k a y ıtlı b ir v esik a F ra n sız la rın

Y a p tığ ı savaşlar neticesinde teessüre kapılıp, dev­

letini oğlu ile kardeşi arasın da taksim ederek
inzivaya çekilen C h arle s - Quint.

N itekim F r a n s a ’n ın o z a m a n k i d u ru m u
acele b ir y a rd ım ı g ere k tirm ek tey d i.
C h a rles - Q u in t 1556 y ılın d a ta h tın -
d a n fe r a g a tla im p a ra to rlu k to p ra k a r ı­
n ı oğlu P h ilip p e ile k a rd e şi F e r d in a n d ’a
b ıra k m ıştı. C h a rles - Q u in t’in im p a r a to r ­
lu ğ u n u n ikiye a y rılışın d a n F ra n s a fa z ­
la c a sevince ka p ılm ıştı s m a, b u se v in ­
cin erk e n ve pek y e rin d e o lm a d ığ ı m e y ­
d a n a çıktı. Z ira İsp a n y a ile F e le m e n k ’e
sa h ip o s n İk in ci P h ilip p e , b a b a sın ın
p lâ n la r ın ı ele a la ra k , A v ru p a ’ya h â k i -
m iy e t em eliy le F r a n s a ’yı ezm eye h a ş ­
ladı. M arie T ııd o r ile ev len d iğ in d en İn -
gilizler k e n d isin in m ü tte fik iy d i. Evvelce
C h a rles - Q u in t Le ittif a k e tm iş o lan
Savoie (S a v u a) d ü k ü de, İn g iliz le r gibi
o n u n ta ıa f ın d a y d ı. Bu d u ru m u ile h a k i­
k a te n F ra n s ız la ra m ü şk ü l a n la r y a ş a ta ­
bilirdi. H âd isele r de p e şin e n o n u n d ü ş ü n ­
d ü ğ ü gibi c e re y a n etti.
M ü tte fik le riy le b e ra b e r h a r e k e t eden
İsn a n y a , h ü c u m a geçtiği a n d a n itib a re n İngiltere kıraliçesi ve İkinci Philippe'in zevcesi
F ra n s ız la r a m ü şk ü l g ü n le r y a ş a tm a ğ a M a rie T u do r

980
bu s ır a d a n e k a d a r dil d ö k e re k K a n u -
n î’ye y a lv a rd ığ ın ı te s p it e tm e k te d ir. A r­
şiv k ıla v u z u n u n ik in c i fa sik ü lü n d e fo -
to k o p isi y a p ıla ra k n e şre d ilm iş b u lu n a n
);u vesika, 1557 y ılın d a F ra n s ız elçisin in
K a n u n î S ü le y m a n ’a s u n d u ğ u üç b ü y ü k
s ^ h ife lik a r iz a d a n ib a re ttir.
«Yüce ve k u v v e tlü ve â d il ve s a h ib k ı-
r r n s u lta n - ı s a lâ tin S ü le y m a n Ş a h H ak
T a a lâ a n ın u lu lu ğ u n ve j'ü c e liğ in ve
s a lta n a tın ve ö m rü n ve d e v le tin y evm en
fcy ev m en ziy ad b e r ziyad eylesün» d u a -
siyle b a şla y ıp «H ak S u b h a n e ve T a a lâ
p " d iş a h - ı â le m p e n a h h a z r e tle r in in öm -
ıü n ü ve d e v le tin i ve n u s r e tin i ve m e -
s e rr e tin i ve a d a le tin i y evm en feyevm en
ziy ad e eyleyüp a h ire tle rin i m a ’m u r ey ­
le sü n d u a s ıy la so n b u la n a riz a d a ; ö n ce
e s ir o la n k u m a n d a n la r a ve eld en gid en
şe h irle re k a d a r F r a n s a 'n ın h a r p d u r u ­
m u a n la tılm a k ta ve b u n u n iç in ilk yaza
çok k u v v e te ih tiy a ç b u lu n d u ğ u b e lir til­
m e k te d ir. D a h a s o n ra , h a k ik î d o stlu k ve
m u h a b b e tin son d e fa te c rü b e si için se ­
f ir «de la V igne» n in g ö n d e rild iğ i; F r a n -
s m ı n o tu z beş y ıld a n b e ri İta ly a , İs -
p a n y a , P iy e m o n te ile, d e n iz le rd e de İ n ­
g iltere, İsk o çy a, K o rsik a ve s a ir d ü ş -
m a n la r la ç a rp ış m a s ı sebebiyle v a rın ı
yoğunu h a r c a d ığ ı; şim d ik i h a ld e b ir
h a b b e s in in k a lm a d ığ ı ifa d e o lu n m a k ta ­
dır. F r a n s a ’n ın böylece ic d u r u m u n u n
iz a h ın ın a r k a s ın d a n esas m a k s a d a t e ­
m a sla : « P a d işa h -ı â le m p e n a h h a z r e tle ­
r in d e n g a y rı d ü n y a d a h iç b ir y erd e n ü -
m id i y o k tu r. N ite k im b u n d a n ak d e m
n a d iş a h - ı â le m p e n a h h a z r e tle r in in d e ­
fa a tla m u a v e n e tle ri g ö rü lm ü ştü r» d e n e ­
rek y a rd ım is te n m e k te d ir. Bu a ra d a
F i a n s ız la rın T ü rk le re iy i n iy e t ve d o s t­
lu k d u y g u la rın a m isa l g ö ste rilirc e sin e ,
p p p a n m T ü rk le re k a r ş ı b ir se fe r te r tip
ed eb ilm ek ü z e re F ra n s ız la n su lh e z o r la ­
d ığ ın a te m a s o lu n m a k ta d ır. B u n la r a n ­
la tıld ık ta n s o n r a yine F ra n s a 'y a y a rd ım
ed ilm esi is te n m e k te ve y a lv a rıc ı b ir dille
şöyle d e n ilm e k te d ir: « F ra n s a ’n ın â le m ­
d e Y üce H a z re tle rin d e n g a y rı d o stu k a l­
m a m ıştır. M al ih s a n etm eğ e fe rm a n
b u y ru la, k a tla r ın d a m a l cü z’î ve a s a n -
dir. Bu ih s a n k ıy a m e te d e k cem i â.em e
ad k a lır. İ h s a n o lu n a c a k m a l h e r n e
b u y ru u r s a F ra n s a p a d iş a h ı a h te d e r ve
m ü te k e ffil olur. E ğ er m e m le k e ttir, eğ er
sa y ire d ir. M u ra d ı ş e rifle ri o ld u ğ u v a k it­
te e d a ederler».
H em en h e m e n h e r c ü m le n in a r a s ın a
p a d iş a h ın b ü y ü k lü ğ ü n e ve m e rh a m e tin e
d a ir k e lim e le r d iz ile re k y a rd ım is te n e n
b u a riz a d a k a y d o lu n a n en m ü h im n o k ­
ta , d e n iz d e n F r a n s a ’y a y a rd ım ed i.m esi
m e selesid ir. D o n a n m a n ın b a tı A k deniz
su l°.r:n a g ö n d e rilm e sin in F ra n s a y a sa ğ -
l ’.y aca ğ ı b ü y ü k fa y d a la r a e tra flı şe k ild e
te m a s o lu n d u k ta n so n ra , O sm an lı do -
n a n m a s ı ile F ra n s ız d o n a n m a sın ın , elçi
«.de la V igne» n in g ö stereceğ i y ere d o ğ ­
ru i e rle m e sin e m ü sa a d e b u y u ru lm a sı;
F ra n s ız d o n a n m a s ın ın a m ira lin e b u h u ­
s u s ta g ere k en e m irle rin v erilm iş o ld u ğ u
b e lirtilm e k te d ir.
P iy ale P a ş a n ın M a y o rk a se fe ri, z ik re ­
d ile n a riz a n m fe rd a s ı y a z ın d a ce re y a n
ey led iğ in e n a z a r a n , ta r ih itib a riy le de
m u ta b a k a t m e y d a n a ç ık m a k ta d ır. O
h a ld e 150 gem i ile y a p ıla n M a y o rk a s e ­
f e rin in esas gayesi F r a n s a ’y a y a rd ım d a n
ib a re t o m a lıd ır.
A vlonya seferi
K a p ta n - ı d e ry a P iy ale P a ş a 1559 y a ­
z ın d a 88 p a r ç a gem i ile te k r a r d en ize
aç ıld ın . M odon ö n le rin d e n g eç erk en b ü ­
y ük b ir M a lta g em isin i z a p te tti. E sir a l­
dığı gem i e f r a d ın d a n A v ru p a d e v le tle -
r in in T ü rk le re k a rş ı b ü y ü k b ir d o n a n m a
h a z ırla d ık la rın ı, h ır is tiy a n d e v le tle ri i t ­
tif a k ın a kuzey A frik a d a k i b azı A rap
ş e y h lik le rin in bile k a tıld ığ ın ı ö ğ ren d i.
Bunun ü z e rin e İ s ta n b u l’d a n ta k v iy e
k u v v e ti is te y e n P iy ale P a şa y a 10 gem i
d a h a y o llan d ı. B u n la rı d a m a iy e tin e a-
la n K a p ta n - ı d e ry a A rn a v u tlu k s a h ilin ­
de A v lo n y a’y a k a d a r u za n d ı. B u r a la r d a
b ir m ü d d e t k a la n P iy ale P a ş a n ın A v lo n ­
y a se fe ri b ir is tik ş a f ve k o n tro l h a r e k e ­
tin d e n ib a r e t k a lm a k la b e ra b e r, h ır is ti-
y a n h ü k ü m e tle rin in h a z ırlığ ın d a n h a ­
b e r d a r o lu n m a sı b a k ım ın d a n fa y d a lı o l­
du. A y rıca T ra b lu sg a rb b ey lerb ey i
T u rg u d P a ş a d a n a lın a n h a b e r le r de, h ı-
ris tiy a n h ü k ü m e tle rin in b a h a r d a T ra b -
lu s g a rb ’e ta a r r u z a h a z ır la n d ık la r ın ı b il­
d iriy o rd u .
CERBE SAVAŞI
T ü rk ta rih in d e k i d en iz h a r p le rin in en
m ü h im le rin d e n b iris i de C erbe h a rb id ir.
B ilh a ss a n e tic e sin d e k i p a rla k lık ve z a -
fe rin k a t ’iy e ti b a k ım ın d a n b u h a rp , en
b a ş a rılı d en iz h a rb im iz d ir. P reveze z a ­
fe ri ile a ç ıla n A kdeniz h â k im iy e ti s a f ­
hası, C erbe sa v aşı ile d a h a ziyade k a f i ­
leşm iş ve u za m ıştır.
P reveze h a r b i n a s ıl ki, A kdenizde d o ­
n a n m a la rı b u lu n a n d e v le tle rin T ü rk lere
esaslı b ir d a rb e in d irm e k n iy e tiy le y a p ­
tık la r ı ittif a k ın n e tic e si idiyse, C erbe
h a r b i de ay n i şek ild ek i h a r e k e tin b ir
d e fa d a h a te k r a r ın d a n d o ğ m u ştu r. Z ira
C erbe h a r b in d e n ö n ce k i y ılla rd a A kde -
n izd e v aziy et m ü te m a d iy e n h ıris tiy a n
d e v le tle r ale y h in e gelişm eler k a y d e t -
m e k te d ev a m ediyordu. C ezayir’d en so n ­
r a T ra b lu s g a rb ’ın d a T ü rk le r elin e g eç­
m esi, A kdeniz k ıy ıla rın d a k i T ü rk h â k i­
m iy e t s a h a s ın a m ü h im b ir h a lk a n ın d a ­
h a ilâ v esi d e m e k ti. C ezayir ile T ra b lu s-
g arb a r a s ın d a k a la n T u n u s’u n d a b u
h a lk a y a ilâ v e edileceği g ü n le rin y ak ın
o ld u ğ u n u gösteriy o rd u . Z a te n T u rg u d
R eisin M ehdiye h â d is e s i ve P iy ale P a ş a ­
n ın B iz e rte ’yi z a p tı gibi h a re k e tle r, ¡-„r-
tık h ır is tiy a n filo la rın ın T u n u s k ıy ıla -
n n d a d a b a rın a m ıy a c a k la rm ı ifa d e e-
d e n k u v v e tli delillerdi. T ü rk le r kuzey
A frik a y a y erleştik çe, b u r a la r d a üs ve a -
ra z ile ri b u lu n a n A vrupalI d e v le tle r y a l­
n ız c a b u n la rı k a y b e tm e k le k alm ıy o rd u .
K uzey A frik a d a k i ü sle re is tin a t eden
T ü rk le r k o la y lık la A v ru p a sa h ille rin i
v u ru y o r ve A kdenizde ü s tü n lü ğ e sa h ip
b u lu n d u ğ u n u elle tu tu l u r şe k ild e g ö ste ­
riy o rd u . B ilh a ss a 1551 d en b e ri T ü rk d o ­
n a n m a s ı, S in a n P a ş a ve o n d a n so n ra k i
K a p ta n - ı d e ry a P iy ale P a ş a em rin d e b a ­
tı A kdenize aç ıld ığ ı za m a n , h ıris tiy a n
filo la rı o n la rı k a rş ılıy a c a k c e s a re ti k e n ­
d in d e görem iyor, y eg â n e s e lâ m e ti o r ta ­
la r d a g ö rü n m e m e k te b u lu y o rla rd ı.
B öyle d a v r a n m a k ta d ev a m ed ild iğ i t a k ­
d ird e, A v ru p a d e v le tle ri iç in te h lik e n in
d a h a d a b ü y ü m esi m ü m k ü n d ü . B u h a ­
k ik a ti h e m e n b ü tü n h ır is tiy a n A kdeniz
d e v le tle ri sezip k a b u lle n d iğ i h ald e, a r a ­
la r ın d a itt if a k m e y d a n a g e tirm e k te ge­
cik iy o rlard ı. N ih a y e t M a lta şö v a ly eleri­
n in , A k d en izin b ü tü n h ır is tiy a n d e v le t­
le rin e m ü r a c a a tı, ittif a k m e se le sin in fii­
liy a t s a h a s ın a d ö k ü lm e sin i te m in etti.
M a lta şö v a ly elerin e a it T ra b lu s g a rb ’ın
z a p tı,o n la rı h em A frik a k ıy ıla r ın d a b ir
is tin a t sa h a s ın d a n , h e m de k â r g e tire n
982
b ir m e v k id e n m a h r u m e tm işti. L âk in
şö v a ly eler iç in esas m ü h im d â v a , M al-
t a ’n ın istik b a li m eselesiydi. Z ira T ü rk le r
A frik a k ıy ıla rın a y erleştik çe, şö v aly eler
için, y a ln ız c a A k d en izin bu k ıs m ın d a
se rb e stç e d o la şm a k m eselesi değil, M al-
t a ’d a tu tu n a m a m a m eselesi m e v zu u b a -
h isti. T ra b lu sg a rb fe th in e ç ık a n O s m a n ­
lI d o n a n m a s ın ın ev v elâ M a lta ’y a y a p tı­
ğı b ask ın , a d a iç in te h lik e ç a n la rın ın
cid d î şek ild e ç a lm ıy a b a ş la d ığ ın a iş a re t
say ıla b ilird i. İ ş te b u y ü zd en M a lta şö -
v aly eleri, T ü rk le re k a rş ı b ir itt if a k m e y ­
d a n a g e tirilm e sin e ö n a y a k o ld u la r. M al­
ta şö v aly eleri h ır is tiy a n A k deniz d ev -
le tle rin e m ü r a c a a t edince, k e n d ile rin e
en b ü y ü k y a rd ım c ı o la ra k p a p a o rta y a
çık tı ve b irle şm ey i b ir h ıris tiy a n lık d â ­
v ası h a lin e g etird i. N ih a y e t p a p a d ö r -
d ü n c ü P iu s’u n d a m ü e s s ir ç a iış m a la riy -
le ittif a k b ir h a k ik a t h a lin e geldi. İs -
p an y a , M alta, P ap alık , C enova, F lo ra n ­
sa, S icilya ve M onako d o n a n m a la rı
T ü rk le r a le y h in e b irle şti. M ü te a d d it d e ­
f a T ü rk y a rd ım ın a avuç a ç a n F ra n s a ve
T ü rk le rle su lh m u a h e d e si im z a la m ış b u ­
lu n a n V enedik h ü k ü m e ti ittif a k a g irm e ­
m ekle b e ra b e r, b irle şm ey i gizliden t a s ­
vip etm ek tey d i.
H ıris tiy a n A kdeniz d e v le tle ri böyle b ir
b irleşm e y a p a rk e n , O sm a n lı d e v le tin in
d a h ilî işle rin d e h ü k ü m e tin o to rite sin i
s a rs a c a k h â d is e le r c e re y a n ediy o rd u .
K a n u n î’n in o ğ u lla rın d a n S elim ile B a-
yezid a ra s ın d a k i s a lta n a t m ü c ad e lesi a -
lev len m iş, ih tiy a r p a d işa h , şe h z a d e B a-
yezid ü z e rin e a s k e r se v k e tm e k m e c b u ri­
y e tin d e k a lm ıştı. M ü h im d e v le t e r k â n ın ­
d a n b a z ıla rın ın B ay ezid ’i, b a z ıla rın ın d a
S elim ’i tu tm a s ı y ü z ü n d e n m e v c u t o la n
ü s tü k a p a lı ik ü ik , dış m e se le le rd e İsa -
b etli k a r a r a lın m a s ın a te s ir ed eb ilird i.
M a a m a fih , d a h ild e k i bu h â d ise le re
ra ğ m e n , A k deniz ta r a f ın d a k i h â d is e le r
de d ik k a tle ta k ip ed iliy o rd u . H ıristiy a n
d e v le tle r a ra s ın d a k i itt if a k ç a lış m a la rı
z a m a n ın d a h a b e r a lın m ış tı. K a p ta n - ı
d e ry a P iy ale P a ş a n ın 1559 d a A v lo n y a’-
y a k a d a r u z a n m a sı ve A rn a v u tlu k s u -
la r ın d a b ir m ü d d e t b ek lem esi, b ir gö­
ze tle m e h a r e k e tin d e n ve â n i b ir d ü şm a n
ta a r r u z u n a k a r ş ı h a z ır o lm a fa a liy e tin ­
d en ib a re tti. P iy ale P aşa , m e v sim in h a y ­
li ile rle m e sin e ra ğ m e n te ca v ü ze a it b ir
şeyle k a rş ıla ş m a y ın c a geriye İ s ta n b u l’a
d ö n m ü ştü . O n u n İ s ta n b u l’a a v d e ti h a -
ta li b ir h a r e k e t o lm a k la b e ra b e r, A v ru ­
p a ta r a f ı n d a n h a b e r a lm a y a d ik k a t e -
d ilm esi ve b ilh a ssa T u rg u d P a ş a n ın , h ı-
ris tiv a n ittif a k ı ile n iy e tle ri h a k k ın d a
v erd iği m a û m a t k a r ş ıs ın d a h a s s a s ve
cedbiıii d a v ra n ılm a sı, K a p ta n - ı d e r y a ­
n ın İ s ta n b u l'a d ö n ü şü n ü b ir h a t a ol -
m a k ta n çık ard ı. Z a te n P iy a le P a ş a İs -
ta n b u l’a gelince h em g em ile rin sa y ısın ı
a r ttır m a , h e m de e k sik le rin i ta m a m la ­
m a b a k ım ın d a n h u m m a lı fa a liy e t gös­
te rd i.
1559 kışı y a k la ş ırk e n K a p ta n - ı d e ry a
P iy ale P a ş a n ın İ s ta n b u l’a g id işin d e n
m ü tte f ik le r m e m n u n k a lm ışla rd ı. P lâ n ­
la rı T ra b lu s g a rb ’e ta a r r u z o la n m ü tt e ­
fik ler, b u ra s ın ı a ld ık ta n s o n r a b a tı A k­
d en iz y o lu n u k esm ek ve böylece C eza -
y ir’d e n de T ü rk .e ri u z a k la ş tır m a k n iy e ­
tin i b esliy o rlard ı. A ra la rın d a m e n fa a t
a y rılık la rı b u lu n m a k la b e ra b e r, böyle b ir
gaye o n la rı b ir a r a y a g e tirm işti. H a rp
p lâ n ın ın ta tb ik in d e gecik ild iğ i ta k tir d e
ittif a k s a r s ın tıla r geçireb ilird i. B u n u n
için m ü tte f ik .e r u m u m iy e tle aceleci T urgu d Reisi tasvir eden bu resim bahriyeli
d a v ra n ıy o rla rd ı. M ü tte fik filo su n u n to n - ressam A li Sam i Beyindir.
la n tı y eri o la ra k k a r a r la ş tır ıla n Mes -
S in a'd a d a h a 1559 se n e sin d e ilk h a m le ­ le n M e ssin a ’d a kış o r ta s ın d a m ü tte f ik
de 79 gem i ile 12 b in seçm e a s k e r to p ­ filo su n u n m ü h im b ir k ısm ı b ir a r a y a
la n m ıştı. 1560 y ılın ın ilk g ü n le rin d e n geldi. H a v a la rın f ırtın a lı geçm esi y ü -
itib a re n bu m ik ta r s ü r ’a tle yükseliv erd i. z ü n d e n h a r e k e t g ü n ü b irk a ç d e fa d e ğ iş­
tirilm e k z o ru n d a k alın d ı. N ih a y e t ş u b a ­
M e şh u r a m ir a l A n d re a D o ria a r tık çok
tın ilk g ü n le rin d e 53 b ü y ü k çek d iri, 4
ih tiy a rla m ış o ld u ğ u n d a n m ü tte f ik filo ­
g a.y o t, 2 k aly o n , 28 yüksek, 12 a lç a k g e­
s u n a fiile n k u m a n d a ile h a r e k â ta iş ti­
m iye b in d irile n 17 b in sa v aşç ı g en e ral
ra k edem edi. M ü tte fik d o n a n m a s ın ın
D on A lv a ra de S a n d i k u m a n d a s ın d a
fiilî b a ş k u m a n d a n ı M e d in a - Coeli d ü -
M a lta ’y a geldi. İk in c i ve so n to p la n tı
k ası idi. A sıl ad ı J e a n de l a C e rd a o la n
y eri o la ra k se çilen M a lta ’d a m ü tte f ik
M e d in a - Coeli d ü k ası. k a h r a m a n lık m e ­
filo su n u n d iğ e r k ısm ı b ek len d i. D iğ e r­
r a k ısı b ir kim seydi. D o n a n m a y a a lın a n
le rin in de gelm esiy le m ü tte f ik le r d o n a n ­
k u v v e tle rin k u m a n d a n lığ ın a d a İ s p a n ­
m a s ın ın g em i say ısı ik iy ü z p a rç a y ı b u l­
yol a s ilz a d e le rin d e n D on A lvaro de
du. F ır tın a la r ın d ev a m e ttiğ i m ev sim d e
S an d i g e tirilm iş ti. M ü tte fik le re d a h il
M a lta ’d a n h a r e k e te g eçen m ü tte f ik le rin
C enova filo su n a A n d re a D o ria ’n ın y eğ e­
esas g ay eleri T ra b lu s g a rb ’i z a p te tm e k ­
n i G io v a n n i G ia n n e tin o (J a n e tin o ) D o­
ti. L âk in h a v a m u h a le fe ti d olayısiyle
ria , M a lta filo su n a G iyyom , N apoli ve
d en iz ü z e rin d e fa z la z a m a n k a y b e d e n
S icilya d o n a n m a la rın a D on J u a n de
m ü tte f ik le r a r a s ın d a fik ir a y rılık la rı
C a rd o n a , p a p a lık d o n a n m a s ın a O rozini
b a şg ö ste rd i. O a ra lık a s k e rle r a r a s ın d a
k u m a n d a ediyordu.
ç ık a n h a s ta l ık ta n b ir m ik ta r in s a n ın
P iy ale P a ş a n ın İ s ta n b u l’d a o lu şu n d a n ölm esi, m ü tte f ik k u m a n d a n la rın ın b a z ı­
m e m n u n iy e t d u y a n m ü tte fik le r, b a h a r ı la r ın ın m â n e v iy a tın ı s a rstı. B u y ü zd e n
b e k lem e d en p lâ n la r ın ı ta tb ik e k o y u ld u ­ M a lta şö v a ly eleri re isi ile S icily a k u v -
lar. İlk to p la n m a y eri o la ra k te s p it edi- v e tle ri k u m a n d a n ı T ra b lu s g a rb ’m iş g a ­

983

lin d e İsra r ed e rk en , d iğ e r bazı k u m a n ­
d a n la r C erb e’ye gidilm esini ileri s ü r -
düler. N eticede C erbe’ye gidilip o ra n ın
z a p tın ı te m in le k u v v etli b ir is tin a t s a ­
h a s ı m e y d a n a g etirilip v az iy e tte is tik ra r
te m in o lu n d u k ta n so n ra esas h e d e fe yö-
n elin m e si u y g u n görüldü. N ih ay e t m u a z ­
zam şav aş k u d r e tin i h a iz m ü tte f ik filo ­
su, 2 m a rt 1560 d a C erbe a d a s ın ın m ü s ­
ta h k e m m evkii V a lg u te n a ra b u rn u ci -
v a rın ? d e m ir a ttı. F ır tın a dolayısiyle
d e rh a l fa a liy e te geçem iyen m ü tte fik le r,
a n c a k a d a ö n ü n e g elişle rin d en beş gün
so n ra y an i 7 m a r t ta k a r a y a a sk e r ç ık a r­
dılar. C erbe’yi T u rg u d R eise b ağ lı o la ra k
id a re ed en A rap şeyhi 8 m a r t ta teslim
o du. B ir h a f ta s o n ra C erbe’n in A râp
şeyhi ile m ü tte fik k u m a n d a n ı a r a s ın d a
b ir a n la ş m a im z alan d ı. Bu a n la şm a y a
göre şeyh, se n e d e a ltı b in a ltu n ekü, d ö rt
deve kuşu, d ö rt ceylân, d ö rt a y g ır ve b ir
d ev e d en m ü rek k e p vergi verm ey i K u r’â-
n ı K erim ü ze rin e yem in ed e rek k a b u l -
lendi. A yrıca T u rg u d R eisin b a y ra ğ ın ı
in d ire re k İsp an y o l b a y ra ğ ın ı üç d efa
b iz za t d ireğ e çekti. M ü tte fik le r y aln ızca
a d a y ı alıp, şe y h e ta b i’iv e t m u a h e d e si
im z a la tm a k la k a lm ıy a ra k b u r a d a d e rh a l
k u v v etli b ir k ale in ş a s ın a g iriştiler.
M ü tte fik le rin önce M essina, ondan
so n ra d a M a lta ’d a to p la n d ık la rım ö ğ re ­
n e n T u rg u d P aşa, İs ta n b u l’a h a b e r g ö n ­
d e re re k d u ru m u b ild irm işti. O n u n için
b ir t a r a f t a n A ğriboz, M idilli, Rodos s a n ­
cak b eylerine, denize a ç ıla c a k o la n P i-
y ale P a şa y a sa n c a k ask eriy le b irlik te il ­
tih a k la r ın a d a ir e m ir g ö n d erilirk e n ,
K a p ta n - ı d e ry a P iy ale P a şa d a yüz y ir ­
m i p a r ç a gem i ile 4 n is a n 1560 (8 receb
967) d a h a r e k e te geçti. K oyun a d a sın a
v a rıld ığ ın d a U luc Ali R e iste n d ü şm a n
h a k k ın d a yeni m a lû m a t alın d ı. T u rg u d
P a ş a ta r a f ın d a n d ü ş m a n d a n m a lû m a t
ve e s ir a lm a ğ a m e m u r edilen U luc (K ı­
lıç) Ali Reis, m ü tte fik le r M a lta ’d a n h a ­
re k e te g e ç tik te n so n ra f ırs a t d ü şü re re k
g eride k a la n g em ile rin d e n b irk a ç t a n e ­
sini ta h r ip ile e s irle r alm ıştı. A ldığı esir
ve iğ tin a m e ttiğ i _ m a lze m e ile T u rg u d
P a şa ta r a f ın d a n İ s ta n b u l’a y o lla n a n U-
luc Ali, işte b u şekilde K oyun a d a s ın d a
P iy ale P a ş a ile k a rşıla şm ış b u lu n u y o rd u .
M ü tte fik filo su n u n C erbe’ye g id erek
ad ay ı ig a l e ttiğ in i ö ğ re n e n P iy ale P aşa,
984
1
y o lu n a d e v a m la M odon ö n ü n e geldiği
s ır a d a M idilli s a n c a k b ey i M u s ta fa Bey
ile Rodos sa n c a k beyi K u rd o ğ lu A hm ed
Bey b irk a ç p a r ç a gem i ile g elerek do -
n a n m a y a iltih a k e ttile r. M odon’d a b ir ­
k aç g ü n k a la r a k le v az ım ın ı ta m a m la -
y an P iy ale P aşa, 1 m ay ıs a k ş a m ı b a tı
is tik a m e tin d e y o la k o yuldu. D ö rt gün
so n ra T ü rk d o n a n m a sı M a lta ö n le rin e
v ard ı. M a lta ’n ın y an ı b a ş ın d a k i G oza
a d a s ın a b ir m ik ta r a sk er ç ık a r ıla ra k e-
sir ve g a n im e t alın d ı. G erek Gozo’d a n
a lın a n e sirle rd e n , g erek se T u rg u d P a -
şa n ın h ızlı giden b ir k a lite ile g ö n d e rd i­
ği h a b e rc id e n d ü şm a n ın h a le n C erbe a-
d a s ın d a old u ğ u , o ra d a n b ilâ h a re T ra b -
lu s g a rb ’e h ü c u m edeceği ö ğ ren ild i. B u ­
n u n ü ze rin e P iy ale P a şa M a lta t a r a f ı n ­
d a fa z la v a k it k a y b e tm e y e re k C erbe’ye
d o ğ ru h a r e k e t e tti. İk i g ün, ik i gece s ü ­
re n y o lcu lu ğ u m ü te a k ip T ü rk d o n a n -
m a sı 13 m ay ıs 1560 d a C erbe ö n ü n e g e­
lerek a d a n ın 12 m il a ç ığ ın a d e m ir a ttı.
T ü rk d o n a n m a s ı M a lta ö n ü n e g eld i­
ği s ır a d a M a lta ’lıla r s ü r ’a tli b ir gem i
i.e C erb e’ye a d a m la r g ö n d e re re k T ü rk -
le rin g eld iğ in i b ild irm işle rd i. B u h a b e r
m ü tte fik le r a r a s ın d a m ü th iş b ir h ey e -
c a n u y a n d ırm ış tı. Z ira, s e fe r m evsim i
g elm ed en T ü rk le rin d en ize a ç ıla c a ğ ın a
ih tim a l v e rm e m ek te idiler. D u y u lan
k o rk u ve h e y e c a n d a n ö tü rü m ü tte f ik
k u m a n d a n la rı a r a s ın d a y a p ıla c a k is ü-
z e rin d e b irb irin in zıd d ı fik irle r ile ri s ü ­
rü lm ey e b a şla n d ı. D o n a n m a y ı k a ra y a
y a n a ş tıra ra k sa v a şm a k istiy e n le r o ld u ­
ğu gibi, T ü rk le r g elm ed e n gece k a r a n ­
lığ ın d a n fa y d a la n a ra k k a ç m a k is tiy e n ­
le r de v ard ı. N ih a y e t i k h e y e c a n b iraz
d ağ ılın c a, m ü tte fik filo su n u n C erbe ö-
nü.nde h a rb i k a b u lü k a r a rla ş tırıld ı.
M a lta ’d a n gelen h a b e rc i, T ü rk le rin C e r­
be ö n ü n e v a rış ın d a n ü ç g ü n ö n ce m ü t­
te fik le re h a b e r u la ş tırm ış o ld u ğ u n d a n
b a ş k u m a n d a n M ed in a-C o e.i v u ru şm a k
için g ere k en te d b irle ri r a h a tç a aldı.
14 m ay ıs 1560 s a b a h ı T ü rk d o n a n m a ­
s ın ın b ir h ilâ l şekli a la r a k m ü tte fik le re
d o ğ ru y av aş y av aş ile rley ip to p ate şin e
girişm esiyle, T ü rk ta r ih in in en şa n lı
h a rp le rin d e n b iri o la n C erbe den iz s a ­
vaşı b aşlad ı. T ü rk d o n a n m a s ın ın o r ta
k ısm ın d a K a p ta n - ı d e ry a P iy ale P aşa,
sağ c e n a h ta Rodos s a n c a k b ey i K u rd -
o ğlu A hm ed, sol c e n a h ta M idilli s a n c a k
beyi M u sta fa Bey b u lu n u y o rd u .
T ü rk to p la r ın ın şid d e tli a te şi m u h a ­
reb ey i d e rh a l k ızıştırd ı. T o p çu m u zu n
isa b e tli ç a lış m a la rı pek k ısa z a m a n d a
te s irin i g ö ste re re k m ü tte f ik s a fla r ın d a
k a rışık lık a lâ m e tle ri b elird i ve bu h a l
b o zg u n lu ğ a d o ğ ru m e y le tm e k te y k e n , Pi-
yale P a ş a d ü ş m a n ın d u ru m u n u fa rk e -
d erek , T ü rk d o n a n m a s ın ı s ü r ’a tle k a rş ı
ta r a f a y a k la ş tırm a ğ a b a ş.a d ı. O a r a d a
b o zg u n u önlem ey e ç a lış a n m ü tte f ik b a ş ­
kum andanı M edina-C oeli, u s ta c a b ir
m a n e v ra il? bozgundan k u r tu lm a y a
g a y re t e tti. Bu a r a d a b a ş k u m a n d a n ın
te n sib iy le m ü tte f ik d o n a n m a s ı iki kıs -
m a ay rıld ı. B ir k ısm ı h is a r la r ın a ltın a
s ığ ın m a y a g a y re t e d e rk e n d iğ e r k ısm ı
d enize a ç ılm a y a u ğ ra şıy o rd u . D enize a-
ç ılm a y a ç a .ış a n b ü y ü k g ru p u n b a ş ın d a
b izzat b a ş k u m a n d a n M ed in a-C o eli v a r ­
dı. P iy ale P a şa bu v aziyet k a rş ıs ın d a
d ü ş m a n ın d enize a ç ıla n g r u p u n u n ü z e ­
rin e y ü rü rk e n K u rd o ğ lu A hm ed Beyi
k ale d u v a r la rın ın a ltın a sığ ın ıp k a r a y a
ç ık m sk istiy e n le rin ü ze rin e g önderdi.
T ü rk d en izc ile ri h e r iki g ru p a k a rşı
d a şid d e tle sa v aştı. G ia n n e tin o D oria ve
Cerbe savaşını tasvir eden bu resim, N uri
985
M ed in a-C o eli k a ç m a k için u ğ ra ş ırk e n
P iya e P a şa ü z e rle rin e y ü k le n iy o r ve
C erbe s u la rın ı o n la ra pek p a h a lıy a m a l
ediyo rd u . T ü rk g e m ile rin d e n b a z ıla rı
düşm an k a d ırg a la r ın a r a m p a ed erek
boğaz b o ğ aza d ö ğ ü şü y o rd u . M e şh u r a-
m ira l A n d re a D o ria 'n m y eğ en i G ia n n e ­
tin o ( J a n e tin o ) D o ria bu h e n g â m e d e n
güç h a lle k u rtu la b ild i. M edinaC oeli ve
m ü tte f ik k u m a n d a n la rın d a n b ir k ısm ı
d a y in e b ir h a y li m ü ş k ilâ tla T ü rk le rin
e lin d e n sıy rılıp s ü r ’a tle S icily a’y a çe k i­
lebildi. K ale d u v a rla rı a ltın a sığ ın a n
g ru p b u s u r la r d a n is tifa d e ed e rek g em i­
le rd e k i a s k e rle rin i k a r a y a çık ard ı, z a te n
k a le d e m ü tte f ik le rin a s k e rle ri v ard ı.
Böylece, g erek k a r a y a çık a n la r, g erek se
a d ? d a m e v c u t k u v v e tle rin k aley e g ir -
meci sebebiyle, m u h a re b e n in b u n d a n
so n ra k i k ısm ı b ir k a r a h a r b i şe k lin e
b ü rü n d ü .
200 h a r p gem isi ve a y rıc a 30 b in k işi­
lik k a r a sa v a şç ısın ı ih tiv a ed e n m ü tt e ­
fik d o n a n m a sı ile y a p ıla n C erbe den iz
h a rb in d e T ü rk le rin za feri, k a rş ı ta r a f ın
d a h e z im e ti k esin d i. Ç a rp ış m a la r k a r a
h a r b in e in k ılâ p etm e d e n önce, y a n i ilk
g ü n d e d ü ş m a n ın gem i z a y ia tı 20 k a d ır ­
Paşanın eseridir. (A slı Deniz Müzemizdedir)
ga, 26 n ak liy e gem isi idi. B u n la rın ki -
m isi b atm ış, k im isi yak ılm ış, k im isi de
z a p to lu n m u ştu . B ir d a h a h a r b e iş tira k
edem iyecek dereced e p e riş a n vaziyete
d ü şe re k güçlükle k a ç a n ve y o lla rd a b a ­
ta n la r ın sayısı b u n a d a h il deği'.di. B ilâ-
h a r a k a r a m u h a re b e le ri s ıra s ın d a C erbe
s u r la r ı d ib in e sığ ın ıp k a n a la g iren ge­
m ile rin ekserisi de yak ılıp b a tır ıld ığ ın ­
d an , C erb e’de s u la rın d ib in i boylıyan,
k a r a y a o tu r a n ve T ü rk le rin elin e g eç en ­
le rle d ü şm a n ın z a y ia tı en az 70 gem i
idi. Y erli ve y a b a n c ı k a y n a k la r T ü rk
z a y ia tın a d a ir h iç b ir şey y a z m a d ık la rı­
n a göre, h a r p te b a tıp k a y b o la n T ü rk
gem isi o lm am ıştı. D ü şm a n filo su n u n
m u h a re b e s a h a s ın d a n u z a k la ş a n gem i­
le rin d e n a n c a k y irm i k a d a r ı işe y a ra r
d ere ced e sağ lam d ı. Y ani n e tic e itib a r iy ­
le d ü şm a n m ü tte f ik d o n a n m a sı ta m b ir
h ez im e te u ğ ra m ış ve d a h a y e rin d e b ir
ifa d e ile m ah v o lm u ştu .
T ra b lu s g a rb ’m z a p tın ı ta s a rlıy a n M e-
d in a -C o e li d ükü, m ü tte fik filo su n u n
C erbe s u la rın a g ö m ü ld ü ğ ü n e ş a h it o la ­
r a k güçlükle S icilya yolunu tu ta r k e n ,
ih tiy a r A n d re a D o ria d a İ ta ly a ’d a on -
la r d a n gelecek z a fe r m ü jd e s in i b ek li -
yordu. Fecî a k ib e ti ö ğ ren in c e p ek m ü ­
te e ssir o la n A n d re a D oria, y e g â n e te s e l­
liyi . y e ğ e n in in sa ğ sa lim k u rtu lu ş u n d a
b uldu. M a a m a fih b u acı k a rş ıs ın d a k i­
liseye g id e re k gö zy aşları d ö km üş o la n
A n d re a D oria, fa z la y aşam a y arak ay n i
se n e n in 25 k a s ım ın d a te rk i h a y a t eyledi.
D enizde z a fe ri k a z a n a n P iyale P aşa,
C erbe k a le sin e g iren m ü tte fik a s k e rin in
o r a d a ucuz şekilde k u r tu lu ş u n a m ü s a a ­
de etm edi. K a ra y a a s k e r ç ık a rıla ra k
d e rh a l m u h a s a ra y a girişildi. L âk in
m u h k e m C erbe k a le sin in z a p tı kolay ol­
m ad ı. T ü rk to p la rın ın şid d e tli b o m b a r­
d ım a n ın a ve b ir h a y .i in s a n z a y ia tı v e r­
d irm e sin e rağ m e n , 80 g ün d ay a n d ı. İş,
k a r a h a rb in e d ö k ü ld ü ğ ü s ır a d a T ra b lu s-
g a rb 'd e n C erbe’ye gelen T u rg u d P a ş a d a
m ü c ad e ley e iş tira k e tm işti. N eticede
C erbe k alesi de z a p to lu n a ra k iç e rd e k i-
le r e s ir edildi. E sirle re m ü tte f ik k a r a
k u v v e tle rin in k u m a n d a n ı İsp a n y o l ge­
n e r a li D on A lvaro de S a n d i de d ah ild i.
C erbe k a le sin d e ö le n lerle b e r a b e r m ü t­
te fik le rin te le f o la n in s a n sayısı y irm i
bini b uluyordu.
986
C erbe h a r b in in g alibi P iy ale Paşa,
k a r a h a r b i de so n a erin ce y ık ıla n s u r ­
la rın ta m irin i e m re d e re k C erbe su la -
r ın d a n h a r e k e t e tti. Ö nce T ra b lu s g a rb ’e
o n d a n so n ra d a P rev eze’ye u ğ ra d ı. 27
eylül 1560 d a z a fe r alayı ile İ s ta n b u l’a
d a h il oldu. P iy ale P a şa e s ir e ttiğ i 4 b in
k işi ile 19 k a d ırg a ve b ir k aly o n u d a b e ­
ra b e r g etiriy o rd u . E sir a lın a n gem iler
d irek siz ve d ü m en siz o la ra k y ed e k te ç e ­
kiliyor, b u n la rın b a y ra k la rı a r k a la r ın d a
s u la ra s ü rtü n e c e k şek ild e s a rk ıtılm ış
b u lu n u y o rd u . K a p ta n - ı d e ry a n ın za fe rle
d ö n ü şü d o lay ısiy le d en iz k e n a rın d a k i
köşke in m iş b u lu n a n K a n u n î S u lta n S ü ­
le y m an . d o n a n m a n ın , h u z u ru n d a k i z a ­
f e r resm i g eçid in i g u ru rla sey red iy o rd u .
P a d iş a h ın ö n ü n d e n resm i geçit y a p a ra k
ile rliy en d o n a n m a n ın g e tird iğ i e sirler
a r a s ın d a h ay li m ü h im ş a h ıs la r b u lu n u ­
yordu. B u n la r a ra s ın d a , m ü tte fik le rin
k a r a sa v a şç ıla rı k u m a n d a n ı D on A lvaro
de S an d i, N apoli ve S icily a d o n a n m a la rı
k u m a n d a n ı D on J u a n d e C a rd o n a , Ce-
n o v alı k a p ta n C ig ala (V isco n ti d i C ica-
la ) ve on yedi ilâ on sekiz y a ş la rın d a
b u lu n a n oğlu, g e n e ra l D on S an sio de
Levia, g e n e ra l D on B a ra n je , M ed in a-
Coeli d ü k ü n ü n oğlu G a sto n gibi k im s e ­
le r v ard ı. İk i ü ç gün s o n r a e s irle r d i-
v a n -ı h ü m â y u n k a rş ıs ın a ç ık a rıld ığ ı g i­
bi m ü h im le ri p a d iş a h ta r a f ın d a n k a b u l
o lu n d u . Bu k a b u l e s n a sın d a k a p ta n Ci-
g a la ’n m oğlu S cip io n e K a n u n î’n in d ik ­
k a tin i çek erek ilt if a tın a m a z h a r oldu.
D in in i d e ğ iştird ik te n so n ra Y u su f S in a n
ad ı v erilen ve E n d e rû n -u h ü m a y u n a a-
lın ıp y e tiştirile n b u genç, ile rd e m ü h im
d ev let a d a m la rın d a n C iğ alazâd e S in a n
P a şa o la c a k tır. M ü h im ş a h s iy e tle rd e n
ib a re t e s irle rd e n b ir k ısm ı b ir m ü d d e t
so n ra A v u stu ry a elçisi B u sb ecq ’in n ü ­
fuz ve ta v a s s u tu ve fid y e -i n e c a t akçesi
te m in etm esi n e tic e si salıv erild i.
C erbe h a r b in in galibi P iy ale P aşa, z a ­
fe r d ö n ü şü p a d iş a h ta r a f ı n d a n k a b u l e-
d ild iğ i sıra d a , K a n u n i’n in h a k lı ve y e­
rin d e iltif a tla r ın a m a z h a r oldu. E n d e -
r û n -u h ü m a y u n d a y etişip İ547 d e k a p ı­
cı b aşı o ld u k ta n so n ra k e n d isin i d a h a
fa z la g ö ste re n P iyale, S in a n P a ş a ö lü n ­
ce o n u n y e rin e sa n c a k beyi p ây esiy le
K a p ta n - ı d e ry a olm uş, 1558 d e M ay o rk a
se fe rin d e g ö ste rd iğ i m u v a ffa k iy e t üze -
rin e b ey lerb ey ilik p ay e si te v c ih ed ilm iş­
 ti. Bu d e fa g ö ste rd iğ i fe v k a lâ d e m u v a f ­
fa k iy e t ü z e rin e rü tb e s in in v ezârete
y ü k se ltilm e si d ü şü n ü ld ü y s e de, iki sen e
ö n ce bey lerb ey i o lu şu ve b e y le rb e y lik te ­
ki k ıd e m in in azlığı n a z a r ı itib a r a a lın a ­
ra k v e z a re t te v c ih edilem edi. Bu h u s u ­
s a te m a s ed en K â tip Ç elebi d iy o r ki;
« B eylerbeyilik p â y e si a la lı ik i y ıldır, b u
d e fa v e z a re t p â y e si v e rilirse te z olm uş
o lup r ü tb e - i v e z â re t te d e n n i b u lu r diye
S u lta n S ü le y m a n H an tecv iz b u y u rm a -
y u p re v â g ö rm ed iler. L âk in r iâ y e ti m u -
r â d - ı h u m â y u n o lm a ğ la v â f ir ih s a n ve
te ra k k ile r ile te v k ird e n so n ra ş e h z a d e ­
le ri S u lta n S elim H a n ’ın k ız ın ı k e n d isin e
tezv iç b u y u rd u la r. B u p â y e le rin izzeti ve
itib a r ı ol a s ırd a b u m in v a l ü zre idi. Bu
a s ırd a p â y e le r m eb zu l o lu p itib a r k a l -
m a m a ğ la b ir v ez irin s a n c a k b eyi k a d a r
v e k a -ü v e k a rı k a lm a d ı; h e r k e s re tin
m u k te z a sı zille ttir» .
MALTA MUHASARASI
P iy ale P a ş a K a p ta n - ı d e ry a b u lu n d u ­
ğu s ır a d a e n m ü h im d en iz s e fe rle rin -
d en b irin i de M a lta ü z e rin e ic ra eylem iş
ve s tr a t e ji k ön em i h a iz bu a d a f e tih n i ­
y etiy le k u ş a tılm ış tır.
S icily a’n ın güney ta r a f ı n d a Gozo, Co-
m in o, F ilfo la ve C o m in o tto gibi k ü ç ü k
a d a la rd a n te şe k k ü l eden g ru p u n en b ü ­
y ü ğ ü o la n M a lta 246 k ilo m e tre k a r e yüz
ö lç ü m ü n d e b ir to p r a k p a rç a s ıd ır. S ic il­
ya k ıy ıla n ile A fr ik a s u la rın ı k o n tro l
ed e ce k b ir m e v k id e oluşu. M a lta ’m n
s tr a te jik d e ğ e rin i te şk il e tm e k te d ir.
M a lta ’n m bu h u su siy e ti çok
esk id en b e ri d ik k a ti çe k m iş­
tir. F en ik e, Grek,- K a rta c a ,
R om a, G ot, V and al, B izans
h â k im iy e tin i g ö rm ü ş o lan
M a lta a d a sı ile m ü s lü m a n
d e v le tle rd e n ilk d e fa kuzey
A frik a d a k i A ğ .e b île r ilg ile n ­
m iş ve 870 y ılın d a n itib a r e n
220 se n e m ü d d e tle M a lta a-
d a s ı is lâ m la rm elin d e k a l -
m ıştır. B ilâ h a ra S icily a k ır a l-
la rın ın is lâ m la r d a n olm ası
ü z e rin e y en id e n h ır is tiy a n
h â k im iy e ti d ev ri a ç ıla ra k
m u h te lif h ü k ü m e tle r b u ra y a
h ü k m e tm iş le rd ir.
R odos a d a sı T ü lk le r t a r a -
987
fın d a n z a p te d ilin c e R odos’ta k i S a in t-
J e a n şö v a ly eleri M a lta ’y a n a k le d ilm iş ­
tir. Ö nce im p a r a to r C h a rle s - Q u in t t a ­
r a f ın d a n p a p a y ed in ci C le m e n t’in de
ta sv ib iy le şö v a ly e.ere se rb e s t m a jik â n e
o la ra k v erilm iş o la n M a lta ’d a 1530 t a r i ­
h in d e n itib a r e n şö v aly eler m ü s ta k ile n
h â k im iy e t te sis etm işle rd ir.
M a lta ’y a y e rle şir yerleşm ez b u r a d a
m e v c u t k a le le ri ta m ir ve y e n ile rin i in ş a
ed en S a in t - J e a n ta r i k a tı m e n s u p la n
R od o s’t a o ld u ğ u gibi d en izciliğ e ö n em
v e re re k gerek tic a r e t, g erek se k o rs a n lık ­
la h a y a tla r ım id a m e y e ç a lış m a k ta id i­
ler. Eski geçim ta r z la r ın d a n v az g eç m e­
d ik le rin d e n , b a tı A k d en izd e T ü rk le r a-
le y h in d e k i siy asî ve a s k e rî k o m b in e z o n ­
la r a d a h il o lm a k ta n g eri k a lm a y a n M al-
ta lıla r, en so n o la ra k C erbe h a r b in e yol
a ç a n m ü c a d e le n in b irin c i d ere ced e te ş ­
vikçisi o lm u şlard ı.
T ü rk h â k im iy e t s a h a s ı . kuzey A frik a
ü z e rin d e n b a tı A kdenize d o ğ ru ile rle -
dikçe, O sm a n lı d ev let a d a m la rı M a lta ’­
y a k a r ş ı a lâ k a g ö ste rm ey e b a ş la d ıla r.
Bu a lâ k a ö n ce B a rb a ro s H a y re d d in t a
r a f ın d a n g ö ste rild i. C ezay ir yolu ü z e rin ­
de m ü s ta h k e m b ir k o rs a n y a ta ğ ı o laıı
ve f ır s a t d ü ştü k ç e T ü rk le re z a r a r v eren ,
M a lta şö v a ly e le rin in o r ta d a n k a ld ırıl -
m a s ı; şü p h e siz h em şö v a ly elerin T ü r k ­
le re v e re cek leri z a r a r la r ın ö n le n m e s in i
te m in edecek , h em de A v ru p a k ıy ıla rı -
m n te h d id i iç in b ir ile ri k a ra k o la sa h ip
o lu n m a sı im k â n ın ı sa ğ lıy a c a k tı. O n u n
için B a rb a ro s H a y re d d in M a lta ’y a se fe r
M alta'n m iki yüzyıl evvelki bir resmi
 y a a d a sı a r a s ın d a yedi ta n e M a lta k o r ­
san g em isin in ta a r r u z u n a u ğ rıy a ra k
z a p te d ilm işti. S a ra y k a d ın la r ın ın bile
p a d iş a h n ez d in d e şik â y e tin e yol aç a n
b u h âd ise, a d a n ın z a p tı h a k k m d a k i t a ­
s a v v u ru n fiilî s a fh a y a d ö k ü lm e sin e yol
açtı.
Bu ik i h â d ise d ışın d a H am m er, b ir de,
İsp a n y o lla rın , F as s a h ilin d e «G om ora
de Velez ve « P en o n de Yelez» ism in d e
ik i k aley i z a p te d iş le rin in .T ü rk le ri M al­
t a se fe rin e ta h rik e vesile te şk il e ttiğ in i
k ay d ed er.
M aita'ya griden Türk kuvvetleri
M a t a se fe rin e k a r a r v e rilin c e gere -
k e n h a z ırlık la r y ap ıld ı. K ıy ıla rd a k i sa n -
c?k ve b ey lerb ey le rin e lü z u m lu e m irle r
yazıldı. M a lta se ferin e, C erbe h a rb in e
iş tira k e d e n .e rd e n d a h a fa z la sa y ıd a g e­
m i ay rıld ı. Âli ve S e lâ n ik î’ye göre 300,
K â tip Ç elebi’ye göre 150 gem i v ard ı.
Turgud Reisin ressam larım ız tarafından yapılm ış T ü rk ve y a b a n c ı k a y n a k la rı k a r ş ıla ş tı­
bir resmi daha r a r a k d a h a ziyade b a tı k a y n a k la rın ı e-
sa s t u ta n H am m er ise; K a p ta n - ı d ery a
n iy e ti beslem işti. 1540, 1541, 1544. 154G, P ly ale P a ş a n ın 130 k a d ırg a , 8 m a v n a,
1547, 1551 se n e le rin d e T ü rk k o r s a n la n 3 k a ra m ü rs e l, 11 b ü y ü k gem i ki 152 p a r ­
v eya d ev .et k u v v e tle ri ta r a f ın d a n M al­ ça ile İ s ta n b u l’d a n h arek et e ttiğ in i;
t a veya y a n ın d a k i Gozo a d a s ın a y ap ı - M odon’a v a rı dığı s ır a d a Rodos m ev k i
la n a k ın la r, bu n iy e tin , gerek B a rb a ro s k u m a n d a n ın ın 10 k a d ırg a , S a lih R eisin
z a m a n ın d a , g erekse o n d a n s o n ra t a h a k ­ de 2 si b ü y ü k 17 si k ü ç ü k 19 k a d ırg a ile
k u k u n a k ad e m e te şk il edecek h a r e k e t­ d o n a n m a y a k a tılm a la riy le m ik ta r ın 181
lerdi. S tr a te jik d eğ e ri h a iz M a lta ’n m e y ü k se ld iğ in i; m u h a s a r a y a b a ş la d ık ta n
z a p tı, o r ta ve b a tı A kdeniz’de T ü rk h â ­ s o n ra M a ita 'y a y e tişe n U luç A li’n in 6
k im iy e tin i s a ğ la m la ştırıp , em n iy e tin i k a d ırg a , T u rg u d p g ş a n ın d a 13 k a d ırg a
ta k v iy e ederdi. İşte, C erbe sa v a ş ın d a n ve 10 k a lite g e tird iğ in i z ik re tm e k su re -
beş yıl s o n r a fe tih n iy e tiy le M a ita ’ya tiy .e M a lta m u h a s a r a s ın a k a tıla n Os -
b ir se fe r y ap ılırk en , se fe rin h a k ik î se ­ m a n ii d o n a n ­
bebi a d a n ın s tr a te iik d eğ e rin i ta k d ir m a sın ın m ik ­
n o k ta s ın d a to p la n m a k ta y d ı. M a a m a fih ta r ın ı 120 g e­
M a lta ’yı z a p te tm e k n iy e tiy le y o .a çık ı­ mi o la ra k k a ­
lırk e n , h e r h a r p te old u ğ u gibi, b u n d a b u l e d e r ki, za
d a h a rb e vesile te şk il eden b a ş k a se b e p ­ m a n im iz in e k ­
le r de göze ç a rp m a k ta y d ı. Z â h irı se b ep ­ seri ta r ih ç ile ­
le r diyebileceğim iz h â d ise ve m eseleler ri bu ra k a m
ise ş u n la rd ı : ü ze rin d e d u r ­
a) M a lta şö v a .y e le rin in elin d e b u lu ­ m a k ta d ır.
n a n e s irle r fecî b ir h a y a t sü rm ek tey d i. G em i s a y ı­
B u n la rın p e riş a n d u ru m la rı p a d iş a h a c ın d a o ld u ğ u
a k s e ttirilm işti. gibi M a lta k a ­
b) İç e ris in d e s a ra y iç in alın m ış eş - le le rin in m u ­
y a la r ve tü c c a r m a lı b u lu n a n , b o sta n - h asarası İÇİn Onaltıncı yüzyılda M alta şö-
cıb aşıy a a it b ir gem i Z a n ta ile K efalo n - a h n a n sa v a ş- valyeleri kıyafetleri

988
 çı m ik ta r ın d a d a k a y n a k la r a r a s ın d a
b irlik o lm ayıp, b a tı k a y n a k la rı O sm a n 'ı
k u v v e tle rin i 20 ile 40 b in a r a s ın d a ; M a l­
t a m ü d a file rin i ise GlOu ile 9121 a ra s m -
ı a g ö ste rirle r. B u n a m u k a b il T ü rk k a y ­
n a k ve v e s ik a la rı in e e .e n in c e ; İ s ta n b u l’­
d a n h a r e k e t e tm e d e n önce, K a n u n i S ü-
T ıa b lu sg a rb , İsk e n d e riy e ve C e za y ir’den
gelip esas k u v v e tle re iltih a k e d e n le r b e ­
ra b e rc e m ü ta lâ a ed i.in c e sa v aşç ı m ik ta -
ıın m 35 b in d e n aşağ ı o lm a d ığ ı a n la ş ıl­
m a k ta d ır. S e lâ n ik li M u s ta fa E fe n d in in
ta lih in d e k ay d e d ild iğ in e n a z a r a n , do -
n a n m a İ s ta n b u l’d a n h a r e k e t e ttiğ i z a ­
m a n g em ilerd e k a r a o rd u su için m u h te ­
lif b ü y ü k lü k te 145 top, 20 b in k a n t a r
b a r u t, 40 b in a d e t y u v a r.a k , o n a r b in
a d e t de k az m a , k ü re k ve k ü lü n k v ard i.
M a lta ’n m f e tn i için h a z ır la n a n do -
n a n m a K a p ta n - ı d e ry a P iy ale P a şa n ın ,
lcaıa k u v v e tle ri de b eşin ci v ezir M u s ta fa
P a ş a n ın e m rin d e idi. K a s ta m o n u ve S i­
nop c iv a rın d a beylik k u r a n eski C a n d a r
o ğ u lla rı a ile s in in K ızıl A h m ed Bey k o ­
lu n d a n g e.en ve m e ş h u r Ş em si P a ş a n ın
k a ıd e ş i o la n M u s ta fa P aşa, o s ır a d a
Marta çıkarm a hareketimizi tasvir eden bu tablo, Eugene ve Casces'indir. (Aslı Deniz Müzemizdedir)
989
y e tm işin i aşk ın d ı. D o n a n m a İ s ta n b u l’­
dan g em ilere b in d irile n k u v v e tle rle
lc y m ? n , g ere k P iy ale P aşa y a, g erek se
M u s ta fa P a şa y a , T ra b lu sg a rb b e y le rb e ­
yi k e n d ile rin e iltih a k e tm e d e n M a lta ’ -
ü a h a r e k e te g eç m e m eleri ve o n u n reyi ­
n e m u h a e f e tte b u lu n m a m a la rın ı te n -
c ih eyledi. G erek O sm an lı ta rih le r in e
in tik a l etrni" o la n b u te n b ih a t vesile -
siyle, g erek se B a şv e k â le t a rşiv in d e k i 6
n u m a ra lı M ü h im m e d e fte rin in 199, 264
ve 277 ci s a y fa la r ın d a k i y a z ıla rd a n a n ­
la d ığ ım ız a g ö re; M a lta m u h a s a r a s ın ın
esas id a re s i T u rg u d P a şa y a v e rilm iş d e ­
m ekti.
O sm a n lı d o n a n m a s ı 1 n is a n 1565 tc
İ s ta n b u l'd a n h a r e k e t e tti. İ s ta n b u l’d a n
a y rılırk e n V eziriazam Sem iz Ali P a ş a
ta r a f ı n d a n teşy i o lu n d u . Yol ü z e rin d e k i
M odon’a u ğ r a n ıla r a k b ir m ü d d e t k a lın ­
dığı s ır a d a M u s ta fa P a şa ta r a f ın d a n k a ­
r a a s k e r-e rin e b ir re sm i geçit y ap tırıld ı.
R odos beyi ile S a lih R eisin b e ra b e rle -
ıin d e g e tird ik le ri g e m ile rin de iltih a k ­
la r ın d a n s o n r a y o la d ev a m edildi.
 Malta’ya çıkarma yapılması
T ü rk d o n an m ası M alta ö n üne geldiği
sıra d a ad a pek k u v v etli şeküde ta h k im
edilm iş bulunuyordu. Bu ta h k im a t o d e­
rece kuvvetliydi ki, M alta ik in ci b ir R o­
dos m a n za ra sı arzediyordu. E skiden de
m ühim istih k â m la ra sa h ip o lan S ain t-
Angelo kalesi yeniden ta h k im edilmiş,
b u n u n k a rşısın a ve büyük lim an ile
M arsa M usceto lim an ı ara sın d ak i dil ü-
zerine, lim an ı m ü d a fa a etm ek üzere
S ain t-E lm o kalesi in şa edilm işti. 1552
de y ap ılan S ain t-E lm o k alesin d en b a ş­
ka, S angle ad ası şeklinde isim lendirilen
y arım ad a ü zerinde S aint-M ichele kalesi
yapı.m ıştı. K ad ırg a lar lim an ı d a kuv -
v etli b ir zincirle k a p a tılm ıştı’
Piyale P aşa n ın em rin d ek i O sm anlI
d o n an m ası 19 m ayıs 1565 g ü n ü M alta'-
n ın güney d o ğusundaki M arsa S cirocca
lim an ı ö n ü n d e göründüğü sırad a, o z a ­
m a n a k a d a r b ü tü n h azırlık la rın ı ikm al
etm iş b u .u n a n şövalyeler d erh a l k alele­
re çekilip, evvelce te sp it edilm iş olan
v azifelerin in b aşın a geçti. K ale d ışın d a
h em en hiç kim se kalm adı. D ah a ilk
g ünden itib a re n Piyale P a şa ile k a ra
kuvvet .erinin se rd a rı a ra sın d a an laş -
m azlık baş gösterdi. P ad işa h ın te n b ih a -
Malta muharebesi (AvrupalI bîr ressama göre) tın ı gözönünde b u lu n d u ran Piyale P a ­
şa, T urgud P aşa n ın gelm esini beklem ek
istediyse de, M u stafa P a şa v ak it geçi -
rilm eden ih raç ta r a f ta r ı oldu. Bu defa
Piyale Paşa, zaptedilecek ilk h ed efin
te sp itin d e h a ta iş.edi. D o n an m a n ın li -
m a n d a b arın m ası cih etin i gözönünde
b u lu n d u ra ra k S a in t - Elmo k alesin i ele
geçirm eyi ta sarlad ı. M u stafa P aşa n ın re ­
yine m u h alif o la ra k S a in t - Elm o’n u n
za p tın ı ta sa rla y a n Piyale Paşa, bu k a le ­
n in za p tıy la d o n an m an ın M arsa M usce­
to lim a n ın d a r a h a tç a b a rın a c a ğ ım h e -
saptam ıştı. Böylece iki k u m a n d a n a r a ­
sın d a fik ir b irliğine v arılm ad a n ve b il­
h assa M a lta ’yı iyi bilen, p a d işa h ın k e n ­
disine güvendiği T urgud P aşa n ın gel -
m esi beklenilm eden 20 m a y ısta ih raç
h a re k etin e geçildi. Üç gün sü re n sip e r
kazm a ve m e tris h az ırlam a işlerin in b i­
tirilm esin i m ü teak ip S a in t - Elmo k a le ­
sinin m u h a sa ra sın a başlandı.
M arsa G ran d ve M arsa M usceto isim ­
lerin d ek i iki tab ii lim an a ra sın d a u z a ­
yan y arım ad a üzerinde b u lu n a n S a in t -
Elm o’n u n p eşinen m u h a s a ra s ın a girişil­
Avrupalı bir ressama göre mesi h a ta idi. B u ran ın düşm esi M a lta ’-
Turgud'un vuruluşu nın za p tın ı sağlıyam azdı. N itekim 2 h a -
z irâ n d a T u rg u d P a ş a İ3 k a ­
d ırg a , 10 k a lite ve 2110 se ç ­
m e a sk e rle M a lta 'y a gelince,
S a in t - Elm o k a le s in in m u h a ­
s a ra s ın ın y a n lışlığ ın a , ik in c i
d ere ced e b ir y e r o la n S a in t-
E m o ’n u n z a p tiy le M a lta ’n ın
z a p tın ın m ü m k ü n o lm a y a c a ­
ğ ın a işa re tle , işle n e n h a ta y ı
b iz za t iki k u m a n d a n ın d a
y ü zü n e v u rd u . B u n u n la b e ­
ra b e r o gü n e k a d a r h a y li e-
m ek s a rfe d ilm iş o la n S a in t-
Elm o k a le si m u h a s a r a s ın ı
e m e k le rin boşa g ideceği ve
a s k e rin m a n e v iy a tın ın s a rs ı­
la ca ğ ı m ü lâ h a z a siy le k a ld ır t-
m adı. K en d isi de b iz z a t m u ­
h a s a r a y a k a tıld ı. O n u n ç a r ­ M alta şövalyeleri müdafaada
p ış m a la ra iş tira k e ttiğ i yere
b ilâ h a r a P o in t-D ra g u t ( T u r ­
gud n o k ta sı) ism i v e rilm iş­
tir.

T u rg u d P a ş a n ın şe h a d e ti
T u rg u d P a ş a n ın g elişin d e n
so n ra d a m u h a s a r a y a şid -
detlo d ev a m edildi. S a in t -
E.m o k a le s in in b u lu n d u ğ u
y a rım a d a d e n iz d e n ve k a r a ­
d a n ce h e n n e m ! b ir to p a t e ­
şin e tâ b i tu tu ld u . T u rg u d
R eis yeni b ir sip e r h a z ır la t­
tığ ın d a n m e rk e z k esim in d e
topçu- b o m b a rd ım a n ı ş id d e t­
le n d irild i ve b u n u ta k ib e n
k e n d isin in ta v siy e siy le u m u ­
m î h ü c u m a geçildi. H ücum
d ev a m e d e rk e n S a in t-A n g e -
lo k a le sin d e n a tıla n b ir g ü l­
le T u rg u d R eisin y a k ın ın d a
b ir ta ş a ç a rp ıp p a rç a la n d ı.
B undan kopan p a r ç a la r
m e ş h u r d en izc im iz in b a ş ın a
ç a r p a r a k a ğ ır şek ilde y a r a ­
la n m a s ın a sebep oldu (17
h a z ir a n 1565). D e rh a l a ğ z ın ­
d an , b u rn u n d a n , k u la k la r ın ­
d a n k a n la r b o şan d ı. Böyle
a ğ ır y a ra lı o la ra k d ö r t gü n
d ö rt gece k e n d in i b ilm iy erek
y a ta n T u rg u d Reis, beşin ci
gün ru h u n u te slim eyledi.
T u rgu d'u n vuruluşuna ait bir resim daha (Ressam ı Hüsnü Bey)
B üyük k a h r a m a n ın cesedi
991

beş p a r ç a k a d ırg a siy le T ra b lu sg a rb ’e
g ö tü rü le re k o r a d a y a p tırm ış old u ğ u c a ­
m in in y a n ın d a h a z ır la n a n tü rb e y e d ef-
n o lu n d u .
M alta m uhasarasının uzam ası
B üyük deniz k a h r a m a n ı T u rg u d P a -
ş a n ın a ğ ır şekilde y a r a la n m a s ın a ra ğ -
m e n S a in t - Elm o k a le sin in z o rla n m a s ı­
n a dev am edildi. N ih a y e t 23 h a z ir a n
1565 te y a n i T u rg u d R e isin öld ü ğ ü g ün
k a le z a p to lu n d u . S a in t - E lm o’n u n z a p -
tiy le O sm a n .ı d o n a n m a sı M a rsa M usce-
to lim a n ın a girm eğ e m u v a ffa k oldu.
K a le n in z a p tın a k a d a r c e re y a n ed en
ç a rp ış m a la r h e r ik i ta r a f ı n d a a ğ ır z a ­
y ia ta u ğ r a m a s ın a sebep olm uştu. P ek
g eniş o lm a y an ve M a lta ’n ın d ü şm e sin i
sa ğ la m ıy a n S a in t - Elm o k a le s in in e.e
g eç irilm e sin i m ü te a k ip k a r a k u v v e tle ri­
n in s e rd a rı M u sta fa P a ş a n ın : «E ğer o -
ğul bize b u k a d a r p a h a lıy a m a l o ld u y ­
sa, b a b a iç in n e k a d a r fe d a k â rlık lâzım
ge.ecek?» dediği riv a y e t o lu n u r.
S a in t - E lm o’n u n z a p tın d a n b irk a ç
gün so n ra s e rd a r M u s ta fa P aşa , M a lta
şö v a ly elerin in ü s tâ d ı âz am i J e a n de la
V ale tte - P a r is o t’ya a d a m la r göndererek,
d a h a fa z la k a n d ö k ü lm e sin e m e y d a n
v e rilm e d e n d iğ e r is tih k â m la r ın te s J m i-
n i te k lif eyledi. Ü stâ d -ı âz am T ü rk el­
çisin i s u r la r ü ze rin e çık a rıp ö n ü n d ek i
h e n d e ğ i g ö ste re rek : «işte e fe n d in e te r -
k edebileceğ im y e r b u n d a n ib a r e ttir ;
gelsin, y en içe ri ce se tleriy le d o ld u rsu n !»
cevabiy.e, te slim te k lifin i re d d e tm ek le
k e lm ıy a ra k e rte si g ün elin d ek i T ü rk e­
M alta îr. lim anının ondokuzuncu yüzyıldaki hali
992
V
sirle rin i ö ld ü re re k b a ş la rın ı to p la r la
T ü rk o rd u s u n u n ü z e rin e f ırla ttı. B u n u n
ü z e rin e B o rg a (v ey a Le B o u rg ), S a i n t -
A ngelo ve S a in t - M ichel k a le le rin in
m u h a s a ra s ı için h a z ır lık la r a g irişilerek ,
15 te m m u z d a n itib a r e n b u n la rın e tr a -
fın d a şid d e tli m ü cad eley e geçildi. K a le ­
le r şid d e tle d ö v ü lm ek le b e ra b e r g ü n le r
geçiyor, f a k a t iç e rd e k ile rin m ü d a fa a la r ı
gevşem iyordu. M u h a s a ra u za d ığ ı iç in
s e r d a r M u sta fa P a ş a İ s ta n b u l’a v aziy eti
iz a h ed en b ir ra p o r, b ir de m u h a s a r a
şe k lin i te s p it e d e n p lâ n gön d erd i.
M u h a s a ra n ın ik in c i s a fh a s ı y e n i b a ş ­
la d ığ ı s ır a d a C ezayir b ely erb ey i B a rb a -
ro szâd e H aşa n P a ş a n ın 27 y elk en li ve
2500 ask erle M a lta y a ’y a gelm esi, T ü rk
k u v v e tle rin e y en i b ir şev k ve g a y re t
verdi. A ynı z a m a n d a T u rg u d R e isin de
d a m a d ı o lan H aşa n P aşa, S a in t - M ichel
k alesin e y a p ıla n h ü c u m u k e n d i ü zerin e
aldı. C ezayir’d en g e tird iğ i a s k e rle rd e n
b aşk a s e rd a rın v erd iğ i k u v v e tle ri de y a ­
n ın a a la r a k a ltı b in k işi ile ç a rp ış m a la ­
r a d ev a m e tti. Ü st ü s te ta z e le n e n h ü -
c u m la rd a n m ü d a file r a ğ ır z a y ia ta u ğ r a ­
dı. Bu a r a d a T ü rk o rd u s u n d a k i z a y ia t
d a az değildi. H aşa n P a ş a n ın S a in t -M i-
c,'?.el’e te v c ih e ttiğ i u m u m î h ü c u m la r
n e tic e s in d e b u k a le n in b u r ç la rın d a n o-
]? n D eğ irm en b u rcu b ir a r a lık z a p te d i-
le re k ü z e rin e T ü rk b a y ra ğ ı d ikildi. L â ­
k ın k a le n in d iğ e r y erle ri d ü şü rü le m e d i-
ğ'.nden m ü d a file r m u k a b il b ir h ü c u m la
b u rr.sm ı geri ald ıla r.
M a'ta m uhasarasının
kaldırılm ası
M a lta m u h a s a ra s ı -
n ın u z a d ık ç a u zam ası,
T ü rk o rd u su n u n h a r p
g ü cü n e m a d d î ve m â -
n ev i b a k ım d a n aksi
te s ir ic ra e tm e k te n
n â ii k alm ıy o rd u . Ay­
la r d ır .süren m u h a s a ­
ra , c e p h a n e ve erz ak ın
ziyadesiyle azalm asın?,
sebep o lm u ştu . M u -
h a s a r a u z a d ık ç a z a ­
y ia t d a g ü n d en g ü ­
ne a rtıy o rd u . Ü ste -
lik m u h a s a r a n ın b a ­
ş ın d a n b e ri P iy ale ve M u s ta fa P a şa ü s tü n lü ğ ü eld e etm ey e n a m z e tti. N ite ­
a r a s ın d a b a ş g ö ste re n g eiçm sizlik d e v a m k im d a h a ziy ad e P iy ale P a ş a n ın ıs r a r ı
ed ip g idiyordu. B u n a m u k a b il m u h a s a r a ile. 8 b in k işilik İsp a n y o l k u v v e tin e k a r ­
u za d ık ç a, h ır is tiy a n d e v le tle ri M a lta ’y a şı h a r e k e te g eçen M u s ta fa P a ş a n ın
y a rd ım iç in k e n d ile rin d e c e s a re t b u lu r y a p tığ ı m u h a re b e y i k a z a n a m a m a sı, T ü rk
h â le gelm işlerdi. Z a te n M a lta lıla r ilk m u h a s a r a k u v v e tle ri iç in y en i b ir k a r a r
g ü n le rd e n b e ri h ır is tiy a n d e v le tle rd e n a lın m a s ın a d a te s ir e tti. Bu k a r a r. M a l­
y a rd ım istiy o rd u . M a lta lıla rın f e ry a d ın a t a m u h a s a r a s ın ın k a ld ırılm a sı idi. İs -
k u la k k a b a r ta n la r ; S icily a ile de a lâ k a ­ p a n y o l.a rla y a p tığ ı m u h a re b e d e n m u -
sı b u lu n a n İs p a n y a , N apoli ve p a p a h ü - v a ffa k iy e tsiz lik le d ö n e n M u s ta fa P aşa,
k ü m e t.e ri idi. Bu d ev letler, d a h a bazı 8 eylü ld e b a ş ta r d e s in e çekildi. Ve b u -
İta ly a n h ü k ü m e tle rin i de a r a la r ın a a la ­ g ü n d e n itib a r e n ta h liy e b a şla d ı, b ir
ra k M e ssin a ’d a b ir h a r p m e clisi to p la ­ m ik ta r to p h a riç , a s k e r ve m a lze m e g e­
m a y a m u v a ffa k o lm u şla rd ı. M essin a m ile re alın d ı. T ü rk d o n a n m a s ı 12 e y lü l­
h a r p m e clisin d e M a lta ’y a y a rd ım m e se ­ de M a lta s u la rın d a n h a r e k e te geçti.
lesi k a r a r a tm a a lın ın c a , z a te n evvel­ Böylece, p e ş in e n m u h a s a r a işle rin d e
d e n b e ri T ü rk le rle m ü c ad e ley e h a z ırlık lı y a n lış b ir yo. tu tu lu p fu zu lî y ere in s a n ,
b u lu n a n b u h ü k ü m e tle r, d o n a n m a ve z a m a n ve m alzem e k a y b ın a se b eb iy e t
asKer se v k e d e re k M a lta ’yı k u r ta r m a y ı v erilm esi, T u rg u d P a ş a b e k le n ilm e d e n
p lâ n la ş tır d n a r . M e ssin a to p la n tıs ın a iş ­ işe girişilm esi, s o n r a d a o n u n m u h a r e ­
tir a k e d e n le rin en k u v v e tlisi b u lu n a n bede ş e a it d ü şe re k b ü y ü k b ir d e ğ e rin
İsp a n y o lla r, esk i m ü c a d e le le ri h a tır lı - k a y b o lm a s ı ve k u m a n d a n la r a r a s ın d a k i
y a ra k y en i b ir h a rb e k a tılm a k h u s u s u n ­
a n la şm a z lık y ü z ü n d e n M a .ta m u h a s a -
d a p e ş in e n m ü te r e d d it d a v r a n d ıla r a m a , ra sı h ü s r a n la n e tic e le n d i. O sm a n lı o r ­
u z a y a n m u h a s a r a y ü z ü n d e n T ü rk z a y ia ­
d u ve d o n a n m a s ın ın en k u v v e tli z a m a ­
tın ın g ü n d e n g ü n e a rtm a s ı, İsp anycılla-
n ın d a işle n e n bu h a ta la r yüzünden
r ın te re d d ü d ü n ü giderdi. B u n u n için,
evvelâ n a z lı d a v r a n a n İs p a n y a k ıra lı İ-
k in c i P h ilip p M a lta ’y a k u v v e t şe v k etti.
F a k a t bu k u v v e tle r 25 a ğ u s to s ta a d a y a
ç ık a r m a d a n f ır tın a d a n m a h v o ld u . İs -
p a n y a k ira lın ın y o .lad ığ ı k u v v e tle rin
):?.zaya u ğ ra m a s iy le M a ita ’y a y a rd ım
işin d e n vazgeçilm edi. S icilya k ır a l n a i ­
b i G ey lü ld e a d a y a çık m a y a m u v a ffa k
oldu.
H ıris tiy a n k u v v e tle ri a d a y a ç ık a rk e n
M a .ta ’n .ıı kuzey b a tı b ö lü m ü n ü , y â n i
T ü :k le rin g ö zü n d e n u za k b u lu n a c a k ye­
rin i se ç m işle r ve b u h u s u s ta d a gece
k a r a n lığ ın d a n is tifa d e f ırs a tın ı k a ç ır -
m a m ışla rd ı. M a a m a fih te h lik e y e m a ru z
k a lm a d a n a d a y a a y a k b a k tık la rın a , ge­
rek T ü rk , g ere k y a b a n c ı k a y n a k la r, bu
çık ışla i.g ili o la ra k b ir d en iz ç a r p ış m a ­
s ın d a n b a h s e tm e d ik le rin e göre; P iy ale
P a ş a n ın a d a k ıy ıla rın ı k o n tro l işin i so n
g ü n le rd e g ev şetm iş o la b ile ce ğ in e h ü k t
m e tm e k k e re k ir. M a lta ’y a ç ık a n k u v -
v e tle rin 8 b in i İsp an y o l, 14 b in i de İ t a l ­
y a n ve A lm a n a sıllı k im sele rd i. Bu k a ­
d a r s a y ıd a k i im d a t ask eri, e lb e tte üç
ayı a ş k ın z a m a n d a n b e ri m u h a re b e d e
y o ru lu p y ıp r a n a n , v e rd iğ i z a y ia tla m ik ­ M alta muharebesinde şövalyeler ve O sm an lIlar
ta r ı a z a la n T ü rk k u v v e tle ri k a r ş ıs ın d a karşı karşıya (İtalyanca bir tarihten)

993
Malta adası zaptedilemedi. Şanlı zafer­
lerin kazanıldığı bir devirde böyle mu-
v affak iy e tsiz ce se fe rd e n dönülmüş o l­
m ası, h a lk ve h ü k ü m e t a d a m la rın ın
ü zü lm esin e yol açtı. G erçi d o n a n m a İs­
ta n b u l’a d ö n ü n c e b u h u s u s ta b ir su ç lu
a r a n a r a k M u s ta fa P a ş a v e z a re tte n azle­
d ild i am a, o n u n azli ü z ü n tü y ü g id e rm e ­
ye, k ır ıla n g u ru ru d ü ze ltm ey e m e d a r o-
la c a k h a r e k e t değildi. M a lta m u v a ffa -
k iy e tsiz liğ in in te e s s ü rü a n c a k b a ş k a y e­
n i b ir za fe rle k a p a tıla b ilird i.
Sakız ad asının zaptı
İz m ir’in K a ra b u ru n y a rım a d a s ın ın
k a rş ıs ın d a b u lu n a n S akız ad a sı, Ceneviz
h ü k ü m e tin e b ağ lı olup, b ir m ü ste m le k e
id a re si şe k .in d e o n ik i k işilik seçilm iş
b ir h e y e t ta r a f ın d a n id a re o lu n u rd u .
F a tih S u lta n M ehm ed İ s ta n b u l’u z a p ­
te ttiğ i sıra d a , Ege d e n iz in d e k i a d a la r -
d a n S a k ız 'd a n b a ş k a S e m a d re k ve M i -
d illi a d a sı ile M eriç n e h r i a ğ z ın d a k i E -
n ez lim a n ı d a C enevizlilere a itti. K ita ­
b ım ızın b irin c i c ild in in 501 ve m ü te a k ip
s a y fa la r ın d a a n la tıld ığ ı veçhile, İ s ta n -
buT un f e th in i ta k ip ed en a y la r içinde,
a s lın d a b ire r B izans a d a sı o la n İm roz,
T aşoz ve L im n i a d a la rı O sm a n lı h im a ­
y esin i ta n ım a k ş a rtiy ie E nez ve M idilli
C eneviz b ey lerin e b ıra k ılm ış; s a n r a d a
Enez, İm roz, T aşoz ve S e m a d re k 1456
da, M idilli a d a sı d a 1462 de z a p te d ilm iş-
ti. B u n la rın z a p tın d a n s o n r a C enevizli­
le re b ağ lı a d a la rd a n y a ln ız S ak ız k a l -
m ıştı. F a tih z a m a n ın d a S ak ız’a b ir m ik ­
t a r d en iz k u v v e ti sevkedilm işse de t a h ­
k im a tın ın k u v v etliliğ i y ü z ü n d e n y a ln ız ­
994
ca k ıy ıla rın ın ta h r ib i ile iktifa edilmiş,
z a p tın ı h e d e f t u t a n b ir h a r e k â tta b u lu ­
n u lm a m ış tı. M a a m a fih S ak ız C u m h u ri­
yeti, F a tih z a m a n ın d a yıllık vergiye
b a ğ la n m ıştı. B u v erg i y ıld a o n b in a l­
tın flo ri v ey a b u n u n k a rşılığ ı o la ra k
d ö r t yüz elli b in ak ç e (g ü m ü ş p a r a ) idi.
S ak ız a d a s ın ın C enevizlilere b ağ lılığ ı
p ek z a y ıf ve â d e ta şek lî k a ld ığ ın d a n ,
S a k ız lıla rın O sm a n lIla rla y a p tık la rı a n ­
la şm a y a C eneviz h ü k ü m e ti k a r ış tır ıl -
m az, a n la ş m a n ın m ü d d e ti b ittik ç e v ey a
p a d iş a h la r d eğ iştik çe, m u a h e d e n in y e­
n ile n m e si işi O sm a n lı h ü k ü m e tiy le d o ğ ­
ru d a n d o ğ ru y a S ak ız C u m h u riy e ti a r a ­
s ın d a o lu rd u .
S akız ad ası, F a tih z a m a n ın d a n b eri
vergiye b a ğ la n m ış o lm a k la b e ra b e r, S a ­
k ız lıla r im k â n ve fırs a t b u ld u k ç a T ü rk -
le re z a ra rlı o lab iliy o rla rd ı. O n la rın z a ­
r a r lı fa a liy e tle ri d a h a ziy ad e ca su slu k
n o k ta sı ü z e rin d e to p la n m a k ta y d ı. T ü rk
d o n a n m a sı Ege d e n izin d e fa a liy e te geç­
tiğ i s ır a d a h ır is tiy a n h ü k ü m e tle rin e
T ü rk k u v v e tle rin in m ik ta r ve h a r e k e t
is tik a m e tle rin e d a ir h a b e r le r u ç u r u r la r ­
dı. T ü rk h â k im iy e t s a h a s ın ın o r ta s ın d a
böyle iş le r y a p m a y a te v e ssü l eyleyen
b ir a ra z in in m ev cu d iy eti, e lb e tte T ü rk
m e n f a a tla r ın a u y g u n değildi.
İş te bu n o k ta ü z e rin d e d u r a n K a n u n î
S ü ley m an , k e n d isi Z ig e tv a r se fe rin e
çık m ak ü z e re y k e n K a p ta n - ı d e ry a P iy a-
le P a şa y ı S ak ız s u la rın a yolladı. P iy ale
P a ş a ö n ce S ak ız’ın k a r ş ıs ın d a Ç eşm e’ye
gelip d e m ir a ttı. B u v az iy e t k a r ş ıs ın d a
b a ş la r ın a geleceği sezen S ak ız lıla r, f ır ­
tın a y ı b a s it ta r a f ı n d a n a t la ­
ta b ilm e k iç in b ir h e y e tle h e ­
d iy eler g ö n d e rirle rse de, P i­
yale P a ş a O sm a n lı d e v le tin in
K a p ta n - ı d e ry a sın ın böyle
b a s it b ir h e y e tle k a r ş ıla n a -
m ıy acağ m ı, h ü k ü m e t e r k â n ı­
n ı te şk il e d e n 12 k iş in in a y a ­
ğ ın a gelm esini, böyle y ap ıl -
m a d iğ i ta k d ird e p a d iş a h a ş i­
k a y e tte b u lu n a c a ğ ın ı b ild ir ­
di. K a p ta n - ı d e ry a n ın m a ­
n e v ra s ın ı iy ic e a n lıy a m ıy a n
Sakız h ü k ü m e t e rk â n ı b u n u n
üzerin e k a lk ıp K a p ta n p a ş a
b a ş ta rd e s in e geldiler. P iy ale
P aşa, b u n la rı d e r h a l te v k if
ile İ s ta n b u l’a se v k ed erk en ,
K o ca eli s a n c a k b ey in e S a k ız ’ı işg a l d a re le ri a ltın a a lm a k veya zenginlikle­
iç in e m ir v erd i. B öylece k a n d ö k ü lm e ­ rin i k e n d i ü lk e le rin e ta ş ım a k istemiş­
d e n S akız a d a sı z a p te d ilm iş o ld u (1566). le rd ir. C o ğ rafî k e ş ifle rin â d e ta ta b iî b ir
İşg a l ta m a m la n ırk e n P iy a.e P a ş a d a a - n e tic e si o la ra k sö m ü rg ec ilk i d o ğ m u ştu r.
d a y a çıktı. G e re k e n y e rle re k u v v e tle r
A m erik a y ı k e ş fe d e n C risto p h e C olom be
k o y u p id a re c ile rin i ta y in e tti. B u a r a d a
S a k ız ’d a k i b ü y ü k k ilisey i d e cam iy e s e y a h a tin i İs p a n y a h ü k ü m e ti n a m ın a
ta h v il e ttird i. y ap m ı§ ^ "
S a k ız ’ın z a p tın d a n s o n ra P iy a le P a ş a
d o n a n m a ile İ ta ly a ’y a te v e c c ü h ile P u i-
y a (A pulia) s a h ille rin in bazı y e rle rin d e
t a h r ip h a r e k e tle r in d e b u lu n d u . O a r a d a
K a n u n î S ü le y m a n ölm üş, Ş e h z a d e S e -
iim p a d iş a h o lm u ştu . Y eni p a d iş a h ın
B e ig ra d ’d a n İ s ta n b u l’a dönüşünden
b irk a ç g ü n ö n ce P iy ale P a ş a İ s ta n b u l’a
v asıl oldu. S u lta n İk in c i Selim , b ir m ü d ­
d e t so n ra , d a m a d ı o la n P iy ale P a şa y ı
v ezirliğe te r f i e ttir d iğ in d e n , K a p ta n - ı
d e ry a .ığ a Z ig e tv a r se fe rin d e k e n d isin i
g ö ste re n y e n iç e ri a ğ a s ı M üezzinzâde Ali
A ğa (P a şa ) g e tirile c e k tir.
K IZ IL D E N İZ DONANMASI VE d a P o rte k iz li -
le rle k a r ş ıla ş - Barthélémy Díaz
IIİN D S EFE R LE R İ
m a s ı ic a p e tm iş tir. Bu d a P o rte k iz lile rin
Y eni ç a ğ ın b a ş la r ın d a k i c o ğ ra fî k e ş if ­ c o ğ ra fî k e ş ifle rin in b ir n e tic e sid ir.
ler, A v ru p a d e v le tle ri iç in y en i u f u k la r
a ç ılm a s ın a sebep o lm u ştu . E vvelce A v­ P o rte k iz lile rin ilk m ü h im c o ğ ra fî k e ­
ru p a k ı t ’a sı iç in d e ve A kdeniz ç e v re sin ­ ş ifle rin i Ü m it B u rn u yolu ü ze rin d e y a p ­
d e k a y n a ş a n siy a sı e m e lle r c o ğ ra fî k e - tık la rı g ö rü lm e k te d ir. P o rte k iz li g em i­
şifle r n e tic e s in d e k ıt’a n m d ışın a , o k y a ­ c ile rd e n B a rth é lé m y D iaz 1486 d a A fri-
n u s la r ö te sin d e k i ü lk e le re ta şm ış, i k t i ­ k s n m en g ü n ey n o k ta s ın ı te şk il e d e n
sa d i n a y a t d a h a f a a l b ir h a l a la ra k , Ü m it b u r n u n u b u l­
d en izci d e v le tle r y e n i ü lk e le r ele g e ç ir­ maya., a y n i y olu t a ­
m e ve y en i y en i z e n g in lik le re k o n m a kip e d e n b a ş k a b ir
ç ığ rın a g irm işlerd i. O n b e şin c i a s rın en P o rte k iz k a p ta n ı o-
m e ş h u r d en izc i d e v le tle ri o la n İsp a n y o l Lan V asgo d e G a m a
ve P o rte k iz li.e r, h e m c o ğ ra fî k e ş ifle rin d a 1498 se n esi m a y ı­
ö n d e rle ri o lm u şlar, h e m de b u ld u k la rı s ın d a H in d is ta n k ı­
yol ve ü lk e le rd e n p e ş in e n fa y d a la n ıp , y ıla r ın a v a rm a ğ a
h â k im iy e t s a h a la r ın ı u z a k ü lk e le re d o ğ ­ m u v a ffa k o lm u ştu .
ru y a y m a y a b a ş la m ışla rd ır. D en iz cilik ­ B u n d a n s o n r a P o r-
te a s lın d a k u v v e tli o la n bu d ev letler, te k iz lile r H in d is ta n
k e ş ifle ri sa y e sin d e g e m ic ilik le rin in n i - k ıy ıla rın ı z a p te tm e ­
m e tle rin i faz lasiy le to p la m a y o lu n a gi­ ye b a ş la d ü a r. Bu
rin c e , h e m g e m ile rin in sa y ı ve s ilâ h la - h u s u s ta ilk ö n d e rli- Vasco d* Gama
r ım a r ttır m a , h e m de o k y a n u s la ra d a ­ ği d e y in e V asgo d e G a m a y a p tı. 1502 se ­
y a n a c a k tip t e b ü y ü k ve s a ğ la m g em ile r n e s in d e v u k u b u la n ik in ci s e y a h a tın d a ,
y a p m a y a b ilh a s s a d ik k a t e tm işle rd ir. H in d is ta n k ıy ıla rın d a P o rte k iz lile re a-
İş te b u sa ğ la m ve b ü y ü k g e m ile rd e n ra z i z a p tı iin g a y re t s a rf e tti. F a k a t H in -
m ü te ş e k k il filo la rla, h e m o z a m a n a k a ­ d is ta n d a P o rte k iz sö m ü rg e le rin i a sıl t e ­
d a r A v ru p a ve A sya m ille tle rin c e b ilin ­ sis ed e n a d a m A lp h o n se d ’A lb u q u erq u e
m e y en A m e rik a to p r a k la r ın ı, h e m de a d ın d a b ir k a p t a n oldu. 1507 se n e sin d e
A frik a ve A sya k ıy ıla rın d a k i z e n g in ve G oa ş e h r in i P o rte k iz sö m ü rg e sin e m e r ­
s tr a t e ji k d e ğ e r ta ş ıy a n y e rle ri k e n d i i- kez y a p tı. P o rte k iz lile r y a ln ız c a H in d is ­

995
 t a n k ıy ıla rın a el u z a tm a k la k a lm ıy a ra k le k e tle rin d e n gelen b azı m a lla rd a n a lı­
K ızıldeniz ö n ü n d e n E n d o n ez y a’y a k a d a r n a n v erk L er de v ard ı. B azı ta rih ç ile r in
u z a n d ıla r. B öylece K ızıldenizde işleyen fik rin e göre; K a n su G a v ri’n in lim a n ve
M em lûk, A rap, H ind d e n izin d e işleyen tr a n s i t v erg ilerin i ezici b ir şek ild e a r t ­
A rap ve H indli gem iciler iç in te h lik e tırm ış olm ası, H ind d en izin e y en i in m e ­
k a y n a ğ ı o lm a k la k a lm ıy a ra k b u d e n iz ­ ye b a ş lıy a n P o rte k iz lile rin , bu a ğ ır v e r­
le r e tra fın d a k i m ü s lü m a n d e v le tle r için g ilerd en k u r tu lm a k için, tic a r e t y o lla rı­
a y n i d ere ced e te h lik e li b ir d ü şm a n v a ­ n ı e.e g eiçrm e h u s u s u n d a k i g a y re tle ri­
z iy etin e g e ç ti­ n e k am çılay ıc ı b ir te s ird e b u lu n m u ş tu r.
ler. G erek tic a ­ P o rte k iz lile r tic a r î s a h a la rı elde e ttik ç e
rî, gerekse a s­ M ısır h â z in e sin in m ü h im b ir g elir k a y ­
k erî k ıy m e t a r- n a ğ ı k esilm iş, ü ste lik A ra p tü c c a rla rı
zed en y e rle ri da eski em n iy e tle rin i k ay b e tm işlerd i.
p e şin en tu tm a ­ B u n d a n so n ra a r tık M em lû k lerle P o r te ­
y a g a y re t e t ti­ k iz lile rin a ra s ı aç ılm a y a b aşlad ı. İlk
ler. B u c ü m le ­ h âd ise, H in d is ta n ’d a n gelen b ir M ısır
d e n b ir h a r e k e t M ısır g em isin in P o rte k iz li.e r ta r a f ın d a n
o la ra k A den m a lın ın z a p te d ilin g e m in in b a tır ılm a -
k ö rfe zi ile r is in ­ siyle (1503) b a şg ö ste rd i. S u lta n K a n su
deki S o k o tra a- G av ri ta tlılık la P o rte k iz lile rd e n ta z m i­
a inu d a sm ı ve B a sra n a t a a m a y m c a P o rte k iz k ıra lı M a n u el’-
Alphonse d'Albuquerque , «
körfezi a ğ z ın ­ in H in d is ta n m ü s lü m a n la rm ı ta z y ik ve
daki H ü rm ü z b o ğ azın ı za p te d erek , tic a r e t g em ile rin e z a r a r verm ey e d ev a -
doğu m a lla rın ı A kdenize n a k le d e n m ı h a lin d e K u d ü s’te k i m u k a d d e s m a -
y o L arın k a p ıla rın ı t u t t u l a r (1515). B öy­ k a m la rı ta h r ip ey liy eceğ in i b ir elçi v a -
lece H ind d e n izin d e k i tic a r e ti k o n tro l sıta siy le p a p a y a b ild ird i. L âk in b u te h ­
edip, k e n d i e lle rin e alm ış o ld u la r. d itte n h iç b ir m ü s b e t n e tic e eld e ede -
M em lû k ler ve P o rte k iz lile r m edi. Ü stelik e rte s i yıl y a n i 1504 te 17
ta n e A ra p gem isi H in d is ta n ’ın P a n a n e
A v ru p a d a c o ğ ra fî k e ş ifle r iç in sey a - lim a n ın d a im h a o lu n d u . B u n u n ü ze rin e
h a tla r y ap ıld ığ ı s ıra d a doğu tic a r e tin in S u lta n K a n su G av ri, K ızıld en iz ve H ind
A v ru p a y a a ç ıla n k a p ıla rın ı te ş k il eden d e n izin d e P o rte k iz lile re k a rş ı k o y acak
lim a n la r, M e m lû k lerin elin d e b u lu n u - d en iz k u v v e tin e ih tiy a ç h is s e tti. Ö nce
yordu. B u n la r: A den - C idde - Süveyş - P o rte k iz lile rd e m ü c a d e le d e m u h ta ç b u ­
y o lu n u n sonundaki İsk e n d e riy e ile, lu n d u ğ u ü sle ri te m in e tm e k isted i.
H ü rm ü z - B a s ra y o lu n u n so n u n d a k i M em lûk d ev letin e b ağ lı o la n A ra b ista n
H alep ş e h ri ve T ra b lu sşa m lim a n ı idi. k ıy ıla rın ı e m n iy et a ltın a aldı. D iray e tli
H in d is ta n ü z e rin d e n ve d iğ e r doğu k u m a n d a n la rın d a n o la n H ü sey in Bey,
m e m le k e tle rin d e n deniz yoluyle gelen C id d e’yi ta h k im e ttiğ i gibi lim a n ın ı d a
m a lla r, bu lim a n la r v a sıta siy le A k d en i­ d o n a n m a y a ü s v az ifesin i görecek şe k il­
ze açılır, o ra d a n d a A v ru p a lim a n la rın a de ta n z im e çalıştı. S u lta n K a n su G av ri
ta ş ın ırd ı. D o ğ u d an ge*en m a lla rın t r a n ­ b u te d b irle ri a lırk e n P o rte k iz lile r H ind
s it re sim le ri M ısır h â z in e si iç in m ü h im
m ü s lü m a n la rın a z u lm etm eğ e b a ş la m ış ­
b ir gelir te şk il e ttiğ i gibi, A rap tü c c a r la ­ la rd ı. O a ra lık G ü c e ra t h ü k ü m d a rı B i­
rı da, b u işle rd e n h ay li p a r a k a z a n ır - rin c i M a h m u d H an (1458 - 1511) K an su
la rd ı.
G a v ri’ye m ü r a c a a tla y a rd ım isted i.
1501 se n e sin d e hüküm dar seçilen M em lû k su lta n ı, h a life n in v ekili ve
K a n s u G avri, k e n d isin e t a r a f t a r b ir M ekke ve M ed in e’n in h â d im i o lm a k sı-
p a r ti v ü c u d a g e tirm e k gayesi ile eski fatiy le, y a rd ım iste y e n m u s lü m a n la rın
m e m lû k le rin m a a ş ın ı v erm e k ve yeni im d a d ın a k o şm a y ı b ir v azife te lâ k k i e-
m e m lû k le r s a tın a lm a k iç in fa z la c a p a ­ d iyordu. B u seb ep le H ü sey in B eyin id a ­
r a y a ih tiy a ç h iss e tm işti. B u y ü zd en b ir resin d e H in d is ta n ’a b ir filo gön d erd i.
ta k ım rü su m ve v erg ileri ziyadesiyle H üseyin Bey, P o rte k iz u m u m î v a lisin in
a r ttırd ı. A rttır ıla n d ü şü m ve v erg iler a - o ğlu L orenzo ile H in d is ta n ’ın Ş a u l li­
r a s ın d a tr a n s it tic a r e ti ile, doğu m e m ­ m a n ı ö n ü n d e k a r ş ıla ş tı (1508). H üseyin,
D iu m ü s lü m a n v a lisin in filosu t a r a f ı n ­ d ım k u v v e tle rin in b a ş ın d a b u lu n a n H ü ­
d a n d e s te k le n d iğ in d e n P o rte k iz filo su n u se y in Bey, Y av u z’a h iz m e tle ri g ö rü len
m a ğ lû p e tti. L orenzo; a m ira l gem isi b ir şa h ıs o la ra k ta n ıtılm a k la b era b er,
y a n m a k su re tiy le te le f oldu. L â k in P o r­ A ra b is ta n h a lk ın a y a p tığ ı zu lü m le r de
te k iz u m u m î v alisi o ğ lu n u n in tik a m ın ı b irlik te s a y ıld ığ ın d a n k e n d isi C idde’de
a lm a k ta gecikm edi. D iu g e m ile rin in ih ­ id e m e ttirild i.
t i y a t ı çek ilişin i g ö zeterek H ü sey in ’i T ü rk le r M ısır’ı z a p te ttik le r i z a m a n
y a ln ız y a k a la y ıp filo su n u n b ir k ısm ın ı P o rte k iz lile r de K ızıld en iz y o lu n u z o r -
im h a e tti, H üseyin K ızıld en iz’e k a ç m a ­ la m a k ta n v azg eçm işlerd i. M e m lû k lerin
y a m e c b u r oldu. E rte si yıl P o rte k iz ’lile r y e rin e o n la rd a n çok k u v v etli b u lu n a n
A d en ’i ele geçirdi. O sm a n lIla rın k a im o ld u ğ u n u g ö rü n ce
P o rte k iz lile rin m ü c ad e lesi ş id d e tle n d i­ K ızıld en iz y o lu n u z o r la m a k ta n m ü s b e t
ği ve K ^zıldeniz'e d o ğ ru u z a n m a y a b a ş ­ b ir n e tic e ç ık a ra m ıy a c a k la rm ı a n la m ış ­
la d ık la rın d a n K a n su G av ri A kdeniz’d en la r, K ızıld en iz tic a r e t y o lu n u te rk e tm iş -
b u ra y a d enizci c e lb e tm e k iste d i. S ü - lerd i. B u b a k ım d a n H in d is ta n d a n te m in
v ey ş’te te sis e tm iş old u ğ u te rs a n e d e y a ­ e d ilen e m tia d o ğ ru d a n d o ğ ru y a Ü m it
p ıla n g em ile rin eh il ellerle id a re si l â ­ b u r n u yoluyle A v ru p a y a ta ş ın m a k ta y d ı.
zım dı. B u n u n iç in T ü rk k o r s a n la r ın ın K a n u n î S ü le y m a n ’ın s a lta n a tın ın d ö r­
b a z ıla rın ı d â v e t e tti. D av e te k u la k v erip d ü n c ü yılı iç in d e M ısır’d a H âin A h m ed
K ızıld en iz’e geçm e a rz u s u n u g ö ste re n - P a ş a n ın is y a n etm esi, b u to p r a k la r ü ze­
le r a r a s ın d a B a rb a ro s H a y re d d in ’in a- rin d e b ir m ü d d e t h ü k ü m e tin d ik k a tin in
ğ abeysi m e ş h u r O ru ç R eis de v ard ı. L â ­ to p la n m a s ın a yol a ç m ıştı. M ısır’a g ö n ­
k in b ilâh ara, bu n iy e tin d e n v a z g e ç tiğ in ­ d e rile n V eziriâzam M ak b û l İ b ra h im P a ­
den^ S üveyş’e g itm ey e re k A kdenizde k a l­ şa, b u r a d a b ir ta k ım ıs la h a t ic ra ey le­
dı. İşte b u a r a d a S e lm a n R eis a d ın d a k i di. O n u n M ısır’d ak i h a y ırlı ic r a a tla r ın -
b ir T ü rk k o rsa n ı d â v e te ic a b e tle K ızıl -
d en iz'e geçip M em lûk _devleti h iz m e tin e
girdi. E h liy e tli b ir d enizci k a z a n a n K a n ­
su G av ri ç e k tiri n e v in d e n elli k ı t ’alık
b ir filoyu S e lm a n R eisin id a re sin d e P o r­
te k izlile re k a r ş ı g önderdi. S e lm a n Reis,
A d en c iv a rın d a b ir h a y li u ğ ra ş m a k la
b e ra b e r, o s ır a d a Y em en ’de d u r u m k a ­
rışık o ld u ğ u n d a n fa z la b ir iş görem edi.
H in d m ü s lü m a n la rı y a rd ım ta le p le rin e
d ev a m e d iy o rla rd ı. B u n u n iç in K a n su
G a v ri ik in c i d e fa H ind ’m ü s lü m a n la rın a
y a rd ım elin i u z a tm a k iste y e re k y en i .bir
filo y u yola çık ard ı. L âk in o a r a d a Y a­
vuz S elim ile M ısır s u lta n ı a r a s ın d a m u ­
h a r e b e v u k u a gelip M e m lû k le r m a ğ lû p
o ld u ğ u n d a n te şe b b ü s y a rım k ald ı. Bu
işle r o lu rk e n H in d is ta n ’a gid ecek M em ­
lû k d o n a n m a s ı a n c a k C id d e’ye u la ş ­
m ış b u lu n u y o rd u ,
O'm vm 'ıiar ve Hinci denizindeki
Portekizliler
Y avuz S elim M ısır’ı zaD tedince H ind
d e n iz in d e c e re y a n e d e n h â d is e le rle ilg i­
le n em e d i. O n u n H in d is ta n ’a d o ğ ru y a ­
y ılm a p lâ n ı m e v c u t o lm a d ığ ı gibi, M em -
lû k le rin H in d d e n iz in d e k i te şe b b ü sle rin i
d a h a m ü k e m m e l şe k ild e ele a lm a y a z a ­ Portekizlilerin hücum una karşı tafıkim edilen
m a n ı d a olm adı. H in d is ta n ’a gid en y a r ­ Cidde'de bir sokak
d a n b irisi de Süveyş lim a n ı m e rk e z ol­
m a k ü ze re b ir «M ısır k a p ta n lığ ı» ih d a s
e tm e s id ir (1525). B u h a re k e tiy le Um -
m a n ve H in d d en izin d ek i P o rte k iz f a a li­
y e tle rin in m a h iy e tin i p ek iyi k av ra d ığ ı,
O sm an lı d e v le tin in k u d re tin i b u ra la rd a
d a ta n ıtm a k , ay n i z a m a n d a , A kdeniz li ­
m a n la r ın a D oğu tic a r e tin in eski c a n lı­
lık ve z e n g in liğ in i y en id en g e tirm e k is ­
te d iğ i g ö rü lm e k ted ir. Tâbii, b u iştek i
m u v a ffa k iy e t, K ızıld en iz’de de kuv v etli
b ir d o n a n m a y a sa h ip o lm a k la m ü m k ü n ­
dü. «M ısır K a p ta n lığ ı» b u n u n te m eli o-
la c a k tı.
İb ra h im P aşa , K ızıldeniz’deki O sm a n ­
lI d o n a n m a s ı iç in evvelce M em lûk d ev ­
le tin in h iz m e tin e girm iş, eski b ir T ü rk
k o rs a n ı o la n S elm a n R eisi M ısır k a p -
ta n lığ m a , Ş a m valisi H adım S üley m an
P aşa y ı d a M ısır v aliliğ in e ta y in etti.
H ad ım S üley m an P a ş a ve
K ızıldeniz d o n a n m a sı
H ad ım S ü ley m a n P a ş a n ın M ısır v a li­
liğ in e ta y in edilm esi, K ızıldeniz d o n a n ­
m a sı ve H in d d en izin d e h â k im iy e t tesisi
m e se le sin in ele a lın m a s ın a yol açtı.
G erçi M ısır’ın fe th in in ü z e rin d e n ep ey ­
ce z a m a n g eç erek id a re d e is tik r a r te e s ­
sü s ey led iğ in d en bu m esele k e n d iliğ in ­
E sk i Sü ve yş'te n b ir gö rü n ü ş
998
d e n b elirm iş b u lu n u y o rd u . L âk in d â v a ­
n ın m u v a ffa k iy e tle y ü rü tü le b ilm e si, b i­
raz d a M ısır v a lile rin in e h liy e t ve d ir a ­
y e tin e b ağlıydı. H ad ım S ü le y m a n P a ş a
bu eh liy ete s a h ip b ir kim seydi. K a n u n î
d ev rin i b iz z a t y a şa y a n , z a m a n ın e r k â n ı­
nı ve işle rin d e k i m u v a ffa k iy e t d e re c e ­
le rin i g ö ren C elâl zâd e M u sta fa Çelebi,
o n u n h a k k ın d a : «M ısır v alisi S ü ley m an
P aşa, M ısır’d a b u lu n d u ğ u m ü d d e tç e g ü ­
zel id a re siy le e m n iy e t te sis etm iş ve
m e m le k e tin te ra k k is in e e h e m m iy e t v e r­
m işti» d e d ik te n so n ra , K ızıld en iz d o ­
n a n m a s ı ve H in d se fe ri h a k k ın d a k ıs a ­
ca bilg i v e rm e k te d ir.
H a d ım S ü le y m a n Paşa., b ir t a r a f t a n
iyi id a re siy le M ısır’ın ü m r a n ın a ç a lış ır­
ken , b ir t a r a f t a n d a O sm a n lı h â k im iy e ­
tin in K ızıldeniz e tr a f ın d a d a h a k u v v e t­
le y e rle şm e sin i ve H in d tic a r e tin in S ü ­
veyş’e a k m a s ın a m â n i o la n P o rte k iz li­
le rle m ü c ad e ley e g irişilm esi iş in i ele a l­
d ı T abii, ik in ci m e se le n in m u v a.ffak i -
yetle y ü rü tü lm e si d o n a n m a y a b ağlıydı.
Bu n o k ta y ı z a te n M e m lû k le r de a n la -
m ış la r ve S ü v ey ş’te gem i in ş a ed e rek
K ızıld en iz iç in b ir d o n a n m a m e y d a n a
g etirm işle rd i. L âk in M em lûk d o n a n m a ­
sın ın P o rte k iz lile r k a rş ıs ın d a k ifay e tsiz
k a ld ığ ı g ö rü lm ü ştü . A y rıca k e re ste siz -
lik y ü z ü n d e n gem i in ş a işin d e de M em -
lû k lc r h a y li m ü ş k ilâ t çe k m işlerd i. M ı -
s ır 'd â y a p ıla c a k gem iler iç in k e re s te n in
A n ad o lu veya L ü b n a n 'd a n g e tirilm e si
lâzım d ı. M ısır h ü k ü m d a rın ın P o rte k iz ­
lile r k a r ş ıs ın d a ç e k tiğ i s ık ın tıy ı gözö-
n ü n d e b u lu n d u r a n O sm a n lı p a d iş a h ı İ-
k in c i E ayezid, M e m lû k le rin S ü veyş’te
y a p a c a ğ ı d o n a n m a iç in lü z u m u k a d a r
in ş a a t m a lz e m e sin i b e d e lin i a lm a d a n
M ısır s u lta n ın a h ed iy e e tm işti. S u lta n
B a y ez id ’in b u h e d iy e sin d e n k ısa b ir
m ü d d e t ö n c e M ısır’a g itm e k te o la n ke -
re s te y ü k lü b ir n a k liy e g em isin e Rodos
şö v a ly e le rin in el k o y m a sı M em lû k s u l­
ta n ı K a n su G a v ri’yi acı acı d ü ş ü n d ü r ­
m ü ştü .
H adım S ü le y m a n P a şa M ısır v alisi o l­
d u ğ u s ıra d a , gem i m a lze m e si te m in in d e
M e m lû k le rin m a ru z k a ld ığ ı m ü ş k ilâ t
a r tık m e v z u u b a h is değildi. Z ira, Rodos
şö v a ly eleri o r ta d a n k a ld ırılm ış o ld u k ta n
b a şk a , A n ad o lu ile M ısır to p r a k la r ı a y n i
d e v le tin e lin d e b u lu n u y o rd u . H a d ım S ü ­
le y m a n P a ş a y a S ü v ey ş’te gem i in ş a s ı
h a k k ın d a e m ir v e rilirk e n , ö te y a n d a n d a
k a p ta n p a ş a ’ya e m ir y a z ıla ra k g erekli
m alzem ey i y irm i gem iye yü k ley ip M ı -
s ır ’a g ö n d e rile n m alzem e a r a s ın d a to p ­
la r b ilh a s s a e h e m m iy e t arz ed iy o rd u .
M alzem e M ısır’a v a rın c a m u h te lif b ü -
y ü k lü k te y etm iş a ltı p a r ç a gem i y a p ıla ­
r a k to p la r la te ç h iz edildi.
İ s ta n b u l ve A n ad o lu ’d a n gem i m a l -
ze m e si te m in in e ç a lışıld ığ ı sıra d a , P o r­
te k iz lile r ta r a f ı n d a n fa z la c a s ık ış tırıla n
H in d is ta n ’d a k i G u c a ra t h ü k ü m d a rı B a ­
h a d ır Ş ah , K a n u n î’ye b ir elçi g ö n d e r­
m iş ti (1535). Elçi, B a h a d ır Ş a h ’ta n b ir
m e k tu p g e tirm e k te y d i. G u c a ra t h ü k ü m ­
d a rı bu m e k tu b u n d a : m e m le k e tin in k a ­
r a d a n M o ğ o lların , d e n iz d e n P o rte k iz li­
le rin te h d id i a ltın d a b u lu n d u ğ u n u , b il­
h a s s a P o rte k iz te h lik e s in i s a v u ş tu ra b il-
m e k için a s k e r ve gem iye ih tiy a c ı o ld u ­
ğunu; M ekke-i M ü k e rre m e ’de e m a n e t
o la ra k s a k la n m a k ü ze re g ö n d e rd iğ i a l­
tın la r d a n lü z u m u k a d a r ın ın y o lla n a c a k
a s k e r ve g e m in in m a s ra f ın a k a rş ılık
s a rfe d ilm e s in i b ild iriy o rd u .
L ü tfü P a ş a ta r ih in e göre; M ahm ud
Ş a h (H a n ) m M ekke’ye g ö n d e rd iğ i h â ­
zinesi 250 s a n d ık iç e risin d e 1.270.600
m isk a l a ltu n idi. Ne y azık ki, H in d -
999
M ıs ır Beylerbeyi ve Sü veyş kaptanı Hadım Sü ley­
man Paşa (Topkapı sarayındaki bir albümden)
M oğol h ü k ü m d a rı H ü m â y û n Ş a h ’ta n ve
b ilh a s s a P o rte k iz lile rd e n k o r k a r a k h â ­
zin e sin i M ek k e’ye g ö n d e re n ve b u n u n
b ir k ısm ı k a rş ılığ ın d a O sm a n lı h ü k ü m ­
d a r ın d a n y a rd ım iste y e n M a h m u d Ş ah ,
b ek led iğ i y a rd ım ın m e m le k e tin e gel­
m e s in i g ö rem ed i. D iu lim a n ın d a k e n ­
d ile rin e ü s v erm iş o ld u ğ u P o rte k iz lile r
ta r a f ı n d a n 13 ş u b a t 1537 de h ile ile ö l­
d ü rü ld ü . O n u n ö lü m ü n ü n ö ğ re n ilm e sin ­
d en s o n ra d a M ek k e’ye e m a n e t b ır a k ı­
la n h â z in e s i v e rile n e m ir ü ze rin e H ad ım
S ü le y m a n P a ş a ta r a f ı n d a n İ s ta n b u l’a
yollan d ı.
S ü le y m a n P a ş a n ın A d en ’i z a p tı ve
H in d se fe ri
G u c a ra t h ü k ü m d a rın a y a rd ım iç in e-
m ir alm ış o la n H ad ım S ü le y m a n P aşa,
g em ile rin in ş a ve te ç h iz işi ta m a m la -
n ın c a 13 h a z ir a n 1538 de Süvej^ş’te n h a ­
re k e t e tti. S ü le y m a n P a ş a H in d d e n iz i­
n e u z a n m a k ü zere K ızıld en iz’e aç ılırk e n ,
b ir h a f t a ilâ y irm i g ü n a r a ile K a n u n î
S ü le y m a n B o ğ d a n se fe rin e, B a rb a ro s,
H a y re d d in P a ş a d a P rev eze s e fe rin e ç ı­
k ıy o rd u . B u h al, O sm an lı İ m p a r a to r lu ­
ğ u n u n a y n i z a m a n d a ü ç is tik a m e tte o r­
d u la r se v k ed e cek d ere c e d e k u d r e tli o l­
d u ğ u n u g ö ste rm e k te y d i. T ü rk b a y ra ğ ın ı
H in d is ta n k ıy ıla r ın d a d a lg a la n d ır a c a k
o la n S ü le y m a n P a ş a n ın e m rin d e 80 g e­
m i, ik i b in i y e n iç e ri o lm a k ü z e re 9 b in
(H a m m e r h e p s in i 20 b in k a b u l ediyor)
a sk e r v ardı. S efer k u v v e tin in ta m a m ı S ü le y m a n P a şa U m m a n d en izin e a ç ıl­
k e n d in e b ağ lı old u ğ u c ih e tle S ü ley m a n m a d a n önce, B ab iilm en d ep bo ğ azı y a k ı­
P a ş a b u vesile ile d o n a n m a y a k u m a n d a n ın d a K ızıld en iz ağ z ın ı k o n tro l ed eb ile­
edecekti. K e n d isin d e n evvel K ızıldeniz cek s tr a te jik m evkii h a iz A d en ’i z a p te t­
d o n a n m a sı k u m a n d a n lığ ın ı ilk d e fa S el- m e k isted i. O s ır a d a A d en ’e T a h in le r ­
m a n R eis, o n u n 1-527 de ö ld ü rü lm e sin i d en A m r b in D avud h ü k m e tm e k te y d i.
m ü te a k ip yeğeni B a y ram o ğ lu M u sta fa A d en ’in ta şıd ığ ı s tr a te jik d eğ e ri gözö -
Reis d e r u h te etm işti. Süveyş k a p ta n lığ ı­ n ü n d e b u lu n d u r a n P o rte k iz li A lp h o n se
n ın te sisin d e n 11 se n e s o n r a da bu işi d ’A lb u q u erq u e 1513 te A d en ’i a lm a k is­
M ısır v alisi H adım S ü ley m a n P a şa biz­ te m iş ve m u v a ffa k o la m a m ıştı. O n la r -
z a t d e r u h te ediyordu. d a n so n ra M em lû k ler de ay n i te c rü b e y i
y a p m ış la r ve P o rte k iz lile r gibi m u v a f -
fak iy e tsiz lik le geriye d ö n m ü şlerd i. Ç ey­
tû, '. s j j >.!/' re k a s ırlık z a m a n -za rfın d a A d en ’i z a p ­
îafe / l :*. te tm e k istey e n y a b a n c ıla rın ü ç ü n c ü sü
tâ fS L /’'.îfi ..i 1
H ad ım S ü ley m a n P a şa idi.
| •'St'CVj‘JV- ^ ^
Y em en ’e h ü k m e d e n Zeydî ailesin d en
ims.m Ş e re fü d d in ile A m r b in D av u d a-
r a s m d a geçim sizlik m e v cu t o ld u ğ u n d a n ,
A den h â k im i, S ü le y m a n P a ş a d a n y a r -
—j İ y '• * * ? • c/ ’ * ; } £ ’*<*J' " • ' '»*SV- '.* • ,y
d ım iste m işti. S ü le y m a n P aşa, A m r b in
»¿»i. y.; » 'jy-ı-ij \ *.
... ,. u;.. .\ D av u d ’u n y a rd ım ta le b in d e b u lu n d u ğ u ­
l . . . , . , .v n u K a.m aıan a d a sı c iv a rın a geldiği sı -
r a d a ö ğ re n d iğ in d e n se sin i ç ık a rm a d a n
.
y o lu n a d e v a m la A den ö n ü n e g elm işti
>■ J s u ? * s .■ 's . • }.j' '•
(27 te m m u z 1538). O sm an lI d e v le tin in
, » j -y. ; . , > . . , •
M ısır v alisi ve K ızıld en iz d o n a n m a s ı k u ­
, ; ': - - . . -v '.,
m a n d a n ı S ü ley m a n P a ş a n ın A den ö n ü ­
î■ ¿UV-^•-iv ¿ - j . - «
/, ' v - V jfJ • n e geldiği z a m a n A m r b in D av u d ’l a i h ­
tilâ f a d ü ş tü ğ ü g ö rü lm e k ted ir. S ü ley m a n
P a ş a n ın bu s ır a d a K a n u n î S ü le y m a n ’a
Hadım Süleym an Paşanın, Süveyş'ten ayrılarak y azm ış o ld u ğ u T o p k ap ı s a ra y ı m üzesi
Cidde'ye gelinceye kadar geçirdiği hâdiseleri pa­ a rş iv in d e m e v cu t (13 n u m a ra lı B elle -
dişaha bildiren mektubu (Aslı Topkapı sarayı
te n ’de n e ş re d ilm iş tir) m e k tu b u n d a n ö ğ ­
arşivindedir)
ren d iğ im ize göre; A m r b in D av u d o a -
ra lık b ir ta k ım h ile le r çe v irm ek istem iş,
b u n a m u k a b il S ü ley m a n P a şa d a k e n d i­
sin i ele g eçirin ce d e rh a l id a m e ttir m iş ­
tir. A d en ’i z a p ta gelen S ü ley m a n P a ş a ­
n ın A m r b in D av u d ’u id a m e ttiriş i eski
O sm a n ’ı k a y n a k la rın d a b ile te n k id o-
lu n m a k ta d ır. Z ira b u h a r e k e tin h a lk a -
ıa s m d a T ü rk le re k a rş ı so ğ u k lu k y a r a t­
tığ ı g ö rü lm e k ted ir. G erçi S ü le y m a n P a ­
şa. A d e n ’d en a y rılırk e n ü m e ra d a n B eh -
iT.m B eyi b u ra n ın id a re s in e m e m u r ey-
liy e re k m a iy e tin e 500 p iy ad e, 20 to p çu
n e fe ri b ır a k tı ama, bu k a d a rc ık k u v v e t
A d en 'i m u h a fa z a y a k â fi gelm edi, z ira ,
a r a d a n b irk a ç se n e g e ç tik te n s o n ra b u ­
ra s ın ı Y em en Z e y d ile rin in ald ığ ı g ö rü ­
lece k tir. A den, Z ey d îlerin e lin d e n 1588
Aden civarındaki su bendlerini gösteren eski de te k r a r za p te d ile cek ve 1630 y ılm a k a ­
bir resim d a r T ü rk id a re sin d e k a la c a k tır.

1000
 H in d istan ’da Diıı k alesinin m uhasarası
H ad ım S ü le y m a n P a şa e m rin d e k i d o ­
n a n m a U m m a n d e n iz in i a ş a r a k 27 a ğ u s ­
to s 1538 de G u c a ra t s a h ille rin e v asıl o l­
du. O s ır a d a G u c a ra t ta h tın ı M a h m u d
Ş a h işg al e tm e k te y d i 1537 ş u b a tın d a ö l­
d ü rü le n B a h a d ır Ş a h ’d a n so n ra G u c a -
r a t h ü k ü m d a rı o la n M a h m u d Ş a h , n e
y azık ki, se lefi gibi T ü rk le re k a r ş ı s a ­
m im î n iy e t b esliy e n b ir k im se değildi.
G izlid en P o rte k iz lile rle a n la şm ış o la n
M a h m u d Ş ah , p e ş in e n b u n o k ta y ı S ü -
le y m a n P a ş a y a se zd irm e m ey e ç a lış a n
b ir h a in d e n b a ş k a b ir şey değildi. T ü rk
d o n a n m a s ı u z u n m e sa fe le r k a te d e re k
y a rd ım n iy e tiy le b u r a y a geldiği h a ld e ,
M a h m u d Ş a h ın ta k ın d ığ ı ta v ır, selefi
B a h a d ır Ş a h ın y a rd ım ta le b iy le y a n y a ­
rıy a te z a t te z k il e tm ek tey d i,
H ad ım S ü le y m a n P a ş a G u c a ra t s a h il­
le rin e v a rd ığ ın d a , B a h a d ır Ş a h ın P o r -
te k iz lile rd e n k u r ta r ılm a s ın ı r ic a e ttiğ i
D iu k a le si ö n ü n e geldi. K a th ia v a r y a -
rım a d a s m m k ü n e y in d e a y n i ism i ta ş ı -
y a n k ü ç ü k b ir a d a n ın kuzey d o ğ u su n d a
b u lu n a n D iu k alesi, P o rte k iz lile r t a r a ­
f ın d a n z a p te d ilin c e ta h k im a tı iyice
k u v v e tle n d irilm işti. S ü le y m a n P a ş a D iu ’-
y a k a r ş ı h a r e k e te g eç m e d en ö n ce b u r a ­
n ın c iv a rın d a k i K u k a ve K a t k a le le rin i
b ir e r h ü c u m la z a p te d e re k ey lü lü n ilk
g ü n le rin d e k a r a y a a sk e r d ö k e re k D iu ’-
yu k u ş a tm a y a b aşlad ı.
K a r a ve d e n iz d e n s ık ış tır ıla ra k b ü y ü k
to p la r la d ö v ü le n D iu k a le sin i A nto n io
de S y lv e ira ism in d e b ir k u m a n d a n m ü -
d p f s a ediy o rd u . Y irm i g ü n k a d a r s ü re n
m u h a s a r a e s n a s ın d a D iu is tih k â m la r ı­
n ın b ir k ısm ı b ü y ü k to p la rın b o m b a rd ı­
m a n ın a d a y a n a m ıy a rn k yıkıldı. L âk in
P o rte k iz li ın ü d a file r m e tin a n e v a z ife le ­
r in e d ev a m e tti. Bu a r a d a şe h ird e k i
k a d ın la r bile m ü d a fa a h iz m e tin e koş -
tu la r.
H ad ım S ü le y m a n P a ş a n m H in d s e fe rin i
P o rte k iz v e s ik a la rın a göre in c ele y en
P rof. H e rb e rt M elzig « K a n u n î S u lta n
S ü le y m a n d e v rin d e a m ira l H ad ım Sü -
le y m a n P a ş a n ın H ind seferi» isim li ese­
rin d e , a s lın d a D iu ’n u n y a rd ım ın a gelen
b ir d o n a n m a b u lu n m a d ığ ın ı G u c a ra t
h ü k ü m d a rı M a h m u t Ş a h ın h ile le r çevi­
re re k P o rte k iz lile re izafe e ttiğ i s a h te b ir
m e k tu b u c a s u s la r ta r a f ı n d a n y a k a la n -
m ış sü sü v e re re k S ü le y m a n P a ş a n m e-
lin e g e ç irtm iş o ld u ğ u n u y azar. Böylece,
M a h m u d Ş a h ın « h ıy a n et» k elim esiy le
ta v s if ed ilecek ta v ır ve h a r e k e tle r i y ü ­
z ü n d e n , H ad ım S ü le y m a n P a ş a n ın H in d
se fe ri, m ü sb e t n e tic e a lın m a m ış b ir h a ­
re k e t gibi so n a erm iş oldu.
Y em en f e th in in b aşla n g ıc ı
H ad ım S ü le y m a n P a ş a H in d s e fe rin ­
d e n d ö n ü şü n d e Y em en ’in lim a n la rın -
d a n M u h a ö n ü n e d e m ir a ttı. N asıl ki,
H in d is ta n ’a g id e rk e n m ü h im b ir m e v k i
o la n A d e n ’i z a p te tm işs e , d ö n ü şü n d e de,
y in e o n u n c iv a rın d a k i b ir s a h a y ı T ü rk
h â k im iy e ti a ltın a so k m a k isted i. G erçi
o n u n b u d e fa b ü tü n d ik k a tin i ü z e rin e
çe v ird iğ i y e rle r, A den gibi T ü rk h â k i -
m iy e tin i ilk d e fa g ö ren to p r a k la r d e -
ğildi. Y em e n ’in K ızıld en iz’e b a k a n a r a ­
z isin in b ir k ıs m ın d a O sm a n lı p a d iş a h ­
la r ı a d ın a h u tb e o k u n m u ştu . L â k in o k u ­
n a n h u tb e , o r a la rd a T ü rk h â k im iy e tin in
ta m m â n a siy le y e rle şişin in b ir iş a re ti
o lm a d ığ ı gibi u s u n d a s ü rm e m iş ti
Y em e n ’in Z iibeyd (Z ebîd) b ö lg esin d e
O 'm a n ii h ü k ü m d a rı a d ın a h u tb e o-
k u n u şu , M ısır’ın Y avuz S elim t a r a -

Diu k a le s in in s ık ış tırılm a s ın a m u v a f­
fa k iy e tle d e v a m ed ilm e k te y k e n H ad ım
.Süleym an P a ş a b ird e n b ire m u h a s a ra y ı
k a ld ırd ı. S ü le y m a n P a ş a n m m u h a s a ra y ı
k a ld ırış se b e p le ri m e y a n ın d a e rz a k ın a -
z a lm a sı, M a h m u d Ş a h ın e rz a k y a rd ım ı­
n ı k esm esi ve b ilh a s s a b ir P o rte k iz f i­
lo s u n u n im d a d a g elm ek te o ld u ğ u n u n
ö ğ ren ilm esi gibi m e selele r zik re d ilir. D iu kalesi

1001
f ın d a n fe th i üzerin e v u k u b u lm u ştu .
K ö lem en le rin son z a m a n ın d a Y em en’de
K u rey ş k a b ile s in d e n g eld ik le rin i id d ia
ed en B enî T a h ir (T a h irîle r) ailesi v a r ­
dı. 1516 se n e sin d e B enî T a h ir a ile sin d e n
Am r, P o rte k iz lile re k a r ş ı m ü c ad e led e
k e n d ile rin e y a rd ım c ı o lm a k ü ze re M em -
lû k le rd e n y a rd ım istem iş, o n la r d a Y e­
m e n s u la rın a b ir d o n a n m a g ö n d e rm iş­
le rd ir. L âk in M em lûk d o n a n m a s ı g elin ­
ce, Z übeyd h â k im i A m r, k e n d ile riy le iş ­
b irliğ i y ap m am ış, b u n u n ü z e rin e de
M em lûk d o n a n m a s ın ın k u m a n d a m Zü-
b ey d ’i z a p te d e re k e m a r e tin id a re sin i
k a rd e şi B a rs b a y ’a b ıra k m ıştı. E rte si yıl
y a n i 1517 de Z übeyd’i is tir d a d a y elte -
n e n A m r, M em lûk k u m a n d a n ı B a rsb a y ’-
la y a p tığ ı m u h a re b e d e k a rd e şi A bdül -
m elik ile b irlik te m a k tu l d ü şm ü ştü r.
O n la rın ö lüm iyle Y em en ’de B en î T a h ir
a ile s in in h â k im iy e t d ev resi de so n b u l­
m u ş tu r. A ynı se n e iç in d e M ısır’ın O s -
m a n lıla r ta r a f ın d a n z a p tı ile M em lûk
d e v le ti n ih a y e te erm iş o ld u ğ u n d a n
B a rsb a y O sm a n lı h â k im iy e tin i ta n ıy a -
r a k Y avuz S elim n a m ın a h u tb e o k u t -
m u ş tu r. L âk in b ir m ü d d e t so n ra B a rs ­
bay A ra p la r ta r a f ın d a n ö ld ü rü ld ü ğ ü n ­
den, o n u n y e rin e Ç erkez H ü sey in Bey
Z übeyd em iri olm u ştu . İs k e n d e r Bey de
selefi gibi O sm an lı h â k im iy e tin i p e şin e n
ta n ım ış s a d a Y a^ıız S elim ’in ö lü m ü ü-
z e rin e bu b a ğ lılık ta n v azgeçm ek is te -
m iştir. B u n u n ü z e rin e İs k e n d e r Bey
te n k il ed ilm ek isten m iş, lâ k in k â f i m ik ­
t a r d a k u v v e t sev k ed ilm ed iğ i iç in fiile n
îurmut
Hadım Süleym an Paşanın Hlnd seferinin rotasını gösteren bir harita (Betleten'den alınm ıştır)
te n k il h a re k e tin e g irişilem e m iştir. Maa-
m a fih İs k e n d e r Bey b ilâ h a re b irisi t a ­
r a f ın d a n ö ld ü rü lm ü ş, o n u n ö ld ü rü lm e -
siyle d e Z übeyd em irliğ i k e n d is in in v e­
ziri N â h u d a A h m ed ta r a f ı n d a n elde e-
d ilm iştir. İş te H ad ım S ü le y m a n P a ş a
M u h a lim a n ı ö n ü n e d e m ir a ttığ ı s ır a d a
Z üb ey d e m irliğ i m a k a m ın d a b u ad a m
o tu rm a k ta d ır.
H ad ım S ü ley m a n P a ş a M u h a ö n ü n e
d e m ir a ttığ ı z a m a n , ö n ce N â h u d a A h -
m e d i ta tlılık la a v la m a k isted i. H oş-
geldi Bey n a m ın d a b ir a d a m ın ı
g ö n d e re re k N âhuda A h m ed i g em i­
sin e d a v e t e tti. L âk in N â h u d a A h ­
m ed, H oşgeldi B eyi y a n ın a b ile u ğ ­
ra tm a d ı. S ü ley m a n P a şa y in e ta tlılık la
h a re k e te d ev a m ile N â h u d a ’y a k e th ü d a ­
sı S ü le y m a n A ğayı yolladı. K a la b a lık
b ir m a iy e tle y o la ç ık a n S ü le y m a n Ağa,
N â h u d a A h m ed ’e ta k d im ed ilm e k ü zere
h il’a t, s a n c a k ve b ey lerb ey lik b e r a tın ı
d a b e ra b e rin d e g ö tü rü y o rd u . S ü ley m a n
A ğ a n ın k a la b a lık m a iy e tin in b ir k ısm ı
fe d a ile rd e n ib a re tti. B u n lar, N âhuda
A hm ed ta tlılık la yola g elm ediği ta k tir d e
S ü ley m a n P a ş a n ın ta lim a tı d a ire sin d e
k e n d isin i h ile ile ö ld ü rec ek le rd i. N â h u ­
d a A h m ed b u h e y e te k a r ş ı g ay e t k u r -
n a z d a v ra n d ı. K e th ü d a S ü le y m a n A ğ a­
n ın te k ra rla d ığ ı d a v e ti re d d e tm e k le b e ­
r a b e r te v c ih a tı k a b u l e d e r g ö rü n d ü . B u ­
n u n için yıllık v erg i v erm e k ş a r tın ı ih ­
tiv a e d e n b ir a n la ş m a bile y ap ıld ı. S ü ­
le y m a n A ğa böyle b ir a n la ş m a y ap ın ea ,
s a n c a k , h il’a t ve b e r a tı v e re re k geriye
d ö n d ü L â k in N â h u d a A h m e d ’in m a iy e -
tin d e k ile re : « S ü ley m a n P a ş a n ın Y em en
s u la rın d a n u z a k la şm a siy le a n la şm a y ı
b o zacağ ın ı, b u a n la şm a y ı ta tb ik iç in
y a p m a d ığ ım , A den k a le s in i bile ele ge­
çireceğ in i, k ılıç la ald ığ ı y e rle ri böyle
a n la ş m a la rla d eğ il a n c a k k ılıç la v e re ­
b ileceğini» söy led iğ i ö ğ ren ild i. B u n u n
ü z e rin e S ü le y m a n P a ş a K a m a r a n a d a ­
s ın a g id erek to p la r iç in a r a b a la r y a p ­
tır d ı ve ç ık a rm a le v a z ım a tm ı ta m a m -
la ttı. S o n ra S a lif lim a n ı ö n ü n e gelerek
k a r a y a a s k e r d ö k tü . O sm a n lı k u v v e tle ri
k a r a y a a y a k b a s ın c a o c iv a rın h â k im i
b u lu n a n K â şif S in a n d a S ü le y m a n P a ­
ş a y a iltih a k ile O sm a n lı o rd u su iç in
h a y v a n te d a r ik e tti. B e ra b e rc e Z übeyd
(Z ebid) ü z e rin e ile rle n d i. N â h u d a A h -
m ed, a r a s ın d a K ö lem en a r tığ ı T ü rk le -
r in de b u lu n d u ğ u A ra p ve H a b e şle rd e n
m ü te şe k k il o rd u su ile O sm a n lIla rın k a r ­
şıs ın a ç ık tı a m a k u m a n d a n la r ın d a n V e­
li B ey in k e n d i a le y h in e d ö n m e si n e tic e ­
sin d e m u h a re b e c e s a re ti g ö ste re m e y e -
re k Z ü b ey d ’e çekildi. S ü le y m a n P a ş a
k a r a y a a s k e r d ö k tü ğ ü a n d a n itib a r e n
N â h u d a A h m ed ’in a d a m la rı a r a s ın a n i ­
fa k so k m a y a ç a lış m a k ta y d ı. B u g a y re t­
le ri m ü sb e t n e tic e le r v e rm e k te gecik -
m e d iğ in d e n , N â h u d a A h m ed b ir h a y li
z a y ıf d ü şü n c e, S ü le y m a n P a ş a n ın m ü ­
s a it ş a rtlı i t a a t te k lifin e b o y u n eğdi.
S ü le y m a n P a ş a ise, böylece fa z la m ü ş -
k ilâ t çe k m e d e n Z ü b ey d ’e g irince, te slim
o la n N â h u d a A h m ed ’i d e r h a l id a m e t ­
tird i. O sm a n lı d e v le ti a d ın a ilh a k ey le­
d iğ i Y em e n ’in Zübeyd b ö lg e sin in id a r e ­
sin e M u s ta fa Beyi m e m u r eyledi ( m a r t
1539). D oğu A n a d o lu ’n u n f e th in d e b ü -
y ü k h iz m e tle ri geçen B ıyıklı M eh m ed
P a ş a n ın oğlu o la n M u s ta f a Bey Y em e n ’-
d e v a z ife le n d irilm e d e n ö n ce G azze s a n ­
c a k beyi b u lu n u y o rd u . S ü le y m a n P aşa,
M u s ta fa Beye, T aa z h a v a lis in in d e z a p ­
tı v a z ife sin i v e rd ik te n s o n r a M u h a ’d a n
ay rıld ı. D o n a n m a y ı S ü veyş’e y o lla rk e n
k e n d isi M ekke’ye u ğ ra d ı. O a r a lık m e r ­
k e z d e n a ld ığ ı e m ir ü ze rin e İ s ta n b u l’a
geldi. İ s ta n b u l’a gelince, k u b b e v ez irleri
a r a s ın d a y e r aldı. 1539 ek im a y ın d a
L ü tfü P a ş a V eziriâzam , H ad ım S üley -
m a n P aşa , S o fu M eh m ed P aşa , R ü s te m
P a ş a la r d a k u b b e veziri b u lu n u y o rd u .
H a d ım S ü le y m a n P a şa b u h a re k e tle riy le
O sm a n lIla rın Y em e n ’d ek i h â k im iy e tle ­
1003
rin e te m e l te şk il ed en ilk ad ım ı a tm ış
oluyo rd u .
Y em en'de O sm anlı h âk im iyetin in
gen işlem esi
Y em e n ’in Z übeyd (Z ebid) bölgesi b ir
O sm a n lı to p ra ğ ı h a lin e g etirilin c e, b u ­
r a n ın id a re s in e m e m u r ed ilen M usta.fa
Bey, Z ü b ey d ile b irlik te A d en ’in d e id a ­
r e sin i d e r u h te e tm e k te y d i. B ıyıklı M e h ­
m e d P a ş a n ın oğlu o la n M u sta fa B ey d en
s o n ra a y n i y erd e b a ş k a b ir M u s ta fa Bey
d a h a ö n c e sa n c a k , sonra, d a b ey lerb ey i-
lik e tti. B u z a t Y em e n ’de T a a z t a r a f l a ­
rın ı elde e tm e k iste d iy se d e m u v a ff a k
o la m ad ı. M a a m a fih b u iş i o n u n y e rin e
g eçen Ü veys P a şa b a ş a rd ı. Ü veys P aşa ,
Y em en ’in m ü h im b ir k ıs m ın a s a h ip o la n
Z eydiye a ile s in d e n İm a m Ş e re fü d d in ile
oğlu e m ir M u ta h h a r a r a s ın d a k i g eçim ­
s iz lik te n is tifa d e e tti. M u ta h h a r a y a r ­
d ım e d e rk e n T a a z ’ı ele g eç ird i (1545).
T a a z ’ı z a p te d e n Ü veys P a ş a b ir m ü d d e t
s o n ra r a k ip le rin d e n p e h liv a n H a sa n ’m
ta h rik iy le m e y d a n a gelen b ir a y a k la n -
ma n e tic e s in d e ö ld ü rü lü n c e , Y em en
b ey lerb ey liğ in e F e r h a d P a ş a ta y in o-
lu n d u . F e r h a d P a ş a n ın ilk işi Y em e n ’in
O sm a n lı id a re s in d e k i k ıs ım la rın d a d i -
sip lin i te m in e ç a lış m a k oldu. E v v elâ A-
d e n ’d ek i isy a n ı b a s tırd ı, s o n r a d a Cebel
y a n i d a ğ lık ve T ih â m e y a n i o v alık k ı­
s ım la rın d a s ü k û n e ti te sis eyledi. F e rh a d
P a ş a n ın b ey lerb ey liğ i s ıra s ın d a Ö zd em ir
P aşa Y em e n ’in en m ü h im k a le si o la n
S s n ’a ’yı z a p e tti (1547).
M e şh u r V e z iria z a m la rd a n Ö zd em ir
Taaz ve kalesi
oğlu O sm an P a ş a n ın b a b a sı o la n b u k u ­
m a n d a n , a sle n M ısır Ç e rk e slerin d en d i.
M ısır’d a on akçe ü c re t k a rş ılığ ın d a h iz ­
m e t g ö rü rk e n H adım S ü ley m a n P a ş a -
n ın n a z a rı d ik k a tin i ce lb e tm işti. S üley­
m a n P a şa H ind se fe rin e ç ık a rk e n Ö zde-
m ir: «ben de b u se fe re g itm ek iste rim
a m a a tım d a n ay rılam a m » d em iş ve o-
n u n bu şekildeki k o n u ş m a s ın a h erk e s
g ü lm ü ştü . F a k a t H adım S ü ley m a n P a ­
şa k e n d isin d e n b a ş k a k im se n in a tın ın
gem iye a lın m a s ın a m ü s a a d e etm ed iğ i
h a ld e , o n u n k in e m ü sa a d e etm iş, Ö zde-
m ir de p ek sevdiği a tiy le b irlik te H in d
se fe rin e çık m ıştır. H in d is ta n ’d a k i k ıs a
h a r e k â t s ıra s ın d a bile ş e c a a ti te z a h ü r
ed e n Ö zdem ir, H ind se fe ri d ö n ü şü n d e
g irişilen Y em en h a r e k â tın a k a tılıp o r a ­
d a k a lm ıştır. K e n d isin i h e r f ır s a tta
g ö ste rd iğ i iç in de y ü k se lm e k te d ev a m
e tm iştir. S a n ’a z a p te d ild iğ i s ır a d a o n u n
s a n c a k beyi rü tb e sin d e o ld u ğ u görül -
m e k te d ir. Ö zdem ir P a ş a n ın Y em en’deki
h iz m e ti y aln ızc a S a n ’a ’n ın z a p tı o lm a ­
yıp, is y a n la rın b a s tırılm a s ın d a d a h iz ­
m e tle ri v ard ır. N itek im b ey lerb ey i Ü-
veys P aşa y ı ö ld ü re n p e h liv a n H a s a n ’ı
o r ta d a n k a ld ıra n ve k esik b a ş ın ı İ s t a n ­
b u l’a y o lla y an odur._ Y em en beylerbeyi
F e rh a d P a şa n ın , İ s ta n b u l’a çağ rıld ığ ı
z a m a n id a re y i Ö zdem ir P a şa y a b ır a k tı­
ğı g ö rü lm e k ted ir. Y eni b eylerbeyi N eş-
San'a şehir ve kalesinin yüzyıl evvelki hali
1004
ş a r M u sta fa P a ş a Y em en ’e gelince Ö z­
d e m ir P a ş a H abeş t a r a f l a r ın a g ö n d e ril­
m iş tir ki, Ö zdem ir P a ş a n ın o ra d a k i f a a ­
liy e ti O sm a n lIla rın H abeş f ü tü h a tın ın
b a şla n g ıc ın ı te şk il eder.
N eşşar M u s ta fa P a ş a Y em en ’d e n a y ­
rılırk e n F e rh a d P a ş a n ın Ö zd em ir’i vekil
b ıra k m a sı gibi o d a k e th ü d a s ı Y usuf
P a şa y ı v ek il te n s ip ey liy erek Y em eni
te r k e tti N eşşar M u sta fa P a ş a d a n s o n r a ­
k i beylerbeyi, K a r a Ş a h in M u sta fa P a ­
şa, o n d a n s o n ra d a G azze s a n c a k b ey li­
ğ in d e n Y em en b ey lerb ey liğ in e te rf i e t­
tirile n oğlu R ıd v an P a şa d ır. 1565 y ılın ­
d a Y em en b ey lerb ey i o la n K a r a Ş a h in
p a ş a z â d e R ıd v an P a şa f ü tu h a t h ev e sin e
k a p ıla ra k s u lh ü bozm uş, f a k a t b a ş a rı
te m in e d e m e m iştir. Peçevî, Âlî ve S elâ-
n ik î gibi O sm a n lı m ü v e rrih le rin e n a z a ­
r a n Y em en ’in ik i v ilâ y e te ay rılışı R ıd ­
v an P a ş a n ın b ey lerb ey liğ i z a m a m n a
ra s tla m a k ta d ır.
P îrî R eis ve U m m an denizindeki
faaliyeti
H ad ım S ü ley m a n P a ş a n ın H in d se fe ­
rin d e n so n ra O sm a n lIla rın K ızıldeniz
d o n a n m a sı d a h a faz la e h e m m iy e t k a -
z an d ı. S ü ley m a n P a ş a n ın İ s ta n b u l’a gel-
m ss i ü z e rin e Süveyş k a p ta n lığ ın a S olak
F e rh a d Bey ta y in ed ilm işti. B ilâ h a ra
b u n u n p a ş a ü n v a n iy le Y em en v a liliğ i­
n e ta y in in i m ü te a k ip K ızıld en iz d o ­
n a n m a s ın ın b a ş ın a P îrî R eis geçirildi.
İk in c i B ayezid d e v rin in m e ş h u r d e n iz ­
cisi K em a l R e isin yeğ en i o la n P îrî Reis
ta h m in e n 1470 y ılın d a d ü n y a y a g elm iş­
ti. D enizcilik se v g isin i ilk d e f a d ay ısı
(v ey a a m c a sı) K em a l R e iste n a la n P îrî
R eis m e sle k h a y a tın ın asıl b ü y ü k te c ­
rü b e le rin i A kdenizde g eç irm işti. Süveyş
k a p ta n lığ ın a g etirild iğ i z a m a n (1547)
yaşı h a y li ile rlem iş o lg u n b ir denizci
idi.
P îrî R eisin S üveyş k a p ta n lığ ın a ta y i­
n in d e n önce K ızıld en ize so k u lm a c e sa ­
re tin i g ö ste re n P o rte k iz lile r, c ü r ’e tk â r a -
n e b ir b a s k ın h a re k e tiy le O sm a n lı S ü ­
veyş d o n a n m a s ın ı y a k m a k iste m işle r,
f a k a t m u v a ffa k o la m ıy a ra k n e tic e d e
B a b ü lm e n d e p b o ğ a z ın d a n d ış a rı çık m ak
m e c b u riy e tin d e k a lm ışla rd ı. A yrıca o
s ır a l a ıd a y e rli A ra p la rla d a işb irliğ i e t ­
m ek su re tiy le A d e n ’i ele g eç irm işlerd i.
P iri Reis K ızıld en iz d o n a n m a s ın ın i-
d a re s in i a lın c a , ilk iş o la ra k A d en ’i is ­
t i r d a t e tm e k isted i. D o n a n m a n ın b a ş ın a
g eç erek A den ö n ü n e gelip şe h ri s ık ış tı­
rın ca , k a le ve lim a n te k r a r T ü rk id a r e ­
sin e girdi.
P iri R e isin Süveyş k a p ta n lığ ı s ır a s ın ­
d a g iriştiğ i en m ü h im h a r e k e t M a sk a t
se fe ri ve o r a d a n d a B a sra k ö rfe z in e k a ­
d a r u z a n m a sıd ır.
A ıa p y a r ım a d a s ın ın g üney d o ğ u s u n ­
d a k i U m m a n b ö lg e sin in en m ü h im ş e h ri
ve B a s ra k ö rfe z i m ın tık a s ın d a n doğu
A frik a k ıy ıla r ın a gidip gelen g e m ile rin
u ğ ra k y eri o la n M a sk a t lim a n ın ın ta ş ı­
d ığ ı e h e m m iy e t, P o rte k iz lile rin n a z a r ı
d ik k a tin i c e lb e tm işti. Bu seb ep le P o rte ­
kizli m e ş h u r k a p t a n A lb u q u erq u e 1506
d a M a sk a t ö n ü n e gelerek P o rte k iz h a k i ­
m iy e tin in k a b u lü n ü iste m işti. Ş e h ir h a l ­
k ı ö n c s y u m u şa k d a v ra m o m ü s a it c e ­
v ap verm iş, s o n r a d a ta v r ın ı d e ğ iş tir­
m işti. B u n u n ü z e rin e k u v v e t k u lla n a r a k
M a sk a ’tı z a p te tm e y i k u r a n A lb u q u erq u e
40 g em ilik b ir filo ile ş e h rin ö n ü n e ge­
le re k tu r a s ı n ı z a p te tm iş ti. K ızıld en iz
k ıy ıla r ın a T ü rk le rin in d iğ in i g ö ren P o r ­
te k izlile r, M a s k a t’ı ta h k im e tm işle r ve
1527 y ılın d a d a M a râ n î ve C a llâ li isim ­
le rin i ta ş ıy a n iki k a le in ş a eylem işlerdi.
P iri Reis, P o rte k iz lile rin A ra p y a r ım ­
1005
a d a s ı k ıy ıla rın d a k i en m ü h im d a y a n a k
n o k ta la r ı o la n M a s k a t’ı o n la rın e lin d e n
a lm a k n iy e tiy le S ü v ey ş’te n d en ize a ç ıl­
dı. E m rin d e k i d o n a n m a 30 k a d a r g em i­
d en m ü re k k e p ti. B a b ü lm e n d ep b o ğ a z ın ­
d a n Hinci d e n iz in e a ç ılın c a A ra b is ta n ’ın
g ü ney k y ıla rın ı ta k ip ile M a sk at ö n ü ­
n e v ard ı. O n sek iz g ü n lü k b ir to p a t u t ­
m a d a n s o n r a ş e h ri h ü c u m la z a p te tti
(1351). P o rte k iz li k u m a n d a n ile m a iy e ­
tin d e k i k im se le ri esir ed e rek g em ilere
aldı.
P î : i Rois M a s k a t'ta n so n ra B a sra k ö r ­
fe z in in a ğ z ın d a k i H ü rm ü z a d a s ın ın a y ­
n i ism i ta ş ıy a n k a le sin i z a p te tm e k is ­
ted i. H ü rm ü z k a le s in i m u h a s a r a ve t a h ­
rip e tti. M u h te m e le n F re n k le re y a rd ım
e ttik le rin d e n d o la y ı ş e h ri y ağ m ala d ı.
S o n ra m u h a s a r a y ı k a ld ır a r a k B a s ra ’ya
gitti.
E ski O sm a n lı k a y n a k la rın ın h e m e n
hep sin d :; y e r a la n b ir riv a y e te göre, P îrî
R eisin H ü rm ü z m u h a s a r a s ın ı k a ld ır m a ­
sın ın seb eb i, ş e h ird e k i P o rte k iz k u m a n ­
d a n ın d a n rü ş v e t a lm a sıd ır. M ü v e rrih
Âli ve P eçevi de b u rü şv e t m eselesin e
te m a s etm e k le b e ra b e r, h â d ise y i K u b ad
P a ş a n ın g a ra z ın a a tfe d e re k , p a r a m u ­
k a b ilin d e m u h a s a r a k a ld ır m a r iv a y e ti­
n in s ıh h a tm a in a n m a m a k ta d ır la r .
P îrî R eis H ü rm ü z m u h a s a r a s ın ı k a l­
d ır d ık ta n s o n r a B a s r a ’y a g id in ce o ra -
n ın vadisi K u b a d P a ş a d a n y a rd ım is te ­
di. K u b ad P aşa, o n u n m ü s lü m a n la ra
z u lm e ttiğ in i ve m a lla rın ı y a ğ m a la d ığ ı­
n ı sö y liy erek y a r d ım d a b u lu n m a d ı. B a s­
r a 'd a b u lu n d u ğ u s ır a d a P o rte k iz lile rin
B a sra k ö rfe zi ağ z ın ı k a p a m a k is te d ik le ­
r in i ö ğ ren d i. G e m ile rin in b ir k ısm ı ta -
M a sk a t kalesi
 m ire m u h ta ç tı. B u ta m ir a tın d e rh a l
y a p ılm a sı lâzım d ı. H alb u k i y a rd ım ı r e d ­
d e d e n K u b ad P aşa, ü ste lik o n u n m u h a ­
reb e lerd e ed in d iğ i m a lla n z o rla elin d en
a lm a k iste d iğ in d e n , P îrî R eis ik i ta r a f lı
em n iy etsizlik h issed iy o rd u . O s ır a d a ge­
m ile rin in k ü re k ç ile ri dağılm ış, M ısır’­
d a n a ld ığ ı a s k e rle r de g em ilere girm ez
o lm u ştu . B u v aziyet k a r ş ıs ın d a B a s ra ’d a
b ira z d a h a b e k le m e n in te h lik e li o la c a ­
ğ ın ı h e s a p lıy a n P îrî R eis k e n d isin e tâ b i
üç g em i ile yola çıktı. P o rte k iz lile re gö­
rü n m e d e n H ü rm ü z b o ğ azın ı a ş m a ğ a
m u v a ffa k oldu. Y olda sisli b ir h a v a d
k a r a y a d ü şe n g e m ile rin d e n b irisi p a r ç a ­
la n d ı. N eticede iki gem i ile M ısır’a geldi.
P îrî R eis M ısır’a g itm eğ e u ğ ra şırk e n ,
B a sra v alisi o n u n , F re n k le rd e n rü şv e t
ald ığ ın ı, H ü rm ü z m u h a s a ra s ın ı b u n u n
iç in k a ld ırd ığ ın ı, o r a n ın h a lk ın a z u l­
m e ttiğ in i, ü ste lik d o n a n m a y ı B a s ra ’d a
y ü z ü stü b ır a k a ra k k a ç tığ ın ı İ s ta n b u l’a
yazm ıştı. A ynı h a b e r M ısır’a d a g ö n d e ­
rilm işti. B u n u n iç in g elir gelm ez M ısır
v alisi D u k ak in z âd e M ehm ed P a ş a t a r a ­
fın d a n h a p s e atıld ı. İ s ta n b u l’a gid en
h a b e r b ir k u m a n d a n iç in h a k ik a te n k ö ­
tü n e tic e le r d o ğ u ra c a k k a d a r ağ ırd ı. N i­
te k im m e rk e zd e n gelen e m ir ü ze rin e
k e n d isi id am , m a lla rı d a m ü sa d e re o-
lu n d u (1553).
D o ğ ru lu k v ey a y an lışlığ ı h a k k ın d a
h â lâ k esin b ir şey söylem ek im k â n ı
1006
Bahreyn şeyhine ait sarayın yüzyıl evvelki hali
m e v c u t o lm a y a n b ir ta k ım h â d is e le r n e ­
tic e s in d e id a m o lu n a n P îrî Reis, y a ln ız ­
c a eh liy etli b ir d en izci değil, k ıy m e tli
b ir k a le m sa h ib iy d i de. O n u n « K ita b -ı
B ah riy e» isim li c o ğ ra fî eseri b ü y ü k b ir
d eğ e r ta ş ım a k ta d ır. P îrî R eis b u eseri ile
T ü rk d en iz c o ğ ra fy a c ılığ ın ın m ü b e şşiri
say ılır.
M u rad R eisin Süveyş k a p ta n lığ ı
P îrî R e isin B a s ra ’d a n u z a k la şm a s ı ü -
ze rin e, S üveyş k a p ta n lığ ı, eski K a tif
(B a h re y n ) s a n c a k beyi M u ra d R eise
te v c ih edildi. A y rıca b u te v c ih le b e ra b e r
m e v cu t g em ile rd e n ik i b a rç a , beş k a d ı r ­
ga ve b ir k a lita n ın B a s ra ’d a k a lm a s ı b il­
d irilm işti. Y eni Süveyş k a p t a n ın a böyle
b ir e m ir v e rilişin in sebebi, o s ır a d a P o r­
te k izlile rin H in d d en izin d e ve
B a sra k ö rfe zi ö n le rin d e f a a ­
liy ette .b u lu n m a la rın d a n ile ri
g elm ek tey d i. B ir m üddet
s o n ra M u rad R eis d o n a n m a ­
yı S üveyşe g ö tü rm e k is te d i­
ğ in d en , f ır s a t k o llıy a ra k on
beş k a d ırg a ve ik i b a r ç a ile
yola çıktı. L âk in H ü rm ü z a -
d ası c iv a rın d a P o rte k iz d o ­
n a n m a s ın a rastlıy ar-ak ş id ­
d etli b ir h a r b e tu tu ş tu . K u v ­
vetli P o rte k iz d o n a n m a sı
k a rş ıs ın d a m u v a ff a k o la m ı-
y an M u ra d R eis gece k a r a n ­
lığ ın ın b a s tır m a s ın d a n f a y ­
d a la n a ra k te k r a r B a s ra k ö r ­
fezine d öndü. Ç a rp ışm a la r
s ıra s ın d a m ü h im k a p t a n la r ­
d a n S ü le y m a n ve R ecep R e­
isle r ş e h it d ü şm ü ştü . A sk er a r a s ın d a d a
z a y ia t v a rd ı. A y rıca b ir gem i de P o r te ­
k iz lile r ta r a f ı n d a n za p te d ilm işti.
B a s ra ’y a v a rd ığ ın d a v a z iy e t d e r h a l
İ s ta n b u l’a b ild irild iğ i c ih e tle M u rad
Reis a z lo lu n d u (1552). P îrî R eis gibi ö l­
d ü rü lm e d iğ in d e n o n d a n d a h a u c u z k u r ­
tu la n M u ra d Reis, b u h â d is e d e n s o n ra
d a h a b ir h a y li y aşad ı. T ü rb e si R odos’t a ­
dır.
Şeydi Ali R eis
M u rad R e isin P o rte k iz lile r k a r ş ıs ın ­
d a y e n ilişi ve b u y ü zd e n O sm a n lı K ızıl-
d en iz d o n a n m a s ın ın B a s ra k ö rfe z in d e
m a h s u r v a z iy e tte k a lış ı p a d iş a h ı çok si-
n irle ııu irm işti. B u n u n iç in d o n a n m a y ı
B a s ra k ö rfe z in d e n ç ık a rıp g e tire c e k b ir
çaptan, a ra d ı. N eticed e te rs a n e k e th ü -
a a s ı H izır B eyin oğlu olup te rs a n e r e is ­
le rin d e n b u lu n a n Ş eydi Ali R eisi b u işe
n ıe m u r eyledi (1553).
Ş ey di Ali Reis, İ s ta n b u l fe th in d e n b e ­
ri d en iz h iz m e tle rin d e b u lu n a n b ir a ile ­
ye m e n su p tu . K e n d isi de çok genç y a ş ta
b a b a m e sle ğ in e in tis a b etm iş, K a n u n î’-
n in R odos f e th in d e b u lu n m u ş, B a rb a ­
ros gibi b ü y ü k b ir d e n iz c in in h iz m e tin ­
de ça lışm ıştı. A y rıca a s tro n o m i ve coğ-
la f y a s a h a s ın d a d a g eniş b ilgiye sa h ip
b ir k im seydi.
S üveyş k a p ta n lığ ın a ta y in e d ile re k
p e ş ;n e n d o n a n m a y ı B a s ra k ö rfe z in d e n
ç ık a rıp g e tirm e k le v a z ife le n d irile n Ş ey ­
di Ali R eis H alep ü z e rin d e n B a ğ d a d yo-
luyle B a s r a ’y a geldi ( a r a lık 1553). M ev­
c u t g em ile ri iyice d o n a ttı. B u n u n a r k a ­
s ın d a n k e n d isi d en ize a ç ılm a d a n önce
hızlı g id e n b ir gem iyi H ü rm ü z b o ğ az ı­
n a y o llıy a ra k P o rte k iz lile r h a k k ın d a
m a lû m a t ed in m ey e ça lıştı. K eşfe gid en
gem i, o c iv a rd a P o rte k iz lile rin d ö r t ge­
m is in d e n b a ş k a gem i b u lu n m a d ığ ı şe k ­
lin d e b ir h a b e r g e tird iğ in d e n , Ş eydi Ali
R eis m e v c u t g em ilerle te m m u z a y ın d a
yola çıktı. K a tif ’e v a rd ığ ı s ır a d a b u r a n ın
h â k im i, Ş eydi A li R e isin g em ile r iç in
iste d iğ i su y u te m in e tti. D a h a s o n r a yo­
lu n a d e v a m e d e n Ş eydi Ali R eis B a s­
r a ’d a n h a r e k e tin in k ırk ın c ı g ü n ü H ü r­
m ü z b o ğ az ın ı a ş m a k ü zere E l-M o san -
d a m b u r n u h iz a rla r ın d a y k e n 25 v e y a 28
gem ilik b ir P o rte k iz filo su ile k a rş ıla ş tı.
Şeydi Ali Reis derhal emrinde bulu­
1007
n a n k im se le re m u h a re b e v az iy e ti a ld ır ­
dı. O g ü n o r ta lık iyice k a r a r ın c a y a k a ­
d a r m u h a re b e edildi. Ç a rp ış m a la r s ır a ­
s ın d a b ir P o rte k iz gem isi b a ttı. Y atsı
v a k ti P o rte k iz filo su n u n m u h a re b e ş a ­
fa ğ ın d a n u z a k la ştığ ı g ö rü ld ü . G alib iy et
T iirk le rd e idi. Y en ilen d ü ş m a n ın geri
d ö n m e c e s a re tin i g ö ste re m iy e ce ğ in i h e -
s a p lıy a n Ş ey d i Ali R eis e rte s i s a b a h y o ­
lu n a d e v a m e tti. Bu ç a rp ış m a d a n on
yedi g ü n s o n r a M a sk a t ö n le rin e v a rıld ı­
ğı s ır a d a 34 gem ilik b ir P o rte k iz filosu
ile k a rşıla şıld ı. P o rte k iz filo su n u n 12
gem isi T ü rk le rin k ü re k li g em ile rin e n is-
b e tle h a y li iri cü sseli y elk en lilerd i.
Ş eydi Ali R eis d ü ş m a n ın sa y ı ü s tü n ­
lü ğ ü k a r ş ıs ın d a te lâ ş g ö sterm ed i. Y aln ız
a ç ık m u h a re b e s i y ap a m a y ac ağ ın ı h e s a p -
lıy a ra k , d e r h a l e m rin d e k i filo su n a k a ­
ra y a m u v a zi b ir v az iy e t ald ırd ı. B u m a ­
n e v ra s ın ı ik m a l e ttiğ i s ır a d a P o rte k iz li­
le r y a n a ş a ra k m u h a re b e d u ru m u alm ış­
la rd ı. S a b a h ın e rk e n s a a tla r ın d a b aşlı-
y a n m u h a re b e o r ta lık k a r a r ın c a y a k a -
d a r b ü tü n şid d e tiy le d ev a m e tti. İk i t a ­
r a f ta n d a epeyce z a y ia t oldu, ölen ve
y a r a la n a n la r b ir h a y li idi. P o rte k iz lile ­
rin 7, T ü rk le rin a ltı g em isi b a tm ıştı.
G ece k a r a n lığ ı iy ice b a s tır ın c a P o rte k iz
filosu y in e u za k la ştı.
Ş eydi Ali R eis y in e y o lu n a d e v a m e t ­
m e k isted i. F a k a t ç ık a n f ır tın a y ü z ü n ­
d e n A ra b is ta n k ıy ıla rın ı ta k ip m ü m k ü n
olm adı. A zgın d a lg a la r k ü re k li te k n e -
le rd e n ib a r e t o la n T ü rk g e m ile rin i â d e ­
t a k e n d i e m rin e tâ b i kıldı. Bu y ü zd en
T ü rk filosu B e lü c is ta n sa h ille rin e sü -
rü k le n d i. B ir m ü s lü m a n le v en d g em isi­
n in k ıla v u zlu ğ u y le G u v a d e r (G w a d ar)
lim a n ın a v arıld ı. B u ra n ın em iri D in a r
o ğ lu C elâled d in , Ş ey d i Ali R e isin g em i­
s in e k a d a r g elerek d u ru m u gördü. T ü rk
filo su n u n y iyecek v esaire gibi ih tiy a ç ­
la rın ı te m in e tti. T ü rk g em icileri b u r a ­
d a k ıs a b ir m ü d d e t i s t ir a h a t la k e n d ile ­
rin e g elin ce y o la çıkıldı.
Ş eydi Ali R eis G u v a d e r lim a n ın d a n
h a r e k e t e ttiğ i z a m a n g em ile rin say ısı
dokuz ta n e d e n ib a re tti. İ s tik a m e t A ra ­
b is ta n s a h ille ri idi. L â k in b irk a ç g ü n
iyi h a v a ile se y ird e n s o n ra ç ık a n m ü th iş
f ır t ın a y ü z ü n d e n h e r şey a ltü s t oldu.
M evsim rü z g â rla rın ın k a ld ırd ığ ı d a ğ la r
gibi d a lg a la r, aslı k ü re k li g em ile r o la n
 n a r in te k n e le ri rü z g â r is tik a m e tin e
d o ğ ru sü rü k lem eğ e b aşlad ı. Böyle g ü n ­
lerce azg ın d a lg a la rla boğuşuldu. Bu
k a d a r şid d e tli f ır tın a d a a r z u la n a n is ti­
k a m e te g itm ek m ü m k ü n o lm ay ıp b a t ­
ın a m a y a ç a lışm a k esas m ü c ad e ley i te ş ­
k il etti. R ü z g âr ve d a lg a la rın em rin e
tâ b i vaziyete d ü şe n T ü rk füo su n ih a y e t
H in d ista n ın G u e a ra t s a h ilin e k a d a r gel­
di. F ır tın a n ın şid d e ti h e n ü z a z a lm a m ış­
tı, sa h ild e ik i m il k a d a r a ç ığ a d e m ir a-
tılm ıştı. B u s ır a d a g e m ile rd e n üç ta n e si
k a r a y a v u ru p p a rç a la n d ı. B e re k et v e r­
sin m ü r e tte b a t b o ğ u lm a k ta n k u r tu ld u ğ u
gibi iç in d ek i to p v e s a ire d e n ib a re t m a l­
zem e d e k a r a y a ç ık a rılıp G u e a ra t h ü ­
k ü m d a rı İk in c i S u lta n A h m e d ’in o m m -
ta k a d a k i m e m u rla rın a b ıra k ıld ı. O a r a ­
lık fre n k g e m ile rin in gelm ek te olduğu
h a b e r v erild iğ in d en , Ş eydi Ali R eis y a -
n ın d a k a la n 6 a d e t gem isiyle y in e o s a ­
h ille rd e k i S u ra t lim a n ın a geldi. A rtık n e
g em ilerde, n e de m ü r e tte b a tta h a r p e -
d ecek t a k a t k a lm a m ıştı. Z a te n a ltı a d e t
g em in in k e n d isin i ta k ip e d e n P o rte k iz
iilo u su ile m ü c ad e ley i göze alıp Süveyş
y o lu n u a ç m a s ın a im k â n yoktu. B u n u n
iç in gem ilerle iç e risin d e d e n ç ık a n m a l­
zem e G u e a ra t h ü k ü m d a rın ın S u ra t v a ­
lisi R ecep H a n ’a b ırak ıld ı. G em ilerin
m ü r e tte b a tın a H ind p re n s le ri y üksek
ü c re tle r v e rd ik le rin d e n o n la r d a d a ğ ıl­
1533 DEN 1562 YE KADAR OSMANLI - AVUSTURYA MÜNASEBETLERİ
K a n u n i S ü le y m a n z a m a n ın d a A v ru p a
k ıt’ası ü ze rin d e k a r a d a en geniş ç a p ta
m ü c ad e le ed ilen d ev let A v u stu ry a idi.
Y ap ılan h a r p le rd e O sm an lı k u v v etleri
a ğ ır b a s m a k la b e ra b e r, A v u stu ry a k u v ­
v e tle ri esaslı b ir şek ild e ezilm em işti. A-
v u s tu ry a lıla r T ü rk le r k a r ş ıs ın d a ezilm e­
m eyi, b ü y ü k T ü rk o rd u la r ın ın k a r ş ıs ın a
a y n i n is b e tte o rd u la r la ç ık m a m a k ta b u ­
lu y o rla rd ı. B irin c i V iy an a k u ş a tm a s ın ­
d a ve K a n u n î’n in b ü y ü k A lm a n s e fe rin ­
de böyle y ap m ışla rd ı. A yni ta k tiğ i yine
d ev a m e ttire c e k le ri m u h a k k a k tı.
A v u stu ry a lIla r büyük k u v v e tle rle
T ü rk le rin k a rş ıs ın a ç ık m a m a k la b e ra -
ber, h u d u tla r d a h â d is e le r ek sik o lm a -
m a k ta , p a d iş a h ın doğu işleriy le m e şg u ­
liy e tin d e n istifa d e y e ç a lış m a k ta ve b il­
h a s s a M a c a ris ta n ü z e rin d e k i id d ia la r ­
d a n vazg eçm iy erek f ır s a tla r d a n f a y d a ­
1008
dılar.
Ş ey d i Ali R eis ise elli k a d a r a r k a d a -
şiyle k a r a d a n İ s ta n b u l’a g itm e k iç in yo­
la çıktı. S u r a t’ta n itib a r e n G u e a ra t,
S in d , b u g ü n k ü A fg a n ista n ^ M a v e ra ü n -
n e h ir, H arezm , H o ra sa n , İ r a n ve A n a ­
d olu ü z e rin d e n ü ç sen e s ü re n b ir y o lcu ­
lu ğ u m ü te a k ip İ s ta n b u l’a geldi (1556).
B a ş ın d a n böyle u z u n b ir m â c e ra g eç­
m iş o lan Ş eydi Ali R eis, k o y n u n d a ik i
eserle d ö n m ü ş b u lu n u y o rd u . B u e serleri
«M ir’a t - ü l m em alik» ve «M uhit» ism in i
ta şım a k ta y d ı. M ir’a t- ü l m e m alik , u z u n
y o lcu lu ğ u s ıra s ın d a b a ş ın d a n g eç en leri
ve g ö rd ü ğ ü y e rle ri a n la ta n b ir s e y a h a t
ve c o ğ ra fy a eseri, M u h it de, a s tro n o m i
ve d en iz c o ğ ra fy a sın a a it m e v z u la rı i h ­
tiv a e d e n b ir eserd ir. Ş eydi Ali Reis
«M ir’a t - ü l m em alik » in i s e y a h a tm d a n
d ö n ü şü n d e E d irn e ’d e k e n d isin i k a b u l
e ttiğ i s ır a d a p a d iş a h a ta k d im etm iş,
K a n u n î de bu eseri d o lay ısiy le o n u g ü n ­
d e se k sen a k ç a m a a ş la h ü n k â r m ü te f e r -
rik a lığ m a ta y in e tm iştir. D ah a so n ra
D iy a rb a k ır T im a r d e f te rd a rlığ ın a ta y in
o lu n a n Ş eydi A li R eis ay n i z a m a n d a
z e n g in b ir a d a m d ı. G a la ta ’d a k i m u h te ­
şe m k o n a ğ ın ın k a p ısı h e r z a m a n m is a ­
firle rin e aç ık b u lu n u rd u . C ö m ert ve t e ­
m iz y ü rek li b ir kim sey d i. T ü rb e si K a ­
s ım p a ş a ’d a k e n d i y a p tırd ığ ı İb a d u lla h
cam ii y a n ın d a d ır.
la n m a y ı te rc ih e tm ek tey d iler. «D aim i
şsk ild e m ü c ad e le» k elim eleriy le ifa d e e -
clilebilecek o la n O sm a n lı - A v u stu ry a
m ü n a s e b e tle rin in 1533 y ılın a k a d a r o la n
d ev resin d e, A v u stu ry a lIla r k a z a n ç sa ğ lı-
y am am ış, b il’âk is T ü rk k u d r e tin in ü s -
tü n lü ğ ü n ü k a b u l ve h a t t â b u n u m u a h e ­
d e ile ik r a r z o ru n d a k a lm ış la rd ı. K a n u ­
n î’n in M a c a ris ta n ’a ü ç ü n c ü girişiyle n e ­
tic e le n e n 1532 y ılın d ak i A lm a n s e fe rin in
so n u n d a , u zu n m ü z a k e re le ri m ü te a k ip
14 te m m u z 1533 te im z a la n a n m u a h e d e ,
ay n i z a m a n d a A v u stu ry a lIla rla y a p ıla n
ilk m u a h e d e y d i. A v u stu ry a a rş id ü k ü
F e rd in a n d , A lm an im p a r a to r u C h a rles -
Q u in t’e b ağ lı o ld u ğ u h a ld e , O sm a n lı
h ü k ü m e ti 1533 s u lh ü n ü C h a rle s -Q u in t’e
te şm il etm em iş ve o n u n la m ü c ad e ley e
d e v a m d a k e n d is in i se rb e st b ıra k m ıştı.
B u n u n için, A v u stu ry a s u lh ü n ü n a r k a ­
s ın d a n A lm a n la rla y a p ıla n m ü c a d e le n in
k a r a d a n d e n iz le re in tik a l e ttiğ i ve de -
n iz le rd e d e C h a rle s -Q u in t’in h e d e f t u ­
tu ld u ğ u g ö rü lm e k te d ir. A y rıca A v u s tu r­
y a c e p h e s in in s u lh a k a v u ş m a s ın d a n
fa y d a la n a n O sm a n lı h ü k ü m e ti, doğu
işleriy le u ğ ra ş m a k f ırs a tın ı k a z a n d ığ ın ­
d a n , I ra k e y n s e fe ri b u a r a d a y a p ılm ış­
tır.
B iraz y u k a r d a iş a r e t ed ild iğ i veçhile,
O sm a n lı - A v u stu ry a m ü n a s e b e tle rin in
u z u n s ü re li b ir s u lh d e v re sin e g ireb il -
m esi iç in A v u s tu ry a m n a s k e rî k u v v e tle ­
r in i ezecek b ir z a fe rin k a z a n ılm a sı l â ­
zım dı. B u o lm a d a n A v u stu ry a ile y a p ı­
la n s u lh m u a h e d e le r i b ir m ü ta r e k e d e n
ile ri gidem ezdi. Y ılla rd a n b e ri d ev a m
e d e n m ü c a d e le d e z a r a r a u ğ r a y a n A-
v u s tu ry a idi. U ğ ra d ığ ı k a y ıp la r te lâ f i
iç in y a p tığ ı k ıp ır d a n m a la r d a u m u m i­
y e tle y e n i k a y ıp la r a u ğ ru y o rd u . K a y ıp ­
la rın ı te lâ f i iç in d id in e n ta r a f A v u stu r­
y a o ld u ğ u cih etle, su lh u b o z a c a k o la n
y in e o n la rd ı. B u sebeple, O sm a n lı h ü -
k û m e ti 1533 s u lb ü n ü se n e ile m u k a y y e t
tu tm a m ış , A v u stu ry a h ü k ü m e ti r ia y e t
e ttiğ i m ü d d e tç e s u lh ü n d e v a m ed e ce ğ i­
n i im z ası ile g a ra n tile m iş ti. T a b ii bu
h al, O sm a n lı d e v le tin in k u d re tin e g ü ­
v e n in in a y n b ir işa re tid ir.
S a v a b o y la rın d a A v u stu ry a te c a v ü z ü ve
V ertizo z a fe ri
1533 m u a h e d e s in in g e tird iğ i su lh , K a -
n u n î’n in M a c a r k ır a llığ ın a ta y in e ttiğ i
J a n o s Z a p o ly a i’n in ö lü m ü n e k a d a r d e ­
v a m e tti. İ lk d ö r t se n e z a r fın d a h u d u t­
la r d a h â d is e bile o lm adı. S a k in geçen
d ö r t y ılı m ü te a k ip ilk h u d u t h â d ise si
1537 y ılın ın b a ş la r ın d a görü ld ü . A vus­
turyalIlar, B o sn a h u d u d u n d a m ü h im
b ir m e v k i o la n S o lin ’e te c a v ü z ettile r.
930 c u s a y fa d a a n la tıld ığ ı veçhile, O s­
manlI k u v v e tle ri bu te c a v ü z ü ezm ekle
k a lm ıy a ra k , S o lin te c a v ü z ü n e b ir m u ­
k a b e le şe k lin d e , y in e B o sn a h u d u d u n ­
d ak i k a le le rd e n b iri o la n K lis’i z a p te t­
tiler.
S o lin ve K lis k a le le ri h â d is e le ri h e r
ik i t a r a f iç in de b ir s e fe r sebebi a d d e ­
d ilm ed i. Z ira b u n a b e n z e r şe y le r ev­
velce d e o lu rd u . jN itekim 1537 y ılın ın
h u d u t h â d is e s i b u n u n la d a k a lm a d ı.
K a n u n î S ü le y m a n K o rfu s e fe rin d e n İs ­
ta n b u l’a avdet e ttiğ i s ır a d a O sm a n lı
1009
d e v le tin in S ırb is ta n ta r a f ın d a k i s ın ır la ­
r ın d a A v u s tu ry a lIla rın y en i b ir te ca v ü z
te c rü b e sin e g iriş tik le ri g ö rü ld ü . A vus -
tu r y a lıla r ev v e lâ D ra v a n e h r i b o y u n d a
o n a ltı b in p iy a d e, sekiz p in k işilik s ü ­
v a r i k u v v e ti to p la d ıla r. Bu k u v v e tle ri
to p la rk e n , K lis ve e tr a f ın d a d a h a ü ç
k a le z a p te d e n B o sn a s a n c a k b ey i G azi
H ü srev b ey in y en i k a le le r elde e tm e sin i
ö n lem ey e ç a lış ır g ö rü n d ü le r. A v u stu ry a ­
m n e n m e ş h u r g e n e ra lle rin d e n K a tz ia -
n e r (K a ç iy a n e r) id a re sin d e B ohem ya,
İ s tiry a , T iro l, K a rn iy o l ve K a r itiy a a s il­
z a d e ve g e n e ra lle ri v ard ı. O sm a n lı k a y ­
n a k la r ın d a «K ocyan» v ey a «K oçyan»
d iye z ik re d ile n K a tz ia n e r ’e A v u stu ry a lI­
la r p e k g ü v e n m e k te idiler.
S e m e n d re s a n c a k b ey i Y a h y a P a şa z â -
de M eh m ed Bey A v u stu ry a k u v v e tle ri­
n in h u d u t t a to p la n d ık la rım ö ğ re n in c e ;
B o sn a s a n c a k b ey i H ü srev Beye, İzv o r-
n ik s a n c a k b ey i C â fe r Beye, A la c a h isa r
s a n c a k b ey i o la n k a rd e ş i A h m ed Beye
ve K lis b ey i M u ra d Beye u la k la r la h a ­
b e r g ö n d e re re k d e r h a l y e tişm e le rin i b il­
d irdi. B u n la r, v az iy e ti h a b e r a lın c a s ü r ’-
a tle h a r e k e te g e ç tile r v e «V ukovar» d a
b ir a r a y a geldiler.
O sm a n lı h u d u t k u v v e tle ri b ir a r a y a
g elirk en , sek izi b ü y ü k ça p ta o lm a k ü z e ­
re 49 ta n e topu d a b u lu n a n A v u stu ry a
g e n e ra li K a tz ia n e r h u d u d u g eçm iş ve
T ü rk le rin e lin d e b u lu n a n E szeg (Ö sek,
O siyek) d u v a r la rı ö n ü n e g elm işti. K a t-
z ia n e r ’in n iy e ti b u ş e h ri k u ş a tm a k tı.
L âk in M e h m ed B ey in iz’a ç la rı sebebiyle,
k u ş a tm a y a g eçm ek ş u r a d a d u r s u n m ü ­
d a f a a v a z iy e ti a lm a k ih tiy a c ım h iss e tti.
O böyle te r e d d ü tle r g e ç irirk e n c iv a rın
h ır is tiy a n h a lk ı A v u stu ry a o r d u g â h ın a
y a k la ş a ra k o r d u n u n a t ve ö k ü z le rin i k a ­
ç ırm a y a ç a lışıy o rd u . A v u stu ry a k u m a n ­
d a n ı K a tz ia n e r E szeg ö n ü n d e k a la m a y a ­
c a ğ ın ı a n la d ığ ın d a n g eri çe k ilm ek is te ­
di. B u s ır a d a te lâ ş g ö ste rd iğ in d e n to p la ­
r ın d a n b a z ıla rı n e h r e y u v a rla n d ı. T ü rk
s ü v a rile ri y a k la ş m a k ta y d ı. N ite k im G azi
H ü srev ve Y a h y a P a şa z â d e M eh m ed B e­
yin a tlıla r ın ı u z a k ta n g ö ren A v u stu ry a ­
lIlar V ertizo (V ertiço ) d a ğ ın ın y ü k sek
te p e le rin i k a r f ır t ın a l a r ı a r a s ın d a a ş tı­
la r. B u d a ğ ı aşıp d a d ü zlü ğ e u la ş tık la r ı
z a m a n T ü rk s ü v a rile rin i k a r ş ıla r ın d a
b u ld u la r.
 V ertizo ’d a ilk ç a rp ış m a 1 a ra lık 1537
g ü n ü ik i ta r a f ı n s ü v a rile rin in yek d iğ e-
riyle tu tu ş m a siy le b aşlad ı. A v u stu ry a n ın
en seçm e a s k e rle ri T ü rk s ü v a rile rin in
s a ld ırış la rı k a rş ıs ın d a â d e ta ezüdi. Vi­
y a n a ve G u n s (G önş, K öszeg) m ü d a f a a ­
la rın d a k e n d in i ta n ıta n , a y rıc a T ü rk a -
k ın c ı k u m a n d a n la rın d a n K asım Beyin
N e u sta d t c iv a rın d a ş e h it düşm esiyle n e ­
tic e le n e n m u h a re b e y i id a re etm e si b a ­
k ım ın d a n A v u stu ry a lIla r a r a s ın d a p ek
fa z la ş ö h re t k a z a n m ış k u m a n d a n la rd a n
Pol B akiç, en güzide a rk a d a ş la riy le b ir ­
lik te m a k tu l d ü ştü .
O gü n A v u stu ry a s ü v a ris i epeyce z a ­
y ia t v erm işti. G ece b a s tır ın c a b a ş k u ­
m a n d a n K a tz ia n e r b ir h a r p m eclisi
to p h y a ra k y a p ıla c a k işleri görü ştü . U-
zu n m ü z a k e re le rd e n so n ra e rte si g ü n
V alpo y o lu n d a n r ic a t edilm esi k a r a r ı a -
lındı. L â k in e rte s i sa b a h , r ic a t p lâ n ın ın
k e n d i ü ze rin e d ü şe n k ısm ım ta tb ik e t ­
m e k ü zere fa a liy e te geçm eye h a z ır la n a n
K o n t L odron, b a ş k u m a n d a n IC atzianer’-
in k a ç m ış o ld u ğ u n u gördü. A v u stu ry a
k u v v e tle ri b a ş k u m a n d a n ı, e rte s i günkü
m u h a re b e d e n ü m itv a r o lm a d ığ ın d a n ,
gecen in k a ra n lığ ın d a n is tifa d e ed e rek
k e n d isin in p e k y a k ın ın d a k i k u v v e tle ri
y a n m a alıp sessizce k aç m ıştı.
K o n t L od ro n 'b u n a ra ğ m e n m e v c u t
k u v v e tle rle ç a rp ışm a y a d ev a m e tm e k
isted i. Ö nce ask e rle ri b ir n iz a m a koydu.
O, b u gaye ile a s k e r s a fla r ı ö n ü n d e n ge­
ç e r ve o n la rı te şç i edici sözler sö y le r­
ken, a s k e rle rd e n b irisi: «G üzel söylü -
yo rsu n , L o d ro n ; se n in altı, bizim ise ik i
xy ağım ız v a r; s e n b iz d en kolay k a ç a b i-
irsin » dedi. B u v aziy et k a r ş ıs ın d a K o n t
L odron d e rh a l a tın d a n in ip k e n d isin e
h ita b ed en n e fe ri k ılıcı ile ikiye b ö ld ü k ­
te n so n ra , a s k e rle re d ö n d ü : « K ard eşler,
b en d e sizinle b irlik te p iy a d e o la ra k
k a v g a edeceğim » dedi ve a tın ı h a s ta la r a
ta h s is e tti.
K o n t L o d ro n ’u n n e şid d e t h a re k e ti,
n e de te şçi edici sözleri A v u stu ry a lIla rı
fecî m a ğ lû b iy e tte n k u r ta r a m a d ı. M u h a ­
re b e n in ik in c i g ü n ü n ü te şk il e d e n 2 a r a ­
lık ta k i ç a rp ış m a d a K o n t L o d ro n ’u n em ­
rin d e ç a rp ış a n k u v v e tle rin _bir k ısm ı
m a k tu l, b ir k ısm ı esir d ü ştü . Ö len ler ve
e s irle r a r a s ın d a y ü k sek rü tb e li su b a y ­
la r d a v ard ı. K o n t L o d ro n d a esirlere
1010
d ah ild i. Y ah y a P a şa z â d e M eh m ed Bey,
bu h a r p te a lın a n e sirle ri o ğlu M u rad
Bey (P eçev î’d e A slan Bey) ile İ s ta n b u l’a
yolladı. E sirle rd e n K o n t L o d ro n ’u n y a ­
r a la rı iyi o lm ıy ac ak d ere ced e a ğ ır o ld u ­
ğ u n d a n yola çık ılırk e n M eh m ed B eyin
em riy le ö ld ü rü ld ü .
V ertizo ’d a k a z a n ıla n m u v a ffa k iy e t İ s ­
ta n b u l’d a sev in ç u y a n d ırd ı. P a d işa h d a
b u n d a n m e m n u n oldu. B u y ü zd e n h a r p ­
te y a ra rlığ ı g ö rü le n le rd e n esir k a file s i­
n i ve d ü ş m a n d a n z a p te d ile n to p ve d i­
ğ e r m a lzem ey i İ s ta n b u l’a g e tire n M u rad
Beye s a n c a k beyliği te v c ih e tti.
M a c a ris ta n s ın ırın d a h â d ise le r
D a h a ziy ad e S ırb is ta n to p ra ğ ı s a y ıla ­
bilecek o la n Eszeg (O siyek) y a k ın ın d a
V ertizio m u h a re b e s i c e re y a n e d e rk e n ,
O sm a n lı - A v u stu ry a h u d u d u n u n b a ş k a
n o k ta la r ın d a d a b u n a b e n z e r h â d is e le r
olu y o rd u . İk in c i h â d is e n in c e re y a n e t ti­
ği y er, E szeg’te n h a y li u z a k ta T eis (T i-
sa) n e h r i b o y la rın d a idi. B u ra d a d a t e ­
cav ü z y in e A v u stu ry a ta r a f ı n d a n gel -
m e k te idi. B u d ro g ve T eis ır m a k la r ın ın
b irle ştik le ri y erd e b u lu n a n T o k ay ş e h r i­
n i T ü rk le rin e lin d en a lm a k iste y e n A-
v u s tu ry a k u v v e tle ri b u ra y a s a ld ırm ış ­
la rd ı.
B o h e m y a lıla rd a n m ü te şe k k il b ir t ü ­
m e n e k u m a n d a e d e n g e n e ra l D evel, To-
k a y ’ı z a p te tm e k iste d iğ i s ıra d a , T ü rk le ri
m e tin b ir k a y a gibi k a r ş ıs ın d a bu ld u .
O n u n iç in d e rh a l g e rid e n y e n i y a rd ım ­
cı k u v v e tle r isted i. A lelacele gelen k u v ­
v e tle rle b irlik te m u h a re b e y e g irişti ise
de, A v u s tu ry a lIla rın T o k ay ’ı a lm a la rı
m ü m k ü n olm ad ı. Ü ste lik y a rd ım a gelen
k u v v e tle rin k u m a n d a n ı a ğ ır c a y a r a la ­
n a r a k ö lü m d e n g ü çlü k le k u rtu ld u . T o ­
k ay h â d ise s i V ertizo m u h a re b e s in in y a ­
p ıld ığ ı g ü n le rd e A v u stu ry a lIla ra k a rş ı
k a z a n ıla n ik in c i m u v a ffa k iy e tti.
A v u stu ry a ile h a r p h â li d ış ın d a h u -
d u tla r d a b u h â d is e le r c e re y a n ed e rk en ,
esas m ü c a d e le C h a rle s-Q u in t ve V ene­
d ik lilere k a rş ı d en izle rd e o luyordu. D e­
n iz h a r p le rin in k a r a y a in tik a l ed en m ü ­
cad ele s a fh a s ın ın c e re y a n s a h a s ı ise
D alm aç y a k ıy ıla rı idi. O sm a n lı - V ene­
d ik h a r b i k ısm ın d a iz a h ed ild iğ i v e ç h i­
le: V en ed ik liler T ü rk le rd e n O stro v itz,
O brovaz ve S c a rd o n a k a le le rin i; T ü rk -
le r de V en e d ik lile rd e n Z a r a ’n ın sekiz
m il ile risin d e k i N a d in k a le s in i a lm ış la r ­
dı. M a am a i'ih D a lm a ç y a k ıy ıla r ın d a en
ş id d e tli m ü c a d e le C aste ln u o v o e t r a f ı n ­
d a c e re y a n e tti. 1537 ile 1540 s e n e le ri a-
ra s ın d a v u k u b u la n O sm a n lı - V enedik
h a r b in in en şid d e tli d e v re sin i te ş k il e-
d e n 1538 ve 1539 s e n e le rin d e de A v u s­
tu r y a s ın ır ın d a v a k ’a la r ek sik olm adı.
N ite k im B o sn a s a n c a k b ey i H ü srev Bey
ile K lis s a n c a k b ey i M u ra d B eyin, S a v a
ve U n a ır m a k la r ın ın b irle şm e n o k ta s ın ­
d a k i D oubicza (D ubiça) ş e h rin i z a p te t­
m e le ri b u d ev re y e r a s tla r . D ou b icza’m n
za p tı, o s ır a d a d ü ş m a n ü z e rin d e o k a ­
d a r d e rin b ir te s ir b ır a k tı k i, S a v a b o ­
y u n d a k i m ü h im ş e h irle rd e n S iska, R a v -
zoviç ve A g ra m (Z a g reb ) m d a T ü rk -
ie r e lin e d ü şm e sin d e n k o rk m a ğ a b a ş la ­
d ıla r. B u n u p e ş in e n ö n le y ici ve T ü rk le -
re g özdağı v erici b ir te d b ir o la ra k , o s ı­
r a d a T ü rk le rin elin d e b u lu n a n B azen o -
viç ü z e rin d e b ü y ü k s a y ıd a k u v v e tle rle
â n id e n y ü k le n e re k ş e h ri z a p te d ip , a le l­
acele k a le d u v a r la rın ı y ık tıla r.
O sm a n lı - V en ed ik h a r b i C a ste ln u o -
v o 'n u n is tir d a d ın d a n s o n r a T ü rk le r le ­
h in e b ir m u a h e d e im z a la n m a k su re tiy le
n ih a y e te erin c e, A v u stu ry a t a r a f ı n a d a ­
h a esaslı şe k ild e d ik k a tin te k s ifi m ü m ­
k ü n o la ca k tı.
O sm anlı - V enedik sulhü karşısınd a
Ferdinand
V en ed ik s u lh ü im z a la n d ığ ı s ır a d a O s-
m a n lı d e v le tin in y ü k se k k u d r e ti iyice
te z a h ü r e tm iş b u lu n u y o rd u . B a rb a ro s
H a y re d d in A k d en iz’de P ap a, V en ed ik ve
C h a rle s - Q u in t’in b irle şik d o n a n m a la rın ı
y e n e rk e n K a n u n î S ü le y m a n B o ğ d a n se ­
fe rin i y ap ıy o r, K ızıld en iz d o n a n m a sı
k a p ta n ı H a d ım S ü le y m a n P a ş a d a H in d
s a h ille rin e k a d a r u z a n a r a k D iu’yu k u ş a ­
tıy o rd u . V en ed ik s u lh ü iş te böyle b ir
m u v a ffa k iy e t silsile sin in a r k a s ın d a n im ­
z a la n m a k ta y d ı. A v u stu ry a h ü k ü m e ti,
V en ed ik m u a h e d e s i a k te d ilin c e b a ş ın a
g elecek şeyi ta h m in ediy o rd u . Ö tek i
c e p h e le rd e boş k a la n O sm a n lı d e v le ti­
n in A v u stu ry a ü z e rin e y ü k le n m esi h a ­
lin d e, F e r d in a n d ’ın çok s ık ın tı çekeceği
b esbelliydi. O n u n için, d a h a V en e d ik li­
le rle s u lh m ü z a k e re le ri d ev a m ed e rk en ,
F e r d in a n d f ırtın a y ı k e n d i m e m le k e tin -
d e n u z a k tu tm a k ü zere fa a liy e te geçti.
1011
F e r d in a n d , O sm a n lı - V en ed ik m u a ­
h e d e s in in im z a la n m a s ın d a n ö n ce bile,
T ü rk le rin A v u stu ry a ü z e rin e y ü rü m e sin i
ö n le m ek iç in d ip lo m a tik y o lla rd a n g ay ­
r e t s a rf e tm e k te y d i. B u se b e p le d ir k i;
K a n u n î S ü le y m a n ’ın I ra k e y n se fe rin d e n
İ s ta n b u l’a d ö n ü şü n d e b ir A v u s tu ry a e l­
ç isin in p a d iş a h ı te b rik e k o ştu ğ u g ö rü l­
dü. A yni elçi te b rik in y a r a ta c a ğ ı m ü s a it
h a v a d a n is tifa d e s u re tiy le , h u d u tla r d a ­
ki O sm a n lı a k ın c ıla r ın ın f a a liy e tle r in ­
d e n ve 1533 O sm a n lı - A v u stu ry a m u a ­
h e d e siy le k a b u l ed ilm iş o lan , ö le n M a ­
c a r k ir a lın ın k a rıs ı M a ri’n in m a lik â n e ­
s in in k e n d isin e b ıra k ılm a s ı iş in in ş im ­
diye k a d a r g e c ik tiriliş in d e n şik â y e t e tti.
B u n a k a r ş ı v e z iriâ z a m ta r a f ı n d a n v e ri­
le n cev ap , y in e O sm a n lı d e v le tin in k u d ­
r e tin i ve A v u s tu ry a ’y a te p e d e n b a k ışın ı
ifa d e le n d iriy o rd u : Z ira V eziriâzam A yas
P a ş a A v u stu ry a elçisin e; Aloisio G ritti
ö ld ü rü lm e m iş o lsa y d ı b a h s e d ile n m a li­
k â n e s in in şim d iy e k a d a r te slim ed ilm iş
o la c a ğ ın ı; T ü rk a k ın c ıla rın ın h u d u tla r ­
d a k i f a a liy e tle rin e A v u stu ry a lIla rın s e ­
bep o lm a k ta b u lu n d u ğ u n u ; S ırb is ta n d a
s a lta n a t h a k k ı K a n u n î’ye a it b u lu n d u ğ u
c ih e tle ik i s e n e d e n b e ri v e rg ile rin i v e r ­
m e m iş o la n K o n t S e rin ile d iğ e rle rin e
b u y o ld a ih ta r d a b u lu n u la c a ğ ı ce v ab ım
v erm işti.
K a tz ia n e r ’in Ö sek ’i z a p te tm e n iy e tin ­
d e n m ü te v e llit u ğ ra d ığ ı fec î m a ğ lû b iy e t
F e r d in a n d ’ı b ir h a y li k o rk u tm u ş tu . K a t­
z ia n e r ’in m â c e ra s ı y ü z ü n d e n s u lh b o ­
zu ld u ğ u ta k d ir d e A v u stu ry a n ın k â r lı
ç ık m ıy a c a ğ ı b esbelliydi. T ec av ü z e d e n
K a tz ia n e r o ld u ğ u n a göre, s u lh u n b o zu l­
m a s ın a se b ep o la n t a r a f A v u s tu ry a d e ­
m ek ti. B u n u n iç in F e rd in a n d İ s ta n b u l’a
elçi y o llıy a ra k su lh ü d ev a m e ttir m e k is ­
tedi.
Jan os Z ap olyai’n in ölümü
M ohaç m u h a re b e s in d e n s o n r a O s m a n ­
lI h im a y e s in d e k a lm a k ü zere M a c a r k ı­
ra lı ta y in ed ilm iş b u lu n a n J a n o s Z ap o l­
y a i’n in 22 a ğ u sto s 1540 t a ö lü m ü , M a c a ­
r is ta n iş le rin in y e n id e n ele a lın m a s ın a
yol aç tı. J a n o s Z ap o ly ai so n se n e le rin d e ,
k a y ın p e d e ri o la n L e h is ta n k ir a lın ın
y a rd ım ı ile m ü s ta k il o lm a k y o lu n d a a r ­
zu g ö ste rm iş, lâ k in C h a rle s -Q u in t’in
k e n d isin i r a h a t b ıra k m ıy a c a ğ ın ı h e s a p -
lıy a r a k y in e O sm a n lı h im a y e s in d e b u -
lu n m a n ın k e n d i le h in d e o lacağ ı n e tic e ­
sin e v a rm ıştı.
J a n o s Z ap o ly ai’n in ö lü m ü n d e n b ir se­
n e k a d a r önce F e rd in a n d ’ın elçisi s ıfa -
tiy le İ s ta n b u l’a gelen H iero n y m u s L aski
M a c a r k ir a lın ın G ros W a rd a y n 'd a F e r-
d in a n d ile gizli b ir m u a h e d e a k te tm iş
o ld u ğ u h a b e rin i verdi. Evvelce J a n o s
Z ap o ly ai’n in a d a m ı o la n L aski, Aloisio
G r i tti’n in k a tli ü z e rin e J a n o s t a r a f ı n ­
d a n h a p so lu n m u ş, P o lo n y a k ıra lı Z igis-
m u n d ’u n m ü d a h a le si üzerin e h a p is te n
k u r tu lu n c a F e r d in a n d ’ın h iz m e tin e k o ş­
m u ştu . O a n d a n itib a re n J a n o s ’a k a rşı
d e rin b ir k in beslem eye b a şlıy a n Laski,
eski e fe n d isin d e n in tik a m a lm a y a ç a lış­
m a k ta y d ı. K u rn a z b ir siyasî h ü v iy e ti t a ­
şıd ığ ın d a şü p h e o lm a y an L aski, F e rd i-
n a n d ile J a n o s a ra s ın d a k i gizli i tt if a k ­ J. Zapolyai'nin eşi İzabella'nın baDası ve Lehistan
kraiı Zigism und
ta n O sm a n lı h ü k ü m e tin i h ab e rd a r e-
d erk e n , J a n o s Z ap o ly ai’yi O sm an lı h ü ­
k ü m e ti n e z d in d e şü p h e li d u ru m a so k ­ k ıral, b a ş la r ın d a ta c ta ş ım a ğ a lâ y ık d e -
m a k la b e ra b e r, y en i efe n d isi F e r d in a n d ’a ğ ü d ir; b u n la r sö z lerin d e d u rm a z la r, n e
k a rş ı d a O sm a n lIla rın in tik a m d u y g u la ­ A llah k o rk u su , n e d e in s a n la rın k o rk u ­
r ın ı k a m ç ıla m ış o la ca k tı. M a a m a fih su, m u h a fa z a s ın a y em in e tm iş o ld u k la ­
L aski b u h a b e ri v e rd ik te n s o n ra F e rd i- rı a h id n â m e y i b o z m a k ta n k e n d ü e rin i
n a n d ’ın m ü m e ssili sıfa tiy le ik in c i d e fa m e n ed e m em iştir» sö zlerin i söylem iş o l­
m ası, F e r d in a n d ’m gizli m u a h e d e y i a -
İ s ta n b u l’a geld iğ in e göre; J a n o s Z apol-
yai ile o la n ittif a k ın İ s ta n b u l’a d u y u ru 1- ç ık la rk e n u m d u ğ u te s irin b ıra k ıld ığ ın a
m ası, V iy an a h ü k ü m e tin in d ire k tifi t d elil sa y ılab ilir.
tic esi olup, bu h a b e rin O sm an lı h ü k ü ­ L e h is ta n k ıra lı Z ig ism u n d ’u n kızı
m e tin i te h d it iç in b ir v a s ıta te lâ k k i e-
İsab e lle ile ev len m iş o la n J a n o s Z apol-
d ilm iş olm ası m ü m k ü n d ü r. N itek im
yai ö ld ü ğ ü z a m a n on beş g ü n lü k b ir
L aski b u gizli m u a h e d e h a b e r in i v e rd i­
erk e k çocu k b ıra k m ıştı. K ıra l J a n o s ö-
ği z a m a n K a n u n î S ü le y m a n 'ın : «Bu iki
leceğ in i an la d ığ ı sıra d a , J a n o s Z igis­
m u n d ad ın ı ta ş ıy a n b u ço ­
cu ğ u n u , p ek (m utem et a d a m ı
o la n M a rtin u zz i U sje n ics’
( F r a te r G yörgy) e e m a n e t
e tm işti. M a rtin u zzi, bu k ü ­
çü k çocuğu sip e r ed erek ,
M a c a ris ta n ’ın b ir p a r ç a s ın ­
d a n ib a re t o lsa d a M acar
b irliğ in in m u h a fa z a s ı y o lu n ­
d a g a y re t sa rfe d e c e k tir.
C h a rle s -Q u in t’in de ta h r ik
ve d esteğ iy le M a c a ris ta n ü -
îe rin d e h a k id d ia e tm e k te n
geri d u rm a y a n , h e r f ır s a tta
bu ta le b in i ile ri s ü r e n F e rd i-
nan d , M a c a ris ta n ’ın J a n o s
Z ap o ly ai’n in id a re sin d e k i
k ısm ın ın y ıllık v erg i k a r ş ılı­
Kanunt'nln Macar kralı yaptığı J. Zapolyai'nin BlOmO ğ ın d a A v u stu ry a ’y a te rk in i
(Macarca bir tarihten) te k lif v azifesiy le L ask i’yi

1012
İs ta n b u l’a g ö n d erm işti. 1540 te m m u ­
z u n u n ilk g ü n le rin d e İ s ta n b u l’a gelen
L aski, F e r d in a n d ’m ta lim a tı g ereğ in ce
O sm a n lı h ü k ü m e t m e rk e z in d e te rc ü m a n
Y u nus Beyi, vezir R ü s te m P a ş a ve V e­
z iria z a m L ü tfü P a şa y ı k a z a n m a k iç in
çok g a y re t s a rf e tti. L âk in h iç b irisin e
m u v a ffa k o la m ad ı.
L aski İ s ta n b u l’d a y k e n J a n o s Z ap o l­
y a i’n in ö lü m ü vuku b u ld u ğ u n d a n F e r ­
d in a n d . A n d ro n ik o s T ra n k ilo s a d ın d a
ik in c i b ir elçi d a h a yolladı. F e r d in a n d ’m
ik in c i elçisi s ü r ’a tle İ s ta n b u l y o lu n u t u ­
ta rk e n , A v u stu ry a k ıta la r ı d a a y n i d e ­
reced e acele ile B u d in ’in z a p tın a h a z ır ­
la n ıy o rla rd ı.
F e r d in a n d ’m M a c a ris ta n ’a te ca v ü zü
J a n o s Z a p o ly a i’n in ölü m ü , F e rd in a n d
iç in M a c a ris ta n işle rin e m ü d a h a le b a k ı­
m ın d a n y en i b ir f ır s a t te lâ k k i edildi.
M a c a r ta h t ı n a h a k id d ia e tm e k te n v a z ­
g eçm eyen F e rd in a n d , evvelâ, Z ap o ly ai’­
n in y eni d ü n y a y a gelen ço c u ğ u n u n İs a -
b e lle ’d e n d o ğ m a o lm a d ığ ı ve b a ş k a b ir
k a d ın la m ü n a s e b e tin d e n d ü n y a y a gel­
m iş o ld u ğ u riv a y e tin i o r ta y a yaydı. L â ­
k in F e r d in a n d b u m a n e v r a s ın d a m u v a f ­
fa k o la m ad ı.
J a n o s Z ap o ly ai ö lü r ölm ez b ir t a r a f t a n
d ip lo m a tik y o ld a n M a c a ris ta n ’d a h a k
elde e tm e ğ e u ğ r a ş ır k e n b ir t a r a f t a n d a
acele a s k e rî h a z ır lık la r a g irişti. K e n d i­
sin i M a c a ris ta n ’ın m e ş ru v a risi a d d e d e n
F e rd in a n d b u n la rı y a p a rk e n İsa b e lle de
k e n d isi ve o ğ lu n u n s a lta n a t h a k k ın ın
k a y b o lm a m a sı u ğ r u n d a p a d iş a h n e z d in -
KANUNÎ SÜLEYMAN’IN 1541 M ACARİSTAN SEFERİ
J a n o s Z a p o ly a i’n in ö lü m ü h â d ise si
v u k u b u ld u ğ u s ır a d a F e r d in a n d ’ın İs -
ta n b u l’d a b u lu n a n elçisi L aski, te m sil
e ttiğ i h ü k ü m e t n a m ın a k esif b ir siy asî
fa a liy e t g ö ste rd i. L a sk i’n in fa a liy e ti b ir
bu çuk, ik i ay k a d a r d ev a m e tti. E lçilik
r a p o r u la r ın a is tin a d e n h â d ise y i ele a la n
H a m m e r’e göre; L ask i ev v e lâ O sm a n lı
d e v le t e rk â n ı ile r a h a t b ir şek ild e te -
m a s ediy o r, M a c a ris ta n ’ın F e r d in a n d ’a
a it o lm a sı n o k ta s ın d a n h a re k e tle , A vus­
tu r y a te c a v ü z ü k a r ş ıs ın d a O sm a n lı m ü ­
d a h a le s in i ö n le m ey e ça lışıy o rd u . L âk in
K a n u n î ta r a f ı n d a n k a b u l e d ild iğ i s ır a d a
p a d iş a h ın : « F e rd in a n d ’a sö y lem ed in m i
1013
de fa a liy e te geçti. K a n u n î’d e n y a rd ım
iste y e n İs a b e lle ’in elçisi, a y n i z a m a n d a
o tu z b in d u k a a ltu n u n d a n ib a re t b u lu ­
n a n M a c a ris ta n v e rg isin i d e İ s ta n b u l’a
g e tirm iş b u lu n y o rd u (ek im 1540). D ip lo ­
m a tik te şe b b ü s ve k u ru sık ı şe y le rd e n b ir
n e tic e is tih s a l ed e m iy eceğ in i g ö ren F e r ­
d in a n d , n ih a y e t M a c a ris ta n ’a fiile n t e ­
cav ü ze y elten d i.
L e o n h a rd F e ls’in id a re sin d e h a r e k e te
g eçen A v u s tu ry a o rd u su O sm a n lı h im a ­
y esin d ek i M a c a r a ra z isin e girdi. W aitzen ,
E şzterg o m , S tu h lw e isse n b u rg . V iseg rad
(W isseg rad ) ve P e ş te ’yi z a p te tti. F a k a t
F e r d in a n d ’m b u g e n e ra lin in B u d in ’e
y a p tığ ı ta a r r u z ak im k ald ı. B u n u n la b e ­
r a b e r B u d in ’in m u tla k a z a p tın ı a rz u la ­
y a n F e rd in a n d , d a h a b ü y ü k k u v v e tle rle
1541 b a h a r ın d a B u d in ’i k u ş a ttır d ı. C elâl
zâ d e M u s ta fa Ç elebi’n in k a y d e ttiğ in e
göre; B u d in ’i k u ş a ta n A v u stu ry a a s k e ­
r in in m ik ta r ı se k sen beş b in k işi idi.
M u h a s a ra k u v v e tle rin in p iy a d e le ri T u ­
n a ’d a n g em ilerle se v k ed ilirk e n s ü v a rile r
de k a r a d a n y o la k o y u lm u şlard ı. A v u s­
tu r y a a s k e ri B u d in ö n ü n d e b irle şin ce ,
ic ab e d en y e rle re to p la r y e rle ştirilm iş ve
B u d in gece g ü n d ü z to p a tu tu lm u ş tu .
G e n e ra l V on R o g g en d o rf ve P erén y i
P é te r k u m a n d a s ın d a k i m u h a s a r a o r d u ­
su B u d in ’i z a p ta ça lışırk e n , b a ş ta p is ­
kopos M a rtin u z z i o ld u ğ u h a ld e J a n o s
Z ap o ly ai t a r a f t a r l a r ı d a b u n la r a ş id d e t­
le k a r ş ı k o y u y o rd u . Z ira b u n la r, F e rd i-
n a n d ’ın b a ş ın d a b u lu n d u ğ u H ab sb u rg
ailesin i M a c a ris ta n iç in h a k ik î b ir t e h ­
lik e o la ra k g ö rm ek tey d i.
ki M a c a ris ta n b a n a a ittir . O h a ld e b u ­
r a y a n iç in g eliy o rsu n ?» d e d ik te n so n ra ,
h id d e t g ö ste rm e si v e k a b u l s a lo n u n d a n
d ış a rı ç ık a rtılm a sı, L ask i’n in F e rd in a n d
n a m ın a ç a lış m a la rın ın so n u oldu. N ite ­
k im p a d iş a h ın h u z u r u n d a n geriye alı -
n a n L aski, d e r h a l V eziriâzam k o n a ğ ın d a
h a p se d ild i. L a sk i’ye bu m u a m e le rev a
g ö rü ld ü ğ ü s ır a d a M a c a ris ta n ’a k a r ş ı A-
v u s tu r y a ’n ın te c a v ü z n iy e ti d a h a b elirli
b ir h a l a lm ıştı. O n u n için, M a c a ris ta n
h â d is e le ri p a d iş a h ın h u z u r u n d a m ü z a ­
k e re e d ile re k A v u stu ry a ile h a r b e k a r a r
v erild i. V ilây et ve s a n c a k la r a e m irle r
y a z ıla ra k se fe r iç in h a z ırlık la ra g irişil­
mesi bildirildi.
Bu karar v e rild ik te n so n ra Kanunî
S ü ley m a n y a n m a şe h za d e M ehm ed ve
S elim ’i a la ra k 1540 yılı a ra lık ay ın ın
b irin d e E d irn e ’ye h a r e k e t e tti. E d irn e ’­
de b irk a ç ay k a la n p a d iş a h a n c a k 1541
n is a n ın d a İ s ta n b u l’a döndü. M erkezi
h ü k ü m e te a v d e t edince m ü h im m e m u ­
riy e tle rd e d eğişiklik y a p a n K a n u n î S ü ­
le y m an , L ü tfü P a şa y ı V ez iriâ z a m lık ta n
azl ile H adım S ü ley m a n P aşa y ı Veziri -
âz a m ta y in eyledi. S ü ley m a n P a ş a n ın
V eziriâzam olm asiyle R ü stem P a şa İ k in ­
ci, S ofu (H acı) M ehm ed P a ş a Ü çüncü,
R u m eli beylerbeyi H iisrev P a ş a D ö rd ü n ­
cü vezirliğe getirild i.
1541 b a h a r ın d a A v u stu ry a te c a v ü z ü
fiilî b ir h a l alıp t a g e n e ra l V on R oggen-
d o rf ile P éren y i P é te r k u m a n d a s ın d a k i
k u v v e tle r M a c a ris ta n ’a y ü rü y ü n ce , K a ­
n u n î S ü lejm ıan Ü çüncü v ezir M ehm ed
P a ş a y a b ir O sm an lı o rd u su ile M aca -
r is ta n ’a h a r e k e tin i em re tti. M ehm ed
P a şa y a R um eli a sk e ri ile B u d in ’in
im d a d ın a k o şm ası b ild irilirk e n , A nadolu
bey lerb ey in e y az ıla n em ird e d e A nad o lu
a s k e rin i to p lıy a ra k G elibolu ü ze rin d en
geçerek esas k u v v etlere iltih a k ı e m re d il­
m işti.
Ö n d en gid en Ü çü n cü vezir M ehm ed
P a ş a d a n so n ra g erekli h a z ır lık la r ik m a l
edilince, K a n u n î S ü ley m a n 20 h a z ir a n
1541 (25 s a fe r 948) de İ s ta n o u l’d a n h a ­
r e k e t e tti. E ski O sm an lı ta rih le r in d e
« İs ta b u r seferi» diye de a n ıla n b u sefer,
p a d iş a h ın M a c a ris ta n ’a k a d a r d ö r d ü n ­
cü g idişini, K a n u n î’n in b izzat k a tıld ığ ı
s e fe rle rin de d o k u z u n c u su n u te şk il eder.
Budin önünde çarpışm alar ve
A vusturyalIların m ağlûbiyeti
P a d iş a h ta n epeyce önce M a c a ris ta n ’a
B u d in 'in 1541 de A v u s tu ry a lIla r tarafından m uhasarası {M acar tarihlerind en)
h a r e k e t ed en Ü çü n cü vezir Mehmed
P aşa, B u d in ö n ü n e y etişe re k , b u ra y ı k u ­
ş a tm a k ta o la n d ü ş m a n la m u h a re b e y e
tu tu ş tu . A v u stu ry a lIla rın B u d in ’e te c a ­
v ü zlerin i ele a la n C elâl zâ d e M u s ta fa
Çelebi, M eh m ed P a şa k u v v etleriy le A-
v u s tu ry a lıla r a r a s ın d a k i ç a rp ışm a la rı,
m e ş h u r eseri « T a b a k a t-ü l m e m a lik fi
d e r e c a t-ü l m esalik » in d e şöyle a n la tır:
«M ehm ed P a ş a B u d a ’y a v a rd ığ ın d a yol
k a rş ıs ın d a ç a d ırlı o rd u g â h k u rd u rd u .
A lm a n la r h is a r ile T ü rk a s k e rle ri a r a ­
s ın d a id iler. M ü te m a d iy e n ik i t a r a f ç a r ­
p ışıy o rd u . D ü şm a n k u v v e ti f a z la o ld u ­
ğ u n d a n h em k a le d e k ile rle ve h e m de
M eh m ed P a ş a n ın k u v v e tle riy le ç a rp ış ı­
y ordu. D ü şm an , y a y a la rın ı k aley e ta h s is
e tm işti, sü v a rile ri d e M eh m ed P a ş a n ın
m a iy e tin d e k i k u v v etlerle u ğ raşıy o rd u .
H er g ü n zırh lı sü v a rile ri alay a la y m e y ­
d a n a ç ık a ra k sa v a ş ed e rlerd i. Y a n la r ın ­
d a b irço k to p la rı d a v ard ı. T ü rk le r b u n ­
la r a h ü c u m ed e m iy o rla rd ı. Ç ü n k ü to p ­
la rı, tü fe k le ri p ek faz la o ld u ğ u n d a n u -
m u m î b ir h ü c u m u b u to p ve tü f e k a te ş ­
leriy le p ü s k ü rtm e k o n la r iç in k olaydı.
O n la r y a ra lıla rın ı g em ilere b in d irip
g ö n d e rin c e y e rle rin e d a h a faz lasiy le a s ­
k e r ve m ü h im m a t geliyordu. M ehm ed
P a ş a a n c a k b ir o y a la m a sa v a şı y a p a b i­
liyordu. H alb u k i d ü şm a n k a le y i ay n ı z a ­
m a n d a so n d ere ced e sık ıştırıy o rd u ,
h a l b ir a y d a n fa z la d ev a m etti» .
A v u stu ry a ’y a k a rş ı s e fe r ed e rk en , im
p a ra to rlu ğ u n d o ğ u s ın ırla r ın d a İ ra n lı -
la rm ç ık a rm a la rı m u h te m e l h e rh a n g i
b ir h a re k e te k a rş ı h a z ırlık lı b u lu n m a sı
iç in V eziriâzam H ad ım S ü le y m a n P a ş a ­
yı A n ad o lu ’y a şe v k etm iş b u lu n a n K a n u ­
n î S ü ley m an , y a n ın d a S elim ve B aye-
z id ’d e n ib a re t ik i şe h za d esi ve İk in c i
v ezir R ü stem P a şa o ld u ğ u h a ld e M a ca­
r is ta n ’a y ü rü y e re k 26 ağ u s to s 1541 (4
cem aziy ü lev v el 948) de eski B u d in ’e o ta ­ le rd e o ld u ğ u gibi, y in e o d erece in tiz a m ­
ğ ın ı k u rd u ğ u z a m a n , B u d in ve P eşte la c e re y a n e tm iş tir k i; o r d u n u n geçiş
d ö rt g ön önce k u rtu lm u ş b u lu n u y o rd u . s a h a s ın d a en k ü ç ü k b ir şik â y e te d a h i
m e y d a n v e rilm e m iştir. B ir d e ğ n e k ç a la ­
B ir t a r a f t a n B u d in ’i k u ş a tm a k ta , ö te
n a b in d e ğ n e k so p a a tıld ığ ı cih etle, n e
t a r a f t a n d a M ehm ed P a ş a n ın e m rin d e k i
o rd u e f r a d ın d a n b ir fe rd h a k s ız lığ a t e ­
k u v v e tle rle ç a r p ış m a k ta o la n A v u s tu r­ şeb b ü s etm iş, n e de h a lk ta n b ir kim se
y alIlar, K a n u n î S ü le y m a n ’ın B u d in ’e üç
m a lın ın z iy a n a u ğ r a d ığ ın a v ey a d eğ e r
d ö rt k o n a k m e sa fe y e k a d a r y a k la ştığ ın ı
fiy a tiy le s a tın a lın m a d ığ ın a d a ir b ir ş i­
d u y u n c a m ü th iş b ir te lâ ş a k a p ılm ış la r ­
k â y e tte b u lu n m u ş tu r.
dı. Bu h a b e r in d ü ş m a n o r d u g â h ın a y a ­
y ılm ası ü z e rin e A v u stu ry a k u m a n d a n ı K a n u n î S ü le y m a n , z a fe r â m ili o la n
22 ağ u sto s gcce y a rıs ı a s k e rle rin i g em i­ bu in tiz a m ve d isip lin le T ü rk o r d u s u ­
lere b in d irip T u n a ’n m sa ğ s a h ilin e ge- n u n b a ş ın d a B u d in ’e d o ğ ru ile rle rk e n ,
ç irm iy e b a şla m ıştı. A v u stu ry a o rd u g â - B e lg ra d ’a v a rd ığ ı s ır a d a İ s ta n b u l’a g el­
h m d a k i te lâ ş ve b u n d a n d o ğ a n h a r e k e ­ m e k te o la n F ra n s ız elçisi R in ç o n ’u n
tin f a r k ın a v a r a n M ehm ed P aşa, v a k tin T ü rk to p r a k la r ın a g irm e d e n ö n ce y o ld a
gece o lm a sın a b a k m a d a n d e rh a l t a a r ­ h a y d u tla r ta r a f ı n d a n ö ld ü rü ld ü ğ ü h a ­
ru z a g eçilm esin i e m re tm iş ti. B öylece ge­ b e rin i alm ıştı. O sm a n lı ü lk e sin d e n iz am
ce ta a r r u z u n d a T u n a ’n m sol s a h ilin d e ve e m n iy e t böyle ile ri b ir seviyeye v a r ­
k a la n A v u stu ry a lIla rın çoğu k ılıç ta n ge­ m ışk en , A v ru p a to p r a k la r ın d a elçilerin
çirilm iş. a n c a k p e k a z la rı k a ç ıp k u r tu ­ bile h a y a tla r ı te h lik e a ltın d a b u lu n m a k ­
la b ilm işti. K a n u n î g elm ed en önce bu tayd ı.
b a ş a rı k a z a n ılırk e n A v u stu ry a o r d u s u ­
n u n b irç o k to p ve m ü h im m a tı T ü rk le - M acaristan’ın bir eyalet h alin e
rin elin e geçm iş b u lu n u y o rd u . T ü rk le - getirilm esi
rin e lin e geçen şe y ler a r a s ın a d ü şm a n A v u s tu ry a k u v v e tle rin i p e riş a n ed en
o rd u s u n u n d a v u l ve s a n c a k la r ı bile d a ­ Ü çü n cü v ezir M eh m ed P a ş a y a n ın a m ü ­
hildi. A v u stu ry a o rd u su b aş k u m a n d a n ı h im k u m a n d a n la rı a la r a k 25 a ğ u s to s ta
Von R o g g e n d o rf a ğ ır y a ra lı h a ld e B u- K a n u n î’yi istik b a le çık m ıştı. E rte si gün
d in ’d e n k a ç m a y a m u v a ffa k o lm u şsa d a K a n u n î B u d in ’e d a h il o la ra k eski B u ­
ta m se lâ m e te u la ş a m a d a n yo ld a ö lm ü ş­ d in o ta ğ ın ı k u rd u rd u ğ u z a m a n , B u d in
tü . R o g g e n d o rf gibi c a n v e re n b a ş k a g e­
n e r a lle r de v ard ı. T u n a ’d a k i A v u stu ry a
in c e d o n a n m a s ın ın k u m a n d a n ı o la n e l­
çi H iero n y m u s L a sk i’n in k a rd e ş i J e ro m
b u şe k ild e ö le n le rd e n biriydi. A v u stu ry a
k u v v e tle rin in a r tık la r ı p e riş a n v a z iy e t­
te k a ç a rk e n , K a n u n î’n in İ s ta n b u l’d a n
h a r e k e ti s ır a s ın d a T u n a yoluyle şe v k e t­
m iş o ld u ğ u ince d o n a n m a d a k i k u v v e tle r
de z a h m e tsiz c e P e ş te ’ye d a h il oluyordu.
D ö rt cep h eli k a re şe k lin d e k i m ü s ta h ­
k em o r d u g â h la ra esk id en « Ista b u r» veya
« ta b u r» d en d iğ i için, B u d in ’i m u h a s a r a
e d e n k u v v e tle re k a rş ı a lm a n m u h a re b e
v aziy eti de b u n a b en z e d iğ in d e n , K a n u -
m ’n in y e tişm e sin d e n ö n ce k a z a n ıla n z a ­
fe re eski k a y n a k la rım ız ın b ir k ıs m ın d a
« İ s ta b u r zaferi» , p a d iş a h ın se fe ri de b u ­
n a b a ğ la n a ra k se fe rin a d ın a d a « İsta -
b u r se fe ri» d e n ilm iş tir.
K a n u n î’n in d ö rd ü n c ü d e fa M aca ıs-
t a n ’a- g irişin e v esile te şk il e d e n b r h a ­
re k e tte o rd u n u n y ü rü y ü şü , d iğ e r ^efer- J. Z a p o ly a i'n İn eşi Izabella

1015
k a le sin in burçları dört g ü n d e n b e r i z a ­
fer a lâ m e tle riy le bezen m iş b u lu n u y o rd u .
O a ra lık , a lın a n e s irle r K a n u n î’n in o t a ­
ğı ö n ü n d e n geçirildi. B u n la rın a r a s ın ­
d a n b ir k ısm ı id a m o lundu. H a m m e r’e
göre k ılıç ta n geçirilen e s irle rin sayısı
a ltı yüz k a d a rd ı.
K a n u n î S ü le y m a n B u d in ’e v a r d ık ta n
ik i g ü n so n ra y a n i 28 a ğ u s to s ta çavuş-
b a ş ı A li A ğa, B u d in k a le si d a h ilin d e i-
k a m e t e d e n J a n o s Z ap o ly ai’n in k a rısı
İsa b e lle ’e giderek, k ü ç ü k o ğ lu n u p a d i­
şa h ın ^ o rd u g â h ın a y o lla n m a sın ı tebliğ
e tti. Ö nce k o r k a ra k ş a ş k ın lık la r geçiren
İsabelle, B u d in m ü d a fa a s ın a iş tira k e-
d e n p iskopos M a rtin u z z i’n in d e d a h il o l­
d u ğ u a ltı k işilik b ir h e y e t to p h y a ra k
k e n d isin e y a p ıla n te b lig a t k a rş ıs ın d a
a lın a c a k te d b irle ri g ö rü ştü . B u to p la n ­
tıd a , e n b a ş ta M a rtin u z z i p a d iş a h ın e-
m irle rin e u y m a k ta n b a ş k a ç a re o lm a d ı­
ğ ını bild ird i.
E rte si gün, o s ır a d a b ir y a ş ın d a b u lu ­
n an küçük Ja n o s Z ig ism u n d O sm anlı
o r d u g â h ın a g ö tü rü ld ü . M a c a r ve s a ir
b a tı k a y n a k la rın d a k i m e v c u t k a y ıtla ra
n a z a r a n ; J a n o s Z igism und a ltu n y a ld ız ­
lı b ir s a lta n a t a r a b a s ın a k o n m u ş y a n ın a
d a b ir s ü tn in e k a tılm ış ve M a rtin u z z i ile
K raliçe İsab ella'm n m ü şavirle rin d e n rah ip Mar-
finuzzi Usjesenics (Frater G yö rgy)
1016
b irlik te a ltı k işiyi b u la n h ey et ta r a f ı n ­
d a n O sm a n lı o r d u g â h ın a g ö tü rü lm ü ş -
tü r. O â n a k a d a r M a c a ris ta n ’ın k ıra lı
sa y ıla n bu k ü ç ü k çocu k o r d u g â h a gi -
re rk e n b ir k ısım d ev let e rk â n ı ile y e n i­
ç e rile r ta r a f ı n d a n se lâ m la n m ıştır.
K a n u n î S ü ley m an , k ü ç ü k ço cu ğ u İs a -
b elle’in m ü ş a v irle riy le b irlik te g ö rd ü k ­
te n s o n ra , o n la r iç in h a z ırla n m ış b u lu ­
n a n ç a d ır a a lın m a la r ım e m re tti. O a r a ­
lık b u h e y e te a r tık B u d in ’in b ir O sm a n lı
e y a le ti h a lin e g etirild iğ i te b liğ edildi.
Böylece M o h aç z a f e r in in o n b eşin ci yıl
d ö n ü m ü n ü te şk il e d e n 29 a ğ u sto s 1541
g ü n ü n d e M a c a ris ta n ’ın en m ü h im k ısm ı
ilh a k e d ile re k b ir O sm a n lı e y a le ti h a lin e
g etiriliy o rd u . İsa b e lle ve M a rtin u z z i’n in
T ü rk le re s a d a k a t g ö ste re re k B u d in ’i A-
v u s tu r y a lıla ra k a rş ı m ü d a fa a h iz m e tle ­
r in i n a z a rı d ik k a te a la n p a d işa h , B u -
d in ’i ilh a k e d e rk e n M a c a r k ıra lı J a n o s
Z ap o ly ai’n in k ü ç ü k o ğ lu J a n o s Z igis-
m u n d ’a «E rdel b an lığ ı» n ı te v c ih e tm e k ­
tey d i. Bu te v c ih a t ü z e rin e k ü ç ü k k ir a ­
lın a n n e s i İsa b e lle v e rile n e m ir g e re ğ in ­
ce ş e h ird e n u z a k la ş tık ta n s o n r a K a n u ­
n î S ü le y m a n 2 ey lü ld e B u d in ’in iç t a ş ­
ıra n a d a h il oldu. A yni g ü n , B u d in ’in
en b ü y ü k k ilise le rin d e n o la n M eryem
A n a k ilisesi cam ie ta h v il edildi.
Budiıı’de ilk eyalet teşk ilâtı
B u d in b ir O sm an lı v ilâ y e ti h a lin e g e­
tirilin c e , ilk b ey lerb ey liğ in e esk i B ağ d ad
b ey lerb ey i S ü le y m a n P a ş a ta y in edildi.
A slen b ir M a c a r o la n S ü le y m a n P aşa,
bu v azifey e ta y in o lu n d u ğ u s ıra d a , F e ­
rid u n Bey m ü n ş e a tın d a k ay d e d ilm iş o-
la n , K a n u n î’n in H ad ım S ü le y m a n P a ­
ş a y a y azd ığ ı 948 cem aziy ü lev v el (ek im
1541) ta r ih li n â m e sin d e k i: « a ra z i-i Ö n-
g ü rü s ta m a m k a le le ri ve cüım le-i m u z a -
f a t ve le v ah ik iy le ve re a y a ve b e ra y a s ı
ile s a ir m e m a lik -i m a h rû s e m e m u n z a m
k ılın ıp k a d ıla r ve d iz d a r la r ve m ü s ta h -
fız la r n a s b o lu n u p h ıfz ve h a r a s e t için
b ir m ik ta r a s k e r ifra z o lu n u p d ü s tu r - ı
a m el vezirim S ü ley m a n P aşa» ifa d e d e n
a n la ş ıld ığ ın a göre, vezir rü tb e s in d e idi.
V ezir rü tb e s in d e b irin in B u d in b e y le r­
bey liğ in e ta y in edilişi, h iç şü p h e siz b u ­
r a y a v e rile n ö n em e delildi. A y rıca H ay -
re d d in E fe n d i k a d ılığ a , H alil E fe n d i de
d e f te rd a rlığ a ta y in o lu n d u . B u d in ’in ilk
d e f te rd a rı H alil E fe n d i t a r a f m d a n ilk
 a ra z i t a h r i r i y ap ıld ı. B u d in ’in m u h a f a ­
zası iç in S ü le y m a n P a ş a n ın e m rin e 2
b in y eniçeri, b in sip a h i, b in m a rto lo z,
ü ç yüz solak , b irk a ç yüz gem ici ve b ir
h a y li de gem i ta h s is edildi. L ü tfü P a ş a ­
n ın « T e v a rih -i â l- i O sm an» ın d a k a y ­
d e ttiğ in e n a z a r a n ise, B u d in m u h a f a ­
z a s ın a b ır a k ıla n k u v v e tle rin m ik ta r ı 20
b in e y a k la şm a k ta y d ı.
O n ik i s a n c a k ta n m ü re k k e p B u d in
b ey lerb ey liğ i te şk il o lu n u rk e n M a c a ris­
ta n ü çe a y rılm ış o luyordu. B u n la rd a n
b irin c isi, B u d in ’in m e rk e z lik e ttiğ i O r ­
t a M a c a ris ta n , İk in cisi E rd e l h a n lığ ın a
ta h s is e d ile n kısım , ü ç ü n c ü sü de kuzey
ve k u zey b a tıd a b ir ş e rit gibi u z a n a n ve
A v u stu ry a elin d e b u lu n a n p a r ç a idi. E r­
d el h a n lığ ın a a y rıla n k ısım d a M acar
m illiy e ti d ev a m im k â n ın a sa h ip k e n ,
b ey lerb ey ilik h a lin e g e tirile n o r ta M a -
c a r to p r a k la r ın d a y a ş ıy a n h a lk d a ta z ­
y ik a ltın d a d eğ ild i. B u d in e y a le ti te ş k il
o lu n u rk e n , İsa b e lle ’in İ s ta n b u l’d a k i so n
elçisi şa n sö ly e V erböczy’n in yevm i beş
yüz akçe ile M a c a rla rın b aş h â k im liğ in e
ta y in e d ilişin d e n ve E b u ssu û d E fe n d i
B u d in 'ln o n altıncı a sır son ların d a O sm a n lIla r elind e iken b ir resm i (Esk i yabancı tarih
kitaplarından)
1017
I
ta r a f ı n d a n h a z ırla n m ış o la n B u d in k a ­
n u n u n u n m u h te v iy a tın d a n a n la ş ıld ığ ı­
n a g ö re; O sm a n lı h ü k ü m e ti r e a y a h u ­
k u k u n u e h e m m iy e tle g ö zö n ü n d e b u lu n ­
d u rm u ş tu r.
B u d in ’in O sm a n lı m ü lk ü n e ilh a k ı, e l­
b e tte o z a m a n a k a d a r m e v c u t n iz a m la ­
rın b ir k ıs m ın ın d e ğ işm e sin i ic a p e t t i r ­
m e k le k a lm a y ıp , y erli h a lk ın y a b a n c ısı
o ld u ğ u O sm a n lı n iz a m la rın ı d a b u ra y a
g etire c e k ti. B u n iz a m la rın e n b e lirli ve
k e s in ö rn e ğ in i şü p h e siz o r a d a ta tb ik e-
d ile ce k k a n u n d a b u lm a k m ü m k ü n d ü r.
İşte B u d in ’in ilh a k iy le m e y d a n a g elen
v az iy e tin ic a p la rın ı, h a lk ın y e n i h a k ve
v a z ife le rin i, ay i z a m a n d a m ir î a ra z i r e ­
jim in in h u s u s iy e tle rin in k ıs a c a n e le r -
d e n ib a re t o ld u ğ u n u b ild ire n B u d in k a ­
n u n u , ilh a k o lu n a n M a c a ris ta n ’ın h u ­
k u k î ve id a rî s ta tü s ü n ü n ay n a sıd ır. M a ­
c a r is ta n ’d a y a p ıla n a ra z i t a h r i r in i n n e ­
tic e le rin i g ö ste re n d e fte rin b a ş ın d a E -
b u ssu u d E fe n d in in el y azısiyle b ir m u ­
k a d d e m e şe k lin d e d e rc e d ilm iş b u lu n a n
ve b ir p a d iş a h em ri b iç im in i ta ş ıy a n
B u d in k a n u n u , M a c a ris ta n ’d a b ir b u ç u k
a s ır dev am ed e n T ü rk id a re s in in y a r a t­
tığ ı h u z u ru n İk tisa d î ve h u k u k î iş a r e t­
le rin i de v erm e k ted ir. B u n u n için B udin
kanununun ay n e n a lın m a s ın d a fa y d a
m ü lâ h a z a ed ilm iştir.
«....... te v fik -i r a b a n i ile v ilâ y e t-i B u-
d in ’i f e th ve te s h ir b u y u ru b , k â ffe -i
re a y a ve a m m e -i b e râ y â ü ze rin e a h ­
k â m - m a ’d e le t-i z a h ire le ri ic râ o lu n m a ­
ğ a te s a d d i o lu n d u k ta , e m r-i ce lil-ü l
m ik d a r ve f e r m a n - ı c e m il-ü l a s â rla rı
b u v eçh ile s â d ır o lm u ş tu r k i; u m u m e n
v ilâ y e t-i m e rk u m e n in eh li y e rli y erin d e
m u k a rr e r olub, n e fisle rin e ve e v lâ tla r ı­
n a a s lâ b ir fe rd ta a r r u z eylem eyüb ve
e lle rin d e o la n e m v â l-i m e n k u le le ri ve
k a s a b â td a ve k u r a d a o la n evleri ve d ü k ­
k â n la r ı ve ş â ir b in a la rı ve b a ğ la rın ın ve
b a ğ ç e le rin in im a re tle ri k e n d ü le rin m ü lk ­
le ri olub, h e r n ic e d ile rle r ise ta s a r r u f
id e rle r. B ey’ ve h ib e ve s a ir v ü c u h -ı
te m lik â t cüm le e llerin d e olub, fev t o l­
d u k la rın d a v ere sele rin e m ü lk iy et üzere
m ü n te k il olub. b a ğ la rın ın ve b a ğ ç e le ri­
n in h u k u k m d a n g ay rı a s la e m v a l-i m ez-
b û re le rin e k im e sn e d a h i ve ta a r r u z ey­
lem eye.
Ve z ira a t ve h ır a s e t id e g eld ü k leri t a r ­
la la r ı d a h i e llerin d e m u k a rr e r ola. L â ­
k in z ik ro lu n a n m a lla rı gibi m ü lk le ri ol-
m a y u b belki ş â ir m e m a lik -i m a h m iy y e -
de a rz -ı m îr î dim ekie m a ’r u f o la n a ra -
z i-i m e m le k e t gibi ra k a b e - i arz b e y t-i
m a l- i m ü slim în olub â riy y e t ta rik iy le
re a y a ta s a r r u f u n d a olub e n v a’-ı h u -
b u b d a n ve ş â ir m e z r u a tta n h e r n e d i­
le rle r ise eküb biçü b ö şü r a d ın a o la n
h a r a c ı m u k a se m e sin ve ş â ir h u k u k in
e d â id ü b n ic e d ile rle r ise is tiğ lâ l id erler.
M âdem ki arz ı t a ’til itm e y ü b k e m â y e n -
b ağ î z ir a a t ve h ır a s e t ve t a ’m ir ideler.
Ve bî k u s u r h u k u k in e d â id eler, k im e sn e
d a h i ve ta a r r u z eylem eye; fe v t o lu n c a y a
d eğ in ta s a r r u f ideler, fe v t o ld u k ta o ğ u l­
la r ı k e n d ile r m a k a m ın a k a im olub ta f -
s îl-i m e z k û r ü ze rin e ta s a r r u f ideler. O-
ğ u lla rı k alm az ise, ş â ir m e m â lik -i m a ’-
m u re a ra z isi ü slû b u ü ze rin e h a r iç te n t a ’-
m ire k a d ir k im e sn e le re ü c r e t-i m u ’ac-
celesi alın u b ta p u y a verile. A n la r d a h i
ta f s îl- i sâ b ık ü ze rin e ta s a r r u f ideler. Ve
b a ğ la rın ın ve b a ğ ç e le rin in y e rle ri d a h i
b u k a b ild e n olub ü z e rle rin d e im a re ti
h a r a b o ld u k ta , y e rle ri ş â ir ta r l a la r gibi
1018
ta s a r r u f o lu n u b ü z e rin d e k i b a ğ ve bağçe
gibi m ü lk leri o lm a k te v e h h ü m o lu n m a ­
ya. V a lla h u t e ’â lâ ve âlem ve ah k em .
“K e te b e h û e l-a b d ü l f a k ir E b u ssu d ’il
M eh m ed u fiv e anhu,,».
O sm an lı id a re si M a c a ris ta n ’d a iyi b ir
h u z u r ve e m n iy e t te sis e tm e sin e ra ğ m e n
A v u stu ry a te c a v ü z ü ve ta h r ik i d u r m a -
y a c a k tır. A v u stu ry a ta h rik le r in e k a p ıla n
M a c a rla rın o n la rla z a m a n z a m a n iş b ir­
liğ in d e b u lu n m a la rın ı, T ü rk id a re sin in
te sis e ttiğ i h u z ü ra ra ğ m e n M a c a r m ü ­
e llifle rin in T ü rk le rin a le y h in d e k alem
k u lla n ış la rın ı T ü rk ve M a ca r m ille tle ­
rin in d in f a r k la r ın d a ve M a c a r m illi -
y e tç iliğ in in ta b ii b ir rea k siy o n u şe k lin ­
de m ü ta lâ a e tm e k gerekir.
A vusturya h ük üm etin in teklifleri
B u d in ’e g ö n d erd iğ i o rd u su p e riş a n o l­
d u k ta n ve K a n u n î S ü le y m a n d a taze
k u v v e tle rle B u d in ’e g e ld ik te n so n ra,
F e r d in a n d ’m a sk e rî y o ld a n b a ş a rı s a ğ ­
la m a s ı im k ân sızd ı. K a n u n î S ü ley m a n
M a e a ris ta n d a y k e n F e r d in a n d ’m y a p a ­
cağ ı a sk e rî y o ld a n b a ş a rı sa ğ la m a s ı im ­
k ân sızd ı. K a n u n î S ü ley m a n M a c a ris ta n -
d ay k e n F a r d in a n d ’m y a p a c a ğ ı a sk e rî
b ir h a re k e t, A v u stu ry a s ın ırın ın y a n ıb a -
ş m a k a d a r gelm iş o la n m u h te şe m T ü rk
h ü k ü m d a rın ı V iy an a’y a veya A lm an
to p r a k la r ın ın h e r h a n g i b ir ta r a f ı n a d o ğ ­
ru y ü rü te b ilird i. Bu seb ep le F e rd in a n d
iç in şim d ilik tu tu la c a k en d o ğ ru yol,
d ip lo m a tik s a h a d a n y ü rü y e re k T ü rk h ü ­
k ü m d a rı ile a n la ş m a y a ç a lışm ak tı. F e r-
d in a n d ’m z ih n in i işg a l ed en şey; vergi
ödem e te k lifin i te k ra rlıy a r a k M a ca ris -
t a n ’m k e n d isin e b a ğ la n m a s ın ı te m in ile,
a n la ş m a k iste rg ö rü n e re k , p a d iş a h ın A-
v u s tu ry a ’yı çiğ n em e sin e m a h a l b ıra k -
m a d a n İ s ta n b u l’a a v d e tin e ze m in h a z ır ­
la m a k tı. İş te b u n u n iç in d ir k i; K a n u n î
S ü le y m a n B u d in ’de ik e n p a d iş a h n ez d i-
n e y en i b ir h e y e t g ö n d erd i. B u elçilik
h e y e tin in b a ş ın d a S alm K o n tu N ikola
(N icolas Von S alm ) ile Z ig ism u n d H er-
b e rş ta y n (Z ig ism u n d von Herberstein)
v ard ı.
A .vusturya e lçilerin e v erilen ta lim a t
şöyle id i:
a) P a d iş a h se fe re ç ık m a d a n ö n ce İ s ­
ta n b u l’a g ö n d erilm iş o la n elçi L ask i ile
b u lu şu p (A v u stu ry a lIla rın O sm an lı o r -
d u g â h ın d a b u lu n d u ğ u n u z a n
e ttik le ri L aski, o s ır a d a B el-
g r a d ’d a idi) g ö rü şerek , p a ­
d iş a h ın h a n g i ş a r tl a r la s u l­
h a y a n a ş a c a ğ ın ı a n la m a k ü -
ze re v ez irlerle m ü lâ k a tta
b u lu n m a k .
b) M a c a ris ta n ’ın ta m a m ı
F e r d in a n d ’a b ıra k ıld ığ ı t a k ­
tir d e p a d iş a h a yüz b in flo ri
v erg i ö d e n e c e ğ in i b ild irm ek .
c) J a n o s Z a p o ly a i,n in ö lü ­
m ü ü z e rin e A v u stu ry a lIla r
ta r a f ı n d a n ra p te d ilm iş o lan
y e rle r F e r d in a n d ’a ia d e e d il­
d iğ i ta k tir d e y ıld a k ır k b in
flo ri ö d e n e c e ğ in i b ild irm ek .
B u ta lim a t ile B u d in ’e ge­
le n e lç ile rin k a b u lle rin i,
H am m er, elçi r a p o r la r ın a ve
b a tı k a y n a k la rın ın b u h u s u ­
s a d a ir v e rd ik le ri b ilg ilere
göre şöyle a n la tm a k ta d ır :
« R ü stem P a ş a n ın ç a d ırı c i­
v a r ın d a b ir ç a d ır a g ö tü r ü l­
d ü le r. E rte si g ün R ü s te m
P a ş a n ın h u z u r u n a k a b u l o- L ,
lu n d u k ta n s o n r a d iğ e r v ezir ¡<3!1unj sultan S ü le ym a n (M acarca T olnai VilâgtörtĞ nolm e adlı
M ehm ed ve H ü srev P a ş a la rı tarih kitabından)
z iy a re te g ittile r. V e lâ d e t-i
M eryem y ıld ö n ü m ü n d e elçiler m u ta d m e ­ recey e k a d a r ilm -i h e y ’e te v â k ıf o la n
ra s im le h u z u r - u ş a h a n e y e k a b u l o lu n d u ­ S u lta n S ü le y m a n bu m a k in ey i k e m a l-i
la r. P a d iş a h ın ç a d ırı c iv a rın d a k i d iv a n d ik k a tle te tk ik etti. P a d iş a h sırm a lı b ir
ç a d ır ın d a üç v ezir ile b irlik te b ir m in ­ sa y e b a n altın d a o ld u ğ u h a ld e y a n ın d a
d e r ü z e rin d e yem ek yediler. V ez irlerin b ir k a lk a n , b ir gürz, b ir yay ile o k la r
a rk a s ın d a k a z a s k e rle rle n iş a n c ı b u lu n u ­ v a r idi. R ü ste m ve M eh m ed P a ş a la r s a ­
y o rd u. E lç ile rin m u h te lif m ille tle re m e n ­ ğ ın d a a y a k ta d u ru y o rla rd ı. Ö te t a r a f ı n ­
su p k ırk a ltı a sılz â d e d e n m ü re k k e p m a i­ d a F e r d in a n d ’m e lç ile rin i h u z u r a a lm a ­
y e tle ri de s a n c a k b e y le ri ile b irlik te d i­ y a m e m u r o la n la r ve g ü m ü şle m üzey y en
ğ e r ç a d ır la r d a y em ek yediler. Y em eğin â s â y ı h âm il baş s ilâ h d a r ve h a s o d a b a -
so n u n d a v e z irle r p a d iş a h ın ç a d ırın a gi­ şı b u lu n u y o rd u . S alm ve H u b e rş ta y n
d e re k m ü te a k ib e n s e firle r de h u z u ra b irb irin i m ü teakip p a d iş a h ın elin i ö p e ­
d a v e t o lu n d u . B u n la r s u lta n S ü le y m a n ’a re k m e m u riy e tle rin in n e d e n i b a r e t o l­
g ay e t güzel y a ld ız la n m ış b ir b ü y ü k k a ­ d u ğ u n u arza giriştiler. L â k in p a d işa h ,
deh, y a ln ız s a a t ve g ü n le ri değil, y ıld ız­ o n la r söze b aşlam azdan evvel «ne d iy o r­
la rın h a r e k e tin i de g ö s te rir s a n ’a tk â r a - la r? » diye s o r a r a k ve d a h a k o n u ş m a la ­
n e y a p ılm ış b ir a s m a s a a t ta k d im e t t i ­ r ın ın b a ş ın d a lâ fla r ın ı k esip v ezirlere:
ler. O n ik i h iz m e tç i b u s a a ti p a d iş a h ın «başka d iy e ce k leri y o k sa b ıra k ın ız g it­
h u z u r u n a g e tird ile r; n a s ıl k u ru la c a ğ ın ı s in le r!» dedi. İk i g ü n s o n r a R ü ste m P a ­
ZEt-ı ş â h â n e v e ta r i f e tm e k ü ze re b ir de ş a ile m ü z ak e re y e b a ş la d ılâ r; P aşa , son
s a a tç i b e ra b e r idi. B u n d a n m a a d a bu ş a r t o lm a k üzere, F e r d in a n d ’m z a p te t­
s a n a t e s e rin in b ü tü n a k ş a m ın ı ta r i f e- m iş o ld u ğ u m e m le k e tle rin ta m a m e n
d en b ir de k ita p ta k d im o lu n d u . B ir d e ­ ia d e ve M a c a ris ta n ’ın o t a r a f t a k a la c a k

1019
p a rç a s ı için vergi ta a h h ü t o lu n m a d ık ç a
s u lh a k a v u ş a m ıy a c a k la rın ı b e y a n eyle­
di».
F e r d in a n d ’ın elçileri O sm a n lı o rd u g â ­
h ın d a on b ir gün k a ld ıla r. F a k a t k e n d i
le h le rin e b ir n e tic e is tih s a l ed em ed en
d ö n m e k m e c b u riy e tin i d u y d u la r. E lçile­
r e v e rile n en son cevap G ra n , T a ta ,
W issegrad, S tu h lw e isz e n b u rg ş e h irle ri
ia d e edilm edikçe su lh u te s p it ed en h iç ­
b ir m u a h e d e ak ted ilem iy ece ğ i ım erke -
zindeydi.
A v u stu ry a elçileri o r d u g â h ta n a y rılır­
k en R ü ste m P a ş a o n la ra T u n a b o y u n ca
B u d in ’in s u rla rın ın d ib in e k a d a r r e f a ­
k a t e tti. E lç iler m a h s u s o rd u g â h ın iç
k ısm ın d a n geçirilm işti. O n la r g eçerken
a s k e rle r m u tla k b ir d isip lin iç in d e idi.
B üyük to p la r, ik m a l te ş k ilâ tı ve T ü rk
o rd u s u n u n m u h te şe m k u d re ti ad ım a -
d ım ta k ip ed ilm e k tey d i. V ezir R ü stem
P a şa b ir a ra lık elçiye:
«— Ne g ö rd ü n ü z?» diye sordu. V ezi­
r in m a k s a d ın ı a n lıy a n H e rb e rş ta y n ’ın
1543 MACARİSTAN SEFERİ
1541 se n e sin d e k i M a c a ris ta n se fe ri
B u d in ö n ü n d e b ü y ü k b ir A v u stu ry a o r­
d u s u n u n ezilm esin i; b u n u ta k ib e n de
O rta M a c a ris ta n ’ın ilh a k ı ile J a n o s Z a-
p o ly a i’n in k ü ç ü k o ğ lu n a E rd el h a n lığ ı­
n ın te v c ih i n e tic e sin i verd iy se de, A vus­
tu r y a h ü k ü m e ti, K a n u n î’n in İ s ta n b u l’a
d ö n ü ş ü n d e n k ıs a b ir m ü d d e t so n ra , bu
n e tic e y i d e ğ iştirm e y i h e d e f t u ta n f a a li­
y e tle re g irişti. L âk in A v u stu ry a n ın bu
y ö n d ek i fa a liy e ti iki t a r a f t a n d a y en i
y eni k a n la r d ö k ü lm e sin e sebep o lm a k ­
ta n g ay rı b ir n e tic e verm eyip, b il’âkis
O sm a n lı d e v le tin in M a c a ris ta n iç in t e ­
sis ey led iğ i s ta tü d a h a k e s in çizgilerle
belirdi.
F erdinand’m gönderdiği yen i elçi
K a n u n î S ü ley m a n B u d in ’d e n a y rılm a ­
d a n önce g ö n d erd iğ i e lçiler v asıtasiy le,
M a c a ris ta n k e n d isin e b ıra k ıld ığ ı t a k t i r ­
de yüz b in a ltu n vergi öd iy eceğ in i b ild i­
r e n F e rd in a n d , 1542 y a z ın d a İ s ta n b u l’a
g ö n d erd iğ i b ir elçi ile ay n i şeyi b ir d a ­
h a te k ra rla m a k isted i. F e r d in a n d ’ın
g ö n d erd iğ i yeni elçi, J a n o s Z ap o ly ai’n in
ö lü m ü ü ze rin e İ s ta n b u l’a gelm iş o la n
A n d ro n ik o s T ra n k ilo s idi. O sm an lı d ev ­
1020
b u n a cevabı:
«— B ü y ü k ve k u d re tli b ir h ü k ü m d a rın
n ih a y e ts iz k u v v e tin i gö rd ü m » oldu.
K anunî’nin İstanbul’a avdeti
K en d i m a iy e tin d e k i k u v v e tle re iş d ü ş ­
m em ek le b e ra b e r, Ü çü n cü v ezir M eh-
m ed P a ş a n ın k a z a n d ığ ı z a fe r d o lay ısiy -
le, m u v a ffa k iy e tli b ir se fe r h a lin e gelen
1541 M a c a ris ta n seferi, A v u stu ry a h u -
d u d u n d a m ü h im m e selele rin h a llin e
v esile te şk il e tm iş oldu. Bu m ü h im m e ­
se leler; O rta M a c a ris ta n ’ın ilh a k ı ve J a -
n o s Z ig ism u n d ’u n E rd el h a n lığ ın a ta y in i
idi. J a n o s Z ig ism u n d ’u n E rd e l h a n lığ ın a
ta y in i ile ay n i z a m a n d a E rd e l ü z e rin d e
fiile n O sm a n lı h â k im iy e ti h a ş la m ış o lu ­
y ordu. B u d in ’de b ey lerb ey liğ e a it ta y in ­
le r y a p ıld ık ta n ve J a n o s Z ig ism u n d , a n ­
n esi İsab e lle (İz ab e lla ) ile b irlik te E r-
d e l’e g ö n d e rild ik te n so n ra , p a d iş a h ın
B u d in ’de d a h a fa z la k a lm a s ın a e lb e tte
lü z u m yo k tu . O n u n iç in K a n u n î S ü ley ­
m a n 15 eylül 1541 de B u d in ’d en h a r e ­
k e tle 27 k a s ım d a İ s ta n b u l’a v asıl oldu.
le t e rk â n ı F e r d in a n d ’ın elçisin in te k lif ­
le rin i ö ğ ren in c e p a d iş a h ın h u zu ru n a
k a b u lü n e d e m â n i o ld u lar. E lçi T ra n k i­
los, F e rd in a n d ile Ja n o s Z ap o ly ai a r a ­
s ın d a 1538 y ılın d a y ap ılm ış o la n V arad
a n la ş m a s ın a işa re tle , m e tb u u n u n ta le b i­
n in b ir m u a h e d e y e is tin a t e ttiğ in i sö y ­
lem esi ü zerin e, O sm an lı d e v le t e r k â n ı­
n ın cev ab ı; fe tih h a k k ın ın h e r şey d en
ü s tü n o ld u ğ u n u b ild irm e k şe k lin d e ce­
re y a n e tti. V eziriazam H ad ım S ü ley m a n
P a ş a o a ra lık elçiye; A lâü d d e v le’n in b a ­
ş ın a g elen leri h a t ır la ta r a k F e rd in a n d ’m
d a o n a b en ziy eb ileceğ in i i h t a r etti. İ-
k in c i v ezir R ü ste m P a ş a ise: « İb ra h im
V iy an a’yı a n c a k p a r m a ğ ın ın u cu y le t u t ­
m u ş tu ; b e n ik i elim le k a v r a m a k is te ­
rim » dem iş, p a d iş a h ta r a f ı n d a n k a b u l
şe re fin e n a il o la m a y ışın ın se b e b in in ise
g e tird iğ i bu te k lifle rd e n m ü te v e llit o l­
d u ğ u n u b ild irm işti.
Ferdinand’ın B ııdin’e yen i tecavüzü
A v u stu ry a a rşid ü k ü F e rd in a n d İ s ta n ­
b u l’a elçi g ö n d e re re k T ü rk le rle s u lh e n
a n la ş m a k is te r g ö rü n ü rk e n , te c a v ü z için
m ü h im ç a p ta h a z ırlık la ra g irişm iş b u ­
lu n u y o rd u . Bu h a z ırlık la ra da, p a d işa h
B u d in ’de ik e n b a ş v u rd u ğ u
siy asî m a n e v r a d a m u v a ffa k
o la m a y ın c a te v e ssü l eyle­
m işti.
A v ru p a h ü k ü m d a rl a r ın ın
T ü rk le re k a r ş ı m ü ş te re k e n
m ü c a d e le sin e ta r a f t a r lık gös­
te rm e siy le n az arı d ik k a ti
ce lb ed en P a p a Ü çü n cü P ol’-
ü n m ü z a h e re tin i te m in e t ­
tik te n s o n ra , F e rd in a n d f a z ­
la z a h m e t çe k m e d e n m u h te ­
lif m ille tle r d e n m ü te ş e k k il
b ü y ü k b ir o rd u m e y d a n a g e­ V a ra t (G ro s V/ardein)
tird i. S e k se n ilâ yüz b in m ik ­
ta r ın d a o la n b u o rd u d a F ra n s ız h a riç , A ğ an ın id a re s in d e k i 3 b in y e n iç e ri ile
A v ru p a n ın h e m e n h e r m ille tin d e n in s a n b irlik te 8 b in k işid e n ib a re tti. H alb u k i
v a rd ı. J o a c h im Von B ra n d e n b u rg id a r e ­ k a r ş ıd a k i d ü ş m a n en az T ü rk le rin on
sin d e b u lu n a n b u h a ç lı o rd u s u n d a k i M a­ m is lin i b u lu y o rd u .
c a r k u v v e tle rin e P é re n y i P é te r, p a p a n ın P e ş te ’yi T u n a ’n m m u k a b il t a r a f ı n a
g ö n d e rd iğ i k u v v e tle re de A. V itelli ile d ü şe n s u r la r c ih e tin d e n k u ş a ta n m ü t ­
J. de M edici k u m a n d a ediy o rd u . Bu m u ­ te fik le r ş e h ri m ü th iş b ir ta z y ik a ltın a
azzam o rd u ilk h e d e f o la ra k se ç tiğ i B u- a ld ıla r. M u h a s a r a o rd u s u n u n to p la n A.
d in ’e d o ğ ru ile rle rk e n T u n a d a d a b ir V itelli ta r a f ı n d a n iy i b ir şek ild e tâ b iy e
d o n a n m a a y n i h e d e fe d o ğ ru yol a lıy o r­ edildi. B u sa y ed e to p la r ın a te ş i h a y li
du. m ü e s s ir o lu p , s u r la r d a g ed ik ve r a h n e ­
O sm a n lı h ü k ü m e ti F e r d in a n d ’ın b u le r a ç ılm a sın ı sa ğ lad ı. B u n a k a r ş ı T ü rk -
te ş e b b ü s le rin d e n ve h a z ır la n a n o rd u d a n le r de h e n d e k , m e tr is ve k a z a m a tla r y a ­
F ra n s ız elçisi v a s ıta siy le h a b e r d a r o lu n ­ p ara k d ü şm an ı iç e ri so k m a m a k iç in
ca, R u m eli b ey lerb ey i A h m ed P a ş a y a te d b ir le r a lm a k ta y d ı. D ü şm a n k u v v e t-
S o fy a ’d a h a z ır la n m a s ı b ild irild i. A y rıca
R u m elid ek i s a n c a k b e y le rin d e n U la m a
P aşa , D u k a k in z â d e M eh m ed Bey ve A s­
la n Beye de B u d in ’e y a rd ım a k o ş m a la rı
em re d ild i. O s ıra d a , h a s ta lığ ın d a n d o la ­
yı te k a ü tlü ğ ü n ü iste y e n ve v a z ife d e n
a y rılış ın d a n k ıs a b ir m ü d d e t s o n r a ö len
S ü le y m a n P a ş a n ın y e rin e B u d in v a lili­
ğ in e ta y in ed ilen B âli P aşa, B u d in ’de
v az ifey e y e n i b a ş la m ış b u lu n u y o rd u .
J o a c h im v on B r a n d e n b u rg ’u n id a r e ­
sin d e k i k u v v e tle r T u n a b o y u n u ta k ip e-
d e re k P e şte ö n ü n e geldiler. Y olda ile r ­ Joachim von B ran d e n b u rg
le rk e n bile K a n u n î S ü le y m a n ’ın b ir ­
d e n b ire k a r ş ıla r ın a çık ıv erec eğ in i d ü ­
ş ü n d ü k le rin d e n k o rk u ve te re d d ü d e k a ­ le ri, a ç ıla n g e d ik le rd e n iç eri s a ld ırd ık ­
p ılm a k ta n g e ri k a lm a m a k ta id iler. P eş- la r ı s ır a d a a ğ ır b ir m a ğ lû b iy e te u ğ r a d ı­
te ’d ek i T ü rk k u v v e tle ri b u n la rı evvelâ la r. B u s ır a d a T ü rk le r b ir çıkış y ap m ış
ş e h ir d ış ın d a k a r ş ıla y a ra k ç a rp ışm a y a o lsa y d ı m u h a s a r a o rd u su n u ta m a m e n
b a ş la d ıla r s a d a s a y ıla rın ın fa z la lığ ın ı im h a e d e b ilirle rd i, şe k lin d e m ü ta lâ a
g ö re re k k a le y e g irm e k ve m ü d a f a a m u ­ s e rd e d e n m ü e llifle r b u lu n d u ğ u gibi,
h a re b e si y a p m a k m e c b u riy e tin i h is s e t­ « T e v a rih -i â l-i O sm an » s a h ib i eski v e­
tile r. P e şte k a le sin d e m ü d a fa a y a çe k i­ z iria z a m L ü tfü P a ş a n ın d a ; d ü ş m a n ı
le n T ü rk k u v v e tle ri s e k b a n b a şı Y usuf im h a f ır s a tın ın k a ç ırılm a sın ı, o s ır a d a ­

1021
 züne a it ilk haber a -
lın d ığ ı z a m a n , k ışı E -
d ir n e ’de g eçirip o r a ­
d a n M a c a ris ta n ’a y ü ­
rü m e k k a r a r ın ı v e rd i­
ğ in d e n 17 k a s ım 1542
(8 ş a b a n 949) d e İs -
t a n b u l’d a n ay rılm ıştı.
K anunî S ü ley m an ,
A v u stu ry a lIla rın had­
le rin i b ild irm e k iç in
se fe re ç ık m a k h u s u ­
s u n d a acele e tm ek le
b e ra b e r, o se n e h a v a ­
l a r b u n a m ü s a a d e e t-
m iy ecek d ere ced e so ­
ğ u k g itm ek te y d i. Bu
n o k ta y a te m a s e d e n
C elâl zâ d e M u sta fa
B u d in ve Pe şte'n in A v u s tu ry a lIla r tarafın dan m u h asarasın ı g ö s­ Ç elebi « T a b a k a t-ü l m e-
teren g ra v ü r (A M a g y a r Nem zet TörtĞnete adlı M acarca m a lik » in d e d iy o r k i:
tarihten)
« E d irn e’n in b a h a r m e v ­
sim i so n d e re c e g ü ­
ki R u m eli b a ş b u ğ u n u n ac em iliğ in e h a m ­ zeld ir. K ışın is e h a v a s ı s e rtle şir, b ü ­
le ttiğ i g ö rü lm e k ted ir. tü n su la rı d o n a r. B u z a m a n d a n e h irle r
elm as re n g in i alır. Bu se n e k i k ış h e r k e ­
K e n d is in in o n ilâ o n ikide b iri n isb e -
si d ü şü n d ü re c e k k a d a r so ğ u k y ap tı.
tin d e k i T ü rk k u v v e tle ri k a r ş ıs ın d a ağ ır
z a y ia ta u ğ ra y a n , m â n e n ve m a d d '-te n H er z a m a n s e fe r b a ş la n g ıc ı n e v ru z
p e riş a n h a le gelen d ü şm a n n ih a y e t P e ş­ (y a n i 22 m a r t) d a y ap ılırd ı. Bu sen e h a ­
te m u h a s a ra s ın ı b ıra k ıp çekilm eğe k a ­ v a la rın soğ u k g itm esin e ra ğ m e n 22
r a r verdi. O n la r ç e k ilirk e n h ü c u m a ge­ m a r t a k a d a r h a r e k â tın g ecik m esin i caiz
çen T ü rk le r d ü şm a n ın p e rişa n lığ ın ı b ü s ­ görm edi. B u n u n iç in R u m eli bey lerb ey i
b ü tü n a r ttırd ı. A yrıca T ü rk le re tâ b i k a ­ A hm ed P aşa y ı ç a ğ ır a r a k R u m eli a s k e r­
le le rd e n çık an k u v v e tle r d e â n i b a s k ın ­ le rin i to p la y ıp B e lg ra d ’d a k a r a r g â h a il­
la r la d ü şm a n z a y ia tın ı b ira z d a h a f a z ­ tih a k e tm e s in i e m re tti. B u e m ir ü z e ri­
la la ş tırd ı. M u h a s a ra ve çekilm e e s n a - n e A h m ed P a şa o so ğ u k h a v a d a m a iy e ­
s ın d a y aln ız n e fe r ve k ü ç ü k rü tb e li s u ­ tin i to p la y ıp y ü rü y ü şe geçti».
b ay o la ra k değil, k u m a n d a n la rın d a n
b a z ıla rın ı bile k a y b e d e n d ü ş m a n a P eşte K a n u n î S ü le y m a n şe h z a d e B ayezid de
m u h a s a r a s ı p e k p a h a lıy a m a l oldu. M u­ b e ra b e rin d e o ld u ğ u h a ld e 1543 sen esi
azzam sa y ıd a k i is tilâ o rd u s u n u n h ez i - n is a n ın ın 23 cü g ü n ü E d irn e ’d e n h a r e ­
m e tiy le n e tic e le n e n P e şte m u h a s a r a s ı k e te g eçtiğ i z a m a n , A n ad o lu ve R u m eli
pek u z u n d a sü rm e m işti: H a m m e r'e gö­ ta r a f ın d a k i O sm a n lı k u v v e tle rin in se -
re 7 gün, L ü tfü P a ş a y a göre de 20 - 29 fe rb e rliğ i ta m a m la n m a k la k alm am ış,
k a s ım 1542 a r a s ın d a 9 g ü n d e n ib a re tti. h u d u t b o y la rın d a k i s a n c a k b e y le ri f ü tu ­
h a t y a p a c a k şek ild e fa a liy e te h a z ır h â le
K an u n rn in sefere çıkışı gelm iş b u lu n u y o rla rd ı. K a n u n î S ü ley -
m a n , h a z ir a n ın 4 ü n d e B e lg ra d ’a v a r ­
A v u stu ry a ’n ın te c a v ü z ü d u y u lu n c a, d ığ ı z a m a n d a h a ö n ce b u ra y a gelm iş
K a n u n î S ü ley m a n A n ad o lu ve R u m eli’­ o lan R u m eli b ey lerb ey i A h m ed P a ş a ile
d ek i k u v v e tle rin se fe r için h a z ırlık la ra b irle şti. A n ad o lu b ey lerb ey i İ b ra h im P a ­
g irişm e sin i e m re tm işti. B ir m ü d d e t s o n ­ şa k u m a n d a s ın d a k i A n ad o lu a sk e rle ri
r a P e şte ’d en d ü ş m a n ın m a ğ lû b iy e ti h a ­ de esas k u v v e tle re k a tılm ış o ld u ğ u n d a n ,
b e ri a lın d ıy sa d a p a d iş a h se fe r n iy e tin ­ O sm a n lı o rd u s u n u n se fe r k a d ro s u t a -
d en vazgeçm edi. Z a te n d ü şm a n te c a v ü ­ m a rn la n m ış b u lu n u y o rd u . K a n u n î yola

1022
ç ık m a d a n evvel o r d u n u n e rz a k ın ın m ü ­
h im b ir k ısm ı T u n a yoluyle B e lg ra d ’a
sev k ed ilm ek ü ze re K a ra d e n iz k ıy ıla r ın ­
d a n g em ile re y ü k le tilm işti. H a m m e r’in
u z u n boylu ta f s ilâ t v erd iğ i v eç h ile ; K a -
u u n î’n in o n u n c u se fe rin i te ş k il e d e n bu
h a r e k â tta O sm a n iı o rd u s u n u n in tiz a m ,
d isip lin , a z a m e t ve z e n g in liğ i h a r ik u la ­
d e iC İİ .
M acaristan ’da bazı k alelerin zaptı
K anunî S ü le y m a n E d irn e ’d e n y o la
ç ık tığ ı s ır a d a B u d in b ey lerb ey i B â li P a ­
ş a ile B o sn a b ey lerb ey i U la m a P a ş a b iz­
z a t h a r e k â ta g irişe re k s e fe r m e v sim in i
aç m ış la rd ı, u la m a P aşa , Ö sek (Eszeg)
s a n c a k beyi M u ra d ve M ohaç s a n c a k b e ­
yi K asım ile b ir le ş tik te n so n ra P ozega
(P oszega, P o je g a ) c iv a rın d a k i A tin e
(A th in a ) k a le s i ile, y in e b u n u n c iv a r ın ­
d a A v u stu ry a işg a lin d e k i M a c a r k a le le ­
r in d e n S a fro n ik , B e lo stin a, R a h o ç a (R a-
h o csza ) k a le le rin i a ld ıla r. B â li P a ş a d a
K a n a k a le s in i aldı.
D a h a s o n r a Ö sek s a n c a k beyi M u rad
(P e çe v i’de P o zeg a s a n c a k b ey i), K ö ste n -
dil s a n c a k beyi H ızır, A vlonya s a n c a k
beyi M esih ve İ n e b a h tı sancaK b eyi
Y a h y a P a şa z a d e A h m ed B ey ler V alpo’-
yu z a p ta h a z ırla n d ıla r. Ö sek c iv a rın d a
b u lu n a n ve evvelce T ü rk le r ta r a f ı n d a n
z a p te d ild iğ i h a ld e b ilâ h a r a A v u s tu ry a ­
lIla rın is tir d a d ın a m a ru z k a la n V alpo
(O sm a n iı k a y n a k la r ın d a V alpu, V alp u -
ve) k a le si h a y li m ü s ta h k e m b ir yerdi.
S a n c a k b e y le rin in e m rin d e k i b irlik le r
k a le y i k u ş a tm a y a h a z ırla n d ığ ı s ır a d a ;
R u m eli b ey lerb ey i A h m ed
P a ş a R u m eli la ta l a r ın ın b ir
k ısm ı ile V alpo ö n ü n e y e tiş ­
ti. V alp o ’n u n e tr a f ın a to p la r
y e rle ştirild i. S u rla rı b u n la r ­
la d ö v ü lü p d elik d eşik e d i­
lince, iç in d e k ü e r b irk a ç
g ü n lü k m u k a v e m e ti m ü te a ­
k ip te s lim o ld u (22 h a z ir a n
1543), V alpo k a le s in in z a p ­
tın d a n so n ra , y in e o n u n gibi
b ir a r a lık T ü rk le r in elde e t ­
m iş o ld u ğ u k a le le rd e n S iklos
(O sm a n iı k a y n a k la r ın d a Ş ik-
laveş, Ş e k la v ş ), se v k ed ilen
k u v v e tle r ta r a f ı n d a n ku şa­
tıldı. B u işler b a ş a rılırk e n
1023
o rd u n u n h e y e ti u m u m iy esi de D ra v a
ö n ü n e u la ş m ış b u lu n u y o rd u .
D ra v a n e h ri, ü z e rin e k u r u la n k ö p r ü ­
d e n g eç ile re k ta m m â ııa siy le M a c a rla r-
la m e sk û n s a h a y a g irilin ce, P ecs ş e h ri­
n e d o ğ ru ile rle n d i. M e şh u r O sm a n iı m ü -
v ö rih i P eçev î İ b ra h im E fe n d i (1574 -
1650) n in d o ğ u m y e ri o la n ve O sm a n iı
k a y n a k la rın d a P eçu y diye y a z ıla n (Al­
ın a n la r b u şe lıire F u n fk irc h e n d e rle r)
P ecs k a le s in in m u h a fız la rı, C elâl zâ d e
M u s ta f a Ç eleb î’ye göre Ö sek s a n c a k
beyi M u ra d Beye, P eçev î’ye g öre d e;
M u ra d Bey ile b irlik te Pecs ö n ü n e g i­
d e n M o h aç s a n c a k b ey i K a sım Beye
n a ip s iz te s lim o ld u la r. P ecs’in a lın m a - a
sim m ü te a k ip S iklos ü z e rin e d a h a fa z la
yü k le n ild i. T o p la rla d ö ğ ü le n s u r la r ın d a
y ık ın tıla r m e y d a n a g e tirild ik te n so n ra
y a p ıla n u m u m î h ü c u m u m ü te a k ip z a p -
te d ild i (8 te m m u z 1543). E rte si g ü n K a ­
n ım ı S iklos k a le sin i d o la ştı, ş e h rin z a p ­
tın d a m ü h im h iz m e t if a ed e n le re m ü ­
k â f a tla r d ağ ıtıld ı.
Esztergom ve Îstoln i Belgrad
k alelerin in zaptı
S ik lo s’u n z a p tın d a n so n ra o rd u B u d in
is tik a m e tin d e y ü rü y ü şe d e v a m la 21 te m ­
m u z d a, M a c a ris ta n m b u en m ü h im ve
m e ş h u r ş e h rin in ö n ü n e u la ştı. O rd u B u-
cün’e g ire rk e n T u n a ’d a k i O sm a n iı do -
n a m n a s ı k a p ta n ı A li Bey ile k e th ü d a s ı
H a şa n Bey, p a d iş a h ı to p sesleriy le se ­
lâ m la d ıla r.
B u d in ’de o rd u b irk a ç g ü n ü is tir a h a tle
Şekiavş (Siklo s) kalesi
 Lûtfi Paşa
(ilâve : 90)
K anuni S üleym an’ın d ö rd ü n cü veziriâ-
za-mı o lan L û tfi P aşa , m ü v e rrih  li’nin
b ild ird iğ in e göre, a sle n b ir A rn a v u t d ev ­
şirm esid ir. İkinci B ayezid zam an ın d a Av-
lonya ta ra fla rın d a n devşirildiği an laşıla n
L û tfi P aşa , S aray d a te rb iy e edilm iş
ve u zu n m ü d d e t saray h izm etlerin d e b u ­
lu n m u ştu r. Y avuz Selim ’in cülû su n d a mü-
te fe rrik a lık ile sa ra y d a n çık m ış, daha
so n ra sıra s ı ile çaşn ig irb aşı, k ap u cu b aşı
ve m îr-i âlem lik yap m ıştır. Y avuz S elim ’-
in s a lta n a tı boyunca, p adişahın y ak ın m u ­
h itin d e v azifelerd e b u lu n d u ğ u an laşılm ak ­
tad ır.
K an u n î S ü ley m an ’ın c ü lû su sırasın d a
K astam o n u 9ancak beyliği ile ilk d efa İs­
ta n b u l d ışın da vazife ald ığ ı anlaşılan
L û tfi P aşa , b u n u ta k ib e n A ydın v e Yan-
ya sa n cak b ey lik lerin d e b u lu n m u ş, d aha
bazı sa n c a k la rd a vazife g ö rd ü k te n so n ra
1533 te K a ra m a n b ey lerb ey liğ in e ta y in e-
dilm iştir. K aram an b e y lerb ey i sıfatiy le
1533 -1534 İra n se fe rin e k a tıld ığ ı sıra d a
V an gölü k ıyısında T atv an ’da M im ar Si­
n a n ’a gem i in şa e ttirm e s i, m e ş h u r m im a­
rın y ü k se k k ab iliy etin i ilk d efa se zen ler­
den o ld u ğ u n u g ö ste rm e k te d ir. İk in ci ve­
zir sıfatiy le B oğdan se fe rin e iş tir a k e tti­
ği sıra d a da P r u t n e h ri ü zerin d e b ir köp­
rü k u rd u rm a k üzere m im ar S in a n ’ı p a ­
d işa h a ta n ıta n , e rte si yıl veziriâzam o lu n ­
ca da S in an ’ı hassa m im arlığ ın a g e tire n
yin e k en d isid ir.
A yas P aşan ın azlini m ü te a k ip 13 tem ­
m uz 1539 da sa d a re te g e tirile n L û tfi P a ­
şa n ın veziriâzam lığı 1541 nisan so n la rın a
k a d a r sü rm ü ştü r. A v u stu ry a’y a k a rş ı h arp
açılm ası h u su su n d a Divan-ı h u m ây u n to p ­
la n tıla rın d a m ü essir k o n u şm a la rd a b u lu n ­
du ğ u tah m in ed ilen L û tfi P aşa , h a rp k a ­
ra rın ı m ü teak ip 1541 se fe rin e çıkılacağı
sıra d a b ird e n b ire azledilm iştir. O nun
b ö y le b ird e n b ire azline, sa d a re ti sıra s ın ­
da evlendiği p ad işah ın h em şiresi Şah S ul­
ta n İle a ra la rın d a geçen s e rt b ir m ü n a ­
k a şan ın seb ep olduğu söylenir. M üverrih
 li’n in b ild ird iğ in e g öre, L û tfi P aşa , gay­
r ı m e şru m ü n a se b e tle rd e b u lu n a n b ir k a ­
dın a fe rc in in o y d u ru lm a sı cezasını ta tb ik
ettirm iş, o n un b u gayrı İnsanî h a re k e ti,
1024
zevcesi Şah S u lta n ’m k u lağ ın a gidince,
a ra la rın d a şid d etli b ir m ü n a k a şa olm uş
ve «hangi vezir zam anında ıkeşf-i a v re t
k ılın m ış tır M senin a s rın d a vaki ola» di­
ye şid d e tli te n k id le rd e b u lu n a n Ş ah S u l­
ta n a k a r ş gazabını y en em iy erek el k a ld ır­
m ıştır. H âdise p ad işah a ak sed in ce, k e n ­
d isini veziriâzam lık tan azlettiğ i gibi, h e m ­
şire s i ile olan n ik âh ın ı da fe sh e ttirm iş tir.
L û tfi P aşa n ın , veziriâzam lığı sırasın d a
h a llin e m u v a ffa k olduğu en m ü h im h a ri­
cî m esele, V enedik ve A v u stu ry alIlar ile
su lh m ü z a k e re le ri işidir. O sm anlı devle­
tin in le h in e m ü h im n o k ta la r ih tiv a eden
1540 V enedik su lh ü , d ev letin o zam anki
y ü k se k k u d re tin in m u ah e d e y e akseden
b ir te z a h ü rü o ld u ğ u k a d a r, L û tfi P aşa­
nın , m ü z a k e re le ri u s ta lık ve k a v ra y ış ile
id a re sin in de b ir n e tic e sid ir. A y rıca o n u n
siyasî m eselelerd ek i eh liy eti, Ja n o s Zapol-
y a i’n in h izm etin d en a y rıla ra k F e rd in a n d ’-
m h izm etin e geçen A v u stu ry a elçisi
L asky (Laczky) ile y a p tığ ı m ü z a k e re ve
siyası k o n u şm a la rd a da te z a h ü r e tm e k ­
ted ir.
L û tfi P aşa veziriâzam b u lu n d u ğ u sıra d a
İd arî ve m alî b ir ta k ım te d b ir v e ısla­
h a ta da teşe b b ü s eylem işti. O nun irtik â p
ve irtiş a y ı k a ld ırm a k için vâki faaliy eti,
m u h tem elen b ir hayli hasım kazanm ası­
na sebep o lm uştur.
L û tfi P aşa v eziriâzam lık tan a y rılın c a iki
yüz b in akçe te k a ü t h a s la n ile D im eto-
k a ’daki çiftliğ in e çekilm iş ve 1547 d e hac
için H icaz’a gidişi h ariç, ö m rü n ü n g eri
k alan y irm i se n esin i h e p o ra d a geçirm iş­
tir. L û tfi P aşa b u m ü d d e t zarfın d a te-
te b b ü a tla v a k it d o ld u rm u ş ve b azı e s e r­
le r k alem e a lm ıştır. E se rle ri a ra sın d a en
■mühimleri «Tevarih-i âl-i Osman» ile «Â-
saf-nâm e» d ir. D evletin k u ru lu şu n d a n 1553
se n esin e k a d a r olan h âd iseleri ih tiv a eden
L û tfi P a şa n ın T evarih-i âl4 O sm an’ın ın dik­
k a te d e ğ e r ta r a fı, k e n d i y aşad ığ ı zam ana
a it verd iğ i b ilg ilerd ir. M aam afih tarafg i-
ra n e b ir h av a ta şıy a n b u e se rd e , L û tfi P a ­
şanın se rd e tm lş olduğu fik irle rin ih tiy a tla
telâkkisi g e re k ir. B ilhassa zam anındaki
şa h ısla rın b irç o k la rı hakkında mütaleala-
rm d a k in d a rlığ ı b elli o lm a k ta d ır. B unun-
g e ç irirk e n , b ir k a n t a r d a n üç k a n t a r a
k a d a r gülle a t a n k ır k b ü y ü k to p ile d ö r t
yüz k ü ç ü k to p S ilistre b e y in in e m ri a l­
tın d a T u n a ’d a n y u k a rı d o ğ ru sevkedildi.
B u m u a z z a m to p ç u k u v v e ti İ s ta n b u l’d a n
d en iz y o lu y la g ö n d erilm iş ve T u n a ’d a n
d a B u d in ’e k a d a r y in e g em ilerle n a k le ­
d ilm işti.
O sm a n lı o rd u su B u d in ’d e n s o n r a k u ­
zey is tik a m e tin d e ile rliy e re k E szterg o m
ö n ü n e geldi. O sm a n lı k a y n a k la rın d a
U stu rg o n şe k lin d e k a y d e d ile n b u ş e h i-
rin ik in c i b ir a d ı d a G r a n ’dır. G ra n s u ­
y u n u n T u n a ’y a k a r ış tığ ı y e rd e k u r u l -
m u ş o la n E szterg o m m a m û r ve m ü s t a h ­
k em b ir b e ld e idi. S e fe rin ic ra s ı s ır a -
s ın d a h a y a tta b u lu n a n C elâl zâ d e M us­
t a f a Ç elebi ile K a n u n ı’n in s e fe rin d e n
y a rım a s ır s o n r a b u r a s ın ı g ö rm ü ş o la n
Peçevî, E sztergo:m ’d a n sita y işle b a h s e t­
m e k te d irle r. N ite k im C elâl z â d e M u s ta ­
f a Ç elebi E sz te rg o m ’u n m e ş h u r k ilise ve
k a le s in i şöyle a n la tm a k ta d ır : «Bu k a le
T u n a n e h r i k e n a r ın d a idi. B u n u n b ir
iç h is a rı o ld u ğ u gibi e tr a f ın d a d a b irç o k
y ü k se k k ilise le r d a h i v a rd ır. B u k ilise ­
le rin in ş a s ın d a y ü k se k b ir m im a rî k u d ­
re ti göze ç a rp a r. C a m la rı h e p y a ld ız la r­
la sü sle n m iş ve ze m in k ısm ı m e rm e rle
d ö şe n m işti. Ü st k a le n in y e ri yüksek çe
o lm a s ın d a n d o la y ı o r a n ın s u ih tiy a c ı
T u n a ü z e rin e k u r u la n su d o la p la rı v a-
s ıta siy le te m in ed ilm işti. Bu k a le d a h i
evvelce T ü rk le r ta r a f ı n d a n a lın m ış ik e n
s o n r a d a n d ü ş m a n elin e geçm iştir».
T u n a yoluyle se v k e d ile n to p la r ın ge­
m ile rd e n ç ık a rılıp ic a b e d e n y e rle re t a ­
la b e ra b e r im p a ra to rlu ğ u n zayıf ve bo­
zulm aya yüz tu ta n ta r a fla r ı h a k k ın d a
y a p tığ ı açık la m a la r d ik k atle oku n m ay a
d eğ er. T ev arih -i âl-i O sm an’ı ile  saf-nâ-
m e ’si b a s ılm ıştır.
T a rih î b u ik i e s e rin d e n b a şk a ek serisi
fık ıh v e ıkelâm a d a ir d a h a y irm iy e y ak ın
e se ri v a rd ır. A ynı zam an d a şa ir o lan
L û tfi P a şa n ın g e re k ş iirle ri, g e re k se ta ­
r i h sa h a sın ın d ışın d a k a la n e s e rle ri m ü­
h im b ir d e ğ e r ta ş ım a m a k ta d ır. M üv errih
Âli, L û tfi P a şa n ın ilm î ik tid a rıy le h a d ­
d in d e n fazla g u ru rla n d ığ ım , h a tta d evrin
•—^
1025
biye ed ilm e siy le ; C elâl zâ d e M u s ta fa
Ç elebi’ye n a z a r a n 25 te m m u z d a (22 re -
b iü lâ h ır ), H a m m e r’in k a b u l e ttiğ in e gö­
re de 29 te m m u z d a , E sz te rg o m ’u n k a t ’î
m u h a s a r a s ı b aşlad ı.
O sm a n lı o rd u s u n u n ta m a m ı E sz te r -
gom m u h a s a r a s ın a k a tılm a m a k la b e r a ­
b e r b u m e ş h u r ş e h rin n e k a d a r k u v v e t­
le s a rıld ığ ın a d a ir b izim k a y n a k la rd a
s a rih b ir şey y o k tu r. A yni s a ra h a ts iz lik
m ü d a file rin m ik ta r ı iç in d e m e v z u u b a -
h is tir. H a m m e r m ü d a file rin sa y ısın ı b in
ü ç yü z k işi o la ra k g ö ste rirse de, m ü th iş
s ilâ h la r a s a h ip T ü rk o rd u s u n a k a r ş ı bu
k a d a r c ık k u v v e tin 12 g ü n d a y a n a b ile c e ­
ği şü p h e lid ir. M ü d a file rin m ü h im b ir
k ıs m ın ın A lm an , İta ly a n ve İs p a n y o l -
la r d a n m ü te şe k k il b u lu n d u ğ u n a d a ir
k a t ’î b ilg in in m e v c u d iy e ti bile, b in ü ç
yüz r a k a m ın ı te k zip ed ecek m a h iy e ti
h a iz d ir. M ü d a file ri te ş k il e d e n çe şitli
m ille tle rin a s k e rle rin in b a ş ın d a k e n d i
s o y la rın d a n k u m a n d a n la r m e v c u ttu . B ir
is tih k â m g e n e ra li o la n İ ta ly a n k u v v e t­
le ri k u m a n d a n ı V itelli’n in to p la r ı tâ b iy e
e tm e k te g ö ste rd iğ i isa b e t E szterg o m
m ü d a fa a s ın ın e n sa lâ b e tli ta r a f ı m te ş ­
k il ed iy o rd u .
E szterg o m m u h a s a r a s ı b a ş la d ığ ı s ır a ­
da o rd u d an a y r ıla n k u v v e tle rle h e m
E szterg o m c iv a rın d a k i b a z ı k ü ç ü k k a le ­
le rin a lın m a s ın a , h e m de G ra n ile
S tu h lw e is e n b u rg a r a s ın d a r a s tla n a n b a ­
zı m u k a v e m e t y u v a la rın ın ezilm esin e
çalışıld ı. C elâl zâ d e M u s ta fa Ç elebi’n in
b ild ird iğ in e göre; E sz te rg o m c iv a rın d a k i
k a le le rin fe th in e m e m u r ed ilen M o h aç
büy ü k âlim i E bussu’ûd E fen d in in şö h re ti­
nin ilm î k u d re ti n isb e tin d e olm ad ığ ın ı
söylediğini k ay d ed er. C elâl zâde M ustafa
Ç elebi ise, biP akis ilm î d e ğ e rin i beğenip
m ed ih d e b u lu n u r. Bu vaziyete g ö re, L û tfi
p aşan ın h a k ik î h ü v iy etin i b u iki m ü ta ­
lâ a n ın o rta sın d a k ab u l etm e k lâzım dır.
Bibliyografya : H am m er (M. Âta); Dev-
let-i O sm aniye ta rih i. L û tfi Paşa; Teva­
rih-i âl-i Osm an. Âli; K ünh-ül a h b a r. B u r­
salI T a h ir; O sm anlı m üellifleri. C elâl zâ­
de M ustafa Çelebi; Tabakat-ül memaiik
fi d e re c a t-ü l m esalik. P eçevî; T arih.
 s a n c a k beyi K asım Bey, E szterg o m y a ­
k ın la r ın d a k i m e v k ile rd e n «Saz» ve
«M anvari» k a le le rin i aldı. « G a z a v a t-ı
U stu rg o n ve Is to n i B elgrad» isim li ese­
rin sa h ib i S in a n Ç av u ş’u n k a y d ın a n a ­
z a r a n da: G ra n ile S tu h lw e is e n b u rg a-
ra s ın d a k i s a h a n ın v u ru lm a s ın a Y ah y a
P a şa z â d e ’n in üç oğlu m e m u r edilm işti.
B u n la r: B u d in v alisi M ehm ed, V elç itrin
s a n c a k beyi A slan, S egedin s a n c a k beyi
D erviş idi.
E szterg o m m u h a s a ra s ı çok şid d e tli ol­
du. K ale sa rıld ığ ı sıra d a , evvelâ, b a ş k a
y e rle rd e y ap ıld ığ ı gibi, m ü d a file re te s ­
lim te k lifin d e b u lu n u ld u . T ek lif r e d d e ­
d ilin c e b o m b a rd ım a n a b aşlan d ı. T op a -
te şin e T u n a ’d ak i d o n a n m a d a iş tira k
e tti. İ ta ly a n k u v v e tle ri k u m a n d a n ı Vi-
te lli’n in isa b e tli tâ b iy e si say esin d e m ü -
d afiler, to p ç u a teşleriy le T ü rk le re ep ey ­
ce z a y ia t v e rd irm e ğ e m u v a ffa k o ld u la r­
sa da, T ü rk le rin k a le s u r la r ın ı d a h a iyi
döğecek şekilde ad im a d ım ile rle m e le ri­
n i ön liy em ed iler. A ğ u sto su n 5 in c i günü
T ü rk k u v v e tle ri a ç ıla n g ed ik lere d o ğ ru
b ir h ü c u m y ü rü y ü şü y ap tı. P iy a d e le r
to p ç u a te ş i h im a y e sin d e gedik lere k ıs -
m e n sokuldu, d u v a rla ra tır m a n a n h a t t a
kaley e g ire n le r oldu. L âk in m ü d a file r
şid d e tli b ir to p ve tü f e k a teşiy le b u h ü ­
cu m u ak im b ır a k tırm a k k u d r e tin i gös­
te rd ile r. Bu a r a d a T ü rk le rin z a y ia tı e-
peyce idi. Ş e h itle r a r a s ın d a A n ad o lu
b e y le rin d e n C ü n d i S in a n d a v ard ı. A y­
n i gün, T u n a ’d ak i d o n a n m a y ı s u r la r a
h a y ıi y a k la ş tırıp m ü e ssir b ir to p a te şin e
tu ta n filo k u m a n d a n ı M ehm ed Bey de
O s m a n lIla r devrinde Esztergom (Estergom , G ran)
1026
ağ z ın a b ir m e rm i isa b e ti n e tic e s in d e şe­
h itle r a r a s ın a k a rıştı.
U m um i h ü c u m z a y ia tla p ü s k ü rtü ld ü -
ğü lıa ld e m u h a s a r a a s la gevşetilm edi.
Ş id d e tli to p ç u a te şi a y n i şe k ild e d ev a m
etti. E szterg o m ’u n s u rla rı p ek çok y e r­
le rin d e n yıkılm ış, ş e h rin d ü şm e si b ir
g ü n m eselesi h a lin e g elm işti. Bu v a z i­
y eti gö zö n ü n d e b u lu n d u ra n m ü d a file r,
b a ş la r ın a gelecek şey leri b a s it a tla ta b il­
m ek için, b ir h e y e t g ö n d e re re k p a d iş a h ­
ta n a m a n diled iler. B öylece; C elâl z a ­
de M u sta fa Ç elebi’ye n a z a r a n 7 ağ u s-
to s ’t a (ü ce m aziy ü lev v el), B a tı ta r i h ç i­
le rin e n a z a r a n d a 9 a ğ u sto s 1543 te Esz-
te ıg o m T ü rk h â k im iy e ti a ltın a girm iş
o-du.
Ş o iırin te slim m u a m elesi ta n ım la n ın ­
ca i : a n u ru S ü ley m a n E sz te rg o m ’a d a h il
o la ra k e tr a f ı gezdi. C u m a n a m a z ı ş e h rin
o r ta k ısm ın d a b u lu n a n ve cam iy e ta h v il
ed ilen b ü y ü k k ilised e k ılın d ı. M u h a s a ra
d ev am e d e rk e n b ir to p m e rm isi E szter-
g om ’u n go tik k ilise sin in ç a n k u le s in in
ü s tü n ü sü sley en a ltu n h a ç a is a b e t e d e ­
rek d ev irm iş, b u n u g ö ren K a n u n î:
v-Gran b iz im d ir!» diye b a ğ ırm ıştı.
E szterg o m ’u n fe th i ta m a m la n ın c a k a ­
leye m u h a fız la r k o n u p ş e h ir iç in kadı
ve d iz d a r gibi id a re c ile r ta y in edildi. O
a ra lık K a n u n i E szterg o m is tih k â m la r ı­
n ın ta m ir in i e m re tti. H a tt a b u iş in s ü r ’-
a tle y ü rü tü lm e si iç in v ezir ve p a ş a la r
a r a s ın d a v azife ta k s im i bile y ap tı. «G a-
z a v a t-ı U stu rg o n ve Is to n i B elg rad » e-
se rin in sa h ib i S in a n Ç av u ş’u n k a y d e tti­
■
ğ in e göre K a n u n î; h e r s ip a h in in üç
yük, h e r p a ş a n ın b in yük, ik in c i v ezir
R ü ste m P a ş a n ın ise beş b in y ü k ta ş t e ­
m in e tm e s in i e m re tm iş ti. B u v azife t a k ­
sim i ve s ü r ’a tli ç a lış m a sa y e sin d e Esz-
te rg o m is tih k â m la r ın ın k ıs a z a m a n d a
ta m ir i m ü m k ü n oldu.
E szterg o m f e th in in fe rd a sı g ü n ü K a ­
n u n î S ü le y m a n L e h is ta n elçisin i k a b u l
e tti. L eh k ıra lı, O sm a n lı d ev letiy le iyi
g eçinm eye d e v a m e tm ek le b e ra b e r T ü rk
o rd u s u n u n , k e n d i s ın ırın a y a k ın to p r a k ­
la r a gelm esi ü ze rin e, h e r h a n g i b ir i h t i ­
m a li ö n le m ek gayesiyle d o s tlu ğ u n u te -
yid ih tiy a c ın ı h iss e tm işti. L eh elçisi
E szterg o m fe th i do lay ısiy le h ü k ü m e ti -
n in te b rik le rin i b ild irin c e , K a n u n î de
elçiye z iy a fe t çek ilip h e d iy e le r v e rilm e ­
sin i e m re tm iş b u lu n u y o rd u .
E sz te rg o m 'u n z a p tı ve id a re c ile rin in
ta y in i işi b itin c e K a n u n î S ü le y m a n , M a-
c a r is ta n ın eski m erk ezi S z e h e sfe h e v â r’ı
z a p te tm e k ü ze re o rd u y u h a r e k e te g e ç ir­
di. E ski O sm a n lı k a y n a k la rın d a Isto ln i
v ey a Is to n i B e lg rad şe k lin d e z ik re d ile n ,
b u n d a n do lay ı T ü rk ta rih in d e Is to ln i
B e lg rad diye y e r e tm iş o la n b u ş e h ir
y a ln ız c a b ir eski m e rk e z o la ra k değ ü ,
M a c a r k ır a lla r ın m ta ç giym e y e ri ve
to p r a k la r ın d a M a c a r k ır a lla r ın ın m e ­
z a r la r ın ı b a rın d ırm a s ı b a k ım ın d a n e-
h e m m iy e t a rz e tm e k te y d i.
A lm a n la rın S tu h lw e is se n b u rg diye
is im le n d ird ik le ri I s to ln i B e lg rad , Bu-
d in ’in 58 k ilo m e tre g üney b a tıs ın d a ,
B u d in ile B a la to n gölü a r a s ın d a b u lu n ­
m a k ta d ır. O sm a n lı o rd u su E sz te rg o m ’-
d a n a y rıld ığ ın ın fe rd a s ı g ü n ü b u ş e h rin
g ü ney b a tıs ın d a b u lu n a n T a t a k a le si ö-
n ü n e v asıl oldu. T a t a ’n m b ir k a le si ve
k a le ü z e rin d e d e çok y ü k sek b u rç la rı
v ard ı. F a k a t b u r a n ın m u h a fız la rı b ü y ü k
T ü rk k u v v e tle riy le b a şa ç ık a m ıy a c a k la -
rın ı a n la d ık la r ın d a n k a le y i b o şa ltıp
k a ç m ış la rd ı. O n u n iç in ş e h ir z a h m e t çe­
k ilm e d e n ele geçirildi. C elâl z â d e M u s­
t a f a Ç elebi’n in b ild ird iğ in e g ö re; T a ta
a lın ın c a , y ü k se k b u r ç la ra m a lik k a le si
y ık ıla ra k y erle b ir edildi.
E sz te rg o m ’d a n h a r e k e tin b eşin ci günü
o rd u I s to ln i B e lg ra d o v a s ın a u la ş tı (20
a ğ u s to s). B ir t a r a f t a n o v a ile d a ğ e te k ­
le rin e a s k e rin y erleşm esi iç in ç a d ırla r
1027
k u ru lu rk e n , b ir t a r a f t a n d a m u h a s a r a ­
y a b a ş la n d ı. İsto ln i B e lg ra d ’m için d e
su d olu b ir h e n d e k b u lu n a n d ış d u v a r ­
la r ın d a n b a şk a , b ir de a y rıc a iç k a le si
m e v c u ttu . H en d e k s a h a s ın ın b ir k ıs m ı­
n ın ö n ta r a f ı n d a b a ta k lık b ir s a h a n ın
b u lu n u şu m u h a s a r a y ı epeyce g ü ç le ş tir­
m e k tey d i. G e re k ş e h ir c iv a rın d a k i a r a ­
zin in b ir p a r ç a s ın ın m u h a s a r a y ı g ü çleş­
tirm e si, g erek se p e k m u h k e m k a le sin e
u z u n m e n zilli to p la r ın y e rle ş tirilm iş o l­
m a s ı b a k ım ın d a n m ü d a file rin m â n e v i-
y a tla r ı y e rin d e idi.
M u h a s a ra b a ş la y ın c a ş e h ird e k i M a c a r
to p ç u s u u z u n m e n zilli to p la rın ı d ev a m lı
şek ild e a te şle d iğ in d e n s u r la r a y a k la ş ıl­
m a sı k o la y o lm ad ı. Bu a r a d a K a n u n î
S ü le y m a n k a le n in m e ta n e tin i d e gözö-
n ü n d e b u lu n d u r a r a k , m ü n a sip ça p ve
m en zilli to p la n g e tirtm e k ü ze re A n a d o ­
lu b ey lerb ey i İb ra h im P aşa y ı B u d in ’e
g ö n d erd i. İ b ra h im P a ş a bu v azife ile a-
ceie y o la ç ık a rk e n , Ü çü n cü v ezir M eh -
m ed P a ş a ile y e n iç e ri ağ a sı k a le n in b ir
ta ıa f m d a , D ö rd ü n c ü v ezir H ü srev P a ş a
ile R u m eli b ey lerb ey i A h m ed P a ş a d a
k a le n in d iğ e r ta r a f ın d a m evzi tu ttu .
B u n la r gece ve g ü n d ü z sip e r k a z d ırıp
a s k e ri s ip e rle re y e rle ş tird ik te n so n ra
k a le y i s ık ış tır m a ğ a d ev a m ettile r. T o p ­
la r g elin cey e k a d a r m u h a re b e d a h a z i­
y ad e ok ve tü f e k a tış ı şe k lin d e c e re y a n
e tti.
T o p la r gelin ce d e r h a l ic a b e d e n y erle-
T2 tâ b iy e ed ild i ve k a le b e d e n le ri d ö v ü l­
m ey e b a şla n d ı. D ö rd ü n c ü v ezir H üsrev
P a ş a k e n d i c e p h e s in d e u fa c ık b ir g edik
a ç ıld ığ ın ı g ö rerek 28 a ğ u s to s ta e m rin ­
d ek i k u v v e tle ri h ü c u m a k ald ırd ı. L âk in ,
a n c a k b ir k iş in in g eçebileceği g e n işlik ­
te k i b u g e d ik te n m ü h im s a y ıd a a s k e rin
iç eri g irm e si m ü m k ü n olm ad ı. T e k e r t e ­
k e r g ire n a s k e r ş e h it e d ild iğ in d e n b u ilk
m evzii h ü c u m m u v a ffa k iy e tsiz liğ e u ğ ­
radı.
B u n u n ü ze rin e to p ç u a te ş i ş id d e tle n ­
d irild i. K ale b e d e n le ri m ü te m a d iy e n
d ö v ü le re k y en i g ed ik ler a ç ıld ı ve n i h a ­
y et 2 ey lü ld e u m u m î h ü c u m a geçileceği
ilâ n o lu n d u . A sk erin şe v k in i a r ttır m a k
gay esiy le y a ğ m a y a m ü sa a d e ed ild iğ i de
b ild irild i. U m u m î h ü c u m u n y a p ıla c a ğ ı
g ü n s a b a h e rk e n d e n ev v elâ ü ç n o k ta y a
to p ç u a te ş i te k s if edildi. O n d a n s o n r a
to n a te şi k e s ile re k p iy a d e le r h ü c u m a
geçti. K a n lı b ir sa v aş c e re y a n e d e rk e n
T ü rk a s k e rle ri a ç ıla n g ed ik lerd en iç eri
daldı. Böylece İs to ln i B e lg rad ’m d ış m ü ­
d a f â a s ı çökm üş ve m ü d a file rin b ir k ısm ı
iç k aley e çekilm işti. D ış k a le çöküp de
ş e h rin m ü h im k ısm ı işg ale u ğ ra y ın c a ,
iç k a le d e k ile r de d a h a fa z la d a y a n a m ı-
y a c a k la n n ı a n lıy a ra k p a d iş a h ta n a m a n
dilem ek su re tiy le k a le n in a n a h ta r la r ın ı
te slim e ttile r (4 eylül 1543 salı).
O n beş g ü n lü k m u h a s a r a n e tic e sin d e
ele geçm iş o la n b u m e ş h u r ş e h ri ve f e ­
tih te n s o n ra b ir k ilise n in cam iye çe v ri­
lişin i C elâlzâde M u s ta fa Ç elebi şöyle
a n la tm a k ta d ır : «Bu ş e h rin m u h te şe m
s a ra y la rı, g ay et yüksek k ilise le ri v ard ır.
Bu k ilise le rin b ir ç o ğ u n d a b irço k M a c a r
k ıra lı gö m ü lü d ü r. Ş e h rin h e r k ö şe sin d e
m u k te d ir h e y k e ltra ş la rm m e rm e rd e n
y ap ılm ış şa h e s e rle ri g ö rü lü r. Ne ta r a f a
b a k ılırsa , eski b ir m e z a r ta ş ı, yıkık t a k ­
la r, çökük k e m e rle r göze ç a rp a r. B irçok
y e rle rin d e b ü y ü k ta ş la r d a n s a n d ık şe k ­
lin d e m e z a rla r v a r d ır ki, b u n la rın k im ­
le re a it o lduğu b ilin m e m e k te d ir. B ir k ıs-
Kanunî'nîn ölen oğlu Mehmed İçin M im ar Sinan'a
yaptırdığı Şehzade camlinln bir buçuk asır evvel
yapılm ış bir resmî (Allom'dan)
1028
m in in sü sle rin e itin a ed ilm iş ve b a ş la ­
r ın a y a k u tta n ta ç la r g iy d irilm iş ve gö­
ğ ü sle rin e g ü m ü ş ve a ltu n h a ç la r ta k ıl­
m ış o ld u ğ u n a göre, h e rh a ld e o n la rın
aziz d e n ile n v elileri o ld u ğ u an laşılıy o r.
B irk a ç ta n e s i k ılıç ve h a n ç e r k u şa n m ış
ve p a r m a k la r ı a ltu n y ü zü k lerle s ü s le n ­
m iştir. B u ra d a p e k çok d a p a p a z b u lu n ­
m a k ta d ır. B öyle' b irço k h e y k e lle rin b u ­
lu n d u ğ u b ir k ilise n in cam ie ta h v ili m ü ­
n a s ip g ö rü lm e y in ce b u n la rd a n v azg eçil­
di ve m a b e tle rd e n b irisi u f a k b ir ta d i ­
lâ tla cam i h a lin e so k u ld u k ta n s o n ra
p u tla rı, ç a n la rı, re sim le ri k a ld ırıld ı ve
b u n la rın y erin e m ih ra p , m im b e r v esaire
y ap ıld ı. C u m a g ü n ü p a d iş a h ile v ez irler
ve a s k e ri k u m a n d a n la r k a le ve ş e h rin
b irço k y e rle rin i g ö rd ü k te n s o n r a öğle
v a k ti cam iy e geldiler. O ra d a güzel sesli
h o c a la r K u r’â n ve h u tb e o k u d u la r ve
p a d iş a h a d u a ettiler» .
İs to ln i B e lg ra d ’m z a p tı ta m a m la n ın ­
ca b u ra sı B u d in ’e b ağ lı b ir s a n c a k m e r ­
kezi h a lin e g etirild i. S a n c a k beyliğiyle
B u d in v a lisin in k a rd e ş i Y a h y a Paşazâ-
d e A h m ed Bey v azifele n d irild i. A y n c a
b ir k a d ı ve b ir k a le k u m a n d a n ı ta y in
o lu n d u . Ş e h rin m u h a fa z a s ı iç in de b in
ta n e s i y e n iç e ri o lm a k ü zere 4 b in a sk er
b ırak ıld ı. A y rıca k a le s in in ta m ir a tı işi
de m e v zu u b a h is edildi. P a d iş a h İs to ln i
B e lg ra d ’d g n a y rılm a d a n ö n ce m em le -
k e tte k i b ü tü n v a lile re ve R a g ü za c u m ­
h u riy e tin e , F ra n s a k ir a lın a , ’ V enedik
s e n a to s u n a z a fe rn a m e le r g ö n d erild i.
İs to ln i B e lg rad a lın d ığ ı z a m a n m e v ­
sim epeyce ile rlem iş o ld u ğ u n d a n K a n u ­
n î S ü le y m a n b a ş k a c a h a r e k â ta te v essü l
eylem edi. İsto ln i B e lg r a d d a n a y rıld ık ­
ta n üç g ü n s o n r a o rd u B u d a p e şte ’ye v a ­
sıl oldu. 23 ey lü ld e B u d a p e şte ’d e n h a r e ­
k etle P e te rw a rd e in ü z e rin d e n B e lg ra d ’a
v a rıld ığ ın d a h a r e k â tın n ih a y e te erd iğ i
b ild irile re k R u m eli k ıta la r ın ın y e rle rin e
g itm e le rin e m ü sa a d e o lu n d u . M a c a ris­
t a n ’d a A v u stu ry a elin d e b u lu n a n m ü -
h im b azı k a le le rin z a p tiy le n e tic e le n e n
b ir se fe rd e n d ö n e n K a n u n î Süleym an,
1543 e k im in in o r ta la r ın d a İ s ta n b u l’a
v asıl oldu. L âk in ta m o g ü n le rd e en se v ­
gili oğlu şe h z a d e M eh m ed ’in ö lü m ü n ü n
v u k u b u lm a sı p a d iş a h ı pek fazla üzerek
m u v a ffa k iy e tli s e fe rin se v in cin i gölge­
ledi.
 M acaristan'da 1544 yılınd aki harekât
K a n u n î S ü ley m a n , m e v sim in ile rle -
m esi sebebiyle 1543 ey lü lü n d e M a c a ris­
t a n ’d a n a y rılm ış tı am a, o ra d a k i h a r e k â t
ta m so n a e rm iş say ıla m az d ı. Z ira, ev­
velce T ü rk le r elin d e b u lu n u p d a J a n o s
Z a p o ly a i’n in ö lü m ü ü z e rin e A v u stu ry a ­
lIla rın işg a lin e u ğ ra y a n ş e h irle r a r a s ın ­
d a h â lâ is tir d a t o lu n m a m ış y e rle r v a r ­
dı. M eselâ, O sm a n lı ta rih le r in d e V işegrad
diye z ik re d ile n W issegrad (V işegrad)
b u n la rd a n birisiydi.
K a n u n i S ü le y m a n İ s ta n b u l’a d ö n e r -
Vişegrad (Vişegrad)
k en , B u d in b ey lerb ey i ile B o sn a b e y le r­
beyini, e rte s i b a h a r d a b u r a la r ın k u r t a ­
rılm a sı işiyle v a z ife le n d irm iş o ld u ğ u n ­ g rad ile V işe g ra d ’ı z ik re tm işti.
d an , 1544 b a h a r ın d a M a c a ris ta n ve B os­
n a h u d u d u n d a y en id e n h a r e k â t b aşlad ı. B u d in b ey lerb ey i Y ah y a P a şa z â d e
İlk h a r e k â t V işegrad ü z e rin e ic r a edildi. M eh m ed P a ş a 1544 b a h a r ın d a İs to ln i
A lm a n la rın B lin d e n b u rg d e d ik le ri V işe­ B e lg rad s a n c a k beyi o lan k a rd e ş i Ah -
g ra d ş e h ri İs to ln i B e lg rad gibi h u s u s i­ m e d Beyi. S eg ed in sa n c a k beyi D erviş.
y e ti h a iz ve m e ş h u r b ir yerdi. G ra n M ohaç s a n c a k beyi K asım . P o zseg a (P o -
(E szterg o m ) d a n d a h a d o ğ u d a b u lu n d u ­ zega, P o jeg a ) s a n c a k beyi M u rad B ey­
ğu h a ld e , K a n u n î'n in , b u ra y ı z a p te tm e k le ri y a n ın a ça ğ ırd ı. B udin ve G ra n ’d a
içm z a m a n a y ırm a y ış ın m se b eb i; b ü y ü k b u lu n a n y e n iç e rile rin y a rısı ve s a n c a k
b ir ih tim a lle , V işe g ra d ’m İ s to ln i B el- b e y le rin in a s k e rle riy le V işe g ra d ’ı k u ­
g r a d ’d a n d a h a k o la y lık la fe th e d ile c e ğ i­ ş a ttı. Ş e h ird e k i m ü d a file r on g ü n lü k
n i ve k e n d isi o lm a d a n da bu işin b a ş a ­ m u k a v e m e tte n so n ra B u d in v alisi M e h ­
rıla c a ğ ın ı h e s a p la d ığ ın a h a m le d ile b ilir. m ed P a ş a y a te slim o ld u lar.

J a n o s Z a p o ly a i'n in ö lü m ü n ü m ü te a ­ V işe g ra d ’m z a p tın d a n s o n ra M ehm ed

k ip A v u stu ry a işg a lin e d ü şe n V işe g ra d ’- P a ş a T u n a 'y ı g eç erek doğu is tik a m e tin ­
d a M a c a r k ır a lla r ın ın ta ç la n h ıfz e d il- de ilerled i. M a c a r k ıra llığ ın m eski e y a ­
m e k tey d i. A yrıca, G ra n ’d a n d a h a d o ğ u ­ le t m e rk e z le rin d e n o la n N eo g rad (N oy-
d a ve T u n a k ıy ıs ın d a b u lu n a n b u ş e h rin grad , N ö g ra d ) ü z e rin e y ü rü d ü . N eo g rad
n e h ird e k i n a k liy a tın k o n tro lü iç in de k a le sin in m u h a fız la rı T ü rk le r y a k la ş ır ­
elde tu tu lm a s ı lâzım d ı. V işegrad, y a l­ k e n ş e h ri b ır a k a r a k k a ç m ış o ld u k la r ın ­
n ız c a k ıra l ta ç la r ın ın s a k la n d ığ ı y e r o- d a n b eld e tü f e k p a tla tılm a k s ız ın ele ge­
la r a k değil, M a c a r ta r ih in e
a it b irço k m ü h im siy a si h a ­
d ise le rin c e re y a n s a h a s ı o la ­
ra k d a e h e m m iy e t a rz e tm e k -
teydi. Z a te n bu eh e m m iy eti
d o la y ısiy le ş e h ir çok m a ­
m u r ve m ü sta h k e m d i. V işeg­
ra d M ohaç m u h a re b e si n e t i ­
ce sin d e ilk d e fa T ü rk id a r e ­
sin e geçm işse de, b ilâ h a re
eld en çık m ıştı. K a n u n î S ü ­
le y m an , son M a c a ris ta n se ­
fe rle rin e ç ık m a d a n önce F e r-
d in a n d ’a y az m ış o ld u ğ u m e k ­
tu p ta , ia d e s i g ere k en y e rle ­
rin en b a ş ın d a İsto ln i Bel- M a c a r k ra llığ ın ın taç ve d iğ e r alâm etleri {M acar tarihle rin d e n)

1029
çirildi. N eo g rad ’d a n s o n r a T ü rk k u v v e t­
le ri H a tv a n ’a d o ğ ru te v e c c ü h e tti. B u ­
r a n ın m u h a fız la rı ş e h ri a te şliy e re k E r-
la u ’y a k aç m ış o ld u k la rın d a n H a tv a n d a
N eograd gibi m u h a re b e siz zap ted ild i.
H a tv a n za p te d ilin c e evvelâ b ir m u h a fız
k u m a n d a n ta y in edildiyse de b ir m ü d ­
d e t s o n r a Veli Bey H a tv a n sa n c a k b ey ­
liğiyle v az ifele n d irild i. H a tv a n sa n c a k
m erk ezi h a lin e g e tirilirk e n , A v u stu ry a ­
lIla rın E rla u m ın tık a s ın a y a p tık la rı t e ­
c a v ü zlerin b u r a d a n k o la y lık la ö n le n m e ­
si m eselesi g ö zö nünde b u lu n d u ru lm u ştu .
H a tv a n ’ın z a p tın d a n so n ra d a h a re -
k â t d u rm a d ı. S arv is a d ın d a k i k ü ç ü k b ir
ırm a ğ ın b o y u n d a u z a n a n şe h irle rd e n
D om bavar, D obrekoz (D a eb rae k ae z), Si-
m o n to rn y a za p te d ild i. Bu a r a d a ele ge­
çen y e rle rd e n O z a ra ’yı, M ehm ed P a şa
M ohaç s a n c a ğ ın a ilâve eyledi.
S im o n to rn y a m u h a s a r e d ilm e k tey k e n
B udin beylerbeyi M ehm ed P aşa, B osna
ve H ırv a tis ta n ta r a f ın d a f ü tu h a t ta b u ­
lu n a n U lam a P a şa y a y a rd ım etm esi h u ­
s u s u n d a em ir alm ış o ld u ğ u n d a n b ir k ı­
sım k u v v e tle ri o t a r a f a yolladı. B osna
ve H ırv a tis ta n ta r a f ın d a B o sn a b e y le r­
beyi U lam a P a şa ile H ersek sa n c a k beyi
M alkoç bey f ü tu h a t ta b u lu n m a k ta id i­
ler.
B u d in b eylerbeyi S im o n to rn y a ’n ın
m u h a s a ra s ı ile m e şg u lk e n U lam a P a şa
d a S lo v en y a’d a V elika k a le s in in m u h a ­
s a ra s ı ile m eşguldü. M ü v e rrih P eçevı’n in
de iş a re t e ttiğ i veçhile, V elika kalesi, o
c iv a rd a k i k ö y lü le rin O sm a n lIla r t a r a -
f ın d a n elde o lu n m a siy le faz la z a h m e t
çe k ilm ed e n za p te d ild i. V elika’n ın a lın ­
N eograd ve kalesi (Eski bir resim)
1030
m a sın ı m ü te a k ip U lam a P a ş a h a r e k â tı
H ır v a tis ta n ’a in tik a l e ttir e r e k İv o n iça
c iv a rın d a k i M onoslo k a le sin i aldı. O s ı­
r a d a A g ram (Z ag reb ) p isk o p o su h a y li
k o rk u y a k a p ıld ıy sa d a U lam a P a ş a Ag-
r a m ’a y ü rü m iy e re k V a ra sd in c iv a rın d a
S ag o ry a ad ı ile a n ıla n to p r a k la r a d o ğ ru
u za n d ı. O s ır a d a H ırv at, K a r in tiy a lı ve
İs tir y a lıla r d a n m ü te şe k k il b ir k u v v et
T iirk le rin k a r ş ıs ın a ç ık tıy sa d a, T ü rk
k u v v e tle ri b u n la rı m a ğ lû p e tti. H a tta
y e n ile re k k a ç a n d ü şm a n k u m a n d a n la ­
r ın d a n b irisi esir edildi. U la m a P a şa ve
M alkoç Bey, bu m u v a ffa k iy e tli h a r e k â t­
ta n s o n ra D u b itsa (D ubiça) ve B a n ia lu -
k a ü ze rin e çekildi.
1544 y ılın d a B u d in b ey lerb ey i ve B os­
n a b ey lerb ey in in ic ra e ttiğ i h a r e k â t h e p
T ü rk k u v v e tle rin in m u v a ffa k iy e tiy le n e ­
tic elen d i. Y alnız, bizim k a y n a k la rın
b a h se tm e y ip , y a b a n c ı k a y n a k la rd a gö­
rü le n bazı k a y ıtla r a is tin a d e n H a m m e r’-
in b ild ird iğ in e g ö re; G ra n ta ra fın d a k i
S a la k a s a b a s ın ı k u ş a ta n ik i b in k işilik
T ü rk k u v v eti, iç e rd e k ile rin â n i çıkış h a ­
re k e tle ri ü ze rin e m a ğ lû p o lm u ş ve bu
k a s a b a ö n ü n d e beşyüz T ü rk ö lm ü ştü r.
1541 se n e s in d e n itib a r e n y a p ıla n h a ­
re k â t M a c a ris ta n işle rin d e is tik ra r ı ve
İd arî te ş k ilâ tta d a g en işlem ey i m ü m k ü n
kıldı. B u d in ve B o sn a b ey lerb ey le rin in
h a r e k â tın d a n s o n ra b ey lerb ey lik m e rk e ­
zi B u d in ile b irlik te M a c a ris ta n ’d ak i
s a n c a k la rın sa y ısı o n ik iy i b u lm u ştu .
B u n la r: G ra n (E szte rg o m ), İsto ln i B el­
g rad (S tu h lw e isse n b u rg ), M ohaç. Pecs
(Peçuy, F u n fk irc h e n ), Siklos, N eograd
(N o y g rad ), H atv a n , V eszprem , S egedin,
S ex ard (S o k sar) idi.
C harles-Q uint ve Ferdinand
ile beş sen elik sulh
F e r d in a n d ’ın M a c a ris ta n ’­
da, C h a rle s -Q u in t’in de Ak-
den izd e so n y ılla rd a ü s t ü s te
u ğ ra d ığ ı m a ğ lû b iy e t ve m u-
v a ffa k ıy e tsiz lik le r, b u n la rı,
u zu n u ğ r a ş m a la r so n u n d a
T ü rk le rle a n la ş m a y a m e c ­
b u r b ıra k tı. H arb e d e v a m e-
dildiği, d a h a d o ğ ru su su lh
tesis o lu n m a d ığ ı ta k tird e ,
A lm an h ü k ü m d a rla r ın ın k a ­
y ıp la rı m ü te m a d iy e n a r t a ­
cak tı. P adişahın k atıld ı -
 Yavuz Selim ve K anunî S üleym an zam an ınd aki veziriazam lar
(İlâ v e : 91)
★
K sca M u sta fa Paşa : Y avuz Selim p ad i­
şah olduğu zam an veziriâzam lık m a k a ­
m ın d a Koca M ustafa P aşa b u lu n u y o rd u .
S elim ’in sa lta n a t u ğ ru n d a b abası İkinci
B ayezid ile m ü cad elesi sıra sın d a sa d a re t
m ak am ın ı işg al ed en ve sa lta n a t te b e d d ü ­
lü n e şa h it olan Koca M ustafa P aşa , İkin­
ci B ayezid’in son, Y avuz S elim ’in ilk ve-
ziriâzam ıd ır. F re n k veya Rum aslından
olan Koca M ustafa P aşa k ap ıcıb aşılık ile
E n d e ru n d a n ç ık m ıştır. O nun h a y a tın ın ,
veziriazam olm ad an önceki d ev resin in ,
ta r ih te en fazla d ik k ati çek en h âdisesi;
Cem S u lta n için R om a’ya P ap an ın nezdi-
ne g ö n d erilişid ir. R om a’ya y a p tığ ı sey a­
h a tte , Cem S u lta n ’m zeh irlen m esi m e s e ­
lesin e adı k a rıştığ ın d a n , bu y üzden u m u ­
m iy etle k ö tü le n e re k a n ılır. H a tta k e n d i­
sinin y ü k se lişin i onun bu m eseled ek i ro ­
lü n e a tfe d e n le r v a rd ır. F a k a t R om a’ya
g id işin d en sekiz se n e so n ra, y ân i 1498 de
R um eli b ey lerb ey i, 1501 de de v ezir o lu­
şu n a b a k ılırsa , b u yükselişin pek de s ü r ’-
atli c e re y a n etm em esi cih etiy le, m ezkûr
k a n a a tta fazla isa b e t ara m a m a k g e re k ir.
Koca M ustafa P aşa n ın , Yavuz Selim za­
m an ın d ak i veziriâzam lığı yedi aydan b ir­
kaç gün fazla sü rd ıi. İkinci B ayezid’in o-
ğ u lia rı a ra sın d a k i m ü cad elen in kızıştığı
d e v re d e şeh zad e A hm ed’i k a rşıla tm a k ü-
zere Ü sk iid ard a a tla r h a z ırla tm ış olm ası
(eylül 1511) A hm ed ta r a f ta r ı o larak m im ­
len m esin e seb ep o lm uştu. Selim Ah-
m e d ’le m ü cad ele e ttiğ i g ü n le rd e , o n u n
A h m ed ’le gizli m u h a b e re sin i öğ ren in ce,
d e rh a l id a m e ttird i (A ralık 1512).
Koca M u stafa P aşa b ir hayli h a y r a t bı­
ra k m ış v e z irle rd e n d ir. İ s ta n b u l’d ak i Ko­
ca M ustafa P a şa se m ti o n u n n a m ın ı t a ­
şır. B u rad a cam i, m ed rese, im a re t, m ek ­
te p ve tek k esi v a rd ır. A yrıca E yyûb’da b ir
cam ii, R u m eli’de Y enice-i K a ra su ’da im a­
r e ti, N e v rek o p ’ta cam i ve m ek teb i m ev­
c u ttu r.
D u k a k in oğlu Ahm ed Paşa ; Koca
M ustafa P a şa n ın id am ın d an so n ra d ö r­
d ü n cü d e fa veziriâzam y ap ılan H e r­
sek zâde A hm ed P aşa , Ç a ld ıran seferi
d ö n ü şü n d e azled ilin ce (28 ekim 1514), D u­
k akin zâde A h m ed P aşa veziriâzam oldıı
(1514 a ralık başı). D ukakin oğlu A h m e d
1031
—>
P aşa soy itib a riy le A m a v u tla şm ış b ir
N o rm an ailesin d e n g e lm e k te d ir. A rn a v u t­
lu k ta D rin n e h rin in sol kıyısı ile F andi
ırm a ğ ı ve L eş k asab ası c iv arın a sahip o-
lan D ukakin ailesi, bu to p ra k la r O sm an­
lI l a r ı n elin e geçince, b ir kısm ı İta ly a ’ya
g id e re k N apoli’de o tu rm u ş la r, b ir kısm ı
da İslâm iyet! k a b u l e tm işle rd ir. A hm ed
P aşa, işte bu ailen in islâm iy eti k a b u l ile
d e v le t h izm etin e g iren k ısm ın d an y e tiş­
m iştir. İkinci B ayezid’in sa lta n a tın ın son
y ılla rın d a v ezirlik rü tb e sin e y ükselen D u­
k akin zâde A hm ed P aşa, Ç ald ıran h arb i
sıra sın d a ikinci v ezir b u lu n u y o rd u . Bu
m e şh u r se fe rd e n d ö n ü lü rk en y e n iç e rile ­
rin y a p tık la rı yağ m acılık hâdisesi ü z e ri­
ne, veziriâzam H ersek zâde A hm ed P aşa,
ç a d ırı b aşın a y ık ılm ak su re tiy le azledi-
lirk e n , o gün ayni m u am eley e D ukakin
ziide A hm ed P aşa da m aru z kalm ıştı. F a ­
k a t m azuliyeti pek uzun sü rm em iş, b ir
bu çu k ay k a d a r so n ra da veziriâzam ol­
m u ştu r.
\ a v u z S elim ’in veziriazam ları içinde en
kısa m ü d d e t veziriâzam lık yapan bud u r.
Ç a ld ıran se fe ri dönüşü hâdise ç ık a ra n
y e n iç e rile r, Yavuz Selim kış m evsim ini
A m asya’da g eçird iğ i sıra d a , b ir gece ve­
zir P ırı P aşa ile p adişahın hocası H aüm î
Ç elebî’n in evini b a sm ışlard ır. Bu h âd ise­
de D ukakin zâde A hm ed P a şa n ın r o lü ol­
d u ğ a an laşılıp , D u lk ad ır oğlu A lâüddevle
ile de m e k tu p la ştığ ı dedikodusu o rta lığ a
y ay ılın ca, Yavuz Selim h u z u ru n a ç a ğ ıra ­
ra k bizzat k en d isi h a n ç e rle m iş ve so n ra
k e th ü d a s ı H aşan A ğa ile b irlik te akha-
d ım la ra b asın ı k e s tirtm iş tir (1515 m a r t
o rta la rı).
H ad ım Sin a n Paşa ; Ş ecaatiyle m a rû f
O sm anlı v e z irle rin d e n olan H adım S inan
P aşa , riv a y e te g ö re aslen doğu B osna’da
B oroviniç ad ın d a asıl bir aileye m e n su p ­
tu r. A k h a d ım la rd a n olan Sinan P aşa , sa n ­
cak beyliği ile sa ra y d a n çıkm ış, b ir m ü d ­
det so n ra da A nadolu bey lerb ey liğ in e ge­
tirilm iştir. Bu m ak am ı uzun y ılla r m u h a ­
faza eden S inan P aşa , şe c a a t sahibi ve
iyi b ir k u m an d an o ld u ğ u n u m ü te a d d it ve­
sile le rle g ö ste rm iştir. M ora’da İn e b a h tı,
M odan ve K oron k a lelerin in zap tı s ıra s ın ­
da Koca M ustafa P aşa R um eli bey lerb ey i
ik en S inan P aşa da A nadolu b eylerbeyi
idi. M odan’m zaptı (ağustos 1500) m ü n a ­
seb etiy le İkinci B ayezid «beylerbeyim Si­
n an P aşa n ın ve y en içerilerim in şecaatiy-
le d ir ki A llah b u kaleyi bana ihsan etti»
d em ek su re tiy le Sinan P aşa n ın hizm etini
b elirtm işti. Ç aldıran m eydan m u h areb esi­
n e de A nadolu beylerbeyi sıfatiy le iştira k
ed en H adım S inan P aşa , b u h a rp te R u­
m eli b ey lerb ey i H aşan P aşa şe h it d ü şü n ­
ce o n u n y erin e getirildi.
Y avuz Selim , D ukakin zâde A hm ed P a ­
şayı ö ld ü rtü n c e b ir m ü d d et onun y erin e
k im seyi tay in etm edi. N ihayet Rum eli
b ey lerb ey i Sinan P aşa, D ulkadır ülkesi
n in zap tın d ak i m u v affak iy etin i m üteak ip
veziriâzam oldu. H adım Ali P aşa d an son­
ra veziriâzam olan ak h ad ım ların İkincisi
olan H adım Sinan P aşa , bu m ak am d a b ir­
kaç ay k a ld ık ta n so n ra y e rin i H ersek zâ­
de A hm ed P aşaya te r k e tti. Yavuz Selim ,
H ersek zâdeyi beşinci veziriâzam lığından
to k a tlıy a ra k azledince, H adım S inan P aşa
ikinci d efa veziriâzam oldu (26 nisan
1516). Merc-i D abık ve R idaniye m eydan
m u h a re b e le rin e veziriâzam o larak iştira k
ed en Sinan P aşa, K ölem enlerin O sm anlı
o rd u su n u n m erk ezin e h ü c u m la rı sırasında
şe h it d ü şm ü ştü r. Y avuz Selim b u cesu r
vezirin şeh ad etin e pek üzülm üş, S inan
P aşan ın ad ının «Sinanüddin Yusuf» o lu­
şunu gözönünde b u lu n d u ra ra k «Kısas-ı
Enbiya» daki «kıssa-i Yusuf» a telm ihen:
«M ısır’ı aldık am a, Y u su f’u kaybettik»
d iy erek , teessü rü y le b e ra b e r S inan P aşa­
n ın d eğ erin i b e lirtm iştir.
Y un us Paşa : D evşirm eden y e tişe n Y u­
n u s P aşan ın ırk ı m eçhuldür. S ancak b ey ­
liğ in d e A nadolu ve Rum eli b ey lerb ey lik ­
le rin d e b u lu n m u ş, daha so n ra da kubbe
v ezirliğ in e k a d a r y ü k se lm iştir. R idaniye
m eydan m u h a re b e sin d e S inan P aşa n ın şe­
h it düşm esi, Y unus P aşaya veziriâzam lık
k ap ısın ın açılm asın ı sa ğ lam ıştır (3 şu b a t
1517). R idaniye m u h areb esin d e sol kol
k u v v etlerin e k um anda etm ek tey d i. Rida-
n iy e’den so n ra T om anbay K ah ire’ye b a s­
k ın la g ird iğ i zam an, Yavuz Selim şe h rin
istird a d ın a veziriâzam Y unus P aşayı m e­
m u r e tti. İstird a t için cerey an eden ça r­
p ışm a la r sırasın d a Y unus P aşa y a ra la n ­
m ıştı.
Y u n u s P aşa M ıs ırın ilk valisi olm ası
b a k ım ın d a n da d ik k ati çek er. Z ira Yavuz
Selim k en d isin i, veziriâzam tay in in d en
k ır k g ü n k a d a r so n ra M ısır valiliğiyle de
v azifelen d irm işti. L âkin onun veziriâzam -
—>
1032
lığına ilâveten M ısır valiliği, p adişahın
M ısır’dan ayrılm a sın a k a d a r bile devam
edem edi. Y unus P a şa n ın ü zerin d en v ali­
liğin alın m asın a sebep, onun rü şv e t a l­
m ak üzere M ısır h a lk ın ı tazyik ettiğ in e
d a ir şik â y e tte bulu n u lm asıy d ı. Y avuz Se­
lim , Y unus P aşan ın y e rin e M ısır valiliği­
ne K ölem en ü m e ra sın d a n H ay ırb ay ’ı ta ­
yin e tm iştir (A ğustos 1517).
Y unus P aşa , M ısır’dan d ö n ü lü rk e n Bül-
bis civ arın d an geçildiği sıra d a , Y avuz Se-
lim ’in «İşte M ısır ark am ızd a kaldı» diye
b ir cüm le sa rfe tm e sin d e n fa y d a la n a ra k ,
H ay ırb ay ’m M ısır valiliğine ta y in in i te n ­
kide k alk ışın ca, pad işah ta ra fın d a n he­
m en o ra c ık ta idam e d ilm iştir (13 eylül
1517). Y unus P aşa, Koca M ustafa ve Du­
kakin A hm ed P aşa la rd a n so n ra Yavuz
S elim ’in idam ettird iğ i veziriâzam ların
üçiincüsüdür.
Pirî M ehm ed Paşa : Yavuz Selim ’in son,
K anunî S ü ley m an ’ın ilk veziriâzam ı olan
P irî M ehm ed P aşa, bu p adişahın ırk an
T ü rk y egâne veziriâzam ı olm ası b a k ım ın ­
dan da üzerinde d u ru lm a sı g e re k e n b ir
şa h siy e ttir. İsta n b u l’un fe th in d e n b e ri
gelip geçen on a ltı (m ü te ad d it g eçişler
hariç) veziriâzam dan K aram an ı M ehm ed,
Ç andarlı İb ra h im P aşa d an başka T ü rk as­
lın d an gelen ü çü n c ü şahıs P irî M ehm ed
P aşa d ır. 1453 te n 1523 se n esin e ka­
d ar geçen 80 sene zarfın d a bu üc T ü r­
kün veziriâzam lık m ü d d eti sadece on se­
ne tu tm a k ta d ır. K anunî S ü ley m an ’ın u-
zun sa lta n a tı m ü d d etin ce de P irî P a şa ­
dan g ay rı T ü rk aslın d an veziriâzam gel­
m em iştir.
Yavuz S elim , Y unus P aşa y ı id am e tti­
rin c e İkinci v ezir Z eynel P aşa y ı veziriâ-
zam lığa g e tirm iy e re k , se fe re çık tığ ı s ır a ­
da İsta n b u l’da b ıra k m ış olduğu P irî M eh­
m ed P aşayı sa d â re te d av et e tm iştir. Onun
Şam ’a vasıl o larak p a d işa h ta n m ü h rü
hüm ây u n u teslim alm asın a k a d a r veziri-
âzam lık m akam ı 4 ay 11 gü n boş k alm ış­
tır.
P irî P aşa, K onya A k saray m d a Zincirli-
k u y u m ed resesi m ü d e rris le rin d e n m eşh u r
C em aleddin A ksarayî n eslin d e n d ir. B aba­
sı ûlem ad an M ehm ed C elâleddin b in Ah-
r.ıed Ç elebi’dir. V eza ret rü tb e s in e u la ş ın ­
caya k a d a r P irî M ehm ed Ç elebi diye a n ı­
la n bu değ erli adam ı, A m asya’da dünya­
ya g elm iştir. İlk çocukluk y ılla rı b u ra d a
geçtiği gibi yetişm e y e ri de b u ra sıd ır.
M edrese ta h silin i b u ra d a g ö rm ü ş, k a d ılık
etm iş ve n ih a y e t İkinci B ayezid zam anm -
—^
da A nadolu d e f te rd a rı o lm u ştu r. Yavuz beli b ir dev let ad am ı olduğu h ald e, has-
Selim zam an ın d a b a ş d e fta r d a r sıfatiy le o d ab aşı İb ra h im A ğayı veziriâzam y a p ­
Ç a ld ıran se fe rin e k a tılm ış tır. H a rp te n ön­ m ak iste y e n K an u n î S ü ley m an ta ra fın d a n
ce to p lan an m ecliste ile r i sü rd ü ğ ü f ik ir ­ te k a ü d e d ilm iştir (27 h a z ira n 1523). P irî
le p ad işah ın n a z a rı d ik k a tin i celb ed en ve P a şa n ın te k a ü d e şevkini o n u n şahsı ile
Y avuz’u n , m ecliste h azır b u lu n a n la ra : izaha çalışan «Peçevî» onun için:
«İşte y eg ân e re y sa h ib i adam , yazık k i
«G ayet akıl-ü d ân â, sahib-i fazl-u zekâ
v ezir olam am ış» dem esin e sebep olan
ve m ü d eb b ir-ü kâr-âzm a, pîr-i v a k u r idi.
P iri Ç elebi, Ç a ld ıran za fe ri d ö n ü şü n d e H a tta arza g ittik ç e sa a d e tlû p ad işah ken-
P a sin le r o v asın a y ak laşıld ığ ı sıra d a v ezir­ d ü d en h icâb ç e k e r ve ziyade tev k ir-u ih ­
liğe te r f i e ttirilm iş tir (13 ekim 1514).
tira m ederdi» d em ek ted ir. H a y ru lla h E-
P iri M ehm ed P aşa , Y avuz S elim ’in ve- fen d i ise, K a n u n î’n in ;
ziriâzam ı b u lu n d u ğ u sıra d a , p ad işah ın
b a tı işle riy le m eşg u l o lm asını arz u la m a k ­ «Pirî P aşa y ı sa d a re tte n azletm eyince
tay d ı. O nun b u h u su sta k i fik irle rin i b ir p a d iş a h lık ta olan istik lâl lezzetini b u la ­
m isalle ele alan C elâl zâde M ustafa Çe­ m ad ım ; zira h e r n e zam an P irî P aşa h u ­
lebi « T abakat-ül M em alik» in d e şöyle di­ zu ra g irse b en k en d im i h e r şeyde cesa­
yor: re tsiz ve u m û r-u icra iy e d e m ü te re d d it gö­
r ü r idim» sözlerini söylediğini k ay d ed er.
«H ıristiy an a s k e rle ri b ilh assa Y avuz
z am an ın d a f ır s a t b u ld u k ç a sın ırla rım ız a P irî M ehm ed P aşa te k aü d e d ild ik te n
ve h a tta S e m e n d re k alesin e g e le re k as­ so n ra S iliv ri'd e k i çiftliğ in e çekildi ve
k e rle rim iz e m eydan o k u rla rd ı ki, Y avuz­ k en d isi on sen e d aha yaşadı. Ö lü m ü n ü n
la v e z irle rin in a ra sın d a k i ahenksizliğin m acu n a kon an zeh irle v u k u b u ld u ğ u r i­
se b e p le rin d e n b iri de b u idi. N itek im Mı­ v ay et ed ilir. M ezarı S ilivri’de cam iinin
s ır se fe rin d e n d ö n ü şte S u ltan S elim b ir y a n ın d a d ır. H aliç’te H asköy ile H alıcıoğlu
g ece sevdiği v eziriâzam P ir! M ehm ed P a ­ a ra sın d a k i P irî P aşa m ahallesi o n u n n â ­
şayı ç a ğ ırd ı v e h a sb ıh al esn asın d a Şah m ın ı ta ş ır. Bu m ah alled e b ir m escidi v a r ­
İsm ail’in de b ah sin i a çtı ve o n a n e yap ­ d ır. B u n d a n b aşk a İsta n b u l’da cam i, m ed ­
m ak lâzım g eld iğ ini sordu. V eziriâzam re se ve te k k e si; S ilivri’d eki cam iin d en
su stu ve b aşın ı ö n ü n e eğdi. Yavuz su a li­ başka m ed re se ve im a re ti; K onya A ksa­
ne cevap alam ay ın ca: «Söylesene» dedi. r a y ’ın d a m escit, im a re t, zaviye ve m ek ­
P irî P aşa da « P adişahım açık sö y lersem te b i v a rd ır. D ev rin d e e tr a fın a d erin b ir
kızm az m ısınız?» S u ltan Selim : «H ayır, h ü rm e t te lk in etm iş olan P irî M ehm ed
kızm am » d ey in ce, M ehm ed P a şa ona: «Ba­ P aşa «Remzî» ta k m a adiyle ş iirle r de y a ­
tı d e v le tle ri k a ra d a n , R odos şövalyeleri zardı.
d en izd en n ü fu zu m u zu k ırm a k ta ik en Çal­
İbrahim Paşa ; Y avuz Selim zam an ın ­
d ıra n k açağ ın a eh em m iy et verm en ize m â­
d an d e v re d e n P irî M ehm ed P aşa d an so n ­
n a v erem iy o ru m » dedi. S u ltan S elim ;
ra K an u n î d ev rin in ikinci, fa k a t K anu-
«Batı d e v le tle ri d onanm a k u v v etiy le Av-
n î’nin ta y in e ttiğ i v eziriâzam ların ilki o-
ru p a y a h âk im o lm u şlar, ben se n in d o n a n ­
lan İb ra h im P aşa 84 n u m a ra lı ilâvede
m aya eh em m iy et v erd iğ in i hiç de g ö rm e­
m iistakilen v e rilm iştir.
dim . Bu k a b a h a t se n in gev şek liğ in d e ve
b enim san a k a rşı o lan şe fk a tim d e d ir. Ma­ A yas Paşa : K an u n î S ü ley m an ’ın bizzat
d em k i sa v aşı b a tıy a çev irm ek istiy o rsu n . tay in e ttiğ i v eziriâzam larm İkincisi olan
Ben d e se n d e n az zam an d a b ir donanm a A yas P a şa , o d ev ird e İsta n b u l'd a V enedik
isterim » cev ab ın ı v e rm iştir. elçisi b u lu n an P iero B ra g a d in ’in b ild ird i­
C elâl zâde M ustafa Ç elebi bu k o n u şm a­ ğine g ö re; E p ir sa h ilin d e A vlonya’n m g ü ­
yı a n la ttık ta n so n ra P iri M ehm ed P a şa ­ n ey in d ek i H im a ra ’da d o ğ m u ştu r. T ü rk
n ın o g ü n d e n so n ra d o n an m ay a çok e- k a y n a k la rın d a n C elâl zâde M ustafa Ç ele­
h em m iy et v erd iğ in i, p e k çok h a rp m alze­ bi de o n u n A rn a v u t aslın d a n o ld u ğ u n u
m esi h a z ırla d ığ ın ı, b u h a z ırlık la rın K a­ söyler.
n u n î d e v rin d e B e lg ra d ’m zap tın d a çok işe İkinci B ayezid zam anında genç b ir dev­
y a ra d ığ ın ı b ilh assa eh em m iy etle k ay d e ­ şirm e o la ra k sa ra y a alın ıp , e n d e ru n d a
d er. P irî P a şa n ın d o n an m ay a ehem m iy et y e tişe n A yas P aşa , sa ray d a n «serd en g eçti
v erm esi b u n u n la k alm am ış, Rodos se feri ağalığı» ile çık m ıştır. Y avuz S elim ’in
sıra s ın d a d a b u yolda b ü y ü k hizm et ve Ç a ld ıran se fe rin e Y eniçeri ağası sıfa tiy le
g a y re ti g ö rü lm ü ş tü r. k a tılan A yas P aşa, M ısır se fe rin d e de ay­
P irî M ehm ed P aşa , m u k te d ir ve te c r ü ­ ni vazife ile b u lu n m u ştu r.

1033
—>
K a n u n î’nin cülûsu sırasın d a A nadolu
b ey lerb ey i olan A yas P aşa , b llâ h a ra R u­
m eli bey lerbeyliği yap tı. M ısır'da H ain
A h m ed P a şa hâdisesi çık tığ ı sıra d a Ayas
P aşa v ezir rü tb e sin d e idi. K an u n î’nin
R odos, M ohaç, V iyana ve Ira k e y n se fe r­
le rin e iş tira k etm iş o lan A yas P aşa , İb­
rah im P aşan ın 15 m a r t 1536 da b o ğ d u ru l­
m ası ö zerin e veziriazam o lm u ştu r. 13
tem m uz 1539 da veba sa lg ın ın d a ölünceye
k a d a r üç sene d ö rt ay vezirlâzam lık e t­
m iştir.
V eziriâzam bulu n d u ğ u sıra d a K a n u n î’-
nin A rn av u tlu k ve K orfu se fe ri ile Boğ-
d an se fe rin e iştira k eden A yas P aşa , da-
h s ziyade b ir h a rp adam ı olup se le fle ri­
nin ik tid a rın a sahip değildi. O nun h a rp
ad am ı h u su siy etin i taşıd ığ ın a Celâl zâde
M ustafa Çelebi de bilhassa iş a re t e tm e k ­
te , V en ed ik elçisi ise, ayni n o k ta y a p a r ­
m ak b a sa ra k okuyup yazm a ve söz söyle­
me k ab iliy etin in k ıt o ld u ğ u n u söylem ek­
ted ir.
A yas P aşa , k en d isin d en önceki veziri­
azam ların dev let adam lığı kab iliy etin i ta ­
şım am ak la b e ra b e r, d ev lete ziyan v e re ­
cek b ir ic ra a tı da y o k tu r. M üv errih Âli,
o n u n , d ev let işle rin i b u ld u ğ u gibi id are
e ttiğ in i k ay d etm ek ted ir.
İsta n b u l’da K ab ataş’ın ü st ta ra fın d a k i
Ayas P aşa sem ti onun n am ın ı ta şır. Ayas
P aşa n ın bu se m tte b ir ta k ım b in a la rı ih­
tiv a ed en havuzlu b ir b ah çesi vardı.
A yas P aşa k a d ın la ra fazla d ü şk ü n b ir
in san d ı. E vinde b ir d efad a k ırk beşik
sa lla n d ığ ı ve ö lü rk en yirm id en fazla ev­
lâd ı kald ığ ı riv a y e t ed ilm ek ted ir.
A yas P aşa n ın en m ühim h a y ra tı T ra k ­
y a ’da S aray k asabasında olup câm i, m ek­
tep , m ed rese ve im a re t gibi te sis a tta n
m ü re k k e p tir. Ö ldüğü sıra d a 57 yaşında
olduğu an laşıla n A yas P a şa n ın tü rb esi,
İ sta n b u l’da, E yyub tü rb e si civ arın d a,
m ed rese p e n c e re le ri ö n ü n d ed ir.
L ütfü Paşa : K an u n î’nin Ayas P aşad an
so n rak i veziriazam ı olan L ü tfü P a şa miis-
tak il ıbir ilâve (90) h alin d e v erilm iştir.
H ad ım S ü le y m a n Paşa : T a rih te Hind
se fe riy le şö h re t yapm ış O sm anlI devlet
a d a m la rın d a n olan S üleym an P aşa , ak-
h ad ım lard an d ı. İkinci Hav ezici dev rin d ek i
H adım A li, Y avuz d ev rin d ek i H adım Si­
n a n P aşad an so n ra had ım veziriazam ların
ü çü n cü sü d ü r. Irk ı h ak k ın d a O sm anlI kay ­
n a k la rın d a b ir iş a re t b u lu n m ıy an S üley­
m an P aşa sa ray h izm etlerin d e yetişm iştir.
Y avuz S elim ’in son zam anında hazinedar-
b aşı olup odabaşılık h izm eti de ilâv eten
ken d isin e verilm işti. S üleym an P aşa m u h ­
tem elen san cak beyliğiyle sa ray d a n çık­
m ış, M akbul İb ra h im P a şa n ın veziriâzam -
lığ m ın ilk y ılla rın d a Şam b e y lerb ey i ol­
d u k tan so n ra k en d isin i d ah a iyi ta n ıtm a ­
ya başlam ıştır. 1525 yılı h a z ira n ın d a Mı­
sır valiliğine tay in edilen H ad ım S üley­
m an P aşa on se n e bu vazifede k alm ış ve
iyi id aresiy le ta n ın m ış tır. M ısır’dan a lı­
nan vergiyi «M ısır hazînesi» n a m ı a ltın d a
ilk d efa İsta n b u l’a g ö n d e re n o d u r. M ısır
valiliği sıra sın d a im ara ehem m iy et v e re n
H adım S üleym an P aşa K a h ire k a le sin d e
bu neviden em e k le r h arcam ış, ay rıca b ir
zaviye, b irisi k ale İçinde, d iğ e ri N il k e n a ­
rın d a B ulak’ta olm ak ü zere ik i cam i yap ­
tırm ış tır.
H adım S üleym an P a şa M ısır valiliğin­
den a y rıld ık ta n b irk a ç ay so n ra A nadolu
bey lerb ey i olm uş, 1537 y ılın d a da vezaret-
le ikinci d efa M ısır valisi tay in edilm iş­
tir. S üleym an P aşa n ın , K ızıldeniz donan-
m asîyle m eşh u r H ind se fe ri bu ikinci Mı­
sır valiliği d ev rin e ra stla r.
H ind se fe rin d e n ve Y em en h a re k â tın ­
dan so n ra İsta n b u l’a ç a ğ ırıla n H adım Sü­
leym an P aşa , 1539 da k u b b e v e z irle ri a r a ­
sında y e r aldı. İkinci v ezirk en L ü tfü P a ­
şa n ın azli ü z e rin e veziriâzam lığa g e tiril­
di (1541 n isa n sonu ve mayıs) başı). Üç b u ­
çuk sen e devam ed e n veziriâzam lığı sı­
ra sın d a K anunî S ü ley m an ’ın 1541 ve 1543
M acaristan s e fe rle ri v u k u b u ldu. S e fe r­
lerin h e r ik isin d e de H adım S üleym an
P aşa, A n adolunun m u h afazasın a m em u r
edild iğ in d en p ad işah la b ir lik te h a re k â ta
iştira k etm edi.
V eziriâzam olduğu sıra d a sek sen yaşını
fışkın olan S üleym an P aşa , b ir divan gü­
nü, (28 k asım 1544) M ısır valiliğ in d e h a ­
lef se lef old u ğ u v ezir H ü srev P a şa ile
şid d e tli b ir m ü n ak aşad an dolayı azledil­
di. B irb irle rin e h a n ç e r çekm ek d e re c e si­
ne v a ra n bu m ü n azaad a n ö tü rü azledilir-
k en , te k a ü tlü ğ ü ta n ın a ra k M alkara’da o-
tu rm a sı em ro lu n m u ştu . H adım S üleym an
P aşa 1548 de o rad a ö lm ü ştü r. V eziriâzam -
la m ü n ak aşa eden ü çü n c ü v ezir de ayni
şekilde azle m aru z kalm ış ve H adım S ü ­
leym an P aşa d an d aha önce ö lm ü ştü r.
Çok şişm an b ir vücuda sahip olan H a­
dım S üleym an P aşa s e rt, h a tta insafsız,
b u n u n la b e ra b e r k u rn az v e zeki idi. Dil­
le re d e sta n olacak d e re c e d e b ü y ü k se r­
v e t sahihi b u lu n u y o rd u .

1034
 R üstem Paşa : H adım S üleym an ve K a­
ra A h m ed P a şa la rd a n so n ra iki d efa sa­
d a re t m ak am ın ı işgal etm iş olan R üstem
P aşa a y rı b ir ilâve h alin d e ele a lın a c a k tır.
K a ra A h m e d Paşa : K an u n î’n in veziriâ-
z a m la rm m altm c ısı olan K ara A lım ed P a ­
şa, A rn a v u t d e v şirm e le rin d e n olup ende-
ru n d a n y e tişm iştir. K apıcı başı, m îr-i â-
lem ve 1521 d e Y en içeri ağ ası olan A h­
m ed P aşa , R um eli b ey lerb ey liğ in e g e tiril­
d ik te n so n ra ask e rî y ö n d en k e n d isin i da­
ha iyi ta n ıtm ış tır. K an u n î’n in 1543 M aca­
ris ta n se fe rin d e R um eli b ey lerb ey i sıfa-
tiy le m u h a re b e le re iş tira k ed en K a ra A h ­
m ed P a şa V alpo, Siklos, G ran, Isto ln i Bel-
g ra d ’ın zap tın d a m ü h im h iz m e tle r if a ey­
lem iştir. M aam afih o n u n d a h a b ü y ü k as­
k e rî h izm et ve m u v a ffa k iy e tle ri 1549 İra n
h a rb i, 1552 E rd e l h â d ise le rin d e göze ç arp ­
m a k ta d ır. H er iki h a r e k â t sıra s ın d a da
ikinci v ezir b u lu n a n A hm ed P aşa , İra n
h a rp le rin d e ; b ilh assa G ü rc ista n ’da b irço k
k a le n in fe th in i, E rd e l’de de T am şv ar k a ­
lesin in za p tım sağ lam ası b a k ım ın d a n dik-
k ati çek er.
K an u n î S ü ley m an, N ahcivan se fe rin e
g id e rk e n E reğ li civ arın d a b ü y ü k oğlu
M u stafa’yı id am edince b u id a m d a n do­
ğacak reak siy o n u p e şin en önleyici b ir
te d b ir o larak R ü stem P aşa y ı veziriâzam -
lık ta n azled erek m iih r-ü h ü m a y u n u K a ra
A hm ed P aşay a v erd i (5 ek im 1553). A h­
m ed P aşa bu ta r ih te n itib a re n ik i se n e
k a d a r v eziriâzam lık ta b u lu n d u . İra n lIla rla
ilk an laşm ay ı teşk il eden A m asya m u a ­
h ed esi o n u n v eziriâzam lığı sıra sın d a im ­
zalandı.
K an u n î S ü ley m an, İra n se fe rin d e n İs
ta n b u l’a d ö n ü şü n d e n iki ay k a d a r sonra,
T o p k ap ı sa ra y ın d a , v e zirler h u z u ra gi­
re rk e n , arz o d asın ın ö n ü n d e K ara A h­
m ed P a şa n ın b o y nunu v u rd u rm a k s u r e ­
tiyle id am e ttird i (28 e y lü l 1555). Â dil
b ir h ü k ü m d a r o la ra k ta n ın a n K an u n î S ü ­
le y m an ’ın , K ara A hm ed P aşay ı id a m e t­
tirm e s in e se b ep o larak ; evvelce büytik
şeh zad e M u stafa’y a ta r a f ta r olduğu, Mı­
sır valiliğ in d e b u lu n m u ş olan Ali P aşay ı
o rta d a n k a ld ırtm a k için e n tr ik a la r çev ir­
diği ileri sü rü lm ü şse de, o n u n , R üstem
P aşay a v eziriâzam lığı sa ğ lam ak istey e n
H u rre m ve M ihrim ah su lta n la rın e n tr ik a ­
sın ın k u rb a n ı o ld u ğ u n a in a n m a k g erek ir.
K en d isin e v eziriâzam lık te k lif edildiği za­
m an , ile rd e b aşın a geleceği sezercesin e
ra z ı o lm ay an K ara A hm ed P aşa , K a n u ­
n î’n in , h içb ir zam an azletm iyeceğine d a ir
y em in e tm esi ü zerin e v eziriâzam olm uştu.
1035
G erek h a y a tı b o y u n ca olan ic ra a tın d a n ,
g ere k se m u a s ırla rın ın m ü ta lâ a la rın d a n ,
K ara A hm ed P a şa n ın iyi b ir v ezir olduğu
a n la ş ılm a k ta d ır. B una k a rşılık C elâl zâde
M ustafa Ç elebi; veziriâzam o lm ad an ön­
ceki hu y ve seciyesinin iyiliğini k ay d e t­
tik te n so n ra, veziriâzam lığı için, tezv ir­
den h o şla n an , ilm i k ıt, gevşek, idaresiz
şe k lin d e ta v s ifte b u lu n m a k ta d ır. Bu m ü ­
ta lâ a la rın ın b ira z altın d a R ü stem P aşayı
m e th e ttiğ i c ih e tle , m e şh u r m ü e llifin ,
R ü stem P aşa le h in e k alem k u llan ab ilm ek
için, A hm ed P aşa y ı h ak ik î cephesiyle öl-
çem ediği a n la şılm a k ta d ır.
Y avuz S u ltan S elim ’iıı kızı F a tm a Sul­
ta n ın kocası olan K ara A hm ed P aşa , İs­
ta n b u l’da T o p k ap ı’da b ir cam i y a p tırm a ­
ğa b aşlam ış, fa k a t idam ı ü z e rin e cam ii
so n ra d a n ta m a m la n m ıştır. ^Türbesi, k ıy ­
m etli çin ilerle süslü olan bu cam iinin ya­
n ın d a d ır.
Sem iz A li Paşa : R üstem P a şa n ın ik in ci
sa d a re tin d e n so n ra veziriâzam olan Ali
P aşa H ersek sa n cağ m ın B razza kasabasm -
d an d ır. B ogom il m ezhebinde b ir h ıristi-
yan olan b ab asın ın islâm iy eti k a b u l e tm e ­
sin d e n ö nce d e v şirile re k İsta n b u l’a g eti­
rilm iş ve K an u n î’nin sa lta n a tın ın ilk yıl­
la rın d a sa ray a a lın a ra k y e tiştirilm iş tir.
1545 te m îr-i âlem lik le e n d e ru n d a n çı­
kan Ali P aşa Y eniçeri ağalığı, R um eli
b ey lerb ey liğ i yapm ış, 1549 da v ezir r ü t ­
besiyle M ısır valiliğ in e tay in ed ilm iştir.
M ısır’da h a lk ı ezm eden liy ak atli b ir id a ­
re g ö ste re n A li P aşa , bu vazifed en ü ç ü n ­
cü vezirliğe geçm ek su re tiy le ayrılm ış,
kısa zam an so n ra ikinci vezirliğe y ü k se l­
m iştir. İra n lIla r 1555 m u ah ed esi ak ted ilir-
ken onun ikinci vezir olduğu g ö rü lm e k ­
ted ir.
R ü stem P aşa n ın ölüm ü ü zerin e 1561
te m m u z u n d a v eziriâzam olan Ali P aşa , 27
h aziran 1565 te ö lü m ü n e k a d a r bıı m a­
kam da k alm ıştır.
Ali P aşa n ın veziriâzam lığı esn asın d a
> apılan m ühim iş le r a ra sn d a 1562 Osma-
lı - A v u stu ry a su lh ü , Kızıl A hm edii M us­
ta fa P aşa ile P iyale P aşa id a re sin d e icra
ed ilen M alta se fe ri bilhassa zikre değ er.
M alta se fe rin i m evsim siz b u lan Ali P aşa ,
d o n an m ay ı Y edikule ö n le rin e k a d a r te ş­
yi e ttik te n so n ra d ö n erk en , «P aşalarım ız
M alta k alesin i h elv ad an sa n u p yem ek is ­
te rle r» diye te n k it edip bu se fe rin n e ti­
cesi h a k k ın d a güvensizliğini b e lirtm e si,
eski O sm anlı ta rih le rin d e k a y ıtlı b u lu n ­
m a k ta d ır.
ğı se fe rle rd e n b a ş k a M a c a ris ta n ve B os­
n a m ın tık a s ın d a k i T ü rk k u v v e tle ri bile
A v u stu ry a lIla rı y en e rek to p r a k z a p tın a
d ev a m ed erk en , d o n a n m a d a b a tı A kde­
niz s u la rın a k a d a r u z a n a r a k T ü rk k u d ­
re t ve s a tv e tin i C h a rles - Q u in t’in göz­
le ri ö n ü n e seriy o rd u . B u k a d a r ezici
k u d r e t k a rş ıs ın d a F e rd in a n d ve C h a rles-
Q u in t iç in en k â rlı ç ık a r yol, b irta k ım
f e d a k â r lık la r m u k a b ilin d e T ü rk le rle a n ­
la şm a k tı.
S u lh iç in ilk m ü r a c a a t F e rd in a n d t a ­
r a f ın d a n v aki oldu. B u d in beylerbeyi
Y a h y a P a şa z â d e M ehm ed P a ş a y a m ü r a ­
c a a t e d e re k 1544 h a z ir a n ın d a b ir aylık
m ü ta re k e y a p m a y a m u v a ffa k o la n F e r ­
d in a n d , b ir t a r a f t a n d a İ s ta n b u l’a b ir
elçilik h e y e ti gönderdi. J e ro m A durno
a d ım ta ş ıy a n F e r d in a n d ’m elçisin in
k e n d isi k a d a r m e ş h u r J a n M ari M alvezi
(G io v an M a ria M alvezzi) a d ın d a İ ta l -
y a n asıllı b ir k â tib i v ard ı. F e rd in a n d ’m
e lç isin in p a d iş a h ile g ö rü şem e d en E d ir­
n e ’de â n id e n ölüm ü, k o n u ş m a la rın ın
k esilm e sin e ve A v u stu ry a n m p e k a r z u ­
la d ığ ı s u ih u n gecik m esin e sebep oldu.
B irin c i h e y e tin b ir şey y a p a m a m a sı
ü ze rin e F e rd in a n d ik in c i d e fa b ir elçi­
lik h e y e ti gö n d erd i. B u h e y e tin b a ş ın d a
N icolas Sicco a d ın d a b ir h u k u k ç u v a r ­
dı. N icolas Sicco, s u lh ü te m in zım m m -
d a T ü rk h ü k ü m e tin e ; h e r iki d ev letin
Uzun boylu, şişm an ve h ey b etli b ir a-
d am olan Ali P aşayı çekecek a t zor b u lu ­
n u rm u ş. Z aten v ü c u d u n u n bu h u su siy e­
tin d en dolayı «Semiz, Sem in, Kaim» gibi
ü n v a n la rla ta rih e geçm iş olan Ali P aşa,
zeki ve f ık ra la rı le tâ ifn a m e le re geçecek
k a d a r n ü k te d a n b ir kim se idi. K endisi
ile uzun uzun k o n u şm a k ta n zevk alan A-
v u stu ry a elçisi B usbecq o n u n hak k ın d a:
«Ali gibi zeki b ir adam la k o n u şu rk e n , di­
m ağ ım ın m ü m k ü n olduğu k a d a r fa a l ve
m ü tey ak k ız b u lu n m ası için, ac kalm ağa
lüzum görüyordum » dem ek ted ir.
K abri, E yyûb’da cam i avlu su n d a H acı
B eşir A ğa tü rb e si civ arın d a olan Sem iz
Ali P aşa , b ir tak ım h a y ra tın da sahibi­
dir. B ab aeski’de b ir cam ii, İsta n b u l’da
Z in c irlik u y u ’da b ir m ed resesi, E yyûb’da
1036
o s ıra d a k i s ın ırla r ım m u h a fa z a ile h e d i­
ye n a m ı a ltın d a h e r yıl p a d iş a h a on bin,
v e z iriâ z a m ’a üç bin, d iğ e r v ezirlere de
b in e r a ltu n ta k d im te k lifin d e b u lu n m a ­
ya m ezu n d u .
F e r d in a n d ’m elçisi İ s ta n b u l’a g itm ek
ü zere b ir h ay li yol ald ığ ı s ır a d a C h a r ­
les - Q u in t de, N icolas Siceo ile b irlik te
m ü z a k e re le ri y ü rü tm e k v azifesiy le k e n ­
d i n a m ın a b ir elçiyi yola çık ard ı. A slen
H o llan d alI o la n ve V eltw ick a d ın ı t a ş ı ­
yan C h a rles - Q u in t’in elçisi, F e r d i­
n a n d ’m elçisiyle b irlik te m ü z a k e re le re
iş tira k e y etişe b ilm e k iç in İ s ta n b u l yo -
lu n d a o n ta n e a t ç a tla ta c a k k a d a r s ü r'-
a tle ilerledi.
N icolas Sicco ve V eltw ick su lh için
u ğ ra ş m a k ta y k e n , o a r a lık İ s ta n b u l’a
gelm iş o lan F ra n sız elçisi J e a n de
M o n tlu c T ü rk - A lm an s u lh ü n ü n a k te -
d ilm em esi için g a y re t s a rfe tm e k te y d i.
L âk in , F ra n s ız elçisin in fik ri, n a z a rı i t i ­
b a r a alın m a y ıp , A lm an e lç ile rin in u ğ ­
r a ş m a la rı n e tic e sin d e 10 k a sım 1545 te
E d irn e ’de o n sekiz ay lık b ir m ü ta re k e
im z alan d ı.
M ü ta re k e n in a k tin d e n s o n r a elçiler
m e m le k e tle rin e d ö n d ü le r. M a a m a fih
m ü ta re k e n in s u lh a b a ğ la n m a s ı g e re k ti­
ğ in d en , V eltw ick, a y n i v azife ile e rte si
se n e n in y a z ın d a y in e İ s ta n b u l’a av d e t
e tti. V eltw ick İ s ta n b u l’a g itm ek ü zere
—>
A k arçeşm e’de çeşm eleri v a rd ır. E d irn e ’de
m eşh u r «Ali P aşa Çarşısı» da b u n u n ese­
rid ir.
B ib liy o g rafy a : H am rner (M. Â tâ); Dev-
let-i O sm aniye ta rih i, c. 5 ve 6. Celâl za­
de M ustafa Ç elebi; T abakat-ül m em alik
fi d erecat-iil m esalik. Âli; K ünh-ül ah b ar.
S elânikî M ustafa; T arih-i S elânikî. P eçevî;
T arih. M ehm ed S ü re y y a; Sicill-i Osmanî.
O sm an zâde T aib; H adikat-ül vüzera. Ah-
m ed A ta; E n d e ru n ta rih i. B usbecq (Hü­
seyin C a h it Y alçın); T ü rk m e k tu p la rı.
A yvansaraylı H üseyin; H adikat-ül Cevami.
L û tfi P aşa; T evarih-i Âl-i O sm an. Solak-
zâde; T arih. M üııeccim başı; S ahaif-ül a h ­
b ar. K âtib Ç elebi; T akvim -üt te v a rih . Bel­
le te n , sayı 13. İslâm A nsiklopedisi.
T a ta r p a z a r c ığ ı’n d a n g e ç e rk e n F ra n sız n in T ü rk le r le h in e o la n u m u m î h a v a s ı­
elçisi G a b rie l d ’A ra m o n ’a ra s tla d ı. n ı a k s e ttirm e y e k â fid ir. M a a m a fih 1547
F ra n sız elçisi, O sm a n lı h ü k ü m e tin d e n su lh m u a h e d e s in in , F e rid u n Bey m ü n ­
F r a n s a ’y a üç yüz b in a ltu n is tik ra z t e ­ ş e a tın d a k i T ü rk ç e s u r e tin d e n m ü h im
m in e tm e k ü ze re İ s ta n b u l’a g itm iş, f a ­ k ıs ım la rın ı a y n e n ta k ib i, h e m m u a h e d e ­
k a t o s ır a d a O sm a n lı h ü k ü m e ti F r a n s ız ­ n in ş a rtla r ın ı, h e m de O sm an lı im p a ­
la rın sa m im iy e tin e g ü v e n e m e d iğ in d e n r a to r lu ğ u n u n en k u v v etli d e v rin d e F e r ­
ik r a z a tta b u lu n m a m ış , sa d ec e F ra n s ız ­ d in a n d ve C h a rle s -Q u in t’i h a n g i gözle
la r ın İs k e n d e riy e ’d e n b ir m ik ta r g ü h e r- g ö rd ü ğ ü n ü a n la ta c a k tır .
çile a lm a la rı m ü s a a d e s in d e b u lu n m u ş tu . «....... B en k i... S u lta n S ü le y m a n H an
V eitw iek, p a d iş a h t a r a f ı n d a n ilk k a ­ ib n -i S u lta n S elim H an ib n -i S u lta n B a-
b u lü s ır a s ın d a F e r d in a n d ve C h a rle s - yezid H a n ’ım . B u bizim m ü b a re k a h id -
Q u in t’in a ltu n ve gü m ü ş s ü r a h ile r d e n n â m e m iz i o k u y u p işitm iy e n le re m a lû m
m ü re k k e p h e d iy e le rin i ta k d im e tti. Bu o la k i; R o m a n la rın (R o m a lıla rın ) ve
â n a tâ b i o la n la r ın k ıra lı o la n F re n d u ş
k a b u l e s n a s ın d a m ü z a k e re le re geçilm esi
iç in p a d iş a h ın m ü s a a d e s i ç ık tığ ın d a n , ( F e rd in a n d ) , b en im izzetlû, a z a m e tlû
A lm an h ü k ü m d a rla r ın ın elçisi v a z ife ­ d e rg â h ım a y a r a r elçisin ve a d a m ın g ö n ­
sin e d e v a m e tti. N ih a y e t o n ay d ev a m d e rip b â b -ı s a â d e tm e a b ım c â n ib i ü e
ed e n m ü z a k e re le ri m ü te a k ip 19 h a z ir a n su lh ve s a lâ h ric a ed ip ve g ö n d erd iğ i
1547 de b ir su lh n a m e im z alan d ı. elçi d a h i a n ın k a r ın d a ş ı v ilâ y e t-i İ s p a n ­
y a k ır a lı K a rlo (K a rl, C h a rle s-Q u in t)
Bu su lh m u a h e d e s in in m ü d d e ti beş ta r a f ı n d a n d a h i vekil id ü g ü n a rz ed ip
se n e lik o ld u ğ u için , h e m e n h e m e n b ir b ilfiil O n g ü rü s (M a c a ris ta n ) v ilâ y e tin ­
m ü ta re k e m a h iy e tin i h aizd i. M u a h e d e ­ d e n h ır is tiy a n ta if e s in in e lle rin d e o la n
ye P a p a , F ra n s a ve V enedik h ü k ü m e tle ­ y e rle r m u k a b e le sin d e h e r yıl dergâhı­
ri de ith a l ed ilm işti. F e r d in a n d ve m ız a o tu z b in sik k e M a c a r a ltım k esim
C h a rle s-Q u in t, O sm a n lı h ü k ü m e tin in v e rm e k ü zere a m â n - ı ş e rifim ta le p ed ip
is te k le rin i k a b u l z o ru n d a k a lm ış o ld u ­ in a y e t- i ş â h â n e m d e n k e n d ü y e ve m ü ­
ğ u n d a n , bu m u a h e d e , O sm a n lı d e v le ti­ ş a rü n ile y h İ s p a n y a k ir a lın a b eş y ıla d e ­
n in k a rş ı t a r a f a d ik te e ttird iğ i b ir m e ­ ğ in a m â n - ı şe rifim ih s a n ed ip şol ş a r t
tin m a h iy e tin i ta ş ım a k ta y d ı. P a d işa h , ü ze re b e y a n o lu n u r k i; v ilâ y e t-i O n g ü ­
m u a h e d e m e tn in d e bile C h a rle s - Q u in t’e rü s, şim ş ir’i z a f e r t e ’s ir ile fe th o lu n m u ş
sa d ec e İ s p a n y a k ıra lı diye h ita b etm iş, b ir m e m le k e t o lu p ol v ilâ y e tte şol k a le ­
y a n i o n u n im p a r a to r lu ğ u n u ta n ım a m ış ­ le r ve k a s te lle r k i b ilfiil b en im a s k e rim
tı. A yrıca m u a h e d e , A v u stu ry a ve A l­ ve be}derim ta s a r r u f u n d a o lu p iç in e te ç ­
m a n y a ’n ın ric a sı k a rş ılığ ın d a im z a la n ­ h iz a t ve a d a m k o n u lu p z a p to lu n m u ş o-
m ış k a b u l ed ilm e k te, y a n i O sm a n lı d ev ­ la ; ol a sıl k a le le re ve k a s te lle r e tâ b i o-
le ti k e n d i b ü y ü k lü ğ ü n ü m u a h e d e m e tn i la n k ö y le r ve y e rle ri ve b a ğ la rı ve b a ğ -
iç in e d e rc e tm iş b u lu n m a k ta d ır. M aca - çeleri ve re a y a la rı, b ilc ü m le s e rh a d le ri
r i s ta n ’m T ü rk le r ta r a f ı n d a n işg a l ed ilen ve s ım rla riy le k e m a k â n e h l-i is lâ m m
k ıs m ın ın T ü rk id a re s in d e k a lm a s ı; ta s a r r u f u n d a ¡ola. V ilâ y et-i O n g ü rü s’te
T ü rk le r ta r a f ı n d a n h e n ü z fe th e d ilm e ­ d a h i şol k a le le r ve k a s te lle r k i re a y a sı
m iş o lup A v u stu ry a işg a lin d e b u lu n a n e h l-i is lâ m ın t a s a r r u f u n a g elm em iş o la
eski M a c a r k ıra llığ ı a ra z is i iç in A vus- o n la rın m u k a b e le sin d e h e r yıl h ız a n e -i
tu r y a n ın y ıld a o tu z b in a ltu n h a r a ç ö- a m ire m e o tu z b in a ltu n sik k e gelip v a ­
d em eyi k a b u l e tm e si bile, bu m u a h e d e - sıl o la...».
ERDEL MESELESİ
F e r d in a n d ve C h a rle s -Q u in t ile y a ­ m ü c a d e le y i g e re k tird iğ in d e n , epeyce u -
p ıla n su lh , m u a h e d e d e z ik re d ile n m ü d ­ z u n s ü rd ü ve b ir h a y li de k a n d ö k ü lm e ­
d e t k a d a r, y a n i beş se n e b ü e sü rm ed i. sin i ic a b e ttird i.
S u lh u n b u d e re c e d e ça b u k b o zu lm asın a,
E rd e l’de b a ş g ö ste re n h â d is e le r sebep Papaz M artunizzi’n in fa a liy eti
oldu. E rd e l h â d ise le ri, c e re y a n şek li b a ­ B u d in ilh a k o lu n d u ğ u z a m a n k ıra liç e
k ım ın d a n , O sm a n lı d e v le tin in b ir iç m e ­ İsa b e lle (İz a b e lla ) ile o ğlu J a n o s Z igis-
selesi o lm a n ın y a n ın d a A v u stu ry a ile de m u n d , k e n d ile rin e te v cih e d ile n E rd el

1037
h a n lığ ın ın b a ş ın d a b u lu n m a k ü zere E r-
d el’e g ö n d erilm işti. İsa b e lle ’e m e rk e z
o la ra k g ö ste rile n yer, T h eis (T isa) ı r -
m a ğ ın m ko lu M aros su y u n u n v a d isin d e ­
k i L ipova (L ippa) idi. L âk in «T urda»
a d ın ı ta ş ıy a n d iy e t m eclisi 1542 de bu
m e rk e zi E rd el B e lg ra d ı’n a n a k le ttird i.
E rd e l’in y en i id a re c ile ri E rdel B elg ra-
d ın a y erleşince, önce O sm a n lı h ü k ü m e ­
tin e h iss e ttirm e m e y e ç a lışa ra k , s o n r a -
d a n d a h a aç ık şekilde, E rd e l to p r a k la -
r ın d a M a c a ris ta n iç in istik b a l h a z ırla r
şe k ild e ç a lış m a la ra b a ş la d ıla r. Bu yol­
d ak i ç a lış m a la rı id a re e d e n şa h ıs, B u-
d in ’i F e r d in a n d ’a k a rş ı m ü d a fa a d a gös­
te rd iğ i se b a t dolayısiyle O sm a n lIla ra iti­
m a t te lk in e tm iş o la n k a to lik râ h ib i
H ırv a t a s lın d a n M a rtin u z z i idi. M a c a r
ta r ih ç ile r in in u m u m iy etle, B u d in ’in
T ü rk le r ta r a f ın d a n ilh a k ın d a n so n ra k i
d e v ir için , «b ir M a c a r d e v le tin in k u r u ­
cusu» şe k lin d e z ik re ttik le ri M artin u zzi,
B u d in m ü d a fa a s ı dolayısiyle y a ra tm ış
old u ğ u itim a d d a n k u rn a z c a istifa d e y i
Kanun? Sultan Süleyman (A Magyar Nemzet Tör#netc adlı
Macar tarihinden)
1038
p ek güzel b a ş a rd ı. M a a m a fih M artin u z2 i,
M a ca r ta rih ç ile r in in te lâ k k isin c e b ir
k u ru c u a s la o lam azd ı. O n u n , s o n ra d a n
b u gözle g ö rü lm e sin e ve b ilh a s s a m a c e ­
r a la r a a tıla c a k şek ild e h a re k e tin e , o s ı­
r a d a E rd e l’de ta tb ik e d ile n O sm a n lı i-
d a re siste m i h a y li m ü s a itti. Z ira, E rd el
h a n lığ ın a g ö n d e rile n İsab e lle ve e t r a ­
fın d a k ile r geniş b ir iç se rb e s tiy e tte n
fa y d a la n m a k ta y d ı. N itek im k ıra liç e İ s a ­
belle E ıd e l B e lg ra d m a y erle şin c e p a p a z
M a rtin u z z i ( F r a te r G y ö rg y ), J a n o s Z a-
p o ly a i’n in o ğ lu n u n k ü ç ü k lü ğ ü n ü ele a -
la r a k k e n d is in i «K özbiro» ü n v a m ile
k ıra l n â ib i se çtird i. E rd e l’d e y a ş ıy a n
M acar, Sekel ve S as gibi ü ç m ille tin
m ü m e ssille rin d e n m ü re k k e p 21 üyeli b ir
m eclis te şk il e tti. Bu m e clis v a sıta siy le
ve o n u n ü s tü n d e b ir k u v v e t o la ra k o r ­
ta y a k o y d u ğ u n iz a m la rla E rd e l’i id a re
ed e rk en , m e m le k e te h â k im o ld u ğ u z e ­
h a b ın a k a p ıh n c a m â c e ra y a atıld ı. İ h t i ­
la s sa h ib i b ir k im se o ld u ğ u n d a şü p h e
b u lu n m a y a n M a rtin u z z i O s­
m a n lI h ü k ü m e tin e ce p h e a l­
m a d a n ö n ce k ıra liç e İs a -
b elle’i geri p lâ n a d ü şü rm ü ş
h e r şey in ü s tü n d e k e n d i n ü ­
fu z u n u te sis e tm iş b u lu n u ­
yordu. K ıra liç e y i g eri p lâ n a
d ü şü rü rk e n , b azı ta rih ç ile rin
fik rin e göre ih tim a l .ki, k e n ­
di h ü k ü m d a rlığ ın ı te m in y o ­
lu n d a a d ım la r a tm a k ta y d ı.
M a rtin u z z i E rd e l’de b ir
ta k ım m a n e v r a la r ç e v irir­
k en C h a rle s -Q u in t’in k u v v e ­
tin d e n c e sa re t a lm a k ta , F e r-
d in a n d ’m a lâ k a ve y a k ın lı­
ğ ın a g ü v en m ek tey d i. M a rti-
n u zz i’n in , so n z a m a n la rd a k i
fa a liy e tin d e n şü p h e le n e n O s­
m a n lI h ü k ü m e ti v aziy eti t a ­
k ip etm eğ e b a ş la m ıştı. N i­
h a y e t o ğ lu n u n h ü k ü m d a rlı­
ğ ın ın tehlikeye_ g irm e k te o l­
d u ğ u n u g ö ren İsab elle, M ar-
tin u z z i’d e n şik â y etle, o ğlu i-
çin p a d iş a h ın m ü d a h a le ve
y a rd ım ın ı isted i. İsa b e lle bu
şik â y e ti y a p a rk e n , M a rti­
nuzzi, F e rd in a n d ’ın a d a m la -
riy le gizlice a n la şıy o r ve E r-
del’i A v u stu ry a lIla ra d e v r e t­
m eğe h a z ırla n ıy o rd u .
K a n u n î S ü le y m a n E rd e l’d en gelen h a ­
b e rle r ü z e rin e M a ca r, S as (S a k sa n ) ve
S ek ellerin m ü m e ssille rin e b ir fe rm a n
g ö n d e re re k , b u n d a n böyle M a rtin u z z i'-
ye i t a a t ed ilm e m esin i, k ıra liç e ve o n u n
s a d ık a d a m ı P e tro v iç ’in d in le n m e sin i
b ild ird i (15501,
M a rtin u z z i b u fa a liy e tle rd e b u lu n u r ­
k e n g ay e t k u r n a z d a v ra n ıy o r ve p a d i­
ş a h ın b ird e n b ire m ü d a h a le s in i ö n le m e ­
ye ça lışıy o rd u . İ s ta n b u l’a m e k tu p la r ,
g ö n d e re n M a rtin u zz i, h a k ik a tla r m zıddı
şe y ler söyliyerek, O sm an lI d e v le t a d a m ­
la rın ı k a n d ırıp u y u ş tu r a c a ğ ın ı z a n n e d i­
y ordu. M ir tin u z z i b ir t a r a f t a n d a k ır a -
iiçe İsa b e lle ü z e rin d e ta z y ik ic ra e tm e k ­
teydi. G erek bu tazy ik , g erekse oğlu için
g ö ste rile n m e n fa a t k a r ş ılığ ın d a İsa b e l-
le k a rş ı t a r a f t a ce p h e aldı. Z a te n îs a -
b elle p a d iş a h a sa d ık k a lm a k ta n yüz
ç e v irirk e n M a rtin u zz i, F e r d in a n d ’ın a-
d a m la rıy la ta m b ir a n la ş m a y a v a r m ış ­
tı.
Bu a n la ş m a y a göre: F e rd in a n d , İz a -
b e lla ’ya cih az ı k a r ş ılığ ın d a yüz b in a l ­ Kanıınî Eski saray bahçesinde ok atarken
tın verecek , oğlu J a n o s Z ig ism u n d ’u (Hünernâme)
k ız la r ın d a n b iriy le O p p eln d u k a lığ ı ü n -
v a n ı ile n iş a n lıy a c a k tı. İsa b e lle b u a n ­ siyle h a b e r d a r o lm u ştu . Y a h y a P a ş a z a ­
la ş m a y ı k a b u l edince, E rd e l’in k u z e y in ­ de M eh m ed B eyin ö lü m ü ü z e rin e B u d in
de A v u stu ry a id a re s in d e k i M a c a r s ın ı­ v a liliğ in e g e tirilm iş o la n K asım P aşa,
r ın ın y a n ıb a ş ın d a b u lu n a n K a ss a (K a - A vusturyalIların h e m a sk e rî h a z ır lık la r ­
schau) ş e h rin e çekildi. M a rtin u z z i de d a b u lu n d u k la rın ı, h em de h u d u tta
E rd e l ta c ın ı F e r d in a n d ’a ve b u ta c a S zo ln o k (S o ln u k ) t a O sm a n lı to p r a ğ ı
b ağ lı E rd el k a le le rin i de o n u n m u te m e d ü z e rin d e b ir k a le in ş a e tm iş o ld u k la rın ı
a d a m ıa rı N ad a sd y ile C a sta ld o ’ya te v d i b '.ld iıjn işti. B u d in b e y le rb e y in d e n b u
e tti (1551). h a b e r a lın ın c a k a le n in y ık tırılm a s ın ın
te m in i iste n m işti.
E rd e l h â d is e le ri h a k ik i cep h esiy le İ s ­
t a n b u l’d a ö ğ ren ilin ce , b ir t a r a f t a n E r ­ K asım P aşa , S o ln u k k a le s in in y ık tırıl­
d el h a r e k â tın a h a z ırla n m a s ı iç in R u - m a sı için A v u stu ry a h ü k ü m e ti n e z d in c i
m e li b ey lerb ey i S o k u llu M ehm ed P a ş a y a la z y ik te b u lu n u rk e n K a n u n î S ü ley m an
e m ir y a z lin k e n , b ir t a r a f t a n da. F e rd i- da 1550 yılı a ra lık a v ın d a F e r d in a n d ’a
n a n d ’ın İ s ta n b u l’d a k i elçisi D iv a n -ı h u - b ir m e k tu p g ö n d erm işti. F e rm a n şe k lin ­
m â y u n a ç a ğ r ıla r a k so rg u y a çekildi. Elçi de k a le m e a lın m ış o la n bu m e k tu p ta
M alvezzi, E ıd e l h â d is e le ri h a k k ın d a t a t ­ K a n u n î S ü le y m a n T ü rk to p r a ğ ın d a i n ­
m in edici c e v a p la r v e rm e d iğ in d e n m u ­ şa ed ilen k a le n in d e r h a l y ık ılm a sın ı
v a k k a te n h a p s o lu n d u . b ild iriy o r, A v u s tu ry a n m bu d a v ra n ış ın ın
a h id n â m e n in b o z u lm a s ın a yol a ç a c a ğ ı­
K aııun î ve Ferdinand’m m ektupları n ı i h ta r eyliyordu.
O sm a n lı h ü k ü m e ti E rd e l’de ç e v rilen K a n u n î’n in b u m e k tu b u n d a n b irk a ç
siy a sî m a n e v r a la r d a n ve b u n u n la ilgili ay s o n r a F e rd in a n d d a İ s ta n b u l’a b ir
o la ra k A v u stu ry a s ın ırın d a k i h a z ırlık - m e k tu p g ö n d erd i. T o p k ap ı sa ra y ı a rş i -
la r d a n B u d in v alisi K asım P a ş a v a s ıta - v in d e E. 5103 n u m a ra y a k a y ıtlı olup

1039

A vusturya A rşidükü Ferdlnand'ın adamlarından
Castaldo
p ro fe sö r T ayyib G ö k b ü g in ta r a f ın d a n
« T arih dergisi» n in 11/12 ci sa y ısın d a
n e şre d ilm iş o la n b u m e k tu p ta n ö ğ re n ­
diğim ize gö re; F e rd in a n d S o ln u k ve E r­
del h â d ise le ri dolayısiyle h a re k e tle rin i
m a z û r g ö sterm ey e ç a lış m a k ta , ik i d ev let
a r a s ın d a h u s u m e t ç ık m a sın ı is te m e d i­
ğ in i ifa d e ey lem ek ted ir. F e r d in a n d ’m ,
V eziriâzam R ü stem P a şa y a : «Ş efk atlû
ve m e rd â n e ve bizim ziyade dostum uz»
Solnuk (Szolnok) kalesi
1040
h ita b iy le 1551 n is a n ın d a y azılıp 2 h a z i­
r a n 1551 de İ s ta n b u l’a gelm iş o la n bu
m e k tu b u o n u n um duğu, te s ir i y a r a ta ­
m a m ış ve h a t t a e lç in in se rb e st b ıra k ıl­
m a sı h u s u s u n d a k i ric a sı b ile is ’a î e d il­
m e m iştir. A y rıca F e r d in a n d ’m , d ü ş m a n ­
ca h a r e k e tle r in d e n şik â y e t e ttiğ i K asım
P a ş a ,d a n A v u stu ry a s ın ırın d a p a s if v a ­
z iy e tte k a lm a s ı iste n m e m iş, b il’ak is o-
n u n ş ik â y e tin in z ıd d ın a S o ln u k k a le s i­
n in y ık tırılm a s ın ı te m in ed em ed iğ i için,
o n u n y erin e , d a h a e n e r jik h a r e k e t e t ­
m esi .beklenen eski D iy a rb a k ır v alisi
H ad ım Ali P a ş a B u d in v aliliğ in e g e tiril­
m iştir.
SokuIIu Mehmed Paşanın
Erdel harekâtı
E rd el v a z iy e tin in c id d iy et a rz e tm e si
ü ze rin e R u m eli b ey lerb ey i S o k u llu M eh ­
m ed P a ş a E rd e l h a r e k â tın a m e m u r e d il­
di. İle rd e s a d a r e t m a k a m ın a g eçerek
O sm a n lı d e v le tin in en m e ş h u r s a d r â ­
z a m la rı a r a s m d a y er a la c a k o la n S o k u l­
lu M eh m ed P aşa , S em iz Ali P a ş a n ın ve-
z a r e tle M ısır v aliliğ in e ta y in i ü ze rin e
R u m eli b ey lerb ey i o lm u ştu . B a rb a ro s
H a y re d d in P a ş a n ın ö lü m ü n ü m ü te a k ip
K a p ta n - ı d e r y a lık ta n R u m eli b e y le r­
b eyliğine ta y in ed ilm ekle, y etişm e t a r ­
z ın a y a b a n c ı k a ç a n d e n iz c ilik te n d e a y ­
rılm ış o luyordu. B in a e n a le y h , S o k u llu
M ehm ed P a şa d a n , y a b a n c ısı b u lu n d u ğ u
d e n iz c ilik te n d a h a fa z la m u v a ffa k iy e t
b ek len eb ilird i. A yrıca, E rd e l h a r e k â tı,
S o k u llu ’n u n m ü s ta k ile n id a re edeceği
ilk m ü h im h a r e k â t o la ca k tı.
S o k u llu M eh m ed P aşa, E r­
d el h a r e k â tı h a k k m d a k i em ­
ri S o fy a ’d a b u lu n d u ğ u s ır a ­
d a aldı. B ey lerb ey lik m e rk e ­
zin in y a k ın ın d a k i k u v v e tle r
ö n ce S o fy a’d a to p la n a c a k tı.
S o k u llu 'y a h a z ırlık e m ri y a ­
z ılırk en S em e n d re sancak
beyi R ü stem , N iğbolu s a n ­
ca k bey in e de h a z ır la n m a la ­
rı b ild irilm işti. V id in sa n c a k
beyi E flâ k v o y v o d asın ın ,
N iğbolu s a n c a k beyi d e B oğ-
d a n v o y v o d asın ın g ö n d e re ­
ceği k u v v e tle rle D o b ru c a
t a ta r la r ı n a k u m a n d a ed e­
cekti.
K anunî Sultan Süleyman (A M agyar Nem ıet Törtinete adlı Macar tarihinden)
(M ufassal O sm anlı T a rih i tab lo su . No. 18)
 C elâl zâcte M u s ta fa Ç eleb in in k a y d e t­
tiğ in e n a z a r a n , S o k u llu M eh m ed P a ş a
10 te m m u z 1551 (6 rec ep 958) d e S o fy a’­
d a n h a r e k e te geçti. S o k u llu ’n u n h a z ır ­
lık la rı d ev a m e d e rk e n M a rtin u z z i’ye îs -
t a n b u .’d a n e m irle r y azılm ış ve işg a lin d e
b u lu n a n B eçe (B ecse) k a le s in i te slim i
b ild irilm işti. M a rtin u z z i B eçe’d e n çık -
m a k ş u r a d a d u rsu n , v e rd iğ i c e v a p la rla
O sm a n h h ü k ü m e tin i o y a la m a y a çalıştı.
H a tta b ir m ü d d e t S o k o llu ’yu o y a la m a y a
i a h i m u v a ff a k oldu. V a k ti gelen v erg i
b o rc u n u n b ir p a r ç a s ın ı g ö n d e rd ik te n
b aşk a, E rd e .’d ek i k a r ış ık lık la rın b a ş k a sı
ta r a f ı n d a n ç ık a rıld ığ ım ifa d e ile, şa h s ı
h a k k ın d a e m n iy e t te lk in in e ç a lış a ra k
v a k it k a z a n m a k iste d i. L âk in b ü tü n b u
söz ve d a v r a n ış la rın ın b ir o y u n d a n b a ş ­
k a b ir şey o lm a d ığ ı n e tic e sin e v a r ıld ık ­
t a n s o n r a d ır ki, S o k u llu M eh m ed P a ş a
S o fy a ’d a n B e lg rad is tik a m e tin d e yola
koyuldu.
S o k u llu M eh m ed P a ş a B e lg ra d ’d a n
S irem o v a s ın a g ire re k S la n k a m e n ’de o r­
d u g â h k u rd u . V idin, N iğbolu ve S em en -
d re s a n c a k b e y le rin in k u v v e tle rin d e n
b a ş k a İ s ta n b u l’d a n se v k e d ile n ik i b in
y e n iç e ri ile 150 to p d a k e n d is in e y etişti.
A y rıca B u d in v alisi H ad ım Ali P a ş a ile
B o sn a v alisi U lam a P a ş a ve M ih alo ğ lu
Ali B eyin a k ın c ıla rı S a n k a m e n ’d e R u ­
m e li b ey le rb e y in in e m rin d e b irle şti.
B öylece S o k u llu ’n u n e m rin d e to p la n a n
O sm a n h a s k e rin in m ik ta r ı 80 b in k işiy e
y a k la ş tı
S o k u llu M eh m ed P a ş a 7 ey lü l 1551 de
S .a n k a m e n ’d e n h a r e k e t ile P e te rw a r-
d e in y a k ın la r ın d a n T u n a ’yı, T ite l k a le si
y a k ın la r ın d a n T isz a’yı g eç erek E rd e l'e
d a h il oldu. 18 ey lü ld e T isza n e h r i k e n a ­
r ın d a k i B eçe (B ecse) k a le s in i k u ş a ttı.
S o k u llu B eçe ö n ü n e v a rd ığ ın d a k a le d e -
k ile r m ü d a f a a v az iy e ti a la r a k ta m m â -
n a s iy e h a r b e h a z ırla n m ış la rd ı. Sokollu,
m ü d a file r in h a z ır lık la r ın ı ve k a le n in
sa ğ la m d u ru m u n u g ö rü n ce, T u n a y o lu y -
le n a k le d ilm iş o la n a ğ ır to p la r d a n o n
ta n e s in i k a le n in e tr a f ın a tâ b iy e e tti.
T ü fe k ç ile ri d e s ip e rle re y erle ştird i. T op
ve tü f e k a te ş eriy le şid d e tli b ir m u h a s a ­
r a h a r b in e g irişild i. K u ş a tm a n ın ü ç ü n ­
c ü g ü n ü T ü r k a s k e rle ri to p la r ın a ç tığ ı
g e d ik le rd e n ş e h re d a h il o ld u y sa d a B e-
çe’n in ç a rşı ve s o k a k la rın d a b ile k a n lı

10
şe k ild e ç a rp ış m a k ic a b e tti. N eticed e
m ü d a file r in k ılıç ta n g eçirilm esiyle k a ­
le n in f e th i ta m a m an d ı. F e th i m ü te a k ip
B eçe’n in s u r la r ın ın ta m ir in i em re d ip
b u r a y a m u h a fız la r k o y a n Sokollu, bu
ş e h r in y a k ın ın d a k i 'B eçkerek (B ecske-
re k ) ü r e r in e y ü rü d ü . B e çk e re k ’in e t r a f ı­
n a to p la r y e rle ş tirip s ip e rle r k a z ılm a ğ a
b a ş la n d ığ ı s ır a d a iç e rd e k ile r k a le n in a -
n a h t a r l a ı ı m g e tirip te slim e ttik le rin d e n
b u ra s ı rn u h a re b e siz e e geçti.
S okollu M eh m ed P aşa , B e çk e re k ’e m u ­
h a f ız la r b ır a k tık ta n so n ra M aroş n e h r i
k e n a r ın d a k i Ç a n a d (C sa n a d ) ü z e rin e
y ü rü d ü . C elâl zâ d e M u s ta fa Ç elebi’n in :
«Bu k a le d ü ş m a n ın en m e ş h u r k a le s i -
dir. O ra d a b iıç o k k iliseler, ç a n k u le le ri
ve h a ç la r göze ç a rp a r» diy e ta v s if e ttiğ i
Ç a n a d k alesi, g ü n ey M a c a ris ta n ’d a o tu ­
r a n R âc d e n ile r S u p la r ta r a f ı n d a n m ü ­
d a f a a ed ü m e k te y d i. Ç a n a d k a le si k u -
m a n d a n ı U god F e re n e c T ü rk o rd u s u n u n
a z a m e tin i g ö rü n ce d a y a n a m ıy a c a ğ m ı
a n ü y a r a k k a le n in a n a h ta r la r ım g etirip
S o k o llu ’y a te s .im e tti. B u h a l, c iv a rd a k i
d iğ e r k a le le re de ö ın e k te şk il e ttiğ in -
d e n b ü y ü k k ü ç ü k 12 k a le b u biçim d e a -
lm d ı. H a m m e r’e göre a lm a n o n ik i k a le :
G ala d , A racia, B esonico, N agy F ella k ,
E gres, C h iailia, P alelesse, B odorlak, Z a-
d o rla k a , E p eriesk e, H orogaszeg ve C h a r-
k isso m lio idi.
Ç a n a d ’m a lın m a s ın d a n s o n r a S okollu
M eh m ed P a şa , y in e o n u n gibi M aroş
n e h r i k e n a r ın d a k i k a le le rd e n Lijpova
(L ip p a) ¡üzerine y ü rü d ü . K ıra liç e İ s a -
b e lle ’in B u d in ’i te rk in i m ü te a k ip ilk
g ö n d e rild iğ i y e r o .a n L ipova, E rd e l’in
e n m ü s ta h k e m k a le le rin d e n b iriydi. A-
v u s tu ry a k u m a n d a n ı C a sta ld o b u r a y a
P etö J a n o s ’u n k u m a n d a s ı a ltın d a m ü -
d a f a a k u v v e ti b ıra k m ıştı, c e lâ l zâ d e
M u s ta fa Ç elebi’ye n a z a r a n , P e tö J a -
n o s ’u n e m rin d e k i k u v v e tle rin m ik ta r ı
y irm i b in k iş iy i b u lm a k ta y d ı. S okollu
M eh m ed P a ş a L ip o v a’y a y a k la ş ırk e n ile ­
riy e k e şif k o L a rı g ö n d erm işti. B u n la r
P etö J a n o s ’u n ç ık a rm ış o ld u ğ u k e ş if k ı­
ta la r ın a r a s tlıy a r a k d e rh a l h a r b e t u t u ş ­
tu la r . K im isin i ö ld ü rü p , k im isin i esir
a k lila r. K a ç m a y a m u v a ff a k o la n b irk a ç
kişi, k e ş if k ıta s ın ın b a ş ın a g elen le ri ve
g e r id tk i O sm a n lI o rd u s u n u n b ü y ü k lü ­
ğ ü n ü P e tö J a n o s ’a a n la tın c a , k u m a n -

41
dan, L ipova’m n m ü d a fa a s ın ın im k â n -
sız .ığ m a k a n a a t g e tire re k h e m e n k u v ­
v e tle rin i alıp T a m ş v a r’a çekildi. Ş e h rin
h a lk ı cizyeyi k a b u l ed e rek k aley i T ü rk -
lere te slim e ttik le rin d e n L ipova’ya m u -
h a re b e siz girilm iş oldu. S okollu M ehm ed
P a ş a L ip o v a’m n ta şıd ığ ı e h e m m iy e ti
g ö zö nünde b u lu n d u r a r a k U lam a P aşa y ı
beş b in sip a h i, iki yüz y e n iç e ri i*e b u ­
r a n ın m u h a fa z a s ın a b ıra k tı.
Tamşvar’ın ilk muhasarası
S okollu M eh m ed P aşa, L ip o v a’yı k o ­
la y lık la a lın c a B a n a t e y a le tin in m e rk e zi
T a m şv a r (T em esv ar) ü z e rin e y ü rü d ü .
C elâl zâ d e M u sta fa Ç elebi’n in : «K ilise­
le riy le ç a n k u le .e ri ve k a le le ri göklere
d a y a n m ış ve k a le le rin e m ü e ssir s ilâ h la r
ta b iy e ed ilm işti. İb a d e t y e rle rin d e sa v a t
işleriy le sü slü ç e şit çeşit h a ç la r b u lu n u ­
yordu.
T a m l a r d ü şm a n elin d e b u lu n a n M a­
c a r is ta n ş e h irle rin in k ilit n o k ta sıd ır.
B u ra y a d a h a h iç b ir m ü s lü m a n ayak
b a s m a m ıştır. A h alisi T ü rk d ü şm a n ı o l­
d u k la rın d a n dolay ı T ü rk le re k a r ş ı h e r
tü r lü ta ş k ın lık la r a ve a z g ın lık la ra ö n a ­
y a k o lu y o r.a rd ı» sö zleriyle şe h rin i ve
h a ’k m ı ta m tm a y a ç a lış tığ ı T a m ş v a ı’da,
h a y li m ü h im m ik ta r d a m ü d afaa, k u v v e­
ti m e v c u ttu . A lm an, İta ly a n ve İsp a n y o l
su b ay ■ve tü fe k ç ile rile ta k v iy e ed ilm iş o-
la n b u k u v v e tle r Lozsoncy I s tv a n ’m id a -
resin d ey d i.
S okollu M eh m ed P a ş a T a m ş v a r ö n ü ­
Erdal'In önemli şehirlerinden Kronstadt (Brasso)
1042
n e gelince d e rh a l ş e h rin m u h a s a r a s ın a
b aşlad ı. M u h te lif y e rle re to p la r y erle ş­
tir e re k k ale d ö ğ ü ld ü . T a m ş v a r şid d e tle
s ık ış tırılırk e n h a v a la r d a iy id e n iyiye
so ğ u m u ş, şid d e tli y a ğ m u rla r n e tic e si
m e tris h e n d e k le ri s u la r .a d o ld u ğ u n d a n
m u h a re b e h a y li g ü çleşm işti. Y ağ m u r ve
soğukL ardan o rd u n u n h a y v a n la rı d a
fa z la c a m ü te e s s ir o lm a k ta y d ı. B u y ü z­
d e n S okollu M eh m ed P aşa , e rte s i b a -
h a r d a h a r e k â ta d ev a m e tm e k n iy e tiy ­
le m u h a s a ra y ı k a ld ırıp B e lg ra d ’a d ö n ­
dü. M u h a sa ra y ı k a ld ır ır k a ld ırm a z v a z i­
y e ti p a d iş a h a arz etm iş, K a n u n î de, ci­
v a r h a k in in m e m le k e tle rin e g itm e le ri­
ne m üsaade ed ilm esin i, k e n d in in de
B e lg ra d ’d a k ışla m a s ın ı e m re tm iş ti. B öy-
lece 16 ek im 1551 g ü n ü n e k a d a r o n beş
g ü n d ev a m ed en ilk T a m ş v a r m u h a s a ­
ra s ı m u v a ffa k iy e tsiz lik le n e tic e le n m iş
o luyordu.
S okollu M eh m ed P a ş a B e lg ra d ’a çek i­
lin c e E rd e l h a r e k â tın ın siy a sî ce p h e s iy ­
le meşgUi. olm uş, b u m a k s a tla ; E rd e l’de
siy asî h a k k a sa h ip M acar, S ek el ve S ak -
so n gibi üç h a lk z ü m re s in in b a ş k a n la rı-
n a ; K ro n s ta d t (B rassu ), H e rm a n n sta d ';
'(N agyszeben) ve Sza^z - S ebes ş e h irle ri­
n in h â k im le rin e m ü te a d d it e m irle r g ö n ­
d e re re k p a d iş a h a s a d a k a tle r i lü z u m u n u
b ü d irm iştir. L âk in , F r a te r G yörgy (M ar-
tin u z zi) u z u n z a m a n d a n b e ri E rd e l h a l­
k ım O sm a n lIla r ale y h in e a y a k la n d ırm a ­
y a ç a lış tığ ı ve g a y re tle rin d e p ek çok
ile rle m e k a y d e ttiğ i iç in d ir ki, S o k u llu ’-
n u n em ir ve ik a z la rın ın h e-
1 m e n h iç b ir te s ir i g ö rü lm e ­
di.
Lipova’n ın A vusturyalIlar
tarafın d an istirdadı
S o k o llu Mlehımed P a ş a n ın
T a m şv a r m u h a s a r a s ın ı k a l­
d ırm a s ı s e b e p le rin d e n b irisi
de b ü y ü k b ir A v u stu ry a o r­
d u s u n u n E rd e l’e girm esiydi.
U zun h a z ırlık la rı m ü te a k ip
m e y d a n a g e tirile n o rd u yüz
b in k iş id e n m ü re k k e p ti. A-
v u s tu ry a b a ş k u m a n d a n ı ge­
n e r a l C a sta ld o ’n u n id a re s in ­
d e bu .u n a n b u yüz b in lik
k u v v et 4 ek im 1551 de L ipo-
v a ’yı k u ş a tm a y a b a ş la m ıştı.
G e n e ra l C a sta ld o Lipova’yı
k u ş a tırk e n , o n u n yüz b in k işilik o r d u ­
s u n a k a r ş ı ş e h ri m ü d a fa a ed ecek T ü rk
k u v v e ti ü la m a P a ş a n ın e m rin d e k i beş
b in k iş id e n ib a re tti.
C a sta ld o , L ip o v a’yı k u ş a tır k e n A vus­
tu r y a lIla rın m e ş h u r k u m a n d a n la rın d a n
İ ta ly a n a sıllı P a lla v iç in i ile, E rd e l h a l­
k ın ı O sm a n lIla r ale y h in e a y a k la n d ırm a ­
y a ve A v u stu ry a m ü d a h a le s in i te m in e
m u v a ffa k o la n p a p a z M a rtin u z z i de be-
ra b e rin d e y d i. E rd e l’deki f a a liy e tle ri p a ­
p a t a r a f ı n d a n ta k d ir ve ta s v ip e d ile n
M a rtin u z z i k ıs a z a m a n ö n ce k a rd in a llik
te v c ih i s u re tiy le ta l t i f ed ilm işti. A vus­
tu r y a o rd u s u ile L ipova d u v a r la rı ö n ü ­
n e geldiği s ır a d a k a r d in a l rü tb e s in d e b u ­
lu n u y o rd u . C a sto ld a ’n m o r d u s u n d a A l­
ın a n la r d a n b a ş k a İsp a n y o l, İ ta .y a n ve
M a c a rla r d a v ard ı. İ ta ly a n la r P a lla v iç i­
n i, A lm a n la r A rko, M a c a rla r N a d a sk i’-
n in k u m a n d a s ı a ltın d a id iler.
U la m a P aşa , e m rin d e k i k u v v e tle rin
a z lığ ın a a ld ır m a y a ra k d ü ş m a n a şid d e tle
k a r ş ı koydu. C a s ta ld o ’n u n k u m a n d a s ın ­
d a k i m u a z z a m o rd u L ip o v a ü ze rin e h ü ­
cu m e d e rk e n , o n u n y irm id e b iri n isb e -
tin d e k i T ü rk a s k e rle ri c a n la rın ı d iş le ri­
n e ta k a r a k b ir e r e fsa n e k a h r a m a n ı gibi
v u ru şu y o rd u . A v u stu ry a a s k e ri a r a s ın d a
T ü rk le re d e r in b ir k in d u y a r a k ş e c a a tla
ç a r p ış a n la r d a eksik değildi. V aktiyle
İ s ta n b u l’a elçi o la ra k g ö n d erilip h a p s e -
d i d iğ i Y ed ik u le’de ö lm ü ş b u lu n a n V a-
la n te n T ru k ’u n o ğlu J a n T ru k ile S im on
F o rg a cz b u n la r d a n ik i ö rn e k ti. Jan
T ru k , y edi y e rin d e n y a ra la n d ığ ı h a ld e
m u h a re b e y e d ev a m e d e n b ir T ü rk s u ­
b a y ın ı ö ld ü rm ü ş, F o rg a cz ise, o n b ir y e­
rin d e n y a ra la n d ığ ı h a ld e m u h a re b e y e
d e v a m e tm e k iste m işti. B u k a n lı ve k ı­
y a s ıy a d e v a m ed e n b o ğ u şm a d a 3500
T ü rk a s k e ri c a n v e rd iğ i ve g eri k a la n
1500 k işi ile k a le d ış ın d a m u h a re b e y e
d e v a m im k â n ı k a lm a d ığ ın d a n U la m a
P a şa L ip o v a’n ın k a le sin e çekildi. O n u n
k a le y e d a h il o lm a sı ü z e rin e de A v u s tu r­
y a lIla r L ip o v a’y a g irip ş e h ri y a ğ m a e t ­
tile r.
U la m a P a ş a L ip o v a’n ın m u h a fız lığ ı­
n a ta y in ed ild iğ i z a m a n , b u r a s ın ın k ısa
z a m a n s o n r a m u a z z a m b ir d ü ş m a n o r ­
d u s u n a h e d e f te ş k ü edeceği ta h m in o-
lu n m a m ış , b u sebeple, a s k e r in u z u n
m ü d d e t ih tiy a c ın ı k a r ş ılıy a c a k e rz a k
Î 043
s to k u m e y d a n a g e tirilm e m işti. O n u n
iç in ş e h ir d ü ş tü k te n b ir k a ç g ü n s o n r a
e rz a k tü k e n iv e rd i. A sk erler a t, k e d i ve
k ö p e k gibi h a y v a n .a rın e tle rin i yem eye
m e c b u r k a ld ıla r.
K u v v e tle rin in 1500 k işiy e d ü şm e sin i
ve e rz a k ın tü k e n iş in i n a z a r ı iti b a r a a -
la n U la m a P a ş a 16 ekim 1551 de C a sta l-
d o ’y a y irm i g ü n lü k m ü ta r e k e te k lifin d e
b u lu n d u . S o k o llu M eh m ed P a ş a n ın
T a m ş v a r m u h a s a r a s ın ı k a ld ırd ığ ı g ü n e
r a s tlıy a n b u t a r i h te U lam a P aşa , m a i­
y e tin d e k a la n a r ın h a y a tın ı k u r ta r m a k
ve ça resiz lik k a r ş ıs ın d a L ip o v a’yı te slim
e tm e k te n b a ş k a ç ık a r yol g ö rem e m işti.
D ü şm a n k u v v e tle rin in p ek k a b a r ık s a ­
y ıd a b u lu n m a s ın a ra ğ m e n U la m a P a ş a
m ü ta r e k e te k lif e d e rk e n bile c e s a re tin ­
d en b ir şey k a y b e tm e m iş gibiydi. Z ira
U lam a P a ş a n ın ile ri s ü rd ü ğ ü te k lifte :
y irm i g ü n lü k m ü ta r e k e m ü d d e tin in so ­
n u n d a T ü rk a s k e ri k a le d e n ç ık a c a k ve
h iç b ir k im sey e b ir şey y a p ılm a d a n h u ­
d u d a k a d a r s e rb e stç e g itm e le rin e m ü ­
s a a d e ed ilm e si ş a r t k o şu lm a k ta y d ı. B u
ş a r tl a r a r ia y e t ed ileceğ i ta a h h ü t o lu n ­
d u ğ u ta k tir d e U lam a P a ş a L ip o v a k a le ­
s in i te slim ed ecek ti.
A v u s tu ry a lIla rın ih a n e ti ve
Martinuzzi’nin öldürülmesi
L ip o v a (L ip p a) d a k i T ü rk k u v v e tle n
fa z la c a z a y ia t v e rd ik le ri ha_de, U lam a
P a ş a n ın m ü ta r e k e te k lifin i k a b u l ile k a ­
le d e n sa ğ sa lim çık ıp g itm ey e m ü s a a d e
edişleri, y a k a le d e k i T ü rk k u v v e tle rin in
o ld u ğ u n d a n d a h a fa z la ta h m in e d işle ­
r in d e n ; v e y a h u t t a H a m m e r’in id d ia sı
v eç h ile M a rtin u z z i’n in ro lü n d e n ile ri
g elm ek tey d i. O sm a n h k a y n a k la rın ın
b a h s e tm e d iğ i, f a k a t H a m m e r’in B a tı
k a y n a k la rın ı esa s tu t a r a k v erd iğ i b ilg i­
ye göre, U la m a P a ş a n ın L ip o v a’d a n ç ı­
k ışı s ır a s ın d a k a r d in a l M a rtin u z z i şöyle
b ir ro l o y n a m ıştır:
U la m a P a ş a A v u stu ry a b a ş k u m a n d a ­
n ın a m ü ta r e k e ve k a le d e n ç ık m a te k li­
f in i y a p tığ ı s ır a d a g ere k C a sta ld o ’n u n
k en d isi, g ere k se M a c a r g e n e ra lle ri, T ü rk
a s k e rin in k a y ıtsız ş a rts ız te slim i f ik r in ­
de o ld u k la rı h a ld e M a rtin u z z i’n in fik ri
o n la ra ü s tü n g elm iştir. Z ira, E rd e l
p re n sliğ in i a rz u la y a n M a rtin u zz i, A vus­
tu r y a lIla rd a n b ir e y a le t v a liliğ in d e n d a ­
h a fa z la b ir v a a d a lm a m ış o ld u ğ u n d a n .
 b u a rz u s u n u en k r itik z a m a n d a O sm a n ­
lIlarla a n la şm a k su re tiy le ta tm in etm ek
iste m iştir. O n u n için, b u s ır a d a gizliden
U lam a P a ş a ile m u h a b e re e ttiğ i söy le­
n e n M a rtin u zzi, böyle n a z ik b ir z a m a n ­
d a T ü rk le re ta ra fta rd ık g ö ste rm ek le p a ­
d iş a h ın a f fın a n a il o lm a k istem iş, L ipo-
v a 'd a k i k u v v e tle rin sa ğ sa lim k u r tu lm a ­
sın ı te m in e ttiğ i ta k tir d e a r z u la rın ın
p a d iş a h n e z d in d e k a b u l e ttirile c e ğ in e
d a ir U lam a P a ş a d a n v a a d a lm ıştır. U-
la m a P a ş a 20 g ü n lü k m ü ta r e k e n in h i t a ­
m ın d a 5 a ra lık 1551 g ü n ü L ip o v a’yı te r -
k e d e rk e n M a rtin u z z i y o ld a T ü rk a s k e r­
le rin e p u su k u ru ld u ğ u n d a n U lam a P a ­
şa y ı h a b e r d a r e tm iştir. U lam a P a ş a ise
b u h a b e ri a lın c a 1300 k işilik k u v v e tin i
te d b irli b ir şek ild e y ü rü y ü şe geçirm iş,
T am ş su y u k e n a r ın a g elin ce h a k ik a te n
h ü c u m a m a ru z k a lm ıştır. B a la ssa, H or-
v a r th ve A m bros d e N âg y lak a d la r ın ­
d a k i k u m a n d a n la rın id a re sin d e k i k u v ­
v e tle r â n id e n ta a r r u z a geçince a r a d a
şid d e tli b ir m u h a re b e olm uş, h e r ik i t a ­
r a f ta n d a a ğ ır z a y ia t v u k u b u lm u ştu r.
A m bros de N ag y .ak ölm üş, B a la ssa a ğ ır
şe k ü d e y a ra la n m ış, U lam a P a ş a ise, sa ğ
k a la n ü ç yüz ¡kişi ile b irlik te , k en d isi
y a ra lı o la ra k B e lg ra d ’a g elebilm iştir.
U la m a P a ş a n ın m ü ta re k e te k lifi g ü n ­
le rin d e n itib a r e n C astaldo, M a rtin u z z i’-
n in T ü rk erle gizliden m u h a b e re e tm e ­
sin d e n şü p h e le n d iğ in d e n , b ir ta r a f t a n
k e n d isin i g erid e n geriye k o n tro l e d e r -
k en , b ir t a r a f t a n d a ş ü p h e le rin i F e rd i-
n a n d ’a a rz e tm iştir. F e rd in a n d b u m a ­
lû m a tı a lın ca , b ir k a ç d efa c e p h e d eğ iş­
tirm iş o la n M a rtin u z z i h a k k ın d a ic ap
e d e n te d b ire te v essü l ey lem e sin i C a sta l-
d o ’y a b ild irm iştir.
C a sta ld o k o n tro lle rin i s ık la ştırın c a ,
M a rtin u z z i’n in T ü rk le rle m u h a b e re sin e
d a ir m e k tu p la rım y a k a la m ış ve sessiz­
ce k e n d isin i o r ta d a n k a ld ırm a y a k a r a r
v e rm iştir. B u n u n iç in 18 a ra lık 1551 s a ­
b a h ı M a rtin u z z i’n in ik a m e t e ttiğ i m ü s ­
ta h k e m m a n a s tır a b ir d o st gibi girilm iş,
M a rtin u zz i ç a .ışm a m a sa sı b a ş ın d a yazı
y a z m a k la m eşg u lk e n , k â ğ ıt im z a la tm a k
b a h a n e s iy le o d a s ın a g ire n le r ta r a f ın d a n
63 y e rin d e n h a n ç e rle n e re k ö ld ü rü lm ü ş
ve ö lü m ü n e iş a re t o lm a k ü zere k u la ğ ı
k e sile re k F e r d in a n d ’a g ö n d erilm iştir.
S iyasî ih tir a s la r ın d a n d o la y ı z a m a n
1044
z a m a n sa f d e ğ iş tire n M a rtin u z z i’n in Â-
v u s tu ry a lıla r ta r a f ın d a n ö ld ü rü m esi,
T ü rk le rin le h in e b ir n e tic e v erm iş gi­
bidir, Z ira ilk p lâ n d a , k e n d isin e p ek gü-
v en ilem iy en ve k a r ış tır ıc ı h ü v iy e te s a ­
h ip b ir şa h ıs o r ta d a n k a lk m ış; o n u n o r ­
ta d a n k a lk m a sı, E rd e l’d e c a n lı tu tu lm a k
is te n e n M a c a r b irliğ in in b ir m ü d d e t iç in
s a r s ın tıla r g eçirm esin e seb ep o lm u ş; a y ­
r ıc a c in a y e ti A v u stu ry a lIla r işled iğ in -
den, E rd e l h a lk ın ın A v u stu ry a lIla ra
k a r ş ı d u y d u ğ u ta r a f t a r lık h iss i d e b ir
m ik ta r za y ıfla m ıştır.
AvusturyalIların Segedin baskını
S okollu M ehm ed P a ş a B e lg ra d ’d a k ış ­
la m a k ta y k e n , E rd e l’d ek i A v u stu ry a o r ­
d u su b a ş k u m a n d a n ı C astald o , T isa n e h ­
ri ü z e rin d e k i m e ş h u r M a c a r ş e h irle r in ­
d en S eg ed in ’i b ir b a s k ın la ele g eçirm ek
isted i. 1552 s e n e sin in 23/24 ş u b a t gecesi
o n b in k işilik b ir k u v v e tin â n îd e n S e­
g ed in ü ze rin e y ü k le n d iğ i g ö rü ld ü . İç le ­
rin d e A lm an, İsp a n y o l ve S ilezy alı s u -
bav ve a s k e rle rin d e b u lu n d u ğ u b u k u v ­
v e tle rin ek serisi, b a z a n ç a p u .c u lu k d a
y a p a n ve b ir n ev i m ilis k u v v e tin d e n i-
b s r e t b u lu n a n M a ca r « h ay d u lar» d a n
m ü re k k e p ti. B a ş la rın d a S eg ed in k a le si­
n in eski m u h a fız ı T o th M ih âly b u lu n u ­
yordu.
C elâl zâ d e M u s ta fa Ç elebi’n in k a y d e t­
tiğ in e n a z ra n , T o th M ih âly , S eg ed in ’e
k a rş ı b a s k ın şe k lin d e h ü c u m a g eçerk en ,
ş e h rin v a ro ş u n d a b u lu n a n T ü rk m u h a -
fız a r.a u y u şm u ş tu r. B u seb ep le T o th
M ihâly, şe h re g ire rk e n S eg ed in s a n c a k
beyi M ih a l zâ d e H ızır Bey d e rh a l k a le ­
n in d a h ilin e çe k ilm iştir. C elâl zâ d e
ta v s if e ttiğ i b u d ü ş m a n la a n la ş m a h a ­
re k e tin in , T ü rk le rd e n çok k ü ç ü k b ir
zü m re y e in h is a r ettiğ i, v e y a h u t t a b ö y ­
le k ü ç ü k b ir to p u lu k yo lu y le şe h ird e k i
M a ca r h a lk ıy le ilg ili b u lu n d u ğ u a n la ş ı­
lıyor. Z ira H ızır Bey p e k a p a n s ız şe k il­
de k aley e k o şm a k la b e ra b e r, S eg ed in
k a le s in in y a p a y a ln ız ve m ü d a fa a s ız k a l­
m a d ığ ı g ö rü lm e k ted ir.
O sm a n G azi’ye h iz m e t e d e n m e ş h u r
K ö se M ih a .’in soyundan gelen H ızır
Bey, S okollu M eh m ed P a şa y a u la k g ö n ­
d e re re k v a z iy e tte n h a b e r d a r ed e rk en ,
a y rıc a b ir « k eb u tern âm e » ile, y a n i p o s­
t a g ü v erc in i u ç u rm a k su re tiy le B u d in
v a lis in d e n y a rd ım isted i. S oko llu Sege-
d in ’in b a ş ın a g elen le ri d u y u n c a b ir
m ik ta r k u v v e tle h a r e k e te geçti. S em e n -
d re s a n c a k beyi K asım P a şa (P e çe v î’de
R ü stem Bey) d a s ü r 'a tle S eg ed in y o lu n u
tu tu .
İlk h a m le d e şe lıri a la n d ü ş m a n k u v ­
v e tle ri k a le n in dış is tih k â m la r ın ı y ık ­
m a ğ a ç a lış ırk e n H ızır B ey h u r u ç h a r e ­
k e tle riy le b u n u önledi.
İy i b ir k u m a n d a n ve c e su r b ir a s k e r
o la n B u d in v a lisi H ad ım A li P a ş a s e r-
h a d le r d e n to p la d ığ ı y e n iç e rile ri de y a ­
n m a a .a ra k H ızır B eyin im d a d ın a k o ş­
tu ve S o k u llu ’d a n çok önce S eg ed in ö-
n ü n e y etişti.
T o th M ihâly, B u d in v a lisin in im d a d ı­
n a g eld iğ in i g ö rü n ce , k a le y i z o rlıy a n a s­
k e rin i ş e h rin ö n ü n e ç e k e re k m u h a re b e
d u ru m u aldı. A sk erin i ü ç b ö lü m e a y ıra ­ K a n u n î S u lta n Sü le ym a n
(K a p ıd a ğ lı resim serisinden)
r a k s a ğ v e sol t a r a f a s ü v a rile rin i, o r ta ­
y a d a p iy a d e le rin i y e rle ştird i. A y rıca le y m a n b ir k ılıç ve k a f ta n g ö n d erm e k
y a n ta r a f l a r ı n a s a h r a to p ç u la rı tâ b iy e su re tiy le B u d in v a .is in e te v e c c ü h le rin i
e tti, k e n d isi m e rk e z d e m u h a re b e y i id a ­ a ç ık la m ış oldu.
rey e b aşad ı.
K ara A hm cd P aşan ın Erdel harekâtı
S eg ed in ö n ü n d e c e re y a n e d e n b u ç a r ­
p ışm a p ek şid d e t i ve k a n lı oldu. H a d ım R u m eli b ey lerb ey i S o k o llu M eh m ed
Ali P a ş a n ın e m rin d e k i T ü rk a s k e ri b ü ­ P a şa , T a m ş v a r m u h a s a r a s ın d a b a ş a n
y ü k b ir c e sa re tle ç a rp ıştı. N eticed e d ü ş ­ s a ğ lıy a m ıy a ra k B e lg ra d ’a d ö n d ü k te n
m a n b ü y ü k b ir b o z g u n a u ğ ra d ı. D ü şm a ­ so n ra , K a n u n î S ü le y m a n E rd e l iş le rin in
n ın m u h a re b e m e y d a n ın d a te r k e ttiğ i m u v a ffa k iy e te u la ş tır ılm a s ı iç in İk in c i
ö lü le rin in m ik ta r ı b eş b in k işid e n az d e ­ v ezir K a r a A h m ed P a şa y ı M a c a ris ta n
ğildi. A ra la rın d a b ir çok m e ş h u r k u ­ s e r d a r a ğ m a ta y in e tti. K e n d is in e b ir
m a n d a n la r ı d a d a h ild i. T o th M ih âly bile m ik ta r to p ve k a p ık u lla rın d a n b ir m ik ­
y a n ın d a k i y irm i kişiy le T ısa n e h r in i y ü ­ t a r a s k e r v e rile n ik in c i v ezir A h m ed P a ­
z e re k geçip c a n ın ı zo r k u r ta r d ı. S eg ed in şa 22 n is a n 1552 d e E d irn e ’d en y o la ç ık ­
ö n ü n d e b ü y ü k b ir z a fe r k a z a n ılm ış, k a ­ tı. K a r a A h m ed P a ş a n ın s e rd a r ta y in
ley i a n s ız ın z a p ta te şe b b ü s e d e n d ü ş­ ed ilm e si ü z e rin e o n u n e m rin d e h a r e k â ­
m a n k a t ’ı b ir h e z im e te u ğ ra tılm ış tı. Ce- t a iş tir a k ed e ce k o la n R u m eli b ey lerb ey i
lâ . zâ d e M u s ta fa Ç elebi b u z a fe ri şöyle S okollu M e h m ed P aşa , A hm ed P a ş a g e­
ta s v ir e tm e k te d ir: «M ehm ed (Sokollu) lincey e k a d a r h a r e k e t iç in g e re k e n h a ­
ve K asım P a ş a la r y e tişin e e y e k a d a r Ali z ırlık la rı y ap tı.
P a ş a d ü ş m a n ı p e r iş a n e tti. N ereye b a ­
V esprim ’in zaptı
k ıls a d ü ş m a n c e se tle ri g ö rü lü y o rd u . V el­
h a s ıl d ü ş m a n b u s a v a ş ta p e k a ğ ır z a ­ İk in c i v ez ir A h m ed P a ş a n ın E d irn e ’­
y ia ta u ğ ra d ı. Y ere s e rile n le rin h e p s i d en y o la ç ık m a s ın d a n önce Is to ln i B el-
z ırh lı e lb ise le r giy in m iş erdi. B u se b e p ­ g ra d c iv a rın d a c e re y a n e d e n b ir h â d ise ,
le v a ro ş m e y d a n ı d em ir, çelik se rg is in e bu b ö lg ed e h a r e k â tın b a ş la m a s ın a s e ­
d ö n m ü ştü . G a z ile r b ü y ü k y a ğ m a la ra b ep oldu. M a c a ris ta n ’d a 1552 s e fe r m e v ­
k o n d u la r. D ü şm a n ın silâ h , m ü h im m a t sim in in aç ılışı gibi g ö rü n e n b u h â d ise
ve te ç h iz a ta a it h e r n e si v a rs a y e rin d e A v u stu ry a lIla rın b ir b a s k ın h a r e k e tin ­
k aldı». Ali P a ş a n ın k a z a n d ığ ı m u v a f f a ­ d e n d o ğ m a k ta y d ı. A slın d a Is to ln i B el-
k iy e t p a d iş a h a a rz ed ilin ce , K a n u n î S ü - g ra d s a n c a ğ ın ın s e rh a d k u m a n d a n la ­

1045
r ın d a n o la n H am za Bey, b u r a n ın s a n ­
c a k beyliğ in e ta y in ed ilm iş ve b u ta y in
ü ze rin e ik i yüz sü v a ri i.e m e m u riy e t
m a h a llin e h a re k e t e ttiğ i s ıra d a , A v u t­
tu r y a n ın V esprim m u h a fız la rın ın â n î
ta a r r u z u n a u ğ r a y a ra k e s ir d ü şm ü ştü .
A v u stu ry a id a re sin d e k i M a c a r ş e h irle ­
r in d e n o la n V esprim (W essprim , V esz-
pröm , W e issb ru n n ), Is to n i B elgrad
(S tu h lw e isse n b u rg ) u n b a tısın d a , B ala-
to n g ö lü n ü n kuzey b a tı h iz a sın d a d ır.
H a m m e r’e göre ş e h rin «Ak k ay n ak »
m â n a s ın a gelen ism i, c iv a rın d a k a y a ­
la r d a n k ö p ü k lü s u la rın a k m a s ın d a n ile ­
r i g elm ek ted ir. Ş e h rin m ü h im k ısm ı
y ü k se k b ir te p e ü ze rin d ed ir.
B u d in v alisi H adım A li P aşa, Is to ln i
B e lg rad s a n c a k b ey in in b a ş ın a g elen le­
ri ö ğ ren in c e, 1 n is a n 1552 de V esprim
d u v a rla rı ö n ü n d e g ö ründü. Ş e h rin b ir
te p e ü z e rin d e b u lu n u şu n u n a z a r ı itib a ­
r a a la r a k kuzey ve b a tıs ın a ik i y 'lk sek
se t y a p tırıp ü z e rin e to p la r y e rle ştird i.
O n gü,n m ü d d e tle to p a te şin e tâ b i t u t ­
tu ğ u V esprim ş e h rin in m u h a fız la rın ın
b ir k ısm ı T ü rk le r ta r a f ı n a geçti. Ali
P aşa, b u n la rı L ipova’d a k i A v u stu ry a
ih a n e tin e b ir m u k a b e le o lm a k ü zere
id a m e ttird i. M u h a fız la rın geri k a la n la ­
rıy la ş e h rin te slim i için m ü z a k e re le r ce­
re y a n e d e rk e n T ü rk a sk e ri V esp rim ’e
d a h il oldu. H ad ım Ali P a ş a n ın g ay re ti
sa y e sin d e ilk d efa T ü rk id a re sin e geç­
m iş o la n V esp rim ’in m u h a fız lığ ın a C ağ-
fe r A ğa ta y in edildi. V esp rim ’in A vus­
tu ry a lI k u m a n d a m M ihaly Vas d a e s ir­
le r a r a s ın d a a lın ıp g ö tü rü ld ü .
T am şvar’m zaptı
E rd e l h â d ise le ri dolayısiyle M a c a ris -
ta n s e rd a rlığ m a ta y in ed ilen İk in c i ve-
k e tin d e n itib a r e n m u n ta z a m a n y ü rü y ü -
V c sp rim kalesi
1046
z ir K a r a A h m ed P aşa , E d irn e ’d e n h a re -
şü n e d e v a m la 15 m a y ıs ta B e lg ra d ’a v a ­
sıl oldu. O se n e n in k ış m e v sim in i B el-
g ra d ’d a g eçirm iş o la n R u m eli b ey lerb e­
yi S okollu M eh m ed P aşa y ı ve em rin d e
b u lu n a n a s k e rle rin i m a iy e tin e a la r a k
27 h a z ir a n 1552 de T a m şv a r ö n ü n e v a ­
sıl oldu.
A h m ed P a ş a T a m şv a r’a v a rd ığ ı g ü n
d e r h a l a s k e rle ri m ev zilere y e rle ş tird i;
s ip e rle r k azıld ı, e tra fa to p la r ta b iy e
e d ile re k m u h a s a r a y a b a ş la n d ı. T a m ş­
v a r ’a v a rd ığ ı g ü n d e rh a l a sk e rle ri m e v ­
zilere y e rle ş tird i; sip e rle r k az ıld ı, e t r a ­
fa to p la r ta b iy e e d ilerek m u h a s a r a y a
b a şla n d ı. T a m ş v a r’ı k u ş a ta n T ü rk o r ­
d u s u n d a k ü ç ü k to p la r ın d ışın d a o tu z
a ltı a d e t b ü y ü k ç a p lı to p m e v c u ttu . B ü ­
yük s a y ıd a k u v v e tle rle s a rıla n T a m ş-
v a r’ın ta h k im a tı çok k u v v etliy d i. Z a te n
b ir m ev sim ö n ce k u ş a tm a y a m a ru z k a l­
m ış o ld u ğ u ve S o k o llu M eh m ed P a ş a n ın
s e fe rb e r h a ld e B e lg ra d ’a b ek led iğ i A-
v u s tu ry a lıla rc a b ilin d iğ in d e n , ş e h rin
ta h k im a tı k ış m e v sim i b o y u n ca d a h a d a
k u v v e tle n d irilm işti. B a tı k a y n a k la rın a
n a z a r a n T a m ş v a r’ı m ü d a fa a ed en in s a n
say ısı 2500 - 3000 d en ib a re t g ö ste rilirse
de, k a la b a lık T ürk, o r d u s u n a k a r ş ı b u
k a d a r az sa y ıd a in s a n ın b ir a y d a n fa z ­
la d a y a n m a s ı m ü m k ü n d eğ ild ir. T ü rk
k a y n a k la n m ü d a file rin s a y ıs ın a d a ir
ra k a m v erm e zle rse de C elâl zâ d e M us­
t a f a Ç elebi’n in : «H açlı ta r a f ı n a s k e rle ­
ri ile to p ve tü fe k le ri p ek çok o ld u ğ u n ­
d a n T ü rk a s k e rle ri ta r a f ı n a yağm ur
gibi tü fe k ve to p m e rm ile ri y ağ d ırd ıla r»
şe k lin d e k i ifa d e s in d e n m ü d a file rin m ik ­
ta r ın ın b a tı k a y n a k la rın ın sö y led iğ in -
d e n çok d a h a fa z la o ld u ğ u a n la ş ılm a k ­
ta d ır. T a m şv a r m ü d a file rin in k u m a n d a ­
nı L osonczi I s tv a n idi.
M u h a s a ra b a ş la y ın c a T a m ş v a r T ü rk
to p la r ın ın şid d e tli a te ş le rin e m a ru z k a l­
dı. B una, m ü d a file r d e h a t ır ı s a y ılır ş id ­
d e tte to p ç u a te ş i ile m u k a b e le ediyordu.
S u rla rd a b ir ta k ım y ık ın tıla r m e y d a n a
g eldiği h a ld e m ü d a file r m e ta n e tle rin i
d a h i b o z m a d a n m u h a re b e y e d ev a m e d i­
yordu. M u h a s a ra n ın u z a m a s ı k a r ş ıs ın ­
d a T ü rk a s k e rle rin in g a y re tle rin i c a n lı
tu tm a k is te y e n K a r a A h m ed ve S okollu
M ehm ed P a ş a la r z a m a n z a m a n s u r la r ın
e tra fım d o laşıy o rd u . B ir d e fa s ın d a So-
!

k o llu M eh m ed P a ş a n ın a tı b ir to p m e r ­ tu tu ş u p o n la n p ü s k ü rtm ü ş , böylece

m isi ile v u ru lu p d ü ştü . M eh m ed P a ş a
h iç te lâ ş eseri g ö ste rm e d e n h e m e n b a ş ­
k a b ir a t a b in e re k to p ç u m e v z ile rin i d o ­
la ş m a k ta d ev a m etti.
S u r la r d a b ir ta k ım g e d ik le r a ç ılm a k ­
la b e ra b e r, s e rd a r A h m ed P a ş a h e n ü z
b u n la rı ş e h rin z a p tı iç in k â fi g ö rm e ­
m e k tey d i, L âk in , s a b ırs ız 'ık g ö ste re n
b azı k u m a n d a n la r, s e rd a rın u m u m î h ü ­
cu m e m ri o lm a d a n k e n d i m ın tık a la r ın ­
d a k i a sk e ri h ü c u m a k a ld ırd ıla r. Bu h a ­
rek e t, bizim iç in fecî n e tic e v erd i. Z ira,
h ü c u m a g eçilen s a h a d a s u r la r ö n ü n d e
ik i b in k işi ş e h it d ü ştü . Ö len lere N iğbo-
lu s a n c a k beyi M u s ta fa Bey de d a h ild i.
B u h â d is e n in fe rd a s ı g ü n ü A n ad o lu
b ey lerb ey i H a şa n P a ş a m u h a s a r a o r d u ­
su iç in z a h ir e g etird i. H a şa n P a şa
T a m ş v a r ’a g elm ek tey k en , y o ld a d ü şm a n
b irlik le rin in h ü c u m u n a m a ru z k a m ıştı.
E rz ak ı k o ru m a y a m e m u r m u h a fız k u v ­
v eti, d ü ş m a n b irlik le riy le m u h a re b e y e
d ü ş m e n in b a s k ın şe k lin d e k i b a lta la m a
h a r e k e ti m u v a ff a k o la m am ıştı.
B a tı k a y n a k la r ın a is tin a d e n H a m -
m e r’in b ild ird iğ in e gö re; S eg ed in eski
m u h a fız ı T o th M ih âly de, T ü rk le rin
m u h a s a r a o r d u s u n a y a p tığ ı gibi, o da,
T a m ş v a r m ü d a file rin e e rz a k y e tiş tirm e k
istem iş, lâ k in te şe b b ü sü ta m m â n a siy le
h ü s r a n la s o n a e rm iştir. Z ira m ü h im s a ­
y ıd a m u h a fız k u v v etle y o la ç ık m a s ın a
ra ğ m e n , a s k e rle rin in b ir k ısm ı d a h a
M aroş su y u v a d is in d e y k e n T ü rk le rin
k o rk u s u n d a n k e n d is in i te rk e tm iş , d iğ e r­
le ri ise T ü rk le rin s a v le tin d e n d a r m a d a ­
ğ ın o lm u ş tu r. T o th M ih âly b ile g ü çlü k le
k u r tu la n la r a d a h ild ir. C e 'â l zâ d e M u s­
t a f a Ç elebi’n in k a y d e ttiğ in e n a z a r a n
d a ; T o th M ih â ly ’n in b u h a r e k e ti T a m ş-
v a r ’a z a h ire g e tirm e fa a liy e tin d e n ib a ­
r e t o lm ay ıp , T ü rk m u h a s a r a k u v v e tle ri­
n i g e rid e n v u r m a te şe b b ü sü d ü r. T o th
M ih âly b u te şe b b ü sü e s n a sın d a m a ğ lû p

T a m şv a r m u h a sa ra sın ı ta sv ir eden b ir resim (Rico ta rih in in A lm a n c a n ü sh a sın d a n alınm ıştır.)

1047
 ve p e riş a n şekilde k a ç a rk e n , oğlu T ü rk -
le rin eline esir d ü şm ü ştü r.
K aleye k a rş ı g irişilen to p ç u b o m b a r­
d ım a n ın ın en şid d e tlisi T a m ş v a r’m m ü ­
him is tih k â m a rın d a n o la n «su kulesi»
ne te v c ih edilm işti. N ih ay e t b u ra sı iyice
y ık ılın ca s e rd a rın em riyle 25 te m m u z ­
d a (C elâl z â d e ’de 23 tem m u z) um um î
h ü c u m a geçildi. Y ıkılan y e rle re p iy a d e ­
le rin h ü c u m u beş s a a t sü rd ü . Ç a rp ış m a ­
la r çok ç e tin ve k a n lı oldu. T ü rk a s k e r­
le ri z a y ia ta a ld ırm a d a n k aley i alm ak
h ırsiy le ş e c a a t.a g ed ik lere y ü rü y o rd u .
M ü v e rrih P eçev î’n in : « Y ü rü y ü şlerd e ö l­
m e k te n b irb irin e te k a d d ü m etm eğ e i-
verler, k a t ’iyyen yüz çevirm ezler, ko y u n
tu z a gid er pibi gid erlerd i» sö z lerin d e en
beliğ ifa d e sin i b u la n m ü th iş h ü c u m es­
n a s ın d a g ö ste rilen fe v k a lâd e g a y re te ve
a ğ ır z a y ia ta ra ğ m e n k aley e g irm ek
m ü m k ü n olm adı. M a a m a fih b u g ü n k ü
h ü c u m T a m ş v a r’m z a p tın ın b ir gün,
h a t t a b ir s a a t m eselesi o ld u ğ u n u m ey­
d a n a ç ık a rm ıştı. Z a te n son g ü n le rd e
m u h a fız la rın b ir k ısm ın d a te s im le h in ­
de b ir c e re y a n b elirm işti. E rte si gün,
y an i 26 te m m u z d a h ü c u m a d ev a m e d il­
di ve su k u le si is tih k â m ı za p to lu n d u .
Bu m ü h im is tih k â m ın z a p tı üzerine,
T a m şv a r m ü d a file rin in g eri k a la n la rın ı
Ö lüm den v ey a e s ir o lm a k ta n k u r ta r m a k
istey e n L osonczi Is tv a n , v ire ile, y a n i
iç e rd e k ile rin sa lim e n çıkıp g itm e le rin e
m ü sa a d e o u n m a k şa rtiy le T a m şv a r’ı
te slim etti.
L osonczi I s tv a n ’m k u m a n d a s ın d a k i
T a m şv a r m ü d a file ri ş e h rin d ış ın a çık ­
tık la r ı s ıra d a R u m eli b eylerbeyi Sokollu
T a m şv a r'ın eski bir resm i
1048
M ehm ed P a ş a ile K asım P aşa, b u n la rı,
ç e tin h a r b in y a r a ttığ ı k in d e n d o lay ı a s ­
k e rin ta h k ir in d e n k o ru m a k iç in o r ta la ­
rın a a la r a k ile rlem e k te y d i. O a ra lık iki
y en içeri, L osonczi I s tv a n ’ın b ir iç o ğ la ­
n ın a veya o n u n m iğ fe ri ile a tu n z ırh ı­
n ı ta ş ıy a n b ir h iz m e tç isin e s a ta ş tı. B u ­
n u g ö ren L osonczi Is tv a n , d e rh a l y e n i­
çeriyi k ılıcı ile v u rd u , h a t t a h â d ise y i
y a tış tırm a k iç in o n u n y a n m a d o ğ ru
ile rliy en b ey lerb ey i k e th ü d a s ın ın b a ş ın ı
y ard ı. B u n u n ü z e rin e v ire bozuldu. İk i
ta r a f d a s ilâ h la rın a sa rıld ı. T a m ş v a r
m ü d a file ri azlık o ld u ğ u n d a n , k e n d ile ri­
n in seb eb iy et .v e rd ik le ri b u h â d ise o n la r
iç in b ir fe lâ k e t oldu. M aru z k a ld ık la rı
bu m u am ele, b ir b ak ım a, 1551 a r a lığ ın ­
d a L ipova’d a U lam a P a ş a y a ta tb ik e d i­
le n h a r e k e tin b ir m u k a b e le si idi.
V ire bozu d u k ta n s o n r a L o san czi I s t-
v a n ik i y e rin d e n y a ra lı o la ra k v ezir A h-
m ed P a ş a n ın h u z u ru n a g e tirild iğ in d e ;
şid d e tli sö zlerle T ü rk le rin h ıy a n e tin d e n
d em v u rd u . A hm ed P a şa : B u n a k e n d ile ­
rin in sebep o ld u ğ u n u , h a lb u k i A v u stu r­
yalIların h iç b ir seb ep y o k k en L ip o v a vi-
re sin i b o z d u k la rın ı b ild ird i. I s tv a n y in e
de sö zlerin e d ev a m la : «Ne y ap ay ım , k a ­
le a h a isi b en i k e n d i h a lim e b ıra k m a d ı­
la r ; b en o n la rla m a h v o lm a ğ a k a r a r v e r­
m iş tim ; yoksa siz T a m ş v a r’ı a lm a k iç in
d a h a v e rd iğ in iz k a d a r te le f a t v e rird i­
niz» dedi. A h m ed P a şa d a h a s o n r a Lo-
sen czi I s tv a n ’m b a ş ın ı k e stird i. P eçev î’-
ye göre; o n u ö ld ü rtm e s in in sebebi, y a ­
r a la r ın ın ilâ ç k a b u l etm iy e ce k d ere ced e
a ğ ır o lm a sın d a n , iyileşm e ü m id in in b u ­
lu n m a m a s ın d a n ile ri gelm ek tey d i.
T a m ş v a r’m za p tı, A v u stu ry a iş g a lin ­
de b u u n a n c iv a rd a k i d iğ e r ş e h irle rin
z a p tın ı d a k o la y la ş tırd ı. H a tta T a m şv a r
d ü şü n ce, b u lu n d u ğ u m ev k ii te rk e d ip k a ­
ç a n k u m a n d a n la r g ö rüldü. L ipova k u ­
m a n d a n ı b u n la rd a n b iriy d i. İsp a n y o l a -
sıllı b ir k im se o la n L ipova k u m a n d a m ,
K asım P a ş a n ın beş b in k işi ile k e n d i ü -
z e rin e g eld iğ in i d u y u n ca , ş e h ri ateşe v e­
re re k k a ç tığ ın d a n , L ipova k o la y lık la iş ­
gal edildi. A y rıca T am ş ırm a ğ ı k e n a r ın ­
d a k i ş e h ir .e rd e n L ugas (C elâl z â d e ’de
Loguş) h a lk ı cizye v e re c e k le rin i b ild ire ­
re k ita a tle r in i a rz e ttile r.
N etice o la ra k ; T a m ş v a r’ın za p tı, B a-
n a t b ö lg e sin in irili u fa k lı d a h a b az ı k a ­
le le rin in T ü rk id a re s in e geçm esin e yol
aç tı. B a n a t a ra z is in in z a p tı ta m a m la n ın ­
ca, b u r a d a a y rı b ir b ey lerb ey lik k u r u l­
du. B a n a t’ın ş e h ir ve k a s a b a la r ı bey -
erb e y lik m e rk e z i o la ra k se çilen T a m ş-
v a r ’a b a ğ la n d ı. T a m ş v a r’ın ilk b e y le r­
b ey liğ in e d e M a c a ris ta n ’d a c e re y a n e-
d en m u h te lif ç a rp ış m a la r d a iy i b ir k u ­
m a n d a n o ld u ğ u n u g ö ste re n s a n c a k b ey ­
le rin d e n K a sım P a ş a g etirild i.
H ad ım Ali P a ş a n ın f e tih le r i
V ezir A h m ed P a ş a T a m şv a r m u h a s a ­
r a s ın a b a ş la d ığ ı s ır a d a B u d in v a lisi H a ­
d ım Ali P a ş a da, D regely k a le sin i z a p ­
te tm e k üzere, B u d in ’d e n a y rılm ıştı.
Y ü ksekçe b ir te p e ü z e rin d e b u u n a n
D regely k a le si S zondy G yörgy t a r a f ı n ­
dan m ü d a fa a ed ilm e k tey d i. S zondy
G yörgy k a h r a m a n c a d a y a n d ı. K a le n in
m ü d a fa a s ın a geçerk en , fe d a k â rlığ ın ve
m e m le k e t se v g isin in en güzel ö rn e ğ in i
v e re n b u a d a m , evvelâ k ıy m e tli e ş y a la ­
r ın ı y a k tı. S o n ra a h ırd a k i a-tlarını k e n d i
eliyle v u rd u . B u lu n d u ğ u ş e h ird e so n d e ­
m in e k a d a r ç a r p ış a r a k ölm ek iste d iğ in i
b u h a re k e tiy le p e ş in e n g ö ste re n S zondy
G yörgy, h a k ik a te n so n â n a k a d a r b ü y ü k
b ir ş e c a a tla ç a rp ıştı. Ş e h ir d ü ş e rk e n b ir
k u r ş u n isa b e tiy e y ere yıkıldı. T ü rk a s ­
k e ri k aley e g ird iğ i z a m a n H ad ım A.1İ
P a ş a d a o n u n ş a n ın a y a k ış ır şe k ild e ö lü ­
s ü n e h ü r m e t g ö sterd i. M ağ lû p ve f a k a t
k a h r a m a n d ü ş m a n ın ın c e se d in i k a le n in
k a r ş ıs ın a g ö m d ü rd ü . M e za rın ın b a ş ın a
b ir m ız ra k ve b ir b a y ra k d ik tirm e k s u ­
re tiy le , S zo n d y ’ye k a r ş ı h ü r m e t ve t a k ­
d irin i dile g e tirm iş oldu.
H ad ım Ali P aşa, D rögely’n in z a p tın ­
d a n so n ra f e tih le r in i g e n işle tm e k iç in
h a r e k â ta d ev a m e tti. B u g a ­
ye ile S zecseny ö n ü n e g eld i­
ği z a m a n k a le n in m u h a fız la ­
r ı k a ç m ış o ld u ğ u n d a n ş e h ri
k o la y lık la ele geçirdi.
H ad ım Ali P a ş a ile b ir lik ­
te B u d in ’d e n h a r e k e te g eç­
m iş o la n Is to ln i B elg rad
s a n c a k beyi Y ah y a P a ş a z â -
de M eh m ed P a ş a n ın oğlu
A rslan Bey, m a iy e tin d e k i ik i
b in k işilik k u v v etle S algo
k a le sin i k o la y lık la z a p te tti.
Bu k a le y i k u ş a ttığ ı sıra d a ,
k aim k ü tü k le ri şe h re d o ğ ru
1049
to p b iç im in d e çevirdi. B u n la rı h a k ik a te n
m u a z z a m b ire r to p z a n n e d e n m ü d a file r,
ş e h ird e n sa ğ s a lim çık ıp g itm e le rin e
m ü s a a d e o lu n m a k su re tiy le k a le y i te r -
k e ttile r. A rsla n Bey, b u n u n a r k a s ın d a n
Sâg, H allokö, G y a rm a t, B u ja k k a le le ri­
n i de fa z la z a h m e t ç e k m e d en e ld e e tti.
Bu m u v a ffa k iy e t e rin in a r k a s ın d a n te k ­
r a r H a d ım Ali P a ş a ile b irle şti.
H ad ım Ali P aşa , A v u stu ry a id a re s in ­
d ek i M a c a r a ra z isin d e h a r e k â ta d ev a m
e d e rk e n P a lâ s t o v a sın d a yedi b in k işilik
b ir d ü ş m a n k u v v e tiy le k a rş ıla ş tı. M a c a r
a s k e rle rin d e n ib a re t o la n b u k u v v e tin
b a ş ın d a F e r d in a n d ’m k u m a n d a n la r ın ­
d a n A v u stu ry a lI E ra sm u s T eu fel b u lu ­
n u y o rd u . H ad ım A li P a ş a n ın a s k e ri de
k a r ş ıs ın d a k i h a s m ın m k u v v e ti k a d a rd ı.
D enk sa y ıd a k i k u v v e tle r a r a s ın d a 11 a -
ğ u sto s 1552 g ü n ü c e re y a n ed en m u h a r e ­
b ed e d ü ş m a n b ü y ü k b ir m a ğ lû b iy e te u ğ ­
rad ı. B u z a fe r n e tic e sin d e m u h a re b e s a ­
h a s ın ın y a n ıb a ş ın d a k i F ü ek (F ilek ) k a ­
lesi za p te d ild i. V aç (V âc) p isk o p o su
m a k tu l, m u h a re b e y i id a re ed e n E ra s ­
m u s T e u fe l ile k u m a n d a n la rd a n P a lla -
v için i e s ir d ü ştü . A lın a n e s irle rin say ısı
d ö r t b in k işi idi.
M o h a ç’ta n b e ri T ü rk le re k a r ş ı u m u ­
m iy e tle A v u stu ry a lI k u m a n d a n la r id a ­
re sin d e h a r b e d e n M a c a rla rın u ğ r a d ık a -
rı en ö n em li m a ğ lû b iy e t o la n b u h a r p te ,
a lm a n e s irle r B u d in ’e g etirild i. E sirler,
F e r d in a n d ’ı te zlil g ayesiyle m e z a d a ç ı­
k a r ıla r a k sa tıld ı. M ü h im sa y ıd a e s irin
s a tış a a rz ı e s ir p iy a sa sın ı d ü şü rd ü . B il­
h a s s a A lm a n e s irle ri p ek k ıy m e tsiz s a ­
yıldı. B a z ı.a rı a n c a k b ir çöm lek b a l v e­
ya y a ğ a k a r ş ılık sa tıla b ild i. K u m a n d a n
E ra sm u s T e u fe l ise K a n u n î S ü le y m a n ’a
gön d erild i.
F ile k kalesi
 Szolnok’un zaptı P aşa y ı E ğ ri’n in fe th in e te şv ik e tti. B u ­
r a n ın g ere k ask erî, gerek se İk tisa d î b a ­
H a d ım Ali P aşa, P a la s t o v a sın d a k a ­ k ım d a n ta ş ıd ığ ı e h e m m iy e ti çok iyi t a k ­
z a n d ığ ı z a fe rd e n so n ra, S zolnok ü ze rin e d ir ed en H ad ım Ali P aşa, böyle b ir y eri
y ü rü d ü . T a m ş v a r’ın z a p tım ta m a m la m ış k e n d i ey a le tin e k a tm a k istem e k tey d i.
o la n v ezir A h m ed P a ş a d a S zolnok ö- O n u n için, E ğ ri’n in z a p tın ı k olay g ö ste­
n ü n d e k e n d isin e m ü lâ k i oldu. Z agiva r e n Ali P aşa , fik rin i s e r d a r a k a b u l e t tir ­
s u y u n u n T isza n e h r i ile b irle şm e s a h a sı m işti.
y a k ın ın d a ve b u a k a rs u y u n ü ze rin d e
b u lu n a n S zolnok (S o ln u k ), b ir k a ç sene E ğ ri’n in z a p tı k a r a rla ş tır ılın c a , b u işi
önce u z u n u ğ r a ş m a la r so n u n d a iyi b ir p ek fa z la a rz u la y a n H ad ım Ali P a ş a ö n ­
şekilde ta h k im edilm işti. K a le sin in e t ­ d e n g ö n d erild i. 9 ey lü l 1552 a k şa m ı E ğ ri
r a f ın ı çeviren s u rla r, iç erd ek i ev lerin ö n ü n e v asıl o la n Ali P aşa, e rte s i g ü n ü n
ç a tıla r ın ın g ö rü n m e sin e m a n i o lacak s a b a h ın d a n itib a r e n to p la rı ta b iy e e t­
d ere ced e yü k sek ti. K a le n in g ü ney m e d - m eye b aşlad ı. H ad ım Ali P a şa k u v v e tle ­
h a lin in ö n ü n d e içi su ile do u b ir h e n ­ ri b u r a y a y e tiştiğ i gün, s e rd a r İk in c i v e­
d ek m e v c u ttu . Bu m e v zu d a b a tı k ay - z i r A h m ed P a ş a n ın g ö n d erd iğ i m e k tu p
n a k la r ın ı esas tu ta n H a m m e r’in b ild ir­ t a E ğ ri k u m a n d a n ın ın elin e geçm iş b u ­
d iğ in e göre; S zolnok’u m ü d a fa a edecek lu n u y o rd u . A h m ed P a ş a m e k tu b u n d a ,
k u v v e tle r de h a y li eh e m m iy etliy d i. O tuz e m rin d e k i k u v v e tle rin k a z a n d ığ ı m u ­
a ltı b ü y ü k to p ve üç b in tü fe k ç i, ş e h rin v a ffa k iy e tle re işa re tle , fu zu li k a n d ö k ü l­
m ü d a fa a k u v v e tin in m ü m ta z ta r a f ım m e sin e m â n i o lu n m a k ü zere k a le n in
te şk il ediyordu. A yrıca, k aled e u z u n b ir te slim in i istiy o rd u . F a k a t E ğ ri k u m a n ­
m u h a s a r a y a y etec ek k a d a r e rz a k ve d a m Dobo I s tv a n (Dobo de R u szk a) se r-
c e p h a n e m e v c u ttu .
S zolnok, gerek is tih k â m la r ın ın m e ta ­
n e ti, g erekse iç in d ek i a s k e r ve s ilâ h la ­
r ın m ik ta r ve n e v ’i b a k ım ın d a n u z u n
b ir m u h a s a r a y a k a r ş ı k o y ab ilird i, fa k a t
b a ş ta k i k u m a n d a n ın d a o ce v h er yoktu.
L a u re n t N yary ism in i ta ş ıy a n bu k u ­
m a n d a n k o rk a k ve b eceriksizdi. O n u n
için, A lm an, B ohem yalı ve M a ca r'.a rd a n
m ü re k k e p a s k e rle ri a r a s ın d a k i geçim ­
sizliği ö n ley ip k u v v etli b ir m ü d a fa a gös­
te re m e d i. Ş e h rin m ü d a fa a s ı ile vazifeli
a s k e rle ri ta k ım ta k ım k a ç a rk e n , k e n d i­
si de o n la rın a r a s ın a k a rış ıp sıv ışm ak
isted i. L âk in y a k a la n a r a k (4 eylül 1552)
A hm ed P a ş a n ın h u zu ru n a getirildi.
H a m m e r’e göre; m u h a fız la rd a n b irin e
k e n d i k ızın ı te slim e tm e k su re tiy le e s a ­
r e tte n k u r tu la n L a u re n t N yary, A vus­
tu r y a ’ya gelince m a h k e m e h u z u ru n a çe­
k ilm işse de, h â k im le r h e y e tin e rü şv e t
y e d irm e k su re tiy le m a h k û m o lm a k ta n
k u rtu lm u ş tu r.
S zo ln o k ’u n m ü d a file ri böyle ta k ım
ta k ım k a ç ın c a şe h ir k o la y lık la z a p te -
dildi. Z a te n k a ç a n k u v v e tle rin a r k a ­
sı b ıra k ılm a d ığ ın d a n e k serisi itlâ f o lu n ­
du.
E ğri m u h a s a ra s ı
S zo ln o k ’u n k o la y b ir şekilde z a p tın ­
d a n s o n ra H a d ım Ali P a şa , v ezir A hm ed E ğ ri m üdafii D ob o İstvan

1050
d a r ın b u d ile ğ in e k a rşı, m e k ­
tu b u g e tire n a d a m ı h a p s e t­
m ek s u re tiy le c e v a p verdi.
M a c a rla rın E ger, L â tin le -
rin A gria, A lm a n la rın E rla u
ve T ü rk le rin de E ğ ri d e d ik ­
le ri b u şe h ird e , M a c a r d ev ­
le tin in k u ru c u s u ilk k ır a l
S zen t I s tv a n b ir p isk o p o slu k
tesis ve b u n a geniş a ra z i
ta h s is e tm işti. M a tr a ve B ü k k
d a ğ a rın ın a r a s ın d a , E ger
ırm a ğ ın ın v a d isin d e b u lu n a n
bu şe h ir, o n u n iç in M a c a r
d e v le tin in k u r u ld u ğ u g ü n ­
E ğ r i kalesi
le rd e n b e ri eh e m m iy e t a rz e -
•ien b ir b eld e idi.
ta h k im a tı a r ttırılm ış tı. E ğ ri’n in so n y ıl­
F e r d in a n d son se n e le rd e E ğ ri m ın tı-
la r d a m ü te m a d iy e n ta h k im i iç in g a y re t
k a s ın a e h e m m iy e t v e rd iğ in d e n ş e h rin
g ö s te re n le rin e n b a ş ın d a E ğ ri p isk o p o su
ile a silz ad e P e ré n y i P é te r
geliyordu.
H a d ım Ali P a şa ile b ir lik ­
te E ğ ri ö n ü n e g elen I s to ln i
B e lg ra d s a n c a k beyi A rs la n
Bey, ş e h r in dış m a h a lle s in ­
d e b u lu n a n M eryem A n a k i­
lisesi c iv a rın a y e rle ştird iğ i
d ö r t to p ile a te şe b aşlad ı.
A rs la n B ey in fa a liy e ti E ğ ri’-
ye k a r ş ı ilk a te ş i te şk il e tti.
A li P a şa , k a r a r g â h ın ı ş e h ­
r in d o ğ u ta r a f ın d a k i b ir t e ­
p e ü z e rin e k u rd u . Ali P a ş a ­
d a n b ir k a ç g ü n s o n r a A h ­
m ed P a ş a d a E ğ ri’ye y etişti.
S e rd a rın o ta ğ ı, k e n d isi ile
b irlik te g elen R u m eli b e y le r­
b ey i S okollu M eh m ed P a ş a ­
n ın o ta ğ ı ile b irlik te , E g er
ı u h r i v a d isin d e A egidius d a ­
ğı y a m a c ın a k u r u ld u (11
E y lü l).
A h m ed P a ş a n ın g e tird iğ i
b ü y ü k to p la r ş e h rin e t r a ­
fın d a k i h â k im te p e le re y e r­
le ştirild i. İrili u f a k lı to p la r ­
la E ğ ri is tih k â m la r ı dövü­
lü r k e n m ü d a file r de m ü e s ­
s ir şe k ild e m u k a b e le d e b u lu ­
n u y o rd u . B a tı k a y n a k la rın a
g ö re; k u m a n d a n Dobo I s t-
M a c a r ressa m la rın a gö re E ğ r i m üdafaası v a n ’ın e m rin d e ta m a m ı M a-

1051
 c a r la r d a n ib a re t ik i b in k işi m e v c u ttu . z a p tın ın d a ağ u sto s iç in d e o lm a sı ik ti­
E ğ ri’d ek i k u m a n d a n la r, S zolnok’ta k i k u ­ za eder. H alb u k i b a tı k a y n a k la rın ın E ğ ­
m a n d a n gibi k o rk a k n e v in d e n olm ayıp, ri m u h a s a r a s ın ın k a ld ırılışı iç in k a y d e t­
hem c e su r h em d e e h liy e t sa h ib i idi. tik le ri 19 ek im ta rih i, h e m S zo ln o k ’u n 4
Dobo I s tv a n ’d a n g ay rı M ecsey, B o rn e- ey lü ld ek i z a p tın a , h e m de O sm a n lı k a y ­
m issza d a b irin c isi k a d a r d eğ e rli k im se ­ n a k a rın ın , m u h a s a r a n ın k a ld ırılış s e ­
lerdi. M u h a s a ra n ın b a şla d ığ ı ilk g ü n d en b ep leri a r a s ın d a z ik re ttik le ri, h a v a la rın
itib a re n c a n la b a ş la ça lışıy o r ve sık sık k ışla m a sı k a y d ın a u y g u n lu k a rz e tm e k -
is tih k â m la rı d o la ş a ra k m ü d a file ri te şçi te d ir.
ed iy o r ardı. E ğ ri m ü d a fa a s ın d a y aln ızca
E ğ ri m u h a s a r a s ın d a u ğ r a n ıla n b a ş a ­
a s k e rle r ça lışm ay ıp , ş e h ir h a lk ı d a k a ­
rıs ız lık ta n en fa z la ü z ü le n le rin b a ş ın d a
d ın lı erk e k li v azifeye k o şm u ş b u lu n u ­
s e rd a r A h m ed P a ş a v ard ı. O n u n için,
yordu. T ü rk to p la rı s u r la r ı zedeledikçe,
E ğ ri’n in z a p tın ı k o lay g ö ste re re k k e n d i­
b u r a la rın m u k a v e m e tin in a r ttırılm a s ı i-
çin te d b irle r alm ıyor, k u m ve çim en dolu sin i h a c â le te s ü rü k le d iğ in d e n dolayı
H ad ım Ali P aşa y ı şid d e tle m u a h e z e e t ­
fıç ıla rla g ed ik ler k a p a tı ıyor, e rz a k d e ­ ti. Bu y ü zd en Ali P a ş a g özden d ü ştü .
p o la rın ın y a n g ın d a n k o ru n m a sı iç in e t­
r a f ın a ısla k b ezler ve d e rile r geriliyordu. P eçev î’n in d e k a y d e ttiğ i v eç h ile ; E ğ ri
E ğ ri’yi k u ş a ta n T ü rk k u v v e tle ri ise, şe- m u h a s a ra s ı, K a n u n î d e v rin in m ü te a d d it
h irin m u k a v e m e ti n e tic e si g ü n le r geç­ z a fe rle ri a ra s ın d a , V iy an a ve M a lta t e ­
tik çe, y aln ız to p la r la s u r la r ı dövm ekle şe b b ü sleri ile b irlik te u ğ r a n ıla n üç m u -
ik tif a e tm iy e re k h e n d e k d o ld u rm a k , l â ­ v a ffa k ıy e tsiz lik te n b irid ir. Bu ü ç m u -
ğım a ç m a k gibi m u h a s a r a m u h a re b e s i­ v affak iy e tsiz liğ e b ir d erece v erm e k ge­
n in h e r te d b irin e b aşv u rd u . Z a m a n z a ­ rek irse, V iy an a ve M a lta m u h a s a r la rm -
m a n , k ısm ı h ü c u m a r y apıldı. 29 eylül d a n s o n ra E ğ ri k u ş a tm a s ın ın ü ç ü n c ü
s a b a h ta n itib a r e n üç d e fa te k r a r la n a n d erecey i alm as ı ik tiz a eder.
geniş çap lı h ü c u m la rd a , sekiz b in k işi E ğ ri m ü d a file rin in k ah ra m an c a d a­
k ay b e d ild iğ i h a ld e , m u v a ffa k iy e t s a ğ la ­
n a m a d ı. M a am a fih , b u n d a n b ir h a f t a
so n ra k i m u h a re b e le rd e , E ğ ri’deki b a r u t
d ep o su T ü rk to p la r ın d a n is a b e t a la r a k
b e r h a v a oldu. M ü d a filer, b a r u t b a k ı­
m ın d a n s ık ın tıy a düşm ek le b era b er,
g a y re tle rin i ek siltm ed iler, u m u m î ve
k ısm î h ü c u m 'a rd a , s u r la r ı a ş m a k ü zere
h a z ır la n a n a h ş a p k u le le r d u v a rla ra
y a k la ştırıld ığ ı s ır a d a m ü d a file r t a r a ­
f ın d a n y akıldı. B üyük m ik y a s ta z a y ia ta
sebep o la n 29 eylül h ü c u m u n d a n so n ra
iki d e fa d a h a te k r a r la n a n h ü c u m la rd a
d a n e tic e alın a m a d ı. M evsim ü erle m iş
ve y a ğ m u r.a rd a n s o n ra k a r d a y ağ m ağ a
b a şla m ıştı. B u n u n iç in s e rd a r A hm ed
P a ş a E ğ ri m u h a s a r a s ın ı k ald ırd ı.
C elâl zâ d e M u sta fa Ç elebi ve S o lak -
zâd e, b a ş la n g ıç ta r ih in i z ik re tm e y e re k
m u h a s a r a n ın 6 ekim de (17 şevval) k a l­
d ırıld ığ ın ı söylerler. Bu a r a d a m u h a s a ­
r a n ın k ırk g ü n s ü rd ü ğ ü n ü de z ik re d e r­
ler. M u h a s a ra n ın k ırk g ü n d e v a m ın d a
d o ğ u ve b a tı k a y n a k la rın d a itt if a k ol­ M A V R lT fl
ÎMPEfci l A * C;
d u ğ u n a göre; m u h a s a r a n ın k a ld ırılışı sUODEBV!\eEJ
_________MİM . AU I '¿mm■r.TkOM
Ca»E&»ıu___
O u.
önek

için 6 ekim ta r ih i d o ğ ru k a b u l edildiği

ta k tir d e , b a ş la n g ıc ın ın a ğ u s to su n so n E ğ ri m üdafilerine yard ım a gelen Sakso nya
h a f ta s ın a a lın m a sı, h a t t a S zolnok’u n prensi M a u rice

1052
y a n m a la r) k arşısın d a. F e r d in a n d d a h a ­
re k e tsiz k a lm a d ı. S a k so n y a p r e n s i M a u ­
rice id a re s in d e b ir im d a t k u v v e ti g ö n ­
d erd i. L â k in p r e n s M a u ric e ’in (M oris)
E ğ ri’ye k a d a r g elm esin e .ü z ü m k a lm a d ı.
T ü rk le rin Y a n ık k a le d e d ik le ri R a a b
(G y ör) c iv a r ın d a k u v v e tle rin i to p la d ığ ı
s ıra d a , E ğ ri m u h a s a r a s ın ın k a ld ırılm ış
o ld u ğ u n u d u y u n c a g eri dö n d ü .
E ğ ri m u h a s a r a s ı, F e r d in a n d ’ın b u r a y a
d a h a f a s la eh e m m iy e t v e rm e sin e se b ep
oldu. N asıl ki, d iğ e r h u d u t k a le le rin d e n
K a n ije ve S z ig e t’in ta h k im i iç in ş a h s a n
m e şg u l olm uş idiyse, E ğ ri’ye de a y n i d e ­
reced e a â k a g ö ste rd i. T ü rk to p la r ın ın
m e rm ile riy le y ık ıla n E ğ ri d u v a rla rın ı,
on b e şin c i a s ırd a y a p ılm ış b ü y ü k p isk o ­
p o slu k b in a s ın ın d u v a r la rın d a n ve k ili­
se h a r a b e le r in in ta ş la r ın d a n is tifa d e
ile ta m ir e ttir d i. İ s tih k â m la rın ı böyle
ta m ir ile k u v v e tle n d irirk e n iç in d e k i m u ­
h a fız la rı d a m ü h im s a y ıd a A v u stu ry a
a s k e ri i.e ta k v iy e eyledi.
T uygun P aşan ın Budin valiliği
E ğ ri m u h a s a r a s ın d a n s o n r a gözden
d ü şe n H ad ım Ali P aşa , b ir m ü d d e t s o n ­
r a B u d in v a liliğ in d e n alın d ı. K a n u n î’n in
N a.hcivan s e fe ri s ır a s ın d a K aram an
b ey lerb ey i s ıfa tiy le se fe re iş tir a k ed e n
ve G ü rc is ta n s ın ır la r ın d a y a r a r lık la r
g ö ste re n H a d ım Ali P a ş a n ın , 1556 se n e si
ş u b a tın d a ik in c i d e fa B u d in b e y le rb e y ­
liğ in e g e tirilişin e k a d a r geçen en az iki
y ıl ık m ü d d e t z a rfın d a , B u d in v a liliğ in i
T u y g u n P a şa işg a l e tti.
T u y g u n P a ş a n ın B u d in v aliliğ i z a m a ­
n ın d a d a A v u stu ry a h u d u d u n d a h â d is e ­
le r ek sik o lm adı. İk i d ev let a r a s ın d a h e ­
n ü z s u lh a k te d ilm e d iğ in d e n , h u d u tla r ­
d a k i te c a v ü z le r h a r p h â lin in ta b iî b ir
n e tic e s i gibiydi. O a r a d a O sm a n lı h ü ­
k ü m d a rın ın İ r a n se fe riy le m e şg u l b u ­
lu n m a sı, te c a v ü z h u s u s u n d a A v u s tu ry a ­
lIlara c e s a re t v erm e k tey d i. A v u stu ry a lI­
la r ın b u h a r e k e tle r i ve b ir m ik ta r esir
a lm a la rı, B u d in v alisi T u y g u n P a ş a n ın
K a p o s v â r ü z e rin e y ü rü m e sin e sebep
oldu. O sm a n lı ta r i h in i m u fa s s a l şek ild e
in c ele m iş o la n m e ş h u r ta r ih ç i H a m ’-
m e r ’in lâ y ık ı v eçh ile ü z e rin d e d u r m a ­
m a s ın a ra ğ m e n , C elâl zâ d e M u s ta fa
P a ş a n ın « T a b a k a t-ü l m e m a ik» in d e
v e rd iğ i t a f s i lâ t ta n a n la ş ıld ığ ın a göre,
1053
Tuygun P a ş a n ın K a p o sv a r h a r e k â tı
h a y li e h e m m iy e tli tu tu lm u ş tu . Z ira, Ce­
lâ l z â d e M u s ta fa Çelebi, T u y g u n P a ş a ­
n ın K a p o s v a r’a y ü rü rk e n S iklos k a le ­
s in d e n b ü y ü k to p la r n a k le ttird iğ in i ve
a ltı ta n e de s a n c a k b ey in i b e ra b e rin e
a ld ığ ın ı k a y d e tm e k te d ir. B u n .a r: I s to ln i
B e lg rad s a n c a k beyi A rslan , E szterg o m
s a n c a k beyi A hm ed, N o y g rad s a n c a k
beyi S ü le y m a n , H a tv a n ve S im a n to rn y a
s a n c a k b ey i M a h m u t ve d a h a ik i s a n -
c s ğ ın b ey leri o la n A rs la n ve N a su h b ey ­
le rd ir.
P ecs ile K a n ije (N agy K a n iz sa ) a r a ­
s ın d a b u lu n a n ve o s ır a d a K a n ije gibi
A v u stu ry a h â k im iy e tin d e o la n K ap o s -
v a r ’a ile rle rk e n , A v u s tu ry a n m b ir k ü ­
çü k k a le si ile b ir g a rn iz o n u n u z a p te d e n
ö n c ü k u v v e t eri, K a p o s v a r k u m a n d a n ı­
n ın ç ık a rd ığ ı k e ş if k o lu n u e z d ik te n s o n ­
r a k a le ö n ü n e v a rıp k u ş a tm a te r tib a tı
a lm a y a b a ş la d ıla r. K a p o s v a r’m ta h k i -
m a tın ın k u v v e tin e iş a re t ed e n C elâl z â ­
de, b u vesile ile d iy o r k i: «K ale, K ap o s
a d lı b ir n e h r in o r ta s ın d a v ak i b ir a d a
ü z e rin d e y ap ılm ış, e tr a f ı s u ile çe v ril -
m işti. B u n u n y a n ta r a f la r ın d a , a şı m a sı
ç e tin d a ğ la r v a rd ı ki, b ir çok y e rle rin ­
de m ü s ta h k e m n o k ta la r te s is ed ilm işti,
k a le n in iç ta r a f ı n d a d a ta h k im ed ilm iş
b a r ın m a y e rle ri v e e tra fın d a o tu z a r ş ın
d e rin liğ in d e s u ile d o lu h e n d e ğ i v ard ı.
P a r k a n la r ın (g a rn iz o n ) h e r k o ğ u şu b ir
k u le b iç im in d e y a p ılm ış ve ç a tm a d i­
reklerde v ü c u d a g e tirile n ç a tıla r ı çim li
to p r a k la m a s k e le n m iş ti. B u n la rın ö n
ta r a f ın d a avcı s ip e rle ri ve to p m ev zileri
v ard ı. D ü şm a n b u p a r k a n la r ö n ü n d e k i
s ip e rle re b eş yüz k a d a r tü fe k ç i y e rle ş­
tirm iş , b azı y e rle rin e d e to p la r ın ı k o y ­
m u ştu . Ö b ü r ta r a f l a r d a d ü ş m a n ın b ir ­
çok k ıta la r ı b u lu n u y o rd u . T ü rk a s k e rle ­
ri k a le y i k u ş a tıp gece .i g ü n d ü z lü sa v a ş a
b a ş la d ıla r. İ n a tl a c e re y a n e d e n s a v a ş ­
ta n ö tü r ü ik i ta r a f ı n d a z a y ia tı vardı»...
K a p o s v a r’a y a p ıla n h ü c u m d okuz g ü n
d ev a m e tti. Bu m ü d d e t z a r f ın d a g ecele­
ri d a h i ç a r p ış m a la r ek sik o lm ad ı. Ş e h ­
rin ö n ü n d e k i h e n d e k o d u n ve çalı ç ırp ı
y ığ m la riy le d o ld u ru ld u . İç e risin d e k i
m ü d a file r k a le n in T ü rk le r e.in e geçece­
ğ in i ve k e n d ile rin in de e s ir o la c a ğ ın ı
k e s tirin c e b ir y o lu n u b u la ra k k a ç m a k
iste d ile r. L â k in k a ç a n la r ın b ir k ısm ı t a ­
k ip le rin e k o ş a n T ü rk a s k e rin in e lin d e n
 k u rtu la m a d ıla r. Böylece K a p o s v a rm b) Y u k a rı M a c a ris ta n ile E rd e l iç in
dış k alesi d ü şü n c e, iç k a le d e k L e r de t u ­ d e a y rıc a k ır k b in a ltın d u k a yıllık v e r­
tu n a m a d ı. N eticed e K a p o sv a r T ü rk h â ­ gi te k lif etm işti. E lç i.e ri k a b u lü n ü n e r­
k im iy e ti a ltın a g ird i; ş e h rin a lın m a siy - te si g ü n ü K a n u n î S ü le y m a n İ r a n se fe ­
le k ilise le rin d e n b a z ıla n cam iy e ta h v il rin e çık m ış o ld u ğ u n d a n m ü z a k e re le re
olundu. v ez irler v a s ıta siy le d ev a m ed ilm işti. O s­
manlI h ü k ü m e ti, s u lh m ü z a k e re le ri iç in
C elâl z â d e ’ye göre: K a p o sv a r’ın z a p ­
E rd e l’in iste n m e si lâ f ın a bLe ta h a m m ü l
tın d a n so n ra T u y g u n P a ş a n ın e m rin d e ­
ed em iy eceğ in i b ild irm iş, a n c a k ik i sene
k i k u v v etler, b u k a le c iv a rın d a « K u rv e t-
k a d a r ö n ce h a p s e d ilm iş b u lu n a n eski
ne» a d lı b ir k a le i.e «B abun» ad lı m ü s ­
elçi M alvezi’y i se rb e s t b ıra k m ıştı. K a ­
ta h k e m b ir ş e h ri de z a p te tm işle rd ir.
n u n î’n in İ s ta n b u l’d a n a y rılış ın d a n s o n ­
C elâl z â d e ’n in K u rv e tn e şe k lin d e y az­
r a A vusturya- elçilik h e y e tin i Ü s k ü d a r’­
d ığı y er K o ro tn a , B a b u n d iy e k a y d e tti­
d a b ir b a h ç e d e k a b u l e d e n v ez iriâz am
ği y e r de B a b o ça (B ab acza) olm alıd ır.
R ü s te m P aşa , M alvezi’n in h a p s in in d ev ­
A y rıca M a c a rla rın E ğ ri k a le sin e y a k ın
le tle ra ra s ı h u k u k n iz a m .a r ın a a y k ırılı­
T ü rk h u d u d u n a ■y a p tık la rı te c a v ü z le r
ğ ın a iş a r e t e d e n A v u stu ry a h e y e tin e ,
T u y g u n P a ş a n ın g ö n d erd iğ i V eli Bey
K a n u n î S ü le y m a n ’ı n cü lû su s ır a s ın d a
ta r a f ı n d a n ö n len m iş, B o sn a h u d u d u n -
M a c a ris ta n ’a g ö n d e rile n T ü rk elçilik
d a k i K .is sa n c a ğ ı to p r a ğ ın a y a p ıla n t e ­
h e y e tin in b u r u n ve k u la k la r ın ın k e s il­
c a v ü z le rin de, b u r a n ın sa n c a k b ey in in
m e si h â d ise sin i ce v ab e n h a tır la tm ış tı.
se v k e ttiğ i a s k e rle r ta r a f ı n d a n fazlasiy le
B u ta m y e rin d e cev ap k a r ş ıs ın d a b o ca­
öcü a lın m ış tır. la y a n A v u stu ry a h e y e ti, z ik re d ile n h â ­
A vusturya ile a ltı aylık m ütareke d isey i f ilh a k ik a A v u stu ry a h ü k ü m e tin in
de d u y m u ş o ld u ğ u n u , ¿âkin. k ır a l L ayoş
A v u stu ry a lIla r, p a p a z M a rtin u z z i’n in ta r a f ı n d a n y a p ıla n böyle b ir iş ile F e r-
E rd e l’deki m a c e ra s ın ı d estek lem e k s u ­ d in a n d ’m a lâ k a sı b u lu n m a d ığ ın ı ifa d e
retiy le, 1547 s u lh ü n ü n b o z u lm a sın a se ­ etm işle rd i, o z a m a n R ü s te m P a şa : « İşte
bep o -m a k la b e ra b e r, E rd e l h a r e k â tın ın siz M a c a rla r B e lg ra d ’ı, k ira lın ız ı, k ır a t­
a le y h le rin e gelişm esi ü ze rin e de, s u lh ü lığ ın ızı b u n d a n d o lay ı k a y b e ttin iz . E n
y en id e n te sis e n d işe sin e k a p ılm ışla rd ı. so n d e fa d a, beş se n e iç in a k to lu n a n
B u n u n iç in d ir ki, A v u stu ry a h ü k ü m e ti, m ü ta re k e y i b ozup E rd e l’i is tL â etm ek le
1553 y a z ın d a n itib a r e n sıkı b ir d ip lo m a ­ n e k a z a n d ın ız ? C en ab ı H ak bize T a m ş-
tik fa a liy e te g irişm işti. B u gaye ile üç v a r ’ı, S zo ln o k ’u, L ip o v a’yı ve iç in d e b ir
ta n e .m ühim ş a h s iy e tte n m ü re k k e p b ir câ m i b u lu n a n P eçu y ’u v erdi» d em işti.
A v u stu ry a elçilik h e y e ti 1553 a ğ u s to s u n ­
d a İ s ta n b u l’a gelm işti. H ey eti te şk il e - F e r d in a n d ’ın elçileri m ü s b e t b ir n e ti­
d e n ş a h ıs la r; P ecs (Pecuy, F u n fk ir- ce elde ed em ey in ce A v u stu ry a ’y a a v d e t
ch e n ) in eski p isk o p o su A n to n W ranczy
(V e ra n tiu s ), T u n a in c e d o a n m a sı k u -
m a n d a n ı F ra n ç o is Zay idi.
D a h a , E rd e l h â d is e le rin in b a ş la n g ı­
c ın d a n b e ri d ip lo m a tik fa a liy e t g ö ste r­
m e k te n g eri k a lm a y a n A v u stu ry a h ü k ü ­
m e tin in b u d e fa k i elçilik h e y e ti, 25 a -
ğ u sto s 1553 te İ s ta n b u l’a v a r d ık la rın ın
fe rd a s ı g ü n ü v e z iriâ z a m R ü ste m P a şa
ta r a f ın d a n k a b u l edilm işler, ü çü n c ü g ün
de K a n u n î’n in h u z u ru n a çık m ışlard ı.
B u k a b u l s ıra s ın d a K a n u n î S üleym an,
s u lh ü n te e ssü sü iç in n e gibi ş a r t l a r ile ri
s ü rd ü k le rin i so rd u ğ u z a m a n A v u stu ry a
h e y e ti:
a) A sıl M a c a ris ta n to p r a k la r ın ın F e r-
d in a n d ’a te rk i k a rş ılığ ın d a yüz elli b in ; Peç (Peçuy) şehri va kalesi

1054
e tm işle rd i. O n la rın d ö n ü ş ü n d e n s o n r a
d a A v u stu ry a s ın ırın d a h â d is e le r eksik
o lm a m ıştı. B ilh a s s a T u y g u n P a ş a n ın
B u d in v a liliğ i s ıra s ın d a k i M a c a ris ta n
v a k ’a la r ı b u d e v re ra s tla m a k ta y d ı. A-
v u s tu ry a h e y e tin in eli boş d ö n ü ş ü n d e n
s o n ra K a n u n î S ü le y m a n N a h c iv a n s e fe ­
r in i de b itirm iş ti. B u v az iy e te göre b ü ­
y ü k ç a p ta O sm an lI k u v v e ti y in e se rb e st
k a lıy o r d em ek ti. Ş a y e t O sm a n lı h ü k ü ­
m e ti ile a n la ş ılm a z s a b ü y ü k sa y ıd a k i
T ü rk o rd u la rı A v u stu ry a s ın ırın d a gö­
rü n e b ilird i. B in a e n a le y h , k ıs a v a d e li ş e ­
k ild e de o lsa s u lh ü n te m in i A v u stu ry a -
n ın m e n f a a tın a idi.
İ ş te b u n u n iç in 1555 se n e si b a ş la r ın d a
d ip .o m a tik f a a liy e tin e y e n id e n h ız ve­
re n F e rd in a n d , A n to n W ran czy ve F r a n ­
çais Z ay ile b irlik te A u g er B u sbecq’i İ s ­
ta n b u l’a y o l.ad ı. V iy a n a ’ya d ö n ü şü n d e n
s o n r a ö len M alvezi’n in y e rin e tay.in e d il­
m iş o la n B e lç ik alı B usbecq A v u stu ry a
elçilik h e y e tin in reisi idi. F e r d in a n d ’m
b ir m e k tu b u n u d a h â m il b u lu n a n B u s­
becq, p a d iş a h ı İ s ta n b u l'd a b u la m a y ın c a ,
K a n u n î’n in 1554/1555 k ış ın ı g e ç irm e k te
o ld u ğ u A m a sy a ’y a g itti.
T ü rk iy e ’de g ö rd ü k le rin e ve O sm a n lı
A v u s t u ry a k ıra lı F e rd ln a n d 'ın T ü rk iy e 'y e
d ığ ı elçisi A n to n W ra n cz y
d e v le tin in o z a m a n k i k u d r e t v e zaafı­
n ın n e le rd e n ib a r e t b u lu n d u ğ u n a d a ir
lâ tin c e m e k tu p la riy le m e ş h u r o la n B us-
becq, A n k a r a ’d a k i O g ü st m a b e d in i de
ilk d e fa k e ş fe d e n a d a m d ır. Bus_becq’in
« T ü rk m e k tu p la rı» isim li eseri İn g iliz ­
ce, F ra n s ız c a y a te rc ü m e ed ild iğ i gibi
T ü rk ç e y e de çe v rilm iştir.
B usbecq, p a d iş a h ta r a f ın d a n k a b u l e-
d ü d iğ i s ır a d a o n b in d u k a a ltu n u ü e
a ltın y ald ızlı ve m u s a n n â b ir g ü m ü ş
s o fra ta k ım ı ta k d im e tti. O n b in d u k a
E rd e l v e rg isi o la ra k , s o fra ta k ım ı d a
h ed iy e o la ra k g e tirilm işti. F e r d in a n d ’m
m e k tu b u n d a , A v u stu ry a ’n ın E rd e l ü ze­
rin d e k i h u k u k u n u n is b a tı y o lu n d a u z u n
u z u n d ü d ö k ü lm e k te , h a t t a b u m eseled e
p a d iş a h ın u lü v v ü c e n a b ın a m ü r a c a a t
ed ilm e k te idi. A v u s tu ry a elçilik h e y e ti,
s u lh ü n b o z u lm a s ın a sebep o lm a m e s u ­
liy e tin i T ü rk le r in ü z e rin e y ık m a y a boş
y ere ça lıştı. S u lh u ğ r u n a p a d iş a h a se k ­
se n b in , v e z iria z a m a y irm i bin, v ez irle­
r in h e r b irin e o n d ö rd e r b in d u k a v e r ­
m e k h u s u s u n d a k i v a a d le rin e ra ğ m e n ,
a ltı a y a k b ir m ü ta r e k e d e n g a y ri b ir şey
eld e ed e m e d ile r.
A ltı ay lık m ü ta r e k e a k d in e m u v a ffa k
o la n B usbecq, 2 h a z ir a n 1555 te A m a s­
y a ’d a n a y rılırk e n , v ed a iç in p a d iş a h a
y a p tığ ı z iy a re t s ıra s ın d a , K a n u n î’d e n
F e r d in a n d ’a h ita b e n y azılm ış b ir m e k -
tuD ald ı. O a ra d a , y a k ın d a m ü s a it b ir
cevap ile a v d e t ed e ceğ in e d a ir ü m id i
b u lu n d u ğ u n u b e y a n ed in ce, K a n u n î:
— Biz d e ü m it ederiz, dedi.
A v u stu ry a h e y e tin in A m asy a’d a b u ­
lu n d u ğ u s ır a d a b u ş e h ir d a h a b a ş k a
d e v le tle rin e lç i.e rin in de z iy a re t s a h a ­
la r ı h a lin e gelm iş b u lu n u y o rd u . İranlI­
la r la ilk sulhü te şk il ed en A m asy a m u a ­
h e d e si İ r a n elçileriy le y a p ıla n k o n u ş ­
m a la r s o n u n d a a k te d ild iğ i gibi, F ra n sız ,
L eh ve V en ed ik elçileri de hüküm etleri
n a m ın a p a d iş a h ı te b rik e tm e k üzere A-
m a sy a ’y a g elm işlerd i. K a n u n î S ü ley ­
m a n , İ r a n ve A v u stu ry a elçilerini ay n i
g ü n d e k a b u l e tm işti.
A v u s tu ry a h e y e ti A m a sy a ’d a n a y rılıp
İ s ta n b u l’a g e.in ce A n to n W ran czy ve
F ra n ç o is Z ay O sm a n lı d e v le t m e rk e z in ­
de k ald ı. B usbecq ise K a n u n î’n in m e k ­
yo lla­ tu b u n u F e r d in a n d ’t a ta k d im e tm e k üze­
r e A v u s tu ry a ’y a g itti.
1055
H ad ım Ali P a ş a n ın S ig e tv a r m u h a s a ra s ı
1553 v ey a d a h a k u v v e tli ih tim a l ile
1554 y ılın d a B u d in v aliliğ in d e n a lın m ış
o la n H adım Ali P a şa 1556 ş u b a tın d a
ik in c i d e fa a y n ı vazifeye ta y in edildiği
s ıra d a , 1555 h a z ir a n ın d a a k te d i.m iş o-
la n a ltı aylık m ü ta re k e , A v u stu ry a lIla ­
r ın ç ık arm ış o ld u k la rı h â d is e le r y ü z ü n ­
d e n bozulm uş b u lu n u y o rd u . B in a e n a ­
le y h A li P aşa, E ğ ri m u v a ffa k iy e tsiz liğ i-
n i k a p a ta c a k h a r e k â ta g irişeb ilird i. Z a ­
te n k e n d isi M a c a ris ta n ’a ik in c i d e fa
g ö n d e rilirk e n S iget (Sziget, S ig etv a r) in
z a p tın a m e m u r edL m iş b u lu n u y o rd u .
Ç irk in b ir yüze, lâ k in p ek m ü k e m m e l Ö len .ere K asım P a ş a n ın y eğ e n i N asu h
b ir a sk e rî k a b iliy e t ve c e sa re te sa h ip o-
la n H ad rm Ali P aşa, k e n d isi ile g ö rü şen
F e rd in a n d e lç ile rin e ; M a c a riâ rı b u n d a n
böyle k ılıç ve tü f e k ile değil, b a s to n ve h ü c u m a g eç erk en m ü d a file r h e n d e k le re
to p u z ile it a a t a ltın a akacağını söyle­ d o ld u ru la n çalı çırp ıy ı ateşlem e y e g ay­
m işti.
H a d ım Ali P a ş a B u d in ’de vazifeye
b a ş la d ık ta n k ıs a b ir z a m a n s o n r a S i-
g e t’in z a p tı iç in fa a liy e te koyuldu. M a ­
c a r is ta n ’d ak i O sm an lı a sk e rî m e m u rla ­ oldu.
r ın ın b ir k ısm ın ı m a iy e tin e a la r a k 21
m a y ıs 1556 d a B u d in ’d e n ay rıld ı. Üç g ün
s o n r a S ig e t’te n b ir m il m e sa fe d e b u lu ­
n a n S a in t- L a u r e n t k a le si ö n ü n d e o rd u ­ c a r la r d a n m ü re k k e p b ir k u v v etle, T ü rk -
g â h k u rd u . B u n d a n on sene so n ra K a ­
n u n î S ü ie y m a n ın d a k u ş a ta c a ğ ı S ig e t­
v a r ş e h ri M a c a ris ta m n güney b a tı t a r a ­
fın d a , K a p o sv a r’m g ü n ey in d e, P ecs ş e h ­
rin in de b a tısın d a d ır.
M a c a ris ta m n b u b ö lg e sin in en m ü s-
Sigotvar
1056
ta h k e m y erb erin d en b iri o la n ve S ig e t­
v a r kalesi, o h a v a lin in em n iy e tin e z a ­
r a r v erici b a s k ın ve ç a p u lc u lu k h a r e k e t­
le rin e m e rk e z lik e ttiğ i için , a lın m a sı
lâzım g elen b ir b eld e idi. K u v v etli is ­
tih k â m la rın d a n b a ş k a e tr a f ı d a b ir
h e n d e k le çe v rilm işti. H ad ım Ali P aşa,
k u ş a tm a n ın i.k s a fh a s ı o la ra k b u h e n ­
d eğ in d o ld u ru lm a s ın a b ilh a s s a e h e m m i­
y et v erd i. B in lerce a ra b a lık ç a lı çırp ı
ile b u ra s ın ı d o ld u rd u k ta n s o n ra d ır ki,
a s k e rin i h ü c u m a g e ç irtti. S ig e tv a r’a ilk
h ü c u m m u h a s a r a n ın b a ş la m a s ın d a n b ir
ay s o n r a oldu. L âk in b u h ü cu m , T ü rk
k u v v e tle ri iç in yedi yüz şe h id e m a lo ld u .
Bey ile K o p an i beyi, y a r a lıla ra d a B a-
b o ça b ey i A h m ed ile S zo ln o k beyi M a h -
m u d b e y le r de d ah ild i. T ü rk le r u m u m î
r e t etm iş erdi. B u g a y re tle ri sem ere v e ­
re r e k T u rk le rin z ıy aa u ğ ra m a s ı te m in
ed ild i am a, a lev le r e t r a f a s ira y e t e d e re k
ş e h rin b ir k ısm ın ın y a n m a s ın a d a sebep
S ig e tv a r m u h a s a ra s ı d ev a m e d e rk e n
M a ca r b ü y ü k le rin d e n N âd asd y T am âs,
A v u stu ry a, îs tiry a , B a v iy e ra v e M a-
le rin elin d ek i B a b o ça (B ab o csa) yı k u ­
ş a tm a y a k o yuldu. N âd a sd y T a m â s’ın i-
d a re sin d e k i k u v v e tle r a r a s ın d a iy i te ç ­
hiz ed ilm iş z ırh lı p iy a d e ve s ü v a rü e r
m ü h im b ir y ek û n tu tu y o rd u . L üzum u
h a in d e k u lla n ılm a k ü zere G raz ş e h ri­
n in to p ç u la rı K a n ije ’ye g e tirilm işti.
B a b o ça’m n te h lik e y e m a ru z k a lm a s ı
ü ze rin e Ali P a şa S ig e tv a r’ı k u ş a ta n k u v ­
v e tle rin in b ir k ısm ın ı a la r a k o ra y a k o ş­
tu . L â k in B a b o ça'v ı k u r ta r a m a d ık ta n
b a ş k a R in y a ırm a ğ ı k e n a r ın d a v u k u b u ­
la n m u h a re b e d e m a ğ lû b iy e te u ğ r a d ı (25
te m m u z 1556). H ad ım Ali P a ş a b u b oz­
g u n lu ğ u n a ra ğ m e n S ig e tv a r m u h a s a r a ­
s ın ı d ev a m e ttirm e k isted iy se de, k aley i
z a p te d e c e k d ere ced e k u v v e ti k a lm a d ı­
ğ ın d a n , te m m u z s o n u n d a k u ş a tm a y ı
çözm ek m e c b u riy e tin d e k ald ı. O a ra lık
P a .la v ic in i id a re s in d e k i A v u stu ry a ve
M a c a r k u v v e tle ri K o ro tn a ’y ı h ü c u m la
z a p te ttile r. A v u stu ry a lIla r b u m u v a f ­
fa k iy e tle ri k a z a n ırk e n , o n la rın b a ş a r ı­
la r ın ın b ira z g ö lg elen eb ilm esi iç in e t r a ­
f a a k ın c ı k u v v e tle ri sevkedildi. L â k in
b u n d a n d a b e k le n e n n e tic e p ek is tih s a l sin d e a lm a n iki b in e s ird e n b ir k ısm ı
o iu n a m a d ı. Ali P a ş a n ın S ig e tv a r m u h a ­ İ s ta n b u l’a gö n d erild i.
s a r a s ın a g irişm esiy le b a ş lıy a n h a r e k â t
K ı r a 'i ç e İ s a b e l l e v e E r d e l ’i n id a r e s i
so n u n d a T ü rk k u v v e tle rin in u ğ ra d ığ ı
m e se le si
z a y ia t on b in kişiyi b u lu y o rd u . Bu m u ­
h a re b e le rd e ö le n T ü rk a s k e rle rin in ü z e ­ P a p a z M a rtin u z z i’n in ta h rik le r i n e t i­
r in d e p a r a b u lm a k ü m id i ile A lm a n a s ­ ce sin d e ç ık a n E rd e l h â d ise le ri, T ü rk
k e r le r in in y a p tık la rı sika a r a ş tır m a la r , k u v v e tle rin in E rd e l’de h a r e k â tta b u lu n ­
ile rik i m u h a re b e le rd e de ta tb ik e ttik .e r i m a s ın a ve p a d iş a h a s a d a k a tte n a y rıla n
b ir â d e t h a lin e gelecek tir. k ira liç e İsab e lle (İzabella» in de, E rd el
S ig e tv a r m u h a s a r a s ı ile b a ş lıy a n m u - s ın ırla r ın ın d ışın a ç ık m a s ın a seb ep o l­
v a ffs k iy e ts iz lik le r se risi H adım Ali P a ­ m u ştu . K ira liç e İsab e lle E rd e l’i te r k e t-
ş a n m d e rin b ir te e ssü re k a p ılm a s ın a tik te n s o n r a b ab a sı L e n ista n k ir a lın ın
sebep oldu. Ş im diye k a d a r g irdiği m u - y â n ın a g itm işti.
h a r e b e ie ıd e n z a fe rle d ö n e n Ali P a şa y a
so n h â d is e le r çok d o k u n m u ştu . Bu y ü z­ O n u n m e m le k e ti te rk in d e n s o n ra E r­
d e n k ıs a b ir z a m a n s o n r a ö .d ü (şu b a t del işleri ta m m â n a siy le h a lle d ilm e m iş
1557'. ve id a ri is tik r a r te e ssü s etm em işti. E r-
d el’in b ir k ısm ı T ü rk işg alin d e, bazı y e r-
K o rn ly o l'c a k ın ve M a c a ris ta n 'd a bazı .e rin d e de A v u stu ry a n ü fu z u h â k im b u ­
k a le le rin z a p tı lu n m a k ta idi. E rd e l’d ek i A v u stu ry a o r ­
1558 se n e sin d e te rtip le n e n b ir ak ın d u la rın ın zu lm ü bu n ü fu z u n y eg ân e
h a r e k e ti, iki yıl ö n ce k i S ig e tv a r m u h a ­ iş a re ti h alin d e y d i. 1553 te C a sta ld o E r-
s a r a s ı ile ilgili m u v a ffa k ıy e ts iz lik le ıin d el’i te rk e d in c e , b u zu lü m b ir h a y li a-
a c ısın ı n is b e te n u n u ttu r m a y a y a rd ım za ld ı am a, A v u stu ry a h ü k ü m e ti t a r a ­
e tti. O n b eş b in k işilik b ir T ü rk k u v v e ­ fın d a n ta y in ed ilen v o y v o d alar, b u ra y ı
ti A v u stu ry a id a re sin d e k i K e rn iy o l y in e F e r d in a n d ’m a rz u s u n a göre id a re
<C a m id e ) a ra z isin e y ü rü d ü . T riy e ste
y a k ın la r ın d a k i A d elsb erg ’e k a d a r i.e rli-
yen T ü rk k u v v e tle ri V refiniç, R izkine,
K a rst, B reg k a s a b a la n ve c iv a rın ı d o ­
la ş a r a k pek çok esir ve g a n im e tle geri
dö n dü.
B u a r a d a y a ln ız c a a k ın h a r e k e tle r i ile
de ik tifa e d ilm iy e re k M a c a ris ta n ’d a b a ­
zı y e rle rin z a p tın a d a çalışıldı. B u c ü m ­
le d e n o la ra k , 1558 m a y ısın d a , I s to .n i
B e lg rad s a n c a k beyi H am z a Bey T a ta
k a le sin i z a p te tti. E szterg o m ’u n güney
b a tıs ın d a , T u n a 'n ın sağ ta r a f ın d a , n e -
h ir e 12 k ilo m e tre k a d a r m e sa fe d e o lan
T a ta . c iv a rın d a k i ara z iy e h â k im b ir
m e v k ie s a h ip tir . K ale k u m a n d a n ın ın
h u s u s i b ir işi iç in K o m o rn ’a g ittiğ in i
ö ğ re n e n H am z a Bey, geceleyin T a ta d u ­
v a rla rı d ib in e gelerek, is tih k â m la r a
m e rd iv e n le r d a y a y ıp n ö b e tç ile ri ö ld ü r t­
tü k te n so n ra b ird e n b ire şe h re h â k im
oldu. Y ine ay n i sene iç in d e, B ala to n gö­
lü k e n a r ın d a b ir te p e ü z e rin d e b u lu n a n
b ir k a le de H am za Beye b a ğ lı k u v v e tle r
ta r a f ı n d a n â n ı b ir h a re k e tle za p te d ild i.
T u y g u n P a ş a n ın ik in c i B u d in v aliliğ i s ı­ M a ca r k ıra lı J a n o s'u n dul k a rısı İzabella, oğlu
r a s ın d a B o sn a s ın ırla r ın d a d a bazı h a ­ Janos Sigis/nund ve o n ların başlarına işler açan
r e k â t v u k u b uldu. B u h a r e k â t n e tic e ­ naipler

1057
ettile r. L âk in E rd e l h a lk ı ve b ilh a ssa
d iy e t -meclisi m e v c u t k a ra rs ız lığ ın b ir
a n ö n ce n ih a y e te e rm e sin i a rz u la m a k ­
tay d ı. A v u stu ry a lIla rın E rd e l’de u z u n
m ü d d e t tu tu n a m ıy a c a k la r ı besbelliydi.
Z ira, A v u s tu ry a n ın k u v v e t m e rk e z le ­
rine, E rd e l’e n isb e tle çok d a h a y a k ın o-
lan O sm an lı id a re sin d e k i M a c a r s ın ır ­
la rın d a bile F e rd in a n d ’a b ağ lı k u v v e t­
ler sık sık m a ğ lû p oluyor ve a ra z i k a y ­
b ın a u ğ ru y o rd u . Böyle b ir d e v le tin E r-
del’de s ü k û n u te sis etm esi e lb e tte b e k ­
lenem ezdi. Z a te n O sm a n lı h ü k ü m e tin in ,
ilk f ırs a tta , E rd e l’in b ir k ısm ın d a k i A-
v u stu ry a ta h a k k ü m ü n ü sü ip s ü p ü re c e ­
ğ in d e n şü p h e edilem ezdi.
Bu v aziyet k a rşıs ın d a , E rd el d iyet
m e c lisin in y a p a c a ğ ı şey, E rd e l’in b ü tü ­
n ü n d e sü k û n ve is tik ra r ı te m in ç a re le ­
rin i a r a ş tırm a k tı. B u sü k û n u n A v u stu r­
ya’y a is tin a t su re tiy le k u ru lm a sı m ü m ­
k ü n değildi. E n do ğ ru yol, evvelce o ld u ­
ğu gibi, O sm an lı d ev letin e b ağ lı k a lm a k
ve p a d iş a h ın d a a rz u edebileceği b ir
k im sen in E rd e l’in b a ş ın a geçm esini s a ğ ­
la m a k tı. O rta d a «E rdel k ıralı» ü n v a m n ı
ta ş ıy a n b ir kim se m e v cu t o ld u ğ u n a gö­
re; b u n u n şa h sı e tra fın d a E rd e l’in s ü ­
k û n a k a v u şm a sı m ü m k ü n d ü . Bu şa h ıs,
a n n e si İsab e lle ile b irlik te L e h is ta n d a
b u lu n a n J a n o s Z ig ism u n d idi.
K ıra liç e İsab elle, b a ş k a la rın ın ta h rik i
ve ç ık a rd ık la rı h â d is e le r y ü z ü n d e n E r-
i e l d ış ın a ç ık m ak z o ru n d a k a lm ıştı. O-
nu n , p a d iş a h ın ta sv ib i ile eski y erin e
av d e ti, E rd e l h â d is e le rin in d a h a k o lay -
;ık la h a llin e y arıy a b ilird i. B in ae n ale y h ,
n ra liç e İsabelle, b ilh a ssa oğlu b a k ım ın ­
dan, esk i y erin e k av u şm ay ı a rz u la rk e n ,
O sm an lı d e v le ti de bu n o k ta y ı k e n d i le ­
h in e te lâ k k i etm ek tey d i.
A v u stu ry a h ü k ü m e ti iki d e v le t a r a ­
sın d a s u lh ü y e n id e n k u ra b ilm e k için
1553 se n e sin d e k esif b ir sij'a sî fa a liy e te
koyu ld u ğ u sıra d a , O sm an lı d ev leti de
E rd el’i a s la u n u tm u y o r, b u ra d a h a lk ı
A v u stu ry a lIla rd a n iyice so ğ u tm a k için
m ev'cut h o şn u ts u z lu ğ k ö rü k lü y o r, ay n i
z a m a n d a O sm a n lı d e v le tin in k u d r e tin i
h is s e ttirm e k gayesiyle de v ez iriâz am
A hm ed P a ş a ve p a d iş a h ın im zası ile ü s t
ü ste e m irn â m e ve fe r m a n la r g ö n d eri­
yordu. O s ır a d a k ıra liç e İsab e lle de y e­
n id e n İ s ta n b u l’a a d a m la r gön d erm ey e
1058
b a ş la m ış b u lu n u y o rd u . L â k in A v u stu r­
y alIlar, Isa b e lle ’in O sm a n lı hükümeti ile
a n la ş m a sın ın , k e n d i lehlerine b ir netice
v erm iy eceğ in i b ü d ik le rin d e n , o n u ve a-
d a m la rın ı k ö tü le m e fa a liy e ti 1553 ten
itib a re n üç sen e m ü d d e tle h e r fırsatta
te z a h ü r etti. F a k a t A v u s tu ry a lIla r b u
tü r lü ç a lış m a la rın d a h iç m u v a ff a k ola­
m a d ıla r.
A n to n W ranczy ile F ra n ç o is Z ay A vus­
tu r y a n a m ın a O sm an lı h ü k ü m e ti ile
m ü z ak e re k a p ısı a ç m a k iste rk e n , k ır a -
liçe İsab e lle ile P e tro v iç ’i te m s ü eden
b ir h e y e t de O sm an lı d e v le t a d a m la rın ı
z iy a re te gelm işti. Bu h e y e t, J 'tn o s Z i­
g ism u n d iç in p a d iş a h ın h im a y e s in i t a ­
lep ediyor, bu h im a y ey e m u k a b ü L ipo-
va (L ip p a ), S olim us, Ç a n a d (C sanad),
F en la k , N âg y lak gibi y e rle rin Erdel’e
b a ğ la n m a sın ı, y a n i O sm an lı h im a y e s in ­
d ek i E rd el k ıra llığ ın a te rk in i ta .e p ed i­
yordu.
İsa b e lle ’in a d a m la rın ın y a p tığ ı tek lif
p e ş in e n u y g u n te lâ k k i ed ild iğ i iç in Di-
v a n -ı h ü m â y u n te rc ü m a n la r ın d a n Al­
m a n m u h te d is i M a h m u d ve Macar
m u h te d isi F e rh a d , O ruç Ç av u ş ü e bir­
lik te, k ıra liç e İs ab el e ve o ğ lu n u n Er-
d el’e y e rle ştirilm e si işin i h a lle tm e k v a ­
zifesiy le İ s ta n b u l’d a n h a r e k e t e ttile r.
O sm an lı d ev leti E rd el işin i b u m in v a l
ü zere h a l y o lu n a k o y m a k is te rk e n , A -
v u stu ry a h ü k ü m e ti de, h â lih â z ır v aziy e­
tin d ev am ın ı, y an i E rd e l'in b ir p a r ç a ­
s ın ın A v u stu ry a hâkim iy etin d e^ k a lm a ­
sın ı istiy o rd u . B u n u n için, h e m İsa b e lle ’­
in elçileriy le O sm a n lı h ü k ü m e tin i a n -
la ş tırm a m a y a , h e m de s u lh m ü z a k e re ­
le ri a r a s ın d a E rd e l’de h a k k o p a rm a y a
u ğ raşıy o rd u . L â k in b u h u s u s ta k i ç a lış­
m a la r ın ın h iç b irin d e m u v a ffa k o la m a ­
dılar.
K ıraliçe İsab e lle ve O sm an lı h ü k ü m e ­
tin d e n k a rş ılık lı o la ra k h e y e tle rin gidip
gelm esi s o n u n d a , J a n o s Z ig ism u n d v e
a n n e s in in E rd e l’e d ö n m e si işi m ü s b e t
s a fh a y a in tik a l e tti. N eticed e E rd e l d i­
y et m eclisi de 1556 d a b u n la rı E rd e l hü­
k ü m e tin in b a ş ın a geçm eğe d a v e t e d in ­
ce, ay n ı yıl iç in d e m e m le k e te d ö n d ü le r.
K ıra liç e İsa b e lle ’in L e h is ta n d a n d ö n ü ­
şü n e y a rd ım e tm e le ri h u s u s u n d a k e n d i­
le rin e y az ıla n em re göre h a r e k e t eden
E flâk, B o ğ d an v o y v o d aları ile B u d in v e
 i t a a t ve in k ıy a d ey lem e le ri e m rin d e d a ­
h i v â d -i v aid ile a h k â m - ı şe rife g ö n d e ­
rilip h e r v eçh ile m u a v e n e t ve m ü z a h e ­
r e t e tm e k iç in se rh a d c â n ib in d e o la n
b ey lerb ey le rim e, B o ğ d an ve E flâ k voy­
v o d a la rın a a h k â m - ı şe rife g ö n d e rilm iş­
tir. Ö y.e o lsa k ır a l oğlu h u s u s u n d a g irû
in a y e t- i a liy y e-i p â d iş â h â n e m h e r v eç­
h ile bî d iriğ d ir; m a d e m k i y ü ce â s ita -
n em ize s a d a k a t ve ih lâ s ve d o ğ ru lu k
ü zere ola, v ilâ y e t-i E rd e l b a b a sı Y anoş
k ir a la n e v eçh ile v erilm iş ise m e zb u ra
d a h i ol ta rik le in a y e t o lu n u r; h ilâ f ın a
cevaz g ö ste rilm e z ... G e re k tir k i siz d a ­
hi a n la r h a k k m d a k i in a y e tim iz i k e n d ü -
le re b ild irip a ta s ı o c a ğ ın a g elm elerin e
te rg îb eyleyesiz». Böylece b a b a s ın a t a ­
n ın a n h a k la r la 1559 d a E rd e l’in id a r e ­
sin i elin e a la n J a n o s Z ig ism u n d 1571 de
e v lâ t b ır a k m a d a n ö lü n cey e k a d a r y a l­
n ız b a ş ın a h ü k ü m e t sü re c e k tir.
1562 O sn ıa n h - A v u stu ry a su ’hü
E rd e l'in genç k ıra lı Janos S ig ism u n d
1555 y ılın d a a ltı ay lık m ü ta re k e n in
a k tin d e b ü y ü k ro lü o la n A v u stu ry a el­
T a m ş v a r v a lile ri de ü z e rle rin e d ü şe n çisi B usbecq. h ü k ü m d a rın d a n ta lim a t
v azifeyi y a p tıla r.
a lm a k ve p a d iş a h ın m e k tu b u n u g ö tü r ­
P a d iş a h ın ira d e s in e i t a a t su retiy le, m e k ü ze re g itm iş o ld u ğ u V iy a n a ’d a n İ s ­
E rd e l’e d ö n m ü ş o la n İsa b e lle ve oğlu ta n b u l’a d ö n d ü ğ ü z a m a n m ü ta re k e bo-
J a n o s Z ig ism u n d , E rd e l B e lg ra d ı (M a-
c a rc a s ı G y u la fa h e rra r, A lm a n c a sı K a rls -
b u rg , R o m en cesi A lba J u iia ) n a y e rle ş­
ti. J a n o s Z igism und, o s ır a d a 16 y a ş ın ­
d ay d ı. A ra d a n üç se n e g e ç tik te n so n ra ,
y a ş ç a b ira z d a h a b ü y ü m e si dolayısiyle
E rd e l’in id a re s i J a n o s Z ig ism u n d ’a b ı­
rak ıld ı. O a r a d a F r a n s a k ır a lı d a Z igis­
m u n d için p a d iş a h n e z d in d e r ic a d a b u ­
lu n m u ş tu . F e rid u n Bey m ü n ş e a tın ın
ik in c i c ild in in 410 cu s a y fa s ın d a m e v c u t
n â m e d e n ö ğ ren d iğ im ize göre, K a n u n i
S ü le y m a n F ra n sız k ir a lın a şöyle cevap
v e r m iş ti: «... v ilâ y e t-i O n g ü rü se k ır a l
ik e n fe v t o la n Y anoş k ır a l (J a n o s Z a-
po'.yai) oğ lu Is te p a n (J. Z ig ism u n d ) b a ­
b ın d a u lu â s ita n e m iz d e n is tid â y - ı â tif e t
ed ip ş e m şir-i şih a b â s â rım ız la fe th o lu -
n a n E rd el v ilâ y e ti ki, m e z b u ru n a ta s ı
o c a ğ ıd ır, in a y e t o lu n m a sı a k s â y -ı m e ­
ra m ın ız o ld u ğ u n ilâ m edip sizin, m ü ş a ­
r ü n ile y h h a k k ın d a v âk i is tid â n ız h a y -
y iz -i k a b u ld e v ak i olup a n a b in a e n kı-
r a l o ğ lu n a ve k ıra liç e y e yüce â s ita n e m -
d e n d e f a a tle is tim a le tn â m e g ö n d erilip A v u s t u ry a im pa ra to ru F e rd in a n d 'm K a n u n î S ü ­
ve M a c a r ve E rd e l’de o la n b ey lere a n a leym an nezdine yo llad ığ ı elçisi Busbecrç

1059
 zu lm u ş b u lu n u y o rd u . B u n a ra ğ m e n A-
v u s tu ry a h ü k ü m e ti su lh ü te m in y o lu n d a
ç a .ış m a k ta n g eri d u rm a d ı. M ü z ak e re ler­
de A v u stu ry a h e y e tin e B usbecq b a ş k a n ­
lık e tti. M üzakereler, gerek A v u s tu ıy a ­
n ın m â n â sız ta le p le ri, gerekse h u d u t­
la r d a y en i yeni h â d ise le rin çık m ası y ü ­
zlünden se n ele rc e uzadı. M ü z ak e re lerin
u z a m a sın a sebep o la n ta le p le r a ra sın d a ,
A v u stu ry a lIla rın T a ta 'y ı, O sm an lı h ü ­
k ü m e tin in de S ig e tv a r'ı iste y işle ri b il­
h a s s a n a z a rı d ik k a ti ce.bediyordu. 1559
y ılın d a b ir a ra lık m ü z a k e re le r kesildi ve
B usbecq İs ta n b u l'd a Ç e m b e rlita ş’ta k i
elçi h a n ın d a ik a m e te m e m u r edildi. Bu
se n e z a rfın d a K a n u n î S ü ley m an , şe h z a ­
d e le rin d e n Selim ile B ayezid a ra s ın d a k i
ç a tış m a la r y ü z ü n d e n h a y li ü z ü n tü lü
g ü n le r g eçirm ekteydi. A ncak şeh zad e
B ay ezid ’in İ r a n ’a k a ç m a sı ve o r a d a h a p ­
sed ilm esi ü z e rin e d ir ki d ik k a tin i A v ıu -
p a ü z e rin e to plıyabildi.
1560 yılı, O sm an lı d e v le ti için y eni ve
p a rla k b a ş a r ıla rın m ü jd e cisi oldu. Z ira
m e ş h u r C erbe deniz sa v aşı b u sene k a ­
zanıldı. 1556 y ılın d a C h a rle s-Q u in t’in
t a h t t a n ç e k ilişin d en b e ri F e rd in a n d A l­
m a n im p a ra to rlu ğ u n u n te k b a ş ın a s a ­
h ib i v aziy etin d ey d i. B in ae n ale y h , d e n iz ­
le rd e u ğ r a n ı.a n m a ğ lû b iy e t F e rd in a n d ’ı
b iz za t ilg ile n d irm e k te , bu y ü zden de
s u lh ü n teessü sü , o n u n m e n fa a tla r m a
f a z la c a u y g u n dü şm ek tey d i. S e n e le rd e n
b e fi d ev a m eden m ü c ad e le u m u m iy e tle
A v u stu ry a n m a le y h in e n e tic e le r v e rd i­
ğine, göre, m ü c a d e le s a fh a s ın ın b ir
m ü d d e t için k a p a tılm a s ı lâ zım d ır. A vus­
tu r y a h u d u d u n d a y ılla rd a n b eri dev am
e d e n istik ra rsız lığ ın so n a erm esi, O s­
m anlI d e v le tin in de m e n fa a tın a idi. Bu
y ü zd en A v u stu ry a h ü k ü m e tin in b ir m u ­
a h e d e a k te tm e y o lu n d a k i arz u su son se­
n e le rd e O sm an lı d ev let m e rk e zin d e d a ­
h a a n la y ış la k a rşıla n d ı. V eziriâzam S e­
m iz Ali P a şa d a m ü z a k e re le ri g ay e t iyi
id a re e tti. N eticede A v u stu ry a elçisi
B usbecq ile S em iz Ali P a ş a a ra s ın d a
su lh m u a h e d e s in in e s a sla rı h a z ır la n a ­
r a k h ü k ü m d a rla r ın ta s d ik in e su n u ld u .
A v u stu ry a im p a r a to r u F e r d in a n d ’m b u ­
n u 1 h a z ira n 1562 de ta sd ik i ile k e s in ­
leşti. Sekiz sen elik s u lh ü g a ra n tile y e n
bu m u a h e d e şu ş a r tla r ı ih tiv a e tm e k ­
te y d i:
1060
1 — A v u stu ry a lIla r evvelce o ld u ğ u gi­
bi y ıld a o tu z b in a ltın v erg i v ere cek tir.
2 — F e rd in a n d , E rd e , ü z e rin d e k i id ­
d ia la r ın d a n ta m a m iy le v azg eçm ek ted ir.
3 — H er iki ta r a f ın h u d u t v ali ve
k u m a n d a n la rı su lh e ria y e t ed e ce k le rd ir.
4 — H er iki ta r a f ın d a su lh e ria y e t
etm iy e n a d a m la rı şid d e tle c e z a la n d ırı­
lacak , b ir m evkii zo rla z a p te d e n le r id a m
o lu n a c a k tır.
5 — T a ta k alesi T ü rk le rd e k a la c a k ­
tır ; a n c a k T ü rk le r b u ra y a is tin a t ed e­
rek h u d u d u n ö te ta r a f ım ra h a ts ız e tm i-
y ccek tir.
6 H er iki ta r a f d a h u d u tla r d a k e n ­
di a ra z isi d a h ilin d e ta h k im a t y a p a b ile ­
cektir.
7 —- H u d u d u n bazı y e rle rin d e şim d i­
ye k a d a r ik i t a r a f a verg i ö d em iş o la n ­
lar, ay n i şek ild e te d iy a ta d ev am ede -
eek ; y aln ız vergi m ik ta r la r ı iki ta r a f ç a
d a a rttırılm ıy a c e k tır.
8 H u d u t h a t tın ın te s p iti ve h u d u t­
la rd a çık ac ak a n la ş m a z lık .a rı h a lle tm e k
iç in k o m is y o n la r k u ru la c a k tır.
9 - H u d u tla rd a k i h a y d u tla r y a k a la ­
n ıp c e z a la n d ırılm a k ü ze re a d a le te te s ­
lim ed ilec ek tir. H u d u t b ö lg e le rin d e ik i
ta r a f ın te b a a s ı a ra s ın d a d ü el o d a y a ­
sa k tır.
10 _ P a d işa h , A v u stu ry a h ü k ü m d a ­
rın ın İs ta n b u l'd a elçi, m a s la h a tg ü z a r
ve b u n la rın y a n ın d a lü z u m u k a d a r t e r ­
c ü m a n b u lu n d u r m a la r ın a m ü sa a d e ed e­
cektir.
M u ah ed e İ s ta n b u l’d a h a z ır la n d ık ta n
s o n ra m e tn in im p a r a to r ta r a f ın d a n ta s ­
d ik i için, aslen b ir L eh m u h te d is i o la n
D iv an -ı h ü m a y u n te rc ü m a n ı İb ra h im
Bey, s e fa re tle F r a n k f u r t’t a g itti. S u lh
ve iyi m ü n a s e b e t n işa n e si o la ra k p a d i­
ş a h ın h e d iy e le rin i de b e ra b e r g ö tü rd ü .
B u n .a r: D ö rt deve, b ir a t, b ir k u tu p e ­
le sen k , b ir k aliça , g ü m ü ş k a k m a lı b ir
ç ift üzengi, iki g ü m ü ş k a d e h idi. T ü rk
se firi İ b ra h im ’in F r a n k f u r t’ta k i ik a m e ti
on üç g ü n sü rd ü . T ü rk ç e ve lâ tin c e o la ­
r a k y azılm ış b u lu n a n m u a h e d e n in t a s ­
d ik i vesilesiyle ik i d e fa F c-rdinand t a r a ­
f ın d a n k a b u l edildi.
'
OSM ANLILARIN YÜKSELM E D EVRİN D E AVRUPALILARA Ü STÜ N LÜ K LER İ­
N İN SEB EPLER İ
O sm a n iı devleti, y ü k selm e d e v rin e gi­
r e rk e n A v ıu p a d a d a y en i b ir ç a ğ ın d o ğ ­
m a s ın a y a rd ım ed ecek b u lu ş ve faa'.i-
y e tle r göze ç a rp m a k ta y d ı. «Y eni çağ»ı
h a z ırla y ıc ı âm ille r a r a s ın d a k a b u l e d i­
le n ; p u s u la n ın gem iciliğe ta tb ik i, b a r u ­
tu n to p ta k u lla n ılm a s ı ve m a tb a a n ın i-
c ı d ı gibi b u lu ş ve h a re k e tle r, İs ta n b u l
fe th in d e n ö n ce g ö rü lm ey e b a şla m ıştı.
B u n la rın ilk ik isin i A v ru p a lIla r gibi
T ü ık le r de k u lla n d ı. L âk in , ilim ve b il­
g in in h a lk ta b a k a la r ın a k o la y lık la y a ­
y ılm a sın a h iz m r t e d e n fa y d a lı b ir ic ad
o la n m a tb ? a T ü rk iy ey e girm ed i. A y rı­
ca, A v ru p a lIla rın , o r ta ça ğ ın p ek m â n â ­
sız ta a s s u b u n d a n ve isk o lâ stik h a y a t
g ö rü şü n d e n s ıy rılm a la rın a h iz m e t eden,
fe rd iy e tç i d ü şü n c e n in d o ğ m a sın ı m ü m ­
k ü n k ıla n «R önesans» h a r e k e ti de T ü r ­
k iy e s m u l a r ın m d ışın d a kaldı. A v ıu p a -
d a fik ir ve s a n a t s a h a s ın d a k i rö n e sa n sı,
d in d e k i rö n e sa n s. d a h a d o ğ ru su re fo rm
h a r e k e ti ta k ip e tti. T ab ii b ü tü n -bunla­
rın d o ğ m a sı ve A v ru p a n ın m ü h im b ir
b ö lg esin e y a y ılm a sı iç in bir ilâ b ir b u ­
çu k a s ırlık z a m a n geçti. A v ru p a fik ir,
d ü şü n c e, s a n ’a t ve d in i in a n ış la r b a k ı­
m ın d a n y en i b ir d ev ire ad ım a ta r k e n
O s ır r n ı d e v le ti de ara z ic e en geniş d u ­
ru m u n u ik tis a b edip, y ükselm e y o lu n d a
ilerliye.vek k u d r e tin in zirv e sin e u la ştı.
Y eni çağı h a z ır la y a n â m ille r m ey a -
n ın d a «gem iciliğin gelişmesi» b a tı A v­
ru p alIların h a y a tın d a en h ız lı d e ğ işik ­
lik y a r a ta n ı oldu. G em iciliğ in p u s u la
sayesinde gelişm esi; sa d ec e c o ğ ra fy a
b ilg isin in z e n g in le şm e sin i değil, gem ici
m ille tle r iç in yeni ü lk e le r ed in m e m e se ­
lesin i, tic a r e t y o lla rın ın d eğ işm e sin i, ye­
n i b ir ik tis a t s is te m in in d o ğ m a sın ı h a ­
zırlad ı. O sm a n ı d ev leti, b ilh a s s a K a n u ­
n i S ü !e \'m a n d e v rin d e , A v ru p a g em icili­
ğinin A kdeniz dışın a ta ş m a s ın d a n m ü ­
te v e llit o r ta y a ç ık a n bazı h â d ise le rle
u ğ ra ş m a k z o ru n d a kaldı. B a s ra k ö rfezi
ve S üveyş y o lu n u n tic a r î m a lla rın ı Ü m it
b u rn u y o lu n a k a y d ıra n P o rte k iz lile rle
H in d d e n iz in d e y a p ıla n m ü c a d e le , bu
n ev i u ğ r a ş m a la rın en k a r a k te r is tik t a ­
r a f ın ı te ş k il ediyordu.
Y eni ç a ğ ın b a ş la rın d a k i y e n ilik le r a -
1061
r a s m d a d e v le tle rin k u d r e tle rin e te s ir
ed e n şey ler. b ilh a s s a to p ç u lu k ve g em i­
cilik idi. D a h a ziy ad e te k n iğ e is tin a t e-
d e n b u h u s u s la r d a O sm a n lIla r i e Av­
ru p alIlar a r a s ın d a bazı f a r k la r m e v c u t­
tu. İ s ta n b u l’u n z a p tın d a n b e ri k a le ve
sa h ra to p ç u lu ğ u n u n g e liştirilm e sin d e
T ü rk le rin m ü h im ro lü o lm u ştu . B una
m u k a b il T ü rk d en izciliğ i geç ge işm iş,
b ilh a ssa İ ta ly a n g em iciliğ in d e n ö rn e k ­
le r alm ış, K a n u n i d e v rin d e ise, te k n ik
yö n d en , en az o n la rın sev iy esin e y ü k se l­
m iştir.
A v ru p a 1'ö n csan sın .m fik rî ce p h esi b ir
ta r a f a b ıra k ıla c a k o lu rsa , on beş ve on
a ltın c ı a s ır la r d a V enedik, Ceneviz, İ r a n ­
sa, A lm an y a, İ s p a n y a ve İn g ilte re gibi
m ü h im A v ru p a d ev let eriy le T ü rk 'o r a -
ra s m d a s ilâ h te k n iğ i s a h a s ın d a p ek
m ü h im f a r k la r o lm a m a k la b e ra b e r,
T ü rk o r d u la r ın ın h ır is tiy a n A v ru p a lIla r
k a rş ıs ın d a m ü te m a d iy e n z a fe rle r irrz a -
n a ra k . dev e tin s ın ırla r ın ın g en işle m e­
sin e ze m in h a z ırla n m a s ın d a , d a h a d o ğ ­
ru v s k ısa ca sı. O sm a n iı d e v le tin in y ü k ­
se lm e sin d e m u h te lif se b e p le r göze ç a r ­
p a r. Bu s e b e p le rin özlü b ir şek ild e göz­
d en geçirilm esi, A v ru p a d e v le tle ri h a k ­
k ın d a iz a h a ta g irişm e d en önce h a y li
fa y d a lı o la c a k tır. Z ira bu iz a h a t fa y e -
sin d e , O sm a n iı d e v .e tin in fa rk lı t a r a f ı ­
n ın b e lirtilm e siy le , A v ru p a d e v le tle rin in
h e m e n h e p s in d e m e v cu t n o k s a n lık la r
d a to p lu c a h a tır la n m ış o la c a k tır. Ş im ­
d ilik, O sm a n lIla rın ü s tü n lü ğ ü n ü m ü m ­
k ü n k ıla n âm i le ri te tk ik etm ek , b u n a
m u k ab il, b ilâ h a r a A v ru p a n ın O sm a n lI­
la rı g erid e b ır a k a n h a m le s in i ve bu
h a m le y e b a ğ lı se b ep le ri de, O sm a n lIla ­
rın g erilem e d e v rin d e gözden geçirm ek,
O sm a n iı d e v le tin in a tla ttrğ ı s a f h a la r a
u y m a k b a k ım ın d a n m ü n a s ip k a ç a c a k tır.
O sm a n ıla rın , A v ru p a ve a y rıc a h e m -
şu A sya m e m le k e tle ri ü z e rin d e ü s tü n
k ıla n seb ep leri, m a d d e le r h a lin d e şö y le-
ce s ır a la m a k m ü m k ü n d ü r:
1 — O sm a n iı h a n e d a n ın ın ro lü : O s­
m a n lI d e v le tin in k u r u lu ş u n d a o ld u ğ u
gibi, d e v le tin ad ım ad ım y ü k se .işin d e
de O sm a n iı h a n e d a n ın ın m ü h im b ir
h issesi m e v c u ttu r. K a fa ve v ü c u tla rın ı.
d e v le tin ile rlem e si y o lu n d a k i ç a lış m a la ­
r a v a k fe d e n p a d iş a h la r, gerek k e n d ile ­
rin i, gerekse d e v le tin d iğ e r o rg an izy o -
n u n u b u h ed e fe te v c ih etm işle rd ir. G e­
re k k u ru lu ş, g erekse yükseliş d e v rin in
h ü k ü m d a rla r ı te k e r te k e r e le alın d ığ ı
z a m a n bile, h e p s in in a y rı a y rı b ire r k ıy ­
m e t ifa d e e ttik le ri görülür.. K u ru lu ş ta n
itib a r e n geçen üç a s ırlık m ü d d e t z a r f ın ­
d a iş b a ş ın d a b u lu n a n h ü k ü m d a rla r ın
h e m e n h e p sin in , d e v irle rin in r e a lite le ­
r in i şa şıla c a k d ere ced e iyi k a v r a d ık la ­
r ın a ş a h it o lu n m a k ta d ır. B u r e a lis t gö­
rü ş sa y e sin d e d ir ki, b a ş ın d a b u lu n d u k ­
la rı m ille tin d in a m iz m in i, k u d re tli b ir
d e v le t o lm a y o lu n d a h a re k e te g eçireb il­
m işler, k e n d ile ri de d in a m iz m in m ih r a ­
kı o lm u şla rd ır.
O sm a n lı devleti, B izans s ın ırın d a g a­
za h a r p le ri y a p a n b ir beylik o la ra k t e ­
şe k k ü l e ttiğ i için, d e v le tin k u ru lu ş ve
n ih a y e t g en işle m esin d e m ü h im b ir y er
işg a l e ttiğ in d e şü p h e o lm a y an g aza â -
m ili, h ü k ü m d a rla rın b irb irin e m ira s b ı­
r a k tık la r ı b ir id e a l olm uş, h a t t a k u ru
b ir id e a l o lm a k ta n ç ık arak , d e v le tin y ü k ­
se lişin in , y a b a n c ı h ü k ü m e tle rle m ü te ­
m a d i m ü cad eley e b ağ lı b u lu n d u ğ u iyice
k a v ra n ıld ığ ı cih etle, p a d iş a h la rın iyi
b ir k u m a n d a n o la ra k y e tişm e le rin e e-
h e m m iy e t v e rilm iştir. T a h ta o tu r a n h ü ­
k ü m d a rla r o r d u la r ın b a ş ın a geçerek
m ille ti a rk a s ın d a n sü rü k lem iş, o n la rın
id a re sin d e k i o rd u la r d a h e r tü r lü f e d a ­
k â rlık ve şe c a a ti dile g e tirirc e sin e m u ­
h a re b e e tm iş tir. O n u n için, F a tih M eh-
m e d ve Y avuz S elim gibi k u m a n d a n lık
k a b iliy e tle ri pek ü s tü n p a d iş a h la r b a ş a
geçince m u azzam z a fe rle r k a z a n ıla ra k ,
a ra z i f e th i y ö n ü n d e n m ü h im h a m le le r
y a p ılm ıştır.
O sm an lı devleti, C engiz’in k u rd u ğ u
Moğol im p a ra to rlu ğ u b iç im in d e, göçebe
u n s u r la r ı h a r e k e te g eçirerek b ird e n b ire
b ü y ü y en ve yıkıcı v asfı ta ş ıy a n k o rk u n ç
b ir to p lu lu k değildi. T e k â m ü lü n ü te d r i­
cî s u r e tte ta m a m la d ı. Z â te n O sm a n lIla ­
r ın ş a ş ıla c a k d ere ced e fe v k a lâd e ta r a f ı
da. u fa k b ir b a ş la n g ıç ta n h â r ik a b ir n e ­
tic e y a ra tm a la rıd ır, iş te b u h â r ik a n e ­
tic e y i y a ra tm a d a , b irin c i d ere ced e rol,
d e v le tin b a şın d a , o n u n k a d e rin e h â k im
k im sele r o la ra k p a d iş a h la rın ş a h ıs la rı­
n a a it idi. D evletin gelişm e ve g en işle­
1062
m esi n isb e tin d e y en i ih tiy a ç la rı ce v ap ­
la n d ırm a k ve te ş k ilâ t m e y d a n a g e tir ­
m ek te, v ey a b u n la rı b a ş a r a c a k k im s e ­
le ri seçerek h e d e fe se v k etm ed e, O s m a n ­
l I h ü k ü m d a rla r ı m ü k e m m e l b ir e r b a ş a ­
rıcı id iler.
P a d iş a h la rd a y erleşik v aziy ete geçen
m ü h im fik irle r m e y a n ın d a « d ev let k u d ­
r e tin in birliği» fik ri, ü z e rin d e p e k fa z la
h a s sa s iy e t g ö ste rile n b ir m ev zu idi. Bu,
d e v le tin b irliğ i ve ü lk e n in b ö lü n m ezliğ i
d ü s tu r u u ğ r u n a p a d iş a h la r e v lâ t ve
k a rd e ş le rin i b ile ö ld ü rd ü le r. O n la rın b u
h a lle ri yek n a z a r d a in sa fsız lığ ın ve
g ay rı İn sa n î h a r e k e tin tip ik b ir ö rn eğ i
gibi g ö rü n ü rse de, bu in sa fsız u su lü n
ta tb ik i say esin d e , O sm an lı d ev letin in ,
O rta z a m a n d a k i T ü rk d e v le tle rin in a k ı­
b e tin e u ğ r a tm a k ta n k u r tu ld u ğ u d a b ir
h a k ik a ttir. B in ae n ale y h , O sm a n lı t a r i ­
h in d e p a d iş a h çocuk ve k a rd e ş le rin in
k a n le k e le rin e r a s tla n ır s a da, b u le k e ­
ler, O sm an lı d e v le tin in b irliğ in i m u h a ­
fa z a en d işesiy le d ö k ü lm ü ş k a n la r o la ­
ra k b ir d erecey e k a d a r h o ş gö rü leb il -
m e k te d ir. A n cak d e v le tin b irliğ i f ik ri­
n in lü zu m su z en d işelerle su is tim a l e d ü -
m e k su re tiy le c in a y e tle r işlen d iğ i de b ir
v a k ıa d ır.
O sm an lı p a d iş a h la rı, ilk b ir b u ç u k a-
s ırlık z a m a n z a r fın d a b ir «İslâm - T ü rk
devleti» k u ra b ilm e k y o lu n d a , d a h a zi­
y ad e İslâm î g az a fik ri a rk a s ın d a y ü r ü ­
d ü ler. İ s ta n b u l’u n z a p tın d a n so n ra ise;
«C ihan im p a ra to rlu ğ u » id e ali d iy e b ile­
ceğim iz b ir gayeye d o ğ ru y ö n eld iler. O s­
m a n lI h ü k ü m d a rla rın ın , bu fik ir ve
g ay eler b a k ım ın d a n a rz e ttik le ri e h e m ­
m iy et, b u n la rı k e n d i d e v irle rin in ş a r t ­
la rı iç in d e e n p r a tik şek ild e k a v ra y ıp
ta tb ik m ev k iin e k o y m a la rı ve d a h a m ü ­
k em m el h â le g e tirilm e le rin e y a rd ım e-
decek ç a lış m a la rd a b u lu n d u k ta n s o n ra
h a le fle rin e d e v re tm e le rid ir.
O sm an lı p a d iş a h la rı, m e n su p o ld u k ­
la rı m ille t e fra d ın ın , k e n d i so y la rın a
k a rş ı g ö ste rd ik le ri itim a t ve b a ğ lılık ta n
en geniş m â n a d a is tifa d e e tm e s in i b il­
diler. Ve b u b ağ lılığ ı, b a ş ın d a b u lu n ­
d u k la rı d e v le tin s ın ırla r ın ı g en işle tm e
u ğ ru n d a k u lla n d ıla r. T ü rk le rin , m illî
se ciy e lerin in ic ab ı o la ra k re isle rin e k a r ­
şı d u y d u k .a n sa rsılm a z b a ğ lılık ve sıkı
d isip lin , p a d iş a h la r ın d ü şm a n o r d u la n -
n a k a r ş ı k u lla n d ık la rı en m ü h im silâ h
idi. S ey y ah T h e v e n a t’n u n y e n iç e rile r
iç in söylediği ş u sö z leri b ü tü n T ü rk
m ille tin e te ş m il e tm e k d a h a d o ğ ru o lu r:
« H ü k ü m d a rla rın ın so y u n a o k a d a r h ü r ­
m e t e d e rle r ve B irin c i O sm a n ’ın n e s li­
n e öyle tâ z im h issi ü e b a ğ lıd ırla r ki,
im p a r a to r lu ğ u bu h a n e d a n ın e lin d e n
a lm a ğ ı a k ılla rın a g e tirm e k istem ezler».
2 — H ü k ü m e t s i s t e m i : O sm a n lı h ü ­ sizlik eseri o la ra k te lâ k k i e tm e k m ü m ­
k ü m e t sis te m in in , o r ta z a m a n ın s o n u n ­
d ak i s a ir İslâm ve T ü rk h ü k ü m e tle rin e
b en z er ta r a f l a r ı m e v cu t idiyse de; p r e n ­
sip leri, ç a lış m a şekli, b ü n y esin e u y g u n
te ş k ilâ tı itib a riy le , k e n d isin e m a h su s di, ay lak , lü zu m su z n ü fu z la rı y ü zü n d e n
b ir sis te m idi. B u siste m d e : P a d iş a h a
i ta a t ve b ağ lılık , e h liy e te d eğ e r v erm e
ve b u n u n ü s tü n d e b a ş k a b ir h u su siy e t
ta n ım a m a m e selesi, O sm a n lı h ü k ü m e t
s is te m in in e sa sın ı te şk il ediyordu. P a d i­
ş a h ta n s o n r a en büy ü k o to rite y i te şk il
e d e n v e z iriâ z a m d a n b a ş lıy a ra k d iv a n
ü y e le rin e , vali ve s a n c a k b e y le rin e v a ­
r ın c a y a k a d a r m ü h im e r k â n d a id a ri k a ­ is a b e t ve d eğ eri h a iz d ir:
b iliy e tle rin in y a n ın d a , h a t t a o n d a n d a ­
h a ile rid e a sk e rî k a b iliy e t ve m e z iy e t­
le r a ra n ırd ı. Bu b a k ım d a n , O sm a n lı ve iyi b ir te rb iy e, ç a lış m a ve g a y re t n e ­
h ü k ü m e t m e k a n iz m a sı a sk e rî b ir siste m
m a n z a ra s ı arz ed erd i. H a rp le rd e k a z a n ­
d ık la rı m u v a ffa k iy e tle rin v ey a sa ra y
m u h itin d e g ö ste rd ik le ri id a ri k a b iliy e ­
t in b ir n e tic e si o la ra k h ü k ü m e tte m ü ­
h im m e v k ile re geçen k im se le rin , te rfi
ve te fe y y ü z le rin in k a p ıla rın ı a ç a n y e­
g â n e a n a h ta r , id a ri ve a sk e rî m e z iy e t­
le rin i o r ta y a k o y ac ak ç a lış m a la rı idi.
Y ü k selm ek için y eg â n e g eç er a k ç a ş a h ­
sî m e z iy e tti. O sm a n .ı h ü k ü m e t s is te ­
m in d e , b u n u n d ış ın d a h iç b ir şe y in k ıy ­
m e ti y oktu. A v ru p a d a old u ğ u gibi m ü ­
h im işle rin b a ş ın a geçen b ir asilz ad e s ı­
n ıfı O sm a n lIla rd a m e v c u t değildi. F a -
feat şa h sî k a b iliy e tin i g ö ste re n e n b a s it
a ile ço c u k la rı iç in bile v e z iriâ z a m lık
i a p ıs ı aç ık tı. İ ş te bu sis te m d o lay ısiy le-
d ir ki. y ü k se k m e v k ile re en k a b iliy e tli
(cim seler ç ık m a k ta , o n la rın z e k â ve k a ­
b iliy e tle rin d e n de d ev let fa y d a la n m a k ­
ta idi.
H üküm et m e k a n iz m a s ın d a y ü k sek d a n d a h a ziy ad e k o rk u v erir» . S ey y ah
m evki işg a l e d e n k im sele rin , işle d ik le ri
h a t a la r ı n ce za sın ı h a y a tla riy le ö d em ele­ ki: «N izam ı o k a d a r se v e rle r k i o n u m u ­
ri, O sm a n lı h ü k ü m e t sis te m i iç in b ir
sa&f a lâ m e ti o lm a k ta n ziyade, d o ğ ru lu k
1063
ve m u v a ffa k iy e te z o rh y a n b ir sebepti.
G erçi b u u su l b az ı k ıy m e tle rin v ak itsiz
şe k ild e k a y b ın a seb ep o lm u şsa d a, b ü ­
y ü k m ev k i s a h ip le rin in az h a t a işle m e ­
le rin e , a y rıc a d a h a n e d a n ın o to rite s in i
a r ttır m a y a y a rd ım e tm e k te idi,
O s m a n lIla rd a n b ir asilz ad e s ın ıfın ın
te şe k k ü l e ttirilm e y iş in i, d ev şirm e v ez ir­
le rin h â k im iy e tin e k a rş ı b ir m u v a z e n e ­
k ü n se de, e h liy e te ta n ın a n ü s tü n lü k b u ­
n u k a p a tm a k ta , işle rin iyi y ü rü tü ld ü ğ ü
d e v irle rd e d a h a d a fa y d a lı o lm a k ta y d ı.
E h liy e t y e rin e a s a le te k ıy m e t v erilsey ­
m ü z’iç b ir b e y le r sın ıfı te ş e k k ü l e d e b i­
lird i. E h liy e te v e rile n k ıy m e t bu gibi
m a h z u rla rı to p ta n o r ta d a n k a ld ır m a k ­
tay d ı. B in a e n a le y h , im p a r a to r F e rd i-
n a n d ’ın elçisi s ıfa tiy le K a n u n î S ü ley ­
m a n ’ı m ü te a d d it d e f a la r z iy a re t etm iş
o la n B u sb ecq u ’in b iz a tih i m ü ş a h e d e le ri­
ne m ü s te n it şu m ü ta lâ a s ı h a k ik a te n
« T ü rk ler. en
güzel v a s ıfla rın irsiy e t y o lu y la asla i n ­
tik a l e tm e y ip İlâh î b ir m ev h ib e o .d u ğ u
tic e s in d e elde ed ild iğ i f ik rin d e d irle r
B u n d a n d o la y ıd ır ki T ü rk le r, te şe b b ü s­
le rin d e m u v a ffa k o lm a k ta ve b a ş k a la r ı­
n a g aleb e ç a lm a k ta d ırla r» .
O sm a n lı h üküm et, sis te m in d e m u tla k
d isip in e sastı. Bu sık ı d isip lin ve iyi iş-
liy e n a d a le t m e k a n iz m a sı sa y esin d e
m e m le k e tin h e r ta r a f ı n d a m u tıa k bir
âsây iş m e v c u ttu . O sm an lı m e m le k e tle ­
rin d e h ü k ü m sü re n asay iş, b ilh a s s a Av­
rupalI y a b a n c ıla r ın g ıp ta sın ı c e lb e d er-
di. K a n u n i S ü le y m a n z a m a n ın d a İ s ta n ­
b u l’a gelen F ra n s ız e lç ile rin d e n G ab rie l
d ’A ra m o n t’u n k â tib i J e a n C h e sm a n
T ü rk iy e d e ş a h id i o ld u ğ u âsây iş h a k k ın ­
d a d iy o r ki: « Z a b ıta o k a d a r m u n ta z a m ,
huzur o k a d a r b ü y ü k tü r ki. b u n u g ö r­
m e y e n iç in in a n m a k â d e t a ’ im k â n sız d ır.
G eceley in şe h irle rin m u h a fa z a s ı için,
so k a k la rd a , eli so p alı ve fe n e rli b ir te k
k işi d o la ş ır ve P a r is ’te k i d ev riy e su b a y ı
ile b ü tü n s ilâ h ş o r la rın ın sa ld ığ ı k o r k u ­
T h e v e n o t d a a y n i m e v zu e tr a f ın d a d e r
h a f a z a e tm e k iç in h iç b ir şeyi u n u t­
m a z la r. Z a b ıta , n iz a m ın m u h a fa z a s ın ı
 te m in ed en b a şlıc a v a s ıta la r d a n b iri ol­
duğundan, in z ib a ta h a rfiy y e n ria y e t
h u s u s u n d a o k a d a r itin a g ö ste rirle r ki,
o r a d a h e r şey m ebzul ve ucuzdur».
K a n u n i z a m a n ın ın İ s ta n b u l’u, o d ev ­
rin r n büy ü k şe h irle rin d e n b iri s ıfa tın ı
ta şıd ığ ı îı aide, se n ed e te k b ir cin ay e te
zo r ra s tla n m a s ı, O sm an lı ü lk e sin d e k i
n iz am ve âsây işin en m ü h im şa h id id ir.
T abii, ülke d a h ilin d e b u d erece n iz a m
ve sü k û n e tin m e v c u d iy e ti de O sm an lı
h ü k ü m e t sis te m in in ta şıd ığ ı h u s u s iy e t­
te, L abıta ve a d a le t m ü e ssesesin in Av-
r u o a d a n fa rk ı şek ild e m ü k e m m e l işle-
y işin d ed ir.
N etice itib a riy le : O sm a n lı h ü k ü m e t
siste m i; eh liy ete b iç tiğ i k ıy m e t, genç
y a ş ta n itib a re n h ü k ü m e t m e m u ru y e tiş­
tir e n sa ra y d a k i e n d e ru n m üessesesi,
y üksek m e m u rla rın d a a sk erî k a b iliy e t­
le r de a ra y ışı ve a sk e rî işlerle İd a rî v a ­
zife len ir çok d e fa aynı ş a h ıs la r t a r a f ı n ­
d a n y ü rü tü lü şü , m u n ta z a m z a b ıta ve
a d a le t m ü e sse se le ri ile, k e n d i z a m a n ın ­
d a k i b a ş k a h ü k ü m e tle rd e n a y rılm a k ta
ve on a r a n a z a r a n ü s tü n lü k a rz etm e k -
teydi.
O rd u n u n ro lü : O sm an lı d e v le tin in
m u n ta z a m ve em in a d ım la rla ile rle m e ­
sin d e o rd u n u n hissesi çok b ü y ü k tü r.
M u v a ffak iy et âm ili o lan O sm an lı o r d u ­
su n u b ir k aç ce p h e d e n te tk ik e tm e k l â ­
zım dır. B ir d e fa k u ru lu ş u y ö n ü n d e n ele
a lın d ığ ı ta k tir d e : M aaşlı ve d aim î a sk e r
sın ıfın ı te ş k il e d e n k a p ık u .u askerleyile,
o rd u n u n en b ü y ü k k ısm ın ı m e y d a n a
g e tire n tım a r lı sip a h ile rin y etişm e t a r z ­
la r ı b a k ım ın d a n O sm an lı o rd u su n u n
h ır is tiy a n d e v le tle r o r d u la r ın d a n a y rıl­
dığı görülür. D isip lin le ri m u n ta z a m ol­
d u ğ u m ü d d e tç e k a p ık u lu a sk e rle ri, z a ­
fe rle rin k a z a n ı.m a s ın d a ep ey ce ro l o y ­
n a m ış la rd ır. L â k in A v ru p a lIları pek
k o r k u ta n bu sın ıf a s k e rin sa y ısın ın pek
fa z la o lm adığı. K a n u n î d e v rin d e 12 b in
k işilik k u v v e tte n ib a re t b u lu n d u ğ u h a ­
tır d a n ç ık a rılm a m a lıd ır. H a rp le rd e m e r ­
kezd e p a d iş a h ın e tr a f ın d a b u lu n a n bu
a sk e rle r, sip a h ile rin d ü ş m a n ı iyice yo­
ru p y ıp ra tm a s ın d a n so n ra h a s ım la k a r ­
şıla ş tık la rın d a n ve b ir k a y a gibi m e v ­
k ile rin i m u h a fa z a e ttik le ri için, A v ru ­
palIlara h a d d in d e n fazla k o rk u n ç gö­
rü n m ü şle rd ir. M a a m a fih f e d a k â rc a m u ­
1064
h a re b e ed e n ve çok iyi y e tişm iş b ir a s ­
k e r n ev i o lm a la rı b a k ım ın d a n e h e m m i­
y e tle ri b ü y ü k tü r.
T ım a rlı s ip a h ile rin esas e h e m m iy e tli
ta r a f l a r ı; d ev lete y ü k o lm a d a n y e tiş m e -
eri, h a r p z a m a n ın d a s ü r ’a tle b ir a r a y a
gelm eleri, tım a r s a h ip le ri ta r a f ı n d a n
y e tiştirild ik le ri cih etle de b ir b a k ım a ,
ta lim li h a z ır a s k e r m a n z a ra s ı a rz e tm e -
lerid ir.
O sm a n lı o r d u la rın ın A v ru p a o r d u la r ı­
n a ü s tü n lü k a rz e d e n ta r a f l a r ı a r a s ın d a ;
s ü r ’a t ve h a r e k e t k a b iliy e tin in m ü k e m ­
m e liy e tin i fe v k a lâ d e d isip lin li o lu şu ­
n u b ilh a s s a z ik re tm e k g erek ir. S ilâ h la r
b irb irin e b en zem ek le b e ra b e r, o n b e ş in c i
a s rın o r ta la r ın d a n itib a r e n T ü rk to p ç u ­
lu ğ u A v ru p a d a n d a h a ile riy e g eçm iştir.
T ü rk o rd u su n u n d u r u m u n a ve b ilh a s s a
to p ç u la rın ü s tü n lü ğ ü n e iş a r e t eden
F ra n sız m u h a rr ir le r in d e n F e r n a r d G re-
n a r d bu m e v zu d a d iy o r k i: «M alzem esi,
bol, m ü te n ev v i, iyi im a l ed ilm iş ve m ü ­
k em m el e fra d e lin d e idi. B ü y ü k ç a p ta k i
%'ürk to p la rı, b ü tü n d ü n y a y a ş ö h re t ve
k o rk u sa lm ıştı. O n y ed in ci a s ırd a bile
T ü rk le r en iyi to p la r a ve en m a h ir n i-
v ;n c ıln r a m a lik tiler» .
O sm a n lı o rd u s u n u n ik m a l te ş k ilâ tı o
k a d a r m ü k e m m e l işliy o rd u ki. b ü tü n on
■it-moı a s ır b o y u n ca bu m ü k e m m e liy e t­
le b a ş k a b ir o rd u y a d a h a r a s tla m a k
m ü m k ü n değildi.
İn tiz a m ve d is ip lin b a k ım ın d a n da.
A v ru p a d a n ile rd e b u lu n u y o rd u . Yüz b in ­
lik o rd u la r, y ü zlerce h a t t a b in le rc e k i­
lo m e tre lik m e sa fe k a te d a r, h a lk ın b ir
ta v u ğ u n a b ile z a r a r gelm ez, b ir y u m u r­
ta s ı d a h i k ırılm azd ı. B ir ta v u k ç a la n
ask er, v e y a b e y g irin i b ir ra r ıa y a s a lı­
v ere n n e f e r e n a ğ ır şek ild e c e z a la n d ırı­
lırd ı. Bu ş a r t l a r a ltın d a ise, o rd u e f r a ­
dı, n iz a m la ra h a rfiy y e n ria y e t ed erd i.
T ü rk o rd u s u n u n d isip lin i h a k k ın d a b ir
çok k im s e le r m e th e d ic i sö zler s a r f e t-
m işle rd ir. M eselâ, İk in c i M u rad z a m a ­
n ın d a B a lk a n la rı d o laşm ış o la n B e rt -
ra n d o n de la B ro q u iere, b u n o k ta y a şu
veciz cü m lesiy le iş a re t ed iy o r: «Bizden,
on kişi, o n la r d a n b in k iş in in y a p a c a ğ ın ­
d a n d a h a fa z la g ü rü ltü y ap ar» . R o d o s
m u h a s a r a s ın d a n so n ra , z a p te d ile n ş e ­
h ird e o tu z b in k işin in , a y a k se sin d e n
b a ş k a h iç b ir g ü rü ltü ç ık a rm a d a n re s-
m ig e ç it y ap ışım , b ir çok A v ru p alI m u ­ A yni z a m a n d a h ır is tiy a n la r a k a r ş ı y a­
h a r r i r h a y r e t ifa d e siy le ve â d e ta y a n a p ıla n m ü c a d e le n in , İslâm î g aza h a lin d e
y a k ıla a n la tır. F ra n s ız m u h a r r ir le r in ­
h a lk ın r u h u n a sin d irilm e s in d e ö n a y a k
d e n P a u l Jo v e , O sm a n iı im p a r a to r lu ğ u ­ o ld u lar. Z a te n m ü s lü m a n b ir m illetin ,
n u n k u v v e tli d ev ri ile A v ru p a y ı m u k a ­ reisi o lu ş.a rı, o n la ra , h ır is tiy a n m ille t­
y ese e d e rk e n T ü rk o rd u s u n u n o n la rd a n lere k a rş ı g irişile n h a rp le rd e , g ay e t t a ­
fa rk lılığ ın ı şu sözlerle biî o la ra k İslâm k u v v e tle rin in k u m a n ­
h ü lâ s a .a n d ır ır :
« m a fe v k lerin e s ü ı ’a tle d a n lığ ı v az ifesin i y ü k lü y o rd u . Bu ta b iî
i t a a t e d e rle r,
m u h a re b e d e c a n k a y g u s u n a düşm ezler, h â d ise , p a d iş a h la r ın m a n e v î o to rite s i -
ekm eksiz, şa ra p sız , y aln ız a r p a ile ve su n in a r tm a s ın a te s ir e ttiğ i gibi, a y n i t a ­
ile ik tifa e d e re k u z u n m ü d d e t yol y ü ­ biî h a l, İslâm g a z ile rin in o n u n b a y ra ğ ı
rü y eb ilirler» . S eyyah T h e v e n o t ise, b u a ltın d a b irle ş m e le rin e y a rd ım ediy o rd u .
m evzuda.; «B ir ek sik le ri o lu rsa s a b re ­ M illiy et p r e n s ip in in g elişm ed iğ i b ir d e ­
d erle r» der. v ird e, d in i b a ğ la r, m illiy e t d u y g u su n u n
Bu n o k ta la r d a n y e rin i tu tu y o r ve bu u lv î duygu, İslâm
A v ru p a lIla ra ü s tü n ­
lü k a rz e d e n T ü rk o rd u su , k ü tle le rin in , b a ş k a d in d e k ile re k a rş ı
o n u n için,
d e n k sa y ıd a, h a t t a d a h a faz la m ik t a r ­ m ü c a d e le s in d e h u su sî b ir k u v v e t k a y ­
d ak i o rd u la ra k a ış ı ,?..?ferler k a z a n m a k ­ n a ğ ı v a z ife sin i g ö rü y o rd u . G erçi d in î
ta y d ı. Üç a s ırlık m ü d d e t için, T ü rk o r ­ d u y g u la rd a n k u v v e t a ia r a k b irle şm e k
d usunun m eselesi, h ır is tiy a n A v ru p a d a d a h a es­
b a ş k a b ir h u su s iy e tin e d a h a
iş a r e t em ek g e re k tir ki, o da, te şeb b ü s ki b ir m a z iy e ve d a h a k ö k lü b ir te ş k i­
k a b iliy e tin in d a im a c a n lı tu tu lm u ş o l­ lâ ta m a lik ti. L â k in A v ru p a d sk i b ir le ş ­
m a sıd ır. Z a m a n z a m a n u ğ r a n ıla n m a ğ ­ m eler, a y n i d in d e n o la n m u h te lif A v ru ­
lû b iy e tle r, h iç b ir v a k it u m u m î b ir yeis p a d e v .e tin in b ir a r a y a gelm esiyle n e ti­
y a ra tm a m ış ve m a ğ lû b iy e tle rin ü z e rin ­ ce le n en , d in b irliğ in in y a r a ttığ ı d e v le t­
d e n fa z la z a m a n göçm eden y ep y e n i b ir le r ittif a k ın d a n b a ş k a b ir şey değildi.
T ü rk o rd u su d ü şm a n n k a rş ıs ın a d ikili- H alb u k i O sm a n lIla rd a v az iy e t b u n a h iç
v e rm iştir. ben zem ey ip , d in in b irle ş tiric i rolü, t a ­
m a m e n d a h ilî b ir m esele idi. O sm a n iı
T ü rk o rd u s u n u n k u d r e t ve m e z iy e tle ­ p a d iş a h la r ı o to rite le rin i, u le m a i e o r ­
ri ü z e rin d e faz a c a d u rm u ş o la n elçi d u ü ze rin e b in a ed erd i. D ev le tin k u d re t
B usbecq, en iyi m ü ş a h it sıfa tiy le , O s­ ve o to rite s i de, m ille tin m a n e v î t a r a f ı ­
m a n ! ı s a tv e tin in ör.ünü şu sö zlerle n e ­ n ın d e ste ğ i o la n u le m a ile, m a d d i v a r ­
tic e y e b a ğ la m :1its e l.r: « İm p a ra to rlu ğ u n lığ ın ın ifa d e si o la n o rd u n u n , p a d iş a h ın
m u a z z a m k a y n a k la rı, sa p sa ğ la m k a l­ ş a h s ın a k a r ş ı sıkı ita a t ın d a n d o ğ ard ı.
m ış k u v v etler, s ilâ h a a lış k a n lık ve te c ­ İ ş te b u n u n iç in d ir k i: İs lâ m d in i O s­
rü be, talim ',! a rk e ıle r, z a fe re a ış k a n - m an lIların elin d e, h â k im iy e tin ve b ir ­
lık, m e ş a k k a te ta h a m m ü l, a n la şm a , n i ­ le şm e n in en em in te m eli o lm u ş; h a r e ­
zam , d isip lin , p e rh iz k â rlık , tey ak k u z, k e te g eçilm esi iç in b ir sebep te şk il e t ­
s ü k û t ve te v az u , ne b ir sız ıltı, n e b ir k a ­
m iş, d in in m ü d a fa a s ı ve ile rlem e si iç in
rışık lık , â z a m i h uzur».
h a k y o lu n d a m ü c ad e le m e c b u riy e ti d o ­
4 — D in in b irle ş tiric i ro lü : D ev letin ğ u rm u ş, a y n i z a m a n d a İslâ m iy e t k ılıc ı­
ilk k u ru ld u ğ u g ü n le rd e n itib a r e n p a d i­ n ı elin d e t u ta n ş a h s ın e tra fın d a , m ü te ­
ş a h la r , din a d a m la rın ın h a lk ü z e rin d e ­ s a n it ve it a a t l i b ir k ü tle te ş k il etm ek
ki n ü f u z u n d a n fa y d a la n m a s ın ı bildiler. v a z ife sin i te lk in e tm iştir.

1065
 OSMANLILARIN YÜKSELME DEVRİNDE AVRUPA VE ASYA DEVLETLERİ
İ s ta n b u l’u n fe th in d e n itib a r e n O s­
m a n lI d ev leti yükselm e d e v rin e g ire r­
k en , A v ru p a da ışık lık b ir ça ğ a g irm e k ­
teydi. A v ru p a lIlara, fik ir ve s a n a t yo­
lu n d a ile rle m e n in k a p ısın ı a ç a n R ö n e­
s a n s h a r e k e ti İ ta ly a ’d a b a ş la d ı; o ra d a n
F r a n s a , A lm anya, H ollanda, İn g ilte re ve
I s p a n y a ’ya d a h a s o n ra d a kuzey ve d o ­
ğu A v ru p a m e m le k e tle rin e yayıldı. O rta
ça ğ s o n a e re rk e n o n u n la b e ra b e r d e r e ­
b ey lik sistem i yıkılıp, y e rin e m e rk e z i­
y etçi h ü k ü m d a rlık la r k aim oldu. M u tlak
h ü k ü m d a rlık sistem i, A v ru p a ’da, o r ta
ç a ğ h ü k ü m e tle rin d e n k u v v etçe çok f a r k ­
lı d e v le tle rin te şe k k ü lü n ü sa ğ la d ı am a,
m illî b irlik le rin k ıs a z a m a n d a ta h a k k u ­
k u n u te m in edem edi. Z aten , d ev rim izin
g ö rü şü n e u y g u n m illiy e tçilik c e re y a n ı­
n ın baş .an g ıc ın ı b u la b ilm e k iç in on se­
k izin ci a s rın s o n la rın a k a d a r ilerlem ek
lâ z ım d ır. Y eni ç a ğ ın b a ş la rın d a d e v le t­
le rin te şe k k ü lü n d e m illiy e t p re n sip i ilk
s a f ta g elm ed iğ in d en , A v ru p a n m bazı
y e rle rin d e k i h ü k ü m e tle rin s ın ırla r ı b u ­
g ü n k ü A v ru p a dev'."t e rin in s ın ır la r ın ­
d a n h a y li fa rk lı idi R ö n e n sa n s h a r e k e ­
ti, A v ru p a lIla rın yeni r - y le r y a r a tm a la ­
r ın a yol a ç a rk e n , k e n d i k e n d ile rin i ve
doJabisiyle d ü n y a y ı d a d a h a iyi ö ğ re n ­
m e le rin i te m in etti.
R ö n e san n s, re fo rm ve c o ğ ra fi k eşifler,
b ilh a s s a b a tı A v ru p a d e v le tle rin in fik ir
ve s a n a t görü ş erini, İk tisa d î ve tic a rî
h a y a tla r ın ı d e ğ iştird i am a, m u azzam
b ir a sk e rî k u d r e t y a r a tm a la r ın a vesüe
te şk il edem edi. H albuki, o n la rın k a r ş ı­
s ın d a O sm a n lı devleti, h e r g ü n b iraz
d a h a gelişip b ü y ü y en ezici b ir k u v v et
h a lin d e e tr a f a y a y ılm a k tay d ı. A v ru p a lI­
la rın , y eni çağı h a z ırla y ıc ı b u lu ş la rd a n
f a y d a la n m a la rın a ra ğ m e n , b ir önceki
b a h is te iz ah edildiği v eç h ile ; O sm a n lI­
la r, o n la r k a rş ıs ın d a ü stü n lü ğ ü e lle r in ­
de tu tu y o rd u .
O sm an lı devleti, o n beşin ci a s rın o r ­
ta la r ın d a n itib a re n b ü y ü m e k te dev am
ettik ç e, A v ru p a d ev letleriy le m ü n a s e ­
b e tle ri de a r ttı. Bu m ü n a se b e tle r, b ir
k ısm ı ile m ü cad ele şe k lin d e c e re y a n e t ­
t i. B a zıları ile de tic a r i ve ik tisa d i s a ­
h a d a k ald ı. O sm an lı d e v le tin in A vrupa
h ü k ü m e tle ri ile m ü n a se b e tle rin e , O s­
1066
manlI ta rih in e ait h a d is e le rin sey ri a r a ­
s ın d a te m a s ed ilm ek le b e ra b e r, b u h â ­
d is e le rin d a h a iyi a n la şıla b ilm e s i için,
k ısa d a olsa, A v ru p a d e v le tle rin in ayrı
a y n gözden geçirilm esi fa y d a lı n e tic e le r
v erecek tir. B in ae n ale y h , on b eş ve on
a ltın c ı a s ırd a A v ru p a h ü k ü m e tle rin i k ı­
sa c a te tk ik ve O s m a n lIla rla m ü n a s e b e t­
le rin e ay n i şekilde, ay rı b ir b ö lü m h a ­
lin d e, to p lu c a y a p ıla c a k te m as, k a rşı­
lık lı h â d is e le rin b ir siste m d a h ilin d e ta ­
k ib in e h iz m e t ed ecek tir.
Venedik C um huriyeti
O n d ö rt ve on b eşin ci a s ırla r d a İ t a l ­
y a y a rım a d a s ı m u h te lif h ü k ü m e tle r h a ­
lin d e p a rç a la n m ış v az iy e tte y k en , V ene­
d ik C u m h u riy e ti, b u n la rın a ra s ın d a
k u v v et, h a t t a a ra z isin in b ü y ü k lü ğ ü i t i ­
b a riy le en b a ş ta geliyordu. O rta z a m a ­
n ın s o n la rın d a d en iz tic a re tiy le z e n g in ­
leşen iki İta ly a n h ü k ü m e tin d e n b iri o-
la n V en ed ik liler, istik b a lle rin i d en izc i­
lik te g ö rd ü k le rin d e n bu işe ö n e m v e r­
m işle r ve b ü y ü k b ir tic a r e t filo s u n d a n
b a ş k a k u v v e tli b ir d o n a n m a d a m e y d a ­
n a g etirm işle rd i. Bu d o n a n m a sa y esin d e
V enedik ş e h rin in e tra fın d a k i u fa k a r a ­
zid en g ay rı b ir h ay li to p ra k elde e tm iş ­
lerdi. İ s ta n b u l’u n fe th i s ıra s ın d a İ s tir y a
y a rım a d a s ı, D alm açy a k ıy ıla rı ve b u k ı­
y ıla rd a k i b ir çok a d a la r. A rn a v u tlu k
s a h ilin d e b ir k ısım y erler, Y u n a n is ta n ’­
ın b a tı ta r a f ın d a k i İy o n jy en a d a la rı, fi­
ğe d en izin d e k i a d a la rd a n K ik la t ve S po-
r a tla r , A ğriboz ve G irit a d a la rı, M ora
k ıy ıla rın d a M odon, K o ra n , A nabolu,
K o re n t k ö rfe zin d e İn e b a h tı lim a n la n
V en e d ik lilerin elindeydi. V en ed ik liler
gerek bu to p ra k la rı, g erekse d o n a n m a ­
la rı say esin d e doğu A k d en izd e e n fa z la
söz sa h ib i d en izci d ev letti.
V en e d ik lilerin id a re ta rz la r ı d a b ir
çok A v ru p a m e m le k e tin d e n fark lıy d ı.
A risto k ra t k im se le rd e n m e y d a n a gelm iş
b ir se n a to su , re is ic u m h u r m a k a m ın d a
d a «doç» ü n v a n ı ile a n ıla n k im se le r v a r ­
dı. V enedik h ü k ü m e ti bu d u ru m u ile
a r is to k ra tik b ir c u m h u riy e tti.
V enedikliler, a n a v a ta n to p r a k la r ı d ı­
şın d a k i ara ziy i d en iz tic a r e tin d e z e n g in ­
le ş tire re k k u v v etli b ir d o n a n m a m e y d a -
m a g e tirm e k su re tiy le elde e tm işle rd i. m e n f a a tla r ın ı en ziy ad e te h d it eden
E k se risi a y rı a y n a d a la r ve p a r ç a p a r ­ d ev let, O sm a n lı im p a ra to rlu ğ u idi. G e r­
ç a to p r a k la r d a n ib a re t b u y e rle rin elde çi on b eşin ci a s rın ik in ci y a rıs ın a g iri­
tu tu lm a s ın ı, d o n a n m a k u v v e tin i m u h a ­ lirk e n O sm a n lı d o n a n m a sı V en ed ik d o ­
fa z a e tm e k m eselesi k a d a r, e tr a f ta k i n a n m a s ı d e re c e s in d e k u v v e tli değildi.
d e v le tle rin k u v v e tle rin e göre o y n a k b ir F a k a t T ü rk le rin k a r a d a o n la rd a n çok
s iy a s e t ta k ip e tm e k te b u lu y o rla rd ı. k u v v etli o lu şları, V en ed ik lileri e n d işe-
V en edik c u m h u riy e tin in esas um d esi, le n d irm e y e k â f i geliyordu. Z ira, F a tih
tic a r î m e n fa a tin i h e r şe y in ü s tü n d e M eh m ed d e v rin d e n itib a r e n O sm an lı
tu tm a k tı. B u sebeple, u z a k ve y ak ın k u v v e t.e ri. M o ra ve A rn a v u tlu k ta V en e­
k o m şu la riy le m ü n a s e b e tin i d a im a b u e- d ik h â k im iy e t s a h a la r ın a te c a v ü z e t ­
s a s a göre a y a rlıy o r, d in î ta a s s u p la h a ­ m ek le k a lm ıy o r, T ü rk a k ın c ıla rı V en e­
r e k e t e tm iy e re k işin e g elm eyen i t t i f a k ­ d ik ş e h rin in y a k ın la r ın a k a d a r u z a n m a
l a r a g irm iy o r v ey a m e n fa a t sezdiği c e s a re tin i g ö ste riy o rd u . Bu v az iy e t k a r ­
ta k tir d e h e m e n m ü c ad e ley e k a rışıy o rd u . ş ıs ın d a V en ed ik h ü k ü m e tin in O sm a n lI­
T ic a rî m e n f a a tla r ı zed elen m e d ik çe m ü ­ la r la esaslı b ir m ü e ad e .e y e h a z ırla n m a s ı
c a d eley e k a r ış m ıy a n V en ed ik liler, bu icab ed iy o rd u .
m e n f a tla n m n z a r a r g ö rec eğ in i se z d ik ­
le ri a n d a önce el a ltın d a n , s o n r a a ç ık ­ V en ed ik liler, T ü rk le rle y a ln ız c a b a ş a
ta n aç ığ a ittif a k la r ı te şv ik e tm e k te n ç ık a m ıy a c a k .a rın ı a n la d ık la r ın d a n y a n ­
g eri d u rm u y o r.a rd ı. la r ın a m ü tte f ik a r a m a k ta n g eri d u r m u ­
y o rlard ı. Bu itt if a k la r d a m ü slü m a n , h ı-
V e n e d ik lile rin d en iz tic a r e tin d e elde ris tiy a n f a r k ı gö zetm iy o r, k e n d i n a m ­
e ttik le ri ü s tü n lü k , d iğ e r A kdeniz d e v le t­ la r ın a f a y d a g etirece k h e r siy asî k o m ­
le rin in re k a b e t ve d ü şm a n lığ ın ı c e lb e t- b in e z o n a el a tıy o rla rd ı. B ir t a r a f t a n d a
m e k te n h â li k alm ıy o rd u . O n u n için, T ü rk le rle s u lh h a lin d e y a ş a m a k is te d ik ­
k e n d ile ri gibi b ir e r İ ta ly a n d e v le ti o la n le rin i a ç ık la y a n ç a lış m a la rd a b u lu n u ­
C eneviz c u m h u riy e ti, M ilano d u k a .ığ ı, y o rlard ı. F a k a t V en ed ik lilerin , iki t a r a ­
N ap oli k ıra llığ ı ile z a m a n z a m a n ç a r ­
fı ko llay ıcı o y n a k siy a se tle ri de, m ü s ­
p ış m a la r oluyordu. lü m a n ve h ır is tiy a n fa rk ı g ö ze tm e d en
İ s ta n b u l'u n z a p tın d a n s o n ra V en ed ik ­ y a p tık la rı itt if a k la r d a, b u d e v le tin d o ­
lile rin doğu A k d en izd ek i h â k im iy e tle ri­ ğu A k d en izd ek i to p r a k la r ın ın m u k a d d e r
n i ve dolay ısiy le d en iz tic a re tin d e k i a k ıb e tin i d e ğ iştire m e d i. M a c a rla ra b a ş -

V e n e d ik '! on altıncı yüz yıl başında u m u m î o larak gösteren eski bir resim.

1067
 vu m': 1°rina., P a p a , F ra n s a ve N apoli e tti. V enedikli er M o ra k ıy ıla rın d a y en i
k ıra lîığ ın d a n b a şk a A kkoyuniu ve K a ­ y en i a ı a r i k a y ıp la rın a u ğ ra d ı. Y avuz
r a m a n h ü k ü m e tle riy le y a p tık a rı i t t i f a ­ S elirn ’in k ıta sü re n p a d iş a h lığ ı d e v re -
k a rağ m e n , F a tih d e v rin d e A rn a v u tlu k sin d e V enedik h ü k ü m e ti k e n d isin e a i t
ve Ege d en izin d e k a y ıp la ra u ğ ra d ıla r. to p r a k la r d a n y en i b ir k a y b a u ğ ra m a d ı
Bu k a y ıp la rın ın en m ü h im m i Ağriboz am a, S u riy e ve M ısır’ın T ü rk le r eline'
a d a s ı idi. geçm esi bu m e m le k e tle rd e k i V enedik
O sm an lı d ev letin d e İk in c i B ayezid tic a r e tin in d arb e y e m a ru z k a lm a s ı d e ­
p a d iş a h b u lu n d u ğ u s ıra d a , O sm an lı - m ek ti. M a am a fih , İk in c i B ayezid d ev ri
V enedik m ü c ad e lec in d e v aziyet V ene­ h â d ise le ri a r a s ın d a g ö rü ld ü ğ ü v eçh ile;
d ik lile rin a le y h in e gelişm ek te dev am 1502 de, bu p a d iş a h z a m a n ın d a k i m ü ­
cad eley i ta sfiy e e d e n b ir m u a h e d e im ­
zalan d ı. O n d a n so n ra g eçen o tu z beş s e ­
n e z a rfın d a V enedikli e r ile O sm a n lIla r
a ra s ın d a h a r p o lm adı. B ilh assa V enedik
h ü k ü m e ti T ü rk le rle m ü c ad e ley e a t ıl­
m am aya. d ik k a t etti. A yni z a m a n d a tic a ­
ri m e n fa a tla r ın ı z a r a r a u ğ r a tm a d a n
y ü rü te b ilm e k için T ü ık le re k a rş ı y u m u ­
şa k d a v ra n d ı.
T a h ta g eçişin in ü z e rin d e n b ir s e n e
geçm ed en K a n u n î S ü le y m a n 'ın B el-
3'îfid’ı z a p te tm e si, V en ed ik h ü k ü m e ti­
n in , b ü tü n d ik k a tin i O sm a n lIla r ü z e rin ­
de to p la m a s ın a sebep oldu. P a d işa h ı
e dik'te D oçlar sara yı ve uzakta Si. M a rc kilisesi te b rik için İ s ta n b u l’a k o ş a n V enedik
elçisi 1 a ra lık 1521 de O sm a n lı h ü k ü m e ­
tiy le b ir a n la ş m a y a p m a y a m u v a ffa k
oldu. K ita b ım ız ın 799 u n c u sa y fa sın d a
’7'-'3 edildiği veçh ile: o tu z m a d d e d e n i-
b a r e t o la n bu a n la şm a , b ir b ak ım a, Os-
m ° n lı h ü k ü m e tin in b u n d a n s o n ra b a h ­
şedeceği k a p itü lâ s y o n la r a ö rn e k lik e d e ­
cek m a h iy ettey d i. N itek im V en ed ik liler
bu an aşm adan tic a r î b a k ım d a n çok
fa y d a la n d ıla r.
1521 m u a h e d e sin d e n sonra. O sm a n lı
d ev leti V en ed ik lilere k a rş ı d o stç a d a v ­
ra n ırk e n , o n la r iki ta r a f ı k o llay ıcı h a ­
re k e tte n g eri k a lm ıy o rla rd ı. K a n u n î
S ü ley m an , 1532 A lm an se fe rin d e n d ö ­
n e rk e n , z a fe rin i te b ş ir e tm e k ü zere D i-
v a n -ı h ü m â y u n te rc ü m a n ı Y u n u s Beyi
V onedik’e g ö n d erd iğ i . z a m a n , V enedik
d oçu A n d re a G r itti’ye u la ş tırılm a k ü z e ­
re d o s ta n e ifa d e li b ir de m e k tu p v e r­
m işti. V enedik h ü k ü m e ti böyle ¡hare­
k e tle rd e n f a y d a la n m a f ırs a tın ı k a ç ır -
m a d ığ m d a n , T ü rk elçisi, 1533 yılı o ca k
ay ın ın ilk g ü n le rin d e V en ed ik te g ö ste­
rişli b ir şek ild e k a rş ıla n m ış tı. Y unus
B :y i, a r a la r ın d a m ü v e rrih M a rin i S a-
n u to ’n u n d a b u lu n d u ğ u , elli k işilik asil-
V e n e d ik'te kanai sok ak lar zâd e g ru p u istik b a l etm iş, O sm a n iı el-

1068
«çişini, V enedik d o stlu ğ u n a in a n d ır m a y a olm a m a İ p rı T ü ı k le rin ş ü p h e le rin i ü z e r­
ç a lışm ışla rd ı. le rin e çekm iş, a y rıc a K o rftı s u la rın d a
1537 y ılın d a O sm a n lIla rla V en e d ik li­ b ir T ü rk g em isin e v âk i o la n b ir V ene­
dik te c a v ü z ü ile T ü rk elçisi Y u n u s B e­
le rin a ra s ı iyice bozulup, iş. m ü c ad e le
y in b in d iğ i gem iye k a rşı d a b u n a b e n ­
s a fh a s ın a d ö k ü lü n c ey e k a d a r Y unus
zer h a r e k e tte b u lu n u lm a sı, 1537 y ılın d a
Bey, elçilik v azifesiyle beş d e fa Vcne-
O sm a n lı - V en ed ik h a r b in e seb eb iy et
d ik 'e gidip ge m iştir. K ita b ım ız ın 93.1
v e rm iştir. 1502 se n e s in d e n b eri d ev a m
in c i s a y fa s ın d a te m a s o lu n d u ğ u v e ç h i­
ed en su h böylece b o zu lu n ca, n e tic e d e
le; Y u n u s Bey, V en ed ik ’e d ö rd ü n c ü gi­
yine V en e d ik liler z a r a r a u ğ ra m ış ve Ege
d işin d e. V e n e d ik lile r’e m u a h e d e le re d a ­
d e n iz in d e k i a d a la r ın d a n K ik la t ve S p o ­
h a fa z la ria y e t e tm e le rin i ih ta r a m e m u r ra tla r ı k a y b e İm işle ıd ir.
id i ki, bu s ır a d a iki d e v le tin a ra s ı a ç ıl­
m a y a b a ş la m ıştı. B u n a d a se b eb iy e t v e­ . V en e d ik lilerle a ç ıla n m ü c ad e le s a f h a ­
re n b iz z a t V enediklilerdi. Z ira C h a rle s- sı 20 ek im 1540 t a im z a la n a n m u a h e d e
Q u in l'e b ağ lı b ir d o n a n m a O sm a n lIla ra ile k a p a tılm ış tır. 1540 m u a h e d e si. K a ­
a it K o ro n L im anını k u ş a tırk e n , V en e­ n u n i d e v rin d e V en e d ik liler.e im z a la n a n
d ik lile rin G irit’te k i d en iz k u v v e tle ri k u ­ son su lh m u a h e d e sid ir. K a n u n i'n in ö lü ­
m a n d a n ı, İsk e n d e riy e li genç m u ra b ıt m ü n ü m ü te a k ip V en e d ik lilerle O sm a n ­
ü n v a n ı ile ta n ın a n b ir O sm a n lı d e n iz c i­ lIların a r a s ı y e n id e n a ç ılm a y a b a ş la ­
s in in e m rin d e k i filoya â n id e n h ü c u m m ış, b u a ç ılm a K ıb rıs’ın z a p tı so n u c u n u
e tm iş, a m ira l gem isi ile d ö rt k a d ırg a s ı­ v e rm iştir.
n ı z a p te ttik te n b a ş k a iki gem iyi de b a ­
tırm ış tı. Bu h a r e k e t b in k ü s u r k işin in N etice itib a riy le şu n u sö y lem ek lâ z ım ­
h a y a t.n a m a l o lm u ştu . O sm a n ı filo su ­ d ır k i; V enedik h ü k ü m e ti iki ta r a f ı kol-
n u n kum andanı sekiz y e rin d e n y a ra lı .'.(*! b ir siy a se t ta k ip e tm e k te n geri
o ld u ğ u n a ld a e s ir d ü şm e m e k için denize d u ım a d iğ i h a ld e , on b eşin ci a s rın o r ta ­
a tla m ış , f a k a t V en e d ik liler k e n d isin i la r ın d a n itib a r e n z a m a n z a m a n T ü rk ­
d e n iz d e n çekip ç ık a r a r a k y a r a la r ın ı s a r ­ le rle ç a tışm ış, u m u m iy e tle m a ğ lû b iy e t­
m ışlard ı. le ri b irb irin i ta k ip etm iş, on a ltın c ı a s ır
k a p a n ıık e n Y u n a n is ta n . A rn a v u tlu k k ı­
V e n e d ik lile rin bu h a r e k e tle r i b a ş lıb a - y ıla rın d a k i lim a n ve a d a la rı ile G irit
ş ın a b ir h a r p sebebi sa y ıla b ilec ek e h e m ­ h a riç , d o ğ u A k d en izd ek i a d a la rın ı k a y ­
m iy e ti ta ş ıd ığ ı h a ld e , b a ş k a h a t a la r iş- b e d e re k d en iz c ilik te k i s a tv e ti k ırılm ış ­
le m e k te û de g eri d u rm a m ış la rd ır. Y ine tır.
o s ıra d a , b u ğ d ay y ü k lü o la ra k V enedik
lim a n la rın a g iren iki T ü rk gem isi m ü ­ Ceneviz C u m h u riy e ti
sa d e re ed i.m iştir.
V en ed ik ile rd e n b a ş k a İ ta ly a ’n ın d e ­
V enedik h ü k ü m e ti b u h a t a la r y ü z ü n ­ nizci d e v le tle rin d e n b iri de C eneviz
d en b ir h a r p çık ab ilec eğ in i sezince, a- C u m h u riy e ti idi. V en ed ik liler gibi g e­
cele İ s ta n b u l’a b ir elçi g ö n d erm iş, c e ­ ç im le rin i d en izc iliğ e b a ğ la m ış o la n Ce­
re y a n e d e n şe y le rin b ir y a n lış lık ta n ib a ­ n ev izliler de k e n d i a n a v a ta n to p r a k la r ı­
r e t b u lu n d u ğ u n u b ild ire re k ö zü r d ile ­ n ın d ışın d a a ra z i elde etm eğ e ç a lış m ış­
m iş tir. V enedik h ü k ü m e ti, h a k sız h a r e ­ la rd ı. _ V en e d ik lilerin A d riy atik , Y u n an
k e tle r in d e n m ü te v e llit ö zü r d ile m e k te n ve Ege d e n iz in d e fa a .iy e tle rin e m u k a b il
ziy ade, v e z iria z a m İ b ra h im P a ş a n ın bu C en ev izliler de E g e’n in b ir p a r ç a s ı ile
d e v le te k a r ş ı bes .ediği su lh ç ü n iy e tle ­ K a ra d e n iz k ıy ıla rın ı seçm işlerd i. B öyle­
r in d e n d o ia y ı h a r p te n k u r tu u n u ş tu ı. ce sö m ü rg e le r k u ra n C en ev izliler d o ğ u
m e m le k e tle ri tic a r e tin d e n m ü h im k â r ­
D iv a n -ı h ü m a y u n te rc ü m a n ı Y unus
Bey, d ö rd ü n c ü d e fa elçilikle V en ed ik ’e la r eld e e tm ek tey d i.
g ittiğ i z a m a n , V en ed ik lileri F r a n s ız la r ­ C en ev izlilerin E ge’d ek i sö m ü rg e le ri
la itt if a k a d a v e t etm iş, f a k a t o n la r t ü r ­ bazı a d a .a rd a n , K a ra d e n iz d e k ile r de
lü b a h a n e le r ile ri sü re re k b u n a y a n a ş ­ d a h a çok K ırım s a h ilin d e k i to p r a k la r ­
m a m ış la rd ır. O n la rın , C h a rle s -Q u in t’e d a n ib a re tti. Ege a d a la rın d a n L im ni,
k a r ş ı h e r h a n g i b ir k o m b in e zo n a d a h il M idilli, S akız, S isam a d a la rı ile E nez ve

1069
F o ça lim a n la n , İs ta n b u l'u n y an ı b a ş ın ­
daki G a la ta , K a ra d e n iz d e de A m asra,
K efe, M enkûp, A zak ş e h irle ri C enevizli­
le rin elin d e b u lu n u y o rd u .
O sm a n lı d e v le tin in g ittik ç e k u v v e t­
le n m e si k a rş ıs ın d a C enevizliler, V ene­
d ik lile rd e n d a h a önce endişe d u y m a y a
b a şla m ışla rd ı, z ir a C enevizliler, V ene­
d ik lile r d ere cesin d e k u v v etli o lm a d ık la -
n gibi, sö m ü rg e le rin in ek serisi de o n la ­
rın k in d e n d a h a ziyade T ü rk .e rin te h d i­
d in e m aru z d u . N itek im İ s ta n b u l’u n z a p ­
tı ü ze rin e ilk k a y b e ttik le ri y e r G a la ta
k o lo n isi oldu.
İ s ta n b u l’u n fe th in d e n so n ra T ü rk do­
n a n m a s ı k u v v etlen m ey e dev am e ttiğ in ­
d en, C enevizlilerin, b ilh a s s a K a ra d e n iz -
d ek i k o lo n ile rin i m u h a fa z a etm e le ri im ­
k â n sız la şm a k ta y d ı. N itek im d a h a F a tih
S u lta n M ehm ed z a m a n ın d a , S akız a d a ­
sı h a riç Ege ve K a ra d e n iz d e k i te k m il
k o lo n ileri e lle rin d e n çıktı. B u ra la rın
k ay b ı ile C enevizliler u m u m î o la ra k es­
k i eh e m m iy et ve k u d re tle rin i k a y b e tti­
ler. D a h a on beşin ci a s ır so n a erm ed en ,
a y n i a s rın b a ş ın d a k i C enevizliler ile a s ­
r ın so n u n d a k i C enevizliler a r a s ın d a b ü ­
y ü k f a r k la r m e y d a n a gelm iş oldu.
C eneviz h ü k ü m e ti, on b eşin ci a s ır i-
çin d e y aln ızc a Ege ve K a ra d e n iz d e k i
ta lih siz liğ in e u ğ ra m a k la k a lm ıy a ra k ,
F r a n s a k ıra lı sekizinci C h a rle s’ın İ t a l ­
y a h a rp le rin e de k a rıştı. G erçi b u h a r p ­
te C eneviz h ü k ü m e ti F ra n s a ta r a f ın ı
t u t t u am a, yine de s a rs ın tıy a u ğ r a m a k ­
t a n k u rtu la m a d ı. Z a te n bu h a r p dolayı -
siyle h e m d iğ e r İta ly a n h ü k ü m e tle rin in
h u su m e tle rin e , h e m de F r a n s a ’n ın n ü ­
fu zu B irin c i F ra n ç ö is ’m n 1526 d a C h a r-
Ie s-Q u in t ile M a d rid s u lh ü n ü im z a la ­
m a s ın a k a d a r d ev a m e tti. C enevizliler,
o n a ltın c ı a s ır b o y u n ca eski p a r la k lık ­
la rın ı a s la b u la m a d ıla r. M a a m a fih es­
k isi gibi k u v v etli b ir d ev let o lm a m a la ­
r ın a ra ğ m e n on altı, h a t t a on yedinci
a s ırla r d a O sm a n lIla rla bol bol tic a r e t
y a p m a k ta d ev a m e ttile r.
Floransa Dukalığı
M erkezi F lo ra n s a o la n ve İ ta ly a ’n ın
T o sk a n a e y a le tin i için e a la n b u h ü k ü ­
m e t, T o sk a n a B üyük D u k alığ ı şe k lin d e
de an ılır. B a şla rın d a k i d u k a la rın iyi i-
d a re s i ve tic a r î h a y a tın güzel gelişm esi
sebebiyle b u ra s ı o n d ö rt, o n beş ve on
a ltın c ı a s ırla r d a A v ru p a n ın en m a m u r
ve m ü re ffe h ş e h irle rin i te şk il e tm e k -
teydi. F lo ra n s a d u k a lığ ı u z u n m ü d d e t
ay n i so y d a n gelen k im se le r ta r a f ı n d a n
id a re ed ilm ek le b e ra b e r, id a re şe k lin in
c u m h u riy e te b e n z e r ta r a f l a r ı d a v ard ı.
F lo ra n s a d u k ah ğ ı, V enedik ve C en e­
vizliler gibi İ ta ly a d ışın d a k o lo n ile r e l­
de etm ek iç in u ğ ra ş m a m a k la b e ra b e r
tic a r î h a y a tla r ı çok can lı, k u v v e t b a k ı­
m ın d a n da, İ ta ly a ’d ak i h ü k ü m e tle r a -
ra s ın d a , sıra s ı gelince k e n d isin i sa y d ı­
ra c a k d ere ced e idi.
F ra n s a k ıra lı S ek izin ci C h a rle s'ın İ-
ta ly a h a r p .e r i s ır a s ın d a k u rn a z d a v r a ­
n a r a k o n u n a r z u la r ın a u y g u n h a r e k e t
ed e n F lo ra n sa lıla r, b u h a r p y ü zü n d e n
m e m le k e tle rin in t a h r i b a ta u ğ ra m a s ı
te h lik e sin i ö n led iler. H a tta b u h a r p le ­
rin n ih a y e tin e d o ğ ru P is a ’yı ele g eçire­
rek, d u k a lık a ra z ile rin i b iraz d a h a ge­
n işle ttile r.
F ra n s a k ıra lı B irin c i F ra n c o is ile Al­
m a n im p a r a to r u C h a rle s -Q u in t’in İ t a l ­
y a’ya h â k im iy e t iç in y a p tık la rı m u h a ­
reb eler, b ir a ra .ık , F lo ra n s a ’n m z a r a r ı­
n a h a y li g elişm eler g ö sterd i. F lo ra n s a ’-
lıla rın F ra n sız ta r a f ta r lığ ın ı gö zö n ü n d e
b u lu n d u ra n im p a ra to rlu k o rd u la rı F lo ­
ra n s a d u k a lığ ı ü ze rin e y ü rü d ü le r. B u
m u h a re b e n in F lo ra n s a iç in e n f e n a
d ev resi 12 ekim 1529 ile 12 ağ u sto s 1530
ta r i h eri a r a s ın d a c e re y a n e tti. D u k a lı­
ğın bazı ş e h irle ri im p a r a to r o rd u s u n u n
eline g e ç tik te n s o n r a 36 b in k işilik b ir
k u v v et b iz za t F lo ra n s a ö n ü n e d ay a n d ı.
U zun m u h a s a r a e s n a s ın d a F lo ra n s a
h a y li s ık ın tılı g ü n le r y aşad ı. N ih ay e t
im p a ra to rlu k k u v v e tle rin e 80 b in a ltın
v e rm e k su re tiy le te slim m u a h e d e si im -
z a lıy a n F lo ra n s a lıla r, bu h a re k e tle riy le
şe h irle rin in y a ğ m a ve ta h r ib in i ö n le d i­
ler.
Bu m u a h e d e im z a la n ın c a , F lo ra n s a ’d a
h ü k ü m e tin şe k lin i ta y in işi C h a rle s -
Q u in t k u v v e tle rin e b ıra k ıld ı. M a a m a fih
F lo ra n s a ü ze rin d ek i A lm a n n ü fu z u pek
u zu n m ü d d e t d ev a m etm ed i. F ra n s ız la r­
la H ab sb u rg ’ia r a r a s ın d a k i m ü c a d e le
s a fh a s ı 1544 se n esin d e k a p a n ın c a , F lo ­
r a n s a ü z e rin d e k i y a b a n c ı d ev let n ü fu z u
iy id e n iyiye silin d i.
 F lo ra n s a ’n ın y a ln ız İ t a l ­
y a ’n ın değil h e m e n h e m e n
b ü tü n A v ru p a n m en m a m u r
ş e h ri h a lin e g elm esin d e ve
ş e h rin güzel s a n a t e s e rle riy ­
le sü sle n m e sin d e , d u k a lığ ın
en y ü k se k m a k a m la r ın d a
b u lu n m u ş o la n «M èdici» a -
ile sin in b ü y ü k ro lü olm uş -
tu r. A r a la rın d a n iki ta n e de
p a p a y e tişm iş o la n M ediçi
ailesi, A lm a n im p a r a to r u t a ­
r a f ta r la r ı n ın a le y h ta rı id iler.
Bu a ile n in en m e ş h u r ş a h ­
s iy e tle ri a r a s ın d a b u lu n a n
C osim o de M édicis (1389 -
1464), âlim ve s a n ’a tk â r la r ı
k o ru y u c u lu ğ u k a d a r, siy a sî
b a ş a rıla riy le de ta n ın ır . M i­
lan o , V enedik ve P a p a lık
h ü k ü m e tle ri ile y a p tığ ı ittif a k la r so ­ O sm an lI m e m le k e tle riy le b u y ö n d e n
n u n d a F lo ra n s a to p r a k la r ın ın b ü tü n lü ­ m ü n a s e b e tte b u lu n d u k la rı, İ s ta n b u l’un,
ğ ü n ü s a v d ıra n ve h e m şe rile ri t a r a f ı n ­ z a p tın d a n so n ra d a bu h ü k ü m e tin , O s­
d a n « V a ta n ın b ab ası» iin v a n ı ile t a n ı ­ m an lI d e v le t m e rk e z in d e b ir a n tr e p o la ­
n a n b u a d a m d ır. r ın ın b u lu n d u ğ u an laşılıy o r. E ski Os -
m a n ii v e s ik a la rın d a F lo rd in B ey leri d i­
« M uhteşem » lâ k a b ı ile a n ıla n Lorenzo
ye a n ıla n F lo ra n s a h ü k ü m e ti ile 1524
d e M édicis (1448 - 1492), s a n ’a tk â r la r ın
e k im in d e b ir m u a h e d e y ap ılm ış o ld u ğ u ­
en b ü y ü k h â m isi idi. D u k a .a r s ır a s ın d a
nu, V eliy ü d d in E fe n d i k ü tü p h a n e s in d e -
b irin c i L orenzo o la ra k y e r tu ta n b u a -
d am , F lo ra n s a 'd a k i s a ıa y ın d a z a m a n ı­
n ın s a n ’a tk â r ia r m ı to p lu y o r, o n la ra bol
bol ih s a n la r ı ile s a n ’a t k a b iliy e tle rin i
g e liştirm e le rin e y a rd ım ediyordu. R ö n e­
s a n s d e v rin in h e y k e îtra ş , re s s a m ve
m im a r o la ra k ş a h e s e rle r y a r a ta n ö.m ez
s a n a tk â r ı M ich elan g elo (M ik elan j) yu
h im a y e ed e n de yine bu a d a m d ır.
M ediçi a ile s in d e n y e tişe n b a ş k a m ü ­
h im ş a h s iy e tle r: İk in c i L orenzo (1492 -
1519), A le s sa n d ra (1510 - 1537), b irin c i
Cosim o (1519 - 1574), F ra n c e sc o - M a ria
(1541 - 1587) ve G io v an G a sto n e (1671-
1737) dir. B u so y d a n p a p a o la n la r d a n
G iulio (J u le s ), m u h te şe m L o ren zo ’n u n
k a rd e ş i G iu lia n o ’n u n g a y rim e şru o ğ lu ­
d u r. Y edinci C lé m e n t u n v a n ı ile 1523
te n 1534 e k a d a r p a p a .ık m a k a m ın d a
b u lu n a n b u a d a m , I n g ilte re k ıra lı S ek i­
z in c i H a n ri ile m ü c ad e lesiy le m e ş h u r ­
d u r. Y ine M ed içi’le rd e n O c ta v ie n de
o n b irin c i L eon u n v a n ı ile 1605 te p a p a
e lm u ş tu r.
T ic a r e t do lay ısiy le z e n g in o la n Flo - F lo ra n sa d e vletinin m e şhur D u ca la rın d a n
r a n s a lıla r ın o n d ö rd ü n c ü a s ırd a n b e ri Lorenzo de M é d icis

1071
 le rin i ta k d im ed en F lo ra n s a elçisi iyi
m u a m e le gördü. F lo ra n s a ’y a d ö n e rk e n
p a d işa h ın , Cosim o de M ed icis’ye h i t a -
b en yazılm ış b ir m e k tu b u n u d a h â m il
b u lu n u y o rd u ■
F lo ra n s a h la r ın O sm a n lIla ra sevim li
g ö rü n m esi, K a n u n î’n in s a lta n a tın ın so ­
n u n a k a d a r d ev a m e tti. 1563 se n esin d e
İ s ta n b u l’a gelen b ir k aç d e v le tin elçisi
a r a s ın d a y eg â n e b a ş a rı sa ğ lıy a m F lo ra n ­
s a elçisi oldu. C eneviz elçisi b ir a h id n â -
m e y a p m a k ister, O sm an lı d e v .e tin in
d o stu o la ra k ta n ın a n F ra n s a h ü k ü m e ti­
n in m ü m e ssili ise; F ra n sız k ır a l ve k ı-
ra liç e s in d e n m e k tu p la r g e tirm e k s u r e ­
tiy le K o rsik a a d a s ın ın , T ü rk le re h a r a ç
g ü z a r o lm a k şa rtiy le b ir T ü rk filo su n u n
t a r a f ı n d a n z a p tın ı te k lif ed erk en , O s­
m anlI h ü k ü m e ti b u n la ra u y g u n c e v a p ­
la r v erm ed i. F a k a t F lo ra n s a elçisi, İ k in ­
ci B ayezid ve Y avuz S elim z a m a n ın d a
k e n d ile rin e ta n ın a n tic a r î m ü sa a d e le ri
Floransa ricalinden Cossimo de Medicîs
y en ilem ey e m u v a ffa k oldu. F lo ra n s a ile
ki b ir v e sik a y a is tin a d e n İsm a il H akkı y a p ıla n a n la şm a vesilesiyle K a n u n î S ü ­
U zu n ç arşılı ile ri sürüyor. le y m a n ’ın y azdığı m e k tu p ta n ö ğ re n d iğ i­
m ize göre; O sm an lı d ev leti V enedik ile -
1538 se n e sin d e K a n u n i S ü le y m a n ’ın
B o ğ d an se fe rin e ç ık m a s ın d a n k ısa b ir
m ü d d e t önce, İ s ta n b u l’a gelen b ir F lo­
r a n s a elçisi, ağ ır h e d iy e le r ile Cosimo
de M ed icis'n in b ir m e k tu b u n u g e tirm iş­
ti. B ir tic a r e t m u a h e d e si y a p m a k n iy e ­
tiy le geldiği a n la ş ıla n F lo ra n sa elçisi
h a k k ın d a H a m m e r ta r ih in in b eşin ci cil­
d in in 198. s a y fa s ın d a şu iz a h a t m e v c u t­
tu r : « P ad işah , İta ly a n m e m u ru n u n İ s ­
ta n b u l’d a ik a m e tin i u z a tm a s ın ı istiy e-
rek, se fire g ü n lü k m a s ra f la r ı iç in k ü l­
liy e tli akçe ta h s is eylem ek su retiy le, F lo-
r a n s a n ın b u h a re k e tin d e n h o şn u tlu k
g ö sterd i. O sm a n lı ta r ih in in z ik re ttiğ i
ilk ta y in a t, y a n i se firle rin yiyecek m a s ­
r a f ı o .a ra k z â tı ş a h a n e ta r a f ın d a n v e­
r ile n a k ç a budur».
O sm a n lı d e v le tin in en h a ş m e tli devri
o la n K a n u n i S ü le y m a n z a m a n ın d a , Flo-
r a n s a lü a r , O sm a n lIla ra k a rş ı güler y ü z­
lü d a v r a n a r a k r a h a tç a ic ra y ı tic a r e tte
b u lu n m a y a d ik k a t e ttile r. O n u n iç in İ s ­
ta n b u l’a y o lla d ık la rı e lçileri v a sıta siy le
p a d iş a h a hoş g ö rü n m ey e ça lıştıla r. K a ­
n u n î S ü le y m a n 1541 de M a c a ris ta n se ­
fe rin e g id e rk e n N iş’te b ir F lo ra n s a elçi­
sin i k a b u l etti. K a b u l e s n a s ın d a h e d iy e ­ Médicis ailesinden Papa Yedinci Clement

1072
re ta n ıd ığ ı tic a r i h u k u k u b u n la r a da n e ş a h it o lm a k ta y ız.
ta n ım a k ta d ır . F e rid u n Bey m ü n ş e a tı­ O n b eşin ci a s r ın o r ta la r ın d a n itib a r e n
n ın ik in c i c ild in d e d e rc e d ıım iş o ıa n bu gelen d u b a la r ta r a f ı n d a n id a re e d ile n
m e k tu b u n m ü n ım k ıs ım la rı şö y ıed ır: M ilâno, b u ailey e b ir h a y li şe y ler b o rç ­
«... n ic e d iy a rla r ın s u lta n ı s u lta n S ü ley ­ lu d u r. S fo rz a h a n e d a n ın ın m ü e ssisi
m an. H a n ıb n - i S u lta n S elim H a n 'ım ... F ra n ç o is S fo rz a a s ım d a b ir k ö y lü n ü n
şim d ik i h a ld e F lo rd ın b e y .e ri G ü tro k e r- o ğıu idi. 1450 d e n 146b y ılın a k a d a r s ü ­
u a n a m y a ı a r ve m u te m e d a a a m ıa ıın r e n d u k a lığ ı s ıra s ın d a , M ilano d u k a lığ ı­
sü d d e -i se n ıy y e -i â ie m p e n a h a ... elçi n ı y en i b a ş ta n te n s ik e tti. O, b u te n s i­
g o n a e rıp m e rh u m c e d a ım a u ı ta n B ay e- k a t t a b u lu n u r ve d u k a lık a ra z is in i ge­
zıd H a n ve m e ıh u m b a b a m S u ıta n S e­ n işle tm e y e ç a lış ırk e n F ra n s a y a is tin a t
lim H a n ... ile o la n su ıh ve s a lâ h m u c i­ su re tiy le , b u d ev ıe tın n u f u z u n d a n h a y li
b in ce te c d id - i a n d o lu n m a sın ı ve ta ıe b - f a y d a la n m a s ın ı bildi.
e ttık ıe ra e c ıld e n m uK K arer ve m u s a d - F ıa n ç o ıs ’n m h a le f i G a le a s - M a ria d a
d a ü tu tu p ışu u a h ıd n â m e -i şe rifim i m e m ıe n e ti iyi id a re e tti. B a b a sın ın a s ­
v e ıd im ve b u y u rd u m k ı; F .o rd ın b ey leri k e n z e k â s ın a s a h ip o ım a m a k ıa b e ra b e r
b ayıos (baıyos - eıçıj g ö n d e ıe ıe r k ı ge­ b u h u s u s ta büyuK h a t a ı a r d a işlem ed i.
lip m a s ıa h a tıa r m gore ve g ü m rü ğ ü Ve­ V en ed ık ’ın te h d id in i g ö zö n ü n d e b u ıu n -
n e d ik n ic e v e rirse o n ıa r d a h i öyle v e re ­ d u ıa r a k 1467 de F lo ra n s a ve N ap o li h ü ­
ler, e ğ e r a n la r d a n b ir k ım e sn e b o rç lu o- k ü m e tle riy le y irm i beş y ü lık b ir itt if a k
lu r s a d ey n ı ta le p o lu n a , a n ın b o ıc u ıç ü n y ap ıld ı.
â n a r tu tu lm a y a ve a h a r d a n ta .e p o lu n ­
m a y a ve b ir k ım e sn e fe v t o ld u k ta rız ­ T ü rk le rin , A ğriboz a d a s ın ı z a p te d işle -
k ın k im e v asıy y et e d e rse ol a la ; e ğ e r ri, İ ta l y a ’d a T u rk te h .ik e s ın in y a k la ş tı­
v asıy etsız ö lü rse b a y la s ia rı a la ; b e y tü l- ğı k a n a a t im u y a n d ırm ış tı. B u n u n iç in
m a ı e m m i d a h i e tm e y e ve F io rd in h a l ­
kı m em aıiK -ı m a m u r e m d e n e y e rd e is ­
te rs e a n d a y ü ıü y e ; k ım e sn e m â n i o l­
m a y a ve ü ş u n d u ım e y e ve g em ile ri K a -
ra d e n iz e v a r a ; b e y -i ş ir a ve tic a r e t n e
ise şo . k i m u k a r r e r r û s u m -ı âd iy ed ir,
v e rd ik le rin d e n k im e sn e a n ıa r a m â n i ol­
m a y a ...»
M ilano dukalığı
K uzey İ ta ly a ’d a M ilâno (M ilân) ş e h ri
e tr a f ın d a k u ru lm u ş o la n b u d u k alık ,
c o ğ ra fî m e v k ii itib a riy le kuzey ve k u ­
zey b a tıd a n gelece> te h lik e le re d iğ e r
İ ta ly a n h ü k ü m e t e r in d e n d a h a fa z la
m a ru z b u lu n u y o rd u . A yrıca V enedik gi­
b i k u v v e tli b ir d ev letle k o m şu o lm a sı
d o la y ısiy le de z a m a n z a m a n r a h a ts ız
e d ilm e k te ve iç işle rin e k a r ış ılm a k ta y ­
dı. V en e d ik lilerle a r a s ın ın p ek iy i o lm a ­
m a s ın ın sebebi, ö n c e le ri re k a b e tte n L e-
r i geliyordu. Z ira, M ilâno d u k a lığ ı d a
b ir z a m a n la r tic a r e t s a h a s ın d a m ü h im
m e v k i işg a l ediyordu.
M ilân o ’n u n tic a r e ti ile ri b u lu n d u ğ u
d e v ird e b u d u k a lık d a d iğ e r İ ta ly a n h ü ­
k ü m e tle ri gibi O sm a n lı d ev letiy le iyi
m ü n a s e b e t k u rm a y a ça lış m ıştır. B u s e ­
b ep le, d a h a İ k in c i M u ra d z a m a n ın d a
M ilân o ’n u n O sm a n lIla rla ilg ile n işin e ve M£dicis ailesinin himaye ettiği büyük sanatkSr
p a d iş a h ı z iy a re t iç in b ir elçi g ö n d e rişi­ Michelangtlo

1073
I ta ly a n h ü k ü m e tle ri a r a la r ın d a k i a n ­
la şm a z lık la rı b ir t a r a f a b ır a k a ra k m ü t-
te h id o lm a ih tiy a c ın ı d u y a r gibi o lm u ş­
la rd ı. îş te b u d ü ­
şü n c e d o layısiyle-
d ir ki, M ilân o ’n u n
1474 te V enedik
iie a n la ş tığ ı gö­
rü ld ü .
G ale as - M a ria ’-
n m 1477 d e ö ld ü -
rü .m e si, M ilân o ’-
Sforza hanedanının mü- n u n b ir k a ç yıl
essisî François sforza k a rg a ş a lık için d e
ç a lk a la n m a s ın a sebep te ş k il e tti. Bu
h a l, a n c a k L udvik (Ludoviç) S fo rz a ’-
n ın 1480 de te k b a ş ın a M ilân o ’y a h â k im
olm asiyle n ih a y e te erebildi.
L u d v ik S fo rz a ’n m d u k a lığ ı z a m a n ın ­
d a F ra n s a k ıra lı S ekizinci C h a rle s’ın
İ ta ly a h a r p le ri b a ş .a m ıştı. M ilâno d u -
Sforza'ların Milâno'dak! jatoları
1074
kası, F ra n s ız k ir a lın ın bu h a r e k e ti k a r ­
şıs ın d a o n a ta r a f t a r lık etm iş, h a t t a k a ­
rısı B é a tric e ve d u k a lığ ın ile ri g elen
şa h siy e tle riy le b irlik te 1492 ey lü lü n d e
C h a rle s’ı b izzat k a rş ılıy a ra k m in n e t ve
ş ü k r a n ifa d e e d e n sö zler s a rfe tm iş tir.
L âk in , S ek izin ci C h a rle s’in İ ta .y a se fe ­
r in in ilk s a rs ın tıla rı geçince, d iğ e r İ t a l ­
y a n d e v le tle ri m u v a c e h e sin d e b u h a r e ­
k e tle rin d e n en d işe d u y m a y a b aşlad ı. O-
n u n iç in V en ed ik lilere te v ec cü h e tm e k
istedi.
S ek izin ci C h a rle s’ın ö lü m ü n d e n s o n ­
r a F ra n sız k ıra lı o la n O n ik in c i Louis,
N apoli k ır a lı ve M i.ân d u k a s ı u n v a n la ­
r ın d a n vazg eçm ek is te m e d iğ in d e n İ t a l ­
y a ’y a b ir o rd u şe v k etti. B u h â d is e ü ze­
rin e L ü dvik S fo rz a A lm a n y a ’y a k a ç m a k
z o ru n d a k a ld ı am a, b ir se n e s o n r a g eri
d ö n e re k d u k a lığ ın h e r tü r lü id a re s in i
te k r a r elin e a ld ı (1500). F a k a t F ra n sız -
la r o n u y e n id e n M ilân o ’yu te rk e m e c ­
b u r e ttile r.
F ra n s ız la r ın İ ta ly a ’d a g iriştik le ri b u
h a r e k â t d a h a s o n r a İspanyo* m ü d a h a ­
le sin e yol açtı. îs p a n y o ila r S icilya, S a r-
d in y a ve N ap o .i k ıra llığ ın ı işg a l e ttik ­
le ri z a m a n M ilân D ü k alığ ı y in e F r a n ­
sız la rın elin d e k aldı.
F ra n s a ta h tın a B irin c i François geç­
tik te n so n ra y in e b ir F ra n s ız o rd u s u n u n
İ ta ly a ’y a y ü rü d ü ğ ü g ö rü ld ü . F ra n ç o is
1515 ey lü lü n d e M a rig n a n z a fe rin i kaza­
n ın c a , M ilano d ü k a lığ ı ünvanı y in e
F ra n sız k ıra lı ü z e rin d e k ald ı. B irin c i
F ra n ço is, A lm an im p a r a to r u C h a rle s -
Q u in t’e m a ğ lû p o lup t a 1526 d a M a d rid
k a le sin e h a p s e d ild iğ i z a m a n N ap o li ve
M ilâno ü z e rin d e k i h a k la r ın d a n v az g eç ti
am a, h a p is te n k u r tu .u p , b ilh a s s a Al­
ın a n la r a k a rş ı T ü rk le rin d e s te ğ in i
te m in ed in ce b u n u ta n ım a k is te m e d i
Bu y ü zd en F ra n s a ile A lm an im p a r a to r u
a r a s ın d a İta ly a iç in m ü c a d e le d ev am
e tti. M a a m a fih p a p a Y ed in ci C lém e n t
ta r a f ı n d a n 22 ş u b a t 1530 d a p a p a lık s a ­
ra y ın d a k i k ilised e C h a rles - Q u in t’e İ-
ta ly a k ır a lığ ı tâ c ı, ik i gün so n ra d a
B o lo g n e’d a k i S a n P e tro n io k ilise sin d e
M u k ad d es R o m a - G e rm e n im p a r a to r ­
lu ğ u tâ c ı g iy d irilm iş o ld u ğ u cih etle,
F ra n ç o is ’n ın id d ia s ın a ra ğ m e n İtalya’da
A lm an n ü fu z ve k u d r e ti h â k im v aziy ete
geçm iş b u lu n u y o rd u . F ra n s ız la rın 14 n i ­
s a n 1544 te İtalya’da Cérisolles’de k a ­
'
z a n d ık la rı m u z a ffe riy e t de M ilân d u k a ­
lığ ım te k r a r d a n F ra n s a y a k a z a n d ıra m a -
dı. F a k a t n ih a y e t F ra n s ız k ıra lı M ilân
d u k a lığ ı ü z e rin d e k i h a k k ın ı b ir m u a h e ­
de ile C h a rle s - Q u in t’e te rk e tm e k zo­
r u n d a k ald ı.
Napo'ı kırallığı
S icily a ve S a rd in y a a d a la r ı ile b irlik ­
te İ ta ly a y a r ım a d a s ın ın g üney p a r ç a s ı­
na. sa h ip o la n N apoli k ıra llığ ı, a n a v a ta n
to p r a k la r ı ü z e rin d e en g eniş ara z iy e s a ­
h ip İ ta ly a n d e v le ti idi. F a k a t b u b ü y ü k ­
lü k a s ırla r boyu d ev a m etm edi. C h a rle s-
d ’A n jo u t a r a f ı n d a n 1266 d a A n jo u (A n ­
ju ) h a n e d a n ı te s is e d ild iğ i z a m a n N a ­
p o li ile S icily a b ir e ld e n id a re e d iliy o r­
du. B u b ir lik 1284 se n e sin e k a d a r s ü r ­
d ü ; b ilâ h a r a A ra g o n h a n e d a n ı te e ssü s
ed in ce, N ap o li A n ju la r, S icily a d a A ra-
g o n la r ta r a f ı n d a n id a re edilm eye b a ş ­
la d ı. 1443 ta r ih in d e n itib a r e n ise, b u d e ­
f a A ra g o n la rm id a re sin d e N apoli ve S i­
cily a b irle şm iştir.
O sm a n lı d e v le ti R u m e li’yi g eç erek fü ­
tu h a t a d ev a m e ttiğ i s ır a d a N ap o li h ü ­
k ü m e tin in b a ş ın d a A n ju h a n e d a n ın d a n
k ır a .la r v a rd ı. O sm a n lı ile rley işi k a r ş ı­
s ın d a ilk e n d işe d u y a n İ ta ly a n d e v le ti
V en ed ik ve C enevizlilerdi. Z a m a n la O s­
m anlI k u v v e t e ri A rn a v u tlu ğ a k a d a r d a ­
y a n ın c a , N ap o li k ıra llığ ı d a e n d işe d u y ­
m a y a b aşlad ı. B öylece O sm a n lı - N a p o ­
li m ü n a s e b e t e ri g erg in leşti. K ita b ım ı­
zın b irin c i c ild in in 485 ve m ü te a k ip
s a y fa la r ın d a iz a h ed ild iğ i v eç h ile ; N a ­
p o li ve A ra g o n k ıra lı o la n B eşinci A lfons,
N a p o li'n in e ski b ir resm i
1075
A rn a v u tlu k ’t a n ü fu z s a h a s ı te sis in e ç a ­
lışm ış, 'm e şh u r A rn a v u t b ey i İs k e n d e r
de T ü rk le rle m ü c a d e le sin d e o n a is tin a t
e tm e k is te m işti. L âk in b u m ü c a d e le d e
N apoli ve A ra g o n k i r a l a r ı fiile n T ü rk -
le rin k a r ş ıs ın a ç ık a m a m ışla rd ır. O s ır a ­
d a N ap o li k ıra llığ ı k ara d a T ü rk le rle
m ü c a d e le y i göze a la c a k d ere c e d e k u v ­
v e tli o lm a d ığ ı gibi, a y rıc a a y n i yıllarda
A n ju ( A n ju re n )) la r ın s a lta n a t d â v a ­
la r ı ile k a r ş ıla ş m a la rı d a A rn a v u tlu k h â ­
d ise le rin e fiile n se y irc i k a lm a la r ın a se ­
bep o lm u ş tu r. N ite k im İ s k e n d e r Bey,
y â rd ım te m in e tm e k ü ze re g ittiğ i Napo-
iid e n , c ü z ’i b ir p a r a y a rd ım ın d a n b a ş­
k a b ir şey a la m a d a n g e ri d ö n m ü ştü r.
İ ta ly a d a h ilin d e o ld u ğ u gibi çok d e fa
I ta ıy a d ış ın d a d a, I ta ıy a n d e v le tle rin in
m e n f a a tla r ın ın ç a rp ış m a s ı h â d ise si, A r­
n a v u tlu k ta d a te z a h ü r etm iş, V en ed ik ­
lile r d e b u r a la r d a n ü fu z te sis in e çalış­
tık la r ı h a ld e ; T ü rk le rin ile rle m e si k a r ­
ş ıs ın d a h e r ik isi b irle ş e re k mücadeleyi
b e ra b e rc e y ü rü te m e m iş tir.
V en e d ik lilere a it A ğriboz a d a s ın ın
z a p tı, İ ta ly a ’d a T ü rk te h lik e s in in c id ­
d iy e ti şe k lin d e te fs ir ed i.m iş o ld u ğ u n ­
d an , o a r a lık N ap o li k ıra llığ ı d a h a ç lı
d o n a n m a s ın a b ü y ü k k u v v e tle r v e re re k
k a tılm ış tı (1470). A rn a v u tlu k h â d is e ­
le rin d e o ld u ğ u gibi, b u n d a n s o n r a d a
b ir h a y li m ü d d e t, N ap o li k ıra llığ ı ü e
O s m a n .ıla rm a r a s ın d a k i g e rg in lik d e ­
v am e tti. 1480 d e v u k u b u la n O tr a n to
fe th i d o ğ ru d a n d o ğ ru y a N ap o li h ü k ü ­
m e tin i ilg ile n d iriy o rd u . Z ira T ü rk le r
N apoli k ıra llığ ı a ra z isin e a y a k b a s m ış ­
la rd ı. O tr a n to pek uzun
m üddet T ü rk le r in e lin d e
k a lm a d ığ ı için, b u ş e h rin
e sa s s a h ip le rin e k a v u ş m a ­
s ın d a n s o n r a ik i d e v le t a r a ­
s ın d a k i d ü ş m a n lık d ev re si
k a p a n a r a k b ir h a y li m ü d d e t
d e v a m ed ecek o la n iyi m ü ­
n a s e b e t ve d o s tlu k şe k lin e
in k ılâ p e tti. B u d ev re z a r ­
fın d a ise, ik i d e v le t a r a s ın ­
d a k i tic a r e t h a y a tı h a y li ge­
lişm e k a y d e tti.
F ra n sa k ır a lı S ek izin ci
C h a rle s i t a y a ’y a y ü rü d ü ğ ü
sıra d a , N ap o li t a h tın d a B e­
ş in c i A lfons (1442 - 1458, A-
ra g o n k ır a lı s ıla tiy le b eşin ci.
 N apoli k ıra iı sıfa tiy le b irin c i A lfo n s)u n
oğ lu B irin ci F e rd in a n d (1458 - 1494)
b u lu n u y o rd u . F ra n sız is tilâ s ı İ ta ly a ’d a
e n çok N apoli k ıra llığ ın d a b u h r a n y a ­
r a tm ış tı. F ra n sız k ıra lı S ekizin ci C h a r ­
les, N apoli ta c m ı giym ek iste rk e n , N a­
poli de ik i sene m ü d d e tle d a h ilî k a r g a ­
ş a lık la r iç in d e k ıv ran ıy o rd u . N itek im 23
ocak 1494 te B irin c i F e rd in a n d ölünce,
N apoli b a ş p a p a z ı ta r a f ı n d a n ik in c i
A lfons’a k ıra llık tâ c ı g iy dirildiyse de,
b ir ta k ım fe s a t .a rın k a rış tırılm a s ı y ü ­
z ü n d e n n e tic e d e oğlu İk in c i F e rd in a n d
le h in e , ta h tın d a n fe r a g a t ederek, b ir
m a n a s tır a çekilip o r a d a öldü.
N ap o li’n in yeni genç h ü k ü m d a rı, is ti­
lâ y a k a r ş ı gelm ek için, e .in d e n geldiği
k a d a r a lıştı ise de, e tr a f ın d a kim se k a l­
m a d ığ ın d a n , ailesini, am ca sın ı, p a ra s ı
p u lu n esi v a r ise, d a h a d o ğ ru su n e to p -
îıy a b ilm iş ise, h e p s in i b e ra b e rin e a la ra k
İs c h ia a d a s ın a k a ç tı. N eticede F ra n sız -
la r, h e m e n h iç s ilâ h p a tla tm a d a n İ t a l ­
y a ’yı b a ş ta n b a ş a geçerek, N apoli k ıra l-
ağmı ele geçirip m ü h im m e v k ilere
F ra n s ız la n y e rle ştird ile r.
Bu sen eler, İ ta ly a ’n ın en b ü y ü k kısm ı
için, b ilh a s s a N apoli -kırallığı iç in esaslı
b u h r a n y ü la rı oldu. İ ta ly a ’yı b u h a ld e n ,
İ s p a n y a k ır a lı k a to lik F e rd in a n d ile
A v u stu ry a h ü k ü m d a rı M ax im ilien (I.Iak-
sim ily en ) in, V enedik, M ilâno ve p a p a
h ü k ü m e ti ile ittif a k ı k u rta rd ı.
F ra n s a k ıra lı S ekizinci C h a rles (Ş arl)
m ö lü m ü ü zerin e, İta ly a se fe rin d e elde
e tm iş o lduğu h a k ve ü n v a n la r ın d âv a sı
d a h a b ir m ü d d e t d ev a m e tti. Z ira S e­
kizinci C h a rle s’ı m ü te a k ip k ır a l o la n
Louis d ’O r_éans d a M ilân d u k a sı ve N a­
poli k ıra lı ü n v a n m ı m u h a fa z a d a n geri
k a lm a d ı
M ilâno d u k a lığ ı h a k k ın d a bilgi v e ri­
lirk e n k ıs a c a a n la tıld ığ ı veçhile, F r a n ­
sız k ır a lla r m ın M ilâno ve N apoli ü z e ­
rin d e h a k id d ia ed işle ri 1526 y u n a k a ­
d a r d ev a m etti. _ İ ta ly a to p ra k la rın ın ,
F ra n s a k ıra lı ile İs p a n y a h ü k ü m d a rı a-
ra s m d a p a z a rlık m evzuu yap ıld ığ ı, hat­
t a gizli m u a h e d e le rle ta k sim e k a r a r v e­
rild iğ i _g ü n le r oldu. T ab ii b u ş a r tl a r a l­
tın d a İ ta ly a ’d ak i M i.âno dukalığ ı, C eno-
v a hükümeti v e b ilh a ssa N apoli k ıra llı-
ğı gibi d e v le tle r b ir h a y li sa rsıld ıla r.
İtalya’ya Fransız istilâsı vuku bulduğu
1076
s ır a d a y a rım a d a n ın en geniş ara z ili
d ev leti N ap o li k ir a l ığ ı o ld u ğ u h ald e,
y a b a n c ı h â k im iy e tin i s ır tın d a n a ta m ı-
y a n ı d a yine N apoli oldu. 1504 s e n e s in ­
d e n itib a r e n İ s p a n y a h â k im iy e tin e g ir­
di. D a h a d o ğ ru su , Is p a n y a k ıra l a r ı N a­
poli ta h tın ın d a sa h ib i v az iy e tin e geç­
ti ve bu h a l 1707 y ılm a k a d a r d ev a m
e tti.
P apa'ık hüküm eti
C ; m a n ii d e v le tin in y ü k selm e d e v rin ­
d e İ ta ly a ’d a h a y li m ü h im sa y ıla c a k d e­
rec ed e ara ziy e sa h ip d e v .e tle rd e n b iri
de, b a ş ın d a p a p a la rın b u lu n d u ğ u k ilise
h ü k ü m e ti idi. K ilise d e v le tin in esas e-
h em m iy e ti, a ra z i v a z iy e tin d e n ziyade,
h iç şü p h esiz, h ır is tiy a n d ü n y a s ı ü z e rin ­
d ek i n ü fu z u n d a n ile ri g elm ekteydi.
O sm a n lı d e v le ti y ü k selm e d ev rin e
g irm e d e n ö n ce bile p a p a la r, B a lk a n la ra
a y a k b a s a n T ü rk le ri A v ru p a d a n a tm a k
iç in h ır is tiy a n d ü n y a s ın ı ta h r ik e tm iş ­
le r ve h a ç .ı o r d u la rın ın k u ru lm a s ın ı
sa ğ la m ışla rd ı. O d ev ird e p a p a la rın u ğ ­
ra ş tık la r ı m e v z u la rd a n b iri de Doğu
ve b a tı k ilise le rin i b irle ştirm e k ti. Böy-
lece T ü rk le re k a rş ı d a h a m ü te s a n '.t b ir
k ü tle te şk il etm ey i, a y n i z a m a n d a T ü rk
te h lik e si b a h a n e s iy le k e n d i n ü fu z la rım
O rto d o k s .a r ü z e rin d e de h â k im k ılm a k
iste y e n p a p a la r, bu u ğ u r d a b ir h a y li
g a y re t s a rfe tm iş le rd i. K ita b ım ız ın b i­
rin c i cild in d e İk in c i M u rad d ev ri h â d i­
seleri m e y a m n d a te m a s o lu n d u ğ u v eç­
h ile ; B iza n s’ın k u r tu lu ş u n u b u y o ld a
g ö rü p te, R o m a’y a gidip k a to lik liğ i k a ­
b u l e d e n im p a r a to r la r çık m ıştı. L âkin,
n e B izans im p a r a to r la r ın d a n b a z ıla rı­
n ın m e zh e p d e ğ iştiım e si, n e de B a tı h ı-
ris tiy a n lığ ın ın u ğ ra ş m a .a rı, İ s ta n b u l’u n
m u k a d d e r âk ıb e tin i d e ğ iştire m e m iş ve
b u güzel b eld e eb ed î T ü rk şe h irle ri a-
r a s m a k a rışm ıştı. İ s ta n b u l’u n z a p tın d a n
so n ra F a tih M e h m ed ’in İ s ta n b u l p a t ­
rik liğ in i d ev a m e ttirm e s i, k ilise le rin
b irle şm e le ri fik rin i ö n lem ey e m â tu f b ir
h a re k e tti.
O sm a n lı d ev leti, y ü k selm e d ev rin e
g ird iğ i s ıra d a , p a p a la r da, o n d ö rd ü n ­
cü a s rın b a ş ın d a n itib a r e n b ir a s ır k a ­
d a r d ev a m e d e n s a rs ın tı d e v re sin i a t ­
la tm ış la rd ı. N ü fu z la rı te k r a r k u v v e tle n ­
m eye yüz tu tm u ş tu . G erçi n ü fu z ve t a ­
h a k k ü m le r in in zirv e sin e ulaştıkları on
ik in c i ve o n ü ç ü n c ü a s ırla r ­
daki k u d r e tle r in i b ir d a h a
b u lm a la rı im k â n sız d ı ve öyle
b ir d e v rin te k r a r la n m a s ı d a
d ü şü n ü le m e zd i. F a k a t n e de
olsa, 1418 d e n itib a r e n y e n i­
d e n c a n la n a n n ü f u z la rı on
d ö rd ü n c ü a s ırd a k i v a z iy e t­
te n çok fark lıy d ı. N itek im
on a itm c ı a s rın b aş a r ın d a
bu m a k a m ı işg a l ed e n p a p a ­
la r d a n Y ed in ci C le m e n t’in,
o n ik in c i a s ır p a p a la r ın a n a ­
zire te ş k il ed ercesin e, işi, İ n ­
g ilte re k r a lı S ekizin ci H a n -
r i ile m ü c a d e le y e k a d a r ile­
ri g ö tü rd ü ğ ü g ö rü lm e k te ­ Roma içinde Papalığın merkezî Vatikan, St. Pierre kilisesi ve
dir. meydanı

P a p a lığ ın O sm a n lı d e v le tin e k a rş ı m u h a re b e s in d e k i o rd u d u r. G erçi p a p a ­

m ü n a s e b e tin in şekli m e v zu u b a iıis o-
lu n c a ; b u n u n , d ü ş m a n lık ta n b a ş k a t ü r ­
lü o a m ıy a c a ğ ı k e n d iliğ in d e n a n la şılır.
H ıris tiy a n ü lk e le rin d e f e tih le r y a p a n b ir
İslâm d e v le tin e k a rşı, h ır is tıy a n lığ ın
b a ş ın d a b u lu n a n k im se le rin , o d in in
m ü d a fii r o lü n ü o y n a m a la rı gayet ta ­
biid ir. B u n u n iç in d ir ki, p a p a la r, O s­
m a n lI ile rle y işi k a rş ıs ın d a , m ü te m a d i­
y e n h a ç lı o r d u .a rı te şk ili v ey a h ır is tiy a n
d e v le tle ri ittif a k ı tesisi iç in u ğ r a ş m ış ­
la rd ır. P a p a la r, İ s ta n b u l’u n fe th in e k a ­
d a r b ir k a ç d e fa h a ç lı o rd u su te şk ilin e
m u v a ffa k o lm u ş la rd ır. B ir çok d o ğ u ve
b a tı m ü v e rr ih in in k a b u l e ttiğ in e n a z a ­
ra n , p a p a la rın , T ü rk le re k a r ş ı te şk il e t­
tik le r i en son h a ç lı o rd u su 1444 V a rn a
la r b u n d a n s o n r a d a o rd u la r ve h ır is ti-
y a n itt if a k la r ı te şk ili y o lu n d a g ay re t
s a r f e tm işle rse de, V a rn a h a rb in d e k i h e ­
y e c a n ı b u la m a m ış la rd ır.
İ s ta n b u l’u n z a p tın d a n s o n r a p a p a lı­
ğ ın T ü rk le re k a r ş ı ilk fiilî ve m ü e s s ir
h a r e k e tin e 1457 y ılın d a te s a d ü f ed il -
in e k te d ir. P a p a Ü çü n cü K a lik s t’in Ege
d e n iz in e se v k e ttiğ i d o n a n m a L im ni, T a -
şoz ve S e m a d re k a d a la rın ı T ü rk le rd e n
a lm ışs a d a, a r a d a n fa z la z a m a n g eçm e­
d en b u a d a la r is tir d a t o lu n m u ş tu r. Ü -
çü n c ü K a lik s t (K a lik tü s) te n so n ra k i
p a p a İ k in c i P iu s ise, s e le fin d e n d a h a
g a y re tli ç ık a r a k te r tip ed ilecek h a ç lı
o rd u s u n u n b a ş ın a b iz za t g eçeceğ in i sö y ­
le m iş ve b u y o ld a k i h a z ırlık la rı b ir h a y -

Rom a'nm on beşinci yüz yıl başındaki eski bir resmi

1077
11 ile rle m e k a y d e tm işk e n b ird e n b ire ö-
lürnü, te şe b b ü sü n y a rım h a .d e su y a
d ü şm e sin e sebep o lm u ştu r. P a p a la rın ,
F a tih d e v rin d e k i fa a liy e tle ri b u n u n la
d a s o n a erm iş d eğildir. V enediklilerle
y a p ıla n m ü c ad e le s ıra s ın d a A ğriboz a -
d ası T ü rk le rin elin e geçince, İ ta ly a ’d a
u y a n a n h e y e c a n d a p a p a n ın h a y li ro .ü
olm uş, 1473 te A n ta ly a ’y a h a ç lı d o n a n ­
m a sı h ü c u m e ttiğ i z a m a n , a r a la r ın d a
p a p a lığ a a it gem iler de b u lu n m u ş tu r.
İk in c i Bayezid. d e v ri h â d is e le ri s ır a ­
s ın d a iz a h edildiği veçhile, V enedikli -
le rle y a p ıla n deniz h a rp le ri, p a p a .a r ın
u ğ ra ş m a s ı ile, b ilâ h a r a h a ç lı deniz
h a r p le ri şe k lin e dönm üş, a y rıc a p a p a la r
C em h â d ise sin d e de m e ş'u m ro lle r o y n a ­
m ışla rd ır.
Y avuz Selim , k ıs a sü re n s a lta n a tı s ı­
r a s ın d a Avrupa.ya se fe r y a p m a d ığ ı h a l­
de, O sm a n ıla r m b ird e n b ire b ü y ü m e sin i
g ö zö nünde b u lu n d u ra n p a p a O n u n cu
L eo n ’ u n , T ü rk le re k a rş ı b ir se fe r y a p ­
m a k n iy e tiy le F ra n s a , İn g ilte re , İ s p a n y a
ve A v u stu ry a ’y a m ü r a c a a tı m a lû m d u r.
K a n u n î S ü ley m a n z a m a n ın d a ise, p a ­
p a la r d a n Ü çüncü Pol ve D ö rd ü n c ü P ius
d a a y n i şejrilde T ü rk le r a le y h in e ç a lış­
m ış la rd ır. F a k a t b u n la rın fa a liy e tle ri
Mezkûr Papalardan Onuncu Leon
1078
d a h a ö n c e k ile r d ere cesin d e bile m ü e ssir
o la m a m ıştır.
N etice o la ra k b u m e v zu d a ş u n u söy­
le m ek lâ z ım d ır ki: O sm a n lı d e v le tin in
k u ru lu ş d e v rin d e B a lk a n la rd a k i ile rle ­
yişi sıra s ın d a , p a p a la rın h a ç lı o rd u la rı
te şk ili y o lu n d a k i fa a .iy e tle ri h ıris tiy a n -
la r a r a s ın d a h a y li h e y e c a n y a r a tıp a lâ ­
k a to p la m ış tır. B u h â lin T ü rk le ri d ü ­
şü n c ey e se v k e ttiğ i z a m a n la r d a o lm u ş­
tu r. F a k a t b u n a ra ğ m e n g erek p a d iş a h ­
la rın , g erek se o rd u n u n h iç b ir z a m a n c e ­
s a re tin in k ırılm a d ığ ı ve h a ç lı o r d u la r ı­
n a k a rş ı c e sa re tle k a rş ı k o n a r a k z a fe r­
le rin k a z a n ı d ığ ı m a lû m d u r. P a p a la rın ,
O sm a n lIla rın y ü k selm e d e v rin e te k a b ü l
ed e n d ev re d e a le y h te k i ç a lış m a la rı ise ;
A v ru p a d a h ilin d e eski h e y e c a n ı y a r a ta ­
m a d ığ ı gibi, T ü rk le r d e o n la rın u ğ r a ş ­
m a la rı k a rş ıs ın d a eski d ik k a ti d u y m a k
ih tiy a c ın ı h isse tm e m iş le rd ir.
İspanya
O n b eşin ci a s rın ik in c i y a rıs ın a g iril­
d iğ i s ır a d a İ s p a n y a ’d a b ir k a ç d ev let
m e v c u ttu . B u n la r K asti'., A rag o n ve N a-
v a r h ır is tiy a n k ıra llık la rı ile m ü s lü m a n
B en i A h m er h ü k ü m e ti idi. H ıristiy a n
d e v le tle rd e n K a stil ve A rag o n k ıra llık -
la rı h e r g ü n b ira z d a h a k u v v e tle n m e k ­
te y k en , m ü s lü m a n B en i A h m e r z a y ıf­
la m a k ta ve K a s til k ıra .lığ ı ta r a f ın d a n
s ık ış tır ıla ra k k ü ç ü ltü lm e k te y d i.
O n b eşin ci a s ır İs p a n y a s ın ın en d ik ­
k a te d eğ e r ta ra fı, b u ra d a , g em iciliğ in
g itik çe gelişm e k ay d e tm e siy d i. O rta ç a ­
ğın m e ş h u r d en izci d e v le tle ri o la n V e­
n e d ik ve C enevizlilere n isb e tle İsp a n y o l
gem iciliği, te k n ik yönden o n la rd a n
f a r k ı d eğ il idiyse de, b ü y ü k d en izle re
sa h ili b u lu n m a sı, İs p a n y o lla ra b a ş k a
tü r lü u f u k la r v ad e d iy o rd u . _ O n b eşin ci
a s rın İk in c i y a n s ın d a k i İsp a n y o l h ü ­
k ü m d a rla rı da, d e v rin ic a p la rın a u y a ­
r a k gem iciliğe a lâ k a g ö ste re n k im s e le r­
di. B u h u s u s ta , b ilh a ssa k a to lik F e rd i -
n ^ n d ile zevcesi İza b e-’i z ik re tm e k g e­
rek ir.
Evve â y a ln ız c a A ra g o n k ır a lı o la n
K a to lik F e rd in a n d (1468 - 1516) K a stil
k ıra liç e si İzab el ile 1479 d a ev len m ek
su re tiy le İs p a n y a ’d a b irliğ i te m in e tti.
Bu b irliğ in k u ru lu şu , İ s p a n y a n ın k u d ­
r e tin i ve d e v le tle r a r a s ın d a k i n ü fu z u n u
a r ttırd ı. K oyu b ir ta a s s u p la h a r e k e t e t ­
m e k su re tiy le İs p a n y a d a k i so n m ü slü -
m a n d e v le tin i o r ta d a n k a ld ırıp , E n d ü lü s
m ü s lü m a n la r ın ın k ö k ü n ü k a z ım a y a ç a ­
lıştı.
E n d ü lü s m ü s lü m a n la r ın ın b a ş ın a ge­
le n h â d is e le r dolayısiyle O sm a n lı d ev le­
ti ilk d e fa İ s p a n y a ile a lâ k a la n d ı. İk in c i
B ayezid d ev ri h â d is e le ri m e y a n m d a gö­
rü ld ü ğ ü veçhile, m e ş h u r T ü rk d en izcisi
K em a l Reis, E n d ü lü s m ü s lü m a n la r ın a
y a p ıla n m e za lim sebebiyle İs p a n y a s a ­
h ille rin i v u rm a y a ça lıştı.
K a to lik F e r d in a n d ’m h ü k ü m d a rlığ ı
s ır a s ın d a a y n i se n e iç in d e c e re y a n e-
d e n ik i h â d is e d e n biri, İslâm ta r i h i b a ­
k ım ın d a n , d iğ e ri de b ü tü n d ü n y a ta r i h i
yönünden e h e m m iy e t a rz e tm e k te d ir.
1492 y ılın d a v u k u b u la n b u h â d is e le rd e n
biri, m ü s lü m a n B eni A h m er d e v le tin in
y ık ılm ası, d iğ e ri d e K risto f K o lo m b ’-
u n , H in d is ta n a b a t ıd a n b ir yol b u lm a k
n iy e tiy le m e ş h u r s e y a h a tm a çık m asıd ır.
A slen C enovalı b ir İ ta ly a n o la n K ris ­
to f K o lo m b ’u n fik rin i k a b u l ve o n u h i ­
İspanya kıralı katolik Ferdinand'ın himayesile
m a y e su re tiy le , A m e rik a ’n ın k e ş fin e yol
Hind yolunu batı tarafından bulmak amacile se­
a ç a n s e y a h a tm a çık m a sın ı te m in ed e n yahate çıkıp Am erika kıtasına düşen gemici
K a to lik F e r d in a n d ile zevcesi İz a b e l’dir. Crıstoph Colomb
O s ır a d a P o rte k iz lile rin c o ğ ra fy a y ö n ü n ­
d e n d en izc ilik b ilg isi İ s p a n y o lla rd a n b ir
göm lek ile rd e o ld u ğ u h a ld e K o lo m b ’u n s e b e tle ri m e selesi u m u m iy e tle A lm an y a,
fik rin i İs p a n y a k ir a lın a k a b u l e ttirm e s i, F e .e m e n k ve N ap o li m ü n a s e b e tle ri ile
K a to lik F e r d in a n d ’m m ü te şe b b is k a r a k ­ k a rışır. B u k a rış ık vaziy et, b ilh a s s a
te rin e de iş a re ttir. C h a rle s -Q u in t z a m a n ın d a en şü m u llü
C o ğ rafî k e ş ifle r y o lu n u n a ç ılm a sı d u r u m u n u ik tis a p e tm iştir. K a to lik F e r-
P o rte k iz ile b irlik te İ s p a n y a ’y a y ep y en i d in a n d ’ı m ü te a k ip 1516 d a İs p a n y a k ı­
u f u k la r aç tı. B ilin m e y en y e rle rin b u lu n ­ ra lı o lan , 1519 d a d a A lm a n im p a r a to r ­
m a s ın d a h iz m e t .eri g ö rü lm e k le b e ra b e r, lu ğ u n a se çilen C h a rle s -Q u in t, G üzel
c o ğ ra fî k e ş ifle ri y a p a n b u ik i m ille t, g a­ F ilip ’in o ğ lu d u r. G üzel F ilip ise, H ab s-
y e t ta b iî o la ra k , h iz m e t ve z a h m e tle ri­ b u rg ai e s in d e n A lm a n im p a r a to r u Bi -
n in m ü k â f a tın a k o n m a k iste d ile r. Bu rin c i M a k sim ily en ’in o ğ lu d u r. B a b ası
arzu, sö m ü rg e c ilik siy a s e tin in doğ u p M a k sim ily e n ’d e n o n sen e ö n ce ö le n G ü ­
re v a ç b u lm a sın ı h a z ırla d ı. İs p a n y a n ın zel F ilip , b a b a s ın ın im p a r a to r lu ğ u s ır a ­
g em iciliği, tic a r e ti, ik tis a d iy a tı ile b ir ­ s ın d a A v u stu ry a a rş id ü k ü ve K a s til ve
lik te h â k im iy e t s a h a s ı d a gelişip g en iş­ H o lla n d a k ır a lı a d d e d ilm ek te y d i. O n u n ,
ledi. K a s til k ıra llığ ı ile a .â k a sı, K a to lik F e r ­
d in a n d e n k ızı o la n zevcesi D iv an e J a -
O n a ltın c ı a s r ın ilk çey reğ i z a r f ın d a n e tte n ile ri g elm ek tey d i. G üzel F ilip ile
c o ğ ra fi k e ş if.e r e n h a r a r e tli d e v re sin i D iv an e J a n e t ’in çocuğu o la n C h a rles
y a ş a m a k ta y d ı. Y alnız, b u d ev re z a r f ın ­ (C h a rle s -Q u in t), b ilh a s s a a n n e s i v a s ı-
d a İ s p a n y a ’n m h ü k ü m d a rlık m a k a m ın ­ ta s iy le İ s p a n y a t a h tın ın y e g â n e v a risi
d a cturan k im sele r, sa d ec e İ s p a n y a ’yı idi. Z ira K a to lik F e r d in a n d ’ın e rk e k ev ­
te m sil e d e n ş a h ıs la r o lm a d ık la rı için, lâ d ı y o k tu . 1504 se n esin d e , N ap o li k ı-
İ s p a n y a h ü k ü m e tin in , d iğ e r A v ru p a ra llığ ın ı d a ele g eçirm iş o ld u ğ u cih etle,
d e v le tle ri ve O sm a n lIla rla siy a sî m ü n a - 1516 d a ö lü n c e, İs p a n y a ve N ap o li k ıra l-

1079
lığı doğrudan doğruya Charles-Quint’e İs o a n y a ile A lm an im p a r a to r lu ğ u n u n
kaldı. k a rd e ş i F e rd in a n d ’a, N apoli, Sicilya, İ s ­
O sm a n lı p a d iş a h la rı k e n d ile rin d e n p a n y a k tra llık la rı ile F e 'e m e n k ve
F ra n ş K o n te ’yi oğlu F ilip ’e b ıra k tı. İ s ­
a ş k a k im se le ri im p a r a to r ta n ım a d ık ­
p a n y a k ır a l la n a r a s ın d a İk in c i F ilip o-
la r ı için, C har'es-Q .u in t’e im p a r a to r gö­
la r a k ta n ın a C h a rle s -Q u in t’in oğlu, h ü ­
züyle b ak m ay ıp , d a h a ziy ad e İ s p a n y a
k ıra lı diye y a d e ttile r. k ü m d a rlığ ı s ır a s ın d a b ilh a s s a İ s p a n y a
d o n a n m a s ın ı k u v v e tle n d irm e y e çok e-
İs p a n y a k ıra lı ve A lm an im p a ra to ru h e m m iy e t verdi. İs p a n y a n ın d e n iz le rd e ­
C h a rle s -Q u in t’_in k a rd e ş i F e rd in a n d , k i s a tv e t dev resi, O sm a n ıla r ın d a s a t-
M a ca r k ıra lı İk in c i L ayoş (L aios) u n v et d e v rin e r a s tla d ığ ın d a n , ik i d ev letin
kız k a rd e ş i ile evlenm iş o ld u ğ u n d a n , m ü n a se b e ti, d a h a ziy ad e b u çerçeve
O sm a n lIla rın k a rş ıs ın d a M a c a rla rın k o ­ için d e ve m e n f a a tla r ın ç a rp ışm a sı şe k ­
ru y u c u su ro lü n ü o y n a m a ğ a b a ş la d ı'a r. lin d e c e re y a n e tti.
B u yüzden, d a h a evvelki b a h isle rd e gö­
rü ld ü ğ ü veçhile, O sm a n lı - İsp an y o l İk in c i F ilip ’in d ik k a te d eğ e r t a r a f l a ­
m ü n a se b e tle ri, d ü şm a n lık çerçevesi i- r ın d a n b irisi de, k o y u b ir k a to lik o la ­
çin d e b aşlay ıp , o n a ltın c ı a s ır b o y u n ca ra k , k a to lik liğ in k o ru y u c u su ro lü n ü oy­
h e p b u m in v a l ü ze re d ev a m e tti. T ü rk - n a m a s ıd ır F iliü k a to lik liğ i m ü d a fa a e-
le rin kuzey A frik a ’d a h â k im iy e t k u r - d erk e n . İn g ilte re k ıra lic e si E iz a b e t de
m a la r ı ü ze rin e de b u d ü şm a n lık d a h a P ro te s ta n lığ ın k o ru y u c u su k esilm işti.
d a şid d e t k e sb e tti. K a n u n î S ü ’ey m an B u v az iy e t k a rş ıs ın d a İk in c i F ilin p ro -
z a m a n ın d a O sm a n lı denizciliği b aşlığ ı te s ta n la r a k a rşı, m ü s lü m a n la r a d a v r a ­
a ltın d a k i y a z ıla rd a g ö rü ld ü ğ ü ü ze re; n ışı gibi şid d e tle m u a m e le e tti. İ s o a n y a
T ü rk d en iz k u v v e tle ri b a tı A kdenize u - d a h ilin d e k i p r o te s ta n la r la çok şid d e tli
z a n m a y a b a şla y ın c a , İs p a n y o lla rın b u m ü c a d e le le rd e bu u n d u . O n u n şid d e tli
d en izd e k i en k o rk u n ç ve a m a n sız h a s - m ü b ad elesi, b ek led iğ i n e tic e y i v e rd iğ in ­
m ı v az iy e tin e geçen m ille t T ü rk lerd i. den . İsp a n y a , A v ru p a m n en k o y u k a to ­
lik d ev leti o lm a h u s u siy e tin i ik tis a p e t­
İs p a n y a n ın , A v ru p a d ev letleriy le b ir ­ ti. F ilip , ay n i şid d e tli m ü cad eley i, h ı-
lik te O sm a n lIla rla esas m ü s ta k il siyasî ris tiv a n lığ ı z â h ire n k a b u l e tm iş o la n
m ü n a s e b e tin i 1556 y ılın d a n b a ş la tm a k E n d ü lü s m ü s lü m a n la rı (M orisque) n a
d a h a d o ğ ru olur. Z ira, C h a rle s-Q u in t’in k a rş ı d a ta tb ik e tti. H a tta m e z h e p mü~
b u ta r i h te im p a r a to r lu k ta n çekilm esiyle c a d e 'e s in i y a ln ız c a k e n d i s ın ır la n d a ­
h ilin d e k i k im sele re in h is a r e ttirm iy e re k
H o lla n d a, İsk a n d in a v y a , F ra n s a ve İn -
g ilte re d e k i p r o te s ta n la rla m ü c a d e le d e n
g eri k a lm a d ı O n u n için b u m e m le k e t -
le rd e k i k a to lik lid e rle re y a rd ım e tti.
İk in c i F ilip, h â k im iy e t s a h a s ın ı ge -
n iş le tm e k h u s u s u n d a k i f a a ’iy e tin e m e m ­
le k e tin in en y a k ın ın d a n b aşlad ı. Böyle-
ce 1580 y ılın d a P o rte k iz ’i k e n d i ü lk e si­
n e ilh a k a m u v a ffa k oldu. O n u n gözü
b ü y ü k b ir im p a r a to r lu k _ k u rm a k ta y d ı.
Bu n iy e tle F r a n s a ve İ.ngiltereyi d a h i
h ü k m ü a ltın a alm ak , T ü rk s a tv e tin i de
z e d elem ek istiy o rd u . F a k a t b u n iy e tle ­
rin d e m u v a ffa k o la m ad ı. G erçi İsp a n y o l
d o n a n m a s ın ın d a k a tıld ığ ı İn e b a h tı
h a rb in d e T ü rk d o n a n m a sı m a ğ lû p o ldu
am a, e rte si yıl ay n i d e re c e d e k u v v etli
y en i b ir T ü rk d o n a n m a sı A k d en izd e gö­
rü n ü v e rd i. İk in c i F ilip ’in b ü y ü k d o n a n ­
Ispanya'nın bUyUk kıratlarından ve katolikliğln m a sı ile m ü c ad e le e d e n d e v le tle rin en
koruyucusu İkinci Philippe b a ş ın d a İn g ilte re g elm ek ted ir. 1588 d e

1030
İn g iliz d o n a n m a sı, İs p a n y o lla rın b ü y ü k
a rm a d a s ın ı m a h v e d in c e , İs p a n y a b ir
d a h a h a r p te n ö n ce k i k u d r e tin i b u la m a ­
dı.
Portekiz
Y eni ç a ğ ın b a ş la rın d a , b a tı A v ru p a d a,
gem icilik ve d en iz tic a r e tin d e en ile ri
d e v le tle r a r a s ın d a P o rte k iz pek m ü h im
b ir m ev k i işg a l ediyordu. H a tta d e n ile ­
b ilir ki, on b eşin ci a s rın ilk y a rıs ın d a
C o ğ rafy a b ilg isin in en ile rd e b u lu n d u ­
ğu m e m le k e t P o rte k iz d i. C o ğ rafy a b il­
g is in in g elişm e sin d e P o rte k iz li g em ici­
le rin te r tip e ttik le ri d en iz se y a h a tle ri
p ek işe y a ra m a k ta y d ı. B u s e y a h a tle r in
te rtib in d e de şe re f p ay ı G em ici H a n ri
diye a n ıla n P o rte k iz P re n si «Don H an -
rik» e a ittir . G em iler H a n ri’n in te ş v ik ­
le ri n e tic e sin d e P o rte k iz g em icileri, İ s ­
ta n b u l’u n fe th in d e n önce b a tı A frik a
k ıy ıla rın d a S e n e g a l’e k a d a r u z a n m ış la r ­
dı. A m e rik a ’n ın k â ş ifi K risto f K olom b
d a g e n ç liğ in d e co ğ ra fy a b ilg isin i ile r le t­
m e k iç in L izbon’a gelm iş, h a t t a gem ici
H a n r i’n in bazı s e y a h a tla r ın a k a tılm ış tı.
P o rte k iz ’de, gem ici H a n ri ta r a f ı n d a n
a ç ıla n u za k y e rle re s e y a h a t çığ ırı ü z e ­
rin d e . b ü tü n o n b eşin ci a s ır b o y u n c a
çalışıld ı. N ih a y e t B a rth é lé m y D iaz a d ı n ­
d a k i gem ici 1486 d a A frik a n in g ü n e y in ­
d ek i Ü m it b u r n u ’n u dö n m ey e m u v a ffa k
oldu. V asko de G a m a a d ın d a k i b a ş k a
b ir P o rte k iz li gem ici ise, Ü m it b u rn u
y o lu n d a n g eç erek H in d ista n k ıy ıs ın d a ­
k i K a lik ü t lim a n ın a v a rd ı (20 m a y ıs
1498). P o rte k iz li s e y y a h la rd a n A lvarez
C a b ra i 1500 se n e sin d e b ir d en iz c e re y a ­
n ın a k a p ıla r a k te s a d ü fe n g üney A m e ri­
k a s a h i in e B rezily a k ıy ıla rın a k a d a r
u z a n m ış oldu.
Böylece, o n b irin c i a s rın s o n la rın d a
b ir k o n tlu k h a lin d e o r ta y a çıkıp, z a ­
m a n la g elişe re k k ıra llık h a lin e gelen
P o rte k iz , gem iciliği sa y e sin d e o n b e ş in ­
ci a s n n ö n em li b ir d e v le ti h a lin e geldi.
C o ğ rafi k e ş if.e ri y a p a n g em iciler veya
o n la rın a r k a s ın d a n ç ık a r ıla n h e y e tle r,
y en i b u lu n a n m e m le k e tle ri, m e n s u p o l­
d u k la rı h ü k ü m e t n a m ın a z a p ta g iriş tik ­
le rin d e n , o n a ltın c ı a s rın b a ş la r ın d a sö­
m ü rg e c ilik d o ğ m a y a b aşlad ı. P o rte k iz .i-
lerin k e ş ifle ri, d a h a çok A frik a ve A sya
k ıy ıla r ın a ta a llû k e ttiğ in d e n , P o rte k iz
s ö m ü rg e le rin in ek serisi b u t a r a f t a to p ­
la n d ı.
1081
A frik a g ü n e y in d e n u z a n a n H in d is ta n
y o lu n u n k â ş ifi V asko d a G a m a 1502 d e
y a p tığ ı ik in ci s e y a h a tm d a H in d is ta n ’ın
b a tı ta r a f l a r ın ı z a p ta çalıştı. M a a m a fih
H ind o k y a n u s u k ıy ıla rın d a P o rte k iz sö-
ln ü rg e le rm i k u rm a y a m u v a ffa k o la n a -
clam A lfons d ’A b u q u e rq u e ’dir. B unun
iç in P o rte k iz h ü k ü m e ti H in d d en izin e
k u v v e tli b ir d o n a n m a g ö n d erd i. A lfons
d ’A lb u rq u erq u e 1507 de H ind s a h ilin d e ­
k i «G oa» yi P o rte k iz sö m ü rg e le rin e
m e rk e z y a p tık ta n so n ra , h e m y en i to p ­
r a k la r z a p tın a , h e m d e s e y a h a tim As-
y a n ın g ü n ey d o ğ u su n a k a d a r u z a tm a y a
ça lıştı. 1511 de M a la k k a ’yı z a p t, S u n d a
a d a 'a r ın ın b ir k ısm ı ile M olük a d a la r ı­
n ın b a z ıla rın a s e y a h a t e tti. P o rte k iz ge­
m ic ile rin in s e y a lıa tla r ı g üney d o ğ u A s­
ya, Çin, h a t t a A v u s tra ly a 'n ın k u zey k ı­
y ıla r ın a k a d a r u za d ık ç a, b u r a la rd a k i
P o rte k iz s ö m ü rg e le rin in m ik ta r ı d a ço ­
ğ a lm a y a b a şla d ı. C o ğ rafî k e şifle r y ü ­
zü n d e n , b u h u s u s ta esaslı role sa h ip o-
la n İs p a n y o lla rla P o rte k iz lile rin a ra s ı
a ç ılm a y a b a şla y ın c a , p a p a b u n a m ü d a -
h a .e ile sö m ü rg e le ri iki d ev let a ra s ın d a
ta k s im e tti. Bu ta k sim d e , A frik a ve A s­
y a k ıy ıla rı P o rte k iz lile rin h isse sin e d ü ş ­
tü ğ ü n d e n , P o rte k iz lile r sö m ü rg e c ilik b a ­
k ım c ıd a n esas d ik k a tle rin i b u bölge ü -
z e rin d e to p la d ıla r. D o ğ u n u n esk id en b e ­
ri m e ş h u r m a lla rın ın to p la n d ığ ı H in d is­
ta n yolu ü z e rin d e T ü rk le rle k a rş ı a ş tık ­
la r ın d a n K ızıld en iz ve B a sra k ö rfe zi
ağ z ın d a , H in d d e n iz in d e T ü rk le rle m ü ­
c a d ele m e c b u riy e tin i h iss e ttile r. T ü rk -
Portekiz kıralı Gemici Hanri
le rle P o rte k iz lile r a r a s ın d a H in d d e n i­
z in d e c e re y a n e d e n m ü c ad e leler, «K a­
n u n î d e v rin d e O sm an lı K ızı d en iz d o ­
n a n m a sı» başlığ ı a ltın d a k i b ö lü m d e iz a h
ed ild iğ i için, b u r a d a te k r a r ın a elb ette
lü z u m y o k tu r. Y alnız, b u vesileyle şu n u
söylem ek lâ z ım d ır k i; K ızıldeniz d o n a n ­
m a sın a , A kdeniz d o n a n m a sı n isb e tin d e
eh e m m iy et verilem ed iğ i için , P o rte k iz ­
lile rin H in d ista n s a h i le rin d e y e rle şm e ­
le ri ö n le n em e m iştir. P o rte k iz gem iciliği
b a k ım ın d a n ş u n u d a k a y d e tm e k icab e-
d e r ki, İsp a n y o lla r gibi o n la r d a k eşif
s e y a h a tla r ın d a m u v a ffa k olup, sö m ü r­
geler k u r m a y o lu n a g irince, gem icilik
te k n iğ in d e de ile rlem e k a y d e tm işle rd ir.
O n u n için H in d d en izin d e k i P o rte k iz
gem i e ri in c ele n in c e, b u n la rın , T ü rk ge­
m ile rin e n isb e tle b ü y ü k d e n iz le rin k u v ­
v etli f ır tın a la r ın a çok d a h a fa z la m u k a ­
v em et edeb ilen te k n e le r o ld u ğ u görülü r.
Z a te n , O sm an lı d o n a n m a sı H in d ista n
k ıy ıla rın d a , esas d arb ey i, P o rte k iz filo ­
s u n d a n değil, bu d en izin f ır tın a la r la k a ­
b a r a n ir i d a .g a la rın d a n yem iştir.
O sm a n lı K ızıldeniz d o n a n m a sı A kde­
n iz d o n a n m a sı d ere cesin d e k u v v e tli o l­
m a d ığ ı, b u n u n iç in de m ü e ssir n e tic e le r
elde ed em ediği h ald e, P o rtek izliler,
H in d o k y a n u s u n u n kuzey b a tı s a h ille ­
rin d e tu tu n a m a m ış la rd ır. B u n a ra ğ m e n
P o rte k iz lile rin , 1544 se n esi s o n la rın d a
İ s ta n b u l’a b ir e.çi g ö n d e re re k siyasî
m a n e v r a la r çev irm ey e ç a lış tık la rın a ş a ­
h it o lu n m a k ta d ır. P o rte k iz h ü k ü m e ti
İ s ta n b u l’a g ö n d erd iğ i elçisi v asıta siy le ,
O sm a n lı g e m ile rin in H in d d en izin d e
se rb e stç e gezebilm eleri için , b ir re sim
ö d en m esi te k lifin d e b u lu n m u ş tu r. L âk in
H ind s u la rın ı k e n d i n ü f u z u n d a sa y a n
O sm an lı d ev.eti, bu te k lifi re d ile m ü c a ­
deleye d ev a m e tm iştir.
P o rte k iz lile rin , H ind d en izi s a h ille ri­
n e y erle şm e leri m e selesi O sm a n lı devle­
tin i b ir h a y li m e şg u l e ttiğ i gibi, b u d e ­
n iz e u z a n a n O sm a n lı k u d r e ti de P o rte ­
k iz lile ri m e şg u . edip d ü şü n d ü rm ü ş tü r.
K ızıld en iz’deki O sm a n lı te rs a n e s in in ge­
n işle tilm e s i h â lin d e , m a ru z k a la c a k la rı
te h lik e y i h e s a p lıy a n P o rte k iz lile r, z a ­
m an zam an siy a sî m a n e v r a la r a b a ş ­
v u rm a k ta n g eri d u rm a m ışla rd ır. H in d
d e n izin d e k i m u h a s a m a tın ta tili işini
g ö rü şm ek ü ze re İs ta n b u - ’a y o llıy acak -
la rı elçi iç in r u h s a t iste m e le ri bu n e v i­
1082
d e n b ir h a r e k e ttir. M a a m a fih O sm an lı
h ü k ü m e ti, P o rte k iz k ir a lın ın b u is te ğ in ­
d en d a h a ziy ad e, K ızıld en iz filo su k a p ­
ta n la r ın ın b a ş a rısız m â c e ra la r ın ı gözö-
n ü n d e b u lu n d u rm a k su retiy le, o n la ra
m ü s a it cev ap v e rm iş tir (ey lü l 1564).
K a n u n î S ü le y m a n ’ın ö lü m ü n d e n s o n ­
r a d a, P o rte k iz ile rin H ind d en izin d ek i
fa a liy e tle ri, O sm a n lı d e v le t a d a m la rın ı
m eşg u l e tm iştir. B u işi p r a tik y o ld an ,
f a k a t b ü y ü k b ir p ro je ile h a lle tm e k is ­
te y e n V eziriâzam S okollu M eh m ed P a ­
şa, S ü v ey ş’te b ir k a n a l aç m a k su re tiy le
A kdeniz ile K ızıld en izi b ir. e ş tirm e k is ­
te m iştir. A kdeniz d o n a n m a s ın ın b ir
h a m le d e K ızıld en ize aç ılm a sın ı te m in
ed ecek o la n b u p lâ n ın ta tb ik i iç in e m ir­
le r de v e rm iştir. F a k a t a s k e rî y ö n d en
o ld u ğ u k a d a r tic a r î b a k ım d a n d a b ü y ü k
e h e m m iy e t a rz e d e n b u p lâ n maalesef
ta tb ik m e v k iin e k o n a m a m ıştır.
İn g ilte re
O s ır a n lı im p a ra to rlu ğ u n u n y ü k selm e
d ev rin i te şk il ed en on b e şin c i a s ır o r ta ­
la rın d a n on a ltın c ı a s rın s o n la rın a k a ­
d a r, O sm a n lı d ev letiy le İn g ilte re a r a s ın ­
d a siy ası m ü n a se b e te r a s tla n m a m a k la
b .'ra b -r, İ n g ilte re n in b u d ev ird e k i d j -
ru m -în u ö ğ ren m ek , m ü te a k ip a s ır h â d i-
se le -in in d a h a s ıh h a tli şek ild e ta k ib i
için lü z u m lu d u r. Z ira, h e m e n şu n u sö y ­
lem ek lâ z ım d ır k i; İn g ilte re n in , d en iz-
a ş 'r ı ü lk e .e re sa h ip o lm a ve b ü y ü k d ev ­
le t h â lin e gelm e y o lu n d a k i g a y re tin in
te m e li b u d ev ird e a tılm ıştır.
İn g ilte re , İ s ta n b u l’u n z a p tın d a n ö n ­
ceki b ir a s ır z a rfın d a F ra n s ız la rla m ü ­
ca d ele ile v a k it d o ld u rd u . 1337 d e n 1453
se n esin e k a d a r d ev a m e d e n bu m u h a r e ­
beler, ta r ih e «yüz sen e h a rp le ri» diye
geçm iştir. M u h te .if se b e p le r y ü z ü n d e n
çıkıp, p e ş in e n b ir v e ra s e t m u h a re b e s i
şeklind-î b a şlıy a n b u m u h a re b e F ra n sız
to p r a k la r ın d a c e re y a n etm iş, b ir a ra lık
İn g iliz ler, F ra n s a n m y a rı a ra z isin i ele
g eç irir d u ru m a g irm işlerd ir. F ra n s ız
m illiy e tin in u y a n m a s ın a sebep olmuş
ve m u h a re b e en so n u n d a F r a n s a n ın z a ­
fe ri ile n ih a y e te e rm iştir.
B ir ta k ım m ü ta re k e ve fa s ıla la rla k e ­
silm esin e ra ğ m e n yüz sen e d ev a m e d e n
b u h a r p sıra s ın d a , İn g iliz lerd e n , 1396
y ılın d a k i N ığbolu h a r b in e iş tir a k ed en
k im sele r olm uş v e ta r i h te T ü rk le rle İn -
giliZitrin ilk karşılaşm ası bu şekilde sü rü k le n e re k p a r lâ m e n to y a eh e m m iy e t
v u k u b u lm u ştu r. M a a m a fih b u h â d ise , v erm e m işler, h a t t a u z u n z a m a n p a r lâ ­
e lb e tte ta m b ir İn g iliz - T ü rk k a r ş ıla ş ­ m e n to y u to p a m ıy a b ile ih tiy a ç h is s e t­
m a sı ad d ed ilem ez. Yüz se n e h a r b i s ır a ­ m e m işle rd ir. S iyasî, id a rî ve h a t t a d in î
s ın d a k i bu m ü n fe rid o la n h â d ise m e se le le rd e k e n d i g ö rü ş ve a r z u la r ın a
d ış ın d a a s ır la r b o y u n c a b a^ k a b ir m isa l göre h a r e k e t ed en bu h ü k ü m d a rla r
zik red ilm ez. m u tla k h ü k ü m d a r h a lin d e ic ra y ı h ü k ü ­
m e t etm e k le b e ra b e r, k u v v e tli şa h siy e te
Yüz se n e m u h a re b e le rin d e n so n ra
s a h ip o lu şla rı ve m e m le k e ti y ü k se ltm e k
İ n g ilte re , ik in c i b ir u z u n m ü c ad e ley e
iç in b a ş a r d ı şek i d e ç a lış m a la rı se b e ­
d a h a a tıld ı. «İki gül m u h a re b e si» diye
biyle, İn g iliz h a lk ı d a o n la ra k a r ş ı ses
a n ıla n ve 1450 de b a ş la y ıp o tu z se n e
ç ık a rm a m ış tır.
k a d a r d ev a m e d e n b u m ü c ad e le, İn g il-
te re n m d a h ilî b ir m e se le si idi. İk i gül E d m o n d T u d o r’u n oğlu ve «T udor»
m u h a re b e s in in s o n u n d a «T udor» h â n e - h a n e d a n ın ın ilk k ıra lı o la n Y ed in ci
d a n ı k ır a l.ığ a geldi. H enry, Y ed in ci R ic h a rd ’ı ö ld ü rm e k s u ­
Yüz se n e ve ik i gül m u h a re b e le ri s ı­ re tiy le t a h t a g eçm iştir. S e le fle rin d e n
r a s ın d a İn g iliz id a re sis te m in in u m u m î d a h a k u v v e tli b ir ş a h siy e te m a lik o la n
d u r u m u n a göz a tılın c a , b u r a d a d iğ e r bu k ıra l, İ n g ilte re n in is tik b a lin i d e n iz ­
A v ru o a m e m le k e tle rin d e n f a ik lı b ir i- le rd e i k g ö ren k ır a tla r d a n d ır. O nun
d a re ıu h u n u n m e v c u d iy e tin e ş a h it o .u - h ü k ü m d a rlığ ı s ır a s ın d a İsp a n y o l ve
n u r. İn g iliz id a re s in in d iğ e rle rin d e n P o rte k iz lile r d en iz s e y a h a tla r ın a , d o la -
fa rk ı, p a r la m e n to n u n m e v c u d iy e tin d e n yısiyle c o ğ ra fî k e ş ifle re b a ş la m ışla rd ı.
ve m e m le k e t id a re s in d e söz s a h ib i o lu ­ B u s e y a h a tla r m sa ğ lıy a c a ğ ı b ü y ü k f a y ­
ş u n d a n ile ri g e lm ek ted ir. B a şk a m e m ­ d a la r ı p e k iyi sezen Y ed in ci H en ry de
le k e tle rd e h ü k ü m d a r la r h e r şeye ta m k e n d i m e m le k e tin d e den izciliğ i, sey a-
m â n a siy le h â k im v a z iy e tte y k e n , İ n g il­ h a t .a r ı te şv ik e tti. T ic a re tin g elişm esi
te r e ’de p a r lâ m e n to se sin i d u y u r m a k ta
ve h ü k ü m e t iş le rin in sevk ve id a re sin e
y a k ın d a n k a tılm a k ta d ır. B in a e n a le y h
İn g ilte re d e k i sistem , h ü k ü m d a rın m u t-
la k iy e tin i ta h d it edici b ir e s a sa d a y a n ­
m a k ta d ır. İş te , k e n d i s ın ırla r ı d a h ilin d e
y av a ş y a v a ş gelişen İn g iliz d e m o k ra si­
sin in , on d ö rt ve o n b e şin c i a s ırla r d a
b ü e m e v c u d iy e ti a ç ık ç a se zilm ek te d ir.
Z ira, g ere k yüz se n e h a r p le ri g erekse
iki g ü . m u h a re b e s i gibi m ü c a d e le d e v ­
re sin d e bile; h ü k ü m e t id a re s in d e p a r lâ ­
m e n to n u n h iss e s in in b u lu n u şu , h ü k ü m ­
d a r ın s e lâ h iy e t ve im tiy a z la rı m u k a b i­
lin d e h a lk ın h u k u k u n u n d a gözetilişi,
p a r lâ m e n to n u n ta s v ib in d e n g eçm eden
y en i b ir v e rg i k o n a m a y ışı, b u n u n s a rih
d elilid ir.
H er ik i m ü c a d e le d e v rin in h ü k ü m d a r ­
la rı p a r lâ m e n to y a sa y g ı g ö ste rm işle r,
b a ş k a A v ru p a m e m le k e t.e ri ta r z ın d a b ir
m u tla k iy e t ta rz ı ta tb ik etm e m işle rd ir.
F a k a t T u d o r h a n e d a n ın ın iş b a ş ın a g el­
m esiy le v a z iy e tin b a ş k a la ş tığ ı g ö rü lm e k ­
te d ir. Tudor hanedanı k ır a lla r ın d a n
Y ed in ci H en ry (H a n ri) (1457 - 1509),
S ek izin ci H en ry (1491 - 1547), M arie T u ­
d o r (1516 - 1558), E liz a b e th (1533 - 1603)
u m u m î c e r e y a n a k a p ıla r a k m u tla k ıy e te Yedinci H enry (Hanri)

1083
 K ızk a rd eşi M arie T u d o r’u n ö lü m ü n -
d e n s o n r a t a h t a geçen E liz ab e th (1553-
1603), În g ilte re n in en m e ş h u r h ü k ü m ­
d a r la rın d a n b irid ir. İn g iliz g em iciliğ i­
n in h a k ik î ve g în iş ç a p ta g elişm esi E li­
z a b e th z a m a n ın a ra s tla r . Bu gelişm ede
E liz a b e th ’in m ü h im h issesi m e v c u ttu r.
Bilgili b ir k a d ın o la n E lizab eth , g em ici­
liği b izzat te şv ik e d e n le rd e n d ir. İn g iliz
d o n a n m a sı 1588 de İs p a n y a n ın b ü y ü k
a rm a d a s ın ı y e n e re k b a tı A v ru p a n m en
k u d re tli d en iz b irliğ i h a lin i a lm ıştır. î n -
gi iz tic a r e ti v e y ü n lü d o k u m a cılığ ı d a
fa z la c a gelişm e k a y d e tm iş tir. în g iliz le -
rin , A m erik a to p r a k la r ın d a V irjin ia sö ­
m ü rg e sin i k u r m a a n d a E liz a b e th d ev ­
rin d e v u k u b u lm u ştu r.
O sm a n lIla rla I n g ilte re a ra s ın d a k i
m ü n a se b e tle re gelince: O n a ltın c ı a s rın
s o n la rın a k a d a r O sm an lI d ev letiy le İ n ­
g ilte re a r a s ın d a siyasî m ü n a s e b e t m e v ­
c u t değildi. S iyasî m ü n a se b e t m e v cu t
o lm a d ık ta n b aşk a, ik i h ü k ü m e tin y ek ­
d iğ e ri h a k k ın d a k â fi d ere ced e b ilg ileri
d e yo k tu . B ilh a ssa İn g iliz h a lk ı T ü rk le -
re a it d o ğ ra b ir şey b ilm iy o rd u . în g iliz -
Sekizinci Henry (Hanri) ler, T iirk le r h a k k m d a k i b ilg ilerin i, h ı-

iç in bazı g a y re tle r s a rf e tti. A yrıca ed e­

b iy a t ve s a n a t a d a m la rım k o ru y a ra k ,
în g ilte r e n in k ü ltü rc e zen g in le şm e sin i
d estek led i. Y edinci H en ry ’n in oğlu o la n
S ekizinci H enry, b a b a s ın d a n d a h a m e ş ­
h u r b ir h ü k ü m d a rd ır. S ekizin ci H en ry
de în g ilte r e n in d en izc ilik te k u v v e tle n ­
m e sin i iste y e n ve b u n u n iç in g a y re t
s a rf e d e n b ir k im sed ir. İn g iliz tic a r e ti
bu h ü k ü m d a r z a m a n ın d a h a y li gelişm e
k a y d e tm iştir. S ekizinci H en ry ’n in t a r i h ­
te k i m e ş h u r v ak ’a la rı a ra s ın d a , papa
ile m ü c a d e esi eh e m m iy eti h aizd ir. K a ­
rıs ın ı b o şa m ası y ü z ü n d e n p a p a ile a r a ­
sı a ç ıla n S ekizinci H enry, p a p a n ın te h ­
d itle rin e ald ırm a m ış, b u m ü c a d e le n in
s o n u n d a k a to lik k ilise sin d e n a y rıla ra k
A n g lik an k ilisesin i k u rm u ş tu r. S ek izin ­
ci H en ry ’n in kızı o la n M arie T u dor, 1553
te n 1558 e k a d a r sü re n h ü k ü m d a rlığ ı sı­
ra s ın d a , en çok p r o te s ta n la r a k a rş ı
k a n lı m ü c ad elesiy le n a z a r ı d ik k a ti cel-
beder. O n u n iç in k e n d isi «k an lı M arie»
diye de ta n ın ır . İs p a n y a k ıra lı İk in c i
F ilip ile ev len e n M arie T u d o r, b u ev -
le n m e dolayısiyle İngiliz - İsp an y o l i t ­
tif a k ın ı k u r a r a k F r a n s a ’y a ce p h e al -
in iştir. Kraliçe Elizabeth

1084
ris tiy a n lık ta a s s u b u ile k a le m e alın m ış,
T ü rk le ri k ö tü le y ip k o rk u n ç g ö ste re n
m a h d u t e s e rle rd e n ed in iy o rla rd ı. M esa­
fe n in u za k lığ ı d a ik i m ille tin b ir b ir le ­
rin i ta n ım a la r ın a m â n i o lm a k ta y d ı.
T u d o r’l a r z a m a n ın d a İn g iliz g em ici­
liğ i gelişm e y o lu n a g irin c e, İn g iliz tü c ­
c a r la r ın d a n d o ğ u m e m le k e tle riy le t ic a ­
r î m ü n a s e b e te g iriş e n le r g ö rü lm ey e
b a şla d ı. D a h a ziy ad e h a r p le re ve siy asî
m e selele re y er v e re n eski O sm a n lı t a ­
r ih le rin d e , İn g iliz tü c c a r la r ın ın b u t ü r ­
lü f a a liy e tle rin e d a ir b ir şey b u lm a k
m ü m k ü n değ ilse de, İn g iliz le rd e n bizi
te n v ir e d e n k ım s e .e r m e v c u ttu r. N ite ­
k im O n a ltın c ı a s ırd a y a ş a m ış o la n I n ­
giliz y a z a r la rın d a n R ic h a rd H a k lu y t’u n
sek iz c ilt tu t a n «T he p rin c ip a il N av ig a -
tio n of th e E n g lish N atio n » isim li e se ­
rin d e , İn g iliz tü c c a r la r ın ın A k d en izd ek i
fa a liy e tle rin e d a ir b ilg iler m e v c u ttu r. B u
e s e rin d e la 11 d e n 1534 y ılın a k a d a r b ir
ta k ım In g iliz tü c c a r la r ın ın O sm a n lı li­
m a n la r ın a tic a r e t iç in g ittik le rin i söy-
liy e n R ic h a rd H ak lu y t, g e m ile rin isim ­
le rin i d a h i s a y m a k ta d ır. İn g iite re n in
L o n d ra , S o u th a m p to n ve B risto l lim a n ­
la r ı ile S icilya, K an d iy e , S akız, K ıbrıs,
T ra b lu s ş a m ve B e ru t a r a s ın d a m u n ta ­
z a m se fe r y a p a n İn g iliz g em icü e ri, İn -
g ilte re d e n şa y a k , ç u h a ve bez gibi k u ­
m a ş .a r g etirip , b u r a la r d a n d a ip e k lile r,
çe şit ç e şit ş a ra p la r , z e y tin ve su sa m
y a ğ la rı, p a m u k , T ü rk h a lıla rı, b ib e r,
ta r ç ın g ö tü rü y o rla rd ı. İn g iliz le r T ü rk ­
le rle b u tic a r e ti y a p a rk e n k e n d i g em i­
le rin d e n b a ş k a K an d iy e , R a g ü za, S ic il­
ya, C enova, V enedik, İs p a n y a ve P o rte ­
kiz g e m ile rin d e n de fa y d a la n ıy o rla rd ı.
İ n g ilte re ile T ü rk iy e a r a s ın d a 1511
d en 1534 s e n e sin e k a d a r h a y .i f a a l o la n
tic a r e t on, o n beş yıl d a h a d ev a m e tti.
1553 te A n th o n y J e n k in s o n isim li b ir
İn g iliz se y y a h ı H a le p ’te K a n u n î S ü ley ­
m a n ta r a f ı n d a n k a b u l edildi. P a d işa h ,
b u a d a m a O sm a n lı ü lk e sin d e se rb e stç e
tic a r e t m ü s a a d e s in i verdi. R ic h a rd H a k ­
lu y t’u n z ik re d ile n e s e rin in ü ç ü n c ü c il­
d in d e d e rc e d ilm iş o la n b u vesika, İn g i-
liz le re v e ri.e n tic a r î im tiy a z la rın en es­
k is in i te ş k il e tm e k te d ir.
In g iliz tü c c a rla r ı, b ir m ü d d e t, Os -
m a n ii lim a n la n ile İ n g ilte re a r a s ın d a
m a l alıp v e rd ik le ri, se y y ah A n th o n y
Je n k in s o n d a b ir tic a r e t m ü s a a d e n a -
m e si elde e ttiğ i h a ld e , b u h a r e k e tle r ik i
d e v le t a r a s ın d a siy a sî m ü n a s e b e tle rin
h e m e n c e b a ş ıa m a s m a vesııe te ş ıu l e t ­
m edi. Z ira n e d e o lsa b u n la r m u n ie r it
ve te r d i h â d is e le r h u d u d u n u aşam a d ı.
In g iliz e s e n e rın d e b ir iş a re t o lm a m a k ­
la o e ra b e r, R ıc h a rd H a k lu y t’u n , Os-
m a m ı ıım a n ıa ım a u ğ ra d ığ ın ı b u d u d ığ i
In g ı.ız tü c c a r g e m ile rin in , T ü rk le rle t i ­
c a r e t m u s a a d e s m ı h a iz venediK , R a g ü ­
za, v ey a t r a n s ı z g e m ıc n e rın d e n is t if a ­
de e tm iş o ım a ıa n m u h te m e ıcu r. Z a te n
In g iliz tü c c a r g e m ile rin in O sm a n u li-
m a n ıa rıy ıe tic a r i f a a liy e tle ri looO ta r i -
m n cten itib a r e n y irm i, y irm i beş yıl k a ­
d a r ta m a m e n d u rm u ş tu r. A n ca k Ü ç ü n ­
cü M u ra d z a m a n ın d a siy a si m ü n a s e b e t­
le rin b a ş ıa m a sıy ıe d ır ki, t ı t a r ı m u n a se -
bec.er ü e m u n ta z a m Dır m e c ra y a g ir­
m iştir.
RUSYA
İ s ta n b u l T ü rk le r t a ıa f m d a n z a p te d i-
le r e k O sm a n lı d e v le ti y ü k se ım e d e v rin e
g ird iğ i y u la rd a , M o sk o v a k n e z ıe ri t a r a ­
fın d a n d a R u s d e v ıe tm ın te m e lle ri a t ı l ­
m a k ta y d ı. O n b eşm cı a s rın o r ta la r ın d a
R u s ıa r e n e m m ıy e tıi b ir k u v v e t te ş k ii
e tm e d ik le ri iç in O sm a n lIla rın d ik k a t­
le rin i ü z e rle rin e çek m em işler dı. Z ira on
b eşm ci a s ır b a ş la r ın d a R u s la rın m ü h im
k ısm ı A itm o rd u n a m a ıın ın id a re sin d e
b u lu n u y o rd u . R u s - S ıa v u n s u r ıa ıın y a-
ş a y ış ıa n b a s it ve e s a s.ı b ir siy a sî b ir-
ıiK ten m a h ıu m o ld u k la rı için , b u n ıa ıın ,
ik i a s ır s o n r a O sm a n lIla rın e n b ü y ü k
h a s m ı v a z iy e tin e g eçecek leri e lb e tte p e ­
şin e n k estirile m e z d i. Z a te n o n b e ş m c i
a s rın iik y a r ıs ın d a A itm o rd u h a n la r ın a
tâ b i o la ra k y a ş ıy a n R u sıar, A v ru p a m il­
le tle ri t a r a f ı n d a n d a iyice ta n ın m a ­
m ıştı.
B ir ço k m ü v e rr ih le r ta r a f ı n d a n k a b u l
ed ild iğ i v eç h ile ; S la v la rın ta r i h s a h n e ­
sin e ç ık m a la r ın a ve a ş a ğ ı k ü ltü r b a s a ­
m a ğ ın d a n d a h a y u k a rı b ir d erecey e
y ü k se lm e le rin e T ü rk ve G e rm e n le r â m ü
o lm u ş la rd ı. K a ra d e n iz in k u z e y in d e n
B a lk a n y a r ım a d a s ı ve h a t t a o r ta A v ru -
p a y a k a d a r u z a n a n s a h a d a d e v le t k u ­
r a n T ü rk ş u b e le rin d e n H un, A var, B u l­
gar, M a ca r, H az ar, P eçen ek , O ğuz, K ıp -
ç a k la r, a y rıc a d a h a k u zey d e y in e T ü rk
a s lın d a n o la n F in ve b u n la rın m u h te ­
lif k o lla rı ile S la v la r a r a s ın d a k i te m a s ­
l a r m ilâ d î b e ş in c i a s ırd a n itib a r e n b a ş ­
la m ış b u lu n u y o rd u . S la v la rın , G erm e n
k a v im le ri ile te m a s la rı d a ay n i a s ırla r a
ra s tla m a k ta y d ı. Bu te m a s la r ve ta r ih î
b ir re a lite o la ra k e tn ik k a rış m a la r, d o ­
ğu S la v la rın ı te şk il e d e n R u s la rın y a ­
vaş y av aş k ü ltü rc e g elişm elerin e yol
açtı. D okuzuncu a s rın o r ta la r ın a d o ğ ru
K iyef, Ç eınigov, Lübeç, P olotsk, Sm o-
le n sk ve N ovgorod gibi i.k R us ş e h ir ­
le ri te şe k k ü l e tti. İ s k a n d in a v y a - B izans
n e h ir tic a r e t yolu ü ze rin d e m e y d a n a
gelm iş o la n b u ş e h irle rin k u r u lu ş la rın ­
da, S lav o lm a y a n y a b a n c ıla rın ro lleri
p e k fa z la idi.
R us ta rih ç ile r in in k a b u i e ttik le rin e
göre; ilk R us d evleti, L ad o g a gölü çev­
re sin d e k i A ldegen şe h ri k n e z i (bey)
R u rik ta r a f ın d a n 862 y ılın d a k u ru lm u ş ­
tu r. R u rik ’in h a le fi O leg, D n ie p r b o ­
y u n d a k i S la v la rı d a id a re si a ltın a a lm a k
ve b u m ü h im n e h ir b o y u n d a k i tic a r e t
y o lu n u ele g eç irm ek iç in K iy ef’i z a p ­
te tm iş ve y in e R us ta r ih ç i.e r in e göre;
«K iyef, R us ş e h irle rin in a n a s ı o lm u ş­
tur».
K iy ef’in, R u rik ’in s o y u n d a n gelen
k im se le r ta r a f ı n d a n elde tu tu lm a s ın ın ,
R us k a v m in in istik b a li b a k ım ın d a n e-
h e m m iy e t a rz e ttiğ i g ö rü lm e k ted ir. Z ira,
B iza n slIlarla , b a ş ta tic a r î o lm a k ü zere
h e r tü r lü te m a s, K iy ef’te n D n ie p r yolu
v a s ıta siy le v u k u b u d u ğ u gibi, D n iep r
n e h r i R u sları h a r ic î d ü n y a ile te m a s a
g e tire n en ta b iî yol v a z ife sin i de gö r­
m ü ş tü r. K iyef k n ez i Ig o r’u n ö lü m ü n d e n
s o n r a k a rıs ı O lg a’n ın 957 de B iza n s’a
y a p tığ ı se y a h a ti m ü te a k ip h ıris tiy a n lığ ı
KlyePln iklyOz san* «vval yapılmış bir rasmi.
1086
k a b u l etm esi, K iy ef’te v e d o lay ısiy ie
d iğ e r R us k n e z lik le ri b ö lg esin d e h ır is ti-
y a n lığ m geniş ç a p ta k a b u l ed ü m esi n e ­
tic e sin i verdi. O n u n c u a s rın s o n .a r ın d a
h e m e n h e m e n b ü tü n R u s la r h ıris tiy a n ­
la ştıla r.
R u s k ü ltü r ü n ü n te ş e k k ü l ve g elişm e­
sin d e m ü h im ro lü o la n K iy ef k n ez ıiğ i-
m n ö m rü p e k u z u n o lm ad ı. O n b irin c i
a s rın o r ta la r ın a d o ğ ru P eçe n ek lerin , o-
n u n a r k a s ın d a n O ğuz (ü z ) la r ın d a r ­
b eleriy le sa rsı.d ı. O ğuz d a rb e s in i K ıp ­
ç a k (K u m a n ) la r ın g ü n ey R u sy a to p ­
r a k la r ın a h â k im iy e tle ri ta k ip e tti. Z a ­
te n K iyef k n ez ıığ i bölgesi, d a h a k u ze y ­
d ek i k n ez lik ıere n isb e tie Tüırk k av im le -
r ın in is tilâ yolu ü ze rin d e b u lu n m a k ta y d ı.
R u s y a 'n ın te şe k k ü lü n d e ro lü o la n
k n e z lık le rd e n b iri de N ovgorod e t r a f ı n ­
d a k u ru lm u ş tu r. İlm e n g ö lü n ü n kuzey
k ıy ıs ın d a b u lu n a n N ovgorod şe h ri, B al-
tık d en izi c iv a rın d a k i A lm a n ş e h irle -
riy le tic a r e t sa y e sin d e gelişm iş ve bu­
r a d a A lm an ve İsveç tü c a r la r ı ile z e n ­
ginleşen, a r is to k ra t b ir zü m re o rta y a çı­
k a ra k , N ovgorod k n e z ın i n ü fu z la rı a l­
tın a a lm ışla rd ır. B o y ar diye a n ıla n bu
z e n g in zü m re, c u m h u riy e te b e n z e r b ir
id a re ta rz ı k u ım u ş la rd ır.
R u s y a n in te m e lin i te ş k ü e d e n m ü h im
k n e z iik le rd e n b ir in in d e M oskova e t r a ­
fın d a k u ru ld u ğ u g ö rü lm e k te d ir. M osko­
v a k n ez liğ i z a m a n la ö te k ile rd e n d a h a
fa z la gelişm e k a y d e d e re k a ra z isin i ge­
n işle tti. D iğ e r k n e z lik le r ü z e rin d e h â ­
k im iy e t k u rm a k iste y e n le r o r ta y a çık tı.
M oskova k n e z le rin d e n b irisi 1154 te K i-
y e f’i z a p te tti, b ir b a ş k a s ı
1170 te N ovgorod ü z e rin d e
n ü fu z te sis e tti. M a a m a fih ,
Rus. k n e z lik le ri a ra s ın d a k i
m ü c a d e le d u rm a d ığ ın d a n ,
b u n la rın b ir m e rk e z e t r a f ı n ­
d a b irle şm e le ri k o la y k o lay
ta h a k k u k edem edi. Z aten ,
o n ve o n b irin c i a s ırla rd a k i
te ş k ü â tla r ı b a s it, h a lk d a
çok g eri idi.
R u s la rın te k m e rk e z e t r a ­
f ın d a ¡birleşm elerini ö n liy e n
se b ep le r a ra s ın d a , te ş k ilâ t­
la r ın ın b asit, h a lk la r ın ın
g eriliğ i ve . k n e z le rin bi-
rib irle riy le m ü c a d e le le ri k a ­
d a r y a b a n c ı is tilâ la r ın m ü ­
h im b ir y eri v a rd ır. M osko­
va, N ovgorod ve K iyef gibi
m e rk e z le r e tr a f ın d a b ir te ş ­
k ilâ t k u r u ld u k ta n ve R us
k n ez lik leri, k e n d ile rin i b ir
v a rlık o la ra k h is s e ttik te n
so n ra v u k u b u la n en m ü ­
h im y a b a n c ı h â k im iy e ti M o­
ğol istilâ sıd ır. R u s ve k u ­
m a n d a n la r d a n m ü te şe k k il
k u v v e tle r 16 te m m u z 1223 te
IVIoğollara y e n ild ik te n s o n ra
M oğollar, R us to p r a k la r ın ı
h â k im iy e tle ri a l tın a al a lm a ­ Üç
y a b a ş la d ıla r. B öylece 1238
ta r ih in d e n itib a r e n R u s y a d a M oğol h â ­
k im iy e ti d e v ri başladı. M oskova ve K i­
yef gibi b ü y ü k m e rk e z le r de d a h il ol­
d u ğ u h a ld e R u s y a n ın en m ü h im ve ge­
n iş s a h a s ı M o ğ o lların h â k im iy e tin i t a ­
n ıd ı. Y alnız, k n ez lik m e rk e z le rin d e n
N o v gorod’a M oğol ¡kuvvetleri g irm edi.
M oğollar, çok k u v v e tli o rd u la r la R u s­
y a ’y a geld ik leri, k a r ş ıla r ın d a k e n d ile -
riy le b a ş a ç ık a c a k R us k u d r e ti m e v c u t
o lm a d ığ ı h a ld e , R u s la rın İd arî te ş k ilâ t­
la r ın a d o k u n m a d ıla r. Y erli b ey leri ve
id a re y i e lle rin d e tu ta n k n e z le ri y erle -
rin d e b ıra k tıla r . S a d e c e v erg i a lm a k ve
it a a t b ek lem e k le ik tif a e ttile r. T ab iî bu
h al, Rus- te ş k ilâ t ve m illiy e tin in y a ş a ­
m a s ın a seb ep oldu. Z a m a n z a m a n v u k u
b u la n R us a y a k la n m a la rım p ek fa z la
z a h m e t çe k m e d en b a s tır d ık la rı h ald e,
id a re sis te m in i d e ğ iştirm e y i ve b ilh a s s a
R us b o y a rla rın ı o r ta d a n k a ld ırm a y ı
d ü şü n m e d ile r. R u s k n ez le ri, A ltm o rd u
h a n l a r ın a y a r a n m a k iç in ça lışırk e n ,
h a n la r d a k e n d ile rin e en fa z la itim a d
te lk in ed ip k u v v etli g ö ıü n e n k im sey i
«B üyük knez» o la ra k ta n ır la r d ı. 1328
s e n e sin d e M oskova k n e z i İ v a n ’m , d iğ e r
k n e z le rin ü s tü n d e «B üyük knez» t a n ı n ­
m ası, R us ta rih in d e e h e m m iy e t arz e -
d e n b ir d e v rin b a ş la n g ıc ı oldu.
R us h ü k ü m d a rla r ı ce tv e lin d e B irin c i
İv a n diye a n ıla n M oskova b ü y ü k knezi,
A ltın o rd u h a n la r ın ın p e k f a z la itim a t
g ö ste rd ik le ri b ir k im se idi. R u s y a d a â d e ­
t a h a n l a r ın v ek ili a d d e d ile c e k b ir m e v ­
k ie s a h ip ti. M oskova b ü y ü k k n e z i İv a n ,
bu itim a d d a n istifa d e ile R u s la r ü z e rin ­
de n ü fu zu n u k u v v e tle n d irm e k te n g eri
1087
asır evvelki Novgorod'dan bir görünüş.
k a lm a z k e n , b ir çok R us b o y arı ve h a l k ­
t a n d a m ü h im sa y ıd a k im se le r M osko­
v a e tr a f ın d a y erleşiy o rd u . M oskova e t ­
r a f ın d a m e y d a n a gelen h a lk ve asilz â-
de k a la b a lığ ı, b u şe h rin , R u s .a rın m u ­
k a d d e r a tın d a o y n ıy a c a ğ ı role h a z ırlık
y e rin e g eçm ek tey d i.
A ltın o r d u h a n la rı, M oskova b ü y ü k
k n e z le rin in , d iğ e r k n e z lik le r ü ze rin d e
n ü fu z te s is e tm e le rin e de k a rış m ıy o r,
d a h a ziy a d e v e rg ile rin m u n ta z a m t a h ­
sili m e selesiy le m e şg u . o lu y o rla rd ı. A l­
tın o rd u h a n la r ın ın bu tip id a re le ri,
şü p h e siz çok h a t a lı b ir h a r e k e tti. M os­
k o v a k n e z le ri k u v v e tle n d ik ç e M o golla­
r a k a f a tu ta b ilirle r d i. N itek im M osko­
v a b ü y ü k k n e z le rin d e n D im itri İv a n o -
viç (1359 - 1389), n ü fu z ve h a k im iy e t
s a h a s ın ı h a y li geniş, e ttik te n s o n ra M o­
g o lla ra k a f a tu tm a y a b aşlad ı. 1380 se ­
n e s in d e M o g o llara k a r ş ı ilk R us z a fe ri
k a z a n ıld ı. G erçi bu m u v a ffa k iy e t, R u s ­
la r ın A ltın o rd u h â k im iy e tin d e n ç ık m a ­
la r ı n e tic e s in i v erm e d i am a, R u s is tik ­
b a lin in h a n g i y o ld a n te m in ed ileceğ in e
d a ir b ir iş a r e t v azifesi g ö rm ü ş o-du.
D im itri İv a n o v iç ’te n s o n ra k i M osko­
v a b ü y ü k k n e z i B irin c i V asü i (1389 -
1425) z a m a n ın d a M oskova k n ez liğ i k u v ­
v e t k a z a n m a k ta d ev a m e tti. K ö r V asili
(1425 - 1462) z a m a n ın d a M oskova k n ez -
liğ in d e b ir ta k ım iç m ü c a d e le le r oldu.
A y rıca M o skova k n ezliğ i K a z a n h a n lı­
ğ ın ın id a re s i a ltın a d ü ştü . 1437 s e n e s in ­
d e K a z a n h a n lığ ın ı k u rm u ş o la n U luğ
M u h a m m e d H an , M oskova k n ez liğ i ü -
z e rin e y ü rü d ü . 7 te m m u z 1445 te y a p ı­
la n m u h a re b e d e K ö r V asili m a ğ lû p ve
e s ir d ü ştü . B ü y ü k k n ez m ü h im b ir p a r a
k a rş ılığ ın d a e s a r e tte n k u r tu ld u am a,
M oskova k n ezliği b u n d a n s o n ra A ltın
o rd u y erin e K a z a n h a n la r ın a vergi ö-
d em ey e başladı.
K ö r V asili’n in M oskova k n ez liğ i z a ­
m a n ın d a , R u sy a iç in d e ve R u sy a y a k ı­
n ın d a k e n d ile rin i ilg ile n d ire n m ü h im
h â d is e le r c e rey an e tti. B u n la rd a n b iri­
si, m ü s ta k il R us k ilise sin in te şe k k ü lü ­
dü r. T ü rk te h lik e si dolayısiyle k u rtu lu ş
yolu a riy a n B izans im p a r a to r la rı, p a p a ­
la rın b a ş k a n lığ ın d a k a to lik ve orto d o k s
k ilise le rin in b irle şm e le rin e rız a g ö ste r­
m iş erdi. Bu gaye ile 1439 d a to p la n a n
F lo ra n s a k o n silin d e p a p a n ın yüksek
reisliğ i ta n ın m ış tı. L âk in R u s la r b u b ir ­
leşm eyi k a b u l etm ed iler. F ıo ıa n s a k o n -
silın e k a d a r, R us k ilisesi b ir m e tre p o lit-
lik h a lin d e İs ta n b u l p a trik liğ in e b ağ lı
ik en , F lo ra n s a k o n silin in k a r a r ın ı ta n ı­
m a y a n R us kilisesi İ s ta n b u l p a trik liğ in ­
d en ay rıld ığ ın ı ilâ n s u re tiy le m ü sta k il
b ir h ü v iy e t k az an d ı.
K ö r V asili z a m a n ın d a c e re y a n e d e n
ve R usyayı fa z la c a i.g ile n d ire n ik in ci
h â d ise A ltın o rd u h a n lığ ın ın d a h ilî m ü ­
ca d ele ile za y ıf d ü şm e si; ü ç ü n c ü sü de
1438 de K ırım h a n lığ ın ın te şe k k ü lü d ü r.
M oskova'nın bu resmi, şehrin üçyüı sene evvelki halini tasvir etmektedir.
1088
A ltın o rd u n u n za y ıfla m a sı R usyanın. n e
k a d a r le h in e b ir h â d is e id iy se; onun
b ir p a rç a s ı şe k lin d e K ırım 'd a y en i b ir
h a n lığ ın k u ru .u ş u d a o d erece le h in e
o lm a d a n b ir m esele idi. B ilh a ss a k u r u ­
lu ş u n d a n o tu z sekiz sen e s o n ra K ırım
h a n lığ ın ın O sm an lı h im a y e sin e g irm e ­
si, K a ra d e n iz e d o ğ ru R u s la rıh ö n ü n d e
b u lu n a n şed d i k u v v e tle n d irm iştir.
İs ta n b u l’u n T ü ık le r ta r a f ın d a n z a p tı
d a, K ö r V asili’n in M oskova k n ez liğ i es­
n a f ın d a v u k u b u .m u ştu r.
K ö r V asili’n in o ğ lu ve h a le f i Ü çü n cü
İv a n (1462 - 1505) z a m a n ı, R us ta r i h in ­
d e ço£ m ü h im b ir s a y fa te şk il e tm e k te ­
dir. Z iıa , M oskova k n ez liğ in in , T ü rk -
M oğol h â k im iy e tin d e n sıy rılışı ve R us
d ev let n m h a k ik î şek ild e te m e lle rin in
a tılıp k u ru lu ş u Ü çü n cü İv a n z a m m ı n ­
d a v u k u b u lm u ş tu r. 71 n u m a ra u ılâv e-
d e ( s a y fa 667) te m a s o lu n d u ğ u veçhile,
so n B izans im p a r a to r u n u n k a rd e ş i T h o -
m a s P aleologos’u n kızı S o fy a ile e v le ­
n e n Ü çü n cü iv a n , k e n d isin i B izans im ­
p a r a to r la r ın ın m e şru v a risi d e a d d e tm iş ­
tir. Y ine ay n i ilâv ed e e tra flı şek ild e a n ­
la tıld ığ ı v eçh ile; O s m a n a la rla R u slar
a ra s ın d a k i ilk siy asî m ü n a s e b e t b u a-
d a m z a m a n ın d a v u k u b u lm u ştu r.
r

Üçüncü Ivan’ın başardığı en mühim taraf arasında ticarî faaliyet bağlamıştı.

iş, hiç şüphesiz, Altın ordu hâkimiyetin­ Ruslarla ticarî ve siyasî münasebetler
den sıyrılmakla kalmıyarak, ayrı ayrı Kefe sancak beyi olan şehzade vasıtasiy-
Rus knezliklerini Moskova etrafında le idare ediliyordu-
birleştirmesidir. Kuvvetli bir devlet a- Üçüncü Vasili, idareyi eline aldığı za­
damı oluşunda şüphe bulunmayan Üçün­ man OsmanlIlarla Ruslar arasında siyasî
cü Ivan, bu hareketiyle kuvvetli ve milli ve ticarî münasebeti başlamış ve devam
bir Rus devletinin istikbalinin neye bağlı eder bulmuştu. İkinci Beyazid’in yerine
olduğunu göstermiştir. Onun, Rusları bir Yavuz Selim padişah olunca, ayni şeyi
idare altında birleştirme ve Türk - Moğol devam ettirmek isteyen Vasili, maiyet su­
unsuru aleyhine arazi kazancı elde ederek baylarından Aleksiyef isminde birini İs­
Rusyayı büyültme faaliyetine halefleri de tanbul’a gönderdi (1514)- Aleksiyef, hü­
devam etmişlerdir- Türk tarihi bakımın­ kümdarının padişah hakkında beslediği
dan şurasını esefle kaydetmek icabeder iyi hisleri açıklamaya ve bu yoldan ticare­
ki, Üçüncü İvan millî bir Rus devleti kur­ tin devamını temine memurdu. Aleksiyef
maya uğraşırken Kırım hanlarının yar­ Moskovadan yola çıkarken, kabul esna­
dımlarından çok istifade etmiştir. Ayrıca sında padişahı selâmlarken huzurda diz
Rusların birleşip büyümelerinin yarataca­ çökmeyerek kollarını kavuşturması, met-
ğı tehlikeyi ikinci Bayezid, hatta Kanunî buunun mektubunu verirken. Sultan Selim,
Süleyman devrinin lâyıkiyle takdir ede­ Vasili’nin afiyetini sormadığı takdirde onun
medikleri anlaşılmaktadır. da padişahın afiyetini peşinen sormaması
Üçüncü İvan’m gayretiyle Altın ordu tenbih edilmişti.
hakimiyetinden çıkan Rusların, 1487 se­
nesinde Kazan şehrini işğal ettikleri ve Vasili’nin elçisi İstanbul'da iyi bir ka­
bule mazhar oldu. Zaten Vasili’nin mek­
bu şehir etrafındaki Moğol hanlığını nü­
tubu pek iltifatkârane sözleri ihtiva edi­
fuzları altına aldıkları görülmektedir. Bu
yordu. Mektupta: “babalarımız hakikaten
hâdise; Rus unsurunun, Türk Moğol unsu­
runa üstünlük kurmalarının da başlangıcı
teşkil eder. Üçüncü İvan, Moğollardan
başka, Litvanya. ile de mücadele etti- Av-
rıca İtalya ve Almanya ile İktisadî ve kül­
türel münasebetler kurmaya çalıştı. Onun,
Bizans prensesi Sofya ile evlenmesi, Mos­
kova sarayına kibar âdetlerin girmesine
de vol aetı.
Üçüncü İvan'm oğlu Üçüncü Vasili
(1505 - 1533) babasının açtığı yoldan yü­
rüdü. Muvaffakiyeti Üçüncü İvan kadar
olmamakla beraber. Üçüncü Vasili de iki
knezliği daha Moskova'ya bağlıyarak
Rusyanm bir miktar daha büyümesini te­
min etti.
Üçüncü Vasili. Osmanlı devletiyle ivi
münasebetler kurmaya ve bilhassa Kara­
deniz üzerinden Rus ticaretinin gelişme­
sini temine ehemmiyet verdi. Rusların
ticaret için Karadeniz limanlarına inebil­
meleri, Osmanlı padişahlarının müsaadesi­
ne bağlıydı. Osmanlı htikümdnvları ile ivi
münasebet kurduğu takdirde Kırım tatar­
ları da Rusları rahatsız etmezdi- 1492 de
ruku bulan ilk Osmanlı - Rus siyasî mü­
nasebetini müteakip Kefe ve Azak’ta İki

! 089
 kardeşane bir birlik ile yaşamışlardı. N i­
çin onların oğulları da öyle yapmasınlar”,
cümlesi ile dostluğun devamı istenmektey
di.
Aleksiyef, Yavuz Sultan Selim ile gö­
rüştükten sonra, Mejıkup beyi Kemal Bey
ile Rusya’ya döndü. Kemal Bey, Yavuz’un
elçisi sıfatiyle Moskova’ya gidiyordu. Os­
m anlI elçisi. Üçüncü Vasili’ye, padişahın
birisi türkçe, diğeri sırpça yazılmış iki
m ektubunu takdim etti-
Ertesi sene, yani 1515 te, Vasili’nin en
sâdık bendegâmndan Korubof adındaki el­
çi, Kemal Bey ile birlikte İstanbul’a gel­
di. Vasili’nin. Yavuz Selim’e gönderdiği
ikinci elçi olan Korubof, hediyelerle bir­
likte efendisinin, padişaha yazdığı cevabî
mektubu getirmekteydi- Hediyelerin ek­
serisi kıymetli kürklerden ibaretti. Sa­
murlar, vaşaklar ve siya.h tilkiler, bir ta­
ne siyah balık derisi, beyaz balık dişleri,
sungurlar hediyelerin mühim kısmını teş­
kil ediyordu. Vasili’nin elçisi, Kırım hanı
Mengli Giray’m Litvanvalıla^a yardım et­
miş olmasından şikâyetle; Kırım hanının
Litvanyalılarla dostane münasebetlerini
kesmesi 'hususunda padişahın emir ve.*me-
sini rica etmekteydi. Rus elçisi ayrıca,
OsmanlIlarla Ruslar arasında tedafüi ve
tecavüz! bir ittifak yapılmasını istemek­
teydi. Yavuz Selim, Ruslarla ittifaka ya-
naşmıyarak; bu işi görüşmek üzere ilerde
elçi göndereceğini bildirmek suretiyle Ko-
ruböf’u cevaplandırdı-
Vasili’nin Yavuz Selim’e gönderdiği el­
çi bu kadarlıkla da kalmadı, Korubof’dan
sonra bir Rus elçisi daha Yavuz Selim’i
ziyaret etti- Vasili’nin İstanbul’a yeni bir
elçi göndermesine sebep: Ruslarla Kırım
tatarları arasında vuku bulan çarpışmalar
idi. Ruslar, Kırım kuvvetleri karr-'sında
duracak kudrette olmadıklarından Vasili-
padişahın Kırım hanı üzerindeki otoritesi­
ni kullanmasını rica etmekte, ayrıca da
ittifak teklifini tekrarlamaktaydı. Rusla-
r'n böyle b’r ittifakı Sri »ta ısrarı şekilde
istemelerinin sebebi, Osmanlı İmparator­
luğu gibi kuvvetli bir hükümetle mütte-
olarak Leh ve Litvanyalılarm tecavüz­
lerinden korunmaktı. Yavuz Selim. Vasili’-
ndn ittifakı için son müracaatım yine miis-
bet şekilde cevaplandırmadı. Rus hüküm­
darına mültefitane sözleri muhtevi bir
1090
mektup göndermek ve Kınım’ limanların­
da tanınan ticaret müsaadesini tekid et­
mekle iktifa eyledi.
Mengli Giray Kırım hanı bulunduğu sı­
rada, Moskova knezleri ile Kırım tatarla­
rının ar^sı umumiyetle iyi idi. Lâkin
Mengli Giray ölüp te yerine oğlu Meh-
med Giray geçince, bu münasebetin şekli
değişmeye başladı. Arada bir bazı çarpış­
malar olduysa da, devamlı ve şiddetli mü­
cadele şekline de dökülmedi. Kırım ta­
tarları, Ruslarla yaptıkları çarpışmalarda
kolaylıkla onlara üstün geldiklerinden,
Kırım hanlarının, onlardan bir tehlike
sezmedikleri anlaşılmaktadır. Kırım ha­
nı Mehmed Giray, Kazan hanlığında, ken­
disine taraftar kimselerin bulunmasını ar­
zulamaktaydı. Bunun için, Kazan hanı bu­
lunan Mehmed Emin hanın yerine kardeşi
Sahip Giray’m han olmasını Vasili ile ka­
rarlaştırdı ama Moskova knezi, işine gel­
mediği için Kırım hanının bu arzusunu
yerine getirmedi- Kırım hanı ise, kendi
menfaati bakımından ehemmiyet arzeden bu
mesele üzerinde ısrarla durarak icabında
kuvvet kullanmak şıkkını tercih etmedi.
Vasili’ye gelince, o, daha kurnaz davrana­
rak Mehmed Giray’ı padişaha şikâyet su­
retiyle arzusu tahakkuk etmeyen Kırım
hanının- bundan duyacağı infial neticesi
geniş çapta harekâta girişmesi ihtimalini:
önlemeye çalıştı.
Kanunî Süleyman Osmanlı tahtına ge­
çince, Moskova büyük knezi Vasili, padi­
şahın cülûsunu tebrik meselesini, Osman­
lI devletiyle iyi münasebetin devamım te­
min hususunda bir fırsat gibi kullanmak
istedi. Bu niyetle İstanbul’a yolladığı el­
çisi Tretjak Guben, Kanunî Süleyman'ı
Belgrad seferinden avdet ettiği sırada
ziyaret eyledi. Rus elçisi, Kanunî’yi teb­
rikten sonra, Kırım hanından şikâyetleri­
ni bildirdi. Neticede, Moskova büyük kne­
zi (Grandük) Vasili’nin ricası gereğince,
Kırım hanının Rusları rahatsız etmemesi
için, hana bir mektup göndertilmesine mu­
vaffak oldu. Vasili’nin elçisi dönerken Kı­
rım hanzâdelerinden İskender Bey de
onunla birlikte Moskova’ya gönderildi. İs­
kender beyin vazifesi padişahın dostane
hislerini Vasili’ye bildirmekti.
Yeni Osmanlı hükümdarına karşı iyi
görünmeye ve ricasını kabul ettirmeye
muvafak olan Vasili, Tretjak Guben'den Üçüncü Vasili öldüğü zaman büyük og-
sonra saray subaylarından İvan Mcrcsov iu olan İvan üç yaşında idi- Bu sebeple
adında birini elçi sıfatiyle İstanbul’a yol­ Moskova knezliği (Büyük dukalığı) bil
ladı- Rus elçini, hükümdarı namına itti­ müddet İvan’m annesi ve boyarlar mecli­
fak muahedesi aktetmek istediyse de bu­ si tarafından idare edildi- İvan on altı ya
na muvafak olamadı. Vasili, Osmanh pa­ şıııa girince idareyi bizzat eline aldı- İş
dişahının nezdine son olarak 1531 de el­ biifına geçerken 1547 yılının başında yapı­
çi gönderdi- Vasili bu elçisi vasıtasiyle lan bir merasimle çarlık tâcmı giydi.. Boy
evvelce Beîgrad’a göndermiş olduğu iki lece “Moskova büyük knezi’’ Unvanının
maslahatgüzarın avdst etmeyişlerinden şi- yerine “Rus çarı” unvanı kaim oldu.
kâvetle bunların ne olduklarını sormak­ Rus tarihinde “Korkunç İvan” diye de
taydı. tanılan bu adam, Rus çarı sıfatiyle işlere
ÎTr’ünc’” Vas’li zpm^n,vıda R” s7avır, kom­ vaziyet edince, önce memleket dahilinde
şu devletlerle münasebeti arttıkça ve Mos­ bir takım teşkilât yapmaya koyuldu. İ-
kova knezliği kuvvetlenmeğe devam et­ van’m yaptığı şey, kpnlı bir terör rejimi­
tikçe, Ruslar arasında birlik fikrinin doğ­ ni imkân dahiline sokan hareketten baş­
masına müsait bir zemin meydana gel­ ka bir şey değildi. Yarı deli bir adam
di. Üçüncü İvan zamanında ki’^ev bı,’r- de­ olan dördüncü İvan sayısı on binleri bu­
nizine kadar olan sahanın Moskova knez- lan insanın kanına girdi. Böyle korkunç
liğine bağlanması, artık Üçüncü İvan ve ve kanlı bir rejimle Rusyayı idare eder­
Üçüncü Vasili’yi sadece bir mıntıkanın ken, bir taraftan da, Volga boylarındaki
knezi Hmak fikrindin daha ileriye götür­ Türk - Moğol hanlıklarına, batıda da Lit-
dü. Daha genin sahaya hâkimiyet fikir vonya’ya karsı harplere girişti. Bu harp­
ve ihtira"!, öne? "nursuz olarak “R.ms mil­ ler neticesinde Rus çarlığının arazisi Don
lî birliği” hissinin doğmasını hazırladı- ve Volga nehirleri havzasının bütününü
Ayrıca Türkler tarafından İstanbul’un içine alacak derecede büyüyüp genişledi-
zaptından sonra müstakil Rus kilisesinin Volga boyunun zaptı, Türk tarihi bakımın-
ortaya çıkması Rus milliyetinin Ortodoks­
lukla desteklenerek meydana gelmesine
âmil oldu. Üçüncü İvan’m Bizans prense­
si ile evlenmesi, Rus kilisesinin teşekkü­
lü- Moskova knezlerini ortodokslarm hâ­
misi fikrine doğru götürdü- Üçüncü İvan.
Rusyanın. Bizans’ın varisi olabileceğini
göstermek m"k?adiyle Bizans imparator,
luğunun arması olan “çift başlı kartal”ı
Rusyanın arması olarak kabul etmişti.
Üçüncü İvan’ın bu hareketleri Vasili ta­
rafından da benimsendi. Böylece, daha
ilerde gelecek Rus hükümdarları için,
büyük Rusyanın hangi yoldan yürünerek
kurulabileceğine alâmet olacak bir vasat
teessüs eder gibi oldu.
Üçüncü Vasili’den sonra Moskova kne­
zi olan Dördüncü İvan (1533 - 1584) za­
manında Rus devletinin hayatında yeni
bir devir açıldı. Moskova çevresi ile da­
ha kı>7/-vdeki topraklara sahip ve kendisi­
ne ehemmiyet verilmeyen bir büyük knez-
lik olmaktan çıkarak, bilhassa komşula­
rı tarafından dikkat edilmesi icabeden.
geniş topraklara sahip devlet haline gel­
di. R ue C art D ö r d ü n c ü iv a n (ivriâthrr,, K o r k u n ç )

10Îİİ
dan ehemmiyet arzettiğinden bunun üze­ tâ Kuzey Kafkasya'ya doğru sarkmak im­
rinde biraz durmak lâzımdır. kânını elde ettiler. Böylece, Azak kaleci
Rusların Orta Volga bölgesine, yani yakınlarında, bir müddet sonra da. Terek
Kazan hanlığına karşı ilk hücumları Ü- ıiehri boyiaı-ında. Osmamlarla yakın kom­
çüneü İvan zamanında vuku bulmuş ve şu hâline geldiler.
1487 yılında Rus kuvvetleri Kazan’ı işgâl Kazan hanlığının arkasından Ejderhan
edince, bu hanlık- Rus nüfusu altına düş­ hanlığının da Ruslar eline geçmesi, Vol­
müştü. Fakat, Kazan'daki Rus nüfuz ve ga boylarındaki Türk ve Moğollarla mes­
hâkimiyetinin, birinci defa pek uzun sür­ kûn geniş toprakların Rus idaresine gir­
mediği görülmektedir. Zira, Üçüncü İvan’ mesi neticesini verdikten, başka, Volga
m ölümünü müteakip Kazan hanlığı Rus ticaret yolunun da tamamen onların hük­
hâkimiyetinden çıkmış, hatta Uçüncii V.*- mü altına, düşmesi: Iîasar denizinin kuzey
sili zamanında. Kazanlılar, Kırımlılarla doğusundaki Türk ülkeleri ile kuzey Kaf
birlikte Rusları yenerek Kazan hanlığı kasyanın da tehlikeye maruz kalması de­
üzerindeki Moskova nüfuzunu kırmışlar­ mekti.
dı. İslâmlarla meskûn sahaların Rusların
Ruslar, Kazanlılarla yaptıkları müca­ eline geçmesi, Osmanlı devleti.Kle maale­
deleler dolayısiyle onların kuvvet derece­ sef süratli bir reaksiyon uyandırmadı.
leri hakkında fikir sahibi oldukları için. Kanunî gibi kudretli ve bilhassa Avrupa
Korkunç İvan’m Çarlığını ilânından 30nv\ ahvaline vukufu olan bir hükümdar- Rus
gözlerini yine o tarafa çevirdiler. 1548 ileiıeyişini önleyici tedbirlere, tevessül
den 1552 senesine kadar Kazan üzerine eylemedi- Bu yolda ufak bir faaliyete an­
dört defa sefer ettiler. Rusların bu sefer­ cak İkinci Selim zamanında tevessül edil­
lerdeki orduları 150 bin kişiden aşağı düş­ di. Kanuni zammında Osmanlı Rus müna­
medi. Nihayet 2 kim 1552 günü Ruslar sebeti dostane bir çerçeve içinde cereyan
Kazan’a girdi; Kazan hanı Yadigâr da etti. Dördüncü İvan, Çarlığım ilân ettiği
Rusların, eline geçti. B.u. hâdise Kazan yıl Kanunî’ye Adaşev isminde bir elçi gön­
hanlığının ortadan kalkıp tariie karışma­ dererek Lehistan aleyhinde bir ittifak tek­
sı demekti. Kazan hanlığının yıkılmasiy- lifinde bulundu. Fakat Rus Çarının ittifak
le Ruslar orta Volga bölgesine sahip ol­ teklifi kale , ohnmıyarak sadece ticaret
duktan başka, güneye doğru da ilerlediler. anlaşması yenilendi. Korkunç î.van’ın el­
Bu ilerleyiş sonunda ise, 1556 da Astra- çisinin İstanbul’a gelişinden en yıl sonra,
han (Ejderhan) hanlığını zaptettiler. Al­ yani 1557 de Kanuni Süleyman da Mosko­
tın Ordu’nun son kalıntısı olan Astrahan va’ya bir elçi gönderdi. Rus hükümdarı­
hanlığının ortadan kalkmasiyle, Volga ne'ı- na. yazdığı mektupta kendisine “Çar” un­
ri bölgesinde Rus hâkimiyeti tamamlanıp vanı il,-' hitap eden Kanunî Süleyman,
Ruslar Hazar denizi kıyısına inmek, lıat- kürk mübayaası için Rn.'r/aya giden Türk
tüccarlara müsaadekâr dav­
ranılmasın! istemekteydi.

Lehistan

On beş ve on altıncı asırlar­

da Avrııpada geniş araziye sa­
hip devletler arasında Lehistan
en başta gelenlerdendi. On dör­
düncü asırda araaisi daha kü­
çük olan Lehistan, Yagellon
(Jagello, İajelon) hanedanının
iş başına geçmesini müteakip,
Litvanya ile .birlikte ayni hü­
kümdar -tarafından idare edil­
diler. Maamafih, Polonya ve
IRu s la r ın iş g a l e t i if ii H a z e r d e n iş i K ıy ıs ın d a k i A s tr a k a n Litvanya’nın hükümdarları ay-

1.092
ju şahıs Cfidugu halde, bunlar, ayrı birer dev-
iat kabıı! edilmekteydi. Yagellon hanedanına
mensup kırallar arasında Macar tahtını
işgal edenler de oldu. Fakat kiralın tek
k işi olmasına rağmen, Litvanya misalinde
görüldüğü üzere, Macaristan ile Lehis­
tan yine ayrı ayrı devlet sayıldılar. On
altıncı asrm ortalarına kadar Litvanya ile
Polonya ayrı sayılmaya devam ettiler. Lâ-
kia. doğuda Rus, Batıda Alman, Kuzeyde
İsveçlilerin kuvetlenmesi üzerinedir,ki bu
iki devlet yekdiğeriyle iyice birleşti- On
altıncı asrm ikinci yarısında vuku bulan
bu birleşme dolayısiyle hükümet merke­
zi Krakovi (.Cracovie) ye taşındı-,
L4tva.ti.va ile birlikte hayli geniş toprak­
lara sahip olan Lehistan’ın devlet teşki­
lâtı diğer Avrupa devletlerininkine pek
benzememekteydi. Yasrellon’lar zamanın­
da kiralık tâcı İnen intikal ediyordu. Ha­
nedan sönünce kırallar seçilerek tahta g e ­
ç ir ilm e ğ e başlandı- Bu şekilde iş başına
getirilen kırallar, diğer memleketlerin hü­
kümdarları derecesinde etraflarına hükme-
demezlerdi. Zira. "Şeyim” denilen bir mec­
lis ve me"K<îi ellerinde tutan aristokrat
bir zümre mevcuttu-
Memlekette kıraldan ziyade sözü geçen
bu aristokrat zümre idi. Lehistanm Bal-
tık denizinde sahili bulunduğu halde do­
nanması yoktu- Bu devletin en fazla gü­
vendiği kuvvet süvarileri idi.
Osmanlı devleti, Kırım’ı himaye altına
L e h is t a n 'ın b a ş ş e h r i K rakovS ’n in O n a lt ın c ı
b ir r e s m i
aldıktan ve Boğdan'a ilerledikten sonra
Lehlilerle hemsmır vaziyete geldiği hal­
de, siyasî münasebetler daha önce başladı.
Kıral seçimi dolayısiyle vuku bulan bu
temaslarda- teşebbüs, Osmanlı devletinden
gelmekteydi- Türklerle Lehlerin siyasî
münasebetinin başlangacım teşkil eden hâ­
dise şöyle cereyan etmişti:
Macar kıralı Zigismund 1437 de ölünce
yeni bir kıral seçimi meselesi ortaya çık-
mırtı. Bunu fırsat bilerek Macarlar üzeri­
ne bas?" yapmak isteyen Osmanlı hüküme­
ti, Leh; > an üzerine dikkatini çevirmiş­
tir- Zigismund’dan sonra Macar kıralı
olan Albert, Zigismund’un lnzı Elizabet’-
in kocası idi. Habsburg hanedanından olan
Albert, kayınpederinin ölümü üzerine Ma­
car tahtına oturtulduktan bir sene sonra
Alman İmparatorluğuna da seçilmişti. Al­
bert. hem Macar kıralı, hem Alman İmpa­
ratoru sıfatiyle hüküm sürrhekteyken, Bo­
hemya kıral! ış ı için bir anlaşmazlık zu­
hur etmişti- Bohemya’daki katolikler Al-
bert’in kırallığını, Çek reformatörü Jan
Hus taraftarları (Otrakistler) ise, Polon­
ya kıralı Ladislas’m kardeşi Kazimir’i is­
temekteydi. İşte bu anlaşmazlık sırasın­
da Osmanlı hükümeti Leh kiralına bir el­
ci göndermiş ve Macarlarla münasebeti­
ni kesmesi şartiyle Kazimir’in Bohemya
kırallığma geçmesine yardım edeceğini
bildirmiştir. Fakat Albert’in 1439 da ölü­
mü Türk müdahalesine meydan bırakma­
mıştır. Lehistan ile bu ilk si­
yasî münasebet vuku bulduğu
sırada Osmanlı tahtında İkinci
1l'rurad, Polonya tahtında da
Yagellon hanedanından gelen
İkinci hükümdar olan Altıncı
Vladislas (1434-1444) vardı.
Osmanlı-Lehistan siyasî mü­
nasebetlerinde Türkler tarafın­
dan kapı açıldıktan sonra, bil­
hassa on altıncı asırda, Osman­
lI devlet merkezine Lehistan’
dan sık sık elçiler gelmiştir. Le-
histandan ilk elçinin gelişi ise,
Türkleriıı teşebbüsünden bir ilâ
bir buçuk sene kadar sonraya
rastlamaktadır. Albert’in ölü­
münü müteakip, 1440 senesin­
a s ır d a y a p ıt m ış de, Leh tâcına ilâveten Macar
kıralı da seçilen Altıncı Vladis-
109«
las (Macar kıralı sıfatiyle Beşinci La-
dislas veya Birinci Ulaszlo), bu se­
çim dolayısiyle Osmanlı devletinin nasıl bir
tavır takınacağını öğrenmek gayesiyle Edir­
ne’ye Rizezosvki ve Suşodovski adında iki
elçi göndermiştir. Osmanlı - Macar münase­
betlerinin en kritik derecelerinden birin­
de Macar ve Leh,tacını beraberce taşıyan
Vladislas, 1444 Varna muharebesinde mağ­
lûp olup maktı"ıl dü=en ppVmtır.
Varna muharebesinden kısa zaman ön­
ce teati edilen elçilerden sonra otuz sene­
yi mütecaviz müddetle iki devlet arasın­
da elçi gidiş gelişi olmadı. Fakat- Kırım
Osmanlı himayesine alınıp ta Osmanlı sı­
nırları bu ü'ke üzerinden Lehistan arazi­
sine dayanınca vaziyet değişiverdi. Lehli­
ler, Osmanlı devletiyle iyi geçinmek ihti­
yacını hissederek, Osmânlılar üzerinde
dikkatlerini teksiften geri durmadılar.
Fatih Mehmedin Boğdan seferine karar
vermesinden. iki yıl kadar önce, Polonya’­
nın istikbalini düşünerek Boğdan’ı hima­
yeye çalışari'Leh kıralı, 1474 te Türkiye'­
ye bir elçilik heyeti yollıyarak, o sırada
Boğ'dan’dan talep olunan tazminat işini
karara bağlamak üzere Türk ve Leh mu­
rahhaslarından mürekkep bir komisyonun
kurulmasını talep etmişti. Fakat Osmanlı
devleti Lehlerin müdahalesini reddetti.
Fatih Mehmed ordunun başında Boğ­
dan seferine giderken Varna’da kendisini
ziyaret eden Leh kiralının elçileri, müza-
L e h îs ia n K ralı D ö r d ü n c ü K a z im ir
1094
kere kapısı açarak padişahı Boğdan’ı is­
tilâdan alıkoymak istediler. Lâkin, Leh
elçilik heyeti, 1476 baharında Fatih Meh­
med ile yaptığı bu mülakattan müsbet bir
netice istihsal edemedi.
Fatih’in Boğdan seferinden sonra, bu
memleket Osmanlı nüfuzu altına girince,
Lehistan ile temas sahası daha genişlemiş
oldu. Bu bakımdan her iki devletin de yek­
diğerine karşı alâka derecesi çoğaldı. O-
nun için, 1478 senesinde Türkiyeden Le-
histana, bir elçi gönderildi. Türk elçisi
Litvanya’da B :rzec şehrine kadar gitti.
Ayni sene içinde Lehistan kıralı Dördün­
cü Kazimir de Ttirkiyeye bir elçi yolla­
mak istedi-
İkinci Bayezid zamanında Boğdan mese­
lesi yeniden ele alınınca Lehistan hükü­
meti bu iş ile ister istemez yakinen ilgi­
leneli. Kili vo Akkirnıan’uı taptım -müt>i-
kip Osmanlı devleti ile Lehistan tam mâ-
nâsiyle sınırda? hâle geldi. Lehistan’ın Os­
m a n lIla rla uğraşacak dcrecede kuvveti ol­
madığından, onlar için yapılacak en iyi
iş, Türklerle dostça geçinmekti. Bu dost­
ça geçinme, Osmanlı devletinin de işine
gelmekteydi. Onun için 1490 senesinde
Lehlilerle Osmanlılar arasında ilk muahe-
aktedildi. îlk Osmanlı - Leh muahede­
sinin aktedilmesiyle doğan iyi hava 1498
yılına kadar devam etti- Kitabımızın G45
inci sayfasında anlatılan 1498 deki akın
hrı^k»ti dola.yısiyle Osmanlı - Leh müna­
sebetleri gölgelendi ama, aradaki düşman­
lık havası yıllarca uzamadı. Al bert Yagel-
lcn’nun 1492 de Leh tahtına cülusu dolayı-
siyle eski anlaşma yenilendi. Bu vesile ile
bir Türk elçisi Leh kiralını ziyarete gitti-
1F00 senesinde müddeti biten muahede ve­
silesiyle yine bir Türk elçisi Lehistana kcu
dar uzandı. Böylece 1490 senesinden son­
ra OsmanlIlarla Lehliler arasında muahe­
denin yenilenmesi vesilesiyle sık sık el­
ciler teati edildi. 1525 senesinde Kanunî’-
yi ziyaret eden Leh elçisi iyi bir kabule
mazhar oldu. Kabul sırasında padişaha
altı adet sriımüs va^o takdim eden Leh el­
cisine ferdası günü vezirler tarafından
mııtad zivafet. çekildi- Leh e lc is i beş av
krldığı O"manlı devlet merkezinden ayrı­
lırken eski muahedeyi beş seneliğine da­
ha temdide muvaffak olmuş bulunuyordu.
 Kanuni Süleyman 1532 Alman seefrin-
den dönmekte iken, yolda Opalinski adın­
daki Leh elçisini kabul etti- Leh kıralı
tarafından muhtelif hükümetlerle siyasî
münasebetleri düzenlemek üzere mütead­
dit defalar elçilikle istihdam edilmiş olan
Opalinski’nin vazifesi 1525 Osmanlı - Leh
muahedesini yenilemekti. Cereyan eden
konuşmalar sırasında 1525 muahedesi ye­
nilendiği gibi. Kırım hanına da, bu mua­
hede gereğince Lehistan’a tecavüzde bu­
lunmaması hususu emredildi-
Opalinski’nin Kanuni'yi ziyareti Os­
m anlI - Leh münasebetlerini dostluk za­
viyesinden kuvvetlendirdi. Nitekim 1543
te: Osmanlı kuvvetleri Gran’ı zaptettiği
zaman Leh kıralı ''ir heyet göndererek pa­
dişah nezdinde tebrikâtta bulundu- Lehis­
tan ile iyi münasebetler bundan sonra, ko­
lay kolay bozulmadı- Erdel hâdiselerinin
en karışık devresinde bile OsmanlIlarla
Lehliler arasında bir harp çıkmadı- 1552
senesinde Leh kiralının hudut hâdiseleri­
ne dair yaptığı şikâyetler anlayışla kar­
şılanıp, meselenin dostluk çerçevesi dahi­
linde halli tercih edildi. On altıncı asrın
.«•.«nim-rıa Osmpnlı devleti, Leh hü­
kümetinin, Türk menfaatlarına daha uy-
erıın bir sivaset takip etmesi için bu dev­
let üzerindeki alâkasını daha da artırdı-
Başvekâlet arsivi-ıdeki Üçüncü Murad
devri vesikalarından öğrendiğimize göre
bu devlet Kırım hanlarına yıllık muayyen
bir vergi vermekte idi.
Fransa
Osmanlı devleti yükselme devresine g i­
rerken, Fransa da yüz sene harplerinden
galip şekilde çıkarak, Calais (Kale) şeh­
ri hariç, vatanının diğer yerlerini İngiliz
işgalinden kurtarmıştı- Fransızlar- vatan-
la,nnın mühim bir kısmının İngilizler ta­
rafından çiğnenmesi hâdiseleriyle dolu o’an
yüz sene harplerinden çıkarken, yalnırca
memleketlerini kurtarmakla kalmamış­
lar. ayni zamanda millî varlıklarını duvar
s'ibi olmuşlardır. İki devlet arasında tari­
hin kaydettiği en uzun mücadele olan yüc
sene harbinin felâketlerinden ders aldıkla­
rından, neticede mânen yeni bir Fransa
doğmuştur.
1095
On beşinci asrın ikinci yarısına girilir­
ken, Fransa artık kendine gelmiş olduğu
cihetle, yüz sene harplerindeki gibi mağ­
dur tavırlı bir Fransa yerme, Batı Avru-
pada etrafına söz geçiren bir Fransa gö­
rülmeye başlamıştır. Yüz sene harbinin
galibi Fransa, zaferi temin edişini takip
eden çeyrek asırlık zaman zarfında bir
hayli kendine gelmiş, iç işlerinde epeyce
düzeltmeler yapmış, ordusu da eskisin­
den farklı bir hâl almıştır. Onun için­
dir ki; on beşinci asrm sonlarına doğ­
ru Fransa kıralları arasında fütuhat he­
vesine kapılanlar, hatta doğuc’a mühim fe­
tih hayalleri kuranlar ortaya çıkmıştır.
Fransız kırallarına, doğuda büyük fetih
haya'leri kurduran âmil, hiç şüphesiz, İtal­
ya harplerinde kazandıkları muvaffakiyet­
lerdir. Lâkin, İtalya harplerinde kazanı­
lan başarı, başka milletlerin de ihtirasını
celbetmiş, böylece Fransa- İtalyadaki fe­
tihleri yüzünden yeni bir mücadele yolu­
na girmiştir. Yüz sene harplerindeki kadar
tehlikeli olmamakla beraber. Fransanın bu
defaki hasmı Almalılardır. On altıncı as­
rın ballarından itibaren Almanların Fran-
sızlara karşı ağır basması, günün birinde
de Fransız: kıralı Birinci Françoto’nin Al­
man İmparatoruna mağlûp olup esir düş­
men; Fransızları OsmanlIlara yaklaştır­
mış ’e uzun müddet devam edecek olan
Türk - Fransız dostluğuna yol açmıştır-
Fransızlarm Osmanlılaıa karşı durumları
ile, iki devleti beraberce ilgilendiren hâ­
diseler 958 inci sayfada "Osmanlı - Fran
sız münasebetleri” baslığı altında mufas-
salan verildiğinden burada ayni şeylerin
tekrarına elbette lüzum yoktur. Onun için
burada, daha ziyade, Fransanın Avrupa
devletleri muvacehesindeki durumu özlü
şekilde ele alınacaktır-
On altıncı asra adım atıldığı yıllarda,
İtalyan rönesansmm Fransa’ya girdiği,
•rönesans fikir ve sanatının Fransada da
meyvalar vermeye hazırlandığı müşahede
edilmektedir- Bilhassa 1515 yılında tahta
geçen Birinci François’nin sanatsever bir
ruha sahip olması, İtalya’daki sanat hâ­
misi mesenler gibi davranışı, bu memle­
ketin fikir ve sanat sahasında ışıklı bir
yolda ilerlemesine kuvvetlice tesir etti.
Fakat, sanatkârlara kargı gösterdiği alâ­
kayı, muharebe meydanlarında kazanaca
ğını umduğu zaferlere kargı da göster­
mek isteyince, vaziyet değişti. Zira, Fran-
çois'nin karşısına çıkan hasım zorlu bir
kimse idi- İspanya kıralı iken Alman İm­
paratorluğuna seçilen bu hasım, Fransa-
nın karşısına muazzam bir kudretin mü­
messili olarak çıkıyordu. Charles - Oııint’
in şahsında İspanya i 1o Almanya’nın bir­
leşmesi, Fransa için büyük bir felâketin
işareti gibiydi. Almanya’da millî birlik
tam tahakkuk ettiği taktirde. Fransanm.
Alman ve İspanyol kuvvetleri karsısında
dnvfK.ıKiirr,o~i lrola.v olamazdı. O sı­
rada, Fransanm maddî varlığı, daha doğ­
rusu askerî kaoasitesi bu derece kııd-otii
bir baskıyı önliyecek kifayette değildi.
Bereket, versin ki Fransa, en sıkışık gün­
lerinde el uzatacak bir cankurtaran simi­
di bulabildi.
Fransanm el uzattığı kurtarıcı varlık
Osmanlı împarat'irlusHı iri; Savet Alman­
ya, İspanya ile birleşmesinden kısa bir
müddet. sn»>.ra din harplerine dalmasa, bi­
lahare de Fransızlara Osma"l>lar vardım
elini i!zatn1asa idi. 'ıVan.samn. Oharles-
Quinl karşısındaki durumu tam bir felâ­
ketle sona rrebilirdi. Almanya’dan sonra
din barrslei'i Fransaya da, sirayet ettiği
ve bu hainler yüzünden Fransa’da kardeş
kardeşi öldürdüğü f-ünlerde, Fransa yeni
bir A’ma" t/'>1l:l'esi,’le kar^tlaşmadiys^,
bunun sebebi. OsmanlIların Almanlar kar­
şısındaki tehditkâr durumu idi.
Almanya - Avusturya
İstanbul’un zaptı ile Osmanlı devleti
yükselme devrine girdiği sırada, Avustur­
ya, Alman İmparatorluğunun irinde müta­
laa edilmekte, İngiltere veya Fransa gibi
ayın bir Avrnna devleti hüviyeti taşıma­
makta idi. Osmanlı İmparatorluğunun en
mrln.k sefhasın teşkil eden Kanunî Süley­
man zamanında da Avusturya, hukuken
ayni durumu muhafaza etmekle • beraber,
OsmanlIların Alman milleti ile temasla­
rında karşısına daha ziyade Avusturya
kısmı çıkmakta idi. Maamafih on altıncı
asır hâdiseleri. Avustııryavı fiiliyatta. Al­
man İmparatorluğu camiası içinde ayrı
bir istikamete doğru yöneltmiş bulunu­
10Ö 6
yordu. Bu bakımdan, biz de, Avrupa dev­
letlerini ayrı ayrı gözden geçirirken Al­
man milletinin durumunu "Almanya -
Avusturya’’ başlığı altında vermeyi uygum
bulduk.
On beş ve on altıncı asırlarda Almanya
birçok dükalıklarm bulunduğu bir ülke
idi. İmparatorlar, büyük dukalar tarafın­
dan seçilmekteydi. İmparator makamına
geçen kimselerin dukalar üstünde bir oto­
ritesi mev"vt olmakla beraber memleket­
te millî birlik yoktu. Zira İmparatoru
seçme yetkileri bulunan yedi büyük Al­
man prensi ile birlikte Almanyada irili
ufaklı dört yüzden fazla devlet vardı. İm­
paratorların sahsî gayretlerinden ba^ka
bilhassa hükümdarların evlenme yoliyle-
«■'ttik’eri bağlarla İmnaı-atorluk ara­
zisinin birdenbire büyüdüğü zamanlar
olurdu. On besinci a s m ha.s'ann^'’ da böy­
le bir hâdise cereyan etmekte idi. Aslen
Lüksembıırg dukası dördüncü Sarl’in o&lu
olup, 1382 de Macaristan kıraliçesi Marî
ile evlenmek suretiyle Macaristan kılalı
olan Ziglsmund. 1411 de Alman İmpara­
torluğuna, seçilince Macaristan’ın Alman
İmDaratorluğıı camiasından sayılması, bir
tipteki büyümelerin en tipik m'sallerin-
dendi. Maamafih. Alman Tmmnı.torlu&i'
sın’rla,rmın evlenme'’’■l" v-:'-A-ı"meKi Vıa,di~
sesi yalnızca bu misal ile kalmıyacaktır-
1411 den 1437 yılma kadar İmparator­
luk makamını işgal eden Zigismund, Al­
ınan İmparatorları arasında faal bir sima
alaıak tanınır. Macaristan kırlı sıftiy-
le lf>3f! da Niğbolu meydan muharebesin­
de Yıldırım Bayezici’e karşı feci bir mağ­
lûbiyete uğrayan Zigismund, Türk kudre­
tinin ne olduğunu iyice öğrenmişti. Onun
için, Alman İmparatorluğuna seçildiği za­
man, yapmak istediği şeyler arasında
Türklere karşı müttehid bir cephe kurmak
•dâvası mühim bir yer işgal ediyordu. Zi­
gismund, müttehid bir cephe kurabilmek
için evvelâ kilise meselelerini ele aldı.
Kilisenin o zamanki ;'.arruntıs::ıı gidere­
rek “Kilise ittihadı” nı kurabilmek üzere
uzun uzun uğraştı-
Zigismund, erkek evlâdı olmadığı içim-
ölürken yerine namzed -olarak damadı AJ-
bert d’Autriche’i gösterdi. Seçici prensle*
de ondan daha, iyisini bulamadıklarından
 Albert (1437 - 1439) i Alman İmparator­
luğuna getirdiler. Avusturya dukasının
®g;lu olan Albert, Habsburg hanedanına
mensuptu. Böylece- Alman İmparatorluğun­
da Habsburg hanedanı yolu açıldı ve za­
manla İmparatorluk unvanı habsbu.rglara
l>as bir unvan mahiyetini aldı ve Napo­
léon devrine kadar böylece devam etti.
Alınan İmparatorları sırasında İkinci
Albert ola:al: yo:' tutan bu adam ölünce,
en yaşlı amcamı olan Frederik (Frédéric)
imparator geçildi. K40 tan 1493 yılma ka­
dar 53 sene Alman İmparatorluğu maka­
mını işgâl eden Üçüncü Frederik’in za­
manında, Türkier İstanbul’u zaptettikten
başka, Osmanlı İmparatorluğu arazisi bil­
hassa Avrupa üzerinde geniş çapta, bü­
yüdü. Lâkin Alman İmparatorluğu epey­
ce küçüldü. Bohemya ile Macaristan Habs-
burg’larm elinden çıktı. Maamafih Frede­
rik'in ömrünün sonlarına doğru, bir takım
veraset, muahedeleri sayesinde Bohemya
ve Macaristan ile irtibat tesis edildi.
Oğlu Maksimilyen (Maximilien)i Bur-
genya dukasının kızı ile evlendirerek, ölü­
münden önce Burgonya arazisinin İmpara­
torluğa, ilhakını gören Frederik’in yerine
geçen. Birinci Maksimilyen (1493 - 1519)
babası zamanında Habsburglarm elinden
çskan toprakları geri almağa girişmekle
ise koyuldıv. Bu hususta, izdivaç siyaseti­
ni, İmparatorluk arazisini genişletmek
için bir vasıta olarak kullandı- Gayesini
tahakkuk ettirebilmek bakımından bir
hayli muvaffak da oldu- Birinci Maksi-
milyen’in İmparatorluca sreeisinin ferda­
sı yılında Fransa kıralı sekizinci Charles,
ttaivayı istilâ etmek üzere harplere giril­
mişti. Frarrsnnın büyümesine bigâne kal­
mayan Maksimilyen, İtalya meselesine
ımi,1a:hnle ile. Fransızları odlardan çıkar­
mak- hattâ Fransız kiralının konmak is­
tediği unvan ve araziye kendisi sahip ol­
mak iatedi. Bu urumda srîrîPtiiH mücadele­
ce muvaffak da oldu. Ayrıca başka taraf­
lardan da arazi kazançları temin etti. Böy­
lece Habsbıırg’larm parlak devrinin kapı­
sını açmış oldu.
Maksimilyen zamanında Almanya’da
humanizma hareketi meyvalarını vermeye
bağladı ve ilk Alman hümanistleri yetişti-
Aynoa Alman şehirlerinde ticaret ve za-
j 097
naatleı- hayli gelişme gösterdi- YahudS
zengin bankerler yoluyle şehirlerde ser­
mayenin birikip büyümesi ’'mkân dahiline
girdi. Şirketlere iptidai örneklik edecek
ticarî cemiyctler kuruldu. Böylece Maksi­
milyen zamanında yalnızca Habsburg’la-
rın kudret bakımından parlal: devrinin
kapısı açılmakla kalmıyor, Alman halkı
da fikir, sanat, ticaret ve sanayi bakımın­
dan gelişme yoluna girmiş bulunuyordu.
Almanya’da Habsburg’larm yıldızı par­
larken Luther’in önderlik ettiği reforma
hareketi de başlamış bulunuyordu1. Alman­
ya dîni kavgalara sahne olmaya hazırla­
nırken. hükümdarlar da mut''ai'f',i"'tiev‘ini
artırma bakımından kademe kademe iler­
lemeler kr>-'Idedî'"'"liir'}». v'3.'7l
göre, reforma hareketinin,
hükümdarların mutlakiyetini artırmakta
bi” hayli tesiri olmuştur.
Maksimilyen’in ölümünden sonra. Al-
manyanm mukadderatı torunu Beşinci
Charles (Charles - Quint) in ellerine kal­
dı. Charles - Quint’.n babası Güzel Filip
(Piıilippe) 1008 da ölmüştü. Maksimil­
yen’in Bourgogne’lu Marie ile evlenmesin­
den dünyaya gelen Güzel Filip, Hollanda
ve Kastil kıralı unvanım taşımakta ve
babasının temsil ettiği Alman İmparator­
luğuna bağlı bulunmakta idi- Maksimil­
yen ölünce torunu Şarl (Clıarles)a, baba-
E-ı Güzel Filip ve annesi Divane Janet va-
sıtasiyle İspanya ve Hollanda kırallığı
unvanı kalmıştı. Fakat Charles, bu unva­
nını, Alman İmparatoruna çevirmeye ve
unvanı ile birlikte kudret ve ülkesini de
büyültmeye muvaffak oldu-
Charles - Quint Alman İmparatorluğu­
na namzetliğini koyduğu sırada, karşısına
rakip olarak Birinci François çıkmıştı.
Fakat Charles - Quint, papanın da müza­
heretini temin suretiyle İmparatorluk ta­
cın-, fiyince Fransız kıralı Francois’yi
kendisine en mühim hasım olarak gör­
dü. Charles - Quint’in takıldığı tavır üze­
rine François da silâha sarıldı. Böylece
817 ci sayfada temas edilen Alman - Fran­
sız mücadelesi başlamış oldu. Bu mücade­
lede François’nin mağlûp ve esir düşme­
si üzerine Osmanlı padişahına yapılan
müracaat neticesi Osmanlı - Fransız dost­
luğu. ayrıca da Osmanlı - Avusturya mü-.
cadelesi faslı açıldı. Osmanlı - Avusturya
münasebetlerinin düşmanlık şeklinde ge­
lişmesinin yegâne sebebi, hiç şüphesiz,
sadece Alman - Fransız çatışması değil­
di. Osmanlı devleti Avrupada fetihlere
devam ettikçe Türklerle Almanların mü­
cadeleye tutuşması mukadderdi. Zaten Os-
manlı ilerleyişi bu zemini hazırlamaktay­
dı. Fakat François'nin yardım talebinde
bulunuşu, Osm anlIların Almanlara karşı
muhasım vaziyete geçişini tâcil eyledi
Tabiî, Almanya ile Osmanlı devleti ara­
sında Macaristan toprakları bulunduğu
için, Türk silâhlı kuvvetleri Almanya'­
mdan önce Macaristan’a girdi. Daha evvel­
ki sayfalarda anlatıldığı veçhile, Macar
hükümdar ailesi ile Habsburg'la.r arasın­
daki akrabalık bağı, ayni zamanda Maca­
ristan’dan sonra istilâ sırasının Alman­
y a ’ya geleceği bedahati de, Osmanlı - A l­
man münasebetini tam bir mücadele şek­
line çevirdi. Osmanlı İmparatorluğunun
genişlemesi nisbetinde mücadele sahası
da genişliyerek, yalnız Macaristan sınır­
ları değil Batı Akdeniz suları da birer
harp sahası haline geldi.
1526 Mohac muharebesiyle Maca.r kı-
Ş a r lk e n ’in a n n e s i D îv â n e J a n e t
3 098
rallığı yıkılınca, Osmanlı - Alman müca­
delesi en şiddetli devresine girdi- Macar
hanedanı ile akrabalık bağlarını gözöniin-
de bulundurarak, Macar tahtına hak id­
dia eden Avusturya arşidükü Ferdinand-
her fırsatta Macaristana tecavüze kalktı-
Fakat Kanuni Süleyman’ın son zamanına
kadar devam eden bu mücadeleden Ferdi­
nand geriliyerek çıktı. İki devlet arasın­
da imzalanan muahede, Osmanlılar lehine
mühim noktaları ihtiva etmekte idi-
Türk - Alman mücadelesinin kara harp­
leri kısmı Ferdinand tarafından, Akde-
nizde cereyan eden deniz harpleri kısmı
da umumiyetle Charles - Quint tarafın­
dan takip edildi. Charles - Quint ve Fer-
dinand’ın İmparatorlukları sırasında Ha-
bsburglar en kudretli günlerini yaşamak­
la beraber Ttirkler karşısında gerilediler.
Habsburgları böyle bir gerilemeye mah­
kûm eden şey, o sırada Türk kudretinin
miithişliği idi. Maamafih, Charles - Qu-
int’in zamanı, Almanyada mezhep müca­
delesinin de en şiddetli devresini teşkil
eder. İmparatorun protestanlarla uğraş­
ması, Habsburg’lara sarsıntılı günler ya­
şatm ışla da. Doğudan ilerliyen hasmın
miislümar oluşu. Almanlar üzerinde bir­
leştirici- tesir icra etmekten de geri kal­
mamıştır.
Birinci Maksimilyen (Maximilien),
Charles - Quint, Ferdinand ve İkinci Mak-
sinaüîyen gibi Habsburg soyundan gelen
imparatorların, dikkatlerini çevirdikleri
noktalardan birisi de Alman birliği idi.
Aimanyadaki küçük küçük prensliklere
nihayet vererek, İmparatorluk otoritesi­
nin daha kuvvetlendirilmesi şeklinde te­
lâkki edilen Alman birliği tahakkuk et­
tirilemedi. Alman birliğinin tahakkuku
halinde doğacak kudreti hesaplıyan Fran­
sa, Alman prensleri arasına nifak sokmak
için bazı gayretler sarfetti. Charles - Qu-
int’i zayıf düşürmek isteyen Osmanlı dev­
letinin bile, silâhlı mücadele dışında bu
neviden tedbirlere tevessül ettiği görü­
lür. Feridun Bey münşeatının ikinci cil­
dinin 45o inci sayfasında dercedilmiş bu­
lunan Kanunî’nin bir mektubundan öğren­
diğimize göre: Osmanlı devleti Luther
mezhebini kabul e-den prenslere yardım
vadederek, onları İmparator karşısında
mukavemete teşvik etmiştir.
 Onaltmcı asır. Habsburg hanedanı için
en parlak bir devir teşkil etmekle bera­
ber, aynı asrın ikinci yarısında ve bilhas­
sa sonlarında Alman ticaretinin geriledi­
ğine ve bununla ilgili olarak sanayiin de
ayni akıbete doğru sürüklendiğine şahit
olunmaktadır. Alman ticaret ve sanayi­
mdeki bu gerileyiş, coğrafî keşifler neti­
cesinde kurulan sömürge İmparatorlukla­
rından Almanların hissedar olamamasının
bir neticesidir. Alman ticaretinde görülen
bu gerilemeye mukabil, İngiliz ticaretinin
gelişme yoluna girmesi de ayni devreye
rastlar. Onyediııci asra girilirken Frank­
furt’un Hollanda ticaretinin bir antrepo­
su. Hamburg’un da İngiliîslerin bir müba­
dele limanı halini arzetmeye başlaması, Al­
man İktisadî tarihi için zikri gereken mü­
him bir hâdisedir.

Ira ıı

Osmanlı devleti yükselme devrini ya­

şatmaktayken, doğudaki komşu ülke İ-
r a n ’a birbirini takiben iki kuvvetli devle­
tin sahip olduğunu gördü. Bunlardan ilki
Akkoyunlular, İkincisi de Safevîlerdi.
Onbeşinci asrın ilk çeyreği içinde kurulan
yarım asırlık zaman zarfında bir hayli
büyü v en Akkoyunlular, Osmanlı]r tribi
bir Türk devleti idi. En kuvvetli eri
olan uzun Haşan zamanında, Siva.. .K ın ­
larından itibaren doğu Anadolu dahil ol­
mak üzere Horâsân’a. kadar hemen bütün
İ r a n topraklarını hükmü altında bulundu­
ran Akkoyunlular tam bir Iranî evsaf
göstermiyorlardı- Doğu Anadoluyu elde
tutup orta Anadoluya da sahip olmak iste­
y e n Akkoyunlular ile Osmanlı menfaatla-
ları çarpıştığından, Fatih Mehmed zama­
n ın d a iki devlet arasında meşhur Otlukb?-
li muharebesi cereyan etti. Birinci cildimi­
zin 555 ve müteakip sayfalarında anlatıldı­
ğ ı üzere Otlııkbelinde ağ>r bir mağlûbi­
yete uğrayan Akkoyunlular, OsmanlIlarla
bir daha karşılaşmadığı halde yıkılışa do>'-
ru gitti. Onları yıkılışa götürüp sebeD
h ü k ü m d a r ailesi arasındaki saltanat kav­
gası kadar Safevîleri ortaya, çıkışı idi.
Akkoyunlularm en mühim hükümdarı
olan Uzun Haşan, basında bulunduğu dev­
letini, bir aşiret beyliği olmakta" rnkarı-
rak, O sm anlIlar gibi askerî ve İdarî teş-
İrarı’d a S a f e v î s ü l â le s in in k u r u c u s u Ş a h İ s m a il
kilât meydana getirmek istedi. Lâkin ta­
sarladığı şeyleri başarmaya ömrü kâfi
gelmedi- Kendisinden sonrakiler ise onıın
dirayetini haiz olmadıktan başka, dahili
mücadelelerden buna fırsat da bulamadı­
lar. Onun içindir ki Akkoyunlularm yı­
kılması da kolay oldu.
Akkoyualıı hanedanı arasındaki müca­
dele, Safevî ailesinin kolaylıkla sivrilme­
sine yol açtı. Muhitinde geniş bir dini
nüfuza sahip olan Erdebil şeyhlerinin so­
yundan gelen İsmail ?afevî, şeyhlik pos­
tundan şahl'k koltuğuna geçer geçmez,
kısa zamanda • seri halinde muvaffakiyet­
le! kazanarak bütün İran ve Azerbâyca-
m ieine alan bir devlet kurdu. 688 ve onu
takip eden’sayfalarda etraflı şekilde izah
edildiği veçhile, S afevî aüiiesij tarafından
kurulan devlet, şi’i bir devletti. Daha doğ­
rusu, Safevî devletinin kurucusu Şah İs­
mail, Isna aşerive şi’iliğini, İrandaki muh­
telif kabileleri birleştirmek ve İran mil­
liyetini tesis etmek için b'r vasıta olarak:
kullandı- Ailesinden intikal eden dinî nü--
fuzımım verdiği kuvvetle de iktifa etme­
yerek, hükmü altır.a. aklığı yerlerde şi’itiğl

1099

L.Bir S a f e v î s ü v a r is i
yerleştirmek için, en şiddetli tedbirlere
dahi başvurdu. Böylece şi'ilik. İranın res-
m i mezhebi haline geldi. Şah İsmail,
KANUNİ’NİN
Kanunî Sultan Süleyman erkek evlâda
sahip olma bakımından' hayli zengin sa­
yılabilirdi. Abdullah, Murad, Mahmud,
Mustafa, Mehmed, Cihangir, Bayezid, Se­
lim isimlerinde sekiz oğlu dünyaya gel­
mişti. Kanunî’nin Belgrad seferi dönü­
şünde Şehzadelerinden Murad ile Mah­
mud öldüler- Bunlardan Murad iki. Mah­
mud da dokuz yaşında idiler. Kanunî’nin
çocuk sayılacak yaşta ölen Şehzadelerin­
den birisi de Abdullah'tır. 1526 da ölen
Abdullah, büyük babası Sultan Selim’in
türbesine defnedilmiştir. Kendi vâdele­
riyle ölen Şehzadelerden Cihangir ve
Mehmed delikanlılık çağına kadar yaşa­
mışlardır- Bunlardan sonraki Şehzadeler­
den Mustafa ile Bayezid’in hayatları ise
hazin şekilde sona ermiştir. Şehzadeler­
den bilhassa Mustafa’nın hayatına son ve­
riliş P"Wi. Kanunî’nin büyük namım göl­
gelendiren bir hâdisedir.
noo
mezhep propagandası yoluyle Anadolujja
da nüfuz e'-nek istediğinden, Osmaafc
devletiyle fikir ve menfaat çarpışmalın
ortaya çıktı. Neticede iş, Çaldıran’da iki
tarafın çarpışmasına kadar gitti.
Şah İsmailin Çaldıran’da uğradığı
mağlûbiyet, Safevî devletinin Anadolu si­
yasetinde bir dönüm noktası teşkil eder-
Çaldıran'dan sonra OsmanlIların karşısı­
na büyük kuvvetlerle "ılımaya bir daha
cesaret edemiyen İra 1ar. bütün Onal-
tıncı asır boyunca, Anadolu tarafında mü­
dafaada kaldılar. Çaldıran’m mağlûbu
Şah İsmail, yenilmenin acısını tattıktan
sonra, Yavuz Selim ile anlaşmak istedi
ama Yavuz buna yanaşmadı. Kanunî Sü­
leyman zamanında da OsmanlI orduları
üç defa İran’a girdi. OsmanlIlarla İr a n lI­
lar arasında ilk anlaşma olan 555 Amas­
ya muahedesi imzalanıncaya kadar, iki
devletin yekdiğerine karşı hasmane tavır
ve hareketleri devam etti.
Onaltmcı asrın ilk yılları zarfında ku­
rulup, Doğu Anadoludan Herat ve Cey­
hun nehrine kadar uzanan geniş sahayı
elinde bulunduran Safevîler, Onaltmcı
asır boyunca, komşularından, en çok Os­
m anlIlarla meşgul olup mücadele etmek
zorunda kaldılar.
ŞEHZADELERİ
Şehzade Mehmet
Kanunî’nin oğulları içinde Mustafa’dan
sonra yaşça ikinci sırayı işgal eden Meh­
med 927 (Milâdi 1520 - 1521» yılında doğ­
muştu- Padişahın sevgili zevcesi Hürrem
Sultanın dünyaya getirdiği erkek çocuk­
ların en büyüğü olan Şehzade Mehmedi,
Kanunî Süleyman pek fazla sevmekteydi-
Muhakkak ki Kanunî’nin ona hususî bir
alâka beslemesinde Hürrem Sultan’m rol
ve tesiri olmalıydı. Mehmed’den daha bü­
yük yaşta Şehzade Mustafa bulunduğu
halde, Kanunî Süleyman onu İstanbul’a
en yakın Şehzade sancağı olan Manisa’ya
tayin etmişti. Zaten ona ka"şı beslediği
hususî sevgisi ile birlikte, Manisa, sancak
beyliğine tayin edilişini, ayni zamanda.
Şehzadenin mezarının üstüne ağaçtan bir
taht şekli koydurmuş olmasını nazarı iti­
bara alan bazı tarihçiler, Kanunî’nin, Şek
zade Mehmed’e Veliaht gözüyle bakmışc
 R A M F N fN İN OĞULLARININ SÜNNETE DÜĞÜNLERİ

(ilâve : 92)

★
K anunî S ü le y m a n 'ın ş e h z a d e le r in d e n
M u s ta fa . M ehm ed, S e l i m ’ in 1530 y ılın d a , da b a ş la n d ı. O gün s a b a h le y in ik in c i ve­
B a y e z id ’ in d e 1 ”> 40 y ılın d a k i s ü n n e tle r i v e ­ z ir A yaş, üçüncü v e z ir K a s ım P a ş a la r la .
s ile s iy le ic r a e d ile n d ü ğ ü n le r , hem o dev­ A n a d o lu ve R u m e li b e y le r b e y le r i p a d iş a ­
r in ta n t a n a s ın ı, hem de g e rek saray e r­ h ın A tm e y d a n ın d a k i d iv a n h a n e s in d e to p ­
k â n ın ın , ge rek se h a lk ın .z e v k ve e ğ le n - la n d ıla r . B ir a z so n ra o n la r a v e z ir ia z a m
oe ş e k lin i a k s e ttir m e s i: a y r ıc a re sm i dü­ İ b r a h im Paşa da iltih a k e t ti. B ir ik i saat
ğ ü n le r d e k i p ro to k o l m e s e l e s in e d a ir b ir kadar g e ç in c e v e z ir le r , s a n c a k ta r la r , ka­
J’ik .ır ve rm e si b a k ım ın d a n h a y li e n te re s a n ­ p ıc ı b a ş ıla r . im r a h o r la r . s o f r a c ıb a ş ı ve
d ır . K anunî d e v r in d e n it ib a r e n pek z iy a ­ çavuşbaşı a tla r a b in e r e k saray k a p ıs ın a
de ta n ta n a kazanan sünnet d ü ğ ü n le r in in g ittile r . K anunî S ü le y m a n saray d an a lın a ­
pek a lâ y iş li ş e k ild e ic r a s ı u s u lü b ir . b ir ra k A tm e y d a n ın a d oğru ile r le n d i. P a d i­
buçuk a s ır kadar devam e d e c e k tir . K a- şah A s la n h a n e k a r ş ıs ın a g e lin c e v e z ir A-
t ıu n î'd e n itib a r e n hem en hem en e kseri yas ve K a s ım P a ş a la r t e ş r if a t ç ı s ıf a tiy l-
p a d iş a h la r , o ğ u lla r ın ın s ü n n e t le r in in par­
la k d ü ğ ü n le r le ic r a s ın a d ik k a t e tm iş le r s e
de, en p a r la k sünnet d ü ğ ü n le r i K anunî
S ü le y m a n ve Ü çüncü M ehm ed z a m a n ın d a
o lm u ş tu r . K a n u n î'n in y a p t ır d ığ ı d iiğ ü n ,
d e v le t in o zam anki ih t iş a m ın ı bu nevi
m e r a s im le r le de o rta y a koym ası yönün­
den h u s u s iy e t arze de r.

Ş e h z a d e le r in s ü n n e t d ü ğ ü n le r i, bu ne­
v id e n m e r a s im le r in t e r tip le n d iğ i A tm e y -
d a n ın d a y a p ılm a k t a y d ı. D üğünün 'e ğ le n c e
ve m e r a s im k ıs m ın a h a ş la n m a d a n önce
b ir h a y li h a z ır lık la r g ö r ü ld ü . İ s t a n b u l'd a ­
ki yüksek d e v le t e r k â n ın d a n başka m em ­
le k e t in m u h te lif k ö ş e le r in d e k i v a lile r ve
n iif y t z s a h ib i b e y le r de düğüne davet e-
d ild i. Hu arada V e n e d ik ’e hususî s u re tte
g ö n d e r ile n b ir heyet de V e n e d ik docunu
d a v e t e y le d i. Dne, y a ş lılığ ı d o la y ıs iy le
uzun s e y a h a tle r e ta h a m m ü ls ü z lü ğ ü n ü be­
y a n la d a v e te .ş a h s e n ic a b e t e d e m iy e c e ğ i-
n i. onun iç in k e n d is in i te m s il edecek ze­
v a tın bu düğünde b u lu n a b ile c e k le r in i b il­

d ir ili.
Düğün s a h a s ın ın en g üzel y e r in d e pa­
d iş a h iç in k u r u la n t a h t, b ilh a s s a g ö r ü lm e ­
ğe değer b ir m anzara a r z e d iy o r d u . P a d i­
ş a h ın ta h tı lâ c iv e r t t a ş .s ü t u n l a r ü z e r in e
o tu r tu lm u ş tu . T a h ta g ö lg e lik iç in yüksek
b ir ç a tı y a p ılm ış .y a n la n a lt ın v a r a k la r la
b e z e n m iş , iis tiin e gayet k ıy m e t t a r kum aş­
la r ö r tü lm ü ş tü . G ö lg e liğ in g e rek ir in e , ge­
re k el r a f ı n a h a lıla r s e r ilm iş t i. A t m e y d r ı n ı-
nm m u h te lif y e r le r in e k u r u la n ç a d ır la r d a
k u r d e le le r lc .; s ü s le n m iş ’ b u lu n u y o r d u . O aro an !« ş O iE z â d c te rs n d e n b ir in in cünnct
B ir a y kadar devam e d e n d iiğ ü n şen­ d ü g ii r?¿iın ¿j t a s v i r eel-cn ': z i f it în y a t ü ? S u r n â -
lik le r in e İS h yy. i r a n 15 3 0 t 1 şevval 9 3 6 '' n ıe ’d e n a lın m ış tır

1101
 de b ir yün önce y a p ıld ığ ı ş e k ild e rü tb e
k e n d i &i n i k a r ş ıla d ıla r . Bu s ır a d a p a d iş a h ­
s ır a s iy le p a d iş a h a te b r ik le r in i b ild ir d ile r .
ta n gayn b ü tü n d e v le t ve saray erk ân ı
Ü çüncü gün is e ayni şeyi yabancı dev­
.y a y a o la r a k y ürürk e n m e h te rh a n e nev-
le t e lç ile r i y a p tıla r . T a b iî te b r ik â tta bu­
bet v u rm a k ta , K anunî S ü le y m a n da ha­
lu n a n la r â d e t v e ç h ile h e d iy e le r in i de sun­
z ır la n a n ta h ta d oğru yavaş yavaş yol a l­
d u la r . T a k d im e d ile n h e d iy e le r a r a s ın d a
m a k ta y d ı. T a h tın önüne kadar bu ş e k ild e
a lt ın eşya ile k ıy m e t li k u m a ş la r m ü h im
a k a m e t le ile r liy e n p a d iş a h m u s ik i ve İlâ ­
b ir yekûn t u t m a k ta y d ı. A ltın ta c , a ltın
hi s e s le r i a r a s ın d a ta h tın a o tu rd u k ta n
k e m e r, a lt ın ile s ır m a iş le m e li k u m a ş la r ,
so n ra te b r ik â t b a ş la d ı. Ö nce v e z ir ia z a m ,
iç le r i a ltın la d o lu yüm üş te p s ile r , m ücev­
onu ta k ib e n v e z ir le r , u le m a v e a ğ a l a r te b -
he rat d o ld u r u lm u ş a lt ın ta b a k la r , b iilû r
r ik â .t t a b u lu n u p h e d iy lc r in i s u n d u la r .
s ü r a h ile r , Ç in f a ğ fu r la r ı, k ıy m e t li k a d ife ­
T e b r ik â t b itip , p a d iş a h ta h tın d a n in e ­
le r , a t la s k u m a ş la r b ilh a s s a d ik k a ti c e lb e -
re k d iv a n h a n e y e ( ¿ e k il in c e z iy a fe tle r baş­
d iy o r d u . Pek fa z la m ik t a r la r a varan he­
la d ı. D üğünün ik in c i y ü n ü eski v e z ir iâ -
d iy e le r d e n y a ln ız v e z ir ia z a m ın ta k d im e t­
zam P ir i M ehm ed Paşa ile m azûl v e z ir
tik le r in in değe ri e lli b in dukayı b u lm a k ­
Zeynel Paşa da m e r a s im d e h a z ır b u lu n ­
t a y d ı.
m ak üze re d a v e te ic a b e tle İ s t a n b u l ’a y e l­
T e b r ik m e r a s im le r in in b itim in i m ü te a ­
m iş b u lu n u y o r d u . İ s t a n b u l ’a y e tiş le r i sa­
k ip p a d iş a h ta h tın d a n k a lk ıp onun y eri
b ık v e z ir ia z a m la aynı yüne r a s tlıy a n bazı
t a r a f ın d a k i d iv a n h a n e y e ç e k ilin c e e ğ le n ­
K ürt b e y le r i ve b ir k ıs ım sancak b e y le r i
c e le r b a ş lıy o r d u . D iv a n h a n e n in k a f e s le ­
ri g e r is in d e n e ğ le n c e le r i ta k ip eden p a d i­
şah yüzel h ü n e r le r y ö s te r e n le r i ta ltif iç in
arad a b ir k a f e s le r in a lt ın d a n e tra fa y ü m ü ş
ve a ltın s a ç tır ıy o r d u .

D üğünün z iy a fe t k ıs m ı b ilh a s s a ay rı
b ir â le m d i. İ lk yünden it ib a r e n b a ş lıy a n
z iy a fe tle r g ü n le r c e devam e t ti. En yüksek
d e v le t e r k â n ın d a n b a ş lıy a ıa k asker ve n i­
h a y e t h a lk g r u p la r ın a v a r ın c a y a k a d a r pek
ç o k in s a n z e n y in s o f r a la r d a k i n e fis y e m e k ­
le r l e a ğ ı r l a n d ı .

H a lk ı v e d a v e tlile r i e ğ le n d ir e n ş e y le r ,
u m u m iy e tle z a m a n ın harpçi ruhunu ak­
s e ttir ir m a h iy e tte k i h ü n e r le r d i. M uh are ­
be o y u n la r ı, k a le le r in m uh asara ve f e t h i,
a tlı g ö s te r ile r en f a z la a lâ k a çeken h are ­
k e tle r d i. A tlı hareke t ve e ğ le n c e le r ara­
s ın d a Ç e rke z b e y le r in d e n İ n a l’in y a p tık ­
la r ı ş e y le r h a y li ta k d ir t o p la m ış t ı. K en­
d is in e R u m e li d e tım a r v e r ilm iş o la n Ç e r­
kez İn a l B ey, u s ta s ü v a r ile r le m eydana
ç ık tı. İk i ta ra fa a y r ıla n a tlıla r b ir b ir le r in e
karşı ok, s ır ık , g ö n d e r le hücum a y eçe re kî
âd e ta h a k ik î b ir m uh areb e sahnesi y a ş a t­
t ıla r . Y in e bunun s ü v a r ile r in d e n b ir k ıs ­
mı at k o ş tu r u r k e n a y a k k a p la r r n ı y iy ip
ç ık a r m a k , at ü z e r in d e d ö n ü ş le r yapm ak,
a tın s a ğ r ıs ı ü z e r in e y a tıp n iş a n a lm a k g i­
bi g ö s te r ile r d e b u lu n d u la r . K a le m uh are ­
b e le r i g ö s te r ile r i a r a s ın d a da N asuh u s ta
n a m ın d a b ir in in y a p tığ ı h a r e k e t le r ay­
ni derecede ta k d ir e , m azhar o ld u . N asuh
u s ta n ın deri ve k â ğ ıtla r d a n y a p m ış o ld u ­
ğu h is a r ve b u r ç la r ın h e r b ir in e y e r le ş tir i­
le n yüzer k iş i ile d ı ş a r d a k i l e r a r a s ın d a
Şc!nzâde s ü n n e t d ü ğ ü n ü e ğ le n c e le r i to p v e . tü fe k ile â d e ta s a h ic i b ir m uha­

(Surnâm «’den ) re be c © r*y a » e tti. G ece y a r ıs ın a kadar

-*

Iio g
 devam eden bu m uh areb e h a re k e ti h is a r ­ a k s in e ş-öyle d e m iş ti : “ B e n im düğünüm
la r ın y a k ılm a s ı ile sona e r d i. N asuh g ib i ş im d iy e kadar o lm a m ış tır ve o l m ıy a -
u s t a n ın k a le le r in e y a p ıla n hücum u, k a le - c a k tır ” . K a n u n î b u sözden b ir a z s in ir le n e ­
d e k ile r in arad a b ir ç ık ış y aparak d ış a r d a - re k “ neden d iy e sord uğu zam an, İb ra ­
k ile r le k ılıç la r la v u r u ş m a la r ın ı K anunî h im Paşa “ S iz in düğününüzde b e n im dü­
d e a lâ k a ile ta k ip e d ip t a k d ir le k a r ş ıla d ı­ ğünüm deki kadar büyük b ir d a v e tli
ğ ın d a n k e n d is in e hususî ş e k ild e iltifa t­ y o k tu r. B e n im düğünüm s a m a n ım ız ın S ii-
la r ın ı te b liğ e t ti. N asuh u s ta g ib i fa z la ­ le y m a n ı o la n M ekke ve M e d in e p a d iş a h ı,
ca b e ğ e n ile n d e n b ir i de onun t ip in d e m a­ M ıs ır ve S a m ın s a h ib i, İ s la m la r ın h a life ­
r ife tle r g ö s te re n C im d i C a n ım a d lı b ir s in in huzu ru ile y a p ılm ış tır ” . Bu söz k a r­
p e h liv a n d ı. ş ıs ın d a a s a b iy e ti geçen ve V e z ir ia z a m ın
D üğünün y e d in c i günü y e n iç e r i ve c e v a b ın d a n h o ş la n a n K a n u n î: “ İ b r a h im *
d iğ e r k a p ık u lu a s k e r le r i s u b a y la r ın ın ne­ sana b in a fe r in ki b iz i bu s ö z ü n le ilz a m
z a r e tin d e to p la n a r a k sünnet n a h ıl (v e y a e ttin ” d e m iş ti.
n a k il) la r ın ı ta n ta n a lı b ir a la y la a lıp gö-
Y a p ıla n to p la n tı b ir d ü ğ ü n ş e n liğ in d e n
t ü r d ü le r .
ib a r e t b u lu n d u ğ u h a ld e K anunî S ü le y m a n
S e k iz in c i günden itib a r e n can b ar, o-
b u e ğ le n c e le r in on a ltın c ı g ü n ü ilim adam ­
y u n la r ı b a ş l a d ı '. C a m b a z lık la r ın b ir k ıs m ı
la r ın ı h u zu run a ç a ğ ır d ı. M ü ftü K em al
at ü z e r in d e k i h a r e k e tle r , b ir k ıs m ı da d i­
Paşa zade A hm ed Ş e m s ü d d in ile A n a d o lu
re k ve ip le r ü z e r in d e g ö s te r ile n h ü n e r le r ­
kazaskeri M e v lâ n a H a y r e d d in ile Ru­
d i. O y u n la r la b ir lik te z iy a fe tle r de devam
m e li kazaskeri F e n ari zade M u h id d in Çe-
e tm e k te y d i.
l e b i ’y i s o lu n a , d iğ e r h o c a la r ı da k a r ş ıs ı­
D üğünün on b e ş in c i g ü n ü p a d iş a h A t- na o tu rttu . Bu â lim le r grupu p a d iş a h ın
m e y d a n ın d a h a lk a g ö rü n d ü k te n so n ra y i­ h uzurunda İ lm î m ünakaşada b u lu n d u la r .
ne g e lip ta h tın a o tu rd u . O gün. düğün z i­ B ilh a s s a F a t ih a s û r e s in in te fs ir in e d a ir
y a f e tle r in in en m ü h im m i ta tb ik e d il­ m ubahase h e p s in d e n f a z la sürdü. P a d iş a ­
m e k te . K anunî de d e v le t erkân ı ile b ir lik ­ h ın huzurundaki İ lm î m ünakaşa ö ğ le d e n
te yem ek y e m e k te y d i. B ugünkü to p lu lu k ­
o r ta lık ¿ t a r a r ın c a y a . kadar devam e tti.
ta p a d iş a h ın huzurunda şu te r tip te o-
On s e k iz in c i gün ş e h z a d e le r sünnet
t u r u lm u ş t u . Sağda V e z ir ia z a m İ b r a h im ,
e d ild i ve e ğ le n c e le r sabaha kadar sürd ü.
İ k in c i v e z ir A yas, Ü çüncü v e z ir K a s ım
Y ir m in c i gün K â ğ ıt h a n e ’ye g id ild i. At ko­
P a ş a la r , A n a d o lu b e y le r b e y i B eh ram , K ü­
ş u la r ı ve s ü v a r ilik le ilg ili g ö s te r ile r e b ir ­
m e li b e y le r b e y i Yakup P a ş a la r , p a d iş a ­
kaç gün b urad a devam o lu n d u .
h ın hocası H a y r e d d iıı, A n a d o lu ve R u m e li
k a z a s k e r le r i, K ır ım h a n ın ın o ğ lu : sol ta ­ Ş ehzade M u s ta fa , M ehm ed ve S e lim 'in

ra fta is e : eski V e z ir ia z a m P ir î M ehm ed ve s ü n n e t in d e n on sene so nra K anunî S ü le y ­

e m e k li v e z ir Zeynel P aşa, A k k o y u n lu sü­ m an. b ir in c is i kadar uzun s ü r m e m e k le

lâ le s in d e n F e ruhşad ve B a y ın d ır o ğ lu M u­ beraber, d iğ e r b ir şehzadesi o la n B a y e z id

rad B e y le r . M ıs ır S u lt a n ı K ansu G a v r i’ n in iç in m u h te ş e m b ir sünnet düğünü daha

o ğ lu . D u lk a d ır a ile s in d e n A b d ü llâ tif bey­ te r tip e ttir d i. B unda da y in e m u ta d te b ­

r ik m e r a s im le r i, z iy a fe tle r ye e ğ le n c e le r
le r yer a lm ış t ı.
y e r a lıp İs ta n b u l c ü m b ü ş lü g ü n le r y a ş a d ı.
K a n u n î S ü le y m a n , o ğ u lla r ın ın düğünü­
nün ih tiş a m lı g e ç iş in d e n pek m em nundu.
Bu h is s in i V e z ir ia z a m İ b r a h im P aşaya: B ib liy o g r a f y a ; C e lâ l zade M u s ta fa
“ S e n in , h e m ş ir e m le iz d iv a c ın ın düğünü ile Ç e le b i: T a b a k a t- ü î M e m a lik fi d e r e c .a t - ü l
o ğ u lla r ım ın düğününden h a n g is i daha m e s a lik . H am m er (M . A tâ ) ; D e v le t - i O s­
g ü z e l? ” d i.v e s o r m a k la b e lli e tm iş , İb ra ­ m a n iy e ta r ih i, c ilt V. K ara Ç e le b i zâde
h im Faşa is e p a d iş a h ın b e k le d iğ in in ta m A b d u lâ z iz ; S ü le y m a n n â m e . S o la k z â d e : T a ­
r ih .

olabileceği şeklinde mütalea yürütürler. Kanımı Süleyman’ın bu en sevgili Şeh­

Kanunî Süleyman 1541 Macaristan sefe­ zadesi, Manisa sancakbeyi bulunduğu sı­
rinden İstanbul’a döndüğü sırada, mühim rada 6 Kasım 1543 (8 Şaban 950) de öl­
memuriyetler için yeni tayinler yapmıştı- dü- Kanunî Süleyman, o sene icra edilen
İşte o aralık Şehzadelerinden Mehmed’i Macaristan seferinde kazanılan muvaf­
GO bin duka tahsisatla Manisa’ya, Selimi fakiyetlerden sevingli iken oğlunun ölü­
de Konya’ya tayin etti- mü ile derin bir kedere gömüldü- Kanu-

ııo s
 îiı’yi pek sarsan Şehzade Mehmed’in ölü­
mü hâdisesini, Tabakat’ül Memalik yaza­
rı Celâlzâde Mustafa Celebi şöyle anlatır:
"Mehmed Çelebi eşsiz bir insj.n, bilgi­
ci, ahlâkı pek yüksek bir Şehzade idi. İn­
san onun olgunluğunu takdirde âciz ka­
lır. Yüzüne bakılsa bir güneş, bir nur to­
pu sanılır. Mehmed Çelebi babasının sev­
gilisi ve gözbebeği idi. Mehmed Çelebi
'950 senesi Şabanım ı sekizinci pazar gece­
si tanrısına kavuştu.
Bu acı hâdiseyi padişah duydu. Babalık
şefkati onu Yusuf için ahlayan Yakub'a
benzetti. Lâkin ağlamaktan fayda olma­
dığını bildiği için Tanrının takdirine rıza
göstermekle teselli bulduktan şonra cena­
zesini Manisa’dan İstanbul’a aldırdı. Ora­
da lalası ve kapı halkı cenazeyi bir ara­
baya koyarak yola çıktılar. Cenazenin İs­
tanbul’a yaklaştığı haber verilince Şeh­
zadeler, vezirler ve bütün devlet erkânı
cenazeyi gidip karşıladılar, İbrahim Ağa
Çayırına getirdiler, orada cenazeyi araba­
dan çıkarıp tabuta koydular. Bu sırada
ne de olsa ağlayanlar, üzülenler çoğaldı.
Cenazeyi oradan Üsküdar iskelesine ge­
tirdiler ve buradan da İstanbul tarafına
geçirdiler. Deniz kenarı mahşer gibi ka­
labalıktı- Orada her sınıf ve meslekten a-
dam vardı. Pek muhteşem bir cenaze ala­
yı ile Bayezid Camiine götürülüp namazı
kılındı ve oradan kaldırılıp kendisi için
hazırlanan yere götürüldü. Orada dini me­
rasim yapılarak gömüldü. Hemen sadaka­
lar verildi ve o gün İstanbul camilerinde
ne kadar imaret var ise hepsinde türlü
türlü yemekler »pişirildi, fukaraya dağıtıl­
dı. Bundan sonra rahmetlik için daimî
hayrat almak üzere İmaret, medrese, bü­
yük bir cami, güzel bir mesçit ve mezarı
üzerine de bir türbe yapılmasına buyruk
çıktı. Hendeseden, mimariden, resimden,
inşaattan, zanaattan, doğramacılıktan,
kâşi işlerinden, nakkaştan ne kadar an­
layan varsa hepsini bir arava getirdiler
ve bunlar marifetiyle emredilen binaları
yaptılar.,,.
Şehzade Mehmed için meydana getirilen
bu eserler, yeniçerilerin eski odaları kar­
şına isabet, eden sahaya kurulmuş olan
“Şehzade Camii” dir. Mimarı ise meşhur
Türk mimarı Sinan’dır. Kanunî Süley­
man scvr,'-!i o;‘vIu kin böyle büyük eserler
inşa ettirirken, kendisi de oğlunun ölü­
mü için ebced hesabı ile en güzel tarihi
düşürmüştür. “Şehzadeler güzidesi Sul­
tan Mehmedim” mısratndan ibaret bulu­
nan bu ebced hesabı tarihde bile Kanunî-
’nin oğluna karşı duyduğu farklı sevgi
dile gelmektedir.
Şehzade Mustafa
Kanunî’nin oğullarının en büyüğü olan
Mustafa 921 (1515) de dünyaya gelmiş­
tir. Mehmed, Selim, Bayezid ve Cihan­
gir’in anneleri Hürrem Sultan, Mustafa-
nın ki ise Gülbahar Hatun’dıır. Onun için
Hürrem Sultan’m, padişahın bu en büyük
oğlunun tahta geçmek ihtimallerini önle­
mek üzere mütemadi şekilde gayret sar-
fcdişine şahit olunmaktadır.
Şehzade Mustafa Manisa valiliğine ilk
tayin edildiği sırada bile Hürrçm Sultan’m
onu çekemediğine dair alâmetler mevcut­
tur. Şehzade Mustafa Manisa Sancak Bey­
liğine tayin edildiği sırada onbeş (bir ih­
timale göre de onsekiz) yaşında giizel bir
delikanlı idi. Bu münasebetle Mustafa hu­
susî merasimle babasının huzuruna kabul
olundu. Padişah ona, kırk bin duka tah­
sisatla yeni tayin edildiği vazifesini bildi­
rirken Vezir Ayazpaşa «kâbını tuttu, Ve-
ziriâzam kaftan giydirdi.
Büyük Şehzade Mustafa çok iyi tahsil
görmüştü. O, bir Sancak Beyi olarak va­
zife görürken hem bilgisini, hem de tec­
rübesini arttırmaya dikkat etti. İyi bir ze­
kâya mâlikti. Bu .sayede kendisini etrafa
kolaylıkla sevdirmenin yollarını buluyor­
du.
Hürrem Sultan’dan doğan Şehzadeler
büyüdükçe, Mustafa’nın aleyhindeki çalış­
malar yavaş yavaş hissedilmeğe başladı.
Maamafih bu faaliyetin, bir hayli müddet
etrafa pek sezdirilmeden, daha ziyade Pa­
dişahın hissiyatı üzerinde işlenmek sure­
tiyle yürütüldüğü anlaşılıyor. Zira en bü­
yük Şehzadenin, tahta geçmesi ihtimali di­
ğerlerinden daha fazla olduğuna göre, Mus-
tafanın İstanbul’a uzak sancaklara tayini­
ni, Padişahın hissiyatına tesir edilmiş ol­
ması şeklinde tefsir mümkündür. Hürrem
Sultan’dari doğan oğullarının en büyüğü
olan Şehzade Mehmed’in Manisa’ya tayin
<3dilişi, Padişahın ona karşı beslediği farklı
sevgiye atfedilebilirse de, Mehmed’in ölü­
münü müteakip Mustafanın oraya getiril­
meyişini, o sırada bile, sarayda büyük
şehzadenin aleyhinde bir çalışmanın mev­
cudiyetine hamletmek mümkündür.
Kanunî Süleyman, Şehzade Mehmed’in
ölümünden bir müddet sonra, o sırada yir­
mi yaşında bulunan Selim'i, Konya’dan
Manisa’ya tayin etti. Selim, İstanbul’a en
yakın Şehzade sancağı olan Manisa’ya ge-
ürken büyük Şehzade Mustafa Amasya’da
bulunuyordu.
Şehzade Mehmed’in Manisa’ya tayini ve
onun ölümünden sonra da Selim’in ayni
yere getirilmesini mevzubahis ederken he­
men şunu ilâve etmek gerekir ki, bu ta­
yinler yapıldığı sırada Kanunî Süleyman
bütün kudret ve otoritesiyle herşeye hâ­
kimdir. Binaenaleyh, Şehzadeler birbirini
kıskanarak babalarının yaptığı tayinden
memnun olmasalar bile seslerini çıkaracak
durumda değillerdir. Zaten Kanunî’nin şeh­
zadelerinin tahta geçme meselesini düşün­
meye başlamaları ve bununla ilgili olarak
bilhassa sarayda hissedilir bir faaliyetin
mevcudiyeti Şehzade Mehmedin ölümün­
den sonraya rastlamaktadır.
Osmanlı Padişahları arasında Kanunî
iinvamnı alan yegâne hükümdar olup, u-
mumiyetle âdil tanınan Sultan Süleyman,
saltanatının otuz üçüncü senesi içinde 6
ekim 1553 günü evlât katili oluverdi. O
sırada 58 yaşında bulunuyordu. Padişah
olduktan sonra ömrünün mühim bir kısmı
seferlerde geçtiğinden bir hayli yıpranmış­
tı. Fakat buna rağmen, yaşma nisbetle e-
nerjisi noksan sayılamazdı. Kanunî Süley­
man, yaşı ilerledikçe kadınların tesirinde
kalmaya başlamıştı. Tesir bahsinde, sev­
gili zevcesi Hürrem sultan ön plânda gel­
mekte, yegâne kızı Mihrimah Sultan da
onu takip etmekteydi. Âli, Peçevî ve So-
İakzâde gibi eski Osmanlı tarihçilerine gö­
re; Kanunî Süleyman 58 yaşında bulundu­
ğu sırada büyük oğlu Mustafa’yı öldürtür-
ken, sarayda kadınlar tarafından çevrilen
entrikanın tesirlerinden de hissedar bulu­
nuyordu.
Kanunî’nin Şehzadelerinin ayn bir baş­
lık altında ele alınacağı gözöniinde bulun­
durularak kitabımızın 901 ve müteakip say­
falarında Şehzade 'Mustafa’nın öldürülmesi
meselesi. Padişahın Nahcivan seferinin
kronolojik çerçevesi içinde bahsedümig, hâ­
disenin sebep ve neticelerinin tetkikine gi-
rişilmiyerek, bunun, Hürrem Sultan ve o-
nunla işbirliği edenlerin entrikasiyle, Ka-
hunî’nin saltanat endişesinin bir neticesi
bulunduğuna işaretle iktifa olunmuştu.
Şimdi, saray kadınlan ve onlarla işbirliği
edenlerin bu hâdisedeki hisseleri ile Kamı-
nî’nin saltana,! endişesinin ne olduğunu
gözden geçirelim:
Kanunî'nin şehzadeleri büyüyüp te san­
cak beyliğine çıktıktan sonra; bunların etra­
fında, zamanla ordu, halk ve saray mensup­
larından mürekkep birer muhit teşekkül
etmeye başladı. Şehzâdelerin etrafında, a-
çık veya üstü kapalı şekilde taraftar grup­
larının meydana gelişinde; onların şahsi­
yetlerinin ojmadığı rol kadar, devrin sos­
yal ve İktisadî şartlarının, aynea da sara­
yın takındığı farklı tavrın tesirleri mev­
cuttu. Müverrih Âli’nin işaret ettiği veçhi­
le: “Peder ve maderin, hususen Rüstem
Paşa gibi Vezir-i Ekberin iltifat ve rağ­
betleri Sultan Bayezid semtine ve ekser
asakir-i Celâlet - rehberin ve bazı meşayih
ve ulema.yı hıınerverin say ve himmetleri
Sultan Mustafa cânibine ve hüddam-ı
havassı mihriman-ı harem ihtisas olan a-
ğalarm teveccühleri, henüz saray-ı âmire-
de babası ile sakin olup şâir şehzadeler gi­
bi sancak alâkası ile payitahttan cüdâ
düşmeyen Sultan Cihangir cenahına mas­
ruf olup asla Selim Şalı-ı mansurun nâma,
anılmaz, vâris-i tac-u taht olanlar tezek­
kür kılındıkça halkın havatırına bile hutur
etmez idi.”
Asker ile ülemâmn Mustafa’yı tutmala­
rının esas âmili, onun şahsının uyandırdı­
ğı müsbet tesir idi. "Ekber evlât, an’anesi
gozönüne getirildiği taktirde, Mustafa’nın
bundan dolayı da sempati toplaması düşü­
nülebilirdi. Lâkin, Mustafa’nın üvey annesi
olan Hürrem Sultan, tahtı kendi çocukla­
rına mâletmek için gayret sarfettiğinden,
onun bu avantajı baltalanın aktaydı. Asker
sınıfının bir şehzâdeyi tutması için, onda,
kumandanlık kabiliyeti, cesaret, biraz da
cömertlik gibi hasletler görmesi lâzımdı.
Mustafa’da da bu hasletler mevcuttu. Bu­
nun için kuvvetli bir parti tarafından tu­
tulmuş oluyordu. Mustafa’ya karşılık ikin­
ci kuvvetli bir partinin tuttuğu şetimde
ise Bayezid idi. Fakat ne yazık ki, iki kuv­ ğı plânlar da bu çerçeve içinde kalmış gö­
vetli partinin tuttuğu namzedin her ikisi rünmektedir.
dö arka arkaya aynı akıbete uğnyacaktır. Dr.. Şerafettin Turan tarafından, Veli—
Hürrem Sultan, Mustafa’ya karşılık, tah­ yüddin Efendi kütüphanesinde mevcut bir-
tı, kendi oğullan içinde en sevdiği Baye- müıışeaat mecmuasından alınıp neşredilen
zid’e temin etmek isterken, Veziriâzam bir mektup sayesinde, Mustafa’nın tasav­
Rüstem Paşa da, padişah üzerinde mühim vurlarından haberdar olmaktayız. Mustafa,.
nüfuzu olan kayınvalidesi tarafından des­ bu mektubu o devrin mühim ricalinden o-
teklenebilmek için .onun namzedine taraf­ lan Erzurum Beylerbeyi Ayas Paşaya yaz­
tarlık etmekteydi. Bu bakımdan Veziriaza­ mış ve babasının ölümünden sonra tahtın
mın da Hürrem Sultanın yanında Mustafa kendisine temini zımnında onun yardımı­
aleyhine çalışması gayet tabiî idi. Musta­ nı istemiş ve alınacak tedbirleri sormuş,,
fa’nın müsbat teşebbüslerini baltalamaya hattâ şahsına karşı bağlılığını devam et­
çalışan Rüstem Paşa, büyük şehzadenin tirmesiyle ilgili bir ahidnâme tanzimini di­
durumunu yakından tilki p ettirmek için lemiştir. Tahta çıkınca yardımını gördük­
Ahmed Paşayı Vezir olarak Amasya’ya lerini taltif edeceğini de ilâve eylemiştir.
yollamıştı. Fakat Ahmed Paşa kısa zaman­ Aym mektupta, tahta geçince vüzera ve
da Mustafa ile anlaştığı gibi ona damad ümerayı, bilcümle askeri hoşnut edeceği­
da olmuştu. Bunu gören Rüstem Paşa, Ah­ ni, halkı adaletle yönelteceğini zikreyle-
med Paşanın da aleyhine dönmekten geri miştir.
kalmadı. Şehzade Mustafa, kendisine taraftar top­
Hürrem Sultan ve Rüstem Paşanın Mus­ lamak, babasının ölümünü müteakip tahtı,
tafa’ya yapacakları en büyük kötülük, onu garantilemek için başka kimselere de mek­
Padişahın gözünden düşürmeleri ve çıka­ tup yazıp vaadlarda bulunmuş olabilir. Zâ­
cak fırsatlardan faydalanarak hakkında ten kendisi ordu tarafından sevildiği cihet­
şüpheye sevketmeleri idi. le, bu gibi faaliyetlerinin de, taraftarları­
nın sayısını daha da çoğaltması mümkün­
Şehzâde Mustafa’nın, Hürrem Sultan ile dür. Mustafa’nın durumu böyle kuvvetle­
Rüstem Paşanın, kendi aleyhinde çalışmak­ nirken, aleyhdan olan saray grupunun da
ta olduklarım bilmesi, bunun için de açık mukabil tedbirler almış olması muhtemel­
vermemeye dikkat etmesi lâzımdı. Nite­ dir.
kim, öldürüldüğü seneye gelinceye kadar İşte Mustafa’nın durumu bundan ibaret­
Mustafa’nın aleyhinde istismara vesile teş­ ken, . İran seferine karar verilmiş olması,
kil edecek mühim bir hâdiseye rastlanma- işlerin bambaşka mecrada inkişafına sebep-
maktadır. oldu. Kanunî Süleyman İran seferine ka­
Ulema, meşayih ve asker tarafından tu­ rar verdiği sırada nikris hastalığından
tulan Mustafa’nın, en büyük şehzade olu­ mılztarip bulunduğundan, sefere serasker
şunu da nazarı itibare alarak, kendisini olarak Rüstem Paşayı göndermeyi plânlaş-
tahtın namzedi şeklinde görmesi g'ayet ta­ tırdı. Rüstem Paşa gûya sefer hazırlıkla-
biî idi. Askerî kuvvete başvuran Yavuz Se- riyle meşgul olmak, fakat hakikatte Ana­
limvâri bir harekete tevessül edilmediği dolu’daki durumu tetkik etmek için oraya,
taktirde, şimdiye kadar tahta umumiyetle gönderildi. Rüstem Paşa, Anadolu’da ken­
büyük şehzadeler geçmişti. Binaenaleyh disini korkutan bir muhalefetle karşılaştı..
pek çok kimseler tarafından müstakbel hü­ Bunun üzerine bizzat sefere çıkan Padi­
kümdar gözüyle bakılan Mustafa’nın da, şah 902 inci sayfada kısaca anlatıldığı gibi
ilerde sahibi olmayı umduğu taht için ken­ Konya Ereğlisi civarında Aktepe’ye geldi­
disine zemin hazırlaması mümkündü. Lâ­ ği sırada, kendisini karşılayan büyük Şeh-
kin bu münasebetle hemen şunu söylemek zâdesi Mustafa’yı çadırında boğduruverdi.
lâzımdır ki: Seh^âde Mustafa, Yavuz Se- Ayni sayfalarda izalı edildiği üzere Kanu­
limvâri bir harekete asla tevessül etme­ nî Süleyman sefere çıkmadan evvel Veziri­
miş, o, ancak, babasının tabiî ölümünü âzam Rüstem Paşayı Anadolu’ya gönderdiği'
mÜteaJciTJ Padişahlığını garantili gfifroek zaman, Rüstem Paşa Aksaray’dan ileriye
İstemiştir. Zâten onun, taht için tasarladı­ geçmedi. Eski kaynaklarımızın Hemen hepsi-

1306
 Rüstem Pıtça

(îlave î 93)

K anuni S ü leym an’ın .ik i d efa sad âret

m a k a m ın a g e tir d iğ i yegâne v e z ir ia z a m ı sürd üğü c ih e tle K anunî S ü l e y m a n ’a en
o la n R ü s te m P aşa, saray d an y e tiş m iş tir . uzun m üddet v e z ir iâ z a m lılc yapan ş a h s ın
P eçevî ve C e lâ l zade M u s ta fa Ç e le b i s a r ih R ü s te m Paşa o ld u ğ u g ö r ü lm e k te d ir .
ş e k ild e onun H ır v a t . a s lın d a n o ld u ğ u n u
M ü v e r r ih P e ç e v î, m eşhur ta r ih in d e
s ö y le r le r . S il â h d a r v e m î ra h u r lu k e tm iş ve
R ü s te m Paşadan b ahse de rke n b ir k a ç sa­
b ilâ h a r e ta ş r a h iz m e tin e ç ık m ış t ır .
tır la onun rüşve t a ld ığ ın a im a la r d a b u lu ­
D iy a r b a k ır v a lis i ta y in e d ild ik t e n son­
nu r. Bu b a k ım d a n b ir ç o k ta r ih ç ile r R üs­
ra k e n d is in i daha iy i ta n ıtm a y a b a ş lı y a n
te m P aşayı rüşve t a la n ve b u n u n k a p ıs ın ı
R ü s te m P a ş a n ın o arada ta lih i de p a r la ­
açan v e z ir ia z a m o la r a k g ö r ü r le r . Son y ıl­
m aya yüz tu tm u ş o lm a lı ki 1538 de A n a ­
la r d a p ro fe s ö r T a y y ib G ö k b ilg in ’in a r ş iv
d o l u b e y l e r b e y i, e rte s i sene yani 1539 da
v e s ik a la r ı a r a s ın d a g ö rü p n e ş r e ttiğ i bazı
d a v e z ir o lm u ş , a y n ı s e n e n in s o n b a h a r ın d a
m e k tu p la r , R ü s te m Paşa h a k k ın d a k i bu
K a n u n ı ’n i n b ir ic ik k ız ı M îh r im a h S u lta n ­
ith a m ı k u v v e tle n d ir m e k te d ir . K e n d is in in
la e v le n e r e k p a d iş a h dam adı h a lin e g e l-
f e v k a lâ d e z e n g in o lu ş u da bu ith a m a b ir
m iş t ir . 154 1 te v e z ir ia z a m H a d ım S ü le y ­
d ere ce ye kadar hak v e r d ir m e k te d ir . Ö ld ü ­
m an Paşa ile ik in c i v e z ir H üsrev P a ş a n ın
ğü zam an te r e k e s in d e te s p it e d ile n m ü­
a z ille r i ü z e r in e de v e z ir ıâ s a m lığ a y ü k s e l­
h im ş e y le r ş u n la r d ır : 1700 k ö le , 2000 a t,
m iş t ir .
1160 deve, 5000 d ik ilm iş e lb is e ve h i l ’a t
 li “ K ü n h - ü l A h b a r ” ın d a ; O s m a n z a ­ 2000 z ır h , 600 güm üş e ğer, 1100 a ltın
de T a ib d e " H a d ik a t - ü l v ü z e r a ” s ın d a k a y ­ ü s k ü f, 2009 yük keçe, 500 m urassa a ltın
d e ttiğ in e g ö re ; K anunî S ü le y m a n , R ü s te m eğer, 1500 güm üş t u lg a , 1000 güm üş
Paşaya k ız ın ı ve rm e k is te d iğ i z a m a n , k e n ­ şe şpe r. 7 8 0 .0 0 0 a ltın s ik k e . 8 0 .0 0 0 tü l­
tlis in e R ü s te m P a ş a n ın k a lç a s ın d a cüzzam b e n t, 33 k ıy m e tli ta ş, A n a d o lu ve Rum e­
o ld u ğ u n u haber v e r m iş le r . Bunun d oğru l i ’d e b in ç if t lik , 4 7 6 d e ğ ir m e n .
o lu p o lm a d ığ ın ı t a h k ik e tm e k is te y e n K a­
R ü s te m Paşa d e v r in in s iy a s e t in i iy i
n u n î, bendegândan b ir in i R ü s te m P aşayı
k a v r a m ış b ir k im s e id i. A v u s tu ry a e lç is i
k o n tr o lle v a z if e le n d ir m iş . Bu adam , Paşa­
B usbecq o nu zeki ve uzağı g ö rü r b ir k im ­
n ın ü z e r in d e c a n lı b ir b it g ö rm ü ş, o de­
se o la r a k t a v s if e tm e k te d ir . C e lâ l zade
v ir d e e ü z z a m lı b ir h a s t a n ın vücudunda b it
M u s ta fa Ç e le b i de onun f a z la c a le h in d e
y a ş ıy a m ıy a c a ğ m a in a n ıld ığ ın d a n , c a n lı b i­
k a le m k u lla n m a k ta ve şahsî m e z iy e tle r in i
ti g ö re n adam R ü s te m P a ş a n ın s a ğ la m lı­
vzun uzun s a y d ık ta n ve b ilh a s s a h a y ır iş ­
ğ ın a kanaat g e t ir m iş . B ö y le c e y a k a s ın d a ­
le r in e f a z la c a a lâ k a s ın a iş a r e t e ttik te n
ki b it s a y e s in d e d a m a tlığ a k a v u ş a b iîd iğ i-
so nra “ o, k e n d is in i y a ln ız T ü r k le r e d e ğ il,
ni z ik r e d e n O sm an zade T a ib , bu m ünase­
öbür t e b a a la r a s e v d ir m iş ti” d e m e k te d ir .
b e tle R ü s te m Paşa h a k k ın d a şu m ıs r a ın
R ü s te m Paşa ilim ve e d e b iy a tta n na­
s ö y le n d iğ in i k a y d e tm e k te n de k e n d in i a la ­
s ib i o lm a y a n ve ş a ir le r i de h iç s e v m iy e n
m a m ış tır : b ir k im s e o lm a s ın a rağm e n g ü ze l m i­
O lıc a k b ir k iş in in b a h tı k a v i, ta lii yar m arî e s e r le r e f a z la c a a lâ k a g ö s t e r m iş ve
K e h le s i dahi a n ın m a h a llin d e iş e yarar. bu n e v id e b ir h a y li eser m eydana g e tir t­
H a tta bu m ü n a s e b e tle onu “ K e h le - i m iş t ir . İ s t a n b u l’d a T a h ta k a le ’de ç in ile r i­
ik b a l R ü s te m Paşa” d iy e ta n ıta n t a r ih ç i­ n in n e f a s e t i ile m eşhur c a m ii o y a p tır m ış ­
le r b ile v a r d ır . tır . Zevcesi M ih r im a h S u lta n ın da Ü skü­
K anunî S ü le y m a n . büyük şehzadesi dar ve E d ir n e k a p ı’d a kendi adı ile a n ıla n
M u s t a f a ’y ı id a m e ttir in c e , a s k e r in he r­ c a m i l e r i v a r d ı r . İ s t a n b u l ’d a k i m ^ h u r c a m i­
hangi b ir r e a k s iy o n u n u ö n le m e k g a y e s iy ­ in d e n b a ş k a A n a d o lu v e R u m e lin in m u h t e lif
le R ü s te m P aşayı da v e z ir iâ z a m lık ta n az- y e r le r in d e c a m i, m e k te p , im a r e t , çeşm e ve
le tm iş tir . K e n d is in d e n son rak i v e z ir ia z a m h a m a m ı v a r d ır .
K ara A hm ed P a ş a n ın id a m ın d a n so n ra
ik in c i d e fa v e z ir i â z a m lıg a g e t ir ile n R üs- BibEiyoğrafya: H am m er (M. Â ta );
^em P aşa, 10 te m m u z 1561 den ö lü m ü n e D e v le t - i O s m a n iy e ta r ih i. L û tfi Paşa; T e-
kadar bu m akam da k a lm ış tır . B ir in c i »e- v a r ih - i â l- i O sm an. A li; K ünh-ül ah bar.
d a re ti 8 sene 10 ay, İk in c is i 5 sene 9 ay C e lâ l z â d e M u s t a f a Ç e le b i: T a b a k a t - ü î m e-
m a lik fi d e r e c a t- ü l m e s a lik . P e ç e v î; T a r ih .

1107
nin bildirdiğine göre; Anadoluda asker ara­ diktan sonra, aldığı emir gereğince Aksa­
sında: "Padişahın ihtiyarlamış bulunduğu­ ray’dan geriye döndü. Bunun üzerine 1553
nu, vücuduna hareketsizlik ânz olduğu ci­ Ağustosunda Kanunî’nin bizzat kendisi ha­
hetle serdarlıca Rüstem Paşayı memur eyle­ rekete geçti.
diğine, kendi yerine Şehzade Mustafa’yı ge­ Osmanlı kaynaklarının dedikodu şeklinde
çirmek istediğine, fakat buna Rüstem Pa­ bahsettikleri bu habere rağmen, Şehzade
şanın mâni olduğuna" dair bir dedikodu­ Mustafa’nın kendisinde, Padişahlığı elde et­
nun mevcudiyetine şahit olmuştu. mek hususunda bir harekete rastlanma-
Rüstem Paşa bu haberi. Sipahiler Ağa­ maktadır. Zaten, Şehzade Mustafa babası­
sı Kızıl Ahmedlilerden Şemsi Ağa (Üskü­ nın elini öpmek ve orduya iltihak etmek
dar’da camii bulunan Şemsi Ahmet Paşa) üzere babasını karşıladığına nazaran, onun,
ve Çavuşbaşı Mukbil ile Padişaha ulaştır- babasımn niyetlerinden tamamiyle haber­
sizliğine; ayni zamanda kendi­
sinde de asiliğe niyetli hiç bir
liai bulunmadığına hükmetmek
gerekmektedir. Halbuki Şehza­
de Mustafa’nın tahtı elde et­
mek için isyan hazırlığında
bulunduğu şeklinde bazı sözle­
rin kulaktan kulağa dolaştı­
ğından bahseden kaynaklar
vardır. Batı kaynaklarından
Robertson’un “Histoire de l’em-
pereur Charles - Quint” isimli
eserinde bahsettiğine göre: Ve­
ziriazam Rüstem Paşa, Şehza­
de Mustafa’nın İran Şahı Tah-
masp’ın kızlarından birisiyle
evlenerek onunla işbirliği ede­
ceğine dair bir takım sahte
mektuplar tanzim ettirerek.
Kızıl Ahmedli t İsfendiyar oğ­
R ü s te m P a ş a n ın İ s t a n b u l’d a k i c a m i'i lu) lerden Şemsi Ağa ile Ka­
nunîye yollamış. Onun için pa­
dişahın kendisinin sefere çık­
ması lüzumunu işaret etmiştir.
Kanunî Süleyman, Veziria­
zamın arizasmı okuduktan son­
ra peşinen bu sözlere inanma­
mış, hatta Şemsi Ağa’ya:
_ “Hâşâ ki Mustafa Han’ım
bu küstahlığa cür’et ede ve be­
nim hayatımda böyle bir vaz’ı
nâma’kul irtikâb ede. B a*
müfsidler kendilerinin mâil ol­
dukları şehzadeye mülk olsu»
diye bühtan ederler! Zinhar bu
sözü bir dahi lisana getirmeyin
ve bu makule mesaviye vücud
vermeyin” demiştir.
Kanunî Süleyman’ın bilâhara
bu tezvirata inandığı muhak­
kaktır. Zira, feci netice şehza­
A y n ı c a m i’in n e fi« ç i n i le r le s ü s lü iç i
de Mustafa’yı öldürtmesiyle or­

13 OS
tadadır. Alman tarihçisi Zinkeisen de: olan bu dilsizler derhal şehzadenin üzerine
Hilrrem ve taraftarlarının şehzade Mus­ atılmışlardır. Bir yanlışlığa maruz kaldığı­
tafa'yı İranla, temas halinde bulunmakla, nı zanneden zavallı şehzade bir taraftan
itham ettiklerine, Mustafanın da ithamdan dilsizlerle mücadele ederken, bir taraftan
haberdar olduğu için, bu şüpheyi babası­ da babasını imdada çağırmak istemiştir.
nın kafasından silmeye çalıştığına işaret İşte tam bu sırada işin uzadığını nazarı iti­
eder. Padişahın büyük şehzadesinin, Rüs­ bara alan padişah, çadırın içindeki ipekli
tem Paşanın tezvirlerinin kurbanı olduğu­ perdenin arkasından başını uzatarak, ça­
na işaret eden mühim noktalardan birisi buk olmaları için cellâtlara işaret vermiş­
de, şair Taşlıcalı Yahya Bey’in mersiyesi­ tir. Osmanlı kaynaklarında, padişahın de­
dir. Yahya Bey: ğil böyle bir işaret verişine şehzadenin bo­
M e d e d m e d e ti b u c ih a n ın y ık ıld ı b ir yanı ğulması sırasında, nerede bulunduğuna da­
Ecel c e lâ lile r i a ld ı M u s ta fa hanı ir malûmat da yoktur. Yalnız mıineccim-
D o l a n d ı m ih r - i c e m â l i, b o z u l d u e r k â n ı
başı tarihinin bu nokta hakkında verdiği
V e b a le k o y d u la r a l île A l* i O lm a n ı
tafsilât diğerlerine uymamakta ve aynen
Diye başlayan mersiyesinin bir yerinde: şöyle demektedir: "Sultan Süleyman Haz­
G e t ir d i a r k a s ın ı y ere Z a l- i d e v r- i zam an retleri şehzâde Sultan Mustafa’yı kati için
V ücuduna s ite m - i R ü s t e m ile ir d i z iy a n huzûr-u humayûnlanna ihzar ettiklerinde
sözleriyle Rüstem Paşanın rolüne temastan şehzade Sultan Mustafa kaziyyeden haber­
başka: dar olup şehriyar hazretlerinin üzerine hü­
B ir ik i e £ri fe s â d e h li n it e k im s e m g ir cum eyledikte, mevcud bulunan huddâm mü­
liir ik i nâm e- i te z v ir - i k ıld ı k a t lin e lir teferrik ve perişan oldular. Mahmud Ağa
ol vakt güreşçilik fennimde mahir olmağla
mısraı ile de, çevrilen fesada parmak bas­
maktadır.
Bizim kaynaklarımız hiç temas etmemek­
le beraber, Busbecq “Türk mektuplarında.
Kanunî Süleyman’ın, İstanbul’dan hareke­
tinden önce, Mustafa’nın kat’line dair şey­
hülislâm Ebussuud Efendi’den fetva aldığm-
dan bahsedilmektedir. Batı kaynaklarının
üzerinde fazlaca durdukları bıı fetva me­
selesinde, Kanunî kıyaslama yoliyle şöyle
bir hâdiseden bahsetmiş:
“Bir tacirin kölesi olan Zeyd, bir seya-
hata çıkan efendisinin, karısını, çocukları­
nı ve işlerini kendisine emanet etmesine
rağmen, onun işlerini altüst, karısını iğfal
edip çocuklarına, tuzak ve nihayet efendisi­
ne de suikast hazırladığı taktirde şer’an
hangi cezaya müstahaktır?” Sualini sol­
muş, buna karşı Şeyhülislâm Ebussuud E-
fendi de: “Elcevap katli vaciptir” diye fet­
va vermiştir.
Şehzade Mustafa'nın öldürülüşü ânında
Kanunî Süleyman’ın davranış şekline dair
batı .kaynaklarında görülen malûmat haki­
katen tüyler ürperticidir. Ba.tı kaynakları­
na göre: Şehzade Mustafa yalnız başma
«tağ-ı hıımayûna girdiği sırada birdenbire
yedi dilsiz ile karşüaşmıştır. Vaktiyle Ve-
airiâzam İbrahim Paşayı sessiz sedasız şe- K a n u n î'n in s e v g i l i k ır ı M ih r im a h S u lt a n
kalde boğmakta muvaffakiyet göstermiş ( A s l ı T op fcap r S a r a y ı M ü z e s in d e )
Sultan Mustafamn üzerine pürtâ’o edip yık­
tı vc bağladı, pes şehriyar hazretleri müşa­
rünileyhi Zâî diye telkib buyurdular”.
Mustafa’nın öldürülmesüıi takip eden
günler zarfında, henüz rüştüne varmamış
bulunan Süleyman veya Melımed adındaki
oğlu da hile ile annesinin elinden alınarak
Amasyada boğdurulmustur.
Kanunî Süleyman, büyük oğlunun boğul­
ması sırasında ister feci sahneye şahit ol­
sun, ister olmasın, şurası muhakkaktır ki,
hayatında en büyük hatayı işlemiştir. Ne­
tice itibariyle; fazla meelûbiyet gösterdiği
bir kadının, damadı olan veziriazamla iş­
birliği etmek suretiyle perde arkasından
idare ettikleri bir fesat hareketi ile ordu ef­
radı arasında dolaşan dedikodudan dolayı
kapıldığı vehim yüzünden, Kanunî namı
ile bağdaşamıyaeak bir hata işlemiştir.
Şehzade Mustafa asker tarafından çok
sevilen bir kimse olduğundan idamı duyu­
lunca, Yeniçeriler derhal veziriazamın ce­
zalandırılmasını istemiye başladılar. Bu va­
ziyet karşısında Kanunî Süleyman gayet
kurnaz davranarak derhal Rüstem Paşayı
veziriâzamhktan azledip, Tamşvar fatihi
ikinci vezir Ahmed Paşayı veziriazam yap­
tı. Ahmed Paşa da iki sene sonra Şehzade
Mustafa gibi Hürrem Sultan ile Mihrimah
Sultan’m çevirdiği entrikanın kurbanı ol*
du. Şehzade Mustafa’nın idamı gibi Kara
Ahmed Paşanın idamı da hoş karşılanma-
yıp teessüre sebep olmuştur. Kara Ahmed
Paşanın idamından birkaç a,y sonra İran
şahmın nezdine elçilikle giden Haşan Paşa’
ya Şah Tahmasp “Şehzade Mustafa ile Ah­
med Paşanın idamının, Kanunî Sultan Sü
leyman için büyük birer leke” olduğunu be­
yan etmişti.
Şehzade Mustafa sevimli, cesur, bedence
kuvvetli, âlim ve san’atkârları koruyan bir
kimse idi. Onun için asker tarafından se­
vildiği kadar âlim ve san’atkârlar tarafın­
dan da sevilirdi. Kendisi de bizzat edebiyat
ile meşgûl olur ve güzel şiirler yazardı.
ŞeJtKMİü Cihangir
Kanunî Süleyman'ın Hürrem Sultan’dan
dünyaya gelen oğullarının en küçüğü Ci­
hangir idi. 937 (milâdı 1530-1531) yılında
doğmuş olan Cihangir zârif, munis ve has­
sastı. Kanunî Süleyman, Şehzade Mahmod'
in ölümünden sonra Cihangir'e fazla düş­
M 10
künlük göstermeye başlamış, küçük şeh­
zadesini diğerlerinden daha çok sever ol­
muştu. Onun için, yaşı sancağa çıkacak va­
ziyete geldiği halde Cihangir’i bir yere gön­
dermeyerek yanından ayırmaz olmuştu.
Kanunî Süleyman Nahcivan seferine çık­
tığı zaman Şehzade Cihangir’de yanında
idi. İstanbul’dan ayrılırken Kütahya san­
cak beyi şehzade Bayezidi Rumeli’nin mu­
hafazası, için Edimeye gönderdiği cihet­
le merkezi hükümetten itibaren küçük şeh­
zade Cihangir babası ile birlikte yola de­
vam ediyordu.
Bu yolculuk sırasında Şehzade Cihangir,
anneden ayrı büyük ağabeyisi Mustafa’nın
öldürülmesi hâdisesine yakinen vukuf pey­
da etmek şanssızlığına uğradı. Bu yüzde*
derin bir üzüntüye kapıldı. Ortada'bir şey
yokken, bir fesat ve vehim neticesi ağabe-
yisinin birdenbire öldürülmesi hassas kal­
binde onulmaz bir yara açtı. Evvelâ babası­
nı neş'eye garkoflen nüktedanlığından eser
kalmadı. Her geçen gün biraz daha erime­
ye başladı.
Kanunî Süleyman S kasım 1553 te Ha-
lep’e vasıl olunca şehzade Selim’i Maraş’ta
kışlamaya memur etti. Aradan birkaç gün
geçince Cihangir’in yatağa düştüğü görül­
dü. Uğraşmalara rağmen kurtarılamıya-
rak 27 kasım 1553 günü Halep'te vefat
etti.
Cihangir’i ölüme götüren sebep, hiç şüp­
hesiz Mustafa’ya tatbik edilen feci muame­
leden duyduğu derin teessürdü. Lâkin eskt
Osmanlı müverrihleri bu noktayı teşrihten
âdeta sakınırlar. Meselâ, hâdiselerin içinde
bizzat yaşıyan Celâl zâde Mustafa Çelebi
Cihangir’in ölümünü şöyle birkaç satırla ge-
çiştiriverir: “Padişah Zilhiccenin birinci (8
kasım 1553) çarşamba günü Halep’e geldi
ve o gün ahali tarafından istikbal edildi.
Doğruca Halep sarayına giderek kondu.
Şehzade Mustafamn hâdisesi ne de olsa pa­
dişahı müteessir etmişti. Tesadüfen şehzade
Cihangir’in de rahatsızlığı baş gösterdi. He­
kimler tarafından bir hayli ilâçlar verile­
rek tedavisine ihtimam edildiyse de şife
bulamayıp o da vefat etti”.
Öldüğü sırada 22 ilâ 23 yaşlarında bulu­
nan şehzade, Cihangir’in cenazesi Halep’ten
İstanbul’a nakledilerek Şehzâde Camii ya­
nında biraderi Mehmed’in türbesine defne­
dildi. Kanunî Süleyman İstanbul’a dönünce
küçük şehzadesinin hatırasını taziz için faydalanarak başkaldırabilirlerdi. Başkal­
onun namına bir câmi inşa ettirdi. Fındık­ dırma hâdisesi Anadoluda da Rumeli’de
lının üst tarafında bulunan cami ile etra­ de patlak verebilirdi. Çünkü gayrı mem­
fındaki semt hâlen Kanunî’nin bu şehzade­ nun zümre İmparatorluğun her iki eyale­
sinin namım taşımaktadır. tinde de mevcuttu. Nitekim Padişahın A-
nadolu’da bulunuşu, Rumeli'deki gayrı
Düzme Mustafa. Vak’ass
memnun zümrenin sesini çıkarması için
1554 yılında Rumeli’de bir isyan çıktı- bir fırsat teşkil eyledi. Hâdise, Kanunî
-Şehzade Mustafa olduğunu iddia eden bi­ Amasya’da iken Rumeli sipahilerine . yer­
rinin etrafında toplanan kalabalık bir lerine dönmek üzere izin verildiği sırada
.grup tarafından çıkarılan bu isyan, tari­ patlak verdi.
he "Düzme Muscaıa VaK'ası” diye geçti. İsyan hareketi, bir saltanat dâvası şek­
Düzme veya salıte Mustafa şeklinde ta­ linde ortaya çıkmaktaydı. Kendisinin Şeh­
rihe mal oıan şaiısm, şehzadelikle uzak zade Mustafa olduğunu iddia eden ada­
yakın hiç bir ilgisi bulunmamakla bera­ mın etrafında ilk hamlede 10 bin kişi top­
ber, onun nâmı etrafında çıkan isyan; lanmış, kısa bir müddet sonra isyancıla­
Şehzade Mustafa vakasının bir aksülâme- rın miktarı 40 bin kişiyi bulmuştu.
ii olduğu; ayni zamanda, Şehzade Baye- Şehzade Mustafa’ya benzerliğinden is­
.zid meselesine tesir eden tarafları da bu- tifadeye kalkışan bir şahıs, hakiki Mus-
.lunduğundan bu arada tetkiki uygun gö­ tafanın kendisi olduğunu, Konya Ereğlisi
civarında Aktepe’de öldürülmek üzerey-
rüldü.
Şehzade Mustafa’yı seven tımarlı sipa­
hiler, onun başına gelen fecî hâdiseden
fazlaca üzülmüşler, fakat Kanunî’nin al­
dığı âni ve sıkı tedbirler yüzünden sesle­
rini çıkaramamışlardı. Memnuniyetsizlik­
lerini, Nahcivan seferi şırasında gönülsüz
harbetmekle belli etmişlerdi. Kanunî Sü­
leyman bu durumun farkında idi. Onun
için, Nahcivan seferi dönüşünde Amas­
ya’da kaldığı altı aylık müddet zarfında,
tım arlı Sipahiler arasındaki memnuniyet­
sizlik havasını dağıtmak- bir taraftan da
-merkezi hükümetin onlar üzerindeki oto­
ritesini kuvvetlendirmek için bazı ted­
birler aldı. Tımar erbabını memnun etmek
üzere onlara bol bol ihsanlarda bulunur­
ken, merkezi hükümetin otoritesini tak­
viye gayesiyle de, 20 bin akçeden yukarı
dirliklerin, yalnız Âsitâne Yeniçerilerine
verileceğini ilân etti-
Tımar erbabı, Padişahın icraatının bi­
rinci kısmından ne kadar memnun olduy­
sa, ikinci kısmından da o derece memnu­
niyetsizlik hissetti. Zira, yüksek gelirli
-dirliklere kavuşma imkânı, onların elle­
rinden alınmış oluyordu. Bu yüzden, Ana­
dolu’da, Şehzade Mustafa’nın katlinden
doğan gergin hava mevcudiyetini muha­
faza etti. Gayrı memnun zümreyi teşkil B u resim yanlış olarak birçok yerlerde H ur rem
eden Tımar erbabı ile Levendler yâni çift Sultan diye çıkm ıştır. Halbuki Ustlindeki sarih
bozan reayâmn durumu ıslâh edilmediği yazılara göre, Riistem Paşanın zevcesi ve Kanu-
taktirde, bunlar, her hangi bir vesileden ni’nin kızı Mihrlm ah Sultandır.

1111
ken ümeranın yardamı ile kaçtığını, ken­
di yerine bir başkasının öldürüldüğünü,
ileri sürerek saltanat iddiasında bulunu­
yordu.
Kanunî’nin oğlu Mustafa’nın başından.
Yıldırım Bayezid’in oğlu Mustafaya ben­
zer bir macera geçmediğine göre; isyancı­
ların, saltanat iddiasına kalkışan şahsın
Şehzâde Mustafa olduğuna inanabilecek-
lerini iddia etmek hayli müşküldür. Bu
bakımdan, merkezi hükümetin icraatın­
dan memnun olmayan zümrenin, Şehzâde
Mustafa isminin memleket dahilinde uyan­
dırdığı sevgi ve sempatiyi, kütleleri ha­
rekete getirmek için bir silâh alarak kul­
landıkları görülmektedir.
Düzme Mustafa’nın etrafına Varna, Si-
listre, Selânik ve Yenişehir taraflarının
tımar erbabından bir çok kimseler top­
landı. İsyancıların reisi derhal kendisine
vezirler, kazaskerler ve sair memurlar tayin
etti. Akıncı taifesinden Üveyi Tuğca - Uyul
doğdu (yahut Toyca) adında birini de sad­
râzam yaptı. Üveyi Tuğca, Dobruca’daki
Mihrim ah Sultan’ın Edirnekapıdaki cami i
A ynı Sultan’ın Oskildar İskelesindeki cami’i
1112
sofular arasına girerek, bir çok kimseni*!
kendilerine iltihakını sağladı. Böylece is­
yancıların miktarı kırk bin kişiye yak­
laştı.
Düzme Mustafa hadisesi patlak verdi­
ği sırada, taht muhafazası için Edimede
bulunan şehzade Bayezid, bir taraftan
vaziyeti babasına bildirirken diğer ta­
raftan da isyancıların üzerine bir mik­
tar kuvvet gönderdi. Niğbolu sancak
beyi Dulkadırlı Mehmed Han’ı da isyanı
bastırmaya memur eyledi- Kanunî Süley­
man isyan haberini, Amasya dönüşü Bo-
lu’ya geldiği sırada aldı. Bunun üzerine,
üçüncü vezir Sokullu Mehmed Paşayı üç-
bin yeniçeri ve bir kaç bin sipahi ile Ba-
yezid’e yardımcı gönderdi. Fakat padişa­
hın yolladığı kuvvetlerin âsilerle çarpış­
masına lüzum kalmadı; Sokullu Mehmed
Paşa daha Edirne’ye varmadan düzmece
yakalanmış bulunuyordu.
Sahte şehzadenin yakalanmasında; şeh­
zade Bayezid ile Dulkadırlı Mehmed Han’­
ın, âsi saltanat müddeisinin sadrazamı
Üveyi Tuğcaya yaptıkları vaidler ziyade­
siyle müessir olmuştu. Kendisine yapılan
vaidler üzerine, âsi düzmeceyi ele verip-
yakalanmasını sağlayan Üveyi Tuğca, o-
nu, Mehmed Han’a göndermiş; Mehmed'
Han da Sokullu’ya teslim etmiştir. Âsi
düzmece İstanbul’a getirilmiş, Divan -ı
hümâyunda sorguya çekildikten sonra i~
dam edilmiştir. (18 Ağustos 1555). Üveyi
Tuğca’ya ise, âsiyi ele verişinin mükâfa-
atı olarak güzide bir zeamet tevcih edil­
miştir.
Şimdiye kadar tarihçiler, Kanunî’nin
oğlu Mustafanm adım siper ederek yapı­
lan isyan hareketinin sebep ve mahiyetin!
lâyıkı veçhile araştırmayarak, bunu basit
bir vak’a olarak geçiştirmişlerdir. Halbu­
ki Busbecq’in bu hâdiseye dair yazdıkla­
rına bakılacak olursa; mesele Şehzâde
Selim’e karşı tahtı kendisine temin etmek
isteyen Şehzade Bayezid’in bir komplosun­
dan ibarettir. Şehzâde Bayezid hakkın­
da değerli tetkikatta bulunmuş olan Dr-
Şerafettin Turan; Busbecq’in bu mesele­
ye dair yazdıkları ile Topkapı Sarayı mü­
zesi arşivinde (E- 6337) numarada kayıt­
lı bir arz tezkeresinde Şehzâde Bayezid-
in Niğbolu’ya Üveyi Tuğca’nm evine a-
dam göndermiş olduğu şeklindeki, ifade:
üzerinde fazlaca, durmakta ve: "Baye-
aid’in, Düzme Mustafa vak’asındaki ro­
lünün Busbecq’in kaydettiği derecede
üeri vanp vannadığım yani bu komplo­
yu bizzat tertip edip etmediğini maale­
sef tespit edemiyoruz. Bununla beraber
anım bu komplodan, istifade etmek iste­
diği anlaşılmaktadır.” Sözleriyle, hâdi­
seyi bir komplo şeklinde kabul eylediği
kroniklerinde, Busbecq’in Bayezid’i suç­
landırıcı iddialarını az çok teyid eder
görülmektedir. Kanaatımızca: Osmanlı
bir bilgiye rastlanılmadığı, yukarıda zik­
redilen arz tezkeresi de sarih bir şey
ifade etmediği cihetle, meseleyi bu gün
için .bir komplo şeklinde telâki eylemek
de mümkün değildir. Zâten bu vak’ada
Busbecq’in bildirdiği üzere Bayezid’in
veya merhum Ahmed Refik’in kanaa-
tmoa Hurrem Sultan’ın rolü ispat edil­
medikten sonra, hâdise komplo telâkki
olunamaz. Düzme Mustafa hâdisesinin
asıl mühim tarafı; Kanuninin ihtiyaılık
devrinde, Anadolu ve Rumelideki tımaı
erbabı arasında, merkezi hükümetin bil­
hassa iktisadi icraatından memnun ol­
mayan ayaklanmaya hazır geniş bir
zümremin mevcudiyetini ilk defa açığa
•vurmuş olmasıdır.
K a n u n i S u lt a n S u ıe y m a n ’ın A v r u p a lI r e s s a m la r a »
Şehzade Bayezid y a p t ığ ı p o r t r e le r in d e n a lın m ış b ir r e s m i

En büyük şehzade Mustafa ile en kü­ taşımaktaydı-

çük şehzade Cihangir’in ölümlerinden
sonra Kanuni Süleyman’ın hayatta iki
oğlu kalmıştı. İkisinin de annesi Hurrem
Sultan olan bu şehzadeler Selim ve Ba-
yezid idi. 1524 yılında doğmuş olan Se­
lim Bayezid’den iki yaş kadar büyüktü
Kanuninin hayatta kalan iki şehzade­
sinden Selim, içki ve eğlenceye düşkün,
ayni zamanda bu huyların bir neticesi
olarak âtıl bir tipe malikti. Bayezid ise,
hareketli ve cengâver ruhlu, mütevazı
Te cömertti. Ayni zamanda şair olan Ba­
yezid. dedesi Yavuz Selim gibi kalem
ile kılıcı aynı kabiliyette kullanacak bir
yaratılışa sahipti.
Mustafa’nın ortadan kalkmasına rağ­
men, sarayda şehzadelerle ilgili faaliyet­
ler son bulmamıştı. Hurrem Sultan ile
Mihrimah Sultan’m ve kendilerine vasıta
kıldıkları kimselerin davranışları şehza­
deleri birbirini kıskandıracak bir hava
Osmanlı hanedanında saltanatın intikai'
şekline ait bir kanun mevcut olmadığın­
dan, Kanunî’nin iki, şehzadesinin aklın­
dan da saltanata nail olmak geçmekteydi.
Şimdiye kadar ekseriyetle büyük oğullar
tahta geçtiği için "Ekberiyet” an’anesi
gereğince. Selim kendisini tahta namzed
görmekte; Bayezid ise, daha ziyade an­
nesinin kendisini tutması ile etrafında
yarattığı sevgiden kuvvet almaktaydı-
Osmanlı kaynaklarının hemen ekserisi­
nin bildirdiğine göre Hurrem Sultan Ba-
yezidi daha çok sevmekte ve onun padi­
şahlığını arzulamaktaydı. Meselâ, Mü-
neccimbaşı “Sahaif - ül - ahbar” inin 3 ün­
cü cildinin 502 nci sahifesinde : “Şehza­
de Sultan Bayezid’in ba - ebeveyn hem­
şiresi olan Mihrimah Sultan Riistem Pa­
şanın zevcesi idi. Felacerem mezbure ve
validesi Sultan Bayezid’e velâved ahd tah­
sili daiyyesine düştüler.. Mülâhazaların'

1513
da- bu hususta Selim Han'ın asla rekabeti larda yaşadığından bir çok şeyleri gör­
olmayıp, heman ancak sultan Mustafa- müş, fakat eserini Selim zamanlarında
nın define muvaffak olmakla, bu madde yazdığından ister istemez tarafgirlikten
de Rüstem Paşayı vasıta edüp, anın kurtulamamıştır. Son senelerde Bayezid
sâ - i ve nifakı ile maslahat tamam ol­ meselesini inceleyen Dr. Şerafettin Turan
du” diyerek, Bayezid’in veliahdhğını te­ arşiv vesikalarından da istifade süra­
mine çalıştıklarını ve bu hususta Rüstem tiyle meydana getirdiği “Iianunî’nin oğlu
Paşanın vasıtalığından faydalandıklarını şehzade Bayezid vak’ası” isimli eserinde hâ­
bildirmektedir. diseye bir hayli vuzuh kazandırmıştır.
Buna mukabil, eski kaynaklarda sarih Şehzadeler ve iliistem Paşa
bir ifadeye rastlanmadığı halde bazı mü­
ellifler, şehzadeler arasındaki hadiselerin Mustafamn ölümünden sonra şehzade
cereyan tarzına bakmaktan ziyade Selim, Bayezid gerek saray tarafından sevilişi
in karakterini ve simasının annesine faz­ gerekse asker tarafından tutuluşu dola-
laca benzeyişini gözönünde bulundurarak, yısiyle, babasının arkasından saltanatın
Hurrcm Sultanın Selim’e taraftar olabile- kendisine müyesser olacağına inanmakta,
Bayezid ile Selim arasındaki saltanât idi. Bu inancı da hareketlerinden belli o-
•ceği neticesini çıkarmak isterler, luyordu. Hatta 1557 senesinde Mekke emi-
dâvasının mahiyeti ve dolayısiyle hadise­ ri tarafından İstanbul’a gönderilen Kud-
lerin cereyan şekli hakkında en geniş, bil­ biddin Mekki adındaki şahıs- Kütahyada»
gi veren kaynak müverrih Âli’nin “Nadir - geçerken şehzade ile görüşmüş ve Baye-
ül mcharib” adlı eseri ile “Künh-ül ahbar” zid’in bu inançta olduğunu müşahede ey­
İsimli tarihidir.- Diğer Osmanlı müverrihleri lemişti- Bayezid'in böyle düşünmesine
umumiyetle bu meseleye dair bilgiyi Âli’nin mukabil Selim umumiyetle mütevekkil
“Künh - ül ahbar” mdan almışlardır. Âli davranır görünüyor, hadiselerin gelişme
şehzadeler dâvasının cereyan ettiği yıl­ şekline göre vaziyetini ayarlamayı daha
uygun buluyordu. Selim’in annesi Hur-
rem Sultanın Bayezid’e dalıa fazla meyil
gösterdiğinin de farkında olması icap e-
derdi. İhtimal onun mütevekkil görünüşü
de daha ziyade bu sebepten ileri gelmek­
teydi- Şayet Hurrem Sultan Kanunî ka­
dar yaşasaydı, taht muhtemelen Bayezid
için garantilenebilirdi. Lâkin onun 1558
senesi Martının 16 smda ölümü vaziye­
tin başka türlü gelişmesine yol açta.
Bayezid’i tutmakla beraber, sağlığında
bir muvazene unsuru gibi görünen Hur­
rem Sultan ortadan kalkınca, şehzâdeler
arasında için için devam etmekte ola»
saltanat dâvası, da açığa ç’kma istidadı-
gösteriverdi. Bunun üzerine Kanunî her
iki şehzâdenin de sancaklarım tebdil et­
ti-
Kara Ahmed Paşanın idamını müteakij»
ikinci defa veziriâzam olan Rüstem Pa­
şa, şehzâdeler meslesinde, kuvvetle muh­
temeldir ki, zevcesi ve kayın validesi se­
bebiyle Bayezid’in hükümdarlığına taraf­
tardı- Lâkin daha sonra padişahın hangi
tarafı tuttuğu kesin şekilde belli olunca­
ya kadar bitaraf bir tavır takındığı müşa­
Kanuni'nin M acar tarih kitaplarında çıkan hede olunmaktadır. Bu rolü tatbike çalış­
oydurma bir resmi tığı sırada, daha ziyade şeha&delerle ilgi­

1134
I

li bir şahıs olan Lalâ Mustafa Paşa ile

uğraştığı görülmektedir.
İkinci defa sadarete geçince ilk intika­
mı şair Taşlıcalı Yahya Eeyden almak
istiyen Rüstem Paşa, şehzade Mustafa
için yazdığı mersiyesi dolayisiyle onu öl­
dürmeye muvaffak olamayınca, Lalâ Mus-
tafaya pençesini takmaya çalışmıştır. Ka­
ra Ahnıed Paşanın sayesinde mirahurlıı-
ğa kadar yükselmiş olan Lalâ Mustafa*
nın rütbesini tenzil ile Çaşııigirbaşılığa
indirmiş, bilahare bununla da iktifa et-
miyerek Safed sancağına sürdürmüştür.
Lala Mustafa Paşanın İstanbuldan ayrıl­
makla hayattan da ayrılmış olmadığını
nazarı itibara alan Rüstem Paşa onu şüp­
heli bir adam mevkiinde bırakmak iste­
miş, evvelce Şehzade Bayezid’e mensubi­
yetini hesaplıyaraU bıı defa kendisini
Selim’in lalalığına tayin etmiştir.
Rüstem Paşanın o sırada şehzadelerin
yekdiğerine hasım kesileceğini anladığı,
binaenaleyh bu tayinin Lalâ Mııstafayı
müşkül mevkide bırakacağını hesapladığı

H u rrem ( R o x o la n ) S u lt a n ın d iğ e r b ir p o r t r e s i

anlaşılıyordu. Lâkin kurnaz bir kimse

olmakla beraber Rüstem Paşanın bu defa
tahmininde aldandığı görülmektedir. Zira
kıınıaz bir kimse olan Lalâ Mustafa Paşa
Selim'e lıos görünmesini bilmiş ve kısa
zamanda onun itimadını celbederek kendi­
sine ısmdırmıştır.
Şehzadeler davasında Lala Mustafa
Paçanın Kolu
Sadece eski osnıanlı kroniklerine isti­
nat eden tarihçilerin hemen hepsi şehza­
deler dâvasında Lala Mustafa Paşanın bü­
yük tesiri olduğunu hatta Bayezid sakıtı
şekilde dururken onun bir takım hileli
hareketlerle Bayezid’i Selim’e karşı tah­
rik ettiğini zikrederler. Hadise etraflı
;ekilde tetkik edilince; Lala Mustafa Pa-
sa’nm bir takım hilelere baş vurduğu an-
laşılıyorsa da, onun rolünün bugüne ka­
dar izah edildiği derecede şümullü olma­
Ş e h z a d e le r m e s e l e s i n in ilk d e v r e s in i s e v g i l i o ğ lu dığı da meydana çıkmaktadır.
B a y e z id le h in e h a lle d e n K a n u n î’n in zevcesi Lala Mustafamn nıektuolan arşivleri­
H u rr em S u lta n mizde bulunup tetkik edilemediği için
( A s l ı T o p k a p ı S a r a y ı m ü z e s in d e d ir ) şehzadelerin veliahdlık dâvasında Lala’
 Hurrem Sultaa
(ilâ v e : 94)

★
O s m a n lı İ m p a r a to r lu ğ u n u n en kud­
r e tli d e v r in d e , s a r a y k a d ın la r ın ın n ü fu zu n ­ P a d iş a h ın h a s e k ile r i a r a s ın d a yer a-
dan b a h s e d ilm e s in « * sebep o la n H urrem lıp M ehm ed, C ih a n g ir , S e lim ve B a y e z i d ’-
S u lta n , saray a b ir c â r iy e o la r a k g ir m iş , den m ürek kep dört e rk ek , M ih r im a h S u l-
p a d iş a h z e v c e liğ in e y ü k s e ld ik te n başka. t a n ’d a n ib a r e t b ir k ız çocuğu dünyaya
K anunî g ib i b ir hüküm dar ü z e r in d e n ü fu z g e tir e n H urre m S u lt a n . K a n u n î ’n i n ih ti­
t e s is e tm e s iy le n azarı d ik k a ti c e lb e t m i ş - y a r lık d e v r in d e ş e h z a d e le r le ilg ili m e s e le ­
t ir . A vrup a t a r ih ve e d e b iy a tın d a ” Roxo~ le r ü z e r in d e b iz z a t m iie s ir o lm u ş tu r . P a d i­
İan e ” , b aze n de “ R o s a n n e ” d iy e a n ıla n bu ş a h ın annesi H a fs a S u l t a n ’m ö lü m ü n d e n
k a d ın ın Rus veya Leh a s lın d a n o ld u ğ u so n ra saray d a en fa z la sözü geçen k a d ın
s ö y le n ir . M e m le k e tin in G a l i ç ’ y a ’d a “ Ro- h a lin e g e le n H urre m S u lta n , kocası üze­
b o t y n /R o g a tin a s ” y e h ıi. b a b a s ın ın da r in d e k i n ü fu z u n d a n is t ifa d e i le , hüküm ­
M a r s ig li a d lı b ir p is k o p o s o ld u ğ u ayni d a r lığ ı kendi ç o c u k la r ın a m a le d e b ilm e k
ş e k ild e k i s ö y le n tile r a r a s ın d a d ır . K ın m ü ze re f a a liy e te k o y u lm u ş tu r . Bunun iç in ,
ta ta r la r ın ın D n ie s tr ü z e r in e y a p tık la r ı b ir G ü lb a h a r S u lta n d a n dünyaya g e le n en b ü ­
a k ın d a e le g e ç ir ilm iş o lm a s ı b a k ım ın d a n yük şehzade M u s ta fa ’y ı h e d e f it t ih a z ede­
s la v ır k ın d a n g e ld iğ in d e şüphe b u lu n m ı- re k , onun o rta d a n k a lk m a s ı u ğrun d a gay­
yan R o x o la n e ’m n , O s m a n lı s a r a y ın a in ti­ re t s a r f e t m iş t ir . Ş ahsî m e z iy e tle r in in de
k a lin d e n s o n r a , k ıs a z a m a n d a p a d iş a h ü z e ­ t e s ir iy le o rd u ve h a lk ta r a f ın d a n tu tu la n
r in d e t e s ir ic r a edecek d e re ce de v a r lık şehzâd e M u s ta f a ’y ı is te m e y e n H urre m S u l­
g ö s te r m e s in d e , onun, g ü z e lliğ in d e n daha ta n , onu tu ta n k im s e le r in de a le y h d a r ı
çok c a z ib e s in in , aynı zam anda zekâ ve k e s ilm iş t ir . V e z ir ia z a m İ b r a h im Paşaya a-
k u r n a z lığ ın ın ro l o y n a d ığ ı a n la ş ılıy o r . H u r ­ le y h d a r k e s iliş i s e b e p le r i a r a s ın d a bu
rem S u lta n h a k k ın d a ilk m a lû m a t v e ren ­ n o k ta y a da y e r v e r ilir .
le r d e n P ie tr o B r a g a d in o ’n u n onu “ genç, Şehzade M u s ta f a ’y ı o rta d a n k a ld ır ­
güzel d e ğ il, fa k a t ş ir in ” ş e k lin d e ta v s ifi m aya n iy e t eden H urrem S u lt a n , büyük
pek y e r in d e g ö r ü n m e k te d ir . H am m er şehzadeye karşı kendi o ğ u lla r ın d a n B aye­
'" D e v l e t - i O s m a n iy e T a r ih i” is im li m eşhur z id ’i d e s te k liy e r e k , p a d iş a h ın da B a y e z id
e s e r in in a ltın c ı c ild in in z e y lin d e . V e n e d ik ü z e r in d e s e v g is in in a r t m a s ın a ç a lış m ış t ır .
c u m h u r iy e tin in İs ta n b u l e lç is i B e rn a rd o B öy le c- e K a n u n î'n in B a y e z i d ’e k a r ş ı a lâ k a ­
i N a v a g e r o ’d a n n a k le ttiğ i b ir h â d is e i le , sı fa z la la ş m ış tır . K ız ı M ih r im a h S u l t a n ’ın
H urre m S u l t a n ’ ın h ır ç ın lık ve k u r n a z lığ ın a kocası o la n v e z ir ia z a m R ü s te m Paşa is e .
b ir m is a l ve rm e k is t e m iş t ir . V e n e d ik el- k a y ın v a lid e s in in t e s ir iy le B a y e z id ’e ta ­
•ç is in in b ild ir d iğ in e n azaran : R o x o la n e b ir r a fta r . b u n a m u k a b il M u s ta fa ’ya d a a le y h -
îfStin, K a n u n î'n in ilk gözde h a s e k ile r in d e n dar k e s ilm iş tir .
'G ü lb a h a r S u lta n ile kavga e tm iş , Ş ehzade H urre m S u l t a n ’ ın u ğ r a ş m a la r ı n e t ic e ­
M u s t a f a ’n ın a n n e s i o la n ve Ç e rk e z a s lın d a n si ş e h z a d e le r a r a s ın d a m eydana g e le n bu
« e le n G ü lb a h a r S u lta n ona h a k a r e ta m iz t a r a f g ir lik m e s e le le s in i, Ş ehzade S e lim ile
k e lim e le r s a r f e ttiğ i g ib i, tır n a k la r iy le yü­ m u s a h ib i C e lâ l B ey a r a s ın d a ce rey an eden
zünü de ç iz m iş t ir . Bu kavgadan b ir a z s o n ­ şu konuşm ada en güzel ifa d e s in i b u lm a k ­
ra K anunî S ü le y m a n k e n d is in i h u zuruna ta d ır . H urre m S u lta n ve R ü s te m P a ş a n ın
ç is in in b ild ir d iğ in e n azaran: R o x o la n e b ir t e s ir iy le , babası K anunî S ü l e y m a n ’ ın da
k a d ın o ld u ğ u n u , yüzü gözü ç iz ik b ir h a l­ B a y e z id ’i tu tm a y a b a ş la d ığ ın ı duyan Seh-
de b u lu n d u ğ u n u , bü v a z iy e tiy le p a d iş a h ın "•*>d ** S ^ l i m . b ir gün m u s a h ib i C e lâ l Bey
huzur ve n a z a r la r ın ı r a h a ts ız e tm e m e k is ­ ile iç k i iç e r k e n :
te d iğ in i" b ild ir m e k s u r e tiy le h ü k ü m d a r ın “— H a lk a r a s ın d a b iz im iç in ne d er­
n azarı d ik k a tin i kendi ü z e r in e ç e k m iş tir . le r ? S a lta n a tı k im e ta h m in e d e r le r ?
K a n u n î'n in bu h â d is e d e n so n ra H u r r e m ’i D iy e sorm uş. C e lâ l Bey de: B a y e z i d ’i
n ik â h e ttiğ i. G ü lb a h a r S u lta n ’ ı d a o ğ lu n u n b a b a s ı, annesi ve v e z ir ia z a m ın : M u s ta fa ’­
sancak beyi o la r a k b u lu n d u ğ u M a n i s a ’y a yı d a a s k e r in tu ttu ğ u n u s ö y le y in c e , S e lim :
g ö n d e r d iğ i s ö y le n m e k t e y s e de, G ü lb a h a r - — S u lta n M u s ta fa ’y ı en k u v v e tlis i
m M a n is a ’ y a y o lla n ış ı H a fs a S u l t a n ’ın ö l ü ­ is te s in , B a y e z id H anı ana v e b a b a s ı t a le -
m ünden so n ray a r a s tla m a k ta d ır . b e ts in . S e lim fa k ir e de m e v lû s ı r a ğ b e t et-

1116
 a in ; b iz s e fa m ız ı s ü r e lim , y a r ın ın s a h ib i u z a k ta b u lu n d u ğ u s ır a d a H urre m S u l t a n ’»
var” d e m iş tir . y a z d ığ ı m e k tu p la r d a bn sevgi pek a ş ik â r
H a k ik a te n S e lim ’in bu m ü te v e k k il k o ­ ş e k ild e -belli o lm a k ta d ır . H urre m S u l t a n '-
n u ş m a s ın d a te z a h ü r e ttiğ i v e ç h ile , en bü­ m p a d iş a h a g ö n d e r d iğ i m e k tu p la r d a da
yük kuvvet o la n “ y a r ın ın s a h ib i’' ta h tı m u k a b il sevgi göze çarp ar.
S e lim ’e n a s ib e tm iş tir am a, iş o k e rte y e İ m p a r a to r lu ğ u n en p a r la k d e v r e s in d e
g e lin c e y e kad ar, H ü r r e m ’in e n t r ik a s ın ın y a ş ıy a n ve b u a s ır iç in d e O s m a n lı s a r a y ı­
da t e s ir iy le e v v e lâ Şehzade M u s ta fa o rta ­ n ın en m ü h im k a d ın s im a s ı o la r a k t e z a h ü r
dan k a ld ır ılm ış tır . eden H urre m S u lta n , b ir ta k ım b a y ın d ır lık

Şehzade M u s t a f a 'n ın id a m ın ın aka­ e s e r le r i m e y d a n a , g e tir d iğ i g ib i, n a m ın a

b in d e v e z ir iâ z a m y a p ıla n K ara A hm ed Pa­ eser m eydana g e tir ilm e s in e de v e s ile t e ş ­

şa da, H u r r e m ’in t e s ir iy le k a t le d ile n b ir k il e tm iş tir . K e n d is in in y a p tır d ığ ı en m ü­

k im s e d ir . H urre m S u lt a n ’ın K ara A hm ed h im e ser, İs ta n b u l A k s a r a y ’d a c â m i, m e d ­

Paâaya h a s ım lığ ı, v e z ir iâ z a m lığ ı dam adı rese, m e k te p , im a r e t ve d a r ü ş ş ifa d a n ib a ­

R ü s te m Paşaya ik in c i d e fa t e m in e tm e k ret to p lu lu k tu r . K a n u n i S ü le y m a n da onun

e n d iş e s in d e n ile r i g e lm iş t ir . a d ın a M ekke ve M e d in e ’d e b ir e r im a r e t
y a p t ı r m ış , E d ir n e 'y e su g e tir te r e k b ir çok
İk i v e z ir iâ z a m ile b ir ş e h z a d e n in ö l­
ç e ş m e le r a ç t ır m ış , M e r iç ü z e r in d e k i C e sri
d ü r ü lm e s in d e h is s e d a r b u lu n a n H urre m
M u s ta fa P a ş a ’d a da c a m i, im a r e t, k e r v a n ­
S u lt a n , Şehzâde M u s t a f a ’n ı n id a m ın d a n
saray in ş a e ttir m iş tir .
sonra S e lim ile B a y e z id a r a s ın d a v e lia h d -
lık m ü c a d e le s i b a ş la m a k üze reyke n, ken­
d is i B a y e z id ’i tu tm a k la b erab e r, ik i o ğ lu B ib li y o g r a f y a : H am m er (M . Â tâ ) :

k a r ş ıs ın d a b ir m uvazene u nsuru r o lü n ü D e v le t - i O s m a n iy e T a r ih i C. B usbecq

o y n a m a k ta y d ı. 16 m art 1558 de ö lü n c e (H ü s e y in C â h id ), T ürk m e k tu p la r ı. Â li;

bu m uvazene k a y b o ld u . Ş e h z â d e le r ara K ünh- ül ah bar. A hm ed R e fik : X . asr- ı h ic ­

s ın d a k i g e ç im s iz lik m ü c a d e le s a fh a s ın a r id e İs ta n b u l h a y a tı. A hm ed R e fik ; H ur­

in tik a l e ttik te n başka, onun tu ttu ğ u B a­ re m S u l t a n ’ı n son s e n e le r i (Y e n i m ecm ua,

y e z id de en so n u n d a p a r t iy i k a y b e tti. sayı 3 2 ). M ü n e c c im b a ş ı; S a h a if - ü l ah bar.

H urre m S u lt a n ’m K anunî ü z e r in d e F e r id u n Bey; M ünşeat C .: II. Z in k e is e n ,

f a z la c a m ü e s s ir o lm a s ın ın en b üy ük sebe­ G e s c h ic h te des O s m a n is c h e n R e ic h e s in
b i, m u h a k k a k k i. p a d iş a h ın onu büyük b ir E u ropa, lo r g a ; G e s c h ic h te der O s m a n is ­
a ş k la s e v m e s in d e n ile r i g e lm e k te y d i. K a- chen R e ic h e s . Ç a ğ a ta y U lu ç a y ; H arem den
n u n î’n in , m u h te lif v e s ile le r le İ s t a n b u l ’d a n m e k tu p la r . Top kapı saray ı a r ş iv i N o:
5038. 6036. 7816. 7702.

Hün rolünün derecesi hakkında son sözü dişah tarafından iyi bir telâkkiye mazhar
söylemek biraz müşkilât arzetmekteyse olmıyacağım” beyanla itizarda bulundu.
de, arşiv ve kütüphanelerimizde mevcut Eski Osmanlı kaynaklarının ifadesine
sair vesika ve eserler bir çok şüpheli göre: “Lala Mustafa, Selim’in yanına gi­
noktayı aydınlatacak kuvvettedir. dince, yeni efendisini kendisine ısındırmak
Bayezid ile Selim arasında geçen hâdi­ için, fırsat buldukça ona bir takım tahrik
seler, sonuna kadar takip edildiği zaman, edici telkinlerde bulunmuştur. Bu telkin ve
hem meselenin mahiyeti , hem de Lala tahriklerle şehzadenin saltanat hırsının
Mustafa’nın bunda ne dereceye kadar mü­ kabarmasını temin etmiş, bilâhare onun Ve-
essir olacağı kendiliğinden anlaşılacaksa liahdlığını garantilemeye yanyacak faali­
da, Osmanlı kroniklerinin onun hakkında yete koyulmak üzere kendisinden müsaa­
verdiği bilgiye temas etmek te faydadan de istemiş, Selim’den muvafık cevap alın­
hâli değildir. ca derhal faaliyete koyulmuştur. Çalışma­
Lala Mustafa Paşa Selim’in maiyetine sını kurnazca başaran Lala Mustafa önce
tayin edildiği zaman Selim Manisa’da bu­ Bayezid’e bir mektup yazmıştır. Eski ada­
lunuyordu. Sefer dönüşü Manisa’ya git­ mı olması bakımından Bayezid’in kendisi­
mek üzereyken, eski efendisine hürmetle­ ne itimad edeceğini hesapladığından bu
rini sunmak için Kütahya’ya uğradı. Ba­ mektubunda; Selim’in sarhoşluğundan,
yezid, Lala Mustafa’nın kendisine bağlılık devlet idaresine kabiliyetsizliğinden bah­
•göstermekte olduğuna dair mevcut kanaa­ settikten sonra, eski efendisine karşı sada­
ti dolayısiyle, onu yanında alıkoymak is­ katini inandırıcı kelimelerle tekrarlamış,
tedi. Lâkin Lala Mustafapaşa vaziyeti çok Selim’in tasvibinden geçen bu mektubu e-
iyi idare ederek “böyle bir hareketin Pa­ min bir adamı ile Bayezid’e göndermiştir*

1317
 dı. Şimdiye kadar cereyan edem
bazı hâdiselere bakarak baba­
sının, kendisini tercih etmekte
olduğu neticesini çıkardı. Zira
Kanunî Süleyman 1543 Maca­
ristan seferine çıkarken onu be­
raberine almış, ertesi sene ter­
tiplenen av eğlenceleri sıra­
sında yine yanında Bursa’ya
götürmüş, Bursa’dan beraberce
dönüldükten sonra da vazife
ile Edirne’ye göndermişti. Ka­
nunî Süleyman seferlere çıkar­
ken onu iki defa merkezi h ü ­
f <*$' “ ; kümet ve Rumeli’nin muhafa­
* iji. zası işiyle vazifelendirmişti. Bu
••"V=?..: -*••>«, neviden vazifeyi en son olarak
*<5k*:
Kanunî’nin Nahcıvan seferi sı­
. t *?;' rasında görmüştü. Binaena­
" t e * . ~'Z»'İfS*' leyh, babası onda, Selim’den.
' ^ S - ^ '' Ci o & e! \ 2 , ****** * J u c s. - s i , ; *■*?£' ' <-,*
'<'7'
j
■ S **7 <?v'V ^**.- . • ” •; daha fazla kabiliyet görüyor
ve daha çok teveccüh gösteri­
•^'/'■ ¡C n r& 'i& Z it;. J * .'." ^ / - yordu ki, bu neviden vazifele­
ri ona veriyordu.
İşte bu neviden düşüncelerle
‘W * ff
'<„• V . v " ^
i r ^ ^
' ' i»Mst/jSi,.fe ,
İ ^ • v ?J ^v- n. -~ ■: kendi lehine neticeler çıkaran
Bayezid, Lala Mustafa’nın
mektubuna müsait cevap ver­
- i S ^ 'L ^ ^ v V V İ miş Lala Mustafa ise, Baye-
^ h M zid’den gelen mektubu hiç aç­
*>*£* <&•**<*. ? </£if~:*-:"(i.&'tır ~ı ■'*-•• '•'• : madan Selim’e teslim ettiğin­
den, Selim nezdindeki itimad
ve itibarına biraz daha kuvvet
kazandırmıştır.
v' ' *%.**& i • 5>‘ i Yine eski kroniklerin anlattı­
S4^U ğına göre: Lala Mustafa Paşa,
*-V :%:
t-' ^ .. Bayezid’in aldandığını görün­
'•>- r •<■ '*'*‘4W î
ce, eski efendisine bir mektup
daha yazarak, hakaretâmiz
sözlerle Selim’i mücadeleye da­
H u rr em S u lt a n ın r-evgi!i v e m u h te r e m z e v ç S K a n u n î’y e y a z d ığ ı vet etmesini bildirmiştir. Ba­
m e k tu p la r ın d a n b îr i yezid de, kendisine taraftarlı­
( A s l ı T o p k a p ı S a r a y ı m ü z e s i a r ş iv i n d e d ir ) ğına inanmakta devam ettiği
Lala Mustafa’nın tavsiyesine
Bayezid’in 'böyle bir mektup alması tak­ aynen uymuş, Selim’e hakaret dolu bir
dirinde kardeşine karşı mücadele için ümi­ mektup ile bir kadın elbisesi ve bir
de kapılması gayet tabiîdir. Zira, Selim’in hotoz göndermiştir. Bu nesneler o zaman
yanındaki adam bile kendisine taraftarlık için erkeklik ve mertlik duygusunu hayli
ettikten sonra, mücadele imkânları daha inciten şeyler olduğu için dâvanın kızış­
fazla artıyor demekti. Devlet idaresine masına vesile teşkil etmiştir. O sırada Ba-
karşı kabiliyetsizlikleri en yakın bir kim­ yezid’i Padişah nezdınde kötülemeyi düşü­
se tarafından açıklanan Selim’i, babasının nen Selim, Lala Mustafa’nın tavsiyesiyle
da tercih etmiyeceğini düşünmekte haklıy­ Bayezid’in mektubunu ve gönderdiği şeyle-

1118
Ti Kanunî’ye yollamıştır.
Eski Osmanlı kaynaklarından Peçevî, Âli
ve Solakzâde’ııin kaydettiğine göre: Ka­
nunî Süleyman, büyük şehzadesi Selim’-
den bu ha,beri alınca Bayezid’e bir tekdir-
name göndermiş, küçük oğlunu azarlıya-
rak, Selim’e karşı takındığı tavırdan vaz­
geçmesini ihtar etmiştir. Yine eski kay­
nakların ifadelerinden anlaşıldığı üzere;
Lala Mustafa, İstanbul’dan Bayezid’e bu
tekdirnamenin yazıldığını haber almış,
mektubu getiren adamı yolda yakalatarak,
hem mektubu elinden almış, hem de ada­
mı öldürtmüş, üstelik suçu da Bayezid’e
yükletmiştir. Bunun üzerinedir ki Kanunî,
şehzadelerin yerlerim değiştirmiştir.
Müverrih Âli, Selim’in aleyhinde kalem
kullanmamak endişesiyle hâdiseyi bu şekil­
de anlattığından, hem Lala Mustafa'nın
rolü aslından çok büyük görünmekte, hem
de şehzadeler arasındaki mesele hakikî
cephesiyle izah edilmemiş olmaktadır. Hal­
buki çeşitli kaynaldara başvurulduğu tak­
tirde, meselenin aşağıda anlatüdığı tarzda
olduğu meydana çıkmaktadır.

Bayezid ve Selim’m sanca)» merkezleri

H u rr em S u lta n
Şehzade Bayezid, veliahtdlık dâvasına ( A lm a n c a , D ie F r a u e n d e s O r ie n ts a d lı e s e r d e n )
kalkmak üzere iken Sancak Beyi sıfatiyle
Konya’da bulunuyordu. Hürrem Sultan’m
tavassutu sayesinde Kütahya’ya nakledil­
mesi üzerine, bundan fevkalâde memnuni­
yet duydu. Babasına yazdığı mektupta se­
vincini belirten Bayezid’i, esas memnun e-
den şey, merkezî hükümetin yakınma geli­
şiydi. Bayezid Konya’dan Kütahya’ya ge­
lirken Selim Manisa’da bulunuyordu. Kü­
tahya, Manisa’ya nazaran İstanbul’a daha
yakın olduğuna göre, Bayezid, Selim’e ter­
cih edilmiş addedilebilirdi. Fakat, buraya
tayinini sağlıyan Hürrem 4 Sultan’m ölü­
müyle, (16 Mart 1558) esas haminin, daha
doğrusu şehzadeler arasında muvazeneyi
sağlıyan şahsın ortadan kalkması, Baye­
zid’in burada saltanat duygularını açığa
vurmasiyle neticelendi.

Veliahdlik mücadelesinin hakikî

sebepleri

Bayezid ile Selim arasında başgösteren.

H urre m S u ra tı m esEıâ b i r a l b ü m d e n a ls ın m ış re sm i mücadele, peşinen, Kanunî’yi devirip tahta

1J19
 geçmeyi hedef tutan bir hareket olmayıp,
Padişahın sağlığında veliahdlığı' garanti­
lemekten ibaretti. Mustafa’nın ölümü üze­
rine Selim “Ekberiyet” an’anesi bakımın­
dan tabiî veliahd durumunda idi. Bayezid’i
yeknazarda endişeye sevkeden durum da
bundan ibaretti. Fakat, Bayezid faaliyete
geçtiği taktirde kolaylıkla taraftar bulabi­
lecek durumda idi. Zaten o sırada Anado­
lu halkının iktisadi vaziyeti ve psikolojik
havası hükümet aleyhine bir harekete Sü­
rüklenmeğe müsaitti. Zira:
a) Ümid-Burnu yolunun bulunmasından
sonra, ticaretin Akdeniz dışına kayması
dolayısiyle, diğer Akdeniz memleketlerinde
olduğu gibi Osmanlı İmparatorluğunda da,
ticaret zarara uğramış, bilhassa Doğu Ak­
deniz memleketleri bundan daha fazla mü­
teessir olmuştu. Ticarî faaliyetin azalma­
sı Osmanlı memleketlerinde bir para nok­
sanlığı tevlit etmişti. Çünkü kıymetli ma­
denden mürekkep para, ticaretin faal ol­
duğu sahaya tabiî şekilde akmış bulunu­
yordu. Osmanlı ülkesinde en ziyade para
sıkıntısı çeken zümre ise, Anadoludaki Tı­
mar erbabı idi. Bu vaziyet, hükümetten
gayrı memnun bir grubun teşekkülüne, ve­
ya, İktisadî menfaat vaadeden bir kimse­
nin arkasından koşacak kalabalık kümele­
rin ortaya çıkmasına müsaitti. Şehzade
Mustafa hâdisesinde de mevcut olan bu
âmil, onun tutulmasında, ihtiyar Padişah
yerine onun şahsına ümitle bakılmasına se­
bep olmuştu. Hal böyle iken, Mustafa’nın
başına gelenler, İktisadî sıkıntı çekenlerin,
Kanunî’den biraz daha soğumasına sebep
olmuştu. Bayezid, Anadolu Tımar erbabı­
nın bu halini bildiğinden, mevcut sıkıntı­
dan kendi lehine faydalanmayı hesapla­
maktaydı.
b) Veliahdlığı elde etmeyi aklına koyan
Bayezid, bunun, Selim’i altetmekle kabil
olacağım biliyordu. Onun için, ilk defa halk
arasında taraftar toplamaya ve bu arada
Selimi müşkilâta maruz bırakacak tedbir­
ler ittihazına tevessül eyledi. Bu cümleden
bir hareket olarak; Germiyan’dan Saru-
han’a hububat naklini durdurdu. Bağcılık­
la iştigal eden Saruhan halkının hububat
temininde çekeceği güçlük, en azından, Se-
îtm’in beceriksizlikle ithamına yol açacak­
tı.
e) Osmanlı idare sistemi, biüıasse İstan­
1120
bul’un zaptından bu tarafa, “Kapıkulu”
lehine işlemekte idi. Kapıkulu erbabı hükü­
metten maaş alan bir zümre olduğundan,
Tımar erbabı derecesinde,. sür’atle, İktisadî
krizlerin ağırlığım hissetmezdi. Onların,
iktisadi sıkıntıların dışında kalan hâli, el­
bette Tımar erbabının gözüne batardı. Hü­
kümet de bu sistemin mürevvici olduğuna
göre; Anadolu halkı için, hükümete karşı
bir memnuniyetsizlik konusu mevcut de­
mekti.
d) Şehzâde Mustafa'nın birdenbire öldü­
rülüşü, Osmanlı ülkesinde Padişaha karşı
memnuniyetsizliğin çoğalmasına yol aç­
mıştı.
İşte Şehzâde Bayezid, ağabeyisi Selim
ile mücadeleye hazırlanırken memleketin
bu havasından istifadeye çalıştı. Yukarıda
ilk üç maddede temas edilen noktalar, me­
selenin, yalnızca iki Şehzâde arasındaki
taht kavgasından ibaret olmadığım da gös­
termektedir. Bayezid dâvası şümullü bir
mütaleaya tâbi tutulduğu taktirde: “Ka­
pıkulu lehine işleyen idareyi ve onun isti­
nat ettiği zümreyi ortadan kaldırmak iste­
yen bir grupun mücadeleye atılışı” reali­
tesini de sezmek mümkündür. Zira, biraz
ileride zikredileceği veçhile, Bayezid, et­
rafına adam toplamak için yevmiyeli asker
yazmıya başlayınca ona bir hayli kim­
seler koşuşmuştur. Bu hal, o sırada Ana­
dolu halkının para sıkıntısı çekişini ifade
kadar, ayni kimselerin Kapıkuluna kargı
kıskançlıkla bakışım da gösterir.
Velhasü Şehzâde Bayezid, Kütahya’da
mücadeleye hazırlanırken şahsî meziyetle­
rine güveni kadar memlekette esen hava­
yı da oldukça teşhis etmişe benzemektedir.
Maaittâfih bu teşhisin bir neticesi, halinde­
ki faaliyetinin yanında, dâvayı birdenbire
halledecek tedbirlere tevessül eylediği d®
bir ihtimal halinde söylenmektedir. Zira,
Avusturya Elçisi Busbecq’in rivayetine na­
zaran, Manisa’ya adamlar göndererek Se-
lim’i öldürtmeye bile teşebbüs etmiştir.
Şehzadelerin Sancaklarının
değiştirilmesi
Bayozid’in veliahdlığı garantilemek içi»
giriştiği faaliyetin bir mücadele şeklini si-
ma istidadı göstermesi üzerine, Kanunî Stt-
leymaan bütim dikkatini şebaadeler
■çevirdi. Bayezid'in cesur ve atılgan hali ih­
tiyar Padişahı ürkütmüş olmalı ki; Hür-
rem Sultanın ölümünden sonra, açıkça onun
.aleyhtarı kesiliverdi. Şehzadelerin mücade­
lesi babalarına değil biribirlerine mütevec­
cih olduğu halde, Kanunî’nin Bayezid’e cep­
he alıp Selim’i tercih edişinin sebebi, onun
uysallığı ile izah edilebilir. Hayatta bulun­
dukça saltanat sürmek isteyen Kanunî,
Bayezid’in atılganlığından tehlike sezmiş,
buna mukabil Selinim uysallığından em­
niyet duymuş olmalıdır. İşte bunun için,
Hürrem Sultan’m sağlığında Bayezid’i da­
ha fazla sever görünürken, onun ölümünü
müteakip Selim’i tercih edip tutmaya baş­
lamıştır.
Kütahya Sancak Beyi Bayezid, ağabeysi
Selim aleyhindeki faaliyetini arttırdıkça,
Selim de babasına istinadı en doğru yol
olarak seçmiş; lâkin, bir taraftan da Baye­
zid’e karşı mukabil tedbir almaktan geri
durmamıştır. Onların karşılıklı faaliyetleri
arttıkça Kanunî’nin endişesi de artmakts»
devam etmiştir.
Sağ olduğu müddetçe tahtına dört el­
le sarılıp, vaktiyle İkinci Bayezid’in ma­
ruz kaldığı vaziyete düşmek istemediği
.anlaşılan Kanunî Süleyman, endişelenmek­
v ö n c a Ş e h z a d e B a y e z id ’in , s o n r a d a S e iim ’in id a r e e t t i ğ i s a n c a ğ ın m e r k e z i, K o n y a ’n ın o n d o k u z u n c u
yüz
te haklı görünüyor. Zira, Busbecq’in kay­
dettiğine göre; o sırada, İstanbul’da “Şeh
zade Bayezid’in gizlice İstanbul’a gele­
rek, taraftarlarının yardımı ile tahta ge­
çeceğinden” şüphelenilmektedir.
Böyle rivayetlerin ortaya çıkışı, belki
de, Selim taraftarlarının eseriydi. Maama-
fih, merkezi hükümette böyle rivayetleri
çıkaranlar ister Selim taraftarları olsun
ister şehzadeler arasındaki hava dolayısıy-
le kendiliğinden doğmuş bulunsun, memle­
ket bir iç harbe doğru adım adım yaklaş­
maktadır. Böyle bir tehlikeyi önlemek, şüp­
hesiz, padişaha düşen bir vazifedir.
İşte bunun içindir ki; Kanunî, en niha­
yet, şahsî otoritesini kullanarak meseleye
cezrî bir müdahalede bulunmuştur. Bu mü
dahale, Şehzade Mustafa’ya karşı yaptığı
gibi, ord ı ile Anadolu'ya yürümek değil,
şehzadelerin sancaklarını değiştirmek şek­
linde tecelli etmektedir. O sırada esas he­
def Bazeyid’in Kütahya’dan uzaklaştırıl­
ması olduğu halde, Kanunî, Selim’in de
yerini değiştirmek suretiyle, şehzadelere
karşı eşit muamelede bulunduğunu göster­
mek istemiştir. Böylece, üç yüz biner ak­
çe terakki ile Bayezid’i Kütahya’dan A-
masya’ya, Selim’i. de Manisa’dan Konya’ya
y ıl  a şın d a y a p ılm ı ş b ir r e sm i
1121
»akjotmiştir (6 Eylül 1558 - 23 zilkade Bayezid, Amasya’ya gittiği takdirde parti­
965), Ayrıca şehzadeleri tatmin gayesiyle, yi kaybedeceğini hesaplıyordu. Bunun için,
bu nakillerle birlikte, Bayezid’in oğlu Or­ Amasya’ya gitmemek üzeer bahaneler ara­
han'a Çorum’a, Selim’in oğlu Murad’a da maya, hareketini de savsaklamaya koyul­
Akşehir’i tevcih etmiştir. Şehzadelerin ye­ du. Dr. Şerafettin Turan’m “Kanunî’nin
ni tayinlerine dair emirleri Bayezid’e Der­ oğlu Şehzâde Bayezid vak’ası” isimli ese­
gâh- 1 Muallâ Kapıcı Başılanndan Mehmed rine dercetmiş olduğu, Şehzâde Bayezid’­
Ağa, Selim’e de Mahmud Ağa götürmüş­ in, Topkapı Sarayı müzesi arşivinde mev
tür. cut mektuplarından öğrendiğimize göre;.
Bayezid, kendisinin Amasya’ya naklinde,
Bayezid’in Am asya’ya gitmek Nahcivan seferinden beri Selim’in teşvik­
istememesi lerinin rol oynadığını belirtmekte, yerinin
bu şekilde değiştirilmesini şahsına karşı
Bayezid, sancakların değiştirilmesinden
bir hakaret addetmekte, Selim’in kendisi­
önce, babasının, kendi aleyhine vaziyet a-
ne tercih edilmiş olduğuna tahammül ede­
lıp, Selim’i tuttuğunun farkına varmıştı.
mediğine işaretle “Bu hakaretten ölmek
Bu hâ!, onun, Amasya’ya tayini ile iyice
yeğ idi” demektedir.
tezahür etmiş bulunuyordu. Zira Amasya,
Konya’ya nisbctle İstanbul’a daha uzaktı. Bayezid’in Amasya’ya gönderilmesi, ha­
kikaten, tahttan mahrum bı­
rakılacağına işaretti. Onun
için, çeşitli bahaneler ileri
sürerek Amasya’ya gitm e-.
mek istedi. Lâkin Kanunî o-
nu Amasya’ya yolıyarak İs­
tanbul’dan uzak tutmaya
kat’î karar vermişti. Bu ba­
kımdan Bayezid’in mektupla­
rında ileri sürdüğü babane-
ve döktüğü dillere aldırmadı,
bil’akis bir an önce Amasya’­
ya gitmesinde ısrar ile, Ba­
yezid’in o kışı Kütahya’da ge­
K o n y a ’d a n ö n c e Ş e h z a d e S e lim in s a n c a k m e r k e z i o la n
çirmek hususundaki ricasını-
M a n is a ’n ın e s k i b ir r e sm i da kabul etmedi. Hattâ bu
arada Bayezid daha fazla di­
renirse, onun “zorla kaldırılıp
gönderilmesi” için gerekenle­
re emirler bile verdi. Zaten iş
bu dereceye düşmeden önce
Kanunî, şehzadelerini tahttan
mahrum bırakmakla tehdit
ile, bundan sonra geçimsizliğe
devam edecek olurlarsa sal­
tanatı kız kardeşinin oğlu
Osman Şah Beye vereceğini'
bildirmişti. Binaenaleyh, ihti­
yar padişahtan yumuşaması
beklenemezdi. Başvekâlet ar­
şivinde 6027 numaraya kayıt­
lı bir vesikadan öğrendiğimi­
ze nazaran, Kanunî, en niha­
K e n y a ’d a n s o n r a Ş e h z a d e E a y e z id ’in g ö n d e r ild iğ i s a n c a ğ ın yet Bayezid’e: “ya çıkıp san­
m e r k e z i K ü ta h y a cağına azimet eyliyesin, yaı

tlflg
başın tedarikin idesin!” diye çok sert bir nakli emrini getiren adamı hoş karşıladı.
ihtarda bulunmuştu. Halbuki Bayezid, bu emri getiren şahsı
Bu vaziyet karşısında yeni sancağına üç gün kabul etmemişti. Nakil emrini a-
gitmekten başka çare olmadığım anlıyan İmca derhal hareket hazırlığına girişti.
Bayezid emri tebelluğundan itibaren geçen Bayezid’in İstanbul’a boyuna mektuplar
elli günlük bir oyalanmadan sonra 28 e- göndererek Amasya’ya gitmek istemediği­
kim 1553 de Kütahya’dan harekete geçti. ni öğrendiğinden, onu babasının gözünden
daha fazla düşürmeye de gayret etti. Ba-
SeUm’m durumu yezid'in tecavüzkâr karakterinden, kendi­
Kardeşi Bavezid’ie mücadelesi sırasın­ sinin mazlûmluğundan dem vurarak, baba­
da, evvelâ mütevekkil davranan, veya böy­ sının emr-i himayesine sığındığım tekrar­
le bir hal takman Selim, babasına iyice is­ lamaya devam etti. Selim böyle davran­
tinat edince, onun fikir ve emirlerine uy­ makla, şüphesiz, Kanunî nezdindeki itima­
gun hareketi en doğru yol olarak seçmiş dını daha da artırıyordu. Konya’ya tayin
bulunuyordu. Büyük bir ihtimal ile, Selim’ edilmekle Bayezid’e tercih edildiğini bil­
in bu ¡şekildeki davranışında, Lala Musta­ diği, diğer vesilelerle de babası tarafından
fa Paşanın fikir ve tavsiyelerinin bir hayli korunduğunu gördüğü halde, Bayezid’den
yeri vardı. Selim’in, Bayezid gibi babası­ korkuyor, yol emniyetinin temini için, ba­
nın icraatından kendi namına şüphelenme­ basından koruyucu tedbirler almasını rica
sine mahal yoktu. Bunun için, Konya’ya ediyordu.
Selim, Bayezid’in Kütahya-
dan topladığı askerlerle Kon­
ya yolunu kesebileceğini dü­
şünüyor, bu düşüncesini de
Lala Mustafa’nın tavsiyesi
gereğince mektupla babasına
bildiriyordu. Bayezid’in duru­
munu endişe ve sinirlilikle ta­
kip eden Kanunî de onun kor­
ku ve telâşına hak vermiş gi­
biydi. Zira, İstanbul Hüsrev
Paşa kütüphanesi yazmaları
arasmda bulunan 341 numa­
raya kayıtlı “İtaatnâme”
isimli eserden öğrendiğimize
göre; Kanunî Süleyman, Ba­
K ü ta h y a ’d a n s o n r a Ş e jız a d e B a y e z id ’in g ö n d e r il d i ğ i sa n ca k yezid’in bir takım bahaneler­
m e r k e z i A m a s y a ( A . G a b r i e ld e n ) le Kütahya’da oyalanması
karşısında Selim’e de hareke­
tinin tehirini bildirmişti. Za­
ten o aralık Selim, babasına
yazdığı mektuplarla, Konya'­
ya Afyonkarahisar üzerinden
değil Bursa üzerinden gitme­
sine müsaade edilmesini rica
etmiş, ricası da padişahça ka­
bul olunmuştu. Selim’in böyie
bir yol seçmek isteyişinin,
Bayezid’den korkmaktan da­
ha çok, Busbecq’in de işareti
veçhile, onun arkasına sarkıp
İstanbul yolunu kapamak is­
C iv a r ın d a ö n e m li h a r e k e t le r c e r e y a n e d e n A n a d o lu B e y l e r b e y i­ temiş olabileceği, akla d9.1ıa
n d i m e r k e z i A n k a r a ’n ın e s k i b ir r e s m i yakın gelmektedir.

1123
 ŞEHZADE BAVEZİD’tN ŞA İRLİĞ İ V E MANZUM A F TA LEB Î

(İlâve : 95)

O s m a n lı p a d iş a h ve ş e h z a d e le r in in Ey s e r â s e ı* â le m e s u lta n S ü le y m â n u m
b ir k ıs m ın d a g ö r ü le n ş iir yazm a k a b iliy e ­ baba
ti B a y e z i d ’d e de m e v c u ttu . E sasen K anu- Tende cânum cânum un iç in d e c â n â iıu m
n i’n in o ğ u lla r ın ın e kseri ş a ir d i. M u s ta fa , baba
M ehm ed, C ih a n g ir ve n ih a y e t B a y e z id bu B â y e z îd in e k ıy a r m u s u n benüm cânum
k a b iliy e t e s a h ip o la n ş e h z a d e le r d i. B u n la ­ baba
r ın a r a s ın d a is e , e n iy i ş iir s ö y liy e n i, b a ­ B l- g ü n â h ım H ak b ilü r d e v le t lü s u lt a -
b a s ın ın b a ş ın a iş le r a ç m ış o l a n B a y e z i d ’d i . num baba
E n b iy â s e rd e fte ri y a ’ni ki âdem h a k k ı-
A tılg a n ve c e v v a l o ld u ğ u kadar sana­
çün
ta karşı da d ü ş k ü n lü k g ö s te re n B a y e z id ’­
H em dahi M û s î i l e İ s ı -i M e r y e m h a k k ı-
in , sancak b e y liğ i e ttiğ i y e r le r d e â lim ve
çün
s a n a tk â r la r d a n m ü te ş e k k il g e n iş b ir m u­
K â in a tın se rv eri ol R u h - i a ’z e m h a k k ı-
h iti v a r d ı. C öm e rt ve s a h a v e ti «bol b i r i n ­
B î- g ijn â h ım H ak b ilü r d e v le t lü s u lt a -
san o la n B a y e z id , bu h a liy le m u h itin d e k i
num baba
k im s e le r i m a d d e te n m em nun e d e r, aynca
çün
o n la r ın b ilg i ve k a b iliy e tle r in d e n is tifa d e ­
Sanki M ecnûnum bana d a ğ la r başı o l­
ye ç a lış ır d ı. Esasen iy i t a h s il g ö rm ü ş tü .
du d urak
G e n iş b ilg is i ile d o ğ u ş ta n m evcut sanat
A y r ılu p b ilc ü m le m â l- ü m ü lk te n düş­
k a b iliy e ti b ir le ş in c e k u v v e tli b ir ş a ir ola-, tü m ır a k
rak k a r ş ım ız a ç ık a n B a y e z id , ş iir d e “ S a h î”
D ökerüm gözyâşunu vâ - h a s re tâ dûd
m a h la s ın ı, yani ta k m a a d ın ı k u lla n ır ­
el - f ir a k
d ı. T ürk çe d en başka f a ıs ç a y ı da iy i b ilir
B î- g ü n â h ım H ak b ilü r d e v le tlü s .u lta -
ve her ik i d ild e ş iir y a z a r d ı. M ille t kü­ num baba
tü p h a n e s in d e “ E m ir î” k o lle k s iy o n u n d a
K im sana a r z e y liy e h â lü m eyâ şâh- î
T ürkçe ve F arsça d iv a n la r ı v a r d ır .
k e r îm
T ürkçe ş iir le r in i, z a m a n ın a g ö re , b ir A n a d a n k a r d a ş la r u m d a n a y r ılıp k a ld u m
h a y li sâde y a z d ığ ı g ö r ü lm e k te d ir . K a le m y e tîm
o y n a t t ığ ı m e v z u la r in c e le n in c e ' k o la y ş iir Yok b e n iim b ir ze rre ıs y â n u m sana
y a z d ığ ı da a n la ş ılm a k la d ır . F a t i h ’i n o ğ lu H a k d u ı* a lîm
C em g ib i v a ta n t o p r a k la r ı d ış ın d a ö le n , B î- g ü n â h ım H ak b ilü r d e v le tlü s u lt a -
h a tta Cem ile k ıy a s la n a m ıy a c a k d e re ce d e num baba
f e c i b i r ¡ ö lü m le dünyadan göçen B a y e z id , B ir n ic e m a ’s û m u m o ld u ğ u n şehâ b il­
en güzel ş iir le r in i s ık ın t ıy a u ğ r a d ığ ı gün­ m ez m üsün
le r d e m eydana g e tir m iş tir . O nun, k e n d is i­ A n la r u n kanuna g ir m e k te n hazer k ıl­
ni a ffe tm e s i iç in b a b a s ın a y a z d ığ ı m e ş h u r m az m usun
ş iir i, edebî ş a h s iy e t in in kuvvet d e r e c e s i­ Y oksa ben k u lu n la H ak d e r g â h ın a

ni g ö s te re n b ir ö r n e k tir de. varm az m usun

B î- g ü n â h ım H ak b ilü r d e v le tlü s u lt a -
B a y e z id , “ b ig ü n a h ım ” d iy e in liy e r e k , num baba
suçunu b a ğ ış la m a s ın ı is te r k e n , en k a tı T u ta lu m ik i e lü m b a ş ta n başa kanda
y ü r e k lile r i b ile t itr e te c e k b ir ifa d e kudre ­
o la
ti g ö s t e r m iş t ir . K e n d is in in “ d a ğ la r b a ş ın ın
Bu m e s e ld ü r s ö y l- e n ü r k im . kul günâh
d urak ” o ld u ğ u n u s ö y le d iğ in e ve “ m al ve
its e n o la
m ü lk ü n d e n ” a y r ıld ığ ın ı b e lir t t iğ in e g ö re , b u B â y e z îd ü n suçunu b a ğ ış la k ıy m a bu
m eşhur ş iir in i K onya m u h a r e b e s in i m ü te ­ k u la
a k ip A m a s y a ’d a n a y r ıld ık t a n sonra yaz­ B î- g ü n â h ım H ak b ilü r d e v le t lü s u lt a -
m ış o lm a lıd ır . B a y e z id ’ in , b a h a s ın d a n af num baba
ta le b in i, ih tiv a eden ve m anzum m e k tu p B a y e z id ’in bu a c ık lı m e k tu b u n a K anu­
ş e k lin d e K a n u n î ’ .ve g ö n d e r d iğ i ik i ş iir in ­ nî S ü le y m a n da avnı v e z in ve ahenkde
den en g ü z e li şudur: b ir ş iir le n a z ir e y aparak cevap v e r m iş tir .

1124
 Ey dem âdem m azhav-ı tu ğ y ân - u ıs y â - B î- g ü n â h u m d im e b â r i te v b e k ıl c â n u m
num oğul oğul
T a k m ıy a n boynuna h e r k iz ta r ık - ı fe r - T u t a lu m ik i e lü n başdan başa kanda
m ânum . o ğul o la
Bey k ıy a r m ıy d u m sana ey B â y e z id Çünkü is tiğ fa r id e r s ü n b iz de a f v its e k
H ânum oğul n o la
B î- g ü n â h u m d im e b â r i te v b e k ıl c â n u m B â y e z îd ü m suçunu b a ğ ış la r u m g e ls e n
oğul y o la
E n b iy â vû e v liy a e rvâh- ı a ’ze m h a k k ı- B î- g ü n â h ım d im e b âri te v b e k ıl C â n u m
çün oğul
N ûh-u Îb ıa h im - u M û s â İbn - ü M e ry em
B a y e z id ’in g e rek m anzum ge rek n e s ir
h a k k ıç ü n
h a lin d e k i m e k tu p la r la y a p tığ ı r ic a la r a .
H a tm - i âsâr- ı nübüvvet F a h r - i- â l e m
İra n şahı T a h m a s p ’ın da ilk m e k tu b u n d a
h a k k ıç ü n
ş e h z a d e n in a ffı le h in d e k i ta v a s s u tu n a rağ­
B î- g ü n â h u m d im e b â r i te v b e k ıl c â n u m
m en K a n u n î ’n i n f ik r in d e n d ö n m e d iğ i ve
oğul
B a y e z id ’ in K a z v i n ’d e ö ld ü r ü ld ü ğ ü m a lû m ­
 dem a d ın it m iy e ıı M e c n û n a s a h r a la r
d ur. İk i buçuk sene h a p is h a y a tı y a-
durak
ş ıy a n B a y e z id ’in , K a z v in ’de: y a z d ığ ı şu son
K urb - i tâ a td e n k a ç a n la r d â im a düşer
ş iir de, o n u n , d ü n y a n ın f â n iliğ in i ne g üzel
ır a k
if â d e e ttiğ in i g ö s te re n b ir m is a ld ir :
T an d e ğ ü l d ü r d i r is e n v â - h a s re ta dâd
e l- f i r â k N id e y im z â y i’ tû l- ı e m e lle n e fe s i

B î - g 'ü n â h u m d im e b â r i te v b e k ıl c a n u m K a lm a d ı ze rre kadar d ild e bu dünya

oğul hevesi
N e ş ’ e t- î H a k d u r übüvvet râm o la n Iz d ır â b - ı koğul ey m ürg - i revan sab-
o lu r k e r îm re y le
“ L â - te k u l üC ” k a v lin i in k â r id e n k a lu r E s k iy ü p iş te h a raba v a r ıy o r te n k a fe s i
y e tîm K ârbân - î ı-eh-i ilk lîm - i âdem m e n z i lü -
T â a te ıs y â n a â lim d ü r H üdâvend-i K e­ nün
r îm
D okunur o ld u d ilâ s e m ’im e bank-î ce-
B î- g ü n â h u m d im e b â r i te v b e k ıl c â n u m re si
oğul G a a f il o lm a gözün aç d îd e - î hak - b în
R a b m - u - ş e fk a t z îb - i im â n o ld u ğ u n b il­ o la gör
m ez m üsün H ar g ö rm e b a s - ii- h â ş â k ile m ûr- û- m e -
Yâ d e n ı- î m a 's û m u d ö k m e k te n hazer
kesi
k ılm a z m usun Ş ah-i b îd il- ü - b îm â f - u - g ü n e h k â r a n e g a m
Abd-i âzâd ile H ak d e r g â h ın a varm az ben o lu r s a n eğer lû tf- i H u d â d e s t- re s i
m usun

B î- g ü n â h u m d im e b â r i te v b e k ıl c â n u m
oğul B ib liy o g r a f y a : Â li, K ünh-ül ah bar.
H ak re ây ây - ı m u tîe râi it m ü ş t ü r beni
A li E m îr i; O s m a n lı ta r ih ve e d e b iy a t m e c ­
Is te r ü m m a ğ lu b id e m ağnâm a z i ’b-i
m uası num ara 2 . İ s m a il H âm i D a n iş m e n d ;
düşm eni O s m a n lı T a r ih i k r o n o lo jis i C. II. M ehm ed
H â ş e - lillâ h ö ld ü r ü r s e m b 'ı g ü n e h nâgeh Z e k i; M a k tu l ş e h z a d e le r . Ahm et R e fik
seni (A ltm a y ); Şehzâde S u lt a n B a y e z id ’ in İra ­
n a f ir a r ı, T a r ih i O sm anî M ecm uası cüz 36.

Babasına istinat ve onun emirlerine kar Şehzadelere gönderilen nasihatçılar

şı itaatkâr davranan Selim, nihayet, Ba­
yezid’in Kütahya’dan ayrılışından bir gün İstemeye istemeye Kütahyadan ayrılan
önce, yani 27 ekimde Manisa’dan merasim­ Bayezid, Amasya’ya giderken gayet ya­
le ayrılarak şehir dışında konaklamış, bir­ vaş ilerliyor, yolda da kendisine birçok
kaç gün sonra da Bursa’ya doğru hareket kimseler iltihak ettiğinden, zaten kalaba­
ile Balıkesir-Ulubat üzerinden şehre vasıl lık olan maiyeti daha fazla büyüyordu.
olmuşutr. Selim, babasının emri gereğin­ Kuvvetlerinin kabarması nisbetinde sesini
ce Bursa’da dört gün kalacak, iken Baye­ yükseltmeğe devam eden Bayezid, babası­
zid’in Eskişehir’den daha ileri gitmemek nın göndermeyi vadettiği ek tahsisatları
istemesi üzerine, daha fazla müddet bura­ daha ısrarlı şekilde, hattâ daha cesur bir
da beklemiştir. lisanla istiyordu. Bu şekilde Eskişehir’e

1125
kadar varıp, oradan ileri gitmemek arzu­
sunu izhar edercesine normalden fazla ka­
lınca, Kanunî Süleyman, nasihatcı sıfatiy-
le dördüncü vezir Pertev Paşayı Bayezid’e,
üçüncü vezir Sokullu Mehmed Paşayı da
Selim’e gönderdi.
Pertev Paşa, Dr. Şerafettin Tiran'ın
“Kanunî’nin oğla Şehzade Bayezid vak’ası”
isimli eserinde dc kabul ettiği veçhile,. Ba
yesâd’e, Ankara'ya dört konak mesafede
bulunan “Otlakçılar” menzilinde mülâki
oldu. Pertev Paşa, Bayezid’i ikna için bir
sürü dil döktükten ve şehzadenin Amasya’
ya gitmek için ileri sürdüğü şartlan ka­
bul ettikten sonra “Süngülü” menzilinden
geriye döndü.
Pertev Paşa, Bayezid’e gönderilirken So­
kullu Mehmed Paşanın da Selim’e gönde­
rilişi, aslında ayni gayeye mutûf olmama­
lıydı. Zira Selim’e Bayezid gibi yeni san­
cağına gitmesi hususunda nasihatcı gön­
dermeye ihtiyaç yoktu. İhtimal, Sokullu,
nasihatcı nâmı altında ona bir müşavir ola­
rak gönderilmekteydi. Zâten, Pertev Pa­
şanın Bayezid’in nezdinden hemen avdeti­
ne rağmen, Sokullu’nun çabucak dönmeye­
rek Selim ile bir müddet kalışı, bu ihtima­
li takviye etmektedir.
Bayezid’in yeni istekleri
Bayezid Ankara’ya varınca, Anadolu
Beylerbeyi Cenabî Ahmed Paşa tarafın­
dan iyi bir şekilde karşılandı. O, Ankara’­
ya kadar gittiği halde, Selim hâlâ Bursa’-
da idi. Bu vaziyet karşısında Ankaradan
ileri gitmemeli, hiç olmazsa kışı orada ge
çirmek istiyen Bayezid, babasına yeni ilâ­
velerle isteklerini tekrarladı. Kütahya’dan
beri istekleri: Tahsisatının 300 bin akçe­
den 1 milyona çıkarılması, oğullarından Os­
man’a Amasya taraflarında bir münasip
sancak ihsanı, Abdullah ile Mahmud’a 200
biner akçelik has tahsisi idi. Bilâhare bun­
lara, Amasya’nın kendisine beylerbeylik
payesiyle tevcihini, oğlu Osman’a Çankırı
sancağının verilmesini, eski isteklerinden
başka 30 bin altın gönderilmesini ilâve edi­
yordu. Amasya’ya doğru yol aldıkça bil­
hassa para mevzuu üzerinde duran Baye­
zid, babasından yeni yeni tahsisatlar talep
ediyordu. Kanunî ise oğlunu tatlı sözlerle
oyalıyor, beylerbeylik hariç diğer bütün
arzularını yerine getireceğini bildiriyordu.,
Bayezid nihayet avutulduğunun farkına
1126
varınca sesini yükseltmeğe: ‘‘Sultanım biai
esirgemez, sevmez, istamezsiz; bizi düş­
man büürsüz. Ah! ah! Arada ahval vardır,
ki cümle âlem acib kalmıştır, ah! bikes
kaldık; şükür Hüdâya. Her kişi şefkati ata­
sından umar, ah sizde ise şefkat yoktur;
acib musibete uğradık” diye mektuplar
yazmaktaydı. Kanunî, vaadlerini yerine ge­
tirmek için, Bayezid’in Amasya’ya vasıl
olup sarayına girmesini gart koşuyordu,
Lâkin 21 aralık’ta Amasya’ya varışından
sonra da beklediklerini bulamayınca, baba­
sına karşı sesini perde perde yükselterek,
onu, yalancılıkla itham ve Amasya’da dur­
mayacağını beyan edecek dereccde sert
mektuplar yazdı. Böyle mektuplarının bi­
rinde: “Heman bir garez hileniz vardır.
Hem dişsiz, garez yok deyu; mert olan
yalan söylemez. Hâşâ ki sultanımdan ya­
lan gele! Eğer istediklerimden eksik virir-
seniz, beni muradım üzre teselli etmezse­
niz, v ’allah bi’llâh rızanız üzre olmazam.
Amasya’da durmazam, sonra günah bende
olmaz. Siz her nesneyi bilmezlikten gelür-
süz, amma ki ilde söz çoktur” diyordu.
Başka bir mektubunda da: “Ben sultanı­
mın sözüne itimad eyledim, Enguri (An­
kara) den geldim idi. Bilmez idim ki böy­
le ahdinize yalan olacağınızı! Padişah-ı
âlemsiniz, siz böyle yalan söyleyince, ya
biz şimden geru hangi sözünüze inana­
lım ?” diye ithamını fazlaca ileri götürü­
yordu. Bayezid'in bu kadar ağır konuşma­
sının sebebi; aldatıldığını anlaması kadar,
istediği külliyetli miktarda parayı ve sair
şeyleri koparabilmek endişesinden ileri ge­
liyordu. Bayezid’in babasına yazdığı mek­
tuplardaki ifadeler, artık rica ve yalvar­
ma çerçevesinden dışarı çıkmış, tehdit şek­
lini almıştı. Zâten ilkbaharda tekrar An­
kara’ya veya Kütahya’ya naklini istiyor,
dileği yerine getirilmediği taktirde, “vara
cak yeri bilürem!”, “zapt edecek has dahi
buluram” gibi sözlerle niyetini açıklamak­
tan çekinmiyordu. Bayezid, Kütahya’ya
naklinde ısrar ettikçe, Kanunî kendisini
ovplama sivasetinden vazgeçmiyor, bunutı
için o da, bir şaşkınlık eseri şeklinde; Kü­
tahya olmadığı taktirde Diyarbakır, Erzu­
rum, Bağdad ve Halep gibi yerlerin beyler­
beyliklerine razı olacağını ifade ediyordu.
Bayezid için bütün mesele, Kütahya’ya,
yani İstanbul’a yakın yere tekrar dönmek
ti. Bunu teminden ümidini keser gibi oldu-
# u sırad a, babasının aczini yüzüne k arşı
sö y lem ekten bile g eri durm uyor ve A m as­
y a ’dan gönderdiği m ektu p ların ın birinde:
“Sizi ald atm ışla r imiş, eğ er m üslüm anlı-
ğ ın ş â ir ahvalinden dahi haberin iz böyle
ise m em leketin hâli h a ra p tır, Al'ıah sa k la ­
nsın” diyordu.
Bayezid, dileklerinin yerine getirilm esi
için n a d ijrh nezdinde ta v assu tu n u tem in
g ay esiyle veziriazam R üstem P a şa y a da
m e k tu p la r yardı. O ara lık babasının niye­
tin in ne olduğunu bildiğini söylüyor ve bu
nu: “Ben dahi bilürem , bu b an a ezâ etm ek­
te n m urad, benden bir h a tâ sâ d ır olup, bir
baha::? ile fcen erin i an. gidüp olbiri (yC.nl
Selim ) yalnız kala. Anı C ıhi ihtiyar ede-
rem , n ih a y et sonunda lako-t oir.312; am m a
ol insan elinde değildir. A llah elindedir”
şek lin d e ifadelendiriyor, b aşka t i r m e k tu ­
b unda da “böyle bîhuzur olup verem ile
ö lm ekten ise, padişah hışm iyle gitm ek yeğ-
■dür, n ih a y et şehadet m üyesser ola’’ sözle­
riyle, em eline vasıl olabilm ek için ölüm ü
.göze aldığını açıklıyordu.

Bayezid ve Selim’in asker toplamalar!

Şehzâde Bayezid, Selim ’e k arşı vaziyet K a n u n i’n in M e lc h io r L o r is t a r a f ın d a n y a p ılm ı ş

a lm a y a başladığı sırad a, işin d ah a ziya­
d e kuvvetle halledileceğine inandığı için
a s k e r to p lam ay a koyulm uştu. “T arih Se­
m in eri D ergisi”nin 1/2. ci sayısında neşre-
-dilmiş olan “K udbiddin M ekki sey ah atn a-
m esi”nden öğrendiğim ize göre; adı geçen
■seyyah B ayezid’i ziy aret ettiğ i sırad a şeh­
zadenin 7 bin kişilik kuvveti vardı. Kud-
biddirı Mekki, B ayezid’i K ü tah y ad an h a re ­
k etin d en önce z iy a re t etm işti. H arek e ti sı­
rasın d a bu m ik ta r d ah a da a rtm ış olm alıy­
dı. Yolda kendisine bir hayli iltih a k la r da
oldu.
B ayezid’in, topladığı askere m aaş verdi­
ğ i anlaşılıyor. M üverrih Ali’nin “K ünh-ül
a.hbar”m da kay d ettiğ in e n azaran, A nadolu’
d an toplan an bu ulûfeli yâni m aaşlı a sk e ­
re “Y evim lü” denm ekteydi. B ayezid’in e t­
r a f ın a koşup gelenlerin sayısının çok olu­
şunda; m erkezi hüküm etin idaresine k a rşı
duyulan m em nuniyetsizlikten daha fazla,
a sk e re p a ra verilişinin rolü vardı. Z âten
B ayezid’in, babasından fa z la m ik ta rd a p a ­
r a isteyişinin en büyük sebebi, topladığı
raskere p a ra y etiştirm e endişesinden ileri
b ir p o r t r e s i
geliyordu. K anunî, onun dileklerini ta m y e­
rine getirm eyince, Bayezid, zenginlerden
istik ra z y ap m ak su retiy le p a ra ihtiyacını
karşılam ak , h a ttâ kendisine iltih ak a ge­
len kim selerin b ir kısm ım ; m uayyen b ir
m üdd et için m em leketlerinde kalm alarım ,
istem ek zaru retin d e kalıyordu. Selim ve
K anunî’yi esas ü rk ü ten cihet de Bayezid’­
in e tra fın d a büyüm ekte devam eden k u v ­
vetlerdir. Y alnız, onun m aiyetinde k ab aran
insan topluluğu, um um iyetle, talim li ve
disiplinli a sk e r nev’inden kim seler değil­
di.
Bayezid, m u h taç olduğu ask ere sa h ip ol­
m ak için böyle b ir yol tu ttu ğ u sırada, Se­
lim de boş durm uyordu. B ayezid’inki k a ­
d a r o lm am akla berab er Selim ’in de M ani­
s a ’da bir h ay li ask eri vardı. Bayezid’ia
kuvv etlerin in sayısı k ab a rd ık ça Selim’i»
kork u su d a fazlalaşıyordu.
Sancaklarının değiştirilmesi sırasında
babasına “emr-i şerifiniz bâşım üzre” di­
yerek, uysallık gösterirken, hemen arkası»-

1127
dan kardeşine karşı korunmasını talep edi­
yordu. Selim, Manisa’dan hareketinden son­
ra ve Bursa’daki ikametini müteakip Kon­
ya’ya teveccüh edişini müteakip de ayni
dileklerini tekrarladı ve mütemadiyen B a­
y e z id ’den gelecek tehlikeye işaretle baba­
sına sığındı.
Bayezid, Anadoludaki çift bozan reâyâ
ve tımar erbabının, kapıkulu sistemine, iyi
göfcle bakmadıklarını, hattâ bu sistemi or­
tadan kaldırmaya meyilli olduklarını far-
ketmişti. Yevinalü namı ile asker toplarken,
fiiliyatta, tımar erbabına, kapıkulu’nun
sahip olduğu hakları tanıyacağım göster­
miş oluyordu. Bu bakımdan Kanunî, fazla­
ca endişe duymakta haklı gibiydi. Baye­
zid’in faaliyet şekli, devletin istinat ettiği
sistemin değişmesi tehlikesini yaratacak
bir mahiyet arzediyordu. Bu arada Kanu­
nî, Bayezid’e karşı ayni usûle başvurmak
|ruretiyle karşı koymak istedi. Selim’e de
Bayezid gibi “Yevimlü” asker yazmasını
emretti. Hattâ Yevimlü askerinin Baye-
zid’inkinden daha fazla kıymet ifade ede­
bilmesi için, bunların, ‘‘çift bozan reâya”-
dan değil, “ata biner, harbe kabiliyetli”
kimselerden olmasını bildirdi; ayrıca yazı­
lacak askerin masrafını karşılamak üze­
re para da gönderdi.
Kanunî Süleyman, Selim’e böyle bii’ emir
verirken, kapıkullarmın gücenmesinden do­
ğacak ihtilâtları bile hesaplamadı. Zira
şimdilik başarılacak ilk iş, Bayezid’in ar-
zettiği tehlikenin tesii'siz bırakılmasından
ibaretti.
Selim de Bayezid gibi yevimli asker ya­
zarken kendisine katılacaklara ulûfe vere­
ceğini bildiriyor ve ilerde kapıkulu ocağı­
na alınacaklarını da ilân ediyordu.
Dr. Şerafettin Turan’ın yukarda ismini
dercettiğimiz basılmak üzere olan eserinde­
ki mütaleası veçhile: “Hâdise, Selim ile
Bayezid arasında bir taht mücadelesi ol­
maktan çıkarak adetâ Anadolu halkı ve
bilhassa Tımarlı sipahilerle Kapıkulları ve
ocaklı rical arasında siyasî bir hak dâvası
şeklini almıştı. Bayezid'in etrafında top­
lanmış olan tımar erbabı ile, Türk aristok­
ratik zihniyetini temsil edenîer yüksek
devlet memuriyetlerinin kendilerine açıl­
masını, yani evvelce kapıkulları lehine
gasbedilmiş olan haklarının iadesini isti­
yorlardı. Eğer kardeşler mücadelesi Baye­
zid lehine neticelenecek olursa, Selim veli-
1128
ahdligini, Kanunî tahtını, kapıkulları ile;
ocaklı rical de bütün imtiyazlarını kaybe­
deceklerdi”.
Anadolu halkının arzularının tahakkuku­
na imkân verecek bir alemdar gibi görü,
nen Bayezid, adetâ zahmet çekmeden asker
toplamakla beraber, bunların bir çoğu tâ­
lim görmemiş kimselerdi. Bu bakımdan
Bayezid’in askerlerinin disiplini de noksan­
dı. Ayrıca Bayezid için en mühim mevzu
cephane meselesiydi. Zira cephaneler hü­
kümet otoritesini temsil eden kimselerin
kontrolü altındaydı. Bayezid’in takındığı
tavır karşısında Kanunî Süleyman, onu tec-
rid edecek tedbirler aldığından, Bayezid
cephane tedarikinde müşkilât çekiyordu.
Maamafih Bayezid bu ihtiyacını bir dere­
ceye kadar karşılamak imkânını buldu. Fa
kat devletin bütün kapıları kendisine açıl­
mış bulunan Selim’in ordusu, derecesinde-
b'ci ve çeşitli cephaneye sahip olması mümi
kün değildi.
Selim, babasından aldığı talimat gere­
ğince mütemadiyen asker yazdığı halde,
kardeşininkinin sayısına yaklaşamamıştı.
Onun için vaziyeti babasına yazıyor ve on­
dan korunmasını istemekte devam ediyor­
du. Kanunî de bunu bildiği için, Anadoluda­
ki beylerbeylerine emirler verdi. “îtaatnâ-
me” isimli eserin müellifinin, bildirdiğine
göre; beylerbeyilerin kuvvetlerini topla­
yıp, Selim’in istediği anda onun hizmetine
girmek üzere hazırlanmalarını tebliğ etti.
Anadoludaki beylerbeylerine böyle emirler
verirken Rumeli beylerbeyine de askerleri­
ni İpsala’da toplamasını, Veziriâzam Rüs-
tem Paşanın da durumu yakından takip et
mek üzere Afyonkarahisar’a gitmesini em­
retti.
Kanunî’nin emri dairesinde yapılan bü­
tün bu hazırlıklar Bayezid’in işini bitirme­
ğe müteveccihti. Fakat, Şehzâde Mustafa
hâdisesinden sonra ikinci bir oğlu üzerine
sefer yapan bir hükümdar olarak görün­
mek istemiyen Kanunî, bu tedbirleri, şehza­
delerin çarpışmalarını önleyici hareket şek
linde göstermeye çalışıyordu. Lâkin, Ana­
dolu halkı, hedefin Bayezid olduğunu anla­
mıştı.
Blayezid’in a sî ilâm v e k atlin e fetva,
alınm ası
Bayezid’e karşı girişilen hazırlıkların ça­
 pı genişleyip, iş, çarpışma safhasına doğru
yaklaşınca, Kanunî artık esas maksadın
açıklanmasında mahzur görmemişti. Esas
maksat ise, Bayezid ile muharebe, daha doğ
rusu, onun üzerine sefer idi. Fakat, Baye­
zid’in İslâm, üstelik de padişahın oğlu olu­
şu, meselenin dinî bakımdan da ele alınma­
sını gerektiriyordu. Hayatta kalan oğulları­
nın küçüğünü, muharebe ederek ortadan
kaldırmaya karar vermiş olan Kanunî Sü­
leyman, işin bu cephesini de halletti. Baye­
zid’i âsî ilân edip, katline fetva aldı.
Bayezid meselesini ele alan tarihçiler,
hâdiseyi müverrih Âli’nin “Nâdir’uÎ - Me-
harib” ve “Künh-ül ahbar” mı esas ittihaz
ederek anlattıklarından, Âli’de mevcut ol­
madığı için, böyle bir fetvadan bahsetme­
mişler, Busbecq’in bu noktaya temasına da
dikkatlerini çevirmemişlerdir. Halbuki Dr.
Şerafettin Turan’ın “Kanunî’nin oğlu Şehza­
de Bayezid vak’ası” isimli eserinde, Baye­
zid’in katli fetvasından, bahseden İstanbul
kütüphanelerinde mevcut üç eserin ismi sa­
yılmaktadır. Zaten, Bayezid Veliyüddin
efendi kütüphanesinde 3216 numaraya ka­
yıtlı mecmuanın altıncı bölümünde mev­
cut, Şehzâde Bayezid’in katli hakkındaki
fetva suretleri, bu noktaya, itiraz edilemi-
yecek derecede kuvvet kazandırmaktadır.
Kanunî Süleymanj Bayezid’in katline dair
fetva alırken, yalnızca şeyhülislâmın fetva-
siyle de iktifa, etmemiş, Anadolu ve Rume
li kazaskerleri ile bâzı müderrislere de, Ba-
yezid’in katlinin vâcib olup olmadığını sor­
muş ve ayni mealde cevaplar almıştır. Ka­
nunî’nin bu husustaki suali ile şeyhülislâm
Ebussuud Efendi’nin cevabı şöyledir:
“— Bir sultan-ı âdilin ebnâsmdan biri, ita-
atmdan huruç idüb, bazı kal’aya müstevli
olup ve bazı bilâdm ehline mâl salup Ceb?
ile alup ve asker cem’ edüp gayri tarikle
ref mümkün olmayup kıtâle mübaşeret ey-
leseler, sımıp cem’iyetleri dağılıncaya de­
ğin katilleri şer’an helâl olur m u?”
Ebussuud Efendi de:
“— Elcevab: Helâldir. Nass-ı Kur’ân-ı
azîm ile sabit olmuştur, hükm-i şer’îdir ve
icmâ-i selıâbe-î kiram dahi bunun üzerine­
dir. Kıtâle kaadir olanlar kıtal ile, âciz o-
lanlar kelâm-ı hak ile ve bayı dua ile def’i
fitne ve fesâda sa ’y etmek vâciptir”..
Konya Muharebesi
Şehzâde Bayezid, kardeşi Selim’in kuvvet­
1129
lerinin artmakta devam ettiğini, Anadolu-
daki beylerbeylerine verilen emir neticesi,
onların da Selim etrafında birleşmekte ol­
duklarım görünce, kesin bir karar vermenin
lüzumuna inandı. Babası, kendisine şefaat
etmiyordu. Bu vaziyet karşısında, kuvvete
başvurmaktan başka çâre göremiyordu. Da­
ha fazla, beklediği taktirde, Selim’in karşı­
sında dayanamıyacak vaziyete düşecekti..
Bunun için 14 nisan 1559 (6 recep 966)>
da 15 bin. kişilik kuvvetle Amasya’dan ha­
reket etti. Batı istikametinde ilerliyerek
Çorum üzerinden Ankara’ya geldi. Buradan,
babasına yumuşak edalı bir mektup yaza­
rak, Ankara’ya, “bîr ay miktarı eğlenmek”'
için geldiğini ve “kötü bir niyeti olmadığı­
nı” bildirdi.
Kanunî Süleyman ise; Bayezid’in Anka­
ra’ya; geldiğini duyar duymaz, üçüncü vezir-
Sokullu Mehmed Paşa ve Rumeli beylerbe--
yi Mustafa Paşayı iki bin Yeniçeri, Rumeli
askeri ve bir miktar sekbanla alelacele Se­
lim’in yanma yolladı (8 mayıs 1559). Ayrı­
ca Anadoludaki beylerbeylerinin de derhal'
Konya’da toplanmalarını emretti. Böylece
Anadolu, Karaman, Maraş ve Sivas beyler­
beyleri de askerleri ile Konya yolunu . tut­
tular. Sivas beylerbeyi ıAli Paşa, askeri ile’
Selim’in emrine girince şehrin müdafaasız
kalacağı hesaplandığından, Erzurum beyler­
beyi Ayas Paşaya, Sivas müdafaasına bak­
mak üzere Şarki Karahisar beyi Mahmud'.
Beyi Sivas’a göndermesi bildirildi. Selim’e
yazılan emirde de, Konya’dan dışarı çıkma­
ması, Bayezid’in hücumunu karşılamak ü-
zere müdafaa muharebesi yapması tebliğ'
edildi.
Selim, babasından aldığı emir, neticesi'
Konya’da müdafaa tedbirleri aldı. Çadırını
da şehrin dışındaki “Cembağı” na kurdur­
du. Babası kendisini fiilen tuttuğu, askerle­
rinin miktarı, silâhlarının, miktar ve kali­
tesi kardeşininkinden üstün olduğu halde,
Selim korkuyordu. Onun için etrafındaki
kimseler kendisini teselli edip, cesaretini
takviyeye çalışıyorlardı.
Bayezid, babasının kendisini “âsi” ilân
edip “katline karar verdiğini” Ankara’da,
iken kesin şekilde öğrenince, kardeşinin,
hazırlıklarını tamamlamasına fırsat ver­
meden bastırmak üzere derhal Konya’ya^
yürüdü. 29 mayıs 1559 da şehre bir konak­
lık mesafeye kadar geldi. Ertesi gün, yâni
.30 m a y ısta m uharebe etm ek üzere iki t a ­ ilân edip, k atlin e fetv a aldığı oğlunu a ffe t­
ra fın kuvvetleri karşılaştı. medi. Z âten Ü sk ü d ar'd a ordugâh k u rark en
Selim ’in, beylerbeyilerin ask erleri ve ü s­ Selime yazdığı em irde h er nereda olursa
tü n vasıflı silah larla teçhiz edilm iş kuvvet­ olsun Bayezid’in ele geçirilm esini ıbildirm-iş-
leri ile, Bayezid’in, ekserisi tâlim terbiye ti. M üverrih  li’nin bildirdiiğne göre, o sı­
.görmemiş, noksan techizatlı ve disiplinden ra d a Selim ’e; “b ir akçe dirlikten, beylerbey­
m ahrum kuvvetleri k arşılaştığ ı zam an. Se­ liğe,
O > bell:i v czû ret rütbesine v arın ca f m a-
lim , L ala M ustafa P aşan ın tavsiyesiyle şöy­ hal ve m ünasip gördüğüne m an sıp lar tev­
le b ir m uharebe te rtib i aldı: cih edip, evâanir-i âliıye verm ek” selâhiyeti-
S ağ kola, Anadolu beylerbeyi Cenabı Ah- ni tam dı. O zam an a k a d a r hiç b ir şehzâde
m ed P a şa ; sol kola K aram an beylerbeyi ye bu derece geniş selâh iy et tan ın m am ıştı.
Perhad, M araş beylerbeyi Ali ve A dana h â­ Böyle geniş selâh iy etler tan ın an va Ba-
k im i R am azan zâde P iri P a şa la r geçti. Se­ yezid’i y ak alam ası isten en Selim’in y ap a ca­
lim, L ala M u stafa P a şa ile birlikte jnerkez ğı ilk iş, şüphesiz, hasm ım tam am en o rta ­
de kaldı. Bayezid de buna m ukabil te rtib i­ dan k ald ıım ay a çalışm aktı. B unun için d a ­
ni ald ık tan ccn ra ç-rpıgrr.a tc.5lE-.a1. h a m uharebenin vukuundan önce K onya’y a
Bayezid, ilk ham lede Selim ’in sol koiıı gitm esi em redilm iş olan vezir Scıkullu Meh-
tisorine yüklendi. Bu bölümdeki K aram an m ed P aşa ile Rum eli beylerbeyi Kızıl Ah-
a sk eri şehzadenin hücum una dayanam ıya- medli M ustafa P a şa kendisine m ü lâK 'lım-
ra k şehre doğru k açm aya başladı. O a r a ­ ca, 13 h aziran d a A m asya’y a m üteveccihen
lık alm an tedbirler sayesinde, bu k açışm a­ h are k ete geçti.
dan doğacak bozgun önlendi. Bayezid, e r te ­ B ayezid’in m u tlak a yakalanm asını arzu ­
si gün Selim ’in sol kolu üzerine hücum unu lay an K anunî Süleyman, oğlunun yalnızca
tekı-arladı. L ala M u stafa P a ş a bu kısm a İ ra n ’a kaçm asını değil, A ra b ista n v ey a Kı­
y etişerek vaziyeti düzeltince, Bayezid bu de­ rım gibi İstan b u l’d an uzak O sm anlı to p ra k ­
f a s a ğ kola karşı hücum a geçti. 'Çok şid­ ların a geçm esini bile önlem ek ü zere E rz u ­
d etli bir çarpışm a devam ederken, L ala rum , Van, D iyarbakır, B asra, Şam beyler-
M u stafa P a şa sa ğ kola da y etişti ve gös­ fcevlerine, Sinop’ta n T rab zo n 'a k a d a r sah il­
terdiği şecaat sayesinde, ağ ır z a y ia ta u ğ ra ­ deki k ad ılara ve K m m h an ın a hüküm ler
yan Bayezid, harbin kaybedildiğini göre­ göndererek yolların tu tu lm asın ı em retti.
rek, toplıyabildiği k a d a r kuvvetle m u h are­ Bu k ad a rlık la d a yetinm iyerek S o k u llü y a
be m eydanını te rk e tti. Bayezid’in çekilişi °rönderc’.:ği ay rı b ir hüküm de âsî .şehzadesi­
sırasın d a Selim’in kuvvetleri ilerliyerek bir ni y a k a la m a k ta y ararlığ ı görülecek ask erle­
hayli teçhizat ve m ühim m at ele geçirdiler. re ihsan ve te ra k k ile r vadetti.
Bayezid’in İran’a sığınması K onya m uharebesinde ü s tü n kuvvetler
k arşısın d a bütün talih i a lt ü s t olm uş bulu­
Bayezid, yanında oğlu O rhan olduğu h al­ n an Bayezid ise, son b ir ü m it halinde a f
ede m ağlûben te rk e ttiğ i m uharebe m eydanın­ dilemek üzere, ad am ların d an ik i kişiyi b ab a­
d a n sü r’atle A m asya’y a dönerken, Selim de sına gönderm işti. L âkin b u n lar d ah a İs ta n ­
ayni s ü r ’atle zafer m üjdesini babasına u laş­ bul’a varm adan, o, A m asy ad an ay rılm ak
tırdı. Bunun üzerine K anunî 5 haziran 1559 m ecburiyetini hissetti. S ancak merkezimde
daı R üstem P aşa ile birlikte Ü sk ü d ar’a ge­ beklem ekte devam etse y a k la şm a k ta olan
çip o tağ ı hum ayununa girdi. büyük ku v v etler k arşısın d a m u tla k a ezile­
Bayezid A m asya’ya v arınca babasına cek ve bile bilte ölüme rıza gösterm iş ola­
■mektup y az arak affını diledi. M üverrih Âli’ caktı. y aşam ak için te k ü m it v ard ı: O da.
nin .bildirdiğine göre, bu m ektup L ala M us­ m em leket sın ırların d an dışarı çıkm ak. A n­
ta fa P aşan ın adam ları ta ra fın d an eılde edil­ nesinin ölüm ünden beri k a ra rm a y a yüz tu ­
m işti. M aam afih, F eridun Bey m ünşeatın­ ta n talih i şim di o derece ters, yiiz oluyordu,
da dercedilm iş bulunan K anıınî’nin Şah T ah- ki, devrin en h aşm etli devletinin h ü k ü m d ar­
m a sp ’a yazdığı m ek tu p ta k i ifadeden, o sı­ lık ta h tın a oturabilm enin yollarını a ra ş tıra »
rada, Ba.yezid’in a f ta le p eden m e k tu p ların ­ cesur ve atılg a n şehzâde, son rad an babası­
dan birinin padişahın eline geçtiği anlaşılı­ n a yazdığı m e k tu p ta “m ünasip b ir yerd*
y o r. F a k a t K an ını Süleym an bir defa âsî eğlenmek,, niyetinde bulunduğuna ibaret

1130
etmekle beraber, hakikatte canını kurtara­ kendileri Bayezid’e yetişemiyecekterini an­
bilmek için vatan topraklarının dışına kaç­ ladıklarından Malatya heyi Mustafa Bey
maya çalışıyor ve sana ne olacağı belli ol- (Paşa) ve Aymtab beyi Hüsrev beyi (Pa­
İnayan karanlıklara doğru ilerliyordu. şa) ileri gönderdiler.
Ramazan bayramının ilk gününe rastlı- Mütemadiyen takip edilen Bayezid niha­
yan 7 temuz Cuma sabahı, yanında oğul­ yet Türk - İran hududunda S a’d Çukuru’-
larından Orhan, Osman, Mahmud ve Ab­ na kadar geldi. Görünüşe nazaran, kendisi
dullah olduğu halde Amasya’yı terkeder- burada af dileğinin neticesini beklemek ni­
ken halk kendisini göz yaşları ile uğurla­ yetinde idi. Lâkin arkasından takip eden
dı. Yeni doğmuş küçük oğlu ile dört kızı ve Mustafa ve I-Iüsrev Beyler derhal hücuma
karısı Amasya’da kaldı. geçmişlerdi. Maiyetinde 12 bin kişilik kuv­
Feridun Bey münşeatında dercedilmiş bu­ vet bulunan Bayezid bir saatlik muharebe­
lunan, Kanunî Süleyman’ın Şah Tahmasp’a yi müteakip bunları mağlûp etmişti. Peçe-
yazmış olduğu mektuptan öğrendiğimize gö­ vî’nin bildirdiğine nazaran Bayezid’i takip
re, Bayezid Amasyadan çıkarken yanında oduı kuvvetler istemeye istemeye savır-
on tin kişilik kuvvet vardı. Konya muha­ mıştı. Lâkin, Bayezid için iç, bunları m -0
rebesinde ordusunun büyük kısmı mahvo­ lûp etmekle bitmiyordu. Uçurumun kenarı­
lan Bayezid’in etrafına sancak merkezini na kadar gelen kara talihini geri döndüre­
terkederken bu derece adam toplanmasının cek, ışıklı bir istikbale yürümesi mümkün
sebebim, daha ziyade, onun fazlaca sevilişi­ değildi. Zira babasına affı için yaptığı mü­
ne atfetmek lâzımdır. Az denemiyecak ka­ teaddit müracaatlardan müsbet hiç bir ne­
dar kabarık olan bu kuvvet dolayısiyledir tice çıkmamış, bil’akis amansızca takibine
ki, kendisini yakalamaya emir alanlardan devam edilmişti. Sancakbeylerini mağlûp
Vilâyet-i Rum beylerbeyi Ali Paşa onun etmek kâfi değildi. Zira onların gerisinde
karşısına çıkmaya cesaret edemedi. Bayezid beylerbeyiler, onların arkasında Sokullu,
de doğuya doğru yolunda devam etti. O Sakullu’nun gerisinde kardeşi Selim, en
ilerledikçe bilhassa İstanbulda ulaşmak iste­ başta da bir türlü yumuşamayan babası
diği yer hakkında türlü şeyler söyleniyor vardı. Binaenaleyh Bayezid için iki iş var­
ve çeşitli tahminler yürütülüyordu. dı, ya geriden gelecek kuvvetlerle çarpışa­
rak mutlak bir ölüme rıza göstermek, ve-
Kanunî’nin emri gereğince, Karaman,
yahutta hududu öte tarafa geçmek. Baht­
Rum, Diyarbakır beylerbeyleri Erzurum
sız şehzade Bayezid çaresiz ikinci şıkkı
beylerbeyi Ayas Paşanın emrinde toplan­
seçmek zorunda kaldı. Revan Valisi Naza-
maya fırsat toula.madanj sür’atle ilerleyen
müddin Şah - Kulu’na bir mektup yazarak
Bayezid Erzurum’u da geçerek Hasankale’
İran’a sığınmak istediğini bildirdi ve daha
de konakladı. O sırada yalnız başına şeh-
fazla beklemeden Ağustos sonlarına doğ­
ziâde ile başa çıkamıyacağmı kestiren A-
ru İran arazisine dahil oldu. Bayezid’in
yas Pasa Bayezid’e hüsnükabul gösterdi.
Sran’a sığındığı günlerde onu takibeden
Hayvanlarına nal ve mıh verdiği gibi, suçu,
ağabeysi Selim de Erzurum civarındaki
nu affettirmek için teşebbüse bile geçti. O-
nun bu hareketi bilâhara idamına sebep teş Çermik sahrasına varmıştı.
kil edecektir.
Ayas Paşa, Bayezid’in affı teşebbüsüne
geçtiği sırada Sivas, Karaman ve Diyarbakır
beylerbeyleri Erzuruma varmış bulunuyor
du. Neticede bu beylerbeylerinin ısrarı üze­
rine af teşebbüsü bir tarafa bırakılarak pa­
dişahın emri yerine getirilmek üzere şehza­
denin takibine devam edildi. Bunlar en ni­
hayet Aras kenarında Karadere mevkiinde
Bayezid kuvvetlerine yetişerek derhal hücu­
ma geçtiyse de, şehzade üstün sayıda kuv­
vetlerle çarpışmayı doğru bulmayarak Ka­
ğızman’a doğru uzaklaştı. Beylerbeyiler ise, K a z v în ’d e b ir k a le k a p ıs ı

1131
Bayezid’in İran’a sığınmasından
meseleler
Revan Valisi Nizamüddin Şah-Kulu Sul­
tan Bayezid’in mektubunu alınca, bir ta­
raftan vaziyetten Şah Tahmasp’ı haberdar
ederken, bir taraftan da, Şah’tan talimat
gelinceye kadar Osmanlı şehzadesini oya­
lamak istedi. Revan Valisinin, bu sırada
Bayezid’den bir hayli çekindiği ve gerek
12 bin askere sahip olan onun, şahsı üzerin­
de, gerekse şehzadenin gerisindeki kudretli
Osmanlı hükümeti hakkında muhtelif ihti­
malleri hesapladığı anlaşılıyor. Bu sebeple,
şahtan haber gelinceye ıkada.r şehzadenin
ordugâhını etraftan sıkı bir kontrol altında
tutmaya çalıştığı görülmektedir.
Bayezid’in İran’a sığındığı günlerce Es-
terebad taraflarında bulunan Şah Tah-
masp, haberi alınca pek sevinmiş ve şeh­
zadenin parlak bir merasimle karşılanma­
sını emretmiştir. Kendisi de Kazvin’e dön­
müştür. 1547 yılında İran şehzadesi Elkas
Mirza’mn OsmanlIlara sığınmasını gözönü-
ne getirerek, bu hâdiseyi ona mukabil Ce-
nab-ı Allah’ın İran için bir lûtfu ihsanı ka­
bul eden Şah Tahmasp, eline geçen koz ile,
Elkas Mirza’mn sığınmasından doğmuş o-
Irat! Ş a h ı T a h m a s p
(M e lc h io r L o n s ’t e n )
doğan lan meselelerin intikamını almayı da düşün­
dü. Zaten, Konya muharebesinden beri A-
nadolu’ya gönderdiği casuslarla şehzadele­
rin durumlarını takip ettirdiği anlaşılan
Şah Tahmasp, Bayezid’i merkezi hükümeti
olan Kazvin’e dâvet etti. Bunun üzerine,
İran’a sığındığı andan itibaren kendisini
mukadderatın seyrine terketmiş olan Ba­
yezid, Şaha mülâki olmak üzere yola çıktı
ve 1559 yılı sonlarında Kazvin’e vardı.
Şah Tahmasp Kazvin’de Osmanlı şehza­
desine fevkalâde hüsnü kabul gösterdi. Ba­
yezid’i şehir dışında bizzat karşıladı. “Nuh-
bet-üt tevarih”teki bir kayda nazaran, Şah
ile Bayezid ilk karşılaştıkları anda bir ba­
ba - oğul gibi at üzerinde kucaklaşmışlar­
dı. Müverrih Âli’nin bildirdiğine göre:
On iki bini kişüik askeri yanında bulunduğu
halde .Kazvin’de karşılanırken, İranlIların
hazırlıksız bulunuşlarını ve merasim kıt’a-
lannın miktarının azlığını farkeden Baye­
zid’in en yakın müşavirlerinden Kuduz Fer
had, fırsattan istifade ile derhal hücuma
geçilmesini ve böylece Acem mülküne sa­
hip olunmasını teklif etti'. Lâkin Bayezid
bu teklifi neticesi karanlık bir macera te­
lâkki eylediğinden şiddetle reddetti.
Bayezid’in Kazvin’e vardığı ilk günlerde
İran Şahı Osmanlı şehzâdesinin şerefine
muhteşem bir ziyafet tertip etti. Ayrıca
kıymetli mâden ve taşlardan mürekkep he­
diyeler takdim etti. Bayezid de bunun al­
tında kalmamak üzere şaha ayni şekilde
hediyeler sundu.
Kazvin’de Şah ile Bayezid arasında kar­
şılıklı ziyafetlerle samimiyet artarken Os­
m anlI hükümeti boş durmuyordu. Şehzâde-
jıin İran’a sığınması ile Osmanlı devleti
için yeni meseleler ortaya çıkmış, türlü ih­
timaller belirmiş bulunuyordu. Şehzadenin
ve bilhassa ondan istifadeye çalışacak olan
İran şahmın Osmanlı topraklarına tecavü­
zü hesaplanıyordu. Bu bakımdan İrana sı-
ğınıncâya kadar bir iç mesele olan şehzâ-
deler dâvâsı şimdi bir dış mesele şekline
bürünmüş gibiydi.
Bayezid’in Amasya’dan sonra doğu isti­
kametinde ilerlediği görülünce onun İran’a
sığınacağı hesaplanmış ve Kanunî tarafın­
dan Şah TaJımasp’a hitaben bir mektup ya­
zılmıştı. Selim’in elinde bulunan bu mek­
tup, onun İran toprağına ayak basmasını
müteakip Şah’a yollandı. Selim babasının.
1132
m ektubunu g ö nderirken kendi­
s i de a y rıc a b ir m ektup kalem e
alm ış bulunuyordu. F eridun
Bey m ünşeatında dercedilm iş
bulunan K anunî’nin bu m e k tu ­
bunda: B ayezid’in doğu istik a ­
m etinde kaçtığı, İ ra n to p ra k la ­
rın a sığınm ak isterse m üsaade
edilmemesi, şay et h erh a n g i b ir
gekilde İ r a n ’a geçm eye m uvaf­
f a k olursa ad am ları ile b irlik ­
te y a k a la n a ra k Selim ’e teslim
edilm esi isteniyor; bunlar y a ­
pılm adığı ta k tird e şehzadeyi
ta k ip eden kuvvetlerin İ r a n ’a
girm eye m ecbur olacakları ilâ­
ve olunuyordu.
Şah T ah m asp ’a K anunî ve
Selim ’in m ektuplarından b aşka
Sokullu ve L ala M u stafa P a ­
ş a la r ta ra fın d a n ayni m ealde
m e k tu p la r y az ıla ra k m ültecile­
rin iadesi üzerinde durulurken,
öte y andan da O sm anlı - İra n
h ududunda sıkı ted b irler alın ­
m aktaydı. H u d u tta k i vali ve
san cak beyleri, p ad işah tan g e ­
len em ir dolayısiyle seferber
halde idi. B ir ta ra fta n da B aye­
zid’in İra n d a k i durum ve f a a ­
liyetine d a ir yeni hab erler alın­
m a y a çalışılıyordu.
B ayezid’in İ ra n ’a sığındığı
öğrenilince Selim, babasından
aldığı em ir gereğince 4 eylül’-
de E rz u ru m ’dan h are k et ile Di­
y a rb a k ır’a g itti. B u ra d a da fazla k alm ıy a ra k nun için Selim H alep ’ten a y rıla ra k 4 a r a ­
yine babasının ta lim a tı gereğince H alep’e lık 1559 da K onya’ya vardı. İlk b ah ard a İs ­
geçti. A rtık Osm anlı ta h tın ın yegâne v â ri­ ta n b u l’a döndü.
si h aline gelm iş olan Selim, Sckullu Meh-
med P a şa ile birlikte H alep’te kış’ayacak, Ş ah T ah m asp ’uî B ayezid’in c flı için
h u d u tla rd a alm an sıkı tedbirleri idare ede­ ta v assu tu
cek ve İ r a n ’dan gelm esi m uhtem el tecavü­ K anunî ile Selim ’in m ek tu p ların ı g etiren
zü k a rşıla m a k üzere de h az ır bulunacaktı. Sinan Bey ile T u ra k A ğa, K azvin'de bun­
F a k a t a ra d a n b ir iki aylık zam an geçince la rı Ş ah a ta k d im ettik le ri zam an, Şah Tah-
Selim ’in H alep’te beklem esine lüzum k a l­ m asp m e k tu p la rı B ayezid’e o k u n u ştu . B u­
m adığı anlaşıldı. Çünkü Bayezid'in K azvin’e nun ü zerine Bayezid, babasının affın a m az-
giderek, şah ta ra fın d a n kabul olunduğu öğ­ h a r olm adan teslim edildiği ta k tird e k a tle ­
renilm işti. Bayezid K azvin’e gitm ekle, em ­ dileceğini beyanla, affı için T ah m asp ’tan
rindeki ask eri ile tecavüze geçm e ihtim ali ta v a ss u t rica etm iştir. T ahm asp ta şehza­
o rtad a n k a lk a rc a sın a zayıflam ıştı. A rtık denin ricasını kabul ile K anunî ve Selim ’e
mesele, iki devlet ara sın d a Bayezid’in te s ­ h itab en yazdığı m ektupları, tay in ettiğ i k a ­
lim i hususunda b ir siyasî konuşm a ve p a­ labalık m aiyetli elçilerle yolladı. K anunî
z arlık şekline dökülm üş bulunuyordu. O­ Süleyman, Şah Tahma3p'’m şe fa a t talebi

1133
k arşısın d a biraz y u m u şar gibi oldu. İra n
Ş ahm a verdiği cevapta; B ayezid’in m acera­
sının b ir hülâsasını y a p tık ta n so n ra şehza­
denin yak m m aiyetini teşkil eden ad am lar­
dan F erhad, Dursun, A ksak Seyfeddin ve
A bdülgani Oğlu’nu n idam larını, Bayezid’­
in askerlerini teşkil eden a ş ire t m ensupla­
rının İ ra n ’da bırakılm asını, şehzadenin ken­
disinin de b ir kısım m aiyet erk â n ı ile b ir­
lik te h u d u tta kendisini k arşılıy ac ak olan
b ir O sm anlı beylerbeyine teslim ini bildiri­
yordu. B eylerbeyi onu eski sancağı olan
A m asya’ya götürecekti.
B ayezid ’in İran’da hapsedilm esi
K anunî’nin a f havası taşıy an bu m ektu­
buna rağm en Bayezid’in işleri aksi g itm ek­
te ve talih i k a ra rm a k ta devam etti. Şah
T ahm asp ile Bayezid’in ara sı s ü r ’atle bo^
zulm a yoluna girdi. Tahm asp, Bayezid’in
askerlerini m uhtelif bahanelerle d ağıtm ak
istedi. H a ttâ O sm anlı şehzadesinin kuvvet­
lerinin azalm asını gözeten İra n Şahı bir
isyanı b astırm ak üzere Bayezid’den k uv­
vet bile istedi. Bayezid de m ecburiyet k a r­
şısında b ir m ik ta r a s k e r verdi. Bu a sk er­
le r ve bilhassa başlarındaki kum andanları
A ra p M ehmed İra n lıla r ta ra fın d a n p a ra ile
sa tın alındıklarından şehzadenin aleyhine
döndüler. O a ra d a Bayezid, çevirdiği fe sa t­
la r neticesi Ş ah ile arasın ın bozulm asına
yol açan A rap M ehmed’ı öldürdüyse de mü
verrih  li’nin kayd ettiğ i veçhile, onun id a­
mı, T ahm asp’m şüphesini giderem edi. H a t­
K a n u n î ile T a h m a sp a ra sın d a ki an laşm aya göre, Şehzade ¡Baye­
z id ’in teslim i m u kabili İra n ’a verilm esi dü şü n ü len
a sır evvel ya p ılm ış bir resm i
H 84
tâ B ayezid’in, şüpheleri o rtad a n k ald ır­
m ak niyetiyle g iriştiğ i .bu şiddetli tedbir,
üm erasından A k sak Seyfeddin ile d ah a
b irkaç kişinin şahın nezdine k aç m a ların a
sebep oldu. B unların Şah T ah m asp ’a, B a­
yezid’in b ir g ü n kendisini de öldürteceğini
söylemeleri, İra n h ü küm darının zihnini d a­
h a faz la k arıştırd ı. A k sak Seyfeddin’in
sözleri h ak ik ate n tesirin i gösterm iş olm alı-
ki ertesi gün İra n kuvvetleri Bayezid’in
ik a m etg âh ın a k a rş ı hücum a geçtiler. K u­
duz F erh ad m evcut ask erle bu hücum u de­
fetm eye çalışırk en j Bayezid de son sa a tin
y ak laştığ ın ı ta h m in etm ekteydi. Âli ve Pe~
çevi’nin k ay d ettiğ in e göre; Bayezid:, oğul­
larım şi’ilerin elinde can verm eye te rk e t-
m ektense kendi eliyle öldürm eye k a ra r bi­
le verm işti. Bu gaye ile üm idin kesildiği
son d ak ik ay ı beklem ek üzere o n la n y an ı­
n a toplam ıştı. B ereket versin iş, o dereceye
k a d a r v arm ad an Şah T ahm asp hücum u
d u rd u rtu p şehzâdeden özür düedi. H a ttâ
onu inandırabilm ek endişesiyle m ütecaviz­
lerden bazılarım idam ettird i, ertesi giin
için de Bayezid’i ziy afete dâvet eyledi. B a­
yezid, erte si gün ziy afet için Ş ah T ah m asp ’
m sa ra y ın a g irerk en üzerine çullanan a-
d am lar ta ra fın d a n y ak a la n a ra k ha.psolun-
du. O ğulları da ay rı ay rı y erlere hapsedil­
di. H azine ve m a lla n zaptedildi (12 şu b at
1560). O zam ana k a d a r on bin k işiy e in ­
m iş olan askerlerinden b ir kısm ı idam, b ir
kısm ı da e tra fa dağıtıldı.
İş te Bayezid’in başm a bu h aller geldik­
ten so n rad ır ki, K anunî’nin
m ektubunu g etiren ad a m la r
K azvin’e ulaşabildi.
İran ile OsmanlIlar
arasında m üzakereler
Bayezid’in İ ra n ’a sığınm a­
sından ve bilhassa K azvin’d e
hapsinden sonra, iki devlet
ara sın d a m ü teaddit elçiler g i­
dip geldi ve m üteaddit m ek ­
tu p la r te a ti edildi. Bu m ek ­
tu p la r ve gidip gelen heyetle­
rin m evzuubahis ettik leri şey,
şehzade B ayezid’di.
gah Tahmasp, Bayezid'i
hapsederek ayağına gelen avı
K a r s ’ın iyice avucunun içine aldıktan
sonra, Osm anlIlara karşı ko­
 n u şm a şeklini değiştirdi. K anunî'ye yazdığı
ilk m ektubunda te k b ir defa Bayezid lehine
ş e fa a tta bulunan Şah T ahm asp, d ah a sonra
O sm anlı şehzadesini b ir p az arlık m evzuu
haline getirdi. K anunîye gönderdiği ikinci
m eiktupta da; B ayezid’in teslim veya h ap ­
sedilip, ordusunun dağıtıldığım izahtan
so n ra B ayezid h ak k ın d a ta tb ik edilecek
m uam ele için padişahın arz u su n a göre
h a re k e te h az ır olduğunu bildiriyordu. A y­
rıc a şehzade Selim ’e gönderdiği üçüncü
m e k tu p ta da; B ayezid’in teslim v ey a k a t­
linin h ak k an iy ete u y acağ ın a k a n a a t g e tir­
diğini söylüyordu. Ş ah T ahm asp, Selim ’e
k a rşı kullandığı fa rk lı ifade ile onun, y a k ­
la şa n padişahlığını gözönünde bulundura­
r a k şim diden tâv izler k o p arm ak ve dost
. g örünm ek şıkkını tercih ettiğ i belli oluyor­
du.
Ş ah T ahm asp, O sm anlı p adişahına k arşı
m ü a sit ta v ır ta k ın m a k la beraber, tü rlü ifa ­
deler k u lla n a ra k B ayezid’in teslim ini gecik­
tiriyordu. Bu işin sürüncem ede k alm asın ­
dan dolayı huzuru b ir tü rlü teessüs etm e­
yen K anunî ise, b ü tü n b u n la ra Selim ’in se­
bep olduğunu aöyliyerek, onu az arh y ac ak
derecede sabrının k aç tığ ın ı gösteriyordu.
Selim ’in azarlanışm dan ce sa re te kap ılan ve-
ziriâzam R üstem P a ş a da, eski düşm anı
L ala M u stafa P a şa d a n in tik am alm am n
ta m sıra s ı geldiğini h e sa p h y a ra k ; L ala
M u stafa’yı Selim ’in m aiyetinden a la ra k Po-
zaga (P ojega) sa n ca k beyliğine ta y in edi­
yordu. L âk in Selim, en yakırı adam ının
m ağduriyetine rıza gösterm ediğinden b ab a­
sı nezdinde y ap tığ ı teşebbüsle L ala M u sta­
fa ’yı T a m şv a r beylerbeyliğine, o radan da
V an beylerbeyliğine ta y in ettird i (9 kasım
1560). Böylece Şehzâde B ayezid dâvâsında
b ir hayli rol oynam ış bulunan L ala M usta­
fa P a ş a Selim ’in m utem ed adam ı sıfatıy-
le İ r a n hududunda vazife alm ış oldu.
K anunî Süleym an, Bayezid’in h ap iste ol­
d uğuna in anınca Şehzâde ve oğullarını te s ­
lim alm ak ü zere M araş beylerbeyi Ali P a ­
şa ile K apıcıbaşı H aşan A ğayı K azvin’e
gönderm eğe k a r a r verdi. H aşan A ğa, K a­
nunî’nin b ir m ektubunu, ve birçok kıym etli
hediyeyi ham ilen 4 a ra lık 1560 da İstan b u l’
dan. yola çıktı. L âkin T ahm asp, yeni bir
ta k ım b ahaneler ileri sü re re k B ayezid’i on­
la ra tc&lim etm edi. A li P a ş a ile H asajı
A ğa, im v a ziy et karşısın d a padişahın, ge­
1135
rek irse h arp açacağım te h d it m akam ında.
beyan edince, T ahm asp, o zam an işlerin
dalıa fazla k arışacağ ım , zira, B ayezid’in
h ap isten ç ık a ra k yeniden faa liy ette bulun­
m asının m üm kün olduğunu bildirdi. F e ri­
dun Bey m ünseatinin ikinci cildinin 43 ün
cü say fasın d a dercedilm iş olan K anunî’nin.
m ek tu b u n d an anladığım ıza göre; o sırad a
Şah T ahm asp, “büyük m ü k â fa tla r verilm e­
si ve K ars kalesinin kendisine te rk i m u k a­
bilinde’’ B ayezid’i teslim edebileceğini ilâ ­
ve eylem işti. Böylece İ ra n Şahı, kendisine
sığ m an O sm anlı şehzadesini b ir p az arlık
m evzuu h aline g etirm iş oluyordu. N eticede
b ir şey elde edem iyen O sm anlı heyeti te m ­
m uz 1561 de K azvin’den ayrıldı.
Ş ah T ah m asp ’m bu defaki bahanesi; şeh­
zâde İ r a n ’a sığ ın ırk en kendisine, bab asın a
teslim edilm iyeceğine d air yem in verilmiş,
olduğu, bu yem inin bozulm am ası için an ­
cak Selim ’in göndereceği a d a m la ra teslim
olunacağı m erkezindeydi. O sm anlı heyetine
bunları a n la ttığ ı gibi, K anunî’ye yazdığı
m e k tu p ta d a ay n i şeyleri tek ra rlad ı. Se­
lim ’e teslim edilirken bu hizm etine k a rş ı­
lık g ere k padişahın kendisinden, g erekse
oğlu Selim ’den “küllî ih sa n la r” beklediği­
ni ilâve e tm ek ten de g eri kalm adı.
Rayezid’în öldürülmesi
Ş ah T ah m asp büyük m e n fa a tla r k o p ar­
m ak için B ayezid’in teslim ini g ecik tird ik çe
K anunî’nin huzursuzluğu devam etm ek te,
h a ttâ A nadolu ve R um eli’deki k ay n aşm a
dolayısiyle, bu huzursuzluğu endişe derece­
sin i bulm aktaydı. Onun için tâvizlerinde
pek cö m ert d av ra n ır hâ-le gelm işti. F eridun
B ey m ü n şeatin in ikinci cildinin 43 üncü
say fa sın d a k i m e k tu p ta n açık ça an laşılacağ ı
üzere İra n şah m a K ars kalesi vadolunm ak-
taydı. Şah T ahm asp, K ars için, h erhalde Os­
m anlI elçilerinden şifahi ta lep te bulunm uş,
K anunî de onu m ü sa it şekilde cevaplandırı­
yordu, B undan başka, vaadler m eyam nda,
900 bin a ltın kendi nam ına, 300 bin a ltın
da Selim n am ın a olm ak üzere 1,200.000 al-
tu n lu k p a ra da vardı. A y rıca T ah m asp ’m
B ağ d ad ’a iki İra n m em urunun tayinine m ü­
saad e edilm esi hususundaki dileği de kabul
edilm işti. G örülüyor ki, K anunî’nin, oğlu
için İ ra n ’a verm eye h a z ır olduğu taviz
v ak tiy le İk in ci Bayezid’in Cem için y ap tı­
ğı şeylerden, d ah a ağırch. ICanunî’nin bu
 '

K anuni'nir: J sia n îîu ld a A tn ie y d a n m d a b ir z a fe r alay ı

(1 S 6 5 d e V e n e d i k ’te D o m e n i k dö F r a n ç e ç i t a r a f ın d a n ta fta y a o y u la n e se rd e n )

1136
şek ild ek i davranışından cesaretlenen Tah-
m asp ise, istek lerin i artırd ık ça artırıyordu.
M üverrih P eçevî’nin kaydettiği b ir riva­
y e te nazaran, B ağdad’ın kendisine bırakıl­
m asını istem ek c ü r’etinde dahi bulunm uş­
tu r.
Şah Tahm asp, ta lep lerin i sağlam a bağ­
lam ak için âzami gayret sarfetm ekteydi.
Bu cüm leden b ir h are k et olarak Bayezid’in
teslim ine m ukabil, İranlIlarla dost kalaca­
ğına dair Selim ’den yazılı b ir «ahidnâme»
alm aya bile m uvaffak olm uştu. Böylece
g elecekteki O sm anlı hüküm darının İra n ’a
d o stluğunu garantilem iş bulunuyordu.
Şah Tahm asp, K anunî ve Selim ’den ko­
p arabildiği kad ar tâviz elde edince, yollana­
cak m utem ed adam lara Bayezid’in teslim
edileceğini tekrarladı. B unun üzerine Ka­
nu n î ta ra fın d an Van beylerbeyi H üsrev
P aşa ile Sinan Ağa, Selim tarafından da
çavuşbaşı A li Ağa ile m ü teferrik a F iruz
Bey Kazvin’e gönderildiler. O nlar Kazvin’e
vardığı sırada 500 bin altın ve diğer h edi­
y eleri götüren dördüncü vezir P ertev Pa­
şa da İran toprağına dahil olmuş bulunu­
yordu. N ihayet Şah Tahm asp 23 temmuz
1562 günü sakalı kesilm iş, sırtın d a eski
b ir elbise, başında y ırtık b ir imame bulu­
nan Şehzâde Bayezid’i Osmanlı heyetine
teslim etti. H eyet Şehzadeyi teslim alın­
ca, Selim ’in m utem ed adam ı Ali Ağa ta­
rafın d an hem en oracıkta katledildi. Bus-
becq’in kaydettiğine nazaran Bayezid boy­
n una kem end atıldığı sırada oğullarını
görm ek arzusunu izhar ettiyse de, onun
bu son arzusu bile yerine getirilm eden ca­
n ın a kıyıldı. K endisi gibi iki buçuk yıldan
b eri hapsedilm iş olan dört oğlu da aynı
ak ıb ete uğratıldı.
Bu işler bitince Osmanlı heyeti Ba­
yezid ve oğullarının ta h n it edilm iş ceset­
leriyle yola çıktı. Bahtsız şehzâde ve oğul­
la rın ın cesetlerini taşıyan heyet İran halkı
ta ra fın d a n bile n efretle karşılanıp, her
g eçtik leri yerde taşlandı. O sm anlı hane­
d an ın a ait şahısların İstanbul ve B ursa’da
göm ülm eleri team ül hâline gelm iş olduğu
halde, Bayezid ve dört oğlu için bu team ül
1137
bile nazarı itib ara alınm ayarak Sivas’ta
defnedildi. Yalnız, kendisi İran ’a kaçtığı sı­
rad a annesinin yanında kalm ış olan en kü­
çük oğlu boğulduktan sonra B ursa’da def-
nedilm işti.
Bayezid hâdisesinin doğurduğu neticeler
Bayezid Kazvin’de öldürülünce, K anu­
nî Süleym an hayatının sonuna kadar hü­
küm dar kalacağı, Selim de babasının ölü­
m ünden sonra ta h ta geçeceğinden 'dolayı
m em nun olm uşlardı. Lâkin Bayezid’in sal­
ta n at dâvasına kalkm asına cesaret veren
âm iller, onun öldürülm esiyle ortadan kalk­
m ış olm adığından, K anunî Süleyman, da­
ha bir m üddet, Bayezid isyanının doğurdu­
ğu m eselelerle uğraşm ak ve bir takım ida­
ri te d b irlere tevessül eylem ek zorunda kal­
dı. Bayezid isyan-mın b irer neticesinden
ibaret olan bu hususları şöyle b ir tasnife
tâbi tutm ak m üm kündür.
1 — Anadolu ve R um eli’de huzursuz­
luğun devamı: Bayezid baş kaldırınca, Ka­
nunî en çok Bayezid’e tara ftarlık eden
kim selerle uğraşm ak ihtiyacını hissetm işti.
Bayezid İra n ’a kaçarken ta ra fta rla rın ın
hepsini İra n ’a götürm ediği gibi, Konya mu­
harebesini m üteakip askerlerinin bir kısmı
A nadolu içine dağılm ıştı. B unlar m em le­
ket dahilinde b ir takım k arışık lık lar çıkar­
dıklarından, hük ü m et k endileri ile bir
hayli m üddet uğraşm aya, m em leket için­
de huzur m evcut olmayınca dış siyaset yö­
nünden de pasif b ir yol tutm ağa m ecbur
oldu.
Bayezid’e ta ra ftarlık ed en ler bilhassa
Amasya ve A n k ara’da bir hayli yekûn tu t­
tuğundan, bu şeh irlerd e şiddetli b ir tedip
harek etin e girişildi. A yrıca Bayezid’in yaz­
dığı «yevimli» askerinin ortadan k aldırıl­
ması için uğraşıldı. Bayezid’e tara ftarlık
eden kim seler için fetva çıkarıldı. Bu yüz­
den bir çok kim senin canına kıyıldıktan
başka m alları da hüküm et tarafın d an zapte-
dildi. Bayezid ta ra fta rla rı aleyhine Konya
m uharebesini m üteakip başlıyan tak ib at bir
yıl tam bir tedhiş havası estirilerek , on­
dan sonra daha bir kaç yıl da hafiften de­
vam etti. B undan Amasya ve Tokat çev­
 resi b ir hayli zarar gördü. Şehzâdenin ölü­
m ünün üzerinden beş altı sene geçtiği hal­
de, onunla ilgili bazı dâvalara rastlanıyor­
du.
K anunî’nin, fiilen veya dolayısiyle Ba-
yezid’e ta ra ftarlık edenlere karşı açtığı
şiddetli tedip hareketi, karışıklık çıkaran­
ların b ir kısm ının ortadan kalkm ası, bir
kısm ının da sinm esi neticesini verdi ama,
esas İktisadî ve İçtimaî sebeplere çare bu­
lunm adığından, huzursuzluk âm illeri alttan
©
alta yaşam akta devam etti.
Bayezid hâdisesinden doğan karışıklık­
la r yalnız A nadolu tarafın a m ünhasır de­
ğildi. Bayezid isyanını hazırlayan sebepler
incelenirken anlatıldığı veçhile, A nadolu’
da hüküm et aleyhine b ir m em nuniyetsizlik
havası esm ekteyken, levend adı verilen çift
’'o ra n reâyâ ile iş bulamıyan suhte veya
softa denilen m edrese m ezunlan, g ruplar
halinde y e r yer karışıklık çıkarm aya baş­
lam ışlardı. Bayezid veliahdlık dâvasına
kalkınca, levendlerln m ühim bir kısm ı tı­
m arlı sipahilerin em rine girerek Bayezid’
in m aiyetine koşm uşlar ve bilhassa şehzâ­
denin m aaşlı askerleri arasında y er alm ış­
lardı. Gayrı m em nun ikinci züm reyi teşkil
eden işsiz m edreseliler ise, Bayezid hâdise­
sine karışm ıyarak kendi başlarına kalm ış­
lardı. Bayezid’in m ağlûbiyeti ile etra fa
yayılan levendler, zor kullanarak geçim leri­
n i tem in yolunu ' tu ttu k ların d an , kısa za­
m anda A nadolu’da b ir şekavet havası es­
m eye başlam ıştı. Şekavet edenler yalnız bu
çift bozan reâyâ takım ı da değildi. M edre­
se m ezunları da ayni yolda yürüyor 40-50
kişilik g ru p lar halinde köyleri basıyor, soy­
gunlar yapıyor, üstelik halkı da isyana te ş­
vik ediyorlardı. A nadolu’da başlıyan hare­
k et R um eli’ye de sirayet ettiğinden, huzur­
suzluk çıkaranların faaliyet sahası hayli ge­
nişlik arzediyordu. A nadolu’da, Amasya,
Tokat, Bursa, Balıkesir, Aydın, Saruhan
çevresi, Rum eli’de de Doğu Trakya bölgesi,
b unların en çok faaliyette bulundukları
yerlerdi. Şekavet icra edenler Gelibolu üze­
rinden h e r iki tarafa da geçiyordu.
K arışıklıklar bir havli devam ettiğin­
den, çoğu levendlerden m ürekkep fesatçı­
1138
la r arasına zamanla, tım ar erbabından, si­
pahi çobanlarından, h atta hıristiyan u n su r­
larından bile k arışan lar oldu. Âsi g ru p ları­
nın ortadan kaldırılm ası ve sindirilm esi
m eselesi hüküm eti b ir hayli m eşgul etti.
Buna rağm en âsi ve fesatçıların kökü ta ­
mam en kazınam adığm dan, bunlar, ilerdeki
Celâli isyancılarının mayasını teşk il etti­
ler.
2 — A nadolunun idari işlerinde yapı­
lan değişiklik: Şehzâde Bayezid, veliahd-
lıjc üiiVajıiid Kalktığı zaman asKerî kuvvet-
olarak çift bozan reâyâ ve onlarla işbirliği
eden tım ar erbabına istin at etm işti. Bu va­
ziyet, hüküm etin, tım ar erbabına karşı iti­
m adının sarsılm asına sebep oldu. İşte, ge­
re k bu itim adın sarsılm ası, gerekse bundan
böyle şehzadelerin isyan im kânlarının o rta­
dan kaldırılm ası için A nadoluda b ir takım
İdarî ted b irlere tevessül edildi. Bu değişik­
lik de k apıkulları lehine işleyerek, kapı­
kulu m ensuplarının muhafız olarak, mem­
leketin m uhtelif yerlerine, bilhassa Anado-
Ju ’ya yayılm alarına yol açtı.
Böyle bir değişiklik yapılıncaya k adar
A nadoluda âsâyişin tem in i ile m ükellef
olanlar, sancak beyleri ile subaşılar idi.
U m um iyetle tım ar erbabından olan subaşı­
lar, sancak beyleri ta ra fın d an tâyin edilir­
lerdi. Bir yerde âsâyiş m eselesi mevzuba­
his olup ta, kuvvet kullanm ak icabederse,
sancak beyleri bunun halledilm esi için tı­
m ar erbabından faydalanırlardı. H albuki
Bayezid hâdisesinde, çift bozan reâyâ (Le­
vend veya Levendat) m n yanında tım a r e r­
babı da y er aldığı gibi, b ilâhara A nadolu
ve R um eli’de şekavet edip asayişsizlik çıka­
ran ların arasına yine onlardan birçok kim­
seler karışm ıştı. Bu sırada sancak beyleri ve
subaşılar em niyet ve âsâyişi sağlam akta
âciz kalm ışlardı.
Bu vaziyet karşısında, halkı fesatçılar­
dan korum ayı ve asayişin bozulm adan de­
vam ını hedef tu ta n hüküm et, A nadoluya
yeniçeri p o staları gönderm ek ihtiyacını
hissetti. «Yasakçı» veya «korucu» nam iyle
anılan yeniçeri postaları A nadolunun he­
men h er ta ra fın a gönderildi. Y eniçerilerin,-
yasakçı veya korucu adı altında A nadolu A kşeh ir’den M anisa’ya nakledilm iştir.
kasabalarına gönderilm esi, Bayezid hâdi­ (1562). K anunî Süleym an ölünce Selim Kü­
sesinden doğan İdarî b ir te d b ir ve değişik­ ta h y a ’dan İstan b u l’a g elerek padiçah ol­
likti. muş, büyük oğlu M urad ise M anisa’da kal­
m akta devam etm iştir. Böylece Manisa, yal­
«Değnek» adı da verilen yasakçıların
nızca büyük oğulların sancağa çıktıkları
A nadolu kasabalarına yerleştirilm esi hiç
y e r o larak seçilm iş, yâni b ir nevi veliahd
te iyi olm am ıştır. Asayiş bozulduğu zaman
sancağı m akam ına kaim olm uştur. Bayezid
k en dilerine m üracaat edilm esi gereken ya­
hâdisesinin b ir neticesi olarak m eydana
sakçılar, zam anla sancak beylerinin selâhi-
gelen bu değişiklik Birinci A hm ed zama­
y etlerine m üdahaleye k ad a r işi genişlet­
nınd a «Ekberiyet» sistem inin ihdasına ka­
m işler ve b ulundukları yerlerin hâkim i ke­
d ar devam edecektir.
silm işlerdir. Ayrıca, Anadolu kasabaların­
da âsâvişi tem inle m ükellef yeniçeriler, M evcut şehzâdelerin hepsinin sancağa
m erkezin otoritesinden uzak olduklarından, çıkarılm ayışları, saltanat dâvasına kalkıl-
y eniçeri nizam larını çiğniyerek evlenm iş­ m ası teh lik esin i önlem işse de, hüküm dar
ler, mal m ülk sahibi olm uşlar, bu yüzden nam zetlerinin iyi yetişm em esine, rakipsiz
de askerlik vazifelerini unutm uşlardır. On­ kalan kapıkulu sınıfının da pad işah lar üze­
ların bu şekildeki h are k etle ri yeniçeri oca­ rinde nüfuz tesis etm elerine sebep olm uş­
ğının bozulm asında b ir hayli m üessir ol­ tur.
m uştur. Y eniçeriler yasakçı olarak A nado­
Kanunî Devrinds İmparatorluğun İdarî
lu ’ya gönderilirken, bilhassa h udut kalele­
Durumu
rin e, kapıkulunun atlı sınıfından da adam ­
la r yollanm ıştır. Bayezid hâdisenin b ir ne­ O smanlı İm p arato rlu ğ u n u n en kuvvet­
ticesi olarak yapılan bu İdarî değişiklikli devri kabul edilen K anunî Süleym an za­
yüzünden, A nadolu’da kapıkulu sınıfının m anında, İm paratorluğun sın ırları üç k ıt’a
tesis e ttik le ri nüfus, 1595 te Celâli isyanla­ üzerinde b ir hayli genişlem e kaydetm iştir.
rın ın çıkışm a kad ar devam edecektir. K anunî’nin ölüm ünden sonra da bazı y er­
le r zaptedilerek, İm p arato rlu k to p rak ları
3 — Ş ehzâdelerin sancağa çıkış usul­
b ir m ik tar daha genişlem işse de, bu hâl
lerinde değişiklik yapılm ası: Bayezid hâdi­
uzun y ıllar devam etm ediği gibi, büyük
sesinin en m ühim neticelerinden b iri de;
dev letler k arşısında Osmanlı devletinin as­
şehzâdelerin sancağa çıkış usullerinde ya­
k e rî gücünün ü stü n lü k arzedişi de pek
p ılan değişikliktir. Yalnız bu netice, hâdi­
uzun m üddet devam etm iyecektir. K anunî
senin hem en akabinde tezahür etm eyip, K a­
zam anında sın ırla r genişledikçe, İm para­
n u n î’nin ölüm ü ile ortaya çıkm ıştır. İkinci
to rlu ğ u n İdarî, İktisadî, k ü ltü re l hayatında
Selim P adişah oluncaya kadar, şehzâdeler
da gelişm eler vuku bulm uş, m üesseseler en
m uayyen b ir yaşa geldikten sonra, m em ­
m ütekâm il sayılacak d u rum una ulaşm ıştır.
lek et idaresinde tecrübe sahibi olm aları
Bu sebepledir ki, K anunî Süleyman zama­
için sancağa çıkarılırken, bundan sonra
nı, O smanlı İm p aratorluğunun hayatında
yalnızca büyük şehzâdeler sancağa çıkarıl­
klâsik devir olarak kabul edilir. Maamafih,
mış; böylece sancağa çıkarılan şehzâdenin
Osm anlı İm p arato rlu ğ u n u n İdarî ve askerî
v eliahdlığı belli ed ilir gibi b ir vaziyet doğ­
m üesseselerindeki gelişm e, K anunî’den
m uştur. D iğer şehzâdelerin sancağa çıkanl-
sonra da b ir m üddet devam etm ekle b era­
m ayışları, Bayezid’in yaptığı gibi b ir salta­
ber, ilk bozukluk alâm etleri de K anunî Sü­
n at dâvacısının ortaya çıkm asını önlem ek
leym an zam anında göze çarpm aktadır. Os-
endişesinden ileri gelm iştir.
m anlı devletinin m üessese ve teşk ilâtı, ge­
Şehzâde Bayezid’in isyanı üzerine bü­ re k gelişm e, gerekse bozulma âm illerinin
yük şehzâde Selim, K onya’dan K ütahya’ya b ir arada te tk ik edilebilm esi için, On ye­
tây in edilirk en onun büyük oğlu M urad da dinci asrın sonuna rastlıyan m ühim siyasî

1139
 hâdiseleri m üteakip ele alınacağından,
şim dilik burada, im paratorluğun K anuni
Süleym an zam anındaki İdarî b ö lü m ü , göz­
den geçirilecektir.
Osmanlı devleti b ir m em leketi zaptet­
tiğ i zaman, orasını ya ilhak: eder, veyahut
da kendisine tâbi yerli bir hüküm etin ya­
şam asına m üsaade eylerdi, yerli hüküm etin
m evkiinde bırakılm ası, İm paratorluğun as­
k e rî kudretinin yetersizliğinden değil, o
hüküm etin, sadakat bakım ından Osmanlı
hüküm eti üzerinde bırakacağı tesirle fazla­
ca ilgiliydi. İlhak edilen y erlerde derhal
İdarî teşkilât kurulurdu. Ü lkenin büyük­
lüğüne göre beylerbeylik, sancak beylikle­
r i ve kazalar meydana getirilir, m erkezden
m em urlar tâyin olunur, arazinin tah riri ya­
pılır, gerekli yerlere de m erkezi hüküm et­
te n muhafız kuvvetler gönderilirdi. Böyle-
ce ilhak olunan yerlere, m erkezden m em ur
ve muhafız askerlerin gönderilm esiyle —
şayet orası T ürklerle m eskûn b ir saha de­
ğilse — ilk defa T ürk unsuru girm iş olur­
du. Bunun arkasından T ürk halkından arzu
edenler oralara gidip yerleşir, yerli halktan
m üslüm anlığı kabul edenler de zamanla
T ürkleşirdi. H üküm et de lüzum gördüğü
m m takalara Türk halkından m ecburî iskân­ üçün de üzerine çıktı. K anunî devrinde
la r yapm ak suretiyle, o m ıntıkanın bir sis­ ise, daha da çoğaldı. Rum eli tarafın d ak i
tem dahilinde Türkleşm esini tem ine çalı­
şırdı. K anunî Süleyman zam anında İm pa­ dan arttırıld ı. Bu hüküm dar devresindeki
ratorluk sınırları pek fazla genişlediğinden,
A nadolu’dan Rum eli’ye devlet eliyle T ürk
halkı iskânı işi durdu. İlhak olunm ayan
y erle r için böyle h areketlere tevessül olun­ Amasya h atıra gelm ekle
maz, him aye altındaki hüküm etin, hıristi-
yansa yıllık haracının tahsiline, ister hıris-
tiyan ister m üslüm an olsun, m uharebelere
padişahın em rettiği m iktarda kuvvetlerle
iştirakinin tem inine bilhassa dikkat olu n u r­
du.
İlhak olunan toprakların, m ahallen en
büyük idare âm iri Beylerbeyi olup, beyler-
beyilikler daha küçük, idari bölüm ler olan
sancaklara onlar da kazalara ayrılırdı. Os-
m anlı İm paratorluğunda İdarî taksim at za­
man zaman değişikliklere uğram ış, sınırlar
genişledikçe beylerbeyi ve onlara bağlı san­
1140
cak beylerinin sayısı da artm ıştır. F a tih
Mehmed devrine k adar yalnızca Anadolu ve
R um eli beylerbeylikleri m evcutken bilâha-
ra bunların sayısı zam anla fazlalaşm ıştır.
B eylerbeyiliklerin m ik tarı önce Anadolu
tarafın d a arttı. İkinci Bayezid zam anında
A nadolu tarafın d ak i beylerbeyliklerin sayı­
sı üçtü. Bunlar: Anadolu, K aram an ve Si­
vas beylerbeylikleri idi. K anun”nin oğlu
Bayezid, saltanat dâvasına kalktığı sırada
A m asya’nın kendisine beylerbeylik pâyesi
ile tevcihini isterken, Topkapı sarayı ar-
çivi E. 3924 num aradaki m ektubunda A na­
dolu’nun geçm işteki İdarî durum una işaret­
le babasına şöyle dem ektedir: «Merhum Ba­
yezid Han zam anında üç beylerbeylik var
idi. Anadolu, K aram an ve Sivas idi. Yine
m em leket böyle iken Sultan A hm ed Amas­
ya’da beylerbeyi, Sultan Cihanşah Kara-
m an ’da beylerbeyi idi. İmdi, şimdilik., ey­
yam ı saadetinizde m em leket çok. Nice bey-
leroeyliKİer vardı»’. Ne var? B.r kulunuza
beylerbeyilik lâyık görseniz. Ben de kulu­
nuz olam, bize de A m asya'yı beylerbeyilik
ile inayet edersiniz».
Yavuz Selim zam anında Suriye ve Mı­
sır’ın feth i ile beylerbeyliklerin sayısı
beylerbeyilik sayısı ilk defa K anunî tarafın ­
beyieroeylikler şunlardır:
A nadolu’da: Anadolu, K aram an (Kon­
ya), Eyalet-i Rum (bu tâb irle daha ziyade
berab er beyler­
beylik m erkezi Sivas’tı), Zulkadriye (Ma-
raş), D iyarbakır, Van, Erzurum .
Suriye’de: Halep, Şam.
Ira k ’ta: Bağdad. Basra.
A rabistan’da: Yemen (bilâhara San’a ve
Zübeyd olmak üzere Yemen beylerbeyliği
ikiye ayrılm ıştır. A frika’da: Mısır, Habeş,
Traolusgarb, Cezair-i garb.
A vrupa’da: Rum eli, Budin, Tamşvar.
(K anunî’nin son yıllarında veya İkinci Se-
lim ’in saltanatının başında bir de Silistre
(Özi) beylerbeyliği ihdas edildi).
H er beylerbeyliğin arazi durum una gö­
re b ir takım sancakları m evcuttu. K anu­
n î Süleym an zam anında beylerbeyliklerle
b erab er sancak m erkezlerinin sayısı da a rt­
tı. A nadolu ve Rum eli’deki sancaklar şun­
lardı:
A nadolu’da: Koca-eli (K aptanpaşa’ya
b a ğ lı, Manisa, (Saruhan), Aydın, Biga,
(K aptanpaşaya bağlı), K aresi (Balıkesir),
Kü ahva. to lu , Barsa (liüciavpndıga ). Ha-
mid, A nkara, K astam onu, A kşehir, Bozok,
İçel, Tarsus, A dana, Alâiye, K ayseri, Ma­
latya. T-aozon. A kşehir. Beh'sni, Divrik,
E rgani; U rfa, Birecik, M ardin, H arput, Çe-
m işgezek, Bitlis, Sis (Kozan), Erzincan.
A vrupa toprağında: Çirm en, Niğbolu,
Vidin, Gelibolu (Kaptan-ı deryaya a it paşa
sancağ:), Mora, Usııup, Avionya, lneDaiıtı
(K aptanpaşaya bağlı), İzvornik, Bosna, Bel-
g’-aci, N ovgrad, Sim onto"nya, Eszt ergom ,
Mohaç, Segedin, Eszek (Ösek), Istolni Bel-
grad, N oygrad, Sim ontornya, Esztergom ,
H atvan, Seksard, Kopan, Lipova, Çanad.
Osmanlı İm paratorluğunun bünyesi
içinde bir de Tâbi hük ü m etler vardı. Bu­
rala rd a daha ziyade yerli kanun ve nizam­
la r tatb ik olunurdu. T âbi hüküm etlerin,
m erkezi hüküm ete karşı yüklendikleri vazi­
felerde ayniyet m evcut olm akla beraber,
h e r tâbi hüküm etin kendi bünyesinde
yekdiğerinden fark lı noktalara da rastlan-
m aktaydı. İç işlerinde serbestiyete sahip
olu şları b ir imtiyaz kabul edilen bu hükü­
m etler, Kırım , Eflak, Boğdan ve E rd e l’di.
B unlardan başka, yerli b ir sülâlenin deva­
m ına m üsaade edilişi bakım ından Mekke-i
M ükerrem e em irliğinin de tâbi hük ü m etler
arasında sayılm ası m üm kündü.
Osmanlı İdare ve teşkilâtının hukukî yönü
O smanlı devleti askerî kudret, m em le­
k et sın ırla rı ve sosyal m üesseseler bakı­
m ından, K anunî devrinde, daha ilerideki
h ü k ü m darlar zam anına örneklik edecek de­
recede gelişm iş olduğu cihetle, K anunî
devrini incelerken, bu bahsin hacm i nis-
b etinde Osmanlı devlet m ekanizm asının hu­
kukî yönünün gözden geçirilm esi uygun
olacaktır.
1141
O sm anlı devleti, b ir islâm hüküm eti
olduğundan, gayet tab iî olarak, islâm i esas­
la ra m üstenid b ir h ukukî bünyeye sahip­
ti. B ununla b era b er devletin büyüm esi ve
zam anın icap ettird iğ i ihtiyaçlar nazarı iti­
bara alınarak, daha ku ru lu ş devrinin baş­
ların d an itib aren b ir takım kanun ve ni­
zam lar ortaya konm uştur. P eşinen şunu
hatırlam ak g ere k ir ki, Osmanlı devleti da­
ha k u ru lu ş devrinde iken, ilk hükü m d arla­
rın bile, T ürk ve İslâm d ev letlerin in ida­
recilik usul ve an ’anelerini Osmanlı mem­
le k etlerin d e ta tb ik edilebilecek şahsiyet­
le re ve idare u su lleri ile ilgili kitap lara sa­
hip b u lu n d u k ları anlaşılıyor. Zira ilk Os-
lüuiUı lıuivu.nuaıları uev: m ae tanzim edil­
m iş vakfiye ve m ülknâm elerin tetk ik i, bi­
ze, Osman Bey ve yakın arkadaşlarının, ba­
zı kim selerin tahm in e ttik le ri gibi, okur
yazar olm ıyan basit b ir takım göçebe kabi­
le reisleri karşısında olmadığım ızı göster­
m ektedir. Zira, bu devre ait vakfiyelerde,
şa h itler arasında devlet içinde mevki ve
unvan sahibi kim selere rastlanm akta, mü­
kem m el arapça bilen, hüküm et ve vakfiye
kay ıtların ı iyi b ir şekilde tu tm ak ta vukufu
olan kim selerin m evcudiyetine şahit olun­
m aktadır. Bu hal de gösterm ektedir ki; Os-
m anlı devleti, İdarî ve h ukukî müessesele-
ri bakım ından kendisinden önceki İslâm-
T ürk d ev letlerin in m irasçısı olm uştur. F a ­
k at O sm anlIların bu bakım dan asıl hususi­
yetleri, klişeleşm iş fo rm ü ller arasında sı­
kışıp kalm ıyarak zam anın icaplarına ve be­
liren ihtiyaçlara göre yeni yeni teşk ilât
k u rm aları ve b ir takım nizam lar ortaya
koym alarıdır. Osmanlı D evletinin bünyesi­
ne esas itib ariy le şer’i hukuk hâkim gö rü n ­
m ekle b erab er, ta tb ik a tta daha ziyade örf
ve âd et h u k ukunun yani ihtiyaçlar karşı­
sında ortaya konan hukukî nizam ların hâ­
kim iyetine şahit olunm aktadır.
Osmanlı devletinin İdarî, malî, adlî
cephesini iyice te tk ik etm eden bir hükm e
varm aya çalışan b ir takım Batılı m üellifler,
İslâm î m edeniyet ve hukukun hüküm ran
olduğu başka h ü küm etlere bakarak Osman­
lIlar için de şeria tte n ayrı b ir te şri’î kuv­
vet ve hukuk kaynağı tanım ak istem ezler.
O nun için, İslâm amme hukukunda hâkim
olduğu iddia edilen bir prensipten hareket
suretiyle, «hüküm darlık selâhiyet ve ira­
desinin şeriatin ezelî ve değişmez hüküm ­
leriyle tâyin ve ta h d it edilm iş bulunduğu,
bunun için de sultanların h e r hangi bir şe­
kilde te şriî selâhiyetlerinin m evcut olamı-
yaeağını» iddia ederler. H albuki ufak bir
zahm et karşılığı yapılacak tetkik bile, haki­
k atin bunun tam zıddı olduğunu göster­
m ektedir. Zira, Osmanlı padişahlarının te ş­
rii selâhiyetlerini bol bol kullandıkları, bu
hususta gayet realist ve pratik davrandık­
ları, hatta fethedilen m em leketlerde mev­
cut kanunları m uayyen b ir m üddet için ay­
nen yerinde bırakıp o ülkeye m ünhasır ol­
m ak üzere, kabul ettik le ri görülm ektedir.
Maamafih, padişahlar yeni k anunlar
isdar ettik le ri zaman, devrin m edeniyet ve
hukuk anlayışı icabı olarak, bunları şer’i
şerife uydurm a cihetini gözönünde bulun­
d u rdukları gibi, şeriat kaidelerinden ayrı
b ir takım hukukî nizam lar da ortaya koy­
m uşlardır. K anun m addeleri ile hudutlan-
m am ış icraatları arasında ise, şeriatı gö­
zetlem işler, fakat bunu arzularına uygun
neticeye bağlama işini gayet pratik b ir şe­
kilde hallifasl eylem işlerdir.
İsdar ettiği kanunlar dolayısiyle «Ka­
nunî» nam ı ile yâdedilen sultan Süleyman
zam anında Osmanlı İm paratorluğunun hu­
kukî bünyesinin tam m anasiyle ortaya çık­
tığında şüphe yoktur. Maamafih, Sultan
Süleyman kanunlarının, ondan önceki hü­
küm darlar zam anında edinilen tecrübeler,
alm an idarî te d b irler ve neşredilen ferm an-
KIRIM HANLIĞI
Osm anlı İm paratorluğuna tâ b i 'hükü­
m etlerin en fazla serbestiye sahip olanı
on altıncı asrın ortalarına kadar K ırım
H anlığı idi. Kitabımızın birinci cildinin
567 ve m üteakip sayfalarında anlatıldığı
veçhile, K ırım Hanlığı 1475 yılında Osman­
lI tâbiliğini kabul etti. H anlığa bağlı top­
ra k la r b ir m uharebe neticesi zaptolunma-
dığı veya K ırım hanları Osm anlIlarla harbe-
1142
ların ta tb ik atı neticesi m eydana getirildiği
anlaşılm aktadır. Devletin hukukî m üessese-
lerin in gelişm esi, Sultan Süleyman devresin­
de sona erm iş değildir. Ondan sonra da p a­
dişahlar günün icaplarına göre bir takım
k an u n lar tedvin etm işlerdir.
P arlem an ter rejim lerd e görüldüğü üze­
re meclis gibi b ir te şriî organ m evcut olm a­
dığından, Osmanlı kanunları, padişahların
em ri ile b ir veya b ir kaç kişi tarafından
h üküm dar adına tedvin edilm iştir. A razi ve
m âliyeye ait k an unlar ise um um iyetle b ir
ferm an şeklinde ortaya konm uştur. Arazi
k an u n ları hazırlanırken h e r m m takanm
toprak, insan, tic aret im kânları gözönünde
bu lu n d u ru larak hem en hem en h e r vilâyet,
h atta birçok sancaklar için ayrı ayrı (zi­
ra î ve tic arî esaslar ihtiva eden) k anun­
la r yapılm ıştır.
Divan k ararların ın tetkikinden anla­
şıldığına göre; Osmanlı k an u n ların ı
te fsir eden makam, Divan ve bilhassa ka-
dıaskerli.k m akam ıdır. T efsir bu n lara ait
olunca, elb ette kanunların hazırlanm asında
da ayni m akam ların hizm et ve ro llerin in
bulunm ası bakım ından, şeyhülislâm lara da
k an u n ların hazırlanm asında ve tefsirinde
zaman zaman m üracaat edildiği vakidir.
K anun p ro jesi sayılacak taslak ları ha­
zırlayan h ey etler b u n ları padişaha okuduk­
ta n sonra padişah kabul « derse m etin k a­
nunlaşır. D em ek ki, padişahların iradesi ay­
ni zam anda b ir te şriî organ yerine geçm ek­
tedir. Bundan sonra b ir de «şeyhülislâm
kapısı»na gönderilip tasvibinin alınm ası
hususunda b ir team ül m evcut değildir.
dip yenilerek am an dilem ek m ecburiyetin­
de kalm adıkları cihetle, elb ette bu m em le­
ketin O sm anlılara tâbiliğinin Eflak, Boğ-
dan ve E rdel gibi y erlerin tâbiliğinden
fark lı olması icap ederdi. K ırım ’da tam ma-
nâsiyle hanların otoritesi hükûm ferm a ol­
m ak ve h an ların başa geçişleri K ırım ’ın da­
hili b ir m eselesi hâlinde yürütülm ekle be­
rab er, Osmanlı p adişahları ihtiyaç hisset­
tik le ri zaman K ırım han ların ı azledebilir- la r çıkarıp, F atih M ehm ed’e m üracaatla
lerdi. K em alpaşa zâde (İbn Kemal) ta rih i­ Mengli G iray’ın K ırım ’a yollanm asını iste­
n in yedinci defterin d e m evcut bilgiden öğ­ di. O aralık Boğdan seferin e çıkan F atih
rendiğim ize göre, F atih M ehmed, K ırım Mehmed, N urdevlete de sefere iştirakini
hanı N urdevlet’i, Bağdad seferine dâvetine bildirdi. F akat, taleb in e rağm en sefere ica­
i"d vil evlem ediği için azletm iştir. B inaen­ b e t etm ediğini görünce, N urdevleti azlede­
aleyh, Osmanlı padişahları böyle b ir selâ- re k Mengli G iray’ı han tâyin edip İstan b u l’
hiyeti, K ırım ’ın, İm paratorluğun him ayesi­ dan K ırım ’a şev k etti (1478).
n e girdiği ilk yıllarda bile kullanm ışlar­ Ü çüncü defa hanlık m akam ına otur­
dır. m uş olan Mengil G iray’ın bu defaki, hanlığı
Kırım , Osmanlı him ayesine girm eden 1514 te ölüm üne k adar devam etti. Kı­
önce iç kavgalarla sarsılıp yıpranm akta rım hanlığı, asıl bundan sonra sağlam
idi. H albuki O sm anlı him ayesine girdikten esaslar üzerine istinatla, ku ru lu ş safhası­
sonra vaziyet değişti. Osmanlı him ayesi Kı­ n ı tam am lam ış oldu. K ırım ’da hanlık m a­
rım ’da otorite birliği yarattı. A ltunordu kam ının kuvvet kazanm asının, birliğin te ­
h an larının, K ırım ’ı kendi hanlıklariyle b ir­ essüsünün âm ili Osmanlı himayesiydi.
leştirm e teşebbüsleri Osmanlı him ayesi ile K ırım h an ların ın o rd u ları ile Osmanlı
önlenm iş oldu. A yni him aye, Moskova padişah ların ın seferlerin e katılm aları usu­
knezliğinin genişlem e siyasetine karşı, han­ lü İkinci Bayezid zam anında teessüs etti.
lığın varlığını m uhafaza hususunda da en İlk iştirak hâdisesi de Sultan Bayezid’in
kuvvetli g ara n ti teşkil eyledi. 1484 yılındaki Boğdan seferinde vuku bul­
du. M engli G iray bu sefere 50 bin kişilik
Osmanlı him ayesine girm esinden, Ka­
kuvvetle iştirâ k etm iş bulunuyordu. K ili’
n u n î Süleym an’ın saltanatının sonuna ka­
nin zaptından sonra Osmanlı kuvvetlerine
d a r K ırım ’ın dahilî vaziyeti ve başlarında
m ülâki olan M engli G iray A kkirm an’m
bulunan h an lar şöyleydi:
zaptını m üteakip Sultan Bayezid’in müsaa-
Mengli Giray
K ırım sahillerindeki Ceneviz kolonile­
ri G edik A hm ed Paşa tarafından zaptedildi-
ği sırada hapisten çıkarılan M engli Giray,
O smanlı vez.r'.îzam ı sayesinde hanlıği
elde etm işti. M engli Giray, ağabeysi Nur-
d evlet’e karşı ikinci defa hanlığa sahip ol­
m uş bulunuyordu. Lâkin 1476 da A ltınordu
hanı Seyyid M ehmed H an’ın K ırım ’ı istilâ
etm esi, M engli G iray’ın b ir defa daha mev-
k i’ini kaybetm esine sebep oldu. O, m evki’
inden uzaklaşınca, ağabeysi N urdevlet Os-
m anlı him ayesinde K ırım hanlığına geti­
rildi. Mengli Giray da İstan b u l’a sevk edi­
le re k hapse konuldu. N urdevlet hanlığa
g etirilirk e n A ltm o rd u hanı, Osm anlı pa-
d i-a h n -n tehdidi üzerine K ırım ’dan çe­
kilm iş bulunuyordu.
N urdevlet bu defa da uzun m üddet
hanlık m evkiinde kalam adı. Mengli Giray
ta ra fta rı olan Şirin kabilesi reisi Em inek, M a c a r tarih le rin e göre
K ırım ’da N urdevlet aleyhine karışıklık­ b ir K ırım H an ı
desi üzerine K ırım ’a dönmüştü.
Yavuz Selim zam anında Osmanlı P a­
dişahının K ırım hanları üzerindeki otorite­
le ri biraz daha fazlalaştı. K anunî Süleyman
devrinde Kırım hanlarının oğul veya kar­
deşlerinden birini rehin vaziyetinde İstan­
b u l’a gönderm eleri usul haline geldi. İstan­
b u l’a ilk gönderilen hanzâde Mengli Gi-
ra y ’m oğlu Saadet Giray’dı.
Kırım hanlığı Osmanlı him ayesine gir­
dikten sonra da A ltm ordu ile m ücadele­
sine devam etti. K ırım hanları bu mücade­
leyi Moskova Knezliği ile m üttefikan yü­
rütüyordu. K ırım hanlarının bu şekildeki
hareketi, T ürk dünyasının lehine olmayan
b ir davranıştı. Lâkin, Kırım hanları, Rusya-
nın büyümesini kolaylaştıran bu ittifakın
istikbal için doğuracağı tehlikeyi sezeme-
dikleri gibi, on altıncı asrın ilk yarısı zar­
fında Osmanlı padişahları da ayni şeyi se­
zem ediler; hattâ kuvvetlerine pek güven­
diklerinden Rusyaya karşı lüzumu kadar
alâka gösterm ediler. Hele Mengli G iray’ın,
1502 yılında Saray şehrini tahrip ederek,
A ltm ordu hanlığına bir daha kalkınm asına
im kân vermiyecek derecede son darbeyi
vurm ası, hatalarının en büyüğü oldu. Ger­
çi A ltm ordu’ya indirilen son darbeyi m üte­
akip Rusya ile ittifak siyasetleri sona erdi
ama, önlerindeki m anianın kalktığını gö­
ren Ruslar, Orta ve aşağı Volga boylarını
ele geçirm e faaliyetine koyuldular. K ırım
h anları da ayni topraklara sahip olma ar­
zusuna kapıldığından, Rusya ile m ünase­
bet m ücadele şekline döküldü. Bu mücade­
lede K ırım hanları, başlarında Yagellon
soyundan k ırallar bulunan Polonya ile sıkı
1144
m ünasebet, h a ü â ittifak siyaseti takibini
uygıtı g o d u ıe r. Yageilonlarla isDirliği
ederken, Cengiz Han soyunun Beyaz Rus­
ya ve U krayna üzerindeki ta rih î h ak ların ­
dan vazgeçtiler.
Mehmed Giray
M engli Giray 1514 yılında ölünce se­
kiz ogıunuan en buyucu oıan Mehmed Gi­
ray K ırım hanı oldu. Mehmed Giray, baba­
sının sa^lıgınua Kalgay yani veliahd idi.
Mengli Giray m uharebe idare etm ek üzere
K ırım ’dan ayrıldığı zaman Mehmed Giray
m erkezde k alarak babasına vekâlet eder­
di.
Babasının uzun süren hanlığı esnasın­
da kalgay sıfatiyle m em leket işlerine vu­
kuf peyda etm iş olan Mehmed Giray, han ­
lık m akam ına geçince, babasının dış siya­
setini aynen yürütm ek üzere, R uslara karşı
Y ageilonlarla dostluğu esas aldı. Bunun için
1520 de L ehlilerle ittifak ı yeniledi. R uslara
k arşı üst üste akınlara girişen Mehmed Gi-
ray’m sağladığı üstünlüğün bir neticesi ola­
rak 1521 de kardeşi Sahip Giray Kazan
tah tın a geçti. Aka n eh ri üzerinde bir Rus
ordusunu bozguna u ğ rattık tan sonra Mos­
kova önüne kad ar gelip şehrin etrafın ı ate­
şe verdi. K ırım hanının bu h arek etleri ne­
ticesi Moskoflar yıllık vergi verm eyi kabul
ettiler.
Mehmed Giray 1522 senesinde A stra-
han üzerine sefer yaparak bu şehri zap­
t e tti. E traftak i N ogayları idaresi altın a
aldı. A strah an ’m z a p tı'ile K ırım h an ları­
na bağlı arazi en geniş durum unu iktisap,
eyledi. Lâkin A strahan seferinden dönüşün­
de N ogaylar tarafın d an b ir baskında öldü­
rülm esiyle (1523), zaptetm iş ol­
duğu y erle r hanlığın hükm ün­
den çıktı.
Gazi Giray
Mehmed G iray’ın ölüm üyle
yerine oğlu Gazi Giray K ırım
hanı oldu. Gazi Giray, babası­
nın sağlığında, kalgay yani ve-
iialıd idi. Bu sıfatı taşıyarak
hanlık m akam ına geçtiği hal­
de kendisini istem iyenler mü­
cadeleye hazırlanınca m evkiini, ayni sene
içinde am cası Saadet G iray’a terk etm ek zo­
ru n d a kaldı.
Saadet Giray
S aadet G iray’m 1532 senesine kad ar
devam eden hanlığı sırasında R uslarla b ir
takım m ücadeleler vukubuldu. M ücadele­
n in esas sebebi gerek K ırım h anlarının
gerekse R usların A ltm ordu’nun m irasına
konm ak istem eleri idi.
Saadet Giray Kırım hanı olduğu zaman
k ard eşi Sâhip Giray da Kazan hanı b ulunu­
yordu. Kazan hanları içinde «Giray» soyun­
dan, yani K ırım hanları ailesinden gelen
ilk hdn olan Sâhip Giray (1521-1524) da
R uslara karşı m ücadele ettiğinden, bu m ü­
cadeleyi K ırım lılar ile birlikte yürütm ek
istiyordu. R uslar, Mehmed G iray’m A stra-
h a n ’ı zaptedişinden ürkü n tü duym uşlar, fa­
k at onun öldürülm esinden sonra Gazi Gi-
ra y ’ı m üteakip Saadet Giray han olunca ye­
niden cesaretlenm işlerdi. Onun için Kazan
hanlığına karşı m ücadelelerini şid detlendir­
miş bulunuyorlardı.
R usların tazyiki karşısında sıkışm akta
olaıj Kazan hüküm eti Osmanlı padişahına
b ir heyet göndererek, kuvvetli bir devlete
istin at etm ek istedi. Kazan elçileri ile bir
anlaşm a yapıldı. Bu anlaşm a gereğince, Ka­
zan hanlarının tâyini Osmanlı padişahı ta ­
rafın d an yapılacak, buna m ukabil Türkiye,
Kazan hanlığını düşm anlarına karşı m üda­
faada yardım da bulunacaktı. Böylece, Ka­
zan da K ırım gibi Osmanlı him ayesine gir­
m iş hâle geliyordu. Kazan heyeti ile yapı­
lan anlaşm adan sonra O smanlı hüküm eti
Moskova’ya b ir heyet gönderdi. T ürk se­
f iri İskender, Moskova hüküm etine bundan
böyle Kazan devletinin de T ürk yurdu ol­
duğunu bildirdi. Lâkin bunu tanım ak iste­
m eyen Ruslar, Kazan’ı him ayeleri altına
alabilm ek için kendilerine ta ra fta r adam ­
la rı işbaşına getirm ek üzere faaliyete ko­
yuldular. O aralık Kazan hanı Sâhip G iray’
m, yerine kardeşi F etih G iray’m oğlu Safa
G iray’ı bırakarak İstan b u l’a gitm esi R uslar
için b ir fırs a t telâk k i edildi.
1145
Sâhip G iray Kazan hanı bulunduğu sı­
rad a nasıl orada hanlık m akam ı için dahilî
m ücadele eksik değil idiyse, K ırım ’da da
vaziyet aynı idi. K ırım ’daki kabile reisle^
ri, «Cengiz Türesi» n i gözönünde bulundu­
ra ra k hanlık m akam ına geçecek kim senin
kendi seçtik leri adam olm asını istiy o rlar­
dı. Bu yüzden dâhili m ücadele de u^tıp ;ü-
kenm iyordu. Tabiî, m em leketteki iç kav­
gacılar en çok, Volga havzasına ilerlem enin
yollarını araştıran R usların işine y arıyor­
du. çayet ü m m Ja dd r\azan da da iç kav­
galar y erin e kuvvet b irliği yapılarak Rus­
lara karşı m üşterek m ücadele devam e ttiril­
miş olsa, M oskoflar için Volga bölgesine
ilerlem e gayesi değil, m evcudiyetlerini mu­
hafaza endişesi v arit olacaktı. N itekim
1532 senesinde R uslar Kazan’da Safa Gi-
ra y ’ı m evkiinden attırarak onun yerine
kendi adam ları olan Can A li’yi han y apar­
larken, K ırım ’da da Saadet Giray, m evkiini
İslâm G iray’a terk etm ek zorunda kaldı. Sa­
adet Giray, padişahın gönderdiği han oldu­
ğu halde, kabile reislerine istin at eden
İslâm Giray ona karşı m ücadeleye g iriş­
miş, sonunda da em eline m uvaffak olm uş
bulunuyordu (1532).
Sahip Giray
İslâm Giray, kabilelere istinaden han­
lık m akam ına geçtiğinden, buna karşılık
padişah tarafın d an Sahip Giray K ırım ’a
han olarak gönderildi (İ032). Lâkin K ırım ­
daki kabile aristokrasisine dayanan İslâm
Giray hanlık dâvasından vazgeçm eyerek bu
uğurda iki sene m üddetle m ücadelesine de­
vam etti. Sahip Giray K ırım ’a yollanırken
yanm a 60 topçu, 300 cebeci, 1000 sekban­
dan m ürekkep b ir kuvvetle 40 m ü te ferri­
ka, 30 çavuş ve 60 tım ar ve zeâm et erbabın­
dan m aiyet verilm işti. Merkezi hüküm et ta ­
rafınd an böylece desteklenm iş olan Sâhip
Giray, Nogay beyi Bâkî Bey vasıtasıyle İs­
lâm Girayı K ıpçak bozkırında b e rta ra f et­
tik ten sonra tam m anâsiyle vaziyete hâkim
oldu. Onun, K ırım ’da m evki’ini sağlam laş­
tırm asında İstan b u l’un desteğinin m ühim
hissesi vardı. Sâhip Giray’m 1534 te İslâm
G iray’ı b ertaraf ederken kabile aristokrasi­
sine karşı ağır basması, K ırım hanları üze­
rin d e İstanbul’un kontrol ve otoritesinin
artm asına yaradı. Onun içindir ki, bazı ta­
rihçiler, K ırım h anlığı üzerinde Osmanlı
m atbûiuğu ve nüiuzunun 1534 tarihinden
itib aren hakiki b ir şekilde yerleşm iş oldu­
ğuna işaret ederler.
Sahip G iray’m İstanbul’dan kuvvet ve
m aiyet erkânı götürm esini m üteakip bunla­
rın m aaşlarını karşılam ak üzere «Sekban
akçesi» nam ı ile para yollanm ası usulü or­
taya çıkm ıştır.
Sâhip Giray, İslâm Giray ile onu tutan
kabile beylerine karşı m ücadelesine devam
ettiğ i sırada, Kazan hâdiselerine ilgi göster­
m ekten de geri durm adı. Onun ilgi ve des­
te ğ i sayesinde R us taraftaırı Can A li’ye
karşı Safa Giray ikinci defa Kazan tahtını
elde e tti (1533).
K ırım hanlarının 1484 te n sonra Os­
manlI ordusuna kuvvet göndererek iştirâk-
le ri Sahip Giray zam anında vukubuldu.
K anunî Süleyman 1538 de Boğdan seferini
yapm aktayken P ru t neh ri bölgesinde Kıl-
çm kasabasına vardığı sırada Sâhip Giray
em rindeki ta ta r askeri ile padişaha m ülâki
oldu. Bundan sonra K ırım hanlarının Os­
manlI ordusuna kuvvet verm eleri daha de­
vam lı b ir hal aldı. Sahip Giray zam anında
K ırım kuvvetlerinin Osmanlı ordusuna
ikinci iştirâ k le ri 1543 M acaristan seferinde
cereyan etti. M acaristan seferinde Osmanlı
ordusuna katılan K ırım kuvvetleri hanın
K ırım tatarları
1146
oğlu kalgay (veliahd) Em in Giray’m ida­
resinde idi.
Celâl zâde M ustafa Çelebi’nin «Taba-
kat-ül m em alik fi derecat-ül mesalik» isim­
li eserinden öğrendiğimize göre, Sâhip Gi­
ray 1532 yılındaki Alman seferinde de bir
m ik tar kuvvetle hazır bulunm uştur. Yal­
nız, Sahip Giray o zaman han olmadığı, sa­
dece, Kazan hanlığını bırakın İstan b u l’a
gelm iş b ir kimse bulunduğundan, bu işti­
rak K ırım nam ına b ir iştirâk sayılmaz. Zâ­
te n ordu ile b irlikte sefere k atılıp hâdise­
le ri bizzat takip etm iş plan Celâl zâde Mus­
ta fa Çelebi de, Sirem ovasında ordugâha ge­
len elçileri 7 temmuz 1532 de K anunî nin
m erasim le kabul edişini an latırk en «Giray
(Sahip Giray) hanın kum andasında Kazan’-
dan gelen on binden fazla ta ta r askeri de
bu m erasim e iştirâ k etm işlerdi, b u n lar da
alaylar halinde duruyorlardı» dem ek su re­
tiyle Sahip G iray’ın em rindeki askerin Kı­
rım ’dan değil, Kazan’dan gelm iş ta ta r as­
k eri olduğunu ta srih ediyor. Böylece, Sahip
G iray’m İstan b u l’a gelirken m aiyetinde b ir
m ik tar Kazan askeri bulunduğu da anlaşıl­
m ış oluyor. E sasen K anunî, bu seferden
dönerken F ilib e’ye geldiği sırad a Sâhip Gi-
ray ’ı K ırım hanı tâyin etm iştir ki, bu tâyin
tarihi, Celâl zâde’nin, İslâm Giray ile Saa­
d et Giray arasındaki çatışm adan bahseder-,
ken en nihayet «Saadet Giray İstan b u l’a
gelerek K ırım hanlığı üzerindeki hukukun­
dan vazgeçti. 939 senesi reb iü lah ırın ın 10
cu (10 Kasım 1532) günü hukukunu diğer
kardeşi Sahip Giray’a te rk e tti» diye b elirt­
tiği tai’.'he da denk gelm ektedir.
Gerek K ırım hanı sıfatını taşım adığı
günlerdo, gerekse h an bulunduğu sırad a
Osmanlı ordusuna iltihakla, O sm anlı hükü­
m etinin A vrupa’daki h arp lerin e katılan
Sâh;p Giray, ayrıca R uslara k arşı mü­
cadelede bulunm uş b ir kim sedir. Onun
hanlığı sırasında K ırım süvarileri defalarca
R uslara taarru zlard a bulunm uşlardır. Os­
manlI hüküm eti kuvvet yardım ında bulun­
m am ışsa da, hanın taarru zların ı siyaseten
tasvip etm iştir.
Sahip Giray, K ırım hanlığına tâ b i top­
rak la rı, aşağı Volga bölgesine doğru geniş-
letm iye uğraşırken R u sian n da aynı yerle­
r i elde etm ek dâvaları ile karşılaşm ıştır. O-
nun zam anında Moskova istikam etine uza­
nan K ırım ta arru zların ın esas sebebi bu
nok tada toplanm aktadır. Maamafih, Sahip
Giray hedefine ulaşm ak hususunda epeyce
ilerlem e kaydetm iş sayılır. Zira, 1549 da
Osm anlı to p la rın ın yardım ı sayesinde de
olsa A strah an ’ı zapta m uvaffak olm uştur.
Ne yazık ki, askerî bakım dan kazandığı
m uvaffakiyetler g u ru ru n u n kabarm asına
yoi açrnii, bu yüzaen de Osmanlı hüküm e­
tin d e n Gözleve iskelesini istem ek, veziri-
âzam R üstem Paşa ile üstünlük m ünakaşa­
sın a girişm ek c ü r’etinde bulunm uştur. O-
nun bu hareketi, şüpheyi celbetm iş, h a tta
kendisinden endişe edilm esine sebep ol­
m uş, neticede de İstan b u l’dan gönderilen
D evlet G iray tarafın d an katledilm iştir.
(1551).
Devlet Giray
1551 Senesinden 1577 senesine kadar
hanlık eden D evlet G iray’m zam anında,
K ırım hanlığının hudutlarında, K ırım ı ve
O sm anlIları ilgilendiren m ühim hâdiseler
cereyan etm iştir. Bu hâdiseler, yalnızca
O sm anlı devletine tâ b i b ir hanlığın değil,
İm paratorluğunu, hattâ, bütün T ü rk dünya­
sının istikbalini ilgilendiren ehem m iyette
şeylerdi.
D evlet G iray’ın han tâyininden çok ön­
ce Moskova ta h tın a oturm uş olan D ördüncü
İvan, Rusyayı büyültm ek için esaslı şekil­
de faaliyete koyulm uş bulunuyordu. Bilhas­
sa 1547 de Ç arlığını ilân ederek Moskova
K nezliğini Ç arlık haline g etird ik ten sonra,
önce doğu ve güney doğu istikam etinde ge­
nişlem e işini ele alm ıştı. 1552 yılında Ka-
zan’ı zaptederek b u radaki hanlığa n ihayet
verm ek suretiyle, doğudaki en m ühim
kadem eyi m uvaffakiyetle aşm ış olan Kor­
kunç İvan 1556 da da A strahan hanlığını
ortadan kaldırm ıştı. A ltm ordu’nun son ka­
lın tıla rı ortadan kalkarken R uslar, Hazar
denizi kıyısına ve Kuzey K afkasya’nın önü­
ne kad ar gelm iş, K ırım hanlığı doğudan
çevrilirken O sm anlılar için dikkat edilm esi
gereken b ir devlet ortaya çıkmış bulunu­
yordu.
R uslar, Kazan ve A strahan (Ejderhan)
H anlıklarını zaptedinceye kadar, K ırım han­
la rın ın yarım a sırd ır m eşgul oldukları Al-
tm o rd u ’nun m irasına konm a veya A ltm or-
du m irasını K ırım hanlığı idaresinde b ir­
leştirm e mevzuu ortadan kalkm akta, onun
yerin e yepyeni b ir davâ belirm ekteydi.
R uslar za p te ttik leri y erlerd e esaslı şekilde
yerleşm ek için te d b irle r alıyorlardı. Bu
cüm leden olarak; evvelâ ahaliden m ukave­
m et edebilecek u n su rları tam am en im ha e-
diyor veya başka ta ra flara göç ettiriy o rlar­
dı. B ir ta ra fta n da m uhtelif y erlerd e şeh ir
ve k aleler tesis ederek içlerine Rus halkı
ve m uhafız ask er yerleştiriy o rlard ı. Y erli
halkın to p rak ların ı istedikleri gibi ellerin ­
den aldıktan başka, to p rak tan faydalanm a
karşılığı olarak b ir de vergi koyuyorlardı.
Bu h a re k e tle r y erli halkın m ukavem etini e-
zici şeyler olduğundan dış te sirle rle isyan
çıkarm a im kânı ortad an kalkıyordu. A s ır ­
lard an b e ri T ürk ili olan bu y e rle r sü r’atle
K ırım ve tekm il Osmanlı İm paratorluğu için
te h d it ve te h lik e sahası hâline girm eğe yüz
tutuyordu. O rta ve aşağı Volga (İdil) bölge­
sine R usların b ir ham lede inm elerinde, Kı­
rım h an ların ın da k u su rları m evcuttu. Zira,
A ltm o rd u ’n u n m irasına konm ak için yapı­
lan h a re k e tle r o rta ve bilhassa aşağı Vol­
ga bölgesindeki Türk, T atar ve Nogay un­
su rların ın zayıflam asına, h atta azalmasına
sebep olm uştu. Kırım hanlarından Sahip Gi­
ra y ’m, K ıpçak bozkırındaki Kiçi-Nogay ka­
bilelerin i alıp K ırım ’a nakletm esi, K ırım ’­
da nüfus yoğunluğu tem in etm işse de, Ki-
çi- N ogaylardan başka bazı T atar k ab ileleri­
ni de Besarabya’ya nakletm esi, Kıpçak boz­
kırın ı Rus kazaklarının ilerlem esine serbest
bırakm ış oluyordu.
R usların A strah an ’a k ad ar ilerlem esin­
den sonra K ırım h an ların ı ve Osmanlı padi­
şahların ı b ir m üddet için m eşgul eden m e­
selelerden biri, onları b u ralard an çıkarm ak
için uğraşm ak oldu. K ırım ta tarla rın ın , ge­
re k kuzey istikam etinde, gerekse K ıpçak
bozkırı tarafın d an y ap tık ları akınlarda b ir
m üd d et için b u gaye gözetildi. Lâkin Rus­

la rı girdikleri yerlerden çıkarm ak m üm ­
kün olmadı.
Kazan ve A strahan hanlıkları ortadan
kalkar kalkmaz, kuzey K afkasya’da Rus te­
siri hissedilm eğe başlam ıştı. 1552, 1555,
1556 ve 1557 yıllarında Çerkez, Çeçen ve
G ürcülerden bazı beyler Moskova’ya kadar
gidip Osmanlı ve bilhassa K ırım lılardan şi­
kâyetle Rus him ayesini istem işlerdi. Buna
benzer h arek etler Kazan hanlığında da vu­
ku bulduğundan, R usların bu hanlığı yıp­
ratm aları kolay olmuş, hanlık yıkılınca aha­
lisini disiplin altında tutm ak m eselesinde
de ayni avantajlar işe yaram ıştı.
R uslar lehine kolaylıklar yaratan bu
h âller onlara daha ilerilere doğru yürüm ek
cesareti kazandırm aktaydı. N itekim 1559
senesinde Rusların Osmanlı arazisine ilk
taarruzları vuku buldu. Rus kazakları ve
Çerkezlerden m ürekkep kuvvetler Azak ka­
lesine saldırarak m uhasaraya giriştiler. A-
zak muhafızı Ali Reis bu taarruza cesaret
ve m etanetle karşı koydu ama, hiç bekle­
m ediği hâlde âni bir hücum a uğranıldığm -
dan kalede korku ve açlık hüküm sürdü.
Bu Rus taarruzu Ali Reisin gayretleriyle
b eraber bilhassa donanm anın yetişm esi üze­
rin e akim kaldı. Rus taarruzu sırasında A-
zak kalesinde bozgunculuk ve vurgunculuk
edenler derhal Akdeniz adalarına sürüldü.
R uslar, akim kalan bu hücum dan sonra da
1143
yeni bir taarru z için fırs a t kol­
ladıklarından kalede bazı ted ­
b irle r alındı. A hm ed Refik
(Altmay) m T ürk T arih Encü­
m eni mecm uasının 2G1 - 275 sa­
yılarında n eşrettiğ i «Açık d e­
niz m eselesi ve Azak muhasa­
rası» başlıklı tetk ik yazısına
ekli vesikalardan öğrendiğim i­
ze göre; D ördüncü İvan zama­
nında Azak’a ikinci Rus hücu­
mu yapıldığı sırada m uhafızlar
ilkinden daha hazırlıklı du­
rum da idiler. Zaten bu ikinci
hücum Kefe beyi Sinan Beyin
cesareti sayesinde tam am en a-
kim kalm ıştır.
Volga boylarında vuku bulan Rus iler­
leyişi K ırım h an ları kadar Osmanlı devleti
erkânını da nihayet bu tarafa dikkatlerini
çevirm elerine yol açtı. 1563 yılında Osman-
lı divanında A strah an ’a b ir sefer te rtib i su­
retiy le R usların bu bölsedeıı atılm ası işi
ciddi şekilde m üzakere edilm eye başlandı.
Zira, yalnız K ırım lılar değil, Kıpçak bozkır­
ların d ak i N ogayların b ir kısm ı da «Halife-i
Rûy-i zemin» olan padişahı Rus kazakları­
nın taarru zların ı önlemek üzere yardım a
çağırm aktaydı. Bu yardım dilek leri A stra­
h a n ’a doğru bir sefer te rtib in i ve Don ile
Volga arasında kanal açılma m eselesini or­
taya çıkardı. 1569 yılında İkinci Selim za­
m anında tatb ik mevkiine konan bu m esele­
de m uvaffakiyet tem in edilem edi. Rus iler­
leyişinin Osmanlı divanında konuşulm aya
başlam ası üzerine, K anunî Süleyman zama­
nında, bununla endirek şekilde ilgili bir h a­
rek et olarak, 1565 kışında D evlet Giray Rus­
ya üzerine b ir sefer yaptı. E m rindeki Kırım
kuvvetleri Osmanlı topçusu ile takviye edil­
miş bulunduğu hâlde, daha ziyade akına
benzer bir m âhiyet arzeden bu seferden,
m üsbet bir netice istihsâl edilem edi. Dev­
let G iray’m 1571 yılındaki Rus seferi de
gayeyi tem in edemedi. K ırım hanı Moskova
civarına kadar ilerleyip şehrin etrafın ı yak­
tığı hâlde, R uslar bu tazyiki gözönünde bur
lu n d u rarak Kazan ve A strah an ’dan çıkma­
dılar.
 K ır ım him aye idaresindeki hususiyetler
K ırım to p rak ları harp yoluyla Osman­
lIlara katılm adığı, ayni zam anda halkı da
m üslüm an ta tarla rd a n ibaret bulunduğun­
dan, buranın Osmanlı hüküm etiyle m ünase­
b etlerinde ve him aye idaresinde b ir takım
h u susiyetler göze çarpm akta idi.
K ırım him aye altına alınınca, burada,
O smanlı hüküm etinin nüfuz ve otoritesi ka­
dem e kadem e fazlalaşm akla beraber, 1475
te n 1534 e kad ar K ırım han ları daha ser­
bestçe davranabiliyorlardı. 1534 te n sonra
ise, O sm anlı nüfuzu K ırım ’da iyice yerleşti.
H anlar padişahın arzu ve em irlerin e daha
fazla boyun eğer durum a girdi.
«Cengiz yasası» na göre, han ların kü­
çük kard eşlerin i kalgaylığa getirm eleri ge­
rek irdi. Bazı h an ların kardeşlerini bir köşe­
de bırakarak çocuklarını kalgay yapm ak
istem eleri m em leket dahilinde m ukavem et
ve baş kaldırm a hâdiselerine sebep olm uş­
tu r. Bunun gibi m eselelerde m ukavem et ce­
sa re tin i doğuran esas âm il ise, K ırım ’da ka­
bile reislerin in an ’aneye sadakat gösterm ele­
rin den ileri gelm ektedir. K ırım aristokrasi­
sinin en kuvvetli rüknünü teşkil eden kabile
reisleri 1534 e kad ar han lar üzerinde bir
hayli m üessir olm uşlardır. O sm anlı hükü­
m etinin tensip ve desteğiyle Sahip Giray ta­
rafın d an b unların b ir kısm ı tasfiye edilip,
b ir kısm ının o toritesi iyice k ırıld ık tan son­
ra d ır ki, K ırım h an ları daha çok İstan b u l’un
avuçları içine girm iştir.
K ırım h anlarının tâyini işi, esas itiba­
riyle padişahın selâhiyeti dahilindeydi. Kal­
gay m akam ını işgal edenler hanların ölüm ü
üzerine onun yerine geçerdi. Padişah, bun­
ların hanlığını um um iyetle tasdik ederdi.
Şayet lüzum hissederse Giray soyundan uy­
gun gördüğü başka birini han tâyin ederdi.
Y eni hanlar padişahın huzuruna çıkarılırdı.
Bu arada kendisine hanlık m enşuru, ayrıca
hanlık te şrifa tı olarak da sancak, kılıç, mü­
cevher sorguçlu kalpak ve sam ur kürk v eri­
lir, bunu m üteakip m erasim le K ırım ’a
gönderilirdi. 1484 te n itib aren K ırım h a n -
1149
Bahçesaray'da K ırım H anlarının eski sarayı
larına «kaftan behâ» adı altında, Kefe güm­
rüğü hâsılâtm dan bir buçuk milyon akçe
saliyâne, yâni yıllık para verilm eye başlan­
dı. Sefere çağrıldığı zaman kendisine «Çiz­
me behâ» adı altın d a 40 bin altın gönderi­
lir, han da b u n ları m aiyet ask erlerin e ve
m irzalarına dağıtırdı.
K ırım h anları, sikkelerde kendi adları­
nı muhafaza etm ekte idiler. H utbelerde pa­
dişahın adından sonra hanın adı okunurdu.
Bu d u ru m ları ile hutbe sahibi bir İslâm hü­
küm darı görünm ekle beraber, bilhassa Ka­
nunî Süleym an’dan sonra fiiliyatta padişa­
hın h er tü rlü em irlerin e itaat eden tâbi
bir beyden fa rk lı hâlde olm ıyacaklardır.
K ırım h an ları Bahçesaray şehrinde,
K algaylar da Akm escid’de otu ru rlard ı. 1584
tarihinde ihdas edilm iş olan ve N ûreddin
veya N uradin diye anılan ikinci veliahdlar
da Bahçesaray civarındaki K adısarayı’nda
ikam et ederlerdi.
K ırım h an ların ın k endilerine m ahsus
divanları m evcuttu. Osmanlı tâbiliğine geç­
tikten sonra bir hayli Osmanlı divanına uy­
durulan bu divanlarda K ırım ’daki kabile
beylerinin en kuvvetlisi olan dört kabile
beyinin büyük bir rolleri mevcuttu. Kırım
hanları um um iyetle bu dört kabile beyinin
m uvafakati m evcut olmayan b ir şeyin icra
ve tatbikine girişmezdi.
 M E K K E - İ M Ü K E R R E M E E M İR L İĞ İ
Osmanlı İm paratorluğu sın ırları içinde
yerli b ir sülâlenin devam ına ve m uhitinin
idare işlerinde söz sahibi olm asına m üsaa­
de edilm esi bakım ından, Mekke-i M ükerre-
me em irliği, Tâbi hüküm et m anzarası ar-
zetm ekteydi. Mekke ve M edine şehirleri ile
civarını ellerinde tu ta n em irlere böyle bir
hakkın tanınm ası askerî sebeplere istinat
etm eyip, dînî âm illerin eseriydi. İslâm m
m ukaddes şehirlerini ihtiva eden Hicaz böl­
gesi harben alınm adığı gibi, halkından da
yalnız on altıncı asırda değil, İm paratorlu­
ğun öm rü boyunca askerî bir m ükellefiyet
istenm edi. H alkı daima m üstehlik bir durum
arzedip, padişahlar, hüküm et ve Mısır eyâ­
letinden gönderilen para ve gıda m addele­
rinden faydalandı.
Kitabımızın 768 inci sayfasında anlatıl­
dığı veçhile; Yavuz Selim M ısır’ı zaptettiği
zaman Mekke-i M ükerrem e em iri Şerif Ebu
B erekât’ın oğlu Ebu Nümey, K ahire’de ba­
bası nam ına padişahı ziyaretle itaatini ar-
zetmişti. Bu tarih ten önce Mekke-i M üker­
rem e em irleri M em lûklere ita at etm ektey­
di. Mekke-i M ükerrem e em irliği onuncu as­
rın o rtalarında teşekkül etm işti. Şerif unva-
nini taşıyan em irler o zam andan beri Mek­
ke-i M ükerrem e ve Medine-i M ünevvere ile
civarına hükm ediyordu. Onuncu asırdan
b eri Hicaz bölgesine hâkim olan veya ora­
la rı nüfuzları altında bulunduran İslâm hü­
küm darları Mekke şeriflerinin haklarına
dokunm am ışlardır. Bu bakım dan Osmanlı
padişahları da ayni şeyi devam ettirm ekten
başka yol seçm em işlerdir.
Mekke şeriflerinin soyları H azreti Pey­
gam berin torunu İmam Haşan M üctebâ’ya
kad ar dayanm aktadır. Yavuz Selim ’e itaa­
tin i arzeden Ebu B erekât bu soydan gelen
Ka^ade ailesindendir. Ş erifler cetvelinde İ-
kinci B erekât olan bu zat 1497 yılında şerif
olm uş ve 1525 yılm a kadar şeriflik etm iş­
tir. Oğlu Ebu Nümey, K ahire’de Yavuz Se­
lim ’e itaatini bildirdiği zaman padişah ken­
disine itibarda bulunm uş, divan toplantı­
1150
sında Veziriâzam Y unus Paşa ile Rum eli
kazaskerinin arasına oturtm ak suretiyle
hakkında gösterilen hü rm etin derecesi ifa­
deye çalışılm ıştır. Gelişinde olduğu gibi gi­
dişinde de kendisine m erasim yapılm ıştır.
Ebu N üm ey’e babasının Mekke em irliği be­
r a tı da verilm iş; ayrıca babasına ve kendi­
sine hediyelerle, Mekke ve M edine halkına
dağıtılacak zahire ve hediyelerle b era b er
Hicaz’a dönm üştür.
Osmanlı hüküm eti bilhassa dinî sebep­
lerle Mekke em irliğinin h ak ların ı tanım ak­
la beraber, m ıntıkanın âsâyişini, em irlerin
h e r hangi b ir itaatsizlikte bulunabilm eleri
ihtim alini hesaplıyarak Mekke ve M edine’­
yi kontrol etm ek üzere te d b ir almış, b u ra­
ya muhafız asker ve kadı gönderm iştir. Ay­
rıca Cidde sancakbeyliği ihdas edilm ek su ­
retiy le bu işe önem verildiği gösterilm iştir.
Ebu B erekât’ta n sonraki em ir E bu N ü­
mey (1525- 1566), uzun m üddet b u ranın i-
daresini deru h te etm iştir. G erek Osmanlı
otoritesi, gerekse Ebu B erekât ile E bu Nü-
m ey’in iyi id aresi sayesinde Hicaz bölgesi
uzun m üddet sükûna kavuşm uştur. Bu ara­
da Osmanlı him ayesinin sağladığı em niyet­
te n istifade eden h er iki şerif de em irlik
sahasını genişletm iye çalışm ışlar, bu husus­
ta m uvaffakiyet sağlıyarak nüfuz bölgeleri­
n i kuzeyde H ayber’e, güneyde H ali’ye, do­
ğuda N ecd’e k ad ar ilerletm işlerdir. Ne ken­
dilerinden önceki, ne de sonraki şe rifler
böyle b ir arazi tevsiine m uvaffak olam am ış­
lard ır. Ayni sükûnet devri ve em irlerin ge­
niş sahada sözlerinin geçm esi Ebu N üm ey’-
den sonra şerif olan İkinci H aşan (1566-
1601) zam anında da devam etm iş, H asan’m
ölüm ünü m üteakip Nümey soyundan gelen
g ru p lar arasında kavgaların başlam ası bu
sükûnu bozm uştur.
Ebu Nümey zam anında Yemen to p rak ­
ları da O sm anlılar tarafın d an zaptedilm iş
olduğundan, Osmanlı hâkim iyet sahası A-
ra b yarım adasının batısını tam am en kapla­
m ıştır.
Mekke-i M ükerrem e'de Kâ'be
1151
 E F L A K
Osmanlı İm paratorluğuna tâ b i imtiyaz­
lı hÜKunı°tlPT'den nırısı cıe Eflak voyvoda­
lığıdır. T ürklerin T una’ya yaklaşm aya baş­
ladıkları yıllardan itibaren tem asa geldik­
le ri E flaklılar ilk defa Yıldırım Bayezid za­
m anında vergiye bağlanm ıştı. E flaklıların
T ü rk ilerleyişi karşısında takındıkları tavır
ve Eflak ile ilgili hâdiselere kitabım ızın bi­
rinci cildinin 154, 246, 278, 293 ve F atih ’in
Boğdan seferi dolayısiyle 542 nci sayfalar­
da tem as edilm işti. E flak’ın kesin olarak
him aye altına alınm ası F atih Sultan M eh-
med zam anında tahakkuk etm iş ve bununla
ilgili hâdiseler şöyle cereyan etm işti:
F atih Mehmed, 1456 yılında Wlad Dra-
•cul (Vlad Drakul) un oğlu üçüncü V lad’ı Ef­
lak prensliğine tâyin etm işti. K ardeşi Radul
ile birlikte Osmanlı sarayında rehine olarak
bulunm uş olan Vlad, çok zeki ve o nisbette
de cesur bir kimse idi. Bir çok insanı kazı­
ğa vurarak öldürdüğü için T ürklerin «Ka­
zıklı» Rum en ve Batılı tarihçilerin cellât
m ânâsına «Tepeş» veya «Çepeş» diye an­
d ık ları Vlad, F a tih ’in yardım ı ile voyvoda­
lık m akam ına çıkmış ve bu mevkii elde e-
d erken de padişaha dost kalacağına dair ye­
min etm işti. F ak at E flak’a gittikten sonra
b ir defa Boğdanlıları, bir kaç defa da Ma­
c a r ía n yenm esinden cesaret bularak sözün­
de durm am a şıkkını seçen Kazıklı Voyvo­
d a böyle bir şeye teşebbüs ederken Macar-
lara güvenm ekteydi. Zaten o sırada V lad’ın
T ürklere m üşkilât çıkarıp onları meşgul et­
m esini arzulayan Macar kıralı Mathias,
Vlad ile arasında akrabalık bağı tesisi su­
retiyle onu kendisine bağlıyabilm ek için
akrabasından bir kızı ona nişanlam ıştı.
E flak voyvodası Vlad, Macar kıralı ile
bu şekilde ânlaşm adan önce her yıl haracı­
n ı m untazam an öderdi. F akat anlaşmayı
m üteakip M acarlar tarafına m eyletm esi, üs­
telik yıllık vergiyi ödemek hususunda sav­
saklam alarda bulunm ası, Osmanlı hüküm e­
tinin nazarı dikkatini çekm ekle beraber,
başka m eselelerin hâiline kadar peşinen ses
çıkarılm am ıştı. Lâkin, F atih M ehmed’in
1152
Trabzon seferine çıkışından istifade ile gi­
riştiğ i h are k etle r üzerine Eflâk m eselesi­
nin esaslı şekilde ele alınm ası lüzumu hasıl
olmuştu.
F atih Sultan M ehmed’in E flâk ’a sefer
etm esine sebep olan hâdiseler T ürk kay­
naklarından D ursun Bey, İdris-i Bitlisi, Â-
şıkpaşazâde ve K emal Paşazâde (İbn Ke­
mal) ile Bizans kaynaklarından Kritovulos,
Angiolellos ve Ducas’da birbirinden farklı
şekilde anlatılm aktadır. Maamafih bu kay­
nakların hepsi beraberce işlenirse m üşte­
rek noktalar üzerinde durulduğu takdirde,
F a tih ’in E flak ’a sefer açmasına âm il olan
hâdiselerin şunlardan ib aret bulunduğu ne­
ticesine varılır.
F atih Mehmed Trabzon seferine çıktığı
zaman İshak Paşayı tah t muhafazası için E-
dirn e’de bırakm ıştı. Padişahın Rum eli’nin
hayli uzağında meşgul bulunm asından fay­
dalanm ak isteyen Kazıklı Voyvoda T una’yı
geçerek B ulgaristan’a girmiş, yağma ve tah­
rip h arek etlerin d e bulunm uştu. İshak Paşa,
Voyvodanın yaptıklarından hab erd ar ol­
muş, fakat elindeki kuvvetler kifayetsiz bu­
lunduğundan sesini çıkarm am ıştı.
F atih Trabzon seferinden dönünce İs­
hak Paşa, Kazıklı Voyvodanın yaptıklarını
padişaha anlatm ış, F atih de onun yerine
kardeşi R adul’u geçirm eye k a ra r verm işti.
Yalnız, bu plânın sessizce tatbik edilebil­
mesi çareleri düşünülm üş, bunun için de
Vlad Tepeş’in İstanbul’a dâvet edilm esine
kara r verilm işti. F atih Mehmed Vlad Tepe­
ş’in gizliden Macar kıralı ile anlaştığını
duym uştu. Evvelce h er yıl m untazam an ha­
racını getirdiği sırada, padişah tarafından
ihtiram la kabul olunup h il’at ve kızıl kürk­
le altın üsküflü serpüş giydirilip m erasim ­
le m em leketine yollanan voyvoda, şimdi ha­
racını getirm edikten başka, üstelik Macar-
ralla anlaşm ış ve T una’yı aşarak Osmanlı
arazisine tecavüzlerde bulunm uştu.
Fatih, Trabzon seferinden İstanbul’a
dönünce bir Eflâk elçisi padişahı tebrike
gelm iş, bu elçi dönerken bir Osmanlı elçisi
d e beraberce E flâk’a gitm işti. Divan kâtibi şun u n cezasının verilm esi kadar, T ürk esir­
R am dan dönm e Y unus Bey olan bu Osman­ le rin e reva gördüğü m uam elenin intikam ın
lI elçisi, Vlad T epeş’i İstanbul’a gelm eğe ik­ da alınm ası lâzımdı.
n a etm eye çalışm ıştı. V lad Tepeş, İstanbu­
İşte, bu sebeplerden dolayı, F a tih Meh-
l ’a gitm eğe razı görünerek, m evkiini düş­
m anlarından korum ak üzere b ir m iktar m u­ m ed 1462 b aharında Eflak üzerine sefere
hafaza kuvveti istem işti. F atih, bunun bir çıkm ıştı. Veziriâzam M ahmud Paşa, asıl or­
dudan önce T una’yı aşıp E flâk ’a girm iş, de­
h ile olabileceğine ihtim al verm ekle bera­
ber, S ilistre sancak beyi Y unus Bey ile Niğ- niz yolunu te rc ih eden padişah da, yirm i
bolu sancak beyi Çakırcıbaşı Hamza Beyi kadirga ve yüz elli nakliye gem isinden mü­
E flak ’ı m uhafaza işiyle görevlendirilm işti. rek k ep bir filo ile V idin’e k ad ar n eh ir yo­
luyla ilerlem işti. B uradan ordu ile E flak ’a
Şiddetli soğukların hüküm sürdüğü kış dahil olunca Kazıklı Voyvoda o rtalard a gö­
o rtasında harek ete geçen S ilistre ve Niğbo- rünm ez olm uştu. Onun m eydana çıkma-
lu sancak beyleri, o sırada buz tutm uş olan yışına bak arak hareketsiz kalm ak istemi-
T una n eh rin i geçm eye hazırlanırlarken bir­ yen F atih M ehmed Evrenos zâde Ali Bey’in
d en b ire K azıldı Voyvodanın baskınına oğlu E vrenos Beyi E flak içlerine akm a me­
m âruz kalm ışlardı. Baskında Y unus Bey şe- m u r etm işti.
hid, Hamza Bey de esir düşm üştü. Kazıklı
Voyvoda, esir ettiğ i Hamza Beyi de öld ü rt­ Bizans m ü v errih i Ducas’a göre yüz elli
m üş, başını da Macar kiralına gönderm işti. bin kişi tu tan T ürk ordusu E flak ’a girdiği
A yrıca aldığı esirlerin hepsini kazığa vur­ sırad a Vlad Tepeş silâhsız halkı kısm en
durm uş, T ü rklere ait bazı şehir ve kasaba­ Brasso (K ronştad) tarafların a, kısm en de
la rı ta h rip edip 25 bin esirle E flâk ’a dön­ orm anlık sah alara saklam ış, ondan sonra,
m üştü. ordusunu ikiye bölerek te rtib a t alm ıştı. Or­
dusunun b ir kısm ını T ü rk lere yardım a te ­
V lad T epeş (veya Çepeş) T ürk esirle­ şebbüs ettik le ri tak d ird e Boğdanlılara -sal­
rin i kazığa v u rd u ru rk en yaratılışındaki dırm ağa m em u r etm iş, yedi bin kişi tu ta n
h u n h arlığ ı b ir defa daha açığa vurm uştu. diğ er kısm ı ile de T ürk kuvvetlerine b ir
O nun bu h are k eti ilk defa yaptığı b ir şey gece baskını yapm ayı k ararlaştırm ıştı.
değildi. Zira, gerek o devirde yazılm ış Bi­
E flâk içlerin e akm a m em ur edilen Ev­
zans, Rum en, Sırp, M acar vekayinâm elerin-
renos Beyin akından dönm ekte olduğunu
de, gerekse Osmanlı kaynaklarında V lad’ın
h ab er alan Kazıklı Voyvoda onun yolunu
k orkunç adam öldürm e usulüne dair çeşitli
kesm ek üzere g eçitleri tutm uştu. M eşhur
m isaller zikredilir. H am m er ta rih in in üçün­
Osmanlı m ü v errih i K em al Paşa zâde’ye gö­
c ü cildinin 67 nci sayfasında da buna ait
re; Susuz bir m m takaya rastlıyan T ürk
bazı örn ek ler zikredilm iştir. Ö ldürm ek is­
ord u su n u n esas kısm ı yaz sıcakların-
te d iğ i adam ları kazığa vurarak öldüren,
h a tta şahısları rü tb elerin e göre alçak veya
yüksek kazığa oturtan, kazığa vurulm uş in­
sa n la r binbir ezâ ve cefâ içinde can v erir­
k en onların arasında oturup yem ek yem ek­
te n zevk duyan, ziyafete dâvet ettiği fak ir­
le ri k arın ları doyduğu anda sofra ve m asa­
ları ile b irlikte yaktıran, kadınların meme­
le rin i k estirerek onların yerine çocukları­
n ın başını çivilettiren bu hunhar adam T ürk
esirlerin i de âdeti veçhile, işte böyle kazı­
ğa v u rd u rarak öldürtm üştü. Binaenaleyh,
onun itaatsızlığa kalkışıp tecavüzde bulunu­ E fla k voyvodaları kalelerinden biri

1153
d a fazla zahm et çekm em ek için bu bölgeyi
cebri yürüyüşle geçip akıncıların yakınına
gelm işti. Kazıklı Voyvoda, esas Osmanlı or­
d usunun akıncılara yaklaştığının farkında
değildi. Buna m ukabil bir kısım Batı kay­
n aklarına göre ise, Vlad Tepeş, M urad Hü-
davendigâr’a suikast yapan Miloş Kabiloviç
(Obiliç) gibi bizzat padişahı öldürm eyi ta -
sarlam ıştı. Maamafih Kemal Paşa zâde’den
başka Âli, Hoca Sadeddin, D ursun Bey ve
İdris-i Bitlisi gibi Osmanlı kaynakları be­
raberce incelendiği zaman, Vlad T epeş’in
Osmanlı ordugâhına yaptığı gece baskını­
nın, sadece akıncı birlikleri zannettiği kuv­
vetlerle yaptığı çarpışm adan sonra vuku
bulduğu anlaşılm aktadır. N itekim Evrenos
Beyin akıncıları zannı ile ordunun esas kuv­
v etlerinin öncülerine çattığı zaman bunlar
geriye doğru çekilirken Rum eli askerleri
Veziriazam Mahmud Paşa tarafından m uha­
reb e düzenine sokulm uştu. Yapılan çarpış­
m ada V lad Tepeş m üthiş bir m ağlûbiyete
uğram ış, em rindeki kuvvetlerden birkaç yü­
zü ancak kurtulabilm işti.
İşte bu çarpışm ayı m üteakip T ürk kuv­
v etleri b ir ay kadar Voyvodayı aram ış, fa­
k at bulam am ıştı. Voyvoda Vlad ise, topla­
dığı on bin kişilik kuvvetle Osmanlı ordu­
gâhına b ir gece baskını yapm aya karar
verm işti. Müthiş bir cesaretle bu plânını
tatbik eden Kazıklı Voyvoda peşinen Türk
ordugâhında şaşkınlık meydana getirm işse
de bu hâl uzun m üddet devam etm iyerek
ask erler kendilerini toparlam ışlardır. Ef-
laklılar önce Anadolu askerine çatm ış, bun­
la r çadırlarından dışarı fırlıyarak kendile­
rin i korum ağa uğraşırken yeniçeriler hazır­
lanıp padişahı ortalarına alm ışlar, Rumeli
askerleri de ayni şekilde çarpışm ak üzere
silâhlanm ışlardır. E flâklılar, şafak sökünce-
ye kadar vuruşm akla beraber m üsbet bir
netice elde edem iyeceklerini anlayınca çe­
kilm eye başlam ışlardır. O nlar çekilirken
Rum eli askerleri bir kısm ını öldürm eye
m uvaffak olm uştur. Mihal oğlu Ali Bey de
b ir m üddet Voyvodayı takip etm iş, fakat
k endisini yakalıyam am ış, D ursun Bey’e na­
zaran 3700, K e ta l Pa^azâde’ye nazaran da
2700 esirle avdet etm iştir.
1154
V lad Tepeş, artık kendi m em leketinde
barm am ıyacağım anladığından önce Mol­
davya' (Boğdan) ya, o~adan da M acaris­
ta n ’a sığınm ış ve M acar hüküm etinden y a r­
dım istem iştir. Macar kıralı M athias Corvin
ise onun yüzünden T ürklerle bozuşmayı gö­
ze alam adığından yardım etm em iş, hatta,
M acarlar aleyhine bazı noktalar ihtiva eden
b ir m ektubu ele geçtiğinden, kendisini ya-
kalıyarak hapse atm ıştır.
Vlad Tepeş, bu şekilde E flâk ’ta n uzak­
laşınca F atih M ehmed onun kardeşi Ra-
dul’u Voyvodalığa tâyin ile yılda 12 bin du­
ka altını vergiye bağlam ıştı. Bu ta rih ten iti­
baren E flak tam m ânasiyle Osm anlIların
m üm taz b ir eyâleti hâline gelmişti.
Rum en tarih çileri tarafın d an «Radu
Cel Frum os» yâni «Güzel Radu» diye anılan
bu prens 1462 den 1474 e k ad ar E flak ’ın
başında kalm ıştır. G ençliğinde Osmanlı sa­
rayında terbiye görüp yetişm iş olan Radu,
İstanbul’a k usur gösterm em iş ve vergisini
m untazam an ödem iştir.
İkinci Bayezid ve Yavuz Selim
zamanında Eflak
Güzel R adu’yu sırası ile «İhtiyar» diy.e
anılan Basarab Laiota (1473 -1477), onu da
?Genç» veva «Küçük Kazıklı» diye tanınan
Basarab Tepeluş (1477 -1482) tâkip etm iş -
tir. Bu iki voyvoda ile bunları tâkibeden
Vlad C alugarul (1482 -1495) un voyvodalığı
sırasında Boğdan’da voyvodalık eden Ste-
fan Cel M are (1457 -1504) Eflak işlerine
m üdahale etm ek istem iş, bu yüzden Eflak
beyleri ile Boğdan voyvodası arasında b ir
takım m ücadeleler cereyan eylem iştir. H er
üç E flak voyvodası da Boğdan’a âlet olarak
O sm anlı devletine karşı itaatsızlığa kalkış-
m aım ştır. V lad Calugarul ile ondan sonraki
voyvoda Radul Cel Mare (1495 -1508) E fla­
k ’ı sükûnetle idare etm eleri bakım ından
Sultan İkinci Bayezid’in tak d irin e m azhar
olm uşlardır. Radul Cel M are yalnız sükûne­
ti idaresi ile değil, E flak ’ta k ü ltü rel faali­
y etlerd e bulunm ası bakım ından da nazarı
dikkati celbeder. E flak’ta ilk m atbaa bunun
zam anında kurulm uş ve 1508 yılında ilk de­
fa b ir âyin kitabı bu m atbaada tabolunmug-
tu r. K anunî Süleym an devrine girilm eden
önceki son E flak Voyvodası Neogae Basa-
ra b (1512-1521) b ir takım bayındırlık eser­
le ri m eydana getirm ekle m eşhurdur. Cur-
te a - A rg e ş şehrindeki muazzam piskoposluk
kilisesi bu n u n zam anında yapılm ıştır.
Kanunî Süleyman zamanında Eflâk
İkinci Bayezid ve Yavuz Selim zama-
n ın ra E flak ’ın sükûnetle idare edilm esine
m ukabil K anunî Süleym an’ın saltanatının
•başlarında bazı m ühim h âdiseler cereyan
ed erek bu sükûnet bozulm uştur.
K anunî Süleym an’ın 1521 senesinde
E flak ’a k arşı tatb ik ettiğ i m uam ele ile bu
m em leketi haraçgüzar b ir beylik olm aktan
çıkarıp doğrudan doğruya ilhak etm ek ni­
y etinde olduğu anlaşılıyor. Zira Neagoe Ba-
sa ra b ’m ölüm ünü m ü te ak ip ,b u n u n küçük
oğlu ile zevcesini İstan b u l’a g e tirttiğ i gö­
rü lm ektedir. P adişahın bu hareketi, E fla­
k ’ın y erli b ir sülâle tarafın d an değil, Os­
m anlI hüküm etinin tâyin edeceği valiler ta ­
rafın d an idare olunm ak istenişine alâm et­
tir. E flak voyvodasının oğlu ile zevcesi ve
akrabasının İstan b u l’a getirilm esini tem in
ed en şahıs Milıal oğlu M ehmed Beydir. K a­
nu n î Süleyman B elsrad seferine giderken
akıncı kum andanlarından M ihal oğlu M eh­
m ed Beyi E rdel ve Eflak üzerine gönder­
miş, o da daha ziyade E flak’ta m eşgul ol­
m uştur. E flak ’taki cevelâııı sırasında bu
m em lekette bir hayli hâkim vaziyete geçen
M ehm ed Bey, Neagoe B asarab’m zevce ve
oğlunu İstanbul’a gönderince, E flak ’ın ilh a­
k ın a bir başlangıç olm ak üzere Osmanlı hü­
küm eti, buradaki bazı şehir ve kasabalara
T ürk subaşılar gönderm iştir.
Osmanlı hüküm etinin böyle b ir tav ır
takınm ası üzerine E flak boyarları E adu a-
dında bir papası voyvadalığa seçip hükü­
m etin bunu kabulü için bir heyet yollam ış­
lard ır. F ak at O sm anlı devleti bunu kabul
etm em iş, H am m er’in Batı kaynaklarına is­
tin aden bildirdiğine göre bu heyete dahil
o lanlar boğulm ak suretiyle öldürülm üşler­
dir.
Merkezi hüküm etin otoritesi b u şekilde
1155
ağ ır basm aktayken E rd el (Zips) k o n tu Ja-
nos Zapolyai’n in işe m üdahalesi, vaziyetin
değişm esine seoep oldu. Janos Zapolyai, E f­
la k ’a kuvvet sokarak m üdahaleye hazırla­
nırk en , vaziyetin karışacağını gören Os­
manlI hüküm eti, M ihal oğlu M ehmed Bey
vasıtasiyle E flak voyvodalarının eski im ti­
yazlarını tanıyacağını b oyarlara bildirdi.
Böylece Radu dela A fum ati E flak voyvoda­
sı kalm ış oluyordu. F akat, O sm anlı h ü k ü ­
m eti, yabancı m üdahalesi ile voyvoda olan
ve itaata devam etm iyeceği açıkça belli bu­
lunan Radu dela A fum ati’yi ele geçirm ek
niyetindeydi. N ihayet kendisine voyvodalık
b era tı verm ek bahanesi ile yanm a sokulan
kalab alık b ir O sm anlı h eyeti onu h ile ile
öldürüp ortad an kaldırdı.
Radu dela A fum ati öldürülünce*Janos
Zapolyai b..r Eı del fırk asın ı E fiak lılarm yar­
dım ına gönderdi. Zaten o sırada E flak lılar
R adu adını taşıyan başka b irin i voyvoda
seçm işlerdi. Vavuz Selim devrindeki voy­
vodalardan B asara b în akrabası olan bu a-
dam, evvelâ E rd el kuvvetleriyle işbirliği e-
dereK T ü rk leri E flak ’tan çıkarm ak istedi.
Y aptığı çarpışm alarda yenilerek m ahvola­
cak hâle düştüğü sırada Janos Zapolyai’nin
30 bin kişi ile E flak ’a girip ona yardım
elini uzatm ası, vaziyeti R adu’nun lehine çe­
virdi. E rd el prensi, devam lı şekilde b ura­
da kalam azdı. Zira T ürk k u d reti E rd e l’e de
uzandığı zaman orasını da allak bullak edi­
yordu. Bunun için Janos Zapolyai, Radu’-
ya ken d isin i m untazam an korum asının
m üm kün olam ıyacağm ı b ild irerek T ü rk ler­
le hoş geçinm esini tavsiye eyledi. Radu
için seçilecek en doğru yol da h akikaten bu
idi. Zira, E flak ’a büyük m ikyasta T ürk
kuvveti girdiği tak d ird e ne voyvoda, ne de
onun istinatgahı olan boyarların böyle b ir
kuvvet karşısında tu tu n m aları m üm kün de­
ğildi. Bu bakım dan Radu, gerek E rd el
pren sin in tavsiyesine uyarak, gerekse b ir
kaç seneden b eri E flak ’ta cereyan eden hâ-'
diselerden örnek alarak, padişaha arzı tes­
lim iyet eyledi. R adu’nun bu şekilde davra­
nışı üzerine İstan b u l’da alıkonulup y erin e
Vlad adında birisi gönderildi. Lâkin Vlad,
boyarlarla uyuşam ıyarak kaçm ıya m ecbur
 loduğundan, Radu bu defa, padişah ta ra fın ­
dan E flak voyvodası nasbedilerek m em le­
ketine gönderildi. Bu arada, E flak’ın evvel­
den b eri verdiği yıllık on iki bin altınlık
vergi de on dört bin altına çıkarıldı.
Radu dela A fum ati’nin çıkardığı ve on-
daîı sonra da bir m üddet devam eden hâdi­
seler Osmanlı hüküm etinin E flak’a karşı
itim adını sarsm ış olduğundan, Eflak üze­
rin d ek i kontrol sıkılaştırıldı. Bilhassa voy­
vodaların bizzat tâyinine, veya arzu edilm e­
yen Kimseler.n voyvodalık m akam ına geti­
rilm em esine dikkat edildi. Bu kontrolün
bir neticesi olarak R adu’dan sonraki voyvo­
da Moisi de İstanbul tarafından tâyin edil­
m iş bir kim se idi. Bu adam, T ürk ordusu­
n un Viyana önünden m uvaffakiyetsizlikle
dönüşünden cesa ellenerek Avustu yalılara
m eyledince, yerine tâyin edilen Vlad ta ra ­
fından öldürüldü (1530). Voyvodalığı iki yıl
süren V lad’m, Dimboviça nehrini geçerken
boğularak ölüm ünü (1532) m üteakip m er­
kezi hüküm etin E flak üzerindeki nüfuz ve
otoritesi biraz daha arttı. 1535 te Osmanlı
hüküm etinin desteğiyle voyvoda olan P etru
Paisie’nin işbaşına geçmesine boyarlar m â­
ni olmak istedilerse de, Tuna boyundaki
Osmanlı idarecilerinin m üdahalesi üzerine,
boyarlar seslerini çıkaram adılar. Maamafih
bu adam dan bilâhare hüküm et şüphelendi­
ğinden m evkiinden alıp İstanbul’a getirildi,
bilâhare de M ısır’da ikam ete m em ur olun­
d u (1545). P etru Paisie’nin voyvodalığı sı-
ra s’nda T unan’nın sol kıv s’.ndaki en mühim
iskelelerden olan İbrail (Braila) etrafındaki
arazi ile birlikte E flak’tan ayrılarak İm pa­
rato rlu k tarafına ilhak edildi.
Bundan sonraki voyvoda M ircea’ya İs­
ta n b u l’a gönderdiği koyunlar dolayısiyle
Çoban Mircea denilm işti. Sekiz sene voyvo­
dalık eden M ircea’nm A vusturya kıralı Fer-
d inand’a ta -a fta rl’k « ttir n in f ^ k m a varı­
lınca azledilerek (1554) yerine P atraşcu tâ­
yin edildi. Eski voyvodalardan A fum ati’nin
oğlu olan Patraşcu, E rdel voyvodası Janos
Zigism und ve annesi İsabelle’in 1556 da Le­
histan ’dan E rd e l’e dönüşlerine yardım et­
1156
m esi bakım ından nazarı dikkati celbeder.
P atraşcu bu harekâtı, padişahın em ri gere­
ğince, Boğdan voyvodası ile Budin ve
Tam şvar valilerinin işbirliğiyle yapm ıştır.
P atraşcu ’dan sonra, Çoban Mircea, Kı­
rım hanının yardım ı sayesinde 1558 de
ikinci defa voyvoda tâyin edildi. Lâkin bu
defa da uzun m üddet bu m akam da kalm ağa
öm rü vefa etm edi. Bir yıllık voyvodalığı
mü eak'.o ö'ünce 12 ya-ındaki oğlu Topal
P etru voyvoda tâyin edilip, annesi de ken­
disine nâib kılındı. Sekiz sene k adar müd­
det voyvoda tan ın an Topal P etru , işlere biz­
zat nezaret edecek yaşa gelince, h asım lan
tarafın d an Osmanlı hüküm etinin şüphesi
celbedilip gözden düşürüldü. Bu yüzden
voyvodalığı kaybeden P etru , annesi ile b ir­
likte K onya’da ikam ete m em ur edildi (1567).
Topal P e tru ’nun yerine voyvoda yapılan A-
leksandr ise, selefinin başına gelenleri göz-
önünde b u lu n d u rarak evvelâ rak ip lerin i or­
tad an kaldırdı.
M em leketin yerli usullerine göre, E f­
lak voyvodaları boyarlar ile başpiskopos ve
p apaslar tarafın d an seçilir ve seçilen şah­
sın voyvodalığının tasdiki için vaziyet İs­
ta n b u l’a arzolunurdu. F akat, K anunî Süley­
m an zam anında vukubulan isyanım sı hâdi­
seler üzerine bu usul, şeklî b ir m anzara ar-
zetmeğe, fiiliyatta İstanbul’un arzuladığı»
desteklediği ve nihayet doğrudan doğruya
tâyin ettiğ i şahıslar voyvoda olm aya b a ş ­
lad ılar .
Radu dela A fum ati’nin voyvodalığına
k ad ar Eflak voyvodaları Boğdan voyvodala­
rından daha itib arlı addedilirdi. Lâkin, Afu­
m ati’nin isyanı sırasında Boğdan voyvoda­
sının sadakattan ayrılm am ası, bundan böy­
le E flâk voyvodalarından daha itib arlı ad­
dedilm elerine vesile teşkil etti. 1521 ta rih ­
li b ir ferm anla bu tekaddüm , Osmanlı hü­
k üm eti tarafından bizzat ortaya konmuş
oldu. E flak voyvodaları beylerbeyi derece­
sinde addedildiklerinde iki tu ğ taşım ak
h ak ları vardı.
 B O Ğ D A N
E flâk ’tan sonra, İm paratorluğa bağlan­
mış, tâbi hıristiyan h ü küm etlerden İkincisi
Boğdan’dır. E flak <?ibi halkının esasını lâtin-
le rin teşkil ettiğ i bu m em leketle OsmanlI­
la rın m ünasebete girişm esi ve F a tih ’in Boğ-
dan’a yaptığı sefer, birinci cildim izin 542 nci
sayfasında; İkinci Bayezid ve K anunî Süley­
m an’ın sefe rleri de ikinci ciltte 641 ve
909 uncu sayfalarda ele alınm ıştı. İkinci Ba­
yezid ve K anunî’nin bu se ferleri sonunda­
d ır ki; Boğdan’ın tâbilik statüsü taayyün e t­
m iş bulunuyordu. Şimdi burada K anunî Sü­
leym an’ın 1533 de yaptığı seferden sonraki
durum u ele alınacaktır.
K anunî Süleym an 1538 seferi sonunda
Boğdan voyvodalığına P et u R areş’in verine
S tefan’ı getirm iş bulunuyordu. S tefan’m
yanına m erkezi hüküm etin otoritesini tem ­
sil etm ek üzere 500 yeniçeri bırakm ıştı.
Stefan gerek O sm anlı hüküm eti tarafından
voyvodalığa getirilm iş olması, gerekse ya­
nında yeniçerilerin bulunm ası dolayısiyle
serbestçe harek et edem iyordu. O arada vu-
kubulan b ir çekirge istilâsı yüzünden hal­
kın İktisadî durum u da sarsılm ıştı. Bu yüz­
den halkta kendisine karşı m em nuniyetsiz­
lik belirm işti. Voyvodalığı sırasında vuku-
bulan çekirge istilâsı yüzünden ona «Lacus-
ta» yâni «çekirge» lâkabı bile takılm ıştı.
Padişahın seferi neticesi m evkiine o tu rtu ­
lan, ayrıca İktisadî sık ın tıla r yüzünden
O sm anlı hüküm etine iyice baş eğen Çe­
kirg e Stefan, Boğdan arazisinin bazı yer­
le rin i O sm anlılara terk etm ek zorunda kal­
mıştı. O nun bu hâlleri m evcut m em nu­
niyetsizliği daha da artırm ış, boyarlar a-
rasm da Stefan için şöyle d iyenler gö­
rülm eye başlam ıştı: «Stefan’m m em leket
to p rak ların ı yavaş yavaş padişaha bırakm a­
ğa başladığını görüyoruz. Maksadı T una’-
dan dağlara kad ar olan bütün y erleri ve
baştan aşağı bütün D niester’i de terketm ek-
tir. İşlerin bu gidişi karşısında ahali p ren s­
le rin i h ıristiyanlardan daha ziyade Türkle-
re ta ra fta r addetm eğe alıştı».
İşte hakkında bu şekilde hüküm v eri­
1157
len Stefan n ih ay et öldürüldü (1540). Onun
yerine, A lex an d ra Cornea (A leksandru Kor­
nea) Doyarlar tarafın d an voyvodalığa seçil­
di. A lek san d ru ’ya L eh liler m üzaheret gös­
terd iğ i cihetle, bu voyvoda m âceram sı bazı
h a re k e tle re tevessül eyledi. Kili, A kkirm an
ve B en d er’e ta a rru z ederek b u rala rı te k ra r­
dan Boğdan’a bağlam ak istedi. Lâkin hü­
cum larından hiç b ir m üsbet netice elde e-
dem edi.
O aralık, eski voyvoda P e tru R areş Os-
m anii h ü küm etine nüfuz çareleri aradı. İs­
ta n b u l’da padişahın huzuruna kabul im k â ­
n ın ı elde ed erek K anunî’n in elini öptü ve
neticede yeniden itim ad kazandı. K anunî
ona voyvodalığını iade ederk en Boğdan’m
yıllık vergisini de 12 bin dukaya çıkardı.
P e tru R areş’in bu defaki voyvodalığı
1542 den 1546 yılına k ad ar sürdü. P e tru
R areş padişahın yeniden itim adını kazanm a
m a h aretin i gösterm ekle beraber, Boğdan’ı
serb estiy ete kavuşturm a fik irlerin d en dön­
m üş değildi. F ak at Boğdan’ın bu hususta
hiçbir kım ıldam a im kânı da m evcut değil­
di. A ncak o sırada T ü rk lere karşı b ir haçlı
seferi te rtib in i tasarlıyan Alm an p rensi
Joachim Von B randenburg ile gizliden an­
laşıp, ona bu u ğurda harcanm ak üzere 200
bin M acar flo risi gönderm ekten başka b ir
şey yapam adı. Alm an p rensinin tasavvurla­
rı fiiliyata inkılâp edem ediği gibi P etru
R areş’in yolladığı p ara lar da çarçu r edilip
gitti.
P e tru R areş ölünce yerine oğlu İliaş
(1546 -1551) Boğdan’a voyvoda oldu. İliaş
(İlya), babasının sağlığında uzun m üddet
reh in e olarak İstan b u l’da bulunm uş, Türk-
le ri iyice tanım ış ve m üslüm anlık hakkında
da bilgi edinm işti. Bu bakım dan voyvodalı­
ğı sırasında m üslüm anlığı kabul ederek,
Boğdan ta rih in d e yegâne m üslüm an voyvo­
da olarak y e r etti. K anunî Süleym an, İlia-
ş’ı 1550 yılında F erd in an d ta ra fta rla rı ile
çarpışm ak üzere E rd e l’e gönderm iş, o da
aldığı em re göre m ücadelelerde bulunm uş­
tu r. M üslüm anlığı kabulünden b ir m üddet
sonra Silistre sancak beyliğine tâyin edilen
İliaş burada b ir m üddet vazife gördükten
sonra, öm rünün geri kalan kısm ını H alep’te
geçirm iş ve 1562 yılında orada ölm üştür.
İliaş’ın beş sene devam eden voyvoda­
lığından sonra yerine kardeşi Y edinci Ste­
fan seçildi. Lâkin bunun da kardeşi gibi
m üslüm anlığı kabul edeceği şayiası ortaya
çıktığı cihetle, b ir yıl kad ar sonra öldürül­
dü (1552).
Stefan öldürülünce A lexandra Lapuş-
neanu Boğdan voyvodası oldu. Vazifeye baş­
layışından üç sene sonra, yâni 1555 te ken­
disinin L ehlilere m eylettiğinden şüpheleni­
lerek azlolunup İstan a u l’a çağırıldı. Alek-
sandru büyük b ir cesaret göstererek İstan ­
b u l’a geldi. Onun gelişi ile yapılan tetk ik at
neticesinde hakkm daki rivayetlerin iftira
olduğu anlaşıldığından te k ra r m em uriyeti­
ne iade olundu.
A leksandru ikinci defa voyvodalık m a­
kam ını işgal ettiği sırada aslen b ir Y unan­
lı olan Jacob H eraelid (Yani Vasilikos) a-
dm da birinin hücum una m âruz kalarak
m ağlûben Boğdan’ı terketm ek zorunda kal­
dı (1562).
H am m er’in b ir serseri olarak tavsif et­
tiği Yani Vasilikos, ihtiras sahibi bir ma­
ceraperestti. Aslen G iritli b ir gemi kapta-
n ın 'n oğlu olan Y ani V asilikos’u, Ege deni­
zindeki Sisam ve Paros adalarının despotu
unvanını gaspetm iş olan H eraklid evlâtlığa
alm ıştı. D espot unvanını, evlâtlığı bulundu­
ğu b u adam dan haksız yere elde etm iş olan
Y ani Vasilikos, İm parator S arlken’in nazarı
dikkatini celbetm e im kânlarını bulm uş, İm ­
p ara to r da kendisine bol keseden yeni un­
v anlar bağışlam ıştır. İşte bu gözüaçık adam
Boğdan voyvodalarının soyundan geldiğini
iddia ile buna ait bir şecere uydurm uştur.
İşi bu derekeye getirdikten sonra, Boğdan
voyvodalığını elde etm ek istem iş, ilk teşeb­
büsünde muvaffak olamam ışsa da İkincisin­
de F erd in an d ’m gizli m üzahereti neticesi
m uvaffakiyet tem in ederek Boğdan voyvo­
dalık m akam ına geçm iştir (10 kasım 1562).
H akikî voyvoda A leksandru, Vasiliko-
s’a yenilip İstanbul’a geldiği sırada, Osman­
1158
lı hüküm eti, ona m üzaheretinden dolayı A-
vusturya h üküm etini p ro testo ederken, A-
vustu ry alılar başka bah an eler icadı suretiy­
le bunu kapatm aya çalışm ışlardır. Öte ta ­
raftan voyvodalığı elde eden Yani V asili­
kos, m em uriyetinin tasdiki için İstanbul’a
elçiler gönderm iştir. H araç ile birlik te ve­
ziriazama, kubbe vezirlerine ve diğer h ü ­
küm et erkânına verilen hediyeler de dahil
olmak üzere 30 bin altın tu ta n Boğdan ver­
gisini 40 bin altın a çıkarm ayı ta ah h ü t
eylediğinden m em uriyeti tasdik olunm uş,
fakat bu hâl ıre m le le tte m em nuniyetsizli­
ğe yol açmıştı. Zira Y ani Vasilikos, ta ah h ü t
eylediği vergiyi ödiyebilm ek için m em le­
k ette yeni vergiler ihdasına, sikke darbet-
m ek üzere kiliselerdeki güm üş şam danlara
el atm ağa başlam ıştı. H attâ Boğdan’m yerli
âd etlerin e d3 karışan Vasilikos. hcranm ala-
r ı ta h d it etm ek istem iş ve taaddüd-ü zevcâ-
ta m âni olmak için de idam cezası koy­
m uştu.
N ihayet, V asilikos’dan m em nun olma­
yanların sayısı artınca, boyarlar gizlice te r ­
tib a t alıp onun m aiyetindeki ask erlerin b ir
kısm ını öldürdüler. Bir kısm ını da hududa
sevkedip ih tilâl çıkardılar. Vasilikos’un kızı­
n ı da beşikte öldürüp zevcesini b ir m anas­
tıra kapattılar. Vasilikos b ir kısım ta ra fta r­
la rı ile Suçava (Suceaya) ya kaçtı. Halkın
h ırsı hayli fazla olduğundan kaçanların zev­
celeri bile ölüm den kurtulam adı.
Y ani Vasilikos ve ta ra fta rla rı Suçava’da
kuşatıldı. N ihayet bunlar, b ir Osmanlı san­
cak beyinin gelip şehrin kalesini sıkıştır­
m ası üzerine teslim oldular. Vasilikos ele
geçirilince boyarlar tarafın d an voyvoda se­
çilmiş olan Stefan Tomşa’n ın huzuruna gö­
tü rü ld ü . Stefan Tomşa elindeki topuz ile
Y ani V asilikos’un başına v u rarak bizzat öl­
d ü rd ü (D kasım 1563).
Stefan Tomşa’nm m em uriyeti Osmanlı
hüküm eti tarafın d an tasdik edilm ediğinden
eski voyvoda A leksandru yeniden bu vazi­
feye tâyin edildi (1564).
ERDEL
A vrupa toprağında Osmanlı İm parator­
luğuna tâ b i im tiyazlı hıristiyan hükûm etle-
rin üçüncüsü E rd e l’dir. D iğer tâ b i hükü­
m etlerden. E flâk ile Boğdan’ın O sm anlılara
boyun eğm esi E rd e l’den daha eskidir. Öte­
k ile re nisbetle en geç tâ b i hüküm et hâline
gelen E rd e l’in durum u K anunî devri hâdi­
seleri arasında İ037 nci sayfada te tk ik edil­
diğinden, b urada te k ra rın a lüzum görülm e­
m iştir. Ancak, E rd e l’in tâbi hüküm etlere
dahil b u lu nduğunun h atırlatılm ası gayesiy­
le diğer tâb i h ü k ü m etlerin sırasında ism i
zikredilm ekle ik tifa olunm uştur. E rd e l’in
tâb i hüküm et hâline gelişi ve K anunî zama­
nındaki durum u 1037 ve m üteakip sayfalar­
da tâk ip olunm alıdır.

K A N U N Î'N İN SON S E F E R İ V E Ö L Ü M Ü
Şimdiye kad ar gelip geçen padişahlar
arasında en uzun saltanat süren şahsiyet o-
lan K anunî Sultan Süleym an yaşının hayli
ilerlem iş bulunm asına rağm en, A vusturya
hududunda cereyan eden h âdiseler sebebiy­
le yeni bir sefere çıkmağa, öm rünün son
g ü n lerin i bu seferde doldurm aya m ecbur
oldu.
K anunî Süleym an son seferini A vustur­
y a’ya karşı yapm aktaydı. H âlbuki A vustur­
ya ile 1562 yılında sulh m uahedesi imzalan­
m ış ve m uahedeye göre, iki devlet ar asında
sulh, sekiz seneliğine garantilenm işti. Buna
rağm en, K anunî Süleym an yeni b ir sefere
çıkıyordu. İh tiy ar padişahı sefere çıkm ağa
m ecbur bırakan sebeplerin iyice anlaşılabil­
m esi için 1562 sulhiinden sonra A vusturya
sınırında cereyan eden hâdiselerle iki dev­
le tin yekdiğerine karşı takındığı tavrın göz­
d en geçirilm esi elb ette lüzum ludur.
alan ve h ak ik atte tek b ir belde m anzarası
arzetm esi bakım ından S zatm ar-N em eti
(Romencesi Satu - Mare) diye zikredilen bu
y er Budin beylerbeyi ile Tam şvar beylerbe­
yi tarafın d an alınam ayınca k enar m ahalle­
le ri ateşe verilm iştir. Szatm ar’a böyle b ir
tecavüz yapılınca, bu şehirdeki A vusturya
kuv v etleri kum andanının kardeşi, Szatm ar
tecavüzünün hafifletilm esi ve T ü rk lere şaş­
kınlık verm ek için d ört bin piyade ve bin
süvari ile Szeczeny (Türkçesi Seçen) üzeri­
ne y ü rüJü. Esztergom 'un d o îu si'n d a, Los-
chonz (Losonc) un 45 kilom etre güneyinde
olan bu kasaba o sırada T ü rk lerin elinde
bulunuyordu. Seçen muhafızı M ahmud Bey,
Szatm ar m uhasarasına iştirak edebilm ek
için şeh ird en ayrılırken kaledeki kuvvetle-

1562 de hudut hâdiseleri

H udut hâdiseleri bakım ından pek h are­

k etli bir m ıntıka olan A vusturya hududu
boylarında, sulh zam anında bile karşılıklı
tecavüzler eksik olmazdı. İşte, A vusturya
ile aktedilen sulhun hem en akabinde bile
bu neviden v a k a la rd a n birinin cereyan et­
tiğ i görülm ektedir. H âdisesenin ilk cereyan
ettiğ i salıa, A vusturya hududunun E rd e l’e
uzanan bölüm üdür. Tisa neh rin e E rdcl
(Transilvanya) den gelen kollardan Szamos
(eski Osmanlı m etinlerinde T ürkçesi Samoş
şeklinde geçer) suyu kenarındaki şeh irler­
d e n Szatm ar (Türkçesi Satm ar, Sakm ar ve­
ya Sakm ar veya Ç atm ar şeklinde zikredilir)
ile N em eti şehrine Budin ve T am şvar bey­
lerb ey in in em rindeki kuvvetler tecavüz et-
m iş le rd ü . Szamos suyunun ik i ta ra fın d a y e r K a n u n in in yaşlılık resim lerinden

1159
rin kum andasını Şehsuvar beye bırakm ıştı. dam Busbecq’in ayrıl­
Şehsuvar Bey, Seçen’e hücum edildiğini gö­ masından b ir ay ka­
rünce Filek (Fülek) kum andanına acele ha­ d ar önce İstan b u l’a va­
b e r gönderdi. Filek kum andanı Haşan yanı­ sıl oldu. Divan-ı hü­
na sekiz yüz on süvari alarak yıldırım sü­ mâyûn tercüm anların
ratiyle Seçen önüne y eth ti. Buraya hücum dan F erh ad ağanm e-
eden Ja n Belasa’m n askerinden sekiz yüz vine m isafir edilen A-
kadarını m ahvettikten başka AvusturyalI , vusturya kum andanı
kum andanlardan Ja n K rusiç Tomas Palfi ve •bilâhare Anadoluhisa-
daha bazı subayları esir ederek padişaha rm d a hapsedildi (13
gönderdi (14 tem m uz 1562). ekim 1562). Bu mu-
T ürk kuvvetleri Seçen önünde bu m u­ ■m uvaffakiyeti kaza­
vaffakiyetleri kazanırken A vusturya idare­ nan Filek sancak be­
sindeki Macar kuvvetleriyle takviye edilm iş yi Nicolas Z riny’yi de
bir A vusturya birliği, Balaton gölü bölge­ yakalam ak istediyse
sinde T ürkler elinde bulunan küçük b ir ka­ b ir tü rlü ele geçire­
leye hücum etti. Balaton gölünün batısın­ medi. Daha sonra
da A vusturya idaresindeki toprakların vali­
si N adaşti ile Salm kontu ve Raab kum an­ ss Drava boyundaki is­
tihkâm ların inşaatı iş­
danı E chard’ın idaresinde bulunan bu tak­ leriyle m eşgul oldu.
viyeli A vusturya birliği, kalenin muhafızla­
1563 yılındaki hâdise
rın ın yekûnunu teşkil eden seksen kişiyi e-
ve siyasi temaslar
sir ettik ten sonra kale duvarlarını yıkıp
1562 Osmanlı - A-
yerle b ir ettiler.
vusturya sulhunun
Aynı sene içinde başka bir hâdise de
im zalanm asının ferd a­
A vusturya hududunun D rava bölgesinde ce­
sı yılında da Avus­
reyan etti. Yahya Paşazâde A rslan Bey Dra­
tu ry a hududu m ın tı­
va bölgesindeki istihkâm ların inşaatını te t­
kasında yer yer hâdi-
kik etm ekteyken A vusturya kum anlarm dan
. seler çıkm akta devam
Nicolas Zriny (Miklos Zirinyi) bin süvari ve
etti. Birkaç yıl önce
iki bin piyade ile Babocza (Baboca) civarın­
K arniyol m ıntıkasına
dan sü r’atle geçerek A rslan Bey üzerine hü­
'ı'ürklerin yapm ış ol­
cum etti. A rslan Bey, gayrı m üsait vaziyet­
duğu akın h arek etin e
te baskına m âruz kaldığından m uharebeyi
m ukabele sevdasına
kabul etm iyerek sü r’atle Drava istihkâmla^
kapılan A vusturya ku­
n sahasını terk etti. A rslan Bey çekilince
m andanlarından Oes-
K ont Nicolas Zriny istihkâm ları tahribe ça­
berg’li H erbert hudu­
lıştı. Bu hâdiseden kısa b ir m üddet sonra
du tecavüz ile Kosta-
Budin beylerbeyi vebadan öldüğünden A rs­
noviç’e k ad ar ilerle­
lan Bey, Pojega sancak beyliğinden Budin
di. Bu arada T ürk hu­
beylerbeyliğine tâyin edildi.
dut erkânından bazı
Yine 1562 yılı içinde F ilek sancak be­
kim seleri öldürüp b ir
yi H aşan Bey’in kullandığı hile sayesinde
m ik tar ganim et ve
A vusturyalI m eşhur şahsiyetlerden bir çok Kanunî'nln kılıcı zap tettiğ i bin koyun
kim seler esir edildi. Bunlardan b ir kişi ha­
ile geriye döndü. A vdeti sırasında T ürk müf-
riç diğerleri ağır fidyei necat karşılığı salı­
rezleri tarafın d an tâk ip edilerek birkaç yüz
verildi. Salıverilm eyen Macar asıllı, Avus­
kişilik zayiat verdirildi.
turya kum andanı Bebek İstanbul’a gönde­
rildi. C esareti ile şöhret yapm ış olan bu a- Sulhe rağm en Osmanlı - A vusturya sı-

116Û
n ırm d a h âd iseler eksik olm adığı cihetle
İm p arato r F erdinad, Busbecq’in ayrılışın­
dan sonra İstanbul’da kalan se fa re t kâtibi
A lber Dövis’i Osmanlı hüküm eti nezdinde
teşebbüse m em ur eyledi. Osm anlı hüküm e­
ti, bilâhara elçi tâyin edilen bu şahsa, m u­
ahede gereğince ödem esi icap eden 30 bin
altın ı F erd in an d ’ın daha gönderm em iş o l ­
m asından duyduğu m em nuniyetsizlikle be­
rab e r, A vusturyalIların h u d u t h âdiselerin­
deki hissedarlığına işaret etti. M uahedeye
rağm en anlaşm azlık m eseleleri ortaya çık­
m akta ve bu anlaşm azlığa vergi işi de tesir
etm ekteyken F erdinand savsaklanm asının
doğru olm ıyacağını anladı. Ö denm esi g ere­
ken vergiden bir m iktarı, P apalık elçisi Pol
P alina ile İstanbul’a yolladı. P apalık elçisi
12 ekim 1563 te getirdiği parayı Osmanlı
hü küm etine resm en teslim etti. Bir ay son­
r a İstan b u l’dan ayrılırken veziriâzam Semiz
A li Paşa, Pol P alina’ya, A vusturya hüküm ­
d arın ın E ğri (Eger), Sighet ve Gyula
h ay d u k ian n m (haiduk) ta h rib atın ı önlem e­
sin i ih ta r etti.
P ol P alina dönerken A lber Dövis’ın el­
çiliği tasdik edilm iş ve kendisine yeni tali­
m a tla r verilm işti. T alim atlar arasında İs­
panya kıralı İkinci Filip nam ına OsmanlI­
la rla sekiz senelik b ir sulh m uahedesi akti
ile İstanbul’daki esir A vusturya kum andan­
la rın ın k u rtarılm ası işi de vardı. U m um i­
yetle sulh siyasetini terviç eden Veziriâzam
A li Paşa, A vusturyanm borcu olan paran ın
g e ri kalan kısm ını ödem esi şa rtı ile F ilip ’in
istediği m uahedeyi konuşabileceğini bil­
dirdi.
O sırada K orsika’da doğm uş b ir F ransız
albayı F ra n sa k ıral ve kıraliçesinden padi­
şaha m ek tu p lar getirdi. F ra n sa hüküm eti­
n in tem silcisi vaziyetinde bulunan bu adam,
K orsika adasının zaptı ile O sm anlIlara ha-
raçgüzar bir y er hâline getirilm esi için b ir
O sm anlı filosunun harek ete geçirilm esini
istiyordu. A lbayın dediği şey yapıldığı ta k ­
d ird e F ran sam n hasım larm a m ühim bir
d arbe indirilm iş, dolayısiyle F ransız hükü­
m etine yardım edilm iş olacaktı.
1161
Ferdinand'ın ölüm ü
İm p arato r F erd in an d ’m 1564 yılında ö-
lüm ü ve yerine oğlu M aksim ilyan’ın geçme­
si, ik i h ü k ü m et arasın d a yeniden siyasî te ­
m aslara ve bilhassa vergi m eselesinin ko­
nuşulm asına vesile teşk il etti.
F erd in an d ’m ölüm ü O sm anlı hüküm e­
tin c e öğrenilince Veziriâzam Semiz A li P a­
şa, A vusturyanm İstan b u l’daki elçisi A lber
Dövis’i kabul ed erek 1562 m uahedesi gere­
ğince A vusturyanm verm esi icap eden yıl­
lık 30 bin altın lık verginin iki seneden b eri
ödenm eyen kısm ının d erh âl tediyesini ve
m uahedenin g eri kalan altı sene m üddetle
m er’iy etin in yeni A vusturya h ü küm darı ta ­
rafın d an tek effü l olunm asını bildirdi. A yrı­
ca K anunî Süleym an da, cülûsunu te b rik
için gönderdiği A li Çavuş vasıtasiyle Mak-
sim ilyan’m 1562 m uahedesini yenilem ek ni­
y etinde olup olm adığım anlam ak istem işti,
m işti.
H aöım er’in kaydettiğine nazaran; Mak-
sim ilyan hük ü m d ar olduğu sırada iki yıllık
vergi borcunu İstan b u l’a götürm ek üzere
b ir h eyeti vazifelendirm işti. B unlar B udin’e
g eld ik leri sırad a isyan eden ve on ların geç­
m esine m üsaadekâr davranm ıyan muhafız­
la r ta ra fın d an tevkif edilm işlerdir. Maksi-
m ilyan da, bunun üzerine, yeniden p ara
gönderm e işini, babası ile aktedilm iş olan
m uahedenin yenilenm esine tâlik eylem iştir.
H âlbuki bu m esele ile ilgili h âdiselerin ce­
rey an şekline bakılacak olursa H am m er’in
b u rad a h ata ettiğ i anlaşılm aktadır. Zira,
verg i borcunu g etiren bir heyetin tevkif
edilm em esi g erek ir. İhtim al B udin’de tev­
kif edilen heyet parayı hâm il olm ayıp, bu
m eseleyi konuşm aya m em ur kim seler idi­
ler. Şayet hâdise H am m er’in an lattığ ı ş e ­
kilde olsaydı O smanlı hü k ü m etin in se rt
davranm a ihtiyacını hissetm em esi icap e-
derdi. Çünkü o sırada M aksimilyan, E rd el
Beyi ta ra fın d an Szatm ar’a yapılan tecavüz
işin i görüşm ek üzere eski V enedik te rc ü ­
m anı Misel Çernoviç’i elçilikle vazifelendi­
re re k İstan b u l’a gitm ek üzere yola çıkarın­
ca, Çernoviç’in K om orn’dan ileriy e geçme­
sine m üsaade edilm ediği; R üstem Paşaya
 ta n b u l’a vasıl oldu. A vusturya h eyeti 1565
in ilk ayı içinde kabul olundu. Şubatın
4 ünde de iki senelik vergi borcu 60 bin ve
vezirlere hediyeyi teşkil eden 30 bin altın
ki, cem ’an yekûn 90 bin duka altın ın ı bizzat
teslim eylediler.
Sigetvar seferinin sebepleri
K anunî Süleym an’ın son seferin i teşkil
eden ve ta rih e «Sigetvar Seferi» diye geçen
seferin açılm asına esas itibariyle E rdel ve
M acaristan’da cereyan eden hâdiseler sebep
oldu.
İm parator Maksimilyan, E rd el Beyi ta ­
rafın d an zaptedilm iş olan Szatm ar’m iade­
sini istem ekte, Osmanlı hüküm eti ise bu
şehrin elden çıkm am asını arzulam akta idi.
Osmanlı hüküm eti daha ileri giderek bunu
b ir m uahede m etni ile tesp it etm ek ister
görünm ekteydi. Bunun için Veziriâzam Se­
miz A li Paşa, vergi borcunu g etiren Avus­
tu ry a elçilik heyetine: sulh m uahedesinin
sekiz seneliğine, tem didine padişahın mü-
saadekâr bulunduğunu; ancak E rd e l’de Tisa
Mukaddes Roma - Cermen imparatoru Birinci n eh rin in öte tarafındaki işgal edilm iş arazi­
Ferdinand (Eski Avusturya Arşidükü)
den, eski Macar kıraliçesinin cihazı olarak
ayrılan Banya veya diğer adı ile N östad ha­
halef olan Budin beylerbeyi A rslan Paşa­
nın, bu şahsa, «Avusturya hüküm etinin ver­
gi borcunu ve elçi Busbecq’in vezirlere va-
dettiği 30 bin duka ile b irlikte 60 bin duka
altınım hâm il olmayan hiç bir heyetin geç­
m esine m üsaade etm em ek için em ir aldığı­
nı» tebliğ ettiği görülm ektedir.
A vusturya’nın yeni İm paratoru Maksi-
m ilyan ta h ta geçm eden önce de T ü rk kud-
r 't'n in ıısler yapm aya kaadir olduğunu pek
âlâ biliyordu. Hele m uahede ile taah h ü t e-
dilm iş şeylerin tatbüc edilm em esinin Avus­
tu ry a ’ya pahalıya m alolacağm ı da ta k d ir et­
mekteydi. Bu sebeple o senenin sonbaha­
rın d a kendisini ziyaret eden Bâli ve H idayet
çavuşlardan m üteşekkil Osnıanlı heyetine,
istenen parayı göndereceğini bildiren ve
E rdel Beyi tarafın d an zaptedilen Szatm ar’m
iadesini talebeden m ektubunu verdi. Os­
manlI heyetinin A vusturya’dan ayrılışından
ik i ay sonra içlerinde Mişel Çem oviç’in de
dahil olduğu bir heyet mevzuubahis parayı
ham ilen yola çıkarak 22 aralık 1564 te İs­ Ferdinand'm halefi İkinci Maksim ilyan

1162
r iç diğer y erle ri elinde tutacağını bildirm iş
ve bu hususta b ir anlaşm aya varm ak iste­
m işti. F a k a t A vusturya elçilik heyeti bu
m eselede b ir anlaşm a yapm aya selâh iy ettar
bulunm adığını bildirdikten başka, h eyet
reisi Çernoviç (Czernovitch) de hüküm etin­
den talim at alm ak üzere İstanbul’dan ayrıl­
mıştı. D iv a n ı hüm ayun çavuşlarından H ida­
y e t çavuş da Çernoviç’le b eraber V iyana’ya
gidecekti. A vusturya elçisi İstan b u l’dan ay­
rılırk en , E rd el Beyine sükûnet tavsiye
etm ek üzere başka b ir çav u ş.d ah a yola çı­
k arılm ış bulunuyordu.
Szatm ar m eselesinin sükûnetle hâili yo­
lu n d a böyle b ir adım atılm aktayken, İm pa­
ra to r M aksim ilyan’ın, O sm anlı idaresindeki
Tokay (Tokai) şehrini hücum la zaptettiği
h a b e r alındı. Budin paşasından bu hab er
geldiği sırada elçi Çernoviç İstan b u l’dan
pek fazla uzaklaşm ış değildi. A rkasından
gönderilen adam lar elçiyi Ç orlu’da bularak
m evkufen İstan b u l’a getirdiler.
İh tiy ar K anunî, M aksim ilyan’m hareke­
tin d e n dolayı pek fazla kızmıştı. Lâkin ya­
şının hayli geçkin olm ası ve sıhhatinin da
bozukluğu sebebiyle, asabiyeti, muazzam Os-
m anlı o rd ularının derh âl hazırlanm alarına
em ir verm esine m üncer olmadı. Veziriâzam
Semiz A li Paşa da um um iyetle sulhperver
zihniyete sahipti. İhtim al daha ziyade Vezi-
riâzam m fik rin in revaç bulm ası neticesi,
Çernoviç’in H idayet çavuş ile b irlikte Viya­
n a’ya gitm esine m üsaade olundu.
M aksimilyan, bu defa m ütecaviz vazi­
y ette bulunduğundan H idayet Çavuş’a buna
göre sıkı talim at verilm iş bulunuyordu. Ni-
Macaristan'da Tokay'ın düşman tarafından
muhasarası
1163
tekim , O sm anlı elçisi A vusturya im parato­
ru tarafın d an kabul olunduğu zaman, Avus-
tu ry a ’lıların Tokay’ı d erh âl iade etm elerini,
bu yapılm adığı tak d ird e padişahın Budin
ve T am şvar beylerbeylerine E rd el beyinin
y ardım ına koşm aları hususundaki em rinin
d erh âl ta tb ik olunacağını bildirdi.
H idayet Çavuş, b u n ları im p arato ra bil­
d irirk en Budin ve Tam şvar beylerbeyleri
hazırlıklara girişm işlerdi. Budin beylerbeyi
A rslan P aşa altı bin kişilik b ir kuvveti E r­
del istikam etinde yola çıkarm ış, Tam şvar
beylerbeyi H aşan P aşa da bizzat faaliyete
geçerek A vusturya’ya ait P an k o ta’y ı zaptet-
mişti.
Bu h âd iseler karşısında iki devlet ara­
sındaki anlaşm azlık mevzuu gittikçe büyü­
m ekte ve k arşılıklı tecavüzlerle harb e doğ­
ru adım adım yaklaşılm akta idi. M aksimil­
yan, yeni h ü k ü m d ar oluşu ve gençliği dola-
yısiyle biraz cesurca davranm akla beraber,
O sm anlı devletinin m üthiş k u d reti k arşı­
sında pek de atılgan davranm aya gelmezdi.
Onun için, H aşan P aşanın tecavüzünü baha­
ne ed erek şikâyette bulunm ak ve Tokay’ı el­
de tu tm an ın yollarını araştırm ak gayesiyle
Çernoviç’i te k ra r İstan b u l’a yolladı. Osman-
lı elçisi H idayet Çavuşu da onun avdetine
k ad ar reh in olarak V iyana’da alıkoydu.
A vusturya elçisi Çernoviç, İstan b u l’a
geldiği vakit, O sm anlı h üküm etinin siyasî
havasını değişik buldu. Zira, 27 haziran
1565 te ölen. Semiz Ali P aşanın yerine Ve­
ziriâzam olan Sokullu Mehmed Paşa, selefi
gibi sulhe meyyal görünm üyordu. Sokullu,
Çernoviç ile m ülakatında bile kesin bir dil
ile konuştu. Y eni Veziriâzam m Osmanlı
m en faatlarm d an ufak b ir fedakârlığa kat-
lanm ıyacağı belli oluyordu. Çernoviç’e: «İm­
p arato ru n , Tokay ve Serencs şeh irlerin i ia­
de etm esi; E rd el p ren si ile yapılan Szatmar
anlaşm ası padişahın m uvafakatine nail ol­
m adığından hükm ü bulunm adığı ve binaen­
aleyh E rd e l’e yapılan tecavüzlerden vazge­
çilm eden; im paratorluğun ta ah h ü t ettiğ i ver­
gi m untazam an ödenm eden h e r tü rlü miiza-
k era tm kesileceği; ancak bu şa rtlar yerine
g etirild ik ten so n rad ır ki m üzakerelere de­
vam olunabileceği» bildirildi. Çernoviç ve
İstanbul’daki A vusturya elçisi A lber
Dövis bu hususta anlaşm a yapm aya
selâhiyettar bulunm adıklarını bildi­
re re k hüküm etlerinden talim at almak
üzere V iyana’ya gitm eye hazırlanır­
ken, . E rd ei’den A vusturya’nın yeni
tecavüzlerine dair hab erler alındı (7
tem m uz 1565). Bu tecavüz haberi Çer-
noviç’in alıkonarak tevkifine vesile
teşkil etfi. M aamafih b ir hafta sonra,
Veziriâzam, Osmanlı istek ve görüşü­
n ü M aksimilyan’a bildirm ek üzere
Çernoviç’in yola çıkm asına m üsaade
etti.
Veziriâzam Sokullu Mehmed Pa­
şanın bu şekilde davranışı k e n d isi­
nin, gerek Osmanlı hüküm et erkânı,
gerekse yabancı devlet m üm essilleri
üzerinde harp ta ra fta rı te siri bırak­
m asına vesile teşkil etti. N itekim , E.
C h arrière’in, «Négociation de la
F rance dans le Levant» isim li eseri­
ne dercetm iş olduğu, o sırada, F ra n ­
sa’nın İstanbul’daki m aslahatgüzarı
olan M. de P eterm ol’ün 20 ve 29 a-
ğustos 1565 tarihiyle F ransa hüküm e­
K anunî'nin ihtiyarlık resimlerinden biri (Yabancı bir
tin e gönderdiği m ektuplarında, So- albümden)
k u llu ’nun harp ta raftarlığ ın a bilhassa i ş a ­ y a başlandı. Kale kum andanı civardaki A -
r e t edilm ektedir. v usturya şeh irlerin d en yardım isterk en
Sokullu Mustafa Paşanın faaliyeti M ustafa Paşa K ruppa istihkâm larını döv­
Veziriâzam Sokullu Mehmed Paşa padi­ m ekte devam etti. On altı günlük m uhasara
şahı harp k ararm a doğru m eylettirince am- sonunda g ü lleleri bittiğinden, civardaki şe­
cazâdesi olan Bosna sancak beyi M ustafa h irlerd en Banyaluka ve V erbozen’den acele
Paşaya, H ırvatistan cihetinde A vusturya’ya m ühim m at g etirtti. Lâkin b u ralard an g etir­
ta r ş ’ fi^ P v ete geçm esini em retti. tilen cephane de K ruppa’nm kuvvetli su r­
Veziriâzamın am casının oğlu olan Mus­ la rın ı yıkmaya kâfi değildi. Buna rağm en,
ta fa Paşa, sarayda çaşnigirbaşılığa kadar M ustafa P aşa başladığı işi m utlaka muvaf­
yükseldikten sonra T am şvar defterdarlığı fakiyete ulaştırm ak azmiyle çalıştığından,
ile taşra hizm etine çıkmış, ondan sonra sıra taşlard an gülle yapılarak m âdenî gülle ye­
ile Filek, Klis, Segedin sancak beyliği etm iş, rin e kullanıldı. O aralık K ruppa’nm im da­
bunu m üteakiben de R um eli’deki sancakla­ dına gelen yedi bin kişilik b ir A vusturya
rın en ehem m iyetlisi olup um um iyetle pa­ kuvveti, M ustafa P aşa ile çarpışm ak üzere
şa rütbesindeki kim selerin tâyin edildiği U na n eh rin i geçm eğe cesaret edem ediğin­
Bosna sancak beyliğine getirilm işti. den uzaktan uzağa ateş . teatisin d en başka
M ustafa Paşa, Veziriâzamdan em ir a- b ir şey yapam adı. Bu vaziyet karşısında
lınca, H ırvatistan tarafında A vusturyalIla­ M ustafa P aşa K ruppa’yı b ütün im kânlariy-
rın elinde buluann K ruppa’yı m uhasara e t­ le sıkıştırm aya devam la nihayet şehri zapt­
ti. K alenin kum andanı Math'.as Bak'ç. teslim etti. K ruppa’nın arkasından U na kıyısında­
teklifine aldırm ayınca K ruppa sıkıştırılm a- k i şeh irlerd en Novi’yi de aldı. Bu muvaifa-

1164
k iy e tle rin i m üteakip bin yedi yüz kişilik b ir
sü v ari kuvveti ile H ırvatistan’ın iç kısım la­
rın a kad ar uzanan b ir akın harek etin d e bu­
lundu.
Maksimilyan'ın hazırlığı ve gönderdiği
son elçi
İm p arato r M aksimilyan anlaşabilm ek
için İstan b u l’a se fa re t h eyetleri gönder­
m ekle beraber, b ir ta ra fta n da harp hazır­
lık ların a devam etm ekteydi. Tokay’ın zaptı
ve E rd e l sınırındaki son tecavüzler, Maksi-
m ilyan’ın harp hazırlıklarının hayli ile r­
lediğine, h atta biraz da A vusturya or­
dusuna güvenle bakm akta olduğuna de­
lildi. B ununla beraber, büyük O sm anlı
ord usunun harek ete geçmesi ta k d irin ­
de hasıl olacak netice, A vusturya’nın pek
d e lehinde olm ıyacağm dan en son siyasî ça­
re le re tevessül edilm esi gerekirdi. İm para­
to r M aksim ilyan işte bu h ak ik atler karşı­
sında yeni b ir sefaret heyetini İstanbul is­
tik am etinde yola çıkardı (31 ocak 1566). A-
v u stu ry a heyetinin reisi M acar asıllı Hoss-
zuthoty idi. A vusturya elçisi vezirler için
h ed iy eler ve evvelce A vusturya tarafın d an
e s ir edilm iş olan yirm i T ürk ile İstan b u l’a
vâsıl oldu. G etirdiği hediyeler ve yirm i T ür­
kü h ü rriy etin e kavuşturm a je sti ile hüküm ­
d a rın ın sulh ta ra fta rı bulunduğunu ifade e-
d e r gibiydi. F ak at P ankota ve K ru p p a’nm
iadesini istediği hâlde, Tokay’m esas sahi­
bine teslim ine ve son b ir yıllık verg i bor­
cu n a d air b ir şey söylem iyordu.
Szigatvar seferine hareket
V eziriazam Sokullu M ehmed Paşa,
M aksim ilyan’ın gönderdiği son elçiden To­
k ay ’m iadesi, yıllık verginin ödenm esi ve
E rd el sınırındaki tecavüzlere dair m üsait ve
ta tm in k â r cevap alam ayınca, elçi Hoss-
zutlıoty’yi A lber Dövis’in ikam etgâhında
göz hapsine aldırıp, A vusturya’ya karşı se­
f e r ilân ettirdi.
H arp ilânında b irin ci derecede rol oy­
nayan Veziriâzam Sokullu M ehmed Paşa,
K anuni Süleym an’ın da sefere iştirakini ar-
zulaT iak'avd’. H ükûm °tin şö rü 'ü n ü tem sil
eden Veziriazamın arzusuna m utavaat e t­
1135
m ekle, K anunî Sultan Süleym an elbette,
hayatında son büyüklüğü gösterm ekte ve
yaşlılığa ilâveten sıhhatinin bozuk bulun­
m asına rağm en, m em leket m en faatları uğ­
ru n a se fe r yolculuğuna katlan m a zahm eti­
n i göze alm aktaydı.
Uzun saltan at yılları boyunca parlak
zaferlere, başında bulunduğu devletin kud­
r e t ve şaşaasına şahid olmuş bulunan Ka­
nunî, şehzâdelerinin saltan at dâvâsm a k al­
kışm alarından fazlaca üzülmüş, yaşlı bün­
yesi bu üzüntülerin sa rsın tıların ı bizzat çek­
m ek zorunda kalm ıştı. P adişahı üzüp, ih ti­
y ar bünyesini biraz daha yıpratm akla b era­
ber, şehzâdeler m eselesi dahilî bir dâva
idi. M uhteşem im paratorluğu dış düşm an­
la ra k arşı zayıf gösterecek ta ra f yoktu. F a­
kat A vusturya’ya h arp ilânından bir sene
önce icra edilm iş olan M alta seferi, muvaf-
fakiyetsizlikle sona erm iş bulunuyordu. Bu
m uvaffakiyetsizlik, hıristiyan dev letler top­
luluğunu sevindiren b ir hâdiseydi. Muaz­
zam im paratorluğun m uhteşem hüküm darı,
yarım asra yaklaşan saltan at devresinde bu
şekil ve derecede başarısızlığa şahit olm a­
m ıştı. Onun için d ir ki, bu neticeden bir
hayli üzüntü duydu. Zaten, onun, halkın
hissiyatına da tercüm an olan kederi, sefer­
den dönen donanm anın İstan b u l’a gece gir­
m esini em retm esinden de belliydi. Binaen­
aleyh yaşının yetm işi aşmasına rağm en se­
fe re çıkm a zahm etini göze alırken, öyle gö­
rü n ü y o r ki, ih tiy ar K anunî, Malta muvaffa-
kiyetsizliğinin lekesini silm ek hedefini de
gözetm ektedir. Bu noktayı hesaplam akta
Veziriâzam Sokullu M ehmed P aşanın rolü
daha ilerde bulunm aktadır.
S efer h azırlıkları ikm al edilince padi­
şah m utad m erasim le yola çıktı. Bu seferki
m erasim eskilerine nisbetle daha da tantar
nalı olm uştu. Sefere bizzat iştirak eden mü­
v errih Selânikî’nin bildirdiği veçhile K anu­
nî Süleym an 1 haziran 1566 da İstan b u l’dan
h arek et etti. T arihe Szigetvar seferi diye
geçm iş olan bu sefere iştirak etm ekle Ka­
nu n i Sultan Süleyman bizzat katıldığı sefer­
lerin on üçüncüsüne çıkmış bulunuyordu.
î^ ın u n î Süleym an, İstanbul’dan ayrıl­
m adan önce sefer işleriyle ilgili bazı ted b ir­
le r ittihazından geri kalmadı. E rd el sınırın­
daki hâdiselerin bolluğunu ve bu bölgenin
h areketliliğini gözönünde b ulundurarak
İkinci Vezir P ertev Paşayı, m uhtelif sınıf­
ta n 25 bin asker ve 2 bin yeniçeri ile E rdel
ta ra fın a gönderdi. M üverrih Selânikî’nin
kaydettiğine nazaran, P ertev P aşa m art or­
ta ların d a yola çıktı. P ertev Paşa, aldığı ta ­
lim at gereğince, Tam şvar beylerbeyinin as­
keriyle de birleştikten sonra ilk plânda
Gyula (veya Giula) kalesi üzerine yürüyecek
ve burayı zâptedecekti.
K anunî Süleyman, P ertev Paşayı önden
gönderirken K ırım hanı ile E rdel beyine de
em irler yazılarak Tokay ve Serencs şehirle­
rin i A vusturyalIlardan istird at etm eleri bil­
dirildi.
K anunî Süleyman, İstanbul’dan ayrılır­
ken seraskerlik vazifesini Veziriâzama tev-
di etm iş olduğundan, yolculuğun başlangı­
cından "itibaren harek âtı idare eden daha
ziyade Sokullu’n u n bizzat kendisiydi. Vezi­
riazam, ihtiyar padişahın, uzun yolculuğu
m üm kün m ertebe sarsılm adan yapm asını
tem ine çalışıyordu. Onun için padişah sade­
ce şeh irlerd en geçerken ata biniyor, bunun
dışında araba ile yola devam ediyordu. İs­
ta n b u l’dan ayrılırken m ühim devlet erk â­
nının hem en ekserisi padişahla beraberdi.
Bunlar: Ü çüncü Vezir F erh ad , D ördüncü
Vezir Ahmed, Beşinci V ezir Kızıl A hm edli
M ustafa P aşalar ile R um eli kazaskeri Ha-
mid. Anadolu kazaskeri A bdullah Pervîz e-
fen d iler ile b aşd efterd ar M urad, N işancı
A bdi zâde Mahmud Ç elebiler idi.
İlk çarpışm alar
K anunî Süleym an’ın idaresindeki ordu
İstan b u l’dan M acaristan istikam etinde yol
alm aktayken, Osmanlı - A vusturya sınırı­
nın M acaristan bölüm ünde ilk çarpışm alar
başladı. Ç arpışm aların başlam asına sebep

K a n u n î devrinde İstanbul
(Oberhummer tarafından hazırlanıp İkinci Abdülham id'e sunulan albümden. Bu resimde görülen
yabancı bayraklı gemiler ticaret sefineleridir)

1166
olan şahıs, Budin beylerbeyi Y ahya Paşazâ- Kanunî'nin yolculuğu ve Erdel
de A rslan P aşa idi. A tılgan ve çok cesur beyini kabulü
b ir kim se olan A rslan P aşa A vusturya’ya
K anunî Süleym an İstan b u l’dan ayrılır­
h arp ilân edilince padişahın idaresindeki
ken hüküm et m erkezinin m uhafazasına bı­
o rd unun M acaristan’a gelişine k ad a r sab re­
rak ılan İsk en d er Paşa, m üftü E bussuud E-
dem edi. Hiç kim seden em ir ve talim at al­
fendi, İstanbul kad ısı K adızâde A hm ed E-
m adan 8 bin asker ve 4 to p ile B udin’den
fen d i ve diğ er erk ân ta ra fın d an E dirneka-
h are k etle A vusturya elindeki kalelerden
pıda uğurlandı.
P alo ta’yı kuşatm aya başladı (9 haziran
1566). A rslan Paşanın, böyle b ir teşebbüse Mevsim, se fe r için henüz erk e n oldu­
g irişirken, seferin ilk m uvaffakiyet şerefi­ ğu, y ağm ur ve soğuklar da devam ettiğin­
n i kendisine m aletm ek arzusunun yanında, den yavaş ilerlem ekteydi. Zaten padişa­
m üstakbel h are k âtı kolaylaştırm ak gayesini hın yaşlılığı ve sıhhatinin düzgün olm am a­
g ü ttü ğ ü tahm in edilebilir. Lâkin, kendili­ sı da ilerlem e hızına te sir ediyordu. P adi­
ğinden giriştiği bu h a re k â tta seb atk âr dav- şahın arabasının arızasızca ilerleyebilm esi
ranm ayışı, A rslan Paşanın, şeref kazanm a için Veziriâzam Sokullu M ehm ed P aşa b ir
y er n ; bıl’akis h atâ işlediğini ortaya koy­ konak ilerd en gidiyor ve yolları düzeltiyor­
m aktadır. du. Bu şekilde b ir yürüyüş neticesi, ordu İs­
ta n b u l’dan ayrılışından tam b ir ay sonra
A rslan P aşa «Palota» kalesini on gün­
T atarpazarcığı’na vardı. B urada birkaç gün
lük kuşatm ası sırasında su rlard a bir takım
g ed ikler açıldığı halde, buranın zaptını
beklem iyerek m uhasarayı çözüp geriye çe­
kildi. A rslan P aşanın bu şekilde davranışı­
nın sebebi, m uhasara sırasında yaptırdığı
keşif neticesinde K ont E ck Von Salm ’m
büyük b ir ordu ile yaklaşm akta olduğunu
öğrenm esiydi.
E ck Von Salm, A rslan P aşanın P alota
m uhasarasını çözm esinden cesaretlenerek,
T ü rkler elinde bulunan kalelerden Vesz-
prem ve Tata üzerine yüklendi. Bu kaleler,
b ird en b ire hücum a uğradığından büyük
k u vvetlere karşı uzun m üddet dayanm ayı
tem in edecek hazırlık yapılm am ıştı. Düş­
m an kuvvetleri bunu fark ettik le rin d e n ge­
celeri bile devam eden şaşırtıcı âni hücum ­
la r ve köstebek gibi yer altı tü n e lle ri aç -
m ak suretiyle h e r iki kaleyi de zaptettiler.
V eszprem ve T ata’nın düşm esi, b unların
hem m üdafileri, hem de halkı için büyük
b ir felâk et oldu. A vusturya askerleri, T ürk
ve M acar ayırm adan önüne gelen erkeği bo­
ğazladı. H er iki şehir de tah rip edildi. Y an­
gın ve ta h rip te n V eszprem ’in büyük ve ta ­
rih î kilisesi bile kurtulam adı. Tata ve Vesz­
K an u n î'n in Sirem sahrasında Zem linde Erdel beyi
p rem ’in böyle b ir akibete m âruz kalm asına
Janos Sigizm un d'u kabulü (Feridun Bey'in «Nüz-
A rslan P aşanın hatâlı h are k eti sebep ol­ het-i esar El-ahbar der seferi Sigetvar» a c il
m uştu. eserinden

1167
 kalındığı sırada Selim ’in oğlu Manisa valisi n ı bildirm işti. B unun ü zerinedir ki Janos
M urad’m bir oğlunun dünyaya geldiği öğ­ Zigism und asilzadelerden m ürekkep dört
renildi. Padişah, haberi getiren ulağa: yüz kişilik m aiyetle E rd el’den ayrılm ıştı.
— Ecdad-ı kiram ım ızda M urad oğluOsmanlı tarih çilerin in «K ıral Yanoş oğlu
M ehmed olagelm iştir. Nâm-ı şerifi Mehmed İsteian» « isıeıan kıral» şeklinde zıkrettiale-
olsun. ri Zigism und, Zem lin’de orduya yetişip pa­
Sözleriyle, to rununun oğlunun adm ı dişah tarafın d an kabul olundu. Bu kabul res­
bizzat kendisi takm ış oldu. mi K anunî devrinde Osmanlı ihtişam ının
b ir defa daha izharına vesile teşkil etti.
T atarpazarcığı’ndan ayrıldıktan sonra
yağan şiddetli yağm urlar ordunun ilerle­ Kabulün vuku bulduğu 29 haziran 1566
yişini b ir hayli güçleştirm ekteydi. Bu se­ günü otağı hüm ayun, vaktiyle H unyad’m
beple ilerleyiş yavaş oluyordu. B ir gün Sof­ köşkünün uuıunuugu bir tepe üzerine kurul­
ya’da, iki gün N iş’de kalındıktan sonra 19 m uş bulunuyordu. Otağı hüm ayunun hem en
haziranda B elgrad’a varıldı. B urada da üç yakınından itib aren Anadolu, Rum eli, Ka­
günlük tavakkufu m üteakip yine harek et ram an ask erleri ile kapıkulunun piyade ve
edildi. Belgrad’dan sonra Sirm i (Sirem) a- sü v arü eri m erasim kıyafetleriyle kendile­
razisine girilecekti. F akat m ütem adiyen ya­ rin e gösterilen y erlere dizilmiş b u lu n u y o r­
ğan yağm urlar dolayısiyle Tuna ve Sava’nm du. Bir gün önce ordugâha vusulünde top­
su la rı b ir hayli kabarm ıştı. Sirem arazisine çuların endahtlariyle selâm lanan Zigis-
Sabac üzerinden geçilm esi tensip edilmiş ınund’u ertesi gün padişah tarafın d an ka­
olduğu hâlde suların fazla kabarıklığı y ü ­ bulü m ünasebetiyle sancak beyleri ve ça­
zünden burada köprü tıjtturulam adı. Onun vuşlar tarafın d an çadırlarından alındı. Me­
için padişah askerin bir kısm ının sandallar­ rasim vaziyetinde bekliyen ordu saflarının
la karşıya geçirilm esini em retti. Zaten Bel­ önünde ilerliyerek padişahın otağına g e t i­
grad ’dan Sabac’a kadar olan kısa m esafe, rildi. M üverrih Selânikî M ustafa E fen d i’nin
-dört günde ancak katedilebilm iş, taşan de­ anlatışiyle: «Kapu halkı şu m ertebe zib-ü-
rele rd e n güçlükle geçilm işti. H attâ ordu a- ziynet ve haşm et-û şevket ve debdebe-i ta ’-
ğırlığm ı nakleden develerden sulara gömü­ bir-ü beyan değil. Rum eli ve A nadolu ve
lüp k alanlar olmuş, padişah otağı hüm ayu­ K aram an askeri ve beylerbeyleri ve üm erâ
nu da burada elden çıkmıştı. B ütün bu güç­ ve zuam â ve sipâh hadd-ü-hasrdan b irûn
lüklere rağm en, Sa ae köprüsü Sem endre ta ’dâd olunm ağa mecâl-ü im kân m uhal idi».
sancak beyi Bayram Bey tarafından tam am ­ Zigism und işte böyle haşm etli b ir ordunun
landı. P adişah ve ordunun diğer kısm ı ve a- önünden geçerek m uhteşem padişahın hu­
ğ ırlıklar köprüden karşıya geçti. K anunî zuruna dahil oldu. Maiyeti erkânında dokuz
kem ali debdebe ile Semlin (Zemlin) e girdi. kişi ile içeri girince başlarındaki mücev­
K anunî Süleyman İstanbul’dan hareke­ h e rli ve m urassa takkesini çıkarıp padişahın
tinden biraz önce E rdel beyine adam lar huzufunda diz çöktü. O sırada K anunî Sü­
göndererek yolda kendisine m ülâki olması- leym an tah tın a oturm uş, tah tın iki ta ra fın ­
da dört tan e vezir mevki almış bulunuyor­
Uj du. Zigism und üç defa diz çöktüğü zaman
padişah kalkm asını em retti. O aralık bizzat
veziriâzam Sokullu Mehmed Paşa Zigis-
m und’u b ir iskem leye o tu rttu . Selânikî’nin
ifadesiyle: «İstefan k ıral viizerâyı izâm ha-
zerâtiyle izz-i' huzııru şehinşâhiye girdük-
lerinde âyinleri üzre m ücevher ve m urassa
takyasm çıkarıp padişah-ı âlem penah na-
Kan u n î devri nehir filosuna ait bir gem i zar-ı hüm ayununda makam-ı ubûdiyyete diz
•çöküp o turdukta, saad etlû padişah haz­ nazaran: K anunî Süleyman, P eten v ard ein ’-
re tle ri, K alksun, diyü buyurm uşlar; em re den T u n a’yı geçip E ğri (Eger) üzerine yü­
im tisâl ile kalkup hâk-i pây-i kim yâ misal­ rüm ek niyetinde olduğu halde, Szigetvar
le rin e yüz sürü p kalkduğunda sadrıâzam (Sigetvar) kum andanı K ont Miklos Zrinyi
M ehmed P aşa hazretleri incü ile dûkhte (Nicolas Zriny) nin, T ırhala sancak beyi
m urassa iskem leyi kendisi koyup iclâs ey­ M ehmed Bey üzerine âni b ir başkm yapa­
lem işlerdir». rak oğluyla b irlik te ele geçirip öldürdüğü­
Janos Zigism und padişaha hü rm etlerin i nü, b ir çok ganim et ve esir aldığını duyun­
sunduğu zam an yine Selânikî’ye g ö r e : ca, sefer istikam etin ideğiştirip Sigetvar ü-
— H em en kadim i kul oğlu kulum , fe r­ zerine yürüm eğe k a ra r verm iştir.
m an padişahım h ezretlerinindir.
D rava nehrinin geçilm esi
Demiş, padişah d a :
— İyilik üstüne, iyilik görsün. S igetvar’a gidebilm ek için D rava suyu­
Diye cevaplandırm ıştır. H am m er’in nun aşılm ası gerektiğinden Eszeg civarında
kaydına nazaran kabul sırasında Z igism und büyük b ir kö p rü kuruldu. M üverrih Selâni-
üç defa, padişahın elini öpmüş
K anunî de kendisine «Sevgili
oğlum» hitabı ile iltifa tta bu -
lunm uştur.
Janos Zigism und (Zoig-
mond) padişahın huzuruna da­
hil olm adan önce hediyesini
takdim etm işti. Bu hediyeler
arasında gayet güzel işlenm iş
d ö rt altın yaldızlı güm üş ku­
pa ve e lli bin duka kıym etinde
bir yak u t bilhassa dikkati çe­
kiyordu. K anunî de kabulünün
ferdası günü Z igism und’a m ü­
cevherlerle süslenm iş b ir kılıç
ve b ir kam a, ile dö rt ta n e cins
at ve daha bazı şeylerden m ü­
rekkep hediyesini gönderdi.
İlk kabulden iki gün sonra va­
ki ikinci görüşm eyi m üteakip
padişah, p rensin avdetine ru h ­
sat verdi. K anunî, Zigism und’u
son kabul ettiğ i günde, Avus­
tu ry a’ya karşı açılan seferi
tebrik etm ek üzere gelen
Fransız elçisini de kabul ey­
ledi.
Ordunun yürüyüş istikameti
B aşta Selânikî olmak üzere
Osmanlı m ü v errihlerinin ekse­
risi K anunî Süleym an’ın, Zem-
lin ’den ayrıldığı sırada sefer
istikam etinde değişiklik yaptı­
ğını kaydederler. Bu kayıtlara Sige tvar'ın m uhasarası (Hünernâm e'den)

1169
k î’nin tafsilen anlattığı bu büyük ve sağ­
lam köprü on günden daha az zamanda
m eydana getirilm işti. Köprü inşaatının bit­
tiğ i kendisine haber verilince, K anunî Sü­
leym an altun yaldızlı saltanat kayığına bi­
nerek köprüyü te ftiş etti. Karadeniz yoluy-
le getirilm iş olan bu saltanat kayığının dü­
m eninin başında Tuna ince donanm ası ku­
m andanı Ali P ortuk Bey vardı. Padişah sal­
ta n a t kayığı ile köprüye doğru ilerlerken
üç kadırga kendisini takip ediyor, sahilde
bulunan topçular, da endahtlariyle kendi­
Sigetvar'ın m uhasarası (eski bir eserden)
A y n ı m u h asarayı gösteren bu k ro k i M acarca
alınm ıştır.
sini selâm lıyordu. Teftişi m üteakip sahile
çıkıp yeniçeri ağası Ali A ğa’m n çadırına
inen K anunî Süleyman, Ali P o rtu k ile yeni­
çeri ağasını ta ltif eyledi. Ondan sonra or­
dunun D rava köprüsünden karşıya geçme­
sini em retti.
Arslan Paşanın idamı
O rdu Pecs (Peçuy, Funf-kirhen) ile
Siklos (Sikloş) arasındaki H arsany’de konak
ladığı sırada Budin beylerbeyi A rslan Paşa
idam edildi. K anunî Süleym an Siklos’ta
bulunduğu sırada B udin’e gidip
A rslan Paşayı idam etm esi hu­
susunda çavuşbaşıya em ir v er­
mişti. Çavuşbaşı yola çıkarken
B udin’den gelen b ir haberci
A rslan Paşanın orduya iltihak
etm ek üzere üç gün önce yola
çıkmış olduğunu h ab er ver­
mişti. Bu yüzden beylerbeyi
A rslan Paşayı öldürm ek için
em ir alanların B udin’e kadar
gitm elerine lüzum kalmadı.
Hâdiseye bizzat şah it olan
Selânikî’nin an lattığına göre;
A rslan Paşanın idam ının sebe-
Di: E m ir alm adan P alo ta’yı ku­
şatması, o arada A vusturya ku­
m andanı Eck Von Salm’ın gel­
diğini duyunca askeri başsız bı­
rak arak kale önünden çekil­
mesi, bundan cesaretlenen A-
vusturyalıların V eszprem ve
T ata’yı zaptetm ek için cesaret
bulm alarına sebep olmasıdır.
B unlardan başka A rslan P a ş a ­
nın Sokullu aleyhine isnadlar
ihtiva eden m ektup yazmış ol­
duğunu, hatta padişahın bu
m ektubu bizzat veziriâzama
gösterdiği, m ektubu yakm asını
ten b ih eyledikten sonra idam
işinin de Sokullu’ya havale e-
dildiği kaydedilm ektedir.
S elânikî’nin, padişah v e
Sokullu lehine kalem kullandı­
tarih le rd e n
ğı şüphesizdir. Zaten, mevzuu-
bahis m ektubun m ahiyetinin
1170
açıklanm am ası, idam sebebinin m ühim ta ­
rafın ı karanlık bırakm aktadır. M aamafih
A rslan P aşanın esas itibariyle Sokullu ile
geçim sizliğinin kurbanı olduğu anlaşılm ak­
tad ır. Zira A rslan P aşa Sokullu ile iyi ge -
çinm iş bulunsaydı, P alota kalesi ve ona bağ­
lı h âdiselerin m azûr görülm esi m üm kün o-
labilircii.
A rslan Paşa divanhâne çadırına girdiği
zam an veziriâzam Sokullu Mehmed Paşa:
«— Ne haber? N eye geldin? A skeri ki­
me b ıraktın? Sözün nedir? Padişah-ı âlem-
penâh hazretleri sana beylerbeylik ihsan
eyledi. Yazık senin nâm ına! B re sen deli
im işsin. Sana padişah hazretleri riy aset b u ­
yurdu. Tedbirsizlik ile ehli islâm ın kalele­
rin e k âfir üşürdün bre m el’un».
Demiş, ondan sonra çavuşbaşıya idam ı­
n ı em redince, A rslan Paşa, padişaha arz­
larım var, diyerek koynundan iki ariza çı­
karm ışsa da Sokullu daha fazla vakit kay­
betm eden idam ını tatb ik ettirm iştir.
Budin beylerbeyi iken idam edilen A rs­
lan Paşa, F atih devrinin m eşhur Bosna san­
cak beyi Y ahya Paşaoğlu Bâli Beyin torunu Sigetvar m üdafii Kont Zrinyi M iklo s
idi. Bâli beyin üç oğlundan ortancası olu]ry
A slan P aşanın babası bulunan Mehmed P a­
şa da Budin beylerbeyliği etm işti. A rslan b ir atın üzerindeydi. Bu vaziyete göre padi­
Paşanın idam ı ile açılan Budin beylerbeyli­ şahın şe h irlerd en geçerken yaptığı gibi,
ğine veziriazam ın amca zâdesi Sokullu Mus­ m uharebe y erin e vardığı sırada da askerin
ta fa P aşa tâyin edildi. m aneviyatını takviyeyi gözettiği anlaşılıyor.
Y ine ayni m üverrihe göre, K anunî’nin Si-
Sigefvar'ın muhasarası ve zaptı
getvar’a varışından üç gün önce Rum eli
A rslan P aşanın idam ının ferdası günü, beylerbeyi Şemsi A hm ed Paşa 90 bin as­
yani 4 A ğustosta K anunî Süleym an ordu ile k e r ve 300 top ile Sigetvar’m kuzeyindeki
Peçuy (Pecs) a vasıl oldu. P ecs’e g irilirken «Similehov» tep esin i tu ta rak ordugâh k u r­
veziriâzam, oğulları K urt ve H aşan Beyler m uştu.
ile en önde bulunuyordu. A ynı gün veziri­
M üverrih P eçevî’n in m em leketi P e­
âzam Sokullu Mehmed Paşa orduyu Pecs
çuy (Pecs-Fuııfkrichen) un iki yüz mil ileri­
ovasında padişahın te ftişin e arzetti. K anu­
sinde olan Sigetvar he^ tarafın d an «Almaş»
nî Süleyman, te ftiş nizam ında saf saf ol­
n eh ri ile çevrilm iştir. Kale, yeni şehir, es­
m uş alayların önünden araba ile geçerken,
ki şe h ir olmak üzere üç k’sım dan m ürek­
vezirler de sağ ve solunda at üzerinde onu
kep olan S igetvar’m h e r b ir parçası diğeri­
tak ip ediyordu.
ne k ö p rü lerle bağlanm ıştır. Sigetvar, «Ada­
T eftişin yapıldığı günün gecesini P ecs’
la r şehri» m anâsına gelen ism ini, sularla
de geçiren ordu ertesi gün, yani 5 A ğustos­
ta Sigetvar (Szigetvar) a vasıl oldu. Selâni- çevrilm iş ve p arça parça ada şeklindeki
k î’ye göre, K anunî Süleym an Sigetvar önü­ durum undan alm ış görünüyor. Sigetvar
ne ulaştığı sırada araba içinde değil kır kalesinin etra fı içi su dolu üç k at hendekle

1171
çevrilm işti. Bir tepe üzerinde bulunan ka­
lenin de gayet m üstahkem beş burcu mev­
cuttu. Batı kay n ak lan Sigetvar kalesinin
kum andanı Zrinyi Miklos (Nicolas Zriny)
un em riıide Alman, Macar ve H ırvatlardan
m ürekkep üç bin beşyüz askerle altm ış ka­
d ar top bulunduğunu söylerler. H albuki Si-
getvar’m K anunî’nin muazzam ordusuna
b ir aydan daha fazla dayanışına; T ürk kuv­
v e tle ri şehir önüne geldiği zaman Zrinyi
Miklos’un kendine güvenerek hasm ına k ar­
şı alaylı gösterişlerde bulunm asına bakılır­
sa, Sigetvar’daki asker ve silâhın bundan
daha fazla olması iktiza eder.
M üverrih Peçevî İbrahim ’e göre, Si­
getvar kum andam , T ürk O rdusunun haş­
m et ve tantanası ile alay etm ek istercesine
kale istihkâm larından kırmızı çuhalar sal­
landırm ış, kale haricine de güm üş gibi
Sigetvar m uhasarasında kesî'en düşm an kelleleri­
nin Sadrıâzam Sokullu Mehmed Paşa huzurunda
sayılm asını qösteren bu m inyatür de Feridun Be-
y'in evvelce zikredilen eserindendir.
1172
p arlayan m adenî levhalar diktirm işti. H at­
tâ T ürk ordusu Sigetvar önüne varınca,
hoş geldiniz m akam ında büyük b ir top gül­
lesini T ü rk ler tarafın a savurtturm uştu.
D irayetli bir kum andan vasfı taşıdığın­
da şüphe bulunm ayan Zrinyi Mikloş’un, sert
ve insafsız olduğu da anlaşılıyoyr. Zira,
T ürk m uhasarasının başladığı gün, suba­
yına kılıç çeken bir n eferin idam ını em­
retm esi ve esir düşen b ir T ü rk ü de koyun
gibi boğazlatması buna delildir.
Sigetvar m uhasarası başlarken padişa­
h ın Çadırı şehrin kuzeyindeki Similehov
tepesine kurulm uş, m uhasara ordusu da;
sağ kolda üçüncü vezir F erh ad ve A nadolu
beylerbeyi Zal Malımud Paşa; sol kolda
beşinci vezir Kızıl A hm edli M ustafa Paşa
ile kardeşi R um eli beylerbeyi Şemsi Ah-
m ed Paşa, m erkezde yeniçeri ağası Ali Ağa,
T una İnce donanm ası kum andanı Ali Por-
tu k şeklinde, vaziyet alm ış ve bu te rtip ,
şehrin etrafı çevrilecek şekilde nizamlan-
m ıştı. A yrıca Pojega sancak beyi N asuh
Bey b ir m ik tar topçu kuvvetiyle eski şeh­
rin karşısında y er alm ış bulunuyordu.
K anunî’nin Sigetvar önüne gelm esiyle
m uhasara başlam akla b erab er top ateşinin
açılm asının ayni gün veya b ir kaç gün son­
r a vukuuna d air kaynaklar arasında ih ti­
lâf m evcuttu. Maamafih padişahtan üç
gün önce doksan bin kişilik kuvvetin gel­
m iş olduğu düşünülürse, m uhasaranın ilk
veya ikinci gününde top ateşine ballanm a­
sı ihtim alini daha kuvvetli görm ek g ere­
kir.
Sigetvar m uhasarasında ilk m uvaffa­
kiyetin eski şeh ir (eski Sigetvar) bölüm ün­
de tem in edildiği görülm ektedir. Bu bö­
lüm deki m üdafiler N asuh Beyin em rindeki
topçuların şiddetli bom bardım anına daya-
nam ıyacaklarırnı anladıklarından, kaleye
çekilm ek istem işler, b uradan ayrılırken
şehri ateşledikleri için, o sırada hücum
halinde bulunan T ürk kuvvetlerine 600 ki­
şilik te lefat verdirm eye m uvaffak olmuş­
lardır.
Burası zaptedilince, y ik se k y erlerin e
b atary alar y erleştirilerek S igetvar’m esas
k ale kısm ı dövülm eye başlanm ıştı. E ski şe­
h ir düşünce, b u rası ile yeni şehir arasında-
k i bataklık saha odun ve top rak taşın arak
dolduruldu. Böylece, yeni şehrin daha te ­
sirli şekilde dövülüp sıkıştırılm ası im kân
dahiline girdi. Y eni şehrin de düşm esinin
yaklaştığını gören Zrinyi, burayı da yaktı­
ra ra k kuvvetlerinin tam am ını k ale içine ai­
di (Ağustos 19).
Y eni şeh re (Yeni Sigetvar) T ü rk kuv­
v etleri girdiği günlerde im parator Maksi-
m ilyan tarafın d an babasına yardım a gös-
derilm iş olan Zrinyi Miklos’u n büyük oğlu­
n u n bayrakdarı ve birçok kim seler esir
edilip kdle duvarları önüne g etirilerek teş­
h ir edildi. H atta zaptedilen bayraklar esir­
le re bizzat açtırıldı. Buna rağm en Zrinyi
(Cesaretini kaybetm eyerek in a tla m ukave­
m ete devam etti. H atta o aralık m üdafilerin
cesaretini kırm ak için kale içine A lmanca,
M acarca ve H ırvatça yazılm ış m ektuplar
atıldı. Bu propaganda m ektupları tercüm an
İbrahim , k eth ü d a L ala M ustafa ve sır kâti­
bi F erid u n Bey ta ra fın d an kalem e alın­
m ıştı.
Sigetvar seferinin esas m ürevvici olan
veziriâzam Sokullu M ehmed P aşa çarpıg-

S ig e tv a r m ü d a faasın ı ta sv ir eden bu tablo, M a c a r ta rih le rin d e n alınm ıştır.

1173
m aların başladığı günden b eri büyük bir
gayret sarfediyor, kaleyi daha fazla sıkış-
tırabilm ek üzere alm an ted b irlerin ekseri­
sinde bizzat m ethaldar bulunuyordu. Sokul-
lu ’nun gayretleri, bir çok gecelerini kethü­
dası H üsrev Bey ile birlikte siperlerde ge­
çirecek dereceyi buluyordu. S iperlere bu
kad ar fazla sokulan veziriazamın hayatı bir
defasında sır kâtibi F eridun Bey tarafından
tehlik eli bir yerden bizzat çekilm ek su ­
retiyle kurtarıldı. H akikaten b ir kaç saniye
sonra oraya düşen b ir gülle b ir kaç askeri
birden öldürm üştü.
Sigetvar kalesi bunca sıkıştırm aya rağ
m en dayanm akta devam ediyordu. Şehrin
kum andam Zrinyi Miklos hakikaten takdire
değer b ir cesaret ve kahram anlıkla karşı
koym aktaydı. M uhasaranın başlangıcından
b e ri Miklos’un ölüm ü esarete tercih ettiği,
ölünceye kad ar m üdafaaya devam edeceği
anlaşılıyordu.
A ralıklı olarak üç defa tek rarlan an
um um î .hücuma rağm en Sigetvar’m düşme-
yişi, ihtiyar ve hasta K anunî’ye fazlaca do­
kunm uş bulunuyordu. Onun için padişah,
ölüm ünden b ir gün kad ar ö n c e :
«— Bu kale benim yüreğim i yakm ıştır.
D ilerim A llahtan ateşlere yana! demişti».
Sigetvar’a üçüncü um um î hücum un
geçildiği 2 eylül günü, hayli hazırlıklar ya­
pılm ış ve kalenin etrafın a odun ve toprak
yığılarak bunlar üzerinden hücum a teşeb­
büs edilm işti. Lâkin m üdafilerin top ateşi
karşısında fazla zayiyata uğranıldığı görü­
lünce geriye çekilinm işti. Bu hücum dan
Gyula kellesinin m uhasarası
1174
sonra su rların altına doğru kazılan lâğım ­
la rın patlatılm asm a, ayni zam anda kale
beden.ne fitilli kum bara y erleştirilerek
tah rib in e çalışılm ıştı. İşte gözünü budaktan
sakınm ayan fedailerin bu gayreti sayesin­
ded ir ki, 5 eylül günü dış kalede büyük b ir
gedik açılarak T ürk askeri içeri girm iş, bu­
radan sağ olarak k u rtu lab ilen ler iç kaleye,
yâni bizzat Zrinyi Miklos’un bulu n d u ğ u son
sığm ak m ahalline koşuşm uşlardır.
İç kale sağlam b ir m üdafaa m ahalli
teşkil etm ekle beraber, Zrinyi’nin bundan
sonra uzun m üddet dayanm a im kânları
azalmıştı. Zira, T ürk hücum ları daha kü­
çük b ir sahaya tek sif' edileceğinden, hü­
cum ların te sirleri de artm ış olacaktı. Zaten
dış kale dü ştü k ten sonra başvurulan b ir
tedb.i", Z rinyi Miklos’un son dayanm a nok­
tasının da iflâsını tem in eyledi. İç kalenin
etra fın a çepeçevre odun, çalı çırpı velhasıl
yanacak bir sü rü malzeme taşınıp akşam
üstü ateşlendi. Sigetvar kalesi bir alev çem ­
b eri ortasında kaldı. Zrinyi için, ya m u­
k adder akibeti burada beklem ek, veyahut
ta üm itsiz b ir huruç harek etin e girişm ek­
te n gayrı yapılacak iş kalm am ıştı.
Kanunî Süleyman'ın ölümü
Sefere çıkarken nikris hastalığından
m uztarip bulunan K anunî Sultan Süley­
m an’ı M acaristan’a k ad ar uzanan se fe r yol­
culuğu ve 5 ağustostan b eri m uhasarasına
devam olunan Sigetvar’m hâlâ zaptedile-
m emiş olm asının verdiği üzüntü biraz daha
yıpratm ıştı. Zaten yaşı da hayli geçkin va­
ziyetteydi. İh tiy ar padişah n ihayet eylülün
ilk günü iyice yatağa düşm üş bulunuyordu.
Osmanlı im paratorluğunun kendi zam anın­
daki şaşaası ile denk b ir hayat sürm üş olan
ve bu k u d ret ve şaşaanın geliştirilm esinde
çok büyük rolü olan K anunî Sultan Süley­
man, n e yazık ki, son seferinin zafer m üjde­
sini duymadan, 6 /7 eylül 1566 da cum ayı cu­
m artesiye bağlıyan gece sabaha d ö rt saat
kala hayata gözlerini yumdu. Büyük padi­
şahın ölüm üne sebep olan hastalık için
nikris, dizanteri, nüzül, h atta an jin gibi
birb irin d en fark lı şeyler kaydedilir. A yrı­
ca yaşlılığın verdiği um um î yıpranm a da
buna ilâve edilir.
 Veziriâzam Sokullu Meh-
m ed Paşa, K anunî Sultan
Süleym an’ın ölüm ünü gizli
tu tu p , onu hayatta imiş gi­
bi gösterm ek üzere tü rlü
te d b irle re tevessül ed er­
ken, b ir ta ra fta n da Haşan
Çavuş’u K ütahya sancak
beyi şehzade Selim ’e gön­
derdi.
Gyuia kalesinin zaptı
K anunî Süleym an İs­
ta n b u l’dan h are k et etm e­
den önce ikinci vezir P e r­
tev Paşayı, m u htelif sınıf­
tan 25 bin asker ve 2 bin
yen içeri ile E rdel tarafın a
gönderm işti. P ertev Paşa,
Zrin yi'n in Sigetvar m uhasarasından hurucu (Ricault'dan)
T'amşvar vilâyetinin kuzey
ta ra fın d a A vusturya işgalinde bulunan kale­ düşm ek üzere olduğunu hissedince G yula’yı
le rd e n Gyula (Giula, Osmanlı T arihlerinde vire ile teslim etm iş bulunuyordu. P ertev
Göle) yi elli sekiz günlük b ir kuşatm ayı m ü­ P aşa bundan başka, Osmanlı tarih lerin d e
teak ip zaptetti (1 eylül). Osmanlı ta rih le rin ­ «Yanya» veya «Yanova» diye kaydedilen
d e «Karaçin oğlu» şeklinde kaydedilen «Jenoe» ile «Vilagoş veya Ulagaş» şeklin­
G yula kum andanı «K eretsenyi» kalenin de kaydedilen «Vilagosvar» k alelerin i de

A y n ı sah n e yi gösteren bu tablo da M a c a r ta rih le rin d e n alın m ıştır

1175
 K an u nî Süleym an'ın şahsiyeti
(İlâ v e : 96)
A v ru p alIların «M uhteşem », biz T ürkle-
r in «Kanunî» dediğim iz S u lta n S üleym an,
O sm anlı p a d iş a h la rın ın en b ü y ü k le rin d e n ­
d ir. Y avuz S elim ’in b iric ik oğlu olm ası do-
lay ısiy le, şeh zâdeliğinde, g elecek tek i sa l­
ta n a tın a a it hiç b ir endişe d u y m ad an 25
y aşın d a ta h ta geçen S u ltan S eüleym an, 46
y ıl b u m evkii işgal e tm e k su re tiy le Os­
manlI p a d işa h la rı ara sın d a sa lta n a t re k o ru
kıran b ir k im sed ir. B u uzun s a lta n a t dev­
r i boy u n ca T ü rk o rd u la rı A sya, A v ru p a ve
A frik a to p ra k la rı ü zerin d e b irço k m u h a ­
re b e le r y apm ış, kazan ılan z a fe rle rle İm pa­
ra to rlu k arazisi h e r üç k ıt’a ü zerin d e m ü­
h im g en işle m e le r k ay d etm iştir. O rd u la rın
b aşın a g eç e re k b ir çok se fe rle re iştira k
e ttiğ i c ih e tle , İm p a ra to rlu k arazisin in b ü ­
y ü m esin d e şah sen h isse d a r b u lu n m a k ­
ta d ır.
K anunî S u lta n S ü ley m an ’ın kum an­
d a n lık k ab iliy eti, b abası Yavuz Selim ve
F a tih M ehm ed d erecesin d e fev k alâd elik
arzetm ezse de, o n ları hem en tâk ip edecek
k a d a r b ir k ıy m e t ta şıd ığ ı da m u h a k k a k tır.
O nun zam an ın d a ve bilhassa iş tirâ k e ttiğ i
se fe rle rd e O sm anlı o rd u su n u n intizam ve
d isip lin i, y e rli ve y ab an cı b ü tü n m ü şa h it­
le rin ta k d ir ve h a y ra n lığ ın ı celbederdi.
T a k d ir to p lay an b u nizam ın teessü sü n d e,
o n u n iyi id a re sin in ve te r tip e ttird iğ i ka­
n u n la rın ro lü b ü y ü k tü . Bu se b e p le d ir ki,
K an ım î’n in tesis e ttiğ i n izam lar o rd u n u n ,
yaln ız k en d i zam an ın d a değil, k en d isin d en
so n ra da te ra k k isin i sağ lam ış, k a n u n la ra
r ia y e t ed ild iğ i m ü d d etçe n izam p erv erlik
ve disip lin d e d evam e tm iştir.
H alk ve b ilh assa o rd u ü zerin d e K anu­
n î S ü ley m an k a d a r sevgi ve saygı u y an d ı­
r a n ik in ci b ir O sm anlı p ad işah ı g ö ste rile ­
m ez. B öyle b ir sevginin doğm asında, g enç­
k en o rd u y a g ire n k im selerin ih tiy a r yaşa
g e ld ik le ri zam anda bile on u b aşla rın d a
g ö rm e le ri k a d a r, iyi b ir b ak ım la te r f i ve
te fe y y ü z le rin in m u n tazam y ü rü tü lm e sin in
ro lü m e v c u ttu r. Bu sevgi dolayısiyledir
ki; S ig etv ar s e fe ri dö n ü şü n d e onun ölüm ü
k esin şek ild e ö ğ ren ilin ce a s k e fte r d erin
b ir te e s sü re k a p ılm ışla r ve «Hay S u ltan
S ü ley m an Han» diye d ö v ü n e re k b ir m ü d ­
d e t y ü rü y ü şte n k alacak d ere c e d e s a rs ın tı­
ya u ğ ra m ışla rd ır.
K an u n î S ü leym an, şah sın a k a rşı d u y u ­
la n sevgi ve saygıyı sa lta n a tın ın başlarm -
1176
da tesis ed ip , uzun y ılla r m u h afaza k u d re ­
tin i g ö ste rm iştir. P ad işa h o lu r olm az, ba­
b ası Yavuz S elim ’in şid d e t te d b irle rin d e n
m u ta z a r rır olm uş k im selerin z a ra rla rın ı
te lâ fi edici şek ild e â d a le t ö rn e ğ i g ö ste r­
m esi, o n u n leh in d ek i in tib a ın m ayasını
teşKil etm iştir. F e v rî b ir ta b ia ta sa h ip ol­
m am ası, k a r a r la rın ı d ü şü n ü p ta ş ın a ra k
v erm esi, te m k in ve itid a li eld en b ıra k m a ­
m ası o n u n m u v affak iy et y o lu n u açan ve
k en d isin i b ü y ü k lü ğ e g ö tü re n h a sle tle rin -
dendi. S a lta n a tı sıra sın d a m erk eziy etçiliğ i
dah a da sık ılaşan İm p a ra to rlu ğ u y ü celte­
cek baş, e lb e tte b u h u su s iy e tle re sa h ip ol­
d u ğ u ta k d ird e b a ş a rı sağ lıy a b ilird i.
K an u n î S üleym an, d e v letin k u d r e t ve
n ü fu z u n u h e r şeyin ü stü n d e tu ta r d ı. D ev­
le t n ü fu zu n u n sa rsılm a sın a y ol açacak
şe y le re m ü sa ad e etm ez, b u n a z a ra r v e re ­
cek fa a liy e tle rin i ö ğ ren d iğ i ta k d ird e e n
seydiği k im se le re d ah i k ıy ard ı.
K an u n î S üleym an, iyi ad a m se ç e n ve
k ıy m etin i ta k d ir e ttiğ i k im se le ri lây ık ol­
d u k la rı m ev k ilere y ü k se lte n b ir h ü k ü m ­
d a rd ı. O nun adam se çm ek tek i isa b e tli h a ­
r e k e tin e a it b ir çok ö rn e k g ö ste rm ek
m ü m k ü n d ü r. Bu a ra d a İb ra h im P aşa , B ar­
b a ro s H ay red d in , Ş air B âkî en ö n d e gelen
ö rn e k le rd ir. H aso d ab aşılık tan b ird e n b ire
veziriâzam lığa g e tird iğ i İb ra h im P a şa n ın
zekâ ve cev v aliy etin d en d ev let istifa d e e t­
m iş, K an u n î d ev rin in k u d r e t ve h a şm e tin i
p o litik faaliy etiy le A v ru p a lIla ra e n iy i ta ­
n ıta n bu adam o lm u ştu r. B a rb a ro s Hay-
re d d in ’in k a p ta n ı d e ry a lığ a g etirilm esi
ise^ T ü rk d o n an m asın ın k u d re tin in en
y ü k se k n o k ta sın a u laşm a sın a âm il olm uş­
tu r . K an u n î’n in him aye e ttiğ i B âkî’n in şa h ­
sın d a T ü rk ed eb iy atı e n k ıy m etli elem an ­
la rın d a n b irin i k azan m ıştır.
K an u n î S üleym an, iş b a ş ın a g e tird iğ i
ad a m la rın k a b iliy e tle rin i iyi ö lçtü ğ ü , k e n ­
disinde b ir d e ğ e r sezdiği k im se le ri yaki-
n e n ta k ip eylediği için ,ona gelişigüzel ve
iltim a slı ta rz d a adara tav siy e edilem ezdi.
B u b ak ım d an h a k ik î d e ğ e rle r tem ay ü z e t­
m ek im k ân ın ı b u lu r veya yav aş y av aş ye­
tiş e re k g elecek y ılla rd a y ü k se k m ev k ilere
g eçm ek ü z e re h azırlan m ış o lu rd u . K anu­
n î’n in bu h u su siy eti dolay isiyle yalnız
k e n d i zam an ın d a değil, İkinci Selim ve Ü-
çü n cü M urad zam an ın d a b ile e h il d e v le t
a d a m ı sık ın tısı çekilm edi. Z aten , İkinci
 S elim v e Ü çü n cü M u rad d e v rin in m ü h im
d e v le t a d a m la rı, ilk evvel esaslı y etişm e
g ü n le rin i K an u n î d e v rin d e g eçirm iş kim -
se le rd i.
K an u n î S ü ley m an , te b ’a n s ü k û tı ve
itid a l sah ib i b ir k im se o ld u ğ u n d a n k a r a r ­
la rın d a aceleci d av ran m az, b ir şey y a p m a­
y ı k a r a r la ş tırd ığ ı zam an d a k a ra rın d a n
dön m ezd i. S a lta n a tın ın ilk y irm i b e ş y ılın ­
d a azim k ârlığ ı ic ra a tın a h âk im ve m ü e ssir
olan K an u n î S ü ley m an , ih tiy a rlık y ılla rı
z a rfın d a b u b ak ım d an b ira z k ayba u ğ ra -
m ış g ibi g ö rü n ü r. O nun böyle g ö r ü n m e ­
sin d e k a d ın te s irin d e k a lışın ın b e lir tile r i­
ni seçm ek m ü m k ü n d ü r. İle ri d erecey e
v a rm a m a k la b e r a b e r , O sm anlı p a d iş a h la rı
a ra sın d a k a d ın n ü fu z u n a â le t olan ilk p a ­
d işa h K an u n î S ü ley m an ’d ır.
K a n u n î S ü ley m an , ilm e ve ilim a d a m ı­
n a d e ğ e r v e re n , m e m le k e tin b u b ak ım d an
g elişm esi y o lu n d a em ek s a rf e d e n b ir h ü ­
k ü m d a rd ır. F a tih M ehm ed n asıl S ahn-ı Se-
*->
aldı. Bazı kaynaklara göre, G yula’nın fetih
haberinin padişahın ölüm ünden önce ordu­
gâha ulattığı kaydedilm ekteyse de um u­
m iyetle K anunî’nin bu m üjdeyi duyamadaıs
öldüğü kabul edilm ektedir,
Sigetvar'ın zaptı
K an u n î’nin öldüğü gece Sigetvar iç ka­
lesinin etra fın a odun yığılıp ateşlenm iş ve
kale dahilindekiler b ir alev çem beri o rta­
sın d a kalm ışlardı. S igetvar’ın inatçı ve kah-
ram ain kum andanı Zrinyi Miklos, bu vazi­
y et karşısında, ateşten kavrulm ak veya
kalenin düşm esine bizzat şahit olm ak y eri­
ne üm itsiz b ir h uruç harek etin e teşebbüs
etti. Önce sırtın a ipekli b ir kaftan giydi;
boynuna b ir altm zencir, başına da tu rn a
te lleriy le süslü başlığını geçirdi, b ir cebine
yüz altm , diğerine de kalenin an a h ta rla rın ı
koydu. K endisi ile birlikte ölümü göze alan
a ltı yüz kişi ile b irlik te kaleden s ü r’atli b ir
çıkış yaptı. Bu kadarcık insanın kale et­
rafındaki T ürk çem berini yarm ası im kân­
sızdı. N itekim kaleden çıkar çıkmaz göğ­
süne iki k urşun başına b ir ok isabetiyle
ağır şekilde yaralanan Zrinyi Miklos derhal
y akalanarak Y eniçeri ağasına götürüldü.
Otuz d ö rt günden beri koca bir orduyu uğ­
1177
m an m e d re se s i ile h u k u k ve ilâ h iy a t fa ­
k ü lte le rin i k u rm a k su re tiy le , ilm in geliş­
m esin e h izm et etm işse, K an u n î de tıb ve
m a te m a tik fa k ü lte si y e rin e geçen Sahn-ı
S ü ley m an iy e’yi k u r a ra k ayni yönde d e ğ e r­
li h izm et ifa e tm iştir. Bu sây ed e K an u n î
d e v ri âlim ve sa n ’a tk â r la rm e n b ol o ld u ğ u
b ir d e v ir h âlin i ik tisa p ey lem iştir.
K an u n î S ü ley m an , im a r h a re k e tle rin e
d e ğ e r v e re n b ir h ü k ü m d a rd ı. O nun için,
e n b a ş ta İsta n b u l olm ak ü z e re m e m le k e tin
b ir çok y e r le rin d e cam i, m e d re se , im a re t,
m e k te p , h a n , h a m am v e k ö p rü gibi e s e r ­
le r m ey d an a g e tirilm iş tir. Hiç b ir O sm anlı
h ü k ü m d a rın ın s a lta n a tı esn asın d a K an u n î
d e v rin d e k i k a d a r bol b in a y ap ılıp m im a rî
ş a h e s e rle r o rta y a k o n m am ıştır.
B ib liyografya: H am m er (M. A tâ); Dev-
let-i O sm aniye ta r ih i C. 5, 6. Solakzâde-;
T arih . C elâl zâde M ustafa; T a b a k a tü l me-
m alik fi d e re c a t ü l m esalik. P eçev î İb ra ­
h im ; P eçev î ta r ih i. S elânikli M ustafa; T a­
rih .
ra ştıra n bu cesur kum andan b ir top nam lu­
sun u n ü stünde başı kesilm ek suretiyle
idam edildi (7 eylül 1566 - 21 Safer 974).
Zrinyi Miklos huru ca teşebbüs ettiğ i sırada
T ürk kuvvetleri de kaleye dahil oldular.
Veziriâzam Sokullu M ehmed Paşa, b ir
ta ra fta n padişahın ölüm ünü gizlem ek içia
te d b irle r alırken, öte yandan da, Sigetvar’
m idaresi ve sağlam b ir h u d u t kalesi halin­
de m uhafazası için g ay retler sarfetti. B ir
sancak m erkezi ittihaz olunan Sigetvar’ın
id are işlerin i ted v ire Pecs (Peçuy) alay beyi
İsk en d er Bey m em ur edildi.
Sokullu'nun aldığı tedbirler
Y eni padişah ta h ta cülûs edinceye ka­
d ar K anunî S ultan Süleym an’ın ölüm ünün
duyulm am asına dikkat eden Veziriâzam
Sokullu M ehmed Paşa bu hususta b ir ta­
kım sıkı te d b irle r aldı. K anunî’nin son da­
kikaları hakkında Osmanlı kaynaklarında
b ir şey m evcut olm adığı halde, bazı b atılı
ta rih çile r, padişah son nefesini verdiği sı­
rad a yanında yalnızca veziriâzam ile hekim
başı K aysûnî zâde B edrüddin M ehmed Çe-
leb i’nin bulunduğunu söylerler. B atılı ta­
rih çilerin bu id d iaları kuvvetli b ir delile
istinad etm em ekle b erab er m antıkî de gö­
rü n m ek ted ir. Veziriâzam, padişahın ölümü-

Sadrıâzam Snkullu Mehm ed Paşa ve kâtibi Feri­
dun Bey K a n u n in in vefatına ağlarken (Feridun
Bey'in «Nüzhet-i esrar el-ahbâr der seferi Siget-
var» adlı eserinden)
ne ister bizzat şahit olsun, ister bir kimse
vasıtasiyle, h ab erdar edilsin, bunu gayet
m ahdut şahıslara duyurdu. Evvelâ kendi sır
k âtibi F erid u n Beye vaziyeti bildirerek,
Şehzâde Selim ’e gönderilecek m ektubu kâ-
lem e aldırdı.
gehzâdeye m ektup götüren Haşan Ça­
vuş bile padişahın ölüm ünden m alûm at­
la r değildi. Zâten kendisi H alep beylerbey­
liğine tâyin olunan bir paşaya m üjdeci ola­
ra k gönderilm ekte, bu arada yolu üzerin­
de K ütahya civarındaki Sıçanlı sahrasın­
da yaylada bulunan Şehzâde Selim ’e uğra­
yarak m ektubu da verm ekle vazifeli idi.
Selânikî’nin zikrettiği ve diğer tarihçilerin
de ondan naklettiğine göre, veziriâzam, Ha­
1178
şan Çavuş’a şöyle b ir şifahî te n b ih atta bu­
lunm uştu: «Yolun üstünde Sıçanlı sahra­
sında Şehzâde Sultan Selim Han h azretleri­
ne m ektubum uzu isal ile fetih haberini
ilâm eyleyesin ve şevketlû pâdişâh hazret­
le ri kaleyi m uhkem yapm ayınca göç etmez
diyesin ve âfiyet ve selâm et haberin vire-
sin».
Şehzadeye m ektup götüren H aşan Ça­
vuş yola koyulurken, yazısı padişahın yazı­
sına benziyen silâhdar Cafer A ğa’yı otağı
hüm ayuna o tu rtan Sokullu Mehmed Paşa,
m uhtelif işler hakkında tıatt-ı hüm ayunlar
yazdırarak K anunî’n in yaşadığı süsünü ver­
dirm ekteydi. Böyle te d b irle r alırken bir
yandan da padişahın nâşını otağı hüm ayun­
da yıkatıp teçhiz ve tekfinini yaptırdı. Da­
hilî ahşasını çıkartıp göm dürdü. Cenaze
namazı, içlerinde tabip Kaysûnî zâde Bed-
riiddin Mehmed Çelebi, padişah imamı D er­
viş, R ikâpdar M ustafa, Musa ve Haşan
ağaların bulunduğu on ik i kişilik b ir cema­
at tarafın d an kılındı. Bundan sonra ceset
ilâçlanıp misk ve am ber gibi kokulu şey­
lerle m uşam balara sarılıp b ir ta b u t içinde
otağı hüm ayundaki ta h tın altın a saklandı.
Sokullu Mehmed Paşanın sık ı ted b ir­
le ri sayesinde ilk günlerde K anunî’nin ölü­
m ünü hususî şekilde h ab erd ar edilenlerden
başka kim se duymadı. Kendisine ikinci de­
fa nişancılık tevcih edilen Celâl zâde Mus­
tafa Bey bile, bu tevcihat m ünasebetiyle
nişancılık h il’ati giydirilm ek üzere otağı
hüm ayununa girdiği zaman padişahın öldü­
ğünü öğrendi. Y etişm esinde büyük rolü
olan K anunî’nin ölümü onu ziyadesiyle m ü­
teessir ettiğinden hem en ağlamaya başladı.
Lâkin alm an te d b irler icabı kendisini zorla
tutm ak ve otağı hüm ayudan gü ler yüzle
çıkm ak m ecburiyetinde kaldı.
H er işin y erli y erin d e ve norm al şe­
kilde cereyan etm ekte olduğu intibaını de­
vam ettirm ey e ehem m iyet veren veziri­
âzam, Sigetvar’m fe th i m ünasebetiyle icap
eden y erlere zafernâm eler yazdırdı, h attâ
zafer şenlikleri te rtip ettird i. S igetvar’ın
kilisesini tam ir ile camiye tahvil, aynı za­
m anda padişahın cııma nam azına çıkaca­
ğını ilân ettirdi. A radan b ir kaç gün geçin-
 K an u n î Süleym an zam anındaki hüküm darlar
(İlâve : 97)

*
->
İra n : Ş ah İsm ail — 1524, Ş ah Tah-
N apoli ve Sicilya : B eşinci Ş arl —
m asp 1524 — .
1554, B irinci F ilip (İspanya k ıra lı o larak
M a caristan : İkinci L ayoş 1516 - 1526. İk in ci Filip) 1554 — .

M oskova K n ezleri : D ö rd ü n cü Vasili P o rte k iz : E m a n u el — 1521, Ü çün­

^ — 1533, D ö rd ü n cü (K orkunç) İv an 1533 c ü C ivan 1521 - 1557, S eb astiy an 1557 — .
— (1547 de R us Çarı). F ra n sa : B irinci F ra n su v a — 1547,
L e h ista n : Z igism und — 1548, Zi­ İkinci H an ri 1547 - 1559, İkinci F ra n su v a
g ism u n d O güst 1548 — 1559 - 1560, D okuzuncu Ş a rl 1560 — .
İn g ilte re : Sekizinci H an ri 1509 - 1547,
A lm an y a : Beşinci Ş a rl (Şarlken)
M ari T u d o r 1547 - 1558, B irin ci E lizabet
— 1556, F e rd in a n d 1556 - 1564, İk in ci Mak-
sim ily en 1564 — . 1558 —
İsp an y a : B eşinci Ş a rl (1519 da A lm an P a p a la r : O nuncu L eon (Jean de Me-
im p a ra to ru seçilm iştir) 15 i 6 - 1556, İkinci dicis) — 1523, Y edinci K lem an (Jules
F ilip 1556 — . d e M edicis) 1523 - 1534, Ü çüncü P o l 1524 -
1549, D ö rd ü n c ü J ü l 1550 - 1555, D örd ü n cü
P ol 1555 - 1559, D ö rd ü n cü P iu s (Pi) 1559 -
1565, B eşinci P iu s 1566 — ^ .

K a n u n in in m im ar Sin an /a y a p tırd ığı m uhteşem camidinin bîr asır evvelki resmi (Ressam Bartlett)
ce de, padişahın nikristen fazlaca m uztarip
bulunduğunu, bu yüzden nam aza çıkamı-
yacağını etrafa yaydırdı. O aralık asker ara­
sında padişahın ölümü hakkında şüpheler
belirm eğe ve gizli fısıltılar dolaşmağa baş­
lam ış, ayrıca b ir kısm ı da, padişah na­
mazda bulunsa ihsan ve in ’am lar eylese di­
ye söylenmeye koyulm uştu. Bu söylentiler,
ölüm şüphesini çoğaltıcı m ahiyette oldu­
ğundan, Sokullu, m ukabil bir ted b ir ala­
ra k «Beyler, ağalar yarm hazır olun, divan
vardır» diye ilân edince, askerin şüphesi
dağılarak padişahın sağlığına inanm aya
SOleym aniye cam im in yeni bir resmi
Kanunî'nin türbesi (Bir asır evvel Bartiett tarafından yapılm ış
bir resmi)
1180
başladı. A sker arasında bu ilânı yaparken,,
alınacak te d b irler üzerinde h arek et ve söz
b irliğ 'n i tem in edebilm ek gayesiyle ölüm
hâdisesini bilenlere, F erid u n Bey vasıta-
siyle ten b ih atta bulundu. F atih M ehmed’-
in ölüm ünde olduğu gibi y eniçerilerin a-
yaklanm asından çekinildiğinden, kapıkulu
askerinin m eşgul olabileceği işlere şevkine
çalışıldı.
M üverrih Selânikî M ustafa E fen d i’niri
an lattığına göre; ertesi gün on iki d irek li
çadırda divan toplantısı yapıldı. Â det üze­
re, kapıkulu askerleri, divan h aricin d ek i
muhafaza hizm etlerini u a için
y erlerin i aldı. M üzakereleri
m üteakip bunun icabı askere
yemek çıktı. Y em ekten sonra
yine âdet üzere, en evvelâ ye­
niçeri ağası arzda bulunm ak
için otağı hüm ayuna yani pa­
dişahın huzuruna girdi. H uzur­
dan çıkınca y eniçerilere şöyle
hitap etti:
«— Y oldaşlar, şevketlû pa­
dişahımız bu y u rd u lar ki, ber-
hüdar olup yüzleri ak ve gaza­
ları m übarek ola! Yoldaşlıkla­
rın tam am edip kaleyi tekm il
etsinler; az kalm ıştır. Cümlesi­
nin te ra k k ile ri (yani m aaş
eamları) ve bahşişleri verilsin,
m akbulüm dür, h ay ır duam ı al­
sınlar».
Veziriâzamla m üşavere n e­
ticesi, padişahın ağzımdan bu
sözleri söyledikten sonra, hün­
kârın em rini sü r’atle yerine
getirm ek üzere a t hazırlanm a­
sını em retti. Lâkin yeniçeri a-
ğasım n yüksek sesle verdiği
bu em re y eniçerilerin cevabı:
«— B ahşişler nice olur?»
Gibi y arı itiraz havası ta­
şıyan b ir cüm le halinde yük­
seldi. M aam afih y en içeri ağa­
sı gayet tab iî b ir şekilde ko -
nuşarak:
 «— C üm lesine ben kefilim , baş üze­
rin e; hem en padişahım ızın dileği yerine
gelsin, kaleye yetişelim » deyip, hem en a tı­
n a atladı; kaftan ı ile sarığını bile at üze­
rin d e değiştirdi. O nun bu şekilde davra­
nışı karşısında yeniçeriler seslerini çıkar­
m adı. Böylece kapıkulunun kale ta ra fın a
gitm esi ve ta m ir işiyle uğraşm ası tem in o-
lundu. Bu arada A nadolu beylerbeyi Zal
M ahmud Pasa kereste tem inine m em ur ol­
duğundan askerin b ir kısm ı bu işe ayrıldı.
Rum eli beylerbeyi Şemsi A hm ed P aşa ise
Rum eli askeri ve iki bin yeniçeri ile
Ba'ıocsa (Babofca) nın feth in e gönderildi.
Böylece ordugâh askerden b ir hayli tenha-
laştı.
Drava neh ri boyunda bulunan Baboc-
sa önüne T ü rk kuvvetleri vardığı zaman,
iç erd ek iler m üdafaaya güçleri yetmiyece-
ğini k estirerek şehri yakıp kaçıp gittiler.
Böylece ilk defa 1532 de zaptedilip, bilâha-
r a A vusturya işgaline m aruz kalm ış olan
Babocsa ikinci defa T ürk idaresine girm iş
oldu. Babocsa alındığı sırada civardaki ka­
lelerd en Belovar ve daha b ir iki y e r daha
ele geçirildi.
Sigetvar'dan ayrılış
V eziriâzam Sokullu M ehm ed P aşa Si-
g etv ar kalesinin ta m iri bahanesiyle askeri
oyalam akta, buna rağm en günler geçtikçe
padişahın ölüm üne d air şüpheler artm ak ta
ve Selim ’in İstan b u l’a gelerek hüküm dar ol­
duğu şayiası orduda yayılm aktaydı. Bu şa­
yialar, hiç şüphesiz, padişahın ölüm şüp­
hesiyle ilgili ve onu destekleyen şeylerdi.
Bu m üddet zarfında şehzade Selim ise Kü­
ta h y a ’dan İstan b u l’a gelip ta h ta cülûs et­
tik te n sonra B elgrad’a gitm ek üzere yola
çıkmış bulunm aktaydı.
F erid u n Bey m ünşeatındaki b ir âriza
su retin d en öğrendiğim ize göre; padişahın
ölüm ünün otuz beşinci günü S ultan Selim ’e
bir ar'.za yaz’lm ış bulunm akta; bunda, Sul­
tan Süleym an’ın ölüm ünün gizlenm esi yo­
lu n da gayret sarfedildiği; buna rağm en
cülûsu hüm âyunlarına dair h ab erlerin İs­
ta n b u l’dan g elenler vasıtasiyle ordu safla­
r ı arasına yayıldığı; zaptı rap tın a dikkat
1181
edilm esi em redilen askerin m aneviyatının
zayıflatılm am ası ve düşm ana cesaret ve­
rilm em esi için ölüm hâdisesinin gizli tu tu l­
duğu; ancak yeni hüküm dar gelm eden or­
dunun, h arek etin in doğru olmıyacağı! zahi­
ren in de azaldığı, bu bakım dan s ü r’atle ye­
tişilm esi lüzum una işaret edilm ektedir.
Sultan ikinci Selim, B elgrad’a pek yak­
laştığı sırad a eline geçmesi icap eden bu
âriza dolayısiyle olm alı ki, B elgrad’da kal-
m ıyarak V ukovara’ k adar ilerlem iş, Bel­
g rad ’a geldiği sırad a vaziyetini Veziriâzama
bildirm iştir. F akat, m üverrih Selânikî’nin
kaydettiğine nazaran, Sokullu M ehmed P a­
şa buna cevaben: «Şayet orduya yolda mü­
lâki olursa askerin cülûs bahşişi istiyeceği-
ni; halbuki buna k ifayet edecek m iktarda
p ara getirilm ediğini, binaanaleyh Belgrad’
da beklem esinin m ünasip olacağını» arbet-
ti. V eziriâzam m m ülâhazasını uygun bulan
Selim ise V ukovar’dan B elgrad’a döndü.
Y eni padişahın B elgrad’a gelişi öğre­
nild ik ten sonra kapıkulu askerinin maaşı­
nın verilm esini m üteakip, veziriâzam ordu­
yu h arek ete geçirdi. O rdu S igetvar’dan ay­
rılırk en K anunî’nin ölüm ünün üzerinden
44 günlük zaman geçmişti. H areket ve yol­
culuk esnasında da K anunî’nin ölüm ünü
duyurm am aya çalışan Sokullu Mehmed P a­
şa b ir takım te d b irler alm ıştı. Bu cüm leden
olarak, padişahın nâşını taşıyan arabanın
içine, K anunî’ye benzeyen b ir adam o tu rtu l­
m uştu. H asoda ağalarından Bosnalı H aşan
Ağa olan bu adam , beyaz yüzlü, doğan bu­
runlu, kösec sakallı ve h asta mizaçlı idi.
Boynu da bir sargı ile sarılm ıştı. H arekete
geçilirken arabanın etrafın d a vezirler, peyk­
ler, solaklar m evkilerini alm ışlar, alkış tu ­
tu p tabl-u nek k are ve n efirle r çalınarak yü­
rüyüşe başlanm ıştır. Yolda gidilirken Haşan
A ğa zaman zaman sağ ve soluna selâm ver­
diği, veziriâzam da ara sıra arabanın yanı­
na sokularak b ir şeyler arzediyorm uş gibi
davrandığı için, bunu gören askerler, padi­
şahın ölüm şayiasının doğru olm adığına
in a n ır gibi oluyordu.
Bu m inval üzre yola devam edilirken
eski sınırdan içeri girilince veziriâzam:
«Şimdi m em leket dahiline girilm iştir, padi­
şah hazretleri rikâb ağaları ile yalnız kala­
caktır» diyerek cenaze arabasını ordudan
ayırıp 300 muhafız ile 6 hafıza tevdi etti. Bu
sırada Belgrad’a dört konak mesafe kalm ış­
tı. Veziriâzam hâfızları yanına çağırıp: «A-
rabanm yanına gidip Yasin, K ehf sûresini
ve K ur’andan istediğinizi okuyunuz, zikrul-
lah ederek İlâhi okuyunuz» dedi.
Bu hâl, padişahın ölüm ünün artık ifşa­
sı idi. Sabaha dört saat kala h areket olunup
hâfızlar K ur’an okumağa başlayınca kırk se­
kiz gündenberi devam eden gizlilik ortadan
kalkm ıştı. Hafızlardan biri olan m üverrih
Selânikî M ustafa Efendi de bu durum u şöy­
le anlatıyor: «Altı nefer adam vardığımız
gibi, solaklar sizin burası yürüyecek yeriniz
değildir dediler, biz zikrullaha başladık,
gece bir orm an kenarı m ahal idi; gayet
m üessir düştü. Gerçi m erhum un intikalini
bilmez adam kalm am ıştı ve m erhum un
m eyti bu vakte değin kırk sekiz gün setro-
lunm uş oldu, am a keşf-i sır olup âşikâr ol­
mağın kırk sekiz yıldanberi (m üverrih hic­
ri seneye göre konuşuyor) serir-i izzette pa-
dişah-ı âlem penah m evti hasreti te sir edip
suziş-i m âtem ile herkes âh ve n âle ve ef-
gana ağaz eyledi ve hay hay ile ağlaşıp eğ­
leştiler ve sol m ertebeye vardı ki yürüme-
yip hay Sultan Süleyman Han deyu feryada
başladılar; vüzeray-ı izâm b ir yere gelip
m eyti izhar ettik lerin e nâdim oldular; ev­
velki hâl ile gitm ek evlâ imiş dediler».
Ordu efradının fazlaca teessüre kapı­
larak yürüyüşü du rd u rm aları üzerine, vezi­
riâzam Sokullu Mehmed Paşa askerin içine
girm iş ve onlara hitaben: «K ardaşlar, yol­
daşlar! Niçin yürümezsiz? Yürüyelim . Bun­
ca yıllık İslâm padişahıdır; K u r’anı azîm ile
tâzim eyliyelim. Bu denlü gazâvât edip On-
gürüs vilâyetin dâr-ı İslâm eyledi ve cüm ­
lemizi n i’m eti ihsâniyle besledi, ivaz bu
m udur ki m übarek cesedini başımızda gö-
türm iyelim . İşte oğlu Sultan Selim Han pâ­
dişâhımız on yedi gün d ü r ki B elgrad’da size
m untazırdır. M erhum Gazi padişah rahme-
tu llah i aleyh cüm leye bahşiş ve terak k ile­
rinizi tesviye etm iştir, bittam am ihraç olu­
nur, hep aluruz» demiş, ondan sonra da ha­
fızlara: «hâfızlar durm an K u r’an azîm oku­
yup yürüyelim » dem iştir. Sokullu’nun bu
hitabı askere ziyadesiyle te sir etm iş, y ü rü ­
m ekten kalan k itle canlanıp «derdim ize
derm an K u r’andır; din ve imanımız K ur’an-
dır; im anla K ur’anla gidelim» sözleriyle yo­
la koyulm uştur.
Ordu Belgrad’a vasıl olunca, otağ ö-
nünde S ultan Selim ’in de iştirak i ile-cenaze
namazı kılındıktan sonra, ta b u t vezir A hm ed
Paşa, padişahın sevdiği kim selerden olan
F erhad Ağa, eski Mısır valisi A li P aşa ve
Şeyh N ureddin E fendi zâde’ye verilerek
d ört yüz kişilik b ir toplulukla İstanbul’a
gönderilm iştir. Sigetvar ve Belgrad’dan
sonra üçüncü defa olarak İstan b u l’da da ce­
naze namazı kılınıp 28 kasım 1566 da Süley-
m aniye Camii yanındaki tü rb esin e defne-
dilm iştir.
 BİBLİYOGRAFYA
Ab dü lh ak A d n an A d ıvar: O sm anlı T ü rk le rin ­ Cem âleddin: O sm anlı ta rih ve m ü v e rrih le ri,
d e İlim , İsta n b u l 1943. İsta n b u l 1314.
A b dü rrahm an Paşa (Tevki'i): K an u n n am e, Cevahir-ül m enakib: M illet k ü tü p h a n e s i, No.
M illî te te b b u la r M ecm uası, C. 1, sayı. 1, 2, 3. 1031.
A g âh S ır rı Levend: G aza v atn âm eler ve Mı- Çağatay Uluçay: H arem d en m e k tu p la r, İs­
h alo ğ lu A li B eyin gazav a tn â m e si, A n k a ra 1956. ta n b u l.
A geh i M an su r Çelebi: F etih n âm e-i kale-i Si­ Ç ağatay Uluçay: O sm anlı s u lta n la rın ın aşk
g e tv a r, Ü n iv e rsite K ü tü p h a n e si, T ü rk ç e yazm a­ m e k tu p la rı, İsta n b u l 1950,
la r No: 3384 D. Cantem ir: H isto ire de l’em p ire O tto m an ,
Ahm ed Refik: XVII. a s ırd a İsta n b u l h ay atı. P a ris 1743.
İsta n b u l 1935. D'O hssons: T ab leau g é n é ra l de l’e m p ire O tto ­
A hm e d Refik: XVII. asırd a İsta n b u l h a y atı, m an , P a ris 1788.
şîlik, İsta n b u l 19Î2. E. Charrière: N égociation de la F ra n c e d an s
A. Z. V e lid î (Togan): T ü rk ve T a ta r ta rih i, le L ev an t, P a ris 1848.
K azan 1912. Efdaleddin: B ir vakay-ı m üellim , T a rih i Os-
A k d e s Nim et Kurat: Rusya T arih i, A n k ara m an i E n cü m en i m ecm u ası sayı: 4.
1948. Evliye Çelebi: S ey ah atn âm e, C. 5 ve 6, İsta n ­
A k d e s Nim et Kurat: T o p k ap ısaray ı m üzesi bul 1318.
arşiv in d e A ltm -o r A , K ırım ve T ü rk is ta n h a n la r ı­ F. Eck hart (İbrahim Kafesoğlu): M acaristan
n a a it y a rlık ve b itik le r, İsta n b u l 1940. ta r ih i, A n k a ra 1949.
 li: K ü n h ’ü l-ah b ar, İsta n b u l 1285. Feridun Bey: M ünşeat-üs se lâ tin , İsta n b u l
 li: N a d irâ t-ü l m e h a rib , T o p k ap ısaray ı m ü ­ 1274.
zesi R evan k ita p lığ ı No. 1290. Ferdî: G azâvât-ı S u ltan S üleym an, A yasofya
Ali Rıza Seyfi: K em al R eis ve B aba O ruç, İs­ k ü tü p h a n e s i No: 3317.
ta n b u l 1325. Fevzi K u rdoğiu: İlk K ırım h a n la rın ın m e k ­
A li Rıza Seyfi: B a rb a ro s H ay red d in , İsta n b u l, tu p la rı, B e lle te n sayı: 3 - 4.
1330. Fevzi K u rdoğiu: H adım S üleym an P aşa n ın
A. Gabriel: M onum ents T u rc s d ’A n ato lie, P a m e k tu p la rı ve B e lg rad m m u h a sa ra p lâ n ı, B elle­
r is 1924. te n sayı: 13.
A. Fefaivre-. L es M agyars p e n d a n t la d o m in a­ G. N oradounghian: R ecueil d ’ac te s in te r n a tio ­
tio n O tto m an e n H ongrie. C. 1, P a ris 1902. n a u x de l’e m p ire O tto m an , P a ris 1897.
A. Sagredo: M em oire îsto ric h e de m o n arch i Gazâvât-i Hayreddin Paşa: Ü n iv ersite k ü tü p
O tto m an i, V e n e tia 1679. h an esi No: 2639.
A n tuvan Galland: îsta n b u ïa a it g ü n lü k h â tı­ Gazi M e kki Seyahatnamesi: T a rih S em in eri
ra la r, A n k a ra 1949. d erg isi, sayı 1 ve 2, İsta n b u l 1937.
A rşive Kılavuzu: F asik ü l 1 ve 2, İsta n b u l 1938. Gram m ont: H isto ire d ’A lger sous la d om ina­
Ayni Ali: K avanin-i Âl-i O sm an d e r hülâsa-i tio n T u rq u e s, P a ris 1886.
d e fte r-i d iv ân , İsta n b u l 1280. H alil Edhem : M eskükât-ı O sm aniye, İsta n b u l
A y va n saray î Hüseyin: H a d ik a t’üi C evam î, İs­ 1334.
ta n b u l. H alil İnalcık: K ırım ’ın O sm anlı tâ b iliğ in e g ir­
Aziz Sam ih: Şim ali A frik a d a T ü rk le r, İsta n ­ m esi ve a h id n â m e rre s e le s i, B e lleten savı: 30.
b u l 1937. H alil İnalcık: O sm anlı-R us re k a b e tin in m en­
Baron de Testa: R ecueil des tr a ité s de la şei, B e lle te n sayı: 46.
p o rte O tto m an e, P a ris 1864. H am m er (M. Atâ): D evlet-i O sm aniye ta rih i,
Bayezidnâme: T o p k ap ısaray ı m üzesi, R evan C. 4, 5, 6, İstan b u l.
k ö şk ü k ita p lığ ı, No. 1272. H aşan Beyzade: T a rih ,R agıb P aşa k ü tü p h a ­
Bu rsaiı M. T ahir: O sm anlı m ü e llifle ri, İsta n ­ n esi, No: 987.
b u l 1343. Haşan Rum lu: A h sen ’ü t-te v a rih , K alk ü ta 1931.
Busbecq (H üseyin C ahid Y alçın): T ü rk m ek ­ H aydar A lpagu t: D enizde T ü rk iy e, İsta n b u l
tu p la rı, İsta n b u l 1939. 1937.
Celâl zâde M u stafa Çelebi: S elim nâm e, Top* H ayrullah Efendi: D evlet-i Aliyye-i O sm aniye
k a p ıs a ra y ı m üzesi R evan k ö şkü k ita p lığ ı No. 1274. ta rih i, İsta n b u l 1292.
Celâl zâde M u stafa Çelebi: T a b a k t’ül-mem a- Hoca Sadeddin: T ac’ü t-te v a rih , C .II. İsta n b u l
lik fi d ere c a t'ü l-m e sa lik (b u g ü n k ü dile ta tb ik 1280.
e d e re k n e ş re d e n S ad ed d in T okdem ir) İstan b u l, Hüseyin Hüsam eddin: A m asya ta r ih i, İs ta n ­
1937. b ul 1927.
 İbn Ayas: B e d a’i ü l-zuhur fi v ek ay i'ü l-d ü h û r,
m , İsta n b u l 1936.
İbn Ayas: T arih-i M ısr, B ulak 1311 -1312.
İbn Kem al: T evarih-i Âl-î O sm an, F a tih Mil­
le t k ü tü p h a n e s i No: 4221 (VII, IX, X. d e fte rle r).
îdris-i Bitlisî: H eşt BLhişt, N u ru o sm an iy e kü­
tü p h a n e s i No: 3209.
İsm ail Galib: Takvim -i M eskukâtı O sm aniye,
İsta n b u l 1307.
İsm ail Hakkı Uzunçarşıiı: O sm anlı T a rih i, C.
2, A n k a ra 1949.
İsm ail Hâm i Danişm end: O sraanlı T a rih i kro-
n o lijisi, C. 1 ve 2, İsta n b u l 1948.
İslâm Ansiklopedisi : İsta n b u Ü niversitesi
n e şri.
İorga: H isto ire des R ournains de T ransilva-
n ie et de H ongrie, B u c u reşti 1940.
İorga: G eschichte d es O sm anische
G ath a 1909.
İtaatnâme: H ü srev P aşa k ü tü p h an esi, No: 341.
Jean Chesneau: L e voyage de M onsieur d'A -
ra m o n t, P a ris 1£87.
Karaçelebi zâde Abdülâziz Efendi: Ravzat'üJ-
« b r a r, B ulak 1248.
Karaçelebi zâde Abdülâziz Efendi: S üleym an-
n âm e, B ulak 1248.
K anunnâm e-i Al-i Osm an: T arih i O sm anî E n­
cü m en i m ecm uası ilâvesi, İsta n b u l 1330.
Kâtib Çelebi: T akvim ’ü t-te v a rih , M ü te ferrik a
tabı.
Kâtib Çelebi: T u h fe t’ü l-k ib ar fi e s fa r’ül-bi-
h a r , İsta n b u l 1329.
Kâtib Çelebi: F ezleke, İsta n b u l 1286.
Kâtib Çelebi: C ih an n ü m â, İsta n b u l 1145.
Kâtib Çelebi: M izan’ül-hak f i İh tiy a r’ül- a*
h ak , İstab u l 1306.
Kâtib Çelebi: K eşfü’z-züntin (P rof. Ş e ra fe d -
d in Y altk ay a - R ıfa t Bilge n eşri), İsta n b u l 1941-
1943.
Kem al Paşa Zâde: M ohaçnâm e, (N eşreden:
P a v e t de C o u rteille) P a ris 1859.
Kupel W eiser: Die K am pfe u n g e rn s m it den
O sm anen, W ien 1899.
L. F ek ete: O sm anlı T ü k le ri ve M a carlar 1366-
1699, B elleten sayı: 52.
L ane - Poofe (Halil Edhem ): D üveli İslâm iye,
İsta n b u l 1927.
L ûtfi Paşa: Â safnâm e, İsta n b u l 1326.
Lûtfi P aşa: T arih-i Âl-ı O sm an, İsta n b u l 1341.
L. T h u asn e: Djeın S u ltan , P aris 1892.
Mecdi E fendi: Şakayık-ı N um aniye te rc ü m e ­
si, İsta n b u l 1269.
M ehm ed Ş ü k rî: E sfar-ı bah riy e-i O sm aniye,
İstan b u l 1306.
M ehm ed S üreyya: Sicill-i O sm anî, İstan b u l
1308.
Mehmed Hemdemî (Solakzâde): S olakzâde ta ­
rih i, İsta n b u l 1297 -
Mehm ed Zeki: M aktül şe h zad eler, İsta n b u l
133&.
Mehm ed Ziya: İsta n b u l ve Boğaziçi, İsta n b u l
1338.
M ustafa A kdağ: O sm anlı İm p a ra to rlu ğ u n u n
k u ru lu ş ve in k işafı d ev rin d e T ü rk iy e n in İk tisad i
İn k işafı, B e lleten sayı: 51.
M ustafa A k dağ: T ım a r re jim in in bozuluşu,
Dil ve T a rih - C oğrafya fa k ü lte si d erg isi III/4.
M u stafa Cenabı: T a rih , R agıb P a şa k ü tü p h a ­
nesi No: 986.
M u stafa N uri Paşa: N etaic'ü l-v u k u at, İsta n ­
bul 1327.
M ustafa Safi: Z iib d et’ü t-te v a rih , V eliyüddin
E fen d i k ü tü p h a n e s i No: 2428.
Müneccim başı: S ah aif’ül-ah b ar, İsta n b u l 1285.
M ü stakim Zâde: T uhfe-i h a tta tin , İsta n b u l
Reich, 1928.
Nasuh M atrakî: Beyan-ı m enazil-i sefer-i İra-
keyn. Ü n iv ersite K ü tü p h an esi T ü rk ç e y azm alar
No: 5964.
O sm an Zâde Taib: H a d ik a t'ü l v ü zera, İsta n ­
bul.
Öm er Lütfi Barkan: XV v e XVI. m cı asırlar­
da O sm anlı İm p a ra to rlu ğ u n d a ziraî ekonom inin
h u k u k î ve m alî esasları, C. 1, İsta n b u l 1943.
Peçevî İbrahim Efendi: T a rih , İsta n b u l 1283.
P iri Reis: K itab-ı b a h riy e , İsta n b u l 1935.
R üstem Paşa: T arih-i Âl-i O sm an, Ü n iv ersite
k ü tü p h a n e s i T ü rk ç e yazm alar No: 2438.
Sa faî F etihnâm e-i M odon ve K oron, T opka-
p ısa ra y ı m üzesi Revan kö şk ü k ü tü p h a n e s i No: 1271
Sarı A b du llah Efendi: D ü s tû r’ül-İnşa, Ü niver-
is te k ü tü p h a n e si T ü rk ç e y azm aları No: 3110.
Selâhaftin Tansel: Feth-nâm e-i diyar-ı Arab,
T a rih v esik aları, sayı: 2 (17), İsta n b u l 1958.
Selânikli M u stafa Efendi: T a rih , İsta n b u l
1281.
S ü h e y lî : T arih-i M ısr-ı cedid, M ü te fe rrik a
tabı.
Szekfü: M agyar tö r te n e t, B uda - P e şte 1939.
Şerafeddin Turan: Şehzâde B ayezid’in babası
K an u n î S u ltan S ü ley m an ’a g ö n d erd iğ i m e k tu p la r,
T a rih V esik aları savı: ı. ( 16 ), İştan h ] ijfo
Şerafeddin Yaltkaya: Molla L ü tfi, T a rih se­
m in e ri d erg isi, sayi: II, İsta n b u l 1938.
Tayyib Gökbilgin: XV - XVI ncı a s ırla rd a E
d irn e ve P aşalivası, İsta n b u l 1952.
T ayyib G ökbilgin: R üstem P aşa h a k k m d a k i
ith a m la r, T a rih dergisi sayı: 11 -12, İstan b u l 1956.
Tevarih-i Al-i Osman: T o p k a p ısa ra y ı müzesi
R evan k ö şk ü k itap lığ ı No: 1100.
Vakıat-ı S ultan Cem: T arih-i O sm anî E ncüm e­
n i m ecm uası ilâvesi, İsta n b u l 1330.
Y u su f b. T ag rib ird i: FJ-nucum el-zahire fi mti-
ltık M ısr veT -K ahire (N eşreden: P a p p er, B erke-
e y 1909).
Zinkeisen : G eschichte d es O sm anischen
R eiches in E uropa, H am b u rg 1840.
Zinkeisen: W ien T ü rk isc h e B e la g eru n g von
J a h re 1529, (Pst.., 1829).
 BU İK İN C İ C İL D E A İT Y A N L IŞ - D O Ğ R U CETVELİ

U m um iyetle Bayezit, Mehmet, A hm et, M ahmut gibi isim lerin sonları (d) olarak
düzeltilecektir.

Sayfa Sütun Sa tır Y a n lış D oğru

713 1 1 in tisa b K endisine in tisa b

- B u düzeltm e satıra sığm adığı için m etn e aktarılam am ış, b u n u n dışında gös­
terilen düzeltm eler m etne işlenmiştir.

RENKLİ RESİMLERDE

T ab lo la rın s ıra s ı ve k o nuş y e rle ri şöyle o la c a k tır: No: 13, sayfa 640 - 641 a ra sı. No: 14, sa y fa
672 - 673 arası. No: 15, sayfa 736 - 737 arası. No: 16, sayfa 768-769 a ra sı. No: 19, sa y fa 800 - 801 arası.
No: 20, sa y fa 832 - 833 arası. No: 17, sayfa 864 - 865 a ra sı. No: 21, sa y fa 860-861 arası. No: 18, sayfa
1040-1041 ara sı. No: 22, sayfa 1168-1169 arası.
•fc 17 n u m a ra lı re n k li tab lo ve 853 ü n cü re sim C ustos D om okos’u n d u r.