22.10.

2014

PSYCHOLOGIA OGÓLNA VII (21.X.14)

4. Procesy uczenia się

1. Pojęcie uczenia się i jego rodzaje

2. Elementarne formy uczenia się:
● Warunkowanie klasyczne
● Warunkowanie instrumentalne
● Prawidłowości wykryte w badaniach nad warunkowaniem
3. Złożone procesy uczenia się

1. Pojęcie uczenia się i jego rodzaje

W życiu codziennym mówiąc o uczeniu się mamy zazwyczaj na myśli sytuację, gdy ktoś
przyswaja sobie jakieś wiadomości lub umiejętności. Psychologia jednak zwykle określa
terminem „uczenia się” proces, w wyniku którego utrwala się doświadczenie osobnika i
utrwalają się w ten sposób zmiany w zachowaniu.

Najogólniejszym warunkiem uczenia się jest indywidualne doświadczenie, a jedynym

wskaźnikiem są zmiany w zachowaniu.

Schemat: Proces uczenia się:

Wśród niektórych psychologów (zwłaszcza skrajnych behawiorystów) istnieje tendencja do szerokiego

rozumienia terminu uczenia się. W ten sposób dla niektórych cała psychologia jest teorią uczenia się.

Ograniczenie znaczenia terminu uczenia się jest jednak konieczne. Nie wszystkie bowiem zmiany
zachodzące w człowieku są wynikiem „uczenia się”, np. zmiany w zachowaniu, które powstają w
wyniku zmian w receptorach, czy efektorach, czy też w centralnym układzie nerwowym nie mają
wiele wspólnego z procesem uczenia się. Także nie są traktowane jako efekty uczenia się zmiany w
wyniku dojrzewania czy degeneracji w narządach.
Dalej o uczeniu mówi się, gdy zmiany są trwałe (jest to jednak element względny). Z uczeniem jest
bardzo ściśle związany proces pamięci, omówimy go jednak osobno.

J Altman wyróżnia 3 rodzaje zachowań:

1. Zachowanie o ścisłym programie morfogenetycznym, które nie podlega żadnym zmianom

pod wpływem doświadczeń (oddychanie, praca serca)
2. Zachowania o dającym się modyfikować programie, ale zawierającym znaczne komponenty
wrodzone. Jednak do ich realizacji potrzebny jest pewien udział doświadczenia (wiele
zachowań instynktownych, zwłaszcza u zwierząt)
3. Zachowania programowane przez uczenie się w kontakcie ze środowiskiem.

Jedynie trzecia grupa zachowań jest wynikiem uczenia się w ścisłym tego słowa znaczeniu.
Zachowania z pierwszej grupy w ogóle nie podlegają uczeniu, są bowiem wrodzone i życiowo tak
ważne, że organizm wykonuje je automatycznie. Tak np. oddychanie, praca serca nie podlega
świadomym procesom, lecz zachodzi jako proces automatyczny. Chroni to w efekcie człowieka przed
wysiłkiem świadomościowym potrzebnym do utrzymywania procesów życiowych.

Jednakże druga forma zachowań potrzebuje niewielkiego wpływu doświadczenia, stąd też jest ona w
jakimś stopniu zależna od uczenia się. W drugiej grupie wyróżniamy m.in. dwa zjawiska: habituację i
impriting (wdrukowanie). Zachowania te są o charakterze instynktownym.

● HABITUACJA – polega na stopniowym wygasaniu reakcji na zewnętrzne bodźce o średniej

sile. Habituacja jest więc pewnego rodzaju przyzwyczajeniem się do bodźców i brakiem
reakcji na nie. Występuje ona na wszystkich poziomach rozwoju ewolucyjnego.
Wykryto ją u ameb, które początkowo drażnione prądem reagowały na prąd skurczem, gdy
jednak podrażnienia powtarzały się i były na tyle słabe, że nie były niebezpieczne dla życia, z
czasem reakcje ustąpiły. Podobne przyzwyczajenie zaobserwowano w stosunku do światła.
Habituacja różni się od zmęczenia tym, że występuje ona nawet wtedy, gdy bodźce
występują w miarę rzadko (trudno mówić o zmęczeniu). Habituacja jest w efekcie obroną
organizmu przed niepotrzebnymi reakcjami.
Chociaż organizm jest dziedzicznie zaprogramowany na te reakcje, to jednak ze względu na
przyzwyczajenie do tych bodźców nie traci niepotrzebnej energii na te reakcje. Habituację
można spotkać także u ludzi, np. zaprzestanie reakcji (brak świadomego słyszenia) na
przejeżdżające pociągi u ludzi mieszkających blisko torów kolejowych.

● WDRUKOWANIE – reakcja piętna, jest też zachowaniem instynktownym, w które mogą

ingerować procesy uczenia się. Wykrył je K. Lorenz. Dotyczyło zafiksowania się u niektórych
gatunków ptaków wylęgłych z jaj na podążanie za matką. Jest to więc bardzo ważny życiowo
instynkt u zwierzęcia dający mu poczucie ochrony w pierwszym etapie po wykluciu.
Okazało się jednak, że odruch ten ma bardziej ogólny charakter. W doświadczeniach wykryto
bowiem, że można było wytworzyć u piskląt reakcje podążania za innym przedmiotem, o ile
spełniał on dwa warunki: był większy od pisklęcia i się poruszał. Gdy np. pisklę zafiksowało się
na człowieku to miało ono trudności w kontakcie z osobnikami własnego gatunku, bo
wyzwoliła się w nim reakcja na człowieka.
 Bodźce wyzwalające takie reakcje są nazywane wyzwalaczami (ang. releasers). Takie
wyzwalacze potrafią wywoływać pewne reakcje łańcuchowe. Innym przejawem imprintingu
jest też wytwarzanie przywiązania matki do swojego potomstwa. Reakcja wdrukowania
przebiega bardzo sprawnie i szybko w porównaniu ze zwykłymi formami uczenia się.

Jednakże właściwymi zagadnieniami psychologii uczenia się jest uczenie się nowych form
zachowania. Wytwarzają się one w kontaktach ze środowiskiem i stosunkowo niewielki jest
tu element wrodzony. Psychologia uczenia się wyróżnia dwie elementarne formy uczenia się:
1) Warunkowanie klasyczne bazujące jeszcze w znacznym stopniu na reakcjach
wrodzonych
2) Warunkowanie instrumentalne, które jest najprostszą formą uczenia się nowych
reakcji

1) Warunkowanie klasyczne

Jako pierwszy eksperymenty nad warunkowaniem klasycznym przeprowadzał rosyjski

fizjolog Iwan Pawłow (1849-1936)
Swoje badania Pawłow oparł na znanych mu, jako fizjologowi, reakcjach
bezwarunkowych (odruchach), które występują u zwierząt i ludzi.
Odruch bezwarunkowy to automatyczna reakcja organizmu na dany, specyficzny
bodziec. Tego typu relacja bodziec-reakcja (S-R) jest wrodzona.
Bodziec, który w sposób automatyczny wywołuje reakcję nazywany jest bodźcem
bezwarunkowym, a następująca po nim reakcja nazywana jest reakcją (odruchem)
bezwarunkową.

Pawłow, np. badając zwierzęta zauważył, że one automatycznie wytwarzają ślinę,

gdy tylko pokarm zetknie się z błoną śluzową. Odruch pokarmowy, którego jednym
ze składowych czynników jest wydzielanie się śliny, stał się podstawowym odruchem,
na którym przeprowadzono wiele badań psychologicznych nad procesem uczenia się.
Odruchów bezwarunkowych jest jednak więcej i pewnie każdy się z nimi spotkał,
chociażby podczas badań lekarskich (np. stukanie młoteczkiem poniżej rzepki
kolanowej powoduje podskakiwanie luźno trzymanej nogi – jest to bowiem jeden z
odruchów bezwarunkowych, który automatycznie występuje, jeżeli nie ma
uszkodzenia układu nerwowego.

Jednakże badania nad odruchem pokarmowym u psów doprowadziły Pawłowa do

zauważenia dziwnej prawidłowości. Mianowicie jeszcze przed podaniem psu
pokarmu można było u niego zaobserwować wydzielanie się śliny. Zauważył on
bowiem, że wydzielanie śliny następuje wtedy, gdy do pomieszczenia wchodził jego
asystent. Od strony fizjologicznej Pawłow nie potrafił wytłumaczyć tego zjawiska.
Zaczął się więc zastanawiać, czy obok naturalnych wyzwalaczy reakcji
bezwarunkowych (a więc bodźców bezwarunkowych) istnieją jeszcze inne czynniki.
Te wątpliwości doprowadziły go do badań nad procesem uczenia się. Zadawał więc
sobie Pawłow pytanie, czy w procesie uczenia się może nastąpić wyzwolenie reakcji,
która zachodzi w odruchu bezwarunkowym.
Zaczął więc Pawłow przeprowadzać eksperymenty, które miały mu dać odpowiedź
na to pytanie. Pawłow zadbał przede wszystkim to, aby w swoim laboratorium, w
którym badał odruchy bezwarunkowe u psów wyeliminować wszystkie bodźce, po to,
aby nie było żadnych czynników, które nie byłyby kontrolowane przez niego i
zakłócałyby eksperyment.

W ramach eksperymentu Pawłow przed podaniem psu pokarmu zapalał lampkę

(bodziec neutralny, który przekształcił się w trakcie eksperymentu w bodziec
warunkowy), lub też dzwonił dzwonkiem. Po jakimś czasie okazało się, że pies zaczął
wydzielać ślinę zaraz po zapaleniu lampki lub zadzwonieniu dzwonkiem. Doszło więc
do powstania reakcji warunkowej.

Reakcja warunkowa zostanie wyuczona, jeżeli zostaną spełnione dwa podstawowe

warunki:
i. Styczność w czasie bodźca warunkowego i bezwarunkowego, optymalny
czas pojawienia się bodźca warunkowego przed bezwarunkowym wynosi
ok 0,5 s
ii. Powtarzanie sytuacji, w której oba bodźce współwystępują

Uczenie się awersji do smaku:

John Garcia podsunął mięso owiec nafaszerowane wcześniej chlorkiem litu, który w
ramach reakcji bezwarunkowej wywoływał u zwierząt nudności i zawroty głowy. Gdy
wilki po raz kolejny zbliżyły się do owiec, najpierw je zaatakowały, ale smak i woń
owczego mięsa ze swoją funkcją bodźca warunkowego spowodowały wycofanie się
wilków.

Przykłady badań nad warunkowaniem klasycznym:

● Przykłady badań przeprowadzonych przez Ilene Bernstein dotyczące

zapobiegania brakowi apetytu u pacjentów poddawanych chemoterapii (G.
Mietzel, Wprowadzenie do psychologii, Gdańsk 1999, s.154-155)
● Badanie Johna Watsona i Rosalie Rayner z chłopcem o imieniu Albert
(wyuczenie reakcji lękowej) oraz „odwarunkowanie” reakcji lękowej u
„drugiego” Alberta (G. Mietzel, Wprowadzenie do psychologii, Gdańsk 1999,
s. 157-158)
2) Warunkowanie instrumentalne

Badania nad warunkowaniem instrumentalnym wywodzą się z dwóch laboratoriów:

● Polskich fizjologów J. Konorskiego i S. Millera
● Oraz psychologa amerykańskiego Burrhusa Skinnera (1904-1990)

Eksperyment B. Skinnera:
Głodnego szczura umieszczono w klatce, w której w wewnętrznej ściance znajduje się
dźwignia. Głodny szczur obwąchuje klatkę i wykonuje szereg przypadkowych ruchów.
Przypadkowo naciska dźwignię, za pomocą której do klatki zostaje wprowadzony
pojemnik z jedzeniem. Po jakimś czasie szczur uczy się, że naciśnięcie dźwigni
powoduje pojawienie się pokarmu. W tym wypadku następuje wyuczenie się reakcji
instrumentalnej.

Schemat warunkowania instrumentalnego:

Bodziec bezwarunkowy
(pokarm)
Ri ---------------------------🡪 Bb ----------------------🡪 Rb
 PSYCHOLOGIA OGÓLNA WYKŁAD VIII (23.X.14)

3) Prawidłowości wykryte w badaniach nad warunkowaniem

● Porównanie warunkowania klasycznego z instrumentalnym:

✔ W warunkowaniu klasycznym reakcja warunkowa jest związana z reakcją
bezwarunkową. Natomiast reakcja instrumentalna jest całkowicie różna od
reakcji bezwarunkowej.
✔ Reakcje instrumentalne mają charakter somatyczny (tzw. ruchy dowolne),
natomiast reakcje warunkowe mogą być zarówno somatyczne, jak i
autonomiczne
✔ Pojawienie się wzmocnienia przy warunkowaniu klasycznym jest niezależne
od tego, co czyni organizm, a w warunkowaniu instrumentalnym
wzmocnienie jest wynikiem reakcji organizmu
✔ Podział wzmocnień na pozytywne i negatywne nie czyni różnic w przebiegu
warunkowania klasycznego, natomiast wpływa na przebieg warunkowania
instrumentalnego.
Wzmocnienie pozytywne przy warunkowaniu klasycznym poprzez pojawienie
się czynnika wzmacniającego wzmacnia i utrwala skojarzenie S-R, natomiast
wzmocnienie negatywne przerywa lub kończy pojawienie się skojarzenia S-R.
Przy zastosowaniu wzmocnienia negatywnego podczas warunkowania
instrumentalnego może doprowadzić do:
o Warunkowania ucieczki lub
o Warunkowania unikania (przykłady T. Tomaszewski, Psychologia
ogólna, t. 3, Pamięć, Uczenie się, język, Warszawa 1992, s. 109-110)

● Podstawowe prawidłowości przebiegu warunkowania klasycznego i

instrumentalnego:
✔ Wzmocnienie. Wzmocnienie wg prawa Pawłowa to utrwalenie związku
pomiędzy bodźcem warunkowym a reakcją warunkową poprzez pojawienie
się reakcji bezwarunkowej. Reakcja bezwarunkowa pełni rolę nagrody za
pojawienie się reakcji warunkowej. Pojęcie wzmocnienia jest jednym z
najważniejszych pojęć w teorii uczenia się.
✔ Powtarzanie. Jest to warunek konieczny, aby pojawił się proces uczenia się.
Wiele umiejętności pojawia się stopniowo. Jako warunek bodźca z reakcją
jest ćwiczenie, powtarzanie, wiele prób.
✔ Wygasanie. Kiedy po wyuczeniu się odruchu przestaje się go wzmacniać
następuje proces wygasania reakcji warunkowej, który Pawłow nazywa
 hamowaniem. Proces hamowania jest powolny i nie jest on całkowity.
Zaobserwowano bowiem wystąpienie samoistnego odnawiania się odruchu.
✔ Generalizacja bodźca i reakcji. Generalizacja bodźca polega na tym, że
reakcję warunkową może wywołać nie tylko jeden dokładny bodziec, ale cała
gama bodźców podobnych. Natomiast generalizacja reakcji polega na tym, że
wykonywane reakcje instrumentalne nie są zawsze takie same, lecz podobne
✔ Różnicowanie. Szeroki efekt generalizacji może być zmniejszony lub
zmieniony poprzez odmienne wzmacnianie bodźców podobnych i wyuczenie
różnych reakcji na podobne bodźce. To samo zjawisko może dotyczyć
zróżnicowania reakcji instrumentalnej.
✔ Wzmocnienie regularne i nieregularne (utrudnienie wygasania poprzez
wzmocnienie sporadyczne). Nieregularne wzmocnienie powoduje najczęściej
sytuację trudniejszego wygaszania reakcji.
✔ Wzmocnienie wtórne. Dotyczy to sytuacji, gdy jeden odruch wyuczony, może
stać się wzmocnieniem następnego odruchu. Przykładem takiego
wzmocnienia są eksperymenty przedstawione przez amerykańskiego
psychologa H. Kendlera (1963) dotyczące uczenia się łańcucha reakcji. Np.
łańcuch reakcji wyuczony przez szczura o imieniu Barnabus.
✔ Kara w procesie uczenia się, bodźce awersyjne. Zawsze psychologów
interesowało zagadnienie skuteczności kary w procesie uczenia się.
Eksperyment W.E. Estesa dotyczący skuteczności kary (Tomaszewski, s.
121-122) (Labirynt użyty do eliminacji reakcji przechodzenia krótszą drogą do
pokarmu)
✔ Uczenie się przez wgląd. Eksperymenty Thorndike’a i Kohlera (Sułtan –
rozwiązywanie problemu łączenia kijów w eksperymencie Kohlera)
✔ Nabywanie wprawy, krzywa uczenia się. Proces uczenia się może być
zobrazowany (uczenie się wprawy za pomocą krzywej uczenia się)