Danuta Opozda

RODZINA VIII. W Pedagogice

Rodzina w pedagogice, podobnie jak w innych dziedzinach wiedzy stanowi złożony
przedmiot poznania naukowego, jest rzeczywistością wielowymiarową, trudną do
jednoznacznego zdefiniowania i określaną jako polikategorialny układ pedagogiczny. Do
podstawowych kategorii analizy pedagogicznej rodziny zalicza się rodzinę jako: środowisko
wychowawcze, instytucję społeczną, małą grupę społeczną i wspólnotę. W nawiązaniu do
kategorii środowiska naturalnego w ujęciu takich pedagogów społecznych jak R. Wroczyński
i H. Radlińska, rodzina rozumiana jest jako naturalne, pierwsze i podstawowe środowisko
życia i wychowania jednostki, które pośredniczy między osobowością wychowanka a
otoczeniem zewnętrznym. Przygotowuje jednostkę do uczestnictwa w świecie i jednocześnie
chroni i zabezpiecza przed niekorzystnym wpływem otoczenia. Stwarza materialną, społeczną
i kulturową przestrzeń rozwoju oraz stanowi ważne pole doświadczeń życiowych jednostki
wypróbowywania swoich sił i sprawdzania możliwości w znanych i bezpiecznych warunkach.
W podejściu tym eksponuje się wewnątrzrodzinną socjalizację dziecka często traktując
wychowawcze środowisko rodzinne jako składnik szerszego systemu wychowawczego.
Rozumienie rodziny jako instytucji społecznej ukierunkowuje na formalne ustanowienie
rodziny i jej funkcjonowanie zgodnie z normami społecznymi i porządkiem prawnym. W tym
kontekście analizowana jest realizacja funkcji wychowawczej rodziny, która spostrzegana jest
głównie jako zinstytucjonalizowana grupa. Specyficzny układ stosunków wychowawczych
między osobami różnej płci i wieku poddany jest społecznej kontroli i podporządkowany
ogólnie przyjętym i zalegalizowanym zasadom postępowania wychowawczego
(sformalizowanych zachowań). Na tym tle szczególnie uwidacznia się zakres praw i
obowiązków wychowawczych rodziny, a więc także jej relacja ze społeczeństwem i
państwem. Współcześnie zauważa się polaryzację stanowisk wobec określania granic
ingerencji i interwencji społeczeństwa i państwa (innych instytucji) w wychowanie w
rodzinie: od dążenia do całkowitego podporządkowania instytucji rodziny państwu i
minimalizowania wychowawczej roli rodziców (sprzyjają temu między innymi skrajne
założenia kolektywizmu), do dążenia do maksymalnej niezależności rodziny i
nieograniczonej swobody w wychowawczo-opiekuńczym postępowaniu rodziców (zgodnie
z radykalnymi założeniami indywidualistyczno-liberalnymi). Najbardziej korzystnym
rozwiązaniem tego dylematu jest podjęcie współpracy różnych środowisk z rodziną
odpowiadając na jej indywidualne potrzeby i wydolność wychowawczą, respektując prawo-
obowiazek rodziców do wychowania dziecka i zasadę pomocniczości. W pedagogicznej
analizie rodziny jako małej i pierwotnej grupy społecznej eksponuje się przede wszystkim
układ wewnątrzrodzinnych więzi emocjonalnych, bezpośrednie kontakty „twarzą w twarz”,
intymność, jakość relacji między osobami oraz zaspakajanie potrzeb materialnych i
psychicznych jej członków. Uznaje się to za podstawę procesu wychowania w rodzinie
warunkującą jego efektywność. Podejście to szczególnie uwidacznia zamierzony i
niezamierzony charakter wychowania w rodzinie oraz relacyjny i komunikacyjny jego
wymiar. Przedmiotem refleksji i badań w pedagogice nad rodziną jako małą grupą są więc
relacje wychowawcze w rodzinie warunkowane właściwościami osób, klimatem rodzinnym,
cechami systemu rodzinnego, relacje związane z konkretnymi zdarzeniami i sytuacjami
wychowawczymi. Często eksponuje się wówczas wychowawczą praktykę codziennego życia
w rodzinie i codzienne doświadczenie posługując się husserlowską kategorią „świata
przeżywanego” w odniesieniu do procesu wychowania rodzinnego, poznając go w
perspektywie fenomenologiczno – hermeneutycznej. Ujęcie rodziny jako wspólnoty implikuje
specyficzne cechy i zjawiska znaczące dla integralnego wychowania osoby. Rodzina wynika
z natury egzystencji człowieka, a nie jest wynikiem umowy społecznej i obowiązujących
kanonów (zmieniających się na przykład pod wpływem czynników socjokulturowych), w
związku z tym, ta forma życia społecznego nie jest czasowa, przejściowa, czy regulowana
wyłącznie prawnie. Człowiek będąc istotą rodzinną (homo familiaris) w pełni może osiągnąć
swoje człowieczeństwo i osobowe możliwości w rodzinie rozumianej jako wspólnota dzięki
temu, że jest ona w stanie stworzyć najbardziej optymalne warunki wychowawcze. Oznacza
to, że wychowanie we wspólnocie rodzinnej oparte jest na stosunkach miłości,
bezinteresownej życzliwości i oddaniu, realizuje się w dążeniach do integralnego
współdziałania jej członków, wzajemnej trosce, opiece i pomocy, wyraża się w realizacji
wspólnego dobra z poszanowaniem godności i indywidualności jej członków, stwarzając
miejsce dla osobistych dążeń i dobrowolną realizację dążeń wspólnych. W rodzinie
rozumianej jako wspólnota dominuje orientacja wychowawcza oparta na autorytecie, która
integruje potrzebę jednostki do odrębności z potrzebą przynależności, autonomię z rozumną
kontrolą, integruje rozwojowe procesy indywiduacji i identyfikacji, socjalizacyjną i
emancypacyjną funkcję wychowania.
Podejścia środowiskowe, instytucjonalne, grupowe i wspólnotowe do rodziny są w
pedagogice komplementarne i wzajemnie dopełniają opis, wyjaśnianie, rozumienie i
interpretację wychowania w rodzinie. Wspólnym mianownikiem jest uznanie wyjątkowego
znaczenia rodziny pojawiającej się chronologicznie jako pierwsza w procesie rozwoju i
wychowania człowieka. Pedagogiczna analiza rodziny skupia się na przebiegu procesu
wychowania uwzględniając różne typy rodzin (z uwagi na wielość kryteriów ich
wyodrębnienia), przemiany w modelu małżeństwa i rodziny, standardy ról rodzinnych, cykl
życia małżeńsko-rodzinnego, problemy dysfunkcjonalności rodziny i jej relacji z patologią
społeczną. Podejmuje zagadnienia wychowania w rodzinie zastępczej i adopcyjnej, rodzinie
diasporowej, migracyjnej czy wielokulturowej. Studia pedagogiczne nad mozaikowością form
życia rodzinnego ukierunkowane są na uwarunkowania i konsekwencje poziomu realizacji
funkcji wychowawczej rodziny, mają na uwadze jednak w definiowaniu i rozumieniu rodziny
konteksty interdyscyplinarne uwzględniając szczególnie założenia antropologii filozoficznej.
Bibliografia: Adamski F., Rodzina. Wymiar społeczno-kulturowy. Kraków 2002, Wydawnictwo
Uniwersytetu Jagielońskiego. Kawula S., Brągiel J., Janke A. W., Pedagogika rodziny. Obszary i
panorama problematyki, Toruń 1997, Wydawnictwo Adam Marszałek. Kiereś B., O personalizm w
pedagogice. Studia i szkice z teorii wychowania. Lublin 2009, Wydawnictwo fundacja Servire
Veritati Instytut Edukacji Narodowej. Nowak M. Badanie sytuacji i możliwości wychowawczych
środowiska rodzinnego - zadaniem pedagogiki rodziny, [w:] B. Kiereś, M. Nowak, D. Opozda,
(red.), Wybrane zagadnienia teorii i praktyki pedagogiki rodziny. Pamięci Księdza Profesora Józefa
Wilka SDB (1937-2003), (s. 137 – 163), Lublin 2006, Wydawnictwo Poligrafia Salezjańska. Opozda
D., Podstawowe wymiary wychowania w rodzinie, Roczniki Nauk Społecznych, 2008, XXXVI, 2,
117-127. Opozda D., Fenomenologiczno-hermeneutyczna perspektywa badań nad rodziną, [w:] M.
Ciczkowska-Giedzium, E. Kantowicz (red.), Pedagogika społeczna wobec problemów współczesnej
rodziny, (s. 15 - 28), Toruń 2010, Wydawnictwo Edukacyjne Akapit. Opozda D. Kryteria opisu
orientacji wychowawczych z indywidualizmem i kolektywizmem w tle (w druku, Zjazd PTP, Toruń
2010). Wilk J., Pedagogika rodziny. Zagadnienia wybrane, Lublin 2002, Wydawnictwo Poligrafia
Salezjańska.