Download as pdf or txt
Download as pdf or txt
You are on page 1of 108

lOMoARcPSD|41546580

Grade 12 Isizulu Study Guide 2021-2023

IsiZulu - Home Language - Mandatory (Abbotts College)

Scan to open on Studocu

Studocu is not sponsored or endorsed by any college or university


Downloaded by T-S-K (tshwarelokhoboko325@gmail.com)
lOMoARcPSD|41546580

ISIZULU ULIMI LOKUQALA


LOKWENGEZA
GRADE 12 STUDY GUIDE
2021 – 2023

Downloaded by T-S-K (tshwarelokhoboko325@gmail.com)


lOMoARcPSD|41546580

IZINKONDLO
INHLANSI
IZIMBONGI: Bongani Mavuso no Nhlakanipho Zulu

1. IZIMPISI (HYENAS): Bongani Mavuso

[Sicashunwe kwi-Internet]

Uma kukuhle ziyangazi, (When it is good they know me.)


Uma kukubi azingazi, (When it is bad they do not know me,)
Izimpisi ezigqoke isikhumba semvu. (They are hyenas wearing sheep skin.)
Cha zinonya olungakaze lubonwe; (They have cruelty that have never been seen;)
Elimhlophe ziliveza lapho ngiqhamuka, (When I arrive they smile at me,)
Kuyothi lapho ngisithela zingibeke amabala. (When I leave they say bad things about me.)
Zinjalo-ke izimfamona, (Jealous people are like that,)
Azifuni ukubona omunye umuntu enotho. (They do not want to see another person prosper.)

1.1 Uhlobo lwenkondlo (Type of poem)


Lena yinkondlo esambhinqo ngoba imbongi igxeka abantu abanomona
abangafuni ukubona abanye abantu bephumelela.
1.2 Indikima yenkondlo (Theme)
Le nkondlo inendikima yomona ngoba kunabantu abanomona abangafuni
ukubona abanye abantu beba nezinto ezinhle.
1.3 Umoya wenkondlo (Mood)
Le nkondlo inomoya wokukhathazeka ngoba imbongi ikhathazekile ngabantu
abanomona abangafuni ukubona abanye abantu beba nezinto ezinhle.

Downloaded by T-S-K (tshwarelokhoboko325@gmail.com)


lOMoARcPSD|41546580

1.4 Umugqa 1 no 2
• Ukuxhumana siqalo (Initial linking)
Uma…..
Uma…..

• Imvumelwano maphakathi (Central rhyming)


ku…..
ku…..

• Ukuxhumana sigcina (Final linking)


ngazi…..
ngazi…..

• Umqondophika (Antonym)
Kukuhle – kukubi
Ziyangazi – azingazi

1.5 Umugqa 3
• Izimpisi (Hyenas)
Izilwane zasendle ezicishe zifane nenja. Izilwane ezinolaka futhi
eziyingozi. Zidla inyama. Zivamise ukudla inyama yezilwane esezifile
ezisuke zibulawe ezinye izilwane njemabhubezi nezingwe.
1.6 Umugqa 4
• Umqondophika (Antonym)
Zinonya – zinomusa

• Izinzwa zokubona (Sense of sight)


Lubonwe

1.7 Umugqa 5 no 6
• Umqondophika (Antonym)
Elimhlophe – elimnyama
Ngiqhamuka – Ngisithela

• Ukuxhumana maphakathi (Central linking)


….. lapho …..
….. lapho …..

• Izisho (Sayings)
Ukuveza izinyo elimhlophe – ukuhlaka
Ukubeka umuntu amabala – ukusho into embi ngomunye umuntu

1.8 Umugqa 7
• Izimfamona – abantu abanomona

Downloaded by T-S-K (tshwarelokhoboko325@gmail.com)


lOMoARcPSD|41546580

1.9 Umugqa 8
• Izinzwa zokubona (Sense of sight)
Ukubona
• Utho – ukuba nento ethile enhle

1.10 Imigqa yenkondlo (lines)


• Imigqa yenkondlo ivalekile ngoba yonke inezimpawu zokubhala
ekugcineni.

1.11 Isifundo senkondlo / Umyalezo (lesson)


• Kule nkondlo sifundiswa ukuthi siqaphele abantu abanomona abangafuni
ukubona abanye abantu bephumelela empilweni.

Downloaded by T-S-K (tshwarelokhoboko325@gmail.com)


lOMoARcPSD|41546580

IMIBUZO
1.1 Wuhlobo luni lwenkondlo lolu? Sekela okushoyo. (2)
1.2 Bhala indikimba yale nkondlo. (1)
1.3 Unjani umoya wenkondlo? Sekela impendulo yakho. (2)
1.4 Kipha lokhu okusenkondlweni:
1.4.1 Imvumelwano maphakathi (1)
1.4.2 Ukuxhumana siqalo (1)
1.4.3 Ukuxhumana maphakathi (1)
1.4.4 Ukuxhumana sigcina (1)
1.4.5 Izinzwa zokubona (1)
1.5 Bhala umqondophika wala magama angezansi:
1.5.1 Kukuhle (1)
1.5.2 Ziyangazi (1)
1.5.3 Zinonya (1)
1.5.4 Elimhlophe (1)
1.5.5 Ngiqhamuka (1)
1.6 Chaza lezi zisho ezingezansi:
1.6.1 Ukubeka umuntu amabala (1)
1.6.2 Ukuveza izinyo elimhlophe (1)
1.7 Chaza la magama angezansi:
1.7.1 Izimfamona (1)
1.7.2 Izimpisi (1)
1.8 Chaza ukuthi injani imigqa yale nkondlo? (2)
1.9 Bhala isifundo esitholakala kule nkondlo. (2)
[23]

Downloaded by T-S-K (tshwarelokhoboko325@gmail.com)


lOMoARcPSD|41546580

2. NGIKHATHELE NGIDINIWE (I AM TIRED I AM ANGRY): Bongani Mavuso

[Sicashunwe kwi Internet]

Ngikhathele ngidiniwe, (I am tired I am angry,)


Amehlo ami agcwele ubhici, (My eyes are full of white discharge,)
Ngenxa yesici, (Because of the defect / fault,)
Esibhacekwe emzimbeni wami. (That is stuck on my body.)

Mabonakude uyinkathazo, (Television you are trouble,)


Uyinkathazo mabonakude, (You are trouble television,)
Udoba izingane ngopopayi, (You lure children with cartoons,)
Zikholwe yiyo yonke le mfishimfishi, (They believe in all this rubbish,)
Zikholwe yilo lonke lolu vucu. (They believe in all this rubbish.)

Empeleni uyinto yamavila, (In fact you are something for the lazy people,)
Ovila voco abahlale bebila, (Very lazy people who are always scared,)
Wuvalo lokukhala kwesivalo sentshebe, (Fear of the opening door sound made by beard
man,)
Kwazise phela ayizwani nezingane, (Because he does not like children,)
Ezigqolozela ububi bakho mabonakude ndini. (Who stare at you evil television.)

Downloaded by T-S-K (tshwarelokhoboko325@gmail.com)


lOMoARcPSD|41546580

2.1 Uhlobo lwenkondlo (Type of poem)

Lena yinkondlo esambhinqo ngoba imbongi igxeka ububi bukamabonakude


obenza izingane zibe amavila.

2.2 Indikima yenkondlo (Theme)


Le nkondlo inendikima yobuvila ngoba izingane zihlala zibuke umabonakude
zingasebenzi emakhaya.

2.3 Umoya wenkondlo (Mood)


Le nkondlo inomoya wokukhathazeka ngoba imbongi ikhathazekile ngezingane
ezingamavila ezihlala zibuke umabonakude zingasebenzi.

Stanza 1
2.4 Umugqa 1 no 2
• Imbongi ikhathele futhi idiniwe ububi bukamabonakude.
• Ubhici – kuba into emhlophe ebasemehlweni omuntu uma esanda kuvuka
ebuthongweni.

2.5 Umugqa 3 no 4
• Isici – ukukhubazeka noma into ethile esemzimbeni womuntu engeyinhle.

• Umqondofana (Synonym)
Ebhacekwe – enamathiselwe

• Imvumelwano sigcina (Final rhyme)


……….ci
……….ci

Stanza 2
2.6 Umugqa 5 no 6
• Ukuxhumana okuyingxemu (Oblique linking)
Mabonakude ………………..
………………..mabonakude

……………….. uyinkathazo
Uyinkathazo ………………..
2.7 Umugqa 7
6

Downloaded by T-S-K (tshwarelokhoboko325@gmail.com)


lOMoARcPSD|41546580

• Umqondofana (Synonym)
Udoba – ulutha
Izingane – abantwana
2.8 Umugqa 8 no 9
• Ukuxhumana siqalo (Initial linking)
Zikholwe …..
Zikholwe …..
• Imvumelwano maphakathi (Central rhyme)
….. yi …..
….. yi …..
• Ifanankamisa (Assonance)
Mfishimfishi (i,i,i,i)
• Ifanangwaqa (Consonance)
Yilo lonke lolu vucu (l,l,l,l)
• Impindwamqondo
Mfishimfishi – vucu
• Umqondofana (Synonym)
Imfishimfishi – uvucu
• Imfishimfishi / uvucu – udoti / into engenamsebenzi walutho

Stanza 3
2.9 Umugqa 10 no 11
• Amavila – abantu abangathandi ukusebenza.

• Ukuxhumana okuyinxemu (Oblique linking)


……………….. yamavila
Ovila …………………….
• Ovila voco – ivila elikhulu elingafuni ukwenza imisebenzi.

Downloaded by T-S-K (tshwarelokhoboko325@gmail.com)


lOMoARcPSD|41546580

• Umqondofana (synonym)
Wuvalo – yingebhe
Isivalo – isicabha
Izingane – abantwana

• Umqondophika (Antonym)
Ububi - ubuhle
• Intshebe – ubaba wekhaya
• Ukugqolozela – ukubuka into isikhathi eside

2.10 Imigqa yenkondlo (lines)


• Imigqa yenkondlo ivalekile ngoba yonke inezimpawu zokubhala
ekugcineni.

2.11 Isifundo senkondlo / Umyalezo (lesson)


• Kule nkondlo sifundiswa ukuthi siqaphele ububi bukamabonakude
ezinganeni. Zigagcina sezingamavila futhi zikhuluphele ngoba zihlala
zibuke umabonakude zengenzi lutho.

Downloaded by T-S-K (tshwarelokhoboko325@gmail.com)


lOMoARcPSD|41546580

IMIBUZO
2.1 Ikhuluma ngani le nkondlo? (1)
2.2 Unjani umoya wenkondlo? Sekela impendulo yakho. (2)
2.3 Wuhlobo luni lwenkondlo lolu? Sekela okushoyo. (2)
2.4 Bhala indikimba yale nkondlo. (1)
2.5 Khipha lokhu okusenkondlweni:
2.5.1 Imvumelwano maphakathi (1)
2.5.2 Imvumelwano sigcina (1)
2.5.3 Ukuxhumana okuyinxemu (1)
2.5.4 Ukuxhumana siqalo (1)
2.6 Bhala umqondofana wala magama angezansi:
2.6.1 isivalo (1)
2.6.2 ingane (1)
2.6.3 imfishimfishi (1)
2.6.4 ebhacekwe (1)
2.7 Bhala umqondophika waleli gama elingezansi:
2.7.1 Ububi (1)
2.8 Bhala impidwamqondo etholakala kule nkondlo. (1)
2.9 Injani imigqa yele nkondlo? Sekela okushoyo. (2)
2.10 Bhala isifundo / umyalezo otholakala kule nkondlo. (2)
[20]

Downloaded by T-S-K (tshwarelokhoboko325@gmail.com)


lOMoARcPSD|41546580

3. Ngiyokhohlwa Ngifile (I will never forget)

(KuSphesihle Mavuso owadlula emhlabeni mhlaka 17 April 2001)


(This poem is dedicated to Sphesihle Mavuso who died on the 17th April 2001).

Ngazibona ngawe ukuthi ngiyindoda ndodakazi yami,


(I realised that I am a man when got you my daughter,)
Kanti angibuzanga elangeni mntanami;
(But I did not know what was coming;)
Ingxavula enonya yesesibhedlela eTembisa,
(An animal with large long teeth in Tembisa hospital,)
Izokuholela ophathe ngehora leshumi besandakungithembisa
(Misled you at 10 Oclock when the doctors promised me)
Odokotela ukuthi zizowuphonsa umbalane bathembisa.
(That you will be better they promised.)

Kazi lapho ongilinde khona kunjani?


(How is it where you are waiting for me?)
Amanzi okuphila aphakade aphuzwa ngabanjani?
(Who drinks waters of eternal life?)
Ngitshele esibonakalisweni ukuthi usungakanani ntomb’enhle,
(Show me in a dream how old you have been beautiful girl,)
Ze ngizobonga nginconcoze kuMdali ngobuhle,
(So that I will thank God profusely with beauty)

10

Downloaded by T-S-K (tshwarelokhoboko325@gmail.com)


lOMoARcPSD|41546580

Akunika bona ngesihle UMUHLE.


(He gave you free YOU ARE BEAUTIFUL.)

Kuphila, izimpophoma zomphefumulo kaNyembezi,


(Life, the teas were like waterfall,)
Zafana nechilo ekujuleni kwenhliziyo kababa wakho.
(They like a disgrace deep in your father’s heart.)

Ngiyokukhohlwa ngifile kufa,


(I will never forget you,)
Wangenza isilo sengubo ngiphila;
(You did something terrible to me when I was alive;)
Izindonga zomndeni kaNgwane zabhacekwa ngokufa,
(The walls of Ngwane family were painted with death,)
Kwaqhuma insini ezitheni ezingajabuli lapho siphila.
(The enemies who do not want to see us alive were laughing.)
Akusenani kuzonqotshwa ukufa.
(It does not matter death will conquered.)

3.1 Uhlobo lwenkondlo (Type of poem)


Lena yinkondlo eyisililo / eleji ngoba imbongi ikhuluma ngendodakazi yayo
eyashona.

3.2 Indikima yenkondlo (Theme)


Le nkondlo inendikima yokufa ngoba imbongi ikhuluma ngendodakazi yayo
eyashonela esibhedlela eTembisa.

3.3 Umoya wenkondlo (Mood)


Le nkondlo inomoya wosizi ngoba imbongi ikhuluma ngendodakazi yayo
eyashona isencane.

11

Downloaded by T-S-K (tshwarelokhoboko325@gmail.com)


lOMoARcPSD|41546580

Stanza 1
3.4 Umugqa 1, 2 no 3
• Ingane yakhe yokuqala
• Angibuzanga elangeni – kukhona okubi okuzayo
• Ingxavula esibhedlela eTembisa– isilwane esinamazinyo amakhulu
amade esisesibhedlela eTembisa

3.5 Umugqa 4 no 5
• Ukuholela ophathe – ukufaka umuntu engozini
• Ngehora leshumi – 10 oclock

• Zizowuphosa umbalane – uzosinda / uzobangcono

• Imvumelwano sigcina (Final rhyme)


……….mi
……….mi

……….sa
……….sa

• Ukuxhumasa sigcina (Final linking)


………. thembisa
………. thembisa

Stanza 2
3.6 Umugqa 6, 7 no 8
• Esibonakalisweni – ephusheni

3.7 Umugqa 9 no 10
• kuMdali – eNkosini
• Umqondophika
Ngobuhle – ngobubi
Umuhle - umubi

Stanza 3
3.8 Umugqa 11 no 12
• Ukuphila – impilo
• Umugqa 11 – isizura evalekile
• Izimpophoma – amanzi amaningi ehla emadwaleni omfula
• uNyembezi – kwakungumbhali wezincwadi zesiZulu

12

Downloaded by T-S-K (tshwarelokhoboko325@gmail.com)


lOMoARcPSD|41546580

• Ichilo – ibhadi / into embi

Stanza 4
3.9 Umugqa 13, 14 no 15
• Umqondofana
Ukufa – ukushona
Zabhacekwa - zapendwa
• Ukwenza isilo sengubo – ukwenza into embi

• Umqondophika

Ngiphila - ngifile

• Ngwane – isithakazelo sakwaMavuso

3.10 Umugqa 16 no 17
• Kwaqhuma insini – kwahlekwa kakhulu
• Ezitheni – kubantu abangizondayo

• Umqondophika
Izitha - abangani
• Umqondofana
Kuzonqitshwa - kuzohlulwa

3.11 Imigqa yenkondlo (lines)


• Imigqa yenkondlo ivalekile ngaphandle komugqa 4 kustanza 1 ovulekile.
Umugqa ovalekile onophawu lokubhala ekugcineni. Umugqa ovulekile
ongenalo uphawu lokubhala ekugcineni.

3.12 Isifundo senkondlo / Umyalezo (lesson)


• Kule nkondlo sifundiswa ukuthi kufane sikwazi ukwamukela ukushiwa
amalungu omndeni esiwathandayo.

13

Downloaded by T-S-K (tshwarelokhoboko325@gmail.com)


lOMoARcPSD|41546580

IMIBUZO
3.1 Ikhuluma nganile nkondlo? Sekela okushoyo.
3.2 Unjani umoya wale nkondlo? Sekela impendulo yakho.
3.3 Wuhlobo luni lwenkondlo lolu? Sekela okushoyo.
3.4 Chaza ngokwakheka kwezitanza nemigqa yale nkondlo?
3.5 Khipha lokhu okusenkondlweni:
3.5.1 Imvumelwano sigcina
3.5.2 Ukuxhumana sigcina
3.5.3 Impindwa
3.5.4 Impindwamqondo
3.6 Chaza lezi zisho ezingezansi:
3.6.1 Angibuzanga elangeni.
3.6.2 Izokuholela ophathe.
3.6.3 Zizowuphosa umbalane.
3.6.4 Ngiyokukhohlwa ngifile kufa.
3.6.5 Wangenza isilo sengubo.
3.7 Yashona nini indodakazi yembongi?
3.8 Yashonela kusiphi isibhedlela indodakazi yembongi?
3.9 Ubani igama lendodakazi yembongi?
3.10 Imbongi yabona ngani ukuthi iyindoda?
3.11 Bhala amagama anomqondofana nalawa:
3.11.1 Insini
3.11.2 Mntanami
3.12 Bhala amagama anomqondo ophikisa lawa:
3.12.1 Kufa
3.12.2 ezitheni
3.12.3 Ndodakazi
3.12.4 Umuhle

14

Downloaded by T-S-K (tshwarelokhoboko325@gmail.com)


lOMoARcPSD|41546580

4. ISIQHINGI SASEROBBEN ISLAND (ROBBEN ISLAND)

Utshiloza wedwana olwandlekazi olukhulu,


(You are on your own in the big ocean,)
Uvuthuzwa umsinga obandayo kodwa awugqwali.
(Cold wind is blowing you but you don’t become discoloured.)
Ubungazwa imvelo,
(The environment is entertaining you,)
Kundiza izinyoni zolwandle,
(Sea birds are flying,)
Phezu kwakho konke ukungathokozi ngawe sekushabalele,
(All the unhappiness about you is gone,)
Konke usuwakushaya indiva.
(You ignored everything.)
Uthe kade uqokelwe ukujivaza nokuthena amandla amaqhawe
(You were chosen to undermine and disempower our heroes,)
Akithi,

Wawafukamela kuhle kwesikhukhukazi,


(You protected them like a hen,)
Sifukamele amaqanda namatshwele aso.
(Protecting its eggs and chicks.)

15

Downloaded by T-S-K (tshwarelokhoboko325@gmail.com)


lOMoARcPSD|41546580

Amaqhawe nezingwazi zakwantu zifika kuwe,


(Our heroes and experts come to you,)
Zigcwele intukuthelo kodwa wena uthele,
(Full of anger but you pour,)
Umoya woxolo nokuzwana wakhe isizwe.
(The spirit of peace and unity to build the nation.)
Iningi lifika kuwe lingakwazi ngisho nokubhala,
(Most people come to you illiterate,)
Izipele kodwa baphuma sebengonhlenhle nongqeqhe.
(But they come out intelligent and well informed.)
Kanti ngabe ubahlambisa ngayiphi intelezi,
(But which protective charm do you wash them with,)
Ingani baphuma kube sengathi sebethelwe ngezibonkolo.
(They come out full of energy.)
Kanti Robben Island uyini ngempela?
(But Robben Island infect what are you?)
Ngabe ulijele kumbe inyuvesi.
(Are you a jail or university.)
Bantu baseNingizimu Afrika,
(People of South Africa,)
Ake sihambe siyobona le nqaba kayitshelwana.
(Let us go and see this beautiful place.)

Amashoshozela akithi asakushiya Robben Island,


(Our freedom fighters left you Robben Island,)
Kodwa udumo lwakho lusabalele umhlaba wonke.
(But you are famous all over the world.)
Usilethele inkululeko,
(You brought us freedom,)
Usilethele isithunzi nokuhlonipheka.
(You brought us dignity and respect.)
Namhlanje sidume njengoswidi,

16

Downloaded by T-S-K (tshwarelokhoboko325@gmail.com)


lOMoARcPSD|41546580

(Today we are famous like sweets,)


Bonke abasezinkingeni bethekela kithi ulwazi.
(All countries who have problems learn from us.)
Ngabe isele nobani injulalwazi yakho?
(Who is looking after you Robben Island?)
Uligugu kwabaningi,
(You are a treasure to many people,)
Kwabanye uyisehluleki ngoba awuzithenanga amandla izingwazi
(To others you are a failure because you failed to disempower)
Zakithi,
(our heroes,)
Kunalokho uzifake umfutho.
(Instead you gave them momentum.)

4.1 Uhlobo lwenkondlo (Type of poem)


Lena yinkondlo efundisayo ngoba imbongi ikhuluma ngobuhle bemvelo okuyi
Robben Island.

4.2 Indikima yenkondlo (Theme)


Le nkondlo inendikima yokunakekela amaqhawe omzabalazo ngoba imbongi
ikhuluma ngokuthi lesi siqhingi siwanakekele kahle amaqhawe omzabalazo.

4.3 Umoya wenkondlo (Mood)


Le nkondlo inomoya okhombisa injabulo ngoba imbongi ikhuluma
ngamaqhawe aphume kulesi siqhingi esengonhlenhle nongqeqe.

Stanza 1
4.4 Umugqa 1, 2 no 3
• Tshiloza wedwa – uhlezi wedwa
• Umsinga – umoya obandayo
• Awugqwali – awuphumi umbala
• Ubungazwa – ujatshulelwa

4.5 Umugqa 4, 5 no 6

17

Downloaded by T-S-K (tshwarelokhoboko325@gmail.com)


lOMoARcPSD|41546580

• Umqondofana
Ukungathokozi – Ukuthokoza
Sekushabalele – sekuphelile
• Ukushaya indiva – ukungayinaki into ethile

• Imvumelwano sigcina (Final rhyme)


……….le
……….le
4.6 Umugqa 7, 8, 9 no 10
• Ukujivaza – ukuphoxa
• Ukuthena amandla – ukuqeda Amandla
• Amaqhawe – abantu abenzela isizwe sabo izinto ezinle
• Wawafukamela – wawavikela
• Kuhle kwesikhukhukazi – isifaniso
• Isikhukhukazi – inkukhu yesifazane
• Ukuxhumana siqalo
Wawafukamela …..
Sifukamela …..
Stanza 2
4.7 Umugqa 11, 12, 13 no 14
• Izingwazi – abantu abanolwazi olujulile ngezinto ezithile
• Zakwantu – zesizwe esimnyama (abantu)
• Intukuthelo – ukudinwa
• Umoya woxolo – umoya wokuthula
• Lingazi ngisho ukubhala – lingafundile
4.8 Umugqa 15, 16, 17 no 18
• Unhlenhle / ungqeqhe – umuntu ohlakaniphile onolwazi oluningi
• Intelezi – umuthi wesiZulu osentshenziswa amabutho uma eyolwa ukuze
athole amandla amaningi noma kuba umuthi oxosha imimoya emibi noma
abathakathi.
• Izibonkolo – izintuthwane ezibomvu ezincinzayo ezakhela esihlahleni.
• Ukuthelwa ngezibonkolo – ukuba namandla amaningi.
• Kanti Robben Island uyini ngempela? – isenza samuntu
• Ukuxhumana okweqanayo
Kanti…..
Ingani
Kanti…..
4.9 Umugqa 19, 20 no 21
• Ijele – indawo egcina iziboshwa
• Inyuvesi – indawo yokufundela iziqu zemfundo ephakeme.
• Ningizimu Afrika – South Africa

18

Downloaded by T-S-K (tshwarelokhoboko325@gmail.com)


lOMoARcPSD|41546580

• Inqaba kayitshelwana – into enhle kakhulu (indawo)

4.10 Imigqa yenkondlo (lines)


• Imigqa yenkondlo ivalekile ngaphandle komugqa 7 kustanza 1 ovulekile.
Umugqa ovalekile onophawu lokubhala ekugcineni. Umugqa ovulekile
ongenalo uphawu lokubhala ekugcineni.

4.11 Isifundo senkondlo / Umyalezo (lesson)


• Kule nkondlo sifundiswa ukuthi kufane siyithande futhi siyinakekele imvelo
ukuze izizukulwane ezilandelayo zikwazi ukuyithokozela nazo.

19

Downloaded by T-S-K (tshwarelokhoboko325@gmail.com)


lOMoARcPSD|41546580

IMIBUZO
4.1 Ikhuluma nganile nkondlo? Sekela okushoyo.
4.2 Unjani umoya wale nkondlo? Sekela impendulo yakho.
4.3 Wuhlobo luni lwenkondlo lolu? Sekela okushoyo.
4.4 Chaza ngokwakheka kwezitanza nemigqa yale nkondlo?
4.5 Khipha lokhu okusenkondlweni:
4.5.1 Imvumelwano sigcina
4.5.2 Ukuxhumana okweqanayo
4.5.3 Ukuxhumana siqalo
4.5.4 Isifaniso
4.6 Chaza ukuthi yini isiqhingi?
4.7 Isiqhingi saseRobben Island sitholakala kusiphi isifundazwe (province)?
4.8 Bhala omongameli ababili baseNingizimu Afrika ababoshwa eRobben Island.
4.9 Bhala amagama anomqondo ophikisa lawa:
4.9.1 Sekushabalele
4.9.2 Wawafukamela
4.9.3 Hlamba
4.10 Bhala amagama anomqondo ofana nalawa:
4.10.1 Umfutho
4.10.2 Obandayo
4.11 Chaza ukuthiyini intelezi.
4.12 Yini ijele.
4.13 Chaza lesi sisho: ukushaya indiva

20

Downloaded by T-S-K (tshwarelokhoboko325@gmail.com)


lOMoARcPSD|41546580

5. ELIKABANI IPHUTHA? (WHOSE FAULT IS IT?)

Ngabe elikabani leli phutha?


(Whose fault is this?)
Ngalezi zingane ezehla zenyuka nemizila?
(The kids who walk up and down the streets?)
Ngabe zaqhuma etsheni na?
(Did they come out of a rock?)
Lezi zingane zehla zenyuka nemigwaqo,
(These kids walk up and down the streets,)
Zihlwitha izikhwama, zihogela iglue,
(They steal handbags and sniff glue,)
Maye zakubona zakubeletha.
(Hey they are in trouble.)

Ngabe isintu sithule sithini?


(Why the nation is quiet about this?
Nxashana isisekelo sesizwe,
(If the future of the country,)
SikaPhunga noMageba,
(Of Phunga and Mageba,)
Siphenduka imilalandle nemidlwembe?
(They are hooligans and homeless?)
Amaphoyisa abe esathe ayangenelela,
(The police are trying to help)

21

Downloaded by T-S-K (tshwarelokhoboko325@gmail.com)


lOMoARcPSD|41546580

Ayaqoqa angabi nawo umhume,


(They arrest them but they have no place,)
Lapho ezoziphonsa khona.
(To keep them.)
Uma uzithinta uthinta isidleke seziqandi,
(If you touch them you are in trouble,)
Abamele amalungelo esintu,
(Human rights officials,)
Abezenhlalakahle abakhankasela ukuthula,
(Social workers compaining for peace,)
Bonke bathi yobe, buya ngeneno.
(All of them say sorry, come back.)
Pho elikabani leli phutha?
(So whose fault is it?)

Saphela isizwe,
(The nation is dying,)
Uma uphonsa amehlo ngapha nangapha,
(If you look left and right,)
Ubona abantu asebphelelwe ithemba.
(You see people who have lost hope.)
Abanye babo bayangena bayaphuma
(Some of them are in and out)
Emajele, amajele athi lo usemncane,
(Of jails, injail they say this one is too young,)
Akakhishwe! Kuthi uma ededelwa,
(He must be taken out! If they release him,)
Aphindele khona emphandwini,
(He goes back to his old ways,)

22

Downloaded by T-S-K (tshwarelokhoboko325@gmail.com)


lOMoARcPSD|41546580

Nasesizibeni sikamaminzela kweyeTheku.


(In a big city like Durban.)
Ngiyamuzwa omunye esethi abazali bami,
(I hear one of them blaming his parents,)
Babeqisa amahabulo bengibhokla-
(They were abusing alcohol and hit me-)
Ngesagila, ngaqoma ukuduka nezwe.
(With a knobkirrie, I chose to go away.)
Ngiyamuzwa omunye esethi umalume,
(I hear one of them blaming her ucle,)
Wayengidikadika ubusuku nemini,
(He was sexually abusing me day and night,)
Kuthi lapho ngithi,
(When I tried to,)
Ngifuna engingamvulela isifuba,
(Tell people about my abuse,)
Bonke bathi ngihubhuza amanga.
(All of them say I am lying.)
Laze lanesihluku leli khaya.
(This home is very abusive.)
Bantu bakithi, baphi onembeza?
(Our people, where is your conscience?)
Kungani sisebenzisa lezi zingane,
(Why we use these childern,)
Ukuthi zisiqoqele ingcebo?
(To make a lot of money for our selves?)
Ezinye zishushumbisela obhebhenene-
(Someof them are smugling drugs-)
Bezintshebe izidakamizwa,
(For adult people,)

23

Downloaded by T-S-K (tshwarelokhoboko325@gmail.com)


lOMoARcPSD|41546580

Ezinye zihlwithela obhuti madlisa omakhalekhukhwini.


(Some of them steal cell phones for flashy man.)
Qagela ukuthi ngabe iyini inkokhelo,
(Guess what is the payment,)
Ibhodlela nje le-glue.
(Just a bottle of glue.)
Ezamantombazane azilindi zize zithombe,
(Girls do not wait until they get matured,)
Zilambile! Impendulo isekuqwayizeni.
(They are hungry! The answer is prostitution.)
Amagugu esintu aphelela obala.
(The treasures of the nation are gone.)

Baningi badlile, basuthi,


(Most of them have eaten, and they are satiesfied,)
Bamumethe izimali zeminikelo,
(They fraud money donated to the homeless kids,)
Bethi bayayixazulula le nkinga.
(They say they are solving this problem.)
Kodwa kunalokho yibo abahamba,
(But they leave good lives,)
Bapepenyeke bengakaze bakhulume,
(They do not talk,)
Nengane esemgwaqweni.
(To the steet kid.)
Maye! Yaze yayimpande yesono imali.
(Hey! Money is a root of sins.)
Maye! Ashonaphi amadoda nabafazi
(Hey! Where are man and women)
Abanesibindi nabathi yini enye esinayo,

24

Downloaded by T-S-K (tshwarelokhoboko325@gmail.com)


lOMoARcPSD|41546580

(Who are brave enough to say what else we have,)


Ngaphandle kwezingane zethu?
(Without our children?)

Ma-Afrika ngabe yiyo le i-Afrika,


(Africans is this Africa,)
Esayishiyelwa ngokhokho bethu,
(That was left to us by our ancestors,)
Esifuna ukuyishiya nezingane zethu.
(That we want to leave for our children.)
Ngabe isineke, ubuntu, uzwelo,
(Where is patience, humanity, sympathy,)
Ubuqha nokuhlonipha amagugu kwaphelelaphi?
(Pride and respect for our treasures?)
Maye! zaze zahlupheka lezi zingane,
(Hey! The street kids leave in poverty,)
Ezithwele icala ezingalazi.
(They suffering because of the sins of others.)

5.1 Uhlobo lwenkondlo (Type of poem)


Lena yinkondlo esambhinqo (isathaya) ngoba imbongi igxeka izenzo zezikhulu
zikahulumeni ezidla imali okufanele ukuba isiza izingane ezihlala emgaqweni.
NOMA
Inkondlo elandayo ngoba isilandisa ngezinkinga ezibhekene nezingane ezihlala
emgaqweni.

5.2 Indikima yenkondlo (Theme)


Indikimba yale nkondlo ububha / ukuhlupheka ngoba isixoxela ngokuhlupheka
okubhekene nezingane ezihlala emgwaqeni.
5.3 Umoya wenkondlo (Mood)
Le nkondlo inomoya wokugxeka / wokukhathazeka ngoba imbongi igxeka
abantu abasebenzisa izingane ezihlala emgaqweni ukushushumbisa

25

Downloaded by T-S-K (tshwarelokhoboko325@gmail.com)


lOMoARcPSD|41546580

izidakamizwa. Imbongi ikhathazekile ngosizi olubhekene nezingane ezihlala


emgaqweni.

Stanza 1
5.4 Umugqa 1, 2, 3, 4, 5 no 6
• Imvumelwano siqalo
Nga…..
Nga…..
• Imizila – imigwaqo
• Izinzwa zokunuka
Hogela
• Zakubona zakubeletha – zisenkingeni

Stanza 2
5.5 Umugqa 7, 8, 9, 10, 11 no 12
• Imvumelwano siqalo
Si…..
Si…..
• Isintu – abantu
• UPhunga noMageba – amakhosi akwaZulu amadala.
• Imilalandle nemidlwembe – izingane ezihlala emgaqweni
• Umhume – indawo enkulu ehlala abantu abahluphekayo
5.6 Umugqa 13, 14, 15, 16, 17 no 18
• Ukuthinta isidleke seziqandi – ukuzifaka enkingeni
• Yobe – ukuxolisa

Stanza 3
5.7 Umugqa 19, 20, 21, 22, 23, 24 no 25

• Ukuphosa amehlo – ukubuka


• Izinzwa zokubona
Uphosa amehlo
• Isizura evalekile
Emajele, amajele athi lo usemncene,
Akakhishwe! Kuthi uma ededelwa,
• Emphandwini
Indawo lapho kuhlala khona abantu abaningi – kunokuganga phakathi
5.8 Umugqa 26, 27, 28, 29 no 30
• Isiziba sikamaminzela
Idamu elikhulu eliyingozi kodwa lapha kukhulunywa ngendawo enkulu
eyingozi njengase Thekwini.

26

Downloaded by T-S-K (tshwarelokhoboko325@gmail.com)


lOMoARcPSD|41546580

• Ikweqisa amahabula – ukuphuza kakhulu utshwala


• Bengibhokla – bengishaya
• Isagila – induku enekhanda elihkulu
• Ngaqoma – ngakhetha
• Ukuduka nezwe – ukuhamba ungaziwa ekhaya
• Umalume – umfowabo kamamawakho
5.9 Umugqa 31, 32, 33, 34 no 35
• Wayengidikadika – wayengidlwengula
• Ukuvula isifuba – ukuxoxela umuntu izimfihlo zakho
• Ngihubhuza amanga – ngiqamba amanga
• Isihluku – ukuphatha kabi omunye umuntu
5.10 Umugqa 36, 37, 38, 39 no 40
• Isizura evalekile
Bantu bakithi, baphi onembeza?
• Umqondofana
Ingcebo - umnotho
• Shushumbisa – ukuhambisa into ngesinyenyela
• Ubhebhenene wentshebe – indoda enentshebe ende
• Izidakamizwa – ama-drugs
• Imvumelwano eyeqanayo
……..ne
……..bo
……..ne
5.11 Umugqa 41, 42, 43, 44, 45 no 46
• Umqondofana
Hlwitha – phuca
Umakhalekhukhwini – ucingo / iselula
• Obhuti madlisa – abantu abathanda ukubukisa ngezinto ezibizayo.
• Zithomme – zikhule
• Isizura
Zilambile! Impendulo isekuqwayizeni
• Ukuqwayiza – ukudayisa ngomzimba (prostitution)
• Amagugu – izinto ezibalulekile kubantu

Stanza 4
5.12 Umugqa 47, 48, 49, 50, 51 no 52
• Imvumelwano siqalo
Ba …..
Ba …..
• Bamumethe – baphethe

27

Downloaded by T-S-K (tshwarelokhoboko325@gmail.com)


lOMoARcPSD|41546580

• Ukupepenyeka – ukuhamba ngemoto yohlobo olubizayo


• Bepepenyeka – ifanankamisa

5.13 Umugqa 53, 54, 55 no 56


• Maye! – isibabazo
• Impande yesono – into edala izinkinga eziningi (njengemali)
• Abanesibindi – abangasabi lutho

5.14 Umugqa 57, 58, 59, 60, 61, 62 no 63


• Ma-Afrika – bantu base Afrika
• Okhokho – amadlozi ethu / abantu bakithi asebashona
• Isineke – ukwenza into kahle unesikhathi
• Ubuntu – ukuphatha abanye abantu kahle ngomusa nangothando
• Uzwelo – ukuzwelana nabanye abantu uma besebunzimeni
• Ukuhlupheka – ukungabi nayo imali yokuthenga ukudla nezimpahla
zokugqoka
• Ukuthwala icala ongalazi – ukujeziselwa into ongayenzanga noma
amaphutha abanye abantu
• Imvumelwano sigcina
……thu
……thu

5.15 Imigqa yenkondlo (lines)


• Le nkondlo inemigqa evalekile nevulekile.
Umugqa ovalekile onophawu lokubhala ekugcineni. Umugqa ovulekile
ongenalo uphawu lokubhala ekugcineni.

5.16 Isifundo senkondlo / Umyalezo (lesson)


• Kule nkondlo sifundiswa ukuthi kufane sizingazihlukumezi izingane
emakhaye zize zibaleke ziyohlala emgwaqeni.

28

Downloaded by T-S-K (tshwarelokhoboko325@gmail.com)


lOMoARcPSD|41546580

IMIBUZO
5.1 Ikhuluma nganile nkondlo? Sekela okushoyo.
5.2 Unjani umoya wale nkondlo? Sekela impendulo yakho.
5.3 Wuhlobo luni lwenkondlo lolu? Sekela okushoyo.
5.4 Bhala indikimba yale nkondlo.
5.5 Khipha lokhu okusenkondlweni:
5.5.1 Imvumelwano siqalo
5.5.2 Imvumelwano maphakathi
5.5.3 Imvumelwano sigcina
5.5.4 Impindwa
5.5.5 I-enjambamenti (stanza 3)
5.5.6 Isenzasamuntu (stanza 3)
5.5.7 Izinzwa zokulalela
5.5.8 Izinzwa zokubona
5.5.9 Ihaba (stanza 3)
5.6 Chaza ukuthi kwakungubani uPhunga noMageba?
5.7 Chaza la magama /izimo zenkulumo ezingezansi:
5.7.1 Ubuntu
5.7.2 Isiziba sikamaminzela
5.7.3 Ukuhubhuza amanga
5.7.4 Obhuti madlisa
5.7.5 Ukuqwayiza
5.7.6 Ukuvulela umuntu isifuba
5.7.7 Ubhebhenene wentshebe
5.8 Yini imbongi ithi imali iyimpande yesono?
5.9 Bhala amagama anomqondo ofana nalawa:
5.9.1 Imizila
5.9.2 Amahabulo
5.9.3 Umakhalekhukhwini

29

Downloaded by T-S-K (tshwarelokhoboko325@gmail.com)


lOMoARcPSD|41546580

5.10 Bhala amagama anomqondo ophikisa lawa:


5.10.1 Bayangeza
5.10.2 Ziyehla
5.10.3 Ezamantombazane
5.11 Bhala isifundo esitholakala kule nkondlo.

30

Downloaded by T-S-K (tshwarelokhoboko325@gmail.com)


lOMoARcPSD|41546580

6. INDONI YAMANZI (A BEAUTIFUL DARK-SKINNED WOMAN)

1. Ukhule wakhephuzela kuhle kombila,


(You have grown fast and full of life like Millie’s,)
2. Okhuthazwe ngomanyolo.
(Fertilized by manure)
3. Ugqame wafana nendoni emunca amanzi ekhethelo.
(You stand out like ndoni fruit sucking purified water.
4. Uthotho lwamazinyo akho beluhlala lubanika,
(Your beautiful teeth were always shining,)
5. Kuthi olubukayo anconde kuhle komuntu ecezwa,
(Those who were looking will compliment your beauty,)
6. Ngumbani kodwa isishozi sothando nemfudumalo,
(Who is the place of love and warmth,)
7. Sakhele enhlizweni yalowo okubonile?
(To build in the heart of the one who saw you?)
8. Izimbokodo zamehlo akho bezenza umuntu ancibilike,
(Your big eyes were making people melt,)
9. Kuhle kweqhwa lesaba imisebe yelanga.
(Like ice fearing sun rays,)
10. Ubungumdondoshiya,
(You were very tall and learn,)
11. Ulishiye igade uhambela phezulu,
(You were tall and walked with pride,)
12. Ubunyathela kuqhekeke umhlaba,
(Your footsteps made the world split,)
13. Ubuhamba uwubhensele,
(You walked with confidence,)
14. Kanti nawo uzokuphendukela,
(But the world will turn against you,)
15. Ukugwinye useliklume ungakaboni.
(Swallowed you when you were still young.)

16. Ukugwinye awakuhlanza.


(It swallowed and did not throw up)

31

Downloaded by T-S-K (tshwarelokhoboko325@gmail.com)


lOMoARcPSD|41546580

17. Ushiye ifa ezinhlizweni zabaningi.


You left inheritance in many people’s hearts)
18. Bayazibuza bayaziphendula ukuthi,
(They ask themselves,)
19. Uma kukhulwa kwelokhokho ingabe usungakanani.
(If you are growing where your ancestors are how big you are.)
20. Ngabe usabancibikalisa yini nakhona ngothotho,
(Do you still make them melt with your beautiful teeth)
21. Lwamazinyo amhlophe njengeqhwa.
(White like a snow.)
22. Ingabe usugqishazela kanjani,
(How you walk with pride,)
23. Ngoba phela wawunyathela ngabantwana.
(You had beautiful legs)
24. Yayimnandi leyo minyaka yize yaba mifushane.
Those years were nice but short.)
25. Wawuyisiphethu sentokozo,
(You were a source of joy,)
26. Wawuyisibani sethemba,
(You were a light of hope,)
27. Pho wawungazi ukuthi izinsuku zakho zimfushane?
(You did not know that your days were short?)
28. Bayasho abadala ukuthi isitsha esihle asidleli.
(Adults say special people die young.)
29. Yeka uthando lwakho,
(Your love.)
30. Ungathi wawazi ukuthi kuncane okuseshungwini,
(It is like you knew that your)
31. Lempilo nezinsuku zakho zibaliwe.
(Life and days were numbered.)
32. Uyiqedile wayiphelelisa impilo yakho,
(You completed your life.)
33. Lala uphumule Ndabezitha.
(Rest in peace Ndabezitha.)

34. Ngikunqobile ukufa akungithenanga amandla,


(I conquered death it did not discourage me,)
35. Kwehlulekile ukungephuca umuzwa wokuphila,
(It failed to take away the feeling of life,)
36. Nothando lwakho,
(And your love,)
37. Kunalokho luya luqina lujula usuku nosuku.
(Instead it is growing and deepen every day.)
38. Lo muzwa wami ngiyohamba nawo ngifike kokhokho.
(I will take this feeling with me to the ancestors.)
39. Ngiyohamba ngiqalaza njalo njalo lapho nami,
(I will walk and look around all the time,)
40. Sengiqalaza abakwethu ukuthi bangihlangabeze,
(Looking for my family to meet me,)
41. Ngizophumula nabo sigade ezinye izingane zakwenu.
(I will rest with them and look after my siblings.)

32

Downloaded by T-S-K (tshwarelokhoboko325@gmail.com)


lOMoARcPSD|41546580

42. Kuyokuthi lapho sesihlangana kwelizayo,


(When we meet in future,)
43. Ngikulandise ukuthi ngalukhoselisa kanjani,
(I will tell you how I protected,)
44. Uthando lwakho enhlizweni yami.
(Your love in my heart.)
45. Lala uphumule gugu lenhliziyo yami,
(Rest in peace treasure of my heart,)
46. Lala uphumule mntanami.
(Rest in peace my child.)

6.1 Uhlobo lwenkondlo (Type of poem)


Lena yinkondlo eyisililo (eleji) ngoba imbongi ikhalela indodakazi yayo
eyashona.
6.2 Indikima yenkondlo (Theme)
Indikimba yale nkondlo ukufa ngoba inkondlo ikhuluma ngendodakazi yembongi
eseyashona.
6.3 Umoya wenkondlo (Mood)
Le nkondlo inomoya wosizi ngoba imbongi iveza ubuhlungu eyabuzwa
ngokushonelwa indodakazi yayo.

Stanza 1
6.4 Umugqa 1, 2, 3, 4 no 5
• Isifaniso (Simily) – umugqa 1, 3 no 5
Kuhle kommbila
Kuhle komuntu ecezwa
Ugqame wafana nendoni
• Imvumelwano sigcina (final rhyme) – umugqa 2 no 3
…..lo
…..lo
• Uthotho lwamazinyo – amazinyo amahle ahlangene.

6.5 Umugqa 6, 7, 8, 9 no 10
• Isishozi – indawo lapho kushaya khona umbani.
• Izinzwa zokubona – (sense of sight) – umugqa 7
okubonile
• Izimbokodo zamehlo – amehlo amakhulu
• Zenza umuntu ancibilike – isifenyiso
• Isifaniso (simily) – umugqa 9
Kuhle kweqhwa lesaba imisebe yelanga
• Umdondoshiya – umuntu omude

33

Downloaded by T-S-K (tshwarelokhoboko325@gmail.com)


lOMoARcPSD|41546580

6.6 Umugqa 11, 12, 13, 14, 15


• Ubulishiyile igade – ubumude
• Ihaba (hyperbole) – umugqa 12
Ubunyathela kuqhekeke umhlaba
• Imvumelwano siqalo (initial rhyme) – umugqa 12 no 13
Ubu…..
Ubu…..
• Isenzasamuntu (personification) – umugqa 15
Ukugwinye
• Useliklume – usemncane

Stanza 2
6.7 Umugqa 16, 17, 18, 19, 20
• Okhokho – amadlozi
• Uthotho lwamazinyo – amazinyo amahle ahlangene amhlophe.

6.8 Umugqa 21, 22, 23, 24, 25, 26


• Isifaniso (simile) – umugqa 21
Amhlophe njengeqhwa
• Ukugqishazela – ukuhamba ngokushesha komuntu onomzomba omkhulu.
• Wawunyathela ngabantwana – umuntu onezitho ezinkulu ezinhle.
• Umqondophika (antonym) – umugqa 24 no 25
Mifishane – mide
Intokozo – injabulo
• Isiphethu – indawo lapho kuphuma khona amanzi (lapha kushiyo injabulo)
• Imvumelwano siqalo (initial rhyme) – umugqa 25 no 26
Wa…..
Wa…..

6.9 Umugqa 27, 28, 29, 30, 31, 32 no 33


• Ukuxhumana maphakathi (central linking) – umugqa 27 no 28
…..ukuthi…..
…..ukuthi…..
• Izinsuku zakho zimfishane – uzoshesha ukusona.
• Isitsha esihle asidleli – umuntu olungile uyashesha ukushona.
• Uthotho lwamazinyo – amazinyo amahle amhlophe ahlangene.
• Ishungu – isitsha sokugcina ugwayi.
• Umqondophika (antonym) – umugqa 30
Kuncane – kuningi
Uyiqedile – uyiqalile
Lala - vuka
• Ndabezitha – isithakazelo sakwaZulu

34

Downloaded by T-S-K (tshwarelokhoboko325@gmail.com)


lOMoARcPSD|41546580

Stanza 3
6.10 Umugqa 34, 35, 36, 37 no 38
• Ukuthena amandla – ukuqeda amandla
• Imvumelwano maphakathi (central rhyme) – umugqa 34 no 35
…..uku…..
…..uku…..
• Ukuxhumana sigcina (final rhyme) – umugqa 34 no 35
…..la
…..la
• Ifanangwaqa – umugqa 37
Kunalokho luya luqina lujula usuku nosuku.
• Ifanankamisa – umugqa 37
Kunalokho luya luqina lujula usuku nosuku.

6.11 Umugqa 39, 40, 41, 42 no 43


• Izinzwa zokubona (sense of sight) – umugqa 39 no 40
ngiqalaza
• Umqondofana (synonym) – umugqa 41
Abantwana – izingane
Ngikulandise – ngikuxoxele

6.12 Umugqa 44, 45 no 46


• Ukuxhumana sigcina (final linking) – umugqa 44 no 45
…..yami
…..yami
• Ukuxhumana siqalo (initial linking) – umugqa 45 no 46
Lala…..
Lala…..
• Ukuxhumana maphakathi (central linking) – umugqa 45 no 46
…..uphumule…..
…..uphumule…..
• Imvumelwano sigcina (final rhyme) – umugqa 45 no 46
…..mi
…..mi
• Umuntu

6.13 Imigqa yenkondlo (lines)


• Le nkondlo inemigqa evalekile.
Imigqa evalekile enophawu lokubhala ekugcineni.

6.14 Isigqi senkondlo


• Isigqi senkondlo siyanensa ngoba yonke imigqa ivalekile. Kungenzeka
ukuthi sinensa ngoba imbongi isitshela ngobuhlungu eyabuzwa
ngesikhathi isiwa indodakazi yayo.

35

Downloaded by T-S-K (tshwarelokhoboko325@gmail.com)


lOMoARcPSD|41546580

6.15 Isifundo senkondlo / Umyalezo (lesson)


• Kule nkondlo sifundiswa ukuthi kufane sikwamukele ukushiwa abantu
esibathandayo emhlabeni ngisho izingane zethu uqobo.

IMIBUZO
6.1 Ikhuluma ngani le nkondlo? Sekela okushoyo.
6.2 Unjani umoya wale nkondlo? Sekela impendulo yakho.
6.3 Wuhlobo luni lwenkondlo lolu? Sekela okushoyo.
6.4 Chaza ngokwakheka kwezitanza nemigqa yale nkondlo?
6.5 Khipha lokhu okusenkondlweni:
6.5.1 Imvumelwano siqalo
6.5.2 Imvumelwano sigcina
6.5.3 Imvumelwano maphakathi
6.5.4 Ukuxhumana siqalo
6.5.5 Ukuxhumana sigcina
6.5.6 Ukuxhumana maphakathi
6.5.7 Isifaniso
6.5.8 Isenzasamuntu
6.5.9 Ihaba
6.5.10 Izinzwa zokubona
6.5.11 Ifanangwaqa
6.5.12 Ifanankamisa
6.6 Bhala amagama anomqondofana nalawa:
6.6.1 Useliklume
6.6.2 Okhokho
6.6.3 Intokozo
6.6.4 Izingane
6.6.5 Ngikulandise
6.7 Bhala amagama anomqondo ophikisa lawa:
6.7.1 Mfishane

36

Downloaded by T-S-K (tshwarelokhoboko325@gmail.com)


lOMoARcPSD|41546580

6.7.2 Uyiqedile
6.7.3 Kuncane
6.7.4 Lala
6.8 Bhala indikimba yale nkondlo.

37

Downloaded by T-S-K (tshwarelokhoboko325@gmail.com)


lOMoARcPSD|41546580

7. INJABULO (HAPPINESS): Nhlakanipho Zulu

1. Maye! wenjabulo kazi ukuphi lapho uzinze khona,


(Oh! happynessI wonder where you are sitting,)
2. Ngizwa ngishaywa luvalo kuthi lapho ngiphakama,
(I get scared when I get up,)
3. Ngizwe kududuma izimpophoma ngaphakathi kimi,
(I hear waterfall sounds inside me,)
4. Kuye kusho kuqande amanyikwe.
(My intestines get cold)
5. Kuthi lapho ngithi,
(When I,)
6. Ngiyacambalala kusho kugubhe amagagasi esho,
(Sleep I hear waves sound,)
7. Ngesankahlu esikhulu ngizizwe sengiqhumisa uhleko,
(They make bid sound and I laugh,)
8. Ngingedwa kube sengathi sibaningi sidla ingezu,
(Alone like we are many we are happy,)
9. Kuqhuma namahlaya kanti akunjalo.

38

Downloaded by T-S-K (tshwarelokhoboko325@gmail.com)


lOMoARcPSD|41546580

(We are making jokes but it is not like that.)

10. Waze wangenza wenjabulo,


(What are you doing to me happiness,)
11. Usungibukanisa nabantu,
(You make people look at me,)
12. Ingani ubuso bami buhlale buchachambile,
(My face is beaming with happiness.)
13. Ngabe yimi omuhle njengoba sengicwebezela?
(Is it me who is beautiful because I am shining?)
14. Bengithi ngimnyama kodwa manje sengingaminwe,
(I thought I was black but now I am lighter in complexion,)
15. Isikhumba sami sishelela kuhle kwendoni yamanzi.
(My skin is shining like some fruit with dark skin)
16. Ingabe ucashe kuliphi igumbi emzimbeni wami?
(I wonder in which place in my body you are sitting?)

17. Sengifile abantu befisa ukwazi le mfihlo yakho,


(I am struggling people want to know your secret,)
18. Phuma bakubone hleze ngidle olubabayo.
(Come out so that I will not suffer.)
19. Usungafunga ukuthi kangisanyatheli kulo mhlaba

(You would swear that I am not walking in this world)


20. Omagade ahlabayo.
(Challenging world.)
21. Usungafunga uthi eyami inyathuko iqale ihlelenjwe,
(You would swae that my path was prepared,)
22. Uze ungangihlubuki ungafunga ukuthi esami,
(Please do not leave me you would swear that,)
23. Isihlambezo silandwe kude kanti lutho.

39

Downloaded by T-S-K (tshwarelokhoboko325@gmail.com)


lOMoARcPSD|41546580

(My traditional medicine for pregnant women was fetched rom far but not)
24. Ngisho ngibuka izinkomo zakwethu usungafunga,
(If I look at my family cattle you would swear,)
25. Ukuthi zidla ubabe,
(That they eat nice green grass)
26. Nensinde kuphela azisayilokothi ingongoni.
(Only they do not eat hard dry grass)
27. Nazo ngithi uma ngiqhamuka zibhonge,
(When I come they roar)
28. Ezinye zikhonye,
(Others make sounds,)
29. Ngabe kuseyinjabulo yonke le?
(Is this all happiness?)

30. Ngizwa nginovalo, hlala kimi njalo, ungangishiyi!


(I feel scared, stay with me all the time, do not leave me!)
31. Hleze ngibune kuphele konke ukuqhakaza okukimi.
(I might be withering and all happiness will disappear.)
33. Maye! Waz’ wamnandi wenjabulo,
(Hey! You are very nice happiness,)
34. Susa kimi uvalo ngenze ngihube ngezwi,
(Stay away fear and make me sing with my voice,)
35. Elikhulu elinenhlokomo.
(Big and noisy.)
36. Ngivumele ngihube izingoma zothando,
(Allow me to sing love songs.)
37. Ngivumele ngihlabe inkabi yakwethu ekhuluphele,
(Allow me to slaughter our big and fat oxen,)
38. Ngihlome ivenge ethala ngilibeke umkhusu,
(I put away my flute and leave it,)

40

Downloaded by T-S-K (tshwarelokhoboko325@gmail.com)


lOMoARcPSD|41546580

39. Kuthi lapho injabulo ivuthuka,


(When happiness is blown away,)
40. Kuhle kombethe uvuthuzwa yimisebe yelanga,
(Like dew blown away by sun rays)
41. Ngikwazi ukuchwesheza kulo,
(I will be able to make high-pitched sound,)
42. Ngikhumbule izinsuku zenjabulo.
(I will remember the days of happiness.)
43. Maye wenjabulo ungangishiyi.
(Hey happiness don’t leave me.)
44. Hlala ekujuleni kwenhliziyo yami,
(Stay deep in my my heart)
45. Uphakamise umoya wami njalo.
(Lift up my spirit all the time.)

7.1 Uhlobo lwenkondlo (Type of poem)


Lena yinkondlo efundisayo ngoba inkondlo isifundisa ukujabulela isipho
esisiphiwa uMdali.
7.2 Indikima yenkondlo (Theme)
Indikimba yale nkondlo injabulo ngoba inkondlo ikhuluma ngomama ojabulela
ingane ayikhulelwe
7.3 Umoya wenkondlo (Mood)
Le nkondlo inomoya wenjabulo ngoba imbongi iveza injabulo yayo ngengane
eykhulelwe.

Stanza 1
7.4 Umugqa 1, 2, 3, 4 no 5
• Isenzasamuntu (personification) – umugqa 1
Wenjabulo kazi ukuphi lapho uzinze khona
• Imvumelwano siqalo (Initial rhyme) – umugqa 2, 3 no 4, 5
Ngi…..
Ngi…..
Ku…..

41

Downloaded by T-S-K (tshwarelokhoboko325@gmail.com)


lOMoARcPSD|41546580

Ku…..
• Kuqande amanyikwe – kubande amathumbu
7.5 Umugqa 6, 7, 8 no 9
• Ngesankahlu – ngolaka
• Ukuqhuma uhleko – ukuhleka kakhulu
• Ukudla ingevu – ukuxoxa
• Kuqhuma amahlaya – kuyahlekwa

Stanza 2
7.6 Umugqa 10, 11, 12, 13, 14, 15 no 16
• Ungibukanisa nabantu – bonke abantu babuka mina
• Buchachambile - buhle
• Sengicwebezela – sengimuhle
• Sengingamunwe ngebala - sengiyakhanya
• Isifaniso (simily) – umugqa 15
Isikhumba sami sishelela kuhle kwendoni yamanzi
• Isenzasamuntu (personification) – umugqa 16
Ingabe ucashe kuliphi igumbi emzimbeni wami

Stanza 3
7.7 Umugqa 17, 18, 19, 20, 21, 22, 23 no 24
• Ihaba – umugqa 17
Sengifile ngabantu befisa ukwazi le mfihlo yakho,
• Ukuxhumana okweqanayo – umugqa 19 no 21
Usungafunga…..
Omagade…..
Usungafunga…..
• Omagade – omubi
• Umqondofana – umugqa 21
Inyathuko – indlela
• Umqondophika – umugqa 23
Kude - eduze
• Isihlambezo – umuthi osetshenziswa abantu besifazane uma bekhulelwe
ukwehlisa izinhlungu.
• Impindwa – usungafunga

7.8 Umugqa 25, 26, 27, 28 no 29


• Ubabe – utshani obuluhlaza obuthambile.
• Insinde – utshani obude obuthambile.
• Ingongoni – utshani obuqinile okwakhiwa ngabo omata.
• Ukubhonga – ukukhala kwenkunzi yenkomo uma ibona enye inkunzi

42

Downloaded by T-S-K (tshwarelokhoboko325@gmail.com)


lOMoARcPSD|41546580

• Ukukhonya – ukukhala kwenkunzi yenkomouma ibona enye inkunzi iza


emhlambini wayo
Stanza 4
7.9 Umugqa 30, 31, 32, 33, 34, 35, 36 no 37
• Ukubuna – ukufa kwembali
• Umqondofana
Uvalo – ingebhe
Ngihube – ngicule
Ngezwi – ngephimbo
Inhlokomo – umsindo
Izingoma – amaculo

• Umqondophika
Elikhulu – elincane
Uthando – inzondo
Ekhuluphele - ezacile

• Imvumelwano maphakathi – umugqa 30, 31 no 35, 36


…..ngi…..
…..ngi…..
• Ukuxhumana siqalo – umugqa 35 no 36
Ngivumele…..
Ngivumele…..

7.10 Umugqa 38, 39, 40, 41, 42, 43 no 44


• Imvumelwano siqalo – umugqa 38, 39 no 40, 41
Ku…..
Ku…..

Ngi…..
Ngi…..

• Imvumelwano sigcina – umugqa 40 no41


…..lo
…..lo
• Impindwa – injabulo
• Ivuthuka – iphela
• Isifaniso – umugqa 39
Kuhle kombethe uvuthuzwa yimisebe yelanga

7.11 Imigqa yenkondlo (lines)


• Le nkondlo inemigqa evalekile.
Imigqa evalekile enophawu lokubhala ekugcineni.

43

Downloaded by T-S-K (tshwarelokhoboko325@gmail.com)


lOMoARcPSD|41546580

7.12 Isigqi senkondlo


• Isigqi senkondlo siyanensa ngoba yonke imigqa ivalekile. Kungenzeka
ukuthi sinensa ngoba imbongi isitshela ngobuhlungu eyabuzwa
ngesikhathi isiwa indodakazi yayo.

7.13 Isifundo senkondlo / Umyalezo (lesson)


• Kule nkondlo sifundiswa ukuthi kufane sizijabulele izipho esiziphiwa
uMdali ezinjengabantwana bethu.

44

Downloaded by T-S-K (tshwarelokhoboko325@gmail.com)


lOMoARcPSD|41546580

IMIBUZO
7.1 Ikhuluma ngani le nkondlo? Sekela okushoyo.
7.2 Unjani umoya wale nkondlo? Sekela impendulo yakho.
7.3 Wuhlobo luni lwenkondlo lolu? Sekela okushoyo.
7.4 Chaza ngokwakheka kwezitanza nemigqa yale nkondlo?
7.5 Khipha lokhu okusenkondlweni:
7.5.1 Imvumelwano siqalo
7.5.2 Imvumelwano sigcina
7.5.3 Imvumelwano maphakathi
7.5.4 Ukuxhumana siqalo
7.5.5 Ukuxhumana okweqanayo
7.5.6 Isifaniso
7.5.7 Isenzasamuntu
7.5.8 Ihaba
7.5.9 Impindwa
7.5.10 Izinzwa zokubona
7.6 Bhala amagama anomqondo ofana lawa:
7.6.1 Uvalo
7.6.2 Ngihube
7.6.3 Ngezwi
7.6.4 Inhlokomo
7.6.5 Izingoma
7.6.6 Inyathuko
7.7 Bhala amagama anomqondo ophikisa lawa:
7.7.1 Elikhulu
7.7.2 Uthando
7.7.3 Ekhuluphele
7.7.4 Kude
7.8 Chaza lezi zinhlobo zotshani ezingezansi)
7.8.1 Ingongoni

45

Downloaded by T-S-K (tshwarelokhoboko325@gmail.com)


lOMoARcPSD|41546580

7.8.2 Ubabe
7.8.3 Insinde
7.9 Chaza lezi zisho ezingezansi:
7.9.1 Ukudla ingevu
7.9.2 Ukuqhuma kohleko

46

Downloaded by T-S-K (tshwarelokhoboko325@gmail.com)


lOMoARcPSD|41546580

8 ISIHLAHLA SOMNDUZE (THE LILY TREE)

Woza s’thandwa sami,


(Come my love,)
Sihlale ngaphansi kwesihlahla somnduze,
(Let us sit under the Lily tree,)
Woza s’thandwa senhliziyo yami.
(Come lover of my heart.)
Nqampuna nanku umnduze ungondle.
(Pick the Lily fruit and feed me.)
Kuthi nxashana usuwushutheka emlonyeni kimi,
(When you push in my mouth,)
Bese kuthi cosololo,
(I will feel satisfied,)
Nenhliziyo isho igubhe kuhle kwamagagasi anamandla.
(My heart will beat like strong waves.)
Umqondo wami usuyazulazula namehlo kawasaboni,
(My mind is wondering and eyes cannot see,)
sekunofasimba kimi.
(My eyes are full of smoke.)

47

Downloaded by T-S-K (tshwarelokhoboko325@gmail.com)


lOMoARcPSD|41546580

Hawu! Ngiyakuthanda mntanomuntu.


(Hey! I love you child of a person.)
Asihlale, sigobe amadlangala ngaphansi kwalesi sihlahla somnduze,
(Let us spend a short time under the Lily tree,)
Sakhe isikanekiso sothando lwethu.
(Fantasize about our love.)

Sengiphelele lapha kuwe s’thandwa sami.


(I have found my soul mate in you my love.)
Sengikhehleke amadolo - asiyelule le mini,
(I do not have power – let us make this midday longer,)
Sihlale sibuke amafu amhlophe namnyama.
(Let us stay and look at the white and black clouds.)
Kula mafu ngibona isithunzi sakho nesami.
(In these clouds I see your image and mine.)
Asisale sesihamba silifulathele leli lakithi, siduke nezwe.
(Let us go away to a place where no one could find us.)
Phinda unqampune nanku umnduze,
(Pick the Lily fruit again,)
Ugijimise imizwa yami.
(Make my feelings run.)
Khuluma kimi, ngihlebele sithandwa sami,
(Talk to me, whisper my love,)
Ngitshele themba lami ukuthi uyangithanda;
(Tell me my hope that you love me;)
Ngiyabona amehlo akho asephenduke ibhola lomlilo,
(I can see your eyes have turned into a ball of fire,)
Ngiyasizwa isilokozane nesibibithwana sakho,
(You are crying now,)
Nezinyembezi zilokhu zigeleza njengezimpophoma,
(The tears are rolling down like a waterfall,)
Sezize zaba ngamathantala.

48

Downloaded by T-S-K (tshwarelokhoboko325@gmail.com)


lOMoARcPSD|41546580

(They are a big pool.)


Dlana nanku umnduze s’thandwa sami,
(Eat the Lily fruit my love,)
Sondela kimi ngange.
(Come to me and kiss you.)

Ungabe usakhala s’thandwa sami,


(Do not cry my love,)
Khohlwa yile mbiza yamanzi.
(Forget the pot of water.)
Asiyiphahlaze phansi sithathe ucezu,
(Break the pot and take a piece,)
Esiyolubekela izingane zethu.
(That we will keep for our children.)
Abakwenu sebeyobona.
(Your family will see.)
Ngethembise s’thandwa sami,
(Promise me my love,)
Ukuyongizalela izintombi eziyogana amaqhawe.
(You will give birth to daughters who will marry heroes.)
Uma nginawe s’thandwa ngisho kungaqhamuka ingwe,
(If I am with you my love even if the leopard comes,)
Iphelekezelwa ibhubesi ngiyoyinephunephula ngezandla.
(Accompanied by a lion I will tear it apart with my hands.)
Asihambe s’thandwa sami,
(Let us go my love,)
Liyokuthi liqambe liyozilahla kunina kusasa,
(In the afternoon,)
Siyokube sesingene eBhodwe.
(We will be in Port Natal.)

49

Downloaded by T-S-K (tshwarelokhoboko325@gmail.com)


lOMoARcPSD|41546580

Nqampuna nanku umnduze s’thandwa sami ungondle,


(Pick the Lily fruit and feed me my love,)
Umpheme wamaqabunga alo mnduze angemboza,
(The shelter of the leaves will cover me,)
Njengawe sihlahlasomyezane,
(Like leaves of a Willow tree,)
Ngisho ngikhumbule amaqhawe kaZulu,
(I remember the Zulu heroes,)
Okwakuthi nxashane esecolwa ngawo kuvuke imizwa,
(When they were crowned by Willow tree leaves they will become emotional,)
Namadlingosi ngokuhlabana kwawo.
(Exited because of what they have achieved.)
Ingani nami sengihlabene sithandwa sami ngawe.
(I have achieved by winning you my love.)
Nami njengeqhawe lothando ngithi kini maqhawe-
(Me like a love hero I am saying to you heroes-)
Othando asilifulithele leli.
(Of love let us leave this place.)
Niyadela nina eseniseBhodwe,
(The people who are in Port Natal are happy,)
Kulapho nami nesithandwa sami senhliziyo yami,
(It is where me and the lover of my heart.)
Isiponono sami siyophelela khona.
(My love we will end.)

8.1 Uhlobo lwenkondlo (Type of poem)


Lena yinkondlo eyiLirikhi ngoba imbongi iveza imizwa yayo ejulile yothando
ngentombi eyithandayo
8.2 Indikima yenkondlo (Theme)
Indikimba yale nkondlo uthando ngoba imbongi isivezela imizwa yayo yothando
ngentombi eyiyithandayo

50

Downloaded by T-S-K (tshwarelokhoboko325@gmail.com)


lOMoARcPSD|41546580

8.3 Umoya wenkondlo (Mood)


Le nkondlo inomoya wenjabulo/wokweneliseka ngoba imbongi iveza imizwa
yothando ngentombi eyithandayo.

Stanza 1
8.4 Umugqa 1, 2, 3, 4, 5 no 6
• Ukuxhumana okweqanayo – umugqa 1 no 3
Woza…..
Sihlale…..
Woza…..
…..s’thandwa…..
…..ngaphansi…..
…..s’thandwa…..
• Imvumelwano eyeqanayo – umugqa 1 no 3
…..mi
…..somnduze
……mi
• Umqondofana (synonym)
Nqampuna – ikha
Usuwushutheka - usuwufaka
• Ifanankamisa
Cosololo
8.5 Umugqa 7, 8, 9, 10, 11, 12
• Isifaniso (simily) – umugqa 7
kuhle kwamagagasi anamandla
• Ufasimba - inkungu
• Umqondophika (antonym)
Ngiyakuthanda - ngiyakuzonda
• Ukugoba amalangala – ukuhlala isikhashana
Stanza 2
8.6 Umugqa 13,14, 15, 16 no 17
• Imvumelwano siqalo
Se…..
Se…..
• Izinzwa zokubona
Kula mafu ngibona isithunzi sakho sesame.
• Siduke nezwe- sihambe singaziwa ukuthisashonaphi.
• Sengikhehlezeke amadolo – sengiphele Amandla.

51

Downloaded by T-S-K (tshwarelokhoboko325@gmail.com)


lOMoARcPSD|41546580

8.7 Umugqa 18, 19, 20, 21 no 22


• Umqondofana
Unqampune – ukhe
Ngihlebele – nginyenyezele
• Umqondophika
Uyangithanda - uyangizonda
• Imvumelwano siqalo
Ngi…..
Ngi…..
• Izinzwa zokubona
Ngiyawabona amehlo akho asephenduke ibhola lomlilo,
8.8 Umugqa 23, 24, 25, 26 no 27
• Isilokozane nesibibithwane – umsindo lo owenzeka uma umuntu ekhala.
• Izinzwa zokulalela
Ngiyasizwa isilokozane nesibibithwane sakho,
• Isifaniso
Nezinyembezi zigeleza njengezimpophoma
• Ihaba
Nezinyembezi zigeleza njengezimpophoma.
Sezize zaba ngamathantala
• Ithantala – amanzi amaningi
• Umqondofana
Ngange – ngiqabule

Stanza 3
8.9 Umugqa 28, 29, 30, 31, 32 no 33
• Imbiza yamanzi – isitsha esikhulu sokukha amanzi emfuleni.
• Umqondofana
Asiyiphahlaze – asiyibulale
Izingane – abantwana
Abakwenu – abakini
• Umqondophika
Phansi - phezulu
• Izinzwa zokubona
Abakwenu sebeyobona
8.10 Umugqa 34, 35, 36, 37, 38 no 39
• Imvumelwano sigcina – umugqa 34 no 35
…..we
…..we
• Umqondophika - umugqa 34 no 38
Izintombi – izinsizwa

52

Downloaded by T-S-K (tshwarelokhoboko325@gmail.com)


lOMoARcPSD|41546580

Kunina - kuyise
• Lizilahla kunina – lishona ilanga
• eBhodwe – Port Natal (Durban)

Stanza 4
8.11 Umugqa 40, 41, 42, 43, 44 no 45
• Umqondofana – umugqa 40 no 41
Nqampuna – ikha
Amaqabunga - amahlamvu
• Isifaniso – umugqa 43
Njengawe sihlahla somyezane
• Isihlahla somyezne – kwakusetshenjiswa amahlnvu aso ukubonga
amaqhawe ahlabene empini.
• Ukucolwa – ukufakwa kwamaqhawe isicolo uma ebongwa ngokuhle
akwenzile.
• Amadlingozi – ukuvukwa imizwa ethile.

8.12 Umugqa 46, 47, 48, 49, 50 no 51


• Ukuhlabana – ukuphumelela uukuthola into ethile.
• Isifaniso - 47
Nami njengeqhawe lothando ngithi kini maqhawe-
• Imvumelwano sigcina – umugqa 46 no 47
…..we
…..we
• Asilifulathele leli – asihambe kule ndawo
• Umqondofana
Niyadela - niyajabula
• Imvumelwano maphakathi – umugqa 50 no 51
…..mi …..
…..mi …..

8.12 Imigqa yenkondlo (lines)


• Le nkondlo inemigqa evalekile.
Imigqa evalekile enophawu lokubhala ekugcineni.

8.13 Isigqi senkondlo


• Isigqi senkondlo siyanensa ngoba yonke imigqa ivalekile. Kungenzeka
ukuthi sinensa ngoba imbongi isincenga isithandwa sayo ukuthi bahambe
baye eBhodwe.

53

Downloaded by T-S-K (tshwarelokhoboko325@gmail.com)


lOMoARcPSD|41546580

8.14 Isifundo senkondlo / Umyalezo (lesson)


• Kule nkondlo sifundiswa ukuthi uma insizwa ishela intombi kufane
iyincenge kahle ukuze ivume.

IMIBUZO
8.1 Ikhuluma ngani le nkondlo? Sekela okushoyo.
8.2 Unjani umoya wale nkondlo? Sekela impendulo yakho.
8.3 Wuhlobo luni lwenkondlo lolu? Sekela okushoyo.
8.4 Chaza ngokwakheka kwezitanza nemigqa yale nkondlo?
8.5 Khipha lokhu okusenkondlweni:
8.5.1 Imvumelwano siqalo
8.5.2 Imvumelwano sigcina
8.5.3 Imvumelwano maphakathi
8.5.4 Imvumelwano eyeqanayo
8.5.4 Ukuxhumana siqalo
8.5.5 Ukuxhumana okweqanayo
8.5.6 Isifaniso
8.5.7 Izinzwa zokubona
8.5.8 Izinzwa zokulalela
8.5.8 Ihaba
8.5.7 Ifanankamisa
8.6 Bhala amagama anomqondofana nalawa:
8.6.1 Nqampuna
8.6.2 Shutheka
8.6.3 Ufasimba
8.6.4 Ngihlebele
8.6.5 Ngange
8.7 Bhala amagama anomqondo ophikisa lawa:
8.7.1 Ngiyakuthanda
8.7.2 Phansi
8.7.3 Izintombi

54

Downloaded by T-S-K (tshwarelokhoboko325@gmail.com)


lOMoARcPSD|41546580

8.7.4 Kunina
8.8 Chaza ukuthi yini imbiza okukhulunywa ngayo kule ncwadi.
8.9 Yikuphi eBhodwe?

55

Downloaded by T-S-K (tshwarelokhoboko325@gmail.com)


lOMoARcPSD|41546580

IZINDABA EZIMFISHANE

IZINHLIZIYO EZOPHAYO: T. R. Wela (Umhleli)

1. Umzukulu: (grandson): W. M. Khumalo

Abalingiswa:

• Umkhulu (uBhatomu Ngobese) – Umkhulu kaSdumo


• USidumo – umzukulu kaBhatomu
• Abafana – abangani baSdumo
• Umama kaSdumo – indodakazi kaBhatomu
• Onesi – basiza uBhatomu esibhedlela
• Udokotela – wasiza uBhatomu esibhedlela
• Usonhlalakahle – uzomela izingane ezihluphekayo
• Iphoyisa – labopha uSdumo

Indaba:

Le Ndaba ikhuluma ngekhehla uBhatomu Ngobese (Mqungebe) elibanjwa inkunzi


abafana. Baliphuca imali. Bathatha ngisho imali ebeliyifihle emasokisini. Abafana
bathi kungcono baliphuce imali bese beyalibulala ikhehla ukuze lingabacebi
emaphoyiseni bese beyaboshwa. Leli khehla lalinamabhizinisi. Lawadayisa wonke
ukuze libekele umzukulu walo imali. Libanjwa inkunzi nje lisendleleni ebheke
KwaZulu-Natal ukuyosayinisa umzukulu walo amaphepha ukuze athole isizumbulu
semali elimbekele yona. Liyabancenga abafana ukuthi bangalibulali. Igama lomunye
umfana obamba ikhehla inkunzi uSidumo. Ikhehla nalo linomzukulu obizwa
ngoSidumo. Ikhehla alimazi kahle umzukulu walo ngoba labhungukela eGoli
esemncane umzukulu walo.

Lizame ukuthandaza ikhehla. Abafana balishaye ngempama, balikhahlelo bese


beyaligwaza ehlombe nasesifubeni. Ikhehla lisaba ukuthi lizofa lingasambonanga
umzukulu walo. Abafana balishiya bethi lifile ikhehla. Bathatha iwashi legolide
elalifakwe yikhehla. Laphaphama selilele esibhedlela ikhehla. Bajabula onesi
nodokotela. Labaxoxela ukuthi izigebengu zililimaze kanjani.

USdumo uhlala nomama wakhe kuphela. Ubaba wakhe sewashona. Bayahlupheka.


USdumo uziphilisa ngobugebengu. Umama kaSdumo uzwe emsakazweni ukuthi

56

Downloaded by T-S-K (tshwarelokhoboko325@gmail.com)


lOMoARcPSD|41546580

kunekhehla eligula kakhulu. Lifisa ukuhlangana nomzukulu walo lingakashoni ngoba


limbekele imali enkulu. Igama lekhehla uBhatomu Ngobese. Leli gama liyafana
nelikamkhulu kaSdumo. USdumo abone ukuthi idlozi likayise liyasebenza. USdumo
nomama wakhe bahamba baya esibhedlela beyobheka ikhehla abacabanga ukuthi
umkhulu kaSdumo. Bafika esibhedlela kukhona unesi, usonhlalakahle nephoyisa.
Athuke uSdumo. Ikhehla lathi uma umzukulu walo engatholakali imali yalo kufanele
iye kwabezenhlalakahle ukuze isize izingane ezintulayo neziyizintandane.

Usesi wabathatha wabayisa ewodini lapho kulele khona uBhatomu ukuze kusayinwe
amaphepha ukuze uSdumo athole ifa. Bafika uBhatomu exhunywe amapayipi
amaningi. Lathi umalivula amehlo ikhehla labona ukuthi uSdumo omunye wabafana
abalibambe inkuzi balilimaza ngayizolo ebusuku. Zamkhalela uSdumo. Waboshwa
uSdumo.

Ulwazimagama:

1. Ukubamba inkunzi – ukuphuca umuntu imali yakhe.


2. Isizumbulu semali – imali eningi.
3. Umzukulu – ingane ezalwa umntwana wakho.
4. Ukubhunguka – ukuhamba ekhaya isikhathi ungabuyi.
5. Isigebengu – abantu abenza izenzo zobugebengu
6. Ukuhlupheka – ukungabi nayo imali.
7. Emsakazweni – isiteshi somsakazo
8. Idlozi – abantu bakini asebashona.
9. Usonhlalakahle – umuntu ofundele ukusiza umphakathi.
10. Ukuntula – Ukungabi nemali / ukuhlupheka
11. Intandane – umuntu ongenabo abazali bobabili.
12. Ifa – imali oyishiyelwe abantu bakini abadala.
13. Zamkhalela – ukuboshwa

57

Downloaded by T-S-K (tshwarelokhoboko325@gmail.com)


lOMoARcPSD|41546580

IMIBUZO

1.1 Wabhungukelaphi uBhatomu?


1.2 Ubani isibongo sikaBhatomu?
1.3 Ubani isithakazelo sikaBhatomu?
1.4 Ubani umzukulu kaBhatomu?
1.5 Obani ababamba uBhatomu inkunzi?
1.6 Bamphucani uBhatomu?
1.7 Bamlimaza kanjani uBhatomu?
1.8 Yini eyayenza bafune ukumbulala uBhatomu?
1.9 Wawadayiselani uBhatomu amabhzinisi akhe?
1.10 Obani abasiza uBhatomu esibhedlela?
1.11 USdumo uhlala nobani kubo?
1.12 Uziphilisa ngani uSdumo?
1.13 USdumo nomama wakhe babeyokwenzani esibhedlela?
1.14 USdumo nomama bafika bahlangana nobani esibhedlela?
1.15 Yini eyathusa uSdumo esibhedlela?
1.16 Ikhehla lathi uma umzukulu walo engatholakali imali kufanele yenziwe
njani?
1.17 Waboshewani uSdumo?
1.18 Waboshwa kanjani uSdumo?
1.19 Chaza lokhu okungezansi:
1.19.1 Ukubamba inkunzi
1.19.2 Izizumbulu zemali
1.19.3 Ukubhunguka
1.19.4 Zamkhalela uSdumo
1.19.5 Intandane

58

Downloaded by T-S-K (tshwarelokhoboko325@gmail.com)


lOMoARcPSD|41546580

2. IQINISO LIYABABA (THE TRUTH IS BITTER)

Abalingiswa:

• UNteke – Ubaba kaSivalo


• UMaShandu – unkosikazi kaNteke ongumama kaSivalo
• USivalo – indodana kaNteke
• UKaMakhaye – unkosikazi kaSivalo
• UNtokozo – indodakazi kaSivalo noKaMakhaye endala
• UVusumuzi – indodana kaSivalo noKaMakaye eneminyaka emibili
• UPhoshozwayo – Umngani kaSivalo abaxoxa naye izindaba.

USivalo indodana kaNteke ibize umhlangano womndeni ngoba ucabanga ukuthi


ingane yakhe yomfana uVusumuzi ayizalwa uyena. Le ngane isineminyaka emibili.
USivalo uthi le ngane ayifani nezingane zakhe zamantombazane ezindala. Uthi le
ngane yimbi sengathi idla izinyoka. Uthi inamehlo aphumele ngaphandle sengathi
awedwi. Inemicondo kathekwane futhi igcwele izilonda umzimba wonke.

Lapha endlini kukhona noPhoshozwayo umngani kaSivalo, uzofakazela uSivalo


ukuthi ingane yomfana ayifani nezinye izingane zikaSivalo zamantombazane.
UPhosho naye uthi uVusumuzi akusiyona ingane kaSivalo. Ikhehla elinguNteke
limthulise uPhosho ngoba lithi uzobulala umuzi walo futhi alimazi nokuthi ungubani.
UNteke uyasho ukuthi uSivalo akakaze aqonywe. Umakoti wamthathelwa yilona.
USivalo ubikela umndeni wonke ukuthi uxosha uKaMakhaye emzini wakhe. Uthi
akahambe nengane yakhe yomfana ayise kubo.

UNteke uyavuma ukuthi uVusumuzi akafani nezingane zakubo zamantombazane


kodwa uthi uyingane yalapha ekhaya. Uthi ubuntekenteke yinto ejwayelekile
ezinganeni zakhe. Zize ziwine uma sezihamba noma sezelusa. Naye uSivalo
wayeyintekenteke esemncene.

UNteke unika umakoti kaSivalo ithuba lokukhuluma kulo mhlangano womndeni.


UKaMakhaye uyachaza ukuthi uSivalo wabhunguka wamshiya umakoti yedwa.
Wabuya esezacile esewumincwi (isipoki). Wayehambangezinyawo engenazo ngisho
izicathulo. Ekhanda kwakungathi akaphilile kahle. Ngaleso sikhathi uKaMakhaye
wayetohoza. Wamthengela izingubo zokugqoka.

59

Downloaded by T-S-K (tshwarelokhoboko325@gmail.com)


lOMoARcPSD|41546580

Baba nenkinga yokuthola izingane. Bahamba izinyanga nabathandazi. Odokotela


bathi inkinga ikuSivalo. Kwadlula isikhashana bathola izingane ezimbili
zamantombazane uNtokozo noZibuyile. Wajabula kakhulu uSivalo. Wazenzela
umemulo. Kwamphatha kabi ukuthi akanayoingane yomfana. Bagcina bethole
uVusumuzi. Kodwa ukufika kukaVusumuzi kwayiqeda injabubo ekhaya. USivalo
wayengamfuni uVusumuzi ethi akusiyona ingane yakhe ngoba uthi umnyama
sengathi ukhuza izulu. USivalo wabuyela otshwaleni waqala washaya unkosikazi
yakhe ngemvubu. Waphenduka imbube (ibhubesi).

Ekugcineni uKaMahaye walikhipha iqiniso elithi izingane zamantombazane akuzona


ezikaSivalo. Kodwa uVusumuzi yiyona ngane kaSivalo. Wathuka kakhulu uSivalo
waquleka.

ULWAZI MAGAMA

• Imbube – ibhubesi
• Intshozi – ukubuka kabi omunye umuntu
• Intekenteke – into ethambili
• Idwi – uhlobo oluthile lweselesele
• Imicondo – imilenze emincane
• Injobo enhle ithungelwa ebandla – Udaba oluyinkinga kuhle ulethule
emadodeni ukuze akubonise ngalo.
• Uphoshozwayo – umuntu othanda ukukhuluma kakhulu
• Ukubhunguka – ukuhamba ekhaya isikhathi eside kungaziwa ukuthi waya
kuphi.
• Umungcwi – isipoki

60

Downloaded by T-S-K (tshwarelokhoboko325@gmail.com)


lOMoARcPSD|41546580

IMIBUZO

1. Ubani mama kaSivalo?


2. Ubani unkosikazi kasivalo?
3. Obani amagama ezingane ezimbili zamantombazane zikaSivalo?
4. Ubani ubaba kaSivalo?
5. Ubani umngani kaSivalo?
6. Kungani uSivalo athi uVusumuzi akusiyona ingane yakhe?
7. Chaza ukuthi unjani uVusumuzi?
8. Ubani owatholela uSivalo unkosikazi?
9. Chaza ukuthi yini ukubhunguka?
10. Wabuya esenjani uSivalo ekubhungukeni?
11. Ubani owathengela uSivalo izingubo zokugqoka?
12. Wawuthola kuphi umsebenzi uSivalo?
13. Ubaba kaSivalo wamthuliselani uPhosho ngesikkhathi ekhuluma.
14. USivalo wawubizelani umhlangano womndeni?
15. Obani ababekhona kulo mhlangano?
16. UNteke uthi izingane zakhe zizalwa zinjani?
17. Wayenjani uSivalo eseyingane?
18. Uneminyaka emingaki uVusumuzi?
19. USivalo wayemshaya ngani unkosikazi wakhe?
20. Ubani ngempela oyingane kaSivalo kulezi zingane ezintathu?
21. Kungani uKaMakhaye athola izingane ezimbili ngaphandle?
22. Chaza lezi zisho:
22.1 Injobo enhlei thungelwa ebandla
22.2 Iqiniso liyakhulula

61

Downloaded by T-S-K (tshwarelokhoboko325@gmail.com)


lOMoARcPSD|41546580

3. IZIFUNGO

Abalingiswa

• UBuhle Magwaza – kwakungunkosikazi kaZimele wokuqala.


Sebahlukanisa.
• UZethembe Cele – umyeni kaNozipho
• UNozipho – unkosikazi kaZethembe
• UZinhle – indodakazi kaZethembe noNozipho

Kule Ndaba kukhulunywa ngesifungo somshado esasiphakathi kukaZethembe


noBuhle. UBuhle uzoxolisa kuZethembe ngamaphutha adala ukuthi baze
bahlukanise umshado wabo.UZethembe useshadile okwesibili noNozipho.
Banengane uZinhle.

UBuhle ufika emzini kaZethembe izulu liyana. Umanziswe imvula. Ubesefika


okwesine uBuhle emzini kaZethembe kodwa angamfici. UBuhle ufuna ukuthi
baxolelane noZethembe bese beqala phansi baphile njengomndeni. Uyakhala
uBuhle. UZethembe akafuni ukuxolela uBuhle ngoba wamzwisa ubuhlungu.
Uyancenga ubuhle uthi abangani bakhe abamonisa. UBuhle ukhumbuza uZethembe
ngamazwi abawasho phambi kukamfundisi nebandla beshada ukuthi bazothandana
ebuhleni nasebubini.

Uyanqaba ukuxola uZethembe ngoba uthi usenomuzi wakhe, unkosikazi omusha


kanye nengane yabo futhi bahlezi kamnandi. UBuhle ugqoke ijezi elidabukile.
Izinawele zakhe ziqothukile. Amanzi ngathi akasawazi. Ngathi usengumhambuma.
UZethembe utshela uBuhle ukuthi uyena owahluleka ukugcina izifungo zomshado
wabo. UBuhle ukhumbuza uZethembe ngendandatho yedayimane amfaka yona
bebopha ifindo lomshado futhi wathembisa ukuthi bayohlukaniswa ukufa.
Ukhumbuza uZimele ukuthi iBhayibheli lithi usithethelele njengoba nathi
sibathethelela. Umkhumbuza nangokuthi okuhlanganiswe yiNkosi ngeke
kuhlukaniswe wumuntu.

UZethembe ucela uBuhle aphume emzini wakhe ngoba unkosikazi wakhe uNozipho
ngeke akujabulela ukumfica elapha endlini ehlezi naye. Nangempela waphuma
uBuhle wahamba. Ubukeka sengathi umhlaba usumshayile. UZethembe uthi yena
akawona umgqomo kadoti. Umuzi kaZethembe useMlazi.

62

Downloaded by T-S-K (tshwarelokhoboko325@gmail.com)


lOMoARcPSD|41546580

UZethembe wayemthanda kakhulu uBuhle ngoba wayemuhle kukhala bonke abantu


eMbumbulu. Washesha ukumlobola. Izinto zaqala ukonakala emva konyaka
beshadile. UBuhle wayefonelwa amadoda amaningi. Kwasuka lapho uBuhle
wangalali ekhaya. Ahambe aze abuye ngakusasa ekuseni. Abuye esenuka
utshwala, alethwe izimoto ezihlukene. Wayesegqoka iziketi ezimfishane kakhulu.
UBuhle wakhulelwa kwaze kwaba kabili kodwa asikhiphe isisu (abortion). Waqala
wadayisa ngomzimba uBuhle edolibheni. Wacasuka kakhulu uZethembe.

UZethembe ukhumbula ehlangana okokuqala noBuhle edlula ngemoto eduze


kwesikole iSibusisiwe. Baxoxa bazwana base beqala ukuthandana.Akuphelanga
isikhathi eside wamlobola bashada. Bakha umuzi wabo embumbulu. UZethembe
wenza isehlukaniso somshado (divorce) ngoba esehlulekile ukuhuza uBuhle
ngezinto ezimbi azenzayo. Wadinwa kakhulu uZethembe mhla efica uBuhle
nabangani bakhe bephuza utshwala emzini wakhe. Waze wakhipha ivolovolo
uZethembe wabaxosha bonke. UZethembe wathatha isithome sabo somshado
esasilenga odongeni wasishisa ngomentshisi. Wase ecela isehlukaniso somshado
(divorce)

Emva kokwehlukanisa noBuhle uZimele wahlangana noNozipho esontweni


bathandana. Bashada bathola ingane yentombazane uZinhle. Bahlezi kahle
emshadweni wabo.

IZAGA / IZISHO

• Kukhala ibhungane – akukho muntu ekhaya


• Ukuphula umuntu ulimi – ukukhuluma esakhuluma omunye umuntu.
• Izifungo zomshado – izethembiso enizenza uma nishada.
• Ukulahla umuntu okwenyongo yenyathi – ukushiya umuntu othandana naye
kabuhlungu.
• Ukuya kwamathanda nhliziyo – ukuya lapho kuthanda khona inhliziyo yakho.
• Ukulahlekelwa okukhona ngokungekho – ukulahlekelwa into enhle ngenxa
yokwenza amaphutha.
• Kwambutha ukuhlwa – ukuqoqwa ukuhlupheka
• Ukudla amathambo engqondo – ukucabanga
• Kuthi xhifi – adinwe kakhulu
• Umgodoyi – yinja engenamsebenzi walutho.

63

Downloaded by T-S-K (tshwarelokhoboko325@gmail.com)


lOMoARcPSD|41546580

• Izwi elimtoti – izwi elimnandi

IMIBUZO

3.1 Izifungo zani okukhulunywa ngazo kule ndaba?


3.2 UBuhle wayezokwenzani emzini kaZethembe?
3.3 Ayethini amazwi omshado ashiwo uZethembe noBuhle phambi kukamfundisi
nebandla?
3.4 Yimaphi amaphutha enziwa uBuhle ngesikhathi eshade noZethembe?
3.5 Wayegqoke ijezi elinjani uBuhle?
3.6 Zazinjani izinwele zikaBuhle?
3.7 Kwakungubani unkosikazi wokuqala kaZethembe?
3.8 Ubani isibongo sikaBuhle?
3.9 Ukuphi umuzi kaZethembe?

3.10 Chaza ukuthi wayenjani ubuhle ngaphambi kokuba aphuphe?

3.11 Ubani unkosikazi wesibili kaZethembe?

3.12 Ubani ingane kaZethembe?

3.13 Ubani lo owayeshayela uBuhle ucingo ebusuku?

3.14 Yini eyenza ukuthi uZethembe noBuhle baye kodokotela bayohlola


ukuhambisana kwamagazi ngesikhathi ekhulelwe?

3.15 Kwagcina kwenzekeni kuBuhle ngesikhathi ekhulelwe?

3.16 UBuhle noZethembe bahlangna kuphi okokuqala?

3.17 Wayefunda kusiphi isikole uBuhle esemncane?

3.18 Yini eyenza ukuthi uZethembe acele isehlukaniso?

3.19 Yini ivolovolo?

3.20 Yini eyenza ukuthi uZethembe axoshe ubuhle nabangani bakhe


ngevolovolo?

3.21 UZethembe wahlangana kuphi noNozipho?

3.22 UZethembe noNozipho bahlezi kanjani emshadweni wabo?

64

Downloaded by T-S-K (tshwarelokhoboko325@gmail.com)


lOMoARcPSD|41546580

3.23 Wena ukuba wawunguZethembe wawungamxolela yini uBuhle? Sekela


impendulo yakho.

65

Downloaded by T-S-K (tshwarelokhoboko325@gmail.com)


lOMoARcPSD|41546580

4. AMACONSI EGAZI (BLOOD DROPS)

ABALINGISWA:

• USithuli Cele – wayethandana noSithombe.


• USithombe – intombazane eyayithandana noSithuli.
• UBhodlolomnkantsha – inyanga elapha ingculaza.
• Unesi – uyena owahlola uSithuli igciwane lengculaza.
• Unkosikazi kaSithuli – wayengazi ngencwadi eyayibhalwe uSithombe
eyibhalele umyeni wakhe.

Le ndaba iqala lapho uSithombe ebhalela uSithuli incwadi emchazela ukuthi


ngesikhathi bethandana akazange asho ukuthi wayenegciwane lengculaza (AIDS).
Ufuna ukuxolisa kuSithuli ngokumfaka igciwane lengculaza. Sebeneminyaka
eyisithupha bahlukana. Ufuna ukuxwayisa uSithuli ukuze athole usizo angaguli
njengaye. USithombe ugula kakhulu useze wazaca. USithombe
wayemuhleengakaguli. Wayenezihlathi ezimpofu namazinyo amahle amhlophe.
USithuli wahlukana noSithombe washade nomunye umuntu.

Zimbili izizathu ezenza ukuthi uSithombe angamtsheli uSithuli ukuthi


wayenegciwane lengculaza. Esokuala ukuthi wayengakholwa ukuthi abelungu
baqinisile uma bethi kunesifo sengculaza esibulalayo. Esesibili ukuthi uSithombe
wayenethemba lokuthi uSithuli uzomshada ngakho wayesaba ukuthi uma emtshela
uzomlahla. Umuntu owathandana noSithombe emva kokuhlukana noSithuli
wangenwa invgulaza washona. Owesibili yamngena kodwa wathola usizo wasinda.
Waya kumuntu olaphayo wathola usizo. Wamnika izimbiza wasinda.

USithuli wathi esafunda incwadi kaSithombe wenzwa umsindo emnyango waya


kobheka. Wafica inja yakhe iluma ikati elimnyama emnyango. Wayikhuza kodwa
ikati laselifile.

USithombe uyalela uSithuli ukuthi akayobonana nenyanga elapha igciwane


lengculaza uBhodlolomnkatsha ozebe engakubo kaSithuli eLoskop. Wayezofikela
emzini wakwaMazibuko. USithombe ukwenza lokhu ngoba uthi uzamaukusindisa
impilo kaSithuli, futhi ucela intethelelo. USithuli akazange amtshele unkosikazi
wakhe ngale ncwadi evela kuSithombe. USithuli wabona kungcono ukuthi aqale
ayohlola kudokotela ukuthi unalo yini igciwane lengculazi ngaphambi kokuba aye

66

Downloaded by T-S-K (tshwarelokhoboko325@gmail.com)


lOMoARcPSD|41546580

kuBhodlolomnkantsha. Unesi wamtshela ukuthi imiphumela yegazi uzoze ayithole


emva kwamasonto amabili noma amathathu.

USithuli wabona ukuthi kozothatha isikhathi ukufika kwemiphumela yegazi. Wabona


ukuthi akaye kuBhodlolomnkantsha ukuze amelaphe. Wafika wafundela
uBhodlolomnkantsha incwadi ayeyibhalelwe uSithombe. uBhodlomnkatsha wacela
uSithuli ukuthi athole igazi lentombazane athola kuyona ingculaza. Amaconsi amabili
noma amathathu. Uzofaka amaconsi egazi kumuthi azowunikwa uBhodlolomnkatsha
bese eyawukhotha. Uzobe seyalapheka uSithuli. Lo muthi uzoba umgomo
(vaccination). Uma engawuthandi umuthi ozofakwa amaconsi egazi uzomnika
ozophuzwa umaqondana wakhe bese bexoxa ngezothando.

USithuli wakhetha umuthi ofakwa amaconsi egazi. UBhodlolomnkatsha watshela


uSithuli ukuthi uma esewusebenzisile umuthi kufanele ayohlola igazi esibhedlela
emva kwenyanga. Emva kwalokho uzobe esekhokhela inyanga inkomo. Inyanga
yathatha amarandi amahlanu

(R5.00) kuphela kuSithuli. Waya kobona uSithombe esibhedlala. Wamfica egula


egula kakhulu. Wacela amaconsi egazi. Wamnika. USithuli wafaka amaconsi egazi
kumuthi wase eyakhotha njengoba kwasho uBhodlolomnkantsha. Wabonga
wavalelisa. USithombe waxolisa kuSithuli noSithuli wamxolela.

USithombe wanika uSithuli incwadi wathi akoyifunda ekhaya ayifundele nonkosikazi


wakhe. USithuli wayifunda le ncwadi ngaphambi kokuthi afike ekhaya. Le ncwadi
yayibhelwe ukuthi uSithuli wathembisa uSithombe umshado kodwa wabuye
wamlaxaza okwenyongo yenyathi. Wafisa ukuzibulala uSithombe. Wahamba
uSithombe waya emazweni angaphandle kwaseNingizimu Afrika ezama
ukuzithokozisa. Walahlekelwa isimilo waze wathola igciwane lengculaza. Ufuna
ukuthi uSithuli azwe ubuhlungu amzwisa bona. Wathi ucela ambongele
kuBhodlolomkantsha ngoba ngaphandle kwakhe ubengeke amthole uSithuli.

67

Downloaded by T-S-K (tshwarelokhoboko325@gmail.com)


lOMoARcPSD|41546580

IZAGA /IZISHO

• Sengimathanjana – sengizacile
• Ukulahla umuntu okwenyongo yenyathi – ukushiya umuntu obuthandana
naye kabuhlungu.
• Ukufela ngaphakathi okwebutho lakaZulu – ukuthula nendaba enkulu
ungabaxoxeli abanye abantu.
• Siyobonana kwelizayo – siyobonana ezulwini.
• Inkomo iyaluziswa inxeba – kunendaba ethile ekupatha kabi.
• Ukhukho selumuka nomoya – umuntu usegulela ukufa.
• Ukhukho – icansi
• Wayesezace esengangabasemehleni – wayesezace kakhulu.
• Umhlaba ohlabayo – umhlaba onzima
• Ukulahlekelwa yisimilo – ukungaziphathi kahle

68

Downloaded by T-S-K (tshwarelokhoboko325@gmail.com)


lOMoARcPSD|41546580

IMIBUZO

4.1 USithombe wayeyibhalela bani incwadi?


4.2 Kungani uSithombe abhala le ncwadi?
4.3 Kuneminyaka emingaki uSithombe ahlukana noSithuli?
4.4 Ubani isibongo sikaSithuli?
4.5 Ubani isithakazelo sakwaCele?
4.6 Yisiphi isifo esasingene uSithombe?
4.7 Chaza ukuthi uSithombe walithola kanjani igciwane lengculaza?
4.8 Wayehlala kuphi uSithuli?
4.9 Ubani igama lenyanga eyayizolapha uSithuli.
4.10 Ubani isibongo senyanga eyayizolapha uSithuli?
4.11 Yiziphi izindlela ezimbili inyanga eyayizolapha ngazo uSithuli?
4.12 Wakhetha yiphi indlela uSithuli?
4.13 Chaza ukuthi wayenjani uSithombe ngaphambi kokuba agule?
4.14 Kwakufanele athole amaconsi egazi amangaki uSithuli kuSithombe?
4.15 Wayezowusebenzisa kanjani umuthi uSithuli ayewuthole enyangeni?
4.16 Chaza ukuthi yini inyanga?
4.17 Wayezokhokha malini uSithuli enyangeni?
4.18 Inyanga yathatha malini kuSithuli?
4.19 Yini eyenza ukuthi uSithuli ayohlola igazi?
4.20 Imiphumela yegazi yayizophuma emva kwesikhathi esingakanani?
4.21 Chaza ukuthi le Ndaba iphela kanjani?

69

Downloaded by T-S-K (tshwarelokhoboko325@gmail.com)


lOMoARcPSD|41546580

UMDLALO

IQONDE KUPHI LE NDLELA? - Sikhumbuzo Xaba

ABALINGISI:

1. UMzwakhe – Umfana wesikole oyisigebengu osebenzela Ukk.


2. UZama – Udadewabo kaMzwakhe.
3. UMampanza – Umama kaZama.
4. UKK – Isigebengu esingumholi wezigebengu.
5. UMaziya – Iphoyisa eliyisigebengu.
6. UZondi – Usayitsheni esiteshini samaphoyisa eRichards Bay
7. UThemba – Umfana wesikole ofunda noMzwakhe.
8. USipho – Umfana wesikole ofunda noMzwakhe.
9. UCele – Inyanga enguyise kaThemba.
10. UNomonde – Intombi kaMzwakhe yaseKapa.
11. URomeo – Umfundisi wasenyuvesi.
12. U-Ayanda – Umngani kaZama waseNyuvesi.
13. ULumumba – Isigebengu esisebenzela uKK.
14. USpider – Isigebengu esisebenzela uKK.
15. UMartha – Umnikazi wejoyinti.

70

Downloaded by T-S-K (tshwarelokhoboko325@gmail.com)


lOMoARcPSD|41546580

INKUNDLA YOKUQALA (CHAPTER ONE)

Isigcawu sokuqala

UMzwakhe Mbatha uxoxa noMaziya iphoyisa lasemgceleni. UMzwakhe uchazela


uMaziya ukuthi uhamba ngeBMW 325i enombala oluhlaza okotshani. Izinombolo
zayo ezaseGauteng. Le moto uyoyidayisela uTembe eMaputo. UMzwakhe
uzohlangana noTembe ehhotela laseMaputo bese emkhokhela izinkulungwane
eziyishumi zamarandi (R10 000.00). Uzokhokhela iphoyisa lasemgceleni
izinkulungwane ezimbili zamarandi (R2000.00 – two stina) ukuze akwazi ukudlula.
Wafika emgceleni uMzwakhe wakhokhela uMaziya uR2000.00 wase eyadlula.

Wahlangana noTembe ehhotela iGoa Hotel wamnika imoto wase eyakhokha


uTembe bahlukana. UTembe wase ecela ukuthi bazamele umnganiwakhe iveni eyi
one toner ilong base. UMzwakhe wathembisa ukuthi uzokhuluma noKK.

Isigcawu sesibili

UMzwakhe usebuyele kubo esiKhawini uhlezi nentombi yakhe uZama esitolo


esidayisa ukudla. Badla ukudla okwehla esiphundu. Baqeda ukudla uMzwakhe
waphelezela uZama waya erenki ukuyogibela ukuze aye kubo.

Isigcawu sesithathu

Kusesikoleni lapho kufunda khona uMzwakhe noZama. USipho noThemba


bakhuluma ngoZama. UThemba uncoma ubuhle bukaZama. USipho
akamthandiuZama ngoba uyazifonela (uyaziqhenya). UThemba ufuna ukushela
uZama. USipho utshela uThemba ukuthi uzama uThandana noMzwakhe kodwa
uThemba akanandaba nalokho.

UMzwakhe esecabanga ukuyeka ukusebenzela uKK kodwa ucabanga ukuthi kobo


bazophila ngani. Udadewabo uThandi uzofundiswa ubani nokuthi uZama
angathathwa abanye abafana uma engasenayo imali.

71

Downloaded by T-S-K (tshwarelokhoboko325@gmail.com)


lOMoARcPSD|41546580

IMIBUZO

1.1 Wayeya kuliphi izwe uMzwakhe ngemoto?

________________________________________________________________

1.2 Ubani isibongo sikaMzwakhe?

________________________________________________________________

1.3 Ubani isithakazelo sikaMzwakhe?

________________________________________________________________

1.4 Wayehamba ngaluphi uhlobo lwemoto uMzwakhe?

________________________________________________________________

1.5 Ubani iphoyisa lesemngceleni elalikhuluma noMzwakhe


kumakhalekhukhwini?

________________________________________________________________

1.6 Le moto inezinombolo zakuphi?

________________________________________________________________

1.7 Inombala muni le moto ehamba uMzwakhe?

________________________________________________________________

1.8 Ubani owayezothenga le moto?

________________________________________________________________

1.9 UMzwakhe wayezohlangana kuphi nomuntu owayezothenga imoto?

________________________________________________________________

1.10 UMzwakhe walinika malini iphoyisa lasemgceleni?

________________________________________________________________

1.11 UMzwakhe wayidayisa ngamalini imoto?

________________________________________________________________

1.12 Uhlalaphi uMzwakhe?

72

Downloaded by T-S-K (tshwarelokhoboko325@gmail.com)


lOMoARcPSD|41546580

________________________________________________________________

1.13 Ubani intombi kaMzwakhe?

________________________________________________________________

1.14 Ukudla okunjani okwehla esiphundu?

________________________________________________________________

1.15 USipho noThemba bakhuluma ngayiphi intombazane?

________________________________________________________________

1.16 Yini isoka?

________________________________________________________________
________________________________________________________________

1.17 Chaza lesi sisho: okwehlula amadoda kuyabikwa.

________________________________________________________________

1.18 Umuntu onjani oyisidididi?

________________________________________________________________

1.19 Ubani udadewabo kaMzwakhe?

________________________________________________________________

1.20 Ubani uKK?

________________________________________________________________

73

Downloaded by T-S-K (tshwarelokhoboko325@gmail.com)


lOMoARcPSD|41546580

INKUNDLA YESBILI (CHAPTER TWO)

Isigcawu sokuqala

UMzwakhe usemotweni uthola ucingo oluvela kubra KK. Ubuza za ukuthi usewenzile
yini umsebenzi. UMzwakhe uyasho ukuthi useqedile ukwenza umsebenzi. Ufuna
ukuthi uMzwakhe umaesebuya adlule ngaseSwazini ngoba kunomsenezi okufanele
awenze. ULumumba ubanjwe ehamba ngemoto entshontshiwe. Amaphoyisa
ayithathile ayibeka esiteshini samaphoyisa esingasemngceleni. Ubra KK ufuna
kushiswe zonke izimoto ezibanjweamaphoyisa ukuze kushe nale ebanjwe
kuLumumba ngoba kunezidakamizwa esondweni eliyisipele lemoto. ULumumba
angaboshwa uma amaphoyisa engathola lezi zidakamizwa. Amaphoyisa
asophikweni lwezidakamizwa anolaka. Awagwazeleki.

Isigcawu sesibili

Kusesikoleni ngesikhathi sekhefu, uThemba uzilungiselela ukuzibika kuZama.


UThemba uthumela uSipho ukuthi akatshele uZama ukuthi ufuna ukukhuluma naye.
UZama uthi akuze yena uThemba (uMthimbane). UThemba uya kuZama ucela
uthando. UZama akafuni ukumnika uThando. Uyahamba umshiya kanjalo uThemba.

Isigcawu sesithathu

Isikole sesiphumile. Abafundi baya emakhaya. UZama uxoxa noMzwakhe. Uxoxela


uMzwakhe ukuthi isinothongwana esinguThemba siyashela. Ubaba kaThemba
uyinyanga. UMzwakhe utshela uZama ukuthi uma uThemba eqhubeka emshela
avume kubesengathi usemqomile ngempela. Uthi abadlale ngaye.

Isigcawu sesine

Kusesikoleni ngesikhathi sekhefu, uThemba uthola ithuba lokuzibika kuZama.


UZama uyaxolisa kuThemba ngokukhuluma kabi kuyena ngesikhathi eshela. UZama
uyavuma ukuthandana noThemba. UThemba uyajabula kakhulu uhamba noZama
uyomthengela okuthile etuckshop.

Isigcawu sesihlanu

UZama noMzwakhe baxoxa ngothando lwabo. UMzwakhe ufuna ukukhipha uZama


ngoMgqibelo bayodla isidlo sasemini shopping mall, ePavillion. Uzomthengela
izimpahla zokugqoka baphinde bayobuka imuvi. Bazobe besuka eMpangeni beya

74

Downloaded by T-S-K (tshwarelokhoboko325@gmail.com)


lOMoARcPSD|41546580

eThekwini. Kuyibanga elide. Umzwakhe uzoboleka imoto kabra KK eyisilahla.


Bahamba baya ePavillion benza konke abebeze ngakho baqeda bahamba.

Isigcawu sesithupha

KukwaCele uThemba uxoxa nobaba wakhe ngendaba kaZama. UCele uthi


uThemba sekufanele adlise uzama umuthi ukuze amthande kakhulu akhohlwe
abanye abantu. Ubaba wakhe uzomenzela umuthi azodlisa ngawo uZama. UCele
uzophatha ezinye izithako zomuthi eManguzi.

Isigcawu sesikhombisa

UThandi noMzwakhe bahlezi ekhaya bayaxoxa. UThandi utshela ubhuti wakhe


ukuthi ubone uZama esontweni. Ubegqoke kahle. Izicathulo, emgexweni
nasemacicini. UMzwakhe ufuna ukuthi uThandi enze iFashion Design and Modeling
uma esemdala. UThandi kunesikole asithole kuGoogle esiseGoli esibizwa ngokuthi
Sidl’ Ingqephu Fashion Design afuna ukuyofunda kusona.

Isigcawu sesishiyagalombili

UZama usekhaya kubo ulalele umculo, naye uculela phezulu. Umama wakhe
uMaMpanza uyambiza ubuza ukuthi yini athande ukona umoya wakhe kanje?
Abantu bathi uZama ubonakala ehla enyuka nomfana thizeni. UZama uthi usuke
ehamba noThemba Cele. Umama wakhe ubuza ukuthi uqome uThemba yini?
UZama uthi cha akamqomile uThemba. Uthi uThemba uyameshela. Umama
kaZama ukhuza uZama ukuthi akangazwani noThemba ngoba ubaba kaThemba
uCele ungumthakathi. Baningi abantu asebabulele. UZama uthi yena wazi ukuthi
ubaba kaThemba uyinyanga. UZama uthembisa umama wakhe ukuthi ngeke
esazwana noThemba.

Isigcawu sesishiyagalolunye

UMzwakhe noZama basesikoleni, bathola ithuba lokuxoxa ngesikhathi sekhefu.


UThemba akekho esikoleni ngoba kukhona lapho ubaba wakhe amthume khona.
UZama ubuza uMzwakhe ukuthi uyazi yini ukuthi ubaba uCele ungumthakathi?
UMzwakhe uthi uyazi ukuthi kukhona abantu abazenza izinyanga kodwa
bengabathakathi. UZama ubuza uMzwakhe ukuthi yini amhlanganise nengane
yomthakathi. Bangaze bambulale bamenze umkhovu (utikoloshe). UZama uthi uzwe

75

Downloaded by T-S-K (tshwarelokhoboko325@gmail.com)


lOMoARcPSD|41546580

ngomama wakhe. Umama wakhe uzwe ngabantu ukuthi ubonakala ehamba


noThemba. UZama uthi uMzwakhe umphelezela aze ayombeka esangweni kubo
futhi ubuye amphathaphathe (amthinte). UMzwakhe iyamcasula le nto. UMzwakhe
uxoxela uZama ngendaba yokuthatha iholidi baye eBotshwana. Uthi le ndawo
uyizwe ngo bra KK. Ubuza ukuthi uZama angakwazi yini ukucela imvume kumama
wakhe bahambe baye eBotshwana. UZama uyathanda ukwazi izindawo ezihlukene
nezilimi ezihlukene. Uthi lokhu bafunda ngakho kwi-Arts and Culture nakwi Life
Orientation.

Isigcawu seshumi

UBra KK uxoxa noMzwakhe ngendaba yokuyolanda amadayimane eBotswana.


UMzwakhe uzohamba nentombi yakhe uZama kube sengathi bavakashile
eBotswana kanti uzosebenza. Ubra KK uxwayisa uMzwakhe ukuthi angabathembi
kakhulu abantu besifazane ngoba bonke bayafana. Bayizinyoka. UMzwakhe
uyamthanda kakhulu uZama futhi uyamthemba.

Isigcawu seshumi nanye

UZama uxoxa nomama wakhe uMaMpanza. UZama ukhulelwe. UZama uyaphika


ukuthi uqomile. UMaMpanza umbuza ukuthi uyamazi yini uMzwakhe. UZama
uyavuma ukuthi uyamazi. Sebethandane iminyaka emibili. UMaMpanza ubuza
uZama ukuthi useke waya yini emtholampilo ukuze athole ukuthi unezinyanga
ezingaki ekhulelwe. Uthi ubengakayi ngoba ubesaba. UMaMpanza udiniwe kakhulu
uze abize uZama ngomfazi, nangesidwedwe. UMaMpanza uxosha uZama ekhaya.
Uthi ufuna ukubuya emsebenzini uZama eseqoqe zonke izimpahla zakhe wahamba.
UMaMpanza usebenza emakhishini. Uthi akafuni uZama enze umsebenzi ofana
nowakhe uma esemdala.

Isigcawu seshumi nambili

UZama wathutha izimpahla zakhe kubo wahanjiswa uMzwakhe kwagogo wakhe.


Ugogo wavuma ukuthi uZama ahlale emzini wakhe. UZama akasafuni ukuhamba
noThemba. Unqabile ukuphuza isiphuzo asithengelwe uThemba ngoba ubecabanga
ukuthi sinomuthi. Ucabanga ukuthi uThemba uwufake ngesekhathi yena esaye
endlini encane. Ugogo ucasulwa umama kaZama uNomathemba ukuthi uxoshe

76

Downloaded by T-S-K (tshwarelokhoboko325@gmail.com)


lOMoARcPSD|41546580

uZama ekhaya. Naye umama Kazama wakhulelwa eseyintombazane kodwa


akaoshwanga ekhaya.

IMIBUZO

2.1 Yimuphi umsebenzi uKK ayefuna wenziwe uMzwakhe ebusuku?

___________________________________________________________________

2.2 Ubani owabanjwa ehamba ngemoto entshontshiwe?

___________________________________________________________________

2.3 Yimoto enjani eyilahle?

___________________________________________________________________

2.4 Kungani uKK ayefuna kushiswe izimoto ezisesiteshini samaphoyisa eSwazini?

___________________________________________________________________
___________________________________________________________________

2.5 Ubani umfana owayezibika kuZama esikoleni?

___________________________________________________________________

2.6 Ubani isibongo sikaThemba?

___________________________________________________________________

2.7 Ubani umngani kaThemba esikoleni?

___________________________________________________________________

2.8 Chaza ukuthi yini ukushela?

___________________________________________________________________
___________________________________________________________________

2.9 Wathini uMzwakhe uma ezwa ukuthi uThemba ushela uZama?

___________________________________________________________________
___________________________________________________________________
___________________________________________________________________

77

Downloaded by T-S-K (tshwarelokhoboko325@gmail.com)


lOMoARcPSD|41546580

2.10 Ubaba kaThemba wenza msebenzi muni?

___________________________________________________________________

2.11 Ngabe uZama wavuma yini ukuthandana noThemba?

___________________________________________________________________

2.12 UMzwakhe wakhipha uZama baya kuphi?

___________________________________________________________________

2.13 Bafika benzani lapho ababeye khona?

___________________________________________________________________
___________________________________________________________________

2.14 UZama noMzwakhe babezohamba ngani ukuya eMdubane?

___________________________________________________________________

2.15 Kungani ubaba kaThemba athi, kufanele uThemba adlise uZama?

___________________________________________________________________

2.16 Chaza ukuthi yini ukudlisa intombi?

___________________________________________________________________
___________________________________________________________________

2.17 Izithako zomuthi okwakuzodliswa ngawo uZama wayezozithathaphi ubaba


kaThemba?

___________________________________________________________________

2.18 Ubani udadewabo kaMzwakhe?

___________________________________________________________________

2.19 Udadwewabo kaMzwakhe yini ayithanda ngoZama?

___________________________________________________________________

78

Downloaded by T-S-K (tshwarelokhoboko325@gmail.com)


lOMoARcPSD|41546580

2.20 UMzwakhe uthanda ukuthi udadewabo enze msebenzi muni uma eseqede
isikole?

___________________________________________________________________

2.21 Yini igama lesikole uThandi afuna ukufunda kusona uma eseqede ibanga 12?

___________________________________________________________________

2.22 Ubani umama kaZama?

___________________________________________________________________

2.23 Yini ecasule umama kaZama?

___________________________________________________________________

2.24 UZama kusolakala ukuthi uThandana nobani?

___________________________________________________________________

2.25 Chaza ukuthi yini umthakathi?

___________________________________________________________________

2.26 Ubani owaziwa ngokuthi ungumthakathi kule ndaba?

___________________________________________________________________

2.27 Chaza ukuthi yini umkhovu?

___________________________________________________________________
___________________________________________________________________

2.28 UMzwakhe ufuna bavakeshele kuliphi izwe benoZama?

___________________________________________________________________

2.29 UBra KK wayefuna uMzwakhe ayolandani eBotshwana?

___________________________________________________________________

2.30 Yini uKK athi abantu besifazane bayizinyoka?

___________________________________________________________________
___________________________________________________________________

79

Downloaded by T-S-K (tshwarelokhoboko325@gmail.com)


lOMoARcPSD|41546580

2.31 Umuntu onjani obizwa ngenyoka?

___________________________________________________________________
___________________________________________________________________

2.32 Ubani owakhulelisa uZama?

___________________________________________________________________

2.33 Ubani ubaba kaMzwakhe?

___________________________________________________________________

2.34 Yini ukuqhuba imbuzi?

___________________________________________________________________

2.35 UZama noMzwakhe sebethandane isikhathi esingakanani?

___________________________________________________________________

2.36 Umama kaZama usebenza kuphi?

___________________________________________________________________

2.37 UMaMpanza wamxoshelani uZama ekhaya?

___________________________________________________________________
___________________________________________________________________

2.38 UZama waya kohlala kuphi ngesikhathi esexoshiwe ekhaya?

___________________________________________________________________

2.39 Ubani igama likamama kaZama?

___________________________________________________________________

80

Downloaded by T-S-K (tshwarelokhoboko325@gmail.com)


lOMoARcPSD|41546580

INKUNDLA YESITHATHU (CHAPTER THREE)

Isigcawu sokuqala

UMzwakhe uxoxa nodadewabo uThandi ngesimo sakubo esingesihle. UMzwakhe


uyena othenga ukudla kubo aphinde akhokhele izingane zakubo esikoleni. Ubaba
kaMzwakhe uhlale edakiwe. UMzwakhe utshela uThandi ukuthi uZama uzobeletha
ngoMeyi ngonyaka ozayo. UMzwakhe ucabanga ukuthi ayohlola amagazi (partenity
test) ukuze aqiniseke ukuthi ingane eyakhe. UThandi uthi akangakwenzi ngoba
kungabaxabanisa noZama. UMzwakhe ushaye uSipho ngesibhakela wamlimaza.
Uvuvukele ebusweni futhi akaboni kahle emehlweni. UThandi ukhuza umfowabo
ukuthi uma eshaya abantu uzoboshwa.

Isigcawu sesibili

Emva kokuphuma kwesikole uSipho uxoxa noThemba ngokushawa uMzwakhe.


UThemba ubuza uSipho ukuthi ulinyazwe yini njengoba emabokoboko. Sengathi
ushayiswe ibhasi. Uyasho ukuthi ushawe uMzwakhe ngoba uyiposi likaThemba.
UThemba uyamhleka uze ambize ngegwala. USipho uthi izibhakela zitinyela kuhle
okwezinyosi. UThemba uthi uzomthola uMzwakhe.

Isigcawu sesithathu

UMzwakhe uvakashele uZama kagogo wakhe. Ugogo kaZama ubuzwa uMzwakhe


ukuthi uzalwa ngubani. UMzwakhe uzalwa uKhiphimpi Mbatha. Umama kaMzwakhe
sewashona. Ugogo kaZama uyabazi abazali baMzwkhe. Wayesonta nabo eWeseli.
Ubaba kaMzwakhe wayeyikholwa ngaphambi kokuba aphenduke isidakwa. Isonto
lamaWeseli lingaserenki. Ugogo kaZama umnyanya kabi umuntu owadala izimbiza
zikaFaro (utshwala). Ugogo uthuma uzama esitolo ukuthi ayothengala uMzwakhe
udilinki, UMzwakhe ufike ebaphathele izimpahla.

Isigcawu sesine

Iphoyisa lakwi bhoda uMaziya likhuluma noKK ngocingo ukuthi kalivakashelwe


amaHawks embuza ukuthi uyazana yini noKK nokuthi ugcine nini ukumbona.
UMaziya wavuma ukuthi uyazana noKK kodwa kade bagcina ukubonana. UMaziya
uxwayisa uKK ukuthi abaqaphele ngoba amaphoyisa ayabaphenya. UKK uthi yena

81

Downloaded by T-S-K (tshwarelokhoboko325@gmail.com)


lOMoARcPSD|41546580

unguChakide (uyiqili). UKK ucabanga ukuvakashela intombi yakhe uPuseletso


eMamelodi. Wayithinta ngocingo bavumelana ukuthi uzoyivakashela.

Isigcawu sesihlanu

Kusendaweni okuphuzwa utshwala kuyona. UMzwakhe uxoxa noLumumba


ngendaba yokubulala uThemba. UMzwakhe ucela uLumumba abulala uThemba
ngoba uyamphazamisa kuZama. UMzwakhe usemtshelile uThemba ukuthi
bebemenza isilima futhi uzama ukhulelwe ingane yakhe. UThemba unenkani akafuni
ukuhlukana noZama. Usefuna ukushaya uMzwakhe. ULumumba uyavuma ukuthi
uzobulala uThemba.

Isigcawu sesithupha

Kusekuseni uThemba uvula umsakazo ukuze athole isikhathi. Kuqala izindaba


zehora lesithupha (6). Ezindabeni uzwa ukuthi ibhungu uThemba Cele elihlala kwa-J
elokishini lseSikhawini lidutshulwe labulawa Phakathi kwamabili. Isizathu
sokubulawa kwalo besingakaziwa. Amaphoyisa asaphenya.

Isigcawu sesikhombisa

UMzwakhe uxoxa noMandla. UMandla usebenza eGoli, ufike ngokuvakasha


eSikhawini. UMzwakhe utshela uMandla ukuthi uphumelele ibanga leshumi nambili
ngamalengiso ngonyaka odlule. Uphase isiZulu, iMathsa, i-Accounting
neTechnology ngamamaki amahle. Uthi uziphilisa ngokushayela amatekisi kaKK.
UMandla uyadumala ngoba uKK udume ngobugebengu. UMandla ubuza ukuthi uma
etholela uMzwakhe umsebenzi wesikhashana eKapa angakwazi yini ukusebenza
kwenye iProvince ayeke nokusebenzela uKK ngoba udume ngokusebnzisa kabi
izingane zesikole. UMzwakhe uyavuma ukuthi angahamba ayosebenza eKapa.
UMandla wathatha yonke imininingwane kaMzwakhe base beyahlukana.

Isigcawu sesishiyagalombili

UMzwakhe uxoxa noZama ukuthi uzoya kosebenza eKapa isikhashana (izinyanga


eziyisithupha). Ubhuti Mandla uzomzamela umsebenzi. Imali zobasiza ukuthenga
izimpahla zengane uma isizelwe futhi ikhokhe izindleko zasenyuvesi uma uZama
esefunda. UMzwakhe uthi umsebenzi kabra KK usamile kancane. Ubra KK usePitoli.

82

Downloaded by T-S-K (tshwarelokhoboko325@gmail.com)


lOMoARcPSD|41546580

Isigcawu sesishiyagalolunye

UMzwakhe uxoxa noKK ngendaba yomsebenzi. UKK uthi uzobuya ePitoli emva
kwezinyanga ezine ngoba ubalekela amaphoyisa amphenyayo. UMzwakhe utshela
uKK ukuthi uzoya eKapa ngoba uthole umsebenzi wesikhashana. Uzohlala eKapa
izinyanga eziyisithupha. UKK akanankinga ngalokho.

IMIBUZO

3.1 UMzwakhe usiza ngokwenza ekhaya kubo?

___________________________________________________________________
___________________________________________________________________

3.2 Yini uMzwakhe athi bangamachwane enyoka?

___________________________________________________________________
___________________________________________________________________

3.2 Uzobeletha nini uZama?

___________________________________________________________________

3.4 UMzwakhe wamshayelani uSipho?

___________________________________________________________________
___________________________________________________________________

3.5 USipho uthi sinjani isibhakela sikaMzwakhe?

___________________________________________________________________

3.6 Ugogo kaZama ubazela kuphi abazali baMzwakhe?

___________________________________________________________________
___________________________________________________________________

3.7 AmaHawks ayezokwenzani kuMaziya?

___________________________________________________________________

83

Downloaded by T-S-K (tshwarelokhoboko325@gmail.com)


lOMoARcPSD|41546580

3.8 Yini uKK azibize ngochakide, uphunyukabemphethe?

___________________________________________________________________
___________________________________________________________________

3.9 Ubani intombi kaKK ehlala eMamelodi?

___________________________________________________________________

3.10 UMzwakhe wacela bani ukuthi abulale uThemba?

___________________________________________________________________

3.11 Chaza ukuthi wafa kanjani uThemba?

___________________________________________________________________
___________________________________________________________________

3.12 Bambulalelani uThemba?

___________________________________________________________________
___________________________________________________________________

3.13 Wayehlala kuliphi ilokishi uThemba?

___________________________________________________________________

3.14 Chaza ukuthi yini ukudla anhlamvana?

___________________________________________________________________

3.15 Ngabe uMzwakhe waphumelela kuMatekuletsheni? Yebo noma Cha?

___________________________________________________________________

3.16 UMandla uthi uKK udume ngani?

___________________________________________________________________
___________________________________________________________________
___________________________________________________________________

3.17 Yiziphi izifundo uMzwakhe aziphumelele ngamalengiso?

___________________________________________________________________
___________________________________________________________________

84

Downloaded by T-S-K (tshwarelokhoboko325@gmail.com)


lOMoARcPSD|41546580

3.18 Yisiphi isifundazwe uMandla atholela kusona uMzwakhe umsebenzi


wesikhashana?

___________________________________________________________________

3.19 UZama uzofunda kwinyuvesi ekuphi?

___________________________________________________________________

3.20 Kuzophela izinyanga ezingakanani uKK engekho eSikawini?

___________________________________________________________________

85

Downloaded by T-S-K (tshwarelokhoboko325@gmail.com)


lOMoARcPSD|41546580

INKUNDLA YESINE (CHAPTER FOUR)

Isigcawu sokuqala

UMzwakhe usefikile eKapa. Useyasebenza. Kunentombi uNomonde ethanda


uMzwakhe kakhulu. Ithi uMzwakhe imkhumbuza isoka layo elidala uJerry
ayethandana naye enyuvesi. UJerry wamshiya washada noRose umngani wakhe
omkhulu. UNomonde ungumphathi kaMzwakhe emsebenzini. UNomonde ecela
uMzwakhe ukuthi baye eSea Point bayodla isidlo sakusihlwa. UMzwakhe wajabula
ngoba uthi uyayithanda isea food futhi yilokhu afika eKapa akakaze aye andaweni
yokudlela.

Isigcawu sesibili

UMzwakhe noNomonde sebebuya endaweni yokudlela. UMzwakhe wancoma


indawo ebebedla kuyona ukuthi yinhle kakhulu. Kungathi izulu elincane. UNomonde
ucela uMzwakhe ukuthi badlule efulethini lakhe baphuze iwayini. Wavuma
uMzwakhe. Bahlala kancane efulethini uNomonde wacela ukuyogeza.

Isigcawu sesithathu

UMzwakhe ukhuluma noZama kumakhalekhukhwini (ocingweni). UZama utshela


uMzwakhe ukuthi ubhalisile enyuvesi futhi uthole nendawo yokuhlala ngaphakathi.
Ngeke agibele uma eyofunda. Uzohamba ngezinyawo (uzoshaya ngoCetshwayo).
Avalelise uMzwakhe kuZama bese kungena ucingo likadadewabo uThandi. UThandi
utshela uMzwakhe ukuthi kunezinsolo (izindaba ezingamahemuhemu) zokuthi
uMzwakhe wabulala uThenda. Lezi zinsolo zikhulunywa ubaba kaThemba uCele.
Uthi uMzwakhe wabulala uThemba ngoba babebanga intombi uZama. UCele udume
ngokuba umthakathi (umuntu osebenzisa umuthi ukubulala noma ukwenza okubi
kwabanye abantu). UMzwakhe uyaphika ukuthi uyena owabulala uThemba.
Bavalelisane bahlukane ocingweni.

Isigcwawu sesine

UBra KK usebuyile ePitoli. Usemzini wakhe ukhuluma noPuseletso (intombi ka KK


yasePitoli) ocingweni.UKK utshela uPuseletso ukuthi uhambe kahle. UPuseletso
utshela uKK ngomshini owakha imali. Lo mshini wakha oR50, oR100 kanye noR200.
Uthi utshelwe unjiniyela waseJalimane (Germany) ngalo mshini. Ukhiqiza imali

86

Downloaded by T-S-K (tshwarelokhoboko325@gmail.com)


lOMoARcPSD|41546580

efanayo nemali yase Ningizimu Afrika. UMjalimane usesebenze kakhulu ngalo


mshini wakhe manje ufuna ukushitsha isifundazwe (Province) awusebenzise
KwaZulu-Natal. Umsebenzi ka KK kuzoba ukukhiqiza imali ngomshini bese
eyishitsha ngemali yangempela. Bazohlukaniselana u50% / 50%. Igama loMjalimane
u-Adolf. UPuselletso, u-Adolf no KK bazohlangana eSheraton Hotel eTshwnane
ukuze baxoxe ngalo msebenzi. UKK Uzothatha indiza ka 12 emini ehle e-OR
Thambo International Airport.

Isigcawu sesihlanu

UKK usewulandile umshini wokwakha imali ku-Adolf. Usefundisa uSpider


ukuwusebenzisa. Lo mshini uzoqale ufakwe ipassword eyimfihlo kaKK bese kufakwa
iCD bese ukhetha imali ofuna ukuyikhiqiza kumafayela anemali. Uma umshini
usuqedile ukuprinta amanothi emali ube usuwafaka komunye umshini ukuze asikeke
afane nemali yangempela. Uma uSpider eseqedile ukukhiqiza imali uzoyihlukanisa
kahle bese eyifaka emabhokisini - oR50 bazoba bodwa, oR100 no R200 nabo babe
bodwa. USpider uzohola uR3 000 (3 stina) ngesonto ngokwenza lo msebenzi.

Isigcwawu sesithupha

UMzwakhe usebuyele kubo eSikhawini. UNomonde uya kubo kaMzwakhe


esikhawini. UNomonde ucabanga indlela eya kaMzwakhe. Uphuma eKing Shaka
International Airport, ungene kuN2, udlule oThongathi nakwaDukuza. Uhambe udlule
eMandeni Toll Plaza. Uma usudlulile eMthunzini uthatha umgwaqo okuholela
elokishini laseSikhawini. UNomonde wahamaba waze wafika eSikhawini. Kodwa
inombolo yomuzi wakaMzwakhe wayengayazi. Wayebuza kubantu. USipho wasiza
uNomonde ngokuthi ayomkhombisa kubo kaMzwakhe. USipho uthi umazi kahle
uMzwakhe ngoba bafunda naye kusukela ka grade 8 kuya ka grade 12. Bafika
kaMzwakhe kungekho muntu. Babona uThandi udadewabo kaMzwakhe wabayalela
kagogo kaZama lapho ecabanga ukuthi bazomthola khona uMzwakhe. UNomonde
wacela uSipho ukuthi amkhombise kagogo kaZama. UNomonde wafika kubo kagogo
kaZama wacela uMzwakhe. Wafica yena uzama. Bathi uMzwakhe usaye
ngasedolobheni. Wathuka uNomonde uma ezwa ukuthi uMzwakhe unengane.
Washo ukuthi uMzwakhe yisoka lakhe. Baxabana noZama kwaba kubi. Waphuma
esebaleka uNomonde endlini ngoba esaba ukuthi uZama uzomlimaza(waphuma

87

Downloaded by T-S-K (tshwarelokhoboko325@gmail.com)


lOMoARcPSD|41546580

ngesamagundane). UZama wabiza uNomonde ngomjendevu (umuntu wesifazane


omdala ongashadile).

Isigcawu sesikhombisa

Emzini ka KK benza imali yomgunyathi beno Spider. USpider usegcwalise


emabhokisini amaningi. Bafuna ukuthi u-Adolf athumele abantu kabili noma
kathathau ngesonto ukuzolanda amabhokisi emali. U-Adolf ubethumela umuntu
kanye ngesonto ukuzolanda imali. UKK ufuna ukuthi uMzwakhe asize ngokuhambisa
imali ku-Adolf. UKK ushayela uMzwakhe ucingo ukuthi afike emzini wakhe ngoba
umdinga ukuthi adilive amabhokisi emali eGoli ekhelini laseYeoville.

Isigcawu sesishiyagalombili

UMzwakhe ukagogo kaZama bayaxabana noZama baxabanela indaba kaNomonde.


UMzwakhe wehlisa umsakazo ngoba unomsindi ingane ngeke ikwazi ukulala kahle.
UMzwakhe ubuza imiphumela kaZama yasenyuvesi. UZama uphendula
ngokudinwa. UZama uthole imiphumela emihle. UThi usebenza ngokuzimisela
ngoba akanabani. UMzwakhe uthi yena ukhona. UZama utshela umzwakhe ukuthi
ungumuntu okhohlisa abantu besifazane. Utshela uMzwakhe ukuthi ufike eKapa
wathndana noNomonde. Ubona ukuthi uNomonde mdala kakhulu kunoMzwakhe.
UZama ucele uMzwakhe ukuthi aphume aphele emzini kagogo wakhe. UMzwakhe
waphuma esephoxekile.

Isigcawu sesishiyagalolunye

UZama usexolelene nomama wakhe uMaMpanza kanye nesoka lakhe uMzwakhe.


UMzwakhe ulungiselela ukuya eBotswana. UZama nomama wakhe bakhuluma
noMantombi ngendaba yokubheka ingane kaZama. UZama uzohamba noMzwakhe
baye eBotshwana. UMaNtombi uzosiza umama kaZama ekhaya ukubheka ingane.

Isigcawu seshumi

Kuselokishini lasesiKhawini uSpider uxoxa noMartha noZoro. Sebebonile ukuthi


impilo yakhe isishintshile. Usegqoka kahle. Ugqoka amadesigner clothes – oHugo
Boss, Giorgio Armani, Paul Smith noPaul & Shark babuzwa kuyena.
Usenamabhulukwe amaningi nezicathulo eziningi. Iteku akasaligqoki njalo.
Izikweletu zotshwala usewazikhokha zonke. Useyikhasimende elihle likaMartha.

88

Downloaded by T-S-K (tshwarelokhoboko325@gmail.com)


lOMoARcPSD|41546580

Uphatha izinhlobo ezihlukene zomakhalekhukhwini (njenge BlackBerry). UMartha


udayisa inyama notshwala kodwa akanayo imvume yokudayisa utshwala. Uma
ebanjwa angaboshwa. USpider uthenga ipapa nevosi kwaMartha. Bamenzela
wahamba. UMartha noZoro basala baxoxa ngoSpider ukuthi kazi uyithathaphi imali.
UMartha washo ukuthi uSpider ujwayeleni nesigebengu uKK. Kwabacacela ukuthi
uSpider usizwa uKK kakhulu. Nabo basho ukuthingeke bahluleke ukwenza indlela
yokuzicebisa njengo KK noSpider.

IMIBUZO

4.1 Chaza ukuthi yini ukubamba itoho?

___________________________________________________________________
___________________________________________________________________

4.2 Ubani igama le Ntombi yaseKapa eThanda uMzwakhe?

___________________________________________________________________

4.3 UMzwakhe uyikhumbuza bani le ntombi?

___________________________________________________________________

4.4 Baya kodla kuphi uMzwakhe nale ntombi?

___________________________________________________________________

4.5 Kwakungubani umngani omkhulu wale ntombi?

___________________________________________________________________

4.6 UMzwakhe uthanda kuphi ukudla?

___________________________________________________________________

4.7 Emva kwesidlo sakusihlwa uNomonde wacela ukuthi badlule kuphi noMzwakhe?

___________________________________________________________________

4.8 UMzwakhe walala kuphi ngalobo busuku?

___________________________________________________________________

89

Downloaded by T-S-K (tshwarelokhoboko325@gmail.com)


lOMoARcPSD|41546580

4.9 UThandi uthi kudume ukuthi uThemba wabulawa ubani?

___________________________________________________________________

4.10 Ubani otshela abantu ukuthi uMzwakhe wabulala uThemba?

___________________________________________________________________

4.11 Ubani owatshela uKK ngomshini owakha imali?

___________________________________________________________________

4.12 Lo mshini wakha yiphi imali?

___________________________________________________________________

4.13 Ubani unjiniyela waseJalimane onomshini wokwakha imali?

___________________________________________________________________

4.14 UKK wahlangana kuphi nonjiniyela waseJalimane?

___________________________________________________________________

4.15 Wahamba ngani ukuya eGoli uKK?

___________________________________________________________________

4.16 UKK neJalimane babezohlukaniselana imali engakanani?

___________________________________________________________________

4.17 Ubani owayezosebenzela uKK ukukhiqiza imali?

___________________________________________________________________

4.18 Chaza ukuthi umshini wokwakha imali usebenza kanjani?

___________________________________________________________________
___________________________________________________________________
___________________________________________________________________
___________________________________________________________________

4.19 Wayezokhokhelwa malini uSpider ngokwakha imali yomgunyathi?

___________________________________________________________________

90

Downloaded by T-S-K (tshwarelokhoboko325@gmail.com)


lOMoARcPSD|41546580

4.20 Chaza ukuthi yini imali yomgunyathi?

___________________________________________________________________
___________________________________________________________________

4.21 Chaza ukuthi uhamba kanjani uma usuka eKing Shaka Airport uya
kaMzwakhe?

___________________________________________________________________
___________________________________________________________________
___________________________________________________________________
___________________________________________________________________

4.22 Ubani owakhombisa uNomonde kaMzwakhe?

___________________________________________________________________

4.23 UNomonde wafica kukhona bani kagogo kaZama?

___________________________________________________________________

4.24 Yini eyenza ukuthi uNomonde aphume esebaleka kagogo kaZama?

___________________________________________________________________
___________________________________________________________________

4.25 UZama wamxoshelani uMzwakhe kagogo wakhe?

___________________________________________________________________
___________________________________________________________________

4.26 Chaza ukuthi yini umjendevu?

___________________________________________________________________
___________________________________________________________________

4.27 U-Adolf ubathumela kangaki abantu ukuthi balande amabhokisi emali kaKK?

___________________________________________________________________

4.28 Yini eyaxabanisa uZama noMzwakhe?

___________________________________________________________________
___________________________________________________________________

91

Downloaded by T-S-K (tshwarelokhoboko325@gmail.com)


lOMoARcPSD|41546580

4.29 Emva kokuxolelana uMzwakhe noZama babezohamba baye kuphi?

___________________________________________________________________

4.30 Ubani owayezosiza uMaMpanza ukugada ingane kaZama?

___________________________________________________________________

4.31 Chaza ukuthi yashintshwa yini impilo kaSpider?

___________________________________________________________________
___________________________________________________________________

4.32 Bhala uhlobo lwezingubo olwase lugqokwa uSpider?

___________________________________________________________________
___________________________________________________________________
___________________________________________________________________
___________________________________________________________________

4.33 Ubani uMartha?

___________________________________________________________________
___________________________________________________________________

4.34 Yiluphi uhlobo lukamakhalekhukhwini olwaluphathwa uSpider?

___________________________________________________________________

92

Downloaded by T-S-K (tshwarelokhoboko325@gmail.com)


lOMoARcPSD|41546580

INKUNDLA YESIHLANU (CHAPTER FIVE)

Isigcawu sokuqala

UZama noMzwakhe basendleleni eya eBotswana. UMzwakhe noZama bafaka


amapotimende emotweni bahamba (bangena indlela). Umama kaZama wabafisela
ukuthi bahambe kahle. UMzwakhe kuyamjabulisa ukuhamba noZama baye
eBotswana. Kungene ucingo luvela kuMaziya iphoyisa lase bhoda. Lazisa
uMzwakhe ukuthi iwashi lakhe elalahleka litholakale lapho uMzwakhe ashisa khona
izimoto eSwazini. UMaziya uzwe ngempimpi (informer) yakhe. Ukuze kutholakale
ukuthi elikaMzwakhe kwenziwe iforensic analysis (lihlolwe emalebhu). Leli washi
belibhalwe ikheli lakaMzwakhe ngaphansi. Amaphoyisa aseSwazini
nawaseNingizimu Afrika azofika kaMzwakhe ukuze amphenye ukuthi kwenzeke
kanjani ukuthi iwashilakhe litholakale lapho okwashiswa khona izimoto eSwazini.

Isigcwawu sesibili

KuKwaMbatha kukhona ongqongqoza ngesankahlu emnyango. UThandi avule


umnyango. Abone iphoyisa uZondi (uNondaba). Iphoyisa libuze ukuthi yikhona yini
kaMzwakhe lapha. UThandi avume asho ukuthi abekho abadala. Ubaba wakhe uze
abuye emva kwesikhathi kanti umama wakhe sewashona (akasekho emhlabeni).
UThandi achaze ukuthi uMzwakhe uvakashele eBotswana. Uzoze abuye esikhathini
esingangesonto. Iphoyisa lithi uThandi akatshele uMzwakhe ukuthiuma esebuyile
akafike ekamu/esiteshini samaphoyisa eRichards Bay. Limnike ikhadi lalo. UThandi
ashayele uMzwakhe uCingo amtshele ukuthi bekufike uSayitsheni emfuna.
UMzwakhe uphendula ucingo besegaraji. UZama usangene endlini encane.
UMzwakhe atshele uZama ukuthi ubala lento ayishoyo (azithele ngabandayo
uMzwakhe). Ubaba kaMzwakhe ubengekho ngesikhathi kufika amaphoyisa.

Isigcawu sesithathu

USpider ukwaMartha ejoyintini (indawo lapho kuphuzwa khona utshwala) baxoxa


ngoKK. UMartha uthi useyazi ukuthi uKK noSpider benza imali yomgunyathi (imali
engekho emthethweni). Ukhombisa uSpider izithombe zabo benza imali ngomshini.
Wathuka uSpider ukuthi uzithathephi uMartha lezi zithombe. Izithombe zithebulwe
uNomadayimane owenza umsebenzi wasendlini kwaKK. UNomadayimane uqashwe
ezinyangeni eziyisithupha ezidlule. USpider ubiza uNomadayimane ngomgodoyi. Le

93

Downloaded by T-S-K (tshwarelokhoboko325@gmail.com)


lOMoARcPSD|41546580

ntombazane ibiqashwe uMartha ukuthi izobheka ukuthi kwenzekani emzini kaKK.


Yafika njengomuntu ozokwenza umsebenzi wasendlini. UMartha ucele uSpider
ukuthi atshele uKK ukuthi eze kwakhe ukuze baxoxe.

Isigcawu sesine

Kusemzini kaKK ekuseni baxoxa noSpider. Spider utshela uKK ukuthi kuyabheda.
Amxoxela ngendaba kaMartha. UKK athi uzoya kobonana noMartha. Atshele
uSpider ukuthi akathathe umshini wokwakha imali awuyise komunye umngani wakhe
ohlala eMadadeni. Anike uSpider ikheli. UKK ahambe ayobonana noMartha
ngendaba yemvalamlomo. Baxabana uKK ubiza uMartha ngesidwedwe
sokukorobha phansi. UMartha utshela uKK ukuthi uyazi ngendaba yokuthi bakha
imali yomgunyathi. UKK ufuna ukwazi ukuthi uMartha ufunani ukuze loludaba
lungafiki emaphoyiseni. UMartha ufuna ukuthi uKK amfakele izinkulungwane
ezingamashumi amahlanu njalo ngenyanga ukuze lolu daba lungafiki emaphoyiseni.
Kodwa uMatha usazozigcina izithombe. Le mali uKK uzoyifaka emabhange
ahlukene amathathu. UMartha uthi uma kuphela izinsuku ezintathu engayitholile le
mali uzoya emaphoyiseni ayobika ukuthi uKK noSpider benza imali yomgunyathi.

Isigcawu sesihlanu

UKK uhlela noGoba ukushaya umuzi kaMartha ngebhomu. UGoba unolwazi oluningi
ngeziqhumane. UGoba ukhumbuza uKK ngemibhoshongo yakwa Smith & Nephew
emithathu ePhayindane (Pinetown) ayiqhumisa. Indaba yalemibhoshongo yaze
yavela ezindabeni iKZN tonight. UKK ucela uGoba ukuthi amtholele iziqhumane
ngoba kukhona umuzi afuna ukuwuqhumisa kungaze konakale izinto. UGoba uthi
akasasebenzi endaweni yeziqhumane kodwa kukhona angabathola ukuze bamnike
iziqhumane. UKK ufuna kuqhunyiswe umuzi kaMartha kufe yonke into –
isimbamgodi sakhona, inja, ikati, igundane, iphela ngisho intuthwane imbala. UGoba
uthi lo msebenzi uzowenza ngezinkulunkwane eziyikhulu zamarandi (R100 000.00).

UKK uxoxa noGoba epaki ngomsebenzi awenze kahle wokuqhumisa umuzi


kaMartha. Wanika uGoba imvilophu enemali. Bahlukane noGoba. Kune ucingo
oluvela kuMartha. UMartha utshela uKK ukuthi uyazi ukuthi uyena lo obezama
ukumbulala. UMartha ubengekho evakashele ezihlotsheni zakhe. Ijoyinti lakhe
belivaliwe. Akafanga uMartha. Wadinwa kakhulu uKK. Waqonda ekhaya uKK.

94

Downloaded by T-S-K (tshwarelokhoboko325@gmail.com)


lOMoARcPSD|41546580

Kwafika uSpider ebuza indaba yomsebenzi. UKK wamtshela ukuthi angaqhubeka


asebenze uma evuma ukuya eMadadeni ayosebenzela uNkosi.

Isigcawu sesithupha

Kufika amaphoyisa emzini kaKK azophenya ngemali yomgunyathi okusolakala


ukuthi yenziwa uKK. Kufike uSayitsheni Zondi, uConstable Ximba noXulu. UKK
abuze ukuthi bangasithanda yini isiphuzo esibandayo. Babonge bathi basaphuthuma
eNseleni. Basho ukuthi bazosesha umuzi ngoba kusolakala ukuthi uKK wenza imali
yomgunyathi. Bamkhombise isearch warrant uKK. Naye wavuma ukuthi baseshe
umuzi wakhe. Amaphoyisa akatholanga lutho emzini kaKK. Abona ikhompyutha,
ifeksi kanye nomshini wokufothokhopha kuphela. UKK waphika ukuthi wenza imali
yomgunyathi. Amanye amaphoyisa abona sengathi uKK uyasukelwa ngezinsolo
zokwenza imali yomgunyathi. Kodwa uZondi usola sengathi uKK ebesezwile ukuthi
amaphoyisa ayeza kwakhe, wathatha umshini wokwenza imali wayowufihla kwenye
indawo. UZondi ubona ukuthi uKK isigebengu esihlakaniphile. UKK wathela
amaphoyisa ukuthi uSpider akamazi ukuthi ukuphi. La maphoyisa abona kungcono
uKK aphenye wuphiko lwamaphoyisa olusebenza ngobugebengu obusezingeni
eliphezulu. AmaHawks nawo azama ukumphenya. Kodwa kusolakala ukuthi
kunamaphoyisa asebenzisana noKK. UXulu uthi akukho qili lazikhotha emhlane
(akekho umuntu owenza ubugebengu agcine engabanjwanga).

Isigcawu sesikhombisa

UMartha ushayela uKK ucingo. Utshela uKK ukuthi akakayitholi isms ethi imali
isingenile. Uma uKK engayikhokhi imali efunwa uMartha ngokushesha uzoya
komceba emaphoyiseni ukuthi wenza imali yomgunyathi (imalimbumbulu). UKK
atshele uMartha ukuthi afikile amaphoyisa kwakhe baxoxa baqeda. Uthe bekufike
isiduphunga (isilima) esinguSayitsheni Zondi nezicashalala ezimbili. Wathuka
uMartha wabona ukuthi selimshonele. UKK uzoba yingozi enkulu kuyena.

Isigcawu sesishiyagalombili

UKK usemzini wakhe ushayela uMaziya ucingo mayelana newashi likaMzwakhe


elatholakala lapho kwashiswa khona izimoto. UKK utshela uMaziya ukuthi
uMzwakhe uthi uZondi ubefikile kubo kodwa wangamthola. Washiya umyalezo

95

Downloaded by T-S-K (tshwarelokhoboko325@gmail.com)


lOMoARcPSD|41546580

wokuthi uma esebuyile akafike eshantshi lamaphoyisa eRichards Bay. UMaziya


ukuthi akwenziwe isu lokucisha ubufakazi. Amaphoyisa aseSwazini asebenzisana
namaphoyisa aseNingizimu Africa (South Africa) ukuphenya ngecala lokushiswa
kwezimoto ebhoda. Baxoxa ngokuthi uMzwakhe kubonakala sengathi akazi ukuthi
uma enze icala eSwazini angaboshwa. Kune extradition agreement ebakhona
phakathi kwamazwe. Uma umuntu enze icala kwelinye izwe uyalandwa ayothetha
icala kulelo zwe. Bakhuluma ngokuthi i-Interpol yakwazi ukubopha uBaloyi wase
Limpopo owayesebalekele e-Italy.

Aqede ukukhuluma noMaziya bese kungena ucingo lukaBhazuka Phiri. UPhiri ubuza
ukuthi uzoyithola nini imali yakhe yamadayimane. UKK umshela ukuthi
akakawadayisi amadayimane. UPhiri uthi isivumelwano (agreement) sabo asisho
ukuthi uKK uzodayida amadayimane kuqali bese ekhokhela uPhiri. UKK uthi uPhiri
ngeke ayithole imali yamadayimane uma ethanda angahamba ayomangala
emaphoyiseni. UPhiri uyashwabula uthi nje, siyobohla Manyosi. Avele aluvale ucingo
Ukk. UPhiri ubona ukuthi kungcono ampimpe (acebe) uKK emaphoyise. Uzozama
ukuthola inombolo yocingo kaZondi waseRichards Bay ngoba wenzwa ngo KK
ukuthi umbangela isicefe. Uzwile futhi ukuthi amaHawks aphenya uKK.

Isigcawu sesishiyagalolunye

UBhazuka Phiri ushayela uSayitsheni Zondi ucingo umpimpa uKK. Ucingo


luphendulwe uNokuthula Mazibuko owamukela izingcingo esiteshini samaphoyisa
eRichards Bay. UPhiri acele ukukhuluma noSayitsheni Zondi. UNokuthula adlulisele
ucingo kuZondi. UBhazuka owaseBotshwana. Usebenza eDiamonds Are Forever
Country Lodge. Ungumantshingelane (security guard). UPhiri utshela uZondi ukuthi
ufuna ukumbikela ngomgulukudu wesigebengu esinguKK kanye nasebenzisana
nabo uMzwakhe Mbatha, uSpider, uNkosi, uLumumba kanye nephoyisa uMaziya
okuyilona elenza ukuthi uKK angabambeki. Lezi zigebengu zishushumbisa umthunzi
wezinkukhu (insangu), izidakamizwa ezinjenge cocaine, mandrax neheroine.
Ziphinde zisebenze ngemali yomgunyathi, izibhamu kanye nezimoto zokwebiwa.
UBhazuka uthi angama enkantolo athule ubufakazi ngoba akamsabi uKK. UZondi
uthi ubugebengu buka KK bungaphezulu kwamandla abo. Umphathi siteshi
uzodlulisela loludaba ophikweni lwamaHawks. UZondi uthi uma uBhazuka ekhuluma
iqiniso bangamenza ufakazi wenkantolo (state witness). UZondi athathe

96

Downloaded by T-S-K (tshwarelokhoboko325@gmail.com)


lOMoARcPSD|41546580

imininingwane kaPhiri, amtshele ukuthi usezothintwa amaphoyisa azobe


esebenzisana namaphoyisa aseBotshwana. Bavalelisane bahlukane.

Isigcawu seshumi

UMzwakhe ubonana noSayitsheni Zondi esiteshini samaphoyisa. UZondi utshela


uMzwakhe ukuthi bacelwe amaphoyisa aseSwazini ukuthi bamphenye ngoba
kwatholakala iwashi elinekheli lakhe lapho okwashiswa khona izimoto eswazini.
UMzwakhe uthi wayenalo iwashi elalinegama lakhe esinqeni elalahleka. Uthi akazani
necala lokushiswa kwezimoto eSwazini. UZondi uthi akakhululeke ngoba abukho
ubufakazi obumhlanganisa necala lokushiswa kwezimoto eSwazini. Usetholakele
umuntu waseSwazini onamacala okushisa imililo yequbula. Wabonga uMzwakhe
wahamaba. Wajabula kakhulu uMzwakhe uma ezwa ukuthi akanacala. UMzwakhe
athinte uKK amtshele ukuthi usekhulumile noZondi. Icala alikho ngoba usetholakele
umuntu eSwazini okusolakala ukuthi wenza leli cala. UKK athi vele uZondi yiphoyisa
eliyisilima. Ngeke akwazi ukuxazulula amacala anobugebengu obuphenzulu.

Isigcawu seshumi nanye

UZondi (Nondaba) uxoxa nomphathi siteshi samaphoyisa uDlamini (Sibalukhulu).


Baxoxa ngokuthi uMartha uzimisele ukuba ufakazi uma bebopha uKK. Ubufakani
bazobuthulela amaHawks bese uMartha bemfaka ngaphansi kohlelo lokuvikela
ofakazi. Ubufakazi abazobuthola kuBhazuka noMartha bazobugcina kubona bobabili
ukuze uKK angazi ukuthi uyaphenywa.

Isigcawu seshumi nambili

UZama usephindele enyuvesi kanti uthando lwakhe soMzwakhe seluthanda


ukuxega. UMzwakhe naye uyakubona lokhu. UZama uxoxa nothisha wakhe
wasenyuvesi (lecturer) uRomeo. URomeo ushela uZama futhi uthi akangambizi ngo
Sir kodwa akambize ngegama. UZama uyachaza ukuthi isiko lesiZulu alivumi ukuthi
ingane ibize umuntu omdala noma osesikhundleni esiphezulu ngegama. URomeo
uthi uZama uma evuma ukuthandana naye uzothumela abakhongi kubo kaZama
ngokushesha. UZama uyachaza ukuthi ngeke kulunge ngoba yena uthandana
noMzwakhe kanti futhi banengane. URomeo ubuza ukuthi uMzwakhe uthembekile

97

Downloaded by T-S-K (tshwarelokhoboko325@gmail.com)


lOMoARcPSD|41546580

yini. Uma engathembekile angafaka uZama igciwane lesandulela ngculaza (HIV).


URomeo uthi ufuna yena noZama babe uRomeo and Juliet.

Isigcawu seshumi nantathu

Kusefulethini uZama ucabanga indaba kaRomeo. Kufika umngani wakhe u-Ayanda.


Uyabuza u-Ayanda ukuthi uzoqhubeka noMzwakhe noma uzomshiya athandane
nelecturer? UZama uthi ujatshuliswe ukuthi uthole umdundaze (bursary) ozophinde
umnike imali yokuhlangabezana nezidingo zempilo. U-Ayanda uthi yena
ubezomqoma uRomeo ngoba uyinsizwa ziphelele. U-Ayanda uphinde akhumbuze
uZama ukuthi uMzwakhe wake wadidwa uNomonde. Uthi ithuba likaZama lokuqala
impilo entsha. U-Ayanda udinwa ukungena kocingo. Ushelwa umfana
ongusupervisor kwaShoprite. U-Ayanda akamfuni lo mfana. Bavalelisane bahlukane.

Isigcawu seshumi nane

UMzwakhe usekhaya uxoxa nodadewabo uThandi ngendaba kaZama. UMzwakhe


usola ukuthi kukhona uZama asethandana naye. Uyafunga ukuthi oqonywe uZama
uqonywe yiliba (yithuna). UThandi uyabona ukuthi kukhona okungahambi kahle
kumfowabo. Usedla kancane akushiye ukudla. UMzwakhe uyachaza ukuthi uZama
akasamtholi kahle. UMzwakhe udiniwe kakhulu, uyashoukuthi kuzofa umuntu.

Endlini kaRomeo kumasabhabhu ePhayindane (Pinetown), uRomeo uhlezi noZama


sebeyathandana. UZama utshela uRomeo ukuthi uzwa enokusaba uma ecabanga
ngoMzwakhe. Uyasaba ukutshela uMzwakhe ukuthi abahlukane ngoba angeza
uRomeo isilo sengubo (angameza into embi). UZama ukuthi ngabe kwabangcono
ukube wathandana noRomeo kwasekuqaleni. UMzwakhe ubembamba ngemali
engamkhombisi uthando olufana nolukaRomeo.

Isigcawu seshumi nanhlanu

Kusehhotela u-Adolf ukhuluma noKK akazi ukuthi usecushiwe ngoba u-Adolf


usevele uboshiwe. UKK ubuza ukuthi kwenziwa yini u-Adolf wajuluka. Umthengela
ithothi eyodwa yeJack Daniel’s. Wajabula wabonga u-Adolf. UKK acele enye ukuze
ehlise udenda. UKK uzothenga amadayimane ku-Adolf. U-Adolf uwadlulisela kuKK
ngaphansi kwetafula. Wawabheka uKK wabona ukuthi yiwona ngempela. Kwavele

98

Downloaded by T-S-K (tshwarelokhoboko325@gmail.com)


lOMoARcPSD|41546580

kwaqhamuka amaphoyisa ehlome eyizingovolo (ephethe izibhamu) abakhomba


ngezibhamu. Wazama ukubaleka uKK kodwa wahluleka. Iphoyisa lathembisa
ukumsakaza ubuchopho ngesibhamu. Amaphoyisa ayiqopha inkulumo ka-Adolf
noKK kanti namakhamera asehhotela ayevuliwe. Waboshwa uKK. Amaphoyisa
ancoma u-Adolf ngokwenza umsebenzi omuhle wokubophisa umgulukudu ongu KK.
UKK washwabulela u-Adolf ngokumbophisa, wathi uzinciphisela izinsuku zokuphila
emhlabeni. Amaphoyisa abafaka amasongo kaSigonyela bobabili.

Isigcawu seshumi nesithupha

Kubo kaMzwakhe, uMzwakhe ukhathazekile ngoZama. Kuqhamuka udadewabo


uThandi baxoxa ngoZama. UMzwakhe uxakwa ukuthi ubra KK yilokhu aya eGoli
akaziphenduli izingcingo zakhe zontathu. Uyamdinga ukuze ambonise ngendaba
kaZama. Akakwazi ukuxoxa nobaba wakhe ngoba uhlale edakiwe (ucwila
ezinyembezini zikakhwini). Uphuza kakhulu ugologo omhlophe. UMzwakhe
ucabanga ukuya eThekwini ayobona uZama ukuze aziukuthi kwenzekani.
Kuqhamuke uThandi, naye uyabona ukuthi uMzwakhe udla amathambo engqondo
(uyacabanga). UMzwakhe uthi kukhona ozofa. UThandi uthi akakhohlwe uZama
ngoba zikhona nezinye izintombi. Angabuyela kuNomonde. UMzwakhe uthanda
uZama kuphela. Uyashwabula uthi kukhona ozogqoka inzila (inzila izingubo
ezimnyama ezigqokwa umuntu oshonelwe). Uthi kukhona ozolandela uThemba
Cele. Wathuka uThandi uma ezwa ukuthi kanti uMzwakhe owabulala uThemba Cele.
UMzwakhe wathi kuThandi angatsheli muntu ukuthi uyeza owabulala uThemba,
ngoba kuzoba ukuphela kobuhlobo. UThandi wabona ukuthi uMzwakhe usezoba
yingozi kuyena. Amehlo akhe aselokoza umlilo njengawebhubesi. Usegqunqe
wabamnyama kuhle kwezulu lihlomile. Wabona ukuthi kugcono abikele uSayitsheni
Zondi lolu daba. Unalo ikhadi elinenombolo yocingo alinikwa uZondi. UThandi
waphuthuma esiteshini samaphoyisa wayoxoxa noSayitsheni Zondi umlomo
nomlomo. Wabonga uZondi kuThandi washo nokuthi bancane abantu abakwazi
ukubika izenzo ezimbi ezenziwa abantu bakubo. Wabuza kuZondi ukuthi bazokwazi
yini ukuvikela uZama uma kukhona athandana naye, ngoba uMzwakhe uzoya
eThekwini efulethini likaZama afike abulale umuntu othandana noZama (uzoqotha
imbokodo nesisekelo). Avalelise uThandi bese eyahamba.

99

Downloaded by T-S-K (tshwarelokhoboko325@gmail.com)


lOMoARcPSD|41546580

Isigcawu seshumi nesikhombisa

Amaphoyisa alandela uMzwakhe oya eThekwini efulethini likaZama. ULefthenenti


ubuza amaphoyisa ukuthi akuphi. Ayamchazela ukuthi akuN2 abheke eThekwini.
Ucabanga ukuthi amaphoyisa ayaduka ngoba kufanele aye eSikhawini ayobopha
uMzwakhe. Ayachaza ukuthi uZondi othe akalandele uMzwakhe oya eThekwini
efulethini lentombiya khe ngoba usola ukuthi kukhona esithandana naye. Ufuna
ukumbulala. Amaphoyisa alandela imoto ehamba uMzwakhe.

Kusefulethini likaZama uMzwakhe usevele wangena esebenzisa isikhiye avamise


ukungena ngaso uma evakashile. Amaphoyisa angina kanye naye. Amkhomba
ngezibhamu. Umzwakhe wazikhalela wathi yena uze entombini yakhe. Waboshwa
uMzwakhe. Amaphoyisa athi uKK uzojabula ukumbona ngoba kade bagcinana.
UMzwakhe waphika ukuthiuyamazi uKK. Amaphoyisa athi kusho ukuthi wazi uSpider
noLumumba kuphela. Wabaphika nabo uMzwakhe. Baphuma naye ehamba ekhala.

Isigcawu seshumi nesishiyagalombili

Sekuphele unyaka kuqulwa amacala oKK bona bevalelwe esitokisini samaphoyisa.


Ijaji selikhipha isigwebo.

Umsolwa wokuqala uKhumbulani Kheswa (uKK) wagwetshwa iminyaka eyikhulu


ejele (100 years). Ngeke awuthole ushwele. Uzosidonsa sonke isigwebo sakhe.
Isigwebo sizohamba ubusuku nemini.

Umsolwa wesibili uMzwakhe Mbatha uzodonsa iminyaka engamashumi amathathu


nanhlanu (35 years). Ngeke awuthole ushwele. Uzosidonsa sonke isigwebo sakhe.

Abanye abasolwa bazodonsa izigwebo zabo ngokuhlukile kuKK noMzwakhe.


Bazokhululwa emva kokuba sebedonse ingxenye embili yokuthathu yezigwebo zabo
uma beziphethe kahle ejele. Wakhala kakhulu uThandi uma ezwa isigwebo
sikaMzwakhe ngoba uyena obebondla ekhaya. Ijaji lacela ukuthi akhishwe
ngaphandle ngoba uphazamisa ukusebenza kwenkantolo. Lamkhipha iphoyisa.
Wakhala ngokuthi ngeke esambona umfowabo ngoba ugwentshwe iminyaka
eminingi. Iphoyisa lamtshela ukuthi, angakhali ngoba zibhajwa kweziwudlayo.
UThandi akazange esabuyela enkantolo. Wagoduka waya ekhaya.

100

Downloaded by T-S-K (tshwarelokhoboko325@gmail.com)


lOMoARcPSD|41546580

IMIBUZO

5.1 Latholakala kuphi iwashi likaMzwakhe?

___________________________________________________________________

5.2 Babona kanjani ukuthi iwashi elikaMzwakhe?

___________________________________________________________________
___________________________________________________________________

5.3 Ubani owatshela uMzwakhe ukuthi amaphoyisa athole iwashi lakhe?

___________________________________________________________________

5.4 Ubani iphoyisa elaya kaMbatha ukuyofuna uMzwakhe?

___________________________________________________________________

5.5 Iphoyisa lashiya muphi umyalezo kuThandi?

___________________________________________________________________

5.6 UMartha wazi kanjani ukuthi uKK noSpider benza imali yomgunyathi?

___________________________________________________________________
___________________________________________________________________
___________________________________________________________________

5.7 UMartha uthi uKK noSpider baqophisana nobani?

___________________________________________________________________

5.8 UMartha ufuna malini kuKK ukuze angatsheli amaphoyisa ngemali yomgunyathi?

___________________________________________________________________
___________________________________________________________________

101

Downloaded by T-S-K (tshwarelokhoboko325@gmail.com)


lOMoARcPSD|41546580

5.9 Chaza ukuthi yini imvalamlomo?

___________________________________________________________________
___________________________________________________________________

5.10 UKK wawuhambisa kuphi umshini wokwakha imali?

___________________________________________________________________

5.11 Ubani owabhomba umuzi kaMartha?

___________________________________________________________________

5.12 UKK wamkhokhela malini lo muntu ngokubhomba umuzi kaMartha?

___________________________________________________________________

5.13 Chaza ukuthi wasinda kanjani uMartha mhla bebhomba umuzi wakhe?

___________________________________________________________________
___________________________________________________________________
___________________________________________________________________

5.14 Obani amaphoyisa aya kaKK ukuyophenya ngemali yomgunyathi?

___________________________________________________________________
___________________________________________________________________

5.15 Amaphoyisa atholani emzini kaKK?

___________________________________________________________________
___________________________________________________________________

5.16 Ubani isibongo sikaBhazuka?

___________________________________________________________________

5.17 Yini eyenza ukuthi uBhazuka ampimpe uKK emaphoyiseni?

___________________________________________________________________
___________________________________________________________________

102

Downloaded by T-S-K (tshwarelokhoboko325@gmail.com)


lOMoARcPSD|41546580

5.18 Uhlalaphi uBhazuka?

___________________________________________________________________

5.19 UBhazuka watshela uZondi ukuthi yibuphi ubugebengu obenziwa uKK?

___________________________________________________________________
___________________________________________________________________
___________________________________________________________________
___________________________________________________________________

5.20 Obani amagama ezigebengu ezisebenza noKK?

___________________________________________________________________
___________________________________________________________________

5.21 Ubani ilecturer eyayishela uZama enyuvesi?

___________________________________________________________________

5.22 Ubani umngani kaZama wasenyuvesi?

___________________________________________________________________

5.23 Yini eyenza ukuthi uZama angafuni ukubiza ilecturer ngegama?

___________________________________________________________________
___________________________________________________________________

5.24 Ubani isilo samaZulu?

___________________________________________________________________

5.24 U-Ayanda wambonisa ngokuthini uZama?

___________________________________________________________________
___________________________________________________________________

103

Downloaded by T-S-K (tshwarelokhoboko325@gmail.com)


lOMoARcPSD|41546580

5.25 UZama wathola umfundaze ozomsiza ngani?

___________________________________________________________________
___________________________________________________________________

5.26 Wayesebenzaphi umfana owayeshela u-Ayanda?

___________________________________________________________________

5.27 Ukuphi umuzi kaRomeo?

___________________________________________________________________

5.28 Uqonde ukuthini uMzwakhe uma ethi umuntu oqonywe uZama, uqonywe yiliba?

___________________________________________________________________
___________________________________________________________________

5.29 Yini eyenza uZama asabe ukwala uMzwakhe?

___________________________________________________________________
___________________________________________________________________

5.30 UKK wamthengela buphi utshwala u-Adolf ehhotela?

___________________________________________________________________

5.31 Uma ucabanga yini eyayenza ukuthi u-Adolf ajuluke ngesikhathi ezohlangana
noKK ehhotela?

___________________________________________________________________
___________________________________________________________________
___________________________________________________________________
___________________________________________________________________

5.32 Chaza ukuthi waboshwa kanjani uKK?

___________________________________________________________________
___________________________________________________________________
___________________________________________________________________

104

Downloaded by T-S-K (tshwarelokhoboko325@gmail.com)


lOMoARcPSD|41546580

___________________________________________________________________
___________________________________________________________________
___________________________________________________________________

5.33 Wayefuna ukuyokwenzani efulethini likaZama uMzawakhe?

___________________________________________________________________
___________________________________________________________________

5.34 Chaza ukuthi yini ukuqotha imbokodo nesisekelo?

___________________________________________________________________
___________________________________________________________________

5.35 Yini eyenza ukuthi uThandi ampimpe uMzwakhe emaphoyiseni?

___________________________________________________________________
___________________________________________________________________

5.36 Chaza ukuthi uMzwakhe waboshwa kanjani?

___________________________________________________________________
___________________________________________________________________
___________________________________________________________________
___________________________________________________________________

5.37 Chaza ukuthi uKK wathola isigwebo esingakanani?

___________________________________________________________________
___________________________________________________________________

5.38 UMzwakhe yena wathola isigwebo esingakanani?

___________________________________________________________________
___________________________________________________________________

105

Downloaded by T-S-K (tshwarelokhoboko325@gmail.com)


lOMoARcPSD|41546580

5.39 Ezinye izigebengu ezazisebenza noMzwakhe no KK zathola izigwebo


ezingakanani?

___________________________________________________________________
___________________________________________________________________

5.40 Yini eyenza ukuthi uThandi akhishwe enkantolo?

___________________________________________________________________
___________________________________________________________________
___________________________________________________________________

106

Downloaded by T-S-K (tshwarelokhoboko325@gmail.com)

You might also like