Andrzej Pettyn

GRAMATYKA
JĘZYKA ESPERANTO

Nowe Wydawnictwo Polskie

 Andrzej Pettyn

GRAMATYKA JĘZYKA ESPERANTO

Nowe Wydawnictwo Polskie

Warszawa 1990
 SPIS TREŚCI

Słowo w s t ę p n e ........................... ........................................ y

Ogólne wiadomości o esperancie i jegotwórcy . . • U
FONETYKA I ORTOGRAFIA . . . ■ • • • 16
A l f a b e t ........................................ ..................................
Zasady wymowy .................................. ...... • ■ • -1 6
Akcent . .................................. ........................................
Zakres użycia wielkich i małych liter . . • • • 19
Dzielenie i przenoszenie wyrazów . . . . • • 22
I n te rp u n k c ja .........................................................................22
PRZEDIMEK LA . . . ..............................................23
RZECZOWNIK . . ........................................ ...... . 28
Liczba pojedyncza ...................................................................28
Liczba m n o g a........................................ 28
Brak rodzaju gramatycznego.............................................. 28
Elizja ........................................ 29
Przypadki . . . . . . . . . . . . 29
Rzeczowniki określające narodowość oraz pochodne
od nich przysłówki sposobu . .................................. - . 30
Przyrostek ,,-uj” (nazwa kraju) ...............................................31
Przyrostek „-lando” (nazwa k r a j u ) ................................ 32
Przyrostek ,,-i” (nazwa kraju) ...............................................32
Przyrostek ,,-an” ..........................................................................32
Zdrobniałe formy imion męskich iżeńskich . . . . 33
PRZYMIOTNIK . . . . 35
Liczba p o j e d y n c z a ........................................................... 35
Liczba m n o g a .........................................................................35
Przypadki ........................................................................... 3 5
Związek z g o d y ..................................................................36
Stopniowanie przymiotników . . . . . . . . 36
P o r ó w n a n i a ........................... • ........................................... 37
LICZEBNIK ................................................................... .3 9
Liczebniki główne . . . . . . . . . .3 9
Liczebniki porządkowe ............................................................40

3
Liczebniki i przysłówki mnożne . 41
Liczebniki ułamkowe . . 42
Cztery działania podstawowe . . . 42
Liczebniki zbiorowe (-o p )........................... 42
Liczebniki ilorakie (-foje) . . . . 43
Liczebniki wielorakie (-spec) . . . ■ 43
Liczebniki podziałowe (p o )........................... 43
Liczebniki przysłów kow e........................... 44
Określanie d a t y ........................................ . 44
Określanie c z a s u ......................................... 45
Oznaczanie czasu -trwania czynności lub zachowania stanu 46
ZAIMEK . -. . . . . . . . 48
Zaimki osobowe ......................................... 48
Zaimek „ci” ........................... ...... . . 4<(
Zaimek nieosobowy „oni” ........................... 49
Zaimek z w r o t n y ......................................... 49
Zaimki dzierżawcze przymiotnikowe . 52
Zaimki dzierżawcze rzeczownikowe 52
Zaimki rzeczowne i przymiotne . 53
Zaimki p r z y s ł o w n e .................................. 54
Partykuła „ci” w połączeniu z zaimkami . 55
Praktyczne zastosowanie niektórych zaimków rzcczow-
nych, przymiotnych i przysłownych . 55
Zaimek „ćiu” w funkcji przedrostka . 63
CZASOWNIK 65
Bezokolicznik . .................................. 65
Czas teraźniejszy czasowników 65
Czas przeszły czasowników . . 66
Czas przyszły czasowników 66
Tryb rozkazujący......................................... •, 66
Tryb przypuszczający.................................. 67
Czasowniki n ie o s o b o w e ........................... 68
Czasowniki wyrażające czynność i stan . 69
Czasowniki przechodnie i nieprzechodnie . . . . 70
Biernik po czasownikach przechodnich^
Biernik po czasownikach przechodnich zaprzeczonych

4
 Biernik — kierunek ruchu
Praktyczne przykłady użycia biernika
Czasowniki jednokrotne i częstotliwe . . . . . . 75
Postać dokonana i niedokonana c za so w n ik ó w ' . . . 76
Nadawanie postaci dokonanej (el-, for-, en-, de-, kun-,,
per-, pri-, sur-, tra-, trans-)
IM IESŁO W Y ...........................................................................80
Imiesłowy czynne
Imiesłowy bierne
Przykłady zastosowania imiesłowów czynnych . . • 81
Imiesłowy rzeczowne
Imiesłowy przymiotne
Imiesłowy przysłowne
Przykłady zastosowania imiesłowów biernych . . 82
Imiesłowy rzeczowne
Imiesłowy przymiotne
Imiesłowy przysłowne
Czasy złożone strony biernej . . . . . . . . 83
Czasy złożone strony czynnej . . . . . . . . 85
■ PRZYIMEK . . . .................................. ' . .8 8
Przyimek AL . 88
Przyimek ANTAŬ ...................................................... .8 9
Przyimek M A L A N T A Ŭ ............................................................91
Przyimek POST ......................................... 91
Przyimek A N S T A T A Ŭ ........................... 92
Przyimek KROM . . . . . - ....................................... 93
Przyimek A P U D ..........................................................................93
Przyimek PRETER . . . 94
Przyimek C Ę ................................................................................ 95
Przyimek C I R K A Ŭ ...................................................... . 96-
Przyimek DE . 97
Przyimek DISDE &LCi...................................................................99
Przyimek FARĘ DE . . . . . .9 9
Przyimek DA ..............................................................' 101
Przyimek D U M .................................................................... 104
Przyimek GIS . . • , , . . , ... . • 105

5
Przyimek EN . ..............................................................* 106
Przyimek EKSTER . 108
Przyimek EL . . . . ... . . . . .109
Przyimek IN T E R ............................................................. -111
Przyimek KUN . . . . . . . . . . . 112
Przyimek S E N ....................................................................... 114
Przyimek L A Ŭ ...................................................... . .116
Przyimek KONTRAŬ . . . . . . , . . . 1 1 7
Przyimek MALGRAŬ...................................................... .119
Przyimek PER . . . . . . . , . . .119
Przyimek PO . . . . . . . . . . . . 122
Przyimek P O R ....................................................................... 122
Przyimek P R I .............................................................................. 124
Przyimek P R O ....................................................................... 125
Przyimek SUR . . . ...................................................... 126
Przyimek S U P E R ........................................ 128 ,
Przyimek S U B ...................................................... ...... . 130
Przyimek T R A ........................................................................131
Przyimek TRANS ................................................ . . 132.
Przyimek JE . . . 133
Wyrażenia pełniące funkcję przyim ków ............................... 134
P R Z Y S Ł Ó W E K ...................................................... . .136
Stopniowanie przysłówków
Porównania
Przysłówek A J N ........................................................................137
Przysłówek liczebnikowy IOM . . . . . . .137
SPÓJNIK , . ..............................................................138
W Y K R Z Y K N IK .................................. 139
SŁOWOTWÓRSTWO ........................... . . . .141
P R Z E D R O S T K I................................ 143
Przedrostek B O - ................................................................143
Przedrostek D I S - ............................................... 143
Przedrostek EK- . . . . , . . . . ■. . 144
Przedrostek E K S -........................................ . . . . 144
Przedrostek G E - ...................................................... ...... . 145
Przedrostek FI- . . . . . . . . . . . 146

6
Przedrostek MAL- i N E - ....................................... . . . 146
Przedrostek M IS -....................................................................... 147
Przedrostek P R A - ................................................................ 147
Przedrostek PSEU D O ................................................................ 147
Przedrostek R E - ....................................................................... 148
Przedrostek R E T R O -................................................................ 148
Przedrostek D U O N - ................................................................ 148
Przedrostek V I C - ....................................................................... 149
Przedrostki SAT-, ET-, CEF-, VIR- . . . , . . 1 5 0
Przedrostek Ć I - ......................................... . . .150
PRZYROSTKI . . .......................................................151
Przyrostek - A C ...................................................... \ .151
Przyrostek - A D ....................................................................151
Przyrostek - A Ĵ ............................................... ...... . . 151
Przyrostek -AR* . . . ...................................' . 152
Przyrostek - E B L ....................................................................... 153
Przyrostek - E C ................................................................... 153
Przyrostek - E J ...................................................... ' 154
Przyrostek - E M ............................................... . . .154
Przyrostek -E N D ....................................................................... 155
Przyrostek -ER . . . . . . . . . . . 155
Przyrostek - E S K ....................................................................... 156
Przyrostek -E S T R ....................................................................... 156
Przyrostek - E T ....................................................................... 156
Przyrostek -ID ........................................................................157
Przyrostek -IĜ . . . ......................................... 158
Przyrostek - I L ....................................................................... 159
Przyrostek - I N D ....................................................................... 160
Przyrostek - I N G ....................................................................... 160
Przyrostek -UJ ( p o j e m n i k ) ................................................... 161
Przyrostek -UJ (drzewo, k rz e w )............................................ 161
Przyrostek - I S T ....................................................................... 162
Przyrostek -IV . 162
Przyrostek - I Z ........................................ 163
Przyrostek - U L ........................................................................163
Przyrostek - U M ........................................................................164

7
Inne przyrostki (-edzinó) . 164
SKŁADNIA . . . " . . ............................................ 165
Zdania oznajmujące . . . . . . . . . . 165
Tworzenie zdań przeczących ................................................... 165
Zdania pytające' ................................................. . . 166
Typy zdań p y t a j ą c y c h ..........................................................166
Zdania pytające wyrażające życzenie lub propozycję dzia­
łania . . . ...................................................... . . 168
Zdania rozkazujące . . . . . . . . . . 169
Zdania «wykrzyknikowe ...........................................................169
Zdania oznajmujące wyrażające czynność zamierzoną . 170
Zdania pojedyncze i złożone ................................................... 170
Zdania współrzędnie złożone................................. 170
Zdania podrzędnie z ł o ż o n e ........................................ . 173
Zdania podrzędne warunkowe . . . . . . . 174
Zdania okolicznikowe celu . . 174
Konstrukcja: orzeczenie -f- dopełnienie bliższe -f- bezoko­
licznik ..................................................................................... 177
Inne konstrukcje zdaniowe zbezokolicznikiem . . . 179
Zdania przypisujące cechy i właściwości . . . . . . 179
Szyk wyrazów w zdaniu e s p e r a n c k i m ...............................182
Bibliografia . . 185
 - SŁOWO WSTĘPNE

Niniejszą „Gramatykę języka esperanto” opracowano z my­

ślą o uczestnikach kursów stacjonarnych, którzy uczą się. pod
kierunkiem swoich wykładowców, a także o śamoukacn
i uczestnikach kursów korespondencyjnych. „Gramatyka” mo­
że Stanowić również swego rodzaju repetytorium dla tych, któ­
rzy stracili kontakt z czynnym posługiwaniem się esperantem
i chcieliby szybko przypomnieć sobie wszystkie podstawowe
reguły i ich praktyczne zastosowanie. Wreszcie -niniejsza gra­
matyka stanowi uzupełnienie wydanego w tym roku podręcz­
nika konwersacji „Esperanto en dialogój” *), w której objaś­
nienia podano wyłącznie po esperancku. . '
W „Gramatyce” położono nacisk na użycie przedimka okre­
ślonego „la”, biernika, zaimków zwrotnych i przyimków, gdyż
te właśnie zagadnienia sprawiają Polakom. uczącym się espe- i
ranta najwięcej trudności. Dla zilustrowania większości reguł
posłużono się przykładami zaczerpniętymi z utworów literac­
kich czołowych pisarzy esperanckich i z prac samego twórcy
esperanta dra Ludwika Zamenhofa. Można więc powiedzieć,
że zdanie podane w książce jako przykład pełni rolę wzoru.
Ospbom, które zamierzają się zająć pracą przekładową i
chcieliby pogłębić wiedzę w zakresie gramatyki esperanckiej
poleca się pracę K. Kalocsaya i G. Waringhiena „Plena Ana­
liza Gramatiko de Esperanto” **).

*) „Esperanto en dialogoj”, Andrzej Pettyn, PW „Wiedza Powszech­

na, Warszawa 1990 r.
**) „Plena Analiza Gramatiko de Esperanto”, K. Kalocsay, G. Wa-
ringhien, Wydawnictwo Universala Esperanto-Asocio, Hotterdam 1986.

9
i
 Ogólne wiadomości o esperancie i jego twórcy

Esperanto zalicza się do grupy języków aglutynacyjnych;

stosunki składniowe w zdaniu wyraża się głównie za pomocą
przyimków i końcówki -n, którą wprowadzono do esperanta
pod wpływem języków fleksyjnych i która ma bardzo szero­
kie zastosowanie (m.in. służy do tworzenia odpowiednika bier­
nika języków fleksyjnych).
Słownictwo języka esperanto wywodzi się z języków indo-
europejskich; są to najczęściej wyrazy, których rdzeń w iden­
tycznej lub zbliżonej postaci graficznej lub fonicznej występu­
je w wielu językach jednocześnie, np.: aktoro, sporto, kosmo-
naŭto, satelito itp.
Z badań radzieckiego językoznawcy, prof. W. Warankina
(„Teorio de Esperanto”, Moskwa, 1929 r., str. 15—17) wynika,
że z 2 629 wyrazów podstawowych, zawartych w „Fundamen-
to de Esperanto” (podstawowy słownik esperancki Ludwika
Zamenhofa, Paryż, 1905) jest obcych:
Francuzowi — 343 (13%)
Anglikowi — 780 (30%)
Niemcowi — 842 (32%)
Rosjaninowi — 1512 (60%)
Statystyka słów pełnego słownika „Plena Vortaro de Espe­
ranto”, a więc tych słów, które weszły do języka wraz z roz­
szerzeniem zastosowania esperanta w różnych dziedzinach ży­
cia, wykazuje znaczne zmniejszenie się w poszczególnych gru­
pach procentu tzw. słów obcych.
Z dalszych 1 815 słów, zatwierdzonych przez Akademię Es-
perancką po roku 1905 jest obcych:
Francuzowi — 71 (4%)
Anglikowi — 182 (10%)

11
 Niemcowi — 243 (13%)
Rosjaninowi — 253 (14%)
Jeśli idzie o procent, słów obcych dla Polaka, to na podsta­
wie danych szacunkowych jest on zbliżony do procentu słów
obcych Rosjaninowi.
Twórcą esperanta jest warszawski lekarz, z zamiłowania po­
liglota, dr Ludwik Zamenhof (1859—1917). Swój pierwszy pod­
ręcznik nowo opracowanego języka wydał on w 1887 r. w War­
szawie, pod pseudonimem Doktor Esperanto (znaczy: doktor
mający nadzieję); od pseudonimu twórcy wziął wkrótce potem
nazwę sam język. Więcej informacji na temat esperanta i jego
twórcy znaleźć można w broszurach „Ruch esperancki w świę­
cie” i „Ruch esperancki w Polsce” oraz w Wielkiej Encyklopedii
Powszechnej PWN, tom III, str. 476.
 Słowniczek terminów gramatycznych
afiks afikso
akcent akcento
alfabet, alfabeto
apostrof apostrofo
archaizm arkaismo
bezokolicznik infinitivo
biernik akuzativo
celownik dativo
cudzysłów citilo(j)
czas tempo
czasownik verbo
czas dokonany perfekta tem-
po
czas niedokonany imperfekta
tempo
czas prosty simpla tempo
czas przeszły preterito
czas przyszły futuro
czas przyszły (esti -onta)
predikta tempo
czas teraźniejszy prezenco
czas złożony kompleksa
(kunmetita)' tempo
części zdania frazelementoj
części mowy parolelementoj
czynność ago
deklinacja deklinacio
dopełniacz genitivo
dopełnienie kompłemento
dopełnienie bliższe objekto,
rekta kompłemento
dopełnienie dalsze nerekta
kompłemento
duża litera majusklo
dwukropek dupunkto
fonetyka fonetiko
forma formo
imiesłów participo
imiesłów bierny pasiva par­
ticipo
imiesłów czynny aktiva par­
ticipo
imiona własne propraj nomoj
interpunkcja interpunkcio
kategoria kategorio
koniugacja konjugacio
końcówka finaĵo
kropka punkto
liczba nombro
liczba mnoga pluralo
liczba pojedyncza singułaro
liczebnik numeralo
liczebniki główne bazaj nu-
meraloj
liczebniki porządkowe vic-
montraj (ordaj) numeraloj
liczebniki ułamkowe frakciaj
numeraloj
13
łącznik dividstreko
mała litera minusklo
mianownik nominativo'
morfem morfemo
morfologia morfologio
myślnik haltostreko
narzędnik instrumentalo
nawias krampo(j)
nieokreślony nedifina, nedi-
finita
nieosobowa forma nepersona
formo
nieprzechodni netransitiva
ortografia ortografio
okolicznik adjekto
orzeczenie predikato
orzecznik predikativo
podmiot subjekto
postać aspekto
postać czasownika modalo
przecinek komo
przechodni transitiva
przeczący nea
przedimek artikolo
przedimek nieokreślony ne­
difina artikolo
przedimek określony difina
artikolo
przedrostek prefikso
przydawka przymiotna epi-
teto
przyimek prepozicio
przymiotnik adjektivo
przypadek kazo
przypadek zależny prepoziti-
vo
14
przyrostek sufikso
przysłówek adverbo
przysłówki pochodne deriti-
vaj adverboj
rdzeń radiko
rodzaj genro
rzeczownik substantivo
samogłoska vokalo
składnia sintakso
słowo vorto
slowotwórstwo vortfarado
słowo pochodne derivaĵo
słowo złożone kunmetita vor-
to
spójnik (podrzędny) subjun-
kcio
spójnik (współrzędny) kon-
junkcio
spółgłoska konsonanto
stan stato
średnik punktokomo
stopień najwyższy superlati-
vo
stopień równy pozitivo
stopień wyższy komparativo
stopniować komparacii
stopniowanie komparacio
strona bierna pasiva voĉo
strona czynna aktiva voĉo
sylaba silabo
szyk wyrazów vortordo
transkrypcja transskribo
tryb modo
tryb łączący volitivo
tryb oznajmujący indikativo
tryb rozkazujący volitivo
tryb warunkowy kondiciona-
lo
twierdzący jesa
wielokropek tripunkto
wykrzyknik interjekcio
(część mowy)
wykrzyknik krisigno (!)
wywodzić (urabiać jedno sło­
wo z drugiego) derivi
zaimek pronomo
zaimek dzerżawczy posed-
pronomo (posesivo)
zaimek nieokreślony nedifina
pronomo (indefinito)
zaimek osobowy personpro-
nomo (personalo;
zaimek zwrotny refleksivo
zaimki przeczące neaj prono-
moj (negativoj)
zaimki pytające demandpro-
nomoj (interogativoj)
zaimki upowszechniające su-
migpronomoj (kolektivoj)
zaimki wskazujące montraj
pronomoj (demonstrativoj)
zaimki względne rilatprono-
moj (rilativoj)
zdania alternatywne alterna-
tivaj propoziciej
zdania podrzędnie złożone
suborditaj propozicioj
zdanie frazo, propozicio
zdanie nadrzędne ćefpropo-
zicio
zdanie podrzędne subpropo-
zicio
zdanie proste simpla frazo
(propozicio)
zdanie złożone kompleksa
frazo (propozicio)
zdania współrzędnie złożone
kunorditaj propozicioj
znak zapytania demandosig-
no
I
 FONETYKA I ORTOGRAFIA

Alfabet

Alfabet języka esperanto składa się z 28 następujących li­

ter:
a, b, c, ĉ, d, e, f, g, ĝ, h, H, i, j, j, k, 1, m, n.
o, p, r, s, ś, t, u, ŭ, v, z
Jak widzimy, alfabet ten oparty jest na alfabecie łacińskim
z tym, że niektóre litery posiadają dodatkowo znaki diakry­
tyczne będące symbolem ich odmiennej, jakkolwiek pokrew­
nej, wartości fonetycznej.

Zasady wymowy

W języku esperanto każda głoska oznaczona jest jedną tylko

literą, stąd istnieje ścisła odpowiedniość między wymową a
pisownią.
Brzmienie głosek języka esperanto jest w zasadzie takie,
jak w języku polskim (różnice występują tylko w zapisie gra­
ficznym), nieliczne zaś różnice nie powinny sprawiać uczącym
się większej trudności.
Szczegółowe dane dotyczące wymowy poszczególnych głosek
podajemy poniżej.
Samogłoski
Samogłoski a, e, o, u wymawia się tak, jak w języku pol­
skim. Samogłoska i występuje zawsze jako głoska samodzielna,
niezależna od głosek, które z nią sąsiadują, tzn.:
a) nie łączy się w dwugłoskę z samogłoską poprzedzającą, np.:
wyraz krei wymawia się jako dwusylabowy, tj. (kre-i), a nie
(krej);

16
 wyraz heroino wymawia się jako czterosylabowy, tj. (he-
ro-i-no), a nie (he-roj-no);
samogłoska i stanowi tu oddzielną sylabę.
b) nie łączy się z samogłoską następującą po niej, np.:
wyraz radio wymawiamy jako (rad-i-o), a nie (rad-jo);
wyraz energia wymawiamy jako (e-nerg-i-a), a nie (e-nerg-
-ja)-
c) nie zmiękcza poprzedzającej spółgłoski.
Sytuacja jest tu odmienna niż w języku polskim, a espe-
ranckie i przypomina pod tym względem polskie y, co łatwo
dostrzec porównując wyrazy polskie zawierające y z odpowied­
nimi wyrazami esperanckimi z głoską i. Stąd np. esperancki
wyraz cigaro — cygaro wymawia się (c-igaro), a nie miękko
(ćigaro), podobnie silabo — sylaba wymawia się (s-ilabo), a nie
miękko (śilabo), sinuso — sinus jako (s-inuso), a nie (śinuso).
Identyczny brak zmiękczenia spółgłoski przed i występuje
we wszystkich innych,wypadkach, wymawia się więc np.:
intenci — intenc-i a nie: intenći
interesi — interes-i a nie: intereśi
civilizi — c-i-viliz-i a nie: ćiviliźi
siesto — s-i-esto a nie; śiesto itp.
Dwugłoski
Charakterystycznym dla języka esperanto zjawiskiem jest
łączenie się ŭ (w wymowie potocznej zbliżonego do polskie­
go 1) z poprzedzającą je samogłoską w jedną sylabę:
au = ał aŭtomobilo
eŭ = eł neŭtrala
— samochód (ałtomobilo)
— neutralny (nełtrala)
Spółgłoski
Spółgłoski oznaczone literami bez znaków diakrycznych wy­
mawia się tak, jak w języku polskim.
Spółgłoski oznaczone literami ze znakami diakrytycznymi
wymawia się następująco:
ĉ — wymawia się tak jak polską głoskę cz, np.:

17
 ĉapelo — kapeiusz (czapelo)
ĉokolado — czekolada (czokolado)
g — wymawia się tak jak polskie dż w wyrazach dżentelmen,
dżin, dżokej, drożdże;
ĝangalo — dżungla (dżangalo)
ĝino — dżin, jałowcówka (dżino).
U w a g a : nie wymawia się tej głoski jako „d-ż”
R — wymawia się jak polskie ch, tzn. bezdźwięcznie, np.:
arKitekturo — architektura (architekturo)
arhivo — archiwum (archiwo)
U w a g a : głoska K we współczesnym esperancie jest coraz
częściej wymawiana (a naw-et zastępowana w pi­
sowni) nie jako ch, lecz jako k, np.:
, arhitekturo — arkitekturo
ĵ — wymawia się jak polskie ż, np.: .
jetono — żeton (żetono)
ĵaketo —- żakiet (żaketo)
ŝ — wymawia się jak polską głoskę oznaczoną literami śz, np.:
salo — szal (szalo)
śnuro -— sznur (sznuro)
v — wymawia się jak polskie w, nm:
valizo — walizka (walizo)
vino — wino (wino)
W języku esperanto spółgłoski dźwięczne należy wymawiać
wyrąźnie jako dźwięczne, a bezdźwięczne jako bezdźwięczne,
np.: absoluta — absolutny, bezwzględny — wymawia się (ab-
soluta) a nie (apsoluta), sed — lecz — wymawia się (sed) a nie
(set) itp. W języku esperanto nie występują upodobnienia we-
wnątrzwyrazowe, jak i zanik dźwięczności na końcu wyrazu,
charakterystyczne dla języka polskiego. W praktyce zdarzają
się jednak upodobnienia wsteczne.
Litery nie należące do alfabetu esperanckiego, jak np. w,
x, y powinno się wymawiać tak, jak w językach z których po­
chodzą; dotyczy to zwłaszcza nazw geograficznych.

18
 Akcent

Akcent wyrazowy w języku esperanto jest stały i zawsze

pada na przedostatnią sylabę, podobnie jak akcent {dynamicz­
ny) w języku polskim, np.:
lampo — lampa direktoro — dyrektor
botelo — butelka ćokolado — czekolada
diskreta — dyskretny kafejo — kawiarnia
jaluza — zazdrosny arniko — przyjaciel, itp.
W wyrazach złożonych akcent główny również pada na
przedostatnią sylabę, z tym, że występuje w nich również nie­
co słabszy akcent poboczny, np.:
lernejestrino — lernej-estrino)
profesoffilino — (profesor-filino)
Wyrazy jednosylabowe są akcentowane wtedy, kiedy pada
na nie akcent logiczny, np.:
Iru al li tuj! Idź do niego natychmiast!

Zakres użycia wielkich i małych liter

W języku esperanto wielką literą piszemy:

1. Wyraz, który rozpoczyna tekst (zdanie lub równoważnik
zdania), n p .: Iru kun mi al kinejo. (Chodź ze mną do kina).
2. Imiona własne ludzi, zwierząt i drzew, przydomki, pseu­
donimy i przezwiska, np.: Barbara, Ludwik Zamenhof,
An-Pe.
3. Nazwy dynastii, np.: Piastoj, Burbonoj, Habsburgoj.
4. Nazwy świąt, dni i okresów świątecznych, np.: Kristna-
sko (Boże Narodzenie), Internacia Infan-Tago (Międzyna­
rodowy Dzień Dziecka).
5. Nazwy geograficzne (części świata, nazwy oceanów, mórz,
rzek, gór, zatok itp.), np.: Ameriko, Pacifiko, Balta Maro,
Vistulo, Alpoj, Gdańska Golfo.
6. Nazwy państw, regionów, pro wiej i, miast, wsi itp., n p .:
Pollando, Pomeranio (Pomorze), Krakovo. ,

19
 7. Nazwy dzielnic, ulic, placów, parków, zabytków itp., np.:
Ursynów, Zamenhofa-strato, Łazienki-parko, Belvedero.
Uwaga! Nazwy pospolite, które wchodzą jako składniki
członu określającego nazw własnych piszemy du­
żą literą, np.: la strato de Reĝo Kazimiro, la
strato de la 15-a de Decembro.
8. Nazwy wielkich wydarzeń historycznych, np.: Granda Ok-
tobra Revolucio, Franca Revolucio.
9. Nazwy gwiazd, planet i konstelacji, np.: Marso, Venuso
Lakta Vojo, Polusa Stelo.
• Uwaga! Nazwy Luno, Tero, Suno piszemy dużą literą tyl­
ko jako terminy astronomiczne, w znaczeniu po­
spolitym piszemy je małą literą.
10. Nazwy własne przedsiębiorstw, spółdzielni, instytucji, u-
rzędów, itp., np.: Junulara Hotelo (Hotel Młodzieżowy),
Esperantista Eldon-Kooperativo, Ministerio pri Financoi,
Pola Nacia Banko.
11. Nazwy firm, marek, np.: cigaredoj Fortaj, aŭtomobilo Fiat.
12. Nazwy orderów i odznaczeń, np-.: Ora Merit-Kruco, Sile-
zia Insurgenta Kruco (Śląski Krzyż Powstańczy).
13. Pierwszy wyraz w tytułach utworów literackich i nauko­
wych, np.: „La verda vojo”, „Esperanto en perspektivo”
(od tej reguły są pewne tradycyjne odstępstwa, np.: Mal-
nova Testamento).
14. W tytułach czasopism wszystkie wyrazy (z wyjątkiem wy­
stępujących w; nich przyimków i spójników), np.: „Herol-
do de Esperanto”, „Pola Esperantisto”, „Hungara Vivo”.
15. Skrótowce (wszystkie litery z wyjątkiem liter oznaczają­
cych przyimki i spójniki), np.: HdE (Heroldo de Esperan­
to), UEA (Universala Esperanto-Asocio), PEA (Pola Espe-
ranto-Asocio).

Małą literą piszemy:

1. Nazwy mieszkańców części świata, regionów, prowincji
oraz ludzi jako członków narodów, ras itp., np.: eŭropano
(Europejczyk), polo (Polak), kaśubo (Kaszub).

20
 2. Nazwy zwykłych dni tygodnia, nazwy miesięcy i okresów
kalendarzowych, np.: lundo (poniedziałek), majo (maj), ja­
ro (rok), karnavalo (karnawał).
3. Nazwy okresów, epok i prądów filozoficznych i kulturo­
wych, np.: mezepoko (średniowiecze), baroko (barok), ro-
mantikismo (romantyzm).
4. Nazwy kierunków filozoficznych, społeczno-politycznych
itp. (wywodzące się z nazwisk ich twórców), np.: marksis-
mo, leninismo, zamenhofismo.
5. Rzeczowniki utworzone od imion własnych, np.: marksisto,
bajronisto.
6. Nazwy własne (oznaczające ludzi) używane jako nazwy
pospolite, np.: herkulo (Herkules).
7. Nazwy mieszkańców miast, wsi itp., np.: varsoviano (war­
szawianin),. parizano (paryżanin).
8. Niejednostkowe nazwy: a) istot mitologicznych, b) istot
mających związek z wierzeniami religijnymi, c) będących
wytworem fantazji ludowej, np.: dioj, nimfoj, anĝelo, dia­
blo, koboldo.
9. Nazwy obrzędów, zwyczajów, nabożeństw, gier, zabaw
itp., np.: rikoltofesto (dożynki), meso (msza), blindludo
(ciuciubabka).
10. Nazwy urzędów, władz, instytucji itp. użyte w znaczenia
pospolitym, np.: tiajn aferojn oni kutime aranĝas en niaj
landoj en la ministerioj pri finacoj — takie sprawy zazwy­
czaj załatwia się w naszych krajach w ministerstwach fi­
nansów.
11. Nazwy członków partii, organizacji społecznych, zespołów
sportowych itp., np.: partiano (członek partii), komunisto.
12. Nazwy godności, tytułów naukowych i zawodowych, stop­
ni wojskowych itp., np.: princo (książę), profesoro, inspek-
toro, majoro.
13. Nazwy stron świata' np.: oriento (wschód), nordo (północ).
14. Wyrazy oznaczające położenie geograficzne, np.: norda po-
luso (biegun północny), latitudo (szerokość geograficzna).

21
15. Przymiotniki jakościowe utworzone od imion własnych,
np.: ŝopena koncerto, jagiellona politiko, mickieviĉa ves-
pero.
16. Nazwy wytworów przemysłowych, np.: torunaj mielkukoj
(pierniki toruńskie), tokajo (tokaj), ćampano (szampan).
17. Nazwy jednostek monetarnych, np.: złoto (złoty), rublo
(rubel); nawet, jeśli utworzono je od imion własnych, np.:
napoleono.
18. Nazwy -owoców, warzyw, roślin itp. (utworzone od imion
własnych) np.: bruselbrasiko (brukselka).
Uwaga! Stosowanie wielkich liter ze względów uczuciowych
lub grzecznościowych (np. w listach) jest w dużym
stopniu sprawą indywidualną piszącego. Coraz częś­
ciej jednak w listach pisanych po esperancku przy­
miotniki i zaimki. odnoszące się do adresata piszemy
małą literą.

Dzielenie i przenoszenie wyrazów

W. języku esperanto stosuje się najczęściej sylabiczny po­

dział wyrazów, z tym że powinno się oddzielać i przenosić je­
dynie całe sylaby. W zasadzie nie przenosi się ani pozostawia
jednej tylko samogłoski, nawet jeśli stanowi ona sylabę, ńp.:
ve-i — biadać kre-i — tworzyć
Przykłady prawidłowego przenoszenia wyrazów: .
in-stru-is-to, prb-fe-so-ro, ler-ne-jo
Uwaga! L. Zamenhof uważał, że nie ma żadnej logicznej racji
do ustanawiania jakichkolwiek stałych reguł i w za­
sadzie przenosić można wyrazy zupełnie dowolnie.

Interpunkcja

W języku esperanto używane są te same znaki co w języku

polskim: kropka, przecinek, średnik, dwukropek, myślnik, wie­
lokropek, pytajnik, wykrzyknik, nawias, cudzysłów. Użycie
tych znaków jest podobne jak w języku polskim,

22
 PRZEDIMEK LA

Formy przedimka

Przedimek esperancki występuje w dwóch formach: pełnej

— „la” i skróconej — „1’
Obu form przedimka używa się w liczbie pojedynczej i mno­
giej, w. odniesieniu do wszystkich przypadków i rodzajów.
Obie formy przedimka są równoznaczne pod względem zna­
czeniowym.
Forma skrócona „1! ” występuje prawie wyłącznie w poezji
i prozie artystycznej, głównie po przyimkach i spójnikach za­
kończonych samogłoską — ĉe 1’, pri 1’, ke 1’, se 1’, przede wszyst­
kim jednak po'przyimku „de” — de 1’, np.: je la signo de 1’
patro (na znak ojca).
W języku esperanto istnieje tylko przedimek określony,
przedimka nieokreślonego nie ma.

Miejsce przedimka

Przedimek z reguły znajduje się bezpośrednio przed rzeczo­

wnikiem lub 'pośrednio przed rzeczownikiem (poprzedzonym
określającym go przymiotnikiem lub rzeczownikiem).

Użycie przedimka LA

Przedimka określonego „la” używa się wtedy, kiedy zarów­

no mówiący, jak i słuchający wiedzą, który przedmiot (osobę)
spośród wszystkich przedmiotów (osób) o danej nazwie ma na
myśli mówiący.

23
Przedimka LA w szczególności używa się:

1. przed nazwą przedmiotu (osoby) dopiero co wymienione­

go, wspomnianego, gdy mówimy o nim nadal, np.:
Barbara: Ci tie estas rozoj por vi.
Irena: Dankon! Mi devas meti la rozojn en ci tiun flor-
poton.
Barbara: Ho, kieł bela estas la florpoto!
2. gdy rzeczownik występujący w liczbie pojedynczej trak­
tuje się jako nazwę całego gatunku istot lub przedmio­
tów, np.:
La ĝirafo havas longan kolon.
La elefanto estas granda besto.
3. gdy rzeczownik oznacza pojedynczy, powszechnie przez
wszystkich znany, a więc określony, przedmiot (zjawisko,
osobę itp.), np.:
la ćielo — jedyne niebo (które jest nad nami),
la tero — ziemia (jedna, jedyna, ta, po której stąpamy)
la suno brilas...
Angle kaj france oni parolas en la tuta mondo.
(Po angielsku i francusku mówi się na całym święcie).
4. gdy w otoczeniu (najczęściej w jakiejś zamkniętej prze­
strzeni, np. w pokoju, w ogrodzie, na ulicy) znajduje się
tylko jeden przedmiot (jedna osoba) o danej nazwie i nie
może być w związku z tym wątpliwości, że o ten właśnie
przedmiot chodzi, mówiącemu. Np. znajdując się w pokoju
możemy powiedzieć: la pianko, la plafono, la pordo, la
skribotablo, la lito itp.
Z sytuacji jasno wtedy wynika, że mówiący ma na myśli
określoną podłogę, określony sufit, drzwi itp. — a więc
ten (te), który (które) znajduje się (znajdują się) w danym
pokoju;
5. gdy imię własne przybiera charakter imienia pospolitego,
np.: la sokrato de nia tempo — Sokrates naszego czasu;
6. gdy po rzeczowniku, najczęściej odsłownym (a więc utwo­

24
 rzonym z czasownika), następuje bliższe określenie przy
pomocy przyimka „de”, np.:
la alveno de sinjoro A. surprizis ćiujn — przybycie pana
A. zaskoczyło wszystkich,
la kantado de Irena estas tre bela — śpiew (śpiewanie!
Ireny jest bardzo ładny;
7. przed nazwami abstrakcyjnymi i nazwami materiałów, jeśli
są one poprzedzone epitetem, np.:
La grandaj malfeliĉoj venas neatendite. (Wielkie nieszczęś­
cia przychodzą nieoczekiwanie)
La sveda fererco estas tre bona. (Szwedzka ruda żelaza
jest bardzo dobra.)
8. gdy rzeczownik określa bliżej zdanie podrzędne, np.:
Ŝi aĉetis ćapelon, kiu kostis multe da mono. — Kupiła ka­
pelusz (jakiś kapelusz, pewien kapelusz, a więc bliżej nie
określony), który kosztował dużo pieniędzy.
Ŝi aćetis la ćapelon, kiu kostis multe da mono. Kupiła ka­
pelusz (znany rozmówcy, a więc ten, o którym już musia­
ła być mowa wcześniej), który kosztował dużo pieniędzy.
9. przed nazwami geograficznymi, imionami własnymi, po­
przedzonymi epitetem przymiotnikowym lub rzeczowni­
kowym, np.:
Li donis al śi la nomon Eva. (Dał jej imię Ewa).
Mi renkontis lin kun la ćarma Irena. (Spotkałem go z uro­
czą Ireną.).
Varsovio situas apud la rivero Vistulo. (Warszawa leży nad
rzeką Wisłą.)
Mi iros al la kinejo „Atlantyk”. (Pójdę do kina „Atlan­
tyk”.)
10. przed nazwami stron świata, np.: la sudo, la nordo
11. przed nazwami pór roku (nie jest to jednak obowiązkowe),
np.: la printempo, la somero
12. przed liczebnikami porządkowymi, np.: je la tria horo,
la kvaran de aŭgusto.

25
13. przed zaimkami dzierżawczymi rzeczownikowymi, np.:
Petro: Tre bela estas via horloĝo.
Karlo: La via ankaŭ estas bela. (Aby nie powtarzać rze­
czownika „horloĝo” użyto „la”, zdanie przetłuma­
czyć więc można następująco: Twój (zegarek) rów­
nież jest ładny.
Przedimka „la” nie używa się:
14. przed nazwą osoby (przedmiotu), o której mówimy po raz
pierwszy, np.: Mi aćetis libron. — Kupiłem książkę (ja­
kąś książkę, bliżej nie określoną).
15. przed nazwą osoby (przedmiotu), gdy tę osobę lub przed­
miot wymieniamy jako przykład osób (przedmiotów) o tej
samej nazwie, jako jedną z wielu takich osób (przedmio­
tów), np.: gdy wskazujemy rzeczy i podajemy ich nazwy:
ó i estas plumo — To jest pióro.
Li estas instruisto. — To (on) jest nauczyciel.
Ili verŝajne estas viroj. — To (oni) są prawdopodobnie
mężczyźni.; Tie kuśas libroj. — Tam leżą książki.
16. bezpośrednio przed imionami własnymi i nazwami geogra­
ficznymi, o ile nie są poprzedzone epitetem, np.: Barbara,
Vistulo.
17. bezpośrednio przed nazwami pojęć oderwanych, np.: Vi
havas talenton. — Masz talent.; iŜi havas kuraĝon, ĉu ne?
— Ona ma odwagę, prawda?; Tio ci estas arto. — To jest
sztuka.
Przed takimi rzeczownikami występują niekiedy przy­
miotniki, które bliżej określają je, np.: Vi havas grandan
talenton. — Masz duży talent.; Tio ci estas moderna arto.
— To jest sztuka nowoczesna.
18. gdy chodzi o jakikolwiek egzemplarz z danej klasy (grupy)
przedmiotów lub osób, np.: Aćetu por mi koverton kaj
leter-paperon. — Kup mi kopertę i papier listowy.
19. przed nazwami substancji, produktów (np. potraw), gdy
podaje się ich nazwy w znaczeniu ogólnym, a więc kiedy
nie mówi się o jakiejś konkretnej, wydzielonej porcji da­

26
 nej substancji (dartego produktu), np.: Cu vi trinkos ka­
ton? — (Czy) napijesz się kawy?; Dankon, ne. Mi prefe-
ra's teon. — Dziękuję, nie. (nie, dziękuję). Wolę herbatę.;
Mi davas. aĉeti pomójn. — Muszę kupić jabłek.
20. jeśli rzeczownik poprzedzony jest zaimkiem lub przymiot­
nikiem wskazującym ilość bliżej nie sprecyzowaną, np.:
iu homo, ia afero, kelka tempo, multaj personoj, pluraj
problemoj.
21. po jednym z następujących słów: da (multe da tempo), ćiu
(ćiu homo), ĉiuj (ĉiuj gekolegoj), ambaŭ (ambaŭ knabinoj),
kies (np.: Li renkontis Roberton, kies edzino laboras nun
en Parizo = Spotkał Roberta, którego żona pracuje teraz
w Paryżu), ties (np.: Kies panom oni manĝas, ties vortojn
oni obeas = ' Czyj ehłeb się jada, tego słów się przestrzega),
22. przed bezokolicznikiem lub przysłówkiem, np.: skribi (nig­
dy nie używa się „la skribi” !!!),: Mi iras nun hejmen.
(nigdy nie używa się „Mi iras la nun hejmen”).
23. przed zaimkami dzierżawczymi przymiotnikowymi (w
przeciwieństwie do zaimków dzierżawczych rzeczowniko­
wych, np.: Mi forveturos kun mia edzo. (nigdy nie używa
się „Mi forveturas kun la mia edzo” !!!).
24. przed wołaczem, np. Cu vi venos, patro?
Praktyczna rada: uczenie się wszystkich wymienionych na­
kazów i zakazów dotyczących użycia przedimka określonego
„la” nie jest wskazane. Analizując (w trakcie czytania) teksty
dobrych autorów i zaglądając od czasu do czasu do powyż­
szych zasad (podałem je w oparciu o wytyczne Akademii Es-
peranckiej i czołowych teoretyków tego języka), można z cza­
sem nabrać doświadczenia i posiąść umiejętność prawidłowego
stosowania przedimka „la” w sposób automatyczny.
 RZECZOWNIK — SUBSTANTIVO

Liczba pojedyncza

Rzeczowniki mają w liczbie pojedynczej końcówkę -o; np.:

instruisto — nauczyciel studento — student
patro — ojciec sin jor o — pan
sinjorino — pani patrino — matka

Liczba mnoga

W liczbie mnogiej rzeczowniki przyjmują końcówkę -j, np.:

edzo — mąż edzoj — mężowie

edzino — żona edzinoj — żony
polo — Polak poloj Polacy
homo — człowiek homoj — ludzie

Brak rodzaju gramatycznego

W języku esperanto nie występuje zjawisko zróżnicowania

rodzaju gramatycznego; wyjątek stanowi rozróżnianie rodzaju
naturalnego związane z użyciem zaimków osobowych li — on,
śi — ona, ĝi — on, ona, ono (ten ostatni w odniesieniu do dzie­
ci nieokreślonej płci, zwierząt, owadów itp.). Poza rzeczowni­
kami oznaczające osoby wszystkie pozostałe rzeczowniki są ro­
dzaju nijakiego, np.:
sinjoro — pan: sinjorino — pani; leciono — lekcja

28
 Rzeczowniki rodzaju żeńskiego tworzymy za pomocą przy­
rostka -in, np.:
sinjoro — pan sinjorino — pani
frato — brat fratino — siostra
patro — ojciec patrino — matka
fraŭlo — kawalei fraulino — panna
studento — student studentino— studentka

Elizja
W tekstach poetyckich może wystąpić tzw. elizja, czyli opu­
szczenie końcówki rzeczownika -o, którą zastępuje się apostro­
fem, np.:
Al la mond’ eterne militanta
Al la mondo eterne militanta
(światu wiecznie prowadzącemu wojny)
Elizja może wystąpić także w przeimku LA (L’), o czym
wspomniano w rozdziale „Przedimek str. 23).
Elizja występuje wyłącznie w przedimku i rzeczowniku w
mianowniku (nominativo) i przypadku zależnym (prepozitivo),
nie występuje natomiast nigdy w bierniku (akuzativo).
Przypadki
W języku esperanto rozróżniamy tylko trzy przypadki:
1. mianownik (nominativo)
2. biernik (akuzativo)
3. przypadek zależny (prepozitivo)
Formy rzeczowników odpowiadające polskim przypadkom
zależnym tworzy się za pomocą odpowiednich przyimków.
Odpowiednik polskiego dopełniacza tworzy się za pomocą
przyimka de, np.:
la frato de Halina — brat Haliny (kogo? czego?)
la pordo de la loĝejo — drzwi mieszkania (kogo? czego?)
Odpowiednik celownika tworzy się za pomocą przyimka al,
np.:
Mi volas helpi al Barbara

29
 Chcę pomóc Barbarze, (komu? czemu?)
Odpowiednik biernika tworzy się za pomocą końcówki -n,
np.:
Mi legas libron.
Czytam książkę.
Mi legas librojn.
Czytam książki.
Pozostałe odpowiedniki polskich przypadków tworzy się za
pomocą przyimków, które szerzej omówiono w „Przyimkach”.
Wszystkie przyimki esperanckie (w odróżnieniu od języka
polskiego) rządzą pierwszym przypadkiem (końcówka -o), np.:
Mi pensas pri la patro.
Myślę o ojcu.
Si skribas per globkrajono.
Ona pisze długopisem.
Wyjątek stanowią przyimki, które 'w raz z rzeczownikiem
określają kierunek (przyjmują wówczas końcówkę biernika -n),
np.:
Li kaśis" sian mantelon en la śrankon.
On schował swój płaiszcz do szafy.
La mantelo troviĝas nun en la śranko.
Płaszcz znajduje się teraz w szafie.
La piłko ruliĝis sub la liton.
Piłka potoczyła się pod łóżko.
La piłko estas nun sub la lito.
Piłka jest teraz pod łóżkiem.
Uwaga! Zastosowanie biernika w języku esperanto omówiono
szczegółowo na str. 70—75.
Rzeczowniki określające narodowość oraz pochodne
od nich przysłówki sposobu
Rzeczowniki określające narodowość piszemy w języku es­
peranto małą literą. •
Od rzeczowników określających narodowość tworzy się przy­
słówki sposobu (tzw. okoliczniki sposobu) ‘przez dodanie do
rdzenia końcówki -e.

30
Itzeczownik Przysłówek
ĉeĥo Czech ĉeĥe po czesku
ĉino Chińczyk ĉine po chińsku
dano Duńczyk dane po duńsku
finno Fin finne po fińsku
franco Francuz france po francusku
germano Niemiec germane po niemiecku
greko Grek greke po grecku
hispano Hiszpan hispane po hiszpańsku
hungaro Węgier hungare po węgiersku
italo Włoch itale po włosku
judo Żyd jude po żydowsku
japano Japończyk japane po japońsku
kroato Chorwat kroate po chorwacku
norvego Norweg norvege po norwesku
polo Polak pole po polsku
portugalo Portugalczyk portugale po portugalsku
rumano Rumun rumane po rumuńsku
ruso Rosjanin ruse po rosyjsku
serbo ' Serb serbe po serbsku
svedo Szwed svede po szwedzku
turko Turek turke
/ po turecku
Uwaga! Rodzaj żeński rzeczowników określających narodo-
wość tworzymy za pomocą przyrostka -in, np.:
polo — Polak polino — Polka
hungaro — Węgier hungarino,— Węgierka
bulgaro — Bułgar bulgarino — Bułgarka
Przyrostek -uj
Przyrostek -uj służy do tworzenia nazw krajów od rzeczow­
ników określających narodowość, np.:
franco — Francuz Francujo — Francja
rumano — Rumun Rumanujo — Rumunia
svedo — Szwed Svedujo — Szwecja

31
 Przyrostek -lando

Niezależnie od przyrostka -uj do tworzenia nazw krajów

stosuje się bardzo często przyrostek -lando (lando kraj), np.:
polo — Polak Pollando — Polska
sviso — Szwajcar Svislando — Szwajcaria
dano — Duńczyk Danlando — Danią

Przyrostek -i

W ostatnich latach rozpowszechniło się bardzo użycie przy­

rostka -i, który również służy do tworzenia nazw krajów od
nazw narodowości. Należy jednak pamiętać o tym, że przyro­
stek ten nie został jeszcze zatwierdzony przez Akademię Es-
perancką.
Przykłady:
italo — Włoch Italio — Włochy
hispano — Hiszpan Hispanio — Hiszpania
hungaro — Węgier Hungario — Węgry
Uwaga: Przyrostek -i służy głównie do tworzenia nazw krajów
od nazwy miasta lub rzeki, np.:
Nigero — Niger (rzeka) Nigerio — Nigeria
Kongo — Kongo (rzeka) Kongio — Kongo (kraj)
Meksiko— Meksyk (miasto) Meksikio — Meksyk (kraj)
Algero — Algier (miasto) Algerio — Algeria
Uwaga: Pokaźną grupę stanowią nazwy państw, które nie zo­
stały utworzone od narodowości, np.:. Sovetunio, Ka­
nado, Maroko, Venezuelo, Gujano, Nederlando, Usono.

Przyrostek -an
Przyrostek -an wskazuje na członka jakiejś zbiorowości;
mieszkańca miasta, prowincji, kraju, kontynentu; wyznawcę
religii (od nazwy założyciela), np.:

32
klubo — klub klubano —członek klubd
Varsovio — Warszawa varsoviano — warszawianin
Mazovio — Mazowsze mazoviano — Mazowszanin
Nederlando — Holandia . naderlandano—Holender
Usono — Stany usonano —Amerykanin
Zjednoczone (mieszkaniec
Stanów Zjed­
noczonych)
Ameriko — Ameryka amerikano — Amerykanin
(kontynent) (mieszkaniec
kontynentu)
Europo — Europa eŭropano — Europejczyk
Kristo — Chrystus kristano — chrześcijanin
Zdrobniałe formy imion męskich i żeńskich
Imiona męskie w pełnym brzmieniu mają zawsze końcówkę
-o (Tadeo — Tadeusz), zaś żeńskie — końcówkę -a (Barbara —
Barbara).
Imiona żeńskie można tworzyć również za pomocą przyrost­
ka -in, np.:
Johano — Jan Jęhanino — Janina
Stefano— Stefan Stefanino — Stefania
Zdrobniałe formy imion męskich tworzymy za pomocą przy­
rostka -ćj:
Petro — Piotr Pećjo — Piotruś
Andreo — Andrzej Aćjo — Jędruś
Zdrobniałe formy imion żeńskich tworzymy za pomocą przy­
rostka -nj:
Barbara — Barbara Banjo — Basia
Maria — Maria Manjo — Marysia
Uwaga! Przyrostki zdrabniające imiona męskie i żeńskie doda­
jemy zwykle do pierwszej sylaby imion w pełnym
brzmieniu:
Jo-ha-no — Jo-[-ĉj-o Joćjo

33
 Jeżeli pierwsza sylaba imienia kończy się na spółgłoskę (np.:
Bar-ba-ra) odrzucamy ją, a do pozostałej cząstki dodajemy od­
powiedni przyrostek (Banjo).
Ponieważ imiona zdrobniałe są bardzo często zniekształcone
i znacznie odbiegają od formy pełnej, należy ich używać tylko
w odniesieniu do osób dobrze nam znanych.
Przyrostki -nj i -ćj występują również z rzeczownikami raę-
sko-osobowymi i żeńsko-osobowymi:
patro — ojciec pac jo —. tatuś
patrino — matka panjo — mama
onklo — wuj oćjo — wujaszek
onklino — ciotka onklinjo — ciocia
 PRZYMIOTNIK

Liczba pojedyncza

Przymiotniki w liczbie pojedynczej kończą się na -a, np.:

moderna —nowoczesny, nowoczesna, nowoczesne
energia ■
— energiczny, energiczna,energiczne
gaja — wesoły, wesoła, wesołe
diligenta —pilny, pilna, pilne
Uwaga! Końcówka -a odnosi się do wszystkich trzech rodza­
jów w języku polskim.
Przymiotniki można także tworzyć z innych części mowy
przez dodanie końcówki -ar np.:
patro — ojciec patra — ojcowski, -a, -e
skribi — pisać skriba — pisemny -a, -e
suno — słońce suną — słoneczny, -a, -e

Liczba mnoga

W liczbie mnogiej przymiotniki przyjmują końcówkę -j, np.:

modernaj — nowocześni, nowoczesne
energiaj — energiczni, energiczne
diligentaj — pilni, pilne

Przypadki

Przypadki zależne przymiotników tworzy się za pomocą od­

powiednich przyimków i końcówki biernika -n (patrz: przy­
padki zależne rzeczowników) np.:

35
 La pordo de ci tiu granda domo estas malfermita.
Drzwi tego dużego domu są otwarte.
Mi donacos al vi belan robon.
Podaruję ci ładną sukienkę.

Związek zgody

W języku esperanto występuje związek zgody, a więc takie

połączenie wyrazu określającego (np. przymiotnika) z określa­
nym (rzeczownikiem), w którym wyraz określający zgadza się
z określanym w liczbie i przypadku.
bona edzo — dobry mąż
bonaj edzoj — dobrzy mężowie
Mi havas ĉarman edzinon.
Mam uroczą żonę.
Mi havas ĉarmajn fratinojn.
Mam urocze siostry.
Iliaj infanoj estas gentilaj.
Ich dzieci są grzeczne.
Jeśli jeden wyraz określający odnosi się do dwóch wyrazów
określanych, występuje w liczbie mnogiej, nawet jeśli te wy­
razy określane występują w liczbie pojedynczej np.:
Mi havas ĉarmajn edzinon kaj najbarinon.
Mam uroczą żonę i sąsiadkę.
(obie są urocze)
Mi havas ĉarman edzinon kaj najbarinon.
(epitet „ćarma” odnosi się wyłącznie do „edzino”)
Mi havas freŝajn akvon kaj panon.
Mam świeże wodę i chleb. •

Stopniowanie przymiotników

Przymiotniki stopniuje się opisowo tworząc ich stopień wyż­

szy i najwyższy za pomocą następujących przysłówków:

36
Stopień wyższy: pli więcej, bardziej
malpli mniej
Stopień najwyższy: piej najwięcej,, najbardziej
małpiej najmniej
A oto przykłady:
Stopień ró\ray: bona— dobry
juna — młody
Stopień wyższy: pli bona — lepszy
pli juna — młodszy
Stopień najwyższy: (la) piej bona — najlepszy
(la) piej juna — najmłodszy
W stopniu wyższym stosuje się również przysłówek malpli,
np.:
Ci tiu libro estas tamen malpli interesa.
Ta książka jest jednak mniej interesująca.

Porównania
Porównując dwie osoby lub dwa przedmioty posiadające ja-
kąś cechę w jednakowym stopniu, stosujemy najczęściej kon­
strukcję tiel... kieł..., tak... jak..., np.:
Li estas tiel alta kieł Tadeo.
On jest tak wysoki jak Tadeusz.
Barbara estas tiel energia kieł Halina.
Barbara jest tak energiczna jak Halina.
Gdy jeden z porównywanych ze sobą obiektów posiada ja­
kąś cechę w stopniu wyższym niż drugi, stosuje się konstruk­
cję (mal)pli... ol... (mniej) bardziej... od(niż)..., np.:
Śi estas pli svelta ol Eva.
Ona jest zgrabniejsza od Ewy.
Vi estas malpli flegma ol Karlo.
Jesteś mniej flegmatyczny niż Karol.
Uwaga! Ol znaczy — niż, aniżeli, od

37
 Jeżeli jeden z porównywanych ze sobą obiektów posiada ja ­
kąś cechę w stopniu najwyższym, stosujemy konstrukcję
(małpiej... eL.., (mal)plej... en..., najmniej (najbardziej)... z (ze),
w (we)..., np.:
Si estas la piej juna el ćiuj fratinoj.
Ona jest najmłodszą ze wszystkich sióstr.
Tiu ci kafejo estas la małpiej bela en nia urbo.
Ta kawiarnia jest najmniej ładna w naszym mieście.
Uwaga! Przedimek la tworzy tzw. stopień najwyższy w od­
niesieniu do czegoś,, np.:
Li estas la piej juna el la tuta klaso.
On jest najmłodszy z całej klasy.
Ci tiu libro estas la piej interesa en la tuta biblioteko.
Ta książka jest najciekawsza w całej bibliotece.
 LICZEBNIK

Liczebniki główne

Liczebniki główne proste mają następujące formy:

0 — nul(o) 6 — ses
1 — unu 7 — sep
2 — du 8 — ok
3 — tri 9 — naŭ
4 kvar 10 — dek
5 — kvin
Liczebniki główne złożone zbliżone są w swojej budowie do
analogicznych liczebników polskich:
20 — dudek 60 — sesdek
30 — tridek 70 — sepdek
40 — kvardek 80 — okdek
'50 — kvindek 90 — naŭdek
Podstawą tych liczebników złożonych są liczebniki główne
proste, które wskazują nam liczbę dziesiątek. Te liczebniki
proste wskazują również liczbę setek (cent sto):
200 — ducent 600 — sescent
300 — tricent 700 — sepcent
400 — kvarcent 800 — okcent
500 — kvincent 900 — naŭcent

Inne liczebniki główne:

1 000 — mil(o)
1 000 000 — miliono
1 000 000 000 — miliardo

39
 Jedności zawsze piszemy oddzielnie:
11 — dek unu
12 — dek du
21 — dek unu
22 — dudek du
101 — cent unu
111 — cen dek unu
147 — cent kvardek sep
201 — ducent unu
217 — ducent dek sep
1 967 — mil naŭcent sesdek sep
1 124 753 — unu miliono cent dudek kvar mil sepcent kvindek
tri
Uwaga! Liczebniki główne nie odmieniają się i nie przyjmują
końcówki biernika (-n) za wyjątkiem tzw. rzeczowni­
ków odliczebnikowych (kvarę — czwórka, miliono —
milion), np.:
Mi havas kvar ĉevalojn.
Mam cztery konie.
Mi havas kvar belajn ĉevalojn.
Mi havas kvaron da ĉevaloj
Mam czwórkę koni.
Mi aćetis mil librojn.
Mi aćetis milon da libroj.
Jeśli w liczebniku złożonym ostatni człon stanowi rzeczow­
nik odliczebnikowy, to podlega odmianie, np.:
Mi havas du milojn da bildkartoj.
Mam dwa tysiące widokówek.
- Uwaga! Po rzeczownikach liczebnikowych zawsze występuje
przyimek da (patrz „Przyimki”).
Liczebniki porządkowe
Liczebniki porządkowe tworzy się przez dodanie końcówki -a
do liczebnika głównego;

40
 unu -j- a = unua — pierwszy, pierwsza, pierwsze
du -|- a = dua — drugi, druga, drugie
tri -(- a = tria — trzeci, trzecia, trzecie
kvar -j- a = kvara — czwarty, czwarta, czwarte
kyin -f- a = kvina — piąty, piąta, piąte
dek -)- a = deka — dziesiąty, dziesiąta, dziesiąte
W podobny sposób tworzy się pozostałe liczebniki porząd­
kowe, z których wymienimy kilka dla lepszego zilustrowania
zasady:
dekunua — jedenasty, jedenasta, jedenaste
dudeka — dwudziesty, dwudziesta, dwudzieste
dudekkvara — dwudziesty czwarty, dwudziesta czwarta,
dwudzieste czwarte
centa — setny, setna, setne
kvarcenta — czterechsetny, czterechsetna, czterechsetne
mila — tysięczny, tysięczna, tysięczne -
mjl ducent kvardekoka — tysiąc dwieście czterdziesty ósmy,
tysiąc dwieście czterdziesta ósma,
tysiąc dwieście czterdzieste ósme.
Uwaga! Liczebniki porządkowe przyjmują końcówkę biernika
(-n) np.:
La unuan libron mi aĉetis antau du jaroj.
Pierwszą książkę kupiłem przed dwoma laty.

Liczebniki i przysłówki mnożne

Liczebniki i przysłówki mnożne tworzy się od liczebników

głównych za pomocą przyrostka -obi, np.:
unu — jeden unuobla — pojedynczy, -a, -e
unuoble — pojedynczo
du — dwa duobla — podwójny, -a, -e
duoble — podwójnie
tri — trzy triobla — potrójny, -a, -e
trioble — potrójnie

41
 Liczebniki ułamkowe

Liczebniki ułamkowe tworzy się od liczebników głównych za

pomocą przyrostka -on:
du — dwa duono — połowa, jedna druga
tri — trzy triono — jedna trzecia
kvar — cztery kvarono — jedna czwarta
du trionoj — dwie trzecie
tri kvaronoj — trzy czwarte
tri sesonoj — trzy szóste
kvin seponoj — pięć siódmych
Uwaga! Ułamek znaczy frakcio.

CZTERY DZIAŁANIA PODSTAWOWE

adicio — dodawanie
1 + 2 = 3 unu plus du estas tri (unu plus du faras tri)
subtraho — odejmowanie
7 — 3 = 4 sep minus tri estas kvar
multipliko — mnożenie
2 : 2 = 4 du obie du estas kvar
divido — dzielenie
6 : 2 — 3 ses dividite per du estas tri

Liczebniki zbiorowe

' Liczebniki zbiorowe tworzy się za pomocą przyrostka -op,

np.: -
unu — jeden unuopa , — pojedynczy
unuope — pojedynczo, w pojedynkę
du — dwa duope — we dwoje
tri — trzy triope — we troje
kvar — cztery kvarope — we czworo
(Kiomope? — Duope.)

42
 Przyrostek -op przyjmuje również rzeczownikową końców­
kę -o:
triopo — trójka (np. koni) kvaropo — czwórka (np. ludzi)

Liczebniki ilorakie

Liczebniki ilorakie — wskazujące wielokrotność lub często­

tliwość — tworzy się za pomocą przyrostka -foje, np.:
unu —■ jeden unufoje — (jeden) raz
du — dwa dufoje — dwa razy
tri — trzy trifoje — trzy razy
kvąr — cztery kvarfoje — cztery razy

Przyrostek -foje pozostaje w związku z rzeczownikiem fojo

— raz, którego biernik może również niekiedy wskazywać
wielokrotność lub częstotliwość:
unu fojon — jeden raz tri fojojn — trzy razy
du fojojn — dwa razy kvar fojojn — cztery razy
Uwaga! O wielokrotność lub częstotliwość pytamy bardzo czę­
sto Kiomfoje? (dosł: Ile razy?) np.:
Kiomfoje vi estis en Krakovo? Ile razy byłeś w Kra­
kowie? Kvarfoje. Cztery razy.

Liczebniki wielorakie

Liczebniki wielorakie tworzy się za pomocą cząstki słowo­

twórczej -spec, np.: ,
du-f-spec+a == duspeca — dwojaki, -a, -e
tri-j-spec-j-a = trispeca — trojaki, -a, -e

Liczebniki podziałowe

Liczebniki podziałowe tworzy się przez umieszczenie przyim-

ka po przed liczebnikiefti głównym, np.:

43
po dudek — po dwadzieścia
Ili dormis po ses en unu ćambro.
Spali po sześciu w jednym pokoju.
Ili marśis po kvar en vico.
Maszerowali po czterech w szeregu.
Uwaga! Po liczebnikach podziałowych L. Zamenhof rzadko
używał biernika, np.:
Al ćiu li donis po kvin dolarojn.
Każdemu dał po pięć dolarów.
Obecnie takie użycie biernika (po czasownikach prze­
chodnich) występuje jako obowiązująca zasada.

Liczebniki przysłówkowe
Liczebniki przysłówkowe tworzy się za pomocą końcówki -e,
np.:
unu-)-e=unue — po pierwsze
du-j-e = due — po drugie
tri—
[ e = trie — po trzecie
dudeksep-j-e=dudeksepe — po dwudzieste siódme itp.

Określanie daty
O kolejny dzień miesiąca pytamy stosując zaimek pytający
kioma?:
Kioma tago estas hodiaŭ? Który (z kolei) dzień jest dzisiaj?
Hodiaŭ estas la 8-a de majo. Dzisiaj jest ósmy maja.
Możemy również zapytać: Kiu dato estas hodiaŭ? Jaka data
jest dzisiaj?
Kiedy pytamy o czynność lub mówimy o czynności, która
odbyła się lub odbędzie się w określonym dniu (kolejnym dniu)
miesiąca, liczebnik porządkowy wskazujący datę czynności sta­
wiamy w bierniku, np.:

44
 Mi venos al vi la 10-an (dekan) de aprilo.
Przyjadę (przyjdę) do ciebie dziesiątego kwietnia.
La 20-an (dudekan) de septembro mi forlasis Parizon.
Dwudziestego września opuściłem Paryż.
Kioman tagon ŝi forveturos?
Którego (z kolei) dnia ona wyjedzie?
W tym ostatnim przypadku biernik można zastąpić odpo­
wiednim przyimkiem:
Kioman tagon ŝi forveturos? — Je (en) kioma tago ŝi forve-
turos?
La 22-an (dudek duan). = Je (en) la 22-a.
Biernik określający pewien punkt w czasie stosowany jest
także w odniesieniu do dni tygodnia, tworząc okoliczniki czasu:
I
Sabaton vespere mi iros al kinejo.
W sobotę wieczorem pójdę do kina.
O dzień tygodnia pytamy:
Kiu tago estas hodiaŭ? Który (nazwa) dzień jest dzisiaj?
Hodiaŭ estas sabato. Dzisiaj jest sobota.
Kiun tagon vi iros al teatro? Którego dnia pójdziesz do tea­
tru?
Al teatro ni iros sabaton. Do teatru pójdziemy w sobotę.
En kiu tago vi iros al operejo? W którym dniu (którego dnia)
pójdziesz do opery?
Al operejo mi iros sabate. Do opery pójdę w sobotę.

Określanie czasu

W języku esperanto jest kilka sposobów określania czasu

1. Punkt w czasie określa nam przyimek je:
Je kioma horo? O której godzinie?
Je la 7-a (sępa). O siódmej.

45
 Cu je la 9-a (naŭa)? Czy o dziewiątej?
Jes, je la 9-a (naŭa). Tak o dziewiątej.
2. Do tego samego celu służy również biernik, który określa
moment rozpoczęcia czynności:
Je kioma haro vi tagmanĝos?
O której będziesz jadł obiad?
Duonhoron post la 14-a.
O wpół do trzeciej (dosł.: pół godziny po czternastej).
Je kioma horo ni iros al kinejo?
O której godzinie pójdziemy do kina?
10 minutojn post la 3-a.
10 minut po trzeciej.
Je kioma horo vi forveturos al Parizo?
O której godzinie wyjedziesz do Paryża?
25 minutojn post la 6-a.
25 minut po szóstej.
Uwaga! Inne przykłady zastosowania biernika omówiono osob­
no (Str. 70—75).

Oznaczenie czasu trwania czynności

lub zachowania stanu
Okres trwania czynności możemy w języku esperanto wyra­
żać za pomocą biernika lub za pomocą przyimka DUM — pod­
czas, gdy; pełniącego również funkcję spójnika wprowadzają­
cego zdania czasowe.
Obu tych sposobów używamy wyrażając odpowiedzi na py­
tanie: Kiom longe...? Jak długo...?
Przykłady z użyciem biernika:
Al la strato Foksal oni veturas dek mihutojn.
Na ulicę Foksal jedzie się (przez) dziesięć minut.
Mi legis ĉi tiun libron kvin tagojn.
Czytałem tę książkę (przez) pięć minut.

46
Ses jarojn li loĝis en Krakovo.
(przez) sześć lat (on) mieszkał w Krakowie.
Jam dudek jarojn tiu ći bildo pendas en lia ćambro.
Ten obraz wisi w jego pokoju już (od) dwudziestu lat.
Przykłady z określeniem czasu za pomocą przyimka dum:
Mi loĝas en Varsovio dUm kvar jaroj. 1
Mieszkam w Warszawie od czterech lat (dosł.: podczas czte­
rech lat).
Dum la tuta tempo li legis libron.
Przez cały czas czytał książkę.
Dum li rigardis televidon lia edzino kuiris.
Podczas gdy on oglądał telewizję, jego żona gotowała.
Przyimek dum może również samodzielnie przyjmować koń­
ców przymiotnika (-a) i przysłówka (-e), np.:
duma — tymczasowy, istniejący w danej chwili, obecny
La duma prezidanto de la klubo. Obecny przewodniczący klubu,
durne — tymczasem
Ni dumę ludu briĝon.
Zagrajmy tymczasem w brydża.
Ili ludu briĝon, durne ni rigardu televidon.
Niech grają w brydża, my tymczasem oglądajmy telewizję.
 ZAIMEK

Zaimki osobowe

Zaimki osobowe w języku esperanto mają następujące for­

my:
liczba pojedyncza liczba mnoga
mi — ja ni — my
vi — ty vi — wy
li — on iii — oni, one
śi — ona
ĝi — on, ona, ono
Zaimek vi jest również odpowiednikiem polskich form grze­
cznościowych: pan, pani, państwo używanych przy zwracaniu
się do osób, którym nie mówimy po imieniu.
Zaimek ĝi (on, ona, ono) odnosi się wyłącznie do nieosób
np.:
La tablo staras en la angulo. Gi troviĝas on malbona loko.
Stół stoi w kącie. On znajduje się w złym miejscu.
La tabulo estas granda. Gi estas nigra.
Tablica jest duża. Ona jest czarna.
La seĝo estas nova. Gi estas tre bela.
Krzesło jest nowe. Ono jest bardzo ładne.
Zaimek ĝi znaczy również ten, ta, to, np.:
— Mi aćetis libron.
(Kupiłem książkę.)
— Cu ĝi estas interesa libro?
(Czy to jest interesująca książka?)

48
Uwaga! Zaimki mi, vi Ii, ŝi ĝi mają odrębne formy liczby
mnogiej; ni, vi iii — nie przybierają więc już koń­
cówki - j !

Zaimek CI

Zamiast vi — ty, wy używa się niekiedy zaimka ci, który —

w zależności od kontekstu, intonacji mówiącego itp. — służy
do podkreślenia pogardy, obrzydzenia lub do nadania wypo­
wiedzi pieszczotliwego charakteru, np.:
Ci, fripono! Ty łotrze! Ty szelmo!
Cu ci, mia kara, scias, ke... Czy ty, mój drogi wiesz, że... .
Zaimek ci bardzo popularny w początkowym okresie istnie­
nia języka esperanto, obecnie używany jest bardzo rzadko i to
głównie w poezji dla podkreślenia szczególnych stanów emo­
cjonalnych. W języku potocznym zachował się w zwrocie.:, Ni
(inter)parolu per „ci”. Mówmy sobie per „ty”.

Zaimek nieosobowy
Zaimek nieosobowy ma jedną formę oni, która służy do
tworzenia czasowników nieosobowych (patrz „czasowniki nie-
osobowe”).

Zaimek zwrotny
Zaimek zwrotny, którego funkcja jest identyczna z funkcją
polskiego zaimka się, przybiera różne formy w zależności od
podmiotu czynności. Formy te w pierwszej i drugiej osobie
liczby pojedynczej i mnogiej są identyczne z formą zaimka
osobowego w bierniku, natomiast w trzeciej osobie liczby po­
jedynczej i mnogiej mają formę (si, sin) np.:
Liczba pojedyncza
mi lavas min myję się
vi lavas vin myjesz się

49
li on
ŝi lavas sin ona myje się
ono (zob zaimek ĝi, str. 48)

Liczba mnoga
ni lavas nin myjemy się
vi lavas vin myjecie się
iii lavas sin oni, one myją się
W języku polskim formy: sobie, siebie, się — odnoszą się do
wszystkich osób liczby pojedynczej i mnogiej, natomiast w ję ­
zyku esperanto tylko do trzeciej osoby liczby pojedynczej
i mnogiej:

Liczba pojedyncza

Mi aćetos por mi novan libron. Kupię sobie nową książkę.

Vi aćetos por vi novan libron. Kupisz sobie nową książkę.
Li On
kupi sobie
Si aćetos por si.novan libron Ona
nową książkę.
Gi On (ona, ono)

Liczba mnoga

Ni aćetos por ni novan libron. Kupimy sobie nową książkę.

Vi aćetos por vi novan libron. Kupicie sobie nową książkę.
Ili aćetos por si novan libron. Oni, one kupią sobie nową
książkę.
- Przykłady:
Si diris al si mem: estu kuraĝa! Powiedziała sobie samej:
bądź odważna!
La viro stumblis kaj rompis al si kruron. Mężczyzna potknął
się i złamał sobie nogę (dosł. goleń).
Ili promenis kun sia patrino. Spacerowali ze swoją matką.

50
Li forgesis pri sia libro. Zapomniał o swojej książce.
Mi vidis la virinon kaj śiajn infanojn. Widziałem (tę) kobietę
i jej dzieci.
Kiam ŝia patrino rimarkis ŝin, śi tuj vokis ŝin. Kiedy jej mat­
ka zauważyła ją, (ona) natychmiast zawołała ją.
Li amas siajn infanojn. On kocha swoje dzieci.
On kocha swoje dzieci.
Li amas śiajn infanojn. On kocha jej dzieci.
La hundo kaj ĝia kuŝejo malaperis.
Pies i jego legowisko zniknęli.
Mi daŭre pensis pri ilia domo kaj ĝiaj loĝantoj.
Wciąż myślałem o ich domu i jego mieszkańcach.
La patro venis al ni kunę kun sia filo.
Ojciec przyszedł do nas razem ze swoim synem.
La patro kaj lia filo estas će mi.
Ojciec i jego syn są u mnie.
Śiaj fratinoj eliris el sia domo kunę kun siaj kolegoj kaj akom-
panis ilin al ilia domo.
Jej siostry wyszły ze swojego domu razem ze swoimi kolegami
i towarzyszyli im do ich domu.
Li amas siajn filojn, sed li ne aprobas ilian mallaboremon.
On kocha swoich synów, ale nie aprobuje ich lenistwa.
W wielu wypadkach czasowniki polskie z zaimkiem zwrot­
nym się nie mają znaczenia zwrotności. W czasownikach tych
zaimek się nie pełni funkcji dopełnienia tożsamego znaczenio­
wo z podmiotem.
Przykłady pozornie zwrotnych czasowników: uczyć się ( = ler-
ni), cieszyć się ( = ĝoji), śmiać się ( = ridi), bać się ( = timi),
nudzić się ( = enui), wstydzić się ( = honti).
Pozorną zwrotność zawierają również formy nieosobowe:
pisze się ( = oni skribas), czyta się ( = Oni legas), zna się ( = oni
kónas), zdarza się często, że... ( = ofte okazas, ke...)

51
Uwaga! Właściwa forma zwrotna występuje wtedy, kiedy wy­
konawca czynności jest jednocześnie jej przedmiotem
(odbiorcą skutków tej czynności), np.:
Barbara lavas sin,
Barbara myje się.
Barbara wykonuje czynność (mycia) i jednocześnie
odbiera skutki jej czynności.

Zaimki dzierżawcze przymiotnikowe

Zaimki dzierżawcze przymiotnikowe tworzy się przez doda­
nie do zaimka osobowego końcówki przymiotnikowej -a, która
— podobnie jak i dla przymiotników — odnosi się do wszy­
stkich trzech rodzajów, n p.:
mi-j-a = mia — mój, moja, moje
vi - f a = via — twój, twoja, twoje
li -j-a = lia — jego
śi -f-a = śia — jej
ĝi -j-a = ĝia — jego, jej
ni -|-a — nia — nasz, nasza, nasze
vi -j-a = via — wasz, wasza, wasze
iii -(-a = ilia — ich
Zaimki dzierżawcze przymiotnikowe odmieniają się podobnie
jak przymiotniki, przyjmując w liczbie mnogiej końcówkę -j
(miaj — moi, moje; viaj — wasi — wasze itp.) a w bierniku
liczby pojedynczej i mnogiej końcówkę -n (mian — mojego,
moją, moje; vian — twojego, twoją, twoje; miajn —•. moich,
moje; viajn — Twoich, twoje itp.)

Zaimki dzierżawcze rzeczownikowe

W języku esperanto, oprócz zaimków dzierżawczych przy­
miotnikowych, których używa się z rzeczownikiem jako przy­
da wkę (Via patro loĝas en Varsovio. = Twój ojciec mieszka w
Warszawie) występują również tzw. zaimki dzierżawcze rzeczo­

52
wnikowe, których używa się zamiast rzeczownika jako pod­
miotu, orzecznika lub dopełnienia, np.:
Cu vi deziras tralegi ći tiun libron?
(Czy chcesz przeczytać tę książkę?)
Mi jam tralegis ĝin, ja ĝi estas la mia.
(Jużj ją przeczytałem, przecież to moja „książka”.)
La haroj de Tadeo estas nigraj, la viaj estas grizaj
Włosy Tadeusza są czarne, twoje /„włosy”/ są siwe.
Mi ne sciis, ke ći tiu infano estas la Śia.
Niei wiedziałem, że to dziecko jest jej („dzieckiem”).
Tworzenie zaimków rzeczownych,
przymiotnych i przyslownych
Zaimki rzeczowne, przymiotne i przysłowne tworzy się w
języku,-esperanto za pomocą głoskowych formantów słowo­
twórczych, wskazujących na ściśle określone stosunki, katego­
rie znaczeniowe.
Zaimki rzeczowne i przymiotne

* Bez głoski początkowej, np.: i+ u == iu (ktoś)

53
 Zaimki przyslowne

Elementy słowotwórcze podane po lewej stronie określają

ogólny charakter znaczeniowy, po prawej zaś precyzują okre­
śloną kategorię znaczeniową. Głoska i stanowi eufoniczny ele­
ment łączący.

Zaimki r z e c z o w n e utworzone z tych elementów to np.:

k-f-i-j-u = kiu (kto); k + i+ o == kio (co); p r z y m i ó t n e — to
np.: k-f-i+a = kia (jaki, -a, -e)
/
Zaimki p r z y s l o w n e utworzone wg powyższej zasady
z elementów składowych, to np.: k+ i-j-e = kie (gdzie), itp.*

* Np.: i-f-e = ie (gdzieś)

54
Uwaga! Podobnie jak zaimki wskazujące tiu, tiu ĉi, tio i tio ci,'
wszystkie inne zaimki rzeczowne i przymiotne mogą
przyjmować końcówkę biernika -n. Z zaimków przy-
słownych jedynie zaimki wskazujące m i e j s c e mogą
przyjąć końcówkę biernika -*n i to tylko dla wskaza­
nia k i e r u n k u , np.: kien, tien, ćien, nenien, ien.
Partykuła „ci” w połączeniu z zaimkami
Partykuła ćj. wskazuje na zbliżenie w przestrzeni lub w cza­
sie:
tiu — tamten tiu ĉi (ci tiu) — ten
tie — tam tie ĉi (ci tie) — tutaj
tio — tamto tio ĉi (ći tio) — to
Końcówkę ; biernika w zaimkach przybierających partykułę
ći przyjmuje tylko zaimek, np.:
tiun —tamtego ći tiun —i tego
Sama partykuła ći nigdy nie przyjmuje końcówki biernika.
Uwaga! Partykuła ć,i może być umieszczona dowolnie przed
lub po zaimku, ale w ostatnich latach występuje ten­
dencja do umieszczania ći przed zaimkiem, np.: ći tiu,
ći tie, ći tien.
Praktyczne zastosowanie niektórych zaimków
1. kiu? kto? ...który, ...która, ...które
Kiu kudris ći tiun robon? Kto uszył tę sukienkę?
Mi donas al vi libron, kiu estas tre interesa.
Daję ci książkę, która'jest bardzo interesująca.
Kiun vi pli śatas — Rober ton aŭ Karlon?
Kogo bardziej lubisz — Roberta czy Karola?
Mi donacos al vi fotoaparaton, kiun vi mem elektos.
Podaruję ci aparat fotograficzny, który sam wybierzesz.
Kiujn el ći tiuj libroj vi tralegis lastatempe?
Które, z tych książek przyczytałeś ostatnio?

55
 Mi jam trafoliumis ćiujn librojn, kiujn mi ricevis de vi.
Już przekartkowałem wszystkie książki, które otrzymałem
od ciebie.
2. kio? co? ...co
Kio okazis? Co się stało?
Pri kio vi pensas? O czym myślisz?
Kion vi deziras? Czego sobie życzysz?
Mi faras tion, kio ne plaćaś al mi. Robię to, co mi się nie
podoba.
Mi faras tion, kion mi ne śatas. Robię to, czego nie lubię.
3. Kia? jaki? jaka? jakie? ...jaki, ...jaka, ...jakie
Kia li estas? Jaki on jest?
Li estas tia, kia li aspektas. On jest taki, na jakiego wy­
gląda.
Kian robon śi surhavis? Jaką sukienkę miała na sobie?
Kiajn robojn vi piej śatas? Jakie sukienki najbardziej lu­
bisz?
Ŝi aćetis ćapelon, kian mi śatas. Kupiła kapelusz, jaki lubię.
Ŝi surhavis śuojn, kiajn oni povas aĉeti nur en Parizo.
Miała buty, jakie można kupić tylko w Paryżu.
4. kies? czyj? czyja? czyje? ...którego, ...której
Kies estas ci tiu globkrajono? Czyj jest ten długopis?
Mi retrovis ĉi tiun libron, kies enhavo treege kortuśis min.
Odnalazłem tę książkę, której treść ogromnie wzruszyła
mnie.
5. tiu tamten; ci tiu (— tiu ci) ten
Tiu filmo vere plaćis al mi. Tamten film naprawdę podo­
bał mi się.
Sed ći tiu ankaŭ estas interesa. Ale ten jest również inte­
resujący.

56
 Cu vi povus doni al mi tiun paperon? Czy mógłbyś podać
mi tamten papier?
Eble vi povos uzi ci tiun paperon? Może będziesz mógł
użyć tego papieru?
6. tio tamto, ĉi tio, (= tio ci) to
Kion tio signifas? Co to znaczy?
Mi havas pri tio alian opinion. Mam o tym inne zdanie.
Ni parolis tion kaj alion. Mówiliśmy to i owo.
Uwaga! Zaimków „tiu” i „tio” używa się również w zna­
czeniu „ten, ta, to”, „to’!.
Uwaga! Nie używa się ci tia.
7. tia taki, taka, takie
Kia patrino, tia filino. Jaka matka, taka córka.
Tiajn aferojn vi povas rakonti al iu alia! Takie rzeczy (do­
słownie: sprawy) możesz opowiadać komuś innemu!
8. ties tego, jego, jej
La knabineto ludis kun la pupo kaj subite ties kapo rom-
pigis. Dziewczynka bawiła się lalką i nagle jej głowa (gło­
wa lalki) urwała.
9. ćiu każdy
Ciu havas sian propran guston. Każdy ma swój własny
gust.
Al ćiu infano mi donis bombonon. Każdemu dziecku dałem
cukierka.
Si legis ciun libron, kiun ŝi trovis en la'biblioteko.'Czyta­
ła, każdą książkę, którą znalazła w bibliotece.
Vi povas preni ćiujn miajn notajojn. Możesz wziąć wszy­
stkie moje notatki.
10. ćio wszystko
Mi volas ĉĵon aŭ nenion. Chcę wszystko lub nic.
Nun ĉio farĝis klara. Teraz wszystko stało się jasne.

57
 Ne pri ĉio oni povas paroli kun vi. Nie o wszystkim można
z tobą mówić.
11. ćia wszelki, wszelka, wszelkie
Ne ćian penson oni devus eldiri laŭtvoĉe. Nie wszelką
(każdą) myśl powinno się wypowiadać głośno.
12. ćies każdego; wszystkich
Esperanto estas ćies proprajo. Esperanto jest' własnością
wszystkich.
Cies okuloj larmiĝis. Oczy wszystkich napełniły się łzami.
13. neniu nikt, żaden • “
Uwaga! Cząstka nen- nadaje zaimkom znaczenie przeczą­
ce. W zdaniach przeczących, w których występu­
je zaimek, z cząstką nen- przysłówek przeczący
nje jest zbyteczny i jego stosowanie w tego typu
zdaniach jest błędem.
Neniu estaś ei> la ćambro. Nikogo nie ma w pokoju.
14. nenio nic
Nenio tie plaćis al mi. Nic mi się tam nie podobało.
15. nenia .żaden, nijaki
Nenia suspiro helpos al śi. Żadne wzdychanie jej nie po­
może.
16. nenies niczyj, nikogo
Nenies opiniojn mi akceptas blinde. Niczyich poglądów
nie przyjmuję ślepo.
17. iu ktoś, któryś; pewien; iuj pewni, niektórzy
Iu venis. Ktoś przyszedł.
Tion(diris al mi iu, kiu bonę scias tion. To powiedział mi
ktoś, kto dobrze wie o tym.
luj el la libroj estis disśiritaj. Niektóre z książek były ro­
zerwane.
luj homoj havas apartan talenton por la matematiko. Nie­
którzy ludzie mają szczególny talent do matematyki,

58
18. ia jakiś,, jakaś, jakie
Tie ci estas la kaśita afero. Tutaj jest jakaś ukryta sprawa.
Gi estas ia speco de malbona antaŭsento. To jest jakiś ro­
dzaj złego przeczucia.
Uwaga! Zaimek „iu” (w przeciwieństwie do „ia”) wy­
odrębnia osobę, przedmiot itp. spośród innych. Za­
imek „ia” wskazuje jakąś specjalną cechę osoby,
przedmiotu itp. w odróżnieniu od (innych (podo-'
bnych).
19. io coś
Cu io ne plaćas al vi? Czy coś ci się nie podoba?
Cu vi povus ion diri al mi? Czy mógłbyś mi coś powie­
dzieć?
Pli bona io ol nenio! Lepsze coś niż nic!
Tio ne estas io aparte grava. To nie jest coś szczególnie
ważnego,
Mi rakontos al vi ion. Opowiem ci coś.
Cu mi povus demandi pri io? Czy mógłbym zapytać o coś?
20. ies czyjś
Oni ne devus ĝoji pri ies malfelićo. Nie powinno się cie­
szyć czyimś nieszczęściem.
21. kie? gdzie? ...kie ...gdzie
Kie li loĝas? Gdzie on mieszka?
Mi ne scias, kie li loĝas. Nie wiem, gdzie on mieszka.
Uwaga! W połączeniu z końcówką -n powstaje nowy za­
imek kien (dokąd), np.:
Kien vi iras? Dokąd idziesz?
Mi ne scias, kien li iras. Nie wiem, dokąd on
idzie. v
22. kial? dlaczego? ...dlaczego
Kial vi ne telefonis al mi hieraŭ? Dlaczego nie zadzwoni­
łeś do mnie wczoraj?
Mi ne povas diri al vi, kial mi ne telefonis.
Nie mogę ci powiedzieć dlaczego nie zadzwoniłem.

59
23. kiam? kiedy? ...kiedy
Kiam ni intervidiĝos? Kiedy się zobaczymy?
Ni intervidiĝos, kiam vi havos iom da tempo.
Zobaczymy się, kiedy będziesz miał trochę czasu.
24. kieł? jak? ...jak
Kieł vi fartas? Jak się miewasz?
Cu vi povas rakonti, kieł vi faris tion? Czy możesz opo­
wiedzieć jak to zrobiłeś?
25. kiom? ile? ...ile
Kiom ĝi kostas? Ile to (on, ona, ono) kosztuje?
Kiom mi śuldas al vi? Ile ci jestem dłużny?
Mi pruntedonos al vi tiom da mono, kiom vi deziras.
Pożyczę ci tyle pieniędzy, ile sobie życzysz.
26. tie tam; ĉi tie ( = tie ci) tutaj
Tie restis nur dek zlotoj. Tam pozostało tylko dziesięć zło­
tych.
Ci tie loĝas nur lia nevo. Tutaj mieszka tylko jego siostrze­
niec.
Uwaga! W połączeniu z końcówką -h powstają nowe za­
imki : tien (w tamtym kierunku, tam) i ci tien —
= tien ći (w tym kierunku, tutaj), np.:
Mi ne iros tien. Nie pójdę tam.
Venu ci tien! Przyjdź tutaj!
27. tial dlaczego
Mi ne forveturos tien tial, ke mi ne povas.
Nie pojadę tam dlatego, że nie mogę.
28. tiam wtedy, wówczas
Ŝi proksimiĝis kaj tiam mi kisis śian manon. Zbliżyła się
i wtedy pocałowałem ją w rękę.
29. tiel tak, w ten sposób (używa się również: ci tiel)
Si aspektis tiel bele, ke mi tuj enamiĝis al śi.
Wyglądała tak pięknie, że natychmiast się w niej zakocha­
łem.

60
 Ĉi tiel vi ne atingos la celon! W ten sposób nie osiągniesz
celu!
30. tiom tyle, taka ilość
Mi ne havas tijom da mono. Nie mam tyle pieniędzy.
31. ćie wszędzie
Similajn domojn oni povas trovi laŭvorte ĉie.
Podobne domy można znaleźć dosłownie wszędzie.
Uwaga! W połączeniu z końcówką -n powstaje nowy za­
imek cień (w każdym kierunku, wszędzie), np.:
Konante Esperanton vi povas forveturi ĉien kaj
ĉie vi interkompreniĝos. Znając esperanto możesz
pojechać wszędzie i wszędzie się porozumiesz.
32. ćial z każdego powodu, z każdej przyczyny
La lernado de ĉi tiu lingvo estas ćial rekomendinda. Na­
uka tego języka jest pod każdym względem godna polece­
nia.
33. ćiam zawsze
Li ćiam memoras pri vi. On zawsze pamięta o tobie.
34. ciel w każdy sposób, na wszelki sposób
Ci tiu agado estas ciel subteninda. Ta działalność zasługu­
je na wszelkie poparcie, (dosł. jest na wszelki sposób go­
dna poparcia)
35. ćiom wszystko, wszelka ilość
Kiom da pomoj vi deziras? Ćiom! Ile jabłek Chcesz? Wszy­
stkie!
36. nenie nigdzie (patrz poz. 13 — neniu)
Mi vidis lin nenie. Nie widziałem go nigdzie.
Uwaga! W połączeniu z końcówką -n powstaje nowy za­
imek nenien (w żadnym kierunku, nigdzie), np.:
Kien vi iros hodiaŭ vespere? Nenien! Mi iros ne­
nien! Dokąd pójdziesz dzisiaj wieczorem? Nigdzie!
Nigdzie nie pójdę!

61
37. nenial bez przyczyny, bez żadnego powodu
Uwaga! Zaimek ten nie znalazł do tej pory praktycznego
zastosowania.
38. neniam nigdy
Mi neniam pruntedonas monon. Nigdy nie pożyczam (ko­
muś) pieniędzy.
39. neniel w żaden sposób
Neniel mi povas helpi al vi. W żaden sposób nie mogę ci
pomóc.
40. neniom nic, żadna ilość
Cu vi havas.iom da mono? Neniom! Czy masz trochę pie­
niędzy? Nic! (żadnej ilości)
41. ie gdzieś
Ie perdiĝis mia plumo. Gdzieś zgubiło się moje pióro.
Uwaga! W połączeniu z końcówką -n powstaje nowy za­
imek ien (w jakimś kierunku, dokądś), n p .:,
Certe mi forveturos ien, sed mi ankoraŭ ne deci-
dis pri tio. Z pewnością wyjadę dokądś, ale 'je­
szcze nie zdecydowałem o tym.
42. ial z jakiegoś powodu
Homoj ial rigardas lin malfide. Ludzie z jakiegoś powodu
spoglądają na niego z nieufnością.
43. iam kiedyś
lam mi certe parolos Esperanton tutę korekte. Kiedyś z
pewnością będę mówił po esperancku zupełnie poprawnie.
44. iel w jakiś sposób
Cu vi povus iel helpi al mi? Czy mógłbyś w jakiś sposób
pomóc mi?
45. iom trochę
Mi povas iom helpi. Mogę trochę pomóc.
Uwaga! W połączeniu z przyrostkiem -et utworzono nowy
zaimek' iomete (troszeczkę), np.: Cu vi povas iome-
te helpi? Czy możesz troszeczkę pomóc?

62
 Zaimek ĉiu w funkcji przedrostka

Zaimek ćiu (każdy) występuje w 'funkcji przedrostka głów­

nie z okolicznikami czasu:
vespere — wieczorem ĉiuvespere — każdego wieczora
tage — w dzień ćiutage — codziennie
lunde — w poniedziałek ćiulunde — w każdy
poniedziałek
sabate — w sobotę ćiusabate — w każdą sobotę
 Tabela zaimków rzeczownych, przymiotnych i przysłownych

64
• ■
-es
-u -o -a -e -al -am -el -om
przyna­
osoba rzecz jakość miejsce przyczyna czas sposób ilość
leżność .
nieokre­ iu io ia ies ie ial iam iel iom
ślone ktoś, ; COŚ jakiś czyjś gdzieś dlaczegoś kiedyś jakoś trochę,
■! któryś nieco
1
k- kiu kio kia kies kie kial kiam kieł kiom
py tające, kto, co jaki czyj gdzie dlaczego kiedy jak ile
względne który

t- tiu tio tia ties tie tial tiam tiel tiom

wskazu- tamten tamto, - taki tamtego, tam, dlatego wtedy tak, w ten tyle
jące ten to tego tu sposób

Ĉ- ciu ćio ćia cies ćie ćial ciam ciel ćiom

upowszech- każdy wszyst­ wszelki każdego wszędzie z każdego zawsze każdym wszelka
niające ko powodu - sposobem ilość

nen- 1 neniu nenio nenia nenies nenie nenial neniam neniel neniom
przeczące nikt, nic nijaki, niczyj nigdzie z żadnego nigdy w żaden żadna
żaden żaden nikogo powodu sposób ilość
 CZASOWNIK

Bezokolicznik

Bezokolicznik wszystkich czasowników esperanckich posiada

końcówkę -i, n p.:
esti —być ‘ labori — pracować
studi —studiować lerni — uczyć się
ofici — urzędować fari — robić, czynić

Czas teraźniejszy czasowników

Formy osobowe czasu teraźniejszego mają końcówkę -as dla

wszystkich osób liczby pojedynczej i mnogiej. Wobec jednej
końcówki koniugacyjnej, poszczególne formy osobowe czaso­
wnika poprzedza się — jeśli nie został użyty rzeczownik — od­
powiednimi zaimkami osobowymi, np.:

esti — być labori — pracować

mi (ja) jestem mi (ja) pracuję
vi (ty) jesteś vi (ty) pracujesz
li on jest li on pracuje
śi ona jest śi ona pracuje
—estas orij onaj ono jes^. -laboras Qn> ona; ono pracuj e
ĝi ĝi
ni (my) jesteśmy ni (my) pracujemy
vi (wy) jesteście vi (wy) pracuj ećie
iii oni, one są iii oni, one pracują

Uwaga! W ten sam sposób odmieniają się wszystkie czasowniki

esperanckie; czasowników nieprawidłowych nie ma.

65
 Czas przeszły czasowników
Cechą czasu przeszłego jest końcówka -is, którą przybierają
wszystkie formy osobowe liczby pojedynczej i mnogiej, np.:
. aćeti — kupić
mi (ja) kupiłem
vi (ty) kupiłeś
li on kupił
śi ona
-aĉetis on, ona, ono kupił (-a, -o)
ĝi
ni (my) kupiliśmy
vi (wy) kupiliście
iii oni, one kupiły

- Czas przyszły
Formy osobowe czasu przeszłego mają końcówkę -os; doty­
czy ona wszystkich osób w liczbie pojedynczej i mnogiej, np.:
aćeti — kupić
mi (ja) kupię
vi (ty) kupisz
li on kupi
śi ona kupi
—aćetos on, ona ono kupi
ĝi
ni (my) kupimy
vi (wy) kupicie
iii oni, one kupią

Tryb rozkazujący
Tryb rozkazujący czasowników tworzy się za pomocą koń­
cówki -u, dotyczącej wszystkich osób.
iri . — iść - iru! — chodź!
chodźcie!
idź! idźcie!

66
aŭskulti — słuchać aŭskultu! — słuchaj!
słuchajcie!
lerni — uczyć się lernu! — ucz się!
uczcie się!

W drugiej osobie liczby pojedynczej i mnogiej nie stawiamy

zaimka osobowego, natomiast w pozostałych osobach zaimki
osobowe są niezbędne do skonkretyzowania osoby, np,:

Liczba pojedyncza

mi skribu! — niech'ja piszę!

skribu! — pisz!
li skribu! — niech on pisze!
śi skribu! — niech ona pisze!
ĝi skribu! — niech on, ona, ono pisze!

Liczba mnoga

ni skribu! — piszmy!
skribu! — piszcie!
iii skribu! — niech oni, one piszą!

Za pomocą form trybu rozkazującego wyrażamy nie tylko

rozkazy, np.: Skribu ći tiun frazon! Napisz to zdanie! — ale
także prośby, np.: Venu al mi posttagmeze! Przyjdź do mnie
po południu!

Przy wyrażaniu prośby najczęściej stosuje się formę bonvolu

(zechciej, zechciejcie, racz, raczcie), np.: Bonvolu veni al mi
posttagmeze. Zechciej przyjść do mnie po południu.

Tryb przypuszczający

Tryb przypuszczający tworzy się za pomocą końcówki -us:

67
 Liczba pojedyncza

nu (ja) pisałbym
vi (ty) pisałbyś
li -skribus on pisałby
śi ona pisałaby
Śi ono pisałoby (zob. ĝi, str. 48)

Liczba mnoga

m (my) pisalibyśmy
vi —skribus (wy) pisalibyście
iii oni (one) pisaliby (pisałyby)

Form trybu przypuszczającego używa się w znaczeniu czyn­

ności przypuszczalnej (możliwej lub niemożliwej do spełnie­
nia), np.: Li farus tion, se li scipovus. Zrobiłby to, jeżeli by
potrafił. — lub w znaczeniu życzenia, np.: Mi volonte irus al
kinejo. Chętnie poszedłbym do kina.

Czasowniki nieosobowe

Formę nieosobową czasownika tworzy się za pomocą zaimka

oni i słowa osobowego danego czasownika w czasie przeszłym,
teraźniejszym lub przyszłym:

czas przeszły
oni diris — powiedziano
oni povis — można było
oni devis — trzeba było

czas teraźniejszy
oni diras — mówi się, mówią
oni povas — można
oni devas — trzeba
 czas przyszły
oni diros — będzie się mówiło
oni povos — będzie można
oni devos — trzeba będzie
i

Uwaga! Zaimek nieosobowy oni odnosi się zarówno do liczby

pojedynczej, jak i mnogiej, np.:
Oni devas esti singarda. — Trzeba być ostrożnym.
Oni devas esti singardaj. „ ,,

Formę przeczącą czasowników nieosobowych tworzy się za

pomocą przysłówka ne, np.:
oni ne diras — nie mówi się
oni ne povas — nie można
oni ne devas — nie trzeba
nie musi się
oni ne diris — nie powiedziano
oni ne povis — nie można było
oni ne devis — nie trzeba było
oni ne diros — nie powie się
oni ne povos — nie będzie można
oni ne devos — nie będzie się musiało

Forma przecząca czasowników nieosobowych powstaje rów­

nież w wyniku połączeń z zaimkami przeczącymi z nen-, np.;
nenion oni povas fari — nic nie można zrobić
nenie oni povas trovi similan ŝtofon — nigdzie nie można
znaleźć podobnego materiału

Czasowniki wyrażające czynności i stan

W języku esperanto występują czasowniki nazywające czyn­

ność i czasowniki wyrażające stan.

69
 Przykłady czasowników nazywających czynność:
skribi — pisać legi — czytać
trinki — pić manĝi — jeść

Do tej samej grupy zaliczamy czasowniki wyrażające czyn­

ność w sposób pośredni:
deziri — pragnąć, życzyć sobie
voli —- chcieć

Przykłady czasowników wyrażających stan:

kusi — leżeć esti — być

pendi — wisieć troviĝi — znajdować się
Czasowniki przechodnie i nieprzechodnie

W języku esperanto czasowniki dzielimy na przechodnie i

nieprzechodnie. Do przechodnich zalicza się te czasowniki, któ­
rych czynność lub stan przechodzi z jednego przedmiotu na
drugi, np.: „Matka kocha córkę”. Stan duchowy matki, jej
uczucia, przelewają się na córkę.
Innym przykład: „Nauczycielka uczy dzieci”. Czynność tej
nauczycielki, jej praca przechodzi na dzieci.
Do czasowników nieprzechodnich zalicza się te czasowniki,
których czynności lub stany nie przechodzą bezpośrednio z
jednego przedmiotu na drugi, np.: Robotnik pracuje. Karol od­
poczywa.
Jeśli mamy wątpliwość czy dany czasownik należy zaliczyć
do przechodnich, upewnijmy się co do tego przez przekształ­
cenie zdania (w którym występuje) ze strony czynnej na bier­
ną, np.: •
Karol czyta książkę. ‘
Strona bierna:
Książka jest czytana przez Karola,

70
V
Możemy więc stwierdzić, że czasownik „legi” zalicza się do
przechodnich, czasownik ten nazywa czynność. Po orzeczeniu
wyrażonym czasownikiem przechodnim nazywającym czyn­
ność — dopełnienie bliższe występuje w bierniku (akuzativo).
Wyznacznikiem biernika jest końcówka -n, którą dodaje się
do mianownika liczby pojedynczej lub mnogiej, np.:
skribi leteron — pisać list
skribi leterojn — pisać listy
legi libron — czytać książkę
legi librojn — czytać książki
Przykładowe zdanie:
Karlo legas libron. Karol czyta książkę.
Rozważmy inny przykład:
Karol wypoczywa w parku. Karlo ripozas en parko.
W zdaniu tym zamiana strony czynnej na bierną nie uda
nam się, więc czasownik „wypoczywa” (ripozas) jest nieprze-
chodni.
Janina Żlabowa w swej „Gramatyce języka polskiego”
(PWN, 1960 r.) do czasowników przechodnich zaliczyła czaso­
wniki „rządzące bezpośrednio (bez pośrednictwa przyimków)
dopełnieniem”. I podała m.in. następujące przykłady:
Znać swój przedmiot, (kogo? co?)
Głosić postępowe poglądy, (kogo? co?)
J. Żlabowa wprowadziła ponadto czasowniki „pośrednio
przechodnie”, do których zaliczyła czasowniki „rządzące dopeł­
nieniem za pośrednictwem przyimków” . Przykład:
Patrzeć na krajobraz.
Jeśli przyjmiemy ten podział również w języku esperanto,
to dopełnienie bliższe w bierniku (-n) występuje po czasowni­
kach przechodnich. Przykłady:
koni libron — znać książkę
koni libro jn — znać książki

71
 rigardi (la) pejzaĝon — patrzeć na krajobraz
rigardi (la) pejzaĝojn — oglądać krajobrazy
Uwaga! Dopełnienie bliższe tym różni się od dopełnienia dal­
szego, że (wg prof. Klemensiewicza) „dopełnienie
bliższe w zdaniu przekształconym ze strony czynnej
na bierną staje się podmiotem,- rtp.: Ojciec prowadzi
syna — Syn jest prowadzony przez ojca. Choremu po­
dano wodę — Woda została podana choremu”.
Po przeczeniu wyrażonym czasownikiem przechodnim za­
przeczonym dopełnienie bliższe również występuje w bierniku,
tak w liczbie pojedynczej, jak i mnogiej, np.:
Mi legas libron. — Czytam książkę.
Mi ne legas librdn. — Nie czytam książki.
Mi legas gazetojn. — Czytam gazety.
Mi ne legas gazetojn. — Nie czytam gazet.
W bierniku występują'również imiona własne i nazwy geo­
graficzne, przy czym do nazw zakończonych spółgłoską dodaje
się końcówkę rzeczownikową -o, a dopiero potem końcówkę
biernika, np.:
Mi ŝatas Varsovion. — Lubię Warszawę.
Li volonte legas Schiller-on. On chętnie czyta Schillera.
Tiajn herkulojn oni renkontas nun malofte. — Takich herku­
lesów spotyka się teraz rzadko.
W języku esperanto różnica między dopełnieniem bliższym
a dalszym jest niekiedy tylko formalna, gdyż pod względem
znaczeniowym obie formy są identyczno, np.:
rememori ion = rememori pri io (pamiętać coś, o czymś)
danki iun — danki al iu (dziękować komuś)
peti ion — peti pri io (prosić coś, o coś)
Istnieje pewna niewielka grupa czasowników, które mogą
występować jako przechodnie i zarazem nieprzechodnie, np.:
partopreni ion — partopreni en io (uczestniczyć w czymś)
ridi ion — ridi pri io (śmiać się z czegoś)

72
simpatii iun — simpatii al iu (darzyć kogoś sympatią).
Po czasowniku przechodnim nie mogą występować obok sie­
bie dwa dopełnienia bliższe. Nie można więc powiedzieć:
instrui iun ion, komisii iun ion, itp.
Należy powiedzieć:
instrui ion al iu (nauczyć coś kogoś)
komisii ion al iu (zlecić coś komuś)
Analogicznie:
pardoni ion al iu (wybaczyć coś komuś)
persvadi ion al iu (przekonać kogoś o czymś, wmówić coś ko­
muś)
pagi ion al iu (zapłacić coś komuś)
pagi ion per io (zapłacić coś czymś)
Biernik po rzeczownikach i przysłówkach pochodnych z koń­
cówką -e wskazuje kierunek ruchu, np.:
forveturi Parizon — wyjechać do Paryża
iri hej men — iść (pójść) do domu
Na stronie 30 wspomniano o użyciu biernika po przyimkach.
Oto dalsze przykłady:
Li estas en la lernejo — li venis en la lernejon.
Gi estas ekster la urbo — śi elportis ĝin ekster la urbon.
Li estas inter la knaboj — li kuris inter la knabojn.
La sako estas, ĉirkaŭ lia lumbo — li metis la sakon ĉirkaŭ
sian lumbon.
Uwaga 1: Wyrażenie przyimkowe z biernikiem ma dwa zna­
czenia — wskazuje kierunek ruchu i cel.
Uwaga 2: Nigdy nie należy używać biernika po przyimkach
wskazujących ruch: DE, EL, PRETER, AL, GIS.
Uwaga 3: Po przyimku TRA nie używa się biernika, ponie­
waż -przyimek ten wskazuje ruch. Zamenhof uży­
wał niekiedy TRA z biernikiem dla podkreślenia,
że po przebyciu pewnej drogi ruch trwa nadal, np.:

73
 rigardi tra la fenestron. Jest to jednak zupełnie
zbyteczne i współcześni autorzy nie stosują tej za­
sady.
Uwaga 4: Czasowniki z TRA w funkcji przedrostka stają się
przechodnimi i, siłą rzeczy, występuje po nich
biernik, np.: tradormi la nokton — przespać noc;
tralabori la tagón — przepracować dzień.
Niestety jest tu kilka wyjątków, bowiem niektóre
czasowniki z TRA w funkcji przedrostka są jed­
nocześnie przechodnie i nieprzechodnie np.:
Mi tranoktis en hotelo. — Przenocowałem w ho­
telu.
Mi tranoktis la nokton en hotelo.
Mi travintris en mia domo en Zakopane. — Prze­
zimowałem w moim domu w Zakopanem.
Mi travintris la vintron en mia domo en Zakopane.
Uwaga 5: Po przyimku KONTRAŬ (który jak wiadomo ma
kilka znaczeń) biernik precyzuje kierunek ruchu,
np.:'
Mi pafis kontraŭ la arbo. — Strzeliłem naprzeciw­
ko, drzewa. Mi pafis kontraŭ la arbon. — Strzeli­
łem do drzewa. (W kierunku drzewa).
Uwaga . 6: W wyrażeniach łączących przysłówek z przyim-
kiem, (np. : honore al, favore al, kompare kun, me-
ze de) jeśli występuje w nich przysłówek odczaso-
wnikowy — przyimek można zastąpić biernikiem,
n p.:
rilate al via letero = rilate vian leteron
responde al via letero — responde vian leteron.
Uwaga 7: Po przyimku PO, który wyraża rozdział, dystrybu-
■cję na równe części, Zamenhof używał raz miano­
wnika, raz biernika, np.:
Al ćiu infano mi donis po tri pomoj.
Al ćiu li donis po kvin dolarojn.
Obecnię po przyimku PO przeważa użycie biernika,
jeśli dopełnieniem rządzi czasownik przechodni.

74
Uwaga 8: Nie zaleca się użycia biernika po przyimku CE1
Uwaga 9: Okoliczniki miary wyraża się za pomocą biernika,
np.:
Li kuris dek kilometrojn. — On przebiegł 10 kilo­
metrów.
La libro kostas dudek zlotojn. — Książka kosztuje
20 złotych.
Lia filino pezas 30 kilogramojn. — Jego córka wa­
ży 30 kilogramów.
Ŝi troviĝas nur tri paśojn de la sojlo. Ona znaj­
duje się tylko trzy kroki od progu.
Uwaga 10: W miarę potrzeby końcówkę biernika -n przyjmu­
ją również przymiotniki, zaimki, liczebniki porząd­
kowe. W bierniku mogą wystąpić również zaimki
pytające, np.:
Kion vi legas?'— Co czytasz?
Mi legas libron. — Czytam książkę.
Kian libron vi legas? — Jaką książkę*czytasz?
Mi legas historian libron. — Czytam książkę histo­
ryczną.
Kiun libron vi legas? — Jaką (którą) książkę czy­
tasz?
„La Faraonon”, — „Faraona”.

Czasowniki jednokrotne i częstotliwe

Czasowniki częstotliwe tworzy się z czasowników jednokrot­
nych za pomocą przyrostka -ad, np.:
dormi — spać dormadi — sypiać
skribi — pisać skribadi — pisywać
legi — czytać legadi — czytywać
Uwaga! Częstotliwość można wyrazić również za pomocą od­
powiednich przysłówków, np.:
ofte skribi — często pisać
malofte skribi — rzadko pisać

75
 Postać dokonana i niedokonana czasowników

Czasowniki nazywające czynności lub stany mają różne od­

cienie znaczeniowe. Oto kilka przykładów:
Czasowniki wynikowe (pełny lub częściowy wynik czyn­
ności), np.: difekti (uszkodzić), fermi (zamknąć), trovi (znaleźć),
rimarki (zauważyć).
Czasowniki niewynikowe (nie pozostawiające żadnego wyni­
ku), np.: koni (znać), kredi (wierzyć), rigardi (patrzeć), śati
(lubić).
Czasowniki mieszane (pozostawiają mniej lub więcej zauwa­
żalny wynik czynności), np.: skribi (pisać), konstrui (budować),
desegni (rysować), legi (czytać).
Proszę zwrócić uwagę na to, że czasowniki wynikowe mają
postać dokonaną, a więc nazywają czynność (lub stan), która
w całości lub w części skończyła się. Czasowniki niewynikowe
i mieszane mają postać niedokonaną, a więc nazywają czyn­
ność (lub stan), który się nie skończył ani w części, ani w ca­
łości.
Postać dokonaną nadaje się czasownikom niewynikowym i
mieszanym za pomocą następujących przedrostków: al-, de-,
en-, kun-, per-, pri-, sur-, tra-, trans- (według analizy prof.
K. Kalocsaya, „Vojaĝo inter la tempoj”).
Przedrostek el- oznacza:
a) pełne wykonanie pracy aż do osiągnięcia celu: elbaki (wy­
piec np. ciasto), elbori ( = trabori) wyborować, elbrodi (wy­
haftować, elćarpenti (wyciosać),, eldraśi (wymłócić), elfajli
(wypiłować), elfari (wyrobić), elfandi (wytopić), elforĝi (wy­
kuć), elformi (wykształtować), elgladi (wyprasować), elglati-
gi. (wygładzić), elknedi (wygnieść, np. ciasto), elkuri (wy­
biec), elraboti (wyheblować), elrosti (wypiec, np. pieczeń',
elśpini (wyprząść; wysnuć np. wniosek), elteksi (utkać;,
eltorni (wytoczyć na tokarce);

76
b) pełne wykonanie czynności aż do osiągnięcia konkretnego
wyniku, np.: elaŭskulti (wysłuchać), eldemandi (wypytać),
eldikti (podyktować — do końca), eldiri (wypowiedzieć), el-
dresi (wytresować), elfumi (wypalić np. papierosa), elkanti
(wyśpiewać), ellegi (wyczytać), ellerni (nauczyć się, wyu­
czyć się), elpagi (wypłacić), elplori (wypłakać);
c) pełniejsze podkreślenie wyniku, czynności np.: elalmozi
(wyżebrać), elesplori (wybadać), elfari (wywąchać, wywę­
szyć), elfegi (wypielęgnować), elĝermi (wykiełkować), eli-
magi (wyobrazić sobie), elkalkuli (wyliczyć), elklopodi (wy­
starać się), elkuraci (wyleczyć), elmontri (wykazać), elpensi
(wymyśleć), elpeti (wyprosić), elserći (wyszukać).
Przedrostek for- stosuje się, kiedy mówi się o usunięciu lub
zniszczeniu czegoś, np.: fordiboći monon (przehulać pieniądze),
fordrinki monon (przepić pieniądze), forfuśi (sknocić, sparta­
czyć), forkaśi (ukryć), forśteli (ukraść),, forrabi (zrabować), for-
velki (zwiędnąć), forviŝi (wytrzeć).

Przedrostek en- znajduje zastosowanie w czasownikach ozna­

czających włączenie, wprowadzenie do czegoś, wprowadzenie
do środka, jego użycie ilustrują następujące przykłady: engluti
(połknąć), enskribi (wpisać), enśargi (załadować), enśtopi (za­
tkać), envindi (zawinąć w pieluszki).
Przedrostek de- znajduje zastosowanie w czasownikach
wskazujących usunięcie czegoś, np.: delavi malpuron (zmyć
brud), detranći (odciąć), derazi barbon (zgolić brodę), defali
(odpaść), deklini (ódchylić), demeti (odłożyć), demeti veston
(zdjąć ubranie), deverŝi (odlać).
Przedrostek kun- nadaje postać dokonaną czasownikom o-
znaczającym połączenie, złączenie, oznacza działanie w tym
samym celu, np.: kunmeti (złożyć, położyć razem), kunnajli tra-
bojn (zbić gwoździami deski), kunpreni (zabrać ze sobą); kun-
batali (wspólnie, razem walczyć), kunlabori (współpracować),
kunagi (współdziałać), kunveni (zbierać się, schodzić się).

77
 Przedrostek per- występuje w czasownikach oznaczających
osiągnięcie, zdobycie czegoś w wyniku czynności, n p .: perlabo-
ri monon (zarobić pieniądze), permiliti (zawojować).
Przedrostek per- nadaje postać dokonaną czasownikom nie-
wynikowym i mieszanym, np.: perdesegni (wyrysować), per-
konstrui (wybudować), perpentri (wymalować), perprodukti
(wyprodukować), perskribi (napisać), perskulpti (wyrzeźbić).
Uwaga! W tym drugim znaczeniu bardziej zaleca się stosowa­
nie przedrostka el*.
Przedrostek pri- tworzy postać dokonaną i czasowniki nie-
przechodnie zamienia na przechodnie, np.: prisemi kampon
(obsiać pole), priśteli iun (okraść kogoś), pritondi kapon (o-
strzyc głowę), pritranći arbon (przyciąć drzewo), ale: detondi
branćon — odciąć gałąź, priskribi (opisać), priparoli (omówić),
pripensi (przemyśleć), prikanti (opiewać).
Uwaga! Prof. K. Kalocsay zaproponował szersze (analogiczne)
wykorzystanie tego przedrostka, np.: pribani infanon
(wykąpać dziecko), prilavi sin (umyć się), prilavi ma-
non (umyć rękę), ale: delavi malpuron — zmyć brud,
prirazi sin (ogolić się).
W ten sposób można bardzo dokładnie określić postać
dokonaną *— kombi sin — czesać się, prikombi sin —
uczesać się.
Przedrostki sur- tra- trans- również znajdują zastosowanie
w nadawaniu czasownikom postaci dokonanej, np.: surmeti
veston (włożyć ubranie), suriri montopinton (wejść na szczyt
góry), trabori (przeborować, przewiercić), tralabori (przepra­
cować), tranokti (przenocować), trapasi (przebyć), tratranći
(przeciąć), transplanti (przesadzić), transverŝi (przelać).
Uwaga! Wśród przedrostków nadających czasownikom postać
dokonaną znajduje się jeszcze gis- (aż, aż do końca),
np.': ĝisiri la riveron (dojść do rzeki),' ĝisvivi la mo-

78
 menton (dożyć chwili), ĝisfini la laboron (dokończyć
pracę), ĝisatendi la alvenon (doczekać się przybycia).
Uwaga! Niektórzy esperantyści, aby nadać czasownikom po­
stać dokonaną — nagminnie stosują pseudoprzedro-
stek fin- (od „fino” koniec), co — w świetle szczegó­
łowej analizy przeprowadzonej przez prof: K. Kaloc-
saya — jest błędem i nie należy tego naśladować.
Uwaga! W Polsce spotyka się często błędne użycie przedrostka
ek- dla nadania postaci dokonanej. Polacy naduży­
wają ek- w czasownikach będących odpowiednikiem
polskich czasowników na -ować o tematach obcojęzy­
kowych^; przedrostkiem za-; rzeczywiście przedrostek
ten w języku polskim nadaje tym czasownikom zna­
mię dokonaności, natomiast w esperancie — w połą­
czeniu z tym rodzajem czasowników — jest to ple-
onazm, który razi, a nawet może spowodować nie­
jasność, np.r „ekobservi” wcale nie znaczy „zaobser­
wować”, jak to się niektórym wydaje, ale „zacząć,
obserwować”. Podobnie „ekgarantii” nie znaczy „za­
gwarantować” i „ekreklami” — zareklamować. Wy­
starczy powiedzieć „garantii”, „reklami”.
 IMIESŁOWY

W języku esperanto istnieją imiesłowy czynne i bierne:

a) rzeczowne (z końcówką -o)

b) przymiotne (z końcówką -a)
c) przysłowne (z końcówką -ej,1
Imiesłowy czynne
Imiesłów teraźniejszy (formant -ant)
legi — czytać leganto — czytelnik; ten który czyta
leganta — czytający
legante — czytając
Imiesłów przeszły (formant -int)
ataki (za)atakować atakinto — ten, który (za)atakował
atakinta — taki, który (za)atakował
atakinte — (za)atakowawszy
Imiesłów przyszły (formant -ont)
posedi — posiadać
posedonto — ten, który będzie posiadać
posedonta — taki, który będzie posia-
, Bać, posiadający w przy­
szłości
posedonte — posiadając (w przyszłości)
Imiesłowy bierne
Imiesłów teraźniejszy (formant -at)
ami— kochać amato — ten, który jest kochany
amata — kochany
amate — będąc kochanym

80
 Imiesłów przeszły (formant -it)
savi — (u)ratować, savito — ten, który został uratowany
savita — uratowany
savite — zostawszy uratowanym
Imiesłów przyszły (formant -ot)
distingi — wyróżnić
distingoto — ten, który będzie wy­
różniony
distingota — wyróżniony (w przy­
szłości)
distingote —: będąc wyróżnionym (w
przyszłości)

Przykłady zastosowania imiesłowów czynnych

1. imiesłowy rzeczowne:
La leganto devus koni tiajn aferojn. Czytelnik powinien
znać takie sprawy.
La tradukinto faris evidentan eraron. Tłumacz (dosł. ten,
który przetłumaczył) zrobił oczywisty błąd.
Li estas posedonto de nova. domo. On jest posiadaczem (tym,
który będzie posiadać) nowego domu.
La produktinto de la maśino forgesis aldoni instrukcion pri
ĝia uzado: Producent (ten, który wyprodukował) maszyny
zapomniał dodać instrukcję na temat jej użycia.
2. imiesłowy przymiotne:
La viro leganta libron tutę ne rimarkis min. Mężczyzna czy­
tający książkę zupełnie nie zauważył mnie.
La viro atakinta ci tiun knabinon ne rimarkis, ke li estas
observata. Mężczyzna, który zaatakował tę dziewczynę nie
zauważył, że jest obserwowany.
Mia najbaro forveturonta al Parizo tre intense lernas nun
la francan lingvon. Mój sąsiad mający wyjechać do Paryża
bardzo intensywnie uczy się teraz języka francuskiego.,

81
3. imiesłowy przysłowne:
Śi pasigas sdan liberan tempon leganie libro jn, On spędza
swój wolny czas czytając książki (na czytaniu książek).
Proksimiĝinte al mi li afable salutis min. Zbliżywszy się do
mnie uprzejmie pozdrowił mnie.
Trovinte en la kuirejo pomojn mi tuj ‘formanĝis ilin. Znalaz-
wszy w kuchni jabłka zaraz je zjadłem.
Forveturonte al Parizo mi lernas nun la francan lingvon.
Mając wyjechać do Paryża uczę się teraz języka francuskie­
go.
Vizitonte mian malsanan koleginon mi aćetis florojn. Mając
odwiedzić moją chorą koleżankę kupiłem kwiaty.
Uwaga! Imiesłów czynny zastępuje często bezokolicznik w do­
pełnieniach, np.: Mi vidis lin bati infanon = Mi vidis
lin batanta infanon. Widziałem go, jak bił dziecko.

Przykłady zastosowania imiesłowów biernych

# '
1. imiesłowy rzeczowne:
La batato tutę ne kriis. Bity (osoba bita) wcale nie krzyczał.
Mia konato malaperis. Mój znajomy (znajoma osoba) znik­
nął.
La kritikito foriris el la salonego. Skrytykowany (osoba
skrytykowana) wyszła z sali.
La distingoto proksimiĝis al la prezidanto. Wyróżniony (ma­
jący być wyróżnionym) zbliżył się do przewodniczącego.
2. imiesłowy przymiotne:
La batata knabo tutę ne kriis. Bity chłopiec wcale nie krzy­
czał.
La batita infano kuŝis senmove. Zbite dziecko leżało bez
ruchu.

82
 La premiota klubano proksimiĝis al la prezidanto. Nagro­
dzony (mający być nagrodzonym) członek klubu zbliżył się
do przewodniczącego.
3. imiesłowy przysłowne:
Informate de la prezidanto mi sciis pri ĉiuj novaj iniciatoj
- d e nia klubo. Będąc informowanym przez1przewodniczące­
go wiedziałem o wszystkich nowych inicjatywach naszego
klubu.
Informite pri lia alveno mi orgąnizis renkontiĝon kun niaj
estraranoj. Będąc poinformowanym o jego' przyjeździe zor­
ganizowałem spotkanie z członkami naszego zarządu.
Premiote mi iris al la tablo de la prezidanto. Mając być na­
grodzonym udałem się. do stołu przewodniczącego.
Uwaga! Przyimek de po imiesłowach biernych przymiotniko­
wych i przysłówkowych znaczy „przez”, np.: infano
kisata de la patrino = dziecko całowane przez matkę;
informite de la sekretario = będąc poinformowanym
przez sekretarza.

Czasy złożone strony biernej

Oprócz czasów prostych (końcówki osobowe -as, -is, -os), ist­
nieją w języku esperanto tzw. czasy złożone, które tworzy się
za pomocą czasownika posiłkowego esti i imiesłowów przymiot­
nikowych.
1. czas przeszły niedokonany (konstrukcja: estis -ata) wskazuje
czynność trwającą lub powtarzającą się w przeszłości, nie
zakończoną, np.: Tiu ći domo estis konstruata du jarojn. =
= Ten dom był budowany przez dw a. lata. La libro estis
tradukata ses monatojn. = Książka była tłumaczona przez
sześć miesięcy.
2. czas teraźniejszy niedokonany (konstrukcja: estas -ata)
wskazuje czynność w danej chwili trwającą lub powtarza­
jącą się, ale nie zakończoną, np.: Tiu ći domo estas konstru-

83
 ata jam du jarojn kaj oni ne scias kiam ĝi estos pręta. ==
= Ten dom jest budowany już dwa lata i nie wiadomo, kie­
dy będzie gotów.
La libro estas tradukata de sinjoro Kulka. = Książka jest
tłumaczona przez pana Kulkę.
3. czas przyszły niedokonany (konstrukcja: estos -ata) wska­
zuje czynność, która będzie trwała lub powtarzała się iw
przyszłości, np.: La domo estos konstruata du jarojn. Dom
będzie budowany przez dwa lata. La libro estos tradukata
de sinjoro Kulka. = Książka będzie tłumaczona przez pana
Kulkę, (ale to nie znaczy, że zostanie przetłumaczona!).
4. czas przeszły dokonany (konstrukcja: estis -ita) wskazuje
czynność zakończoną w przeszłości, np.: La domoj estis kon-
struitaj antaŭ du jaroj. = Domy zostały wybudowane przed
dwoma laty. La libro estis tradukita en Esperanton antaŭ
multaj jaroj. Książka została przetłumaczona na esperanto
przed wielu laty.
5. czas teraźniejszy dokonany (konstrukcja: estas -ita) wska­
zuje czynność dokonaną. współcześnie (obecnie)* np.: La la-
boro estas farita kaj vi ne devus koleri. — Praca została wy­
konana i nie powinieneś się złościć. La domo estas konstru-
ita kaj vi jam povas loĝi en ĝi. — Dom został wybudowany
i możesz już w nim mieszkać.
6. czas przyszły dokonany (konstrukcja: estos -ita) wskazuje
czynność dokonaną w przyszłości, np.: La laboro estos fa­
rita en la daŭro de du horoj. = Praca zostanie wykonana w
ciągu dwóch godzin. La domo estos konstruita post du mo-
n ato j.= D o m zostanie wybudowany za dwa miesiące.
7. czas przeszły oznaczający czynność przyszłą (konstrukcja:
estis -ota) np.: La libro estis tralegota tuj sed montriĝis kc
li ne havas sufiće da tempo por tio. — Książka miała być
przeczytana od razu, ale okazało się, że on nie ma dość
czasu na to. La paketo estis sendota al Parizo, sed erare
oni sendis ĝin al Londono. == Paczuszka miała być wysła-

84
 na do Paryża, ale przez pomyłkę wy słano, ją do Londynu.
8. czas teraźniejszy oznaczający czynność przyszłą (konstruk­
cja: estas -ota), np.: Tiu ci libro estas tralegota ankoraŭ
ći-semajne. = Ta książka ma być przeczytana jeszcze w tym
, tygodniu. La ekzerco estas skribota de la instruisto mem. —
= Ćwiczenie ma być napisane przez samego nauczyciela.
9. czas przyszły oznaczający czynność przyszłą (konstrukcja:
estos -ota), np.: La ekzerco estos skriliota de la instruisto
mem. = Ćwiczenie będzie miało być napisane przez same­
go nauczyciela. La paketo estos sendota al Parizo. — Pa­
czuszka będzie miała być wysłana do Paryża.
Uwaga! W podobny sposób tworzy się formy trybu przypusz­
czającego i rozkazującego, n p .: La ekzerco estus skri-
bita, se mi havus tempon. = Ćwiczenie byłoby napi­
sane, gdybym miał czas. Gi estu skribita morgaŭ! =
= Niech ono zostanie napisane jutro!

Czasy złożone strony czynnej

Czasy złożone strony czynnej w esperanckim języku potocz­
nym występują dość rzadko. Dlatego też sygnalizuję jedynie
użycie tych czasów, z którymi uczeń może się zetknąć niekiedy
w bezpośrednich kontaktach i przy lekturze książek lub cza­
sopism.
1. Czas przeszły niedokonany (konstrukcja: estis -anta) stosu­
je się przede wszystkim dla oznaczenia czynności niedoko­
nanej :
— aby wyrazić, że czynność była równoczesna z inną czyn­
nością przeszłą (wymienioną lub tylko pomyślaną), np.:
Mi esti,s skribanta leteron, kiam li telefonis al mi. = Pi­
sałem (dosł.: byłem piszący) list, kiedy (on) zatelefono­
wał do mnie; Mi estis ordiganta mian loĝejon, kiam iu
frapis al la pordo. = Porządkowałem (dosł.: byłem po­
rządkujący) swoje mieszkanie, kiedy ktoś zapukał do
drzwi,

85
 — rzadziej, aby wyrazić, że czynność niedokonana trwała
lub powtarzała się przez dłuższy okres czasu, obecnie już
należący do przeszłości (całkowicie miniony), np.: Kiam
mi loĝis en Varsovio, mi estis vizitanta la. operejon. —
= Kiedy mieszkałem w Warszawie, chodziłem do opery.
2. Czas przyszły uprzedni (konstrukcja: estos -inta) oznacza
czynność przyszłą dokonaną lub niedokonaną wcześniejszą
od innej również przyszłej: Antaŭ ol vi razos vin, mi estos
fininta mian laborón. = Zanim ogolisz się, skończę moją
pracę. Antaŭ ol vi plene pripensos la tutan aferon, mi es­
tos skribinta ci tiun leteron. = Zanim w. pełni przemyślisz
całą sprawę, napiszę ten list.
3. Czas zaprzeszły (konstrukcja: estis -inta) oznacza czynność
przeszłą (dokonaną lub niedokonaną) wcześniejszą od innej,
również przeszłej, np.: Kiam li venis al.mi, mi estis vesper-
manĝinta. = Kiedy przyszedł do mnie, (już) skończyłem był
jeść kolację (już byłem po kolacji).
Uwaga! Dla większego podkreślenia, ż e , czynność została
była zakończona wcześniej, bardzo często konstruk­
cję „estis -inta” poprzedzamy przysłówkiem „jam”,
np.: Kiam li venis, mi jam estis vespermanĝinta.
4. Złożonej formy czasu dokonanego (konstrukcja: estas -inta)
używa się dla mocniejszego podkreślenia stanu spowodowa­
nego zakończeniem czynności, np.: Li estas mortinta. —
. = Zmarł.; La firmao estas bankrotinta. — Firma zbankru­
towała.
5. Tzw. czas przyszły względny (w przeszłości, teraźniejszości
i przyszłości) wyraża się przy pomocy następujących kon­
strukcji:
a) czas przyszły względny w przeszłości: konstrukcja: „estis
qnta”, np.: Mi estijs forveturonta al Parizo. = Miałem wy­
jechać do Paryża.
b) czas przyszły względny (w teraźniejszości), konstrukcja:

86
 „estas -onta”, np.: Mi estas forveturonta al Parizo. = Mam
wyjechać do Paryża.
c)' czas przyszły względny • w przyszłości (bardzo, ale to bar­
dzo rzadko używany), konstrukcja: „estos -onta”, np.: :Mi
estos forveturonta al Parizo. — Będę miał wyjechać do Pa­
ryża.
Uwaga 1: Czasy złożone mogą wystąpić również w trybie przy­
puszczającym, n p.: Mi vizitus vin, se mi estus sci-
inta, ke vi estas malsana. = Odwiedziłbym ciebie,
gdybym był wiedział (wcześniej), że jesteś chory.
Uwaga 2: Czasów złożonych używa się stosunkowo rzadko;
najczęściej gdy zachodzi potrzeba wyraźnego pod­
kreślenia różnych odcieni. U, dobrych stylistów (np.
u K. Beina) spotyka się jednak wyłącznie czasy
proste; dla sprecyzowania myśli stosuje się wtedy
przysłówki jam (juz), baldaŭ (wkrótce), poste (po­
tem), antaŭ (przed), dum (podczas, w czasie, pod­
czas gdy), jus (dopiero co, właśnie co).
 PRZYIMEK

Przyimek AL
Przyimek al znaczy „do, ku”, służy do tworzenia odpowied­
nika polskiego celownika, np.:
mi donis la libron al la onklo — dałem książkę wujkowi,
li iris al kinejo — (on) poszedł' do kina,
śi eliris renkonte al li — wyszła mu na spotkanie,
de tempo al tempo — od czasu do czasu,
frapi al la pordo — pukać do drzwi,
enirejo al la ĝardeno — wejście do ogrodu,
sin turni al iu — zwrócić się do kogoś,
tiu vojo kondukas al parko — ta droga prowadzi do parku,
prezenti ion al iu — przedstawić coś komuś,
disrompi vazon al pecoj — rozbić wazę na kawałki,
sopiri al la hejmo — tęsknić do domu,
montri entuziasmon al Esperanto — okazać entuzjazm dla es­
peranta,
ne estu tro severa al li — nie bądź zbyt surowy dla niego,
proponi al iu — zaproponować komuś,
apliki; teorion al praktiko — zastosować teorię w praktyce,
kondamni iun al morto —, skazać kogoś na śmierć,
mi estas al via dispono — jestem do twojej dyspozycji,
servi al iu. — służyć komuś,
detranću al mi p eco n — odetnij mi kawałek,
starigi al iu monumenton — postawić komuś pomnik,
kanti ion al iu — śpiewać coś komuś,
estas al mi malvarme — jest mi zimno,
mi kompatas al vi — współczuję tobie,
ĉu.tio plaćas al vi? — czy to ci się podoba?

88
 forpreni ion de iu — zabrać coś komuś,
li sciigos al vi tion — on powiadomi cię o tym,
aldoni du al tri — dodać dwa do trzech,
dankon pro via gratulo al la datreveno de mia naskiĝo —
dzięki za twoje gratulacje z okazji rocznicy moich urodzin,
estimo al la tradicio — szacunek dla tradycji,
li estas surda al la petoj —:on jest głuchy na prośby,
śi estas simila al la patrino — ona jest podobna do matki,
dank’ al — dzięki (komu, czemu),
spite al la supozoj — na przekór przypuszczeniom
Przyimek al występuje również samodzielnie z odpowiedni­
mi końcówkami i przyrostkami, np.: alajo — rzecz dodatkowa,
aligi — przyłączyć, dodać, aliĝi — przyłączyć się; zgłosić się
(np.: aliĝi al la kongreso — zgłosić się kongres), aliĝilo —
zgłoszenie (na kongres, imprezę), formularz, deklaracja (np.
przystąpienia do. organizacji).
Przyimek a l w funkcji przedrostka:
doni — dać; aldoni —\ dodać,
mezuri — mierzyć; almezuri — przymierzyć,
porti — nieść; alporti — przynieść
propra — własny; alproprigi — przywłaszczyć sobie, przyswo­
ić sobie,
ĝusta — właściwy; alĝustigi — dostosować, przystosować,
meti — kłaść; almeti'— dołożyć, przyłożyć,
fari — robić; alfari — dorobić,
parolo — mówić; alparoli — zagadnąć (zwrócić się do... w mo­
wie),
konduki — prowadzić; alkonduki — doprowadzić
Przyimek ANTAŬ
Przyimek ANTAU znaczy „przed”, np.:
antaŭ la domo staras benko — przed domem stoi ławka,
oni starigis antaŭ mi glason — postawiono przede mną szklan­
kę,
li staris tuj antaŭ mi — (on) stał tuż przede mną,

89
antaŭ ni sin etendis maro — przed nami rozciągało się morze*
mi ne intencas tion kas i antaŭ vi — nie zamierzam tego ukrył-
wać, przed tobą,
malkovri koron antaŭ iu — odkryć serce przed kimś,
la kunveno sfiniĝos antaŭ la sępa — zebranie skończy się przed
siódmą,
vi devus pagi tion antau la fino de la monato — powinieneś
. zapłacić to przed końcem miesiąca,
ŝi forveturis antaŭ tri tagoj —«wyjechała przed trzema dniami,
de antaŭ nelonge — od niedawna,
antaŭ ćio mi devas peti vian pardonon — przede wszystkim
muszę cię prosić o wybaczenie,
Uwaga! Przyimek antau w połączeniu z ol tworzy spójnik:
antaŭ ol — zanim ( = antau kiam); li foriris antaŭ ol
vi finos manĝi — on pójdzie sobie zanim skończysz
jeść; unue esploru la aferon antau ol suspekti iun —
najpierw zbadaj sprawę zanim zaczniesz podejrzewać
kogoś (dosł. zanim podejrzewać kogoś).
Przyimek antaŭ występuje również samodzielnie z odpo­
wiednimi końcówkami i przyrostkami, np.: antaŭe — przed­
tem; na przedzie, antaŭen — naprzód, do przodu, antaŭa —
poprzedni; przedni, antaŭi — wyprzedzać, znajdować się na
przedzie, antaŭo — przód, przednia część, antaŭenigi — posu­
wać, popychać naprzód, antaŭenigi — wysunąć się do przodu,
wyprzedzać, antauiulo — poprzednik.
Przyimek antau w funkcji przedrostka:
ćambro — pokój; antaŭĉambro — .przedpokój,
urbo — miasto; antaŭurbo — przedmieście,
diri — powiedzieć; antaŭdiri — przepowiedzieć,
vidi — widzieć; antaŭvidi — przewidzieć,
pagi — płacić; antaŭpago — przedpłata,
signo — znak; antaŭsigno — omen,
juĝi — sądzić; antaŭjuĝo — przesąd,
tuko — chustka; antaŭtuko — fartuch,
zorgi — troszczyć się, dbać; antaŭzorga :— przezorny,

90
senti — czuć; antaŭbenti — przeczuwać
kondiĉo — warunek; antaŭkondiĉo — warunek wstępny,
Przyimck MALANTAŬ
Przyimek MALANTAŬ znaczy „za”, np.:
ŝi staris malantaŭ li — stała za nim,
malantań la muro troviĝis ĝardeno — za murem znajdował się
ogród.
Przyimek malanlaŭ występuje również samodzielnie z od­
powiednimi końcówkami, np.: malantaŭa —; tylny, malantaŭe
— z tyłu, w tyle, malantaŭen — do tyłu, malantaŭo — tył, ma-
lantaŭenigi — wycofać do tyłu, malantaŭeniĝi — Wycofać się,
cofnąć się.
P r z y i m e k malantaŭ teoretycznie może wystąpić jako przed­
rostek, ale w praktyce w tej funkcji nie spotyka' się go zbyt
często (np.: malantaŭporda).
Przyimek POST
Przyimek POST znaczy „za”, „po”, np.:
post la matenmanĝo li iros al parko — po śniadaniu pójdzie
(on) do parku,
ni renkontiĝos post via reveno — spotkamy się po twoim po­
wrocie,
post tri tagoj mi vizitos lin — za trzy dni odwiedzę go,
la princo sidiĝis post la kolono — książę usiadł za kolumną,
li kaśis sin post la muro — ukrył się za ścianą,
śi foriris post mi — wyszła po mnie,
Uwaga! Przyimek „post” występuje w kilku charakterystycz­
nych złożeniacah: iom post iom — stopniowo, post ne-
longe — wkrótce, post kiam — od kiedy, odkąd.
Przyimek post występuje również samodzielnie jako pierwia­
stek wyrazowy przyjmując odpowiednie końcówki i przyrostki,
np.: posta — późniejszy; tylny; la postan eldiron mi ne aŭdis

91
•— późniejszej wypowiedzi nie słyszałem; la posta parto de la
aŭtomobilo — tylna część samochodu, poste — później, poste
mi rakontos al vi — później ci opowiem, posten — do tyłu, li
rigardis posten — patrzył do tyłuŁ posto — tył; postajo — ty­
łek, postenigi — wycofać się, posteulo — potomek, następca,
postiĝi — pozostać w tyle.

Przyimek post w funkpji przedrostka:

łasi — zostawić; postlasi — pozostawić (po sobie)

morgaŭ — jutro; postmorgaŭ — pojutrze,
signo — znak; postsigno — ślad ( = spuro),
restajo — resztka; postrestajo — pozostałość (po czymś).

Przyimek ANSTATAtl
Przyimek ANSTATAtJ znaczy „zamiast”, np.:
anstataŭ vortaro vi ricevos lernolibron — zamiast słownika o-
trzymasz podręcznik,
anstataŭ Petro venis Karlo — zamiast Piotra przyszedł Karol,
Przyimek anstataŭ występuje również w funkcji spójnika,
np.:
anstataŭ babili, laboru! —j zamiast gadać, pracuj!
anstataŭ monon, li donis nur promeson — zamiast pieniędzy,
dał tylko obietnicę.

Przyimek anstataŭ występuje również samodzielnie z odpo­

wiednimi końcówkami, np.: anstataui — zastąpić, nenio povas
anstataŭi la sanon — nic nie może zastąpić zdrowia; dum mia
foresto mia kolego anstataŭos min — w czasie mojej nieobec­
ności mój kolega zastąpi mnie; anstataŭa — zastępczy, np.
anstataŭa ŝlosilo — klucz zastępczy; anstataute — zastępczo;
anstataŭigi — zastępować (coś lub kogoś czymś lub kimś), np.:
anstataŭigi laboranton per nova laboranto — zastąpić praco­
wnika nowym pracownikiem.

92
 Przyimek KROM
Przyimek KROM znaczy „prócz, oprócz”, np.:
krom mi neniu estis tie —i oprócz mnie nikogo tam nie było,
la pioniroj de npvaj ideoj renkontas nenion krom mokoj kaj,
atakoj — pionierzy nowych idei nie spotykają nic prócz szy­
derstw i ataków,
vi nenion povas fari krom iri hejmen — nie możesz nic zrobić
jak pójść do domu,
mi diras al vi nenion alian krom piej pura vero — nie mówię
ci nic innego oprócz najczystszej prawdy,
ĉu vi ne havas alian okupon krom manĝi kaj trinki? — czy
nie masz innego zajęcia prócz jedzenia i picia?
mi nenion pli postulas, krom ke oni montru al mi estimon —
niczego nie żądam, prócz tego by okazano mi szacunek,
krom tio, ke li estas maldiligenta li ankaŭ ne emas obei la
patron — oprócz tego, że jest leniwy on również nie ma ocho­
ty słuchać się ojca,,
krom la praktika avantaĝo la lingvo havas ankaŭ alian valo-
ron — oprócz praktycznej zalety język ten ma jeszcze inną
wartość;,
Przyimek KROM występuje również samodzielnie (z koń­
cówkami), np.: kroma — dodatkowy; la libro havas ankaŭ
kroman valoron — książka ma również dodatkowy walor;;
kromę — dodatkowo, prócz tego, ponadto, li parolas angle.,
fr ance kaj germane kaj kromę li konas pasive Esperanton —
on mówi po angielsku, po francusku i niemiecku, a oprócz te­
go zna biernie esperanto.
Przyimek KROM w funkcji przedrostka: krommono — do­
datkowe pieniądze, kromfolio — dodatkowa kartka papieru,
kromlaboro — dodatkowa praca.
Przyimek APUD
Przyimek APUD znaczy „obok, przy”, np.:
li staris apud la patro — (on) stał obok ojca,

93
la fenestro troviĝas apud la pordo — okno znajduje się obok
drzwi (przy drzwiach),
li sidas apud la tablo kaj dormetas — on siedzi przy stole i
drzemie,
batalo apud Grunwald — bitwa pod Grunwaldem,
mi ne loĝas ĉe mia frato, sed mia loĝejo estas apud la lia —•
nie mieszkam u brata, ale moje mieszkanie jest obok jego (mie­
szkania).
Przyimek APUD jako samodzielny rdzeń wyrazowy (z koń­
cówkami): ŝi loĝas en la apuda urbo — ona mieszka w sąsie­
dnim mieście, la apude staranta homo rakontis al mi ćion —
stojący obok człowiek opowiedział mi wszystko,
subskribu ći-apude — podpisz tu obok.
W funkcji przedrostka apud występuje stosunkowo rzadko:
apudborda — nadbrzeżny, apudsidi — siedzieć (obok), apudesti
— być obecnym (obok, przy czymś).

Przyimek PRETER

Przyimek PRETER znaczy „obok, wzdłuż”, np.:

li pasis preter mi sen saluto — przeszedł obok mnie bez po­
zdrowienia,
ŝia vojo kondukis preter la tombeja muro — jej droga prowa­
dziła wzdłuż cmentarnego muru,
Przyimek PRETER jako samodzielny rdzeń wyrazowy: pre-
tere — obok, ni troviĝis en bela parko kaj pretere yideblis kas-
telo — znajdowaliśmy się w pięknym parku a obok było wi­
dać zamek.
Przyimek PRETER jako przedrostek: preterpafi — chybić
(strzelając), li preteriris min ne rimarkinte mian personon —
przeszedł obok mnie nie zauważywszy mojej osoby, śi preter-
lasis kelkajn erarojn en la teksto —> ona pominęła kilka błę­
dów w tekście, preterpasi — przechodzić obok; omijać, ni pre-
terpasis la grupon — przeszliśmy obok grupy.

94
 P r z y i r a e k ĈE
Przyimek CE znaczy „przy, u”, np.:
sidi će la tablo — siedzieć przy stole,
će la muro staris malgranda śra n k o — przy ścianie stała mała
szafa,
mi staras će via flanko — stoję po twojej stronie
ŝi loĝas ĉe la strato X — ona mieszka przy ulicy X,
śi haltis će la angulo de la strato :— (ona) zatrzymała się na
rogu (przy rogu) ulicy,
će la supro de la monto — u szczytu góry,
tutę će la rando de la arbaro — tuż na skraju lasu,
će la komenco de la vójo — na początku drogi,
śi estas svelta ĉe la koksoj— ona jest zgrabna w biodrach,
kapti iun će la brako — złapać kogoś za ramię,
tiri će la haroj — ciągnąć za włosy,
će la vespermanĝo — przy kolacji
Ĉe śuisto la. śuo estas ćiam kun truo — u szewca but jest za-
' wsze dziurawy (dosł. z dziurą),
insisti će iu por ricevi helpon — nalegać u kogoś, aby otrzy­
mać pomoc,
labori će profesora X — pracować u profesora X,
mi ne loĝas će mia frato — nie mieszkam u mojego brata,
hodiaŭ estas akcepto će la urbestro — dzisiaj jest przyjęcie u
burmistrza,
estas će vi kutimo, ke... — jest u was zwyczaj, żę­
ci tiun parolturnon oni trovas ĉe^bonaj autor oj — ten zwrot
znajduje się u dobrych autorów,
li ricevis oficon će la kortego — otrzymał urząd na dworze,
tiu libro aperis će „Iskry” — ,ta książka ukazała się w „Is­
krach”,
ĉe ĉiu vorto li haltis — przy każdym słowie zatrzymywał się,
će la sępa fojo... — przy siódmym razie...
će tablo malplena babilo ne fluas — przy pustym stole rozmo­
wa nie klei się (dosł. nie płynie),

95
 mi tremaŝ će la penso, ke... — drżę na myśl, że...
labori će arta lumo — pracować przy sztucznym świetle,
će tiu ći malsano oni devas resti en la lito — przy tej choro­
bie należy pozostać w łóżku,
eć će la piej bona volo mi, ne povas tion fari — nawet przy
najlepszej woli nie mogę. tego zrobić,
Przyimek ĈE jako przedrostek: ćeesti — być obecnym,
li ćeestis la kunvenon — on uczestniczył w zebraniu,
li havas la vortaron ĉemane — on ma słownik pod ręką.
Przyimek će nie występuje w funkcji pierwiastka wyrazo­
wego z odpowiednimi końcówkami części mowy.
P r z y i m e k ĈIRKAŬ
Przyimek ClRKAC znaczy „dookoła, wokół, około”, np.:
liavi rubandon ĉirkaŭ la kolo — mieć wstążkę dookoła szyi,
la tero rondiras ĉirkaŭ la suno — ziemia kręci się dookoła
słońca,
ŝi ĵetis ambaŭ brakojn ĉirkaŭ la kolon de la knabino — za­
rzuciła oba ramiona wokół szyi dziewczyny,
iii venos ĉirkaŭ la deka horo — oni przyjdą około dziesiątej
godziny,
ĉirkaŭ la tagmezo — około południa,
Przyimek ĉirkaŭ występuje w funkcji przysłówka:
ĉirkaŭ tri horoj pasis de tiu momento — około trzęch godzin
minęło od tamtej chwili,
śi ęłisponis pri ćirkau tri mil zlotoj — miała do dyspozycji
około trzy tysiące złotych,
la koncerto daŭris ĉirkaŭ tri horoj n — koncert trwał około
trzech godzin,
li estis juna homo de ĉirkaŭ 33 jaroj — był to młody człowiek
lat około 33,
ien la kvanto de ĉirkaŭ 35 pecoj — w ilości około 35 sztuk.
Przyimek ĉirkaŭ występuje jako samodzielny pierwiastek
-wyrazowy: ĉirkaŭe — naokoło, wokół, dookoła,

:96
ĉirkaŭe aperis polvaj nuboj — dookoła pojawiły się tumany
kurzu,
rigardi ĉirkaŭen — rozglądać się dookoła,
ĉirkaŭi — otaczać, znajdować się wokół, dookoła (czegoś),
la armeo ĉirkaŭas la urbon — armia otacza miasto,
stranga ornamaĵo ĉirkaŭas lian kolon — dziwna ozdoba otacza
jego szyję,
ĉirkaŭita de rabistoj — otoczony przez zbójców,
ĉirkaŭita de varmo — otoczony ciepłem,
ĉirkaŭaĵo — okolica,
li loĝis en bela ĉirkaŭajo de Varsovio — jego dom znajdował
się w ładnej okolicy Warszawy,
ĉirkaŭigi — otoczyć coś (kogoś) czymś (kimś),
se vi ĉirkaŭigus vian kolon per tuko... — gdybyś otoczył swo-
. ją szyję chustką...
Przyimek ĉirkaŭ w funkcji przedrostka:
iri — iść; ĉirkaŭiri — obejść (dookoła),
preni — wziąć, brać; ĉirkaŭpreni — objąć, toczyć,
kolo — szyja; ĉirkaŭkolo — naszyjnik (ozdoba); obroża,
volvi — wić, zwijać; ĉirkaŭvolvi — owijać, nawijać,
brako — ramię; ĉirkaŭbraki — objąć (ramionami),
rigardi — patrzeć; ĉirkaŭrigardi — rozejrzeć się (dookoła),
lavi — myć; ĉirkaŭlavi — obmyć.

P r z y i m e k DE
Przyimek DE znaczy „od, z”, służy do tworzenia odpowied­
nika polskiego dopełniacza, np.:
veturi de Varsovio ĝis Parizo — jechać z Warszawy aż do Pa­
ryża,
foriri de iu loko — odejść z jakiegoś miejsca,
desalti de la ĉevalo — zeskoczyć z konia,
la glaso fa-lis de la tablo — szklanka spadła ze stołu,
UWAGA 1: W dwóch ostatnich przykładach można zastoso­
wać bardziej precyzyjny przyimek złożony „de

97
 sur", a mianowicie: desalti de sur la ĉevalo; la
glaso falis de sur la tablo.
iii diferencas de ni nur per la koloro — oni różnią się od nas
tylko kolorem,
deveni de nobela familio — pochodzić ze szlacheckiej rodziny,
ricevi de iu donacon — otrzymać od kogoś podarunek,
la helpo venis de iii — pomoc nadeszła od nich,
salutu sin de mi pozdrów ją ode mnie,
UWAGA 2: Przyimek de występuje niekiedy z antaŭ tworząc
przyimek złożony, bardziej precyzyjny, np.: for-
kuri de antaŭ iu — uciec przed kimś.
UWAGA 3: W połączeniu z deloke przyimek de tworzy przy­
imek złożony, który znaczy „od miejsca”, np.: li
mezuris la larĝon deloke de la pordego” znaczy:
zmierzył szerokość od bramy.
de nun — od teraz,
de mateno ĝis vespero — od rana do wieczora, *
de du jaroj li loĝis en Krakovo — od dwóch lat mieszkał w'
Krakowie,
de tiu tempo — od tamtego czasu,
UWAGA 4: Ponieważ przyimek de był za mało precyzyjny
wprowadzono kilka przyimków złożonych, np.:
ekde, de post, detempe de, de antaŭ, np.: tiuj o-
stoj restis de antau la diluvo — te kości pozo­
stały sprzed potopu; de post via forveturo mi pen-
sas pri tio, kion vi diris — od twojego wyjazdu
myślę o tym, co mi powiedziałeś.
tremi de febro — drżeć z gorączki,
paliĝi de kolero — zblednąć ze złości,
iii ebriiĝis, sed ne de vino — oni upili się, ale nie winem (dosł.
od wina),
ŝi estis ĉirkaŭita de la tuta familio — była otoczona przez całą
rodzinę.
śi estis amata de ćiuj — była kochana przez wszystkich,

98
la branĉo rompiĝis de la vento — gałąź złamała się od wiatru,
la tablo estis kovrita de la servisto per tapiśo — stół został
nakryty przez służącego obrusem,
UWAGA 4: Przyimek złożony disde znaczy „od” (wyodręb-
niająco), np.: la infano de la najbaro estis for-
prenita disde la patrino — dziecko sąsiada zostało
zabrane od matki, li ne scipovas diferencigi Es-
peranton disde la portugala lingvo — on nie po­
trafi odróżnić esperanto od języka portugalskiego,
tio dependas de la cirkonstancoj — to zależy od okoliczności,
la libro de Karlo — książka Karola,
li estas la fiero de sia patro — on jest dumą swojego ojca,
ĉevalo de nigra koloro — koń czarnego koloru,
homo de granda talento — człowiek dużego talentu,
libroj de sama valoro — książki tej samej wartości,
la sumo de mil zlotoj — suma tysiąca złotych,
sur la alteco de dek metroj — na wysokości dziesięciu metrów,
en la daŭro de kvar monatoj — w ciągu czterech miesięcy,
atingi la aĝon de naŭdek jaroj — osiągnąć wiek dziewięćdzie­
sięciu lat,
donu al mi pecon de tiu kuko — daj mi kawałek tego ciastka,
la amo de la gepatroj al siaj infanoj — miłość rodziców do
swoich dzieci,
mortigo de homo estas krimo — zabicie człowieka jest zbrod­
nią,
la prezentado de „Hamleto” — przedstawienie „Hamleta”,
la enkonduko de E-o en la lernejojn — wprowadzenie esperanta
do szkół,
UWAGA 5: W celu sprecyzowania .sprawcy czynności „przez”,
„ze strony”, tam gdzie zachodzi możliwość niepo- ,
rozumienia, stosuje się przyimek farę de (rzadziej
. far’ de, czy far), np.: La realigo de la piano de la
ćefministro de la registaro znaczy:
a) Realizacja planu premiera rządu.
b) Realizacja planu przez premiera rządu.

99
 c) Realizacja planu premiera przez rząd.
\

Stosując przyimek farę de unikniemy tej dwu*

znaczności np.: La realigo de la piano de la regi-
staro farę de la ćefministro — realizacja planu
rządu przez premiera.
Inny przykład dwuznacznego zdania:: La nutrado
de la infanoj de ilia patrino. Jeśli użyjemy farę
de — la nutrado de la infanoj farę de ilia patri­
no — będzie jasne, że chodzi o „żywienie dzieci
przez ich matkę”.
la prezo de la pano — cena chleba,
la sukceso de la entrepreno — sukces przedsięwzięcia,
UWAGA 6: Z uwagi na wieloznaczność de Zamenhof zalecał
(w przypadkach wątpliwych) stosowanie przyim-
ków en, el, pri, pro, super, kontraŭ, antaŭ, np.:
la fruktoj el la ĝardeno — owoce z ogrodu; la
ministro akceptiś la honoran protektadon super
la kongreso — minister przyjął honorowy protek­
torat kongresu (dosł. nad kongresem), la modo pri
tio jam pasis antaŭ longe — moda na to minęła
już dawno.
UWAGA 7: Przyimek de wskazuje również gramatyczną za­
leżność, np.: glaso plena de akvo — szklanka peł­
na wody; li estas malproksima de la vero — on
jest daleki od prawdy; norde de — na północ od;
kaŭze de — z powodu (kogo? czego?); hełpe de —
z pomocą (kogo? czego?); komence de la letero —
na początku listu; sekve de tio — w wyniku tego;
for de 1’okuloj — precz z (moich) oczu.
Przyimek DE występuje również jako pierwiastek wyrazo­
wy w połączeniu z odpowiednimi końcówkami lub przyrostka­
mi i końcówkami:
oni ne povas deigi ĝian finajon — nie można oddzielić jego
końcówki,

100
neatendite deiĝis la kalkanumo — nieoczekiwanie oderwał się
obcas,
Przyimek DE w funkcji przedrostka najczęściej odpowiada
polskiemu przedrostkowi „od-”, np.:
kalkuli — liczyć; dekalkuli — odliczyć,
meti — położyć, kłaść; demeti — odłożyć, zdjąć,
pendi — wisieć; dependi — być zależnym (od),
ligi — wiązać; deligi — odwiązać,
verŝi — lać (płyn); deverŝi — odlać,
preni — brać; depreni — odebrać,
veni — przybywać (z); deveni — pochodzić (z),
puśi —- pchnąć; depuśi — odepchnąć,
formi — kształtować, nadawać kształt; — deformi — odkształ­
cać, zniekształcać, deformować,
teni — trzymać; deteni sin — powstrzymywać się (np. od za­
brania głosu),
tiri — ciągnąć; detiri — odciągnąć.
UWAGA 8: Przedrostek de w terminach chemicznych znaczy
„pozbawić, wytrącać”, np.: hidrogeno — wodór,
dehidrogeni — pozbawić wodoru; oksigeno —
tlen, deoksigeni — odtlenić.
UWAGA 9: Powszechnie stosuje się już międzynarodowy
przedrostek naukowy des- (od-), np.: infekti —
zarażać, zakażać, desinfekti — odkażać; organizi
organizować, desorganizi — ' dezorganizować.
Przedrostek des- nie jest jeszcze przyjęty przez
Akademię Esperancką, ale.znajduje się w „Plena
Ilustrita Vortaro” (PIV).
P r z y i m e k DA
Przyimek DA służy do tworzenia przypadków zależnych
(odpowiednik polskiego dopełniacza) po pojęciach oznaczają­
cych mniej lub więcej specyzowaną ilość, wielkość, ciężar, licz­
bę itp. z dopełnieniem wyrażającym nieokreśloną całość, z któ­

101
rej bierze"się tę ilość, wielkość, ciężar, liczbę itp. Wynika z te­
go, że użycie da ograniczają dwa warunki: 1) poprzedzający
da rzeczownik musi mieć znaczenie miary, 2) dopełnienie wy­
stępujące po da musi być nieokreślone. Wspomniana miara
(wymiar, rozmiar, ilość itp.) może być:
a) dokładnie określona: semajno, monąto, jaro, dekduo, miłio-
no, litro, kilogramo, kubmetro itp. (może to być również,
zwykły liczebnik, np.: „da ĉevaloj iii havis 236”.
b) przybliżona: plenmano (garść), glaso, botelo, paĝo, guto,
floko itp.,
c) może być niesprecyzowana i wskazywać:
małą ilość: iom, tiom, neniom, kelke, pli; grupo, bando,
peco, parto itp.: spaco da tero, jaroj da vivo, karavano da
turistoj, ligajo da mono, 3 taćmentoj da ekstermantoj, bu-
kedo da rozoj, tavolo da fojno, laćo da koraletój, sistemo
da signoj, sen ia ombro da dubo;
dużą ilość: aro, amaso, multe, tro itp.; multo da amikoj,
svarmo da veturiloj, nubo da korvoj, torentoj da lumo
da larmoj; hajlo da kugloj, maro da mizeroj.
Z powyższych przykładów wynika, że jest wiele słów, które
mogą przyjąć znaczenie miary lub ilości. Jeśli w danym zda­
niu takiego właśnie znaczenia dane słowo nabierze, należy
użyć da. W przypadkach wątpliwych można to sprawdzić przez
postawienie pytania kiom multe? Jeśli dane słowo odpowiada
na pytanie, można użyć da.
„Fonetiko estas parto — gramatiko” czy należy użyć de,
czy da? Zapytajmy „kiom multe da gramatiko? Odpowiedzi
nie otrzymamy, więc należy użyć de.
Inny przykład „donu al mi pecon — pano!” Zapytajmy
„kiom multe da pano?” — Odpowiedź: Pecon! A więc możemy
powiedzieć „donu al mi pecon da pano!”.
Różnica między „bukedo da rozoj” a „bukedo de rozoj” po­
lega, na tym, że w pierwszym przykładzie da akcentuje ilość,

102
natomiast w drugim przykładzie de podkreśla rodzaj, element
składowy czegoś (bukiet składający się z róż).
UWAGA 1: Nie należy używać da po słowach „manko” (brak)
i „perdo” (strata). Jest to bardzo często spotykany
błąd, chociaż oba te słowa nie wskazują miary
(ilości). Po słowie „speco” można użyć da, ale tyl­
ko w sytuacji, kiedy w sposób jednoznaczny wy­
rażona jest ilość (miara), np.: tamen ne ćiujn
specojn da fiśoj oni povas konservi laŭ tiu ma­
niero- jednak nie wszystkie rodzaje ryb można
konserwować w ten sposób. Prof. Kalocsay zale­
ca, aby po „speco” używać „de” lub „el”.
UWAGA 2: Przed rzeczownikiem określonym nigdy nie uży­
wa się da. Tak więc nie używa się da, kiedy wy­
stępuje przedimek la, np.: peco da pano, peco de
la pano.
Da nie używa się przed zaimkami wskazującymi,
osobowymi, dzierżawczymi i liczebnikami głów­
nymi. Można więc powiedzieć „600 frankoj da
rento” lub „la rento de 600 frankoj”, „dek jaroj
da vivo” lub „dek jaroj de sia vivo”.
UWAGA 3: Da nie używa się przed rzeczownikami określo­
nymi wskazującymi dokładną (wymierną) ilość
(np. przed jednostkami czasu, miary itp.) kiedy
występują w liczbie pojedynczej, np.: mówimy
„parto de jaro” bowiem rok jest jednostką ściśle
określoną, ale w „parto da tempo” stosujemy da,
gdyż chodzi tu o ilość nieokreśloną.
UWAGA 4: Po „duono”, „triono” itp. używa się de, nigdy da!
Np.: mi tralegis duonon de paĝo en unu horo —
przeczytałem pół strony w godzinę.
Wszystkie wymienione zalecenia dotyczące użycia da pocho­
dzą z „Plena Gramatiko de Esperanto”, a przykłady zaczerp­
nięto głównie z dzieł L. Zamenhofa, K, Beina i A. Grabow­

103
skiego. W uzupełnieniu warto jeszcze dodać, że da wraz z do­
pełnieniem może występować również przed słowem oznacza­
jącym miarę (ilość), np.: da ĉevalpj estis tie pli multe, ol da
bovinoj — koni było tam więcej, niż krów.

P r z y i m e k DUM

Przyimek DUM znaczy „podczas, gdy, w czasie, podczas

gdy”, np.:
dum la parolado li dormis — podczas przemówienia spał,
dum la vojaĝo li lernis Esperanton — podczas podróży uczył
się esperanta,
forĝu feron, dum ĝi estas vermega — kuj żelazo póki (dosł.
gdy) jest gorące,
li jam estas studento, dum vi ankoraŭ lernas en mezlernejo —
on już jest studentem, podczas gdy ty jeszcze uczysz się w
szkole średniej,
Przyimek DUM w funkcji przedrostka: dumviva membro —
członek dożywotni; dumnokta promeno — nocny (w czasie no­
cy odbywający się) spacer; dumtaga dormado — spanie w cią­
gu dnia. '

Przyimek DUM jako pierwiastek wyrazowy: duma — od­

bywający się (mający miejsce) w danej chwili; prowizorycz­
ny, czasowy; durne — w tym czasie, tymczasem, np.: ni babi-
lis, durne śi komencis kudri — gawędziliśmy, tymczasem ona
zaczęła szyć. ~ -
Durne znaczy również „prowizorycznie, tymczasowo” : ni du­
mę lasu la aferon — tymczasem zostawmy (tę) sprawę.
Durne znaczy- także „w przeciwieństwie do” : tio estas nur
teorio, dumę en la praktiko la afero aspektas tutę alie — to
tylko teoria, tymczasem w praktyce sprawa wygląda zupełnie
inaczej.

104
 P r z y i m e k GIS
Przyimek GIS znaczy ..do, aż do” :
mi akompanis ilin ĝis ilia domo — towarzyszyłem im aż do
ich domu,
kun vi mi volonte iros ĝis la fino de la mondo — z tobą chęt­
nie pójdę aż na koniec świata,
ĝis la urbo mem la vojo estas glita — aż do samego miasta
droga jest śliska,
la makulo poligrandiĝis ĝis la plafono — plama zwiększyła się
aż do sufitu,
armita de la kapo ĝis la piedoj — dosłownie: uzbrojony od
głowy do stóp,
de Parizo ĝis Londono — z Paryża do (aż do) Londynu,
aliru ĝis ĉi tie — podejdź aż tutaj,
mi estos fidela al ŝi ĝis la morto — będę jej wierny aż do
śmierci,
gis la revido! — do widzenia, do ponownego zobaczenia się,
li laboris gis profunda nokto — pracował do późnej (dosł. głę­
bokiej) nocy,
de parolo gis faro la vojo estas longa — od słów (dosł. mowy)
do czynu droga jest długa,
gis nun li logas tie — do tej pory on mieszka tam,
mi restos gis morgaŭ — zostanę do jutra,
gis antaŭ nelonge mi kredis, ke... — do niedawna wierzyłem, że...,
la traduko devas esti pręta gis sabato — tłumaczenie musi być
gotowe do soboty,
gis kiam vi restos tie? — do kiedy pozostaniesz tam?
gis certa grado vi pravas — do pewnego stopnia masz rację,
la kolonoj havis 4 gis 5 etagojn da alto — kolumny miały od
4 do 5 pięter wysokości,
iii povis loki en si nur du gis kvar homojn — mogły zmieścić
w sobie tylko dwóch do czterech ludzi,
li povis kuŝi ok gis naŭ jarojn — on mógł leżeć osiem do dzie­
więciu lat.

105
UWAGA 1: GIS może występować również w funkcji spój­
nika, np.: li iriś rapide ĝis fine li lute malaperis
— szedł szybko aż wreszcie zupełnie zniknął; iii
jam ne trankviliĝos tiel longe, ĝis la demando
estos solvita — oni już nie uspokoją się tak dłu­
go, aż problem zostanie rozwiązany, ni batalos
por nia ideo tiel longe, ĝis ĝi pli aŭ malpli frue
estos plene efektivigita — będziemy walczyli o
naszą sprawę (ideę) tak długo, aż zostanie wcześ­
niej czy później w pełni urżeczywistniona.
UWAGA 2: Pod wpływem języka polskiego po „ĝis” skłonni
jesteśmy używać „ne”, co w esperancie jest błę­
dem. Nie należy więc mówić po esperancku „iii
jam ne trankviliĝos tiel longe, ĝis la demando ne
estos solvita” ! Prawidłowa forma: „iii jam ne
trankviliĝos tiel longe, ĝis la demando estos sol-
vita!” Podobnie należy powiedzieć: „ni ne foriros
ĝis oni nin forjetos”, natomiast nie wolno powie­
dzieć „ni ne foriros ĝis oni nin ne forjetos”.
UWAGA 3: Połączenie „ĝis kiam” to pleonazm, wystarczy
„ĝis”, np.: Mi atendos tiel longe, ĝis vi skribos
la tu tan ekzercon. — Będę czekał tak długo, az
napiszesz całe ćwiczenie.
Przyrostek GIS w funkcji przedrostka omówiono na str. 78.
W postaci pierwiastka wyrazowego z końcówkami przyrostek
„ĝis” występuje niezwykle rzadko, np. La ĝisa prezidanto, ale
lepiej powiedzieć „la ĝisnuna prezidanto” (dotychczasowy prze­
wodniczący).

P r z y i m e k EN

Przyimek EN znaczy „w”, np.:-

mi sentas min sana kieł fiśo en akvo — czuję się zdrów jak
ryba w wodzie,

106
 mia frato loĝas en Krakovo — mój brat mieszka w Krakowie,
en, la lingvo Esperanto — w języku esperanto,
en la tuta mondo — w całym świecie (na całym świecie),
en ĉi tiu propono kuśas la solvo de la problemo — w tej pro­
pozycji leży rozwiązanie problemu,
meti kombilon en sian pośon — włożyć grzebień do kieszeni,
sablero falis en mian okulon — ziarnko piasku wpadło mi do
oka (dosł. do mojego oka),
en la venonta jaro — w przyszłym roku,
en la vintro mi forveturos al Parizo — w zimie wyjadę do
Paryża,
mi śatas promeni en malbona vetero — lubię spacerować w
brzydką pogodę ( = će malbona vetero),
śi kudris dek horojn en la tago — szyła przez dziesięć godzin
w ciągu dnia,
li ŝatas trinki kafon almenaŭ unu fojon en la tago — on lubi
pić kawę przynajmniej raz w ciągu dnia (dziennie),
en la daŭro de unu monato — w ciągu jednego miesiąca,
traleĝi libron en kvin tagoj — przeczytać książkę w ciągu pię-
.ciu dni,
ŝi vivis en granda mizero — żyła w wielkiej nędzy,
iii venis en granda grupo — przyszli w dużej grupie,
mi trovis lin en granda kolero — zastałem go w wiekim gnie­
wie,
en liaj okułoj mi rimarkis miron — w jego oczach zauważyłem
zdziwienie,
morti en turmentoj — umrzeć w męczarniach,
fari ion en interkonsento kun iu — zrobić coś w uzgodnieniu
z kimś,
en la nomo de... (— je la nomo de) — w imieniu (kogo? cze­
go?),
dividi en du partojn — podzielić na dwie części,
li rompis la vazon en pecetojn — rozbił wazę na kawałki,
kunpremi la manon en pugnon — ścisnąć rękę w pięść,
la lando estas dividita on 49 vojevodiojn — kraj jest podzie­
lony na 49 województw,

107
 Przyimek EN jako pierwiastek wyrazowy z końcówkami:
ene — wewnątrz, prenu la skatoleton, ene troviĝas surprizo —
weź to pudełeczko, wewnątrz,znajduje się niespodzianka; enigi
— wprowadzić do środka, włożyć, finfine prosperis al li enigi la
ślosilon en la seruron — wreszcie udało mu się włożyć klucz w
zamek; eniĝi — wejść do środka, li eniĝis en la amason da
neĝo — zagłębił się w masie śniegu, mi ne emas enigi en la
esencon de tiu problemo — nie mam ochoty wgłębiać się w
istotę tego problemu.

Przyimek EN w funkcji przedrostka:

skribi — pisać; enskribi — wpisać,
meti — kłaść, enmeti — włożyć (coś do czegoś),
havi — mieć; enhavi — zawierać, enhavo — zawartość, treść,
teni — trzymać; enteni — zawierać.
salti — skoczyć; ensalti — wskoczyć,
plekti — pleść; enplekti — wpleść,
Przyimek en- w funkcji przedrostka bardzo często występuje
w parze z przyrostkami ,,-ig” i „iĝ” :
dormi — spać; endormigi — zasnąć, usnąć,
kaso — kasa; enkasigi — inkasować.
Więcej przykładów podano przy omówieniu przyrostków
,,-ig" i „iĝ”.

P r z y i m e k EKSTER

Przyimek EKSTER znaczy „poza, na zewnątrz” :

mi estas ekster la domo dum li eStas ene — jestem poza do­
mem, podczas gdy on jest wewnątrz,
ni estas ekster la dangero — jesteśmy poza niebezpieczeń­
stwem,
tio kuśas ekster mia povo — to leży poza moją mocą,
UWAGA 1: Po ekster — zdaniem współczesnych gramatyków
— nie należy używać biernika. Zamiast „li forvę-

108
 turis ekster la urbon” proponują „li forveturis el
la urbo”.
Przyimek EKSTER jako pierwiastek wyrazowy z końcówka­
mi i w połączeniu z przyrostkami:
e^tera — zewnętrzny, la ekstera flanko de la domo — zewnę­
trzna część domu;
ekstere — na zewnątrz, ni estis en la domo kaj li staris ekste-
re — byliśmy w domu a on stał na zewnątrz (na dworze),
ekstere komencis pluvi — na dworze zaczęło padać,
li eliris eksteren — wyszedł na dwór,
deekstere aŭdiĝis ia bruo — z zewnątrz dał się słyszeć jakiś
hałas,
ekstero, eksterajo — strona zewnętrzna, powierzchowność,
eksterigi — wydostać na zewnątrz, eksteriĝi — wydostać się
na zewnątrz,
Przyimek EKSTER w funkcji przedrostka:
landa — krajowy, eksterlanda — zagraniczny,
ordinara — zwykły, zwyczajny; eksterordinara — nie zwykły,
nadzwyczajny,
konkurso — konkurs; eksterkonkursa — pozakonkursowy,
dubi — wątpić; eksterduba — niewątpliwy,
leĝo — prawo; eksterleĝa — nieprawy, będący poza prawem,
vico — kolej; ekstervice — poza kolejnością.

P r z y i m e k EL
Przyimek El znaczy „z”, „ze” (kogo? czego?):
eliri el la urbo — wyjść z miasta,
forpeli iun el la domo — wygnać kogoś z domu,
de post lia reveno el eksterlando — od jego powrotu z zagra­
nicy,
ĉerpi akvon el puto — czerpać wodę ze studni,
voĉlegi el malnova libro — czytać na głos ze starej książki,
forstrcki el la teksto — wykreślić z tekstu,

109
letero sendita el tre malproksime — list wysłany z bardzo da­
leka
UWAGA 1: Przyimek el występuje w połączeniu z innymi
przyimkami, np.:
el sub la kanapo la musti kuris sub la liton — spod kanapy
mysz pobiegła pod łóżko,
belaj rakontoj el trans la montoj — piękne opowieści zza gór,
el inter la arboj eliris junulo — spośród drzew wyszedł mło­
dzieniec,
ŝi vekiĝis el profUnda dormo — obudziła się z głębokiego snu,
el la drato li faris dirkon — z drutu zrobił wytrych,
kio fariĝis el vi? — co się z ciebie zrobiło?
sciiĝi el la gazetaro — dowiedzieć się z prasy,
krii el la tuta forto — krzyczeć z całej siły,
śi desegnis tion el la memoro — narysowała to z pamięci,
traduki el Esperanto en la polan lingvon — przetłumaczyć z
esperanta na język polski,
el tio oni povas konkludi, ke... — z tego można wywnioskować,
że...
el la menciita reguło sekvas, ke... ■ — ze wspomnianej reguły
wynika, że....
unu el la knaboj — jeden z chłopców,
restis iom el la kolbaso — zostało trochę z kiełbasy,
śi kantas piej bele el ćiuj — ona śpiewa najładniej ze wszyst­
kich,
miaj koleginoj el la oficejo — moje koleżanki z biura,
monumento el marmoro — pomnik z marmuru,
ludilo el papero — zabawka z papieru,
domo el brikoj — dom z cegieł,
'vesto el flanelo — ubranie z flaneli,
la libro konsistas el kvar partoj — książka składa się z czte­
rech części,
Przyimek EL jako pierwiastek wyrazowy:
ele — na zewnątrz, la pluvogutoj verŝiĝis en la śuojn kaj poste

110
eten — krople deszczu lały się do butów a potem na ze­
wnątrz ;
eligi — wydostać na zewnątrz, wydobyć, ŝi eligis kortuśajn to­
no jn el la violono — wydobyła wzruszające tony ze (swoich)
skrzypiec;
eliĝi — wydobywać się (na zewnątrz), wydostać się,
el la forno eliĝis agrabla varmo — z pieca wydobywało się
przyjemne ciepło.
Przyimek EL w funkcji przedrostka omówiono na str. 76—77.

P r z y i m e k INTER
Przyimek INTER znaczy „między, pomiędzy” :
inter la fenestro kaj la pordo staris tablo — między oknem a
drzwiami stał stół,
interkompreniĝo inter la du. nacioj — porozumienie między (ty­
mi) dwoma narodami,
venu al mi inter la kvara kaj kvina horo posttagmeze —
przyjdź do mnie między czwartą a piątą po południu,
inter la leviĝo daj subiro de la suno — między wschodem a za­
chodem słońca,
et inter piuloj ne mankas pekuloj — nawet wśród pobożnych
nie brakuje grzeszników,
eśtas al mi agrable inter vi — jest mi przyjemnie wśród was,
li eniris inter arbojn — wszedł między drzewa,
iii interparolis inter si angle — rozmawiali między sobą po
angielsku,
iii diferencas inter si per la ago — różnią się między sobą wie­
kiem,
la du projektoj havas inter si nenion komunan — (te) dwa pro­
jekty nie mają ze sobą (dosł. między sobą) nic wspólnego.
Przyimek INTER jako pierwiastek wyrazowy; w tej funkcji
występuje niezwykle rzadko, np.: interajo — rzecz (przedmiot)
znajdująca się między dwoma innymi rzeczami (przedmiotami).

111
 P r z y im e k INTER w fu n k c ji p r z e d r o stk a :
linio — linia; interlinio — interlinia,
akto — akt; interakto — antrakt,
nacia — narodowy; internacia — międzynarodowy,
homa — ludzki; interhoma — międzyludzki,
konatiĝi — znajdować się'; interkonatiĝi — poznać się wzajem­
nie,
konsento — zgoda; interkonsento — porozumienie, uzgodnie­
nie,
paroli — mówić; interparoli —.rozmawiać,
rompi — łamać; interrompi — przerwać,
akuzi — skarżyć; sin interakuzi — oskarżyć się wzajemnie,
frapi — uderzyć; sin interfrapi — uderzyć się wzajemnie,
plekti — pleść; interplekti — przeplatać (wzajemnie); inter-
plektiĝi — przeplatać się (wzajemnie),
kruco — krzyż; interkruciĝi — krzyżować się (wzajemnie).
Przyimek inter w funkcji przedrostka wyraża wzajemność
tak dalece, że zauważyć można tendencję do opuszczania zaim­
ka i zwrotnego, np.:
kisi — całować; interkisi — całować się wzajemnie,
bati — bić; interbati — bić się wzajemnie.

P r z y i m e k KUN

Przyimek KUN znaczy „z”, „ze” (kim? czym?):

renkontiĝi kun sia arniko — spotkać się zfe swoim przyjacielem
manĝi kun iu — jeść z kimś,
kompari kun — porównać z,
fermi pordon kun bruo — zamknąć drzwi z hałasem,
paroli kun saĝo — mówić mądrze (dosł. z mądrością),
śi demandis'kun batanta koro — zapytała z bijącym sercem,
subite aperis knabo kun disŝirita vesto — nagle pojawił się
chłopiec z rozerwanym ubraniem,
ilia nombro kreskas kun ćiu horo — ich liczba rośnie z każdą
godziną,

112
edziĝi kun — ożenić się z (chociaż tę formę rejestruje PIV,
ostatnio coraz częściej używa się „endziĝi al iu”, endziniĝi al
iu”, są to formy poprawniej§ze).
la konsternita ambasadora ne sciis kion fari kun sia persono —
skonsternowany ambasador nie wiedział "co począć ze swoją
osobą,
kun konfido neniam rapidu — z zaufaniem nigdy się nie
spiesz’
Bardzo często KUN występuje w połączeniu z KUNĘ: „kunę
kun” — razem z, wraz z, np.:
la junulo kuraĝe batalis kunę kun ni kontra ŭ niaj malamikój
— młodzieniec odważnie walczył razem z nami przeciwko
naszym wrogom.
Przyimek KUN jako samodzielny pierwiastek wyrazowy:
kunę — razem, ni vojaĝos kunę — będziemy podróżowali ra­
zem,
ni klopodos vendi ćion kunę — postaramy się sprzedać wszyst­
ko razem,
kunigi — złączyć, połączyć, malfelićo ofte kunigas la homojn
— nieszczęście często łączy ludzi,
kunigi utilon kun agrabló — połączyć pożyteczne z przyjem­
nym, •.
niaj kunigitaj penoj — nasze połączone wysiłki,
kunigo — połączenie, złączenie, la kunigo de du partoj — po­
łączenie dwóch części,
kuniĝi — złączyć się, zebrać się,
kunulo — towarzysz, kompan, ,
ći-kune — w załączeniu, ći-kune mi sendas al vi fakturon —
w załączeniu przesyłam ci rachunek,
nekunigebla — którego nie można połączyć, ci tiuj elementoj
estas nekunigeblaj — tych części nie można połączyć, te
części nie dają się połączyć,
Przyimek KUN w funkcji przedrostka omówiono na str. 77.

113
 P r z y i m e k SEN
Przyimek SEN znaczy „bez” :
vi donis al mi teon sen sukero — dałaś mi herbatę bez cukru,
li diris tion sen kolero— powiedział to bez gniewu,
ŝi venis sen sia edzo — przyszła bez swojego męża,
ne estas reguło sen escepto —- nie ma reguły bez wyjątku,
sen vi (sen via helpo) mi ne ellernos tion — bez ciebie (bez
twojej pomocy) nie nauczę się tego,
Przyimek sen występuje często w połączeniu z bezokolicz­
nikiem; konstrukcję tę tłumaczy się na język polski przez „nie
-f- imiesłów przysłówkowy”, np.:
li restis tie du tagojn sen manĝi pozostał tam przez dwa dni
nie jedząc,
li tion ne povas fari sen elmeti sin al ia danĝero — on tego
nie może uczynić nie wystawiając się na jakieś niebezpie­
czeństwo,
mi povas komenci la laboron sen demandi pri la salajro — mo­
gę rozpocząć pracę nie pytając o pensję.
UWAGA: Konstrukcja „sen -f- bezokolicznik” jest równozna­
czna z „ne -f- imiesłów przysłówkowy”, np.: li res­
tis tie du tagojn ne manĝante.
Przyimek SEN jako samodzielny pierwiastek wyrazowy:
senigi — pozbawić, senigi iun je la v iv o — pozbawić kogoś ży-
- cia,
senigi la branćon de la folioj — pozbawić gałąź liści,
seniĝi — pozbawić się, uwolnić się, li seniĝis je sia kolero —
wyzbył się swego gniewu.
Przyimek SEN w funkcji przedrostka:
p artia'— partyjny; senpartja — bezpartyjny (przymiotnik), sen-
partiulo — bezpartyjny (rzeczownik),
vojo — droga; senvoja dezerto — bezdrożna pustynia,
celo — cel; sencela — bezcelowy,

114
zorgi — dbać o, troszczyć się o; senzorga — beztroski; niedba­
ły, •niestaranny,
limo — granica; senlima — bezgraniczny,
barbo — broda; senbarba — bez brody, nie mający brody,
gusto — smak; sengusta — bez smaku, pozbawiony smaku,
frukto — owoc; senfrukta — bezowocny,
espero — nadzieja; senespera —i beznadziejny,
makulo — plama; senm akula— ' niesplamiony, czysty,
senco — sens; sensenca —<bezsensowny; sensencajo — non­
sens,
koro — serce ;s e n k o ra — bez serca, pozbawiony serca,
defendi — bronić; sendefenda — bezbronny,
morto — śmierć; senmorta — nieśmiertelny,
ćesi — przestać; senćesa — bezustanny, senćese — bezustan­
nie,
prokrasti — zwlekać, odwlekać, odkładać; senprokraste — bez­
zwłocznie,
signifo — znaczenie; sensignifa — beż znaczenia, nie mający
znaczenia,
peri — pośredniczyć; senpera — bezpośredni,
utila — pożyteczny; senutila — nieużyteczny, bezużyteczny,
laca — zmęczony; senlaca — niezmordowany,
kulpo — wina senkulpa — niewinny,
erare’— błędnie; senerare — bezbłędnie.

W funkcji przedrostka sen w połączeniu z przyrostkami ,,-ig”

i ,,-iĝ” służy do tworzenia czasowników (z rzeczowników) o
znaczeniu „pozbawić czegoś”, „usuwać”, np.:
kulpo — wina; senkulpigi — ‘uniewinnić, usprawiedliwić, sen-
kulpiĝi — usprawiedliwić się,
polvo — kurz; senpolvigi — odkurzać,
vesto — ubranie, senvestigi — rozebrać, senvestiĝi — rozebrać
się, - •' .
kuraĝo — odwaga; senkuraĝigi — onieśmielić,
koloro — kolor; senkoloriĝi — wyblaknąć,
masko — maska; senmaskigi — zdemaskować.

115
 Przyimek LAŬ .
Przyimek LAŬ znaczy „według, podług” ; „wzdłuż”, np.:
vi povas iri laŭ ĉi tiu vojo — możesz iść wzdłuż tej drogi,
mi venis ĉi tien laŭ la ordono de mia estro — przybyłem tutaj
na rozkaz mojego przełożonego,
vi povas elekti laŭ yia płaco możesz wybrać według uzna­
nia, , . .
eio iris laŭ Jia deziro — wszystko szło zgodnie z >jego życzę-'
niem,
veli laŭ la vento — żeglować;z wiatrem,
ćiun homon ni traktu laŭ lia merito — każdego człowieka'•tra­
ktujem y według jego zasług,
mi ripetos ĉion-vorto laŭ vorto — powtórzę wszystko słowo po
słowie, . .
laŭ mia opinio vi malpravas — moim zdaniem nie masz racji,
laŭ la unua rigardo tio śajnas korekta — na pierwsze spojrze­
nie (rzut oka) to zdaje się być poprawne,
la arbon oni ekkonas laŭ la fruktoj — drzewo poznaje się pó
owocach,
laŭ ŝia vizaĝo li vidis, ke śi ne estas kontenta — z jej twarzy
widział, że nie jest zadowolona,
mi konas lin nur laŭ la nomo — znam go tylko, z nazwiska,
oni taksos vin laŭ tio, kieł vi kondutos — będą cię oceniać po
'tym , jak się będziesz zachowywać,

Przyimek LAŬ dość rzadko występuje jako pierwiastek wy­

razowy, np.: laŭa — zgodny z, laŭigi — dostosować do.
Przyimek LAŬ w funkcji przedrostka:
eble — może; laŭeble — zgodnie z możliwościami, jeśli to mo­
żliwe, laŭeble helpu lin — według możliwości pomóż mu,
diri — powiedzieć; laŭdire — jak mówią, jak powiadają, latł-
dire li bonę parolas la lingvon — jak mówią (podobno) on
dobrze mówi w tym języku,
vico — rząd, kolej; laŭvice — z kolei,

116
 vorto — słowo; laŭvorte — dosłownie, laŭvorta traduko — do­
słowny: przekład,
laŭlonge— wzdłuż; laŭlarĝe — wszerz.

Przyimek KONTRAŬ
Przyimek KONTRAŬ znaczy «„przeciwko, przeciw; naprze­
ciw; naprzeciwko; wobec; wbrew; w zamian za, np.:
• \

la teatro staraś kontraŭ la preĝejo — teatr stoi naprzeciw koś­

cioła*
iii sidiĝis unu konlraŭ la alia — oni usiedli naprzeciwko sie­
bie,
. ni staris vizaĝo kontraŭ vizaĝo- — staliśmy twarzą w twarz,
UWAGA 1: W tym znaczeniu mogą wystąpić również:
vid-al-vide al, kontraŭvizaĝe al, kontraŭflanke al,
fronte al.
li frapis sin kontraŭ la^ śtonan muron — uderzył się o 'kamien­
ny mur,
naĝi kontraŭ la fluo — płynąć pod prąd,
agi kontraŭ la kutimo — działać wbrew zwyczajowi,
fari ion kontraŭ sia volo — zrobić coś wbrew swojej woli,
kontraŭ la libro li donis al śi diskon kun kanzonoj — w zamian
za książkę dał jej płytę >z piosenkami,
li aóetis de li la kaseton kontraŭ kelke da zlotoj — kupił od
niego kasetę sza kilka złotych,
la supereco de homo kontraŭ besto — wyższość człowieka wo­
bec zwierzęcia, .
ŝi levis la vizaĝon kontraŭ la plafonon — podniosła twarz ku
sufitowi,
kontraŭ neniu oni rajtas >esti maljusta —■ wobec' nikogo nie
wolno (dosł. nie ma się prawa) być niesprawiedliwym,
pafi kontraŭ iun — strzelić do kogoś,
iii ĉiuj estis kontraŭ mi — oni* wszyscy byli przeciwko mnie,
fari juĝan proceson kontrau iu — wytoczyć (dosł. zrobić) pro­
ces sądowy przeciwko komuś,

117
la hundo bojas kontraŭ iu — pies szczeka na kogoś,
medikamento kontraŭ gripo. — lekarstwo na grypę (dosł. prze­
ciwko grypie),
voĉdoni por aŭ kontraŭ —<głosować za lub przeciwko,
mi estas kontraŭ la'enkonduko de — jestem przeciwko wpro­
wadzeniu...
asekuro kontraŭ akcidento — ubezpieczenie od wypadku.
Przyimek KONTRAtJ jako pierwiastek wyrazowy:
kontraŭa — przeciwny, np.:
li venis de la kontraŭa flanko — przyszedł z przeciwnej strony,
mi veturas ęń tutę kontraŭa direkto — jadę w całkiem prze­
ciwnym kierunku,
tiuj aferoj estas kontraŭaj al la honoro — te sprawy są sprze­
czne z honorem,
tio estas kontraŭa al mia lingvosento — ,to jest sprzeczne z
moim poczuciem poprawności językowej,
kontraŭe — przeciwnie; na przeciw, np.:
la kontraŭe troviĝanta domo — dom znajdujący się na prze­
ciwko,
la najbaro de kontraŭe — sąsiad z przeciwka,
beleco al ŝi ne mankas, kontraŭe, nenie troveblas simile bela
junulino — urody jej nie brak, przeciwnie, nigdzie nie, można
. znaleźć podobnie pięknej dziewczyny,
kontraŭi — sprzeciwiać się, być przeciwnym, np.:
ŝi kontraŭis al ćiuj ljąj proponoj — sprzeciwiała się wszystkim
jego propozycjom,
kontraŭo, kontraŭeco — przeciwieństwo; kontraŭulo — prze­
ciwnik.
Przyimek KONTRAtJ w funkcji przedrostka:
stari — stać; kontraŭstari — sprzeciwiać się, opierać się,
agi — działać; kontraŭagi — przeciwdziałać,
batali — walczyć; kontraŭbatali — zwalczać,
diri — powiedzieć; kontraŭdiri. — zaprzeczać,
volo — wola; kontraŭvola —.będący wbrew woli,

118
meti — kłaść; kontraŭmeti — przeciwstawiać,
veneno — trucizna; kontraŭveneho — odtrutka.

Przyimek MALGRAtJ
Przyimek MALGRAtJ znaczy „mimo”, np.:
vi foriris malgraŭ? mia malpermeso — poszedłeś sobie mimo
mojego zakazu,
malgraŭ la mułtaj atakoj — mimo wielu ataków,
malgraŭ la pluvo mi daŭrigis la promenon — mimo deszczu
kontynuowałem spacer,
li ankoraŭ dormis malgraŭ tio, ke jam venis la tempo de la la-
boro — on jeszcze spał mimo, że już nadszedł czas pracy,
W funkcji przedrostka malgraŭ występuje rzadko, np.: mal-
graŭvola — mimowolny; w charakterze pierwiastka wyrazowe­
go nie występuje w ogóle.

Przyimek PER

Przyimek PER znaczy ,,za pomocą, przy pomocy, przez” np.:

bati iun per bastono — uderzyć kogoś kijem,
sin nutri per legomoj — żywić się jarzynami,
plenigi botelon per akvo — napełnić butelkę wodą,
viŝi la buśon per tuko — wytrzeć usta chustką,
kovri la tablon per tapiśo — nakryć stół obrusem,
ne ćiam per aĝo mezuriĝas la sago — nie zawsze wiekiem
(człowieka) mierzy się mądrością,
mi vidas per la okuloj — widzę oczami,
minaci iun per pugno — pogrozić komuś pięścią,
grinci per la dentoj — zgrzytać zębami,
tremi per la tu ta korpo — drżeć całym ciałem,
stari per unu piedo en la tombo — stać jedną nogą w grobie,
li tenis ła infanon per la maldekstra mano — trzymał dziecko
lęwą ręką,
śi transsendis leteron per servisto — przesłała list przez służą­
cego,

119
la registaro estis reprezentata per du ministroj — rząd był
reprezentowany przez dwóch ministrów,
*

la princo ĉirkaŭis sin per militistoj — książę otoczył się woj­

skowymi,
mortigi iun per unu puśo de stileto — zabić kogoś, jednym
pchnięciem sżtyletu, '
mi akiros tion per forto — osiągnę (zdobędę) to siłą,
mi komprenis la leteron per la helpo de mia vortaro — zrozu­
miałem (ten) list przy pomocy mojego słownika,
. ' i
vi povus ellerni tion parkere per ofta ripetado — mógłbyś na­
uczyć się tego na pamięć przez częste powtarzanie,
li turmentis min per malsatigo — zamęczał mnie głodem,
kuraĝigita per viaj vortoj — ośmielony twoimi słowami,
li tiris la śnuron per ćiuj fortoj — ciągnął sznur z całych sił
(dosł. wszystkimi siłami),
liaj okułoj pleniĝis per larmoj — jego oczy napełniły się łzami,
ŝia vizaĝo kovriĝis per honto —■jej twarz okryła się wstydem,
la fumo ŝvebis śupren per nigra kolońo — dym unosił się ,do
góry czarnym słupem,
la rubandeto brilis per roza koloro — wstążeczka błyszczała
różowym kolorem,
iii ekmarśis per malgrandaj grupoj — wymaszerowali mały­
mi grupami,
li mortis per natura morto — zmarł śmiercią naturalną,
simila al la patro per la karaktero — podobny do ojca charak­
terem,
mi dormis per peza dormo — spałem ciężkim snem,
ŝi proksimiĝis al li per molaj paśoj — ębliżyła się do niego
miękkimi krokami,
ekkrii per terurą voĉo — wykrzyknąć strasznym głosęm,
iri per nudaj piedoj — iść bosymi (dosł. nagimi) nogami,
komend la paroladon per gratuloj — rozpocząć przemówienie
gratulacjami,

120
 \
la substantivoj finiĝis per -o, — rzeczowniki kończą się na o-,
Przyimek PER jako pierwiastek wyrazowy:
peri — pośredniczyć, przekazać, ĉu vi povas peri al li la infor-
mon? — czy możesz mu przekazać, informację?,
pera — pośredni, pośredniczący, per a rolo de la oficejo — po­
średnicząca rola biura,
pere de — za-pośrednictwem, przez; interparoli pere de inter-
pretisto — rozmawiać za pośrednictwem tłumacza,'
Oni diskonigis la informon pere de la Pola Inform-Agentejo —
rozpowszechniono informację za pośrednictwem. Polskiej A-
gencji Prasowej, .
perado — pośrednictwo, pośredniczenie; ci tiun aferon oni
arangis dank’ al la perado de nia prezidanto — tę sprawę
załatwiono dzięki pośrednictwu naszego przewodniczącego,
peranto — pośrednik (nie zajmujący się pośrednictwem zawo­
dowo),
peristo — pośrednik (zawodowy),
senpera — bezpośredni, senpere — bezpośrednio.
Przyimek PER w funkcji przedrostka; wskazuje, że czynność
(myśl)] zawarta w pierwiastku Wyrazowym staje się środkiem
do osiągnięcia celu: .
labori — pracować; perlabori — zapracować, zarobić (osiągnąć
pracą), ' ..
forto — siła; perforto — gwałt, perforte — siłą, gwałtem, per-
forti — gwałcić,
kr aj ono ‘— ołówek; perkrajone — ołówkiem,
UWAGA 1: W tym ostatnim przykładzie per nie jest niezbęd­
ny, gdyż forma przysłówkowa wyraża okolicznik
sposobu: kraj one — ołówkiem, skribi globkrajone
( = skribi per globkrajono) — pisać długopisem.
UWAGA 2: Użycie per jako przedrostka tworzącego postać do­
konaną czasownika omówiono na str. 78.

121
 /
Przyimek PO
Przyimek PO znaczy „po” :
antaŭ ĉiu el iii staris po du glasoj — przed każdym z nich sta­
ły po dwie szklanki,
sur ĉiu telero troviĝis po du pomoj — na każdym talerzu znaj­
dowały się po dwa jabłka,
la kurso daŭras 6 tagojn po 2 horoj diurne — kurs trwa sześć
dni po dwie godziny na dobę,
iii eltrinkis po du botelojn — wypili po dwie butelki,
al ćiu li donis po kvin dolarojn — każdemu dał po pięć dola­
rów,
enverŝi po tri gutojn en glason da akvo — wlać po trzy krople
do szklanki wody,

Przyimek PO nie występuje jako pierwiastek wyrazowy, na-

tomiasat występuje w-funkcji przedrostka:
granda — duży; pogrande — hurtem,
detalo — detal; podetale — detalicznie,
p e c o — kawałek; popece — po kawałku,
guto — kropla; pogute — po kropli, preni la medikamenton
pogute — brać lekarstwo po kropli,
iom — trochę; jpoiom — po trochu, lerni poiom — uczyć się po
trochu.
UWAGA: Formy „popersone”, „pojare”, „pohore’‘/itp. są błęd­
ne. Można powiedzieć: „iii veturis kun la rapideco de
30 kilometroj horę”, „oni pagas 100 zlo to jn je perso­
no” lub „...por unu persono” itp.

Przyimek POR ,
Przyimek POR znaczy „dla, do, za, w zamian za” :
mi kavas informon por vi — mam dla ciebie informację
vojaĝi por plezuro — podróżować dla przyjemności,
preparoj por la kongreso — przygotowania do kongresu.

122
ĉu vi poyus klarigi al m i,p o r kio ni kunvenas? — czy mógłbyś
mi wyjaśnić, po co się zbieramy?,
por kio vi venis al mi? — po co przyszedłeś do mnie?
labori por komuna celo — pracować dla wspólnego celu,
glaso por vinó — szklanka do wina,
ćambro por gastoj — pokój dla gości,
ĝi estas tro malpeza por tia vento — on jest za lekki na taki
wiatr,
larga kampo por eksperimentoj — szerokie pole dla ekspery­
mentów, .
Kiedy mówimy o czynności w połączeniu z por wyrażamy ją
częściej w bezokoliczniku niż w rzeczowniku odsłownym:
iii havas nenion por mangi — oni nie mają nic do jedzenia
(rzadziej: iii havas nenion por mango, lub: f..por mangado),
li havas nenion por diri — on nie ma nic do powiedzenia,
estas multo por fari — jest wiele do zrobienia,
estas tempo por dormi, karaj infanoj — czas na spanie (czas
spać), drogie dzieci.
Po orzeczeniu wyrażającym ruch nie używa się por; podo­
bnie nie używa się por gdy dwa podmioty są identyczne, np.:
iru serći la knabojn — idź poszukać chłopców,
śi tuj kuris bati sin — natychmiast pobiegła zbić ją,
li donis al li mangi kaj trinki — dał mu jeść i pić,
mi sendos venigi kuraciston'— wyślę (kogoś), aby sprowadzo­
no lekarza.
- Bardzo często przyimek por występuje w znaczeniu „za, w
zamian za” :
kiom vi pagis por la robo? — ile zapłaciłaś za sukienkę?,
por ćiu labortago mi ricevas 200 zlotojn — za każdy dzień pra­
cy otrzymuję 200 złotych,
por du monatoj mi śuldas du mil zlotojn — za dwa miesiące je­
stem dłużny dwa tysiące złotych,
tio estas pago por la abono — to jest opłata za abonament,
la śtofo kostas po 400 złotoj por metro — materiał kosztuje po
400 złotych za metr,

123
 UWAGA: Po czasowniku danki powszechnie stosuje się obec­
nie przyimek pro, np.: mi dankas pro via helpo —
dziękuję za twoją pomoc.
mi aćetis la libron por 100 zlotoj — kupiłem (tę) książkę za 100
v złotych,
ĉi tiun albumon vi povas aĉeti por kelke da zlotoj — ten album
możesz kupić za kilka złotych,
por sia mono li povas vivi eĉ kelkajri jarojn — za swoje pie-
- niądze on może żyć (utrzymać się) nawet kilka lat,
mi prenis vin por iu alia — wziąłem ciebie za kogoś innego,
oni povas preni ĉi tiun ćambron por laborejo — można wziąć
ten pokój na -pracownię,
li voĉdonis por mi — głosował na mnie,
ci tiu libro estas por śi — ta książka jest dla niej,
kanti por si mem — śpiewać dla siebie samego,
la fervoro pór Esperanto — zapał do esperanta,
la motivoj por la akcepto de ci tiu propono —' motywy dla
przyjęcia tej propozycji,
tio estas por mi indiferenta — to jest dla mnie obojętne,,
tio estas granda perdo por ni — to (jest) dla nas wielka strata,
forveturi por tri monatoj — wyjechać na trzy miesiące,
montru al mi por momento la libron — pokaż mi tę książkę na
chwilę,
. foriri por ćiam — odejść na zawsze, , .
por diri la veron mi ne komprenas lin — prawdę mówiąc (dosł.
aby powiedzieć prawdę) nie rozumiem go,
por ke — ażeby, żeby (zob. zdania okolicznikowe celu, str. 174
—177).
Przyimek POR nie występuje jako pierwiastek wyrazowy,
rzadko również występuje w funkcji przedrostka:
ćiam — zawsze; porćiam — będący na zawsze, wieczny,
tempo — czas; portempa — czasowy.
Przyimek PRI
Przyimek PRI znaczy „o, co się tyczy, z, w” :
mi memoras pri tio — pamiętam o tym,

’ 124
rakonti pri la libro — opowiedzieć o książce,
śi dubas pri tio — ona wątpi w to,
li kredas pri tio — on wierzy w to,
li eraris pri mi — pomylił się co do mnie (jeśli chodzi o mnie),
li rezignis pri sia laboro — zrezygnował ze swojej pracy,
li metis sin en la lokon, pri kiu li scias, ke tie śi estos sekura
— położył ją w miejscu, 'o którym wiedział, że tam będzie ona
bezpieczna,
mi ne estas certa pri tio — nie jestem tego pewien,
mi konscias pri lia malforteco — jestem świadom jego (z "jego)
słabości,
śi estas kontenta pri la donaco — ona jest zadowolona z poda­
runku, ‘
la deklaracio pri la rajtoj de homo — deklaracja praw człowieka,
la komisiono pri kongresoj kaj konferencoj — komisja d/s kon­
gresów i konferencji,
la profesoro pri matematiko — profesor matematyki (— de),
la ministro pri internaciaj aferoj — minister spraw zagranicz­
nych (== por, de),
la rajtigilo'pri la instruado de Esperanto — uprawnienie (do­
kument) do nauczania języka esperanto,
la demando pri lingvo internacia — zagadnienie języka mię­
dzynarodowego, . 1
la modo pri tio pasis jam delonge — moda na to minęła już od
dawna.
^ UWAGA 1: Użycie przyimka PRI w funkcji przedrostka omó-
. wiono na str. 78.
UWAGA 2: W charakterze samodzielnego pierwiastka wyra­
zowego przyimek pri nie występuje.
P r z y i m e l c PRO
Przyimek PRO znaczy „z powodu, z uwagi na, ze względu
na” :
pro difektiĝo la maŝino ĉesis funkcii — z powodu uszkodzenia
maszyna przestała działać,

125
mi venis pro la graveco de la afero — przyszedłem ze wzglę­
du na wagę sprawy,
mi ridas pro ŝia naiveco -— śmieję się z jej naiwności ( = pri
ŝia naiveco),
mi amas sin pro śia sincereco — kocham ją za szczerość,
li demandis nur pro gentileco — zapytał tylko przez grzecz­
ność,
pro kio vi ploras? — z jakiego powodu płaczesz?,
kion vi donos pro tio? — co dasz za to?,
okulon pro okuło, denton pro dento — oko za oko, ząb za ząb,
mi ripetas pro tio, ke vi ne aŭdis — powtarzam ponieważ
nie słyszałeś,
UWAGA: W charakterze samodzielnego pierwiastka wyrazo­
wego pro nie występuje, rzadko również stosuje się
go w funkcji przedrostka: propeti — wstawiać się
za kimś.

P r z y i m e k SUR

Przyimek SUR znaczy „na” :

sur la tablo kuśas kasetofono — na stole leży magnetofon ka­
setowy,
sidi sur seĝo — siedzieć na krześle,
bretaro, sur kiu oni tenas librojn — regał, na którym trzyma
się książki,
ŝi havis sur si bluan robon (częściej: ŝi surhavis bluan robon)
— miała na sobie niebieską sukienkę,
sur la sojlo — na progu,
mi estas la piej felića homo sur la tero — jestem najszczęśliw­
szym człowiekiem na ziemi,
mensogo sur mensogo! — kłamstwo na kłamstwie!,
mi metos sur min sveteron (— mi surmetos sveteron) — włożę
na siebie sweter,
UWAGA 1: Po sur biernik wskazuje kierunek, np.: li falis
sur la teron — upadł na ziemię,

126
 malsupreniri sur la korton — zejść na podwórze,
sur lia vizaĝo mi vidis ĝojon — na jego twarzy
widziałem radość,
pentrajo pendas sur la muro — obraz wisi na
ścianie,
« skribi sur papero — pisać na papierze,
UWAGA 2: Kiedy mówi się o miejscu szerokim, ewentualnie
zamkniętym (np. ścianami), stosuje się en, np.:
labori en haveno — pracować w porcie,
labori sur kampo — pracować na polu.
sur la dekstra flanko — po prawej stronie,
sur la horizonto — na horyzoncie,
sur la sama loko — na tym samym miejscu,
se mi estus sur śia loko, mi ne farus tion — gdybym był na
jej miejscu, nie zrobiłbym tego,
sur eiu (ĉe ĉiu) paśo oni renkontas barojn — na każdym kroku
spotyka się przeszkody*
duope iii sin jetis sur min — we dwóch rzucili się na mnie,
•mi prenos sur min la respondecon — wezmę na siebie odpo­
wiedzialność,

Przyimek SUR nie występuje jako samodzielny pierwiastek

wyrazowy, natomiast używa się go w charakterze przedrostka:
meti — kłaść; .surmeti veston — włożyć (na siebie) ubranie,
iri — iść, suriri monton — wejść'na górę,
flugi — latać, fruwać; birdo surflugis la tegmenton — ptak
sfrunął na dach,
verŝi — lać; surverŝi florojn per akvo — podlać kwiaty wodą
(również: priverŝi florojn per akvo),
monto — góra; surmonta kabano — chata znajdująca się na
górze,
śipo — statek; surśipe mi renkontis neniun — na statku nie
spotkałem nikogo.

127
 P r z y i m e k SUPER
Przyimek SUPER znaczy „nad, ponad, powyżej” :
super niaj kapoj — nad naszymi głowami,
du gradoj super la nuo — dwa stopnie powyżej zera,
la vespera ombro etendiĝis super la kampo — wieczorny cień
rozciągnął się nad polem,
tio estas super ćiuj homaj fortoj — tó jest ponad wszystkie si­
ły ludzkie,
ne decas al sklavo regi super princo — nie uchodzi niewolni­
kowi panować nad księciem,
la generalo estas super la kolonelo — generał jest nad pułkow­
nikiem,
ŝi kliniĝis super la malplena telero — pochyliła się nad pustym
talerzem,
| i ŝvitas ankoraŭ super la alafabeto — dosł. ona poci się -jeszcze
nad alfabetem (ona dopiero zaczyna naukę),
śi sidis super la robo, kiun śi kudris diligente — siedziała nad
sukienką, którą pilnie szyła,
kiam ajn mi venas, li ćiam sidas super laboro — kiedykolwiek'
przychodzę, on zawsze siedzi nad (jakąś) pracą,
li laboras super la projekto —: ( = pri la projekto) de nova ler-
nolibro — on pracuje nad projektem nowego podręcznika.
Przyimek SUPER występuje jako samodzielny pierwiastek
wyrazowy łącząc się z przyimkami i końcówkami:
su p e ra — wyższy,1supera óficiro — wyższy oficer, supera ler-
' nejo — szkoła wyższa, supera matematiko — wyższa mate­
matyka, — .
superi — przewyższać, przekraczać, li superas min per sia al-
tećo — on przewyższa mnie swoim wzrostem, li superas
ćiujn per sia kuraĝo — on przewyższa wszystkich swoją od­
wagą, la sukceso superis śian atendon — sukces przeszedł
jej oczekiwanie.
supereco — wyższość, ŝi ćiam montras sian superecon — ona

128
 zawsze okazuje swoją wyższość, śajna supereco — pozorna
wyższość,
superemo— skłonność do wywyższania się,
superulo — przełożony, zwierzchnik, li respektas sian superu-
lon — on szanuje swojego zwierzchnika (zob. subalternulo
— sub-),
malsupera — niższy, malsupera oficiro —- niższy oficer, malsu-
peraj socitavoloj — niższe warstwy społeczeństwa, viando de
malsupera kvalito — mięso niższej jakości,
malsupereco — niższość, śi sentis sian malsuperecon— czuła
swoją niższość,
nesuperebla — którego nie można przewyższyć, nesuperebla
ćampiono — mistrz, którego nie można przewyższyć (zwycię­
żyć), nesuperebla malfacilajo — trudność nie do przezwycię­
żenia.
Przyimek SUPER w funkcji przedrostka:
krii — krźyczeć; superkrii— przekrzyczeć,
saĝa — m ądry; supersaĝi iun *— przewyższać kogoś mądrością
(inteligencją),
ruza — chytry superruzi — przechytrzyć,
verŝi — lać; superverŝi — zalać, la rivero superverŝis la bor-
don — rzeka zalała brzeg,
ŝarĝi — ładować, obciążać, superŝarĝi la aŭtomobilon — prze­
ładować samochód, superŝarĝita per la laboro — przeciążony
pracą,
flui — płynąć; superflua — zbyteczny, superflua laboro — zby­
teczna praca,
homa — ludzki; superhoma — nadludzki,
bela — ładny; superbela — przepiękny,
abundo — obfitość; superabundo — nadmiar,
plena — pełny; superplenigi —i przepełnić się, la glaso super-
pleniĝis — szklanka przepełniła się,
jaro — rok; super jaro — rok przestępny,
strukturo — struktura; superstrukturo — nadbudowa,
pagi —1płacić; superpagi — przepłacić,

129
 W połączeniu z przyrostkiem -ig (super-j-rdzeń wyrazu-j-igi)
oznacza „spowodować w nadmiarze):
manĝi — jeść; supermanĝigi infanon — przekarmić dziecko,
trinki — pić; supertrinkigi iun per vodko — spoić kogoś wód­
ką,

Przyimek SUB
Przyimek SUB znaczy „pod” :
porti ion sub la brako — nieść coś pod pachą,
havi kusenon sub la kapo — mieć poduszkę pod głową,
ŝanceliĝi sub la pezo de io — zachwiać się pod ciężarem czegoś,
nenio nova sub la suno — nic nowego pod słońcem,
el sub la kanapo la muso kuris sub la liton — spod kanapy
mysz pobiegła pod łóżko,
sub tiu ĉi kondićo — pod tym warunkiem.

Przyimek SUB występuje jako pierwiastek wyrazowy:

suba — spodni, znajdujący się pod spodem, la suba papero —
papier znajdujący się pod spodem,
sube — pod spodem, na dole, la libron vi trovos sube — książ­
kę» znajdziesz pod spodem, la hundo ekvidinte tablon, kaśis
sin suben — pies ujrzawszy stół, schował się pod spód,
subaĵo ( = subŝtofo) — podszewka; tło,
subigi i— podporządkować, ujarzmić, subigi sin al la cirkon-
stancoj — podporządkować , się okolicznościom, subigi sin al
la plimulto — podporządkować się większości,
subiĝi — podporządkować się, stać się uległym; zachodzić (o
słońcu), la suno komencis subiĝi — słońce zaczęło zachodzić,
ŝi subiĝis al lia volo — poddała się jego woli, li subiĝis al
śia deziro —\podporządkował się jej życzeniu,
subulo — podwładny, poddany, -

Przyimek SUB w funkcji przedrostka:

tero — ziemia; subtera — podziemny,
robo — sukienka; subrobo — halka,

130
pantalono — spodnie; subpantalono — kaleśony,
tegmento — dach; subtegmento — poddasze,
vesto — ubranie; subvesto — bielizna,
skribi — pisać; subskribi •— podpisać,
meti — kłaść; submeti — podłożyć,
teni — trzymać; subteni — podtrzymać,
ordigi — podporządkować; subordigi al si — podporządkować
sobie,
akvo — woda; subakvigi — zanurzyć w wodzie,
oficiro — oficer; suboficiro — podoficer,
leŭtenanto — porucznik; subleŭtenanto — podporucznik,
Przedrostek SUB wskazuje również stan poniżej normy:
subnutrita infano — niedożywione dziecko.
Inne przykłady użycia SUB:
aŭskulti — słuchać, subaŭskulti — podsłuchiwać,
aćeti — kupić; subaćeti — przekupić,
rigardi — patrzeć; subrigardi — podglądać.
P r z y i m e k TRA
Przyimek TRA znaczy „przez” (w zależności od kontekstu):
iii ambaŭ iris tra la malplena strato — obaj szli przez pustą
ulicę,
iri tra la koridoro — iść przez korytarz (wzdłuż korytarza),
tra la fenestro mi vidis infanojn — przez okno widziałem
dzieci,
tra la fenestro la vaporo iras sur la korton — przez okno para
wychodzi na podwórze,
li longe migris tra la mondo — długo wędrował po świecie,
la sućinfano krias tra la tuta nokto — niemowlę krzyczy przez
całą noc,
tra unu orelo ĝi eniris, tra la dua eliris— przez jedno ucho
weszło, przez drugie wyszło.
Przyimek TRA jako samodzielny pierwiastek wyrazowy:
trae — na wskroś, na wylot, tranći homon trae per unu frapo

131
 de glavo — przeciąć człowieka na wylot jednym uderzeniem
miecza,
trae de ĉiuj viaj grimacoj mi vidis la veron — przez wszyst­
kie twoje: grymasy widziałem prawdę,
traigi — przeciągnąć, przeprowadzić na wylot, traigi fadenon
tra la tolo — przeciągnąć nitkę przez płótno.
Przyimek TRA w funkcji przedrostka:
legi — czytać; tralegi — przeczytać.
UWAGA: Przyimek tra w funkcji przedrostka tworzącego po­
stać dokonaną czasownika omówiono na str. 78.
' \ . . .
P r z y i m e k TRANS
Przyimek TRANS znaczy „za, po drugiej stronie” :
trans la strato staris knabino — po drugiej stronie ulicy stała
dziewczyna,
antaŭ la sunsubiro ni estos trans la limo — przed zachodem
słońca będziemy po drugiej stronie granicy,
trans la montoj — za górami,
se ni renkontiĝos trans la tombo... — jeśli spotkamy się na
tamtym świecie (dosł. po drugiej stronie grobu)...,
ŝi venis el trans la maroj — przyjechała zza mórz...
ła hirundoj flugis trans la riveron — jaskółki poleciały na
drugą stronę rzeki,
t
ĵetu pilkon trans la muron — rzuć piłkę przez mur.

Przyimek TRANS jako pierwiastek wyrazowy: ‘

transa — położony po drugiej stronie, la transa bordo de la
rivero — przeciwległy brzeg rzeki,
transe — po przeciwległej stronie, transe de la strato — po
drugiej (przeciwległej) stronie ulicy,
transigi — przenosić (w szerokim znaczeniu) na drugą stronę,
transigi iun per boato trans la lagon — przeprawić kogoś
łodzią przez jezioro (na drugą stronę jeziora), transigi la fo-
liojn de,la libro dum la legado — przewracać kartki książki
w czasie czytania,

132
transigi — przenosić się na drugą stronę, baldaŭ ni transiĝos
en alian loĝejon — wkrótce przeniesiemy się do innego
mieszkania.
Przyimek TRANS w funkcji przedrostka:
iri — iść; transiri — przejść (na drugą stronę),
jeti — rzucić; transjeti — przerzucić,
salti — skoczyć; transsalti — przeskoczyć,
p o rti,— nieść, transporti — przenieść, przetransportować,
veturigi — wieźć; transveturigi — przewieźć,
vivi— żyć; transvivi — przeżyć,
planti — sadzić; transplanti — przesadzić,
verŝi lać; transverŝi — przelać,
skribi — pisać; transskribi — przepisać,
diri — powiedzieć; transdiri — przekazać (słowami), oni trans-
diris al li la novajon — przekazano mu nowinę,
doni — dać; transdoni — przekazać,
formi — kształtować; transformi — przekształcać,
preni — brać; transpreni la respondecon — przejąć odpowie­
dzialność,
maro — morze; transmara •— zamorski.

P r z y i m e k JE
Przyimek JE to przyimek uniwersalny, który stosuje się
wtedy, kiedy żaden z istniejących przyimków nie może być
w sposób logiczny i zgodnie ze swoim znaczeniem użyty, np.:
malsana je la koro — chory na serce,
malsana je la stomako — chory na żołądek,
kapabla je ćio — zdolny do wszystkiego,
libera je tiuj mankoj — wolny od tych mankamentów,
havi la rajton je io — mieć do czegoś prawo,
je la tria horo matene — o trzeciej godzinie rano,
je kioma horo? — o której godzinie?,
mi prenos vin je la mano — wezmę cię za rękę,
konduki iun je la nazo — prowadzić kogoś za nos,

133
ŝi ekfrotis la alumeton je la skatolo —. potarła zapałkę o pu­
dełko,
vi estas ęarte je duono de kapo pli alta ol mi — jesteś z pe­
wnością o pół głowy wyższy ode mnie,
mi estas je unu jaro pli juna — jestem o rok młodszy,
ŝi retiriĝis je kelke da paśoj — cofnęła się o kilka kroków,
ĉu vere la frosto kreskis je dek gradoj? — czy naprawdę mróz
zwiększył się o dziesięć stopni?,
je Dio! — na Boga!
śi ne kredas je la fantomoj — ona nie wierzy w duchy, '
mi pretas veti je 100 zlotoj, ke... — gotów jestem założyć się
o 100 złotych, że...,
li eksedziĝis je śi — rozwiądł się z nią,
mi disśiris la paperon je pecetoj — porwałem papier na ka­
wałeczki,
śi ofte suferas je absoluta manko de memorkapablo — ona
często cierpi na absolutny brak pamięci.
UWAGA 1: Przyimek je nie występuje jako samodzielny
pierwiastek wyrazowy, nie pełni funkcji przed­
rostka.
UWAGA 2: Po przyimku je nigdy nie używa się biernika!
UWAGA 3: W okresie powojennym zauważyć można tenden­
cję do eliminacji użycia je, tam gdzie to tylko
możliwe używa się: al, pri disde, pro.

Wyrażenia pełniące funkcję przyimków

W języku esperanto występują również wyrażenia pełniące

funkcję przyimków, są to przeważnie przysłówki w połączeniu
z przyimkami al, de, kun. Oto niektóre z nich:
spite al — na przekór (czemuś, komuś); spite miajn malami-
kojn, liberigu min! — na przekór moim wrogom, uwolnij
mnie!,

134
 W ostatnich latach coraz częściej używa się „danke al” (w
miejsce „dank’ al”).
helpe de — za pomocą, przy pomocy,
meze de — w środku,
kaŭze de — z powodu,
kondiće ke — pod warunkiem, że,
rezulte de — w wyniku (kogo, czego),
sekve de — w następstwie (kogo, czego), w wyniku,
konforme al — zgodnie z,
paralele kun — równolegle z,
flankę de — ze strony (kogo, czego)...
UWAGA 1: Jeszcze raz przypomina się, że z biernikiem łączą
się przyimki wtedy, kiedy osoba lub przedmiot
wykonuje ruch!
UWAGA 2: Jeśli wymienione przedmioty znajdują się nie­
ruchomo w danym (określonym) miejscu, przy­
imki rządzą mianownikiem lub mianownikiem w
połączeniu z odpowiednim przyimkiem.
UWAGA 3: Niektóre przyimki rządzą dwoma przypadkami
w zależności od tego czy przedmiot wykonuje
ruch, czy jest nieruchomy.
 PRZYSŁÓWEK
W języku esperanto istnieją dwa rodzaje przysłówków:
a) naturalne, nie posiadające stałej, określonej końcówki, np.:
tuj — natychmiast, nun — teraz, pli — bardziej, piej —
najbardziej,
b) pochodne, utworzone z innych części mowy przez dodanie
do rdzenia stałej końcówki — e, np.: bona — dobry, bonę
— dobrze, konciza — zwięzły, koncize — zwięźle itp.
Istnieją przysłówki proste, np.: tempe — czasowo, i złożone,
np.: nuntempe — współcześnie.
Stopniowanie przysłówków
Przysłówki stopniuje się opisowo tworząc ich stopień wyż­
szy i najwyższy za pomocą następujących przysłówków:
stopień wyższy: stopień najwyższy:
pli — więcej, bardziej Piej — najwięcej, najbardziej
malpli — mniej małpiej — najmniej
A oto przykłady:
stopień równy stopień wyższy
bonę — dobrze pli bonę — lepiej
june — młodo pli june — młodziej
stopień najwyższy
piej bonę — najlepiej
piej june — najmłodziej
UWAGA: Przed przysłówkami pochodnymi nie używa się
przedimka la.
.t
Porównania
Przysłówki porównujemy podobnie jak i przymiotniki
str. 37—38, np.:

136
Li .parolas en Esperanto tiel bonę kieł Petro — On mówi
językiem esperanto tak dobrze jak Piotr.
Si dancas pli bonę ol Teresa — Ona tańczy lepiej niż Teresa.
Vi kantas piej bele en la urbo — Ty śpiewasz najładniej w
mieście.
Przysłówek AJN
Przysłówek ajn odpowiada polskiej cząstce słowotwórczej
-kolwiek:
kiu ajn,' iu ajn — ktokolwiek
kio ajn, io ajn — cokolwiek
kie ajn, ie ajn — gdziekolwiek
kiam ajn, iam a jn — kiedykowiek
UWAGA 1: Znacznie rzadziej występują formy ćiu ajn, ćio
ajh, ćie ajn, ćiam ajn, niemniej są one również
poprawne.
UWAGA 2: Zaimki zaczynające się od głoski k, wskazują na
znaczenie pytające lub względne, powinny wy­
stępować tylko w zdaniach zależnych, natomiast
w zdaniach niezależnych stosować (w połączeniu
z ajn) zaimki nieokreślone: iu, io, ie itp., np.:
Kie ajn mi estis, oni akceptis min tre korę.
Gdziekolwiek byłam, przyjmowano mnie (dosł.
przyjęto mnie) bardzo serdecznie.
Donu al mi iun ajn libron.
Daj mi jakąkolwiek książkę.
Przysłówek liczebnikowy IOM przed czasownikami
Przysłówek liczebnikowy iom — trochę występując w po­
zycji przed czasownikiem często odpowiada polskiemu przed­
rostkowi po-:
iom paroli — pomówić
iom promeni — pospacerować
iom legi — poczytać
iom ludi — pograć
 SPÓJNIK

Spójniki esperanckie, w związku z ich funkcją, dzieli się na:

a) spójniki współrzędne, które łączą bądź jednorodne części
zdania, bądź zdania współrzędne, np.: Petro aŭ Karlo mon-
tros al vi la vojon. — Piotr lub Karol wskaże ci drogę;
b) spójniki podrzędne, łączące zdania podrzędne ze zdaniami
głównymi, np.: Li restos hejme, ĉar pluvas. — On pozosta­
nie w domu, ponieważ pada deszcz.
Oto przykłady użycia niektórych spójników esperanckich:
ću, np.: ću pro timo, ću pro fiero, li nenion respondis — czy
ze‘strachu, czy z dumy, nic nie odpowiedział,
do, np.: ŝi estis malbone vestita, do ŝi malvarmumis — była
źle ubrana, więc przeziębiła się,
kaj, np.: mi volas aćeti kaj la robon, kaj la ćapelon — chcę
kupić i sukienkę i kapelusz,
Barbara kaj Roberto estas genajbaroj — Barbara
i Robert są sąsiadami,
sed, np.: li volis forveturi al Parizo, sed li ne havis monon
— chciał wyjechać do Paryża, ale nie miał pieniędzy,
aŭ, np.: Karlo aŭ Petro estis tie. — Karol lub Piotr był tam.
ke, np.: Mi scias, ke li estas stulta. — Wiem, że jest głupi.
se, np.: Ne venigu min, se li troviĝas tie. — Nie sprowadzaj
mnie, jeśli on znajduje się tam,
 WYKRZYKNIK

Wykrzyknik w języku esperanto, podobnie jak i w języku

polskim, wyraża uczucia lub wolę osób mówiących. Oto nie­
które z wykrzykników:
he! — zwraca uwagę w sensie ogólnym, np.: He, kion vi havas
en la sako? — Hej, (he) co masz w worku?
ha lo! — przywołanie telefoniczne, np.: Ha lo, ĉu vi aŭdis
min? Halo, czy usłyszałeś mńie?,
for! — precz!
hot! — gdy skłaniamy zwierzę, aby ruszyło się do przodu,
huś! — gdy chcemy spłoszyć zwierzę,
baj, b aj! — gdy chcemy uśpić dziecko,
bis! — aby skłonić aktora (wykonawcę) do powtórzenia pro­
gramu (części programu),
ćit! lub ŝŝ! — aby uciszyć kogoś,
ek! — dalej! naprzód! (aby skłonić kogoś do czegoś),
halt! — aby zatrzymać kogoś, halt, pasport-kontrolo! — stop,
kontrola paszportów!,
hej! — dalej! (wykrzyknik ośmielający),
help! — na pomoc! pomocy!
hop! — hop! (aby skłonić do skoku),
stop! — stop! (dla zatrzymania czynności),
ho ruk! — wspólny wysiłek, przynajmniej dwóch ludzi (kiedy
np. usiłują przerzucić belkę),
ha! ha! — (wyrażenie zdziwienia, zaskoczenia, niespodzianki),
ho! — ho! o!
ah! — oznacza ubolewanie, zaskoczenie,
aj! — nagły ból,
ba! — okazuje wątpliwość, oczekiwanie,
brr! — oznaka zimna,

139
fi! — dla oznaczenia*pogardy,
fu ! — zmęczenie,
hi! hi! — zdenerwowanie,
hm! — zamyślenie,
hu! — aby przestraszyć kogoś,
hura! — zachęta do czynu, entuzjazm do czegoś,
nu! — naleganie
oho! — niespodzianka, zdziwienie,
oj! — ubolewanie, zdziwienie,
pa, pa! — wszystko z czasem ułoży się,
uf! uff! — wyraża zmęczenie,
ve!— biada! (ból, ubolewanie).
 SŁOWOTWÓRSTWO

Liczba słów w języku esperanto powoli, ale stale

wzrasta, gdyż język ten wciąż się rozwija wraz z rozwojem
cywilizacji i naszej wiedzy o świecie. Powstają nowe wyna­
lazki, nowe narzędzia i maszyny, które otrzymują nazwy espe-
ranckie. Nazwy esperanckie otrzymują również nowe czyn­
ności, które pojawiają się wraz z przekształceniem się i dosko­
naleniem najróżniejszych form pracy człowieka. Nic więc
dziwnego, że duże znaczenie przywiązuje się do słowotwórstwa.
Nowe wyrazy powstają przez:
a) rozszerzenie zakresu znaczeniowego istniejących już wyra­
zów, np.: „katapulti” znaczy „wyrzucać z katapulty, mio­
tać” ; tym samym czasownikiem nazwano czynność wy­
strzelenia rakiety kosmicznej lub statku kosmicznego
„katapulti kosman raketon” ;
b) za pomocą końcówek gramatycznych, np.: vivi — żyć, vivo
*—' życie, viva — żywy, vive — żywo;
c) za pomocą derywacji, czyli wywodzenia nowych wyrazów
od podstawowego rdzenia przy użyciu przedrostków i przy­
rostków, np.: dbmo — dom, dometo — domek;
d) przez zespalanie rdzeni w wyrazach złożonych, czyli tzw.
kompozycję, np.: vaporo — para,' śipo — statek, vaporŝipo
— parostatek;
e) przez zapożyczenie z innych języków: najczęściej są to
nazwy międzynarodowe, a więc powszechnie znane, np.:
lasero — laser, sputniko — sputnik.
Osobliwą formę tworzenia nowych wyrazów, która zresztą
rozpowszechnia się, są tzw. skrótowce, czyli wyrazy powstałe
ze skrótów dwu lub więcej wyrazów,' np.: LKK — Loka Kon-

141
gresa Komitato — Miejscowy Komitet Kongresowy (organiza-
cyjny), KKS — Konstanta Kongresa Sekretario (Stały Sekre­
tarz Kongresowy), itp. Ten ostatni skrótowiec posłużył do
utworzenia innego skrótowca kokoso (od KoKoSo), który ma
to samo znaczenie. Wyrazy tego typu służą głównie do tworze­
nia skróconych nazw instytucji, funkcji itp.
W naszej gramatyce zajmiemy się jedynie zagadnieniami
derywacji i zespalania rdzeni.
W wyrazach złożonych, które powstały od dwóch wyrazów
podstawowych (rdzennych), człon określający znajduje się na
pierwszym miejscu, człon określany zaś na drugim, np.: vapor-
ŝipo. „Vapor” to człon określający, a „śipo” — określany.
W złożeniach końcówka wyrazu określającego najczęściej wy­
pada, np. w wyrazie „vaporŝipo” wyleciała końcówka ,,-o” z
„vaporo”. Końcówkę taką zachowuje się jedynie w wyrazach
złożonych, w których nastąpiło zagęszczenie spółgłosek, co
utrudnia wymowę, np.: nie „pentrarto” (ntr), ale pentroarto”.
Wyrazy złożone piszemy łącznie. Prof. K. Kalocsay zapropo-'
nował jednak, aby tam gdzie mogą powstać niejasności stoso­
wać w pisowni łącznik, np.: diamanto (diament, miłośnik Boga),
ale „di-amanto” precyzuje znaczenie dzięki łącznikowi.

I
 PRZEDROSTKI

Przedrostek BO
Przedrostek bo- wskazuje powinowactwo wynikłe z mał­
żeństwa członków rodziny, np.:
patro — ojciec bopatro teść
patrino — matka bopatrino teściowa
filo — syn bofilo zięć
filino — córka bofilino synowa
frato — brat bofrato szwagier
fratino — siostra bofratino szwagierka
UWAGA 1: Jeśli w wyrazie występują dwa przedrostki: ge-
i bo-, przedrostek bo- umieszczamy zawsze na
pierwszym miejscu, np.:
bogepatroj — teściowie (teść i teściowa)
bogefratoj :— szwagrostwo (szwagier i szwagierka'
UWAGA 2: Przedrostek bo- jako samodzielny pierwiastek
- wyrazowy występuje bardzo rzadko, ale można
powiedzieć np.: boeco — powinowactwo przez
małżeństwo, boulo powinowaty (przez małżeń­
stwo).

Przedrostek DIS-
Przedrostek dis- odpowiada polskiemu ,,roz”, np.:
doni — dać disdoni — rozdać
jeti — rzucić disjeti — rozrzucić
vendi — sprzedać disvendi — rozprzedać
rompi — łamać disrompi — rozłamać

143
 Przedrostek dis- występuje także jako samodzielny pierwia­
stek słowotwórczy (disa pojedynczy, rozproszony, dise w roz­
proszeniu) oraz łączy się z przyrostkami (disigi — rozdzielić,
oddzielić).

Przedrostek EK-
Przedrostek ek- wskazuje początek lub krótkotrwałość czyn­
ności:
kanti — śpiewać ekkanti — zaśpiewać
koni — znać ekkoni — poznać
vidi — widzieć ekvidi — zobaczyć, ujrzeć
dormi — spać ekdormi — zasnąć
Przedrostek ek- występuje także jako wykrzyknik:
Ek al la laboro! Dalej do pracy!
Ek! Naprzód!
W połączeniu z czasownikami oznaczającymi stan ek- wyraża
szybki początek ruchu np.:
sidi siedzieć; eksidi — usiąść (gwałtownie)
(w przeciwieństwie do „sidiĝi — usiąść powoli)
stari.— stać; ekstari — wstać (gwałtownie)
(w przeciwieństwie do „stariĝi — wstać powoli).
UWAGA 1: Przedrostek ek- może wystąpić w połączeniu z
rzeczownikami, np.: ekperiodo — okres początko­
wy, ekesperantisto — początkujący esperantysta.
UWAGA 2: Użycie ek- z końcówkami gramatycznymi nie
znajduje szerszego zastosowania, ale spotyka się
czasownik ,‘,eki” (ek-i) — zaczynać.

Przedrostek EKS-
Kategorie znaczeniowe wyrazów utworzonych za pomocą
przedrostka eks- odpowiadają kategoriom utworzonym za po­

144
mocą takiego samego przedrostka w języku polskim, gdzie
oprócz tego stosuje się imiesłów „były” :
profesoro — profesor eksprofesoro — były profesor
edzo — mąż eksedzo — były mąż
generalo — generał eksgeneralo — były generał

Przedrostek eks- występuje jako samodzielny pierwiastek

,w wyrazie eksa — były, przeszły; zaś łącznie z przyrostkiem
-ig w wyrazie eksigi — zwolnić ze stanowiska oraz łącznie
z przyrostkiem -ig w wyrazie eksiĝi — zwolnić się z posady
(stanowiska).

Przedrostek GE-

Przedrostek ge- służy do tworzenia rzeczowników7 osobowych

oznaczających osoby obojga płci:
patro — ojciec gepatroj — rodzice; (ojcowie
i matki, ojciec i matka)
frato — brat gefratoj — rodzeństwo (brat
i siostra, bracia i siostry)
edzo — mąż geedzoj — małżeństwo,
małżonkowie
arniko — przyjaciel geamikoj — przyjaciele i
przyjaciółki, przyjaciele
(obojga płci)
onklo — wujek geonkloj — wujostwo (ciotka
i wuj)
instruisto — nauczyciel geinstruistoj — nauczyciele i
nauczycielki, nauczyciele
(obojga płci)

UWAGA! Przedrostek ge- dodaje się tylko do rzeczowników

rodzaju męskiego; ponieważ słowa z przedrostkiem
ge- reprezentują co najmniej dwie osoby, przyjmują
one dodatkowo końcówkę liczby mnogiej -j.

145
 W pewnych wypadkach przedrostek ge- łączy się z rzeczo­
wnikami nieosobowymi, wskazując, że dany przedmiot lub
miejsce jest przeznaczone dla osób obojga płci, np.:
lernejo — szkoła gelernejo — szkoła koeduka­
cyjna
profesio — zawód geprofesio — zawód dla
kobiet i mężczyzn
Przedrostek ge- występuje też często samodzielnie, przyj­
mując końcówkę przymiotnika:
gea — koedukacyjny; dotyczący obojga płci
Przedrostek FI-
Przedrostek fi- nadaje wyrazom znaczenie wyrażające po­
gardę lub obrzydzenie w sensie subiektywnym, często mo­
ralnym (por. -ać), np.:
homo — człowiek fihomo — człowiek podły,
podlec, nędznik
śerco — żart fiśerco — szpetny, paskudny żart
ago — czyn fiago — paskudny, wstętny czyn
Przedrostek fi- występuje również samodzielnie w funkcji
wykrzyknika wyrażającego obrzydzenie, wstręt: fi! — fe! oraz
łączy się z końcówkami części mowy: fia — wstrętny, paskud­
ny, fie — wstrętnie, paskudnie (subiektywnie).
Przedrostki MAL- i NE- ,
Przedrostek mai- nadaje wyrazom znaczenie przeciwstawne:
bona — dobry malbona — zły
avantaĝo — zaleta malavantaĝo— wada
ami — kochać malami — nienawidzieć
arniko — przyjaciel malamiko — wróg
bonę — dobrze malbone — źle
Występuje samodzielnie: mała — przeciwny, małe — prze­
ciwnie.

146
 Przedrostek ne- odpowiada polskiemu przedrostkowi nie- i
łączy się głównie z przymiotnikami, np.:
diskreta — dyskretny nediskreta — niedyskretny
kuraĝa — odważny, śmiały nekuraĝa — nieśmiały
Przedrostek MIS-
Przedrostek mis- wskazuje wykonanie czegoś błędnie, nie­
właściwie, omyłkowo, źle, np.:
aŭdi — słyszeć misaŭdi — przesłyszeć się,
błędnie usłyszeć
formi — kształtować misformi — deformować,
zniekształcać
kompreni — rozumieć miskompreni— błędnie
(niewłaściwie)
rozumieć
traduki — tłumaczyć mistraduki — źle (błędnie)
przetłumaczyć
Przedrostek mis- występuje również — z odpowiednimi
końcówkami — jako wyraz samodzielny:
misę — błędnie, omyłkowo misa — błędny, omyłkowy
Przedrostek PRA-

Przedrostek pra- odpowiada w pełni polskiemu pra-:

malnova — stary pramalnova — prastary
avo — dziadek praavo — pradziadek
nepo — wnuk pranepo — prawnuk
Występuje samodzielnie: praa — pradawny.
Przedrostek PSEŬDO-
Przedrostek pseudo- znaczy „pseudo-, fałszywy, niepraw­
dziwy”, np.:
argumento — argument; pseŭdoargumento — pseudoargument,
scienca — naukowy; pseŭdoscienca — pseudonaukowy.

147
 ' / Przedrostek RE- ' ' '
Przedrostek re- wskazuje powrót, odwrotny kierunek, po-
nówne powtórzenie się, n p .:
sendi — posłać; resendi •— odesłać
doni — dać; redoni — oddać
preni — brać, wziąć; repreni — odebrać, wziąć na nowo
legi — czytać; relegi — przeczytać na nowo (od początku)
konstrui — budować; rekonstrui — odbudować
koni — znać; rekoni — rozpoznać, uznać, uznawać.
Przedrostek re- występuje z końcówką -e jako przysłówek
ree — ponownie, znowu ( = denove) lub z końcówką -a jako
przymiotnik rea — ponowny ( = denova). v

Przedrostek RETRO-
Przedrostek retro- oznacza czynność w przeciwnym kie­
runku:
iri — iść; retroiri — cofać się
veturi — jechać; retroveturi — jechać do tyłu
klini — chylić, pochylać; retroklini la kapon — odchylić do
tyłu głowę.
t * *
W funkcji formatów słowotwórczych występują również
niektóre rdzenie wyrazowe. Do najważniejszych z nich należą:
duon- i vic-.

Przedrostek DUON-
Przedrostek duon- wywodzi się od liczebnika „duono”
(połowa, jedna druga) i znaczy „pół, połowa, prawie, nie kom­
pletnie, nie w pełni” ; wskażuje również stosunek do dzieci z
drugiego małżeństwa, np.:
nuda — nagi duonnuda — półnagi
dormi — spać duondormi — drzemać

148
mallumo ;— ciemność duonmallumo — półmrok
dio — bóg duondio — półbóg
VOĈO — głos duonvoĉe — półgłosem
manĝi . — jeść duonmanĝ'ita — nawpół zjedzony,
nie dojedzony
kuiri — gotować duonkuirita — nawpół ugotowany
horo — godzina duonhoro — pół godziny
metro — metr duonirietro — pół metra
litro — litr - duonlitro ,— pół litra
patro — ojciec duonpatro — ojczym
patrino — matka duonpatrino — macocha
filo — syn duonfilo — pasierb
filino . — córka duonfilino — pasierbica
frato — brat duonfrato — brat przyrodni

UWAGA 1: W odniesieniu do jednostek czasu częściej używa

się: horduono, horkvarono, jarduońo, jarkvarono
/ itp. -

UWAGA 2: W funkcji przedrostka występuje również kvaron-

(jedna czwarta, ćwiartka): kvaronjaro (lub jarkva-
rono), kvaronhoro (lub horkvarono).

Przedrostek VIC-

. Przedrostek vic- znaczy „wice-” — osoba, która pełni funkcję

zastępcy, przedmiot zastępczy, •stosunek do dzieci z drugiego
małżeństwa, np.: -
prezidanto— przewodniczący vicprezidanto— wiceprze­
wodniczący
ministro — minister vicministro — wiceminister
rado — koło vicrado — koło zapasowe
elemento — element, część vicelemento — część zapasowa
patro — ojciec viepatro — ojczym
(— duonpatro).

149
 Inne przedrostki

SAT- (syty), ĉu vi satmanĝis? — czy najadłeś się do syta?; eu

li satdormis? — czy on się wyspał?
ET- (drobriy), etburĝo — drobnomieszczanin, etindustrio —
przemysł drobny,'
CEF- (główny), ćefministro — premier, ćefredaktoro — naczel­
ny redaktor, ćefstrato — główna ulica, ćefartikolo — artykuł
wstępny, ćefurbo — stolica,
VIR- (samiec), virĉevalo — ogier, virbovo — byk, virabelo —
truteń

Przedrostek ĈI-
Partykuła ci-----oznaczająca zbliżenie w przestrzeni i czasie
występuje również jako przedrostek, np.:
semajno — tydzień ći-semajne — w tym tygodniu
monato — miesiąc ći-monate — w tym miesiącu
jaro — rok ći-jare — w tym roku
koncerne— w odniesieniu, ći-koncerne — w odniesieniu do,
odnośnie do co się tyczy (tego).

UWAGA: Z przysłówkami i przymiotnikami wyraz ci połą­

czony jest za pomocą tzw. łącznika (ći-jare — w tym
roku, ći-jara — tegoroczny), z rzeczownikami pisze
się rozłącznie (ci jaro = tiu ci jaro — ten rok).
W tym ostatnim przypadku występuje prawie wy­
łącznie w poezji; w prozie występuje w połączeniu
z odpowiednim zaimkiem wskazującym.
 PRZYROSTKI

Przyrostek -AC
Przyrostek -ać wyraża pogardę lub obrzydzenie wypływające
z przyczyn obiektywnych, np. z wyglądu zewnętrznego, woni
itp.:
domo — dom domaćo —srudera
homo — człowiek homaćo — brudas, niechluj
odoro — zapach odoraćo — fetor
skribi — pisać skribaći — bazgrać
Przyrostek -ać w roli samodzielnego pierwiastka tworzy z
końcówkami -a, -o takie wyrazy jak aća — paskudny, wstrętny
(ze względów estetycznych), aćulo — brzydal.

Przyrostek -AD

Przyrostek -ad wskazuje długotrwałość lub powtarzanie się

czynności, np.:
legi — czytać legadi — czytywać
skribi — pisać skribadi — pisywać
iri — iść iradi — chadzać
irado — chodzenie
pafi — strzelać pafadi — strzelać
pafado — strzelanina,
strzelanie

Przyrostek -AĴ

Za pomocą przyrostka -aj tworzy się wyrazy, których zna­

czenie wskazuje na pokrewieństwo ze znaczeniem wyrazów^

151
podstawowych. Może ono dotyczyć jakiejś cechy, wyniku pew­
nej czynności, tworzywa lub surowca, wykonawcy, wyrazu
uczuć itp.
Przykłady:
dolca — słodki dolĉaĵo — coś słodkiego
(słodycze)
novą — nowy novaĵo — nowość; nowina
bela — ładny belajo piękno (konkretne),
rzecz piękna
bona — dobry bonaĵo — dobro (konkretnej
gentila — grzeczny ĝentilajo — grzeczność (okazana,
konkretny przejaw
grzeczności)
trinki — pić trinkaĵo — napój:
manĝi — jeść manĝaĵo — potrawa, jedzenie
glacio — lód glaciajo — lody (do jedzenia)
frandi — łakomić się, frandajo — smakołyk, łakocie
— być łakomym . _■ -
OVO — jajko ovaĵo — jajecznica
porko — Świnia porkaĵo — wieprzowina
bovp — wół bovajo — wołowina
konstrui — budować konŝtruaĵo — budynek, budowla
araneo — pająk ■ araneaĵo — pajęczyna
arniko — przyjaciel amikajo — przyjaźń (okazana)
czyn przyjacielski
infano — dziecko infanaĵo — dziecinada (czyn
- -• : b‘ . niepoważny)

Przyrostek -AR
Przyrostek -ar wskazuje zbiór, kompleks, zespół lub grupę
ludzi lub przedmiotów tworzących pewną całość, np.;
gazeto -- gazeta gazetaro — prasa
arbo- d-- drzewo . arbaro — las
vorio . sławo: .. vurtarb — słownik

1521
ŝtupo — stopień ŝtuparo — schody
homo — człowiek homaro — ludzkość
Przyrostek -ar występuje jako samodzielny pierwiastek w
wyrazie aro — zbiór, grupa, a także łącznie z przyrostkami:
-ig (arigi — gromadzić, grupować) oraz -iĝ (ariĝi — gromadzić
się, skupiać się).

Przyrostek -EBL
Przyrostek -ebł wskazuje fakt możliwości wykonania, zreali­
zowania, osiągnięcia czegoś, np.:
vidi — widzieć videbla — widoczny, widzialny
legi — czytać legebla — czytelny
solvi — rozwiązywać solvebla — rozwiązalny;
(problem);
rozpuszczać rozpuszczalny
(w płynie)
aćeti — kupić aćetebla — możliwy do kupienia,
dający się kupić
Przyrostek -ebl bardzo często występuje samodzielnie łącząc
się z innymi przyrostkami i przedrostkami i tworząc nowe
wyrazy, np.:
eble — może ebla — możliwy
ebl(ec)o — możliwość ebłas — jest możliwe
neebla, malebla — niemożliwy • ebligi — umożliwić

Przyrostek -EC
Przyrostek -ec oznacza cechę, przymiot; pojęcie oderwane,
abstrakcyjne np.: • •
bona — dobry boneco — dobroć (cecha)
bela — ładny beleco — piękność (cecha)
arniko — przyjaciel amikeco — przyjaźń (cecha)
frato — brat frateco — braterstwo (cecha)
juna — młody juneco — młodość (cecha)

153
patro — ojciec patreco — ojcowstwo
infano— dziecko infaneco — dziecinada (cecha)
infantylność
UWAGA: Po rzeczownikach i przymiotnikach wyrażających
wiek (jako okres życia) lepiej jest używać -aĝo, np.:
infanaĝo — dzieciństwo juriaĝo — młodość
maljunaĝo — starość
Przyrostek -EJ
Przyrostek -ej wskazuje miejsce, w którym się coś znaj-
duje, w którym się coś przechowuje, lub w którym odbywa się
jakaś czynność, np.:
lerni — uczyć się lernejo — szkoła
ofici — urzędować oficejo — biuro, urząd
labori — pracować laborejo — pracownia;
miejsce pracy
kafo — kawa kafejo — kawiarnia
kino — kino (sztuka kinejo — kino (sala do wyświe­
filmowa) tlania filmów)
opero — opera (sztuka) operejo — opera (teatr)
Przyrostek ,,-ej” występuje samodzielnie: ejo — pomiesz­
czenie.
Przyrostek -EM
Przyrostek -em wskazuje skłonność, chęć
labori — pracować laborema — pracowity
dormi — spać dormema — senny
ami — kochać amema — kochliwy
śpari — oszczędzać śparema — oszczędny
Przyrostek -em występuje (z odpowiednią końcówką) jako
przymiotnik, czasownik i rzeczownik:
ema — skłonny
emi(al) — być skłonnym (do)
emo — skłonność

154
 Dla uzupełnienia warto podać, że przyrostek ten bardzo
często łączy się z innymi przedrostkami i przyrostkami two­
rząc samodzielne wyrazy:
malemi — nie być skłonnym, nie mieć chęci (ochoty)
emigi — skłaniać kogoś do czegoś.

Przyrostek -END
Przyrostek -end służy do tworzenia form odczasownikowych
wyrażających konieczność wykonania czegoś.
Przykłady:
fari — robić farenda — koniecznydo
zrobienia
pagi — płacić pagenda — koniecznydo
zapłacenia
kompletigi — uzupełniać kompletigenda — konieczny do
uzupełnienia
aranĝi — urządzać, aragenda — koniecznydo
załatwiać urządzenia,
konieczny do
załatwienia
Przyrostek -end w funkcji samodzielnego pierwiastka słowo­
twórczego: enda — konieczny.

Przyrostek -ER
Przyrostek -er wskazuje część, cząstkę pewnej całości, np.:
sablo — piasek sablero — ziarnko piasku
fajro — ogień fajrero — iskra
mono — pieniądz, monero — moneta
pieniądze
Przyrostek -er występuje jako samodzielny pierwiastek z
końcówką -o: ero— część, cząstka.

155
 Przyrostek -ESK
' Przyrostek -esk znaczy „podobny, przypominający, w ro­
dzaju”, np.: ,
blanka — biały blankeska — białawy
infano — dziecko infaneska — dziecinny

Przyrostek -ESTR
Przyrostek -estr wskazuje zwierzchnika, czy przełożonego:
lernejo — szkoła lernejestro — kierownik szkoły
urbo — miasto urbestro — burmistrz
śipo ■— statek śipestro — kapitan statku
Przyrostek -estr jako samodzielny pierwiastek' może wystą­
pić z końcówkami -o, -a, -i: estro — przełożony, zwierzchnik;
estra — zwierzchni, kierowniczy; estri — rządzić, zarządzać.

Przyrostek -ET
Przyrostek -et wskazuje na zmniejszenie, osłabienie, najniż­
szy stopień wielkości lub natężenia cechy, zdrobnienie, np.:
domo — dom dometo — domek
pordo — drzwi pordeto — drzwiczki
ridi — śmiać się rideti : — uśmiechać się
bela — ładny beleta — ładniutki
patro — ojciec patreto — ojczulek
Przyrostek -et może też występować samodzielnie z końców­
ką -a jako przymiotnik (eta — mały, drobny), oraz w połącze­
niu z innymi przyrostkami, tworząc nowe wyrazy, np.:
etulo — malec - . etigi — zmniejszać
ete, iomete — troszeczkę
Przyrostek -et występuje niekiedy w funkcji przedrostka, np.:
industrio — przemysł etindustrio —■przemysł drobpy
burĝa — mieszczański etburĝa ~r- drobno mieszczański

156
 Przyrostek -ID
Przyrostek -id wskazuje potomka, młodego osobnika:
hundo — pies hundido — szczenię
kato — kot katido — kocię
ĉevalo — koń ĉevalido — źrebię
koko — kogut kokido ‘ — kurczę
reĝo — król reĝido — królewicz
princino — księżna princidino — księżniczka
Przyrostek -id w roli pierwiastka tworzy takie wyrazy, jak:
ido — potomek, idaro — potomstwo.
Przyrostek -IG
Przyrostek -ig służy do tworzenia czasowników o następują­
cych kategoriach znaczeniowych: czynić czymś (jakimś), wpro­
wadzać kogoś lub coś w jakiś stan, powodować bezpośrednio
jakąś czynność lub stan. Czasownikom występującym z przy-,
imkiem lub przysłówkiem pierwotnym w funkcji przedrostka
nadaje znaczenie lokować, umiejscawiać, zaś występując sa­
modzielnie —' cżynić coś (kogoś) czym, spowodować czy­
jąś czynność, np.:
laca — zmęczony lacigi — zmęczyć
rufa — rudy rufigi — ufarbować na
rudo (dosł.
uczynić rudym)
rića — bogaty rićigi — wzbogacić (uczy­
nić bogatym)
ruino — ruina ruinigi zrujnować
edzo — mąż edzigi *— ożenić (dosł.
uczynić mężem)
edzino — żona edzinigi — wydać za mąż,
(dosł.: uczynić
żoną)
ordo — porządek ordigi — porządkować
dormi — spać dormigi — uśpić

.157
devi — musieć devigi — zmuszać
pendi ■
— wisieć pendigi -— powiesić
ĝoji — cieszyć się ĝojigi — uradować (kogoś)
halti — zatrzymać się haltigi — zatrzymać (kogoś)
en (w)-j-korpo (ciało) enkorpigi •— wcielić
en (w)-j-mano (ręka) enmanigi — wręczyć
en (w)-fvagono (wagon) envagonigi — wsadzać (łado­
wać) do wagonu
el (z)-)-vagono (wagon) elvagonigi ■
— wysadzać
(wyładowywać)
z wagonu
sen (bez)-j-vesto (ubranie) senvestigi — rozebrać
sen (bez)-f-armi (zbroić) senarmigi — rozbroić
sen (bez)-f-kulpo (wina) senkulpigi — uniewinnić
Przyrostek -ig w swojej samodzielnej postaci może łączyć się
z przyimkami i przysłówkami pierwotnymi w funkcji przedros­
tków:
igi — skłaniać, nakłaniać, do czegoś, czynić coś czymś, kazać
coś robić
al — do, ku aligi —<przyłączyć, dołączyć
el — z (kogo, czego) eligi . — wydobyć, wydostać
en — w enigi — wprowadzić do środka,
włożyć do środka
kun — z (kim, czym) kunigi — złączyć, połączyć
sen —< bez senigi — pozbawić
for — precz forigi —i usunąć (precz)
Przyrostek -IG
Przyrostek -iĝ nadaje czasownikom znaczenie typu: stawać
się czymś (jakimś), wprowadzać się w jakiś stan. Wyrazy wy­
stępujące z przyimkiem lub przysłówkiem pierwotnym w fun­
kcji przedrostka przybierając przyrostek -ig nabierają znacze­
nia: znaleźć się w jakiejś sytuacji, wejść w jakiś stan, np.:
laca — zmęczony laciĝi — zmęczyć się
palca — blady paliĝi — zblednąć

158
riĉa — bogaty riĉiĝi — wzbogacić się
ruino — ruina ruiniĝi — zrujnować się
edzo — mąż edziĝi — ożenić się, stać się
mężem
edzino — żona edziniĝi — wyjść za mąż, stać
się żoną
kusi — leżeć kuŝiĝi — położyć się
sidi — siedzieć sidiĝi — usiąść
Przyrostek -iĝ w postaci samodzielnej może się łączyć z przy-
imkami i przysłówkami pierwotnymi w funkcji przedrostków:
en (w) -j-dormi (spać) endormiĝi — zasnąć
en (w) —j—lito (łóżko) enlitiĝi — położyć się
do łóżka
el (z) -f-lito (łóżko) eilitiĝi — wstać z
łóżka
al (do) -j-kutimo (zwyczaj) aikutimiĝi — przyzwycza­
ić się
al (do) -j-tero (ziemia) alteriĝi — wylądować
en (w) -fpensi (myśleć) enpensiĝi — zamyślić się
Czasowniki przechodnie z przyrostkiem -i- stają się czaso­
wnikami nieprzechodnimi!
iĝi — stawać się, robić się czymś (jakimś)
al (do) aliĝi — przyłączyć się
el (z) -kogo, czego, eliĝi — wydostać się, wydobyć się
en (w) eniĝi — wejść do środka, zagłębić
się
kun (z) -kim, czym kuniĝi — złączyć się, połączyć się
sen (bez) seniĝi -—pozbawić się, uwolnić się
Przyrostek -IL
Przyrostek -ił wskazuje narzędzie, instrument, przyrząd,
środek, np.:
tranći — ciąć tranćilo — nóż
kombi — czesać kombilo — grzebień
ludi —bawić się ludilo — zabawka

159
tondi — krajać nożyczkami, tondilo — nożyczki,
strzyc nożyce
gladi — prasować gladilo — żelazko
pesi — ważyć (coś) pesilo — waga
pezi ' — ważyć (mieć pezilo — odważnik
ciężar)
Wyraz ilo, w którym przyrostek -il występuje w funkcji
modzielnej oznacza narzędzie, przyrząd w sensie ogólnym.

Przyrostek -IND

Za pomocą przyrostka -ind tworzymy wyrazy, których war­

tość semantyczna oparta jest na znaczeniach godzien, wart
(czegoś):
laŭdi — chwalić laŭdinda — chwalebny
kredi — wierzyć kredinda — wiarygodny
ridi — śmiać się ridinda — śmieszny
puni — karać puninda — karygodny
admiri — podziwiać adm irinda— godny podziwu
Przyrostek -ind jako samodzielny pierwiastek słowotwór­
czy: '
inda — godzien, w art
indi — być godnym, zasługiwać
inde — godnie
indas — (jest) warto

Przyrostek -ING
Przyrostek -ing wskazuje oprawę, nasadę, pochwę:
cigaredo — papieros cigaredingo— cygarniczka
kandelo — świeca kandelingo — świecznik, lichtarz
fingro — palec fingringo — naparstek
plumo — pióro, stalówka plumingo —obsadka

160
 Przyrostek -UJ
Przyrostek -uj wskazuje pojemnik, naczynie, torebkę, pu­
dełko do przechowywania czegoś:
salo — sól salujo — solniczka
sukero — cukier sukerujo — cukierniczka
cigaredo — papieros cigaredujo — papierośnica
papero — papier paperujo — teczka (na papii
_ na dokumenty)
mono — pieniądz, monujo — portfel
— pieniądze
monero — bilon, monerujo — portmonetka
drobne
Przyrostek -uj oprócz funkcji słowotwórczych omówionych
na str. 31 i powyżej posiada jeszcze jedną; służy on mianowi­
cie do tworzenia nazw drzew i krzewów od nazw owoców lub
kwiatów, np.:
porno — jabłko pomujo — jabłoń
piro — gruszka pirujo —<grusza
ćerizo — wiśnia (owoc) ćerizujo — wiśnia (drzewo)
merizo — czereśnia merizujo — czereśnia
(owoc) (drzewo)
rozo — róża (kwiat) rozujo —■ róża (krzak)j
jasmeno — jaśmin jasm enujo— jaśmin
(kwiat) (krzew)
Nazwy drzew tworzy się również za pomocą cząstki słowo­
twórczej -arbo — drzewo, a krzewów — za pomocą cząstki sło­
wotwórczej — arbusto — krzew, np.:
porno — jabłko pomarbo — jabłoń
rozo — róża (kwiat) rozarbusto — róża (krzak)
UWAGA: Cząstki słowotwórcze arbo i arbusto używane są
przeważnie wtedy, kiedy zachodzi możliwość powsta­
nia wieloznaczności. Na przykład bez wyraźnego kon­
tekstu nie wiadomo, czy pomujo znaczy jabłoń, czy
też pojemnik do przechowywania jabłek.

151
 Przyrostki -UJ i -ING
jako wyrazy samodzielne
Przyrostki -uj i -ing występują również jako wyrazy samo­
dzielne z końcówką rzeczownika -o:
ujo — pojemnik, naczynie, zbiornik
ingo — pochwa, futerał, obsadka, nasadka, oprawka
Gba te wyrazy nie mają ściśle sprecyzowanego znaczenia.
Dopiero kontekst określa je bliżej, np.:
ujo por violono — futerał na skrzypce (lub: violonujo)
ujo por akvo — naczynie na wodę (lub: akvujo)
ujo por inko — naczynie na atrament, kałamarz
(lub: inkujo)

Przyrostek -IST
Przyrostek -ist wskazuje zawód lub czynność stale wyko­
nywaną oraz zwolennika ideologii, idei lub kierunku umysło­
wego, np.:
ofici — urzędować oficisto urzędnik
oficistino urzędniczka
labori — pracować laboristo robotnik
laboristino robotnica
instrui' *— uczyć (kogoś) instruisto nauczyciel
instruistino nauczycielka
Marks — Marks marksisto marksista
sociala —• socjalny, socialisto socjalista
społeczny
P•rzyrostek -IV
Przyrostek -iv znaczy „zdolny do”, np.:
produkti — produkować produktiva — zdolny do
produkowania
pagi — płacić pagiva kliento —; wypłacalny
klient

162
 Przyrostek -IZ

Przyrostek -iz znaczy pokryć czymś, zaopatrzyć w coś, np.:

glui — kleić gluizi — pokryć klejem
oro — złoto orizi — złocić, pokryć złotem

Przyrostek -UL
Przyrostek -ul wskazuje osobnika wyróżniającego się ce­
chą (cechami) podaną rdzeń wyrazu,- np.:
juna — młody junulo — młodzieniec
junulino — młoda dziewczyna
rića — bogaty rićulo —
bogacz
saga — mądry sagulo —
mędrzec
flegma — flegmatyczny flegmulo ilegmatyk
—
stulta — głupi, tępy stultulo głupiec (potocznie
—
tępak, dureń)
proksima — bliski proksimulo — bliźni, osoba
bliska
Przyrostek -ul wskazuje osoby płci męskiej, stąd dla utwo­
rzenia rodzaju żeńskiego należy dodać jeszcze przyrostek -in,
jak to ilustruje pierwszy przykład z wyrazem juna.
Przyrostek -ubbardzo często występuje w wyrazach z przed­
rostkiem mai- i przedrostkiem ge- np.:
junulo - młodzieniec gejunuloj - młodzi ludzie
obojga płci)
stultulo - głupiec gestultuloj — głupcy (obojga
płci)
maljunulo - starzec gemaljunuloj— starzy ludzie
(obojga płci)
malriculo — biedak gemalriĉuloj — biedacy (oboj­
ga płci)
UWAGA: Przyrostek -ul występuje również samodzielnie z
końcówką rzeczownika -o — ulo, ulino (osobnik, oso-

163
 bniczka). Warto wiedzieć, że formy ulo i ulino mają
w zasadzie zabarwienie perioratywne.
Przyrostek -UM
Przyrostek -um jest tzw. przyrostkiem uniwersalnym, który
nie posiądą ściśle sprecyzowanego zakresu znaczeniowego.
Przytoczone przykłady pozwolą na zorientowanie się w kate­
goriach znaczeniowych wyrazów utworzonych za pomocą tego
przyrostka.
kolo szyja kolurno kołnierz
mano ręka manumo mankiet
buśo usta buśumo kaganiec
orbito orbita orbitumi orbitować, poruszać się
w przestrzeni kos­
micznej poza po­
jazdem kosmicznym
plena pełny plenumi — spełniać, wypełniać,
wykonać
gusto — gust, gustumi kosztować, próbować
smak smaku
proksima — bliski proksimuma — przybliżony
proksimume — w przybliżeniu
cerbo — mózg cerbumi — głowić się
mastro — gospo­ mastrumi — gospodarzyć,
darz gospodarować
malvarma — zimny malvarmumi — przeziębić się
UWAGA: Wyrazy z przyrostkiem -um znajdują się w każdym
słowniku esperanckim.
Inne przyrostki
W języku esperanto funkcję przyrostków pełnią również nie­
które pierwiastki wyrazowe, np. odpowiednikiem polskiego
,,-owa” jest „edzino” :
profesoredzino — profesorowa
direktoredzino dyrektorowa
muelistedzino -— młynarzowa
 S K Ł A D N I A

Ze względu na cel wypowiedzi rozróżniamy w języku espe­

ranto zdania (i równoważniki zdań): a) oznajmujące, b) pytają­
ce, c) rozkazujące, d) wykrzyknikowe.

Zdania oznajmujące
Zdania oznajmujące mogą być twierdzące lub przeczące, np.;
Mi intencas telefoni al li. (twierdzące)
Zamierzam zatelefonować do niego.
Mi ne intencas telefoni al li. (przeczące)
Nie zamierzam zatelefonować do niego.
Mi neniam telefonos al li. (przeczące)
Nigdy do niego nie zatelefonuję.

Tworzenie zdań przeczących

Zdania przeczące' tworzy się za pomocą przysłówka przeczą­
cego ne lub przeczących zaimków rzeczowych, przymiotnych
i przy słownych, np.:
Mi ne forveturos al Zakopane.
Nie wyjadę'do Zakopanego.
Neniu helpos al li.
Nikt mu nie pomoże.
Mi nenion povas diri pri tio.
Nic nie mogę'powiedzieć o tym.
Mi nenie vidis ŝin.
Nigdzie jej nie widziałem.

W języku esperanto obowiązuje zasada pojedynczego prze­

czenia. 'Wystarczy, że w zdaniu występuje zaimek przeczący

165
(neniu, neniam, nenia itp.), aby nabrało ono sensu przeczącego.
Orzeczenie występuje wówczas w formie twierdzącej (bez przy­
słówka ne), np.:
Neniu estas tie. (Nikogo tam nie ma)
Zdania•przeczące tworzy się również za pomocą pary spójni­
ków nek... nek... (ani... ani...). W zdabiach takich nie używa się
już przysłówka przeczącego ne, np.:
Mi havas nek monon, nek tempon.
Nie mam pieniędzy, ani czasu.
Li havas nek kuraĝon, nek paciencon.
On nie ma ani odwagi, ani cierpliwości.
Si estas nek rića, nek malriĉa.
Ona nie jest ani bogata, ani biedna.
Spójnika nek można również użyć wówczas, gdy w pierw­
szym członie wypowiedzi występuje negacja w postaci przy­
słówka.przeczącego ne lub zaimka przeczącego (np. neniu, ne­
nia), np.:
Mi ne renkontis lin, nek lian edzinon.
Nie spotkałem jego, ani jego żony.
Mi skribis al neniu, nek al la filino.
Nie pisałem do nikogo, ani do córki.

Z d a n ia p ytające

Zdania pytające w języku seperanto różnią się od podob­

nych zdań w języku polskim tym, że prawie zawsze występuje
w nich na początku wyraz pytający (np.: pu, kiam, kun kiu,
kieł), natomiast rzadziej niż w języku polskim o pytającym cha­
rakterze 'wypowiedzenia decyduje intonacja (morgaŭ? — ju­
tro?).

T y p zdań p y ta ją cy ch

a) zdania z pytaniami ogólnymi; obejmują one całą treść zda­

nia, w odpowiedzi potwierdzają (jes) lub zaprzeczają (ne)

166
 treść pytania; w tego typu pytaniach wyrazem pytającym
jest partykuła pytaj na „ću?” ; (czy?), np.:
C u vi estas studento?
Czy jesteś studentem?
Cu śi legas libr on?
Czy ona czyta książkę?
b) zdania z pytaniami ogólnymi w formie przeczącej; tworzy
się je przez umieszczenie przysłówka przeczącego ne przed
czasownikiem lub za pomocą zaimka przeczącego oraz par­
tykuły ;py tajnej ,;ću?”, np.:
C u śi ne scias?
Czy ona nie wie?
C u oni invitis n e n iu n ?
Czy nikogo nie zaproszono?
,q) zdania z pytaniami ;alternatywnymi; dwa (lub więcej) py­
tania ogólne najczęściej połączone spójnikiem aŭ, np.:
Cu li studas aŭ laboras?
Czy on studiuje,.czy pracuje?
Cu li estas instruisto aŭ oficisto?
Czy on jest nauczycielem, czy urzędnikiem?
UWAGA! W zdaniach alternatywnych, pierwsze pytanie ogól­
ne wymawia się z intonacją wznoszącą, drugie zaś
z intonacją opadającą.
d) zdania z pytaniami szczegółowymi; rozpoczynają się one od
wyrazów pytających,; które z góry wskazują, o jakiego iro-
dzaju informację chodzi osobie zadającej pytanie; tego
rodzaju pytania wymagają konkretnej (pełnej) odpowiedzi,
np.:
Kion vi, intencas fąri dimanĉe vespere?
Co zamierzasz robić w niedzielę wieczorem?
Mi intencas legi libron.
Zamierzam czytać książkę.
K iu n vi renkontis hieraińmatene?
Kogo spotkałeś wczoraj wieczorem?

167
 Mian fraton:
Mojego brata.
Je kioma horo vi kutime enlitiĝas?
O której igodzinie zazwyczaj kładziesz się do łóżka?
Je la 22-a.
O dwudziestej drugiej.
e) zdania z pytaniami szczegółowymi w formie przeczącej, np.:
Kial via f rato me povis veni?
- Dlaczego twój brat nie mógł przybyć?
Kun kiu vi ne renkontiĝis hodiaŭ matene?
Z kim .nie spotkałeś się wczoraj rano?
f) zdania z wyrazem pytającym na końcu; po zdaniu oznajmia­
jącym w formie twierdzącej lub przeczącej dodaje się krót­
kie pytanie ogólne w formie przeczącej, np,:
Karlo estas pli juna ol vi, ću ne?
Karol jest młodszy od ciebie, prawda?
Jes, li estas. (Tak, jest młodszy.)
Ne, li ne estas. (Nie, nie jest młodszy.)
UWAGA! W tego rodzaju' zdaniach można również postaw ić.
na końcu inne pytanie ogólne: ..., ĉu vere? lub .
ĉu ne vere?
V *

Zdania pytające wyrażające życzenie

lub propozycję działania
W zdaniach tych orzeczenie wyraża czasownik w trybie roz­
kazującym:
Cu lónge mi pętu vin?
Czy długo mam cię prosić?
Cu longe śi pętu vin?
Czy długo ona ma cię prosić? -
Kiam ni telefonu al vi?
Kiedy mamy do ciebie zatelefonować?
Kiam iii telefonu al vi?
Kiedy oni mają do ciebie zatelefonować?

168
Kun kiu li venu?
Z kim on ma przyjść?
Kien ni iru nun?
Dokąd mamy teraz pójść?
Pri kio śi skribu?
O czym ona ma napisać?
Zdania rozkazujące
Wyrażają rozkaz, żądanie, ostrzeżenie, prośbę. Czasownik bę­
dący orzeczeniem w tych zdaniach występuje w formie trybu
rozkazującego. Do tej grupy zdań zalicza się również zdania
przeczące wyrażające zakaz. Zazwyczaj zdania te zaczynają się
od orzeczenia. W drugiej osobie liczby -pojedynczej i mnogiej
nie poprzedza się orzeczenia zaimkiem osobowym. Np.:
Malfermu la fenestron! — Otwórz okno! Otwórzcie okno!
Li malfermu la fenestron! :— Niech on otworzy okno!-
Respondu al mia demando! — Odpowiedz na moje pytanie!
Odpowiedzcie na moje pytanie!
Ili ne tuśu la libron! — Niech oni nie dotykają książki!
UWAGA! Dla złagodzenia rozkazu używa się niekiedy na po­
czątku zdania bonvolu (zechciej, racz, proszę), ale
wówczas orzeczenie musi wystąpić w bezokoliczni­
ku, np.:
Bonvolu fermi la fenstron! — Proszę zamknąć
okno!
Zdania wykrzyknikowe
Tworzy się je ze zdań oznajmujących, pytających i rozkazu­
jących przez postawienie odpowiednio mocnego akcentu, np.:
Kieł vi aspektas! — Jak ty wyglądasz!
Kion vi faras! — Co ty robisz!
Foriru tuj! — Wyjdź natychmiast!
Często w tej roli występuje równoważnik zdania, n p .:
Terure! Terura! — Okropnie!, Okropne!
Kompatinda! —t Biedny! Godny współczucia!

169
 Zdania oznajmujące wyrażające
czynność zamierzoną
W tego rodzaju'zdaniach występuje orzeczenie imienne, w
którym łącznikiem jest czasownik „esti” w czasie przeszłym
(estis), teraźniejszym (estas) lub przyszłym (estos), a orzeczni­
kiem imiesłów przymiotnikowy przyszły z formantem słowo­
twórczym ,,-onta”. To specyficzne dla języka esperanto orze­
czenie imienne wyraża czynność zamierzoną, przewidywaną,
konieczną, nieuniknioną lub traktowaną jako powinność, na­
kaz, np.:
La vojo estis konstruota printempe.
Droga miała być budowana na wiosnę.
La vojo estis elkonstruota (perkonstruota) printempe.
Droga miała być wybudowana na wiosnę.
Kiam estis konstruota la vojo?
Kiedy miała być budowana (ta) droga?
Kip estis konstruota printempe?
Co miało być,budowane na wiosnę?
La profesoro estas forveturonta al Krakovo ankoraŭ ĉi-semajne.
Profesor ma wyjechać do Krakowa jeszcze w tym tygodniu.
Kiu estas forveturonta al Krakovo ankoraŭ ĉi-semajne?
Kto ma;wyjechać do Krakowa jeszcze w tym tygodniu?
Mi estis forveturonta al Krakovo, ,sed pro manko de mono mi
rezignis pri la vojaĝo. "
Miałem wyjechać do Krakowa, ale z braku pieniędzy zrezygno­
wałem z (tej) podróży.
Zdania pojedyncze i złożone
Ze względu na budowę (liczbę orzeczeń) zdania esperanckie
dzielimy na pojedyncze i złożone. Zdania pojedyncze mają na
ogół budowę bardzo zbliżoną do analogicznych zdań w języku
polskim, nie omawiamy więc ich szczegółowo.
Zdaniai, współrzędnie złożone
Zdania współrzędnie złożone łączą się bezpośrednio (w piś­

170
mie oddziela się je przecinkami lub średnikami, w mowie —
pauzami) albo za pomocą spójników współrzędnych. Oto nie­
które typowe struktury tych zdań:
Komencis pluvi, aŭdiĝis tondroj.
Zaczął padać deszcz, dały się słyszeć grzmoty.
Mi ne vidis lin, nek scias ion pri li.
Nie widziałem go, ani nic nie wiem o nim.
Kaj pluvas kaj neĝas.
(I) pada deszcz i pada śnieg.
Parte laŭ mia pęto.li venis, parte laŭ sia propra iniciato.
Częściowo na moją prośbę przyszedł, częściowo ze swojej wła­
snej inicjatywy.
Telefonu al la filo, aŭ -iru al li.
Zadzwoń do syna albo idź do niego.
Telefonu al ŝi aŭ prefere vizitu ŝin.
Zadzwoń do niej albo raczej odwiedź ją.
Mi pagis por la libro 50 zlotojn aŭ pli ĝuste 55.
Zapłaciłem za (tę) książkę 50 złotych albo właściwie (dosł.:
właściwiej) 55.
Eble mi venos, eble mi restos hejme.
Może przyjdę, może zostanę w domu.
Cu pro timo, ću pro fiero, li nenion respondis al śi.
Czy z'obawy, czy z dumy (powodowany dumą), nic nie odpo­
wiedział jej.
UWAGA! Prof. K. Kalocsay dla wyrażenia równości zapropo­
nował parę spójników ajne... ajne... (od „ajn”), 'np.:
Vi povas ajne legi, ajne promeni. — Możesz zarów­
no czytać, zarówno (jak i) spacerować.
Jen śi ploris, jen śi ridis.
Raz (dosł. oto) płakała, raz śmiała się.
Lia frato estas honesta homo, dum li estas fripono.
Jego brat jest uczciwym człowiekiem, podczas gdy on jest łaj­
dakiem.
Vi nur babilisf/ dumę mi laboris anstataŭ vi.
Ty tylko gadałeś, tymczasem ja pracowałem zamiast ciebie.

171
Mi invitis lin, sęd li ne venis.
Zaprosiłem go, ale on nie przyszedł.
Mi invitis lin, sed tamen li ne venis.
Zaprosiłem go, ale jednak nie przyszedł.
Do nun mi ricevos helpon, sed ja multekostan.
(Tak) więc teraz otrzymam pomoc, ale przecież kosztowną.
Mi postkriis lin, tamen li ne haltis, sed forkuris.
Krzyczałem za nim, jednak nie zatrzymał się, lecz uciekł.
Li ne nur ne estas riĉulo, sed li ne havas eĉ unu groŝon.
On nie tylko nie jest bogaczem, ale nie ma nawet grosza.
Li ne nur ne riparis la maśinon, sed eĉ komplete difektis ĝin.
On nie tylko nie zreperował maszyny, ale nawet (wręcz) zupeł­
nie uszkodził ją.
Ŝi ĉion disklaćos, estus do domaĝe sciigi al śi la aferon.
Ona wszystko rozgada (rozplotkuje), szkoda by więc było po­
wiadamiać ją o tej sprawie.
Vi faris eraron, sekve vi devas ĝin ripari.
Popełniłeś błąd, zatem musisz go naprawić.
Vi tutę pravas, tial mi helpos vin.
Masz zupełną rację, dlatego pomogę ci.
Vi havas pedagogian talenton, pro tio vi devus fariĝi instruisto.
Masz talent pedagogiczny, z tego względu powinieneś zostać
nauczycielem.
Iru al li tuj, car li atendas vin hejme.
Idź do niego natychmiast, ponieważ oczekuje cię w domu.
Ne faru tiel tragikan mienon, mi ja ne volis ofendi vin.
Nie rób takiej tragicznej miny, przecież nie chciałem ciebie o-
brazić.
Aranĝu la afteron mem, vi havas ja sufiće da tempo.
Załatw sprawę sam, masz przecież wystarczająco (dużo) czasu.
Mi ne devas tion fari, tiom pli, ke śi ne atendas tian paśon.
Nie muszę tego robić, tym bardziej, że ona nie oczekuje takiego
kroku.
La libro estas tre valora, des pli, ke verkis ĝin Zamenhof mem.
Książka jest bardzo wartościowa, tym bardziej, że napisał ją
sam Zamenhof.

172
Si estas des pli ĉarma, ke ŝi scipovas tiel dolce rideti.
Ona jest tym bardziej urocza, że (ona) potrafi tak słodko się
uśmiechać.
Faru ćion eblan, (car) alie vi ne sukcesos.
Zrób, co tylko jest możliwe, (gdyż) inaczej ci .się nie powiedzie.
Vi devas sekvi lian postulon, (ĉar) małe vi perdos ćion.
Musisz spełnić (dosł. iść za) jego postulat, (gdyż) w przeciwnym
razie stracisz wszystko.
Li laboris tage-nokte, alie li ne estus povinta plenumi sian tas-
kon.
On pracował dniem i nocą, inaczej nie mógłby był wykonać
swojego zadania.
Zdania podrzędnie złożone
Zdanie podrzędnie złożone składa się ze zdania nadrzędnego
i podrzędnego; zdanie podrzędne określa zdanie nadrzędne, u-
zupełnia lub objaśnia. W języku esperanto zdanie podrzędne z
nadrzędnym może łączyć się:
a) za pomocą tzw. spójników podrzędnych,
b) wyrazów spójnikowych (są to zaimki względne; zdanie ta­
kie nazywa się zdaniami podrzędnymi względnymi),
c) bez użycia spójników i wyrazów spójnikowych.
Przykłady:
a) Mi ĝojas, ke vi denove vizitis min.
Cieszę się, że znowu mnie odwiedziłeś.
b) Tiu venkas, kiu estas kuraĝa.
Ten zwycięża, kto jest odważny.
c) Mi ne scias, kiu venis.
Nie wiem, kto przyszedł.
UWAGA! W ostatnim zdaniu zaimek „kto” nie ma swojego
odpowiednika w zdaniu nadrzędnym, jak to ma
miejsce w zdaniu b, nazywamy je więc bezspójniko-
wym lub pytaniem zależnym, gdyż zaimek „kto”
nadaje mu formę pytania, zależnego od zdania nad­
rzędnego.

173
 Z wielu typów zdań podrzędnie złożonych wybraliśmy i
przedstawiliśmy w niniejszej Książce niektóre struktury — od­
mienne od występujących w języku polskim. .

Zdania podrzędne warunkowe

W zdaniach warunkowych orzeczenie w zdaniu nadrzędnym
i podrzędnym występuje w trybie orzekającym lub przypu­
szczającym, w zależności od tego, czy warunek zawarty w zda­
niu podrzędnym traktujemy jako rzeczywisty (zgodny z rzeczy­
wistością, ze stanem faktycznym), realny, możliwy do spełnie­
nia — czy też nierzeczywisty.
Warunek możliwy do spełnienia (odnosi się do przyszłości)
wyraża się za pomocą trybu orzekającego — najczęściej w cza­
sie przyszłym (-os... -os), np.:
Se ŝi venos, ŝi certe helpos vin. — Jeśli ona przyjdzie, z pe­
wnością pomoże ci.
Mi helpos vin, kondiće ke (se) vi min obeos. — Pomogę ci, pod
warunkiem, że (jeśli) mnie posłuchasz.
Warunek mało możliwy lub nierealny (odnosi się do tera­
źniejszości lub przyszłości (wyraża się za pomocą trybu przy­
puszczającego (-us... -us), np.:
Se li estus ci tie, ni priparolus la aferon. — Gdyby był tutaj,
omówilibyśmy tę sprawę.
Warunek niespełniony' w przeszłości (okazja spełnienia już
minęła) wyraża się w zdaniu podrzędnym złożoną formą czaso­
wnika w trybie przypuszczającym (estus -inta) i prostą formą
czasownika w trybie przypuszczającym — w zdaniu nadrzęd­
nym, np.: se vi estus farinta vian taskon, mi vin rekompencus
— gdybyś był wykonał swoje zadanie, wynagrodziłbym cię; se
vi estus veninta ĉi tien pli frue, vi renkontus lin — gdybyś był
przyszedł tutaj wcześniej, spotkałbyś go.

Zdania okołicznikowe celu

W zdaniach okolicznikowych celu czasownik w zdaniu nad­
rzędnym występuje niekiedy w trybie oznajmującym i wyraża:

174
a) dążenie do czegoś (wolę, pragnienie, życzenie, prośbę, roz­
kaz, naleganie), np.: voli, deziri, peti, ordoni, devigi, instigi;
b) przyzwolenie, np.: konsenti, permesi;
c) konieczność (wynikającą z porządku rzeczy lub okoliczności
np.: necesi, bezoni.
Zdanie podrzędne wprowadza wówczas spójnik ke; również i
wtedy, kiedy czasowniki te występują z przedrostkiem mal-
(malkonsenti, malpermesi). W zdaniu podrzędnym orzeczeniem
jest czasownik w trybie rozkazującym, tzw. tryb łączący.
Prof. dr K. Kalocsay („lingvo, stilo, formo”, Budapeszt 1931,
str. 78), chcąc ułatwić zapamiętanie tej reguły, sformułował ją
w krótkim wierszu:
Post la volo kaj deziro,
Pęto kaj ordóna diro,
Kaj devigo kaj neceso,
Kaj post verboj samsignifaj,
Sekvas formoj konjunktivaj.
(konjunktivo = subjunktivo — tryb łączący zdań okoliczniko-
wych celu)
Do wymienionych powyżej grup czasowników zaliczyć nale­
ży również i te czasowniki, które dopiero w konkretnym kon­
tekście przyjmują znaczenie wyrażające dążenie do czegoś —
przyzwolenie lub konieczność, np.:
Mi diris, ke li venu.
Powiedziałem, żeby przyszedł.
W tym kontekście czasownik „diri” wyraża „naleganie” i
występuje zamiast np. peti, ordoni, instigi, proponi; wymaga
więc trybu łączącego.
Inny przykład: li sciigis min, ke mi venu (powiadomił mnie,
żebym przybył). Czasownik „sciigi” jednoznacznie wyraża rów­
nież „wolę”.
UWAGA 1: Forma trybu łączącego występuje również w nie­
których zdaniach wykrzyknikowych i służy do za­
znaczenia, że czynność zostanie zakończona w o-
kreślonym momencie przyszłości, np.: Ke vi reve-

175
 ' nu hej men antaŭ la kvara horo! — Żebyś wrócił
do domu przed godziną czwartą! -
W. pozostałych zdaniach celowych zdanie podrzędne wprowa­
dza spójnik por ke, n p.:
Mi donis al li la lernolibron, por ke li bonę preparu sin al la
ekzameno.
Dałem mu (określony) podręcznik, żeby dobrze przygotował się
do egzaminu.
Pruntedonu al mi iom da mono, por ke mi povu aceti donacon.
Pożycz mi trochę pieniędzy, abym mógł kupić podarunek.
Mi faros ćion, por ke li tamen forveturu tuj!
Uczynię wszystko, aby. on jednak wyjechał natychmiast!
UWAGA 2: Cel podkreślić można za pomocą por tio, ke, np.:
Mi venis por tio, ke ni fine aranĝu la aferon.
Przyszedłem po to, żebyśmy wreszcie załatwili (tę)
sprawę.
Jeżeli podmiot zdania głównego (nadrzędnego) i okoliczniko-
wego celu jest ten sam, orzeczenie w zdaniu celowym może
wystąpić w bezokoliczniku poprzedzonym spójnikiem POR, np:.
Mi venis por diri al vi, ke...
Przyszedłem, aby ci powiedzieć, że...
Li foriris por aceti gazeton.
Wyszedł, aby kupić gazetę.
Jeżeli podmioty zdania nadrzędnego i podrzędnego nie są i-
dentyczne, konstrukcja z orzeczeniem w bezokoliczniku poprze­
dzonym por jest błędna. Występują tu jednak pewne wyjątki:
a) w wyrażeniach: por tiel diri, por paroli sincere, por ne pa­
roli pri tio, np.: por paroli sincere, vi malpravas — szcze­
rze mówiąc, nie masz racji;
b) po orzeczeniach głównych: estas (ekzistas), troviĝas, restas,
mankas, servas, np.: en la hejmo. troviĝas nenio por manĝi
* — w domu nie znajduje się nic do jedzęnia; mankas tempo
por aranĝi la aferon — brak czasu na załatwienie (tej) spra­
wy. ,

176
UWAGA 3: W codziennej praktyce językowej podobna kon­
strukcja występuje najczęściej w zdaniach, w któ­
rych orzeczeniem głównym jest czasownik „havi”,
np.: mi havas nenion por manĝi — nie mam nic
do jedzenia; li havas nenion por diri — on nie ma
nic dó powiedzenia; mi havas ion por diri —
. mam coś do powiedzenia; oni ne havas monon
por pruntedoni — nie ma pieniędzy do pożycze­
nia.
UWAGA 4: Jeżeli podmioty w zdaniu nadrzędnym i podrzęd­
nym różnią się, w zdaniu podrzędnym używa się
bezokolicznika bez spójnika por, np.: li sendis sin
promeni — wysłał ją na spacer.

Konstrukcja: orzeczenie -j- dopełnienie bliższe -f- bezokolicznik

W tego rodzaju zdaniach jako orzeczenie zasadnicze występu­
ją czasowniki oznaczające postrzeganie za pomocą zmysłów, a
także czasowniki wyrażające prośbę, ;przymus, naleganie itp.
np.': peti, decidi, vidi, rimarki, aŭdi, instigi.
Polskim odpowiednikiem tych zdań są zdania złożone pod­
rzędnie ze zdaniem podrzędnym dopełnieniowym zaczynającym
się od że lub jak, np.: x
Karlo aŭdis la fraton kanti en la banĉambro.
Karol słyszał, jak (jego) brat śpiewa w łazience.
Cu li aŭdis iun kanti en la banćambro?
Czy on słyszał, że ktoś śpiewa w łazience?
Li vidis min aćeti en la vendejo.
(On) widział, jak kupuję w sklepie.
Cu vi permesos viziti vin posttagmeze?
Czy pozwolisz, że odwiedzę cię po południu?
Barbara rimarkis sin stari sur la strato kaj interparoli kun nia
najbaro.
Barbara zauważyła, że ona stoi na ulicy i rozmawia z naszym
sąsiadem.

177
 La instruisto instigis min lerni la lingvon.
Nauczyciel zachęcił mnie do naukf języka.
Li devigis min veni ći tien.
Zmusił mnie, abym tutaj przyszedł.
Si petis lin'tuj telefoni al la patro.
Poprosiła go, aby natychmiast zatelefonował do ojca.
Kiedy chcemy podkreślić, iż postrzegana czynność trwa lub
" też zakończyła się, różnicujemy to za pomocą odpowiednich
imiesłowów, np.:
Li vidis min fermanta la pordon.
Widział mnie, jak zamykałem drzwi.
Li vidis min ferminta la pordon.
Widział mnie, jak zamknąłem drzwi.
Li vidis min fermonta la pordon.
On widział mnie, jak miałem zamknąć drzwi.
Imiesłów odnoszący się do dopełnienia bliższego orzeczenia,
które wyraża postrzeganie za pomocą zmysłów lub wyraża
prośbę, przymus, naleganie itp. — występuje w bierniku tylko
wówczas, gdy jest przy dawką przymiotną, gdy wyraża dodat­
kową cechę lub okoliczność, która nie stanowi samej materii
postrzegania, np.: Tiam mi ekaŭdis voĉon, sonantan el la fun­
do de la kaverno. (Wówczas usłyszałem głos dźwięczący z głębi
pieczary.)
Jak, praktycznie, upewnić się, czy imiesłów ma wystąpić w
bierniku czy w mianowniku? Przekształcamy zdanie stawiając
na początku zdania podrzędnego ke lub kiu. Jeśli uda się u-
mieścić ke, to znaczy, że imiesłów jest orzecznikiem i nie mo­
że wystąpić w bierniku, np.: Mi aŭdis lin sopiranta czy sopi-
rantan? Sprawdzamy, że można wstawić wyłącznie ke, a więc
„Mi aŭdis lin, ke li sopiras.” W związku z tym należy powie­
dzieć: „Mi aŭdis lin sopiranta.”
Sprawdzamy następne zdanie: Cu vi aŭdas la muzikon dis-
sendata el Varsovio czy dissendatan el Varsovio?
Przekształcamy zdanie „Mi aŭdas la muzikon, kiu estas dis-
sendata el Varsovio?” Należy więc powiedzieć: „Mi aŭdas la
muzikon dissendatan el Varsovio”.

178
 Inne konstrukcje zdaniowe z bezokolicznikiem
Zakres użycia bezokolicznika w języku esperanto jest bardzo
szeroki. Istnieje wiele konstrukcji zdaniowych, w których bez­
okolicznik uzależniony jest od rzeczownika występującego w
roli dopełnienia bliższego. Wówczas orzeczenie wraz z dopeł­
nieniem bliższym tworzą jedną całość odpowiadającą znacze­
niowo prostemu czasownikowi, np.: havi la deziron = deziri;
havi la esperon = esperi, itp.
Tego typu konstrukcje zdaniowe tworzy się najczęściej za
pomocą czasowników „havi”, „havigi” i ich synonimów np.:
ricevi, posedi, preni, enfali, doni, łasi, meti.
Przykłady:
mi havas la honoron saluti vin en la nomo de... — mam za­
szczyt powitać was w imieniu...; li havas la kutimon promeni
ĉiuvespere — on ma zwyczaj spacerować każdego wieczoru; li
ne havas la rajton fari tion •— on nie ma prawa tego zrobić; li
ricevis la ordonon forveturi al Krakovo — otrzymał rozkaz wy­
jazdu do Krakowa; li ricevis la permeson montri la libron —
on otrzymał pozwolenie na pokazanie (tej) książki; mi sentas
la bezonon renkontiĝi kun li — czuję potrzebę spotkania się z
nim; śi sentas la devon preni sur sin la taskon — ona czuje się
w obowiązku wziąć na siebie to zadanie; mi povas doni al vi la
rajton aĉeti ći tiun domon — mogę dać ci prawo kupna tego
domu; mi lasis al li la rajton decidi pri ćio — pozostawiłem mu
prawo decydowania o wszystkim.
Znacznie rzadziej tworzy się podobne konstrukcje zdaniowe
za pomocą czasownika „esti”, np.: jam estas la tempo iri hej-
men — już jest czas iść do domu; nun estas mia vico pagi la
taksion — teraz jest moja kolej zapłacenia za taksówkę.

Zdania przypisujące cechy i właściwości

Cechą charakterystyczną tych zdań jest to, że dopełnienie
bliższe'występuje w nich zawsze w bierniku, a odnoszący się
do dopełnienia bliższego orzecznik zawsze znajduje się w mia­

179
 nowniku (oczywiście, jeśli nie jest wyrażony bezokolicznikiem).
Tego rodzaju konstrukcja zdaniowa służy do wyrażania włas­
nego poglądu, oceny, służy do przepisywania określonych cech
lub właściwości. Kiedy mówimy „la vino estas bona” (wino jest
dobre), stwierdzamy cechę jako obiektywną prawdę, jako pe­
wien fakt. Natomiast, kiedy mówimy „mi trovas la vinoh bo­
na” (dosł. znajduję, że wino jest dobre), wyrażamy własny po­
gląd przypisując mu (np. po degustacji) określoną cechę.
W tych konstrukcjach zdaniowych orzecznik zgadza się pod
względem liczby z dopełnieniem bliższym, np.: śi nomis lin
stultuło — nazwała go głupcem.
Cechy i właściwości przypisuje się:
a) myślą: najczęściej występują wówczas takie czasowniki,
jak: kredi, juĝi, pensi, opinii, rigardi, ekkoni, rekoni, kalku-
li, estimi, taksi, ŝati, kompreni, trovi, deziri, scii, memori,
itp.; np.: mi sentis inin tie fremdulo — czułem się tam ob­
cym; la publiko kutimas opinii ĉiun atakanton bravulo kaj
ćiun atakaton kulpulo — publiczność ma zwyczaj uważać
każdego atakującego za zucha, zaś każdego atakowanego
za winowajcę; kia oni vin vidas, tia oni vin taksas — jakim
cię widzą, takim cię cenią; mi memoras sin tia, kia śi estis
antau 30 jaroj — pamiętam ją taką, jaką była przed 30 la­
ty; oni ne povas rigardi neekzistantaj tiujn faktojn, kiuj ta-
men ekzistas — nie można uważać za nieistniejące tych fak­
tów, które jednak istnieją; mi śatas lin sobra — lubię go
trzeźwego (jak jest trzeźwy); mi konsideras lin naiva kaj
stulta — uważam go za naiwnego i głupiego (uważam, że
jest naiwny i głupi);
b) mową; czasowniki: nomi, deklari, aserti, bapti, insulti, pro-
klami, konfesi, atesti, trovi, itp. np.: oni ne povas ne re­
koni tiun planon gusta — nie można nie uznać, że ten
plan jest słuszny; oni nomis lin plenrajtigito — mianowano
go pełnomocnikiem; mi trovas la ideon tre interesa — uwa­
żam ten pomysł za nader interesuąjcy; oni proklamis Ci
tiun tagon festo de la tuta urbo — ogłoszono ten dzień świę­
tem całego miasta;

180
 c) uczynkiem; czasowniki: elekti, krei, baloti, igi, fari, łasi,
kroni, prezenti, pentri, skulpti, desegni itp. np.: la amo fa-
ris lin kruela — miłość uczyniła go okrutnym; elirinte śi
lasis la pordon nefermita — wyszedłszy zostawiła drzwi nie
zamknięte; la artisto pentris śin nuda — artysta namalował
ją nago; tra la ruĝa vitropeco oni vidas la blankajn obje-
ktojn ruĝaj — przez czerwony kawałek szkła widzi się bia­
łe przedmioty jak czerwone; oni elektis lin prezidanto —
wybrano go na przewodniczącego.
Kiedy orzecznikiem jest imiesłów, nie może występować w
formie przysłówkowej, ponieważ imiesłów w tego rodzaju zda­
niach odnosi się zawsze do podmiotu np.: li pentris la virinon
sidanta — on (na) malował kobietę w pozycji siedzącej; li pen­
tris la virinon sidante — on (na) malował kobietę, siedząc.
Obie formy ilustruje następujące zdanie: la virino konster-
niĝis vidante viron manĝanta herbon — kobieta zmieszała się,
widząc mężczyznę jedzącego (jak je) trawę.
Kiedy orzecznikiem jest przymiotnik odnoszący się do bez­
okolicznika (lub do całej wypowiedzi), również nie może on wy­
stępować w formie przysłówkowej, np.: ni trovis necesa doni la
sekvantajn kłarigojn — uznałem za konieczne udzielenie na­
stępujących wyjaśnień; li opiniis ebla, ke oni maldungu sin —
on uważał za możliwe, aby zwolniono ją z pracy; li opiniis eble,
ke... — on uważał może, że...; mi trovis utila klarigi al śi la
aferon — uznałem za pożyteczne, aby wyjaśnić jej tę sprawę.
Przydawka przymiotna wyraża stałą cechę (stałe cechy), na­
tomiast orzecznik wyraża cechę, której poprzednio nie było a
która wynika z danej myśli lub czynności, np.: mi volus ricevi
kuiritŭn ovon — chciałbym otrzymać ugotowane jajko (jedno
z ugotowanych); mi volus ricevi la ovon kuirita — chciałbym
otrzymać to jajko ugotowane (aby mi ugotowano to jajko); mor-
gaŭ mi havos la leterori pręta — jutro będę miał list gotowy; mi
vidas tiun domon verda — widzę tamten dom, że jest zielony
(moim zdaniem on jst w kolorze zielonym); kia vi vidas ĝin?
— jakim go widzisz?; mi vidas ĝin flava — widzę go w kolo­
rze żółtym.

181
 Porównajmy jeszcze dwa zdania: 1) Petro amas virinojn al-
tajn. 2) Petro amas virinojn altaj. Pierwsze zdanie zawiera
zwykłe stwierdzenie: „Piotr kocha wysokie kobiety”, natomiast
drugie zdanie podkreśla, że jest to bardziej sprawa gustu niż
przypadku.
Po niektórych czasownikach orzecznik może być wprowadzo­
ny za pomocą słowa wiążącego „kieł”, po którym orzecznik wy­
stępuje w bierniku, np.: mi traktis tion kieł mian devon — po­
traktowałem to jako swój obowiązek; mi prenas vin ćiujn kieł
atestantojn — biorę was wszystkich jako świadków; oni volis
elekti unu lingvon kieł internacian — chciano wybrać jeden
język jako międzynarodowy.
W zdaniach: 1) mi elektis lin kieł prezidanto, 2) mi elektis
lin kieł prezidanton — występuje dość duża różnica znaczenio­
wa. W pierwszym zdaniu słowo „prezidanto” wiąże się z „mi”
(wybrałemo go jako przewodniczący, samemu będąc przewodni­
czącym). W drugim zdaniu „prezidanton” połączono za pomocą
biernika z „lin” (wybrałem go na stanowisko przewodniczące­
go).

UWAGA 1: W zdaniach, w których „kieł” służy do porówna­

nia, należy zastosować formę mianownika, np.: mi
infuzos kafon forta kieł en Hungarujo — zaparzę
kawę (tak) mocną jak na Węgrzech.
UWAGA 2: Po takich czasownikach, jak „preni” (w znacze­
niu: „oceniać coś jako”, „brać za”), „akcepti”,
„servi”, „doni” — zamiast słowa wiążącego „kieł”
można użyć „por”, np.: mi prenis lin por iu alia
homo — wziąłem go za jakiegoś innego człowie­
ka ; mi donos al vi la libron por eterna posedo'—•
dosł.: dam ci tę książkę na wieczne posiadanie.

S z y k w y ra z ó w w zd a n iu e sp eranckim

Szyk wyrazów w zdaniu pojedynczym i szyk wyrazów w

zdaniu złożonym jest w języku esperanto względnie swobodny,

182
gdyż 'Stosunki składniowe między członami zdania wyrażają
bardzo precyzyjnie przyimki i końcówka -n. Możemy więc po­
wiedzieć: „Vi amas min.” (Ty kochasz, mnie.) <i „Min amas vi”
(Mnie kochasz ty.), a nawet „Min vi amas.” (Mnie.ty kochasz.)
lub: „Vi min amas.” (Ty mnie kochasz.).
Ta swoboda porządku wyrazów w zdaniu jest jednak, jak po­
wiedzieliśmy, względna, gdyż tradycja, czynniki logiczne, uczu­
ciowe, rytmiczne itp. — wywierają na szyk wyrazów znaczny
wpływ i decydują o ich rozmieszczeniu. W ciągu przeszło 100
lat zastosowania esperanta w żywej mowie, literaturze, pracach
naukowych itp. utrwaliły się pewne zwyczaje, które nabrały
charakteru obowiązujących norm. Oto na j ważniej sze-z nich:
a) przydawka występuje bezpośrednio przed określanym rze­
czownikiem, np.: mi aćetis interesan libron — kupiłem inte­
resującą książkę; dla położenia mocniejszego akcentu przy-
dawkę umieścić można po określanym rzeczowniku, np.: mi
. aćetis libron tre interesan — kupiłem książkę bardzo inte­
resującą; podobnie postąpić można, gdy dwie przy dawki po­
łączone są spójnikiem kaj, np.: ŝi estas virino ĉarma kaj in­
teligenta — ona jest kobietą uroczą .i inteligentną; odwrot­
ny szyk występuje również w kilku wyrażeniach zwyczajo­
wych, np.: lingvo internacia — język międzynarodowy, a
także przy zwracaniu się do kogoś, np.: kara mia — mój
drogi; patro mia, ću vi helpos min? — mój ojcze, czy pomo­
żesz mi?; jeśli występują dwie przydawki, jedna z nich, za­
zwyczaj dłuższa, znajduje miejsce po rzeczowniku, np.:
granda festo esperantista — wielkie święto esperanckie;
b) grupa podmiotu występuje przed grupą orzeczenia, np.: la
filmojn oni rivelas en mallumo — filmy wywołuje się w
ciemności;
c) przydawki wyrażone rzeczownikiem (lub rzeczownikiem z
przyimkiem) występują po rzeczowniku określanym, np.: mi
iris al la kinejo Atlantiko — poszedłem do kina Atlantyk;
d) dopełnienie występuje głównie po wyrazie określanym, np.:
li tranćas la paperon per tondilo — on tnie papier nożycami;

183
e) przysłówki ankaŭ, eĉ i almenaŭ występują bezpośrednio
przed słowem, do którego się odnoszą, np.: ankaŭ ŝi dancis
hieraŭ en la bało — również i ona tańczyła wczoraj na ba­
lu (oprócz innych osób); ŝi ankaŭ dancis hieraŭ en la bało
— ona tańczyła również i wczoraj na balu (oprócz tego, że
tańczyła na poprzednich balach); śi dancis hieraŭ ankaŭ en
la bało — ona tańczyła wczoraj również i na balu (oprócz
tego, że np. tańczyła wcześniej w domu);
f) przysłówek mem występuje zawsze po słowie, do którego
się odnosi, np.: li.mem tion faris — on sam to zrobił; la pa-
roladon faros la profesoro mem — przemówienie wygłosił
sam profesor;
g) przysłówek nur występuje bezpośrednio przed (słowem, do
którego się odnosi, np.: mi nur promenis — ja tylko space­
rowałem (nic innego nie robiłem); mi revenos nur vespere
— wrócę dopiero wieczorem;
h) przysłówek ne występuje bezpośrednio przed słowem, do
którego się odnosi, np.: mi nejvidis lin — nie widziałem go;
(lecz np. ktoś inny);
i) przysłówek ne może występować przed lub poplu , np.: mi
plu ne helpos vin = mi ne płu helpos vin — więcej ci nie
pomogę; szyk ne plu staje się jednak coraz powszechniejszy;
j) przysłówek ne.‘w połączeniu z ankoraŭ najczęściej występu­
je po ankorań, np.: mi ankoraŭ ne scias — jeszcze nie wiem;
poprawny jest również_,szyk: mi ne scias ankoraŭ — nie
wiem jeszcze; natomiast niedopuszczalny jest szyk „ne an-
koraŭ” stosowany niekiedy pod wpływem języka niemiec­
kiego;
k) przyimki poprzedzają zawsze wyrazy, do których się odno­
szą, np.: li staras apud la pordo — on stoi obok drzwi;
l) spójniki występują na początku zdania lub przed wyrazami,
które łączą, np.: se vi trovos iom tempo, venu al mi Ĉ;-
-vespere — jeśli znajdziesz trochę czasu, przyjdź do mnie
dzisiaj wieczorem; mi kaj mia edzino atendos vin — ja i
moja żona będziemy ciebie oczekiwali.
 B I B L I O G R A F I A

Bokarev E, „Rusa-esperanta vortaro”, Moskwa 1966

Bokarev E. „Esperanta-rusa vortaro”, Moskwa 1974
Gohe H. „Ausfuhrliche Sprachlehre des Esperanto”, Berlin 1973
Jaworski M. „Podręczna gramatyka języka polskiego”, Warszawa 1974
Kalocsay K. „Vojaĝo inter la tempoj”, Tenerife 1966
Kalocsay K., Waringhien G. „Plena Gramatiko de Esperanto’” Buda­
peszt 1938
Kalocsay K. „Lingvo, stilo, formo”, Budapeszt 1931
Klemensiewicz Z. „Czy warto się zajmować esperantem?”, Warszawa
1965
Klemensiewicz Z. „Podstawowe wiadomości z gramatyki języka polskie­
go”, Warszawa 1962
Mańczak W. „Gramatyka francuska”, Warszawa 1971
Michalski T. J. „Słownik esperancko-polski” Warszawa 1959
Ossaka K. „Malgranda monografio pri Esperantaj prepozicioj”, Tokio
1954
Pettyn A. „Esperanto — podręcznik języka międzynarodowego”, War­
szawa 1963
Pettyn A. „Samouczek języka esperanto” (cz. I), Warszawa 1964
' Pettyn A. „Samouczek języka esperanto” (cz. II), Warszawa 1965
Pettyn A. „Esperanto-konversacioj” (cz. I, II, III), Warszawa 1966
Pettyn A. „Cu vi parolas Esperante?” (podręcznik do kursu języka
esperanto na płytach), Warszawa 1969
Pettyn A. „Praktika kurso de Esperanto” (cz. I, II, III, IV), Warszawa;
1972—1973
Pettyn A. „Rozmówki esperanckie”, Warszawa 1973
Pettyn A. Esperanto laŭ amuz-metodo”, Warszawa 1973
Pettyn A' „Unusemajna kurso de Esperanto”, Vśiaksy 1974,
Pettyn A. „Słownik esperancko-polski”, Warszawa 1977
Pettyn A. „Słownik polsko-esperancki”, Warszawa 1977
Pettyn A. „Program nauczania esperanto”, PZWS, Warszawa 1969
Setala V. „Esperanton kielioppi”, Helsinki 1969
Smólska J., Zawadzka A. „Gramatyka języka angielskiego”, Warszawa
1974
Szober St. „Gramatyka języka polskiego”, Warszawa 1959
Warankin W. „Teorio de Esperanto”, Moskwa 1929

185
Waringhien G. „Plena Ilustrita Vortaro de Esperanto”, Paryż 1970
Zamanhof L. „Lingvaj respondoj”, Marmande 1962
Zamenhof L. „Esperanto Język Międzynarodowy” Warszawa 1904
Zamenhof L. „Fundamento de Esperanto”, Paryż 1905
Zawadzka A. „Szkolna gramatyka języka angielskiego”, Warszawa 1966
Żlabowa J. „Gramatyka opisowa języka polskiego”, Warszawa 1960