®¹i häc huÕ

trung t©m ®µo t¹o tõ xa

gs.ts bïi v¨n huÖ

gi¸o tr×nh
t©m lÝ häc tiÓu häc

huÕ – 2007

1
 môc lôc
Lêi nãi ®Çu...................................................................................................................................... 6
Ch−¬ng I: T©m lý häc lµ mét khoa häc ....................................................................................... 7
I. §èi t−îng cña t©m lý häc .................................................................................................... 7
II. §Æc ®iÓm c¬ b¶n cña khoa häc t©m lý .............................................................................. 9
III. B¶n chÊt cña hiÖn t−îng t©m lý ..................................................................................... 10
IV. VÞ trÝ vµ ý nghÜa cña t©m lý häc ..................................................................................... 14
V. Nh÷ng ph−¬ng ph¸p nghiªn cøu t©m lý häc sinh tiÓu häc ............................................ 16
C©u hái.................................................................................................................................... 21
Ch−¬ng II: Ho¹t ®éng - giao tiÕp - nh©n c¸ch........................................................................... 22
I. Ho¹t ®éng vµ cÊu tróc cña ho¹t ®éng............................................................................... 22
II. Giao tiÕp ............................................................................................................................ 26
III. Nh©n c¸ch ........................................................................................................................ 31
C©u hái.................................................................................................................................... 40
Ch−¬ng III: Lý luËn vÒ sù ph¸t triÓn t©m lý trÎ em ................................................................. 41
I. TrÎ em thêi ®¹i ngµy nay................................................................................................... 41
II. Mét sè quan niÖm sai lÇm vÒ sù ph¸t triÓn t©m lý trÎ em............................................. 44
III. Nguyªn lý ph¸t triÓn t©m lý trÎ em................................................................................ 46
IV. D¹y häc vµ sù ph¸t triÓn t©m lý häc sinh ...................................................................... 47
V. Ho¹t ®éng chñ ®¹o vµ sù ph¸t triÓn t©m lý trÎ em ........................................................ 51
C©u hái.................................................................................................................................... 53
Ch−¬ng IV: Nh÷ng tiÒn ®Ò cña sù ph¸t triÓn t©m lý häc sinh tiÓu häc.................................. 54
I. BËc tiÓu häc trong nÒn gi¸o dôc hiÖn ®¹i ......................................................................... 54
II. Gi¸o dôc tiÓu häc trong x· héi hiÖn ®¹i.......................................................................... 58
III. TiÒn ®Ò cña sù ph¸t triÓn t©m lý häc sinh tiÓu häc ............................................................ 60
C©u hái.................................................................................................................................... 63
Ch−¬ng V: § Æc ®iÓm t©m lý häc sinh tiÓu häc ......................................................................... 64
I. §Æc ®iÓm cña c¸c qu¸ tr×nh nhËn thøc............................................................................. 64
II. §Æc ®iÓm nh©n c¸ch cña häc sinh tiÓu häc ..................................................................... 70

2
 C©u hái.................................................................................................................................... 77
Ch−¬ng VI: C¸c ho¹t ®éng cña häc sinh tiÓu häc..................................................................... 78
I. Ho¹t ®éng häc cña häc sinh tiÓu häc ................................................................................ 78
II. C¸c d¹ng ho¹t ®éng kh¸c cña häc sinh tiÓu häc ............................................................ 86
C©u hái.................................................................................................................................... 89
Ch−¬ng VII: Mét sè vÊn ®Ò vÒ t©m lý häc d¹y häc vµ gi¸o dôc tiÓu häc............................... 90
I. Sù thèng nhÊt gi÷a ho¹t ®éng d¹y vµ ho¹t ®éng häc ...................................................... 90
II. Sù h×nh thµnh kh¸i niÖm.................................................................................................. 91
III. Sù ph¸t triÓn trÝ tuÖ ........................................................................................................ 96
IV. Nh÷ng yªu cÇu t©m lý - s− ph¹m ®èi víi viÖc h×nh thµnh kü n¨ng, kü x¶o vµ thãi
quen cho häc sinh tiÓu häc .................................................................................................. 104
V. Mét sè vÊn ®Ò vÒ t©m lý häc gi¸o dôc ®¹o ®øc ............................................................. 107
C©u hái.................................................................................................................................. 115
Ch−¬ng VIII: Mét sè vÊn ®Ò vÒ nh©n c¸ch ng−êi gi¸o viªn tiÓu häc ................................... 116
I. §Æc ®iÓm lao ®éng s− ph¹m cña ng−êi gi¸o viªn tiÓu häc ............................................ 116
II. Ho¹t ®éng d¹y - ho¹t ®éng ®Æc tr−ng cña gi¸o viªn tiÓu häc ..................................... 118
II. Ph©n tÝch phÈm chÊt vµ n¨ng lùc cña ng−êi gi¸o viªn tiÓu häc.................................. 120
IV. Con ®−êng hoµn thiÖn phÈm chÊt n¨ng lùc cña ng−êi thÇy gi¸o .............................. 125
C©u hái.................................................................................................................................. 125
H−íng dÉn häc m«n t©m lý häc tiÓu häc ................................................................................. 126
PhÇn I. Më ®Çu .......................................................................................................................... 126
PhÇn II. H−íng dÉn häc theo tõng ch−¬ng.............................................................................. 128
Ch−¬ng I: T©m lý häc lµ mét khoa häc ................................................................................... 128
I. T©m lý häc nghiªn cøu c¸i g×?......................................................................................... 128
II. §Æc ®iÓm cña hiÖn t−îng t©m lý .................................................................................... 128
III. B¶n chÊt cña hiÖn t−îng t©m lý ................................................................................... 128
IV. Nghiªn cøu t©m lý häc sinh tiÓu häc b»ng nh÷ng ph−¬ng ph¸p nµo?...................... 128
Tµi liÖu tham kh¶o thªm ..................................................................................................... 129
Ch−¬ng II: Ho¹t ®éng - giao tiÕp - nh©n c¸ch......................................................................... 130
I. Ho¹t ®éng vµ cÊu tróc cña ho¹t ®éng............................................................................. 130

3
 II. Lý thuyÕt ho¹t ®éng trong gi¸o dôc.............................................................................. 130
III. Kh¸i niÖm giao tiÕp vµ vai trß cña giao tiÕp ............................................................... 131
III. Kh¸i niÖm nh©n c¸ch vµ cÊu tróc nh©n c¸ch.............................................................. 132
Tµi liÖu tham kh¶o............................................................................................................... 134
Ch−¬ng III: Lý luËn vÒ sù ph¸t triÓn t©m lý trÎ em ............................................................... 134
I. C¸c quan niÖm vÒ trÎ em ................................................................................................. 134
II. Nguyªn lý c¬ b¶n cña sù ph¸t triÓn t©m lý trÎ em ....................................................... 135
III. D¹y häc vµ sù ph¸t triÓn t©m lý cña trÎ ...................................................................... 135
IV. Ho¹t ®éng vµ sù ph¸t triÓn t©m lý cña trÎ em ............................................................ 136
Tµi liÖu tham kh¶o............................................................................................................... 138
Ch−¬ng IV: Nh÷ng tiÒn ®Ò cña sù ph¸t triÓn t©m lý häc sinh tiÓu häc................................ 139
I. BËc tiÓu häc trong nÒn gi¸o dôc hiÖn ®¹i ....................................................................... 139
II. Gi¸o dôc tiÓu häc trong x· héi hiÖn ®¹i........................................................................ 140
III. TiÒn ®Ò cña sù ph¸t triÓn t©m lý ë häc sinh tiÓu häc ....................................................... 140
Tµi liÖu tham kh¶o............................................................................................................... 141
Ch−¬ng V: § Æc ®iÓm nhËn thøc cña häc sinh tiÓu häc ......................................................... 142
I. §Æc ®iÓm nhËn thøc cña häc sinh tiÓu häc..................................................................... 142
Tµi liÖu tham kh¶o............................................................................................................... 143
Ch−¬ng VI: C¸c ho¹t ®éng cña häc sinh tiÓu häc................................................................... 144
I. Lý thuyÕt vÒ ho¹t ®éng häc trong t©m lý häc s− ph¹m................................................. 144
II. Ho¹t ®éng häc cña häc sinh tiÓu häc............................................................................. 144
III. Mét sè ho¹t ®éng kh¸c cña häc sinh tiÓu häc ............................................................. 146
Tµi liÖu tham kh¶o............................................................................................................... 147
Ch−¬ng VII: Mét sè vÊn ®Ò t©m lý häc d¹y häc vµ gi¸o dôc ................................................. 148
I. Sù thèng nhÊt gi÷a ho¹t ®éng d¹y vµ ho¹t ®éng häc ......................................................... 148
II. Sù h×nh thµnh kh¸i niÖm................................................................................................ 148
III. Sù ph¸t triÓn trÝ tuÖ ...................................................................................................... 148
IV. VÊn ®Ò h×nh thµnh kü n¨ng, kü x¶o vµ thãi quen....................................................... 150
V. Mét sè vÊn ®Ò t©m lý häc gi¸o dôc ®¹o ®øc.................................................................. 151

4
 Tµi liÖu tham kh¶o............................................................................................................... 153
Ch−¬ng VIII: Mét sè vÊn ®Ò vÒ nh©n c¸ch ng−êi gi¸o viªn tiÓu häc .................................... 154
I. §Æc ®iÓm lao ®éng s− ph¹m cña ng−êi gi¸o viªn tiÓu häc ............................................ 154
II. Ho¹t ®éng d¹y - ho¹t ®éng ®Æc tr−ng cña ng−êi gi¸o viªn ......................................... 154
III. Ph©n tÝch nh÷ng n¨ng lùc c¬ b¶n vµ c¸c phÈm chÊt cña ng−êi gi¸o viªn tiÓu häc.. 155
IV. Con ®−êng hoµn thiÖn phÈm chÊt vµ n¨ng lùc cña ng−êi gi¸o viªn ......................... 156
Tµi liÖu tham kh¶o............................................................................................................... 157
PhÇn III. Gîi ý tr¶ lêi mét sè c©u hái ...................................................................................... 158
PhÇn IV. Gîi ý c¸ch viÕt mét bµi tËp thùc hµnh t©m lý häc vµ s¬ ®å t×m hiÓu mét sè ®Æc
®iÓm t©m lý häc sinh tiÓu häc ................................................................................................... 162
I. C¸ch viÕt mét bµi tËp thùc hµnh t©m lý......................................................................... 162
II. Giíi thiÖu mét sè s¬ ®å t×m hiÓu ®Æc ®iÓm t©m lý häc sinh tiÓu häc .......................... 165
PhÇn V. 50 ®Ò dµnh cho c¸c b¹n häc viªn tù kiÓm tra kiÕn thøc sau khi häc xong m«n “T©m lý
häc tiÓu häc” ................................................................................................................................ 167
Gîi ý tr¶ lêi................................................................................................................................. 174

5
 lêi nãi ®Çu
Gi¸o tr×nh T©m lý häc tiÓu häc ®−îc biªn so¹n theo ch−¬ng tr×nh ®µo t¹o cö nh©n gi¸o dôc
häc tiÓu häc hÖ t¹i chøc, tõ xa. Gi¸o tr×nh nµy trËp trung tr×nh bµy nh÷ng vÊn ®Ò c¬ b¶n nhÊt cña
t©m lý häc ®¹i c−¬ng, t©m lý häc s− ph¹m vµ t©m lý løa tuæi häc sinh tiÓu häc theo ph−¬ng ph¸p
tiÕp cËn ho¹t ®éng – nh©n c¸ch, ®ång thêi cè g¾ng qu¸n triÖt tÝnh khoa häc, hiÖn ®¹i vµ d©n téc
còng nh− chó ý thÝch ®¸ng ®Õn tÝnh nghiÖp vô s− ph¹m, kÕt hîp lý luËn víi thùc hµnh.
§©y lµ tµi liÖu dµnh cho hÖ ®µo t¹o kh«ng chÝnh quy nªn ngoµi 08 ch−¬ng, cuèn gi¸o tr×nh cßn
cã phÇn h−íng dÉn c¸c b¹n häc viªn häc m«n T©m lý häc tiÓu häc. Trong phÇn nµy, t¸c gi¶ ®·
®−a ra nh÷ng gîi ý ®Ó c¸c b¹n häc viªn häc theo tõng ch−¬ng vµ ®Æc biÖt cã 50 ®Ò vµ ®¸p ¸n ng¾n
gän ®Ó ng−êi häc tù kiÓm tra tri thøc sau khi häc xong m«n häc nµy.
Chóng t«i hi väng gi¸o tr×nh nµy sÏ gióp cho sinh viªn s− ph¹m hÖ t¹i chøc vµ tõ xa häc tËp cã
kÕt qu¶ m«n T©m lý häc tiÓu häc. Gi¸o tr×nh cßn cã thÓ lµm tµi liÖu tham kh¶o cho sinh viªn s−
ph¹m hÖ chÝnh quy ®µo t¹o gi¸o viªn tiÓu häc vµ c¸c thµy gi¸o, c« gi¸o, häc viªn ë c¸c c¬ së ®µo
t¹o, båi d−ìng ngoµi ngµnh s− ph¹m.
Chóng t«i xin ch©n thµnh c¸m ¬n c¸c b¹n ®ång nghiÖp, c¸c b¹n sinh viªn c¸c líp cö nh©n gi¸o
dôc häc ( hÖ chÝnh quy vµ kh«ng chÝnh quy ) ë mét sè tr−êng §HSP vµ c¸c ®Þa ph−¬ng mµ t¸c gi¶
cã dÞp ®−îc trùc tiÕp gi¶ng d¹y vµ h−íng dÉn häc tËp bé m«n nµy, ®· gãp nhiÒu ý kiÕn quý b¸u ®Ó
gi¸o tr×nh ®−îc ra ®êi. Tuy t¸c gi¶ ®· rÊt cè g¾ng nh−ng ch¾c ch¾n gi¸o tr×nh khã cã thÓ tr¸nh
khái nh÷ng khiÕm khuyÕt. Mong nhËn ®−îc sù gãp ý kiÕn ®Ó chóng t«i tiÕp tôc hoµn thiÖn trong
nh÷ng lÇn xuÊt b¶n sau.
Hµ néi, th¸ng 4 n¨m 2004

6
 Ch−¬ng I
T©m lý häc lµ mét khoa häc

I. §èi t−îng cña t©m lý häc

T©m lý häc lµ mét khoa häc nghiªn cøu ®êi sèng t©m lý. T©m lý lµ hiÖn t−îng cã thËt. Cã
thÓ xÕp c¸c c¶m gi¸c vµ tri gi¸c, biÓu t−îng vµ ý nghÜ, t×nh c¶m vµ nguyÖn väng, nhu cÇu vµ
høng thó, tÝnh c¸ch vµ n¨ng lùc, −íc m¬ vµ t−ëng t−îng - vµo ®êi sèng t©m lý con ng−êi.
Nh÷ng hiÖn t−îng ®ã v« cïng phøc t¹p vµ cùc kú phong phó, cho ®Õn nay cßn nhiÒu vÊn ®Ò
ch−a lý gi¶i ®−îc.
T©m lý häc hiÖn ®¹i ®· chøng minh r»ng n·o lµ c¬ së vËt chÊt, lµ n¬i n¶y sinh, tån t¹i cña
c¸c hiÖn t−îng t©m lý. Nãi c¸ch kh¸c, t©m lý gåm tÊt c¶ c¸c hiÖn t−îng n¶y sinh trong ®Çu ãc
con ng−êi g¾n liÒn víi ho¹t ®éng cña hä. Mçi ng−êi ®Òu cã ®êi sèng t©m lý riªng hÕt søc quý
gi¸ vµ quan träng. Tuy vËy, ®Ó hiÓu ®−îc nã vµ lµm chñ ®−îc nã thËt kh«ng ph¶i ®¬n gi¶n.
MÆt kh¸c, hiÓu ®−îc t©m lý cña ng−êi kh¸c ®Ó cã c¸ch øng xö ®óng ®¾n, khoa häc l¹i cµng
khã h¬n.
T©m lý ng−êi gåm nhiÒu lo¹i hiÖn t−îng nh−ng cã thÓ quy thµnh c¸c nhãm sau ®©y:
- C¸c qu¸ tr×nh t©m lý: §ã lµ c¶m gi¸c, tri gi¸c, t− duy, t−ëng t−îng. C¸c qu¸ tr×nh t©m lý lµ
nh÷ng hiÖn t−îng t©m lý t−¬ng ®èi ®¬n gi¶n vÒ mÆt cÊu tróc, ®ång thêi n¨ng ®éng nhÊt. Chóng
n¶y sinh do kÕt qu¶ t¸c ®éng trùc tiÕp cña thÕ giíi chung quanh vµo con ng−êi, hoÆc do kÝch thÝch
thÇn kinh tõ c¬ quan néi t¹ng. Mçi ho¹t ®éng t©m lý ®Òu h×nh thµnh tõ c¸c qu¸ tr×nh t©m lý kh¸c
nhau, liªn kÕt víi nhau mét c¸ch phøc t¹p, th©m nhËp vµo nhau, t¸c ®éng vµ chuyÓn ho¸ lÉn nhau.
Qu¸ tr×nh t©m lý th−êng diÔn ra nhanh, cã khëi ®Çu vµ kÕt thóc, tham gia vµo mçi ho¹t ®éng vµ
hµnh ®éng cña con ng−êi. NhËn thøc vÒ thÕ giíi xung quanh cña con ng−êi nãi chung, cña häc
sinh tiÓu häc nãi riªng ®Òu phô thuéc vµo ®Æc ®iÓm, quy luËt cña c¸c qu¸ tr×nh t©m lý. Ng−êi gi¸o
viªn tiÓu häc cÇn cã nh÷ng hiÓu biÕt vÒ ®Æc ®iÓm c¸c qu¸ tr×nh t©m lý cña häc sinh ®Ó tiÕn hµnh
d¹y häc vµ gi¸o dôc.
- C¸c tr¹ng th¸i t©m lý: Lµ nh÷ng tr¶i nghiÖm t©m lý cña con ng−êi, diÔn ra trong thêi gian
t−¬ng ®èi ng¾n, ®Æc tr−ng cho khuynh h−íng, tr×nh ®é, ®é linh ho¹t, ®é c©n b»ng cña ho¹t
®éng t©m lý. Tr¹ng th¸i t©m lý lµ c¸i nÒn chung cho sù biÓu hiÖn cña qu¸ tr×nh t©m lý vµ c¸c
thuéc tÝnh t©m lý. Tr¹ng th¸i t©m lý cã rÊt nhiÒu lo¹i vµ mu«n h×nh mu«n vÎ, bao gåm sù chó
ý (®i víi qu¸ tr×nh nhËn thøc), sù tin t−ëng hay nghi ngê (®i víi lý trÝ), sù ph©n v©n, hå hëi,
b©ng khu©ng, l¹c quan (®i víi t×nh c¶m). C¸c c«ng tr×nh nghiªn cøu cho thÊy tr¹ng th¸i t©m lý
tÝch cùc, phï hîp sÏ cã ¶nh h−ëng tèt ®Õn ho¹t ®éng cña häc sinh tiÓu häc. Ng−îc l¹i, tr¹ng
th¸i l¬ ®·ng, do dù, sî h·i khi ®Õn tr−êng cña häc sinh sÏ h¹ thÊp kÕt qu¶ ho¹t ®éng häc cña
chóng.
H×nh thµnh vµ cñng cè tr¹ng th¸i t©m lý tÝch cùc, ng¨n chÆn vµ kh¾c phôc c¸c tr¹ng th¸i t©m
lý tiªu cùc cña häc sinh tiÓu häc lµ nhiÖm vô cña gi¸o viªn tiÓu häc khi tiÕn hµnh d¹y häc vµ gi¸o
dôc.

7
 - C¸c thuéc tÝnh t©m lý: Tr¹ng th¸i t©m lý cña mçi ng−êi lu«n lu«n thay ®æi. Trong cïng
mét ngµy, con ng−êi cã thÓ cã c¸c tr¹ng th¸i t©m lý kh¸c nhau. Cã nh÷ng hiÖn t−¬ng t©m lý tån
t¹i rÊt l©u (mét th¸ng, hai th¸ng, mét n¨m, hai n¨m hay l©u h¬n n÷a). Nh÷ng hiÖn t−îng t©m lý
t−¬ng ®èi bÒn v÷ng vµ æn ®Þnh ®ã ®−îc gäi lµ c¸c thuéc tÝnh t©m lý. Nh÷ng ®Æc ®iÓm t©m lý trë
thµnh phÈm chÊt cña c¸ nh©n nh− tÝnh c¸ch, n¨ng lùc, tÝnh khÝ, phÈm chÊt cña t− duy, ý chÝ, t×nh
c¶m, thÕ giíi quan vµ lý t−ëng ®Òu ®−îc xÕp vµo thuéc tÝnh t©m lý.
- C¸c hiÖn t−îng t©m lý x∙ héi: Nh÷ng hiÖn t−îng t©m lý ®· nªu thuéc t©m lý c¸ nh©n.
Ngoµi nh÷ng hiÖn t−îng t©m lý ®ã, cßn cã nh÷ng hiÖn t−îng t©m lý chØ n¶y sinh, ph¸t triÓn vµ béc
lé khi con ng−êi ë trong nh÷ng nhãm ng−êi x¸c ®Þnh: trong gia ®×nh, trªn líp häc, n¬i héi hÌ… ë
®©u cã ®êi sèng x· héi, cã quan hÖ gi÷a ng−êi víi ng−êi, ë ®ã xuÊt hiÖn c¸c hiÖn t−îng t©m lý x·
héi. Thanh niªn bµn t¸n vÒ c¸c lo¹i mèt thêi trang, c¸c bËc phô huynh bµn vÒ c¸c hiÖn t−îng tiªu
cùc vµ c¸c tÖ n¹n x· héi gâ cöa vµo häc ®−êng, gi¸o viªn b×nh luËn vÒ kh«ng khÝ t©m lý trong tËp
thÓ gi¸o viªn, vÒ uy tÝn cña ng−êi hiÖu tr−ëng v.v… Nh÷ng hiÖn t−îng kÓ trªn ®Òu lµ nh÷ng hiÖn
t−îng t©m lý x· héi.
Nh− vËy, cã thÓ nãi r»ng t©m lý x· héi bao gåm nh÷ng hiÖn t−îng t©m lý nãi chung cña mét
nhãm x· héi cô thÓ n¶y sinh tõ sù t¸c ®éng qua l¹i trong ho¹t ®éng vµ giao tiÕp gi÷a c¸c c¸ nh©n.
Nh÷ng hiÖn t−îng t©m lý x· héi chi phèi nhËn thøc, th¸i ®é vµ hµnh vi c¸ nh©n khi ë trong nhãm.
C¸c qu¸ tr×nh t©m lý, c¸c tr¹ng th¸i t©m lý, c¸c thuéc tÝnh t©m lý vµ c¸c hiÖn t−îng t©m lý x·
héi kh«ng t¸ch rêi nhau. C¸c qu¸ tr×nh t©m lý cung cÊp néi dung cho c¸c tr¹ng th¸i t©m lý. Th«ng
qua c¸c qu¸ tr×nh t©m lý, c¸ nh©n l¹i thu nhËn ®−îc nh÷ng “nguyªn liÖu” ®Ó nhµo nÆn, tæng hîp
t¹o nªn c¸c thuéc tÝnh t©m lý. C¸c thuéc tÝnh t©m lý mét mÆt võa thÓ hiÖn, mÆt kh¸c, l¹i t¸c ®éng
®Õn qu¸ tr×nh, tr¹ng th¸i t©m lý. T©m lý x· héi cã ¶nh h−ëng rÊt lín ®Õn sù hiÖn diÖn, h×nh thµnh
vµ ph¸t triÓn cña c¸c hiÖn t−îng t©m lý c¸ nh©n. Bëi lÏ, ë trong nhãm, mçi c¸ nh©n ®Òu t¸c ®éng
tíi t©m lý cña c¸ nh©n kh¸c vµ toµn nhãm. Ng−îc l¹i, t©m lý nhãm l¹i ¶nh h−ëng tíi t©m lý mçi
thµnh viªn cña nhãm.
T©m lý häc lµ khoa häc nghiªn cøu toµn bé nh÷ng hiÖn t−îng t©m lý, ý thøc ®−îc n¶y
sinh, h×nh thµnh, biÓu hiÖn vµ biÕn ®æi trong mçi c¸ nh©n, mçi nhãm ng−êi vµ c¶ loµi ng−êi.
T©m lý häc cã nhiÖm vô t×m ra b¶n chÊt cña c¸c hiÖn t−îng t©m lý vµ nh÷ng quy luËt cña chóng
®Ó øng dông vµo trong ®êi sèng. X· héi loµi ng−êi cµng v¨n minh, hµm l−îng trÝ tuÖ trong mçi
s¶n phÈm do con ng−êi lµm ra cµng cao th× gia tèc ph¸t triÓn t©m lý cña thÕ hÖ trÎ cµng ngµy cµng
t¨ng m¹nh. Do ®ã, x· héi cµng ph¸t triÓn th× viÖc nghiªn cøu t©m lý con ng−êi nãi chung vµ cña
häc sinh nãi riªng còng cµng ph¸t triÓn, c¶ vÒ bÒ réng lÉn chiÒu s©u. Ngµy nay, gÇn nh− mçi
ngµnh ho¹t ®éng chñ yÕu trong x· héi ®Òu cã chuyªn ngµnh t©m lý häc g¾n liÒn víi nã, gióp cho
c¸c ngµnh ®ã ho¹t ®éng hiÖu qu¶ h¬n.

8
II. ®Æc ®iÓm c¬ b¶n cña khoa häc t©m lý

1. T©m lý häc nghiªn cøu c¸c hiÖn t−îng t©m lý rÊt gÇn gòi víi con ng−êi

Tõ ba tuæi, ch¸u bÐ mÉu gi¸o qua thùc tiÔn tiÕp xóc víi ng−êi lín, qua kinh nghiÖm øng xö
hµng ngµy ®· biÕt r»ng «ng bµ, bè mÑ, anh chÞ, c« gi¸o, c¸c b¹n… Cã nh÷ng quy t¾c, nh÷ng th¸i
®é, nh÷ng ý muèn mµ em ph¶i tÝnh ®Õn khi ho¹t ®éng nÕu muèn tho¶ m·n nh÷ng nhu cÇu cña
m×nh. Sang tuæi häc sinh tiÓu häc, c¸c em l¹i nhËn thÊy râ ë mçi ng−êi cã nh÷ng quy t¾c, th¸i ®é,
së thÝch, thãi quen, quan niÖm riªng æn ®Þnh, ®ßi hái cã c¸ch øng xö kh¸c nhau ®èi víi hä nÕu
muèn ®¹t ®−îc kÕt qu¶ ®ã. ChÝnh v× thÕ, hiÖn t−îng t©m lý cã ®iÓm kh¸c víi c¸c hiÖn t−îng vËt lý,
ho¸ häc, sinh häc mµ con ng−êi th−êng tiÕp xóc. NÕu kh«ng hiÓu c¸c hiÖn t−îng lý, ho¸, sinh, trÎ
sÏ bá mÆc kh«ng quan t©m chóng n÷a. Thanh s¾t nÆng, cµnh c©y cã gai, m¶nh kÝnh vì “kh«ng
theo ®uæi” em, cßn trong sinh ho¹t hµng ngµy trong líp häc, c¸c em khã cã thÓ “bá mÆc” nh÷ng
ng−êi kh¸c nhÊt lµ khi hä cø chñ ®éng ®Õn víi em. V× vËy, ®èi víi con ng−êi, hiÖn t−îng t©m lý lµ
“hiÖn thùc”, th−êng trùc rÊt gÇn gòi vµ quen thuéc. Nh−ng chóng l¹i rÊt linh ho¹t, khã ghi nhËn,
v« cïng phøc t¹p vµ biÕn ®éng mu«n h×nh mu«n vÎ.
Chóng ta thÊy, cã thÓ t¸ch b¹ch cô thÓ vµ kh¸ tØ mØ, chÝnh x¸c mét c¬ cÊu m¸y mãc b×nh
th−êng, nh−ng víi hiÖn t−îng t©m hån th«ng th−êng ë ng−êi kh¸c hoÆc cña b¶n th©n th× ®iÒu
®ã khã thùc hiÖn h¬n nhiÒu, tùa hå nh− “mét m×nh m×nh biÕt, mét m×nh m×nh hay”. Bªn c¹nh
®ã, trong nh÷ng hiÖn t−îng t©m hån th«ng th−êng nhÊt còng cã v« sè c¸c yÕu tè quyÖn lÉn
vµo nhau, ®ång thêi chóng l¹i lu«n lu«n biÕn ®éng, chuyÓn ho¸ lÉn nhau nªn cùc kú phøc t¹p.
§Æc ®iÓm ®ã cña hiÖn t−îng t©m lý t¹o nªn nÐt ®Æc tr−ng cña khoa häc t©m lý: T©m lý häc
nghiªn cøu nh÷ng hiÖn t−îng võa gÇn gòi, lý thó võa rÊt phøc t¹p, khã kh¨n.

2. T©m lý häc lµ mét khoa häc trung gian n»m gi÷a khoa häc x· héi - nh©n v¨n vµ khoa häc
tù nhiªn

Nh÷ng hiÖn t−îng t©m lý - ®èi t−îng cña t©m lý häc – hiÖn diÖn c¶ trong thÕ giíi tù nhiªn vµ
thÕ giíi x· héi. Mét bé phËn cña thÕ giíi tù nhiªn - c¬ thÓ vµ n·o bé ng−êi vµ ho¹t ®éng cña
chóng, cïng víi mét bé phËn cña thÕ giíi x· héi - t− duy, ý thøc cña con ng−êi - kÕt hîp h÷u c¬
s¶n sinh ra t©m lý ng−êi. T©m lý ng−êi lµ b«ng hoa t−¬i ®Ñp n¶y në trªn m¶nh ®Êt “tù nhiªn” vµ
“x· héi”. Nh÷ng hiÖn t−îng t©m lý cô thÓ chÞu ¶nh h−ëng cña c¸c quan hÖ s¶n xuÊt, cña chÕ ®é
chÝnh trÞ x· héi, c¸c yÕu tè v¨n ho¸, x· héi kh¸c. Chóng t¸c ®éng ®Õn con ng−êi th«ng qua gi¸o
dôc vµ qua c¸c con ®−êng kh¸c.
MÆt kh¸c, nh÷ng quy luËt x· héi - lÞch sö ®ã l¹i t¸c ®éng vµo tæ chøc vËt chÊt cao nhÊt, tinh
vi nhÊt, cã mét qu¸ tr×nh ph¸t triÓn l©u dµi vµ cã nh÷ng quy luËt ho¹t ®éng nhÊt ®Þnh lµ bé n·o. Vµ
nh÷ng quy luËt lÞch sö x· héi chØ ®−îc ph¶n ¸nh vµo t©m lý trªn c¬ së nh÷ng quy luËt tù nhiªn.
Nãi c¸ch kh¸c, muèn thÊu hiÓu mét c¸ch chÝnh x¸c, tØ mØ diÔn biÕn cña c¸c hiÖn t−îng t©m lý
trong con ng−êi, chóng ta cßn cÇn biÕt nh÷ng quy luËt ph¸t triÓn cña giíi ®éng vËt, nh÷ng quy
luËt cña sinh lý häc ®¹i c−¬ng vµ ®Æc biÖt lµ sinh lý häc thÇn kinh cÊp cao.

9
3. T©m lý häc kh«ng nh÷ng lµ m«n häc nghiÖp vô s− ph¹m mµ cßn lµ mét khoa häc c¬ b¶n

HiÓu biÕt nhiÒu mÆt vµ chÝnh x¸c vÒ con ng−êi nãi chung vµ häc sinh nãi riªng lµ ®Ó cã
thÓ gi¸o dôc con ng−êi mét c¸ch toµn diÖn, khoa häc vµ hiÖu qu¶. V× thÕ, t©m lý häc lµ m«n
häc nghiÖp vô cña c¸c tr−êng s− ph¹m.
Nh−ng hiÓu con ng−êi còng chÝnh lµ ®Ó hiÓu b¶n th©n, do ®ã con ng−êi cã thÓ tù rÌn luyÖn, tù
gi¸o dôc vµ biÕt c¸ch hîp t¸c víi ng−êi kh¸c tèt h¬n. T©m lý häc tù b¶n th©n nã lµ mét c«ng cô
rÊt thÝch hîp ®Ó gi¸o dôc con ng−êi theo nghÜa réng nhÊt - ®Ó lµm c«ng t¸c t− t−ëng.(1)
Nh÷ng ®Æc ®iÓm cña khoa häc t©m lý nµy hîp l¹i víi nhau lµm cho t©m lý häc cã tÝnh chÊt
cña mét khoa häc c¬ b¶n. Nh÷ng hiÓu biÕt vÒ con ng−êi lµm thµnh mét ph¹m vi hiÓu biÕt vÒ tù
nhiªn vµ x· héi; nã cã vai trß lµm c¬ së ®Ó hiÓu cÆn kÏ, s©u s¾c nhiÒu hiÖn t−îng x· héi, còng nh−
®Ó hiÓu chÝnh nh÷ng quy luËt cña tù nhiªn ®· ®−îc con ng−êi ph¸t hiÖn ra. V× thÕ, nh÷ng hiÓu biÕt
do t©m lý häc cung cÊp lµ kh«ng thÓ thiÕu ®−îc trong tri thøc phæ th«ng cña mçi ng−êi.

iii. b¶n chÊt cña hiÖn t−îng t©m lý

Quan niÖm vÒ b¶n chÊt cña hiÖn t−îng t©m lý ng−êi tuú thuéc vµo thÕ giíi quan vµ ph−¬ng
ph¸p luËn kh¸c nhau tõ x−a ®Õn nay. §©y lµ trËn ®Þa ®Êu tranh gay go gi÷a chñ nghÜa duy vËt biÖn
chøng vµ chñ nghÜa duy t©m, gi÷a phÐp biÖn chøng vµ phÐp siªu h×nh.

1. Nh÷ng quan niÖm duy t©m

- Quan niÖm duy t©m chñ quan. Nh÷ng ng−êi theo chñ nghÜa duy t©m chñ quan cho r»ng thÕ
giíi t©m lý ®ãng kÝn trong mçi c¸ thÓ nh− b¶n chÊt vèn cã. §ã lµ hiÖn t−îng “kh«n tõ trong trøng
kh«n ra”. T©m lý, ý thøc quyÕt ®Þnh hoµn toµn ho¹t ®éng cña con ng−êi, kh«ng phô thuéc vµo
nh÷ng ®iÒu kiÖn bªn ngoµi. Ngay c¶ thÕ giíi vËt chÊt xung quanh con ng−êi còng chØ lµ “c¶m
gi¸c” cña ta chø ch−a h¼n ®· tån t¹i thËt. Chñ nghÜa duy t©m chñ quan thæi phång vµ tuyÖt ®èi ho¸
thuéc tÝnh tinh thÇn, xem t©m lý nh− mét thÕ giíi riªng biÖt tù n¶y sinh, h×nh thµnh vµ ph¸t triÓn
kh«ng phô thuéc vµo thÕ giíi kh¸ch quan còng nh− ®iÒu kiÖn thùc t¹i cña ®êi sèng. Do ®ã, c¸c
nhµ t©m lý duy t©m chñ quan cho r»ng chØ cã dïng ph−¬ng ph¸p néi quan míi hiÓu ®−îc t©m lý.
Quan niÖm nµy kh«ng mang l¹i g× cho ho¹t ®éng thùc tiÔn. Nã dÉn tíi sù bÊt lùc, sù hoµi nghi vÒ
kh¶ n¨ng nghiªn cøu kh¸ch quan t©m lý ng−êi vµ kh¶ n¨ng chñ ®éng ®iÒu khiÓn h×nh thµnh t©m lý
cho mçi ng−êi.
- Chñ nghÜa duy t©m kh¸ch quan quan niÖm linh hån lµ lùc l−îng siªu nh©n, bÊt diÖt do mét
®Êng tèi cao nµo ®ã ban cho con ng−êi. §ã chÝnh lµ hiÖn t−îng “Cho hay mu«n sù t¹i trêi”,
“Th«ng minh vèn s½n tÝnh trêi”. T×m hiÓu lÞch sö triÕt häc vµ t©m lý häc, ®· nhiÒu häc gi¶ cã quan
niÖm nh− vËy. Khæng Tö (551 - 479 tr−íc C«ng nguyªn) cho r»ng, trêi ®Þnh sè phËn con ng−êi,
kh«ng thÓ thay ®æi thø h¹ng ®¼ng cÊp x· héi. Platon (428 - 347 tr−íc c«ng nguyªn) th× ra søc b¶o
vÖ quan niÖm “ý niÖm” lµ vÜnh cöu; chóng kh«ng chÕt ®i, kh«ng liªn quan, kh«ng phô thuéc vµo

(1)
A.A. Xmirnèp. Nh÷ng nhiÖm vô tr−íc m¾t cña t©m lý häc X« viÕt. T¹p chÝ “Nh÷ng vÉn ®Ò t©m lý häc”, sè 6, 1986, tr.4.

10
thêi gian, kh«ng gian; linh hån chØ t¹m thêi tró ngô trong th©n thÓ chóng ta, nã cã thÓ nhËp vµo
nh÷ng thÓ x¸c kh¸c.

2. Quan niÖm duy vËt th« s¬

Ngay tõ thêi cæ ®¹i, ®· cã quan niÖm cho r»ng t©m lý, ý thøc cña con ng−êi lµ mét “chÊt” g×
®ã. Ch¼ng h¹n, Democrite (460 - 370 tr−íc C«ng nguyªn) cho r»ng t©m hån còng do c¸c nguyªn
tè, nguyªn tö t¹o nªn gièng nh− n−íc, löa, kh«ng khÝ. Trong cuèn s¸ch “Bµn vÒ linh hån”,
Aristote (384 - 322 tr−íc C«ng nguyªn) ®· m« t¶ thÕ giíi t©m hån cña con ng−êi mét c¸ch cô thÓ,
rÊt gÇn gòi víi cuéc sèng thùc. §ã chÝnh lµ nh÷ng c¶m gi¸c kÌm víi c¸c c¶m xóc khi ta nh×n,
nghe, sê mã. §ã lµ nh÷ng −íc m¬, ®am mª, suy nghÜ, t−ëng t−îng cña con ng−êi. ¤ng cßn ph©n
tÝch t©m hån cña con ng−êi ra c¸c thø bËc: t©m hån dinh d−ìng, t©m hån c¶m thô, t©m hån suy
nghÜ. TÊt nhiªn, do h¹n chÕ cña lÞch sö, Aristote ch−a thÓ ph©n tÝch ®−îc nh÷ng hiÖn t−îng t©m lý
phøc t¹p, ch−a thÓ t×m ra vµ gi¶i thÝch mét c¸ch khoa häc nguån gèc cña c¸c hiÖn t−îng t©m lý
ng−êi.

3. Quan niÖm ph©n t©m häc

S. Freud (1856 - 1939) lµ b¸c sÜ t©m thÇn næi tiÕng ng−êi ¸o. ¤ng lµ ng−êi ®Æt nÒn mãng
cho mét tr−êng ph¸i trong t©m lý häc: Ph©n t©m häc. S. Freud cã c«ng trong viÖc ®Æt vÊn ®Ò
nghiªn cøu nh÷ng hiÖn t−îng t©m lý ë “tÇng s©u”, thÇm kÝn nhÊt cña con ng−êi, ph©n tÝch nã, lý
gi¶i nã trong ®êi sèng hµng ngµy, nhÊt lµ hµnh vi cña nh÷ng ng−êi bÖnh. ¤ng coi b¶n n¨ng, nhÊt
lµ b¶n n¨ng sinh dôc cña con ng−êi lµ nguån gèc thóc ®Èy hµnh vi con ng−êi. ¤ng cho r»ng cÊu
tróc t©m lý cña con ng−êi gåm cã: v« thøc, tiÒn thøc vµ ý thøc. Nh©n c¸ch cña con ng−êi gåm cã
c¸i nã, c¸i t«i vµ c¸i siªu t«i. Theo S. Freud, c¸i nã, c¸i t«i vµ c¸i siªu t«i trong con ng−êi lu«n
lu«n m©u thuÉn víi nhau vµ c¸i b¶n n¨ng, v« thøc lu«n lu«n bÞ chÌn Ðp, dån nÐn, g©y cho con
ng−êi tr¹ng th¸i c¨ng th¼ng, bÊt m·n, Êm øc, mÆc c¶m téi lçi, lµm cho nh©n c¸ch biÕn d¹ng, sinh
ra bÖnh ho¹n. Quan niÖm cña ph©n t©m häc trªn ®©y ®· lan réng vµ ¨n s©u vµo nhiÒu lÜnh vùc
khoa häc. Sai lÇm cña c¸c nhµ ph©n t©m lµ tuyÖt ®èi ho¸ b¶n n¨ng, xem nhÑ ý thøc, kh«ng thÊy
r»ng nhê ý thøc mµ con ng−êi cã thÓ lµm chñ hµnh vi cña m×nh, lµm chñ x· héi, lµm chñ tù nhiªn.

4. Quan niÖm cña chñ nghÜa hµnh vi

Ng−êi khëi x−íng vµ cã c«ng x©y dùng tr−êng ph¸i t©m lý häc hµnh vi lµ nhµ t©m lý häc Mü
J. Watson (1878 - 1958). C¸c nhµ t©m lý häc hµnh vi cã nhiÒu ®ãng gãp trong nghiªn cøu t©m lý -
hµnh vi ®éng vËt. Hä còng chñ tr−¬ng nghiªn cøu t©m lý ng−êi th«ng qua hµnh vi bªn trong. Hµnh
vi ®−îc nh÷ng ng−êi theo chñ nghÜa hµnh vi xem lµ tæng sè nh÷ng cö ®éng bªn ngoµi n¶y sinh ®Ó
®¸p l¹i mét kÝch thÝch nµo ®ã. Toµn bé hµnh vi cña con ng−êi vµ ph¶n øng cña nã ®−îc thÓ hiÖn
b»ng c«ng thøc S - R. Chñ nghÜa hµnh vi cho r»ng ngo¹i c¶nh quyÕt ®Þnh hµnh vi, vµ hµnh vi cã
thÓ kh¸ch quan ho¸, ®o ®¹c, l−îng ho¸ ®−îc, cßn thÕ giíi t©m lý bªn trong con ng−êi th× s©u kÝn
nh− mét hép ®en. Kh«ng nghi ngê g× n÷a, quan niÖm cña J. Watson ®· ®−a l¹i nh÷ng tiÕn bé
trong viÖc kh¸ch quan ho¸, quy tr×nh ho¸, kü thuËt ho¸ qu¸ tr×nh d¹y häc, huÊn luyÖn c«ng nh©n,
bé ®éi. Tuy nhiªn, xem con ng−êi nh− c¸i m¸y, hay nh− mét thùc thÓ sinh häc trõu t−îng còng lµ

11
mét quan niÖm kh«ng khoa häc. MÆt kh¸c, nh×n nhËn, ®¸nh gi¸ con ng−êi mét c¸ch m¸y mãc,
kh« cøng vµ thùc dông thùc chÊt lµ h¹ thÊp nh©n tÝnh, kh«ng t«n träng con ng−êi víi t− c¸ch lµ
mét chñ thÓ ho¹t ®éng tÝch cùc, s¸ng t¹o vµ lµ nh©n c¸ch cô thÓ, sinh ®éng víi thÕ giíi t©m lý cùc
kú phong phó cÇn ®−îc quan t©m nghiªn cøu.
Mçi mét quan niÖm trªn ®©y ®Òu ra ®êi trong nh÷ng ®iÒu kiÖn x· héi lÞch sö nhÊt ®Þnh, ®Òu
ph¶n ¸nh nhu cÇu muèn nhËn thøc, lý gi¶i c¸c hiÖn t−îng t©m lý. Tuy vËy, viÖc ph©n tÝch lý gi¶i
thÕ giíi t©m lý cña con ng−êi cña c¸c tr−êng ph¸i t©m lý häc nµy cßn cã nhiÒu h¹n chÕ, ch−a khoa
häc.
Dù trªn häc thuyÕt cña K. Marx vµ F. Engels, V.I. Lªnin, c¸c nhµ t©m lý häc m¸c-xÝt: L.X.
V−gètxki (1896 - 1934), X.L. Rubinstein (1889 - 1979), A.N. Leonchiev (1903 - 1979) ®· cã
nh÷ng ®ãng gãp quan träng trong viÖc t×m hiÓu b¶n chÊt hiÖn t−îng t©m lý ng−êi.

5. Quan niÖm cña t©m lý häc m¸c-xÝt vÒ b¶n chÊt cña hiÖn t−îng t©m lý

a) T©m lý lµ chøc n¨ng cña n∙o

T©m lý lµ thuéc tÝnh cña bé n·o ng−êi ho¹t ®éng b×nh th−êng, biÓu hiÖn ë n¨ng lùc ph¶n ¸nh
thÕ giíi bªn ngoµi thµnh h×nh ¶nh tinh thÇn bªn trong; “ý thøc t©m lý” lµ s¶n phÈm cña vËt chÊt cã
tæ chøc cao, lµ chøc n¨ng cña khèi vËt chÊt ®Æc biÖt phøc t¹p lµ n·o ng−êi”(1).
TÊt c¶ qu¸ tr×nh t©m lý tõ ®¬n gi¶n ®Õn phøc t¹p ®Òu xuÊt hiÖn trªn c¬ së ho¹t ®éng cña n·o.
C¸c qu¸ tr×nh sinh lý diÔn ra trong n·o ng−êi lµ c¬ së vËt chÊt cña ho¹t ®éng t©m lý, nh−ng kh«ng
®ång nhÊt víi t©m lý.
T©m lý häc bao giê còng cã néi dung nhÊt ®Þnh. Nhµ t©m lý häc A.R. Luria cho r»ng “cÇn
ph¶i tõ bá mäi c¸ch t×m tßi nh÷ng mÇm mèng ý thøc vµ ý chÝ ë bªn trong n·o, vµ cÇn ph¶i chuyÓn
qua c¸ch ph©n tÝch c¸c h×nh th¸i cô thÓ cña c¸c quan hÖ ®· ®−îc h×nh thµnh nªn trong lÞch sö cña
con ng−êi vµ m«i tr−êng x· héi. Nh÷ng quan hÖ Êy ®· biÕn con ng−êi thµnh con ng−êi vµ chung
nguån gèc thùc sù cña ý thøc ng−êi”(1).
TÊt c¶ c¸c h×nh ¶nh t©m lý, kinh nghiÖm sèng cña mçi c¸ nh©n ®Òu tån t¹i trong bé n·o.
Nhung kh«ng ph¶i cø cã bé n·o lµ cã t©m lý, kinh nghiÖm. Muèn cã t©m lý ph¶i cã tån t¹i kh¸ch
quan t¸c ®éng vµo bé n·o vµ bé n·o ph¶i tiÕp nhËn ®−îc nh÷ng t¸c ®éng Êy. Bé n·o tiÕp nhËn
nh÷ng t¸c ®éng tõ bªn ngoµi tøc lµ bé n·o ho¹t ®éng. §¬n vÞ ho¹t ®éng cña bé n·o lµ ph¶n x¹. Cã
hai lo¹i ph¶n x¹: ph¶n x¹ kh«ng ®iÒu kiÖn vµ ph¶n x¹ cã ®iÒu kiÖn. Lo¹i ph¶n x¹ kh«ng ®iÒu kiÖn
lµ c¬ së sinh lý cña b¶n n¨ng, ph¶n x¹ cã ®iÒu kiÖn lµ c¬ së sinh lý cña c¸c ho¹t ®éng t©m lý kh¸c.
Muèn cã t©m lý nhÊt thiÕt ph¶i cã ph¶n x¹ cã ®iÒu kiÖn, cã hÖ thèng chøc n¨ng thÇn kinh c¬
®éng. Nãi c¸ch kh¸c, t©m lý cã b¶n chÊt ph¶n x¹.

(1)
V.I. Lªnin. Chñ nghÜa duy vËt vµ chñ nghÜa kinh nghiÖm phª ph¸n. NXB Sù thËt, Hµ Néi, 1960, tr.134.
(1)
T©m lý häc Liªn X«. NXB Sù thËt, Hµ Néi, tr.179.

12
 b) T©m lý ng−êi mang b¶n chÊt x∙ héi - lÞch sö
Con ng−êi lµ mét tån t¹i x· héi, tån t¹i lÞch sö, tån t¹i lao ®éng cã lý trÝ vµ t×nh c¶m. Kh¸c
víi nh÷ng quan niÖm sinh vËt ho¸ con ng−êi, c¸c nhµ khoa häc cho r»ng b¶n chÊt cña con ng−êi
lµ “tæng hoµ tÊt c¶ nh÷ng mèi quan hÖ x· héi”. K. Marx viÕt: “Sù h×nh thµnh n¨m gi¸c quan lµ
c«ng viÖc cña toµn bé lÞch sö, toµn thÕ giíi ®· diÔn ra tõ tr−íc ®Õn nay”. Con ng−êi t¸ch ra khái
x· héi th× kh«ng thÓ cã ý thøc vµ nh©n c¸ch. C¸i phong phó, c¸i nghÌo nµn, c¸i tèt, c¸i xÊu, c¸i
hay, c¸i dë, c¸i thiÖn, c¸i ¸c trong t©m lý con ng−êi ®Òu lµ s¶n phÈm cña cuéc sèng thùc vµ ho¹t
®éng cña con ng−êi trong x· héi.
Trong qu¸ tr×nh ph¸t triÓn lÞch sö, loµi ng−êi ®· thu thËp ®−îc v« vµn kinh nghiÖm vÒ tù nhiªn, x·
héi, vÒ con ng−êi vµ ph−¬ng ph¸p nhËn thøc. Nh÷ng kinh nghiÖm, tri thøc Êy t¹o nªn nÒn v¨n minh
cña nh©n lo¹i vµ ®−îc truyÒn tõ thÕ hÖ nµy sang thÕ hÖ kh¸c. Mçi c¸ thÓ ng−êi lÜnh héi nÒn v¨n minh
cña nh©n lo¹i ®Ó t¹o thµnh vèn liÕng cña c¸ nh©n vµ biÕn thµnh t©m lý c¸ nh©n.
Nh− vËy lµ, trong t©m lý con ng−êi cã sù thèng nhÊt cña “c¸i chung” vµ “c¸i riªng”.
T©m lý ng−êi cã b¶n chÊt x· héi - lÞch sö. V× vËy, khi gi¸o dôc con ng−êi (häc sinh) vµ
nghiªn cøu con ng−êi (häc sinh) ph¶i l−u ý ®Õn c¸c ®Æc ®iÓm cña thêi ®¹i, cña d©n téc, ®Þa
ph−¬ng vµ gia c¶nh cña tõng con ng−êi.
c) T©m lý mang tÝnh chñ thÓ
Ph¶n ¸nh t©m lý kh«ng ph¶i lµ sù ph¶n chiÕu thô ®éng cña chiÕc g−¬ng soi ®èi víi sù vËt,
hiÖn t−îng cña thÕ giíi kh¸ch quan. Ph¶n ¸nh t©m lý lµ sù ph¶n ¸nh c¸c t¸c ®éng bªn ngoµi cña
con ng−êi khóc x¹ qua nh÷ng ®Æc ®iÓm bªn trong cña ng−êi ®ã (th«ng qua kinh nghiÖm, tri thøc,
nhu cÇu, kh¸t väng, chÝ h−íng, t− t−ëng…). Ch¼ng h¹n, hai ng−êi cïng xem mét sù vËt, hä ®Òu
gi÷ l¹i trong n·o h×nh ¶nh cña sù vËt ®ã. Hai h×nh ¶nh vÒ mét sù vËt ë trong hai bé n·o sÏ cã
nh÷ng nÐt kh¸c nhau. Do ®ã míi cã hiÖn t−îng “ng−êi buån c¶nh cã vui ®©u bao giê”. Nh− vËy,
trong t©m lý con ng−êi cã c¸i riªng nªn chóng ta ph¶i nghiªn cøu, t×m hiÓu c¸i riªng cña tõng con
ng−êi bªn c¹nh c¸i chung cña x· héi, d©n téc, ®Þa ph−¬ng, løa tuæi cña con ng−êi ®ã. Vµ còng
chÝnh v× cËy, trong d¹y häc vµ gi¸o dôc, trong c«ng t¸c vµ giao tiÕp víi con ng−êi, nhÊt thiÕt ph¶i
cã c¸ch ®èi xö riªng cho phï hîp víi t©m lý c¸ nh©n, nh»m ph¸t huy b¶n s¾c riªng cña mçi con
ng−êi. B»ng kinh nghiÖm riªng, c¸c thÇy c« gi¸o dÔ dµng nhËn thÊy häc sinh cña m×nh kh«ng
gièng nhau vÒ nhËn thøc, tÝnh t×nh, ý chÝ, høng thó. §iÒu ®ã nãi lªn t©m lý cña häc sinh nãi chung
vµ häc sinh tiÓu häc nãi riªng cã nh÷ng ®Æc ®iÓm riªng biÖt. ChÝnh nh÷ng ®Æc ®iÓm nµy t¹o nªn
cho mçi em cã c¸ tÝnh riªng, b¶n s¾c riªng.
Tãm l¹i, t©m lý ng−êi lµ hiÖn t−îng tinh thÇn do thùc t¹i kh¸ch quan t¸c ®éng vµo gi¸c quan
vµ n·o mét ng−êi cô thÓ, ®−îc ng−êi ®ã t¹o ra h×nh ¶nh cã tÝnh chÊt x· héi - lÞch sö, ®ång thêi
mang mµu s¾c cña b¶n th©n vµ thùc t¹i Êy trong vá n·o, gióp con ng−êi ®Þnh h−íng ho¹t ®éng. V×
vËy, khi ph©n tÝch néi dung t©m lý ng−êi vµ nguån gèc cña nã, cÇn xem xÐt c¸c quan hÖ: con
ng−êi vµ thÕ giíi tù nhiªn; con ng−êi vµ c¸c vËt thÓ do con ng−êi lµm ra; con ng−êi vµ x· héi; con
ng−êi vµ chÝnh b¶n th©n nã.

13
iv. vÞ trÝ vµ ý nghÜa cña t©m lý häc

1. VÞ trÝ cña t©m lý häc trong hÖ thèng c¸c khoa häc

ViÖc nghiªn cøu con ng−êi ngµy nay ®ßi hái ph¶i nghiªn cøu phèi hîp, trong ®ã mçi m«n
khoa häc hay mçi nhãm bé m«n khoa häc sÏ nghiªn cøu vÒ mét mÆt nµo ®ã cña con ng−êi.
Trong nh÷ng m«n khoa häc nghiªn cøu vÒ con ng−êi, t©m lý häc (hay nãi chÝnh x¸c h¬n, hÖ
thèng c¸c ngµnh t©m lý häc nghiªn cøu ®êi sèng t©m lý con ng−êi) chiÕm mét vÞ trÝ ®Æc biÖt, gióp
chóng ta kh¸m ph¸ ra c¸i thÕ giíi t©m hån kú diÖu cña con ng−êi.
T©m lý häc cã quan hÖ víi nhiÒu khoa häc, ®Æc biÖt nã cã quan hÖ mËt thiÕt víi triÕt häc,
sinh lý häc thÇn kinh cÊp cao vµ gi¸o dôc häc.
a) T©m lý häc vµ triÕt häc
T©m lý häc hiÖn ®¹i lÊy chñ nghÜa duy vËt biÖn chøng vµ duy vËt lÞch sö lµm c¬ së ph−¬ng
ph¸p luËn. §−¬ng nhiªn, chóng ta kh«ng phñ nhËn nh÷ng thµnh tùu cña nh÷ng nhµ t©m lý häc
ph−¬ng T©y (J. Piaget, G. Brun, Thorndike…), nh−ng kh«ng thÓ kh«ng thõa nhËn nh÷ng thµnh
tùu cña c¸c nhµ t©m lý häc X« viÕt. Ngµy nay, viÖc vËn dông triÕt häc M¸c - Lªnin lµm vò khÝ
ph−¬ng ph¸p luËn ®Ó ®Èy nhanh sù ph¸t triÓn t©m lý häc cã mét ý nghÜa to lín. Nh÷ng luËn ®iÓm
cña triÕt häc M¸c - Lªnin ®· chØ ®¹o cho t©m lý häc mét ph−¬ng h−íng chung ®Ó gi¶i quyÕt
nh÷ng vÊn ®Ò cô thÓ cña khoa häc t©m lý. Ch¼ng h¹n, nh÷ng t− t−ëng cña K. Marx vµ F. Engels
trong c¸c t¸c phÈm kinh ®iÓn “B¶n th¶o kinh tÕ - triÕt häc n¨m 1844”, “C¸c luËn c−¬ng vÒ Ph¬
B¸ch”; “HÖ t− t−ëng §øc”, “PhÐp biÖn chøng cña tù nhiªn”, còng nh− nh÷ng t− t−ëng cña V.I.
Lªnin ®· t¹o ra cho t©m lý häc m¸c-xÝt mét nÒn t¶ng lý luËn khoa häc v÷ng ch¾c khi gi¶i quyÕt
vÊn ®Ò lý luËn vÒ nhËn thøc, nh©n c¸ch. Nhê vËn dông mét c¸ch s¸ng t¹o nh÷ng quan ®iÓm cña
c¸c nhµ kinh ®iÓn vÒ b¶n chÊt x· héi, b¶n chÊt ho¹t ®éng cña con ng−êi, X.L. Rubinstein - nhµ
t©m lý häc X« viÕt xuÊt s¾c ®· nªu lªn mét luËn ®iÓm cã tÝnh chÊt nguyªn t¾c ph−¬ng ph¸p luËn:
Sù thèng nhÊt gi÷a ý thøc vµ ho¹t ®éng. LuËn ®iÓm næi tiÕng nµy ®· ®−îc c¸c nhµ t©m lý häc cã
tªn tuæi nh− A.N. Leonchiev; B.G. Ananhiep; B.M. Cheplov cô thÓ ho¸ trong c¸c c«ng tr×nh
nghiªn cøu cô thÓ.
Ng−îc l¹i, t©m lý häc ®ãng gãp cho triÕt häc nhiÒu thµnh tùu quan träng gãp phÇn lµm cho
triÕt häc trë nªn phong phó. V.I. Lªnin ®· chØ ra r»ng muèn x©y dùng vµ ph¸t triÓn phÐp biÖn
chøng, cÇn ph¶i dùa vµo “LÞch sö ph¸t triÓn trÝ tuÖ cña trÎ em” vµ vµo lÞch sö ph¸t triÓn t©m lý
®éng vËt.
b) T©m lý häc vµ sinh lý häc thÇn kinh cÊp cao
Muèn x©y dùng t©m lý häc thËt sù khoa häc, kh«ng nh÷ng chóng ta ph¶i lÊy triÕt häc M¸c -
Lªnin lµm nÒn t¶ng, mµ cßn ph¶i dùa vµo nh÷ng luËn ®iÓm cña häc thuyÕt Pavlov vÒ ho¹t ®éng
thÇn kinh cÊp cao. §óng nh− Bªlinxki (nhµ duy vËt Nga næi tiÕng) ®· nhËn xÐt: t©m lý häc mµ
kh«ng dùa vµo sinh lý th× còng gièng nh− sinh lý häc kh«ng dùa vµo gi¶i phÉu häc, ®Òu kh«ng
cã c¨n cø.

14
 Cã thÓ nãi häc thuyÕt ho¹t ®éng thÇn kinh cÊp cao lµ c¬ së tù nhiªn cña t©m lý häc. Ng−îc
l¹i, nÕu nghiªn cøu sinh lý häc thÇn kinh cÊp cao cña con ng−êi mµ kh«ng xÐt ®Õn phÇn t©m lý th×
sÏ thÊy con ng−êi chØ lµ mét loµi ®éng vËt thuÇn tuý, r¬i vµo thuyÕt sinh vËt ho¸ con ng−êi.
c) T©m lý häc vµ gi¸o dôc häc
§êi sèng t©m lý cña con ng−êi lµ cùc kú phong phó vµ v« cïng phøc t¹p. T©m lý häc v¹ch ra
nh÷ng quy luËt cña sù n¶y sinh, h×nh thµnh vµ ph¸t triÓn t©m lý con ng−êi, cung cÊp nh÷ng hiÓu
biÕt vÒ con ng−êi víi t− c¸ch võa lµ ®èi t−îng, võa lµ chñ thÓ cña gi¸o dôc. V× thÕ, cã thÓ nãi t©m
lý häc lµ c¬ së cña gi¸o dôc häc. Ng−îc l¹i, qu¸ tr×nh nghiªn cøu lý luËn vµ thùc tiÔn gi¸o dôc vµ
gi¸o dôc häc l¹i lµm phong phó thªm cho khoa häc t©m lý bëi sù kh¸m ph¸ thÕ giíi néi t©m vµ
nh÷ng quy luËt h×nh thµnh nªn chóng.
Nãi tãm l¹i, do vÞ trÝ cña t©m lý häc trong hÖ thèng c¸c khoa häc nh− ®· tr×nh bµy nªn ng−êi
häc t©m lý häc ph¶i cã con m¾t quan s¸t tinh tÕ, nh¹y bÐn vµ t©m hån cña c¶ ng−êi lµm c«ng t¸c
v¨n häc, nghÖ thuËt lÉn ãc thùc tÕ, sù khÐo lÐo tæ chøc thùc nghiÖm vµ n¨ng lùc kh¸i qu¸t cao c¸c
vÊn ®Ò chung nhÊt trong ph¹m vi trõu t−îng cña c¸c nhµ triÕt vµ to¸n häc.

2. ý nghÜa cña t©m lý häc

Môc ®Ých gi¸o dôc lµ lµm cho con ng−êi cã c¶ thÓ chÊt vµ tinh thÇn lµnh m¹nh. Mét trong hai
mÆt tinh thÇn hoÆc thÓ chÊt bÞ khuyÕt tËt, trôc trÆc th× con ng−êi sÏ bÞ tæn th−¬ng, ®au èm, bÖnh
ho¹n vµ ®iÒu ®ã cã thÓ dÉn ®Õn sù suy tho¸i nghiªm träng. Sù suy tho¸i vÒ t©m hån cã khi lµm
cho con ng−êi ®au khæ h¬n, g©y cho x· héi nhiÒu t¸c h¹i h¬n lµ bÖnh tËt vÒ thÓ x¸c. MÆc kh¸c,
søc m¹nh tinh thÇn cña con ng−êi cã khi gióp con ng−êi lµm ®−îc nh÷ng viªc phi th−êng. Cã
nhiÒu t− liÖu ®Ó kh¼ng ®Þnh, ng−êi ta cßn ch−a hiÓu hÕt vµ ch−a sö dông cã hiÖu qu¶ søc m¹nh
t©m lý, ®ång thêi do thiÕu hiÓu biÕt mµ con ng−êi cã thÓ g©y tæn th−¬ng ®Õn thÕ giíi t©m lý v«
cïng tinh tÕ, thiªng liªng nµy cña chóng ta, nhÊt lµ ®èi víi trÎ em. T©m lý cã søc m¹nh to lín v×
nã cã chøc n¨ng nhËn thøc thÕ giíi kh¸ch quan, ®Þnh h−íng ho¹t ®éng cña chñ thÓ, thóc ®Èy con
ng−êi ho¹t ®éng, ®ång thêi ®iÒu khiÓn, ®iÒu chØnh ho¹t ®éng cña con ng−êi.
Ngµy nµy, t©m lý häc ngµy cµng ®−îc vËn dông réng r·i trong nhiÒu lÜnh vùc, ngµy cµng
tham gia trùc tiÕp vµo viÖc gi¶i quyÕt c¸c vÊn ®Ò x©y dùng kinh tÕ, ph¸t triÓn v¨n ho¸, s− ph¹m, y
tÕ, an ninh quèc phßng. C¸c nh©n tè t©m lý c¸ nh©n, t©m lý nhãm, t©m lý d©n téc… ®ang lµ tiÒm
lùc quan träng ®Ó n©ng cao n¨ng suÊt lao ®éng, ph¸t triÓn khoa häc, kü thuËt, gãp phÇn thùc hiÖn
chñ tr−¬ng c«ng nghiÖp ho¸, hiÖn ®¹i ho¸ ®Êt n−íc.
T©m lý häc trùc tiÕp phôc vô cho sù nghiÖp gi¸o dôc. Dùa vµo nh÷ng thµnh tùu cña t©m lý
häc, c¸c nhµ s− ph¹m x©y dùng ch−¬ng tr×nh, néi dung vµ ph−¬ng ph¸p d¹y häc, gi¸o dôc ë tõng
bËc häc. Nhµ gi¸o dôc Nga vÜ ®¹i K.D. Usinxki ®· viÕt: Chóng ta kh«ng nãi víi c¸c nhµ gi¸o dôc
lµm thÕ nµy hay thÕ kia, mµ chóng ta h·y nãi nghiªn cøu c¸c quy luËt cña c¸c hiÖn t−îng vµ hoµn
c¶nh mµ anh muèn ®Æt nh÷ng hiÖn t−îng t©m lý vµo ®ã.
T©m lý häc gióp cho ng−êi gi¸o viªn hiÓu râ h¬n t©m lý häc sinh, x¸c ®Þnh môc tiªu gi¸o dôc
nh− mét m« h×nh nh©n c¸ch, lùa chän ph−¬ng ph¸p, ph−¬ng tiÖn d¹y häc vµ gi¸o dôc häc sinh
tiÕp nèi c¸c thÕ hÖ cha anh x©y dùng vµ b¶o vÖ Tæ quèc, lµm cho d©n giµu, n−íc m¹nh, x· héi

15
c«ng b»ng, v¨n minh. MÆt kh¸c, t©m lý häc cßn gióp cho mçi gi¸o viªn tiÕp tôc hoµn thiÖn phÈm
chÊt vµ n¨ng lùc s− ph¹m, tæ chøc vµ qu¶n lý gi¸o dôc mét c¸ch khoa häc.
Mçi gi¸o viªn h·y nghiªn cøu t©m lý häc ®Ó vâ trang cho m×nh mét c¸ch nh×n vµ ®¸nh gi¸ vÒ
vai trß cña con ng−êi, t©m lý con ng−êi vµ c¸ch gi¸o dôc phï hîp víi løa tuæi, hoµn c¶nh cô thÓ.

v. nh÷ng ph−¬ng ph¸p nghiªn cøu t©m lý häc sinh tiÓu häc

1. Nh÷ng yªu cÇu cña c«ng t¸c nghiªn cøu

a) Ph¶i ®¶m b¶o tÝnh kh¸ch quan

BÊt cø ai ®· ®äc nh÷ng c«ng tr×nh nghiªn cøu cña Sechenov ®Òu nhËn thÊy r»ng cuéc ®Êu
tranh cho ph−¬ng ph¸p kh¸ch quan trong t©m lý häc cã mét vÞ trÝ ®Æc biÖt. §èi víi «ng, nh÷ng tËp
hîp tõ “Th¸i ®é kh¸ch quan ®èi víi c¸c sù kiÖn”, “Th¸i ®é khoa häc ®èi víi c¸c sù kiÖn” hoµn
toµn ®ång nghÜa. Pavlov tr−íc sau nh− mét rÊt nhiÖt thµnh ®Êu tranh nghiªn cøu mét c¸ch kh¸ch
quan ho¹t ®éng t©m lý. Nghiªn cøu kh¸ch quan c¸c hiÖn t−îng t©m lý lµ vÊn ®Ò cã tÝnh nguyªn
t¾c. §Êu tranh cho ph−¬ng ph¸p kh¸ch quan trong t©m lý häc lµ ®Êu tranh ®Ó x©y dùng nÒn t©m lý
häc m¸c - xÝt. CÇn ph¶i hiÓu thuËt ng÷ “kh¸ch quan” ®èi lËp víi thuËt ng÷ “chñ quan”, cßn
ph−¬ng ph¸p kh¸ch quan lµ ph−¬ng ph¸p dÉn ®Õn nhËn thøc ®−îc c¸c ch©n lý kh¸ch quan. C¸c
quy luËt kh¸ch quan kh«ng phô thuéc vµo ý thøc vµ ý chÝ cña con ng−êi. Do ®ã, t©m lý cã nhiÖm
vô ph¸t hiÖn ra c¸c quy luËt t©m lý kh«ng phô thuéc vµo c¸i chñ quan cña ng−êi nghiªn cøu vµ
nÕu lµm ®−îc nh− vËy t©m lý häc sÏ h−íng dÉn con ng−êi lµm viÖc ®óng h¬n, hiÖu qu¶ h¬n vµ
gióp con ng−êi nghØ ng¬i, suy nghÜ vµ ho¹t ®éng mét c¸ch khoa häc.
Nghiªn cøu mét c¸ch kh¸ch quan tr−íc hÕt lµ ph¶i nghiªn cøu chÝnh b¶n th©n hiÖn t−îng
hay sù vËt. Yªu cÇu cña tÝnh kh¸ch quan chÆt chÏ còng ®−îc hoµn toµn qu¸n triÖt trong nghiªn
cøu t©m lý häc sinh tiÓu häc. §iÒu ®ã cã nghÜa lµ t©m lý häc tiÓu häc ph¶i ®−îc v¹ch ra nh÷ng ®Æc
®iÓm, quy luËt t©m lý cña häc sinh tiÓu häc.
Khi phª ph¸n th¸i ®é chñ quan trong viÖc ®¸nh gi¸ c¸ nh©n, V.I. Lªnin ®· nhÊn m¹nh:
“Chóng ta nªn dùa vµo nh÷ng tiªu chuÈn nµo ®Ó ph¸n ®o¸n t− t−ëng vµ t×nh c¶m ch©n thùc cña
nh÷ng con ng−êi ch©n thùc? Râ rµng chØ cã mét tiªu chuÈn, ®ã lµ nh÷ng ho¹t ®éng cña hä”(1);
“Ph¸n ®o¸n mét con ng−êi kh«ng ph¶i dùa vµo lêi nãi vµ ph−¬ng ph¸p suy nghÜ cña hä mµ dùa
vµo hµnh vi cña hä”.(2)
Tõ ®ã rót ra t©m lý häc kh«ng thÓ tho¶ m·n víi c¸c kÕt qu¶ cña sù quan s¸t ®em l¹i. MÆc dï
vËy, chóng ta còng kh«ng phñ nhËn hoµn toµn nh÷ng ®iÒu hä rung ®éng, nh−ng kh«ng thÓ xem
ph−¬ng ph¸p tù quan s¸t lµ ph−¬ng ph¸p duy nhÊt ®Ó nghiªn cøu t©m lý ng−êi.
b) Ph¶i nghiªn cøu c¸c hiÖn t−îng t©m lý trong c¸c mèi liªn hÖ cña chóng
Sù vËt, hiÖn t−îng trong tù nhiªn, trong x· héi hay trong t©m lý con ng−êi (häc sinh) ®Òu liªn
quan vµ t¸c ®éng qua l¹i víi nhau, ®iÒu nµy ®ßi hái c¸c nhµ khoa häc trong qu¸ tr×nh nghiªn cøu

(1)
V.I. Lªnin, Toµn tËp, tËp 1, xuÊt b¶n lÇn thø 4, tr.385.
(2)
V.I. Lªnin, Toµn tËp, tËp 1, xuÊt b¶n lÇn thø 4, tr.385.

16
kh«ng ®−îc xem xÐt chóng mét c¸ch biÖt lËp, mµ ph¶i ®Æt chóng trong mèi liªn quan vµ quan hÖ
gi÷a chóng nh»m v¹ch ®−îc nh÷ng ¶nh h−ëng lÉn nhau, nh÷ng quan hÖ phô thuéc nh©n qu¶,
nh÷ng quy luËt t¸c ®éng qua l¹i gi÷a chóng. Nghiªn cøu t©m lý häc sinh tiÓu häc cÇn ph¶i thùc
hiÖn yªu cÇu nµy, bëi v× ®Æc ®iÓm trÝ nhí, t− duy, t×nh c¶m, sù chó ý, nh©n c¸ch cña c¸c em kh«ng
t¸ch rêi nhau, kh«ng c« lËp mµ phô thuéc lÉn nhau.
c) Ph¶i nghiªn cøu c¸c hiÖn t−îng t©m lý trong mét chØnh thÓ toµn vÑn
Mäi sù vËt, hiÖn t−îng ®Òu cã mét cÊu tróc x¸c ®Þnh. §Ó phôc vô c¸c môc tiªu nghiªn cøu
kh¸c nhau víi c¸c yªu cÇu kh«ng gièng nhau, c¸c nhµ khoa häc th−êng t¸ch sù vËt vµ hiÖn t−îng
ra thµnh nh÷ng bé phËn, nh÷ng mÆt, nh÷ng khÝa c¹nh ®Ó xem xÐt, x¸c ®Þnh vÞ trÝ, chøc n¨ng, vai
trß... cña chóng trong c¸i cÊu tróc Êy, còng nh− mèi quan hÖ gi÷a chóng. Nghiªn cøu cã tÝnh chÊt
ph©n tÝch nh− vËy lµ cÇn thiÕt, nh−ng nã l¹i cã tÝnh chÊt phiÕn diÖn nÕu chØ dõng l¹i ë ®ã. Do ®ã,
mét yªu cÇu ®Æt ra víi c¸c nhµ khoa häc lµ ph¶i nghiªn cøu c¸c hiÖn t−îng t©m lý víi hÖ thèng
c¸c thµnh phÇn trong cÊu tróc cña chóng, còng nh− mèi liªn hÖ vµ quan hÖ gi÷a c¸c thµnh phÇn
Êy.
d) Ph¶i nghiªn cøu c¸c hiÖn t−îng t©m lý trong sù xuÊt hiÖn, ph¸t triÓn vµ biÕn ®æi cña
chóng
Mçi hiÖn t−îng t©m lý ®Òu cã qu¸ tr×nh n¶y sinh, vËn ®éng vµ ph¸t triÓn cña nã. Cho nªn,
kh«ng thÓ biÕt ®Çy ®ñ t©m lý cña con ng−êi tr−ëng thµnh nÕu kh«ng biÕt t©m lý cña trÎ em vµ
thiÕu niªn.
Nghiªn cøu c¸c hiÖn t−îng trong sù ph¸t triÓn xuÊt ph¸t tõ luËn ®iÓm triÕt häc cho r»ng mäi
tån t¹i ®Òu lu«n lu«n vËn ®éng, ph¸t triÓn vµ biÕn ®æi. V× vËy, khi nghiªn cøu c¸c hiÖn t−îng t©m
lý trong sù ph¸t triÓn cña nã cÇn ph¶i theo dâi sù chuyÓn ho¸ nh÷ng thay ®æi vÒ l−îng thµnh
nh÷ng biÕn ®æi vÒ chÊt. Ch¼ng h¹n, khi nghiªn cøu sù ph¸t triÓn t©m lý cña con ng−êi, cã thÓ
chøng minh nh÷ng biÕn ®æi vÒ chÊt cña n¨ng lùc nhËn thøc cña con ng−êi: trÝ nhí, t− duy, ng«n
ng÷, n¨ng lùc quan s¸t ®· diÔn ra nh− thÕ nµo trong qu¸ tr×nh tiÕp thu vµ tÝch luü tri thøc. ViÖc
thùc hiÖn yªu cÇu nµy lµm phong phó thªm nguån tµi liÖu, t¨ng thªm tÝnh kh¸ch quan trong c«ng
t¸c nghiªn cøu, gióp cho c¸c nhµ t©m lý häc ®i s©u vµo b¶n chÊt vµ ph¸t hiÖn ra nh÷ng quy luËt
n¶y sinh, h×nh thµnh vµ ph¸t triÓn c¸c hiÖn t−îng t©m lý cña häc sinh.

2. Nh÷ng ph−¬ng ph¸p nghiªn cøu t©m lý häc sinh tiÓu häc

a) Ph−¬ng ph¸p quan s¸t

Ph−¬ng ph¸p quan s¸t lµ mét trong nh÷ng ph−¬ng ph¸p nghiªn cøu c¬ b¶n cña t©m lý. Râ
rµng lµ, kh«ng thÓ quan s¸t ®−îc trùc tiÕp c¸c hiÖn t−îng t©m lý. XuÊt ph¸t tõ nguyªn t¾c thèng
nhÊt gi÷a t©m lý vµ ho¹t ®éng mµ ®èi t−îng quan s¸t ë ®©y lµ hµnh ®éng, cö chØ, lêi nãi, viÖc lµm
cña c¸ nh©n trong c¸c ®iÒu kiÖn kh¸c nhau.
NÕu quan s¸t l©u dµi, cã hÖ thèng vµ cã kÕ ho¹ch th× ta cã thÓ t×m hiÓu ®−îc nh÷ng ®Æc ®iÓm
t©m lý cña häc sinh tiÓu häc béc lé trong ho¹t ®éng häc vµ c¸c ho¹t ®éng kh¸c. Quan s¸t cã thÓ lµ

17
quan s¸t träng ®iÓm, tøc lµ chØ theo dâi nh÷ng biÓu hiÖn cã quan hÖ trùc tiÕp ®Õn vÊn ®Ò m×nh
quan t©m.
−u ®iÓm cña ph−¬ng ph¸p quan s¸t lµ tµi liÖu quan s¸t ®−îc lÊy trùc tiÕp tõ cuéc sèng
(ho¹t ®éng häc, vui ch¬i, lao ®éng v.v…). Quan s¸t ®−îc tiÕn hµnh kh«ng cÇn nh÷ng ph−¬ng
tiÖn ®¾t tiÒn, kh«ng ®ßi hái nhiÒu vÒ tµi chÝnh, song nã cã nh−îc ®iÓm lµ nÕu kh«ng ®−îc
chuÈn bÞ kü l−ìng th× nh÷ng cøu liÖu thu ®−îc cã khi chØ mang tÝnh chÊt ngÉu nhiªn, kh«ng
mang tÝnh chÊt quy luËt. Muèn quan s¸t ®em l¹i hiÖu qu¶, cÇn ®¶m b¶o ba yªu cÇu sau:
- X¸c ®Þnh râ rµng môc ®Ých quan s¸t.
- X©y dùng s¬ ®å quan s¸t hîp lý.
- X©y dùng ph−¬ng ph¸p ghi l¹i biªn b¶n quan s¸t.
b) Ph−¬ng ph¸p pháng vÊn
Pháng vÊn lµ ph−¬ng ph¸p gióp nhµ khoa häc lùa chän d÷ liÖu nghiªn cøu. Tr−íc khi ¸p
dông c¸c ph−¬ng ph¸p thùc nghiÖm, cã thÓ sö dông pháng vÊn ®Ó thu l−îm c¸c th«ng tin c¬ b¶n
trong nhãm thùc nghiÖm vµ nhãm ®èi chøng. Pháng vÊn cã thÓ gióp nhµ khoa häc kiÓm ®Þnh l¹i
nh÷ng kÕt qu¶ do thùc nghiÖm ®em l¹i. Khi sö dông ph−¬ng ph¸p nµy, nhµ khoa häc cã nhiÖm vô
nªu ra nh÷ng c©u hái ®Ó ng−êi mµ ta cÇn t×m hiÓu t©m lý cña hä tr¶ lêi. Nh÷ng c©u hái ®−îc s¾p
xÕp theo mét trËt tù nµo ®ã. C©u tr¶ lêi cã thÓ dµi, cã sù gi¶i thÝch cÆn kÏ, hoÆc cã khi chØ cÇn tr¶
lêi cã, kh«ng, thÝch, kh«ng thÝch… Pháng vÊn cã thÓ ®−îc tiÕn hµnh ë mét ng−êi hay nhiÒu
ng−êi. Nh÷ng sè liÖu do pháng vÊn ®em l¹i ®−îc thèng kª, ph©n lo¹i, xö lý nhê c«ng cô to¸n häc
vµ sù kh¸i qu¸t. Nh÷ng c©u hái nªu ra ph¶i ®¬n gi¶n, dÔ hiÓu vµ cµng ng¾n gän cµng tèt. Khi tiÕn
hµnh pháng vÊn, cÇn chó ý x©y dùng quan hÖ hiÓu biÕt lÉn nhau gi÷a ng−êi nghiªn cøu vµ ng−êi
®−îc nghiªn cøu vµ chó ý ®Õn ®Æc ®iÓm løa tuæi, nghÒ nghiÖp, ®Þa ph−¬ng, giíi tÝnh cña ng−êi
®−îc pháng vÊn.
Ph−¬ng ph¸p pháng vÊn cã −u ®iÓm lµ: Cã sù linh ho¹t trong qu¸ tr×nh nghiªn cøu (pháng
vÊn cã thÓ nh¾c l¹i hoÆc gi¶i thÝch thªm), ng−êi pháng vÊn cã thÓ quan s¸t hµnh vi, cö chØ, d¸ng
vÎ, ®iÖu bé, t¸c phong cña ng−êi ®−îc hái. Trong qu¸ tr×nh nµy, ng−êi nghiªn cøu cã thÓ ghi l¹i
®−îc nh÷ng dÊu hiÖu ®Ó sau nµy ph©n tÝch, ®èi chiÕu, so s¸nh. Tuy vËy, nÕu ng−êi ®i pháng vÊn
kh«ng ®ñ khÐo lÐo vµ kinh nghiÖm, hä sÏ khã thiÕt lËp ®−îc quan hÖ th«ng c¶m víi ng−êi ®−îc
hái. V× thÕ, sÏ kh«ng thu ®−îc nh÷ng th«ng tin cÇn thiÕt cho nghiªn cøu; nÕu ®Þa bµn pháng vÊn
réng lín th× sÏ tèn kÐm…
c) Ph−¬ng ph¸p tr¾c nghiÖm
Ph−¬ng ph¸p nµy rÊt thÞnh hµnh ë c¸c n−íc ph−¬ng T©y, ®Æc biÖt lµ ë Mü. Ch¼ng h¹n, F.Mc
Cattel (Mü) ®· so¹n th¶o cuèn “C¸c tr¾c nghiÖm vµ ®o l−êng trÝ tuÖ” (1890). 50 tr¾c nghiÖm mÉu
®· ®−îc m« t¶ trong cuèn s¸ch nµy. N¨m 1905, nhµ t©m lý häc Ph¸p Alfred Binet (1875 - 1911)
céng t¸c víi b¸c sÜ T. Simon ®· x©y dùng tr¾c nghiÖm trÝ tuÖ cña trÎ tõ 3 ®Õn 15 tuæi. Tr¾c nghiÖm
Binet - Simon lµ tr¾c nghiÖm ®−îc tiªu chuÈn ho¸ ®Çu tiªn kh«ng chØ ë néi dung tr¾c nghiÖm, mµ
c¶ ë thñ tôc thùc hiÖn vµ c¸ch xö lý nh÷ng tµi liÖu thu ®−îc. N¨m 1916, Terman (1877 - 1956)
(Mü) ®· c¶i tiÕn thang ®o Binet - Simon thµnh thang ®o Stanford - Binet dïng cho trÎ em Mü.

18
 X©y dùng tr¾c nghiÖm lµ qu¸ tr×nh nghiªn cøu l©u dµi, c«ng phu, ph¶i ®¶m b¶o ®é th«ng tin,
®é øng nghiÖm vµ ®é hiÓu biÕt. VÝ dô, n¨m 1936, J.C. Raven x©y dùng tr¾c nghiÖm “Khu«n h×nh
tiÕp diÔn gåm c¸c bé A, B, C, D, E. §ã lµ nh÷ng h×nh vÏ v« nghÜa ®Ó nghiÖm thÓ t×m ra mèi liªn
hÖ gi÷a c¸c h×nh ®ã, nhËn ra b¶n chÊt cña h×nh vÏ, bæ sung hoµn thiÖn mét sè hÖ thèng quan hÖ, tõ
®ã ph¸t triÓn mét sè ph−¬ng ph¸p suy luËn cã hÖ thèng. Nh÷ng n¨m tiÕp theo, chÝnh Raven ®·
nhiÒu lÇn hiÖu chØnh tr¾c nghiÖm cña m×nh. Tõ nh÷ng n¨m 60 trë l¹i ®©y, nhiÒu n−íc ®· sö dông
tr¾c nghiÖm ®Ó ®o trÝ tuÖ trÎ khi b¾t ®Çu ®i häc líp 1. C¸c tr−êng tiÓu häc ë Mü th−êng sö dông
c¸c tr¾c nghiÖm cña Binet – Simon, Wise, Kohs. C¸c tr−êng ë Ph¸p th−êng sö dông tr¾c nghiÖm
Kohs, Nªmi. ë Liªn X« (cò) sö dông “tr¾c nghiÖm ®Õn tuæi häc”.
Khi sö dông ph−¬ng ph¸p nµy cÇn l−u ý: Thø nhÊt, tÝnh kh«ng râ rµng vÒ b¶n chÊt t©m lý
cña c¸i ®−îc x¸c ®Þnh nhê ph−¬ng ph¸p tr¾c nghiÖm. Thøc hai, tr¾c nghiÖm th−êng chØ cho ta
biÕt kÕt qu¶, chø kh«ng chó ý ®Õn qu¸ tr×nh gi¶i quyÕt vµ con ®−êng ®i ®Õn kÕt qu¶ ®ã. Thø
ba, nÕu tr¾c nghiÖm kh«ng ®−îc x©y dùng trªn c¬ së khoa häc, kh«ng ®−îc kiÓm chøng th× dÔ
®¸nh tr¸o ®èi t−îng nghiªn cøu. Tuy nhiªn, cÇn ph¶i nãi thªm r»ng tr¾c nghiÖm lµ mét trong
nh÷ng ph−¬ng ph¸p nghiªn cøu t©m lý con ng−êi nãi chung vµ trÎ em nãi riªng. Bªn c¹nh tr¾c
nghiÖm cßn cÇn c¸c ph−¬ng ph¸p nghiªn cøu kh¸c n÷a.
d) Ph−¬ng ph¸p ph©n tÝch s¶n phÈm cña ho¹t ®éng
Nh÷ng s¶n phÈm do con ng−êi lµm ra mang “dÊu vÕt” t©m lý (khiÕu thÈm mü, thÞ hiÕu, tay
nghÒ, hiÓu biÕt…) cña con ng−êi lµm ra nã. K. Marx viÕt: “LÞch sö cña c«ng nghiÖp vµ sù tån t¹i
®èi t−îng ho¸ ®· h×nh thµnh cña c«ng nghiÖp lµ quyÓn s¸ch ®· më ra cña nh÷ng lùc l−îng b¶n
chÊt cña con ng−êi, lµ t©m lý cña ng−êi bµy ra tr−íc m¾t chóng ta mét c¸ch c¶m tÝnh”.(1)
S¶n phÈm cña ho¹t ®éng cã thÓ lµ bµi luËn, lêi gi¶i mét bµi tËp, mét t¸c phÈm nghÖ thuËt, mét
bµi th¬, bµi v¨n, b¶n nh¹c, c«ng tr×nh khoa häc… Qua viÖc ph©n tÝch s¶n phÈm ho¹t ®éng cã thÓ
ph¸n ®o¸n ®−îc tri thøc, kü n¨ng, kü x¶o, th¸i ®é, t×nh c¶m, thÕ giíi quan, trÝ tuÖ… cña c¸ nh©n.
§Æc biÖt, nÕu nghiªn cøu ®−îc c¸c b¶n th¶o, ®å ¸n, nh÷ng c«ng tr×nh trªn ®©y ®−îc hoµn tÊt nh−
thÕ nµo th× quý b¸u biÕt bao. Ph©n tÝch nh÷ng bµi lµm cña häc sinh tiÓu häc, nh÷ng s¶n phÈm cña
c¸c em lµm ra trong giê häc “thñ c«ng”, thÇy c« cã thÓ ph¸n ®o¸n ®−îc tÝnh t×nh, høng thó, møc
®é n¾m v÷ng tri thøc, tr×nh ®é, kü n¨ng, kü x¶o… cña c¸c em.
®) Ph−¬ng ph¸p thùc nghiÖm
Trong thùc nghiÖm, ng−êi nghiªn cøu cã thÓ x¸c ®Þnh ®−îc hÖ thèng quan hÖ gi÷a c¸c hiÖn
t−îng. Khi t©m lý häc míi ra ®êi, nhiÒu nhµ khoa häc cho r»ng t©m lý häc kh«ng thÓ dïng thùc
nghiÖm ®−îc. M·i ®Õn gi÷a thÕ kû 18, ng−êi ta míi b¾t ®Çu nghÜ ®Õn dïng thùc nghiÖm ®Ó nghiªn
cøu t©m lý. Ng−êi ®Çu tiªn dïng ph−¬ng ph¸p thùc nghiÖm lµ Weiber vµ Feichner ng−êi §øc thÕ
kû 19, cßn Vunt (§øc) lµ ng−êi ®Çu tiªn lËp ra phßng thùc nghiÖm t©m lý vµo n¨m 1879.
Cã hai lo¹i thùc nghiÖm c¬ b¶n:
Thùc nghiÖm tù nhiªn vµ thùc nghiÖm trong phßng thÝ nghiÖm.

(1)
K. Marx vµ F. Engels, TuyÓn tËp, tËp 3 (tiÕng Nga), tr.628.

19
 Thùc nghiÖm tù nhiªn lµ lo¹i thùc nghiÖm ®−îc tiÕn hµnh trong ®iÒu kiÖn sinh sèng vµ ho¹t
®éng b×nh th−êng hµng ngµy. Cã nghÜa lµ thùc nghiÖm ®−îc tiÕn hµnh trong ®iÒu kiÖn tù nhiªn,
ng−êi ®−îc nghiªn cøu kh«ng biÕt r»ng m×nh ®ang bÞ lµm thùc nghiÖm.
Thùc nghiÖm trong phßng thÝ nghiÖm lµ lo¹i thùc nghiÖm ®−îc khèng chÕ mét c¸ch nghiªm
ngÆt c¸c ¶nh h−ëng bªn ngoµi; ng−êi lµm thùc nghiÖm t¹o ra nh÷ng ®iÒu kiÖn, hoµn c¶nh, t×nh
huèng ®Ó nh÷ng ®Æc ®iÓm t©m lý nµy hay t©m kh¸c béc lé ra. Nh− vËy, thùc nghiÖm lo¹i nµy diÔn
ra t−¬ng ®èi chñ ®éng h¬n c¸c ph−¬ng ph¸p kh¸c.
HiÖn nay, viÖc nghiªn cøu nh©n c¸ch b»ng thùc nghiÖm trong phßng thÝ nghiÖm cßn gÆp
nhiÒu khã kh¨n. §iÒu ®ã còng dÔ hiÓu v× ®èi t−îng thùc nghiÖm lµ con ng−êi chø kh«ng ph¶i m¸y
mãc.
e) Nghiªn cøu t©m lý häc sinh tiÓu häc b»ng thùc nghiÖm d¹y häc
Thùc nghiÖm d¹y häc: C¸c nhµ t©m lý häc s− ph¹m th−êng tiÕn hµnh nghiªn cøu ghi nhËn l¹i
t¹i mét thêi ®iÓm nhÊt ®Þnh. Nh÷ng yÕu tè t©m lý nh− ®· cã s½n, kh«ng lÖ thuéc vµo nh÷ng t¸c
®éng nµo ®ã - kÓ c¶ nh÷ng t¸c ®éng cña d¹y häc vµ gi¸o dôc. Trong lÜnh vùc t©m lý häc løa tuæi
vµ t©m lý häc s− ph¹m, c¸c nhµ nghiªn cøu cßn sö dông ph−¬ng ph¸p thùc nghiÖm h×nh thµnh.
Ph−¬ng ph¸p nµy ®−îc sö dông réng r·i tõ nh÷ng n¨m 60 cña thÕ kû 20, trong ®iÒu kiÖn d¹y häc
thùc nghiÖm cã hÖ thèng, nh»m ph¸t hiÖn sù n¶y sinh, h×nh thµnh c¸c ®Æc ®iÓm t©m lý d−íi t¸c
®éng cña c¸c yÕu tè s− ph¹m. Thùc nghiÖm d¹y häc kh«ng nh»m t×m hiÓu trÎ em tiÓu häc nh−
mét cø liÖu ®· cã, mµ lµ ®ang ph¸t triÓn d−íi t¸c ®éng cã tæ chøc cña nhµ gi¸o dôc. TÊt nhiªn,
trong qu¸ tr×nh thùc nghiÖm, c¸c nhµ nghiªn cøu vÉn cã thÓ vµ cÇn ph¶i sö dông c¸c ph−¬ng
ph¸p kh¸c n÷a (quan s¸t, pháng vÊn, kiÓm tra…).
C¸ch ®©y kh«ng l©u, t©m lý häc trÎ em vÉn cßn trong t×nh tr¹ng lµ khoa häc m« t¶ c¸c ®Æc
®iÓm t©m lý ë tõng løa tuæi. Do ®ã, c¸c nhµ t©m lý häc kh«ng t×m ®−îc c¬ chÕ lÜnh héi vµ sù ph¸t
triÓn trÝ tuÖ còng nh− c¸c thuéc tÝnh cña nh©n c¸ch. NÕu nh− ph−¬ng ph¸p nghiªn cøu tr−íc ®©y lµ
m« t¶ vµ ®−a ra kÕt luËn: ë trÎ em c¸c líp ®Çu tiªn bËc tiÓu häc, t− duy cô thÓ lµ chiÕm −u thÕ th×
b»ng thùc nghiÖm d¹y häc, ng−êi ta ®· ®i ®Õn kÕt luËn ®Æc ®iÓm nµy kh«ng ph¶i lµ ®Þnh mÖnh.
Trong thêi gian 30 n¨m trë l¹i ®©y, hÇu hÕt c¸c nhµ t©m lý häc Liªn X« (cò) ®· kh¼ng ®Þnh r»ng,
d¹y häc t¹o ra sù ph¸t triÓn t©m lý, d¹y häc ph¶i ®i tr−íc sù ph¸t triÓn vµ kÐo theo sù ph¸t triÓn
(L.X. V−gètxki). Qu¸ tr×nh d¹y häc kh«ng chØ lµm ph¸t triÓn mµ cßn h×nh thµnh nªn nh©n c¸ch
häc sinh. T©m lý häc løa tuæi vµ s− ph¹m tõ ®©y b−íc vµo giai ®o¹n míi, nghiªn cøu nh÷ng quy
luËt cña ho¹t ®éng t¹o ra sù ph¸t triÓn t©m lý b»ng d¹y häc thùc nghiÖm. §¸ng chó ý lµ nh÷ng
thùc nghiÖm d¹y häc cña D.B. Elconin, V.V. §av−®èp vµ nh÷ng ng−êi céng sù ë Liªn X« (cò),
cña Hå Ngäc §¹i, NguyÔn KÕ Hµo ë ViÖt Nam.(1)
§Çu nh÷ng n¨m 60 ®Õn gi÷a nh÷ng n¨m 70 cña thÕ kû 20, t©m lý häc trÎ em vµ s− ph¹m b¾t
®Çu tiÕn hµnh thùc nghiÖm h×nh thµnh - thùc nghiÖm d¹y häc ®Ó nghiªn cøu trÎ em ë bËc tiÓu häc.
Tõ cuèi nh÷ng n¨m 70 ®ã ®Õn nay, thùc nghiÖm d¹y häc ®· cã b−íc tiÕn vÒ chÊt nhê cã t− t−ëng
c«ng nghÖ gi¸o dôc. Nhê thiÕt kÕ ®−îc quy tr×nh lÜnh héi kh¸i niÖm khoa häc theo ph−¬ng ph¸p

(1)
Hå Ngäc §¹i, T©m lý häc d¹y häc, NXB Gi¸o dôc, Hµ Néi, 1984.

20