ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI

TRƯỜNG ĐẠI HỌC KHOA HỌC XÃ HỘI VÀ NHÂN VĂN

KHOA LƯU TRỮ HỌC VÀ QUẢN TRỊ VĂN PHÒNG

BÀI KIỂM TRA GIỮA KÌ

Chủ đề :

CHỦ NGHĨA DUY VẬT LỊCH SỬ

Sinh viên : Nguyễn Trung Đức

Lớp : K60 Lưu trữ học
Môn học : Nguyên lý 2
Giảng viên : TS. Trần Thị Điểu

Hà Nội, tháng 7 năm 2017

1
 Câu 1. Nêu các khái niệm sản xuất vật chất, phương thức sản xuất, lực
lượng sản xuất, quan hệ sản xuất. Trình bày nội dung quy luật quan hệ sản
xuất phù hợp với trình độ phát triển của lực lượng sản xuất. Ý nghĩa của việc
nắm vững mối quan hệ này đối với sự nghiệp đổi mới của Việt Nam hiện nay.
a. Các khái niệm
*Khái niệm sản xuất vật chất
- Sản xuất là một loại hình hoạt động đặc trưng của con người và xã hội loài
người, bao gồm: sản xuất vật chất, sản xuất tinh thần và sản xuất ra bản thân con
người. Ba quá trình đó gắn bó chặt chẽ với nhau, tác động qua lại với nhau, trong
đó sản xuát vật chất là cơ sở cho sự tồn tại và phát triển của xã hội.
- Sản xuất vật chất: Là quá trình hoạt động của con người mà trong quá trình
đó con người sử dụng các phương tiện công cụ lao động thích hợp tác động vào tự
nhiên, cải biến các dạng vật chất của tự nhiên nhằm tạo ra của cải vật chất để thỏa
mãn nhu cầu tồn tại và phát triển của mình.
*Khái niệm phương thức sản xuất
Là cách thức mà con người dùng để tạo ra của cải vật chất cho mình trong
một giai đoạn lịch sử nhất định, theo cách đó, con người có những quan hệ sản
xuất nhất định với nhau trong sản xuất.
*Khái niệm lực lượng sản xuất
Là sự kết hợp giữa người lao động (sức khỏe thể chất, kinh nghiệm, kĩ năng,
trí thức lao động của họ) với tư liệu sản xuất mà trước hết là công cụ lao động để
tạo ra một sức sản xuất vật chất nhất định.
*Khái niệm quan hệ sản xuất
Là những quan hệ cơ bản giữa người với người trong quá trình sản xuất vật
chất (sản xuất và tái sản xuất xã hội) thể hiện ở quan hệ về mặt hữu cơ đối với tư
liệu sản xuất, quan hệ trong tổ chức quản lý sản xuất về mặt phân phối sản phẩm
sản xuất ra...
2
 b. Nội dung quy luật quan hệ sản xuất phù hợp với trình độ phát triển
của lực lượng sản xuất.
*Lực lượng sản xuất và quan hệ sản xuất
Lực lượng sản xuất là toàn bộ các nhân tố vật chất, kỹ thuật của quá trình
sản xuất, chúng tồn tại trong mối quan hệ biện chứng với nhau tạo ra sức sản xuất
làm cải biến các đối tượng trong quá trình sản xuất, tức là tạo ra năng lực thực tiễn
làm biến đổi các đối tượng vật chất của giới tự nhiên theo nhu cầu nhất định của
con người và xã hội.
Lực lượng sản xuất bao gồm: Người lao động (như năng lực, kỹ năng, tri
thức...) và các tư liệu sản xuất (gồm đối tượng lao động và tư liệu lao động) trong
đó nhân tố người lao động giữ vai trò quyết định. Sở dĩ như vậy là vì suy đến cùng
các tư liệu sản xuất chỉ là sản phẩm lao động của con người, đồng thời giá trị và
hiệu quả thực tế của các tư liệu sản xuất phụ thuộc vào trình độ sử dụng của người
lao động. Trong tư liệu sản xuất, nhân tố công cụ lao động do con người sáng tạo
ra phản ánh rõ nhất trình độ phát triển của lực lượng sản xuất.
Ngày nay, với sự phát triển và ứng dụng nhanh chóng những thành tựu của
khoa học, kỹ thuật và công nghệ hiện đại vào quá trình sản xuất làm cho các tri
thức khoa học kỹ thuật trở thành lực lượng sản xuất trực tiếp, thúc đẩy sự phát
triển và chuyển từ nền kinh tế công nghiệp sang nền kinh tế tri thức.
Quan hệ sản xuất bao gồm: quan hệ sở hữu đối với tư liệu sản xuất, quan hệ
trong tổ chức quản lý sản xuất và quan hệ phân phối sản phẩm sản xuẩt.
Ba quan hệ sản xuất này thống nhất với nhau, tuy nhiên, quan hệ sở hữu đối
với tư liệu sản xuất đóng vao trò quyết định bởi lẽ ai nắm tư liệu sản xuất trong tay
thì người ấy sẽ quyết định việc tổ chức quản lý sản xuất cũng như phân phối sản
phẩm sản xuất.
*Mối quan hệ giữa lực lượng sản xuất và quan hệ sản xuất

3
 Mối quan hệ giữa lực lượng sản xuất với quan hệ sản xuất là mối quan hệ
thống nhất biện chứng trong đó lực lượng sản xuất quyết định quan hệ sản xuất và
quan hệ sản xuất tác động trở lại lực lượng sản xuất. Lực lượng sản xuất và quan
hệ sản xuất là hai mặt cơ bản, tất yếu của quá trình sản xuất, trong đó lực lượng sản
xuất là nội dung vật chất của quá trình sản xuất, còn quan hệ sản xuất là hình thức
kinh tế của quá trình đó.
Trong quá trình sản xuất, không thể có sự kết hợp các yếu tố sản xuất diễn ra
bên ngoài những hình thức kinh tế nhất định; ngược lại cũng không có quátrình sản
xuất nào lại có thể diễn ra chỉ với những quan hệ sản xuất mà không có nội dung
vật chất của nó. Lực lượng sản xuất và quan hệ sản xuất tồn tại trong tính quy định
lẫn nhau, thống nhất với nhau.
Mối quan hệ thống nhất giữa lực lượng sản xuất và quan hệ sản xuất tuân
theo nguyên tắc khách quan: quan hệ sản xuất phụ thuộc vào thực trạng phát triển
của lực lượng sản xuất trong mỗi giai đoạn lịch sử nhất định. Vai trò quyết định
của lực lượng sản xuất đối với quan hệ sản xuất được thể hiện ở chỗ:
- Lực lượng sản xuất thế nào thì quan hệ sản xuất phải thế ấy tức là quan hệ
sản xuất phải phù hợp với trình độ phát triển của lực lượng sản xuất. - Khi lực
lượng sản xuất biến đổi quan hệ sản xuất sớm muộn cũng phải biến đổi theo. - Lực
lượng sản xuất quyết định cả ba mặt của quan hệ sản xuất tức là quyết định cả về
chế độ sở hữu, cơ chế tổ chức quản lý và phương thức phân phối sản phẩm.
Tuy nhiên, quan hệ sản xuất với tư cách là hình thức kinh tế của quá trình
sản xuất luôn có tác động trở lại lực lượng sản xuất. Sự tác động này diễn ra theo
cả hai chiều hướng tích cực và tiêu cực, điều đó phụ thuộc vào tính phù hợp hay
không phù hợp của quan hệ sản xuất với thực trạng của lực lượng sản xuất.
- Nếu quan hệ sản xuất phù hợp với lực lượng sản xuất sẽ tạo ra tác động
tích cực, thúc đẩy và tạo điều kiện cho lực lượng sản xuất phát triển.

4
 - Nếu không phù hợp sẽ tạo ra tác động tiêu cực, tức là kìm hãm sự phát
triển của lực lượng sản xuất.
Mối quan hệ giữa lực lượng sản xuất và quan hệ sản xuất là mối quan hệ
thống nhất có bao hàm khả năng chuyển hóa thành các mặt đối lập và phát sinh
mâu thuẫn.
Lực lượng sản xuất và quan hệ sản xuất thống nhất với nhau trong một
phương thức sản xuất, tạo nên sự ổn định tương đối, đảm bảo sự tương thích giữa
lực lượng sản xuất và quan hệ sản xuất, tạo điều kiện cho sản xuất phát triển.
Lực lượng sản xuất không ngừng biến đổi, phát triển, tạo ra khả năng phá vỡ
sự thống nhất giữa lực lượng sản xuất với quan hệ sản xuất làm xuất hiện nhu cầu
khách quan phải tái thiết lập quan hệ thống nhất giữa chúng theo nguyên tắc quan
hệ sản xuất phải phù hợp với yêu cầu phát triển của lực lượng sản xuất. Sự vận
động của mâu thuẫn này tuân theo quy luật “từ sự thay đổi về lượng thành sự thay
đổi về chất và ngược lại”, “quy luật phủ định của phủ định”, khiến cho quá trình
phát triển của sản xuất xã hội vừa diễn ra với tính chất tiệm tiến, tuần tự lại vừa có
tính nhảy vọt với những bước đột biến, kế thừa và vượt qua của nó ở trình trình độ
ngày càng cao hơn.
Sự vận động của mâu thuẫn biện chứng giữa lực lượng sản xuất và quan hệ
sản xuất là nguồn gốc và động lực cơ bản của sự vận động, phát triển các phương
thức sản xuất. Nó là cơ sở để giải thích một cách khoa học về nguồn gốc sâu xa của
toàn bộ hiện tượng xã hội và sự biến động trong đời sống chính trị, văn hóa của xã
hội.
c. Ý nghĩa
- Là nền tảng cở sở để duy trì sinh hoạt vật chất cho xã hội. Nếu thiếu nó sẽ
không có bộ mặt tinh thần, không có sản xuất tinh thần và tất nhiên, xã hội con
người không tồn tại.

5
 - Chính lịch sử phát triển của sản xuất vật chất quyết định đến sự phát triển
của đời sống tinh thần như chính trị, đạo đức, pháp quyền. Trong quá trình này,
con người không chỉ cải tạo thế giới tự nhiên mà còn cải tạo chính mình.
Ở Việt Nam, sau hòa bình lập lại, ở miền Bắc (1945) và thống nhất đất nước
(1975) chúng ta đã tiến lên chủ nghĩa xã hội, bỏ qua chế độ tư bản chủ nghĩa. Vào
buổi đầu, do nhiều nguyên nhân khách quan và chủ quan, chúng ta đã xây dựng
chủ nghĩa xã hội theo mô hình kế hoạch hóa tập trung. Trong điều kiện chiến tranh,
mô hình đó đóng vai trò tích cực, nhưng trong điều kiện hòa bình, mô hình đó dần
bộc lộ những hạn chế và dẫn đến khủng hoảng nghiêm trọng về kinh tế - xã hội.
Đứng trước tình hình đó, Đại hội đại biểu toàn quốc lần thứ VI (1986) của
Đảng cộng sản Việt Nam đã đưa ra đường lối đổi mới đất nước. Đổi mới không
phải là thay đổi mục tiêu xã hội chủ nghĩa mà là nhận thức cho đúng mục tiêu và
con đường tiến lên chủ nghĩa xã hội ở nước ta. ĐCSVN đã định ra đường lối
chuyển từ mô hình kế hoạch hóa tập trung sang xây dựng kinh tế hàng hóa nhiều
thành phần vận hành theo cơ chế thị trường, có sự quản lý của nhà nước theo định
hướng xã hội chủ nghĩa. Xây dựng nền kinh tế nhiều thành phần là phù hợp với
đặc điểm phát triển của lực lượng sản xuất ở nước ta trong điều kiện hiện nay. Nó
cho phép khai thác tốt nhất các năng lực sản xuất trong nước, thúc đẩy quá trình
phân công lao động trong nước và gắn phân công lao động trong nước với quốc tế
và khu vực, thúc đẩy lực lượng sản xuất phát triển nhanh chóng. Những thành tựu
đạt được về mặt kinh tế trong 20 năm đổi mới đã chứng minh tính đúng đắn của
đường lối đó.
Trong giai đoạn hiện nay Đảng chủ trương giải phóng mạnh mẽ hơn nữa lực
lượng sản xuất, phát huy nguồn lực toàn xã hội. Mọi công dân, mọi vùng, mọi
ngành nghề kinh tế, phát triển khoa học công nghệ, phát triển giáo dục và đào tạo,
phát triển con người, nâng cao chất lượng nguồn lực, phát triển nền kinh tế thị
trường, định hướng xã hội chủ nghĩa, đẩy mạnh công nghiệp hóa - hiện đại hóa,
6
phát triển và ứng dụng kinh tế tri thức, định hướng tạo điều kiện cho các thành
phần kinh tế khác phất triển.
Với sự phát triển của lực lượng sản xuất, loài người đã trải qua 5 hình thái
kinh tế - xã hội. Xu hướng tất yếu là không dừng ở CNTB mà tiến lên chủ nghĩa
Cộng sản. Việt Nam đang trong quá trình quá độ lên chủ nghĩa xã hội, vì thế mà
chúng ta cần hoàn thiện, hoàn chỉnh hệ thống chính trị và cơ cấu chính trị.
Câu 2. Khái niệm cơ sở hạ tầng và kiến trúc thượng tầng. Mối quan hệ
biện chứng giữa cơ sở hạ tầng và kiến trúc thượng tầng. Ý nghĩa của việc nắm
vững mối quan hệ này đối với sự nghiệp đổi mới ở Việt Nam hiện nay.
*Khái niệm cơ sở hạ tầng
Là toàn bộ những quan hệ sản xuất hợp thành cơ cấu kinh tế của xã hội.
Gồm: + Những quan hệ sản xuất thống trị
+ Những quan hệ sản xuất tàn dư
+ Những quan hệ sản xuất mầm mống
Ví dụ: Xã hội Phong kiến: Trong đó chiếm hữu nô lệ, nguyên thủy (là quan
hệ tàn dư) phong kiến (là quan hệ thống trị) tư bản chủ nghĩa (là quan hệ mầm
mống)
Trong 3 quan hệ trên, quan hệ sản xuất thống trị bao giờ cũng giữ vai trò chủ
đạo, chi phối các quan hệ sản xuất khác, đồng thời nó cũng quy định chung xu
hướng của toàn xã hội.
Trong xã hội có giai cấp đối kháng, tính giai cấp của cơ sở hạ tầng do quan
hệ sản xuất thống trị quy định, đồng thời vì thế dẫn đến mâu thuẫn giai cấp xuất
phát từ cơ sở hạ tầng.
*Khái niệm kiến trúc thượng tầng
Là toàn bộ hệ thống kết cấu các hình thái ý thức xã hội cùng với các thiết
chế chính trị - xã hội tương ứng, được hình thành trên một cơ sở hạ tầng nhất định.

7
 Kiến trúc thượng tầng gồm: Những tư tưởng xã hội, chính trị, pháp luật, triết
học, đạo đức, tôn giáo và các thiết chế xã hội tương ứng: Nhà nước, chính đảng,
đoàn thể.
Mỗi yếu tố của kiến trúc thượng tầng đều có đặc điểm, quy luật phát triển
riêng nhưng chúng lại tác động, có mối liên hệ với nhau và đều được hình thành
trên một cơ sở hạ tầng nhất định.
Kiến trúc thượng tầng trong xã hội có giai cấp bao giờ cũng bao gồm hệ tư
tưởng có các thiết chế của giai cấp thống trị, những tàn dư của xã hội cũ để lại
cũng như những tàn dư của giai cấp mới ra đời.
Ví dụ: trong xã hội phong kiến, con vua thì lại làm vua.. cha truyền con nối.
Trong kiến trúc thượng tầng, bộ phận có quyền lực mạnh nhất là Nhà nước.
Về danh nghĩa, nhà nước là hệ thống tổ chức đại biểu cho quyền lực chung của xã
hội để quản lý, điều hành mọi hoạt động của xã hội, thực hiện chức năng chính trị
và xã hội; đối nội và đối ngoại của quốc gia. Về thực chất, bất cứ nhà nước nào
cũng là công cụ quyền lực của giai cấp thống trị, tức giai cấp thống trị nắm giữ
được những tư liệu sản xuất chủ yếu của xã hội.
*Mối quan hệ giữa cơ sở hạ tầng và kiến trúc thượng tầng
Cơ sở hạ tầng và kiến trúc thượng tầng là hai phương diện cơ bản của đời
sống xã hội, đó là phương diện kinh tế và chính trị - xã hội. Chúng tồn tại trong
mối quan hệ thống nhất biện chứng với nhau, tác động lẫn nhau. Trong đó cơ sở hạ
tầng quyết định kiến trúc thượng tầng, đồng thời kiến trúc thượng tầng thường
xuyên có sự tác động trở lại cơ sở hạ tầng.
1/ Vai trò quyết định của cơ sở hạ tầng với kiến trúc thượng tầng
Thư nhất: Cơ sở hạ tầng nào thì “sinh ra” kiến trúc thượng tầng ấy. Vì để
làm chủ về kinh tế, thì giai cấp thống trị tổ chức ra bộ máy cùng với quy định luật
lệ và những quan điểm tư tưởng hướng xã hội hoạt động, bảo vệ quan hệ sản xuất
thống trị ấy, bảo vệ lợi ích giai cấp mình.
8
 Quan hệ sản xuất là quan hệ cơ bản, quyết định quan hệ khác như kinh tế
chính trị...
Thứ 2: Cơ sở hạ tầng hình thành tính chất kiến trúc thượng tầng , cơ sở hạ
tầng biến đổi, sớm hay muộn cũng dẫn đến sự biến đổi kiến trúc thượng tầng
nhưng vô cùng phức tạp.
Ví dụ: Cơ sở hạ tầng quan hệ sản xuất tư bản thì kiến trúc thượng tầng là
kiến trúc thượng tầng tư bản.
Tóm lại: Cơ sở hạ tầng quyết định sự hình thành và biến đổi của Kiến trúc
thượng tầng. Khi cơ sở hạ tầng biến đổi => kiến trúc thượng tầng cũng biến đổi
theo
2/ Sự tác động trở lại của kiến trúc thượng tầng diễn ra theo hai xu hướng là
tích cực và tiêu cực
+ Tích cực: Kiến trúc thượng tầng bảo vệ, duy trì, củng cố, phát triển cơ sở
hạ tầng sinh ra nó. Đấu tranh để xóa bỏ cơ sở hạ tầng lỗi thời.
+ Tiêu cực: Kiến trúc thượng tầng tác động ngược chiều với sự vận động của
cơ sở hạ tầng.
* Ý nghĩa của việc nắm vững mối quan hệ này đối với sự nghiệp đổi mới ở
Việt Nam hiện nay
- Kiến trúc thượng tầng là do cơ sở hạ tầng sinh ra. Vì vậy, phải xây dựng và
hoàn thiện một hệ thống pháp luật, cơ chế, chính sách, đầu tư chiến lược phù hợp
với cơ sở hạ tầng, tức là phù hợp với quan hệ sản xuất hiện tồn và cơ cấu thành
phần kinh tế nhằm kích thích sản xuất, nâng cao năng suất lao động.
LIÊN HỆ : Ở Việt Nam, Văn kiện Đại hội đại biểu toàn quốc lần thứ XI chỉ
ra: “Xây dựng cơ chế vận hành của Nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa, bảo
đảm nguyên tắc tất cả quyền lực nhà nước đều thuộc về nhân dân; quyền lực nhà
nước là thống nhất, có sự phân công, phối hợp giữa các cơ quan trong việc thực
hiện quyền lập pháp, hành pháp và tư pháp. Hoàn thiện hệ thống pháp luật, tăng
9
tính cụ thể, khả thi của các quy định trong văn bản pháp luật. Xây dựng, hoàn
thiện cơ chế kiểm tra, giám sát tính hợp hiến, hợp pháp trong các hoạt động và
quyết định của các cơ quan công quyền”
- Cơ sở hạ tầng đóng vai trò quyết định đối với kiến trúc thượng tầng. Vì
vậy, để củng cố kiến trúc thượng tầng vững mạnh thì cần phải mở rộng và phát huy
vai trò của các quan hệ sản xuất trong đời sống xã hội, cụ thể:
+ Thực hiện mở rộng, phát triển nền kinh tế nhiều thành phần đặt dưới sự
quản lý của Nhà nước.
+ Thực hiện đa dạng hoá các hình thức sở hữu, tổ chức quản lý, phân phối
sản phẩm nhằm bảo đảm lợi ích cho các giai cấp, tầng lớp trong xã hội. Qua đó, sẽ
kích thích, mở đường cho lực lượng sản xuất phát triển, góp phần củng cố kiến trúc
thượng tầng và tình hình an ninh chính trị của quốc gia.
- Trong quan hệ sản xuất bao gồm: quan hệ sản xuất tàn dư, quan hệ sản
xuất thống trị và mầm mống của quan hệ sản xuất tương lai.
+ Nhà nước và các tổ chức xã hội cần có cơ chế, chính sách loại bỏ dần các
quan hệ sản xuất tàn dư, lạc hậu và củng cố vững chắc quan hệ sản xuất thống trị
hiện tồn
+ Từng bước ưu tiên phát triển những quan hệ sản xuất mới tiến bộ, khoa
học nhằm thúc đẩy lực lượng sản xuất phát triển, nâng cao năng suất lao động.
Qua đó, góp phần củng cố kiến trúc thượng tầng vững mạnh.
2. Vận dụng cơ sở hạ tầng và kiến trúc thượng tầng vào trong đổi mới chính
trị ở Việt Nam
- Thực hiện đổi mới trên nền tảng của chủ nghĩa Mác – Lênin, tư tưởng Hồ
Chí Minh, đổi mới có bước đi, lộ trình, kế hoạch trên tinh thần Đảng lãnh đạo,
NHÀ NƯỚC quản lý, nhân dân lao động làm chủ.
Đổi mới toàn diện cả kinh tế và chính trị. Trước hết, Đổi mới kinh tế, từ nền
kinh tế tập trung quan liêu bao cấp sang nền kinh tế thị trường định hướng chủ
10
nghĩa xã hội. Trong đó Cơ sở hạ tầng Việt Nam hiện nay là cơ sở hạ tầng quá độ
bao gồm nhiều loại hình quan hệ sản xuất. Kinh tế nhà nước giữ vai trò chủ đạo
kinh tế hợp tác làm nền tảng, đó là nguyên tắc.
Tăng trưởng kinh tế gắn với công bằng tiến bộ xã hội, bảo vệ môi trường
sinh thái. Ví dụ: công nghiệp hóa gắn với mất ruộng, giải quyết đời sống cho người
lao động
Thứ 2 là: đổi mới chính trị:Đổi mới chính trị không phải thay đổi chế độ
chính trị mà đổi mới tư duy chính trị về Chủ nghĩa xã hội.
Đổi mới hoạt động của hệ thống chính trị giới sự lãnh đạo của Đảng mà thực
chất là đẩy mạnh dân chủ hóa.
Cụ thể là nâng cao hiệu quả sự lãnh đạo của đảng với các thành viên trong
hệ thống chính trị và giải quết tốt mối quan hệ giữa các thành viên, thực chất là
đẩy mạnh dân chủ hóa chủ nghĩa xã hội.
Kiến thức thượng tầng của Việt Nam hiện nay:về mặt chính trị nước ta
đang xây dựng định hướng xã hội chủ nghĩa, lấy chủ nghĩa Mác Leenin , tư tưởng
Hồ Chí Minh là kim chỉ nam là nền tảng tư tưởng, là cơ sở chiến lược, sách lược
cách mạng cho Đảng lãnh đạo, thể chế Việt Nam là thể chế nhất nguyên chính trị.
Nhà nước ta là nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa do dân vì dân.
Chúng ta đổi mới toàn diện, nhưng đổi mới kinh tế là trọng tâm, chính trị là
từng bước.
Câu 3. Khái niệm và kết cấu hình thái kinh tế xã hội. Tại sao nói sự phát
triển của hình thái kinh tế xã hội là một quá trình lịch sử tự nhiên?
Khái niệm
Hình thái kinh tế xã hội là một phạm trù của chủ nghĩa duy vật lịch sử, dùng
để chỉ xã hội ở từng giai đoạn lịch sử nhất định, với một kiểu quan hệ sản xuất đặc
trưng cho xã hội đó phù hợp với một trình độ nhất định của lực lượng sản xuất và

11
một kiểu kiến trúc thượng tầng tương ứng được xây dựng trên những quan hệ sản
xuất ấy.
Kết cấu
Hình thái kinh tế - xã hội gồm: Lực lượng sản xuất, quan hệ sản xuất và kiến
trúc thượng tầng.
- Lực lượng sản xuất: Là sự kết hợp giữa người lao động (sức khỏe thể chất,
kinh nghiệm, kĩ năng, trí thức lao động của họ) với tư liệu sản xuất mà trước hết là
công cụ lao động để tạo ra một sức sản xuất vật chất nhất định
Là nền tảng vật chất kỹ thuật của mỗi hình thái kinh tế xã hội, là yếu tố
quyết định sự hình thành và phát triển của mỗi hình thái kinh tế xã hội bởi bản thân
các lực lượng sản xuất không phải là sản phẩm riêng của thời đại nào mà là sản
phẩm của cả một quá trình phát triển liên tục từ thấp lên cao qua các thời đại, là sự
tiếp biến không ngừng của lịch sử.
- Quan hệ sản xuất: Là những quan hệ cơ bản giữa người với người trong
quá trình sản xuất vật chất (sản xuất và tái sản xuất xã hội) thể hiện ở quan hệ về
mặt hữu cơ đối với tư liệu sản xuất, quan hệ trong tổ chức quản lý sản xuất về mặt
phân phối sản phẩm sản xuất ra...
Được hình thành trên cơ sở thực trạng phát triển của lực lượng sản xuất,
đóng vai trò là hình thức kinh tế của các lực lượng sản xuất đó. Quan hệ sản xuất là
tiêu chuẩn khách quan để phân biệt xã hội cụ thể này với xã hội cụ thể khác.
- Hệ thống kiến trúc thượng tầng: được xác lập trên cơ sở hạ tầng kinh tế,
đóng vai trò là các hình thức chính trị, pháp luật, đạo đức, văn hoá.... của các quan
hệ sản xuất của xã hội.
Chứng minh sự phát triển của hình thái kinh tế xã hội là một quá trình
lịch sử tự nhiên

12
 Khi phân tích sự phát triển của lịch sử nhân loại theo cấu trúc hình thái kinh
tế xã hội , C.Mác cho rằng “sự phát triển của những hình thái kinh tế xã hội là
một quá trình lịch sử - tự nhiên”
Tính chất lịch sử - tự nhiên của quá trình phát triển các hình thái kinh tế xã
hội được thể hiện ở các nội dung sau:
Một là, sự vận động và phát triển của xã hội không tuân theo ý chí chủ quan
của con người mà tuân theo các quy luật khách quan, đó là các quy luật của chính
bản thân cấu trúc hình thái kinh tế - xã hội, là hệ thống các quy luật xã hội thuộc
các lĩnh vực kinh tế, chính trị, văn hóa, khoa học,... trong đó, cơ bản nhất là quy
luật quan hệ sản xuất phù hợp với trình độ phát triển của lực lượng sản xuất và quy
luật kiến trúc thượng tầng phù hợp với cơ sở hạ tầng.
Hai là, nguồn gốc của mọi sự vận động, phát triển của xã hội, của lịch sử
nhân loại, của mọi lĩnh vực kinh tế, chính trị, văn hóa,... của xã hội, suy đến cùng
đều có nguyên nhân trực tiếp hay gián tiếp từ sự phát triển của lực lượng sản xuất
của xã hội đó.
Ba là, quá trình phát triển của các hình thái kinh tế - xã hội, tức là quá trình
thay thế lẫn nhau của các hình thái kinh tế - xã hội trong lịch sử nhân loại và đó là
sự phát triển của lịch sử xã hội loài người, có thể do sự tác động của nhiều nhân tố
chủ quan, nhưng nhân tố giữ vai trò quyết định chính là sự tác động của các quy
luật khách quan. Dưới sự tác động của quy luật khách quan mà lịch sử nhân loại,
xét trong tính chất toàn bộ của nó, là quá trình thay thế tuần tự của các hình thái
kinh tế - xã hội: nguyên thủy, nô lệ, phong kiến, tư bản chủ nghĩa và tương lai nhất
định thuộc về hình thái kinh tế - xã hội cộng sản chủ nghĩa.
Vậy nhân tố chủ quan đóng vai trò gì đối với tiến trình phát triển của lịch
sử?
Trong khi khẳng định tính chất lịch sử - tự nhiên, tức tính quy luật khách
quan của sự vận động, phát triển xã hội, chủ nghĩa Mác - Lênin cũng đồng thời
13
khẳng định vai trò của các nhân tố khác đối với tiến trình phát triển của lịch sử
nhân loại nói chung và lịch sử mỗi cộng đồng người cụ thể nói riêng. Đó là sự tác
động của các nhân tố thuộc về điều kiện địa lý, tương quan lực lượng chính trị của
các giai cấp, tầng lớp xã hội, truyền thống văn hóa của mỗi cộng đồng người, điều
kiện tác động của tình hình quốc tế đối với tiến trình phát triển của mỗi cộng đồng
người trong lịch sử, V.V.. Chính do sự tác động của các nhân tố này mà tiến trình
phát triển của mỗi cộng đồng người có thể diễn ra với những con đường, hình thức
và bước đi khác nhau, tạo nên tính phong phú đa dạng trong sự phát triển của lịch
sử nhân loại. Tính chất phong phú, đa dạng trong tiến trình phát triển của các hình
thái kinh tế - xã hội có thể bao hàm những bước phát triển “bỏ qua” một hay một
vài hình thái kinh tế - xã hội nhất định. Tuy nhiên, những sự “bỏ qua” như vậy đều
phải có những điều kiện khách quan và chủ quan nhất định.
Như vậy, lịch sử nhân loại nói chung, lịch sử phát triển của mỗi cộng đồng
người nói riêng vừa tuân theo tính tất yếu quy luật xã hội, vừa chịu sự tác động đa
dạng của các nhân tố khác nhau, trong đó có cả nhân tố hoạt động chủ quan của
con người, nó đóng vai trò là các nhân tố thuộc cơ chế vận động, phát triển của lịch
sử nhân loại. Từ đó lịch sử phát triển của xã hội được biểu hiện ra là lịch sử thông
nhất trong tính đa dạng và đa dạng trong tính thống nhất của nó.
Câu 4. Trình bày khái niệm, kết cấu tồn tại xã hội và ý thức xã hội. Mối
quan hệ biện chứng giữa tồn tại xã hội và ý thức xã hội? Ý nghĩa phương
pháp luận của vấn đề này.
*Khái niệm tồn tại xã hội
Tồn tại xã hội là sinh hoạt vật chất và những điều kiện sinh hoạt vật chất
của xã hội.
+ Những sinh hoạt vật chất là: những sinh hoạt kinh tế, những hoạt động sản
xuất vật chất, quá trình sinh con đẻ cái để duy trì giống nòi.

14
 + Những điều kiện sinh hoạt vật chất của xã hội là những điều kiện vật chất
khách quan trong đó người ta hoạt động như môi trường sống, điều kiện tự nhiên,
điều kiện dân số. Mỗi xã hội cụ thể tồn tại trong những điều kiện sinh hoạt vật chất
nhất định.
Tồn tại xã hội khác với tồn tại nói chung. Tồn tại xã hội là những tồn tại
mang tính xã hội Có những cái tồn tại tự nhiên thuần tuý không mang tính xã hội.

*Kết cấu tồn tại xã hội

Tồn tại xã hội gồm các yếu tố cấu thành: Phương thức sản xuất vật chất, các
yếu tố thuộc điều kiện tự nhiên, hoàn cảnh địa lý dân cư. Các yếu tố đó toofnt ại
trong mối quan hệ thống nhất biện chứng, tác động lẫn nhau tạo thành điều kiện
sinh tồn và phát triển của xã hội, trong đó phương thức sản xuất vật chất đóng vai
trò quan trọng nhất

*Khái niệm ý thức xã hội

Ý thức xã hội là mặt tinh thần của đời sống xã hội, bao gồm những quan
điểm, tư tưởng cùng những tình cảm, tâm trạng truyền thống của cộng đồng xã hội
và phản ánh tồn tại xã hội trong những giai đoạn phát triển nhất định.
*Kết cấu ý thức xã hội
a. Dựa vào trình độ phản ánh và phạm vi phản ánh, ý thức xã hội được
chia thành: Ý thức xã hội thông thường và ý thức lý luận
Phân biệt ý thức thông thường và ý thức lý luận

Ý thức xã hội thông thường ý thức lý luận

15
 Ý thức xã hội thông thường là Ý thức lý luận là những tư tưởng,
những tri thức, những quan quan điểm được hệ thống hoá,
Khái niệm niệm của con người hình thành khái quát hoá thành các học
một cách trực tiếp trong hoạt thuyết xã hội, được trình bày
động thực tiễn hàng ngày, dưới dạng các khái niệm, phạm
chưa được hệ thống hoá, khái trù, quy luật.
quát hoá.
+ Phản ánh cuộc sống một cách + Phản ánh cuộc sống một cách
trực tiếp, cảm tính, mang tính gián tiếp, được hệ thống và được
kinh nghiệm, chưa được hệ trình bày dưới dạng các khái
thống hoá, khái quát hoá, thiếu niệm, phạm trù, quy luật, có cơ
cơ sở khoa học. sở khoa học, được kiểm nghiệm
Về trình độ + Phản ánh ở trình độ thấp qua thực tiễn.
nhưng tương đối bền vững, dễ + Phản ánh ở trình độ cao hơn,
nhớ. khó nhớ.
+ Phản ánh cuộc sống một cách + Phản ánh hiện thực một cách
Về phạm vi sinh động, chi tiết và tương đối sâu sắc, chính xác và do đó nó
phản ánh đầy đủ mọi mặt.Vì vậy ý thức chỉ ra được những mối liên hệ
xã hội thông thường phong bản chất và quy luật của hiện
phú, đa dạng, ảnh hưởng rất thực
lớn đến cuộc sống của con
người.

Quan hệ giữa ý thức xã hội thông thường và ý thức lý luận

16
 - Ý thức xã hội thông thường và ý thức lý luận tuy khác nhau về trình
độ phản ánh nhưng chúng đều cùng phản ánh về TTXH, do đó chúng có quan hệ
mật thiết với nhau.
- Ý thức xã hội thông thường là cơ sở, là tiền đề quan trọng cho việc
hình thành các lí thuyết khoa học
- Ý thức lý luận khi đã thâm nhập vào cuộc sống sẽ là cơ sở khoa học
định hướng cho ý thức xã hội thông thường.
b. Dựa vào mức độ phản ánh ý thức XH được chia thành: Tâm lý XH và
hệ tư tưởng.
Phân biệt Tâm lý xã hội và Hệ tư tưởng
Tâm lý xã hội Hệ tư tưởng
+ Khái niệm: Tâm lý xã hội bao gồm + Khái niệm: Hệ tư tưởng là sự nhận
toàn bộ tình cảm, ước muốn, thói quen, thức lý luận về tồn tại xã hội, là hệ
tập quán của con người, của một bộ thống những quan điểm, tư tưởng về
phận xã hội hoặc của toàn xã hội hình chính trị, triết học, đạo đức, tôn giáo.
thành dưới ảnh hưởng trực tiếp của
đời sống hàng ngày và phản ánh đời
sống ấy.
+ Tâm lý xã hội hình thành một cách tự + Hệ tư tưởng hình thành khi con
phát dưới ảnh hưởng trực tiếp của đời người nhận thức sâu sắc hơn về những
sống hàng ngày. điều kiện sinh hoạt vật chất của mình,
+ Tâm lý xã hội phản ánh một cách trực nó được hình thành một cách tự giác.
tiếp, tự phát những điều kiện sinh sống
+ Hệ tư tưởng phản ánh tự giác những
hàng ngày của con người, còn mang tính
kinh nghiệm, chưa mang tính lý luận. điều kiện sinh sống hàng ngày của con
+ Chỉ phản ánh những biểu hiện bên người thông qua các nhà tư tưởng của
ngoài của cuộc sống mà không chỉ ra những giai cấp nhất định.
được bản chất quy luật của xã hội. + Phản ánh cuộc sống một cách khái

17
+ Yếu tố trí tuệ và yếu tố tình cảm đan quát và sâu sắc, chỉ ra được bản chất
xen vào nhau, yếu tố tình cảm chiếm ưu quy luật của xã hội
thế.
+ Yếu tố trí tuệ chiếm ưu thế

*Mối quan hệ biện chứng giữa tồn tại xã hội và ý thức xã hội
a. Vai trò quyết định của tồn tại xã hội với ý thức xã hội
* Những quan niệm sai lầm.
+ CNDT: Coi tinh thần, tư tưởng là nguồn gốc cảu mọi hiện tượng xã hội,
quyết định tiến trình phát triển của mọi xã hội.
+ Một số khác lại cho rằng: Đạo đức là nguồn lực của lịch sử.
* Cơ cở xuất phát:
+ Mác- Ăngghen đã chứng minh rằng: Đời sống tinh thần của xã hội được
hình thành và phát triển trên cơ sở của đời sống vật chất, không thể tìm nguồn gốc
của tư tưởng, tâm lý xã hội trong bản thân nó. Nghĩa là không thể tìm trong đầu óc
con người mà phải tìm trong hiện thực vật chất.
+Sự biến đổi của một thời đại nào đó sẽ không thể giải thích được nếu chỉ
căn cứ vào ý thức của thời đại ấy.
C. Mác: "Không thể nhận định được về một thời đại đảo lộn như thế nếu căn
cứ vào ý thức của thời đại ấy. Trái lại, phải giải thích ý thức bằng những mâu
thuẫn của đời sống vật chất, bằng sự xung đột hiện có giữa các Lực lượng sản xuất
và Quan hệ sản xuất"
*Biểu hiện của mối quan hệ
+) Tồn tại xã hội quyết định ý thức xã hội vì: Ý thức xã hội là sự phản ánh
tồn tại xã hội phụ thuộc vào tồn tại xã hội
+) Tồn tại xã hội quyết định ý thức xã hội như thế nào:

18
 - Tồn tại xã hội là nguồn gốc khách quan là cơ sở của sự hình thành, ra đời
của ý thức.
- Tồn tại xã hội quyết định nội dung, tính chất, đặc điểm của các hình thái ý
thức xã hội.
- Tồn tại xã hội thay đổi thì kéo theo sự thay đổi của YTXH
Tóm lại:
Thứ nhất: Nhìn chung tồn tại xã hội nào thì ý thức xã hội ấy.
+ Ví dụ trong chiến tranh, thời kỳ bao cấp, thời kỳ đổi mới thì ý thức xã hội
mỗi thời kỳ là khác nhau.
Thứ 2: Khi tồn tại xã hội thay đổi (nhất là khi phương thức sản xuất thay
đổi) thì những tư tưởng tình cảm tâm trạng của ý thức xã hội sớm muộn cũng thay
đổi theo.
Thứ 3: Tồn tại xã hội quyết định nội dung, tính chất, đặc điểm xu hướng
phát triển của các hình thái ý thức xã hội
Thực chất quan hệ vật chất quyết định ý thức xã hội. Ví dụ: tranh chấp nẩy
sinh chủ yếu là do lợi ích kinh tế.
b. Tính độc lập tương đối của ý thức xã hội
Nguyên nhân:
+ Với tính cách là cái phản ánh các quá trình xã hội, ý thức xã hội chứa
đựng nhiều yếu tố phức tạp bao gồm cả hiện tượng kinh tế xã hội, hiện tượng tinh
thần của đời sống kinh tế xã hội.
+ Là một chỉnh thể tương đối độc lập phản ánh tồn tại xã hội dưới những
góc độ khác nhau, các hình thái y thức xã hội có quy luật nội tại riêng, lôgic của
sự phát triển riêng của nó.
+Trong xã hội có những lực lượng xã hội cố duy trì, sử dụng ý thức xã hội
phục vụ lợi ích riêng. Do đó, ý thức xã hội không phụ thuộc hoàn toàn vào tồn tại
xã hội mà có tính độc lập tương đối.
19
 Biểu hiện:
* Ý thức xã hội thường lạc hậu hơn so với tồn tại xã hội.
+) Lạc hậu : Là đi sau ( ra đời sau, biến đổi sau), phát triển chậm hơn tồn tại
xã hội.
+ Biểu hiện: Ý thức xã hội là cái phản ánh nên là cái có sau tồn tại xã hội.
Tồn tại xã hội cũ bị thay thế bằng Tồn tại xã hội mới. Phương thức sản xuất cũ mất
đi phương thức sản xuất mới ra đời nhưng ý thức xã hội cũ chưa mất đi.
- Tính lạc hậu được biểu hiện trong ý thức xã hội thông thường, ý thức lý
luận và đặc biệt (trong tâm lý xã hội, tình cảm, ước muốn, thói quen, tập quán)
+ Nguyên nhân:
- Tồn tại xã hội thường biến đổi với tốc độ nhanh mà ý thức xã hội có thể
phản ánh không kịp và trở nên lạc hậu. Hơn nữa ý thứ xã hội là cái phản ánh nên
chỉ biến đổi sau khi có sự biến đổi của Tồn tại xã hội. Nói cách khác, ý thức xã hội
là cái phản ánh, Tồn tại xã hội là cái bị phản ánh cho nên tồn tại xã hội bao giờ
cũng biến đổi trước còn ý thức xã hội là cái biến đổi sau.
- Do sức mạnh của thói quen truyền thống, tập quán cũng như do tính lạc
hậu, bảo thủ của một số hình thái ý thức xã hội.
- Ý thức xã hội mang tính giai cấp nên những tư tưởng cũ, lạc hậu thường
được các thế lực XH phản tiến bộ lưu giữ và truyền bá nhằm chống các lực lượng
xã hội tiến bộ.
+ Ý nghĩa: Những tư tưởng lạc hậu, tiêu cực thường không mất đi một cách
dễ dàng. Do đó, trong sự nghiệp xây dựng xã hội mới phải thường xuyên tăng
cường công tác tư tưởng, đấu tranh chống lại những âm mưu và hành động phá
hoại của những lực lượng thù địch về mặt tư tưởng, kiên trì xoá bỏ những tàn dư
cũ, đồng thời ra sức giữ gìn và phát huy những truyền thống tư tưởng tốt đẹp.
+Tính độc lập tương đối:

20
 - Độc lập: YTXH đó dường như không phản ánh cái TTXH hiện tại, không
phụ thuộc vào TTXH một cách máy móc. Trong những điều kiện nhất định YTXH
có thể thoát ly khỏi TTXH.
- Tương đối: YTXH vẫn phản ánh TTXH cũ. Xét đến cùng, YTXH vẫn bị
TTXH chi phối.
* Ý thức xã hội có thể vượt trước tồn tại xã hội
+Vượt trước: TTXH chưa có nhưng đã có YT về xã hội tương lai.
+ Biểu hiện: Trong những điều kiện nhất định, những tư tưởng khoa học tiên
tiến có thể vượt trước sự phát triển của TTXH, dự báo tương lai, tổ chức, chỉ đạo
hoạt động thực tiễn của con người, hướng hoạt động đó vào việc giải quyết những
nhiệm vụ mới do sự phát triển chín muồi của đời sống vật chất mà XH đặt ra.
+ Có tư tưởng vượt trước là khoa học có tư tưởng vượt trước là không khoa
học.

+ Khi nói tư tưởng tiên tiến có thể vượt trước tồn tại xã hội, dự kiến được
quá trình khách quan của sự phát triển xã hội không có nghĩa là tư tưởng khoa học
không còn bị tồn tại xã hội quyết định nữa,tư tưởng khoa học tiên tiến không thoát
ly tồn tại xã hội mà căn cứ vào tồn tại xã hội, phản ánh sâu sắc chính xác tồn tại xã
hội.

+ Nguyên nhân: Những tư tưởng khoa học có thể vượt trước tồn tại xã hội vì
nó phản ánh được quy luật vận động(cái tất yếu) từ quá khứ đến hiện tại nên có thể
dự báo được tương lai.
+ Ý nghĩa: Những tư tưởng khoa học vượt trước có vai trò định hướng, chỉ
đạo hoạt động của con người. Nếu không có tư tưởng, ý thức soi đường thì sẽ mò
mẫm trong hành động.
*Tính kế thừa trong sự phát triển của ý thức xã hội.

21
 +Kế thừa: ý thức của một thời đại không chỉ phản ánh tồn tại xã hội ấy mà
còn tiếp thu yếu tố tư tưởng của thời đại trước.
+Nguyên nhân: Xuất phát từ quy luật phủ định biện chứng cái mới ra đời
trên cơ sở cái cũ.
+Biểu hiện:
- Những quan điểm lý luận của mỗi thời đại không xuất hiện trên mảnh đất
trống không mà được tạo ra trên cơ sở kế thừa những thành tựu lý luận của các thời
đại trước đó.
- Một trong những hình thức quan trọng của cái được kế thừa trong ý thức xã
hội là truyền thống.
*Ý thức xã hội tác động trở lại tồn tại xã hội
+ Chủ nghĩa duy vật lịch sử chống lại:
- Quan điểm duy tâm: Tuyệt đối hoá vai trò của ý thức
- Quan điểm duy vật tầm thường: Phủ nhận tác dụng tích cực của YTXH
trong đời sống xã hội.
- Chủ nghĩa duy vật lịch sử một mặt thấy được vai trò quyết định của TTXH
đối với YTXH, mặt khác cũng thấy được sự tác động trở lại của YTXH đối với
TTXH.
+ Nguyên nhân
- YTXH có tính vượt trước.
- Tất cả mọi hoạt động của con người đều do ý thức chỉ đạo.
+ Biểu hiện
- Bản thân YTXH tự nó không trực tiếp làm biến đổi TTXH mà phải thông
qua hoạt động thực tiễn.
- YT tác động thông qua hoạt động nên ảnh hưởng đến kết quả hoạt động
+ Tác động tích cực: Những ý thức tư tưởng tiến bộ Cách mạng, phản ánh
đúng hiện thực khách quan.
22
 + Tác động tiêu cực: Những ý thức tư tưởng lạc hậu, phản ánh không đúng
hiện thực khách quan.

- Mức độ ảnh hưởng của tư tưởng đối với sự phát triển của xã hội phụ thuộc
vào:
 Tính khoa học của ý thức tư tưởng.

 Mức độ phổ biến của tư tưởng ấy.

 Lợi ích của người sử dụng tư tưởng ấy.

- Những lực lượng vật chất được huy động vào việc sử dụng tư tưởng ấy.

+ Ý nghĩa:
- Phải phát huy được vai trò của ý thức tiến bộ, cách mạng.
- Coi trọng đẩy mạnh cách mạng xã hội chủ nghĩa trên lĩnh vực tư tưởng,
văn hoá.
- Thấy được tầm quan trọng trong vai trò của ý thức đối với quá trình hình
thành nền văn hoá mới và con người mới.
*Ý nghĩa phương pháp luận
Thứ nhất, tồn tại xã hội đóng vai trò quyết định ý thức xã hội, tức mặt đời
sống tinh thần của xã hội. Vì vậy, muốn xoá bỏ hình thái ý thức xã hội cũ lỗi thời,
lạc hậu, bảo thủ, trì trệ thì trước hết phải cải tạo tồn tại xã hội sinh ra nó.
Thí dụ: muốn thay đổi tư duy manh mún, nhỏ lẻ của người nông dân thì cần
phải đưa công nghiệp hoá, hiện đại hoá cùng với các tiến bộ khoa học kỹ thuật ứng
dụng vào trong sản xuất nông nghiệp. Từ đó, sẽ làm thay đổi cách nghĩ, cách làm
thủ công, truyền thống của người nông dân sang làm ăn lớn trên cơ sở áp dụng
những tiến bộ khoa học và công nghệ hiện đại vào sản xuất nông nghiệp cho năng
suất cao.

23
 Thứ hai, ý thức xã hội có sự tác động trở lại tồn tại xã hội. Vì vậy, cần đấu
tranh chống lại các tư tưởng bảo thủ, lạc hậu, phản tiến bộ, phản khoa học nhằm
thúc đẩy xã hội phát triển.
Thí dụ: cần đấu tranh chống lại các tư tưởng ngại đổi mới, chậm đổi mới,
chậm áp dụng các tiến bộ khoa học kỹ thuật vào sản xuất.
Thứ ba, ý thức xã hội có tính kế thừa. Vì vậy, trong quá trình phát triển cần
phải kế thừa những giá trị truyền thống của dân tộc và không ngừng tiếp thu, ứng
dụng những thành tựu văn hoá, khoa học kỹ thuật và công nghệ của nhân loại vào
sản xuất nhằm nâng cao năng suất lao động; góp phần thực hiện thắng lợi mục tiêu:
"Dân giàu, nước mạnh, xã hội công bằng, dân chủ, văn minh".
Thứ tư, ý thức xã hội có tính vượt trước, dự báo xu hướng vận động và phát
triển của xã hội tương lai.
Vì vậy, cần phải tích cực đẩy mạnh nghiên cứu khoa học nhằm phát hiện
những quy luật vận động, phát triển khách quan của tự nhiên, xã hội và con người.
Từ đó, Đảng và Nhà nước cần có cơ chế, chính sách và giải pháp khoa học nhằm
thúc đẩy sự tiến bộ và phát triển của xã hội; đồng thời ngăn ngừa được những nguy
cơ xấu phát sinh trong đời sống xã hội như: bão lụt, động đất, sóng thần, dịch bệnh,
khủng hoảng toàn cầu...
Thứ năm,nghiên cứu các hình thái xã hội, trong đó, ý thức chính trị, ý thức
pháp luật ảnh hưởng trực tiếp đến đời sống xã hội, đến việc hình thành ý thức công
dân và thực hành ý thức xã hội. Vì vậy, Đảng và Nhà nước ta cần tích cực tuyên
truyền các chủ trương, đường lối, chính sách và pháp luật của Nhà nước vào trong
đời sống xã hội.

24
 DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO

1. Giáo trình những nguyên lý cơ bản của chủ nghĩa Mác - Lê Nin (2014),
Nxb Chính trị Quốc gia.
2. Trần Thị Điểu, Tập bài giảng Những nguyên ý cơ bản của chủ nghĩa Mác
- Lê Nin.
3. http://hoangkim.net.vn/chi-tiet-tin/1538/13-Quan-he-bien-chung-giua-
ton-tai-xa-hoi-voi-y-thuc-xa-hoi.html
4. http://doc.edu.vn/tai-lieu/23-cau-hoi-on-tap-triet-hoc-55860/

25