saqarTvelos SoTa rusTavelis Teatrisa da kinos saxelmwifo

universiteti

saxelovnebo mecnierebebis, mediisa da menejmentis fakulteti

xaTuna damCiZe

dasavleT saqarTvelos sacekvao dialeqtebi

(aWaruli, lazur-SavSuri, megruli, afxazuri, raWuli)
da maTi urTierTmimarTebis
ZiriTadi eTnoqoreologiuri aspeqtebi

xelovnebaTmcodneobis doqtoris (phd) akademiuri xarisxis

mosapoveblad wardgenili naSromis

avtoreferati

samecniero xelmZRvaneli:

xelovnebaTmcodneobis doqtori,

ana samsonaZe

Tbilisi

2019

1
 naSromi Sesrulebulia saqarTvelos SoTa rusTavelis Teatrisa da
kinos saxelmwifo universitetis saxelovnebo mecnierebebis, mediisa da
menejmentis fakultetze.

sadoqtoro programa: qoreografiuli xelovnebis istoria da Teoria

avtoris xelmowera

dacvis TariRi

xelmZRvaneli _ ana samsonaZe _ qoreologi, xelovnebaTmcodneobis

doqtori, asocirebuli profesori.

recenzentebi:

oTar kapanaZe _ eTnomusikologi, xelovnebaTmcodneobis doqtori.

aleko gelaSvili _ xelovnebaTmcodneobis doqtori.
ia maqacaria _ istoriis akademiuri doqtori, specialobiT kulturis
mecnierebebi.
Tamar cagareli _ Teatrmcodne, xelovnebaTmcodneobis doqtori,
asocirebuli profesori.
saerTaSoriso eqsperti - andrii nahaCevski,
emeritus profesori da hukulakis kaTedris gamge, albertas
universiteti, filosofiis doqtori

2
 naSromis zogadi daxasiaTeba

Temis aqtualoba: dRes, rodesac msoflio globalizaciis Seuqcevadma

procesma moicva, rodesac iSleba sxvaoba erebs Soris, gansakuTrebuli
simZafriT dgas TviTmyofadobis SenarCunebis problema. es problema
kidev ufro metad iCens Tavs iseTi mcire qveynebis magaliTze, rogoric
saqarTveloa. Tu ara saukuneebs gamotarebuli da Cvenamde moRweuli
qarTvelTa kulturuli monapovari (materialuri da aramaterialuri),
saqarTvelo ver daimkvidrebda im adgils, romelic mas dRes msoflios
kulturul sivrceSi ukavia.
rogorc kulturuli memkvidreobis obieqts, qarTul xalxur
qoreografias gansakuTrebuli adgili da mniSvneloba aqvs miniWebuli.
qarTuli sacekvao folkloris TviTmyofadoba mis dialeqtur
mravalferovnebaSi vlindeba, romelic, erTi mxriv, sxvadasxva kuTxis
sruliad gansxvavebuli sacekvao SemoqmedebiTi xelweris saxiT
arsebobs, xolo, meore mxriv, zogad qarTul folklorul sivrceSi
erTiandeba.
miuxedavad imisa, rom dialeqtTa garkveuli raodenoba, sacekvao
leqsikis TvalsazRisiT, waSlilia (imeruli, leCxumuri), dasavleT
saqarTvelos geografiulad mcire teritoriaze, sacekvao dialeqtTa
mravalferovneba SeiniSneba. dasavleT saqarTvelos dialeqtur wres
qmnis svanuri, raWuli, afxazuri, megruli, guruli, (imeruli mxolod
istoriografiaSi daculi informaciis saxiT), aWaruli, lazur-SavSuri
xalxuri qoreografia.1
qoreologiis sakvlev sakiTxTa Soris erT-erTi mniSvnelovani,
dResdReobiT, swored, calkeuli sacekvao dialeqtebis dadgena-
klasifikacia da maTi urTierTmimarTebis garkveva gaxlavT.
warmodgenili naSromi faqtobrivad dasavleT saqarTvelos sacekvao
dialeqtebis istoriaa ganxiluli dialeqtebis gaTvaliswinebiT da
saintereso iqneba rogorc profesionali, aseve am TemiT dainteresebuli
mkiTxvelisTvis. misi samecniero daniSnuleba ki konkretulad
qoreologTa da qoreografTa, aseve folkloristTa da momijnave
sferoTa farTo wrisaTvisaa gamiznuli. igi daexmareba Teoretikosebs
qoreografiuli nimuSebis srulyofilad Seswavlis procesSi, praqtikos
qoreografebs ki miscems saSualebas gamoiyenon avTenturi masala da
Seqmnan istoriuli TvalsazrisiT sworad gaazrebuli nawarmoebebi.
qarTuli qoreografiuli xelovnebis istoriaSi gamokveTilma
uzustobebma, maTi tipologiuri, terminologiuri, semantikuri
mniSvnelobis gadamowmeba-dadgenis, aucilebloba daayena dRis wesrigSi.

1
aqedan svanuri sacekvao dialeqtis ganxilvaze, misi moculobidan da aseve, masze
mniSvnelovani informaciis arsebobidan gamomdinare, principulad Sevikave Tavi,
leCxumuri sacekvao dialeqtis Sesaxeb informacia, faqtobrivad, Teoriul donezec ar
moipoveba, xolo, imeruli da guruli sacekvao dialeqtebi, ukve damuSavebuli saxiT,
amoiWra Temidan, sadoqtoro naSromisaTvis dadgenili normebis darRvevis saSiSroebis
gamo. rodesac waSlil, sacekvao leqsikadakargul dialeqtebze vsaubrobT
dasaxmareblad momijnave disciplinebs movixmobT, Tumca mxolod musikaluri da
teqsturi TvalsazrisiT srulfasovani dialeqtikuri urTierTmimarTebis gamokveTa
SeuZlebelia. a. Ciqobava aRniSnavs, rom dialeqti mxolod cocxal enaSi Cndeba. mkvdari
ena, xmarebidan gamosuli ena aRar viTardeba da Sesabamisad verc dialeqtur kavSir-
urTierTobebs davadgenT.

3
 enaTmecnierebasa da eTnomusikologiaSi didi xania, rac damkvidrda
termini dialeqti. berZnuli dialektos, aRniSnavs laparaks, Tqmas, kilos. am
terminis gamoyeneba da damkvidreba qarTul xalxur qoreografiul
saxesxvaobebTan mimarTebiTac relevanturad migvaCnia. aqedan
gamomdinare, kuTxuri qoreografiuli xelovnebis ufro marTebuli
definicia ase Camoyalibdeba _ `qarTuli sacekvao dialeqti~.
sakvlevi Temis aqtualoba naSromis ZiriTadi mizaniT ganisazRvreba,
rac sacekvao dialeqtTa urTierTmimarTebis gamovlenaSi mdgomareobs.
kvlevis sagani: sakvlev obieqts warmoadgens dasavleT saqarTvelos
qoreografiuli dialeqtebi: aWaruli, lazur-SavSuri megruli, raWuli,
afxazuri da maTi urTTierTmimarTeba. cxadia, teqstur masalaSi
dialeqtis sametyvelo ena sityvieri leqsikiT ganisazRvreba da
Sesabamisad, dialeqtis ganmsazRvrelic enobrivi kilokavi aris.
musikologebi musikaluri teqstis dialeqtur urTierTmimarTebaze
akeTeben aqcents, qoreografiaSi ki misi mTavari mamoZravebeli elementi
_ sacekvao moZraoba, ileTi, plastika, Jesti, xasiaTi _ iqneba ZiriTadi
kriteriumi dialeqturi gamijvnisa da urTierTmimarTebis gansazRvrisas.
amgvarad, ZiriTad yuradRebas sacekvao enis danaSrevebis logikur
kavSir-mimarTebas davuTmobT, xolo iq, sadac qoreografiuli leqsika
waSlilia, nawarmoebis teqstur da musikalur, funqciur-Sinaarsobriv
aspeqtebze vamaxvilebT yuradRebas. yovelive saerTo fuZe-enis _
qarTulis _ WrilSi ganixileba.Aamave dros, gverds ver vuvliT iseTi
gavlenebis arsebobas, romlebic qarTulma kulturam ganicada im
geografiuli Tu politikur-ekonomiuri viTarebidan gamomdinare,
romelSic saqarTvelo Tavisi ganviTarebis sxvadasxva etapze imyofeboda.
kulturaTa migracia ara mxolod qveynis SigniT gansazRvravs mxatvrul-
stilisturi xelweris mimarTulebas, aramed qveynis sazRvrebs gareTac.
kvlevis mizani: kvlevis mizans warmoadgens qarTul xalxur
qoreografiaSi axali, inovaciuri terminis, `sacekvao dialeqti,~
dafuZneba. termini aRniSnavsMmsgavsi an identuri sacekvao-sametyvelo
eniTa da gamomsaxvelobiTi saSualebebiT niSandebuli sacekvao nimuSis
an nimuSTa krebulis, erTian esTetikur sivrceSi gaerTianebas.
bolo wlebis ganmavlobaSi mTeli simwvaviT dgeba avTenturi
dialeqturi xalxuri Semoqmedebis moZiebis, Tavmoyris, dafiqsirebis,
Senaxvisa da sistemuri klasifikaciis sakiTxi.Aaqedan gamomdinare,
winamdebare naSromi miznad isaxavs maqsimaluri srulyofilebiT
warmoadginos dasavleT saqarTvelos qoreografiuli dialeqtebi,
dialeqturi avTenturi nimuSebi, nimuSTa variantebi, aRwerilobiTi
dokumentacia, gansazRvros TiToeuli dialeqti. istoriuli,
eTnologiuri, literaturuli, musikaluri Tu saxviT-gamomsaxvelobiTi
sferoebis interdargobrivi samecniero literaturis gamoyenebiTa da
daxmarebiT, sacekvao dialeqtis sametyvelo enaze dayrdnobiT, moaxdinos
dialeqtTa urTierTmimarTebis gansazRvra.
Aaseve, kvlevis mizans warmoadgens uZvelesi nimuSebis analizi im
gavlili gzis gaTvaliswinebiT, romelic am nawarmoebebma gamoiares.
dRevandel dRes scenaze avtorTa mier sicocxleminiWebuli
nawarmoebebis didi raodenobaa warmodgenili. avTenturi cekvebi
romelime erT eTnikur-geografiul saxelwodebaSi erTiandeba da krebiT
saxes iRebs. mag: aWaruli cekva, svanuri, am bolo dros maT ricxvs
raWulic Seemata. isini suitis saxes atareben da ramdenime damoukidebel

4
nawarmoebs aerTianeben. mravalferovani da mravalricxovani qarTuli
sacekvao Semoqmedeba amiT TiTqos CarCoSia moqceuli da gaRaribebuli.
yovel im cekvas, romelic suitas qmnis da erT cekvaSi erTiandeba,
damoukideblad arsebobis ufleba aqvs da imsaxurebs kidec. Catarebuli
kvlevis erT-erT mizans ganxilul sacekvao dialeqtTa (`aWaruli
sacekvao dialeqti,~ `lazur-SavSuri sacekvao dialeqti~, ,,megruli
sacekvao dialeqti~ ,,afxazuri sacekvao dialeqti~, ,,raWuli sacekvao
dialeqti~) aqamde ucnob sacekvao nimuSTa gamoaSkaraveba da fiqsacia
warmoadgens. dRevandeli qoreografiuli sivrce ara mxolod avTentur
nawarmoebebs moicavs, aramed Seqmnils romelime qoreografis-avtoris
mier. vfiqrob, eTnomusikologTa, kostumebis SemqmnelTa, qoreologTa da
qoreografTa erToblivi muSaobis Sedegad, maTi SemoqmedebiTi unar-
Cvevebis moSvelebiT, SesaZlebeli gaxdeba uZvelesi sacekvao nimuSebis
aRdgena. SesaZlebelia, zogierTma qoreografiulma tilom dakarga
sacekvao mniSvneloba, magram misi musikaluri qarga, tempisa da riTmis
erToblioba, metris xasiaTi TavisTavad metyvelebs missave
warmomavlobaze.
kvlevis meTodologia: qoreografiuli xelovnebis sinTezurobidan
gamomdinare, sacekvao xelovnebis kvlevisas ar veyrdnobiT mxolod
masalas, romelic uSualod sacekvao nimuSebis Semcvelia. wyaroebi,
saidanac informacias viRebT, gaxlavT literatura, musika, qoreografia.
cekvis sinkretizmi gvaZlevs imis saSualebas, rom sxva momijnave dargebi
moviSveloT, radgan maTTan _ musikasa da zepirsityvierebaSi, masalebi
ufro metia. amis mizezi gaxlavT is garemoeba, rom am sferoebSi kvlevis
Sedegad bevrad ufro moculobiTi masala dagrovda. aqedan gamomdinare,
naSromma moiTxova interdisciplinuri kvleva. naSromis ZiriTadi
meTodologiuri safuZvelia istoriul-SedarebiTi meTodi. xelovnebis
nebismieri dargis istoria, rogorc sarke, ireklavs eTnosis ganvlili
cxovrebis gzas. istoriuli folkloristika, gansxvavebiT aRweriTi
folkloristikisagan, romelic statikurad axasiaTebs epoqas ganvlili
gzis gareSe, ar kmayofildeba mxolod misi aRweriTa da erT sibrtyeSi
frontaluri warmodgeniT da miznad isaxavs ganixilos folkloruli
nimuSis, an zogadad Janris, warmoSobisa da ganviTarebis ganvlili gza
da etapebi. Tumca, statikuri mocemuloba Zalze mniSvnelovnad migvaCnia,
radgan naSromis ZiriTadi meTodologiuri safuZveli _ istoriul-
SedarebiTi meTodi, swored statikurad warmodgenil masalas efuZneba.
mas Semdeg, rac statikuri masala dagrovda, misi sistematizaciis
mizniT, dRis wesrigSi dadga rogorc induqciuri, aseve deduqciuri
meTodis gamoyenebis aucilebloba. empiriul meTodze dayrdnobiT,
kvlevaSi calkeul komponentTa erTobliobisa da urTierTmimarTebis
gamosaxva gaxda SesaZlebeli.Ffaqtobrivad, induqciuri da deduqciuri
meTodebis gamoyeneba mWidro kavSirurTierTobaSia, radgan Tu erTi
konkretuli nimuSi, romelic ama Tu im dialeqtSi Tavisi
maxasiaTeblebiT arsebobs, xdeba safuZveli misi analogis kvlevisTvis
sxva dialeqtSi, Sesabamisad, piriqiT, msgavsi msazRvrelobiTi
parametrebis mqone nimuSebis erToblioba, istoriul-SedarebiTi meTodis
safuzvelze, migvaniSnebs dakarguli dialeqturi nimuSis savaraudo
iersaxeze.
mravalSriani da mravalwaxnagobrivi xalxuri qoreografiis kvleva,
calke aRebuli, verc eTnomusikaluri, verc eTnografiul-istoriuli,

5
verc filologiur-folkoristuli midgomebiT moxerxdeba. sakvlevi
Temis yovelmxrivi SeswavlisaTvis, folkloris sinkretuli bunebisa da
mravalSriani struqturidan gamomdinare, momijnave sferoebis,
interdisciplinuri, kompleqsuri analizis meTodis gamoyenebis
aucileblobadgeba dRis wesrigSi.

naSromis siaxle da praqtikuli daniSnuleba:

warmodgenili naSromis siaxle:

1. qarTul xalxur sacekvao xelovnebaSi terminis `sacekvao dialeqti,~

dafuZneba, rogorc aRmniSvneli sacekvao nimuSis an nimuSTa
krebulis, romelebic sametyvelo enis, eTnikuri Tu geografiul-
istoriuli parametrebis gaTvaliswinebiT, erTgvarovani mxatvruli
esTetikiT xasiaTdebian;
2. gamoisaxa dasavleT saqarTvelos sacekvao dialeqtTa
urTierTmimarTeba, romlebic Camoyalibda blokebis saxiT: a)
samxreT-dasavleT saqarTvelos _ aWara-lazeT-SavSeTis _
dialeqturi jgufi; b) kolxeTis dablobze ganfenil _ afxazeT-
samegrelo-guria-lazeTis dialeqturi jgufi; g) dasavleT
saqarTvelos mTa nawilis _ raWa-svaneTisa da raWa-saqarTvelos
aRmosavleT nawilis (rogorc mTa, aseve bari) dialeqturi jgufi;
3. dadginda zogierTi uzustoba sacekvao nimuSebis tipologiuri
kuTvnilebis, terminologiuri da semantikuri mniSvnelobis
TvalsazrisiT;
bolo wlebis ganmavlobaSi qarTuli sacekvao folklori
mniSvnelovan modernizacias ganicdis. sasceno salxuri xelovneba,
romelic eTnomusikologebis mier damkvidrebuli terminiT, `meoreuli~
iwodeba, folklorul Semoqmedebas eyrdnoba. `meoreuli~ Semoqmedeba
folkloris ZiriTad principebs arRvevs _ Cndeba nawarmoebis Semqmneli
_ avtori da dabadebis TariRi. sasceno nawarmoebis artefaqti _
folkloruli xalxuri cekva, droTa ganmavlobaSi kargavs
avTenturobas. dro da civilizacia xalxur Semoqmedebaze dadebiTad ar
moqmedebs. naSromis praqtikuli daniSnuleba swored am mimarTulebiT
vlindeba _ maqsimalurad avTentur masalaze dayrdnobiT, moZiebuli,
dafiqsirebuli dokumentalistikis daxmarebiTa da gamoyenebiT, Seiqmnas
qoreografiuli nawarmoebebi.
naSromis moculoba da struqtura: naSromis ZiriTadma Tezam _
qoreografiuli dialeqtebis urTierTmimarTebis sakiTxi _ TavisTavad
moiTxova Sesabamisi safuZvlis momzadeba, rac dialeqturi sacekvao
nimuSebis moZieba-Segrovebis saWiroebas warmoSobda. aqedan gamomdinare,
pirvel etapze ganisazRvra qoreologiaSi axali terminis, `dialeqtis~,
dafuZnebasTan dakavSirebuli definicia. Semdgom, dasavleT saqarTvelos
calkeuli sacekvao dialeqtis retrospeqtiva, bolos, Camoyalibda maTi
urTierTmimarTebis problematika.
naSromi moicavs 200 gverds. naSromi Sedgeba Semdegi nawilebisgan:
Sesavali, Tavi I _ sacekvao dialeqtis definiciis sakiTxi; Tavi II _
dasavleT saqarTvelos sacekvao dialeqtebi: aWaruli sacekvao dialeqti,
lazur-SavSuri sacekvao dialeqti, megruli sacekvao dialeqti,
afxazuri sacekvao dialeqti, raWuli sacekvao dialeqti; Tavi III _
sacekvao dialeqtTa urTierTmimarTebis sakiTxi: lazur-SavSuri da
aWaruli sacekvao dialeqtebis urTierTmimarTebis sakiTxi, megruli,
6
afxazuri, guruli, lazuri sacekvao dialeqtebis urTierTmimarTebis
sakiTxi; raWuli sacekvao dialeqtis urTierTmimarTebis sakiTxi svanur
da aRmosavleT saqarTvelos mTisa da baris dialeqtebTan; daskvna;
naSroms Tan axlavs gamoyenebuli literaturis nusxa (149 erTeuli);
internetresursi; naSroms Tan erTvis xelmowerebis gverdi, saavtoro
uflebis gverdi da reziume qarTul da ucxour enaze. naSromis
araZiriTad nawilSi warmodgenilia danarTi, romelic axlavs yovel
sacekvao dialeqts (24 erTeuli) da saferxulo, sacekvao teqstebi.

naSromis Sinaarsi

sakvlevi Temis arsebiTi problematika gamoisaxeba ori mimarTulebiT:

sacekvao dialeqtebis fiqsirebis sakiTxi da dialeqtTa
urTierTmimarTeba. yoveli epoqisTvis, kacobriobis ganviTarebis yoveli
safexurisaTvis mxatvruli enis saxeebis, gamosaxvis specifikuri niSan-
Tvisebebis erTiani sistemis Camoyalibeba, formireba aris
damaxasiaTebeli. winare qristianul epoqaSi, Seqmnili artefaqtebis
qoreoenis maxasiaTebeli simbolur-saxeobrivi gamomsaxveli iersaxiT,
sazogadoebis misdami damokidebulebiT, xelovnebis sxvadasxva
sferosTan misi kavSirurTierTobiT, calkeuli nimuSebis stilistikuri
TaviseburebebiT, eris qoreokulturis epoqaluri kuTvnilebisa da
zogadadkulturul sivrceSi misi adgilis dadgena xdeba SesaZlebeli.
koleqtiuri Semoqmedebis esTetika, mravalwaxnagovneba, mxatvruli
gamovlinebis niSan-TvisebaTa specifikuri xasiaTi, TiToeuli dialeqtis
qoreografiuli nagebobis saxismetyvelebis specifikuri eniT
ganisazRvreba. ama Tu im epoqis mxatvruli enisa da misi semiotikur-
funqcionaluri analizisTvis rekonstruqciis meTodi, memkvidreobiToba
mniSvnelovan rols TamaSobs, radgan am process, dakargul dialeqtTa
Tu konkretul sacekvao nimuSTa dadgena-klasificireba, maTi zogadi
esTetikis da rac mTavaria, savaraudo sametyvelo enis restavracia,
udevs safuZvlad.

Tavi I: sacekvao dialeqtis definiciis sakiTxi

naSromis pirveli Tavi, saxelwodebiT, dialeqtis definiciis

sakiTxi, exeba qoreosivrceSi axali terminis, dialeqtis, dafuZnebis
sakiTxs. ganxilulia dialeqtis, rogorc mcnebis raoba enobrivi da
musikaluri dialeqtologiis safuZvelze. termini _ `dialeqti~ _
qoreografiis istoriisa da Teoriis dargobriv sivrceSi axali terminia
da misi damkvidreba am sferoSi mizanSewonili iqneba. qarTul
qoreografiaSi gvian dadga am terminis definiciis sakiTxi, bevrad ufro
gvian, vidre enaTmecnierebasa da eTnomusikologiaSi. sacekvao
xelovnebaSi dialeqtis, rogorc terminis damkvidrebis, calkeul
dialeqtTa Seswavlisa da maTi urTierTmimarTebis TaviseburebaTa
Seswavlis idea ekuTvnis qoreografsa da qoreologs, profesor rezo

7
WaniSvils.2 xalxur qoreografiaSi dialeqti ganisazRvreba cekvis
sametyvelo eniT. moZraoba, ileTi, ileTTa erToblioba, Sesrulebis
xasiaTi, stili qmnis dialeqtis maxasiaTeblebs. sacekvao dialeqtis
definicia ki, SesaZlebelia amgvarad Camoyalibdes: sacekvao dialeqti
aris gansazRvrul teritoriul lokaciaSi moqceuli eTnikuri jgufis,
erTiani fuZe-enidan gamoyofili, individualuri mxatvruli
maxasiaTeblebiT aRWurvili xalxuri sacekvao Semoqmedeba, romelic
inarCunebs kavSirs erovnul fesvebTan.
dialeqtebad dayofa-Camoyalibebis procesi Soreul warsulSi
mimdinareobda. gancalkevebas erTi mTlianis diferencireba daedo
safuZvlad. Sedegad, yovelma damoukidebelma dialeqtma gaaerTiana
rogorc zogadqarTuli eTnikuri niSnebi, radgan preistoriuli eTnosis
esTetikuri cnobierebis mZlavr polarizebas adgili ar hqonia da
erTiani qoreoenis dialeqtebad daSlis procesi ar wasula ise Sors,
rogorc sametyvelo enaSi. miuxedavad imisa, rom erTiani iersaxe
SeinarCuna, yovelma dialeqtma Camoayaliba misTvis damaxasiaTebeli
xasiaTi. sxvadasxva faqtorebis _ istoriuli Tu geografiuli, eTnikuri
Tu politikuri _ gavleniT, qarTul xalxur sacekvao xelovnebaSi,
sakmaod ferodovani intonaciuri gama Camoyalibda.
yoveli calkeuli dialeqtis ZiriTadi Taviseburebebis gansazRvra
da klasifikacia istoriuli, avTenturi masalebis safuZvelze,
erTgvarovnad, erTi garkveuli struqturuli principis gaTvaliswinebiT,
SeuZlebelia, radgan saerTo Ziridan momdinare qarTuli qoreografiuli
dialeqtebi erTmaneTisagan sruliad gansxvavebuli Janruli kuTvnilebis,
Sinaarsisa da gamoxatvis saSualebebis matareblebi aRmoCndnen.
enaTmecnierebi da maTze dayrdnobiT eTnomusikologebi dialeqtTa
warmoqmnis sam ZiriTad mizezs adgenen: 1) enobrivi, an musikaluri
faqtori; 2) eTnikuri faqtori; 3) istoriul-geografiuli, politikuri
faqtori. Tavisuflad SegviZlia qoreografiuli dialeqtebis warmoqmnis
gansazRvrisas igive kriteriumebi gamoviyenoT da ase CamovayaliboT: 1.
sakuTriv qoreografiuli faqtori, sacekvao leqsikis saxeobriobis
Semcvelobis gansazRvriT, 2. istoriul-geografiuli faqtori, 3.
eTnikuri faqtori.
qarTuli qoreografiuli fuZe-ena, Tavis mxriv, saqarTvelos
eTnikuri mravalferovnebidan gamomdinare, imdenive dialeqtad
gamoisaxeba, ramdeni regionic arsebobs saqarTvelos teritoriaze.
qarTul qoreografiul xelovnebaSi SeiZleba gamoiyos: xevsuruli,
fSavuri, moxevuri, TuSuri, mTiuluri, qarTluri, kaxuri, mesxuri,
raWuli, afxazuri, svanuri, imeruli, guruli, aWaruli, megruli, lazur-
SavSuri dialeqtebi. dialeqtTa gamijvna-daxarisxebam ori didi ojaxis,
dasavleTisa da aRmosavleTis, dialeqturi wris Camoyalibeba gamosaxa.
aseve ganisazRvreba mTisa da baris dialeqtTa Taviseburebebi.
sacekvao dialeqtebis urTierTmimarTebis sakiTxis dadgenisas, eTnikuri
parametrebi, enobrivi anu sacekvao leqsikis msazRvrelobis
gaTvaliswinebiT, zogadad istoriografiaSi dadgenil normebs ar
emorCileba da geografiuli siaxlovis kanonzomierebiT dominirebs. mag.:
aWaruli da lazur-SavSuri erT dialeqtur jgufSi erTiandebian;
megruli da afxazuri, avTenturi masalis safuZvelze, met siaxloves

2
WaniSvili r. ,werilebi qoreografiaze, wigni pirveli, `Tani~, Tb., 2002, gv. 32.
8
amJRavneben; raWuli da svanuri sacekvao dialeqtebis gadakveTis xarisxi
mniSvnelovnad maRalia saferxulo nimuSebis TvalsazrisiT; eTnikuri
niSniT gamoxatuli dajgufeba ki raWuli da aRmosavleT saqarTvelos
sacekvao leqsikaSi metad gamoixata, rasac Zvel droSi momxdari
istoriuli peripetia (aRmosavleT saqarTvelos mTidan mTaraWaSi didi
migracia) daedo safuZvlad. amasTan erTad, gverds ver avuvliT iseTi
gavlenebis arsebobas, romlebic qarTulma kulturam ganicada im
geografiul-arealuri Tu politikur-ekonomiuri viTarebidan
gamomdinare, romelSic saqarTvelo, Tavisi ganviTarebis sxvadasxva
etapze, imyofeboda. kulturaTa migracia ara mxolod qveynis SigniT
gansazRvravs mxatvrul-stilisturi xelweris mimarTulebas, aramed
qveynis sazRvrebs gareTac. Cveni mosazRvre qveynebi ganicdidnen qarTuli
kulturis gavlenas da saqarTveloc iRebda maTgan maTTvis
damaxasiaTebels.

Tavi II: dasavleT saqarTvelos sacekvao dialeqtebi

naSromis meore Tavi, dasavleT saqarTvelos sacekvao dialeqtebi,

moicavs ramdenime dialeqts. saqarTvelos dasavleTi nawili
gansakuTrebuli dialeqturi mravalferovnebiT xasiaTdeba. Tema
warmodgenilia aWaruli, lazur-SavSuri, megruli, afxazuri da raWuli
xalxuri qoreografiis safuZvelze.

aWaruli sacekvao dialeqti qarTuli sacekvao folkloris metad

saxovani, mravalferovani da feradovani nawilia. aWaraSi SemorCenilia
bevri mxatvruli detali erTiani qarTuli eTnikuri sivrcidan. mas aseve
axasiaTebs misTvis, konkretulad im geografiuli arealisTvis
damaxasiaTebeli mxatvruli stilistika, rac istoriuli procesebis
zemoqmedebiT iqna Camoyalibebuli.
naSromis am qveTavSi ganxilulia saxalxo dResaswauli SuamToba,
romelic aWaraSi da mis mimdebare guria-mesxeT-lazeT-SavSeTSic
icodnen. aqve imarTeboda sxvadasxva saxis saritualo qmedebebi da
xalxuri sanaxaobebi, romlebic uxvad Seicavdnen cekvas. ganxilulia
ZeobasTan dakavSirebuli rituali, `Zioba,~ ferxuliT, romelic aWaraSi
qalTa, mamakacTa da Sereuli saxiTac gvxvdeba. `aqlemis Sekazmva~
saqarTveloSi gavrcelebuli `cxenkacobisa~ da `aqlemkacobis~ aWaruli
variantia, romelic analogiuri struqturis mqone sanaxaobaa da
`berikaoba-yeenobis~ erT-erT Semadgenel nawilad ganixileba, maTi
funqciur-Sinaarsobrivi aspeqtebic msgavsia da uZveles agrarul
dResaswauls ukavSirdeba. ganxilulia `fadiko-qoCeguri~ da `xertlis
nadi~, romelTa ucxo elferiT Sezavebul mxatvrul saxeSi uZveles
qarTul fesvebs vxedavT. Temis amave nawilSi gaanalizebulia saqorwilo
qoreografiuli repartuari.
aWaruli sacekvao dialeqti, sacekvao nimuSebize dayrdnobiT,
warmodgenilia mxolod ori nimuSiT: `aWarul suita~ da `xorumi.~ orive
nawarmoebi sxvadasxva cekvebisagan Sedgeba da maT erTgvar krebiT saxes
warmoadgens.

9
 ,,xorumis~ saxe dRevandel dRes lokalizebulia da mxolod
rogorc sabrZolo xasiaTis nawarmoebi ganixileba. sasceno versiam
,,xorumis~ mxolod sabrZolo varianti gaiziara. cekva ,,xorumi~
saqarTvelos masStabiT mxolod sam dialeqtur erTeulSi gvxvdeba _
guriaSi, aWarasa da lazeTSi (aseve SavSeT-klarjeTSic), rac Seexeba
`gurul xorums~, es igive `aWaruli xorumia~. saxelwodebis definicia
wminda geografiuli mizeziT ganisazRvra, radgan dRevandeli aWaris
teritoriis nawili Zvelad guriis teritoriad ganixileboda.
`xorumi~ ar iyo mxolod sabrZolo cekva. ferxuls, `xoronis~
saxelwodebiT, sasoflo-sameurneo saqmianobisas nadSic asrulebdnen.
arsebobda rogorc qalTa, aseve mamakacTa da Sereuli saxis ferxulebi.
`aWaruli suita~ anu `gandagana~ ramdenime nawarmoebisgan Semdgari
kompozitia. igi sasceno variantia, romelsac avtori da Seqmnis dro
gaaCnia. avTenturi `yolsamas~, `jaydananas~, `oho Á nanas,~ `mxarulis~
moZraobaTa mxatvruli erTianoba qmnis `gandaganas~. naSromSi cekva
`gandaganas~ safuZvlebi ganxilulia avTentur pirvelwyaroebze
dayrdnobiT.
lazur-SavSuri sacekvao dialeqti. am regionis istoriul-
geografiuli wyaroebSi, Cven mimovixilavT gasul saukuneebSi
Catarebuli eqspediciebis Sedegebs: 1. mecnierebis, k. koxisa da e.
spenseris cnobebi professional mocekvave-msaxiobTa da musikalur
instrumentTa Sesaxeb. 2. niko maris aRweriloba sanaxaoba ,,obirusa~ da
sxva sacekvao nimuSebis Sesaxeb. 3. mxatvar e. lanseresa da misi
TanaSemwis informaciuli Canawerebi lazTa mier xanjlebiT
Sesrulebuli sabrZolo xasiaTis cekvisa da pantomimuri saxiobis
Sesaxeb. naSromiSi aseve ganxilulia qarTvel mecnierTa gamokvlevebi
zemoTaRniSnuli regionis sacekvao kulturis Sesaxeb.
naSromSi warmodgenilia lazur-SavSuri xalxuri qoreografiis,
Cvens mier moZiebuli da dadgenili sanaxaobebi da sacekvao nimuSebi.
vxedavT, rom maT am teritoriaze didi eTnikuri siWrelis kvali
amCneviaT. Turquli, qurTuli, berZnuli, somxuri, boSuri da qarTuli
eklektika gaxda safuZveli im xelovnebis, romelsac lazurs vuwodebT.
am faqtoris miuxedavad, qarTulma sacekvao Semoqmedebam mainc SeZlo
Tavi gadaerCina da Semoenaxa rogorc xalxur tradiciul sanaxaobebSi,
aseve sufTa cekvebis saxiT. rogorc naSromidan Cans, sacekvao nimuSTa
sakmao raodenoba dafiqsirda, Tumca, yoveli maTganis sacekvao leqsikis
sruli saxiT moZieba, am etapze ver moxerxda. esenia: `berobana~,
`lazaroba~, `aqlemkacoba~, `fate~, `vaxaxaia~, `lititi~, `vahaha Á nana~,
`Toli moni kulani~ (`qalo, mZivis Tvalebav~), `uCa biWi~ (`Savi biWi~),
`wule bozi~ (qalwuli~), `lazuri xoroniSi birafa~ (`lazuri sacekvao
simRera~), `Tira mola~, `Wuta nusa~ (`patara patarZali~), `faTqali do
ibiri~, `laloini~, `xorumi~, `qurTxorumi~, `oTirTinoni~, `menjeliSi~,
`mxujiSi~ (`mxaruli~), `lazefeS oxoronu~ (`lazuri xoroni~), `obiru~,
`qoCari~, `magidaze sacekvi horoni’’, `SemorbenilaÁ~, `darTulaÁ~,
`xelgaSlilaÁ~, `bazgirulaÁ~, `gazromilaÁ~, `yarSiberi~, `deli xoromi~,
`yolsarma~, `alafranka~, ~yolsxapua~ (kaliis cekva), `zeinebis cekva~,
`kulani CiCqu-CiCqu~, `ela qomoxdi, ela~, `feluka ieqeloni~, `rakanis
moT gelaxe~, `TiTrama~, `varda~, `sarma~, `faTqala~, `xertlis nadi~
megruli sacekvao dialeqti _ ganxilulia saweso-ritualuri
qmedeba `atleCoba~, romelic afxazeTSi `atlarCobis~ saxelwodebiT
aris cnobili. `Terdoba~ _ cxenTa gamravlebisadmi miZRvnili rituali,
10
romelmac cxenis moZraobis plastika Semoinaxa; `ZiZava~ _ wvimis
gamosaTxovari qmedeba, romelsac qalebi asrulebdnen; cekviT
datvirTuli Teatralizebuli sanaxaoba _ `yeenoba~; `TuRvinte~ _
TamaSoba, romelic daTo-berikuli ciklis saxesxvaobas unda
warmoadgendes; `Wveniereba~ _ saxalxo dResaswauli sofel banZaSi,
romelmac megruli xalxuri cekvis Sesaxeb metad mniSvnelovani cnobebi
Semogvinaxa.
sazogadod Cvenamde moRweul megrul xalxur qoreografias
saxumaro, liriuli, msubuqi, gaSairebis xasiaTi aqvs: ,,Caguna~, ,,voisa~,
,,arira~/,,warTmevia~, (Tumca termini `warTmevia mxolod l. gvaramaZis
naSromSi gvxvdeba) ,,jansulo~, ,,Zabra~. ,,Cagunas~, jansulosa~ da ,,Zabras~
wrisSigniTa moTamaSis arseboba axasiaTebs da erTgvar qoreografiul
speqtakls hgavs. ,,arira~ (sxapva, afxazuri lekuri) ki cekva ,,qarTulis~
megruli variantia.
megruli sacekvao dialeqtiSi dadginda ferxulis, `Zabrale,~
saxeobrivi tipologia. cnobilia am folkloruli nimuSis sami saxis
varianti: ferxisuli, mrgvali saferxulo da saferxulo wrisSigniT
mocekvave SemsrulebliT. dResdReobiT miRebuli da gavrcelebulia
bolo varianti, sadac komikur-iumoristul rakursSi gamosaxulia
borotisa da keTilis Widili ukanasknelis gamarjvebiT. Tumca SesaZloa,
am nawarmoebis Zirebi Soreul warsulSi isaxebodes da sruliad
sxvagvar Sinaarsobriv-funqciuri datvirTvis matarebeli yofiliyo.
naSromSi ganxilulia ferxuli `osxapue~ da misi semantika aseve,
`xujiSi osxapue~, `mxaruli~, romelTa erTmaneTisgan gamijvnisa Tu
analogiebis zusti aspeqtebi ganisazRvra. ganxilulia megruli `mze
Sina~.
rogorc aRmoCnda `osxapue~ aris megruli ferxulis sawyisi forma,
romlis variaciebi `Zabrales~, `oxoxoiasa~ da `mxarulis~ saxiT
arsebobda am regionis sacekvao folklorSi. `osxapues~ saxelwodeba
zogadad TavSeyrisa da molxenis adgils ukavSirdeba.
`mxaruli~ osxapues Semadgeneli nawilia, romelic `Zabrales~
Semdeg sruldeba da mas tempsa da dinamiurobas matebs.Aam cekvaSi
mxolod mamakacebi monawileoben mxrebiT erTmaneTs mWidrod mikrulni.
cekvis aRwerilobidan gamomdinare, misi fesvebi Soreul warsulSi
ikargeba da ganayofierebis ritualis danaSrevebis Semcvelia.
ferxulSi `mze Sina~ gansakuTrebuli eTnikuri maxasiaTeblebi ar
SeiniSneba, radgan ZeobasTan dakavSirebuli, mTel saqarTveloSi
gavrcelebuli, `mze Sinas,~ struqtura TiTqmis yvelgan msgavsia. amasTan
erTad, cnobilia, rom wreze marjvniv moZravi ferxuli ara megrul,
aramed qarTul teqsts warmoTqvamda.
rac Seexeba termins, ggwoRala,~ romelic iv. javaxiSvilTan
gvxvdeba,3 saqme gvaqvs meqanikur SecdomasTan. i. tepcovis naSromSi
mocemulia `гыцогала~,4 rusuli magari `ы~ Tavze rkaliT. qarTul
versiaSi meore `g~-s adgilas unda iyos aso `i~. igive aso sxva sityvaSic
gvxvdeba, mag.: imave naSromis me-4 gverdze sityva `цкырва~- `wkirva~, sadac
aseve aso `i~-s mniSvbeloba aqvs. aRsaniSnavia, rom i. tepcovis teqstSi

3
javaxiSvili iv., qarTuli musikis istoriis sakiTxebi, `xelovneba,~Tb., 1990, gv. 78.
4
Тепцов. Я., Из быта и веровании Мингрелцев, Сборник материалов местности и племен Кавказа. Вып.
XVIII, отдел 2 Тифлис, 1894 г , ст. 1.
11
mocemuli `гыцогала~,5 rusul enaSi aso `wil~-is ararsebobis gamo
iTargmneba rogorc `gicogala.~ savaraudod unda iyos `giwoRala,~
radgan aqac aso `ц~-s sityva `цкырва~-Sic `w~-s mniSvneloba gaaCnia. xolo
sityvis meore nawilSi _ `gala~, dadasturebulad SegviZlia vTqvaT, rom
aso `gan~-is aRmniSvneli aso qarTulSi gadmosulia rogorc `Ran,~
radgan aso `g~-s axlavs specifiuri aRniSvna _ e.w. `muceli~ qveda
rkalis saxiT, rac rusulSi ararsebuli aso `R~-s aRmniSvnelad
gamoiyeneboda. naSromSi `mucliani~ `k~ aRniSnavs qarTul `qan~-s, xolo
`mucliani~ `t~ qarTul `Tan~-s.
afxazuri sacekvao dialeqti. afxazuri kulturis Sesaxeb
mniSvnelovan informacias gvawvdian mogzaurTa, gansazRvruli
davalebebiT warmogzavnulTa, eTnografTa da istorikosTa
fasdaudebeli naSromebi da Jurnal-gazeTebSi mimofantuli istoriul-
eTnografiuli cnobebi: diubua de monpere aRwers qalsa da mamakacs
Soris Tavdauzogav Sejibrs, k. maWavariani _ qal-vaJTa orpirul
ferxuls, romelsac dasrulebisas ori meleqsis Sejibri axlavs da qal-
vaJis sacekvao duels. Zuku lolua mogviTxrobs or mwkrivad dawyobil
ferxisas Sesaxeb solo mocekvaveebis TanxlebiT, n. dubrovini _
sabrZolo xasiatis `jigitkas.~ aseve mniSvnelovania iakob rainegsisa
da polina uvarovas istoriuli xasiaTis dokumentacia.
unda iTqvas, rom istorikosebi abazinTa folklors aRweren da ara
zogadad afxazurs. Tavad n, dubrovinic afiqsirebs, rom afxazeTSi
sanaxaobiTi xelovnebis siRaribe maTi Crdiloel mezobelTan siaxloviT
iyo ganpirobebuli. frederik diubua de monperes mier aRwerili
`Sejibri~ qalsa da mamakacs Soris, afxazeTis CrdiloeT nawilSia
Cawerili. rogorc cnonilia, abazinebi afxazeTis ukidures CrdiloeTSi
binadrobdnen. afxazeTis samxreT da CrdiloeT nawilebis eTnikur
Sreebs Soris gansxvavebam warmoSva amgvari Seusabamo `mravalferovneba~.
Tumca n. dubrovinis aRwerilobis qronologiur periodSi, mosulTa da
aborigenTa integracia ramdenime saukunes iTvlis da Sesabamisad
CamosaxlebulTa `gakulturebis~ procesic axali dawyebuli ar unda
yofiliyo.
sabrZolo xasiaTis cekvebidan afxazeSi gavrcelebuli iyo abazta~,
`aSacxirtra.~
abazta es aris cekva-warmodgena ara Tanamoazreebis, aramed
meomrebis, mtrebis, mowinaaRmdegeebis. igi sruldeba SemaRlebul
adgilas ara mocekvaveTa jgufis, aramed ori Semsruleblis mier.
sityvam, `abazda,~ miipyro Cveni yuradReba. igi Zalian hgavs qarTul
sacekvao folklorSi damkvidrebul termins `abazta~, romelic
sabrZolo xasiaTis cekvad miiCneva, xolo sulxan-saba orbelianis
ganmartebiT ki cnobilia cekva `basti~ _ rokvaÁ ars ferÃis cemiTa.~6
terminebi TiTqmis identuria. Cndeba kiTxva _ xom ar daerqva cekvas
saxeli swored eTnikuri tomis saxelidan, romelic am cekvas asrulebda.
marTalia, n. dubrovini mis mier aRweril cekvas `джигитка~-s uwodebs
rusulad, rac jiriTs niSnavs, magram xalxSi SesaZloa mas adgilobrivi
terminiT gansazRvruli saxeli `abazda~ erqva, ise rogorc абазины –

5
Тепцов. Я., Из быта и веровании Мингрелцев, Сборник материалов местности и племен Кавказа. Вып.
XVIII, отдел 2 Тифлис, 1894 г , ст. 1.
6
orbeliani sulxan-saba, Txzulebani, t. IV, `sabWoTa saqarTvelo,~ Tb., 1965, 101/
12
абазда. `джигитка~-c jiqebisgan unda iyos nawarmoebi (jiqebis mcire
eTnikuri erTeuli aseve mezoblobda afxazeTis teritorias).
cekva ,,aSacxirtra~ warmoadgenda Teatralizebul warmodgenas,
romelic asaxavda afxazi eTnosis meomrul, sabrZolo warsuls, gmirul
xasiaTs. Tumca vTvli, rom es cekva Soreul warsuls ar unda
ekuTvnodes. savaraudoa XIX saukuniT TariRdebodes.
afxazur folklorSi daculia samonadiro eposis amsaxveli
uZvelesi saxioba `daTvis cekva~ anu `ameSikuaSara~.
afxazeTSi icodnen martoxela mwyemsis cekva _,,axCa zacv ikuaSara~
saxasiaTo Teatralur-qoreografiuli sanaxaoba.
saferxulo cekvaTagan afxazeTSi yvelaze popularulad ,,auraaSa“,
,,aibarkra“, da ,,SaraTini“ iTvleboda. saqorwilod miCneuli zogierTi
cekva (`aibarkra~, `SaraTini~) samiwaTmoqmedo magias ukavSirdeboda da
mogvianebiT iqca saqorwilod. aqac SesaZlebelia paralelis gavleba
mTel saqarTveloSi gavrcelebul folklorul nawarmoebTan `avTandil
gadinadira~, romelmac aseve mogvianebiT SeiZina saqorwilo ferxulis
xasiaTi.
saqorwilo simRerebidan aseve unda aRiniSnos saqorwilo sacekvao
(`arira~ anu `arkuaSara~).7 samegreloSi qal-vaJTa wyvilur cekvas
`afxazur lekurs~ uwodebdnen. savaraudod, saxelwodebidan gamomdinare
es sacekvao nimuSi afxazeTSic unda yofiliyo daculi.
`aibarkra~ qarTulad sityva-sityviT `xelCabmuls~ niSnavs. afxazur-
qarTul leqsikonSi ki mocemulia `aibarkaara~ da ganmartebulia
rogorc niSnoba, dawindva.8 qoreologi l. gvaramaZec cekvas ,,aibarkra~
sayofacxovrebo cekvad Tvlis, romelic sameurneo samuSaos damTavrebis
Semdgom sruldeboda. igi mas ,,mxrebis cekvas~ uwodebs da ukavSirebs
Sromisagan daRlili mklavebis gaTavisuflebis, gantvirTvis mizniT
aRZrul moZraobas. samegreloSi ki am cekvas ,,osxapue~ an `xujiSi
osxapuri~ erqvao _ ambobs. aqedan gamomdinare, ,,aibarkra~ da ,,osxapue~
erTi da igive yofila. aq, qalbaton lilis ver daveTanxmebi _ Tu
,,aibarkra~ da ,,osxapue~ orive mxrebis cekvaa, ratom ar hgavs igi Zuku
loluas mier aRweril da Cvenamde moRweuli ,,mxarulis~ aRweras. arc
`aibarkras~ Sesaxeb gvaqvs sxva xelSesaxebi aRweriloba, garda
zemoTaRwerilisa. `osxapues~ aRweriloba ki Sorsaa daRlili mklavebis
gaTavisuflebis gamo aRZrul moZraobasTan.9
afxazi eTnografebi TavianT naSromebSi aRniSnavdnen afxazuri
xalxuri qoreografiis mZlavri modernizebis Sesaxeb. is, rac dRes
afxazuri sacekvao folklori sasceno variantiTaa warmodgenili, Zlier
Sorsaa auTenturobisgan. aqedan gamomdinare, metad faseulia im
istoriul-eTnografiuli masalis dafiqsireba, romelic avTentur
dokumentur informacias Seicavs afxazuri sacekvao dialeqtis Sesaxeb.
raWuli sacekvao dialeqti metad moculobiTi dialeqtia, radgan
swored man Semoinaxa, rogorc Sualedurma dialeqtma ara mxolod
sakuTriv raWuli, aramed sxva momijnave dialeqtTa sacekvao

7 Аншба А, Абхазский фолклор и действительность, `мецниереба,~ Тб., 1982, стр. 49.

8
gvancelaZe T., afxazur-qarTuli leqsikoni, `inteleqti,~ Tb., 1012, gv. 236.
9
Тепцов Я., Из быта и веровании Мингрелцев, Сборник материалов местности и племен Кавказа, Вып.
XVIII, отдел 2,. Тифлис, 1894 , ст. 1.

13
nawarmoebebi. mdidari qoreokulturis matarebeli raWuli sacekvao
dialeqti saistorio da saliteraturo mwerlobaSic sakmaod
safuZvlianad warmoCinda. dafiqsirebuli informaciis safuZvelze
gamoisaxa ferxulis ZiriTadi formebi. dadasturda, rom raWaSi
arsebobda ferxulis sami saxe mrgvali _ ferxuli anu ferxisa,
Seukvreli moZravi _ winamZRola da Sairi _ wrisSigniTa monawiliT.
raWuli sacekvao dialeqti gamoirCebva mravalSriani struqturiT
da Sesabamisad warmodgenili gvaqvs Janrobrivad mravalferovani
xalxuri Semoqmedeba. yofaSi tradiciad qceuli sanaxaobebis
maorganizebel mZlavr meqanizms qoreografia warmoadgenda. kulturuli
sivrceebis gadakveTis SuagulSi ganfenil raWul eTnokulturaSi
istoriuli kanonzomierebis qronologia aisaxa. miTosuri, sakulto-
religiuri, saistorio mxatvruli fenomeni daileqa mis sinkretul
SemoqmedebaSi. aqedan gamomdinare, ferxulebis moculobiTi raodenobiT
cnobili raWuli sacekvao dialeqti Seicavs samonadiro, istoriuli,
sagmiro-patriotul, religiur-ritualur, sayofacxovrebo, satrfialo,
klasTa Soris brZolis Tematikis Semcvel saferxulo nawarmoebebs.
samonadiro poeziis saxeebi gansakuTrebiT damaxasiaTebelia erT-
erTi yvelaze arqauli Sromis simReris _ mTiblurisaTvis. mTaraWaSi,
Sromis simRerebad qalTa `qorqali~ da mamakacTa `RuRuni~ iTvleba. es
teqstebi micvalebulTa datirebisas zrunisTvis iqmneboda da Semdgom
zemoTaRniSnuli Sromis procesis TanxlebiT meordeboda. aqedan
gamomdinare, maT minoruli xasiaTi hqondaT da saferxulodac
asrulebdnen. maT aseve `Sairi~ ewodeba. samonadiro ferxulebidan:
,,amirani~, ,,avTandil gadinadira~, ,,Cemo yurSao~, ,,qalsa visme~, ,,ia
mTazeda,~ sacekvao leqsika mxolod ors _ `amiransa~ da `qalsa visme~
SemorCa.
raWul folklorSi mniSvnelovan Sres qmnis istoriuli da
sabrZolo xasiaTis ferxulebi, istoriuli da sabrZolo Tematikis
ferxulebidan ,,digori da basiani~ da ,,maRla mTas modga~ identuri
sacekvao leqsikiT xasiaTdebian. ferxulebi, ,,Savlego~, `Tamar qali~,
wereTelma dagvibara~, `osie~ igive `aiZra didi sulTani~ `jamaTa,~
sinkretizmis mTeli sisruliT arian warmodgenili. ferxulebis: ,,digori
da basiani~ da `aiZra didi sulTani~ sacekvao kompozicia erTgvarovania.
ferxulebis `qalsa visme~, `amiranis ferxuli~, `maRla mTas modga~
sacekvao teqnologiuri masala, a. TaTaraZis naSromis, `qarTuli
xalxuri cekva~, mixedviT identuria.
,,JuJuna wvima~ da ,,maRlidan gadmomdgariyo~ mWidrod iyo
dakavSirebuli sagazafxulo ritualebTan, yvelieris saweso
sanaxaobebTan: `SruSanasa~ da `JuJunas~ saweso tradiciuli rituali,
faqtobrivad identuria. raWuli saaRdgomo ,,madli maxarobelsa~,
romelic sagazafxulo dResaswaulis ukavSirdeba, erTaderTi ferxulia
romelsac sacekvao leqsika gaaCnia.. ferxuli, `raeo~ (romelsac mzis
RvTaebas ukavSireben), Tumca misi teqsti sayofacxovrebo-satrfialo
Sinaarss Seicavs, `qarTlis mindorsa vakesa,~ `qvedrula modidebula,~
`Sen patara mdade ano,~ `erTxel wisqvils wasvlisaTvis~, `dalie Cemo
batono,~ `odila da odelia~ sayofacxovrebo Janrs ganekuTvneba.
sacekvao leqsikis TvalsazrisiT erTmaneTis msgavsia ferxulebi _
`qalsa visme~ da `erTxel wisqvils wasvlisaTvis.~
garda ferxulebisa, raWuli sacekvao dialeqtis saxasiaTo niSnad
Camoyalibda dueturi cekvebi, romlebis cekva `qarTulis~ dialeqturi
14
saxesxvaobas warmoadgenen da sruldebian sacekvao-saTamaSo musikalur
kompoziciebze: `rado-rado~ igive `gastakuni~, igive `oRo-CoRro~,
`oridili dili dili~, `sakaos rom CamoTova,~ `lerwamisa xesao~.
`berqaluri~ moZiebulia zemo raWis sofel glolaSi da rogorc
cekvis saxelwodeba migvaniSnebs sruldeba xanSiSesuli qalebis mier.
raWuli sacekvao folkloris nimuSebia

Tavi III: sacekvao dialeqtTa urTierTmimarTebis sakiTxi

qarTuli sacekvao dialeqtebis sametyvelo fuZe-ena, dialeqtebad

daSlis procesis Semdegac, yvela dialeqtisTvis saerToa. amave dros,
yovel dialeqts uZvelesi zogadqarTuli SemoqmedebiTi azrovneba
axasiaTebs. amitom maT kulturas erT sinkretul Zirze aRmocenebuli
struqturuli, mxatvrul-stilisturi maxasiaTeblebi gansazRvravs.
qarTul xalxur fesvebze amozrdili xelovnebis ganviTarebis
istoriuli kanonzomierebani globalurad erT gzas miuyveba. miuxedavad
amisa, erTiani sinkretizmis yoveli nawili misTvis damaxasiaTebeli
ganviTarebis xazs anviTarebs.
reliqtebsa da rudimentebSi irekleba xangrZlivi, qronologiurad
daSorebuli da droSi ganfenili faqtebi da movlenebi, uZveles
warsulSi, erT lokaciaSi dafiqsirebuli Zireuli artefaqti, istoriaSi
momxdari peripetiebis mizeziT (gavleniT, zemoqmedebiT) sxva lokaciis
kulturul sivrceSic isaxeba (fiqsirdeba). mag.: raWasa da aRmosavleT
saqarTvelos (mTisa da baris) dialeqtikur urTierTmimarTebas
aRmosavleTis mxridan raWis mTianeTSi didi migracia daedo safuZvlad.10
es detali istoriidan urTierTmimarTebis eTnikuri faqtoris gavleniT
warmoiqmna. eTnikur-religiuri faqtoris zemoqmdebis Sedegad ganixileba
aWara-lazeTis folkloruli Semoqmedebis Taviseburebebi.
dialeqturi urTierTmimarTebis kvlevisas isaxeba ori dialeqturi
erToba aRmosavleT saqarTvelosa da dasavleT saqarTvelos saxiT.
dasavleTi saqarTvelo dialeqtTa mravalferovnebiT gamoirCeva.
iseve, rogorc eTnomusikologiaSi, eTnoqoreologiaSic enobrivi,
eTnikuri da geografiuli parametrebi mniSvnelovan rols TamaSoben,
magram qoreografiaSi, rogorc kvlevam gamoavlina, urTierTzegavlenisa
da zemoqmedebis procesSi dialeqturi qoreoenis Camoyalibebisa da
gansazRvrisas umniSvnelovanesi, geografiuli faqtori aRmoCnda.
calkeuli dialeqtebis ganviTarebis done sxvadasxva niSnuliT
ganisazRvreba. sacekvao nimuSebi swored mTam, misTvis damaxasiaTebeli
karCaketilobisa da kulturis konservaciis mizeziT, Semoinaxa, xolo
baris mimarTulebiT ganleva da zog SemTxvevaSi, gaqroba SeiniSneba.
amgvarad, ganviTarebis donisa da garkveuli mimarTulebis gansazRvra,
sacekvao dialeqtebis urTierTmimarTebis kvlevisas, faqtobrivad
SeuZlebelia, gardda amisa, TiToeuli saxeze arsebuli dialeqtis
individualoba amgvari kvlevis saSualebas ar iZleva.

10
amoRebulia naSromidan: maisuraZe n., qarTuli xalxuri musika da misi istoriul-
eTnografiuli aspeqtebi, `mecniereba~, Tb., 1989, gv. 14.
15
 ganviTarebis sawyisi da aRmavali xazis fiqsireba dialeqtebis
ganviTarebaSi xalxuri qoreografiis magaliTze Zalian rTulia
dakarguli sacekvao nimuSebis gamo. avTenturi sacekvao leqsikis
Semcveli filkloruli nimuSis ararsebobis, zogierT SemTxvevaSi ki
saerTod dialeqtis amovardnis SemTxvevaSi, ganviTarebis veqtoris
gansazRvra, faqtobrivad SeuZlebelia. mag: leCxumuri sacekvao dialeqti,
romlis sacekvao nimuSebi ar mogvepoveba. igive iTqmis imeruli sacekvao
dialeqtebis SemTxvevaSi. rig SemTxvevebSi ki imdenad gasceniurebuli
nimuSi gvaqvs saxeze, rom saavtoro-sacekvao nawarmoebi sayrdenad ar
gamodgeba misi avTenturobasTan sakmaod daSorebis gamo.
sacekvao dialeqtTa Soris urTierTmiaerTeba gamoisaxeba SinaarsiT.
svaneTsa da raWaSi gvxvdeba ferxulTa erTi da igive dasaxeleba
variaciuli gansxvavebiT. raWaSi dafiqsirebuli ferxulebi teqstur
doneze gvxvdeba aRmosavleT saqarTvelos barSic, radgan qarTl-kaxeTSi
imave saxelwodebis ferxulebis sacekvao leqsika dakargulia.
sacekvao dialeqtTa urTierTmimarTebaSi mniSvnelovani faqtoria
forma. saferxulo da saferxiso nawarmoebTa dialeqturi nimuSebi
simptomaturia TiTqmis yvela dialeqtisTvis, sacekvao leqsikadakarguli
dialeqtebis garda. mag: orsarTuliani ferxulebi raWaSi, svaneTSi,
lazeTsa da aRmosavleT saqarTveloSi, antifonuri ferxulebi
samegrelos, raWasa da aRmosavleTis sacekvao dialeqtebSi da a.S. qal-
vaJis dueturi cekva samegreloSi, afxazeTSi, raWasa da qarTl-kaxeTSi.
qarTuli qoreografiaSi dialeqturi urTierTmimarTeba saintereso
saxes iRebs SemsrulebelTa Semadgenlobis TvalsazrisiTac.
SemsrulebelTa mxriv qalTa da mamakacTa repertuari gansxvavdeba
erTmaneTisgan, Tumca arc imgvarad, rogorc folklorul musikaSi,
radgan saferxuloTa did nawilSi monawileoben rogorc qalebi ise,
mamakacebi. im dros, rodesac aRmosavleT saqarTvelos mTianeTSi
uZvelesi wes-Cveulebisa da tradiciis gaTvaliswinebiT dauSvebeli iyo
qalisa da mamakacis araTu cekva, aramed sajarod erTad gamoCenac ki,
dasavleTis mTianeTSi _ raWasa da svaneTSi, uamravi cekva SemogvrCa qal-
vaJTa erToblivi SesrulebiT; isini xelixelCabmuli an
xelmklavgayrili erTad abamen ferxuls. megruli ferxulic qal-vaJTa
Sereuli SemadgenlobiT xasiaTdeba, dueturi cekvebic agebulia qalisa
da mamakacis wyvilur cekvaze. dueturi cekva, romelic standartul
saxes atarebsQqalisa da vaJis SesrulebiT, raWuli `oRro-CoRros~,
megruli `ariras~, kaxuri `cangala da gogonas~ saxiT, dialeqtur
urTierTmimarTebas gamosaxavs.
qoreoenis urTierTmimarTebis gamosavlenad Zalze saintereso
aRmoCnda Tavad dialeqtis SigniT mimdinare procesebi, romelmac
gardamavali zonebi gamosaxa, Mmag: sailustraciod moviyvanoT imereTi,
romelic raWas erTi sacekvao nimuSiT, ferxuliT, `madli maxarobelsa,~
daukavSirda.
D dialeqtis Sualeduri statusidan gamomdinare raWul sacekvao
dialeqts ori mimarTuleba axasisTebs: aRmosavleTis barTan _ qarTl-
kaxeTis saxiT da mTasTan _ TuSeTi, fSav-xevsureTi, xevi, mTiuleTi
saxiT. raWa aRmosavleTTan mWidro kavSirs inarCunebda. aRmosavleT
saqarTvelos yofaSi daculi folkloruli Zeglebis mniSvnelovani
raodenoba dafiqsirebulia raWaSic. geografiuli mdebareobiTa da,
Sesabamisad, Sualeduri dialeqtis statusis SesaZleblobidan
gamomdinare, aRmoCnda, rom raWa met siaxloves aRmosavleT
16
saqarTvelosTan amJRavnebs, vidre dasavleTTan (svaneTis garda). rogorc
Cans, qarTlTan uSualo siaxlove ganapirobebda msgavsi nawarmoebebis
Semonaxvasa da xalxSi gavrcelebas. savaraudod, svaneTSic raWis gavliT
gaikvlia gza im folklorulma nimuSebma da Tematikam, romlebic raWasa
da aRmosavleT saqarTvelos yofaSi inaxeboda.
gamoisaxa dasavleT saqarTvelos sacekvao dialeqtTa
urTierTmimarTeba, romlebic Camoyalibda blokebis saxiT: a) samxreT-
dasavleT saqarTvelos _ aWara-lazeT-SavSeTis _ dialeqturi jgufi; b)
kolxeTis dablobze ganfenil _ afxazeT-samegrelo-guria-lazeTis
dialeqturi jgufi; g) dasavleT saqarTvelos mTa nawilis _ raWa-
svaneTisa da raWa-saqarTvelos aRmosavleT nawilis (rogorc mTa, aseve
bari) dialeqturi jgufi;

aWaruli da lazur-SavSuri sacekvao dialeqtebis

urTierTmimarTebis sakiTxi

aWara da lazeT-SavSeTi saqarTvelos samxreT dasavleT nawilSi

mdebare ori eTnografiuli regionia, romelTa geografiulma arealma
mniSvnelovnad gansazRvra maTi kulturul-socialuri niSan-Tvisebebis
TviTmyofadoba. istoriuli peripetiebis Sedegad isini mZlavr ucxo
gavlenas ganicdidnen, rac gansakuTrebulad qoreografiul xelovnebaSi
gamovlinda.
aWarul da lazur-SavSur sacekvao dialeqtebs Soris mniSvnelovani
paralelebis gavlebaa SesaZlebeli. Aamas safuZvlad udevs geografiuli
mezobloba da arseboba msgavs istoriul viTarebaSi. swored am mizezTa
gamo, am ori regionis Teatralizebul-qoreografiul sanaxaobaTa
garkveuli raodenoba identuria: SuamTobis aRniSvnis tradicia, rogorc
lazeTSi, aseve, aWaraSi (guriasa da mesxeTSic), erTianoba `xorumebTan~
mimarTebaSi (orive regionSi termini, `ferxuli,~ xoronma Caanacvla),
`vahaha i nano~ lazeTSi da `oho i nana~ aWaraSi, `yolsama-mxaruli~ da
qalTa `mxaruli-xertlis nadi~ orive kuTxeSi, `fadiko~ aWaraSi da
`fate~ lazeTSi, `yolsama-yarSiberi~ orive dialeqtSi da a.S..
qoreografiaSi analogiebi dialeqturi TvalsazrisiT isazRvreba ara
mxolod nimuSTa erTnairi saxelwodebebiT, aramed, sacekvao leqsikis,
gamomsaxvelobiTi xerxebis, cekvis struqturuli agebulebisa (naxazis)
da misi funqciur-Sinaarsobrivi datvirTvis erTobliobiT. Tumca, am
SemTxvevaSi, unda iTqvas, rom saxilvelTa Tu sacekvao nimuSTa
erTgvarovani saxelwodebebis qveS, sametyvelo enis gamomsaxvelobiTi
saSualebebis, misi ZiriTadi maxasiaTeblebis struqturul
erTgvarovnebas aqvs adgili. ase, mag: sabrZolo xasiaTis cekva `xorumi~
rogorc avTenturma informaciam gamosaxa ramdenime erTnair moZraobas
eyrdnoba aRniSnul regionebSi: sasveno, farula svla, muxlura svla,
basma da a.S. cekvebi `xelgaSlila~-`yarSiberi~-`yolsama~ da `gandaganas~
Semadgeneli sacekvao nimuSebi muxlura svliT, midgmiTi svliT da
mklavTa samsaxsrovani moZraobebiT xasiaTdeba.

megruli, afxazuri, guruli, lazuri sacekvao dialeqtebis

urTierTmimarTebis sakiTxi

17
 megruli sacekvao dialeqtikur urTierTmimarTebas arasworxazovani
forma aqvs. misi epicentruli poziciidan urTierTmimarTebis veqtorebi
vrceldeba da sxvadasxva dialeqtur saxesxvaobebad Cndeba afxazuri
`atlarCobis,~ megruli `atleCobisa~ da aRmosavleT saqarTvelos
`TeTri giorgis mona qalebis,~ cekva `qarTulis~, megruli `ariras~
`afxazuri lekurisa~ da raWuli `oRro-CoRros,~ lazuri `vaxaxaias,~
`obirusa~ da megruli `oxoxoias~, afxazuri `abastas,~ megruli
`xinTqiriasa~ da lazur-guruli `xmlebiT (xanjlebiT) cekvis,~ saxiT.
uZvelesi saweso rituali, `atlarCopa~, romelic afxazeTSi
sruldeboda mexdacemuli adamianis an cxovelis `datirebis~ dros,
batonebSeyrili avadmyofis sawolTan da aseve, krunCxvebSi Cavardnili
avadmyofi qaliSvilis mier, exmianeba `wminda giorgis mona qalis cekvas,~
romelic aRmosavleT saqarTveloSia dafiqsirebuli. mocekvave qalebi
TeTri samosiTa da specifikuri fsiqo-nevruli moZraobebiT, TeTriT
Semosili kiserze jaWvSebmuli `damnaSave~-Sewirulebi, ganwmendis
rituali, `damnaSaveebisa~ da eklesiis mrevlis marjvnidan marcxniv
moZraoba, orpiruli `af-raSva~ da `dideba~, mTvarisa da misi
adgilmonacvle wm. giorgis siTeTre dapirispirebuli Weqa-quxuilis
RvTaebis, afis~ TeTr gaelvebasTan, samegreloSi _ `mocekvave
avadmyofis~ wm. giorgis saxelobis iloris, sujunis, alertis xatobebze
avadmyofis jaWvSi samjer gamoatareba da xoxviT eklesias Semovla, am
uZvelesi ritualebis genetikur kavSirze miuTiTebs. A
rac Seexeba afxazur sacekvao leqsikas da xasiaTs, am sacekvao
dialeqtisaTvisac damaxasiaTebelia simkveTre da dinamika, cerileTebi,
muxlileTebi, CakvraTa mravalferovneba, iseve rogorc kavkasionis qedis
gayolebaze yoveli qarTuli sacekvao dialeqts axasiaTebs met-naklebi
identurobiT.
Tu SevajamebT dasavleT saqarTvelos sacekvao dialeqtebSi
gamokveTil urTierTmimarTebiT movlenebs, saxeze gvaqvs maTi niSan-
TvisebaTa erToblioba Semdegi specifikis mixedviT: 1. saerTo
qarTveluri, romelic fuZe-enis sayrdeni saxiT ikveTeba; 2.
damaxasiaTebelia calkeuli dialeqtisTvis; 3. niSandoblivia Sualeduri
dialeqtisa da gardamavali zonisTvis.
dialeqtikuri urTierTmimarTebis specifiuroba, aRmoCenili
sxvadasxva ganmsazRvrebiTi parametrebis detalebSi, saerTo
stilistikaSi erTiandeba da mTliani qarTuli fenomenis maxasiaTebels
qmnis.

raWuli sacekvao dialeqtis urTierTmimarTebis sakiTxi

svanur da aRmosavleT saqarTvelos mTisa da baris
dialeqtebTan

1. funqciur-Sinaarsobrivi datvirTviT

raWul sacekvao dialeqts aRmosavlursa da dasavlurs Soris

gardamaval (Sualedur) dialeqtad moiazreben. raWuli sacekvao
dialeqtis urTierTmimarTeba arasworxazovnad, varskvlavuri
ganfenilobiT gaiSala. dasavleT saqarTvelos mTian nawilSi
ganTavsebuli qvemo, zemo da mTaraWa dialeqtikur urTierTmimarTebas

18
amJRavnebs rogorc saqarTvelos dasavleT nawilis regionebTan, aseve
aRmosavleT saqarTvelos rogorc mTis, aseve baris nawilTan. dasavleT
saqarTvelos regionebidan raWuli sacekvao folklori yvelaze mWidrod
svaneTs daukavSirda, gansakuTrebiT saferxulo nawilSi. svanur sacekvao
folklors ukavSirdeba saferxulo-sacekvao leqsikiT, sadac moZraobebi,
svlebi, mklavTa poziciebi, SeiZleba iTqvas, mxolod ileTTa
kombinaciebiT gansxvavdeba. aseve xSiria saferxuloTa Tematur-
Sinaarsobrivi msgavseba. aRmosavleT saqarTveloSi sacekvao
leqsikadakarguli nimuSebis simravle igrZnoba. sagulisxmoa, rom am
ferxulTa nawili raWam Semoinaxa da uZveles arqetipebs adgilobrivi
lokaciisTvis damaxasiaTebeli struqtura SesZina. sacekvao nawilSi,
rogorc gamoisaxa, yvelaze meti aRmosavleTis mTasTan akavSirebs, rasac
sacekvao moZraobaTa da ileTTa erTgvarovneba mowmobs: gverduli gasma,
Wdomili gasma, muxluri svla, rTula svla da a. S.
raWuli dialeqti warmoadgenda gzagamtars aRmosavleTi
saqarTvelodan svaneTisken, amave dros, jer Tavad amuSavebda, qmnida
saxesxvaobas, xolo Semdgom iqmneboda svanuri variantebi. es im
folklorul nimuSebs exeba, romlebic svaneTSi mxolod qarTul enazea
SemorCenili da maTi analogebi qarTlSi, kaxeTSi, raWaSi an aRmosavleT
saqarTvelos mTaSic aris dafiqsirebuli. dasavleT saqarTvelos
SuagulSi mdebare raWuli dialeqti, aRmosavleTiT qarTlisa da
kaxeTis, aseve aRmosavleTis mTis, urTierTmimarTebis mZlavr konturul
konfiguracias gamosaxavs.
mTaraWul Semoqmedebasa da svanur sacekvao xelovnebas Soris
urTierTkavSirSi gadamwyveti roli teritoriulma siaxlovem Seasrula
da swored am faqtoris Sedegad am or momijnave regionSi saxeze gvaqvs
Tematurad identuri saferxuloebi mag; `amiranis ferxuli~ da
`sanadiro~; `Tamar qali~ da `Tamar dedfal~ (saieriSo) da `Tamar
dedfal~ (ravqensia). am ferxulebma sacekvao leqsika SeinarCunes.
samonadiro eposis saferxulo Zeglebis triada raWuli dialeqtis
ormxriv dialeqtur ganfenilobas gansakuTrebiT TvalnaTliv asaxavs.
daRupuli monadiris cikls _ raWveli `ivane qvacixiselis~
(`naaRdgomevs, mesame kviras, s. RebSi gaabamdnen ferxuls da ivane
qvacixiselis leqss ityodnen. Ees lobjaniZeebis dReoba iyo~11), moxeve
`jarjisa~ (fragmentuli saxiT moipoveba moxeuri, TuSuri, mTiulur-
gudamayruli da xevsuruli variantebi, romlebic faqtobrivad raWuli
versiis analogebia12) da svani `bail beTqilis~ _ samkuTxedi qmnis.
imdenad, ramdenadac sacekvao leqsika mxolod svaneTSi dacul nimuSs
aqvs SerCenili, srulyofili dialeqturi urTierTmimarTebis
Camoyalibeba ver moxerxdeba da mxolod Sinaarsobrivi mxariT
davkmayofildebiT. CamoTvlilTagan raWveli `ivane qvacixiselisa~ da
moxeve `jarjis~ istoria, faqtobrivad identuria. samive folkloruli
nawarmoebis Sinaarsi monadiris sikvdiliT sruldeba. mTieli monadire
jarjis, raWveli ivane qvacixiselisa da svani beTqilis sadideblad,
daRupuli gmirebis ukvdavsayofad `Sairi~ yvelaze miRebuli da
adaptirebuli forma iyo.
raWis regionis qarTlTan siaxlovis Sedegi unda iyos iseTi
folkloruli Zeglebis Semonaxva, rogorebicaa: `Savlego~, `saxlo,

11
virsalaZe el., qarTuli samonadiro eposi, `mecniereba,~ Tb., 1964, gv. 93
12
virsalaZe el., qarTuli samonadiro eposi, `mecniereba,~ Tb., 1964, gv. 45.
19
salxinod dadgmulo~, `yurSa~, `avTandil gadinadira~. magram aq
vawydebiT winaaRmdegobas, rac barSi dacul rig saferxulo nimuSTa
sacekvao leqsikis gaqrobaSi mdgomareobs da dialeqturi
urTierTmimarTebis Sefaseba mxolod Tematur-Sinaarsobrivi faqtoridan
gamomdinare mogviwevs. bariSi saferxulo nawilis dakargvis mizezi,
SesaZloa, rogorc sacekvao leqsikis sirTule, aseve gamartiveba
warmoadgendes.

2. formisa da sacekvao leqsikis mixedviT

raWuli ferxulebisTvis damaxasiaTebelia mrgvali, rkaliseburi,

ferxisuli, wreSi protagonistiT da sarTulebiani formebi. Eferxulis
zemoTCamoTvlil formaTa nairsaxeoba niSandoblivia ara mxolod
raWuli, aramed yoveli qarTuli sacekvao dialeqtisTvisac, Tumca ara
erTgvarovnad, aramed erTi an ramdenime formis dominirebiT.
saferxuloebis safuZvelze urTierTmimarTebis gamosaxvisas gadamwyvet
faqtorad sacekvao-saferxulo leqsikisa da formis identuroba
migvaCnia. raWuli saferxuloebi formiT da sacekvao leqsikiT, rogorc
aRiniSna, svanurTan met siaxloves amJRavneben.
`amiranis ferxulis~ moZraobaTa kompleqsi da kompoziciuri qarga
axasiaTebT ferxulebs `qalsa visme~, `maRla mTas modga~, `erTxel
wisqvils wasvlisaTvis~, `qvedrula modidebula~ da `Savlego~. am
ferxulebSi mxolod teqsti da musikaluri nawili icvleba, sacekvao ki
analogiuri rCeba. aq ferxulTa Janrobrivi diferencireba sacekvao
leqsikis TvalsazrisiT SeuZlebelia, radgan rogorc vxedavT
erTgvarovanma saferxulo fexis moZraobam gaaerTiana sxvadasxva Janris
ferxulebi.
raWuli da svanuri `amiranis ferxuli~ da `sanadiro~ struqturuli
TvalsazrisiT _ agebulebis, Semadgenlobisa da moZraobaTa
erTgvarovnebiT xasiaTdeba. Tumca met sirTules svanur nimuSTan
vxvdebiT. unda aRiniSnos musikaluri da sacekvao frazebis arc Tu
martivi Tanwyoba. Mmusikaluri fraza faqtobrivad ar emTxveva moZraobis
frazas. miuxedavad sacekvao leqsikis erTgvarovnebisa, svanuri nimuSis
sacekvao leqsika raWulTan SedarebiT ufro rTuli, mravalferovani da
dinamiuria.
Tamarisadmi miZRvnili raWuli ferxuli `Tamar qali~ da svanuri
ferxulebi, `Tamar dedfal~ _ `ravqensia~ da `saieriSo,~ kompoziciis
mixedviT sakmaod gansxvavdebian erTmaneTisgan, sacekvao leqsikis
TvalsazrisiT ki naklebad. moZraobaTa kompleqsi msgavsia. orive
saferxulo raWul nimuSTan mimarTebiT msgavsebas amJRavnebs. maTi
qoreografiuli sametyvelo ena erTsa da imave sacekvao leqsikazea
agebuli.
raWuli sacekvao dialeqtis meore Sto aRmosavleT saqarTvelos
daukavSirda, rodesac mTa raWis soflebsa da xevsureTSi mTiblurebis
analogiuri tradicia dafiqsirda.
TvalSisacemi msgavseba ara ferxulTa, aramed calad da wyvilad
Sesasrulebelma, wminda sacekvao leqsikam gamoavlina. am TvalsazrisiT
dasayrden regionad aRmosavleTis mTa da garekaxuri `cangala da
20
gogona~, miviCnieT (radgan qarTl-kaxuri cekvebi faqtobrivad daikarga
da saxeze mxolod es erTi nimuSi mogvepoveba). am cekvis moZraobebis
mniSvnelovan nawils kuTxuri, dialeqturi xasiaTis gaTvaliswinebiTa da
niSandebiT imeorebs rogorc aRmosavleTis mTa, aseve dasavleTis, raWis
saxiT. dialeqtikuri urTierTmimarTebis gamosavlenad aucilebeli ar
aris moZraoba absoluturad identuri iyos. Mmiuxedavad imisa, rom
gansxvavebulia Sesrulebis manera, stili da xasiaTi, saerTo safuZvlis
Zebnisas, mniSvneloba moZraobis, ileTis zogad konfiguracias eniWeba da
ara absolutur identurobas.
raWaSi cekva `qarTulis~ dialeqturi saxeobaa cekva `oRro-CoRro.~
amitomac aris sacekvao leqsikaSi esodeni identuroba. arasaferxulo,
sacekvao leqsikis nawilSi raWuli dialeqti aRmosavleTTan met
msgavsebas amJRavnebs, vidre svaneTTan, romelTanac saferxulo sacekvao
leqsikis msgavseba SeiniSneba. svlebis, gadaWrebis, Cakvrebis, gasmebis
mravalsaxeobaSi namdvilad mravalsaukunegamovlili identuroba isaxeba.
dasavleTis regionebidan momijnave imereTTan akavSirebs saaRdgomo
ferxuli, `madli maxarobelsa~, romlis sacekvao leqsikac aseve raWaSi
aris SemorCenili.

daskvna

daskvnis saxiT, SeiZleba iTqvas, rom winamdebare naSromi, romelic

sami azrobrivi rgolisgan Sedgeba, etapobrivad da Tanmimdevrulad
axdens ramdenime mniSvnelovani mignebis demonstrirebas, Sesabamisi
sailustracio masalis warmodgeniT: pirveli, qarTul eTnoqoreologiur
sivrceSi ganisazRvra terminis, `sacekvao dialeqti,~ Sesabamisi
definicia; meore, moxda dasavleT saqarTvelos ramdenime sacekvao
dialeqtis (aWaruli, lazur-SavSuri, megruli, afxazuri da raWuli)
istoriografiuli wyaroebis warmoCena, rogorc sacekvao dialeqtTa
kvlevis procesis pirveli etapis ilustrireba; mesame, Camoyalibda
garkveuli jgufis sacekvao dialeqtTa urTierTmimarTebis
eTnoqoreologiuri aspeqtebi, raTa gamokveTiliyo ama Tu im sacekvao
dialeqtis zogadi da specifiuri niSan-simboloTa sistema.

disertaciis Temaze gamoqveynebuli naSroebis nusxa

1. afxazuri sacekvao folklori, eqvTime TayaiSvilis saxelobis

kulturisa da xelovnebis saxelmwifo universitetis samecniero
Sromebis krebuli III, 2005.
2. raWuli ferxulis `digorsa dasxdnen vazirni~, igive `digori da
basiani~, toponimuri da epoqaluri kuTvnilebis sakiTxis
Sesaxeb, SoTa rusTavelis saxelobis Teatrisa da kinos
saxelmwifo universitetis samecniero Sromebis krebuli
`saxelovnebo mecnierebaTa Ziebani~, # 3 (60), 2014.
3. qarTuli sacekvao dialeqtebi, lazeTi-tao-klarjeTi I nawili,
SoTa rusTavelis saxelobis Teatrisa da kinos saxelmwifo
universitetis samecniero Sromebis krebuli `saxelovnebo
mecnierebaTa Ziebani~, #1 (62), 2015.
4. qarTuli sacekvao dialeqtebi, lazeTi-tao-klarjeTi II nawili,
SoTa rusTavelis saxelobis Teatrisa da kinos saxelmwifo
21
 universitetis samecniero Sromebis krebuli `saxelovnebo
mecnierebaTa Ziebani~, #2 (63), 2015.
5. aWaruli sacekvao dialeqti I nawili, SoTa rusTavelis
saxelobis Teatrisa da kinos saxelmwifo universitetis
samecniero Sromebis krebuli `saxelovnebo mecnierebaTa
Ziebani~, #3 (64), 2015.
6. aWaruli sacekvao dialeqti II nawili, SoTa rusTavelis
saxelobis Teatrisa da kinos saxelmwifo universitetis
samecniero Sromebis krebuli `saxelovnebo mecnierebaTa
Ziebani~, #4 (65), 2015.
7. lazuri da aWaruli sacekvao dialeqtebis urTierTmimarTebis
sakiTxisaTvis, SoTa rusTavelis saxelobis Teatrisa da kinos
saxelmwifo universitetis VIII samecniero Sromebis krebuli.
2015.
8. Tamar mefis saxe qarTul xalxur qoreografiaSi, SoTa
rusTavelis saxelobis Teatrisa da kinos saxelmwifo
universitetis IX samecniero Sromebis krebuli, 2016.
9. imeruli sacekvao dialeqti, SoTa rusTavelis saxelobis
Teatrisa da kinos saxelmwifo universitetis samecniero
Sromebis krebuli `saxelovnebo mecnierebaTa Ziebani~, #2 (67),
2016.
10. megruli sacekvao dialeqti I nawili, SoTa rusTavelis
saxelobis Teatrisa da kinos saxelmwifo universitetis
samecniero Sromebis krebuli `saxelovnebo mecnierebaTa
Ziebani~, #3 (68), 2016.
11. megruli sacekvao dialeqti II nawili, SoTa rusTavelis
saxelobis Teatrisa da kinos saxelmwifo universitetis
samecniero Sromebis krebuli `saxelovnebo mecnierebaTa
Ziebani~, #4 (69), 2016.
12. guruli sacekvao dialeqti, SoTa rusTavelis saxelobis
Teatrisa da kinos saxelmwifo universitetis samecniero
Sromebis krebuli `saxelovnebo mecnierebaTa Ziebani~, #2 (71),
2017.
13. raWuli sacekvao dialeqtis urTierTmimarTebis sakiTxi I
nawili, SoTa rusTavelis saxelobis Teatrisa da kinos
saxelmwifo universitetis samecniero Sromebis krebuli
`saxelovnebo mecnierebaTa Ziebani~, #3 (72), 2017.
14. raWuli sacekvao dialeqtis urTierTmimarTebis sakiTxi formisa
da sacekvao leqsikis mixedviT, II nawili, SoTa rusTavelis
saxelobis Teatrisa da kinos saxelmwifo universitetis
samecniero Sromebis krebuli `saxelovnebo mecnierebaTa
Ziebani~, #4 (73), 2017.
15. megruli, afxazuri, guruli, sacekvao dialeqtebis
urTierTmimarTebis sakiTxi, SoTa rusTavelis saxelobis
Teatrisa da kinos saxelmwifo universitetis samecniero
Sromebis krebuli `saxelovnebo mecnierebaTa Ziebani~, #2 (75)
2018.
16. terminis `xorumi~ semantikur-etimologiuri aspeqtebi, SoTa
rusTavelis saxelobis Teatrisa da kinos saxelmwifo
universitetis samecniero Sromebis krebuli `saxelovnebo
mecnierebaTa Ziebani~, #3-4 (76-77) 2018.
22
23