3.

İndirgeme (Rekürans) Formülleri

Kısmi integrasyon metodu yardımıyla, yüksek dereceden bazı ifadelerin integrali

daha küçük dereceden bir ifadenin integraline dönüştürülebilir. Bu yolla yüksek de-
receli ifadelerin integrali kolayca hesaplanabilir. Şimdi bu indirgeme formüllerinden
bazılarını çıkaralım.

I. ∫ sin n x dx , (n ∈ N) integrali için indirgeme formülü :

∫ sin n x dx = ∫ sin n −1 x ⋅ sin xdx = − sin n −1 x ⋅ cos x + (n −1) ∫ sin n −2 x ⋅ cos 2 xdx

= − sin n −1 x ⋅ cos x + (n −1) ∫ sin n −2 x ⋅ (1 − sin 2 x )dx

= − sin n −1 x ⋅ cos x + (n −1) ∫ sin n −2 xdx − (n −1) ∫ sin n xdx

buradan

n ∫ sin n xdx = − sin n −1 x ⋅ cos x + (n −1) ∫ sin n −2 x dx

olur. Her iki taraf n ye bölünürse istenen

1 n −1
∫ sin n x dx = −
n
sin n −1 x ⋅ cos x +
n ∫ sin n −2 x dx (6.6)

indirgeme formülü elde edilir.

ÖRNEK : ∫ sin 4 x dx integralini hesaplayınız.

Çözüm : İndirgeme formülünde n = 4 konulursa

1 3
∫ sin 4 x dx = −
4
sin 3 x cos x +
4 ∫ sin 2 xdx

elde edilir. Yine aynı formülde n = 2 alınırsa

1 1 1 x
∫ sin 2 xdx = − sin x cos x +
2 2 ∫ dx = − 2 sin x cos x + 2
bulunacağından

1 3⎛ 1 x⎞
∫ sin 4 xdx = − sin 3 x cos x + ⎜⎜⎜− sin x cos x + ⎟⎟⎟ + C
4 4⎝ 2 2⎠
1 3 3
=− sin 3 x cos x − sin x cos x + x + C
4 8 8

olur.

219

221
 ÖRNEK : ∫ sin 5 xdx integralini hesaplayınız.

Çözüm : İndirgeme formülünde n = 5 alınırsa

1 4
∫ sin 5 xdx = − sin 4 x ⋅ cos x +
5 5 ∫ sin 3 x dx

olur. Yine indirgeme formülünde n = 3 konursa

1 2
∫ sin 3 x dx = − sin 2 x cos x +
3 3 ∫ sin x dx
1 2
= − sin 2 x cos x − cos x + C
3 3

elde edileceğinden

1 4⎛ 1 2 ⎞
∫ sin 5 x dx = − sin 4 x cos x + ⎜⎜⎜− sin 2 x cos x − cos x ⎟⎟⎟ + C
5 5 ⎝ 3 3 ⎠

1 4 8
= − sin 4 x cos x − sin 2 x cos x − cos x + C
5 15 15

olur.

Bu integrali başka yollardan hesaplamak da mümkündür. Bu yollardan biri şudur :

∫ sin xdx = ∫ sin 4 x ⋅ sin xdx = ∫ (sin 2 x ) sin xdx

2
5

= ∫ (1 − cos 2 x ) sin xdx

2

yazılabilir. cos x = t değişken değiştirmesi yapılırsa –sinx ⋅ dx = dt olacağından

∫ sin xdx = ∫ (1 − t 2 ) (−dt ) = −∫ (1 − 2 t 2 + t 4 ) dt

2
5

⎛ 2 t5 ⎞
= −⎜⎜⎜t − t 3 + ⎟⎟⎟ + C
⎝ 3 5⎠
⎛ 2 1 ⎞
= −⎜⎜⎜cos x − cos 3 x + cos 5 x ⎟⎟⎟ + C
⎝ 3 5 ⎠

olur.

dx
II. ∫ , (n > 1) integrali için indirgeme formülü :
cos n x

dx dx 1 dx
∫ cos n x ∫ cos n −2 x ⋅ cos 2 x
= integralinde
cos n −2 x
= u,
cos 2 x
= dv denirse

sin x
du = (n − 2 ) dx , v = tan x olacağından
cos n −1 x
220

222
 dx tan x sin 2 x sin x 1 − cos 2 xdx
∫ cos = − (n − 2 ) ∫ dx = + (n − 2 ) ∫
n x cos n − 2 x cos x
n cos x
n −1 cos n −2 x
sin x dx dx
= − (n − 2 ) ∫ +ν − 2 ∫
cos n −1 x cos n x cos n −2 x

dx
olur. (n − 2 ) ∫ integrali eşitliğin soluna geçirilirse,
cos n x

dx sin x dx
(n −1) ∫ = + (n − 2 ) ∫
cos n x cos n −1 x cos n −2 x

elde edilir. O halde indirgeme formülü

dx 1 sin x n −2 dx
∫ cos n x
=
n −1 cos n −1 x
+
n −1 ∫ cos n −2 x
(6.7)

olacaktır.

dx
ÖRNEK : ∫ cos 6 x
integralini hesaplayınız.

Çözüm : İndirgeme formülünden n = 6 alınırsa

dx 1 sin x 4 dx
∫ cos 6 x
= +
5 cos 5 x 5 ∫ cos 4 x

bulunur. Yine indirgeme formülünde n = 4 konursa

dx 1 sin x 2 dx 1 sin x 2
∫ cos 4 x
= +
3 cos 3 x 3 ∫ cos 2 x
= ⋅ + tan x
3 cos 3 x 3

bulunur. O halde

dx 1 sin x 4 ⎛ 1 sin x 2 ⎞
∫ cos = + ⎜⎜ ⋅ + tan x ⎟⎟⎟ + C
6 x 5 cos 5 x 5 ⎜⎝ 3 cos 3 x 3 ⎠

1 sin x 4 sin x 8
= + + tan x + C
5 cos 5 x 15 cos 3 x 15

olur.

dx
ÖRNEK : ∫ cos 3 x
integralini hesaplayınız.

Çözüm : İndirgeme formülünde n = 3 alınırsa

dx 1 sin x 1 dx
∫ cos 3 x
=
2 cos 2 x 2 ∫ cos x
+

dx
elde edilir. Şimdi ∫ cos x integralini hesaplayalım.

223
 1 ⎛⎜1 + sin x ⎞⎟ tan x 1
⎜ ⎟ +
1 cos x ⎜⎝ cos x ⎟⎠ cos x cos 2 x
= =
cos x 1 + sin x 1
ta n x +
cos x cos x

yazılabildiğinden

tan x 1
+

∫
dx cos x cos 2 x dx
∫ cos x
=
1
tan x +
cos x

1 ⎛ 1 tan x ⎞⎟
olur. tan x + = t denirse ⎜⎜⎜ + ⎟ dx = dt olacağından
cos x ⎝ cos 2 x cos x ⎟⎠

1 tan x
+

∫
dx cos 2 cos x dx = dt = ln | t | +C
∫ cos x
=
1 ∫ t
tan x +
cos x
1 1 + sin x
= ln tan x + + C = ln +C
co s x cos x

olur. Bu değer yerine konursa

dx 1 sin x 1 1 + sin x
∫ cos 3 x
= + ⋅ ln
2 cos 2 x 2 cos x
+C

bulunur.

III. ∫ sin n x cos m xdx (m, n ∈ N) integrali için indirgeme formülü

∫ sin n x cos m xdx = ∫ sin n −1 x cos m x sin x dx integralinde sinn – 1 x = u,

cosm x sinx dx = dv denir ve kısmi integrasyon yöntemi uygulanırsa

1 n −1
∫ sin n −1 x cos m x sin xdx = −
m +1
sin n −1 x cos m +1 x +
m +1 ∫
sin n −2 x cos m +2 xdx

1 n −1
m +1 ∫
=− sin n −1 x cos m +1 x + sin n −2 x cos m x cos 2 x dx
m +1
1 n −1
sin n −2 x cos m x (1 − sin 2 x )dx
m +1 ∫
=− sin n −1 x cos m +1 x +
m +1
1 n −1 n −1
m +1 ∫ m +1 ∫
=− sin n −1 x cos m +1 x + sin n −2 x cos m x dx − sin n x cos m x dx
m +1

224
elde edilir. Son integral eşitliğin soluna geçirilirse

m+n 1 n −1
m +1 ∫ m +1 ∫
sin n x cos m x dx = − sin n −1 x cos m +1 x + sin n −2 x cos m x dx
m +1

bulunur. Buradan

1 n −1
∫ sin n x cos m x dx = −
m+n
sin n −1 x cos m +1 x +
m+n ∫
sin n −2 x cos m x dx (6.8)

bulunur.

ÖRNEK : Ι = ∫ sin 4 x cos 3 x dx integralini hesaplayınız.

Çözüm : Ι = ∫ sin 4 x cos 3 x dx = ∫ sin 3 x cos 3 x sin x dx integralinde

sin3x = u, cos3x sinx dx = dv dersek

1
du = 3 sin2x cosx dx, v = ∫ cos 3 x sin xdx = − cos 4 x
4

olacağından

1 3
Ι = ∫ sin 3 x cos 3 x sin xdx = − sin 3 x cos 4 x + ∫ sin 2 x cos 5 xdx
4 4
1 3
= − sin 3 x cos 4 x +
4 4 ∫ sin 2 x cos 3 x cos 2 x dx

1 3
= − sin 3 x cos 4 x + ∫ sin 2 x cos 3 x (1 − sin 2 x ) dx
4 4
1 3 3
= − sin 3 x cos 4 x +
4 4 ∫ sin 2 x cos 3 xdx −
4 ∫ sin 4 x cos 3 x dx

4
olur. Son integral eşitliğin soluna geçirilir ve her iki taraf ile çarpılırsa
7

1 3
∫ sin 4 x cos 3 dx = − sin 3 x cos 4 x +
7 7 ∫ sin 2 x cos 3 xdx

bulunur. Şimdi son integrali hesaplayalım. Bu integral aynı yol tekrarlanarak hesap-
lanabildiği gibi şu şekilde de hesaplanabilir :

∫ sin 2 x cos 3 xdx = ∫ sin 2 x (1 − sin 2 x )cos x dx = ∫ (sin 2 x − sin 4 x ) cos x dx olur.

sinx = t denirse, cosx dx = dt olacağından

223

225
 1 3 1 5
∫ (sin 2 x − sin 4 x )cos x dx = ∫ (t 2 − t 4 )dt =
3
t − t +C
5
1 1
= sin 3 x − sin5 x + C
3 5

bulunur. O halde

1 1 3
∫ sin 4 x cos 3 xdx = − sin 3 x cos 4 x + sin 3 x −
7 7 35
sin5 x + C dir.

IV. ∫ tan n xdx ( n ∈ N ) integrali için indirgeme formülü

n = 1 ise

sin x d (cos x ) du
∫ tan x dx = ∫ cos x dx = − cos x
=−
u
= − ln u + C = − ln cos x + C

olur.

n > 1 olsun.

∫ tan n x dx = ∫ tan n −2 x ⋅ tan 2 x dx = ∫ tan n −2 x (1 + tan 2 x −1) dx

= ∫ tan n −2 x ⋅ (1 + tan 2 x ) dx − ∫ tan n −2 x dx

1
= tan n −1 x − ∫ tan n −2 x dx
n −1

olur. Demek ki

1
∫ tan n x dx =
n −1
tan n −1 x − ∫ tan n −2 x dx (6.9)

dir. Şimdi bununla ilgili bir örnek yapalım.

ÖRNEK : ∫ tan 4 x dx integralini hesaplayınız.

Çözüm :
∫ tan 4 x dx = ∫ tan 2 x (1 + tan 2 x −1) dx

= ∫ tan 2 x (1 + tan 2 x )dx − ∫ tan 2 x dx

1
= tan 3 x − ∫ (1 + tan 2 x −1) dx
3
1
= tan 3 x − tan x + x + C
3
olur.

226
 dx
V. ∫ (n ∈ N ) tipindeki integrallerin hesaplanması.
(a2 + x 2 )
n

n = 1 için

dx 1 x
∫ a2 + x 2
= arctan + C
a a

olduğunu biliyoruz.

n > 1 olsun.
dx
∫ (a2 + x 2 )
n −1

1
integralinde u = , dv = dx alınır, kısmi integrasyon yöntemi uygula-
(a2 + x 2 )n -1
nırsa

dx x x2
∫ n −1
= n −1
+ (2 n − 2 ) ∫ dx
(a2 + x 2 ) (a2 + x 2 ) (a2 + x 2 )
n

x a2 + x 2 − a2
= n −1
+ (2 n − 2 ) ∫ dx
(a2 + x 2 ) (a2 + x 2 )
n

x dx dx
= n −1
+ (2 n − 2 ) ∫ n −1
− (2 n − 2 )a2 ∫
(a + x ) (a + x ) (a + x 2 )
n
2 2 2 2 2

bulunur. Son integral eşitliğin soluna geçirilir ve her iki taraf (2n – 2) a2 ile bölünürse

dx x 2n − 3 dx
∫ (a 2 +x ) 2
n
=
(2 n − 2 ) a2 (a2 + x 2 )
n −1
+
(2 n − 2 ) a2 ∫ (a 2 + x2 )
n −1 (6.10)

bulunur.

dx
ÖRNEK : ∫ (4 + x 2 )
3 integralini hesaplayınız.

Çözüm : Yukarıdaki eşitlikte n = 3, a = 2 alınırsa

dx x 3 dx
∫ (4 + x 2 )
3
=
16 (4 + x 2 )
2
+
16 ∫ (4 + x 2 )
2

bulunur. Yine yukarıdaki formül son integrale uygulanırsa

dx x 3 ⎡ x 1 dx ⎤
∫ (4 + x )
3
=
16 (4 + x 2 )
2
+ ⎢ +
16 ⎢⎣ 8 (4 + x 2 ) 8 ∫ 4+x 2
⎥
⎥
2
⎦
x 3x 3 x
= + + Arc tan + C
16 (4 + x ) 2
2
128 (4 + x 2 ) 256 2
bulunur.

225

227
 VI. b2 – 4ac < 0 ve n ∈ N olmak üzere

dx
∫ (ax 2 + bx + c )
n

integralinin hesabı,

⎛ c⎞ ⎡⎛ b ⎞⎟
2
4 ac − b2 ⎤
ax 2 + bx + c = a ⎜⎜⎜ x 2 + x + ⎟⎟⎟ = a ⎢⎢⎜⎜⎜ x + ⎥
b
⎟⎟ + ⎥
⎝ a a⎠ ⎢⎣⎝ 2a ⎠ 4 a2 ⎥⎦

olduğundan

b 4 ac - b2
x+ = u, = k2
2a 4 a2

denirse

dx 1 du
∫ (ax 2 + bx + c )
n
=
an ∫ (u 2 + k2 )
n

integrali elde edilir. n = 1 ise

dx 1 1 u
∫ = ,
ax 2 + bx + c a k
arctan + C
k
2 ⎛ 2 ax + b ⎞⎟
= ⋅ arctan ⎜⎜ ⎟⎟ + C
4 ac − b2 ⎜⎝ 4 ac − b2 ⎠⎟

olur. n > 1 olsun. (6.10) dan

dx 1 ⎡ u 2n − 3 du ⎤
∫ (ax + bx + c )
n
=
an
⎢ +
⎢ (2 n − 2 ) k 2 (k 2 + u 2 )n −1 (2 n − 2 ) k 2 ∫ (u +k )
n −1
⎥
⎥
2
⎢⎣ 2 2
⎥⎦

bulunur. u nun ve k nın değerleri yerine konur ve gerekli işlemler yapılırsa, n > 1
için

dx 2 ax + b 2 a (2 n − 3 ) dx
∫ (ax 2 + bx + c )
n
=
(n −1)(4 ac − b2 )(ax 2 + bx + c )
n −1
+
(n −1)(4 ac − b2 ) ∫ (ax 2 + bx + c )n −1 (6.11)

indirgeme formülü elde edilir.

dx
ÖRNEK : ∫ (x 2 − 2 x + 2)
2 integralini hesaplayınız.

226

228
 Çözüm : (6.11) de n = 2 alırsa, a = 1, b = –2 ve c = 2 olduğundan

dx x −1 1 dx
∫ (x 2 − 2 x + 2)
2
= +
2 ( x 2 − 2 x + 2) 2 ∫ x2 − 2 x + 2

x −1 1 dx
= +
2 ( x 2 − 2 x + 2) 2 ∫ ( x −1) 2
+1

x −1 1
= + Arc tan ( x −1) + C
2 ( x 2 − 2 x + 2) 2

olur.

Ax + B
VII. ∫ (ax 2 + bx + c )
n
dx (n ∈ N, b2 – 4ac < 0) integralinin hesabı.

Ax + B A 2 ax + b ⎛ Ab ⎞⎟ dx
∫ ∫ dx + ⎜⎜⎜B −
2 a ⎟⎠ ∫ (ax 2 + bx + c )n
dx = ⎟
(ax 2 + bx + c )
n
2a (ax 2 + bx + c )
n ⎝

A ⎛ Ab ⎞⎟ dx
+ ⎜⎜⎜B −
2 a ⎟⎠ ∫ (ax 2 + bx + c )n
=− ⎟
2 a (n −1)(ax 2 + bx + c )
n −1 ⎝

yazılabilir. (6.11) den yararlanarak son integral hesaplanırsa

Ax + B A (2 AB − Ab)(2 ax + b)
∫ (ax 2 + bx + c )
n
dx =
2 a (n −1)(ax 2 + bx + c )
n −1
+
(n −1) 2 a (4 ac − b2 )(ax 2 + bx + c )
n −1 (6.12)

2 a (2 n − 3 )(2 aB − Ab) dx
+
( )(
2 a n −1 4 ac − b 2 ) ∫ (ax + bx + c )
2
n −1

indirgeme formülü elde edilir.

227

229