ISBN: 978-625-395-249-5

Türkiye Klinikleri

ÇOCUK PSİKİYATRİSİ
CHILD PSYCHIATRY
ÖZEL KONULAR/SPECIAL TOPICS

ÇOCUK PSİKİYATRİSİNDE NÖROBİLİM VE FELSEFE

NEUROSCIENCE AND PHILOSOPHY IN CHILD PSYCHIATRY
Editör/Editor: Prof. Dr. Koray KARABEKİROĞLU

1 Psikiyatrinin Evrimi: Ruhtan Nörobilime, Nörobilimden Yapay Beyine Ali Saffet GÖNÜL, Gözde ÇOLAK
6 Hayatın Başlangıcında Nörobilim ve Felsefe Hilal Nur ÇALIK ŞENTÜRK, Nazlı Burcu ÖZBARAN
11 Beyin ve Zihin Arayüzü: Dikkatin Fenomenolojisi Koray KARABEKİROĞLU
19 Felsefe ve Nörobilim Bağlamında Zekâ Burcu AKIN SARI
26 Nörobilim ve Felsefe Açısından Özgür İrade: Çocuklukta Gelişimi... Setenay SARIOĞLU, Dilara ÖZDEMİR, Ali Evren TUFAN
31 Özgür İrade ve Karar Verme Gelişim Süreçlerine Felsefik ve Nörobiyolojik Bakış Ebru CAN, Şaziye Senem BAŞGÜL
38 Çocuk Psikiyatri Perspektifinde 'Düşünmeyi Düşünme': Metakognisyona Felsefi ve Nörobiyolojik Bakış Berkan ŞAHİN
43 Nörobilim ve Felsefe Perspektifinden Zihin Kuramı Hurşit FERAHKAYA, Ayhan BİLGİÇ
T245969
48 Otizm Spektrumunda Duyusal İşlemleme ve Sosyal Bilişsel Süreçlerin Nörobiyolojik İlişkisi Sezen KÖSE
54 Nöroçeşitlilik ve Otizm Rahime Duygu TEMELTÜRK, Birim Günay KILIÇ
60 Nörobilim Perspektifinden Çocuk İstismar ve İhmali Abdullah BOZKURT
66 Toplumsal Cinsiyet Temelli Kimlik İnşası: Ruh-Beden-Zihin Bütünlüğü Hilal Nur ÇALIK ŞENTÜRK, Birsen ŞENTÜRK PİLAN, Tezan BİLDİK
72 Nörobilim Perspektifinden Jacques Lacan'ı Anlamak Fatih Hilmi ÇETİN, Halit Necmi UÇAR
76 Bilişsel Çarpıtmalar ve Sosyal Medya Kullanımı: Ergenler İçin Eleştirel Düşünme Rehberi Ayşe RODOPMAN ARMAN
83KÜB içinNörobilim Işığında Psikoterapi ve Felsefe Beyni Nasıl Değiştirir? Zehra BABADAĞI KÜB için
88QR koduÇocuk ve Ergenlerde Kozmetik/Estetik Psikofarmakoloji Mehmet Gökşin KARAMAN QR kodu
okutunuz okutunuz
91 Çocuk ve Ergenlerde Yeme Bozukluklarının Nörobiyolojisi Mahmut Cem TARAKÇIOĞLU, Büşra ARSLAN

2024

Sanovel İlaç'ın hekimlerimize koşulsuz desteğidir…

 T245969

KÜB için KÜB için

QR kodu QR kodu
okutunuz okutunuz
 ISBN: 978-625-395-249-5

Türkiye Klinikleri

ÇOCUK PSİKİYATRİSİ
CHILD PSYCHIATRY
ÖZEL KONULAR/SPECIAL TOPICS

ÇOCUK PSİKİYATRİSİNDE NÖROBİLİM VE FELSEFE

NEUROSCIENCE AND PHILOSOPHY IN CHILD PSYCHIATRY
Editör/Editor: Prof. Dr. Koray KARABEKİROĞLU

1 Psikiyatrinin Evrimi: Ruhtan Nörobilime, Nörobilimden Yapay Beyine Ali Saffet GÖNÜL, Gözde ÇOLAK
6 Hayatın Başlangıcında Nörobilim ve Felsefe Hilal Nur ÇALIK ŞENTÜRK, Nazlı Burcu ÖZBARAN
11 Beyin ve Zihin Arayüzü: Dikkatin Fenomenolojisi Koray KARABEKİROĞLU
19 Felsefe ve Nörobilim Bağlamında Zekâ Burcu AKIN SARI
26 Nörobilim ve Felsefe Açısından Özgür İrade: Çocuklukta Gelişimi... Setenay SARIOĞLU, Dilara ÖZDEMİR, Ali Evren TUFAN
31 Özgür İrade ve Karar Verme Gelişim Süreçlerine Felsefik ve Nörobiyolojik Bakış Ebru CAN, Şaziye Senem BAŞGÜL
38 Çocuk Psikiyatri Perspektifinde 'Düşünmeyi Düşünme': Metakognisyona Felsefi ve Nörobiyolojik Bakış Berkan ŞAHİN
43 Nörobilim ve Felsefe Perspektifinden Zihin Kuramı Hurşit FERAHKAYA, Ayhan BİLGİÇ
48 Otizm Spektrumunda Duyusal İşlemleme ve Sosyal Bilişsel Süreçlerin Nörobiyolojik İlişkisi Sezen KÖSE
54 Nöroçeşitlilik ve Otizm Rahime Duygu TEMELTÜRK, Birim Günay KILIÇ
60 Nörobilim Perspektifinden Çocuk İstismar ve İhmali Abdullah BOZKURT
66 Toplumsal Cinsiyet Temelli Kimlik İnşası: Ruh-Beden-Zihin Bütünlüğü Hilal Nur ÇALIK ŞENTÜRK, Birsen ŞENTÜRK PİLAN, Tezan BİLDİK
72 Nörobilim Perspektifinden Jacques Lacan'ı Anlamak Fatih Hilmi ÇETİN, Halit Necmi UÇAR
76 Bilişsel Çarpıtmalar ve Sosyal Medya Kullanımı: Ergenler İçin Eleştirel Düşünme Rehberi Ayşe RODOPMAN ARMAN
83 Nörobilim Işığında Psikoterapi ve Felsefe Beyni Nasıl Değiştirir? Zehra BABADAĞI
88 Çocuk ve Ergenlerde Kozmetik/Estetik Psikofarmakoloji Mehmet Gökşin KARAMAN
91 Çocuk ve Ergenlerde Yeme Bozukluklarının Nörobiyolojisi Mahmut Cem TARAKÇIOĞLU, Büşra ARSLAN

2024

Sanovel İlaç'ın hekimlerimize koşulsuz desteğidir…

 25 mg sertralin sadece Selectra’da!

T245969

KÜB için
QR kodu
okutunuz
Türkiye Klinikleri

ÇOCUK PSİKİYATRİSİNDE
NÖROBİLİM VE FELSEFE

NEUROSCIENCE AND PHILOSOPHY IN

CHILD PSYCHIATRY

Editör / Editor:
Prof. Dr. Koray KARABEKİROĞLU

Bu yayına www.dijitalakademi.org adresinden ücretsiz erişebilirsiniz.

You can access this publication for free on www.dijitalakademi.org
Türkiye Klinikleri

Çocuk Psikiyatrisinde Nörobilim ve Felsefe

Neuroscience and Philosophy in Child Psychiatry

Editör / Editor: Prof. Dr. Koray KARABEKİROĞLU

Kitabın her türlü yayın hakkı Ortadoğu Reklam Tanıtım Yayıncılık Turizm Eğitim İnşaat Sanayi ve Ticaret A.Ş.’ye aittir. Kitaptaki
soru, yazı, resim, tablo, grafik ve şekiller kısmen de olsa yayımcının yazılı izni alınmadan, elektronik veya mekanik yöntemlerle
basılamaz, çoğaltılamaz. Yalnızca bilimsel amaçlarla (kaynak göstermek kaydıyla) özetleme ve alıntı yapılabilir.
All rights are reserved by Ortadoğu Reklam Tanıtım Yayıncılık Turizm Eğitim İnşaat Sanayi ve Ticaret A.Ş. The questions, writings,
pictures, tables, graphics, and figures published in this book cannot be printed or reproduced in whole or in part by electronic or
mechanic ways without the written consent of the publisher. Summarizing and citation for scientific purposes (by specifying the ref-
erence) is allowed.

E-ISBN: 978-625-395-249-5

© 2024 Ortadoğu Reklam Tanıtım Yayıncılık Turizm Eğitim İnşaat Sanayi ve Ticaret A.Ş.
Türkiye Klinikleri Yayın Seri No- Türkiye Klinikleri Publication Serial Number : 1611
1. Baskı (1st Edition), Nisan (April), Ankara-Türkiye

Türkiye Klinikleri

YAYIMCI - PUBLISHER
Ortadoğu Reklam Tanıtım Yayıncılık Turizm Eğitim İnşaat Sanayi ve Ticaret A.Ş. (Türkiye Klinikleri)
Türkocağı Cad. No:30 06520 Balgat/Ankara/Türkiye
Tel/Phone : +90 312 286 56 56
Faks/Fax : +90 312 220 04 70
e-posta/e-mail : info@turkiyeklinikleri.com
web : www.turkiyeklinikleri.com
Sertifika No/Certificate No : 48768
Çocuk Psikiyatrisinde
Nörobilim ve Felsefe
Neuroscience and Philosophy in Child Psychiatry

EDİTÖR / EDITOR
Prof. Dr. Koray KARABEKİROĞLU, Ondokuz Mayıs Üniversitesi Tıp Fakültesi, Çocuk ve Ergen Ruh Sağlığı ve Hastalıkları AD, Samsun, Türkiye

YAZARLAR / AUTHORS
Prof. Dr. Burcu AKIN SARI, Başkent Üniversitesi Tıp Fakültesi, Çocuk ve Ergen Ruh Sağlığı ve Hastalıkları AD, Ankara, Türkiye

Dr. Büşra ARSLAN, İstanbul Üniversitesi-Cerrahpaşa, Cerrahpaşa Tıp Fakültesi, Çocuk ve Ergen Ruh Sağlığı ve Hastalıkları AD, İstanbul, Türkiye

Uzm. Dr. Zehra BABADAĞI, Serbest Hekim, Kayseri, Türkiye

Prof. Dr. Şaziye Senem BAŞGÜL, Hasan Kalyoncu Üniversitesi İktisadi İdari ve Sosyal Bilimler Fakültesi, Psikoloji Bölümü, Gaziantep, Türkiye

Prof. Dr. Tezan BİLDİK, Ege Üniversitesi Tıp Fakültesi, Çocuk ve Ergen Ruh Sağlığı ve Hastalıkları AD, İzmir, Türkiye

Prof. Dr. Ayhan BİLGİÇ, İzmir Ekonomi Üniversitesi Tıp Fakültesi, Çocuk ve Ergen Ruh Sağlığı ve Hastalıkları AD, İzmir, Türkiye

Dr. Öğr. Üyesi Abdullah BOZKURT, Atatürk Üniversitesi Tıp Fakültesi, Çocuk ve Ergen Ruh Sağlığı ve Hastalıkları AD, Erzurum, Türkiye

Uzm. Dr. Ebru CAN, Üsküdar Üniversitesi Sağlık Bilimleri Enstitüsü, İstanbul, Türkiye

Dr. Hilal Nur ÇALIK ŞENTÜRK, Ege Üniversitesi Tıp Fakültesi, Çocuk ve Ergen Ruh Sağlığı ve Hastalıkları AD, İzmir, Türkiye

Doç. Dr. Fatih Hilmi ÇETİN, Serbest Hekim, Konya, Türkiye

Dr. Gözde ÇOLAK, Ege Üniversitesi Tıp Fakültesi, Ruh Sağlığı ve Hastalıkları AD, İzmir, Türkiye

Uzm. Dr. Hurşit FERAHKAYA, Dr. Ali Kemal Belviranlı Kadın, Doğum ve Çocuk Hastanesi, Çocuk ve Ergen Ruh Sağlığı ve Hastalıkları Kliniği, Konya, Türkiye

Prof. Dr. Ali Saffet GÖNÜL, Ege Üniversitesi Tıp Fakültesi, Ruh Sağlığı ve Hastalıkları AD, İzmir, Türkiye

Prof. Dr. Koray KARABEKİROGLU, Ondokuz Mayıs Üniversitesi Tıp Fakültesi, Çocuk ve Ergen Ruh Sağlığı ve Hastalıkları AD, Samsun, Türkiye

Prof. Dr. Mehmet Gökşin KARAMAN, Serbest Hekim, İstanbul, Türkiye

Prof. Dr. Birim Günay KILIÇ, Ankara Üniversitesi Tıp Fakültesi, Çocuk ve Ergen Ruh Sağlığı ve Hastalıkları AD, Emekli Öğretim Üyesi, Ankara, Türkiye

Doç. Dr. Sezen KÖSE, Ege Üniversitesi Tıp Fakültesi, Çocuk ve Ergen Ruh Sağlığı ve Hastalıkları AD, İzmir, Türkiye

Prof. Dr. Nazlı Burcu ÖZBARAN, Ege Üniversitesi Tıp Fakültesi, Çocuk ve Ergen Ruh Sağlığı ve Hastalıkları AD, İzmir, Türkiye

Dr. Dilara ÖZDEMİR, Bolu Abant İzzet Baysal Üniversitesi Tıp Fakültesi, Çocuk ve Ergen Ruh Sağlığı ve Hastalıkları AD, Bolu, Türkiye

Dr. Setenay SARIOĞLU, Bolu Abant İzzet Baysal Üniversitesi Tıp Fakültesi, Çocuk ve Ergen Ruh Sağlığı ve Hastalıkları AD, Bolu, Türkiye

Prof. Dr. Ayşe RODOPMAN ARMAN, Marmara Üniversitesi Tıp Fakültesi, Çocuk ve Ergen Ruh Sağlığı ve Hastalıkları AD, Emekli Öğretim Üyesi, İstanbul, Türkiye

Doç. Dr. Berkan ŞAHİN, Giresun Üniversitesi Tıp Fakültesi, Çocuk ve Ergen Ruh Sağlığı ve Hastalıkları AD, Giresun, Türkiye

Doç. Dr. Birsen ŞENTÜRK PİLAN, Ege Üniversitesi Tıp Fakültesi, Çocuk ve Ergen Ruh Sağlığı ve Hastalıkları AD, İzmir, Türkiye

Doç. Dr. Mahmut Cem TARAKÇIOĞLU, İstanbul Üniversitesi-Cerrahpaşa, Cerrahpaşa Tıp Fakültesi, Çocuk ve Ergen Ruh Sağlığı ve Hastalıkları AD, İstanbul, Türkiye

Uzm. Dr. Rahime Duygu TEMELTÜRK, Ankara Üniversitesi Tıp Fakültesi, Çocuk ve Ergen Ruh Sağlığı ve Hastalıkları AD, Ankara, Türkiye
Prof. Dr. Ali Evren TUFAN, Bolu Abant İzzet Baysal Üniversitesi Tıp Fakültesi, Çocuk ve Ergen Ruh Sağlığı ve Hastalıkları AD, Bolu, Türkiye

Doç. Dr. Halit Necmi UÇAR, Serbest Hekim, Konya, Türkiye

Bu kitapta yayımlanan bölümlerin yazar kurum bilgilerinde olabilecek değişiklikler nedeniyle oluşabilecek her türlü sorumluluk yazar(lar)ın kendisine ait olup,
yayınevi herhangi bir sorumluluk kabul etmemektedir.

.
 ÖN SÖZ PREFACE

Bir bebek daha dünyaya gelmeden, önce anne babanın ve toplumun zihninde doğuyor. O doğ-
mamış bebeğin ruhsal/zihinsel dünyası da, işte o daha doğmadan şekillenmeye başlıyor. Hem
ataların, ebeveynlerin genetik mirası ve nörobiyolojik doğası, hem de sosyal/kültürel çevrenin
felsefî ve zihinsel mirası, o yeni gelen -evrenin en büyük mucizesi- minik bebeğin beyin/zihin/ruh
sağlığına yön veriyor. Diğer bir deyişle, hem genetik hem de memetik olarak biçilmiş kaftan-
lar, belki de o bebeğe/yeni insan bireyine bol ya da dar geliyor. Peki ya, gen ve çevreyi bir yana
bıraktığımızda ortada ne/kim kalıyor? Bebek/insan bu sürecin neresinde ortaya çıkıyor? İşte bu
zor sorunun yanıtını merak etmemiz bizi bu kitapta bizi bir araya getirdi. Çocuk ve ergenlerin
ruh sağlığı alanında yetki ve sorumlulukları olan -seçkin ve yetkin- bu ekip, ruhun/zihnin sağ-
lığını şekillendiren/yansıtan bu nörobiyolojik ve felsefi etkileşim süreçlerine farklı ve bütüncül
bir açıdan ışık tutmaya çalıştı. En çok da nörobiyolojik etken ve süreçleri, felsefi bir perspek-
tiften yorumlamaya çalışarak, çocuk ruh/zihin sağlığına başka bir boyuttan bakmanın yollarını
aradı.
Bu kitapta pek çok değerli yazı yer alıyor. Ruhtan nörobilime, nörobilimden de yapay beyine psi-
kiyatrinin evrimi, bebeklik döneminde zihin gelişim süreçleri, beyin ve zihnin arayüzü dikkat iş-
levleri, zekâ kavramına nörobilim ve felsefe persfektifinden bakış, çocuk ve ergenlerde özgür
irade ve karar verme süreçlerinin doğası, vb. pek çok konu ele alındı. Nöroçeşitlilik açısından
metakognisyon, Zihin Kuramı, otizm ve benzeri klinik durumlar üzerinde duruldu7. Ayrıca, top-
lumsal cinsiyet, yeme bozuklukları, istismar ve ihmal, sosyal medya kullanım sorunları, vb.
belli başlı klinik durumlar nörobilim ve felsefe perspektifinden incelendi. Psikoterapilerin ve
farmakoterapinin hem nörobiyolojik hem de kozmetik/estetik unsurlarına yer verildi.
Her biri özgün ve güncel, geleceğe ışık tutacak bu yazıları kaleme alan tüm yazar arkadaşla-
rıma yürekten teşekkür ederim.
Sıhhat ve muhabbetle...

Prof. Dr. Koray KARABEKİROĞLU

Editör
Ondokuz Mayıs Üniversitesi Tıp Fakültesi,
Çocuk ve Ergen Ruh Sağlığı ve Hastalıkları AD,
Samsun, Türkiye

.
PREFACE ÖN SÖZ

A baby is born in the minds of parents and society before it is even born. The spiritual/mental
world of that unborn baby begins to take shape even before it is born. Both the genetic heritage
and neurobiological nature of the ancestors and parents, and the philosophical and mental her-
itage of the social/cultural environment shape the brain/mind/mental health of the little baby, the
greatest miracle of the universe. In other words, both the genetically and memetically tailored
caftan may be too loose or too tight for that baby/new human individual. But what/who is left in
the middle when we leave genes and environment aside? Where does the baby/human emerge in
this process? Our curiosity about the answer to this difficult question brought us together in this
book. This eligible and competent team, which has expertise and responsibilities in the field of
mental health of children and adolescents tried to shed light on these neurobiological and philo-
sophical interaction processes that shape/reflect the health of the soul/mind from a different and
holistic perspective. Most of all, by trying to interpret neurobiological factors and processes
from a philosophical perspective, they sought ways to look at child mental health from another
dimension.
This book contains many valuable articles. The evolution of psychiatry from the soul to neuro-
science and from neuroscience to the artificial brain, the developmental processes of the mind
in infancy, the functions of attention as the interface between the brain and the mind, the con-
cept of intelligence from the perspective of neuroscience and philosophy, the nature of free will
and decision-making processes in children and adolescents, and many other topics are dis-
cussed. Metacognition, Theory of Mind, autism and similar clinical conditions were emphasised
in terms of neurodiversity. In addition, certain clinical conditions such as gender, eating dis-
orders, abuse and neglect, social media use problems, etc. were analysed from the perspective
of neuroscience and philosophy. Both neurobiological and cosmetic/aesthetic aspects of psy-
chotherapies and pharmacotherapy were included.
I would like to sincerely thank all my fellow authors who have written these articles, each of
which is original and up-to-date and will shed light to the future.
With good health and affection...

Prof. Dr. Koray KARABEKİROĞLU

Editor
Ondokuz Mayıs University Faculty of Medicine,
Department of Child and
Adolescent Mental Health and Diseases,
Samsun, Türkiye
Çocuk Psikiyatrisinde
Nörobilim ve Felsefe
Neuroscience and Philosophy in Child Psychiatry

İÇİNDEKİLER - CONTENTS

Psikiyatrinin Evrimi: Ruhtan Nörobilime, Nörobilimden Yapay Beyine 1

Evolution of Psychiatry: From Psyche to Neuroscience, from Neuroscience to Artificial Brain
Ali Saffet GÖNÜL, Gözde ÇOLAK

Hayatın Başlangıcında Nörobilim ve Felsefe 6

Neuroscience and Philosophy at the Beginning of Life
Hilal Nur ÇALIK ŞENTÜRK, Nazlı Burcu ÖZBARAN

Beyin ve Zihin Arayüzü: Dikkatin Fenomenolojisi 11

Brain and Mind Interface: Phenomenology of Attention
Koray KARABEKİROGLU

Felsefe ve Nörobilim Bağlamında Zekâ 19

Intelligence in the Context of Philosophy and Neuroscience
Burcu AKIN SARI

Nörobilim ve Felsefe Açısından Özgür İrade: 26

Çocuklukta Gelişimi ve Çocukluk Çağı Ruhsal Bozukluklarındaki Rolü
Free Will According to Neuroscience and Philosophy:
Development in Childhood and Role in Childhood Mental Disorders
Setenay SARIOĞLU, Dilara ÖZDEMİR, Ali Evren TUFAN
Özgür İrade ve Karar Verme Gelişim Süreçlerine Felsefik ve Nörobiyolojik Bakış 31
Review of Development of Will Power and Decision Making from a
Philosophical and Neurobiologic Perspective
Ebru CAN, Şaziye Senem BAŞGÜL

Çocuk Psikiyatri Perspektifinde ‘Düşünmeyi Düşünme’: 38

Metakognisyona Felsefi ve Nörobiyolojik Bakış
In the Perspective of Child Psychiatry ‘Thinking About Thinking’:
A Philosophical and Neurobiological Approach to Metacognition
Berkan ŞAHİN

Nörobilim ve Felsefe Perspektifinden Zihin Kuramı 43

Theory of Mind from the Perspective of Neuroscience and Philosophy
Hurşit FERAHKAYA, Ayhan BİLGİÇ

Otizm Spektrumunda Duyusal İşlemleme ve Sosyal Bilişsel Süreçlerin 48

Nörobiyolojik İlişkisi
Neurobiological Relationship of Sensory Processing and
Social Cognitive Processes in the Autism Spectrum
Sezen KÖSE

Nöroçeşitlilik ve Otizm 54
Neurodiversity and Autism
Rahime Duygu TEMELTÜRK, Birim Günay KILIÇ

Nörobilim Perspektifinden Çocuk İstismar ve İhmali 60

Child Abuse and Neglect from the Perspective of Neuroscience
Abdullah BOZKURT

Toplumsal Cinsiyet Temelli Kimlik İnşası: Ruh-Beden-Zihin Bütünlüğü 66

Gender-Based Identity Construction: Spirit-Body-Mind Integrity
Hilal Nur ÇALIK ŞENTÜRK, Birsen ŞENTÜRK PİLAN, Tezan BİLDİK

Nörobilim Perspektifinden Jacques Lacan’ı Anlamak 72

Understanding Jacques Lacan from a Neuroscience Perspective
Fatih Hilmi ÇETİN, Halit Necmi UÇAR
Bilişsel Çarpıtmalar ve Sosyal Medya Kullanımı: Ergenler İçin Eleştirel Düşünme Rehberi 76
Cognitive Distortions and Social Media Use: A Critical Thinking Guide for Adolescents
Ayşe RODOPMAN ARMAN

Nörobilim Işığında Psikoterapi ve Felsefe Beyni Nasıl Değiştirir? 83

How Psychotherapy and Philosophy Change the Brain in the Light of Neuroscience?
Zehra BABADAĞI

Çocuk ve Ergenlerde Kozmetik/Estetik Psikofarmakoloji 88

Cosmetic/Aesthetic Psychopharmacology in Children and Adolescents
Mehmet Gökşin KARAMAN

Çocuk ve Ergenlerde Yeme Bozukluklarının Nörobiyolojisi 91

The Neurobiology of Eating Disorders in Children and Adolescents
Mahmut Cem TARAKÇIOĞLU, Büşra ARSLAN

Bu kitapta yayımlanan şekil/resimlerin renkli hâli için:

http://www.turkiyeklinikleri.com
 Türkiye Klinikleri

Çocuk Psikiyatrisi

YAYIMLANMIŞ ÖZEL KONULAR - PAST SPECIAL TOPICS

ÇOCUK VE GENÇLİK ÇAĞI RUHSAL HASTALIKLARINDA Editör: Prof. Dr. H. Serpil ERERMİŞ (Ege Ü.T.F.)
İZLEM VE SÜREÇ: PROGNOSTİK FAKTÖRLER VE
ERKEN TEDAVİ YAKLAŞIMLARININ ETKİSİ (2019)

ERGEN BAĞIMLILIĞI (2019) Editör: Prof. Dr. Zeki YÜNCÜ (Ege Ü.T.F.)

OBSESİF KOMPULSİF VE İLİŞKİLİ BOZUKLUKLAR (2019) Editör: Prof. Dr. Elvan İŞERİ (Gazi Ü.T.F.)

ÇOCUK VE ERGENLERDE YEME BOZUKLUKLARI (2020) Editör: Prof. Dr. Mazlum ÇÖPÜR (İstanbul Arel Ü. Sağlık Bilimleri Y.O.)

ÇOCUK VE ERGENLERDE PSİKOPATOLOJİLER VE BİLİŞ (2020) Editör: Prof. Dr. Mehmet Ayhan CÖNGÖLOĞLU
(Sağlık Bilimleri Ü. Gülhane E.A.H.)

YÜKSEK RİSKLİ GRUPLARDA PSİKİYATRİK BOZUKLUKLAR (2021) Editör: Prof. Dr. Neşe PERDAHLI FİŞ (Marmara Ü.T.F.)

ÇOCUK VE ERGENLERDE ÖZGÜL ÖĞRENME BOZUKLUKLARI (2021) Editör: Prof. Dr. Işık GÖRKER (Trakya Ü.T.F.)

ÖZEL GEREKSİNİM VE RUHSAL BOZUKLUKLAR (2021) Editör: Doç. Dr. Şaziye Sanem BAŞGÜL
(Hasan Kalyoncu Ü. İktisadi İdari ve Sosyal Bilimler F.)
Yardımcı Editör: Doç. Dr. İbrahim Selçuk ESİN (Atatürk Ü. SUAM)

ÇOCUK VE ERGEN PSİKİYATRİSİNDE ACİLLER (2021) Editör: Prof. Dr. Osman Talat SABUNCUOĞLU (Marmara Ü.T.F.)

DİJİTAL PSİKİYATRİ (2022) Editör: Prof. Dr. Tezan BİLDİK (Ege Ü.T.F.)

ÇOCUK VE ERGENLERDE BİPOLAR BOZUKLUK; TANIDAN TEDAVİYE (2022) Editör: Prof. Dr. Seher AKBAŞ (Liv Hospital Vadistanbul)

ÇOCUK VE ERGEN RUH SAĞLIĞI ALANINDA BAĞLANMA VE YANSIMALARI (2022) Editör: Prof. Dr. Evrim AKTEPE (Süleyman Demirel Ü.T.F.)

CİNSİYET YELPAZESİNE ÇOK YÖNLÜ BAKIŞ (2023) Editör: Prof. Dr. Burcu ÖZBARAN (Ege Ü.T.F.)

CLIMATE CHANGE: CHILD AND ADOLESCENT HEALTH AND Editör: Prof. Dr. Hatice AKSU (Aydın Adnan Menderes Ü.T.F.)
MENTAL HEALTH (2023) Doç. Dr. Börte GÜRBÜZ ÖZGÜR (Aydın Adnan Menderes Ü.T.F.

ÇOCUK PSİKİYATRİSİNDE NÖROBİLİM VE FELSEFE (2024) Editör: Prof. Dr. Koray KARABEKİROĞLU (Ondokuz Mayıs Ü.T.F.)

YAYIMLANACAK ÖZEL KONULAR - FORTHCOMING SPECIAL TOPICS

NÖROGELİŞİMSEL BOZUKLUKLARDA TANI VE TEDAVİ: SON GELİŞMELER (2024) Editör: Prof. Dr. Özalp EKİNCİ
(Sağlık Bilimleri Ü. Erenköy Ruh ve Sinir Hastalıkları E.A.H.)

ÇOCUK VE ERGENLERDE PSİKOTİK BOZUKLUKLAR (2024) Editör: Prof. Dr. Gül KARAÇETİN
(Sağlık Bilimleri Ü. Bakırköy Prof.Dr.Mazhar Osman Ruh Sağ. ve
Sinir Hast. SUAM)

BEBEKLİKTEN ERGENLİĞE TEKNOLOJİ KULLANIMI VE PSİKOPATOLOJİ (2025) Editör: Prof. Dr. Ömer Faruk AKÇA (Necmettin Erbakan Ü.T.F.)

Özel konuları temin etmek için:

abone.turkiyeklinikleri.com

Ali Saffet GÖNÜLa,
Gözde ÇOLAKa
a
Ege Üniversitesi Tıp Fakültesi,
Ruh Sağlığı ve Hastalıkları AD,
İzmir, Türkiye
Yazışma Adresi/Correspondence:
Ali Saffet GÖNÜL
Ege Üniversitesi Tıp Fakültesi,
Ruh Sağlığı ve Hastalıkları AD,
İzmir, Türkiye
ali.saffetgonul@ege.edu.tr
KAYNAK GÖSTERMEK İÇİN:
Gönül AS, Çolak G. Psikiyatrinin evrimi: Ruh-
tan nörobilime, nörobilimden yapay beyine.
Karabekiroğlu K, editör. Çocuk Psikiyatrisinde
Nörobilim ve Felsefe. 1. Baskı. Ankara: Tür-
kiye Klinikleri; 2024. p.1-5.
Psikiyatrinin Evrimi: Ruhtan Nörobilime,
Nörobilimden Yapay Beyine
Evolution of Psychiatry: From Psyche to Neuroscience,
from Neuroscience to Artificial Brain
ÖZET Ruh kavramının ilk nerede ve nasıl ortaya çıktığı tam olarak bilinmemek ile beraber, insanın ya-
şadığı deneyimlerin (rüya ve trans gibi) ve varoluşsal anksiyetenin bu kavramı ortaya çıkmasında önemli
rol oynadığı düşülmektedir. İnsanı hayvandan ayıran özellikle yüksek bilişsel işlevlerin ruh tarafından
gerçekleştirildiğinin düşünülmesi düalisttik düşüncenin temelini oluşturmuştur. Bilimsel verilerin birik-
mesi ise bir zamanlar ruha atfedilen tüm becerilerin beyin organik yapısı içinde gerçekleştirilebileceği-
nin göstermesi ile ruh kavramına olan ihtiyaç hızla azalmıştır. Bugün ise bu becerilerin bir kısmı
kendinden öğrenebilen sistemler ile gerçekleştirilmeye çalışılmaktadır. Ancak bu sistemleri beyni taklit
etmesinden çok beynin çalışması sırasında gerçekleştirdiği hataları yapmaması önemlidir.
Anahtar Kelimeler: Psikiyatri; beyin; yapay zeka; ruh
ABSTRACT Although it is not known exactly where and how the concept of the soul first emerged, it
is thought that human experiences (such as dreams and trances) and existential anxiety played an im-
portant role in the emergence of this concept. The idea that especially the higher cognitive functions that
distinguish humans from animals are performed by the soul has formed the basis of dualistic thought. The
need for a concept of the soul has rapidly decreased as the accumulation of scientific data has shown that
all abilities once attributed to the soul can be realized within the organic structure of the brain. Today, it
is being attempted to realize these abilities through self-learning systems. However, it is important that
these systems do not make the same mistakes that the brain makes during its work, rather than imitating
the brain.
Keywords: Psychiatry; brain; artificial intelligence; psyche
Y
irmi birinci yüzyılda yaşamanın (olumsuz tarafları dikkate almaz isek) belki de
en keyifli yanlarından biri pozitif bilimlerin getirdiği bilgi birikimini kolaylıkla
ulaşabilme imkanıdır. Son 25 senededir internet üzerinden neredeyse her türlü
bilimsel bilgiye ulaşabilmekteyiz.* Eldeki bu imkân, eskiden sadece konu üzerinde derin
araştırmalar yapan kişilerin elde edebileceği bilgilerin topluma yayılımını sağlamıştır. En
çok ilgi çeken ve araştırılan konular arasında insanın kökeni ve onu diğer canlı türlerin-
den ayıran ve yükselmesine neden olan özellikler yer almaktadır. Bu ilgi varoluşsal bir
endişenin sonucunda olabileceği gibi geçmişte (tarihte) yapılan hataların yeniden yapıl-
masına engel olma ve insan olmanın getirdiği dezavantajları yenme çabası olarak da gö-
rülebilir. İnsanı diğer hayvanlardan ayıran özellikler arasında, zekâsı, serbest irade ile
karar verebilme kabiliyetleri, vicdanı; en çok ilgi çeken, en fazla araştırılan ve tartışılan
konular olmuştur. İnsanın yükselişinin temelinde pek çok farklı kolektif beceri bulun-
maktadır. Bunlar arasında aileden (yakınların oluşturduğu küçük gruptan) millet (doğ-
rudan kan bağının olmadığı büyük bir gruba) olabilme becerisine, sosyal hayatın
kurulmasına, kültür oluşturma becerisine, yazılı kurallar (hukuk) oluşturmaya kadar bir
* Burada gerçek anlamda bir bilimsel araştırmadan bahsediyoruz. Rastgele arama motorundan yapılan hızlı aramalardan bahsetmiyoruz.
1
• Pediyatrik hastalarda otistik bozukluk ile ilgili
irritabilitenin tedavisinde,
• 13-17 yaş ergenlerde şizofreni,
tedavisinde endikedir.
T245969

Endikasyonlar İgnis Kısa Ürün Bilgisi’nden alınmıștır.

KÜB için
QR kodu
okutunuz
Ali Saffet Gönül ve ark.
çok özel kabiliyet bulunmaktadır.1 Her ne kadar bu konu-
larda pek çok fikir ve bilgi var ise de bunları bir araya ge-
tirip toparlayabilecek olan tek bir bilim dalı yoktur.
Antropoloji den sosyolojiye, psikolojiden nörobilime pek
çok bilim dalı insanı insan yapan özellikleri anlamaya ça-
lışmaktadır. Ancak, bu bilim alanlarından farklı olarak sa-
dece psikiyatri insanın en saf halini incelemektedir.
Psikiyatri* bilinen ilk insanın, aklını yansıttığı ve ruh ola-
rak adlandırdığı ve genellikle insanı insan yapan özellik-
leri barındırdığı iddia edilen varlık/özün normal ve anormal
haline incelemeyi hedef edinmiştir. Bugün hayatımızda ve
kültürlerde önemli bir yer tutan din olgusu da ruh ile ya-
kından ilişkilidir. Bu yazıda ruhun evriminden bahsedece-
ğiz ama aslında bahsedeceğimiz zihnin (mind) kavramsal
evrimi olacaktır. Bu evrim sürecinin görünen son halkası,
kendisi evrim ile gelişen insanın artık kendi evrimi yön-
lendirmek amacı yeni zihinler yaratma çabasıdır.**
RuH KAvRAmı vE GELİşİmİ
İlk ruh kavramının nasıl ortaya çıktığı ve kullanıldığı ile
ilgili net bir bilgimiz yoktur ancak Fransa’nın Dordogne
bölgesindeki mağaralarda 17000 yıl önce çizilmiş uykuda
rüya sırasında ruhun bedenden ayrılıp başka yerlere gittiği
şekilde yorumlanabilecek çizimlere denk gelinmiştir. Ben-
zer düşünce eski mısırdan Avustralya yerlilerinin kültürüne
kadar pek çok farklı eski inanışta bulunmaktadır. Bu
durum, yaşanan bir hissi açıklanma ihtiyacı sırasında pri-
mitif ruh kavramının oluşmasına neden olmuş olabilir. Ruh
kavramına yok olma/varoluşsal anksiyetenin de katkıda bu-
lunduğu aşikârdır. En basit hali ile ruh, beden haricinde va-
rolan ve kendi tecrübeleri olabilen bir öz olarak
tanımlanabilir. Bugünkü anlayışın kökenleri muhtemelen
Eski Yunan’a dayanmaktadır.2 Yunancadaki “Psyche”-ruh
kavramını ve aynı zamanda metamorfozu (genellikle kele-
beklere atıf yapılarak) da tanımlamaktadır. Bu metamor-
foz, insanın değişimine işaret etmektedir ve kişi kendini
geliştirdikçe daha erdemli (virtuous) - güzel hale gelmek-
tedir. Sokrates, kişinin temel hedefinin bu olması gerekti-
ğini belirtmektedir. Bu yaklaşım, kişi için bedenin
yaşlanmasına rağmen aklının gelişiminin önemine işaret
ederken, nispeten aklı (zihin) bedenden ayırmaktadır. So-
krates’in öğrencisi Plato, ruhu yaşamın en temel yapısı, fi-
ziksel varlığından (bedenden) öncesinde ve sonrasında
devam eden olgu olarak tanımlamıştır. Phaedo’deki diya-
* Bugünkü psikiyatrinin ruhu araştırmadığı aşikârdır. Ancak, yazının bu aşamasında antik
yaklaşımdan yola çıkılacağı için bu yönde bir yazımda bulunduk.
** Aslında zihinleri yaratmak veya kontrol etme fikri yeni bir şey değildir. Zihni kontrol
etmek, insanların çok eskiden beri farklı yöntemler ile gerçekleştirmek istedikleri tanrısal
bir istektir. Ancak şimdi zihin kontrolünden çok, zihne yakın ürünler için gerekli teknolo-
jiyi geliştirmeye çalışmaktadır.
2
Psikiyatrinin Evrimi: Ruhtan Nörobilime, Nörobilimden Yapay Beyine
loglarında ruhun ölümsüz olduğundan ve sonsuz dünyaya
ait olduğundan bahseder. Ruhu 3 bölüme ayırır. Mantıklı
olan kısmı, duygular ile ilişkili spirit-nefes, nefsi*** kısım
ve iştah (fiziksel ihtiyaç) kısmı. Plato’nun bu bölümlemesi,
ruhun bugünkü nörobilimin araştırdığı temel öğeleri (karar
verme, emosyon ve somatik uyarım) içermektedir. Aristo-
teles ise ruhun yaşamın bir formu-parçası olduğu ve bü-
yüme, hareket ve çoğalma gibi işlevleri ile hayatın kaynağı
olduğunu iddia etmiştir. Stoacılar ise ruhun bedenden daha
farklı bir yapıda olduğunu, hareket ve algı gibi işlevlerinin
yanında erdem ve yaşamı anlamaya yaradığını düşünmüş-
lerdir. Epicuryanlar ise ruhun atomlardan (parçalanamaz
en küçük parça) oluştuğunu ve ölümden sonra atomlara ay-
rıldığını düşünmüşlerdir. Her ne kadar tüm düşünceler
beden-zihin ayrımına işaret ederken, ruhun bedendeki yeri
hakkında en net yorumu Aristoteles yapmış ve onu kalbin
içinde (sıcak nokta) olarak tanımlamıştır.3 Bu düşünce tarz-
larında dikkate alınan en önemli nokta ruhun bedenden hi-
yerarşik olarak daha üst bir fenomen olması ve bedeni
yönetmesidir. Ancak, hastalıklar veya anormal davranışlar
söz konusu olunca monizme (teklik) yakın bir görüş hâ-
kimdir. Bu görüşün en net örneği ise Bergamalı Galen
(129-216) tarafından iddia edilen ve yüzyıllarca batı tıbbı-
nın temelini oluşturan görüştür. Bedendeki sıvıların den-
gesi insanın karakterini belirlerken, bu dengenin 4 temel
sıvıdan birinin lehine veya aleyhine bozulmasının akıl sağ-
lığı etkilediğini iddia etmiştir. Galen’in yaklaşımı insanın
duygu ve davranışını metafizik**** bir dünyadan daha be-
densel öğelere taşıması açısından önemlidir.
Hz. İbrahim’in tanrı inancından köken alan dinlerde
ruh konusunda benzerlikler vardır. Hem İslam’da hem de
Hristiyanlıkta ruh, fiziksel bedene can veren olgudur. Ya-
ratana yakınlık ise nefes-nefs ile ilişkilidir. İnsan hayatı iki
nefes (ilk ve son nefesler) arasında geçmektedir. Yaratanın,
Adem’i yarattıktan sonra kendi ruhundan üflemiş olması,
ruhu (yaratanın nefesinden dolayı) kutsal hale getirmekte-
dir (Hicr suresi, ayet 29). Üçlü yapı (ruh, nefs, beden) Hris-
tiyanlıkta belirgin iken, İslamiyet’te dual yapı (ruh-beden)
daha belirgindir. Ruh kavramı, teolojik açıdan her iki dinde
derinlemesine tartışılmış ise de netleşme oluşmamıştır.4 Bu
nedenle genel anlamda dual (ikili) düşünce yapısı hâkim ol-
muştur. Netleşmeyen diğer bir konu kutsal olan bir olgu-
nun hastalanmasıdır. Bu nedenle pek çok teolojiye ruhun
hastalanmasının mümkün olmadığını ve ortaya çıkan tab-
loların aslen bedenin izdirabı olduğunu iddia eder.
*** İslam Ansiklopedisinde nefis ve nefes tanımları birine benzer ama ayrıntıda ciddi fark-
lar gösterebilen kavramlardır (Bakınız Gazali’nin tanımına). Bu yazıda nefes-nefs, spirit
karşılında kullanılacaklardır.
**** Aristoteles’in kullandığı anlamda değil, bugünkü yaygın kullanılan anlamında
kullanılmıştır.
Ali Saffet Gönül ve ark.
AYDıNLANmA DÖNEmİ,
ZİHİN-BEDEN DÜALİZmİNDEN,
BEYİN-ÇEvRE ETKİLEşİmİNE
17. yüzyıldan itibaren aydınlanmanın etkisi Avrupa’da
iyice hissedilmeye başlamış olmasına rağmen ruh kavra-
mında yaklaşım eski düşünleri sadece sistematik hale ge-
tirme ile sınırlı kalmıştır. Bu alanda en önemli etkiyi
Fransız matematikçi ve filozof Rene Descartes (1596-
1650) yapmıştır. Descartes’e göre fiziksel olmayan ruh dü-
şünüp, karar verebilirken, beden fiziksel prensipler
doğrultusunda ruha uymaktadır. Ölüm sonrası ruh beden-
den ayrılabilirken, ruhun işlevleri bedenin (genellikle beyin
ve diğer sinir sistemi) arızaları sonucunda dışa yeterli yan-
sıyamayabilir. Dolayısıyla Descartes’e göre psikiyatrik
hastalıklar ruhsal bir problemden değil, bedenden ve onun
ruh ile ilişkisinin bozulmasından kaynaklanmaktadır. Tho-
mas Willis (1621-1675) ruhun altındaki yapıların (bede-
nin), ruhun iradesine karşı güçlü bir direnişi ve hayvani
duyguların öne çıkması ile psikiyatrik hastalıkların oldu-
ğunu iddia ederken, John Locke (1646-1704) beyin veya
sinirlerde hasar olmadan zihnin (mind) bozulmasına işaret
etmektedir.5 Bütün bu tartışmalar sırasında 3 ilişkili ama
farklı kavram karşımıza çıkmaktadır. Ruh, beyin ve zihin.
Zihin bozuklukları (mind disorders), genellikle çevre şart-
ları ile oluşan yanlış düşünceler sonucunda ortaya çıkmış
hastalıklar anlamına gelmektedir ve temel olarak beyin ve
sinir sisteminde belirgin bir bozukluk olmadığını kabul
eder. O dönemde zihin bozuklukları olarak adlandırılan kli-
nik tablolar yılar sonra paradoksal olarak nevrotik hasta-
lıklar olarak isimlendirilmişlerdir.
William Cullen (1710-1790), tüm zihinsel işlevleri
beyindeki aktivitelere bir sistem içinde bağlı olabilece-
ğinden öneren kişidir. Cullen’ın bu düşünceleri o yıllarda
devam eden zihin-ruh tartışmaları arasında unortodoks bir
yaklaşım olarak dikkate çekmektedir. İskoçyalı bir tıp in-
sanı ve kimyacı olan Cullen, psikiyatrik hastalık ile beyin
(sinir sistemi) işlev bozukluğu arasındaki ilişkinin net ola-
rak yeterince gösterilememesinin nedenini beyin işlevle-
rini hücresel bazda anlamamızdaki eksikliklerden
kaynaklanmasına bağlamaktadır.5 Her ne kadar Cullen’ın
adı bugünkü psikiyatriye yön veren insanlar arasında geç-
mese bile öğrencilerinden Benjamin Rush; Amerikan Psi-
kiyatrisinin babası olarak anılmaktadır ve Cullen’ın etkisi
belirgin derecede Rush’ta izlenmektedir. Cullen’ın üze-
rinde etkisi olduğu diğer isim ise Fransız Psikiyatrist Phil-
lipe Pinel’dir. Pinel, Cullen’ın “Synopsis Nosologiae
Methodicae” hastalık sınıflandırmasını Fransızcaya çevir-
miştir. Pinel’in psikiyatrik tabloları bir hastalık olarak ta-
nımlaması ve sınıflanması, onun sonradan hastalara insani
3
Psikiyatrinin Evrimi: Ruhtan Nörobilime, Nörobilimden Yapay Beyine
yaklaşımın önderi olarak anılmasını sağlayacak hamleleri
yapacak düşünce sisteminin gelişmesini sağlamıştır.6 Bu
sayede hastalar zincirlerinden ve kapalı alanlardan kurtul-
muşlardır. Sonuç olarak Pinel psikiyatrik hastalıkların ah-
laki bir çöküşün ya da kutsal bir cezalandırma olduğu ile
ilgili yaklaşım önemli ölçüde yıkılmasında rol oynamış-
tır.
Yukarıdaki kişi ve akımların etkisi, bu duruma ek ola-
rak beyinin nasıl çalıştığı ile ilgili bilginin azlığı nedeni ile
zihin, bir sibernetik* yaklaşım içinde hastalığın merkezi
olur iken, zihni yaratan organ olan beyin ihmal edilmeye
başlanmıştır. Her ne kadar Freud da dahil pek çok kişi psi-
kiyatrik hastalıklar ile beyin arasında ilişkiyi kurmak için
çaba göstermiş ise de 20. Yüzyılın ikinci yarısına kadar
önemli bir adım atılamamıştır. Ancak, ruh kavramı artık
önemli ölçüde geride kalmaya başlamış, onun yerini zihin
almıştır. Ancak, zihin, ruhun aksine kutsal bir anlam taşı-
mamaktadır. Zihin kavramındaki en önemli sıkıntı, zihni
oluşturan temel yapı ile ilgili kuramsal karmaşadır. Zihin
denilerek ruh-beden ikileminden nispeten uzaklaşılmasına
rağmen, halen zihinsel işlevlerin nasıl oluştuğu sorusu ce-
vaplanamamıştı. 19.yüzyılın ikinci yarısında yaşanan bir
olayın kahramanı Phineas Gage, ve sonrasında onun klinik
durumunun incelenmesi zihin beyin tartışmasında önemli
bir çıkış yolu sağlamıştı.7 Gage, çalıştığı demiryolu inşaa-
tında yaşanan bir kaza sonucunda demir bir çubuk göz çu-
kurunun altından beynin sol frontal lobunu dik olarak
saptanmış ve frontal kemiğin dorsal kısmından çıkmıştır. O
günkü imkanlar ile hayatta kalması beklenmeyen Gage, ya-
şamına devam etmiş ama karakterinde belirgin değişiklik-
ler gözlenmiştir. Bu değişikliklerin önemli bir kısmı, karar
verme, ahlaki tutumlar gibi önce ruha daha sonra zihne at-
fedilen değişiklikler olduğu dikkat çekmiştir. Yıllar içinde
bu vaka çok daha yoğun incelenmiş ve benzeri vakalar ya-
yınlanmıştır. Bütün bu çalışmaların sonunda karar verme,
planlama, empati gibi süreçler için beynin nöral sistemle-
rinin yeterli olduğu anlaşılmıştır. 2000’li yıllarda başlaya-
cak olan fonksiyonel manyetik rezonans görüntüleme
(fMRI) çalışmalarında önce bilim dünyası kendisini beyi-
nin işlevleri sonucunda zihnin oluştuğu fikrine hazırlamış-
tır.
Yirminci yüzyılda başlayan diğer bir tartışma ise
insan olmak için sadece beyin yeterli mi sorusudur. Bu du-
rumda beynin bir kavanoza koyup, gerekli maddeler ile ya-
şamasını sağlayarak; elektrodlar üzerinden bilgisayara (ya
da diğer bir bedene) bağlamak yaşam için yeterli olabilir
mi? Hilary Putnam tarafından felsefi bir soru olarak soru-
* Biyolojik ve sosyal sistemlerde nedensel faktörlerin ve geribildirimlerin sürekli karşılıklı
etkileşimi.
Ali Saffet Gönül ve ark.
lan bu durum sonraki dönemde çokça tartışılmış ve popü-
ler kültüre (Matrix, Transcendence vb gibi kült filmlere)
esin kaynağı olmuştur.8 Aslında buradaki temel unsur, basit
bir yaşam değil, bilinçlilik halinin oluşmasıdır. Bilinç ba-
sitçe kendinin ve çevrenin farkında olma halidir. Beynin
çalışması ve bilinç oluşturabilmesi ile ilgili olarak bir be-
dene olan ihtiyacını en net olarak somatik marker hipotezi
ileri sürmüştür. Her ne kadar sonradan bazı eleştiriler alan
somatik marker hipotezinin kökenini James-Lange tara-
fından emosyonun oluşma teorisine gitmektedir. Bugünkü
bilgilerimiz beynin bedenden sürekli geri bildirim aldığını
ve bu şekilde hem gelişme sürecini tamamladığı hem de
emosyon oluşturma ve karar verme süreçlerini yönetebil-
diğini göstermektedir. Sonuç olarak beynin hem gelişim
döneminde hem de daha sonrasında bir bedene* ihtiyacı
vardır. Her ne kadar bu konuda geniş bir literatür var ise de
iki olgu dikkat çekicidir. Birincisi kasların hareket ile üret-
tiği nörotrofik faktörler nöral sağlık ve işlevsellik için
önemlidir.9 Diğeri ise insanın evrimi sırasında 4 ayaktan 2
ayağa geçerken (homo erektus) beyinin yaklaşık 300 cc bü-
yümesidir. Bu dik durma ile ilişkili gibi görünüyor olsa da
homo erektusun zihinsel becerilerine önemli katkı sağla-
dığı düşünülmektedir.10
İster Zihin-beden ikilemi diyelim, ister ilişkisi, bu iki-
liye bir faktör daha eklenmiştir ki o da çevredir. Çevre hem
zihin hem de bedeni etkileyen önemli bir faktördür. Georg
Northoff, insanın zihinsel sürecinin kendisini çevreden ayı-
rarak kendilik sürecini yaratabilmesini önemli bir kabili-
yet olarak görmektedir.11 İnsanın, kendisini (self) diğer
nesnelerden ayırabilmesi önemli bir becerisidir. Ancak, ge-
rektiğinde ya da ihtiyaç duyduğunda kendisinden daha
büyük olgular ile bir olabilmesi ise yine önemli başka bir
kabiliyetidir. Bu süreç insan zihninin en önemli becerile-
rinden sosyal kültürden dine kadar pek çok olgunun oluş-
masını sağlayan “aşkınlık-transcendence” becerisinin
(felsefede düşüncesini**) nörobiyolojik açıklaması için bir
çıkış olabilir.
BEYİN GÖRÜNTÜLEmE vE
BÜYÜK BEYİN PROjELERİ DÖNEmİ
21. yüzyılın hemen başında bilgi işleme teknolojilerindeki
gelişmeler sayesinden insana özel atfedilen neredeyse tüm
beyin işlevleri fMRI ile araştırılmıştır. Karar verme, ahlaki
ikilemler, sosyal dışlanma, spiritüalizm gibi normal işlev-
lerin dışında psikiyatrik hastalıklarında beynin hangi alan-
larındaki sorunlardan kaynaklandığı anlaşılmaya başlan-
* Bedenin ve beynin beraber evrimleştiği unutulmamalıdır.
** mevlana’nın mesnevisi en iyi örneklerden biridir.
4
Psikiyatrinin Evrimi: Ruhtan Nörobilime, Nörobilimden Yapay Beyine
mıştır. Beynin işlevlerinin daha net izlenmesi, insanı ruh
ile tanımlanma ihtiyacını en azından bilimsel dünyada
azaltmıştır. Bununla beraber insan beyninin çalışma pren-
sipleri hala net değildir. Bunu çözmeye yönelik Human
Brain Project, Human Connectome Project (HCP) gibi
büyük bütçeli projeler oluşturulmuş ve özellikle veri bili-
minden çok sayıda araştırmacı bu yönde farklı teoriler (graf
teori vb) kullanarak açıklamalar geliştirmeye çalışmakta-
dırlar.
Beyin görüntüleme çalışmalarının çok fazla veri üret-
mesi hem bir avantaj hem de bir dezavantajdır. Sadece
tek bir beyin bile incelenmesi sırasında binlerce voksele
bölünür ve her bir vokselden veri elde edilir. Buna 20-40
dk süren bir olaya ilişkin ve dinlenme durumu çekimi
dahil olduğunda veri miktarı 400-800 kez artar. Bu kadar
büyük bir veriden gruplar arası fark veya öngörücü (pre-
dictor) elde zordur. Diğer yandan bu kadar çok veri bir
klinisyen için anlama açısından zorluklar çıkartırken veri
bilimci için bir hazinedir. Makine öğrenme modelleri için
bu büyük veriler temel kaynak oluşturmakta ve farklı
yöntemler ile odaklanan araştırma sorularına cevaplar
aranmaktadır. Bu nedenle dünyada büyük veri için kon-
sorsiyumlar kurulmuştur. ENIGMA bunlar içinde en
büyük olandır, beyin yapı ve işlevleri ile genlerin etkisi
araştırmaktadır. HCP, beyindeki bağlantısallıkları araş-
tırmaktadır. Bilgi teorisyenleri çoklu beyin alanlarının
nasıl bilgi ürettiği hakkındaki bilgilerimizi arttırmakta-
dırlar. Bu sayede beynin bilgi işleme ve karar verme me-
kanizmalarını, yüksek bilgi işleme gücünü daha iyi
anlamaktayız.
Konsorsiyumların büyük verilerine rağmen psikiyat-
rik hastaların görüntüleme yöntemleri ile tanı konması
maalesef arzu edilen noktaya gelememiştir. En yüksek
oranda tanı konulan Alzheimer hastalığının erken döne-
minde bile bu oran %80-90 arasında kalmaktadır. Şizofre-
nide ise bu oran %70-85 arasında değişirken depresyonda
değerler daha düşüktür.12 Bu düşük değerler nedeni ise
halen beyin görüntüleme yöntemlerinin Alzheimer*** ha-
ricinde bireysel yanı koymak için yeterli oranda gelişme-
miş olmasıdır. Elde edilen bu oranlar genellikle aynı
popülasyonun test edilmesi ile elde edilmekte farklı popü-
lasyonlarda ise bu oran daha da düşmektedir. Beyin gö-
rüntüleme ile tanı konması hedeflenen diğer bir grup ise
riskli gruplardır. Hastalık başlamadan önce tanı koyma
fikir heyecan uyandırmaya devam etse de halen arzu edilen
hedeften uzaktayız.
*** Alzheimer hastalığında yeni geliştirilen ilaçlar için özellikle fayda görebilecek hastaları
öngörülmesi amyloid PET ile sağlanmaktadır.
Ali Saffet Gönül ve ark.
YAPAY ZEKADAN YAPAY BEYİNE
Yapay zeka ve onun ile ilişkili onlarca kelime son 5 yıl
içinde hayatımıza hızlaca girdi (büyük dil modelleri, derin
öğrenme, yapay sinir ağları, destek vektör makineleri
gibi). Kolayca ulaşılabilen GPT, BING, Bard Al gibi di-
yalog ortamları yaşanan süreci daha hızlandırmaktadır.13
Sohbet edilecek bir yapay zeka robotu yapabiliyorsak,
yapay bir beyne ne kadar uzakta olabiliriz? Bu sorunun
bir cevabı olduğundan emin değiliz. Çünkü beynin ça-
lışma prensiplerine baktığımız önemli ölçüde olaylar ya-
şanırken, o anki durumdan daha fazla gelecek ile bir ilgili
tahminlerden oluşan bir varsayımlar matrisi üzerinden ha-
reket etmekte olduğunu görüyoruz. Bu matrisin sinir hüc-
relerinin temel çalışma prensiplerine uyduğunu
görmekteyiz. Yani beyin sürekli geleceği (milisaniyeler-
den saniyelere uzanan) tahmin (prediction) ederek çalış-
maktadır.14 Bunu yaparken sistemik olarak varolan bilgiyi
denetlemekte ve güncellemektedir. Bu süreç yaşanırken
beyin kompütasyonel olarak hata kabul edilecek işlemler
de gerçekleştirmektedir ki bunlar hayata günlük hayatı-
mızda bazen sakarlık veya hata bazen de yaratıcılık olarak
geçmektedir. Hatalar daha çok hızlı karar (sistem I) verir-
ken yapılırken; daha dikkatli ve uzun dönemlerde (sistem
II) daha doğru kararlar verebilmekteyiz.15 Ancak, hızlı ka-
rarlar hayat kurtarabilirken, yavaş kararlar almak daha
fazla enerji tüketimine neden olmaktadır. İnsan beyninin
böyle bir hata-hız dengesinde olduğunu bile ancak son 30
yılda anlayabildik.
Yapay zeka ise, var olan bilgiyi kullanarak sonraki
adımı gerçekleştirmekte ve algoritmalara sadık kalmakta-
dır. Bu algoritmalara rağmen yapay zekanın yaklaşık %5-
KAYNAKLAR
1. Snyder-mackler N, Burger jR, Gaydosh L, Belsky DW. “Social determinants of health
and survival in humans and other animals,” Science. 2020;368(6493):1-12. doi:
10.1126/science.aax9553.
2. H. Lorenz, “Ancient Theories of Soul,” Oct. 2003, Accessed: jan. 29, 2024. [Online]. Avail-
able: https://plato.stanford.edu/entries/ancient-soul/?ref=subanima.org
3. Santoro G, Wood mD, merlo L, Anastasi GP, Tomasello F, Germanò A. The anatomic lo-
cation of the soul from the heart, through the brain, to the whole body, and beyond: a
journey through Western history, science, and philosophy. Neurosurgery. 2009;65(4):633-
43; discussion 643. doi: 10.1227/01.NEu.0000349750.22332.6A.
4. miner m, Ghobary B, Dowson m, Proctor m-T. Spiritual attachment in ıslam and Christi-
anity: Similarities and differences. mental Health, Religion & Culture. 2014;17(1):79-
93.doi: 10.1080/13674676.2012.749452.
5. Kendler KS, Tabb K, Wright j. The Emergence of Psychiatry: 1650-1850. Am j Psychia-
try. 2022;179(5):329-35. doi: 10.1176/appi.ajp.21060614.
6. Kendler KS. Philippe Pinel and the foundations of modern psychiatric nosology. Psychol
med. 2020;50(16):2667-2672. doi: 10.1017/S0033291720004183.
7. Damasio H, Grabowski T, Frank R, Galaburda Am, Damasio AR. The return of Phineas Gage:
clues about the brain from the skull of a famous patient. Science. 1994;264(5162):1102-5. doi:
10.1126/science.8178168. Erratum in: Science 1994;265(5176):1159.
5
Psikiyatrinin Evrimi: Ruhtan Nörobilime, Nörobilimden Yapay Beyine
20 halüsinasyon gördüğünü (hata yaptığını) izlemekteyiz.
Halbuki yapay zekadan insan zihninin aksine hata yapma-
sını istemiyoruz. Kısaca yapay zekadan ve ilgili sistemler-
den hatasız çalışan bir sistem olmasını beklemekteyiz. Bu
nedenle kendimizden daha iyi işleyen sistemlere ihtiyacı-
mız var iken, insana en doğal hali ile yaklaşan sistemlere
gerçek anlamda ihtiyacımız bulunmamaktadır. Dünya üze-
rinde 10 milyar insan var iken yeni insanları oluşturmanın
anlamı bulunmamaktadır. Bununla beraber hata payının
düşük olduğu özel sistemlere ihtiyacımız vardır. Bu sis-
temlerin öğrenirken bizler gibi hata yapması arzu ettiğimiz
bir durum değildir. Olaya bu şekilde baktığımızda insan
beyninin aynısını yapmak akademik ve felsefi bir uğraş ol-
manın ötesinde endüstrinin temel hedefi olmayacaktır.
SONuÇ
İnsanın kendini anlama çabası ile başlayan binlerce yıllık
serüvenimiz, son yıllarda farklı bir yola girmiştir. Eskiden
insanı anlamak için kendi beynimizi araç olarak kullanır-
ken bugün insanı ve beynini anlamak için farklı teknolojik
aracıları kullanıyoruz. Bundan daha önemlisi öngörülebi-
lir sonuçlar için kompütasyonel yaklaşımlar içindey iz. Bu
yaklaşımlar bize yapay zekayı geliştirme şansı tanıdı. Şu
anda ise insan olmanın getirdiği dezavantajları yenmek için
bu yeni zeka türünü kullanmaya çalışıyoruz. Teknolojideki
diğer gelişmeleri de dikkate alırsak (geliştirilen protesttik
cihazlar) insan bir sonraki evrimine hibrit (makine-insan
birleşimi*) sürecine giriyor olduğunu görebiliriz.
* Apple CEO’su Tim Cook, bu durumu “telefonlar artık elimizin, bedenimizin bir uzantısı
oldu” şeklinde tanımlamıştı. Hibrit yaşam için fiziksel birleşme değil entegresyon bile
yeterli olmaktadır.
8. Putnam H, “meaning and Reference,” The journal of Philosophy.1973;70(19): 699-711.
doi: 10.2307/2025079.
9. Pedersen BK. Physical activity and muscle-brain crosstalk. Nat Rev Endocrinol.
2019;15(7):383-92. doi: 10.1038/s41574-019-0174-x.
10. Lieberman DE. “Four Legs Good, Two Legs Fortuitous: Brains, Brawn, and the Evolution
of Human Bipedalism”. https://scholar.harvard.edu/files/dlieberman/files/2010g.pdf
11. Qin P, Wang m, Northoff G. Linking bodily, environmental and mental states in the self-A
three-level model based on a meta-analysis. Neurosci Biobehav Rev. 2020;115:77-95.
doi: 10.1016/j.neubiorev.2020.05.004.
12. Coutts F, Koutsouleris N, mcGuire P. Psychotic disorders as a framework for preci-
sion psychiatry. Nat Rev Neurol. 2023;19(4):221-234. doi: 10.1038/s41582-023-
00779-1.
13. Cheng SW, Chang CW, Chang Wj, Wang HW, Liang CS, Kishimoto T, et al. The now and
future of ChatGPT and GPT in psychiatry. Psychiatry Clin Neurosci. 2023;77(11):592-6.
doi: 10.1111/pcn.13588.
14. Friston K, “Computational psychiatry: from synapses to sentience,” mol Psychiatry.
2022;28(1):1-13. doi: 10.1038/s41380-022-01743-z.
15. Heukelom F. “Kahneman and Tversky and the Origin of Behavioral Economics.”
Rochester, NY. 2007. doi: 10.2139/ssrn.956887.
 Hayatın Başlangıcında Nörobilim ve Felsefe
Neuroscience and Philosophy at the Beginning of Life

Hilal Nur ÇALIK ŞENTÜRKa, ÖZET Bilinç; en yalın anlamıyla ‘bir durum ya da halin bilinçli olarak öznesi olma’ durumu, insanlar
için yüzyıllardır süregelen bir tartışma konusudur. Bilinç kavramının tartışmaya en açık kısmı fenome-
Nazlı Burcu ÖZBARANa
nal bilinç kavramıdır. Bu kavram kişinin birincil şahıs olarak yaşadığı algı deneyimlerini ifade eder. Bi-
lincin ve özellikle fenomenal algının ne olduğu tartışmaları hala gündemde olmakla birlikte; eğer bilincin
a
Ege Üniversitesi Tıp Fakültesi, var olduğunu kabul edersek nasıl ortaya çıktığı ve geliştiği de tartışılabilir. Bu açıdan tarihte geriye gidip
Çocuk ve Ergen Ruh Sağlığı ve bilincin evrimini incelemek mümkün olmasa da yeni oluşan bir insan organizmasını fetal yaşamdan iti-
Hastalıkları AD, baren takip edebilmek mümkündür. Bu bölümde insan bebeklerinin nöronal gelişimleri incelenirken
İzmir, Türkiye hangi aşamalarda fenomenal bilinç kavramının ortaya çıktığı, bebeklerin dünyayı algılamalarının nasıl
olduğu, bebeklerdeki öz bilinç kavramı; kısaca ‘bebek olmanın nasıl bir şey olduğu’ tartışılmıştır.
Yazışma Adresi/Correspondence:
Hilal Nur ÇALIK ŞENTÜRK Anahtar Kelimeler: Bilinçlilik;sinir bilim; felsefe
Ege Üniversitesi Tıp Fakültesi,
Çocuk ve Ergen Ruh Sağlığı ve
Hastalıkları AD, ABSTRACT Consciousness; In its simplest meaning, 'being the conscious subject of a situation' has
İzmir, Türkiye been a matter of debate for people for centuries. The most controversial part of the concept of con-
hilalcalik96@gmail.com sciousness is the phenomenal consciousness. This concept refers to the perception experiences that a
person has. Although the debates about what consciousness and especially phenomenal perception are
still on the agenda; If we accept that consciousness exists, it can be discussed how it emerged and de-
veloped. In this respect, although it is not possible to go back in history and examine the evolution of con-
sciousness, it is possible to follow a newly formed human organism from fetal life. In this chapter, while
examining the neuronal development of human babies, at what stages the concept of phenomenal con-
sciousness emerges, how babies perceive the world, the concept of self-consciousness in babies; Briefly,
'what it is like to be a baby' was discussed.

Keywords: Consciousness; neurosciences; philosophy

FELSEFEDE BİLİNÇ PROBLEMİ

KAYNAK GÖSTERMEK İÇİN:
Çalık Şentürk HN, Özbaran NB. Hayatın baş-
langıcında nörobilim ve felsefe. Karabekiroğlu
K, editör. Çocuk Psikiyatrisinde Nörobilim ve
Felsefe. 1. Baskı. Ankara: Türkiye Klinikleri;
2024. p.6-10.
B
ilinç; en yalın anlamıyla ‘bir durum ya da halin bilinçli olarak öznesi olma’ du-
rumu, insanlar için yüzyıllardır süregelen bir tartışma konusudur.1 Filozoflar bi-
linç problemi alanına bilimden çok daha önce adım atmışlardır. Bilinç kavramı
kimi zaman ‘Nefs’, kimi zaman ‘Psykhe’ kimi zaman ‘Nous’ olarak karşımıza çıkmış-
tır. Tarihte beden ile zihin birlikte ve kompakt bir yapı gibi ele alındığı gibi düalist bir
bakış açısı ile bedenden tamamen bağımsız şekillerde de ele alınmıştır.2
Bilinç kavramının tartışmaya en açık kısmı fenomenal bilinç kavramıdır. Bu kav-
ram kişinin birincil şahıs olarak yaşadığı algı deneyimlerini ifade eder. Burada kastedi-
len fenomenal algı kavramı duyu organları ile algılanan her şeyin algılayan kişiye özel
olduğu; ve bu algının paylaşılamaz olduğudur. Örnek vermek gerekirse fenomenal bi-
linç denilen kavram beyindeki elektrokimyasal nöronal aktivitenin nasıl ve neden kır-

6
 25 mg sertralin sadece Selectra’da!

T245969

KÜB için
QR kodu
okutunuz
Hilal Nur Çalık Şentürk ve ark.
mızının rengi veya ağrı hissi gibi öznel bilinçli deneyimi
ürettiğini konu alır. Sinirbilimciler, retinaya çarpan ışığın
nasıl elektriksel uyarılara dönüştüğünü, görsel talamus yo-
luyla görsel kortekse ulaştığını ve sonunda konuşmayla il-
gili alanlardaki aktiviteyle nasıl doruğa ulaştığını ve
“kırmızı” dememizi sağladığını açıklamaktadırlar. Ancak
kırmızının kırmızılığı gibi bir deneyimin duyusal bilginin
işlenmesinden nasıl ortaya çıktığı hala gizemini korumak-
tadır.3 Bu kişiye özgü algısal farklılıkları açıklamak için
günümüzde ‘qualia’ terimi kullanılmaktadır.4
Öz bilinç kavramı ‘insanın kendi bilincinin bilincinde
olmasına’ gönderme yapar. Öz bilinç aslında bilincin ön-
celidir; Aristoteles’e göre insanın herhangi bir şeyi algıla-
ması demek aynı zamanda kendi varlığını da algılaması
demektir.5 Descartes de özbilince dikkat çekmiş ve ‘cogito
ergo sum’; ‘düşünüyorum öyleyse varım’ derken öznenin
kendi varlığından şüphe edemeyeceğini, öznenin ‘en azın-
dan’ varlığının farkında olduğunu anlatmıştır.
Beynin bilinçle ilişkili kısımlarını saptayabiliyoruz
ancak bilinçli yaşantı dediğimiz fenomen tam olarak bu nö-
robiyolojik süreçler ile eşit görünmüyor.6 Bilincin zor so-
runu denen bu sorunun geleneksel ampirik bilimlerin
yöntemleriyle çözülemeyeceği sıklıkla iddia edilmiştir.
Ampirik bilimlerin tüm nesnelerinin yapısal açıdan tam
olarak analiz edilebileceği, ancak bilincin kendi yapısının
ötesinde bir şey olduğu (veya bir şeye sahip olduğu) ileri
sürülmüştür. Bununla birlikte, modern sinirbilimi, bilincin
görünüşte yapısal olmayan yönlerinin, yani qualia veya ni-
teliksel özelliklerin de yapısal terimlerle analiz edilebile-
ceği teorik bir çerçeve sunmuştur.7
Bilincin yapısını anlamak için çağdaş dünyada kabul
edilen teorilere kısaca göz gezdirecek olursak bunlardan
ilki, eleyici materyalizm olarak adlandırılabilir. Bu teori
fenomenal yaşantıları reddeder ve inanç, arzu, niyet gibi
kavramların aslında hiçbir anlam ifade etmediğini savunur.
İkincisi yine materyalist bir teori olan indirgemeci mater-
yalizm ya da ontolojik özdeşlik tezi olarak ele alınabilir;
bu teoriye göre fenomenal yaşantılar mevcuttur ancak bu
yaşantılar direkt olarak beynin nörobiyolojik aktiviteleri ile
açıklanabilir, diğer bir deyişle bilinç ile beyin özdeştir.
Üçüncü teoriyi kartezyen düalizmi ya da etkileşimci düa-
list görüş oarak adlandırırsak; bu görüş zihin ve bedenin
varlık açısından iki farklı töz olduğunu ve bu iki tözün kar-
şılıklı etkileşim içinde olduğunu varsayar.
BİLİNCİN NÖROBİYOLOJİK OLARAK
AÇIKLANMASI
Searle’e göre bilinç “içsel, niteliksel, öznel durumlar ve
duyarlılık veya farkındalık süreçleri” olarak tanımlanabi-
7
Hayatın Başlangıcında Nörobilim ve Felsefe
lir.8 Buna “kişinin otobiyografisi ve zihinsel zamanı”nın
yanı sıra iç gözlem yapma ve kişinin zihinsel durumu hak-
kında sözlü ve sözsüz yollarla rapor verme kapasitesi de
dahildir. Bilincin beyindeki özel nöronal özelliklerden veya
bağlantılardan ortaya çıktığı düşünülmektedir.9
Çeşitli araştırmacılar bilinci nörobiyolojik olarak
farklı şekillerde açıklamaya çalışmışlardır. Daha önce bi-
lincin beynin birçok bölgesine dağılmış nöronların aktivi-
telerinden oluşan dinamik bir çekirdek olduğu, bilinçli
yaşantıların yalnızca talamokortikal kompleksler ile sınır-
lanamayacağı ve beynin daha alt katmanlarının da bu ya-
şantılamalara katkıda bulunduğu fikri ortaya atılmıştır.10,11
Son yıllarda bilinçli yaşantılama için ilgi çekici bir teori
olan ‘Global Nöronal Çalışma Alanı’ düşüncesi alana
hakim olmaya başlamıştır.12 Bu dinamik alanda çok bo-
yutlu algılar, şu andaki hisler, geçmiş anılar ve geleceğe
dair beklentiler bir bilinç akışı oluşmasına neden olur. Bu
bilinç akışı, Baars’a göre ‘zihin tiyatrosu’, bilinç durumla-
rından (uyanıklık, uyku, letarji, koma vb.) ayrılır.13 Çünkü
bilinç durumları beyin sapı ve diensefalik subkortikal ya-
pıların vertikal kontrolü altındayken bilinçli yaşantılama
deneyimi talomokortikol bölgelerin, prefrontal ve parieto-
temporal bölgelerin, singulat korteksin horizontal düz-
lemde bağlantıları ile oluşuyor gibi görünmektedir ki; bu
bağlantı ağına ‘Global Nöronal Çalışma Alanı’ denmekte-
dir.14,15
Bilincin ne olduğu tartışmaları hala gündemde ol-
makla birlikte; eğer bilincin var olduğunu kabul edersek
nasıl ortaya çıktığı ve geliştiği de tartışılabilir. Bu açıdan
tarihte geriye gidip bilincin evrimini incelemek mümkün
olmasa da yeni oluşan bir insan organizmasını fetal ya-
şamdan itibaren takip edebilmek mümkündür. Belki işe fel-
sefenin yaptığı gibi soru sorarak başlayabiliriz: ‘Bilincin
ve tüm fenomenal yaşantının önceli öz bilinç ise; insan be-
bekleri bu öz bilinç ile mi doğuyorlar yoksa öz bilinçlerini
gelişim basamaklarını tırmanırken mi elde ediyorlar?’ ve
‘İnsan bebekleri fenomenal yaşantılara sahipler mi?’
BEBEKLERDE BEYİN GELİŞİMİ, ALGILAMA VE
HAFIZA
Yenidoğan beyni, neredeyse yetişkin sayıda ancak olgun-
laşmamış bağlantılar ile doğar. Doğumdan sonraki birkaç
ay boyunca, ergenliğe dek geçen bir sürede sinapsların aşırı
üretimi, eliminasyonu ve stabilizasyonu gerçekleşir.16,17
Myelinizasyon ise in-utero dönemde başlar ve frontal kor-
tekste üçüncü dekada kadar devam eder.18 Kortekse giden
talamik efferentler gebeliğin 12-16 haftaları arası gelişir ve
24. haftadan sonra talamokortikal aksonlar somatosenso-
riyel, işitsel, görsel ve frontal kortekslere doğru büyür ve
Hilal Nur Çalık Şentürk ve ark.
ağrı algısına aracılık eden yollar 29-30 hafta civarında iş-
levsel hale gelir.19,20 Yaklaşık 34. haftadan sonra ise Global
Nöronal Bağlantı Ağı kurulmaya başlanır ve iki hemisferin
EEG ritminin senkronizasyonu tespit edilebilir.19,21,22 26.
haftadan itibaren primer visüel korteksteki piramidal nö-
ronlarda dendritik spinler oluşur ancak yetişkinlikteki yo-
ğunlukta değildir.21
Özellikle prefrontal bölgedeki serebral korteksin
bağlantısı, subkortikal yapılardan daha geç olgunlaşır.
Bununla birlikte, yüz tanımaya yönelik fusiform biçimli
alan ve konuşma uyaranlarını işlemeye yönelik sol he-
misferik temporal lob korteksleri yenidoğanda zaten işlev
görmektedir.23,24 Ayrıca korpus kallozum, serebellar pe-
dinküller, kortikospinal sistem, spinotalamik sistem gibi
miyelinli uzun menzilli bağlantıların ana fasikülleri 1-4
ay arasında net bir şekilde tanımlanır.25 Bu bilgilerden
yola çıkarak bilinç durumlarını (uyku, uyanıklık, letarji,
koma) düzenleyen beyin sapı, diensefalon ve talomokor-
tikal vertikal yolların, bilinçli algının gelişimi ve öz bi-
linç ile ilişkilendirilen Global Nöronal Bağlantı Ağı ile
horizontal yollar kurulmadan önce oluştuğunu söyleyebi-
liriz.26
Fetal yaşamda beyindeki nörokimyasal aktivitede do-
minant eksitatör nörotransmitter GABA’dır.27 Doğumdan
sonra kısa süre içinde glutamat ve aspartat temel eksitatör
nörotransmitterler, GABA ise temel inhibitör nörotrans-
mitter haline gelirler. Uyku-uyanıklık döngüsünü düzenle-
yen noradrenalin ve asetilkolin gibi nöromodülatörler
doğumdan önce ve sonra giderek artarlar.28 Prefrontal kor-
teksin zengin dopaminerjik innervasyonu, özellikle 6 ila
12 ay arasındaki bebeklerde bilişsel ve sosyal ilerlemelere
eşlik eder.29,30
Fetal yaşamda algılama işlevlerine gelecek olursak
fetal ağrı hissi ile ilgili birçok farklı görüş ortaya atılmış
ancak ağrı liflerinin oluşumu birinci trimesterde gözlense
de ‘bilinçli algılama’nın korteks gelişiminin yetersizliği ne-
deniyle üçüncü trimesterden önce olamayacağı düşünülm-
üştür.31 Kokunun algılanması için gerekli yapıların ise
yaklaşık 30. haftada olgunlaştıkları, yenidoğan bebeklerin
amniotik sıvı kokusuna tepki gösterdikleri bulunmuştur.32,33
Görme keskinliği yenidoğan bebeklerde yetişkinliktekinin
40’ta 1’i olmasına rağmen bebeklerin yüzleri tanıdıkları ve
taklit edebildikleri saptanmıştır; ancak bu yüz tanıma dav-
ranışının bilinçli yaşantıların ortaya çıktığı korteks aktivi-
teleri ile değil daha çok subkortikal alan aktiviteleri ile
oluştuğu düşünülmektedir.26 Fetal işitmenin son trimes-
terde başladığı hatta fetüsün annenin sesini ayırt edebildiği
ve bir bakıma anne karnında ‘işitsel hafıza’ geliştirdiği ile
ilgili çalışmalar yapılmıştır.34
8
Hayatın Başlangıcında Nörobilim ve Felsefe
Fetal hafıza ile ilgili çalışmalar bilimde bir paradigma
değişimine yol açmıştır. Hafızanın genellikle doğumdan
sonra gelişen bir yeti olduğu ile ilgili görüşlere karşın fetal
dönemde algılanan ses ve kokuların hatırlanabildiği göste-
rilmiştir.35 Fakat kısa süreli hafızanın yenidoğanlarda sı-
nırlı olduğu, çalışma belleğinin 7. aya dek olgunlaşmadığı
ve deklaratif belleğin ise 3. yıldan önce ortaya çıkmadığı da
bilinmektedir.36,37
PSİKODİNAMİK KURAMLARA GÖRE
KENDİLİĞİN GELİŞİMİi
Peki ‘bir bebek kendi ile kendi olmayanı ne zaman ayırt
eder ve bu durum öz bilinç açısından neyi ifade eder?’ Yu-
karıda bilincin en yalın halinin bir davranışın veya düşün-
cenin, duygunun öznesi olma hali olduğu açıklanmıştı.
Özne olma hali ancak kendilik ile kendilik olmayanı ayırt
etme becerisi ile gerçekleşebilir.
Bebeğin kendisini diğerlerinden ayrımlaşmış bir ken-
dilik olarak ne zaman görmeye başladığı sorusu nesne iliş-
kileri ve kendilik psikolojisi kuramcıları tarafından
tartışılmıştır. Klein’e göre bebek doğumundan itibaren yak-
laşık 6. aya dek kendilik ve nesne ayrımını yapamaz.38
Kohut ise bebeğin anneyi bir kendilik nesnesi yani kendi-
sinin bir uzantısı olarak gördüğünü belirtir. Bu süreçte an-
nenin yaptığı aynalama yani çocuğun davranışlarına
annenin tepki vermesi çocuğun kendilik gelişimi için vaz-
geçilmezdir.39
Görüldüğü üzere bu kuramcılara göre doğumda be-
beğin algısal yaşantıları olmasına rağmen bilinçli feno-
menal yaşantıları olması pek de mümkün görünme-
mektedir. Çünkü bilinçli algı için temel olan ‘ben düşü-
nüyorum’, ‘ben algılıyorum’, ‘ben yaşıyorum’ diyebilen
bir organizmanın varlığıdır. Ancak nesne ilişkileri kuramı
ve kendilik psikolojisi kuramına göre bebek doğumdan
sonraki aylar içerisinde kendisinin ve nesnelerin ayrımını
yapar; bu ayrımı yapması için de bakım verene ihtiyacı
vardır.
BEBEK OLMAK NASIL BİR ŞEYDİR?
Bilincin ve bilinçli yaşantılamanın nasıl ortaya çıktığı so-
rusu sinirbilim alanında yapılan çalışmalar ile aydınlatıl-
maya başlansa da hala bebek olmanın nasıl bir şey olduğu
sorusu felsefenin alanına giriyor gibi görünmektedir. Be-
bekler doğumlarında konuşma ile kendilerini ifade ede-
mezler ve kendilerinin farkında oldukları dair ancak dil
dışı göstergeler ile anlaşılabilir. Ancak dil gelişimi ile bi-
lincin gelişiminin birbirinden ayrı değerlendirilmesi doğru
değildir; çünkü ‘ben düşünüyorum’ demek için; yani en
Hilal Nur Çalık Şentürk ve ark.
azından öznemizin farkındalığını iletmek için bir dile ih-
tiyacımız olduğu görülmektedir. Burada başka bir soru
doğar: Dil gelişimi ile bilincin ilişkisi nedir? İlk başta hay-
vanlarda ve konuşmayan bebeklerde bilinçlilik halini ve
hatta ‘qualia’yı incelemek imkansız görünebilir. Dil ol-
madan diğer organizmalardaki ‘qualia’yı nasıl araştırabi-
liriz ki?
Dil gelişimi ile bebekler dışarda olan ile, kendi olma-
yan varlık ile iletişime geçerler. Böylece ‘kendilik’ sınırları
gelişir. Çocukların kendilerinin, başkalarının ve diğer şey-
lerin varlığını kavramaları ve kendi zihinleri ile başkaları-
nın zihinlerini ayırmaları; onların dili öğrenmelerine ve
soyutlama yapabilme yeteneklerine bağlıdır.40 Caine, be-
beklerin 2 yaş civarında ayna testleri yapıldığında kendi-
lerini tanıyabildiklerini belirtmiştir.41 Yine 18 ay civarı
çocukların zamirleri kullandıkları ve kendileri ile ötekileri
konuşmalarında ayırdıkları bilinmektedir.42 Bu noktada
‘kendilik bilinci’ ve kendi eylemlerinin farkında olma ka-
biliyeti dil gelişiminden bağımsız düşünülemez. Edelman
ve Tononi, dil gelişiminden önce yüksek düzey bir bilincin
ve kendiliğin inşa edilemeyeceğini savunur.43 Yine Den-
nett’e göre aslında insan kendi davranışlarının karar veri-
cisi olarak kendini görür; kelimelerden ve eylemlerden
oluşan bir ağ yaratarak kendi ile ilgili zamana yayılan bir
anlatı oluşturur. Ancak ona göre insan kelimelerle yalnızca
‘sanal bir kaptan’ yaratabilir. Kendilik yalnızca bir yanıl-
samadır.44
SONUÇ
İnsan bebeklerinde bilincin gelişimi ile ilgili iki temel
sorun varmış gibi görünüyor. Birincisi insan bebeklerinin
algısal olgunluğa ne zaman ve hangi nöronal gelişim so-
nucunda ulaştıkları; bir diğeri ise kendilik oluşum süreç-
leri ile kendi bilinçlerinin ve düşüncelerinin farkında
olmaya ne zaman ve nasıl başladıkları.
Karşıt fikirler olsa da çoğu sinirbilim araştırması bize
algısal deneyimin daha anne karnında iken başladığını, al-
9
Hayatın Başlangıcında Nörobilim ve Felsefe
gının erişkinler kadar olgun olmasa da yine de bebek tara-
fından deneyimlendiğini gösteriyor.45 Fakat bu sorunun gö-
rece kolay kısmı olarak düşünülebilir. Diğer soruyu
yanıtlamak için kendilik algısı, dil ve bilinç arasındaki iliş-
kinin çözülmesi gerekmektedir. Belki de Dennett’in dediği
gibi kendilik algısı dilin ve toplumsal yaşantının bir yan
ürünü olarak ortaya çıkan ve bizi davranışlarımızın iradeli
olduğuna ikna eden bir yanılgıdır. Bu durumda bebeklerin
kendilik algısını ve bilinçlerinin gelişimini konuşmak top-
lumsal iletişimden ve sosyal bilimlerden ayrılamaz bir nok-
taya gelmektedir.
Yine evrimsel süreç içinde ‘kendinin farkında olma’
fenomeninin ortaya çıkışı ne zaman ve nasıl olmuştur so-
rusu da önem taşır. Damasio’ya göre tek hücreli canlıların
zarardan kaçış ve faydaya yönelik davranışları ile insan or-
ganizmasının görünüşte ‘rasyonel’ eylemlerinin pek de bir
farkı yoktur. Tüm canlılar acıdan kaçarken ve haz peşinde
koşarken belli davranış kalıpları geliştirmişlerdir. İnsan ol-
manın farkı; bu davranışları kendilik, irade ve bilinç kav-
ramları ile rasyonel şekilde açıklamak/açıklamaya
çalışmaktır. Ona göre beden ile ilgili uyarılar canlıların
sinir sistemlerinde dış dünyadan farklı şekilde veya farklı
yerlerde kodlanır ve bir beden haritası oluşturulur. Algıla-
nan beden artık temsili bir beden, bir kendilik olarak kar-
şımıza çıkar. Bu temsil yeteneği ister ilkel ister gelişmiş
olsun tek bir şeye hizmet eder: hayatta kalmak.46 Bu bakış
açısından ilkel ‘ilkben’ aslında tüm canlılarda varlığını sür-
dürür.
Tüm insanlar bebek olmuşlardır ancak bebeklik dö-
nemi yine de bilinç gelişimi için son derece gizemli bir
konu olmaya devam edecektir. Burada son olarak şöyle
söylenebilir: Thomas Nagel’in ‘yarasa olmak nasıl bir şey-
dir?’ sorusuna atıfla sorulabilecek ‘bebek olmak nasıl bir
şeydir’? sorusunun cevabını verebilmek şu an için pek de
mümkün görünmemektedir; kim bilir belki de felsefenin
çoğu problemi gibi tam olarak asla mümkün de olmaya-
caktır.47
Hilal Nur Çalık Şentürk ve ark.
KAYNAKLAR
1. Raymond Williams. Anahtar Sözcükler. 7th ed. İletişim Yayınları; 2018.
2. Özcangiller İB, ed. Ruhun Felsefesi. 1. baskı. Ketebe Yayınları; 2018.
3. Kanai R, Tsuchiya N. Qualia. Curr Biol. 2012;22(10):R392-R396.
doi:10.1016/j.cub.2012.03.033.
4. Qualia TM. The Stanford Encyclopedia of Philosophy. In: Zalta EN, ed. Fall 2021.
Metaphysics Research Lab, Stanford University; 2021. Accessed October 24, 2023.
https://plato.stanford.edu/archives/fall2021/entries/qualia/
5. Smith J. Self-Consciousness. In: Zalta EN, ed. The Stanford Encyclopedia of Phi-
losophy. Summer 2020. Metaphysics Research Lab, Stanford University; 2020.
Accessed October 24, 2023. https://plato.stanford.edu/archives/sum2020/en-
tries/self-consciousness/
6. Leisman G, Koch P. Networks of conscious experience: computational neuro-
science in understanding life, death, and consciousness. Rev Neurosci. 2009;20(3-
4):151-76. doi: 10.1515/revneuro.2009.20.3-4.151.
7. Loorits K. Structural qualia: a solution to the hard problem of consciousness. Front
Psychol. 2014;5:237. doi: 10.3389/fpsyg.2014.00237.
8. Searle JR. Consciousness and Language. Cambridge University Press; 2002.
9. Frith C. The Quest for Consciousness: A Neurobiological Approach. Am J Psychi-
atry. 2005;162:407. doi:10.1176/appi.ajp.162.2.407.
10. Tononi G, Edelman GM. Consciousness and complexity. Science.
1998;282(5395):1846-51. doi: 10.1126/science.282.5395.1846.
11. Merker B. Consciousness without a cerebral cortex: a challenge for neuroscience
and medicine. Behav Brain Sci. 2007;30(1):63-81; discussion 81-134. doi:
10.1017/S0140525X07000891.
12. Dehaene S, Kerszberg M, Changeux JP. A neuronal model of a global workspace
in effortful cognitive tasks. Proc Natl Acad Sci U S A. 1998;95(24):14529-34. doi:
10.1073/pnas.95.24.14529.
13. Baars BJ. The conscious access hypothesis: origins and recent evidence. Trends
Cogn Sci. 2002;6(1):47-52. doi: 10.1016/s1364-6613(00)01819-2.
14. Llinás RR, Steriade M. Bursting of thalamic neurons and states of vigilance. J Neu-
rophysiol. 2006;95(6):3297-308. doi: 10.1152/jn.00166.2006.
15. Baars BJ, Ramsøy TZ, Laureys S. Brain, conscious experience and the observing
self. Trends Neurosci. 2003;26(12):671-5. doi: 10.1016/j.tins.2003.09.015.
16. Bourgeois JP. Synaptogenesis, heterochrony and epigenesis in the mammalian
neocortex. Acta Paediatr Suppl. 1997;422:27-33. doi: 10.1111/j.1651-
2227.1997.tb18340.x.
17. Nowakowski RS. Stable neuron numbers from cradle to grave. Proc Natl Acad Sci
U S A. 2006;103(33):12219-20. doi: 10.1073/pnas.0605605103.
18. Sowell ER, Thompson PM, Leonard CM, Welcome SE, Kan E, Toga AW. Longitu-
dinal mapping of cortical thickness and brain growth in normal children. J Neu-
rosci. 2004;24(38):8223-31. doi: 10.1523/JNEUROSCI.1798-04.2004.
19. Lee SJ, Ralston HJ, Drey EA, Partridge JC, Rosen MA. Fetal pain: a systematic
multidisciplinary review of the evidence. JAMA. 2005;294(8):947-54. doi:
10.1001/jama.294.8.947.
20. Kostović I, Jovanov-Milosević N. The development of cerebral connections during
the first 20-45 weeks' gestation. Semin Fetal Neonatal Med. 2006;11(6):415-22. doi:
10.1016/j.siny.2006.07.001.
21. Purpura DP. Normal and abnormal development of cerebral cortex in man. Neu-
rosci Res Program Bull. 1982;20(4):569-77.
22. Vanhatalo S, Kaila K. Development of neonatal EEG activity: from phenomenology
to physiology. Semin Fetal Neonatal Med. 2006;11(6):471-8. doi:
10.1016/j.siny.2006.07.008.
23. Johnson MH. Subcortical face processing. Nat Rev Neurosci. 2005;6(10):766-74.
24. Dehaene-Lambertz G, Hertz-Pannier L, Dubois J. Nature and nurture in language
acquisition: anatomical and functional brain-imaging studies in infants. Trends Neu-
rosci. 2006;29(7):367-73. doi: 10.1016/j.tins.2006.05.011.
25. Dubois J, Hertz-Pannier L, Dehaene-Lambertz G, Cointepas Y, Le Bihan D. As-
10
Hayatın Başlangıcında Nörobilim ve Felsefe
sessment of the early organization and maturation of infants' cerebral white mat-
ter fiber bundles: a feasibility study using quantitative diffusion tensor imaging and
tractography. Neuroimage. 2006;30(4):1121-32. doi: 10.1016/j.neuroim-
age.2005.11.022.
26. Lagercrantz H, Changeux JP. The Emergence of Human Consciousness: From
Fetal to Neonatal Life. Pediatr Res. 2009;65(3):255-60.
doi:10.1203/PDR.0b013e3181973b0d
27. Letinic K, Zoncu R, Rakic P. Origin of GABAergic neurons in the human neocor-
tex. Nature. 2002;417(6889):645-9. doi:10.1038/nature00779
28. Fogarasi A. The newborn brain: neuroscience and clinical applications: Edited by
H Lagercrantz, M Hanson, P Evrard, C Rodeck Cambridge University Press, Cam-
bridge, UK 2002. p.538. Eur J Paediatr Neurol. 2003;7(3):147. doi:10.1016/S1090-
3798(03)00045-X.
29. Opendak M, Raineki C, Perry RE, et al. Bidirectional control of infant rat social be-
havior via dopaminergic innervation of the basolateral amygdala. Neuron.
2021;109(24):4018-35.e7. doi:10.1016/j.neuron.2021.09.041
30. Giguere M, Goldman‐Rakic PS. Mediodorsal nucleus: Areal, laminar, and tan-
gential distribution of afferents and efferents in the frontal lobe of rhesus monkeys.
J Comp Neurol. 1988;277(2):195-213. doi:10.1002/cne.902770204.
31. Thill B. Fetal Pain in the First Trimester. Linacre Q. 2022;89(1):73-100.
doi:10.1177/00243639211059245.
32. Sarnat HB, Flores-Sarnat L, Wei XC. Olfactory Development, Part 1: Function,
From Fetal Perception to Adult Wine-Tasting. J Child Neurol. 2017;32(6):566-578.
doi:10.1177/0883073817690867
33. Schaal B, Hummel T, Soussignan R. Olfaction in the fetal and premature infant:
functional status and clinical implications. Clin Perinatol. 2004;31(2):261-85, vi-vii.
doi: 10.1016/j.clp.2004.04.003.
34. Querleu D, Renard X, Versyp F, Paris-Delrue L, Crèpin G. Fetal hearing. Eur J Ob-
stet Gynecol Reprod Biol. 1988;28(3):191-212. doi:10.1016/0028-2243(88)90030-5.
35. Hepper PG. Fetal memory: does it exist? What does it do? Acta Paediatr Suppl.
1996;416:16-20. doi: 10.1111/j.1651-2227.1996.tb14272.x.
36. Johnson MH. Functional brain development in humans. Nat Rev Neurosci.
2001;2(7):475-83. doi: 10.1038/35081509.
37. Bauer PJ. Constructing a past in infancy: a neuro-developmental account. Trends
Cogn Sci. 2006;10(4):175-81. doi: 10.1016/j.tics.2006.02.009.
38. Klein M, Winnicott B, Balint S. Object relations theory.. Corsini Encycl Psychol.
2010;3:1110-21.
39. Wilson A, Robinson NMT. Self Psychology. In: Encyclopedia of Psychotherapy. El-
sevier; 2002:615-20. doi:10.1016/B0-12-343010-0/00195-1.
40. Fitch WT, Huber L, Bugnyar T. Social Cognition and the Evolution of Language:
Constructing Cognitive Phylogenies. Neuron. 2010;65(6):795-814.
doi:10.1016/j.neuron.2010.03.011.
41. Caine D. Reflecting on Mirror Self-misrecognition. Neuropsychoanalysis.
2009;11(2):211-26. doi:10.1080/15294145.2009.10773614.
42. Early Language Development in Full-Term and Premature Infants. [Cited: Accessed
November 6, 2023] Available from: https://books.google.com/books/about/Early_Lan-
guage_Development_in_Full_term.html?hl=tr&id=UOXJAgAAQBAJ
43. Edelman GM, Tononi G. A Universe of Consciousness: How Matter Becomes
Imagination. Basic Books; 2000:xiii, p.274.
44. Dennett DC. Consciousness Explained. Penguin Books; 1991.
45. Bayne T, Frohlich J, Cusack R, Moser J, Naci L. Consciousness in the cradle: on
the emergence of infant experience. Trends Cogn Sci. 2023;27(12):1135-49. doi:
10.1016/j.tics.2023.08.018.
46. Munévar G. Damasio, Self and Consciousness. Philos Sci Trav Hist Philos Sci.
2014;(18-3):191-201. doi:10.4000/philosophiascientiae.1015
47. Nagel T. What Is It Like to Be a Bat? Philos Rev. 1974;83(4):435.
doi:10.2307/2183914.
 Beyin ve Zihin Arayüzü:
Dikkatin Fenomenolojisi
Brain and Mind Interface:
Phenomenology of Attention

Koray KARABEKİROGLUa ÖZET Beynimize dışarıdan duyular aracılığıyla veri girer, veri işlenir ve bir duyum/davranış vb. şekil-
lerde bir çıktı oluşur. Popper’ın Üç Dünya Görüşü, Arieti’nin birincil-ikincil ve üçüncül düşünce süreç-
leri, Kaku’nun bilinci üç düzeyde ele alması ve Karabekiroğlu’nun -irade, karar verme mekanizmalarını
a
Ondokuz Mayıs Üniversitesi
üçüncü düzeye yerleştirdiği- bilinci üç seviye olarak ele alışı birbiriyle oldukça benzerlik ve paralellik
Tıp Fakültesi, taşır. İnsan beyni, zihnin üçüncü düzeyinde konumlanan - bilinçli dikkat işlevleri sayesinde- sadece pasif
Çocuk ve Ergen Ruh Sağlığı ve ve uyarıya-bağımlı bir alıcı değil, aynı zamanda yeni gerçeklikler (tasarımlar) yaratan bir organdır. Böy-
Hastalıkları AD, lelikle insan bireyi, yoğunlaşan dikkati ile -belleğindeki bilgi ve alışkanlıkları kullanarak- elektronları ha-
Samsun, Türkiye rekete/davranışa zorlamayı başarabilir ve böylelikle bir eyleme yönelmiş/sürüklenmiş olur. Bu makalede,
“insanda zihin gelişimi süreci”, “zihin-beden etkileşimi sorunu”, “zihnin/bilincin katmanları”, “otizm
Yazışma Adresi/Correspondence: ve şizofrenide zihin sorunsalı”, “zihinle ilişkili beyin bölgeleri”, “beyinde iç dünya ile dış dünya ayı-
Koray KARABEKİROGLU rımı”, “zihinsel aktlar” başlıkları altında zihin felsefesi ve fenomenoloji bağlamında, insan olmak ve
Ondokuz Mayıs Üniversitesi (özgür) irade açısından, dikkat işlevlerinin önemi üzerinde durulmuştur.
Tıp Fakültesi,
Çocuk ve Ergen Ruh Sağlığı ve Anahtar Kelimeler: Zihin; dikkat; fenomenoloji
Hastalıkları AD,
Samsun, Türkiye
drkorayk@yahoo.com ABSTRACT Data enters our brain from the outside through the senses, they are processed and an out-
put in the form of a sensation/behavior etc. is formed. Popper's World 3 Argument, Arieti's primary-sec-
ondary and tertiary thought processes, Kaku's three levels of consciousness, and Karabekiroğlu's three
levels of consciousness, where he places the mechanisms of will and decision-making in the third level,
are very similar and parallel to each other. The human brain is not only a passive and stimulus-depen-
dent receptor, but also an organ that creates new realities (designs), by the functions of conscious atten-
tion. In this way, the human individual, with his/her concentrated attention - using the knowledge and
habits in his/her momory - can succeed in forcing electrons to move/behave, and thus drive/be driven to
an action. In this article, under the headings of “the process of mind development in human beings”, “the
problem of mind-body interaction”, “the layers of mind/consciousness”, “the problematic of mind in
autism and schizophrenia”, “brain regions related to mind”, “the distinction between the inner world and
the outer world in the brain”, “mental acts”, the importance of attention functions in terms of being
human and (free) will is emphasized in the context of philosophy of mind and phenomenology.

Keywords: Mind; attention; phenomenology

ZİHİNLE İLİŞKİLİ TEMEL KAVRAMLAR

KAYNAK GÖSTERMEK İÇİN:
Karabekiroğlu K. Beyin ve zihin arayüzü: Dik-
katin fenomenolojisi. Karabekiroğlu K, editör.
Çocuk Psikiyatrisinde Nörobilim ve Felsefe.
1. Baskı. Ankara: Türkiye Klinikleri; 2024.
p.11-8.
Z
ihin, bilinç, psişe, ruh, akıl (mind, soul, spirit, psyche) vb. sözcükler çoğu zaman
birbiri yerine de kullanılabilir ve ortak/örtüşen ya da ayrışan anlamlar ifade ede-
bilirler. İlk ve ortaçağlarda zihin kavramı yerine ruh sözcüğü daha ön planday-
ken, zihin kavramı felsefeye modern çağda giren bir kavramdır.
Zihnin üç temel kapasiteye/işleve sahip olduğunu söyleyebiliriz; bunlar “biliş”,
“duygulanım” ve “istenç” olarak sıralanabilir. Bilişte; duyum algısı, bellek, iç gözlem,
sezgi, çıkarım yapma ve diğer bilgi kaynakları bulunur. Duygulanımda ise; duyumlar,

11
Koray Karabekiroğlu
duygular, hisler, ruh halleri ve otomatizm kazanmış kişilik
özellikleri vardır. İstenç içinde de; güdüler, istekler, derin
düşünme, karar vermeler, seçimler, arzulamalar, çabala-
malar, eylemler ve istencin edimlerini sergileyen ve etki-
leyen her tür etken ele alınabilir.
(1) Qualia: Acı, ağrı ya da renk ve dokunma algısı
gibi duyumsal veya algılanmış niteliklerdir.
(2) Yönelimsellik: inançlar, arzular, niyetler gibi yö-
nelimsel durumlardır.
Birincisi (qualia), fenomenal (F) bilinç olarak da ad-
landırılır. Zihin felsefesinde, yapay zekâ sorunsalı ile ilgili
olarak, bilincin zor sorunu (hard problem of conscious-
ness) olarak adlandırılan da işte bu F-bilinçle ilgili olan-
dır.1 Bilincimizdeki yapı yani noema, bilince gelen
fenomenlerle yani noesis ile ilişki kurar. Burada Edmund
Husserl’ın önemle vurguladığı gibi, ‘cogito ergo sum’ (dü-
şünüyorum öyleyse varım) eksik bir ifadedir.2 Husserl,
doğru ifadenin ‘ego cogito cogitatum’ (algıladığımı algılı-
yorum) olması gerektiğini belirtir. Böylelikle özne, ancak
nesnesinin varlığı ile özne hâline gelebilir. Yani ‘ego co-
gito’ kavramı tek başına boştur ona göre. Yani, bir düşünen
ve düşünülen (özne-nesne) yarılması ile yönelimsel olarak
düşünür. Ayrıca insan sadece düşünmez, “düşündüğünü de
düşünür” (metakognisyon).
Edmund Husserl, zihnimizdeki bu F-bilince görünen,
tüm bu fenomenlerin incelenmesi yöntemine dayalı olarak
fenomenoloji (görüngübilim) denen yöntemi geliştirmiş-
tir.3,4 Martin Heidegger de bu yöntemi varlık ve insan (da-
sein) üzerine uygulamaya çalışmıştır.5 Fenomenoloji,
bir felsefe akımı olmaktan çok bir yöntem olarak da tarif
edilebilir. Çünkü fenomenoloji, her şeyden önce, fenomeni,
yani dolaysız olarak verilmiş olanı betimlemeye dayanan
bir yöntemdir. Fenomenoloji, gibi özne-nesne ilişkisini
konu edinir. Fenomenoloji, yaygın olarak kullanılan de-
yişle, “öz”lerin araştırılması konusudur. Öte yandan feno-
monoloji, “öz”lerin bilimi değil, “öz”ü görüleyen
“bilinç”in bilimidir aslında. Algının ya da bilincin
“öz”ünün betimlenmesi sorunu, fenomenolojinin konusu-
dur. Fenomenolojik açıdan gerçeklik, her zaman kendine
yönelmiş bir bilinç tarafından bilinen bir gerçekliktir.
Bedenimiz bütünsel bir organizmadır. Dışarıdan du-
yular aracılığıyla veri girer, veri işlenir ve bir duyum/dav-
ranış vb. şekillerde bir çıktı oluşur. Temel soru şudur. Biz
peki bu giriş-çıkışta neredeyiz? Sadece algoritmalardan
oluşan bir otomat mıyız? Yoksa irâde ortaya koyuyor
muyuz? Eğer irâde ortaya koyuyorsak, irâde ortaya koyan
ne, neresi ve nasıl? Acı varsa, eğer acı çekiyorsam, evet,
can acım bensiz olamaz. Ama ben, can acımsız olabilir
12
Beyin ve Zihin Arayüzü: Dikkatin Fenomenolojisi
miyim peki? Birlikte mi var oluyoruz yoksa? Işığın parça-
cık dalga ikilemindeki gibi, zihin-beyin tek ama biz farklı
ölçüm teknikleri ile iki farklı şey gibi mi algılıyoruz?
İnsanoğlu yaşadığı çevreyi, dış dünyayı dikişsiz bir
bütün olarak algılar. Bu durum temel olarak farklı duyu-
lardan gelen bilginin entegrasyonu ile sağlanır. İnsan beyni
sadece pasif ve uyarıya-bağımlı bir alıcı değil, aynı za-
manda entegrasyon yetisi nedeniyle yeni gerçeklikler (ta-
sarımlar) yaratan bir organdır. Zihnimizin madde ile ilişkili
-ya da metafizik de olsa- doğası zamanla değişse de, mil-
yarlarca bilgi taneciği nasıl olur da, bizde değişmeyen ve
bütünlüklü bir zihin algısı yaratır? “Bilincimizde yer alan
bilgiler nasıl bir araya geliyor?” sorusuna, zihin felsefe-
sinde ‘bağlama sorunu’ denir. Birlikte ateşlenen hücre-
ler, birlikte bir ağ oluşturur ve buna da Hebb Yasası denir.
Kısa süreli bellekte yer alan bilgi böylece uzun süreli bel-
leğe yerleşir. Zihin denen algı da birlikte ateşlenen hücre
ağı olarak ele alınabilir. Wolf-Singer ve ark, bağlama so-
rununa “kırk-hertz varsayımı” ile bir yaklaşım getirmiş-
ler.6,7 Görsel deneyim sırasında oksipital lob kortikal
hücrelerinin kabaca 40 Hz’lik bir salınım yaptığını gör-
müşler.8 Bilincin her saniyesinde 40 “mikro-an” olduğunu
savunan bir görüştür.
İNSANDA ZİHİN GELİŞİMİ SÜRECİ
John Locke, kişi olmayı belirleyen zihinsel özellik ve kap-
asiteleri şu maddelerle sıralamıştır:5
 Duygu ve hislere sahip olma kapasitesi
 Geçmişi hatırlama, geleceği öngörme ve plan yapma
 Ahlaki, estetik ve dinî yargılarda bulunma yeteneği
 Soyut düşünme yeteneği
 Dil kullanabilme yeteneği
 Özbilince ve öznelliğe sahip olma yeteneği
 Kişilerarası ilişkiler kurabilme ve yürütebilme ye-
teneği
İnsan zihinsel gelişiminde -bebekliğin ilk aylarında-
ilk aşama otistik aşama olarak da adlandırılabilir. Yani,
ilk aylarda bebek dış dünya (beden dışı kaynaklı uyaranlar)
ile iç dünyayı (kendi bedeninden gelen uyaranlar) yeterince
ayıramaz. Bu erken gelişim sürecinde duyumlara yönelik
bir “farkındalık” varsa da, “farkındalığın farkındalığı”
gelişimi için uzun yıllar gereklidir. Diğer bir deyişle, insa-
nın zihinsel gelişim sürecinde, kendinin/ kendi zihninin far-
kında olmak biraz zaman alır. Bazıları için de, yaşlar
ilerlese bile ötekinin/ öteki bir zihnin varlığını fark etmek
çok zor olabilir. Bu durum ‘zihin körlüğü’ olarak da ad-
Koray Karabekiroğlu
landırılır. ‘Zihin körlüğü’ denen durum, ‘otizm’ gibi nöro-
gelişimsel bozuklukların temel belirtileri arasında yer alır.
Normal/tipik gelişim gösteren bir insan yavrusunda
zamanla -yavaş yavaş- otistik kabuk kırılır ve ‘oyun’ baş-
lar. Sırada benmerkezci, narsistik aşama vardır.
Bebek/çocuk/birey, kendisi dışında da bir şeyler ve başka
bireyler de olduğunun farkındadır. Ama -varsa yoksa-
önemli olan kendisi olmaya devam eder. Zamanla ruhsal
olarak ileri aşamalara ilerleyen çocuk otistik kabuğu kır-
dığı gibi, egosantrik/narsistik kabuğu da zamanla kırar/
kırsa iyi olur. Ötekini de görmek için, kendimizle olan
meşguliyetimize bir süre ara vermek/bu süreci biraz aşmak
gereklidir. Sırada gündelik hayatta insanları birbiriyle et-
kileşir kılan nevrotik aşama vardır.
Bebek, çocuk olmaya başladıkça, 3-4 yaşlarında ise,
otobiyografik bellek gelişir. Böylelikle bebeğin/çocuğun
başına gelen gerçek durumlar (ampirik veriler) (bireysel
hatıra seti) ömür boyu hatırlanabilir olur. Diğer bir deyişle
infantil amneziden çıkılır. Yani bebek/çocuk artık bir geç-
miş ve gelecek tasarımına sahip hâle gelir. Bu geçmiş ha-
tıraların duygu yüklü belleği ve geleceğe dönük kaygı
uyandıran tasarımlar da, onda zaman algısını, sosyal kaygı,
karanlık korkusu vb. kaygı süreçlerini ve güven veren mo-
dellerle özdeşim süreçlerini hızlandırır.
Otistik aşama kırılırken beyinde sol hemisfer latera-
lizasyonu da bir yandan ön plana çıkar. Böylelikle dil ge-
lişimi, sembolik düşünce ve farkındalık hızlanır. Birey bir
özne olarak, diğer her şeyi -kendi zihni de dahil olmak
üzere- nesne olarak fark etmeye başlar. Bu özne-nesne ay-
rışması, otistik kabuğun kırılmasının diğer bir açıklaması
olarak da ele alınabilir. Özne, fark ettiği her şeyi sembolik
olarak kodlar ve zihni ve içindeki kavramlar (fenomenler)
varlık kazanır. İşte bu sadece özneye açık/ulaşılabilir olan
kavram dünyasını, dışarıdan objektif yöntemlerle ele
almak/incelemek belki de hiçbir zaman mümkün olama-
yacaktır.
ZİHİN-BEDEN ETKİLEŞİMİ SORUNU
Descartes’ın, zihni ve maddeyi birbirine indirgenemeyen,
ama aralarında nedensellik ilişkisi olan iki töz olarak kabûl
eden görüşü nedeniyle, onun ardılları ortaya çıkan bu so-
runa “zihin-beden etkileşimi sorunu” demiştir. Ryle,
Zihin Kavramı (The Concept of Mind) isimli kitabında,
zihin için ‘makine içindeki hayalet’ tanımlaması yapa-
rak, kartezyenci dualist görüşle adeta alay eder.9 Ryle,
David Hume’un görüşlerini destekler ve aslında hür irâ-
deye de inanmaz. Hattâ Ryle içgözlem diye bir şeyin de
var olmadığını söyler. Materyalist düşüncenin son temsil-
13
Beyin ve Zihin Arayüzü: Dikkatin Fenomenolojisi
cilerinden Nicholas Humphrey, zihin kavramını ‘evrim-
sel bir hile’, Daniel Dennett da -‘heterofenomenoloji’
olarak adlandırılan yaklaşımı ile- bilinci ‘ancak üçüncü
şahıs bilgisiyle erişilen bir şey’ olarak tanımlamış, özbi-
linci bir tür ‘Kartezyen tiyatro’ olarak nitelemeyi tercih
etmiştir.10-12
Zihnin ontolojik varlığına destek olarak zombi örne-
ğini dile getirenler vardır. Yani, zihinsiz bir bedeni zom-
biye benzetirler. Dennett da, zihnin öznel/özgün -ontolojik-
doğasını reddetmek için, zombik öngörü (zombic hunch)
aldanışı diye dile getirir.11 Haklı olarak zombiler gerçek
değildir, bir kurgudur. Ancak üçüncül düzey bir bilince
sahip olamayan, irâde geliştirememiş beyinler de vardır.
Örneğin, ağır düzeyde otizmli bir bireyin beyni de -genel
hatlarıyla- diğer insanların beynine çok benzer. Ancak bu
beyinde bilinçli farkındalık yetisini sağlayan donanım ve
yazılım yetersizdir. Otizmli bireylerde de öznel deneyim, iç
ses, soyutlama ve dil becerileri yetersiz gelişir. Bu yüz-
den, zombilerden söz etmenin pek bir anlamı olmayabilir
ama otizmli bireyleri farklı kılan beyin/zihin yapısı mut-
laka araştırmaya değer.
Son yıllarda John Searle tarafından gündeme getiri-
len “indirgemeci olmayan materyalist” (supervenience)
görüşe göre, zihinsel durumların beynin durumlarıyla
özdeş olmadıklarını kabûl edip, onların kendilerine özgü
ontolojik varoluşlarını reddetmeyip, zihinsel niteliklerin,
beynin nörolojik işleyişini takip ederek ya da izleyerek on-
lara bağlı olarak ortaya çıktığını ve bu zihinsel durumların
da nöronların işlevini ters yönde etkileyebildiğini söyleye-
biliriz.13-15
Kuantum fiziği boyutlarında karşımıza çıktığı gibi,
bir şey ölçüldüğünde, yani bir bilinç tarafından gözlendi-
ğinde, o dalga olmaktan çıkıp, -olumsal/potansiyel ol-
maktan çıkıp varlıksal/aktüel- bir varlık kazanıyor. Yani
en temel varlık birimleri ancak ve ancak bir gözlemci sa-
yesinde bilimsel/ölçülebilir varlık hâline gelebiliyor.
Böylece zihindeki öznel bir yaşantı, nesnel dünyada de-
ğişime neden oluyor. Yani bilinçli bir zihin, fark etti-
ğinde/seçim hâline getirmiş olduğunda bir etkileşim
oluşuyor. Aynı zamanda bir olasılık dalgası olan elektron-
hem parçacık hem dalga olarak olumsal bir potansiyelde
beklerken- ters yönde bir etki ile çöküyor ve bir dizi kas-
kadı başlatıyor.10 Böylece neden-sonuç silsilesi de do-
mino etkisi ile sürüp gidiyor. Özetle, insan bireyi,
yoğunlaşan dikkati ile -belleğindeki bilgi ve alışkan-
lıkları kullanarak- elektronları harekete/davranışa zor-
lamayı başarabiliyor. Elektronlar molekülleri, moleküller
de hücreleri, hücreler de organları, organlar da organiz-
mayı bir eyleme sürüklemiş oluyor.
Koray Karabekiroğlu
ZİHNİN/BİLİNCİN KATMANLARI
Antonio Damasio, ‘çekirdek bilinç’ dediği ve kedi, köpek,
yunus gibi hayvanlarda da görülebilen bilinç yapısı ile ‘ge-
nişletilmiş bilinç’ kavramını ayırır.16 Bu ayrım, -Posner’in
dikkatin nörobiyolojik modellemesine benzer şekilde- bey-
nimizdeki temel algı ve bilinçdışı dikkat becerileri ile iliş-
kili ‘arka sistem’ ve bilinçli farkındalık ve karar verme
süreçleri ile ilgili ‘ön sistem’ arasındaki ayrıma benzetile-
bilir.17
Zihin/bilinç de katmanlarına göre üç düzeye ayrım-
lanabilir. Her bir katman bilinç düzeyinde olsa da, sadece
insana özgü olan, en üstteki katman olan ‘3. düzey bi-
linç’tir.10 İşte bu en üst düzeydeki farkındalıkla işleyen
zihin katmanına da irâde diyebiliriz.10 İrade, ‘farkındalığın
farkındalığı’ anlamına da gelen, düşünce üzerine düşünü-
len, felsefe yapılan, 3. düzey bilinçte yer alır. İradî karar
verme mekânizmaları bu üçüncü düzeyde işlev görür.10 Bu
kavramsallaştırma ile Popper’in Üç Dünya Görüşü ara-
sında benzerlik kurulabilir.10,18,19
Kant “benlik-bilincine sahip olabilmek için, önce dış
dünyanın bilincinde olmak gerektiğini” vurgular. Kant’ın
transandantel felsefesinde kendimize ilişkin bilincimiz ile
dış dünyaya ilişkin bilincimiz aynı kökene sahiptir. Kant’ın
fenomenden ayrı tuttuğu bir numen olan benlik, kendini
daha çok ahlâk ve özgürlük alanında ortaya koyar. Feno-
menler gibi determinist ilkelere göre işlemez. Öte yandan,
‘numenal ben’ dışında, ‘fenomenal ben’ ve ‘sezgisel (tran-
sandantal) ben’ diye tanımladığı ben’in diğer parçalarını
da tanımlar. Numenal ben, yukarıda üçüncü düzeyde ta-
nımladığımız irâdeye denk gelebilir.10 Fenomenal ben
ikinci, sezgisel ben de birincil düzey bilinci ifade ediyor
olabilir.10
Karl Popper, beden-zihin ilişkisini Üç Dünya Görüşü
ile ele alır.18,19 Dünya 1, fiziksel içeriklerin âlemi olan fi-
ziksel dünya iken; Dünya 2, zihinsel durumların dünyası
olup, kısmî şuur, psikolojik eğilimler ve şuursuz durumları
içerir. Dünya 3 ise düşüncenin dünyası olup insan zihninin
ürünlerini kapsayan dünyadır. Popper, Platon’daki görü-
nüşler âlemini Dünya 1, ideler alemini de Dünya 3 ile özdeş
olarak görür. Ayrıca Platon, buna ilave olarak ‘ruh durum-
larından’ (states of soul) söz eder. Popper’da bu alan da
Dünya 2’ye karşılık olarak gösterilebilir. Popper’a göre
Dünya 3’ün objeleri soyuttur ama hiçbiri daha az gerçek de-
ğildir. Onlar Dünya 1’i değiştirmek için güçlü aletlerdir.
Dünya 3’ün objeleri Dünya 1’e yalnızca insan aracılığıyla
etki eder. Popper, hiçbirimizin selfler (bir kendilik sahibi)
olarak doğmadığını ancak self olduğumuzu yaşam süre-
cinde öğrenmek zorunda olduğumuzu belirtir.18,19 Popper,
14
Beyin ve Zihin Arayüzü: Dikkatin Fenomenolojisi
self (kendilik) şuurunun diğer şahıslar arasında geliştiğini
iddia eder ve kişinin kendi şuuruna başkalarının şuur ayna-
larındaki yansımalarına bakarak varılabileceğini belirtir. Bu
süreç daha sonraki dönemlerde dile dayanır. Ancak yalnızca
algı ve dil bir şahıs olmak için yeterli olmayıp diğer şahıs-
ların Dünya 1’leri ile de yakın ilişki kurmak gereklidir.
Karl Popper ile Nobel ödüllü nörobiyolog Eccles bir-
likte yazdıkları Kendilik ve Beyni (The Self and Its Brain)
isimli kitapta, ‘kendisinin bilincinde zihin’ görüşünü sa-
vunmuşlar.19 Zihnin bedene ve bedenin de zihne etki ede-
bildiğini düşünürler. Eccles ikisi arasında bir zaman boyutu
olduğunu, biri diğerini öncelediğini savunur. Onun dua-
lizmi Descartes’tan farklıdır. Bir olayı içerden yaşamakla,
yani öznel deneyimle, dışarıdan onu tespit etmenin, yani
nesnel veriler ortaya koymanın aynı şey olamayacağını
söylemeye çalışır.10 Ancak, Eccles öznel deneyimin bir par-
çası olan ‘kendinin farkında olan zihni’ madde-dışı bir yapı
olarak tanımlar. Bu madde-dışı yapı sinir hücre ağları ile
etkileşim içine girebilir. Özellikle de baskın beyin yarım
küresi olan, dille ilişkili sol hemisferle etkileşim kurar. Bu
yapı aynı zamanda kişisel kimliğin kökeninde yer alır. Be-
yindeki diğer sinirsel ağlardan gelen bilgiyi kavramsal ola-
rak kodlar, dikkatin yönelimini denetler, belleği uyandırır
ve aktif olarak bedensel hareketleri tetikler. Eccles bu kav-
ramsallaştırmayı nörobiyolojik bir altyapı sunmadan or-
taya koyduğu için bilimsel olmamakla eleştirilebileceğinin
farkındadır.19
Teorik fizikçi Michio Kaku, Zihnin Geleceği isimli
kitabında, bilincin üç düzeyi olduğunu söyler.20 Birinci dü-
zeyde, bilinç süreci daha çok prefrontal korteks ile talamus
arasındaki etkileşimdir. Parkta tembelce gezinirken bitki-
lerin kokularının, hafif rüzgarın bıraktığı hissin vb. farkın-
dayız. Bu düzeydeki bilinç ile duyularımız ve uzaydaki
fiziksel konumumuzu gösteren bir model yaratılır. İkinci
düzeyde ise toplumdaki konumumuzla ilgili bir model
oluşturulur. Örneğin, mesleğimizle ilgili bir kokteyl parti-
sinde, odaya girdiğimizde işyerimizde çalışan insanları
saptayabilmek için; (anıları işleyen) hipokampus, (duygu-
ları işleyen) amigdala ve (bütün bu bilgileri bir araya top-
layan) prefrontal korteks arasında yoğun bir etkileşim
başlar. Başkalarının ne düşündükleri hakkında tahminde
bulunma becerisi, Zihin Teorisi adıyla bilinir ve Premack
ve Woodruff tarafından ilk defa tanımlanmıştır.21 Ayrıca
başkalarını gördüğümüzde benzer hareket ve duyguların
otomatik olarak bizde de oluşmasını sağlayan ‘ayna nö-
ronları’ ilk kez Dr. Giacomo Rizzolatti tarafından gösteril-
miştir.22 Otizm gibi nörogelişimsel sorunu olan bireylerde,
‘Zihin Teorisi’ ve ‘ayna nöronlarda’ yetersiz gelişim söz
konusudur. Üçüncü düzeyde ise, temel görev geleceği si-
Koray Karabekiroğlu
müle etmektir. Zaman algısı da ön plana geçmiştir. Beynin
CEO’su kabûl edilen dorsolateral prefrontal korteks
(DLPFK) bu işlevde önemli rol üstlenir. Bilincin üçüncü
düzeyindeki “geleceği simüle etme” ve “zaman algısı”
vurgusu oldukça önemlidir. Zihin Teorisi ve ayna nöronlar
da -primatlarda kısmen gelişmiş olsa da- özellikle insan-
larda en üst düzeye ulaşmıştır.
Popper’ın Üç Dünya Görüşü, Arieti’nin birincil-ikin-
cil ve üçüncül düşünce süreçleri, Kaku’nun bilinci üç dü-
zeyde ele alması ve Karabekiroğlu’nun -irade, karar verme
mekanizmalarını üçüncü düzeye yerleştirdiği- bilinci üç se-
viye olarak ele alışı birbiriyle oldukça benzerlik ve para-
lellik taşır.10
OTİZM VE ŞİZOFRENİDE ZİHİN SORUNSALI
Otizm -ve de şizofreni- yelpazesinde yer alan bireylerin -
kısmî ya da tümüyle- yetersiz kaldıkları belirli işlevler de
zihni/bilinci, özellikle de üçüncü düzey bilinci anlamak
açısından çok önemli bir yere sahip gibi görünüyor. Hem
otizm hem de şizofreni hastalarında, bazı beyin bölgele-
rinde (ör, inferior parietal lobul [IPL] ve süperior tempo-
ral sulkus [STS]) yapısal ve işlevsel anormallikler
bildirilmiştir.23 Bu limbik ve paralimbik bölgeler kendilik
ve diğerinin aynı anda işlenmesini sağlarlar. ‘Zihin teori-
sinden’ yoksun bir birey başkalarının ya da kendisinin zih-
ninde o sırada var olan tasarımları anlamakta ya da entegre
etmede zorluklar yaşar. Otizm ve şizofrenide, çoğunlukla
birincil süreç düşünce hâkimdir. Dünya 2’den Dünya 3’e
geçişte sorun söz konusudur.10 Benmerkezci, tekbenci bir
düşünce yapısı olduğu söylenebilir.10 Dili anlama ve dil
üretimi, anlam üretme ve anlama, zaman algısı, ben ve
öteki ayrımı, bilinçli farkındalık ve pek çok zihinsel kav-
ram ve eylem yetersiz işlev gösterir. Öte yandan, bu bo-
zukluklar otizmi ya da şizofrenisi olan bireylerde zaman
zaman/kısmen mevcut olabilir. Yani, bu bireylerin zaman
zaman kısmen üçüncü düzeye ulaşmaları da mümkündür.
ZİHİNLE İLİŞKİLİ BEYİN BÖLGELERİ
Temel olarak, beynimizin üç tabakadan oluştuğu kabûl edi-
lebilir. En alt tabakada, tüm atalarımızla ortak olarak pay-
laştığımız ‘R (Reptile) Kompleks’ diye adlandırılan
sürüngen beynimiz yer alır. Pek çok refleks ve otomatik dav-
ranışlarımızı yöneten bölge burasıdır. Orta katman, memeli
pek çok atamızla birlikte paylaştığımız limbik beyin, yarı bi-
linçli, çoğu zaman da otomatik çalışan, duygular, cinsel ve
yeme güdüsü gibi temel ihtiyaçlarla ilişkili bölgemizdir. En
üst katman da sadece insana özgü denebilecek olan (en çok
insanda gelişmiş olan) neokorkeks denen yapıdır. Bu yapı
(neokorteks) karmaşık düşünce süreçlerimiz, bilişsel işlev-
15
Beyin ve Zihin Arayüzü: Dikkatin Fenomenolojisi
lerimiz, kendilik algımız, öncelik tayini/ değer atfetme, karar
verme süreçlerimiz vb. işlevleri (irade) yönetir.
Sağ beyin daha bütüncül ve sezgisel, sol beyin daha
analitik ve dille ilişkili kabûl edilebilir.24 Sağlıklı bir beyin
yapısı olan bireyde, duygu-mantık, sezgi-duyu karşıtlığı
değil, bu ikililerin uyumu söz konusudur. Nobel ödüllü
Roger Sperry, bölünmüş beyin araştırmaları ile yaptığı de-
neylerde beynin iki farklı yarım küresinin iki farklı algıya
sahip olduğunu keşfetmiştir. Sağ taraftakini ‘basit farkın-
dalık’, içsel konuşma ile eşleşen solu ise ‘düşünümsel far-
kındalık’ olarak nitelemiştir.24 Sol yarımküre de daha
ziyade sözel, simgesel, analitik, önermeci bir işlemci yapı
olarak ele alınabilir. Yani dildeki anlamın kavranmasına
sol yarımküre özelleşmiştir. Sağ yarımküre ise, mecaz, ki-
naye, dilin ritmi, tonu, imâlar gibi, dili bütüncül anlama-
mızı sağlayan beceriler için özelleşmiştir. Öte yandan,
aslında beyin işlevlerinde bölgesel farklılaşmadan daha zi-
yade, beynin bir bütün olarak çalıştığını da unutmamak ge-
rekir.
Yapılan beyin görüntüleme çalışmaları bireyin ken-
dilik algısı, bilinçli farkındalık gibi işlevlerinin daha çok
insula, anterior singulat ve klaustrum denen beyin böl-
geleri ile prefrontal korteksin özellikle orbitofrontal böl-
gesinin birlikte çalışması ile ilişkili olduğunu
göstermiştir.25 Damasio’nun ayrım yaptığı gibi, çekir-
dek/genişletilmiş bilinç ayrımına göre, çekirdek bilinç hay-
vanlarda da vardır. Genişletilmiş bilinci, “ikincil bilinç” ya
da “bilincin bilinci” olarak da tanımlar. Bu ikinci bilinç
daha çok asosiasyon korteksleri ile ilintilendirilir. Özel-
likle de sol beyin ve dille ilişkili alanları ön plana çıkarılır.
Beyinde “ben”i (self) temsil eden nöral yapılar arasında
beyin sapı çekirdekleri, hipotalamus, bazal ön beyin, ta-
lamus, singulat korteks, insula, S1 ve S2 gibi alanlar vur-
gulanır. Öte yandan, üçüncü düzey bilincin, yani bilinçli
dikkat işlevlerinin en önemli elemanlarından belki de bi-
rincisi dopamindir. Beyin sapının ventral tegmental alanı
(VTA) bölgesinde çekirdekleri bulunan dopamin nöronları
özellikle beynin ön (frontal) bölgelerine elektrik uyarımı
yaparak bilişsel işlevleri ve beynin ortasında yer alan stria-
tumun bir parçası olan nükleus akumbense elektrik ileterek
ödül merkezini uyarırlar. Ayrıca anterior singulat ve amig-
dala da bolca dopaminerjik girdi alır. Tüm bu bağlantılar da
insanın bilişsel farkındalığında, dikkatinde, motivasyo-
nunda, karar vermesi, öğrenmesi, ödüllendirilmiş hisset-
mesi gibi işlevlerde kilit rollere sahiptir.17 Dikkat eksikliği
hiperaktivite bozukluğu (DEHB) olan bireylerde belirli öl-
çülerde işlevi yetersiz olabilen, bu sistemi (dopaminerjik
yolaklar ve ödül sistemi) sağlıklı kullanmak ve geliştirmek,
ruh ve düşünce sağlığı açısından merkezi bir konumdadır.
Koray Karabekiroğlu
Ön insular korteksin tüm öznel duyu/ duygu farkın-
dalığı ile ilişkili bulunması, ayrıca birden ortaya çıkan iç-
görü, karar verme gibi işlevlerle de ilişkili olması nedeniyle
bilincin olası nöral karşılığı olarak bu ön insula bölgesi
özellikle dikkatleri üzerine çekmiştir. Ön insular korteks
ve anterior singulat kortekste çok sayıda yer alan von Eco-
nomo nöronlarını (vEn) da bu iddiayı desteklemek için
vurgularlar.26 Bu nöronlar çocukken az sayıdadır ve yaşla
sayıları artar. Bu vEn nöron türüne sahip diğer hayvanlar
(ör, şempanze, fil, balina) kendini aynada tanıma testini ge-
çebilmişlerdir.26 vEn’lerin otizm ve şizofrenide de yetersiz
işlev gösterdiği öngörülür.26 Metakognisyonun, zihinsel
farkındalığın hızla bozulduğu frontotemporal demans has-
talığında da vEn’lerin seçici kaybı söz konusudur.26 İnsula
gibi klaustrum da zihin için özel öneme sahip bir diğer
beyin bölgesi olarak sayılabilir.27 İnsular korteksin yanında
yer alan esrarengiz ve ince bir gri madde yapısı olan kla-
ustrum’un bilincin işlenmesinde rol oynayabileceğini öne
sürülmüştür. Klaustrumun subkortikal yapıların yanı sıra
neokorteksin çoğu ile kapsamlı ve karşılıklı olarak birbirine
bağlı olması dikkat çekicidir. Klaustrumdaki ara nöronla-
rın (internöronların) ritmik ateşlemesinin, boşluk bağlantı-
ları yoluyla uzak kortikal popülasyonların faaliyetlerini
senkronize ettiği öne sürülmüştür.27
BEYİNDE İÇ DÜNYA İLE DIŞ DÜNYA AYIRIMI
İşlevsel olarak beyin kabuğu dıştan içe doğru (dış dünya
ile ilgili bölgelerden, daha çok iç dünya ile ilgili bölgelere
doğru) 5 temel bölgeye ayrılabilir: (1) Idiotipik (primer du-
yusal-motor) korteksler, (2) Unimodal asosiasyon korteks-
leri, (3) Heteromodal asosiasyon korteksleri, (4)
Paralimbik korteksler, (5) Limbik korteksler.28 İç kapıda
hipotalamus merkezi bir öneme sahiptir ve elektrolit den-
gesini, glikoz düzeyini, açlık, susuzluk, bazal vücut sıcak-
lığını, otonomik tonusu, metabolik hızı, hormonal durumu,
cinsel fazları, vb. düzenler. Merkezi sinir sisteminde dış
dünyaya açılan kapılar ise, duyu organlarından gelen bil-
giyi ilk olarak alan ve dış dünyaya yönelik son hareketi
sağlayan alanlar olmaları nedeniyle duyusal-motor alanlar
olarak ele alınabilir. Ara alanlar (iç ve dış kapı arasında
kalan) limbik, paralimbik korteksler ve asosiasyon izokor-
teksleridir. Asosiasyon alanlarında “biliş”, “bilinç”, “dav-
ranışı” şekillendiren entegrasyon gerçekleşir. Bu alanlarda
gerçekleşen aracı işlemlemenin (intermediary processing)
fizyolojik sonucu bellek, duygular, dikkat, dil, planlama,
yargılama, iç görü ve düşünce, vb. oluşur. Duyusal enteg-
rasyonda eşzamanlılık temel öneme sahiptir. Örneğin, bir
konuşmayı dinlerken, aynı anda dudak okumak, anlamayı
kolaylaştırır. Duygular ve biliş, örneğin mutluluk hissi ken-
16
Beyin ve Zihin Arayüzü: Dikkatin Fenomenolojisi
dilik ve duygudurum alanlarının entegrasyonu ile sağlanır.
Bilişsel ve duygudurumsal tasarımlar özellikle orbitofron-
tal korteks (OFK) ve ventro-mediyal prefrontal korteks
(VMPFK) kompleksinde entegre edilir.
VMPFK zihinselleştirme için gerekli pek çok girdiyi
alan önemli bir alandır ve bu bilgileri aralarında dorsal
MPFK ve İnferolateral frontal korteksin de yer aldığı çok
sayıda prefrontal korteks bölgesine dağıtır. Öte yandan hi-
pokampus yeni gelen bilgileri, duygu ve motivasyona iliş-
kin girdileri hesaba katarak, ayrıca geçmiş deneyimlerle de
karşılaştırarak, karar vermede önemli bir işlev taşır ve aynı
zamanda yeni bellek konsolidasyonu için yeni girdileri
diğer alanlara gönderir. Hipokampus dış dünyadan gelen
bilgi ile iç dünyada var olan (depolanmış) bilgiyi, diğer bir
deyişle kendine ait olanla diğerine ait olanı karşılaştır-
maktadır. İnferior parietal lobül (IPL) kendilikle ilgili ta-
sarımlarla ilişkili iken, superior temporal sulkus (STS)
diğeri ile ilgili tasarımlarla ilişkilidir.29 Amigdala, anterior
singulat girus (ASG), orbitofrontal korteks (OFK) ve infe-
rolateral frontal korteks (ILFK) ise hem kendilik hem de
diğerinin tasarımı ile ilişkilidir.
Sağlıklı/tipik gelişen bir çocukta, üç dört yaşlarına
geldiğinde artık zihninde çok gelişmiş bir dil aygıtı ve git
gide gelişen bir içses mevcuttur. Zihin kavramı açısından
‘içses’ ve ‘işleyen bellek’ kavramları önemli aslında, sanki
bilgisayardaki bir arayüz, bir yapboz tahtası gibi. Bu dö-
nemde temel duygular olan korku, üzüntü, öfke gibi duy-
gulara ek olarak, utanma, gurur gibi ikinci, üçüncü düzey
duygular da gelişmeye başlar. Yani temel duygu ile kendi-
lik algısı birleşerek, bir farkındalık olarak daha üst düzey
duygular deneyimlenebilir hâle gelir. Otomatik bedensel
deneyimler, genetik ya da öğrenilmiş duygusal şartlanma-
lar, diğer bir deyişle ‘hisler’ (feelings), kendilik algısı ile
birleşerek ‘duygu’ (emotion) düzeyine yükselir. Hisler sa-
niyeler içinde azalıp artarken, duygular daha uzun soluk-
ludur ancak onlar da dakikalar içinde azalıp çoğalırlar.
Damasio’nun Spinoza’yı Ararken isimli kitabında -Türkçe
çevirisinde- duygu ve his sözcükleri burada benim ele al-
dığıma göre ters yönden ele alınmış.30 Ben Türkçe ifade
açısından burada yaptığımızın daha uygun olduğunu düşü-
nüyorum. Duygudurum (mood) ise günlerce sürebilir.
ZİHİNSEL AKTLAR
Çevremizde var olan şeylerin etkileşimsel doğasındaki
örüntülerin matematiksel ve mantıksal izdüşümleri beyni-
mizin içinde yeni yollar, yeni bağlantılar, yeni proteinler
sayesinde her birimize eşsiz bir bellek kurar. Yeni gelen
bilgi ve bellekte yer alanlar her saniye sürekli olarak kar-
şılaştırılır ve bellek yeniden şekillenir. Çevreden ve bel-
Koray Karabekiroğlu
lekten gelen bilgilerin önemli bir kısmı bilinçli farkındalık
düzeyine ulaşmaz. Bilinç düzeyinde gerçekleşen eylemlere
ise zihinsel aktlar denir. Zihnimizde işleyen birer edim
olan zihnin aktlarının başlıcaları, algı, düşünme, anlama ve
açıklama aktlarıdır. Algı aktı, bize çevremizi tanıtır. Dü-
şünme aktı, sadece somut elle tutulur kavramları değil geo-
metri gibi mantıksal kavramları düşünmemizi sağlar.
Anlama aktı ile özne, gerçekleşen olayın önce ve sonrası
arasında -genelde bilinç dışı olarak- bağlantıları kurarak,
neden-sonuç ilişkisi bağlamında amaç/anlam yaratır. Açık-
lama aktı ise, nesne hakkında edinilen bilgiyi gerekçe ve
kanıtlarla aktarmamızı sağlar.
Zihin felsefesi kapsamında üzerinde durulan bir başka
tartışma alanı da zihinsel aktlarla ilgili olduğu için, son ola-
rak bu bölümde bu konuya değinmek istedim. Bana kalırsa,
yukarıda söz edilen bu dört temel akt dışında zihnin çok
daha fazla aktı daha sayılabilir. Duyularla beyne gelen bil-
ginin birincil duyusal beyin kabuğu alanına ulaşması ile
başlayan ve etkin farkındalık (düşünce) sayesinde ince
ayarı yapılabilen (azaltılıp çoğaltılabilen) algılar, bellekle
buluştuğunda bir anlam kazanır. İnsan o an ‘anladım’ diye
düşünür. Ancak çok daha yoğun bir bilinçli farkındalık ça-
bası ve bilgi ve deneyim geçmişi gerektiren bir süreç so-
nunda da bir açıklama edimi gerçekleştirilebilir. O duyusal
veri ile ilgili daha derin ve yalınlaştırılmış bir durugörü
yaşanabilir.
KAYNAKLAR
1. Chalmers D. Facing up to the problem of consciousness. J Conscious Stud.
1995;2(3):200-19.
2. Husserl E. Fenomenoloji Üzerine Beş Ders. Tepe H, çeviri editörü. Ankara:
Bilim ve Sanat; 2003.
3. Husserl E. Ideas: Phenomenology and the Foundations of the Sciences Third
Book, Ideas Pertaining to a Pure Phenomenology and to a Phenomenologi-
cal Philosophy. Martinus Nijhoff Publishers; 1980.
4. Husserl E. Kesin Bir Bilim Olarak Felsefe. Kaygı A, çeviri editörü. Ankara:
Yapı Kredi Yayınları; 1997.
5. Gödelek K. Zihin Felsefesi. Yeniçağda Zihin Felsefesi: İngiliz Deneycileri ve
Kant. Anadolu Üniversitesi Yayınları; 2013.
6. Singer W, Engel AK, Kreiter AK, Munk MHJ, Neuenschwander S, Roelfsema
PR. Neuronal assemblies: necessity, signature and detectability. Trends Cog.
Sci. 1997;1(7):252-61. doi: 10.1016/S1364-6613(97)01079-6.
7. Singer W. 1999/2000. Response synchronization: a universal coding strat-
egy for the definition of relations. In: Gazzaniga MS, ed. The New Cognitive
Neurosciences. 2nd ed. Cambridge, MA; MIT Press. 1999/2000. p.325-38.
8. Singer W, Gray CM. Visual feature integration and the temporal correlation hy-
pothesis. Annu Rev Neurosci. 1995;18:555-86. doi:
10.1146/annurev.ne.18.030195.003011.
17
Beyin ve Zihin Arayüzü: Dikkatin Fenomenolojisi
Zihnimizde yarı bilinçli/yarı bilinçsiz pek çok edim
gerçekleşir. Bu edimlerin çoğu da otomatik pilot gibi, iradi
bir katılım ya da bilinçli bir farkındalık gerektirmeksizin
olup biter. Çevreden gelen bir girdi, organizmamızda bir
çıktıya dönüşürken, bizim zihinsel katkımız nerede başlar?
Biliyoruz ki, tekrarlanan deneyimler ve bilinçli çaba gös-
tererek duyusal algılarımızın kapasitesini genişletebiliriz.
Önceleri ana renkleri algılar, anlar ve açıklarız. Sonra ara
renkler ve sonra daha da ara renkleri tanır ve öğreniriz. Zih-
nimiz tüm nesneler ve özellikleri sınıflandırmak, altgrup-
lara ayırmak için hiç durmadan çabalar durur. Bu süreçte
genel olarak bilişsel işlevler ve dikkat fonksiyonları diye
tanımlanan pek çok beceri, önemli bir arayüz olarak ortaya
çıkar. Bu arayüz Popper’ın kurguladığı Dünya 2’ye ben-
zer. Bir süre dikkatimizi çeşitli uyaranlar üzerine odakla-
yabilmek, bu odaklanmayı sürdürebilmek, çeldiricileri
durdurabilmek, vb. pek çok işlevin bütünü olan dikkat iş-
levleri bilinçli farkındalığın, diğer bir deyişle zihnimiz-
deki yaz-boz tahtasının en önemli bileşenidir. Bu nedenle
zihinsel, irâdi bir edimde birincil unsur yeterince gelişmiş,
işlevselliği desteklenmiş dikkat becerileri olacaktır. İnsanın
dikkatini artıran, bu işlevleri destekleyen her şey, insani bi-
lincin ve irâdi edimin kapasitesinin ve kontrol gücünün art-
masını sağlarken, aksi yönde yer şey de bunları azaltır.
Özetle söylemek gerekirse, zihinsel edimlerimizin ara-
yüzü dikkat becerileridir.
9. Ryle G. Zihin Kavramı. Çelik S, çeviri editörü. İstanbul: Doruk Yayınları.
2011.
10. Karabekiroğlu K. Ben Kimim? Ruh ve İrade. Ankara: Nobel Akademik
Yayıncılık. 2013.
11. Dennett DC. The Zombic Hunch: Extinction of an Intuition? In: O'Hear A, ed.
Philosophy at the New Millenium. 2001. p.27-43.
12. Dennett D. Bilinç Açıklanıyor. Kibar S, çeviri editörü. İstanbul: Alfa Yayınları;
2017.
13. Searle JR. Zihnin Yeniden Keşfi. Macit M, çeviri editörü. İstanbul: Litera
Yayınları; 2014.
14. Searle JR. Zihin, Dil, Toplum. Tural A, çeviri editörü. İstanbul: Litera Yayınları,
2006.
15. Kim J. Supervenience and Mind. UK: Cambridge University Press;
1993.
16. Damasio A, Kaspar M. Consciousness: An overview of the phenomenon and
of its possible neural basis. In: Laureys S, Tononi G, eds. The Neurology of
Consciousness: Cognitive Neuroscience and Neuropathology. London: Aca-
demic Press; 2009. p.3-14.
17. Karabekiroğlu K. Aman Dikkat. Dikkat ve Öğrenme Sorunları. 3. Baskı. İs-
tanbul: Say Yayınları. 2022.
Koray Karabekiroğlu
18. Popper KR, Lindahl BI, Arhem P. A discussion of the mind-brain problem.
Theor Med. 1993;14(2):167-80. doi: 10.1007/BF00997274.
19. Popper K, Eccles J. The Self and Its Brain. Berlin: Springer-Verlag; 1977.
20. Kaku M. Zihnin Geleceği. Kumral E, çeviri editörü. Ankara: ODTÜ Geliştirme
Vakfı Yayıncılık; 2019.
21. Schlinger HD. Theory of Mind: An Overview and Behavioral Perspective. Psy-
chol Rec. 2009;59:435-48. doi: 10.1007/BF03395673.
22. Rizzolatti G. The mirror neuron system and its function in humans. Anat Em-
bryol (Berl). 2005;210(5-6):419-21. doi: 10.1007/s00429-005-0039-z.
23. Radeloff D, Ciaramidaro A, Siniatchkin M, Hainz D, Schlitt S, Weber B, et al.
Structural alterations of the social brain: a comparison between schizophre-
nia and autism. PLoS One. 2014;9(9):e106539. doi:
10.1371/journal.pone.0106539.
24. Zaidel DW. Split-brain, the right hemisphere, and art: fact and fiction. Prog
Brain Res. 2013;204:3-17. doi: 10.1016/B978-0-444-63287-6.00001-4.
18
Beyin ve Zihin Arayüzü: Dikkatin Fenomenolojisi
25. Zhao T, Zhu Y, Tang H, Xie R, Zhu J, Zhang JH. Consciousness: New Con-
cepts and Neural Networks. Front Cell Neurosci. 2019;13:302. doi:
10.3389/fncel.2019.00302.
26. Cauda F, Geminiani GC, Vercelli A. Evolutionary appearance of von
Economo's neurons in the mammalian cerebral cortex. Front Hum Neurosci.
2014;8:104. doi: 10.3389/fnhum.2014.00104.
27. Liaw YS, Augustine GJ. The claustrum and consciousness: An update.
Int J Clin Health Psychol. 2023;23(4):100405. doi:
10.1016/j.ijchp.2023.100405.
28. Karabekiroğlu K, Yöney H. İç ve Dış Ortamdan Gelen Bilginin Entegrasyon
Süreci ve Otizmle İlişkili Çıkarımlar. Türkiye’de Psikiyatri. 2007;9(1):58-6
5.
29. Abu-Akel A. A neurobiological mapping of theory of mind. Brain Res Brain
Res Rev. 2003;43(1):29-40. doi: 10.1016/s0165-0173(03)00190-5.
30. Damasio AR. Spinoza’yı Ararken: Haz, Acı ve Hisseden Beyin. Kumral E,
Çetiner İ, çeviri editörleri. Ankara: ODTÜ Geliştirme Vakfı Yayıncılık; 2018.

Burcu AkIn SArIa
Başkent Üniversitesi Tıp Fakültesi,
a
Çocuk ve ergen ruh Sağlığı ve
Hastalıkları Ad,
Ankara, Türkiye
Yazışma Adresi/Correspondence:
Burcu AkIn SArI
Başkent Üniversitesi Tıp Fakültesi,
Çocuk ve ergen ruh Sağlığı ve
Hastalıkları Ad,
Ankara, Türkiye
carpediemburcu@yahoo.com
KAYNAK GÖSTERMEK İÇİN:
Akın Sarı B. Felsefe ve nörobilim bağlamında
zekâ. karabekiroğlu k, editör. Çocuk Psiki-
yatrisinde nörobilim ve Felsefe. 1. Baskı. An-
kara: Türkiye klinikleri; 2024. p.19-25.
Felsefe ve Nörobilim Bağlamında Zekâ
Intelligence in the Context of Philosophy and
Neuroscience
ÖZET Bu bölümde zekânın tarih boyu aldığı yolculuk felsefi ve Nörobilim temelinde incelenmeye ça-
lışılmıştır. Bu süreçte zekâ bazen tanrıya bazen atoma bazen de bağlantısallığa bağlanmıştır. Zekâ ile il-
gili çalışmaların ileriki yıllarda da devam edeceği ve gelişeceği düşünülmektedir.
Anahtar Kelimeler: Zeka; filozofi; nörobilim
ABSTRACT In this section, the historical journey of intelligence has been attempted to be examined on
a philosophical and neuroscience basis. Throughout this process, intelligence has been linked, at times,
to divinity, at times to atoms, and in our contemporary era, to connectivity. It is anticipated that studies
related to intelligence will continue and evolve in the coming years.
Keywords: Intelligence; philosophy; neuroscience
Zekâ nedir?
Z
ekanın ne olduğu, eski Mısır’dan günümüze değin araştırılmış; tanımı çağdan
çağa, kültürden kültüre değişiklik göstermiştir. Şu anki zekâ tanımı “akıl yü-
rütme, problem çözme, planlama, soyut düşünme, yargılama ve öğretilenlerden/
deneyimlerden öğrenme” olarak tanımlanmaktadır.1
Zekâ tanımı, tarih boyunca ihtiyaçlar ölçüsünde şekillenmiş ve daha iyi anlaşıl-
maya çalışılmıştır. Eski mısır papirüslerinde zihinsel işlevlerin merkezinin beyin oldu-
ğunun söylendiğini görmekteyiz. Zihinsel yetersizliklerin (ZY) şeytan ve kötü ilahi
varlıklar nedeniyle olduğunun düşünüldüğü, tedavisinde ise büyüler ve sihir kullanıl-
dığı da anlaşılmaktadır.2
Kadim filozoflar her ne kadar “zekâ” terimini kullanmamış olsa da onlar akıl, en-
tellektüalite ya da bilinç üzerine düşünmüşlerdir.3 Zekâ, Plato ve Aristo’ya kadar pek fel-
sefenin alanı olmamıştır ama olsaydı büyük ihtimalle Thales zekânın sudan oluştuğunu,
Anaximenes de havadan oluştuğunu söylerdi. Bununla birlikte doğa felsefecileri MÖ 5.
yüzyıllarda esas olarak nasıl var olunduğu ile daha çok ilgilenmişlerdir. Bu var oluştan
bahsederken akıl kavramı da onların zihinlerinde yerini almıştır. İlkçağ anlayışındaki
akıl, ilahi niteliği olan, tarihsel, kapsayıcı ve duyulardan beslenen bir olgudur.4 Anaxo-
goras oluşu meydana getiren ilkeye “Nous” (akıl/ruh) demiştir. Demokritos ise mater-
yalist bir yaklaşımla, algılama ve düşünmeyi, vücuttaki en ince, en hafif ve en düzgün
ateş atomlarının hareketi olarak izah etmiştir.5
19
Burcu Akın Sarı
İnsan felsefesi ile ilgilenen filozoflarsa insan aklını
sorgulamışlardır. Sokrates bilimin doğasını araştırmış ve
bilgiyi, sorgulayarak bulabileceğimizi öne sürmüştür. Plato
ise zekayı, formlar tarafından temsil edilen ebedi gerçekleri
anlama yeteneği olarak görmüştür. Ona göre zekâ, farklı
sosyal sınıfları ayıran ve tanrı tarafından eşit olmayan şe-
kilde bahşedilen bir olgudur.6 Aklı, dizginleri elinde tutan,
süren ve yönlendiren arabacıya; duygu ve iradeyi ise ara-
banın motivasyon gücünü sağlayan atlara benzetmektedir.
O dönemlerde yaşamış Hipokrat da ZY’in doğaüstü güçler
nedeniyle olduğu fikrine karşıt olarak bunların beyindeki
doğal olaylardan kaynaklandığını öne sürmüştür. Platon,
zekâyı (nous); büyüklüğü, sertliği, nemi ve saflığı değişe-
bilen bir balmumu bloğuna benzetmiştir. Entelektüel ku-
surlar, bu balmumu bloğundaki küçüklük, sertlik,
yumuşaklık, ıslaklık ya da saydamlık özelliklerindeki de-
ğişikliklerden kaynaklanmış olabilir demiş ve anıları, bu
balmumu bloğundaki izler olarak tanımlamıştır. Ayrıca ha-
fıza bozukluğunu, şu anda ZY olarak adlandırılan şeyle
ilişkilendirmiştir.7 Aristoteles de günümüz zekâ anlayışına
çok benzer şekilde zekâyı sadece bilgi işleme yeteneği
değil aynı zamanda soyut düşünme ve evrensel gerçekleri
anlama olarak ele almıştır.5 Ona göre insanlar zekâ bakı-
mından birbirine çok benzer ve insanı, hayvanlardan farklı
kılan da bu zekâdır.6 Ancak ona göre en yüksek zekâlılar,
en akıllı ruhlar, düzenli hareketleri nedeniyle yıldızlardır.
Yıldızlar insanüstü bir zekâ taşırlar ve evrenin Tanrıla-
rı’dırlar.5 Aristoteles, insanları ekonomik ve politik açıdan
karakterize etmeye yönelik geniş bakış açısıyla, şimdi ZY
olarak adlandırılan durumu, köleliğe doğal bir yatkınlık
olarak yorumlamıştır. O, aklın doğru bilgiye beş yolla ula-
şacağını söylemiştir, bunlar; sanat, bilimsel bilgi, pratik bil-
gelik, felsefi bilgelik ve sezgisel akıl’dır.8 Burada bahsettiği
sezgisel akıl (nous), Platon’un akademisinde öğrendiği bir
kavramdır ve maddeye benzer “edilgen akıl” ve forma ben-
zer “etkin akıl” olmak üzere iki bölünmez bileşenden (hi-
lomorfizm) oluşur.7 Buradaki edilgen akıl günümüz
zekâsına yakın bir kavramdır.
M.Ö. 2. yüzyılda Epikürcü ve Stoacı akımı takip eden
Cicero, Platoncu ve Aristotelyan zekâ kavramı ile yürütücü
işlevleri tek bir kavram altında birleştirmiştir; “intelligen-
tia” (entellektüellik). Bu kavram temel olarak doğal eğilim
ya da doğuştan gelen yetenek yerine, edinilen bilgiye atıfta
bulunmaktadır. Bu doğuştan gelen yetenekler için de “in-
genium” terimini kullanmıştır. Bu kavramı duyusal far-
kındalıklarından çok, üstün olan ve etraflarındaki dünyayı
ayırt etmelerini sağlayan kapasiteler ve erdemler kom-
pleksi olarak tanımlamıştır. Ingenium’un etkinliği, doğal
dünyadaki ihtiyaçlarımızı karşılayan anlamlar yaratmak
için nesneler arasındaki ilişkileri ve benzerlikleri yakala-
20
Felsefe ve Nörobilim Bağlamında Zekâ
maktan ibarettir demiştir.9 Cicero’nun çağdaşı, tıp doktoru
Galen ise zihinsel işlevlerin beynin organik yönleri oldu-
ğunu ve entelektüel değişimlerin herhangi bir bireyde nihai
olarak sabitliğini ya da belirlenemezliğini ileri sürmüştür.7
Karanlık Çağ diye tanımlanan Orta Çağ’da zekânın,
gök ile yer, ilahi ile insan arasında asılı duran bir varlık ol-
duğuna inanılmıştır. O dönemin düşünüşünü etkilemiş ünlü
filozof Augustine akıl ile inancın birleşmesi gerektiğini sa-
vunmuştur başka bir deyişle ona göre inanmak ve bilmek
aynı şeydir. Onun aksine Aristotelyen felsefeyi öğretileri-
nin temeli yapan Albertus Magnus ve Thomas Aquinas ise
zekânın, hem doğal hem de ilahi gerçekleri anlama yetisi
olduğunu belirtmiştir. Diğer bir deyişle onlara göre “ina-
nılan” ve “bilinen” kavramları farklı şeylerdir.5 Aquinas,
insan zekâsını, ilahi zekânın araştırıcı bir türevi olarak yo-
rumlamış ve daha az zeki kişinin anlama becerisini, genel
popülasyona göre daha fazla bütünlük ve evrensellik ek-
sikliğine atfetmiştir. Albertus Magnus da aptalları (idiot-
lar) “evrenseli tikellerden ayırt edemeyen” ve “soyutlama
yapamayan” insanlar olarak tanımlamıştır.7
Skolastik felsefe, inanç ile bilgi ya da din ile felsefe
arasındaki ilişkinin belirlenmesi konularında açık olmayan
bir yol izlemiş ve bunları birbirlerine indirgemeye yönel-
miştir. Orta Çağın sonlarına doğru bu yaklaşım iyice çö-
zülmeye başlamış ve din-felsefe ilişkisi birbirinden
uzaklaşmaya yönelmiştir. Felsefe giderek bağımsızlaşacak
ve Rönesans’ta kendi başına bir güç kazanacaktır. Bilgi ba-
kımından doğru olmayan bir şeyin, inanç bakımından
doğru olabileceği düşüncesi bu dönemde temellendiril-
miştir. Böylece inanç ile bilginin sınırları kesin olarak bir-
birinden ayrıştırılmıştır.10 Rönesans dönemi filozoflarından
Francis Bacon, idoller kavramıyla ilgilenirken icat, hüküm,
hafıza ve gelenek olarak çeşitlendirdiği zihinsel sanatları
da tartışır.11 Ona göre insan zihninde, henüz hiç gözlem-
lenmemiş veya hiç soruşturulmamış, ancak yargıyı düzelt-
mekle çok bağlantılı olan çok daha önemli ve derin bir
türde yanılgı (idol) bulunmaktadır. Bu tür yanılgıların et-
kisi, zihni bazı belirli konularda sadece etkilemekle kal-
maz, aynı zamanda daha genel ve derin bir şekilde içsel
olarak enfekte eder ve bozar. Çünkü insan zihninin doğası,
nesnelerin ışınlarını olduğu gibi yansıtması gereken berrak
ve eşit bir camın doğasından çok uzaktır; aksine, büyülen-
miş bir cam gibidir, eğer bu durumdan kurtarılmaz ve dü-
zeltilmezse, batıl inanç ve aldatma ile dolar.12 Başka bir
deyişle beyin anti-tabula rasa’dır.13 Bacon’ın bilim felse-
fesi ve bilgi edinme süreçlerine dair önemli görüşleri, bili-
min ilerlemesi ve doğa bilimlerindeki metodolojik
yaklaşımların gelişimi açısından önemli bir katkı olarak
kabul edilir. Bacon ve Galilei, bilgiye deneysel ve göz-
Burcu Akın Sarı
lemsel yaklaşımı savunarak bilimsel yöntemin temellerini
atmıştır. Başka bir Rönesans filozofu Desiderus Erasmus
da Deliliğe Övgü eserinde zekânın sık sık toplum tarafın-
dan delilikle karıştırıldığını, çünkü toplumsal normlara uy-
mayan, alışılmadık veya radikal fikirleri olan bireylerin
sıkça deli olarak etiketlendiğini savunmuştur.14 Montaigne
ise, zekânın, sadece entelektüel bilgiye değil, aynı zamanda
yaşam deneyimine, doğaya ve insan duygularına da bağlı
olduğunu savunur. Ona göre gerçek zekâ, sadece kitaplar-
dan elde edilen bilgilerle ölçülemez, aynı zamanda yaşam
deneyimi ve içsel anlayışla da ilişkilidir.15 Giovanni Pico
della Mirandola da insanın sahip olduğu zekâ ve özgür
irade sayesinde, istediği bir varlık seviyesine ulaşma yete-
neğine sahip olduğunu öne sürmüştür. Ona göre insan, bil-
gelik ve erdem konusunda ilerleyebilir ve kendi kaderini
belirleyebilir.16 Ancak bu ilerici görüşlerin yanında Ficino
gibi Platoncu bir yaklaşımla zekâyı tanrı ile birleşmek için
bir araç olarak görmeye devam edenler de olmuştur. Cam-
panella da aynı akımı takip etmiştir ve ona göre zekâ, doğa
ve evrenle uyumlu bir şekilde çalışmalıdır. Bu, bilgiye da-
yalı bir toplumun, doğayla uyumlu ve sürdürülebilir bir şe-
kilde var olmasını sağlar.5 Paracelsus ve Felix Platter ve
diğer seçkin Rönesans doktorları, geri zekâlılık kavramını
aptallıktan ve akıl hastalığından ayırt edilmesi gereken bir
durum olarak ortaya atmışlardır.17,18 Platter’ın bilişsel de-
ğişimlere ilişkin dört tanımı, zayıflık (imbecillitas), zekâ
yavaşlığı (ingenium) ile birlikte şaşkınlık (absence), bit-
kinlik (uykuyla ilgili) ve yabancılaşma (alienation) dır.
Platter aynı zamanda ZY için semptomlar tanımlayan ilk
kişidir.7
17. yüzyılda Descartes zekâ kavramının bugünkü an-
lamıyla kullanılmasına neden olmuştur. İnsan bilgisini
“açık, seçik ve kesin” temeller üzerine kurmak için şüp-
heyi ve bu şüphenin giderilmesinde de deneye dayalı am-
pirik incelemeyi kullanmıştır. Ona göre bu sorgulamanın
sonucunda, şüphe edilemez şeye ulaşılacaktır.19 Zekâ teo-
risyenleri zekâyı, Descartes’in bu zekâ kavramı temelinde
anlamaya çalışmışlardır.4 Ona göre mental fonksiyonların
kaynağı olan akıl, görünmez bir madde değil, fakat beden-
den de bağımsız bir şeydir.7 Pascal ise Galilei ve Descar-
tes gibi matematiğin en kesin bilgi olduğunu söylemiştir
ancak ona göre insan aklının çerçevesi içinde yer alan her
şeyi açık ve seçik olarak aydınlatan matematiğin de gelip
dayandığı, artık daha ilerisine gidemeyeceği sınırlar var-
dır.5
Daha sonra baskın akım olan Aydınlanma Felse-
fesi’ne göre aydınlanma; insanın düşünme ve değerlendir-
mede din ve geleneklere bağlı kalmayıp kendi aklı, kendi
görgüleri ile hayatını aydınlatma girişimidir. Kant’a göre
21
Felsefe ve Nörobilim Bağlamında Zekâ
ise aydınlanma, insanın kendi suçu ile düşmüş olduğu bir
ergin-olmayış durumundan kurtulup aklını kendisinin kul-
lanmaya başlamasıdır.5 Bu da zekânın artık 18. yüzyılda
felsefeciler için ön plana çıkmaya başlayan bir konu oldu-
ğunu bize düşündürmektedir. 18. yüzyıl Aydınlanma Fel-
sefecilerinden David Hartley, bireysel entelektüel
performansı hıza değil, güce, canlılığa, yoğunluğa ve eği-
tilebilirliğe göre sınıflandırmayı önermiştir.20 O dönemde
ZY olan bireyler için “değiştirilmiş birey” tanımı kullanıl-
mıştır. Bu tanım John Locke tarafından tanımlanmış ve
“idiot” terimi yerine kullanılmıştır. Locke, Hobbes, Rous-
seau gibi aydınlanma dönemi felsefecileri bazı bireylerin
doğuştan üstün (bazen ilahi) zihinsel özelliklerine dayana-
rak diğer kişilere üstün gelebileceği ve hatta onlara boyun
eğdirebileceği fikrine karşı çıkmıştır.7 Locke’a göre zihni-
miz bir “tabula rasa” idi başka bir deyişle düz beyaz bir
kâğıt. O, zekâyı geliştirenin deneyler olduğunu bildirmiş-
tir, bu deneyleri de “sensation” ve “reflection” olarak ikiye
ayırmıştır. Algılamak, düşünmek, şüphe etmek, inanmak,
usavurmak, bilmek ve istemek, sensation sonucu olmakta-
dır. Lamettrie’ye göre ruh, bedenin görevlerinden biridir
ve insanın düşünebilmesi onu hayvanlardan üstün hale ge-
tirmektedir. Ona göre insan ruhunun bu yüksek gelişimi de
beyin kıvrımlarının çok incelmiş olmasından kaynaklan-
maktadır. Voltaire de aklın insan doğasının özü olduğunu
düşünmüştür.5 Kant, biliş, anlayış, muhakeme ve akıl dâhil
olmak üzere zihinsel işlevlerin, ham duyusal verileri an-
lamlı hale dönüştüren, doğuştan gelen yeteneklerin aracı-
lığıyla deneyimleri düzenleyen maddi olmayan aktif
süreçler olduğunu savunmuştur.21
Zekâ TeoriSYenleri
19. yüzyıl ile birlikte artık zekâ, ampirik yöntemlere ge-
çişle birlikte daha çok bilim adamlarının ilgilendiği bir
konu olmaya başlamıştır. Zekanın azlığı ya da çokluğu ka-
pital düzenin oluşması için önemli olmuştur. Zekâ testi ile
artık insanlar kategorize edilmeye başlanmış, bunu geliş-
tirmek için eğitimciler aktif rol oynamış ve zekanın ne için
kullanılacağı başka bir deyişle kapitale ne kazandırabile-
ceği soruları gündeme gelmiştir. Örneğin Binet ve Simon’ı
1891 yılında zekâ testi geliştirmeye yönelten motivasyon,
Fransız Eğitim Bakanlığı’nın özel ilgiye ihtiyaç duyan
düşük okul başarısına sahip çocukları tanımlama konusun-
daki endişeleri olmuştur.22 Amerikan askerleri için de zekâ
testleri yapılmış buna göre ordular düzenlenmiştir.
Zekâ üzerine ilk deneyler yapan 19. yüzyılda Galton
olmuştur. Kurduğu laboratuvarda kişilerin bedensel (kafa
çevresini ölçerek) ve devinimsel hareketleri üzerinden ze-
kâyı açıklamaya çalışmış, bireysel farklılıkları da kalıtsal
Burcu Akın Sarı
değişikliklere bağlamıştır. O dönem kafanın çapı ne kadar
büyük ise zekâ o kadar büyük diye düşünülmekteydi.22 Bu
kalıtımsal görüş maalesef öjenik akımlar tarafından kötüye
de kullanılmıştır. Bu tek boyutlu zekâ anlayışı 20. yüzyılın
başlarında Binet tarafından geliştirilmiş ve zekânın çok bo-
yutlu olduğu gösterilmiştir.23 Yine aynı dönemde Spear-
man zekâ ile ilgili “Çift Faktör Kuramını” ortaya atmıştır.
Kendine ait korelasyon teoremini de zekâ üzerine olan ça-
lışmaları ile geliştirmiştir. Bu kurama göre zihinsel bir et-
kinlik için önce genel bir yeteneğe (g), ardından da bu
etkinlik için özel bir yetenek alanına (s) ihtiyaç vardır. İşte
ölçülmesi gereken zekâ, genel yetenek “g” dir.24
Thorndike daha sonra zekanın tek bir g faktörü ile
açıklanamayacağını ve zekanın soyut, pratik ve toplumsal
olarak türlerinin bulunduğunu iddia etmiştir. Bu kuramına
da “Primer Zekâ yetenekleri Kuramı” adını vermiştir.25,26
Çağdaşı Thurstone ise faktör analizine dayanan bir
çalışmasıyla zekânın çok boyutlu ve yedi farklı faktörden
oluştuğunu ifade etmiştir.27 Onun zihinsel yetenekler ku-
ramındaki bu yedi alan; sözel anlama, kelime akıcılığı, sa-
yısal yetenek, görsel yetenek, hafıza, algısal hız ve
tümevarımsal düşünme’dir.27 Bacon ve Sokrates gibi tü-
mevarımcı filozoflar da bu noktayı düşüncelerinde belirt-
mişlerdir.
20. yüzyılın ortalarında ise Guilford, Thurstone’nun
bu kuramını geliştirerek “Zekâ Yapısı Kuramını” oluştur-
muştur. Ona göre; işlemler, içerikler ve ürünleri barındı-
ran bir yapıya sahip zekâ, bu yapıların birbiri ile olan
ilişkileri çerçevesinde oluşmaktadır. İşlemler boyutunda;
değerlendirme, algı, bellek, yaratıcı düşünme ve gelenek-
sel düşünme varken ürün yapısında; birimler, sınıflar, iliş-
kiler, sistemler, çevirimler, doğurgular ve değerlendirmeler
bulunur. İçerik boyutunda da; sembol, anlam ve davranış-
lar yer almaktadır. Bu boyutların farklı kombinasyonlarının
insanda bulunacağını ifade etmiş ve 120 farklı faktör ol-
duğunu belirtmiştir.28
Çağdaşı Vernon ise, Spearman ve Thurnstone’un ku-
ramları arasındaki boşlukları doldurmaya çalışmıştır. İnsa-
nın entelektüel yeteneklerinin yapısıyla ilgilenen
“Hiyerarşik Grup Faktörü Teorisini” sunmuştur. Bu hiye-
rarşinin en üstünde Spearman’ın genel faktörü ya da “g
faktörü” bulunmaktadır.29 Ona göre zihinsel organizasyo-
nun hiyerarşisi çeşitli düzeylerden oluşur. Zekâ, zihnin
kapasitelerinin birleşimidir. Miktar ve kaliteye göre farklı
düzeyde çeşitlilik gösterir. Alt seviyeden üst seviyeye
doğru çalışır. Bu, aşağıdakilerden oluşur: Duygu, hareket-
ler, algı, hareketin koordinasyonu, hafıza, alışkanlık for-
masyonu ve ilişkinin anlaşılması. Hiyerarşik aşama
aşağıdaki gibi faktörleri içerir: Genelleme, mantık, düşünce
22
Felsefe ve Nörobilim Bağlamında Zekâ
süreci, soyutlama vb. İlişkinin kavranması yaratıcı aktivi-
teyi ve estetiği içerir. Sekiz analizden geçtikten sonra Ver-
non, “g” faktörünün tüm grup faktörlerinin toplamından iki
kat daha fazla varyansı kapsadığını bulmuştur. “g” testinin
kaldırılmasından sonra faktörler iki ana gruba ayrılabilir:
Sözel-sayısal eğitim faktörleri, pratik- mekanik- uzaysal-
fiziksel faktörler.30
1943 yılında Cattell zekayı birbirini tamamlayan iki
parçaya ayırmıştır; akıcı (likit) ve kristalize zekâ. Akıcı zekâ
doğuştan gelen, genetik temeli olan ve çevreden bağımsız
gelişen, kişinin problem çözme becerisidir. Kristalize zekâ
ise çevresel etkileşimlerle oluşan öğrenilen ve kültüre ba-
ğımlı içselleştirilmiş bilgiyi içerir.31 Daha sonra Carroll bu
kuramı, kendi kuramı olan üç katman kuramı ile birleştirmiş
bu kurama da “Cattell-Horn-Carroll Kuramı” denmiştir.
Günümüz zekâ testlerinin dayandığı kuram budur.32 Car-
roll’un üç katmanlı kuramı üç düzeyde biliş sunmaktadır:
Dar yetenekler (katman I), geniş yetenekler (katman II) ve
genel yetenekler (katman III, başka bir deyişle Spearman’ın
“g” faktörü). Hiyerarşinin en üstünde g faktörü bulunmak-
tadır. Geniş yetenekler yanlarında dar yetenekleri ile şöyle-
dir: Kristalize Zeka (Genel sözel bilgi, Dil gelişimi, Sözcük
bilgisi, Dinleme yeteneği, İletişim yeteneği, Dilbilgisi du-
yarlılığı, Sözlü üretim ve Akıcılık, Genel kültür), Akıcı zeka
(Tümevarımsal akıl yürütme, Sıralı akıl yürütme, Nicel akıl
yürütme, Akıl yürütme hızı), Niceliksel Akıl Yürütme (Ma-
tematik bilgisi ve Matematiksel başarı), Okuma ve Yazma
Becerisi (Okurken kod açma, Okuduğunu anlama, Okuma
hızı, Yazım yeteneği, Yazma hızı, Boşluk doldurma yete-
neği), Kısa Süreli Bellek (Bellek boyutu, Çalışma belleği),
Uzun Süreli Depolama ve Geri çağırma (Bağlantılı bellek,
Anlamlı bellek, Serbest hatırlama belleği, Fikir akıcılığı,
Bağlantılı akıcılık, İfade akıcılığı, Orijinallik, İsimlendirme
yeteneği, Kelime akıcılığı, Figüratif akıcılık, Figüratif es-
neklik, Öğrenme yeteneği), Görsel İşlemleme (Görselleş-
tirme, Hızlandırılmış dönüş, Kapanış hızı, Kapatma
esnekliği, Görsel hafıza, Uzamsal tarama, Seri algısal en-
tegrasyon, Uzunluk tahmini, Algısal yanılsamalar, Algısal
değişimler, Hayal etme), İşitsel İşlemleme (Fonetik kod-
lama, Konuşma sesi ayrımcılığı, İşitsel uyaran bozulmasına
karşı direnç, Ses kalıpları için hafıza, Ritimleri koruma ve
yargılama, Müzikal ayrımcılık ve yargılama, Mutlak adım,
Ses yerelleştirmesi, Geçici izleme), İşlem Hızı (Algısal hız,
Test çözme hızı, Rakam Ustalığı, Okuma hızı/akıcılığı,
Yazma hızı/akıcılığı), Karar/Tepki Süresi/Hız (Basit Tepki
Süresi, Zihinsel Karşılaştırma Hızı).33
Bu kuramdan yaklaşık 40 yıl sonra Gardner, “Çoklu
Zekâ Kuramını” öne sürmüştür. Ona göre dokuz farklı zekâ
türü vardır ve herkeste bu zekalardan farklı düzeylerde bu-
Burcu Akın Sarı
lunur. Bunlar, birlikte çalışarak iş yaparlar. Bu zekâ tür-
leri: Mantıksal-matematiksel, sözel-dilsel, görsel-uzamsal,
müziksel-ritmik, bedensel-kinestetik, içsel, sosyal, doğacı
ve varoluşçu zekâlardır.34
1983 yılında Tannenbaum, kuramına “denizyıldızı”
adını vermiş ve beş zekâ özelliği tanımlamıştır; genel ye-
tenek (ölçülebilir zekâ), ayırt edici özel yetenek (resim,
müzik vs.), çevresel faktörler, zihinsel olmayan faktörler
(adanmışlık, gönüllülük, kendine olan inanç) ve şans fak-
törleri.35 1997’de de Sternberg, üç tür zekâ alanından bah-
setmiştir; analitik, yaratıcı ve pratik zekâ. Onun “Başarılı
zekâ kuramına” göre zekâ bu üç sacayağının birleşmesin-
den meydana gelir.36
1950 yılında Abraham Maslow tarafından ortaya atı-
lan duygusal güç kavramı ile birlikte duygusal zekâ da
oluşmaya başlamıştır. En son 1995 yılında Goleman’ın ki-
tabı ile yaygınlaşmıştır. Buna göre duygusal zekâ, bir in-
sanın kendisine ya da başkalarına ait duyguları anlama,
sezinleme, yönetme ve yönlendirme yetisi, kapasitesi ve
becerisinin ölçümünü tanımlamaktadır. Beş ana faktör de;
Öz Yönetim, Öz Farkındalık, Sosyal Farkındalık, İlişki Yö-
netimi ve Motivasyon’dur.37
Bu kuramlar şüphesiz ki zekânın tanımının sürekli de-
ğişmesine neden olmuştur. Örneğin Wechsler’e göre zekâ
bir kişinin amaçlı hareket etme, rasyonel düşünme ve çev-
resiyle etkili bir şekilde başa çıkma konusundaki genel
kapasitesidir. Galton’a göre zekâ değişmeyen bir kavram
iken Binet ve Piaget’ye göre yeni durumlara bağlı olarak
değişebilen bir yetenektir.3 Bu nedenle zekâ kavramı hala
felsefik özelliklerini de muhafaza etmektedir.
ZekAnIn nöroBilimi
Bu kuramların ve yapay zekâ çalışmalarının hızlanmasının
ardından nörobilim insanları da zekâ ile daha çok ilgilen-
meye başlamışlardır. İnceleyecekleri zekâyı hangi yön-
temle hesaplayacakları, en büyük metodolojik sorunlardan
biridir günümüzde. Genel olarak literatürü taradığımızda
karşımıza daha çok akışkan zekanın incelemekte olduğu,
bunu yaparken de Wechsler zekâ testi ve Raven’in progre-
sif matriksler testi kullanıldığı karşımıza çıkmaktadır.
Başka bir deyişle nörobilim insanları “g” faktörü ile ilgili
çalışmaları daha çok yapıyor görünmektedir. Fakat zekânın
hangi alanına bakılırsa sonuçlar birbirine benzer bulun-
maktadır.25
Zekânın genetik geçişi ile ilgili yapılan araştırmala-
rın başlangıcı Galton’ın 1865’teki çalışmalarına kadar uza-
nır.38 Genel zekânın heritabilitesi, yapılan çalışmalarda
erken çocuklukta %30, erişkinde ise %70-80 olarak bu-
23
Felsefe ve Nörobilim Bağlamında Zekâ
lunmuştur.39-41 Bu da göstermektedir ki erken çocukluk dö-
nemindeki zekânın gelişmesine yönelik müdahaleler daha
çok önem arz etmektedir. Yaşam boyu zekâ oranı da yine
bu genetik etki nedeniyle sabit kalma eğilimindedir.42 Şu
ana kadar yaklaşık 300 kadar gen bölgesi ZY ile ilişkilen-
dirilmiştir.43 Gen polimorfizmlerinden en çok Apolipopro-
tein E, katekol-O-metiltransferaz, ve beyin kaynaklı
nörotrofik faktörü kodlayan Val66met polimorfizmi başı
çekmektedir.44 Ayrıca mikrosefaliye neden olan mikrose-
falin geninin mutasyonu, ASPM gen mutasyonu gibi pek
çok mutasyon da ZY ile ilişkilidir.22 Bununla birlikte
HMGA2 geni beyin büyüklüğü ile ilişkili bulunmuştur.45
Tabii ki çevresel etmenler de zekayı etkiler. Örneğin gri
cevher gelişimi, heritabiliteden daha çok deneyimden et-
kilenmektedir.46
Çağımızdaki nöroanatomik çalışmalara baktığımızda
Galton’un kafa çevresini ölçerek zekâyı anlamaya çalış-
masının çok yerinde olduğunu görmekteyiz. Yapılan ça-
lışmalar zekânın beyin hacmi ile doğru orantılı olduğunu
göstermektedir.47 Bununla birlikte büyük maymunların
beyin hacminin büyük olması nedeniyle zekâyı sadece
beyin hacmi ile açıklamak pek mümkün değildir.48 Özel-
likle frontal, parietal, temporal korteks ve hipokampus ha-
cimleri zekâ ile orantılı bulunmuştur.49-53 Erkeklerde daha
çok temporal-oksipital korteks kalınlıkları zekâ ile korele
ise de kadınlarda frontal korteks kalınlıkları zekâ ile daha
korele bulunmuştur.54 Her ne kadar yapılan çalışmalar kor-
tikal kalınlığın zekâyı yordadığını göstermiş olsa da yakın
zamanlı çalışmalardan biliyoruz ki bu kalınlaşmanın hızı,
zekâ ile daha çok ilintilidir.55 Örneğin Shaw ve arkadaşla-
rının yaptığı bir çalışmada zekâ düzeyi yüksek olan ço-
cukların kortikal kalınlığının fazla olduğu, bununla birlikte
puberteye kadar diğer korteks kalınlıkları yavaşça azalır-
ken, prefrontal ve temporal lobların kalınlığının daha hızlı
arttığı, bu nedenle de beynin nasıl geliştiğinin zekâ geli-
şimi açısından önemli olduğu bildirilmiştir.56 Sadece kor-
tikal kalınlığın zekâyı yordadığı düşüncesi gri cevher kadar
beyaz cevherinde zekâ ile korele olduğunun gösterilme-
siyle de geri planda kalmıştır.54
2007 yılında Jung ve Haier, zekâ ile ilgili Parieto-
Frontal Bağlanma Teorisi’ni (P-FIT) ortaya atmışlardır. Bu
teorideki model dorsolateral prefrontal korteks, inferior ve
parietal lob, anterior singulat, temporal ve oksipital lobla-
rın birbirleriyle bağlantısı sonucu zekanın işlevlerinin or-
taya çıkmasını içerir. Tabii bu bölgelerin bağlantısı beyaz
cevher aracığı ile olmaktadır.44 Bu teoriye göre posterior
duyusal işleme bölgelerinde aktivasyon başlamakta, ileti,
parietal ve temporal assosiasyon bölgelerinden geçmekte,
daha sonra test etme ve karar verme edimleri için frontal
Burcu Akın Sarı
lob bölgesine gelmektedir. Zamanlama, bireysel farklılık-
lar içerir ve beyin, o görevi ne kadar çok yaptıysa bu ileti
o kadar hızlı ve o kadar az aktivasyon ile olmaktadır.22
Başka bir çalışmada da beyaz cevher bağlantısının kadın-
larda erkeklerden daha önemli olduğu belirtilmiştir.57 Diğer
bir deyişle kadınlar ve erkekler zekâlarını kullanırken be-
yinlerinin farklı bölümlerini kullanmaktadırlar.58 Benzer
şekilde zekâ düzeyleri farklı olan insanların da zekâ ge-
rektiren işleri yaparken beyinlerinin farklı bölgesi aktive
olmaktadır.59 Hatta zekâ kapasiteleri daha düşük olan bi-
reyler beyninin daha fazlasını daha çok enerji harcayarak
kullanmaktadır. Örneğin Raven Matriksler Testi kullanıla-
rak yapılan bir çalışmada bölgesel glikoz metabolizma
oranlarının az olması ile yüksek başarı oranlarının ilişkili
olduğu bulunmuştur. Başka bir deyişle daha zeki insanlar
daha az glikoz harcamışlardır.58,60 Yapılan başka bir çalış-
mada da istirahat halindeki beyinde, yüksek zekâ düzeyle-
rinde default-mode ve fronto-parietal ağlar arasındaki
kAYnAklAr
1. American Psychiatric Association. diagnostic and statistical manual of men-
tal disorders. 5th ed. Washington, dC: American Psychiatric Publishing; 2013.
p. 39.
2. Scheerenberger rC. A history of mental retardation. 1st ed. Baltimore:
Brookes Publishing Company; 1983.
3. Gençten nB. The Concept of Intelligence from Ancient Greek Philosophy to
the Theory of multiple Intelligences [PSY414- Final Paper]. istanbul: istanbul
Şehir University; 2018. [cited: 18 Aralık 2023]. Available from:
https://www.academia.edu/36815479/The_Concept_of_Intelligence_from_An
cient_Greek_Philosophy_to_the_Theory_of_multiple_Intelligences
4. Bayık F. Aristoteles ve decartes bağlamında akıl ve zekâ kavramlarının
farkları. kaygı. 2019;18(1):172-187. doi: 10.20981/kaygi.529827.
5. Gökberk m. Felsefe Tarihi. 7. Baskı. istanbul: remzi kitabevi A.Ş.; 1994.
6. richardson k. The making of Intelligence. 1st ed. new York: Columbia Uni-
versity Press; 2000.
7. Bertelli mo, Haskell JH, Tasse mJ, Straccia C, rondini e, Bianco A, et al. In-
tellectual disability/ Intellectual developmental disorder. In: Bertelli mo, deb
S, munir k, Hassiotis A, Salvador-Carulla l, eds. Textbook of Psychiatry for
Intellectual disability ans Autism Spectrum disorder (eBook). Switzerland:
Springer nature Switzerland AG; 2022. p.1-38.
8. Aristotle. The nichomachean ethics of Aristotle. Translated by Peters FH. 5th
ed. london: kegan Paul, Trench, Truebner &Co.; 1893.
9. Brasher dm: Ingenium and the navigation metaphor: an examination of the
Power of metaphor as a manifestation of Ingenium. eWU masters Thesis
Collection; 2012. P.47 [cited: dec 18, 2023]. Available from:
https://dc.ewu.edu/theses/47
10. Wikipedia [internet]. rönesans Felsefesi [erişim tarihi: 18 Aralık 2023]. erişim
linki: https://tr.wikipedia.org/wiki/r%C3%B6nesans_felsefesi
11. Bacon F. The oxford Francis Bacon, Vol. 4: The Advancement of learning.
kiernan m, ed. 1st ed. oxford: oxford University Press; 2000. p. 428-34.
24
Felsefe ve Nörobilim Bağlamında Zekâ
bağlantının (P-FIT teorisi ile uyumlu olacak şekilde) daha
aktif olduğu, bununla birlikte düşük zekâ düzeylerinde tüm
beyin bölgelerinin özellikle de fronto-parietal ve singulo-
operkülar ağ bölgelerinin daha aktif olduğu bildirilmiştir.61
SonUÇ
Zekâ şu an için akıl yürütme, problem çözme, planlama,
soyut düşünme, yargılama ve öğretilenlerden/deneyimler-
den öğrenme olarak tanımlansa da çağlar boyu insanlar, ze-
kânın ne olduğu sorusunu ya ilahi güçlere atfederek ya
düşünerek ya deneyerek-araştırarak ya da ileri teknolojiyi
kullanarak cevaplamaya çalışmıştır. Kılıç’ın da ifade ettiği
gibi çağımızda bu arayış Bacon-Descartes-Newton anlayı-
şından Nörozihin-Epigenetik-Laniakea anlayışına bırak-
mıştır.62 Bununla birlikte kesin olan şudur ki bu sorunun
cevabı daha uzun yıllar verilmeye çalışılacak hatta zekâ ta-
nımı dünya geliştikçe tekrar tekrar değişecektir.
12. Bacon F. 1889–1901, The Works Volumes III. Spedding rJ, ellis l, Heath
dd, eds. Boston: Houghton, mifflin and Company; 1887. p. 394-5.
13. klein J. Francis Bacon. The Stanford encyclopedia of Philosophy. Zalta
en, ed. Fall 2020. [cited: dec 18, 2023] Available from: https://plato.stan-
ford.edu/archives/fall2020/entries/francis-bacon/
14. erasmus d. deliliğe övgü. Sivri Y, çeviri. 17. Baskı. istanbul: iş Bankası kültür
Yayınları; 2016.
15. montaigne md. denemeler. eyüboğlu S, çeviri. 28. Baskı. istanbul: iş Bankası
kültür Yayınları; 2006.
16. mirandola GPd. oration on the dignity of man: de hominis dignitate. Wash-
ington: CreateSpace Independent Publishing Platform; manifesto of the ren-
aissance; 2016.
17. Goodney CF. “Foolishness” in early modern medicine and the concept of in-
tellectual disability. med Hist. 2004;48:289-310.
18. locke J. The Works. vol. 1 An essay concerning Human Understanding Part
1. 20th ed. london: 1689.
19. Toulmin S. Cosmopolis: The Hidden Agenda of modernity. 1st ed. Chicago:
The University of Chicago Press; 1990.
20. Hartley dmA. observations on man: His Frame, His duty, And His
expectations. Illustrated ed. Cambridge: Cambridge University Press;
2013.
21. Frierson P. kant on mental disorder. Part 1: An overwiew. Hist. Psychiatry.
2009;20(3):267-89. doi: 10.1177/0957154X08337642.
22. Haier rJ. The neuroscience of intelligence. 1st ed. new York, nY: Cambridge
University Press; 2017.
23. Stenberg rJ. Intelligence In: Weiner IB ed. Handbook of psychology, history
of psychology (Vol.1) 1st ed. new Jersey: John Wiley & Sons; 2003.
24. Gür Ç. eğitimsel ve sosyal-duygusal bakış açılarıyla üstün yetenekli çocuk-
lar. 1. Baskı. Ankara: Anı Yayıncılık; 2017.
Burcu Akın Sarı
25. deary IJ, Penke l, Johnson W. The neuroscience of human intelligence dif-
ferences. nat rev neurosci. 2010;11(3):201-11. doi: 10.1038/nrn2793.
26. Pal Hr, Pal A, Tourani P. Theories of intelligence. everyman’s Science.
2004;3:181-6.
27. özgüven ie. Psikolojik testler. 1. Basım. Ankara: Yeni doğuş matbaası; 1994.
28. Guilford JP. The nature of Human Intelligence. 1st ed. new York: mcGraw-Hil;
1967.
29. Vernon Pe. The Structure of Human Abilities. 2nd ed. london: methuen; 1961.
30. Vernon G. [cited: dec 19, 2023]. Available from:
https://unacademy.com/content/upsc/study-material/psychology/guilford-
vernon/#:~:text=Vernon%3A%20The%20Hierarchical%20Group%20Fac-
tor,source%20of%20variance%20in%20Intelligence
31. Horn Jl. The theory of fluid and crystallized intelligence in relation to con-
cepts of cognitive psychology and aging in adulthood. In: Craik FIm, Trehub
S, eds. Aging and Cognitive Process. Boston: Springer; 1982. p.237-78. doi:
10.1007/978-1-4684-4178-9_14.
32. mc Grew. CHC The Cattell-Horn-Carroll theory of cognitive abilities: Past,
presen and future. In: Flanagan d, Harrison P, eds. Contemporary Intellectual
Assessment: Theories, tests, and issues. 2nd ed new York: Guilford Press;
2005. p. 136-81.
33. Uluç S. insan Zekâsının Cattell-Horn-Carroll kuramı. Türkiye klinikleri J Psy-
chol-Special Topics. 2016;1(1):1-9.
34. Gardner H. Frames of mind: The theory of multiple intelligences. 1 ed. new
st
york: Basic Books; 2011.
35. Tannenbaum el. A history of giftedness in school and society. In: Heller kA,
mönks FJ, Subotnik r, eds. International Handbook of Giftedness and Talent.
1st ed. USA: elsevier Science lTd; 2000. p. 23-53.
36. Stenberg rJ. The concept of intelligence and its role in lifelong learning and
success. American Psychologist. 1997;52(10):1030-7.
37. Wikipedia [internet]. duygusal zekâ. [erişim tarihi: 19 Aralık 2023] erişim linki:
https://tr.wikipedia.org/wiki/duygusal_zek%C3%A2
38. Galton F. Heredity Talent and Character. macmillian’s magazine. 1865;12:157-66.
39. Johnson W, Bouchard TJ, mcGue m, Segal nl, Tellegen A, keyes m, et al. Ge-
netic and environmental influences on the verbal-perceptual-image rotation
(VPr) model of structure of mental abilities in the minnesota study twins reared
apart. Intelligence 2007;35(6):542-62. doi: 10.1016/j.intell.2006.10.003.
40. edmonds CJ, Isaacs eB, Visscher Pm, rogers m, lanigan J, Singhal A, et al.
Inspection time and cognitive abilities in twins ages 7 to 17 years: age-re-
lated changes, heritability, and genetic covariance. Intelligence. 2008;36:210-
25.
41. Jacobs n, vanos J, derom J, Thiery e. Heritability of intelligence. Twin res
Hum Genet. 2007;10:11-4. doi: 10.1375/twin.10.supp.11.
42. Bartels m, rietveld mJ, Van Baal GC, Boomsma dI. Genetic and environ-
mental influences on the development of intelligence. Behav Genet. 2002;
32(4):237-49. doi: 10.1023/a:1019772628912.
43. Chelly J, khelfaoui m, Francis F, Chérif B, Bienvenu T. Genetics and patho-
physiology of mental retardation. eur J Hum Genet. 2006;14(6):701-13. doi:
10.1038/sj.ejhg.5201595.
44. Jung re, Haier rJ. The Parieto-Frontal Integration Theory (P-FIT) of intelli-
gence: converging neuroimaging evidence. Behav Brain Sci. 2007;30(2):135-
54; discussion 154-87. doi: 10.1017/S0140525X07001185.
45. Stein Jl, medland Se, Vasquez AA, Hibar dP, Senstad re, Winkler Am, et
al. Identification of common variants associated with human hippocampal and
25
Felsefe ve Nörobilim Bağlamında Zekâ
intracranial volumes. nature Genetics. 2012;44(5):552-61. doi:
10.1038/ng.2250.
46. Plomin r, kosslyn Sm. Genes, brain and cognition. nat neurosci. 2001;
4(12):1153-4. doi: 10.1038/nn1201-1153.
47. rushton JP, Ankney Cd. Whole brain size and general mental
ability: a review. Int J neurosci. 2009;119(5):691-731. doi:
10.1080/00207450802325843.
48. Semendeferi k, Armstrong e, Schleicher A, Zilles k, Van Hoesen GW.
Prefrontal cortex in humans and apes: a comparative study of area 10.
Am J Phys Anthropol. 2001;114(3):224-41. doi: 10.1002/1096-
8644(200103)114:3<224::AId-AJPA1022>3.0.Co;2-I.
49. mcdaniel mA. Big-brained people are smarter: a meta-analysis of the rela-
tionship between in-vivo brain volume and intelligence. Intelligence.
2005;33:337-46. doi: 10.1016/j.intell.2004.11.005.
50. maclullich Am, Ferguson kJ, deary IJ, Seckl Jr, Starr Jm, Wardlaw
Jm. Intracranial capacity and brain volumes are associated with cognition in
healthy elderly men. neurology. 2002;59(2):169-74. doi:
10.1212/wnl.59.2.169.
51. Witelson SF, Beresh H, kigar dl. Intelligence and brain size in 100 post-
mortem brains: sex, lateralization and age factors. Brain. 2006;129(Pt 2):386-
98. doi: 10.1093/brain/awh696.
52. Andreasen nC, Flaum m, Swayze V 2nd, o'leary dS, Alliger r, Cohen G, et
al. Intelligence and brain structure in normal individuals. Am J Psychiatry.
1993;150(1):130-4. doi: 10.1176/ajp.150.1.130.
53. Flashman lA, Andreasen nC, Flaum m, Swayze, VW. Intelligence and re-
gional brain volumes in normal controls. Intelligence 1997;25:149-60.
54. narr kl, Woods rP, Thompson Pm, Szeszko P, robinson d, dimtcheva T,
et al. relationships between IQ and regional cortical gray matter thickness
in healthy adults. Cereb Cortex. 2007;17(9):2163-71. doi: 10.1093/cer-
cor/bhl125.
55. Giedd Jn, Schmitt Je, neale mC. Structural brain magnetic resonance im-
aging of pediatric twins. Hum Brain mapp. 2007;28(6):474-81. doi:
10.1002/hbm.20403.
56. Shaw P, Greenstein d, lerch J, Clasen l, lenroot r, Gogtay n, et al. Intel-
lectual ability and cortical development in children and adolescents. nature.
2006;440(7084):676-9. doi: 10.1038/nature04513.
57. Haier rJ, Jung re, Yeo rA, Head k, Alkire mT. The neuroanatomy of gen-
eral intelligence: sex matters. neuroimage. 2005;25(1):320-7. doi:
10.1016/j.neuroimage.2004.11.019.
58. Haier rJ, Siegel BV Jr, nuechterlein kH, Hazlett e, Wu JC, Paek J et al. Cor-
tical glucose metabolic-rate correlates of abstract reasoning and attention
studied with positron emission tomography. Intelligence 1988;12:199-217.
doi: 10.1016/0160-2896(88)90016-5.
59. Park dC, reuter-lorenz P. The adaptive brain: aging and neuro-
cognitive scaffolding. Annu. rev. Psychol. 2009;60:173-96. doi:
10.1146/annurev.psych.59.103006.093656.
60. Haier rJ. Cerebral glucose metabolism and intelligence. In: Vernon PA, ed.
Biological Approaches to the Study of Human Intelligence. norwood, nJ:
Ablex Publishing; 1993. p. 317-31.
61. Hearne, lJ, mattingley JB, Cocchi l. Functional brain networks related to in-
dividual differences in human intelligence at rest. Sci. rep. 2016;6:1-8. doi:
10.1038/srep32328.
62. kılıç T. Yeni Bilim: Bağlantısallık - Yeni kültür: Yaşamdaşlık. 6. Baskı. istan-
bul: Ayrıntı Yayınları; 2023.
 Nörobilim ve Felsefe Açısından Özgür İrade:
Çocuklukta Gelişimi ve
Çocukluk Çağı Ruhsal Bozukluklarındaki Rolü
Free Will According to Neuroscience and Philosophy:
Development in Childhood and
Role in Childhood Mental Disorders

Setenay SARIOĞLUa, ÖZET Özgür irade kavramının varlığı ve gelişimi nörobilim ve felsefi açıdan tartışılmakta, farklı saha-
larda birçok kuram ve öneriler sunulmaktadır. Zihinleştirme ve zihin kuramı yetilerinin de oluşmaya
Dilara ÖZDEMİRa,
başlaması ile erken çocukluk döneminde özgür irade algısı oluşmaya başlıyor ve artan yaş ile gelişiyor
Ali Evren TUFANa gibi gözükmektedir. Özgür irade duygusu için kişinin hem dış dünya hem de öznel dünyası üzerinde
etkin hissetmesi gereklidir. Çocukluk çağı ruhsal bozukluklarında ise özgür irade ile seçim yapabilme ye-
a
Bolu Abant İzzet Baysal Üniversitesi tisinin azalması ve dolayısıyla özgür irade algısının olumsuz etkilenmesi görülebilmektedir. Özgür ira-
Tıp Fakültesi, denin varlığına olan inancın, kişinin işlevselliğini ve uyumunu arttırıyor gibi gözükmektedir ve çocukluk
Çocuk ve Ergen Ruh Sağlığı ve çağı ruhsal bozukluklarında özgür irade algısının sekteye uğraması toplumsal işlevselliği düşürebilmek-
Hastalıkları AD, tedir.
Bolu, Türkiye
Anahtar Kelimeler: Özgür irade; nörobilim; çocuk; psikopatoloji
Yazışma Adresi/Correspondence:
Dilara ÖZDEMİR
Bolu Abant İzzet Baysal Üniversitesi ABSTRACT The existence and development of the concept of free will is discussed in terms of eu-
Tıp Fakültesi, rosience and philosophy, and many theırşes and suggestions are made in different fields. As mentaliza-
Çocuk ve Ergen Ruh Sağlığı ve tion and theory of mind abilities begin to develop, the perception of free will begins to form in early
Hastalıkları AD, childhood. For a sense of free will, a person murt feel elective over both the external world and the sub-
Bolu, Türkiye jective world. In childhood mental disorders, the ability to make coices with free will decreases and
dilarac8@gmail.com therefore the perception of free will decreases. Belief in the existence o free will appears to increase a
person’s functioning and adaptation, and disruption of the perception of free will in childhood mental dis-
orders may reduce social functionality.

Keywords: Freedom of will; neuroscience; child; psychopathology

KAYNAK GÖSTERMEK İÇİN:
Sarıoğlu S, Özdemir D, Tufan AE. Nörobilim
ve felsefe açısından özgür irade: Çocuklukta
gelişimi ve çocukluk çağı ruhsal bozuklukla-
rındaki rolü. Karabekiroğlu K, editör. Çocuk
Psikiyatrisinde Nörobilim ve Felsefe. 1. Baskı.
Ankara: Türkiye Klinikleri; 2024. p.26-30.
İ
rade sözlük anlamıyla ‘bir şeyi yapıp yapmama konusunda kişinin kendi kendine
karar verebilme ve bunu uygulama gücü’ olarak geçen Arapça kökenli bir sözcük-
tür ve irade kelimesinin İngilizce karşılığı olan ‘Will’ kelimesi gibi istenç anlamına
gelen bir kökten türemiştir.1 Düşüncenin yapı taşlarını oluşturan dilin temeline indiği-
mizde de iradenin “istemek” ve “niyet” ile ardışık anlamlarda kullanıldığını görmekte-
yiz.2 Ruh biliminde ise son zamanlarda ‘İstediklerimiz’in ne kadarını gerçekten biz
istiyoruz ve ne kadar özgürce bu isteme eylemini gerçekleştiriyoruz soruları tartışıl-
maktadır.3 Özgür irade ve özgürlük kavramları felsefenin de uzun süredir tartışılan temel
sorunlarındandır ancak güncel nöropsikiyatrik ve nörobilimsel çalışmalar bu tartışmaları
daha da alevlendirmiştir.4-6 Nörotransmiterler, nörobiyolojik yolaklar, epigenetik düze-
nekler ve yapay zeka alanlarında gözlenen baş döndürücü ilerlemeler belirlenimcilik
(“determinizm”) ve özgür irade arasındaki tartışmaya yeni açılımlar getirmektedir.7,8 Bu
gözden geçirmede özgür irade kavramına nörobilimsel ve felsefi bakış açıları özetlene-
rek güncel verilere göre özgür iradenin çocuklukta gelişimi ve çocukluk çağın ruhsal
bozukluklarındaki rolü tartışılacaktır.

26
Setenay Sarıoğlu ve ark. Nörobilim ve Felsefe Açısından Özgür İrade:Çocuklukta Gelişimi ve Çocukluk Çağı Ruhsal Bozukluklarındaki Rolü
NÖROBİLİM BAKIş AÇISINA gÖRE
ÖZgÜR İRADE
Nörobilim ve felsefenin ortak bakış açısına göre özgür irade
için üç koşul gerektiği söylenebilir. Bu koşullar bir eylemin
yerine diğerini (veya eylemsizliği) seçebilme yetisini, öznel
seçimler üzerinde kontrol sahibi olmayı (“iyelik”) ve ey-
lemlerin mantıklı güdülere dayanmasını içermektedir.9
Özgür irade ile ilişkilendirilebilecek nörobilim çalışmaları
ise bilinç, etik sorumluluk ve iradi edimlere odaklanmıştır.4
Bu alanda öncü çalışmalardan birinde katılımcıların nöron
etkinliklerinin kendileri eyleme geçme kararını vermeden
önce değişebildiği saptanmış ve bu değişiklik “hazırlık po-
tansiyeli” (“bereitschaftspotential”) olarak adlandırılmıştır.
Takip eden çalışmalarda nöronların bireylerin eyleme geç-
melerine yönelik farkındalıklarından 0.5-10.0 saniye önce-
sinde etkinleştiği görülmüştür.10,11 Bireylerin kendi zihinsel
içeriklerine yönelik farkındalıklarını güvenilir bulması, di-
ğerlerinin farkındalıklarını ise güvenilmez olarak değerlen-
dirmesi “içe bakış yanılsaması” (“introspection illusion”)
olarak adlandırılmaktadır ve özgür irade algısının da bu ya-
nılsamadan etkilenebildiği öne sürülmüştür.12 Bu önermeye
göre özgür irade yanılgısı bireyin eylemlerini geriye dönük
olarak değerlendirmesi ile ortaya çıkmaktadır.13 Transkra-
niyal manyetik uyarım (TMU) aracılığı ile gerçekleştirilen
deneylerde verilen motor yanıtların bireylerin iradesi dı-
şında kontrol edilebilmesi de özgür iradenin aleyhine bir
bulgu olarak değerlendirilmiştir.14 Nöropsikiyatrik bozuk-
luklardan fronto-temporal demanslarda görülen davranış
değişikliklerinin, şizofreni ve psikotik bozukluklarda göz-
lenen edilgenlik ve kontrol edilme sanrılarının, korpus kal-
lozumları çıkarılmış olan hastalarda gerçekleştirilen
deneylerin, “yabancı el sendromu” olgularının (“alien hand
syndrome”) ve beyin tümörlerinde görülen davranış deği-
şikliklerinin de özgür irade ile ilgili nörobilimsel çalışma-
ların sonuçlarını destekleyebileceği düşünülmektedir.15-19
Nörobilim, nöropsikoloji ve nöropsikiyatri alanında ger-
çekleştirilen çalışmalarda prefrontal korteks, parietal, oksi-
pital ve temporal loblar, hipokampus, insula, amigdala,
hipotalamus ve Brodmann’ın 25. Alanının özgür irade ile
ilişkilendirilebilecek eylemlerde rol alabileceği saptanmış-
tır.20 Nörobilim bakış açısına göre özgür irade ve yapıtaş-
ları üzerine gerçekleştirilmiş olan çalışmalara kısmen
katılımcıların öznel bildirimlerine dayanmaları ve çalışma-
larda kullanılan görevlerin dış geçerliklerinin kısıtlı olması
gibi nedenlerle eleştiriler getirilmiştir.4
FELSEFİ BAKIş AÇISINA gÖRE ÖZgÜR İRADE
İnsanların davranışlarını özgür iradeleri ile kontrol edip et-
medikleri ve bu iradi kontrolün düzeyi ile ilgili felsefi tar-
27
tışmalar Eski Yunandaki Stoacı düşünürlere dek uzan-
maktadır.21 Düşünsel olarak temel çelişki bireylerin özgür
iradelerinin varlığına inanmalarına yol açan özgürlük duy-
gusu ve bu inancın duygusal ve içgüdüsel temelinin yan-
lışlanabilirliği arasında yaşanmaktadır.21,22 Fiziksel
belirlenimcilik (fiziksel olayların neden-sonuç ve zaman-
sallık temelinde açıklanabilmesi) ve nedensellik ilkesi ile
bireyin kendisini öznel olarak dış dünyada erk ve sorum-
luluk sahibi bir eyleyici olarak değerlendirmesi çelişki ya-
ratmaktadır.21,22 Bu çelişki özgür irade sorunu veya
belirlenimcilik ikilemi olarak adlandırılmış ve farklı dü-
şünce okulları bu sorunu kendilerine göre açıklamaya ça-
lışmıştır. Uyumsal (“compatibilist”) bakış açısı tek başına
zihinsel gerçekliğin nedensel olarak etkin olmadığını öne
sürmüş ve özgür iradeyi mantıklı karar verebilme becerisi
ile ilişkilendirmiştir.21-23 Diğer yandan uyumsuz (“incom-
patibilist”) bakış açısı ise dış ve iç dünyadaki gerçekliğin
belirlenimci olduğu ve özgür iradenin bir yanılsama oldu-
ğunu öne sürmektedir. Metafizik özgürlükçülük ve diğer
düşün okulları ise bu iki uç arasında görüşler öne sürmüş-
lerdir.21-23
ÖZgÜR İRADENİN gELİşİMSEL TEMELLERİ
Yenidoğan bebeklerin hareketleri uyanık geçirdikleri za-
manın çoğunda bakım verenleri tarafından kontrol edilse
de, duyusal-motor öğrenme becerilerinin doğum sonrası
etkin olduğu belirtilmektedir.24 Doğum sonrasında vücu-
dun dış dünyadan ayrımının ve dış dünyayı etkileyebilme
becerisinin fark edilmesinin özgür iradenin temellerinden
biri olabileceği öne sürülmüştür.24 Bu bakış açısına göre
seçim yapma becerisi, yapılan seçimlerin öznel niyetlerle
ilişkilendirilmesi ve zaman içinde kendilik ve dış dünyanın
devamlılığı fark edildikçe bebek kendisini irade sahibi
etkin bir özne olarak algılamaktadır.24 İnsan dışı primatlarla
yürütülen çalışmalar özgür iradenin evrimsel ve nörobiyo-
lojik temellerinin diğer primatlarda da bulunabileceğini
desteklemektedir.25,26 Özgür irade duygusu için dış dünya
üzerinde nesnel etkilere sahip olmanın yanı sıra öznel dü-
şünce ve inançların da varlığı gerekli olabilir.26 Nitekim,
deneysel olarak öznel düşünce/ inançların veya bireyin ken-
disini dış dünyayı etkileyebilen erk sahibi bir özne olarak
algısının değiştirilmesi özgür irade ile ilgili yaşantıları et-
kileyebilmektedir.26
Öznel eylemler ve etkinliklerin çoğunlukla toplum-
sal ve ilişkisel bir bağlam içerisinde gerçekleştiği göz
önüne alındığında “zihinselleştirme” veye “zihin kuramı”
ile ilgili yetilerin de özgür irade algısına katkıda bulun-
duğu düşünülebilir.26 Özbildirime dayalı zihin kuramı test-
lerine ek olarak bebeklerle yapılan deneyler
Setenay Sarıoğlu ve ark. Nörobilim ve Felsefe Açısından Özgür İrade:Çocuklukta Gelişimi ve Çocukluk Çağı Ruhsal Bozukluklarındaki Rolü
zihinselleştirme becerisinin öncüllerinin bebeklikte ortaya
çıktığını düşündürmektedir.27 İki yaşına kadar bebekler
gözledikleri eylemlerin amaçlarını ve bağlamlarını de-
ğerlendirebilmekte ve eylemlerin seçtikleri yönlerini tak-
lit edebilmektedir. Erken dönemde bebeklerin gözledikleri
eylemlerin tutarlı ve düzenli bir sıra içerisinde gerçekleş-
mesi ise zihinselleştirme becerilerini ve özgür irade ile il-
gili algılarını destekleyebilmektedir.28 İki yaşından sonra
sözel olarak bir amaca yönelik olduğu etiketlenen eylem-
ler daha çok taklit edilirken, bir eylemi gerçekleştirmeye
isteksizlik ile o eylemi gerçekleştirememe arasındaki
ayrım da yerleşmektedir. Bebeklerin bağlama yönelik yar-
gılarının nedensellik ilkesinden etkilendiği, rastgele ol-
mayan seçimleri amaçlı olarak değerlendirdikleri ve
edilgenliğin de özgür iradenin bir biçimi olduğunu ancak
çocukluk döneminde anlayabildikleri öne sürülmüş-
tür.26,29,30 Dört yaşından itibaren çocuklar çevrelerindeki
bireylerin eylemlerini fiziksel, biyolojik, psikolojik ve
toplumsal nedenlere göre açıklayabilme becerisini gös-
termektedir.26,31,32 Bir eylemi yapmayı istemenin o eylemi
yapmayı seçmek anlamına gelmediği ve öznelerin çeliş-
kili ve karmaşık istekleri olabileceği ise daha sonra kav-
ranmaktadır. Altı yaşından büyük çocuklar bir eylemi
yapmamayı seçmenin de özgür irade gerektirdiğini anla-
yabilmektedir.33,34 Normların ve kuralların dışında kalan
eylemlerin de seçilebileceği yedi yaşından itibaren kav-
ranırken yine aynı yaştan itibaren imkansız, düşük olası-
lıklı ve etik olmayan eylemler arasında ayrım yerleşmeye
başlamaktadır.35
Sayılan çalışmaların verileri değerlendirildiğinde ço-
cukluk döneminde özgür irade ile ilgili inançların çocuk-
ların gözledikleri ve yaptıkları eylemlerin amaçları ve bu
eylemlerin alternatifleri ile ilgili anlayışları tarafından şe-
killendirildiği ve fiziksel belirlenimcilik ile sosyal bilişin
karşılıklı etkileşimini gerektirdiği söylenebilir.26 Bebeklik
döneminde özgür irade ile ilgili algılar bebeğin yakından
algılayabildiği somut eylemlere dayanırken çocukluk dö-
neminde artan sosyal deneyim ile eylemlerin de eylemsiz-
liğin de özgür iradeyi gerektirdiği ve alternatif seçeneklerin
niceliği daha iyi kavranmaktadır.
ÖZgÜR İRADENİN ÇOcUKLUK ÇAĞI
RUHSAL BOZUKLUKLARINDAKİ ROLÜ
Özgür irade algısının gelişimi bireyin kendisini dış dün-
yayı etkileyebilen erk sahibi bir fiziksel varlık olarak al-
gılaması ve zihin kuramı ile ilgili becerilere
dayandığından, çocukluk çağında bu iki yapıtaşının geli-
şimini olumsuz etkileyen nörogelişimsel ve ruhsal bozuk-
lukların özgür irade algısını etkileyebileceği öne
28
sürülebilir.24 Bu alanda gerçekleştirilmiş olan çalışmalar
görece kısıtlıdır. Günümüze kadar gerçekleştirilmiş olan
çalışmalar otizm spektrum bozukluğu tanılı bireylerde zi-
hinsel içerik ve bedensel algı arasındaki ayrımın nöroti-
pik bireylere göre daha düşük olduğunu ancak bu farkın
özgür irade ile ilgili algıyı belirgin olarak etkilemediğini
düşündürmektedir.36,37 Bilişsel kısıtlılığı olan bireylerle yü-
rütülmüş olan çalışmalar ise zeka puanlarının özgür irade
algısı ile yakından ilişkili olmadığını ancak bu bireylerin
kendilerini daha düşük düzeyde özgür irade sahibi olarak
algılayabildiklerini düşündürmektedir.38,39 Tik bozukluk-
ları ve katatonide birey amaçlı eylemlerde bulunamamak-
tadır.40 Gerçekliği değerlendirme yetisinin bozulduğu
psikotik bozukluklar ve organik beyin sendromlarının
aktif dönemlerinde de özgür iradeden söz edilemeyeceği
kabul edilmektedir.40 Obsesif kompulsif bozukluklar
(OKB), dürtü kontrol bozuklukları ve bağımlılık bozuk-
luklarında bireyin alternatif eylemler arasında özgür ira-
desi ile seçim yapamadığı, dolayısıyla özgür iradenin
olumsuz etkilendiği söylenebilir.39,40 OKB tanılı olgularda
yürütülmüş bir araştırma özgür irade algısının farklı bo-
yutlarının bozukluğun özgün özellikleri ile ilişkili olabi-
leceğini düşündürmektedir.41 Disosiyatif bozukluklardaki
edilgenlik ve kontrol edilme belirtileri ile travma sonrası
stres bozukluğunda travmatik deneyimin bireyin öznel far-
kındalığı dışında tekrar tekrar yinelenmesi yine özgür ira-
denin tam olarak sergilenemediği durumlar arasında
sayılabilir.42,43 Dikkat eksikliği/hiperaktivite bozukluğu
(DEHB) tanılı bireylerde özgür irade gelişimi ile ilişkili
çelişkili görüşlerin olduğu görülmüştür.44,45 Bazı araştır-
macılar DEHB’nin de içinde olduğu nörogelişimsel bo-
zukluklarda özgür irade gelişiminin olumsuz
etkilenebileceğini öne sürerken, diğerleri DEHB olgula-
rında özgür irade gelişiminin olumsuz etkilenmediğini sa-
vunmaktadır.44,45 Dürtüselliğin, özgür irade yapıtaşları
arasında yer alan eylemlerin alternatifleri arasında ser-
bestçe seçim yapabilme becerisini olumsuz etkileyebildiği
göz önüne alındığında, en azından dürtüsellik belirtilerinin
ön planda olduğu DEHB olgularında özgür iradenin olum-
suz etkilenebileceği düşünülebilir.44
ÖZgÜR İRADE, RUH SAĞLIĞI vE
RUHSAL-TOPLUMSAL İşLEvSELLİK
Yakın tarihli bir gözden geçirme ruhsal bozuklukların
özgür iradeye inançsızlıkla ilişkili olmadığını saptamıştır.46
Diğer yandan özgür irade inancının yaşamın anlamı ile il-
gili olumlu görüşleri desteklediği, akademik başarıyı artı-
rabildiği ve bazı çelişkili verilere rağmen olumlu sosyal
davranışlarla ilişkili olabileceği bildirilmiştir.6,47,48
Setenay Sarıoğlu ve ark. Nörobilim ve Felsefe Açısından Özgür İrade:Çocuklukta Gelişimi ve Çocukluk Çağı Ruhsal Bozukluklarındaki Rolü
SONUÇ
Hem nörobilimsel hem de felsefi açıdan özgür iradenin
varlığından bahsedilebilmesi için eylem ve eylemsizlik ya
da eylemin alternatifleri arasında seçim yapabilme yetisi-
nin, öznel seçimleri üzerinde kontrol sahibi ve dış dünyayı
etkileyebilen bir varlık olduğu algısının ve eylemlerin man-
tıklı güdülere dayanmasının gerektiği söylenebilir.4,26,40 Nö-
robilim alanında yürütülmüş olan çalışmalar hem iç hem
de dış dünyadaki gerçekliğin belirlenimci olduğu ve özgür
irade algısının bir yanılsama olduğu görüşlerini destekle-
mektedir.4,23 Çocuk gelişimi alanında yürütülmüş olan araş-
tırmalar ise özgür iradenin gelişimi için vücut ve dış dünya
ayrımının, çocuk ve çevresindeki diğer bireylerin dış dün-
yayı etkileyebilen amaçlı özneler olduğunun kavranması-
KAYNAKLAR
1. Türk Dil Kurumu genel Türkçe Sözlük. [İnternet].Türk Dil Kurumu © 2023.
[Erişim Tarihi: 02.11.23]. Erişim linki: https://sozluk.gov.tr/.
2. Scheer RK. Wittgenstein's Indeterminism. Philosophy. 1991;66(255):5-23.
do: 10.1017/s0031819100052815.
3. gültekin A. Evaluation of Spinoza's concept of Freedom in the Light of Neu-
roscientific Experiments. Beytulhikme Int J Phil. 2021;11(4):1461-76. Doi:
10.18491/beytulhikme.1822
4. Kreiman g, Liljenström H, Schurger A, Maoz U. How can computational mod-
els help us understand free will? In: Maoz U, Sinnott-Armstrong W, eds. Free
Will: Philosophers and Neuroscientists in conversation. Oxford, UK: Oxford
University Press; 2022. p.266-75.
5. Hendijani R. Does Free Will Really Exist? The Motivational congruence The-
ory's Perspective. Integr Psychol Behav Sci. 2024. doi: 10.1007/s12124-024-
09822-2.
6. Zhao M, Liu J, Huo Y. The value of believing in free will: A prediction on seek-
ing and experiencing meaning in life. Appl Psychol Health Well Being. 2003.
doi: 10.1111/aphw.12503.
7. Yalçınkaya A. Bilim Felsefesinde Belirlenimcilik Tartışmaları: Eleştirel gerçekçi
Bir giriş. Bilgi. 2014;28(1):1-21.
8. Farnsworth KD. can a Robot Have Free Will? Entropy. 2017;19(5):237. doi:
10.3390/e19050237.
9. Walter H. Neurophilosophy of Free Will: From Libertarian Illusion to a concept
of Natural Autonomy. cambridge, MA: The MIT Press; 2001.
10. Libet B. Unconscious cerebral initiative and the role of conscious will in vol-
untary action. Behav Brain Sci 1985;8(4):529-66. doi:
10.1017/s0140525x00044903.
11. Soon cS, Brass M, Heinze H-J, Haynes J-D. Unconscious determinants of
free decisions in the human brain. Nat Neurosci. 2008;11(5):543-5.
doi:10.1038/nn.2112.
12. Pronin E, Berger J, Molouki S. Alone in a crowd of sheep: Asymmetric per-
ceptions of conformity and their roots in an introspection illusion. J Pers Soc
Psychol. 2007;92(4):585-95. doi: 10.1037/0022-3514.92.4.585.
13. Wegner DM. The mind's best trick: how we experience conscious will. Trends
cogn Sci. 2003;7(2):65-9. doi: 10.1016/S1364-6613(03)00002-0.
29
nın, nedensellik ilkesinin ve zihinselleştirme becerilerinin
gerektiğini düşündürmektedir.26 Özgün nörogelişimsel ve
ruhsal bozukluklarda özgür irade algısı üzerine yürütülmüş
olan az sayıdaki çalışma bu bozuklukların özgür iradenin
en azından bazı yapıtaşlarını etkileyebileceğini düşündür-
mektedir. Diğer yandan ruhsal bozuklukların özgür irade-
nin varlığına inançsızlıkla ilişkisiz olabileceği de öne
sürülmüştür. Her halükarda özgür irade inancının yaşama
anlam verdiği, ruh sağlığı için önem taşıyabildiği ve
olumlu sosyal davranışları destekleyebileceği görüldüğün-
den Voltaire’in (1768) “Tanrı var olmasaydı Onu icat
etmek gerekirdi” (“Si Dieu n’existait pas, il faudrait l’in-
venter”) sözüne uygun olarak belki bir yanılsama ancak bi-
reyin ruhsal işlevselliği için elzem bir yanılsama olduğu
söylenebilir.
14. Oliveira FTP, Diedrichsen J, verstynen T, Duque J, Ivry RB. Transcranial mag-
netic stimulation of posterior parietal cortex affects decisions of hand choice.
Proc Natl Acad Sci USA. 2010;107(41):17751-6.
doi:10.1073/pnas.1006223107.
15. Madhusoodanan S, Ting MB, Farah T, Ugur U. Psychiatric aspects of brain
tumors: A review. World J Psychiatry. 2015;5(3):273-85. doi:
10.5498/wjp.v5.i3.273.
16. Meynen g. Wegner on hallucinations, inconsistency, and the illusion of free
will. Some critical remarks. Phenom cogn Sci: 2010;9:359-72. doi:
10.1007/s11097-010-9167-x
17. Johnen A, Bertoux M. Psychological and cognitive Markers of Behavioral
variant Frontotemporal Dementia-A clinical Neuropsychologist's view on Di-
agnostic criteria and Beyond. Front Neurol. 2019;10:594. doi:
10.3389/fneur.2019.00594.
18. corballis Mc. Sperry and the Age of Aquarius: science, values and the split
brain. Neuropsychologia. 1998;36(10):1083-7. doi: 10.1016/s0028-
3932(98)00062-1.
19. Ma Y, Liu Y, Yan X, Ouyang Y. Alien hand syndrome, a rare presentation of
corpus callosum and cingulate infarction. J Neurol Sci. 2023;452:120739. doi:
10.1016/j.jns.2023.120739.
20. Lavazza A. Free Will and Neuroscience: From Explaining Freedom Away to
New Ways of Operationalizing and Measuring It. Front Hum Neurosci.
2016;10:262. doi: 10.3389/fnhum.2016.00262.
21. Baumeister RF, Monroe AE. Recent Research on Free Will: conceptualiza-
tions, Beliefs, and Processes. In: Olson JM, Zanna MP, eds. Advances in Ex-
perimental Social Psychology. cambridge, MA, USA: Academic Press; 2014.
p. 1-52.
22. clark TW. Fear of mechanism. A compatibilist critique of ‘The volitional Brain’.
J conscious Stud. 1999;6(8-9):279-93.
23. Çelik İ. Bilim-Felsefe Karşıtlığı Çerçevesinde Özgür İrade Deneyleri. Prokop-
ton: Undergraduate Journal of Philosophy at Bilkent University. 2021;2: 15-
24.
24. Rochat P. Emerging self-concept. In: Bremner Jg, Wachs TD, eds. The Wiley-
Blackwell Handbook of Infant Development. 2nd ed. Oxford, UK: Blackwell;
2010. p.320-44.
Setenay Sarıoğlu ve ark. Nörobilim ve Felsefe Açısından Özgür İrade:Çocuklukta Gelişimi ve Çocukluk Çağı Ruhsal Bozukluklarındaki Rolü
25. Engelmann JM, Herrmann E, Proft M, Keupp S, Dunham Y, Rakoczy H. chim-
panzees consider freedom of choice in their evaluation of social action. Biol
Lett. 2022;18(2):20210502. doi: 10.1098/rsbl.2021.0502.
26. Kushnir T. The developmental and cultural psychology of free will. Philosophy
compass. 2018;e12529. doi: 10.1111/phc3.12529.
27. Haggard P, Tsakiris M. The experience of agency: Feelings, judgments, and
responsibility. curr Dir Psychol Sci. 2009;18(4):242-6. doi: 10.1111/j.1467-
8721.2009.01644.x.
28. Ruffman T, chen L, Lorimer B, vanier S, Edgar K, Scarf D, et al. Exposure to
behavioral regularities in everyday life predicts infants' acquisition of
mental state vocabulary. Dev Sci. 2023;26(4):e13343. doi:
10.1111/desc.13343.
29. Brandone Ac, Stout W. The Origins of Theory of Mind in Infant Social cog-
nition: Investigating Longitudinal Pathways from Intention Understanding and
Joint Attention to Preschool Theory of Mind. J cogn Dev. 2023;24(3):375-96.
doi: 10.1080/15248372.2022.2146117.
30. Woo BM, Liu S, Spelke ES. Infants rationally infer the goals of other people's
reaches in the absence of first-person experience with reaching actions. Dev
Sci. 2023:e13453. doi: 10.1111/desc.13453.
31. Ma L, Xu F. Young children's use of statistical sampling evidence to infer the
subjectivity of preferences. cognition. 2011;120(3):403-11. doi: 10.1016/j.cog-
nition.2011.02.003.
32. Woo BM, Spelke ES. Toddlers' social evaluations of agents who act on false
beliefs. Dev Sci. 2023;26(2):e13314. doi: 10.1111/desc.13314.
33. conte E, Ornaghi v, grazzani I, Pepe A, cavioni v. Emotion Knowledge, The-
ory of Mind, and Language in Young children: Testing a comprehensive con-
ceptual Model. Front Psychol. 2019;10:2144. doi: 10.3389/fpsyg.2019.02144.
34. Kushnir T, gopnik A, chernyak N, Seiver E, Wellman HM. Developing intu-
itions about free will between ages four and six. cognition. 2015;138:79-101.
doi: 10.1016/j.cognition.2015.01.003.
35. Phillips J, cushman F. Morality constrains the default representation of what
is possible. Proc Natl Acad Sci U S A. 2017;114(18):4649-54. doi:
10.1073/pnas.1619717114.
36. Berent I, Theodore RM, valencia E. Autism attenuates the perception of the
mind-body divide. Proc Natl Acad Sci U S A. 2022;119 (49):e2211628119.
doi: 10.1073/pnas.2211628119.
30
37. Richman KA. Autism and Moral Responsibility: Executive Function, Reasons
Responsiveness, and Reasons Blockage. Neuroethics. 2018;11:23-33. doi:
10.1007/s12152-017-9341-8
38. garrels v, Arvidsson P. Promoting self-determination for students with intel-
lectual disability: A vygotskian perspective. Learn cult Soc Interact.
2019;22:100241. doi: 10.1016/j.lcsi.2018.05.006.
39. Kalis A, Mojzisch A, Schweizer TS, Kaiser S. Weakness of will, akrasia, and
the neuropsychiatry of decision making: An interdisciplinary perspective. cogn
Affect Behav Neurosci. 2008;8(4):402-17. doi: 10.3758/cABN.8.4.402.
40. Meynen g. Free will and mental disorder: exploring the relationship. Theor
Med Bioeth. 2010;31(6):429-43. doi: 10.1007/s11017-010-9158-5.
41. van Oudheusden LJB, Draisma S, van der Salm S, cath D, van Oppen P,
van Balkom AJLM, et al. Perceptions of free will in obsessive-compulsive dis-
order: a quantitative analysis. BMc Psychiatry. 2018;18(1):400. doi:
10.1186/s12888-018-1985-3.
42. Luthe R, Rösler M. Freedom of will, freedom of action and psychiatry: con-
cerning the relationship of empirical to intelligible character and so-called
freedom of choice in the view of forensic psychiatry. In: Schramme T, Thome
J, eds. Philosophy and psychiatry. Berlin: De gruyter; 2004. p.295-308
43. callender JS. Trauma, dissociative disorders, and PTSD. In: Free will and
responsibility: A guide for Practitioners. Oxford, UK: Oxford University Press;
2010. p. 293-326.
44. Leisman g, Machado c, Melillo R, Mualem R. Intentionality and “free-will”
from a neurodevelopmental perspective. Front. Integr. Neurosci. 2012;6:36.
doi: 10.3389/fnint.2012.00036.
45. Tait g. Free will, moral responsibility and ADHD. Intl J Inc Educ.
2003;7(4):429-49. Doi: 10.1080/1360311032000122483.
46. Moreira-de-Oliveira ME, de Menezes gB, Dos Santos-Ribeiro S, Laurito LD,
Ribeiro AP, carter A, et al. Are mental disorders related to disbelief in free will? A
systematic review. Syst Rev. 2021;10(1):78. doi: 10.1186/s13643-021-01621-9.
47. Feldman g, chandrashekar SP, Wong KFE. The freedom to excel: Belief in
free will predicts better academic performance. Pers Indiv Diff. 2016;90:377-
83. doi: 10.1016/j.paid.2015.11.043.
48. crone DL, Levy NL. Are Free Will Believers Nicer People? (Four Studies Sug-
gest Not). Soc Psychol Personal Sci. 2019;10(5):612-9. doi:
10.1177/1948550618780732.
 Özgür İrade ve Karar Verme Gelişim Süreçlerine
Felsefik ve Nörobiyolojik Bakış
Review of Development of Will Power and Decision Making
from a Philosophical and Neurobiologic Perspective

Ebru CANa, ÖZET İnsan tarihinde bilgiye hiç bu kadar kolay ulaşılır olmamıştı. Gelişen teknoloji ile de her geçen
gün bilgiye ulaşmak, bilgiyi yorumlamak ve sentezlemek daha kolay hale gelmektedir. Yapay zekâ,
Şaziye Senem BAŞGÜLb
insan zihninin yapabileceğinden çok daha yüksek performansla bilgiyi birleştirebilir ve cevaplayabi-
lirken, sağladığı kolaylık yanında insanı bir riskle de karşı karşıya bırakmaktadır. İnsanoğlunun ha-
a
Üsküdar Üniversitesi yati hedeflerine ulaşabilmesi için kendini bu gelişimlerden daha yukarıya taşıyacak insani yetilerine
Sağlık Bilimleri Enstitüsü, ulaşması gerekecektir. Bunlardan en önemlisi ise irade yetisidir. Bu yazıda irade yetimizin önemini
İstanbul, Türkiye ve esaslarını hem felsefik hem de biyolojik açıdan anlatmaya çalıştık. İnsan bedeniyle bir makine gi-
b
Hasan Kalyoncu Üniversitesi bidir, davranışları ve reaksiyonları mekaniktir. Bu mekaniği aşmak için fiziksel bedenin otomatik ka-
İktisadi İdari ve Sosyal Bilimler Fakültesi, lıplarını fark ederek yönetebilmeyi öğrenerek irade gelişebilir. İrade, aynı zamanda bilinci geliştirerek,
Psikoloji Bölümü, farkındalığı arttırıcı zihinsel bir egzersiz olarak görülebilir. Geleceğin en gerekli ‘spor’u beyin ve sinir
Gaziantep, Türkiye sitemini koruyucu ve geliştirici yüksek ve uyumlu frekanslara çıkarmak amaçlı yapılan zihinsel eg-
zersizler olabilir.
Yazışma Adresi/Correspondence:
Ebru CAN
Anahtar Kelimeler: Kişisel özerklik; çocuk gelişimi; nörobiyoloji; felsefe; karar verme
Üsküdar Üniversitesi
Sağlık Bilimleri Enstitüsü,
İstanbul, Türkiye
ABSTRACT In human history information has never been so easily accessible. With the advances in
ebruaren@gmail.com
artificial intelligence and technology, it is becoming easier to access, interpret and synthesize infor-
mation. While artificial intelligence can synthesize and respond at a much higher performance than
the human mind, it also exposes mankind to risks, besides the convenience it provides. In order for
coming generations to achieve their life goals, they will need to cultivate human capabilities that can
place them in a better position than advances in technology. The most important of this human abil-
ity is the will power. In this article, we tried to explain the development and principles of will power
from both philosophical and biological perspectives. The human body is likened to a machine, with
its behaviors and reactions claimed to be mechanical. In order to overcome this mechanic way of
thinking and acting, willpower needs to be developed by learning to notice and manage these auto-
matic patterns and external influences. Strengthining willpower can also be seen as a cognitive exer-
cise that is achieved by awareness. The most necessary 'sport' of the future may be mental exercises
aimed at increasing awareness and willpower that would help to develop the brain power for healthy
decision making in these challenging times.

Keywords: Personal autonomy; child development; neurobiology; philology; decision making

KAYNAK GÖSTERMEK İÇİN:
Can E, Başgül ŞS. Özgür irade ve karar verme
gelişim süreçlerine felsefik ve nörobiyolojik bakış.
Karabekiroğlu K, editör. Çocuk Psikiyatrisinde
Nörobilim ve Felsefe. 1. Baskı. Ankara: Türkiye
Klinikleri; 2024. p.31-7.
D
üşünmek bir nitelik veya iki şey arasında seçim ile ilgilidir. Seçebilme kud-
reti, iradenin kilit özelliğidir.1 İrade, bir işi gerçekleştirme niyetiyle bilinçli
seçim yapıp onu yapmaya yönelik eğilimi ifade eder. Karar verme süreçle-
rinde birçok aşama, sentezleme ve değerlendirme söz konusundur. Eğer belli bir net-
likle bilgi birikimi değerlendirilebiliyorsa, “karar eşiği” aşılabilir ve irade ile
davranışa yöneltilebilir. Fiilin gerçekleşmesi aşamasına varana kadar bu sentezle-
mede niyet, içgüdüler, kişisel değerler, olağan zihinsel duygu ve düşünceler iradeyi
etkiler.2

31
Ebru Can ve ark.
Felsefik olarak baktığımızda insanoğlunun özgür ira-
deye sahip olup olmadığı hep tartışılmıştır. Sokrates ve Pla-
ton’da irade kavramı bilgi ile ilişkilidir. Aristoteles’te irade
kavramı eylemlerimizle ilişkili olarak insanın hem anlama
yetisi hem de duygulanımlarıyla ilişkili olarak karşımıza
çıkmaktadır Aristoteles ‘Nikomakhos’a Etik III.’ kitabında
insanoğlunun yapma ve yapmama gücü olduğunu ve yapı-
lan bir seçimin içsel durumlardan dolayı mı (kişisel değer-
ler, inançlar, arzu ve istekler) yoksa dışsal koşullar
tarafından mı belirlenip belirlenmediğini sorgular.3
Yogi Kanada, M.Ö 6. yüzyılda yaşamış önemli bir
bilim adamı ve felsefecidir. Atom teorisinin babası olarak
bilinir. Bir şeyi anlamak için ‘en küçük’ parçasına bakıl-
ması gerekliliğini savunur. Atomun yok edilemez olduğu
savıyla yola çıkan Kanada, atomun iki halinden bahse-
der:‘mutlak dinlenme’ ve ‘hareket hali’. Hareket halindeki
her şeyin mutlak dinlenme haline doğru hareket ettiğini sa-
vunur. Kanada’ya göre ‘özgürlük’ aslında hareketin dur-
masıdır. Ayrıca varlıktaki hareketlerin kontrollü veya
kontrolsüz diyebileceğimiz bir şekilde geliştiğini anlatır.
Kontrolsüz diye adlandırılan hareket ise daha çok başka bir
hareketin kontrolünde olduğunu savunur.4 Buna örnek ve-
recek olursak çocuğun bir davranışına sinirlenen annenin
kendini kaybederek sesini yükseltmesi kontrolsüz bir ha-
rekettir. Öfkelendiği için bu davranış mantıkdışı gerçekle-
şir. Bu örnekte olduğu gibi aslında çocuk, olay esnasında
annenin kontrolünü ele alarak ‘farkındalığını’ kaybetme-
sine neden olmuştur. Descartes bu özgür iradeyi hiçbir dış
gücün bizi zorlamadan eylemde bulunmamız şeklinde ta-
nımlarken, Spinoza ‘yalnız kendi doğası uyarınca var olan
ve eylemleri yalnızca kendisi tarafından belirlenen şey öz-
gürdür’ demiştir.5 Spinoza irade ve aklı, bir ve aynı şey ola-
rak kabul ederken, Kanada akıl yoluyla algılanan
niteliklerin duyguları ortaya çıkardığını anlatır. Arzu ve is-
teklerin de akıldan geldiğini ve ortaya çıkan arzuya göste-
rilen iradenin de akıldan geldiğini savunur, Kanada insan
‘arzuyu ortaya koyduğu gibi iradeyi de ortaya koyar ve
arzu ettiği şeye kendi irade gösterir’ der.4
Biyolojik yapımızı inceleyecek olursak insanı oluştu-
ran genetik yapı ilk olarak insanın mizacını belirler. Erken
çocukluk dönemi de bu mizaç yapısına katkı yaparak nö-
rokimyasal süreçleri ile bizim niteliklerimizi oluşturur.6
Dopominerjik nörotransmitterler yenilik arayışını, seroto-
nin zarardan kaçmayı, glutamat sebat etmeyi, noradrenlin
ödül bağımlılığını arttıran nörotransmitter olarak belirlen-
miştir. Bu nörokimyasalların fazlalığı veya eksikliği, insa-
nın niteliklerini ve doğuş ile gelen mizacını oluşturur.
Genler ve erken çocuklukta yaşanan tecrübeler, bireysel
niteliklerin gelişmesine yardımcı olur. Bebek dünyaya bir
32
Özgür İrade ve Karar Verme Gelişim Süreçlerine Felsefik ve Nörobiyolojik Bakış
çekirdek benlik/bilinç ile gelir. Doğuştan gelen bu nitelik-
leri anlamak ve ‘hamurunda var’ söylemi gibi hamuru-
muzdakileri bilmek için kabul etmek ve anlamak
gereklidir. Çünkü bu nitelikler çeşitli duygulanımlara ve
arzulara yol açarak, eylemlere dönüşeceklerdir.
Dünyaya gelen bebeğe ilk aynalık görevi ‘anne ‘tara-
fından üstlenilir. Anne aynı zamanda bebeğin özdeşebile-
ceği kusursuz ve güçlü idealize edilmiş bir ‘ayna’ muhatap
görevi üstlenir. Bebek büyürken idealize ettiği bu aynada,
annenin olumsuz yönlerini dahi zararsız olarak nitelendirip
görmeyerek onlarla özdeşleşir.7 Kohut’a göre erken be-
beklikte temelleri atıldıktan sonra, 2-4 yaş arası çekirdek
benlik eğilim ve atımları, annenin yeterli bir ayna rolü üst-
lenip üstlenemediğine bağlı olarak gelişir. Aynı zamanda
diğer aile bireyleri olan baba ve kardeşlerinde katkılarıyla
gelişim süreci 6 yaşına kadar devam eder. Oluşturulan bu
temel çok önemlidir ve başlıca hayat hedefleri ve inanç-
ları, bu temeller üzerine kurulur. Öte yandan kişilik ya da
karakter zamanla, yaşla, kültürel ve çevresel faktörlerle şe-
killenir.8 Çevresel faktörler kumaşa sürülen bir çiçek ko-
kusu gibidir. Sürülen çiçek kokusu kumaşın gerçek niteliği
olmadığı halde tekrarlarla kişiliğinin bir parçası haline ge-
lebilir. Aslında çocuğun büyürken etkisinde kaldığı olaylar
veya roller asli niteliği (mizacı) değildir. Kanada’ya göre
asli kumaşta olmayan her şey geçicidir.4 Bu yüzden insan-
ların mizacı değişmez der. Sadece sahip olduğu asli nite-
likleri nasıl kullanacağını öğrenerek etkileşimini
değiştirebilir. Örneğin ateş niteliği bakımından ısıtır, yakar
veya aydınlatır. Ateş ile bir evi de yakabilirsin, aynı ateşi
kullanarak yemek de pişirebilirsin. Her şekilde ateş, ateş-
tir ama nasıl kullanıldığı, nasıl etkiler yaratacağını belirler.
Felsefeciler arasında Wittgenstein gibi her hareketi
iradi eylem gibi görmeyenler de vardır. Bir eylemin iradi
olabilmesi için eylem hakkında bilgi sahibi olmak, bu bil-
ginin kararlara etki etmesi ve eylemin bu kararla gönüllü
bir şekilde yapılmış olması gereklidir.9 O yüzden de hare-
ketin iradi olup olmadığını anlamak için hareketi oluştu-
ran ‘sebep’ üzerinde durulmuştur. ‘Sebep oluşun nedenidir’
der Kanada.
Eylemlerimizin özgür iradeyle yapılanlarında akıl,
niyet ve bir amaç gizliyken, eylemin sonucunda da fiziksel
bir hareket mevzu bahistir. Belli bir hareketin başlatılması
kadar, istenmeyen bir hareketin baskılanması da irade gücü
gerektir. Bu süreçlerde, beyinde gerçekleşen elektriksel
faaliyetleri incelemek için Kornhuber ve Deccke adında iki
araştırmacı kapsamlı bir deney yapmışlardır.10 Bu araştır-
malar, tüm istemli hareketleri başlatan beyin bölgesinin
motor korteks değil de subkortical motor fonksiyon üre-
timlerine doğrudan erişimi olan her iki yarı kürenin ilgili
Ebru Can ve ark.
duyusal birleşme alanları olduğunu kanıtlamışlardır. Araş-
tırmacılar, hareket başlamadan 1,5 saniye önce beyin faa-
liyetlerinde başlayan bir ‘hareket potansiyeli’ bulmuşlar ve
beynin bir hazırlık durumuna geçtiğini söylemişlerdir. Bu
negatif potansiyelin ise ‘niyet’ ile ilgi olduğunu ileri sür-
müşlerdir. Burada ‘niyet’, in önemine değinmek gerekli-
dir. Çünkü niyetin, olaylarda sonuçları değiştirecek yegâne
düşünce olduğuna inanılır. Sonuca odaklanmak yerine sü-
rece odaklı bir tasvir yapılmaktadır niyetlerde. Kökü Arap-
çaya dayanan kelimenin İslam Ansiklopedisinde,
“yönelmek, ciddiyet ve kararlılık göstermek” gibi anlam-
lara gelen niyyet (niyet) kelimesinden gelir. Sözlük anlamı
esas alınarak yapılan değişik tanımları arasında, fiile yö-
nelen irade olarak tasvir edilmiştir.11 İnsanların, bilinçli bir
eylemi sırasıyla düşünüyor, tasarlıyor, karar veriyor, yapı-
yor olması, düşünce ile niyeti aynı süreçler olarak görebil-
memizi sağlar. Eyleme geçme ise bu niyet ve düşünceye
yönlendirilen irade iledir.
Burada düşünce-niyet-irade sürecinde Benjamin Li-
bet’in çalışmalarından da bahsetmek gerekir. Libet bir
karar sonrası irade ile seçim yapma aşamalarını incelemiş-
tir.12 Deneyinde Libet, katılımcılardan parmaklarını hareket
ettirmelerini istemiş ve özgür irademizin sınırlarını belir-
lemek için katılımcıların parmaklardaki elektriksel alet, ha-
reketin tam olarak başlama anını kayıt altına almıştır.
Beyindeki karar anının ne zaman başladığı ise EEG ile öl-
çümlenmiştir. Son olarak, Libet katılımcılardan, iradi ka-
rarlarının verilme anlarını anlamak için ‘parmaklarını
hareket ettirme karar anını’ belirtmelerini istemiştir. 40 ka-
tılımcı ile yapılan araştırmada, hareketin başlama anından
yaklaşık 550 ms önce beyinde bir hareketlenme başlamış-
tır. Yani hareketten 550 ms önce beyinde aktivasyon baş-
lamış, hareketten sadece 220 ms önce kişi, kararının ne
olduğunun bilincine varmıştır. Beyinde oluşan 330 mslik
dalga hareketi, bir potansiyeli barındıran ve niyetin oluş-
tuğu zaman olarak nitelendirilebilir.12
Bu çalışma birçok araştırma ile sorgulanmıştır. Be-
yindeki hareketlenmenin dalga boyutunda oluşması, fakat
bizim seçimimizin farkına daha sonra varıyor olmamız,
gerçek anlamda kararın nasıl oluştuğu konusunda bir sor-
gulama oluşturmaktadır. Parmağı oynatma niyeti, beyin-
deki bilinçli seçim öncesi hareketi oluşturmuş olabilir.
Diğer yandan seçim kararının bilinçli hale gelmesi ile par-
mağı oynatmak arasında kalan süre 220 ms’dir. Bu süre
bizim bu fikir veya kararı değiştirme yetisine sahip oldu-
ğumuz zaman dilimidir.12 Buradan yola çıkarak, kişilik ya-
pımızı oluşturan inanç ve niyetler sonucu otomatik olarak
gelişen düşüncelerin, bir kontrol koyarak davranışa dön-
üştürme süreci, irademiz olarak adlandırılabilir mi? Bu süre
33
Özgür İrade ve Karar Verme Gelişim Süreçlerine Felsefik ve Nörobiyolojik Bakış
beyin alıştırmaları diyebileceğimiz meditasyon gibi beyin
egzersizleriyle uzatılarak farkındalık arttırılabilir mi? Özel-
likle bilinçli farkındalık çalışmaları bu soruya olumlu yanıt
vermiş, yapılan farkındalık temelli egzersizlerin düşünce
ve duyguların farkındalığını arttırarak, otomatik davranış
kalıplarından çıkabilecek yetinin ve iradenin oluşabilece-
ğini genel olarak ispatlamıştır.13
Özellikle, uzun vadeli kazanımları düşünerek, kısa
vadeli kazançlara veya hazlara direnebilmek, otomatik
karar veren beyin nöronal ağına direnç gösterebilmektir.
Bu süreci yöneten iradeye de öz kontrol veya denetleme
yetisi denmiştir. 1960’ların sonlarında Mischel ve meslek-
taşları, okul öncesi çocuklarda ‘haz’ karşısında ‘irade’ veya
öz kontrolün altında yatan süreçleri tanımlamaya ve gize-
mini çözmeye çalışmışladır. Bu hedefle Mischel, hazzı ge-
ciktirme paradigmasını geliştirmiştir (medyada
‘marshmallow testi’ olarak popüler hale geldi). Artık kla-
sikleşmiş olan bu laboratuvar durumu, bir çocuğun daha
sonra daha büyük bir ödül (örneğin iki mini marshmallow)
almak için hemen elde edebileceği küçük bir ödüle (örne-
ğin bir mini marshmallow) razı olmaya ne kadar süre dire-
nebileceğini ölçer. Okul öncesi çocuklarla yapılan bu
deney, yaşam boyu süren bir gelişim çalışmasına dönüş-
müş ve yaşam boyunca erken öz-düzenleme yeteneğinin
gelişimini ve sonuçlarını izlemek için benzersiz bir davra-
nışsal arşiv sağlamıştır.14 Ayrıca çalışma iradenin altında
yatan temel bilişsel ve sinirsel mekanizmaları anlamak ve
etkili öz düzenlemeyi sağlamak için eşsiz bir fırsat sun-
muştur.
1960 ve 70’lerde, 500 okul öncesi 4 yaş çocuklarının
üzerinde yapılan çalışma, öz kontrol sağlayabilen çocukla-
rın ergenlik döneminde önemli ölçüde daha yüksek üniver-
site giriş sınav puanları aldıklarını ve daha iyi sosyal bilişsel
ve duygusal durumlarla başa çıkabildiklerini göstermiştir.
Takip çalışmalarında, okul öncesi çocuklarda ‘erteleye-
bilme’ yeteneği (bekleme süreleri), yetişkinlik çağlarında
yüksek eğitim başarısı, daha yüksek öz değer duygusu,
stresle daha iyi başa çıkma yeteneği ve özellikle daha az
madde bağımlılığı gibi pozitif yaşamsal sonuçlarla paralel-
lik göstermiştir.15 Bu deneylerde, hazzın ertelenmesine ola-
nak tanıyan ve bireylerin uzun vadeli hedefler uğruna kısa
vadeli hazlara direnmelerine olanak tanıyan stratejiler üze-
rine de çalışılmıştır. Genel olarak konuşursak, bu stratejiler
daha yukarda bahsettiğimiz Libet deneylerindeki hareketin
beyinde otomatik tetiklendiği halde, bilinçli farkındalığın
oluştuğu son 220 ms içinde, hareketi bastırabilme süreci-
dir. Bu süreç dikkat odağının yeniden yönlendirilmesini
veya ‘haz’ nesnesinin bilişsel temsilinin zihinde değiştiri-
lebilmesini içerir. Örneğin, Shallice rutin, refleksif davra-
Ebru Can ve ark.
nışları engellemek veya daha uygun davranışlarla değiştir-
mek için bir sistem olarak ‘denetleyici dikkat sistemi’ öner-
miştir.16
Biyolojik olarak ise, insan beynindeki dopaminerjik
yolaklar (dopamin yolları, dopaminerjik projeksiyonlar),
hareket, biliş, yürütücü işlevler, ödül, motivasyon ve nö-
roendokrin kontrolü içeren hem fizyolojik hem de davra-
nışsal süreçlerde rol oynar. İnhibisyon üzerine yapılan
araştırmalarda, Ventral tegmental alanın (VTA) dopamin
salgılayan nöronların yanı sıra afferent ve efferent bağlan-
tılarında heterojen yapısı tespit edilmiştir. Bu yüzden bazı
durumlarda dopamine ek olarak GABA veya glutamat sal-
gılanır. GABA özellikle inhibe eden bir nörotransmittırdır.
Son bulgular, motivasyonel sinyallerin ortaya çıkması ar-
dından hem dopamin salgılayan hem de dopamin salma-
yan VTA nöronlarının afferent sinyalleri, yerel inhibitör
veya uyarıcı girdilerle entegre edilerek, ateşleme model-
leri oluşturduğu görülmüştür. VTA alanın bu fonksiyo-
nuyla, etkileyici davranışın göstergesi olan, ödül veya
kaçınmayla ilgili davranışı oluşturmaya katkı sağladığı dü-
şünülmektedir.17
İrade gücü, daha büyük ama gecikmiş ödüller uğruna,
anında gelen cazip ödüllerin, dikkat dağıtıcı unsurların ve
hayal kırıklıklarının üstesinden gelme becerisini gerektirir.
Bu beceri, bireylerin yalnızca çevreden gelen ilgili bilgiyi
kodlamasını, istenen bilgiyi çalışma belleğinde aktif tut-
masını, istenmeyen bilgiyi bastırmasını ve optimal olma-
yan yanıtları saklarken istenen yanıtları seçmesini
gerektirir.5
İradeyi yöneten ve yönlendiren kuvveler düşünce ve
isteklerimizdir. İradeyi yerine getirmede gerekli olan beyin
mekanizmalarına baktığımızda ‘niyetin’ ortaya çıkması ge-
rekli demiştik. Burada söz konusu seçim yapıldığında,
başka alternatifler arasından seçilmiştir ve belli beyin du-
rumları ve nedenlerle seçilir. Bir olayın veya durumun de-
ğerlendirilmesi, zihinsel ve duygusal temsiller dediğimiz
beyin nöronal ağımızı oluşturan ve ateşlemelerle güçlenen
temsilleri tarafından değerlendirilir. Bu konuda yapılan ça-
lışmalara göre, özellikle karar verme süreçlerinde kişisel
inançlar, beklentiler, duygular, kişisel değerler ve hedefler
kadar duygu durumları (utanç, gurur, öfke vs) ile olduğu-
muz hal, kararlarımızda ve seçimlerimizde birincil önem
taşımaktadır.18
Bilinç düzeyinde içsel referans alarak karar verme,
düşünme ile harici referans ile düşünme, duygulanma ve
karar verme arasında da ayrım bulunmaktadır. Dışsal ya da
harici referanslarda sosyal, kültürel ahlaki değer yargıları
gözetilirken, içsel referanslarda kişinin kendi tercihleri ve
34
Özgür İrade ve Karar Verme Gelişim Süreçlerine Felsefik ve Nörobiyolojik Bakış
değer bilgisi yani içsel değerlendirmeleri ön plandadır. Bu
değerlendirmelerde iç kriterlerin değerlendirme süreçlerini,
dışsal kriterlere göre değerlendirmeyi karşılaştıran bir ça-
lışma da ise, farklı sinirsel temsil ağları olduğu gösteril-
miştir. Çünkü, harici olarak belirli ve öngörülebilen bir
cevabın mevcut olduğu durumlar varken ve bu kriterlerden
yararlanırken, kararların dahili olarak yönlendirildiği ka-
rarlarda karar vermede hangi kriterlere dayandırılacağı be-
lirsizdir.19 Harici kriterlerde karar mekanizmalarında
dorsalmedyalprefrontal korteks (DMPFC), dorsallateral
(DLPFC) insula, talamus ve inferior paryetal lob (IPL), da-
hili yönlendirilen karar vermede medyal prefrontal korteks
(MPFC), anterior singulat korteks ( pACC), posterior sin-
gulat korteks (PCC) ve üstün temporal girustaki (STG) kü-
meler bağlantıları içinde işlenmiştir.
Her karar verme bir seçim olarak düşünülebilir. Ya-
pılan seçimler için ise, belirli bir enerji harcama ve uzun
dönemli hedeflerin, kısa dönemli kazançlara veya hazlara
tercih edilmesi ve kişisel kontrol mekanizmasının çalıştı-
rılmasından bahsetmiştik. Seçimler yapılırken kullanılan
iradenin ‘sınırlı’ olduğu savunulmaktadır. Bireylerin yal-
nızca sınırlı bir enerji kaynağı vardır ve irade gerektiren
faaliyetlerde öz kontrol uygulamak bu kaynağı azaltır. De-
neysel literatür bu teoriyi destekliyor gibi görünüyor. Ör-
neğin, Baumeister ve meslektaşları, öz kontrol gerektiren
görevleri yerine getiren bireylerin daha sonra öz kontrol
gerektiren diğer görevleri yerine getirme konusunda daha
az yetenekli olduklarını göstermişlerdir.20
Bütün bu deliller, söz konusu enerjinin (iradenin)
düşük olması durumunda, öz kontrol gerektiren zihinsel
faaliyetlerin bozulduğunu göstermektedir. Yani kişinin öz
kontrolünü kullanması, kişinin daha sonra kendini kontrol
etme becerisini zayıflatır. Elbette tüm bireyler aynı dü-
zeyde irade gücüne sahip değildir. Daha da ilginci, irade
gücü yalnızca “doğa” tarafından belirlenmez, aynı za-
manda yaşla eğitilebilecek bir şeydir.21
Mischel and Metzner hazzı erteleme veya ayartılmaya
direnme yeteneğinin yaşla olumlu yönde ilişkili olduğunu
kanıtlamışlardır. Bunun nedeni, çocukların büyüdükçe, bu
öz kontrol stratejilerini nasıl kullanacaklarını giderek daha
fazla keşfetmeleridir. Çocuklar çok küçükken, genellikle
“gecikme süresi boyunca ödülleri ortaya çıkarmak ve onlar
hakkında düşünmek (örneğin, “çünkü bu beni iyi hissettiri-
yor”) dahil olmak üzere ertelemeyi zorlaştıran stratejiler kul-
lanırlar ve böylece kendi çabalarını boşa çıkarırlar.15 Kabaca
0-8 yaşları arasında mantık, akıl, ve irade gelişmeye başlar.
8 yaşına gelmeden önce bize söylenen her şeye inanırız.
Korteks, analitik beyin henüz gelişimini tamamlamamıştır.
Ebru Can ve ark.
Yaş aldıkça stratejileri yavaş yavaş daha deneyimli
hale gelir ve yaklaşık dördüncü veya beşinci sınıfa gelin-
diğinde birçok çocuk, ayartıcı düşünceler yerine soyut dü-
şüncelere odaklanarak hazzı erteleyebilir. Mischel’in
deneylerinde kısa dönemli hazzı akılda tutmak ve dolayı-
sıyla ona dair bir beklentiyi sürdürmek, çocukları hızla
ayartmaya yönlendirirken; onları soyut, tahrik etmeyen
(veya “soğuk”) bilişsel temsiller ile düşünmeleri bekle-
meyi kolaylaştırmıştır. Deneyde daha önce yalnızca bir-
kaç saniye bekleyebilen çocuklar, soğuk temsiller
oluşturduktan sonra artık tüm süre boyunca bekleyebil-
mişlerdir. Mischel şu sonuca varmıştır: “İrade gücünün
yalnızca dikkatinizi ve düşüncelerinizi nasıl kontrol ede-
ceğinizi öğrenme meselesi olduğunu anladığınızda, onu
gerçekten artırmaya başlayabilirsiniz.” Bu bulgunun çok
büyük sonuçları vardır. İrade ve öz kontrol gerçekten ge-
liştirilebilir ve güçlendirilebilirse, çocukların gelecekteki
yaşam başarılarını da artırmak mümkündür.15
Güçlü iradeye sahip çocuklar yetiştirmede ve kendine
güvenme yetisinin önemli ve gerekli olduğunu savunan tez
özellikle 1980lerin başında Amerika başta olmak üzere batı
kültüründe önem kazanmaya başlamıştır. Öz güveni olan
çocukların daha başarılı olacağına dair araştırmalar, ilk
başta yüksek notlarla sonuçlandığını göstermiştir. Ancak
bir özellik olarak özgüvenin artması, özellikle genç Ame-
rikalılar arasında narsisizmin artmasına neden olmuştur.
1980’li yıllardan bu yana bu eğilimin nedeni olarak, gerçek
bir başarı elde etmeden, özgüveni artırma çabaları görül-
mektedir. Tam tersine, bazı Asya kültürlerinde öz kontrolü
teşvik etmeye çok daha fazla önem verilmektedir. Farklı
araştırmalarda, Amerika’da yaşayan yeni yürümeye başla-
yan Çinli ve Amerikalı çocuklar arasındaki net ayrım, ken-
dilerinden doğal dürtülerini geçersiz kılmaları istendiğinde
ortaya çıkmıştır. Çalışmalara veya incelemelere göre, ken-
dini kontrol etme yetisine sahip olarak yetiştirilen çocuk-
ların, ileriki yaşlarda hem üniversite giriş sınavlarında hem
de genel not ortalamalarında daha başarılı oldukları ve
hatta Asya kültürüyle yetişmiş gençlerin yüzde 25 daha
yüksek maaşlarla iş buldukları ortaya koyulmuştur.22
Buraya kadar hep bilinçli iradeyi kontrol etmek veya
eğitmek üzerine olan yaklaşımlardan bahsettik. Özellikle
karar verme, seçim yapma ya da erteleme üzerine eğitil-
mesi, farkındalık geliştirmesi gereken bir bilinç yapısından
bahsettik. Bu iradeyi, kişiliğimize ait irade veya bilinçli
irade olarak adlandırabiliriz. Ve bilinçli irademizin sınırlı
bilincimiz gibi toplam irademizin yüzde 40 (220 ms/550
ms) gibi bir yüzde enerjiye sahip olduğunu söyleyebiliriz.
İsteklerimizin veya ilk ivmenin geldiği yer ise Libet’in de-
neylerinde de görüldüğü gibi bilinç dışı/altıdır.22 Baume-
35
Özgür İrade ve Karar Verme Gelişim Süreçlerine Felsefik ve Nörobiyolojik Bakış
ister İrade isimli kitabında, eğitilen bilinçli hareketler için
harcanan bir güç veya enerjinden bahsetmektedir. İrade,
bilinçli farkındalık ile yönetebilmek için, bir enerjiye, mo-
tivasyona ihtiyaç duymaktadır. Lakin uzun süre yapılan di-
yetlerin sonunda verilen kiloların aynı şekilde geri alınması
gibi, bilinçdışındaki istenç veya eksikliklere de aynı anda
müdahale edilmezse, ‘ego tükenmişliği’ sendromuna ka-
pılma önlenemeyebilir.
Son zamanlarda bilişsel nörobilim ve psikoloji alan-
larında, bilinç ve bilinçdışının kognitif fonksiyonlara olan
etkisini ölçümlemek için, koherans (eşdurum) ve beyin en-
tropisi biomarkerları kullanılmaya başlanmıştır.23 Entropi,
genel olarak bir sistemin düzensizlik veya karmaşıklık de-
recesini ifade eden bir terimdir. Beyin entropisi ise, bir ki-
şinin zihinsel aktivitelerinin karmaşıklığını veya
düzensizliğini ifade eden bir kavramdır. Beyin aktivitesi,
nöronların etkileşimi ile karakterize edilir ve bu etkileşim
karmaşıklık düzeyine sahiptir. Beyin entropisi, bu karma-
şıklığın bir ölçüsü olarak kullanılır ve bir kişinin zihinsel
süreçlerinin düzeni (eşzamanlı-Koherant) veya düzensiz
olduğunu değerlendirir.
Amerika Birleşik Devletinde yürütülen Human Con-
nektom projesi sırasında elde edilen verilere (fMRI Gö-
rüntülerine) dayandırılarak yapılan bir çalışmada beyin
entropisi, Olağan Durum Ağı (ODA) ve Yürütme Kontrol
Ağında (YKA) düşük ise daha yüksek akıcı zekaya ve daha
iyi görev performansına karşılık geldiği bulunmuştur. Yani
beyin entropisi yükseldikçe, beyin kognitif ve bilişsel ak-
tivitelerinde zayıflama olduğu anlaşılmıştır.23 O yüzden
beyin entropisi ya da koherans sinir sisteminin gizli fonk-
siyonel enerji rezervini ölçmek için bir araçtır.
Diğer yandan kendini kontrol etme veya öz-denetim,
bir kişinin dürtüleri, arzuları veya duygusal tepkileri üze-
rinde bilinçli bir şekilde denetim sağlama yeteneğini ifade
eder. Bu, uzun vadeli hedeflere ulaşma, istenmeyen dav-
ranışları engelleme veya daha iyi kararlar alma becerisini
içerdiğinden ve belli bir reserv enerji ile yönetildiğinden
bahsetmiştik. Beyin entropisi ve kendini kontrol etme ara-
sındaki bağlantı, beyin aktivitesinin karmaşıklığı ile bire-
yin öz-denetim becerileri arasındaki ilişkiyi anlama
çabasını yansıtır. Bazı araştırmalar, beyin entropisinin
düşük olduğu durumlarda, kişinin daha iyi kendini kontrol
edebileceğini önermektedir.23 Yani, düşük beyin entropisi,
bireyin düşüncelerinin daha tahmin edilebilir veya düzenli
olduğu ve bu nedenle kendini kontrol etme yeteneğinin art-
tığı anlamına gelebilir. Bedensel ve zihinsel tüm arzuların
doğrultusunda düşünme ve düşüncelerin dağınık olması,
entropiyi yükseltebilir savında bulunulabilir. Bu dağınıklık
beyin enerji rezervlerini düşürerek, hafıza, öğrenme ve
Ebru Can ve ark.
kendini denetleme gibi enerji gerektiren faaliyetlerde düşük
performansa neden olabilir. Zihnin mekanikliği ve içgü-
düsel olarak yapılan hareketler entropiyi yükseletir. Öte
yandan kendini kontrol etmek ve negatif duygulanımları
yönetmek de entropiyi azaltabilir. Beynin bir konuya odak-
lanması, eğitim gibi konuların entropiyi azalttığı ise yapı-
lan araştırmalarla kanıtlanmıştır.23
1950 yıllarında teoloji ve psikolojiyi birleştiren ki-
taplar yazan nörolog Maurice Nicoll de, iradenin enerji ola-
rak gücünü, içsel tutarlı oluşumdan aldığında enerji kaybı
söz konusu değildir der. Nicoll, beden zihin uyumunu yö-
neten bir yönetici ’ben’likten bahseder.24 Bu irade de mo-
tivasyon, dışsal bir nedene dayanmaz. O yüzden de sonuç
beklentisi doğurmadan olağan anlayışla davranışın kendi-
liğinden oluştuğuna dikkat çeker.
Bu bilinç düzeyine ulaşmak için özellikle Maurice Ni-
coll özellikle aşırı duygulanımlarla özdeşleşmemek gerek-
liliğini vurgulayarak, daha nötr duygu alanından davranışın
nedensiz bir çoşku ve motivasyonla oluşumundan bahse-
der. Burada genel kendini sevmek hali olan kendi çıkarla-
rını, kendi duygularını, kendine verdiği değer ve sahip
olma güdülenmelerinin dışarıda bırakılması gerekliliğini
anlatır. Duygusal merkez uyarılmasının, kendini sevmenin
ötesine geçmesi gerekliliğini savunur. Duyguların hızı dü-
şüncelerden daha fazla olduğunda tepkilerimizin reaktif ol-
duğunu ve şuurla yani farkındalıkla hareket etme iradesini
kaybettiğimizi anlatır. Entelektüel merkezimizin iradesi
duygusal merkezi kontrol etmek için yeterli değildir.24
Önemli olan yeni bilgiler ve değerlerle entelektüel merkezi
eğitirken, duygusal merkezde gömülü olan vicdanı uyan-
dırmaktır. Gömülü vicdan, yetiştirme ve çevreden öğrenil-
miş ahlaki, dini ve hukuksal değer yargılarıyla edinilmiş
vicdandan ayrı tutulur.
Gömülü vicdan uyanması ile hareketlerimiz bize ait ol-
mayan daha yüksek objektif bir bilinç veya biliş ile yöne-
tilme veya hareket edebilme durumu yaratır. Bu gerçek
‘irade’ ile bir olma hali şeklinde tasvir edilmiştir. Bu durum
sadece oluşan duruma özgü bir değer bilgisi ve hissedişi ile
hareket edebilmektir. Harekette ise, bildiğimiz türde bir ‘iyi’
ve ‘kötü’ yoktur. Sadece durum için en az değer kaybı yara-
tacak bir ‘doğru’ vardır.25 Beynin çalışmasında ise farklı
merkezlerin eşzamanlı çalışması durumunda oluşan bütün-
sellik vardır. Ayrıca harici duyuları ve çevresel etkileri işle-
yen nöranal ağ ile (YKA) ile içsel düşünce, inanç ve
duyguları anlamlandıran nöronal ağ (ODA) uyumlu (kohe-
rant) çalışma durumundadır.26 Bu geniş görüş ve idrak algı-
sına sahip olan düşünce sürecinde daha yaratıcı yeni fikirlere
ev sahipliği yapılabileceği hipotezini doğurmaktadır.27
36
Özgür İrade ve Karar Verme Gelişim Süreçlerine Felsefik ve Nörobiyolojik Bakış
Sonuç olarak iradeyi güçlendirilmesi gereken bir yeti
olarak görebiliriz. Bilinçli iradeyi, düzenli uygulanan gün-
lük rutin alıştırmalarla kuvvetlendirmek mümkün.22 Bu
alıştırmalara, beden ve beyin kaslarını geliştirecek egzer-
sizler olarak bakabiliriz. Beyin kaslarını çalıştıracak alış-
tırmalar arasında farklı nefes egzersizleri, bilinçli
farkındalık ile her gün disiplinli uygulanacak rutin alıştır-
malar sayılabilir. Örneğin bir deneyde, öğrencilerin hangi
rutin egzersizleri yaptıklarında ego tükenmişliği sendro-
muna kapıldıkları, ve hangi egzersizi yaptıklarında bilin-
çli irade ve öz denetlemenin arttığı araştırılmıştır. Birinci
gruba 2 hafta boyunca ‘dik durma’ alıştırması verilmiş,
ikinci gruba iki hafta boyunda sadece yediklerini not al-
maları istenmiş, üçüncü gruba da duygularını izleyerek po-
zitif duygu durumunda kalmaya gayret etmeleri
söylenmiştir. Her üç grup da 2 haftalık süre sonunda öz de-
netleme süreleri test edilerek karşılaştırılmıştır. Deney so-
nucunda öz denetleme süreleri ölçümlendiğinde, duygu
kontolü ile pozitif duygu durumuna geçmeye çalışan grup
da hiçbir ilerleme kaydedilmezken, duruşlarını düzelten ve
dik durmak için kendi bedenlerini fark eden grup da öz de-
netleme ve dayanıklılık artışı gözlemlenmiştir.28
İkinci adımda, irade tutarlı, dengeli ve ahenkli beden
ve zihin koordinasyonu sağlayarak güçlendirilebilir. Bu den-
geyi sağlayabilmek ise özel bir çaba ve farkındalık gerekti-
rir. Çünkü beynin içinde değerlendirme süreçlerinde farklı
networkler vardır ve bu nöral ağlar enerji tasarrufu için me-
kanik olarak çok az bir dikkat gerektirerek çalışırlar. Yerle-
şik ezberlenmiş inanç ve değer veya beceriler kullanıldığında
daha az enerji gerektirir. Zihinsel uyumsuzluk süreçleri as-
lında gelişmemiz için gereklidir. Sadece uyumsuzluk kay-
naklarını anlayarak, tekrar uyuma (koherans) getirme
süreçlerini öğrenmemiz gereklidir. Çünkü doğamız zıtlıklar
ve uyumsuzlukla büyür. En önemli hazinemiz ise doğuştan
getirdiğimiz mizacımızı oluşturan niteliklerimizdir. Kuvvetli
yanlarımızın ve yeteneklerimizin anlaşılması gereklidir.
Odaklanarak iradenin geliştirmesi için iç gözlem yapılmalı-
dır. Aynı zamanda, geniş, kapsayıcı bakış açısı ve bütüncül
düşünebilme alıştırmaları ile merkezi benlik ile çevreyi bü-
tünleştiren esnek kişilik yapısı oluşturulmaya çalışılmalıdır.
O yüzden çocukluktan başlayarak sosyalleşme süreçleri ya-
nında, sükunet ve izolasyon zamanlarına da ihtiyaç vardır.
Değer yargıları yerine değer bilgisi ve değerlendirme süreç-
lerinin öğrenilmesi sağlıklı karar verme, seçim yapma ve en
az değer kaybıyla seçimlerde bulunma sisteminin öğrenil-
mesi gereklidir. Değer yaratma iyi veya kötü değildir. Sa-
dece doğrudur.29 Bu yüksek değerler bizi, bir hareketin
sonucu olmaktan çıkıp, sorumluluğu üstlenerek, harekete
neden olan iradeyi ortaya koymamızı sağlayabilir.22
Ebru Can ve ark. Özgür İrade ve Karar Verme Gelişim Süreçlerine Felsefik ve Nörobiyolojik Bakış

İnsan iradesi çağımızda, yeni gelişmelerin cezbedici vetli bir iradeye sahip olmak gelecek zamanlarda en ge-
yeniliklerin etkisi altında evrimini sürdürmektedir. İnsa- rekli yetkinlik olabilir. Gelecek hedeflerini gerçekleştir-
noğlu, bilinçli bir şekilde karar vermeyi sürdürebilmesi için mek için tüm bu süreçlerin üstüne çıkabilecek bilgi ve
irade gücünü geliştirmeyi öğrenmesi gereklidir. İyi ve kuv- motivasyona sahip olmalıdır.

KAYNAKLAR
1. Nestadt G, Kamath V, Maher BS, Krasnow J, Nestadt P, Wang Y, et al. Doubt nectivity and behaviour. Nat Rev Neurosci. 2017;18(2):73-85. doi:
and the decision-making process in obsessive-compulsive disorder. Med Hy- 10.1038/nrn.2016.165.
potheses. 2016;96:1-4. doi: 10.1016/j.mehy.2016.09.010. 18. Naqvi N, Shiv B, Bechara A. The Role of Emotion in Decision Making: A Cog-
2. Searle J. Brains Minds and Science. USA. Üsküdar: Harvard University Press; nitive Neuroscience Perspective. Curr Dir Psychol Sci. 2006;15(5):260-4. doi:
1984. 10.1111/j.1467-8721.2006.00448.x
3. Aristotoles. Nikkomakhos'a Etik III. İstanbul: Say Yayınları; 2014. 19. Nakao T, Ohira H, Northoff G. Distinction between Externally vs. Internally
Guided Decision-Making: Operational Differences, Meta-Analytical Compar-
4. Kanada. Gerçek Özgürlük Kaderin Bilgisinin Vücuda Bürünmesiyle Gelir. Is-
isons and Their Theoretical Implications. Front Neurosci. 2012;6:31. doi:
tanbul: Destek Yayınları; 2020.
10.3389/fnins.2012.00031.
5. Descartes R. Yöntem Üzerine Konuşma. Istanbul: Doğu Batı Yayınları; 2020.
20. Baumeister RF, Bratslavsky E, Muraven M, Tice DM. Ego depletion: is the
6. Cloninger CR, Svrakic DM, Przybeck TR. A psychobiological model of tem- active self a limited resource? J Pers Soc Psychol. 1998;74(5):1252-65. doi:
perament and character. Arch Gen Psychiatry. 1993;50(12):975-90. doi: 10.1037//0022-3514.74.5.1252.
10.1001/archpsyc.1993.01820240059008.
21. Mischel W, Metzner R. Preference for delayed reward as a function of age,
7. Merter M. Nefs Psikolojisi. İstanbul: Kaktüs Yayınları; 2014. intelligence, and length of delay interval. J Abnorm Soc Psychol. 1962;64:425-
8. Kohut H. The search for the Self: Selected Writings of Kohut. London: Rout- 31. doi: 10.1037/h0045046.
ledge; 2019. 22. Baumeister RF, Tierney J. Willpower. England: Penguin Books; 2012.
9. Wittgenstein. Felsefi Soruşturmalar. Viyana; 1953. 23. Wang Z. Assessing the neurocognitive correlates of resting brain entropy.
10. Koornhuber HH, Deecke L. Bereitschaftspotential: Readiness Potential; 1965. Baltimore: Department of Diagnostic Radiology and Nuclear Medicine; 2019.

11. TDK. TDK Sözlük. Ankara: Türk Dil Kurumu Başkanlığı; 2017. 24. Nicholl M. Psychological commentaries on the teachings of Gurdjieff and Ous-
pensky. USA: Red Wheel; 1996.
12. Libet B. Unconscious cerebral initiative and the role of conscious will in vol-
untary action. The Behavioral and Brain Sciences. 1985. 25. Küçükardi PD. (2023, Ocak 19). Değerler ve Değer yargıları.
http.//www.youtube.com/@GazeteSolfasol. (S. TV, Röportaj Yapan).
13. Desbordes G, Negi LT, Pace TW, Wallace BA, Raison CL, Schwartz EL. Ef-
26. Josipovic Z, Dinstein I, Weber J, Heeger DJ. Influence of meditation on anti-
fects of mindful-attention and compassion meditation training on amygdala re-
correlated networks in the brain. Front Hum Neurosci. 2012;5:183. doi:
sponse to emotional stimuli in an ordinary, non-meditative state. Front Hum
10.3389/fnhum.2011.00183.
Neurosci. 2012;6:292. doi: 10.3389/fnhum.2012.00292.
27. Gabora L, Heilman N. Cognitive mechanisms underlying the creative proc.
14. Mischel W, Ebbesen EB, Zeiss AR. Cognitive and attentional mechanisms in
Proceedings of the Fourth International Conference on Creativity. London:
delay of gratification. J Pers Soc Psychol. 1972;21(2):204-18. doi:
2003. doi: 10.48550/arXiv.1310.1678.
10.1037/h0032198.
28. Muraven M, Baumeister RF, Tice DM. Longitudinal improvement of self-reg-
15. Mischel W, Shoda Y, Peake PK. The nature of adolescent competencies pre-
ulation through practice: building self-control strength through repeated ex-
dicted by preschool delay of gratification. J Pers Soc Psychol. 1988;54(4):687-
ercise. J Soc Psychol. 1999;139(4):446-57. doi:
96. doi: 10.1037//0022-3514.54.4.687.
10.1080/00224549909598404.
16. Sallice T. Information Processing models of Consciousness. Clarendon Ox-
29. Küçüradi İ. Ahlak Etik ve Etikler. 2019 http://www.youtube.com/@Bili-
ford University Press; 1988.
makademesi. (B. Akademisi, Röportaj Yapan, B. Akademisi, Editör, & B.
17. Morales M, Margolis EB. Ventral tegmental area: cellular heterogeneity, con- Akademi, Çevirmen).

37
 Çocuk Psikiyatri Perspektifinde
Metakognisyona Felsefi ve Nörobiyolojik Bakış
A Philosophical and Neurobiological Approach to Metacognition
Berkan ŞAHİNa
a
Giresun Üniversitesi Tıp Fakültesi,
Çocuk ve Ergen Ruh Sağlığı ve
Hastalıkları AD,
Giresun, Türkiye
Yazışma Adresi/Correspondence:
Berkan ŞAHİN
Giresun Üniversitesi Tıp Fakültesi,
Çocuk ve Ergen Ruh Sağlığı ve
Hastalıkları AD,
Giresun, Türkiye
berkan.sahin@giresun.edu.tr
KAYNAK GÖSTERMEK İÇİN:
Şahin B. Çocuk psikiyatri perspektifinde ‘dü-
şünmeyi düşünme’: Metakognisyona felsefi
ve nörobiyolojik bakış. Karabekiroğlu K, edi-
tör. Çocuk Psikiyatrisinde Nörobilim ve Fel-
sefe. 1. Baskı. Ankara: Türkiye Klinikleri;
2024. p.38-42.
‘Düşünmeyi Düşünme’:
In the Perspective of Child Psychiatry
‘Thinking About Thinking’:
ÖZET Bu bölüm çocuk psikiyatrisinde önemli bir konu olan “Düşünmeyi Düşünme”yi ele almakta ve
metakognisyonun felsefi ve nörobiyolojik açılardan incelenmesine odaklanmaktadır. Çocukların düşün-
sel gelişimini anlamak için Jean Piaget’in teorisinden yola çıkarak, metakognisyon ve düşünce süreçleri
arasındaki ilişki ele alınmaktadır. Bu bağlamda gelişim dönemlerinde bahsedildiği üzere farklı yaş grup-
ları ve bireyler arasında değişkenliklerin nasıl değerlendirileceğinden bahsedilmiştir. Son olarak meta-
kognisyon, felsefi düşünce ve nörolojik temelleri anlamak için kullanılan önemli araştırma yöntemleri
incelenmektedir. Metakognisyon ve düşünme konuları ile felsefe arasında çeşitli ilişkiler tartışılmakta-
dır.
Anahtar Kelimeler: Çocuk psikiyatrisi; düşünme; metakognisyon; felsefe; nörobiyoloji
ABSTRACT This section addresses the significant topic of “Thinking about Thinking” in child psy-
chiatry, focusing on the examination of metacognition from philosophical and neurobiological perspec-
tives. Drawing on Jean Piaget’s theory to understand children's cognitive development, the relationship
between metacognition and thought processes is explored. In this context, considerations on how vari-
abilities among different age groups and individuals can be assessed, as mentioned in developmental
stages, are discussed. Finally, important research methods used to understand metacognition, philo-
sophical thinking, and neurological foundations are examined. Various relationships between metacog-
nition, thinking issues, and philosophy are also deliberated.
Keywords: Child psychiatry; thinking; metacognition; philosophy; neurobiology
“Çocuklara birçok şey öğretebiliriz, ama en önemlisi onlara düşünmeyi öğretmektir.”
Aristoteles
Ç ocukların düşünce gelişimi, bilişsel, duygusal ve sosyal gelişimleriyle birlikte
karmaşık bir süreçtir. Yenidoğan bir bebeğin basit duyusal algılamalarından, er-
genlik döneminde soyut düşünce kapasitelerinin gelişimine kadar olan bu yol-
culuk, çocukların dünyayı anlama ve yorumlama biçimlerini şekillendirir. Bu gelişim,
çocukların çevreleriyle etkileşimleri, deneyimleri ve genetik faktörleri tarafından belir-
lenir. Jean Piaget’in bilişsel gelişim teorisi, çocukların düşünce evrelerini anlamak için
temel bir çerçeve sunar.1 Piaget’e göre, çocuklar duyusal motor, işlem öncesi, somut ve
soyut işlemsel evrelerde farklı düşünce becerilerini geliştirirler. Çocukların düşünce ge-
lişimi, aynı zamanda metakognitif becerilerin ve eleştirel düşünce yeteneklerinin kaza-
nılmasıyla da yakından ilişkilidir. Metakognisyon, çocukların düşünce süreçlerini
anlama, kontrol etme ve düzenleme yeteneğini içerirken, eleştirel düşünce, bilgileri sor-
gulama ve çeşitli bakış açılarını değerlendirme kapasitesini kapsar. Benzer süreçler ço-
cukların felsefi düşünce kapasitelerini, meraklarını, keşfetme arzularını ve dünyayı
38
Berkan Şahin Çocuk Psikiyatri Perspektifinde ‘Düşünmeyi Düşünme’: Metakognisyona Felsefi ve Nörobiyolojik Bakış
anlama çabalarını kapsayan önemli bir gelişim alanını tem-
sil eder. Felsefe sadece soyut konular üzerine düşünme sü-
reci değil, aynı zamanda temel varoluşsal sorulara, etik
meselelere ve dünya görüşlerine dair kendi fikirlerini oluş-
turma sürecidir. Çocuklarda felsefi düşünce aynı zamanda
çocuklara, düşüncelerini ifade etme, fikirleri sorgulama ve
çeşitli bakış açılarını değerlendirme becerilerini kazandı-
rır. Montessori ve Dewey gibi eğitimciler, çocuklara eleş-
tirel düşünme ve felsefi düşünceyi teşvik etme
konusundaki önemli katkılarıyla bilinirler.2
Çocukların bilişsel gelişimi, sadece temel bilgi kaza-
nımı değil, aynı zamanda düşünce süreçlerini anlama ve
yönlendirme yeteneği olan metakognisyonun gelişimini de
içerir. Metakognisyon, bir kişinin kendi düşünce süreçlerini
bilinçli bir şekilde gözlemleme, anlama ve düzenleme bece-
risini ifade eder. Bu kapsamlı beceri, çocukların felsefi dü-
şünce kapasitelerini güçlendirme sürecinde önemli bir rol
oynayabilir. Çocuklar, meraklarını keşfetme ve dünyayı an-
lama arzularıyla doğarlar. Bu merak, sorular sorma ve dü-
şünme süreçlerini anlamaya yönelik bir istekle birleşir. İşte
burada metakognisyon devreye girer. Çocuklar, kendi dü-
şünce süreçlerini gözlemleyerek, sorularını değerlendirerek
ve problem çözerken kullanılan stratejilere dikkat ederek bu
beceriyi geliştirirler. Başkalarının davranışlarının altında
yatan zihinsel durumları yorumlama, çıkarsama ve açıklama
kapasitesi yanlış inançları, ipuçları, amaçları, mizahı, hileyi,
metaforu ve ironiyi anlamayı içerir.3 Kişinin zihinsel duru-
munun diğer insanların zihinsel durumundan farklı olduğunu
anlayabilmesi, diğerlerinin zihinsel durumları ile ilgili doğru
çıkarımlar yapabilmesi metakognisyonu da kapsayan Zihin
Kuramı becerileri arasındadır. Hem metakognisyon hem de
zihin kuramı, perspektif alma yeteneğini içerir. Metakogni-
tif olarak, bir birey kendi düşünce süreçlerini başkalarının-
kilerle karşılaştırabilir. Zihin Kuramı ise başkalarının bakış
açılarını anlamak için perspektif alma becerisini gerektirir.
İki kavram da bireyin çevresiyle etkileşimde bulunma, an-
lama ve uyum sağlama yeteneklerini kapsar.
Metakognisyonun felsefi düşünceyle ilişkisi, çocukla-
rın karmaşık sorular sorma yeteneklerini geliştirmelerinde
ortaya çıkar. Çocuklar, düşünsel süreçlerini yönlendirmek
için metakognitif becerilerini kullanarak, evrenin doğası, va-
roluşsal sorular, etik meseleler ve benzeri konularda düşün-
meye başlarlar. Felsefi düşünce, çocukların dünyayı
sorgulama ve kendi değer sistemlerini oluşturma sürecini
destekler. Metakognitif beceriler, bu süreçte çocuklara kendi
düşünce süreçlerini anlama ve yönlendirme konusunda yar-
dımcı olur. Çocuklar, felsefi düşünce ile kendi düşünce sü-
reçlerini eleştirel bir şekilde değerlendirebilir ve böylece
kendi anlam ve bakış açılarını güçlendirirler. Böylece ço-
39
cuklarda metakognisyon ve felsefe arasındaki ilişki, düşün-
sel yeteneklerin gelişimini destekleyerek, çocukların kendi-
lerini anlamalarını, dünya ile etkileşimde bulunmalarını ve
kendi fikirlerini oluşturmalarını sağlayan önemli bir bağlam
oluşturur. Bu süreç, çocukların eleştirel düşünme, problem
çözme ve etik sorumluluk gibi hayati beceriler kazanmala-
rına yardımcı olabilir.
Çocuklarda düşünmeyi düşünme ve felsefi düşünce
becerisini üç bölümde ele almaya çalışacağız; Gelişim Dö-
nemleri, Gelişim Göstergeleri ve Nörobiyolojik Araştırma
Yöntemleri. Son bölümde çocuklarda metakognisyon ve
düşünme konuları ile felsefe arasında önemli ilişkilerden
bahsedilecektir.
GElİŞİM DöNEMlERİ
Çocuklarda metakognisyon ve felsefi düşünce gelişimini
yaş dönemlerine göre ayrıntılı bir şekilde ele almak ol-
dukça karmaşık bir konudur. Ancak genel bir bakış sağla-
mak için, çocukların yaş dönemlerine göre bu iki alanın
gelişimi şu şekilde özetlenebilir:
ERKEN ÇocuKluK (0-6 YAŞ)
 Metakognisyon: Bu dönemde, çocuklar temel bi-
lişsel becerileri geliştirirken, düşünce süreçlerini
henüz tam olarak anlamazlar. Ancak basit problem-
leri çözmek için ilk adımları atmaya başlarlar. Örne-
ğin, bir nesneyi aramak veya bir sorunu çözmek için
farklı stratejiler deneme eğilimindedirler. Geurten ve
ark. ebeveyn metakognitif tarzının 2.5-4.5 yaş aralı-
ğındaki çocukların hem metakognitif doğruluğunu
hem de bellek performansını öngördüğünü gösterdi.
Çalışmalar ebeveyn metakognitif tarzı gibi çevresel
faktörlerin, çocukların erken metakognisyonu ile iliş-
kili olduğunu, bunun da çocukların bellek gelişimi
ile bağlantılı olduğunu göstermektedir.4 4-5 yaş ci-
varındaki erken metakognitif performans, sonraki
yürütücü işlevleri öngörebildiğinden gelişimini teş-
vik edebilir ve bu da erken dil becerilerinin meta-
kognisyon tahminindeki mekanizmayı açıklayabilir.5
 Felsefi Düşünce: Erken çocuklukta, çocuklar ge-
nellikle temel etik ve ahlaki konuları öğrenirler.
Ancak, soyut düşünce kapasiteleri gelişmemiştir,
bu nedenle derinlemesine felsefi düşünce henüz be-
lirgin değildir.
oRTA ÇocuKluK (7-11 YAŞ)
 Metakognisyon: Çocuklar bu dönemde daha kar-
maşık metakognitif beceriler geliştirmeye başlar-
Berkan Şahin Çocuk Psikiyatri Perspektifinde ‘Düşünmeyi Düşünme’: Metakognisyona Felsefi ve Nörobiyolojik Bakış
lar. Örneğin, okuma, yazma ve matematikte daha
fazla strateji kullanma eğilimindedirler. Hatalarını
anlama ve düzeltme konusunda daha bilinçlidirler.
Çocukların daha karmaşık düşünsel görevlere yak-
laşma ve bu görevleri daha etkili bir şekilde çözme
yetenekleri gelişir.
 Felsefi Düşünce: Soyut düşünce yetenekleri bu dö-
nemde gelişmeye başlar. Çocuklar, evrenin doğası,
hayatın amacı gibi temel felsefi soruları daha fazla
sormaya başlarlar. Ancak, bu düşünce genellikle
somut örnekler ve deneyimlere dayanır.
ERGENlİK (12-18 YAŞ)
 Metakognisyon: Ergenlik döneminde, çocuklar
metakognitif becerilerini daha da geliştirirler. Plan-
lama, hedef koyma, zaman yönetimi ve problem
çözme konularında daha etkili olma eğilimindedir-
ler. Bu dönemde, bireyler düşünce süreçlerini daha
derinlemesine değerlendirebilirler.
 Felsefi Düşünce: Soyut düşünce yetenekleri daha
da artar. Ergenler, kimlik, adalet, özgürlük gibi ko-
nulara ilişkin karmaşık felsefi soruları sorgulama
eğilimindedirler. Etik ve ahlaki konularda daha de-
rinlemesine düşünme kapasiteleri gelişir.
Her bireyin farklı bir hızda geliştiği unutulmamalıdır,
bu nedenle bu dönemler genel bir çerçeve olup bireysel
farklılıklar dikkate alınmalıdır.
GElİŞİM GöSTERGElERİ
Çocuklarda düşünmeyi düşünme becerisinin kazanıldığını
anlamak karmaşık bir süreçtir. Yukarıda bahsedilen gelişim
dönemlerinde bahsedildiği üzere farklı yaş grupları ve birey-
ler arasında değişkenlik gösterir. Bu becerinin gelişimini de-
ğerlendirmek için bazı genel göstergeler değerlendirilebilir.
a. Soru Sorma Yeteneği: Çocuk, çevresini ve dünyayı
anlamak için düzenli olarak sorular sormaya başlar. Bu soru-
lar, sadece bilgi edinmek için değil, aynı zamanda düşünsel
süreçleri anlamak ve değerlendirmek amacıyla da olabilir.
b. Eleştirel Düşünce: Çocuk, bilgileri sorgulama, çe-
şitli bakış açılarını değerlendirme ve argümanlarını man-
tıklı bir şekilde ifade etme yeteneği geliştirmeye başlar.
c. Soyut Düşünce: Çocuk, somut nesneler ve olaylar
ötesinde düşünmeye başlar. Soyut kavramları anlama ve
ifade etme yeteneği artar.
d. Problem Çözme Becerisi: Çocuk, karmaşık so-
runları anlama ve çözme becerilerini geliştirir. Farklı stra-
tejileri kullanma ve sonuçları öngörebilme yeteneği artar.
40
e. Metakognisyon: Çocuk, kendi düşünce süreçlerini
anlama, kontrol etme ve düzenleme yeteneğini geliştirir.
Hataları tanıma ve düzeltme becerisi artar.
f. Bağımsız Düşünme: Çocuk, kendi fikirlerini oluş-
turma ve ifade etme konusunda daha bağımsız hale gelir.
Dış etkilere rağmen, kendi değerleri ve düşünceleri üze-
rinde daha fazla kontrol sahibi olur.
g. Empati: Çocuk, başkalarının duygularını anlama
ve onları anlama yeteneği gelişir. Bu, farklı bakış açılarını
değerlendirme ve empatik bir şekilde düşünme yeteneğiyle
bağlantılıdır.
h. Zihin kuramı: Çocuk, kendi ve başkalarının dü-
şüncelerini, inançlarını, niyetlerini, duygularını ve neden-
lerini anlama becerisini gösterir. Bu beceri, çocukların
diğerlerinin davranışlarını yorumlama, tahmin etme ve an-
lama yeteneklerini içerir.
NöRoBİYolojİK ARAŞTıRMA YöNTEMlERİ
Metakognisyon, bireylerin kendi düşünce süreçlerini an-
lama, kontrol etme ve düzenleme yeteneğidir. Bu, düşün-
celeri yönlendirme, hedeflere ulaşma ve çeşitli zihinsel
görevleri etkili bir şekilde gerçekleştirme becerisini içerir.
Çocuklarda metakognisyon, bilişsel gelişimin önemli bir
parçasıdır. Nörobiyolojik açıdan, bu süreçler genellikle
prefrontal korteks, anterior singulat korteks ve diğer beyin
bölgeleriyle ilişkilendirilir. Bu bölgeler, planlama, karar
verme, problem çözme ve duygusal düzenleme gibi meta-
kognitif becerilerle ilişkilidir. Çocuklarda metakognisyo-
nun nörobiyolojik açıdan incelenmesi, beyin görüntüleme
teknikleri ve nöropsikolojik çalışmalar aracılığıyla ger-
çekleştirilir. Bu araştırmalar, metakognisyonun gelişimi ve
bu süreçlerin çocuklardaki beyin aktivitesi ile nasıl ilişki-
lendiği konusunda önemli bilgiler sağlar.
a. Beyin Görüntüleme Teknikleri: Nörofelsefe, fel-
sefi konuların beyin aktivitesi ile ilişkilendirilmesini amaç-
lar. İnsan zihninin karmaşıklığını anlamak ve düşünsel
süreçleri incelemek için beyin görüntüleme teknikleri kul-
lanılarak felsefi sorulara yanıt aranır. Ahlaki düşünce,
özgür irade, bilinç ve benlik gibi konuları ele alabilir. Bu
tür çalışmalarda genellikle felsefi konuların beyin aktivitesi
ile nasıl ilişkilendirildiğini anlamak için fMRI (fonksiyonel
manyetik rezonans görüntüleme), PET (pozitron emisyon
tomografisi) gibi beyin görüntüleme teknikleri kullanılır.
fMRI, beyindeki kan akışındaki değişiklikleri ölçerek ak-
tivite bölgelerini haritalayan bir görüntüleme tekniğidir.
PET ise vücut içindeki biyolojik süreçleri ve organ fonksi-
yonlarını incelemek için kullanılan bir tıbbi görüntüleme
tekniğidir. Metakognisyonla ilişkilendirilmiş beyin bölge-
Berkan Şahin Çocuk Psikiyatri Perspektifinde ‘Düşünmeyi Düşünme’: Metakognisyona Felsefi ve Nörobiyolojik Bakış
lerinin belirlenmesinde ve bu bölgeler arasındaki etkile-
şimlerin anlaşılmasında kullanılır.
Metakognitif becerilerin değerlendirildiği çalışma-
larda pozitron emisyon tomografi (PET) yöntemiyle pos-
terior singulat, superior temporal sulkus (STS) ve medial
prefrontal korteks (MPK) bölgelerinde ve ve bilateral tem-
poral lobda aktivasyon olduğu gösterilmiştir.6,7 fMRI tek-
niği ile zihin kuramı gerektiren görevlerde aktive olan
bölgeler incelendiğinde MPK, anterior singulat korteks
(ASK), temporoparietal bileşke, posterior STS, MPK ve
dorsolateral prefrontal korteks, bilateral orbital frontal
korteks, prefrontal korteks önemli beyin bölgeleri olarak
karşımıza çıkmaktadır.8-12 Abu-Akel zihinsel durum temsi-
linde işlev gören ortak beyin bölgeleri olarak limbik-para-
limbik yapılar (amigdala, orbitofrontal korteks, ventral
MPK ve ASK) ve prefrontal korteks (dorsal MPK ve infe-
rolateral frontal korteks) olarak göstermiştir.13
b. Elektroensefalografi (EEG): EEG, beyin aktivi-
tesini elektriksel olarak ölçen bir yöntemdir. Çocuklarda
metakognitif süreçlerle ilişkili elektrofizyolojik özellikleri
incelemek için sıklıkla kullanılır. Frontal EEG alfa asimet-
rilerinin, zihinsel durum kod çözme becerileri performan-
sını öngörüp öngörmediğine dair analizler sağ lateral
frontal aktivasyonu olanlarda zihinsel durum kod çözme
becerilerinin daha güçlü olduğunu gösterdi. Bireysel fark-
lılık analizleri, göreceli sağ orta ön aktivasyon derecesinin
görevdeki performansı öngördüğünü gösterdi.14 Sabbagh
ve ark. dorsal MPK ve sağ temporalparietal bileşkede lo-
kalize olan EEG alfa aktivitesindeki bireysel farklılıkların,
çocukların üst bilişsel performansıyla pozitif olarak ilişkili
olduğunu gösterdi. Bu iki bölgenin olgunlaşması, okul ön-
cesi çocukların zihin kuramı gelişiminin kritik bir bileşeni
olarak kabul edilmektedir.15
c. Nöropsikolojik Değerlendirme: Çeşitli nöropsi-
kolojik testler, çocuklardaki metakognitif becerileri değer-
lendirmek için kullanılır. Bu testler, bellek, dikkat ve
bilişsel kontrol gibi alanlarda metakognisyonun nörolojik
temellerini anlamak için önemli bir araçtır. Çocuklarda fel-
sefi düşünceyi değerlendirmeye yönelik nöropsikolojik
testleri içeren çalışmalar, çocukların düşünsel kapasitele-
rini, eleştirel düşünme becerilerini ve soyut düşünce yete-
neklerini değerlendirmeyi amaçlar. Çocuklar için Felsefe
(Philosophy for Children) Programı çocuklara felsefi dü-
şünce becerilerini öğretmeyi amaçlar.16 Bu programlar çer-
çevesinde yapılan çalışmalar, çocukların sorular sorma,
mantık yürütme ve farklı bakış açılarını değerlendirme be-
cerilerini değerlendirir. Çeşitli düşünsel yetenekleri değer-
lendirmeye yönelik genel nöropsikolojik testler, çocuklarda
eleştirel düşünme, problem çözme ve analitik düşünme be-
41
cerilerini ölçebilir. Bu testler, genellikle bilişsel gelişimi
değerlendirmek için kullanılır. Çocukların sahip oldukları
bilgiyi nasıl yönettiğini ve başkalarına aktardığını değer-
lendiren testler de felsefi düşünceyi ölçmeye yönelik ça-
lışmalara dahil olabilir. Sistematik bir incelemede çocuklar
için Zihin Kuramı ölçümlerinin değerlendirildiği 588 ma-
kale arasından 127 Zihin Kuramı ölçümü belirlenmiş. Bun-
ların sadece 12 tanesi çocuklardaki Zihin Kuramı
gelişiminin tam spektrumunu kapsadığı ve dört ölçümün
tüm yapılarda (bilişsel-kişilerarası, bilişsel-kişisel, duygu-
sal-kişilerarası, duygusal-kişisel Zihin Kuramı) öğe içer-
diği bulunmuştur.17
Çocuklarda metakognisyon ve düşünme konuları ile
felsefe arasında çeşitli ilişkiler bulunmaktadır. Felsefi dü-
şünce düşüncelerin ve inançların derinlemesine incelen-
mesini gerektirir. Metakognisyon da benzer şekilde
düşünce süreçlerinin ve stratejilerinin bilincinde olma ve
onları değerlendirme becerilerini içerir. Hem felsefi dü-
şünce hem de metakognisyon; sorular sorma, bilgiye
ulaşma ve düşünce süreçlerini sorgulama yeteneğini içerir.
Felsefi düşünce genellikle mantık ve akıl yürütme beceri-
leriyle ilişkilidir. Çocuklarda metakognisyon da düşünce
süreçlerini düzenleme ve mantıksal stratejileri kullanma
yeteneğini içerir. Felsefe değerler, ahlaki düşünce ve etik
konularını içerirken, metakognisyon ise çocukların kendi
düşünce süreçlerine ve stratejilerine değer verme ve bunları
etik bir bakış açısıyla değerlendirme yeteneğiyle ilişkilen-
dirilebilir. Felsefi düşünce genellikle insanın bilincini, zih-
nini ve düşünce süreçlerini anlama çabası içerir.
Metakognisyon da benzer şekilde bireyin kendi zihinsel sü-
reçlerini gözlemleme ve anlama yeteneğini içerir. Hem fel-
sefi düşünce hem de metakognisyon, düşünceleri
derinleştirme, daha karmaşık sorunları ele alma ve çözme
konusunda benzer hedeflere sahiptir.
Bu noktalara ek olarak, çocuklarda felsefi düşünceyi
ve eleştirel düşünceye teşvik etmek ve kendi düşünce sü-
reçlerini anlamalarına yardımcı olmak, metakognitif bece-
rilerini geliştirmelerine de katkıda bulunabilir. Her iki alan
da çocukların bilişsel ve duygusal gelişimine olumlu bir
şekilde katkıda bulunmaktadır. Bu kapsamda belirli bir fel-
sefi kavramı veya düşünceyi içeren kısa hikayeler anlatı-
labilir. Çocuklar, hikâyeyi dinledikten sonra hikâye
üzerinde düşünmeye teşvik edilir. Örneğin, bir hikâye üze-
rinden adalet veya dürüstlük kavramları tartışılabilir. Öğ-
retmenler, çocuklara açık uçlu sorular sorarak düşünce
süreçlerini harekete geçirebilir. Örneğin, “Adalet nedir?”
veya “Özgürlük sizin için ne ifade ediyor?” gibi sorularla
çocuklar düşünmeye teşvik edilebilir. Belirli bir senaryo
veya durum üzerinden çocuklar rol alabilir. Bu rol oyun-
Berkan Şahin Çocuk Psikiyatri Perspektifinde ‘Düşünmeyi Düşünme’: Metakognisyona Felsefi ve Nörobiyolojik Bakış
ları, empati geliştirmeye ve farklı perspektiflerden baka-
bilme yeteneğini artırmaya yöneliktir. Çocukların resim,
müzik veya diğer sanat formları aracılığıyla felsefi kav-
ramları ifade edebileceği, böylece duygusal zekâ ve yara-
tıcılığı teşvik edilebileceği akılda tutulmalıdır.
Sonuç olarak, çocukların düşünce gelişimi, bilişsel,
duygusal ve sosyal alanlarda karmaşık bir süreçtir. Jean Pia-
get’in bilişsel gelişim teorisi, çocukların felsefi düşünce kap-
asitelerini anlamak için temel bir çerçeve sunarken,
metakognitif becerilerin gelişimi, çocukların düşünce süreç-
lerini anlama ve yönlendirme yeteneği olarak öne çıkar. Ço-
cuklar, metakognisyon ve felsefi düşünce aracılığıyla
dünyayı sorgulama, kendi değer sistemlerini oluşturma ve
KAYNAKlAR
1. Barrouillet P. Theories of cognitive development: From Piaget to today. El-
sevier; 2015;38:1-12. doi: 10.1016/j.dr.2015.07.004
2. Scarpini M. Possible connections between the montessori method and phi-
losophy for children. childhood & philosophy. 2020;16(36):01-22. doi:
10.12957/childphilo.2020.46784
3. Brothers l. The Social Brain: A Project for ıntegrating Primate Behavior and
Neurophysiology in a New Domain. ın: cacioppo jT, ed. Foundations in So-
cial Neuroscience. cambridge: MıT Press; 2002. p.367-85.
4. Geurten M, léonard c. Relations between parental metacognitive talk and
children's early metacognition and memory. j Exp child Psychol.
2023;226:105577. doi: 10.1016/j.jecp.2022.105577.
5. jiao X, Zhang A Bu X. Relating metacognition and executive functions to early
mathematical and language skills in children aged 4-5 years. Metacognition
and learning. 2023;18(2):1-16. 10.1007/s11409-023-09337-y.
6. Fletcher Pc, Happé F, Frith u, Baker Sc, Dolan Rj, Frackowiak RS, et al.
other minds in the brain: a functional imaging study of "theory of mind" in
story comprehension. cognition. 1995;57(2):109-28. doi: 10.1016/0010-
0277(95)00692-r.
7. Brunet E, Sarfati Y, Hardy-Baylé Mc, Decety j. A PET investigation of the at-
tribution of intentions with a nonverbal task. Neuroimage. 2000;11(2):157-66.
doi: 10.1006/nimg.1999.0525.
8. Gallagher Hl, Happé F, Brunswick N, Fletcher Pc, Frith u, Frith cD. Read-
ing the mind in cartoons and stories: an fMRı study of 'theory of mind' in ver-
bal and nonverbal tasks. Neuropsychologia. 2000;38(1):11-21. doi:
10.1016/s0028-3932(99)00053-6.
42
eleştirel düşünme becerilerini geliştirme fırsatı bulurlar. Nö-
robiyolojik araştırma yöntemleri, çocuklardaki metakognis-
yonun nörolojik temellerini anlamak ve bu süreçleri
değerlendirmek için önemli bir araç sağlar. Felsefi düşünceyi
teşvik eden eğitim programları ve öğretim yöntemleri, ço-
cukların düşünce becerilerini derinleştirme ve geliştirme ko-
nusunda önemli bir rol oynayabilir. Bu bağlamda, çocukların
yaş dönemlerine göre metakognisyon ve felsefi düşünce ge-
lişimini anlamak, eğitimciler ve ebeveynler için rehberlik
sağlayarak çocukların bilişsel ve duygusal gelişimini destek-
leme konusunda kritik öneme sahiptir. Bu çalışma, çocukla-
rın düşünmeyi düşünme ve felsefi düşünce becerilerini
anlama sürecini geniş bir perspektifle ele almaktadır.
9. Vogeley K, Bussfeld P, Newen A, Herrmann S, Happé F, Falkai P, et al. Mind
reading: neural mechanisms of theory of mind and self-perspective. Neu-
roimage. 2001;14(1 Pt 1):170-81. doi: 10.1006/nimg.2001.0789.
10. jiang j, Borowiak K, Tudge l, otto c, von Kriegstein K. Neural mechanisms
of eye contact when listening to another person talking. Soc cogn Affect Neu-
rosci. 2017;12(2):319-28. doi: 10.1093/scan/nsw127.
11. Stone VE, Baron-cohen S, Knight RT. Frontal lobe contributions to theory of
mind. j cogn Neurosci. 1998;10(5):640-56. doi: 10.1162/089892998562942.
12. Shamay-Tsoory SG, Tomer R, Aharon-Peretz j. The neuroanatomical basis
of understanding sarcasm and its relationship to social cognition. Neuropsy-
chology. 2005;19(3):288-300. doi: 10.1037/0894-4105.19.3.288.
13. Abu-Akel A, Abushua'leh K. 'Theory of mind' in violent and nonviolent patients
with paranoid schizophrenia. Schizophr Res. 2004;69(1):45-53. doi:
10.1016/S0920-9964(03)00049-5.
14. Sabbagh MA, Flynn j. Mid-frontal EEG alpha asymmetries predict individual
differences in one aspect of theory of mind: mental state decoding. Soc Neu-
rosci. 2006;1(3-4):299-308. doi: 10.1080/17470910601029163.
15. Sabbagh MA, Bowman lc, Evraire lE, ıto jM. Neurodevelopmental corre-
lates of theory of mind in preschool children. child Dev. 2009;80(4):1147-62.
doi: 10.1111/j.1467-8624.2009.01322.x.
16. Trickey S Topping Kj. ‘Philosophy for children’: A systematic review. Research
papers in Education. 2004;19:365-80. doi: 10.1080/0267152042000248016.
17. Fu ıN, chen Kl, liu MR, jiang DR, Hsieh cl lee Sc. A systematic review of
measures of theory of mind for children. Dev Rev. 2023;67(3):101061.
doi:10.1016/j.dr.2022.101061.
 Nörobilim ve Felsefe Perspektifinden
Zihin Kuramı
Theory of Mind from
the Perspective of Neuroscience and Philosophy

Hurşit FERAHKAYAa, ÖZET Felsefe zihin, bilinç gibi konuların doğasını, gelişimini incelerken nörobilim ise benzer sü-
reçleri fiziksel bir perspektiften inceler. Bu bölüm, nörobilim ve felsefenin ilgi alanlarının kesişim kü-
Ayhan BİLGİÇb
mesinde yer alan zihin kuramını incelemekte ve insan zihninin karmaşıklığına dair anlayışımızı
zenginleştiren bu iki disiplinin nasıl birbirini tamamladığını vurgulamaktadır.
a
Dr. Ali Kemal Belviranlı Kadın,
Doğum ve Çocuk Hastanesi, Anahtar Kelimeler: Felsefe; nörobilim; zihin kuramı
Çocuk ve Ergen Ruh Sağlığı ve
Hastalıkları Kliniği,
Konya, Türkiye ABSTRACT While philosophy examines the nature and development of subjects such as mind and
b
İzmir Ekonomi Üniversitesi consciousness, neuroscience examines similar processes from a physical perspective. This chapter ex-
Tıp Fakültesi, amines theory of mind, which lies at the intersection of neuroscience and philosophy, and highlights
Çocuk ve Ergen Ruh Sağlığı ve how these two disciplines complement each other, enriching our understanding of the complexity of
Hastalıkları AD, the human mind.
İzmir, Türkiye
Keywords: Philosophy; neuroscience; theory of mind
Yazışma Adresi/Correspondence:
Hurşit FERAHKAYA
Dr. Ali Kemal Belviranlı Kadın,

Doğum ve Çocuk Hastanesi,
Çocuk ve Ergen Ruh Sağlığı ve
Hastalıkları Kliniği,
Konya, Türkiye
drhursitferahkaya@gmail.com
KAYNAK GÖSTERMEK İÇİN:
Ferahkaya H, Bilgiç A. Nörobilim ve felsefe pers-
pektifinden zihin kuramı. Karabekiroğlu K, editör.
Çocuk Psikiyatrisinde Nörobilim ve Felsefe. 1.
Baskı. Ankara: Türkiye Klinikleri; 2024. p.43-7.
G
ünümüzde, felsefe ve nörobilim arasındaki ilişki giderek daha fazla ilgi çek-
mektedir. Felsefe, düşünce, bilinç ve zihin gibi konuların derinlemesine ana-
liziyle ilgilenirken, nörobilim ise beyin başta olmak üzere sinir sistemi
işlevleri üzerine odaklanır. Bu iki disiplin, insan varlığı, bilinç ve zihin gibi temel
konularda birbirini tamamlayan ve zenginleştiren bir etkileşim içerisindedir.1 Bilinç
ve zihin, felsefenin temel ilgi alanlarındandır ve felsefe, bilinç ve zihnin doğası, özgür
irade, bilgi ve gerçeklik gibi konuları sorgular. Nörobilim ise bu konulara fiziksel bir
perspektiften yaklaşır. Beyin ve sinir sisteminin çalışma mekanizmalarını inceleye-
rek, olayları nörolojik süreçlerle ilişkilendirir.2 Felsefi düşünce ile nörobilim arasın-
daki bu diyalektik ilişki, insan davranışlarının temelinde yatan süreçleri daha
derinlemesine anlamamıza olanak tanır. İki disiplin birbirini tamamlar ve kapsamlı bir
perspektif sunar, bu da insan varlığı, bilinç ve zihin gibi karmaşık konuları daha de-
rinlemesine kavramamıza yardımcı olur.
Zihin kuramı, bireylerin başkalarının zihinsel durumlarını ve duygularını ayırt
edebilme yeteneği olarak tanımlanmaktadır.3 Başkalarının inançlarının kendi inanç-
larından farklı olabileceğini ve bu nedenle farklı davranabileceklerini anlama yete-
neği, başarılı bir sosyal etkileşim ve iletişim için gereklidir.4 İnsanların davranışlarının
tahmin edilmesi ve bu yeteneğin algılanması yoluyla zihin kuramı, başkalarının ni-
yetlerini anlayabilmenin temelini oluştur.5 Bu makalede bilimsel veriler ışığında nö-
robilim ve felsefe perspektifinden zihin kuramı ele alınmıştır. Zihin kuramı temelde
herkes için aynı anlamı ifade etse de geçtiğimiz yüzyıl boyunca çeşitli yaklaşımlar ve
yorumlamalar ile meydana getirilen bir çok farklı teori gözden geçirilmiştir.

43
Hurşit Ferahkaya ve ark.
Zihin kuramına atıfta bulunan öznel birinci şahıs ve
nesnel üçüncü şahıs perspektifine özneler arası bir episte-
mik perspektifin eklenme fikri çok eskilere dayanır. Bu fi-
kirler Heidegger ve Mead’in çalışmalarında geçen yüzyılın
başlarından itibaren izlenebilmektedir.6,7 Daha sonraları bu
perspektif “ikinci şahıs bakış açısı” metaforu kullanılarak
yeni bir tanımlama ile geliştirilmiştir.8,9 Schilbach sosyal
bilişin, diğerleri ile aktif bir etkileşim halinde iken farklı-
laştığını ifade etmektedir. İnsanlar etkileşimde bulunurken,
karşı tarafı sadece gözlemlemek ve onların zihinsel du-
rumlarını birinci ya da üçüncü şahıs perspektifi ile değer-
lendirmek yerine “ikinci şahıs bakış açısı” benimsemek-
tedir ki bu bakış açısının sosyal biliş için gerekli olduğu ve
hatta sosyal bilişin kurucusu olarak düşünülebileceği ifade
edilmektedir.10 İşte bu noktada psikoloji, felsefe ve nöro-
bilimin ilgi duyduğu zihin kuramına dair sorular ortaya çık-
maktadır. İkinci şahıs bakış açısına neden ihtiyaç duyarız
ve bu bakış açısını nasıl ve hangi yollar aracılığıyla kaza-
nırız ?
Birinci şahıs bakış açısı bireyin kendisine aittir yani
özneldir ve öz bilgi sağlar. Bireyin kendi zihinsel durum-
ları hakkındadır ve sadece öznenin kendisi için erişilebilir
zihinsel süreçleri aracılığı ile edinilir. Üçüncü şahıs bakış
açısı ise hem bilimsel hem de bilimsel olmayan ve çoğun-
lukla dışsal süreçlerle ilgilidir. Dış gözlem ve bilimsel yön-
temler dahil olmak üzere herkesin erişebileceği her türlü
nesnel kanıt ile elde edilir.11 Bu perspektiflere ek olarak
sağlıklı sosyal ilişkiler birinci ve üçüncü şahıs perspekti-
finden ayrılan zihin kuramının da temeli olan bir “ikinci
şahıs bakış açısına” sahip olmayı gerektirir. İkinci şahıs
perspektifi kişinin kendi zihinsel durumları ile ilgili değil-
dir dahası üçüncü şahıs bakış açısı gibi sadece olgularla da
ilgili değildir. Sosyal biliş başka bir kişinin zihinsel du-
rumlarına ilişkin bir sorudur; yani, arkadaşımızın ne dü-
şündüğü, ne hissettiği ve niyetinin ne olduğu ile ilgilidir.
Sosyal biliş ne üçüncü şahıs bakış açısında olduğu gibi saf
nesnel verilerle ilgilidir ne de birinci şahıs bakış açısında
olduğu gibi öznel zihinsel durumlarımızın uygulanmasıdır.
Bunun yerine, sosyal biliş her ikisinin birleşimini içeren
bir bilgi edinme aracıdır. Tıpkı birinci şahıs bakış açısında
olduğu gibi, sosyal biliş sırasında da diğer kişinin duygu
ve deneyimlerine erişmek için kendi duygu ve deneyimle-
rimizden yararlanırız. Benzer şekilde, sosyal biliş, neden
öyle davrandıklarını anlamak için genel arka plan bilgimi-
zin yanı sıra kişinin davranışlarından, jestlerinden ve mi-
miklerinden yararlandığımızda üçüncü şahıs bakış açısı
alma gibidir. İkinci şahıs bakış açısıyla edindiğimiz bilgi-
nin ne tamamen nesnel ne de öznel olduğu açıktır; özneler
arasıdır çünkü karşımızdakini kendi düşünceleri, duyguları
ve deneyimleri olan bir kişi olarak anlamamızı gerektirir.12
44
Nörobilim ve Felsefe Perspektifinden Zihin Kuramı
Bu perspektifleri inceleyen farklı teoriler bulunmaktadır.
Sonraki kısımlarda öne çıkan teoriler ve bu teorilerin fel-
sefi ve nörobilimsel temelleri tartışılacaktır.
Simülasyon teorisi diğerlerinin zihinsel durumlarına
benzer durumları kendimizde somutlaştırdığımızda yani
simüle ettiğimizde başkalarını anlayabileceğimizi savun-
maktadır. Bu teori zihin kuramının doğuştan gelen bir ye-
tenek ile bağlantılı olmadığını, diğerlerinin davranışlarını
içselleştirerek ve kendi davranışlarımız ile sentezleyerek
zamanla geliştiğini kabul eder.13 Sosyal ilişkiler sırasında
farkında olarak veya olmayarak karşımızdaki kişi olsaydık
neler yaşayacağımızı simüle ederiz ve bu süreç açık bil-
giye çok az dayanır. Buna karşın, bireyin kendisini diğe-
rinin zihinsel sürecine koyma kapasitesine
dayanmaktadır.14 Nörobilimsel açıdan benliğin bir başka-
sıyla eşleştirilmesi yoluyla simülasyon yapabilmesini sağ-
layacak iki aday sinir sistemi tartışılmıştır. İlk sistem
kortikal orta hat yapılarını içermektedir.15 Kortikal orta hat
yapılarının benlik ve diğerleri hakkındaki kasıtlı, kont-
rollü, değerlendirici düşüncelere dahil olduğu belirtil-
mektedir. Saxe ve ark. hem kendini yansıtma görevinde
hem de akıl yürütme görevinde medial prefrontal kortek-
sin ve medial precunes gibi kortikal orta hat yapılarının
aktifleştiğini ifade etmektedir.16 Medial prefrontal kortek-
sin iki alt bölgesi de kendi içinde farklı durumlarda akti-
vasyon göstermektedir. Bireyin karşısındaki kişi veya
yaşadığı olay kendine veya önceki tecrübelerine benzediği
durumlarda yaptığı zihinselleştirme esnasında ventral me-
dial prefrontal korteks daha aktif iken, yeni kişiler ile ilgili
veya tecrübe etmediği durumlar hakkında sosyal çıkarım-
larda bulunurken dorsal medial prefrontal korteks daha
aktif olarak görev yapmaktadır.17 Bu bilgiler medial pref-
rontal kortekste zihinselleştirmeye yönelik farklı eğilim-
lerin olduğunu ortaya koyan bir metaanaliz ile de
desteklenmektedir. Deny ve ark. bireyin kendisi ile ilgili
yargıların görece ventral medial prefrontal korteksteki ak-
tivasyon ile ilişkili olduğunu, diğerleri ile ilişkili yargıla-
rın ise görece dorsal medial prefrontal korteks ile ilişkili
olduğunu ifade etmiştir.18 Çocuklarda yapılan çalışmalarda
farklı durum veya kişiler hakkında akıl yürütürken yetiş-
kinlere benzer şekilde dorsal medial prefrontal korteksin
aktive olduğu, kendisi veya benzer durumlar ile ilgili akıl
yürütme esnasında ise hem ventral hem de dorsal medial
prefrontal korteksin aktifleştiği görülmüştür. Çocuk ve ye-
tişkin çalışmaları arasındaki bu farklılık, akıl yürütme ve
zihinselleştirmenin uzmanlaşmış süreçler olduğunu, çocuk
zihninin henüz bu şekilde uzmanlaşma gerçekleştiremedi-
ğini ve simülasyon teorisinde belirtilen bu süreçlerin do-
ğuştan gelen bir yetenek olmadığı varsayımını destekler
niteliktedir.19
Hurşit Ferahkaya ve ark.
Simülasyon teorisini açıklayan ikinci sistem ise ça-
lışmalarda her zaman ilgi odağı olan erişkinlerde ve ço-
cuklarda hem bireyin kendisinin hem de başkalarının
eylemlerini, niyetlerini ve duygularını okurken aktive olan
ayna nöron sistemidir.20 Ayna nöron, bir canlının herhangi
bir hareketi kendisi yaptığı zaman ve aynı hareketi yapan
bir başkasını gözlemlediğinde aktive olan nöronları tanım-
layan terimdir. Ayna nöronlar ilk kez primatlarda tanım-
lanmış olsa da, çalışmalar bu nöronların insan beyninde de
bulunduğunu göstermiştir.21 Araştırmacılar ayna nöronların
diğer insanların davranışlarını anlamak ve taklit ederek
yeni beceriler kazanmak için önemli rol oynadığını ifade
etmektedir ve ayna nöron sisteminin gözlenen eylemleri si-
müle ettiğini ve böylelikle zihin teorisi becerilerine katkıda
bulunabileceğini öne sürmüşlerdir.22 Ayna nöronlar ba-
ğımsız şekilde görev yapmaktan ziyade birlikte bir sistem
olarak hareket ederler. Ayna nöron sistemi alt frontal girus
ve alt parietal lobülün rostral kısmı tarafından oluşturulan
bir ağdır.23 Bu ağ, başkalarının eylemlerinin, hedeflerinin
ve niyetlerinin doğrudan benlikle eşleştirilmesine olanak
tanıyarak, başkalarının zihinsel durumlarının simüle edil-
mesine yardımcı olabilir.24 Zihin kuramının kazanılması ve
gelişiminde medial kortikal yapıların ve ayna nöronların
görev yaptığına dair diğer kanıtlar otizm tanılı bireylerin
tipik gelişen akranlarına kıyasla sosyal biliş görevleri sıra-
sında bu nöron ağlarının daha az aktive olduğunun göste-
rilmesine dayanmaktadır.25
Zihin kuramını açıklayan teorilerden bir diğeri ise
“teori-teori”dir. Teori-teori isimlendirmesi çocukların teo-
rilerinin değişerek ileride erişkinlerin teorisini oluşturduğu
gerçeğinden dolayı terimin tekrarlanmasından kaynaklan-
maktadır.26 Teori-teori diğerlerinin zihinsel süreçlerine
doğrudan erişim olmadığı için, başkalarının zihnini anla-
mamızı sağlayan süreçlerin teorileştirmeden ibaret oldu-
ğunu öne sürer. Zihinsel süreçlere dair kavramsal
değişikliklerin çocukların zihinsel durum anlayışlarının ge-
lişimini yönlendirdiğini belirtir.27 Bir bilim insanının teori
geliştirmek için bilgi toplaması gibi, çocuklar da zihinsel
durumlar ile eylem arasındaki ilişki hakkında kanıtlar top-
lar. Toplanan bu kanıtlar çocukların mevcut zihin kuram-
ları ile tutarsız olduğu ölçüde kavramsal değişikliklere
uğrar ve dinamik bir gelişim süreci olur. Bu teorik duruş,
sosyal dünyadan derlenen veriler hakkında nispeten soyut
teorileştirmenin bir zihinsel kavramlar sistemi oluşturdu-
ğunu öne sürmektedir; dolayısıyla çocuk ve onun dene-
yimleri kavram oluşumunda etkin rol oynamaktadır.28 Bu
teorinin özellikle de çocuklarda daha basitten daha karma-
şık zihinsel durumlara dair kavramları öğrenmelerindeki
ilerlemeleri en iyi şekilde açıkladığı öne sürülmektedir.29
Çocuklar geliştikçe dünyaya ilişkin teorilerini değiştirirler
45
Nörobilim ve Felsefe Perspektifinden Zihin Kuramı
ve bunu aldıkları verilere (girdilere) dayanarak yaparlar.
Gelişimin herhangi bir noktasında çocuğun teorisi, ham bil-
gileri yorumlamasına ve yeni olaylar hakkında tahminlerde
bulunmasına olanak tanır.26 Teori-teorinin, deneyimler ile
birlikte kavramsal değişimin zihin kuramının gelişimini
yönlendirdiği yönündeki temel öngörüsünün nörobiyolo-
jik açıdan değerlendirilmesi zordur. Çünkü kavramsal de-
ğişimin beyne nasıl yansıdığı tamamen açık değildir ve
tespit etmek oldukça güçtür.19 Bu teori beyinde özel alan-
lardan ziyade genel bir nöral mekanizmadan bahseder. Bu
mekanizmalar arasında, aşağıda bahsedilecek olan modü-
ler teoride önemli olan, temporo-parietal bileşkenin teori-
teori ile de ilişkili olabileceği düşünülmekle birlikte kesin
kanıtlar sunulamamaktadır.19,30 Carbetta ve ark. zihin ku-
ramı gelişimi sürecindeki kavramsal değişimlerin temporo-
parietal bileşke katkısıyla olabileceğini öne sürmüştür.
Örneğin bazı araştırmalarda temporo-parietal bileşkenin
kişinin mevcut kişisel perspektifinden ayrılarak başka bi-
rinin bakış açısına katılmasında rol alabileceği ileri sü-
rülmüştür.30,31 Düşünüldüğü gibi temporo-parietal bileşke
gerçekten kişinin içsel beklentilerinin dış gerçeklikler ile
güncellenmesinde rol alıyorsa, çocukların hipotezlerini
güncellemek için çevrelerinden gelen bilgileri içsel du-
rumları ile sentezleyerek bütünleştirmeleri gerektiği için,
bu beyin bölgesinin kavramsal anlamayı yönlendirmede rol
oynayabileceği makul bir hipotezdir.
Zihin kuramını açıklayan önemli teorilerden olan mo-
düler teori, simülasyon teorisinin tam aksine zihin kuramı
gelişiminin doğuştan gelen bir sinir mekanizması tarafın-
dan yönlendirildiğini öne sürmekte ve doğuştan gelen ye-
tenekleri vurgulamaktadır.32 Zihnin modülerliği fikri Jerry
Fodor tarafından 1980’lerde açık bir şekilde ele alınmştır.33
Deneyim doğuştan bir mekanizmanın tetiklenmesinde
önemli olsa da mekanizmanın temel doğasını değiştire-
mez.34 Bu teoriye göre doğuştan gelen bir zihin kuramı mo-
dülü vardır ve yaşamın ikinci yılında çalışmaya başlar ve
çocukluk yıllarındaki zihin kuramı performansı zaman içe-
risinde giderek gelişme gösterir. Bu gelişme, zihin kuramı
görevlerinin yürütme taleplerini giderek daha fazla karşı-
layabilen bir süreç tarafından sağlanır.34,35 Bu teorinin ge-
lişimin niteliksel değişimini açıklama noktasında zayıf
kalması ise eleştirilen bir yönüdür. Davranışsal ve ileti-
şimsel değişim, niteliksel yeniden yapılanmalardan ziyade
olgunlaşmaya veya çevresel olaylar tarafından otomatik te-
tiklenmeye atfedilmektedir.32 Yapılan çalışmalar modüler
teori ile medial kortikal yapılar ve esasen bilateral temporo-
parietal bileşke arasında bir ilişki olduğunu ortaya koy-
muştur.36,37 Zihinsel durum muhakemesi esnasında
temporo-parietal bileşkenin aktifleştiği bildirilmiştir.38
Transkraniyal manyetik stimülasyon kullanılarak temporo-
Hurşit Ferahkaya ve ark.
parietal bileşkenin işleyişinin bozulması sonucunda katı-
lımcıların zihinsel durum bilgilerini ahlaki yargılarda kul-
lanma zorlukları yaşadıkları bulunmuştur.37 Ancak yapılan
bir çalışmada 8-12 yaş arası çocuklarda zihin kuramını de-
ğerlendirmek için verilen bazı görevler sırasında temporo-
parietal bileşke aktivasyonu görülmüş olsa da, daha küçük
çocuklarda bu aktivasyonun her zaman görülmemesi do-
ğuştan gelen bir sinirsel mekanizma olduğu öne sürülen
modüler teori ile temporo-parietal bileşke ilişkisine bir
şüphe düşürmüştür.39 Benzer şekilde Gweon ve ark. 5-11
yaş grubundan oluşan bir örneklemde bilateral temporo-
parietal bileşkede yaşla birlikte zihinsel durum bilgilerine
yönelik seçiciliğin arttığını saptamıştır. Genel olarak bu
bölge, gelişim sırasında zihinsel durum bilgisi konusunda
KAYNAKLAR
1. Searle JR. Minds, brains, and programs. Behav Brain Sci. 1980;3(3):417–
24. doi: 10.1017/S0140525X00005756.
2. Korzeniewski B. From Neurons to Self-Consciousness: How the Brain Gen-
erates the Mind. Humanity Books; 2010.
3. Brüne M, Brüne-Cohrs U. Theory of mind--evolution, ontogeny, brain mech-
anisms and psychopathology. Neurosci Biobehav Rev. 2006;30(4):437-55.
doi: 10.1016/j.neubiorev.2005.08.001.
4. Youmans GL. Theory of mind performance of individuals with Alzheimer-type
dementia profiles [ Doctoral dissertation]. Tallahassee, FL: Florida State Uni-
versity; 2004. https://diginole.lib.fsu.edu/islandora/object/fsu:169044/datas-
tream/PDF/view, 29.12.2023
5. Rowe AD, Bullock PR, Polkey CE, Morris RG. "Theory of mind" impairments
and their relationship to executive functioning following frontal lobe excisions.
Brain. 2001;124(Pt 3):600-16. doi: 10.1093/brain/124.3.600. Erratum in: Brain
2001;124(Pt 5):1062.
6. Mead GH. The genesis of the self and social control. Int J Ethics.
1925;35(3):251-77.
7. Heidegger M, von Herrmann FW. Sein und zeit (Vol. 2). Tübingen: 1977.
8. Habermas J. Freiheit und determinismus. Dtsch Z Philos. 2004;52(2):871-
90.
9. Reddy V. How infants know minds. Harvard University Press; 2008.
10. Schilbach L. A second-person approach to other minds. Nat Rev Neurosci.
2010;11:449-449.
11. Pauen M. How Privileged is first-person privileged access? Am Philos Quar-
terly. 2010;47(1):1-15.
12. Anders S, Heinzle J, Weiskopf N, Ethofer T, Haynes JD. Flow of affective in-
formation between communicating brains. Neuroimage. 2011;54(1):439-46.
doi: 10.1016/j.neuroimage.2010.07.004.
13. Hurley S, Chater N. Perspectives on imitation: From neuroscience to social
science: Imitation, human development, and culture. Vol. 2. MIT Press;
2005.
14. Przyrembel M, Smallwood J, Pauen M, Singer T. Illuminating the dark matter
of social neuroscience: Considering the problem of social interaction from
philosophical, psychological, and neuroscientific perspectives. Front Hum
Neurosci. 2012;6:190. doi: 10.3389/fnhum.2012.00190.
46
Nörobilim ve Felsefe Perspektifinden Zihin Kuramı
giderek daha seçici hale geliyor gibi görünmektedir. Böyle
bir gelişimsel yörünge, zihin kuramının yaşamın çok daha
erken dönemlerinde mevcut olduğu varsayımına dayanan
mevcut modüler teori için bir sorun teşkil etmektedir.40
Zihin kuramı nörobilimsel açıdan değerlendirmek ve
kesin kanıtlar sunmak zorlu bir süreçtir. Çünkü bu süreç-
ler görece soyut doğadadır ve bu yüzden kolayca test edi-
lemez. Bununla birlikte literatürde yer alan sosyal-bilişsel
nörobilim araştırmaları zihin kuramının anlaşılmasına
katkıda bulunan bazı veriler ortaya koymaktadır. Zihin
kuramına çeşitli yaklaşımlar sunan teorilerin her biri bir
takım nörobilimsel kanıtlarla desteklenmekle birlikte,
aksi yöndeki bazı kanıtlar ile de sorgulanmaya devam et-
mektedir.
15. Uddin LQ, Iacoboni M, Lange C, Keenan JP. The self and social cognition: the
role of cortical midline structures and mirror neurons. Trends Cogn Sci.
2007;11(4):153-7. doi: 10.1016/j.tics.2007.01.001.
16. Saxe R, Powell LJ. It's the thought that counts: specific brain regions for one
component of theory of mind. Psychol Sci. 2006;17(8):692-9. doi:
10.1111/j.1467-9280.2006.01768.x.
17. Mitchell JP, Macrae CN, Banaji MR. Dissociable medial prefrontal contribu-
tions to judgments of similar and dissimilar others. Neuron. 2006;50(4):655-
63. doi: 10.1016/j.neuron.2006.03.040
18. Denny BT, Kober H, Wager TD, Ochsner KN. A meta-analysis of functional
neuroimaging studies of self- and other judgments reveals a spatial gradient
for mentalizing in medial prefrontal cortex. J Cogn Neurosci. 2012;24(8):1742-
52. doi: 10.1162/jocn_a_00233.
19. Mahy CE, Moses LJ, Pfeifer JH. How and where: theory-of-mind in the brain.
Dev Cogn Neurosci. 2014;9:68-81. doi: 10.1016/j.dcn.2014.01.002.
20. Waytz A, Mitchell JP. Two mechanisms for simulating other minds: Dissocia-
tions between mirroring and self-projection. Curr Dir Psychol Sci.
2011;20(3):197-200. doi: 10.1177/0963721411409007.
21. Şahin B, Bozkurt A, Usta MB, Aydın M, Çobanoğlu C, Karabekiroğlu K.
Zihin Kuramı: Gelişim, Nörobiyoloji, İlişkili Alanlar ve Nörogelişimsel Bozuk-
luklar. Psikiyatr Güncel Yaklaşımlar. 2019;11(1):24-41. doi:
10.18863/pgy.390629.
22. Théoret H, Pascual-Leone A. Language acquisition: do as you hear. Curr Biol.
2002;12(21):R736-7. doi: 10.1016/s0960-9822(02)01251-4.
23. Iacoboni M, Dapretto M. The mirror neuron system and the consequences of
its dysfunction. Nat Rev Neurosci. 2006;7(12):942-51. doi: 10.1038/nrn2024.
24. Gallese V. Before and below 'theory of mind': embodied simulation and the
neural correlates of social cognition. Philos Trans R Soc Lond B Biol Sci.
2007;362(1480):659-69. doi: 10.1098/rstb.2006.2002.
25. Dapretto M, Davies MS, Pfeifer JH, Scott AA, Sigman M, Bookheimer
SY, et al. Understanding emotions in others: mirror neuron dysfunction in children
with autism spectrum disorders. Nat Neurosci. 2006;9(1):28-30. doi:
10.1038/nn1611.
26. Meltzoff AN. Origins of theory of mind, cognition and communication. J Com-
mun Disord. 1999;32(4):251-69. doi: 10.1016/s0021-9924(99)00009-x.
Hurşit Ferahkaya ve ark.
27. Gopnik A, Wellman HM. Reconstructing constructivism: causal models,
Bayesian learning mechanisms, and the theory theory. Psychol Bull.
2012;138(6):1085-108. doi: 10.1037/a0028044.
28. Jenkins JM, Astington JW. Cognitive factors and family structure associated
with theory of mind development in young children. Dev Psychol.
1996;32(1):70-8. doi: 10.1037/0012-1649.32.1.70.
29. Moses LJ. Executive accounts of theory-of-mind development. Child Dev.
2001;72(3):688-90. doi: 10.1111/1467-8624.00306.
30. Corbetta M, Patel G, Shulman GL. The reorienting system of the human brain:
from environment to theory of mind. Neuron. 2008;58(3):306-24. doi:
10.1016/j.neuron.2008.04.017.
31. Arzy S, Thut G, Mohr C, Michel CM, Blanke O. Neural basis of embodiment:
distinct contributions of temporoparietal junction and extrastriate body area.
J Neurosci. 2006;26(31):8074-81. doi: 10.1523/JNEUROSCI.0745-06.2006.
32. Gopnik A, Meltzoff AN. Words, thoughts, and theories. MIT Press; 1997.
33. Fodor JA. The modularity of mind. MIT Press; 1983.
34. Leslie AM, Friedman O, German TP. Core mechanisms in "theory of mind".
Trends Cogn Sci. 2004;8(12):528-33. doi: 10.1016/j.tics.2004.10.001.
47
Nörobilim ve Felsefe Perspektifinden Zihin Kuramı
35. German TP, Hehman JA. Representational and executive selection resources
in 'theory of mind': evidence from compromised belief-desire reasoning in old
age. Cognition. 2006;101(1):129-52. doi: 10.1016/j.cognition.2005.05.007.
36. Ochsner KN, Beer JS, Robertson ER, Cooper JC, Gabrieli JD, Kihsltrom JF,
et al. The neural correlates of direct and reflected self-knowledge. Neuroim-
age. 2005;28(4):797-814. doi: 10.1016/j.neuroimage.2005.06.069.
37. Young L, Dodell-Feder D, Saxe R. What gets the attention of the temporo-pari-
etal junction? An fMRI investigation of attention and theory of mind. Neuropsy-
chologia. 2010;48(9):2658-64. doi: 10.1016/j.neuropsychologia.2010.05.012.
38. Saxe R, Kanwisher N. People thinking about thinking people. The role of the
temporo-parietal junction in "theory of mind". Neuroimage. 2003;19(4):1835-
42. doi: 10.1016/s1053-8119(03)00230-1.
39. Kobayashi C, Glover GH, Temple E. Children's and adults' neural bases of
verbal and nonverbal 'theory of mind'. Neuropsychologia. 2007;45(7):1522-
32. doi: 10.1016/j.neuropsychologia.2006.11.017.
40. Gweon H, Dodell-Feder D, Bedny M, Saxe R. Theory of mind performance in
children correlates with functional specialization of a brain region for thinking
about thoughts. Child Dev. 2012;83(6):1853-68. doi: 10.1111/j.1467-
8624.2012.01829.x.

Sosyal Bilişsel Süreçlerin Nörobiyolojik İlişkisi
Neurobiological Relationship of Sensory Processing and
Sezen KÖSEa
a
Ege Üniversitesi Tıp Fakültesi,
Çocuk ve Ergen Ruh Sağlığı ve
Hastalıkları AD,
İzmir, Türkiye
Yazışma Adresi/Correspondence:
Sezen KÖSE
Ege Üniversitesi Tıp Fakültesi,
Çocuk ve Ergen Ruh Sağlığı ve
Hastalıkları AD,
İzmir, Türkiye
sezengokcen@gmail.com
KAYNAK GÖSTERMEK İÇİN:
Köse S. Otizm spektrumunda duyusal işlem-
leme ve sosyal bilişsel süreçlerin nörobiyolo-
jik ilişkisi. Karabekiroğlu K, editör. Çocuk
Psikiyatrisinde Nörobilim ve Felsefe. 1. Baskı.
Ankara: Türkiye Klinikleri; 2024. p.48-53.
Otizm Spektrumunda Duyusal İşlemleme ve
Social Cognitive Processes in the Autism Spectrum
ÖZET Otizm spektrum bozukluğu (OSB) tanı kriterlerine DSM-5 ile eklenen ve tanısal değerlendirilme
sürecinin bir parçası haline gelen duyusal işlemleme farklılıkları, OSB’de tüm yaş gruplarında ve şiddet dü-
zeyinde görülebilmektedir. Günlük işlevselliği, akademik performansı, beslenme ve uykuyu etkilemesinin
yanısıra güncel çalışmalar duyusal ve sosyal süreçlerin arasında güçlü bir ilişki olduğunu göstermektedir.
Duyusal süreçlerin ve sosyal davranışların, altta yatan ortak bir mekanizmadan kaynaklanabileceği ve/veya
çocuğun gelişimi boyunca birbirlerini karşılıklı olarak etkileyebileceği bildirilmektedir. İşitsel, görsel, gu-
statuar, olfaktör, somatosensöriyel, vestibüler, interoseptif gibi duyusal temsillerin, bireyin anlamlı yaşam
etkinliklerine dâhil olma ve bunlara katılma yeteneğini etkileyen üst düzey bilişsel, dilsel, sosyal ve uyum
becerileri için bir temel sağladığı, uygun motor ve mental yanıtlar oluşturmak üzere beynin ilgili motor ve
assosiasyon alanlarına yönlendirilip işlendiği belirtilmektedir. Bu bölümde OSB’deki atipik duyusal iş-
lemleme süreçlerinin sosyal gelişim ve bozulma ile ilişkilisine dair bulgular gözden geçirilecektir.
Anahtar Kelimeler: Otizm; atipik duyusal özellikler; sosyal biliş
ABSTRACT Sensory processing differences, which were added to the autism spectrum disorder (ASD) di-
agnostic criteria with DSM-5 and became a part of the diagnostic evaluation process, can be seen in all age
groups and severity levels in ASD. In addition to affecting daily functionality, academic performance, nu-
trition and sleep, current studies show a strong relationship between sensory and social processes. It is reported
that sensory processes and social behaviors may arise from a common underlying mechanism and/or may
mutually influence each other throughout the child's development. Sensory representations such as auditory,
visual, gustatory, olfactory, somatosensory, vestibular, interoceptive provide a basis for higher order cogni-
tive, linguistic, social and adaptive skills that affect the individual's ability to engage and participate in mean-
ingful life activities to generate appropriate motor and mental responses. Findings regarding the association
of atypical sensory processing processes with social development and impairment in ASD will be reviewed.
Keywords: Autism; atypical sensory features; social cognition
O
tizm spektrum bozukluğu (OSB), erken gelişim döneminden itibaren var olan
sosyal iletişim ve sosyal etkileşim alanlarındaki işlev bozukluklarına eşlik eden
kısıtlı, tekrarlayan davranış örüntüleri, ilgi alanları ya da aktiviteler ile kendini
gösteren nörogelişimsel bir bozukluktur.1 Atipik duyusal özellikler DSM-5 ile tanı kri-
terlerine eklenmiş ve tanısal değerlendirilme sürecinin bir parçası haline gelmiştir.1 OSB,
güncel verilere göre çocukların yaklaşık %2-3’ünü etkilemektedir.2
Otizmin ilk tanımladığı bilimsel raporda duyusal algı farklılıklarından bahsedilmekle
birlikte uzun yıllar boyunca ağırlıklı olarak sosyal bozukluklara ve sosyal bozukluğu yo-
rumlayan teorilere odaklanılmıştır.3 Bununla birlikte otizmin çekirdek belirtileri arasına
giren atipik duyusal işlemleme alanına odaklanan çalışmalar göstermektedir ki OSB’li ço-
cukların %95’ine varan oranlarda bu alanda farklılıklar görülmektedir.4 Atipik işlemleme
dokunma, görme, işitme, koklama, tatma, hareket etme gibi birçok alanı kapsamakta ve du-
48
Sezen Köse Otizm Spektrumunda Duyusal İşlemleme ve Sosyal Bilişsel Süreçlerin Nörobiyolojik İlişkisi
yusal azalmış yanıt, duyusal arayış, duyusal kaçınma ve du-
yusal hassasiyetler şeklinde karşımıza çıkmaktadır.5,6 Ayrıca
aynı kişide duyusal uyaranlara hem artmış hem de azalmış
yanıt/tepkisellik de görülebilmektedir.7 Çalışmalara göre
OSB’li bireylerin %42-88’i artmış duyusal yanıtlılığa sa-
hiptir.8 Lane ve ark. 6-12 yaş arası çocukların ve kızların en
fazla duyusal artmış yanıt veren semptomları sergilediğini
bildirmektedir.9 Bu artmış duyusal yanıtlılık bireyin günlük
yaşamını etkilemektedir. Parlak ışıklar, günlük yaşamda alış-
veriş merkezleri veya trafikte karşılaşılabilecek sesler, belli
dokuların ve etiket, düğme gibi materyallerin deriyle teması,
dokunulmak, belli dokulardaki ve tatlardaki yiyecekler bu
bireyler için rahatsız edici olabilmektedir.8
Duyusal işlemleme farklılıkları OSB’da tüm yaş
gruplarında ve şiddet düzeyinde görülebilmekte ve günlük
işlevselliği, akademik performansı, beslenme ve uykuyu
etkilemektedir.10-14 Bu bilgilere ek olarak güncel çalışmalar,
duyusal ve sosyal süreçlerin ilişkisine odaklanmış ve her
iki alan arasında güçlü bir ilişki olduğunu göstermiştir.15
Duyusal süreçlerin ve sosyal davranışların, altta yatan ortak
bir mekanizmadan kaynaklanabileceği ve/veya çocuğun
gelişimi boyunca birbirlerini karşılıklı olarak etkileyebile-
ceği bildirilmektedir.3,16 Duyusal temsillerin (işitsel, gör-
sel, gustatuar, olfaktör, somatosensöriyel, vestibüler,
interoseptif), bireyin anlamlı yaşam etkinliklerine dâhil
olma ve bunlara katılma yeteneğini etkileyen üst düzey bi-
lişsel, dilsel, sosyal ve uyum becerileri için bir temel sağ-
ladığı, uygun motor ve mental yanıtlar oluşturmak üzere
beynin ilgili motor ve assosiasyon alanlarına yönlendirilip
işlendiği belirtilmektedir.17 Bu bölümde OSB’deki atipik
duyusal işlemleme süreçlerinin sosyal gelişim ve bozulma
ile ilişkisine dair bulgular gözden geçirilecektir.
OTİzmDE GÖRSEl İşlEmlEmE vE SOSYAl AKS
Sosyal ipuçlarının algılanması, sosyal gelişim ve kişiler-
arası etkileşimlerde çok önemlidir. Bu ipuçlarının algılan-
masında önemli bir basamak olan görsel uyaranlara yönelik
dikkat, algı ve işlem süreçleri alanlarındaki çalışmalar
OSB’li bireylerde atipik görsel işlemlemeye yönelik bul-
gular sunmaktadır.3 Duyusal olarak yoğun görsel uyarı ara-
yışı veya kaçınma davranışı sık bildirilirken atipik görsel
işleme süreçleri ile ilgi bulgular ise lokal bir işleme yanlı-
lığı, kontrast duyarlılığı, uzamsal dikkat bozuklukları ve
değişmiş okülomotor işlevlerdir.10,18-21 OSB’de temel düşük
seviyeli görsel arama görevlerindeki bazı farklılıklar ken-
dini davranışsal olarak gelişmiş algısal yetenekler olarak
gösterse de bu durumun hızlı, karmaşık görsel ortamlarda
bilginin verimli şekilde işlenmesini bozabileceği belirtil-
mektedir.22
49
Gelişimsel olarak biliriz ki, göz temasının bebeklerde
yüz yüze etkileşimler ve sosyal becerilerin gelişiminde
önemli bir işlevi vardır. Ortak dikkat, sosyal ve bilişsel ge-
lişim, dil yeteneği, tahmin etme, niyeti anlama ve rol yapma
oyunları için kritik öneme sahiptir.3 Atipik görsel işlemenin
zayıf göz teması ve ortak dikkat süreçlerinin altında yatabi-
leceği bildirilmektedir. Nörobiyolojik düzeyde, OSB’de ya-
şamın erken dönemlerindeki magnoselüler yoldan
parvosellüler yola geçişteki bir başarısızlığın, (bu yollar
farklı görsel tercih modellerini koordine ettiğinden) gecikmiş
bakış algılama yeteneğinin altında yatabileceği ileri sürül-
mektedir.23 Lateral bakışların sıklığı ve görsel aşırı duyarlı-
lık, daha zayıf sosyal becerileri ve daha fazla genel OSB
semptomatolojisini öngördüğü, gözlere ve yüzlere yönelik
öncelikli dikkatin, sosyal anlayışın ne kadar erken dönemde
gözlem üzerine kurulduğunu yansıttığı ifade edilmektedir.3,24
Göz hareketlerinin takip edildiği çalışmalarda OSB
olan çocukların göz bölgelerinden ziyade ağız ve el hare-
ketlerine bakma eğiliminde olduğu bildirilmektedir.25 Otiz-
min erken öngörüsüne yönelik yapılan bir çalışmada, 6-10.
aylardaki infantların dinamik göz bakışlarını içeren yüzleri
gördüğündeki beyin yanıtlarının (ERP) 36. aydaki otizmi
öngördüğü ve 36. ayda otizm tanısı alanların yüzlere
bakma sürelerinin daha kısa olduğu saptanmıştır.26 Nöroti-
pik gelişime sahip bebekler diğerlerinin gözlerine bakmayı
tercih ederken OSB olan grubun özellikle dinamik ve sos-
yal ve iletişimsel durumlarda bu yönde bir tercih göster-
mediği belirtilmektedir. Bunların yanı sıra daha zayıf yüz
kimliği tanıma, yüz hafızası, yüz ayrımcılığı, ve yüzdeki
duygu tanımadaki eksiklikler de bildirilmektedir. Bu, genel
olarak ortak dikkat, taklit, duygu tanıma ve sosyal biliş ge-
liştirmede önemli bir rol oynamaktadır. Ayrıca görsel bil-
gilerin işlenme hızındaki yetersizliklerin de yüzlere olan
dikkatin azalmasına neden olduğu, belirli görsel özellikleri
algılama bozukluklarının (örn. karmaşıklık, daha yüksek
frekans, hızlı hareket etme) OSB’de yüz işleme ve duygu
tanıma güçlüklerine katkıda bulunduğu ifade edilmekte-
dir.3 Kuno-Fujita ve ark. duyusal uyaranlara anormal ya-
nıtlar veren OSB’lilerde, yüzleri tanırken oluşan beyin
aktivitelerinin de atipik olduğunu, ‘duyusal kaçınma’ ölçek
puanları ile sağ FG aktivitesinin pozitif yönde ilişkili ol-
duğunu saptanmıştır.27 Psikofiziksel (örn. görsel-işitsel ke-
sinlik, zamansal bağlanma penceresi) ölçümlerin de
duyusal yanıtlar ile ilişkili olduğu; düşük-yanıtlılık (hypo-
responsiveness) arttıkça doğru tanımanın azaldığı ve za-
mansal bağlanma penceresinin arttığı bildirilmektedir.28
Görsel işleme yetersizliklerinin, sosyal ödülleri işaret
eden görsel ipuçlarının algılanmasını engelleyerek, sosyal
etkileşimlerin nedenini ve etkisini tahmin edilemez hale ge-
Sezen Köse Otizm Spektrumunda Duyusal İşlemleme ve Sosyal Bilişsel Süreçlerin Nörobiyolojik İlişkisi
tirdiği ve böylelikle sosyal becerilerin gelişimini bozabile-
ceği ileri sürülmektedir. Zamanla da “öngörülemeyen” sos-
yal etkileşimlere olan ilginin kaybedilip ve bunun yerine
tekrarlayan ve öngörülebilir sosyal olmayan uyaran arayı-
şına gidildiği belirtilmektedir.16 Böylece, erken gelişimde
atipik görsel işleme OSB’de, devam eden deneyime bağlı
öğrenme süreci yoluyla sonraki sosyal ve bilişsel gelişim
üzerinde basamaklı zararlı etkilere sahip olabilmektedir.3,29
OTİzmDE İşİTSEl İşlEmlEmE vE SOSYAl AKS
Sosyal bir varlık olan insanın karşılıklı etkileşime girebil-
mesinde işitmek de önemli bir yer tutmaktadır. İletişim ku-
rabilmek için duyabilmek, duyduğunu algılayıp
yorumlayabilmek, anlayabilmek ve konuşabilmek önem-
lidir.30 Gelişimsel süreçte seslere maruziyet anne karnında
başlar ve doğumdan itibaren bebekler annelerinin sesini
tanır.31 Yenidoğan dönemde de çevresindeki insanların çı-
kardığı sesleri ve konuşma seslerini fark eder, konuşma
seslerine yönelik tercihli yönelim ve ayrım yaparlar ve
onlar için bir anlamı olur.32 İşittikleri sesin kaynağını arar
ve ona doğru yönelirler. İşitilen seslerin taklidi ile de ilk
sesler çıkarılmaya başlar. Tipik olarak gelişen akranlarının
aksine, otizmli bebekler annenin konuşmasına veya çocuğa
yönelimli konuşmalara katılmazlar.33 Çocuğa yönelik ko-
nuşmaya tercihen yönelmeyen OSB’li çocukların ses ay-
rımcılığı da zayıftır, bu da sosyal davranışta temel duyusal
bozukluğun rolünü vurgulamaktadır.34 Sesin duyulması, al-
gılanması gibi işitsel uyaranlara dikkat edilmesi gibi sü-
reçler de sosyal işlevsellik gelişimini etkilemektedir.3
OSB’de işitsel beyin sapı yanıtı (İBSY) paradigmaları
kullanılarak, merkezi işitsel sinir sistemi ve ilişkili işitsel
yolaklar incelenmiş ve duyusal düzeyde eksiklikler rapor
edilmiştir.35 Dili oluşturan temel birimler olan fonemlere
yanıt olarak gecikmiş İBSY görülürken, bu gecikme ko-
nuşma dışı seslerde görülmemiştir.36 İşitsel uyaranların kar-
maşıklığının artmasıyla birlikte ses perdesindeki değişimin
OSB’de önemli bir eksiklik alanı olduğu, gecikmiş
İBSY’nın da OSB’yi diğer nörogelişimsel bozukluklardan
ayırdığı ifade edilmektedir.3,37 Ayrıca, birbiriyle yarışan
işitsel bilgi kaynakları olduğunda, OSB’li bireyler eşza-
manlı işitsel bilgileri filtreleme ve ortamdaki daha belirgin
bilgilere işitsel dikkati odaklayabilme konusunda da yeter-
sizlik göstermektedir.38,39 İşitsel akış ayrımındaki bu eksik-
lik, sosyal bilgileri algılama veya bunlara katılma becerisini
olumsuz etkiler. OSB’li yetişkinlerin konuşma uyaranlarına
yanıt olarak STG’de azalmış aktivasyon göstermesi, işitsel
işlemlemede dikkat eksikliğinin rolünü desteklemektedir.40
Oysa ki sosyal olmayan ses uyaranlarına yanıt olarak böyle
bir pattern görülmemektedir. Bu nedenle, gelişimin erken
50
döneminde konuşmaya tercihli yanıt vermedeki yetersizlik,
daha düşük düzeyde bir duyusal veya algısal eksikliğin veya
dikkat veya dil işlemede, konuşmayı tanımada bozulmalara
yol açabilecek daha yüksek düzeyde bir bozukluğun gös-
tergesi olarak düşünülmektedir.3
İfade edici dil alanı olan prozodinin uygunsuz kulla-
nımı da OSB’de bildirilen bir diğer farklılık alanıdır. Ayrıca
konuşmadaki ses etkisi gibi sosyal olarak göze çarpan özel-
liklerin ayrıştırılmasında güçlükler de gözlenmektedir ve bu
güçlükler sosyal ve iletişim becerilerindeki yetersizlikler ile
ilişkili bulunmuştur.41,42 OSB’de işitsel-algısal düzeyde dil-
sel olmayan perdenin sağlam veya gelişmiş şekilde işlendi-
ğini gösteren çalışmalar yanı sıra, prozodinin işitsel-algısal
özelliklerinin ayırt edilmesinin bozulduğu da bildirilmek-
tedir.43-45 Bu noktada prozodinin biçim (işitsel-algısal özel-
likler) ve işlev (pragmatik/dilsel anlam) içeriği başlıklarında
değerlendirilmesi ve gelecekteki çalışmalarda otizmli bi-
reylerde işitsel-algısal ve fonksiyonel prozodik yetenekler
arasındaki ilişkinin araştırılması önerilmektedir.41 İBSY
araştırmaları, duygusal prozodinin doğasında olan perde de-
ğişikliklerinin, OSB katılımcılarında hızlı bir beyin sapı tep-
kisine yol açmadığını, bunun da duygusal dilde ses
perdesinin kodunu çözmeyi etkilediğini ileri sürmektedir.46
OSB’li bireylerin işitsel uyaranlardan kaynaklanan etkiyi
değerlendirmede yaşadıkları sorunun, seslerden sosyal ola-
rak anlamlı bilgi çıkarma ve uygun şekilde yanıt verme ye-
teneklerini sınırladığı ve böylelikle sosyal karşılıklılığı
doğrudan etkileyebileceği ileri sürülmektedir.3
Özetle çalışma bulgularına göre OSB’li bireylerde
işitsel yönelim eksikliği, yüksek seslere karşı artan hassa-
siyet, bozulmuş prozodi, gelişmiş perde algısı ve azalmış
işitsel akış ayrımı gözlenmektedir. Mevcut kanıtlara göre
de OSB’deki atipik işitsel işleme gelişimin erken döne-
minde gerçekleşmektedir ve konuşma işleme, sosyal katı-
lım ve dil edinimi üzerinde basamaklı etkilere sahiptir.3,17
OTİzmDE DOKuNSAl İşlEmlEmE vE
SOSYAl AKS
Dokunma, bireylerin çevrelerindeki dünyayla etkileşime gir-
melerinin en temel yollarından biri olarak kabul edilmekte-
dir. Son bulgular, dokunmanın, sosyal biliş ve “sosyal beyin”
ile ilişkili beyin alanlarının gelişimini ve bağlantısını des-
teklediğini, pozitif taktil uyaranın oxitosin salgısını arttırdı-
ğını göstermektedir.47,48 Yani deri bir ‘sosyal organ’dır.49
OSB’de dokunsal uyaranlara karşı hem hipo hem de
hiper-reaktivite gözlenebilmektedir ve bu yanıtlar uyaran-
lara ve bağlama göre değişmektedir.50,51 OSB’li bireyler,
dokunsal uyaranların tespitinin anormalliği yanı sıra do-
kunsal uyaranlara alışma eksikliği de gösterirler. Zayıf du-
Sezen Köse Otizm Spektrumunda Duyusal İşlemleme ve Sosyal Bilişsel Süreçlerin Nörobiyolojik İlişkisi
yusal filtreleme ile ilişkili olan ileri beslemeli inhibisyo-
nun bozulması ve lateral inhibisyon kusurlarının, dokun-
sal işlemleme ile ilgili sorunların altında yattığı ileri
sürülmektedir.52 Lateral inhibisyon kusurları, uygunsuz ha-
bituasyon ve adaptasyon ile de ilişkili saptanmıştır.52 Do-
kunsal arayış davranışlarının sosyal bozulma düzeylerini
öngördüğü bulunmuş ve dokunsal azalmış yanıt hem daha
zayıf sosyal işlevsellik hem de sözel olmayan iletişim be-
cerileri ile ilişkilendirilmiştir.53
KOKu vE TAT İşlEmlEmE
OSB’li bireylerin koku ve tad uyaranlarına karşı hipo veya
hiper duyarlılık gösterdiğini bildiren birçok çalışma bu-
lunmaktadır. Kokusu, tadı, sıcaklığı veya dokusu nedeniyle
birtakım yemekleri yemeyi reddetme ya da sürekli belli ye-
mekleri yeme konusunda direnç gösterme, belli dokular-
daki ve tatlardaki yiyeceklerden rahatsız olma nedeniyle
beslenmede seçici davranma ve yiyecek reddi sergileme
olasılıklarının daha yüksek olduğu bildirilmektedir.8,24,54
OSB’de koku tanımlama ve klinik belirtilerin ilişkisini in-
celeyen Bennetto ve ark. konuşma sırasında başlama, sür-
dürme ve sosyal değişim puanları ile ilişki saptamıştır.54
Brang ve Ramachandran, vazopressin ve oksitosin reseptör
bağlanmasının azalmasıyla sonuçlanan olfaktör bulbus dis-
genezisinin, otizmin sinirsel temellerinden biri olabilece-
ğini ileri sürmektedir.55 Zou ve ark. ise koku hassasiyeti ile
tipik gelişen bireylerin sosyal ağlarının kapsamı arasında
pozitif bir ilişki olduğunu bildirmektedir.56 Bu çalışmada
amigdalanın orbitofrontal korteks ile fonksiyonel bağlan-
tısının bu faktörlerin her ikisiyle de (koku duyarlılığı ve
sosyal ağın kapsamı) ilişkili göründüğü saptanmıştır.56
ÇOKlu DuYuSAl İşlEmlEmE
OSB’deki bu duyusal işleme farklılıklarının farklılıkların
sıklıkla birden fazla modaliteyi kapsaması duyusal sorunları
daha geniş ve daha “çok-duyulu” bir perspektiften kavram-
sallaştırmayı getirmiştir.17 Çoklu duyusal uyaranların enteg-
rasyonunun karmaşık sosyal bilgilerin algılanması için
gerekli olduğu bildirilmektedir. Örneğin, sosyal etkileşim-
ler karşıdaki kişinin sesinin, yüzünün, dudak hareketlerinin
ve jestlerinin entegrasyonunu gerektirir; bunların başarısız-
lığı yanlış yorumlamaya ve anormal sosyal tepkilere yol aça-
bilir.3 Her bir duyunun algısı sağlam olsa bile, bu duyuların
algısal bir bütün halinde entegrasyonunun başarısız olabile-
ceği ve entegrasyonun, bileşenlerinin toplamından daha fazla
bilgi sağlayacağı vurgulanmaktadır.57,58 Daha yeni çalışma-
larda da, OSB’de, bireysel duyusal modalitelerdeki değişik-
likler temelinde spesifik çoklu duyusal işlemleme
eksikliklerinin varlığının desteklendiği belirtilmektedir.3,17,59
51
Çoklu duyusal entegrasyondaki bir yetersizliğin gerçek et-
kisinin, gelişim boyunca göze çarpan sosyal bilgileri tespit
etme ve bunlara odaklanma yeteneği üzerindeki basamaklı
sonuçları aracılığıyla oluşabileceği ileri sürülmektedir.3
DuYuSAl vE SOSYAl AKSıN NÖROBİYOlOjİSİ
Duyusal işlemenin altında yatan atipik işlevsel ve anatomik
devrelerin çoğu, otizmdeki sosyal işleme bozukluklarında da
rol oynar. Primer duyusal kortex ve assosiasyon kortexi du-
yusal işlemleme ve entegrasyonda yer almakla birlikte thala-
mus, insula, singulate kortex, superior temporal sulkus ve
serebellumunda duyusal ve sosyal işlemleme süreçlerinde
rolü bulunmaktadır.3 Somatoduyusal ve işitsel uyaranlar
beyin sapında ara nöronlarda işlenerek talamusta görsel, işit-
sel ve somatoduyusal uyaranlarla ilişkili talamik çekirdek-
lere iletilirler.59 Talamus, hem duyusal hem de motor
mekanizmaların yanı sıra farkındalık, dikkat ve hafıza ve dil
gibi diğer nörobilişsel süreçlere hizmet eden bir aktarma mer-
kezidir. Koku alma hariç tüm duyusal girdiler, ilişkili primer
kortikal alanlara ulaşmadan önce talamustan geçer.3 Talamik
çekirdeklerde uyaranların yoğunluğu, lokalizasyonu, şekli
gibi bilgiler kodlanarak uyaranlar birincil duyusal kortekse
ve ardından çoklu duyusal uyaranların işlenmesinden so-
rumlu daha ileri organizasyon alanlarına iletilir ve işlenir.59
İnsula, hipotalamus, hippokampus, para-hippokampal girus,
amigdala, mamiller cisim, septal çekirdek gibi bölgeleri içe-
ren limbik sistem alanları da duyusal modülasyonda önemli-
dir.3,60 Bu alanlardaki yapısal anormalliklerin duyusal
modülasyonu bozarak emosyonel sorunlara yol açtığı düşü-
nülmektedir.60 Anterior singulat korteks ve insula, talamus-
tan girdi alır ve duygu işleme, öğrenme ve hafızaya katkıda
bulunur.60,61 Bu alanlar aynı zamanda iç algısal (interocep-
tive) farkındalıkla da ilgilidir.62 Bu alanlardaki nöroanatomik
değişikliklerin, fiziksel kendiliği kendilik kimliğine (self-
identiy) entegre etme yeteneğinin zayıf olmasına neden ola-
bileceği ve muhtemelen otizmde zihin kuramında da eksiklik
yaratacağı ileri sürülmektedir.3
Superior Temporal Korteks (STK), duygu tanıma, ni-
yeti anlama, biyolojik hareket algılama ve bakış algılamada
önemli rollere sahip “sosyal beyin” ağının bir merkezidir.3,63,64
OSB’de, biyolojik hareket algılama, konuşma algılama, duy-
gusal dokunuş işleme ve işitsel ve görsel konuşma bilgilerini
entegre etme sırasında STK hipoaktivasyonu belgelenmiş-
tir.64,65 Serebellum ise farklı kortikal düğümlerle işlevsel ola-
rak bağlantılıdır ve geri bildirim döngüleri yoluyla
-duyusaldan sosyale kadar- çeşitli işlevlerin modüle edilme-
sinde rol alır.66 Serebellumun yürütücü işlev, zihinselleştirme
ve belirginlik saptama işlevlerini modüle ettiği, özellikle dil,
duygu ve sosyal bilişle illişkili olduğu bildirilmektedir.67,68
Sezen Köse Otizm Spektrumunda Duyusal İşlemleme ve Sosyal Bilişsel Süreçlerin Nörobiyolojik İlişkisi
Ayrıca zamanlama, tahmin ve öğrenmede önemli bir role sa-
hiptir.17 Serebellumun, duyusal ve sosyal işlemleme ile iliş-
kili beyin bölge ve ağları ile olan yoğun bağlantıları bu
alanlardaki davranışları düzenlemesini sağlamaktadır.3
Sonuç olarak, duyusal süreçler ve sosyal davranışlar
altta yatan ortak bir mekanizmadan kaynaklanıyor görün-
KAYNAKlAR
1. American Psychiatric Association. Diagnostic and statistical manual of mental
disorders. 5th ed. Arlington vA: American Psychiatric Association; 2013. p. 53.
2. maenner mj, Warren z, Williams AR, Amoakohene E, Bakian Av, Bilder DA,
et al. Prevalence and Characteristics of Autism Spectrum Disorder Among
Children Aged 8 Years - Autism and Developmental Disabilities monitoring
Network, 11 Sites, united States, 2020. mmWR Surveill Summ. 2023;72(2):1-
14. doi: 10.15585/mmwr.ss7202a1.
3. Thye mD, Bednarz Hm, Herringshaw Aj, Sartin EB, Kana RK. The impact of
atypical sensory processing on social impairments in autism spectrum disor-
der. Dev Cogn Neurosci. 2018;29:151-67. doi: 10.1016/j.dcn.2017.04.010.
4. Rogers Sj, Ozonoff S. Annotation: what do we know about sensory dys-
function in autism? A critical review of the empirical evidence. j Child Psychol
Psychiatry. 2005;46(12):1255-68. doi: 10.1111/j.1469-7610.2005.01431.x.
5. Ben-Sasson A, Gal E, Fluss R, Katz-zetler N, Cermak SA. update of a meta-
analysis of Sensory Symptoms in ASD: A New Decade of Research. j Autism
Dev Disord. 2019;49(12):4974-96. doi: 10.1007/s10803-019-04180-0.
6. lane Sj, Reynolds S, Dumenci l. Sensory overresponsivity and anxiety in
typically developing children and children with autism and attention deficit hy-
peractivity disorder: cause or coexistence? Am j Occup Ther. 2012;66(5):595-
603. doi: 10.5014/ajot.2012.004523.
7. Baker AE, lane A, Angley mT, Young Rl. The relationship between sensory
processing patterns and behavioural responsiveness in autistic disorder: a
pilot study. j Autism Dev Disord. 2008;38(5):867-75. doi: 10.1007/s10803-
007-0459-0.
8. Amos GA, Byrne G, Chouinard PA, Godber T. Autism Traits, Sensory Over-
Responsivity, Anxiety, and Stress: A Test of Explanatory models. j Autism
Dev Disord. 2019;49(1):98-112. doi: 10.1007/s10803-018-3695-6.
9. lane Sj, leão mA, Spielmann v. Sleep, Sensory ıntegration/Processing, and
Autism: A Scoping Review. Front Psychol. 2022;13:877527. doi:
10.3389/fpsyg.2022.877527.
10. leekam SR, Nieto C, libby Sj, Wing l, Gould j. Describing the sensory ab-
normalities of children and adults with autism. j Autism Dev Disord. 2007;
37(5):894-910. doi: 10.1007/s10803-006-0218-7.
11. Suarez mA. Sensory processing in children with autism spectrum disorders
and impact on functioning. Pediatr Clin North Am. 2012;59(1):203-14, xii-xiii.
doi: 10.1016/j.pcl.2011.10.012.
12. Howe FE, Stagg SD. How Sensory Experiences Affect Adolescents with an
Autistic Spectrum Condition within the Classroom. j Autism Dev Disord. 2016;
46(5):1656-68. doi: 10.1007/s10803-015-2693-1. Erratum in: j Autism Dev
Disord. 2016;46(6):2273.
13. mazurek mO, Petroski GF. Sleep problems in children with autism spectrum
disorder: examining the contributions of sensory over-responsivity and anxi-
ety. Sleep med. 2015;16(2):270-9. doi: 10.1016/j.sleep.2014.11.006.
14. mazurek mO, vasa RA, Kalb lG, Kanne Sm, Rosenberg D, Keefer A, et al.
Anxiety, sensory over-responsivity, and gastrointestinal problems in children
with autism spectrum disorders. j Abnorm Child Psychol. 2013;41(1):165-76.
doi: 10.1007/s10802-012-9668-x.
15. Ronconi l, molteni m, Casartelli l. Building Blocks of Others' understand-
52
mektedir ve çocuğun gelişimi boyunca da birbirlerini kar-
şılıklı olarak etkileyebilmektedir.3,16 Girişte de bahsettiği-
miz gibi duyusal temsillerin bireyin anlamlı yaşam
etkinliklerine dâhil olma ve bunlara katılma yeteneğini et-
kileyen üst düzey bilişsel, dilsel, sosyal ve uyum becerileri
için bir temel sağladığı anlaşılmaktadır.17
ing: A Perspective Shift in ınvestigating Social-Communica-tive Deficit in
Autism. Front Hum Neurosci. 2016;10:144. doi: 10.3389/fnhum.2016.00144.
16. Gliga T, jones Ej, Bedford R, Charman T, johnson mH. From early markers
to neuro-developmental mechanisms of autism. Dev Rev. 2014;34(3):189-
207. doi: 10.1016/j.dr.2014.05.003.
17. Baum SH, Stevenson RA, Wallace mT. Behavioral, perceptual, and neural
alterations in sensory and multisensory function in autism spectrum disorder.
Prog Neurobiol. 2015;134:140-60. doi: 10.1016/j.pneurobio.2015.09.007.
18. Dakin S, Frith u. vagaries of visual perception in autism. Neuron. 2005;48(3):
497-507. doi: 10.1016/j.neuron.2005.10.018.
19. Behrmann m, Thomas C, Humphreys K. Seeing it differently: visual pro-
cessing in autism. Trends Cogn Sci. 2006;10(6):258-64. doi:
10.1016/j.tics.2006.05.001.
20. Haist F, Adamo m, Westerfield m, Courchesne E, Townsend j. The functional
neuroanatomy of spatial attention in autism spectrum disorder. Dev Neu-
ropsychol. 2005;27(3):425-58. doi: 10.1207/s15326942dn2703_7.
21. Goldberg mC, lasker AG, zee DS, Garth E, Tien A, landa Rj. Deficits in the
initiation of eye movements in the absence of a visual target in adolescents
with high functioning autism. Neuropsychologia. 2002;40(12):2039-49. doi:
10.1016/s0028-3932(02)00059-3.
22. Pellicano E, Burr D. When the world becomes 'too real': a Bayesian expla-
nation of autistic perception. Trends Cogn Sci. 2012;16(10):504-10. doi:
10.1016/j.tics.2012.08.009.
23. mcCleery jP, Allman E, Carver lj, Dobkins KR. Abnormal magnocellular
pathway visual processing in infants at risk for autism. Biol Psychiatry. 2007;
62(9):1007-14. doi: 10.1016/j.biopsych.2007.02.009.
24. Kern jK, Trivedi mH, Garver CR, Grannemann BD, Andrews AA, Savla jS,
et al. The pattern of sensory processing abnormalities in autism. Autism. 2006;
10(5):480-94. doi: 10.1177/1362361306066564.
25. jones W, Carr K, Klin A. Absence of preferential looking to the eyes of ap-
proaching adults predicts level of social disability in 2-year-old toddlers with
autism spectrum disorder. Arch Gen Psychiatry. 2008;65(8):946-54. doi:
10.1001/archpsyc.65.8.946.
26. Elsabbagh m, mercure E, Hudry K, Chandler S, Pasco G, Charman T, et al;
BASıS Team. ınfant neural sensitivity to dynamic eye gaze is associated with
later emerging autism. Curr Biol. 2012;22(4):338-42. doi:
10.1016/j.cub.2011.12.056.
27. Kuno-Fujita A, ıwabuchi T, Wakusawa K, ıto H, Suzuki K, Shigetomi A, et al.
Sensory Processing Patterns and Fusiform Activity During Face Processing
in Autism Spectrum Disorder. Autism Res. 2020;13(5):741-50. doi:
10.1002/aur.2283.
28. Feldman jı, Kuang W, Conrad jG, Tu A, Santapuram P, Simon Dm, et al.
Brief Report: Differences in multisensory ıntegration Covary with Sensory Re-
sponsiveness in Children with and without Autism Spectrum Disorder. j
Autism Dev Disord. 2019;49(1):397-403. doi: 10.1007/s10803-018-3667-x.
29. Klin A, Shultz S, jones W. Social visual engagement in infants and toddlers
with autism: early developmental transitions and a model of pathogenesis. Neu-
rosci Biobehav Rev. 2015;50:189-203. doi: 10.1016/j.neubiorev.2014.10.006.
Sezen Köse Otizm Spektrumunda Duyusal İşlemleme ve Sosyal Bilişsel Süreçlerin Nörobiyolojik İlişkisi
30. Sevinçok D, Özek Erkuran H, Başgül şS. İşitme, görme ve bedensel engelli
çocuklarda görülen ruhsal sorunlar. Başgül şS, editör. Özel Gereksinim ve
Ruhsal Bozukluklar. 1. Baskı. Ankara: Türkiye Klinikleri; 2021. p.41-8.
31. Purhonen m, Kilpeläinen-lees R, valkonen-Korhonen m, Karhu j, lehtonen
j. Cerebral processing of mother's voice compared to unfamiliar voice in 4-
month-old infants. ınt j Psychophysiol. 2004;52(3):257-66. doi:
10.1016/j.ijpsycho.2003.11.003.
32. moore jK, linthicum FH jr. The human auditory system: a timeline of devel-
opment. ınt j Audiol. 2007;46(9):460-78. doi: 10.1080/14992020701383019.
33. Paul R, Chawarska K, Fowler C, Cicchetti D, volkmar F. "listen my children
and you shall hear": auditory preferences in toddlers with autism spectrum dis-
orders. j Speech lang Hear Res. 2007;50(5):1350-64. doi: 10.1044/1092-
4388(2007/094).
34. Kuhl PK, Coffey-Corina S, Padden D, Dawson G. links between social and
linguistic processing of speech in preschool children with autism: behavioral
and electrophysiological measures. Dev Sci. 2005;8(1):F1-F12. doi:
10.1111/j.1467-7687.2004.00384.x..
35. Kwon S, Kim j, Choe BH, Ko C, Park S. Electrophysiologic assessment of
central auditory processing by auditory brainstem responses in children with
autism spectrum disorders. j Korean med Sci. 2007;22(4):656-9. doi:
10.3346/jkms.2007.22.4.656.
36. Russo N, Nicol T, Trommer B, zecker S, Kraus N. Brainstem transcription of
speech is disrupted in children with autism spectrum disorders. Dev Sci. 2009;
12(4):557-67. doi: 10.1111/j.1467-7687.2008.00790.x.
37. Källstrand j, Olsson O, Nehlstedt SF, Sköld ml, Nielzén S. Abnormal audi-
tory forward masking pattern in the brainstem response of individuals with
Asperger syndrome. Neuropsychiatr Dis Treat. 2010;6:289-96. doi:
10.2147/ndt.s10593.
38. lepistö T, Kuitunen A, Sussman E, Saalasti S, jansson-verkasalo E, Niemi-
nen-von Wendt T, et al. Auditory stream segregation in children with Asperger
syndrome. Biol Psychol. 2009;82(3):301-7. doi: 10.1016/j.biopsy-
cho.2009.09.004. Erratum in: Biol Psychol. 2011;87(2):317.
39. Teder-Sälejärvi WA, Pierce Kl, Courchesne E, Hillyard SA. Auditory spatial
localization and attention deficits in autistic adults. Brain Res Cogn Brain Res.
2005;23(2-3):221-34. doi: 10.1016/j.cogbrainres.2004.10.021.
40. lai G, Schneider HD, Schwarzenberger jC, Hirsch j. Speech stimulation dur-
ing functional mR imaging as a potential indicator of autism. Radiology. 2011;
260(2):521-30. doi: 10.1148/radiol.11101576.
41. järvinen-Pasley A, Peppé S, King-Smith G, Heaton P. The relationship be-
tween form and function level receptive prosodic abilities in autism. j Autism
Dev Disord. 2008;38(7):1328-40. doi: 10.1007/s10803-007-0520-z.
42. Paul R, Augustyn A, Klin A, volkmar FR. Perception and production of prosody
by speakers with autism spectrum disorders. j Autism Dev Disord. 2005;
35(2):205-20. doi: 10.1007/s10803-004-1999-1.
43. O'Riordan m, Passetti F. Discrimination in autism within different sensory
modalities. j Autism Dev Disord. 2006;36(5):665-75. doi: 10.1007/s10803-
006-0106-1.
44. mottron l, Peretz ı, ménard E. local and global processing of music in high-
functioning persons with autism: beyond central coherence? j Child Psychol
Psychiatry. 2000;41(8):1057-65.
45. Peppé S, mcCann j, Gibbon F, O'Hare A, Rutherford m. Receptive and ex-
pressive prosodic ability in children with high-functioning autism. j Speech
lang Hear Res. 2007;50(4):1015-28. doi: 10.1044/1092-4388(2007/071).
46. Russo Nm, Skoe E, Trommer B, Nicol T, zecker S, Bradlow A, et al. Deficient
brainstem encoding of pitch in children with Autism Spectrum Disorders. Clin
Neurophysiol. 2008;119(8):1720-31. doi: 10.1016/j.clinph.2008.01.108.
47. Adolphs R. The social brain: neural basis of social knowledge. Annu Rev Psy-
chol. 2009;60:693-716. doi: 10.1146/annurev.psych.60.110707.163514.
48. Brauer j, Xiao Y, Poulain T, Friederici AD, Schirmer A. Frequency of mater-
nal Touch Predicts Resting Activity and Connectivity of the Developing Social
Brain. Cereb Cortex. 2018;28(2):692. doi: 10.1093/cercor/bhx323. Erratum
for: Cereb Cortex. 2016;26(8):3544-52.
53
49. Olausson H, lamarre Y, Backlund H, morin C, Wallin BG, Starck G, et al. un-
myelinated tactile afferents signal touch and project to insular cortex. Nat
Neurosci. 2002;5(9):900-4. doi: 10.1038/nn896.
50. lane AE, Dennis Sj, Geraghty mE. Brief report: Further evidence of sensory
subtypes in autism. j Autism Dev Disord. 2011;41(6):826-31. doi:
10.1007/s10803-010-1103-y.
51. Ben-Sasson A, Cermak SA, Orsmond Gı, Tager-Flusberg H, Carter AS,
Kadlec mB, et al. Extreme sensory modulation behaviors in toddlers with
autism spectrum disorders. Am j Occup Ther. 2007;61(5):584-92. doi:
10.5014/ajot.61.5.584.
52. Puts NA, Wodka El, Tommerdahl m, mostofsky SH, Edden RA. ımpaired tac-
tile processing in children with autism spectrum disorder. j Neurophysiol.
2014;111(9):1803-11. doi: 10.1152/jn.00890.2013.
53. Foss-Feig jH, Heacock jl, Cascio Cj. Tactıle Responsıveness
Patterns And Theır Assocıatıon Wıth Core Features ın Autısm Spectrum
Dısorders. Res Autism Spectr Disord. 2012;6(1):337-344. doi:
10.1016/j.rasd.2011.06.007.
54. Bennetto l, Kuschner ES, Hyman Sl. Olfaction and taste proces-
sing in autism. Biol Psychiatry. 2007;62(9):1015-21. doi:
10.1016/j.biopsych.2007.04.019.
55. Brang D, Ramachandran vS. Olfactory bulb dysgenesis, mirror neuron sys-
tem dysfunction, and autonomic dysregulation as the neural basis for autism.
med Hypotheses. 2010;74(5):919-21. doi: 10.1016/j.mehy.2008.11.048.
56. zou lQ, Yang zY, Wang Y, lui SS, Chen AT, Cheung EF, et al. What does the
nose know? Olfactory function predicts social network size in human. Sci
Rep. 2016;6:25026. doi: 10.1038/srep25026.
57. ıarocci G, mcDonald j. Sensory integration and the perceptual experience of
persons with autism. j Autism Dev Disord. 2006;36(1):77-90. doi:
10.1007/s10803-005-0044-3.
58. Stein BE, Stanford TR, Rowland BA. multisensory ıntegration and the Soci-
ety for Neuroscience: Then and Now. j Neurosci. 2020;40(1):3-11. doi:
10.1523/jNEuROSCı.0737-19.2019.
59. Hornix BE, Havekes R, Kas mjH. multisensory cortical processing and dys-
function across the neuropsychiatric spectrum. Neurosci Biobehav Rev. 2019;
97:138-51. doi: 10.1016/j.neubiorev.2018.02.010.
60. Cheung PPP, lau BWm. Neurobiology of sensory processing in autism spec-
trum disorder. Prog mol Biol Transl Sci. 2020;173:161-81. doi:
10.1016/bs.pmbts.2020.04.020.
61. Bush G, luu P, Posner mı. Cognitive and emotional influences in anterior cin-
gulate cortex. Trends Cogn Sci. 2000;4(6):215-22. doi: 10.1016/s1364-
6613(00)01483-2.
62. Craig AD. ınteroception: the sense of the physiological condition of the body.
Curr Opin Neurobiol. 2003;13(4):500-5. doi: 10.1016/s0959-4388(03)00090-
4.
63. Pelphrey KA, Carter Ej. Brain mechanisms for social perception: lessons
from autism and typical development. Ann N Y Acad Sci. 2008;1145:283-99.
doi: 10.1196/annals.1416.007.
64. Pelphrey KA, morris jP, mcCarthy G, labar KS. Perception of dynamic
changes in facial affect and identity in autism. Soc Cogn Affect Neurosci.
2007;2(2):140-9. doi: 10.1093/scan/nsm010.
65. Stevenson RA, vanDerKlok Rm, Pisoni DB, james TW. Discrete neural sub-
strates underlie complementary audiovisual speech integration processes.
Neuroimage. 20111;55(3):1339-45. doi: 10.1016/j.neuroimage.2010.12.063.
66. D'Angelo E, Casali S. Seeking a unified framework for cerebellar function and
dysfunction: from circuit operations to cognition. Front Neural Circuits.
2013;6:116. doi: 10.3389/fncir.2012.00116.
67. menon v. large-scale brain networks and psychopathology: a unifying
triple network model. Trends Cogn Sci. 2011;15(10):483-506. doi:
10.1016/j.tics.2011.08.003.
68. van Overwalle F, Baetens K, mariën P, vandekerckhove m. Social cognition
and the cerebellum: a meta-analysis of over 350 fmRı studies. Neuroimage.
2014;86:554-72. doi: 10.1016/j.neuroimage.2013.09.033.
 Nöroçeşitlilik ve Otizm
Neurodiversity and Autism

Rahime Duygu TEMELTÜRKa, ÖZET Erken gelişim döneminde ortaya çıkan ve beyin işlev bozukluğunun bir sonucu olduğu varsayı-
lan bir nörogelişimsel bozukluk olarak kavramsallaştırılan otizmin, ‘nöroçeşitlilik’ bakış açısı ile aslında
Birim Günay KILIÇb
bir bozukluk değil, aksine çok değerli bir nörolojik farklılık olduğu öne sürülmektedir. Nöroçeşitlilik
hareketi, otistik bireylerin azınlık grup kimliğinden gurur duyduğu ve topluluk olarak kendilerini sa-
a
Ankara Üniversitesi Tıp Fakültesi, vunma konusunda karşılıklı destek sağladığı bir kültür sunmayı amaçlamaktadır. Ancak, nöroçeşitlilik
Çocuk ve Ergen Ruh Sağlığı ve kavramının dil ve bilişsel alanlarda engelleri olan otistik bireylerin durumunu, ihtiyaçlarını ve otizmin
Hastalıkları AD, yaşama katılımı engelleyici yanını yansıtıp yansıtamayacağı ayrı bir tartışma konusudur. Ayrıca, nöro-
Ankara, Türkiye çeşitlilik hareketi, otizmin tıbbi veya davranışsal müdahale ile iyileştirilmeye çalışılmaması gerektiğini
b
Ankara Üniversitesi Tıp Fakültesi, savunmaktadır. Kimlik tabanlı bir yaklaşım olarak nöroçeşitlilik gibi kimlik tabanlı yaklaşımlar, klinis-
Çocuk ve Ergen Ruh Sağlığı ve yenlerin günlük pratikte geri planda bıraktıkları bakış açısıdır. Otistik bireylere klinik tedavi aracılığıyla
Hastalıkları AD, ek kaynaklar sağlamayı amaçlayan geleneksel/tıbbi model ile çevrelerini uyumlamayı ve nörotipik tu-
Emekli Öğretim Üyesi, tumları dönüştürmeyi amaçlayan nöroçeşitlilik temelli yaklaşımların birlikte kullanımı nöroçeşitliliğe
Ankara, Türkiye sahip bireylerin yaşamını iyileştirecektir.

Yazışma Adresi/Correspondence: Anahtar Kelimeler: Nöroçeşitlilik; otizm; nörogelişimsel bozukluk; nörolojik farklılık
Birim Günay KILIÇ
Ankara Üniversitesi Tıp Fakültesi,
Çocuk ve Ergen Ruh Sağlığı ve ABSTRACT Conceptualized as a neurodevelopmental disorder presumed to result from brain dysfunc-
Hastalıkları AD, tion and emerging during early developmental stages, autism is reimagined through the 'neurodiversity'
Emekli Öğretim Üyesi, perspective as not a disorder but rather a valuable neurological variant. The neurodiversity movement
Ankara, Türkiye aims to provide a culture wherein autistic people feel pride in a minority group identity and provide mu-
birimkilic@gmail.com tually support in self-advocacy as a community. However, the concept of neurodiversity sparks a sepa-
rate debate on whether it accurately reflects the conditions, needs of autistic individuals with disabilities
in language and cognitive domains and the hindering aspect of autism from participating in life. Addi-
tionally, the neurodiversity movement advocates that autism should not be attempted to be improved
through medical or behavioral interventions. As an identity-based approach, neurodiversity remain some-
what overlooked in the daily practices of clinicians. Combining the traditional/medical model, which
seeks to provide additional resources through clinical treatment to autistic individuals, with neurodiver-
sity-based approaches that aim to adapt environments and transform neurotypical attitudes, could improve
the lives of neurodiverse people.

Keywords: Neurodiversity; autism; neurodevelopmental disorder; neurologic variation

NÖROÇEŞİTLİLİK KARVAMININ DOĞUŞU VE

OTİZM İLE İLİŞKİLENDİRİLMESİ

KAYNAK GÖSTERMEK İÇİN:
Temeltürk RD, Kılıç BG. Nöroçeşitlilik ve
otizm. Karabekiroğlu K, editör. Çocuk Psiki-
yatrisinde Nörobilim ve Felsefe. 1. Baskı. An-
kara: Türkiye Klinikleri; 2024. p.54-9.
N
öroçeşitlilik kavramı ilk olarak 1997 yılında, Avustralyalı bir sosyolog olan
Judy Singer tarafından ifade edilmiştir.1 Kızına “Asperger Sendromu” tanısı
konan ve ayrıca kendisini “otistik spektrumun bir yerinde” olarak tanımlayan
Singer, bu kavramı, otizmin patolojik olarak değil, daha çok çeşitli ve değerli bir nöro-
lojik farklılık durumu olduğunu belirtmek için ve otizm hakları hareketini destekleyecek
nitelikte nörolojik azınlıkların toplum içindeki kabul ve uyumunu gerektiren bir görüşü
tanımlamak için kullanmıştır.1

54
Rahime Duygu Temeltürk ve ark.
Kategorik bakış açısıyla Otizm Spektrum Bozukluğu
(OSB), erken gelişimsel dönemde ortaya çıkan ve temelde
beyin işlev bozukluğunun bir sonucu olduğu varsayılan,
belirli bir nörogelişimsel bozukluk olarak kavramsallaştı-
rılmaktadır.2 Bu tanımlamalar, bir yandan klinik uygulama
için önemli bir netlik sağlamakta ise de diğer taraftan al-
ternatif düşünceler de tartışılmaktadır. Örneğin, OSB’de
diğer nörogelişimsel bozukluklar gibi aslında doğasında
“kategorik” değildir, bu tanıya sahip olanlardan ötekileri
ayıran net bir sınır yoktur, dolayısıyla “boyutsal”dır. Farklı
nörogelişimsel bozukluklarda önemli fenotipik ve genetik
örtüşmeler gösterilmiştir. Ayrıca nörogelişimsel özellikler
oldukça heterojendir, benzer klinik özelliklere sahip bi-
reylerde faklı nörobilişsel profil gözlenebilmektedir. Son
olarak, Dikkat Eksikliği Hiperaktivite Bozukluğu
(DEHB)’nda tartışılan ve olasılıkla OSB’de de gözlenen
“yetişkin başlangıçlı” formlar, bu bozuklukların “nöroge-
lişimsel bir durum” olarak ifade edilmesine karşıt bir gö-
rüşü desteklemektedir.3
KANNER İLE BAŞLAYAN TIBBİ MEDİKAL MODEL
Leo Kanner tarafından “otizm” tanısı konan ilk insan Do-
nald Triplett vakasının üzerinden 85 yıl geçmiştir.4 Yirmi-
birinci yüzyılın başlarında, yaklaşık olarak 150 çocuktan
biri spektrum içinde yer alırken, bu oran 2018’de
%2.3’lere, 2023’te ise 2.7 (1/36)’lere kadar yükselmiştir.5,6
Bu artışın nedeni olarak; tanımlamadaki farklılıklar, siyasi
nedenler, ebeveyn, öğretmen ve klinisyenlerdeki artmış
farkındalık öne sürülmüştür. Ayrıca bunun ötesinde başka
olası faktörleri belirlemek amacıyla, geçen 20 yılda, otizm
ve nöroçeşitliliğin epistemolojisini anlamak adına sosyo-
loji, psikoloji ve felsefe gibi çeşitli sosyal bilim alanlarında
yapılan çalışmalarda da çarpıcı bir artış yaşanmıştır.7
Kanner (1943), vakalarındaki benzerliği ortaya çı-
kartarak otizmin homojenliğini vurgulamış (sadece tipik
veya yüksek zekâya sahip çocuklarda meydana geldiği şek-
lindeki geleneksel bir görüş) ve “yeni bir tür insan”ı ta-
nımlamıştır. Buna karşılık, Asperger, “otistik psikopati”
olarak tanımladığı çocukların değişkenliğini belirterek,
sosyal ilişki kurmadaki potansiyellerini, entelektüel bece-
rilerinin farklılığını ve “bozukluk” düzeylerinin genişliğini
vurgulamıştır. Kanner, otizmi “doğuştan gelen bir özellik”
şeklinde belirtmekle birlikte, soğuk ebeveynlerin bu bo-
zukluğu oluşturmada rol oynayabileceğini de eklemiştir.
Asperger ise, genetik kuram temelinde, aile üyelerinde
otistik özelliklerin bulunduğunu gözlemlemiştir.1
Kanner, otizmi tanımlarken, belirli ve homojen bir
hastalık olduğunu ileri sürmüş davranışsal ve iletişimsel
özelliklerin bir spektrumu olarak değil, psikojenik neden-
55
Nöroçeşitlilik ve Otizm
selliğe bağlı olduğunu belirtmiştir. Bir dönem otizmin ne-
deni olarak ebeveynler suçlanarak haksız yere damgalan-
mış ve çocuklara gereksiz psikanaliz uygulanmıştır. O
yıllarda ABD’de, tanıya karşı olumlu veya destekleyici bir
yaklaşım ile karşılaşmayan tanılanan bireyler ve aileleri
için, otizmi, destek gerektiren bir tür “nörolojik varyasyon”
olarak görmek adına gerek profesyonellerin gerek de hal-
kın kavrayışında önemli değişiklikler olmuştur. Bu süreci
hızlandıran önemli dönüm noktaları; Lorna Wing’in İngi-
lizce konuşan tıp topluluğuna “Asperger Sendromu”nu ye-
niden tanıtması, DSM III-R ve DSM IV’ün tanı
kategorisinin genişletilmesi ve etkili bir otizm hak savu-
nuculuğu hareketinin büyümesidir.1
Tıbbi modelin, normalleştirme, semptom azaltma ve
temel yaşam alanlarında işlevsel bozukluğa neden olduğu
belirlenen durumların ortadan kaldırılması yönünde bir he-
defi vardır.8 Psikiyatride, biyolojik belirteçler bulunmadı-
ğından, çoğunlukla davranışsal eksiklikler normalden
sapmalar temelinde belirlenir.9 Ancak, bu sınıflandırma sis-
temi, avantajlı davranışları, davranışların nedenlerini ve
toplumun uygun davranışları belirlemedeki rolünü genel-
likle atlar.8 Bu koşullara sahip insanları “hasta” olarak ta-
nımlayan tıbbi model, genellikle bakım kararlarını,
uzmanlara ve aile üyelerine devreder. Tıbbi modelle görü-
nür bir uyum içinde olan birçok otistik bireyin ebeveyni,
çocuklarının tedavisi için iyileşme, kurtulma veya normal-
leşmeye yönelik olarak çaba sarf etmektedir.10 Tıbbi mo-
deli benimseyen ebeveynler tıbbi gidişat ve tedaviye
hâkimdir. Diğer yandan, bazı ebeveynler, otizmi bir düş-
man ve sevdikleri çocuktan farklı olarak tasvir etmiş ve
kendilerini, çocuklarını rehin alan dış bir güce karşı sava-
şan savaşçılar olarak görmüşlerdir. Gerçekten de, birçok
ebeveynin yanı sıra uzmanlar ve toplum, otizmi bir “has-
talık” hatta bir “salgın” olarak kategorize ederek, tanı ora-
nındaki artışa ve neden olarak çevresel faktörlere olan
inanca dayanarak tıbbi modeli desteklemişlerdir. Ebe-
veynlerin otizmin nedenini anlamaya olan ilgisi, genellikle
etiyolojinin aile planlamasını yönlendireceği ve tedaviyi
aydınlatacağı inancını yansıtmaktadır.11
Otizmin sosyokültürel tarihi incelendiğinde, kavram-
sal açıdan pek çok fikir ayrılıklarının olduğu görülmekte-
dir. Asperger ve Kanner’ın erken çalışmalarındaki
farklılıklardan, “Amerikan Psikiyatri Derneği” tarafından
belirlenen ve zaman içerisinde evrilen tanı ölçütlerine, bi-
yomedikal alandaki gelişmelere ve biyobelirteçlerin belir-
lenmesine, ya da tıbbi model çerçevesindeki otizm
çalışmaları ile nöroçeşitliliği inceleyenler arasındaki görüş
farklılıklarına kadar bu durum kendini göstermektedir.12
Ancak, “otizm” adı verilen bu “şeyin” sosyal, davranışsal
Rahime Duygu Temeltürk ve ark.
ve bilişsel etkilerinin olduğu bir gerçektir. Bu nedenle de
otizm tek bir disipline ait bir kavram değildir; doğası ge-
reği, “otizm” disiplinler arası bir alan ve ortak çaba gerek-
tirmektedir.7
KATEGORİK TANILAMAYA KARŞI
BOYUTSAL YAKLAŞIM
DSM (Ruhsal Bozuklukların Tanısal ve Sayımsal El Ki-
tabı), birçok ülkede otizmin tanımlanmasında hem klinik
hem de araştırmalar açısından önemli bir yere sahiptir.2
DSM’nin amacı standartlaştırmak, güvenilirliği artırmak
ve psikiyatrinin bir bilim olarak iddiasını ve resmiyetini
güçlendirmektir. Aynı zamanda DSM kodları, ruh sağlığı-
nın kurumsal altyapısını düzenlemekte ve ruhsal hastalık-
ların tedavisinin kapsamını kolaylaştırmaktadır.
Revizyonlar güvenilirlik ve tedavi yoluyla üzerinde tartı-
şılacak çok şey sunarken, biyomedikal/tıbbi modelin ruh-
sal bozukluklar üzerindeki itici gücü haline gelmiştir. Tanı
koyma ölçütleri semptomatolojinin standartlaştırılması yo-
luyla hem hastalar hem de klinisyenler için faydalı olmak-
tadır.13
Otizm, 1970’lerin başında DSM’ye “İnfantil otizm”
tanısı ile girmiştir.14 DSM-III ve DSM-IV ile birlikte otizm
alanında yapılan araştırma sayısı oldukça artmıştır. DSM-
5’te ise Otizm, Asperger ve Yaygın Gelişimsel Bozukluk
(YGB) arasındaki farklılık kaldırılarak tanılamada boyut-
sal yaklaşım vurgulanmıştır. Bu revizyonlar ile, bir dizi
ayrı otizm bozukluğunun “spektrum” altında tek bir tanı
kategorisine dâhil edilmesi amaçlanmıştır. Yeni ölçütler
ile, tanılama yöntemi yeniden yapılandırılarak daha “kesin
ve doğru” tanılama planlanmıştır.2
DSM-5 yayınlanmadan önce, otizm savunuculuğu
topluluğunun üyeleri, bu değişikliklerin daha önce tanı
konmuş olan vakaları dışlayabileceği ve dolayısıyla onlara
yönelik tedavi ve hizmetlerin sağlanamayacağı konusunda
endişelerini dile getirmişlerdir.15 Sigorta ve eğitim kay-
naklarının sağlanması için artan baskıdan ötürü tanılanan
vakaların arttığı belirtilmiştir. Çünkü otizmli bireylerin ai-
leleri için tanı, sadece yaşadıkları deneyime resmiyet ka-
zandırmakla kalmaz, aynı zamanda ekonomik ve eğitimsel
sonuçları beraberinde getirmektedir.15 Ancak, DSM-5,
özellikle küçük yaştaki, zekâsı normal ve/veya normal üstü
ve daha hafif semptomlara sahip olanlar gibi belirli alt
gruplar için daha az duyarlılılık sunabilmektedir. Diğer
yandan “otizm salgını”nı yönetecek sürekli evrilen tanı-
lama sistemlerine ihtiyaç duyulacağı ya da alternatif ola-
rak, biyolojik ve genetik ölçütlerde yeni bir akımın,
tanılamanın “altın standardı” olabileceği öne sürülmekte-
dir.7
56
Nöroçeşitlilik ve Otizm
Psikiyatrik tanılama, üç genel ölçüt çerçevesinde de-
ğerlendirilmektedir. Bunlardan ilki güvenilirliktir. Diğer
bir deyişle, farklı gözlemciler tarafından farklı ortamlarda
tutarlı olarak uygulanabilir olmasıdır. Otizm tanılamasında
deneyimli klinisyenlerin uyguladıkları standart ölçüm araç-
ları ile güvenilirlik sağlanmaktadır. İkinci ölçüt olan “kli-
nik fayda” ise tanılanan bireyin özellikleri, ihtiyaçları ve
geleceğe yönelik beklentileri hakkında faydalı bilgiler sağ-
lanması anlamına gelmektedir. Otizm tanısı ile birlikte
çocuk/erişkinlere sağlanan klinik, eğitim ve sosyal destek
bu kapsamda değerlendirilmektedir. Üçüncü ve son ölçüt
olan geçerlilik ise DSM temelli otizm tanılamasında eleş-
tirilmektedir. Bunun ilk nedeni olarak, fenotipik heteroje-
nite öne sürülmektedir. Altta yatan çeşitli nedenlerden
kaynaklanan çok değişik belirtilerin bireyden bireye fark-
lılık göstermesi, “tek” bir otizmin olmadığının göstergesi-
dir. Aslında DSM-5 ile resmi olarak tanılanan bir grup
birey olsa da bu grupta farklı durumlarda, farklı ihtiyaçları
olan ve farklı müdahalelerden yararlanacak bireyler bu-
lunmaktadır. Diğer bir sorun ise güncel tanısal kavramsal-
laştırmadır ki bu, otizmi aslında daha geniş bir
nörogelişimsel atipiklik yelpazesinin parçası olduğu ayrı
bir durum olarak ele almaktadır. Otizme özgü belirtilerin
izole olarak görülmeyip, genellikle eşlik eden diğer du-
rumların (DEHB, KOKGB gibi) bir parçası olarak görül-
mesidir. Ayrı, sınırlı bir durum olarak görülen durum, yani
tek başına otizm, insanın nörogelişiminin doğasını gerçekte
olduğu gibi tanımlamakta başarısız kalmaktadır.16
Bu sınırlılıklar, otistik özelliklerin ve deneyimlerin
altındaki mekanizmaların anlaşılması ve buradan yola çı-
kılarak otistik bireylerin ve ailelerini desteklemeye yönelik
etkili müdahalelerin geliştirilmesini engellemektedir. Bu
“geçerlilik” sorunu yalnızca otizmde değil diğer neredeyse
tüm DSM-5 tanılarında görülmektedir. ABD’de Ulusal
Ruh Sağlığı Enstitüsü, ruhsal hastalık durumlarının sınıf-
landırılmasına yönelik RDoC (Research Domain Criteria)
olarak adlandırdıkları yeni ve farklı bir yöntem geliştir-
miştir.17 RDoC, DSM-5 ile paralel olarak altta yatan biyo-
lojik sistemlerle ilişkilendirilebilcek ruhsal sağlıkla ilişkili
işlevselliğin boyutsallığını tanımlamaktadır. RDoC, trans-
diyagnostik bir bakış açısıyla, otizmin nörogelişimsel ati-
pikliğin daha geniş bir spektrumunun bir parçası olduğu
görüşünü desteklenmektedir. RDoC, bilimsel bir titizlik ve
gerçeklikle otistik bireylerin yaşantılarına ve görüşlerine
saygıyı da benimseyecek bir şekilde atipik nörogelişimi an-
lamak adına bir bakış açısı sağlamaktadır. RDoC, nöroçe-
şitliliğe sahip bireylerin yaşam kalitelerini destekleyerek
kanıt temeli oluşturma yolundaki ilerlemeleri hızlandır-
mıştır.16
Rahime Duygu Temeltürk ve ark.
“BOZUKLUK”A KARŞILIK “FARKLILIK”
Bir yandan, Kanner ile başlayan 1940’lardan gelen biyo-
medikal/tıbbi modelde, otizm bilişsel bir bozukluk/engel
olarak tanımlanmaktadır ki bu durum DSM ile de devam
etmiştir.4 DSM’nin en son sürümü olan DSM-5’te her ne
kadar “spektrum” terimi kullanılsa da hala “bozukluk” ola-
rak adlandırılmaktadır.2 Diğer yandan, “farklılık modeli”,
otizmi beyindeki bağlantısallıkların farklılığının bir sonucu
olarak “farklı” bir varoluş biçimi şeklinde ele almaktadır.
Ancak, nöroçeşitlilik veya otizm hakları hareketi içinde yer
alan otistik birey savunucuları, otizmi farklı kimliklerin bir
parçası olarak görerek bunun nedenini bulma ve tedavi ara-
yışlarına karşı çıkmaktadır.11 Nöroçeşitlilik hareketi, “fark-
lılık modeli”nden türemiş olarak, “otistik” bireylerin
haklarını savunmakta ve otizmin doğal bir beyin farklılığı
olduğunu, bir bozukluk olmadığını iddia etmektedir. Nö-
roçeşitlilik, otistik bireylerin beyin bağlantısallıklarının
farklı olduğu ve bozuk değil, “gerçek” ve biyolojik temel-
lere dayalı olduğu düşüncesine dayanmaktadır.11 Otizm
hakları hareketi, otizmi bir “bozukluk” yerine farklı bir bi-
lişsel form olarak değerlendirmekte ve insanlar arasındaki
nörolojik farklılığın kabul edilmesi gerektiğini savunmak-
tadır. OSB’nin potansiyel stigmatizasyonunu kaldırmak
amacıyla, “bozukluklar” (OSB) terimi yerine “durumlar”
(Otizm Spektrumu Durumları, Autism Spectrum Conditi-
ons, ASC) ifadesinin kullanımı önerilmektedir.7
Otizmle ilgili temelde iki karşıt görüş bulunmaktadır.
Otizm çalışmalarıyla ilgili geniş bir literatür, tartışma ve
eleştiriye neden olan bir tıbbi otizm modelini benimsemiş-
tir.18 Bu taraf, otizmi iyileştirilmesi, tedavi edilmesi veya
yenilmesi gereken bir “bozukluk” olarak görmektedir.19
Diğer tarafta, otistik hak savunucuları, otizmi ırk, cinsiyet
veya işitme kaybı gibi bir tür farklılık olarak görmekte ve
tıbbi veya davranışsal müdahale ile iyileştirilmeye çalışıl-
maması gerektiğini savunmaktadır. Bu gruba göre, otistik
bireyler çevrelerinden kopmuş değildir; ancak farklı bir şe-
kilde iletişim kurmaktadırlar.11
OTİZMDE NÖROÇEŞİTLİLİK VE
OTİZM HAK SAVUNUCULARI
Nöroçeşitlilik hareketi, otistik bireylerin azınlık grup kim-
liğinden gurur duyduğu ve topluluk olarak kendilerini sa-
vunma konusunda karşılıklı destek sağladığı bir kültür
sunmayı amaçlamaktadır. Otizmle ilişkilendirilen güçlü
yönleri, farklılıkları ve zayıflıkları kimliklerinin merkezi
olarak gören otizm hak savunucuları, bireylerin tanımla-
yıcı özelliklerinin öncelikli olduğu kullanımı (örneğin, “au-
tistic person”-otistik birey), genellikle araştırmacılar
57
Nöroçeşitlilik ve Otizm
tarafından yaygın olarak kullanılan bireyin öncelikli ol-
duğu kullanıma (person with autism- otizmli birey) göre
daha çok tercih etmektedirler.20 Nöroçeşitlilik savunucu-
ları, göz temasından kaçınma veya tekrarlayıcı vücut ha-
reketleri gibi alışılmadık ancak zararlı olmayan davranışları
her bağlamda ve bu davranışların hizmet ettiği başa çıkma
mekanizmalarını dikkate almadan ortadan kaldırmayı
amaçlayan müdahalelere karşı çıkmaktadırlar. Otizm hak
savunucuları, genellikle normalleştirmeye odaklanma açı-
sından çok dar ve zorlayıcı olduğuna inandıkları yoğun
davranışsal müdahaleleri (Örneğin, Uygulamalı Davranış
Analizi gibi) eleştirmektedirler.10,20,21
Otizmde “iyileşme” yerine sosyopolitik değişim ve
yaşam kalitesini amaçlayan nöroçeşitlilik hareketi, otizmin
iyileştirilmesine olanak sağlamadığı konusunda eleştiril-
mektedir. Gelişen literatür, nöroçeşitlilik hareketi liderle-
rinin otizmin bazı eksikliklerini kabul ettiğini ve bunları
iyileştirmeye yönelik bazı müdahaleleri desteklediğini öne
sürmektedir. Ancak, bazıları ise tanıları ve eksiklikleri iyi-
leştirmeye yönelik müdahaleleri reddetmektedir.11
OTİZMDE NÖROÇEŞİTLİLİK KAVRAMININ
KLİNİK PRATİKTEKİ ETKİLERİ
Nöroçeşitlilik savunucuları, otistik bireylerin yeteneklerini
destekleyen toplumsal ortamların öneminin altını çizmek-
tedir. Bazı özel yetenekler, otizmin nörolojik profilinin bir
parçası olarak kabul edilmektedir. Otizmi farklı kılan dav-
ranışların bastırılmasının, yaratıcılık gibi önemli özellikle-
rin kaybına yol açabileceğine dikkat çekilmektedir.
Örneğin, Asperger Sendromu olan önemli bir bilim insa-
nının tanısal arayışa gerek duymadığı, çünkü kendi özel
yeteneklerine uygun bir alan seçtiği ve çevresindeki in-
sanlar tarafından hoşgörüyle karşılandığı belirtilmektedir.
Sonuç olarak, bir alanda belirgin kısıtlılığı olan bireyler,
yeteneklerine uygun bir ortamda gelişebilir ve aslında daha
fazla yetenek kazanabilir. Ancak otistik birçok bireyin ih-
tiyaç duyduğu sosyal destek seviyesinin, kabul ve uyum-
dan öte olduğu da unutulmamalıdır.1
Kanıt temelli gelişmelerle birlikte, “disfonksiyon” te-
melli bir “bozukluk” yerine “nöroçeşitlilik” kavramı öne
sürülmüştür. “Herkes için eşitlik” sloganı ile nöroçeşitlilik
bakış açısı diğer insan hakları hareketiyle pek çok ortak
noktayı paylaşmaktadır. Bu kavram, etkilenen bireyler ta-
rafından benimsenmiş olsa da yorumlandığı şekillerde
büyük değişkenlikler bulunmaktadır. Bazı sorgulayan ya da
reddeden grup, DEHB ve OSB’nin beyin disfonksiyonu
kaynaklı ortaya çıktığını ve bu nedenle özünde bir yeter-
sizliğe yol açtığını öne sürmektedir. Nöroçeşitlilik bakış
açısı ile ise, bu durumlar toplumda pek çok bireyden farklı
Rahime Duygu Temeltürk ve ark.
bir düşünce ve davranış tarzına neden olan beyin yapısı ya
da işlevindeki varyasyonlardır. Bu farklılıklar, bazı durum-
larda hem birey hem de grup için avantaj yaratabildiği gibi,
bazı durumlarda ise dezavantaj doğurur. “Nöroçeşitlilik”
kavramı savunucularına göre, aslında yetersizlik, bozuklu-
ğun özünden değil, farklı düşünce ve davranış biçimleri ne-
deniyle çevresindeki insanlarla aralarındaki uyumsuzluk
olduğu için ortaya çıkmaktadır. “Nörotipik” bakış açısına
uygun olarak şekillenen çevrelerde, nöroçeşitliliğe sahip bi-
reylerin özel yetenekleri, güçlü yanları ve nitelikleri oldu-
ğundan daha değersiz görülmekte ve engellenmektedir. Bu
tür niteliklerin/özelliklerin tanınmaması, utanç ve damga-
lanmaya, düşük özsaygıya ve ruh sağlığı sorunlarına yol
açabilmektedir. Nöroçeşitlilik akımı, bu bireylerin bakış
açılarını ve deneyimlerini, klinisyenler ve bilim adamlarının
üstünde öne çıkararak onları kendi yaşam öykülerinde söz
sahibi olmaları konusunda teşvik etmektedir. “Bozukluk te-
melli” yaklaşımı olanlar ve bunun karşısında nöroçeşitlilik
bakış açısını benimseyen araştırmacılar, nöroçeşitliliğe
sahip bireylerin yaşadıkları herhangi bir yetersizliği azalt-
mak amacını paylaşsalar da bu amaca ulaşmak için tama-
men farklı yollar izlerler. Bozukluk temelli yaklaşımla
yapılan ve en çok aşina olunan araştırmalar, bireydeki dis-
fonksiyonun biyopsikososyal temelini anlamaya odaklanır,
böylece semptomların azaltılması hedeflenir ve bununla
ilişkili olan yetersizlik de dolaylı olarak azaltılabilir. Nöro-
çeşitlilik bakış açısını benimseyen araştırmacılar ise, bu bi-
reylerin fiziksel ve sosyal çevresine odaklanarak, bu
çevrelerin bu bireyleri nasıl sınırladığını, bunun da yeter-
sizliğe yol açarak bireyin öz-saygısını ve iyilik halini nasıl
olumsuz etkilediğini anlamaya çalışırlar. Nöroçeşitli birey-
lerin ya doğrudan durumlarıyla ilişkili (OSB’de detaylara
dikkat etme gibi), ya da bu durum tarafından gölgelenmiş
güçlü yanlarını ve yeteneklerini ortaya çıkarmaya odakla-
nırlar. Son olarak, nörotipik bireylerin ve kurumların nöro-
çeşitli bireylere karşı tutumlarını anlama konusundaki ilgi
artacaktır ve bu tutumların damgalama, düşük öz-saygı ve
ruh sağlığı sorunları için nasıl riskler oluşturduğu saptan-
maya çalışılacaktır. Nöroçeşitlilik bakış açısı ile, aynı za-
manda, nöroçeşitliliğe sahip bireylerin araştırmaların
tasarımında ortak olarak yer alması ve yorumlanmasında iş-
birliği yapılması ile birlikte OSB’li olmanın ne anlama gel-
diği ve toplumsal yapıları dönüştürerek bu yetersizliklerin
nasıl azaltılabileceği konusunda ortak bir anlatı oluşturula-
bileceği vurgulanmaktadır.3
Son yıllarda, otizmde nitel bir araştırma yöntemi olan
fenomenolojik yaklaşımın kullanıldığı araştırmalar göze
çarpmaktadır. Nöroçeşitlilik kapsamında “insan spekt-
rumu” hakkında yapılan fenomenolojik bir çalışmanın bul-
guları, otistik deneyimin “ortak bir insan spektrumu içinde
58
Nöroçeşitlilik ve Otizm
bireysel bir farklılık” olduğu düşüncesini desteklemekte-
dir.22 Nöroçeşitlilik bakış açısını benimseyen araştırmalar
ayrıca, klinik pratiğe de yansımaktadır. Burada odak tekrar
çevreye kaydırılmakta, özellikle okul, işyerleri ve diğer
sosyal ortamları daha “nöroçeşitlilik dostu” haline getir-
mek ve nörotipiklerin tutumlarını değiştirmek hedeflen-
mektedir. Bu müdahale, “farklı” olanların daha kolay uyum
sağlamasını karşılayacak şekilde çevresel düzenlemeye
odaklanan bir toplumsal gündem belirmeyi içermektedir.
Bu yaklaşım, klinisyenlerin eksikliği düzeltme ya da orta-
dan kaldırma beklentisiyle karşıtlık göstermektedir. Model,
nöroçeşitliliği destekleme konusundaki toplumsal sorum-
lulukları, damgalama, stereotipiler ve ayrımcılıkla başa
çıkma konusunda toplumsal eğitim-öğretim, politika ve
yasa yoluyla sağlanacak değişimleri vurgulamaktadır. Bu
yaklaşımların avantajlarından biri, üst düzey sağlık hiz-
metlerine bağımlılığı azaltmalarıdır. Müdahaleler, ayrıca,
nöroçeşitli bireylerin yetenek ve eğilimlerine olanak sağ-
layan güçlü yanlarının desteklenmesine dayalı bir bakış
açısını sağlamaktadır.3
“Nöroçeşitlilik” kavramı, OSB’nin bir çan eğrisinin
bir ucunda bir kesme çizgisi ile ayrılmış bir bölüm olma-
yıp, geri kalan herkesten apayrı bir dünya olmadığını,
kesme çizgisinin diğer tarafında yer alanların “tanısal azın-
lığa” karşı uyumlu ve kabullenici olmaları gerektiğini sa-
vunmaktadır. Ayrıca, bir “yetersizlik” ya da “bozukluk”
olarak değil, öteki bireylerin tutumlarının otistik bireyle-
rin “aşırılıklarını” kapsayacak şekilde düzenlenmesini
önermektedir. Ancak, nöroçeşitlilik kavramı dil ve bilişsel
alanlarda engelleri olan otistik bireylerin durumunu, ihti-
yaçlarını ve OSB’nin yaşama katılımı engelleyici yanını
yansıtıp yansıtamayacağı ayrı bir tartışma konusudur. Nö-
roçeşitlilik gibi kimlik tabanlı yaklaşımlar, klinisyenlerin
günlük pratikte geri planda bıraktıkları bakış açısıdır.
Bunun altında, klinik durumlar ile işlevsellik ve yaşam ka-
litesi arasındaki uyumsuzluk, geleceğe yönelik belirsizlik
ve kestirilemez oluş, erken gelişim döneminde tanı konan
bireyler dışındakilere ilişkin OSB literatürünün kısıtlılığı
gibi etkenlerin yattığı belirtilmektedir.23
SONUÇ
“Otizm”i anlama, çocuk sağlığı, çocuk gelişimi, halk sağ-
lığı, tıbbi sosyoloji, psikoloji ve ruh sağlığı alanlarından
uzmanların disiplinler arası yaklaşımlarını gerektirmekte-
dir. Günümüzdeki uygulamalar ve kurumsal yapılar,
otizmli bireyleri tanımlamada ve tedavi etmede yol gös-
termekte, bu durumun farkındalığı ve anlaşılırlığını artır-
maktadır. Ancak, otizmde standartları, beklentileri ve
fırsatları şekillendirmek için sabit, evrensel biyolojik doğ-
Rahime Duygu Temeltürk ve ark.
rular bulunmamaktadır.24 Bu bağlamda “nöroçeşitlilik”,
otizmin daha bütüncül bir kavrayışına doğru bir dönüm
noktası olarak nitelendirilebilmektedir.11
Birçok birey için tanılama ve tedavinin faydalı olduğu
gösterildiğinden, nöroçeşitliliğin radikal yorumunu yap-
maktan kaçınılmaktadır. Ancak, “bozukluk” temelli kav-
ramlara ve ilgili tedavi yaklaşımlarına tamamen bağımlı
olmak yerine, nöroçeşitlilik kavramını ana akım araştırma
KAYNAKLAR
1. Silberman S. Neurotribes: the legacy of autism and the future of neurodiver-
sity. Psychiatry. 2017;30:120-3.
2. American Psychiatric Association. Diagnostic and statistical manual of men-
tal disorders (DSM-5®). American Psychiatric Pub, 2013.
3. Sonuga-Barke E, Thapar A. The neurodiversity concept: is it helpful for clini-
cians and scientists? Lancet Psychiatry. 2021;8(7):559-61. doi:
10.1016/S2215-0366(21)00167-X.
4. Kanner L. Autistic disturbances of affective contact. Nervous Child. 1943; 2:
217-50.
5. Van Naarden Braun K, Pettygrove S, Daniels J, Miller L, Nicholas J, Baio J,
et al.; Centers for Disease Control and Prevention. Evaluation of a method-
ology for a collaborative multiple source surveillance network for autism spec-
trum disorders--Autism and Developmental Disabilities Monitoring Network,
14 sites, United States, 2002. MMWR Surveill Summ. 2007;56(1):29-40.
6. Maenner MJ, Shaw KA, Bakian AV, Bilder DA, Durkin MS, Esler A, et al.
Prevalence and Characteristics of Autism Spectrum Disorder Among Chil-
dren Aged 8 Years - Autism and Developmental Disabilities Monitoring Net-
work, 11 Sites, United States, 2018. MMWR Surveill Summ.
2021;70(11):1-16. doi: 10.15585/mmwr.ss7011a1.
7. Leveto JA. Toward a sociology of autism and neurodiversity. Sociol Compass.
2018;12:e12636. doi: 10.1111/soc4.12636.
8. Del Barrio V. Diagnostic and statistical manual of mental disorders. Ameri-
can Psychiatric Pub; 2016.
9. Anckarsäter H. Beyond categorical diagnostics in psychiatry: Scientific and
medicolegal implications. Int J Law Psychiatry. 2010; 33(2):59-65. doi:
10.1016/j.ijlp.2009.12.001
10. Chamak B. Autism and social movements: French parents' associations and
international autistic individuals' organisations. Sociol Health Illn.
2008;30(1):76-96. doi: 10.1111/j.1467-9566.2007.01053.x.
11. Kapp SK, Gillespie-Lynch K, Sherman LE, Hutman T. Deficit, difference, or
both? Autism and neurodiversity. Dev Psychol. 2013;49(1):59-71. doi:
10.1037/a0028353.
59
Nöroçeşitlilik ve Otizm
ve klinik uygulama ile birleştirmek birçok avantaj sağla-
yacaktır. Aslında, nöroçeşitliliğe sahip bireylere klinik te-
davi aracılığıyla ek kaynaklar sağlamayı amaçlayan
geleneksel yaklaşımlar ile çevrelerini uyumlamayı ve nö-
rotipik tutumları dönüştürmeyi amaçlayan nöroçeşitlilik te-
melli yaklaşımlar arasında bir çelişki bulunmamaktadır.
Her iki yaklaşım da faydalıdır ve birlikte bu bireylerin ya-
şamını iyileştirecektir.3
12. Frith U, Morton J, Leslie AM. The cognitive basis of a biological disorder:
autism. Trends Neurosci. 1991;14(10):433-8. doi: 10.1016/0166-
2236(91)90041-r.
13. Horwitz A V. Creating mental illness. University of Chicago Press; 2020.
14. American Psychiatric Association. Diagnostic and statistical manual of men-
tal disorders. Washington, DC: American Psychiatric Association;1980.
15. Barker K, Galardi TR. Diagnostic domain defense: Autism spectrum disorder
and the DSM-5. Soc Probl. 2015;62:120-40. doi:
https://doi.org/10.1093/SOCPRO%2FSPU001.
16. Mandy W. The Research Domain Criteria: A new dawn for neurodiversity re-
search? Autism. 2018;22(6):642-644. doi: 10.1177/1362361318782586.
17. Insel T, Cuthbert B, Garvey M, Heinssen R, Pine DS, Quinn K, et al. Research
domain criteria (RDoC): toward a new classification framework for research
on mental disorders. Am J Psychiatry. 2010;167(7):748-51. doi:
10.1176/appi.ajp.2010.09091379.
18. Grinker RR. Unstrange minds: Remapping the world of autism. Basic Books;
2008.
19. Hart B. Autism parents & neurodiversity: Radical translation, joint embodi-
ment and the prosthetic environment. Biosocieties. 2014;9(3):284-303. doi:
10.1057/biosoc.2014.20 .
20. Ortega F. The cerebral subject and the challenge of neurodiversity. Biosoci-
eties. 2009;4:425-45. doi: 10.1017/S1745855209990287.
21. Baker DL. The politics of neurodiversity: Why public policy matters. Lynne Ri-
enner Publishers Boulder, CO; 2011.
22. Murray D, Milton D, Green J, Bervoets J. The Human Spectrum: A Phenom-
enological Enquiry within Neurodiversity. Psychopathology. 2023;56(3):220-
30. doi: 10.1159/000526213.
23. Yazgan M, Otizm Spektrum Bozukluğu bir çocukluk dönemi problemi değildir.
Yaşam Boyu Nörogelişimsel Bozukluklar, Psikiyatride Güncel. 2022;12(1):1-
9.
24. Nadesan MH. Constructing autism: Unravelling the’truth’and understanding
the social. Routledge, 2013.
 Nörobilim Perspektifinden
Çocuk İstismar ve İhmali
Child Abuse and Neglect from
the Perspective of Neuroscience

Abdullah BOZKURTa ÖZET İstismar ve ihmal, çocukların nörogelişimini, beyin yapısını ve fonksiyonlarını ciddi şekilde et-
kileyebilir ve uzun vadeli psikolojik, duygusal ve sosyal komplikasyonlara yol açabilir. Yapılan araştır-
malarda ihmal ve istismarın, hipotalamik-hipofiz-adrenokortikal (HPA) eksen, amigdala, hipokampüs ve
a
Atatürk Üniversitesi Tıp Fakültesi,
prefrontal kortekste önemli etkilere neden olduğu gösterilmiştir. Nörobilim alanında ihmal ve istismarın
Çocuk ve Ergen Ruh Sağlığı ve etkisi, izole beyin bölgelerinin ötesine geçerek fronto-limbik ve fronto-striatal devreler gibi daha geniş
Hastalıkları AD, sinir ağlarınıda etkilemektedir. Kötü muamele görmüş çocuklardaki müdahale uygulamaları, özellikle
Erzurum, Türkiye HPA ekseni işleyişini düzelterek, uzun vadeli sağlık ve gelişim sonuçları üzerinde olumlu bir etki yara-
tabileceğini vurgulamaktadır.
Yazışma Adresi/Correspondence:
Abdullah BOZKURT Anahtar Kelimeler: Çocuk istismarı; amigdala; hipokampus; prefrontal korteks
Atatürk Üniversitesi Tıp Fakültesi,
Çocuk ve Ergen Ruh Sağlığı ve
Hastalıkları AD, ABSTRACT Abuse and neglect can severely affect children's neurodevelopment, brain structure, and
Erzurum, Türkiye function and lead to long-term psychological, emotional, and social complications. Studies showed that
bozkurta@atauni.edu.tr abuse and neglect cause significant effects on the hypothalamic-pituitary-adrenocortical (HPA) axis,
amygdala, hippocampus, and prefrontal cortex. In the field of neuroscience, the impact of neglect and
abuse goes beyond isolated brain regions, affecting wider neural networks such as fronto-limbic and
fronto-striatal circuits. It emphasizes that intervention practices in maltreated children can positively im-
pact long-term health and developmental outcomes, particularly by improving HPA axis functioning.

Keywords: Child abuse; amygdala; hippocampus; prefrontal cortex

KAYNAK GÖSTERMEK İÇİN:
Bozkurt A. Nörobilim perspektifinden çocuk is-
tismar ve ihmali. Karabekiroğlu K, editör.
Çocuk Psikiyatrisinde Nörobilim ve Felsefe.
1. Baskı. Ankara: Türkiye Klinikleri; 2024.
p.60-5.
Ç
ocuk istismarı ve ihmali, multidisipliner araştırmaların odak noktasında yer alan,
çocukların temel insan haklarının ihlaliyle karakterize edilen kompleks sosyal
ve sağlık problemleridir. Çocuk istismarı, literatürde dört ana kategori altında in-
celenmektedir: fiziksel istismar, cinsel istismar, duygusal istismar ve ihmal. Fiziksel is-
tismar, çocuğa yönelik şiddet eylemlerini ve bunun sonucunda meydana gelen
yaralanmaları; cinsel istismar, çocuğun cinsel istismara uğramasını ve cinsel sömürü-
sünü; duygusal istismar ise çocuğun duygusal sağlığı ve gelişimi üzerindeki olumsuz
etkileri kapsamaktadır. İhmal ise beslenme, barınma, sağlık hizmetleri ve eğitim gibi
çocuğun temel yaşamsal ihtiyaçlarının yeterli düzeyde karşılanmaması durumunu ifade
eder.1 İstismar ve ihmal, çocukların nörogelişimini, beyin yapısını ve fonksiyonlarını
ciddi şekilde etkileyebilir ve uzun vadeli psikolojik, duygusal ve sosyal komplikasyon-
lara yol açabilir. Bu bölümde, çocuk istismarı ve ihmalinin nörobiyolojik etkileri ince-
lenecektir. Özellikle, hipotalamik-hipofiz-adrenokortikal (HPA) ekseninin stres yanıtı
üzerindeki rolü, amigdalanın duygusal işleme mekanizmaları, hipokampüsün hafıza ve
öğrenme süreçlerindeki kritik işlevleri, prefrontal korteksin karar verme ve dürtü kont-
rolü üzerindeki etkileri, korpus kallozumun beyin hemisferleri arasındaki iletişimi, nöral

60
Abdullah Bozkurt
ağların istismar ve ihmal durumlarında nasıl etkilendiği ve
nörobiyolojik plastisitenin potansiyel müdahale ve tedavi
yaklaşımlarındaki rolü ele alınacaktır. Bu bileşenlerin her
birinin, istismar ve ihmalin nörobiyolojik sonuçları üze-
rindeki etkilerini anlamak, bu alandaki araştırmalar için
önemli değere sahiptir.
HPA EKSENi
Önemli bir biyolojik sistem olan HPA ekseni, çocuk istis-
mar ve ihmaline yanıt olarak önemli değişiklikler gösterir.
Başlıca stres tepkisi ve günlük ritim düzenlemesinden so-
rumlu olan bu eksen, bir dizi hormonal salınım yoluyla ça-
lışır. Başlangıçta, hipotalamus tarafından salgılanan
kortikotropin salgılatıcı hormon, ön hipofizi adrenokorti-
kotropik hormon salgılaması için uyarır, bu da daha sonra
adrenal bezi insanlarda kortizol gibi glukokortikoidler üret-
mesi için tetikler.2 Kortizol seviyeleri, uyandıktan kısa bir
süre sonra zirve yapar ve gün boyunca kademeli olarak
azalır; bu, erken çocukluktan yetişkinliğe kadar aynı ritimle
devam eder.3
HPA ekseninin erken dönem deneyimlere, özellikle
de kötü muameleye karşı hassasiyeti özellikle dikkat çeki-
cidir. Kötü muameleye maruz kalan çocuklar genellikle,
kötü muamele görmeyen akranlarına kıyasla atipik günlük
kortizol seviyeleri gösterirler. Bernard ve ark. bu durumu
27 çalışma üzerinde yaptıkları bir metaanalizle kanıtlamış
ve özellikle çocuk koruma hizmetlerine yönlendirilen va-
kalarda, kötü muamele ile uyanma sırasındaki baskılanmış
kortizol seviyeleri arasında tutarlı bir ilişki olduğunu or-
taya koymuştur.4 Bu baskılanmış günlük ritim, uzunlama-
sına araştırmalarla desteklenen bir hipotez olan
hiperaktivasyonun ilk aşamasını takiben HPA ekseninin
adaptif bir aşağı regülasyonunu yansıtabilir.5 Ancak, kötü
muamelenin etkilerini eşzamanlı psikolojik bozuklukların
etkilerinden ayırt etmek önemlidir. Genellikle depresyon
ve diğer içselleştirici semptomlarla bağlantılı olan yüksek
bazal kortizol seviyeleri, psikolojik sıkıntı yaşayan hem
kötü muamele görmüş hem de kötü muamele görmemiş bi-
reylerde gözlemlenmiştir.6
Kortizol regülasyonu üzerindeki doğrudan etkinin
ötesinde, kötü muamele nedeniyle HPA ekseninin düzen-
sizleşmesi diğer biyolojik sistemleri de olumsuz etkileye-
bilir. Glukokortikoid reseptörleri bakımından zengin olan
limbik ve frontal bölgeler gibi beyin bölgeleri, değişen kor-
tizol seviyelerinin etkilerine özellikle duyarlıdır.7 Bu du-
yarlılık, kötü muamelenin, anlık hormonal tepkilerin
ötesine geçerek potansiyel olarak uzun vadeli nöral etki-
lere kadar uzanan geniş kapsamlı sonuçlarının altını çiz-
mektedir.
61
Nörobilim Perspektifinden Çocuk İstismar ve İhmali
AmigDAlA
Erken yaşamdaki kötü muamele ile bunun frontolimbik
ağlar, özellikle de amigdala üzerindeki derin etkisi arasın-
daki karmaşık ilişki, duygusal ve bilişsel gelişimde erken
deneyimlerin kritik niteliği bağlamında önemlidir. Amig-
dalanın yüzlerdeki duygu algısı, tehdit değerlendirmesi ve
korku koşullanması dahil olmak üzere duygusal bilgilerin
işlenmesindeki rolü çok önemlidir ve yaşamın ilk yılların-
daki hızlı gelişimi onu erken dönemdeki olumsuzluklara
karşı özellikle savunmasız hale getirir.8 Kötü muamele
gören çocuklar genellikle yüksek kaygı, artan duygusal tep-
kisellik ve içselleştirme sorunları gibi amigdala işlev bo-
zukluğu belirtilerinin yanı sıra, bozulmuş duygu tanıma ve
tehdit edici bilgilere yönelik algısal önyargılar gibi duygu
işlemede eksiklikler sergilerler.9,10
Araştırmalar kurum bakımının süresinin amigdala
hacmindeki artışla doğrudan bağlantılı olduğunu ve erken
dönemdeki zorluklar ile bu artış arasında pozitif ilişki ol-
duğunu düşünmektedir. Kalıcı etkilerin göstergesi olan bu
değişiklikler, hayvan modellerindeki bulgulara paralel ola-
rak, çocuklar bu ortamlardan çıkarıldıktan yıllar sonra göz-
lemlenmiştir. Ayrıca, daha büyük amigdala hacimleri
çocuklarda artan anksiyete ve içe yönelim davranışlarıyla
ilişkilendirilmiştir.11
Kurum bakımı dışındaki çocuklardaki istismar veya
ihmalin amigdala hacimleri üzerindeki etkileri daha kar-
maşıktır. Çalışmaların çoğu çocuklarda kötü muamele ile
amigdala hacimleri arasında doğrudan bir ilişki olmadığını
bildirirken, ciddi psikopatolojisi ve kötü muamele öyküsü
olan yetişkinlerde hacimlerde azalma kaydedilmiştir.12 Bu
tutarsızlık, erken ve geç dönemdeki kötü muamelenin
amigdala hacmi üzerindeki farklı etkilerinden kaynaklanı-
yor olabilir ve muhtemelen kötü muamele gören çocuk-
larda hızlanmış büyümeyi yansıtıyor olabilir.12,13
İşlevsel olarak, erken dönemde yaşanan sıkıntılar
daha hassas bir amigdalaya yol açmaktadır; bu durum, hem
kurumda kalan çocuklarda hem de kötü muamele geçmişi
olan yetişkinlerde gözlemlenen bir olgu olan korkulu yüz-
lere yanıt olarak artan aktiviteyle kanıtlanmaktadır.14 İhmal
geçmişi olan çocuklar, tehdit edici yüzlere karşı daha fazla
sol amigdala aktivasyonu sergilemesi, amigdalanın artan
duyarlılığının göstergesidir.15
HiPOKAmPUS
Hipokampus, epizodik, bildirimsel ve uzamsal öğrenme ve
hafıza dahil olmak üzere çeşitli hafıza biçimlerinde önemli
bir rol oynar. Yüksek yoğunluktaki glukokortikoid resep-
törleri ve uzun gelişim dönemi, özellikle yaşamın erken dö-
Abdullah Bozkurt
nemlerinde strese karşı savunmasız kalmasına neden ola-
bilir.16,17 Dolayısıyla, hipokampuste kötü muamelenin
neden olduğu hasar hem stres yanıt sistemlerini hem de bi-
lişsel işlevleri, özellikle de hafıza oluşumunu bozabilir.18
Çocuklarda istismarın hipokampal yapı üzerindeki et-
kilerine yönelik araştırmalar, özellikle istismarla ilişkili
travma sonrası stres bozukluğu (TSSB) tanısı almış olan-
larda, genellikle sağlıklı kontrol gruplarına kıyasla hipo-
kampal hacimde farklılık bulmamıştır.19,20 Benzer şekilde,
kurumsal bakıma alınmış çocukları hiç kurumsal bakıma
alınmamış kontrollerle karşılaştıran yapısal MRI çalışma-
ları da tipik olarak hipokampal hacimde önemli farklılıklar
bulmamıştır.11,21 Bununla birlikte, diğer çalışmalar, istis-
marla ilişkili TSSB’ye sahip gençlerde sağlıklı kontrollere
kıyasla daha büyük hipokampal hacimler rapor etmiş ve
özellikle tehdide maruz kalan çocuklarda azalmış hipo-
kampal hacimler tespit etmiştir.22,23
Çocukluk çağında istismar deneyimlemiş yetişkinler
söz konusu olduğunda durum değişmektedir. Araştırmalar,
bu tür deneyimlere sahip olmayan yetişkinlere kıyasla, ço-
cukluk çağında istismar yaşamış yetişkinlerde azalmış hi-
pokampal hacimler bildirmektedir.24,25 Çocukluk çağında
istismar geçmişi olan ve çeşitli psikopatolojilere sahip ye-
tişkinlerde sol hipokampal hacimde azalmalar gözlemlen-
miştir.26 Yakın zamanda yapılan boylamsal bir çalışma, bu
bulguları destekleyerek, ergenlikten genç yetişkinliğe
kadar sağ hipokampusun büyümesinin istismar nedeniyle
engellendiğine dair bulgular sunmaktadır.27 Meta-analitik
bulgular, çocukluk çağı travmaları ile yetişkinlerde azal-
mış sağ hipokampal hacim arasında güçlü bir ilişki oldu-
ğunu vurgulamakta, ancak bu etkinin yalnızca istismar
yerine TSSB’ye özgü olup olmadığı tartışma konusudur.28
Fonksiyonel MRI çalışmaları, kötü muamele görmüş
çocuklarda hafıza hatırlama görevleri sırasında bozulmuş
hipokampal işleyişi ortaya koymaktadır.22 Hipokampüsteki
bu yapısal ve işlevsel değişiklikler, striatum ve dorsolate-
ral prefrontal korteks gibi diğer nöral yapılardaki değişik-
liklerle birlikte, kötü muameleye maruz kalmış bireylerde
kısa ve uzun süreli bellek işlevlerinde gözlenen bozukluk-
ları kısmen açıklayabilir.29
PREFRONTAl KORTEKS
Doğumdan yetişkinliğe kadar süren uzun bir gelişim dö-
nemi geçiren prefrontal korteks, planlama, hafıza ve dikkat
gibi üst düzey bilişsel süreçlerde merkezi bir rol oyna-
maktadır.30 Bu gelişimsel süreç, prefrontal korteksi erken
yaşam deneyimlerine karşı özellikle hassas kılmakta, bu da
erken yaşta yaşanan olumsuzlukların prefrontal korteksin
hem yapısal hem de işlevsel gelişimini bozabileceğini gös-
62
Nörobilim Perspektifinden Çocuk İstismar ve İhmali
termektedir.31 İstismar veya kurumda bakım deneyimi ya-
şamış çocuklarda, dikkat eksikliği ve hiperaktivite bozuk-
luğu (DEHB) ve yürütücü işlev bozuklukları daha yüksek
oranda görülmekte, bu durumun bu sorunların oluşumunda
önemli bir etken olduğu düşünülmektedir.32,33
Araştırmalar, istismar veya şiddete maruz kalan ço-
cuklarda, özellikle prefrontal korteksin hacminde gözle gö-
rülür bir azalma olduğunu tutarlı bir şekilde
belgelemektedir. Fiziksel istismar ve sağ orbitofrontal kor-
teks ile dorsolateral prefrontal korteks gibi prefrontal ya-
pıların hacimlerinde azalma arasında bağlantılar tespit
edilmiştir.34 Özellikle daha küçük orbitofrontal korteks ha-
cimleri, istismara uğrayan çocuklarda daha büyük akade-
mik zorluklarla ilişkilendirilmiştir.35 Bu bulgular,
prefrontal korteks hacmindeki azalmanın, fiziksel istisma-
rın sonraki yürütücü işlev zorluklarına yol açan bir meka-
nizma olabileceğini göstermektedir.
Çocukluk çağında kötü muameleye maruz kalmış ye-
tişkinlerde prefrontal kortekste gri madde hacminde bir
azalma olduğu meta-analitik araştırmalarla bildirilmiştir.28
TSSB bağlamında prefrontal korteks hacmindeki bu
azalma, sönme öğrenmesindeki bozulmaları yansıtabilece-
ğini düşündürmektedir.23
Kötü muamele, işlevsel olarak prefrontal korteksteki
değişikliklerle ilişkilendirilmekte ve bu değişiklikler, en-
gelleyici kontrol gerektiren görevler sırasında ortaya çık-
maktadır. Örneğin, kötü muameleye maruz kalmış
çocuklar, DEHB tanısı almış çocuklarda görülenlere ben-
zer yürütme işlevi görevleri sırasında nöral aktivasyon mo-
delleri sergilemektedir.36 İhmal edilmiş çocuklarda yapılan
araştırmada, tepki engelleme görevleri sırasında çeşitli
prefrontal bölgelerde artmış aktivasyon göstermişlerdir.37
Bu bulgular, kötü muamelenin prefrontal ağlardaki işlev-
sellikte bozulmalara yol açtığını ve bu durumun engelle-
yici kontrol, dürtüsellik ve dikkatle ilişkili davranışsal
sorunlar şeklinde ortaya çıktığı düşünülmektedir.
KORPUS KAllOZUm
Korpus kallozum, beyinde yaklaşık 200 milyon liften olu-
şan ve duygu, uyarılma, biliş ve duyusal-motor süreçler
gibi çok çeşitli işlevlerde hemisferler arası iletişimi sağla-
yan beyaz madde yapısıdır. Bu lifler doğumdan önce ta-
mamen oluşmuş olsada, etkili sinirsel iletim için kritik olan
miyelinleşme süreci çocukluk ve yetişkinlik boyunca
devam eder.38 Korpus kallozum, özellikle kritik miyelin-
leşme aşamalarında stres hormonlarına karşı yüksek sevi-
yelerde hassasiyet göstermektedir.39 Bu hassasiyet, erken
yaşta stres ve travmaların korpus kallozumun gelişimini
olumsuz etkileyebileceğine işaret etmektedir.
Abdullah Bozkurt
Kötü muamele, özellikle beş yaşından sonra, korpus
kallozumun özellikle orta ve arka bölgelerinde yapısal de-
ğişikliklerle ilişkilendirilmiştir. İstismar veya ihmale maruz
kalmış çocuklar, sağlıklı kontroller ve istismar veya ihmal
öyküsü olmayan ancak psikiyatrik bozukluğa sahip çocuk-
lara kıyasla daha küçük korpus kallozum alanlarına sahip
olma eğilimindedir.12 Bu durum, korpus kallozum hac-
mindeki azalmanın, psikopatolojiden ziyade kötü muame-
leye maruz kalmanın kendisiyle ilişkili olduğunu
düşündürmektedir. Ancak, psikiyatrik bozukluğa sahip ve
kötü muamele görmüş çocuklarda, özellikle erkeklerde,
korpus kallozumun midsagittal alanının daha küçük ol-
ması, kötü muamelenin psikopatolojiye karşı özgül etki-
sini ayırt etmeyi zorlaştırmaktadır.40
Fonksiyonel bir nörogörüntüleme modeli olan difüz-
yon tensör görüntüleme (DTI), erken dönemde yaşanan sı-
kıntıların beyin beyaz maddesinin mikroyapısal bütünlüğü
üzerindeki etkisinin incelenmesinde etkili olmuştur. Erken
yoksunluk yaşayan çocuklarda uncinate fasciculus ve diğer
beyaz madde yollarında fraksiyonel anizotropinin azaldığı
gözlenmiştir ve bu da gelişimsel gecikmelere işaret et-
mektedir.41 Beyaz cevherdeki bu anormallikler kurum ba-
kımında geçirilen süreyle bağlantılıdır ve DEHB
belirtileriyle korelasyon gösterir.42
Kortikal farklılaşma açısından, kafa derisi bölgeleri
arasında bir senkronizasyon belirteci olan EEG tutarlılığı,
beyin bölgelerinin karmaşıklığını ve uzmanlaşmasını yan-
sıtır. Kötü muamele gören çocuklar sol hemisferde artmış
EEG tutarlılığı göstermiştir, bu da intrahemisferik tutarlı-
lıkta asimetriye işaret etmektedir. Bu artmış sol hemisfer
tutarlılığı genel psikiyatrik bozuklukla ilişkilendirilmiştir.43
Değişmiş EEG aktivitesi ve DTI çalışmalarında azalmış
fraksiyonel anizotropi ile kanıtlandığı gibi azalmış beyaz
madde bütünlüğü, erken dönemde sıkıntı yaşayan çocuk-
larda daha az verimli bilişsel işlevsellik ile ilişkili olabilir.
NöRAl AğlAR
Sinirsel gelişim alanında, ihmal ve istismarın etkisi izole
beyin bölgelerinin ötesine geçerek daha geniş sinir ağlarını
kapsamaktadır. Çocuk istismarına ilişkin nörogörüntüleme
çalışmalarını gözden geçirdiği bir çalışmada, kötü muame-
lenin iki temel devrede önemli değişikliklere yol açtığı vur-
gulanmaktadır: fronto-limbik ve fronto-striatal devreler.44
Frontal kortikal bölgeleri (medial prefrontal korteks,
orbitofrontal korteks ve rostral anterior singulat korteks
gibi) limbik yapılarla (yani hipokampus ve amigdala) en-
tegre eden fronto-limbik devreler, duygu düzenleme, ödül
işleme, motivasyon ve saldırganlık için çok önemlidir. Kötü
muamelenin bu devreler üzerindeki etkileri, hipokampal
63
Nörobilim Perspektifinden Çocuk İstismar ve İhmali
hacmin azalması ve olumsuz uyaranlara karşı amigdala ak-
tivasyonunun artması gibi değişikliklerle kendini gösterir.45
Fronto-striatal devreler frontal bölgeleri (dorsal anterior sin-
gulat korteks, dorsolateral prefrontal korteks ve inferior
frontal korteks dahil), bazal ganglionları, parieto-temporal
korteksi ve serebellumu kapsar. Bu yapılardaki değişiklik-
lerin çalışma belleği ve dikkat kontrolü gibi yürütme işlev-
leri gerektiren görevlerdeki performansı etkilemesi
muhtemeldir.46 Bazı çalışmalarda sinir ağlarında gelişimin
hızlandığı, bazılarında ise geciktiği gösterilmesi ile birlikte
sonuçlardaki değişkenlik, beynin ihmal ve istismara verdiği
tepkinin karmaşık olduğu göz önünde bulundurulmalıdır.
Bu farklılıklar, çeşitli kötü muamele türlerine, bireysel da-
yanıklılıktaki farklılıklara ve olumsuz deneyimlere maruz
kalma zamanlamasına bağlanabilir.
iHmAl vE iSTiSmARDA NöROBiYOlOjiK
PlASTiSiTE vE mÜDAHAlElER
Araştırmalar kötü muameleye maruz kalmış çocuklara yö-
nelik müdahalelerin, uzun vadeli sağlık ve gelişim sonuç-
ları üzerinde olumlu bir etki yaratma potansiyeline sahip
olduğunu bildirmektedir. Bu müdahaleler, özellikle ebe-
veyn davranışlarında veya aile yapısındaki değişiklikler
aracılığıyla çocuğun sosyal çevresini dönüştürmeye yöne-
lik olup, erken yaşta yaşanan olumsuz deneyimlerin biyo-
lojik düzenlemeye ve beyin gelişimine olan etkilerini
azaltma veya tersine çevirme potansiyeli taşımaktadır. Bul-
gular bu alandaki politika ve uygulama stratejilerini şekil-
lendirmede kritik bir rol oynayabilir.
Bu müdahaleler, kötü muamele görmüş çocuklarda
diurnal kortizol regülasyonunun normalleştirilmesine
odaklanır. Fisher ve ark., yoğun ebeveyn eğitimi içeren
programın kötü muamele görmüş çocuklarda kortizol se-
viyelerinin düzleşmesini etkili bir şekilde düzelttiğini bil-
dirmiştir.47 Ayrıca, Cicchetti ve ark., çocuk-ebeveyn
psikoterapisi gibi erken müdahalelerin, kötü muamele gör-
müş çocuklarda sabah kortizol seviyelerini normal seviye-
lere getirdiğini bulmuştur.48
Bağlanma ve biyo-davranışsal yakalama müdahale-
sinin, risk altındaki çocuklar arasında kortizol salgılanmasını
düzenlemede etkili olduğu gösterilmiştir. Evde uygulanan bu
program, ebeveyn besleyiciliğini ve duyarlılığını artırmaya
odaklanmaktadır. Bu müdahalenin günlük kortizol seviyeleri
üzerindeki olumlu etkileri sadece müdahaleden hemen sonra
değil, aynı zamanda üç yıl boyunca da gözlemlenmiş ve artan
ebeveyn duyarlılığı ile ilişkilendirilmiştir.49 Bu araştırmalar,
HPA ekseni işleyişinin düzeltilmesi açısından önemli olup,
gelecekteki araştırmalarda ihmal ve istismara uğramış ço-
cukların sağlıklı gelişimi için umut vaat etmektedir.
Abdullah Bozkurt
KAYNAKlAR
1. giardino AP, lyn mA, giardino ER. Introduction: Child Abuse and Neglect. A
Practical guide to the Evaluation of Child Physical Abuse and Neglect, 2010.
p. 3-30.
2. gunnar m, Quevedo K. The neurobiology of stress and development. Annu
Rev Psychol. 2007;58:145-73. doi: 10.1146/annurev.psych.58.110405.
085605.
3. gunnar mR, Donzella B. Social regulation of the cortisol levels in early human
development. Psychoneuroendocrinology. 2002;27(1-2):199-220. doi:
10.1016/s0306-4530(01)00045-2.
4. Bernard K, Frost A, Bennett CB, lindhiem O. maltreatment and diurnal cor-
tisol regulation: A meta-analysis. Psychoneuroendocrinology. 2017;78:57-67.
doi: 10.1016/j.psyneuen.2017.01.005.
5. Doom jR, Cicchetti D, Rogosch FA. longitudinal patterns of cortisol regula-
tion differ in maltreated and nonmaltreated children. j Am Acad Child Adolesc
Psychiatry. 2014;53(11):1206-15. doi: 10.1016/j.jaac.2014.08.006.
6. Koss Kj, gunnar mR. Annual Research Review: Early adversity, the hypo-
thalamic-pituitary-adrenocortical axis, and child psychopathology. j Child Psy-
chol Psychiatry. 2018;59(4):327-46. doi: 10.1111/jcpp.12784.
7. Schatzberg AF, lindley S. glucocorticoid antagonists in neuropsychiatric [cor-
rected] disorders. Eur j Pharmacol. 2008;583(2-3):358-64. doi:
10.1016/j.ejphar.2008.01.001. Erratum in: Eur j Pharmacol. 2008;592(1-
3):168.
8. Davis m, Whalen Pj. The amygdala: vigilance and emotion. mol Psychiatry.
2001;6(1):13-34. doi: 10.1038/sj.mp.4000812.
9. Zeanah CH, Egger Hl, Smyke AT, Nelson CA, Fox NA, marshall Pj, et al. In-
stitutional rearing and psychiatric disorders in Romanian preschool children.
Am j Psychiatry. 2009;166(7):777-85. doi: 10.1176/appi.ajp.2009.08091438.
10. Kaplow jB, Widom CS. Age of onset of child maltreatment predicts long-term
mental health outcomes. j Abnorm Psychol. 2007;116(1):176-87. doi:
10.1037/0021-843X.116.1.176.
11. Tottenham N, Sheridan mA. A review of adversity, the amygdala and the hip-
pocampus: a consideration of developmental timing. Front Hum Neurosci.
2010;3:68. doi: 10.3389/neuro.09.068.2009.
12. Teicher mH, Samson jA, Anderson Cm, Ohashi K. The effects of childhood
maltreatment on brain structure, function and connectivity. Nat Rev Neurosci.
2016;17(10):652-66. doi: 10.1038/nrn.2016.111.
13. Whittle S, Dennison m, vijayakumar N, Simmons jg, Yücel m, lubman DI,
et al. Childhood maltreatment and psychopathology affect brain development
during adolescence. j Am Acad Child Adolesc Psychiatry. 2013;52(9):940-
952.e1. doi: 10.1016/j.jaac.2013.06.007.
14. Heany Sj, groenewold NA, Uhlmann A, Dalvie S, Stein Dj, Brooks Sj. The
neural correlates of Childhood Trauma Questionnaire scores in adults: A
meta-analysis and review of functional magnetic resonance imaging studies.
Dev Psychopathol. 2018;30(4):1475-85. doi: 10.1017/S0954579417001717.
15. maheu FS, Dozier m, guyer AE, mandell D, Peloso E, Poeth K, et al. A pre-
liminary study of medial temporal lobe function in youths with a history of
caregiver deprivation and emotional neglect. Cogn Affect Behav Neurosci.
2010;10(1):34-49. doi: 10.3758/CABN.10.1.34.
16. ghetti S, Demaster Dm, Yonelinas AP, Bunge SA. Developmental differences
in medial temporal lobe function during memory encoding. j Neurosci.
2010;30(28):9548-56. doi: 10.1523/jNEUROSCI.3500-09.2010.
17. Patel PD, lopez jF, lyons Dm, Burke S, Wallace m, Schatzberg AF. gluco-
corticoid and mineralocorticoid receptor mRNA expression in squirrel monkey
brain. j Psychiatr Res. 2000;34(6):383-92. doi: 10.1016/s0022-
3956(00)00035-2.
18. mclaughlin KA, Sheridan mA, Nelson CA. Adverse childhood experiences
and brain development: Neurobiological mechanisms linking the social envi-
64
Nörobilim Perspektifinden Çocuk İstismar ve İhmali
ronment to psychiatric disorders. A life course approach to mental disorders,
2013. p. 249-58.
19. De Bellis mD, Keshavan mS, Frustaci K, Shifflett H, Iyengar S, Beers SR, et
al. Superior temporal gyrus volumes in maltreated children and adolescents
with PTSD. Biol Psychiatry. 2002;51(7):544-52. doi: 10.1016/s0006-
3223(01)01374-9.
20. Carrion vg, Weems CF, Eliez S, Patwardhan A, Brown W, Ray RD, et al. At-
tenuation of frontal asymmetry in pediatric posttraumatic stress disorder. Biol
Psychiatry. 2001;50(12):943-51. doi: 10.1016/s0006-3223(01)01218-5.
21. mehta mA, golembo NI, Nosarti C, Colvert E, mota A, Williams SC, et al. Amyg-
dala, hippocampal and corpus callosum size following severe early institutional
deprivation: the English and Romanian Adoptees study pilot. j Child Psychol
Psychiatry. 2009;50(8):943-51. doi: 10.1111/j.1469-7610.2009. 02084.x.
22. mclaughlin KA, Weissman D, Bitrán D. Childhood Adversity and Neural De-
velopment: A Systematic Review. Annu Rev Dev Psychol. 2019;1:277-312.
doi: 10.1146/annurev-devpsych-121318-084950.
23. morey RA, Haswell CC, Hooper SR, De Bellis mD. Amygdala, Hippocampus,
and ventral medial Prefrontal Cortex volumes Differ in maltreated Youth with
and without Chronic Posttraumatic Stress Disorder. Neuropsychopharma-
cology. 2016;41(3):791-801. doi: 10.1038/npp.2015.205.
24. Woon Fl, Hedges DW. Hippocampal and amygdala volumes in children and
adults with childhood maltreatment-related posttraumatic stress disorder: a
meta-analysis. Hippocampus. 2008;18(8):729-36. doi: 10.1002/hipo.20437.
25. Andersen Sl, Tomada A, vincow ES, valente E, Polcari A, Teicher mH. Pre-
liminary evidence for sensitive periods in the effect of childhood sexual abuse
on regional brain development. j Neuropsychiatry Clin Neurosci. 2008;20(3):
292-301. doi: 10.1176/jnp.2008.20.3.292.
26. vythilingam m, Heim C, Newport j, miller AH, Anderson E, Bronen R, et al.
Childhood trauma associated with smaller hippocampal volume in women
with major depression. Am j Psychiatry. 2002;159(12):2072-80. doi:
10.1176/appi.ajp.159.12.2072.
27. Paquola C, Bennett mR, Hatton SN, Hermens DF, groote I, lagopoulos j.
Hippocampal development in youth with a history of childhood maltreatment.
j Psychiatr Res. 2017;91:149-55. doi: 10.1016/j.jpsychires.2017.03.019.
28. Paquola C, Bennett mR, lagopoulos j. Understanding heterogeneity in grey
matter research of adults with childhood maltreatment-A meta-analysis and
review. Neurosci Biobehav Rev. 2016;69:299-312. doi: 10.1016/j.neu-
biorev.2016.08.011.
29. Navalta CP, Polcari A, Webster Dm, Boghossian A, Teicher mH. Effects of
childhood sexual abuse on neuropsychological and cognitive function in col-
lege women. j Neuropsychiatry Clin Neurosci. 2006;18(1):45-53. doi:
10.1176/jnp.18.1.45.
30. Rubia K, Smith AB, Woolley j, Nosarti C, Heyman I, Taylor E, Brammer m.
Progressive increase of frontostriatal brain activation from childhood to adult-
hood during event-related tasks of cognitive control. Hum Brain mapp.
2006;27(12):973-93. doi: 10.1002/hbm.20237.
31. mclaughlin KA, Sheridan mA, gold Al, Duys A, lambert HK, Peverill m, et
al. maltreatment Exposure, Brain Structure, and Fear Conditioning in Chil-
dren and Adolescents. Neuropsychopharmacology. 2016;41(8):1956-64. doi:
10.1038/npp.2015.365.
32. Stevens SE, Sonuga-Barke Ej, Kreppner jm, Beckett C, Castle j, Colvert E,
et al. Inattention/overactivity following early severe institutional deprivation:
presentation and associations in early adolescence. j Abnorm Child Psychol.
2008;36(3):385-98. doi: 10.1007/s10802-007-9185-5.
33. Pechtel P, Pizzagalli DA. Effects of early life stress on cognitive and affective
function: an integrated review of human literature. Psychopharmacology
(Berl). 2011;214(1):55-70. doi: 10.1007/s00213-010-2009-2.
Abdullah Bozkurt
34. lim l, Hart H, mehta m, Worker A, Simmons A, mirza K, Rubia K. grey mat-
ter volume and thickness abnormalities in young people with a history of child-
hood abuse. Psychol med. 2018;48(6):1034-46. doi: 10.1017/S00332917
17002392.
35. Hanson jl, Chung mK, Avants BB, Shirtcliff EA, gee jC, Davidson Rj, et al.
Early stress is associated with alterations in the orbitofrontal cortex: a ten-
sor-based morphometry investigation of brain structure and behavioral risk.
j Neurosci. 2010;30(22):7466-72. doi: 10.1523/jNEUROSCI.0859-10.2010.
36. Carrion vg, garrett A, menon v, Weems CF, Reiss Al. Posttraumatic stress
symptoms and brain function during a response-inhibition task: an fmRI study
in youth. Depress Anxiety. 2008;25(6):514-26. doi: 10.1002/da.20346.
37. mueller SC, maheu FS, Dozier m, Peloso E, mandell D, leibenluft E, Pine DS,
Ernst m. Early-life stress is associated with impairment in cognitive control in
adolescence: an fmRI study. Neuropsychologia. 2010;48(10):3037-44. doi:
10.1016/j.neuropsychologia.2010.06.013.
38. van der Knaap lj, van der Ham Ij. How does the corpus callosum mediate
interhemispheric transfer? A review. Behav Brain Res. 2011;223(1):211-21.
doi: 10.1016/j.bbr.2011.04.018.
39. Huang Wl, Harper Cg, Evans SF, Newnham jP, Dunlop SA. Repeated pre-
natal corticosteroid administration delays myelination of the corpus callosum
in fetal sheep. Int j Dev Neurosci. 2001;19(4):415-25. doi: 10.1016/s0736-
5748(01)00026-0.
40. De Bellis mD, Keshavan mS. Sex differences in brain maturation in mal-
treatment-related pediatric posttraumatic stress disorder. Neurosci Biobehav
Rev. 2003;27(1-2):103-17. doi: 10.1016/s0149-7634(03)00013-7.
41. mooshagian E. Anatomy of the corpus callosum reveals its function. j Neu-
rosci. 2008;28(7):1535-6. doi: 10.1523/jNEUROSCI.5426-07.2008.
42. govindan Rm, Behen mE, Helder E, makki mI, Chugani HT. Altered water
diffusivity in cortical association tracts in children with early deprivation iden-
65
Nörobilim Perspektifinden Çocuk İstismar ve İhmali
tified with Tract-Based Spatial Statistics (TBSS). Cereb Cortex. 2010;20(3):
561-9. doi: 10.1093/cercor/bhp122.
43. miskovic v, Schmidt lA. Cross-regional cortical synchronization during af-
fective image viewing. Brain Res. 2010;1362:102-11. doi: 10.1016/j.brain-
res.2010.09.102.
44. Hart H, Rubia K. Neuroimaging of child abuse: A critical review. Front Hum
Neurosci. 2012; 6:1-24.
45. Cisler jm. Childhood Trauma and Functional Connectivity between Amyg-
dala and medial Prefrontal Cortex: A Dynamic Functional Connectivity and
large-Scale Network Perspective. Front Syst Neurosci. 2017;11:29. doi:
10.3389/fnsys.2017.00029.
46. Christakou A, Brammer m, giampietro v, Rubia K. Right ventromedial and
dorsolateral prefrontal cortices mediate adaptive decisions under ambiguity
by integrating choice utility and outcome evaluation. j Neurosci. 2009;29
(35):11020-8. doi: 10.1523/jNEUROSCI.1279-09.2009.
47. Fisher PA, Stoolmiller m, gunnar mR, Burraston BO. Effects of a therapeu-
tic intervention for foster preschoolers on diurnal cortisol activity. Psy-
choneuroendocrinology. 2007;32(8-10):892-905. doi:
10.1016/j.psyneuen.2007.06.008.
48. Cicchetti D, Rogosch FA, Toth Sl, Sturge-Apple ml. Normalizing the devel-
opment of cortisol regulation in maltreated infants through preventive inter-
ventions. Dev Psychopathol. 2011;23(3):789-800. doi:
10.1017/S0954579411000307.
49. garnett m, Bernard K, Hoye j, Zajac l, Dozier m. Parental sensitivity medi-
ates the sustained effect of Attachment and Biobehavioral Catch-up on cor-
tisol in middle childhood: A randomized clinical trial.
Psychoneuroendocrinology. 2020;121:104809. doi: 10.1016/j.psyneuen.2020.
104809.
 Toplumsal Cinsiyet Temelli Kimlik İnşası:
Ruh-Beden-Zihin Bütünlüğü
Gender-Based Identity Construction:
Spirit-Body-Mind Integrity

Hilal nur ÇalIk ŞenTÜRka, ÖZET Biyolojik cinsiyet (sex), çoğunlukla üreme işlevleriyle bağlantılı olarak, kadın ve erkek arasın-
daki biyolojik farklılıklara atıfta bulunur. Bunun aksine toplumsal cinsiyet (gender), erkeklik ve kadın-
Birsen ŞenTÜRk pilana,
lığı doğuran, kadın ve erkek arasında sosyal olarak inşa edilmiş farklılıkları vurgular. Toplumsal cinsiyet
Tezan BilDika rolleri ve normları; bir toplumun, belirli bir cinsiyetten bir kişinin nasıl davranması, veya kendini ifade
etmesi gerektiğine ilişkin kültürel beklentileri ve algılarıdır. Bir kişinin toplumsal cinsiyet kimliği ken-
a
ege Üniversitesi Tıp Fakültesi, disini tanımlar, yaşam boyu değişebilir ve biyolojik cinsiyetine dair kültürel beklentilere uyumlu ya da
Çocuk ve ergen Ruh sağlığı ve uyumsuz olabilir. Bu bölümün amacı biyolojik ve toplumsal cinsiyetin ne olduğunu kavramak ve arka-
Hastalıkları aD, sından bu kavramlarla ilişkili tartışmalara bir bakış atmaktır. Bu nedenle öncelikle biyolojik ve toplum-
izmir, Türkiye sal cinsiyetin tanımları ve farklılıkları açıklanmış, daha sonra biyolojik cinsiyetin oluşumu ile ilişkili
anatomik yapıların gelişimi ve çocuklarda cinsiyet rollerinin içselleştirilme süreçleri anlatılmış ve son ola-
yazışma adresi/Correspondence: rak da cinsiyet kimliğine ilişkin felsefi görüşler tartışılmıştır.
Hilal nur ÇalIk ŞenTÜRk
ege Üniversitesi Tıp Fakültesi, Anahtar Kelimeler: Cinsiyet rolleri; cinsiyet kimliği; felsefe
Çocuk ve ergen Ruh sağlığı ve
Hastalıkları aD,
izmir, Türkiye ABSTRACT Biological sex refers to biological differences between men and women, often related to re-
hilalcalik96@gmail.com productive functions. In contrast, gender emphasizes the socially constructed differences between men
and women that give rise to masculinity and femininity. Gender roles and norms; A society's cultural ex-
pectations and perceptions about how a person of a particular gender should behave or express them-
selves. A person's gender identity is self-defining, may change throughout life, and may or may not align
with cultural expectations of one's biological sex. The aim of this section is to understand what biologi-
cal and gender are and then to take a look at the discussions related to these concepts. For this reason,
firstly, the definitions and differences of biological and gender gender are explained, then the development
of anatomical structures related to the formation of biological gender and the internalization processes of
gender roles in children are explained, and finally, philosophical views on gender identity are discussed.

Keywords: Gender roles; gender identity; philosophy

Biyolojik ve Toplumsal CinsiyeT, CinsiyeT RolleRi ve

CinsiyeT kimliği

KAYNAK GÖSTERMEK İÇİN:
Çalık Şentürk Hn, Şentürk pilan B, Bildik T.
Toplumsal cinsiyet temelli kimlik inşası: Ruh-
beden-zihin bütünlüğü. karabekiroğlu k, edi-
tör. Çocuk psikiyatrisinde nörobilim ve
Felsefe. 1. Baskı. ankara: Türkiye klinikleri;
2024. p.66-71.
B
iyolojik cinsiyet (sex), çoğunlukla üreme işlevleriyle bağlantılı olarak, kadın ve
erkek arasındaki biyolojik farklılıklara atıfta bulunur.1 Bunun aksine toplumsal
cinsiyet (gender), erkeklik ve kadınlığı doğuran, kadın ve erkek arasında sosyal
olarak inşa edilmiş farklılıkları vurgular.2
Toplumsal cinsiyet rolleri ve normları; bir toplumun, belirli bir cinsiyetten bir ki-
şinin nasıl davranması, veya kendini ifade etmesi gerektiğine ilişkin kültürel beklenti-
leri ve algılarıdır. Cinsiyete dayalı ilişkiler, bireysel ve toplumsal cinsiyet kavramlarının
şekillendirdiği kişilerarası etkileşimler ve grup dinamikleridir. Bu ilişkiler kişiler arası
ilişkilere, sosyal yapılara ve politik, ekonomik ve kültürel kurumlar gibi daha büyük güç
sistemleri ile ilişki içerisindedirler.3

66
Hilal Nur Çalık Şentürk ve ark.
Bir kişinin toplumsal cinsiyet kimliği kendisini ta-
nımlar, yaşam boyu değişebilir ve biyolojik cinsiyetine dair
kültürel beklentilere uyumlu ya da uyumsuz olabilir.4
Toplumsal cinsiyet kavramı ilk olarak interseks ola-
rak adlandırılan yenidoğanlar üzerinde çalışan hekimler ta-
rafından tanımlanmıştır. Belirsiz cinsiyet ile doğan
bebeklere cinsiyet atama protokolleri ile uğraşan bu he-
kimler cinsiyet rolü kavramını da ilk kez ortaya atan kişi-
ler olmuşlardır.5 20. yüzyılın ilk yarısında interseks
konusunda en önemli uzman olan John Money’e göre top-
lumun erkek ve kadın cinsiyete atfettiği davranış kalıpları-
nın biyolojik bir temeli yoktu.6 ‘Cinsiyet Kimliği Araştırma
Kliniği’ kurucusu Robert Stoller 1955 yılında biyolojik
cinsiyet ile cinsel kimliği ayırmış daha sonra bu ayrım cin-
siyet ve toplumsal cinsiyet olarak kavramsallaştırılmıştır.7
Toplumsal cinsiyet terimi kadın ve erkek arasındaki
farkın yalnızca biyoloji ile açıklanamayacağı; toplumsal ve
kültürel değerlerin cinsiyet rolleri üzerinde etkisi olduğunu
açıklamak için 1970’lü yıllarda feminist kuramcılar tara-
fından sıkça kullanılmıştır. Bu terimin yaygınlaşması kadın
ve erkek rollerinin değişmez, doğal ve doğuştan gelen bir
yapısı olduğuna dair inançlara karşı çıkılmasını kolaylaş-
tırmıştır.8 Nitekim feminist yazar Simone de Beauvoir bi-
yolojik cinsiyetin değiştirilemez bir yazgı olmadığını
‘Kadın doğulmaz: Kadın olunur.’ diyerek ifade etmiştir.9
Toplumsal cinsiyet kimliği; bir kişinin kız/kadın,
oğlan/erkek olduğu, bu iki cinsiyetin farklı oranlarda bir
karışımı olduğu; veyahut başka bir şey olduğu ya da hiçbir
cinsiyetinin olmadığı yönündeki içsel duygusudur. Top-
lumsal cinsiyet kimliği ifadesi, Bir kişinin kadınlık, erkek-
lik, androjenlik veya cinsiyetin diğer yönlerini genellikle
konuşma, tavırlar, yürüyüş veya giyim tarzı aracılığıyla
iletme yollarıdır.10
Cinsiyet rejimi ise, toplumsal cinsiyet ile ilişkili ola-
rak; cinsiyet rollerinin toplumsal ilişkiler içinde örüldü-
ğünü, bütün bu ilişkilerin temelinde de iktidar ilişkisinin
yattığını belirten kavramdır. Bu kavramı ortaya atan ku-
ramcılara göre cinsiyet rejimi terimi toplumsal yapıyı cin-
siyetçilik temelinde anlamlandırmayı sağlar.11
Biyolojik CinsiyeTin GeliŞimi
Cinsel gelişim iki farklı gelişimsel süreci içerir: cinsiyetin
belirlenmesi ve cinsiyet farklılaşması. Cinsiyet belirleme,
farklılaşmamış zigotu cinsel açıdan dimorfik bir bireye (er-
keğe veya kadına doğru) ilerlemeye yönlendiren gelişimsel
görevdir.12
Bir kişinin cinsiyetini belirleyen ilk katman kromo-
zomal cinsiyettir. İnsanlarda kromozomal cinsiyet, bir
67
Toplumsal Cinsiyet Temelli Kimlik İnşası: Ruh-Beden-Zihin Bütünlüğü
spermin oositteki X kromozomuna bir X veya Y kromo-
zomu eklemesi durumunda döllenme sırasında belirlenir.13
Cinsiyet farklılaşması genellikle embriyonun kromo-
zomal cinsiyetiyle tutarlı bir şekilde gelişir. Cinsiyet fark-
lılaşması birden fazla katmanı içerir: bu katmanlar
kromozomal, gonadal, hormonal, fenotipik ve psikolojik
farklılaşma olarak adlandırılabilir.
Genetik düzeyde, kromozomal cinsiyet, döllenmeden
sonra kromozomal tamamlayıcı tarafından belirlenir; bu-
rada XY, kromozomal bir erkeği ve XX, bir kromozomal
dişiyi belirtir. Döllenmeden sonraki yaklaşık altıncı haf-
taya kadar, kromozomal olarak erkek veya dişi embriyoda
hiçbir cinsel farklılık gözlemlenmez.14
Potansiyel olarak yumurtalık ve testisin her ikisini de
oluşturabilecek olan gonadlar ilk farklılaşanlardır ve gelişi-
min erken dönemlerinde morfolojik olarak ayırt edilemez-
ler. Embriyonal gelişimin yaklaşık 8. haftasında testisler,
12. haftasında ise yumurtalıklar oluşur. Eğer bu süreç de
olağan akışında ilerlerse fetüs gonadal cinsiyetini kazanmış
olur; artık bir çift yumurtalık ya da testise sahiptir.15
Yumurtalıklara veya testislere gonadal farklılaşma,
cinsiyet gelişiminin önemli bir parçasıdır; çünkü işleyen
bir gonad ve ürettikleri hormonlar, bireyin iç cinsel orga-
nının, dış cinsel organının ve ikincil cinsiyet özelliklerinin
gelişimini ve farklılaşmasını etkiler. Hormonal üretimin
başlaması ile fetal hormonal cinsiyet; ve en sonunda geni-
tal cinsiyet kazanılır.14
Cinsiyet gelişiminden de görülebileceği gibi bir bebek
doğduğunda birçok farklı cinsiyet katmanına sahiptir. Çoğu
araştırmacıya göre bu farklı cinsiyet katmanları ergenlikte
yaşanacak hormonal ve anatomik değişiklikleri de etkile-
yecek ve en sonunda kişinin kendisini erkk ya da kadın his-
setmesini sağlayacaktır. Tüm bu kimlikler ve cinsiyet
katmanları kaynaşır ve bütünleştirilir; sonuçta olgun bir ye-
tişkin cinsiyet kimliği oluşturulur.16 Ancak bu katmanlar
bazen birbiri ile uyumlu değillerdir.17
ÇoCuklaRDa CinsiyeT kimliğinin GeliŞimi
Cinsiyet kimliğinin gelişimi ile ilgili ortaya atılan ilk fikir-
lerin farklı iki uçta olduğu söylenebilir. Bunlardan ilki be-
beğin cinsiyet kimliğinin toplum etkisi ile geliştiğini
savunurken diğeri cinsiyet kimliğinin tamamen biyolojik
olarak belirlendiğini ve doğumda zaten var olduğunu; be-
beğin büyüdükçe kendinde var olan cinsel kimlik pratikle-
rini sergilediğini belirtir.16,18 Şu anki bilgi birikimimiz bu
iki uçtaki fikirlerin bir noktaya kadar doğruluk payı oldu-
ğunu ancak her iki açıklamanın da bu kadar karmaşık bir
fenomen için son derece yetersiz kaldığını kanıtlamıştır.
Hilal Nur Çalık Şentürk ve ark.
Cinsiyet kimliğinin gelişimini anlamak için bebekle-
rin cinsiyetlere dair tepkilerini ve erişkinlerin bebeklerin
dış genital organları ile ilgili algılarını incelemek faydalı
olabilir. Bebek doğduktan sonra yetişkinler bebeğin dış ge-
nital organlarına bakarak bir cinsiyet tayini yaparlar. Bu
tepki aslında toplumsal cinsiyet ile topluma katılma süre-
cinin başlangıcı olarak görülür.19 Bazı çalışmalar annele-
rin kız çocukları ile daha çok konuştukları yüz yüze
baktıkları, erkek çocuklarıyla daha çok fiziksel temas
içinde olduklarını göstermiştir.20 Çalışmaların çoğu Batı
kültürlerinde yapılsa ve kültürel farklılıkların göz onunda
bulundurulması gerekli olsa da, bu sonuçlar bize anneler
ve bakım verenler başta olmak üzere bebeğin doğum anın-
dan itibaren dış genital cinsiyetinin çağrıştırdığı cinsiyet
kimliğine uygun olarak dış dünya ile iletişime geçtiğine
dair bir kanıt olarak sunulabilir.
Bebeklerin doğumdan sonraki 3-4. aylarda erkek ve
kadın seslerini ve yüzlerini ayırdığına ilişkin çalışmalar
mevcuttur.21 Daha da ilginç olanı bebeklerin cinsiyet rol-
lerine ilişkin algılarının da ilk yaştan önce gelişmesidir. Ör-
neğin 10 aylık bebekler erkekler ile erkeklere atfedilen
gereçleri (çekiç gibi), kadınlar ile ise kadınlara atfedilen
gereçleri (tava gibi) eşleştirebilirler.22
Çocuklar 3 yaş civarında kendi cinsiyet kimliklerini
geliştirmişlerdir. Artık kendilerini kız ya da oğlan olarak ta-
nımlamaktadırlar.23 Yine bu tanımlamanın ardından kendi-
lerine uygun görülen cinsiyet rollerini de bu yaş içinde
öğrenmeye ve taklit etmeye başlarlar.24 Bu dönemde çocu-
ğun dış dünya ile iletişimini arttırması, cinsiyet rolleri ile il-
gili kalıp yargıların gelişmesi için aracılık ediyor olabilir.
Nitekim 2019 yılında ülkemizde yapılan bir tez çalışmasında
resimli çocuk kitaplarında alenen cinsiyetçi temalar ve söy-
lemler olmamasına rağmen kadın karakterlerin daha çok güç
gerektirmeyen işlerde çalıştıkları ve ev içi sorumluluğun da
çoğunlukla kadın karakterlerin üstlendiği görülmüştür.25
Literatürdeki bilgilere göre 3 yaşındaki bir çocuk cin-
siyet rollerini temel olarak kavramış olmalıdır ancak burada
çocukların cinsiyet kimliği ve cinsiyete dair rolleri yetiş-
kinler gibi algıladığı hatasına düşülmemelidir. Çocuklar bu
yaşlarda cinsiyetlerin varlığının farkında olmakla birlikte,
cinsiyetlerin sabitliğinin farkında değillerdir; yaklaşık 5
yaşa dek cinsiyetlerin değişebileceğini düşünürler.26
FelseFeDe Toplumsal CinsiyeT,
BeDen ve ZiHin
Her ne kadar çocukların cinsiyet kimliklerini öğrendikleri
ve içselleştirdikleri yaşları bilsek de felsefi olarak sorula-
cak esas soru şudur: Toplumsal cinsiyet kavramı kişilerin
68
Toplumsal Cinsiyet Temelli Kimlik İnşası: Ruh-Beden-Zihin Bütünlüğü
özsel (kendinden olan, varoluşsal) nitelikleri midir yoksa
kişiler bu kavramı inşa mı ederler? Eğer inşa edilmiş bir
kavram ise başka türlü inşa edilebilir miydi? Kişilerin top-
lumsal cinsiyetlerinin inşası katı bir toplumsal/biyolojik
determinizm (belirlenimcilik) tarafından mı kontrol edilir?
Cinsiyet/toplumsal cinsiyet kavramı tözel bir nitelik gös-
terip göstermemesi açısından felsefede ontolojik bir prob-
lem olarak ele alınır; yani esasen varlık felsefesinin bir
problemidir.
Felsefe ve bilim tarihinde kadın ve erkeklerin tanım-
lanması ve kategorizasyonuna bakmak toplumsal cinsiyet
kavramını anlamak için kilit noktadır. Kadınlar yazılı tari-
hin çoğu noktasında eksiklik ve yoksunluk üzerinden ta-
nımlanmışlardır. Örneğin Aristoteles tarafından ve ‘belirli
niteliklerden yoksun kişi’ şeklinde bahsedilen kadınlar,
ondan yaklaşık 2000 sene sonra Freud tarafından genel-
likle göz ardı edilmiş ve psikolojik zeminde de yokluk üze-
rinden (bu defa penisin yokluğu) tanımlanmışlardır.26
Fausto-Sterling gibi feminist bilim insanlarına göre bu yok-
luk ve edilgenlik tanımı bilimsel paradigmayı o denli etki-
lemiştir ki erkek cinsiyetin oluşumunu sağlayan Sry
(Sex-determining Region Y gene) geni bulunduktan sonra,
dişi cinsiyet gelişimi neredeyse hiç araştırılmamıştır.27
Çünkü basitçe Sry geni yokluğunda dişi cinsiyetin geliş-
tiği varsayılmıştır. Ancak son yıllarda yapılan çalışmalarda
açığa çıkmıştır ki Sry geninin yokluğunda testisler oluş-
maz fakat dişi yönde gelişmeye başlayan fetüsün yumur-
talıkları da oluşmaz.28 Yumurtalık gelişiminde kilit rol
oynayan Rspo1 geni ise Sry geninden yıllar sonra keşfe-
dilmiş ve aynı Sry geni yokluğunda gonadların dişil geli-
şim göstermesi gibi Rspo1 geninin yokluğunda da XX
kromozomlu fare ve insanların erkek gelişimi gösterdiği
saptanmıştır.29
Judith Butler meşhur kitabı ‘Cinsiyet Belası’nda top-
lumsal cinsiyetin toplum tarafından verili bir özellik ol-
ması ve kişilerin bunu aşması gerekliliği dışında; tarihsel
bağlamda erkek ve kadın kavramlarının her zaman tutarlı
ve kesin bir şekilde kurulmadığını, bu kategorilerin ev-
rensel olmadığını belirtmiştir. Sonuç olarak kadınlık ve
erkeklik kimlikleri süregeldiği siyasi ve kültürel bağlamın
dışında değerlendirilemez.30 Butler toplumsal cinsiyet
kimliğini eleştirirken toplumsal cinsiyet rollerinin farklı
anatomilerle doğan bedenlere aktarıldığını bu nedenle bu
kuramda bedenlerin yalnızca edilgin birer alıcı olduğunu
ve en nihayetinde toplumsal cinsiyet kavramının da de-
ğiştirilemeyecek bir kader olduğunu söyler.
Simone de Beauvoir ‘İkinci Cins’ adlı kitabında öz-
nenin toplumsal cinsiyeti üstlenen ve bu açıdan başka bir
toplumsal cinsiyeti üstlenmesi de mümkün olan bir fail ol-
Hilal Nur Çalık Şentürk ve ark.
duğunu söyler. Ona göre dilin gelişimi öncesinde tanımla-
nan bir cinsiyet olamaz ve insanlar bedenlerden bahseder-
ken zaten çoktan yorumlanmış bir nesneye atıfta bulunur.
Yani cinsiyet aslında her zaman toplumsal cinsiyettir. Ona
göre cinsiyeti dayatan herhangi bir biyolojik oluşum yok-
tur.9
Toplumsal cinsiyet tartışmalarında beden-zihin, de-
terminizm-özgür irade karşıtlıkları gibi felsefenin başın-
dan beri uğraştığı sorunların ve kutuplaşmaların hakim
olduğu göze çarpar. Bu ikili düşünce sistemi en nihaye-
tinde kadın ve erkek bedenlerinin algılanışında da kendini
gösterir.
Kadın ve erkek bedenlerinin felsefi düşünce içerisin-
deki yerini tartışacak olursak bedenin, Batı dünyasının dua-
list (iki kutuplu) düşünce temelli bakış açısında feminist
kuramın olgunlaşmasına dek ötekileştirilen bir şey oldu-
ğunu görürüz.31 Beden felsefenin en başından itibaren ruh
(akıl, zihin, nefs) ile karşıtlığı ile konumlandırılmıştır.32
Ancak beden ve zihnin temel ayrımı Kartezyen felsefenin
Batı felsefesini domine etmesinden sonra yaşanmıştır. Des-
cartes’in dualist felsefesinin doğal bir sonucu olarak beden
ihmal edilmiş; kadınlık, duygusallık, doğa ve mantıksızlık
ile ilişkilendirilmiştir. Buna karşın zihin erkeklik ve ras-
yonel düşünce ile özdeşleştirilmiştir.33,34 Kadın Batı felse-
fesi tarihinde ‘eksik erkek’ ya da ‘erkeğin karşıtı, bedenli
olan, ruhen eksik’ tanımlamaları ile tanınır. Kadın, arzu ve
bedensellik ile özdeşleştirilirken Tanrı’dan uzakta konum-
lanır ve Hristiyanlık tarihinde de ilk günahı işleyen dola-
yısıyla cezalandırılması gereken ve yaptıkları dolayısıyla
erkeklere de acı çektiren kişi olarak damgalanır.35
Kadın ve erkeğin iki zıt kutupta algılanması ve beden-
ruh ayrımının da bu ikililiğe dahil edilmesinin kökleri derin
bir geçmişe dayanır. Kimi antropologlar bu ayrımı mede-
niyetin doğuşuna, kimi tarihçiler ise daha da eskiye; tarı-
mın bulunuşu ve mülk edinmenin başlamasına dek geri
götürürler.36 Modern felsefeciler de cinsiyet sorununu ço-
ğunlukla tarihin akışından ayrı ele almazlar. Bu felsefeci-
lerin yazılarını takip edecek olursak; Beauvoir’e göre dişi
bedeni işaretlenmiştir ancak erkek bedenden bağımsızdır.
Eril toplumsal cinsiyet evrensel kişi ile çakışır. Böylece ka-
dınlar bedenleri ile cinsiyetleri üzerinden tanınır ancak er-
kekler aşkın bir evrensel kişiliğin taşıyıcısı olarak
yüceltilir.9
İrigaray ise Beauvoir’den farklı bir bakış ortaya
koyar. Ona göre Platon’dan itibaren felsefe ve bilimin dili
kadını yok sayar. Ona göre Batı felsefesi tamamen falla-
gosentrik bir dil inşa etmiştir ve bu dil için tek özne eril
olandır. Yani kadın cinsiyet yoktur, ifade edilemez; Öteki
kılığındaki eril cinsiyettir. Bu nedenle İrigaray güncel te-
69
Toplumsal Cinsiyet Temelli Kimlik İnşası: Ruh-Beden-Zihin Bütünlüğü
rimler ile kadın cinsiyet kimliğinin tanımlanamayacağını,
var olan eril söyleme tümden bir dekonstrüksiyon (yapısö-
küm) uygulanması gerektiğini ifade eder.36
Gatens’e göre biyolojik ve toplumsal cinsiyeti ayır-
mak hali hazırda var olan dualist ayrımı ortadan kaldırmak
yerine onu güçlendirmektedir. Çünkü biyolojik cinsiyet
beden ile; toplumsal cinsiyet zihin ile eşleştirilmiştir.37 Co-
lette Guillaumin ise ‘toplumsal cinsiyetin kullanıma gir-
mesi ile biyolojik cinsiyetin gerçekliği onanmıştır’ der.
Yani toplumsal cinsiyet doğal olan dışına atılmış; kültürün
bir ögesi haline gelmiş bu da kaçınılmaz şekilde biyolojik
cinsiyetin doğal ve yadsınamaz bir gerçek olarak kabulünü
getirmiştir.38 Wittig’e göre toplumsal cinsiyeti asıl yaratan
şey toplumsal baskıdır. Cinsiyete dayatılan iki kutuplu sis-
temin asıl amacı zorunlu heteroseksüelliğin ve üremenin
devamıdır. Wittig toplumsal cinsiyet kavramını politik he-
gamonik bir açıdan inceler ve bu ikili sistemi kıracak
üçüncü bir cins olan lezbiyenliği örnek gösterir.39 Bu eleş-
tirilere yanıt olarak toplumsal cinsiyet kavramı genişlemiş
ve bir bakıma zaten bildiğimiz iki cinsiyetin olduğu fikrini
geçici olarak askıya almıştır.5
Toplumsal cinsiyetin ne olduğu ve nasıl ortaya çık-
tığı konusu karmaşık görünse de cinsiyet kimliği kavramı
bundan daha da karmaşıktır. Çünkü burada hem cinsiyeti
hem de kimliği ontolojik olarak tanımlamanın zorluğu ilk
bakışta göze çarpmaktadır.
Kimlik kavramı felsefi olarak insanın kendi içinde tu-
tarlı, değişmez bir töz olduğu inancına dayanır. Kimliğin
var olduğunu kabul ettiğimiz takdirde cinsiyetin bu kimli-
ğin temel bileşenlerinden biri olduğunu fark ederiz. Ancak
bir kimlik var mıdır? Kimlik ile cinsiyet keşfedilen bir şey
midir yoksa inşa edilen yapay bir süreklilik algısından mı
ibarettir?
Butler cinsiyet kimliğinin, kimlikten sonra gelmedi-
ğini; bir kişinin kimlik kazanması veya tanımlanabilmesi
için toplum tarafından ‘idrak edilebilir’ bir toplumsal cin-
siyet, cinsel pratik ve cinsel arzuya sahip olması gerektiğini
belirtir.30
Cinsiyet bir töz, kişilerden ve edimlerden bağımsız
bir varlık olarak görülebilir ancak çoğu felsefeci bunun bir
yanılsama olduğunu düşünmüştür. Foucault’ya göre dilden
bağımsız bir cinsiyet tözünden bahsedilemez. Kullandığı-
mız dilin yapısı zorunlu bir ikili cinsiyet ilişkisi yaratır ve
yarattığı bu iki cinse gerçekte olmayan bir tutarlılık atfe-
der.40
Cinsiyetin ontolojik olarak nerede durduğu tartışma-
larının yanında birey, kendilik algısı ve ben olma hali de
felsefi tartışmalarda kendine yer bulur. Töz metafiziği eleş-
Hilal Nur Çalık Şentürk ve ark.
tirisi yapan Michel Haar tözel kimliğin bir yanılsama ol-
duğunu; Descartes’in düşünmenin öznesinin ‘ben’ oldu-
ğuna ilişkin yargısını yalnızca gramere bağlı bir batıl inanç
olduğunu savunur. Ona göre özne, kendilik, birey ontolo-
jik olarak tanımlanamazlar.41
Haar’ın bu savını cinsiyet kimliğine uygulayan But-
ler; hem erkeklerin hem de kadınların erkek ya da kadın
hissetmelerini ya da heteroseksüel olduklarını beyan et-
melerini bir yanılsama olarak değerlendirir. Kişi karşıt cins
ie arasında var olduğunu düşündüğü farkları ve kendi cinsi
ile arasındaki birliği şeyleştirir.30 İrigaray ise bunu ‘o eski
simetri düşü’nü rasyonalize etmek olarak özetler.36
Foucault cinsiyet kimliği tartışmalarına anatomik ola-
rak hermafrodit olan Herculine üzerinden katkıda bulunur.
Ona göre Herculine bir kimlik değildir, ‘kimliğin cinsel
imkansızlığı’dır.42 Bu tanımlanamaz kimlik söylemi bizi
en başta Judith Butler’ın kişilerin ancak ve ancak idrak edi-
lebilir cinsiyet kimliklerine büründüklerinde bir kişi ola-
rak tanınacakları savına geri götürür.
Felsefecilerin cinsiyet kimliği konusunda ulaştıkları
sonuç ilginç ve kafa karıştırıcıdır. Nietzsche’nin yapma,
eyleme koyma edimleri arkasında herhangi bir varlık ol-
madığını, meselenin yalnızca yapılandan ibaret olduğunu
kaynaklaR
1. Ritzer G. The Blackwell encyclopedia of sociology. vol 1479. ma: Blackwell
malden; 2007.
2. scott j, marshall G. a Dictionary of sociology. usa: oxford university press;
2009.
3. krieger n. Genders, sexes, and health: what are the connections-and why
does it matter? International journal of epidemiology. 2003;32(4):652-7.
4. Bates n, Chin m, Becker T. measuring sex, Gender Identity, and sexual ori-
entation. national academies press; 2022.
5. Dorlin e. Cinsiyet, Toplumsal Cinsiyet ve Cinsellikler, Feminist Teoriye Giriş.
1. Baskı. Fol yayınları; 2023.
6. Bullough vl. The contributions of john money: a personal view. j sex Res.
2003;40(3):230-6.
7. stoller Rj. sex and Gender: The Development of masculinity and Feminin-
ity. 1st ed. Routledge; 2020.
8. short se, yang yC, jenkins Tm. sex, Gender, Genetics, and Health. am j
public Health. 2013;103(suppl 1):s93-s101.
9. Beauvoir de s. ikinci Cinsiyet. 1. Baskı. koç Üniversitesi yayınları; 2019.
10. streed CG. Health Communication and sexual orientation, Gender Identity,
and expression. med Clin north am. 2022;106(4):589-600.
11. Bora a, Üstün i. sıcak aile ortamı: Demokratikleşme sürecinde kadın ve
erkekler. Tesev yayInlaRI; 2005.
12. she Zy, yang WX. molecular mechanisms involved in mammalian primary
sex determination. j mol endocrinol. 2014;53(1):R21-37.
70
Toplumsal Cinsiyet Temelli Kimlik İnşası: Ruh-Beden-Zihin Bütünlüğü
iddia eden töz metafiziğini kabul ettiğimizde toplumsal
cinsiyet kimliğinin yalnızca sergilenen bir oyun olduğunu,
bir dışavurum, performatif bir eylem olduğunu da kabul
etmek durumunda kalırız.43
sonuÇ
Geçtiğimiz yüzyılda kadın ve erkeğe ait cinsiyet özellikle-
rinin ve gelişim basamaklarının biyolojik olarak tanımlan-
ması cinsiyet sorununu çözmek bir yana; bilimin de eril ve
heteroseksüel söylemin bir ürünü olduğunu iddia eden fe-
minist felsefeciler de düşünülürse bu sorunu daha da şid-
detlendirmiştir. Toplumsal cinsiyet kavramı felsefi
literatüre girdiğinden beri özgürleştirici bir söylem mi
yoksa hali hazırda var olan kadın-erkek dualizmini koruyan
yeni bir terim mi olduğu tartışmaları da sürmektedir. Fel-
sefeciler ayrıca dil ile inşa edilen cinsiyet kimliğinin ger-
çekliği konusunda dahi fikir birliğine sahip değillerdir. Bu
nedenle modern biyolojik açıklamaların çok daha geniş
perspektiften ‘cinsiyetin esas olarak ne olduğunu’, ‘cinsel
yönelim ve arzunun doğasını’, ve ‘kadın-erkek ayrımının
ne kadar ve hangi açılardan biyolojiye dayandığını’ aydın-
latması önümüzdeki yıllarda bu tartışma için felsefecilere
daha sağlam bir zemin hazırlayabilir.
13. p a a, arbor TC, krishan k. embryology, sexual Development. [updated 2023
aug 28]. In: statpearls [Internet]. Treasure Island (Fl): statpearls publishing;
2024 jan-.
14. makiyan Z. studies of gonadal sex differentiation. organogenesis.
2016;12(1):42-51.
15. Biason-lauber a. The Battle of the sexes: Human sex Development and Its
Disorders. Results probl Cell Differ. 2016;58:337-82.
16. money j, ehrhardt aa. man & Woman: Boy & Girl. johns Hopkins university
press; 1972. https://books.google.com.tr/books?id=Tlmj9jlBQskC
17. Gilbert sF. Developmental Biology. spektrum akademischer verlag; 1988.
https://books.google.com.tr/books?id=jjpwaaaamaaj
18. Diamond m. a Critical evaluation of The ontogeny of Human sexual Be-
havior. Q Rev Biol. 1965;40:147-75.
19. Fausto-sterling a. Gender/sex, sexual orientation, and Identity are in the
Body: How Did They Get There? The journal of sex Research. 2019;56(4-
5):529-55.
20. Fausto-sterling a, Coll CG, lamarre m. sexing the baby: part 2--applying
dynamic systems theory to the emergences of sex-related differences in in-
fants and toddlers. soc sci med. 2012;74(11):1693-702.
21. Quinn pC, yahr j, kuhn a, slater am, pascalils o. Representation of the gen-
der of human faces by infants: a preference for female. perception.
2002;31(9):1109-21.
22. levy GD, Haaf Ra. Detection of gender-related categories by 10-month-old
infants. Infant Behavior & Development. 1994;17(4):457-9.
Hilal Nur Çalık Şentürk ve ark.
23. martin Cl, Ruble Dn, szkrybalo j. Cognitive theories of early gender devel-
opment. psychological Bulletin. 2002;128(6):903-33.
24. poulin-Dubois D, serbin la, Derbyshire a. Toddlers’ intermodal and verbal
knowledge about gender. merrill-palmer Quarterly. 1998;44(3):338-54.
25. salman erden yT. Resimli Çocuk kitaplarındaki Toplumsal Cinsiyet olgusu-
nun incelenmesi [yüksek lisans Tezi]. aydın: aydın adnan menderes Üni-
versitesi; 2019.
26. Fausto-sterling a. sexing the Body: Gender politics and the
Construction of sexuality. Basic Books. 2000.
https://books.google.com.tr/books?id=c3lhyfZzIXkC
27. Fausto-sterling a. Toplumsal Dünyada Biyoloji, Cinsiyet Bilmecesi ve Bilimi.
1. Baskı. Fol yayınları; 2023.
28. Harley vR, Clarkson mj, argentaro a. The molecular action and regulation of
the testis-determining factors, sRy (sex-determining region on the y chro-
mosome) and soX9 [sRy-related high-mobility group (HmG) box 9]. endocr
Rev. 2003;24(4):466-87.
29. parma p, Radi o, vidal v, et al. R-spondin1 is essential in sex determination,
skin differentiation and malignancy. nat Genet. 2006;38(11):1304-9.
30. Butler j. Gender Trouble: Feminism and the subversion of Identity. Taylor &
Francis; 2011. https://books.google.com.tr/books?id=gTbbCgaaQBaj
31. okur m. Beden Cinsiyet ve mekân. mukatcad. 2023;7(7):22-43.
32. Özcangiller iB. Ruhun Felsefesi. 1. Baskı. ketebe yayınları; 2018.
33. karabekiroğlu k. eril olmak-Dişil olmak. Turkiye klinikleri j Child psychiatry-
special Topics. 2023;9(1):8-13.
71
Toplumsal Cinsiyet Temelli Kimlik İnşası: Ruh-Beden-Zihin Bütünlüğü
34. journals s. Feminist epistemology, the mind-Body Dualism; &quot;The Way
Forward&quot; scholarly journals International. published online january 1,
2021. accessed november 21, 2023.
https://www.academia.edu/49218414/Feminist_epistemology_the_mind_Bod
y_Dualism_The_Way_Forward_
35. Topcan Ö. yahudilik ve Hıristiyanlık Din Geleneklerinde Toplumsal Cinsiyet
[yüksek lisans Tezi]. ankara: ankara Üniversitesi; 2010.
36. Delice D. luce Irıgaray’ın Teorisinde Cinsel Fark kavramı ve Dönüştürücü
eylem olarak mimesis. FlsF Felsefe ve sosyal Bilimler Dergisi.
2022;(33):131-56.
37. Gatens m. imgesel Bedenler: etik, Güç ve Bedensellik. otonom yayıncılık;
2018.
38. Guillaumin C. Racism, sexism, power, and Ideology. Routledge; 1995.
https://books.google.com.tr/books?id=RhX5TuyoI0yC
39. Wittig m. The straight mind and other essays. Harvester Wheatsheaf; 1992.
https://books.google.com.tr/books?id=vjlaaaaamaaj
40. Foucault m. The History of sexuality: an Introduction. knopf Doubleday pub-
lishing Group; 2012. https://books.google.com.tr/books?id=Dwkyo9kveeeC
41. Haar m. nietzsche and metaphysical language. man and World.
1971;4(4):359-95.
42. Guilmette l. The violence of Curiosity: Butler’s Foucault, Foucault’s Hercu-
line, and the Will-to-know. philosopHIa. 2017;7(7):1-22.
43. ansell-pearson k, Diethe C, nietzsche F. nietzsche: “on the Genealogy of
morality” and other Writings student edition. Cambridge university press;
2006. https://books.google.com.tr/books?id=wmzu8j4D1syC
 Nörobilim Perspektifinden
Jacques Lacan’ı Anlamak
Understanding Jacques Lacan from
A Neuroscience Perspective

Fatih Hilmi ÇETİNa, ÖZET Jacques Lacan, 20.yy ikinci yarısında Freud’a dönüş tanımlamasıyla verdiği birçok seminerle
psikanalitik literatür benzersiz katkılar sağlamış düşünür ve psikiyatristtir. Bu katkıların başında gerçek-
Halit Necmi UÇARa
sembolik-hayali üçlemesi, ayna evresi ve yabancılaşma Lacanyen kavramları gelmektedir. Nörogenez,
sinaptogenez, sinaptik budanma/olgunlaşma ve miyelinizasyon olmak üzere nörogelişimsel süreçlerle
a
Serbest Hekim, zamansal uyumlu olan Lacanyen tanımlamalar, ayna nöron aktivitesi ile elde edilen kazanımlarla da iliş-
Konya, Türkiye kili görünmektedir. Bu bölümde nörobilim ile Lacanyen kavramlar arasında köprü kurulması amaçlan-
mıştır.
Yazışma Adresi/Correspondence:
Fatih Hilmi ÇETİN Anahtar Kelimeler: Jacques Lacan; yabancılaşma; ayna evresi; ayna nöron
Serbest Hekim,
Konya, Türkiye
fatihhilmicetin@gmail.com ABSTRACT Jacques Lacan, a thinker and psychiatrist who made unique contributions to psychoana-
lytic literature in the latter half of the 20th century with his return to Freud, through numerous seminars.
Among these contributions, the triad of the real-symbolic-imaginary, the mirror stage, and alienation are
prominent Lacanian concepts. Lacanian descriptions, which are temporally aligned with neurodevelop-
mental processes such as neurogenesis, synaptogenesis, synaptic pruning/maturation, and myelination,
appear to be related to gains obtained through mirror neuron activity. This section aims to establish a
bridge between neuroscience and Lacanian concepts.

Keywords: Jacques Lacan; alienation; mirror stage; mirror neuron

KAYNAK GÖSTERMEK İÇİN:
Çetin FH, Uçar HN. Nörobilim perspektifinden
Jacques Lacan’ı anlamak. Karabekiroğlu K,
editör. Çocuk Psikiyatrisinde Nörobilim ve Fel-
sefe. 1. Baskı. Ankara: Türkiye Klinikleri;
2024. p.72-5.
J
acques Lacan (1901-1981), Freud’dan sonra psikanalitik kurama benzersiz katkı-
larıyla bilinen, 20.yy’a damga vurmuş psikiyatrist, filozof ve düşünürdür. Katolik
bir eğitimle yetişmiş, dönemin yapısalcı ve postyapısalcı felsefi akımlarının önde
gelen akademisyenlerine yakın olmuştur.1 Lacan’ın 1953 itibariyle başlayıp iki haftada
bir sıklıkla 27 yıl devam eden “Freud’a dönüş” olarak nitelediği seminerleri, yazmaktan
çok konuşmasıyla ünlü psikiyatristin ne denli iyi bir klinisyen ve öğretmen olduğunu
kanıtlamaktadır, eserleri bu seminerlerde anlatılanların ses kaydı ya da tutulan notların
derlenmesiyle telif edilmiştir.1,2 Dolaylı kaynaklar üzerinden erişimin ve ağdalı dilin La-
can’ı anlamayı kısmen zorlaştırdığı söylenebilir, Freud’a benzer şekilde kurama katkı-
larını yıllar içerisinden şekillendirmiş ve geliştirmiştir. Bu yazıda Lacan’ın özellikle
nörogelişimsel süreçlerle örtüşen kavramlarının tartışılması hedeflenmiştir. Bu bağlamda
“GSH (gerçek, sembolik, hayali) üçlemesi”, “ayna evresi” ve “yabancılaşma” Lacan-
yen terimleri sırayla ele alınacak, bu terimlerle nörobilim arasında köprü kurulmaya ça-
lışılacaktır.3
Filozofların ortaya koyduğu kavramları anlamaya çalışırken düşünürün hangi so-
runun peşinden gittiğini bilmek ve ortaya koyduğu kavramları bu çerçevede yorumlamak
okur için süreci kolaylaştırabilir. Ancak düşünürün tek bir soru sormadığı gerçeğini ha-

72
Fatih Hilmi Çetin ve ark.
tırlandığında bu yol da taşlıdır. Yine de Lacan’ı anlamaya
çalışan birçok akademisyen Lacan’ın ardına düştüğü temel
sorunun “Öznenin nasıl ortaya çıktığı” olduğu hususunda
hemfikirdir. Freud’a benzer şekilde Lacan’da psikanalizin
bilimsel kimliği kazanması için uğraş vermiştir, her bilim
dalının bir araştırma nesnesi olması gerektiğine dayanarak
bilinçdışının psikanaliz biliminin temel araştırma nesnesi
olduğunu belirtmiştir. Etkilendiği felsefi akımlar ve filo-
zofların izinde bilinçdışının dil gibi yapılandığını belirt-
miş, öznenin varoluş sürecindeki kavramları da dile göre
kavramsallaştırmıştır.4
LAcAN’ıN “GSH ÜÇLEmESİ”
Biri olmadığında diğer iki halkanın da ortadan kalktığı bir
birlikteliği ifade eden Borromean düğümüne atıfla gerçek-
lik, sembolik ve hayali üçlemesi öznenin varoluşsal yolcu-
luğunun dile göre kavramsallaştırılmasıdır. Gerçeklik dil
öncesi dönemde bebeğin 24. aya kadarki sembollerde uzak,
anne ile simbiyotik birlikteliği tanımlamaktadır. Dil geli-
şimin ortaya çıkışı ile sembolik alana giriş yapan çocuk
ötekilerle temas etmeye başlar. “Babanın adı” kavramı ile
sembolize edilen yasa toplumsal uyumun ve insan olma-
nın öncülüdür. Hayali alan ise “ayna evresi” ile başlayan,
benliğin kendisi ve ötekilerle ilgili imgesel tasarımlar oluş-
turmayı başladığı halkadır. GSH halkaları biri geliştiğinde
diğeri kaybolan bir yapılanma olmayıp, her bir alanın diğer
ikisine zemin sağladığı iç içe geçmişlik durumudur. Çeşitli
deneyimler bir alanı daha baskın hale getirebilir, benlik bir
düzlemde sıkışabilir.4 Lacan zamanın askıya alındığı ve
dilin kaybolduğu travma sonrasındaki benliği ve sembolik
alana sıkışıp gerçeklik ile hayali arasındaki ilişkinin kay-
bolduğu psikozu psikanalitik perspektiften açıklarken GSH
üçlemesinden yaralanmaktadır. Anne ruhsallığının tam an-
lamıyla içindeki öznenin yavaşça kopuşu- ama tam anla-
mıyla değil, Lacan “nesne a” kavramıyla ifade ettiği
ilişkinin sürekliliğini sağlayan bir kopuş - ve dil aracılı-
ğıyla ötekilerle temasa geçme sürecini özetleyen GSH sü-
reci nörogelişimsel açıdan zihin yapılanmasına benzer
görünmektedir.5
AYNA EvRESİ
Ayna evresi, hayali alanın gerçeklik ve sembolik düzlem-
lerine eklendiğinin, sistemin üçlü yapısının kazandığının
kanıtı olarak kavramsallaşmıştır. Çocuğun altı ila on sekiz
aylıkken deneyimlediği, aynada gördüğü kendisini ilk kez
tanıdığı ve yansımasının büyüsüne kapıldığı dönemi ifade
etmektedir. Öznenin benliğe dair imgesel tasarımlarının
başladığını göstermektedir, devamında ötekilere dair im-
gesel tasarımlar da belirginleşir, özne parçalanmış beden
73
Nörobilim Perspektifinden Jacques Lacan’ı Anlamak
algısı aksine bütünleşmiş kimliğin varlığını kazanmaya
başlamaktadır. Özne, sembolik düzleme de geçişinin ver-
diği katkıyla, “ayna” sembolünün temsil ettiği diğer bütün
ötekilerin davranışlarında (bakış, dokunuş, hareket, gü-
lümseme…vb)-başta annesi-kendisini görmeye başlar, öz-
nenin öteki ile özdeşim ve ötekinin yansıtması ile
teşekkülünün izahıdır. Burada Lacan’ın en önemli katkısı-
nın özneden ötekine değil de ötekinden özneye olan yan-
sıtmalarla benliğin şekillendiği vurgulaması olduğu
söylenebilir.3
YABANcıLAşmA
Lacan, insan yavrusunun özne olarak var olma sürecinde
iki kez yabancılaşma sürecinden geçtiğini belirtmiştir. Bi-
rincisi yukarıda ifade edilen ayna evresi ve sonrasındaki
süreçte benliğin ötekinden yansıtmalarla şekillenmesi sü-
recidir ki, öznenin kendinden ziyade başkasının gözünden
var olmasıdır. Bu yabancılaşma gerçeklik düzlemine ha-
yali düzlemin eklenmesi olarak düşünülebilir. Bu bölümün
konusu olan ikinci yabancılaşma süreci ise, dilin sisteme
eklenmesiyle gerçeklik düzlemine sembolik ve simgesel
dünyanın dahil oluşunu tanımlamaktadır. Bu süreçte özne
kendi sistemine yüklenilen dil üzerinden insanlar dünya-
sına adeta giriş yapmaktadır, yüklenilen programın tama-
men benliğe yabancı olması ve benliğin ötekiler aleminde
ancak bu programla var olabilmesi bağlamında bu süreç
öznenin kendine yabancılaşma olarak kavramsallaştırıl-
mıştır.3 Lacan’a göre yabancılaşma normal gelişim süre-
cinde kaçınılmaz sondur, insan varoluşu ancak ötekinin dil
üzerinden açtığı zaman ve mekânda mümkündür, çocuk ya
kendine yabancılaşıp tek varoluş biçimi olan dil üzerinden
bir özne olmayı tercih eder-Lacan, bunu “insan dilin içine
doğar” deyişiyle ifade etmiştir-, ya da yabancılaşmayı red-
dedip dilin hüküm sürdüğü insan dünyasında özne olarak
var olmaz. Buradaki yabancılaşma teriminin okurun zih-
ninde daha da anlam kazanması bakımından bilgisayar me-
taforu kullanışlıdır. Sisteme dahil olması gereken bir
bilgisayar diğer bilgisayarlarla iletişim kurabilmek için
nasıl ki onlar yazılımına sahip olmak zorunda ve o kadar
kendinden habersiz ise, insan yavrusu da bir özne olarak
var olabilmek için öteki-başta annesi-tarafından kendisine
yüklenilen dil programına sahip olmak zorundadır ve o
kadar kendi iç dünyasına yabancı olarak yaşama başla-
maktadır.
LAcANYEN KAvRAmLAR vE NöRoBİLİm
Beden ağırlığının sadece %2,5’i iken enerjinin yaklaşık
%20’sini tüketen yetişkin bir insan beyni ortalama 100 mil-
yara nörona ve yaklaşık olarak eşit sayıda glial hücreye,
Fatih Hilmi Çetin ve ark.
birkaç yüz trilyondan dört katrilyona kadar sinaps yapısına
ve ortalama 160.000 km akson uzunluğuna sahiptir. Tüm
bu karmaşık yapının teşekkülü ilk yirmi yıl boyunca sürse
de farklı nörogelişimsel aşamalar farklı evrelerde tamam-
lanmak üzere, %80-90 civarında gelişim hayatın ilk üç yı-
lında tamamlanmaktadır. Prenatal dönemde saatte 4 milyon
nöron ve dakikada 42 milyon sinaps (yada saniyede 700
bin sinaps) üretim hızı erken çocukluk döneminde nöroge-
lişimsel sürecin bir yandan ne denli hızlı ve harikulade bir
yandan da ne denli dış etkenlere duyarlı ve kusursuz iler-
lemesi gerektiğini ortaya koymaktadır.6
Nörogelişimsel sürecin bazı temel köşe taşlarının zam-
anlamasını bilmek Lacanyen kavramlarla köprü kurabilmek
adına önem taşımaktadır. Nöral farklılaşma, migrasyon, nö-
rogenez ve sinaptogenez prenatal dönemde başlayıp post-
natal erken dönemlerde sonlanırken, sinaptik olgunlaşma,
sinaptik budanma ve miyelinizasyon postnatal geç dönem-
lerde gerçekleşmektedir. Döllenme sonrası 32. günde baş-
layan nörogenez birkaç özel alan dışında prenatal dönemde
tamamlanmakta, post natal dönemde 18. aya kadar granül
hücrelerinde ve yaşam boyu hipokmapüste devam etmek-
tedir. Sinaptogenez gebeliğin 18. haftalarında başlar, genel
olarak maksimum sinaps yoğunluğuna postnatal 15. ayda
ulaşılmaktadır, özel olarak prefrontal kortikal alanlarda pi-
ramidal hücrelerdeki maksimum sinaptik yoğunluğa yaşa-
mın yedinci yılında erişilmektedir. Postnatal ilk haftalarda
başlayan miyelinizasyon en son prefrontal kortikal alanlarda
tamamlanmak üzere yirmili yaşlara değin sürmektedir. Si-
naptik budanma 2-3 yaş civarında başlamakta, altı ila yir-
mili yaşlar arasında yoğun olarak devam etmekte, sonra
azalarak belli bir düzeyde yaşam boyu sürmektedir. Sinap-
tik budanma ve olgunlaşma adeta beynin sürekli yeniden
yapılanma sürecidir.6,7
İçeride olan bu olağanüstü hızdaki gelişimsel süreçte,
dış dünyada insanların sahip olduğu becerileri içselleştire-
bilmek için özelleşmiş bir grup nöron özellikle önemlidir:
ayna nöronlar. Taklit, dil gelişimi, motor becerilerin kaza-
nılması, hareket kabiliyetin gelişmesi, öğrenme, bellek ve
sosyal beceri gelişimi gibi tüm temel becerilerin kazanı-
mında ayna nöron aktivitesi gereklidir.8 Ayna nöronlar, bir
eylemi yaparken aktive olacak beyin bölgelerinin, o eylemi
başkası yaptığında izleme esnasında aktive olmasını sağ-
layan nöron grubudur, eylemi gerçekleştirmeden önce zi-
hinsel kurgulamanın ve içsel haritalamanın
organizasyonunu sağlamaktadır. Sosyal gülümseme, sos-
8
yal dokunuşu yorumlama gibi sosyal bilişin önemli bile-
şenleri ayna nöron aktivitesi ile gerçekleşmektedir. İnsan
beyninde nöron sayısı kadar sayıya sahip glial hücreler el-
bette tüm nörogelişimsel süreçlerde etkindir, adeta gen-
74
Nörobilim Perspektifinden Jacques Lacan’ı Anlamak
çevre etkileşiminin nöronlar üzerindeki etkisini düzenle-
mektedir. Tüm glial hücrelere değinmek bu bölümün amacı
dışındadır, ancak beynin makrofajı olarak nitelendirilen
glial hücrelerden mikrogliaların nörogenezden sinaptik bu-
danmaya tüm nöron aktivitelerinde etkin düzenleyici rol
oynadığını bilmek önemlidir.2,9,10
Lacanyen tanımlama ile ayna evresinden önceki
henüz dilin olmadığı, yabancılaşmanın gerçekleşmediği,
benliğin tam anlamıyla özneyle iç içe olup ötekine ve ken-
dine dair neredeyse farkındalığı olmadığı, Lacan tarafından
“gerçek” diye tabir edilen dönem nörogenez ve sinaptoge-
nezin en yoğun olduğu dönemle örtüşmektedir. Bu dönem
öznenin dış gerçeklikteki her türlü olasılığa hazırlanma dö-
nemidir. Bebeklerin maymun yüzlerini ayırt edebilme ve
maruz kaldıklarında tüm dilleri anadil gibi öğrenebilme be-
cerisi sonsuz dışsal olasılığa hazırlığın olduğu “gerçek” dö-
nemin kanıtı olarak yorumlanabilir. Ayna nöron aktivitesine
dair çalışmalar doğum anından itibaren bu aktivasyonun
varlığını göstermektedir, altı ila 18.aylar arasında gözlenen
Lacanyen ayna evresi ayna nöron aktivitesi ile o zaman
değin içselleştirilen kazanımların dışavurumu olarak düşü-
nülebilir. Ayna nöron aktivitesi yoluyla anne başta olmak
üzere diğerlerini gözlemleyerek kazanılan tüm beceriler, La-
can’ın öznenin ötekinin yansıtmasıyla oluştuğu önermesini
doğrular niteliktedir. Lacanyen ayna evresinde aynanın me-
taforik bir anlamı olduğu, bebeğin çevresindeki tüm öteki-
lerin birer ayna olduğu ve bebeğin onlara baktığında
gördüğü kendi yansımalarını içselleştirerek benliğini var
ettiği önermeleri de ayna nöron aktivitesinin kişinin kendi
ve ötekilerin eylem ve duygularını tanıma, haritalama ve
öngörmede rol oynadığı gözlemleriyle örtüşmektedir.2
Lacanyen gerçeklikten sembolik döneme geçiş dilin
kullanılmaya başlamasıyla gerçekleşmektedir. Bir yaş ci-
varı kelimelerin ve iki yaş civarı cümlelerin kullanmaya
başlaması ile Lacanyen tabirle insan yavrusu ruhsal doğu-
munu gerçekleştirmiş ve bir özne olarak insan dünyasına
girmiş bulunmaktadır. Dil gelişiminin nörobiyolojik arka
planına dair literatür, özne olarak insan yavrusunun nor-
mal otistik başlangıç dönemlerinden birincil süreç düşünce
sistemine, psikotik sembolik özelliklere ve son olarak bü-
tünleşmiş bir benliğe olan yolculuğuyla zamansal korelas-
yonu göstermektedir. Lacanyen yabancılaşma, öznenin
kendi gerçekliğinden sıyrılıp insan dünyasına karışmasını
tanımlamaktadır, bu bağlamda otizm spektrum bozukluğu
gibi nörogelişimsel sorunlar Lacanyen psikanalizde ya-
bancılaşmayı reddetme olarak yorumlanmıştır. Nörobilim
açısındaise ayna nöron aktivitesindeki nihai yetersizlik ne-
deniyle ötekini içselleştiremediğinden “yabancılaşamama”
olarak yorumlanabilir.
Fatih Hilmi Çetin ve ark.
Lacanyen üçlemenin son basamağı imgesel ise ger-
çek ve sembolik üzerine bina edilen zihin aktivitesidir.
Hayal kurma, empati, zihin kuramı becerileri, ön görme,
yorumlama gibi üst düzey bilişsel beceriler bu zihinsel hal-
kanın gelişimi ile mümkündür. Nörobilimsel araştırmalar
tüm bu üst bilişsel becerilerin başarılı organizasyonunda
en önemli yapının prefrontal korteks olduğunu göster-
KAYNAKLAR
1. castanet H. Lacan’ı Anlamak, çev. Baturalp Aslan, Encore, İstanbul.
2017.
2. Bonini L, Rotunno c, Arcuri E, Gallese v. mirror neurons 30 years later: im-
plications and applications. Trends cogn Sci. 2022;26(9):767-81. doi:
10.1016/j.tics.2022.06.003.
3. Lacan J. Psikanalizin dört temel kavramı. İstanbul: metis Yayınları. 2013.
4. Engin Ü. Lacancı Bakış Kavrami ve İmgenin Bakışı. Yıldız Journal of Art and
Design. 2018;5(2):47-66.
5. Kaçar E. Lacan ve topoloji. FLSF Felsefe ve Sosyal Bilimler Dergisi.
2018;25:535-54.
6. Silbereis Jc, Pochareddy S, Zhu Y, Li m, Sestan N. The cellular and molec-
75
Nörobilim Perspektifinden Jacques Lacan’ı Anlamak
miştir. Soyut kavrama ve üst bilişsel becerilerin altı yaş
sonrası kazanılmaya başlayıp yirmili yaşlarda olgunluğa
ulaştığı gözlemi ve prefrontal kortikal sinaptik yoğunlu-
ğun yedi yaş civarı en üst düzeye ulaştığı ve miyelinizas-
yonun yirmili yaşlarda tamamlandığı verisi nörobilim ile
Lacanyen psikanalitik yaklaşımın örtüştüğü bir diğer alan-
dır.6
ular Landscapes of the Developing Human central Nervous System. Neu-
ron. 2016;89(2):248-68. doi: 10.1016/j.neuron.2015.12.008.
7. Salinas RD, connolly DR, Song H. ınvited Review: Epigenetics in neurode-
velopment. Neuropathol Appl Neurobiol. 2020;46(1):6-27. doi:
10.1111/nan.12608.
8. Harı E, cengiz c, Kılıç F. Ayna nöron sistemi ve fonksiyonlarına klinik
yaklaşım. 2021.
9. Luo Y, Wang Z. The ımpact of microglia on Neurodevelopment and Brain
Function in Autism. Biomedicines. 2024;12(1):210. doi: 10.3390/biomedi-
cines12010210.
10. cowan m, Petri WA Jr. microglia: ımmune Regulators of Neurodevelopment.
Front ımmunol. 2018;9:2576. doi: 10.3389/fimmu.2018.02576.
 Bilişsel Çarpıtmalar ve Sosyal Medya Kullanımı:
Ergenler İçin Eleştirel Düşünme Rehberi
Cognitive Distortions and Social Media Use:
A Critical Thinking Guide for Adolescents

Ayşe RODOPMAN ARMANa ÖZET Bu makale, bilişsel önyargılar açısından sosyal medyanın ergen psikolojisi üzerindeki etkisini in-
celemekte ve Türk gençleri arasında internet kullanımının artan yaygınlığına vurgu yapmaktadır. Er-
genlik döneminde, idealize edilmiş yaşamların sosyal medyada sunumuyla birleşen yaygın bilişsel
a
Marmara Üniversitesi Tıp Fakültesi,
önyargılar, düşük özsaygı ve memnuniyetsizliğe yol açabilir. Aşırı genelleme ve “ya hep ya hiç” dü-
Çocuk ve Ergen Ruh Sağlığı ve şünme gibi bilişsel bozulmalar, gerçekçi olmayan beklentiler yaratabilir. Araştırmalar, sosyal medyanın
Hastalıkları AD, depresyon, anksiyete bozuklukları, obsesif-kompulsif bozukluk, yeme bozuklukları ve dikkat eksikliği
Emekli Öğretim Üyesi, hareketlilik bozukluğu dahil olmak üzere ergenlerde zihinsel sağlık sorunlarını etkileyebileceğini gös-
İstanbul, Türkiye termektedir. Artan sosyal medya kullanımının, bireyleri nefret ve zorbalık içeriklerine maruz bıraktığı ve
bu durumun kırılgan gençlerde anksiyete ve sosyal izolasyonu artırabileceği gözlemlenmiştir. Bu derleme
Yazışma Adresi/Correspondence: makalesinde, problemli internet kullanımıyla ilişkilendirilen bilişsel önyargı örnekleri sunulmuştur. Di-
Ayşe RODOPMAN ARMAN jital okuryazarlık ve sağlıklı bilgi edinme yöntemleri aracılığıyla eleştirel düşünme becerilerini geliştir-
Marmara Üniversitesi Tıp Fakültesi, meyi amaçlayan bir model önerilmiştir.
Çocuk ve Ergen Ruh Sağlığı ve
Hastalıkları AD, Anahtar Kelimeler: Ergen; sosyal medya; bilişsel yanlılık; psikopatoloji; eleştirel düşünme
Emekli Öğretim Üyesi,
İstanbul, Türkiye
aarman@marmara.edu.tr ABSTRACT This article examines the impact of social media on adolescent psychology regarding cog-
nitive biases and emphasizes the increasing prevalence of internet use among Turkish youth. During
adolescence, common cognitive biases, when combined with the presentation of idealized lives on so-
cial media, can lead to low self-esteem and dissatisfaction. Cognitive distortions, such as overgeneral-
ization and “all-or-nothing” thinking, can create unrealistic expectations. There is a body of research
indicating that social media can affect mental health issues in adolescents, including depression, anxiety
disorders, obsessive-compulsive disorder, eating disorders, and attention deficit hyperactivity disorder.
The increased use of social media has been observed to expose individuals to hate and bullying content,
potentially increasing anxiety and social isolation in vulnerable youngsters. Examples of cognitive biases
associated with problematic internet use are provided in this review article. A model is proposed for en-
hancing critical thinking skills through digital literacy and healthy information acquisition methods.

Keywords: Adolescent; social media; cognitive bias; psychopathology; critical thinking

KAYNAK GÖSTERMEK İÇİN:
Rodopman Arman A. Bilişsel çarpıtmalar ve
sosyal medya kullanımı: Ergenler için eleştirel
düşünme rehberi. Karabekiroğlu K, editör.
Çocuk Psikiyatrisinde Nörobilim ve Felsefe.
1. Baskı. Ankara: Türkiye Klinikleri; 2024.
p.76-82.
D
ijital dünyada yaşanan hızlı gelişmeler sonucunda internetin eğlence, iletişim
ve bilgi toplama amaçlı kullanımı vazgeçilmez hale gelmiştir. Yaşamlarının ilk
yıllarından itibaren dijital medyayla büyüyen 12-17 yaş arası çocuklar ve genç-
ler, “dijital yerliler” olarak isimlendirilir.1 Gelişimsel dönemin en belirgin öğelerinden
bir olarak kimlik arayışı içinde olan ve kendilerini sürekli tanımaya ve anlamlandır-
maya çalışan ergenlik dönemindeki gençler, sosyal medyayı günlük rutinlerinin baş
köşesine yerleştirmiştir.2,3 Sosyal medya ihtiyaç listesi gençlere sorulduğunda; enerjiyi
boşaltma, dinlenme, rahatlama, görünür olma ve kendini ifade edebilme yanı sıra ak-
ranlarıyla sosyalleşme, kabul görme, bir gruba dahil olma ve model alma yanıtları gün-
deme gelir. Türkiye İstatistik Kurumu’nun araştırma sonuçlarına göre, internet kullanım
oranının en yüksek olduğu yaş grubunun 16-24 yaşlar arası olduğu görülmektedir.4 Tür-

76
Ayşe Rodopman Arman Bilişsel Çarpıtmalar ve Sosyal Medya Kullanımı: Ergenler İçin Eleştirel Düşünme Rehberi
kiye Ergen Profili Araştırmasında; bu yaş aralığında prob-
lemli internet kullanım oranının %7-20 arasında olduğu
ve ergenlerin internette geçirdikleri sürenin günde 2-5 saat
arasında değiştiği belirtilmektedir.4 2021 yılında yapılan
bir araştırmada, sosyal medyanın çocukların duygu du-
rumları üzerindeki etkisi araştırılmıştır. Bu araştırmada,
çocukların en fazla kullanmayı tercih ettikleri dijital
medya aracının cep telefonu olduğu, dijital medya araçla-
rını en fazla fotoğraf paylaşmak ve oyun oynamak için
kullandıkları, sosyal medyada en çok arkadaşları ile vakit
geçirmeyi tercih ettikleri, sosyal ortamda bir sorun yaşan-
dığında bazen arkadaşlarından yardım isteyebilecekleri ve
siber zorbalığa uğradıkları zaman çoğunlukla ebeveyn ile
paylaşıp yardım isteyebilecekleri sonuçları elde edilmiş-
tir.5 Diğer yandan aşırı kullanım ve tüm sosyal ilişkilerin
yerini alması durumunda, ergenlerde sosyal medya kulla-
nımının özel hayatı ve ruhsal bütünlüğü olumsuz yönde
etkileyerek çevrimiçi güvenlik sorunlarına yol açtığı uya-
rısı verilmektedir.6,7
Avrupa Parlementosu (AP), sosyal medya bağımlılı-
ğına neden olan sonsuz kaydırma veya otomatik oynatma
gibi internet hilelerinin yasaklanmasını öngören yasa tasa-
rısını yakın zamanda oylamıştır.8 İnternet kullanıcılarına
“dijital olarak rahatsız edilmeme hakkı” sunulmasını iste-
yen AP, özellikle çocuk ve gençler arasındaki sosyal
medya bağımlılığı hakkında endişesini ortaya koymakta-
dır. Tasarı, sosyal medya bağımlılığının; konsantrasyon ve
bilişsel yetenek kaybı, tükenmişlik, stres, depresyon, sınırlı
fiziksel aktivite dahil olmak üzere fiziksel, psikolojik ve
maddi zararlara yol açabileceğine işaret etmektedir. AP,
sosyal medya ve internet bağımlılığının, özellikle çocuk ve
gençlerin ruh sağlığı üzerindeki uzun süreli etkisinden en-
dişe etmektedir.9,10 Parlamentoya göre, çocuklar ve gençler,
bu konudaki en savunmasız kesimi oluşturmaktadır. Sosyal
medya aşırı maruziyeti, gençlerde görülen düşük yaşam
memnuniyeti, depresyon, düşük özgüven, kaygı, uyku so-
runları ve obsesif kompulsif davranış gibi zihinsel sağlık
belirtileriyle ilişkilendirilmektedir.11,12 Bu raporda, pande-
minin ardından 16-24 yaş arası gençlerin günde ortalama 7
saatten fazla internette vakit geçirmekte olduğu ve her dört
gençten birinde bağımlılık benzeri akıllı telefon kullanımı
sorunu yaşanmakta olduğu ifade edilmektedir. AP’de oy-
lanan bu yasa tasarısı Facebook, Instagram, TikTok ve
YouTube gibi çok sayıda kullanıcısı olan sosyal medya uy-
gulamaları ile çevrimiçi satış ve oyun sitelerinin bağımlı-
lık yapıcı doğasını azaltmayı ve tüketicileri güçlendirmeyi
amaçlamaktadır. Sosyal medya kontrol yasa tasarısı öneri-
sini gündeme getiren Kim van Sparrentak “Hiçbir öz di-
siplin, ‘Big Tech’in (büyük teknoloji şirketleri) sizi
ekranınıza bağlamak için tasarımcılar tarafından planlanan
77
hilelerini yenemez. Eğer şimdi harekete geçmezsek, bunun
gelecek nesillerin ruh sağlığı ve sinir sistemi gelişimi üze-
rinde geri dönülemez etkileri olacaktır” yorumuyla gittikçe
artan psikolojik tehlikenin boyutlarını gözler önüne ser-
mektedir.
Problemli internet kullanımının yalnızlık, özgüven ve
utangaçlık gibi değişkenlerle ilişkili olması, ergenlerin sos-
yal ilişki ihtiyaçlarını nasıl giderdikleri sorusunu akla ge-
tirmektedir. Gençlerin günlük hayatta karşılayamadıkları
sosyal ilişkileri internet aracılığı ile karşılamaya çalışmaları
“Sosyal Telafi Yaklaşımı” ile tanımlanmaktadır.13 Bu ku-
rama göre gerçek hayatta yüz yüze ilişki kuramayan bi-
reyler, sanal ortamda oluşturdukları gruplarla ait olma ve
benliğini ortaya koyma çabası göstermektedir.14 Facebook
‘un ilk kurucularından Sean Parker, sosyal medyanın bi-
linçli bir şekilde gençlerin zamanını ve dikkatini tüketip,
zihinsel gücünü yönetme algoritması ile çalıştığını ifade
etmişti.8 Sosyal medyada takdir edilmek ve bol bol onay-
lanmak üzerine kurulu bu sistemin, özellikle gençlik dö-
neminde ödül ve yenilik arayışındaki gençlerin uyarana
yatkınlığını kullanmakla bağlantısı olduğu düşünülmekte-
dir.15,16 Ergenlik döneminin hızlı ve yoğun uyum gerektiren
yaşamsal döngüsü varlığında; ardı sıra eklenen, sonu gel-
meyen ve bilişsel işlem süreçlerini aşırı düzeyde yükleyen
yoğun sosyal medya uyaran akışı giderek artan bir risk
oluşturmaktadır.6,17 Bilgi işleme süreçlerinin aşırı yüklen-
diği durumlarda, duygusal iniş çıkışlar ve ergenlik döne-
minde gelişimsel olarak gözlenen göreceli düşük benlik
algısı da eklendiğinde; seçici soyutlama, aşırı genelleme
ve kişiselleştirme gibi biçimlerde düşüncelerdeki tipik ha-
talar olarak adlandırılan bilişsel çarpıtmalar karşımıza çık-
maktadır.18-20
Kişilerarası ilişkilerle ilgili bilişsel çarpıtmaları olan
gençlerin, karşı tarafın söylediklerini olumsuz yorumla-
dıkları, ilişkilerde çatışma yaşama eğiliminde olup sosyal
kaygı yaşadıkları ve duygudurumlarını dengelemekte zor-
luk yaşadıkları söylenebilir. Sağlıklı kişilerarası ilişkiler
geliştiremeyen bireyler sosyal ilişki ihtiyaçlarını internet
aracılığıyla sanal ortamı kullanarak giderebilirler.14 Ülgen
ve ark.nın problemli internet kullanımı olan gençlerde sos-
yal karşılıklılık sorunları ve psikopatolojiye yönelik risk
faktörlerinin incelendiği araştırmada, düşük benlik saygısı
ve sosyal kaygı varlığında sorunlu internet kullanımı be-
lirgin düzeyde artmaktadır.21
Bilişsel çarpıtmalar, zihinde kendiliğinden meydana
gelen ve gerçekçi olmayan bizim kendi zihinsel yorumla-
rımıza dayanan arkadaşlarımıza ve çevremize ilişkin oluş-
turduğumuz herhangi bir kanıta dayanmayan inanç
yapılarıdır.22,23 Bilişsel çarpıtmaların standartlaşmış ifade-
Ayşe Rodopman Arman Bilişsel Çarpıtmalar ve Sosyal Medya Kullanımı: Ergenler İçin Eleştirel Düşünme Rehberi
ler, mantık dışı olma ve kendiliğinden meydana gelme gibi
özellikleri bulunmaktadır.24 Gelişimsel üstbiliş kavramına
göre; gencin ne bildiği hakkında bilgisi, ne düşündüğünün
farkında olması ve kendi bilişsel süreçlerine mesafe alarak
gözden geçirmesi önemlidir.19,23 Bilişsel yanlılıklar, bey-
nin bilgiyi işlemek için kullandığı olağan süreçlerle üreti-
lir. Beyin yalnızca sınırlı oranda bilgiyi düzenli bir
biçimde işleyebilir ve çok fazla uyarana maruz kaldığın-
dan aşırı bilgi yüklemesi durumu ortaya çıkar.22,25,26 Diji-
tal Nefretle Mücadele Merkezi’nin bulgularına göre,
ankete katılan 13-17 yaş grubundaki Amerikalıların yüzde
60’ı zararlı komplo teorisi barındıran dört veya daha fazla
ifadeye katılmakta, bu oran yetişkinlerde yalnızca %49
iken, herhangi bir sosyal medya platformunda günde dört
veya daha fazla saat geçiren gençler için yüzde 69’a kadar
çıkabilmektedir.27 Genç kuşaklar haber ve çevrimiçi arama
için sosyal medyaya giderek daha fazla kullanmaktadır.
Google’ın son verilerine göre, Z kuşağının yüzde 40’ı artık
geleneksel arama motorları yerine TikTok ve Instagram
gibi platformları tercih etmekte, Z kuşağı katılımcılarının
yaklaşık yarısının günlük olarak haberlere erişmek için
sosyal medyayı kullandığını ve yalnızca %5’inin gazete
okuduğu belirtilmektedir.1,4,8,28 Bingöl’de lise öğrencileri-
nin problemli sosyal medya kullanımı ve bilişsel çarpıt-
maları arasındaki ilişkiyi değerlendiren araştırmada;
felaketleştirme ve etiketleme bilişsel çarpıtmalarının prob-
lemli sosyal medya kullanımını anlamlı düzeyde yorda-
dığı, bilişsel çarpıtmaların cinsiyete göre ise kızların
lehinde anlamlı şekilde bir farklılık gösterdiği tespit edil-
miştir. Araştırmanın bilişsel çarpıtmalar açısından yaşa
göre anlamlı düzeyde bir farklılık olduğu bulunmuştur.24
Ergenlerin en sık bilişsel yanlılıkları şöyle sıralanabilir:
Ya hep ya hiç düşünme, aşırı genelleme, dürbün bakışı
(pozitifi küçültme- negatifi büyütme, katastrofize etme,
mental filtreleme, akıl okuma, sonuçlara hızlıca varma,
duygu ve düşüncelerine körü körüne inanma, -meli -malı
düşünceleri, kişiselleştirme, “her şey benim kontrolümde”,
hak yerini bulmalı”, yaptıklarımın ödülü olmalı” ve “de-
ğiştirebilirim” yanılgısı.23,29,30 Patolojik internet kullanı-
mında sık gözlenen düşünce hataları, bilişsel davranışçı
model üzerinden inceleyen Davis’in önerdiği kurama
göre, bu riskli grupta ruminasyon, kendini değersiz görme,
kendi farkındalığını dış değişkenlerle düzenleme ve sü-
rekli erteleme düşünce içeriği şeklinde öne çıkmaktadır.20
Bu düşünce yapısı da, gencin sadece internet ortamında
kabul edilir ve değerli olduğu inancını pekiştirerek, so-
runlu internet kullanımı yanında sosyal kaygı ve depres-
yonu da körüklemektedir.20,28,31,32
Bu gözden geçirme makalesinde; ergenlik döneminde
en çok karşılaşılan psikopatolojilerin varlığında sıklıkla
78
gözlenen bilişsel çarpıtmalar üzerine bir değerlendirme ya-
pılacaktır. Ardından gençlerin eleştirel düşünme becerile-
rine yönelik bir model çerçevesinde dijital okuryazarlık ile
sağlıklı bilgi edinme ve düşünme yöntemleri gözden geçi-
rilecektir.
ERGENLİK DÖNEMİNDE
SOSYAL MEDYA VE PSİKOPATOLOJİ İLİŞKİSİ
DEPRESYON
Park ve ark., ergenlerde ruminasyonun, olumsuz anıları ge-
nelleştirerek depresif duyguduruma ve dikkatte olumsuzluk
lehine yanlılığa neden olduğunu göstermişlerdir.11 Depres-
yon tanısı alan ergenlerde, bilişsel bozulmanın günlük ha-
yattaki uyaranları yorumlamada kendini değersizleştiren
yanlılığa neden olabileceği ileri sürülmektedir.10,19,33 Çev-
rimiçi geçirilen sürenin artışı ile nefret ya da zorbalık içe-
riklerine maruziyeti belirgin olarak artırdığı
düşünülmektedir.31,34 Göksu ve ark. depresif kız ergenlerde
sosyal medya kullanım sürelerini, sosyal medya tutumlarını
ve siber zorbalığa uğrama durumunu inceleyen araştırma-
sında; depresif genç kızlarda daha fazla olumsuz yaşam
olayı ve daha düşük sosyal destek saptamışlardır.35 Sosyal
medyada geçirilen uzun süreler, aktif katılımdan daha çok
pasif izleyici konumunda olmaları durumunda siber zor-
balığa daha fazla uğradıkları bulunmuştur. Sosyal medyada
geçirdikleri süre ile çevrimiçi sosyal izolasyon tutumları
ilişkili olup, çevrimiçi sosyal yetkinlik tutumları da siber
zorbalığa uğrama riskini artırmaktaydı. Wang ve ark.,
gençlerin sosyal medya platformlarında paylaştıkları veri-
leri kullanarak, bilişsel çarpıtmalar teorisine dayalı ipuç-
ları vermeye çalışan, tanımlanabilir depresyonu otomatik
olarak yordayıcı bir yapay zeka öğrenme modeli oluştur-
muştur. Bu hesaplama yöntemi ile, internet ortamında dep-
resif eğilimleri olan gençlerin daha erken tanınması ve
bireye özgü bilişsel tedavi modellerinin önerilmesinin önü
açılacaktır.36
KAYGı BOzuKLuKLARı
Kaygı bozukluğu tanısı alan gençlerde, olumsuz içerikli
bilgi üzerinde daha detaylı düşünmeleri, bilgi işleme mo-
dellerinde yanlılıkları akla getirmektedir. Dikkat yanlılığı,
olumsuz ve tehlikeli uyarana odaklanma şeklindedir, bel-
lek yanlılıkları da tehlikeli bilgilerin daha çok çağırılma-
sına hizmet eder. Özellikle gencin olumsuz yanlarını ön
plana çıkaran, çevrimiçi itiraf paylaşımlarına (“sadfis-
hing”) yatkınlık, kaygı bozukluğu tanısı alan gençlerin bi-
lişsel süreçleri yorumlama yanlılıklarını da gözler önüne
sermektedir.37 Bilişsel yaklaşım, sosyal kaygı taşıyan er-
Ayşe Rodopman Arman Bilişsel Çarpıtmalar ve Sosyal Medya Kullanımı: Ergenler İçin Eleştirel Düşünme Rehberi
genlerin performanslarına ilişkin çarpıtılmış değerlendir-
meleri olduğunu, başkaları tarafından gözlendiklerine ve
kendilerine yönelik olumsuz yorumlar yapıldığına dair
inançları olduğunu belirtmektedir.2,9,10,29,30,32 15-19 yaş arası
ergenlerde yürüttüğü bir araştırmada; sosyal kaygı düzeyi-
nin ve kişilerarası ilişkilerle ilgili bilişsel çarpıtmaların
problemli internet kullanımıyla ilişkili olduğunu ve prob-
lemli internet kullanımını yordadığını göstermiştir.14 Akıllı
telefon bağımlılığı, cep telefonu kullanmama ya da her is-
tediğinde ulaşamama korkusu anlamına gelen nomofobi
olarak bilinir. Kuşçu ve ark.nın 2021 yılında yürüttüğü
araştırmada; ayrılık kaygısı, sosyal fobi, toplam anksiyete,
depresyon, hiperaktivite ve karşı gelme karşı koyma belir-
tileri, nomofobi toplam puanı ile pozitif korelasyon gös-
termiştir.38 2023 yılında yapılan bir diğer araştırmada;
sosyal medya kullanımı sırasında ergenlerin duygularını
taramak için yapay zeka metodu kullanılmıştır. Ergenlerin
sosyal fobi, sosyal medya bağımlılığı düzeyleri ve sergile-
dikleri riskli davranışlar arasındaki ilişkilerin anlamlı ol-
duğu tespit edilmiştir.39
OBSESİF KOMPuLSİF BOzuKLuK (OKB)
OKB varlığında işlevsel olmayan üstbilişsel başa çıkma
stratejileri, gencin kendi düşüncelerine aşırı bir önem at-
fetmesine ve yoğunlaştığı düşüncelerin sosyal medyada sü-
rekli tekrar karşısına çıkması karşısında tehdit algısının
artışına yol açmaktadır. Bu düşünce yapısında, içeriği sı-
nırlı ve tekrar eden sosyal medya akışı, düşünce-eylem
kaynaşması sürecini pekiştirerek olumsuz yönde etkiler.12,32
OKB tanısı alan ergenlerin kendi düşünceleri üzerinde
daha fazla odaklandıkları, aklından geçen fikirleri gerçe-
ğin birebir yansıması olarak kabul ettikleri görülmektedir.
Obsesif düşünce yapısındaki ergen; “ya hep ya hiç”,
“-meli, -malı” ve zihinsel filtreleme şeklindeki bilişsel çar-
pıtmaları daha çok yaşamaktadır. Bu durumun, bilişsel es-
nekliği azalttığı ve hatalı üstbilişsel inanışları pekiştirdiği
düşünülmektedir.40
YEME BOzuKLuKLARı
Sosyal medya içeriklerinde, ince ve tek tip beden algısı ya-
ratılması, dürbün bakışı ve ruminatif bilişsel yanlılıkları
olan duyarlı gençlerde, fiziksel görünümlerine yönelik hoş-
nutsuzluk ve düşük benlik algısını da beraberinde getirir.
Objeleştirilmiş beden kavramı ile, metinden çok görsel iç-
eriğin tekrarlayıcı bir biçimde hızlı bir akışla ön plana çı-
karılması, gencin dikkat yanlılıklarına göre değişen aynı
tipteki reklam akışı ve denetim eksikliği, yem bozukluğu
tanısı alan gençlerde var olan dikkat ve düşünme yanlılık-
larını pekiştirir.41 Özellikle ergen genç kızlarda, görünüm-
79
lerini sosyal medya için düzenlemeye daha fazla zaman
harcayanlar, yoğun özçekim ihtiyacı ve çevrimiçi kimlik
oluşturma ile ilgili aşırı bir uğraş içinde olanlar da üstbi-
lişsel muhakeme zorlukları açısından yüksek risk grubun-
dadır.42 Tipik içerikler, aşırı zayıf bireylerin görünümlerini
içerir veya dijital olarak özellikle filtrelenmiş zayıflığa
övgü paylaşımları (“thinspiration”) bilişsel yanılgıların
kaynağını oluşturmaktadır.43
DİKKAT EKSİKLİğİ HAREKETLİLİK BOzuKLuğu (DEHB)
DEHB ve eşlik eden oyun oynama bozukluğu ile madde
kötüye kullanım bozukluklarında temel olarak görülen
emosyonel dürtüsellik, ödüle odaklanma ve yenilik arayışı
yanı sıra duygu düzenleme güçlükleri sosyal medya maru-
ziyeti açısından temel risk alanlarıdır.44,45 Dürtüsel karar
verme, sosyal medyada olağan dışı uzun zaman geçirme,
risk içeren istek ve uyaranlara yönelik eğilimler, bu tanı
grubundaki gençlerin hızlıca karar alıp üstbilişsel açıdan
koruyucu ve düzenleyici düşünce süreçlerini harekete ge-
çirmesini engeller. Bilişsel çarpıtmalar eşliğinde dürtüsel
davranışlar da eklendiğinde, siberzorbalık açısından yük-
sek riskli grubu oluşturmaktadır.44,46
SONuÇ
Ergenlik döneminde en sık karşılaşılan bilişsel yanlılık ola-
rak karşılaştırma eğilimi, sosyal medya platformlarında
idealize edilen hayatların sunulmasıyla birleştiğinde, düşük
özsaygı ve memnuniyetsizlik duygularına neden olabilir.
Ayrıca, aşırı genelleme ve ya hep ya hiç şeklinde var olan
düşünce hataları, gerçeklikten uzak beklentiler oluşturarak
hayal kırıklığına yol açabilir. Bu durum, gençlerin kendi-
lerini sürekli olarak diğerleriyle karşılaştırmalarına ve
kendi yaşamlarını yetersiz ve kendilerini de değersiz his-
setmelerini beraberinde getirir. Dolayısıyla, bilişsel hata-
ların farkında olmak ve bu düşünce kalıplarını değiştirmek,
gençlerin sosyal medya ortamında zihinsel sağlıklarını ko-
rumalarına yardımcı olabilir.
Teknoloji çağındaki birçok aracın gençlerin zihinsel
ve bedensel sağlını etkileyecek kadar hayatına girmesi be-
raberinde “dijital detoks” kavramını da getirmektedir. Bu-
güne dek sosyal medyadan uzak durmayı garantileyen bir
“arınma” formülü tam olarak bulunmasa da çeşitli yakla-
şımlar etkili olabilir.15,16 Gençlerde aşırı düzeyde sosyal
medya maruziyetinin, alkol, sigara ya da uyuşturucu mad-
delere eş değer bir bağımlılık olduğu ve kırılgan grupların
bu içerikten daha çok etkilendiği (yeme bozukluğu olgu-
ları, genç kızlar, kaygı ve sosyal iletişim zorlukları yaşa-
yanlar) konusunda sağlık uyarıları artarak devam
Ayşe Rodopman Arman Bilişsel Çarpıtmalar ve Sosyal Medya Kullanımı: Ergenler İçin Eleştirel Düşünme Rehberi
etmektedir.28 Sürekli değişen sosyal medya içeriği, genç-
lerin karşısına anlık ve bazen yanıltıcı içerikler getirerek
süreğen dikkat dağınıklığına yol açabilir. Bu durum, genç-
lerin bilişsel becerilerini ve sağduyulu düşünme yetenek-
lerini zorlar.6,9,44 Bu nedenle özellikle ergenlik gibi sinir
sisteminin yoğun olarak değişip farklılaştığı kritik gelişim
döneminde, aşırı sosyal medya kullanımını aşağı çekmek
için akılcı ve uygulanabilir yöntemler üretmek elzemdir.
Gençlerin sosyal medya ortamlarında geçirdikleri uzun sü-
releri ve sosyal etkileşim yoksunluğunu düzenlemek adına,
koruyucu ruh sağlığı önlemlerini içeren temel basamaklar
şunlardır:47
1. İçerik Değerlendirmesi: Gençler, sosyal medya iç-
eriğini sorgulamalı ve eleştirel bir bakış açısıyla değerlen-
dirmelidir. Gerçek olmayan veya yanıltıcı içeriklere karşı
temkinli olmalı ve kaynakları doğrulamaya özen göster-
melidir.
2. Zaman Yönetimi: Sosyal medya kullanımını kont-
rol altında tutmak önemlidir. Gençler, düzenli molalar ve-
rerek sürekli akış içinde kaybolmaktan kaçınmalı ve sosyal
medya kullanımında belirlenen sınırları korumalıdır. Gen-
cin kendi kararıyla belirlenmiş şekilde sosyal medya kul-
lanımını kısıtlamak (zaman sınırlayıcı uygulama ve
önlemler) ve teknolojiyle geçirilen zamanın dengelenme-
sini sağlamak önceliklidir.
3. Duygusal Refah: Sosyal medya platformlarındaki
olumsuz içerikler, gençler üzerinde duygusal etki yarata-
bilir. Bu nedenle, gençler duygusal tepkilerini tanıyarak
anlamalı, kendilerini rahatsız eden içeriklerden uzak dur-
malı ve ihtiyaç duyduklarında profesyonel yardım almalı-
dır.
4. Dijital Mahremiyet: İçeriklerin doğru bir şekilde
okunması ve dijital okuryazarlık, gençlerin online içerikleri
eleştirel bir bakış açısıyla değerlendirmesine yardımcı olur.
Bu basamakta; dijital mahremiyetin korunması kritik bir
noktadır. Gençlerin çevrimiçi ortamda kişisel bilgilerini ve
sınırlarını korumaları, çevrimiçi güvenliklerini sağlamaları
durumunda, var olan bilişsel yanlılıkların olumsuz etkile-
rini dengeleyici işlev görür.
5. Denge: Sosyal medya ile gerçek hayat arasında
denge kurmak önemlidir. Gençler, çevrimiçi etkileşimle-
rin yanı sıra çevrim dışı etkinliklere de zaman ayırmalıdır.
Arkadaşlarla vakit geçirme, fiziksel aktiviteler ve hobiler
bu dengeyi sağlamada yardımcı olabilir. Günlük rutinlerde
kişisel bakım, uyku düzeni, sağlıklı beslenme ve düzenli
fiziksel aktivitenin planlanması, gençlerin ruhsal ve be-
densel esenliğini birincil sıraya taşıması açısından hayati
önem taşır.
80
GENÇLER İÇİN ELEŞTİREL DÜŞÜNME VE
SOKRATİK SORGuLAMANıN ÖNEMİ
Sonsuz bilgi çağında; bilgiyi okuma, anlama, sorgulama
ve paylaşma konusunda zaman ve mekân ayırma önemli-
dir. Gençlerin okuyup anlama yeteneklerini geliştirmeleri,
bilgileri sorgulayarak eleştirel düşünme becerilerini artır-
malarının beklendiği bu süreçte, öğrenilen bilgileri pay-
laşma ve akranlarıyla fiziksel ortamda bir araya gelerek
tartışma şeklinde etkileşime geçme fırsatı da yaratılmalıdır.
Bu bağlam içinde geliştirilebilecek eleştirel düşünme bece-
rilerinin temeli, bir konu veya düşünce hakkında başkaları-
nın sonuçlarını kabul etmeden önce kanıt talep etme ve bu
kanıtları değerlendirme yeteneğidir.48 Bu düşünme süreci,
bireylerin problemleri çözerken kullandıkları bilişsel sü-
reçleri, stratejileri ve sunumları içerir. Olayların açık ve net
bir şekilde tanımlanmasıyla başlar ve olayın yaşam üzerin-
deki etkisini anlama sürecini içerir. Ardından, olayın farklı
yönlerini analiz ederken geniş bir bakış açısına sahip olmayı
gerektirir. Bu aşamada, ön yargılardan arınma ve objektif
bir değerlendirme yapma becerisi önemlidir. Eleştirel dü-
şünme süreci, bu adımların birleştirilmesiyle devam eder ve
farklı bakış açılarını bir araya getirerek yeni ve özgün bir
yorum geliştirir. Son olarak, bu yoruma dayalı olarak ve
zaman içine yayılan bir karar verme sürecini içerir. Bu
süreç, ergenlerin eleştirel düşünme becerilerini güçlendir-
meye yönelik sistemli bir yaklaşımı temsil eder ve bu be-
cerilerin hayatları boyunca kullanmalarına katkı sağlar.49
Sokratik sorgulama yöntemi, ergenlerin sosyal medya
maruziyetinde yaşadıkları bilişsel yanlılıkları kontrol al-
tına alma açısından önemlidir. Bu sorgulama yöntemi, dü-
şünceyi yönlendirme ve derinleştirme amacıyla
kullanılabilen disiplinli bir süreçtir.23,29 Bu yöntem, ergen-
lerin karmaşık düşünce yapılarını keşfetmelerine ve analiz
etmelerine olanak tanır. Sosyal medyada yayılan bilgiler,
genellikle doğruluk değeri düşük veya yanıltıcı içeriktedir.
Sokratik sorgulama, ergenlere, karşılaştıkları bilgi ve dü-
şünceleri sorgulama ve analiz etme becerisi kazandırır. Bu
beceri sayesinde, bilgilerin kaynağını değerlendirmelerini,
varsayımları sorgulamalarını ve gerçeklikle uyumluluğunu
anlamalarını sağlar.23 Sokratik sorgulama aynı zamanda er-
genlere, başkalarının düşüncelerini anlama ve değerlendir-
mede kullanabilecekleri bir araç sunar. Sosyal medya
platformlarında farklı düşünce ve bakış açılarıyla karşıla-
şan gençler, bu yöntemle farklı görüşleri anlamak ve man-
tıklı sonuçlara ulaşmak için bir çerçeve oluşturabilirler.
Sonuç olarak, ergenlerin Sokratik sorgulama pratiğinin eği-
tim ortamlarında veya psikoterapi sırasında uygulanması,
sosyal medyada karşılaştıkları bilgi bombardımanı ve bi-
lişsel yanılsamalar karşısında daha eleştirel, derinlemesine
Ayşe Rodopman Arman Bilişsel Çarpıtmalar ve Sosyal Medya Kullanımı: Ergenler İçin Eleştirel Düşünme Rehberi
ve mantıklı bir yaklaşım geliştirmelerine yardımcı olabi-
lir.29,30
Psikoterapi açısından ele alındığında ise, ergenlerde
bilişsel terapi, bireylerin duygu ve davranışlarının altında
yatan düşünce yapılarının önemli olduğunu vurgular. Bi-
lişsel değerlendirme basamağı, ergenlerin kendi düşünce
yapılarını anlamalarını ve hatalı düşünce kalıplarını tanı-
malarını sağlar. Ardından, gencin duygusal tepkilerini an-
lamak için düşünce yapılarını ve bu yapıların duyguları
nasıl etkilediğini fark etmelerine odaklanır. Bir sonraki ba-
samakta, gencin hatalı veya yanlış düşünce kalıplarını sor-
gulama ve değiştirme becerilerini öğretir. Bu adım,
olumsuz veya gerçek dışı düşüncelerin tanınması ve daha
gerçekçi düşüncelere dönüştürülmesini içerir. Zaman
içinde internet ortamındaki bilgilere daha çok hassasiyet
gösteren tanı gruplarındaki gençlerde düşünce yapılarının
KAYNAKLAR
1. Kuran E. Bir Kuşağı Anlamak. Abay Ö, editör. Teknoloji Çağı ve Ebeveynlere
Öneriler. 4. Baskı. İstanbul: İMAK Basım Yayın Ticaret ve Sanayi Limited
Şirketi, Mundi Kitap; 2020. p. 62-87.
2. Clark JL, Algoe SB, Green MC. Social network sites and well-being: the role
of social connection. Curr Dir Psychol Sci. 2018;27(1):32-7. doi:
10.1177/0963721417730.
3. Gökçe S, Erünsal E. Ergen Halleri. Dijital Dünyada Sosyal Medya ve Oyun-
lar. Çubukçu S, editör. 1. Baskı. İstanbul: Doğan Yayınları Yayıncılık ve
Yapımcılık Ticaret A.Ş.; 2023. p. 69-73.
4. Türkiye Ergen Profili Araştırması TEPA 2013. T.C Aile ve Sosyal Politikalar
Bakanlığı Aile ve Toplum Hizmetleri Genel Müdürlüğü. Turgut M, editör.
Araştırma ve Sosyal Politika Serisi 10. 1. Baskı. Ankara: uzerler Matbaacılık;
2014.
5. Üstündağ A. Çocukların Sosyal Medya Kullanım Durumları ve Sosyal
Medyanın Çocukların Duygu Durumları Üzerine Etkisi. uluslararası Güncel
Eğitim Araştırmaları Dergisi. 2020;6(2):286-302.
6. Chen W, Lee KH. Sharing, liking, commenting, and distressed? The pathway
between Facebook interaction and psychological distress. Cyberpsychol
Behav Soc Netw. 2013;16(10):728-34. doi: 10.1089/cyber.2012.0272.
7. Özparlak A, Karakaya D. The associations of cognitive distortions with inter-
net addiction and internet activities in adolescents: A cross-sectional study. J
Child Adolesc Psychiatr Nurs. 2022;35(4):322-30. doi: 10.1111/jcap.12385.
8. New Eu rules needed to address digital addiction. [Cited: 12.12.2023] Avail-
able from: https://www.europarl.europa.eu/news/en/press-
room/20231208ıPR15767/new-eu-rules-needed-to-address-digital-addiction
9. Bányai F, zsila Á, Király O, Maraz A, Elekes z, Griffiths MD, Andreassen CS,
Demetrovics z. Problematic Social Media use: Results from a Large-Scale
Nationally Representative Adolescent Sample. PLoS One.
2017;12(1):e0169839. doi: 10.1371/journal.pone.
10. Bergagna E, Tartaglia S. Self-Esteem, Social Comparison, and Facebook
use. Eur J Psychol. 2018;14(4):831-45. doi: 10.5964/ejop.v14i4.1592.
11. Park RJ, Goodyer ıM, Teasdale JD. Effects of induced rumination and dis-
traction on mood and overgeneral autobiographical memory in adolescent
81
değişimi, duygusal tepkilerin daha uygun ve sağlıklı hale
gelmesine yardımcı olabilir.20,23,24,29,30
Sonuç olarak sosyal medya, gençlerin düşüncelerini
ve değerlerini şekillendirebilir ve bu durum, gençlerin eleş-
tirel düşünme becerilerini olumsuz yönde etkileyebilir. Di-
jital okuryazarlık, gençlerin sosyal medyayı doğru
kullanmaları ve sosyal medyada gördükleri bilgileri eleşti-
rel bir şekilde sorgulamaları için önemlidir. Sahte haber-
ler, çevrimiçi dolandırıcılık ve kişisel verilerin korunması
gibi konularda bilinçli olmanın gerekliliği gün geçtikçe
daha belirgin hale gelmektedir. Dijital okuryazarlık, genç-
lerin hayatları boyunca faydalanacakları önemli bir dona-
nımdır. Gençlerin sosyal medya kullanımında bilişsel
yanlılıkların farkına varmaları, çevrimiçi ortamda daha bi-
linçli, dengeyi koruyan ve duygusal olarak daha korunaklı
bir şekilde yer almalarını destekleyecektir.
Major Depressive Disorder and controls. J Child Psychol Psychiatry.
2004;45(5):996-1006. doi: 10.1111/j.1469-7610.2004.t01-1-00291.x.
12. Guazzini A, Gursesli MC, Serritella E, Tani M, Duradoni M. Obsessive-Com-
pulsive Disorder (OCD) Types and Social Media: Are Social Media ımportant
and ımpactful for OCD People? Eur J ınvestig Health Psychol Educ.
2022;12(8):1108-20. doi: 10.3390/ejihpe12080078.
13. Valkenburg PM, Schouten AP, Peter J. Adolescents’ identity experiments on
the internet. New Media and Society. 2005;7(3):383-402. doi:
10.1177/146144480505228.
14. Şahan M, Eraslan Çapan B. Ergenlerin Problemli İnternet Kullanımında
Kişilerarası İlişkilerle İlgili Bilişsel Çarpıtmaların ve Sosyal Kaygının Rolü. Ege
Eğitim Dergisi. 2021;18(2):887-913.
15. Kahneman D. Thinking, Fast and Slow. Heuristics and Biases. 1st ed. Great
Britain: Penguin Books, Clays Ltd; 2011. p.109-85.
16. Alter AL. ırresistible: The Rise of the Addictive Technology and the Business
of Keeping us Hooked. 1st ed. The ıngredients of Behavioral Addiction: Social
ınteraction. New York: Penguin Books; 2017. p.214-33.
17. Caplan SE. Relations among loneliness, social anxiety, and problematic in-
ternet use. Cyberpsychol Behav. 2007;10(2):234-42. doi:
10.1089/cpb.2006.9963.
18. Güney M, Taştepe T. Ergenlerde Sosyal Medya Kullanımı ve Sosyal Medya
Bağımlılığı. Ankara Sağlık Bilimleri Dergisi. 2020;9(2):183-90.
19. Sireli O, Dayi A, Colak M. The mediating role of cognitive distortions in the re-
lationship between problematic social media use and self-esteem in youth.
Cogn Process. 2023;24(4):575-84. doi: 10.1007/s10339-023-01155-z.
20. Davis RA. A cognitive-behavioral model of pathological ınternet use. Com-
puters in Human Behavior. 2001;17(2):187-95. doi: 10.1016/S0747-
5632(00)00041-8.
21. ulgen V, Rodopman Arman A, Ayaz A, Atabay E, Teker AG. Defining social
reciprocity deficits in internet addiction: Evaluation of problematic internet
user (Pıu) adolescents in a university Outpatient Clinic. Eur J Child Adolesc
Psychiatry. 2015;24(Supplement 1):191.
Ayşe Rodopman Arman Bilişsel Çarpıtmalar ve Sosyal Medya Kullanımı: Ergenler İçin Eleştirel Düşünme Rehberi
22. Pettman D. Sonsuz Dikkat Dağınıklığı: Gündelik Yaşamda Sosyal Medyaya
Odaklanmak. Doğan B, ed. Çetin Y, çeviri editörü. Algoritmanın Köleleri. 1.
Baskı. İstanbul: Sel Yayıncılık.; 2017. p.66-77.
23. Sorias O. Çocuklar ve Ergenler İçin Bilişsel Davranışçı Terapi: Temel İlkeler
ve Teknikler. 3. Baskı. Bilişsel Yeniden Yapılandırma. Ankara: Atlas Akademik
Basım ve Yayın Dağıtım Tic. Litd. Şti. Nobel Kitap.; 2021. p.155-96.
24. Keleş O, Eroğlu Y. Lise Öğrencilerinin Problemli Sosyal Medya Kullanımı ve
Bilişsel Çarpıtmaları Arasındaki İlişkinin Çeşitli Değişkenler Açısından İnce-
lenmesi. Bingöl Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi. 2022;24:297-
310.
25. McRaney D. You are not so smart. 1st ed. ıntrospection. Oxford: Oneworld
Publications; 2012.p. 64-8.
26. Dobelli R, ed. Arda ı, çeviri editörü. Hatasız Düşünme Sanatı ıı: Yapmamanız
Gereken 52 Düşünce Hatası Daha. 1. Baskı. İstanbul: Doğuş Yayıncılık
Grubu, NTV Yayınları; 2014.
27. Gençlerin internetteki komplo teorilerine inanma olasılığı yetişkinlere kıyasla
daha yüksek. [Erişim tarihi: 23.08.2023] Erişim linki: https://teyit.org/teyitpe-
dia/genclerin-internetteki-komplo-teorilerine-inanma-olasiligi-yetiskinlere-
kiyasla-daha-yuksek
28. Social Media and Youth Mental Health: The uS Surgeon General’s Advisory.
[Cited: 23.05.2023] Available from: https://www.hhs.gov/sites/default/files/sg-
youth-mental-health-social-media-advisory.pdf
29. Görmez V. Bilişsel Davranışçı Terapide Temel Kavramlar: Bir Teknisyen
Olarak Terapistin Malzeme Çantasına Genel Bakış. Turk J Child Adolesc Ment
Health. 2016;23(2):169-76.
30. Özcan Ö, Çelik GG. Bilişsel Davranışçı Terapiler. Özcan Ö, editör. Çocuk ve
Ergenlerde Psikoterapiler Psikoterapötik Yaklaşımlar Özel Sayısı.
2017;3(2):115-20.
31. Liu M, Kamper-DeMarco KE, zhang J, Xiao J, Dong D, Xue P. Time Spent on
Social Media and Risk of Depression in Adolescents: A Dose-Response Meta-
Analysis. ınt J Environ Res Public Health. 2022;19(9):5164. doi:
10.3390/ijerph19095164.
32. Hekim Ö, uygun SD. Çocukluk Çağı Anksiyete Bozukluklarında Bilişsel
Süreçler. Cöngöloğlu MA, editör. Çocuk ve Ergenlerde Psikopatolojiler ve
biliş. 1. Baskı. Ankara: Türkiye Klinikleri; 2020. p.26-31.
33. İnce M, Yılmaz M. Ergenlik Çağındaki Çocukların Sosyal Medya Kullanım
Alışkanlıklarının Yalnızlaşmaya Etkisi. Gümüşhane Üniversitesi İletişim Fakül-
tesi Elektronik Dergisi. 2020;8(2):1111-44.
34. Ersöz Alan B, Bodur Ş, Şahin M. Çocuk ve ergenlerde depresyonda bilişsel
süreçler. Cöngöloğlu MA, editor. Çocuk ve Ergenlerde Psikopatolojiler ve biliş.
1. Baskı. Ankara: Türkiye Klinikleri; 2020. p.22-5.
35. Göksu M, Rodopman Arman A, Gündoğdu Ü, Gümüştaş F. Social media use
in adolescent girls with depression: The relationship between social media
use purposes, lack of social support, and cyber victimization. Marmara Med
J. 2024;37(1):29-36. doi: 10.5472/marumj.1379988.
36. Wang B, zhao Y, Lu X, Qin B. Cognitive distortion based explainable de-
pression detection and analysis technologies for the adolescent internet users
82
on social media. Front Public Health. 2023;10:1045777. doi:
10.3389/fpubh.2022.1045777.
37. Shabahang R, Shim H, Aruguete MS, zsila Á. Adolescent sadfishing on so-
cial media: anxiety, depression, attention seeking, and lack of perceived so-
cial support as potential contributors. BMC Psychol. 2023;11(1):378. doi:
10.1186/s40359-023-01420-y.
38. Kuscu TD, Gumustas F, Rodopman Arman A, Goksu M. The relationship be-
tween nomophobia and psychiatric symptoms in adolescents. ınt J Psychia-
try Clin Pract. 2021;25(1):56-61. doi: 10.1080/13651501.2020.1819334.
39. Duman B, Baştemur Ş. Ergenlerde Sosyal Medya Kullanımı, Sosyal Fobi ve
Riskli Davranışlar Arasındaki İlişkinin İncelenmesi. İnönü Üniversitesi Eğitim
Fakültesi Dergisi. 2023;24(3):1698-714. doi: 10.17679/inuefd.1312693.
40. Taş Torun Y. Obsesif kompulsif bozuklukta bilişsel süreçler: Dikkat, bellek,
yönetici işlevler ve üstbiliş. Cöngöloğlu MA, editör. Çocuk ve Ergenlerde
Psikopatolojiler ve biliş. 1. Baskı. Ankara: Türkiye Klinikleri; 2020.p.15-
21.
41. Durcan G, Bahalı MK. Yeme Bozukluğu Olan Ergenlerde Medya Kullanımı.
Çöpür M, editör. Çocuk ve Ergenlerde Yeme Bozuklukları. 1. Baskı. Türkiye
Klinikleri, 2020. p.59-63.
42. McLean SA, Paxton SJ, Wertheim EH, Masters J. Photoshopping the selfie:
Self photo editing and photo investment are associated with body dissatis-
faction in adolescent girls. ınt J Eat Disord. 2015;48(8):1132-40. doi:
10.1002/eat.22449.
43. Rodgers RF, Slater A, Gordon CS, McLean SA, Jarman HK, Paxton SJ. A
Biopsychosocial Model of Social Media use and Body ımage Concerns, Dis-
ordered Eating, and Muscle-Building Behaviors among Adolescent Girls and
Boys. J Youth Adolesc. 2020;49(2):399-409. doi: 10.1007/s10964-019-01190-
0.
44. Dekkers TJ, van Hoorn J. understanding Problematic Social Media use in
Adolescents with Attention-Deficit/Hyperactivity Disorder (ADHD): A Narra-
tive Review and Clinical Recommendations. Brain Sci. 2022;12(12):1625.
doi: 10.3390/brainsci12121625.
45. uğur E, Murat M. Lise Öğrencilerinin Kişilerarası İlişkilerle İlgili Bilişsel
Çarpıtmaları ve Saldırganlık Tepkileri Arasındaki İlişkinin İncelenmesi.
Gaziantep university Journal of Social Sciences. 2014;13(2):525-43.
46. Shapero BG, Gibb BE, Archibald A, Wilens TE, Fava M, Hirshfeld-Becker DR.
Risk Factors for Depression in Adolescents With ADHD: The ımpact of Cog-
nitive Biases and Stress. J Atten Disord. 2021;25(3):340-54. doi:
10.1177/1087054718797447.
47. Dijital Okuryazarlık. [Erişim tarihi: 23.01.2024] Erişim linki: https://dijitalme-
dyavecocuk.bilgi.edu.tr/category/dijital-okuryazarlik/
48. Warburton N. Felsefe Okuma Rehberi. Aktuyun S, Yıldırım AF, çeviri editör-
leri. Alışkanlık 3: Aktif Tartışma. 1. Baskı. İstanbul: Alfa Basım Yayım Dağıtım
San. ve Tic. Ltd. Şti.; 2016. p.45-53.
49. Tozduman Yaralı, K. Gelişimsel açıdan eleştirel düşünme ve çocuklarda
eleştirel düşünmenin desteklenmesi. Pamukkale Üniversitesi Eğitim Fakül-
tesi Dergisi. 2020;48:454-79.
 Nörobilim Işığında
Psikoterapi ve Felsefe Beyni Nasıl Değiştirir?
How Psychotherapy and Philosophy Change the Brain in
the Light of Neuroscience?

Zehra BABADAĞIa ÖZET Psikoterapi ve felsefe, insanların duygularını, düşüncelerini ve davranışlarını anlamalarına ve
değiştirmelerine yardımcı olan iki farklı yaklaşımdır. Nörobilim, psikoterapi ve felsefe arasındaki ilişki
karmaşık ve çok yönlüdür. Son zamanlarda giderek artan beyin görüntüleme çalışmaları, epigenetik ça-
a
Serbest Hekim,
lışmalar nöroplastisite ile hem şu an da hem de gelecekte yaşadığımız her şeyin bizi etkilediğini göster-
Kayseri, Türkiye miştir. Beyni anlamak ve bu iki yaklaşımın beyni nasıl etkilediğini ve değiştirdiğini görmek hem sokratik
sorgulamayla felsefenin; hem de farklı ekollerde psikoterapinin etkilerini görmek ve nasıl etkilediğini gör-
Yazışma Adresi/Correspondence: mek gelecek açısından bizler için ufuk açıcı olacaktır. Bu bölümde psikoterapi ve felsefenin insan bey-
Zehra BABADAĞI nini nasıl etkilediği nörobilim ışığında tartışılacaktır.
Serbest Hekim,
Kayseri, Türkiye Anahtar Kelimeler: Psikoterapi; felsefe; nörofelsefe; nörobilim
zehracam@gmail.com

ABSTRACT Psychotherapy and philosophy are two different approaches to helping people under-
stand and change their emotions, thoughts, and behaviors. The relationship between neuroscience,
psychotherapy, and philosophy is complex and multifaceted. Recently, increasing brain imaging
studies and epigenetic studies have shown that everything we experience, both now and in the future,
affects us through neuroplasticity. Understanding the brain and seeing how these two approaches af-
fect and change the brain, both Socratic questioning and philosophy; Seeing the effects of psy-
chotherapy in different schools and how it affects us will be eye-opening for us for the future. In this
section, how psychotherapy and philosophy affect the human brain will be discussed in the light of
neuroscience.

Keywords: Pscyhotheraphy; philosophy; neuroscience; neurophilosphy

P sikoterapi ve felsefe, insanların duygularını, düşüncelerini ve davranışlarını anla-

KAYNAK GÖSTERMEK İÇİN:
Babadağı Z. Nörobilim ışığında psikoterapi ve
felsefe beyni nasıl değiştirir? Karabekiroğlu K,
editör. Çocuk Psikiyatrisinde Nörobilim ve Fel-
sefe. 1. Baskı. Ankara: Türkiye Klinikleri;
2024. p.83-7.
malarına ve değiştirmelerine yardımcı olan iki farklı yaklaşımdır.1,2
Beyni anlama yolunda bugün bulunduğumuz nokta belki de Japon sanatçı Hana-
busa Itcho’nun sekiz kör adamın bir fili tarif ettiği duruma çok benziyor. Kör adamla-
rın fil üzerinde dokunduğu her bölgeyi kendine göre yorumlaması; örneğin dişini
yoklayıp mızrak, kuyruğunu hortum ve gövdesini duvar olarak tarif etmesi gibi, sadece
nöronlar arası iletişime odaklanıp indirgemeci bir yaklaşım ile beyni ele almanın asıl
resmin ıskalanmasına ya da yanlış ifade edilmesine neden olduğu fikri tıp ve fen bilim-
leri alanında bile giderek daha çok kabul görmektedir.3
Psikoterapi, bir terapist ve danışan arasında genellikle haftada bir veya iki kez
gerçekleşen düzenli görüşmelerden oluşur. Terapist, danışanın sorunlarını ve hedef-
lerini belirlemesine yardımcı olur ve onlara yeni bakış açıları ve beceriler geliştir-
meleri için rehberlik eder. Psikoterapi kişinin düşünme tarzını değiştirebilir,
duygularını yönetmeyi öğretebilir ve bu şekilde davranışların değişmesine yardımcı
olur.4

83
Zehra Babadağı
Felsefe ise varoluş, bilgi, etik ve güzellik gibi konu-
ları inceleyen bir disiplindir. Felsefi düşünme, insanların
kendileri ve dünya hakkındaki anlayışlarını geliştirmele-
rine yardımcı olabilir.2
Felsefe, düşünce ve bilgi üzerine derinlemesine dü-
şünmeyi ve sistematik bir şekilde ele almayı amaçlayan bir
disiplindir. Felsefe, temel soruları sorgulayan, varlık, bilgi,
değer, dil, zihin, mantık gibi konuları inceleyen bir düşünce
disiplinidir. Bu disiplin, genellikle soyut ve genel konuları
ele alır ve evrensel ilkeleri keşfetmeye çalışır.5 Felsefe, in-
sanı düşünme tarzını değiştirerek; eleştirel düşünme, prob-
lem çözme ve yaratıcı düşünme gibi beceriler geliştirmeleri
sağlayarak ya da insanlara duygularının kökenlerini ve an-
lamlarını anlamalarına yardımcı olarak insanlara daha iyi
bir insan olmanın ne anlama geldiğini düşünmeleri için
ilham verebilir.6
Helenistik felsefenin en ünlü düşünürlerinden biri
olan Epikuros “Akıl hastalıklarına çare olarak felsefeden
yararlanılır; öyleyse felsefe, aklın ilacıdır.” derken o
zaman ismi konmamış olsa da nörofelsefe alanına ait bir
şeyler söylüyordu. Felsefe açısından en önemli gelişme-
lerden biri psikoloji ve psikiyatri ile işbirliğine gitmesidir.
Davranışçı bilişsel terapiler insanların sorunlarını anla-
masına yardımcı olmasının ötesinde her zaman sorunu
çözmelerine aynı ölçüde yardım etmiyor. Psikolog ve psi-
kiyatristlerin felsefecilerle işbirliği yapması insanın ken-
dini ve sorunu anlamasının yanı sıra çözme becerisini de
önemli ölçüde artırıyor. Bu nedenle Amerika ve Avrupa
Birliği ülkelerinde bu tür işbirliği yapabilen felsefe kuru-
luşları, sayıları giderek artan psikoterapi için felsefi da-
nışmanlara çatı sağlıyor. Felsefe, psikoloji ve psikiyatri
işbirliği insanlara sorunlarını kalıcı bir şekilde çözme be-
cerisi kazandırmasının yanında daha erdemli ve daha
kendi ile barışık, neşeli bir birey olma özelliği kazandırı-
yor.3
Nörobilim, psikoterapi ve felsefe arasındaki ilişki kar-
maşık ve çok yönlüdür. İşte bu alanlardaki etkileşimlere
dair bazı temel noktalar:
1. Sinir Plastisitesi (Nöral Plastisite): Nörobilim,
beynin nasıl değişebildiğini ve adapte olabildiğini
inceleyen bir bilim dalıdır. Sinir plastisitesi, beyin-
deki nöronların bağlantılarını ve yapılarını değişti-
rebilme yeteneğini ifade eder. Psikoterapi, özellikle
bilişsel davranışçı terapi gibi yöntemler, bu plasti-
siteyi olumlu yönde etkileyebilir. Zihinsel alışkan-
lıkların değişmesi ve duygusal düzenlemenin
gelişmesiyle nöronal snapslar güçlenebilir veya za-
yıflayabilir.
84
Nörobilim Işığında Psikoterapi ve Felsefe Beyni Nasıl Değiştirir?
2. Beyin Dalgalari ve Bilinç Hali: Meditasyon,
mindfulness ve benzeri teknikler, bireylerin beyin
dalgalarını etkileyebilir. Bu teknikler, özellikle dü-
zenli uygulandığında, beyindeki aktiviteyi düzen-
leyebilir ve stresle başa çıkma yeteneğini artırabilir.
Psikoterapi, bu tür uygulamaları destekleyerek bi-
reylerin zihinsel durumlarını iyileştirebilir.
3. Epigenetik: Epigenetik, çevresel faktörlerin gene-
tik ifadeyi nasıl etkilediğini inceleyen bir alandır.
Psikoterapi ve felsefi düşünce, bireylerin yaşam
tarzları, değerleri ve dünya görüşleri üzerinde etki
yapabilir. Bu etkileşimler, aktarımı değiştirebilir ve
bireyin duygu durumlarına, düşünce kalıplarına ve
davranışlarına yansıyabilir.
4. Beyin ve Duygusal Regülasyon: Psikoterapi, bi-
reylerin duygusal durumlarını anlamalarına ve dü-
zenlemelerine yardımcı olabilir. Duygusal
regülasyon becerilerinin gelişmesi, beyindeki lim-
bik sistem üzerinde etkili olabilir. Bu da stresle
başa çıkma yeteneğini artırabilir ve duygusal iyi-
leşmeyi sağlayabilir.
Sonuç olarak, nörobilim, psikoterapi ve felsefe ara-
sındaki etkileşimler karmaşık bir ağ oluşturur. Bireyin dü-
şünce, duygu ve davranışlarının beyindeki fizyolojik
süreçlerle nasıl etkilendiğini anlamak, daha etkili psikote-
rapi yöntemleri geliştirmek ve bireylerin zihinsel sağlığını
iyileştirmek için önemlidir.7
Son yirmi yılda bir dizi beyin görüntüleme tekniğinin
geliştirilmesi psikoterapötik tedavinin ve felsefenin neden
olduğu nörobiyolojik değişimin girişimsel olmayan yön-
temlerle araştırmasına izin vermiştir. Bu teknikler arasında
manyetik rezonans görüntüleme (MRG), pozitron emis-
yon tomografisi (PET) ve tekli foton emisyon bilgisayarlı
tomografi (SPECT) bulunmaktadır. O günden bu yana,
farklı klinik popülasyonların yanı sıra, bilişsel davranışçı
terapi (BDT), kişiler arası terapi ve psikodinamik yakla-
şımlar gibi bir dizi terapötik uygulama yapılan hastalarda
önemli sayıda nörogörüntüleme çalışmaları bildirilmiştir.
Bu konuda yapılan çalışmalara bakıldığında Goldapple ve
ark. 2004 yılında yaptıkları bir çalışmada, BDT tedavi-
sinden önce ve sonra PET ile tüm beyin metabolizmasını
inceler ve psikoterapi ile farmakoterapiyi karşılaştırmış,
her iki tedavi grubunda da depresyon şiddetinde benzer
düzeyde iyileşme gözlemişlerdir.8 Psikoterapi grubunda
tedavi sonrası hipokampus ve dorsal singulat metaboliz-
ması artmış, PFK metabolizması normalizasyon yönünde
azalmıştır. Farmakoterapi grubunda, tam tersine prefron-
tal aktivite artışı ile hipokampus ve singulat aktivitesinde
azalma gözlenmiştir. Bu çalışmadaki bulgular, psikoterapi
Zehra Babadağı
sayesinde ruminatif ve diğer işlevsel olmayan düşüncele-
rin azalmasıyla PFK aktivitesindeki düşüş arasında bir
ilişki olabileceği şeklinde yorumlanmıştır. Aynı çalışma-
nın sonuçlarında farmakoterapi, limbik aktiviteyi baskıla-
mayı ve duygusal reaktiviteyi düzenlemeyi sağlamıştır.8
Benzer bir çalışmada MDB tanısı alan 12 hastaya BDT,
12 hastaya venlafaksin uygulanmıştır. On altı haftalık bir
tedavi periyodundan sonra, beyin metabolizmasındaki de-
ğişiklikler PET ile araştırılmıştır. Bu çalışmada her iki te-
davi grubunda da orbitofrontal korteks ve sol medial PFK
metabolizmalarının azaldığı ve sağ oksipito-temporal kor-
teks metabolizmasının arttığı raporlanmıştır. İki tedavi
grubu arasında tedavi yöntemlerinin subgenual singulat ve
kaudat üzerindeki etkileri bakımından fark tespit edildiği
bildirilmiştir. Yazarlar subgenal singulatın psikoterapide
tedaviye yanıtta önemli bir rol oynayabileceği sonucuna
varmışlardır.9
Psikoterapilerin nörobiyolojik etkiler birçok çalış-
mada, fMRG yöntemi kullanılarak araştırılmıştır. Major
depresif bozuklukta ventromedial PFK’te genel bir aktivite
azalması olduğu saptanmıştır. BDT’yi takiben, MDB has-
taları ventromedial PFK aktivasyonunda genel bir artış,
amigdala, kaudat ve hipokampusta uyarılmış yanıtlarda
artış ve sol anterior temporal lobda valans etkilerinin tersi
sergilenmektedir. Bir çalışmada subgenual singulat kor-
tekste düşük reaktivite, amigdalada yüksek reaktivite ile
BDT’ye verilen cevap arasında kuvvetli bir ilişki bulun-
muştur. Tedaviden önce subgenual singulat korteks aktivi-
tesinde azalma, BDT’ye verilecek cevap için bir
öngördürücüdür.9 Eldeki veriler MDB’de sorunlu olan sin-
gulat korteks fonksiyonlarının BDT ile geri kazanılacağını
göstermektedir. Fu ve ark. amigdala-hipokamus aktivite-
sinin depresif dönem boyunca sağlıklı gruba göre nispeten
yüksek olduğunu ve bazal ASK aktivitesiyle terapiye yanıt
arasında bir korelasyon olduğunu bildirmişlerdir.10 Araş-
tırmalardan elde edilen bulgular, BDT’nin, maladaptif bilgi
işleme süreçlerinde, PFK, ASK ve amigdala metabolizma-
sında değişikliklere neden olarak iyileşme sağladığını gös-
ter mektedir. Singulat kortekste özellikle subgenual alanda
metabolizma ve aktivite değişikliklerinin terapiye verile-
cek cevap üzerine belirleyici olabileceğine dair ipuçları
vardır.1 Yine farklı bir yöntem olarak PET çalışmasında
Baxter ve ark. tarafından obsesif kompulsif hastalarda ger-
çekleştirilen bir PET çalışması bulunmaktadır.11 Araştır-
macılar obsesif kompulsif hastalarda BDT’nin ve
imipramin tedavisinin rostral kaudat çekirdeğinin aşırı ak-
tivasyonunda benzer bir azalmaya neden olduğunu göster-
mişlerdir. Ayrıca Furmark ve ark. ve Paquette ve ark.
sırasıyla sosyal fobide ve örümcek fobisinde başarılı BDT
tedavisinden sonra normalleşlmiş frontal metabolizmayı
85
Nörobilim Işığında Psikoterapi ve Felsefe Beyni Nasıl Değiştirir?
rapor ederek, BDT’nin beyni fonksiyonel olarak “yeniden
yapılandırabildiği” sonucuna varmışlardır.12,13
Kişilerarası psikoterapi, başta depresif bozukluklar,
perinatal depresyon, duygudurum bozuklukları, yeme bo-
zuklukları ve anksiyete bozuklukları olmak üzere birçok
ruhsal bozuklukta, çocukluk ve ergenlerden yaşlılara kadar
geniş bir yaş grubunda uygulanabilen bir terapi yöntemidir.
Brodly ve ark. tarafından yürütülen bir araştırmada, MDB
olan 24 hastanın beyin metabolizması PET ile 16 kişiden
oluşan sağlıklı kontrol grubu ile karşılaştırılmıştır. Dep-
resyon tanısı konulan 10 hastaya paroksetin, 14 hastaya
KAP uygulanmıştır.14 Tedaviden önce MDB’lu hastalarda
PFK, kaudat, temporal lob ve talamus metabolizmaları
kontrol grubuna göre daha düşük olduğu görülmüştür. Hem
paroksetin hem terapi uygulanan grupların her ikisinde de
PFK (paroksetin alan grupta bilateral, KAP uygulanan
grupta sağ tarafta) ve ön singulat girus metabolizmasının
azaldığı ve sol temporal lob metabolizmasının normale
dönmeye başladığı saptanmıştır. Aynı ekibin bir başka ça-
lışmasında ise anksiyete, psikomotor gerilik, gerginlik ve
yorgunluk semptomlarında düzelmeyle ventral frontal lob
metabolizmasındaki düşüş arasında; anksiyete ve gergin-
lik semptomlarında düzelmeyle ventral anterior singulat
girus ve anterior insula aktivitesindeki azalma arasında;
psikomotor gerilikle dorsal anteriorsingulat aktivitesinin
artması arasında ve bilişsel bozulmayla DLPFK metabo-
lizmasının artışı arasında korelasyon tespit edilmiştir. Ça-
lışmada bulguların MDB’de limbik-kortikal disregülasyon
teorisini desteklediği, depresyonda frontal bölgede meta-
bolik değişiklikler olduğu ve KAP’‘ın bunları düzelttiği so-
nucuna varılmaktadır.15 Bir başka çalışmada, MDB tanısı
alan 13 hastaya KAP uygulanmış, 15 hastaya 75 mg /g ven-
lafaksin verilmiştir. 6 hafta sonra her iki grupta da depres-
yon şiddeti azalmıştır. Beyin kan akışını değerlendirmek
için yapılan SPECT taraması sonucunda venlafaksin gru-
bunda sağ arka temporal ve sağ bazal gangliyonlarda akti-
vite ve KAP grubunda sağ posterior singulat ve sağ bazal
gangliyonlarda aktivite tespit edilmiştir. Yine her iki tedavi
grubunda bazal ganglion kan akımında artış, KAP gru-
bunda limbik kan akımında artış tespit edilmiştir.16 Bu
alandaki çalışmaların sayısı az olmakla birlikte bulgular
KAP’ınn PFK, singulat korteks ve bazal gangliyonlarda
metabolizmanın ve kan akışının iyileşmesini sağladığını
desteklemektedir.
Psikodinamik psikoterapi modeli, depresyonun bi-
linçaltı çatışmalara ve arzularabağlı olduğu fikrine dayan-
maktadır. Çocukluk olaylarının ve biyolojik dürtülerin,
insanın davranışını ve düşüncelerini etkileyen bilinçaltı bir
mekanizmayı oluşturduğu düşünülen bu terapi türünde, bi-
Zehra Babadağı
linçaltı dürtülerin incelenmesiyle, kişinin yaşamını gelişti-
recek değişimleri yapması amaçlanır.17 Bu alandaki ilk ve
tek çalışmada, fMRG kullanılarak MDB’de psikodinamik
psikoterapinin sol anterior hipokampus, amigdala, subge-
nual singulat ve medial PFK bölgelerinde neden olduğu de-
ğişiklikler araştırılmıştır. Bu çalışmada depresyon
hastalarında tedavi öncesi alınan aktivasyon değerleri ve
15 ay psikodinamik terapi uygulandıktan sonra elde edilen
aktivasyon değerleri karşılaştırılmıştır. Psikoterapiden
sonra hem depresif semptomlarda azalma hem de terapi-
den önce yüksek olan singulat ve medial PFK’deki aktivi-
tede düşüş olduğu saptanmıştır. Psikoterapi, anormal
örüntülerin normalleştirilmesi, tedaviden önce aktivasyon
değişikliği göstermeyen ilave alanların etkinleştirilmesi
veya ikisinin kombinasyonuyla etki edebilir.
Nörofelsefe, Patricia Churchland’in zihin-beyin ‘so-
rununun’ veya algı ve bilişi çevreleyen sorunlar gibi ilgili
‘sorunların’ bilişsel nörobilimdeki ilerlemelerle çözüleceği
yönündeki hipotezidir.18 Bu hipotezde Churcland, filozof-
ların bu sorunları tamamen mantıksal, kavramsal ve dilsel
analiz yöntemleriyle çözme girişimlerinin, hatalı bir stra-
tejiyi temsil etmesi nedeniyle başarısızlığa mahkum olma-
sını gerektireceğini ifade etmiştir. Bugün bilişsel
sinirbilimde kesinlikle heyecan verici zamanlar geçiriyo-
ruz. Beynin nasıl çalıştığına dair sürekli ve önemli bir keşif
akışına tanık oluyoruz.19 Bu nedenle felsefenin, sinirbilim
ve felsefenin kesişimini inceleyen bir disiplin olan nöro-
felsefe olması gerektiğini iddia etmiştir. Nörofelsefe, nö-
robilimsel çalışmaların geleneksel olarak zihin felsefesi
kategorisine dahil edilen argümanlarla ilişkisini araştırır ve
KAYNAKLAR
1. Erbay L, Ünal S. Terapi Beyinde Ne Yapar. Turkiye Klinikleri J Child Psychi-
atry-Special Topics. 2017;3(2):163-8.
2. Yazgan Yalkın EM. Felsefi Psikoterapi - Bir Yaşam Biçimi Olarak Felsefe 2.
1. Baskı. İstanbul: Demavend; 2021.
3. Uzbay İT. Beyni Anlamak Sadece Nörobilim Ile Mümkün Mü? Beyin
Yüzyılında Nörolojik Bilimlerden Sosyal Bilimlere Yeni Açılımlar, Yeni
Yaklaşımlar. Üsküdar Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi. 2015(1):119-55.
doi: 10.32739/uskudarsbd.1.1.12.
4. Özakkaş T. Psikoterapi Tarihi ve Bütüncül Psikoterapi. Türkiye Bütüncül
Psikoterapi Dergisi. 2018;1(1):1-24.
5. Heidegger M. Nedir Bu-Felsefe? Irgat A, çeviri editörü. İstanbul: AFA; 1995.
6. Teselli HA. Felsefi Danışmanlık İnsanın Anlam Krizine Nasıl Yaklaşmalıdır?
2023.
7. Davidson RJ, Irwin W. The functional neuroanatomy of emotion and affective
style. Trends Cogn Sci. 1999;3(1):11-21. doi: 10.1016/s1364-6613(98)01265-
0.
86
Nörobilim Işığında Psikoterapi ve Felsefe Beyni Nasıl Değiştirir?
kadim felsefi problemlerin çözümü için sinir sistemlerinin
üzerinde çalışılması gerektiğini savunur. Bu yaklaşım, ma-
teryalist, doğalcı ve bilimsel yönelimli bir bakış açısını içe-
rir. Nörofelsefe, zihni anlamak için beynin araştırılması
gerektiğini vurgular. Ancak eleştirmenler, bazı durumlarda
nörofelsefenin zihni sadece fizik veya beyin bilimine in-
dirgeyerek anlamaya çalışmasını uygun bulmazlar. Nöro-
felsefe, bilim-felsefe işbirliğiyle bazı felsefi bilmecelerin
çözülebileceğini, ancak bazılarının bilim geliştikçe anlam-
sızlaşacağını ve çözülmek yerine bir sorun olarak ortadan
kalkacağını iddia ederler. Beyin bilimleri, nörofelsefe için
merkezi bir öneme sahiptir. Zihni anlamak için beyni in-
celemek, nörofelsefenin temel bir koşulu olduğu artık ifade
edilmektedir.20 1986’da ilk defa önerilse de bu alandaki ça-
lışmalar yeni yeni artmaktadır. Bu çalışmalar hem nörobi-
lim hem de felsefe alanlarına katkıda bulunurken, aynı
zamanda zihinsel fenomenleri daha iyi anlamak için önemli
bir çaba sarf etmektedir.21 Şu ana kadar yapılmış yayın-
larda nörofelsele ile beyin görüntüleme yöntemlerinin iliş-
kisi daha çok beyin görüntüleme yöntemlerinin etikliği ve
doğruluğu üzerine olsa da ilerleyen çalışmalarda felsefe-
nin bizim zihnimizdeki etkilerini daha iyi anlayacak olmayı
beklemekteyiz.22,23
Sonuç olarak beynin; felsefe, psikoterapi ve bu ikisi-
nin ilişkisi ile nasıl değiştiği, nöroloji, psikoloji ve sosyo-
loji gibi çeşitli alanlarda incelenen, karmaşık bir konudur.
Felsefe ve psikoterapinin; beyin ve insan davranışı üzerin-
deki etkisi hakkında hala çok şey öğrenmemiz gerekse de,
farklı alanlardaki devam eden araştırmalar, bu büyüleyici
konu hakkında daha fazla ışık tutmaya devam ediyor.3,24
8. Goldapple K, Segal Z, Garson C, Lau M, Bieling P, Kennedy S, et al. Modu-
lation of cortical-limbic pathways in major depression: treatment-specific ef-
fects of cognitive behavior therapy. Arch Gen Psychiatry. 2004;61(1):34-41.
doi: 10.1001/archpsyc.61.1.34.
9. Kennedy SH, Konarski JZ, Segal ZV, Lau MA, Bieling PJ, McIntyre RS, et al.
Differences in brain glucose metabolism between responders to CBT and
venlafaxine in a 16-week randomized controlled trial. Am J Psychiatry. 2007;
164(5):778-88. doi: 10.1176/ajp.2007.164.5.778.
10. Seminowicz DA, Mayberg HS, McIntosh AR, Goldapple K, Kennedy S, Segal
Z, et al. Limbic-frontal circuitry in major depression: a path modeling met-
analysis. Neuroimage. 2004;22(1):409-18. doi: 10.1016/j.neuroim-
age.2004.01.015.
11. Baxter LR Jr, Schwartz JM, Bergman KS, Szuba MP, Guze BH, Mazziotta
JC, et al. Caudate glucose metabolic rate changes with both drug and be-
havior therapy for obsessive-compulsive disorder. Arch Gen Psychiatry. 1992;
49(9):681-9. doi: 10.1001/archpsyc.1992.01820090009002.
Zehra Babadağı
12. Furmark T, Tillfors M, Marteinsdottir I, Fischer H, Pissiota A, Långström B, et
al. Common changes in cerebral blood flow in patients with social phobia
treated with citalopram or cognitive-behavioral therapy. Arch Gen Psychiatry.
2002;59(5):425-33. doi: 10.1001/archpsyc.59.5.425.
13. Paquette V, Lévesque J, Mensour B, Leroux JM, Beaudoin G, Bourgouin P,
et al. "Change the mind and you change the brain": effects of cognitive-be-
havioral therapy on the neural correlates of spider phobia. Neuroimage. 2003;
18(2):401-9. doi: 10.1016/s1053-8119(02)00030-7.
14. Brody AL, Saxena S, Stoessel P, Gillies LA, Fairbanks LA, Alborzian S, et al.
Regional brain metabolic changes in patients with major depression treated
with either paroxetine or interpersonal therapy: preliminary findings. Arch Gen
Psychiatry. 2001;58(7):631-40. doi: 10.1001/archpsyc.58.7.631.
15. Brody AL, Saxena S, Mandelkern MA, Fairbanks LA, Ho ML, Baxter LR. Brain
metabolic changes associated with symptom factor improvement in major de-
pressive disorder. Biol Psychiatry. 2001;50(3):171-8. doi: 10.1016/s0006-
3223(01)01117-9.
16. Martin SD, Martin E, Rai SS, Richardson MA, Royall R. Brain blood flow
changes in depressed patients treated with interpersonal psychotherapy or
venlafaxine hydrochloride: preliminary findings. Arch Gen Psychiatry. 2001;
58(7):641-8. doi: 10.1001/archpsyc.58.7.641.
87
Nörobilim Işığında Psikoterapi ve Felsefe Beyni Nasıl Değiştirir?
17. Gabbart G, Bennett T. Psychodynamic psychotherapy of depression.
Gabbard’s treatments of psychiatric disorders. Alptekin K, Öztürk Ö,
çeviri editörleri. 1. Baskı. Ankara: Veri Medikal Yayıncılık; 2001. p. 433-
8.
18. Churchland PS. Neurophilosophy: Toward a unified science of the mind-brain.
MIT press; 1989.
19. Smythies JR. Neurophilosophy. Psychol Med. 1992;22(3):547-9.
20. Churchland PS. What is Neurophilosophy and How Did Neurophilosophy Get
Started? Journal of NeuroPhilosophy. 2022;1(1). doi: 10.5281/zen-
odo.6637568.
21. Churchland PS. Neurophilosophy: the early years and new directions. Funct
Neurol. 2007;22(4):185-95.
22. Wright J. Evidence in Neuroimaging: Towards a Philosophy of Data Analy-
sis. Electronic Thesis and Dissertation Repository. 2017.
23. Klein C. Philosophical issues in neuroimaging. Philosophy Compass. 2010;
5(2):186-98. doi: 10.1111/j.1747-9991.2009.00275.x.
24. Çayır Akkocaoğlu N, Akkoyunlu B. Çocuklar için felsefe eğitimi üzerine nitel
bir araştırma. TOJQI. 2016;7(2):97-133. doi: 10.17569/tojqi.91449.
 Çocuk ve Ergenlerde
Kozmetik/Estetik Psikofarmakoloji
Cosmetic/Aesthetic Psychopharmacology in
Children and Adolescents

Mehmet Gökşin KARAMANa ÖZET Kozmetik psikofarmakoloji kavram olarak ilk defa 1990 yılında Peter D. Kramer tarafından or-
taya atılmıştır. Kozmetik psikofarmakoloji, kişilerin o sıra ki patolojik olmayan psikolojik durumların-
dan daha arzu edilen veya sosyal olarak daha iyi olan başka bir psikolojik duruma taşınmak için ilaç
a
Serbest Hekim,
kullanımına işaret etmektedir. Konuya bir çeşit marketing “pazarlama” olduğu üzerinden yorum getiren
İstanbul, Türkiye muhalifler bu durumun yalnızca tüketim olduğunu savunmuşlardır. Savunucular ise bir çeşit özgürlük ol-
duğunu iddia etmişlerdir. Çeşitli psikoaktif, maddeler geçmişte ve günümüzde sağlıklı bireylerde kulla-
Yazışma Adresi/Correspondence: nılmaktadır. Bunlar genel olarak; uyarıcılar, antidepresanlar ve diğer nöral destekleyici preparatları
Mehmet Gökşin KARAMAN kapsamaktadır. Konu bir taraftan etik bir dilemmayı ortaya getirirken diğer taraftan nasıl pozisyon alı-
Serbest Hekim, nacağı yüzleşmemiz gereken daha pragmatik tıbbi bir sorun olarak karşımıza çıkmaktadır.
İstanbul, Türkiye
goksinkaraman@gmail.com Anahtar Kelimeler: Psikofarmakoloji; biyoetikler; madde kullanımına bağlı bozukluklar; çocuk

ABSTRACT Cosmetic psychopharmacology was first introduced as a concept by Peter D. Kramer in

1990. Cosmetic psychopharmacology refers to the use of drugs to move people from their current non-
pathological psychological state to another psychological state that is more desirable or socially better.
Opponents, who interpreted the issue as a kind of marketing, argued that this situation was only related
to consumption. But advocates claimed there was a form of freedom. Various psychoactive substances
have been used in healthy individuals in the past and today. These are generally includes stimulants, an-
tidepressants and other neurosupport preparations. While the issue raises an ethical dilemma, on the other
hand, which position we should take emerges as a more pragmatic medical issue.

Keywords: Psychopharmacology; bioethics; substance-related disorders; child

KAYNAK GÖSTERMEK İÇİN:
Karaman MG. Çocuk ve ergenlerde kozme-
tik/estetik psikofarmakoloji. Karabekiroğlu K,
editör. Çocuk Psikiyatrisinde Nörobilim ve Fel-
sefe. 1. Baskı. Ankara: Türkiye Klinikleri;
2024. p.88-90.
K
ozmetik psikofarmakoloji kavram olarak ilk defa 1990 yılında Peter D. Kra-
mer tarafından ortaya atılmıştır.1 Yazarın “Prozac’ı Dinlemek” adlı kitabı ile
popüler olan kavram, kişilerin o sıraki patolojik olmayan psikolojik durumla-
rından daha arzu edilen veya sosyal olarak daha iyi olan başka bir psikolojik duruma ta-
şınmak için ilaç kullanımına işaret etmektedir.2 Buradaki kozmetik ifadesi, cerrahideki
yaralanmalardan sonraki onarımı ifade eden plastik yerine güzelleşmek için isteğe bağlı
burun düzeltme ameliyatı rinoplastiye karşılık gelmektedir. Yaşamın en yüksek doyum
ile yaşanması ve/veya ağrı acı gibi olumsuzluklardan en arınmış geçirilmesi gereken bir
dönem olması gerektiği ön kabulünden hareket ederek bu tür pratik sonuçlara gidil-
mektedir. Benzer olarak Dr. Kramer kitabında depresyon durumunda olmayan ama nö-
rotik olarak tanımlanabilecek bireylerde Prozac gibi Serotonin Geri Alım İnhibitörleri
kullanmanın özgüven, dışadönüklükte artma gibi yararları olacağını vurgulamaktadır.
Yakın tarihte sağlıklı yetişkinlerde seçici serotonin gerialım inhibitörlerinin değerlendi-
rildiği bir gözden geçirmede, kullanımla birlikte olumlu duygusal işlemlemenin arttığı
gösterilmiştir.3 Bu kavramın ortaya atılması çeşitli yönlerden tartışmaları da beraberinde

88
Mehmet Gökşin Karaman
getirmiştir. Konuya bir çeşit marketing “pazarlama” olduğu
üzerinden yorum getiren muhalifler bu durumun yalnızca
tüketim olduğunu savunmuşlardır.4 Savunucular ise bir
çeşit özgürlük olduğunu iddia etmişlerdir.5 Konu bir taraf-
tan etik bir dilemmayı ortaya getirirken diğer taraftan nasıl
pozisyon alınacağı yüzleşmemiz gereken daha pragmatik
tıbbi bir sorun olarak karşımıza çıkmaktadır. Karar nokta-
sında, düzenleyiciler, uzmanlar ve kullanıcılar ne aşamada
nasıl rol oynamalı? Karara ilişkin inisiyatif ve sorumluluk
nasıl pay edilmelidir?
İşlevsellik kaybına neden olan bozukları tanılamak ve
tedavi etmek üzerine kurulu modern psikiyatri için işlev-
sellik yer zaman ve koşullara göre değiştiğinde tanılama
ve dolayısıyla tedavi değişmekte olacaktır. Bu değişiklik
dahi tanılar üzerinde esnekliği zorunlu kılmaktadır. Tanı
ve tedavilerin durum şartlara göre esnetilmesi sonuçta koz-
metik psikofarmakolojiyi gündeme getirmektedir.
Kozmetik psikofarmakoloji konusu Kramer ile tartı-
şılıyor olmakla birlikte ilaçlardan önce zihni değiştiren ya-
sadışı madde kullanımı ve tartışmaları geçmiş dönemlerde
de yapılmıştır. Örneğin, 1960’larda barbitüratların kulla-
nımı veya yasadışı rekreasyonel eroin, kokain kullanımı
duruma iyi örneklerdir.6 Dolayısıyla aslında kavramsal tar-
tışma, başlarda yalnızca yeni keşfedilen antidepresanlarla
ilişkilendirilmişken sonraları beklenildiği gibi perfprmans
arttırıcılar özelinde olduğu gibi bilişsel işlevleri destekle-
yen ilaçları da kapsamına almıştır. Özellikle uyarıcılar;
uyku gereksinimini önlemek için askeri pilot ve denizci-
lerde kullanılmaktadır.6 Benzer olarak doktorlar arasında
kullanımı da sıkça görülmektedir. Lise öğrencilerinin tıbbi
olmayan gerekçelerle uyarıcı kullanım sıklığının araştırıl-
dığı bir gözden geçirmede yaşam boyu deneyimleme ora-
nının %16-29’lara kadar çıktığı gösterilmiştir.7 Gözden
geçirmeye göre daha çok tanı almayan ama dikkat eksikliği
semptomları olanların deneyimleme eğiliminde oldukları
saptanmıştır.7 Buradan hareketle tıbbi olmayan kullanımın
bir çeşit kompansasyon işlevi göreceği vurgulanabilir.
Moral ve diğer etik konular dışlandığında ise bağımlılık ve
diğer olası yan etkilere ilişkin riskler önemli bir problem
alanı olmaktadır.
Akademik ortamın daha yarışmacı hale gelmesiyle
çocuk ve ergenlerde performans arttırıcı ilaçların kozmetik
gerekçelerle kullanımı yaygınlaşmaktadır. Herhangi bir
psikiyatrik tanı söz konusu olmaksızın yalnızca “yarıştan
geri kalmamak veya öne geçmek” gerekçesi ile ilaç kulla-
nımı hızla yaygınlaşmaktadır. Sağlıklı bireylerde perfor-
mans arttırıcı olarak en sık kullanılan moleküller dikkat
eksikliği hiperaktivite bozukluğu tedavisinde kullanılan
metilfenidat, amfetamin türevleri ve atomoksetin ile nar-
89
Çocuk ve Ergenlerde Kozmetik/Estetik Psikofarmakoloji
kolepsi tedavisinde kullanılan modafinildir. Alfa 2 ago-
nistler ve Alzheimer tedavisinde kullanılan ilaçların kulla-
nımına da rastlanmaktadır.8 Kafein, vitamin vb içeren
ürünlerde benzer kategoride değerlendirilebilir.8 Çocuk ve
gençlerde nöral performans arttırıcı ilaç veya maddelerin
kullanımı az yada çok ebeveynlerinde içinde rol oyandığı
bir konudur.
ABD’de gerçekleştirilen bir çalışmada kolej öğrenci-
lerinin %8.3’ünün tıbbi gerekçeler olmaksızın performans
arttırıcı ilaç kullandığı saptanmıştır.9 Almanya örneklemi
ile yapılan bir araştırmada ise %28 oranı saptanmıştır.10 Çe-
şitli örneklemlerde ve farklı ülkelerde oranlar değişmekle
birlikte son bir araştırma genel bir artış eğilimi olduğunu
desteklemektedir.11 Buna en iyi örnek acil servis kullanı-
mındaki görülen artıştır. Araştırmaya göre 2015-2017 ara-
sında ciddi bir artış görülmektedir.12 ABD de yapılan 13-17
yaş arası çocukların ebeveynlerinin dahil edildiği benzer bir
araştırmada performans arttırıcı gerekçelerle ilaç kullanım
sıklığı %1 olarak bildirilmiştir.12 Ebeveynlerin çocukları
üzerinde yüksek akademik beklentilerinin kullanımı doğ-
rudan veya dolaylı etkileyebileceği bildirilmektedir. İlk ça-
lışmalar, ebeveynlerin sadece DEHB tanısı alan çocuklar
için değil aynı zamanda tıbbi bir sorunu olmayan çocuklar
için de iyi notlar karşılığında reçeteli uyarıcıların risklerini
kabul ettiklerini göstermektedir. Sosyal etkilerin varlığı çe-
şitli davranışlar için gösterilmiş durumdadır.13 Örnek ola-
rak aşı olmak, yeme paternleri, spor yapma alışkanlığı veya
madde kullanımı gibi.14 Ebeveynlerin bilişsel performans
arttırıcıları vermesi konusunda sosyal etkilerin ve kültürün
önemini vurgulayan çalışmaların yanında daha az önemli
olduğunu gösteren çalışmalarda bulıunmaktadır.15
Sağlıklı bireylerin yer aldığı nöral performans artırıcı-
lar ile yapılan bir gözden geçirmede tek doz metilfenidat kul-
lanımının yürütücü işlevler konusunda olumlu etkisi olduğu
dikkat ve diğer işlevler için daha az belirgin etkisi olduğu
gösterilmiştir.16 Diğer taraftan yüksek doz metilfenidat kul-
lanımının “yükselmiş” olma hissi yaratabileceği ve dolayı-
sıyla bu deneyimin devamı için kullanımın süreceği ve
bağımlılık riski akılda tutulmalıdır.16 Narkolepsi tedavisinde
kullanılan Modafinil için sağlıklı bireylerde yapılan çalış-
malarda dikkat üzerine kısmen olumlu etkileri bulunabile-
ceği gösterilmiştir.17 Sağlıklı bireylerde amfetamin kullanımı
ile ilgili ise bellek, dikkat, uyanıklık gibi çeşitli alanlarda
olumlu etkilerden bahsedilmekle birlikte özellikle uykuya
olan etkisi üzerinden bilişsel olumsuz sonuçları bildiren ça-
lışmalarda bulunmaktadır.18 Alfa 2 agonistler ve seçici sero-
tonin gerialım inhibitörleri ile yapılan çalışmalarda olumlu
nöral güçlendirici etki gözlenmezken kafein ile yapılan ça-
lışmalarda bilişsel performans üzerinde zayıf olumlu etki
Mehmet Gökşin Karaman
gösterilmiştir.19 Kullanıma ilişkin en olumsuz örneklerden
birisi olarak nikotin gösterilebilir.20 Nikotin kısa dönemde
dikkat ve diğer bilişsel işlevler üzerinde olumlu etki sağlar-
ken bağımlı bireyler için bu etkinin varlığı gerçekten devam
etmekte midir? yoksa yoksunluk belirtileri için mi kullanıl-
ması gereklidir? yanıtlanmayı bekleyen bir sorudur. Nikotin
özelinde olduğu gibi bedensel sağlığa ilişkin çeşitli riskleri
barındırma potansiyeli olabilen çeşitli maddelerin etkinli-
ğine ilişkin kısa dönemde bahsedilen yarar gerçek hayatta
ne kadar geçerli bilinmemektedir. Gerçekten tütün ürünle-
rine ilişkin sağlık risklerinin netleşmesinin tıp tarihinde ne
kadar uzun zaman aldığı ve ne kadar çok insan hayatına mal
olduğu düşünülürse uzun dönem araştırmaların önemi daha
çok anlaşılabilir. Diğer taraftan tanı almış kişiler yerine sağ-
lıklı bireylerin kullanımı kar/zarar dengesi içerisinde değer-
lendirilmediğinden özel bir riski içerisinde barındırabilir gibi
görünmektedir. Çünkü kullanıma ilişkin hemen hiçbir algo-
KAYNAKLAR
1. Kramer PD. Listening to Prozac: The Landmark Book About Antidepressants
and the Remaking of the Self. 1st ed. Viking Adult; 1993. p.15-7.
2. Rosenthal RN, Westreich LM. Cosmetic Psychopharmacology Drugs that en-
hance wellbeing, performance and creativity. In: Brizer D, Castaneda R, eds.
Clinical Addiction Psychiatry. 1st ed. Cambridge: Cambridge University Press;
2010. p.72-82.
3. Knorr U, Madsen JM, Kessing LV. The effect of selective serotonin reuptake
inhibitors in healthy subjects revisited: A systematic review of the literature.
Exp Clin Psychopharmacol. 2019;27(5):413-32. doi: 10.1037/pha0000264.
4. McKenzie K. Treating unhappiness--society needs palliative psychopharma-
cology. Br J Psychiatry. 2004;185:195.
5. Levy N. Enhancing Authenticity. J Applied Philosophy. 2011;28(3):308-18.
doi: 10.1111/j.1468-5930.2011.00532.x.
6. López-Muñoz F, Ucha-Udabe R, Alamo C. The history of barbiturates a century
after their clinical introduction. Neuropsychiatr Dis Treat. 2005;1(4):329-43.
7. Wilens TE, Adler LA, Adams J, Sgambati S, Rotrosen J, Sawtelle R, Utzinger
L, Fusillo S. Misuse and diversion of stimulants prescribed for ADHD: a sys-
tematic review of the literature. J Am Acad Child Adolesc Psychiatry.
2008;47(1):21-31. doi: 10.1097/chi.0b013e31815a56f1.
8. Fond G. Neuroenhancement in Healthy Adults, Part I: Pharmaceutical Cog-
nitive Enhancement: A Systematic Review. Clinic Res Bioeth 2015;6:2. doi:
10.4172/2155-9627.1000213.
9. Teter CJ, McCabe SE, LaGrange K, Cranford JA, Boyd CJ. Illicit use of spe-
cific prescription stimulants among college students: prevalence, motives,
and routes of administration. Pharmacotherapy. 2006;26(10):1501-10. doi:
10.1592/phco.26.10.1501.
10. Viohl L, Ernst F, Gabrysch J, Petzold M. “Higher education” - Substance use
among Berlin college students. European Journal of Neuroscience.
2019;50(3):2526-37. doi: 10.1111/ejn.14340.
11. Suen LW, Davy-Mendez T, LeSaint KT, Riley ED, Coffin PO. Emergency de-
partment visits and trends related to cocaine, psychostimulants, and opioids
in the United States, 2008-2018. BMC Emerg Med. 2022;22(1):19. doi:
10.1186/s12873-022-00573-0.
90
Çocuk ve Ergenlerde Kozmetik/Estetik Psikofarmakoloji
ritma izlenmemiştir. Dolayısıyla sağlıklı kişilerde uzun
dönem kullanıma ilişkin etkinlik ve yan etki profili için yeni
araştırmalara gereksinim duyulmaktadır.
Bunlara ek olarak nöral performans artırıcıların bir
çeşit doping olduğunu spor yarışmalarında nasıl atletik per-
formans artırıcıların kullanımı doping olarak yorumlanıp
kullanımı bir çeşit haksızlığa neden olacağı gerekçesiyle
engelleniyorsa bunlarında engellenmesi gerektiğini iddia
edenler bulunmaktadır. Bu nöral etik endişeye ek olarak
uzun dönemde metilfenidat ile madde kötüye kullanım ris-
kinde ve intihar girişimlerinde artış olasılığı ve modafinil
ile ise kardiyovasküler ve dermatolojik riskler değerlendi-
rilmeyi beklemektedir. Güvenlik ve yan etki profili açısın-
dan daha az kontrole tabi ve dolayısıyla daha kolay erişilen
destekleyici preparatlar için ise sağlıklı kişilerde olası yan
etkilerin ötesinde, kullanan kişilere olan ekonomik mali-
yeti de hesaba katılmalıdır.
12. Hiltrop K, Sattler S. Parents' Perceptions on the Debated Parenting Practice
of Cognitive Enhancement in Healthy Children and Adolescents. J Cogn En-
hanc. 2022;6(3):373-88. doi: 10.1007/s41465-022-00243-w.
13. Substance Abuse and Mental Health Services Administration (SAMHSA).
Prescription Stimulant Misuse and Prevention Among Youth and Young
Adults. Publication No. PEP21-06-01-003. Rockville, MD: National Mental
Health and Substance Use Policy Laboratory. Substance Abuse and Mental
Health Services Administration, 2021. https://store.samhsa.gov/sites/de-
fault/files/pep21-06-01-003.pdf
14. Ghosh M, Holman CD, Preen DB. Exploring parental country of birth differ-
ences in the use of psychostimulant medications for ADHD: a whole-popula-
tion linked data study. Aust N Z J Public Health. 2015;39(1):88-92. doi:
10.1111/1753-6405.12269.
15. Elliott R, Sahakian BJ, Matthews K, Bannerjea A, Rimmer J, Robbins TW. Ef-
fects of methylphenidate on spatial working memory and planning in healthy
young adults. Psychopharmacology (Berl). 1997;131(2):196-206. doi:
10.1007/s002130050284.
16. Lakhan SE, Kirchgessner A. Prescription stimulants in individuals with and
without attention deficit hyperactivity disorder: misuse, cognitive impact, and
adverse effects. Brain Behav. 2012;2(5):661-77. doi: 10.1002/brb3.78.
17. Turner DC, Robbins TW, Clark L, Aron AR, Dowson J, Sahakian BJ. Cogni-
tive enhancing effects of modafinil in healthy volunteers. Psychopharmacol-
ogy (Berl). 2003;165(3):260-9. doi: 10.1007/s00213-002-1250-8.
18. Whitehurst LN, Mednick SC. Psychostimulants may block long-term memory
formation via degraded sleep in healthy adults. Neurobiol Learn Mem.
2021;178:107342. doi: 10.1016/j.nlm.2020.107342.
19. Fiani B, Zhu L, Musch BL, Briceno S, Andel R, Sadeq N, et al. The Neuro-
physiology of Caffeine as a Central Nervous System Stimulant and the Re-
sultant Effects on Cognitive Function. Cureus. 2021;13(5):e15032. doi:
10.7759/cureus.15032.
20. Swan GE, Lessov-Schlaggar CN. The effects of tobacco smoke and nicotine
on cognition and the brain. Neuropsychol Rev. 2007;17(3):259-73. doi:
10.1007/s11065-007-9035-9.
 Çocuk ve Ergenlerde
Yeme Bozukluklarının Nörobiyolojisi
The Neurobiology of Eating Disorders in
Children and Adolescents

mahmut Cem TArAKÇIoĞlUa, ÖZET Yeme bozuklukları, genellikle ergenlik döneminde ortaya çıkan, yönetimi ve sonuçları bakı-
mından karmaşık durumlar olarak değerlendirilmektedir. Hastalığı ortaya çıkaran çevresel etmenlerin
büşra ArSlANa
yanı sıra nörobiyolojik faktörler kritik rol oynamaktadır. Bu bağlamda, nörobiyolojik temelli yakla-
şımlar, tedavi stratejilerini iyileştirmek ve önleyici müdahaleler geliştirmek için temel bilgiler sun-
a
istanbul Üniversitesi-Cerrahpaşa, maktadır. Çocuk ve ergenlerdeki yeme bozuklukları üzerine yapılan bu çalışmalar, bireylerin sağlıklı
Cerrahpaşa Tıp Fakültesi, gelişimi desteklemek amacıyla önemli bir bilimsel çerçeve sunmaktadır.
Çocuk ve ergen ruh Sağlığı ve
Hastalıkları Ad, Anahtar Kelimeler: Yeme bozukluğu; nörobiyoloji; adölesan; anoreksiya; bulimiya
istanbul, Türkiye

yazışma Adresi/Correspondence: ABSTRACT Eating disorders are typically considered complex conditions that often emerge during
büşra ArSlAN adolescence, both in terms of their onset and consequences. In addition to environmental factors trig-
istanbul Üniversitesi-Cerrahpaşa, gering the onset of the illness, neurobiological factors play a critical role. In this context, neurobio-
Cerrahpaşa Tıp Fakültesi, logically based approaches provide fundamental information to enhance treatment strategies and
Çocuk ve ergen ruh Sağlığı ve develop preventive interventions. Studies on eating disorders in children and adolescents contribute
Hastalıkları Ad, significantly to a scientific framework aimed at supporting the healthy development of young indi-
istanbul, Türkiye viduals.
md.busraarslan@gmail.com
Keywords: Eating disorder; neurobiology; adolescent; anorexia; bulimia

Y
eme bozuklukları (YB), son yıllarda sıklığı artan ve başta kadınlar olmak
üzere her iki cinsiyetten, farklı etnik kökenlerden ve sosyoekonomik düzey-
lerden bireyleri etkileyen psikolojik, fiziksel, sosyal ve ekonomik sonuçları
açısından ciddiye alınması gereken psikiyatrik tablolardır.1 Genel nüfusun yaklaşık
%10’unda bir çeşit yeme bozukluğu olduğu tahmin edilmektedir, ancak bu bireylerin
yalnızca küçük bir kısmı tedavi arayışına girmektedir. Yeme bozuklukları tipik olarak
14-19 yaşları arasında gelişir, bu nedenle yeme ile ilgili sorunu olan çocukların eriş-
kin dönemde bozukluk tam olarak yerleşmeden önce çocuk ve ergen psikiyatrisi kli-
niklerinde değerlendirilmesi önemlidir. YB konusunda giderek artan nörobiyolojik
araştırmaların yol göstermesiyle klinisyenlerin yeme bozukluklarını daha iyi anlaya-
bileceği ve bu sayede hedefe yönelik ve bireyselleştirilmiş tedavi seçeneklerine giden
yolda önemli ilerlemelerin sağlanabileceği düşünülmektedir.

Nörobiyoloji NedeN öNemlidir?

KAYNAK GÖSTERMEK İÇİN: Çocuklarda ve ergenlerde görülen yeme bozuklukları, genellikle psikolojik ve sosyo-
Tarakçıoğlu mC, Arslan b. Çocuk ve ergenlerde
yeme bozukluklarının nörobiyolojisi. Karabeki-
kültürel mercekler aracılığıyla bakılan karmaşık tablolardır.1 Bununla birlikte, yeni
roğlu K, editör. Çocuk Psikiyatrisinde Nörobilim araştırmalar nörobiyolojinin bu bozuklukların hem başlangıcında hem de ilerleme-
ve Felsefe. 1. baskı. Ankara: Türkiye Klinikleri;
2024. p.91-8.
sindeki kritik rolünün altını çizmektedir.2

91
Mahmut Cem Tarakçıoğlu ve ark.
Canlılık için iştahın önemi, metabolik ihtiyacı fark
ederek bu ihtiyacı karşılamak amacıyla yiyecek temin ede-
bilme yeteneğimize katkısından kaynaklanmaktadır. İştahı
düzenleyen, yiyecek arama ve yeme davranışını yönlendi-
ren nöropeptid tabanlı ağlardan ilki enerji alımı ve tüke-
timi arasında denge kurmayı amaçlayan, fizyolojik ihtiyaca
binaen yeme davranışının ortaya çıkmasını sağlayan ho-
meostatik sistemdir.3 Bu sistemde homeostatik enerji den-
gesi için ana dedektörleri barındıran mediyal hipotalamik
bölgedeki arkuat çekirdek, vagus siniri, sempatik sinir sis-
teminin prevertebral ganglionları, kanla taşınan sistemik
medyatörler ve bağırsak mikrobiomunu da barındıran iki
yönlü bir iletişim sistemi olan beyin-bağırsak aksı yer al-
maktadır.3 İkinci sistem, fizyolojik bir enerji açığı olmak-
sızın besinleri görme ve koklama, yemek yiyen kişilerin ve
restoranların görülmesi, gıda reklamları gibi gıda ilişkili
çevresel ipuçlarıyla veya besinin hayal edilmesi ve besin-
den alınacak hazzın beklentisiyle aktifleşen hedonik sis-
temdir.4 Besinlerin ödül olarak değerlendirilmesinde
hedonik sistemin merkezindeki mezolimbik dopaminerjik
yolaklar ve nukleus akkumbens (NAk) kritik rol oynar.3
Lateral hipotalamus (LH), hem ventral tegmental alan hem
de NAk ile irtibat halinde gıda alımının hem homeostatik
hem de hedonik yönlerini düzenlemektedir.4 Bu sistemler
arası olağan dengenin bozulması ve yeme davranışını yön-
lendirme gücünün hedonik sisteme kayması halinde, ket-
lenmemiş/tıkınırcasına yeme davranışı ve ilişkili metabolik
tablolar meydana gelebilmektedir.3
Diğer yandan, gıda alımının düzenlenmesinde bes-
lenmeyi teşvik edici sistemlerle etkileşim halinde, yürü-
tücü işlev (Yİ) becerileri ve ilişkili oldukları beyin
bölgeleri (örn. kortiko-striato-talamo-kortikal yolak) kilit
rol oynamaktadır.5 Bu konudaki farklı araştırmalar, hem
ergen hem de erişkinlerde ketleyici kontrol, bilişsel esnek-
lik, karar verme, ödül duyarlılığı, çalışma belleği gibi farklı
yürütücü işlev fonksiyonlarıyla çeşitli yeme bozukluğu
semptomları arasında ilişkiye işaret etmektedir.6 Bu sis-
temlerin karmaşık etkileşimine ek olarak, genetik, nöroge-
lişimsel, endokrin/nörokimyasal bazı faktörler de yeme
bozukluğu tablosunun gelişimi ve sürmesinde etkili ol-
maktadır.7
ANAHTAr beyiN yAPIlArI
Yeme davranışı farklı beyin yapılarının karmaşık etkile-
şimi sonucu ortaya çıkmaktadır. YB tanısı olan bireylerin
beyinlerindeki yapısal değişiklikleri belirlemek amacıyla
yapılan araştırmalarda bilgisayarlı tomografi, yiyecek re-
simleri veya tat uyaranlarına beyinde bölgesel kan akışı ya-
nıtlarını değerlendiren fonksiyonel manyetik rezonans
92
Çocuk ve Ergenlerde Yeme Bozukluklarının Nörobiyolojisi
görüntüleme (fMRG) veya glikoz metabolizmasını veya
nörotransmitter reseptör dağılımını incelemek için resep-
törlere özgü bir ligandların kullanıldığı pozitron emisyon
tomografisi (PET) ve tek foton emisyonlu bilgisayarlı to-
mografi (SPECT) tekniklerinden faydalanılmıştır.
Görüntüleme araştırmalarına göre hipotalamus yeme
ihtiyacının belirlenmesi ve iştahın düzenlenmesinde, amig-
dala ve hipokampus ise kişiyi yeme eylemine yönlendiren
veya uzaklaştıran duygu ve hafıza süreçlerinde görev al-
maktadır.8 Kortikolimbik ağ yapısındaki prefrontal korti-
kal alanlar yiyeceğin seçimini, yeme zamanının ve
miktarının kontrolünü yapmakta, striatal bölgeler yemenin
ödül niteliğinden sorumlu yanıtının oluşturulmasını sağla-
maktadır.9 İnsular korteksin tat algısını oluşturmada aracı
olduğu ve bedensel duyumların farkındalığını sağladığı,
prekuneusun beden algısıyla ilişkili olduğu bilinmektedir.10
Yapısal nörogörüntüleme araştırmaları, hem anorek-
siya nervoza (AN) hem bulimiya nervoza (BN) tanılı has-
talarda uzun süreli malnütrisyonla ilişkili olduğu düşünülen
hipofiz boyutlarında küçülme saptamıştır.11 Bu bulgu ay-
rıca hipofiz bezinin hipotalamus-hipofiz-gonadal akstaki
yeri ve ergenlikteki önemi göz önünde bulundurularak
YB’nin genellikle adölesan dönemde başlamasıyla ilişki-
lendirilmiştir. BN’de beyin yapısı üzerine yapılan araştır-
malar, adölesan ve yetişkin kadınlarda artmış tıkınırcasına
yeme (TY) ve çıkartma sıklığının frontal, pariyetal veya
singulat kortekslerde daha düşük kortikal kalınlık ile ilişkili
olduğunu bulmuştur.12 Bu sonuçlara göre kilo kaybı dışında
TY ve çıkartma davranışı da kortikal hacim ve kalınlığı de-
ğiştirebilmektedir.8
Amigdalanın diğer beyin bölgeleriyle bağlantıları
yeme bozukluklarında duygudurum düzenleme süreçlerine
etkisi açısından önemli bulunmaktadır. AN’de korku uya-
ranlarına yanıtta prefrontal korteks ile amigdala arasında
beklenen bağlantıların zayıf olduğu, gıda uyaranlarının ise
bu kişilerde yoğun anksiyete yanıtı oluşturduğu görülmüş-
tür.⁸ Gıda ipuçlarına yönelik amigdala yanıtının potansiyel
olarak açlığın hipotalamusta oluşturacağı homeostatik sin-
yalleri bozabileceği öne sürülmüştür.13 Bulimik tip yeme
bozukluklarında ise amigdala olumsuz duygulanıma yanıt
olarak TY eğilimi gelişmesinde etkili olabilmektedir.14
Esasen hafıza oluşumu ve bilgi çağırmayla ilişkili olan hi-
pokampus, gıda alımıyla ilişkili duygu ve davranışlarda da
rol oynamakta, lezzetli yiyeceklere yönelik “aşerme” hissi
oluşturmaktadır.15 Ayrıca hipokampus ve amigdala birlikte
geçmiş deneyimlere ve duygusal durumlara bağlı olarak
striatal ve kortikal beyin bölgelerinin aktivitesini değişti-
rerek hedonik gıda alımının duygusal düzenlenmesinde rol
oynamaktadır.8
Mahmut Cem Tarakçıoğlu ve ark.
Gıdalar doğal bir ödül niteliği taşıdığından, gıdayı dü-
şünme veya gıdaya yaklaşma sonucu, motivasyondan so-
rumlu ventral striatum (VS), ödüle değer biçen
orbitofrontal korteks (OFK) ve ödül beklentisiyle ilişkili
anteriyor singulat korteks (ASK) bölgelerini içeren ödül
yolakları etkinleşmektedir.9 Geçmişte ergenler ve genç ye-
tişkinlerle yapılan çalışmalar, AN’de gıdaya ve bedenle il-
gili uyaranlara verilen ödül yanıtının değiştiğini, tat
uyaranlarının zayıf ödül yanıtı oluşturduğunu göstermiş-
tir.16 AN’li gençlerde beynin yürütücü işlev alanlarında ve
striatal bölgelerde, kayıp durumlarına kazançlardan daha
yoğun bir tepki verildiği görülmüştür. Bu sonucun AN’li
bireyleri eleştiriye, başarısızlığa ve hata yapmaya karşı du-
yarlı kılan nöronal süreçleri yansıtıyor olabileceği öne sü-
rülmüştür.17 BN tanılı ergenler ise ödül ilişkili öğrenme
görevlerinin kullanıldığı çalışma tasarımlarında daha düşük
frontal kortikal, ventral striatal ve hipokampus aktivasyonu
göstermiştir.18 Bu verilere dayalı olarak, TY’li bireylerde
ödül devrelerinin aşırı duyarlı olduğu sonucu çıkarılmış ve
duyarlılığın yemeğe yaklaşma dürtüsüyle ilişkili olduğunu
ileri sürülmüştür.19
YB’de bilişsel kontrolden sorumlu ağlarda bozulma-
lara işaret eden çalışmalar da söz konusudur. AN tanılı bi-
reyler, büyük beden görsellerine maruz kalmaları halinde
bilişsel kontrol ihtiyacında artış düşündürecek biçimde
yüksek dorsolateral prefrontal korteks (dlPFK) aktivasyonu
sergilemiştir.20 Ayrıca bu kişilerde performans izleme ve
bilişsel kontrol ilişkili bir bölge olan dorsal ASK’de sapta-
nan artmış fonksiyonun belli hedeflere (ince bir beden,
yoğun gıda kısıtlaması) odaklanmaya katkı sunduğu düşü-
nülmüştür. Bulimik tip yeme bozukluklarında ise TY dav-
ranışına, lateral prefrontal devrelerdeki bozulmuş ketleyici
kontrolün aracılık ettiği gösterilmiştir.21 BN tanılı bireyler,
beyin görüntüleme ile eşzamanlı olarak daha lezzetli ve
sağlıksız gıda seçimleri yaparken, dlPFK kontrollerden
daha fazla aktive olmuştur. Bu veri BN’de gıda seçiminin
daha güçlü bir zihinsel çaba gerektirdiği biçiminde yo-
rumlanmıştır.8 TY sergileyen adölesanlarla yapılan çalış-
malar dürtü kontrolü ile ilgili beyin bölgelerini devreye
sokmada başarısızlığa ve davranışın olumsuz sonuçlarına
rağmen davranışın sürdürülmesine sebep olacak bir nöral
alt yapıya işaret etmektedir.22
Yeme bozukluklarındaki beden hoşnutsuzluğunun ve
AN’deki bozulmuş beden algısının, içsel algılama devre-
lerindeki anormalliklere bağlı olduğu veya bu algının esas
belirleyicisinin öncelikle bilişsel-duygusal süreçler olma-
sından kaynaklanabileceği düşünülmüştür. AN tanılı kişi-
ler kendilerine veya başkalarına bakarken prekuneus,
insula ve kortikal bölge aktivitelerinin etkilendiğini gö-
93
Çocuk ve Ergenlerde Yeme Bozukluklarının Nörobiyolojisi
rülmüştür.10 Bu verilerden yola çıkılarak AN tanılı birey-
lerde prekuneusta azalmış aktivasyonun görsel-uzamsal ve-
riyi işleme, dikkatin kaydırılması, beden temsilini
geliştirme ve sürdürmede bozulmalara sebep olabileceği
varsayılmıştır.23
İnsular korteks (İK), birincil tat korteksi olarak işl-
evinin yanı sıra otonomik, bilişsel ve duygusal işleyişi bü-
tünleştirerek beden farkındalığını sağlamakla görevlidir.
Geçmiş çalışmalar AN tanılı kişilerde insulanın tat uya-
ranları arasında zayıf bir ayrım yapabildiği göstermiştir.24
Ayrıca AN tanılı kadınların kendi bedenlerini başkalarıyla
kıyaslarken daha yoğun kaygı yaşadığı ve insular bölge-
lerde daha fazla aktivasyon sergilediği gösterilmiştir. Özel-
likle anteriyor insuladaki aşırı duyarlılığının, AN’de yoğun
olumsuz kendilik algısına aracılık ettiği öne sürülmüştür.⁸
TY davranışı üzerine yapılan çalışmalarda umami tat uya-
ranlarının insulayı daha güçlü bir şekilde aktive ettiği göz-
lenmiştir.25
Çalışmalar çeşitli sınırlılıklar ve metodolojik farklı-
lıklar barındırsa da sonuçlar tutarlı biçimde frontal, tem-
poral, pariyetal kortikal ve striatal alanlardaki bulgulara
işaret etmiştir. Ancak YB’de altta yatan patoloji mekansal
olarak izole belli bölgelerdeki işlev bozukluklarından zi-
yade, dağınık olarak konumlanmış ancak birbirine bağlı
nöral sistemlerdeki değişikliklerle daha iyi tanımlanabil-
mektedir.8
NöroTrANSmiTTerler: beyNiN HAberCileri
Yeme bozukluklarında nörotransmitter sistemlerin etkisini
anlamaya odaklanan çalışmalar, özellikle dopamin (DA),
serotonin (5-hidroksitriptamin, 5-HT), nörepinefrin, gluta-
mat ve kanabinoid işlevleriyle ilgili değişiklikler olduğunu
öne sürmektedir.15 Serotonin, iştah ve sindirim süreçlerinde
vagus nöronlarını aktifleştirerek peristaltizmi ve tokluk his-
sini teşvik etmektedir.9 Ayrıca serotonerjik sistemin yeme
bozukluklarında sık rastlanan zarardan kaçınma, davranış-
sal ketlenme gibi mizaç özellikleriyle ilişkili olduğu,
YB’ye eşlik eden obsesiflik, kaygı ve depresyon gibi tab-
lolarda rol aldığı bilinmektedir.26 Hem AN hem de BN ta-
nılı bireylerde PET çalışmaları 5-HT1A reseptör
bağlanmasında artış bildirilmiştir.9 Ayrıca beyin omurilik
sıvısı 5-hidroksi-indol-asetik asit düzeylerinin anksiyete,
mükemmeliyetçilik, davranışsal kontrol becerileriyle iliş-
kili olduğu öne sürülmüştür.26
YB’lerin genelde ortaya çıktığı ergenlik döneminde,
bireylerin ödüllendirici uyaranlara farklı tepkiler verdik-
leri bilinmektedir.18 Tekrarlı biçimde TY veya lezzetli yi-
yeceklere maruziyet, ödül sisteminin duyarlılığının
azalmasına sebep olmakta, ödüllendirici yanıtı almak daha
Mahmut Cem Tarakçıoğlu ve ark.
fazla miktarda veya daha sık yiyecek tüketimini gerektir-
mektedir. Bu süreçlerde dopamin, besinlerin ödül olarak
değerlendirilmesinde birincil düzenleyici nörotransmitter
olarak yer almaktadır.9 Mezokortikolimbik ödül ağına ka-
tılan dopaminerjik ventral alan nöronlarının, yeme bozuk-
luklarında pozitif ve negatif pekiştirme, karar verme,
çalışma belleği, dikkat ve kaçınma süreçlerine katkı sun-
duğu düşünülmektedir.9 Akut hastalık dönemindeki ve iyi-
leşmiş AN tanılı kişilerde striatal dopamin reseptör
(D2/D3) bağlanmasının arttığı, BN tanısı olanlarda striatal
dopamin taşıyıcı miktarının azaldığını gösterilmiştir. BN’li
kişilerde daha düşük striatal dopamin salınımı, daha yük-
sek TY sıklığı ile ilişkili saptanmıştır.8 Ayrıca TY davranışı
sergileyen hastalarda, kaudat çekirdek, putamen ve NAk’ta
daha düşük bir bazal DA aktivitesi ile ödül nitelikli tat uya-
ranlarına yanıt olarak DA salınımında artmış bir yanıt göz-
lenmiştir.27
Nörepinefrin (NE), beslenme davranışını ve tokluğu
düzenlemede etkileri olan bir katekolamindir. Nörogörüntü-
leme, farmakoloji ve hayvan çalışmaları noradrenerjik sis-
temin TY benzeri davranışların gelişiminde rol oynadığını,
sıklıkla stres aracılı yeme davranışında görev aldığını gös-
termektedir. TY davranışının BN’li bireylerde sempatik sinir
sistemini aktive ettiği, plazma NE etki süresini ve pik dü-
zeylerini arttırdığı gösterilmiştir. Ancak literatürde yeme kı-
sıtlaması veya çıkarma davranışlarına yönelik noradrenerjik
sistem kanıtları yetersizdir.28 Bu sistemlere ek olarak, stria-
tal alanda glutamaterjik ve GABAerjik bazı nöronların da
dopaminerjik sistemle bağlantı kurduğu öne sürülmektedir.7
Lateral hipotalamustaki glutamaterjik nöronlar, beslenme-
nin baskılanmasında rol oynamaktadır.29 BN’de, singulat
korteks ve prefrontal alanlarda glutamat sinyal reseptörle-
rindeki kontrollere kıyasla artış saptanmıştır.30
Endokanabinoid sistem, ağrı oluşumu, hafıza, moti-
vasyon gibi çok sayıda sürece dahil olmaktadır. Ayrıca lez-
zetli besinlerin tüketiminin, endokanabinoid salınımının
artmasına neden olduğu bilinmektedir.29 Bu nedenle endo-
kanabinoid sistemin farklı bileşenleri, dopaminerjik sis-
temle birlikte yeme davranışının ödüllendirici etkisine
katılmaktadır. Özellikle ödülle ilgili beyin bölgelerinde
geniş çapta eksprese edilen kanabinoid tip-1 (CB1) resep-
törlerinin uyarılması, gıda alımını artırmaktadır.29 Hem
AN’li hem de BN’li hastalarda insular kortekste CB1 re-
septörü mevcudiyeti daha yüksek olarak saptanmış, AN’da
bu veri zayıf olma arzusuyla ilişkili bulunmuştur.27
Bozulmuş yeme davranışlarını anlamaya yönelik çok
sayıda hipotezin geliştirilmesini sağlamasına rağmen, nö-
rotransmitter sistemlerine ilişkin veriler çoğunlukla eriş-
kinlerde yapılan kısıtlı sayıda araştırmaya dayanmaktadır.
94
Çocuk ve Ergenlerde Yeme Bozukluklarının Nörobiyolojisi
HormoNAl eTKeNler
Gıda alımının kontrolü periferik sistemler (tat uyarımı, gas-
trointestinal salgılar, vagal afferent nöron yanıtları) ve mer-
kezi sinir sistemi nöropeptidleri ile monoaminler arasında
karmaşık bir etkileşimi içermektedir. Bu sebeple yeme bo-
zukluklarındaki hormon ve nöropeptidlerin iştah ve ödül
süreçlerine katılım üzerinden yeme davranışlarını değişti-
rebildiği düşünülmektedir.9
Çok sayıda nöropeptid yapılı hormon periferik doku-
lar ve beyin sapı ile hipotalamus arasında iletişimi sağla-
maktadır. Ghrelin gastrointestinal traktustan salındığında,
beyinde hem homeostatik sistem hem de hedonik sistem
bölgelerine bağlanarak açlık sinyali oluşturur. Gıda tüke-
timi sontası beyin sapından ve intestinal ednokrin hücre-
lerden salınan glukagon benzeri peptid-1 (GLP-1) iştahı
azaltır ve gastrik boşalmayı önler. Peptid-YY ise tokluğu
indüklerken gastrik mobiliteyi azaltarak daha etkin bir
besin sindirimi sağlar.9 Ayrıca bağırsaklardaki mekanik ge-
rilime ikincil olarak, kolesistokinin (CCK) ve serotonin (5-
HT) salınması vagal afferent tokluk sinyallerini aktive
eder. CCK iştah ve sindirim dışında, interosepsiyon, emos-
yon ve bağlanma süreçlerinde de rolü almaktadır.9 Beyin
sapı ve hipotalamusa etki ederek açlık ve enerji dengesini
kontrolünde yer alan leptin vücuttaki yağ kitlesinin bir gös-
tergesidir ve obez olmayan kişilerde seviyesindeki artışı
enerji tüketimini artırır. Pankreas beta hücrelerinden salı-
nan insülin iştahı ve gıda alımını azaltmaktadır.31 Geçmiş
araştırmalar CCK gibi nöropeptidlerin, beta-endorfin gibi
endojen opioidlerin ve nöropeptid-Y’nin yeme sıklığını,
süre seçimini, yemeklerin boyutu düzenlediğini göster-
mektedir.9 Ayrıca hipotalamo-pituiter-adrenal aksın, strese
yanıt olarak önce kortikotropin salgılatıcı hormon (CRH)
aracılığıyla gıda alımında bir baskılanma oluşturabildiği
ancak süreğen stres halinde yüksek kalorili yiyecek arayı-
şına yatkınlık yapabildiği bilinmektedir.32 YB olan eriş-
kinlerde serum kortizol düzeylerinde değişiklikler
gösterilmiştir. Ancak AN tanılı ergenlerde strese yanıt ola-
rak daha yüksek anksiyete bildirilse de kortizol düzeyleri
kontrollerden farklı saptanmamıştır.33
Beynin farklı bölgeleri ve gastrointestinal sistemden
salınan nöromedyatörler dışında, gonadal hormonların da
yeme bozukluklarının gelişimine yatkınlık oluşturduğu,
muhtemelen YB’nin cinsiyet dağılımındaki eşitsizliğinde
rol oynadığı düşünülmektedir.34 Hayvan modeli araştırma-
larında östrojenin TY gelişiminde potansiyel bir etken ol-
duğu, östrojen düzeyinde değişiklikleri de içeren puberte
başlangıcının kadınlarda YB ilişkili genetik riski artırdığı
gösterilmiştir.15 Karşı cinsten ikizi olan kadınların, aynı
Mahmut Cem Tarakçıoğlu ve ark.
cins ikizi olan emsallerine kıyasla yeme bozukluğu geliş-
tirme olasılığının daha düşük olması, intrauterin dönemde
yüksek testosteron seviyelerinin koruyucu bir mekanizma
olduğunun öne sürülmesine sebep olmuştur.7 Çalışmalar
nöropeptid değişikliklerinin birincil etkileri dışında YB’de
gonadal hormon, kortizol, tiroid hormonu ve büyüme hor-
monu salgılanmasında düzensizliğe yol açabileceğini öne
sürmektedir. Ayrıca özellikle AN’de, yetersiz beslenmeye
bağlı nöroendokrin ve nöropeptid sistem bozuklukları, gıda
reddinin ve düşük vücut ağırlığının sürmesine neden ola-
bilmektedir.35
Araştırmalar, YB’nin semptomatik dönemlerindeki
nöroendokrin sistem değişikliklerinin çoğunun iyileşme-
den sonra normalleşme eğiliminde olduğunu göstermekte-
dir. Bu bulgu, söz konusu değişikliklerin çoğunun YB’nin
nedeni olmaktan ziyade, yetersiz beslenme, kilo kaybı veya
değişen yeme davranışlarının sonucu olduğunu düşün-
dürmüştür.9
GeNeTiK FAKTörler
Genetik etkenlerin ergenlik öncesinde YB gelişimi üzerin-
deki etkisinin erkeklerde %50, kadınlarda %0 olduğu, bu
riskin ergenliğin başlangıcında erkeklerde sabit kaldığı
ancak kadınlarda %50’ye çıktığı bilinmektedir.34 Büyük öl-
çekli ikiz çalışmalarından elde edilen bilgiye göre AN ta-
nısı için kalıtılabilirliğin %28-74 arasında olduğu tahmin
edilmekte, hastalığa dair daha şiddetli tabloların daha yük-
sek kalıtılabilirlikle ilişkili olduğu görülmektedir.⁷ BN için
bu oran %55-62 arasında, TYB için %39-45 arasında bil-
dirilmektedir. Ayrıca çalışmalar YB ile ilişkili işlevsiz
yeme tutumları, ağırlık ve beden şekliyle ilgili endişeler
gibi başka klinik özelliklerin de %40-50’sinin genetik fak-
törlerle açıklanabileceğini göstermiştir.36
YB’de aday gen ve bağlantı analizlerine dair bilgile-
rin çoğu küçük ölçekli ve tekrarlanmamış çalışmaların ve-
rilerden oluşmaktadır. AN’de serotonin 1D reseptörü
(HTR1D) ve opioid delta-1 reseptörü (OPRD1) genleri ile
obsesiflik için kromozom 2, zayıflık dürtüsü için kromo-
zom 13 gibi bölgeler belirlenmiştir. Genom çapında ilişki-
lendirme çalışmalarının bir kısmı anlamlı bulgu saptana-
mamış, bazıları CADM1, MGMT, FOXP1 ve PTBP2 şek-
linde 4 tek gen lokusu belirlemiştir.37 AN ile DEHB, otizm
spektrum bozukluğu, bipolar bozukluk, majör depresif bo-
zukluk, obsesif kompulsif bozukluk, şizofreni ve Tourette
sendromunda paylaşılan pleiotropik lokuslardan biri olan
18q21.2, netrin-1 reseptörünü kodlayarak akson büyüme-
sinin düzenlenmesinde işlev yapmaktadır. Bu genin geç-
miş çalışmalarda nörotisizm ile ilişkisi gösterilmiştir.38
Araştırmalar, genetik olarak AN riskini artıran allellerin
95
Çocuk ve Ergenlerde Yeme Bozukluklarının Nörobiyolojisi
düşük beden kitle indeksi (BKİ) riskini de artırdığı, düşük
BKİ riskini artıran allellerin de AN riskini artırdığı çift
yönlü bir nedensel ilişkiye işaret etmektedir.37
Serotonin 2A reseptörü (5HTR2A) polimorfizmleri
AN ve BN’de karmaşık sonuçlarla bildirilmiştir. Ayrıca se-
rotonin taşıyıcı genin (5-HTTLPR) kısa varyantı BN ve
TYB’deki dürtüsellik ve yenilik arayışı özellikleriyle iliş-
kilendirilmiştir.36 Dopamin reseptörünün farklı varyantla-
rının da AN, BN ve TYB ile ilişkili olduğu gösterilmiştir.
Katekol-O-metil-transferaz (COMT) ve leptin genleri de
AN ve BN’de çelişkili sonuçlar vermiştir. TY’nin fazla kilo
ve obezite ile bazı genomik varyantları paylaşabileceğini
düşündürecek biçimde BN ve TYB ile artan kilo ve bel
çevresi gibi antropometrik ölçümler arasında güçlü pozitif
ilişkiler ortaya konmuştur.39 Melanokortin-4-reseptör geni
obezitedeki rolü sebebiyle TYB aday gen olarak araştırıl-
maktadır.36 Mendelyen randomizasyon çalışmalarında adi-
ponektin, ketlenmemiş yeme davranışlarıyla ile ilişkili
bulunmuştur.40
Metodolojide önemli kısıtlılıkların varlığı sebebiyle
yazarlar YB’lerin genetiğine yönelik araştırma sonuçları-
nın dikkatle ele alınması gerektiğini vurgulamaktadır.36
NöroGelişimSel eTKeNler
Erişkinliğe geçiş sürecinde prefrontal korteksin olgunlaş-
maya devam etmesi sebebiyle limbik sistemin yönlendirdiği
dürtüsel eylemleri engelleme işlevi önemli ölçüde gecik-
mektedir. Ergenlikte henüz kararlı hale gelmemiş bu nöro-
nal ağlar, soyut düşünme, karar verme ve duygu düzenleme
işlevleriyle bağlantılıdır.41 Bu işlevlerdeki bozulmalar yeme
bozukluğu etyolojisinde sözü geçen biyolojik ve çevresel
faktörlere yönelik duyarlılığı artırabilmektedir. Ayrıca, dik-
kat eksikliği hiperaktivite bozukluğu ve otizm spektrum bo-
zukluğu başta olmak üzere nörogelişimsel bozuklukların
sıklıkla yeme bozukluklarına eşlik ettiği bilinmektedir.42 Nö-
rogelişimsel bozukluklarda görülebilen sosyal kaygı, duygu
tanıma ve düzenleme zorlukları, dar ilgi alanları ve kalıp-
laşmış eylem örüntüleri, dürtüsellik, ödül duyarlılığı gibi
özelliklerin yeme bozukluklarıyla davranışsal ve nörobiliş-
sel benzerlikleri açıklayabileceği öne sürülmektedir.43
Öte yandan gelişimin bu hassas aşamasında, bozul-
muş yeme davranışları ve açlık, sinaptogenezi, nöronal bu-
danmayı ve miyelinizasyonu etkileyerek optimal fiziksel
ve zihinsel büyümeyi engelleme potansiyeline oluşturur.41
Erişkinlerin aksine ergenlerde özellikle beyin yapısında or-
taya çıkan hacim ve alan değişiklikleri, yeme bozukluğu
belirtileri azalsa dahi devam etmektedir.8 Bu yönüyle
çocuk ve ergen yaş grubu yeme bozukluklarının gelişimine
ve sonuçlarına karşı daha hassas olduğu görülmektedir.
Mahmut Cem Tarakçıoğlu ve ark.
GÜNCel TedAviler ve
NörobiyolojiK Temelleri
Ergenlerin yeme bozukluklarında davranışsal girişimlere ya-
nıtsızlık, erişim kısıtlılığı veya nüks gelişmesi halinde süreç
medikal tedavilerle desteklenmektedir. Farmakoterapi giri-
şimleri, nöral aktiviteyi ve nörotransmitter dengesizliklerini
düzenlemeyi hedeflemektedir.44 Tedavide antidepresan ilaç-
lar, yeme bozuklukları ile örtüşen belirtiler içeren majör dep-
resif bozukluk gibi diğer psikiyatrik bozukluklardaki
yararları nedeniyle öncelikle incelenmiştir. Monoamin ok-
sidaz inhibitörleri (MAOI) ve trisiklik antidepresanların
(TCA) TY ve çıkarma sıklığını azalttığı gösterilse de zayıf
terapötik etkinlik ve düşük güvenlik profilleri nedeniyle ge-
nelde yeme bozukluğu hastalarında önerilmemektedir.45 AN
tanılı ergenlerde seçici serotonin gerialım inhibitörleri
(SSGİ), yeme ve kilo ilişkili sonuçlar ile duygudurum belir-
tileri üzerinde plasebodan üstün bulunmamıştır.46 Erişkin-
lerde BN ve TYB’ye yönelik tedavi araştırmaları fluoksetin,
sitalopram, essitalopram ve fluvoksamin dahil olmak üzere
birçok SSGİ’nin plaseboyla karşılaştırıldığında daha yüksek
remisyon oranlarına sahip olduğunu bulmuştur.47
Atipik antipsikotik ilaçlar sıklıkla AN’de karakteristik
olan bilişsel ve davranışsal katılık ile eşlik eden anksiyeteyi
azaltmanın bir yolu olarak araştırılmıştır.44 AN tanılı ergen-
lerde olanzapin kilo alımı, yeme tutumu, psikolojik işlevsel-
lik üzerinde standart yeme bozukluğu tedavi programındaki
katılımcılarla benzer iyileşme oranı sağlamıştır.44 Aripipra-
zol ise vücut kitle indeksinde kontrol grubu katılımcılara göre
daha yüksek artış sağlamıştır.47 Antispsikotiklerin anti-hista-
minik ve 5-HT2C antagonisti özellikleriyle kilo alımına yat-
kınlık oluşturmaları YB olan hastalarda tedavi uyumunu
bozabilmektedir.47 Atipik antipsikotiklerin kilo alımı, aşırı
egzersiz yapma, yeme ile ilişkili kaygı ve genel işlevsellik
üzerindeki potansiyel olumlu etkileri nedeniyle sıklıkla re-
çete edilmesi bu ilaçların AN’li ergenlerde genellikle endi-
kasyon dışı kullanımının yaygın olduğunu göstermektedir.44
Antipsikotik ilaçlar BN ve TYB’de dopamin aktivitesini mo-
düle etmek için kullanılabilse de ergenlerde henüz randomize
kontrollü farmakoterapi çalışmasına rastlanmamıştır.11
İştahı baskılayıcı etkileri bilinen antiepileptiklerden
iyon kanalları ile glutamat ve GABA aktivitesini etkileyen
topiramatın yetişkinlerde TY’yi ve obeziteyi azaltmada et-
kili olduğu, zonisamidin kısa vadede TY ve kiloyu azalta-
bileceği gösterilmiştir. Ancak bu ajanlara yönelik güvenlik
kaygıları ergenlerde kullanımını sınırlamaktadır.48
Stimulan ilaçlara yönelik erişkin yaş grubu randomize
kontrollü çalışmalarda tekrarlayan biçimde lisdeksamfeta-
minin TY’yi ve vücut ağırlığını azaltmada plasebodan
üstün olduğu gösterilmiştir. Lisdeksamfetaminin beyindeki
96
Çocuk ve Ergenlerde Yeme Bozukluklarının Nörobiyolojisi
katekolaminlerin ve serotoninin iştah/tokluk, ödül, dikkat
ve dürtüsellik süreçlerine etkileri üzerinden tıkınırcasına
yemeyi azalttığı ileri sürülmektedir. Ancak ergen popülas-
yonunda güvenlik ve tolere edilebilirlik konusunda daha
fazla çalışmaya ihtiyaç vardır.48
Erişkinlerde ketamin, 3,4-metilenedioksi-N-metilam-
fetamin (MDMA) ve psilosibin gibi psikedelik ajanların
AN, BN ve daha az kanıtla TYB için terapi süreçlerine
katkı amaçlı kullanımına yönelik veriler artmaktadır. Psi-
kedelik destekli terapinin, beden imajına yönelik inançlara
katkı sağlayabileceği, ödül süreçlerini normalleştirebile-
ceği, bilişsel esnekliği geliştirebileceği ve travma sürecini
kolaylaştırabileceği öne sürülmektedir.49 Ayrıca BN için
kalori alımını kısıtlayan oksitosin, prokinetik etkinliğiyle
eritromisin; TYB için iştah azaltıcı etkileriyle bupropion
ve naltrekson, oreksin antagonisti armodafinil ile bağımlı-
lık ve obezite tedavisinde kullanılan diğer ajanlar da araş-
tırılmaktadır.47
YB tedavisinde kullanılan medikal ajanların çoğu,
AN’de belirgin bir fayda sağlamazken, BN ve TYB semp-
tomlarını azaltmada daha etkili görünmektedir.46 Gıda ve
İlaç İdaresi (FDA) şu anda AN için herhangi bir ilacın kul-
lanımını onaylamamıştır. Lisdeksamfetamin yetişkinlerde
orta ila şiddetli TYB tedavisinde, fluoksetin ise BN teda-
visinde onaylanmıştır.
GeleCeKTeKi ArAşTIrmA öNerileri
Literatürde AN, BN ve TYB’nin etiyolojisi ve farmakolo-
jik yönetimi kapsamlı bir şekilde araştırılmış olsa da, ka-
çıngan-kısıtlayıcı gıda alım bozukluğu, ruminasyon
bozukluğu veya atipik yeme bozukluklarının nörobiyoloji-
sine ve tedavi seçeneklerine yönelik çok az bilgi bulun-
maktadır. Üstelik YB’de nörobiyoloji ve tedaviye dair
bilgilerin büyük çoğunluğu yalnızca kadın cinsiyette ve
erişkin yaş grubunda yapılan çalışmaların verilerine dayan-
maktadır. Bu durum mevcut verilerin çocuk ve ergenlere,
erkek cinsiyetteki hastalara ve atipik semptomlar tarifleyen
bireylere uyarlanmasını zorlaştırmakta, muhtemelen tedavi
etkinliğini zayıflatmaktadır.44 Her yaş grubunu ve erkek cin-
siyeti de önemli ölçüde etkileyen yeme bozukluklarında nö-
robiyolojik faktör farklılıklarının saptanması
bireyselleştirilmiş ve hedefe yönelik tedavi seçenekleri ge-
liştirilmesine olanak sağlayacaktır. Ayrıca bu kişilerde has-
talık nörobiyolojisinin zamanla nasıl dönüştüğünü
saptayabilmek için boylamsal tasarımlara ihtiyaç vardır.
Genetik alanında özellikle BN ve TYB’ye dair genom
çapında ilişkilendirme çalışmaları yetersiz kalmaktadır.7 Nö-
rogörüntüleme araştırmalarında kullanılan paradigmaların
birçoğunun gerçek yaşam yeme davranışlarıyla ilgisinin gös-
Mahmut Cem Tarakçıoğlu ve ark.
terilemeyişi bir kısıtlılık olarak bildirilmekte, yeni ve birey-
lerin gelişimsel düzeyine uygun görev tasarımlarına ihtiyaç
duyulmaktadır.9 Medikal tedavilerin pediyatrik yaş grubunda
büyük oranda endikasyon dışı kullanımının yanı sıra, klinik
çalışmalarda etkinliği gösterilememiş ajanların da sık kulla-
nımı endişe oluşturmaktadır. Bu yönüyle YB’de sık reçete-
lenen ajanlarla yapılacak randomize kontrollü çalışmaların
klinik sonuçlarının, genetik, nörobiyolojik ve metabolik de-
ğişimlerle ilişkisinin kurulması kritik önem taşımaktadır.
SoNUÇ
Yeme bozuklukları, genetik, metabolik, hormonal, nörobi-
yolojik çok sayıda etkenin etkileşimiyle ortaya çıkan çoğu
kişi için ciddi olumsuz sonuçlar doğuran kronik veya dal-
KAyNAKlAr
1. Herpertz-dahlmann b. Adolescent eating disorders: update on definitions,
symptomatology, epidemiology, and comorbidity. Child Adolesc Psychiatr Clin
N Am. 2015;24(1):177-96. doi: 10.1016/j.chc.2014.08.003.
2. Campbell K, Peebles r. eating disorders in children and adolescents: state
of the art review. Pediatrics. 2014;134(3):582-92. doi: 10.1542/peds.2014-
0194.
3. berthoud Hr, münzberg H, morrison Cd. blaming the brain for obesity: In-
tegration of Hedonic and Homeostatic mechanisms. Gastroenterology.
2017;152(7):1728-38. doi: 10.1053/j.gastro.2016.12.050.
4. münzberg H, Qualls-Creekmore e, yu S, morrison Cd, berthoud Hr. Hedo-
nics Act in Unison with the Homeostatic System to Unconsciously Control
body Weight. Front Nutr. 2016;3:6. doi:10.3389/FNUT.2016.00006.
5. Calvo d, Galioto r, Gunstad j, Spitznagel mb. Uncontrolled eating is asso-
ciated with reduced executive functioning. Clin obes. 2014;4(3):172-9. doi:
10.1111/cob.12058.
6. Kittel r, Schmidt r, Hilbert A. executive functions in adolescents with binge-
eating disorder and obesity. Int j eat disord. 2017;50(8):933-41. doi:
10.1002/eat.22714.
7. bulik Cm, Coleman jrI, Hardaway jA, breithaupt l, Watson Hj, bryant Cd,
et al. Genetics and neurobiology of eating disorders. Nat Neurosci.
2022;25(5):543-54. doi: 10.1038/s41593-022-01071-z.
8. Frank GKW. Neuroimaging and eating disorders. Curr opin Psychiatry.
2019;32(6):478-83. doi: 10.1097/yCo.0000000000000544.
9. Frank GKW, Shott me, deGuzman mC. The Neurobiology of eating disor-
ders. Child Adolesc Psychiatr Clin N Am. 2019;28(4):629-40. doi:
10.1016/j.chc.2019.05.007.
10. Phillipou A, Abel lA, Castle dj, Hughes me, Gurvich C, Nibbs rG, et al. Self
perception and facial emotion perception of others in anorexia nervosa. Front
Psychol. 2015;6:154745. doi: 10.3389/fpsyg.2015.01181.
11. dalle Grave r, Sartirana m, Sermattei S, Calugi S. Treatment of eating dis-
orders in Adults versus Adolescents: Similarities and differences. Clin Ther.
2021;43(1):70-84. doi: 10.1016/j.clinthera.2020.10.015.
12. berner lA, Stefan m, lee S, Wang Z, Terranova K, Attia e, et al. Altered cortical
thickness and attentional deficits in adolescent girls and women with bulimia ner-
vosa. j Psychiatry Neurosci. 2018;43(3):151-60. doi: 10.1503/jpn.170070.
97
Çocuk ve Ergenlerde Yeme Bozukluklarının Nörobiyolojisi
galı seyirli ciddi psikiyatrik bozukluklardır. Ancak bu alan-
daki veriler çoğunlukla uzun bir hastalık süreci geçirmiş
yetişkinlerle yapılan kısa süreli veya kesitsel araştırmalar-
dan elde edilmiştir.
YB’lerin farklı klinik görünümlerinin bulunması ve
bireylerin önemli bir kısmında tanısal geçişin söz konusu
olabilmesi sebebiyle, YB belirti alanlarının nörobiyolojik
mekanizmalarla ilişkisinin saptanması önemlidir. Bu bağ-
lamda nörobiyolojiye dayalı olarak sağlıklı beslenme dav-
ranışının ve bireysel farklılıkların ele alınması, yeme
bozuklukları ve ilişkili kronik hastalıklara yönelik sağlık
müdahalelerinin, klinik uygulama kılavuzlarının ve gıda
ile beslenme politikalarının geliştirilmesi için temel bir
husus olarak bildirilmektedir.
13. Simon jj, Stopyra mA, Friederich HC. Neural Processing of disorder-re-
lated Stimuli in Patients with Anorexia Nervosa: A Narrative review of brain
Imaging Studies. j Clin med. 2019;8(7). doi:10.3390/jCm8071047.
14. Stevenson rj, Francis Hm. The hippocampus and the regulation of human
food intake. Psychol bull. 2017;143(10):1011-32. doi: 10.1037/bul0000109.
15. Kessler rm, Hutson PH, Herman bK, Potenza mN. The neurobiological basis
of binge-eating disorder. Neurosci biobehav rev. 2016;63:223-38. doi:
10.1016/j.neubiorev.2016.01.013.
16. Horndasch S, roesch j, Forster C, dörfler A, lindsiepe S, Heinrich H, et al.
Neural processing of food and emotional stimuli in adolescent and adult
anorexia nervosa patients. PloS one. 2018;13(3):e0191059. doi:
10.1371/journal.pone.0191059.
17. bischoff-Grethe A, mcCurdy d, Grenesko-Stevens e, Irvine le, Wagner A,
yau Wy, et al. Altered brain response to reward and punishment in adoles-
cents with Anorexia nervosa. Psychiatry res. 2013;214(3):331-40. doi:
10.1016/j.pscychresns.2013.07.004.
18. Cyr m, Wang Z, Tau GZ, Zhao G, Friedl e, Stefan m, et al. reward-based
Spatial learning in Teens With bulimia Nervosa. j Am Acad Child Adolesc
Psychiatry. 2016;55(11):962-71.e3. doi: 10.1016/j.jaac.2016.07.778.
19. Simon jj, Skunde m, Walther S, bendszus m, Herzog W, Friederich HC.
Neural signature of food reward processing in bulimic-type eating disorders.
Soc Cogn Affect Neurosci. 2016;11(9):1393-401. doi: 10.1093/scan/nsw049.
20. Castellini G, Polito C, bolognesi e, d'Argenio A, Ginestroni A, mascalchi m,
et al. looking at my body. Similarities and differences between anorexia ner-
vosa patients and controls in body image visual processing. eur Psychiatry.
2013;28(7):427-35. doi: 10.1016/j.eurpsy.2012.06.006.
21. donnelly b, Touyz S, Hay P, burton A, russell j, Caterson I. Neuroimaging
in bulimia nervosa and binge eating disorder: a systematic review. j eat dis-
ord. 2018;6(1). doi:10.1186/S40337-018-0187-1.
22. marsh r, Horga G, Wang Z, Wang P, Klahr KW, berner lA, et al. An FmrI
study of self-regulatory control and conflict resolution in adolescents with bu-
limia nervosa. Am j Psychiatry. 2011;168(11):1210-20. doi:
10.1176/appi.ajp.2011.11010094.
23. Gaudio S, Quattrocchi CC. Neural basis of a multidimensional model of body
image distortion in anorexia nervosa. Neurosci biobehav rev.
2012;36(8):1839-47. doi: 10.1016/j.neubiorev.2012.05.003
Mahmut Cem Tarakçıoğlu ve ark.
24. Frank GK, Shott me, Keffler C, Cornier mA. extremes of eating are associ-
ated with reduced neural taste discrimination. Int j eat disord.
2016;49(6):603-12. doi: 10.1002/eat.22538.
25. Setsu r, Hirano y, Tokunaga m, Takahashi T, Numata N, matsumoto K, et al.
Increased Subjective distaste and Altered Insula Activity to Umami Tastant in
Patients with bulimia Nervosa. Front Psychiatry. 2017;8:172. doi:
10.3389/fpsyt.2017.00172.
26. bailer UF, Kaye WH. Serotonin: imaging findings in eating disorders. Curr
Top behav Neurosci. 2011;6:59-79. doi: 10.1007/7854_2010_78.
27. leenaerts N, jongen d, Ceccarini j, van oudenhove l, vrieze e. The neu-
robiological reward system and binge eating: A critical systematic review of
neuroimaging studies. Int j eat disord. 2022;55(11):1421-58. doi:
10.1002/eat.23776.
28. Pruccoli j, Parmeggiani A, Cordelli dm, lanari m. The role of the Nora-
drenergic System in eating disorders: A Systematic review. Int j mol Sci.
2021;22(20). doi:10.3390/IjmS222011086.
29. bourdy r, befort K. The role of the endocannabinoid System in binge eat-
ing disorder. Int j mol Sci. 2023;24(11):9574. doi: 10.3390/ijms24119574.
30. Gianni Ad, de donatis d, valente S, de ronchi d, Atti Ar. eating disorders:
do PeT and SPeCT have a role? A systematic review of the literature. Psy-
chiatry res Neuroimaging. 2020;300:111065. doi: 10.1016/j.pscy-
chresns.2020.111065.
31. murray S, Tulloch A, Gold mS, Avena Nm. Hormonal and neural mechanisms
of food reward, eating behaviour and obesity. Nat rev endocrinol.
2014;10(9):540-52. doi: 10.1038/nrendo.2014.91
32. Sominsky l, Spencer Sj. eating behavior and stress: a pathway to obesity.
Front Psychol. 2014;5:434. doi: 10.3389/fpsyg.2014.00434.
33. Zonnevylle-bender mj, van Goozen SH, Cohen-Kettenis PT, jansen lm, van
elburg A, engeland Hv. Adolescent anorexia nervosa patients have a dis-
crepancy between neurophysiological responses and self-reported emotional
arousal to psychosocial stress. Psychiatry res. 2005;135(1):45-52. doi:
10.1016/j.psychres.2004.11.006..
34. bhattacharya A, deFilipp l, Timko CA. Feeding and eating disorders. Handb
Clin Neurol. 2020;175:387-403. doi: 10.1016/b978-0-444-64123-6.00026-6.
35. monteleone P, maj m. dysfunctions of leptin, ghrelin, bdNF and endo-
cannabinoids in eating disorders: beyond the homeostatic control of food in-
take. Psychoneuroendocrinology. 2013;38(3):312-30. doi:
10.1016/j.psyneuen.2012.10.021.
36. yilmaz Z, Hardaway jA, bulik Cm. Genetics and epigenetics of eating dis-
orders. Adv Genomics Genet. 2015;5:131-50. doi: 10.2147/AGG.S55776.
37. Watson Hj, yilmaz Z, Thornton lm, Hübel C, Coleman jrI, Gaspar HA, et al.
Genome-wide association study identifies eight risk loci and implicates
98
Çocuk ve Ergenlerde Yeme Bozukluklarının Nörobiyolojisi
metabo-psychiatric origins for anorexia nervosa. Nat Genet. 2019;51(8):1207-
14. doi: 10.1038/s41588-019-0439-2.
38. lee PH, Anttila v, Won H, Feng yCA, rosenthal j, Zhu Z, et al. Genomic re-
lationships, Novel loci, and Pleiotropic mechanisms across eight Psychiatric
disorders. Cell. 2019;179(7):1469-82.e11. doi: 10.1016/j.cell.2019.11.020.
39. Hübel C, Abdulkadir m, Herle m, loos rjF, breen G, bulik Cm, et al. one size
does not fit all. Genomics differentiates among anorexia nervosa, bulimia ner-
vosa, and binge-eating disorder. Int j eat disord. 2021;54(5):785-93. doi:
10.1002/eat.23481.
40. Tyrrell j, richmond rC, Palmer Tm, Feenstra b, rangarajan j, metrustry S,
et al. Genetic evidence for Causal relationships between maternal obesity-
related Traits and birth Weight. jAmA. 2016;315(11):1129-40. doi:
10.1001/jama.2016.1975.
41. olivo G, Gaudio S, Schiöth Hb. brain and Cognitive development in Adoles-
cents with Anorexia Nervosa: A Systematic review of fmrI Studies. Nutri-
ents. 2019;11(8). doi:10.3390/NU11081907.
42. villa Fm, Crippa A, rosi e, Nobile m, brambilla P, delvecchio G. AdHd and
eating disorders in childhood and adolescence: An updated minireview. j Af-
fect disord. 2023;321:265-71. doi: 10.1016/j.jad.2022.10.016.
43. Carpita b, muti d, Cremone Im, Fagiolini A, dell'osso l. eating disorders and
autism spectrum: links and risks. CNS Spectr. 2022;27(3):272-80. doi:
10.1017/S1092852920002011.
44. Chew KK, Temples HS. Adolescent eating disorders: early Identification and
management in Primary Care. j Pediatr Health Care. 2022;36(6):618-27. doi:
10.1016/j.pedhc.2022.06.004.
45. Fornaro m, mondin Am, billeci m, Fusco A, de Prisco m, Caiazza C, et al.
Psychopharmacology of eating disorders: Systematic review and meta-analy-
sis of randomized controlled trials. j Affect disord. 20231;338:526-45. doi:
10.1016/j.jad.2023.06.068.
46. muratore AF, Attia e. Psychopharmacologic management of eating disor-
ders. Curr Psychiatry rep. 2022;24(7):345-51. doi: 10.1007/s11920-022-
01340-5.
47. rodan SC, bryant e, le A, maloney d, Touyz S, mcGregor IS, et al; National
eating disorder research Consortium. Pharmacotherapy, alternative and ad-
junctive therapies for eating disorders: findings from a rapid review. j eat dis-
ord. 2023;11(1):112. doi: 10.1186/s40337-023-00833-9.
48. Hornberger ll, lane mA; Committee on Adolescence. Identification and
management of eating disorders in Children and Adolescents. Pediatrics.
2021;147(1):e2020040279. doi: 10.1542/peds.2020-040279.
49. Calder A, mock S, Friedli N, Pasi P, Hasler G. Psychedelics in the treatment
of eating disorders: rationale and potential mechanisms. eur Neuropsy-
chopharmacol. 2023;75:1-14. doi: 10.1016/j.euroneuro.2023.05.008.
• Pediyatrik hastalarda otistik bozukluk ile ilgili
irritabilitenin tedavisinde,
• 13-17 yaş ergenlerde şizofreni,
tedavisinde endikedir.
T245969

Endikasyonlar İgnis Kısa Ürün Bilgisi’nden alınmıștır.

KÜB için
QR kodu
okutunuz
 25 mg sertralin sadece Selectra’da!

T245969

KÜB için
QR kodu
okutunuz