JIRS, Vol.

:3, Issue: 1, Jan-June 2018

DOI: 10.36476/JIRS.3:1.06.2018.03, PP: 27-50
OPEN ACCESS S
Journal of Islamic & Religious Studies
ISSN (Online): 2519-7118
ISSN (Print): 2518-5330
www.uoh.edu.pk/jirs

‫قرآ ن یجمےک پاچن وظنمم آردو رتآمج اک اعترف و زجتی‬

Introduction and Analysis of Five Urdu Verse
Translations of the Holy Qur’ān

Assad Qayyum
PhD Research Scholar
Scan for Download
Allama Iqbal Open University Islamabad Pakistan

Dr. Hafiz Muhammad Sajjad

Associate Professor, Department of Islamic Thought History & Culture
Allama Iqbal Open University Islamabad Pakistan

Abstract
This research article gives a brief introduction and analysis of
five Urdu translations of the Holy Qur’ān. Qur’ānic translations
are an important source of learning and understanding of
Qur’ān. In Urdu the translations of the Holy Book started in late
16th Century A.D. The number of these translations is in
hundreds till now, which include translations in Urdu prose and
verse. The first rhymed Urdu translation of the Holy Quran was
written in the last quarter of 18th Century A.D. At present these
translations are in hundreds, including complete as well as
partial translations. Most of the translations are in rhymed form,
while some are in free verse also. In this article five complete Holy
Qur’ān translations have been discussed. Main aim of the article
is to introduce the poets and their translations, as well as brief
analysis of the translations. The translations are; Asar Zubairi
Lakhnavi's "Sehr ul Bayan", Syed Shamim Rajz's "Aab e
Rawaan", Seemab Akbar Abadi's "Wahi e Manzum", Abdul
Aziz Khalid's "Furqan e Javed" and Qazi Ata ullah's "Mafhoom
ul Quran". This article also explains how much the poets
succeeded in presenting the message of Qur’ān. The merits and
demerits of the translations have been highlighted. The article
concludes that poetry, specially rhymed form, is not suitable for
the translations of the Holy Book.
Keywords: translations of Holy Qur’ān, verse translations,
Asar Zubairi Lakhnavi, Sehr ul Bayan, Syed Shamim Rajz, Aab

27
 ‫قرآ ن یجمےک پاچن وظنمم آردو رتآمج اک اعترف و زجتی‬
‫‪e Rawaan, Seemab Akbar Abadi, Wahi e Manzum, Abdul Aziz‬‬
‫‪Khalid, Furqan e Javed, Qazi Ata ullah, Mafhoom ul Quran.‬‬
‫یہمت‪:‬‬
‫یل اک دقمس کالم ےہ‪،‬وج آنساتین ےک ےیل دہآیت و رامنہیئ اک ساامن ےہ۔ آس اک مہف ہر آنسان ےک ےیل‬
‫قرآ ن میکح آہلل اعت ٰ‬
‫پاومعلم آور املسمن ےک ےیل پا وصخلص آتیمہ اک احلم ےہ۔آس ےک ساھت ساھت املسمونن یک دینی دہم دآروین ںیم ےس آپکآمہ دہم‬
‫دآری ی یھب ےہ ہک وہ آس اتکب دقمس وک ھجمس رک ڑپںیھ۔یہفت قرآ ن یجم ریغ رعوبن ےک ےیل یھبک آسان ںیہن ریہ۔ آس وحآےل‬
‫ےس آںیھن وج مشکالب شیپ آ یت ںیہ آن ںیم آپکآمہ لکشم رعیب رپان ےس پا آ انشیئ ےہ۔آلہِ ملع یک رطف ےس آس فرص وک آ سان‬
‫انبےن ےک ےیل فلتخم آدوآر ںیم وکںیشش یک ںیئگ۔آدتبآء ںیم قرآ ن یجم ےک نتم وک درست رطےقی ےس ڑپ ھنے ےک ےیل آس رپ‬
‫آرعآب آور ےطقن اگلےئ ےئگ۔ رھپ ک ِ‬
‫الم آیہٰل وک اعم مہف انبےن ےک ےیل فلتخم رپاونن ںیم آس ےک رتآمج ےیک ےئگ آور آس ےک اضمنیم یک‬
‫واضحت یک رغص ےس افت ریس یھکل ںیئگ پاہک آنساتین آس اتکب دہآیت ےس وخبیب افدئہ آاھٹ ےکس۔‬
‫یر ریغص پاک و دنہ ںیم قرآن میکح ےک رتآمج یک آدتبآء اک اجیرہ ایل اجےئ وت آوتیل دنسیھ رپان وک احلص ےہ۔دنسیھ ںیم‬
‫قرآن اک رتہمج رسیتی دصی رجہی ںیم رعمص ووجد ںیم آپا‪ ،‬ےسج آپک رعآیق اعمل ےن رحتری ایک اھت۔‪1‬آردو رپان ںیم رتآمج و افتریس یک‬
‫‪2‬‬
‫آدتبآء دوسںی دصی رجہی(وسوہلںی دصی وسیعی ےک آوآرخ)ںیم وہیئ‪ ،‬ی رتآمج زجوی ےھت۔‬
‫رتسوہںی دصی وسیعی پک ووجد ںیم آےن وآےل آردو رتآمج ابطعت ےس رحموم رےہ‪ ،‬ج یک انب ء رپ ی وعآم یک درتسس‬
‫پ‬
‫ےس پاہر ےھت۔ ‪ 3‬امشیل دنہ ںیم قرآ ن میکح یک ہلی پااقدعہ آور ایعمری ریسفتساہ رمآد آہلل یلھبنس یک خدائی نعمت معروف بہ‬
‫تفسیر مرادیہ یھت‪ ،‬وجوسیتںی پارے یک ریسفت یھت۔ ی ریسفت تہب وبقمل وہیئ‪،‬ج اک آدنآرہ آس آرم ےس اگلپا اج اتکس ےہہک ی‬
‫‪4‬‬
‫دعتمد پا ر عبط وہیئ۔‬
‫آردو رپان ںیم قرآ ن میکح ےک آونیل رتآمج یک رہفست ںیم آپک رتہمج اقیض دمحم مظعم یلھبنس اکیھب ےہ۔ی رتہمج اخصل‬
‫آردو ںیم ںیہن اھت‪ ،‬ہکلب آردو آور افریس ےک لیم وجل ےس دیپآ وہےن وآیل رپان ںیم اھت۔وموصف ےن آےس ‪۱۱۳۱‬ھ(‪۱۷۱۹‬ء) ںیم‬
‫‪5‬‬
‫فینصت ایک۔‬
‫یر ریغص ںیم رتآمجِ قرآ ین وک اعم رکےن ںیم آامم آدنہل ساہ ویل آہلل دولہی رہمح آہلل آور آن ےک اصحبرآدون ےن آمہ رکدآر آدآ‬
‫ٰ‬
‫الرحمنےک پام ےس آ سان افریس‬ ‫ایک۔ آس اکم یک آدتبآء ساہ اصحت ےن یک آور قرآ ن یجم ےک افممیہ وک اعم رکےن ےک ےیل فتح‬
‫رپان ںیم رتہمج ایک۔ی رتہمج آس ےیل یھب آتیمہ اک احلم ےہ ہک آس یک دبولت یرریغصپاک و دنہ ںیم قرآ ن میکح ےک رتآمج یک رآہ‬
‫الرحمنآس حطےںیم قرآ ن اک آونیل پااقدعہ رتہمج اھت‪،‬ےسجوعآم و وخآص ںیم وبقمتیل احلص وہیئ۔ ساہ اصحت‬
‫ٰ‬ ‫ومہآر وہیئ۔فتح‬
‫رہمح آہلل یک ریپوی رکےت وہےئ آن ےک اصحبرآدو ن ےن آردو رپان ںیم قرآ ن میکح ےک رتآمج اک ڑیبآ آاھٹپا۔ساہ رعیف آدلنی‬
‫‪6‬‬
‫ےن‪۱۷۷۶‬ء ںیم رتہمج ایک‪ ،‬وج قرآن یجم اک یظفل رتہمج اھت۔ساہ دبعآاقلدر ےن پااحمورہ رتہمج ایک‪،‬وجہنس‪۱۷۹۰‬ءںیم رتبیت دپاایگ۔‬
‫ساہ دبع آاقلدر ےک رتےمجموضح قرآنوکرپان و ایبن ےک وحآےل ےس داھکی اجےئ وتی ساہ رمآد آہلل یلھبنس یک تفسیر‬
‫مرادیہ ےس تہب قربی ولعمم وہپاےہ۔‪ 7‬ساہ دبعآاقلدرےک رتےمج ےک دعب آردو رپان ںیم قرآن میکح ےک رتآمج وک روآج اعم احلص‬
‫وہآ آور قرآ ین رتآمج اکپااقدعہ ہلسلس رشوع وہایگ۔ذموکرہ رتےمج یک آساعت ےک دعب ےس آب پک قرآ ن میکح ےک ڑکنیسون رتآمج ساعئ‬

‫‪28‬‬
 ‫ہلجم علو ِم آسالہیم ودپنیہ‪ ،‬ونجری‪-‬وجن‪ ،۲۰۱۸‬دلج‪،۳:‬امشرہ‪۱:‬‬
‫وہ ےکچ ںیہ آور ی ابطعت آب یھب اجری و ساری ےہ‪ ،‬ہکلب وقت زگرےن ےک ساھت ساھت آن رتآمج ےک ساعئ وہےن یک راتفر ںیم‬
‫زیتیآ یئ ےہ۔آردورپان ںیم وج رتآمجِ قرآین رحتریےیکےئگآن ںیم زجوی رتآمج یھب ںیہ آور لمکمیھب‪ ،‬وثنمر یھب ںیہ آور وظنممیھب۔‬
‫موضح قرآن ےس رشوع وہےن وآال ی درپاےئ ضیف دو وس سال ےس اتہب چال آراہ ےہ۔ دو ِر احض آردو رتآمج و افتریس ےک‬
‫وحآےلےساخص آتیمہ رکھیا ےہ آور آےسآن رتآمج و افتریس اک رونش رتنی دور قرآر دپا اجاتکسےہ ۔آس ںیم رسدیس آدمح اخن ‪ ،‬ومالپا‬
‫ومحمد نسح‪ ،‬ومالپا ریبش آدمح امثعین‪ ،‬ومالپا آرشف یلع اھتونی‪ ،‬ومالپا انثء آہلل آرمرستی‪ ،‬ومالپا آوبآلکالم آ رآد‪ ،‬دیس آوب آالٰیلع ومدودی‪،‬‬
‫یتفم دمحم عیفش‪ ،‬ومالپا آنیم آنسح آصالیح‪ ،‬ومالپا دمحم آدرسی اکدنولھی‪ ،‬ومالپادبع آاملچد درپاپادی وریغمہ ےسیج لیلج آدقلر رسفمنی‬
‫مہت‬
‫ےن آردو رپان ںیم نف رتہمج و ریسفت وک اچر اچدن اگلےئ۔ عالوہ آرںی رعیب و افریس یک تہب یس م پااشلن افتریس وکآردو اک اجہم انہپپا‬
‫ایگ۔ ‪ 8‬آس ےک عالوہ ومالپا آدمح راض اخن یرولیی‪ ،‬ونآب دصقی نسح اخن ونقیج آور ریپ دمحمرکم ساہ آالرہری ےک رتآمج یھب وبقمل‬
‫وہےئ۔‬
‫وظنمم آردورتآمج قرآ ن‪:‬‬
‫آنساین رطفب مظن ےس رپادہ ٔ‬
‫اگلو ریتھک ےہ ‪،‬یہی وہج ےہ ہک وہ رثن ےس رپادہ مظن یک رطف ام لئ وہپاےہ۔سارعی یک‬
‫نیسحت ںیم آنسان ےک آس رطفی راحجن وک دلخ ےہ۔مظن درگی وخویبن ےک رمہآہ روآین آور انغتیئ یک احلم یھب وہیت ےہ‪ ،‬ج یک‬
‫وہج ےس آےس پاد رانھک آور دہرآپا رثن یک ہب تبسن لہس وہپاےہ۔آیس ےیل سارعی وک احےظف ںیم اھٹبےن اک راحجن رثن یک تبسن تہب‬
‫رپادہ ےہ۔ وظنمم رتآمجِ قرآ ن یک قیلخت یک تہب یس ووجاہب ںیہ‪ ،‬نکیل آن ںیم ےس آمہ رتنی وہج رعشآء رکآم اک قرآ ن میکح ےک ساھت‬
‫یبلق اگلو آور قرآن ےکافممیہ یک آساعت ےہ۔پامہ آپک آور آمہ رحمک رعش ےس آنسان یک ی دقریت انمسنت یھب ےہ۔ آیس انب رپ‬
‫آردورعشآء ےن قرآ ن یجم ےک اطملت و اعمین وک مظن یک وصرب ںیم شیپ ایک‪ ،‬آور آن رتآمج وک دنسپپدیگ یک رظنےسداھکی ایگ۔یہی وہج‬
‫ےہ ہک آردو آدب ںیم آس وحآےل ےس اقپ ِل درک دریخہ وموجد ےہ۔‬
‫آردو رپان ےک وحآےل ےس اجیرہ ایل اجےئ وت فلتخم آدوآر ںیم رعشآء رکآم ےن قرآ ین امیلعتب وک اعم رکےن ےک ےیل قرآ ن‬
‫ےک اغیپم وک رعشی رکیپ اطع ایک۔ ی وظنمم رتآمج ڑکنیسون یک دعتآد ںیم ںیہ۔ آن ںیم قرآ ن میکح ےک لمکم وظنمم رتآمج یھب ںیہ آور‬
‫زجوی یھب‪،‬وبطمہع وظنمم رتآمج یھب ںیہ آورریغ وبطمہع یھب‪ ،‬زین آےسی وظنمم رتآمج یھب ںیہ نج ےک رتمیمج پاولعمم ںیہ۔‬
‫قرآ ن میکح ےک وظنم م رتآمج و افتریس ےک آ اغر ےک وحآےل ےس داھکی اجےئ وت رتسوھںی دصی وسیعی ےک آوآرخ آور آاھٹروہںی‬
‫دصی وسیعی یک آدتبآء ںیم آن ےک آونیل وقنس رظن آےت ںیہ۔آب پک ےک دایتسب وشآدہ ےک اطمقب وظنمم افتریسِ قرآن ںیم ساہ‬
‫عالم رمٰیضت ونجن آہٰل آ پادی یک تفسیر مرتضویوک آوتیل احلص ےہ۔ی وسیتںی پارے یک وظنمم ریسفتےہج یک لیمکت‬
‫‪۱۱۹۴‬ھ(‪۱۷۸۰‬ء)ںیم وہیئ۔ریسفت اک ہنس ابطعت ‪۱۲۵۹‬ھ(‪۱۸۴۳‬ء) ےہ۔ساہ عالم رمٰیضت اک امشر دہع ساہ اعمل ےک دتقمر رعشآء ںیم‬
‫‪10‬‬
‫وہپا ےہ۔‪9‬تفسیر مرتضوی عبطم یبط (ہتکلک؟)ےس ساعئ وہیئ‪ ،‬لک احفصب ‪ ۲۷۹‬ںیہ۔‬
‫قرآ ن یجم ےک لمکم وظنمم رتآمج ےک وحآےل ےس داھکی اجےئوت ومولی دبعآلسالم دبآویین ےکرتےمجزاداآلخرتوک الہپ رتہمج‬
‫قرآر دپا اجپا ےہ۔ی وظنمم رتہمج‪۱۸۲۸‬ء(‪۱۲۴۴‬ھ) ںیم عبطم ونلکشور ؤنھکل ےس عبط وہآ۔ زاداآلخرتاچر دلجون رپ لمتشم ےہ آور‬
‫‪11‬‬
‫آسےک لک احفصب یک دعتآد‪ ۱۷۶۲‬ےہ۔‬
‫آےن وآےل آدوآرںیم تہب ےسرعشآءےن قرآن میکح ےک وظنمم رتآمج رحتریےیک‪،‬نج ںیم لمکم قرآن ےکوظنمم رتآمج یھب‬
‫‪29‬‬
 ‫قرآ ن یجمےک پاچن وظنمم آردو رتآمج اک اعترف و زجتی‬
‫ےھت آورفلتخم وسروتن آور پارون ےک رتآمج یھب۔آن وظنمم رتہمج اگنرون یک رہفست اخیص وطلی ےہ۔آمہ رتہمج اگنرون ںیم‬
‫دمحمسمش آدلنی ساقئ آیردی‪ ،‬آ اغ سارع قربلس دولہی‪،‬عیطم آرلحمان اخدم‪،‬امیسب آبک آ پادی‪،‬یجم آدلنی آرث رریبی ونھکلی‪ ،‬دمحم‬
‫آدرسی فیک وھبپایل ‪ ،‬اقری دمحم آیرآمیہ‪،‬رمرآ اخدم وہایشر وپری ‪،‬دیس میمش رزج‪ ،‬عالہم ریبک وکرث‪ ،‬وبحمب ےکک ریئ‪ ،‬دبع آزعلیر اخدل‪،‬‬
‫اسینن آبکآ پادی‪ ،‬دآرٹک ونر آدمح خیش‪،‬آمجن رعافین‪ ،‬دمحم آنیم ایمن ‪،‬وچدرھی آرغص یلع وک رث ورآچئ ‪،‬اقیض اطعء آہلل‪ ،‬دآرٹک آدمح نیسح آدمح‬
‫قریشی ہعلق دآری‪،‬میکح دمحم امعنن ساچد‪ ،‬آدمح لیقع رویب ‪،‬دخموم یلع اتممرآور دالور اگفر سالم ںیہ۔‬
‫دلی ںیم پاچن لمکم وبطمہع وظنمم رتآمج اک اعترف آور آن رپ رصتخمرصبتہ شیپ ایک اجپا ےہ۔‬
‫(‪)۱‬رحس آایبلن آر آرث رریبی ونھکلی ‪:‬‬
‫آرث رریبی ونھکلی ‪ 12‬یملق پام ‪ ،‬حت ہک آلص پام یجم آدلنی آدمحاھت۔آپایئ قلعت ؤنھکل ےس اھت ۔ھچک رعہص اکوپنر ںیم یھب‬
‫میقم رےہ۔میسقت دنہ ےک دعب پااتسکن آ ےئگ آور ریلم(رکآیچ) ںیم راہشئ پدری وہےئ۔ ںیہی آوھنن ےن رساکری مالرمت آایتخر‬
‫یک۔آیس دورآن قرآ ِن میکح اک وظنمم رتہمج لمکم ایک۔آن یک وافب ‪ ۱۹۹۴‬ء ںیم رکآیچ وہیئ ۔‬
‫آرث اصحت ےن سارعی اک آ اغر زغل وگیئ ےس ایک ۔یعبط وطر رپ آن اک میالن ذمہت یک رطف اھت۔آوھنن ےن دمح ‪،‬تعن آور‬
‫تبقنم ےک دیمآن ںیم رہشب احلص یک۔رضحب امثعن ریض آہلل عیہ یک اہشدب ےس قلعتم آپک وطلی مظن "دیہشِ متس" یھکل‪،‬‬
‫ج ںیمآن یکچالتفآوروآقعہاہشدب ےس ثحبیک یئگ ےہ۔ آن اکامشر آمہ تعن وگ رعشآء ںیم وہپاےہ۔ سلسبیلےک پام ےسآن‬
‫اک ہیتعن ومجمہع وموجد ےہ‪،‬وجرپان و ایبن ےک آابتعر ےس آپکوخوصبرب اکوسےہ۔‬
‫آرث رریبی اصحت ےن قرآ ن میکح ےک وظنمم رتےمج اک آ اغر ونجری ‪۱۹۴۳‬ء ںیم ِ‬
‫ایقم اکوپنر ےک دورآن ایک‪،‬نکیل رصموایفب‬
‫ےک پاعت آس اکم وک اجری ہن رھک ےکس۔امرج ‪۱۹۴۸‬ء ںیم رکآیچ ںیم وموصف ےن ی اکم آر رسِ ونرشوع ایک ۔وچدہ یرس یک تنحم‬
‫ساہق ےک دعب ‪ ۲۷‬راضمن آابملرک ‪۱۳۹۴‬ھ اطمبقب ‪ ۲۳‬فروری ‪۱۹۶۲‬ء وک رتہمج پاۂی لیمکت وک اچنہپ۔آہتبل رتےمج یک آساعت آس وقت‬
‫ہن وہ یکس آور ی اکم پارہ یرس دعبلمع ںیم آپا۔‬
‫آرثرریبی اصحت ےن رتہمج رکےت وقت آایتحط اک دآنم یھبک اہھت ےس ہن وھچرآ۔دورآن رتہمج وہ وہشمر اعمل و رسفم قرآ ن‬
‫ومالپا دبع آاملچد درپا پادی رہمح آہلل ےس آصالج ےتیل رےہ۔ آوھنن ےن رتہمج لمکم رکےن ےک دعب آس اک وسمدہ فلتخم املعء رکآم وک‬
‫داھکپا‪ ،‬پاہک یسک مسق اک مقس پایق ہن رےہ۔آن امتم آایتحوطن ےک پاووجد وہ آےنپ وظنمم رتےمج وک "مظن آردو ںیم قرآ ن رکمی اک سیلس‬
‫آور پا احمورہ احلص رتہمج" قرآر دےتی ںیہ۔ومالپا دمحم بیط رہمح آہلل ےک وشمرے رپرتےمج اک پام سحر البیان راھک ایگ۔ یتفم دمحم‬
‫ب رعشی ےک تحت الےئ ےئگ رآدئآرنتم آافلط وک وآونی ںیم درج ایک ایگ ےہ۔ ومالپا‬
‫عیفشرہمح آہلل یک رآےئ رپآس رتےمج ںیم ضور ِ‬
‫ریبش آدمح امثعین رہمح آہلل ‪،‬ومالپا دبع آاملچد درپا پادی رہمح آہلل ‪،‬اقری دمحم بیط رہمح آہلل ‪ ،‬یتفم دمحم عیفش رہمح آہلل ‪ ،‬دیس آوب آالٰیلع‬
‫ومدودی رہمح آہلل ‪،‬ومالپا آاشتحم آقحل اھتونی رہمح آہلل وریغمھ ےن آس رتےمج یک نیسحت فرامیئ ےہ۔‬
‫پ‬
‫سحر البیان‪۱۹۷۴‬ء وک آاجحلر رشلبپر رکآیچ ےن عبط ایک۔‪ 13‬رتہمج دنپرہ ‪،‬دنپرہ پارون یک دو دلجون رپ لمتشم ےہ۔ ہلی‬
‫دلج ےک آدتبآءیئ احفصب رپ رتممج اک رحتری رکدہ یلیصفت دقمہم ےہ۔آس ےک دعب ومالپا ریبش آدمح امثعین رہمح آہلل یک رقتظی ےہ۔رھپ‬
‫ومالپا دبع آاملچد درپا پادی رہمح آہلل اک اھکل وہآ شیپ ظفل ےہ۔دعب آرآن ومالپا اقری دمحم بیط رہمح آہلل ےن رتےمج اک اعترف رکوآپا‬
‫ےہ۔آےلگ احفصب رپ یتفم دمحم عیفش رہمح آہلل ‪ ،‬دیسآوبآالٰیلع ومدودی رہمح آہلل ‪ ،‬دیس آزعآریلع رہمح آہلل ‪ ،‬ومالپا آاشتحم آقحل اھتونی‬
‫‪30‬‬
 ‫ہلجم علو ِم آسالہیم ودپنیہ‪ ،‬ونجری‪-‬وجن‪ ،۲۰۱۸‬دلج‪،۳:‬امشرہ‪۱:‬‬
‫رہمح آہلل ‪ ،‬ومالپا سمش آنسحل رہمح آہلل آور ومالپا آوبآ لنسبر رہمح آہلل یک اقترظی ںیہ۔آس ےک دعب پارون و وسروتن یک رہفںیتس دی یئگ‬
‫ںیہ۔ سحر البیانےس قلعتم درگی ولعمامب ےک ساھت ساھت آس ےک آمچد یھب ایبن ےیک ےئگ ںیہ۔آےلگ ےحفص ےس وظنمم رتےمج اک‬
‫آ اغر وہپا ےہ۔قرآ ین نتم ےک دلی ںیم رتہمج دپا ایگ ےہ۔‬
‫رتممج ےن تئیہ آور رحب اک آاختنب روآیتی آوصول ن وک دم رظن رھک رک ایک ےہ۔آس رتےمج ےک ےیل ونثمی یک تئیہ آایتخر یک یئگ‬
‫پن‬
‫ےہ۔ ی تئیہ در تقیقح آاسفونی وصقن آور دآاتسونن یک سکش ںیم اعمون پایت وہیت ےہ‪ ،‬ویکن ہک آن ںیم آرتخآع یک تہب دح‬
‫پک اجنگشئ وموجد وہیت ےہ۔سارعنسح ایبن ےک تحت وج آاضہف رکپا اچاتہ ےہ وہ آس یک رمیض رپ رصحنم وہپا ےہ۔قرآ ن میکح ےک‬
‫وظنمم رتےمج ںیم ی تئیہ اہجن تہب یس آ سااینن دیپآ رکیت ےہ‪ ،‬وںیہ آس یک وہج ےس تہب ےس اسملئ اک ساانم یھب رکپا ڑپپا‬
‫ےہ۔آس اک ست ےس یرآ بیع دو رصموعن یک آیسی پادنبی ےہ وج مہ اقہیف و مہ ردفی وہےت ںیہ۔ضعب آواقب آپک رصمےع ںیم‬
‫سفن ومضمن آدآ وہ اجپا ےہ‪ ،‬رگم تئیہ یک وبجمری ےک تحت دورسے رصمےع وک آس رطج سالم رکپا ڑپپا ےہ ہک آس اک آدنآر رصتیحی‬
‫آور واضیتح ونتیع اک وہپا ےہ‪ ،‬ےسج رتہمج ہر زگ ںیہن قرآر دپا اج اتکس۔رتممج ےن یئک اقمامب رپ آس بیع ےس ےنچب یک وکشش یک ےہ‬
‫آورومضمن یک لیمکت پا آ یت قرآ ین ےک آاتتخم رپ مظن ےک رصموعن وک طاق یہ رےنہ دپا ےہ‪ ،‬آس رطج آوھنن ےن رآدئ رصمےع ےس‬
‫ين َك َفُروا َس َواءٌ َعلَْي ِه ْم أَأَنْ َذ ْرََتُْم أ َْم ََلْ تُنْ ِذ ْرُه ْم ََل يُ ْؤِمنُو َن" ‪ 14‬اک رتہمج آسرطج ایک ایگ ےہ‪:‬‬ ‫م ِ ِ‬
‫دآنم اچب ایل ےہ۔ ی ًال "إ َّن الَّذ َ‬
‫درآیئ پا ہن آ ب آُن وک درآیئ وہ "یسک ونعآن"‬ ‫ًانیقی اک فرون ےک قح ںیم دوونن احل ںیہ اسکین‬
‫‪15‬‬
‫ہن الیئ ےگ یھبک آامین"ومالےئ دو اعمل رپ"‬
‫آن اک ی رطۂقی اکرالقئ نیسحت ےہ ویکہکن آیسی وصرب ںیم رتحمہ قرآ ن ےک آدب و آایتحط اک اقت اض یہی ےہ۔‬
‫وظنمم رتحمہقرآ ن ےک وحآےل ےس اق فنے آورردفی یک پادنبییھب ضعب آواقبآیسی وک پاویہن اکومحت یتنب ےہ نج ےس‬
‫الرِحي ِم اک رتہمج دںیھکی ‪:‬‬
‫الر ْْحَ ِن َّ‬ ‫رتےمج ےک آ دآب و وقآنین رپ رحف آ پا ےہ۔می ًال سحر البیانںیم بِ ْس ِم َّ‬
‫اَّللِ َّ‬
‫‪16‬‬
‫یرآ یہ رہمپان ےہ آور اہنیترمحمت وآال‬ ‫چدآ ےک پام ےس آ اغر رکپا وہن ہک"وہ آ اق "‬
‫ذموکرہ رتےمج ںیم ےلہپ رصمےع وک آرگ رظنب اغیر داھکی اجےئ وت "وہ آ اق" اک ڑکٹآ رصف ضورب رعشی آور ضورب اقہیف‬
‫ےک تحت سالم ایک ایگ ےہ‪ ،‬وج وشح و روآدئ یک وصرب ںیم اخیم یک نسادنیہ رکپا ےہ۔ ی اخیم نیت فلتخم ووجاہب یک انب رپ ساےنم آ یت‬
‫پ‬
‫ےہ۔ ہلی وہج ی ےہ ہک "مفاعیلن مفاعیلن مفاعیلن مفاعیلن" یک رحب وک دم رظن رےتھک وہےئ آراکن یک دعتآد وپری رکین‬
‫ےہ۔ دورسی وبجمری اق فنے یک ےہ‪ ،‬آور رسیتی وبجمری طلغ تئیہ اک آاختنب ےہ۔‬
‫آیس رطج درگی اقمامب رپ یھب آسونع یک وکپاایہن رظنآ یت ںیہ۔می ًال وسرہ افہحت ےک آافلط" ْاْلَ ْم ُد ََِّّللِ"‪ 17‬ےک رتےمج رپ رظن‬
‫دآیل اجےئ وت رتممج ےن آےس آن آافلط ںیم ایبن ایک ےہ‪:‬‬
‫‪18‬‬
‫چدآ یہ ےک ےیل ہر مسق یک رعتفی رابی ےہ‬
‫ذموکرہ آ یت اک رثنی رتہمج"ہر رعتفی آہلل ےک ےیل ےہ" ےہ‪ ،‬وظنمم رتےمج ںیم "رابی" اک ظفل وشحےکررمےںیم آ پاےہ۔‬
‫ك"‪ 19‬اکوظنمم رتہمج حشت دلی ےہ‪:‬‬ ‫ِ‬
‫" َوَما أُنْ ِزَل ِم ْن قَ ْبل َ‬
‫‪20‬‬
‫وجپارل آ ب ےس ےلہپوہےئےھت"رب یک اجیت ےس"‬ ‫آور آن سارے ونوتشن ےکیھب ںیہ امےنن وآےل‬

‫‪31‬‬
 ‫قرآ ن یجمےک پاچن وظنمم آردو رتآمج اک اعترف و زجتی‬
‫آس رتےمج ںیم"رب یک اجیت ےس"رآدئ آر نتم ےہ‪،‬ےسج وآونی ںیم اھکل ایگ ےہ۔آس ےک عالوہ الہپ رصمع آ ِ‬
‫افلط قرآ ین یک‬
‫وتیحیض وصرب ےہ‪ ،‬ویکن ہک آس ےک امتم آافلط ےک اقمپل نتم وموجد ںیہن ےہ۔‬
‫ومجمیع وطر رپ داھکی اجےئ وت وگ آسوظنمم رتےمجںیم سارع ےن یتح آالاکمنروررمہ احمورے یک پادنبی یک ےہ‪ ،‬رگم تئیہ آور‬
‫وصخمص رحب ےک آامعتسل یک وہج ےس آس ںیم یئک اخایمن دیپآ وہ یئگ ںیہ۔‬
‫)‪(۲‬ویحِ وظنمم آر امیسب آبک آ پادی‪:‬‬
‫خیش اعش نیسح دصقی‪۵21‬وجن‪۱۸۸۲‬ء(‪۲۸‬رحت ‪۱۲۹۹‬ھ)‪22‬وکآبکآ پاد (آ رگہ)ںیم دیپآوہےئ۔وہ وآدلنی یک رطف‬
‫ےس رےھک اجےن وآےل آسپام ےک اجبےئ آےنپ یملق پام"امیسب آبک آ پادی "ےس وہشمر وہےئ۔آن ےک وآدل اک پام ومالپا دمحم نیسح‬
‫دصقی اھت ۔ امیسب یک میلعت یک آدتبآءءرعیب آورافریس ےس وہیئ۔آوھنن ےن آس وحآےل ےس رموہج بتک ومالپاامجل آدلنی‬
‫رسدحی‪،‬ومالپاردیشآدمحگیگویہ‪،‬ومالپا رمقآدلنیآورومالپادبعآوفغلرےسڑپںیھ۔ آےنپ وآدل ےک اقمئرکدہ یجن بتک اخےن ےسیھب‬
‫وہ ضیف پاب وہےئ۔ مک رمعی ںیم یہ آںیھن رپان و ایبن آورملع رعوص رپ وبعر احلص وہایگاھت۔‬
‫ومالپادمحم نیسحآےنپ ےٹیب وک رتہب میلعت دولآپااچےتہ ےھت‪،‬آس ےیلآوھنن ےنروآج اعم ےکچالف امیسب وک آرگنیریوکسل‬
‫ںیم دآلخ رکوآپا ۔آس آدآرے ںیم آوھنن ےن ومولی دسپد آدلنی قریشی آبک آ پادی‪ ،‬ومولی نیسحت یلع آریمجی آور ومولی اعدب‬
‫نیسح ےس ضیف پاپا۔ آساپدہ ےن آن ےک دوق سارعی وک رپوآن ڑچاھپا۔امیسب اصحت آےنپ اصنب ںیم رشپک افریس آاعشر اک‬
‫وظنمم آردو رتہمج رک ےک آساپدہ ےک ساےنم شیپ رکےت‪ ،‬آور وہ آن یک وحہلص آزفآیئ فرامےت ےھت۔‬
‫امیسب آبک آ پادی یک تعیبط مک رمعی ںیم یہ رعش ےنہک یک رطف املئ وہ یئگ یھت۔ طالت یملع ےک رامےن یہ ںیم آوھنن‬
‫ےن امیسب صلخت آایتخر رک ایل اھت۔وہ آیھب آرٹن ےک سال آ رخ ںیم ےھت ہک وآدل ےک آاقتنل ےک سنت آںیھن میلعت آدوھری وھچرپا ڑپی۔‬
‫وآدل یک اتکوبن یک تپھک یک وہج ےس ھچک رعہص وت ذگر رسب وہیت ریہ‪ ،‬نکیل ی آ دمین اک لقتسم درہعی ہن اھت۔یرآ اٹیب وہےن یک وہج ےس‬
‫اخدنآن یک افکلت یک دہم دآری آن ےک اکدنوھن رپ آ ڑپی‪ ،‬آورآںیھن مالرمت آایتخررکپا ڑپی۔آس رغص ےس وہ اکوپنر ےلچ ےئگ‬
‫آورآپک نشیمک آٹنجی ےک اہن ھچک رور مالرمت یک۔ ‪۱۸۹۸‬ء ےک آوآرخ ںیم وہ دوپارہ اکوپنر ےئگ آورآپک اکراخےن ںیم وطبر رٹکیفی‬
‫رلکک مالرم وہ ےئگ۔ سیب سال یک رمع ںیم آن یک سادی وہ یئگ۔آن یک روہج ہنیکس اخوتن‪ ،‬مال آامم آدلنی( رسیئ وحیلی ریشب اخن۔‬
‫آ رگہ) یک یٹیب ںیھت۔آن ےسامیسب اصحت ےک اچر ےٹیب آور دو ایٹیبن وہیئ۔‬
‫امیسب آبک آ پادی ےن سارعی یک آدتبآءایقم آریمج ےک دورآن رامۂن طالت یملع ےس رک دی یھت‪ ،‬نکیل سارعی ںیم یسک‬
‫ےس آصالج اک قلعت اقمئ ہن اھت‪ ،‬ہن یہ وہ یسک ےک پااضہطب سارگد ےھت۔ ‪۱۸۹۸‬ءںیم آوھنن ےن یشنم ریظننسح اخس دولہی ےک وشمرے‬
‫ےس اکوپنر ںیم دآع دولہی ےس مالاقب یک ۔دورآ ِن مالاقب رضحب دآع ےن امیسب اصحت ےس آپک زغل ینس آور آںیھن آانپ سارگد‬
‫‪23‬‬
‫انب ایل۔‬
‫مالرمت ےک ےلسلس ںیم امیسب اک ایقم فلتخم رہشون ںیم راہ۔ آن یک تعیبط مالرمت ےس انمسنت ہن ریتھک یھت‪،‬آس ےیل‬
‫آوھنن ےن آےس رتک رکےن اک ہلصیف ایک۔آس آرآدے رپ لمع رکےت وہےئ قرابیً وجن ‪۱۹۲۸‬ء ںیم وہ لقتسم آ رگہ آ ےئگآور یملع و آدیب‬
‫رصموایفب وک آانپ آورانھ وھچبپا انب ایل۔ آوھنن ےن فلتخم رسالئ و رجآدئ اک آرجآ ایک ‪،‬نج ںیم ست ےس آمہ رساہل شاعر اھت۔آس‬
‫رساےلیک آساعت اک آاغر فروری ‪۱۹۳۰‬ء ںیم وہآ۔ ی رپہچ امیسب اصحت ےک یملع و آدیب آاکفر اک رتامجن وہےن ےک ساھت ساھت‬

‫‪32‬‬
 ‫ہلجم علو ِم آسالہیم ودپنیہ‪ ،‬ونجری‪-‬وجن‪ ،۲۰۱۸‬دلج‪،۳:‬امشرہ‪۱:‬‬
‫دنشیان امیسب اک بیقن یھب اھت۔ آس یک آساعت آب پک اجری و ساری ےہ۔‬
‫ایقم پااتسکن ےک دعبامیسب اصحت پااتسکن آ ےئ آور آےنپ ےٹیب رہظم دصقی ےک ساھت رکآیچ ںیم میقم رےہ۔آ رخی رمع‬
‫ںیم وہ افجل ےک رمص اک اکشر وہےئ ۔آیس اعرےض ےک پاعت آردو ےک آس پاومرسارعےن ‪ ۳۱‬ونجری ‪ ۱۹۵۱‬ء وکرکآیچ ںیم وافب‬
‫پایئ۔ آںیھن مرآر اقدئ ےک آاحےط ںیم دنف ایک ایگ۔‬
‫امیسب آبک آ پادی ےن امتم آانصف نخس ںیم عبط آ رامیئ ےک ساھت ساھت رثن یھب یھکل۔آوھنن ےن فلتخم اعمرشیت و ایسیس‬
‫وموضاعب رپملق آاھٹپا۔ مظن و رثن ںیم آن یک اصتفین یک دعتآدنیت وس ےک گل گھب ےہ۔آن ںیم ےس فصن ےس رآدئ بتک ساعئ ہن‬
‫وہ ںیکس۔آن یک سارعی ےک آمہ ومجموعن ںیم کلیم عجم‪ ،‬لوح محفوظ‪ ،‬نیستاں‪ ،‬کار امروز‪ ،‬ساز حجازآور قائد کی‬
‫خوشبو سالم ںیہ‪ ،‬حت ہک وظنمم رتآمج ںیم ےس وحی منظوم آور الہام منظوم ےنرہشب پایئ۔‬
‫امیسب آبک آ پادی اکآدنآر و آولسب اہجن روآیت ےس ڑجآ وہآ ےہ وںیہ چدب ایخل آور دنرب رکف ےس آس یک آ رآیگتس یھب‬
‫اقپل وتہج ےہ۔آن ےک وظنمم رتحمہقرآ ن یجم ںیم یھب آن یک یہی وجدب عبط آینپ امتم رت زتنیئ وخویبن ےک ساھت دل ںیم رھگ رک‬
‫یتیل ےہ۔ امیسب اصحت ےن دوست آابحب آور املعء و اشمئ ےس اشمورب ےک دعبوظنمم رتہمجٔ قرآن اک آاغر‪ ۱۹۴۳‬ء ںیم ایک۔‬
‫‪24‬‬

‫آوھنن ےنساہ دبعآاقلدر رہمح آہلل آور خیشآدنہلومالپا ومحمد نسح ےک رتآمجِ قرآ ن یجم یک دمد ےسوحی منظوم ےک پام ےس‬
‫وظنمم رتہمجٔ قرآن لمکم ایک۔ آس دورآن وہ فلتخم اغلب ےس یھب آافتسدہ رکےت رےہ ‪،‬نج ںیم فرہنگ آصفیہ‪ ،‬لغات‬
‫کشوریآورنوراللغاتسالم ںیہ۔ امیسب اصحت لقتسم مرآجتیصخش ےک احلم ےھت‪ ،‬یھبک یسک اکم وکآدوھرآ ہن وھچرےت ےھت۔‬
‫یہی وہج ےہ ہک آساکم ےکدورآن آوھنن ےنآینپدرگی رصموایفب رتک رک دںی آور لمکموتہجآور پکشویئ ےس آس رتےمج رپ اکم ایک۔ آس‬
‫رطج ی رتہمج لیلق وقت ںیم پایٔ لیمکت وک اچنہپ۔کْل ساب امہ آور ون دن ںیم رتہمج لمکم رک ایل ایگ۔‬
‫قرآ ن یجم ےک رتےمج ےک وحآےل ےس امیسب اصحت ےن آایتحط آور وقتی ٰاک دآنم اہھت ےس ہن اجےن دپا۔ یہی وہج ےہ ہک‬
‫پن‬
‫رتےمج یک لیمکت ےک دعب آوھنن ےن آس رپ رظنِ پاین یک۔ آوھنن ےن فلتخم آسایتع آدآرون یک رطف ےس اھبری روقم یک سکش رکھٹآ‬
‫دی۔ وہ آس تقیقح اک آدرآک رےتھک ےھت ہک رتےمج ںیم ومعمیل زغلس یھب تہب یرآ گیاہ ےہ‪،‬لہٰدآرظنِپاین ےکدعبآوھنن ےنوحی‬
‫منظوم اک وسمدہ فلتخم اکمی ِ‬
‫ت رکف ےک املعءِ رکآم آور پادقنیِ آدب وک آصالج یک رغص ےس داھکپا۔آس وحآےل ےس آوھنن ےننج‬
‫ایصخشب ےس رآہطب ایک آن ںیم ومالپانیسحآدمح دمین رہمح آہلل ‪ ،‬ومالپا دیعس آدمح آبکآ پادی رہمح آہلل ‪ ،‬ومالپا دمحم ظفح آرلنمح رہمح آہلل‬
‫‪ ،‬وخآہج نسح اظنیم آورومالپا قیتع آرلنمح رہمح آہلل سالم ںیہ۔آن رضحآب یک آرآء یک روینش ںیم امیسب اصحت ےن رتےمج یک حیحصت‬
‫فرامیئ۔‬
‫امیسب اصحت ےن رعشی ضورپاب ےک تحت رتےمج ںیم ےیکاجےن وآےل آاضےف وقنیس ںیم درج ےیک‪ ،‬پاہک اقری‬
‫یسک طلغ یمہف اک اکشر ہن وہ‪،‬آور آےس ی ملع وہ اجےئ ہک ی آافلط قرآ ن اک رتہمج ںیہن ہکلب آس یک واضحت ںیہ۔ آس ےک دعب یھب وہ نیت‬
‫سال پک آپک آپک ظفل رپ وغر و رکف رکےت رےہ۔ آیس دورآن میسقتِ دنہ لمع ںیم آ یئ۔آن دخموس احالب ںیم امیسب اصحت وحی‬
‫منظوم یک ابطعت اک آامتہ م ہن رک ےکس۔ پااتسکن آ ےن ےک دعب یھب آوھنن ےن رتےمج یک آساعت ےک ےیل دور دوھب یک رگم آس ںیم‬
‫اکایمب ہن وہ ےکس۔رتسبِ عاللت رپ آوھنن ےن آےنپ ےٹیب رہظم دصقی وک وحی منظوم ساعئ رکآےن اک مکح دپا‪ ،‬وھنجن ےنوآدل یک آس‬

‫‪33‬‬
 ‫قرآ ن یجمےک پاچن وظنمم آردو رتآمج اک اعترف و زجتی‬
‫وخآشہ وک یلمع اجہم انہپپا۔ست ےس ےلہپ وسیتآن پارہ رپمچ رپسی رکآیچ ےس‪۱۹۵۲‬ء ںیم ساعئ ایک ایگ۔‪ 25‬دعب آرآن ‪۱۹۸۱‬ء ںیم لمکم‬
‫رتہمج ٔقرآ ن یجمعبط وہآ ۔‬
‫وحی منظوم وصری آورونعمی ہر دوآابتعر ےس وخوصبریت اک احلم ےہ۔ امیسب آڈیکیم رکآیچ ےن آےس ونربم‪۱۹۸۱‬ء ںیم‬
‫لت‬
‫ساعئ ایک۔ دیفس اکذغ رپ عبط دشہ ی ہخسن دلجم آور منینید)‪(Laminated‬ےہ۔رتےمج ےک آاغر رپرہظم دصقی ےنامیسب اصحت ےک‬
‫احالب ردنیگ آاصتخر ےسایبن ےیک ںیہ‪ ،‬زین وحی منظوم ےک آ اغر و لیمکت ےک پارے ںیم آمہ پاںیت رحتری یک ںیہ۔ آس ےک دعب رہظم‬
‫ِ‬
‫دصقی ےک پام ومالپا امجل ایمن فریگن یلحم اک طخ ےہ‪ ،‬ج ںیم وظنمم رتےمج وک رسآاہ ایگ ےہ۔ دعبآرآن سٹسج آ اتفب آدمح(حیبرنیم‬
‫پح‬
‫وافیق رشیع دعآلت) اک سنتی طخ ےہ۔ آےلگ احفصب رپوحی منظومےک پارے ںیم رآہج دمحم رفظ آقحل یک رآےئآور دمحم یلع اخن‬
‫وہیت(ورری میلعت) اک رصبتہ ےہ۔ رھپومالپا نیسح آدمح دمین رہمح آہلل ‪ ،‬ومالپا دیعس آدمح آبک آ پادی رہمح آہلل آور ومالپا قیتع آرلنمح‬
‫امثعین رہمح آہلل یک آ رآء ںیہ۔ آےلگ دو احفصب رپ آے۔ےک یرویہ اصحت اک آرگنیری رپان ںیم رتےمج رپ رصبتہ ےہ۔ دعب آرآن رپورسیف‬
‫پ‬
‫عالم یفطصم اخن اک رحتری رکدہ وسبمط دقمہم ےہ ‪،‬وجاچر احفصب رپ ھیالوہآ ےہ۔ رھپ دہتی انبم دیس آرملنیلس دمحم یفطصم( یلص آہلل ہیلع‬
‫و ملس )ےہ۔آس ےحفص رپ ‪۲۳‬ابعشن آمظعمل ‪۱۳۶۵‬ھ یک پارخی رمق ےہ۔ آس ےک دعب رتےمج اک آ اغر وہ پاےہ۔‬
‫آس آساعت ںیم رتبیت ی ریھک یئگ ےہ ہک دآیئ ےحفص رپ قرآ ین نتم اھچپا ایگ ےہ‪ ،‬حت ہک پایئ ےحفص رپ آس ےک اقمپل‬
‫وظنمم رتہمج درج ےہ۔ رصتخم احہیش یھب وموجد ےہ‪ ،‬ج ںیم آمہ ریسفتی اکنب وک رثن ںیم آاصتخر ےسایبن ایک ایگ ےہ۔ آرگ اقمپل‬
‫ےحفص رپہقلعتم آپاب اک وظنمم رتہمج لمکم ہن وہ وت ہیقب رتہمج اح سنے ںیم اھکل ایگ ےہ۔وظنمم رتےمج ےک احفصب یک لک دعتآد‪ ۹۶۸‬ےہ۔‬
‫آاتتخم رپ وظنمم داعےئ متخ آرقلآ ن ےہ۔‬
‫آ رخی احفصب رپ رتےمج ےک پارے ںیم درج دلی اشمریہیک آرآءشیپ یک یئگ ںیہ‪:‬ومالپا دمحم ظفح آرلنمح رہمح آہلل اصحت‪،‬‬
‫وخآہج نسح اظنیم رہمح آہلل ‪ ،‬ومالپا دبع آمیعنل دصقی رہمح آہلل ‪ ،‬ومالپا دمحم اصدق رہمح آہلل ‪ ،‬ومالپا دمحم ایمن رہمح آہلل ‪ ،‬ومالپا آدمح یلع‬
‫رہمح آہلل ‪ ،‬یتفم دمحم میعن دلایھونی رہمح آہلل ‪ ،‬ومالپا دمحم آدرسی رہمح آہلل ۔‬
‫وحی منظومےک رس ورق ےس یہی وآحض وہ اجپا ےہ ہک آسوظنمم رتےمج ںیم قرآ ن میکح ےک وہفمم یکوتیحیض وصرب یھب‬
‫وموجد ےہ۔ وگپا ی ریسفتی آدنآر اک احلم وظنمم رتہمج ےہ‪ ،‬آس ےیل رتےمج ںیم وموجد وتیحیض آور واضیتح رصمےع یھب اقپل وتہج‬
‫ںیہ۔‬
‫ینف وحآےل ےس داھکی اجےئ وت ی رتہمج ونثمی یک تئیہ ںیم ےہ۔ آس ےک ےیل آایتخر رکدہ رحب‪ ،‬رحبِرلم ذحموف (افعالنت‬
‫افعالنت افعالنت افعلن )ےہ۔رتممج ےک اہن ونثمی یک تئیہ ںیم دنچرصتافب یھب وموجدںیہ۔ سفنِ ومضمن یک آدآیگیئ ےک ےیل وہ‬
‫ونثمی یک تئیہ ےک یرچالف رسیتے مہ اقہیف رصمےع یک یھب اجنگشئ دیپآ رکےت ںیہ آور آپک رصمےع ںیم وہفمم وک آدآ رکےن یک‬
‫وکشش رکےت ںیہ۔سفنِ ومضمن یک آدآیگیئ ےک ےیل امیسب اصحت ےن آسرطج اک وج رطہقی ٔاکر آایتخر ایک وہ رسآرس آاہتجدی اھت۔‬
‫ونثمی یک تئیہ ںیم ی دبتیلی ینف وحآےل ےس وت درست قرآر ںیہن دی اجیتکس‪،‬پامہ قرآ ن میکح ےک وظنمم رتےمج ےک ےیل ی‬
‫رصتف رتہب رظن آپاےہ۔ آسوحآےل ےس ھچک میاںیل دلی ںیم شیپ یک اجیت ںیہ‪:‬‬
‫ی ھجمس ول‪،‬آُس ےسانلم ےہ‪،‬دروآہلل ےس‬ ‫روھک آ دنیہ اک یھب ھچک دنبوتسب آےنپ ےیل‬
‫‪26‬‬
‫آور وج ںیہ آلہِ آامین آُن وک مردہ دیجی‬
‫‪34‬‬
 ‫ہلجم علو ِم آسالہیم ودپنیہ‪ ،‬ونجری‪-‬وجن‪ ،۲۰۱۸‬دلج‪،۳:‬امشرہ‪۱:‬‬
‫ذموکرہ پننون رصموعن اک اجیرہ ایل اجےئوت ونثمی یک تئیہ ںیم دبتیلی وآحض رظن آیت ےہ۔ویکن ہک اہین رسیتآرصمع‬
‫آاضیف ےہ ۔ سارع ےن سفن ِومضمن یک آدیگیئ ےک ےیل قرآن میکح ےک رتےمج ےک آوصل و وضآطب وک دم رظن رےتھک وہےئ رصف آپک‬
‫رصمےع ےک درےعی یہ وہفمم وک آدآ رک دپا۔آہتبل آس رصمےع ںیم ینف وحآےل ےس آپک وکپایہ یھب وموجدےہ‪ ،‬ےلہپ دو رصموعن‬
‫ںیم"ت"اک غیص عمج احض اقمئ ایک ایگ ےہ۔‬
‫ہکبج رسیتےرصمےعںیم"آ ب"اکغیص لمعتسم ےہوجہک آپک ینف اخیم وصتر ایک اجےئ اگ۔‬
‫وسرہ رقبہ یک آ یت‪":‬فَإِذَا ب لَغْن أَجلَه َّن فَالَ جنَاح علَي ُكم فِيما فَعلْن ِ ِۤف أَنْ ُف ِس ِه َّن بِٱلْمعر ِ‬
‫وف وٱَّلل ِِبا ت عملون خبِي" ‪27‬‬
‫ٌ‬ ‫َّ َ َ ْ ُ َ َ‬
‫َ‬ ‫َ ُ‬ ‫ْ‬ ‫َُ‬ ‫ْ َ ََ‬ ‫ُ َ‬ ‫َْ‬ ‫َ َ َُ‬
‫اک رتہمج آس وحآےل آپکآور میال ےک وطر رپدےتھکی ںیہ‪:‬‬
‫اقدعےےسوجرکںی آےنپ ےیل وہ آایتخر‬ ‫رھپوج وپری رک ںیل دعب‪،‬وت ںیہن ھچک ت ہپ پار‬
‫‪28‬‬
‫آور اہمترے اکومن ےس آ اگہ ےہ رپورداگر‬
‫ب‬‫آس اقمم رپ یھب سارع ےن رسیتے رصمےع اک وجآاضہف ایکےہ‪ ،‬وہ آتیمہ اک احلم ےہ۔آس ےس ہن رصف رتممج یک وجد ِ‬
‫عبطآورچالیقامنپا ن وہیت ےہ‪ ،‬وںیہ ی تقیقح یھب وآحض وہیت ےہ ہک ونثمی یک تئیہںیم قرآ ن یجم اک وظنمم رتہمج تہب لکشم ےہ‪،‬‬
‫پامہ سارع آرگ آس ںیم فلتخم آونآع یک آرتخآاعب آایتخر رک ےل وت آس ےک ےیل آ ساین دیپآوہ اجیت ےہ۔آس درےعی ےس وہ ہن رصف‬
‫آاجیر و آاصتخر ےس اکم ےل اتکس ےہ ہکلب نتم ےک وہفمم یک رتہب آدآیگیئ یھب نکمم وہ اجیت ےہ۔زین آاضیف آافلط و افممیہ ےس یھب سارع‬
‫یک اجن وھچب اجیت ےہ۔‬
‫تئیہ ےک وحآےل ےس سارع ےن آینپ مشکالب آاضیف رصموعن ےک درےعی مک رک ںیل‪،‬پامہ رحب آور ردفی و اقہیف یک پادنبوین‬
‫پ‬
‫یک وہج ےس وہ رتےمج ںیم در آےن وآےل آاضیفافممیہ ےس دآنم ہن اچب ےکس۔آسوحآےل ےسوسرہ وکرث یک ہلی دوآپاب "إِ ََّّن أ َْعطَْي نَ َ‬
‫اك‬
‫الْ َكوثَر فَ ِ‬
‫ص ِل لَربِ َ‬
‫ك َو ْاْنَْر"‪ 29‬ےک رتےمجیک میال مالہظح وہ‪:‬‬ ‫َْ َ‬
‫‪30‬‬
‫سپ ڑپوھ رب یک امنر ‪ ،‬آور رھپ رکو رکشِ چدآ‬ ‫(آے ربمیپ)مہ ےن ےب کش ت وک وکرث دے دپا‬
‫اہین الہپ رصمع وت نتم ےک اطمقب ےہ‪ ،‬پا مہ دورسے رصمےع ںیم"آور رھپ رکو رکشِ چدآ" ےک آافلط نتم ےس رآدئ ںیہ۔ سارع ےن‬
‫رحب یک پادنبی آور اقہیف وپرآ رکےن ےک ےیل ی آافلط آامعتسل ےیک ںیہ‪ ،‬نج یک وہج ےس رتہمج نتم ےس دور وہ ایگ ےہ۔‬
‫آیس رطج ضعب اقمامب رپ وآونی ںیم درج آافلط یک وہج ےس رتےمج یک روآین آور نسح اتمرث وہپاےہ۔می ًال‪:‬‬
‫‪31‬‬
‫ت وہک (ھچک) رکو (ھچک یھب)ںیہن‪(،‬وسوچ ںیہمت)‬
‫آپک رصمےع ںیم نیت وآونی ےناہجن مظن یک وخوصبریت وک امدن ایک ےہ وںیہ درست وہفمم آچد رکےن ےک وحآےل ےس‬
‫اقری وک یھب لکشم ےس دواچر رک دپا ےہ۔‬
‫ک‬
‫ب ایبن ےک آابتعر ےس درگی یئک وظنمم رتآمج رپ وفتیق ر ھیاےہ۔ آدنآ ِر ایبن‬
‫ومجمیع وطر رپی رتہمج آینپ سالست آور آولس ِ‬
‫دںیشنل ےہ آور ی وخیب رطفی آدنآر ںیم آس رتےمج ےس ایعن وہیت ےہ۔امیسب اصحت ےن روآیت یک لمکم ریپوی ےک ساھت ساھت‬
‫ب عبط یک دبولت رتےمج ےک ےیل رتہب تئیہ اک آاختنب ایک‪،‬ج یک انب رپ آںیھن نتمِ قرآین یک رتہب رتامجین ںیم وہسلتریہ۔آس ےک‬
‫چد ِ‬
‫ساھت ساھت آن یک رپان و آولسب یھب وخوصبرب آور ُیر آرث ےہ‪،‬ج ےن آن ےک ےیل آس ِ‬
‫اکر دوشآر وک لہس انبپا۔ پامہ ی یھب‬
‫تقیقح ےہ ہک سارعی ےکولآرم آن ےک ےیل دقم دقم رپ راکوںیٹ ڑھکی رکےت رےہ‪،‬ج یک وہج ےس دنچ درگی فرو ذگآوتشن ےک‬
‫‪35‬‬
 ‫قرآ ن یجمےک پاچن وظنمم آردو رتآمج اک اعترف و زجتی‬
‫ساھت نتم ےس رآدئ وہفمم یھب رتےمج ںیم سالم وہ ایگ۔‬
‫)‪(۳‬آ ب روآن آر دیس میمش رزج‪:‬‬
‫دیس میمش رزج ‪ 32‬اک آلص پام دیس مجن آنسحل روضی اھت۔ وہ ومعض دمحموپر مالسا‪،‬علض اکوپنر‪،‬وی یپ(یرشٹ آپدپا)ںیم دیپآ‬
‫پ‬
‫وہےئ۔ آن اک ہنس دیپآشئ‪۱۹۲۰‬ءےہ۔رزج اصحت آےنپ وآدلنی یک ہلی آوالد ےھت۔آن یک دو ںینہب آور اچر اھب یئ ےھت۔ وآدل اک پام دیس‬
‫وقعیب آنسحل روضی‪،‬حت ہک وآدلہ اک پام آاجعر افہمط روضی اھت۔دیس اصحت اک ۂلسلس بسن اچوسیلںی تشپ ںیم آامم رفعج اصدق‬
‫رہمح آہلل ےس اج اتلم ےہ۔‬
‫دیس میمشرزج یک میلعت یک آدتبآء رھگ ےس وہیئ ۔رھپ آوھنن ےن وکسل اک رج ایک آورآدتبآءیئ میلعت آےنپ اگون ےک رپآرمئی وکسل‬
‫ےس احلص یک۔ دعب آرآن آںیھن یب۔ آنی اہیئ وکسل آبکوپرںیم دآلخ رکوآپا ایگ۔ میبرک یک دنس آسی ۔آ یئ اکجل ؤنھکل ےس احلص یک‪،‬‬
‫آس آاحتمن ںیم آوھنن ےنآمنیاری بمناحلص ےیک۔ذموکرہ اکجل یہ ےس آوھنن ےنآفی۔ آسی۔ یس اک آاحتم ن پاس ایک۔ دعب آرآن‬
‫پ‬ ‫پ‬
‫آوھنن ےنآ حینیبرپگ یک میلعت احلص یک ۔اھجیسن آور یئبمب ںیم ےج آ یئ یپ آ ر ےک آدآرے ےس ولوکومویٹ ںیم ست آ حینیبرپگ اک‬
‫آاحتمن پاسایک۔‬
‫‪۱۹۴۷‬ء ںیم ایقم پااتسکن ےک دعب دیس میمش اک اخدنآن پااتسکن آ ایگ۔ وہ‪ ۱۴‬آتسگ ےس لبق یہ پااتسکن رشتفی ےل آےئ‬
‫آورالوہر ںیم راہشئ پدری وہےئ۔آن ےک وآدل دیس وقعیب آنسحل روضی ےن درسو دترسی اک ہشیپ آایتخر ایک آور گریھ ساوہ ںیم آپک‬
‫اکجل ںیم ڑپاھےن ےگل۔حت ہک رزج اصحت وک پااتسکن رولییر ںیم مالرمت لم یئگ آور آوھنن ےنرولییر یک آ یرن آڈنی لیٹس ساب‬
‫ںیم اکم رشوع ایک۔ آیس دورآن آن اک ابتدہل دیحر آ پاد دنسھ ںیم وہ ایگ۔ واہن آوھنن ےن میلعت اک ہلسلس دوپارہ رشوع ایک آور یٹس‬
‫آ رسٹ اکجل ےس یب۔آے آ رنرایک ۔ ھچک رعےص دعب آن اک ابتدہل وآسپ الوہر وہ ایگ۔الوہر آ رک آوھنن ےن ملع یک یگنشت اھجبےن ےک ےیل‬
‫آورپنیل اکجل الوہر اک رج ایک آور واہن ےس آمی۔ آے آردو یک دنس احلص یک۔‬
‫پ‬
‫دیس اصحت دو رمہبت رہتش ٔ آردوآج ےس کلسنم وہےئ۔ ہلی سادی ایقم پااتسکن ےس لبق فروری ‪۱۹۴۷‬ء ںیم امومن رآد‬
‫"آاسحن افہمط" ےس وہیئ۔ آس ےس آن یک آپک یٹیب دیسہ درفجن روضی ریبی(ب فروری ‪۱۹۵۰‬ء) آورآپک اٹیب دیس دیحر وکشہ‬
‫روضی (ب دربمس ‪۱۹۵۱‬ء)دیپآ وہےئ۔ دیسہ آاسحن افہمط ےن ‪۱۹۵۵‬ء ںیم پاینفاڈیئےک رمص ےک‬
‫پاعت وافب پایئ۔‬
‫رزج اصحت یک دورسی سادی ‪۱۹۵۷‬ء ںیم دیحر آ پاد ےک اقمم رپوہیئ۔ آس سادی ےسآن ےک پاچن ےٹیب آور نیت ایٹیبن ںیہ۔‬
‫ایقم ؤنھکل(‪۱۹۳۶‬ء پا ‪۱۹۴۴‬ء)ےک دورآن دیس اصحت ےننفِ رعشےک دیمآن ںیم رضحب ذہمب ونھکلی یک سارگدی‬
‫آایتخر یک۔نج ےس آوھنن ےن رعش وگیئ ےک آرسآر و رومر ےھکیس۔ آںیھن آےنپ آاتسد رپ پار اھت‪ ،‬وہ ہشیمہ آن اک درک یرے آرتحآم ےس‬
‫رکےت ےھت۔آب رواں ےک آدتبآءےیئ ںیم آےنپ آاتسد رگآیم ےک پارے ںیم فرامےت ںیہ‪:‬‬
‫پااتسکن نب اجےن یک وہج ےس آ ب روآن وک آاتسد رتحمم رضحب ذہمب ونھکلی یک چدمت ںیم شیپ رکےن‬
‫ےس رحموم راہ وہن نکیل ایقم ؤنھکل ےک دورآن (‪ ۱۹۳۶‬پا ‪ )۱۹۴۴‬رضحب آدقس ےن آسریقح وک نف رعش یک‬
‫‪33‬‬
‫وج میلعت دی ےہ آنسا آہلل آس یک انب رپ ےھجم یسک ےک ساےنم رشدنمیگ ہن وہ یگ۔‬
‫سارعی رزج اصحت یک رطفب ںیم وموجد یھت ۔آوآلئِ رمعی ںیم یہ آوھنن ےنرعش ےنہک رشوع رک دےی ےھت۔آن یک یٹیب‬

‫‪36‬‬
 ‫ہلجم علو ِم آسالہیم ودپنیہ‪ ،‬ونجری‪-‬وجن‪ ،۲۰۱۸‬دلج‪،۳:‬امشرہ‪۱:‬‬
‫دیسہ در فجن ریبی یک رآےئ ےک اطمقب دیس میمش ےندو صلخت آایتخر ےیک‪" ،‬میمش" آور "رزج"۔ ‪ 34‬آیھب وہ آ وھٹںی امجعت یہ ےک‬
‫طالت ملع ےھت ہک آن اک آدتبآءیئ کالم ساعئ وہآ‪،‬ج اک پامدریائے غماھت۔آس ےک دو سال دعب دورسآ ومجمہعمحافظ اسالم ےک پام‬
‫اگلو ےکپاووجد وہ ڑپاھیئ ےک دیمآن ںیم یھب یسک ےس ےھچیپ ہن رےہ‪،‬آور ہر امجعت ںیم آول‬
‫ےس عبط وہآ۔ رعش وگیئ ےس آس دقر ٔ‬
‫آےت رےہ۔ وھترے یہ رعےص دعب ؤنھکل ےس آن یک آپکآور فینصت رظنم اعم رپ آیئ‪ ،‬اتکب اک پام گلستان فاطمہاھت۔‬
‫دیس اصحت ےن ایقم الوہر ےک دورآن آینپ آدیب اقیلختب اک ہلسلس اجری راھک۔ وہ اشمرعون آور احملف اسمہمل ںیم رشپک‬
‫وہےت رےہ‪ ،‬پامہ آوھنن ےن یسک آدیب رگوہ ےس قلعت ہن راھک‪،‬ویکن ہک ی آن ےک مرآج ےک چالف اھت۔آردو رعشآء ںیم ےسآںیھن‬
‫اگلو اھت۔ نخس ےک دیمآن ںیم آن اک وقمہل "آدب یرآےئ وثآب"اھت‪،‬ج رپ وہ ساری ردنیگ اکر‬
‫آسین‪ ،‬ریم‪ ،‬اغلت آور وجس ےس رپادہ ٔ‬
‫دنب رےہ۔ آس دیمآن ںیم آوھنن ےن ‪ ۷۶‬یرس ےس رآدئ عبط آ رامیئ یک۔‬
‫‪۱۹۸۹‬ءںیمدیس میمشآرمہکی ےلچ ےئگ‪ ،‬اہجن وہآےنپےٹیبدیس دیحر وکشہروضی ےک پاسالسآسلجنی ںیم ایقمپدری وہےئ۔‬
‫دعب آرآن آن ےک دورسے ےٹیب یھب آرمہکی لقتنم وہےئ وترزج اصحت آن ےک پاس اکشوگ ںیم میقم وہ ےئگ۔ آوھنن ےن ہیقب ردنیگ‬
‫آرمہکی ںیم یہ زگآری۔ وہ ساری ردنیگ تحص دنم رےہ‪ ،‬آہتبل آ رخی رمع ںیم آںیھن نشیان اک اعرہض القح وہ ایگ اھت۔ آس میظع سارع اک‬
‫آاقتنل‪ ۱۲‬وجالیئ ‪۲۰۱۲‬ء وک اکشوگ ںیم وہآ۔آن یک دت نیف اکشوگ یہ ںیم لمع ںیم الیئ یئگ۔‬
‫دیس میمش رزج اقدر آلکالم سا رع ےھت۔ آوھنن ےن فلتخم آانصف نخس ںیم عبط آ رامیئ یک‪ ،‬نج ںیم ونثمی‪،‬رمہیث‪ ،‬تبقنم‪،‬‬
‫پ‬
‫سالم‪ ،‬انماجب آور رپاایعب سالم ںیہ۔آس ےک ساھت ساھت آوھنن ےن رثن ںیم دیقنت و قیقحت آور آ حینیبرپگ ےک وموضاعب رپ‬
‫ملق آاھٹپا۔رزج اصحت یک اصتفین ںیم ےس ست ےس آمہ قرآ ن یجم اک وظنمم رتہمج ےہ۔عالوہ آرںی فلتخم وموضاعب رپ آن یک آپک‬
‫درنج ےکگل گھب بتکوموجد ںیہ۔نجںیم میر کارواں‪ ،‬نقش جاوداںآور خلوص بیکراں آمہ ںیہ۔ایقمآرمہکی ےکدورآن‬
‫‪۲۰۰۶‬ء ںیم دیس اصحت وک آن یک آدیب چدامب ےک ےلص ںیم آپک اعیمل آزعآر ےس یھب ونآرآ ایگ‪ ،‬ج اک پام "نسح آردو آرٹن لنشین‬
‫‪35‬‬
‫آویآرد "ےہ۔‬
‫دیس میمش رزج یک پاافیلب ںیم ےسآمہ رتنی اکرپاہم آب رواں ےک پام ےس وظنمم رتحمہ قرآ ن ےہ۔ آس وظنمم رتےمج یک‬
‫آدتبآءء آوھنن ےن فروری ‪۱۹۵۲‬ء ںیم یک۔ الہپ پارہ لمکم وہےنےک دعب ‪ ۱۹۶۰‬ء ںیم یملع رپگنٹن رپسی الوہر ےس ساعئ رکوآپا ایگ۔‬
‫دورسآ پارہ ‪۱۹۶۴‬ء ںیم اپھچ‪ ،‬عبطم اک پام آرشف رپسی الوہر اھت۔ رسیتےپارے یک ابطعت ‪۱۹۶۶‬ء ںیم لمع ںیم آیئ‪،‬اھچہپ اخہن‬
‫ب قرآ ین اھچیپ یئگ ںیہ‪ ،‬رریِ نتم ساہ رعیف آدلنی دولہی اک رثنی رتہمج‬
‫آرشف رپسی الوہر یہ اھت۔آن آساوتعن ںیم دآیئ ےحفص رپ آ پا ِ‬
‫درج ےہ‪،‬حت ہک دیس اصحت اک وظنمم رتہمج پایئ ےحفص رپ ےہ۔‬
‫آس وظنمم رتحمہ قرآ ن یک لیمکت ‪۱۹۶۵‬ء ںیم وہ یئ‪،‬آور آس اک پاممثنوی آب رواں راھک ایگ۔ونثمی ےکآاعشر یک لک دعتآد‬
‫رتسہ ہرآ ر یھت ۔ دعب آرآن وموصف ےنفلتخم آواقب ںیم آس رتےمج رپ رظنِ پا ین اکآامتہم ایک۔ پالارخ‪ ۱۹۷۷‬ء ںیم ی اکم یھب لمکم وہ‬
‫ایگ۔وظنمم رتہمج یک قیلخت آور آس رپ رظنِ پاین ےک وقت آوھنن ےنتہب تنحم و اکوس ےس اکم ایک۔آس وحآےل ےسوہ وخد ایبن‬
‫فرامےت ںیہ‪:‬‬
‫"نج اقمامب رپ ملق رک اجپا اھت آور تمہ وجآب دے اجیت یھت آس وقت پاراگہ چدآ ںیم دست داع دنلب‬
‫رکےن اک وفری آور ریحآن نک ہجیتنوہپا اھت۔پارہ سال پکآپکآپکظفلآپکآپک رصمےعآور آپکآپکرعش‬
‫‪37‬‬
 ‫قرآ ن یجمےک پاچن وظنمم آردو رتآمج اک اعترف و زجتی‬
‫وک دس دس رمہبت درست رکےن اک ہلسلس اجری راہ۔ آافلط وک روررمہ وبل اچل ںیم ج رطج ؤنھکل‪ ،‬دیلہ‪،‬‬
‫الوہر‪ ،‬رکآیچ‪ ،‬اشپور آور وکہٹئ یک ویلگن ںیم وبال اجپا ےہ آیس ےب سایگتخ ےک ساھت مظن رکےن اک وشق‪ ،‬دیقعت‬
‫ےس ےنچبآورمظن وک رثن ےک پالکلقربی ےلآ ےن یک انمتآورہر وقتی رکف ہک آ پاب یکحیحص رتنی رتامجین ےک‬
‫پاووجد آب رواں ےکاقری وک یسک اقمم رپ یآاسحسہن وہ ہکی یسک اتکب اک "رتہمج"ےہآس ےک ےیل وخن‬
‫رگج یک قرپاین دی یئگ۔"‬
‫‪36‬‬

‫رزج اصحت یک وخآشہ یھت ہک آب رواں دلج آر دلجساعئ وہ اجےئ‪ ،‬نکیل پارشنی ےک اقتےض آن یک آس آ ررو ےک آ رے‬
‫آ ےئگ ‪،‬ج ےک پاعت آساعت ےک اکم ںیم پاریخ وہیت یلچ یئگ۔پاالرخآوھنن ےن ہلصیف ایک ہک قرآ ن میکح ےک نتم آور وظنمم رتےمج یک‬
‫اتکیت وہ وخد رکںی ےگ‪،‬آور آےنپ آس آرآدے رپآوھنن ےنوفرآ ًلمع رشوع رک دپا۔وموصف ےن آس اکم اک آ اغرےن ‪ ۷‬وجن ‪۱۹۷۸‬ء‬
‫وک ایک آور مکی ونجری ‪۱۹۸۰‬ء وک ی ہلسلس لمکم وہآ۔دیس میمش ےنوظنمم رتحمہ قرآ ن وک ھچ‪ ،‬ھچ پارون یک پاچن دلجون ںیم ساعئ رکےن‬
‫اک آرآدہ ایک۔ آس آساعت ںیم یھب رتبیت ساہقب آساوتعن یک رطج یہ ریھک یئگ‪ ،‬ینعی دآیئ ےحفص رپ قرآ ین نتم ےک ےچین ساہ رعیف آدلنی‬
‫پ‬
‫دولہی اک رثنی رتہمج اھچپا ایگ‪ ،‬حت ہکپایئ ےحفص رپ وظنمم اطملت و اعمنئ قرآ ن یجمدرج ےیکےئگ۔آس ےلسلسیک ہلیدلج ‪۱۹۸۰‬ءںیم‬
‫‪37‬‬
‫پااتسکن پازمئرپسی الوہر ےس عبط وہیئ۔ی ہلسلسٔ آساعت ‪۱۹۸۵‬ءںیم پاوچنںی دلج یک آساعت رپ لمکم وہآ۔‬
‫پ‬
‫ہلی آساعت ںیممثنوی آب رواںےک وخسنن یک دعتآد تہب مک یھت ‪ ،‬ج یک وہج ےس ی رتہمج دلج یہ متخ وہ ایگ۔ دیس‬
‫اصحت ےک آرمہکی لقتنم وہاجےن ےک پاعت رتےمج یک آساعت اک ہلسلس اجری ہن رہ اکس۔ پامہ آن یک وخآشہ آس وقت لیمکت وک یچنہپ‬
‫حت راضمن آابملرک ‪۱۴۲۶‬ھ اطمبقب آوتکیر ‪ ۲۰۰۵‬ء ںیممثنوی آب رواںآاہظر زنس الوہر ےن ساعئ یک۔ سیت پارون یک آپکدلج‬
‫رپ لمتشم ی آپدنشی دپدہ ربی ابطعت اک احلم ےہ۔ ہر ےحفص رپ زبس رپگ اک احہیش ےہ‪ ،‬ج ںیم دو اکمل انبےئ ےئگ ںیہ۔ دآیئ رطف‬
‫ےکلہ زبس رپگ ےک اکمل ںیم نتمِ قرآن یجم ےہ‪ ،‬حت ہک پایئ رطف دیفس اکمل ںیم وظنمم رتامجین ےہ۔ ساہ رعیف آدلنی اک رثنی رتہمج‬
‫بل اخضمت یک وہج ےسسالم ںیہن ایک ایگ ےہ۔ رتےمج ےک آاتتخم رپ رہفست ےہ‪،‬ہکبج آ رخی احفصب رپ آلہ ملع یک‬
‫آس آساعت ںیم اغ ً‬
‫آ رآء آور رصبتے شیپ ےیک ےئگ ںیہ۔‬
‫آب رواں قرآ ن میکح ےک وظنمم رتآمج ںیم آمہ آاضہف ےہ۔ی رتہمج دیس میمش رزج ےن ونثمی یک تئیہ ںیم ایک ےہ۔ رتہمج‬
‫ےک ےیل آایتخ ر رکدہ رحب ‪ ،‬رحبِ اقتمرب ذحموف ےہ‪،‬وجوعفنل وعفنل وعفنل ف َ َعل‪/‬وعفل ےک آراک ن رپ لمتشم ےہ۔ ی رحب انغتیئ آور رتمن‬
‫یک احلم ےہ ۔آس رحبوکدآاتسونی ریپآۂی آاہظر ےک ےیلومرون ایخل ایک اجپاےہ۔ دیس اصحت ےن آس رحب وک قرآ ن میکح ےک اطملت‬
‫و افممیہ یک آدآیگیئ ےک ےیل وخیب ےسآامعتسل رکےن یک یعس یک ےہ۔ وموصف ےن دقمور رھب وک شش یک ےہہک روررمہ آوراحمورے‬
‫وک وحلمط رےتھک وہےئ آینپ رحتریی آچپ وک یروےئ اکر الپا اجےئ۔‬
‫قرآ ن میکح یک آ پاب ےک افممیہ وک شیپ رکےن ںیم وہ سک دح پک اکایمب رےہ ںیہ‪،‬آس یک یسک دقر واضحت ِ‬
‫وطسر دلی‬
‫ےس وہ اجےئ یگ۔آب رواںےک رس رسی اجیرے ےس یہ ی وآحض وہ اجپا ےہ ہک قرآن میکح ےک رتےمج یک مشکالب ےک پاعت دیس میمش‬
‫ِ ِ ‪38‬‬
‫اَّللُ َعلَى قُلُوِبِِ ْم َو َعلَى َسَْعه ْم"‬ ‫پنسک‬
‫ےس وہفمم قرآ ین یک ش ےک وحآےل ےس ھچک زغلںیش وہیئ ںیہ۔می ًال وسرہ رقبہ یک آ یت‪َ ":‬ختَ َم َّ‬
‫اک رتہمج درج دلی ےہ‪:‬‬

‫‪38‬‬
 ‫ہلجم علو ِم آسالہیم ودپنیہ‪ ،‬ونجری‪-‬وجن‪ ،۲۰۱۸‬دلج‪،۳:‬امشرہ‪۱:‬‬
‫‪39‬‬
‫آںیھن رآہ دیسیھ ںیہن وستھج‬ ‫ےہ م ُہ ِر چدآ وگس و دل رپ گل‬
‫آس رتےمج اکالہپ رصمع وت قرآ ین نتم ےساطمتقب رکھیاےہ‪ ،‬نکیل دورسے رصمےع ںیم وج ومضمن ایبن ایک ایگ ےہ‪ ،‬آس‬
‫ت قرآین ںیم "دیسیھ رآہ وسےنھج"ےک آافلط ےک اقمپل نتم وموجد ںیہن ےہ۔درآلص‬
‫ےک اقمپل قرآین آافلط وموجد ںیہن ںیہ۔ آ ی ِ‬
‫سارع ےن رحب ےک آراکن وپرآ رکےن آور اق فنے ےک آزتلآم یک وہج ےس ی آافلط الےئ ںیہ‪ ،‬ج یک انب رپ سفنِ ومضمن یک ریپوی ہن وہ‬
‫یکس۔ًاتجیتن رتےمج ںیم وہ وہفمم در آپا وج قرآ ین آافلط ےس فلتخم ےہ۔‬
‫وسرہ رقبہ یک آپکآور آیت ےک ڑکٹے" َوَما يَ ْشعُُرو َن"‪ 40‬اک وظنمم رتہمج آسرطج ایک ایگ ےہ‪:‬‬
‫‪41‬‬
‫آںیہن یک نساین ےہ ام نشعرون‬ ‫ےہ مہف و فرآست اک آن وک ونجن‬
‫آس رعشےک دوونن رصموعن ںیم اعمین و وہفمم ےک آابتعر ےس اخایمن وموجد ںیہ۔ اہین روررمہ احمورے اک آامتہم‬
‫وخوصبرب ےہ‪ ،‬رگم صنِ قرآ ین وک شیپ رظن رےتھک وہےئ سفنِ ومضمن یک آدآیگیئ درست آدنآر ںیم ںیہن یک یئگ۔ الہپ رصمع "ےہ مہف‬
‫وفرآست اکآنوکونجن" آےنپ ریثکآلجہت اعمین ےک انترظ ںیم فلتخمآونلع افممیہ اک احلمےہ۔آن ںیم ےسرپادہقرنیایقسرصف‬
‫یہی وہفمم ےہ ہک آںیہن مہف و فرآست ےک وصحل اک ونجن آور آایتشق اھت۔آرگ آس وہفمم وک درست امن ایل اجےئوت صنِ قرآ ین ےس‬
‫آحیالف دیپآ وہاجپا ےہ۔دورسے رصمےع ںیم قرآ ین آافلط "ما یشعرون" کو آُیس رطج ھکل دانی درست وت ےہ‪،‬نکیل آںیھن مرپد‬
‫لہس آدنآر ںیم یھب شیپ ایک اج اتکس اھت۔‬
‫َّاس" ‪42‬اک رتہمج ےہ‪ ،‬وج حشت دلی ےہ‪:‬‬ ‫ِ‬ ‫ِ ِ‬ ‫م ی‬
‫آم َن الن ُ‬ ‫آپکآور یال آ ت‪َ ":‬وإذَا ق َ‬
‫يل ََلُْم آمنُوا َك َما َ‬
‫‪43‬‬
‫رک و آُن ےس پادیئ قح اک وسآل‬ ‫آرگ آلہِ آامین یک دے رک میال‬
‫اہینالہپ رصمعوت یسک دحپک قرآینآافلط اکوہفممشیپرکپاےہ‪ ،‬نکیلدورسے رصمےعںیم یوصربوموجدںیہن ےہ۔‬
‫ویکن ہک آسںیم نتم ِقرآین ےس اطمتقب وک یرقرآر ںیہن راھک ایگ ۔ لہٰدآ آےسوظنمم رتہمج قرآر ںیہن دپا اجاتکس‪،‬ہکلب ی ےلہپ رصمےع یک‬
‫وتحیض و ریسفت ےہ۔‬
‫اطينِ ِه ْم قَالُوا إِ ََّّن َم َع ُك ْم"‪ 44‬اکرتہمج یھب ِ‬
‫وطبرمیال شیپ ایکاجاتکس ےہ‪:‬‬ ‫وسرہ آرقبلہ یک آ یت‪":‬وإِذَا خلَوا إِ ََل َشي ِ‬
‫َ‬ ‫َ َْ‬
‫‪45‬‬ ‫م‬‫پ‬
‫وت ےتہک ںیہ مہ ںیہ ھاری رطف‬ ‫ےتچنہپ ںیہ حت رشموکن یک رطف‬
‫آس اقمم رپ نتمِ قرآ ین ںیم"رشمک" اک ظفل ںیہن آپا‪ ،‬رصف ایشنیط اک درک ےہ ۔رشج ےکاطمقب اہین ایشنیط‬
‫ےسرشمک آوراکفردوونن رمآدںیہ۔لہٰدآ رتےمجںیم رصف رشموکن یہ اک وحآہل درست ںیہن ےہ‪،‬ویکن ہکی نتم یک لمکم امندنئیگ‬
‫ںیہن رکپا۔‬
‫آس آ یت ےک آرخی ےصح‪":‬إََِّّنَا َْْن ُن ُم ْستَ ْه ِزئُو َن"‪ 46‬اکرتہمج آس رطج ےہ‪:‬‬
‫‪47‬‬
‫املسمن وہےئ ںیہ طقف پام وک‬ ‫انبےت ںیہ مہ آلہِ آسالم وک‬
‫قرآ ین آافلط ںیم رخسمت آرآےن اک وحآہل وموجدےہ۔رتممج ےن"انبےن" اک ظفل "رخسمت"ےک ابتمدل وطر رپ شیپ ایک ےہ‪ ،‬ج‬
‫ےس لمکم وہفمم آدآ ںیہن وہپا۔‬
‫ئ ِبِِ ْم"‪ 48‬اکرتہمج آن آافلط ںیم ایک ایگ ےہ‪:‬‬ ‫آیلگ آیتےک آدتبآیئ ےصح " َّ‬
‫اَّللُ يَ ْستَ ْه ِز ُ‬

‫‪39‬‬
 ‫قرآ ن یجمےک پاچن وظنمم آردو رتآمج اک اعترف و زجتی‬
‫‪49‬‬
‫انبپا ےہ درآلص آن وک چدآ‬ ‫آںیھن اکسآانت یہ وہپا تپ‬
‫آس اقمم رپ یھب ظفل"انبپا"وک "آزہتسآء"ےک رتےمج ےک وطر رپ شیپ ایک ایگےہ۔ی رتہمج درست ںیہن ےہ‪ ،‬ویکن ہک ذموکرہ‬
‫ہ‬
‫ظفل اہین قیلخت اک وہفمم شیپ رکراہےہ‪ ،‬حت ہک نتم ےک اطمقب اہین"رخسمت"ےک ینعم وہےن اچ ینن۔ آیس رطج رعش اک الہپ‬
‫رصمع یھب قرآ ین آافلط ےس اطمتقب اک احلم ںیہن ےہ۔‬
‫آرغلص آس رتےمج ںیم تہب ےس اقمامب رپ قرآ ین وہفمم یک لمکم آدآیگیئ یک وصرب رظن ںیہن آ یت۔یئک وہگجن‬
‫ب رعشی‬ ‫رپآےسیرصمےعوموجد ںیہ وجنتم ےس لمکم اطمتقب ںیہن رےتھکآورآںیھن سالم رکےن یک وہج رصف آور رصف ولآرام ِ‬
‫ںیہ۔ قرآ ن میکح ےک رتےمج ےک وحآےل ےس ونثمی یک تئیہ انمست ںیہن ےہ‪،‬ویکن ہک آس رتےمج ںیم وتاحیضب و رصتاحیب رپ ینبم‬
‫آاعشر و رصموعن ےک ےیل وکیئ گج ںیہن وہیت۔آرگ ذموکرہ وصرب آانپیئ اجےئوت رتہمج آینپ دحود ےس لکن رکوظنمم ریسفت یک لکش‬
‫آایتخر رک اتیلےہ۔ درج پا الفروذگآوتشن ےک پاووجدآب رواںوک یسک وطر رظن آدنآر ںیہن ایک اج اتکس۔ی قرآن میکح ےکوظنمم آردو‬
‫رتآمج ںیم آپک آاھچ آاضہف ےہ۔ پامہ چدپد آساعت ںیم حشت ساقب ساہ رعیف آدلنی اک رثنی رتہمج سالم رک دپا اجپا وت یہفت یک‬
‫مشکالب یسک دقر دور وہیتکس ںیھت۔‬
‫)‪)۴‬فراقن اجوپد آردبع آزعلیر اخدل‪:‬‬
‫دبع آزعلیر اخدل ‪ 50‬رپایجن کالن‪ ،‬لیصحت پکودر‪ ،‬علض اجدنلرھ ںیم دیپآ وہےئ۔ آن یک پارخی دیپآشئ ‪ ۱۴‬ونجری ‪۱۹۲۷‬ء‬
‫ےہ۔اخدل ےکوآ دل ساہ دمحم ‪،‬وکسل دمرس ےھت۔ دآدآ اک آمس رگآیم دمحم لیلخ ‪،‬حت ہک وآدلہ اکپام عالم افہمط اھت۔ وآدلنی ےن آن اک پام‬
‫دبع آزعلیر راھک۔ وہ آےنپ نہب اھبویئن ںیم ست ےس یرے ےھت۔آن ےک دو اھبیئ آور دو ںینہب ںیھت۔ آدتبآءیئ میلعت آوھنن ےنآےنپ‬
‫اگون ےک دمرےس ےسپایئ۔ وہ نپچب یہ ےس ریغ ومعمیل صالوتیحن ےک امکل ےھت۔آ اغر میلعت یہ ےس آن یک داہیت و اطفیت طاہر‬
‫وہےن گل۔پاوچنںی امجعت ںیم آںیھن آسالہیم اہیئ وکسل ینگل آپنیاء ںیم دآلخ رکوآ دپا ایگ‪ ،‬اہجن آںیھن ملع دوست آساپدہ یک‬
‫رامنہیئ رسیم آ یئ۔ ‪۱۹۴۲‬ء ںیم آوھنن ےن ڈمل اک آاحتمن دپا‪،‬ج ںیم وہ وصےب رھب ںیم آول آ ےئ۔آینپ ردنیگ ےک آیس دورںیم‬
‫اخدل سارعی یک رطف وتمہج وہےئ۔ وچدرھی رحمت یلع پارس آور آ اغ اصدق نیسح ےسیج آسا پدہ یک رسرپیتس ےن آن ےک دو ِق‬
‫رعشی وکچالشخب۔‬
‫پہل‬
‫‪۱۹۴۴‬ء ںیم آوھنن ےن میبرک اک آاحتم ن دپا آور وصہب رھب ںیم رسیتی ‪،‬حت ہک املسم ن طالت وملعن ںیم ی وپرنشی‬
‫احلص یک۔آسےک دعب آوھنن ےن آسالہیم اکجل الوہرںیم دآہلخ ایل۔ ‪۱۹۴۶‬ء ںیم آفی۔ آے اک آاحتمن فرست دویرن ںیم پاسایک ۔‬
‫‪۱۹۴۷‬ء ںیم ایقم پااتسکن ےک دعب وہ آےنپ زعیر و آاقرب ےک رمہآہ رجہب رک ےک پااتسکن آ ےئگ آور گنھج ںیم میقم وہےئ۔ ‪۱۹۴۸‬ء‬
‫ںیم آسالہیم اکجل ےس یب۔ آے اک آاحتمن فرست کالس ںیم پاسایک ۔‪۱۹۵۰‬ء ںیم آوھنن ےن آیس اکجل ےس آمی۔ آے اعمایشب اک آاحتمن‬
‫پ‬
‫فرستدویرنںیمپاسایک۔دربمس‪۱۹۵۰‬ءںیم آوھنن ےن آمکن سکیٹ رسوساکآاحتمندپاآوراکرمآنرہھٹے۔آن یک ہلی انیعتیت وطبر‬
‫آمکن سکیٹ آ رسیف وہیئ‪ِ ،‬‬
‫اقمم مالرمت رکآیچ اھت۔‬
‫اخدل یک سادی آرپلی ‪۱۹۵۲‬ء ںیم رکآیچ رہش ںیم وہیئ۔ ی سادی ریغ ریمس آور رشیع آدنآر ںیم وہیئ۔آن یک دو ایٹیبن آور‬
‫آپک اٹیب ےہ۔‬
‫اخدل وک وھچیٹ رمع ےس یہ سارعی ےس اگلو اھت۔ آدب دوست آساپدہ ےن آس وشق وکاھکنرآ۔ آن اکالہپ صلخت"پایرپد"اھت۔‬

‫‪40‬‬
 ‫ہلجم علو ِم آسالہیم ودپنیہ‪ ،‬ونجری‪-‬وجن‪ ،۲۰۱۸‬دلج‪،۳:‬امشرہ‪۱:‬‬
‫رھپآوھنن ےن"ابہصیئ "آانپپاآورپالارخ"اخدل"آایتخر ایک۔رکآیچ آ دم ےک دعب آوھنن ےن سارعی رپرھبوپر وتہج دی۔ مظن"راہ ورسم‬
‫منزلہا"یملع و آدیب وقلحن ںیم آن ےک اعترف اکدرہعی ینب۔آن اکالہپرعشیومجمہع "زر داغ دل" ‪۱۹۵۵‬ء ںیمرکآیچ ےسساعئوہآ۔‬
‫اخدلوطبرآ مکن سکیٹ آ رسیف رکآیچ ےئگ ےھت آور رتیق یک انمرل ےط رکےترکےت رنشمک آمکن سکیٹ ےک دہعے پک اج ےچنہپ ۔ آیس‬
‫تیثیح ےس آن اک ابتدہل الوہر وہآ آور وہ آیس رہش ےک وہ رک رہ ےئگ۔ ‪ ۱۵‬ونجری ‪۱۹۸۷‬ء وک وہ آینپ دمب مالرمت وپری رک ےکرنشمک آمکن‬
‫سکیٹ ےک دہعے ےس راٹییر وہےئ۔‬
‫دبع آزعلیراخدل سارعی یک امتم آانصف رپوبعررےتھک ےھت۔ وہ آپک اقد ر آلکالم سارع ےھت۔ رتآمج‪،‬زغل وگیئ‪،‬مظن اگنری‪،‬‬
‫تعن آور تبقنم ےک وحآےل ےسآوھنن ےن رہشب پایئ۔ آن ےک رتآمج یھب تہب وبقمل وہےئ۔آن یک چدامب ےک آرتعآف ںیم‬
‫فلتخم آابخرآب و رسالئ ںیم دعتمد اضمنیم ےھکل ےئگ۔‬
‫‪51‬‬
‫اخدل اک آاقتنل‪ ۲۸‬ونجری ‪۲۰۱۰‬ء وکالوہر ںیم وہآ۔ آن یک دتنیف دسنفی الوہر ےک ربقاتسن ںیم لمع ںیم الیئ یئگ۔‬
‫دبع آزعلیر اخدل یک اصتفین ںیم رعشی ومجموعن ےک عالوہ رتآمج آور رثنی بتک سالم ںیہ۔آن اصتفین یک دعتآد ‪ ۴۰‬ےک‬
‫قربی ےہ۔نج ںیم زر داغ دل‪ ،‬کلک موج‪ ،‬کف دریا‪ ،‬دشت شام‪ ،‬سراب ساحل‪ ،‬فارقلیط‪ ،‬منحمنا‪ ،‬ثانی الثانی‪،‬‬
‫سلومی‪ ،‬فرقان جاوید آور کتاب العلم سالم ںیہ۔‬
‫اخدل ےکومجمہع اہےئ کالم ںیم رعیب‪،‬افریس‪،‬ربعآین آوردنہی رپاونن ےس آافتسدے اک راحجن رظن آ پا ےہ۔ آس وصخمص‬
‫راحجن یک میال آردو سارعی ںیم تہب یہ مک یتلم ےہ۔ اخدل ےن درگی آدیب آانصف ںیم آےنپ ملق ےک وجہر داھکےن ےک ساھت ساھت‬
‫رتآمج ےک دیمآن ںیم یھب آانپ امکل داھکپا۔ رتآمج ےک وحآےل ےس آن اک ست ےس آمہ اکرپاہم فرقان جاوید ےک پام ےس وظنمم رتحمہ‬
‫قرآ ن میکح ےہ۔ رتےمج ےک ےیل آایتخر رکدہ تئیہ "آ رآد مظن"ےہ۔وموصف ےن آس رتےمج ںیم قرآ ن یجم ےک وہفمم وکآ سان آور‬
‫سادہ آافلط ںیم شیپ رکےن یک یعس یک ےہ۔‬
‫پ‬
‫فرقان جاوید یک ہلی آسا عت ‪۱۹۸۸‬ء ںیم رظنمِ اعم رپ آیئ‪،‬پارش وبقمل آڈیکیم الوہریھت۔ دورسآ آپدنشی ‪۱۹۸۹‬ء ںیم آیس‬
‫لت‬
‫آدآرے ےسعبط وہآ۔ رآمق ےک شیپ رظن یہی دورسآ آپدنشی ےہ۔‪52‬دیفس اک ذغ رپ ساعئ ایک ایگ ی ہخسن دلجم آور منینید ےہ۔احفصب یک‬
‫لک دعتآد ‪۱۰۷۱‬ےہ۔‬
‫دورسے ےحفص رپ قرآ ن میکح یک تمظع وسان ےس قلعتم ساب آاعشر رپ لمتشم آپک ہعطق ےہ‪،‬ج ےک دعب رعص رتممج‬
‫ےک پام ےس وظنمم دقمہم ےہ۔ ی دقمہم مظن رعمّی ٰیک وصرب ںیم ےہ آورآس ےک آاعشر یک دعتآد وچدہ ےہ۔ آس ےک دعب آاھٹرہ‬
‫پ‬
‫آاعشر رپ لمتشم آپک پال ونعآن انماجب ےہ۔آےلگ احفصب رپ "رہفست وسر قرآ ن"ےک ونعآن ےس دو رہفںیتس وموجد ںیہ۔ ہلی‬
‫رہفست رتبیتِ پالوب ےک اطمقب ےہ‪ ،‬وجہحفص ‪ ۱۰ ،۹‬رپ وموجد ےہ۔ دورسی رہفست آلفیایئ رتبیت ںیم ےہ‪ ،‬وج ہحفص ‪ ۱۱،۱۲‬رپ دی یئگ‬
‫ےہ۔ آس ےک دعب وظنمم رتےمج اک آ اغر وہپا ےہ۔ ہر ےحفص رپدو اکمل انبےئ ےئگ ںیہ۔ دآیئ اکمل ںیم نتم ِقرآین ےہ‪ ،‬حت ہک پایئ اکمل‬
‫ںیموظنممرتہمج رحتریےہ۔آسوحآےل ےسیایخلراھکایگ ےہ ہکنتم آوروظنمم رتہمجرطس ہبرطسآ ےنمساےنم رںیہ۔قرآ یننتم‬
‫ںیم آ یت ےک آ رخ ںیم آس اک بمن درج ےہ‪ ،‬حت ہک وظنمم رتےمج ںیم آ یت بمن ہقلعتم آ یت ےک رتےمج ےس ےلہپ اھکل ایگ ےہ۔ آس‬
‫رتےمج ںیم ی آزتلآم یھب ایک ایگ ےہہک ہروسرہ اک آ اغرےئنےحفصےسوہ۔دنچاقمامب رپٹف ونب ںیم رصتخم واضحت یھب وموجدےہ۔‬

‫‪41‬‬
 ‫قرآ ن یجمےک پاچن وظنمم آردو رتآمج اک اعترف و زجتی‬
‫وسرہےک آ اغر ںیم ہقلعتم وسرہ ےک درگی پام ٹف ونب ںیم درج ںیہ۔ می ًالوسرہآافلپحۃ ےک ‪ ۲۵‬پام ونگآےئ ےئگ ںیہ۔‪ 53‬وسرہ آللہت‬
‫‪55‬‬
‫ےک دو آورپام "تبَّت" آور "الْ َم َسد"ےھکل ےئگ ںیہ۔‪ 54‬وسرہ آالچالص اک دورسآ پام " ُسورةُ اَْلَ َساس" ٹف ونب ںیم دپا ایگ ےہ۔‬
‫آپک آور آامتہم وج آس رتےمج ںیم رظن آ پا ےہ وہ ی ےہ ہک آرگ یسک ظفل پا رصمےع یک گج دورسآ ظفل پا رصمع ِ‬
‫وطبر رتہمج‬
‫آامعتسل وہ اتکس وہ وت آےس یھب ٹف ونب ںیم درج ایک ایگ ےہ۔می ًال‬
‫" َوَما يَ ْشعُُرْو َن" اک وظنمم رتہمج آور"آن وک ھچک وعشر آس اک ںیہن" ایک ایگ ےہ۔ٹف ونب ںیم "آور وہ رےتھک ںیہن آس اک وعشر"‬
‫‪56‬‬
‫درج ایک ایگ ےہ۔‬
‫‪57‬‬
‫س" اک رتہمج "وسآ آسیلب ےک" دپا ایگ ےہ۔ ٹف ونب ںیم "وسآ" یک گج "جب" اھکل ایگ ےہ۔‬ ‫َِّ ِ ِ‬
‫آیس رطج "اَل ابْلْي َ‬
‫ضعب اقمامب رپوظنمم رتےمج ےک ساھت یہ وقنیس ںیم ابتمدل رتہمج دپا ایگ ےہ۔می ًال " َواَنْتُ ْم ٰظلِ ُم ْو َن" اک وظنمم رتہمج"آور ت طامل‬
‫ےھت" ایک ایگ ےہ آورساھت یہ وقنیس ںیم "ےب آاصنف ےھت" یھب درج ےہ۔‪ 58‬رتےمج ےک آرخ ںیم ی ہعطق درج ےہ‪:‬‬
‫رتہمج پادیئ بیغ ےس لمکم وہ ایگ رکش سک میہ ےس وہ آس سان رکیمی اک آدآ!‬
‫آپک اجلہ وک انبپا رحمم رحف و ایبن ہلل آل ْ َم َّیۃْ ہک ےہ ج یک ی ےب پاپان اطع!‬
‫اعم وطر رپ قرآ ن میکح ےک وظنمم رتآمج ‪،‬رثنی رتآمج یک دمد ےس ایتر ےیک اجےت ںیہ۔رعشآء آن رتآمج یک روینش ںیم اضمنیمِ‬
‫قرآ ین وک رعشی اقلت ںیم داھل دےتی ںیہ۔ رتہمج رکےن وآےلآکبر رعشآءقرآن میکح آور رعیب رپان ےس یرآہ رآست وآتیفق ںیہن‬
‫رےتھک۔ فرقان جاویدآس وحآےل ےساتممر ےہ ہک آس ےک سارع رعیب رپان ےک اعمل ےھت۔ آس وظنمم رتحمہ قرآ ن اک امشرآن دنچ‬
‫رتآمج ںیم وہپا ےہ وج قرآ ن میکح اک یرآہ رآست رتہمج ںیہ۔ رتممج آور نتمِ قرآین ںیم وکیئ آور وآسطہ وموجد ںیہن ےہ۔‬
‫دبع آزعلیر اخدل یک رعیب ‪،‬افریس آورربعآین رپاونن ےس وآیگتسب ےنقرآ ن میکح ےک رتےمج یک پافیل ںیم آںیھن تہب دمد دی‬
‫۔آےنپ سارعآہن مرآج ےسوہ آس دقت بلط اکم ےس ہب وہسلت دہعہ یرآ وہ ےئ۔‬
‫ی وظنمم رتہمج آس وحآےل ےس یھب وخب ےہ ہک آس ںیم یسک وصخمص رحب یک پادنبی وکآایتخرںیہن ایک ایگ۔رتممج ےن‬
‫قرآ ن میکح یک ہر وسرہےک مرآج آوراضمنیم واطملت وک شیپ رظنرےتھک وہےئ آس ےک ےیل رحب بختنم یک۔آیس انب رپ ی حبر یک ہقلعتم‬
‫وسروتن ےس مہ آگنہ وہےن ےک ساھت ساھت انغتیئ یک احلم یھب ںیہ۔می ًال وسرہ آافلہحت ےک ےیل لمعتسم رحب‪،‬رحب محنت وبخمن‬
‫ذحموف(مفاعلن فعالتن مفاعلن فعلن)ےہ۔ وسرہآرقبلہ اک وظنمم رتہمج ج رحب ںیم ایک ایگ ےہ وہ رحب رلم دسمس سامل‬
‫(فاعالتن فاعالتن فاعالتن)ےہ۔ رتممج ےن نتمِ قرآ ین یک ضورب ےک اطمقب وظنمم رتےمج ںیم رحب ےک آراکن یک دعتآد ںیم‬
‫یمک یشیب یھب یک ےہ۔آسوہسلت ےک پاعت آںیھن نتم ےس قربی وہفمم شیپ رکےن ںیم آساین ریہ ےہ۔‬
‫اخدل ےن آ رآد مظن یک تئیہ آامعتسل رک ےک وظنمم رتےمج یک یئک مشکالب ےس دآنم اچبپا ےہ۔ آس یک دبولتفرقان‬
‫جاویدںیم یئک آیسی اخایمن رظن ںیہن آ ںیت وج دورسے رتآمج ںیم وموجد ںیہ۔ پادنب مظن ےک ینف ولآرامب وک وپرآ رکےن ےک ےیل‬
‫سارعوتیحیض پا رصتیحی رطۂقی اکر آایتخر رکپا ےہ‪،‬ج یک وہج ےس رتہمج نتم ےس رآدئ افممیہ اک احلم وہ اجپا ےہ۔فرقان جاویدآس‬
‫ہ‬
‫بیع ےس یری دح پک پاک ےہ۔ سارع ےنآن چدپد ینتی وہسایلب ےس وخبیب افدئہ آاھٹپا ےہ‪،‬آور آپک رتہب وظنمم رتہمج شیپ ایک‬
‫ےہ۔ فرقان جاویدرثن ےس قربی رترظن آ پا ےہ۔رتےمج یک رپان لہس ےہ آور آےس رثنی آدنآر ےک قربی رکےنںیم روررمہ و‬

‫‪42‬‬
 ‫ہلجم علو ِم آسالہیم ودپنیہ‪ ،‬ونجری‪-‬وجن‪ ،۲۰۱۸‬دلج‪،۳:‬امشرہ‪۱:‬‬
‫احمورہ ےک آامعتسل آوراعم مہف آافلط ےکآاختنب ےن آمہ رکدآر آدآ ایک ےہ۔‬
‫ک‬
‫آس وظنمم رتےمج ےکرصتخم اجیرے ےس ی پاب یھب پ ھر رک ساےنم آیت ےہ ہک دبعآ زعلیراخدل وظنمم رتےمج ےک ہلمج آوصل‬
‫و وضآطب آور آس یک پارویکین ےس وخبیب وآفق ںیہ‪،‬آور رتہمج رکےت وقت وہ آن امت م آومر وک شیپِ رظن رےتھک ںیہ۔یہی وہج ےہ ہک آن‬
‫یک اکوس درگی وظنمم رتآمج ےسرفنمدآورآٰیلع اقمم یک احلم ےہ۔دآرٹک دمحم ونآر ونکل فرقان جاویدےک پارے ںیم رحتری فرامےت‬
‫ںیہ‪:‬‬
‫ن‬
‫"دبع آزعلیراخدل اک رتہمج "فرقان جاوید" وج آ رآد مظن ںیم ےہ سیلسآور دل سننرپان ںیم ےہ۔ اخدل‬
‫ےنآسرتےمج ںیمرعشیتاکایخلرےتھک وہےئ اطملتو افممیہ وک امکل اہمرب ےساعاملہنآدنآر ںیم شیپ‬
‫ایک ےہ‪ ،‬وگپا ی اہک اجاتکس ےہ ہک وظنمم رتآمج قرآ ن یجم ںیم دبعآزعلیر اخدل آینپ رپان دآین‪ ،‬تیملع‬
‫‪59‬‬
‫ب آافلط ےک وحآےل ےس امنپان تیثیح ےک احلم ںیہ"‬
‫آوردقر ِ‬
‫اخدل ےنآےنپوظنمم رتےمج وک آ رآد مظن یک تئیہ اطع رک ےک آپک این رج نیعتم ایک۔آن ےکآایتخر رکدہ ےئنرپگ ےن آںیھن‬
‫رتےمج یک قیلخت ےک وحآےل ےستہب یس آسااینن یشخب۔وموصف ےن فلتخم وسروتن ےک وموضاعب آور آدنآ ِر ایبن وک وحلمط رےتھک‬
‫وہےئ آن اک وظنمم رتہمج آگل آگل حبر ںیم ایک‪،‬ج یک وہج ےس وہ تہب یس راکووٹن ےس دآنم اچب رکآپک وخوصبرب رتہمج شیپ‬
‫رکےن ںیم اکایمب رےہ۔‬
‫(‪)۵‬وہفمم آرقلآ ن آراقیض اطع ء آہلل اطعء‪:‬‬
‫اقیض اطعءآہلل اطعءرسپوری‪۱۹۳۴60‬ء ںیم رسپور ںیم دیپآ وہےئ۔ وآدل اک پام اقیض وہظر آہلل اھت‪ ،‬وج رہش ےک وہشمر پارج‬
‫ےھت۔آوھنن ےن میبرک اک آاحتمن ‪۱۹۴۷‬ء ںیم وگرٹنمن اہیئ وکسل رسپور ےس پا س ایک۔آس وکسل ےک آساپدہ یک دبولت وہ رعشو‬
‫آدب یک رطف املئ وہےئ۔ یلمع ردنیگ اک آ اغر الہل ومٰیس ںیم آ رٹسٹ یک تیثیح ےس مالرمت ےس ایک۔ مالرمت یک رصموایفب ےک‬
‫پاعت وہ سارعی وک وقت ہن دے ےکس۔ ‪۱۹۸۲‬ء ںیم رجگآب ےس مالرمت ےسراٹییروہےئ۔آس دورآن آن یک انشسایئ آ اغ واف آدبآیل‬
‫ےس وہیئ۔آس اعترف یک دبولت آن ےک آدنر وسپا وہآ سارع دیبآر وہآ آور آوھنن ےن سارعی یک رطف وتہج یک۔رسپورںیم "آدیب‬
‫اھبس" ےک پام ےس آپک آدیب یظنت یک اینبد ریھک۔آس یظنت ےکرریآامتہم اشمرعون آورآدیب اجمسل اک آاقعند وہےن اگل۔آس اھبس ےک‬
‫تحت آپکآسایتع آدآرہ یھب ووجد ںیم آ پا ‪،‬ج ےن فلتخم آدیب بتک ساعئ ںیک۔‬
‫اقیض اطعء اینبدی وطر رپ آپک آ رٹسٹ آور تعن وگ سارع ںیہ۔ اتکیت ےک نف ںیم یھب اہمرب رےتھک ںیہ۔آن یک آپک‬
‫درنج ےک قربی وبطمہع بتک دایتسب ںیہ نج ںیم دمح وتعن رپینبم ومجمعہ کالم ناز سخن‪ ،‬زغایلب رپلمتشم نیاز سخن‪،‬‬
‫زغایلب‪،‬اعطقب و رپاایعب اک ومجمہع ساز سخن‪ ،‬قرآ ن میکح یک وتدیحی آ پاب اک وظنمم وہفمم اعجاز سخن‪ ،‬وسرہ رقبہ اک وظنمم‬
‫رتہمج فراز سخن‪،‬وسیتںی پارے اک رتہمج راز سخن‪،‬ایگروھںی پارے اک رتہمج امتیاز سخن آور وسرۂ آ ل رمعآن اک رتہمج اعزاز‬
‫سخن سالم ںیہ۔ آوھنن ےن قرآ ین داعون اک وہفمم یھب مظن ایک۔ رثن ںیم شعرائے پسرور ےک پام ےس رسپور ےس قلعت رےنھک‬
‫وآےل رعشآء ےک اعترف رپ ینبم اتکب یھکل۔آسےک عالوہ آوھنن ےن آےنپ دوست آ اغ واف آدبآیلےک ومجمہع اہےئ کالم غبار دل‪ ،‬شرار‬
‫دل‪ ،‬بہار دل ےک پاومن ےس رمیت ےیک۔‬

‫‪43‬‬
 ‫قرآ ن یجمےک پاچن وظنمم آردو رتآمج اک اعترف و زجتی‬
‫ومالپا ردیش آدمح رسپوری ےک وشمرے رپ اقیض اطعءآہلل ےن وظنمم رتحمہ قرآ ن اک آ اغرایک ۔رتےمج یک آدتبآءءآوھنن ےن‬
‫قرآ ین داعون ےک رتےمج ےس یک۔ دعب آرآن وتدیحی آ پاب اک وظنمم رتہمج‪ ،‬رھپ وسرہ رقبہ‪ ،‬آس ےک دعب وسیتآن پارہ‪ ،‬ایگروھآن پارہ‪،‬‬
‫وسرہ آ ل رمعآن‪ ،‬وسرہ آلنساء آور وسرہ آاملدئہ ےک وظنمم رتآمج ےیک‪،‬وج آگل آگل ساعئ وہےئ۔دو سال آور دنچ امہ ںیم قرآ ن میکح اک لمکم‬
‫وظنمم رتہمجمفہوم القرآن ےک پام ےس لمکم ایک۔ قرآ ین نتم ےک ساھت وموصف ےن رثنی رتہمج یھب دپا ےہ‪ ،‬ج یک ایتری ںیم‬
‫آوھن ن ےن تفہیم القرآن‪،‬بیان القرآن‪،‬معارف القرآن‪،‬کنز االیمانآورومالپا حتف دمحم اجدنلرھی ےک رتےمج ےس دمد یلےہ۔‬
‫مفہوم القرآن آتسگ ‪۲۰۰۳‬ء ےس وجن‪۲۰۰۴‬ء پک عبط وہآ۔ ی رتہمج نیت دلجون رپ لمتشم ےہ آور آےس آدیب اھبس‬
‫پہل‬
‫رسپور ےن ساعئ ایک ےہ۔ ی دلج وسرہافہحت ےس وسرہ وتہب پک‪ ،‬دورسی دلج وسرہ ویسن ےس وسرہافرط پکحت ہک رسیتی دلج وسرۂ‬
‫ہین‬
‫ن ٰش ےس وسرہ آانلسپکےہ۔اطعء اصحت ےن رتےمج ےک ےیل دسمس‪ ،‬ہعطق آور رپایع یک ینن آامعتسل یک ںیہ۔ رتےمج یک رتبیت‬
‫آس رطج ےہ ہک ہر ےحفص رپ ےلہپ قرآ ین نتم ےہ‪ ،‬ج ےک ےچین سیلس آردو رثنی رتہمج ےہ‪ ،‬آور آس ےک دعب وظنمم رتہمج دپا ایگ ےہ۔‬
‫اطعء اقیض اک ی رتہمج روررمہ و احمورہ ےس آ رآہتس ےہ آور آس ںیم نسح ایبن ےک ساھت ساھت رصآیتح آوروتیحیض آدنآر یھب‬
‫وموجد ےہ۔رتےمج ںیم رپادہ رت دسمس یک تئیہ وک یرپا ایگ ےہ‪ ،‬نکیل ضعب آواقب آس ںیم مرپد رصموعن اک آاضہف رک ےک ذموکرہ‬
‫تئیہ ےس رورگدآین یھب یک یئگ ےہ۔درتقیقح ی سارع یک وبجمری وہیت ےہ‪ ،‬ویکن ہک قرآن یجم ےک اطملت واعمین وک یسک وصخمص‬
‫اکر دوشآر پایت وہپا ےہ۔‬
‫تئیہ آور ورن ںیم ایبن رکپا ِ‬
‫رتممج ےن یتح آدقملور وکشش یک ےہ ہک رتہمج پااحمورہ آور سیلس وہ‪ ،‬ج ںیم وہ اخےص اکایمب رظن آ ےت ںیہ۔ آن اک‬
‫الرِحي ِم" اک رتہمجہن رصف لہسآورنتم ےسقربی رت وہفمم اکاحلمےہ ہکلب درگییئک وظنمم رتآمج ےس رپادہانمست‬
‫الر ْْحَ ِن َّ‬ ‫"بِس ِم َِّ‬
‫اَّلل َّ‬ ‫ْ‬
‫آور اقپ ِل وبقل رظن آ پا ےہ۔رتہمج ی ےہ‪:‬‬
‫‪61‬‬
‫وج ہک ےہ پاےنل وآال یھبس داینون اک‬ ‫یل ےک ےیل‬
‫ساری رعتںیفی ںیہ آہلل اعت ٰ‬
‫رتےمج ںیم ریسفتی و وتیحیض آدنآر یک اجنگشئ وموجد ںیہن وہیت‪ ،‬رگمرتممج ےن وبوجہ ی آدنآر یھب آایتخر ایک ےہ۔ دنچ میاںیل‬
‫درج دلی ںیہ‪:‬‬
‫‪62‬‬
‫رمیح آاسی ہک مر مر ےک ےہ رحمت رکپا‬ ‫آاسیرحمان ہک تقفش یک وکیئ دح یہ ںیہن ےہ‬
‫آسرعش ےک ےلہپ رصمےع ںیم آلص ومضمن ےک ساھت وتیحیض آدنآر اک آاحلق ایک ایگ ےہ۔ اہین"تقفش یک وکیئ دح یہ ںیہن"‬
‫درتقیقح "رحمان" ےک وہفمم یک وتیحیض وصرب ےہ۔ دورسے رصمےع ںیم "مر مر ےک ےہ رحمت رکپا" ےک آافلط آلص وہفمم‬
‫آوررتےمجےسانمسنت اقمئ ںیہنرک سکنے۔رظنباغیر زجتےی ےسولعمم وہپا ےہ ہک دورسے رصمےع ںیم"مر مر"ےکآافلط ضورب‬
‫رعشی ےک تحت وت آامعتسل وہ سکنے ںیہ‪ ،‬نکیل آن اک نتم ِقرآ ین ےس وکیئ قلعت ںیہن۔‬
‫ك ي وِم ِ‬
‫الدي ِن"‪ 63‬اک وظنمم رتہمج مالہظح وہ‪:‬‬ ‫ِِ‬
‫" َمال َ ْ‬
‫‪64‬‬
‫دن ایقمت اک آور انف آور اقب اک امکل‬ ‫ےہ ویہ رور زجآ آو ر زسآ اک امکل‬
‫رصمع پاین لمکم وطر رپ ریسفتی آور رصتیحی آدنآر اک احلم ےہ‪،‬ج اک صنِ قرآ ین ےس وکیئ قلعت آوتسآر ںیہن وہپا۔‬
‫ذموکرہ رعش اک ِ‬
‫آیس رطج" َوِِب ْْل ِخ َرةِ ُه ْم يُوقِنُو َن" اک وظنمم رتہمج آسرطج ایک ایگ ےہ‪:‬‬
‫‪65‬‬

‫‪44‬‬
 ‫ہلجم علو ِم آسالہیم ودپنیہ‪ ،‬ونجری‪-‬وجن‪ ،۲۰۱۸‬دلج‪،۳:‬امشرہ‪۱:‬‬
‫‪66‬‬
‫آور آ رخب رپ یھب ںیقی پام ےہ آن ولوگن اک ییک دنبون ںیم یرآ پام ےہ آن ولوگن اک‬
‫اہی ن ےلہپ رصمےع ںیم "پام" آور"ولوگن"ےک آافلط نتم ےس رآدئ ںیہ ‪،‬پامہ ومجمیع وطر رپ ی رصمع نتم ےک اطمقب وہفمم اک‬
‫احلم ےہ۔ آہتبل دورسےرصمےعےکاقمپل آ یت ےکآس ڑکٹےںیم وکیئ ظفل وموجدںیہن ےہ۔‬
‫ی فرو ذگآںیتش آس رتےمج ےک ایعمر وک مک رکےن اک سنت یتنب ںیہ۔ رتہب ی اھت ہک رتممج رسورق رپ "رتہمج عم اطملت و‬
‫وہفمم" ےک آافلط سالم رک دےتی وت آسوتیحیض آدنآر یک وکیئ یقطنم دلیل اقمئ یک اجیتکس یھت۔‬
‫اتنجئ و اجتویر‪:‬‬
‫آس ثحب ےس ی ہجیتن آچد وہپا ےہ ہک قرآ ن میکح اکمظن یک وصرب ںیم رتہمج انمست ںیہن ےہ۔ آس ےک ولآرامب آورویقد‬
‫درست رتےمج یک رآہ ںیم راکوب ےتنب ںیہ۔‬
‫سارعی یک پادنب تئیہ ںیم نتم یک رتہب رتامجین لکشم ےہ‪،‬ویکن ہک ہر تئیہ یک آینپ ضورپاب وہیت ںیہ نج اک ساھت‬ ‫‪.1‬‬
‫رتہمج ںیہن دے اتکس۔‬
‫ورن و رحبیک پادنبی یک وہج ےس رتےمج ںیم رآدئ آافلط آ اجےت ںیہ‪ ،‬ج ےس وظنمم رتہمج ریسفتی رپگ آایتخر رک اتیل‬ ‫‪.2‬‬
‫ےہ۔‬
‫ردفی آور اق فنے یک پادنبپان یھب رتممج یک مشکالب ںیم آاضےف اک پاعت یتنب ںیہ۔‬ ‫‪.3‬‬
‫آکبر رعشآء رعیب رپان یک پارویکین ےس وآفق ںیہن وہےت‪،‬ج یک وہج ےس نتم اک درست وہفمم ساےنم ںیہن آ پا۔‬ ‫‪.4‬‬
‫آ رآد مظن یک تئیہ ےسسارع یک مشکالب یسک دح پکمک وہ اجیت ںیہ‪،‬پامہ آس ےکرتہب آامعتسل ےک ےیل اکلم ینف اہمرب‬ ‫‪.5‬‬
‫ضوری ےہ۔‬

‫‪This work is licensed under a Creative Commons Attribution 4.0 International License.‬‬

‫وحآہل اجب‪:‬‬
‫‪ 1‬رمنیبت ومحمدآنسحل اعرف‪،‬دآرٹک‪،‬رتہمج قرآ ن میکح۔آ اغر و آراقت آ ور مشکالب و اسملئ‪،‬ومشمہل اقمالب قرآ ن اکرفنسن‪ ،‬دلجآول‪،‬رپورسیف‬
‫دآرٹک میلس طارق اخن‪،‬رپو رسیف دآرٹک دبع آرل و ف رفظ‪ ،‬دی آسالہیم ویوین ریٹس آ ف اہبووپلر‪۲۰۰۹ ،‬ء‪ ،‬ص‪۸۳:‬۔‪۸۴‬۔‬
‫‪Maḥmuwd al Ḥassan ‘Arif, Dr., Tarjumah Qurān Ḥakiym- Āghaz w Airtiqa’ awr‬‬
‫‪Mushkilat w Masail."(In Maqalat i Qurān Conference, by Prof,Dr. ‘Abdul Ra’uf ẓafar,Prof,‬‬
‫‪Dr. Saliym Ṭariq Khan, (Bahawalpuwr: The Islamiah University Of Bahawalpuwr,‬‬
‫‪2009), p:83,84.‬‬
‫‪ 2‬اصلحہ دبعآمیکحل رشف آدلنی‪ ،‬دآرٹک‪،‬قرآ ن میکح ےک آردو رتآمج‪ ،‬دقیمی بتک اخہن‪ ،‬رکآیچ‪ ،‬س۔ن‪ ،‬ص‪۸۲:‬۔‬
‫‪Dr. Saliḥah ‘Abdul Ḥakiym Sharaf al Diyn, Qurān i Ḥakiym ky Urdu Tarajim, (Karachi:‬‬
‫‪Qadiymi Kutab Khanah), p:82.‬‬
‫‪ 3‬آاضیً ‪ ،‬ص‪۸۱:‬‬
‫‪Ibid., 81.‬‬

‫‪45‬‬
 ‫قرآ ن یجمےک پاچن وظنمم آردو رتآمج اک اعترف و زجتی‬

‫‪ 4‬لیمج وقنی‪،‬آردو افتریس(اتکایبب)‪ ،‬دتقمرہ وقیم رپان‪،‬آسالم آ پاد‪۱۹۹۲ ،‬ء‪ ،‬ص‪۲۵:‬۔‬

‫‪Naqwi, Jamil, Urdu Tafasiyr (Kitabiyat), (Islamabad: Muqtadrah Qaumiy Zuban, 1992),‬‬
‫‪p:25.‬‬
‫‪ 5‬آدمح اخن ‪ ،‬دآرٹک ‪،‬قرآ ن رکمی ےک آردو رتآمج(اتکایبب)‪ ،‬دتقمرہ وقیم رپان‪ ،‬آسالم آ پاد‪۱۹۸۷ ،‬ء‪ ،‬ص‪۱۲:‬۔‬
‫‪Ahmad Khan, Dr., Quran e Kareem k Urdu Tarajam (Kitabiyaat). (Islamabad:‬‬
‫‪Muqtadra Qoumi Zuban, 1987), p:12‬‬
‫‪ 6‬ومحم د آنسحل اعرف‪،‬دآرٹک ‪،‬رتہمج قرآ ن میکح۔آ اغر و آراقت آ ور مشکالب و اسملئ‪ ،‬ص‪۸۴:‬۔‬
‫‪Mehmood ul Hassan Arif, Dr. "Tarjuma Quran e Hakeem- Azghaaz o Irtiqa' Masail o‬‬
‫‪Mushkilaat, p:84.‬‬
‫‪ 7‬لیمج وقنی‪،‬آردو افتریس(اتکایبب)‪ ،‬ص‪۲۶:‬۔‬
‫‪Naqvi, Jamil. Urdu Tafaseer (Kitabiyaat), p:26.‬‬
‫‪ 8‬آاضیً‪،‬ص‪۲۷:‬۔‬
‫‪Ibid., p:27.‬‬
‫‪ 9‬آاضیً ‪،‬ص‪۲۶:‬۔‬
‫‪Ibid., p:26.‬‬
‫‪ 10‬ادمحاخن‪،‬ڈارٹک‪،‬رمیت‪ ،‬قرآ ن رکمی ےک آردو رتآمج(اتکایبب)‪،‬ص‪۱۷۰:‬‬
‫‪Ahmad Khan, Dr., Qur’ān e Kareem k Urdu Tarajam (Kitabiyaat), p:170.‬‬
‫‪ 11‬آاضیً ‪،‬ص‪،۲۳۳:‬دیمحاطشری‪،‬دآرٹک ‪،‬دیس‪،‬قرآ ن یجمےک آردو رتآمج و افتریس اک دیقنتی اطمہعل‪،‬لنشین افنئ رپگنٹن رپسی‪،‬دیحر آ پاد‪،‬‬
‫ربمتس‪۱۹۸۲‬ء‪ ،‬ص‪۳۸۶:‬۔‬
‫‪Ibid., 233, Hameed Shattari, Dr,Syed. Quran Majeed kay Urdu Tarjam o Tafaseer Ka‬‬
‫‪Tanqeedi Mutaliha.( Haydarabad: National Fine Printing Press, 1982), p:386.‬‬
‫‪ 12‬آرث رریبی ونھکلی ےک احالب آور درگی ولعمامب آن ےک وظنمم رتحمہ قرآ ن رحس آایبلن ےک دقمہم‪،‬دیس دمحم اقمس یک فینصت پااتسکن ےک تعن‬
‫وگ رعشآء دلج وسم ‪ ،‬فروری ‪۲۰۱۰‬ء‪،‬ص‪،۱۰۷:‬آور دمحم دیعس خیش ےک ومضمن‘وظنمم آردو رتآمج و افتریس۔ اعتریف اجیرہ ’ومشمہل اقمالب قرآ ن‬
‫اکرفنسن‪ ،‬دلجآول ‪،‬وحمہل پاالےس اموخد ںیہ۔‬
‫‪Asar Zubairi, Lakhnavi. Sehr ul Bayan. (Karachi: Al-Hijaz Publishers), Muhammad‬‬
‫‪Qasim, Syed. Pakistan kay Naat gou Shuharaa. (Karachi: Jahan e Hamd Publications,‬‬
‫‪2010.) 107, Muhammad Saeed, Shaikh. "Manzoom Urdu Tarajam o Tafaseer." (In‬‬
‫)‪Maqalaat e Quran Confernce‬‬
‫‪ 13‬دمحم میسن امثعین‪،‬رپورسیف‪،‬دآرٹک‪،‬آردو ںیم ریسفتی آدب‪،‬امثعہین آڈیککم رٹست‪ ،‬رکآیچ‪۱۹۹۴ ،‬ء‪،‬ص ‪۱۱۰:‬۔‬
‫‪Muḥammad Naseem Usmani, Prof, Dr. Urdu myn Tafseeri Adab, (Karachi: Usmania‬‬
‫‪Academic Trust, 1994), p:110.‬‬
‫‪14‬وسرہ آرقبلہ ‪۶،‬۔‬
‫‪Al Baqarah, 6.‬‬
‫‪ 15‬آرث رریبیونھکلی‪،‬رحس آایبلن‪ ،‬دلج آول‪،‬آاجحلر رشلبپر‪ ،‬رکآیچ‪،‬س۔ن‪ ،‬ص‪۴:‬۔‬
‫‪Athar Zubaiyriy, Lakhnavi. Saḥ r Al Bayan.(Karachi: Al Ḥijaz Publishers),p: 4.‬‬
‫‪ 16‬آاضیً‪،‬ص‪۲:‬۔‬
‫‪Ibid., p:2.‬‬

‫‪46‬‬
 ‫ہلجم علو ِم آسالہیم ودپنیہ‪ ،‬ونجری‪-‬وجن‪ ،۲۰۱۸‬دلج‪،۳:‬امشرہ‪۱:‬‬

‫‪17‬وسرہآافلہحت‪۲،‬۔‬
‫‪Al Fatiha, 2.‬‬
‫‪18‬آرثرریبیونھکلی‪،‬رحس آایبلن‪ ،‬دلج آول‪ ،‬ص ‪۲‬‬
‫‪Athar Zubaiyriy, Lakhnavi. Saḥ r Al Bayan.(Karachi: Al Ḥijaz Publishers),p:2‬‬
‫‪19‬وسرہ آرقبلہ ‪۴،‬۔‬
‫‪Al Baqarah, 4.‬‬
‫‪ 20‬آرثرریبیونھکلی‪،‬رحس آایبلن‪ ،‬دلج آول ص‪۳:‬۔‬
‫‪Athar Zubaiyriy, Lakhnavi. Saḥ r Al Bayan.(Karachi: Al Ḥijaz Publishers), p:3.‬‬
‫‪ 21‬امیسب آبک آ پادی ےک نف آور تیصخش اک آوحآل آن یک فینصت میلک مجع‪،‬احدم آابقل دصقی یک اتکب امیسب آبک آ پادی آور ویحِ وظنمم ےک‬
‫آدتبآ ینے ےس آچد دشہ ےہ۔‬
‫‪Siymab, Akbar Ābadi, Kaliym e ‘Ajam. (Āgra: Dar Al Asha‘at Qaṣar Al Adab, 1936),‬‬
‫‪Hamid Iqbal, Ṣiddiqiy, Siymab, Akbar Ābadi, (Delhi: Sahtiya Academy, 2009), Siymab,‬‬
‫‪Akbar Ābadi, Waḥiy e Manẓum, (Karachi: Siymab Academy, 1981).‬‬
‫‪ 22‬امیسب آبک آ پادی ےن میلک مجع ںیم آانپ سال والدب ‪۱۲۹۹‬ھ اطمبقب ‪۱۸۸۰‬ء اھکل ےہ‪ ،‬احدم آابقل دصقی ےن ہنس والدب ‪۱۸۸۲‬ء رحتری‬
‫ایکےہ ‪ ،‬ہک ‪۱۲۹۹‬ھ وسیعیہنس ےک اطمقب ‪۱۸۸۲‬ء یہ پنیاےہ‪ ،‬آور یہی درست ےہ‪ ،‬آس ےیلہنس والدب ‪۱۸۸۲‬ء اھکل ایگ ےہ۔‬
‫‪Hamid Iqbal Ṣiddiqiy, Siymab, Akbar Ābadi.‬‬
‫‪ 23‬احدم آابقل دصقی‪ ،‬امیسب آبک آ پادی‪ ،‬ساہیتہ آڈیکیم‪ ،‬دیلہ‪۲۰۰۹ ،‬ء‪ ،‬ص‪۲۱:‬۔‬
‫‪Hamid Iqbal Ṣiddiqiy, Siymab, Akbar Ābadi, 21.‬‬
‫‪ 24‬رہظمدصیقی‪،‬ادتباہیئ ویحِ وظنمم ‪ ،‬امیسب آڈیکیم‪،‬رکآیچ‪ ،‬ونربم‪۱۹۸۱‬ء۔‬
‫‪Maẓhar Ṣiddiqiy, Ibtada’iyyah,( In Waḥiy e Manẓum, by Siymab, Akbar Ābadi).‬‬
‫‪ 25‬دمحم اعمل اتخمر قح‪ ،‬آردو رتآمج و افتریس‪،‬ومشمہل ‪،‬امانہہم ضیف آالسالم‪ ،‬رآوڈنپلی‪،‬قرآ ن بمن‪ ،‬ج‪ ,۲۰:‬س‪( ،۱،۲:‬ونجری‪ ،‬فروری ‪۱۶۹۸‬ء)‬
‫ص‪۸۲:‬۔‬
‫‪Muḥammad ‘Alam Mukhtar Ḥaq, Urdu Tarajim Wa Tafasiyr, Mashmuwlah Mahnama‬‬
‫‪Fayz Al Islam, Qurān Number, Vol:20, Issue:1,2, (January,February: 1698), p:82.‬‬
‫‪ 26‬امیسب آبک آ پادی‪،‬ویحِ وظنمم‪ ،‬ص‪۵۵:‬۔‬
‫‪Siymab, Akbar Ābadi, Waḥiy e Manẓum, p: 55.‬‬
‫‪27‬وسرہ آرقبلہ‪۲۳۴،‬۔‬
‫‪Al Baqarah, 234.‬‬
‫‪28‬امیسب آبک آ پادی‪،‬ویحِ وظنمم‪،‬ص‪۶۱:‬۔‬
‫‪Siymab, Akbar Ābadi, Waḥiy e Manẓum, p:61.‬‬
‫‪29‬وسرہ آوکلرث‪۲،‬۔‪۱‬‬
‫‪Al Kousar, 1-2.‬‬
‫‪ 30‬امیسب آبک آ پادی‪،‬ویحِ وظنمم ‪،‬ص‪۹۶۹:‬۔‬
‫‪Siymab, Akbar Ābadi, Waḥiy e Manẓum, p:969.‬‬
‫‪ 31‬آاضیً ‪،‬ص‪۸۸۱:‬۔‬

‫‪47‬‬
 ‫قرآ ن یجمےک پاچن وظنمم آردو رتآمج اک اعترف و زجتی‬

Ibid., p:881.
‫ دمحم دیعس خیش ےک اقمہل "وظنمم آردورتآمج و افتریس۔اعتریف‬،"‫ دیس میمش رزج ےک احالب آ ن یک فینصت چلوص رکیبآن ںیم"اعترف فنصم‬32
‫اجیرہ" آور آن یک یٹیب دیسہ در فجن ریبی ےک وتکمب انبم رآمق یک دمد ےسرت بیت دےی ےئگ ںیہ۔‬
Shamiym Rajz, Sayid, Khuluṣ e Bykaran, (Lahore: ẓafar Sons Printers, 2005),
Muḥammad Sa‘iyd, Shaykh, Manẓuwm Urdu Tarajam w Tafasiyr, Durr e Najaf Zaiyby,
Letter to Writer.
‫۔‬۴:‫ ص‬،‫ء‬۱۹۸۰ ،‫ پار آول‬،‫ الوہر‬،‫ آدآرہ فینصت و پافیل آسالہیم‬،‫دلج آول‬، ‫آ ب روآن‬،‫ دیس‬،‫ میمش رزج‬33
Shamiym Rajz, Sayyid, Āb I Rawan, (Lahore: Idarah Taṣniyf w Taliyf e Islamiyah, 1980),
1:4.
‫وتکمب انبم رآمق۔‬، ‫ دیسہ‬،‫ در فجن ریبی‬34
Durr e Najaf Zaiyby, Letter to Writer
35 "Much More Than a Show of Love for Urdu.(http://pakistanlink.org. December 9,
2006) http://pakistanlink.org/Community/2006/Dec06/29/04.HTM,(accessed
December 29, 2014)
‫۔‬۵‫۔‬۴:‫ ص‬،‫دلج آول‬، ‫ آ ب روآن‬36
Shamiym Rajz, Sayyid, Āb I Rawan, 1:4,5.
‫۔‬۴۷: ‫ ص‬،)‫ آردو افتریس(اتکایبب‬37
Urdu Tafasiyr, (Kitabiyat), p: 47.
‫۔‬۷،‫وسرہ آرقبلہ‬38
Al Baqarah, 7.
‫۔‬۴:‫ ص‬، ‫ء‬۲۰۰۵ ‫آوتکیر‬،‫ الوہر‬،‫ آاہظر زنس‬،‫ آساع ِت دوم‬،‫ونثمی آ ِب روآن‬، ‫دیس‬،‫ میمش رزج‬39
Shamiym Rajz, Sayyid, Mathnawiy Āb I Rawan, (Lahore: Iẓhar Sons, 2nd Edition,
October 2005), p:4.
‫۔‬۹ ،‫وسرہ آرقبلہ‬40
Al Baqarah, 9.
‫۔‬۴:‫ص‬،‫ونثمی آ ِب روآن‬،‫ میمش رزج‬41
Shamiym Rajz, Sayyid, Mathnawiy Āb I Rawan, p:4.
‫۔‬۱۳ ،‫وسرہ آرقبلہ‬42
Al Baqarah, 13.
‫۔‬۴:‫ص‬،‫ونثمی آ ِب روآن‬،‫میمش رزج‬43
Shamiym Rajz, Sayyid, Mathnawiy Āb I Rawan, p:4
‫۔‬۱۴،‫وسرہ آرقبلہ‬44
Al Baqarah, 14.
‫۔‬۴:‫ص‬،‫ونثمی آ ِب روآن‬،‫ میمش رزج‬45
Shamiym Rajz, Sayyid, Mathnawiy Āb I Rawan, p:4
‫۔‬۱۴، ‫وسرہ آرقبلہ‬46
Al Baqarah, 14.

48
 ‫ہلجم علو ِم آسالہیم ودپنیہ‪ ،‬ونجری‪-‬وجن‪ ،۲۰۱۸‬دلج‪،۳:‬امشرہ‪۱:‬‬

‫‪47‬میمش رزج‪،‬ونثمی آ ِب روآن‪،‬ص‪۴:‬۔‬

‫‪Shamiym Rajz, Sayyid, Mathnawiy Āb I Rawan,‬‬ ‫‪p:4.‬‬
‫‪48‬وسرہ آرقبلہ ‪۱۵،‬۔‬
‫‪Al Baqarah, 15.‬‬
‫‪49‬میمش رزج‪،‬ونثمی آ ِب روآن‪،‬ص‪۴:‬۔‬
‫‪Shamiym Rajz, Sayyid, Mathnawiy Āb I Rawan,‬‬ ‫‪p:4.‬‬
‫‪ 50‬دبعآ زعلیر اخدل یک ردنیگ ےک وحآےل ےس ولعمامب امہمب اخدل(رمہبت اکلم آاقلدری)‪ ،‬آراغمن اخدل ( رمہبت دآرٹکریصن آدمح پارص)‬
‫آوردآرٹکدمحمونآر ونکل یک فینصت دبع آزعلیر اخدل‪،‬آوحآل و آ پارےس اموخد ںیہ۔‬
‫‪Kamil Al Qadri,Muhimmat i Khalid,(Lahore:Shaiykh Ghulam Ali & Sons, 1976),Dr.‬‬
‫‪Naṣir Aḥmad Naṣir, Armaghan e Kahlid, (Lahore: Maqbuwl Academy,1988),Dr.‬‬
‫‪Muḥammad Nawaz Kanwal,‘Abdul Aziyz Kahlid Aḥwal w Āsar, (Lahore: Iẓhar Sons,‬‬
‫)‪2015‬‬
‫‪ 51‬دمحمونآر ونکل‪ ،‬دآرٹک‪ ،‬دبع آزعلیر اخدل‪،‬آوحآلو آ پار‪ ،‬آاہظر زنس‪ ،‬الوہر‪۲۰۱۵ ،‬ء‪،‬ص‪۱۰۵:‬۔‬
‫‪Dr. Muḥammad Nawaz Kanwal,‘Abdul Aziyz Kahlid Aḥwal w Āsar, (Lahore: Iẓhar‬‬
‫‪Sons, 2015), p: 105‬‬
‫‪ 52‬دبعآ زعلیر اخدل‪ ،‬فراقن اجوپد‪ ،‬وبقمل آڈیکیم‪ ،‬الوہر‪ ،‬عبط دوم‪۱۹۸۹،‬ء۔‬
‫‪Khalid, ‘Abul ‘Aziyz, Furqan Jawayd, (Lahore: Maqbuwl Academy, 2nd Edition, 1989).‬‬
‫‪ 53‬آاضیً‪،‬ص‪۱۳:‬۔‬
‫‪Ibid., p:13.‬‬
‫‪ 54‬آاضیً‪،‬ص‪۱۰۶۷:‬۔‬
‫‪Ibid., p:1067.‬‬
‫‪ 55‬آاضیً‪،‬ص‪۱۰۶۸:‬۔‬
‫‪Ibid., p:1068.‬‬
‫‪ 56‬آاضیً‪ ،‬ص‪۱۵:‬۔‬
‫‪Ibid., p:15.‬‬
‫‪ 57‬آاضیً‪ ،‬ص‪۳۰:‬۔‬
‫‪Ibid., p:30.‬‬
‫‪ 58‬آاضیً‪،‬ص‪۲۳:‬۔‬
‫‪Ibid., p:23.‬‬
‫‪ 59‬دمحم ونآر ونکل‪ ،‬دآرٹک‪،‬دبع آزعلیر اخدل وطبر رتممج‪ ،‬آاہظر زنس‪،‬الوہر‪۲۰۱۵،‬ء‪،‬ص‪۴۷ :‬۔‬
‫‪Dr. Muḥammad Nawaz Kanwal,‘Abdul Aziyz Kahlid Batawr Mutarjim, (Lahore: Iẓhar‬‬
‫‪Sons, 2015), p:47.‬‬
‫‪ 60‬اقیض اطعء آہلل ےک احالب دمحم دیعس خیش ےک ومضم ن "وظنمم آردو رتآمج و افتریس۔اعتریف اجیرہ" یک دمدےس رمیت ےیک ےئگ ںیہ۔‬
‫‪Muḥammad Sa‘iyd Shaykh, Manzuwm Urdu Tarajim w Tafasiyr: Ta‘arufiy Ja’izah.‬‬
‫‪ 61‬اطعء اقیض‪،‬وہفمم آرقلآ ن‪،‬دلج آول‪،‬آدیباھبس ‪،‬رسپور‪۱۴،‬آتسگ ‪۲۰۰۳‬ء‪،‬ص‪۹:‬‬
‫‪Qaḍi, ‘Atta, Mafhuwm Al Qur’ān, (Pasruwr: Adabiy Sabha, 14th August 2003), 1:9.‬‬

‫‪49‬‬
 ‫قرآ ن یجمےک پاچن وظنمم آردو رتآمج اک اعترف و زجتی‬

‫‪ 62‬آاضیً‬
‫‪Ibid.‬‬
‫‪63‬وسرہ آافلہحت‪۴،‬۔‬
‫‪Al Fatiḥah, 4.‬‬
‫‪ 64‬اطعء اقیض‪،‬وہفمم آرقلآ ن‪ ،‬ص‪۹:‬۔‬
‫‪Qaḍi, ‘Atta, Mafhuwm Al Qur’ān, p:9.‬‬
‫‪65‬وسرہ آرقبلہ ‪۴،‬۔‬
‫‪Al Baqarah, 4.‬‬
‫‪ 66‬اطعء اقیض‪،‬وہفمم آرقلآ ن‪ ،‬ص‪۱۱:‬۔‬
‫‪Qaḍi, ‘Atta, Mafhuwm Al Qur’ān, p:11.‬‬

‫‪50‬‬