INSITUTO DE EDUCACIÓN DIVERSIFICADA

PORCOOPERATIVA DE ENSEÑANZA SANTA

CATALINA LA TINTA ALTA VERAPAZ

ANTOLOGIA EN
Q’EQCHI’
 INSITUTO DE EDUCACIÓN DIVERSIFICADA
PORCOOPERATIVA DE ENSEÑANZA SANTA
CATALINA LA TINTA ALTA VERAPAZ

DOCENTE:
MARIO CACAO COY

MATERIA:
COMUNICACIÓN Y LENGUAJE 2 ( Q'EQCHI' )

NOMBRE:
DEISY JAZMIN REYES CU

GRADO:
CUARTO MAGISTERIO

SECCION:
“B”

CLAVE:
“22”

TRABAJO:
CUADERNO DE ANTOLOGIA BASADA EN EL IDIOMA Q'EQCHI'
T’ILB’ARU’UJ
AQ’
Tatto joq
Ma tattojok
malaq tatjot’oq
wi ink’a’ tattojoq
kanab’ b’i’ li jot’ok .

Li chiin
Xinwulak se’ chiin
Xintaw nab’al li chiin
Wi ink’a’ tatxik chi wix
Ink’a’ tayal li chiin.

Li wa
Wi taawaj li wa
Ch’e’ chaq Aawe
wi taach’e’ chaq aawe
Taawaj li wa

Tinara
Laa’in tatinra naq tinara
Jo’ kan naq tento tinara
Re naq tatinra.

Li kaxlan
Li kaxlan wan chi xulxu
Xxiwak xb’aan li xul
Xb’aan li xul
Xxiwak li kaxlan wan chi xulxu.

Laj Xiwan
Laj china Xiwan
Xtoj jun ch’ina t’ojleb’Jun
ch’ina t’ojlebXtoj laj ch’ina Xiwan
LI AAQ
Jun li aaq nariiqa jun iiq chi uuq
Us ta yo li kaaq li iq’ ut li hab’
Naq yo li kaaq
Naq yo li iq’
Naq yo li hab’
Jun iiq chi uuq nariiqa li jun chi aaq.

LI YAK
Li yak yokyo chi xk’atq li yuk sa’ yamyo
Li yak ut li yuk a’neb’ yal xlo’yeb’ rib’.
Yal xlo’yeb’ rib’ li yuk ut li yak
Wi’ ta li yuk ut li yak ink’a’ raj xlo’yeb’ rib’
Li yak moko yokyo ta raj
chi xk’atq li yuk sa’ yamyo

Li q’eq
Las q’eqq kixloq jun xq’ani q’ol
li xq’ununel.

Li was
Li was wan rawas
Wi maawa’ raj was
Maak’a’ raj was

Li uutz’u’uj.
Jun xnimal toonal uutz’u’uj
nab’al li ruutz’u’ujil naxtz’eq
tz’aqal uutz’u’uj naxtz’eqv
xnimla toonal li uutz’u’uj.

Li ch’ina kach’in
Li ch’ina kach’in
Naxk’axo li kaxtu’
Xb’aan xkaxtu’ nayaab’ak
Li ch’ina kach’in.

li k’ux
Naq sa laak’ux, k’ux chi us laak’ux
naq ink’a’ sa laak’ux ink’a’ sa
naq taak’ux laak’ux

Li aatin
Naq taaye li aatin
Jarub’ li aatin taaye.

Wi’ ink’a’ nakaye

jarub’ taaye
maaye li aatin

Li b’atz’
Li B’atz’ nab’atz’un b’olotz
Xpatz jun xb’olotz
re tb’atz’unq b’olotz’

Li aalinak
ma tataalinaq malaq tataatinaq
wi ink’a’ nakataalinak
jalan chik taalinaq.
Li esil
Li esil wan rusil
Li rusil esil
Sahil usil.

Li pich’
Jun li milmich’ xye we naq tinmich’
Li rismal li pich’
Ut tinyiib’ jun linb’ich.
Laa’in xinmich’ li rismal li pich’, ut
Xb’aan jun li milmich’ xinyiib’ jun linb’ich.

Tatwa’aq
ma tatwa’aq, malaq ink’a’ tatwa’aq
wi tatwa’aq, jo’q’e tatwa’aq

Wa’ak
Ei taawaj wa’ak wa’in
Wi ink’a’ nakawaj wa’ak matwa’ak
Wi tatwa’aq we’ laawa
Q'EHINK
Laa'in jun qawa' chin wankin chi junelik
sa' in na'aj, ut junelik yooqin chi eek'ank,
ut wankeb li poyamam nake' sachok re lin yu'am.
Li che'.

Jwal sa nake'ril inketb'al chi junelik kutan

naq maak'a'in raj laa'in moko te'
ruhanq ta chi wank li poyanam.
Li wa.

Laa'o wiib'o kok'al junelik sik'b'ilo xb'aaneb' li ixqeb'

ut moko naru ta naq naqa kanab' qib'.
Li ka'xik

Laa'o jun ch'uuto kok'al

naq na'ok li son nako'ok
chi xajok sa' qana'aj.
Kenq' naq nachaq'ak

Laa'in jun qawa'chin wankin rik'ineb'

li xk'ihalileb' li poyanam, ut nake' ru
raatinankil rib'eb naq najaq xyanqeb'.
B'oqleb'aal

Laa'in jun qawa'chin, junelik nakine'rula'ani

chaq li poyanam maajun li kutan
ink'a' ta te'wulaq wik'in.
Tzeqleb'aal ib'
Laa'in jun li poyanam kaq pech'in wix
jwal sa nake'ril in tiwb'al
jun junq aj chik ink'a nake' ok wik'in
xb'aannaq josq'in rikineb' ab'anan
eb' li jun ch'ol jwal sa nake'ne'ril
ink'a nanke'raj naq mak'ahin rik'ineb'.
ut jwal josq'in naq nakine' xch'e'.
Li ik

wanko kahib' poyanam junes kookox qix

jun taq'eet nakoo b'eek jwal nake'xk'e qiiq
yalaqb'ar ut junelik jutaq'et nakob'eek majun
nakana chi ixb'ej, naq b'ar nake' xik li wiib'
nakoo xik ajwi' aran laa'o ut majunwa
naqa jach qib' junelik wotz nakoob'eek.
Li yaant

Laa'in jun qawa' chin naq nakine'xch'e'

nin k'e xlob'eb' chi ru in ye.
Aj xook'

Laa'in jun qana'chin li nin el chaq chi q'ojyiin,

nink'ut li xorok chiruheb' li kok' ixq
ut wan ajwi' naq nin wan chi kutan
li qana' po
kama' xnimal jun li ch'ina ch'o,
ab'an na ril li ochoch jo' xnimal jun li hix.
Xtzapb'al li ochoch(candado)

a'an jun xul, ab'an naril li ochoch sa' q'ojyiin

ut chi kutan naxik sa' k'iche' chirix
lixyuwa'.
Tz'i'

Laa'o oob' chi kok'al, ab'an jun

ajwi' qe
wan xpunit.
Li xna' tz'iib' (los vocales)

chire xam na wan, us taraj ink'a'

taawaj
xtz'ub'al xtz'uumal re, ab'an naq
taawaj yo'laak taatz'ub'.
Taas

Q'ela kaahib' woq, wa'leb' wiib' woq.

ut ewu oxib' woq.
Li poyanam

Rax wix saq,saq lintib'el kok' q'eq lin naq'

Li tz'uumuy
Laa'in jun qawa'chin, junelik nakine'rula'ani
chaq li poyanam maajun li kutan
ink'a' ta te'wulaq wik'in.
Tzeqleb'aal ib'

Laa'o jun ch'uuto kok'al naq nakohe' xt'aq'resi

jun paat nako sach.
Li atz'am

Laa'o jun ch'uuto li poyanam jwal kok'o

ab'anan naq nako wa'ak jwal kach'in li naqa wa',
ut naq na relahin li xtib'el li qa wa,
naq nako xik na qiqa li qa wa.
Li teken

Laa'in jun wing jwal sununk linb'ook ut

jwal sa nanke'ril in lowb'al naq nin q'ilin junelik
nakine' xch'uuki chaq moko nake' xkanab'
chi wilb'al. Ut oxib' ajwi' linmach chalen li kutan.
Li chi'
CHISTES
Li g'ogyin
Chi ru li q'oqyin
K'a jo' naq naraho' inch'ool
Naq nawil naq, licha q'alru
Saq'e, ak xmuqun chik
Ut toj wulaj chik
Naru twil ru.

Ch'ina'us aj wi' li q'oqyin

xb'aan
Naq nake'b'ichan li chili'
Ut nake'lemtz'un chag li
Loqlaj chahim.

Lintzoleb'aal
Jo' le sa'li najtil k'iche
aran sa' li rax ru pim
sa' linloq'laj k'aleb'aal
wan jun eetalil
nakutanob'resink.

Laa’in jun li ki’il q’een

Q’an wix ut q’an ajwi’
Xsa’ linsa’, jwal sa nake’ril
intzekankil eb’ eb’ li
poyanam, ut naq nakin
cheeko’ok nasaqo’k
nasaqo’k inmach.

At in log'laj na',maak'a'
junag chaab'il
maatam tink'e cho'q aawe
sa' li kutank

a'in, ka'aj b'an wi' re

xb'anyoxinkil cho'g aawe
li usilal li xab'aanu chag we
rik'in link'iiresinkil,
b'anyox a na'.
laj tzolonel
Xhulak li honal, wakliigo, ut
t-ajq taxaq qu

Xb'aan naq xhulak xhonalil

q tooxk
KIk in laj tzolonel, xb'aan
naq oklob'

sa' li honal a
nal a'in
Aran nagil ru laj tzolonel
railal li kutank
Yook chi oyb'enink rajlal
xb'aan nag narai

Nab'ej
Ninaw naq ka'aj wi
laawaauin
"agal yaal
Bar wankat
Kat laa at
Esil ut na leb
Junelik nakaye..

At ink'aaxil na'
Jwal nakatinra
Xb'aan naq chaab'ilat
Ut xak'anjela linkiisirinkil

Li ch'ina ochoch
Laa'in wan jun inch'ina ochoch
Nach' chi xk'atq li pumpukil ha'

Aran wan linna'chin

Sutunb'il xb'aaneb'li kok'
peepemn.
sa' li honal a
nal a'in
Aran nagil ru laj tzolonel
railal li kutank
Yook chi oyb'enink rajlal
xb'aan nag narai

Ju ch'ina maatam
Lik'ok uutz'u'uj aatin
Xinch'ina molk'a chag
Chi ru li log'laj tzuul tag'a
Cho'g re linkaaxil na'

A'an li eetalil re li chaab'il

na'leb'
a'an li eetalil re li rahok
a'an li na'ajej b'ar
nake'xk'uub' rib'
eb' li poyanam re moqon.

A'an, a'an lintzoleb'aal

a'an linch'ina tzoleb'aal
jwal cha'g'al ru xb'onol
a'an, a'in linch'ina
tzoleb'aal
li saqenk ch'og re jun ak'il
kutan..
SEERAQ’
 LI KIIB'EB' AJ K'AMOL KAYUUK
Kik'ulman jun sut wankeb' kiib' winq ut heb' ha'an nek'e'xnaw xk'amb'al li kayuuk
chiru li ha'. Ut naq nake' hulak chi ~ re li ha' k'aynaqeb' naq neke' xb'ak' li kayuuk
chi re li · ha' re naq li kayuuk, ink'a' nak'ame' xb'aan roq li ha'.
Sa' jun li ewu ke' xb'ut li riiqeb' sa' li kayuuk ut ke'xye hulaj tooxik toj hik'o
chankeb', ak neke' xnaw jarub' hoonal neke' b'eek sa' li neke'hulak wi' chi
xkanab'ankil li iiq.
Naq kisaqew toj hik'o ke'ok sa' li kayuuk ke' xloch ut ke'xk'am chi sa', sa'
xch'ooleb', yookeb' chixik sa' xch'ooleb'. Xb'anaq eb' ha'an ak neke' xnaw jo' najtil
neke' b'eek.
Ut naq ke' xk'e reetal naq yatawi' neke hulak ut li hoonal ak xk'e li jo'najtil neke'
b'eek wi', naq ak xsaqew chi'us naq ke' ril naq li kayuuk b'ak'b'o ajwi' ink'a pe'
ke'xk'ix, naq ke' xloch. Ut eb' li kiib' chi winq ha'an ke' xb'alaq'i rib'eb' xb'aanaq ink'a
ke' xk'e li ' xk'a'uxeb' naq ke' ok chi k'anjelak.
Jo'kan b'i ink'a us li k'anjelak chi ink'a k'oxlanb'il xb'een wa. ,r Jo'kan b'i naq laa'o
naq tqab'aanu junaq li k'anjel xb'een wa tqak'a'uxla.
 LI NIMA
At loq'laj nima' li wankat sa' li loq'laj ch'och'. Li nakatnume' yalaq ta b'ar ut yalaq
b'ar raarookat. Nawaj xyeeb'al aawe: kantira, nakatinra ut tatinra.

Xb'aan naq nakaak'e xyu'am chixjunil li ruuchich'och'.

Wi maak'a'at raj maak'a'in aj raj wi'. Jo'kan b'i' naq ninye aawe aawik'in wan
inyu'am.

Naq nawil junaq li nima', naq nawil li xch'ina'usal, naweek'a sa' li waam
laa'osob'tesinb'il k'ab'a'.

Chi anchalil inch'ool nawaj aawoxloq'inkil. Xb'an naq maak'a' li waatin re

aachaq'rab'inkil.
 TZUUL TAQ’A UT EB’ LAJ YOQ CHE

Sa’ jun len li k’aleb’aal wankeb’ len jun ch’uuteb’ li poyanam li nake’xk’uub’ rib’
re xik chi yohob’k sa’ k’iche’, eb’ a’an nake’xb’aanu aj len wi’ chi chaab’il jo’
xk’ulub’ li loq’laj tzuul taq’a, xb’een wa len nake’uutz’u’ujik sa’ junaq li junkab’al
ut chi rix a’in naq ak xe’xpatz’ li numleb’eb’ chi ru li Ajaw nake’xik len sa’ li jun
junq chi tzuul taq’a, ab’an toj xb’een wa nake’xk’ajb’a ajwi’ rix chixjunil a’in,
ab’an wan len jun li saaj winq sa’ xyanqeb’ ink’a’ len kiwank sa’ xyanqeb’ sa’ li
k’anjel li nake’xb’aanu sa’ li junkab’al kixik len chirixeb’ yal chi kama’an, ab’an
naq ke’xyoob’ len kub’eek sa’ li xb’een li ochoch pek taawab’i xe’hulak len
chixjunileb’ ab’an naq xe’hulak len sa’ xyi li tzuul ke’xk’e len reetal naq li al li
xko’o chi rixeb’ maak’a’ len chik sa’ xyanqeb’ ut xe’xk’oxla naq li al a’in xk’ul yal
sa’ xk’ab’a’ naq li al a’in ink’a’ xwank sa’ xyanqeb’ sa’ li k’anjel li xe’xb’aanu re
xyoob’aleb’ li xul, jo’kan utan toj chalen anajwan nak’eemank reetal chixjunil li
k’aru li wank arin sa’ xb’een li loq’laj ch’och’
 LI CH'INA MIS UT LI CH'O
Sa' jun kutan kiwan jun li rajlal kutan naxik chi b'eek. chi b'eek, naxk'uula li xwa
ch'ina Naq sa' mis, naxik jun li ch'ina .chakach. Sa' jun naq kisuq'i chaq chi b'eek; li
kiwulak sa' ·li kab'I ut kiril chik li xwa sa' li ch'ina kutan, ch'ina mis naq maak'a
chakach ut li kixb'aanu oraatina li tz'i'.J e Li mis. -Ma ink'a' xawil ani xwa'ok re
linwa, li xink'uula arin naq xkohin. Li tz'i'. -K'aru taak'e we, ut tinye aawe. Li mis. -
Tinch'oq chaq junaq laaniinla o. Li tz'i'. -B'antyox, xb'aan naq ninru chi taq'ek sa'
ru'uj Li linwa. mis. -Ye b'i we ani 2 laa'in ink'a' li che'. xwa'ok re • Li tz'i'. -Li wiinq li
xwa'ok re la wa; ch'o xk'ab'a', ut sa' ru'uj li kab'I xkub'e chaq. Xwaj raj xchapb'al
hab'an ink'a' xinru, xb'aan ink'a' . naq n1nru chi taqe'k jo' nakab'aanu laa'at. Li mis.
-Ma maak'a xye aawe. Li tz'i'. -Ka'ajwi' xye we naq ink'a' tinye aawe; . xb'aan naq
wi' nakaye re, maare txik chinsik'b'al. aawe naq xaye we. Li. tz'i'. -Maaye re li ch'o,
naq laa'in xinyehok aawe. Li mis. -Matk'oxlak anaqwan laa'at chik inlo'y. Aran
xlo'yeb' xkanajikeb' naq li chik rib'eb'; ut li na'ile' xb'aan li mis. mis ut li ch'o xik' tz'i'
chik Jo'kan b'i' naq toj anaqwan li mis xik' neke'ril li ch'o. Naq b'ar neke'xtaw
neke'raanila toj reetal neke'xtaw ut neke'xk'ux ajwi'. Li mis rik'in li tz'i' maajunwa
neke'pleetik chalen toj anaqwan.
 LI CH'INA'AL UT LIX B'OLOTZ
Kik'ulman sa' jun li kutan, sa' jun xnimal li k'iche'. Kiwan jun li ch'ina'al 1ink'a'
na'ab'in chi ru li xb'aalk, naq nataqlaak chi k'anjelak; ink'a' len naraj li k'anjelak. Kiril
chi jokan li xb'aalk, naq maak'a · naraj, kixk'am chirix chi yohob'k sa' jun li xnimal
k'iche', sa' b'ar wi' wankeb' li ninqi xul. Li xb'aalk. --Tata kanaaq arin. Wi wan junaq
li xul tchaalq taakamsi. Ut li xb'aa.lk kisuqi chaq sa' li rochoch.
Naq kixnumsi li jun kutan li xh'ina'al maajun li xul kik'ulun, ki ok chi titz'k ut naq ki
ok chi ewuuk ki naq sa' xch'ool li xb'aalk, xb'anaq jwal k'aynaq rik'in ut ki ok chi
xb'oqb'al __ li xb'aalk. Li ch'ina'al. --B'aalk, b'aalk. Ut li xb'aalk ink'a' len nachaq'ok
xb'anaq najt wan rik'in. Li ch'ina'al kixye sa' xch'ool: mare truuq tintaqeq sa' ru'uj
junaq li che' ut chi jo'kan tinrab'i linb'aalk naq tinb'oq. Ki ok chi taqe'k sa' ru'uj li che'
ut naq wan sa' xyiitoq li che', kixb'oq len wi' chik li xb'aalk.
Li ch'ina'al. --B'aalk, b'aalk. Ut ink'a' len wi' chik kisumeek, xb'aan li xb'aalk; toja'
naq kixye wi' chik; us tintaqe'q chik b'ayaq ut chi jo'kan tinrab'i linb'aalk. Chi rix
ha'an kitaqe wi' chik ut naq ak wan sa' ru'uj li che', ki ok chi yaab'ak sa' ru'uj li che'.
B’ICH
Sa li tzoleb'aal Chisec
Chi xjunil nake' xtol jo kan ajwi laa'at
Qilaq b'i' chaq chan ru nak utuk laj
k'utunel Qilaq b'i' chaq chan ru nakutuk
laj kutune! Laj k'utunel naj k'ut lia ei, qua e, i, o, u.
Sa li tzoleb'aal Chised
Chi xjunil nake" xtol joʻkan ajwi“ laa at
Qilaq b'i' chaq chan ru nakutuk laj kutunel
Qilaq b'i' chaq chan ru nak'utuk la
k'utunel Laj k'utunel naj k’ut li: a, e, i, o, u. a, e, i, o, u.

Aj Tzolonel
Sa' jun kutan, jun laj tzoloneel Sa'
jun kutan,
jun laj tzoloneel Sa' jun kutan, jun
laj tzoloneel Ink'a Naru, ink'a
Naru chi tzolok.
Xnume' li jun-wiib'-oxib'-kahib-
oob" Waqib'- wuqub po.
Xnume' li jun-wiib'-oxib'-kahib-oob
Waqib- wuqub po.
Xnume' li jun-wiib'-oxib'-kahib-
cob" Waqib'- wuqub po.
Ink'a Naru, ink'a Naru chi tzolok.

Li kaqi mansaan
At kaqi mansaan Okwe cha tekanki
Xb'aan nag tintz'okaaq
Re naq inka' taliqenagok.
Malalaq ftul, malaj la'ataq Lichin.
Texq'enagok texqenagok
Li Ch-ina-al ut li ch-ina-ixq-
Li ch'ina'al naxye ninaw, ninaw, ninaw.
Li ch'ina'bxq naxye ninaw, ninaw, ninaw.
Li ch'ina'al naxye ninaw, ninaw, ninaw.
Li china'ixq naxye ninaw, ninaw, ninaw.
Ut a'neb' jwal saa ob' sa' xchooleb wal nake"
xnaw, ninaw, ninaw, ninaw.
Ut a'neb nake' hulak chi ru piskok'
ut b'atz'unk Xb'aan nag aran nakextaw li xnawan.
Ut a aneb nake sa'ho sa li xchooleb naq
Uwal nakex naw ninaw, ninaw, ninaw

Eb'- laj tzolonel

Eb' laj tzolonel nake' xik sa' tzoleb'aal
Nake b'eek, nake' b'eek, re naq ta' tzoloq.
Eb' lai tzolonel nake' xik sa' tzoleb'aal
Nake' b'atz'unk, make b'atz'unk, rere
rajsinkil ruheb'.
Eblaj kutunel nake' hulak sa' li
tzoleb'aal Nake kutuk, nake' kutuk, chi ink'a' nake' hilank.
Jun ut eb'
komon naketzol chi chaab'il,
Eb' laj tzolonel re li tzoleb'aal.

LI ch-Ina sank ut II Patux

Lichina salę Lichina sak Chanchanaw
xyuwa Jo chi tuul, paga Jo chi ru ut jo chi rix.
Li patux, Li patuxx Chanchan ajwi xyuwa
Jo chitzuul, jo taqa Jo chi ru ut jo chirix
Li Tzoleb-aal
Jun china xqa'al xko sa Tzoleb'aal naxlaw chaq
xna eb Xchal chi sa xchool.
Xye i xkutunel ti xblaanu xkanjel
Ti xb'aanu rajom re naq taa usaaq
Naxik ut nachalk sa Itzoleb'aal
Sa litzolebaal, sa li tzolebaal.

Sa naxye li son
Sa, sa, sa, naxye li son.
Sa’ naxye chan laj B’ex.
Us aj wi’ chan laj Lu’.

Laj B’ex ut las Lu’ ke’xtaw

sa’ b’e lix Rux.
Ma sa laach’ool a Rux
Chankeb’ re.

Li xa’an kaxlan ut eb’ ral

Ch’iw, ch’iw, ch’iw, nakexye li kok’ kaxlan,
naq nake’tz’oka
naq ke nake’reek’a’.

li xa’an kaxlan maji’ naxtaw ru

ma aj tzo’eb’ ta wi’
ma tuxeb’ ta wi’
naq nachal li hab’,

Laj ch’ina iiqanel

Laa’in ch’ina neb’a
Chi re k’ayil xink’i
Aran xintaw inwa
Junes iiqank
ninb’aanu hulaj, hulaj.
Wan kok’ iiq aj wi’
Wan nimqi iiq aj wi’