GIDA MÜHENDİSLİĞİNDE

TAŞINIM OLAYLARI

Dr. Öğr. Üyesi Hülya ÇAKMAK

TAŞINIM OLAYLARI
Büyük bir sistemde kütle, enerji, momentum ve açısal
momentum 3 farklı seviyede tanımlanır;
1.Makroskobik seviye: Kütle, enerji, momentum ve açısal
momentum denklikleri sisteme giren ve sistemi terk eden
akımlarla sisteme çevreden aktarılanlar dikkate alınarak
yazılır.
2.Mikroskobik seviye: Sistem içerisindeki akışkanın üzerinde
değişime neden olan denklikler «değişim denklikleri» olarak
adlandırılır ve kütle, enerji, momentum ve açısal momentum
denklikleri sistem içerisinde bu küçük bölge dikkate alınarak
yazılır. Burada amaç hız, sıcaklık, basınç ve konsantrasyon
profilinin sistem içinde nasıl değiştiğini belirlemektir.
TAŞINIM OLAYLARI
3. Moleküler seviye: kütle, enerji, momentum ve açısal
momentum taşınımı moleküler yapı ve moleküller arası
kuvvetler dikkate alınarak incelenir.
NEWTON’UN VİSKOZİTE KANUNU- MOMENTUMUN
MOLEKÜLER TAŞINIMI
A yüzey alanına sahip birbirine
paralel ve γ uzaklığında
yerleştirilmiş iki plaka t=0 anında
hareketsizdir. Alt plaka x yönünde
sabit V hızıyla harekete
geçmektedir. Zaman ilerlediğinde
bu iki plaka arasındaki akışkan
(sıvı/gaz) momentum kazanıp
belirli bir zaman sonunda doğrusal
ve kararlı halde laminar hız
profiline ulaşır. Kararlı harekete
ulaştığında alt plakanın hareketini
sürdürebilmesi için sabit F kuvveti
uygulanmalıdır;
𝐹 𝑉
=𝜇
𝐴 𝛾
NEWTON’UN VİSKOZİTE KANUNU- MOMENTUMUN
MOLEKÜLER TAŞINIMI
𝐹 𝑉
=𝜇 (μ: dinamik viskozite,γ: plakalar arası
𝐴 𝛾
uzaklık)
𝑑𝑉𝑥
𝜏𝑦𝑥 = −𝜇 (Newton’un viskozite kanunu)
𝑑𝑦
τyx: birim alanda y eksenine dik x yönünde
uygulanan kuvvet (kayma gerilimi)
x momentum akısının (birim alandan akış)
pozitif y yönünde bileşeni
Birim alanda kayma kuvveti negatif hız
gradyanı ile doğru orantılı!
Momentum yüksek hızlı bölgeden düşük
hızlı bölgeye gider (ısı transferinde ısının
yüksek sıcaklıktan düşük sıcaklığa aktığı
gibi!)
Momentum taşınımında sürükleyici kuvvet
hız gradyanıdır.
NEWTON’UN VİSKOZİTE KANUNU- MOMENTUMUN
MOLEKÜLER TAŞINIMI

𝜇
𝜐= (ν: kinematik viskozite, ρ: yoğunluk)
𝜌
𝑑𝑦
𝜇 = −𝜏𝑦𝑥
𝑑𝑉𝑥
Pa.s = N/m2 (s/m*m)

20°C’de;
μhava= 1.8×10-5 Pa.s
μsu = 1×10-3 Pa.s
μgliserol = 1 Pa.s
NEWTON’UN VİSKOZİTE KANUNUN GENELLEŞTİRİLMESİ

Viskozite önceki denklemde basit ve kararlı halde kayma akışı olan

Vx hızının sadece y yönündeki bileşimi olarak tanımlanmış ve Vy
ile Vz hız bileşenleri sıfır kabul edilmiştir.
Ancak biz akışın her üç bileşeni ve hatta zamana bağımlı değişimi
olduğu durumları inceleriz. Bu durumda hız bileşenleri;
𝜈 𝑥 = 𝜈 𝑥 (x, y, z, t); 𝜈 𝑦 = 𝜈 𝑦 (x, y, z, t); 𝜈 𝑧 = 𝜈 𝑧 (x, y, z, t)
Şekil 1’de küçük bir küp şeklinde verilen bir hacimsel cisim akış
bölgesinde olup her yüzü birim alana sahiptir. Hacimsel cismin
merkezi x, y ve z konumunda bulunmaktadır.
Şekil 1. Üç koordinat sistemine dik düzlemdeki akışkanın üzerine etki eden basınç ve
viskoz kuvvetler (gölgeli düzlemler birim alana sahip)
NEWTON’UN VİSKOZİTE KANUNUN GENELLEŞTİRİLMESİ

Herhangi bir anda bu hacimsel cismi içerisindeki akışkanın yarısı

uzaklaştırılacak şekilde bölebiliriz. Şekilde görüldüğü gibi bu cismi
sırasıyla her üç koordinata dik yönde bölebiliriz. Ayrıca akışkanın
uzaklaştırılmasıyla yüzeye uygulanan kuvveti dengelemek için,
serbest (gölgeli) yüzeye uygulanması gereken kuvvetin ne olduğunu
öğrenebiliriz.
Kuvvete hem basınç hem de viskoz kuvvet katkıda bulunmaktadır.
Basınç kuvveti her zaman açık olan yüzeye dik olur. Bu nedenle; (a)
gölgeli yüzeyde birim yüzeye etki eden kuvvet pδx vektörü olacaktır,
yani basınç (skaler), x yönündeki δx birim vektörü ile çarpım
halindedir. Benzer şekilde (b)’deki gölgeli yüzeyde kuvvet Pδy
(c)’deki kuvvet pδz olacaktır. Basınç kuvvetleri akışkan hem
durağanken hem de hareket halindeyken etkilidir.
NEWTON’UN VİSKOZİTE KANUNUN GENELLEŞTİRİLMESİ

Viskoz kuvvetler ise akışkanın içerisinde sadece hız gradyanı varken

etkilidir. Bu kuvvet ne yüzeye dik, ne de paraleldir, bunun yerine
yüzeye belirli bir açıyla etki etmektedir. (a)’da gölgeli alanda birim
yüzeye etki eden kuvvet τx iken (b) ve (c)’de etki eden kuvvetlerin τy
ve τz olduğunu görüyoruz. Bu kuvvetlerin (vektör) hepsinin
bileşenleri (skaler) olduğunu görüyoruz. Örneğin τx kuvveti τxx ,τxy ve
τxz bileşenlerinden oluşmuştur.
Bir akışkan içinde birim yüzey alana etki eden kuvvet (gerilim), hem
termodinamik basınç hem de viskoz gerilimlerle beraber ifade edilir.
Her iki gerilimi ifade eden bir sembol kullanımı daha pratik olmakta,
böylece moleküler gerilimi aşağıdaki gibi tanımlarız;
𝜋𝑖𝑗 = 𝑝𝛿𝑖𝑗 + 𝜏 𝑖𝑗 bu denklemdeki i ve j yerine x, y veya z yazılabilir.
Bu denklemde δij Knocker delta olarak adlandırılır ve i=j ise 1, i≠j ise
0’dır.
NEWTON’UN VİSKOZİTE KANUNUN GENELLEŞTİRİLMESİ

Önceki bölümde olduğu gibi τij (ve ayrıca πij) iki şekilde ifade
edilebilir:
𝜋𝑖𝑗 = 𝑝𝛿𝑖𝑗 + 𝜏 𝑖𝑗 = i yönüne dik j yönünde birim yüzey alana etki
eden kuvvet, anlaşılacağı gibi daha düşük xi bölgesindeki akışkan,
daha yüksek xi bölgesindeki akışkana kuvvet uygulamaktadır.
𝜋𝑖𝑗 = 𝑝𝛿𝑖𝑗 + 𝜏 𝑖𝑗 = pozitif i yönündeki j-momentum akısıdır, yani
daha düşük xi bölgesinden daha yüksek xi bölgesine doğrudur.
𝜋𝑥𝑥 = 𝑝 + 𝜏 𝑥𝑥 , 𝜋𝑦𝑦 = 𝑝 + 𝜏 𝑦𝑦 , 𝜋𝑧𝑧 = 𝑝 + 𝜏 𝑧𝑧 normal gerilim;
𝜋𝑥𝑦 = 𝜏 𝑥𝑦 , 𝜋𝑦𝑧 = 𝜏 𝑦𝑧 , 𝜋𝑥𝑧 = 𝜏 𝑥𝑧 ise kayma gerilim olarak
adlandırılır. Bu büyüklükler (örn. hız) tensor adı verilen ve
koordinatları gösteren çift alt indisle verilir, tek indisle koordinat
gösterilenler ise vektör olarak adlandırılır.
NEWTON’UN VİSKOZİTE KANUNUN GENELLEŞTİRİLMESİ

Bu yüzden biz de ‘τ’ yi viskoz gerilim tensörü (τij bileşenleri olan),

‘π’yi moleküler gerilim tensörü (πij bileşenleri olan) olarak
göstereceğiz.
NEWTON’UN VİSKOZİTE KANUNUN GENELLEŞTİRİLMESİ
Peki τij gerilimlerini akışkanın hız gradyanlarıyla nasıl ilişkilendireceğiz?
• Viskoz gerilimler tüm hız bileşenlerinin doğrusal bir kombinasyonu
olabilir;
𝜕𝜈
𝜏𝑖𝑗 = − 𝑘 𝑙 𝜇𝑖𝑗𝑘𝑙 𝑘 burada i, j, k ve l yerine 1, 2, 3 yazılabilir.
𝜕𝑥𝑙
μijkl viskozite katsayısıdır, türevdeki x1, x2, x3, x, y ve z kartezyen
koordinatlarını gösterir ve ν1, ν2 , ν3 ile νx , νy , νz aynıdır.
• Eğer akışkan tamamen dönüş halinde ise viskoz kuvvetlerin var olmadığı
düşünülür ve hızın sadece doğrusal kombinasyonları vardır;
𝜕𝜈𝑗 𝜕𝜈𝑖 𝜕𝜈𝑥 𝜕𝜈𝑦 𝜕𝜈𝑧
+ 𝑣𝑒 + + 𝛿𝑖𝑗 akış eş yönlü ve her iki denklemin
𝜕𝑥𝑖 𝜕𝑥𝑗 𝜕𝑥 𝜕𝑦 𝜕𝑧
önünde skaler bir çarpım varsa denklem;
𝜕𝜈𝑗 𝜕𝜈𝑖 𝜕𝜈𝑥 𝜕𝜈𝑦 𝜕𝜈𝑧
𝜏𝑖𝑗 = 𝐴 + +𝐵 + + 𝛿𝑖𝑗
𝜕𝑥𝑖 𝜕𝑥𝑗 𝜕𝑥 𝜕𝑦 𝜕𝑧
𝑑𝑉𝑥
• Temel akışta 𝜏𝑦𝑥 = 𝐴 denklemine sadeleşirken, skaler A’nın viskozite
𝑑𝑦
μ ‘nün negatifine eşit olduğu bilinmelidir.
NEWTON’UN VİSKOZİTE KANUNUN GENELLEŞTİRİLMESİ
2
Son olarak genel kabul yapılırsa skaler B katsayısının 𝜇 − 𝜅 ‘ya eşit
3
olduğu ve buradaki κ, hacim viskozitesi olarak bilinir.
B’nin bu şekilde yazılması, kinetik teoriyle alakalı olup, κ düşük
yoğunluktaki monoatomik gazlar (He, Ar vs.) için sıfıra eşittir.
Böylece Newton’un viskozite kanunu 9 eşitlik setinden oluşan aşağıdaki
hale gelir;
𝜕𝜈𝑗 𝜕𝜈𝑖 2 𝜕𝜈𝑥 𝜕𝜈𝑦 𝜕𝜈𝑧
𝜏𝑖𝑗 = −𝜇 + + ( 𝜇 − 𝜅) + + 𝛿𝑖𝑗
𝜕𝑥𝑖 𝜕𝑥𝑗 3 𝜕𝑥 𝜕𝑦 𝜕𝑧
Burada 𝜏𝑖𝑗 = 𝜏𝑗𝑖 ve i ile j; 1, 2 ve 3 gibi değerleri alabilir.
Bu denkliği vektör-tensör gösterimiyle kısaca alttaki hale getirebiliriz;
𝑡
2
𝜏 = −𝜇 𝛻𝑣 + 𝛻𝑣 + ( 𝜇 − 𝜅)(𝛻. 𝑣)𝛿
3
Burada δ birim tensör ve 𝛿𝑖𝑗 bileşenleri var, 𝛻𝑣 hız grandyan tensörü ve
𝜕 𝜕
𝑣𝑗 bileşenleri var ve 𝛻𝑣 𝑡 ise hız gradyan tensörünün tersi 𝑣𝑖
𝜕𝑥𝑖 𝜕𝑥𝑗
bileşenleri var, (𝛻. 𝑣) ise hız vektörünün ıraksaklığıdır.
Şekil 2. (a): Bazı tipik yüzey elemanları ve silindirik koordinat sisteminde kayma gerilimleri ,
(b): Bazı tipik yüzey elemanları ve küresel koordinat sisteminde kayma gerilimleri
VİSKOZİTENİN SICAKLIK VE BASINCA
BAĞIMLILIĞI
• Saf maddelerin (gaz ve sıvı) bir çoğunun viskoziteleri
mühendislik kitaplarından bulanabilir. Ancak deneysel verisi
bulunmayan ve elde edilemeyen durumlarda özelliği verilen
maddelerin empirik yöntemlerle viskoziteleri tahmin edilebilir.
Bu şekilde viskozitelerin sıcaklık ve basınca bağımlı değerleri
corresponding states (sıkıştırılabilirlik faktörü) diyagramına
göre tahmin edilebilir.
𝜇
• İndirgenmiş viskozite (𝜇𝑟 = ) , indirgenmiş sıcaklığa
𝜇𝑐
𝑇 𝑃
(𝑇𝑟 = ) , karşılık indirgenmiş basınç değerleri (𝑃𝑟 = ),
𝑇𝑐 𝑃𝑐
çizilen grafikten okunabilir.
Grafik, bir gazın
viskozitesinin basınç
düştükçe bir sınıra (düşük
yoğunluk sınırı)
yaklaştığını göstermektedir;
çoğu gaz için bu sınıra
neredeyse 1 atm‘ de
ulaşılır. Düşük yoğunlukta
bir gazın viskozitesi artan
sıcaklıkla artar, bir sıvının
viskozitesi ise artan
sıcaklıkla azalır.