GIDA MÜHENDİSLİĞİNDE

TAŞINIM OLAYLARI

Dr. Öğr. Üyesi Hülya ÇAKMAK

1. ÖDEV
Indiana Jones 10 m’lik binanın üstüne çıkmak
istemektedir. Büyük bir hortum binanın üstünden
aşağı sarkıtılmıştır ve basınçlı suyla doludur. Kare
bir platformun dört köşesine, her biri aşağı
bakacak şekilde 4 tane 5 cm’lik çapta hortum
takılmıştır. Bu hortumların kolları bağlanarak her
hortum kolundan 15 m/s hızla su jeti
oluşturulmaktadır. Indiana Jones, platform ve
hortumların toplam kütlesi 150 kg’dır.
a. Sistemin yükselmeye başlaması için gerekli
minimum su jeti hızı nedir?
b. Su jetinin hızı 15 m/s ve platformun hızının bu
hızdaki momentte olması durumunda sistemin
10 m yüksekliğe çıkması ne kadar sürer?
c. Eğer sistem 10 m’ye yükseldiği momentte su
kapatılırsa momentum Jones’u ne kadar daha
yükseltir? Platformdan çatıya zıplaması için ne
kadar süresi vardır?
VİSKOZİTENİN SICAKLIK VE BASINCA BAĞIMLILIĞI
• Saf maddelerin (gaz ve sıvı) bir çoğunun viskoziteleri mühendislik
kitaplarından bulanabilir. Ancak deneysel verisi bulunmayan ve
elde edilemeyen durumlarda özelliği verilen maddelerin empirik
yöntemlerle viskoziteleri tahmin edilebilir.
𝜇 𝑇
a.İndirgenmiş viskozite (𝜇𝑟 = ), indirgenmiş sıcaklığa (𝑇𝑟 = ),
𝜇𝑐 𝑇𝑐
𝑃
karşılık indirgenmiş basınç değerleri (𝑃𝑟 = ), çizilen grafikten
𝑃𝑐
okunabilir.
VİSKOZİTENİN SICAKLIK VE BASINCA BAĞIMLILIĞI

b. Eğer p-V-T’nin kritik değerleri varsa 𝜇𝑐 altta verilen empirik

eşitliklerden hesaplanabilir;
1/2 −2/3 1/2 2/3 −1/6
𝜇𝑐 = 61.6(𝑀𝑇𝑐 ) (𝑉𝑐 ) ve 𝜇𝑐 = 7.70𝑀 𝑝𝑐 𝑇𝑐
Burada 𝜇𝑐 mikroPoise, pc atm, Tc Kelvin, 𝑉𝑐 cm3/gmol olmalıdır.
Tablo E1’de (a) yöntemine göre hesaplanan kritik viskozite 𝜇𝑐
değerleri verilmiştir.
VİSKOZİTENİN SICAKLIK VE BASINCA BAĞIMLILIĞI

Ayrıca indirgenmiş basınç-sıcaklık grafiği kullanılarak ta

karışımların viskoziteleri kabaca tahmin edilebilir. Mol
fraksiyonu xα olan N sayıda bileşenli akışkanlar için sözde-
kritik özellikler aşağıdaki gibidir;
𝑁 𝑁 𝑁
𝑝𝑐′ = 𝛼=1 𝑥𝛼 𝑝𝑐𝛼 𝑇𝑐′ = 𝛼=1 𝑥𝛼 𝑇𝑐𝛼 𝜇𝑐′ = 𝛼=1 𝑥𝛼 𝜇𝑐𝛼

Saf akışkanlar için tablodan okunan kritik değerler yerine

bu durumda sözde-kritik değerler kullanılacaktır.
2. ÖDEV
• T= 65°C ve P=498 atm’deki oksijenin dinamik viskozitesi
nedir? Literatürde bulunuyorsa elde ettiğiniz sonucu
literatürle kıyaslayınız.
(2. hafta notlarında verilen indirgenmiş sıcaklık-basınç
grafiğini kullanabilirsiniz)
GAZLARIN VİSKOZİTESİ VE KİNETİK TEORİ
• Moleküler momentum aktarımını daha iyi anlamak için
gazların kinetik teorisini incelemeliyiz.
• Katı ve birbiriyle etkileşimi olmayan küresel d çapında ve m
kütlesindeki saf bir gazın sayı yoğunluğu (birim hacimdeki
molekül sayısı) n olarak kabul edilsin. Gaz moleküllerinin
konsantrasyonu o kadar düşük olsun ki, moleküller arası
mesafe, molekülün çapı olan d’nin bir çok katı fazlası kadar
olsun. Böyle bir gaz için denge halinde moleküler hızın
ortalama büyüklüğü;
8𝜅𝑇
𝑢= (1)
𝜋𝑚

Burada 𝜅 Boltzmann sabitidir. (1.38066*10-23 J/K)

GAZLARIN VİSKOZİTESİ VE KİNETİK TEORİ
• Gaza maruz kalan herhangi bir hareketsiz yüzeyin bir
yüzünde, birim alan başına oluşan moleküler bombardımanın
şiddeti;
1
𝑍= 𝑛𝑢 (2)
4
Bir molekülün birbirini izleyen çarpışmalardan sonra geçtiği
ortalama uzaklık, ortalama serbest yol (λ) aşağıdaki gibi
hesaplanır;
1
𝜆= (3)
2𝜋𝑑 2 𝑛
Yüzeye ulaşan moleküller son çarpışmalarını yüzeyden a
kadar uzaklıkta gerçekleştirdikleri durumda ;
2
𝑎= 𝜆 (4)
3
 GAZLARIN VİSKOZİTESİ VE KİNETİK TEORİ
• Ortalama serbest yol kavramı oldukça ilgi çekici gelse de, λ
moleküller arası kuvvetten daha büyük olduğunda anlam
kazanmaktadır. Ayrıca bu kavram katı (sabit) küresel molekül
modelleri için geçerlidir.

d ve m’ye sahip moleküler

modeli kullanarak gazın
viskozitesini hesaplamak
istediğimizde, gazın xz
eksenine paralel düzlemde
ve dνx/dy hız gradyanında
olduğunu düşünürüz.

Şekil 1. (y-a) düzleminden y düzlemine doğru x momentumunun aktarımı

 GAZLARIN VİSKOZİTESİ VE KİNETİK TEORİ

• 1 ve 4 numaralı denklemler denge olmayan durumlarda

geçerli olup, tüm moleküler hızların, molekülün son
çarpışmasını yaptığı bölgedeki v ortalama hızına göre
hesaplandığı kabul edilmektedir.
• Sabit y düzlemindeki x momentum akısı, pozitif y yönündeki x
momentumlarından, ters yöndeki x momentumlarının
çıkartılmasıyla hesaplanır;
𝜏𝑦𝑥 = 𝑍𝑚𝜈𝑥 𝑦−𝑎 − 𝑍𝑚𝜈𝑥 𝑦+𝑎 (5)
 GAZLARIN VİSKOZİTESİ VE KİNETİK TEORİ

•5 numaralı denklemi yazarken tüm moleküllerin son

çarpıştıkları yerdeki hıza sahip olduğu ve vx(y) hız profilinin
ortalama serbest yolun birkaç katı uzaklıkta lineer olduğu
kabul edilir. Bu durumda;
2 𝑑𝑣𝑥
𝜈𝑥 𝑦±𝑎 = 𝜈𝑥 𝑦 ± 𝜆 (6)
3 𝑑𝑦
 GAZLARIN VİSKOZİTESİ VE KİNETİK TEORİ
• 2, 5 ve 6 numaralı denkliği bir araya getirirsek x momentumun
pozitif y yönündeki net akısı;
1 𝑑𝑣𝑥
𝜏𝑦𝑥 = − 𝑛𝑚𝑢𝜆 (7)
3 𝑑𝑦
Yukarıdaki denklem Newton’un viskozite kanununa benzer ve
bu iki denklem birleştiğinde viskozite;
1 1
𝜇 = 𝑛𝑚𝑢𝜆 = 𝜌𝑢𝜆 (8)
3 3
Veya 1, 3 ve 8 numaralı denklemler bir araya getirilirse;
2 𝑚𝜅𝑇/𝜋 2 𝜋𝑚𝜅𝑇
𝜇= = (9)
3 𝜋𝑑 2 3𝜋 𝜋𝑑 2
Viskoziteyi açıklayan bu denklem Maxwell tarafından
türetilmiştir. πd2 büyüklüğü ise çarpışma yüzey alanı (Şekil 2)
olarak adlandırılır.
 GAZLARIN VİSKOZİTESİ VE KİNETİK TEORİ

Şekil 2. Sabit d çapında iki küre birbirine yaklaştığında bir kürenin merkezi
(O' deki), diğer kürenin (O daki) merkezinden geçen ve çarpışmanın
olabileceği πd2 alanını görür. πd2 alanı, çarpışma kesit yüzeyi olarak
adlandırılır.
 GAZLARIN VİSKOZİTESİ VE KİNETİK TEORİ
•9 numaralı denklemden tahmin edilen μ, basınçtan
bağımsızdır ve kritik sıcaklığın üstünde 1 atm’ye kadar
deneysel sonuçlarla uyumludur.
• Monoatomik düşük yoğunluklu gazların aktarımı moleküller
arası potansiyel enerji φ(r) ile tanımlanırken, r çarpışan bir
molekül çifti arasındaki mesafeyi gösterir. Moleküller arası
kuvvet; F(r) = -dφ/dr dir. Apolar moleküller için Lennard-
Jones potansiyeli;
𝜎 12 𝜎 6
𝜑 𝑟 = 4𝜀 − (10)
𝑟 𝑟
Burada σ, çarpışma çapı olarak da bilinen moleküllerin
karakteristik çapını, ε molekül çifti arasındaki çekim enerjisi
olan karakteristik enerjiyi göstermektedir.
GAZLARIN VİSKOZİTESİ VE KİNETİK TEORİ
σ ve ε değerleri bilinmiyorsa akışkanın kritik noktadaki (c)
özelliklerinden, normal kaynama noktasındaki (b) sıvıdan
veya erime noktasındaki (m) katıdan aşağıdaki eşitliklerle
hesaplanır.
𝜀 1/3 1/3
= 0.77𝑇𝑐 𝜎 = 0.841𝑉𝑐 veya 𝜎 = 2.44(𝑇𝑐 𝑝𝑐 ) (11)
𝜅
𝜀 1/3
= 1.15𝑇𝑏 𝜎 = 1.166𝑉𝑏,𝑠𝚤𝑣𝚤 (12)
𝜅
𝜀 1/3
= 1.92𝑇𝑚 𝜎 = 1.222𝑉𝑚,𝑘𝑎𝑡𝚤 (13)
𝜅

ε/κ ve T’nin birimi K, σ Ångström (1Å=10-10m), 𝑉 ise

cm3/gmol ve pc atm’dir.
 GAZLARIN VİSKOZİTESİ VE KİNETİK TEORİ
Moleküler ağırlığı M olan saf monoatomik gazların viskozitesi
Lennard-Jones parametreleri kullanıldığında;
5 𝜋𝑚𝜅𝑇 𝑀𝑇
𝜇= veya 𝜇 = 2.6693 × 10−5 (14)
16 𝜋𝜎 2 Ω𝑚 𝜎 2 Ω𝑚
2. Denklemde T, K ve σ, Å ise, μ’nün birimi g/cm.s ‘dir. Ω𝑚
boyutsuz sıcaklık κT/ε’nun bir fonksiyonu olup alttaki tablodan
okunabilir.
 SIVILARIN VİSKOZİTESİ
Moleküler teori düşük yoğunluklu gazlar için uygulanabilir olsa
da, sıvılar, süspansiyonlar, hamur kıvamındaki diğer
akışkanlar için kullanımı uygun değildir. Deneysel verilerin
olmaması durumunda güvenilirliği yüksek bazı empirik
eşitlikler kullanılabilir. Eyring ve arkadaşları basit sıvılar için;
𝑁ℎ 3.8𝑇𝑏
𝜇= exp( ) (15)
𝑉 𝑇

𝑁 Avagadro sayısı, h Planck sabiti, 𝑉 molar hacmi, Tb

kaynama noktası sıcaklığını ve T mutlak sıcaklığı
göstermektedir. Bu denkleme sıcaklık arttıkça sıvının
viskozitesinin azaldığını ve çok sık kullanılan μ=Aexp(B/T)
denklemiyle de uyumlu olduğu görülmektedir.