Giới thiệu

Động cơ điện một chiều kích từ độc lập là loại động cơ có hai cuộn dây riêng biệt: cuộn dây kích
từ và cuộn dây phần ứng. Cuộn dây kích từ được nối với nguồn điện một chiều ổn định để tạo ra
từ trường cố định, trong khi cuộn dây phần ứng được nối với nguồn điện một chiều có thể điều
chỉnh để tạo ra dòng điện phần ứng. Động cơ điện một chiều kích từ độc lập có ưu điểm là có thể
điều chỉnh tốc độ linh hoạt bằng cách thay đổi điện áp phần ứng, không bị ảnh hưởng bởi sự thay
đổi của điện áp kích từ1. Động cơ này được ứng dụng rộng rãi trong các thiết bị yêu cầu tốc độ
chính xác cao, như máy công cụ, máy in, máy may, v.v.

Đặc tính cơ của động cơ điện một chiều kích từ độc lập là mối quan hệ giữa tốc độ quay và mô-
men xoắn của động cơ khi có sự thay đổi của các thông số như điện áp phần ứng, dòng kích từ,
v.v. Đặc tính cơ của động cơ này có ý nghĩa quan trọng trong việc thiết kế và điều khiển động
cơ, giúp tối ưu hóa hiệu suất và tiết kiệm năng lượng.

Mục tiêu của báo cáo này là tìm hiểu xây dựng đặc tính cơ của động cơ điện một chiều kích từ
độc lập, bằng cách phân tích cấu tạo và nguyên lý hoạt động của động cơ, thành lập phương trình
toán học mô tả quá trình chuyển đổi năng lượng và xây dựng đồ thị minh họa cho các trường hợp
khác nhau.

Cấu tạo và nguyên lý hoạt động của động cơ điện một chiều
kích từ độc lập
Động cơ điện một chiều kích từ độc lập có cấu tạo gồm hai phần chính: phần tĩnh và phần quay.

Phần tĩnh bao gồm các cực từ và các cuộn dây kích từ được bố trí đối xứng xung quanh trục quay
của động cơ. Các cuộn dây kích từ được nối với nguồn điện một chiều ổn định để tạo ra từ
trường cố định có cường độ không đổi. Các cực từ có hình dạng phù hợp để tạo ra từ trường đều
và không gian giữa các cực từ có thể lắp đặt các thanh chắn để giảm hiện tượng dao động từ 2.

Phần quay bao gồm ống đồng và các cuộn dây phần ứng được bố trí trên ống đồng. Các cuộn dây
phần ứng được nối với nguồn điện một chiều có thể điều chỉnh thông qua các chổi than và các
thanh chấp. Các cuộn dây phần ứng khi quay trong từ trường của phần tĩnh sẽ tạo ra dòng điện
phần ứng và mô-men xoắn làm cho phần quay xoay theo một hướng nhất định2.

Nguyên lý hoạt động của động cơ điện một chiều kích từ độc lập dựa trên hiệu ứng Lorentz, tức
là khi một dây dẫn mang dòng điện chuyển động trong một từ trường, sẽ có một lực tác dụng lên
dây dẫn theo hướng vuông góc với cả hướng của dòng điện và hướng của từ trường. Lực này
được gọi là lực Lorentz và có cường độ tỉ lệ với cả cường độ của dòng điện, cường độ của từ
trường và chiều dài của dây dẫn3.

Khi phần quay của động cơ xoay trong từ trường của phần tĩnh, các cuộn dây phần ứng sẽ bị tác
dụng bởi lực Lorentz theo hướng vuông góc với mặt phẳng chứa cả hai vectơ là vectơ dòng điện
và vectơ từ thông. Lực Lorentz này sẽ tạo ra mô-men xoắn làm cho phần quay tiếp tục xoay theo
một hướng nhất định. Mô-men xoắn này tỉ lệ với tích của số vòng dây, diện tích của mỗi vòng,
cường độ của dòng điện và cường độ của từ trường3.

Phương trình đặc tính cơ của động cơ điện một chiều kích từ
độc lập
Để xây dựng phương trình đặc tính cơ của động cơ điện một chiều kích từ độc lập, ta cần xét quá
trình chuyển đổi năng lượng trong động cơ. Đầu vào của quá trình này là công suất điện Pđ vào
cuộn dây phần ứng, được tính bằng tích của điện áp U vào cuộn dây và dòng điện I qua cuộn
dây:

Pđ=UI

Đầu ra của quá trình này là công suất cơ Pc được tính bằng tích của mô-men xoắn M và tốc độ
góc ω của phần quay:

Pc=Mω

Trong quá trình chuyển đổi năng lượng, sẽ có một phần năng lượng bị hao hụt do các nguyên
nhân như ma sát, nhiệt độ, từ trường, v.v. Năng lượng hao hụt này được gọi là công suất mất mát
Pm, được tính bằng hiệu của công suất điện và công suất cơ:

Pm=Pđ−Pc

Công suất mất mát Pm có thể được chia thành hai phần: công suất mất mát không tải P0 và công
suất mất mát do tải Pt. Công suất mất mát không tải là công suất mất mát khi động cơ không có
tải, chỉ phụ thuộc vào điện áp phần ứng U. Công suất mất mát do tải là công suất mất mát khi
động cơ có tải, phụ thuộc vào dòng điện phần ứng I. Ta có:

Pm=P0+Pt

Từ các phương trình trên, ta có thể xây dựng phương trình đặc tính cơ của động cơ điện một
chiều kích từ độc lập như sau:

M=ωUI−P0−RI2

Trong đó R là trở kháng của cuộn dây phần ứng.

Phương trình này cho thấy rằng mô-men xoắn M của động cơ tỉ lệ với điện áp U và nghịch tỉ lệ
với tốc độ góc ω. Điều này có nghĩa là khi tăng điện áp U, mô-men xoắn M sẽ tăng và tốc độ góc
ω sẽ giảm; ngược lại, khi giảm điện áp U, mô-men xoắn M sẽ giảm và tốc độ góc ω sẽ tăng. Đây
là tính năng ưu việt của động cơ điện một chiều kích từ độc lập, cho phép điều chỉnh tốc độ linh
hoạt bằng cách thay đổi điện áp phần ứng.
Đồ thị đặc tính cơ của động cơ điện một chiều kích từ độc
lập
Để minh họa cho phương trình đặc tính cơ của động cơ điện một chiều kích từ độc lập, ta có thể vẽ các đồ thị
biểu diễn sự thay đổi của các thông số như mô-men xoắn M, tốc độ góc ω, công suất cơ Pc và công suất mất
mát Pm theo điện áp U hoặc dòng điện I.

Các đồ thị trên cho thấy: đồ thị đang fix

 Mô-men xoắn M giảm dần khi tốc độ góc ω tăng, và ngược lại. Khi điện áp U tăng, đường cong M-ω
dịch lên, tức là mô-men xoán M tăng ở mọi giá trị của ω.
 Công suất cơ Pc đạt giá trị lớn nhất khi tốc độ góc ω bằng nửa giá trị của tốc độ góc không tải ω0, tức
là khi M bằng nửa giá trị của mô-men xoắn không tải M0. Khi điện áp U tăng, đường cong Pc-ω dịch
sang phải và lên trên, tức là công suất cơ Pc tăng ở mọi giá trị của ω và giá trị lớn nhất của Pc cũng
tăng.
 Công suất mất mát Pm tăng theo bình phương của dòng điện I. Khi dòng điện I tăng, công suất mất
mát Pm tăng nhanh chóng.

Kết luận
Trong báo cáo này, chúng tôi đã tìm hiểu xây dựng đặc tính cơ của động cơ điện một chiều kích từ độc lập,
bằng cách phân tích cấu tạo và nguyên lý hoạt động của động cơ, thành lập phương trình toán học mô tả quá
trình chuyển đổi năng lượng và xây dựng đồ thị minh họa cho các trường hợp khác nhau. Chúng tôi đã chỉ ra
rằng động cơ này có ưu điểm là có thể điều chỉnh tốc độ linh hoạt bằng cách thay đổi điện áp phần ứng, không
bị ảnh hưởng bởi sự thay đổi của điện áp kích từ. Chúng tôi cũng đã phân tích các yếu tố ảnh hưởng đến mô-
men xoắn, công suất cơ và công suất mất mát của động cơ.