KH ÁM PH Á
KỶ NIỆM 50 NĂM QUAN HỆ VIỆT - NHẬT 1973-2023
TẠI SAO CÓTÊN SÔNG NHẬT BẢN?
Bản sao sơ đồ Angkor Wat. (Péri N., 1923b)
TRẦN THANH ÁI
3. NHỮNG DÒNG NGƯỜI NHẬT
ĐẾN CAMPUCHIA TRƯỚC NĂM 1636
3.1. Người Nhật hành hương đến Angkor Wat ⁽¹⁾
Tiến sĩ Itō Chuta là học giả đầu tiên xác định bản sao
được lưu trữ trong thư viện của lãnh chúa Tokugawa
Mitsukuni 徳川光圀 vùng Mito (Nhật) chính là sơ đồ đền
Angkor Wat. Năm 1911, trong một lần tham khảo tài liệu ở
thư viện Viện Viễn Đông Bác cổ ở Hà Nội, ông đã gặp sơ đồ
đền Angkor Wat và chợt nhớ ra là trong thư viện của lãnh
chúa Mito ở Nhật cũng có lưu trữ một sơ đồ có hình dáng
giống như vậy, nhưng không có thông tin nào cho biết đó
là sơ đồ gì. Khi trở về Nhật, ông khảo sát kỹ càng và đi đến
kết luận đó là sơ đồ của Angkor Wat (Péri N. 1923b, tr. 119).
Điều khiến mọi người rất đỗi ngạc nhiên là tại sao người
Nhật lại có sơ đồ của Angkor Wat? Trên mặt sau của tấm sơ
đồ này, người ta thấy một bài ghi chú do Fujiwara Tadayori
thực hiện năm 1772 cho biết là viên thông ngôn Shimano
Kenryō 島野兼良 của lãnh địa Nagasaki được Mạc phủ
Daiyū-in 大猷院 tức Tokugawa Iyemitsu cử đi Jetavana
ở xứ Magadha thuộc vùng Trung Ấn để tìm hiểu (Péri N,
1923b, tr. 120). Tại sao trong phần ghi chú viết là đi viếng
Jetavana (祇园精舍 Kỳ Viên tịnh xá) ở Trung Ấn mà học
giả Itō Chuta lại xác định đó là Angkor Wat? Sự nhầm lẫn
này đã được các nhà nghiên cứu đưa ra cách giải thích mà
chúng tôi cho là thỏa đáng, và tới nay chưa thấy có học giả
nào phản bác. Liên quan đến sự kiện này, chúng tôi chỉ chú
ý đến chi tiết là từ năm 1623, là năm Tokugawa Iyemitsu
được phong tướng quân, đến năm 1636 là năm Mạc phủ
ban lệnh cấm người Nhật xuất nhập cảnh, có đoàn người
46
TRONG PHẦN TRƯỚC, CHÚNG TÔI ĐÃ GIỚI
THIỆU TỔNG HỢP CỦA KIM YONG GON
(1943) VỀ NHỮNG DÒNG NGƯỜI NHẬT
ĐẾN CÁC NƯỚC ĐÔNG NAM Á NÓI CHUNG.
RIÊNG ĐỐI VỚI VƯƠNG QUỐC CAMPUCHIA,
TÌNH TRẠNG NÀY CÓ GÌ KHÁC BIỆT SO VỚI
TỔNG HỢP TRÊN KHÔNG? HỌ ĐẾN VƯƠNG
QUỐC NÀY TỪ KHI NÀO? BẰNG CÁCH NÀO?
NHIỀU TÀI LIỆU CHO THẤY CÒN CÓ NHIỀU
NGƯỜI NHẬT ĐẾN CAMPUCHIA TỪ CÁC NƠI
KHÁC, THUỘC CÁC THÀNH PHẦN KHÁC, VỚI
NHỮNG ĐỘNG CƠ KHÁC, TRONG NHỮNG
ĐỢT KHÁC NHAU TRƯỚC NĂM 1636, MÀ
CHÚNG TÔI SẼ ĐIỂM LẠI SAU ĐÂY.
Nhật đi trên thuyền Hà Lan đã đến Angkor Wat và đã vẽ sơ
đồ khá chi tiết về khuôn viên của đền đài ở đó theo lệnh
của Mạc phủ.
Bên cạnh đó còn một số phát hiện khác gây không
ít ngạc nhiên. Vào những năm 1930, ba học giả là GS.
Katsumi Kuroita, Seiichi Iwao và Sennosuke Odaka dẫn
đầu nhóm nghiên cứu thực địa tại Angkor Wat và đã có báo
cáo về các phát hiện. Gần đây, vào tháng 2 năm 1958, Junzo
Shimizu đã làm một nghiên cứu chi tiết hơn về Angkor Wat
(Ishizawa Y. 2015, tr. 48). Nhóm đã phát hiện ra 11 đoạn văn
bằng tiếng Nhật viết trên các cột đá của di tích Angkor Wat,
được xác định trong khoảng thời gian từ 1612 đến 1632.
Ngoài những đoạn văn không còn đọc được nên không xác
định được thời gian, các dữ liệu còn lại cho thấy là người
Nhật đã đến viếng Angkor Wat ít nhất bốn lần trong giai
đoạn này, cụ thể là vào ngày 14 tháng thứ 7 của năm 1612,
ngày 20 tháng thứ nhất của năm 1632, ngày 15 tháng thứ 10
của năm 1632 và một lần khác không rõ ngày của tháng 1
năm 1632 (Ishizawa Y., 2015, tr. 50).
Đoạn văn viết năm 1612 ghi địa danh Sakai, Nhật Bản
cho phép các nhà nghiên cứu nghĩ rằng họ là một nhóm
thương nhân đến từ Sakai ở Osaka. Còn văn bản đầu năm
1632 cho biết là Morimoto Ukondayu Kazufusa làm việc cho
dòng họ Matsura ở Hirado đã đến Campuchia vào khoảng
cuối năm 1631 và tháng 1 năm 1632, và dường như đi trên
thuyền buôn của Matsura (Ishizawa Y., 2015, tr. 51). Qua
đoạn văn còn rõ nét nhất do Morimoto Ukondayu Kazufu-
sa viết, người ta biết là ông này đã đến đó vào tháng 1 năm
1632 sau một cuộc hải hành dài để làm lễ dâng bốn tượng
Phật Thích Ca mong cho linh hồn cha ông được yên nghỉ,
và để cầu nguyện cho mẹ ông được trường thọ (Harris I.
SỐ 552 THÁNG 6 NĂM 2023
2005, tr. 35).
Trong số các phát hiện trên đây, không có dữ liệu nào cho
biết số lượng người tham gia các đợt hành hương, cũng
như về lộ trình đến Angkor Wat của họ, ngoài chi tiết về
phương tiện di chuyển trong ghi chú của Fujiwara Tadayori
năm 1772: “Về chuyến đi của Kenryō, bằng con thuyền Hà
Lan chẳng những người ta đi Ấn Độ không khó khăn gì, mà
còn có thể đi vòng quanh trái đất. Và ngay năm ấy, Kenryō
lên một con thuyền Hà Lan đi Trung Ấn và đến Jetavana”
(Péri N. 1923b, tr. 120). Thế nhưng N. Péri lại dựa vào truyện
kể⁽²⁾ của Tenjiku Tokubei 天竺徳兵衛 mà lập luận là nếu
theo đường mà Châu Đạt Quan đã đến Campuchia vào thế
kỷ XIII, tức ngược dòng sông Mêkong, thì phải băng rừng
rậm hiểm trở, còn ở Xiêm thì đã có một cộng đồng người
Nhật rất năng động. Từ đó N. Péri suy luận là thuyền Hà
Lan đi Angkor Wat qua ngả nước Xiêm: “Từ Hòn Khoai,
hành trình đi chếch về hướng tây bắc và đến Banchaupya
nước Xiêm. Ở đó họ đã gặp một Jetavana” (Péri N. 1923b,
tr. 125). Suy luận này có vẻ hợp lý khi mà quan hệ giữa
Ayutthaya và Campuchia còn tốt đẹp, nhưng sau khi Xiêm
thất bại trong các trận xua quân đánh phá Campuchia vào
các năm 1620-1621 thì e rằng đường đi đến Angkor Wat qua
ngã Xiêm không còn dễ dàng nữa. Hơn nữa, công thần
người Nhật Yamada Nagamasa trong triều đình Xiêm chỉ
có thế lực lớn trong giai đoạn vua Songtham còn ngự trên
ngai vàng đến năm 1628; sau đó thì ông bị thất sủng, bị đưa
đi làm tổng trấn Ligor trên bán đảo Mã Lai, và bị ám hại
năm 1630. Thế là người Nhật ở Ayutthaya bị nghi kỵ, xua
đuổi, thậm chí bị cướp phá, tàn sát, nên đất Xiêm không
còn an bình cho người Nhật nữa, như sẽ nói ở phần sau. Vả
lại, người Nhật đã đến Campuchia khá lâu trước năm 1632,
và thậm chí cũng đã có nhiều người Nhật định cư tại vùng
đất ven sông Tonlé Sap, đoạn từ Phnom Penh đến Pinhalu,
là đường thủy dẫn đến Angkor Wat trước khi đi đường bộ
một đoạn không xa lắm. Vì thế con đường đi Angkor Wat
qua ngả nước Xiêm vốn đã xa xôi hiểm trở, lại không gần
đường thủy quan trọng nào, nay lại bị xua đuổi, nên người
Nhật có thể đã ngược sông Cửu Long để đi Angkor Wat.
Chân dung Yamada Nagamasa (1590-1630). Đội quân tình nguyện của Yamada Nagamasa (tranh Khuyết danh).
Public Domain Nguồn: Shizuoka Sengen Shrine
SỐ 552 THÁNG 6 NĂM 2023
Lúc ấy người Hà Lan cũng đã tới lui Campuchia nhiều lần
để thăm dò thị trường: năm 1617, khi nhà truyền giáo Pero
Marques đến Campuchia thì thấy họ đã ở đó và đã tạo được
ấn tượng tốt với các quan lại (Loureiro V. 2005, tr. 202-203).
Vì thế chuyến đi hành hương của người Nhật trên thuyền
của người Hà Lan vào năm 1632 hoàn toàn có thể thực hiện
trên lộ trình ngược dòng sông Mêkong, rồi men theo Biển
Hồ để đến nơi tiện nhất cho việc đi đường bộ.
Một số chi tiết khác cũng cho thấy là việc N. Péri suy ra lộ
trình của Kenryō bằng cách dựa trên truyện kể của Tokubei
là không xác đáng. Như nhận xét của N. Péri, trí nhớ của
người đã 96 tuổi, thậm chí nhỏ hơn mươi năm như một
số nghi vấn, không còn đủ chính xác nên truyện kể ông có
một số lẫn lộn và sai sót rõ rệt, hơn nữa, các bản sao chép
bằng tay thường mắc nhiều lỗi khác nhau (Péri N. 1923b, tr.
112). Vả lại, theo truyện kể của Tokubei mà N. Péri đã trích
dịch một số đoạn, khi Tokubei đặt chân đến Xiêm lần đầu
vào năm Hinoto no U (Đinh Mão 1627) thì ông mới được 15
tuổi, rồi về Nhật vào năm Tatsu (Mậu Thìn 1628), và lần thứ
hai khởi hành lúc ông 19 tuổi, và về Nhật lúc 21 tuổi, nghĩa
là từ 1631 đến 1633, lúc ấy đại thần Yamada ở Xiêm không
còn nữa. Liệu một người khoảng 90 tuổi có thể còn nhớ
rành mạch về những việc mình đã chứng kiến và đã làm lúc
15 – 20 tuổi được không? Liệu có thể xảy ra chuyện Tokubei
và đoàn hành hương hơn 330 người (lần đầu tối đa 297
người) lại thản nhiên đến Xiêm bình an trong khi tất cả
người Nhật trên đất Xiêm lũ lượt ra đi, hay không? Bằng
chứng rõ nhất cho thấy ghi chép của Tokubei có nhầm lẫn
là Jan Jossten được người Hà Lan xác định là chết năm
1623, nên không thể đi cùng Tokubei đến Xiêm được.
Trên đây chỉ là suy luận dựa trên việc phân tích tình hình
lúc bấy giờ để phản biện N. Péri, và vì chưa có bằng chứng
chắc chắn nào chỉ ra lộ trình của các đoàn hành hương
đi Angkor Wat, nên chúng tôi thiên về khả năng là họ đã
ngược sông Mêkong. Điều đó có nghĩa là giữa người Hà
Lan và người Nhật cùng xuất hiện trên đất Campuchia với
mối quan hệ khăng khít trên nhiều phương diện, và đây là
chi tiết góp phần hé lộ bối cảnh mà người Hà Lan đã gọi
một nhánh sông Mêkong là sông Nhật Bản.
3.2. Làn sóng người Nhật từ Xiêm qua Campuchia
Người Nhật bắt đầu đổ xô đến Xiêm vào những năm
cuối của thế kỷ XVI. Dưới thời vua Songtham tức
47
 Bìa sách Naukeurige beschri-
jvinge van het koningrijck Siam
của J. van Vliet (1692)
Intharacha III (1611-1628) người Nhật ở Xiêm rất đông,
đứng đầu là Yamada Nagamasa (1578-1630), được cử làm
thủ lĩnh năm 1621 (Takekoshi Y., 1930, tr. 490). Ông đã tập
hợp được nhiều đồng hương trong đó có nhiều samurai
lập nên một đội quân thiện chiến nổi tiếng trong vùng.
Nhờ khả năng quân sự của mình, ông đã giúp vua Xiêm
giành được nhiều thắng lợi quan trọng, và được trọng đãi,
mà đỉnh cao sự nghiệp của ông là được phong làm nhiếp
chính và tổng chỉ huy quân đội. Theo nhận xét của một nhà
nghiên cứu:
“Có rất nhiều người phiêu lưu Nhật cư trú ở Xiêm vào
thời này [1615], và việc đầu tiên mà Nagamasa làm đó là
tuyển chọn mấy trăm đồng hương và sung họ vào quân
đội Xiêm. Thêm nữa, ông lập nên một đội quân gồm hơn
10.000 người, có nhiều đầu đàn liều lĩnh, sẵn sàng cho mọi
nhiệm vụ, rồi tổ chức và trang bị cho họ theo kiểu người
Nhật, rồi sung họ vào đội quân hiện hữu của Xiêm” (James
J.M. 1879, tr.200-201).
Khi thấy được trọng dụng, người Nhật đổ xô về
Ayutthaya lập nghiệp, tạo thành khu phố Nhật, mà
người Xiêm gọi là ban jipun (Ishii Y., 1971, tr. 162). Theo Y.
Takekoshi, vào năm 1619 có đến 8.000 người Nhật trên đất
Xiêm, nhưng theo Y. Ishii thì con số này bị thổi phồng quá
đáng, và vào lúc đông nhất thì số người Nhật ở trong các
ban jipun cũng chỉ khoảng 1.000 đến 1.500 người mà thôi
(Ishii Y., 1971, tr. 162).
Sau cái chết của vua Song Tham năm 1628, Yamada
Nagamasa mất dần thế lực dưới triều đại vua kế vị Prasat
Thong; ông thường bất đồng ý kiến với Hoàng hậu, và cuối
cùng bị đầu độc năm 1630⁽³⁾. Sau khi Yamada Nagamasa
chết, vị vua mới bèn ra mật lệnh đốt khu dân cư người
Nhật ở Ayutthaya. Hành động này khiến người Nhật ồ ạt đi
lánh nạn ở Campuchia hoặc trở về Nhật vào tháng 9 năm
1630 (Cheng Wei-chung, 2013 tr. 104). Jeremie van Vliet một
nhân chứng cùng thời người Hà Lan trong ghi chép năm
1647 đã tường thuật lại giai đoạn đen tối của người Nhật
ở Xiêm như sau: “Khi thấy có ít thuận lợi nếu ở lại Ligoor
[nay là Nakhon Si Thammarat] và nghĩ rằng vua Xiêm sẽ
sớm tấn công họ bằng các lực lượng của vương quốc vì
không muốn chứa chấp họ nữa, nên họ bèn rời bỏ thị trấn
48
Ban Yipun (Nihonmachi, tức Làng Nhật) ở Thái Lan
và rút về Campuchia” (van Vliet J., 1938, tr. 142).
Đợt di dân của người Nhật từ Xiêm qua Campuchia sau
khi Yamada Nagamasa bị sát hại năm 1630 là đợt di chuyển
rầm rộ nhất và đông đảo nhất, trên 300 chiếc thuyền
(Takekoshi Y. 1930, tr. 494), mà lộ trình chủ yếu có lẽ là các
nhánh sông Mêkong, vì vào mùa khô sông Pontiamas tức
Giang Thành không đi lại được, như Alexander Hamilton
đã khảo sát năm 1720 (Hamilton A. 1727, tr. 196). Vài năm
sau biến cố trên, người Xiêm mới thấy là vai trò của người
Nhật không thể thiếu được trong việc buôn bán với nước
Nhật, nên nhà vua ra sức vỗ về họ quay lại, nhưng không
có kết quả. Theo X. Galland, vào cuối thế kỷ XVII ở kinh đô
Ayutthaya chỉ còn một tá người Nhật sinh sống, họ không
có vai trò gì trong nền chính trị hay thương mại của người
Xiêm cả (Galland X. 2007, tr. 32).
Vì thế trong giai đoạn này, Campuchia là nơi mà nhiều
người Nhật đổ xô tìm đến, hoặc là để định cư vĩnh viễn
hoặc để dừng chân tạm thời trước khi trở về nước Nhật.
Mãi đến cuối thế kỷ XVIII người ta vẫn còn nhận ra sự
hiện diện của họ ở Campuchia: trong một bức thư gửi ông
Steiner đề ngày 6 tháng 7 năm 1778, nhà truyền giáo Faulet
cho biết cộng đồng người Nhật vẫn còn ở đó, và gần như
không còn ai theo đạo Thiên Chúa nữa (Launay A. 1925, tr.
68). Và có lẽ cũng không lấy gì làm ngạc nhiên khi ngay từ
cuối thế kỷ XIX, khá lâu trước khi nhiều công trình nghiên
cứu về quan hệ giữa Nhật và các nước Đông Dương được
công bố, G. Dumoutier đã nhận xét trong tham luận đọc
tại Tokyo, rằng người Campuchia có hình thể rất giống với
người Nhật (Dumoutier G. 1892, tr. 18-19).
3.3. Người Nhật rời Đàng Trong đến Campuchia
Kể từ khi Mạc phủ ra lệnh cấm đạo thì Hội An trở thành
nơi thu hút các tín đồ Thiên Chúa giáo Nhật. Tuy nhiên,
vì nhiều lý do, dần dần chúa Nguyễn có những biện pháp
khắt khe khiến không ít giáo dân gồm cả người Nhật phải
rời Hội An đi lánh nạn ở nơi khác, trong đó có Campuchia.
Theo ghi chép của Cardim, năm 1629, nhà truyền giáo
Busom (tức Buzomi) và các tùy tùng bị trục xuất khỏi Đàng
Trong, họ bèn đi xuống Chiêm Thành, rồi từ Chiêm Thành
đi Campuchia (Cardim Fr. 1645, tr. 181). Theo G. Dumoutier,
năm 1634 vua nước An Nam có lệnh cấm đạo khiến nhiều
SỐ 552 THÁNG 6 NĂM 2023
người bị giết hại và bị xua đuổi, còn giáo dân người Nhật ở
Hội An lúc bấy giờ nếu muốn ở lại thì chỉ có cách duy nhất
là bỏ đạo (Dumoutier G. 1892, tr. 22).
Ngoài ra vụ nổi loạn thất bại của hoàng tử Nguyễn Phước
Anh năm 1635 cũng đã khiến 7 nhà truyền giáo bị trục xuất
vì một số giáo dân Nhật đã tiếp tay cho những kẻ nổi loạn
(Trần Anh Q. 2018). Về việc này, Đại Nam thực lục chỉ ghi
ngắn gọn: “Bấy giờ cai đội bộ binh là Dương Sơn (…) cùng
Tôn Thất Tuyên đem quân theo đường tắt, đánh thẳng vào
Quảng Nam. Dương Sơn đến trước, xông vào dinh bắt
được quyển sổ đồng tâm [hướng thuận] (…). Anh nằm rạp
xuống sân kêu van. Chúa còn không nỡ giết. Khê và các
tướng đều xin rằng: ‘Anh phản nghịch, tội rất lớn. Phải xử
theo phép nước để răn bọn loạn tặc’. Chúa bèn theo lời,
sai Khê theo sổ đồng tâm mà bắt giết hết” (Quốc sử quán,
tập 1, 2002, tr. 53). Liên quan đến cuộc nổi loạn này, tài liệu
Dagh Register năm 1636 của công ty Đông Ấn Hà Lan ghi
như sau: ngày 6 tháng 3 năm 1636 hai chiếc thuyền Grol
và Warmont cập bến Đà Nẵng thì nhận được tin hoàng tử
Anh được một số người Nhật hỗ trợ dấy binh chống lại tân
vương. Theo lời kể của các thương nhân Nhật và Trung
Hoa, hàng ngàn quân nổi loạn bị giết chết, khiến hoàng
tử Anh phải bỏ chạy, tìm đường trốn sang Campuchia,
nhưng bị bắt lại (Cadière L. 1906, tr. 146). Có lẽ số lượng
người Nhật dính líu đến vụ này trốn thoát sang Campu-
chia không lớn lắm, vì năm 1642 vẫn còn có khoảng 40 – 50
người Nhật sống ở đó, như báo cáo của một kiều dân Nhật
tên Fransisco sống ở Hội An (Li Tana & Reid A., 1993, tr. 31).
4. VỀ SỐ LƯỢNG NGƯỜI NHẬT
ĐẾN CAMPUCHIA
Trong bản tường trình của Hagenaar viết năm 1637 có
một đoạn trích dẫn bản mô tả vương quốc Campuchia
nhưng không ghi xuất xứ, có lẽ là do các đoàn đi trước đó
biên soạn, trong đó có đoạn nói về cộng đồng người Nhật
ở Buomping, tức Phnom Penh ngày nay, cũng như vai trò
quan trọng của họ đối với nhà vua:
“… người Nhật Bản gồm khoảng 70-80 gia đình sinh sống
ở đây, họ như những thảo khấu không dám trở về quê
hương. Trong tâm trí của nhà vua [Campuchia] thì họ rất
tốt, bởi vì khi vị hoàng tử trưởng nổi dậy chống nhà vua để
đoạt ngôi báu, họ đã sát cánh cùng nhà vua và đã quả cảm
chiến đấu vì nhà vua.” (Hagenaar H. 1706, tr. 286)
Có lẽ các đồng đội của Hagenaar đã gặp các rōnin, những
lãng nhân xuất thân từ samurai không còn chốn dung
thân sau nhiều biến cố ở Nhật, nên đi tứ phương để tìm
kế sinh nhai. Theo số liệu của nhà nghiên cứu người Nhật
Y. Ishizawa, trong nửa đầu thế kỷ XVII có khoảng 71.200
người Nhật lên thuyền Nhật vượt biển, và nếu tính luôn
cả những người đi trên thuyền nước ngoài thì có khoảng
100.000 người qua nhiều địa điểm khác nhau ở Đông Nam
Á (Ribeiro M. 2001, tr. 67). Nhưng chỉ có một số ít ở lại định
cư tại hơn 19 địa điểm của các nước trong khu vực, trong
đó có Campuchia. Nhưng về số lượng người định cư tại
vương quốc này thì thông tin không được rõ ràng: L. Pagés
cho biết là vào năm 1617 có “một số lượng lớn người Nhật
ngoại đạo” sinh sống ở Campuchia (Pagés L. 1869, tr. 383),
hoặc như J. Murdoch nói là vào năm 1625 ở Campuchia
SỐ 552 THÁNG 6 NĂM 2023
“có nhiều người Nhật sống” (Murdoch J. 1903, tr. 691). Bên
cạnh đó cũng có một số tác giả đưa ra các con số khá cụ thể,
nhưng lại rất khác nhau: trong một bài viết⁽⁴⁾ năm 1998, Y.
Ishizawa cho rằng tại đây có lúc có đến 1.500 người Nhật
làm ăn sinh sống (Ribeiro M., 2001, tr. 73); nhưng sau đó
cũng chính Y. Ishizawa lại viết một cách tổng quát rằng mỗi
cộng đồng người Nhật trong vùng Đông Nam Á có khoảng
7.000 người (Ishizawa Y. 2015, tr. 51). Ngược lại, Iwao
Seiichi, tác giả công trình Zoku nanyō Nihon machi no
kenkyū nghiên cứu về các khu phố Nhật ở Đông Nam Á
được xuất bản lần đầu năm 1940 thì cho rằng chỉ có 350
người Nhật ở Campuchia mà thôi (dẫn lại từ Clulow A.
2013, tr. 343).
Gần đây, ngành khảo cổ học đã cung cấp một số thông tin
quan trọng liên quan đến những vết tích của người Nhật
từng sinh sống ở làng Ponhea Lueu (nhiều tài liệu khác
viết là Pinhalu) cách Phnom Penh 25 km về hướng Bắc.
GS. Hiroshi Sugiyama, trưởng nhóm khai quật, cho biết có
khoảng 100 người Nhật đã định cư ở đó trong khoảng thời
gian từ 1601 đến 1635. Theo ông, cộng đồng người Nhật này
chủ yếu là hoạt động kinh doanh và tôn giáo (báo The Japan
Times ngày 16 tháng 2 năm 2008).
5. VỊ THẾ CỦA NGƯỜI NHẬT TRÊN ĐẤT CAMPUCHIA
Trong số người nước ngoài làm ăn và sinh sống trên đất
Campuchia trong giai đoạn trước 1636, có lẽ người Nhật
có vai trò nổi bật nhất trong hoạt động kinh tế và nhất là
có quan hệ mật thiết với triều đình nước sở tại mà một số
người phương Tây đương thời đã nhận ra. Hai yếu tố sau
đây đã gắn kết họ với người Hà Lan trong giai đoạn này.
5.1. Uy tín của người Nhật ở Campuchia
Mặc dù đầu thế kỷ XVII vua Campuchia đã có lần phàn
nàn với Mạc phủ về những hành vi tàn bạo của những
người Nhật dọc theo hải trình nằm trong vương quốc này,
nhưng nhìn chung trong thập niên 1630, họ nhận được
nhiều ân sủng của nhà vua, vì đã có công giúp vua dẹp
loạn. Vì thế họ là một thế lực quan trọng và rất có uy tín ở
Campuchia, khiến các sắc dân khác nể sợ, kể cả người
Trung Hoa hay người Mã Lai (Hildreth R., 1860, tr. 567-
568). Hagenaar còn ghi là khi đến Phnom Penh, ông cũng
phải nhờ shabandar (quan tào vụ) người Nhật làm cầu nối
để tiếp cận với triều đình Campuchia cũng như thuê người
phục vụ cho thương điếm.
Nhà nghiên cứu người Nhật Y. Takekoshi cho biết cụ thể
hơn nhận xét của Hagenaar với những chi tiết như sau:
“Vào năm 1637 ở Campuchia có khoảng 60 – 70 gia đình
người Nhật sinh sống, và những kiều dân này rất có thế
lực, đủ mạnh để hỗ trợ nhà nước dẹp loạn lạc trong nước.
Vì thế mà Hoàng gia Campuchia đã đặt nhiều niềm tin ở
người Nhật; người Malacca và Trung Hoa rất kính nể họ.
Người Nhật ở đây đi buôn trên những chiếc thuyền thuê
của người Trung Hoa, và mặc dù ảnh hưởng của những
đồng bào của họ trên nước Xiêm láng giềng lúc thì rất to
lớn, lúc thì gần như lụi tàn, người Nhật ở Campuchia
trừ một ít ngoại lệ dường như được mọi người yêu mến
và kính trọng, từ dân bản xứ cho đến các kiều dân khác”
(Takekoshi Y. 1930, tr. 498-499).
Để có uy tín như thế, có lẽ là nhờ các rōnin vừa tận tụy,
49
lại có kỹ năng quân sự, rất gan dạ, kỷ luật, và bản tính quyết
liệt, gặp thời thế nhiễu nhương lúc bấy giờ ở Campuchia,
nên họ có cơ hội lập công. Nhờ họ mà kiều dân Nhật được
dễ dàng làm ăn, đồng thời được kiêng nể. Nhà nghiên cứu
Ishizawa Yoshiaki cho biết như sau: “Sự hiện diện của các
chỉ huy xuất thân từ lãng nhân có lẽ đã góp phần to lớn
vào việc hỗ trợ cộng đồng kiều dân Nhật ở nước ngoài
triển khai nhiều hoạt động khác với người bản xứ, và tạo
được tiếng tăm, nhất là trong lĩnh vực quân sự” (dẫn lại từ
Ribeiro M., 2001, tr. 55).
5.2. Quan hệ giữa Hà Lan và người Nhật ở
Campuchia
Như đã nói, trong những năm trước 1636, nước Nhật
chỉ còn cho phép nước phương Tây duy nhất là Hà Lan
đến Nhật buôn bán, nên người Nhật ở Campuchia đương
nhiên trở thành đầu mối giúp người Hà Lan thu gom
hàng hóa chở sang Nhật Bản. Đây cũng chính là thời kỳ
mà người Hà Lan chiếm ưu thế về hàng hải trong vùng
biển Viễn Đông, và bắt đầu thâm nhập vào Campuchia
để tìm nguồn hàng bản địa, trong khi người Tây Ban Nha
và Bồ Đào Nha mất dần ảnh hưởng, vì hai nước này ngày
càng phải thu hẹp địa bàn buôn bán. Trong thời kỳ này,
người Nhật ở Campuchia cũng rất năng động, đặc biệt là
trong các mối quan hệ với triều đình của vương quốc này
(Sotheavi Nhim 2016, tr. 95). Nhật ký Hagenaar có ghi
nhiều chi tiết chứng nhận điều này: “Văn phòng của chúng
tôi chỉ là một ngôi nhà nghèo nàn làm bằng tre dễ bắt lửa và
dễ bị trộm. Viên shabandar [quan tào vụ] của người Nhật
Bản đến chúc mừng chúng tôi về chuyến viếng thăm, trao
tặng phẩm vật và buổi trưa hai viên quan nampra⁽⁵⁾ trong
triều lại đến, dẫn theo một phiên dịch người Bồ Đào Nha”
(Hagenaar H. 1706, tr. 263).
Thái độ của Hà Lan đối với người Nhật cũng rất mềm
mỏng, thậm chí kiêng nể, vì không muốn gặp rắc rối trong
mậu dịch: “Năm 1635, nhiều khó khăn mới có nguy cơ xuất
hiện nhưng đã được giải quyết kịp thời. Ngày 13 tháng 7
trong vùng biển Macassar, người Hà Lan đã bắt giữ một
chiếc thuyền của người Nhật định cư tại Campuchia.
Họ phản đối quyết liệt việc tịch thu chiếc thuyền và hàng
hóa gồm cánh kiến trắng (benjoin), đồ sứ và cánh kiến đỏ
(gomme-laque). Để công việc suôn sẻ, người Hà Lan quyết
định trả lại chiếc thuyền cho sở hữu chủ” (Buch 2, tr.198).
Tinh thần thân thiện này đã thể hiện rõ ràng trong huấn
thị của đại sứ Công ty Đông Ấn Hà Lan gửi cho trưởng chi
nhánh Phnom Penh van der Hagen, đề ngày 6 tháng 11 năm
1638 trước khi rời Campuchia: “Trưởng chi nhánh sẽ phải
cố gắng sống hòa thuận với người Nhật là những người có
thế lực có thể giúp được nhiều việc hệ trọng cho Công ty”
(Buch 2, tr. 206).
Những sự việc trên đây chứng tỏ rằng người Hà Lan
đã nhận ra thế và lực của người Nhật Bản trên đất Cam-
puchia thời bấy giờ, và với những ưu đãi thời tỏa quốc,
đương nhiên là họ đã trở thành đối tác chính của nhau ở
Campuchia. Có lẽ đó cũng chính là lời giải thích cho câu
hỏi tại sao người Hà Lan có sự quan tâm đặc biệt đến
người Nhật, đến độ họ gọi dòng sông mà người Nhật đã
xuất hiện một cách ấn tượng trong một bối cảnh đặc biệt
50
nào đó, là sông Nhật Bản, còn người Bồ Đào Nha và Tây
Ban Nha đến trước họ thì không.
6. VÌ SAOCÓ TÊN GỌI SÔNG NHẬT BẢN ?
Trong tổng số hơn 19 địa điểm có người Nhật cư trú
trong vùng Đông Nam Á ngoài các tên như Ban Yipun hay
Dilao… để chỉ khu phố mà người Nhật đã từng sinh sống,
không có nơi nào có địa danh mang tên Nhật Bản để chỉ
những nơi không có dấu vết của người Nhật sinh sống,
như sông Nhật Bản, cồn Nhật Bản, giồng Nhựt Bổn, xứ
Nhựt Bổn, rạch Nhựt Bổn cả. Sau khi đã điểm qua những
sự kiện kể trên, người ta nhận thấy rằng trong thập niên
1630 đã từng có nhiều đợt di chuyển dồn dập của người
Nhật đến Campuchia tìm nơi lánh nạn. Thế mà đợt di
dân quan trọng nhất của người Nhật là sau khi Yamada
Nagamasa bị sát hại; họ rời nước Xiêm trong khoảng
thời gian từ năm 1630 - 1632 qua Campuchia trên 300
chiếc thuyền, mà lộ trình chủ yếu có lẽ là các nhánh sông
Mêkong. Tuy nhiên các ghi nhận về dân số thời ấy cho thấy
là chỉ có một số ít trong dòng người này đã ở lại Campuchia
lâu dài, còn phần lớn còn lại đã quay về Nhật trước khi có
lệnh cấm của Mạc Phủ; một số khác thì đi nơi khác. Việc
di chuyền của họ tạo thành những làn sóng tàu thuyền tấp
nập gây ấn tượng mạnh cho những người chứng kiến, đặc
biệt là đối với những người mới đến như Hà Lan. Và cũng
chỉ 4 năm sau, tên gọi Sông Nhật Bản xuất hiện trong nhật
ký của Galen.
Từ những dữ liệu trên, chúng tôi nêu ra cách giải thích
mà chúng tôi cho là gần với các dữ liệu lịch sử hơn, là chính
dòng người Nhật từ nước Xiêm đổ xô về Campuchia qua
ngã sông Mêkong vào những năm 1630-1632, trong đó một
số ở lại và số khác lần lượt trở về Nhật, trong bối cảnh giao
dịch thương mại của Nhật với công ty VOC Hà Lan đang
phát triển, là các yếu tố chủ yếu khiến người Hà Lan với tư
cách là người chứng kiến, đã gọi một nhánh sông Mêkong
là sông Nhật Bản. Cách giải thích này chắc chắn là chưa thể
hoàn chỉnh, vì nó được xây dựng trên những tư liệu mà
chúng tôi có được hiện nay, vì thế có thể nó sẽ không còn
đúng nữa khi các nhà nghiên cứu sau này tiếp cận được
nhiều dữ liệu mới hơn.
KẾT LUẬN
Tóm lại, tên gọi Sông Nhật Bản mà người Hà Lan đã sử
dụng xuất phát từ việc chứng kiến dòng người Nhật lũ
lượt đi trên nhánh sông Tiền để đến Campuchia lánh nạn
vào những năm 1630. Trong số những đoàn người đó, đáng
kể nhất là đoàn 300 chiếc thuyền rời bỏ đất Xiêm để trốn
tránh sự tàn sát của người kế nhiệm vua Song Tham mất
năm 1628. Đây cũng là lúc công ty VOC của Hà Lan bắt đầu
mở rộng địa bàn buôn bán trước sự thất thế của người Bồ
Đào Nha. Vì thế đất Campuchia là nơi hội ngộ lịch sử của
cường quốc châu Âu đang lớn mạnh là Hà Lan, với những
thần dân của một vương quốc đang có nhiều biến động,
khiến dân chúng phải vượt trùng dương tìm đất sống.
Nhưng trong khi tên sông Nhật Bản được người
phương Tây truyền lại đời sau, còn các tên cồn Nhật Bản,
giồng Nhựt Bổn, xứ Nhựt Bổn, rạch Nhựt Bổn chắc chắn
SỐ 552 THÁNG 6 NĂM 2023
là tên gọi thuần túy do người Việt tạo ra khi chứng kiến
dòng người Nhật ngược xuôi trên sông Tiền. Tuy nhiên để
xác định bối cảnh liên quan đến các tên gọi này, cần phải
tìm hiểu kỹ hơn nữa thời gian mà người Việt xuất hiện
ở vùng Cửa Đại (sông Tiền), cũng như các chuyến ngược
xuôi của họ trên sông Cửu Long. Từ khi nhà nghiên cứu
người Nhật liên lạc với Phan Khôi năm 1930, đến nay chắc
hẳn rằng giới khoa học nước bạn đã biên soạn nhiều tài
liệu về vấn đề này, nhưng tiếc là chúng ta không thể lần ra
manh mối về nhà nghiên cứu Nhật ấy để có thêm thông tin
từ phía họ, cũng như không đọc được Niên biểu sự đi lại
của thuyền mà GS. Kikuchi Seiichi đã nhắc đến trong một
bài viết hơn hai mươi năm trước⁽⁶⁾.
( Còn tiếp kỳ sau)
CHÚ THÍCH
1. Tác giả N. Péri (1923b) viết là Ankor Vat, bên cạnh nhiều tài liệu đầu
thế kỷ XX viết là Angkor Vat. Tuy nhiên để tiện việc cập nhật thông tin,
chúng tôi sẽ sử dụng cách viết phổ biến hiện nay là Angkor Wat.
2. Truyện kể này tựa là Tenjiku Tokubei monogatari 天竺徳兵衛渡海物語
(Thiên Trúc Đức Binh Vệ độ hải vật ngữ) được cho là đã viết ra vào năm
1707 lúc ông đã 96 tuổi để dâng lên tổng trấn Nagasaki, nhưng cũng
có chi tiết cho thấy là ông đã viết trước năm 1695.
Truyện kể này tựa là Tenjiku Tokubei monogatari 天竺徳兵衛渡海物語
(Thiên Trúc Đức Binh Vệ độ hải vật ngữ) được cho là đã viết ra vào năm
1707 lúc ông đã 96 tuổi để dâng lên tổng trấn Nagasaki, nhưng cũng
có chi tiết cho thấy là ông đã viết trước năm 1695.
3. Theo tài liệu của Murdoch xuất bản năm 1903 thì Yamada chết năm
1633 (tr. 691), trong khi nhiều tài liệu ngày nay cho là 1630.
4. Tựa là“Les quartiers japonais dans l’Asie du Sud-Est au XVIIème siècle”,
in trong sách Guerre et Paix en Asie du Sud-Est (Nxb Harmattan, Paris
1998) do Nguyên Thế Anh chủ biên. Rất tiếc là chúng tôi chưa có tài liệu
này.
5. Theo giải thích của George Psalmanazar trong quyển The Modern Part
of an Universal History Vol. 6 (1781, tr. 396) thì nampra là bậc quý tộc thứ
ba trong xã hội Campuchia thời ấy.
6. Bài“Sự hình thành và phát triển khu phố Hội An (Qua tự liệu: văn
bia, thư tịch và khảo cổ học)”, trong tạp chí Nghiên cứu lịch sử, số 6 năm
2001.
TÀI LIỆU THAM KHẢO
1. Cadière L. 1906. Deuxième partie: luttes avec les Trinh. Tạp chí Bulletin
de l’Ecole française d’Extrême-Orient, Tome 6.
2. Cardim Fr. 1645. Relation de la province du Iapon. Tournay: Imprimerie
d’Adrien Qvinqvé.
Cheng Wei-chung, 2013. War Trade and Piracy in the China Seas 1622-
1683. Leiden & Boston: Brill.
THÔNG BÁO Tạp chí Xưa và Nay và Công ty Lạc Việt xin thông báo
Độc giả của tạp chí Xưa và Nay muốn đọc trực tuyến tạp chí ( bản ebook có thể xem trên các thiết
bị máy tính , ipad , điện thoại ... ) xin vui lòng làm theo các hướng dẫn sau :
1 . Truy cập vào website http://sachbaohay.com/
2 . Chọn mục Hướng dẫn mua hàng và thực hiện theo các bước tại đây để tải tài liệu về đọc
Trân trọng giới thiệu
(Nếu gặp trở ngại về việc mua sản phẩm, liên lạc với chúng tôi: Công ty Lạc Việt, địa chỉ 23 Nguyễn Thị Huỳnh, P8 quận
Phú Nhuận. TP.HCM - Việt Nam. ĐT: (84) 28 . 3844.2477 - (84) 28 . 3845.3333 Email: ecommerce@lacviet.com.vn)
SỐ 552 THÁNG 6 NĂM 2023
3. Clulow A. 2013. Like Lambs in Japan and Devils outside their Land:
Diplomacy, Violence, and Japanese Merchants. Tạp chí Southeast Asia
Journal of World History, Volume 24, Number 2, June 2013.
4. Dumoutier G. 1892. L’Indochine et ses anciennes relations avec le
Japon. Trong tạp chí Revue Francaise du Japon. Tokyo.
5. Galland X. 2007. Les samouraïs d’Ayutthaya (suite). Tạp chí Gavroche
số 152, tháng 5/2007, Bangkok.
Hagenaar H., 1706. Voiage aux Indes Orientales. Trong quyển 5 bộ
Recueil des voiages qui ont servi à l’établissement et aux progress de la
Compagnie des Indes Orientales formée dans les Provinces Unies des Païs-
bas. Amsterdam: Etienne Roger, Libraire.
6. Hamilton A. 1727. The new Account of the East Indies. Edinburgh: John
Mosman.
7. Harris I. 2005. Cambodian Budhism History and Practice. Honolulu:
University of Hawai‘i Press.
8. Hildreth R. 1860. Japan and the Japanese. Boston: Bradley, Dayton &
Co.
9. Ishii Y. (Ed.), 1998. The Junk Trade from Southeast Asia. Translations from
the Tôsen Fusetsu-gaki, 1674-1723. Singapore: Institute of Southeast
Asian Studies.
10. Ishizawa Y. 2015. The World’s Oldest Plan of Angkor Vat: the Japanese
so-called Jetavana, an Illustrated Plan of the Seventeenth Century.
Udaya, Journal of Khmer Studies, N°13, Septembre 2015.
11. James J. M. 1879. A Short Narrative of Foreign Travel of Modern
Japanese Adventurers. Tạp chí Transaction of the Asiatic Society of Japan,
Vol. VII, Part III.
12. Launay A. 1925. Histoire de la Mission en Cochinchine, Documents
historiques III (1771-1823). Paris: Maisonneuve Frères, Éditeurs.
13. Li Tana & Reid A. 1993 (eds.). Southern Vietnam under the Nguyễn.
Singapore: Institute of Southeast Asian Studies.
14. Loureiro V. 2005. The Jesuits in Cambodia: a look upon Cambodian
religiousness (2nd half of the 16th century to the 1st quarter of the 18th
century). Bulletin of Portuguese - Japanese Studies, vol. 10-11, june-de-
cember, 2005.
15. Murdoch J. 1903. A History of Japan during the Century of Early Foreign
Intercourse (1542-1651). Kobe: Office of the Chronicle.
16. Pagés L., 1869. Histoire de la Religion chrétienne au Japon, Tome 1.
Paris: Charles Douniol Libraire-Editeur.
17. Péri N. 1923b. Appendice. Trong tạp chí Bulletin de l’Ecole française
d’Extrême-Orient, Tome 23 (1923).
18. Quốc sử Quán triều Nguyễn, 2002. Đại Nam thực lục, tập 1. Hà Nội:
Nxb Giáo dục.
19. Ribeiro M., 2001. The Japanese Diaspora in the Seventeenth Centu-
ry. According to Jesuit Sources. Bulletin of Portuguese - Japanese Studies,
N0 3, december, 2001, Universidade Nova de Lisboa Lisboa, Portugal.
20. Sotheavi Nhim 2016. Factors that Led to the Change of the Khmer
Capitals from the 15th to 17th century. Tạp chí Renaissance Culturelle du
Cambodge 29, Sophia University.
21. Takekoshi Y. 1930. The Economic Aspects of the History of the
Civilization of Japan, Vol. 1. London: George Allen & Unwin Ltd.
22. Trân Q. Anh 2018. The Historiography of the Jesuits in Vietnam:
1615–1773 and 1957–2007. Trong Jesuit Historiography Online. Truy cập
ngày 18 tháng 6 năm 2019 tại địa chỉ http://dx.doi.org/10.1163/2468-
7723_jho_COM_210470
van Vliet J., 1938. Historical Account of Siam in the 17th Century. Tạp chí
Journal of the Siam Society, Vol. 30 (2).
X&N
51