HỒ S Ơ
KỶ NIỆM 50 NĂM QUAN HỆ VIỆT - NHẬT 1973-2023
TẠI SAO CÓ TÊN SÔNG NHẬT BẢN?(*)
TRẦN THANH ÁI
N
hư đã trình bày, tên gọi Sông Nhật Bản được
Galen ghi trong nhật ký vào năm 1636 (Muller
xuất bản lần đầu năm 1917), và nhất là nhờ bản
tường trình chuyến đi của Hagenaar năm 1637
(xuất bản lần đầu năm 1706) mà sau đó tên gọi này được
lan truyền rộng rãi trên thế giới. Tại sao người Hà Lan lại
gọi như thế? Tại sao họ không gọi bằng một cái tên khác,
chẳng hạn như “sông Trung Hoa” vì vào thời ấy người Hoa
đã có mặt đông đúc ở Campuchia? Cách gọi này liên quan
như thế nào đến sự hiện diện của người Nhật ở trong
vùng? Chắc hẳn là sự xuất hiện của người Nhật đã tạo ra
một dấu ấn đặc biệt nào đó thì mới khiến người Hà Lan gọi
tên như thế. Một số nhà nghiên cứu đã đưa ra nhiều cách
giải thích, nhưng dường như không có lý giải nào đứng
vững trước những dữ liệu liên quan đến sự hiện diện của
người Nhật ở Campuchia được lần lượt công bố trong thế
kỷ XX. Chúng tôi gọi đó là những giả thuyết vì những ý
tưởng ấy chưa được chứng minh hoặc không có chứng
cứ nào thuyết phục được người đọc. Trước khi khảo sát
nguồn gốc tên gọi này, chúng tôi sẽ tập hợp các giả thuyết
liên quan đến nguồn gốc của tên gọi Sông Nhật Bản, kế đến
chúng tôi tìm hiểu xem người Nhật đã đến Campuchia lúc
nào, và như thế nào. Vì tên gọi Sông Nhật Bản xuất hiện
được ghi nhận sớm nhất vào năm 1636 trong nhật ký của
Galen, nên chúng tôi chỉ khảo sát sự hiện diện của người
Nhật trên đất Campuchia trước năm 1636 mà thôi, để tìm
xem trong giai đoạn này có những yếu tố nào có thể tác
động đến cách gọi tên này.
1. CÁC GIẢ THUYẾT
VỀ NGUỒN GỐC TÊN GỌI
SÔNG NHẬT BẢN
Điểm qua các tài liệu tham khảo, chúng tôi đã ghi nhận
được một số ý kiến sau đây liên quan đến nguồn gốc của
tên gọi Sông Nhật Bản. Các tác giả này hoặc là dựa vào quan
sát thực địa, hoặc chỉ dùng phép suy luận rồi nêu ra ý tưởng
chớ không dùng dữ liệu khách quan để chứng minh, vì thế
chúng cần được kiểm chứng lại.
1.1. Tên gọi này xuất phát từ sự tùy tiện
Nhà nghiên cứu người Anh J. Pinkerton, tác giả nhiều
bộ sách về địa lý thế giới, cho rằng đó là cách gọi tên xuất
phát từ sự ngẫu hứng phi lý (nguyên văn tiếng Anh là
“absurd caprice”), với hàm ý rằng không hề có mối liên hệ
nào giữa dòng sông này với Nhật Bản cả: “Campuchia nằm
giữa các dãy núi ở phía Đông và Tây, và được bồi đắp bởi
sông Maykaung hay Makon, một dòng sông lớn, gần cửa
sông được gọi một cách ngẩu hứng phi lý là Sông Nhật
Bản” (Pinkerton J. 1804, tr. 176).
Có lẽ ở đây Pinkerton đã mơ hồ nhận ra đặc tính võ đoán
40
của từ ngữ (arbitraire) mà 100 năm sau F. de Saussure đã
lý thuyết hóa khi phân tích mối liên quan giữa cái biểu
đạt (signifiant) và cái được biểu đạt (signifié). Tuy nhiên,
Pinkerton đã không kịp nhận ra rằng mọi việc đều có
nguồn gốc của nó, kể cả trong các tên gọi, chỉ có điều là ký
ức của nhân loại không đủ sức để ghi nhớ tất cả. Cũng có
thể có cả trường hợp mà ký ức cộng đồng vẫn còn lưu giữ
thông tin về một sự vật nào đó, nhưng dưới mắt người đời
sau thì các thông tin đó lại có vẻ phi lý. Trong trường hợp
tên gọi Sông Nhật Bản, nếu đó là kết quả của sự ngẫu hứng
cá nhân thì chắc chắn nó sẽ nhanh chóng rơi vào quên
lãng, chứ không thể được lan truyền rộng rãi trong giới
hàng hải phương Tây trong hơn hai thế kỷ được. Vì trong
tên gọi này có một từ chỉ một đất nước là Nhật Bản, nên
người ta có quyền thắc mắc tại sao người Hà Lan không
gọi sông này là “sông Trung Hoa” vì thời ấy người Trung
Hoa ở Campuchia đã rất đông đúc, và nhất là họ chi phối
phần lớn hoạt động ngoại thương của Campuchia. Trong
số những tác giả quan tâm đến nguồn gốc của tên gọi này,
dường như không có ai tán thành ý kiến của Pinkerton:
thật vậy, khi nhắc đến con sông ấy họ thường nhắc tới sự
xuất hiện của người Nhật ở trong khu vực, mặc dù chứng
cứ mà họ đưa ra còn rất mơ hồ, không đủ sức thuyết phục.
1.2. Do nhiều tàu thuyền người Nhật đi lại trên sông
này
Nhiều tài liệu phương Tây thường gắn tên gọi Sông
Nhật Bản với việc tàu thuyền người Nhật thường đi lại.
Trong một đoạn nói về sông Mêkong, C. Malte-Brun đã viết
“…dòng sông mà người ta đặt tên là sông Nhật bản, bởi vì
tàu thuyền người Nhật thường đi lại trên sông này” (1813,
tr. 210). Tác giả người Anh J. Hingston Tuckey cũng có cách
giải thích tương tự như vậy:
“[Sông Cambodia hay Mey-kong] chảy ra biển qua ba
cửa chính ở vĩ độ 100. Nhánh sông ở phía Tây được gọi là
Bransaab hay Matsiam, và là nhánh sông rộng nhất; cửa
sông của nó bị một cồn cát ngầm sâu từ 14 đến 18 feet vào
mùa nước lớn nằm chắn ngang. Thành phố Cambodia, mà
dân chúng ở đây gọi là Elnook, nằm cách cửa sông 80 dặm
lớn, và chỉ có một con đường và một ngôi chùa. Nhánh thứ
hai được gọi là Nhánh Nhật Bản từ việc khi xưa nhiều tàu
thuyền người Nhật xuôi ngược qua đây.” (Hingston Tuckey
J. 1815, tr. 239)
Tuy nhiên vào thế kỷ XIX dường như không có ai trong
số những người đưa ra cách giải thích này cho biết thông
tin chi tiết hơn về các chuyến đi ấy: người Nhật lui tới trên
sông Cửu Long để làm gì? Điểm đến của họ là ở đâu? Họ
có điểm gì nổi bật hơn so với những người nước ngoài
khác khiến tên của dân tộc họ được chọn? Đến năm 1919,
A. Cabaton cho biết thêm vài chi tiết liên quan đến lộ trình
của họ:
“nó được mang tên ấy là vì người Nhật đã dùng nhánh
SỐ 551 THÁNG 5 NĂM 2023
sông ấy để đi Campuchia, và ngày nay tàu bè của Công
ty vận tải đường sông Nam kỳ Messageries Fluviales de
Cochinchine vẫn còn đi Phnom Penh bằng nhánh sông ấy,
vì đó là nhánh dễ đi nhất.” (Cabaton A. 1919, tr. 608)
Giả thuyết này được nhiều tác giả sử dụng để giải thích
tên gọi con sông, vì qua cái nhìn ban đầu nó có vẻ hợp lý.
Tuy nhiên, có nhiều chi tiết lịch sử khiến người ta không
thể dễ dãi chấp nhận cách giải thích sơ sài của giả thuyết
này. Đúng là sông Tiền vẫn là tuyến đường huyết mạch của
tàu thuyền đến Phnom Penh ít nhất là cho đến hết thời kỳ
Pháp thuộc, như A. Pouyanne đã giới thiệu trong tài liệu
xuất bản năm 1908 (Pouyanne A. 1908, tr. 9). Tuy nhiên,
nếu nói như C. Malte-Brun và các tác giả cùng quan điểm
với ông hóa ra là các đội thuyền của các nước khác như
Bồ Đào Nha, Tây Ban Nha, Trung Hoa, Hà Lan… thời ấy đã
không dùng nhánh sông này để đi đến kinh đô của vương
quốc Campuchia hay sao! Thật vậy, khi khảo sát tình hình
vương quốc Campuchia vào những năm cuối thế kỷ XVI
và đầu thế kỷ XVII, chúng ta thấy người Bồ Đào Nha và
Tây Ban Nha đã đặt chân đến đó trước người Hà Lan, và
nhất là người Nhật cũng không phải là cộng đồng lớn
nhất ở Campuchia. Nhiều ghi chép của các nhà truyền giáo
châu Âu cho biết ngay vào năm 1596, khi người Tây Ban
Nha đến Churdumuco tức Phnom Penh ngày nay, họ đã
phải đương đầu với sự chống cự của 3.000 thương nhân
người Chương Châu⁽¹⁾ (Phúc Kiến), vì những người này
không muốn mất nguồn cung cấp hàng hóa bản địa về tay
người Tây Ban Nha (Quiroga de San Antonio G., 1914, tr.
116). Người Nhật tuy cũng xuất hiện rất sớm ở các kinh đô
của Campuchia, nhưng số lượng không đông như người
Trung Hoa: theo Iwao Seiichi là 350 người (Clulow A. 2013,
tr. 343), còn theo Yoshiaki Ishizawa là 1.500 người (Ribeiro
M. 2001, tr. 73). Hơn thế nữa, người Trung Hoa gần như là
chi phối toàn bộ các tuyến giao thương: có đến 98% thậm
chí 100% thuyền viên là người Trung Hoa trên các thương
thuyền của Campuchia và Xiêm, kể cả các thương thuyền
của triều đình hai nước này, nên người Nhật gọi chung là
tōsen, tức Đường thuyền, thuyền của người Trung Hoa
(Ishii Y. 1998, tr. 3). Điều đó cho phép suy luận rằng mật độ
xuất hiện của thương nhân Trung Hoa trên sông Mêkong
rất lớn so với người Nhật.
Tóm lại giả thuyết này vấp phải hai câu hỏi không dễ trả
lời như sau:
+ Tại sao người Trung Hoa không gây ấn tượng cho
người Hà Lan dù cộng đồng kiều dân của họ ở Phnom
Penh đông gấp nhiều lần người Nhật?
+ Tại sao người Hà Lan có ấn tượng mạnh với người
Nhật đến độ họ gán tên họ cho một dòng sông, còn người
Bồ Đào Nha và Tây Ban Nha đến trước họ thì không?
Nếu trả lời được hai câu hỏi này, có thể chúng ta sẽ phát
họa ra được một giả thuyết khác khả dĩ hơn trong việc tìm
hiểu nguồn gốc của tên gọi Sông Nhật Bản.
1.3. Do giáo dân Nhật đến Campuchia lánh nạn
Nhà truyền giáo C.-E. Bouillevaux cho rằng vì có nhiều
giáo dân Nhật đến định cư ở đó để trốn tránh chính sách
cấm đạo Thiên Chúa của chính quyền Mạc phủ ở Nhật nên
mới có tên gọi Sông Nhật Bản: trong quyển du ký nói về
chuyến đi qua các nước Đông Dương từ năm 1848 đến
SỐ 551 THÁNG 5 NĂM 2023
1856, ông đã viết như sau:
“Vào thời cấm đạo ở Nhật Bản, nhiều tín đồ chạy trốn
khỏi đất nước đau thương này đến định cư trong những
vương quốc lân cận. Một số đi về Campuchia: tên Sông
Nhật Bản được đặt cho một trong những nhánh sông
Mêkong đã xác nhận sự kiện này.” (Bouillevaux C.E., 1858,
tr. 217)
Cùng hướng suy nghĩ với C.E. Bouillevaux, A. Cabaton
cung cấp thêm vài chi tiết: “Nó mang tên ấy là vì có một
cộng đồng người Nhật theo đạo Thiên Chúa bị xua đuổi
khỏi quê hương vì tôn giáo, và đến định cư trên hữu ngạn
sông Mêkong, gần Phnom Penh” (Cabaton A. 1919, tr. 608).
Tuy nhiên, hai tác giả này không đưa ra bằng chứng nào để
chứng minh việc người Nhật theo đạo Thiên Chúa lánh
nạn ở Phnom Penh là lý do khiến người Hà Lan gọi tên
con sông ở đó là Sông Nhật Bản. Vì thế cách giải thích này
cũng vẫn chỉ là giả thuyết mà thôi, thậm chí giả thuyết này
có nhiều điều không phù hợp với các sự kiện lịch sử đã
được kiểm nhận.
Thật vậy, những người tỵ nạn này không thể gây ấn
tượng cho người Hà Lan được với số lượng không lớn
như nhiều tài liệu đã tiết lộ. Khi tổng hợp tài liệu do các
nhà truyền giáo dòng Tên (Jesuits) biên soạn, M. Ribeiro
cho biết rằng ở Campuchia đã từng có hai khu dân cư
Nhật, một ở Phnom Penh (từ năm 1614) và một ở Pinhalu
(từ năm 1618), và vào năm 1615 có một nhà thờ với khoảng
70 giáo dân, trên tổng số Nhật kiều sinh sống ở Campuchia
khoảng 1.500 người theo ước tính của Y. Ishizawa (Ribeiro
M. 2001, tr. 73). Mặt khác, theo L. Pagés, năm 1617, một sư
huynh người Nhật và một linh mục người Bồ Đào Nha
được phái đi truyền đạo ở Campuchia; ở đó họ gặp một
số lượng lớn người Nhật ngoại đạo sinh sống. Nhưng vì
bị nhà vua nước này dọa giết nên hai người đã theo một
chiếc thuyền Macao mà trốn thoát (Pagés L. 1869, tr. 383).
Các dữ liệu này cho thấy cách lý giải tên gọi Sông Nhật Bản
của Bouillevaux dựa vào sự hiện diện của cộng đồng giáo
dân Nhật là rất khiên cưỡng.
Cũng với cách lý giải tương tự như Bouillevaux, nhà
nghiên cứu S. Lewitz đã viết như sau trong bài khảo cứu về
Bìa sách Voyage
dans l’Indo-Chine
1848-1856 của C.-E.
Bouillevaux (1858)
41

địa danh ở Campuchia: “Các tên Japansche Rivier hay rivière
japonaise chắc chắn là do người châu Âu theo đạo Thiên
Chúa đặt ra, vì xúc động trước số phận của những đồng
đạo người Nhật, trong khi người Campuchia ít xúc động
hơn luôn gọi dòng nước này là Sông Bassac, Tonlé Bassac”
(Lewitz S., 1967, tr. 422). Khi viết câu này, Lewitz cho thấy là
ông chỉ dựa trên sự tưởng tượng mà thôi, vì ông không hề
biết rằng chẳng phải “người châu Âu theo đạo Thiên Chúa”
đặt ra cái tên ấy, mà ngược lại, chính người Hà Lan theo
đạo cải cách một thời bị sự trừng phạt của Giáo hội La Mã,
chính họ đã khai sinh ra tên gọi Sông Nhật Bản. Ngoài ra,
Lewitz là một trong số vài tác giả hiếm hoi(²⁾ cho rằng Sông
Nhật Bản là sông Bassac, tức sông Hậu!
1.4. Tên gọi xuất phát từ một cộng đồng người Nhật
Năm 1860, trong quyển Japan and the Japanese,
R. Hildreth cho rằng dòng sông mang tên ấy là do ngay ở
đó có một cộng đồng người Nhật sinh sống vào thời ấy
(Hildreth R, 1860, tr. 568). Giả thuyết này gần giống với giả
thuyết của Bouillevaux đưa ra hai năm trước đó, nhưng
R. Hildreth không đặt trọng tâm vào sự hiện diện của các
tín đồ Thiên Chúa giáo. Tuy nhiên, đành rằng đây là một
cộng đồng dân cư đông đúc nếu ước tính của Y. Ishizawa
là đúng, nhưng như đã nói bên trên, so với người Trung
Hoa thì họ vẫn còn quá ít, nên giả thuyết này chưa đủ sức
thuyết phục để giải thích sự vượt trội của ảnh hưởng của
người Nhật Bản đối với người Trung Hoa. Hơn nữa, R.
Hildreth cũng đã không nói gì về việc chính người Hà Lan
là tác giả của tên gọi ấy, khiến độc giả có thể nhầm tưởng
đó là tên mà các cường quốc phương Tây thống nhất sử
dụng để gọi nhánh sông Mêkong vào nửa đầu thế kỷ XVII.
Cách giải thích này chẳng những không làm sáng tỏ vấn
đề, mà trái lại, nó làm cho việc truy tìm nguồn gốc tên gọi
càng thêm mờ mịt, vì đã bỏ qua yếu tố vô cùng quan trọng,
là người Hà Lan.
Trước khi thử đưa ra cách giải thích khác về nguồn gốc
tên gọi Sông Nhật Bản, chúng tôi tập hợp các dữ liệu liên
quan đến sự có mặt của người Nhật trên đất Campuchia
trước năm 1636, là năm xuất hiện sớm nhất của tên gọi
Sông Nhật Bản được tìm thấy trong nhật ký của Galen.
2. NGƯỜI NHẬT
42
Hội truyền
giáo tại Pinha-
lu, Campuchia
(Sabatier vẽ
theo ghi chép
của Mouhot).
Nguồn: Tour
du Monde,
2e semestre
1863.
ĐI RA NƯỚC NGOÀI
Năm 1601, niên hiệu Khánh Trường (Keichō) năm thứ
6, bang giao giữa Nhật và Campuchia được đánh dấu bằng
việc hai bên trao đổi thư từ chính thức và tặng vật. Sau
năm 1627 không hiểu vì lý do gì mà quan hệ ngoại giao bị
gián đoạn, “nhưng khi các sứ thần tới, họ vẫn thực hiện
các nghi thức tôn kính sanpai 参拝 [tham bái]” (Ravina N.
2015, tr. 278). Thật vậy, nhiều tài liệu phương Tây đã xác
nhận là người Nhật có mặt khá sớm ở Campuchia: năm
1604 nhà truyền giáo G. Quiroga de San Antonio xuất bản
một bản tường trình trong đó đã nói về người Nhật ở đó,
với nhận xét là họ và người Trung Hoa cũng giống như
người Do Thái, họ không bao giờ đến những nơi cằn cỗi,
mà chỉ đến nơi có nguồn lợi phong phú. Sự hiện diện của
họ được xem như là chỉ dấu để nhận ra những vùng đất có
nhiều tiềm năng (Quiroga de San Antonio G. 1914, tr. 208).
2.1. Những dòng người Nhật đi ra nước ngoài
Về thành phần người Nhật đi ra nước ngoài, mà chủ yếu
là Đông Nam Á, trong khoảng thời gian cuối thế kỷ XVI và
đầu thế kỷ XVII, Kim Yong-gon (1943) đã tổng hợp thành
ba loại: thứ nhất là các thương nhân từ Nagasaki hay
Kyodo, hoặc từ Sakai, thứ hai là các tín đồ Thiên Chúa
giáo đi trốn tránh sự đàn áp của Mạc phủ Edo vào đầu thế
kỷ XVII, và cuối cùng là các rōnin (lãng nhân), đa phần là
những chiến binh samurai người Kyushu không có việc
làm khi trở về từ hai cuộc xâm lăng Hàn Quốc vào các năm
1592 và 1597 (dẫn lại từ Hung-Guk Cho, 2000, tr. 79).
2.1.1. Làn sóng thương nhân Nhật
Theo một phụ lục của bài viết của A.-J.-C. Geerts, sách
Ko-kon-sen-kuwa-kagami được biên soạn ở Nhật vào thế
kỷ XVII cho biết rằng ngay từ năm 1434 người Nhật đã
đến buôn bán thường xuyên ở vùng đất mà sau này được
gọi là Đông Dương (Geerts A.-J.C. 1882, tr. 45) nhưng tác
giả không cho biết chính xác nước nào, do đó không có
gì chắc chắn là Campuchia đã có quan hệ thương mại với
Nhật từ năm ấy. Nhưng vào cuối thế kỷ XVI thì có nhiều
bằng chứng về mối giao thương giữa hai dân tộc: M. Oka
dựa vào tài liệu của T. Kage cho biết: “Ōtomo Yoshishige
大友義鎮 lãnh chúa tỉnh Bungo, chẳng những cử tàu
thuyền đi Trung Hoa mà còn thiết lập buôn bán mật thiết
SỐ 551 THÁNG 5 NĂM 2023
và quan hệ ngoại giao với Campuchia” (Oka M. 2018, tr.
165). Cũng theo tác giả này, trong thời gian trị vì của vua
Satha (1570s–1595s), Campuchia trở nên thịnh vượng nhờ
buôn bán với các nước trong vùng qua các thương cảng
trên sông Tonle Sap. Trước năm 1579, Ōtomo Yoshishige đã
cử một đoàn sứ giả đến Campuchia mang đến nhiều lễ vật
trong đó có cả mỹ nữ (Oka M. 2018, tr. 165-166). Tuy nhiên,
các tài liệu về giai đoạn này không cho biết rõ hơn về các
hoạt động của người Nhật ở Campuchia, khiến chúng ta
khó hình dung ra mức độ sinh hoạt nhộn nhịp của họ đến
đâu, ngoài việc nó cho phép ta suy luận là người Nhật đã
ngược dòng sông Mêkong để lên kinh đô của Campuchia
thời ấy.
Năm 1604, G. Quiroga de San Antonio khi ghi lại sự kiện
quân Tây Ban Nha hai lần đổ bộ lên đất Campuchia vào
những năm 1596 và 1598, đã cho biết có vài mươi người
Nhật làm lính đánh thuê trong đội quân Tây Ban Nha, và
nhiều người Nhật khác đang có mặt tại Chordemuco, tức
Phnom Penh ngày nay (Quiroga de San Antonio G. 1914, tr.
142). Sự hiện diện của họ được khắc họa qua tính cách kiêu
hãnh, không dễ khuất phục khiến các dân tộc khác phải e
dè, nể nang, thậm chí khiếp sợ.
Trong thời kỳ châu ấn thuyền, thuyền buôn đi lại giữa
Nhật và Campuchia ngày càng nhộn nhịp; N. Péri cho biết
như sau:
“Lãnh chúa quan trọng nhất là Shimazu Mutsu no
kami Iyehisa 嶋津陸奥守家久, là lãnh chúa của vùng
Kagoshima. Ông có quan hệ với Campuchia từ rất sớm.
Ngay từ năm 1604 ông đã được cấp 3 châu ấn trạng (shuin-
jo, tức giấy phép xuất nhập khẩu của Mạc phủ) mà 2 để đi
Campuchia và 1 đi Xiêm” (Péri N. 1923, tr. 51).
Iwao Seiichi, tác giả công trình Shuinsen bōekishi no ken-
kyū (Nghiên cứu lịch sử mậu dịch thời châu ấn thuyền)
được xem là nghiên cứu kinh điển về mảng đề tài này; ông
cho biết là từ năm 1604 đến 1635 số lượng tàu thuyền Nhật
đến Campuchia là 44 chiếc, đứng hàng thứ tư trong số
9 trung tâm mua bán trong vùng, sau Đàng Trong, Xiêm
và Lữ Tống (Philippines) (Clulow A. 2019, tr. 228). Họ đi
về phương Nam trên những chiếc thuyền có trọng tải từ
70 đến 600 tấn, khởi hành khi gió mùa Đông Bắc bắt đầu
thổi, và trở về Nhật khi có gió mùa Tây Nam. Trong quan
hệ mậu dịch đó, một số thương nhân đã ở lại các nước sở
tại, và ở nhiều nơi họ sống quay quần với nhau, dần dần
hình thành những cộng đồng kiều dân, mà họ thường gọi
là nihon machi (khu phố Nhật). Như đã nói bên trên, ở
Campuchia có 2 khu phố như thế, một ở Pinhalu và một ở
Phnom Penh (Ribeiro M. 2001, tr. 73). Những cộng đồng di
dân này tồn tại nhờ vào việc giao thương với nước Nhật,
và khi chính sách tỏa quốc (sakoku) được ban hành thì chỉ
năm bảy chục năm sau đó các cộng đồng ấy dần dần biến
mất (Ribeiro M 2001, tr. 56). Riêng đối với tàu thuyền Hà
Lan và Trung Hoa, vì được Mạc phủ cho phép cập cảng
nước Nhật, nhưng với nhiều hạn chế khắt khe, nên họ vẫn
tiếp tục đến Campuchia để mua các mặt hàng quen thuộc
như da nai, ngà voi, gỗ vang (sappan).
2.1.2. Nụy khấu và Lãng nhân
Những ghi chép của người Tây Ban Nha và Bồ Đào Nha
xác nhận rằng từ cuối thế kỷ XVI nhiều tàu thuyền người
SỐ 551 THÁNG 5 NĂM 2023
Nhật đã có mặt ở các nước Đông Nam Á. Đó là những
wakō, hay theo cách gọi của người Trung Hoa là wokou (
倭寇 nụy khấu, oa khấu) dùng để chỉ những cướp biển,
những thương nhân buôn bán lén lút với các nước trong
khu vực, và những rōnin (浪人 lãng nhân⁽³⁾), là các samurai
không còn nơi dung thân sau thất bại trong cuộc xâm lược
bán đảo Triều Tiên và các cuộc chiến tương tàn giữa các
lãnh chúa Nhật; họ đi khắp nơi để đầu quân cho các vua
chúa trong khu vực (Péri N., 1923, tr. 6). Vào những thập
niên đầu của thế kỷ XVII, các chiến binh Nhật tìm được
việc làm ở Xiêm do các đời vua kế tiếp nhau chiêu mộ lập
các đội quân đánh thuê người Nhật, ở Philippines để giúp
người Tây Ban Nha đàn áp cuộc nổi dậy của người Trung
Hoa, cũng như hỗ trợ các lực lượng địa phương chống lại
các cuộc xâm lược tiềm tàng của nước Xiêm láng giềng
(Clulow A. 2019, tr. 77). Họ được giới cầm quyền của các
nước Đông Nam Á ưa thích và dành cho nhiều kính phục
vì kỹ năng quân sự và tinh thần quả cảm, đặc biệt là khi các
vua chúa phải luôn đối phó với thù trong giặc ngoài. Nói
như trưởng đại diện của công ty Đông Ấn Hà Lan VOC tại
Nhật Bản, họ là những con cừu trên quê hương họ, nhưng
lại là quỷ dữ một khi đi ra nước ngoài (Clulow A., 2013, tr.
347). Vì thế, họ cũng để lại ấn tượng xấu cho cư dân dọc
theo tuyến đường hàng hải thuộc lãnh thổ Campuchia thời
đó, bao gồm cả hai bờ sông Mê kong. Trong thư gửi Mạc
phủ năm 1610, vua Campuchia viết: “Dân của quý quốc thật
là tàn bạo và hung hăn. Họ đến đây buôn bán nhưng chẳng
mấy chốc hành xử trái ngược với mục đích này, và trút cơn
điên cuồng lên dọc theo bờ. Kết quả là đã làm gián đoạn
việc thông thương hàng hải và hủy hoại sự thịnh vượng
của các cảng của Campuchia” (Clulow A. 2013, tr. 347). Tuy
nhiên chính quyền Mạc phủ tỏ ra không dung tha những
hành động hung hăng như vậy: sách Gaiban Tsūsho (Ngoại
phiên thông thư) chép lại bức thư năm 1610 của Mạc phủ
Tokugawa Ieyasu phúc đáp vua Campuchia như sau:
“Đầu tiên, thương nhân đến từ nước tôi đi nhiều nơi
trên quý quốc cũng như ở Đàng Ngoài và Chiêm Thành. Ở
đó họ trở nên hung hăng và tàn bạo. Tôi đã nhận được tin
báo rằng họ đã gây ra nhiều tổn thất khủng khiếp và không
có ngày nào yên bình ở những nơi đó… Hơn nữa, chúng
tôi cũng nghe rằng họ đang lẩn trốn [ở trong vùng này]…
và khi có điều kiện thuận lợi họ phạm tội ác và gây ra nhiều
đau khổ cho dân chúng trong vùng. Các vụ tấn công của họ
thì cực kỳ nghiêm trọng. Xin quý quốc cứ trừng phạt họ
ngay lập tức theo luật pháp của quý quốc. Không cần phải
nương tay chút nào trong chuyện này.” (Clulow A, 2013, tr.
343)
Ngoài ra, lằn ranh giữa thương nhân và lính đánh thuê
cũng không phải luôn luôn rạch ròi trong cộng đồng người
Nhật ở hải ngoại: thương nhân có thể thành lính đánh
thuê, và sau đó khi không còn ai thuê mướn thì họ sẽ lại
là thương nhân. A. Clulow cho biết, “ở Campuchia, việc
chiêu mộ những người lính này bắt nguồn từ các cuộc
khủng hoảng, nhưng một khi tình hình đã lắng dịu thì họ
sẽ trở về với công việc kinh doanh” (Clulow A. 2019, tr. 79).
2.1.3. Làn sóng giáo dân Nhật đi lánh nạn
Di dân vì lý do tôn giáo đóng vai trò quan trọng trong
làn sóng di cư của người Nhật ra nước ngoài. Chính sách
43
cấm đạo ở Nhật Bản bắt đầu từ cuối thế kỷ XVI và bùng
phát mạnh từ năm 1614 dẫn đến nhiều vụ giết hại giáo dân,
làm cho làn sóng di dân ra nước ngoài trở nên ồ ạt. Như
đã trình bày bên trên, Campuchia là một trong những
nước có quan hệ thương mại thường xuyên với Nhật
Bản. Vì thế khi xảy ra nhiều vụ giết hại giáo dân ở Nhật thì
Campuchia cũng là một trong những điểm đến mà người
Nhật hướng tới trên đường đi lánh nạn. Thật vậy, trong
bản tường trình năm 1645, nhà truyền giáo Fr. Cardim cho
biết vào những năm 1610, người Nhật đã đến ẩn náo trong
vương quốc Campuchia để trốn tránh sự đàn áp của Mạc
phủ, và vì thế năm 1617 linh mục Pierre Marquez được Ma
Cao cử đến đó để chăm sóc phần hồn cho họ (Cardim Fr.
1645, tr. 181).
Tuy máu của các nhà truyền giáo và giáo dân đã đổ từ
mấy thập niên đầu thế kỷ XVII nhưng cũng chưa gây ra nỗi
kinh hoàng trên nước Nhật, và cũng không có tài liệu nào
cho biết có làn sóng người Nhật ồ ạt bỏ xứ ra đi trong giai
đoạn này hay không. Thậm chí trong đợt đàn áp mạnh từ
năm 1614 đến 1622 có hàng trăm người bị hành hình (Boxer
1967, tr. 334), nhưng ngay cả trong suốt thời gian đó nhiều
giáo dân vẫn đi đi về về giữa Nhật Bản và Đại Việt để gặp
Thương
mại Nhật
Bản thế kỷ
XVII
các nhà truyền giáo xưng tội. Thật vậy, theo ghi nhận của
A. de Rhodes, sau năm 1614 nhiều giáo dân Nhật lấy cớ giao
dịch thương mại đã đến đó gặp các linh mục người Nhật
làm các nghi thức tôn giáo:
“…sau lệnh cấm đạo năm 1614 nhiều tín đồ Thiên Chúa
giáo Nhật đi thành từng đoàn rất đông trên ba bốn chiếc
thuyền đầy người đến đây vào mùa chay và ba bốn dịp khác
trong năm viện cớ buôn bán, để xưng tội với các linh mục
dòng Tên biết tiếng Nhật, và nhận lễ ban thánh thể. Họ đã
làm như thế trong suốt gần 10 năm với sự mãn nguyện tột
độ và sự an ủi về tâm linh.” (Rhodes A. de, 1651, tr. 57-58)
Khoảng thời gian 1617-1618, lại có thêm một số nhà truyền
giáo nước ngoài bị trục xuất và bị hành hình, nhưng dường
như giáo dân Nhật vẫn chưa cảm thấy tính mạng bị đe dọa,
nên chưa thấy có hiện tượng bỏ nước ra đi dồn dập. Tuy
nhiên, tình hình ngày càng tồi tệ, do chính quyền Mạc phủ
ban hành nhiều quy định khắc khe hơn nhằm mục đích
loại trừ đạo Thiên Chúa ra khỏi nước Nhật. Ban đầu họ
chỉ dùng các biện pháp đơn giản để ép buộc giáo dân bỏ
đạo, nhưng dần về sau họ áp dụng nhiều biện pháp ngày
càng khắt khe, trong đó có việc nghiêm cấm dân chúng đi
ra nước ngoài. Theo tường thuật của Reyr Gysbertz, một
đại diện thương mại của Hà Lan tại Nagasaki lúc bấy giờ,
các cuộc bức hại người dân Nhật theo đạo Thiên Chúa
bắt đầu khốc liệt từ cuối năm 1622: đến đầu năm 1623, 130
người gồm đàn ông, đàn bà và trẻ con tại Nagasaki bị xử
chém và thiêu xác về tội che giấu các nhà truyền giáo nước
ngoài, hoặc không tố giác những gia đình che giấu các nhà
truyền giáo. Ít lâu sau đó thêm 100 người khác bị hành
quyết. Tháng 1 năm 1624 ở kinh đô Iedo 128 người cũng bị
thiêu sống vì đã chứa chấp một nhà truyền giáo, ở Firando
36 người bị dìm xuống biển vì không chịu bỏ đạo. Tháng
7 năm 1628, quan chức ở Arima dùng cực hình tàn khốc
nhất để tra tấn 348 giáo dân để họ bỏ đạo, tháng 9 cùng
năm tại Nagasaki có 25 người bị hành hình. Reyr Gysbertz
kết thúc bản tường trình bằng một ghi nhận: “Năm 1626
khi chúng tôi tới Nagasaki, thành phố có 40.000 giáo dân,

THÔNG BÁO Tạp chí Xưa và Nay và Công ty Lạc Việt xin thông báo
Độc giả của tạp chí Xưa và Nay muốn đọc trực tuyến tạp chí ( bản ebook có thể xem trên các thiết
bị máy tính , ipad , điện thoại ... ) xin vui lòng làm theo các hướng dẫn sau :
1 . Truy cập vào website http://sachbaohay.com/
2 . Chọn mục Hướng dẫn mua hàng và thực hiện theo các bước tại đây để tải tài liệu về đọc
Trân trọng giới thiệu
(Nếu gặp trở ngại về việc mua sản phẩm, liên lạc với chúng tôi: Công ty Lạc Việt, địa chỉ 23 Nguyễn Thị Huỳnh, P8 quận
Phú Nhuận. TP.HCM - Việt Nam. ĐT: (84) 28 . 3844.2477 - (84) 28 . 3845.3333 Email: ecommerce@lacviet.com.vn)
X&N

TIN BUỒN
Được tin PGS. TS Nguyễn Văn Lịch, sinh năm 1946, tại Hà Nội. Nguyên phó Chủ nhiệm Khoa Lịch sử trường ĐH KHXH&NV,
ĐHQG-HCM, cộng tác viên thân thiết của tạp chí Xưa và Nay vừa từ trần ngày 20/05/2023 (nhằm ngày 2/4 năm Quý Mão)- hưởng
thọ 78 tuổi.
Ban Biên tập tạp chí Xưa và Nay xin gửi lời chia buồn sâu sắc đến gia đình và quý quyến.
Được tin cụ ông Thái Nhân Hòa, bí danh Hai Ngọc, sinh năm 1930, tại Quảng Nam. Nguyên Giám đốc Bảo tàng cách mạng
Tp-HCM, nguyên Trưởng cơ quan đại diện tạp chí Xưa và Nay tại Tp-HCM, nguyên Phó tổng thư ký Hội Khoa học Lịch sử
Việt Nam - huy hiệu 75 năm tuổi Đảng, vừa từ trần ngày 7/5/2023 (nhằm ngày 18/3 năm Quý Mão) – hưởng thọ 94 tuổi.
Ban Biên tập tạp chí Xưa và Nay xin gửi lời chia buồn sâu sắc đến gia đình và quý quyến.

44 SỐ 551 THÁNG 5 NĂM 2023

còn bây giờ, vào năm 1629 không còn một người nào.”
(Reyr Gysbertz 1664, tr. 47). Sự giảm sút này chỉ có thể là do
giáo dân bỏ đạo, và do họ bỏ nước ra đi để tìm nơi an bình.
Và chắc hẳn là sự ra đi của người Nhật đã khiến Mạc phủ
ban hành chỉ dụ năm 1636(4) nghiêm cấm người Nhật đi
ra nước ngoài với hình phạt nghiêm khắc nhất.
L. Pagés cho biết, theo điều tra của các nhà truyền giáo
ở Macao thực hiện vào năm 1640, một số lượng lớn tín
đồ Thiên Chúa giáo người Nhật đã đi tị nạn ở Xiêm, Hội
An, Campuchia và Đàng Ngoài (Pagés L. 1869, tr. 865).
Thế mà ở Xiêm thì sau cái chết của Yamada Nagamasa
năm 1630 người Nhật không còn được ưu ái nữa, và thậm
chí đến đầu năm 1633 thì bị xua đuổi, đàn áp sau cuộc nổi
dậy ở thuộc quốc Ligor. Vì thế Campuchia và các quần
đảo trong vùng Đông Nam Á trở thành điểm đến ít nguy
hiểm nhất đối với người Nhật. Nhà du hành người Anh
P. Mundy cho biết ngày 16 tháng 6 năm 1637, khi đi thuyền từ
Malacca đến Macao, lúc ngang qua vùng biển Đông, ông
gặp một thuyền mành người Nhật đi từ Campuchia. Họ
nói là sáu năm trước họ bị buộc phải rời bỏ đất nước đến
đây sinh sống vì hoàng đế nước Nhật điên cuồng chống lại
tín đồ Thiên Chúa giáo, nên buộc họ phải trốn chạy, nếu
không muốn bỏ đạo hay là chết (Mundy P., 1919, tr.154).
Còn tiếp kỳ sau
CHÚ THÍCH
(*) Để tiện theo dõi, xin mời độc giả đọc bài“Lần theo dấu chân người
Nhật trong lưu vực sông Cửu Long”của cùng tác giả, đã đăng trên tạp
chí Xưa & Nay số tháng 10 và 11 năm 2022.
(1) Nguyên văn tiếng Tây Ban Nha là Chincheos (Quiroga de San Anto-
nio G., 1604, Ch 2, §6) tức Changchow hay Zhangzhou.
(2) Trong bài trước, chúng tôi đã chỉ ra rằng năm 1914, A. Cabaton gọi
sông Bassac là sông Nhật Bản, nhưng trong bài viết năm 1919, chính
ông lại nói rõ rằng sông Nhật Bản là sông Tiền đổ ra biển Đông qua
nhánh sông Cửa Tiểu. Vì thế chúng tôi cho rằng trong bài viết sau ông
đã điều chỉnh lại nhận thức của ông cho phù hợp với tài liệu. Có lẽ
Lewitz chỉ tham khảo bài viết năm 1914 của Cabaton mà không đọc
được bài viết năm 1919.
(3) Một số tài liệu cũng viết là 牢人 (lao nhân), như Luke S. Roberts
(2012), G. Groemer (2016), Floris van Swet (2019), A. Lushchenko (2020)
hay tự điển online https://www.japandict.com/牢人. Tuy không hoàn
toàn đồng nghĩa, nhưng cả hai đã được dùng để chỉ những người
Nhật không còn chủ soái, phải đi khắp nơi kiếm sống.
(4) Theo cách ghi của người Nhật là năm Kanei 13 (寛永), nhưng E.
Kaempfer quy ra là 1637, còn Beatrice M. Bodart-Bailey đã đính chính
lại là 1636 (Kaempfer E. 1999, tr. 479). Nhiều tài liệu ghi là 1637, có lẽ là
do tham khảo E. Kaempfer.
TÀI LIỆU THAM KHẢO
1. Bouillevaux C.-E., 1858. Voyage dans l’Indochine 1848-1856. Paris:
Librairie de Victor Palmé.
2. Boxer C.R. 1967. The Christian Century in Japan 1549-1650 (xuất bản
lần 2 có sửa chữa). Berkeley and Los Angeles: University of California
Press.
3. Cabaton A. 1914. Les Hollandais au Cambodge au XVIe siècle. Trong
tạp chí Revue de l’histoire des colonies francaises, số 2(1914)
4. Cabaton A. 1919. Les Hollandais au Cambodge et au Laos au XVIIe
SỐ 551 THÁNG 5 NĂM 2023
siècle. Tạp chí Tijdschrift van het Koninklijk Nederlandsch Aardrijkskundig
Genootschap số 36. Leiden: Brill.
5. Cardim Fr. 1645. Relation de la province du Iapon. Tournay: Imprimerie
d’Adrien Qvinqvé.
6. Clulow A. 2013. Like Lambs in Japan and Devils outside their Land:
Diplomacy, Violence, and Japanese Merchants. Tạp chí Southeast Asia
Journal of World History, Volume 24, Number 2, June 2013.
7. Clulow A. 2019. Amboina, 1623. Fear and Conspiracy on the Edge of
Empire. New York: Columbia University Press.
8. Geerts A.-J.-C. 1882. Voyage du yacht hollandais Grol du Japon au
Tonquin. Tạp chí Excursions et Reconnaissances, số 13, năm 1882.
9. Hagenaar H., 1706. Voiage aux Indes Orientales. Trong quyển 5 bộ
Recueil des voiages qui ont servi à l’établissement et aux progress de la
Compagnie des Indes Orientales formée dans les Provinces Unies des Païs-
bas. Amsterdam: Etienne Roger, Libraire.
10. Hildreth R. 1860. Japan and the Japanese. Boston: Bradley, Dayton
& Co.
11. Hingston Tuckey J., 1815. Maritime geography and statistics or A
Description of the Ocean and its Coasts, Maritime Commerce, Navigation,
Vol.3. London: Black Parry & Co.
12. Hung-Guk Cho, 2000. The Trade between China, Japan, Korea and
Southeast Asia in the 14th Century through the 17th Century Period.
Tạp chí International Area Review, Volume 3, Number 2, Winter 2000.
13. Ishii, Y. (Ed.), 1998. The Junk Trade from Southeast Asia. Translations
from the Tôsen Fusetsu-gaki, 1674-1723. Singapore: Institute of South-
east Asian Studies.
14. Ishizawa Y. 2015. The World’s Oldest Plan of Angkor Vat: the Japa-
nese so-called Jetavana, an Illustrated Plan of the Seventeenth Century.
Udaya, Journal of Khmer Studies, N°13, Septembre 2015.
15. Kaempfer E., 1999. Kaempfer’s Japan: Tokugawa culture observed
(Beatrice M. Bodart-Bailey chủ biên, dịch và chú giải). Hawaii: University
of Hawai‘i Press
16. Lewitz S., 1967. La toponymie khmère. Trong tạp chí Bulletin de
l’École française d’Extrême-Orient, số 53-2 năm 1967.
17. Malte-Brun C., 1813. Précis de la géographie universelle, Tome 4, Paris:
Chez Fr. Buisson Libraire-Editeur.
18. Mundy P., 1919. The Travels of Peter Mundy, in Europe and Asia, 1608-
1667, Vol. III Part I. London: The Hakluyt Society.
19. Murduch J, 1903. A History of Japan. Kobe: Office of the Chronicle.
20. Oka M., 2018. The Nanban and Shuinsen Trade in Sixteenth and
Seventeenth-Century Japan. Trong M. Perez Garcia & L. de Sousa
(Eds) 2018. Global History and New Polycentric Approaches. Singapore:
Palgrave Macmillan.
21. Pagés L., 1869. Histoire de la Religion chrétienne au Japon, Tome 1.
Paris: Charles Douniol Libraire-Editeur.
22. Péri N. 1923. Essai sur les relations du Japon et de l’Indochine aux
XVIe et XVIIe siècles. Tạp chí Bulletin de l’Ecole française d’Extrême-Orient.
Tome 23.
23. Pinkerton J. 1804. Modern Geography, Tome 2. Philadelphia: John
Conrad & Co.
24. Pouyanne A., 1908. Étude sur les voies d’eau de la Cochinchine. Saigon:
Imprimerie Commerciale Marcellin Rey.
25. Quiroga de San Antonio G. 1914. Brève et Véridique Relation des
événements du Cambodge (bản tiếng Pháp của A. Cabaton). Paris:
Ernest Leroux Editeur.
26. Ravina M., 2015. Tokugawa, Romanov, and Khmer: The Politics of
Trade and Diplomacy in Eighteenth Century East Asia. Tạp chí Journal of
World History, June 2015, Vol. 26, No. 2.
27. Reyr Gysbertz, 1664. Récit de la persécution des Chrétiens du Japon.
Trong M. Thevenot, Relations de divers voyages curieux, Seconde Partie.
Paris: Chez Sebastien Cramoisy & Sebastien Mabre Cramoisy.
28. Rhodes A. de, 1651. Histoire dv Royavme de Tvnqvin & des Grands Pro-
grez qve la Predication de l’Evangile y a faits en la conuer ion des Infidelles.
Lyon: Chez Iean Baptiste Devenet.
29. Ribeiro M., 2001. The Japanese Diaspora in the Seventeenth Centu-
ry. According to Jesuit Sources. Bulletin of Portuguese - Japanese Studies,
núm. 3, december, 2001, Universidade Nova de Lisboa Lisboa, Portugal.
30. van Swet Floris, 2019. Finding a Place: Rōnin Identity in the Tokugawa
Period. Luận án tiến sĩ sử học, bảo vệ tại Đại học Harvard (Hoa Kỳ).
45