Διεθνές Συνέδριο ‘Αρχαίο Δράμα, Δίκαιο και Πολιτική’

25-27 Μαΐου 2017

Α.Π.Θ., Κ.Θ.Β.Ε., Δ.Π.Θ.

Αναστασία Αντωνακάκη (Α’ Έτος Π.Μ.Σ. Νομικής Α.Π.Θ. Ιστορίας, Φιλοσοφίας και Κοινωνιολογίας
του Δικαίου – «Θεωρία Δικαίου και Διεπιστημονικές Νομικές Σπουδές»)

Υποψ. Δρ Κοινωνιολογίας του Δικαίου

ΑΙΣΧΥΛΟΥ ΠΡΟΜΗΘΕΥΣ ΔΕΣΜΩΤΗΣ ΚΑΙ ΤΟ ΦΑΙΝΟΜΕΝΟ ΤΗΣ ΕΞΟΥΣΙΑΣ ΣΤΗΝ

ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΑ

AESCHYLUS PROMETHEUS BOUND AND THE PHENOMENON OF POWER IN ANTIQUITY

Α. Ο κύριος προβληματισμός: Η νομιμοποίηση της εξουσίας του Δία

Ο κύριος προβληματισμός που διατρέχει το έργο είναι αυτός που διερευνά τη νομιμοποίηση
της εξουσίας και του τρόπου άσκησής της. Ο Αισχύλος παρουσιάζει τον Δία ως τύραννο και,
αναφερόμενος στην εξουσία του, τη χαρακτηρίζει ως τυραννίδα (στ. 238, 321, 369, 373, 762, 782,
941, 974, 988- 90, 1028). Γιατί, όμως, ο Δίας είναι τύραννος; Επειδή δεν είναι αιρετός, αλλά
καταλαμβάνει την εξουσία με την βία. Κατά πόσον, λοιπόν, νομιμοποιείται κάποιος που
καταλαμβάνει με τη βία την εξουσία, να την ασκεί; Και ακόμη περισσότερο, κατά πόσον οι επιταγές
του είναι άξιες υπακοής; Τα ερωτήματα αυτά διαμορφώνουν την πορεία του προβληματισμού περί της
νομιμοποίησης της εξουσίας και οδηγούν με τη σειρά τους στα παρακάτω ερωτήματα:

- Η εξουσία του Δία είναι νομιμοποιημένη;

- Ποια είναι και πώς ερμηνεύεται η στάση του Προμηθέα απέναντι στην εξουσία αυτή;

Το έργο ανοίγει με τα λόγια του Κράτους. Οι πρώτοι στίχοι προσδιορίζουν το αδίκημα που
έχει τελέσει ο Προμηθέας και μας εισάγουν στο δραματουργικό παρόν, όπου ο Δίας έχει ήδη
καταλάβει την εξουσία.1 Επίσης, μας βοηθούν να θέσουμε ένα γενικό ερώτημα: κατά πόσον ο
Αισχύλος, στο πλαίσιο του συγκεκριμένου έργου, αμφισβητεί εκ βάθρων την έννοια της εξουσίας; Το
γενικό αυτό ερώτημα σε συνδυασμό με τον προβληματισμό για τη νομιμοποίηση της τυραννικής
εξουσίας του Δία αποτελούν τους βασικούς άξονες ανάλυσης για τα επιμέρους ζητήματα που τίθενται
στη συνέχεια.

Κατ’ αρχήν, επίκεντρο της πολεμικής που εκφράζει ο ποιητής ενάντια στον Δία είναι η αδικία
που αυτός διαπράττει σε βάρος των ανθρώπων. Η εξουσία του Δία θεωρείται νόμιμη, διότι κέρδισε
την πάλη με τους τιτάνες. Όμως έναντι των ανθρώπων είναι νόμιμη η εξουσία του; Και πάντως,
ακόμη κι αν είναι νομιμοποιημένη, τίθεται το ζήτημα του τρόπου άσκησής της. Σε περίπτωση που την
ασκεί καταχρηστικά, για παράδειγμα, ακόμη κι αν αρχικά είναι νομιμοποιημένη, στην πορεία, η
κατάχρηση θα παύσει τη νομιμοποίησή της.

Εδώ, μπορεί να γίνει εύκολα αντιληπτό το φαινόμενο του ανθρωπομορφισμού των θεών-του
Δία, κατά κύριο λόγο (δευτερευόντως, και του Ηφαίστου και του Ερμή). Το ζήτημα, δηλαδή, εδώ δεν
είναι να επικεντρωθούμε στην ύπαρξη των θεών και στις ενέργειές τους προς όφελος ή σε βάρος των
ανθρώπων. Οι άνθρωποι είναι αυτοί που ενεργούν. Απλώς, εδώ προβάλλονται στο πρόσωπο των

1
J. Kott, 1976, 21-23 και 25.

1
θεών, αλλά και στο πρόσωπο του Προμηθέα, αφού ο δικός του μύθος είναι αυτός που χρησιμοποιείται
εν προκειμένω.

Συνεπώς, η πολεμική που εκφράζει ο ποιητής δεν επικεντρώνεται, ακριβώς, στην αδικία που
υφίστανται οι άνθρωποι από τους θεούς.2 Αυτό που συμβαίνει είναι ότι ο ποιητής χρησιμοποιεί το
πρόσωπο του Δία, προκειμένου να προβάλλει επάνω σε αυτό κάποιον που με τη βία καταλαμβάνει
την εξουσία και την ασκεί τυραννικά. Κατ’ ουσίαν, λοιπόν, η κριτική ασκείται απέναντι σε αυτό το
πρόσωπο.3

Ο Δίας, από την πρώτη στιγμή που καταλαμβάνει την εξουσία, εκδηλώνει την αρνητική του
πρόθεση απέναντι στο ανθρώπινο γένος, αφού σκοπεύει να το εξαφανίσει. Έτσι, διαφαίνεται ο
ατομικός χαρακτήρας των πολιτικών επιλογών του τυράννου και η στοχοθεσία της εξυπηρέτησης
πρωτίστως των προσωπικών του συμφερόντων (στ. 173-177). Στο πλαίσιο του φαινομένου του
ανθρωπομορφισμού των θεών4 γίνεται σαφές ότι ο απόλυτος μονάρχης-τύραννος προσωποποιείται
στον Δία. Επομένως, αφού ο τύραννος Δίας κινείται εναντίον των ανθρώπων, που αποτελούν το πεδίο
εφαρμογής των κυβερνητικών του επιλογών, επικεντρώνει το ενδιαφέρον του στην ικανοποίηση των
προσωπικών του συμφερόντων και εναντιώνεται στην ικανοποίηση του συλλογικού συμφέροντος. Τα
προσωπικά του συμφέροντα σχετίζονται φυσικά με την ισχυρότερη θεμελίωση της απόλυτης
μοναρχίας του.

Στα επόμενα έργα της τριλογίας (Προμηθεύς Πυρφόρος και Προμηθεύς Λυόμενος, που
αποτελούν την συνέχεια του μύθου που ξεκινά με τον Προμηθέα Δεσμώτη), από τα οποία δεν
σώζονται παρά ελάχιστα αποσπάσματα, γνωρίζουμε ίσως ότι ο Προμηθέας και ο Δίας
συμφιλιώνονται. Γι’ αυτόν τον λόγο, προκύπτει μάλλον το συμπέρασμα ότι αυτό που θέλει να
αναδείξει ο Αισχύλος είναι η ικανότητα του Δία να συνθέτει και να συμβιβάζει δυνάμεις αντίθετες-
τελικά, δηλαδή, η διαλεκτική σύνθεση των αντιθέτων.5 Περαιτέρω, βάσει της σκέψης αυτής, γεννάται
το ερώτημα μήπως ο Αισχύλος δεν αμφισβητεί την έννοια της εξουσίας από τη βάση της, αλλά από τα
στοιχεία του εποικοδομήματός της.

Το ερώτημα αυτό θεμελιώνεται σε δύο βάσεις. Η πρώτη βάση είναι η σκέψη που
αναπτύχθηκε ακριβώς παραπάνω, περί της ανάδειξης της ικανότητας του Δία, ως εξουσιαστή, να
επιφέρει τις ισορροπίες, μετά από την εκδήλωση συγκρούσεων. Η δεύτερη βάση αφορά τον ύστερο
βίο του Αισχύλου. Ο Αισχύλος δεν φαίνεται να τάσσεται κατά των τυράννων γενικά, αφού στα 484
π.Χ., όταν έχασε το πρώτο έπαθλο στους θεατρικούς αγώνες, από το νεότερό του Σοφοκλή, έφυγε για
την αυλή του βασιλιά Ιέρωνα στις Συρακούσες. Φυσικά, το κίνητρό του γι’ αυτό ήταν η αγάπη για την
τέχνη που ανθούσε στην συγκεκριμένη αυλή. Αυτό, όμως, από την άλλη, δεν μπορεί να αναιρέσει και
την πολιτική σημασία της κίνησής του αυτής: πήγε εκεί, έχοντας προηγουμένως σταθμίσει κάποιους
παράγοντες. Επέλεξε, δηλαδή, να αποδεχτεί, έστω μερικώς, τον τυραννικό τρόπο διακυβέρνησης του
Ιέρωνα, χάριν της καλλιέργειας του πνεύματός του και της έκφρασης της τέχνης του.

Με αφορμή, λοιπόν, τις βάσεις αυτές, αρχίζει να διαφαίνεται ο κύριος φιλοσοφικός

προβληματισμός που τον απασχολεί στον «Προμηθέα Δεσμώτη»: η νομιμοποίηση της εξουσίας. Ο
Αισχύλος πραγματεύεται και εξετάζει το φιλοσοφικό και πολιτικό αυτό ζήτημα με κέντρο αναφοράς
του την εξουσία του Δία και την αντίδραση του Προμηθέα απέναντί της. Βάσει του γεγονότος ότι ο
ποιητής έζησε στην αυλή του τυράννου των Συρακουσών, μπορεί να υποστηριχθεί ότι δεν απορρίπτει

2
M. Γιούνη, 2006, 84.
3
Γιούνη, 2006, 84.
4
A. Lesky, 1975, 120-122.
5
G. Thomson, 1983, 174.

2
εξ ορισμού την τυραννία (την άσκηση της εξουσίας από ένα μόνον άτομο) ως τρόπο διακυβέρνησης.
Πολύ δε περισσότερο, αφού δεν απορρίπτει το έλασσον (τυραννία ως μορφή εξουσίας), δεν θα
μπορούσε να αμφισβητεί εκ βάθρων και το μείζον, δηλαδή την εξουσία ως έννοια-βάση. Με άλλα
λόγια, ο Αισχύλος δεν φαίνεται να τάσσεται εναντίον κάθε μορφής εξουσίας (η έννοια «εξουσία» ως
έννοια-βάση), αλλά εναντίον συγκεκριμένου τρόπου άσκησης της εξουσίας (ο τρόπος άσκησης της
εξουσίας ως στοιχείο του εποικοδομήματος, το οποίο περιλαμβάνει τα στοιχεία που συνθέτουν την
έννοια-βάση).6

Σύμφωνα με τον ορισμό της έννοιας «εξουσία», που μπορεί να προκύψει συνδυαστικά από
τους Manuel Castells και Michael Mann,7 αυτή συνίσταται στην ικανότητα ενός κοινωνικού
παράγοντα να επιδρά στο περιβάλλον του για την ικανοποίηση συγκεκριμένων αναγκών και την
επίτευξη συγκεκριμένων σκοπών. Επομένως, τα επιμέρους στοιχεία που συνθέτουν την εξουσία ως
έννοια-βάση είναι τα εξής:

- η σχέση (ενός κοινωνικού παράγοντα με άλλους παράγοντες δράσης και συνολικά με το

περιβάλλον του),
- η ικανότητα (δεν είναι απαραίτητη η ενεργοποίηση της εξουσίας αλλά ενδέχεται να αρκεί και
η απλή ύπαρξη και εν δυνάμει δυνατότητα άσκησης αυτής για την επίτευξη σκοπών),
- ο κοινωνικός παράγοντας (οποιοδήποτε υποκείμενο δράσης είτε πρόκειται για άτομα είτε για
συλλογικότητες, οργανώσεις, θεσμούς και κοινωνικά δίκτυα)
- και το μέσο για την ικανοποίηση αναγκών και την επίτευξη σκοπών (οι άνθρωποι έρχονται σε
συσχέτιση και δημιουργούν κοινωνίες, ώστε να ικανοποιήσουν ανάγκες και να πετύχουν
στόχους, που από μόνοι τους δε θα μπορούσαν να πετύχουν). Άλλωστε, αιτία της δράσης των
ανθρώπων (για την ικανοποίηση βασικών βιοτικών αναγκών και για την επιδίωξη
γενικότερων στόχων) είναι το γεγονός ότι αποτελούν όντα, αφενός με ανάγκες και, αφετέρου
με συνείδηση του εαυτού τους και του κόσμου και με ικανότητα να σχεδιάζουν τις ζωές τους:
δηλαδή, είναι όντα αυτόνομα.8

Ο τρόπος άσκησης της εξουσίας αποτελεί στοιχείο του εποικοδομήματος της έννοιας. Εν
προκειμένω, ο συγκεκριμένος τρόπος άσκησης της εξουσίας, εναντίον του οποίου φαίνεται να κινείται
ο Αισχύλος μέσω του Προμηθέα, είναι η αυθαίρετη άσκηση από τον κάτοχό της, που την έχει
καταλάβει με τη βία. Η αυθαιρεσία είναι αυτή που καθιστά την εξουσία, εν τέλει, μη επαρκώς
νομιμοποιημένη. Ωστόσο, είναι γεγονός ότι από τη στιγμή που δεν σώζονται ολόκληρα τα επόμενα
μέρη της τριλογίας, είναι δύσκολο να σχηματίσουμε μια πιο σφαιρική εικόνα, για το μήνυμα που θέλει
να περάσει, τελικά, ο ποιητής.9

Β. Η αμφισβήτηση της συλλογικής ευθύνης και το ζήτημα της αυτονομίας του ανθρώπου

Ο Αισχύλος παρουσιάζει τους θεούς και πιο συγκεκριμένα, τον Δία, να συμπεριφέρονται με
άδικο και δόλιο τρόπο απέναντι στους ανθρώπους. Παρουσιάζοντας μία τέτοια κατάσταση,
προσπαθεί, ίσως, να ανατρέψει την αρχαιοελληνική και ιδίως την μυθολογική αντίληψη της
κατάρας.10 Η κατάρα είναι αυτή που ακολουθεί και επιβαρύνει στο διηνεκές ολόκληρες γενιές
ανθρώπων- το γένος αυτού που φέρεται ότι διέπραξε μία άδικη πράξη, ένα σφάλμα.

6
K. Marx, 1979, 14 και Κ. Σταμάτης, 1995, 34.
7
J. A. G. M. van Dijk, 2009, 571 και J. Allen, 2003, Κεφ. 3 και J. M. Whitmeyer, 1997, 211-214 και Κ.
Σταμάτης, 2016, 39-40.
8
Σταμάτης, 2011, 65 και 78.
9
Α. Διαμαντόπουλος, 1992, 91 επ.
10
Δεληκωστόπουλος, 120-121.

3
 Το ζήτημα της κατάρας αναδεικνύεται ιδιαίτερα στα έργα του Ησιόδου Έργα και Ημέραι και
Θεογονία. Τα δύο αυτά έργα συνδέονται ως προς το κοινό τους πρόταγμα για έναν κόσμο όπου πρέπει
να κυβερνά η δικαιοσύνη. Ωστόσο, στο Έργα και Ημέραι το πρόταγμα αυτό εντοπίζεται στην
ανθρώπινη καθημερινή ζωή και όχι στην πραγματικότητα των θεών. Στο έργο αυτό του Ησιόδου,
εντοπίζεται η εισαγωγή της ατομικής ευθύνης, που απαλλάσσει το γένος του διαπράξαντος το
αδίκημα από το αέναο βάρος της καταδίκης για την πράξη αυτή. Ωστόσο, ο Ησίοδος δεν απαρνείται
την θεϊκή δικαιοσύνη, πιστεύοντας ότι είναι αυτή που θα προστατεύσει τα άτομα που υφίστανται
αδικίες από μη δίκαιες ανθρώπινες βασιλικές αποφάσεις.11

Η αντίληψη περί κατάρας αναφέρεται στη συλλογική ευθύνη που φέρει το γένος που
ακολουθεί ένα άτομο και το σφάλμα του. Με πιο απλά λόγια, η κατάρα (δηλαδή η τιμωρία) δεν
στρέφεται μόνον εναντίον του ατόμου που διέπραξε ένα αδίκημα (ατομική ευθύνη), αλλά συνεχίζει να
κυνηγάει γενικά όλα τα μέλη του γένους του (συλλογική ευθύνη).12 Ίσως, λοιπόν, να εισάγεται εδώ
υπαινικτικά η έννοια της ατομικής ευθύνης από τον Αισχύλο. Αυτή η ατομική ευθύνη αντιτίθεται,
ακριβώς, στην προφανή αδικία του να βαραίνει, επ’ άπειρον, ένα αδίκημα που τελεί κάποιος όλες τις
γενιές που έπονται αυτού- πρόσωπα, δηλαδή, που δεν ήταν δράστες της συγκεκριμένης εγκληματικής
συμπεριφοράς.13

Η ανάδειξη του ζητήματος της ευθύνης εντοπίζεται στα λόγια του Προμηθέα (στ. 112-113):
«Τα σφάλματά μου αυτά και τα πληρώνω στον ξάγναντο εδώ τόπο καρφωμένος». Ο Προμηθέας
υφίσταται ο ίδιος τις αιώνιες συνέπειες για το σφάλμα του: την κλοπή της φωτιάς. Όμως, εκτός από
τον Προμηθέα (το πρόσωπο που διέπραξε την κλοπή), οι συνέπειες της πράξης του συνεχίζουν να
βαραίνουν και το ανθρώπινο γένος, υπό το πρίσμα της ασέβειας προς τους θεούς, αλλά και του
αμαρτήματος (σφάλμα/αδίκημα) από δικαιϊκή σκοπιά, αφού η κλοπή συνιστά αδίκημα.14

Ειδικότερα, το ζήτημα περί ευθύνης αναδεικνύεται, αν ληφθεί υπόψη και η αντίληψη ότι ο
ίδιος ο θεός μπορεί να καθοδηγήσει έναν άνθρωπο προς την τέλεση μιας πράξης. Η αντίληψη αυτή
αποτυπώνεται έντονα μέσα στο έργο. Ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι τα λόγια της Ιώς στους
στ. 676-683, όπου διατυπώνει ξεκάθαρα την απελπισία της για τον διωγμό που υπέστη η ίδια από τον
πατέρα της, δίχως να το θέλει ο ίδιος: «όμως σε τούτα το χαλινάρι τον ανάγκαζε του Δία». Τα λόγια
αυτά φανερώνουν την έκφραση συνειδησιακής της πάλης. Από την μία πλευρά, φαίνεται να
προσπαθεί να δικαιολογήσει την εαυτή της και τον πατέρα της, ενώ από την άλλη προσπαθεί να
εντοπίσει τις ευθύνες τις δικές της και του γονιού της. Ο εντοπισμός των ευθυνών της δεν είναι
εύκολος φυσικά, από τη στιγμή που παρεμβάλλονται οι βουλές και τα σχέδια του Δία. Εκείνη, όμως,
συνεχίζει την επίπονη διαδικασία της κατανόησης του μυαλού και της ψυχής της. Με άλλα λόγια,
αυτό που προσπαθεί η Ιώ να καταλάβει είναι το κατά πόσον η ίδια και ο γονιός της λειτούργησαν
ανεπηρέαστοι σε μία συγκεκριμένη συνθήκη και κατά πόσον μπορεί να επιρρίψει τις ευθύνες σε
άλλους, και πιο συγκεκριμένα στον Δία.

Με αφορμή το πρόσωπο και τη δραματική ιστορία της Ιώς, αναφύεται και το ζήτημα της
ετερονομίας και το πλαίσιο μέσα στο οποίο πραγματεύεται ο Αισχύλος το δίπολο της ετερονομίας και
της αυτονομίας του ανθρώπου:15

- Η υποταγή του ανθρώπου στο θέλημα των άλλων (ετερονομία)

11
Γιούνη, 2006, 83-84.
12
M. Humbert, 2012, 74 και 61-65 και Δεληκωστόπουλος, 120-121 και Lesky, 1987, 275 επ.
13
Γιούνη, 2006, 84-86 και Humbert, 73-74.
14
Lesky, 1987, 275 επ.
15
Δεληκωστόπουλος, 69 και 155-156 και Κ. Σταμάτης, Α. Τάκης, 2015, 32-33.

4
 - Ο ίδιος ο άνθρωπος υπεύθυνος για τις επιλογές του, οι οποίες αποτελούν προϊόντα της
ακηδεμόνευτης και της ελεύθερης βούλησής του (αυτονομία).

Με τον συμβολισμό της φωτιάς που δωρίζεται από τον κλέφτη Προμηθέα στο ανθρώπινο
γένος, ο Αισχύλος σηματοδοτεί την έναρξη του πνευματικού πολιτισμού των ανθρώπων.
Χρησιμοποιεί, λοιπόν, έναν μύθο,16 για να αναδείξει τον άνθρωπο ως τον μοναδικό αυθεντικό
δημιουργό μιας νέας έννομης τάξης, της δικής του έννομης τάξης. Με άλλα λόγια, ο μύθος αποτελεί
απλώς το όχημα, την αφορμή. Ο απώτερος στόχος είναι η ανάδειξη των σκέψεων, των αντιλήψεων,
των απόψεων του ποιητή, που είναι και ο χρήστης της μυθολογικής προσέγγισης.

Με αυτόν τον τρόπο αρχίζει, ουσιαστικά, η υπέρβαση της ετερονομίας, αφού οι άνθρωποι
είναι αυτοί που φτιάχνουν τους δικούς τους νόμους. Οι άνθρωποι είναι αυτοί που δημιουργούν τους
κανόνες που ρυθμίζουν τις κοινωνικές συμπεριφορές, ώστε να κατορθώσουν να συμβιώνουν
αρμονικά στις κοινωνίες τους, στον μεγαλύτερο δυνατό βαθμό.

Ένα ζήτημα που υπάρχει, ωστόσο, είναι ότι οι νόμοι που επιβάλλονται από τα άτομα που
ασκούν εξουσία παρουσιάζονται ως νόμοι θεϊκής προέλευσης, ώστε να καθίσταται πιο εύκολη η
εφαρμογή τους. Στην περίπτωση που ο νόμος προβάλλεται ως προϊόν θείας αποκαλύψεως, ο
άνθρωπος υπακούει στο νόμο αυτόν από φόβο- το περίβλημα, δηλαδή, της νομιμότητας είναι
μεταφυσικό. Αντιθέτως, στην περίπτωση που υπεύθυνος για την δημιουργία του νόμου είναι ο
άνθρωπος στο πλαίσιο ενός δημοκρατικού πολιτεύματος, τότε προφανώς, η υπακοή στον νόμο
διαθέτει ορθολογικά χαρακτηριστικά, αφού αυτός αποτελεί ανθρώπινο δημιούργημα.17

Η αθηναϊκού τύπου άμεση δημοκρατία είναι το κατ’ εξοχήν πλαίσιο, όπου το πολίτευμα της
δημοκρατίας ανέδειξε το ηθικό και πολιτικό του μεγαλείο, αφού οι πολίτες είναι συνδιαμορφωτές στη
δημιουργία των νόμων. Με άλλα λόγια, οι πολίτες είναι συννομοθέτες. Συμμετέχουν στην διαδικασία
παραγωγής των νόμων και είναι αυτοί που αποφασίζουν για την ισχύ των νόμων και την επιβολή τους
επάνω στους ίδιους. Άλλωστε, ένα από τα στοιχεία του ορισμού της αυτονομίας είναι η αναζήτηση
και η ανάγκη των ανθρώπων για τη διατύπωση αρχών, σχετικά με το τι δέον πράττειν, δηλαδή, με το
πώς οφείλουν να πράττουν οι άνθρωποι. Από τη στιγμή, λοιπόν, που ο άνθρωπος είναι αυτόνομο ον,
που πράττει υπό την ακηδεμόνευτη βούλησή του και συμμετέχει στην νομοπαρασκευαστική
διαδικασία, είναι σαφές ότι προκύπτει μία έννομη τάξη με κανόνες δικαίου άξιους υπακοής από τα
υποκείμενα δικαίου που την αποτελούν.18

Γ. Επιμέρους προβληματισμοί

Στη συνέχεια, θα τεθούν κάποιοι επιμέρους προβληματισμοί, με αφορμή το έργο.

Ι. Η αισχύλεια παρουσίαση του Δία ως τυράννου εντός του «Προμηθέα Δεσμώτη»: Το πολιτικό
πλαίσιο του έργου

Σε ό, τι αφορά την χρονολόγηση του Προμηθέα Δεσμώτη, η πιο πιθανή φέρεται να είναι το
458 ή 457 π. Χ.19 Η προβολή του Δία ως τυραννική μορφή, από τον Αισχύλο, γίνεται κατά τη
διάρκεια του 5ου αιώνα π. Χ. (ο χρυσούς αιών του Περικλέους). Πρόκειται για την κατ’ εξοχήν μια
περίοδο εξέλιξης του αρχαιοελληνικού πνεύματος, οπότε και η Αθήνα άρχισε να αναδεικνύεται ως

16
Δεληκωστόπουλος, 1996, 152-153 και Γ. Τζαβάρας, 1993, 21, 54-55, 79.
17
Τάκης, 2006, 379 επ. και Παπακωνσταντίνου, 2015, 11 επ.
18
Σταμάτης, Τάκης, 2015, 32-33 και Σταμάτης, 2011, 125 και Τάκης, 2006, 379 και Παπακωνσταντίνου, 2015,
12-14.
19
Kott, 297 (σημείωση 1η) και Σ. Δρομάζος, 1984, 89.

5
ηγέτιδα δύναμη σε ποικίλους τομείς, τον πολιτικό, τον οικονομικό, τον πολιτιστικό, τον στρατιωτικό.
Ο άνθρωπος, πλέον, αρχίζει να αναπτύσσει διαφορετικές ανάγκες, συγκριτικά με την περίοδο των
επικών ποιητών. Νοιώθει, ίσως, την ανάγκη της απαλλαγής από τον φόβο των θεών.20 Με άλλα λόγια,
ο άνθρωπος αρχίζει να μπαίνει σε μία διαδικασία, κατά την οποία εκλογικεύει τον κόσμο.

Έτσι, αρχίζει μία «ανταρσία», υπό τη μορφή της αμφισβήτησης. Ο άνθρωπος θέλει να
αισθανθεί αυθύπαρκτος απέναντι στους θεούς, ηθικά και πνευματικά, όσον αφορά την ελευθερία της
βούλησής του. Θέλει να αισθανθεί κυρίαρχος των πράξεών του και υπεύθυνος για τις επιλογές του και
τις συνέπειες που αυτές συνεπάγονται.

Τα λόγια του Ηφαίστου και του Χορού (στ. 34-35 και 156-157) οδηγούν στη σκέψη ότι ο
Αισχύλος επιμένει εμφατικά στην τυραννική φύση της διακυβέρνησης του Δία. Άλλωστε, γενικότερα,
χρησιμοποιούνται συχνά μέσα στο κείμενο της τραγωδίας οι ανάλογοι χαρακτηρισμοί, προκειμένου
να περιγράψουν την εξουσία του Δία (τυραννίδα, τύραννος). Από την άλλη πλευρά, ωστόσο, θα πρέπει
να σημειωθεί ότι ο Αισχύλος φροντίζει να υπενθυμίζει, εξίσου συχνά, μέσω των λόγων των ηρώων
του, ότι η εξουσία του είναι καινούρια (στ. 34-35 και 156-157). Ενδεχομένως, αυτή η υπενθύμιση να
υποκρύπτει μια έμμεση απόδοση ενός μέρους των αυθαιρεσιών του στο μικρό χρονικό διάστημα που
έχει, μόνον, παρέλθει από την ανάληψη της εξουσίας του και μια θεώρηση ότι, μετέπειτα, θα
διαχειριστεί με περισσότερη σύνεση τα ζητήματα της διακυβέρνησής του. Τα λόγια αυτά που
χρησιμοποιεί ο ποιητής συνηγορούν υπέρ της άποψης ότι ο Αισχύλος δεν κατακρίνει γενικώς και
αορίστως το φαινόμενο της εξουσίας και την επιβολή των εξουσιαστικών επιταγών. Αυτό που τον
ενδιαφέρει περισσότερο είναι η κριτική του τρόπου επιβολής της εξουσίας και ειδικότερα, του τρόπου
άσκησής της. Στην συνέχεια, φυσικά, τον ενδιαφέρει να διερευνήσει το αν αυτή η εξουσία καθίσταται
άξια υπακοής και κατ’ επέκταση αν είναι νομιμοποιημένη.

Η δυναμική του αισχύλειου λόγου21 έγκειται στον συγκεκριμένο τρόπο, με τον οποίο
παρουσιάζει την τυραννική22 φύση της διακυβέρνησης του Δία εντός του έργου.23 Ο Δίας είναι
τύραννος και ο τρόπος άσκησης της εξουσίας του είναι απολυταρχικός. Το γεγονός αυτό είναι
αναμφισβήτητο και υπενθυμίζεται συχνά από τα ίδια του τα όργανα: το Κράτος (σύμβολο της εξουσίας
του Δία) και τη Βία (σύμβολο του τρόπου που την ασκεί),24 που είναι περήφανα γι’ αυτό (στ. 3-11, 40-
42, 61-62), από τον Προμηθέα που τον καταγγέλλει συχνά ως τέτοιον-οι δύο πιο συχνοί
χαρακτηρισμοί που του αποδίδει είναι «πατέρας» και «τύραννος» (στ. 238, 321, 373, 762, 782, 941,
974, 988-990, 1028), από το χορό των Ωκεανίδων (στ. 201), από τον θεό Ωκεανό. Ο τελευταίος
εγκαταλείπει σταδιακά κάθε διάθεση αντίστασης και συμβουλεύει μετριοπάθεια. Υπακούει και
υποτάσσεται στον νέο κυρίαρχο, επιδεικνύοντας μία δουλοπρεπή δράση ανάλογα με την περίσταση
και μία τάση συμφωνίας με τον, εκάστοτε, ευρισκόμενο στην κορυφή της εξουσίας. Οι περιγραφές,
λοιπόν, κάνουν λόγο για έναν Δία σκληρό (στ. 202, 340), ανεύθυνο και αυθαίρετο (στ. 340),
δεσποτικό, που δεν αναγνωρίζει κανέναν νόμο πέρα από τον δικό του, που κυβερνά ακόμη πιο
σκληρά από τον Ουρανό και τον Κρόνο, βασιζόμενος στο δικό του αυθαίρετο δίκαιο (στ. 159, 202-
203, 419) και που δεν έχει εμπιστοσύνη στους φίλους του και γενικά στα κοντινά του άτομα (στ. 237-
236), γνώρισμα που αποτελεί χαρακτηριστική ιδιότητα ενός τυράννου, ανελέητος και αμετάπειστος
(στ. 34, 199-201, 349).

20
Δεληκωστόπουλος, 68-69 και Εισαγωγή του Τ. Ρούσσου, 19-20 και Γιούνη, 2006, 84.
21
Εισαγωγή του Τ. Ρούσσου, 18-20.
22
H. Liddel & R. Scott, 2013, λήμμα «τυραννίς» και Αριστοτέλους, Πολιτικά, Ε’, 1313α, 10 και Ά. Τσούτσος,
1989, 465-466 και C. Mossé, 2013, 241-245.
23
Kott, 24.
24
G. Thomson, 148 και Εισαγωγή του Τ. Ρούσσου, 18-20 και Δεληκωστόπουλος, 156.

6
 Ο Δίας δεν εμφανίζεται στο έργο ως φυσικό πρόσωπο. Ωστόσο, η παρουσία του διατρέχει όλο
το έργο μέσα από τις κατηγορίες που του απευθύνει ο Προμηθέας και από τις αναφορές που γίνονται
στο πρόσωπό του από τους υπόλοιπους ήρωες του δράματος.25 Έτσι, γίνεται σαφές ότι αυτό που
ενδιαφέρει περισσότερο, εν προκειμένω, δεν είναι το πρόσωπο του Δία αυτό καθαυτό, αλλά οι
ιδιότητες που προσλαμβάνει ως απόλυτος κυρίαρχος και εξουσιαστής.26 Είναι, βεβαίως, εμφανής ο
πολιτικός χαρακτήρας των ιδιοτήτων αυτών. Επομένως, είναι ευδιάκριτο ότι ο Δίας παρουσιάζεται να
στέκεται πιο πάνω από τους νόμους, ασκώντας την εξουσία του με τρόπο αυθαίρετο. Συνεπώς, οι
ιδιότητες που του αποδίδονται εντός του έργου δεν έχουν προσωπική, αλλά πολιτική χροιά, καθώς δεν
κατηγορούν τον Δία ως πρόσωπο, αλλά τον Δία ως τύραννο.27 Δηλαδή, η κατηγορία αφορά τον τρόπο
άσκησης εξουσίας, κι αυτό είναι ένα στοιχείο που αναδεικνύει τον πολιτικό χαρακτήρα του δράματος.

Επιπλέον, το χωρίο όπου ο Χορός κάνει λόγο για τον τρόπο διακυβέρνησης του Δία και τους
νόμους που αυτός εφαρμόζει (στ. 414-417), επιβεβαιώνει τον έντονο πολιτικό χαρακτήρα του
συγκεκριμένου δράματος.28 Σίγουρα δεν πρόκειται για μία μεμονωμένη πράξη αντίστασης απέναντι
σε μία μεμονωμένη αυθαίρετη επιλογή και επιταγή του τυραννικού Δία. Αντιθέτως, η πράξη της
κλοπής της φωτιάς σηματοδοτεί την αμφισβήτηση της νομιμοποίησης της τυραννικής εξουσίας του
Δία και της αυθαιρεσίας που συνοδεύει συνολικά την άσκηση της εξουσίας του (στ. 119-123:
Προμηθέας: «Κοιτάχτε δεσμώτη το βαριόμοιρο θεό, τον εχθρό του Διός μισημένον απ’ όλους τους θεούς
που συχνάζουν στην αυλή του γιατί τους ανθρώπους αγάπησα τόσο.»).

Αφού η εξουσία του Δία παρουσιάζεται ως τυραννική, αναδεικνύεται και το μείζον ζήτημα
της σχέσης της τυραννίας με την εὐνομία.29 Η εὐνομία εκφράζει το σεβασμό απέναντι στο νόμο και
στην τάξη που στηρίζεται σ’ αυτόν. Επομένως, η εὐνομία, ως έννοια, προϋποθέτει το σεβασμό των
κείμενων νόμων (για την εὐνομία ως πολιτική κατάσταση και ως συμπεριφορά και ως αντίληψη-
διανοητική κατάσταση των πολιτών που ζουν σε μια πόλη που διέπεται από νόμους.30 Η εὐνομία,
σύμφωνα και με τον Αριστοτέλη,31 εκλαμβάνεται, κυρίως, υπό δύο έννοιες: πρώτον, ως το καθεστώς
εντός του οποίου γίνονται σεβαστοί και τηρούνται οι νόμοι και δεύτερον, ως το καθεστώς στο οποίο
οι νόμοι είναι καλοί. Η ποιότητα των νόμων εκφράζεται και μέσω της ισονομίας,32 ως ειδικότερης
έκφανσης, η οποία κατά τον Ηρόδοτο σημαίνει και σηματοδοτεί και τη δημοκρατία.33

Για την αρχαία Ελλάδα, ήταν προτιμότερη η λύση της ανεύρεσης σοφών νομοθετών,
συγκριτικά με την κατάληψη της εξουσίας από έναν άνθρωπο. Θα πρέπει, εδώ, να αναφερθεί ότι οι
αρχαίοι Έλληνες δεν απέκλειαν την προέλευση του νόμου από έναν άνθρωπο.34 Στα Πολιτικά του
Αριστοτέλη, η τυραννίδα ορίζεται ως παρέκβαση του ορθού πολιτεύματος της βασιλείας και το
κριτήριο της ορθότητας δεν είναι η προέλευση των νόμων από περισσότερους ανθρώπους, αλλά η
εξυπηρέτηση και ικανοποίηση του κοινού συμφέροντος και όχι του ατομικού.

Είναι λογικό ότι η ως άνω λύση της εξεύρεσης επιδέξιων νομοθετών δεν μπορούσε πάντοτε
να επιτευχθεί. Χαρακτηριστικό, πάντως, παράδειγμα τέτοιου νομοθέτη αποτελεί η περίπτωση του

25
Κ. Γεωργουσόπουλος, 2007, 80 και Δεληκωστόπουλος, 155 και Δρομάζος, 79-81 και Εισαγωγή του Τ.
Ρούσσου, 18-20.
26
Δεληκωστόπουλος, 155-156.
27
H. Liddel & R. Scott, λήμμα «τύραννος».
28
Kott, 24 και D. S. Allen, 2000, 90-91.
29
Τσούτσος, 471-473.
30
J. W. Jones, 1956, 73-76.
31
Αριστοτέλους, Πολιτικά, Β’, 1269α.
32
Γιούνη, 2015, 103-105.
33
Ηροδότου, Ιστορίαι, 3, 80, 85.
34
Ξενοφώντος, Απομνημονεύματα, Ι 2, 43 και Αριστοτέλους, Πολιτικά, Β’, 1269α.

7
Σόλωνα, ο οποίος καταδίκαζε τη βία και εξυμνούσε την εὐνομία, η οποία καθοδηγεί τα πράγματα σε
μία τάξη, χωρίς να μεσολαβεί η υποδούλωση σε έναν τύραννο. Ο Σόλων θεωρούσε την τάξη
ιδιαιτέρως σημαντική, καθώς είναι αυτή που επιφέρει τη συμφιλίωση των συγκρουόμενων και
διιστάμενων απόψεων και, συνεπώς, αυτή που επιφέρει και το μέτρο.35

Η τυραννία του Δία φαίνεται να καταδυναστεύει, εκτός από τους ανθρώπους, και τους τυχόν
αντιφρονούντες θεούς. Δεν θα πρέπει να ξεχνάμε ότι οι υπόλοιποι θεοί είναι ιεραρχικά και αξιωματικά
κατώτεροι του αρχηγού τους (στ. 414-417). Αυτό είναι ακόμη ένα στοιχείο που συνηγορεί στην
απόδειξη του τυραννικού τρόπου άσκησης της εξουσίας από τον Δία: η μη δυνατότητα αντιλογίας ή
και διαφωνίας στις επιταγές του. Επομένως, εκφράζεται μια ευρύτερη αμφισβήτηση, σε ό, τι αφορά
την αυθαιρεσία στον τρόπο άσκησης της εξουσίας.

ΙΙ. Η περίπτωση της Ιώς: το πεδίο εκδήλωσης της αυθαιρεσίας του Δία απέναντι στο ανθρώπινο
γένος

Η τυραννική εξουσία του Δία, βρίσκει ένα επιπλέον, πέραν του Προμηθέα, πεδίο εκδήλωσης:
το πρόσωπο της Ιώς. Η ζωή της Ιώς σημαδεύεται καθοριστικά από τις αυθαίρετες πράξεις του
αρχηγού των θεών. Η αυθαιρεσία του Δία-και των θεών γενικότερα, καθώς η Ιώ αποτελεί και θύμα
της ζήλιας της Ήρας, γυναίκας του Δία-εκδηλώνεται και απέναντι στους ανθρώπους.36 Ο Αισχύλος
επιλέγει να φέρει στο προσκήνιο του δράματος την Ιώ, δίνοντας φωνή σε ένα, προερχόμενο από το
ανθρώπινο γένος, θύμα του Δία (στ. 599-602: Προμηθέας: «Πώς δεν ακούω την κόρη του Ινάχου, την
παραλοϊσμένη από τον οίστρο, που την καρδιά του Δία μ’ έρωτα φλογίζει, και τώρα απ’ τη βαριά της
Ήρας έχθρα σ’ ατέλειωτους ξετρέχει δρόμους;»). Η Ιώ, ως θύμα της λαγνείας του, αναδεικνύει την
απουσία (και ενδεχομένως και την αδυναμία) διάκρισης μεταξύ δικαίου και αδίκου που χαρακτηρίζει
την τυραννική εξουσία του Δία.

Η εξουσία του υπάρχει και υφίσταται πρωτίστως γι’ αυτόν τον ίδιο και την ικανοποίηση των
αναγκών του, ενώ οι κυβερνώμενοί του, το ανθρώπινο γένος δηλαδή, δεν φαίνονται να αποτελούν
δείκτες επηρεασμού κατά τη λήψη των αποφάσεών του.37 Στο συγκεκριμένο σημείο,
διασταυρωνόμαστε με την ανάλυση του Αριστοτέλη στα Πολιτικά του, με την οποία προβαίνει στη
διάκριση των πολιτευμάτων σε ορθά και παρεκβάσεις αυτών με κριτήριο τους αποδέκτες
ικανοποίησης συμφερόντων.38 Αναφορικά με την περίπτωση όπου ένα άτομο κυβερνά: η βασιλεία
είναι το ορθό πολίτευμα, γιατί αποβλέπει στην ικανοποίηση του κοινού συμφέροντος, ενώ η
τυραννίδα είναι η παρέκβασή της, διότι αποβλέπει στην εξυπηρέτηση του προσωπικού του
συμφέροντος και των ιδιοτελών του σκοπών. Αυτό, ακριβώς, εμφανίζεται και εντός του έργου με τα
παρακάτω λόγια του Χορού, τα οποία τονίζουν ακριβώς ότι οι άνθρωποι, ως κυβερνώμενοι, δεν
επηρεάζουν ποτέ, με την ύπαρξή του, τις αποφάσεις του Δία (στ. 556-560: Χορός: «Δε βλέπεις τη
χλωμή ανημπόρια, παρόμοια με του ονείρου, που των ανθρώπων το τυφλό γένος στομώνει; Ως τώρα
ποτέ δεν τάραξαν του Δία την τάξη την ασάλευτη οι βουλές των.»).

Εν προκειμένω, γίνεται λόγος για μια διακυβέρνηση, η οποία αποβλέπει κυρίως, αν όχι
αποκλειστικά, στην ικανοποίηση του συμφέροντος του τυράννου και, η οποία διακρίνεται από την
απουσία υποχρέωσης λογοδοσίας, καθώς ο τύραννος αποφασίζει μόνος του, χωρίς να διαθέτει κάποια,
επισήμως αναγνωρισμένη, υπεροχή, τουλάχιστον σε ό, τι αφορά στη λήψη αποφάσεων. Συνάγεται,

35
Humbert, 109, κείμενο 12 και Αριστοτέλους, Αθηναίων Πολιτεία, (12).
36
Δεληκωστόπουλος, 156-157.
37
Δεληκωστόπουλος, 160.
38
Αριστοτέλους, Πολιτικά, Γ’, 1279b 5, 10 και Α.-Κ. Μπαγιόνας, 1980, 95-98 και Κ. Ψυχοπαίδης, 1999, 97-98
και 109-112 και Πλάτωνος, Πολιτεία, 526B και J. Coleman, 2005, 43-45 και 184-188 και.

8
λοιπόν, το συμπέρασμα ότι η τυραννική εξουσία θεμελιώνεται όχι στους κείμενους νόμους, αλλά στην
αυθαίρετη θέληση του τυράννου, η οποία επιβάλλεται ως βούληση του ενός επί των υπηκόων του,
χωρίς τη θέλησή τους.39 Συνεπώς, η τυραννίδα αντιτίθεται προς τις δυο έννοιες της εὐνομίας, όπως
αυτές ορίζονται από τον Αριστοτέλη, αλλά και προς την ισονομία, η οποία συνίσταται στην ισότητα
πάντων έναντι του νόμου και τη συμμετοχή τους στο σχηματισμό των κυβερνήσεων40 όχι μόνον λόγω
του τρόπου κατάληψης της εξουσίας από τον τύραννο, αλλά, ιδίως, λόγω του τρόπου άσκησής της.41
Άλλωστε, η αυθαιρεσία είναι, ακριβώς, η αιτία στέρησης της νομιμοποίησης της εξουσίας. Η
αυθαιρεσία είναι αυτή ακριβώς που καθιστά την εξουσία και τις επιταγές της ανάξια υπακοής.

ΙΙΙ. Μετά την κλοπή: Η αυστηρότητα της ποινής που επιβάλλεται στον Προμηθέα

Ο Αισχύλος, ως ποιητής, επιλέγει μία συγκεκριμένη σκηνοθεσία για το έργο του,

επιδιώκοντας να παίρνει μέρος σε αυτό ολόκληρος ο κόσμος: οι θεοί, οι άνθρωποι, οι δυνάμεις των
στοιχείων. Σύμφωνα με τον Jan Kott, ο κόσμος αυτός διακρίνεται από μία κάθετη διάρθρωση, η οποία
επιτρέπει τον εντοπισμό δύο αξόνων: στον άνω άξονα βρίσκεται η έδρα των θεών και στον κάτω η
έδρα των ανθρώπων.42 Ο τόπος αυτός των ανθρώπων θα μπορούσε να χαρακτηριστεί και ως περιοχή
τιμωρίας, αφού ο Δίας σκόπευε, αρχικά, να αφανίσει το ανθρώπινο γένος. Η πρόθεσή του, όμως,
ανακόπηκε, εν τέλει, λόγω της έγκαιρης παρέμβασης του Προμηθέα.43

Ο Προμηθέας κλέβει τη φωτιά και την χαρίζει στους ανθρώπους, σηματοδοτώντας το τέλος
της πρωτόγονης κατάστασής τους και την έναρξη του εκπολιτισμού τους, υλικά και πνευματικά (στ.
266: Προμηθέας: «Που τέχνες πλήθος απ’ αυτήν θα μάθουν.»).44 Έτσι, ο Αισχύλος χρησιμοποιεί το
μύθο του ότι κάποιος που έχει πρόσβαση στον επάνω άξονα (των θεών) δίνει τη φωτιά στους
ευρισκόμενους στον κάτω άξονα (στους ανθρώπους).45 Άρα, αυτός ο κάποιος, ο Προμηθέας, βοηθάει
τους ανθρώπους, καθώς συγκρούεται με έναν ανώτερό του, ως προς το αξίωμα. Επομένως, ο
Προμηθέας παρακούει τον ανώτερό του και αυτό έχει ως συνέπεια την επιβολή μιας σκληρής
τιμωρίας σε βάρος του.

Η ποινή που του επιβάλλεται από τον αρχηγό των θεών Δία είναι να αλυσοδεθεί σε έναν
βράχο στον Καύκασο και ένα όρνιο να του κατατρώει το συκώτι, ανά τακτά χρονικά διαστήματα (στ.
3-6: Κράτος: «Ήφαιστε, τώρα φρόντισε να γίνουν όσα σε πρόσταζε ο πατέρας, τον πανούργο τούτον να
τον καρφώσεις εκεί πάνω στα βράχια τ’ αψηλόγκρεμνα, δεμένον μ’ ατσάλινα δεσμά που να μη σπάνε.»).
Φρουροί και επόπτες της υλοποίησης της προμηθεϊκής ποινής είναι το Κράτος και η Βία,
απεσταλμένοι του Δία και όργανα διαφύλαξης της τάξης του. Επιπλέον, ο Ήφαιστος, θεός και ο ίδιος
και συγγενής του Δία, υποχρεώνεται στην παροχή των τεχνικών του γνώσεων, προκειμένου να
πραγματωθεί το υλικό μέρος της εκτέλεσης της ποινής: η δημιουργία των ατσάλινων δεσμών και, το
να αλυσοδεθεί ο Προμηθέας με τα δεσμά αυτά επάνω στον βράχο (στ. 3-6 και στ. 12-13: Ήφαιστος:
«Κράτος και Βία, για σας έχει τελειώσει του Δία η προσταγή και τίποτα εδώ πέρα δε σας κρατάει.»).

Η ποινή που επιβάλλεται στον Προμηθέα οφείλει την αυστηρότητά της όχι μόνον στην
ανυπακοή που αυτός επέδειξε στις προσταγές του κυρίαρχου Δία, αλλά και γιατί ξεπέρασε τα όρια της

39
Αριστοτέλους, Πολιτικά, Ε’, 1313a, 9, Ξενοφώντος, Ιέρων ή τυραννικός, 5, 1-4 και Ξενοφώντος,
Απομνημονεύματα, Δ’, 6, 12.
40
Γιούνη, 2015, 106.
41
Πλάτωνος, Μενέξενος, 239α.
42
Kott, 21-23, 25.
43
Allen, 25-27, 87-89.
44
Kott, 21-23, 25.
45
Εισαγωγή του Τ. Ρούσσου, 18-19 και Kott, 21-23, 25.

9
μετριοπάθειας,46 όπως χαρακτηριστικά του λέει και ο Χορός (στ. 519-520 και 551-554), με το να
χρίσει, μέσω της πράξης του αυτής, τον εαυτό του υπερασπιστή του ανθρώπινου γένους.47 Ο
Προμηθέας υπερβαίνει τον ρόλο του και τα καθήκοντά του και αναλαμβάνει περισσότερα πράγματα,
για τα οποία ο αρχηγός των θεών δεν τον προόριζε. Γι’ αυτό ο Δίας θεωρεί πρώτον, ότι δεν του
αναλογούν και δεύτερον, ότι με την αμφισβήτησή του προς την κυριαρχία του θέλει να τον
υπερκεράσει.48 Γι’ αυτούς τους λόγους τον τιμωρεί παραδειγματικά.

Ο Προμηθέας παρουσιάζεται από τον Αισχύλο, όχι απλώς ως ένας «πονηρός» που κλέβει τη
φωτιά από το Δία, αλλά πολύ περισσότερο, ως κάποιος που με αυτή του την πράξη στέκεται δίπλα
στους ανθρώπους.49 Θα μπορούσε να υποστηριχθεί ότι, χωροτακτικά, ο Προμηθέας, μετά την κλοπή
της φωτιάς, βρίσκεται στο μέσον του άξονα, καθώς αμφισβητεί την, άνευ όρων και κριτικής, υποταγή
στις θεϊκές προσταγές.50 Οι προσταγές αυτές, λόγω της αυθαίρετης επιβολής τους, καταλήγουν
τυραννικές, και όπως λέει και ο Ήφαιστος, «πέρα απ’ το δίκιο» (στ. 29-30). Ο Προμηθέας, δηλαδή,
τάσσεται, συνειδησιακά αλλά και έμπρακτα, στο πλευρό των ανθρώπων.51

Έτσι, ο Προμηθέας αναδεικνύεται σε έναν φορέα αντίστασης ενάντια σε μία εξουσία που δεν
αξίζει υπακοή, λόγω της αυθαιρεσίας της. Δεν πρόκειται για μία πολιτεία δικαίου.52 Ο Προμηθέας
αμφισβητεί τη νομιμοποίηση της εξουσίας αυτής και την αυθαιρεσία της να κατέχει μόνον αυτή την
υλική και, κατ’ επέκταση, και την πνευματική γνώση. Αυτός είναι και ο λόγος που η κλοπή του
αποκτά τον συμβολικό χαρακτήρα της εναντίωσης στην εξουσία. Εναντιώνεται σε μία εξουσία
αυθαίρετη, για την οποία είναι, ούτως ή άλλως, θέμα χρόνου να συναντήσει αντίσταση και, εν τέλει,
να αποτύχει. Η κλοπή που διαπράττει ο Προμηθέας συνιστά αναμφισβήτητα αδίκημα, αρχικά επειδή
το δίκαιο παράγεται, εν προκειμένω, από τον Δία, ο οποίος συγκεντρώνει στο πρόσωπό του το σύνολο
της εξουσίας. Επομένως, από την στιγμή που ο Δίας δίνει μία συγκεκριμένη εντολή και ο Προμηθέας
την παρακούει, αυτομάτως η πράξη του αυτή συνιστά αδίκημα. Το αδίκημα που διαπράττει ο
Προμηθέας έχει δύο σκέλη: αφενός, αυτό της κλοπής και, αφετέρου, αυτό της αντίστασης (κατά της
αρχής) ή της ανυπακοής.

Το ερώτημα που προκύπτει, λοιπόν, είναι το εξής: μπορεί ο σκοπός (η αμφισβήτηση της
νομιμοποίησης της εξουσίας του Δία) να δικαιολογήσει το μέσον που μετήλθε ο Προμηθέας (την
κλοπή της φωτιάς και μέσα από την κλοπή, την αντίσταση και την ανυπακοή στις επιταγές της
πολιτικής εξουσίας του Δία); Ή αλλιώς, με πιο απλά λόγια: «αγιάζει» ο σκοπός τα μέσα που
χρησιμοποιεί ο Προμηθέας;

IV. Η στάση του ποιητή απέναντι στην τυραννική φύση της διακυβέρνησης του Δία: Η
νομιμοποίηση-δικαιολόγηση της προμηθεϊκής ανταρσίας και το δικαίωμα αντίστασης στην
τυραννική εξουσία

Η στάση που κρατά ο Αισχύλος απέναντι στην τυραννική φύση της διακυβέρνησης του Δία
φαίνεται να είναι η νομιμοποίηση ή/ και η δικαιολόγηση της ανταρσίας του Προμηθέα, μέσα από την
ανάδειξη ενός δικαιώματος αντίστασης στην τυραννική εξουσία.53 Η νομιμοποίηση της ανταρσίας
προσλαμβάνει την έννοια του αντισταθμίσματος στην έλλειψη νομιμοποίησης που διακρίνει την

46
Thomson, 150 και Humbert, 109.
47
Π. Νικολούδης, 1992, 140.
48
Δεληκωστόπουλος, 162, υποσημείωση υπ’ αριθ. 48.
49
Δεληκωστόπουλος, 118-119 και Δρομάζος, 80 και Kott, 41, 53.
50
Δεληκωστόπουλος, 152 και Π. Νικολούδης, 147 – 149.
51
Allen, 293 και 298-299.
52
Σταμάτης, 2011, 66-69 και 71-72.
53
Δεληκωστόπουλος, 157-159 και Διαμαντόπουλος, 91 επ.

10
τυραννική εξουσία και την αυθαιρεσία στην επιβολή των επιταγών της: «Κι ο Δίας με νόμους
καινούριους διαφεντεύει παράνομα κι όσα πρώτα γιγάντια εστέκαν τώρα αφανίζει.» (Χορός, στ. 158-
160). Επιταγές, οι οποίες, όπως αναφέρθηκε και προηγουμένως, εξυπηρετούν πρωτίστως τους
ιδιοτελείς σκοπούς και τα προσωπικά κίνητρα του τυράννου. Η προμηθεϊκή αντίδραση που
εκδηλώνεται κατά της τυραννικής διακυβέρνησης του Δία συνδέεται με την αντίθεση αυτής στην
εὐνομία και με την έλλειψη επαρκούς νομιμοποίησής της. Με αυτόν τον τρόπο, γίνεται σαφές ότι μία
τέτοια συνθήκη δεν μπορεί να δικαιολογήσει, για μεγάλο χρονικό διάστημα, την ανοχή ή, ακόμη, και
μια ενδεχόμενη υποστήριξη μιας τέτοιας διακυβέρνησης.54

Η τυραννική εξουσία έχει όρια και, συνεπώς, δικαιολογείται η ανυπακοή στις αυθαίρετες
επιταγές της, δηλαδή η άμυνα εναντίον της. Άλλωστε, δεν θα πρέπει να λησμονάται πως, όσα καλά
και αν κάνει ένας τύραννος για την επικράτεια που κυβερνά, πάντοτε μετέρχεται τα μέσα εκείνα που
θα εξυπηρετήσουν, πρωτίστως, τον δικό του σκοπό: την διατήρηση της εξουσίας του. Επομένως, είναι
ξεκάθαρο ότι ο τύραννος ποτέ δεν τάσσει εαυτόν στην εξυπηρέτηση του κοινού συμφέροντος.

Στον αντίθετο πόλο, στέκεται ο Προμηθέας και η αντιδραστική του ενέργεια. Ο Προμηθέας,
σε αντίθεση με τον εγωκεντρικό τύραννο Δία, πραγματοποιεί μία δράση, η οποία:

- κινείται αντίθετα προς το προσωπικό του συμφέρον. Αυτό επιβεβαιώνεται και από το ότι
κινείται ενάντια στον αφέντη των θεών και τις εντολές του, όντας και ο ίδιος θεός, άρα
γνωρίζοντας εκ των προτέρων πως, από την στιγμή που τις παραβαίνει θα τιμωρηθεί
ιδιαιτέρως σκληρά.
- εξυπηρετεί πρωτίστως το κοινό συμφέρον των ανθρώπων: τους βοηθά να εξελιχθούν υλικά
και πνευματικά.

Έτσι, τονίζεται η διάσταση μεταξύ Δικαιοσύνης και Εξουσίας (του Δία).55

Αναδεικνύεται, λοιπόν, μια διάσταση μεταξύ αυτών των δύο πόλων. Θα μπορούσαμε να
διαπιστώσουμε ότι ο δεύτερος πόλος αντιπροσωπεύει την τυπική νομιμότητα, την αυθαίρετη άσκηση
της τυραννικής εξουσίας, ενώ ο πρώτος πόλος την ουσιαστική και νόμιμη αντίσταση εναντίον της.
Έτσι, προκύπτει ότι πρόκειται για μια «συνειδητή ανταρσία», που σκοπό έχει την ανατροπή της
αυθαίρετα επιβεβλημένης τυπικής νομιμότητας. Με αυτόν ακριβώς τον τρόπο, δικαιολογείται και το
δικαίωμα αντίστασης εναντίον της.56 Προκύπτει, λοιπόν, ότι με την πράξη της κλοπής της φωτιάς,
φυσικός αυτουργός της οποίας είναι ο Προμηθέας, ιδρύεται μία νέα κατάσταση νομιμότητας. Μία
κατάσταση που στηρίζεται, όχι στην ισχύ, σε μία ισχύ τυραννική όπως του Δία, αλλά στη
δικαιοσύνη.57

Γενικώς, είναι δύσκολο να βρεθούν δικαιϊκά θεμέλια που να δικαιολογούν επαρκώς την
ύπαρξη και, περαιτέρω, την κατοχύρωση ενός δικαιώματος ανυπακοής ή/και αντίστασης. Η δυσκολία
έγκειται στο ότι δεν μπορούν να προσδιοριστούν εκ των προτέρων εκείνες οι περιστάσεις, στις οποίες
τα εξουσιαζόμενα άτομα θα μπορούν νομίμως να παραβούν τις επιταγές της έννομης τάξης, της
οποίας αποτελούν κοινωνικά και πολιτικά μέλη. Ωστόσο, η ανυπακοή και η αντίσταση μπορούν να
δικαιωθούν εκ των υστέρων, εφόσον επιδιώκουν τη δημιουργία μίας νέας έννομης τάξης, η οποία θα
είναι ουσιαστικά δίκαια και άξια υπακοής.58 Μία τέτοια έννομη τάξη δεν μπορεί, φυσικά, να

54
Τσούτσος, 473 και J. W. Jones, 76 και την παραπομπή του ιδίου στα Ελληνικά του Ξενοφώντα (Ξενοφώντος,
Ελληνικά, ΙV, 4. 6.) και Σόλωνος Νόμοι, άρθρο 94 (59), άρθρο 225 (106 και 473-474).
55
Δεληκωστόπουλος, 157-158 και Π. Νικολούδης, 150.
56
Αριστοτέλους, Πολιτικά, Ε’, 1313a, 9 και Γιούνη, 2006, 116-118.
57
Kott, 159.
58
Σταμάτης, 2011, 66-69 και 71-72.

11
χαρακτηρίζεται από κατάχρηση εξουσίας, όπως αυτή που διαπράττει ο Δίας μέσα από την
σκληρότητα της ποινής που επιβάλλει στον Προμηθέα. Επιπλέον, δεν μπορεί να χαρακτηρίζεται ούτε
από αδιαφορία για τα άτομα που αποτελούν μέλη αυτής της έννομης τάξης, όπως αυτή που
επιδεικνύει ο Δίας για το ανθρώπινο γένος. Τέλος, δεν μπορεί να χαρακτηρίζεται ούτε και από κατοχή
μονοπωλίων υλικής και πνευματικής γνώσης, όπως αυτή που επιδεικνύει ο Δίας με την αποκλειστική
κατοχή της φωτιάς και την παντελή έλλειψη πρόθεσής του να τη μοιραστεί με το ανθρώπινο γένος, το
οποίο εξουσιάζει.

Επομένως, βάσει όσων έχουν αναφερθεί παραπάνω, φαίνεται ότι ο Αισχύλος θεωρεί δίκαια
και νομιμοποιημένη την αντίσταση του Προμηθέα, που εκδηλώνεται με το μέσο της κλοπής της
φωτιάς.59 Η νομιμοποίηση της ανυπακοής του ήρωα οφείλεται στο ότι η έννομη τάξη του Δία είναι
βαθιά αντιανθρώπινη, η ισχύς του καταστροφική για τους ανθρώπους που κυβερνά και η εξουσία του
καταδικασμένη να αποτύχει εντός της σκληρότητας του τρόπου επιβολής και άσκησής της.60

Τα δεδομένα αυτά απαντούν και στο ερώτημα αν ο σκοπός αγιάζει τα μέσα που μετέρχεται ο
Προμηθέας: τα μέσα σίγουρα δεν αγιάζονται εκ των προτέρων. Διαθέτουν, όμως, επαρκή θεμέλια, τα
οποία δικαιώνονται τελεολογικά και ex post facto, εφόσον στοχεύουν στην βελτίωση της υφιστάμενης
άδικης κατάστασης,61 μέσα στην οποία προσπαθεί να υπάρξει το ανθρώπινο γένος.

Δ. Εν είδει συμπεράσματος: Η στάση του Προμηθέα απέναντι στην εξουσία, τον καθιστά,
τελικά, επαναστατική φυσιογνωμία;

Ο Προμηθέας απευθύνει δριμύ «κατηγορώ» στους άνευ κριτικής σκέψης υποταγμένους στην
οποιαδήποτε εξουσία και, ειδικότερα, απευθύνει βαρείς χαρακτηρισμούς εναντίον του Δία, του
αφέντη των θεών (στ. 950-953). Έτσι, λοιπόν, οδηγούμαστε στο εξής ερώτημα, το οποίο μπορεί να
τεθεί πλέον και ως ένα συμπέρασμα: τελικά ο «Προμηθεύς Δεσμώτης» μπορεί να θεωρηθεί ένα έργο
επαναστατικό και καινοτόμο, σε ό,τι αφορά τη στάση του πρωταγωνιστή απέναντι στην εξουσία;62
Όλες αυτές οι σκέψεις που έχουν κατατεθεί ως τώρα, εάν συνδυαστούν, είναι αυτές που μπορούν να
δώσουν μια απάντηση στο αν, τελικά, ο Προμηθέας καθιερώνεται ως μία φυσιογνωμία τραγική μεν,
αλλά επαναστατική.

Η πόλις του Αισχύλου είναι εξελιγμένη οικονομικά, πνευματικά, πολιτικά και στρατιωτικά. Η
Αθήνα αναδεικνύεται σε υπερδύναμη και σημειώνει εντυπωσιακή πρόοδο στο χώρο του πνεύματος
και της πολιτικής. Υπάρχει έντονη επίδραση των ιδεών της ανεξαρτησίας και της ελευθερίας, που
έχουν αρχίσει να βιώνονται ως κοινή συνείδηση. Ζώντας αυτές τις μεγάλες στιγμές της εποχής του και
της πόλης του, ο Αισχύλος φέρνει στο προσκήνιο τον αντάρτη θεό που αμφισβητεί και ο ίδιος τα
εξουσιαστικά και κυριαρχικά του δικαιώματα επάνω στους ανθρώπους. Με αυτόν τον τρόπο,
μεταδίδει στον άνθρωπο το πρώτο στίγμα αμφισβήτησης, αντίστασης και δυνατότητας
απελευθέρωσης από την τυραννία των θεών, ως υπερβατικών στοιχείων.63 Τελικά, λοιπόν,
αναδεικνύεται η ύπαρξη του ανθρώπου ως ελεύθερου όντος και η εναντίωση απέναντι στην τυραννία
των υπερφυσικών στοιχείων.64

Περαιτέρω, αναδεικνύεται η δύναμη του ανθρώπου να αρνηθεί κάθε άλλη τάξη, πέρα από
αυτή που ο ίδιος θα δημιουργήσει ή που ο ίδιος θα αποδεχτεί ελεύθερα. Επομένως, εδώ διαφαίνεται το

59
Δεληκωστόπουλος, 152 και Δρομάζος, 79 και Τζαβάρας, 54-55.
60
Δεληκωστόπουλος, 159-162 και Allen, 90-91.
61
Σταμάτης, 2011, 66-69 και 71-72.
62
Δεληκωστόπουλος, 159-162 και 121-122 και Kott, 54 επ.
63
Δεληκωστόπουλος, 153-154 και J. P. Vernant, P. Vidal-Naquet, 21 επ.
64
Εισαγωγή του Τ. Ρούσσου, 18-20 και Δεληκωστόπουλος, 68-69 και Vernant, 1965, 250.

12
σημείο έναρξης της προσπάθειας του ανθρώπου για την αυτονομία του, ενάντια στην ετερονομική
υποταγή του. Συνεπώς, εδώ διαφαίνεται και το ότι η εναντίωση του ποιητή δεν κινείται in abstracto.
Αντιθέτως, ο ποιητής επικεντρώνει την κριτική του ad hoc, ενάντια στις αυθαίρετες εξουσιαστικές
επιταγές που επιβάλλονται με καταδυναστευτικό τρόπο στους ανθρώπους.65

Έτσι, φαίνεται ότι, μέσα από τη σύγκρουση που λαμβάνει χώρα μεταξύ του Προμηθέα και
του Δία, ο Αισχύλος θέτει το δίκαιο από την πλευρά εκείνη που εξυπηρετεί το συμφέρον των
εξουσιαζόμενων- τουλάχιστον στον «Προμηθέα Δεσμώτη», που αποτελεί το πρώτο μέρος της
τριλογίας.66

Από όποια οπτική γωνία κι αν επιλέξουμε να προσεγγίσουμε και να ερμηνεύσουμε τα

ζητήματα αυτά, το αποτέλεσμα στο οποίο θα καταλήγουμε είναι, όντως, η αμφισβήτηση της άνευ
όρων υπακοής στις αυθαίρετες επιταγές της εξουσίας. Ειδικότερα, στο συγκεκριμένο έργο ο λόγος
αφορά τις επιταγές του κυρίαρχου Δία. Ενδεχομένως πράγματι ο Αισχύλος να μην αμφισβητεί εκ
βάθρων την έννοια της εξουσίας ή την άσκησή της από ένα μόνο άτομο. Σίγουρα, όμως, αμφισβητεί
την αυθαιρεσία που ενυπάρχει στην άσκηση της εξουσίας από το ένα άτομο, το οποίο εν προκειμένω
τοποθετείται στο θρόνο του θεού κυρίαρχου.

Ίσως με αυτόν τον τρόπο να θεμελιώνεται και η δικαιολόγηση, εκ μέρους του ποιητή, της
επαναστατημένης στάσης του Προμηθέα. Η δικαιολόγηση αυτή εκφράζει, επιπλέον, και την πίστη του
Αισχύλου στον άνθρωπο και τις δυνατότητές του. Και πώς θα μπορούσε, άλλωστε, να μην πιστεύει ο
Αισχύλος στις ανθρώπινες δυνάμεις, αφού έζησε για να δει την πόλη του, την Αθήνα, να ακμάζει,
μετά την οριστική κατάλυση της τυραννίδας των Πεισιστρατιδών το 511 π.Χ. και να αναδεικνύεται σε
ηγέτιδα δύναμη πνευματικά, καλλιτεχνικά, πολιτικά, στρατιωτικά.67

Όπως και να έχει, η απάντηση σε όλα τα παραπάνω ερωτήματα που τίθενται δεν είναι εύκολη
ούτε ξεκάθαρη. Όλα αυτά τα ερωτήματα έχουν ως κύριο στόχο να προκαλέσουν και να
δημιουργήσουν σκέψεις και περαιτέρω προβληματισμούς. Ωστόσο, όποια άποψη κι αν επιλέξουμε να
ακολουθήσουμε, το μόνο που δεν μπορεί να τεθεί σε αμφιβολία είναι το γεγονός ότι ο Προμηθέας
είναι το σύμβολο ενός ήρωα που αντιστέκεται στην εξουσία. Εναντιώνεται στην άσκηση μιας
εξουσίας, της οποίας τη νομιμοποίηση αμφισβητεί μέσα από την κλοπή της φωτιάς. Η τέλεση του
αδικήματος αυτού σηματοδοτεί το ρήγμα της κατοχής του μονοπωλίου της γνώσης από μια αυθαίρετη
εξουσία που βρίσκεται «πάνω» και ανοίγει το δρόμο για τα άτομα που βρίσκονται «κάτω», ώστε να
αρχίσουν να αναπτύσσονται αυτόνομα και να γνωρίζουν νέους υλικούς και πνευματικούς ορίζοντες.

Πηγές

- Αισχύλος, Προμηθεύς Δεσμώτης, 1991, Αθήνα, Κάκτος (μετάφραση: Τάσος Ρούσσος)

- Αριστοτέλης, Αθηναίων Πολιτεία, Εισαγωγή-μετάφραση-σχόλια: Δημήτρης Ι. Παπαδής,
Αθήνα, 2015
- Αριστοτέλης, Πολιτικά, Μετάφρασις-εισαγωγή-σημειώσεις: Νικ. Παρίτση, Αθήνα, 1975
- Ηρόδοτος, Ιστορίαι, μετάφραση: Ηλίας Σ. Σπυρόπουλος, 1995, Εκδόσεις Γκοβόστη και
μετάφραση: Κ. Θ. Αραπόπουλου, Αλεξ. Γαληνού, Κ. Μέκιου (Βιβλίο 1), Τζορτζ Γκίσσινγκ
(Βιβλίο 2), Κ. Θ. Αραπόπουλου (Βιβλίο 3), 1975

65
Thomson, 142 και 174 και Kott, 39.
66
Διαμαντόπουλος, 91 επ.
67
U. Wilcken, 1976, 132 και A. Andrewes, 1969, 100-112.

13
 - Ξενοφώντος, Απομνημονεύματα, σε εισαγωγή-μετάφραση-σχόλια: Κ. Βάρναλη, Αθήνα,
1939, Εκδόσεις Ζαχαρόπουλος και σε εισαγωγή-μετάφραση-σημειώσεις: Ε.Γ. Παντελάκη,
Αθήνα, 1937
- Ξενοφώντος, Ελληνικά, μετάφραση: Ροζάκης Δημήτρης (Βιβλία Α’-Δ’), 2011
- Ξενοφώντος, Ιέρων ή τυραννικός, μετάφραση: Λ. Τρουλινού και εισαγωγικά κείμενα L.
Strauss, A. Kojève, Αθήνα, 1994
- Πλάτων, Μενέξενος, Εισαγωγή-κείμενο-μετάφραση: Κων. Π. Αθανασάτος
- Πλάτων, Πολιτεία, Μετάφρασις-εισαγωγή-σημειώσεις: Παπαθεοδώρου Π. Απόστολος,
Αθήνα, 1975
- Σόλων, Νόμοι, Εισαγωγή-επιμέλεια: Κλεάνθης Γρίβας, Νεοελληνική απόδοση: Γιάννης
Χριστοδούλου, Θεσσαλονίκη, 2002
- Ησίοδος, Έργα και Ημέραι, Μετάφραση: Γονιδέλλης Απόστολος, Αθήνα, 2005
- Ησίοδος, Θεογονία, Μετάφραση: Γιαννακόπουλος Παναγιώτης, Επιμέλεια: Σιτλ Κάρολος,
Αθήνα, 1993

Βιβλιογραφία

- Allen, J., 2003, Lost Geographies of Power, United Kingdom

- Allen, S. D., 2000, The World of Prometheus: The Politics of Punishing in Democratic
Athens, Princeton New Jersey
- Andrewes, A., 1969, The greek tyrants, London
- Coleman, J., 2005, Ιστορία της πολιτικής σκέψης- Από την αρχαία Ελλάδα μέχρι τους
πρώτους χριστιανικούς χρόνους, Αθήνα (μετάφραση: Γιώργος Ε. Χρηστίδης)
- Humbert, M., 2012, Πολιτικοί και Κοινωνικοί Θεσμοί της Αρχαιότητας, Αθήνα-
Θεσσαλονίκη (μετάφραση: Ιωάννης Ε. Τζαμτζής)
- Jones, W. J., 1956, The law and legal theory of greeks-An introduction, Oxford
- Kott, J., 1976, Θεοφαγία-Δοκίμια για την αρχαία τραγωδία, Αθήνα (μετάφραση: Αγγέλα
Βερυκοκάκη-Αρτέμη)
- Lesky, A., 1975, Ιστορία της αρχαίας ελληνικής λογοτεχνίας, Θεσσαλονίκη (μετάφραση:
Αγαπητός Γ. Τσοπανάκη)
- Lesky, A., 1987, Η τραγική ποίηση των αρχαίων Ελλήνων (Die tragische Dichtung der
Hellenen), Αθήνα (μετάφραση: Νίκος Χουρμουζιάδης)
- Liddel, H. & Scott, R., 2013, Λεξικόν της Αρχαίας Ελληνικής Γλώσσης, Επιτομή-
Βιβλιοδετημένη έκδοση, Αθήνα
- Marx, K., 1979 (ελληνική έκδοση), Κριτική του προγράμματος της Γκότα, Αθήνα, Εκδόσεις
Σύγχρονη Εποχή (μετάφραση για την ελληνική γλώσσα: Εκδόσεις Σύγχρονη Εποχή)
- Mossé, C., 2013, Δικαιοσύνη και Πολιτική στην Αθήνα της κλασικής εποχής, Αθήνα
(μετάφραση: Γ. Νίκας)
- Thomson, G., 1983, Αισχύλος και Αθήνα (Β’), Αθήνα (μετάφραση: Γιάννης Βιστάκης, Φώτης
Δ. Αποστολόπουλος)
- van Dijk, A. G. M. J., 2009, Review of Manuel Castells, Communication Power. To appear in
Communications, The European Journal of Communication (2010), New York, 571
- Vernant, J. P., Vidal-Naquet, P., 1992, Mythe et tragédie en Grèce ancienne, Paris
- Vernant, J. P., 1965, Mythe et pensée chez les Grecs: etudes de psychologie historique, Paris
- Whitmeyer, J. M., 1997, Mann's Theory of Power-A (Sympathetic) Critique, The British
Journal of Sociology, 48, 2, 210-225
- Wilcken, U., 1976, Αρχαία ελληνική ιστορία, Αθήνα (μετάφραση: Τουλουμάκος Σ. Ιωάννης)
- Γεωργουσόπουλος, Κ., 2007, Κλειδιά και κώδικες θεάτρου, Ι. Αρχαίο Δράμα, Αθήνα

14
- Γιούνη, Μ., 2006, Νόμος πόλεως-Δικαιοσύνη και νομοθεσία στην αρχαία ελληνική πόλιν-Ι.
Οι αρχαϊκοί χρόνοι, Θεσσαλονίκη
- Γιούνη, Μ., 2015, Ιστορία των πολιτικών θεσμών στην αρχαιότητα, Θεσσαλονίκη
- Δεληκωστόπουλος, Σ., 1996, Γένεση του Δικαίου και Αρχαιοελληνική ποίηση, Αθήνα –
Κομοτηνή
- Διαμαντόπουλος, Α., 1992, Προμηθέας Δεσμώτης και Λυόμενος του Αισχύλου, Αθήνα
- Δρομάζος, Σ., 1984, Αρχαίο δράμα, Αθήνα
- Μπαγιόνας, Α.-Κ., 1980, Η εξέλιξη των πολιτευμάτων στα «Πολιτικά» του Αριστοτέλη,
Αριστοτελικά, Θεσσαλονίκη
- Νικολούδης, Π., 1992, Από τον Προμηθέα στον Σωκράτη, Αθήνα
- Παπακωνσταντίνου, Κ., 2015, Συμβολή στη μελέτη των λειτουργιών της δικαστικής
απόφασης στην αρχαία Ελλάδα, Θεσσαλονίκη
- Σταμάτης, Κ., 1995, Αστική θεωρία, δικαιοσύνη και κοινωνική κριτική-Μια κριτική θεωρία
της δικαιοσύνης, Αθήνα
- Σταμάτης, Κ., 2011, Κριτική θεωρία δικαιοσύνης-Θεμελίωση αρχών, Αθήνα
- Σταμάτης, Κ., 2016, Μεθοδολογία του Δικαίου: Θεμελίωση των νομικών κρίσεων, Αθήνα-
Θεσσαλονίκη
- Σταμάτης, Κ., Τάκης, Α., 2015, Εισαγωγή στην επιστήμη του δικαίου, Αθήνα-Θεσσαλονίκη
- Τάκης, Α., 2006, Η ηθική αδιαφορία του νόμου, Αθήνα
- Τζαβάρας, Γ., 1993, Έρωτας-Πόλεμος: Δοκίμιο κοσμοθεωρίας, Αθήνα-Γιάννενα
- Τσούτσος, Ά., 1989, Τυραννίς και ευνομία εις την αρχαίαν Ελλάδα, Αφιέρωμα εις τον
Κωνσταντίνον Βαβούσκον, Θεσσαλονίκη
- Ψυχοπαίδης, Κ., 1999, Ο φιλόσοφος, ο πολιτικός και ο τύραννος-για την πολιτική σκέψη του
Πλάτωνα και του Αριστοτέλη, Αθήνα

15