तर्फे - ॲड.

मे घ ना ए लिमये
सहायक प्राध्यापक
1.1 भारतातीि कर कायद्ाां चा इलतहास
1.2 कर कायद्ाां शी सांबांलित मूिभूत तत्त्वे
1.3 कराशी सांबांलित घटनात्मक तरतुदी
1.4 सांसद, राज्य लििानसभा आलि स्थालनक स्वराज्य सांस्थाां च्या कर
आकारिी अलिकाराां ची व्याप्ती
इलतहास प्राचीन काळापासू न शोििा जाऊ शकतो, कर आकारिी हा शासन आलि
महसू ि लनलमितीचा अलिभाज्य भाग आहे . भारतातीि कर कायद्ाां च्या उत्क्ाां तीचे ये थे
सां लिप्त लिहां गाििोकन लदिे आहे :

प्राचीन आणि मध्ययुगीन कालखं ड :

 प्राचीन भारतात, राज्यकर्त्ाां द्वारे सािि जलनक कायि , सां रिि आलि प्रशासनासाठी
लित्तपुरिठा करण्यासाठी लिलिि प्रकारचे कर आकारिे जात होते .
 या काळात जमीन महसू ि हा कर आकारिीचा एक प्राथलमक स्रोत होता, राज्यकते
कृषी उत्पादनाां िर कर िादत होते .
णिणिश औपणनवेणशक णनयम :
 लिटीश ईस्ट इां लडया कांपनीने आपिे प्रशासन आलि व्यापार लहतसां बांिाां साठी लित्तपु रिठा
करण्यासाठी भारतात लिलिि कर व्यिस्था सुरू केल्या.
 िॉडि कॉनि िॉलिसने बां गािमध्ये सु रू केिे ल्या 1793 च्या कायमस्वरूपी से टिमें टने जमीन महसू िाचे
लनलित केिे, परां तु यामुळे जमीनदाराांकडून शेतकऱयाांचे शोषि झािे .
 लिलटशाां नी िसाहतिादाच्या िे गिे गळ्या कािखां डात मीठ, अर्फू, सीमाशु ल्क आलि आयकर यािरही
कर िादिे .

स्वातंत्र्योत्तर काळ :
 1947 मध्ये भारतािा स्वातां त्र्य लमळाल्यानां तर, भारत सरकारने मजबू त महसू ि प्रिािी तयार
करण्यासाठी आलि आलथिक लिकासािा चािना दे ण्यासाठी कर सुिारिाांना सुरुिात केिी.
 1961 चा आयकर कायदा भारतातीि आयकराशी सां बांलित कायदे एकत्र करण्यासाठी आलि र्त्ात
सुिारिा करण्यासाठी िागू करण्यात आिा.
 केंद्रीय उत्पादन शु ल्क कायदा, 1944, आलि सीमाशु ल्क कायदा, 1962, अनु क्रमे उत्पादन शु ल्क
आलि सीमा शुल्काचे लनयमन करण्यासाठी िागू करण्यात आिे .
 िस्तू आलि से िा कर (GST) कायदा, 2017 मध्ये सादर करण्यात आिा, ज्याने केंद्र आलि राज्य
स्तरािर लिलिि अप्रर्त्ि कराांची जागा घेतिी, ज्याचा उद्दे श भारतात एकसांि अप्रर्त्ि कर व्यिस्था
लनमािि करिे आहे .
 इक्वििी : कर आकारिी न्याय्य आलि न्याय्य असािी, करदार्त्ाां मध्ये र्त्ाां च्या भरण्याच्या िमतेिर आिाररत कर
आकारिीचा भार न्याय्यपिे लितररत केिा जाईि याची खात्री करून. प्रगतीशीि, आनुपालतक लकांिा प्रलतगामी कर
प्रिािी ांद्वारे इक्विटी प्राप्त केिी जाऊ शकते, जेथे जास्त उत्पन्न असिेल्या व्यक्ती र्त्ाां च्या उत्पन्नाचा उच्च प्रमािात कर
भरतात.
 णनणितता : कर कायदे आलि लनयम स्पष्ट, लनलित आलि अां दाज करण्यायोग्य असिे पालहजेत, ज्यामु ळे करदार्त्ाां ना र्त्ाां चे
हक्क आलि दालयत्वे स्पष्टपिे समजतात. लनलितता अनुपािनास प्रोत्साहन दे ते, लििाद कमी करते आलि कर प्रिािीिर
लिश्वास िाढिते.
 कायय क्षमता : कर आकारिी कायि िम असािी, प्रशासकीय खचि कमी करिे , अनुपािनाचे ओझे आलि आलथि क लिकृती
कमी करिे . कायि िम कर प्रिािी ांनी आलथि क लक्रयाकिाप, गुांतििू क आलि उत्पादकता िाढीिा अनािश्यकपिे
अडथळा न आिता महसू ि िाढििा पालहजे.
 अर्यव्यवस्र्ा : कर प्रशासन आलि अां मिबजाििी लकर्फायतशीर रीतीने केिी जाते याची खात्री करून कर आकारिी
लकर्फायतशीर असािी. सरकाराां नी प्रशासकीय खचि कमी करण्याचा प्रयत्न केिा पालहजे आलि जास्तीत जास्त लनव्वळ
महसू ि गोळा करण्यासाठी सां सािनाां चे कायि िमतेने िाटप केिे पालहजे.
 तिस्र्ता : कर प्रिािी तटस्थ असािी आलि आलथि क लनिि य लकांिा ितिनािर अनािश्यकपिे प्रभाि टाकू नये . तटस्थ कर
आकारिी बाजारातीि पररिामाां चे लिकृतीकरि टाळते आलि कर लिचाराऐिजी बाजारातीि शक्ती ांिर आिाररत सां सािने
िाटप करण्यास अनुमती दे ते.
 पारदशयकता : करदार्त्ाां ना सहज समजेि अशा स्पष्ट लनयम, कायि पद्धती आलि अहिाि आिश्यकताां सह कर प्रिािी
पारदशिक असािी. पारदशिकता उत्तरदालयत्वािा प्रोत्साहन दे ते, सरकारिरीि जनतेचा लिश्वास िाढिते आलि करचोरी
आलि भ्रष्टाचाराच्या सां िी कमी करते.

 लवणचकता : कर प्रिािी ििलचक आलि बदिर्त्ा आलथि क, सामालजक आलि राजकीय
पररक्वस्थतीशी जुळिून घेिारी असािी. ििलचकता आलथिक क्वस्थरता लकांिा करदार्त्ाांच्या अपेिाांना
अनािश्यकपिे व्यर्त्य न आिता लिकलसत गरजा, उलद्दष्टे आलि प्रािान्यक्रम याांच्या प्रलतसादात कर
िोरिे समायोलजत करण्याची परिानगी दे ते.
 प्रशासकीय व्यवहायय ता : कर कायदे आलि लनयम हे प्रशासकीयदृष्ट्या व्यिहायि असिे पालहजे त,
याचा अथि कर अलिकाऱयाांद्वारे र्त्ाांची प्रभािीपिे अांमिबजाििी आलि अांमिबजाििी केिी जाऊ
शकते . प्रशासकीय व्यिहायितेसाठी स्पष्ट आलि िागू करण्यायोग्य लनयम, पुरेशी सांसािने आलि
कायििम कर प्रशासन प्रलक्रया आिश्यक आहे त.
 साधे पिा : करदार्त्ाां ना कर आकारिी सोपी आलि समजण्यास सोपी असािी, जलटिता, त्रु टी आलि
अनुपािन खचि कमी करिे. साध्या कर प्रिािी प्रशासकीय भार कमी करतात, अनुपािन
िाढितात आलि ऐक्विक कर अहिािािा प्रोत्साहन दे तात.
 या मू िभू त तत्त्वाां चे पािन करून, सरकार सािि जलनक से िा आलि गुां तििु कीसाठी आिश्यक
असिेल्या महसूिाच्या कायििम आलि न्याय्य सांकिनाची खात्री करून आलथिक िाढ, सामालजक
समता आलि लित्तीय क्वस्थरतेिा प्रोत्साहन दे िारी कर िोरिे लडझाइन आलि अांमिबजाििी करू
शकतात.
पररचय
राज्यघटना दे शातीि कर आकारिीची चौकट प्रदान करते, केंद्र
आलि राज्य सरकाराां ना कर आकारिी आलि गोळा करण्याच्या
अलिकाराां चे िििन करते. भारतातीि कराशी सांबांलित घटनात्मक
तरतुदी येथे तपशीििार आहे त:
 कलम २४६
 अनु िेद 246: हा िे ख केंद्र आलि राज्याां मिीि लििायी अलिकाराां च्या
लितरिाचे िििन करतो. हे कायद्ाच्या लिषयाां ना तीन सूचीांमध्ये लिभालजत
करते:
 केंद्रीय सूची: केंद्र सरकारिा या यादीमध्ये लनलदि ष्ट केिे ल्या बाबीांिर कायदा
करण्याचा लिशे ष अलिकार आहे , ज्यामध्ये आयकर, सीमा शु ल्क, केंद्रीय
उत्पादन शु ल्क आलि सेिा कर (GST पूिी) यासारख्या कराां चा समािेश
आहे .
 राज्य सूची: या सूचीमध्ये नमू द केिे ल्या बाबीांिर कायदे करण्याचा लिशे ष
अलिकार राज्य लििानमां डळाां ना आहे , ज्यामध्ये लिक्री कर, मू ल्यिलिित कर
(व्हॅ ट), मद्पीिरीि उत्पादन शु ल्क इ.
 समिती सूची: केंद्र आलि राज्ये दोघेही या यादीमध्ये नमू द केिे ल्या बाबीांिर
कायदा करू शकतात, जसे की मु द्राां क शु ल्क, व्यिसायाां िरीि कर आलि
िस्तू आलि सेिा कर (GST).
 कलम २६५ : कायद्ाच्या अलिकारालशिाय कोिताही कर आकारिा जािार नाही
लकांिा गोळा केिा जािार नाही. हा िेख सु लनलित करतो की भारतात कर आकारिी
कायदे शीर तत्त्वाां िर आिाररत आहे आलि कायद्ाद्वारे िागू केिी गे िी आहे .

 कलम 266: "भारत आलि राज्याां चे एकलत्रत लनिी आलि सािि जलनक खाती":

 कलम २६७ : भारताचा आकक्विक लनिी. हा िेख भारताचा आकक्विक लनिी

स्थापन करतो, जो अनपेलित खचाि साठी िापरिा जातो.
 अनुच्छेद 268 ते 281 :- हे िेख केंद्र आलि राज्याां मिीि महसुिाचे लितरि, अनुदान,
कर महसूि लनयुक्त करिे आलि केंद्र आलि राज्याां मिीि आलथिक सांबांिाां शी सांबांलित
आहे त.

 अनुच्छेद 268 : केंद्राने िाििेिी पि राज्याां नी गोळा केिेिी आलि लिलनयोजन केिेिी
कतिव्ये. हा िेख केंद्र सरकारद्वारे आकारल्या जािाऱया परां तु राज्य सरकाराां कडून गोळा
केिेल्या आलि लिलनयोजन केिेल्या काही कतिव्याां शी सांबांलित आहे .
 अनुच्छेद 268A : केंद्राद्वारे आकारिेिा आलि केंद्र ि राज्याां नी गोळा केिेिा आलि
लिलनयोग केिेिा सेिा कर. हा िेख सेिा कराशी सांबांलित आहे , जो केंद्र सरकारद्वारे
आकारिा जातो परां तु केंद्र आलि राज्य सरकार दोन्हीद्वारे गोळा केिा जातो आलि
लिलनयोग केिा जातो.
 अनुच्छेद 269 : केंद्राने आकारिेिे आलि गोळा केिेिे पि राज्याां ना लदिेिे कर. हा िेख
केंद्र सरकारने आकारिेल्या आलि गोळा केिेल्या परां तु राज्य सरकाराां ना लनयुक्त केिेल्या
कराां शी सांबांलित आहे .
 अनु च्छेद 269A :
 हा िे ख, सांलििान (101 िी सुिारिा) कायदा, 2016 द्वारे समालिष्ट केिा आहे ,
आां तरराज्यीय व्यापार लकांिा िालिज्य दरम्यान पुरिठ्यािर िस्तू आलि सेिा
कर (GST) आकारिे आलि गोळा करिे सांबांलित आहे .
 कलम 270 : केंद्र आलि राज्याां मध्ये आकारिे जािारे आलि लितररत
केिेिे कर. हा िेख केंद्र सरकार आलि राज्य सरकाराां मिीि कराां च्या
लितरिाशी सांबांलित आहे .
 अनुच्छेद 271 : सां घाच्या उद्दे शाां साठी काही कति व्ये आलि कराां िर
अलिभार. हा िेख केंद्र सरकारकडून काही शुल्क आलि कराां िर
अलिभार िादण्याशी सांबांलित आहे .
 कलम 272 : सां घाद्वारे आकारिे जािारे आलि गोळा केिेिे पि केंद्र
आलि राज्याां मध्ये लितररत केिेिे कर. हा िेख केंद्र सरकारने
आकारिेल्या आलि गोळा केिेल्या परां तु केंद्र आलि राज्य
सरकाराां मध्ये लितररत केिेल्या कराां शी सांबांलित आहे .
 कलम २७३ : ताग आलि ताग उत्पादनाां िरीि लनयाि त शु ल्काच्या
बदल्यात अनुदान. हा िेख ताग आलि ताग उत्पादनाां िरीि लनयाि त
शुल्काच्या बदल्यात केंद्र सरकारने राज्याां ना लदिेल्या अनुदानाशी
सांबांलित आहे .
 कलम 274 : राज्याां ना स्वारस्य असिेल्या कर आकारिीिर पररिाम
करिाऱया लििेयकाां साठी राष्टरपतीांची पूिि लशर्फारस आिश्यक आहे . या
िेखासाठी आिश्यक आहे की ज्या राज्याां मध्ये स्वारस्य आहे अशा कर
आकारिीिर पररिाम करिारी लििेयके राष्टरपतीांनी लशर्फारस केिी
पालहजेत.
 कलम २७५ : केंद्राकडून काही राज्याां ना अनुदान. हा िेख केंद्र सरकारने काही
राज्याां ना लदिेल्या अनुदानाशी सां बांलित आहे .
 कलम 276 : व्यिसाय, व्यापार, कॉलिांग आलि रोजगार यािर कर. हा िेख राज्य
सरकाराां ना व्यिसाय, व्यापार, कॉलिांग आलि रोजगाराां िर कर िािण्याचा अलिकार
दे तो.
 कलम २७७ : बचत. या िेखात बचत किमाची तरतू द आहे , जे हे सु लनलित करते
की कर आकारिीशी सां बांलित कोिताही कायदा केंद्र लकांिा राज्याां च्या आलथिक
अलिकाराां िर अलतक्रमि करण्याच्या कारिास्ति प्रश्नात लिचारिा जािार नाही.
 कलम 278 : "कायदा" आलि "कायदे िागू " ची व्याख्या. हा िेख कर आकारिीच्या
उद्दे शाां साठी "कायदा" आलि "अलिलनयमात असिेिे कायदे " या शब्ाां ची व्याख्या
करतो.
 कलम 279 : "लनव्वळ उत्पन्न" इर्त्ादीच
ां ी गिना. हा िेख केंद्र आलि राज्याां मिीि
कराां च्या लितरिाच्या उद्दे शाने "लनव्वळ उत्पन्न" च्या गिनेशी सां बांलित आहे .
 कलम 279A : िस्तू आलि से िा कर पररषद. हा िेख िस्तू आलि से िा कर पररषदे ची
स्थापना करतो, जी जीएसटीशी सां बांलित समस्याां िर लशर्फारशी करण्यासाठी
जबाबदार आहे .
 कलम 280 : लित्त आयोग. हा िेख लित्त आयोगाची स्थापना करतो, जो केंद्र आलि
राज्याां मिीि कर महसु िाच्या लितरिािर लशर्फारशी करण्यासाठी जबाबदार आहे .
णनष्कर्य -
या घटनात्मक तरतु दी भारतातीि कर आकारिीची चौकट स्थालपत
करतात, केंद्र आलि राज्याां च्या लििायी अलिकाराां ची व्याप्ती, कर
आकारिीची तत्त्वे आलि महसूि लितरि यांत्रिा पररभालषत करतात. ते
दे शातीि कर कायद्ाां ची अांमिबजाििी आलि अांमिबजाििीसाठी
आिार तयार करतात.
िन्यिाद!!!