Omicron Alphagammanuomegasigmatauomicronsigma Muepsilongammaalphasigma Alphalambdaepsilonxialphanudeltarhoomicronsigmapdf

Υ πάρχουν άγνω οιες π ιυ χές σιη ζωή ιου Μεγάλου Αλεξάνδρου;
Οι οωζόμενες πη γές άφησαν κενά σιη γνώ ση μας για ιο βίο και
ιη ν πολιτεία ιου, ια οποία σύνιομα κάλυψε η λαϊκή μυθοπλα
σία και έισι ο Αλέξανδρος σχοινοβαιεί μειαξύ ισιορικής ιιραγ-
μ α ιικόιη ια ς και μύθου.
Οι συγγραφείς ιου βιβλίου προσπαθούν να ρίξουν φω ς σια κομ-
μάιια εκείνα ιης ζωής ιου όιιως:
• οι θρύλοι ιη ς γέννησής ιου
• οι σχέσεις ιου με ιον Φίλιππο και ιον Αρισιοιέλη
• ο πρόωρος θάναιός ιου
• ιο μυσιήριο που καλύπιει ιον ιάφο ιου
• η σιραιηγική ιου και οι ιεχνικές μάχης
• ιο εξερευνηιικό έργο ιου
• η λαιρεία που α να π ιύχθη κ ε γύρω από ιο πρόσω πό ιου
• η κληρονομιά που άφησε σιους διαδόχους ιου και σιην
ανθρω πόιηχα
• ο Ψευδοκαλλιοθένης και Η Διήγηση του Μ εγάλου Αλεξάνδρου
• ο θρύλος ιου Δικέραιου
• η σύνδεσή ιου με ιην Κιβωιό ιη ς Διαθήκης
• ο Σείριος και ιο Ασιέρι ιη ς Βεργίνας
Π ιυχές που η επίσημη Ισιορία άφησε σιη σκιά και ο ορθολογι

σμός ιη ς εποχή ς μας αγνόησε επιδεικιικά.
Υπήρξε ο ιελευιαίος ήρωας ιης Αρχαιόιηιας! Μια προσωπικόιη-
ια με διεθνή εμβέλεια και κύρος! Έ νας άνθρωπος που σφράγισε
ιην εποχή ιου και με ιο έργο ιου άλλαξε ιο ρου ιης Ιοιορίας!
ΝΙΚΟΣ ΚΑΝΑΚΑΡΗΣ · ΧΡΗΣΤΟΣ Ζ . ΚΩΝΣΤΑΣ

ΣΤΕΛΙΝΑ ΜΑΡΓΑΡΓΠΔΟΥ · ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΣ X . ΜΗΤΣΙΟΥ
ΧΑΣΑΝ ΜΠΑΝΤΑΟΥΗ · ΧΡΗΣΤΟΣ ΝΤΙΚΜΠΑΣΑΝΗΣ
ΦΩΤΕΙΝΗ ΤΖΙΚΟΥ · ΝΙΚΟΣ ΤΣΙΓΑΡΙΔΑΣ · ΠΩΡΓΟΣ ΧΑΤΖΗΔΑΚΗΣ
Το Συλλογικό βιβλίο
Ο ΑΓΝΩΣΤΟΣ ΜΕΓΑΣ ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΣ
εκδόθηκε σιη Θεσσαλονίκη
ιον Ιούνιο ίου 2004
για λογαριασμό ίω ν εκδόσεων
A f)< E T Y ^
© ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΑΡΧΕΤΥΠΟ/ΜΕΤΑΕΚΔΟΤΙΚΗ Α.Ε.
ΣΕΙΡΑ
ΑΓΝΩΣΤΗ ΙΣΤΟΡΙΑ
ΦΙΛΜΟΓΡΑΦΗΣΗ
XL Graphics
ΕΚΤΥΠΩΣΗ - ΒΙΒΛΙΟΔΕΣΙΑ
ΦΙΛΙΠΠΟΣ
Εκδοτική Βορείου Ελλάδος ΑΕ.
ο Λ Γ«< α «ί
ΕΚΑΟ ΣΕΙΣ
[1 < M < W M < A A
ΧΑΡΤΗΣ ........................................................................................................... 6
ΕΙΣΑΓΩΓΗ ...................................................................................................... 8
ΧΡΟΝΟΛΟΓΙΟ .............................................................................................. 13
ΓΙΩΡΓΟΣ ΧΑΤΖΗΔΑΚΗΣ
Η ΓΕΝΝΗΣΗ ΤΟΥ ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΥ
Ανάμεσα σιην ιστορία και στους μύθους ..............................................15
ΓΙΩΡΓΟΣ ΧΑΤΖΗΔΑΚΗΣ
ΦΙΛΙΠΠΟΣ ΚΑΙ ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΣ............. ....................... ..........................32
ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΣ X. ΜΗΤΣΙΟΥ
ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗΣ ΚΑΙ ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΣ ........................................................ 39
ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΣ ΜΗΤΣΙΟΥ
ΤΟ ΤΈΛΟΣ ΤΟΥ ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΥ ..............................................................53
ΣΤΕΛΙΝΑ ΜΑΡΓΑΡΙΤΙΔΟΥ
ΠΟΥ ΒΡΙΣΚΕΤΑΙ Ο ΤΑΦΟΣ
ΤΟΥ ΜΕΓΑΛΟΥ ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΥ; ..............................................................71
ΝΙΚΟΣ ΤΣΙΓΑΡΙΔΑΣ
ΣΤΡΑΤΗΓΙΚΗ, ΤΕΧΝΙΚΕΣ ΜΑΧΗΣ ΚΑΙ ΝΕΑ ΟΠΛΑ ........................ 87
f
ΧΡΗΣΤΟΣ Ζ. ΚΩΝΣΤΑΣ
ΤΟ ΕΞΕΡΕΥΝΗΤΙΚΟ ΕΡΓΟ
ΤΟΥ ΜΕΓΑΛΟΥ ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΥ ........................................................... 106
ΧΡΗΣΤΟΣ ΝΤΙΚΜΠΑΣΑΝΗΣ
Η ΘΕΪΚΟΤΗΤΑ ΤΟΥ ΜΕΓΑΛΟΥ ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΥ
Η λατρεία του στρατηλάτη και οι θεϊκοί Επίγονοι ...........................119
4
ΧΡΗΣΤΟΣ ΝΤΙΚΜΠΑΣΑΝΗΣ
ΚΛΗΡΟΝΟΜΩΝΤΑΣ ΤΟΝ ΣΤΡΑΤΗΛΑΤΗ ΑΛΕΞΑΝΔΡΟ ................ 137
Η ΕΛΛΗΝΙΣΤΙΚΗ ΒΑΚΤΡΙΑΝΗ ΚΑΙ ΙΝΔΙΑ
ΜΕΓΑ ΤΟΝ ΑΛΕΞΑΝΔΡΟ ......................................................................153
ΝΙΚΟΣ ΚΑΝΑΚΑΡΗΣ
ΨΕΥΔΟΚΑΛΛΙΣΘΕΝΗΣ
Η διήγηση ίου Αλέξανδρου ................................................................... 163
ΧΑΣΑΝ ΜΠΑΝΤΑΟΥΗ
ΑΛ-ΙΣΚΑΝΝΤΑΡ ΑΛ-ΑΚΜΠΑΡ
jj& i jjJiuyi
Ο Μέγας Αλέξανδρος στους Άραβες Ιστορικούς ................................ 181
Ο ΜΕΓΑΣ ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΣ
ΚΑΙ Η ΧΑΜΕΝΗ ΚΙΒΩΤΟΣ ................................................................... 201
ΣΕΙΡΙΟΣ ΚΑΙ ΜΑΚΕΔΟΝΕΣ
Μια παράξενη σχέση ..............................................................................214
ΦΩΤΕΙΝΗ ΤΖΙΚΟΥ
Η ΠΡΟΣΩΠΙΚΟΤΗΤΑ ΤΟΥ ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΥ........................................ 2 2 6
ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΣ: ΕΚΠΟΛΙΤΙΣΤΗΣ Ή ΣΦΑΓΕΑΣ; ................................ 242
ΛΙΓΑ ΛΟΓΙΑ Π Α ΤΟΥΣ ΣΥΓΓΡΑΦΕΙΣ ................................................ 252
5
Δούναβης
ποταμός
ΙΛΛΥΡΙΑ
Τ ριβαλΑοί
Π ελλίον
Φιλιπ πούπ ολη
'Μ Α Κ Ε Δ Ο Ν ΙΑ , Μαύρη Θάλασσα
ΘΡΑΚΗ
^μφίπολη
Συνώπη λ; * ι
“\ ,Φ ώ ~ ΠΑΦΛΑΓΟΝΙΑ·-};
· ;$ Γ Ι < Κ % ,. Τ ρ ο ί α ί Γ
ΏΤ
V ρ α ν ικ ό ς ΒΙΘΥΝΙΑ
/ 334 Γόρδιο %
Λ Α °\ ^
oC % n„ f I 333 . - ^ ΑΥ™Ρ° “V λλλ Ν> λ
:■] Α θ η ν α ίο . \ Οί-
M p rn |^ « ,έ & Ε φ ε σ ο ς / φρυγία \ Λ?- ΑΡΜ ΕΝΙΑ
^ Α λ ,κ ^ ρ ν α ο σ ό ς ^ ^ Ν TBS? | . , 0ο ^ ° °
ι* \ . Ο Ρ ° ° ε'? Ταρσός ,
# <Ρ ό δ ο ς ^ ί Κ ΐΛ 4 Κ Ι£ μ ^ ή > Ισ σ ό ς Γ
7*7*" · · ····■· ■
· V 333 < .
K pfiifr^' ' "'"■'.'.L :* 3?-. > *-> Γαυγάμηλά
Λ, \ \ \ 331
Η ν^Β ύβλ)ίς/ΘάΨακ0{: \ \
. ^ ) ι Εκβάτανα
Μ εσόγειος Θάλασσα Κύπρος ,J j *
Σιδώνα J T , ν
^
% V Ώ π ις
Ύ \ \
« Ν
Τύρος : j £ * V Δαμασκός ν Η Α Σ Σ Υ Ρ ΙΑ ^
< < .·.. * :■ // ΣΥΡΙΑ W Λ,% Λ.
·" . .. . . Λ ' · Ιερουσαλήμ
Λ ιν . * \
Βαβυλώνα
Α λ ε ξ ά ν δ ρ ε ια '^ \ ^ 5 ^ 5 ^ ? * Γ ά ζ α \ Vnii/rnV Ι.
·— Μέμφι ς ϋ ^Η λιο ύ π ο λη Πέτρα
Αλεξάνδρεια
Α ΙΓΥ Π ΤΟ Σ
6
7
ΥΠΑΡΧΕΙ ΑΡΑΓΕ ΚΑΝΕΙΣ που να μη γνωρίζει to όνομά του;
Υ πάρχει κάποιος που να μ η ν ξέρει έστω πέντε πράγματα γι’
αυτόν; Αμφιβάλλω! Για την ακρίβεια είμαι σίγουρη για το αντί
θετο. Όλοι, μ α όλοι, έχουμε ακούσει πολύ περισσότερα για το
μεγάλο αυτόν Μ ακεδόνα βασιλιά. Ο Αλέξανδρος ο Μ έγας π έ
τυχε κάτι πολύ σπάνιο στην Ιστορία. Κατάφερε από απλός
θνητός να γίνει μύθος. Έ ζησε μόνο 33 χρόνια. Και σ’ αυτά κ α
τάφερε τόσα, που άλλοι δεν τα καταφέρνουν σε εκατό ζωές.
Βέβαια από την άλλη μπορεί να ισχύει ο ισχυρισμός πω ς ακρι
βώς γι’ αυτό έγινε θρύλος. Επειδή έζησε τόσο που κατάφερε
ν α γλιτώνει α π ’ τη μεγάλη κατάρα της παρακμής. Έτσι έμεινε
αλώβητος ν α καλπάζει ατρόμητα στα όνειρά μας, καβάλα στο
Βουκεφάλα.
Έ γινε βασιλιάς της Μ ακεδονίας και στρατηγός όλων των
Ελλήνω ν -π λ η ν των Λ ακεδαιμονίω ν- σε ηλικία είκοσι ετών.
Είχε ήδη καταπλήξει τους συγχρόνους του με τις στρατηγικές
ικανότητές του, πολεμώντας στο πλάι του πατέρα του Φίλιπ
που του Β '. Κληρονομώντας έναν εξαιρετικά οργανω μένο
στρατό κι ένα ακμαίο βασίλειο, με υποταγμένους σχεδόν το
σύνολο των Ελλήνων, ξεκίνησε ν α πραγματοποίηση το μ εγά
λο του όνειρο; ν α κατακτήσει την Περσική Αυτοκρατορία.
Ήταν εξαιρετικά φιλόδοξος από μικρός. Λέγεται π ω ς κάθε
φορά που έφτανε η είδηση ότι ο πατέρας του νίκησε ακόμη
έναν αντίπαλο δυσανασχετούσε και γκρίνιαζε πω ς στο τέλος ο
Φίλιππος δεν θα αφήσει τίποτα για ν α κατακτήσει ο ίδιος. Προ
φανώ ς τότε δεν γνώριζε ακόμα πόσο μεγάλος είναι ο κόσμος,
8
ΕΙΣΑΓΩΓΗ
8α το μάθαινε όμως σύντομα και μάλιστα 8α γινόταν ο ίδιος

μάρτυρας της απεραντοσύνης του.
Είχε σαν πρότυπό του τους ομηρικούς ήρωες -ιδιαίτερα τον
Αχιλλέα- και κουβαλούσε ένα αντίτυπο της Ιλιάδας πάντα μαζί
του. Μάλιστα λέγεται ότι το φυλούσε κάτω από το στρώμα του.
Σαν χαρακτήρας ήταν παρορμητικός και παράφορος, κ λ η
ρονομιά από τη μ ά να του, την Ολυμπιάδα, με έντονα πάδη
και εκρήξεις. Σύντομα όμως και μ ε την επίβλεψη και την κ α
θοδήγηση του Αριστοτέλη έμαθε ν α τα τιθασεύει. Προσωρινά
όμως, γιατί το περιβάλλον της περσικής Αυλής, της οποίας,
αφού την κατέκτησε, υιοθέτησε τους τρόπους και το τυπικό,
δεν τον βοήθησε ιδιαίτερα. Η έλλειψη του μέτρου τον οδή γη
σε σε συμπεριφορές που δεν δικαιολογούνται εύκολα, παρ
όλη την καλή διάθεση εκ μέρους μας και εκ μέρους -το σπου
δαιότερο- των συγχρόνων του.
Μ εγαλώνοντας στα βασιλικά ανάκτορα της Πέλλας, περι
στοιχισμένος από ετεροθαλείς αδελφούς, -μ ια και ο Φίλιππος
πάντα έβρισκε ευκαιρία, ανάμεσα στους διάφορους πολέμους
που διεξήγαγε, να ερωτεύεται, να παντρεύεται και ν α «σπέρ
νει» παιδιά- και με μ ά να την Ο λυμπιάδα - η οποία ήταν κόρη
του βασιλιά της Η πείρου-, η θέση του ήταν επισφαλής. Ήταν
βέβαια ο πρωτότοκος και κατά συνέπεια ο διάδοχος, αλλά φαί
νεται πω ς η μακεδονική Αυλή δεν υστερούσε σε τίποτα από
άλλες σε συνωμοσίες και ίντριγκες. Έτσι χρειάστηκε ν α εξο
ντωθεί κάθε πιθανός αντεκδικητής του για το θρόνο. Σίγουρα
οι ενέργειες αυτές οργανώ θηκαν ή υποκινήθηκαν από την
Ο λυμπιάδα με πιθανή συμμετοχή και του Αλέξανδρου. Οι
ιστορικοί σ’ αυτό το θέμα διαφωνούν.
Αφού εξόντωσε κάθε πιθανό αντίπαλο, ανέβηκε στο μ α κ ε
δονικό θρόνο το 336, σε ηλικία 20 ετών, μετά τη δολοφονία
του πατέρα του. Αυτό είναι ένα άλλο σκοτεινό σημείο στη ζωή
του Αλέξανδρου, αλλά και πάλι οι ιστορικοί διαφωνούν ως
προς τη συμμετοχή του στην απεχθή αυτήν ενέργεια. Ο ίδιος,
για ν α διαλύσει κά8ε υποψία, κ υνήγησ ε και τιμώρησε τους
δολοφόνους. Το έκανε από ιερή αγανάκτηση ή για να ρίξει
στάχτη στα μάτια; Δ εν 8α το μάθουμε ποτέ. Πάντως φαίνεται
9
την κυριαρχία του σιην Ελλάδα και αφού ια κατάφερε, ξεκί
νησε από ιη Μ ακεδονία, την άνοιξη του 3 3 4 π.Χ., να π ο λε
μήσει την Περσική Αυτοκρατορία. Πέρασε τον Ελλήσποντο,
το φυσικό σύνορο Ε υρώ πης και Ασίας, και ξεκίνησε την κ α
τάκτηση της Ασίας, που κράτησε έντεκα χρόνια, μέχρι το θά
νατό του, το 323 π.Χ. Δεν ξέρουμε μέχρι που δα έφτανε αν
δεν πέδαινε τόσο νωρίς. Βέβαια λίγο-πολύ τα σχέδιά του ήταν
γνωστά. Τον ενδιέφερε να μάδει τι βρισκόταν πέρ α από τον
Ινδό ποταμό, η Αφρική δεν του ήταν αδιάφορη, αλλά και η
Δύση τον γοήτευε. Θα κατάφερνε να κατακτήσει τον κόσμο
τελικά; Ενάντια σε κάδε νόμο της λογικής κι επειδή οι μύδοι
και οι ήρωες μας γοητεύουν απαντούμε ανεπιφύλακτα ναι!
Πεδαίνοντας, άφησε κληρονομιά μια τεράστια αυτοκρατο
ρία και πολλούς επίδοξους κληρονόμους. Ο γιος που η Β α
κτριανή γυναίκα του Ρωξάνη γέννη σε μετά το δάνατό του
ήταν βρέφος κι επιπλέον κατά το ήμισυ Μ ακεδόνας. Τα ετε-
ροδαλή αδέλφια του είχαν εξοντωδεί στους αγώ νες για τη δια
δοχή του δρόνου του Φίλιππου - ένα διανοητικά καθυστερη
μένο αδελφό που έμενε εν ζωή, τον Φίλιππο Αρριδαίο, οι
διεκδικητές του δρόνου τον ενέπλεξαν στο μεταξύ τους αντα
γωνισμό και αργότερα τον σκότωσαν. Στα χρόνια που α κ ο
λούθησαν το δάνατο του Αλέξανδρου, εκτός από τον ετερο
θαλή αδελφό που αναφέραμε, δολοφονήθηκαν όλοι οι σ υγ
γενείς του: η μητέρα του, η σύζυγός του, ο γιος του, η αμφι
θαλής αδελφή του, οι δύο ετεροθαλείς αδελφές του και όλοι
οι υπόλοιποι.
Η αναταραχή που ακολούδησε οφείλεται στις διαρκείς συ
γκρούσεις μεταξύ των διεκδικητών του θρόνου και οδήγησε
στη δημιουργία τριών ξεχωριστών βασιλείων, τα οποία, αφού
άντεξαν για κάποιους αιώνες, εξασθενημένα από τις διαρκείς
μεταξύ τους συγκρούσεις, υποτάχτηκαν τελικά στην αυξανό
μενη ισχύ της Ρώμης, η οποία δημιούργησε μια αυτοκρατορία
μακροβιότερη εκείνης του Αλέξανδρου.
ίο
ΕΙΣΑΓΩΓΗ
Τ α π α ρ α π ά νω είναι λιγότερο ή περισσότερο γνω στά σε

όλους. Εμείς δα ασχοληθούμε με πτυχές της ζωής του και
του έργου που έμειναν στη σκιά της Ιστορίας και δεν φωτί
στηκαν αρκετά.
Θ α ασχοληδούμε με τους δρύλους που συνοδεύουν τη γ έν
νησή του. Θα ερευνήσουμε τις σχέσεις του με τον πατέρα του,
Φίλιππο, και το δάσκαλό του, τον Αριστοτέλη, που δεν ήταν
πάντα τόσο αρμονικές. Θα εξετάσουμε και τις διάφορες εικα
σίες τις σχετικές με το δάνατό του, όπως και το μυστήριο που
καλύπτει τον τάφο του. Οι απόψεις για το πού πραγματικά βρί
σκεται είναι αντικρουόμενες.
Θα κάνουμε εκτενείς αναφορές στη στρατηγική και τα
όπλα που χρησιμοποίησε στην προσπάδειά του ν α κατακτή
σει την Ασία, καδώς και στο εξερευνητικό του έργο, που π ο λ
λοί ισχυρίζονται ότι είναι ισάξιο με το κατακτητικό. Θ α αναλύ
σουμε το παρασκήνιο πίσω από την απαίτησή του να λατρεύ
εται ως δεός, καδώς και την κληρονομιά που ά φ ησε στους
διαδόχους του, αλλά και τις εξελίξεις στην απέραντη αυτοκρα
τορία που κληροδότησε στους συνεχιστές του. Θα μελετήσου
με την επιρροή που άσκησε στους λαούς που κατάκτησε και
πιο ειδικά τις εξελίξεις στα ανατολικά σύνορα της αυτοκρατο
ρίας, στη Βακτριανή και στην Ινδία.
Στη συνέχεια δα ασχοληδούμε με πιο εξειδικευμένα θέμ α
τα, όπω ς τη Δ ιή γη σ η του Αλέξανδρου, έτσι όπω ς διασώθηκε
από τον Ψευδικαλλισθένη, τον τρόπο που ο Αλέξανδρος εμ
φανίζεται στην παράδοση του αραβοϊσλαμικού κόσμου, θα
συνδέσουμε τον Αλέξανδρο με τη χαμένη Κιβωτό της Διαθή
κ η ς και θα αναζητήσουμε τη σχέση του Σείριου με τους Μ α
κεδόνες και το Αστέρι της Βεργίνας.
Στο τέλος θα επιχειρήσουμε ν α κάνουμε μια αποτίμηση του
έργου και της προσωπικότητάς του.
Η προσπάθειά μας δεν έχει ως στόχο να απομυθοποιήσει το
μεγάλο Μ ακεδόνα στρατηλάτη. Σκοπός μας είναι να κατα
νοήσουμε, όσο γίνεται βέβαια, τον πολυσχιδή χαρακτήρα του
Αλέξανδρου, ενταγμένο μέσα στο κοινωνικοπολιτιστικό πλαί
σιο της εποχής του. Μιας εποχής μεταβατικής, στην εξέλιξη
11
και μετάλλαξη της οποίας ο Αλέξανδρος συνεισέφερε όσο κ α

νείς άλλος.
Ο θρύλος που τον συνοδεύει παρέμεινε αναλλοίωτος στο
χρόνο. Η λαϊκή παράδοση τον έκανε ή ρω ά της και συνέβαλε
αποφασιστικά στη μυθοποίησή του. Κανείς δεν μπορεί να τον
αγγίξει τώρα πια. Έ χει περάσει αιώνες τώρα στο απυρόβλητο.
Αλλά εμείς, τέκνα της ορθολογιστικής εποχή μας, προσπαθού
με ν α εκλογικεύσουμε τα πάντα. Ό μως με κάθε προσπάθειά
μας απλά προσθέτουμε μια ακόμη παράγραφο στο παραμύθι
που πρωτακούστηκε πριν 2 .3 6 0 χρόνια στη Μακεδονία.
Φωτεινή Τζίκου
Απρίλιος 2 0 0 4
12
W O A O A O N O
356 π.Χ. Γέννηση ιου Αλέξανδρου σιην Πέλλα.

343-2 π .Χ Ο Αριστοτέλης αναλαμβάνει για ιρία χρόνια την
εκπαίδευση του Αλέξανδρου.
338 π.Χ. Στη Χαιρώνεια της Μαντινείας ο βασιλιάς της Μ ακε
δονίας Φίλιππος ο Β ' νικάει τις συνασπισμένες ελληνικές δυ
νάμεις. Ο Αλέξανδρος ηγείται της επίθεσης του ιππικού, που
παίζει αποφασιστικό ρόλο στη νίκη.
336 π .Χ Εμπροσθοφυλακή των μακεδονικώ ν δυνάμεω ν ει
σβάλλει στη Μικρά Ασία. Δολοφονείται στις Αιγές ο Φίλιππος
σε ηλικία 47 ετών. Ο Αλέξανδρος αναγνωρίζεται από τη συ
νέλευση του στρατού ως νόμιμος βασιλεύς και τιμωρεί τους δο
λοφόνους του πατέρα του. Ο Δαρείος Γ ' καταλαμβάνει τον
περσικό θρόνο.
335 π.Χ. Εκστρατείες του Αλέξανδρου στη Θράκη εναντίον
των Τριβαλλών και στην Ιλλυρία. Εξέγερση των Θ ηβαίων κ α
τά της μακεδονικής φρουράς και παραδειγματική τιμωρία της
πόλης με την πλήρη καταστροφή της.
334 π.Χ. Την άνοιξη ο Αλέξανδρος, επικεφαλής του στρατού
του, π ερ νά τον Ελλήσποντο. Νίκη στη μ άχη του Γρανικού π ο
ταμού εναντίον των Περσών σατραπών. Πολιορκία της Μιλή
του και της Αλικαρνασσού.
334-3 π .Χ Κατάκτηση της βόρειας Μικράς Ασίας. Επίσκεψη
στο Γόρδιον κοντά στη σημερινή Ά γκυρα της Τουρκίας.
333 π.Χ. Μ άχη της Ισσού, νίκη του Αλέξανδρου, αιχμαλωσία
των γυναικείων μελώ ν της περσικής βασιλικής οικογένειας.
332 π .Χ Πολιορκία και άλωση της Τύρου και της Γάζας.
13
332-1 π.Χ. Κατάκτηση της Αιγύπτου, που τελούσε υπό π ε ρ

σική κατοχή. Ο Αλέξανδρος ιδρύει την Αλεξάνδρεια και επι
σκέπτεται το μαντείο του Α μμωνα στην όαση της Σίβα.
331 π.Χ. Την άνοιξη φεύγει από την Αίγυπτο για να εισβάλλει
στο εσωτερικό της Ασίας. Μ άχη στα Γαυγάμηλα.
331-30 π.Χ. Ο Αλέξανδρος καταλαμβάνει τη Βαβυλώνα, τα
Σούσα και την Π ερσέπολη, στην οποία πυρπολεί τα ανάκτορα
των Αχαιμενιδών, της περσικής δυναστείας.
330 π .Χ Στα Εκβάτανα απολύει, αφού δίνει πλούσια δώρα, τα
στρατιωτικά τμήματα από τη νότια Ελλάδα. Αυτό σήμαινε ότι η
πανελλήνια εκδικητική εκστρατεία είχε τελειώσει. Θάνατος του
Δαρείου Γ '. Φόνος του Φιλώτα και του πατέρα του Π αρμενίω
να. Π έρασμα στην Αρεία, τη Δραγγιανή και την Αραχωσία ως
τους νότιους πρόποδες του Ινδουκούς (Ινδικός Καύκασος).
329-7 π .Χ Εκστρατείες και κατάληψη της Βακτριανής και της
Σογδιανής. Σύλληψη και εκτέλεση του Βήσσου. Δολοφονία
του Κλείτου. «Συνωμοσία των Βασιλικών Παίδων». Σύλληψη
και θανάτωση του Καλλισθένη.
327 Π.Χ Ο Αλέξανδρος παντρεύεται τη Ρωξάνη, κόρη του
η γεμ ό να της Βακτριανής. Εισβολή στην Ινδία.
326-5 Π.Χ Μ άχη και νίκη στον Υδάσπη ποταμό εναντίον του
βασιλιά Πώρου. Εξέγερση στον ποταμό Ύφαση του στρατού
του και άρνηση συνέχισης της πορείας. Κατάπλους του Ινδού
ποταμού. Μ άχες εναντίον των Μαλλών. Διέλευση από την
έρημο της Γεδρωσίας (Βελουχιστάν). Έ λευση στην Καρμανία.
324 Π.Χ Ομαδικός γάμος στα Σούσα Μ ακεδόνων με Περσί
δες. Ο Αλέξανδρος νυμφεύτηκε την Κόρη του Δαρείου Στάτει
ρα ως δεύτερη σύζυγο. Στάση των Μ ακεδόνων στην Ώ πη, που
κατέληξε σε συμφιλίωση. Θάνατος του Ηφαιστίωνα.
323 π.Χ. Υποταγή των Κοσσαίων της οροσειράς του Ζάγρου.
Θάνατος του Αλέξανδρου τον Ιούνιο, στη Βαβυλώνα, σε ηλι
κία 33 εί ών.
14
Γ Ι Ω Ρ Γ Ο Σ Χ Α Τ Ζ Η Δ Α Κ Η ^
Η Γ< Μ Η (Η
t o y λ α <5 A y v A i > o y
Ανάμεσα σιην ιστορία και στους μύδους
ΔΕΝ ΘΑ ΕΙΝΑΙ ΥΠΕΡΒΟΛΗ αν πούμ ε πω ς η γέννηση ίου

Αλέξανδρου συνοδεύτηκε από σημεία και τέρατα. Η ευαίσθη
τη φαντασία των ανθρώ πω ν του καιρού εκείνου, η αγαθότητα
της συνείδησής τους, η ευπιστία τους, μαζί με την κλίση τους
προς το υπερφυσικό συνυφάνανε μ ε το γεγονός της άφιξης
του νεαρού γόνου του Φίλιππου ταυτόχρονα περιστατικά, σαν
να σημάδευαν οι θεοί, η μοίρα ή το πεπρω μ ένο τη ζωή του
νεογέννητου με χάραξη ιδιαίτερη. Έτσι την ίδια ημέρα κ ά η κε
ο ναός της Αρτέμιδος στην Έ φεσο, ενώ ταυτόχρονα δύο νικ η
τήρια αγγέλματα έφτασαν στον ευτυχή πατέρα: ο Π αρμενίω
νας κατατρόπωσε τους Ιλλυριούς και το άλογο του βασιλιά νί
κησε στους Ο λυμπιακούς Αγώνες.
Όσο για το «ταυτόχρονα» οι αμφιβολίες των ιστορικών είναι
ισχυρές. Πώς είναι δυνατόν ν α πιστοποιηθεί ο συγκερασμός
και η χρονική σύμπτωση μεταξύ γεγονότων με τα μέσα επ ι
κοινωνίας της εποχής; Κάλ\ιστα θα μπορούσαν να απέχουν το
ένα α π ’ το άλλο πέντε και δέκα μέρες, οπότε το σήμα της μοί
ρας δεν θα ήταν ούτε σήμα ούτε μοιραίο. Ωστόσο η ανάγκη
των λαών να πιστέψουν και ν α αποδεχθούν το υπερβατικό
ήταν ισχυρή -ό π ω ς και είναι- και οποιοσδήποτε ορθολογισμός
δεν έβρισκε έδαφος να ριζώσει.
15
Διαβάζοντας τον Ηρόδοτο ή τον Διόδωρο τον Σικελιώτη, ερ

χόμαστε σ’ επα φ ή μ ’ έναν κόσμο προλήψ εω ν και δεισιδαιμο
νιών, χρησμώ ν, προφητειώ ν και ονείρων, «σημαδιών» και
προειδοποιήσεω ν, δυσοίωνων ή ευοίω νω ν ανάλογα με τους
φόβους, τις ελπίδες και τις προσδοκίες του απλού ανθρώ που.
Π άνω σ’ αυτήν την απλοϊκότητα και την ευπιστία στήριζαν
την ισχύ και την εξουσία τους τα ιερατεία και με πολλούς τρό
πους τη συντηρούσαν και την καλλιεργούσαν. Τα έπη του
Ο μήρου, η Κοσμογονία του Ησίοδου και όλα τα κ είμ ενα ως
τις εσχατιές του αρχαίου κόσμου βρίθουν από όνειρα, μ α γεί
ες, μαγγανείες και αλλεπάλληλες συμπλέξεις του φανταστι
κού με το πραγματικό. Και μόνο στα Α ργοναυτικά του Α πολ
λώνιου Ρόδιου, το 2ο μ.Χ. αιώνα, και στα Δ ιονυσιακά του
Νόννου, τον 5ο αιώνα, να περιοριστούμε, τα «σημαδιακά»
όνειρα που αναφέρονται στις σελίδες τους, στεριώνουν μια ιδι
αίτερη κουλτούρα ονειροσκοπίας.
Με πολλά είδη οιωνών έραναν τη ζωή των ανθρώ πω ν οι
υπέρτατες δυνάμεις, μ α τα όνειρα ήταν ο προσφιλέστερος α π ’ τα
χρόνια τα δυσδιάκριτα της προϊστορίας. Με την εξήγηση των
ονείρων ασχολήθηκε και η λογοτεχνία. Ο Αρτεμίδωρος έγραψε
τα Ονειροκριτικά το 2ο μ.Χ. αιώνα και στις σελίδες του βρί
σκουμε πολλά απαξιωτικά για τσαρλατάνους της ερμηνείας των
ονείρων κι αυτό μας επιτρέπει να συμπεράνουμε πόση διάδοση
είχε η ονειρομαντεία. Η καλλιεργημένη γλώσσα που μεταχειρί
ζεται ο Αρτεμίδωρος και η προσεγμένη γραφή του αποκαλύπτει
πω ς και το μορφωμένο κοινό εξίσου με το λαϊκό είχε βαθιά π ί
στη στην απόκρυφη σημασία των ονείρων. Δεν αποτελεί συνε
πώ ς τίποτα το παράδοξο που η γέννηση του Αλέξανδρου προα
ναγγέλθηκε σαν κοσμοϊστορικό γεγονός, αναγγελία ενός ιδιαί
τερου πεπρω μένου, δια της συχνότητας των ονείρων.
Στη γέννηση του Αλέξανδρου μια πληθώ ρα οιωνών κατακά-

λυψ ε το γεγονός, αλλά την προτεραιότητα την είχαν τα όνει
ρα. Πρώτη ονειρεύτηκε η Ο λυμπιάδα. Ό πω ς αναφέρει ο
Πλούταρχος, λίγο μετά το γάμο της η νεαρή νεόνυμφ η είδε
στον ύπνο της πω ς ακούστηκε δυνατή βροντή και κεραυνός
16
έπεσ ε πά νω σχην κοιλιά χης. Α π’ την π λ η γή που ανοίχχηκε

ξετχεχάχχηκαν φλόγες κι αμέσως φωχιά μεγάλη α πλώ θηκε
παντού. Αν αυχό ήχαν ένα επινόημα σκοπιμόχηχας, για να
σφραγισχεί προκαχαβολικά χο παιδί που 8α ερχόχαν μ ε υ π ερ
φυσική προέλευση, ο εμπνευσχής χου δεν 8έλησε ν α δυσκο
λέψει καθόλου χην καχανόηση χου ονείρου.
Αν κρίνουμε από χο δεύτερο όνειρο που καχά χον Ιουσχίνο
είδε η βασίλισσα, η 8εϊκή προειδοποίηση για χο παιδί είναι
καχηγορημαχική. Οι δράκονχες αποτελούν αναμφισβήχηχα
σύμβολα θεϊκού ενδιαφέροντος. Τη νύχτα που συνέλαβε τον
Αλέξανδρο, η Ο λυμπιάδα είδε π ω ς ένα τεράστιο φίδι τυλίχθη-
κε γύρω στο σώμα της. Σχετικά όνειρα είχαν ιδεί κι άλλες μ η
τέρες της Αρχαιότητας που γέννησαν παιδιά υψ ηλώ ν προδια
γραφώ ν. Να θυμηθούμε τη μητέρα του Περικλή που ονειρεύ
τηκε πω ς θα γεννούσε ένα λιοντάρι.
Π ρομήνυμα ήρθε και στον ύπνο του Φίλιππου, ενώ η Ο λυ
μ πιάδα εγκυμονούσε. Είδε λοιπόν, όπω ς μας λέει ο Πλούταρ
χος, πω ς σφράγισε την κοιλιά της γυναίκας του με σφραγίδα
που εικόνιζε ένα λιοντάρι. Πολλοί ειδικοί και αρμόδιοι έσ π ευ
σαν να το εξηγήσουν, αν και καμιά ιδιαίτερη φαντασία ή οξυ
δέρκεια δεν χρειαζόταν. Κι όμως μερικοί α π ’ τους ονειροκρίτες
που κλήθηκαν ν α αναζητήσουν τη μυστική έννοια του απλού
στατου ονείρου, ακολουθώντας πρώ ιμα κάποιο φροϋδικό μ ο
νοπάτι, συνέστησαν στον Φίλιππο ν α προσέχει περισσότερο το
γάμο του, σημειώνει ο Πλούταρχος. Με άλλα λόγια, ν α επα-
γρυπνεί όσον αφορά την εμπιστοσύνη του προς την Ο λυμπιά
δα. Ο Αρίσταρχος από την Ταλμησό, φημισμένος ειδικός στα
των ονείρων όχι μόνο διέγνωσε την εγκυμοσύνη, με το σκε
πτικό π ω ς η σφραγίδα δεν μπαίνει ποτέ σε κάτι άδειο, αλλά
προφήτεψ ε πω ς το παιδί που θα γεννηθεί θα είναι τολμηρό και
με χαρακτήρα λιονταριού.
Η αφέλεια των ονείρων Φίλιππου και Ολυμπιάδας και η
πασιφάνεια του νοήματος τους μας επιτρέπουν ν α υποθέσου
με πω ς ίσως η γονική μέριμνα επινόησε αυτό το επικοινωνια-
κό τρικ για να εξασφαλίσει από νωρίς στον Αλέξανδρο το θρύ
λο του, όπως και όλα όσα ταυτίσθηκαν με τη γέννησή του. Η
17
πανίσχυρη μυθοπλασία όμως του λαού, το υπερρεαλιστικό

ελατήριο, δείχνει προς άλλη κατεύθυνση. Πρόξενος των ονεί
ρων εμφανίζεται πρόσω πο μυθιστορηματικό, αναμφισβήτητα
όμως και ιστορικό, μάγος, ιερέας του Α μμω να και φαραώ της
Αίγυπτου, προφήτης συν τοις άλλοις, ο Ντεκτανεβώς, ή Ντε-
κτενεβώ ή Εκτενεβώ. Ωστόσο, πριν μας απασχολήσει ο δαι
μόνιος και μυστηριώδης αυτός Αιγύπτιος, ας γνωριστούμε κ α
λύτερα με το ζεύγος των γονέω ν του Αλέξανδρου.
Μ έσα σε κλίμα μυστικισμού, στα πλαίσια ιερών και α π ό
κ ρυφ ω ν μυήσεω ν έγινε η σύλληψη του Αλέξανδρου. Διάφορα
έχουν γραφτεί για τα Καβείρια Μυστήρια της Σαμοθράκης,
υποθέσεις πολλές και αναφορές αόριστες μας παρέχουν π λ η
ροφορίες, τίποτα όμως συγκεκριμένο για το τελετουργικό της
μύησης. Το βέβαιο είναι πω ς τα Καβείρια ήταν φημισμένα και
πω ς ασκούσαν ιδιαίτερη έλξη σε νεαρά άτομα που χα ρ α κ τη
ρίζονταν από μυστικοπάθεια, πνεύ μ α ανήσυχο και ερευνητι
κό, όπω ς η δεκαεξάχρονη κόρη του Νεοπτόλεμου, του βασι
λιά των Μολοσσών. Την εποχή εκείνη τη νεαρή πριγκίπισσα
την έλεγαν Μυρτάλη (Ιουστίνος), πιθανόν όμως ν α είχε και τα
ονόματα Πολυξένη και Στρατονίκη.
Από νωρίτερα είχε μια πνευματική έπαρση και μια εξημμένη
διάθεση. Την απασχολούσε πολύ η καταγωγή της και καυχιό
ταν πως ο οίκος των Αιακιδών ή Πυρριδών, α π ’ τον οποίο κατα
γόταν, ερχόταν κατευθείαν από το γιο του Αχιλλέα α π ’ τη μια κι
α π ’ τον Έλενο, γιο του Πρίαμου, α π ’ την άλλη. Φαίνεται φυσικό
αυτή η έξαψη, η ιδιαίτερη μοίρα που πίστευε πως καθόριζε τη
ζωή της να την έστρεψαν σε δοξασίες και συμμετοχή σε λα
τρευτικές πράξεις ανώτερων προσεγγίσεων. Παρόμοιες ανησυ
χίες τής γέννησαν την ισχυρή επιθυμία να μυηθεί στα Καβείρια.
Σ’ αυτό το ταξίδι της πείσθηκε ν α τη συνοδεύσει ο θείος
χης*, αντιβασιλιάς Αρύββας. Οι π η γ ές δεν αναφέρουν λεπτο
μέρειες για τη γνωριμία της με τον Φίλιππο. Μόνο ότι συνα
ντήθηκαν στη Σαμοθράκη και πω ς ο Φίλιππος θαμπώ θηκε
α π ’ την ομορφιά της και την ερωτεύθηκε. Ο γάμος τους έγινε
* (Σ.τ.Ε.) 0 Αρύββας, σύμφωνα με τον Πλούταρχο, ήταν αδελφός της Ολυμπιάδας.
18
εκεί, σιο ιερό νησί και στα περιθώρια των λατρευτικών ιερο
πραξιών. Α νάμεσα στα άλλα του τυπικού της μύησης, σαν μια
βαθμίδα προς την ολοκλήρωση, ήταν και η ιερογαμία. Συνευ
ρίσκονταν δηλαδή θνητή και θεός, ή εκπρόσω πός του, μέσα
στο μυστηριακό πλαίσιο της λατρείας και της μύησης.
Έ χει εκφραστεί η άποψ η πω ς η συνάντηση των γονέω ν
του Αλέξανδρου στη Σαμοθράκη δεν ήταν τυχαία και πω ς στον
επικείμενο γάμο εξυπηρετούνταν και πολιτικές σκοπιμότητες.
Φαίνεται περίεργη σε μερικούς ιστορικούς η σύμπτωση η πρι-
γκίπισσα του γειτονικού βασιλείου, που μόλις πριν από λίγο ο
θρόνος έχει μείνει άδειος, μετά το θάνατο του πατέρα της Νε
οπτόλεμου, να συναντηθεί με το βασιλιά της Μ ακεδονίας και
ο γάμος τους να τελεσθεί επί τόπου. Ο Ιουστίνος, που υιοθετεί
την άποψ η του εσκεμμένου, προσθέτει στα επιχειρήματά του
την παρουσία του Αρύββα, του μοναδικού της κηδεμόνα. Αν
είναι έτσι, μπορούμε να υποθέσουμε πω ς ο Φίλιππος, πα ντρε
μένος δύο φορές ήδη, θέλει ένα θεϊκό χρίσμα για τον τρίτο του
γάμο. Είναι λοιπόν πιθανό να ενώνεται με τη Μυρτάλη στο σε
νάριο της ιερογαμίας ως αντιπρόσωπος θεού, γι’ αυτό και μ ε
τά το γάμο τους της δίνει το όνομα Ολυμπιάδα.
Η απόσταση των χρόνω ν και η διαφοροποίηση αυτού που
λέμε αντίληψη περί του θείου δεν μας επιτρέπουν σήμερα να
πλησιάσουμε το γάμο εκείνον. Το βέβαιο είναι πω ς και η δυο
σύζυγοι είχαν μια έφεση προς το μεταφυσικό και μια υ π ερ
φίαλη αντίληψη για το άτομό τους, πασχίζοντας ν α αχθούν
πά νω α π ’ την ανθρώπινη μοίρα.
Η χρονολογία του γάμου αμφισβητείται. Κατ’ άλλους έγινε
το μ ήνα που τελούνταν τα Καβείρια το έτος 361 π.Χ. Κατ’ άλ
λους όμως έγινε το 3 5 7 τον ίδιο μήνα. Το βέβαιο είναι πω ς ο
Αλέξανδρος γεννήθηκε το 3 5 6 π.Χ. την έκτη του Εκατομβαι-
ώνα. που αντιστοιχεί στο δικό μας Ιούλιο. Η αβεβαιότητα για
το γάμο των γονιών του αφήνει μια αοριστία ως προς τους διά
φορους ισχυρισμούς και διαδόσεις για τις συνθήκες και τη φύ-
ΐΤΊζ σύλληψής του. Εάν ο γάμος Φίλιππου και Ο λυμπιάδας
έγινε το 357, ένα χρόνο δηλαδή ττριν γεννηθεί ο Αλέξανδρος,
όλα ακολουθούν μια φυσική σειρά και πουθενά δεν χω ράει τί
19
ποτα α π ’ όσα η μυθοπλασία επινόησε. Αν όμως η σύλληψή

του καθυστέρησε πέντε χρόνια, τότε θα πρέπει ν α δώσουμε
περισσότερη προσοχή σ’ όσα χώ ρεσαν α π ’ τους βυσσοδομού-
ντες μυθιστοριογράφους σ’ αυτό το διάστημα.
Ωστόσο, α π ’ όσα οι επίσημοι ιστοριογράφοι αναφέρουν,
όσον αφορά τις ιδιαίτερες σχέσεις των δυο συζύγων, μπορεί να
διατυπωθεί μια άλλη άποψ η, που δίνει στην Ο λυμπιάδα ένα
διαφορετικό ρόλο. «Κλεισμένη στον εαυτό της (εσωστρεφή και
μυστικοπαθή) όμορφη, κατακαιόμενη από φλογερά πάθη μ έ
σα της, δοσμένη και έκδοτη στη μανιακή λατρεία του Ο ρφέα
και του Β άκχου, στις σκοτεινές μαγγανείες των γυναικώ ν της
Θράκης! Την έβλεπαν, λεν, στα νυχτερινά εκείνα όργια, π ρ ώ
τη α π ’ όλες να ορμάει στα βουνά και τα όρη ξέφρενη, πάλλο-
ντας άγρια θύρσο και φίδι...». Οι γραμμές είναι α π ’ την Ιστορία
του Μ εγά λο υ Α λεξάνδρου του J o h a n n G u stav D roysen, συ
νεχίζει δε με μια πιο κατηγορηματική φράση «... τα όνειρά της
αναδίπλω ναν τις φαντασιώσεις που και ξύπνια τη δαιμόνιζαν».
Οι περιγραφές δεν συνάδουν με την εικόνα ενός δεκαεξάχρο-
νου κοριτσιού που διατηρεί μια απλή περιέργεια για τα μυ-
στηριακά δρώ μενα της Σαμοθράκης και που, όταν φθάνει
εκεί, ερωτεύεται και ακαριαία παντρεύεται.
Υπάρχει σίγουρα, αν όχι ένα σχέδιο, οπω σδήποτε μια π ρ ό
θεση. Η Ολυμπιάδα, που δεν ταιριάζει να ήταν 16 χρονώ ν αλ
λά μάλλον μεγαλύτερη από 20, φαίνεται πω ς ακολουθεί, κ α
τά τις πεποιθήσεις της, μια διαδικασία προς τη θέωσή της και
τη θεογονία. Π ηγαίνει στα Καβείρια, που είναι θρησκευτική
γιορτή, πελασγική, καθιερωμένη α π ’ τις Αμαζόνες που πρω -
τοήρθαν στη Σαμοθράκη ακόλουθες του Διόνυσου, από ιερή
μανία κυριαρχούμενες, θυγατέρες του Άρη και της Αρμονίας ή
της Αφροδίτης ή της Αρτέμιδας - κι οι τρεις θεές συνδέονται με
τη Σαμοθράκη, όπω ς εξάλλου και με τη Λήμνο. Μ ην παρα-
λείψουμε να αναφέρουμε π ω ς η λέξη μανία κατά μια άποψ η
προέρχεται α π ’ το παραισθησιογόνο μανιτάρι με το οποίο οι
Μ αινάδες έπεφταν σε ιερή μανία. Κι εδώ ας επαναλάβουμε τη
φράση του D roysen πω ς «... τα όνειρά της αναδίπλω ναν τις
φαντασιώσεις της που και ξύπνια τη δαιμόνιζαν...»
20
Ο Πλούταρχος μας προσθέτει ένα ακόμα στοιχείο ισχυρό

προς την άποψ η πω ς η Ο λυμπιάδα μετερχόταν διάφορες μ α
γικές πρακτικές που 8α συντελούσαν στη σύλληψη παιδιού, ή
8α επηρέαζαν κ ά πω ς την κύηση. Κοιμόταν μ ’ ένα φίδι. Ιδού
π ώ ς περιγράφει το περιστατικό ο ιστορικός: «Είχαν δει, μια φο
ρά, ένα μεγάλο φίδι ν α είναι ξαπλωμένο και τεντωμένο δίπλα
στην Ο λυμπιάδα που κοιμόταν...» Η νεαρή βασίλισσα καταγι
νόταν μ ε περίεργες ιερουργίες και τελετές με φίδια. Το α π ό
σπασμα «η δ’ Ολυμπίάς μάλλον ετέρων ζηλώσασα τας κατο-
χάς, και τους ενθουσιασμούς εξάγουσα βαρβαρικώτερον, όφεις
μεγάλους χειροήθεις εφείλκετο τοις θιάσοις, οι πολλάκις εκ του
κιττού και των μυστικών λίκνων παραναδυόμενοι και περιλιτ-
τόμενοι τοις θύρσοις των γυναικώ ν και τοις στεφάνοις, εξέ-
πληττον τους άνδρας». Είναι σαφές α π ’ το απόσπα σ μα του
Πλούταρχου πω ς η βασίλισσα της Μ ακεδονίας διοργάνωνε
βακχικές συναντήσεις και μετά το γάμο της, ασφαλώς και κ α
τά την εγκυμοσύνη της στον Αλέξανδρο.
Αν όλα αυτά δεν κατόρθωσαν να προσελκύσουν στη μήτρα
της τη θεία χάρη, φαίνεται βέβαιο πω ς αυτό επιδίωξε ν α π ι
στευτεί. Ίσως το φίδι στο κρεβάτι της κι όσα άλλα έκανε να
ήταν εσκεμμένα, με σκοπό να διαδοθεί πω ς ο γιος της είχε
πιαστεί από θεϊκή επέμβαση. Κι στη φαντασία του λαού μια
σπίθα χρειάζεται για να θεριέψει πυρκαγιά μεγάλη κι αυτό που
μνημονεύει ο Πλούταρχος είναι πολύ πα ρα π ά νω από σπίθα.
Αφότου ο Φίλιππος είδε ένα ερπετό να κοιμάται δίπλα της φ ο
βόταν να την πλησιάσει και α πόφ ευγε να κοιμηθεί μαζί της,
για τα μάγια και τα δηλητήρια που χρησιμοποιούσε, αλλά και
γιατί πίστευε πω ς η γυναίκα του ήταν σύντροφος ενός θεού.
Για να ξεκαθαρίσει το ζήτημα, ο Φίλιππος, πά ντα σύμφω να
με τον Πλούταρχο, έστειλε στους Δελφούς τον Χ είρωνα τον
Μ εγαλοπολίτη και ο χρησμός που του έφερε ήταν κ ατηγορη
ματικός και δεν χωρούσε αμφιβολίες. Να θυσιάζει στον Ά μμω
ν α και να τον σέβεται περισσότερο α π ’ όλους, ήταν η εντολή
α π ’ τους Δελφούς κι η απάντηση στα ερωτήματά του. Και μια
προφητεία προειδοποιητική. Θα χάσει το μάτι του εκείνο που
έβαλε στη χαραμάδα της πόρτας και είδε το 8εό με τη μορφή
21
φιδιού ν α συνευρίσκεται με τη γυναίκα του. Ό πω ς και το έχα

σε. Π ώς να ερμηνευθούν όλα αυτά με τη σημερινή αντίληψη;
Μάλλον σαν μια σκευωρία της Ο λυμπιάδας με τη συνέργια
του ιερατείου, για να δημιουργηθεί η υποδομή της θεϊκής
προέλευσης του γιου της;
Ο Ερατοσθένης προσφέρει ένα στοιχείο επιπλέον. Όταν η
Ο λυμπιάδα αποχαιρετούσε τον Αλέξανδρο στην εκκίνηση της
μεγάλης του εκστρατείας, του αποκάλυψ ε το μυστικό της γ έν
νησής του και τον συμβούλευσε να μ ην παραλείπει να ενερ
γεί σαν γιος θεού. Ο Πλούταρχος ανασκευάζει τα του Ερατο
σθένη, αναφέροντας πω ς η βασίλισσα τα αποκήρυσσε όλα α υ
τά και με τη φράση «ου παύσαταί με διαβάλλων Αλέξανδρος
προς την Ήραν;» αποδίδει δηλαδή στο γιο της τις φήμες, α ν η
συχώντας μη και η θεά της συζυγικής πίστης σχηματίσει γΓ
αυτήν εντύπωση μοιχαλίδας.
Η θεϊκή προέλευση του μεγάλου Μ ακεδόνα στρατηλάτη
εδραιώθηκε αδιάσειστα στη λαϊκή μυθολογία, είτε ο ίδιος είτε η
μητέρα του το επιδίωξαν. Ωστόσο αν οι αρχικές διαδόσεις (που
μπορεί και εκ των υστέρων να επινοήθηκαν) δεν υποστηρίζο
νταν α π ’ τα μεγάλα, τα υπεράνθρω πα έργα που γέμισαν το σύ
ντομο βίο του, τίποτα α π ’ όσα φημολογήθηκαν για την πατρό-
ιητά του δεν θα παρέμενε στη μνήμη των ανθρώπων.
Η μυθιστορία για τον Αλέξανδρο τον Μ έγα συνυφαίνεται σε

πολλά σημεία με την Ιστορία, αναμιγνύοντας και διάφορες
διηγήσεις από προσω πικές εντυπώσεις κι όταν εν τέλει αρχίζει
να σχηματίζεται ένα αφηγηματικό μόρφωμα, εν όλω ή εν μ έ
ρει, παρεισφρέουν και στοιχεία από άλλους προγενέστερους
μυθολογικούς κύκλους θρησκευτικών δοξασιών και ανάλογα
μ ε τους λαούς τοπικών ηθώ ν, αναγκώ ν ή επιδιώξεων.
Μια αρχική καταγραφή, αφού προφορικά σμιλεύτηκε και
συντέθηκε επί τέσσερις αιώνες, η μόνη γνωστή ως σήμερα
είναι η συγγραφή ενός έργου μ ε τίτλο Α λεξάνδρου Βιος. Α πο
δίδεται σε κάποιον άγνωστό μας συγγραφέα, που του δόθη
κ ε το όνομα Ψευδοκαλλισθένης, σαν αντιδιαστολή προς τον
Καλλισθένη τον επίσημο ιστορικό του Αλέξανδρου (βλ. και
22
κεφ . «Ψευδοκαλλισθένης - η Διήγηση χου Αλέξανδρου» σελ.

163) Α π’ αυχό χο κείμενο αντλούν οι αλλεπάλληλες συνοπχι-
κ ές εκδοχές, που μεχά χην εφαρμογή χης χυπογραφίας με χον
χίχλο Φ υλλάδα του Μ εγαλέξανδρου, ανακυκλώ νουν χο μύθο.
Εξαιρείται ένας χειρόγραφος κώ δικας μ ε πλούσια μικρογρα-
φική εικονογράφηση βυζαντινού ύφους, που χρονολογείχαι
από χον 11ο αιώνα που κι αυτός ωσχόσο φαίνεχαι π ω ς κατά-
γεχαι α π ’ χον Ψ ευδοκαλλισθένη. Ας δούμε λοιπόν χι μας με-
χαφέρει ο άγνωσχος καταγραφέας για τη γενεαλογική π ρ ο έ
λευση του Αλέξανδρου.
Διαβάζουμε στον Ψευδοκαλλισθένη: «Οι περισσότεροι άν
θρωποι απατώνται όταν λένε ότι ήταν γιος του βασιλιά Φίλιπ
που. Δεν είναι αλήθεια. Γιατί, όπως αναφέρουν οι σοφότατοι
των Αιγυπτίων, δεν ήταν γιος του Φίλιππου αλλά του Νεκτα
νεβώ, όταν εκείνος εξέπεσε του βασιλικού του αξιώματος...»
Δεινότατος μάγος ο Νεκτανεβώ, όταν ακόμα ήταν φαραώ στην
Αίγυπτο, προέβλεψε ότι θα ηττηθεί από εχθρούς που θα εκ
στράτευαν ενάντια στη χώ ρα του και κατάλαβε πω ς έφθασε το
τέλος της βασιλείας του «... κι αφού υπεξαίρεσε πολύ χρυσό
και ξύρισε το κεφάλι και τα γένια του και μεταμφιέσθηκε κι
έγινε άλλος άνθρωπος, έφυγε α π ’ το λιμάνι του Πηλουσίου κι
έφθασε με πλοίο στην Π έλλα της Μ ακεδονίας, εγκαταστάθη
κε εκεί σε κάποιον τόπο κι έκανε το γιατροσοφιστή και χον
ασχρολόγο ως Αιγύπχιος προφήχης».
Ο Νεκχανεβώς είναι πρόσω πο ιστορικό και είναι πράγματι
ο τελευταίος Αιγύπτιος βασιλιάς και όσα γράφει γι’ αυτόν ο
Ψευδοκαλλισθένης είναι γεγονότα. Το 3 4 3 π.Χ., οι Πέρσες
επιτέθηκαν στην Αίγυπτο και στη μοναδική μάχη που έγινε
στο Πηλούσιο ο Αρταξέρξης ο Γ ' νίκησε το στρατό των Αιγυ
πτίων και κατέλαβε όλη τη χώρα. Η επίσημη Ιστορία σημειώ
νει πω ς ο φαραώ Ν εχταρεμπέ (Νεκχανεβώς), χελευταίος κρί
κος χης 30ής δυνασχείας, που είχε ανέβει σχο θρόνο με χη
βοήθεια χου ιεραχείου, μεχά χην ήχχα εγκατέλειψε την Αίγυπτο
και κατέφυγε στη Νουβία.
Ας ξαναγυρίζουμε τώρα στις εκδοχές του μύθου. Οι Αιγύ
πτιοι ανησύχησαν α π ’ την εξαφάνιση του βασιλιά τους και
23
προσέφ υγαν στα μαντεία για να μάθουν για την τύχη του. Και
τότε οι θεοί απάντησαν με τον εξής χρησμό α π ’ τα άδυτα του
Σεραπείου, μας λέει ο Ψευδοκαλλισθένης: «Ούτος ο φ υγώ ν βα
σιλεύς ήξει πάλιν εν Αιγύπτω, ου γηράσκω ν, αλλά νεάζων, και
τους εχθρούς η μ ώ ν Πέρσας υποτάξει». Οι Αιγύπτιοι πίστεψαν
στο χρησμό ή δεν τον κατάλαβαν, οπω σδήποτε όμως τον
έγραψ αν «επί την βάσιν του ανδριάντος Νεκτανεβώ».
Α κόμα και τα επισημότερα ιστορικά κείμενα αποδέχονται
τις αμφιβολίες για την πατρότητα του Φίλιππου, ανεξήγητο μ έ
νει όμως πώ ς οι φήμες ενέπλεξαν τον αυτοεξόριστο φαραώ. Η
ανάμιξη του Ά μμω να οπωσδήποτε προέρχεται α π ’ το χρησμό
των Δελφών. Η λ α ϊκ ή φαντασία ακόμα και στην τολμηρότε
ρη μυθοπλαστική της στιγμή δεν θα μπορούσε να διαλέξει τον
Ντεκτανεβώ ως μεσολαβητή για το μακεδονικό «... ο κύριος
μετά σου!». Οι ιστορικοί αναλυτές, ενήμεροι για τις δολοπλο
κίες και τις μηχανορραφίες των σκοτεινών ανακτορικών δια
δρομώ ν, διακρίνουν πίσω α π ’ όλα αυτά τη μορφή της Ο λυ
μπιάδας. Εκτός εάν πράγματι ο Αιγύπτιος, τυχαία ή σκόπιμα,
βρισκόταν λίγο πριν τη γέννηση του Αλέξανδρου, στη Μ ακε
δονία, αλλά αυτό είναι ιστορικά αδύνατο, αφού η εξαφάνιση
του τελευταίου φαραώ συνέβη το 343 π.Χ. και ο Αλέξανδρος
γεννή θη κ ε το 357, δηλαδή δεκατρία χρόνια νωρίτερα. Μ ήπως
όμως δεν πρόκειται για τον τελευταίο Ντεκτενεβώ, μ α για το
συνονόματο θείο του, ιδρυτή της 30ής Δυναστείας που, κάτω
από αδιευκρίνιστες συνθήκες, το 3 6 3 αφήνει το θρόνο στο γιο
του Ταχώ; Πολλοί φυγάδες η γεμόνες κατέφ ευγαν στη Σαμο
θράκη, στο ναό των Κάβειρων ή και σε βασιλικές αυλές. Στην
αυλή της Πέλλας την ίδια εποχή είχαν καταφύγει ο Π έρσης
φ υγάς Αρτάβαζος και ο κουνιάδος του Μ έμνων ο Ρόδιος.
Π ολλά δαιμονικά και μυστηριώδη αποδίδονται α π ’ το μύθο
σ’ αυτόν τον Αιγύπτιο άρχοντα φανταστικό ή πραγματικό,
όποιος κι αν ήταν.
Ε ν τω μεταξύ ο Νεκτανεβώς έγινε γνωστός σ’ όλη τη Μ α
κεδονία με τις προφητείες και τα μάγια, έμαθε γι αυτόν και η
Ο λυμπιάδα και φύσει επιρρεπής στα τοιαύτα τον κάλεσε στο
παλάτι. «Ο δε Νεκτανεβώς θεασάμενος αυτήν πάνυ ωραίαν
24
ούσαν επιθυμίαν έσχε του κάλλους αϋτής. Και προτείνας την

χείραν αυτού έφη “Χαίροις Μ ακεδόνων βασίλισσα . Αυτό το
«χαίρε» από το στόμα του «αγγέλου», όπως παρουσιάζεται από
τον Ψευδοκαλλισθένη ο μάγος φαραώ, που απευθύνεται στην
«πάνυ ωραίαν» δηλαδή «κεχαριτωμένην» Ο λυμπιάδα, τη μέλ-
λουσα ν α γίνει η εκλεκτή του Άμμωνα, κάτι μας θυμίζει;
Μ εγάλη δραστηριότητα αναπτύσσει, κατά το μύθο, ο Νε-
κτανεβώς για ν α κερδίσει την εμπιστοσύνη της βασίλισσας και
να μπορέσει ν α ικανοποιήσει τον πόθο που του ενέπνευσ ε η
ομορφιά της. Ο Φίλιππος έλειπε σ’ εκστρατεία, λέει ο μύθος,
κι η Ο λυμπιάδα είχε κάποιες υποψίες και γι’ αυτό κάλεσε μ υ
στικά τον Αιγύπτιο. «Προφήτη», του είπε, «συγκέντρωσε τη
δύναμη της σκέψ εώ ς σου στην η μερομ η νία γεννή σ εω ς του
Φίλιππου και τη δική μου. Γιατί κυκλοφορεί η φ ήμ η ότι, μ ό
λις επιστρέψει α π ’ τον πόλεμο, θα με διώξει για ν α πα ντρ ευ
τεί άλλη!» Ο Νεκτανεβώς είδε την ευκαιρία και έσπευσε να
διαβεβαιώσει την ανήσυχη βασίλισσα π ω ς ξέρει τον τρόπο να
αποτρέψει τους φόβους της. «Πρέπει να κοιμηθείς μ ’ έναν επ ί
γειο θεό, κι α π ’ αυτόν να συλλάβεις και θα γεννήσεις γιο. Εσύ
θα τον αναθρέψεις κι αυτός θα πάρει εκδίκηση για όσες απι
στίες σού έχει κάνει ο Φίλιππος. - Με ποιον θεό ν α κοιμηθώ ;
- Με τον Ά μμω να της Αιβύης!» Στις γραμμές του Ψ ευδοκαλλι-
σθένη ο Νεκτανεβώς εμφανίζεται άλλα να υπόσχεται τη μια
κι άλλα την άλλη.
Ο λαϊκός επιμελητής στη Φ υλλάδα στρώνει την ιστορία κ α
λύτερα. Ο λόγος που η Ο λυμπιάδα κάλεσε τον Αιγύπτιο ήταν
γιατί δεν έμενε έγκυος α π ’ τον Φίλιππο και σ’ αυτό ο ποθο
πλανταγμένος Νεκτανεβώς προθυμοποιείται να τη βοηθήσει.
Αυτή η εκδοχή είναι μια βάση, αν δεχθούμε πω ς ο Φίλιππος
δεν την πλησίαζε φοβούμενος το θεό και πω ς η Ο λυμπιάδα άρ
γησε ν α μείνει έγκυος. Ας δούμε όμως πώ ς έγινε ο πλαστός ευ
αγγελισμός. Μεταμορφώνεται ο μάγος και παίρνει τη μορφή
του θεού και «αντ’ αυτού» επισκέπτεται νύχτα τη βασίλισσα. Με
τά την ένωσή τους ο Νεκτανεβώς σκηνοθετεί ένα όνειρο και η
Ο λυμπιάδα πείθεται πω ς κοιμήθηκε με το θεό. «Είδον το όνει-
ρον, και ον ειπές μοι θεόν Άμμωνα· αλλ’ αιτούμαι σε, προφή-
25
τα, πάλιν συναναμιγήναι αυτώ και μελησάτω σοι πότε μέλλει

συνεισελθείν μοι, ίνα καγώ ετοιμοτέρα τω νυμφίω φανώ». Ζ η
τάει επανάληψ η η βασίλισσα α π ’ το μάγο και του υπόσχεται
πως, αν συλλάβει α π ’ το θεό, θα τιμήσει το μεσολαβητή «...
μέλλω σε τιμήσαι ως βασίλισσα και χρήσομαι σοι ως πατέρα
του παιδιού τυγχάνοντι». Για τα παρακάτω ας στραφούμε σε μια
έμμετρη νεοελληνική απόδοση με τίτλο Γέννησις, Κατορθώ
ματα καί Θάνατος Αλεξάνδρου του Μ ακεδόνος.
... Και τότες η Ο λυμπίάς του Κτεναβώ νος λ έγει -

εβούρκω σαν τα μάτια της, αυτή ομπρός του κλαί-
γει. - «Μήπως κ ’ έλθη ο άνδρας μ ο υ και βρη μ ε
γκα στρω μένη - και τούτο που εγίνετο αυτός δ εν το
πομένει». - Κι απιλογήθη Κτενεβός «Άφησ’ μ ε να
’ρ δινιάσω - και του ανδρός σου τον θυμόν εγώ να
τονε παύσω". - Γεράκι πιάνει Κτεναβός και κάνει
την μα γεία του, - για να το δη ο Φίλιππος στην
υπνοφαντασία του. - Φίλιππος είδεν όνειρον, κι
αυτός το είδε μόνε, - Ο λυμπιάδα βρίσκονταν μ ε
τον θεόν Α μμώ νε.
κ ’ εδιάβηκε στο σπίτι του μέσα στη ν κατοικιά του.

- Ε κ ’ η ύ ρε την Ο λυμπίά, πολλά ’τον λ υ π η μ έ ν η , -
κι αυτείνος την παρηγο ρά να μ η είναι φοβισμένη.
- «Άμα θεοί το θέλουσι δ εν έχω τι να ποίσω' - αυ-
τείνοι γαρ προβλέπουσι τα μπ ρο ς και τα οπισω.
Αυτείνοι μα ς ορίζουσι κ ’ έχο υ ν την εξουσιά μας. -
Μ η το λυπάται το λοιπόν ετούτο η καρδιά μας».-
Ως το’ κ ο υσ εν Ο λυμπίάς όλη εθαραπάη - το πως
της είπ ε Φίλιππος, μ ε τον θεό να πάει.
Ως το’ κουσε Ν εκτενεβός τότε μεταμορφώ θη - εγί-

νη δράκος φοβερός, στην μ έσ η τους ευρέθη - που
κάθετον ο Φίλιππος μ ’ όλη του την αρμάδα - εί
χ α ν ε κ εί στη μ έσ η τους και την Ο λυμπιάδα. Η λθε
ως δράκος φοβερός κ ’ ε κ εί κλωθογυρίζει - εσ έβ η ν
26
εις την μ έσ η τους και δυνατά σουρίζει. - Κ εδ ιέβ η

κι α γκα λιά σθηκε τότε την Ο λυμπιάδα ο πού καθό
ταν Φίλιππος μ ’ ό λη ν του την ομάδα. - Α πήτις την
εφ ίλη σ ε ο δράκοντας εκείνη - πάλι μ ετα μο ρφ ώ
θ η κ ε κι ω σάν γεράκι γίνη · - και όλοι δ ’ εφοβήθη-
σαν, άρχοντες και οι δούλοι - και πάλι εθαυμά-
σ θησα ν σ ’ εκείνο πο υ ’δαν ούλοι. - Α π ό τον φόβον
Φίλιππος ήτονε τρομασμένος - εζάρω σε ο ταπεινός
και στέκει φοβισμένος. -Απιλογήθη Φίλιππος μ ε
την πολλή ν τρομάραν. - «Οργίσθησάν μ ο υ οι θεοι
μ ’ όλη τους την κατάραν». Και είπε· «Την Ο λυμπία
αλήθεια βοηθούσι, σ ’ αυτείνη έρχονται θεοί πάντα
και δ εν αργούσι»
Ή λθεν η ώρα και καιρός αυτείνη να γεννήσ η , -

αυτείνο λ έ γω το παιδί, π ο υ κόσμον θέλει ορίσει· -
κι αυτή εβιάσθη δυνατά και το παιδί εχύθ η - τότε
φ ω νήν εφώ ναξε και τότες εγεννήθ η. - Β ροντές
εκ ά μ α ν μ ε σεισμόν κ ’ ήρθε κοντά της ζάλη, πά-
ραυτα εφ οβήθησαν μικροί τε και μεγάλοι. - Το
πω ς το δώ σαν οι θεοί τόση μ εγά λ η χά ρ η - σαν
ε γ ε ν ν ή θ ’ Αλέξανδρος, ο Φίλιππος εχάρη. - Και
όρισε στες χώ ρ ες του όλοι χα ρές να κ ά μ ο υν - και
για την γέννα του παιδιού να την αναθιβάνουν. -
Αλέξανδρος εθρέφ ετον σε ηλικία κι αξαίνει, - ουδέ
της μά νας έμοιαζε, ουδέ πατρός τω γένει.
Σ’ αυτό το παλαιότατο κείμενο, το τχολΰ λίγο γνωστό, ττου οι

ερευνητές του ’δωσαν τον τίτλο Ριμάδα του Μ εγα λέξα νδρου1,
1. Εμμετρη αφήγηση 2.944 στίχων και επιπλέον 58 του επιλόγου, που γράφτηκε
το 1490 κατά την εκτίμηση των μελετητών. Η παράδοση το ονόμασε Ριμάδα του Με-
γαλέξανδρου (από τη λέξη ρίμα, δηλαδή ομοιοκατάληκτο) και σε αντιδιαστολή με το
πεζό αφήγημα που ονομάστηκε Φυλλάδα του Μεγαλέξανδρου. Το κείμενο της Ριμά-
δας συνδέθηκε με το Ζακυνθινό Δημήτριο Ζήνο, ο οποίος όμως είχε μόνο τη φροντί
δα της αναζήτησης του χειρόγραφου και της έκδοσής του. Το κείμενο της Ριμάδας
σώζεται σ' ένα μοναδικό χειρόγραφο και σε μια σειρά από 14 βενετικές εκδόσεις.
27
ο άγνωστος λάίκός στιχουργός σημειώνει πω ς ο Αλέξανδρος

καθώ ς μεγάλω νε δεν έμοιαζε ούτε στη μά να του, ούτε στο σόι
του πατέρα του. Κι ακόμα βάζει τον ίδιο τον Φίλιππο «μ’ όλην
του την ομάδα» ν α είναι αυτόπτες μάρτυρες στη συνεύρεση
του μάγου με την Ολυμπιάδα. Αυτή είναι η λ α ϊκ ή πεποίθηση,
όπω ς καταγράφεται (που ασφαλώς π ροϋπή ρχε ως προφορική
παράδοση) τον 3ο αιώνα που χρονολογείται ο Ψευδσκαλλι-
σθένης και ως το 10ο που αρχίζουν οι διάφορες παραλλαγές
που κυκλοφορούν ως Φ υλλάδα ή ως Ριμάδα.
Είναι αναμφισβήτητο πω ς οι αντιλήψεις αυτές, π ω ς ο Αλέ
ξανδρος ήταν από σπορά θεϊκή, ήταν σύγχρονες με τη γέν ν η
σή του. Σ’ αυτό το συμπέρασμα μας οδηγούν τα όνειρα, οι α νη
συχίες του Φίλιππου και ο χρησμός των Δελφών. Τις φήμες τις
καλλιέργησε η Ο λυμπιάδα για να εξασφαλίσει στο γιο της ένα
μύθο, λένε οι ιστορικοί. Πιο ρεαλιστικό μοιάζει ωστόσο η θεϊκή
επέμβαση να επινοήθηκε για να καλυφθεί κάτι ασυγκάλυπτο.
Αν ο Φίλιππος ήταν εν γνώσει, όπω ς το θέλουν οι διάφορες
μαρτυρίες, ή εξαπατήθηκε από μια σειρά τεχνασμάτων ή υ π ερ
βατικών εξηγήσεων, αυτό δεν θα το μάθουμε ποτέ.
Μ πορεί όλες αυτές οι φήμες ν α είναι αποκυήματα της φ α
ντασίας ενός φιλόδοξου νεαρού που πιστεύει στο μεγάλο π ρ ο
ορισμό του; Από μικρός είχε πρότυπό του τον Αχιλλέα, α ν η
συχούσε για τις νίκες του πατέρα του, μ ή π ω ς και δεν μείνει
γι’ αυτόν τίποτα σπουδαίο ν α πραγματοποιήσει. Από μικρός ο
Αλέξανδρος στόχευε ψ η λά και είχε την πεποίθηση ενός μ ε
γαλειώ δους πεπρω μ ένου. Μ εθοδευμένα, για την προώ θηση
του μύθου του ή παρορμητικά από βαθιά πίστη στην ιδιαίτε
ρη μοίρα του, την υπερά νθρω πη, είναι δυνατόν ο ίδιος ο Αλέ
ξανδρος ν α ευνόησε τις φήμες για τη θεϊκή του καταγω γή. Τα
ιστορικά δεδομένα πάντω ς μας πείθουν π ω ς την πίστευε
ακράδαντα. Ιδού τι διατηρεί η Ιστορία στις σελίδες της, που
κατά τον S to n e m a n προέρχεται από μια μίξη κειμένω ν του
8ου αιώνα.
Μετά ξεκίνησε και διέσχισε ολόκληρη τη Λιβύη

μέχρι που έφτασε στο ιερό του Α μμωνα (...). Ο
28
ίδιος π ή γ ε να κάνει 8υσία στον Άμμωνα, λόγω του

ότι ήχαν ο γιος του θεού. Π ροσευχήθηκε και είτχε
«Πατέρα Ά μμωνα, αν είναι αλήθεια αυτό που μου
είτχε η μηχέρα μου, δώσε μου ένα σημάδι», και ο
Αλέξανδρος είδε χόχε ένα όραμα· χον Ά μμω να να
αγκαλιάζει χη μηχέρα χου Ο λυμπιάδα και να χου
λέει, «Παιδί μου Αλέξανδρε, γεννή θη κ ες από δικό
μου σπέρμα». Όχαν ο Αλέξανδρος βεβαιώθηκε α π
χον ίδιο χο θεό για χη γέννησή χου επισκεύασε χο
ιερό χου και επιχρύσω σε χο ξύλινο αγαλμά χου,
αφιερώνονχας χο με χην εξής επιγραφή: «Ο Αλέ
ξανδρος αφιερώνει σχον παχέρα χου, χο θεό
Άμμωνα».
Σχον Ψευδοκαλλισθένη ο απεσχαλμένος χων Αιγυπχίων συνα-

νχά χον Αλέξανδρο και καλωσορίζονχάς χον χου λέει:
Ως δε χοις βασιλείοις εισήει ο Αλέξανδρος, χο χου

Νεκχανεβώ ομοίωμα προ χων θυρών ίσχαχο. Και
η ν εσχοιχειωμένον σχέφανον έχον εν χη δεξιά χει-
ρί, χη δε εχέρα σφαιροειδές χι προδεικνύον, εν αυ-
χώ δε η συμπασα χης οικουμένης περιεγέγραπχο
κχίσις, εν δε χω σχήθει της εικόνος τάδε η ν γε-
γρ α μ μ ένα - “Ως αν χοις εμοίς εφέρπει δρόμοις [και
ώ] τόδε το στέφος θήσομαι τη αυτού κεφαλή, τού
τον παίδα εμόν πάντες είναι νοείται την δε άπασαν
αυτός νοστήσει γ α ία ν τούδε τούνομα δοθή πόλει
τήδε». Άμε δε την πύλην Αλέξανδρος εισέδυ και το
εμφερόμενον στέφος διατίθησιν η εικών προ της
κεφαλής αυτού. Περιστροφής δε το συμβάν ως θε-
άσηται, και την χείραν εκτετακώς περί του εν τη
κεφαλή αυτού τεθέντα ήδη στέφανου, κάτω κατε-
χομένη τη λαιά χειρί το σφαιροειδές εκείνο τίθησιν
η εικών εν τη χειρί αυτού, ώστε θαυμάσαι το γ ε
γονός πάντας τους εντυγχάνοντας.
29
ο ΑΓΝΩΣΤΟΣ ΜΕΓΑΣ ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΣ
Αρεσκειαι βέβαια η συνολική συνείδηση των λαώ ν να α πο δέ

χεται τη θεϊκή καταγωγή του Αλέξανδρου, η παρέμβαση του
Νεκτανεβώ όμως νοθεύει την καθαρότητα της δυναστείας και
εκτρέπει, έστω και προς το θείον, τη συνέχεια της Ο Ψευδο-
καλλισθένης προλαβαίνει την ιστορική ανάγκη με μια αναδί
πλω ση του Αλέξανδρου. Ο άγνωστος μυθογράφος βάζει το
στρατηλάτη να σβήσει τα λόγια που ήταν γραμμ ένα πά νω στο
ξόανο του Νεκτανεβώ, διότι «ουκ ήθελε γαρ Αλέξανδρος Νε
κτανεβώ παις λογίζεσθαι αλλά Φίλιππου μεν, εκ θεών δε...»
Ιστορικός συμβιβασμός.
Γνωρίζοντας τη δυναμική της μυθοπλασίας και την ασυ
γκράτητη τάση των λαώ ν να δίνουν δικές διαστάσεις, ερ μ η
νείες και συμπεράσματα στα ιστορικά γεγονότα, ιδίως όταν π ε
ριβάλλουν ένα άτομο που ξεπέρασε τα συνήθη ανθρώ πινα
όρια, είναι φρονιμότερο να αμφισβητήσουμε όλα τα περί θ εϊ
κώ ν τάχα παρεμβάσεω ν στη γέννηση του Αλέξανδρου του
Μ ακεδόνα.
Μ πορούμε εξάλλου να διακρίνουμε σε όλη αυτήν τη φ η
μολογία τις κατασκευασμένες σκοπιμότητες που είχαν, πιθα
νόν, όπω ς πολλοί ιστορικοί επισημαίνουν, αφετηρία τους τα
δώματα της βασίλισσας, που έτρεφε φιλοδοξίες για το γιο της.
Μ πορεί επίσης να υιοθετήθηκαν όλα αυτά, όπω ς πολλοί άλλοι
επίσης πιστεύουν, και από τον ίδιο τον Αλέξανδρο που η θ εϊ
κή του καταγω γή θα του εξασφάλιζε ένα ισχυρότερο κύρος και
ένα ευρύτερο επιβάλλον. Με λίγα λόγια, είναι αφέλεια ν α πι
στέψουμε εμείς σήμερα πω ς κάτι εξωανθρώπινο συνέβαλε στη
σύλληψη του μεγάλου Μ ακεδόνα. Κι έτσι είμαστε υ π ο χρ εω
μένοι να δώσουμε μία λογική εξήγηση σ’ ένα ιστορικό περι
στατικό Σ’ αυτό το σημείο αντιγράφω από ένα παλαιότερα δ η
μοσίευμά μου μια περικοπή που κλείνει μ ε ερωτηματικό:
Ο μελετητής Χάρης Τζάλας σ’ ένα κείμενό του με

τίτλο ο Τάφος του Μ ε γ α λ έ ξ α ν δ ρ ο υ αναφερει πω ς
κατά το 18ο αιώνα πολλοί προσκυνητές θεωρού
σαν ως τάφο του Αλέξανδρου ένα μικρό κτισμα
στον περίβολο του τζαμιού Ατταρίν, όπου βρίσκο-
30
χαν μια φαραωνική σαρκοφάγος. Το 1803 η σαρ

κοφάγος αυχή μεταφέρθηκε σχο Βρεχανικό Μ ου
σείο κι όχαν αποκρυπτογραφήθηκε η επιγραφή
χης διαπιστώθηκε πω ς αφορούσε χον Ν εκχανεμπώ
χο Β ', χον χελευχαίο φαραώ χης Αιγύπχου. Και ο
Τζάλας διερωχάχαι: π ώ ς βρέδηκε σχην Αλεξάν
δρεια η βαρεία και ογκώ δης σαρκοφάγος χου χε-
λευχαίου φαραώ που κ α ιά to θρύλο εξαφανίσχηκε
μεχά τη μάχη που έδωσε και έχασε με τους Π έρ
σες; Όταν πέθανε ο Ν εκτανεμπώ Β ', η Αλεξάν
δρεια δεν υπή ρχε και στη θέση της βρισκόταν ένα
ψαροχώρι, η Ραχώτιδα. Πότε και από πού μετα
φέρθηκε η σαρκοφάγος στην Αλεξάνδρεια και π ό
τε και γιατί βρέθηκε στο τζαμί Ατταρίν, που π ρ ω
τύτερα ήταν πρωτοχριστιανικός ναός του Αγίου
Αθανασίου; Γιατί ο τάφος αποδόθηκε στον Αλέ
ξανδρο; Και το τελικό ερώτημα: πρόκειται για σύ
μπτωση και παρεξηγήσεις ή τα όσα γράφει η Φ υλ
λά δ α σχετικά με τον «Ευαγγελισμό» της Ο λυμπιά
δας και τη γέννηση του Αλέξανδρου δεν ήταν γ εν
νήματα του μύθου;
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
• Γαρουφαλιάς Ε. Πέτρος, Ο λυμπίάς, Πριγκήττισσα των Μ ολοσσών,
Βασίλισσα των Μ ακεδόνω ν, Μ ητέρα του Μ. Αλεξάνδρου,
Μουσικοφιλολογικός Σύλλογος Αρτης «Ο Σκουφάς», Αθήνα 1980
• Ψ ευδοκαλλισβένης - Α λεξάνδρου Βίος - το Πρώτο Μ υθιστόρημα
της Π αγκόσμιας Λογοτεχνίας, Εισαγω γή-απόδοση Αλέξανδρου
Ασωνίτη, Εκδόσεις Π αιάκη, Α8ήνα 1999
• D roysen, J o h a n n G ustav, Ιστορία του Μ εγά λο υ Αλεξάνδρου,
μτφρ. Ρένου Αποστολίδη, Εκδόσεις Ελευθεροτυπία, Αθήνα 1993
• S to n em an , R ichard, Μ έγας Αλέξανδρος - Θ ρύλος - Μ ύθος - Ιστορία,
Εκδόσεις Α.Α. Λιβάνη, Αθήνα 1993
31
Γ Ι Ω Ρ Γ Ο Σ Χ Α Τ Ζ Η Δ Α Κ Η Σ
ΦΙΛΙΠΠΟΙ
ΚΑΙ A A t f A A A W
ΠΟΙΑ ΗΤΑΝ Η ΣΧΕΣΗ του Φίλιππου με τον Αλέξανδρο με μια

λέξη; Ανταγωνιστική! Κι επειδή ήταν και οι δυο άντρες με π ρ ο
σωπικότητα δυνατή και ιδιοσυγκρασία εξουσιαστική, ο αντα
γωνισμός τους είχε ξεσπάσματα άγρια και θυελλώ δη κι α π ’ τις
δυο μεριές, που τους οδηγούσε στα άκρα. Οι βιογράφοι του
Αλέξανδρου τον περιγράφουν πιο συγκροτημένο α π ’ τον π α
τέρα του. Π ανούργος («ξεπέρναγε τους Έ λληνες σε πανουργία
και δόλο» γράφει ο Ντρόυζεν) και τραχύς περιγράφεται ο Φί
λιππος κι ακόμα φιλήδονος κι ασυγκράτητος στις ορμές του,
κατακαιόμενος α π ’ τα πάθη του, άγρυπνος και ψυχρός για την
πραγματοποίηση των στόχων του. Στη σχέση του με τον Αλέ
ξανδρο ο Πλούταρχος πιστεύει πω ς η συμπεριφορά του μετα
βαλλόταν «καθώς έβλεπε πω ς ο χαρακτήρας του γιου του ήταν
δύσκολος και πω ς δεν υποχω ρούσε στη βία, αλλά πω ς η λο
γική τον οδηγούσε σ’ αυτό που έπ ρ επε μ ’ ευκολία, π ρ ο σ π α
θούσε να τον πείθει πα ρά να τον διατάξει...»
Θα μπορούσαμε να διακρίνουμε μια μετριοπάθεια στις π α
ραπάνω γραμμές του ιστορικού, γιατί κι α π ’ το έργο του ίδιου
μάς παραδίδονται σκηνές συγκρούσεων μεταξύ πατέρα και γι
ου, που κάθε άλλο π α ρ ά συνετές θα μπορούσαν να χαρακτη
ριστούν. Για το χαρακτήρα του Αλέξανδρου ο Ντρόυζεν μας
γράφει: «Με τη μά να του στενότερα δεμένος π α ρ ά με τον π α
32
ΦΙΛΙΠΠΟΣ ΚΑΙ ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΣ
τέρα του, κι α π ’ τη μανική φύση εκείνης προικισμένος, από

δαύτη ο δαιμονικός ενθουσιασμός κι η πρωτογονική δύναμη
του θυμικού του...»
Ωστόσο καθόλου απαραίτητα δεν μας είναι όλα αυτά. Είναι
απλές μαρτυρίες, που μαζί με αλλα κείμενα, επιβεβαιώνουν
απλώ ς αυτό που εύκολα θα μπορούσαμε να συμπεράνουμε
για τη σχέση Φίλιππου και Αλέξανδρου, αν λάβουμε υπόψ η
μας ως δεδομένα πω ς οι αμφιβολίες του πρώτου σχετικά με την
πατρότητα του γιου του ποτέ δεν κατασιγάστηκαν κι ακόμα
πω ς ο βασιλιάς έβλεπε στο πρόσωπο του διαδόχου του το διεκ
δικητή της εξουσίας του. Και μόνα τους αυτά τα δύο στοιχεία
αρκούν για να υπονομεύουν διαρκώς τη σχέση τους. Αν μάλι
στα προσθέσουμε τα φροϋδικά συμπεράσματα περί του δε
σμού του γιου με τη μάνα και την εχθρότητα προς τον πατέρα,
δεν θα χρειαστεί πολύ να προβληματιστούμε για τα αισθήματα
που έτρεφαν Φίλιππος και Αλέξανδρος προς αλλήλους.
Και για να σταθεροποιήσουμε την πεποίθησή μας, ας προ
σθέσουμε το στοιχείο πως η Ολυμπιάδα, με σταθερή εναντίωση
προς το σύζυγό της, υποδαύλιζε αδιάκοπα την εχθρότητα του γι
ου προς τον πατέρα. Οσάκις ο Φίλιππος έκανε κάποια ενέργεια
που διαφαινόταν ο κίνδυνος να παραμεριστεί ο Αλέξανδρος α π ’
τη διαδοχή του θρόνου ή να μειωθεί η ισχύς της ίδιας, η Ολυ
μπιάδα ενεργοποιούσε την αντίδραση του γιου της, προκαλώ
ντας την οργή του κατά του βασιλιά και από κοινού μάνα και γιος
πετύχαιναν την ανατροπή των σχεδίων του Φίλιππου.
Το πάθος της εξουσίας, ανάμικτο με ζήλια, μίσος, κ α χυποψ ία
και αποστροφή του ενός για τον άλλον, φαίνεται πω ς κυριαρ
χούσε και συχνά ξεσπούσε μανιασμένα ανάμεσα σ’ αυτούς
τους τρεις θυελλώδεις χαρακτήρες. Ήταν τόσο σφοδρά τα ξε
σπάσματα που μας περιγράφουν οι ιστορικοί, τόσο αβυσσαλέο
το μίσος που ξεχύνεται α π ’ τα γεγονότα, που δεν προκαλεί
πολλές αντιρρήσεις η υπόνοια πω ς η αποκλήρω ση, η συζυγο-
κτονία και η πατροκτονία είναι μέσα στις πιθανές συνέπειες.
Ας γνωρίσουμε ένα περιστατικό πολύ κατατοπιστικό μέσα
α π ’ τις σελίδες του Πλούταρχου.
«Η ταραγμένη ατμόσφαιρα μέσα στο παλάτι ήταν συνεχής
33
εξαιτίας των ερώτων του Φιλίππου και των προθέσεώ ν του για
παντρειές, ο γυναικωνίτης ήταν ανάστατος και κατ’ επέκταση
ολόκληρο το βασίλειο βρισκόταν σε άσχημη κατάσταση. Είναι
φυσικό να δημιουργούνται συγκρούσεις και ν α εκτοξεύονται
κατηγορίες, των οποίων την οξύτητα προκαλούσε η Ο λυμπιά
δα, γυναίκα ζηλιάρα, που βρισκόταν διαρκώς εχθρικά διατε
θειμένη (έναντι του Φιλίππου) και επηρέαζε τον Αλέξανδρο
εντείνοντας τον εκνευρισμό του κι έτσι μ εγάλω νε το κακό.
Αφορμή για μια οξύτατη σύγκρουση έδωσε ο Άτταλος στους
γάμους του Φιλίππου με την Κλεοπάτρα, μια κ ο π έλα πολύ μι-
κρότερή του που την ερωτεύθηκε. Ο Άτταλος, λοιπόν, που
ήταν θείος της νύφ ης, μεθυσμένος α π ’ το γαμήλιο φαγοπότι,
προέτρεψε τους Μ ακεδόνες ν α παρακαλέσουν τους θεούς να
γεννηθεί α π ’ τον Φίλιππο και την Κλεοπάτρα γνήσιος διάδοχος
του θρόνου. Ο Αλέξανδρος οργίστηκε και πετάγοντας ένα π ο
τήρι εναντίον του φώναξε, “Και μ ένα με θεωρείς νόθο, κακο-
κέφαλε!”. Ο Φίλιππος έγινε έξαλλος και όρμησε εναντίον του
γιου του μ ε το σπαθί στο χέρι. Καθώς όμως ήταν μεθυσμένος,
παραπάτησε κι έπεσε. Ο Αλέξανδρος τον χλεύασε, λέγοντας
“Αυτός είναι, ω Μ ακεδόνες, που ετοιμάζεται ν α περάσει α π ’
την Ε υρώ πη στην Ασία και πέφτει καθώ ς πάει ν α περάσει α π ’
το ένα κρεβάτι στο άλλο”. Έ πειτα α π ’ αυτό, ο γιος πή ρ ε τη μ η
τέρα του κι εγκατέλειψαν τη Μ ακεδονία, την εγκατέστησε
στην Ή πειρο κι αυτός έμεινε με τους Ιλλυριούς».
Πολλές ψυχαναλυτικές προεκτάσεις είναι δυνατόν ν α π ρ ο
κύψ ουν α π ’ αυτό και μόνο το γεγονός, εμείς όμως ας σταθού
με στο υπονοούμενο που ο μεθυσμένος Άτταλος εκστομίζει
περί γνησιότητας του Αλέξανδρου ως τέκνο του Φίλιππου. Μια
ερμηνεία δίνει την εξήγηση πω ς η έννοια του χαρακτηρισμού
έχει να κάνει μ ε την καταγωγή της Ολυμπιάδας, που ήταν
Ηπειρώτισσα, ενώ η νεαρή σύζυγος του Φίλιππου ήταν α π ’ τη
Μ ακεδονία κι έτσι η ευχή αφορούσε διάδοχο με αίμα μ α κ ε
δονικό κι α π ’ τους δυο γονείς. Θ α μπορούσε όμως η αμφι
σβήτηση της γνησιότητας του Αλέξανδρου ως νομίμου τέκνου
ν α αφορά τις φήμες που πλανιόνταν ακόμα και πριν τη γ έν
νησή του και που καλύπτονταν από θεϊκή, τάχα, μεσολάβη-
34
ση. Να σημειώσουμε ακόμα κάτι, α π ’ όσα μας μεταφέρουν οι

ιστορικοί, που δείχνει π ω ς από νωρίς ο γιος εποφθαλμιά την
εξουσία του πατέρα και αδημονεί ν α περιέλθει σ αυτόν. Ιδοΰ
απόσπασ μα α π ’ το έργο του Πλουτάρχου: «Κάθε φορά που
μαθευόταν μια νίκη του Φίλιππου, ο Αλέξανδρος δυσανασχε
τούσε κι έλεγε στους φίλους του, “Παιδιά, όλα τα σπουδαία θα
προλάβει να τα κάνει ο πατέρας μου και για μ ένα δεν θα μ εί
νει τίποτα σημαντικό να κα τα φ έρω ...”» Και συμπληρώ νει ο
αρχαίος ιστορικός: «Γιατί περισσότερο από ηδονές και πλούτη
επιθυμούσε την αρετή και τη δόξα και δεν ήθελε ν α την π α
ραλάβει α π ’ τον πατέρα του αλλά να την πετύχει ο ίδιος».
Το περιστατικό με το Β ουκεφάλα δείχνει τις αδυναμίες και
της άλλης πλευράς. Και ο πατέρας ανταγωνιζόταν το γιο του,
αμφισβητώντας τον. Διέταξε ο Φίλιππος με θυμό τον Θεσσαλό
Φιλόνικο να αποσύρει το άλογο που του ’φερε να του π ο υ λ ή
σει, επειδή ήταν άγριο και τότε ο Αλέξανδρος φώναξε π ρ ο
κλητικά: «Τι άλογο χά νω εξαιτίας της ανικανότητας, της μαλ-
θακότητας και της δειλίας τους!» Ο πατέρας του προσπάθησε
να συγκρατηθεί και ψύχραιμα επιτίμησε το γιο του: «Προ
σβάλλεις απερίσκεπτα τους μεγαλύτερούς σου, επειδή νομίζεις
ότι εσύ είσαι ικανότερος ν α καβαλήσεις αυτό το άλογο». Ο Αλέ
ξανδρος απάντησε: «Αυτό το άλογο θα μπορούσα εγώ να το
χειριστώ καλύτερα από κάθε άλλον». «Κι αν δεν το καταφέρεις
ποια τιμωρία ταιριάζει στη θρασύτητά σου;». «Θα πληρώ σω
εγώ το άλογο». Μια στιχομυθία ανάμεσα σε πατέρα και γιο
σαν σπαθομαχία ανάμεσα σε μονομάχους. Αν παραμερίσου
με την εξυμνητική πρόθεση του χρονογράφου, που εξαίρει την
πρώιμη ανδρεία του νεαρού πρίγκιπα, εύκολα διακρίνουμε
κάτω α π ’ τα λόγια που διασταυρώνουν πατέρας και γιος τα κο-
χλάζοντα αισθήματα του ενός για τον άλλον.
Το οξύτερο επεισόδιο ωστόσο με τη μοιραία κατάληξη είναι
αυτό που ξεκίνησε με το συνοικέσιο που πρότεινε ο Πιξώδαρος,
σατράπης της Καρίας, που έβαλε κατά νου να παντρέψει την
κόρη του με τον Αρριδαίο, νόθο γιο του Φίλιππου, στην π ρ ο
σπάθειά του να συμμαχήσει με το Μ ακεδόνα βασιλιά. Ο Αλέ
ξανδρος ανησύχησε και πολλοί δικοί του, οπωσδήποτε κι η
35
Ο λυμπιάδα με ιη συνεχή υποδαύλισή της, συντελέσανε στην

ανησυχία του και τον παρότρυναν ν α κινηθεί για ν ’ αποτρέψει
το συνοικέσιο. Ο Φίλιππος πληροφορήθηκε τις ενέργειες και
εξεμάνη. Τον επιτίμησε δημόσια και τον αποκάλεσε αναξιο
πρεπή και ανάξιο της καταγωγής του κι έδιωξε όλους τους φί
λους του όχι μόνο α π ’ την αυλή μ α κι από όλη τη Μακεδονία.
Απ όσα περιστατικά μεταφέραμε α π ’ τις σελίδες των ιστορι
κών, άνετα μπορούμε να συμπεράνουμε τη σχέση πατέρα και
γιου, τα ψυχολογικά τους κίνητρα και το ρόλο της Ολυμπιάδας
σ’ όλα αυτά. Έ χουμε όμως και μαρτυρίες πατρικής και υϊκής
στοργής και περηφάνιας, που οι ιστορικοί δεν μας τις αρνού
νται. Και πρώτα-πρώτα η επιλογή του Αριστοτέλη δείχνει πόσο
ο Φίλιππος ενδιαφερόταν για τη μόρφωση του γιου του. Γράφει
σχετικά ο Ντρόυζεν: «Και δεν είναι βέβαια μικρότερης σημασίας
ότι ο Αριστοτέλης, ο μέγιστος φιλόσοφος της αρχαιότητας, ήταν
δάσκαλός του. Λέγεται πω ς ο Φίλιππος ευθύς μόλις γεννήθηκε
ο γιος του τον γύρεψε γι’ αυτό, γράφοντάς του: Μάθε πω ς από-
χτησα γιο και πιο πολλή χρωστάω χάρη στους θεούς που γεν
νή θη κε στα χρόνια σου, γιατί σκέφτομαι πω ς καθώ ς εσύ θα τον
μορφώσεις και θα τον διδάξεις, άξιος θα μου γίνει και ικανός
διάδοχος». Τα αισθήματα και οι σκέψεις που αποκαλύπτει αυ
τό το γράμμα δεν έχουν καμιά σχέση με τις υπόνοιες και τα ορ
γίλα ξεσπάσματα, ούτε με την αρνητική προκατάληψη που
αποδώ σαμε στον Φίλιππο ως τώρα. Αν και το περιεχόμενο της
επιστολής κρίνεται ως πεποιημένο, το γεγονός της επιλογής
του Αριστοτέλη δεν αναιρείται. Δεν είναι ωστόσο αυτή η μόνη
ένδειξη αγάπης και ενδιαφέροντος προς τον Αλέξανδρο.
0 Φίλιππος, κατά τους ιστορικούς, συχνά μιλούσε με κα-
ταρχος. Οι Βίοι Π αράλληλοι έχουν έ

ή απόκλιση, ιδιαίτερα όταν βιο
κτήρα και μια συναισθηματική απο
36
γραφεί θρυλικές μορφές των Ελλήνω ν. Σε κάποια σημεία

αποφαίνειαι πολύ θετικά για ια αισθήματα του Φίλιππου και
χου Αλέξανδρου. «Ο Φίλιππος αγαπούσε υπερβολικά χο γιο χου
και χαιρόχαν όχαν οι Μ ακεδόνες ονόμαζαν χον Αλέξανδρο βα
σιλιά και χον Φίλιππο σχραχηγό». Και για χον Αλέξανδρο σ η
μειώνει: «Όπως έλεγε (ο Αλέξανδρος) αγαπούσε χον Αρισχοχέ-
λη χο ίδιο όπω ς και χον παχέρα χου...»
Τα αισθήματα που χρέφουν οι άνθρωποι δεν είναι ποχέ μιας
μόνο διάσχασης και ενός είδους. Ιδιαίχερα όχαν αναφερόμασχε
σε σχέσεις παχέρα και γιου. Α π’ όσα σχοιχεία μάς διαφύλαξε ο
χρόνος ανιχνευμένα σ’ ό,χι γράφχηκε για χον Αλέξανδρο και
χον Φίλιππο, καχαλήγουμε πω ς οι δύο χους, σχα είκοσι χρόνια
που συνυπήρξαν (χο 3 5 6 π.Χ. γεννή θη κε ο Αλέξανδρος, χο
336 π.Χ. δολοφονήθηκε ο Φίλιππος), ελάχισχες θα ήχαν οι φ ο
ρές που βαριά σκιά εχθρόχηχας και καχυποψ ίας δεν βάραινε
πάνω χους κι ακόμα πιο λίγες θα ήχαν οι σχιγμές που τρυφε-
ρόχηχα γεννή θη κε μέσα σχον ένα για χον άλλον.
Και για να καχαλήξουμε. Πολλοί θέλουν να απαλλάξουν
χον Αλέξανδρο από κάθε υπόνοια για συμμεχοχή χου σχη δο
λοφονία χου παχέρα χου. Πιο λίγοι είναι αυχοί που θέλουν να
κάνουν χο ίδιο για χην Ολυμπιάδα. Λεν θα κραχούσε βέβαια η
βασίλισσα χα άλογα για ν α διαφύγει ο δολοφόνος Παυσανίας
μεχά χην πράξη χου, πολύ χαιριασχό φαίνεχαι ωσχόσο να έχει
μια ανάμιξη σχο φόνο χου Φίλιππου, που χόσο μισούσε. Κι αν
αυχό συνέβαινε, δύσκολο είναι να δεχθούμε πω ς ο Αλέξαν
δρος ήχαν ανίδεος για χις ενέργειες χης μηχέρας χου.
Αναφέρει ο Πλούχαρχος για χο περισχαχικό πω ς οι υποψίες
έπεσαν πάνω σχην Ολυμπιάδα, αλλά κάποιες καχηγορίες
σχρέφονχαν και ενανχίον χου γιου της, επειδή, λέγεται ότι, όταν
μετά το επεισόδιο όπου ο Φίλιππος πρόσβαλε τον Παυσανία
και προκάλεσε το θυμό του νεαρού, ο Αλέξανδρος συνάντησε
τον οργισμένο σωματοφύλακα και του ανέφερε το στίχο από
τη Μ ήδεια του Ευριπίδη «Τον πεθερό και το γαμπρό και τη ν ύ
φη», υπονοώντας τον Άτταλο, τον Φίλιππο και την Κλεοπάτρα,
κατ’ αντιστοιχία του Κρέοντα, του Ιάσονα και της Κρέουσας
που ήθελε να σκοτώσει η Μήδεια.
37
Ο ιστορικός στο σημείο αυτό δεν υπερασπίζεται μ ε σθένος

την αθωότητα του Αλέξανδρου. Αναφέρει τις διαδόσεις, τις
υπόνοιες και καταλήγει πω ς αργότερα έψαξε και τιμώρησε
τους δολοφόνους του πατέρα του και οργίστηκε όταν κατά τη
διάρκεια της απουσίας του η Ο λυμπιάδα συμπεριφέρθηκε
σκληρά στην Κλεοπάτρα, την τελευταία σύζυγο του Φίλιππου.
Ε πίσημα δεν του αποδόθηκε ποτέ κατηγορία για τη δολο
φονία του πατέρα του. Αντίθετα με την πράξη ανάδειξής του
από τη συνέλευση του στρατού ως διαδόχου του θρόνου του
Φίλιππου φαίνεται πω ς έκλεισε οριστικά το θέμα αυτό. Έ μεινε
όμως η υποψ ία να πλανάται τόσο στους συγχρόνους του όσο
και στους μεταγενέστερους.
Η Ιστορία δεν φέρθηκε με τον καλύτερο τρόπο στον Φίλιπ
πο. Το ότι υπήρξε πατέρας ενός τόσο σημαντικού και δοξα
σμένου γιου ήταν μεγάλη ατυχία γι’ αυτόν. Η λάμψ η του Αλέ
ξανδρου υποσκίασε τον Φίλιππο. Γιατί ο τελευταίος υπήρξε
ένας από τους πιο ικανούς ηγέτες της εποχής του. Κατάφερε
κάτι πρωτοφανές: ν α ενώσει όλους τους Έ λληνες υπό την
εξουσία του. Και επιπλέον δημιούργησε όλη εκείνη την υ π ο
δομή στην οποία στηρίχθηκε ο Αλέξανδρος για να πραγματο
ποιήσει το μεγάλο του έργο.
• Πλούταρχος, Βίοι Π αράλληλοι, Αλέξανδρος - Καιοαρ
• D roysen, J o h a n G ustav , Ιστορία του Μ εγά λο υ Αλεξάνδρου,
μτφρ. Ρένου Ατχοστολίδη, Εκδόσεις Ελευθεροτυπία, Αθήνα 1993
38
Α Λ Ε Ξ Α Ν Δ Ρ Ο Σ X. Μ Η Τ Σ Ι Ο Υ
Α Μ Π «Τ< Α Η (
ΚΑΙ A M U M O i
Είναι ίδιον ψ υχής φιλοσόφου να αγατχά ιη σοφία
και ν α θαυμάζει ια μέγιστα σοφούς άνδρες-
και ουδείς άλλος εκ ιω ν βασιλέων
δεν εξισώθηκε με ιον Αλέξανδρο ως προς αυιό.
Πλούταρχος
Π ερί Α λεξάνδρου Τ ύχη ς ή Αρετής, Α, 10.E-F
ΟΠΟΙΟΣΔΗΠΟΤΕ ΕΧΕΙ εκπαιδευτική εμπειρία από τα μαθητι

κά ή τα σπουδαστικά του χρόνια, δεν είναι δύσκολο ν α αντιλη
φθεί την επίδραση που ασκεί η παιδαγωγική διαδικασία στις εύ-
πλαστες προσωπικότητες των μαθητευομένων. Είναι παρατηρη
μένο πως συνήθως έχουμε υ π ’ όψιν μας διδάσκοντες που μας
μένουν στη μνήμη με θετικές ή αρνητικές αναμνήσεις, πράγμα
που επιβεβαιώνει την ύπαρξη επιρροών από μέρους τους.
Φανταστείτε, λοιπόν, πόσο επηρέασε τον επιφανέστερο
ίσως ανάμεσα στους βασιλείς όλων των εποχώ ν ο ξακουστότε
ρος ίσως ανάμεσα στους φιλόσοφους όλων των εποχώ ν! Τολ
μώ να πω ότι -ό π ω ς φαίνεται- η παρουσία του μεγάλου δα
σκάλου στη ζωή, στη σκέψη, στη δράση και στο θάνατο του
μεγάλου μαθητή του υπήρξε από πολλές απόψεις καθοριστι
κή, σε βαθμό που να θεωρώ -χω ρίς να υπερβάλλω - π ω ς ο ρό
λος του Αριστοτέλη στο βίο του Αλέξανδρου ήταν μοιραίος.
Ας δούμε, όμως, τα πράγματα με τη σειρά...
39
Η ΖΩΗ ΚΑΙ ΤΟ ΕΡΓΟ ΤΟΥ ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗ

Έ νας άνδρας με αδύνατα πόδια και μικρά μάτια, που είχε κ ο
ντά μαλλιά και γένια, που του άρεσε ν α φορά κα λά ρούχα και
δαχτυλίδια και τον διέκρινε η ειρωνική του διάθεση και το
ετοιμόλογο π νεύ μ α του, έμελλε να κυριαρχήσει στην π ν ε υ
ματική και τεχνολογική πορεία της ανθρωπότητας- ο λόγος
κερί Αριστοτέλους.
Ο Αριστοτέλης ήταν γιος του Νικόμαχου -α πό γο νο υ του Νι-
κόμαχου του γιου του Μ αχάονος και εγγονού του Α σκληπιού-
και της Φαιστιάδος, και καταγότανε από οικογένεια ιατρών.
Γεννή θη κε το 3 8 4 π.Χ. στα Στάγειρα, στη βορειοδυτική ακτή
της Χαλκιδικής, πόλη ιδρυμένη από αποίκους της Άνδρου και
της Χαλκίδας. Πιθανώς η οικογένεια του πατέρα του είχε μ ε
τοικήσει εκεί από τον 8ο ή 7ο αιώνα, ενώ η μητέρα του κ α
ταγόταν από τη Χαλκίδα. Δυστυχώς έχασε τους γονείς του σε
μικρή ηλικία και την κηδεμονία του ανέλαβε ο συγγενής του
Πρόξενος, του οποίου το γιο Νικάνορα υιοθέτησε αργότερα
από ευγνω μοσύνη.
Οι πρώτες γνώσεις που απέκτησε ήταν ιατρικής φύσεω ς και
προέρχονταν από το ασκληπιαδικό συγγενικό του περιβάλλον.
Σε ηλικία δεκαοκτώ ετών μετέβη στην Αθήνα και σπούδασε
στην Ακαδημία, που αποτελούσε τον αρτιότερο χώρο σπου
δών. Τελικά παρέμεινε εκεί επί δεκαεννιά χρόνια. Οι σχέσεις
του με το δάσκαλό του υπήρξαν καλές αρχικά και η επίδραση
του Πλάτωνα στον Αριστοτέλη είναι φανερή. Εν συνεχεία,
όμως, ο μαθητής αμφισβήτησε το δάσκαλο, αναθεώ ρησε τις
απόψεις του και απομακρύνθηκε από την επιρροή του. Παρά
ταύτα, παρέμεινε στην Α καδημία έως το τέλος του Πλάτωνα.
Λόγω της φιλοσοφικής ριζοσπαστικότητάς του και του ενδια
φέροντος του για τις φυσικές επιστήμες, υπήρξε αταίριαστος με
το π νεύ μ α της Α καδημίας και αποχώ ρησε το 3 4 8 -3 4 7 π.Χ.,
διαφωνώντας με το νέο διευθυντή Σπεύσιππο. Επίσης, π α ρ ά
την επιρροή της ισοκρατικής τεχνικής που δέχτηκε, κριτικάρι
σε τη ρητορική ρηχότητα του Ισοκράτη, ερχόμενος σε ρήξη
μαζί του. Ή δη ο Αριστοτέλης είχε ξεκινήσει να διδάσκει και να
συγγράφει.
40
ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗΣ ΚΑΙ ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΣ
Καθώς το κλίμα στην Αθήνα ήταν αρνητικό απέναντί του,

έφ υγε μ ε το φίλο και συνάδελφό του Ξενοκράτη για την α υ
λή του συμφοιτητή τους Ερμία, που από δούλος είχε κατορ
θώσει ν α αναδειχτεί σε τύραννο(!) του Αταρνέως και της
Ασσου στη Μυσία. Εκεί έμεινε τρία χρόνια και νυμ φ εύτη κε
την Πυθιάδα, ανιψιά του Ερμία, με την οποία α πέκτησε μια
κόρη, την Πυθιάδα.
Μετά τη Μυσία μετοίκησε στη Μυτιλήνη, κατόπιν προ-
σκλήσεως του φίλου και συνάδελφού του Θεόφραστου. Κατά
τη διάρκεια της παραμονής του στην Ασία και τη Λέσβο επι
δόθηκε σε βιολογικές μελέτες φυσικής ιστορίας. Εν συνεχεία
δίδαξε στη μακεδονική αυλή, διέμεινε στη γενέτειρά του και
έπειτα κατέληξε στην Αθήνα το 3 3 5 -3 3 4 π.Χ. Επιστρέφοντας
στην Αθήνα, έμεινε χήρος και βίωσε ένα μεγάλο έρωτα και
μια σταθερή συμβίωση με τη συμπατριώτισσά του Ερπυλλίδα,
με την οποία απέκτησαν τον Νικόμαχο.
Στο Κλεινόν Αστυ ξεκινά τη δημιουργικότερη περίοδο της
ζωής του. Καθώς, ως μέτοικος, δεν δικαιούνταν ν α αγοράσει,
μίσθωσε οικήματα στα βορειοανατολικά περίχω ρα της πόλης,
ανάμεσα στο Λυκαβηττό και στον Ιλισσό, στο Άλσος του Λυ
κείου Απόλλωνος και των Μουσών. Εκεί ίδρυσε τη σχολή του,
που θα γίνει γνωστή και θα περάσει στην Ιστορία ως το περι
βόητο Λύκειο. Η φήμη του είναι τεράστια και θεωρείται ως ο
καλύτερος μαθητής του Πλάτωνα. Έτσι συρρέουν μαθητές
από παντού. Κάθε πρωί περπατά με τους μαθητές του στην
κτιριακή στοά και στα δασύλλια του Άλσους, συζητώντας π ε
ρίπλοκα φιλοσοφικά και επιστημονικά θέματα, ενώ το α π ό
γευμ α ανέπτυσσε εκλαϊκευμένες διαλέξεις ενώ πιον ευρύτε
ρου ακροατηρίου. Με υπομονή κι επιμονή συγκρότησε στο
Λύκειο τη μεγαλύτερη και πιο ενημερω μένη βιβλιοθήκη της
εποχής του, που κατά το πρότυπό της αργότερα δημιουργή
θηκαν οι βιβλιοθήκες της Αλεξάνδρειας και της Π εργάμου. Η
ακτινοβολία της σχολής του Αριστοτέλη έλαβε οικουμενική
ισχύ και παράλληλα ο ίδιος συνέχιζε τις έρευνές του.
Ως προς τη λειτουργία του, το Λύκειο ήταν προσανατολι
σμένο προς το δημοκρατικό πρότυπο. Υπήρχε αυτοδιοίκηση,
41
στην σττσία συμμετείχαν σι μαθητές, που εκ περιτροπής διοι

κούσαν επί ένα δεκαήμερο ο καθένας, θέτοντας τις αποφάσεις
του, στην κρίση της κοινότητας προς συζήτηση εν μέσω δια-
λογικών διαδικασιών. Οι μαθητές σιτιζόντουσαν στα κοινά γεύ
ματα της σχολής και ανά μήνα συμμετείχαν στο συμπόσιο του
Λυκείου. Γενικά, οι διδασκόμενοι απολάμβαναν δικαιώματα
και αναλάμβαναν υποχρεώσεις, διότι η ελευθεροφρονούσα
αντίληψη του Αριστοτέλη στόχευε στην πρακτική αξιοποίηση
των γνώ σεω ν και ενθάρρυνε τη συμμετοχή στα κοινά - σε
αντίθεση με το αυστηρό και περιοριστικό κλίμα της Ακαδημίας.
Το πρόγραμμα σπουδώ ν ήταν πρωτοποριακό, αφού βασι
ζόταν σε ακριβή καθορισμό των επιστημονικών ειδικοτήτων
και σε πλήρη εκμάθηση όλων των κλάδω ν που είχε αναπτύ
ξει ο ιδρυτής. Ταυτόχρονα, η διδασκαλία είχε και πρακτικό χ α
ρακτήρα, αποσκοπώντας στη συνολική και εγκυκλοπαιδική
καλλιέργεια και κατάρτιση των παιδιών.
Ό πω ς ήταν επόμενο, η απρόσμενη επιτυχία του Λυκείου
και ο προοδευτικός του χαρακτήρας προκάλεσαν την αγανά
κτηση και την πολεμική αντιπαλότητα της πλατωνικής και της
ισοκρατικής σχολής. Έτσι, μετά το θάνατο του Αλέξανδρου, το
323, όταν η Αθήνα αποτέλεσε και πάλι το σημείο αναφοράς
των αντιμακεδονικών διαθέσεων στον ελλαδικό χώρο, εκ δ η
λώ θηκε η δυσαρέσκεια κατά του Αριστοτέλη. Συναίτιο ήταν και
οι γνωστές σε όλους διασυνδέσεις του με τη μακεδονική αυλή.
Αφορμή της διώξεώς του στάθηκε μια θρησκευτικού χαρακτή
ρα κατηγορία για σύνθεση ύμνου και επιταφίου προς τιμήν του
Ερμία, κάτι που θεω ρήθηκε ασεβές σύμφω να με τα λατρευτι
κ ά έθιμα των Αθηναίων. Το αιτιολογικό ήταν ανυπόστατο,
όμως έστρεψε το δημόσιο αίσθημα κατά του ριζοσπάστη φιλό
σοφου, καθιστώντας επικίνδυνη την παραμονή του στην Αθή
να. Επειδή, λοιπόν, δεν θέλησε να επιτρέψει στους Αθηναίους
να «διαπράξουν και δεύτερο αδίκημα κατά της φιλοσοφίας»,
αποφάσισε να παραδώσει τη σχολή στον Θεόφραστο και να
καταφύγει στη μητρίδα του, τη Χαλκίδα, που αποτελούσε φι-
λομακεδονική περιοχή. Εκεί απεβίωσε ασθενής το 322.
Στη διαθήκη του, που μας διασώζει ο βιογράφος του Διογέ-
42
νης Λαερτιος (βλ. Αριστοτέλης, Ε, 12-16) διακρίνεται ο φιλάν

θρωπος, ευγνώ μω ν και στοργικός χαρακτήρας του. Μ εριμνά
για την προστασία και την οικονομική αποκατάσταση των συγ
γενώ ν, των υπηρετών και των δούλων του και μάλιστα φροντί
ζει για την απελευθέρωση αρκετών από τους τελευταίους.
Υπήρξε αναμφισβήτητα πανεπιστήμονας, διότι ο ανήσυχος
και πολυγραφότατος σοφός ασχολήθηκε μ ε τη φυσική, τη φι
λοσοφία, την αισθητική, τη φιλολογία, τη γραμματική, την
ιστορία, την πολιτική, την πολιτειολογία, τη στρατηγική, τη γ ε
ωπολιτική, την αστρονομία, τη βιολογία, την ιατρική, την ψ υ
χολογία, την ανθρωπολογία, τη ζωολογία, τη φυτολογία, τη
γεωλογία, την κοσμολογία, τη θεολογία, τα μαθηματικά, τη
χυμεία*, τη μετεωρολογία, ιη νομική, τη ρητορική, την πο ιη
τική, την οικονομία, τη λογική, την ηθική, την παιδαγω γική,
τη διαιτητική και αναρίθμητες άλλες επιστήμες, των οποίων το
περιεχόμενο και τα όρια αυτός συνέλαβε, γνώρισε και μας τα
κληροδότησε, θέτοντας σχεδόν απόλυτα τα πλαίσια του νεότε
ρου και σύγχρονου πολιτισμού μας - πα ρά τις όσες πα ρ α νο ή
σεις, παραλήψεις ή αντιφάσεις του. Το μεγαλείο του ανδρός
έγκειται στο γεγονός ότι υπερέβη τα εσκαμμένα του ελληνικού
παρελθόντος και απελευθέρω σε την επιστήμη από το μυστικι
στικό ή συγκεχυμένο αρχαϊκό χαρακτήρα που τη διακατείχε
μέχρι και στην εποχή του Πλάτωνα. Με τον τρόπο αυτόν άνοι
ξε το δρόμο για την τεράστια γνωσιολογία και τεχνογνω σία
που ραγδαία έχει αναπτυχθεί ως σήμερα.
Πολύ εύστοχα ο W.D. R oss επισημαίνει για το μεγάλο
Έ λληνα: «Γενικά μπορούμε να πούμε ότι στα έργα του Αρι
στοτέλη σημειώνεται μια πορεία που ξεκινά από τα μη εγκ ό
σμια για να καταλήξει σ’ ένα έντονο ενδιαφέρον για τα συγκε
κριμένα γεγονότα της Φύσης και της Ιστορίας, καθώ ς και στην
πεποίθηση ότι η μορφή και το νόη μα του κόσμου δεν βρίσκο
νται έξω από αυτόν, αλλά μέσα στο ίδιο του το περιεχόμενο».
Γράφω χυμεία με <<υ», διότι αποτελεί εννοιολογικό και γραμματικό παράγωγο της
λέξης χυμός. Εάν γράφεται με «η» ως αντιδάνειο από την αραβική, όπως υποστηρίζε
ται, τότε ήρθε ο καιρός να αποδεχτούμε την αρχική ιστορική εκδοχή με «υ».
43
Ο ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗΣ ΣΤΗ ΜΑΚΕΔΟΝΙΚΗ ΑΥΛΗ

Στα 3 4 3 -3 4 2 π.Χ. ο Αριστοτέλης επισκέπτεται την αυλή του
βασιλέως Φιλίππου, όπου παραμένει επί τρία έτη ως κ α θ η γ η
τής στη σχολή των εταίρων-αξιωματικών του μακεδονικού
στρατού. Δ εν είναι, όμως, η πρώτη φορά που βρίσκεται στη
βασιλική μακεδονική αυλή. Οι σχέσεις του με τη βασιλική οι
κογένεια της Μ ακεδονίας αρχίζουν χρονικά από την παιδική
του ηλικία ακόμα, όταν ο πατέρας του Νικόμαχος υπηρετού
σε ως ιατρός του Μ ακεδόνα βασιλέα Αμύντα Β ' και κατά π ά
σα πιθανότητα διέμεναν στην Πέλλα, τη μακεδονική πρω τεύ
ουσα. Π ροφανώς από τότε κρατά και η γνωριμία του με το συ
νομήλικό του Φίλιππο.
Αρκετοί έχουν την εσφαλμένη εντύπωση ότι η γενέτειρα
του Αριστοτέλη ήταν μακεδονική πόλη. Κάδε άλλο· τα Στάγει-
ρα ιδρύθηκαν και κατοικούνταν κυρίως από Χαλκιδείς και
συνδεόντουσαν διοικητικά -π α ρ ά την αυτονομία τους- με τη
μητρόπολη Χαλκίδα. Η γειτνίαση των Σταγειριτών με το μ α
κεδονικό βασίλειο δεν διαπνεόταν πάντοτε από καλό και ομ α
λό κλίμα συνεργασίας και συνεννόησης, αφού σε μεγάλο
βαθμό εξαρτιόταν από τις σχέσεις των Μ ακεδόνων με τη Χ αλ
κίδα. Ας λάβουμε υ π ’ όψιν μας, επίσης, πω ς οι αποικισμοί
αποτελούσαν μορφές εκμετάλλευσης και οι αποικίες κατά κ ά
ποιον τρόπο λειτουργούσαν ως βάσεις ελέγχου αλλότριων π ε
ριοχών. Έτσι και τα Στάγειρα αποτελούσαν δορυφόρο των
συμφερόντων της Χαλκίδας στη Βόρεια Ελλάδα. Ωστόσο, α υ
τού του είδους οι πολιτικές αντιπαλότητες δεν απέκλειαν την
οικονομική, πολιτισμική και κοινωνική επικοινωνία μεταξύ
του μακεδονικού βασιλείου και των αποικιών —αφού ούτως ή
άλλως ήταν ομοεθνείς, έχοντας κοινή καταγω γή, παράδοση,
γλώ σσα και λατρεία- και ως εκ τούτου η επαγγελματική ενα
σχόληση του Νικόμαχου και του γιου του στην Π έλλα δεν εκ
πλήσσει, αλλά είναι κάτι σύνηθες.
Οταν, λοιπόν, ο Αλέξανδρος γεννήθηκε, ο πατέρας του, ο
Φίλιππος, παρακάλεσε τον Αριστοτέλη να προγραμματίσει για
το μέλλον την ανάληψη της διδασκαλίας, στέλνοντάς του μια
ιδιόχειρη κολακευτική επιστολή στα Στάγειρα, όπου τότε βρι
44
σκόταν, στην οποία έγραφε τα εξής: «Μάθε ότι μας γεννή θη

κ ε γιος. Πολύ ευχαριστώ τους 8εούς, όχι τόσο γιατί γεννή θη κε
το αγόρι, αλλά γιατί γεννή θη κε στις μέρες σου. Ελπίζω ότι, αν
ανατραφεί και εκπαιδευτεί από σένα, 8α γίνει άξιος γιος μας
και ικανός ν α μας διαδεχτεί στο θρόνο» (Κόιντος Κούρτιος Ρού-
φος, Η Ιστορία του Μ εγά λο υ Αλεξάνδρου, 1). Η αλήθεια είναι
ότι οι περιστάσεις δεν επιτρέψαν στον Φίλιππο ν α λάβει ιδιαί
τερη μόρφωση στη Μ ακεδονία και στην Ιλλυρία. Ομως στη
Θήβα είχε την τύχη να ζήσει κοντά στον ένδοξο τότε στρατη
γό Επαμεινώ νδα, υπό την κηδεμονία του έξοχου πατέρα του,
του Πολύμνιδα, και έλαβε κάποια σχετικά καλή μόρφωση.
Η Ελλάδα την εποχή εκείνη είχε υποστεί έκπτωση στην
πολιτική της δύναμη και επιρροή, όμως βρισκόταν στην ακμή
της φιλολογικής της δόξας. Ήταν μια λαμπρή εποχή, με π ολ
λούς διακεκριμένους λογίους και με επιφανέστερους ανάμεσα
στους φιλόσοφους τον Πλάτωνα και τον Αριστοτέλη και σπου
δαιότερους ρήτορες τον Δημοσθένη, τον Αισχύνη, τον Ισοκρά
τη, τον Λυκούργο, τον Υπερείδη, τον Δ ημάδη κ.ά. Μάλιστα τον
Φίλιππο τον συνέδεε φιλία με τον Πλάτωνα, ενώ παράλληλα
είχε ακούσει επαίνους για το Σταγειρίτη φιλόσοφο από το φίλο
και ομόλογό του Ερμία. Έτσι ο Φίλιππος γνώριζε πόσο υπερεί
χε των άλλων στοχαστών ο Αριστοτέλης, ο περιβόητος μαθητής
του Πλάτωνος. Γι’ αυτόν το λόγο, αμέσως μετά τη γέννηση του
Αλέξανδρου διάλεξε τον ξακουστό Χαλκιδικιώτη, τον πλέον εν-
δεδειγμένο καθηγητή, ως αντάξιο δάσκαλο του αγαπημένου
γιου και διαδόχου του. Αξίζει να σημειωθεί ότι ο Μ ακεδόνας βα
σιλέας, για να τιμήσει το δάσκαλο του γιου του, ανοικοδόμησε
τα Στάγειρα, που ο ίδιος είχε καταστρέψει παλαιότερα, στα
πλαίσια των αντιαποικιακών πολέμω ν των Μ ακεδόνων.
Ο Αριστοτέλης ανέλαβε τη διδασκαλία του Αλέξανδρου
ανάμεσα στα 3 4 3 /2 και 3 4 0 /3 9 π.Χ. Αρχικά τα μαθήματα
πραγματοποιούνταν στην έδρα της μακεδονικής διοίκησης,
την Πέλλα, κι έπειτα στο γειτονικό βασιλικό φρούριο της Μίε-
ζας. Επίσης, κατά τη διάρκεια της παραμονής του στη Μ ακε
δονία είχε την ευκαιρία να επισκέπτεται τακτικά τα Στάγειρα.
Σ’ αυτήν τη φάση, ο σοφός Χαλκιδικιώτης βρήκε τη χρυσή
45
ευκαιρία ν α μελετήσει επισταμένως τη φύση της πολιτικής,

αλλά και να την εξασκήσει ταυτόχρονα. Υπ’ αυτό το πρίσμα,
ανέλαβε ως πρεσβευτής οτη μακεδονική αυλή την εκπροσώ
π η σ η των Σταγείρων, αλλά και των Αθηνών και -λό γω της
καλής του φιλίας και συνεργασίας με το συνάδελφό του Θεό-
φραστο, που τον είχε ακολουθήσει στη Μ ακεδονία- της Ερε-
σού, της γενέτειρας αυτού. Στα πλαίσια της συνεργασίας που
ανέπτυξε με τη μακεδονική αυλή, κυρίως εκτίμησε το στρα
τηγό Αντίπατρο, με τον οποίο είχε πολύ καλές και ειλικρινείς
σχέσεις, ώστε να εκτιμάμε ότι ο Αντίπατρος απετέλεσε το μ ό
νο έμπιστο φίλο του Αριστοτέλη στη μακεδονική επικράτεια.
Είναι χαρακτηριστικό πω ς ο Αριστοτέλης υπήρξε έμπιστος
σύμβουλος και συνεργάτης του Αντίπατρου, όταν ανέλαβε
αντιβασιλέας στην Ελλάδα, μετά την αναχώ ρηση του Αλέξαν
δρου για την Ανατολή. Δ είγμα αυτής της αμοιβαίας φιλίας και
εμπιστοσύνης αποτελεί η επιλογή του Αντίπατρου -βασιλέα
πλέον της Ελλάδας μετά το θάνατο του Αλέξανδρου στην
Α σία- από το γηραιό φιλόσοφο ως εγγυητή της διαθήκης του
και επίτροπου και προστάτη της οικογένειάς του (βλ. Διογένης
Λαέρτιος, Ε, 12-16).
Όσον αφορά τη σχέση του Αριστοτέλη με τον Φίλιππο, φαί
νεται π ω ς η συνεννόηση μεταξύ των δύο ανδρών ήταν πολύ
καλή, χωρίς αυτό να σημαίνει ότι μπορούμε να μιλάμε για
ισχυρούς δεσμούς φιλίας, διότι οι ιστορικές πη γές δεν ενισχύ
ουν ένα τέτοιο συμπέρασμα. Ο Σταγειρίτης σοφός διετέλεσε,
όπω ς φαίνεται, και σύμβουλος του Μ ακεδόνα βασιλιά, όσο ο
Αλέξανδρος ήταν παιδί και πριν αναλάβει καθήκοντα αντιβα-
σιλέως κοντά στον πατέρα του. Παράλληλα, άσκησε και νο
μοθετικά καθήκοντα, θεσπίζοντας νόμους για τους Μ ακεδόνες
(Διογένης Λαέρτιος, Ε, 4). Α νάμεσα στα άλλα, ο Αριστοτέλης
προδιέθεσε αρνητικά τον Φίλιππο ως προς το ενδεχόμενο διε
ξαγωγής πολέμου στην Ανατολή, με σκοπό την καθυπόταξη
της Ασίας, αλλά και το συγκερασμό του ελληνικού πολιτισμού
με τις ασιατικές παραδόσεις. Ο Αριστοτέλης πρόκρινε την ενό
τητα του ελληνικού χώρου και τον κραταιά έλεγχο των ευρω
π α ϊκ ώ ν εδαφώ ν, ενώ θεωρούσε ανάρμοστο το συσχετισμό του
46
δυτικού πνεύματος με το ανατολίτικο, που ή λεγχε ως υ π ο δεέ

στερο και ριζικά διαφορετικό. Πρόκειται για απόψεις που συμ
μεριζόταν ο φίλος του ο Αντίπατρος, όχι όμως και ο βασιλικός
διάδοχος· τουναντίον...
Γενικά, η στάση του Αριστοτέλη υπήρξε φιλομακεδονική,
κα8ώς διέβλεπε το ελληνικό μέλλον μέσα από μια συνομο
σπονδία όλων των αυτόνομων ελληνικών πόλεων υπό την
ύπατη μακεδονική αρχή. Ωστόσο δεν φ άνηκε να επικροτεί
οποιαδήποτε ηγεμονική κίνηση κατάλυσης των πολιτειακών
αυτοδιαθέσεων και υπήρξε θαυμαστής των πολιτειακών μορ
φωμάτων του ελληνικού Νότου και ιδίως της πολιτείας των Αθη
ναίων. Πάντως, εξαιτίας της φιλομακεδονικής του τοποθετήσε-
ως, κινδύνεψε και τις δύο φορές που έζησε στην Αθήνα- την
πρώτη μετά την πτώση της Ολύνθου και τη διάλυση της αθη
ναϊκής συμπολιτείας, οπότε διέφυγε στη Μυσία, και τη δεύτερη
μετά το θάνατο του Αλέξανδρου, οπότε κατέφυγε στη Χαλκίδα.
Αναμφισβήτητα, οι καλές του διασυνδέσεις με τη μακεδονι
κή αυλή εξασφάλισαν στον μεγάλο Αριστοτέλη πολιτικές, δι
πλωματικές και οικονομικές ανέσεις, που απεδείχθησαν α π α
ραίτητες για την επίτευξη του κορυφαίου επιστημονικού του
έργου και την ανάδειξη του πολιτισμικού του μεγαλείου.
Η ΜΑΘΗΤΕΙΑ ΤΟΥ ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΥ

ΚΟΝΤΑ ΣΤΟΝ ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗ
Επικρατεί η εντύπωση πω ς στη μακεδονική επικράτεια κ υ
ριαρχούσε πολιτισμική ανεπάρκεια αναλογικά με τον προο-
δευμένο ελλαδικό Νότο- πρόκειται για άποψ η εσφαλμένη.
Όταν ο Αλέξανδρος ήρθε στον κόσμο, η βορειοελλαδίτικη βα-
σιλευόμενη χώ ρα είχε να παρουσιάσει ιδιαίτερη πολιτισμική
άνθηση σε πολλούς τομείς δημιουργίας, διότι από παλαιότερα
η Μ ακεδονία απετέλεσε -χά ρ η στην οικονομική και πολιτική
της άνοδο και την ασυλία, την ανοχή και την καλή αμοιβή
που εξασφάλιζε σε καλλιτέχνες κι επιστήμονες- κέντρο των
τεχνών και των γραμμάτων. Ας μην ξεχνάμε ότι πολλοί δημι
ουργοί διατηρούσαν σχέσεις με τη μακεδονική αυλή, όπω ς ο
Πλάτων, ο Ευριπίδης, ο Ισοκράτης, ο Δ ημάδης κ.ά.
47
Ο ίδιος ο Αλέξανδρος είχε την τύχη να έχει μορφω μένους

και φιλομαθείς γονείς, που μερίμνησαν ώστε ο γιος τους να
λάβει την καλύτερη δυνατή αγω γή και καλλιέργεια. Τόσο ο
Φίλιππος όσο και η Ο λυμπιάδα είχαν υψηλό επίπεδο ευφ υΐας
και μάθησης και το ίδιο σε μεγαλύτερο βαθμό επιθυμούσαν
και για τον Αλέξανδρο, παρέχοντάς του τις καλύτερες εκ π α ι
δευτικές δυνατότητες. Τροφός του ήταν η Λανίκη, παιδαγω γός
και ανατροφέας του ο Λεωνίδας, δάσκαλός του ο Πολυνείκης,
δάσκαλος της μουσικής ο Λεύκιππος ο Λήμνιος, της γεω μ ε
τρίας ο Μ ενεκλής ο Πελοποννήσιος και της φιλοσοφίας ο Αρι
στοτέλης (Ψευδοκαλλισθένης, Α λεξάνδρου Βίος, Α). Τις περισ
σότερες πληροφορίες για την αριστοτελική παιδεία που έλαβε
ο νεαρός βασιλόπαις μάς παρέχει ο Κόιντος Κούρτιος Ρούφος
(Η Ιστορία του Μ εγά λο υ Α λεξάνδρου, 1) και μαζί του συμ φ ω
νεί και ο Πλούταρχος (Αλέξανδρος, 7-8).
Στο δέκατο τρίτο έτος της ηλικίας του ο Αλέξανδρος π α ρ α
δόθηκε στα χέρια του Αριστοτέλους. Ως έδρα των σπουδών
τους ορίστηκε το Νυμφαίο, όπου μέχρι σήμερα φαίνονται οι
λίθινες έδρες των μαθητευόμενω ν νεαρώ ν Μ ακεδόνων εταί
ρων και τα άλση των διδακτικών περιπάτω ν τους.
Παρότι ήταν τόσο νέος ο Αλέξανδρος, αμέσως αναγνώρισε
την αξία του δασκάλου του και πόσες ωφέλειες μπορούσε να
αποκομίσει α π ’ αυτόν. Από την αρχή όχι μόνο τον τιμούσε και
τον σεβόταν υπερβολικά, αλλά έδειχνε και απερίγραπτη αγά
πη και αφοσίωση γι’ αυτόν τον άντρα και συχνά έλεγε στους
συνομήλικούς του ότι χρωστούσε στο δάσκαλο του όση ευγνω
μοσύνη χρωστούσε και στον πατέρα του, γιατί «ο Φίλιππος του
έδωσε απλώς το ζην, ενώ ο Αριστοτέλης το ευ ζην». Συνεχώς ο
φιλομαθής Φίλιππος παράγγελνε στον Αλέξανδρο να δείχνει
μεγάλη προσοχή κι επιμέλεια στα μαθήματα του Αριστοτέλη
και να δίνεται ολόψυχα στη φιλοσοφία, ώστε με τη συνδρομή
της «να προφυλάγεσαι». Του έλεγε, «μη κάνεις κι εσύ από
άγνοια πολλά, για τα οποία κι εγώ μετανοώ που τα έκανα».
Τρία χρόνια ο Αλέξανδρος μαθήτευσε κοντά στον Αριστοτέ
λη. «Η πρόοδος του παιδιού ήταν μεγάλη και ανάλογη προς το
έμφυτο έξοχο πνεύμα του και τη μεγάλη προσπάθεια την οποία
48
ο ονομαστός φιλόσοφος κατέβαλε για την εκπαίδευση του ξε

χωριστού μαθητή του», γράφει χαρακτηριστικά ο Κούρτιος.
Εκτός α π ’ αυτά, ο Αριστοτέλης δίδαξε σε βάθος στο νέο μ α
θητή του τα λεγόμενα μεταφυσικά, δηλαδή τις επιστήμες που
διδάσκονται μετά τα φυσικά, α π ’ όπου πήραν και τ’ όνομα.
Φρόντισε επίσης να του διδάξει και τα μαθηματικά, μ ε σκοπό
να του εξασκήσει το νου, ώστε να σκέφτεται ορθά και μ ε ακρί
βεια. Βεβαίως δεν παρέλειψε ο σοφός δάσκαλος να του μάθει
την ηθική, ακολουθώντας το σύστημα της μαιευτικής μεθόδου
του Σωκράτη: τι είναι ευσέβεια, τι ασέβεια, τι δίκαιο, τι άδικο,
τι αγαθό, τι κακό, τι ωραίο, τι άσχημο και τα παρόμοια.
Ό πω ς σε κάθε είδος μάθησης, έτσι ο Αριστοτέλης δεν π α -
ρέλειψε να ασκήσει το νέο μαθητή του και στη ρητορική και
μάλιστα σ’ αυτόν αφιέρωσε το αξιόλογο βιβλίο του για τη ρη
τορική. Στον πρόλογο αυτού του βιβλίου αναφέρει ποιες είναι
οι ωφέλειες που προσφέρει η ικανότητα να μιλάει κανείς
ωραία και πώ ς με τον τρόπο αυτόν επιβάλλεται στους άλλους.
Επιπλέον, ο Αλέξανδρος τελειοποιήθηκε και στη γεω γραφία,
π ρ ά γμ α που αποδεικνύεται κι από τη μεγαλόπνοη ιδέα του,
όταν έλεγε ότι το εμπόριο θα διευκολυνόταν π ά ρα πολύ αν
σκαβόταν ο Ισθμός της Κορίνθου, αλλά και από τις κατάλλη
λες θέσεις στις οποίες έκτιζε αργότερα καινούριες πόλεις.
Παράλληλα, ο Αριστοτέλης κατόρθωσε να εμπνεύσει στον
Αλέξανδρο μεγάλη αγάπη και για τον Ό μηρο, αφού πρώτα
διόρθωσε και στόλισε ένα ωραίο αντίτυπο της Ιλιάδας, την
οποία αποκαλούσε εφόδιο της πολεμικής αρετής. Αυτό το
αντίτυπο ο Αλέξανδρος τη νύχτα που κοιμόταν το έβαζε κάτω
από το προσκεφάλι μαζί μ ε το ξίφος του. Σε ολόκληρη τη βρα
χεία ζωή του ο Αλέξανδρος με μανία καταγινόταν με την
ανάγνωση καί τη μελέτη του Ομήρου - όχι από περιέργεια,
ούτε από απλή κλίση, πα ρά πρωτίστως γιατί ήθελε να αντλεί
από αυτόν υψ ηλά φρονήματα αντάξια για ένα μεγάλο βασιλιά
και κατακτητή. Α νάμεσα σε άλλους στίχους του Ομήρου π ρ ο
τιμούσε με μεγάλο ενθουσιασμό να διαβάζει εκείνους που π ε
ριέγραφαν το πρότυπό του -τον Α γαμέμνονα- ως καλό βασι
λιά, αρχηγό λαώ ν και γενναίο πολεμιστή. Ευχαριστιόταν με το
49
πα ρ α πά νω ο ευφυής νεαρός, όταν ο Αριστοτέλης τοΰ εξηγού

σε λεπτομερώς την έννοια αυτού του ωραίου στίχου, λέγοντας
ότι, όπως ο βοσκός οφείλει να φροντίζει για τα πρόβατά του,
ώστε ν α είναι αυτά σώα και υγιή και να έχουν έγκαιρα την
αναγκαία τροφή, έτσι κι ο στρατηγός οφείλει να φροντίζει για
τους στρατιώτες του και να τους προφυλάγει, παρέχοντας τα
απαιτούμενα για τη συντήρησή τους. Και γενικά ο ηγεμόνας
ενός λαού πρέπει ν α φροντίζει για τους υπηκόους του και να
τους κάνει να αποκτούν τα απαιτούμενα μέσα. για τη συντή
ρησή τους. Να σημειώσουμε ότι το μεγάλο σεβασμό του για
τον Ό μηρο ο Αλέξανδρος τον φανέρωσε στη μ άχη στα Άρβη
λα, όταν βρήκε στη σκηνή του Δαρείου ένα πολυτελές κιβώ
τιο και μέσα σ’ αυτό έκρυψε το πολύτιμο αντίτυπο που του εί
χε παραδώ σει ο Αριστοτέλης.
Ενδιαφέρον είναι ότι ο Αλέξανδρος από μικρή ηλικία έδει
χνε αγάπη για τις καλές τέχνες. Είναι γνωστό ότι η ζωγραφι
κή, η γλυπτική και η αρχιτεκτονική άνθισαν όταν ο Αλέξαν
δρος ήταν βασιλιάς, γιατί στο πρόσω πό του βρήκαν έναν εν
θουσιώδη θαυμαστή κι ένα γενναιόδωρο χορηγό.
Όσον αφορά την επιστήμη της ιατρικής, τη διδάχτηκε ο
Αλέξανδρος από νεαρή ηλικία από τον Αριστοτέλη, ωστόσο
δεν περιορίστηκε μ ονάχα στο θεωρητικό της μέρος, αλλά έδει
ξε μεγάλη έφεση και στο πρακτικό και πολλές φορές υπεδεί-
κ νυ ε την κατάλληλη θεραπεία σε άρρωστους φίλους του και
την ενδεδειγμένη περίθαλψη και διατροφή στους τραυματίες.
Αργότερα επήλθε ψυχρότητα στις σχέσεις δασκάλου και
μαθητή με αφορμές τη δημοσίευση του Φυσικά στην Ελλάδα,
τη δολοφονία του Καλλισθένη στην Ασία και τον ελληνοπερ-
σικό συγκερασμό, σε βαθμό που ο Αλέξανδρος να θεωρεί τον
Αριστοτέλη και τον Αντίπατρο ύποπτους συνωμοσίας σε βάρος
του (βλ. Πλούταρχος, Αλέξανδρος, 8 .4 και κεφ. «Το Τέλος του
Αλεξάνδρου» σελ. 53).
Ο ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΣ ΚΑΙ Η ΕΠΙΣΤΗΜΗ

Αττό την Ασία χρηματοδότησε μ ε οκτακόσια τάλαντα τις αρι
στοτελικές έρευνες. Εκτός από τον Αριστοτέλη εκτιμούσε τον
50
Π ύρρωνα τον Ηλείο, πρωτοπόρο της σκεπτικής φιλοσοφίας,

που τον χρηματοδότησε με δέκα χιλιάδες χρυσά νομίσματα
προκειμένου να ενισχύσει το ερευνητικό του έργο, τον ^ενο-
κράτη, μαθητή του Π λάτωνα και διάδοχό του μετά τον Σπεύ-
σιππο στη διεύθυνση της Ακαδημίας, που του χορήγησ ε π ε
νήντα τάλαντα, τον Ονησίκριτο, μαθητή του Διογένους του Κυ-
νικού, που τον διόρισε άρχοντα των κυβερνητών του στόλου
του, τον Ανάξαρχο τον Αβδηρίτη, μαθητή του Δημόκριτου και
δάσκαλο του Πύρρωνος, που τον είχε σύμβουλό του στην εκ
στρατεία του, τους βραχμάνες γυμνοσοφιστές Δ άνδαμη και
Κάλανο, και αρκετούς άλλους επιστήμονες και καλλιτέχνες
που στελέχωσαν το τεράστιο επιτελείο που τον συνόδευε στην
Ασία εκτός από τους στρατιωτικούς του συνεργάτες. Σε τερά
στια εκτίμηση είχε τον Διογένη, με τον οποίο συναντήθηκαν
και συζήτησαν στην Κόρινθο. Τόσο εντυπωσιάστηκε από τη
σοφία του εκκεντρικού και ριζοσπάστη δασκάλου, που δή λω
νε ότι: «Αν δεν ήμουν ο Αλέξανδρος, θα ήθελα να ήμουν ο Διο
γένης» (Πλούταρχος, Π ερί της Α λεξάνδρου Τ ύχη ς ή Αρετής, Α,
10.E-F και Πλούταρχος, Αλέξανδρος, 8.5).
Είναι γεγονός πω ς ο Αλέξανδρος, καθώς είχε επιστημονική
κατάρτιση ο ίδιος, φιλοδοξούσε συν τοις άλλοις να συμβάλει με
τις εκστρατείες του στη διεύρυνση των γνώ σεω ν της ανθρω
πότητας και ήταν ένας βασικός λόγος για τον οποίο τον α κ ο
λουθούσε ένα πολυάριθμο επιτελείο χιλιάδων επιστημόνων. Η
συνεισφορά του στην ανθρώπινη γνωσιολογική δυνατότητα εί
ναι αναμφισβήτητη. Το σημαντικότερο είναι πω ς το φιλομαθές
παράδειγμά του μιμήθηκαν και οι διάδοχοί του.
ΕΠΙΜΥΘΙΟ
Ο Κούρτιος στην Ιστορία του Μ εγά λο υ Α λεξάνδρου σημειώνει
ενδεικτικά ότι: «Με την αγω γή που έλαβε ο Αλέξανδρος θέλη
σε να γίνει μεγάλος, θέλησε να φανεί γενικά έξοχος σε όλα
και σε όλα πέτυχε άριστα. Ποιος μπορεί να πει ότι η τύχη και
οι περιστάσεις τον έκαναν έτσι και όχι ότι η προσω πική του
αξία έπαιξε το σημαντικότερο ρόλο; Αλλά δεν μπορούμε να
αρνηθούμε ότι και ο πατέρας και ο γιος βοηθήθηκαν π ά ρ α π ο
51
λύ από την καλή τους μοίρα, αφού ο Φίλιππος ευτύχησε να

ανατραφεί για μερικά χρόνια κατά τη νεανική του ηλικία από
το μοναδικό ήρω α του αρχαίου κόσμου, τον Επαμεινώ νδα,
ενώ ο Αλέξανδρος είχε δάσκαλό του τον Αριστοτέλη». Ο Πλού
ταρχος τονίζει πως: «Εάν ο μέγιστος έπαινος της φιλοσοφίας
είναι πω ς τα σκληρά και αμόρφωτα ήθη εξημερώνει κι εξευ
γενίζει, ο Αλέξανδρος φαίνεται ότι εκπολίτισε μύριους λαούς
και φύσεις και δικαίως θα μπορούσε να θεωρηθεί φιλοσοφώ-
τατος» (Π ερί της Α λεξάνδρου Τ ύχη ς ή Αρετής, Α, 5.F).
Πάντως ο Αλέξανδρος π α ρ ά τη φιλοσοφική του παιδεία και
την επιστημονική του κατάρτιση δεν κατάφερε να καταξιωθεί
ως φιλόσοφος κοσμοκράτορας, όπω ς ο Μ άρκος Αυρήλιος και
ο Ιουλιανός. Οφείλουμε ωστόσο να παραδεχτούμε ότι αποτέ
λεσε πρότυπο ανδρείας κι ευφ υΐας γι’ αυτούς...
• Αρριανός, Α λεξάνδρου Ανάβασις, Εισαγωγή - μετάφραση - σχόλια:
Ν. Γρηγοριά,δης, Ζαχαρόπουλος, Αθήνα
• Διογένης Λαέρτιος, Ά παντα, Εισαγωγή - μετάφραση - σχόλια:
μεταφραστική ομάδα Κάκτου, Κάκτος, Αθήνα 1994
• Διόδωρος Σικελιώτης, Ιστορική Βιβλιοθήκη, Μετάφραση Α. Παπανδρέου,
Γεωργιάδης, Αθήναι
• Δίων Χρυσόστομος, Δ ιάλογος Α λέξανδρου και Δ ιογένη, Απόδοση:
Γιάννης Αβραμίδης - Στέλλα Μ ητσάκα, Θύραθεν, Θεσσαλονίκη
• Κόιντος Κούρτιος Ροΰφος, Η Ιστορία του Μ εγά λο υ Αλεξάνδρου,
Εισαγωγή - απόδοση - σχόλια: Χ άρης Μίκογλου, Ζαχαρόπουλος,
Αθήνα 1993
• Μήτσιου Αλέξανδρος X., Πολιτική Θ εολογία και Ιουλιανός,
Β ' έκδοση, Ερωδιός, Θεσσαλονίκη 2002
• Πλούταρχος, Βίοι Π αράλληλοι, Εισαγωγή - μετάφραση - σχόλια:
μεταφραστική ομά,δα Κάκτου, Κάκτος, Αθήνα 1993
• Πλούταρχος, Π ερί της Αλεξάνδρου Τ ύ χη ς ή Αρετής, Πρόλογος -
επιμέλεια - απόδοση: Γιάννης Κορδάτος, Ζαχαρόπουλος, Αθήνα
• Σουίδας, Λεξικόν, Επιμέλεια: Γιάννης Αβραμίδης, Θύραθεν,
Θεσσαλονίκη 2 0 0 3
• Ψευδοκαλλισθένης, Αλεξάνδρου Βίος, Εισαγωγή - απόδοση:
Αλέξανδρος Μ. Ασωνίτης, Πατάκης, Αθήνα 1999
• Ross W .D., Αριστοτέλης, Μετάφραση: Μαριλίζα Μήτσου,
Μ .Ι.Ε.Τ., Αθήνα 1991
52
Α Λ Ε Ξ Α Ν Δ Ρ Ο Σ X. Μ Η Τ Σ Ι Ο Υ
ΤΟ Τ < Α 0 *
toy A A C A /w o y
Αφού και εγώ ο ίδιος κατηγόρησα σιο σύγγραμμά μου
μερικές από χις πράξεις χου Αλεξάνδρου,
αλλά δεν ντρέπομαι καδόλου ν α θαυμάζω
χον ίδιο χον Αλέξανδρο· και χις πράξεις εκείνες καχέκρινα,
και χάριν χης δικής μου φιλαλήθειας και συνάμα
χάριν ωφελείας χων α νθ ρ ώ π ω ν
γι’ αυχό και παρακινήθηκα
να συγγράψω αυχό χο έργο,
όχι και εγώ χωρίς χην βοήθεια θεού.
Αρριανός, Αλεξάνδρου Ανάβασις, Ζ 30.3
ΑΠΟ ΤΗΝ ΠΡΟΕΦΗΒΙΚΗ ΜΟΥ ακόμα ηλικία είχα ιδιαίτερη

προτίμηση στην πολιτική φιλοσοφία, στην Ιστορία και στην
αστυνομική λογοτεχνία. Ίσως φανεί εκ πρώτης όψεως σαν ένας
παράξενος συνδυασμός ενδιαφερόντων, χωρίς εμφανή συνά
φεια μεταξύ τους. Και όμως και τα τρία αυτά είδη αναγνώ σμα
τος διακρίνονται από μια βαθιά εσωτερική σχέση αναμεταξύ
τους, πράγμα που με βοήθησε αργότερα ως επιστήμονα στο
ερευνητικό μου έργο. Στην ουσία, ο επιστημονικός ερευνητής
και ο αστυνομικός ερευνητής βρίσκονται σε ανάλογη θέση,
αντιμετωπίζοντας την πρόκληση και την δυσκολία τού ν α στη
ριχτούν σε δυσδιάκριτα ψήγματα αληθειών προκειμένου να
ανακαλύψουν την πραγματικότητα, που λόγω άγνοιας, ενοχής
ή σκευωρίας, καλύπτεται επιμελώς αποκεκρυμμένη.
53
Επιπλέον, θυμάμαι πόσο ανυπέρβλητο ή ρω α θεωρούσα χον

πρόγονο ίου οποίου το όνομα φέρω και κατ’ αναλογία πόσο
άδοξος φάνταζε σιην κρίση μου ο θάνατος από μια απλή αρ
ρώστια στην πιο ακατάλληλη στιγμή του βίου του- στο απόγειο
της δόξας του. Τουλάχιστον αυτή είναι η επικρατούσα εκδοχή,
την οποία έχει υ π ’ όψιν της η πλειοψηφία των ανθρώ πω ν και
την κουβαλάει στο μνημονικό της ήδη από τα μαθητικά της
χρόνια, καθώ ς αυτή είναι η επίσημη -κ ι επιβεβλημένη ίσω ς;-
εκδοχή για το θάνατο του μεγίστου αυτού στρατηλάτη. Είναι
όμως έτσι; Ή, έστω, μόνον έτσι;
Η ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ ΤΟΥ ΤΕΛΟΥΣ

Πιο παραστατική είναι η αφήγηση του Κόιντου Κούρτιου Ρού-
φου [Η Ιστορία του Μ εγά λου Αλεξάνδρου, 8). Μας παραδίδει
τα εξής: «Εκείνο το βράδυ του συμποσίου (εν. στο σπίτι του Μη-
δίου του Θεσσαλού), 3 Ιουνίου 323 π.Χ., διανυκτέρευσε με τον
Νέαρχο και άλλους αξιωματικούς, γλεντώντας και διασκεδάζο
ντας, έχοντας μαζί και το χαρέμι του από τριακόσιες εξήντα έξι
παλλακίδες, εκτός από τις νόμιμες γυναίκες του. Όταν σ η κώ
θηκε να φύγει, του εκδηλώ θηκε για πρώτη φορά δυνατός π υ
ρετός. Αυτή η θλιβερή κατάσταση κράτησε μερικές ημέρες,
στη διάρκεια των οποίων δεν παρέλειπε ο Αλέξανδρος να δίνει
οδηγίες στους αρχηγούς της εκστρατείας και του ταξιδιού (εν.
κατά των Αράβων) και να προσφέρει τις συνηθισμένες θυσίες.
Επειδή δεν μπορούσε να περπατήσει ή να καβαλικέψει, τον
μετέφεραν στον τόπο των θυσιών πάνω σε φορείο.
»Η αρρώστια όμως όσο πήγαινε και χειροτέρευε και κανείς
από τους γιατρούς, που ήρθαν ν α τον δουν, μπόρεσε να του
κάνει τίποτα. Οι Μ ακεδόνες στρατιώτες επιθυμούσαν να δουν
το βασιλιά τους, αλλά, επειδή τους εμπόδιζαν οι σωματοφύλα
κες, αναγκάστηκαν ν α μεταχειριστούν βία για ν α μπουν στο
δωμάτιό του. Ο Αλέξανδρος όμως δυστυχώς δεν μπορούσε να
τους μιλήσει. Τους χαιρετούσε μονά χα ανασηκώ νοντας το κ ε
φάλι του μ ε πολλή δυσκολία και τους έγνεφ ε μ ε τα μάτια, αλ
λά στο τέλος τον εγκατέλειψαν οι σωματικές του δυνάμεις και
έμεινε χωρίς πνοή. Ο Αλέξανδρος είχε πεθάνει».
54
ΤΟ ΤΕΛΟΣ TOY ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΥ
Όλοι οι αρχαίοι βιογράφοι παρουσιάζουν περίπου ιη ν ίδια

θλιβερή περιγραφή και συμφωνούν ότι η συμφορά του Αλέ
ξανδρου ξεκινά ξαφνικά στο γλέντι του Μηδίου (βλ. Διόδωρος
Σικελιώτης, Ιστορική Βιβλιοθήκη ΙΖ 117.1-4 και Αρριανός,
Α λεξάνδρου Ανάβασις, Ζ 2 5 -2 6 και Πλούταρχος, Αλέξανδρος
7 5 -76 και Ψευδοκαλλισθένης, Α λεξάνδρου Βίος, Γ και Λεξικόν
Σουίδα, λήμμ α Αλέξανδρος).
ΣΥΜΠΤΩΣΕΙΣ Ή ΣΥΝΩΜΟΣΙΕΣ;
Τις επιμέρους συνισταμένες της σκοτεινής πλευράς του θανά
του του μπορούμε ν α τις συγκεντρώσουμε σε γενικότερες και
περιεκτικότερες εκδοχές, που μπορούν ν α αποδώ σουν μια
ικανοποιητική εικόνα για το μυστηριώδες τέλος του Αλέξαν
δρου στις 28 του μηνός Δαισίου κατά την εκατοστή δεκάτη τε
τάρτη Ο λυμπιάδα ή άλλως 13 Ιουνίου του 323 π.Χ., σε ηλι
κία 32 ετών και 8 μηνώ ν, έπειτα από διακυβέρνηση δώ δεκα
ετών και οκτώ μ ηνώ ν ακριβώς. Με τον τρόπο αυτόν ξετυλίγε
ται ο μίτος της Αριάδνης που θα μας βγάλει από το λαβύριν
θο της περιπλάνησής μας στα άδυτα του ανθρώ πινου π α ρ ελ
θόντος μας. Η επίλυση του μυστηρίου έχει πέντε κυρίαρχες
εκδοχές. Ιδού...
Εκδοχή Α'
Η πρώτη εκδοχή είναι η πιο διαδεδομένη και προβεβλημένη,
άρα και η γνωστότερη σε όλους. Βάσει αυτής, ο σπουδαίος
Μ ακεδόνας αρρώστησε από φυσικά αίτια και πέθανε. Πιθανο
λογείται ότι κατά την τριήμερη περιπλάνησή του στους βαλτώ-
δεις ποταμούς έξω από τη Βαβυλώνα, όπου π α ρ ’ ολίγον να
σκοτωθεί (βλ. Διόδωρος Σικελιώτης, Ιστορική Βιβλιοθήκη, ΙΖ
116.5-7 και Αρριανός, Αλεξάνδρου Ανάβασις Ζ 22.1-3), π ρ ο
σβλήθηκε από ελονοσία, πράγμ α που απέβη θανατηφόρο.
Πρόκειται για εικασία που δεν απαντά στα κείμενα των αρ
χαίω ν ιστορικών, αλλά ανήκει σε νεότερους και σύγχρονους
ιστοριογράφους.
Επίσης, λέγεται ότι κρύωσε κατά το λουτρό του και του
ανέβηκε πυρετός που απέβη μοιραίος. Ό μως και ο πιο ανίδε
55
ος αναρωτιέται πώ ς είναι δυνατόν ν α αρρωστήσει έτσι εύκολα

ένας άνθρω πος που διαθέτει ιατρική κατάρτιση και εμπειρία
και μάλιστα να κρυολογήσει σε κλιματολογικές συνθήκες
καύσω νος - ας μ ην ξεχνάμε ότι πρόκειται για καλοκαίρι στη
Μέση Ανατολή! (βλ. Κόιντος Κούρτιος Ρούφος, Η Ιστορία του
Μ εγά λο υ Αλεξάνδρου, 8). Πραγματικά είναι πολύ περισσότε
ρο αξιοπερίεργο συγκριτικά με κάθε άλλη υπόθεση συνω μο
σίας. Μια απλή αναφορά σ’ έναν τυχαίο πυρετό, χωρίς περισ
σότερες προεκτάσεις, σίγουρα αποτελεί την πιο απλοϊκή ερ
μ ηνεία του γεγονότος και στην περίπτωση που δεν ανταπο
κρίνεται στην πραγματικότητα, πάλι βολεύει αρκετούς από
τους αναμεμιγμένους στις εξελίξεις των ημερώ ν εκείνων, ώστε
να μ ην υπάρξει περισσότερη συζήτηση και ν α λήξει εκεί το θέ
μα, χωρίς περαιτέρω διερεύνηση.
Εκδοχή Β'
Η πρώτη αμφισβήτηση της ασαφούς επίσημης εκδοχής έρχε
ται έξι χρόνια μετά το θάνατο του Αλέξανδρου να ταράξει τα
ύδατα. Η καταγγέλουσα ήταν η Ολυμπιάδα, που π α ρ ά το χ α
μό του μονάκριβού της δεν παραιτήθηκε της αρχομανίας της
και δεν έπαυσε ν α αναμιγνύεται σε θέματα διοικήσεως, π α ρ ε
νοχλώντας τις πολιτικές και στρατιωτικές ηγεσίες των Ε λλή
νω ν, όπω ς εξάλλου έπραττε κατά κόρον και όταν ζούσε ο γιος
της. Μάλιστα η ιέρεια της ραδιουργίας προέβη σε δολοφονίες
υπόπτω ν -κ α τά τη γνώ μη τη ς- για συμμετοχή στη συνωμοσία
κατά της ζωής του παιδιού της (βλ. Πλούταρχος - Αλέξανδρος
77.2). Βεβαίως η Ο λυμπιάδα θα μπορούσε να επικαλείται την
υποτιθέμενη δολοφονία κατά του γιου της μόνο και μόνο για
να έχει τη δικαιολογία ν α διαβάλλει τους πολιτικούς της αντι
πάλους, ξεσηκώνοντας τους υποστηρικτές της εναντίον τους
με το πρ όσ χη μ α της απονομής δικαιοσύνης.
Ωστόσο υπήρξαν και άλλοι που υποστήριξαν, επίσης, ότι ο
θάνατος του Αλέξανδρου προήλθε από δολοφονική συνω μο
σία. Θ εώρησαν, λοιπόν, ότι η πρωτοβουλία ήταν του αντιβασι
λέα της Ελλάδος, του Αντίπατρου. Έτσι, όταν έστειλε στη Β α
βυλώ να το γιο του Κάσσανδρο μ ε στρατιωτικές ενισχύσεις και
56
διαβεβαιώσεις τχρος ιον Αλέξανδρο για την καλή τους ττίστη,

διοχέτευσε στον άλλο νεότερο γιο του, τον Ιόλλα, τον οινο-
χόο του Αλέξανδρου, το δηλητήριο για την επίτευξη της δο
λοφονίας του κοσμοκράτορα. Το μέσο του εγκλήματος το
ττρομή8ευσε στον Αντίπατρο, που ήταν φίλος του και προστά
της της οικογένειάς του, ο παλιός δάσκαλος του Αλέξανδρου,
ο Αριστοτέλης(Ι).
Ήταν ένα ψυχρό και βαρύ σαν μέταλλο υγρό προερχόμενο
από την π η γή της Στυγός, του οποίου τις ιδιότητες γνωρίζανε
οι Μ ακεδόνες, και που το τοποθέτησαν μέσα σε οπλή γαιδά-
ρου επειδή κ ανένα άλλου είδους σκεύος δεν μπορούσε να το
συγκροτήσει λόγω της οξύτητος και της ψυχρότητάς του. Προ
σω πικά υποθέτω πω ς πρόκειται για το γνωστό σε όλους μας
υδράργυρο.
Π ραγματοποίησαν, λοιπόν, γιορτή προς τιμήν του βασιλιά
τους με πρωτοβουλία του Μηδίου του Θεσσαλού κι εκεί βρή
κε την ευκαιρία κάποια στιγμή ο Ιόλλας να δηλητηριάσει τον
Αλέξανδρο, που είχε ήδη παραπιεί και ήτανε πλέον τρωτός. Οι
πληροφορίες αυτές παρατίθενται από όλους τους αρχαίους
συγγραφείς, π α ρ ά την επιφύλαξή τους απέναντι στην εγκυρό
τητα αυτών (βλ. Αρριανός, Α λεξάνδρου Ανάβασις, Ζ 2 7 .1 -2 και
Πλούταρχος, Αλέξανδρος, 7 7 .1 -5 και Διόδωρος Σικελιώτης,
Ιστορική Βιβλιοθήκη, ΙΖ 118.1-2 και Κόιντος Κούρτιος Ρού-
φος, Η Ιστορία του Μ εγά λο υ Α λεξάνδρου 8 και Ψευδοκαλλι-
σθένης, Α λεξάνδρου Βίος Γ και Λεξικόν Σουίδα, λ ή μ μ α Α λ έ
ξανδρος). Γενικά από κάθε άποψ η ο Αντίπατρος ευνοήθηκε
από το θάνατο του Αλέξανδρου, είτε τον προκάλεσε τελικά εί
τε όχι, γιατί αναδείχτηκε ως ο αδιαμφισβήτητος ηγέτης της Ε υ
ρώ πης, σφετερίστηκε το μακεδονικό θρόνο και τον κληροδό
τησε στο γιο του Κάσσανδρο, παρακάμπτοντας όλους τους
συγγενείς του Αλέξανδρου.
Πάντως, όπως φαίνεται στους αρχαίους βιογράφους, οι
Έ λληνες ανησυχούσαν παρατηρώντας το βασιλιά τους να α υ
θαιρετεί σε βάρος των συμπατριωτών του. Δεν συμφωνούσαν
με τη χρήση περσικών ενδυμάτων, την υιοθέτηση περσικών
εθιμοτυπικών, την κατασπατάληση πλούτου, τη συνέχιση των
57
στρατιωτικών επιχειρήσεων, τις επιμιξίες Ελλήνω ν με Περσί

δες, την πλαισίωση της αυλής από Πέρσες στρατιωτικούς και
αξιωματούχους και μάλιστα σε περίοπτες δέσεις, την ψ υχολο
γική εξάρτηση από κόλακες σοφιστές κι από μάγους και π ρ ο
φήτες, την περιθωριοποίηση των παλιών του φίλων και συ
μπολεμιστών και γενικά την απομάκρυνσή του ή έστω την
απόκλισή του από τους αρχικούς στόχους και το π νεύ μ α της
πανελληνίου εκστρατείας.
Επιπροσδέτως, φόβος τούς είχε καταλάβει, βλέποντας την
ολοένα αυξανόμενη κι ανεξέλεγκτη βιαιότητα του νεαρού βα
σιλιά. Αφού πρώτα διέταξε τη δολοφονία του Φιλώτα και του
Π αρμενίωνα, αφοσιωμένων φίλων και συνεργατών δικών του
και του πατέρα του, χωρίς να έχει αποδειχτεί η συμμετοχή τους
σε συνωμοσία εναντίον του, εν συνεχεία σκότωσε τον παιδικό
του φίλο και γιο της τροφού του, τον Κλείτο, λόγω της δριμείας
κριτικής που του ασκούσε, εξόντωσε τον Καλλισδένη, επίσης
λόγω της κριτικής του, σταύρωσε τον Γλαύκο, γιατρό του Ηφαι
στίωνα, ως υπαίτιο του δανάτου του αγαπημένου φίλου του,
λόγω της δεραπευτικής του ανεπάρκειας, ενώ είχε παραφερδεί
και χειροδικήσει εις βάρος Ελλήνων που τον περιέβαλαν.
Επιπλέον, αιτήδηκε ν α λατρεύεται ως δεός! Ίσως αυτή να
ήταν και η αποκορύφω ση που προκάλεσε την αμετάκλητη
αντίδραση των προσβεβλημένω ν συμπατριωτών του εναντίον
του, διότι ο Αλέξανδρος είχε φτάσει στα έσχατα όρια της αλα
ζονείας, αγγίζοντας την ύβρη· και την ύβρη οι Έ λληνες και η
αντίληψή τους δεν τη συγχωρούν ε π ’ ουδενί λόγο. Κανένας εν
ζωή Θνητός δεν λατρεύεται ως δεός, πα ρά πολύ μετά το δάνα-
τό του και αφού αυτό δεσμιστεί βάσει συλλογικών παραδόσε
ων από τον ελληνικό κόσμο - ένα σκεπτικό που διερεύνησα
διεξοδικά στο έργο μου Πολιτική Θ εολογία και Ιουλιανός. Εί
ναι πολύ χαρακτηριστική για το δέμα αυτό η δέση του κορυ
φαίου ελληνιστή φιλόσοφου Ζαν-Πιερ Βερνάντ: «Όμως η ανα
ζήτηση μιας ευδαίμονος αδανασίας, η ελπίδα να α πελευθε
ρωθεί, ήδη από αυτήν τη ζωή ή μετά το θάνατο, το τμήμα:
εκείνο του θείου που παρέμενε ζωντανό μέσα σε κάθε ά ν
θρωπο, ήταν εντελώς αντίθετη με τη θρησκευτική σοφία των
58
αρχαίων Ελλήνων, σύμφω να με την οποία κανείς δεν έπρεπε

να επιχειρήσει να εξομοιωθεί με τους Θεούς» [Ανάμεσα στο
Μ ύδο και την Πολιτική, σελ. 319).
Είναι πιθανώς περισσότερο από καθετί άλλο η παράλογη
και υβριστική αξίωση του Αλέξανδρου να λατρεύεται ως θεός
που ξεσήκωσε τη μήνη των Μ ακεδόνων και των υπόλοιπω ν
Ελλήνων, διότι κάτι τέτοιο δεν το χω ρούσε η λογική τους_
ήταν π έρ α από τα ελληνικά πλαίσια και έξω από τα επιτρεπτά
τους μέτρα και σταθμά. Και φτάνω στο σημείο να αναρωτιέμαι
μ ήπω ς και ο προηγηθείς θάνατος του Ηφαιστίωνα, του «αντ
αυτού» του βασιλιά, αποτελεί την πρώτη πράξη της συνω μο
σίας. Διότι με ανάλογο τρόπο με τον Αλέξανδρο πέθανε, ψ η
θείς στον πυρετό που επιδεινώ θηκε έπειτα από γεύμ α και οι
νοποσία εν τη απουσία του γιατρού του. Κι αξίζει να σημειω
θεί ότι οι σχέσεις του Ηφαιστίωνα με τον Αντίπατρο δεν ήταν
οι καλύτερες.
Πάντως σημασία δεν έχει τόσο αν όντως υφ άνθηκε και
εφαρμόστηκε σχέδιο δολοφονίας του Μεγάλου Αλεξάνδρου
από το περιβάλλον του Αντίπατρου, όπω ς με επιφύλαξη μας
πληροφορούν οι αρχαίοι ιστοριογράφοι, αλλά το γεγονός ότι
ένας τόσο σπουδαίος ηγέτης απομονώ θηκε σταδιακά από
τους ανθρώ πους του, δίνοντάς τους κίνητρα να στραφούν ενα
ντίον του, καθώ ς τον είχε καταβάλει εξαιτίας των κατακτήσε
ων ο πυρετός της ισχύος και της εξουσίας, ενώ αμφίδρομα και
οι π ρ ώ η ν φίλοι και νυν επικριτές του αμφισβητούσαν ή επο-
φθαλμιούσαν τη δύναμή του.
Εκδοχή Γ'
Κάποιοι άλλοι που θα μπορούσαν ν α επιθυμούν το θάνατο
του Έ λλη να βασιλιά είναι ορισμένοι εκ των Π ερσών και των
Χαλδαίων. Π αρά το σεβασμό και την εκτίμηση που τους π ε
ριέβαλε ο Αλέξανδρος -σ ε βαθμό που να προκαλέσει το κοι
νό αίσθημα των συμπατριωτών του—, αποδεχόμ ενος τις ιδιαι
τερότητες τους, τα έθιμα, τις αντιλήψεις και τις συνήθειές τους,
ωστόσο παρέβλεψ ε μια ευαίσθητη συνισταμένη. Ότι σε ελά
χιστο χρονικό διάστημα με άνω θεν θεσμοθετήσεις και χωρίς
59
να προηγη θούν χρόνιες ζυμώσεις ένθεν των λαώ ν, στέκει

αδύνατη και ανέφικτη η ειλικρινής και ουσιώδης φιλία και
συνεργασία τους.
Με τους πολέμους και τη διοίκησή του ανέτρεψε ισορρο
πίες αιώνων εν μία νυκτί. Καθίστατο απίθανο να συγκρατήσει
τις δυσαρέσκειες που Π ροκλήθηκαν με επιφανειακές προσεγ
γίσεις (π.χ. περσική ενδυμασία, περσική εθιμοτυπία, απορρό
φηση Περσών στον κρατικό μηχανισμό, μικτούς γάμους, π ρ ο
στασία της περσικής βασιλικής οικογενείας κ.λπ.). Οι όρκοι π ί
στης και αφοσίωσης των λαώ ν της Ανατολής στα πάτρια και
παραδεδομ ένα τους δίνονται με έντονη μεταφυσική βάση, π έ
ρα από εθνικές και κοινωνικές αναγκαιότητες. Η επιφανειακή
ευγένεια και αβρότητα είναι παράγω γο της προσποιητής υ π ο
τακτικής τους συμπεριφοράς. Ό μω ς είναι αρκετά υπερήφανοι
και δεν επιτρέπουν ατιμώρητα το διασυρμό τους από αλλοε
θνείς. [Αναλογιστείτε τη συμπεριφορά τους στην Παλαιστίνη
και στη Μ εσοποταμία (Ιράκ) στις μέρες μας, χωρίς να θέλω να
συγκρίνω την πολιτιστική ανοχή του Αλέξανδρου με την ιμπε
ριαλιστική επιβολή επί των ημερώ ν μας.]
Βάσει αυτού του σκεπτικού, δεν ξενίζει τόσο πολύ η εκ δο
χή να δηλητηριάστηκε από συνεργία Περσών και Χαλδαίων.
Φαίνεται αδικαιολόγητα περίεργη η υπερβολική αγάπη της
χαροκαμένης μητέρας του Δαρείου, της Συσίγαμβης, για τον
Αλέξανδρο, σε βαθμό που να αυτοκτονήσει μετά το χα μ ό του,
καταδικάζοντας τον εαυτό της σε ασιτία. Μ ήπως α πλά είχε εκ
πληρώ σει τον ιερό σκοπό της για απονομή δικαιοσύνης - εκ
δίκησης για την καταστροφή του γιου και του βασιλείου της;
Και ποια ήταν η στάση που κράτησαν οι κόρες του Δαρείου
Στάτειρα και Δρυπέτη - αντιστοίχως σύζυγοι του Αλέξανδρου
και του Ηφαιστίωνα; Μ ήπως συμμετείχαν στην εξόντωση των
συζύγων τους με την εμπιστοσύνη και την άνεση κινήσεω ν
που διέθεταν στην αυλή λόγω της θέσεώς τους; Γι’ αυτό μ ή
πω ς μετά το θάνατο του Αλέξανδρου η Βακτριανή χή ρ α του, η
γνωστή Ρωξάνη, έστησε πα γίδα και σκότωσε και τις δύο α υ
τές Περσίδες, θεωρώντας π ω ς είναι επικίνδυνες;
Καθώς το θρησκευτικό στοιχείο συναντάται εντονότατο
60
στους ανατολικούς πολιτισμούς, είναι σχεδόν απίθανο μια τέ

τοια ενδεχόμενη πλεκτάνη να μη συνδέεται με το χα λδαϊκό
ιερατείο. Χαρακτηριστικό στοιχείο είναι το γεγονός π ω ς οι
Χαλδαίοι ιερείς προφήτεψ αν το θάνατο του Μ ακεδόνα κοσμο
κράτορα στην περίπτωση που πατήσει το πόδι του στη Βαβυ
λώ να (βλ. Αρριανός, Α λεξάνδρου Ανάβασις Ζ 16-17 και Διό
δωρος Σικελιώτης, Ιστορική Βιβλιοθήκη, ΙΖ 112 και Πλούταρ
χος, Αλέξανδρος, 73 και Ψευδοκαλλισθένης, Α λεξάνδρου Βίος,
Γ). Μάλιστα ο Αλέξανδρος αρχικά φοβήθηκε και στρατοπέ
δευσε εκτός πόλεως. Στη Βαβυλώνα μ π ή κ ε μετά την παραί
νεση του σοφιστή Ανάξαρχου από ταΆ βδηρα, ενός αμφιλεγό
μενου καιροσκόπου συμβούλου του, που συστηματικά εξέ
θρεφε την αυταρχικότητα και την αυθαιρεσία του βασιλιά σε
βάρος Ελλήνων. Ήταν ο ηθικός αυτουργός μιας σειράς δολο
φονιών Ελλήνω ν αξιωματούχων με εντολή του Αλέξανδρου
και δεν αποκλείεται να είχε έρθει σε συνδιαλλαγή με το χα λ
δαϊκό ιερατείο, παρασύροντας το βασιλιά του στο θάνατο.
Είναι χαρακτηριστική η άσκηση ψυχολογικής βίας κατά του
Αλέξανδρου, προκειμένου να τον φοβερίσουν, καθιστώντας τον
ασταθή στις αποφάσεις του και αδύναμο να αντισταθεί στις δια
θέσεις τους. Έ να σημάδι υπήρξε η εμφάνιση ενός άγνωστου
άνδρα που τα είχε χαμ ένα -πιθανώ ς από χρήση ψυχοτροπικής
ουσίας που του είχαν χορηγήσει- και που κάθισε στο θρόνο του
Μ ακεδόνα βασιλιά φορώντας αυτοκρατορική περιβολή, κάτι
που ερμηνεύτηκε ως δυσοίωνο σημάδι, τρομοκρατώντας τον
Αλέξανδρο, που κατά προτροπή των Χαλδαίων έσφαξε τον
άγνωστο αντί ν α τον ανακρίνει αφού συνέλθει (βλ. Πλούταρ
χος, Αλέξανδρος, 73-74). Υπήρξε βομβαρδισμός φ η μ ώ ν για οι
ωνούς που προμήνυαν την αναμενόμενη καταστροφή του ν ε
αρού βασιλιά, ενώ ο θεουργός Πυθαγόρας είχε ενημερώσει
τους Μ ακεδόνες στη Βαβυλώνα για επικείμενο θάνατο των
Ηφαιστίωνα και Αλέξανδρου (βλ. Αρριανός, Α λεξάνδρου Α νά-
βασις, Ζ 18 και Πλούταρχος, Αλέξανδρος, 73).
Α ναφορικά με όλα αυτά, πρέπει να λάβουμε σοβαρά υ π ’
όψιν μας το συμπέρασμα στο οποίο οδηγείται από την ερευνά
του ο Μ ιχάλης Καλόπουλος, απομυθοποιώντας τη Βίβλο και το
61
χαλδαϊκό ιερατείο ττου την παρήγαγε: «Η καλή προφητεία δεν

πέφτει από τον ουρανό, αλλά γεννιέται από το νου και τα χ έ
ρια του προφήτη». Με άλλα λόγια ο προφήτης προλέγει, ανα
κοινώνει, αυτό που προτί8εται με συνωμοτικό τρόπο ν α π ρ ο
καλέσει ο ίδιος χρησιμοποιώντας γήινα μέσα, και απλώ ς εξα
πατά επικαλούμενος θεϊκές «δυνάμεις» για ν α σπείρει το μετα
φυσικό δέος στα υποψ ήφια 8ύματά του, παραλύοντας και
αποδυναμώ νοντάς τα με τον τρόπο αυτόν.
Στην περίπτωσή μας ο χρησμός για το 8άνατο του Αλέξαν
δρου αποτελεί εν προκειμένω απειλή εναντίον του Έ λληνα
στρατηλάτη, που προγραμματίζει αναμόρφωση της πόλης της
Βαβυλώνας. Η αναμόρφω ση αυτή επρόκειτο ν α 8ίξει τα πρ ο
νόμια του ιερατείου των Χαλδαίων μάγω ν, οι οποίοι αποτε
λούσαν την αληθινή και απόλυτα ισχυρή εξουσία στη Βαβυ
λώ να, όπου είχαν στήσει μια καταπληκτική μ ηχα νή μ α γγα
νείας και εξαπάτησης των πιστών με τα θαύματα (= θαυμαστά
τεχνάσματα) του θεού Βήλου. Η επιχείρηση αυτή τούς α π έ
φερε αμέτρητους θησαυρούς, χρυσό, γαίες, ακίνητα, δούλους
κ .λπ., που τώρα θα ετίθετο υπό τον έλεγχο των Ελλήνων. Γι’
αυτό εκδηλώ νουν την απειλή τους, «όχι παρακινημένοι από
θεϊκή μαντεία, π α ρ ά από ίδιον όφελος», όπως χαρακτηριστικά
σημειώνει ο Αρριανός (βλ. Α λεξάνδρου Ανάβασις, Ζ 17.1).
Εντύπωση προκαλεί ότι το σκεπτικό αυτό το συμμερίζεται
όχι μόνον ο Αρριανός, αλλά και ο ίδιος ο Αλέξανδρος, που βρί
σκει τους Χαλδαίους απειλητικούς απέναντί του και τους αντι
μετωπίζει με κα χυποψ ία (βλ. ό.π.)! Αισθάνεται όμως ανίσχυ
ρος μπροστά τους και δεν ξέρει πώ ς ν α τους αντιμετωπίσει (βλ.
όπ.π. 16.6-17). Και πραγματικά π ώ ς δύναται να αποκρούσει
ένας άνθρω πος εκπαιδευμένος στη στρατηγική και εθισμένος
στο ηρωικό πρότυπο μά χη ς τις δόλιες επιθέσεις με θανατηφό
ρα φαρμάκια που διοχετεύονται με ασύλληπτες πρακτικές μ ε
θόδους στο επιλεγμένο θύμα; Νιώθοντας ανήμπορος μπρος
στην απειλή αυτήν, αποφασίζει να ακολουθήσει τη μοίρα του
και προσφέρει ως παρηγοριά στον εαυτό του το ότι θα δοξαστεί
στο αποκορύφ ω μ α της δόξας του- εύχεται μόνον να μη βιώσει
τη δολοφονία του επιστήθιου Ηφαιστίωνα - δυστυχία που
62
ωστόσο του επεφύλαξαν τα μελλούμενα (βλ. όττ.π. 16.7 8).

Ως προς αυτά, αξίζει να σημειωθεί ότι κάποιοι σύντροφοι
του Αλέξανδρου είχαν την πεποίθηση ότι οι ιερείς θα μ πορού
σαν να τον θεραπεύσουν. Ομως το ιερατείο απέρριψε το αίτη
μ ά τους και ο ασθενής βασιλιάς δεν έγινε δεκτός στο Σεραπείο
(βλ. Αρριανός, Α λεξάνδρου Ανάβασις, Ζ 2 6 .2 και Πλούταρχος,
Αλέξανδρος, 76.9).
Μάλλον κάτι ήξερε ο άτυχος βασιλιάς για τη δόλια φύση του
ιερατείου των προφητώ ν και των μάντεων, είτε πραγματοποι
ήθη κε η φοβέρα τους εναντίον του από τους ίδιους - ή τα υπο-
χείριά τους- εν τέλει είτε όχι...
Εκδοχή Α '
Μια άλλη εκδοχή, που εκ πρώτης όψεως φαίνεται η πιο α πί
θανη συγκρινόμενη με τις προηγούμενες, είναι η ακόλουθη.
Κάποιες υποψίες μου στρέφονται προς τον ισχυρότερο άνδρα
της «επόμενης μέρας» που ακολούθησε το θάνατο του τρια-
νταδιάχρονου κοσμοκράτορα και της γυναίκας που έθεσε υπό
την προστασία του. Είναι έμπιστος συνεργάτης του Αλέξαν
δρου, η «φωνή της λογικής», ήπιος και μετριοπαθής, α ποδε
κτός από την πλειοψηφία των συναδέλφω ν του στρατηγών.
Πρόκειται για τον Περδίκκα, που αρνήθηκε ν α λάβει τη θέση
του Αλέξανδρου, όταν του την προσέφεραν οι Μ ακεδόνες, και
προτίμησε να τεθεί αντιβασιλιάς - επίτροπος του Φίλιππου-
Αρριδαίου, ετεροθαλούς αδελφού του Αλέξανδρου από τη Φι-
λίννη τη Λαρισαία, και του αγέννητου γιου της Ρωξάνης. Έτσι,
καθώ ς ήταν επιφυλακτικός στις κινήσεις του, παρέμεινε στο
απυρόβλητο και παράλληλα εγγυήθηκε τις επικράτειες των
διαδόχων στις κατακτημένες χώ ρες κατά τη φάση πριν το ξέ
σπασμα των εμφύλιων πολέμων. Γενικά ο Π ερδίκκας υπήρξε
άνθρω πος των παρασκηνίω ν, ήξερε να υποκρίνεται, κρύβο
ντας αυτά που πραγματικά αισθανόταν και σκεφτόταν, και π α
ραπλανούσε τους άλλους σχετικά με εκείνα που σκόπευε να
πραγματοποιήσει (βλ. Κόιντος Κούρτιος Ρούφος, Η Ιστορία του
Μ εγά λο υ Αλεξάνδρου, 8).
Ως προς τη συνωμοτική του φύση, είναι ενδεικτική η τακτι
63
κή ιου απέναντι σχον αντίπαλό του Μελέαγρο, που με π ο ν η

ριά τον βγάζει από τη μέση για ν α μ η ν προσκρούει στα εμ π ό
δια που του έθετε στην άσκηση της αντιβασιλείας (βλ. Κόιντος
Κούρτιος Ρούφος, Η Ιστορία του Μ εγά λου Αλεξάνδρου, 8). Ε πι
πλέον, συνέπραξε με τη Ρωξάνη στη δολοφονία της Στάτειρας
και της Δρυπέτης, που τις εξόντωσαν με δόλο σε ενέδρα και τις
έθαψαν σε πηγάδι (Πλούταρχος, Αλέξανδρος, 77.6).
Όσον αφορά τη Βακτριανή βασίλισσα, γνωρίζουμε ότι π α
ραβρισκόταν συνεχώς κοντά στον Έ λλη να σύζυγό της κατά το
μοιραίο εκείνο διάστημα και ανέμενε το παιδί τους. Ο Αρρια-
νός παραθέτει τη διήγηση πω ς περιμένοντας ο Αλέξανδρος το
τέλος του αποπειράθηκε να πέσει στον Ευφράτη, για να χαθεί
και να πιστευτεί ότι ήταν γιος θεών και ότι ανελήφθη προς α υ
τούς, όμως τον πρόλαβε και τον εμπόδισε η Ρωξάνη, την
οποία κατηγόρησε ότι φθονεί την αιώνια δόξα του (Αλεξάν
δρου Ανάβασις, Ζ ' 27.3). Σημειωτέον ότι, εν αντιθέσει με την
Π εροίδα ομόλογή της, ήταν πολύ αγαπητή στους Έ λληνες
αξιωματούχους, που με πρωτοστάτη τον Π ερδίκκα την είχαν
θέσει υπό την προστασία τους.
Ποια, όμως, θα μπορούσαν ν α είναι τα κίνητρα στην εκ δο
χή αυτήν; Μ ήπως η κρυφή φιλοδοξία του Π ερδίκκα ν α γίνει
φανερά ο ρυθμιστής της αχανούς αυτοκρατορίας; Μ ήπως ο
φόβος της εγγενούς του μετριοπάθειας απέναντι στην έλλειψη
μέτρου στην οποία είχε περιέλθει ο Αλέξανδρος; Ή μήπω ς
απλά και μόνο ο σταδιακός παραμερισμός των Μ ακεδόνων
επιτελών από την ανατολίζουσα αυτοκρατορική ηγεσία και δι
οίκηση;
Και για τη Ρωξάνη ποια θα μπορούσαν να είναι τα κίνητρα
της συνέργιάς της; Μ ήπως η αντιζηλία της με τη Στάτειρα και
η φιλοδοξία της για τα πρωτεία; Μ ήπως η ανασφάλεια α π ένα
ντι στους Πέρσες και στη Στάτειρα, που ολοένα αυξάνανε την
επιρροή τους στην αυλή του Αλέξανδρου, εκτοπίζοντας τους
υπόλοιπους, πρ ά γμ α επικίνδυνο για την ίδια και το παιδί που
κυοφορούσε; Ή μ ήπω ς το μοναδικό της κίνητρο θα αποτε
λούσε το δέος της προς τον άνδρα της, που συνεχώς αφήνεται
να παρασύρεται από τη ματαιοδοξία του;
64
Ασχέτως αν ισχύει ή όχι αύτη η εκδοχή, σημασία έχει ότι

δεν αποκλείεται, από τη στιγμή που προσφιλή πρ ό σ ω π α εμπι
στοσύνης αποκτούν κίνητρα για ν α στραφούν ενάντια στον άν
θρω πό τους. Άλλο ένα σύμπτωμα της άμετρης εξουσίας...
Εκδοχή Ε'
Αυτή η τελευταία εκδοχή είναι ανοιχτή σε κάθε ενδεχόμενη
υπόθεση εργασίας που σχετίζεται με το θέμα που μας α π α
σχολεί. Αποτελεί τη συνεκδοχή όλων των π ροηγούμ ενω ν κι
εντός της μπορούν να συνδυαστούν όλες οι προηγούμενες ή
μέρος αυτών. Μπορεί να συμπεριλάβει όλα τα προαναφερθέ-
ντα πρόσω πα ή κάποια εξ αυτών. Μπορεί, όμως, και να μην
ενέχει τίποτα από τα προηγούμ ενα και να είναι εκείνη που
αδυνατούμε να συλλάβουμε!
Αυτό που οφείλουμε να καταλάβουμε είναι πω ς ό,τι και να
συνέβη τελικά στον ανήσυχο οραματιστή στρατηλάτη, είχε εκ-
θρέψει -ε ν γνώσει του και εν τη αγνοία του- αρκετή δυσαρέ
σκεια γύρω του, ώστε να ενθαρρύνει δολοφονικές τάσεις εις
βάρος του. Ίσως οι συσχετισμοί των συνωμοτών να διαφορο
ποιούνται κ άπω ς από αυτούς που επισημάναμε. Ίσως και τα
αίτια τελικά να οφείλονται σε φυσικές συμπτώσεις. Ίσως κιό-
λας να εκδηλώ θηκαν ταυτόχρονες δολοφονικές απόπειρες και
άλλες να έπεσαν στο κενό και άλλες ν α πέτυχαν το στόχο
τους. Ίσως πάλι η χειρότερη μορφή συνωμοσίας ν α ήταν α υ
τή των προσώ πω ν, που ενώ γνώριζαν τι επρόκειτο να συμβεί,
κάλυψ αν με τη σιωπή τους την απόπειρα, συμβάλλοντας στην
επιτυχία της. Ή που, εάν τα αίτια του θανάτου ήταν φυσικά,
επέτρεψαν να πραγματωθεί ο χαμός του βασιλιά, θεωρώντας
πω ς συμβαίνει τελικά το καλύτερο, το ευκταίο.
Μεγαλείο και κατάρα ταυτόχρονα ο θάνατος για τον πο-
λυαγαπημ ένο λατρευτό και μισητό συνάμα μεγάλο ηγέτη...
ΕΚΤΙΜΗΣΕΙΣ
Κατ’ αρχήν ο Αλέξανδρος ως επικεφαλής ελεύθερων ανθρώ
π ω ν και πολιτειών της Δύσης ανέλαβε την αποστολή ν α περιο
ρίσει ή να διαλύσει την επίφοβη δεσποτική αυτοκρατορία της
65
Ανατολής. Π αρά ταύτα, κατέληξε ο ίδιος δέσμιος της ανατολίτι

κη ς δεσποτικής αντιλήψεως, την οποία επεχείρησε να επιβάλει
στους Έ λληνες και ως ένα βαθμό είναι ο αυτουργός για την ει
σαγωγή της σιην Ευρώ πη. Αν και υπήρξε ο επιφανέστερος μ α
θητής του κατεξοχήν φιλόσοφου της λογικής, του Αριστοτέλους,
ο ίδιος εξελίχθηκε σε δούλο της δεισιδαιμονίας και προσδέθη-
κε στο άρμα των μαγγανειών, που ασκούσαν οι κάθε είδους
ημεδαποί και αλλοδαποί γητευτές και θεουργοί, θέτοντας σε
κίνδυνο τον εαυτό του και τους γύρω του. Διότι δεν μπορώ π α
ρά να θυμηθώ τη ρητή προτροπή του περιβόητου Κινέζου
στρατιωτικού Σουν Τσου: «Να απαγορεύετε την προσφυγή
στους οιωνούς και να εξουδετερώνετε κάθε αμφιβολία που
προκαλεί η δεισιδαιμονία. Τότε, μέχρι να έρθει και ο ίδιος ο θά
νατος, δεν υπάρχει λόγος να φοβάστε καμιά συμφορά» (11,26).
Επίσης, αν και θαυμαστής του εξέχοντος αντιεξουσιαστή φι
λόσοφου Διογένους του Σινωπέως - Κυνικού, ο ίδιος αποδεί
χτηκε αγκιστρωμένος στον εξουσιαστικό του θώκο, π ρά γμα
που προκάλεσε την απογοήτευση και την απομάκρυνση, την
οργή και τη λύπη, την αγανάκτηση και την αντίδραση των
συντρόφων και των φίλων του. Και πάλι αναθυμόμαστε τον
Σουν Τσου που επισημαίνει: «Αν σημειώνεται ταραχή στο
στρατόπεδο, αυτό σημαίνει ότι η εξουσία του στρατηγού είναι
αδύνατη. Αν τα λάβαρα και οι σημαίες μετακινούνται α π ’ εδώ
κι από ’κεί, αυτό σημαίνει ότι η ανταρσία βρίσκεται στο δρό
μο. Αν οι αξιωματικοί είναι θυμωμένοι, αυτό σημαίνει ότι οι άν
δρες είναι κουρασμένοι» (9,33).
Πράγματι η ταραχή και η αμφισβήτηση, ο θυμός και η
κούραση χαρακτηρίζανε το στρατόπεδο του βασιλιά. Η ανταρ
σία κατά της εξουσίας του παραμόνευε. Α πέμενε ν α την α π ο
καλύψ ουν τα μελλούμενα' ο ξαφνικός θάνατός του, οι δολο
πλοκίες και οι δολοφονίες συγγενών, φίλων και συνεργατών
του -π ο υ ακολούθησαν-, οι αναμεταξύ τους συγκρούσεις, αι
μομιξίες και προδοσίες που διαμόρφωσαν την επόμ ενη μέρα
της διαδοχής και καθόρισαν την κληρονομιά των διαδόχων.
Και εδώ ο Σουν Τσου κάλλιστα θα πρόσθετε: «Εάν γνω ρί
ζεις τον εχθρό και τον εαυτό σου, δεν έχεις ανάγκη ν α φοβά
66
σαι το αποτέλεσμα (ακόμη και) εκατό μαχώ ν. Εάν γνωρίζεις

τον εαυτό σου αλλά όχι τον εχ8ρό, για κάθε νίκη που κερδί
ζεις θα έχεις και μία ήττα. Εάν δεν γνωρίζεις τον εαυτό σου,
ούτε τον εχθρό, θα νικηθείς σε κάθε μάχη» (3,18).
Αρχικά ο Αλέξανδρος γνώριζε πολύ καλά και τον εαυτό του
και τον εχθρό του και γι’ αυτό υπήρξε αδιαμφισβήτητος και
διαρκής νικητής στις αλλεπάλληλες συγκρούσεις στα πεδία
των μαχώ ν. Ώ σπου έχασε τη βασιλική του αυτοπειθαρχία, με
αποτέλεσμα να στερηθεί τη γνώση του εαυτού του, την αυτο
γνω σία του. Το αμέσως επόμενο βήμα του ήταν να μη γνω ρί
ζει πια τον εχθρό του. Κι αλήθεια ποιος ήταν ο εχθρός του; Ο
χαμένος εαυτός του, ο πληγω μένος στρατιώτης του ή ο φιλιω
μένος εχθρός του; Ο κοσμοκράτορας Αλέξανδρος είχε φτάσει
πια στην άκρη του νήματος και στεκότανε στην άκρη της οι
κουμένης. Ήταν όμως μόνος κι έρημος στην παγερή κορυφή
της ανθρώ πινης εξουσιαστικής πυραμίδας, χωρίς τον εαυτό
του, χωρίς τους φίλους του, χωρίς να γνωρίζει τους εχθρούς
του. Είχε διανύσει ένα λαβύρινθο για να φτάσει ως εκεί και δεν
υπή ρ χε πια περίπτωση ν α γυρίσει πίσω. Ο δρόμος της επι
στροφής ήταν εξάπαντος κλειστός γι’ αυτόν. Το όνειρό του εί
χε γίνει πια πραγματικότητα γι’ α υ τό ν μόνο που επρόκειτο να
μετατραπεί σύντομα σε εφιάλτη. Έ ναν εφιάλτη που θα ξεκι
νούσε από την αποξένωσή του, για να καταλήξει στο θάνατό
του... η καταστροφή του μοιάζει αναπόφευκτη και το π επ ρ ω
μένο του αναπόδραστο...
ΡΕΚΒΙΕΜ ΓΙΑ ΕΝΑ ΜΕΓΑΛΟ

Ο Αλέξανδρος είναι ίσως το χαρακτηριστικότερο παράδειγμα
ανθρώ που που επηρέασε τα μέγιστα, και μάλιστα άμεσα, τα
ανθρώ πινα πεπραγμένα, οροθετώντας μεταγενέστερες κατα
στάσεις με ανυπολόγιστες συνέπειες σε πολιτισμικό, πολιτικό,
στρατηγικό, γεωπολιτικό και κοινωνικό επίπεδο - π α ρ ά το
βραχύ του πολυτάραχου βίου του και της καταιγιστικής του
δράσης. Οποιος το παραβλέπει αυτό ή αδαής είναι ή κακόπι
στος και εθελοτυφλεί παραλόγω ς.
Από την άλλη πάλι πρέπει να παραδεχτούμε ότι Ουδείς
67
αναντικατάστατος, ακόμη και ο επιφανέστερος όλων - αν επι

τρέπεται να υπάρχει τέτοιος! Ακόμη και ο ανυπέρβλητος ή ρ ω
ας μας, αν και νόμισε ότι έγινε 8εός χάρη στους άθλους του,
καταδικάστηκε εν τέλει σε οικτρά θάνατο από τους συνα ν
θρώ πους του ή έστω από τη θνητή του φύση - αν αυτήν τη
διατύπωση προτιμάτε. Θυμάμαι τα σοφά λόγια -ανα φ ορικά
με τα όσα θίγουμε- ενός άλλου ανυπέρβλητου θνητού, του
Κορνήλιου Καστοριάδη: «Ιδού η κοινωνία. Είτε είστε ο Μ έγας
Αλέξανδρος, ο Ααντρύ, ο Ντε Γκωλ, ο Τξακ ο Αντεροβγάλτης,
η Μαίριλυν Μονρόε, είτε είστε μια πόρνη της οδού Σαιν-Ντε-
νί, ένας αυτιστικός, ένας διανοητικά καθυστερημένος, μια
απαράμιλλη μ εγαλοφ υΐα, ένας άγιος, ένας εγκληματίας,
υπάρχει πάντα μια θέση για σας στην κοινωνία, είστε κατάλ
ληλος γι’ αυτήν. Και τρία λεπτά (τρία χιλιοδευτερόλεπτα κ α
λύτερα) μετά το θάνατό σας, η επιφάνεια των νερώ ν ξανα-
σχηματίζεται, η τρύπα έχει χαθεί, η κοινωνία συνεχίζει, δεν
της λείπετε. Α π’ αυτήν τη σκοπιά -α π ό τη σκοπιά της κοινω
νίας-, ο εκκοινωνισμός λειτουργεί πάντα. Οι αποτυχίες είναι
από τη μεριά του “π ροσ ώ που”- αλλά αυτό είναι άλλη ιστορία»
(Ο Θ ρυμματισμένος Κόσμος).
Το πρόσω πο του Αλέξανδρου, λοιπόν, έμεινε ανεξίτηλο
στην ανθρώπινη Ιστορία κι ας χάθηκε τόσο γρήγορα όσο γρ ή
γορα κυριάρχησε. Ο,τι πέτυχε έφερε αλυσιδωτές αντιδράσεις
στο μικρόκοσμό μας κι ας χάθη κα ν τα θεαματικά τους αποτε
λέσματα σχετικά γρήγορα - αφού η Ελλάδα σύντομα σκλα
βώθηκε από τους αρχικώς «εθνικούς» κι έπειτα εκχριστιανι-
σθέντες Ρωμαίους, αντιμετωπίζοντας έως σήμερα μύριους άλ
λους «βαρβάρους», ενώ η Περσία αναδείχτηκε και πάλι σε
κραταιά δύναμη, ενσαρκώνοντας επί μακρόν τον απειλητικό
τερο αντίπαλο της Δύσης ως την εποχή που επικράτησαν σε
βάρος της οι Άραβες. Παραδόξως, συχνά οι Πέρσες π ρ ο σ έφ ε
ραν άσυλο σε διωκόμενους Έ λληνες και γόνιμο έδαφος για
την καλλιέργεια των ελληνικών επιστημών, ενώ ακόμη και
σήμερα εκτιμούν τον πολιτισμό μας. Στον περιβόητο του Α ιά
λο γο Α λεξάνδρου και Αιογένους, ο Δίων ο Χρυσόστομος μας
πληροφορεί ότι: «Ο Διογένης, βλέποντάς τον ν α φλέγεται από
68
φιλοδοξία και μ ’ όλη του την ψ υχή εκεί να κατευθύνει τις προ-
σπάθειές του, σαν τους γερανούς που πετούν προς το στόχο με
τεντωμένο το λαιμό, του είπε: “Με τέτοια μυαλά, δεν θα έχεις
τίποτα περισσότερο από κανέναν κι ούτε στ’ αλήθεια θα βασι-
λεύσεις, ακόμη κι αν κυριέψεις τη Βαβυλώνα πηδώ ντας π ά
νω α π ’ τα τείχη της αντί να τα υποσκάψεις ανοίγοντας τάφρο
α π ’ έξω, ακόμα κι αν μπεις στο ποτάμι σαν νερόφιδο, όπω ς ο
Κύρος, και κυριέψεις τα Σούσα και τα Βάκτρα με τον ίδιο τρό
πο, ακόμα κι αν διασχίσεις τον Ωκεανό και καταχτήσεις μ ε
γαλύτερη ήπειρο α π ’ την Ασία”» (Π ερί Βασιλείας, Δ 53-54).
Όμως, αν και ο συνομιλητής του, ο Διογένης ο Κυνικός, τον
είχε νουθετήσει σχετικά μ ’ αυτά, ωστόσο ο νεαρός Αλέξανδρος
ξέχασε τα λόγια του σοφού δασκάλου μες στην έξαψη του π ο
λέμου και της εξουσίας.
Εμείς πάντως, ακολουθώντας με σεβασμό προς το νεκρό
βασιλιά, αλλά και αθάνατο ήρωα, το τελετουργικό της παρου-
σιάσεως του προσώ που του, έπειτα από τη δραστική αναψ η-
λάφηση του χρονικού του προαναγγελθέντος θανάτου του,
αξίζει να επιλέξουμε το λόγο ενός άλλου κοσμοκράτορα, του
ενάρετου φιλόσοφου αυτοκράτορα Γουλιανού, που ως στρατη
γός είχε το Μ ακεδόνα στρατηλάτη πρότυπό του για το θάρρος
και τη στρατηγική του: «Λένε πω ς ο Αλέξανδρος ένιωθε την
ανάγκη ενός Ο μήρου- όχι βέβαια για ν α του κάνει π α ρ έα ο
Όμηρος, αλλά για να τον υμνήσει, όπως τον Αχιλλέα, τον Π ά
τροκλο, τους δύο Αίαντες και τον Αντίλοχο. Μόνο που ο Αλέ
ξανδρος, επειδή μια ζωή περιφρονούσε τα όσα είχε στη διάθε
σή του και απέβλεπε σε ’κείνα που δεν είχε, δεν ευχαριστιό
ταν και δεν αρκούνταν στα όσα του είχαν δοθεί...
»Κατά πόσο, όμως, αυτό που προκάλεσε στην ψ υχή του τό
σο μεγάλο πόθο, ώστε να αποβλέπει στα μεγαλύτερα και να
στραφεί κατά των άλλων, ήταν είτε η μεγάλη του αρετή και
μια ευ φ υ ΐα που διόλου δεν υπολείπονταν από τα αγαθά που
ήδη είχε στη διάθεσή του είτε ένα υπερβολικό θάρρος και θρά
σος που έκλινε προς την αλαζονεία και την αυθαιρεσία: αυτό
ας αφήσουμε ν α το εξετάσουν όσοι θελήσουν να τον επαινέ
σουν ή να τον ψέξουν —αν δεχτούμε ότι ταιριάζει ο ψόγος στον
69
Αλέξανδρο» (Λόγος παρηγορητικός στον εαυτό του για την

απομάκρυνση του αγαθότατου Σαλουστίου, 250d-251c).
• Αρριανός, Α λεξάνδρου Ανάβασις, Εισαγωγή - μετάφραση - σχόλια:
Ν. Γρηγοριάδης, Ζαχαρόπουλος, Αθήνα
• Δ ιογένης Λαέριιος, Ά πανια, Εισαγωγή - μετάφραση - σχόλια:
• Διόδωρος Σικελιώτης, Ιστορική Βιβλιοθήκη, Μετάφραση Α. Παπανδρέου,
Γεωργιάδης, Αθήναι
• Δίων Χρυσόστομος, Δ ιάλογος Α λέξανδρου και Δ ιογένη, Απόδοση:
Γιάννης Αβραμίδης - Στέλλα Μητσάκα, Θύραθεν, Θεσσαλονίκη
• Ιουλιανός, Έργα, Πρόλογος - επιμέλεια - απόδοση:
Γιάννης Αβραμίδης. Θύραθεν, Θεσσαλονίκη
• Καλόπουλος Μιχάλης, Βιβλική Θρησκεία: Ο Έ νοπλος «Δόλος»,
Θεσσαλονίκη 1998
• Κασιοριάδης Κορνήλιος, Ο Θ ρυμματισμένος Κόσμος, Ύψιλον,
Αθήνα 1992
• Κόιντος Κοΰρτιος Ρούφος, Η Ιστορία του Μ εγά λου Αλεξάνδρου,
Εισαγωγή - απόδοση - σχόλια: Χάρη Μίκογλου, Ζαχαρόπουλος,
Αθήνα 1993
• Μή ίσιου Αλέξανδρος X., Πολιτική Θ εολογία και Ιουλιανός,
Β ' έκδοση, Ερωδιός, Θεσσαλονίκη 2002
• Πλούταρχος, Βίοι Π αράλληλοι, Εισαγωγή - μετάφραση - σχόλια:
• Πολίτης Αγγελος, Ο Τρίτος Ό λυμπος, Ερωδιός, Θεσσαλονίκη 2002
• Σουίδας, Αεξικόν, Επιμέλεια: Γιάννης Αβραμίδης, Θύραθεν,
• Ψευδοκαλλισθένης, Αλεξάνδρου Βίος, Εισαγωγή - απόδοση:
Αλέξανδρος Μ. Αθωνίτης, Πατάκης, Αθήνα 1999
• V e m a n t Je a n -P ie rre , Α νά μ εσα στο Μ ύθο και την Πολιτική,
Μ ετάφραση: Μ.Ι. Γιόση, Σμίλη, Αθήνα 2003
• S u n Zu, Η Τ έχνη του Π ολέμου, Μ ετάφραση από τα Αγγλικά:
Κ. Γεωργαντάς, Βάνιας, Θεσσαλονίκη 2003
70
ς τ ε λ ι ν α μ α ρ γ α ρ ι τ ι δ ο υ
noy *Ν(Κ<ΤΑΙ
ο τ α φ ο ( T o y λ< γα A oy
A A < ; A A A f >0 y ;
Μια ελλη νικ ή ανασκα φ ική ομάδα, α πο τελο ύμ ενη από μ η χα ν ι

κούς, γεω λόγους και αρχαιολόγους, που έχει φτάσει σ ιη ν Α λεξά ν
δρεια από ια μ έσ α Οκιωβρίου, ξεκινά ιο ανασκαφικό έργο σιο λ ε
γόμενο «Λαιινικό Κοιμητήριο», περιοχή πο υ πισιεύεια ι όιι έχει θα
φ τεί ο Μ έγας Α λέξανδρος
Η ελλη νικ ή ομάδα επ έλεξε α υ ιή ν ιη ν περιοχή για ιη ν εργασία
της, διότι στηρίχθηκε σ ιη ν προϋπ ά ρχουσα α να κ ά λυψ η μιας ά λλης
ομάδας Α ιγυπτίω ν αρχαιολόγων, που σ ιη ν ίδια περιοχή είχαν βρει
πριν από λίγο καιρό σημ α νιικά ευ ρ ή μ α ια ια οποία σχειίζονιαι
ά μεσ α μ ε τον Μ έγα Αλέξανδρο.
Π ρόκειιαι για αρχαιό ιηιες πο υ α νή κ ο υ ν σ ιη ν ίδια περίοδο μ ε α υ -
ιή ν που μ εγα λ ο ύ ρ γη σ ε ο μ έγα ς σ ιρ α ιη λ ά ιη ς και έχο υ ν κατα-
σ κ ευ α σ ιεί από λευ κ ό μάρμαρο. Π αρά το γεγο νό ς όιι η π ρ ο σ π ά
θεια θεωρείιαι ιδιαίιερα φιλόδοξη και έχει α ρ κ ειές πιθανόιηιες να
σ ιεφ θ εί μ ε επιιυχία, το όλο εγχείρ η μ α κ α λύ π ιεια ι α πό π έπ λ ο μυ-
σιηρίου, επειδή σιο παρελθόν αντίστοιχες φιλόδοξες προσπάθειες
ο δ η γή θ η κ α ν σε αδιέξοδο, αποσπώ ντας αρνητικά σχόλια από την
ελλη νικ ή αλλά και την ξένη επιστημονική κοινότητα...
ΤΟ ΠΑΡΑΠΑΝΩ ΜΙΚΡΟ ΚΕΙΜΕΝΟ αποτελεί μία μόνο α να

φορά από αυτές που καθημερινά -η λέξη δεν είναι υπερβολι
κ ή - καταγράφονται σε αρχαιολογικές διαδικτυακές ιστοσελί
δες ή στον πίνα κα ανακοινώσεων των αρχαιολογικών ινστι
τούτων σε ολόκληρο τον κόσμο.
71
Δεν χρειάζεται να είσαι άλλωστε αρχαιολόγος για να γ ν ω

ρίζεις ότι η ανακάλυψη του τάφου του Μ εγάλου Αλεξάνδρου
ισοδυναμεί με την απόκτηση του Ιερού Δισκοπότηρου ή κάτι
ανάλογο! Αυτό είναι το όνειρο κάδε αρχαιολόγου, κάδε λάτρη
της Ιστορίας! Και -π ο λ ύ πιδα νόν- ν α είναι ένα όνειρο που π ο
τέ δεν δα γίνει πραγματικότητα, υπογραμμίζοντας ακόμη π ε
ρισσότερο το μύδο που μέχρι σήμερα ακολουδεί ένα ιστορικό
πρόσωπο: το μεγαλύτερο κατακτητή της Ιστορίας: τον Μ έγα
Αλέξανδρο!
Αιώνες μετά το δάνατό του, αιώνες μετά τις τελευταίες ανα
φορές σχετικά με τα προσκυνήματα των Ρωμαίων αυτοκρατό-
ρων στον τάφο του στην Αλεξάνδρεια, η σαρκοφάγος του είναι
άφαντη. Το λείψανο του ανδρώπου που μέχρι σήμερα επ η ρ ε
άζει τη σκέψη εκατομμυρίων ανδρώ πω ν στον πλανήτη συνε
χίζει ν α στοιχειώνει όσους το αναζητούν, αλλά και αυτούς -ε ί
ναι άλλωστε οι περισσότεροι- που το ονειρεύονται...
Το «Αγιο Δισκοπότηρο» της αρχαιολογίας!
Αυτός που δα βρει τον τάφο του Μ εγάλου Αλεξάνδρου δα
αποκτήσει δύναμη, δόξα και φυσικά πλούτο. Μ ερικά π ρ ά γ
ματα λοιπόν φαίνεται να μ ην αλλάζουν στο πέρασμα των αι
ώνων. Γιατί αυτός που δα βρεδεί στα χνάρια του στρατηλάτη,
έστω και έπειτα από 2.0 0 0 χρόνια, δα αντλήσει, όπω ς φαίνε
ται, λίγη από τη δύναμη του νεκρού ηγέτη.
Οι τελευταίες αναφορές που έχουν καταγραφεί σχετικά με
τη σαρκοφάγο του είναι οι εξής: ο Πομπήιος ο Μέγας λέγεται
ότι είχε στην κατοχή του ένα κομμάτι ύφασμα που δεωρούνταν
χιτώνας του Μεγάλου Αλεξάνδρου. Ο Οκταβιανός, πριν ανακη-
ρυχδεί αυτοκράτορας Αύγουστος, προσκύνησε τον τάφο του
στην Αλεξάνδρεια και μάλιστα κατά λάδος έσπασε ένα κομμ ά
τι της μουμιοποιημενης μύτης του νεκρού αυτοκράτορα.
Ο παράφρονας αυτοκράτορας Καλιγούλας έχει γραφτεί πω ς
είχε στην κατοχή του ένα κομμάτι από το χέρι του νεκρού βα
σιλιά, το οποίο είχε κλέψει από τον τάφο του και το κρατούσε
για γούρι!
Η γνω στή ρω μ α ϊκ ή οικογένεια ευ γενώ ν Μ ακριάνι
(M acriani), που ανέβηκε στο δρόνο της Ρω μαϊκής Αυτοκρατο
72
ΠΟΥ ΒΡΙΣΚΕΤΑΙ Ο ΤΑΦΟΣ ΤΟΥ Μ. ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΥ;
ρίας τον 3ο αιώνα, χρησιμοποιούσε στο οικόσημο και στα δια-

κοσμητικά χης οικίας της την προτομή του Μ ακεδόνα βασιλιά.
Σε κάδε γω νιά της Γης, αρχαιολόγοι, ερασιτέχνες ερ ευνη
τές, ιστορικοί αλλά και τυχοδιώκτες έχουν διαβάσει εκατοντά
δες παρόμοιες αναφορές που έχουν συσσωρευτεί στο π έρ α
σμα του χρόνου. Πολλές από αυτές δεωρούνται ακριβείς, σε
άλλες πάλι συγχέεται η μυθοπλασία και η υπερβολή με τα
πραγματικά γεγονότα.
Ακόμη και μέντιουμ έχουν επιστρατευδεί για την ανεύρεση
του χαμένου τάφου. Ο Αντρέ Μαλρώ, Γάλλος υπουργός πολι
τισμού, αναζητούσε επίμονα τη σαρκοφάγο του στρατηλάτη,
προκειμένου να την εκδέσει στο Μουσείο του Λούβρου. Από
τότε, από το 18ο αιώνα δηλαδή, μέχρι σήμερα, χιλιάδες άν-
δρωποι, σε όλα τα μήκη και πλάτη της Γης, οραματίζονται το
μυστικό τόπο όπου αναπαύεται ο ισχυρότερος άνδρας του κ ό
σμου, ο πρώτος -κ α ι για πολλούς ο τελευταίος- πλανητάρχης.
Λέγεται ότι οι στρατιώτες του Ναπολέοντα εντόπισαν ιη
σαρκοφάγο στην Αλεξάνδρεια μαζί με την περίφ ημη Ροζέτα
και ότι σκοπός του Γ άλλου ηγέτη ήταν δαφτεί μαζί με τον άν-
δρωπο που δαύμαζε πιο πολύ στον κόσμο.
Όσο για μια άλλη σαρκοφάγο που βρίσκεται σήμερα στο
Βρετανικό Μουσείο, αυτήν που άρπαξαν οι Βρετανοί από το
πλοίο-νοσοκομείο του Α ' Παγκόσμιου Πολέμου, ανήκε τελι
κ ά στο φαραώ Νεκτανεβώ το Β ' και όχι στον Μ έγα Αλέξαν
δρο. Η σαρκοφάγος του στοίχειωνε τα όνειρα των αρχαιολό
γω ν και των τυχοδιωκτών, κέντριζε τις φιλοδοξίες τους και τε
λικά, όπως συμβαίνει σχεδόν πάντα, μ εγάλω νε το μύδο του
μεγάλου στρατηλάτη. Το 1887 μια άλλη σαρκοφάγος του
Αλέξανδρου βρέθηκε στο σημερινό Λίβανο και στη συνέχεια
μεταφέρθηκε στην Κωνσταντινούπολη. Στις μαρμάρινες π λ ευ
ρές της υπή ρχε η αναπαράστασή του, ωστόσο για μία ακόμη
φορά αποδείχθηκε ότι ανήκε σε κάποιον άλλο.
ΑΛΕΞΑΝΔΡΕΙΑ, ΣΙΒΑ Ή ΑΙΓΕΣ;

Την ώρα που γράφονται αυτές οι γραμμές, εκατοντάδες ανα-
σκαφικές αποστολές από κάθε γωνιά της Γης αναζητούν τον
73
τάφο ιου Μ εγάλου Αλεξάνδρου. Αυτό και μόνο το γεγονός

αποδεικνΰει τη μεγάλη σημασία που αποδίδεται στο στρατη
λάτη. Η ανακάλυψη του τάφου του έχει, αιώνες μετά, την ίδια
βαρύτητα που είχε και την περίοδο των Πτολεμαίων (των δια
δόχω ν του δηλαδή): αυτός που κατείχε τη σαρκοφάγο 8α συ
γκέντρω νε όλη την αυτοκρατορική δύναμη στα χέρια του. Γι’
αυτό άλλωστε και ο Πτολεμαίος ο Β έστειλε στρατό για ν α π ά
ρει τη σορό του Αλέξανδρου και να τη μειαφέρει στην Αλε
ξάνδρεια. Είκοσι τρεις αιώνες μετά, αρχαιολογικές ομάδες από
όλο τον κόσμο κατασκηνώ νουν στην έρημο, ή παίρνουν άδει
ες για ανασκαφές στην Αλεξάνδρεια, το Κάιρο, ή ακόμη τη
Βεργίνα, τις Αιγές, το Αφγανιστάν... σε κά8ε μέρος που θεω
ρήθηκε σημαντικό στην πορεία του ηγέτη.
Κανείς δεν μπορεί να γνωρίζει τι ακριβώς συνέβη μετά το
θάνατο του Αλέξανδρου. Οι ιστορικές πη γές που σώζονται π α
ρουσιάζουν δύο διαφορετικές εκδοχές σχετικά με το πού επι
θυμούσε ο ίδιος να ταφεί: σύμφω να με τον Διόδωρο το Σικε-
λιώτη, ο Μέγας Αλέξανδρος ήθελε να ταφεί στις Αιγές. Με την
τελευταία του αυτήν πράξη επιθυμούσε να ολοκληρώσει τη
διαδρομή του, φτάνοντας εκεί από όπου ξεκίνησε: την εστία
της μακεδονικής δυναστείας. Μόνο έτσι άλλωστε -έστω και
στην τελευταία πράξη του- θα έβαζε τέλος στις φω νές αμφι
σβήτησης της ελληνικότητάς του. Υ πήρχε όμως και κάτι ακό
μη που φαίνεται π ω ς ήθελε να διαφυλάξει λίγο πριν αφήσει
την τελευταία του πνοή: τη διαδοχή του. Εμπιστεύτηκε έτσι
την έγκυο τότε γυναίκα του Ρωξάνη και το παιδί που αυτή θα
γεννούσε στο φίλο του Περδίκκα: τω κρατίστω.
Η Ρωξάνη με το διάδοχο στην κοιλιά της θα οδηγηθούν
στην πατρώ α γη και το δαχτυλίδι του αυτοκράτορα, ως επι-
σφράγιση της βούλησής του, μπαίνει στο δάχτυλο του Π ερδίκ
κα. Με την υπόσχεση βέβαια ότι εκείνος με τη σειρά του θα το
παρέδιδε, όταν ερχόταν η ώρα, στο γιο του Αλέξανδρου, τρ
διάδοχο.
Ο Διόδωρος φωτίζει τα γεγονότα που εκτυλίχθηκαν μετά το
θάνατο του στρατηλάτη: «Ο Π ερδίκκας παραγγέλνει να μου-
μιοποιήσουν το νεκρό σώ μα του. Το πτώ μα του τοποθετείται
74
ΠΟΥ ΒΡΙΣΚΕΤΑΙ Ο ΤΑΦΟΣ ΤΟΥ Μ. ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΥ:
σε χρυσή σαρκοφάγο, σφραγίζεται από ττάνω με δεύτερο χρ υ

σό κάλυμμα και το εξωτερικό του περίβλημα τυλίγεται με π ο ρ
φύρα». Το φέρετρο του αυτοκράτορα τοποθετείται μαζί με την
πανοπλία του σε χρυσή άμαξα, το μέγεθος της οποίας ήταν τέ
τοιο, ώστε διέθετε και διακόσμηση με κίονες ιωνικού ρυθμού.
Το πλούσιο κινητό μαυσωλείο δεν μπορούσε να περάσει λοι
πόν απαρατήρητο στη μ ακρά διαδρομή του προς τη Μ ακεδο
νία. Επιπλέον, ήταν σε όλους γνωστό ότι όποιος είχε σχα χ έ
ρια του το νεκρό αυτοκράτορα θα μπορούσε ν α ορίσει και την
τύχη της αυτοκρατορίας. Αυτό, όπως και τις βλέψεις του Πτο
λεμαίου, που ήδη δήλω νε διάδοχος του νεκρού ηγεμόνα, φ ο
βόταν ο Π ερδίκκας και όπως ήταν φυσικό δεν θα ά φ η νε τη
σαρκοφάγο του απροστάτευτη. Ο Διόδωρος αναφέρει ότι ο
Πτολεμαίος, όπω ς ήταν αναμενόμενο, επιτέθηκε στην πο μ π ή
που μετέφερε τη σαρκοφάγο και την οδήγησε στη Μέμφιδα.
Εκεί έχτισε έναν αιγυπτιακό τάφο και τοποθέτησε τη χρυσή
λάρνακα με τα λείψανα του Αλέξανδρου. Χρόνια αργότερα η
σαρκοφάγος μεταφέρθηκε στην πόλη που αποτελούσε και τον
τελικό προορισμό της: την Αλεξάνδρεια.
Ούτε η συγγραφέας αστυνομικών μυθιστορημάτων Αγκάθα
Κρίστι δεν θα μπορούσε ν α φανταστεί ένα πιο πλούσιο σε
ίντριγκες, δολοπλοκίες και αντιμαχίες σκηνικό, όσο αυτό που
διαδραματίστηκε λίγο μετά το 3 3 0 π.Χ., όταν η νεκρική π ο
μ πή ακολουθούσε τη μυστική διαδρομή της και όχι αυτή που
περιγράφεται στα ιστορικά κείμενα, προκειμένου ν α γίνει η
οριστική ταφή του αυτοκράτορα.
Τι ακολούθησε στη διάρκεια της πολυτάραχης αυτής δια
δρομής κανείς δεν το γνωρίζει με ακρίβεια. Το πιο πιθανό φαί
νεται να είναι ότι σε κάποιο σημείο της δόθηκε μ άχη μεταξύ
των στρατιωτών του Π ερδίκκα και του Πτολεμαίου και ότι κ α
τά πάσα πιθανότητα ο δεύτερος κατάφερε να αρπάξει τελικά
τη σαρκοφάγο του νεκρού βασιλιά και να τη μεταφέρει στην
Αλεξάνδρεια.
Ο Διόδωρος ο Σικελιώτης αναφέρει ότι το κομβόι που μετέ
φερε τη νεκρική άμαξα έκανε δύο ολόκληρα χρόνια να φτά
σει στην έρημο της Σίβα, η οποία και πάλι δεν ήταν ο τελικός
75
προορισμός της. Σύμφω να με αυτήν χην άποψ η, αυτός ο τε

ράστιος. .. κύκλος προς την έρημο της Σίβα ήταν ένα τέχνασμα
για να ξεγελαστεί ο Φίλιππος, που ήταν επικεφαλής της ακο
λουθίας του Περδίκκα, και να καταφέρει τελικά η σαρκοφά
γος, σύμφω να με την επιθυμία του Πτολεμαίου, να φτάσει
στην Αλεξάνδρεια. Γιατί σύμφω να με τα όσα πιστεύονταν την
εποχή εκείνη, αλλά και την προφητεία του Αρίστανδρου, «η
πόλη στην οποία θα θαφτεί το σώ μα του Αλέξανδρου θα είναι
η πιο σημαντική του κόσμου».
ΒΡΕΘΗΚΕ ΣΤΗΝ ΑΛΕΞΑΝΔΡΕΙΑ

Ο ΤΑΦΟΣ ΤΟΥ ΜΕΓΑΛΟΥ ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΥ
Ιστορικές πηγές, όπω ς τα κείμενα του Πλούταρχου και του
Παυσανία, επιβεβαιώνουν τα παραπάνω : ότι ο τάφος του Με
γάλου Αλεξάνδρου βρίσκεται σε μαυσωλείο της Αλεξάνδρειας,
στο λεγόμενο Σώμα ή Σήμα, όπου θάβονταν οι νεκροί βασι
λείς. Δεν είναι τυχαίο άλλωστε ότι στην πόλη αυτή γίνονται οι
πιο πολλές ανασκαφές κάθε χρόνο. Από τις αρχές του 20ού
αιώνα, οκτώ τουλάχιστον διαφορετικές αρχαιολογικές αποστο
λές σκάβουν σε αντίστοιχα σημεία της πόλης, προσπαθώντας
να ανακαλύψουν κάποια ένδειξη του περίφημου τάφου.
Ο Ιταλός αρχαιολόγος Αχίλε Αντριάνι, επικεφαλής του
Ελληνοϊταλικού Μουσείου της Αλεξάνδρειας, αναζητούσε για
χρόνια ίχνη του τάφου στο λατινικό κοιμητήριο της πόλης. Ο
Αντριάνι άφησε την τελευταία του πνοή, χωρίς να προλάβει να
ανακοινώσει τα ευρήματα της πολύχρονης έρευνάς του. Έ νας
μαθητής του, ο καθηγητής Μ πονακάζα, διευθυντής του Αρχαι
ολογικού Ινστιτούτου του Πανεπιστημίου του Παλέρμο στη Σι
κελία, συνέχισε το έργο του και ανακάλυψε ότι ο τάφος του Μ.
Αλεξάνδρου βρίσκεται στο λατινικό νεκροταφείο της Αλεξάν
δρειας. Πρόκειται πραγματικά για ένα μακεδονικό τάφο, φτιαγ
μένο από κόκκινο αλάβαστρο και στολισμένο με χρυσάφι.
Η πιο τρανή και συγκλονιστική ίσως επιβεβαίωση της εμ
βέλειας που έχει μέχρι σήμερα ο μύθος του ιστορικού προσώ
που, αλλά και της γοητείας που ασκεί, είναι οι μ εμονω μένες
αποστολές ερασιτεχνών αρχαιολόγων, που μ ε πείσμα αναζη
76
τούν κάτι παραπάνω από χον χάφο χου στρατηλάτη, ένα κομ
μάχι από χη δύναμη και χη δόξα χου.
Στην καχηγορία αυχήν ανήκε και ο αρχαιολόγος Σχέλιος
Κουμούχοος, που έσκαβε σχην Αλεξάνδρεια από χο 1978 έως
και χο 1991. Τα αποχελέσμαχα χης έρευνάς χου χα έσχειλε σχο
Υπουργείο Πολιχισμού. Κανείς όμως δεν γνωρίζει χι απέγιναν...
Η Αλεξάνδρεια, άρρηκχα συνδεδεμένη μέχρι σήμερα μ ε χο
όνομα αλλά και χο έργο χου ιδρυχή χης, θεωρείται από π ο λ
λούς -ίσω ς από χους περισσόχερους- ο πιο πιθανός χόπος όπου
θα μπορούσε να βρίσκεται η σαρκοφάγος χου.
Η πόλη αυχή υπήρξε άλλωσχε χο μηχροπολιχικό κένχρο χης
εποχής χου μεγάλου αυχοκράχορα. Μια πόλη πολυπολιχισμική
και ιδιαίχερα ανεκχική σχις διαφορεχικές θρησκευχικές απόψεις,
κένχρο ανάπχυξης κυρίως των επισχημών αλλά και χων χε-
χνών. Η Αλεξάνδρεια ήχαν η πόλη-σύμβολο χου Μ εγάλου Αλε
ξάνδρου και κυρίως εκπροσωπούσε απόλυχα το όραμά χου:
αποχελούσε μια σύνθεση διαφορεχικών πληθυσμώ ν, με ξεχω-
ρισχές θρησκευχικές πεποιθήσεις, που συμβίωναν αρμονικά.
Στην πόλη αυτή, λοιπόν, σύμφω να με τις περισσότερες
ιστορικές πη γές, κατέληξε το νεκρό σώμα του Έ λλη να βασι
λιά. Σύμφω να με τον Ψευδοκαλλισθένη, το σώ μα του Μ. Αλε
ξάνδρου μεταφέρθηκε από χη Μ έμφιδα σχην Αλεξάνδρεια,
όπου και δημιουργήθηκε χο μαυσωλείο, ένα μνημείο ανχάξιο
χης φ ήμης και χης δύναμης χου Αλέξανδρου. Ο Σχράβωνας
από χην άλλη πλευρά γράφει όχι ο Μ έγας Αλέξανδρος ανα-
παύεχαι σχο μέρος αυχό χης Αλεξάνδρειας «όπου βρίσκονχαι οι
χάφοι χων περισσόχερων βασιλιάδων».
Έ χουμε λοιπόν σαφείς ενδείξεις από χις ισχορικές π η γές όχι
ο Αλέξανδρος βρίσκεχαι θαμμένος σχο Σήμα (ή Σώμα), χο βα
σιλικό νεκροχαφείο χης Αλεξάνδρειας. Με αυχήν χην άποψ η
συμφω νούν χα ισχορικά κείμενα και οι ερευνηχές και έτσι εξη
γείται το αυξημένο μέχρι σήμερα ανασκαφικό ενδιαφέρον για
χην περιοχή.
Αξίζει όμως να επιστρέψουμε στα ιστορικά κείμενα και στις
μεταθανάτιες περιπέτειες του στρατηλάτη. Μόνο έτσι θα μ π ο
ρέσουμε να κατανοήσουμε γιατί μέχρι σήμερα η ανακάλυψη
77
του τάφου του Μ εγάλου Αλεξάνδρου αποτελεί μυστήριο. Λεν

αποκλείεται ακόμη ορισμένοι κΰκλοι να θέλουν σκόπιμα να
παραμείνει στο σκοτάδι μια τόσο σημαντική για ολόκληρη την
ανθρωπότητα ανακάλυψη.
«Προορισμός της νεκρικής πομπής», γράφει ο Διόδωρος ο
Σικελιώτης, «ήταν η πιο φημισμένη πόλη του κόσμου, η Αλε
ξάνδρεια». Ενώ ο Πλούταρχος (46-127 μ.Χ.), που θεωρείται
από τους πιο έγκυρους ιστορικούς, εξηγεί γιατί ο Μ έγας Αλέ
ξανδρος τάφηκε στην Αλεξάνδρεια: «Μετά το θάνατο του Αλέ
ξανδρου, οι διάδοχοί του ρώτησαν το Μαντείο του Σεράπειου
αν πρέπει να ταφεί ο αυτοκράτορας στην Αλεξάνδρεια και το
μαντείο απάντησε: ναι». Το σώ μα του λοιπόν βρίσκεται στην
πόλη που αυτός ίδρυσε, καταλήγει ένας άλλος πιο σύγχρονος
ιστορικός, ο Αχίλλειος Τάτος, που έζησε τον 3ο αιώνα.
Όσο περίεργο και εάν φαίνεται, ακόμη και εάν τελικά είναι
έτσι, ακόμη και εάν ο τάφος του Μ εγάλου Αλέξανδρου είναι
στην Αλεξάνδρεια, δεν είναι καθόλου εύκολο να βρεθεί. Για να
ακριβολογούμε, έπειτα από τόσους αιώνες που έχουν περάσει,
είναι σχεδόν αδύνατον κάτι τέτοιο...
Η Ιστορία, ακόμη και αυτή που γράφεται αιώνες μετά το
θάνατό του, φαίνεται ότι του παίξει πολύ περίεργα παιχνίδια.
Στην πολυτάραχη περίοδο που ακολούθησε το θάνατό του,

όλα τα διαφορετικά μεταξύ τους κράτη, που είχαν ενωθεί κ ά
τω από το δικό του σκήπτρο, ακολούθησαν αντίθετες πορείες.
Οι διάδοχοί του καμία δύναμη, καμία επιρροή δεν μπορούσαν
να ασκήσουν στους λαούς που σκέφτονταν τόσο διαφορετικά.
Η κατοχή των λειψάνων του Αλέξανδρου από έναν απόγονο
της δυναστείας των Πτολεμαίων θα του χάριζε λίγη από την
αίγλη χου μεγάλου στρατηλάτη. Ο νεκρός βασιλιάς μπορεί να
αναπαυόταν, όπω ς προκύπτει από τις πη γές, στην Αλεξάν
δρεια ωστόσο ακόμη και τότε έπεφτε θύμα χων περισχάσεων.
Αέγεχαι όχι ένας από χους Λαγίδες, λόγω οικονομικών προ-
βλημάχων που ανχιμεχώπιζε, έβγαλε χο νεκρό βασιλιά απο χη
χρυσή χου σαρκοφάγο και με το πολύτιμο υλικό έκοψε νομί
σματα. 'Ενας άλλος ιστορικός, ο Φλάβιος Ζόζεφος, αναφερει
78
όχι η Κλεοπάτρα η VII, σε περίοδο οικονομικής κρίσης, αφαί-

ρεσε από το μαυσωλείο όλα τα πολύτιμα κτερίσματα...
Ό πω ς προκύπτει λοιπόν από ορισμένες αναφορές, ο νεκρός
βασιλιάς παρέμεινε στην Αλεξάνδρεια, τοποθετημένος όμως σε
γυάλινη ή αλαβάστρινη σαρκοφάγο τώρα πια και μάλιστα μ ε
ταφερμένος σε κάποιο άλλο μυστικό σημείο της πόλης.
Τα σκοτεινά σημεία της υπόθεσης του τάφου που εξελίσ
σεται πλέον σε... θρίλερ δεν σταματούν εδώ. Οι ιδιαιτερότητες
της Αλεξάνδρειας αλλά και οι άγνωστες πτυχές των ταραγμέ
νω ν χρόνω ν που ακολούθησαν περιπλέκουν ακόμη περισσό
τερο την κατάσταση.
Άνθρωποι που γνωρίζουν καλά την περιοχή, την ιστορία
της Αλεξάνδρειας αλλά και τις ιδιαιτερότητες της ερήμου, λένε
π ω ς ο τάφος δεν πρόκειται να βρεθεί ποτέ.
Το τοπίο της πόλης έχει αλλάξει ριζικά στο πέρασμ α των αι
ώνων. Πολλοί ισχυροί σεισμοί (956 1303 και 1323 μ.Χ.) συ
γκλόνισαν την περιοχή, με αποτέλεσμα ν α γίνουν α νεπανόρ
θωτες ζημιές σε ένα από τα σπουδαιότερα μ νημ εία της επ ο
χής: το Φάρο της Αλεξάνδρειας. Έ χει γραφτεί μάλιστα ότι ο τά
φος του Μ εγάλου Αλεξάνδρου βρισκόταν σε αυτό το νησί.
Ξαναδιαβάζοντας τις π η γές καταλήγουμε και εμείς στο συ
μ πέρασμα ότι η πιθανότητα να είχε ταφεί ο νεκρός βασιλιάς
στο Σώμα ή Σήμα της Αλεξάνδρειας είναι πολύ μεγάλη.
Δυστυχώς δεν γνωρίζουμε την ακριβή θέση του νεκροτα
φείου των βασιλιάδων, διότι η Αλεξάνδρεια ξαναχτίστηκε το
19ο αιώνα χωρίς τοπογραφικό σχέδιο. Ο Μ αχμούντ ελ Φαλάν,
που έκανε το πρώτο τοπογραφικό σχέδιο της πόλης, τοποθε
τούσε τον τάφο του Μ εγάλου Αλεξάνδρου στο τζαμί του Ναμπί
Ντανιέλ. «Αυτή η άποψ η ακούγεται πολύ στην Αλεξάνδρεια
και είναι πολύ περίεργο γιατί μέχρι τώρα δεν έχει δοθεί επ ί
σημη άδεια να ανασκαφεί και η κρύπτη που βρίσκεται μέσα
στο τζαμί. Υπάρχει όμως αναφορά ενός Γ ά \λου γιατρού, που
στα μέσα του 16ου αιώνα, επιστρέφοντας στη Μασσαλία, διη-
γιόταν τα όσα είχε μάθει για το λαμπρό τάφο που βρισκόταν
μέσα σε ένα τζαμί. Αυτή η αναφορά περιγράφεται σε βιβλίο
ταξιδιωτικών εντυπώσεων».
79
Στο τζαμί Νταμπί Ντανιέλ ωστόσο έχουν σκάψει ο Ερρίκος

Σλήμαν, ο Νερούτσος, ο Κίεπερτ, ο Σιεγλίν και πολλοί άλλοι
αρχαιολόγοι, κυρίως μέλη γαλλικών και αγγλικών αποστολών.
Αν και σήμερα έχει εγκαταλειφθεί η άποψ η ότι ο Μ. Αλέ
ξανδρος έχει ταφεί εκεί, παραμένει μυστήριο γιατί ανασκά
φ η κ ε ο γύρω χώρος αλλά ποτέ δεν ανοίχθηκε η κρύπτη του
τζαμιού...
Η πιο ενδιαφέρουσα ίσως αρχαιολογική ανακοίνωση των
τελευταίων χρόνων με επίκεντρο τον τάφο του Αλέξανδρου και
την Αλεξάνδρεια ήταν αυτή που έγινε το 2000 και αφορούσε
την ολοκλήρωση μιας ανασκαφής που διήρκεσε δέκα χρόνια.
Ο αρχαιολόγος Αχίλε Αντριάνι ανακοίνωσε τελικά το αποτέλε
σμα των ερευνών του στην αμήχανη και φυσικά επιφυλακτική
επιστημονική κοινότητα: ο τάφος του Μεγάλου Αλεξάνδρου
βρίσκεται στο σημερινό λατινικό νεκροταφείο της Αλεξάνδρει
ας. Είναι αδιαμφισβήτητο ότι ο μοναδικός μακεδονικός τάφος
του νεκροταφείου έχει μέχρι και σήμερα υπολείμματα κόκκι
νου αλάβαστρου και διακόσμησης με φύλλα χρυσού, ωστόσο
φαίνεται ότι η επιστημονική κοινότητα περιμένει πιο... αδιάσει
στα στοιχεία για να τεκμηριώσει την υπόθεση.
Είναι δυνατόν κάποιοι να μη θέλουν να βρεθεί ο τάφος του
Μ εγάλου Αλεξάνδρου: Ποια είναι άραγε η πολιτιστική, η οι
κονομική αλλά και η πολιτική σημασία μιας τέτοιας α να κ ά
λυψης; Ας αναλογιστούμε πιθανές διαδρομές και πόλεις που
πιθανόν σήμερα είναι ελάχιστα γνωστές, που αντιμετώπίζουν
σοβαρά προβλήματα με την οικονομία τους αλλά και το αστα
θές πολιτικό περιβάλλον στο οποίο βρίσκονται. Οι συνειρμοί
είναι άμεσοι και οδηγούν σε συγκεκριμένα αλλά πολύ ενδια
φέροντα συμπεράσματα.
Ίσω ς τελικά και από αυτήν τη σκοπιά θα π ρ έπει κανείς να

περιγράψ ει την πιο αξιόλογη ίσως ελληνική προσπάθεια για
την ανεύρεση του τάφου. Αυτή της αρχαιολόγου Λιάνας ΣουΓ
βαλτζή, που πέρασε μεγάλο κομμάτι της ζωής της και δ α π ά
νησε χρόνο, προσω πικό μόχθο αλλά και χρ ή μ α αναζητώντας
το νεκρό βασιλιά στην έρημο της Σίβα.
80
Η ανασκαφική ομάδα δεν άργησε ν α ανακαλύψ ει σ η μ α

ντικά μ νη μ εία μ ε κυριότερο το ταφικό μνημείο της Σίβα, ττου
έκανε την αρχαιολόγο το 1995 ν α ανακοινώσει ττως βρήκε
τον τάφο του Μ εγάλου Αλεξάνδρου!
Ό πω ς ήταν φυσικό πρ ο κλή θη κε σάλος από την είδηση
που αναστάτωσε την παγκόσμια κοινή γνώ μ η.
Ο καθηγητής κλασικής αρχαιολογίας στο Πανεπιστήμιο
Αθηνών Άγγελος Π απαϊωάννου διαβεβαιώνει μέχρι σήμερα ότι
τα ευρήματα της Σίβα ανήκουν σε ταφικό μνημείο που ανεγέρ-
θηκε στη μνήμη του Μεγάλου Αλεξάνδρου. Άλλωστε την επο
χή εκείνη ανεγείρονταν όχι μόνο τάφοι αλλά και κενοτάφια.
Η κ. Σουβαλτζή είναι ακόμη και σήμερα πεπεισ μ ένη ότι το
μυστικό του Μ εγάλου Αλεξάνδρου είναι ενταφιασμένο στην
έρημο μαζί με τον ίδιο. Άλλωστε ο ίδιος, όταν ζούσε, είχε ε κ
φράσει την επιθυμία να ταφεί στην όαση του Ά μμωνα.
Μ πορεί η διεθνής αλλά κυρίως η ελληνική επιστημονική
κοινότητα να αμφισβήτησαν την ανακάλυψ η της κ. Σουβαλ
τζή, αλλά η ίδια πιστεύει ότι τα ευρήματά της θεωρούνται π ο
λύ σημαντικά. Την ίδια άποψ η εκφράζουν σήμερα -π ο υ ο
θόρυβος και η αρνητική δημοσιότητα έχουν καταλαγιάσει-
αρκετοί Έ λληνες και ξένοι αρχαιολόγοι.
Το πιο σημαντικό ίσως εύρημα στην έρημο της Σίβα είναι
ένα διάσημο δωρικό ταφικό μνημείο που φυλάσσεται από
άνδρες ειδικής φρουράς. Ο γλυπτός του διάκοσμος δεν α πει
κονίζει μόνο τον Αιγύπτιο θεό Όσιρη αλλά και κλασικά θέμ α
τα της μακεδονικής τεχνοτροπίας, όπω ς ο οκτάφυλλος ρόδα
κας και η βελανιδιά.
Ξεχωριστή θέση ανάμεσα στα ευρήματα αποτελεί η φ α ρ α
ωνική βασιλική κεφαλή, η οποία σύμφ ω να με την αρχαιολό
γο ανήκει στον Μ έγα Αλέξανδρο. Η κεφαλή φαίνεται να α π ο
τελεί τμήμα από ένα άγαλμα το οποίο ήταν καθιστό ή όρθιο.
Στο μέτω πο της κεφ αλής διακρίνονται βασιλικά σύμβολα
όπω ς η βασιλική κόμπρα.
Ενδιαφέρουσα είναι η περιγραφή του ευρήματος από την
ίδια τη Αιάνα Σουβαλτζή. Ίσως σε αυτό το σημείο να στηρίχθη-
καν και σι περισσότερες ελπίδες της αρχαιολογικής αποστολής:
81
«Εκθέτοντας ιη ν κ εφ α λή στο φω ς της η μ έρα ς και μετά

τον καθαρισμό της, φ ά ν η κ ε ότι α νή κ ε στο πορτρέτο της
μούμιας ενός νέου άνδρα. Η σύνθεση του δέρματος δεν εί
ναι σταθερή αλλά μάλλον χαλαρή. Οι κοιλότητες των μ α
τιών δείχνουν χαρακτηριστικά πολύ λεπτά. Τα μάτια είναι
κλειστά. Υ πάρχουν στο π ρόσω πο σημάδια πόνου, π ο υ απο-
τυ π ώ θη κ α ν στη μορφ ή πριν από το θάνατο του ανθρώ που.
Θ α ήταν χρήσιμο να συγκριθεί με το ορειχάλκινο αγαλματί-
διο μ ε τη μορφ ή του Όσιρη που βρέθηκε λίγα μέτρα μ ακριά
α πό τον τάφο».
Αυτό που φαίνεται όμως ν α έπεισε ακόμη περισσότερο την
ομάδα είναι η συμφω νία των ευρημάτω ν με τις ιστορικές
αναφορές. Σύμφω να με τα όσα περιγράφει η αρχηγός της
αποστολής Λιάνα Σουβαλτζή: «Γνωρίζουμε α πό τις κλασικές
αναφορές των αρχαίων π η γώ ν ότι το σώ μα του Μ εγάλου
Αλεξάνδρου μουμιοποιήθηκε και έμεινε δύο χρόνια άταφο
στη Βαβυλώνα πριν ξεκινήσει η διαδικασία της κηδείας. Κα
τόπιν η μούμια εκλάπη από τον Πτολεμαίο τον Α ' (304-282
π.Χ.). Οι π η γές λέγουν ότι προσω ρινά το σώ μα ετάφη στη
Μ έμφιδα, όπου παρέμεινε περί τα σαράντα χρόνια, έως ότου
κτισθεί τάφος στην Αλεξάνδρεια από τον Πτολεμαίο το Β ' που
βασίλευσε από το 2 8 2 -2 4 6 π.Χ. Το σώ μα παρέμεινε στην
Αλεξάνδρεια μέχρι που εξαφανίστηκε οριστικά κάπου στις αρ
χές του 5ου αι. μ.Χ.»
Ο ΤΑΦΟΣ ΤΟΥ ΜΕΓΑΛΟΥ ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΥ

ΒΡΙΣΚΕΤΑΙ ΣΤΗ ΒΕΡΓΙΝΑ!
Δύο βιβλία, δεκάδες άρθρα στην Ελλάδα αλλά κυρίως στο
εξωτερικό, μια δική του ιστοσελίδα όπου προβάλλονται όλα τα
τελευταία γεγονότα γύρω από το επίμαχο θέμα της α π ο κ ά λ υ
ψ ης του τάφου του Μ εγάλου Αλεξάνδρου, είναι το αποτέλε
σμα της πολύχρονης βιβλιογραφικής κυρίως έρευνας του ερα
σιτέχνη αρχαιολόγου από τη Θ εσσαλονίκη Τριαντάφυλλου
Π α πα ζώ η .
Ο κ. Π απαζώ ης μπορεί ν α μ η ν έχει τύχει σοβαρής αντιμε
82
ΠΟΥ ΒΡΙΣΚΕΤΑΙ Ο ΤΑΦΟΣ ΤΟΥ Μ. ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΥ:
τώπισης κυρίω ς από ιη ν ελληνική αρχαιολογική κοινότητα,

επειδή δεν διαθέτει πς ανάλογες περγαμηνές, αλλά κυρίως
επειδή τα όσα ισχυρίζονται αφορούν Θέματα... ταμπού!
Σύμφ ω να με τα όσα έχει μελετήσει και εν μέρει έχει α π ο
δείξει ο ερευνητής, ο τάφος που έχει αποκαλυφθεί στη Β ερ
γίνα, ο ΙΙος βασιλικός τάφος δεν ανήκει στον Φ ίλιππο το Β'
πατέρα του στρατηλάτη, αλλά στον ίδιο τον Μ έγα Αλέξανδρο.
Με άλλα λόγια ο τάφος τον οποίο αναζητά αιώνες τώρα όλη
η ανθρωπότητα, έχει ανακαλυφθεί στη Βεργίνα!
Ο ίδιος ο ερευνητής αναφέρει στα βιβλία που έχει συγγρά
φει -κ α ι τα οποία αγνοούνται επιδεικτικά αττό μεγάλο μέρος
των Ε λλήνω ν ειδικώ ν- ότι:
«Ο Μ έγας Αλέξανδρος πέθανε στη Β αβυλώνα το 3 2 3 π.Χ.
και η σορός του τοποθετημένη μ έσα σε μέλι ή κερί μ εταφ έρ
θηκε στην Αίγυπτο το 321 π.Χ ., όπου αρχικά τάφ ηκε σύμ
φ ω να με το μακεδονικό νόμο στη Μ έμφιδα. Η βασίλισσα Ρ ω
ξάνη μ ε το βρεφικής ηλικίας παιδί της έφθασαν τον ίδιο χρ ό
νο στη Μ ακεδονία και ο 311 π.Χ. δολοφονήθηκαν από τον
Κάσσανδρο στην Α μφίπολη, κοντά δηλαδή στη Βεργίνα. Η
βασίλισσα Ρωξάνη τάφ ηκε μαζί με το σύζυγό της, τον Μ έγα
Αλέξανδρο, στη Βεργίνα. Το παιδί τους, ο Αλέξανδρος ο VI,
τάφ ηκε σε ένα διπλανό τάφο».
Όσο για τον Φίλιππο το Β ', ο τάφος του, σύμ φ ω να μ ε τον
κ. Πατταζώη, έχει συληθεί. Ό σο... ακραίες και εάν φαίνονται
σε ορισμένους αυτές οι διαπιστώσεις, θα π ρ έπει ν α επ ισ η μ ά
νουμε ότι η άποψ η αυτή, π ω ς ο τάφος που βρέθηκε στη Β ερ
γίνα δεν είναι του Φίλιππου του Β ' αλλά κάποιου άλλου, έχει
ακουστεί και στο παρελθόν και μάλιστα από επιστήμονες στο
πλαίσιο αρχαιολογικών συνεδρίων.
Τον Απρίλιο του 2 0 0 0 η εφ ημερίδα In d e p e n d e n t είχε
αφιερώσει άρθρο στο οποίο αναφέρονταν ότι: «Ο σκελετός
που μπορεί να ανήκει στον πατέρα του Μ εγάλου Αλεξάν
δρου, Φίλιππο το Β ', είναι στην πραγματικότητα του ετερο
θαλή αδελφού του Αλέξανδρου Αρριδαίου-Φίλιππου και αυτό
προκύπτει από ανθρω πολόγους που εξέτασαν κρανία π ρ ο ερ
χόμ ενα από το βασιλικό τάφο της Βεργίνας το 1977».
83
Η έκθεση άλλωστε του καθηγητή του Δημοκρίτειου Π α νε

πιστημίου Θ ράκης Ν.Ι. Ξηροτύρη και της Γερμανίδας α νθρω
πολόγου Φραντζίσκα Λάγκενσάιντ συμφω νεί με τις απόψεις
που αργότερα περιγράφονται στο δεύτερο, σχετικό με το θέ
μα, βιβλίο του κ. Π απαζώη:
«Το 2 7 4 π.Χ., όταν βασιλιάς της Μ ακεδονίας ήταν ο Αντί
γονος Γονατάς, ο βασιλιάς της Ηπείρου Πύρρος εισέβαλε στη
Μ ακεδονία και μέσα σε ελάχιστο χρόνο έφτασε στις Αιγές
(Βεργίνα). Εκεί οι Γαλάτες μισθοφόροι του κατέστρεψαν τα
πάντα, σύλησαν όλους τους βασιλικούς τάφους και διασκόρ
πισαν τα οστά των βασιλέων. Στον ίδιο χώρο πριν από 22 χρ ό
νια ο καθηγητής Μ. Ανδρόνικος ανακάλυψ ε τρεις βασιλικούς
τάφους. Οι δύο από αυτούς, ο II και ο III, βρέθηκαν ασύλη
τοι και αποδόθηκα ν από τον ίδιο τον καθηγητή, ο μ εν ΙΙος στο
βασιλιά Φίλιππο το Β ' και στην τελευταία σύζυγό του Κλεο
πάτρα, ο ΙΙΙος ονομάστηκε τάφος του Π ρίγκιπα και ο Ιος Τ ά
φος της Π ερσεφόνης.
Ο καθηγητής Ανδρόνικος ανέφερε τη σύληση των βασιλι
κώ ν τάφων από τον Πύρρο, αλλά διατυπώνει την άποψ η ότι
«από αυτήν, εντελώς συμπτωματικά, γλίτωσε ο τάφος του Φί
λιππου του Β'».
«Ο τάφος αυτός ήταν γνωστός σε όλους και δεν θα ήταν λο
γικό ν α διασωθεί από τη σύληση, κάτι που συνέβη άλλωστε
και σε όλους τους βασιλικούς τάφους πριν από το 2 7 4 π.Χ.»,
απαντά στο βιβλίο του ο κ. Π απαζώης.
«Η άποψ η αυτή αποτέλεσε την απαρχή μιας σοβαρής ιστο
ρικής πλάνης» υποστηρίζει ο κ. Π απαζώ ης, στην οποία, όπω ς
προκύπτει, στηρίζονται τα τελικά συμπεράσματα για την ταυ
τότητα των νεκρώ ν της Βεργίνας.
Με βάση τις πληροφ ορίες των αρχαίω ν ιστορικών, σε σ υ ν
δυασμό με τα ανθρω πολογικά χαρακτηριστικά γνω ρίσματα
των οστών και του κρανίου του νεκρού βασιλιά, καθώ ς και
ταφικά κτίσματα και ευρήματα, ο Τριαντάφυλλος Π απαζώ ης
καταλήγει σε ένα εντελώς διαφορετικό από όσα γνωρίζουμε
μέχρι σήμερα συμπέρασμα, το οποίο δημοσιεύεται στο π ρ ώ
το του βιβλίο (1993): ο ΙΙος τάφος που βρέθηκε στη Β εργίνα
84
δεν ανήκει αχο βασιλιά Φίλιππο Β και σχην χελευχαία χου

γυναίκα, χην Κλεοπάτρα. Σχον χάφο αυχόν, που α π ο δό θη κ ε
σχον παχέρα χου Μ. Αλεξάνδρου, Φ ίλιππο, χάφ ηκε ο εχερο-
θαλής αδελφός χου Αλέξανδρου. Ο βασιλιάς Φ ίλιππος ο Β
χάφ ηκε μεχαξύ χου 3 3 6 -3 3 5 π.Χ. σχον αμέσω ς π α ρ α κ είμ ενο
χάφο III.
Ο ΙΙος χάφος, μεχά χην εκδίωξη χου Πυρρου χο 2 7 3 π.Χ .,
διαμορφώ θηκε από χον Ανχίγονο Γοναχά σχη σημερινή χου
μορφή με χην περίφ η μ η τοιχογραφία του κυνηγιού, το οποίο
εξελίχθηκε στη Βακτριανή το 3 2 7 π.Χ., εννιά χρόνια μετά το
θάνατο χου Φίλιππου. Σχην χοιχογραφία αυχήν π α ρακολου
θούμε χον Μ έγα Αλέξανδρο, ενώ απουσιάζουν τόσο ο βασι
λιάς Φίλιππος ο Β ' όσο και ο Αρριδαίος!
«Στον τάφο αυτόν, καθώ ς και στον τάφο III, οσοδήποτε κι
αν θεωρηθεί τολμηρό, επανατάφ ηκαν, αντίστοιχα μετά το
2 7 4 π.Χ. από τον Αντίγονο Γόνατά, ο Μ. Αλέξανδρος με ιη
βασίλισσα Ρωξάνη, ενώ σχον χάφο II ο δω δεκάχρονος γιος
χου σχραχηλάχη, Αλέξανδρος ο Α'» καχαλήγει σχο βιβλίο χου ο
κ. Π απαζώης.
Ό πω ς προκύπχει επίσης από χις ισχορικές πη γές, οι α ρχαί
οι Μ ακεδόνες, ύσχερα από δύο ανεπιτυχείς προσπάθειες το
321 π.Χ ., πέτυχαν τελικά ν α αφαιρέσουν από την Αίγυπτο τα
λείψ ανα χου Αλέξανδρου και ν α αφήσουν σχη θέση χους ένα
είδωλο. Ίσως χελικά να ήχαν αυχό που είδε σχην Αλεξάνδρεια
ο Καίσαρας Αύγουσχος και προσκυνώνχας αφαίρεσε καχά λ ά
θος ένα κομμάχι χου...» γράφει ο κ. Π απαζώης.
Σχην ιστοσελίδα του ο Έ λληνας ερευνητής σχολιάζει όλες
τις εξελίξεις που αφορούν την ανακάλυψ η του τάφου του Μ α
κ εδόνα στρατηλάτη: «Έχω σοβαρές επιφυλάξεις σχετικά με
χην πιθανότητα ανακάλυψ ης χου χάφου χου Μ. Αλεξάνδρου
σχην Αλεξάνδρεια χης Αιγύπχου. Εάν ποχέ συμβεί αυχό, είναι
βέβαιος όχι δεν θα βρεθούν κχερίσμαχα και οστά που ανήκουν
σ’ αυτόν, γιατί, όπως μπορεί να αποδειχθεί, όλα αυτά βρέθη
κ αν σχη Βεργίνα».
Το ενδεχόμενο και μόνο να έχει ήδη βρεθεί ο χάφος χου Μ ε
γάλου Αλεξάνδρου, ν α βρίσκεχαι εδώ, σχη Βεργίνα, αλλά
85
ωστόσο να παραμένει... άγνωστος, αφού δεν έχει αναγνωρι

στεί από την επιστημονική κοινότητα προκαλεί ποικίλα σχόλια.
Π αραμένει ωστόσο ένα ενδεχόμενο η αρχαιολογική π λ ά
νη να έχει παρασύρει χιλιάδες ερευνητές μακριά από την
αλήθεια και φυσικά συμβαίνει πολύ συχνά η αλήθεια που
αναζητούμε να βρίσκεται μπροστά στα μάτια μας!
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ-ΠΗΓΕΣ
• Π απαζώη Τριαντάφυλλου, Ο ΙΙος Βασιλικός Τάφος της Β εργίνα ς
Α π ο κ α λύ π τει τον Μ έγα Α λέξανδρο
• Σουβαλτζή Α., Ο Τάφος του Μ εγά λο υ Α λεξάνδρου σ την Ό αση
της Σίουα, εκδόσεις Γεωργιάδη
• ΑΒΑΤΟΝ, τ. 26 «Πού βρίσκεται ο Τάφος του Μ Αλεξάνδρου;»
• h t t p : / / w w w .A lexander’s Τo m b .com
• h ttp ://w w w .G re a tA le x a n d e r.c o m
• h ttp ://tp a p a z o is .g r
86
Ν Ι Κ Ο Σ Τ Σ Ι Γ Α Ρ Ι Δ Α Σ
Π ΪΑ Τ Η ΙΊΚ Η ,
Τ < Μ ΙΚ < ( Μ Μ
ΚΑΙ Α<Α ΟΠΑΑ
Η ΕΠΟΠΟΙΙΑ ΤΗΣ ΚΑΤΑΚΤΗΣΗΣ της Ασίας από τους Έ λ λ η

νες είδιοται να παρουσιάζεται βάσει ενός απλοϊκού σχήματος,
στο οποίο κυριαρχούν, ανάλογα με τις απόψεις, τις τάσεις και
τους στόχους των εξιστορούντων, η ιδιοφυία του Αλέξανδρου,
η πολεμική αρετή των Ελλήνων, ή το υπερόπλο της μ α κεδο
νικής φάλαγγας. Χωρίς να ισχυριστεί κανείς π ω ς τα π α ρ α π ά
νω δεν ίσχυαν, δεν ήταν καθαυτά επαρκή για ν α εξασφαλί
σουν την τεραστίου μεγέθους στρατιωτική και πολιτική νίκη
του Αλέξανδρου. Αντίστροφα επιχειρήματα που συχνά επι
στρατεύονται, περί δειλίας ή παρακμής των αντιπάλων και του
πολιτισμού τους, είναι τουλάχιστον αβάσιμα, άδικα, αλαζονικά
και πρόχειρα.
Αντί πλήρους ανάλυσης, 8α επιχειρηδεί εδώ μία μάλλον
σεμνή παρουσίαση των νεωτερισμών που εισήγαγαν οι Μ α
κεδόνες στην πολεμική τέχνη, δηλαδή όλων αυτών των π λ ε
ονεκτημάτων που αφενός κατέστησαν τους Έ λληνες στην
Ασία μία πρω τόγνω ρα αξιόμαχη δύναμη και που αφετέρου
έφεραν τον αντίπαλο στη δυσχερή 8έση ν α έχει ν α αντιμετω
πίσει νέες μεθόδους σε όλους τους τομείς, για τις οποίες ουδέ
ποτε είχε προετοιμαστεί. Ο αναγνώστης οφείλει να γνωρίζει
87
πω ς πολλά σημεία του θέματος είναι ακόμη ασαφή, πω ς γ ε

γονότα και καταστάσεις ερμηνεύονται ακόμα ποικιλοτρόπως
και πω ς επίμ α χα ζητήματα προέκυπταν και 8α προκύπτουν,
υπό το φως νέω ν αρχαιολογικών ανακαλύψεω ν. Προτάσσεται
εδώ ό,τι κρίνεται ως η πιθανή και λογική ερμηνεία.
1. ΤΟ ΣΤΡΑΤΕΥΜΑ: ΑΝΘΡΩΠΙΝΟ ΔΥΝΑΜΙΚΟ,

ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΚΑΙ ΣΥΝΟΧΗ
Ο στρατός του Φίλιππου

Αν κάποιος έπρεπε να διεκδικήσει την πατρότητα και τα εύση
μ α για τη σύσταση και ενδυνάμωση της πιο εξελιγμένης πολε
μικής μ ηχανής που είχε γνωρίσει ως τότε ο κόσμος, αυτός
ήταν ο Φίλιππος προσωπικά. Η παραμονή του ως ομήρου στη
Θήβα των Επαμεινώ νδα και Πελοπίδα, που είχε να παρουσιά
σει το καλύτερο για την εποχή της σύστημα αξιοποίησης του
ανθρώπινου δυναμικού μιας κοινωνίας, δεν π ή γε χαμένη.
Ο Φίλιππος είδε από κοντά πω ς οι απλοί επίστρατοι μ π ο
ρούσαν να είναι το ίδιο ή και περισσότερο αποτελεσματικοί με
τους εξ επαγγέλματος στρατιώτες όπως οι μισθοφόροι, ή τους
ανδρωμένους με στρατιωτική παιδεία πολίτες όπως οι Λακε
δαιμόνιοι. Για να το επιτύχει αυτό, έπρεπε να επιβάλει το είδος
αυτό της συνοχής που οφείλεται όχι σε ένα απάνθρω πο σύ
στημα ιεραρχίας και βίαιης πειθαρχίας, αλλά στην πεποίθηση
του ανήκειν σε ένα ισορροπημένο κοινωνικό σύστημα. Έ π ρ ε
π ε δηλαδή να δημιουργήσει πρώτα κρατική ιδεολογία και πο-
λίτες-υπηκόους και μετά στρατιώτες, π ρά γμα καθόλου εύκολο
σε μία Μ ακεδονία όπου τα αστικά κέντρα ήταν νεωτερισμός, οι
αγρότες περιορισμένοι και οι νομάδες κτηνοτρόφοι ο κανόνας.
Αυτό απαιτούσε την προηγούμενη καθυπόταξη των ανεξάρτη
των αρχόντων, που επιτεύχθηκε σε πρώτο επίπεδο μέσω της
στρατιωτικής τους ήττας και σε δεύτερο με τη διατήρησή τους
ως άρχοντες της παραδοσιακής τους περιοχής αλλά με διαμο
νή στην πρωτεύουσα, δίπλα στον ίδιο τον Φίλιππο. Κανείς δεν
τιμωρήθηκε, ούτε έχασε τα προνόμιά του, αλλά ήταν πλέον
ΣΤΡΑΤΗΓΙΚΗ, ΤΕΧΝΙΚΕΣ ΜΑΧΗΣ ΚΑΙ ΝΕΑ ΟΠΛΑ
υποχρεω μένος να. διαμένει, ν α εκπαιδεύεται, ν α τρέφεται, να

διασκεδάζει και να πολεμ ά μαζί με όλους τους άλλους και σε
συνθήκες στρατοπέδου. Αφενός δ η μι ο υ ργ ο ΰ ν ι αν έτσι πνεύ μ α
μονάδος, αφετέρου ήταν πλέον αδύνατη η συνηθέστατη στο
παρελθόν εξέγερση του οποιουδήποτε μακρινού και ανεξέλε
γκτου γαιοκτήμονα, χωρίς ν α έχει τη δυνατότητα η κεντρική
εξουσία ν α επιβληθεί. Σφυρηλατήθηκε έτσι το επίλεκτο και
αριστοκρατικό ιππικό, οι Εταίροι, πυρήνας και παράδειγμα για
τον πειθαρχημένο στρατό που γεννιόταν.
Οι πληθυσμοί των κτηνοτροφών ενθαρρύνονταν ή υ π ο χρ ε
ώνονταν να εγκατασταθούν σε μόνιμες γεω ργικές κοινότητες
και περαιτέρω κάποιοι από τους προϋπάρχοντες αγρότες συ
γκεντρώ θηκαν σε κοινότητες και πόλεις. Στη συνέχεια επι
στρατεύονταν σε μονάδες βάσει της πόλης ή της επαρχίας
όπου ανήκαν, για να εξασφαλιστεί η απαραίτητη συνοχή και
ταυτότητα του βασιλικού στρατού. Κατακτώντας ο Φίλιππος και
άλλες περιοχές, υιοθετούσε την πολιτική αυτή για τα φ ύλα που
εθνολογικά και γλωσσικά ήταν Μ ακεδόνες, ενώ μη μ α κεδο
νικοί πληθυσμοί υπηρετούσαν ως υποτελείς ή σύμμαχοι, με
ιδιαίτερη ταυτότητα, φυλετική οργάνωση, τρόπο μ ά χη ς και
τους δικούς τους φυλετικούς αρχηγούς. Πολιτικά ανίσχυρα μη
ελληνικά φύλα, με αμφίβολη μαχητική αξία, ειδικά οι κτηνο-
τρόφοι-νομάδες, μεταφέρονταν σε οικισμούς στο κέντρο του
κράτους ώστε ν α εξελληνιστούν, ενώ Μ ακεδόνες άποικοι
έπαιρναν σύντομα τη θέση τους στα σύνορα, σε ν έα «άστεα»,
όπω ς φαίνεται ότι ονόμαζαν τις νεόκτιστες αποικίες, εν αντιθέ
σει με τις «πόλεις», τα προϋπάρχοντα αστικά κέντρα.
Παράλληλα, ο Φίλιππος ενίσχυε τη στρατιωτική δομή του
βασιλείου, βασιζόμενος στο χρυσό του όρους Παγγαίου, στις
στρατηγικής σημασίας θέσεις που είχε ή που κατέλαβε, στα
παραδοσιακά όπλα των Μ ακεδόνων (ιππικό και ελαφρύ πεζι
κό), στο νέο όπλο της φάλαγγας και στις συμμαχικές φυλές.
Ιδεολογία, διπλωματία και προπαγάνδα

Επί Φιλίππου, η άνω και η κάτω Μ ακεδονία ενοποιήθηκαν
οριστικά. Δεν ήταν άσχετο προς αυτό η αφοσίωση που έτρε
89
φαν στο ττρόσωττσ των Μ ακεδόνων βασιλέων, απόγονω ν του

Ηρακλή, οι απλοί Μ ακεδόνες αγρότες και κτηνοτρόφοι. Ο Φί
λιππος κι ο διάδοχός του έκαναν ό,τι μπορούσαν ώστε αφενός
να επιβεβαιώνεται η θεϊκή τους καταγωγή, αφετέρου ν α κ ερ
δίζουν το σεβασμό σε κάδε ευκαιρία. Διότι η καταγωγή τους
από τον Δία και τον Ηρακλή επέβαλλε να είναι ο ηγεμόνας
πρώ τα α π ’ όλα πολεμιστής και η κτήση του δρόνου από το
διάδοχο περνούσε πρώ τα από τη συνέλευση του μακεδονικού
στρατού. Η έγκριση και η αποδοχή των επιστράτων ήταν α π α
ραίτητος όρος του κύρους της βασιλείας.
Το επίτευγμα να γίνει η Μ ακεδονία κράτος ισχυρό οφείλε
ται βέβαια κυρίως στον Φίλιππο, αλλά ο Αλέξανδρος δεν είχε
άλλη επιλογή από το να σέβεται τα αιτήματα των ανδρών του
και να είναι το ίδιο, αν όχι γενναιότερος από τους ίδιους. 'Οταν
ο στρατός εξεγέρδηκε στις ανατολικές σατραπείες, ο Αλέξαν
δρος όφειλε να ακούσει τις διαμαρτυρίες των στρατιωτών, που
του μιλούσαν σαν ίσος προς ίσο.
Ο Φίλιππος εφάρμοσε το συνδυασμό στρατιωτικής ισχύος
και ενεργής διπλωματίας, που τόσο καλά είχε πετύχει στους
αριστοκράτες του Βορρά, και στις σχέσεις του με τις κυκλοδυ-
μικές πόλεις-κράτη. Όταν εμφανίστηκε η ευκαιρία να παίξει
το ρόλο του πανελλήνιου διαιτητή στον Ιερό Πόλεμο, φρόντι
σε να αναμιχδεί στις έριδες των πόλεω ν, χωρίς όμως ν α τις τα
πεινώσει και χωρίς να τους αλλάξει πολίτευμα, στάση που τή
ρησε και ο Αλέξανδρος. Και οι δύο προέβαλλαν έντονα το ιδα
νικό της συμμαχίας, δεν παρουσιάστηκαν σαν τύραννοι και
προσπάδησαν να γίνουν ευρέως δεκτοί ως ηγέτες όλων των
Ελλήνων.
Πολλοί Έ λληνες έβλεπαν πω ς οι εμφύλιες διαμάχες, ενι-
σχυόμενες από το χρυσό μιας Περσίας, πάντα ισχυρής κι έτοι
μης να εκμεταλλευδεί τις μικρότητες και τον π λη γω μ ένο εγω
ισμό των Ελλήνων πολιτικών, δεν οδηγούσαν πουδενά. Είδαν
τον άνδρωπο που δα ένωνε τις πόλεις σε αντιπερσική συμ μα
χία σε διάφορους ισχυρούς της εποχής, μεταξύ των οποίων δ έ
σποζε ο Ιάσων, τύραννος των Φερών, που είχε καταφέρει να
ενώσει τις δεσσαλικές πόλεις σε σχετικά σύντομο χρόνο. Ο Φί
90
λιππος ή ι αν από αυτούς ο πιο τυχερός και ο πιο ικανός. Ο δε

Αλέξανδρος, λίγο πριν το θάνατό του και επιδιώκοντας ακόμα
καλύτερη συνεργασία με τις πόλεις, επέτρεψε να επιστρέψουν
οι εξόριστοι των αντιμακεδονικών παρατάξεων. Δεν είναι τυ
χαίο ότι οι περισσότερες πόλεις-κράτη δεν δημιούργησαν π ρ ό
βλημα στους Μ ακεδόνες, ακόμη και αυτές που δεν είχαν τύ
χει της μεγαλόψ υχης μεταχείρισης της αλαζονικής Αθήνας.
Με εξαίρεση την περίπτωση της Θήβας, που καιαστράφηκε
ολοκληρωτικά, η πολιτική της πανελλήνιας συμμαχίας προσέ
κρουε μόνο στον τοπικιστικό πατριωτισμό (που Ομολογουμέ
νως δεν έπαυε, για το λόγο αυτόν, ν α είναι πατριωτισμός).
Τέλος, είναι γνωστή η συμπεριφορά του Αλέξανδρου προς
τους ηγέτες των νικημένων. Α πέφευγε να τους ταπεινώσει, συ
χνά δε τους τιμούσε, είτε από μεγαλοψυχία, είτε από πολιτική
σκοπιμότητα. Αν το πρώτο εξασφαλίζει στη συλλογική μνήμη
μετά θάνατον λατρεία και σεβασμό σε έναν ηγέτη, το δεύτερο
αποτελεί ένδειξη ψύχραιμης κρίσης και ορθού πολιτικού κριτη
ρίου και είναι, γι’ αυτόν το λόγο, άξιο να συμπεριληφθεί στα π ο
λιτικά και διπλωματικά όπλα του μακεδονικού Im perium .
2. ΕΠΓΓΕΛΙΚΗ ΟΡΓΑΝΩΣΗ
Δεν ήταν η πρώτη φορά που ένας στρατός είχε μοιράσει τις
αρμοδιότητες και τις ευθύνες σε διάφορα άτομα. Ήταν πρω το
φανές όμως, να διοικείται από εξίσου καλούς στρατηγούς. Συ
γκεκριμένα, οι Εταίροι του Αλέξανδρου, εκπαιδευμένοι μαζί
από χρόνια πολεμικώ ν επιχειρήσεων, είχαν άριστη αντίληψη
των ποικιλλω ν προβλημάτων που έθετε η κάθε αποστολή,
εκτός του ότι είχαν να δείξουν προσω πική ανδρεία, εκτιθέμε
νοι σε μόνιμη βάση στους ίδιους κινδύνους με τους άνδρες
τους. Από την άλλη μεριά, οι Πέρσες διοικητές, αν και επέδει
ξαν μ εγ ά \ο θάρρος και οξεία στρατηγική σκέψη, ήταν δέσμιοι
του συντηρητικού τακτικού δόγματος του στρατού τους και οι
πρωτοβουλίες τους περιορίζονταν σημαντικά από τον Δαρείο.
Ο Αλέξανδρος δεν περιφρόνησε, αντίθετα ανέδειξε ικανούς
91
διοικητές αττό άλλα ελληνικά κράτη (ο Νέαρχος ττου ανέλαβε

το στόλο είναι ίσως το γνωστότερο παράδειγμα), ενώ αργότερα
δεν δίστασε να τοποθετήσει Πέρσες και άλλους σε υπεύθυνες
θέσεις. Με αυτόν τον τρόπο, ήταν απερίσπαστος να ασχολείται
με το αποφασιστικό σημείο της μάχης ή της εκστρατείας.
Γενικότερα, στην Αρχαιότητα δεν ήταν εύκολο ν α α π ο
στέλλονται διαταγές από το ένα σημείο της μά χη ς στο άλλο
και δεν ήταν σπάνια η παρανόησή τους ή το αδύνατο της
επέμβασης του στρατάρχη, όταν μία α π ’ αυτές εφαρμοζόταν
λανθασμένα. Ο μακεδονικός στρατός κατάφερε να απαλλαγεί
σε κάποιο βαθμό από το πρόβλημα αυτό, καθώ ς βλέπουμε
στις μάχες τους επιμέρους διοικητές, έχοντας σαφείς οδηγίες
από τον Αλέξανδρο, ν α έχουν την ορθή (και ταχύτατη) κρίση
να αντιδρούν στην απότομη αλλαγή των συνθηκώ ν, χωρίς να
απασχολούν τη γενική διοίκηση. Κάτι τέτοιο ήταν δυνατό μ ό
νο χάρη στην εμπειρία τους, στην παραδοχή και στη γνώ ση
της εμπειρίας αυτής από τον Αλέξανδρο και στην ικανότητά
του να αναδεικνύει ταλαντούχους ανθρώπους, αρετή καθαυτή
σπάνια. Στην ομάδα αυτήν εντάσσονταν ικανοί για πολιορκίες,
αναγνώριση μακράς ακτίνας, επιδρομές στα μετόπισθεν, κ α
ταδίωξη και ειδικές επιχειρήσεις σε ανώμαλο έδαφος, συλλέ
κτες πληροφοριών και υπεύθυνοι προς επιστράτευση και αντι
κατάσταση ανδρών και συγκέντρωση εφοδίων.
'Οταν μία περσική πρεσβεία επισκέφ θηκε την αυλή του Φί
λιππου, οι αντιπρόσωποι του Βασιλέα των Βασιλέων εντυπ ω
σιάστηκαν από ένα μικρό σε ηλικία διάδοχο, ο οποίος φαινό
ταν ακούραστος στο ν α τους θέτει ερωτήσεις για την αυτοκρα
τορία τους. Ήταν περίεργος για τις αποστάσεις, τις διαδρομές
και τα περάσματα, τις κλιματολογικές συνθήκες, τις σημαντι
κότερες πόλεις, την οργάνωση και την ποιότητα των στρατευ
μάτων τους. Τέτοιες πληροφορίες δεν ήταν αδύνατο ν α συ
γκεντρώσει κανείς στην Αρχαιότητα. Το εμπόριο ήταν εκατέ
ρωθεν ανεπτυγμένο και οι ταξιδιώτες πολλοί. Αυτό που δεν εί
χ ε ριζώσει σαν ιδέα ήταν η σύγκριση, η διασταύρωση και ο
συντονισμός των δεδομένων. Δεν μπορεί ν α ειπωθεί μ ε ακρί
βεια ότι ο Φίλιππος, ο Αλέξανδρος ή η υπόλοιπη μακεδονική
92
ηγεσία είχαν μελετήσει Ηρόδοτο ή Θ ουκυδίδη, ώστε να γ ν ω

ρίζουν ιδιαιτερότητες των Περσών και του κράτους τους, αλλά
υπάρχουν έμμεσα συμπεράσματα πω ς αυτό συνέβη, τουλάχι
στον σε ό,τι αφορά τις προγενέστερες επιχειρήσεις Σπαρτιατών
και Αθηναίων στις ακτές της Μικράς Ασίας.
Υ πήρχε ειδική υπηρεσία τοπογράφων, με κύριο αντικείμε
νο την καταγραφή των δρόμων, των π η γ ώ ν ανεφοδιασμού,
του εδάφους και των αποστάσεων. Πληροφορίες συλλέγονταν
από τα τοπικά αρχεία, τα μαντεία και τους ναούς, τον π λ η θυ
σμό, τους αιχμαλώτους, τους λιποτάκτες και το δίκτυο κατα
σκόπω ν, τομέας όμως στον οποίο οι Πέρσες φαίνεται να ήταν
εξίσου καλά, αν όχι καλύτερα οργανωμένοι.
Ειδικά σώματα ήταν και οι διερμηνείς ή οι αρμόδιοι ν α μ ε
τρούν τις αποστάσεις με το βήμα τους, ενώ είχε συσταθεί τα
χυδρομική υπηρεσία με τη φροντίδα της συνεχούς ροής επι
στολών μεταξύ της ηγεσίας του στρατού και της Μ ακεδονίας ή
των συμμαχικώ ν κρατών, π ρ ά γμ α που στη συνέχεια διευκο
λύνθηκε ιδιαίτερα από το άριστα οργανωμένο περσικό δίκτυο
ταχυδρομικών σταθμών.
3. ΣΤΡΑΤΗΓΙΚΗ ΚΑΙ ΤΑΚΤΙΚΗ ΣΚΕΨΗ ΚΑΙ ΕΦΑΡΜΟΓΗ
Στρατηγικές επιλογές
Ο Αλέξανδρος δεν αμέλησε να εξασφαλίσει τις γραμμές επικοι
νωνίας του: τηρώντας κατά γράμμα την πολιτική και τις δεσμεύ
σεις του Φίλιππου, διατήρησε τη συμμαχία του και γενικά καλές
σχέσεις με τις πόλεις-κράτη, αφήνοντας στη Μακεδονία μία αξιο-
σέβαστη στρατιά υπό τον Αντίπατρο, για την περίπτωση που οι τε
λευταίες θα αντιλαμβάνονταν έναν αντιμακεδονικό πόλεμο, ως
απόδειξη ανάκτησης του χαμένου κύρους τους. Εξασφάλισε ανά
λογα και τα βόρεια σύνορα του βασιλείου, με αστραπιαία κτυπή
ματα κατά των πάντοτε σε αναμονή βαλκανικών γειτόνων.
Περνώντας στη Μικρά Ασία, φρόντισε ν α συνεχίσει την π α
νελληνική πολιτική στις πόλεις που απελευθέρω σε από τους
Πέρσες.
93
Στη Μέση Ανατολή και μετά τη μ άχη στην Ισσό, π ρ ο έκ υ

ψ ε το ακανθώ δες δίλημμα είτε της κατάκτησης της Αιγύπτου,
είτε της προέλασης προς την Περσία. Η δεύτερη επιλογή υπο-
στηρίχθηκε πεισματικά από τον Π αρμενίωνα, έμπειρο στρα
τιωτικό, και στηριζόταν στην πεποίθηση, ορθά όπως αποδεί
χθηκε, ότι κέρδιζαν οι Πέρσες χρόνο για ανασύνταξη, ανα
διοργάνωση και ενίσχυση των δυνάμεώ ν τους. Οι Ελληνες θα
είχαν έτσι ν α αντιμετωπίσουν άλλη μία φορά έναν ίσως δυνα
τότερο από πριν στρατό.
Αντίθετα, η άποψ η του Αλέξανδρου βασιζόταν στην επιδίω
ξη της εξασφάλισης των γραμμώ ν επικοινωνίας: κατάληψη
της Μέσης Ανατολής και της Αιγύπτου θα σήμαινε παράλυση
και εξουδετέρωση του παράγοντα που λεγόταν περσικός στό
λος και που είχε ήδη ξεκινήσει επιτυχείς επιχειρήσεις στο Αι
γαίο, ενώ ο Αλέξανδρος είχε αποφασίσει να περιορίσει το δικό
του λόγω κόστους κι εφόσον δεν σκόπευε ν α ριψοκινδυνεύσει
σε ναυμαχία. Αν αυτή χανόταν, θα αποτελούσε συντριπτική
στρατηγική ήττα.
Η α νά γκ η λοιπόν εξουδετέρω σης του περσικού ναυτικού,
μ ε την κ ατάληψ η των βάσεώ ν του στη Μέση Ανατολή και
στην Α ίγυπτο, υπερίσ χυσε σαν στρατηγική επιλογή και η
κ ατά τα άλλα συνετή και λογική ά ποψ η του Π αρμ ενίω να
δεν υιοθετήθηκε. Αυτό ίσως εξηγεί και την επιμονή και το
π είσ μ α του Αλέξανδρου στο ν α κα ταληφ θούν οπω σδή ποτε
οι πόλεις της μεσανατολικής ακτής που αντιστέκονταν.
Α φού επιτεύχθη κ ε αυτό και τα μετόπισθεν του ελληνικού
στρατεύματος είχαν εξασφαλιστεί, ξεκίνησε η π ορεία ττρος
την Περσία, όπου τα πρά γμ α τα εξελίχθηκαν όπω ς είχε π ρ ο
βλέψει ο Π αρμενίω νας. Ο Δαρείος είχε συγκεντρώ σει ισ χυ
ρότερο στρατό α π ’ ό,τι στις δύο πρώ τες μ ά χες και νικ ή θη κε
με δυσκολία.
Α νάμεσα στις δύο ορθές εκ των υστέρων κρίσεις των δύο
ανδρών, πρέπει να διακρίνουμε τις διαφορετικές διαστάσεις
του πολιτικού βάρους στη στρατηγική τους σκέψη: ο Π αρμε
νίω νας σκεπτόταν τους Πέρσες, αλλά ο Αλέξανδρος σκεπτόταν
τους Έ λληνες.
94
ΝΕΩΤΕΡΙΣΜΟΙ ΣΤΗΝ ΤΑΚΤΙΚΗ ΚΑΙ ΣΤΗΝ ΟΠΛΓΠΚΗ
Η οττλιτική φάλαγγα
Το πεζικό, το παραδοσιακό όπλο των Ελλήνων στην ξηρά,
ήταν η βαριά οπλισμένη, σε πυκνή διάταξη, συνήθως με βά
θος οκτώ ανδρών, μαχόμενη φ άλαγγα πολιτών-οττλιτών. Με
κύρια επιθετικά όπλα το δόρυ (που κρατούνταν οριζόντια στο
ύψος του ώμου, ώστε να προσβάλλει πά νω από τις εχθρικές
ασπίδες) και την ασπίδα (που καθαυτή ονομαζόταν όττλον και
χρησιμοποιούνταν στον ωβισμό, την προσπάθεια απώ θησης
του αντίπαλου με πίεση της μιας παράταξης στο τείχος ασπί
δω ν της άλλης), ήταν ο τρόπος του μάχεσθαι των πιο οργανω
μένω ν πόλεων-κρατώ ν, συμμάχω ν αρχικά κατά του Φίλιππου
και του Αλέξανδρου και αργότερα των δυνάμεω ν πολλώ ν εξ
αυτών στην εκστρατεία στην Ασία.
Ελαφρύ πεζικό
Περί τα τέλη του 5ου π.Χ. αιώνα, έκαναν την εμφάνισή τους
οι πελταστές, ελαφρύ πεζικό αρχικά από Θράκες αλλά στα
διακά και από Έ λληνες, που πολεμούσε κυρίως σε ανοικτή
διάταξη κι εξ αποστάσεως με ακόντια. Όφειλαν το όνομά τους
στη μικρή ασπίδα τους, την πέλτη.
Ή δη σε ευρεία χρήση την εποχή του Φίλιππου, αποτελού
σαν πλέον σημαντικό παράγοντα των νέω ν, ευκίνητων τακτι
κών, αφού χρησιμοποιούνταν σε κάθε είδους ειδικές επιχει
ρήσεις και πορείες σε ανώμαλο έδαφος. Σε μ άχη εκ παρατά-
ξεως κάλυπταν τα πλευρά των π υκνώ ν σχηματισμών της φ ά
λαγγας, παρενοχλούσαν το βαρύ πεζικό του αντιπάλου και
αντιμετώπιζαν παρόμοια με αυτούς ελαφρά εχθρικά στρατεύ
ματα. Η χρήση τους σε πληθώ ρα επιχειρήσεων οφείλεται, π έ
ραν της προσαρμοστικότητάς τους σε κάθε τύπο εδάφους και
εχθρού, και στο γεγονός ότι πριν τη βασιλεία του Φίλιππου, το
μακεδονικό πεζικό αποτελούνταν κυρίως από ανάλογα ελα
φρά οπλισμένους άνδρες και ήταν πρακτικότατο ν α αξιοποιη-
θεί ο παραδοσιακός τρόπος μ ά χη ς των Μ ακεδόνων στη νέα
εποχή που απαιτούσε ταχύτητα, προσαρμογή και ευκινησία.
95
Με χον όρο ψιλοί περιγράφονταν όσοι πολεμούσαν με

σφενδόνη ή τόξο. Ούτε εδώ υ πή ρχε πρωτοτυπία στα όπλα,
όμως ο Φίλιππος κι ο Αλέξανδρος τους χρησιμοποιούσαν π α
ράλληλα με τους πελταστές και με ανάλογα ενεργό τακτικό κι
επιχειρησιακό ρόλο. Διάσημοι σε όλο το μεσογειακό κόσμο
ήταν οι Κρήτες τοξότες, ικανοί ν α μάχονται και σώ μα με σώ
μ α και που χρησιμοποιήθηκαν αργότερα από πολλές πόλεις -
κράτη ως εκπαιδευτές.
Η μακεδονική φάλαγγα
Το κατεξοχήν μακεδονικό όπλο που κατέστησε αυτόν το
στρατό επίφοβο. Βασιζόταν στις ιδέες του Αθηναίου Ιφικρά-
τη, ο οποίος νωρίτερα είχε προτείνει πεζικό μ ε ελαφριά π α
νοπλία και μακρύ δόρυ. Αμφισβητείται κατά πόσο η λ εγ ό μ ε
νη «ιφικράτεια μεταρρύθμιση» έλαβε ποτέ χώ ρ α στην πατρί
δα του, πάντω ς ο Φ ίλιππος αξιοποίησε την ιδέα και εκ π α ί
δευσε τους Μ ακεδόνες επίστρατους στο βαρύ και π υ κ νό α υ
τόν σχηματισμό.
Με δόρατα ίσως πέντε μέτρων (ύστερες περιγραφές μιλάνε
για μήκος μέχρι και επτά), τις σάρισσες, και με τις λόγχες των
πέντε πρώτω ν σειρών να προτάσσονται μετω πικά και αλλη-
λοκαλυπτόμενες, οι μονάδες παρατάσσονταν σε συντάγματα
διακοσίων πενήντα έξι ανδρών, με μέτωπο δεκαέξι, τριάντα
δύο ή εξήντα τεσσάρων ανδρών. Υ πήρχαν επί Αλέξανδρου
εξήντα δύο συντάγματα που ανά τέσσερα ή ανά έξι σχημάτι
ζαν τάξεις και αυτές τη φ άλαγγα μάχης. Οι πίσω σειρές κ ρ α
τούσαν τις σάρισσες σε κλίση ώστε να σταματούν την ορμή
των εχθρικών βλημάτων. Στην επίθεση χρησιμοποιούνταν
ακόμα ο ωθισμός, με κάθε σειρά να πιέζει την αντίστοιχη προ-
πορευόμενη αϋτής σειρά. Πιθανότατα μόνο οι πρώτες σειρές
να έφεραν θώ ρακα (σύμφωνα με άλλη ερμηνεία, μόνον οι
αξιωματικοί), ενώ το σύνολο των ανδρώ ν προστατεύονταν από
μικρή ασπίδα (λόγος για τον οποίο συχνά σι φαλαγγίτες α π ο
καλούνται ττελτοφόροι), κρεμάμενη από τη δεξιά π λευρά του
αυχένα ώστε να προστατεύει το αριστερό πλευρό, εφόσον και
τα δύο χέρια του στρατιώτη έπ ρ επε να κρατούν σταθερά τη βα
96
ριά σάρισσα. Οι φαλαγγίτες αποκαλούνταν πεζεταίροι, ονομα

σία φ ανερά βασισμένη σε αυτήν των Εταίρων του ιππικού.
Στην πιο εκλεπτυσμένη της έκδοση, η φ ά λα γγα μπορούσε
να αυξομειώνει το βάθος και το μέτωπό της, να αραιώνει τους
στοίχους, ώστε να υποχω ρούν ανάμεσά τους οι πελταστές και
οι ψιλοί ή να ελίσσεται ταχύτερα. Υ πήρχε δυνατότητα ν α σ χη
ματίσει ένα σύνταγμα αμυντικό τετράγωνο, με καθένα τέταρ
το των ανδρών σε μέτωπο τεσσάρων κατευθύνσεων, που αρ
γότερα περιελάμβανε και τοξότες στο εσωτερικό του. Η πρώτη
και ανά τέσσερις οι σειρές αποτελούνταν από υπαξιωματικούς,
πρ ά γμ α που έδινε τη δυνατότητα, ασχέτως βάθους, με απλή
μεταβολή, να κινηθεί και ν α ελιχθεί το σύνταγμα (ή και ολό
κληρος ο σχηματισμός της φάλαγγας) στιγμιαία προς τα πίσω,
χωρίς να απαιτείται να αλλάξει η θέση των έμπροσθεν αξιω
ματικών. Σε ομαλό έδαφος η φ άλαγγα ήταν το κατεξοχήν
όπλο απώ θησης και συντριβής του εχθρού.
Μετά την κατάκτηση της Περσίας, ο Αλέξανδρος πειραμα
τίστηκε με νέες τακτικές. Σαράντα χιλιάδες Πέρσες εκπα ιδεύ
τηκαν ως φαλαγγίτες. Τοποθετήθηκαν σειρές τοξοτών α νά μ ε
σα στους σαρισσοφόρους, ώστε να μπορούν να βάλλουν προ-
στατευόμενοι ή αντίστροφα, να ενισχύουν βάλλοντας την επ ί
θεση. Τα ελαφρά στρατεύματα, πεζικό και ιππικό, αποτελού
νταν όλο και περισσότερο από Ασιάτες. Πάντως είναι άγνωστη
η έκταση της εφαρμογής αυτών των μεταρρυθμίσεων. Οι
στρατοί των Διαδόχων φαίνεται πω ς διατήρησαν την αμιγή
χωρίς τοξότες φ άλαγγα των πρώτω ν εκστρατειών. Οι Πέρσες
γνωρίζουμε πω ς πήραν μέρος στις επιχειρήσεις στα ανατολικά
της αυτοκρατορίας. Αιώνες μετά όμως, οι Βυζαντινοί θα υιοθε
τήσουν το μικτό σύστημα και στις οκτώ σειρές ανδρώ ν οι δύο
θα αποτελούνταν από τοξότες.
Φοβερή απή χη ση είχε η φάλαγγα σε ψυχολογικό επίπεδο.
Ελαττώματα υπήρχαν, όπως μία σχετική δυσκινησία του μ ε
γάλου σχηματισμού πολλών τάξεων, ή η αδυναμία να κρατη
θεί η ευθυγράμμιση σε ανώμαλο έδαφος και γνωρίζουμε πω ς
το δάσος από λόγχες δεν φόβισε τους Ελληνες μισθοφόρους
του Δαρείου στην Ισσό, που δεν δίστασαν ν α εμπλακούν με
97
ιη φ άλαγγα και να της προξενήσουν πολλές απώλειες. Π αρά

το γεγονός όμως ότι οι Ρωμαίοι νίκησαν τους Μ ακεδόνες το
197 π.Χ., ο νικητής Ρωμαίος στρατηγός είπε αργότερα πω ς η
επίθεση της μακεδονικής φάλαγγας ήταν το πιο τρομερό θέα
μ α που είχε δει ποτέ.
Οι Υττασπισταί, η «φρουρά> κατά κάποιον τρόπο των δύο Μα
κεδόνων ηγεμόνω ν, πατέρα και γιου, είναι ένα αίνιγμα για τους
ιστορικούς. Μάλλον επρόκειτο για βαρύ πεζικό, εφόσον πολε
μούσε δίπλα στην κυρίως φάλαγγα και από την άλλη μεριά
αναφέρονται ειδικές επιχειρήσεις τους όπου έδρασαν σαν π ελ
ταστές, ελαφρά οπλισμένοι και ευκίνητοι. Υπάρχουν διάφορες
ερμηνείες, αλλά η πιθανότερη είναι πω ς επρόκειτο για επίλεκτη
μονάδα, εκπαιδευμένη να πολεμά τόσο με τον παραδοσιακό
μακεδονικό τρόπο (ελαφρύ πεζικό με ακόντια, σαν τους πελτα
στές), όσο και σαν παραδοσιακή βαριά και δυσκίνητη οπλιτική
φάλαγγα με δόρυ και μεγάλη οπλιτική ασπίδα, όηλον (καθώς η
άποψη πω ς στη μάχη έφεραν σάρισσα δεν εξηγεί τη συμπερι
φορά και τις κινήσεις τους σε ορισμένες μάχες).
Ιππικό
Το ελληνικό ιππικό αποτελούνταν στα περισσότερα κράτη από
τους πλουσιότερους πολίτες. Οι πόλεις-κράτη το χρησιμοποι
ούσαν σε αψιμαχίες και αναγνώριση, λόγοι για τους οποίους
οι ιππείς τους ήταν οπλισμένοι με ακόντια και σπανιότερα με
δόρυ.
Το θεσσαλικό ιππικό, που το ανέδειξαν οι έμπειροι στην
ανατροφή αλόγων Θεσσαλοί στα πεδινά τους εδάφη, συμμε
τείχε διακεκριμένα στις εκστρατείες του Αλέξανδρου και είχε
παρόμοιο οπλισμό (αλλά ίσως βαρύτερη πανοπλία) και πιθα
νότατα χρησιμοποιούνταν ενίοτε για επέλαση, εφόσον π α ρ α
τάσσονταν σε ρομβοειδή σχηματισμό (με αξιωματικούς στις
τέσσερις γωνίες) και σε σχετικά αραιή διάταξη, ώστε με απλή
κλίση ή μεταβολή χων αλόγων ν α μπορεί η μονάδα στιγμιαία
να αλλάξει κατεύθυνση.
Στη Μ ακεδονία, το κατά το ομηρικό αρισχοκραχικό πρότυ
πο οργανωμένο βασίλειο, χα μέλη χης δυνασχείας και οι αρι-
98
ΣΤΡΑΤΗΓΙΚΗ. ΤΕΧΝΙΚΕΣ ΜΑΧΗΣ ΚΑΙ ΝΕΑ ΟΠΛΑ
στοκράχες πολεμούσαν ήδη από καιρό έφιπποι, με το ιππικό

ως βασικό όπλο κρούσης, συνδυασμένο με ελαφρύ πεζικό. Οι
Εταίροι, σώ μα που συνέσχησε ο Φίλιππος, αποτελούσαν χο
επίλεκτο, αριστοκρατικό ιππικό του βασιλείου. Οι γιοι των Μ α
κεδόνω ν ευγενώ ν (και άλλοτε ανταγωνιστών της δυναστείας)
εκπαιδεύονταν και μάχονταν σε ίλες διακοσίων πενή ντα έξι ή
εκατόν είκοσι οκτώ ανδρώ ν (με υπομονάδες εξήντα τεσσά
ρων). Παρατάσσονταν σε σφηνοειδή σχηματισμό, εμ π νευ σ μ έ
νο από αυτόν των Θεσσαλών, του οποίου αποτελούσε πα ρ α λ
λαγή. Ήταν το κατεξοχήν έφιππο όπλο κρούσης, οπλισμένοι
με το ξυστόν, μακρύ δόρυ βασισμένο είτε στη σάρισσα των πε-
ζεταίρων, είτε, το πιθανότερο, στο όπλο του δρακικού ιππικού
που είχε αποδειχθεί σοβαρός αντίπαλος.
Παράλληλα, χρησιμοποιούνταν οι Μ ακεδόνες πρόδρομοι
και Θ ράκες ιππείς, ελαφρύ ιππικό, οπλισμένο π α ρ ά ταύτα με
ξυστόν, και ιππικό από τις πόλεις-κράτη, οργανωμένο κατά το
δικό τους πρότυπο. Αργότερα, ο Αλέξανδρος φρόντισε ν α εντά
ξει στο στρατό του μονάδες Ασιατών, π .χ. τους Ιππακοντιστές..
Πολιορκητικές μηχανές και μηχανικό

Οι μ η χα νές προς εκτόξευση βελών κατά προσω πικού των
πολιορκητώ ν, ρόλος στον οποίον οφείλουν τη γενική ονομ α
σία τους (καταπέλτης, δηλαδή βολή κατά της ασπίδας), ήταν
σε χρήση στη Σικελία από το 3 7 5 π.Χ. τουλάχιστον, με τη
μορφ ή εξελιγμένου, μεγάλου τόξου με δυνατότητα εκτόξευ
σης βέλους και, με κά πο ια τροποποίηση, λίθων. Οι κινητοί
πολιορκητικοί πύργοι (που ω θούμενοι ως τα εχθρικά τείχη
επέτρεπαν στο πεζικό ν α κάνει έφοδο κατευθείαν στις επ ά λ
ξεις) αναφέρονται στους στρατούς των Ασσυριών ήδη από τον
7ο π.Χ. αιώνα. Γνωστοί π ρ έπ ει ν α ήταν και οι κριοί, σ κ επ α
στά τροχοφόρα με έμβολο αιωρούμενο σαν εκ κ ρ εμ ές που
εκτοξευόταν με δύναμη κατά της πύλη ς. Οι προβλήτες και τα
κ εκλιμ ένα επ ίπ εδ α για προσέγγιση των μ η χα ν ώ ν στα τείχη
ήταν επίσης γνωστά, ενώ η χρήση υ πονόμ ω ν για την κ α
τάρρευση του τείχους ήταν μάλλον περσική ιδέα.
Ο νεωτερισμός των Μ ακεδόνω ν στον τομέα της πολιορ-
99
κηχικής ήχαν ίσως οι μ εγάλες λιθοβόλες μ η χ α ν ές α π ό συνε-

σχραμμένους χένονχες, μ ε δυναχόχηχα καχασχροφής χειχών
και πύρ γω ν, ο εξοπλισμός χων π ύ ρ γω ν με ποικιλία καχαπελ-
χών, ο κριός ο εκχοξευόμενος με χρήση κυλίνδρω ν, η χρή
ση πύργου πά νω σε πλοίο για προσβολή λιμένος (όπως σχην
Τύρο), η χρήση αναρριχηχών για χην καχάληψη ορεινής δ έ
σης. Κυρίως όμως, ήχαν η υ π α γω γή όλων χων ανωχέρω μ η
χ α νώ ν σε ενιαία διοίκηση υπό χο μηχα νικό Διάδη.
Υ πήρχε έχσι διαθέσιμο ένα εξειδικευμένο σώ μα «πυροβο
λικού», καδώ ς και μηχανικού, αφού χα καδήκονχά χους, π έ
ραν χης εκ πόρθη σ η ς πό λεω ν και οχυρώ σεω ν, ήχαν και η
καχασκευή κάθε είδους συσχήμαχος διαβάσεως ποχαμώ ν ή
ορεινών περασμάχω ν. Αποχελούνχαν από π ειθα ρχη μ ένες
ομάδες μ ηχανικώ ν, μ η χα νουργώ ν, χεχνιχών και εργαχών,
με άμαξες ανεφοδιασμού, εργαλείω ν και ανχαλλακχικών.
Υ πήρχε δυναχόχηχα επισκευής και εξ ολοκλήρου καχασκευ-
ής, ωσχόσο χα μ ηχα νήμ α χα ήχαν με χέχοιο χρόπο σ χεδιασμέ
ν α ώσχε ν α αποσυναρμολογούνχαι και ν α μεχαφέρονχαι σε
σχελέχη, χω ρίς ν α χρειάζεχαι κάθε φορά η εκ χου μ ηδενός
σχεδίαση και καχασκευή χους.
4. ΔΙΟΙΚΗΤΙΚΗ ΜΕΡΙΜΝΑ ΚΑΙ ΕΠΙΜΕΛΗΤΕΙΑ
Οι πληροφ ορίες που διαθέχουμε για χο σύσχημα α νεφ οδια

σμού χου Αλέξανδρου είναι ελλιπείς και προβλημαχικές για
δύο λόγους: πρώχον, λόγω χου μειω μένου ενδιαφέρονχος
π ου είχαν οι αρχαίοι ισχορικοί για χη λειχουργία χου συσχή
μαχος γενικά, και δεύχερον, διόχι ο Αλέξανδρος φ ά ν η κ ε χόσο
ικανός σχη διεξαγωγή χων επιχειρήσεω ν, ώσχε να δίδεχαι η
ενχύπω ση π ω ς η διοικηχική μέριμνα λίγο επη ρ έα σ ε χις σχρα-
χηγικές χου επιλογές. Ενχύπω ση λανθασ μένη, διόχι, όπω ς
έλεγαν οι Ε υρω παίοι χου 18ου αιώνα, «ένας σχραχός εκσχρα-
χεύει με χο σχομάχι χου» και η προσεκχική παραχήρηση δεί
χνει όχι η διοικηχική μέριμνα υπήρξε βάση χου σχραχηγικού
σχεδιασμού.
100
Εφοδιοπομπές
Οι στρατοί πολιτών των πόλεω ν-κρατώ ν μετέφεραν τα εφόδια
και τον οπλισμό τους με ζώα και υπηρέτες, σε αναλογία μέχρι
και επτά για κάθε στρατιώτη, χωρίς να υπολογιστούν οι γυναί
κες που ακολουθούσαν το στράτευμα. Η απώ λεια του χρόνου
από τον αργό βηματισμό των ζώων δεν ανταποκρινόταν στο
όφελος της σκοπούμενης διατροφής των ανδρών, αφού αυτά
χρειάζονται ποσότητα φυτικής ιροφής μεγαλύτερη α π ’ ό,τι οι
άνθρωποι σε κρέας. Δεν τρώνε τις νυκτερινές ώρες, χρειάζο
νταν φύλαξη από εχθρική επιδρομή και απαιτούν με τη σειρά
τους πολύ νερό.
Ο Φίλιππος λοιπόν εκπαίδευσε τους άνδρες του στη μεταφο
ρά των αμυντικών και επιθετικών όπλων και των ατομικών
εφοδίων, ενώ απαγόρευσε να συνοδεύεται ο στρατός από γ υ
ναίκες και ενίοτε άμαξες. Όρισε περιορισμένο αριθμό υπηρετών
ανά ομάδα στρατιωτών, αντί για υποζύγια, επιτυγχάνοντας έτσι
ριζική μείωση των εφοδιοπομπών και καθιστώντας το στρατό
την ταχύτερη και πιο ευκίνητη δύναμη που είχε ως τότε διεξά
γει πολεμική επιχείρηση, ικανή να πραγματοποιεί κτυπήματα
«πριν ο εχθρός προλάβει να ανησυχήσει για το ενδεχόμενο».
Αν ο Φίλιππος εξεσχράτευε στα σχετικά εύφορα Βαλκάνια, ο
Αλέξανδρος διέσχισε περιοχές με πληθυσμό που μετά βίας επι
βίωνε με μία ισχνή αγροτική παραγωγή. Ο στρατός βρέθηκε
έτσι αξιοθαύμαστα προσαρμοσμένος σε επιχειρήσεις επί ασιατι
κού εδάφους, όπου τα ζώα και οι προμήθειες ήταν πρόβλημα
και η ταχύτητα και η ευκινησία τακτικά και επιχειρησιακά π λ ε
ονεκτήματα. Συγκριτικά, στον Αφγανικό Πόλεμο του 1897, οι
Βρετανοί στην πορεία από το Καννταχάρ στην Καμπούλ χρησι
μοποίησαν έξι χιλιάδες ζώα για επτά χιλιάδες άνδρες.
'Εδαφος και επιχειρήσεις

Επειδή κατά τη διάρκεια των μ ηνώ ν πριν τη σοδειά, οι π λ η
θυσμοί διέθεταν μετά βίας τα μέσα για την επιβίωση και συ
ντήρησή τους, ο στρατός διαχείμαζε στις βάσεις του έως ότου
ολοκληρωθεί η χειμερινή συγκομιδή. Οι βάσεις αυτές μοιραία
ήταν σε εύφορες περιοχές, των οποίων η σημασία συχνά υπο-
τιμάται, όπω ς και οι αγροτικές μέθοδοι των αρχαίων (π.χ.

έρευνες έδειξαν π ω ς η Μ εσοποταμία είχε στην Αρχαιότητα
τέσσερις φορές μεγαλύτερη αγροτική παραγω γή α π ό,τι στον
20ό αιώνα). Τ α εφόδια μπορούσαν να μεταφερθούν από ξη
ράς και σε βρώσιμη κατάσταση σε μία ακτίνα έως εκατόν εί
κοσι χιλιόμετρα. Γι’ αυτόν το λόγο ο Αλέξανδρος επεδίω κε να
διαχειμάζει σε πολυπληθείς, καλλιεργημένες περιοχές, κοντά
σε υδάτινους δρόμους. Διαφορετικά τα στρατεύματα χωρίζο
νταν για τη διάρκεια του χειμώνα.
Ό μω ς η έλλειψη ζώων μεταφοράς και το χαμηλό επίπεδο
αγροτικής παραγω γής του πληθυσμού στο μεγαλύτερο μέρος
της πορείας, είχαν ως συνέπεια ο στρατός να μ ην έχει πάντα
τη δυνατότητα ν α παραμείνει αυτάρκης σε εφόδια για μεγάλες
αποστάσεις και μακριά από λιμένες ή πλωτούς ποταμούς. Ο
Αλέξανδρος συχνά διαπραγματευόταν τον ανεφοδιασμό του με
τους άρχοντες που δέχονταν ν α παραδοθούν, πριν καταλάβει
την επαρχία τους. Σε άγονες περιοχές τοποθετούσε φρουρές ή
έπαιρνε ομήρους, ώστε ν α εξασφαλίσει την απρόσκοπτη συλ
λογή των εφοδίων. Συγκεκριμένα στις ανατολικές σατραπείες,
λίγοι ήταν αυτοί που παραδόθηκαν η θελημ ένα και το π ρ ό
βλημα του ανεφοδιασμού έγινε έντονο.
Σε μία περιοχή η οποία προβλεπόταν πω ς θα φέρει αντί
σταση, δεν έβαζε ολόκληρο το στρατό να εισβάλλει. Ο Αλέ
ξανδρος θα συγκέντρωνε πρώ τα πληροφορίες για τις δυνατές
διαδρομές, το κλίμα και τις πη γές και μετά θα κτυπούσε με
μία μικρή και ευκίνητη δύναμη, ενώ ο κύριος στρατός με τις
εφοδιοπομπές θα έμενε πίσω, σε καλά εφοδιασμένες βάσεις
(μέθοδο που με επιτυχία εφάρμοσαν αργότερα οι Γάλλοι σε
μ εμονω μένες επιχειρήσεις στη βόρεια Αφρική και στη Μ αδα
γασκάρη και οι Ρώσοι στην κεντρική Ασία). Αντίστροφα, όταν
το σύνολο των δυνάμεω ν έπ ρ επ ε να κινηθεί, αυτό γινόταν
από χωριστές διαδρομές, ώστε να μ η ν επιβαρύνεται μία συ
γκεκριμένη έκταση στο να θρέψει μεγάλο αριθμό ανδρών. Σε
ακραίες βέβαια περιπτώσεις, όταν εφόδια δεν ήταν δυνατό να
συγκεντρωθούν από εμπόρους, με εθελοντική προσφορά ή με
επίταξη, έμενε η λύση της λεηλασίας.
102
Ο Αλέξανδρος, όπως ο πατέρας του, κατανοούσε πλήρως τα

όρια και τις αδυναμίες τόσο των μέσων της εποχής του, όσο και
ιδιαίτερα τοΰ στρατού του. Βοηθούμενος από ικανούς στη διοι
κητική μέριμνα και στην επιμελητεία στρατηγούς, όπως ο Παρ
μενίωνας, ο Κρατερός, ο Κοίνος κι ο Ηφαιστίωνας, πέτυχε εκεί
που αργότερα δα αποτύγχαναν οικτρά ο Κράσσος κι ο Ιουλιανός.
Κατά κάποιο τρόπο, σι εδαφολογικές και κλιματολογικές συνδή-
κες της Περσικής Αυτοκρατορίας ήταν το πιο ισχυρό της όπλο.
Ο Αρριανός, ο Κούρτιος, ο Διόδωρος, ο Πλούταρχος και ο
Στράβωνας συμφω νούν και στις λεπτομέρειες, επιτρέποντάς
μας να συμπεράνουμε πω ς το πρόβλημα του ανεφοδιασμού
λύδηκε τις περισσότερες φορές χάρη στις πληροφορίες, στο
σχεδιασμό, την προετοιμασία και την οργάνωση. Αντίστοιχα,
οι επιχειρήσεις στις ανατολικές σατραπείες απέτυχαν οι περισ
σότερες για πολλούς λόγους, μεταξύ των οποίων ήταν αφενός
η εξάρτηση του στρατού από μεγάλες εφοδιοπομπές και α φ ε
τέρου, όταν αυτές εγκαταλείφδηκαν πίσω για να μ ην κα δυ
στερούν τις πορείες, η εξάντληση και η απώ λεια ανδρώ ν λό
γω των ελλείψεων από τη λανδασμένη εκτίμηση των δυνατο
τήτων των περιοχών εκείνων να εφοδιάσουν το στρατό.
ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ
Το γενικό και επιτυχημένο σύστημα, όπως σε όλες τις εποχές,

ήταν ο σωστός συνδυασμός των όπλων. Οι μ άχες του Αλέξαν
δρου ακόμα διδάσκονται στις στρατιωτικές σχολές διάφορων
χω ρώ ν ως υπόδειγμα συνεργασίας όπλω ν και μονάδων. Δια
πιστώνει κανείς πω ς οι Πέρσες δεν υστερούσαν σε οπλισμό ή
θάρρος, αλλά στο σύστημα διοίκησης, στην εκπαίδευση,
στους ελιγμούς και στη συνοχή, ενώ οι λαοί στα ανατολικά
εφάρμοσαν επιχειρήσεις ατάκτων με δολιοφθορές και ενέδρες
που ούτε οι Μ ακεδόνες μπόρεσαν να αντιμετωπίσουν.
Ο νεωτερισμός των Μ ακεδόνων, που επέτρεψε τις συντρι
πτικές τακτικές τους νίκες ήταν ακριβώς ο συνδυασμός και η
αλληλοκάλυψη των μονάδων διαφορετικού ρόλου και τύπου.
103
Ο ρόλος ιης φάλαγγας ήταν τόσο επιθετικός όσο και αμυντι

κός. Περισσότερο γινόταν αντιληπτή ως ένα αδιαπέραστο και
σταθερό τείχος ανδρών, το οποίο επέτρεπε στους πιο ευκίνη
τους σχηματισμούς, ιππικού και ελαφρού πεζικού να ελίσσο
νται και ν α μάχονται έχοντας ένα σταθερό κεντρικό μέτωπο
και σχετικά ασφαλή σημεία ανασύνταξης. Στην προέλαση κ α
θηλωνόταν το εχθρικό κέντρο από τη φάλαγγα, ενώ οι πιο ευ
κίνητες μονάδες ανελάμβαναν την παρενόχληση και υπερφ α-
λάγγιση του αντίπαλου. Τέλος, το ιππικό διενεργούσε πλάγια
ή και άμεση προσβολή του εχθρού, διάλυση των σχηματι
σμών του και μια ανελέητη καταδίωξη. Ο συνδυασμός αυτός
εφαρμόστηκε στις περισσότερες περιπτώσεις με τακτικό αντί
παλο, π .χ. στη Χαιρώνεια και κατά του περσικού στρατού, σε
δε ανώμαλο έδαφος με σχετικά άτακτους αντίπαλους (π.χ. στα
Β αλκάνια και στη Βακτριανή), ο ρόλος της φάλαγγας ήταν
αναλογικά μειωμένος με κύρια επιχειρησιακά και τακτικά
όπλα το ελαφρύ πεζικό και το ιππικό.
Οι τακτικές του Φίλιππου και του Αλέξανδρου υπήρξαν αξε
πέραστες στην Ελληνιστική Περίοδο, οπότε ένα τέλμα επήλθε
λόγω του ότι όλοι οι αντίπαλοι χρησιμοποιούσαν στρατό στο μ α
κεδονικό πρότυπο. Ε νώ οι ήττες των Ελλήνων από τους Ρ ω
μαίους οφείλονται σε μεγάλο βαθμό στο υπερβολικό βάρος που
οι πρώτοι έριξαν στη φάλαγγα, παραμελώντας το βαρύ οπλισμό
και το ρόλο κρούσης του ιππικού, εν ολίγοις, εγκαταλείποντας
το σωστό και συνεπή συνδυασμό των όπλων.
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ-ΠΗΓΕΣ
• A nderson, J . Κ. A n c ie n t G reek H o rsem a n sh ip (Los Angeles, 1961)
• M ilitary th eo ry a n d pra ctice in th e age o f X e n o p h o n
(Los Angeles, 1970)
• A ndronikos, M anolls. “S a ris s a ”, B C H 94, 1970, p91
• B est, J . G. P. Thracian p e lta sts a n d th eir in flu en c e
an G reek warfare (G roningen, 1969)
• B ru n t, P. A. “A lexander's M acedonian cavalry”, J H S 83(1963), p 2 7
• Calwell C.E. S m a ll Wars: A Tactical T extb o o k fo r Im perial Soldiers
(London 1906 & 1990)
104
• Cawkwell, George. Philip o fM a c e d o n (London 1970)

• Connolly, Peter, Greece a n d R om e a t W ar (London 1981)
• Ellis, J , R, Philip II a n d M acedonian Im perialism (London, 1976)
• E ngels, D. W. A lexa n d er th e G reat a n d th e logistics o f the
M acedonian A rm y, (Berkeley, U niversity of C alifornia P ress 1989).
• “M akedonika: n o te s on th e M acedonians of Philip a n d A lexander”,
POPS, NS.4 (1956) p3
• ‘A n o te on th e h ip p a rc h ie s of A lexander”, J H S 83(1963) p69
• H am m ond, N. G. L. P roblem s in G reek h isto ry (Oxford, 1973)
• ‘The b a ttle of th e G ran icu s river”, J H S 100 (1980) p73
• A le x a n d e r th e Great, King, C o m m a n d er a n d S ta tesm a n ,
(London 1981)
• H atzopoulos. M., a n d Loukopoulos, L. (eds).
Philip o f M acedon (Athens, 1980)
• H odinott, R. F. th e Thracians (London, 1981)
• M arkle, Μ. M. “The M acedonian s a ris s a , sp ea r,
a n d re la te d arm o r”, A JA 81, 1977, p 3 2 3
• “U se of th e s a r is s a by Philip an d A lexander of M acedon”,
A JA 82, 1978, p483
• M arsd en , F. W. The cam paign o f G augam ela (Liverpool, 1964)
• G reek a n d R om an artillery, two volum es, H istorical d evelo p m en t
a n d T echnical treatises (Oxford, 1969 & 1971)
• M ilns, R. D. “A lexander’s M acedonian cavalry a n d DS XVII. 14.4”,
J H S 8 6 (1966) p i 66
• “Philip II a n d th e h y p a s p is ts”, H istoria 1967, p 5 0 9
• “T he h y p a sp ists of A lexander III", H istoria 1971, p l8 6
• P arke, H. W. G reek m ercen a ry soldiers from th e earliest tim es
to th e b a ttle o f Ip so s (Oxford, 1933)
• S n o d g rass, A. M. A rm s a n d a rm o u r o f th e G reeks (London, 1967)
• W arry. J o h n . W arfare in th e Classical W orld (London, 1980)
A JA — A m erican J o u r n a l of A rchaeology
B C H — B ulletin de C orrespondence H ellenique
J H S — J o u r n a l of H ellenic S tu d ies
PCPS — Proceedings of the C am bridge Philological Society
105
Χ Ρ Η Σ Τ Ο Σ Ζ. Κ Ω Ν Σ Τ Α Σ
T O < ; < N W H T I K 0 <Ι>Γ0

ΤΟ/ Λ<ΓΑΑ0Υ AA<;A//AI>0 y
ΗΤΑΝ ΕΝΑ ΟΝΕΙΡΟ πολλώ ν φιλόσοφων: μια πολιτεία που να

κυβερνάται από φιλόσοφο. Την ονειρεύτηκε ο Πυ8αγόρας, ο
Πλάτωνας κ.ά. Α νάμεσά τους και ο Αριστοτέλης. Αυτός όμως,
αντί να προσπαθήσει να παίξει ο ίδιος το ρόλο τοΰ κυβερνήτη-
φιλόσοφου, όπως προσπάθησε ο Πυθαγόρας, και αντί να γρ ά
φει ουτοπικά βιβλία για φιλοσοφικές «Πολιτείες», ή να π ρ ο
σπαθήσει να παίξει το ρόλο του συμβούλου ενός ηγέτη, έκανε
κάτι άλλο: δίδαξε ένα νεαρό που θα γινόταν βασιλιάς να φ έ
ρεται ως φιλόσοφος και ερευνητής. Και τα κατάφερε. Ο ν εα
ρός έγινε βασιλιάς, αλλά τέτοιος που όμοιος του δεν υπήρξε
ποτέ, ούτε πριν ούτε μετά.
Από πολλούς μελετητές εξομοιώνεται ο Αλέξανδρος με
τους υπόλοιπους κατακτητές της Ιστορίας. Αυτό δεν είναι
ακριβές. Ο Αλέξανδρος κατέκτησε, αλλά πέτυχε κάτι που δεν
κατάφερε άλλος «κατακτητής»: ο κόσμος δεν τον θυμάται ως
κατακτητή.
Ο ίδιος ήταν κατά βάση -φαίνεται από τις πράξεις του αυτό-
εξερευνητής. Είχε βέβαια τις προσωπικές τους φιλοδοξίες ως
βασιλιάς, αλλά, αν ήταν μόνο αυτό, θα μπορούσε ν α τις ικα
νοποιήσει χωρίς να κοντέψει ν α φτάσει στα σύνορα της Κίνας.
Τότε ο κόσμος δίκαια θα τον θυμόταν ως κατακτητή.
Αυτήν την «κρυφή» πλευρά του οι περισσότεροι δεν την
106
ΤΟ ΕΞΕΡΕΥΝΗΤΙΚΟ ΕΡΓΟ ΤΟΥ Μ. ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΥ
ήξεραν και σίγουρα δεν χην καταλάβαιναν. 'Οταν ζήτησε από

το στρατό του να τον ακολουθήσει ακόμα πιο ανατολικά, α υ
τός αρνήθηκε. Δεν είχαν λόγο να συνεχίσουν. Είχαν πετύχει
τους σκοπούς τους με το πα ρα πά νω . Το μόνο που έσ πρω χνε
τον Αλέξανδρο ακόμα πιο ανατολικά δεν ήταν η επιθυμία του
να κυριαρχήσει σε ακόμα περισσότερους λαούς, αλλά να
γνωρίσει περισσότερα. Ήταν όμως μια επιθυμία που -όσ ον
αφορά τους υπόλοιπους- δεν άρμοζε σε βασιλιά και μ η ν μ π ο
ρώντας να την ομολογήσει δημόσια, αναγκάστηκε ν α επι
στρέφει πίσω.
Ο Αλέξανδρος της Μ ακεδονίας είχε τον «επίσημο» τίτλο του
«βασιλιά» για τους δικούς του, τους Μ ακεδόνες. Του «Στρατη
γού-Αυτοκράτορα» για τους υπόλοιπους Έ λληνες. Αργότερα
απέκτησε και τον τίτλο του Δαρείου: Μέγας Βασιλέας. Του δό
θηκαν μέσα στους αιώνες και διάφορα επίθετα: στρατηλάτης,
κατακτητής. Κι όμως σήμερα είναι ο μοναδικός αρχηγός κ ρ ά
τους στην Ιστορία που χαρακτηρίζεται κι από ένα ακόμα: εξε
ρευνητής. Ο Αλέξανδρος ο εξερευνητής έχει ισότιμη θέση πλάι
στους υπόλοιπους πρωτοπόρους των ανακαλύψεω ν.
Όταν ο Αλέξανδρος ξεκίνησε για την Ασία, είχε ως «πρό
σχημα» την τακτοποίηση των «ανοιχτών» λογαριασμών των
Ελλήνω ν με τους Πέρσες. Είχε ακόμα τη φιλοδοξία να επ ε
κτείνει το βασίλειό του. Φαίνεται όμως ότι στο νου του είχε και
άλλα πράγματα. Ό πω ς την περιέργεια να μάθει τα πάντα για
τα πάντα.
Όταν ξεκίνησε για την Ανατολή, ανάμεσα στους λιγοστούς
-συγκριτικά, με το εγχείρημά του- στρατιώτες υ π ή ρ χε για
πρώτη φορά στην Ιστορία και οργανω μένη «επιστημονική»
ομάδα σοφών και εμπειρογνωμόνων. Ο ργανω μένη από τον
Αριστοτέλη, με σαφή εντολή να συλλέξει Γνώση, πληροφορίες
για τα πάντα και ν α καταγράψει κάθε ανακάλυψη.
Η ομάδα αυτή ακολούθησε τον Αλέξανδρο σε όλη τη διάρ
κεια των εκσιρατειών του και, α π ’ όσο γνωρίζουμε, έστελνε
τακτικά αναφορές και δείγματα από τις ανακαλύψεις της πίσω
στη Μ ακεδονία και τον Αριστοτέλη. Άγνωστα στους Έ λληνες
ζώα. φυτά, πετρώ ματα και περιγραφές τόπων και λαών.
107
Όλες αυτές οι πληροφορίες και οι γνώσεις για χη Φύση και

τους ανθρώπους, τα μετεωρολογικά και κλιματολογικά στοι
χεία που συνέλεγαν, οι χάρτες και οι παρατηρήσεις σε βουνά
και θάλασσες έπαιξαν το δικό τους άγνωστο σε μας σήμερα
ρόλο στην οριστική διαμόρφωση του συγγραφικού έργου του
Αριστοτέλη, που με τη σειρά του επηρέασε την πρόοδο της
επιστήμης όσο κ ανένα άλλο.
Ό λα ξεκίνησαν τον καιρό που ο Αριστοτέλης εμφυσούσε το

ανήσυχο και ερευνητικό πνεύ μ α του στο νεαρό μαθητή του. Η
επιρροή του ήταν καταλυτική αλλά σχεδόν υποσυνείδητη.
Διαμόρφωσε έτσι την προσωπικότητα του Αλέξανδρου, ώστε
να κάνει πράγματα που ο ίδιος δεν θα μπορούσε ποτέ.
«Ό,τι δεν προλαβαίνεις ν α κάνεις μόνος σου, βάλε άλλους
να το κάνουν για λογαριασμό σου», θα σκέφτηκε ο Αριστοτέ
λης. Έ νας άνθρω πος δεν μπορεί να υλοποιήσει κάθε του όνει
ρο. 'Οταν όμως βοηθά άλλους ν α πραγματοποιήσουν τα όνει
ρά τους, τότε με έμμεσο τρόπο κάνει πραγματικότητα και τα
δικά του. Και ο Αλέξανδρος γνώριζε ότι μόνος του δεν θα κ α
τάφερνε τίποτα. Έτσι βοήθησε άλλους να εκπληρώ σουν τα
όνειρά τους και μέσα από αυτά το δικό του.
Αυτή η σχέση μαθητή-δασκάλου ήταν αμφίδρομη. Αν και
συνήθως θεωρείται ότι ο Αριστοτέλης «έφτιαξε» τον Αλέξανδρο»,
αναρωτιέται κανείς αν ο Αριστοτέλης θα γινόταν αυτός που
γνωρίζουμε σήμερα, αν δεν είχε τη βοήθεια του Αλέξανδρου.
Θ α είχε γράψει όσα έγραψε για τα ζώα, τα φυτά και τη Φύση
γενικά, αν δεν είχε συνεχώς και για χρόνια όλα εκείνα τα βιο
λογικά δείγματα που έφταναν από την Ανατολή;
Ο Αλέξανδρος πέτυχε ν α πραγματοποιήσει ένα εξερευνητι
κό έργο πρωτοποριακό για την εποχή του, που δεν επ α να λ ή
φθηκε π α ρ ά μόνο στις μέρες μας. Τελικά η «δόξα» έμεινε μ ό
νο σ’ αυτόν. Οι άνδρες που έφεραν σε πέρας αυτό το δύσκο
λο εγχείρημ α έμειναν κομπάρσοι και ο άνθρω πος πίσω α π ’
όλα, ο Αριστοτέλης, έχει έτσι κι αλλιώς εδραιώσει τη δική του
φήμη στη συνείδηση των ανθρώ πω ν μέσα από εντελώς δια
φορετικά μονοπάτια.
108
Έτσι ο Αλέξανδρος έγινε ο μοναδικός ίσως «στρατηλάτης»

εξερευνητής.
Στο εκστρατευτικό σώμα δεν υπήρχαν μόνο στρατιώτες, αξιω

ματικοί και βοηθητικό προσωπικό. Συμπεριλαμβάνονταν και
ποιητές, φιλόσοφοι και γενικά «σοφοί» -επιστήμονες θα λ έγ α
μ ε σ ή μ ερ α - που δρούσαν ως «εμπειρογνώμονες» και ειδικοί
επιστημονικοί σύμβουλοι.
Ο Αγις από το Άργος, ο Σικελός Κλέων, ο περιπατητικός
Καλλισθένης, οι κυνικοί φιλόσοφοι Ονησίκριτος και Αναξιμέ-
νης, οι «ατομικοί φιλόσοφοι» (οπαδοί του Δημόκριτου) Ανάξαρ-
χος ο Αβδηρίτης και Πύθων, ο ιστορικός Αριστόβουλος, γιατροί
όπω ς ο Γλαυκίας, μηχανικοί όπω ς ο Διάδης, ο Διήμαχος, ο
Χάρις (ή Χαιρίας).
Κανένας από αυτούς δεν ήταν «πρωτοκλασάτος» φιλόσο
φος, διάσημος δηλαδή, με πρωτότυπη και αυθεντική σκέψη.
Με εξαίρεση τον Καλλισθένη -π ο υ πλήρω σε ακριβά το ελεύ
θερο π νεύ μ α του- ήταν αυλοκόλακες. Ήταν όμως μαθητές
διάσημων φιλόσοφων και σχολών που έφερναν τη γνώ ση
που χρειαζόταν στην εκστρατεία και κατέγραφαν τις ανακαλύ
ψεις που γίνονταν. Ο Αλέξανδρος συζητούσε μαζί τους κ α θ η
μερινά -τα βράδια- για να σχηματίσει γνώ μη σχετικά με τα
όσα συναντούσαν.
Μερικοί, όπω ς ο Νέαρχος, ο Ανδροσθένης και ο Καλλισθέ
νης (που φαίνεται ότι ήταν ο ηγέτης ή ο συντονιστής αυτής
της ομάδας), ξεχώρισαν, αλλά όλοι του συνεισέφεραν με τον
τρόπο τους.
Η «επιστημονική» ομάδα του Αλέξανδρου είχε και στρατιωτική

δράση. Τα μέλη της δρούσαν ως «επιστημονικοί αξιωματικοί»-
εμπειρογνώ μονες που εξέταζαν πρώτοι καθετί το άγνωστο που
συναντούσε στο δρόμο του το εκστρατευτικό σώμα. Ο Αλέξαν
δρος τους έστελνε μπροστά σε ανιχνευτικές αποστολές.
Ο Η ρακλείδης (ή Ηρακλής) στάλθηκε στην Υρκανία (πε
ριοχή γύρω από την Κασπία Θάλασσα) για αναγνώριση. Τρεις
από τους θαλασσοπόρους που ταξίδευαν μαζί μ ε τον Νέαρχο,
109
ο Αρχία.ς αττό χην Πέλλα, ο Ανδροσ8ένης από χη Θάσο και ο

Ιέρων από χην Κύπρο, ανέλαβαν να εξερευνήσουν χις ακχές
χης Αραβικής Χερσονήσου.
Η ομάδα «σοφών» και οι χεχνίχες που συνόδευαν χο σχραχό
ήχαν προσαρμοσμένοι σχις σχραχιωχικές ανάγκες. Οι μ ηχα νι
κοί και οι αρχιχέκχονες παραχηρούσαν χα οικοδομήμαχα και
χα οχυρά χων λαών χχου συνανχούσαν αλλά και σχέδιαζαν και
κατασκεύαζαν πολεμικές μ ηχα νές για να χα καχασχρέψουν αν
χρειαζόχαν. Οι ζωγράφοι απεικόνιζαν χα νέα είδη ζώων και
φυχών ττου συνανχούσαν, αλλά και σχέδιαζαν χάρχες χων π ε
ριοχών που 8α εισερχόχαν ο σχραχός, σημειώνονχας χα χοπο
γραφικά σχοιχεία κάθε μέρους για σχραχιωχική χρήση. Οι ναυ-
χικοί εξερευνούσαν χις ακχές, αλλά ναυμαχούσαν, αν χρειαζό-
χαν, και με κάθε ανχίχχαλη ναυχική δύναμη. Οι φιλόσοφοι συ-
ζηχούσαν για χις νέες ανακαλύψεις με χον Αλέξανδρο, αλλά
συζηχούσαν και για χα σχραχιωχικά χου σχέδια.
Ήχαν μια «επισχημονική» ομάδα σοφών προσαρμοσμένη
σχις ανάγκες μιας εκσχραχείας.
Ο Καλλισθένης ήχαν φιλόσοφος, ανιψιός και μαθηχής χου
Αρισχοχέλη με σημανχική θέση σχην Περιτχαχηχική Σχολή
σχην Αθήνα. Αυχός ήχαν ο «άνθρωπος» χου Αρισχοχέλη σχο
περιβάλλον χου Αλέξανδρου. Με σύσταση χου δασκάλου χου
σ υμπεριλήφθηκε σχην ακολουθία χου ως επίσημος ισχοριο-
γράφος.
Σχάθηκε ασυμβίβασχος δίτχλα σχον Αλέξανδρο, επαινώνχας
χα καλά αλλά καχηγορώνχας χα άσ χη μ α και χις υπερβολές
που άρχιζαν να διαφαίνονχαι σχη συμπεριφορά του, με απο-
χέλεσμα χελικά να πέσει σε δυσμένεια και ν α καχηγορηθεί
για συνωμοσία (χη συνωμοσία χων βασιλικών παίδων) και να
πεθάνει.
Με χο θάναχο χου Καλλισθένη φαίνεχαι όχι έληξε η υπό χην
εποπχεία χου Αρισχοχέλη οργανωμένη δράση χης επισχημονι-
κής ομάδας. Οι σχέσεις Αλέξανδρου-Αριστοχέλη ψ υχράθηκαν
και χο εξερευνηχικό έργο, έπειχα από αυχά χα γεγονόχα, έγινε
προσω πική υπόθεση χων εξερευνηχών και όχι συνχονισμένη
δράση.
110
Στη στεριά σι εκσχραχείες-εξερευνήσεις κόντεψαν να φτάσουν

στους πρόποδες των Ιμαλαΐων.
Σΰμφω να με τον Πλούταρχο, ο Αλέξανδρος έμαθε στους
Υρκανούς να παντρεύονται, δίδαξε στους Αραχώσιους τη γ ε
ωργία, έμαθε στους Σοδγιανούς να φροντίζουν τους γονείς τους
και ν α μην τους σκοτώνουν, τους Πέρσες να σέβονται τις μ η
τέρες τους και ν α μ ην τις παντρεύονται, στους Ινδούς γνώρισε
τους ελληνικούς θεούς, στους Σκύθες έμαθε ν α θάβουν τους
νεκρούς τους και να μ ην τους τρώνε.
Κάποια α π ’ όλα αυτά ακούγονται απίθανα, άλλα πιθανά.
Ό λα αυτά δεν έγιναν από τον Αλέξανδρο αυτοπροσώ πως, αλ
λά διαμέσου των ειδικών που τον ακολουθούσαν.
Εκτός από τη χαρτογράφηση των νέω ν περιοχών, η ομ ά
δα έκανε ανακαλύψεις στη βοτανολογία και τη ζωολογία. Τα
ζωικά και φυτικά δείγματα που συνέλεγαν στέλνονταν στον
Αριστοτέλη τακτικά και για χρόνια μαζί με αναφορές.
Ή ταν ο γραφέας του Αλέξανδρου, ο Ανδροσθένης, εκείνος
που πρώτος πρόσεξε ότι τα φύλλα ορισμένων δέντρων ανοί
γουν και κλείνουν ανάλογα με το αν είναι μ έρα ή νύχτα.
Έ κ α να ν α κ ό μ α γεω λογικές και κλιματολογικές π α ρ α τη
ρήσεις. Υ πήρχαν α κ ό μ α ειδικοί για την αξιολόγηση χρ υ σ ω
ρυχείων.
Ανάμεσα στα πειράματα της ομάδας «σοφών» του Αλέξαν
δρου συγκαταλέγονται και πειράματα -πρω τόγονης βέβαια- γ ε
νετικής και «ευγονικής».
Στη Βαβυλώνα επιχείρησαν να καλλιεργήσουν ευρω παϊκά
φυτά και ν α τα προσαρμόσουν στο τοπικό κλίμα. Στην Ινδία συ
νέλεγαν σπάνια ζώα και, σύμφω να με τον Πτολεμαίο, από την
Ινδία ο Αλέξανδρος οργάνωσε πρόγραμμα «ευγονικής» ζώων.
Μάζεψε 230.000 αγελάδες χης περιοχής και τις έστειλε στη Μα
κεδονία για να χρησιμοποιηθούν σε αγροτικές εργασίες.
Η έρευνα που γινόταν στη στεριά ήταν σημαντική. Εξίσου σ η

μαντική όμως ήταν και η έρευνα στη θάλασσα. Υ πεύθυνος για
τις θαλάσσιες εξερευνήσεις ορίστηκε ο Νέαρχος.
Ο Νέαρχος έγινε ο «άνθρωπος» χου Αλέξανδρου σχα ναυχι-
111
κ ά δέματα. Είχαν μεγαλώ σει μαζί και είχε μαθητεύσει και

αυιός μ ε τον Αριστοτέλη στη Μιέζα της Μ ακεδονίας. Αν και
τα πλοία δεν χρειάστηκαν π α ρ ά ελάχιστες φορές για στρατιω
τικές επιχειρήσεις και δεν έδωσαν κάποια σημαντική να υ μ α
χία^ ο Αλέξανδρος έφτιαξε έναν τεράστιο στόλο. Το μέγεδός
του ήταν τέτοιο, που φαίνεται ακατανόητο αν σκεφτεί κανείς
ότι στην ουσία δεν του ήταν απαραίτητος στρατιωτικά. Βέβαια
υ π ή ρ χε άλλος λόγος: η δίψα για μάδηση. Ό σα δεν μ π ο ρο ύ
σε να κάνει ο ίδιος ο Αλέξανδρος στη δάλασσα, τα ανέδεσε
στον Νέαρχο.
Ο Νέαρχος γεννήδηκε στην Κρήτη, αλλά ο πατέρας του, ο
Ανδρότιμος, αποφάσισε να ζήσουν στην Αμφίπολη της Μ ακε
δονίας. Εκεί μεγάλω σε, ενώ η φιλία τοΰ με τον Αλέξανδρο
ήταν σχολική: ήταν συμμαδητές και φίλοι. Όταν ο Αλέξανδρος
εξορίστηκε προσωρινά λίγο πριν γίνει βασιλιάς, ο Νέαρχος τον
ακολούδησε και επέστρεψε μαζί του. Τον ακολούδησε στην
εκστρατεία στην Ασία και η πρώτη του σημαντική δέση ήταν
του «σατράπη» της Λυκίας και της Παμφυλίας. Κυβερνήτης
δηλαδή των νότιων και νοτιοανατολικών παραλιακώ ν περιο
χώ ν της Μικράς Ασίας και, το σημαντικότερο, υπεύδυνος για
τα λιμάνια εκείνω ν των περιοχώ ν που προηγουμένω ς αποτε
λούσαν ορμητήριο επιδρομών του Περσικού Ναυτικού. Τα
κράτησε με επιτυχία και το Περσικό Ναυτικό ήταν πια ανα
γκασμένο να διεξάγει επιχειρήσεις από την Κύπρο.
Ο ναυτικός πόλεμος στη Μεσόγειο τελείωσε με την κατά
κτηση της Φοινίκης, που αποτελούσε τον κεντρικό πολεμικό
ναύσταδμο των Περσών. Ο πόλεμος συνεχίστηκε στην ασιατι
κή ενδοχώ ρα μέχρι το Αφγανιστάν και ο Νέαρχος έμεινε πίσω.
Ο Αλέξανδρος τον κάλεσε όταν πια τελείωνε ο πόλεμος με
τους Πέρσες και ετοιμαζόταν για την εισβολή στην Ινδία. Με
το τέλος της εκστρατείας στην Ινδία αποφάσισε να χτίσει μ ε
γάλο στόλο και ο στρατός να επιστρέφει από τη δάλασσα. Τον
Νέαρχο τον όρισε διοικητή του στόλου του.
Με αυτόν το στόλο (800 πλοία μικρά και μ εγάλα - μέχρι
και 300 τόνων) κατέβηκε με τα 2 / 3 του στρατού τον Ινδό π ο
ταμό προς τη δάλασσα, σε ένα ταξίδι που κράτησε οκτώ σ χε
112
δόν μήνες, δίνοντας και αρκετές μ άχες με ντόπιους, ενώ ο

υπόλοιπος στρατός επέστρεψε από άλλο δρόμο.
Ο Αλέξανδρος με μέρος του στρατού συνέχισε την εκστρα
τεία, όχι πια ανατολικά αλλά προς Βορρά, και ανέδεσε στον
Νέαρχο να επιστρέψει τους υπόλοιπους στη Βαβυλώνα. Το τα
ξίδι του Νέαρχου από την Ινδία στον Περσικό Κόλπο ήταν από
τα λίγα της Ιστορίας. Είχε ξαναγίνει -τον 6ο π.Χ. α ιώ να - από
κάποιον που ονομαζόταν Σκύλαξ, αλλά ο Νέαρχος το έκανε
όχι ως μοναχικός ναυτικός και έμπορος που αναζητά νέες
αγορές, αλλά ως εξερευνητής και επικεφαλής ενός στόλου
800 πλοίω ν που μετέφεραν πάνω από 2 0 .0 0 0 ανθρώπους.
Για αυτό το ταξίδι, που ουσιαστικά εξελίχθηκε σε οργανω
μένη εξερεύνηση, έγραψ ε αργότερα ο Νέαρχος στο χαμένο
σήμερα έργο του Ινδική. Το έργο χάθηκε, αλλά ξέρουμε το
περιεχόμενό του από τις αναφορές του Αρριανού σ’ αυτό.
Ήταν ένα βιβλίο εξερευνητή που έμοιαζε περισσότερο με
«ημερολόγιο» ενός καπετάνιου: μ ε περιγραφές της Ινδίας, της
γης και των ποταμών που συναντούσαν. Μιλούσε για τους λα
ούς και τις κάστες των Ινδών, για τα ζώα (ιδιαίτερα τους ελέ
φαντες), τους στρατούς και τα έθιμα, όλα όσα συνάντησε ο Ν έ
αρχος μέχρι την επιστροφή του.
Ο Αλέξανδρος αργότερα του ανέθεσε την επιτροπή του γιου
του Ηρακλή, τον οποίο προόριζε για τη διοίκηση της Αιγύπτου.
Φαίνεται ότι μετά το θάνατο του Αλέξανδρου ο Νέαρχος έμει
νε μ ε τον Ηρακλή στην Αίγυπτο και προσπάθησε χωρίς επι
τυχία να τον προστατέψει. Όταν ο Η ρακλής δολοφονήθηκε, ο
Νέαρχος κατέφυγε στον Αντίοχο και αργότερα βοήθησε το γιο
του Αντίοχου, τον Δημήτριο, στην αποτυχημένη εκστρατεία
του κατά των Πτολεμαίων στην Αίγυπτο.
Η σχέση του Νέαρχου με την Αίγυπτο είναι το λιγότερο π ε
ρίεργη. Έ ζησε για κάποιο διάστημα στην Αίγυπτο, έφ υγε κ υ
νη γημ ένος και θέλησε ν α πολεμήσει τους Πτολεμαίους και
ίσως τελικά να πέθανε εκεί. Ο Νέαρχος δεν είναι γνωστό π ό
τε και π ώ ς πέθανε, αλλά ένας τάφος που ανακαλύφ θηκε στη
Σίβα της Αιγύπτου ίσως είναι ο τάφος του Η ρακλή, γιου του
Αλέξανδρου, και του Νέαρχου.
113
Το ενδιαφέρον είναι ότι τις γνώσεις του για τα νερά της Ανα
τολής τις κληρονόμησαν οι Πτολεμαίοι της Αιγύπτου και ίσως
χάρη σ’ αυτές υπάρχουν σήμερα σημάδια περάσματος Ε λλή
νω ν στην Αυστραλία και τα νησιά του Ειρηνικού.
Η πολυτάραχη ζωή του Νέαρχου συμπεριλαμβάνει τον περί-

πλου της Αραβικής Χερσονήσου, τη ναυτική πορεία από τον
Ινδό ποταμό μέχρι τον Περσικό Κόλπο, πορείες μέσα σε π ο
τάμια και ένα μεγάλο μυστήριο που αφορά την τύχη του μ ε
γάλου στόλου του Αλέξανδρου. Γιατί τα ίχνη του στόλου μοιά
ζουν να χάνονται μετά το θάνατό του.
Μια πιθανότητα είναι να διαλύθηκε μέσα στο χάος και τις
διαμάχες των «επιγόνων» για το ποιος θα κληρονομήσει τα
εδάφη της αυτοκρατορίας του Αλέξανδρου.
Μια άλλη όμως φημολογία επιμένει ότι ο στόλος είχε φύγει
για μια ακόμα αποστολή, ακόμα πιο ανατολικά, πριν το θάνα
το του Αλέξανδρου. Μια αποστολή από την οποία δεν επ έ
στρεψε ποτέ.
Π ραγματικά τη μέρα που πέθανε ο Αλέξανδρος ο στόλος
ήταν έτοιμος για αναχώ ρηση. Θα εκστράτευε στην Αραβία.
Μετά το θάνατο του βασιλιά, λίγοι δώσανε σημασία στην
τύχη ή την απουσία του στόλου. Π ερίεργα όμως ευρήματα
στον Ειρηνικό Ωκεανό, στην Αυστραλία, μέχρι και τις δυτικές
ακτές της Νότιας Αμερικής προσπαθούν να διηγηθούν μια
ιστορία που ίσως δεν μάθουμε ποτέ. Πρόκειται για ευρήματα
που «δεν θα έπρ επ ε να υπάρχουν»: ελληνικά νομίσματα, ελ
ληνικά γλυπτά, ελληνικά τοπωνύμια και ελληνικές λέξεις σε
γλώσσες λαώ ν του Ειρηνικού. Ό λα αυτά υπαινίσσονται μια
διαφορετική τύχη του Νέαρχου και του στόλου του. Ότι ταξί
δεψ ε ανατολικά χωρίς ν α επιστρέφει ποτέ. Τα ευρήματα δεί
χνουν ότι ο στόλος δεν χάθηκε. Μια σειρά από άλλα ευρήμα
τα της Αλεξανδρινής Ελληνιστικής Εποχής, των Πτολεμαίων
της Αιγύπτου δείχνουν ότι μερικά χρόνια αργότερα και για αρ
κετό καιρό υπήρχε ελληνική και ελληνοαιγυπτιακή παρουσία
στον Ειρηνικό. Άρα κάποια από τα πλοία του Νέαρχου επ έ
στρεψαν μακριά από τα φώτα της δημοσιότητας και έθεσαν τις
γνώσεις και τις ανακαλύψεις τους στη διάθεση των Πτσλεμαί-

ων της Αιγύπτου.
Μπροστά σ’ αυτήν την έρευνα, κάποια στοιχεία άρχισαν να

απαιτούν καινούριες ερμηνείες. Γ ια παράδειγμα ο «Αστρονομι
κός Υπολογιστής» των Αντικυθήρων. Μια υπολογιστική συ
σκευή ναυσιπλοΐας, ένα ναυτιλιακό μηχανικό co m p u te r του
1ου προχριστιανικού αιώνα. Έ ν α τεχνολογικό «θαύμα», που
όμως δεν είχε πρακτική εφαρμογή στον τόπο και το χρόνο
που επινοήθηκε, γι’ αυτό και ξεχάστηκε. Ίσως... Ίσως όμως
να υπάρχει και κάτι άλλο εδώ, κάτω από την επιφάνεια των
γεγονότων.
Το έχω γράψει και αλλού: για να ταξιδέψετε από τη Ρόδο
(τόπο όπου κατά πά σ α πιθανότητα φτιάχτηκε ο «Υπολογιστής»)
μέχρι τα Αντικύθηρα (όπου βρέθηκε σε ναυάγιο) ΔΕΝ χρειά
ζεται κανενός είδους υπολογιστής ή βοήθημα, π έρ α από ια
μάτια σας! Το Αιγαίο είναι μια κλειστή θάλασσα, γι’ αυτό και η
ναυσιπλοΐα ήταν εύκολη. Τα περισσότερα νησιά είναι ορατά
από κάθε σημείο. Ακόμα και η βοήθεια των άστρων είναι κ α
λοδεχούμενη αλλά όχι απόλυτα απαραίτητη για ν α διασχίσε
τε το Αιγαίο. Τι συνέβη λοιπόν; Για ποιο λόγο κατασκεύασε ο
άγνωστος σε μας μηχανικός το «Μηχανισμό» των Αντικυθή
ρων; Τι τον έκανε ν α τον κατασκευάσει; Σίγουρα όχι οι απαι
τήσεις της ναυσιπλοΐας μιας τόσο κλειστής θάλασσα όπως του
Αιγαίου. Η συσκευή του από την άλλη θα είχε σίγουρη αξία σ’
ένα ταξίδι στον ω κεανό και για τέτοια ταξίδια, π έρ α από τα
σκόρπια στοιχεία που βρήκα, δεν έχουμε άλλα.
Μ ήπως λοιπόν η ίδια η ύπαρξη του «Μηχανισμού» των
Αντικυθήρων είναι απομεινάρι των άγνωστων ταξιδιών της
εποχής στους ωκεανούς. Μ ήπως προσπαθεί να μας πει ότι τέ
τοια ταξίδια έγιναν;
Ανακαλύψεις «αρχαιολογικές», αλλά όχι «λογικές» -σ ύ μ φ ω να

με τη λογική της σύγχρονης αρχαιολογίας- μαρτυρουν αγνω-
στα περιστατικά. Ό πω ς τα απομεινάρια αιγυπτιακών επισκέ
ψ εω ν στην Αυστραλία. Θεωρώντας τα «αιγυπτιακά» όμως,
115
αποκρύπτεται ένα γεγονός: πολλά από αυχά, όχι όλα, αλλά

αρκετά, δεν προέρχονται από τη φαραωνική Αίγυπτο αλλά
από την ελληνιστική. Έ χουν βρεθεί πτολεμαϊκά νομίσματα
και ίχνη που είναι περισσότερο ελληνικά από αιγυπτιακά.
Ο Αλέξανδρος άνοιξε ένα παράθυρο στην γνώ ση της Α να
τολής το οποίο έμεινε ανοιχτό για πολύ καιρό. Ο ίδιος ο Νέ
αρχος γοητεύτηκε από την Ασία, αλλά δεν επέστρεψε ποτέ
πίσω.
Οι εξερευνήσεις στη θάλασσα έφτασαν ακόμα και στο βυθό

της. Η ιστορία ότι ο Αλέξανδρος κατέβηκε στο βυθό για ν α τον
παρατηρήσει μέσα σ’ ένα βαρέλι, αν και ακούγεται απίθανη,
μπορεί ν α είναι πραγματική. Ταιριάζει με το χαρακτήρα του.
Ο στρατός του είχε «ομάδα υποβρύχιων καταστροφών» που
αναλάμβανε υποβρύχιες στρατιωτικές επιχειρήσεις. Η γνωστό
τερη είναι αυτή κατά την επτάμηνη πολιορκία της Τύρου. Άρα
υπή ρχαν στη διάθεσή του κάποιοι βουτηχτές, ειδικοί στο βυθό.
Τεχνολογικά ένα τέτοιο βαρέλι -υποβρύχιος κώ δω νας λέγεται
σήμερα και είναι πράγματι μια πρωτόγονη καταδυτική συ
σ κ ευ ή - ήταν μέσα στις δυνατότητες της εποχή ς του. Λεν είναι
τόσο απίθανο λοιπόν.
Αν πράγματι επιχείρησε κατάδυση στο βυθό μέσα σε κατα
δυτική συσκευή, ήταν ο πρώτος στην Ιστορία. Από την άλλη,
είναι δύσκολο να υποθέσουμε ότι μ π ή κ ε πρώτος σε ένα αδο
κίμαστο καταδυτικό βαρέλι. Θα πρέπει πριν από αυτόν ν α εί
χε δοκιμαστεί από άλλους πριν κριθεί ασφαλές για χρήση από
το βασιλιά. Τους μηχανικούς της επιστημονικής ομάδας του.
Σύμφω να με τον Αριστοτέλη, η κάθοδος του Αλέξανδρου
στο βυθό έγινε το 332 π.Χ. Η καταδυτική συσκευή μάλλον εί
χε ήδη χρησιμοποιηθεί κατά την πολιορκία της Τύρου, για κ α
θαρισμό υποβρύχιω ν εμποδίω ν αλλά και για την τοποθέτηση
τέτοιων εμποδίων. Ό πω ς περιγράφει ο Αριστοτέλης στο βιβλίο
του Π ροβλήματα ο Αλέξανδρος χρησιμοποίησε αυτό που σή
μερα ονομάζουμε «καταδυτικό κώδωνα» με τη μορφή γυάλι
νου βαρελιού, το οποίο ρυμουλκήθηκε στο σημείο κατάδυσης.
Οι παραλλαγές της διήγησης είναι πολλές. Μοιάζει σχεδόν
116
«μυθολογική». Το εγχείρημα όμως μάλλον συνέβη. Σύμφω να

με κάποιες διηγήσεις, είχε μαζί του μερικά ζώα, ένα σκύλο,
μια γάτα και έναν κόκορα. Σύμφω να με μεσαιωνικές π η γές ο
Αλέξανδρος δεν ήταν μόνος αλλά με άλλους δύο και λέγεται
ότι βλέποντας τον κόσμο του βυθού είπε «... αυτός ο κόσμος εί
ναι καταραμένος και χαμένος. Το μεγάλο ψάρι τρώει το μι
κρό...» Υ πάρχουν ορισμένοι που λένε ότι το περιστατικό έγινε
όταν ο Αλέξανδρος ήταν ακόμη παιδί, αλλά αυτό είναι εξαιρε
τικά απίθανο. Οι λεπτομέρειες της πολιορκίας της Τύρου και οι
ναυτικές μάχες γύρω από αυτή -μ ε υποβρύχια πολεμική δρά
σ η - σχηματίζουν ένα πολύ πιο πιθανό σκηνικό.
Οι περισσότεροι από τους «σοφούς» που περιστοίχιζαν τον Αλέ

ξανδρο κατέγραφαν τις εμπειρίες τους και έγραψαν βιβλία γι’
αυτές. Τα βιβλία αυτά δεν σώζονται σήμερα, αλλά μ εταγενέ
στεροι συγγραφείς, όπως ο Αρριανός και ο Πλούταρχος, είχαν
στη διάθεσή τους κάποια από αυτά.
Ο ρισμένα μ πορεί να χά θ η κ α ν στο απερίγραπτο χάος που
ακολούθησε τα πρώ τα χρόνια μετά το θάνατο του Μ ακεδόνα
βασιλιά. Άλλα θα βρήκαν το δρόμο τους προς τη Βιβλιοθήκη
της Αλεξάνδρειας. Εκεί για χρόνια θα υπήρξαν πολύτιμες π η
γές για τον Αλέξανδρο και έπειτα θα χά θ η κ α ν σε κ ά π ο ια από
τις αρκετές πυρκαγιές που κατά καιρούς έπληξαν τη Βιβλιο
θήκη , μ έχρι την τελική της καταστροφή από τους Άραβες.
Και μετά κάτι θα απόμεινε, καθώ ς ο θρύλος του Αλέξανδρου
έμεινε πολύ ζωντανός και α νά μ εσα στους Άραβες κατακτη-
τές που ακολούθησαν τα χνάρια του στην Ασία και τη βόρεια
Αφρική.
Ο Νέαρχος και ο Καλλισθένης έχουν σήμερα κάποια μικρή
φ ήμη. Λεν ξεχάστηκαν εντελώς. Οι άλλοι είναι σχεδόν ά γνω
στοι. Λίγοι έχουν ακούσει για τον Άγη από το Άργος, τον Σικε-
λό Κλέωνα, τον Ονησίκριτο και τον Αναξιμένη, τον Ανάξαρχο
τον Αβδηρίτη, τον Πύθωνα, και τους άλλους. Μερικές φορές οι
αρχαίες εξιστορήσεις τούς παρουσιάζουν ως συκοφάντες π α -
ρατρεχάμενους και αυλοκόλακες. Ε δώ που τα λέμε μερικοί
ίσως την άξιζαν αυτήν την αφάνεια.
Αν ζούσε σήμερα ο Αλέξανδρος, γράφει ο M ichel Meyer

σιο βιβλίο χου The A lexa n d er Com plex, η εχαιρεία χου
«ΑΑΕΞΑΝΔΡΟΣ Α.Ε.» 8α ασχολούνχαν με καμιά δωδεκαριά
προω θημένες χεχνολογίες, από χους υπερυπολογισχές μέχρι
χη βιοχεχνολογία. Θ α Ξεπερνούσε χη NASA και 8α καχάφερνε
να σχείλει ανθρώ πους σχον Άρη μέχρι χο 2010. Θα κανόνιζε
οικονομικές συμφωνίες που 8α ήχαν επικερδείς και ωφέλιμες
για όλα χα συμβαλλόμενα μέρη και 8α ανέπχυσσε ένα χέτοιο
φιλανθρωπικό έργο που 8α γινόχαν για δεκαεχίες -ίσω ς και για
γενιές- χο πρόχυπο δημόσιας κοινωνικής πρόνοιας.
Ο Αλέξανδρος μπόρεσε να γίνει χα πάνχα, επιχειρημαχίας,
διαχειρισχής, φιλάνθρωπος και καχακχηχής. Κ υνήγησε χους
θρύλους και χις διηγήσεις χης αρχαίας Ελλάδας μέχρι χην
άκρη χου κόσμου χου και χελικά χα καχάφερε. Έ γινε σαν εκεί
νους που θεωρούσε προγόνους χου, χον Ηρακλή, χον Διόνυσο
και χον Αχιλλέα.
Κυνηγώνχας χους θρύλους, έγινε θρύλος και ο ίδιος. Όχι
απλά όμοιος με χους ήρωές χου. Ο Αλέξανδρος χους ξεπέρασε!
118
Χ Ρ Η Σ Τ Ο Σ Ν Τ Ι Κ Μ Π Α Σ Α Ν Η Σ
Η ΦβΟΤΗΤΑ
Toy μι-λm amjaww
Η λατρεία του στρατηλάτη και οι θεϊκοί Επίγονοι
Αν ο Αλέξανδρος δέλει ν α είναι 8εός,

ας tov αφήσουμε ν α είναι θεός.
Πλούταρχος, Ηβικά, 219 Ε
Ο Μ. ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΣ, όπως αργότερα, και οι βασιλείς της ελλη

νιστικής περιόδου, ενίσχυσε τη δεσποτική του εξουσία, προ
βάλλοντας αξιώσεις θεοποίησης. Ποιοι λόγοι ώθησαν τον επι
φανή στρατηλάτη να επιδιώξει τη λατρεία τοΰ προσώπου του
ως δεού; Ποιοι αντέδρασαν σε αυτήν την απαίτηση του Μ. Αλε
ξάνδρου και γιατί; Ποια ήταν τα σημαντικότερα αποτελέσματα
αυτής της επιβολής της θεϊκής υπόστασης του πολιτισμικού κ α
τακτητή; Πόσο η λατρεία του Μ. Αλεξάνδρου και οι συνέπειες
που είχε η επικράτησή της ανάμεσα σε Έ λληνες και Πέρσες
επηρέασε το χαρακτηρισμό των ελληνιστικών δυναστειών ως
θεϊκώ ν κατά τη διάρκεια των δύο επόμενω ν αιώνων;
Πρίν δοθούν κάποιες σύντομες αποκρίσεις σε όλα αυτά τα
ερωτήματα, ας ξεκινήσω το κείμενό μου με μία πρωταρχική
ερώτηση; μ ήπω ς έτρεχε θεϊκό αίμα ή καλύτερα ιχώρ στις φ λέ
βες του Μ. Αλεξάνδρου; Ποιος είναι σε θέση να δώσει μία σί
γουρη απάντηση είτε αυτή είναι αρνητική είτε θετική; Η Ιστο
ρία πάντως ισχυρίζεται ότι δύο από τους μεγαλύτερους ήρωες
119
της ελληνικής μυθολογίας ήταν πρόγονοι του Αλέξανδρου: από

την πλευρά του πατέρα του ο Ηρακλής, και από την πλευρά
της μητέρας του ο υπέροχος, αλλά και σημαδεμένος από τη
μοίρα ήρωας της Ιλιάδας, ο Αχιλλέας. Μάλιστα λέγεται ότι ο ση
μαντικότερος παιδαγω γός του, ο Αυσίμαχος από την Α καρνα
νία, αποκαλούσε τον Αλέξανδρο Αχιλλέα και τον εαυτό του
Φοίνικα, με το όνομα δηλαδή του μυθικού δασκάλου του
ήρωα. Φυσικό ήταν, λοιπόν, μέσα σε αυτόν το μυθικό κόσμο ο
Αλέξανδρος να αισθάνεται πραγματικά άνετα κι ευχάριστα.
Επίσης ο μεγάλος Έ λληνας φιλόσοφος, ο Αριστοτέλης,
αφύπνισε την περιέργεια του νεαρού Αλέξανδρου για τη μ υ
θολογία και για τη μυθική καταγω γή του. Κι αυτό, γιατί εκτός
όλων των άλλων μελέτησε μαζί του εξονυχιστικά την Ιλιάδα.
Έτσι η αντίληψη της άμεσης πραγματικότητας και οι πρώτες
εντυπώσεις από τον κόσμο του μύθου απέκτησαν τώρα βάθος
και ένταση. Ό,τι μάθαινε, το μάθαινε από τον Ό μηρο με τη μ ε
σολάβηση του Αριστοτέλη.
Ο Αλέξανδρος έβλεπε κι ένιωθε τον εαυτό του ακριβώς ως
μυθικό ήρωα. Έ να αντίτυπο της Ιλιάδας, που το είχε επιμελη-
θεί ο ίδιος ο Αριστοτέλης, τον συντρόφευε στις εκστρατείες του
και το βράδυ βρισκόταν κάτω από το προσκέφαλό του, δίπλα
στο ξίφος του.
Μετά τη ρομαντική επίσκεψη στην Τροία, ο Αλέξανδρος
κέρδισε την πρώτη του μ άχη στον ποταμό Γρανικό. Η νίκη
εκείνη τού επέτρεψε ν α εισχωρήσει στο δυτικό τμήμα της Μι
κράς Ασίας και, ως την άνοιξη του 333, ήταν κύριος όλης της
δυτικής ακτής, του μεγαλύτερου μέρους της Καρίας, της Λυ-
κίας και της Πισιδίας και ήταν σε θέση πια να προωθηθεί μ έ
σω του Γορδίου στην Άγκυρα. Από την Ά γκυρα προχώ ρησε
στην Κιλικία. Το φθινόπωρο του 3 3 3 αντιμετώπισε στην Ισσό
τον ίδιο τον Δαρείο και άνοιξε το δρόμο προς τη Συρία. Ως το
χειμώ να του 3 32 είχε υποτάξει ολόκληρη τη Συρία και την
Παλαιστίνη και κατέλαβε τη Γάζα ύστερα από πολιορκία.
Τώρα ήταν ανοιχτός ο δρόμος προς την Αίγυπτο, που όχι
μόνο υποτάχθηκε, αλλά υ π οδέχθη κ ε τον Αλέξανδρο ως ελευ
θερωτή από την περσική κυριαρχία. Ο Αλέξανδρος ίδρυσε
120
Η ΘΕΪΚΟΤΗΤΑ ΤΟΥ Μ. ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΥ
Ι
εκεί μια νέα πόλη, ιη ν Αλεξάνδρεια, προτού χαξιδεύσει σιην
έρημο για να συμβουλευθεί χο περίφημο Μαντείο του Ά μμω
να στη Σίβα. Μάλιστα έδειξε μεγάλο σεβασμό στις ντόπιες π α
ραδόσεις, γιατί και θυσία πρόσφερε στον ταύρο Άπι στη Μέμ-
φιδα και διέταξε την επισκευή ναώ ν στο Κ αρνάκ και το Αού-
ξορ. Μάλιστα είναι πιθανό, αν και η σχετική παράδοση δεν εί
ναι τόσο αξιόπιστη, ότι ενθρονίστηκε επίσημα ως φαραώ. Π ά
ντως στα αιγυπτιακά κείμενα αναφέρεται σαφώ ς με φαραω νι
κούς τίτλους, δηλαδή ως γιος του θεού Ά μμωνα-Ρα, προικι
σμένος και ο ίδιος με θεϊκή δύναμη. Με όλα αυτά συμφωνεί
και το γεγονός ότι ο Αλέξανδρος άφ ησε την ουσιαστική διοί
κηση σχα χέρια των Αιγυπτίων.
Από την Αλεξάνδρεια, λοιπόν, ο βασιλιάς προχώ ρησε προς
τα βάθη της ερήμου, στην έρημο Σίβα. Πρόκειται για μια κ ίνη
ση γεμάτη μυστήριο. Εκεί υπή ρχε ένα πα νά ρχα ιο μαντείο, που
οι Αιγύπτιοι χο είχαν γνωρίσει από χους Λίβυες και χο είχαν
συνδέσει με χο θεό χους Άμμωνα-Ρα. Οι Έ λληνες, εγκαχεσχη-
μένοι σχην Κ υρηναϊκή από χον 6ο αιώνα, χον χαύχισαν μ ε χον
ύψισχο θεό χους και μιλούσαν για χον Άμμωνα-Δία. Ή δη από
πολύ νωρίς χο μανχείο θεωρούνχαν σχον ελληνικό κόσμο εξαι-
ρεχικά εύσχοχο σχους χρησμούς χου, όπως και χα μανχεία χων
Δελφών και χης Δωδώνης, και συνεπώ ς ήχαν φημισμένο. Δ ε
δομένου όχι ο Αλέξανδρος με χη στοιχειώδη θρησκευχικόχηχά
του είχε αποχίσει και παλαιόχερα σχα πιο διαφορεχικά μέρη χο
σεβασμό χου σχις χοπικές θεόχηχες, η επίσκεψή χου σχο μανχείο
αυχό δεν έχει από μόνη χης χίποχα χο παράξενο. Πάνχως, αφού
υποχρεώ θηκε να ακολουθήσει μια αρκεχά δύσκολη πορεία
μέσα σχην έρημο, πρέπει να υποθέσουμε και την ύπαρξη άλ
λω ν κινήτρων. Ο Αλέξανδρος είχε ακούσει ότι το μαντείο το εί
χαν επισκεφθεί και οι πρόγονοί του Περσέας και Ηρακλής και
προφανώ ς αυτό λειτούργησε καταλυτικά για χο βασιλιά, που εί
χε συνυφάνει χο μύθο με χη ζωή χου.
Ποιες ερωχήσεις έκανε σχο μανχείο ο Αλέξανδρος και ποια
απάνχηση πή ρ ε σε αυχές είναι άγνωσχο. Σχο σημείο αυχό σιω
π ά και ο ίδιος ο Αλέξανδρος. Είναι δυναχόν ν α γίνει η υ π ό θε
ση όχι χου πρόβλεψαν μεγάλες επιχυχίες, χρησιμοποιώνχας
121
ίσως κι εκφράσεις, που θα μπορούσε ν α τις εκλάβει ως νύξεις

για παντοκρατορία. Ίσως να είχε μεγαλύτερη σημασία ο τρό
πος που τον χαιρέτησε κατά την άφιξή του ο αρχιερέας του ιε
ρού- αφού ήταν βασιλιάς της Αιγύπτου, τον χαιρέτησε ως γιο
του Ά μμωνα-Ρα. Σύμφω να με τον Πλούταρχο, κατά το π ρ ο
σκύνημα του Αλέξανδρου στην όαση, ο ιερέας από λάθος τον
χαιρέτησε ως “Παιδιός” (παι+διος) αντί “Παιδίον”. Επίσης ένα
ακόμη σημαντικό στοιχείο είναι, σύμφω να μ ε τον Διόδωρο, η
απάντηση του θεού ότι του έδινε ό,τι ζητούσε, δηλαδή την α υ
τοκρατορία όλης της Γης, και ότι πατέρας του ήταν ο ίδιος ο
θεός. Ωστόσο, σύμφω να και πάλι με τον Πλούταρχο, ο Αλέ
ξανδρος απόφ ευγε ν α διεκδικεί τη θεϊκή αυτήν καταγω γή
μπροστά στους Έ λληνες και τους Μ ακεδόνες συντρόφους του.
Από τη στιγμή αυτήν, ή μάλλον λίγο νωρίτερα, από τη στιγμή
που ο Αλέξανδρος υιοθέτησε τους τίτλους των φαραώ, θεω ρή
θηκε γιος του Δία, ενός θεού που τον τιμούσαν ιδιαίτερα οι
Μ ακεδόνες. Είναι χαρακτηριστικό ότι ο Αλέξανδρος δεν εκ μ ε
ταλλεύτηκε το γεγονός αυτό για να δημιουργήσει ένα θεοκρα
τικό θεμέλιο εξουσίας· το αντιμετώπισε μάλλον ως υπόθεση
που αφορούσε την προσω πική του εικόνα: κάποιος που συ
γκαταλέγει στους προγόνους του τον Ηρακλή ή τον Αχιλλέα,
που καθορίζει τις πράξεις του σύμφ ω να με το πρότυπό τους και
σχεδόν εντάσσεται στο δικό τους κόσμο, πρέπει να αντιλαμ
βάνεται τον εαυτό του ως ημίθεο. Προς το παρόν τίποτα δεν εί
χε αλλάξει ουσιαστικά. Εντούτοις, όλα αυτά συνέβαλαν στο να
εδραιωθεί η αντίληψη του Αλέξανδρου για τον εαυτό του ως
μυθικού ήρωα.
Η παραμονή στην Αίγυπτο φαίνεται να έπαιξε μεγάλο ρό
λο στη συνέχεια της εκστρατείας. Σεβάστηκε την αυτονομία
της, ωστόσο επέμεινε να εξασκεί εκεί την επικυριαρχία του
σαν διάδοχος του φαραώ, υιοθετώντας ένα μέρος από τους π α
ραδοσιακούς τίτλους. Μέσα σε μια δεκαετία ο Αλέξανδρος κ α
τάφερε να ασκεί διάφορες μορφές εξουσίας, ήταν ο βασιλιάς
των Μ ακεδόνων (που δηλώνει την αντίληψη της πόλης π ρ ώ
τα σαν κοινότητας πολιτών), ηγεμόνας των Ελλήνων, διάδο
χος των Αχαιμενιδών και ήθελε να ανακηρυχθεί θεός α νίκ η
122
τος. Μάλιστα, κατά την επιστροφή του από την Ινδία, το 325
π.Χ. περίπου, κατέστειλε την ανταρσία των σατραπών, τους
οποίους αντικατέστησε με πιστούς Μ ακεδόνες. Το 3 2 4 π.Χ.
έγιναν οι γάμοι στα Σούσα, όπου ενώ θηκαν τα μέλη της α κ ο
λουθίας του με Περσίδες πριγκίπισσες και ο ίδιος ο Αλέξανδρος
σε δεύτερο γάμο με τη Στάτειρα, κόρη του Δαρείου. Αυτές οι
ενώσεις ίσως στάθηκαν αφορμή για δυσαρέσκεια των Μ ακε
δόνων. Λίγο αργότερα στα Εκβάτανα και στη συνέχεια στη
Βαβυλώνα οργανώ θηκαν γιορτές και συγκεντρώ θηκαν π ρ ε
σβείες από όλο τον κόσμο της Μεσογείου για να τιμήσουν το
βασιλέα. Ταυτόχρονα όμως άρχισε να συγκεντρώνει π λη ρο
φορίες για τις μελλοντικές εκστρατείες, που όμως δεν θα π ρ α γ
ματοποιούνταν, γιατί το Μάιο του 3 2 3 π.Χ., σε ένα συμπόσιο,
αδιαθέτησε και πέθανε. Λίγο πριν πεθάνει όμως είχε στείλει
πρεσβεία στην Ολυμπία, με τον Νικάνορα τον Σταγειρίτη, για
να ζητήσει από τους Έ λληνες να του αποδώ σουν θεϊκές τιμές.
Συγκεκριμένα, ο Αλέξανδρος διεμήνυσε στην Ελλάδα δύο επι
θυμίες του. Η πρώτη, υπό μορφή γραπτής εντολής, απαιτού
σε την επιστροφή στις γενέτειρές τους όλων των πολιτικών εξό
ριστων και των οικογενειών τους - με εξαίρεση τους Θηβαίους.
Η δεύτερη, ως επακόλουθο του θανάτου του Ηφαιστίωνα στα
Εκβάτανα, ζητούσε την ανακήρυξη του νεκρού σε ή ρω α και
την απόδοση θεϊκώ ν τιμών στο δικό του πρόσωπο.
Παρόλο που ο Αλέξανδρος δεν διοικούσε ένα στρατό που
αποτελούνταν από συμμαχικές δυνάμεις, ωστόσο δεν έπα υε
να θεωρεί τον εαυτό του η γεμ όνα των Ελλήνων και αυτό το
φανερώνει ακριβώς η αποστολή του Νικάνορα στην Ολυμπία,
όπου με το εν λόγω διάταγμα ζητούσε ν α του αποδίδονται θε
ϊκές τιμές, αλλά και να επιτρέψουν οι συμμαχικές πόλεις τους
εξόριστους να επιστρέψουν πίσω και ν α ξαναπάρουν τις περι
ουσίες τους. Ε δώ πρόκειται καθαρά για επέμβαση στην εσω
τερική ζωή των πόλεων, κάτι που ήταν αντίθετο με τους όρους
της συμμαχίας. Η δεύτερη αυτή αξίωση αντιμετωπίστηκε
εχθρικά από τους Έ λληνες, οι οποίοι ήταν έτοιμοι να ξεσηκω
θούν εναντίον του.
Οι απολυταρχικές τάσεις του Αλέξανδρου ενισχύονταν βαθ-
123
μιαία, πρ ά γμ α που προοιώνιζε ιη ν απολυταρχία των ελληνι

στικών βασιλέων. Ζώντας μακριά από τη Μ ακεδονία και τις
εθνικές της παραδόσεις, ο Αλέξανδρος υποχρεώ θη κε να
ασκήσει εξουσία δεσποτική. Μάλιστα, ο φιλόσοφος Ανάξαρχος
τον έπεισε ότι ο βασιλιάς είναι υπεράνω των νόμω ν (Πλούταρ
χος, Αλέξανδρος, 52, 4), όταν μάλιστα ο βασιλιάς επιθυμεί να
λατρεύεται και σαν θεός. Αργότερα, στις ελληνιστικές μοναρ
χίες (εκτός από τη Μακεδονία), τα βασιλικά διατάγματα είχαν
συνήθως ισχύ νόμου και ο βασιλιάς θεωρούνταν αλάνθαστος.
Το τρίτο περιστατικό συνέβη στα Βάκτρα (σημερινό Μπαλκ)
και οφειλόταν στη συνήθεια που είχε καθιερώσει ο Αλέξαν
δρος να περιβάλλεται και από Πέρσες και από Μ ακεδόνες. Η
παράλληλη παρουσία των δύο αυτών εθνοτήτων προξένησε
αναπόφευκτες δυσχέρειες, αφού οι παραδόσεις τους αναφορι
κ ά με τις σχέσεις βασιλέων και υ π η κ ό ω ν ήταν εντελώς διαφο
ρετικές. Για τους Μ ακεδόνες ο βασιλιάς ήταν ο πρώτος μεταξύ
ίσων, ενώ για τους Πέρσες ο κύριος και αυτοί οι δούλοι του. Η
σχέση αυτή συμβολίζεται με την προσκύνηση, που ένας Μα-
κεδόνας ή άλλος Έ λληνας θα έκανε μόνο σε θεούς. Η π ρ ο
σκύνηση ήταν ο συνηθισμένος τρόπος χαιρετισμού, που α παι
τούσε ο Π έρσης βασιλιάς, μάλλον κάποιο είδος γονυκλισίας
συνοδευόμενης από χειροφίλημα. Για τους Έ λληνες, που
απέδιδαν τέτοιου είδους τιμές μόνο στους θεούς τους, αυτό
ήταν δείγμα ανατολίτικης δουλοπρέπειας, που αποτελούσε
τον αντίποδα της ελληνικής ελευθερίας, και συνεπώ ς η ά ρ νη
ση της προσκύνησης ήταν μια ειδική έκφραση της διαφοράς
τους από τους «βαρβάρους».
Όταν, λοιπόν, το 3 2 7 στα Βάκτρα ο Αλέξανδρος α ποπειρά
θηκε να πείσει τους Μ ακεδόνες ν α ασπασθούν τον περσικό
τρόπο απόδοσης τιμών, ο Έ λληνας Καλλισθένης, αυλικός
συγγραφέας του Αλέξανδρου, αρνήθηκε, γιατί ως ελεύθερος
Έ λληνας δεν ήθελε να υποταχθεί στη νέα διαδικασία. Ως προς
το τι ακριβώς συνέβη υπάρχουν δύο εκδοχές. Σύμφω να με την
πρώτη, η πρόταση του Αλέξανδρου αποτέλεσε αντικείμενο
ανοικτής συζήτησης ανάμεσα στον Ανάξαρχο και τον Καλλι
σθένη, κατά την οποία ο τελευταίος, «ενώ εξόργισε φοβερά τον
1 24
Αλέξανδρο, κέρδισε ιη ν εύνοια των Μακεδόνων» (Αρριανός,

Ανάβασις, 4, 12, 1) και το όλο σχέδιο εγκαταλείφθηκε. Ο Αλέ
ξανδρος εγκατέλειψε το σχέδιο να επιβάλει την προσκύνηση,
γιατί οι ισχυροί Μ ακεδόνες κοροΐδευαν αυτήν την τελετουργία.
Την επιδεικτική συμπεριφορά όμως του Καλλισθένη δεν τη
λησμόνησε. Σύμφωνα με τη δεύτερη εκδοχή, ο Αλέξανδρος
διέταξε, σε ένα συμπόσιο, την περιφορά ενός κυπέλλου φιλίας
από το οποίο έπρεπε να πιουν όλοι και στη συνέχεια να π ρ ο
σκυνήσουν, για να δεχθούν στο τέλος τον ασπασμό του βασι
λιά. Ο Καλλισθένης παρέλειψε την προσκύνηση και δεν του
δόθηκε ασπασμός (Αρριανός, Ανάβασις, 4, 12, 3-5). Ο ποια
δήποτε και αν είναι η αλήθεια -α φ ού και οι δύο εκδοχές θα
μπορούσαν να αληθεύουν-, το περιστατικό αυτό στάθηκε η
αιτία της καταστροφής του Καλλισθένη, εφόσον, λίγο αργότε
ρα, κατηγορήθηκε ότι συμμετείχε σε μια συνωμοσία φόνου,
που εξυφάνθηκε από ορισμένους βασιλικούς «παίδες» (ακό
λουθους). Ο Καλλισθένης βασανίστηκε κι εκτελέστηκε- μόνο
ως προς τις λεπτομέρειες διαφωνούν οι πηγές.
Ο Αλέξανδρος, επομένω ς, όπως αργότερα και οι βασιλείς
της ελληνιστικής περιόδου, ενίσχυσε τη δεσποτική του εξου
σία, προβάλλοντας αξιώσεις θεοποίησης. Στο διάστημα που εί
χε διατάξει την επιστροφή των εξόριστων, ο Αλέξανδρος κοι
νοποίησε και μία άλλη απαίτησή του στην Ελλάδα, η οποία
έγινε δεκτή με ανάμικτα αισθήματα. Σύμφω να με τον Αιλιανό
(Ποικίλη Ιστορία, 19), «ο Αλέξανδρος υπέδειξε στους Έ λληνες
να τον ανακηρύξουν θεό», γεγονός που επιβεβαιώνουν και άλ
λες πη γές, παρόλο που καμιά δεν αναφέρει σαφώς με ποιον
τρόπο διατυπώθηκε η απαίτηση αυτή. Ωστόσο, σύμφ ω να με
τον Αθηναίο ρήτορα Υπερείδη (Επιτάφιος, 6, 21, που εκφω -
νή θη κε το 323), οι Αθηναίοι αναγκάστηκαν:
να γίνουν μάρτυρες θυσιών που προσφέρονταν σε

ανθρώπους- τα αγάλματα, οι βωμοί και τα ιερά των
θεών να περιφρονούνται, ενώ εκείνα που ήταν
αφιερωμένα σε ανθρώπους τα φρόντιζαν και οι υ π η
ρέτες των ανθρώπων αυτών τιμώνταν σαν ήρωες.
125
Κατά ττάσα πιθανότητα ο Υπερείδης αναφερόταν στη λατρεία

του Αλέξανδρου και στις τιμές ήρω α που είχαν αποδοθεί στο ν ε
κρό του φίλο Ηφαιστίωνα. Την άνοιξη του 323 ο Αλέξανδρος
δέχθηκε στη Βαβυλώνα Έ λληνες πρέσβεις, «στεφανωμένους,
όπω ς οι θεωροί που πηγαίνουν να λατρέψουν κάποιο θεό»
(Αρριανός, Ανάβασις, 7, 23, 2). Με βάση τη μαρτυρία αυτήν,
καθώ ς και έναν αριθμό άλλων αποσπασμάτων, συχνά ειρωνι
κώ ν, όπως η αναφορά του σχολίου του Δάμιδος στη Σπάρτη
«αν ο Αλέξανδρος θέλει να είναι θεός, ας τον αφήσουμε να εί
ναι θεός» (Πλούταρχος, Ηθικά, 219 Ε) - φαίνεται πιθανό ότι η
απαίτηση κοινοποιήθηκε το ίδιο περίπου διάστημα με την
εντολή που αφορούσε την αποκατάσταση των εξόριστων.
Το πιο πιθανό φαίνεται να είναι ότι η απαίτηση για απόδο
ση στον Αλέξανδρο θεϊκώ ν τιμών αποτελούσε το τέρμα της
κατεύθυνσης, που από καιρό είχαν πάρει οι προθέσεις του. Ο
πατέρας του Φίλιππος είχε τιμηθεί στην Ερεσό της Λέσβου με
βωμούς, που στήθηκαν για τον Φιλίππιο Δία, ενώ αγάλματά
του κοσμούσαν ήδη το ναό της Αρτέμιδος στην Έ φεσο - π α
ρόλο που κάτι τέτοιο δεν συνεπάγεται αναγκαστικά και λ α
τρεία- και τις Αιγές της Μ ακεδονίας, γιατί «εξαιτίας του μ εγ α
λείου της κυριαρχίας του, τοποθετήθηκε αυτοδίκαια πλάι
στους δώ δεκα θεούς» (Διόδωρος, 16, 95, 1). Πρόσφατα βρέ
θηκε μια επιγραφή που πιστοποιεί ότι λατρευόταν στη Θάσο.
Όσο για τον ίδιο τον Αλέξανδρο, είχε αναγνωριστεί ως φ α
ραώ -επ ο μ ένω ς ως ον θεϊκ ό-, ενώ στις αρχές του 331 είχε
επισκεφθεί το Μαντείο του Αμμωνος στη Σίβα της λιβυκής
ερήμου, όπου, σύμφω να με τα όσα αναφέρει ο Καλλισθένης
“ο ιερέας είπε στο βασιλιά ότι εκείνος, ο Αλέξανδρος, ήταν γιος
του Δία” (Στράβων, 18, 1, 43). Η δήλωση, όπω ς την ερμ ή
νευσαν, σήμαινε ότι ο ιερέας χαιρέτησε τον Αλέξανδρο ως «γιο
του Άμμωνα». Λίγο αργότερα, τα Μαντεία των Διδύμων και
των Ερυθρών, τελείως ανεξάρτητα το ένα από το άλλο, α να
ζωπύρωσαν και πάλι την ιστορία «περί της καταγω γής του
Αλέξανδρου από τον Δία».
Οι Μ ακεδόνες και οι άλλοι Έ λληνες συνήθιζαν ν α ταυτίζουν
τους ξένους θεούς με τους δικούς τους και ο Καλλισθένης χ ρ η
126
σιμοποίησε το «Άμμων Ζευς», όπως ακριβώς είχε κάνει και ο

Πίνδαρος στον ΰμνο του προς τον Άμμωνα, όπου τον αποκα-
λούσε «Άμμωνα, Κύριο του Ολύμπου» και σε μια ωδή του, στα
Πύθια (4, 16), όπου αναφέρεται στον Ά μμωνα Δία. Οτι ο Αλέ
ξανδρος ενεθάρρυνε τη σύνδεσή του με τον Δία, άλλοτε ως
γιος του και άλλοτε (όπως ο Φίλιππος) ταυτίζοντας την υ π ό
στασή του με του θεού, φαίνεται στο ασημένιο δεκάδραχμο
που έθεσε σε κυκλοφορία αργότερα, για ν α αποθανατίσει τη
νίκη του εναντίον του Π ώ ρου- στην μπροστινή όψη του τετρά
δραχμου εικονίζεται ο Αλέξανδρος έφιππος να καταδιώκει τον
Πώρο, που είναι επάνω σε έναν ελέφαντα, ενώ στην πίσω πα -
ριστάνεται ο Δίας, ντυμένος με παρδαλή ενδυμασία, να κ ρ α
δαίνει στο δεξί του χέρι τον κεραυνό, έμβλημα που είχε και
αυτό ταυτιστεί με τον Αλέξανδρο.
Επίσης ο Αλέξανδρος δεν αρκέστηκε ν α δεχθεί την α να
γνώριση της κυριαρχίας του από μερικούς Ινδούς δυνάστες,
αλλά ανέλαβε μεγάλη εκστρατεία με την υποστήριξή τους.
Υπάρχει κι ένα άλλο στοιχείο, που βοηθά στην κατανόηση της
εξέλιξης της σκέψ ης του Αλέξανδρου: όταν ξεκίνησε την εκ
στρατεία, το φθινόπωρο του 327, διέταξε ένα τμήμα του στρα
τού με αρχηγούς τον Ηφαιστίωνα και τον Π ερδίκκα να π ρ ο
χωρήσει προς τις Ινδίες, ακολουθώντας τον κεντρικό δρόμο,
μ έσα από την κοιλάδα του Κ αμπούλ και το π έρασμ α του Χάι-
μπαρ. Ο ίδιος επέλεξε τον ορεινό δρόμο μέσα από την περιο
χή του Νουρεστάν και του Σουάτ, πολεμώντας εκεί μισό π ερ ί
που χρόνο. Στον πόλεμο αυτόν συσχέτισε για άλλη μια φορά
τον εαυτό του άμεσα με το μυθικό κόσμο των ημιθέων: Ε π ι
τέθηκε σ’ ένα απροσπέλαστο οχυρό επάνω σε μια βουνοκορ
φή, επειδή σύμφω να με την παράδοση το είχε επιχειρήσει
χωρίς επιτυχία ο Ηρακλής. Ή δη νωρίτερα είχε φθάσει σε μια
πόλη με το όνομα Νύσα. Νύσα ήταν το όνομα της τροφού του
θεού του κρασιού Διόνυσου, που ήταν και αυτός γιος του Δία
και λατρευόταν ιδιαίτερα στη Μ ακεδονία. Διάφορες πόλεις με
αυτό το όνομα θεωρούνταν γενέτειρές του. Άρα και ο Διόνυσος
είχε περάσει από αυτά τα μέρη και είχε υποτάξει την Ινδία σε
μια μυθική εκστρατεία.
127
Έτσι η ινδική εκστρατεία του Αλέξανδρου ανυψ ώ θηκε όχι

μόνο σε μυθική ηρωική πράξη, αλλά σε μίμηση θεϊκώ ν έρ
γων. Δεν πρόκειται μόνο για συγγένεια με ήρωες και μίμησή
τους, αλλά για τον ολοκάθαρο συναγωνισμό μαζί τους, που
κατέληγε σε άμιλλα για ν α τους ξεπεράσει. Αυτό ακριβώς δεί
χνει πόσο είχε καταδυθεί στον κόσμο του μύθου. Μάλιστα ο
Αλέξανδρος επέστρεψε από την Ινδία σαν να ήταν ο ίδιος ο θε
ός Διόνυσος. Η πορεία του στρατού του μετατράπηκε για μια
εβδομάδα σε διονυσιακή πομ πή.
Ως ένα χαρακτηριστικό ακόμη βήμα της διαδικασίας προς
τη θεοποίηση του Μ. Αλεξάνδρου μπορούμε να θεω ρήσουμε
την εισαγωγή, στην πόλη Βάκτρα, του σχήματος της προσ κύ
νησης, όπως ήδη ανάφερα. Στην προσπάθειά του να θίξει α υ
τό το ζήτημα, ο πειθήνιος στον Αλέξανδρο Αβδηρίτης φιλόσο
φος Ανάξαρχος υποστήριξε ότι:
Είναι πολύ πιο δίκαιο ν α θεωρήσουμε τον Αλέξαν

δρο θεό, π α ρ ά τον Διόνυσο και τον Η ρακλή... για
τί δεν υπάρχει καμιά αμφιβολία ότι, όταν ο Αλέ
ξανδρος θα πέθαινε, οι άνθρωποι θα τον τιμούσαν
σαν θεό· πολύ πιο δίκαιο, λοιπόν, θα ήταν αν του
απέδιδαν τις τιμές αυτές, ενώ ήταν ακόμη ζωντα
νός και όχι μετά το θάνατό του, οπότε θα του ήταν
άχρηστες.
Το επιχείρημα αυτό όμως, όσο κι αν κολάκευε τον Αλέξανδρο,

προσέκρουσε στην έντονη δυσφορία των Μ ακεδόνων και η
προσκύνηση μ π ή κ ε αναγκαστικά στο χρονοντούλαπο, χάρη,
κυρίως, στην ομιλία που αντέταξε ο Καλλισθένης. Το α πο φ α
σιστικό βήμα ήταν η απαίτηση που διατυπώθηκε το 323 και
οδήγησε στην εμφάνιση αρκετών λατρειών του Αλέξανδρου
στην Αθήνα και πιθανόν στη Σπάρτη και σε άλλες πόλεις. Ορι
σμένα ελληνικά κράτη αναγνώρισαν όντως την υπεροχή του,
απονέμοντάς του θεϊκές τιμές και αναγνωρίζοντας έτσι τη μ ο
ναδικότητα των κατορθωμάτων χου.
Αυτές οι τιμές ανταποκρίνονταν πλήρω ς στην εικόνα που εί
128
χε ο Αλέξανδρος για χον εαυχό χου, χωρίς όμως αυχό ν α ση

μαίνει όχι είχε υιοθετήσει χην ιδέα μιας 8εοκραχικής εξουσίας
και ανχιλαμβανόχαν χον εαυχό χου σαν θεό βασιλιά. Το πολύ να
καχείχε χέχοια θέση σχην Αίγυτχχο, ως φαραώ, δεν χην είχε
όμως ούτε καν ως Μέγας Βασιλεύς χων Περσών. Αλλά και με-
χαξύ χων Ελλήνων η αποθέωση χου Αλέξανδρου κάθε άλλο
παρά καθολική ήχαν. Άλλωσχε δεν καθιερώθηκε με βασιλικό
διάχαγμα, αλλά ήχαν από χην ίδια χης χη φύση μια αυθόρμηχη
απόδοση χιμής, η οποία ανχαποκρινόχαν βέβαια σχα αισθήμα-
χα και χις επιθυμίες χου μονάρχη. Σε λίγο όμως επακολούθησε
ο θάναχός χου και οι όποιες λαχρείες είχαν καθιερωθεί δεν φαί-
νεχαι να επέζησαν για πολύ, χουλάχισχον σχην κυρίως Ελλάδα.
Κάποιες λαχρείες θεσπισμένες σχη Μικρά Ασία, όπω ς ο
εορτασμός των Αλεξανδρείων, για χα οποία μας ττληροφορεί
επιγραφή που βρέθηκε σχη Θάσο, χρονολογικά μοιάζουν να
συνδέονχαι, χις περισσόχερες φορές, με χις αρχικές εκσχραχεί-
ες χου εκεί, χο 3 3 4 /3 , και όχι με χην ενχολή που δόθηκε χο
323. Σχις περιπχώσεις αυχές η λαχρεία συνοδευόχαν συχνά
από χη θεμελίωση νέας χρονολογικής εποχής (όπως συνέβη
σχην Πριήνη και στη Μίλητο) και χα φαινόμενα αυχά αποχε-
λούσαν αυθόρμητη έκφραση ευγνω μοσύνης για την «απελευ
θέρωση». Οι Έ λληνες όμως της κυρίως Ελλάδας δεν είχαν
ανάγκη ελευθερωτών και οι λατρείες εκεί επιβλήθηκαν ύστε
ρα από πίεση και πολύ γρήγορα εξαφανίστηκαν. Η διαφορά
είναι αξιοσημείωτη. Τον χαρακτήρα των ελληνιστικών θεοποι
ημένω ν δυναστειών κατά τη διάρκεια των δύο επόμ ενω ν αιώ
νω ν μάς τη διευκρινίζουν οι ασιατικές παραδόσεις.
ΕΞΕΛΙΞΕΙΣ ΣΤΗΝ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΛΑΤΡΕΥΤΙΚΗ ΠΑΡΑΔΟΣΗ

Η αλήθεια είναι ότι ήδη από τον πέμπτο αιώνα και μετά η θρη
σκεία του Ολύμπου είχε αρχίσει να βάλλεται. Η σοφιστική κ ί
νηση προκάλεσε μία σκεπτικιστική διάθεση απέναντι και στις
πιο ακλόνητες πεποιθήσεις, ενώ ταυτόχρονα πολλές ήταν οι ξε-
νες λατρείες που ρίζωσαν στις ελληνικές πόλεις. Η λατρεία των
παραδοσιακών θεών πολύ συχνά κατέληγε να συνδέεται με
έννοιες αφηρημένες, όπω ς εκείνες της Φιλίας, της Ειρήνης,
129
του Πλούτου ή της Δημοκρατίας. Επιπλέον, η διάκριση ανά

μεσα στο θεό και τον άνθρωπο είχε αμβλυνθεί, εν μέρει επει
δή καθιερώθηκε η λατρεία εξαιρετικών θνητών και, ως ένα
βαθμό, επειδή ορισμένοι φιλόσοφοι ισχυρίζονταν ότι ο άνθρω
πος μπορούσε να ζήσει ως θεός με τη βοήθεια της λογικής·
Οι παλιές βεβαιότητες είχαν εκλείψει και παρόλο που οι άν
θρωποι εξακολουθούσαν να τελούν με ζήλο τις παλιές τελετουρ
γίες, έχοντας την πεποίθηση πως ό,τι ήταν παραδοσιακό έπρεπε
να διατηρείται, πολλοί ήταν κατά βάθος αγνωστικιστές ή ακόμη
και άθεοι. Για πολλούς πιστούς η παρακολούθηση των επίσημων
τελετουργιών δεν θα πρέπει να σήμαινε και πολλά πράγματα.
Η επέκταση στις νέες χώρες δεν μπορούσε πα ρά ν α εντεί
νει αυτές τις συχνά αντιφατικές τάσεις. Για πολλούς λόγους, ο
καινούριος κόσμος των μοναρχικών βασιλείων με τις νέες π ό
λεις που δημιουργήθηκαν, αλλά και με τις παλιές της κυρίως
Ελλάδας και της λεκάνης του Αιγαίου αισθάνθηκε πλέον την
επιρροή θρησκευτικών συμπεριφορών, που εκδηλώνονταν για
πρώτη φορά και κατέληξε στην υιοθέτηση νέω ν μορφώ ν θρη
σκευτικής εμπειρίας. Η συνάφεια με πληθυσμούς μη ελληνι
κούς, που λάτρευαν διαφορετικούς θεούς, η εσκεμμένη εν
θάρρυνση συγκεκριμένων λατρειών για λόγους εσωτερικής π ο
λιτικής, η αυθόρμητη ή κατόπιν άνωθεν υποδείξεων ή και πιέ
σεων αποδοχή ϊή ζ λατρείας των ηγεμόνω ν, η συνειδητοποίη-
ση εκ μέρους των ατόμων νέων, προσω πικώ ν συναισθηματι
κώ ν αναγκώ ν μέσα σε ένα καθεστώς κοινωνικής α πομόνω
σης, η αντίδραση στις αβεβαιότητες ενός κόσμου, του οποίου οι
απότομες μεταβολές πολύ συχνά προκαλούσαν πρωτοφανείς
ανατροπές της τύχης, η οποία είχε αναχθεί σε παντοδύναμη
θεά, όλα αυτά συνετέλεσαν στη δημιουργία μιας συγκεχυμέ
νης εικόνας μεταβολών, που είναι δύσκολο να ξεκαθαρίσει.
Επομένω ς, θα εξυπηρετούσε ν α τραβήξουμε μια διαχωρι
στική γραμμή ανάμεσα στις θρησκευτικές αλλαγές που οφεί
λονται σε πρωτοβουλίες ηγετών, βασιλέων και διοικητών και
σε εκείνες τις λατρείες και τις λατρευτικές πρακτικές που υιο
θέτησαν οι άνθρωποι με τη θέλησή τους, επειδή πίστευαν ότι
έτσι ικανοποιούσαν μια γνήσια ανάγκη τους.
130
Σΰμφω να με την C laude M osse, καθηγήτρια στο Π ανεπι

στήμιο VIII του Παρισιού, στην αρχή της βασιλείας του Μ. Αλε
ξάνδρου δεν είναι καδόλου ορατές αυτές οι παραδόσεις. Η π ο
λιτική του είναι τπστή σε αυτήν που είχε εφαρμόσει ο πατέρας
του Φίλιππος. Μόνο μετά την επίσκεψή του στην όαση Σίβα
επρόκειτο να τεθεί το πρόβλημα της θεϊκής καταγω γής του. Ο
Αλέξανδρος όμως, ως διάδοχος των Αχαιμενιδών, δεν δα μ π ο
ρούσε να επιζητά τη δεοποίηση, καδώς οι βασιλιάδες αυτοί
δεν ισχυρίζονταν πω ς κατάγονταν από κάποιο δεό, ενώ ο σε
βασμός και η προσκύνηση είχε να κάνει με το δεσποτικό χ α
ρακτήρα της εξουσίας τους. Το πρόβλημα, λοιπόν, της δεοποί
ησης πρέπει ν α τοποδετηδεί σε άλλη διάσταση.
Επίσης, η λατρεία των ηρώ ω ν στον ελληνικό κόσμο δεν
ήταν κάτι καινούριο. Από την α ρχαϊκή επ οχή αντικείμενο της
λατρείας αυτής ήχαν οι ιδρυτές πόλεω ν, οι ολυμπιονίκες, π ρ ό
σ ω πα που είχαν παίξει ένα ρόλο εκπολιτιστικό, ενώ από χον
4ο αιώνα, χόσο σχην Αδήνα όσο και σχη Σπάρχη, λαχρεία εκ-
δηλώνεχαι και για χους στρατηγούς νικητές. Ε πομένω ς, για
έναν Έ λλη να του 4ου αιώνα η αξίωση ενός νικητή ν α υψω δεί
στην τάξη των ηρώ ω ν δεν αποτελούσε υπέρβαση των κ α νό
νω ν χης δρησκευχικής ζωής ούχε και χης πολιχικής.
Το 3 2 4 π.Χ. ο Αλέξανδρος είναι ο κατεξοχήν νικητής στρα
τηγός. Δ εν είναι ακατανόητο ν α του απονείμουν εξαιρετικές τι
μές. Δικαίωμα που του είχε αναγνωρίσει και ο Δ ημοσδένης, ο
οποίος κατηγορήδηκε από τον Υπερείδη όχι γιατί του α να
γνώρισε αυτήν την τιμή, αλλά γιατί συντάχδηκε με τους φιλο-
μακεδόνες. Τι νό η μ α έδινε ο Αλέξανδρος στην αναγνώριση
της Θεϊκής καταγω γής δεν είναι δυνατόν ν α ξέρουμε. Σημασία
έχει να γνωρίζουμε από ποια στιγμή διεκδίκησε τη δεϊκή κ α
ταγωγή και τι περιεχόμενο της έδινε.
Ίσως με αυτήν του την απαίτηση, ν α τον βλέπουν δηλαδή
σαν έναν «ανίκητο δεό», ν α ήδελε αρχικά να εκδηλώ σει την
εξουσία του. Ε νώ η παρομοίωσή του με τον Διόνυσο πρέπει
να αναπτύχδηκε αργότερα, στο αλεξανδρινό περιβάλλον,
όπου και σφυρηλατήδηκε ο μύθος της δεϊκής γέννησής του.
Το ότι έπειτα από κάδε νίκη του γιόρταζε με «βακχίες» και
131
γιορτές αφιερωμένες οτον Διόνυοο δείχνει απλώ ς την τήρηση

μιας ελληνικής παράδοσης.
Σε κ ά θε περίπτω ση ο Αλέξανδρος ενσαρκώ νει την εικό
ν α του ιδανικού μ ο νά ρχη , που οι Έ λλη νες διανοούμενοι του
4ου αιώ να π.Χ. (Ξενοφών, Ισοκράτης, Π λάτωνας, Αριστοτέ
λης) είχαν κατασκευάσει. Δ εν είναι πια μόνο «ο βασιλεύς
των Μ ακεδόνων» ούτε ο «Βασιλεύς» χω ρίς προσδιορισμό,
όπω ς ήταν ο Π έρσης βασιλιάς, αλλά είναι ο «Βασιλεύς Α λέ
ξανδρος», ο οποίος απαιτεί την πρ ο σ κ ύνη σ η και τις θεϊκ ές
τιμές προς το πρ όσ ω π ό του. Αυτή η βασιλική εξουσία π ρ ο σ
διορίζεται μόνο από το όνομ ά του και θα μ πορούσ ε ν α θ εω
ρηθεί εξουσία στρατηγού νικητή. Αν αυτή η εικόνα δ η μ ι
ο υρ γή θ η κ ε από τους σύγχρονούς του ή α πό τον ίδιο είναι
δύσκολο ν α υποστηρίζει κανείς με βεβαιότητα. Ωστόσο η
M osse θεω ρεί ότι ορισμένες από τις πράξεις του στους τε
λευταίους μ ή νες της ζωής του τις επεξεργάστηκε με κάθε
λεπτομέρεια, έχοντας για τον εαυτό του την εικόνα του π ρ ο
ορισμένου αρχηγού. Αυτή η κ ατασκευή επρόκειτο ν α γίνει
καθοριστική στη διαμόρφω ση ενός τύπου εξουσίας, της ελ
ληνιστικής μοναρχίας.
ΕΠΙΓΟΝΟΙ: ΟΙ ΘΕΪΚΟΙ ΣΥΝΕΧΕΊΕΣ ΤΟΥ ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΥ

Στην ελληνιστική μοναρχία μπορούμε να διακρίνουμε δύο
μορφές: τη μοναρχία με εθνικό χαρακτήρα, η οποία αναπτύ
χθ η κ ε στη Μ ακεδονία και οι «προσωπικές μοναρχίες». Το
γνώ ρισμα που κυρίως διακρίνει τις δεύτερες από την πρώ τη εί
ναι η απόδοση λατρείας στο πρόσω πο του βασιλιά.
Η M osse στο σημείο αυτό επισημαίνει δύο πράγματα:
Η βασιλική εξουσία των μοναρχώ ν δεν στηριζόταν

στη θεότητά τους, αλλά αυτή η ίδια η βασιλεία,
σημάδι της προστασίας από τους θεούς, είναι που
θεμελιώνει τη θεϊκή τους ιδιότητα.
Η καινούρια βασιλεία αναφερόταν πρώ τα στους
Έ λληνες και στους εξελληνισμένους υπηκόους της
αυτοκρατορίας.
132
Η 0ΕΪΚΟΤΗΤΑ ΤΟΥ Μ. ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΥ
Η καθιέρωση της λατρείας των η γεμόνω ν και η υιοθέτηση θε

ώ ν που προστάτευαν τις δυναστείες, εμπεριείχαν εμφανείς π ο
λιτικές σκοπιμότητες. Πολλές θρησκευτικές εξελίξεις όμως
γεννή θη καν ως απάντηση στις αλλαγές της συμπεριφοράς του
ατόμου και των κοινωνικών συνθηκών. Π αράλληλα με τη δύ
ναμη των πόλεω ν-κρατώ ν συρρικνωνόταν η εμπιστοσύνη των
ανθρώ πω ν στις παραδοσιακές τους λατρείες, ενώ ταυτόχρονα
αυξανόταν το ενδιαφέρον για τις μυστηριακές θρησκείες, γ ε
γονός που ενθαρρυνόταν από τον εξελισσόμενο μαρασμό του
ορθολογισμού.
Μέσα σε αυτόν τον ελληνιστικό κόσμο η λατρεία του Διό
νυσου γνώρισε μεγάλη διάδοση, ιδιαίτερα στην Αίγυπτο, όπου
ο μύθος του Διόνυσου μπορούσε να σμίξει με τον αιγυπτιακό
θεό Όσιρι. Μέσα στο αλεξανδρινό περιβάλλον αναπτύσσεται ο
μύθος ενός Αλέξανδρου νέου Διόνυσου.
Εξάλλου, από τη στιγμή που πέθανε ο Αλέξανδρος, η εικό
να του χρησιμοποιήθηκε από τους διαδόχους του. Ο Περδίκ-
κας ισχυρίστηκε πω ς είχε το δαχτυλίδι του και άρα ήταν ο
εκτελεστής της διαθήκης του. Ο Πτολεμαίος γίνεται κύριος του
λειψάνου, το οποίο τοποθέτησε στην Αλεξάνδρεια, όπου θέ
σπισε λιτανείες και αγώνες γύρω από τον τάφο του. Με αυτόν
τον τρόπο έβαζε τον εαυτό του κάτω από την προστασία του
«θεού» Αλέξανδρου. Από όλους τους διαδόχους κυρίως οι Λα-
γίδες στην Αλεξάνδρεια τοποθετούνταν κάτω από την προστα
σία του. Κατά τον 3ο αιώνα εκδηλώνεται η ταύτιση του Αλέ
ξανδρου με τον Διόνυσο. Επίσης στην Αλεξάνδρεια αναπτύ
χθη κε έντονα η ιστοριογραφία του Αλέξανδρου, με πρω τεργά
τη τον ίδιο τον Πτολεμαίο.
Κατά κάποιο τρόπο όλοι οι βασιλείς που διαδέχθηκαν τον
Αλέξανδρο ήταν σφετεριστές. Για το λόγο αυτόν αναζητούσαν
θρησκευτικά στηρίγματα, που θα συνέβαλαν στη νομιμοποίη
ση των αξιώσεών τους και θα ενίσχυαν τα ερείσματα των ν έ
ω ν δυναστειών τους.
Πάντως, εξαιρετικά δύσκολο και λεπτό ζήτημα ήταν το να
εξασφαλίσουν οι βασιλείς κάποιο ανώτερο χρίσμα για την
εξουσία τους απέναντι στους Έ λληνες, συγκεκριμένα τους
Έ λληνες των πόλεω ν, οι οποίοι αναγνώριζαν την η γεπ κ ή θέ

ση κάποιου ισχυρού άντρα, μόνο αν είχε αναδειχθεί σε ευερ
γέτη και προστάτη. Έτσι οι βασιλείς εμφανίζονταν επισήμω ς
ως ευεργέτες των πόλεω ν και έδειχναν την εύνοια τους κ ά νο
ντας δωρεές, μειώνοντας τους φόρους ή συμβάλλοντας στην
οικοδομική διαμόρφωση των πόλεω ν. Άλλες φορές πάλι εξα
σφάλιζαν τον απρόσκοπτο εφοδιασμό της πόλης, παρείχαν
την προστασία τους ή έσωζαν την πόλη.
Ό λα αυτά μάς οδηγούν άμεσα σε μια ακόμη πτυχή της εξύ
ψω σης του μονάρχη, στην προσω πική του αποθέωση. Η
απευθείας λατρεία του ίδιου του μονάρχη ως θεού και η α π ό
δοση τιμών που προσιδιάζουν μόνο σε θεούς, δηλαδή θυσιών,
προσευχώ ν, πομπώ ν, βωμών, ναώ ν και αγαλμάτων, αποτε
λούν ειδικό ελληνικό και στην ουσία ελληνιστικό φαινόμενο. Η
αποθέωση βασιζόταν ωστόσο πάντοτε σε κάποια πράξη του βα
σιλιά, που για την πόλη που απέδιδε τις τιμές είχε κάποια ση
μασία. Τότε ο βασιλιάς μπορούσε να εμφανιστεί ως επίγειος θε
ός και του αποδίδονταν μαγικές και θεραπευτικές δυνάμεις.
Αυτό εκφράζεται χαρακτηριστικά μέσα από τον ύμνο, που τρα
γουδούσαν οι Αθηναίοι με σκοπό την τίμηση του Δημήτριου
του Πολιορκητή και ο οποίος περιέχει τους εξής στίχους:
Χαίρε του παντοδύναμου, του θεού, του Ποσειδώ-

να γιε, γιε και της Αφροδίτης! Οι άλλοι θεοί είναι
τόσο μακριά ή δεν ακούν ή δεν υπάρχουν ή δεν
νοιάζονται για εμάς. Ε σένα όμως σε βλέπουμε
εδώ, όχι φτιαγμένο από ξύλο ή από πέτρα, αλλά
ζωντανό και αληθινό, γι’ αυτό και προσευχόμαστε
σ εσένα. Πρώτα φέρε μας την ειρήνη, αγαπημένε·
γιατί εσύ έχεις τη δύναμη.
Οι βασιλείς όμως δεν αρκέστηκαν σε αυτό. Μ έσα στο πλαίσιο

μιας ολότελα πολυθεϊστικής θρησκευτικότητας το να είναι ο
βασιλιάς ένας θεός μεταξύ πολλώ ν ά \λ ω ν ίσως ν α μ ην τον
εξυπηρετούσε και τόσο πολύ. Πιο ελκυστικό ή καλύτερα πιο
αποτελεσματικό ήταν να εξασφαλίσει μια ιδιαίτερη σχέση με
134
κάποιο ισχυρό 8εό, εμφανιζόμενος ως προστατευόμενός του.

Εδώ παρατηρούμε πόσο ρευστά είναι τα όρια ανάμεσα σε μια
τέτοια σχέση και τις δυναστικές λατρείες.
Αυτή η τάση είναι ιδιαίτερα σημαντική λόγω του ότι στην
Ελληνιστική Ε ποχή ορισμένες θεότητες, κυρίως ανατολικής
καταγωγής, καταλάμβαναν όλο και συχνότερα περίοπτη θέση
στον κόσμο των μυστηριακών λατρειών. Τότε και ο προστα-
τευόμενός τους αποκτούσε ξεχωριστή αίγλη και, το σπουδαιό
τερο, μπορούσε να ενταχθεί εύκολα σε πανάρχαιες ανατολι
κές αντιλήψεις περί εξουσίας, σύμφω να με τις οποίες ο βασι
λιάς ήταν το κύριο όργανο ενός θεού. Αυτή η μορφή ελέω θε
ού βασιλείας, που είχε βρει μάλιστα την αποκορύφω σή της
στην Αίγυπτο με την ταύτιση του φαραώ με το γιο του ύψιστου
θεού Ά μμωνα-Ρα και με την αντίληψη για τις θεϊκές δυνάμεις
που ενσάρκω νε ο βασιλιάς, άνοιγε νέες προοπτικές για τους
ελληνιστικούς βασιλείς. Για το λόγο αυτόν εμφανίζονταν στην
Αίγυπτο ως μετενσαρκώσεις τέτοιων μ εγάλω ν θεών, ως «νέος
Διόνυσος» ή «νέα Ίσις».
Στα μάτια του μη ελληνικού πληθυσμού αυτός ο ρόλος του
ελληνιστικού βασιλιά, ως προστατευόμενου του θεού ή ακόμα
και μετενσάρκωσής του, είχε αποφασιστική σημασία για τη
θεμελίωση νόμιμης εξουσίας. Συνεπώς και ο βασιλιάς από την
πλευρά του ήταν υποχρεω μένος να σέβεται συγκεκριμένες
προσδοκίες, που του γνωστοποιούσαν κατά κύριο λόγο τα κ α
τά τόπους ιερατεία. Βλέπουμε διαρκώς τους βασιλείς να ανια-
ποκρίνονται σε αυτές τις προσδοκίες. Λατρεύουν τους π α ρα δο
σιακούς θεούς, βελτιώνουν τους ναούς τους, τους παραχω ρούν
προνόμια, αλλά πάντα με κάποιο μέτρο. Κι αυτό, γιατί έπ ρ ε
π ε να ανταποκριθούν και σε άλλες, αντίθετες ανάγκες και νο
οτροπίες, ενώ συγχρόνως υπερτιμούσαν και το εύρος της εξου
σίας τους. Έτσι, στην αντιπαράθεση ανάμεσα στους ναούς και
τις ελληνικές ή ελληνιστικές πόλεις οι βασιλείς τάσσονταν ξε
κάθαρα με το μέρος των πόλεω ν και θεωρούσαν, ως γνήσιοι
Έ λληνες, ότι είχαν το δικαίωμα να διαθέτουν τους θησαυρούς
των ναώ ν όπου τους χρειάζονταν. Αυτό ήταν δυνατόν να π υ
ροδοτήσει βίαιες συγκρούσεις. Γενικά οι θρησκευτικές αντιλή
135
ψεις ήταν εκείνο το στοιχείο που έθρεφε την κριτική και την
αντίσταση των ντόπιων απέναντι στην ελληνιστική μοναρχία.
Στην εξέλιξη αυτήν το ιερατείο έπαιξε αναμφίβολα τον π ρω τα
γωνιστικό ρόλο.
• Αρριανός, Α λεξάνδρου Ανάβασις, Α. G. Ross-G . W irth, ΒΤ
• Ι Ιαχής ΓΙαναγιώιης, Ίσις Καρποτόκος, τομ. 1: Ο ικουμένη -
Π ρολεγό μ ενα στον συγκρητισμό των ελληνιστικώ ν χρόνω ν,
Βάνιας, Θεσσαλονίκη 2 0 0 3
• Πλούταρχος, Βίοι Π αράλληλοι, Κ. Ziegler, ΒΤ
• G ehrke, H a n s-Jo a ch im , Ιστορία του Ελληνιστικού Κόσμου,
Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπεζης (ΜΙΕΤ), Αθήνα 2000
• M osse, C., Αλέξανδρος. Το Π επρω μένο ενός Μ ύδου, Αθήνα 2003
• W albank, F ra n k W ., Ο Ε λληνιστικός Κόσμος, Βάνιας,
• Bevan, Ε. R., Α H isto ry o f E g yp t u n d e r th e P tolem aic D ynasty,
L ondon 1927
• F raser, P. M., P tolem aic Alexandria, τόμ. 3, Oxford 1972
• G reen, P., A le x a n d e r o f M acedon, L ondon 1970
• G reen, P., A le x a n d e r to A ctiu m : T he H istorical E volution
o f th e H ellenistic Age, B erkeley/L os Angeles 1990
• H ad as, M., H ellenistic C ulture: F usion a n d D iffusion,
N. York 1959
• H am ilton, J . R., P lutarch A lexander: a C om m entary, Oxford 1969
• H am ilton, J . R., A lexa n d er th e Great, L ondon 1973
• P earso n , L., T he L o st H istories o f A lexa n d er th e Great,
A m erican Philological A ssociation 1966
• W. W. T a m , G. T. Griffith, H ellenistic Civilization, London 1952
• E. Will, C. M osse, P. G oukow sky, Le M onde Grec et l ’Orient,
τόμ. II, P aris 1975
136
Χ Ρ Η Σ Τ Ο Σ Ν Τ Ι Κ Μ Π Α Σ Α Ν Η Σ
K A H F 0 A 0 M A T A *
ΤΟΑ ( T f A T H M T H
A M 2 A W 0
Δ εν υπάρχει τίποτε π ά νω στη γη εκτός από σένα, θεέ,
ούτε στις ουράνιες εκτάσεις, οΰτε στη Θάλασσα,
μόνον εσύ και τα έργα των ανόητων ανθρώπων.
Κλεάνθης, Ύμνος εϊς Δία
Ο ΜΕΓΑΣ ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΣ βασίλευσε μόλις δεκατρία χρόνια,

αλλά στο διάστημα αυτό μετέβαλε πλήρω ς την όψη του ελλη
νικού κόσμου. Προχωρώντας κατά ξηρά με το στρατό του, ο
Αλέξανδρος διέσχισε τη Μικρά Ασία και την Παλαιστίνη ως
την Αίγυπτο, ενώ στη συνέχεια στράφηκε προς τη Μ εσοποτα
μία και κινήθηκε ανατολικά, διασχίζοντας ολόκληρη την Π ερ
σία και την κεντρική Ασία, ως εκεί που βρίσκονται σήμερα η
Σαμαρκάνδη, η επαρχία Μ παλκ του Αφγανιστάν και η Κα
μπούλ. Κατόπιν εισέβαλε στο Παντζάμπ και, αφού νίκησε τον
Ινδό βασιλιά Πώρο, οδήγησε τις δυνάμεις του, άλλες από τη
ξηρά και άλλες από τη θάλασσα, πίσω στη Βαβυλώνα, όπου
και πέθανε.
Ο μολογουμένως, η αχανής αυτοκρατορία που άφησε
στους διαδόχους του δεν είχε προηγούμενο στην Ελληνική
Ιστορία. Στην πραγματικότητα ήταν η παλιά Περσική Αυτο-
137
Ο ΑΓΝΩΣΤΟΙ ΜΕΓΑΣ ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΣ
κραχορία κάχω από χη διοίκηση χων Μ ακεδόνων και χων άλ

λων Ελλήνων και αυχή δα γινόχαν χο πεδίο διεξαγωγής χων
γεγονόχων χης Ελληνικής Ισχορίας καχά χη διάρκεια χων επ ό
μενω ν 30 0 εχών. Οι Έ λληνες, οι οποίοι μεχά χο δάναχο χου
Αλέξανδρου και για διάσχημα 70 περίπου χρόνω ν μεχακινού-
νχαν νόχια και αναχολικά, άλλοι για να εγκαχασχαδούν σε ν έ
ους οικισμούς και άλλοι για ν α καχαχαγούν σε μισθοφορικούς
σχραχούς, διαπίσχωναν πω ς δεν ζούσαν πια μέσα σχα ασφ υ
κτικά όρια χων παραδόσεω ν μιας πόλης-κράχους, αλλά σ’ ένα
από χα πολλά πολύμορφα περιβάλλονχα, δίπλα σε γηγενείς
λαούς, που ανήκαν σε κάδε είδους φυλή και εδνόχηχα.
Ο όρος Ελληνιστικός, ο οποίος σημαίνει «μιλώ Ελληνικά»,
χρησιμοποιήδηκε ευρύχαχα για ν α περιγράφει ο νέος κόσμος.
Υπονοεί, βέβαια, έναν ξεδυμασμένο Ελληνισμό, ιδίως όμως
έναν Ελληνισμό που είχε επεκχαθεί και σχους μη Έ λληνες, με
χη σύγκρουση πολιχισμών που συνεπάγεχαι αναπόφευκχα η
επέκχασ η.
Φυσικά, σχην Ελλάδα και σχο Αιγαίο εξακολουδούσαν να
υπάρχουν πόλεις-κράχη, πολλά χων οποίων ήχαν πανίσχυρα,
όπως η Ρόδος. Σχα βασίλεια όμως που δημιουργήδηκαν ατχό
χους διαδόχους χου Αλέξανδρου σχην Αίγυπχο και σχην Ασία,
οι Μ ακεδόνες και οι άλλοι Έ λληνες καχείχαν σχραχιωχικά και
διοικηχικά αξιώμαχα ανώχερα από χα ανχίσχοιχα χων Αιγυ-
πχίων, χων Περσών, χων Βαβυλωνίων, καδώς και χων άλλων
λαώ ν χης Αναχολής. Συνεπώς, οι σχέσεις που δεμελιώδηκαν
ήχαν επισφαλείς και καδόλου σχαχικές. Από χην πρώχη σχιγμή
ανέκυψ αν ενχάσεις και, όχαν σχέρεψε η «κάδοδος» χων Ε λλή
νω ν, ο συσχεχισμός χους προς χους «βαρβάρους» άρχισε να με-
χαβάλλεχαι ποικιλόχροπα. Ο χαρακχήρας χης μεχαβολής αυχής
διέφερε από βασίλειο σε βασίλειο. Οι Έ λληνες ασκούσαν
επιρροές σχους «βαρβάρους» και οι «βάρβαροι» σχους Έ λληνες.
Πραγμαχικά, αυχή η σύγκρουση και η σύγκλιση πολιχισμών
αποχελεί ένα από χα πιο ενδιαφέρονχα φαινόμενα χης περιό
δου αυχής. Έ να άλλο φαινόμενο, ως συνέπεια και αυχό χων
εκσχραχειών χου Αλέξανδρου και χου ελληνικού αποικισμού
που ακολούθησε, ήχαν η διάδοση χης χρημαχικής οικονομίας
138
ΚΛΗΡΟΝΟΜΩΝΤΑΣ ΤΟΝ ΣΤΡΑΤΗΛΑΤΗ ΑΛΕΞΑΝΔΡΟ
στις τχόλεις της Ασίας. Οι κατακτήσεις του Αλέξανδρου αττοδέ-

σμευσαν τεράστιες ποσότητες πολυτίμων μετάλλων από τα
θησαυροφυλάκια της Ανατολής, π ρ ά γμ α που από τη μια μ ε
ριά συνετέλεσε στην πτώση των τιμών του χρυσού και του αρ
γύρου και από την άλλη αύξησε την ποσότητα του κυκλοφο-
ρσύντος χρήματος. Ο ελληνιστικός κόσμος βρέθηκε χω ρισμέ
νος σε ζώνες, στις οποίες κυκλοφορούσαν νομίσματα που εί
χαν κοπεί επάνω σε διαφορετικά μέτρα και σταθμά.
Εκείνο, επομένω ς, το οποίο έχει κοσμοϊστορική σημασία,
περισσότερο και από τους πολεμικούς θριάμβους και από τα
εκπληκτικά κατορθώματα του βασιλιά της Μ ακεδονίας, είναι
οι ανυπολόγιστες συνέπειες της κατάκτησης της Ασίας. Μιας
κατάκτησης που πριν από όλα είναι πολιτισμική. Οι νίκες του
Αλέξανδρου κατέστρεψαν το φ ρά γμα που χώριζε τον ανατο
λικό κόσμο από την Ελλάδα και ο ελληνικός πολιτισμός ξε
χύθ η κ ε στις χώ ρες της Ασίας και της Αφρικής, τις πότισε με
την πλούσια γονιμοποιό δύναμή του και αφύπνισε τους λ α
ούς, οι οποίοι είχαν ναρκω θεί πολιτικά κάτω από την περσι
κή κυριαρχία.
Από την άλλη μεριά, η διάλυση της Περσικής Αυτοκρατο
ρίας και η δημιουργία των κρατών των Ε πιγόνω ν απέδω σε
την οικονομική αυτοτέλεια σε μεγάλες περιφέρειες, οι οποίες
με αυτόν τον τρόπο εξασφάλισαν τα μέσα της ανάπτυξής τους.
Στα παράλια της Αιγύπτου, της Φοινίκης, της Κιλικίας, της Μ.
Ασίας, στον Περσικό Κόλπο και στον Ευφράτη αναπτύχθηκε
το εμπόριο, ιδρύθηκαν νέες πόλεις ή αναγεννήθηκαν οι π α
λαιότερες, παρατηρήθηκε πληθυσμιακή αύξηση και πολλα
πλασιασμός του πλούτου και γενικά δημιουργήθηκε νέα κ ί
νηση και ζωή.
Από τη στιγμή εκείνη ο ανατολικός άνθρωπος αποκτά συ
νείδηση της προσωπικότητάς του, αποκτά πρωτοβουλία και
αισθάνεται την ανάγκη πνευματικής μόρφ ω σης και ατομικής
επέμβασης στα πολιτικά πράγματα. Από την τέφρα της Περσι
κής Αυτοκρατορίας ανακύπτουν αξιόλογες πόλεις, όπω ς η
Αλεξάνδρεια, η Αντιόχεια, η Δαμασκός, η Έ φεσος, η Π έργα
μος, η Νικομήδεια, η Αμάσεια, η Βαβυλώνα, οι πόλεις του Ευ-
139
φράτη και πιο βαθιά ακόμη οι πόλεις της Βακτριανής και των
Ινδιών, οι οποίες αποβαίνουν κέντρα ανάπτυξης. Ετσι, μ ε τη
στενότερη επαφ ή των δυο κόσμων, ελληνικού και ανατολι
κού, γεννιέται νέα ζωή και νέος πολιτισμός, ο πολιτισμός των
αλεξανδρινών ή ελληνιστικών χρόνω ν, ο οποίος έχει υπέρτα
τη σπουδαιότητα για την περαιτέρω πορεία της Ιστορίας.
Οι ρωμαϊκοί χρόνοι, οι χριστιανικοί και οι βυζαντινοί δεν εί
ναι π α ρ ά συνέχεια των αλεξανδρινών. Ακόμη και ο αραβικός
πολιτισμός βλάστησε από το έδαφος αυτό, και μόλις πριν το τέ
λος των μεσαιωνικών χρόνων η επιδρομή των τουρανικών φ υ
λών (Τούρκων) ξερίζωσε τις βαθιές ρίζες του ελληνοασιατικού
πολιτισμού. Από την άποψ η αυτήν η εκστρατεία του Αλέξαν
δρου ήταν ευεργετική για τους λαούς της Ανατολής. Αυτά χ ω
ρίς να μπορεί κανείς να παραβλέψει το γεγονός, ότι η ελληνι
κή ανάπτυξη, η οποία μεταδόθηκε σε λαούς με διαφορετικό
πολιτισμό, υπέστη ξένες επιρροές. Οι Ασιάτες ανάμιξαν την ελ
ληνική σοφία με τις δικές τους φιλοσοφικές θεωρίες, δοξασίες
και θρησκευτικές παραδόσεις, την παρεξήγησαν και της προ-
σέδωσαν άλλη μορφή, ώστε στο τέλος έγινε αγνώριστη.
Ο Αλέξανδρος αναμφίβολα είχε ανατρέψει τα γνωστά ως
τότε δεδομένα και οι συχνές συγκρούσεις μετά το θάνατό του
για άλλη μια φορά έφεραν τεράστια αναστάτωση σε όλους
τους τομείς. Πόλεμοι, αίμα και πολιτικά συμφέροντα, γενικά
και τοπικά, χαρακτηρίζουν την ιστορία του 3ου π.Χ. αιώνα,
για να ενταθούν μάλιστα και να γνωρίσουν ποιοτική μεταβολή
το 2ο αιώνα, όταν εμφανίστηκε στη σκηνή και η Ρώ μη. Κα
νένα σημείο της ελληνιστικής επικράτειας δεν παρέμεινε α νε
πηρέαστο. Η ανέχεια έπαιρνε συχνά καταστροφικές διαστά
σεις και υπή ρχαν ελλείψεις ακόμα και στα πλέον αναγκαία,
όπω ς τα σιτηρά. Ούτε όμως και στις σύντομες περιόδους ειρή
νης επικρατούσε πλήρης ασφάλεια ακόμη και στο εσωτερικό
ακμαίω ν βασιλείων: η ληστεία και η πειρατεία θριάμβευαν και
μόνο ο μερικός περιορισμός τους ήταν δυνατός.
Σε αντίθεση με την παλιότερη Ελληνική Ιστορία, οι πολίτες
και οι λαοί τώρα δεν ήταν σε θέση να επηρεάσουν ενεργά την
εξέλιξη των γεγονότων, να συμβάλουν και αυτοί στη διαμόρ
140
φωσή τους κι έτσι, ιδιαίτερα στην πολιτική, ήταν έρμαια ξένων

επιλογών, με ελάχιστες έως μηδενικές δυνατότητες δράσης.
Οι μεταβολές όμως ήταν πολύ πιο ριζικές για τους μη
Έ λληνες, που από αιώνες ήταν ενταγμένοι σε σταθερές δομές
εξουσίας. Η πίεση που ασκούσε η εξουσία είχε γίνει περισσό
τερο έντονη και οι απαιτήσεις της είχαν πολλαπλασιαστεί.
Ιδίως οι παραδοσιακές ελίτ ήταν εύκολο να αισθανθούν την
εξουσία ως ξενοκρατία. Από την άλλη πλευρά όμως, ως ε π α
κόλουθο των πολεμικώ ν αναστατώσεων, είχε προκύψει κ ά
ποιο περιθώριο πολιτικής αυτοδυναμίας για μικρότερες μ ονά
δες, μοναρχίες, φυλετικά κοινά ή ναούς-κράτη. Πάντως ο π ο
λιτισμός των νέω ν κυρίαρχω ν ασκούσε μια απίστευτη έλξη,
στην οποία πολλοί υπέκυπταν ολοκληρωτικά, όχι μόνο ως αν
θρώπινες και πολιτικές οντότητες, αλλά και ως ψυχές.
Το κυρίαρχο συναίσθημα, ήδη από την εποχή των κατα
κτήσεω ν του Αλέξανδρου, ήταν ένα αίσθημα εγκατάλειψης
και απόρριψης. Οι άνθρωποι ένιωθαν να είναι τα θύματα των
γεγονότων. Οι δυνάμεις στις οποίες ήταν εκτεθειμένοι έμοια
ζαν ακατανίκητες και ακατάληπτες. Χαρακτηριστικό είναι ότι
τώρα ακριβώς αποκαλύφθηκε μπροστά τους η ακατάλυτη δύ
ναμη της θεάς του πεπρω μένου, της Τύχης, που εκφραζόταν
ιδίως στο απρόσμενο και απρονόητο της τυφλής σύμπτωσης.
Μεγάλη ήταν η ευαισθησία των ανθρώ πω ν απέναντι σε αλ
λαγές, προπάντω ν σε αλλαγές που ούτε τις περίμεναν ούτε τις
φαντάζονταν. Το παράδοξο, όπω ς το αποκαλούσαν, είχε κ α
ταλήξει να είναι το φυσιολογικό. Κι όταν αποζητούσαν σω τη
ρία και συμπαράσταση, απευθύνονταν κατά προτίμηση στον
ισχυρό άνδρα, που σχετικά εύκολα τιμούσαν σαν θεό.
Π έρα όμως και από τις διακυμάνσεις της μ εγάλης πολιτι
κής, με τις συνέπειές της για την καθημερινή ζωή, είχαν αλ
λάξει και οι ορίζοντες, τουλάχιστον στις περιοχές που ήταν
ανοικτές σε επιδράσεις και πρόθυμες να τις αφομοιώσουν. Η
Ελληνιστική Ε ποχή ήταν άλλωστε εποχή μετανάστευσης και
αποικισμού. Στις νέες μοναρχίες ξετυλίγονταν νέες δυνατότη
τες βιοπορισμού. Έτσι πολλοί άνθρωποι άφησαν τις πατρογο
νικές τους εστίες κι εντάχθηκαν σε νέες, όπου ζούσαν μ ε και
141
νούριους ή διαφορετικούς θεούς και πολιτισμούς, νέους γείτο

νές και νέες κοινότητες. Σε ορισμένες περιοχές δεν υπή ρ χε
καν πόλη ως σημείο αναφοράς.
Αυτές οι συνθήκες και καταστάσεις είχαν επίδραση και για
τις πατρίδες τους. Οι άνθρωποι έπ ρ επ ε ν α επαναπροσδιορί
σουν την ταυτότητά τους, η οποία ήταν πλέον πρωτίστως ατο
μική και όχι συλλογική. Ο καθένας μπορούσε εύκολα να δι
ευρύνει τους ορίζοντές του, έβλεπε περισσότερα πράγματα ή
μπορούσε να τα πληροφορηθεί. Γι’ αυτόν το λόγο ο ατομισμός
θεωρείται βασικό γνώ ρισμα της Ελληνιστικής Ε ποχής και η οι
κουμενικότητα παίζει σημαντικό ρόλο στις εκφάνσεις του ελ
ληνιστικού πνεύματος. Ταυτόχρονα όμως, όσο μεγαλύτερη
εμπειρία του κόσμου αποκτούσαν οι Έ λληνες τόσο περισσό
τερο διαχώριζαν τον εαυτό τους από τους «βαρβάρους», αντι-
λαμβανόμενοι ότι αποτελούν μια ενότητα, κυρίως ως προς τη
γλώσσα, την παιδεία, τον τρόπο ζωής, τον πολιτισμό και το
πάθος για ελευθερία.
ΟΙ ΜΕΓΑΛΕΣ ΜΕΤΑΒΛΗΤΕΣ
ΤΗΣ ΑΛΕΞΑΝΔΡΙΝΗΣ ΚΛΗΡΟΝΟΜΙΑΣ
Ολοι οι παράγοντες που εξετάσαμε μέχρι το σημείο αυτό ε π η
ρέασαν λιγότερο ή περισσότερο και τις καθημερινές συνθήκες
ζωής και οδήγησαν σε μεταβολές που μπορεί μερικές φορές
ν α εκδηλώνονταν πολύ αργά. Πάντως τα τελικά τους αποτε
λέσματα ήταν ευδιάκριτα. Ή δη η γλώσσα αποτελεί ένα σαφή
δείκτη. Παλαιότερα, το πνεύ μ α της πόλης-κράτους και ο σω
βινισμός των Ελλήνων εκφράζονταν μεταξύ άλλων και στον
εξαιρετικό πλούτο των διαλέκτων τους. Αντίθετα, στην Ελληνι
στική Ε ποχή επικράτησε σε μεγάλο βαθμό μια ενιαία ελληνι
κή γλώσσα, η λεγόμενη κοινή, που βασιζόταν στην αττική
διάλεκτο.
Μεταβολές, και μάλιστα καθόλου ασήμαντες, εκδηλώ νο
νται και στον τομέα της οικογένειας, αρχής γενομ ένης από το
φαινόμενο των επιμιξιών, που ξεκίνησε ο ίδιος ο Μ. Αλέξαν
δρος. Φυσιολογική μορφή της οικογένειας στην Ε λλάδα ήταν
η λεγόμενη «πυρηνική οικογένεια» (γονείς και παιδιά). Π ρω
ί 42
ταρχικά ήταν δεσμός σκοπιμότητας, με στόχο τη δημιουργία

νόμιμων απογόνων. Τώρα, στον ελληνιστικό κόσμο υπάρχουν
σαφείς ενδείξεις ότι αυτός ο τύπος οικογένειας κερδίζει σε σ η
μασία. Αυτό φαίνεται κυρίως στο δίκαιο του γάμου, ο οποίος,
αν και συνέχιζε να αποτελεί δεσμό σκοπιμότητας, δεν ήταν
πια μόνο αυτό: έτεινε να γίνει η εκούσια κι επιθυμητή σύνδε
ση δύο συντρόφων, βασισμένη στην αγάπη και τον αλληλο
σεβασμό.
Η εξατομίκευση του γάμου και της οικογένειας, λοιπόν, ευ
νόησε ιδιαίτερα τη γυναίκα της Ελληνιστικής Εποχής! Π ράγ
ματι, γίνεται συχνά λόγος για χειραφέτηση της γυναίκας. Αν
όμως εξετάσουμε το δέμα με σύγχρονα κριτήρια, δεν είχε
συμβεί κάτι τέτοιο. Η γυναίκα συνέχισε να μ ην είναι ισότιμη
με τον άντρα, ακόμα και στο χώρο του ιδιωτικού δικαίου,
αφού όλες οι νομικές της πράξεις έπ ρ επε ν α γίνουν παρουσία
του κη δεμόνα της, του κυρίου της, κατά κανόνα του συζύγου,
του πατέρα ή του πλησιέστερου άρρενα συγγενή. Το σπίτι π α
ρέμεινε κατά χαρακτηριστικό τρόπο ο γυναικείος χώρος ζωής.
Εκεί η γυναίκα όφειλε ν α εξυπηρετεί την αναπαραγω γή της
οικογένειας και ιδίως την ανατροφή των παιδιών. Εξαιτίας, μ ά
λιστα, της προικοδότησης, η γέννηση κόρης δεωρούνταν συ
χνά βάρος και αντίστοιχα συχνή ήταν η έκδεση νεογέννητω ν
κοριτσιών, που, στις καλύτερες των περιπτώσεων, τα περίμ ε
νε η δουλεία και η πορνεία.
Κι όμως, σε σχέση με τους κλειστούς ορίζοντες των αρχαί
ων, προέκυψ αν σημαντικές μεταβολές. Η συμμετοχή του
άντρα σε νομικές πράξεις γυναικών υποβαδμίστηκε προοδευ
τικά σε απλή τυπικότητα. Στις εποχές των αναστατώσεων και
στο περιβάλλον του «νέου κόσμου» σι γυναίκες όλο και συ
χνότερα έπαιζαν το ρόλο του άντρα, ιδίως όταν αυτός απ ο ύ
σιαζε για μεγάλο χρονικό διάστημα ή όταν έμεναν χήρες. Μά
λιστα οι χήρες αναλάμβαναν ακόμα και την κηδεμονία των
ανήλικων παιδιών τους. Εττίσης, είχαν το δικαίωμα να κατα
λάβουν ιερατικά αξιώματα. Το γεγονός ότι οι γυναίκες εξακο-
λουδούσαν να μ ην έχουν καδόλου πολιτικά δικαιώματα είχε
σχετικά μικρή σημασία, αφού πλέον και για τον άντρα ως μέ-
143
σου πολίτη μειωνόταν η αληθινή αξία των πολιτικών του δι

καιωμάτων. Έτσι, π έρ α από την οποιαδήποτε υπερβολή, οι
δυνατότητες που είχαν οι γυναίκες και οι χώροι μ έσα στους
οποίους κινούνταν και λειτουργούσαν είχαν αυξηθεί με εντυ
πωσιακό, για εκείνη την εποχή, τρόπο.
Στον τομέα της θρησκείας και της θρησκευτικότητας δεν
συναίβησαν επαναστατικές αλλαγές. Παλιές λατρείες, όπως
της Δήμητρας και του Διόνυσου, διατήρησαν τη σημασία τους.
Μάλιστα κατόρθωσαν σε αρκετές περιπτώσεις και να την ε π ε
κτείνουν. Εντούτοις, υπή ρχα ν και νέα στοιχεία, ή μάλλον δι
εύρυνση και συμπλήρωση των παλιώ ν π α ρ ά αναμόρφωση
και μεταβολή τους. Το ότι η θεά Τύχη (πεπρω μένο και συνά
μ α σύμπτωση) γνώρισε ιδιαίτερες τιμές και σεβασμό αποτελεί
χαρακτηριστικό φαινόμενο. Έτσι η αποδοχή ανατολικών και
αιγυπτιακών θεοτήτων (Μητέρα-Κυβέλη, Ίσις, Μίθρας κ.ά.)
και λατρειών, μορφώ ν πίστης και θρησκευτικής οργάνωσης
αποτελεί χαρακτηριστικό γνώρισμα της Ελληνιστικής Εποχής.
Η διάδοση αυτών και άλλων παρόμοιων λυτρωτικών ή μ ύ
στη ριακών λατρειών στον ελληνιστικό κόσμο δεν πραγματο
ποιήθηκε μονομιάς. Επρόκειτο για μια σταδιακή, αλλά σταθε
ρή διαδικασία. Οι πρώτοι τόποι λατρείας έξω από το «νέο κ ό
σμο» (εν μέρει ήδη πριν από την Ελληνιστική Εποχή) ήταν τα
κέντρα με ανάμικτο πληθυσμό, τα μ εγάλα λιμάνια και τα
εμπορικά κέντρα, όπω ς η Δήλος, ο Πειραιάς, η Κόρινθος, η
Ρόδος και οι μητροπόλεις της Μικράς Ασίας.
Εκτός από τις μυστηριακές λατρείες, άλλος ένας ουσιαστικά
νέος παράγοντας της ελληνιστικής θρησκευτικότητας ήταν η
λατρεία των μοναρχώ ν. Παρατηρούμε τις ανατολικές π η γές να
θεωρούν το μονάρχη υπηρέτη, ακόλουθο, βοηθό ενός σ η μ α
ντικού θεού ή διάφορων θεών. Στην Αίγυπτο η αντίληψη αυ
τή προχώ ρησε μέχρι το σημείο ο μονάρχης να ενσαρκώνει
και θεϊκές δυνάμεις και ιδιότητες. Οι «αποθεώσεις» βασιλέων
που ψήφιζαν διάφορες ελληνικές πόλεις αποτελούν έκφραση
εξαιρετικής ευγνω μοσύνης για καθαρά ρεαλιστικούς, πολιτι
κούς λόγους, προσφέροντάς στο μονάρχη ισόθεες τιμές, όπως
είχε τονίσει ο Αριστοτέλης (Ρητορική 1, 5, 1361 α 28 κ.ε.).
1 44
Επομένως, όσον αφορά ιη σχέση ιους μ ε to θείο οι βασιλείς

ήταν δυνατόν να έχουν ταυτόχρονα διάφορες ιδιότητες. Τους
συναντούμε ως ισόθεους ανθρώπους, ιδίως ευνοούμενους και
προστατευόμενους ισχυρών θεών, ημίθεους ή τουλάχιστον
απόγονους θεών. (βλ. κεφ. «Η Θ εϊκότητα του Μεγάλου Αλε
ξάνδρου», σελ. 119).
Εκτός από τις μυστηριακές λατρείες και τη λατρεία των μ ο
ναρχώ ν ιδιαίτερο γνώρισμα της Ελληνιστικής Ε ποχής θεωρεί
ται συνήθως και η ανάπτυξη θρησκευτικών πρακτικώ ν του
«λαϊκού πολιτισμού», όπω ς η βασκανία και η μαγεία.
Στον τομέα της φιλοσοφίας μπορούμε ν α βρούμε τάσεις
ανάλογες μ ε εκείνες στη θρησκεία, όπως είναι η αναζήτηση
κάποιου στηρίγματος σ’ έναν κόσμο που είχε ξεκάθαρα απο-
δεσμευτεί από κάθε είδους έλεγχο.
Το πιο ουσιαστικό γνώρισμα των σημαντικότερων φιλοσο
φικών ρευμάτων ήταν ο προσανατολισμός προς την ηθική ή
την πρακτική φιλοσοφία. Αυτό το ενδιαφέρον για την ηθική
εξηγείται καταρχάς από τις παραδόσεις της φιλοσοφικής σκέ
ψης, γιατί όλες οι μεγάλες ελληνιστικές σχολές σκέψ ης είχαν
τις ρίζες τους στις διδασκαλίες του Σωκράτη.
Στους ακραίους Κυνικούς η παράδοση αυτή ήταν αδιάσπα
στη. Ο Αθηναίος Αντισθένης, μαθητής του Σωκράτη, φιλόσο
φος των καθαρών προτάσεων και αξιωμάτων, οδήγησε τις δι
δασκαλίες του δασκάλου του στην αποκορύφω ση.
Α νάμεσα στους μαθητές του Αντισθένη ξεχώριζε ο Διογέ
νης, που θεωρούσε αποκορύφω μα της αυτάρκειας του σοφού
την απουσία αναγκώ ν. Το μαθητή του Κράτη τον Θηβαίο τον
αποκαλούσαν «σκυλί» (κύων) κι έτσι ονομάστηκαν Κυνικοί και
οι φιλόσοφοι που ασπάζονταν αυτές τις αρχές. Αυτοί οι ρακέν
δυτοι φυγάδες της κοινωνίας γελοιοποιούσαν καθιερωμένες
απόψεις κατά τρόπο επιδεικτικά αυθάδη, με λαϊκότροπα και
σατιρικά συγγράμματα.
Οι άλλοι φιλόσοφοι και οι μαθητές τους εμφανίζονταν π ε
ρισσότερο κόσμιοι. Ήταν οργανωμένοι σε «σχολές», που, με
βάση το πρότυπο της Ακαδημίας του Πλάτωνα, είχαν μορφή
λατρευτικών συλλόγων, με διευθυντή, συλλογικό ταμείο και
μόνιμη έδρα, και μάλιστα σχην Αθήνα, στην πόλη που ο Σω
κράτης είχε αναδείξει σε μητρόπολη της ελληνικής φιλοσο
φίας και η οποία χάρη σε αυτές τις σχολές παρέμεινε σταθερό
κέντρο της περίπου για μια χιλιετία.
Ο νεαρός Ζήνω ν, από το Κίτιο της Κύπρου, παρακολοΰθη
σε παραδόσεις του Κυνικού Κράτη στην Αθήνα. Στη συνέχεια
άρχισε και ο ίδιος να εκθέτει και να συζητά τις απόψεις του
στην Ποικίλη Στοά στην αγορά των Αθηνών. Τελικά κατόρ
θωσε, ιδίως με τη διατύπωση μιας ξεκάθαρης διαλεκτικής, να
οικοδομήσει τον «προστατευτικό φράχτη» γύρω από τον κ ή πο
της στωικής φιλοσοφίας.
Ο Επίκουρος έστρεψε και αυτός μ ε αποφασιστικότητα το
ενδιαφέρον του στην αταραξία της ψυχής, συνδέοντας τους
ηθικούς στόχους με βασικές αλήθειες της φυσικής επιστήμης.
Σύμφω να με την άποψ η του Επίκουρου, στη φιλοσοφία μ ε
τρούσε μόνο η χρησιμότητά της, ήταν κάτι σαν φάρμακο για
την ψ υχή, πανάκεια ψυχής. Ο Επίκουρος ζούσε αποτραβηγ-
μένος από τον κόσμο, σε συνεχή διαμάχη με τις άλλες σχολές
και διδάσκοντας μέσα στο σπίτι του, στον Κήπο του, που έδω
σε στη σχολή του το όνομά της. Έ ν α από τα σημαντικότερα
αξιώματά του ήταν «Να ζεις χωρίς ν α τραβάς την προσοχή»
(Λάθε βιώσας).
Η σύγχρονη για την εποχή εκείνη πνευματική εξέλιξη π έ
ρασε χωρίς ν α αγγίξει την αρχαιότερη από τις φιλοσοφικές
σχολές, την Α καδημία του Πλάτωνα. Όταν σχολάρχης ήταν ο
Αρκεσίλαος από την Πιτάνη της Αιολίας, ο Σκεπτικισμός έφ ε
ρε πραγματική επανάσταση στην Α καδημία (τη λεγόμενη Μ έ
ση Ακαδημία).
Τέλος, η σχολή του Αριστοτέλη, που ονομαζόταν Π ερίπα
τος ή Λύκειο, ανέδειξε στη γενιά μετά το θάνατο του ιδρυτή της
ακόμα μια σειρά σημαντικούς λογίους, όπω ς ο Θεόφραστος, ο
Δημήτριος ο Φαληρέας, ο Στράτων ο Λαμψακηνός. Με τους
δύο τελευταίους, μάλιστα, η περιπατητική έρευνα και το π ν εύ
μ α της μεταλαμπαδεύτηκαν στην Αίγυπτο και με τη νέα της
μορφή, ως αλεξανδρινή λογιότητα, άσκησε τεράστια επίδραση
στην ιστορία του ελληνιστικού πνεύματος.
146
Εκτός από τις τέσσερις κλασικές σχολές φιλοσοφίας υ π ή ρ

χαν και σε άλλα μέρη σημαντικοί θεράποντές της και ανάλο
γες μορφές οργάνωσης. Μάλιστα, μέσα στον ελληνιστικό κ ό
σμο, φιλοσοφικές γνώσεις ήταν σε 8έση να αποκομίσουν και
οι άνθρωποι μ ε μέση μόρφωση ή ακόμη και αυτοί που α νή
καν στα χαμηλότερα κοινωνικά στρώματα.
Ως προς την ελληνική επιστήμη, αυτή ω φ ελή θη κε σε μ ε
γάλο βαθμό από τη διεύρυνση του ορίζοντα, την οποία π ρ ο
κάλεσε η ακατάλυτη πορεία του μακεδονικού στρατού. Η
ιστορία, η γεωγραφία, η φυσική έτυχαν σημαντικού εμ π λο υ
τισμού. Ο Αλέξανδρος διέθετε την ελληνική περιέργεια της
έρευνας και της μάθησης. Πήρε μαζί του ολόκληρο επιτελείο
από σοφούς, οι οποίοι μελέτησαν από κάθε άποψ η τις κατα-
κτημένες χώρες. Επιπλέον, οι τρεις αιώνες της Ελληνιστικής
Ε ποχής διακρίνονταν για εκτεταμένες εξερευνήσεις και εμ π ό
ριο, που ξεπερνούσε πολύ τις ζώνες της ελληνικής κατοχής.
Τα κίνητρα που έκρυβε η ελληνική εξερευνητική προσπάθεια
ήταν διάφορα. Υ πήρχε ένα στοιχείο επιστημονικής περιέργει
ας, αλλά υπή ρ χε και η αναζήτηση πλούτου, νέω ν αγαθώ ν και
νέω ν περιοχώ ν (Άπω Ανατολή, περιοχή Κασπίας, Ινδία, Αρα
βία κ.ά.) για διεξαγωγή εμπορίου.
Οι εκστρατείες του Αλέξανδρου από μόνες τους είχαν διε
γείρει το ενδιαφέρον για τα πιο απομακρυσμένα μέρη της Ι^ης
και τα αποτελέσματα που επιτεύχθηκαν στα χρόνια της βασι
λείας του συμπληρώ θηκαν από τους διαδόχους του. Αξιοθαύ
μαστο και άκρως αινιγματικό είναι ένα ναυσιπλοϊκό κατόρθω
μα, που πραγματοποιήθηκε στον Ατλαντικό το 320 π.Χ. περί
που, στο ξεκίνημα δηλαδή της ελληνιστικής περιόδου, από
ένα Μασσαλιώτη πλοίαρχο, τον Πυθέα. Ό,τι γνωρίζουμε σ χε
τικά μ ε το ταξίδι του στηρίζεται σε διάφορους συγγραφείς και
ιδίως στον Στράβωνα. Έτσι πολλές λεπτομέρειες του ταξιδιού
παραμένουν αμφιλεγόμενες και κυρίως η ακριβής τοποθεσία
της μυστηριώδους χώ ρας που ονομαζόταν Θούλη.
Στον τομέα της τέχνης, από τον 4ο αιώνα π.Χ. ακόμη, π α
ρουσιάζονταν παλαιότερα έργα κλασικών δραματικών π οιη
τών. Αυτή η μεταβολή συνέβαλε σε μια πρω τότυπη μετεξελι-
147
ξη χης θεατρικής λογοτεχνίας στην κω μω δία, μ ε τη δημιουρ

γία της λεγάμενης Νέας Αττικής Κωμωδίας, στο τελευταίο τέ
ταρτο του 4ου αιώνα π.Χ. Οι συγγραφείς της, ανάμεσα στους
οποίους θεωρούνταν κλασικοί ο Φιλήμων, ο Λίφιλος και κ υ
ρίως ο Μ ένανδρος, για πολύ καιρό ήταν γνωστοί μόνο από
φ τω χά αποσπάσματα και ρω μαϊκές απομιμήσεις, όπω ς αυτές
του Πλαύτου και του Τερέντιου. Ακόμα κι έτσι όμως άσκησαν
μεγάλη επίδραση στην εξέλιξη του θεάτρου των νεότερων
χρόνω ν, ιδίως στη λεγόμενη κω μω δία χαρακτήρων.
Συγγενείς προς την κω μ ω δία ήταν μικρότερες μορφές θεα
τρικής τέχνης, που συνοψίζονται στην έννοια του μίμου. Είναι
μια λογοτεχνία ακραίας επιτήδευσης κι έτσι χρησιμοποιεί κ ά
θε μορφή λογοτεχνικού υπαινιγμού, παραθέματος, παρωδίας
και ειρωνείας. Συνήθως επρόκειτο για μ εμονω μένες σκηνές,
που προσπαθούσαν ν α αποδώσουν μια καθημερινή και λεπτή
κατάσταση. Τέτοιες πνευματώδεις σκηνές γράφτηκαν από τον
Η ρώ νδα (ή Ηρώδα) και τον Θεόκριτο. Μάλιστα ο Θεόκριτος με
την τέχνη του θεμελίωσε ένα νέο λογοτεχνικό είδος, τη βου
κολική ποίηση.
Η επιτήδευση δεν ήταν όμως χαρακτηριστικό μόνο του Θ ε
όκριτου και του Ηρώνδα, αλλά γενικό γνώρισμα της ελληνι
στικής ποίησης. Η αυλή των Πτολεμαίων στην Αλεξάνδρεια
αναδείχθηκε πολύ γρήγορα σε μεγάλο κέντρο λογοτεχνικής
και λόγιας δραστηριότητας. Ο Δημήτριος ο Φ αληρέας είχε ορ
γανώσει για τον Πτολεμαίο το Μουσείο ως λατρευτική κοινό
τητα, σύμφω να με το πρότυπο των αθηνα ϊκώ ν φιλοσοφικών
σχολών.
Με το πέρασμα του χρόνου, η ενότητα ποίησης και λογιό-
τητας υποχώ ρησε και άρχισε να επικρατεί η επιστήμη, που τώ
ρα είχε γίνει αντικείμενο εντυπωσιακής εκλέπτυνσης και εξει-
δίκευσης. Ο Απολλώνιος και ο Ίππαρχος συνέβαλαν σε μ εγά
λο βαθμό στην επιστημονική γνώση, ο πρώτος με το έργο του
για τις κωνικές τομές και ο δεύτερος με την εφαρμογή της διό
πτρας, ενός οργάνου όμοιου με ράβδο με δύο οπτικά ανοίγμα
τα, κατάλληλου για παρατήρηση και προσδιορισμό των σχετι
κ ώ ν θέσεων. Ο Ερατοσθένης ο Κυρηναίος, βασιζόμενος στις
148
mo σύγχρονες μαθηματικές και αστρονομικές γνώσεις, προσέ

δωσε επιστημονικό κύρος και αριθμητική ακρίβεια στη χρονο
λογία και τη γεωγραφία, με ένα σύστημα υπολογισμού του
χρόνου, που έφθανε ως το απώτατο παρελθόν και με μια εικό
να της Γης βασισμένη σε μετρήσεις και υπολογισμούς.
Αυτονόητο είναι ότι όλα αυτά δεν περιορίζονταν μόνο στην
Αλεξάνδρεια. Η επαφ ή όμως με τις συγκεντρω μένες κυρίως
στην Αθήνα φιλοσοφικές σχολές είχε ζωτική σημασία για την
Αλεξάνδρεια. Πάντως, εκτός από την πτολεμαϊκή υ π ή ρχα ν
και άλλες αυλές που ευνοούσαν την τέχνη και την παιδεία.
Α πέκτησαν φ ήμη οι Συρακούσες και η Π έργαμος με τη Βι
βλιοθήκη της, που μπόρεσε ν α συναγωνιστεί σοβαρά ακόμα
και εκείνη της Αλεξάνδρειας.
Αξίζει να σημειωθεί ότι η εξειδίκευση και η εξέλιξη στις θετι
κές επιστήμες αποτελούν γενικό χαρακτηριστικό γνώρισμα της
εποχής. Ο Αρίσταρχος ο Σάμιος είχε υπολογίσει ότι η Γη π ρ έ
πει να περιστρέφεται γύρω από τον Ηλιο. Ο Αρχιμήδης από τις
Συρακούσες, ένας από του σπουδαιότερους μαθηματικούς και
φυσικούς και της Αρχαιότητας και της παγκόσμιας Ιστορίας,
έκανε πολλές ανακαλύψεις και εξέλιξε κυρίως την επιστήμη
της μηχανικής. Οι ανακαλύψεις που του αποδόθηκαν συμ πε
ριλαμβάνουν τον περίφημο «κοχλία», που εξυπηρετούσε στην
ανύψω ση του νερού, ενώ θρυλικές έγιναν οι αμυντικές μ η χ α
νές του, που χρησιμοποιήθηκαν κατά την πολιορκία των Συ
ρακουσών από τους Ρωμαίους. Π ερίφημη είναι η φράση του
«Δώσε μου ένα σημείο να σταθώ και θα κινήσω τη Γη».
Ο Ή ρω ν ο Αλεξανδρεύς είχε πλήρη γνώση των δυνατοτή
των ίου ατμού και μάλιστα τον είχε αξιοποιήσει κατά τρόπο
πρωτόγονο, όταν κατόρθωσε ν α περιστρέψει μια σφαίρα, α φ ή
νοντας τον ατμό που περιείχε να διαφεύγει μέσω ένθετων σε
αυτήν κεκλιμένω ν σωλήνων.
Οσο επινοητικοί κι αν ήταν όμως οι επιστήμονες και όσα κι
αν έγραφαν περί μηχανικής τέχνης, τα περισσότερα δεν εξυ
πηρετούσαν πρακτικούς στόχους, αλλά αποσκοπούσαν στον
εντυπωσιασμό και την επίδειξη. Πραγματική χρήση γινόταν
μόνο στο στρατιωτικό τομέα, στη ναυπηγική, στην κατασκευή
πολιορκητικών και αμυντικών μ ηχα νώ ν ή στη βαλλιστική

όπλω ν μακράς βολής.
Α νάμεσα στις επιστήμες της Ελληνιστικής Ε ποχής, ιδιαίτε
ρη ανάπτυξη γνώρισε η ιατρική, που συνέχιζε τις επιστημονι
κές παραδόσεις, δεχόμενη όμως και την επίδραση σύγχρονων
ρευμάτων, όπω ς των φιλοσοφικών. Σημαντικό κέντρο και
στον ιατρικό τομέα στο πρώτο μισό του 3ου αιώνα ήταν η Αλε
ξάνδρεια, μ ε τους γιατρούς Ηρόφιλο από τη Χ αλκηδόνα και
Ερασίστρατο από την Ιουλίδα της Κέας, οι οποίοι, βασισμένοι
σε ακριβείς παρατηρήσεις στην ανατομία και την παθολογία,
κατέληξαν σε σημαντικά συμπεράσματα, κρατώντας κριτική
απόσταση από τις παλαιότερες σχολές.
Ιδιαίτερο είδος της αρχαίας τέχνης του λόγου αποτελεί η
ιστοριογραφία. Στον τομέα αυτόν η Ελληνιστική Ε ποχή έφερε
μια ιδιόμορφη αλλαγή. Ή δη από τον 4ο αιώνα η ιστοριογρα
φία είχε επηρεαστεί από τη ρητορική. Η τάση αυτή επιτάθη
κε, προφανώ ς λόγω των εντυπώ σεω ν που άφησαν οι εκστρα
τείες του Αλέξανδρου, γιατί αρχηγέτες της νέας αυτής ιστοριο
γραφίας ήταν οι ιστορικοί του στρατηλάτη, Καλλισθένης και
Κλείταρχος. Λίγο αργότερα, ο Δούρις από τη Σάμο κ υ κλοφ ό
ρησε την ιστορία του, διαχωρίζοντας τη θέση του ακόμα και
από τους «ρητορικούς», τους οποίους κατηγορούσε ότι ενδια-
φέρονταν μόνο για το ωραίο περικάλυμ μα- αυτό που μετρού
σε όμως ήταν να διεγείρουν το πάθος του κοινού, όπω ς έκανε
το δράμα. Γι’ αυτόν το λόγο, ονομάζεται, ίσως όχι τελείως δι
καιολογημένα, τραγική ιστοριογραφία. Αυτό που τονίζεται εί
ναι το πάθος και η χαρά του ατόμου, καθώ ς βρίσκεται στον
τροχό της Τύχης. Ο ιστορικός ρίχνει φως στα ιδιαίτερα επι
τεύγματα των ηρώ ω ν, αναζητά το θαυμαστό και το απίθανο
και όταν δεν το βρίσκει, το επινοεί.
Ε να ακόμα λογοτεχνικό είδος που δημιουργήθηκε την
εποχή αυτή, είναι το ελληνικό ερωτικό και περιπετειώδες μ υ
θιστόρημα. Σε αυτό, η αγάπη είναι το αναλλοίωτο στοιχείο σ’
έναν κόσμο καταστροφών.
Ανάλογα στοιχεία συναντούμε και στις εικαστικές τέχνες. Κι
εδώ τονίζεται διαρκώς ο ρεαλισμός. Στην πρώιμη Ελληνιστική
1 50
Ε ποχή προφανώ ς προχώ ρησαν συνειδητά σε μια καινοτομία.

Ετσι για τον Λύσιππο λέγεται πω ς έπλασε ανθρώ πους όχι
όπω ς ήταν στην πραγματικότητα, αλλά όπω ς φαίνονταν.
Πάντως η απόλυτα «ρεαλιστική» εντύπωση ήταν ένα σ η μ α
ντικό γενικό γνώρισμα. Στο αποκορύφω μά της έφθασε ιδίως
στην τέχνη του πορτρέτου. Στον τομέα αυτόν σημαντική ήταν
η συμβολή του Λύσιππου, ο οποίος δημιούργησε ένα πορτρέ
το του Αλέξανδρου, που απέκτησε σχεδόν χαρακτήρα κανόνα
και αποτέλεσε το πρότυπο των μεταγενέστερων απεικονίσεω ν
ηγεμόνω ν.
Το παιχνίδι με την πραγματικότητα μπορούσε να πάρει και
πολύ διαφορετικό χαρακτήρα, ιδίως το χαρακτήρα του π α θ η
τικού και του «μπαρόκ», που θεαιρούνται γνωρίσματα της π ερ
γαμ η νή ς τέχνης. Τα μνημεία για τις νίκες εναντίον των Γαλα-
τών με το «θνήσκοντα Γαλάτη», ή η ζωφόρος στο βωμό του Δία
στην Π έργαμο με την παράσταση της Γιγαντομαχίας, ή αργό
τερα το σύμπλεγμα με τον ιερέα Λαοκόωντα και τους γιους του
που στραγγαλίζονται από ένα θαλάσσιο φίδι, ήταν και π α ρ α
μένουν πασίγνωστες μαρτυρίες αυτής της τέχνης.
Άλλου επιπέδου αλλά ανάλογη είναι η εξέλιξη που π α ρου
σιάζεται στις ρωπογραφικές σκηνές ή σκηνές ροκοκό. Αντι
κείμενο της τέχνης αυτής ήταν οι μικροί και ασήμαντοι ά ν
θρωποι της καθημερινότητας. Οι εικαστικές τέχνες και η λ ο
γοτεχνία ανακάλυψαν επίσης το παιδί, που από τη φύση του
τους έδινε τη δυνατότητα να εκφράσουν το λιτό σε συνδυασμό
με το παιχνιδιάρικο. Επίσης διακρίνεται μια σαφής τάση προς
το χυδαίο και το άσχημο.
Το κύμα της ίδρυσης νέω ν πόλεω ν στην Ελληνιστική Ε π ο
χή, μαζί με τη βούληση των βασιλέων και των αριστοκρατών
για προβολή και τον ευεργετισμό πρόσφεραν πολλές δυνατό
τητες και στην αρχιτεκτονική. Το λεγόμενο ιπποδάμειο σύ
στημα, μια αρχή ρυθμικής ορθογώνιας διάταξης των οικοδομι
κώ ν τετραγώνων, κυριαρχούσε τώρα στην αστική αρχιτεκτονι
κή, έτσι που μια παλιά πόλη, όπως η Αθήνα, μ ε τα δαιδαλώ-
δη στενοσόκακα και τις ανηφοριές του κέντρου, ν α θεωρείται
απωθητική.
151
Γενικά ο ελληνικός πολιτισμός με χον Μ. Αλέξανδρο εξόρ-

μησ ε σχον κόσμο και άσκησε παγκόσμια επίδραση. Η εκ-
σχραχεία χου σπουδαίου σχραχηλάχη, από καθαρά και απο-
κλεισχικά ελληνική άποψ η, είχε όμως και χις επιβλαβείς σε
πολλούς χομείς συνέπειές χης. Με χην εξάπλωσή σχην Ασία,
χο κένχρο χης βαρύχηχας μεχαχέθηκε από χην Ελλάδα σχις χ ώ
ρες χης Αναχολής. Με χην ανάπχυξη χης Αλεξάνδρειας, χων λι-
μανιών χης Συρίας και χης Μ. Ασίας, απομακρύνθηκε η ναυ-
χιλία και χο εμπόριο από χα ελληνικά παράλια. Ο Πειραιάς άρ
χισε να φθίνει και η ελληνική χώρα, η οποία δοκιμάσχηκε
σκληρά από χους εμφύλιους πολέμους, καχαδικάσχηκε σε μ α
ρασμό και δεν άργησε να αποβεί μια απόκενχρη και φχωχή
γω νία χου πλανήχη Γη.
• Αρριανός, Α λεξάνδρου Ανάβασις, Α. G. Ross-G . W irth, ΒΤ
• Π αχής Παναγιώτης, Ίσις Κ αρποιόκος, τομ. 1: Ο ικουμένη-Π ρολεγόμε-
να στον σ υγκρητισ μό των ελληνιστικώ ν χρόνω ν, Βάνιας,
Θεσσαλονίκη 2 0 0 3
• Πλούταρχος, Βίοι Π αράλληλοι, Κ. Ziegler, ΒΤ
• G ehrke, H a n s-Jo a c h im , Ιστορία του Ε λληνιστικού Κόσμου,
Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραττέζης (ΜΙΕΤ), Αθήνα 2000
• M osse, C., Αλέξανδρος. Το Π επρω μένο ενός Μ ύθου, Αθήνα 2003
• W albank. F ra n k W ., Ο Ε λληνιστικός Κόσμος, Βάνιας,
• Bevan, Ε. R., Α H isto ry o f E g yp t u n d e r th e P tolem aic D ynasty,
London 1927
• F raser. P. M., P tolem aic A lexandria, τόμ. 3, Oxford 1972
• G reen, P., A lexa n d er o f M acedon, L ondon 1970
• G reen, P., A lexa n d er to A ctiu m : The H istorical E volution
o f th e H ellenistic Age, B erkeley/L os Angeles 1990
• H adas, M., H ellenistic C ulture: F usion a n d D iffusion, N. York 1959
• H am ilton, J . R., P lutarch A lexander: a C om m entary, Oxford 1969
• H am ilton, J . R., A lexa n d er th e Great, L ondon 1973
• P earso n , L., T he L o st H istories o f A lexa n d er th e Great, A m erican
Philological A ssociation, 1966
• W. W. T a m , G. T. Griffith, H ellenistic Civilization, London 1952
• Will, E., C. M osse, P. G oukow sky, Le M onde Grec e t 1’Orient,
τόμ. II, P aris 1975
152
Ν Ι Κ Ο Σ Τ Σ I Γ Α Ρ Ι Δ Α Σ
Η <Α/ΨΜ(ΤΙΚΗ
&ΑΚΤΝΑΑΗ ΚΑΙ ΙΑΑΙΑ
Λ < Τ Α ΤΦΑ Α Μ ;Α Α Α Ι> 0
ΑΝ ΓΙΑ ΤΟΥΣ ΚΑΤΑΚΤΗΜΕΝΟΥΣ οι εκστρατείες του Αλέξαν

δρου κατέληξαν απλά σε αλλαγή ηγεμόνω ν, για κάποιους
Έ λληνες που μετείχαν της εποποιίας ανοίγονταν δρόμοι για
τόπους άγνωστους, σαγηνευτικούς ή αποτρόπαιους. Όσοι
υποχρεώ θη καν ή αργότερα επέλεξαν ν α εγκατασταθούν στη
Βακτριανή (σημερινό βόρειο Αφγανιστάν) ίδρυσαν αργότερα
κράτος ανεξάρτητο από τους Σελευκίδες διαδόχους του Μ ακε
δόνα βασιλιά, ενώ οι ενδείξεις μαρτυρούν στη συνέχεια τη δυ
ναμική και επεκτατική τους πολιτική.
Ο ΑΠΟΙΚΙΣΜΟΣ ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ

Ο Αρριανός αναφέρει τον παράξενο μύθο της εισβολής του
Διόνυσου στην Ινδία αιώνες πριν, που διηγήθηκαν στον Αλέ
ξανδρο. Μια ά \λ η έκπληξη περίμενε τον ελληνικό στρατό: ελ
ληνικοί πληθυσμοί, εγκατεστημένοι σε κοινότητες ήδη από
τον 5ο π.Χ. αιώνα.
Ο στρατός έγινε δεκτός με χαρά και συγκίνηση στη Νύσα
των Π αροπαμισάδων (οροσειρά Ινδοκούς, ή του Ινδικού Καυ
κάσου, στα ανατολικά σύνορα Αφγανιστάν-Πακιστάν), που
περιγράφεται ως πόλη με δύο κοινωνικές τάξεις, ελεύθερων
153
και κατώτερων πολιτών και υπό τη διακυβέρνηση κάποιου

Άκουφι.
Αντίθετα, η πόλη των Βραγχιδών, με καταγω γή α πό τη Μί
λητο, που βρισκόταν στη Σογδιανή, παραδόθηκε στην κατα
στροφή, καθώ ς οι πρόγονοί τους είχαν παραδώσει στον ήέρξη
το θησαυρό του ναού του Απόλλωνα. Ο ^έρξης είχε εγκα ια -
στήσει εκεί τους Βραγχίδες για να τους προστατεύσει, ενώ για
άλλους το έπραξε ως αποίκηση ή εξορία, κατ’ εφαρμογή μιας
ενοποιητικής και προληπτικής της ασφάλειας της αυτοκρατο
ρίας του πολιτικής, σε μία περιοχή που ο Η. G. R aw linson
απεκάλεσε τη «Σιβηρία» του περσικού κράτους.
Η παρουσία των Ελλήνων εκεί πριν τον Αλέξανδρο επιβε
βαιώνεται και από τα νομίσματα που ανακαλύφ θηκαν δυτικά
και ανατολικά της Βακτριανής και περιλαμβάνουν αθηναϊκά
δείγματα, μάρτυρες ίσως της ανάπτυξης τοπικού κι εσωστρε-
φούς εμπορίου.
Μαζί με τους πρωταρχικούς Έ λληνες «αποίκους», είχαν
εγκαταστήσει οι Πέρσες βασιλείς και ομοεθνείς τους, που φαί
νεται να συνυπήρξαν αρμονικά με τους Έ λληνες, αμφότεροι
ως αντιπρόσωποι του Μεγάλου Βασιλέα στις μακρινές αυτές
σατραπείες. Α ναπόφευκτα είχε επέλθει και πολιτιστική ανταλ
λαγή, αφού οι άποικοι ήταν πλέον δίγλωσσοι.
ΕΞΕΓΕΡΣΕΙΣ ΚΑΙ ΙΔΡΥΣΗ ΤΟΥ ΒΑΚΤΡΙΑΝΟΥ ΚΡΑΤΟΥΣ

Η Βακτριανή υπήρξε για αιώνες κέντρο εμπορίου και σταυρο
δρόμι πολιτισμών. Η προσπάθεια των Μ ακεδόνων να την ο χυ
ρώσουν ως «τελευταίο σύνορο» του κράτους, διακόπτοντας έτσι
τις παλαιές συνήθειες μετακίνησης των πληθυσμώ ν και το
εμπόριο, οδήγησε σε ανοικτή εχθρότητα των ντόπιων.
Ο Αλέξανδρος προχώ ρησε σε άγρια καταστολή και μετακι
νήσεις πληθυσμώ ν σε αποικίες Ελλήνων και εγκατέστησε
εκεί, όπω ς και αλλού στην Ανατολή, Μ ακεδόνες παλαίμαχους
καθώ ς και λοιπούς Έ λληνες, που μετά την κατάκτηση της
Περσίας καθαυτής είχαν ακολουθήσει το στράτευμα ως μισθο
φόροι. Ούτε αυτοί ήθελαν να μείνουν, ούτε οι ντόπιοι ήθελαν
να δεχθούν μία νέα ηγετική κάστα. Εξεγέρθηκαν και οι μι
1 54
Η ΕΛΛΗΝΙΣΤΙΚΗ ΒΑΚΤΡΙΑΝΗ ΚΑΙ ΙΝΔΙΑ.
σθοφόροι που ήθελαν ν α επιστρέφουν στην Ελλάδα. Τα αντί

ποινα έχουν, ως συνήθως, το αντίθετο του επιθυμητού αποτέ
λεσμα και σε δύο χρόνια εκστρατειών και στρατιωτικής ήττας
ο Αλέξανδρος δεν κατάφερε τίποτα.
Μετά το θάνατό του, το 3 2 3 π.Χ., εξεγείρονται και οι Μ α
κεδόνες που ως τότε δεσμεύονταν με όρκο πίστης. Συγκρού
ονται Ελληνες μισθοφόροι με Μ ακεδόνες, αμφότεροι με τους
ντόπιους, τους οποίους περιφρονούν, και όλοι μαζί με τα στρα
τεύματα της κεντρικής αυτοκρατορικής διοίκησης υπό τον Πί
θωνα, που μάχονται να αποκαταστήσουν τη Βακτριανή ως
συνοριακή περιοχή.
Ο ίδιος ο Πίθωνας θα προσπαθήσει ανεπιτυχώς να εγκαθι
δρύσει εκεί δικό του κράτος. Δεν υπάρχει καμία ελπίδα συνύ
παρξης όλων αυτών και η σατραπεία βλέπει τον ένα φιλόδοξο
κυβερνήτη να διαδέχεται τον άλλον και τους πολέμους να συ
νεχίζονται. Ως το 305 π.Χ., ο διάδοχος του Αλέξανδρου στα
ασιατικά εδάφη Σέλευκος ανακτά μεν την περιοχή, αλλά χ ά
νει την Αρεία (δυτικό Αφγανιστάν), την Αραχωσία (νοτιοανατο
λικό Αφγανιστάν, βορειδυτικό Πακιστάν), τη Γεδρωσία (κε
ντρικό και δυτικό Πακιστάν), τις Παροπαμισάδες και τα ινδικά
εδάφη.
Με τις ταραχές χάνονται εκτεταμένα εδάφη για την ήδη
κλονισμένη και σε εσωτερικές διαμάχες αυτοκρατορία του ν ε
κρού Αλέξανδρου, αλλά η ανεξαρτησία της Βακτριανής θα αρ
γήσει. Ο Σέλευκος χρησιμοποιεί μικρό στρατό και αποτελε
σματική διπλωματία και καταφέρνει να αποφύγει τις καταστά
σεις που κλόνισαν την εξουσία του Αλέξανδρου. Επιτυγχάνει
επίσης να κλείσει ειρήνη με τους Ινδούς της αυτοκρατορίας
των M aurya, στους οποίους αφήνει τη διοίκηση των ανατολι
κώ ν σατραπειών νοτίως του Ινδοκαυκάσου, πιθανότατα α να
νεώνοντας την αρχική συμφω νία Αλέξανδρου-Πώρου. Το ότι
περίπου έναν αιώνα μετά ο Αντίοχος ο Μ έγας θα ανανεώσει
τη συμφωνία, δείχνει πω ς επεκράτησε τελικά η ρεαλιστική
και ψύχραιμη αντιμετώπιση. Σε ό,τι αφορά τη Βακτριανή, από
το 29 3 π.Χ. ο Σέλευκος εγκαινιάζει πρόγραμμα έντονης αποί
κησης.
1 55
Η εξέγερση με την οποία η Βακτριανή τελικά κέρδισε την

ανεξαρτησία της τοποθετείται περίπου στο 256, 255 ή και 250
π.Χ. και τα ευρήματα οριοθετούν την εμφάνιση πολιτικά αυ
θύπαρκτου βακτριανού κράτους μεταξύ του 2 4 8 και το 247
π.Χ. Ο Διόδοτος, κυβερνήτης των Σελευκιδών στη Βακτριανή
και στη Σογδιανή, γίνεται ο πρώτος ηγεμόνας της χώρας, γ ν ω
στός σε εμάς με το όνομα Διόδοτος Α ' ο Σωτήρ.
Ο Ιουστίνος, αντλώντας από το χαμένο πλέον έργο του
Απολλοδώρου, διηγείται πω ς ο Διόδοτος επαναστάτησε στη Βα
κτριανή και ο Αρσάκης (όνομα περσικό ή παρθικό) στην Υρκα-
νία. Έ μμεσα και υποθετικά συμπεράσματα από τις πληροφ ο
ρίες του Ιουστίνου εμφανίζουν τους Πάρθους να εξεγείρονται μ ε
τά τους Έ λληνες της Βακτριανής, ενώ ο Στράβωνας θεωρεί πω ς
η εξέγερση των Πάρθων στην Υρκανία δεν ήταν κατά των Σε-
λευκιδών, αλλά κατά του ανεξάρτητου πλέον Διόδοτου.
ΕΠΕΚΤΑΣΗ ΚΑΙ ΔΙΑΣΠΑΣΗ

Ο Διόδοτος Α' και ο γιος και διάδοχός του, Διόδοτος Β ', γ ν ω
στοί ως «Κυβερνήτες των Χιλίων Πόλεων», πιθανότατα π ρ α γ
ματοποίησαν εκστρατείες στη Μ αργιανή και στη Σογδιανή.
Περί το 2 35 π.Χ. ο Διόδοτος Β ' δολοφονήθηκε από τον άν
θρω πο που σφετερίστηκε το θρόνο ως Ευθύδημος Α '. Για τα
επόμ ενα τριάντα χρόνια, ο Ευθύδημος συστηματικά απο-
σπούσε τις κτήσεις της παρακμάζουσας (από το 2 3 2 π.Χ.,
οπότε πέθανε ο αυτοκράτορας Asoka) αυτοκρατορίας των
M aurya. Ανακατέλαβε την Αρεία και τις Π αροπαμισάδες, που
είχαν χάσει οι Σελευκίδες. Κατέλαβε επίσης τη Δραγγιανή, τη
Μαργιανή, και τη Σογδιανή και εισέβαλε στην Αραχωσία και
στο P u n jab .
Το 2 08 π.Χ. ο Αντίοχος Γ ' των Σελευκιδών επιχειρεί να
ανακτήσει τη Βακτριανή, αλλά ο Ευθύδημος τον σταματά στον
ποταμό Αριο. Ο γιος του Δημήτριος επιτυγχάνει την α να γνώ
ριση από τον Αντίοχο του πατέρα του ως βασιλέα (πιθανόν ως
τότε, ν α θεωρούσαν οι ηγεμόνες της Βακτριανής τον εαυτό
τους ως ανεξάρτητους σατράπες).
Ο Δημήτριος καταλαμβάνει ινδικά εδάφη και φτάνει ανα-
156
Η ΕΛΛΗΝΙΣΤΙΚΗ ΒΑΚΤΡΙΑΝΗ ΚΑΙ ΙΝΔΙΑ.
ιολικά ιη ς νοη ιή ς γραμμής K a sh g a r-T a sh k u rg a n και ως τις

Σήρες (ιην Κίνα;), χώ ρα με ιη ν οποία εγκαινιάζει εμπόριο μ ε
ταξιού, και ιη ν Αραχωσία ιο 190 π.Χ. (όπου κιίζει ιη ν Ευθυ-
δήμεια προς ιιμήν ιου π α ιέρ α ιου, που όμως μ ειο νο μ ά ο ιη κ ε
σε «Δημηιριάδα εν Αραχωσία»), ενώ ο αδελφός ιου Ευθύδη-
μος Β ' εκστρατεύει σιο Βορρά.
Περί ιο 186 π.Χ. η αυτοκραιορία των M aurya έχει πλέον
καταρρεύσει. Δυο χρόνια αργόιερα οι Έ λληνες εισβάλλουν ξα
νά σιο P unjab και σιην G an d h ara και ακολουθεί μία περίοδος
ακμής με ιο κράιος σιην πλήρη γεωγραφική του εξάπλωσή.
Την ίδια όμως εποχή επανασιαιεί ο Ανιίμαχος (ο «Θεός»),
για να ιδρύσει κράιος στο Βορρά και στην Ανατολή και πιθα
νόν ν α προσβάλει τις κοιλάδες της Καμπούλ και του Άνω Ινδού.
Είναι ο πρώτος Έ λληνας που έκοψε τετράγωνα νομίσματα κ α
τά το ινδικό πρότυπο, ίσως κατέλαβε τη Βακτριανή και τη Σο
γδιανή μετά το 8άνατο του Δημήτριου. Ενδέχεται ο αποκληθείς
«Βασιλεύς Ινδιών» να είναι ένας δεύτερος Δημήτριος, που έκο
ψε νόμισμα με δίγλωσση επιγραφή γύρω στο 180 π.Χ.
Από την περίοδο αυτήν πρ έπ ει ν α υποτεθεί π ω ς η Β α
κτριανή διασπάται σε αλληλοσυγκρουόμενα κράτη. Ε ν α
ντίον του Δημήτριου εξεγείρεται ο Ευκρατίδης και α π ο π ειρ ά
ται να καταλάβει την Ινδία. Ε νώ ο Δημήτριος κινείιαι βόρεια
για ν α ιο ν ανιιμετωπίσει, επω φελούνται στην Α ραχωσία και
στη Δ ραγγιανή οι αδελφοί Π ανταλέων και Α γαθοκλής για να
ιδρύσουν αυτό που γνωρίζουμε ως «Ελληνο-ινδικό Β ασί
λειο». Καταλαμβάνουν την κοιλάδα της Κ αμπούλ, για ν α την
αποσπάσ ει μετά το θάνατο του Δημήτριου και του Α γαθοκλή
ο Ευκρατίδης.
Υπό αυτές τις συνθήκες, δεν φαίνεται περίεργο πω ς, όταν
εισβάλλουν οι νομάδες S a k a και Y ueh-chih, περίπου το 145
π.Χ ., τα κράτη που παλαιότερα αποτελούσαν το βασίλειο της
Βακτριανής καταρρέουν, με εξαίρεση τα εδάφη προς την
Ινδία, όπου για τα επόμ ενα τριάντα περίπου χρόνια από την
πρω τεύουσά του στα S a k a la βασιλεύει ο Μ ένανδρος, ο
M ilinda των Ινδών. Εκστρατεύει στον Άνω Γάγγη και στον
Παλιπούτρα (Πάτνα), ενώ τα νομίσματά του θα κυκλοφορούν
157
μέχρι τον Ιο μ.Χ. αιώνα. Μετά τη στροφή του στο Βουδισμο

και το θάνατό του, λατρεύεται ως άγιος, ενώ τα λείψ ανά του
μοιράζονται σε πολλές πόλεις. Τελευταίος ηγεμόνας, γύρω στο
90 π.Χ., αναφέρεται ο Ερμαίος.
Με την ανεξαρτησία της Βακτριανής, φαίνεται να έπαυσε
το εμπόριο μ ε τον ελληνικό κόσμο. Θεωρείται έτσι απίθανο να
ήλθαν νέοι άποικοι. Ωστόσο, έστω και αργά, πρέπει ν α κατέ
ληξαν κάποιοι στην περιοχή, καθώ ς ο ίδιος ο Ευθύδημος ήταν
από τη Μ αγνησία του Μαιάνδρου, ενώ αναφέρονται οι κρητι
κές (μάλλον στρατιωτικές) αποικίες της Αστερουσίας στις Πα-
ροπαμισάδες και των Δαιδάλων στο P u n jab , όπου βρισκόταν
και η αποικία Σαλάγισσα από την Πισιδία της Μικράς Ασίας.
ΟΙ ΙΝΔΙΚΕΣ ΠΕΡΙΓΡΑΦΕΣ
Α ποσπασματικές πληροφορίες για τους Έ λληνες έχουν κ ά
ποια ινδικά έργα, όπως το A §tadhyayl του P an in i από τη
S a la tu r a , κοντά στα Τάξιλα. Αναφέρεται στο κράτος των
Yona, με τις δύο κοινωνικές τάξεις και τους οποίους περιγρά
φει ως «ανθρώπους με ξυρισμένα κεφάλια», προφανώ ς η π ρ ώ
τη εντύπωση από τους νεοαφιχθέντες, καθότι οι Έ λληνες του
ύστερου 4ου π.Χ. αιώνα έκοβαν τα μαλλιά τους κοντά και ξύ
ριζαν τη γενειάδα τους.
Μία επιγραφή του 150 π.Χ. αναφέρει έναν Έ λλη να αντι
βασιλέα (Yavanaraja) του Ινδού αυτοκράτορα A soka. Οι Ινδοί
χρησιμοποιούν το όνομα Yona (στη Σανκριτική) ή Yavana
(στην Πακριτική) για τους ανθρώ πους αυτούς που εκτελούσαν
τελετές «με λευκ ά ρούχα και πυρσούς, όπω ς έκαναν οι π ρ ό
γονοί τους στη μακρινή τους χώρα».
ΠΟΑΠΊΣΜΟΣ
Η εμφάνιση της ελληνικής τέχνης ως επακόλουθο των εκ
στρατειών του Αλέξανδρου υπήρξε μέγιστο πολιτιστικό γεγονός
για την κεντρική Ασία και την Ινδία, με τις επιδράσεις αισθη
τές δέκα αιώνες μετά, μέχρι την πρώιμη ισλαμική περίοδο.
Φαινόμενο ιδιαίτερο κι αξιοπρόσεκτο, όχι μόνο λόγω του βρα
χύχρονου της ελληνικής παρουσίας στην Ανατολή, αλλά και
158
Η ΕΛΛΗΝΙΣΤΙΚΗ ΒΑΚΤΡΙΑΝΗ ΚΑΙ ΙΝΔΙΑ..
λόγω των συνεχώ ν πολέμω ν και πολιτιστικών επικαλύψεων.

Μία πρώτη φάση μπορεί να οριοθετηθεί μεταξύ του τέλους
του 4ου και των αρχών του 3ου π.Χ. αιώνα, από τον Αλέξαν
δρο έως και την εποχή των πρώτω ν Σελευκιδών διαδόχων
του. Η Βακτριανή ήταν ακόμη συνδεδεμένη πολιτικά, άρα και
ανοικτή πολιτιστικά στο μεσογειακό κόσμο.
Στα μέσα του 3ου π.Χ. αιώνα, η ίδρυση παρθικού κράτους
στα περσικά υψίπεδα, σχεδόν ταυτόχρονα με την ανεξαρτητο
ποίηση της Βακτριανής, επέφ ερε κάποια απομόνω ση από τη
Δύση, ταυτόχρονα όμως σηματοδότησε την έναρξη της πολιτι
κής εξάπλωσή ς των Ελλήνων προς την Ινδία. Τα ευρήματα κ ε
ντροασιατικής τέχνης που σώθηκαν προδίδουν την κατά τό
πους εναλλαγή της ελληνικής κυριαρχίας με αυτή νομαδικών
φυλών.
Ο ελληνικός πολιτισμός διατηρήθηκε και συνεχίστηκε σε
«νησίδες», όπω ς στο T ak o t-e S an g in και στην Αϊ K hartum ,
την πρω τεύουσα της ανατολικής Βακτριανής στο βόρειο Α φγα
νιστάν. Εδώ, η πολιτική ισχύς των Ελλήνω ν φαίνεται συνεχής
από τους πρώτους Σελευκίδες έως τις εισβολές και την κατα
στροφή της πόλης, το 145 π.Χ., από τους νομάδες S a k a και
Y ueh-chih. Οι ανασκαφές ανέδειξαν μια τέχνη που χα ρα κτη
ρίζεται από την έντονη ανάμνηση της μεσογειακής της π ρ ο έ
λευσης και από την πιστότητα στους κανόνες της ελληνικής
παράδοσης.
Ταυτόχρονα όμως, η γεω γραφική απομόνωση οδήγησε σε
κάποιο συντηρητισμό, αφού τα ευρήματα ακόμα και της ύστε
ρης περιόδου (του πρώτου μισού του 2ου π.Χ. αιώνα) διατη
ρούν χαρακτηριστικά (σε μω σαϊκά, στη γλυπτική και στην αρ
χιτεκτονική) που στην Ελλάδα ήταν ήδη ξεπερασμένα. Το
φαινόμενο πρέπει να εντάθηκε από τη φύση της εξάπλωσης
των ελληνικών πολιτιστικών επιρροών, που οφειλόταν κυρίως
σε μετακινήσεις αποίκω ν και στρατιωτών και όχι εμπόρων.
Α κόμα και συγκριτικά με το παρθικό κράτος πιο δυτικά, δεν
φαίνεται να υ π ή ρχε ανεπτυγμένο εμπορικό δίκτυο με τη Μ ε
σόγειο και είναι ελάχιστα, ιδίως αγαλματίδια, τα αντικείμενα
που εισάγονταν (στοιχείο που με τη σειρά του εξηγεί ίσως τη
διατήρηση ελληνικών αισθητικών «ιδανικών»),

Η απομόνω ση αυτή δεν φαίνεται πάντω ς ν α εμπόδισε την
ανάπτυξη μιας τεχνικά εξελιγμένης σχολής. Τ α έργα διατη
ρούν την υψ ηλής ποιότητας ρεαλιστική απεικόνιση της ελλη
νικής τέχνης, τόσο στα αγάλματα όσο στη νομισματική. Ειδι
κ ά η τελευταία εκθέτει την προοδευτική απώ λεια της ελληνι
κής τεχνοτροπίας, υπό το βάρος των περσικών και των ινδικών
επιρροών, ξεκινώντας από την ακριβή απεικόνιση της σταδια
κ ά μεγαλύτερης ηλικίας των ηγεμόνω ν, με το γήρας ν α δια
φαίνεται στα πρόσ ω πά τους, και καταλήγοντας, με την κατά
λυση των ελληνικών κρατών, στη συμβολική-ιερατική απει
κόνιση των η γεμόνω ν των Π άρθων και των K u sh a n a.
Η γλυπτική φαίνεται ν α επικεντρωνόταν κυρίως σε θρη
σκευτικά θέματα, με αξιοσημείωτη όμως την έλλειψη των συ
νηθισμένω ν στη Δύση και στην Ινδία πήλινω ν ειδωλίων.
Απουσιάζουν επίσης οι πολύπλοκες συνθέσεις (που χα ρα κτη
ρίζουν την ινδική τέχνη), αν εξαιρεθούν αντικείμενα μικρού
μεγέθους, όπω ς μία λαβή ξίφους από ελεφαντοστό με σκηνή
μ ά χη ς από το T akot-e Sangin.
Ε νώ η ελληνική τέχνη διατήρησε μία αισθητική πιστή
στην ελληνική της προέλευση, η τέχνη των ντόπιων π λ η θ υ
σμών αντιπροσωπεύεται από ξύλινα, οστέινα ή πήλινα αγαλ-
ματίδια. Αυτοί που ανανέω σαν τις εικαστικές τους επιλογές
φαίνεται ν α ήταν οι Έ λληνες της Ινδίας, οι οποίοι στα πλαίσια
της διαδικασίας αφομοίωσής τους από τους Ινδούς έχουν να
παρουσιάσουν έργα όπω ς τα νομίσματα του Α γαθοκλή και
του Πανταλέοντος, με παραστάσεις ινδικών θεοτήτων πα ρ ά λ
λ η λα με τον Διόνυσο. Κι αυτό, χωρίς ν α υπολογιστεί η συνει
σφορά των Ελλήνω ν της Ινδίας, ειδικά του Μ ένανδρου, στην
εδραίωση και εξάπλωσή του Βουδισμού, όπω ς σαφώ ς π α ρ α
τηρούν οι ινδικές πηγές.
ΟΙ ΤΕΛΕΥΤΑΙΟΙ ΕΛΛΗΝΕΣ
Μερικά τελευταία ίχνη διατήρησαν για κάποιο διάστημα την
ανάμνηση των χαμένω ν αυτών Ελλήνων, για παράδειγμα τα
ελληνικά κοσμήματα σε τάφους αριστοκρατών των κατακτητών
160
Η ΕΛΛΗΝΙΣΤΙΚΗ ΒΑΚΤΡΙΑΝΗ ΚΑΙ ΙΝΔΙΑ..
K u sh a n a του 1ου μ.Χ. αιώνα, ττου ανακάλυψε ο Βίκτωρας Σα-

ρηγιαννίδης. Ή ένα νόμισμα, χρονολογημένο μετά την τττώση
των τελευταίων ελληνικών κρατών, και συγκεκριμένα του βα
σιλέα του K ush an , K ujula K adphises, ο οποίος τον Ιο μ.Χ. αι
ώ να κυριαρχούσε στην πλειονότητα των πρώ ην ελληνικών
εδαφών, που παριστάνει στρατιώτη με μακεδονικό οπλισμό, σε
χρόνο που ήταν μάλλον απίθανο να υπήρχε ακόμα στην π ε
ριοχή ελληνικού τύπου πεζικό. Ή οι σκόρπιες ινδικές αναφορές
που περιγράφουν συμβατικά ως Ελληνίδες τις γυναίκες που οι
Ινδοί ηγεμόνες χρησιμοποιούσαν ως σωματοφύλακες.
Γυναικεία προσω πική φρουρά είναι γνωστό ότι υπήρξε στο
πλευρό πολλώ ν βασιλέων Tam il, μία δε απεικονίζεται σε γλ υ
πτά του A m arav ati του 2ου μ.Χ. αιώνα. Ο πρέσβης όμως των
Σελευκιδών Μ εγασδένης, που επισκέφ θηκε την αυλή του
C h a n d ra g u p ta των M au iy a, ενώ παρατήρησε έκπληκτος την
παρουσία οπλισμένων γυναικών, δεν έκανε λόγο για Ελληνί
δες. Θα ήταν παράδοξο να του διέφευγε το γεγονός, όντας
Έ λληνας ο ίδιος και έχοντας παρατηρήσει το μοναδικό αυτό
φαινόμενο σε μία ξένη αυλή. Ο Μ εγασδένης βέβαια επισκέ-
φ δηκε τους M au ry a τον 3ο π.Χ. αιώνα. Είναι όμως γνωστό
πω ς Έ λληνες μισδοφόροι (μέρος των οποίων δα μπορούσαν
να είναι και μονάδες γυναικών σωματοφυλάκων, αν θέλουμε
να δώσουμε μία εξήγηση στις ινδικές αναφορές περί Ελληνί-
δων φρουρών), εμφανίζονται στην υπηρεσία ηγεμόνω ν των
P andya, μετά τον Ιο π.Χ. αιώνα.
Οι γνωστοί σήμερα ως Κολλάς, είναι πιθανότατα κάποιοι
από τους ελάχιστους τους οποίους οι ιστορικές εξελίξεις στην
περιοχή προσπέρασαν και που διατήρησαν όσο μπορούσαν
τις παραδόσεις τους, την ταυτότητά τους και την ιδιαιτερότητά
τους ως «ακρίτες» μιας θρυλικής και χα μ ένη ς πλέον από καιρό
αυτοκρατορίας. Ίσως δεν είναι υπερβολή να φανταστούμε την
ελληνική, ή ελληνο-ιρανική αριστοκρατία, ή και μέρος του
πληθυσμού της Βακτριανής, να εγκαταλείπει την πατρώ α γη
ως πρόσφυγες, για να αποτελέσουν ένα επίλεκτο και εξωτικό
για τους Ινδούς βασιλείς στρατιωτικό σώμα, μέχρι την οριστική
αφομοίωση και πολιτιστική εξαφάνισή τους.
161
• B ash a m , Α. L., T he W onder th a t w as India, London,
revised ed. 1967
• B ern a rd , P. a n d O. G uillaum e. “M onnaies in ed ites de la B actrian e
g recq u e a ΑΪ K h an o u m (A fghanistan) , R N 22 (1980), 9-32
• B ern a rd , P. “L'Asie ce n tra le et 1’em pire seleu cide”,
Topoi O rient-O ccident 4 / 2 (1994), 473-511
• E. P ap aefth y m io u u , F. de Call alas? a n d F. Q ueyrel,
eds. A thens: T he H ellenic N um ism atic Society, 1999
• Holt, F. L., T h u n d e rin g Z eus: T he M a kin g o f H ellenistic Bactria,
Berkeley, 1999
• K ritt, B., D yn a stic T ra n sitio n s in th e Coinage o f Bactria:
A n tio c h u s-D io d o tu s-E u th y d e m u s (C lassical N um ism atic S tu d ies
No. 4), L an caster: CNG, 2001
• M itchiner, M. Indo -G reek a n d In d o -S cyth ia n Coinage.
9 vols. London: H aw king P ublicatio n s, 1975
• N arain, Α. Κ., The Indo-G reeks. Oxford: Oxford U niversity P ress,
1962
• Rostovtzeff, M ichael, Ira n ia n s a n d G reeks in S o u th e rn R ussia,
Oxford 1922
• S m irnova, N., “O n F in d s of H ellenistic C oins in T u rk m e n ista n ”,
In A n c ie n t C ivilizations 3. Leiden, 1996 2 6 0 -2 8 5
• S m irnova, N., “F in d s of S eleucid a n d G raeco -B actrian C oins
a t th e C ity-Site G iaour-K ala (T urkm enistan)", In N u m ism a tic s
a n d E p ig ra p h y 16. Moscow, 1999. 2 42-264,
(στη Ρωσσική, με σύνοψη στην Αγγλική)
• T a m , W. W., T he G reeks in B actria a n d India,
3rd ed. C hicago: A res P u b lish ers, 1984
• W oodcock, George, The G reeks in India (London, 1966)
162
Ν Ι Κ Ο Σ Κ Α Ν Α Κ Α Ρ Η Σ
Η διήγηση ίου Αλέξανδρου
ΕΚΑΤΟΝΤΑΔΕΣ ΒΙΒΛΙΑ έχουν γραφτεί για τη ζωή και τη δρά

ση του Μ εγάλου Αλεξάνδρου. Αναμφίβολα, το ττιο παράδοξο
από αυτά είναι το Βίος Α λεξάνδρου του Μ εκεδόνος και Πράξεις.
Η παραδοξότητα αυτού του θρυλικού πλέον βιβλίου δεν
έγκειται μόνο στο περιεχόμενό του, που έτσι κι αλλιώς εκ
πλήσσει, τόσο με τις πληροφορίες που παραθέτει, όσο και με
τη χαοτική ιστορική του ανακρίβεια, αλλά επίσης και γιατί όχι
μόνο δεν είμαστε βέβαιοι για το ποιος είναι ο συγγραφέας του,
αλλά και για το πότε γράφτηκε.
Παρόλο που στο ίδιο το βιβλίο αναφέρεται ρητώς ότι συγ
γραφέας του είναι ο Καλλισθένης (370-328 π.Χ.), ο ανιψιός
του Αριστοτέλη που ακολούθησε τη μακεδονική εκστρατεία
στα βάθη της Ανατολής και καταδικάστηκε σε θάνατο μ ε την
κατηγορία της συνωμοσίας κατά της ζωής του Αλέξανδρου,
κάτι τέτοιο προφανώ ς δεν ισχύει.
Σίγουρα, ο Καλλισθένης είχε γράψει το βιβλίο Α λεξάνδρου
Πράξεις, που σύμφω να με πολλούς μελετητές ίσως αποτέλεσε
τη βάση του Βίου, όμως σε καμιά περίπτωση δεν μπορούμε
να θεωρήσουμε αυτόν ως το συγγραφέα του βιβλίου. Γι’ αυτό
άλλωστε και το Βίος Α λεξάνδρου του Μ ακεδόνος και Πράξεις
αποδίδεται στον Ψευδοκαλλισθένη, όνομα που μάλλον αποτε
λεί ψευδώ νυμο κάποιου που ιδιοποιήθηκε το όνομα του Καλ
λισθένη, για ν α προωθήσει το σύγγραμμά του. Ακόμη όμως
163
και γι’ αυτό δεν μπορούμε ν α είμαστε σίγουροι, αφού το όνο

μ α Ψευδοκαλλισθένης μπορεί να μ ην αφορά ένα μόνο π ρ ό
σωπο, αλλά μια πλειάδα συγγραφέω ν που κατά καιρούς συ
νέγραψ αν, συμπλήρωσαν ή ακόμη και παραποίησαν το βιβλίο
αυτό.
Αυτή η αβεβαιότητα είναι που μας κάνει ν α μ η ν μπορούμε
να προσδιορίσουμε και την εποχή της συγγραφής του. Σίγου
ρα γράφτηκε μεταξύ του 320 π.Χ. και του 3 0 0 μ.Χ., όμως το
χρονικό διάστημα των 620 ετών δολώνει ακόμη περισσότερο
το τοπίο. Αν δεχτούμε την άποψ η ότι βάση για τη συγγραφή
του αποτέλεσε το Α λεξάνδρου Πράξεις του Καλλισθένη, που
μετά το θάνατό του δέχτηκε πολλές προσθήκες και πα ρα ποι
ήσεις, ώσπου να πάρει την τελική του μορφή, τότε θα πρέπει
ίσως να θεωρήσουμε ότι ο Βίος αποτελεί ένα σύγγραμμα που
μεταλλασσόταν επί έξι περίπου αιώνες, μέχρι ν α πάρει την
«οριστική» του μορφή, που κι αυτή ωστόσο παρουσιάζεται με
μικρότερες ή μεγαλύτερες διαφοροποιήσεις σε πέντε γνωστές
εκδοχές!
Ό πω ς κι αν έχουν τα πράγματα, ο Βίος αποτελεί ένα βιβλίο
φαινόμενο, που μεταφράστηκε σε περισσότερες από σαράντα
γλώσσες και διαβάστηκε από όλα τα έθνη της υφηλίου. Ακό
μη όμως και αυτές οι πολυπληθείς μεταφράσεις δεν τήρησαν
κατά γράμμ α το πρωτότυπο, όχι μόνο μετατρέποντας εσκεμ-
μ ένα τον Αλέξανδρο άλλοτε σε πιστό του θεού των Εβραίων,
άλλοτε των Χριστιανών, των Μ ουσουλμάνων ή οποιουδήποτε
άλλου λαού, αλλά και χρησιμοποιώντας τον ως εκφραστή των
εκάστοτε επιδιώξεων και αρχώ ν των μεταφραστών του.
Χαρακτηριστικό παράδειγμα της τακτικής αυτής αποτελεί η
μετάφραση του «ιεροδιακόνου» Ευστάθιου, που έγινε τον 5ο
μ.Χ. αιώνα και παρουσιάζει τον Αλέξανδρο όχι μόνο ως φιλι
κ ά διακείμενο προς τους Ιουδαίους, αλλά και πρόθυμο να
ασπαστεί τη θρησκεία τους και να αποδεχθεί το θεό τους ως το
μόνο πραγματικό!
Ο Βίος μεταφράστηκε για πρώτη φορά στα Λατινικά τον 3ο
μ.Χ. αιώνα, από τον Ιούλιο Βαλέριο. Η μετάφραση αυτή θεω
ρείται σημαντική, γιατί φαίνεται να οριστικοποίησε κάπω ς,
164
ΨΕΥΔΟ ΚΑΛΛΙΣΘΕΝΗΣ
τουλάχισιον για γο δυτικό κόσμο, το περιεχόμενο του βιβλίου.

Εξίσου σημαντική θεωρείται και μια λατινική μετάφραση
του 10ου αιώνα, η οποία είχε τον τίτλο Vita A lexa n d ri [Η Ζ ω ή
του Αλέξανδρού), γιατί ήταν ίσως η τελευταία πεζή μετάφ ρα
ση πριν ο Βίος υποστεί νέες τροποποιήσεις κι αρχίσει πλέον να
εμφανίζεται κατά το Μ εσαίωνα σε μια ιδιότυπη, σχεδόν έμ μ ε
τρη διασκευή, που έγινε γνωστή με τον τίτλο Φ υλλάδα του
Μ εγά λο υ Αλεξάνδρου.
Ως Φυλλάδα, το βιβλίο διέγραψε μια εξίσου ενδιαφέρουσα
πορεία, επηρεάζοντας σε μεγάλο βαθμό τη δημώ δη ποίηση
της εποχής.
Γ ια πρώτη φορά στα Ελληνικά, η Φ υλλάδα τυπώ θηκε στη
δημώ δη Βυζαντινή το 1529, στη Βενετία, υπό τον τίτλο Ιστο
ρία Α λεξάνδρου του Μ ακεδόνος. Βίος, Π όλεμοι και Θάνατος
Αυτού.
Ό πω ς επισημάναμε και προηγουμένω ς, ο Βίος είναι ένα βι
βλίο που βρίθει ιστορικών ανακριβειών και αυθαιρεσιών, ε π α
ναλήψ εω ν, περιστατικών που ωστόσο παρουσιάζονται με δια
φορετικές εκδοχές και παραδοξοτήτων.
Δίνοντας μια ελάχιστη μόνο γεύση όλων αυτών, π ρ έπει να
τονίσουμε ότι στο Βίο ο Αλέξανδρος γυρνάει ολόκληρο τον κ ό
σμο, αδιαφορώντας για τα γεω γραφικά δεδομένα. Τη μια στιγ
μή μπορεί να βρίσκεται στην Ελλάδα και την άλλη στην Ασία
ή το αντίστροφο. Η χρονολογική σειρά των γεγονότων δεν
φαίνεται να παίζει κ α νένα ρόλο και η ιστορική ακρίβεια φ αί
νεται να αποτελεί άγνωστο όρο για το συγγραφέα του. Ετσι,
βλέπουμε τον Αλέξανδρο ν α πηγαίνει δυο φορές στην Αίγυ
πτο, ν α καταστρέφει δυο φορές τη Θήβα, να πηγαίνει στην
Ιταλία και να κερδίζει το σεβασμό των Ρωμαίων, ν α πηγαίνει
στην Ιουδαία και να γίνεται ένθερμος πιστός του Ιεχω βά κ.ο.κ.
Μεγάλο ενδιαφέρον επίσης παρουσιάζουν οι παράδοξες
περιγραφές που θέλουν τον Αλέξανδρο να πηγαίνει στη χώ ρα
των Μ ακάρων (δηλαδή των νεκρών), αν και φτάνει ως αυτήν
να μη βρίσκει την π η γή της αιώνιας ζωής μόνο και μόνο εξαι
τίας κάποιας προδοσίας, να κατασκευάζει και να χρησιμοποι
εί το πρώτο υποβρύχιο, να πετά στον ουρανό π ά νω σε τερά-
165
σχια πουλιά, να συναντά πληθώ ρα ανθρω πόμορφω ν και όχι

μόνο πλασμάτων, την παραδοξότητα των οποίων θα ζήλευε
τόσο ο Πλίνιος όσο και ο Μ άρκο Πόλο κ.λπ.
Σίγουρα λοιπόν, ο Βίος δεν μπορεί να θεωρηθεί ως βιβλίο
πολύτιμο για τον ιστορικό μελετητή, αλλά αναμφισβήτητα
αποτελεί ένα αξεπέραστο σημείο αναφοράς για το λάτρη του
φανταστικού, αφού επάξια 8α μπορούσε ν α του αποδοθεί ο τίτ
λος ενός εκ των σημαντικότερων πρ ο π ο μ π ώ ν της μεγάλης
παράδοσης της λογοτεχνίας του φανταστικού.
Αρχίζοντας τη διήγηση μ ε την καταγωγή του Αλέξανδρου,
το πρώτο βιβλίο του Βίου μάς πληροφορεί πω ς ο Αλέξανδρος
δεν ήταν γιος του βασιλιά Φίλιππου, αλλά του έμπειρου μάγου
και έκπτωτου η γεμ όνα της Αιγύπτου, Νεκτανεβώ, ο οποίος
χρησιμοποιούσε τη μαγική του τέχνη για ν α κυβερνά εν ειρή
νη και να εξουδετερώνει τα αντίπαλρ. έθνη που επιβουλεύο
νταν το δικό του.
Κάποτε όμως, η Αίγυπτος δέχτηκε επίθεση από αναρίθμη
τες εχθρικές δυνάμεις. Ο Νεκτανεβώ, υπερεκτιμώντας τις μ α
γικές του δυνάμεις, θέλησε ν α τους αντιμετωπίσει, όμως, σύ
ντομα διαπίστωσε πω ς η μαγεία δεν θα τον βοηθούσε αυτήν
τη φορά, καθώ ς οι εχθρικές δυνάμεις καθοδηγούνταν από
τους ίδιους τους θεούς της Αιγύπτου. Έτσι, προτίμησε να το
σκάσει μεταμφιεσμένος. Αποπλέοντας από το λιμάνι του Π η-
λουσίου έφτασε στην Π έλλα της Μ ακεδονίας, όπου εγκατα
στάθηκε κι άρχισε να εξασκεί το επά γγελμα του γιατροσοφι
στή και αστρολόγου.
Πολύ σύντομα η φήμη του εξαπλώθηκε σε ολόκληρη τη
Μακεδονία, φτάνοντας ακόμη και στα αυτιά της βασίλισσας
Ολυμπιάδας, η οποία επιδίωξε να τον γνωρίσει και να του ζη
τήσει να προφητέψει το μέλλον της σχέσης της με τον Φίλιππο.
Ο Νεκτανεβώ, σαγηνευμένος από την ομορφιά της και μ ην
μπορώ ντας να δαμάσει τον πόθο του γι’ αυτήν, άρχισε ν α μ η
χανεύεται τρόπο για να την κατακτήσει. Της είπε πω ς έπ ρ επε
να κοιμηθεί με το θεό Άμμωνα, που θα την επισκεπτόταν στον
ύπνο της κι α π ’ αυτόν να συλλάβει και να γεννήσει γιο, που
θα εκδικούνταν τον Φίλιππο για τις ερωτικές του παρεκτροπές.
166
ΨΕΥΛΟΚΑΛΛ1ΣΘΕΝΗΣ
Κατόπιν, χρησιμοποιώντας κάποια βότανα, ο Νεκτανεβώ

κατάφερε να προκαλέσει στην Ο λυμπιάδα μια ενύπνια ερωτι
κή φαντασίωση, κάνοντάς την να πειστεί π ω ς συνουσιάστηκε
με το 8εό Άμμωνα.
Π ροφανώς, η Ο λυμπιάδα κολακεύτηκε πολύ από την
εμπειρία αυτήν, αφού ζήτησε από το μάγο να τη βοηθήσει να
έχει και μια δεύτερη συνεύρεση με το θεό.
Αυτό ακριβώς ήθελε και ο Νεκτανεβώ. Αφού της περιέγρα
ψ ε τα σημάδια που θα υποδήλω ναν την έλευση του θεού στον
κοιτώνα της, της ζήτησε να παραμείνει κι αυτός εκεί, ώστε η
παρουσία του να κάνει ευμενέστερο τον Ά μμω να απέναντί
της. Τη συμβούλεψε επίσης πω ς μόλις θα αντιλαμβανόταν από
τα σημάδια την παρουσία του θεού, θα έπ ρ επ ε ν α κλείσει τα
μάτια και να τον δεχτεί στο κρεβάτι της.
Το ίδιο βράδυ, ο Νεκτανεβώ, αφού μεταμφιέστηκε και π ρ ο
κάλεσε τα σημάδια που είχε υποδείξει στην Ο λυμπιάδα, έκ α
νε έρωτα μαζί της υποδυόμενος τον Άμμωνα.
Ο Νεκτανεβώ δεν της αποκάλυψ ε την απάτη του, αλλά εκ
μεταλλευόμενος την αφέλεια της Ολυμπιάδας, η οποία εξέ
φρασε την επιθυμία να την επισκέπτεται συχνότερα ο θεός
στον ύπνο της, κατόρθωσε να μετατραπεί σε μόνιμο εραστή
της, υποδυόμενος πάντοτε τον Άμμωνα.
Όταν η Ο λυμπιάδα έμεινε έγκυος, εξέφρασε στον Νεκτα
νεβώ τους φόβους της σχετικά με το πώ ς θα αντιμετώπιζε την
κατάσταση αυτή ο σύζυγός της. Και σε αυτήν την περίπτω ση,
ο μάγος αποφάσισε ν α χρησιμοποιήσει την τέχνη του, για να
πειστεί ο Φίλιππος πω ς η γυναίκα του ήταν αθώ α κι απλά εί
χε γίνει το άβουλο υποχείριο των ορέξεων του θεού. Αφού λοι
πόν μάγεψ ε ένα θαλάσσιο γεράκι και το έμαθε να μιλά, το
έστειλε να παρουσιαστεί μέσα σε όνειρο στον Φίλιππο και να
τον πείσει για όσα ήταν απαραίτητο ν α πειστεί.
Πράγματι, ο Φίλιππος αρχικά πείστηκε κι α π οδέχθη κε τη
μοίρα, ανήμπορος να αντιταχθεί στο θείο θέλημα. Ό μως, π ο
λύ σύντομα, δήλωσε ότι δεν μπορούσε να αποδεχτεί το ψ έμ α
αυτό και πω ς θα έβρισκε τον εραστή της γυναίκας του και θα
τον τιμωρούσε.
Τότε ο Νεκτανεβώ μεταμορφώ θηκε σε δράκο και π α ρ ο υ

σιάστηκε σε ένα συμπόσιο που γινόταν προς τιμήν του Φίλιπ
που. Εκεί, μπροστά σε όλους τους συνδαιτυμόνες κι έχοντας
πάντοτε μορφή δράκου, φίλησε την Ο λυμπιάδα, υποδεικνύο
ντας τα αισθήματά του γι’ αυτήν, και κατόπιν μεταμορφώ θηκε
σε αετό και πέταξε μακριά. Το γεγονός αυτό ήταν αρκετό για
να διαλύσει τις υποψίες του Φίλιππου και να τον κάνει να αι
σθανθεί ακόμη και υπερήφανος που η σύζυγός του θα γ εν
νούσε το γιο ενός θεού.
Όταν έφτασε η στιγμή της γέννας, ο Νεκτανεβώ συμβου
λεύτηκε τα άστρα και παρότρυνε την Ολυμπιάδα, κάνοντας
ταυτόχρονα χρήση των μαγικώ ν του δυνάμεω ν, να καθυστε
ρήσει λίγο τον τοκετό, ώστε το παιδί να γεννηθεί όταν τα
άστρα θα ήταν ευνοϊκά. Μόλις το παιδί ήρθε στον κόσμο,
αστραπές και βροντές έσχισαν τον ουρανό κι ολόκληρο το σύ
μ π α ν ταρακουνήθηκε!
Καθώς ο Αλέξανδρος διένυε τα πρώ τα χρόνια της ζωής του,
έγινε εμφανές πω ς ήταν ένα πλάσμα ιδιαίτερο. Αν και η μορ
φή του ήταν ανθρώπινη, είχε μαλλιά που έμοιαζαν με χαίτη
λιονταριού, το δεξί του μάτι ήταν μαύρο ενώ το αριστερό γ α
λάζιο, τα δόντια του ήταν κοφτερά σαν δράκοντα και η ορμη-
τικότητά του ασυγκράτητη όπω ς του λιονταριού.
Όταν έφτασε στη σχολική ηλικία, αποδείχθηκε άριστος μ α
θητής κι άρχισε να εκδηλώ νει τη ροπή του για τα στρατιωτικά
θέματα. Ασφαλώς, είχε και πολύ καλούς δασκάλους: τον Λε
ωνίδα, τον Π ολυνίκη, τον Λεύκιππο, τον Μ ενεκλή, τον Αναξι-
μένη και τον Αριστοτέλη(;!).
Καθώς ο καιρός περνούσε, οι εκτροφείς αλόγων του Φίλιπ
που παρουσίασαν στο βασιλιά ένα πολύ ιδιόμορφο πουλάρι.
Ήταν τεράστιο και για να το συγκροτήσουν χρειάζονταν π ο λ
λοί άνδρες που το κρατούσαν με διπλές αλυσίδες. Το ζώο ήταν
μάλιστα και ανθρω ποφάγο. Αυτό το τελευταίο του χαρακτηρι
στικό ήταν που έπεισε τον Φίλιππο να κρατήσει το άλογο και
να το χρησιμοποιήσει. Πρόσταξε να το κλείσουν σ’ ένα κλου
βί με σιδερένια κάγκελα, μέσα στο οποίο θα έριχναν τους π α
ρανόμους για να τους κατασπαράζει. Το παράξενο αυτό ζώο
168
ΨΕΥΔΟΚΑΛΛΙΣ0ΕΝΗΣ
8α γινόταν ύσιερα από μερικά χρόνια, to περίφημο άτι του

Αλέξανδρου, ο Βουκεφάλας.
Σε ηλικία δώ δεκα ετών, ο Αλέξανδρος πληροφορήθηκε ότι
ήχαν γιος του Νεκτανεβώ από τον ίδιο το μάγο, αφού πρώ τα ο
νεαρός πρίγκιπας τον είχε γκρεμοτσακίσει μέσα σε μια κατα-
βόθρα, προξενώντας του θανάσιμα τραύματα, κατά τη διάρκεια
μιας Ομολογουμένως χονδροειδούς απόπειρας να του αποδείξει
πω ς ήταν άσκοπο να παρατηρεί τον ουρανό τη στιγμή που δεν
ήξερε τι γινόταν στη γη! Βέβαια, ο Αλέξανδρος μετάνιωσε α μ έ
σως για την ασυλλόγιστη πράξη του, όμως αυτό δεν ωφέλησε
καδόλου το θανάσιμα τραυματισμένο Νεκτανεβώ.
Καδώς διένυε το δέκατο πέμπτο έτος της ηλικίας του, ο
Αλέξανδρος αντίκρισε για πρώτη φορά τυχαία το Βουκεφάλα,
μέσα στο σιδερένιο κλουβί του. Φυσικά, το άλογο αντιμετώπι
σε το νεαρό πρίγκιπα πολύ φιλικά, σπεύδοντας να δηλώσει
την υποταγή του σ’ αυτόν, γλείφοντάς τον. Από τότε, ο Αλέ
ξανδρος έγινε ο μόνος άνδρωπος που μπορούσε ν α καβαλήσει
το Βουκεφάλα.
Λίγο καιρό αργότερα, ο πρίγκιπας εξέφρασε στον Φίλιππο
την επιδυμία του να πάρει μέρος στους Ο λυμπιακούς Αγώνες
και να αγωνιστεί στο άδλημα της αρματοδρομίας. Έτσι, α π έ
πλευσε για την Πίσα της Ολυμπίας μαζί με το φίλο του Η φαι
στίωνα. Εκεί, δέχτηκε μια προσβολή από τον Νικόλαο, το βα
σιλιά των Ακαρνάνων, για την οποία υποσ χέδηκε να πάρει
εκδίκηση την ώ ρα των αγώ νω ν. Πραγματικά, κατά τη διάρ
κεια της αρματοδρομίας, όταν τα άλογα του προπορευόμενου
Νικόλαου σκόνταψαν και το άρμα του ανετράπη, ο Αλέξαν
δρος άδραξε την ευκαιρία και, καδώ ς προσπερνούσε το συ
ντριμμένο άρμα, το άρπαξε από τους πίσω άξονες και το έσυ
ρε στον ιππόδρομο μαζί με τα άλογα, τον ηνίοχο και τον ίδιο
τον Νικόλαο(!), προκαλώντας το δάνατο του Α καρνάνα βασιλιά
και νικώντας στον αγώνα.
Επιστρέφοντας τροπαιούχος στη Μ ακεδονία, ο Αλέξανδρος
βρήκε τους γονείς του σε διάσταση και τον Φίλιππο έτοιμο να
νυμφευθεί την Κλεοπάτρα, την αδελφή του Λυσία. Οργισμέ
νος, προσβάλλει τον Φίλιππο κατά τη διάρκεια του γαμήλιου
169
συμποσίου και κατόπιν σκοτώνει τον Λυσία. Αρπάζει το ξίφος

του Φίλιππου και τραυματίζει όλους τους συνδαιτυμόνες, πριν
αποχω ρήσει επιδεικτικά από την αίθουσα. Κατόπιν, διώχνει
την Κλεοπάτρα από το παλάτι και ξαναφέρνει πίσω τη μητέρα
του και τελικά καταφέρνει ν α συμφιλιώσει το βασιλικό ζεύγος.
Λίγο καιρό αργότερα, επιστρέφοντας από τη Μ εθώνη όπου
είχε πάει να καταστείλει μια εξέγερση, ο Αλέξανδρος βρίσκει
στο παλάτι του Φίλιππου απεσταλμένους του Δαρείου που ζη
τούσαν από το Μ ακεδόνα βασιλιά ν α τους καταβάλει τους συ
νήθεις φόρους. Οργισμένος, ο Αλέξανδρος, έδιωξε τους α π ε
σταλμένους, στέλνοντας μάλιστα μ ήνυμ α στο βασιλιά των
Περσών πω ς κάποτε θα έπαιρνε πίσω όλα όσα του είχε π λ η
ρώσει μέχρι τότε ο Φίλιππος.
Κατόπιν, ο Αλέξανδρος αναχώ ρησε για τη Θράκη, προκει
μένου να καταστείλει μια νέα εξέγερση. Κατά το διάστημα της
απουσίας του, κάποιος Παυσανίας από τη Θεσσαλονίκη, π ρ ο
σπάθησε με υποσχέσεις και δώ ρα να κατακτήσει την καρδιά
της Ο λυμπιάδας και να την αποσπάσει από τον Φίλιππο. Ε πει
δή όμως η Ο λυμπιάδα δεν υπ έκ υψ ε στις προτάσεις του, ο
Παυσανίας αποφάσισε να την κλέψει. Έτσι, αφού τραυμάτισε
πρώ τα τον Φίλιππο, εισέβαλε στο παλάτι για να αρπάξει την
Ολυμπιάδα. Εκείνη τη στιγμή όμως, επέστρεψε από την εκ
στρατεία ο Αλέξανδρος κι, αφού συνέλαβε τον Παυσανία, τον
οδήγησε μπροστά στο βαριά τραυματισμένο Φίλιππο, ο οποί
ος, χρησιμοποιώντας τις τελευταίες του δυνάμεις, έσφαξε τον
Π αυσανία και κατόπιν ξεψύχησε.
Έτσι, ο Αλέξανδρος διαδέχθηκε τον Φίλιππο στο θρόνο της
Μακεδονίας, σε ηλικία μόλις 18 ετών. Το πρώτο π ρ ά γμ α που
έκανε μόλις ανέλαβε τα νέα του καθήκοντα, ήταν να καλέσει
όλους τους Έ λληνες να συστρατευτούν μαζί του για την οργά
νω ση εκστρατείας κατά των Περσών. Και πριν καλά-καλά κ α
θίσει στο θρόνο, η Μ ακεδονία πλημμύρισε από χιλιάδες εθε
λοντές από όλη την Ελλάδα, που έρχονταν να του προσ φ έ
ρουν τις υπηρεσίες τους.
Πρίν ξεκινήσει ωστόσο τον πόλεμο κατά των Περσών, ο
Αλέξανδρος με 7 0 .0 0 0 στρατιώτες εκστράτευσε κατά των
170
Ιλλυριών, ίω ν Παιόνων και των Τριβαλλών, ττου είχαν απο-

οχιο8εί από το μακεδονικό βασίλειο. Όμως, κατά τη διάρκεια
της εκστρατείας αυτής, ολόκληρη η υπόλοιπη Ελλάδα επ α ν α
στάτησε. Για να τρομοκρατήσει τους εξεγερμένους Έ λληνες, ο
Αλέξανδρος κατέλαβε και ισοπέδωσε τη Θήβα, πείθοντας με
αυτόν τον τρόπο όλους τους Έ λληνες να τον ανακηρΰξουν
ηγεμ όνα τους.
Έτσι, ο Αλέξανδρος μπορούσε πλέον να ασχοληθεί α περί
σπαστος με την προετοιμασία της εκστρατείας του κατά της
Ασίας. Αφού λοιπόν συγκέντρωσε στρατό και χρήματα, α π έ
πλευσε για τη Θ ράκη, όπου έλαβε ενισχύσεις. Φτάνοντας στον
Ελλήσποντο, κάρφω σε το δόρυ του στο έδαφος και διακήρυ
ξε ότι θα γινόταν ο κατακτητής της Ασίας.
Μετά κατευθύνθηκε στο Γρανικό ποταμό, όπου έδωσε μεγά
λη νικηφόρα μάχη με τις στρατιές του Δαρείου. Κατέλαβε ακο
λούθως την Ιωνία, την Καρία, τη Λυδία, ύστερα τις Σάρδεις, τη
Φρυγία, τη Λυκία και την Παμφυλία. Μάλιστα, στην Παμφυλία,
επειδή ο Αλέξανδρος δεν είχε μαζί του ναυτικό, η θάλασσα άνοι
ξε στα δυο για να περάσουν οι δυνάμεις του πεζικού του!
Ύστερα, κατέλυσε στην Άσπενδο, όπου βρισκόταν κι ο στό
λος του. Από εκεί, με πλοία, έφτασε στη Σικελία(;!), όπου υ π έ
ταξε όσους αντετίθεντο στην εξουσία του. Κατόπιν, πέρασε
στην ηπειρωτική Ιταλία(!), όπου οι Ρωμαίοι τον υποδέχθη κα ν
ως βασιλιά τους, γεμίζοντάς τον με δώ ρα κι ενισχύοντάς τον με
2.0 0 0 τοξότες.
Από την Ιταλία π ή γε στην Αφρική, όπου τον υποδέχθηκαν
οι στρατηγοί των Αφρικανών, ικετεύοντάς τον να μ ην επιτεθεί
κατά της περίφ ημης πόλης τους, της ΚαρθαγένηςΟ). Ο Αλέ
ξανδρος έκανε δεκτό το αίτημά τους και τους κατέστησε φ ό
ρου υποτελείς του.
Φεύγοντας από την Καρθαγένη, διέσχισε ολόκληρη τη Λι
βύη κι έφτασε στην Αίγυπτο. Εκεί, διέταξε το στράτευμά του να
επιβιβαστεί σε πλοία και να τον περιμένει στη νήσο Πρωτηίδα.
Ο ίδιος, αναχώ ρησε για να θυσιάσει στο ναό του Άμμωνα, όπου
ο θεός τού αποκάλυψε πω ς ήταν πραγματικός γιος του. Συνέ
χισε την πορεία του, ιδρύοντας διάφορες πόλεις στην περιοχή.
Κατόπιν έφτασε στη Μέμφιδα, όπου οι Αιγύπτιοι τον υ π ο

δέχτηκαν με τιμές και τον ενθρόνισαν βασιλιά τους. Από την
Αίγυπτο βάδισε προς τη Συρία, όπου πρόσθεσε στο στρατό του
2.0 0 0 άνδρες κι έφτασε στην Τύρο. Οι Τύριοι προέβαλαν σθε
ναρή αντίσταση και κατορθώνοντας ν α σκοτώσουν πολλούς
Μ ακεδόνες νίκησαν, εξαναγκάζοντας τον Αλέξανδρο ν α στρα
φεί ηττημένος και ν α καταλάβει τη Γάζα.
Από εκεί, έστειλε στην Τύρο απεσταλμένους που ζήτησαν
να επιτραπεί η διέλευση του μακεδονικού στρατού από την
πόλη, αλλιώς η Τύρος θα ισοπεδωνόταν. Οι Τύριοι δεν δέχτη
καν την πρότασή του κι έτσι, ύστερα από τρεις ημέρες, τα μ α
κεδονικά στρατεύματα, συμμαχώντας με τα στρατεύματα
τριών γειτονικών κω μοπόλεω ν, εκπόρθησαν την Τύρο και την
ισοπέδωσαν.
Κατόπιν, συνέχισαν προς τη Συρία. Στο δρόμο συνάντησαν
πρέσβεις του Δαρείου, που πληροφόρησαν τον Αλέξανδρο
πω ς ο Π έρσης βασιλιάς τον διέταζε με ειρωνικό τρόπο να επι
στρέφει στην πατρίδα του. Η στάση αυτή του Δαρείου εξόργι
σε τον Αλέξανδρο, που ύστερα από τρεις μέρες απάντησε με
επιστολή στην οποία αμφισβητούσε τη θεϊκή υπόσταση του
Δαρείου, καυτηρίαζε την υπεροψία του και τον βεβαίωνε ότι
πολύ σύντομα θα τον καθιστούσε φόρου υποτελή του.
Ό πω ς ήταν φυσικό, η απάντηση αυτή προκάλεσε την αντί
δραση του Δαρείου, ο οποίος διέταξε τους στρατηγούς του που
βρίσκονταν πέρ α από τον Ταύρο της Κιλικίας, να συλλάβουν
ζωντανό τον Αλέξανδρο και να τον φέρουν μπροστά του για να
τον τιμωρήσει. Όμως, οι στρατηγοί απάντησαν πω ς ήταν ανί
κανοι να εκτελέσουν τη διαταγή του, γιατί ήδη είχαν στριμω-
χτεί ά σ χη μ α από τις μακεδονικές δυνάμεις.
Ακολούθως, ο Δαρείος, αφού πρώ τα έστειλε μια ακόμη
υβριστική επιστολή προς τον Αλέξανδρο καλώντας τον να δ η
λώσει υποταγή, στρατοπέδευσε κοντά στον ποταμό Πίναρο
και πρόσταξε να γίνει επιστράτευση. Οταν οι δυνάμεις του συ
γκ εντρώ θη καν, αριθμούσαν 8 0 0 .0 0 0 επίλεκτους ιππείς,
3 0 0 .0 0 0 πεζικάριους και 10.000 Αθανάτους, σι οποίοι αποτε
λούσαν την προσω πική φρουρά του Πέρση βασιλιά.
172
ΨΕΥΛΟΚΑΛΛΙΣΘΕΝΗΣ
Στο μεταξύ, ο Αλέξανδρος με το στρατό του διέσχισε τον

Ταύρο κι έφτασε στην Ταρσό. Εκεί είχε μια δυσάρεστη εμ πει
ρία, αφού κρύωσε άσχημ α κολυμπώ ντας στον ποταμό Κύδνο
και παρά λίγο να πεθάνει. Σώθηκε όμως χάρη στις π ρ ο σ π ά
θειες του διάσημου γιατρού Φίλιππου.
Έ πειτα από αυτήν την περιπέτεια, βάδισε κατά του Δαρείου,
ο οποίος είχε στρατοπεδεύσει κοντά στον ποταμό Ισσό της Κι
λικίας. Εκεί δόθηκε σκληρή και πολύνεκρη μάχη, στην οποία
επικράτησαν οι Μ ακεδόνες, τρέποντας τους Πέρσες σε φυγή.
Ο ίδιος ο Δαρείος το έσκασε, ενώ η γυναίκα, οι κόρες και η μ η
τέρα του, που τον συνόδευαν στην εκστρατεία, αιχμαλωτίστη
καν. Ο απολογισμός της μάχης αυτής ήταν 4 0 0 .0 0 0 νεκροί
Πέρσες και 2 0 .0 0 0 τραυματίες, ενώ στην παράταξη των Μ α
κεδόνω ν υπήρχαν συνολικά 660 νεκροί και 350 τραυματίες.
Αμέσως μετά, ο Δαρείος πρόσταξε να γίνει μεγαλύτερη επι
στράτευση και διέταξε όλες τις υποτελείς του περιοχές ν α στεί
λουν όσο μεγαλύτερο στρατό μπορούσαν.
Ο Αλέξανδρος συνέχιζε απτόητος την προέλασή του. Π έρα
σε τον Ταύρο κι έφτασε στην πόλη Πιερία της Βερβυκίας. Εν
συνεχεία, έφτασε στη Φρυγία και π ή γ ε να κολυμπήσει στον
ποταμό Σκάμανδρο, στον ίδιο δηλαδή ποταμό που κάποτε εί
χ ε κολυμπήσει ο θρυλικός Αχιλλέας.
Από εκεί κατευθύνθηκε αιφνιδιαστικά προς την Α μφίπολη,
που τελικά αρνήθηκε να την καταλάβει πριν νικήσει ολοσχε
ρώς τον Δαρείο. Έτσι, συνέχισε την πορεία του κι έφτασε έπει
τα από δυο μέρες στη Βοττεία και στην Όλυνθο, κατέκτησε
όλη τη χώ ρα των Χαλκιδέων και ισοπέδωσε τις γειτονικές π ό
λεις. Κατόπιν, κατευθύνθηκε προς τον Εύξεινο Πόντο, όπου
κατέστησε υποτελείς όλες τις γύρω πόλεις.
Στο σημείο αυτό, ο μακεδονικός στρατός απειλήθηκε από
λιμό λόγω έλλειψης εφοδίων. Ο Αλέξανδρος αντιμετώπισε το
πρόβλημα, διατάζοντας να σφαχτούν και να φαγω θούν όλα τα
πολεμικά άλογα.
Π αρακάμπτοντας πολλές άλλες πόλεις, έφτασε στους Λο-
κρούς. Ύστερα, κατευθύνθηκε στη Θήβα, όπου απαίτησε να
του δοθούν 1.000 στρατιώτες. Οι Θηβαίοι όμως τον υποδέ-
173
χ ιη κ α ν εχθρικά και γι’ αυχό εισέβαλε σχην τχόλη χους και χην
ισοπέδωσε.
Ακολούθως, κατευθύνθηκε προς χην Κόρινθο και καχέλαβε
χον Ισθμό, όπου κατόπιν παρακλήσεω ν των Κορινθίων κή ρυ
ξε την έναρξη των Ίσθμιων και απένειμε τα στεφάνια στους νι
κητές των αγώ νω ν. Εκεί, υποσ χέθη κε σε ένα λαμπρό αθλη
τή, τον Καλλίμαχο, πω ς αν κέρδιζε σε τρία αγωνίσματα, θα
εκπλήρω νε οποιαδήποτε επιθυμία του. Πραγματικά, ο Καλλί
μαχος νίκησε στην πάλη, στο παγκράτιο και την π υ γμ α χία και
ως Θηβαίος που ήταν, ζήτησε να ξαναχτιστεί η πόλη του. Ο
Αλέξανδρος λοιπόν, τιμώντας την υπόσχεσή του, διέταξε να
χτιστεί ξανά η Θήβα.
Έτσι τελειώνει το πρώτο βιβλίο του Βίου.
Το δεύτερο βιβλίο αρχίζει πληροφορώ ντας μας πω ς από την
Κόρινθο, ο Αλέξανδρος π ή γε στις Πλαταιές. Κατόπιν ήρθε σε
προστριβές με τους Αθηναίους, που έληξαν με δήλωση υ π ο
ταγής τους κι ύστερα εκστράτευσε κατά των Λακεδαιμονίων,
τους οποίους σύντριψε σε ναυμαχία(;).
Μετά, εξόρμησε για τις χώ ρες των βαρβάρων, μέσω της
Κιλικίας.
Στο μεταξύ, ο Δαρείος είχε ετοιμάσει ξανά τα στρατεύματά
του και τον περίμενε, έχοντας όμως πλέον καταλάβει π ω ς ο
Αλέξανδρος δεν ήταν ένας κοινός άρπαγας όπω ς πίστευε π α
λαιότερα, αλλά ένας σπουδαίος στρατηλάτης κι ένας επικίνδυ
νος αντίπαλος. Γ ια το λόγο αυτόν σκέφτηκε να του π α ρ α χω
ρήσει την ηγεμονία στην Ελλάδα, πιστεύοντας ότι έτσι θα
απαλλάσσονταν από αυτόν. Όμως, οι στρατηγοί του εξέφρα
σαν αντίθετη γνώ μη και τον έπεισαν να προασπίσει τα συμ
φέροντά του με πόλεμο.
Διασχίζοντας την Κιλικία, ο Αλέξανδρος έφτασε στον ποτα
μό Κύδνο, στα νερά του οποίοι (ξανά)κολύμπησε και κρυολό
γη σε άσχημα. Τότε ο γιατρός Φίλιππος τον έσωσε από βέβαιο
θάνατο, π α ρ ά τις πληροφορίες που είχαν φτάσει στον Αλέξαν
δρο από τον στρατηγό Π αρμενίωνα ότι ο γιατρός είχε συνο)-
μοτήσει με τον Δαρείο εναντίον του.
Αφού ανάρρωσε, ο Αλέξανδρος βάδισε κατά της χώ ρας των
174
Μ ήδων. Καταλαμβάνοντας την Αρμενία και διασχίζοντας την

Αρειανή, έφτασε στον Ευφράτη, που τον διέσχισε κατασκευά
ζοντας προσωρινή γέφυρα.
Οι μονάδες το Δαρείου είχαν στρατοπεδεύσει στον Τίγρη
και μόλις αντίκρισαν τους Ελληνες, ξέσπασε φοβερή μάχη,
κατά τη διάρκεια της οποίας κάποιος Πέρσης ντυμένος Μ ακε-
δόνας παρά λίγο ν α καταφέρει να σκοτώσει τον Αλέξανδρο.
Η έλλειψη τροφίμων υποχρέω σε τους Πέρσες να επιστρέ
ψουν στη Βακτριανή, τη στιγμή που τα μακεδονικά στρατεύ
ματα κυρίευαν ολόκληρη την περιοχή.
Κατόπιν, ο Αλέξανδρος μεταμφιεσμένος σε αγγελιοφόρο ει
σχώ ρησε στο στρατόπεδο των Περσών και παρευρέθηκε σε
δείπνο που παραχώ ρησε ο Δαρείος. Κάποια στιγμή α να γνω
ρίστηκε από τον η γεμ όνα Π ασαργή, όμως κατάφερε να ξεφύ
γει, κλέβοντας μάλιστα και αρκετά χρυσά κ ύπελλα από το
τραπέζι.
Έ πειτα από το επεισόδιο αυτό, οι δυο αντίπαλοι στρατοί συ-
νάχθη καν στις απέναντι όχθες του σκεπασμένου με πά γο π ο
ταμού Στράγγα. Τα στρατεύματα του Δαρείου πέρασαν τον π ο
ταμό και δόθηκε φοβερή μ άχη, που κατέληξε σε άτακτη φ υ
γή και σφαγιασμό των Περσών.
Συντετριμμένος, ο Δαρείος άρχισε να ετοιμάζεται για νέα
μάχη. Κάλεσε το βασιλιά Πώρο των Ινδιών να τον ενισχύσει
και σύναξε τα στρατεύματά του στα Εκβάτανα, στις Κασπιακές
Πύλες. Όμως, ο Αλέξανδρος, που στο μεταξύ βάδισε κατά της
Μηδείας, πληροφ ορήθηκε τα σχέδια του αντιπάλου του και
κατευθύνθηκε αιφνιδιαστικά στα Εκβάτανα.
Τότε, δυο από τους σατράπες του Δαρείου, ο Βήσσος και ο
Αριοβαρζάνης, σκέφτηκαν πω ς, αν δολοφονούσαν τον Δ α
ρείο, θα εξασφάλιζαν την εύνοια του Αλέξανδρου. Έτσι α π ο
φάσισαν να δράσουν. Κατάφεραν να τραυματίσουν βαριά τον
Δαρείο, όμως δεν πρόλαβαν να ολοκληρώσουν τη δολοφονία,
γιατί, εκείνη τη στιγμή, ο Αλέξανδρος εισέβαλε στα ανάκτορα.
Βλέποντας ετοιμοθάνατο τον Δαρείο, ο Αλέξανδρος λ υ π ή
θηκε κι ορκίστηκε ν α εκδικηθεί. Τότε ο Δαρείος τον αγκάλια
σε και του ζήτησε να συμφιλιώσει Πέρσες και Μ ακεδόνες. Ως
175
επισφράγισμα, πρότεινε στο Μ ακεδόνα βασιλιά να παντρευτεί

την κόρη του Ρωξάνη και κατόπιν πέθανε «ευτυχισμένος»!
Η ταφή του Δαρείου έγινε με όλες τις τιμές και σΰμφ ω να με
τα περσικά έθιμα. Μάλιστα, ο ίδιος ο Αλέξανδρος κουβάλησε
μαζί μ ε τους επιφανέστερους σατράπες το φέρετρο.
Αμέσως μετά, θέσπισε νέους νόμους και όρισε καινούριους
ηγεμόνες επαρχιών. Διατήρησε ωστόσο τα περσικά έθιμα,
άφησε τις γαίες στην κυριότητα όσων τις κατείχαν μέχρι τότε,
δήμευσε όμως το χρυσό και το ασήμι. Τέλος, υποσχέθηκε ότι
θα έκανε τα πάντα για την ευημερία της νέας του επικράτειας.
Εντόπισε τους δολοφόνους του Δαρείου και τους σταύρωσε
πά νω από τον τάφο του και λίγο καιρό αργότερα παντρεύτη
κε τη Ρωξάνη.
Μετά το γάμο του, ο Αλέξανδρος ενέταξε τους 3 0 0 .0 0 0
εναπομείναντες Πέρσες στρατιώτες στα δικά του στρατεύματα
και πορεύτηκε κατά της Αιγύπτου. Στη συνέχεια, κατέλαβε τη
γη των Ιουδαίων χωρίς να συναντήσει αντίσταση, αφού κατά
φερε να πείσει τους Ιουδαίους για τη δύναμη και την πίστη
των στρατιωτών του σ’ αυτόν, διατάζοντας μερικούς Μ ακεδό
νες ν α πέσουν σ’ έναν γκρεμό. Έ πειτα από αυτό, οι Ιουδαίοι
παραδόθηκαν αμαχητί.
Α κολούθησε συνάντηση του Αλέξανδρου με τους ραβίνους,
κατά τη διάρκεια της οποίας ο μεγάλος στρατηλάτης γνώρισε
τη θρησκεία των Ιουδαίων και ασπάστηκε το θεό τους ως μ ο
ναδικό αληθινό Θεό!
Κατόπιν, εκστράτευσε κατά της Αιγύπτου, όπου η αρχική
αντίσταση που συνάντησε μετατράπηκε σύντομα σε πλήρη
αποδοχή και ανακήρυξή του σε βασιλιά της χώρας. Μετά την
ενθρόνιση του εκεί, ο Αλέξανδρος ανακήρυξε ως μόνο αληθι
νό θεό ολόκληρης της οικουμένης το θεό των Ιουδαίων!
Στη συνέχεια, ο Μ ακεδόνας βασιλιάς, υποδούλωσε όλα τα
γνωστά έθνη και διέσχισε όλη την κατοικημένη γη, πριν α π ο
φασίσει να εκστρατεύσει για ν α κατακτήσει τη γη που δεν θε
ωρούνταν κατοικημένη. Στην εκστρατεία αυτήν έμελλε να
συμβούν πολλά θαυμαστά πράγματα και να αποκαλυφθεί η
ύπαρξη άγνωστων φυλώ ν και τρομερών όντων.
176
Έ πειτα από κοπιαστικές πορείες, όπου συνάντησαν αν-

θρω ποφάγες γυναίκες, σαρκοβόρα μυρμήγκια, λιλιπούτειους
ανθρώπους, κυνοκέφαλους ανθρώπους, γιγάντια καβούρια,
έφτασαν σ’ έναν παράλιο τόπο, όπου αντίκρισαν ένα νησί στο
οποίο ζούσαν Βραχμάνοι, δηλαδή Οξύδρακες, που ήταν ειρη
νικοί και μιλούσαν Ελληνικά. Με αυτούς τους ανθρώ πους συ
ζήτησε ο Αλέξανδρος για διάφορα θέματα κι ευχαριστήθηκε
πολύ ακούγοντας τις απόψεις τους.
Στη συνέχεια συνάντησαν αόρατα πλάσματα που τους επι
τέθηκαν με μαστίγια, θηρία με έξι πόδια και άλλα περίεργα.
'Οταν έφτασαν σε μια θάλασσα ο Αλέξανδρος κατασκεύασε
υποβρύχιο και καταδύθηκε στο βυθό. Από εκεί έφτασαν στη
Χ ώρα των Μ ακάρων.
Πρίν πάρουν το δρόμο της επιστροφής, ο Μ ακεδόνας βασι
λιάς αποφάσισε ν α επιδοθεί σε νέα περιπέτεια. Συνέλαβε δυο
μεγάλα όρνια και τα έζεψε σε ξύλινο ζυγό, π ά νω στον οποίο
κάθισε και πέταξε στον ουρανό. Η πτήση ήταν πολύ επιτυχής
και τον πή γε σε απόσταση επτά ημερώ ν πορείας από το σ η
μείο όπου βρισκόταν ο στρατός του.
Συνεχίζοντας την πορεία τους συνάντησαν Κένταυρους και
κατάφεραν να αιχμαλωτίσουν πενήντα από αυτούς. Ομως αρ
γότερα όλοι οι αιχμαλωτισμένοι Κένταυροι πέθαναν από πείνα.
Έ πειτα από πορεία εξήντα ημερώ ν, επέστρεψαν στον κα-
τοικημένο κόσμο.
Έτσι, τελειώνει το δεύτερο βιβλίο του Βίου.
Το τρίτο βιβλίο αρχίζει περιγράφοντας την απαρχή της εκ
στρατείας του Αλέξανδρου κατά του βασιλιά Πώρου των
Ινδιών. Στην αρχή αυτής της εκστρατείας απειλήθηκε προς
στιγμή να ξεσπάσει εξέγερση των στρατευμάτων, που είχαν
πλέον κουραστεί να πολεμούν. Η κατάσταση αυτή ανατράπη-
κ ε με την εκφώ νηση ενός εμψυχωτικού λόγου που ο Μ ακε
δόνας βασιλιάς απηύθυνε στους στρατιώτες του.
Όταν ο στρατός έφτασε στα όρια της Ινδίας, ο Πώρος α π α ί
τησε ν α εγκαταλείψουν την προσπάθεια κατάκτησης της επι-
κράτειάς του. Φυσικά η απαίτηση έπεσε στο κενό.
Στη μ άχη που ακολούθησε, οι πολεμικοί ελέφαντες των
Ινδών αντιμετωπίστηκαν μ ε ένα έξυπνο τέχνασμα. Ο Αλέξαν

δρος διέταξε τους άνδρες του να 8ερμάνουν όσους χάλκινους
ανδριάντες είχαν και να τους τοπο8ετήσουν στην πρώ τη σειρά
της παράταξης. Τα θηρία έπεφταν πά νω στον πυρακτω μένο
χαλκό, καίγονταν κι έτσι έχαναν κάθε ορμητικότητα και τρέ
πονταν σε φυγή.
Είκοσι ολόκληρες μέρες κράτησαν οι πρώτες μάχες. Κι ενώ
στην αρχή οι Μ ακεδόνες φαίνονταν να υπερισχύουν των
Ινδών, σύντομα η κατάσταση άλλαξε. Τότε, ο Αλέξανδρος
αποφάσισε να προτείνει στον Πώρο ν α μονομαχήσουν μεταξύ
τους. Στη μονομαχία αυτήν, ο Αλέξανδρος νίκησε και σκότω
σε τον Πώρο. Κατόπιν, έπεισε τους υπόλοιπους Ινδούς να επι
στρέφουν στα σπίτια τους ειρηνικά.
Ύστερα βάδισε για να συναντηθεί με τους Βραχμάνους.
Στον τόπο τους μ π ή κ ε ειρηνικά, γιατί κι αυτοί ήταν φιλικοί
απέναντί του και κατά τη διάρκεια της παραμονής του εκεί
γνώρισε τα έθιμα και τη φιλοσοφία τους.
Εδώ, παρεμβάλλεται στην αφήγηση μια επιστολή που
έστειλε ο Αλέξανδρος στον Αριστοτέλη, για να του διηγηθεί τις
περιπέτειές του στην Περσία και την Ινδία. Σε αυτήν περιγρά
φει αρκετά τερατόμορφα πλάσματα που συνάντησε, ενώ κ ά
νει λόγο και για την ύπαρξη δυο δέντρων που μπορούσαν να
μιλούν και να δίνουν χρησμούς. Μάλιστα, τα δέντρα προφ ή-
τεψαν και την επικείμενη δολοφονία του στη Βαβυλώνα.
Αφού έγραψε την επιστολή, κατευθύνθηκε προς τα ανά
κτορα της Σεμιράμεως, όπου βασίλευε η Κ ανδάκη, η οποία
ήταν εχθρικά διατεθειμένη απέναντί του. Στο δρόμο του συνά
ντησε το γιο της Κ ανδάκης, Κανδαύλη, κατάφερε να κερδίσει
την εύνοιά του χωρίς να του αποκαλύψει την ταυτότητά του
και μαζί κατευθύνθηκαν για την επικράτεια της Κ ανδάκης.
Κατά τη διάρκεια της πορείας, ο Αλέξανδρος μ π ή κ ε σε κ ά
τι σπήλαια όπου, όπω ς του είπε ο Κανδαύλης, κατοικούσαν
θεοί κι όποιος έμπαινε εκεί έχανε τα λογικά του. Εκεί συνομί
λησε με το φάντασμα του Ώ χου του Κοσμοκράτορα και συνά
ντησε το θεό Σέραπη, που του προφήτεψε ότι θα πέθαινε σε
μια πόλη που είχε χτίσει ο ίδιος.
178
Καιότχιν, συνανχήθηκε με την Κ ανδάκη, που χον χίμησε

για χη βοήθεια που είχε προσφέρει σχο γιο χης, αλλά και τον
αναγνώρισε, παρόλο που όλον αυτόν χον καιρό ο Αλέξανδρος
προσποιούνχαν όχι ήχαν ο Ανχίοχος. Μάλισχα, χου υποσχέθη-
κε όχι δεν θα αποκάλυπχε χο μυσχικό χου, για να χον προστα
τεύσει από τους πολυάριθμους εχθρούς χου που ζούσαν σχο
βασίλειό χης και χο μικρόχερο γιο χης, που η γυναίκα χου ήχαν
κόρη χου Πώρου.
Εγκαχαλείπονχας χο βασίλειο χης Κ ανδάκης, ο Αλέξανδρος
συνέχισε χην πορεία χου, καχευθυνόμενος προς τη χώ ρα των
Αμαζόνων, τις οποίες κατέστησε φόρου υποτελείς του, χωρίς
καν να δοθεί μάχη.
Ύστερα, κατευθύνθηκε προς χην Ερυθρά Θάλασσα και χον
Τένοντα ποταμό και διασχίζοντας τον ποταμό Ατλαντα έφτασε
σε περιοχές που κατοικούνταν από παράξενα ανθρω πόμορφα
πλάσματα. Εκεί συνάντησε ακέφαλους ανθρώ πους που είχαν
ένα μάτι στο στήθος κι ένα στόμα, άλλους με έξι χέρια, άλλους
με πρόσω πο ταύρου, άλλους τρωγλοδύτες, άλλους με στρεβλά
πόδια, άλλους μαλλιαρούς σαν κατσίκια κι άλλους με πρόσω
πο λιονταριού.
Αποπλέοντας από τον ποταμό αυτόν έφτασε σε ένα νησί
όπου υπή ρ χε η Πόλη του 'Ηλιου, που είχε δώ δεκα πύργους
κατασκευασμένους από χρυσάφι και σμαράγδια.
Ακολούθως έφτασαν σχο λιμάνι χης Λύσου, που ήχαν γε-
μάχο πολύχιμους λίθους και κάθε λογής θησαυρούς.
Φεύγονχας κι από κει, έφχασαν χην επικράχεια χου Κύρου,
καχαλαμβάνονχας πολλές έρημες πόλεις, σχις οποίες επίσης
βρήκαν αμύθηχους θησαυρούς.
Καχόπιν, ο Αλέξανδρος καχαχρόπωσε 22 έθνη βαρβάρων,
που έχρωγαν ανθρώπινες σάρκες, έπιναν αίμα κι έχρωγαν χους
νεκρούς χους. Τα έθνη αυχά τα απέκλεισε ανάμεσα σε δυο
βουνά, έχοντας τη βοήθεια της θείας πρόνοιας, που έκανε τα
δυο βουνά να συγκλίνουν, αποκλείοντας την έξοδο χης χα ρά
δρας. Για επιπρόσθεχη ασφάλεια, έχχισε εκεί και χεράσχιες χά λ
κινες πύλες κι έξω από αυχές πέχρινο χείχος κι άλλα δυο χείχη
σχα δυχικά και σχα αναχολικά. Τα ονόμαχα μερικών από χα
179
έ8νη ττου απέκλεισε εκεί ήταν: Μ αγώγ, Γωγ, Κυνεκέφαλοι,

Νούνοι, Φονοκεράτοι, Συριασοροί, Ίωνες, Καταμόργορσι, Ιμα-
νιόποδες. Καμπάνες, Σαμανδρείς, Ιππύεις και Επάμβοροι.
Ύστερα από αυτό, επιτέθηκε και κατατρόπωσε ια έ8νη των
Τούρκων και των Αρμενίων, πριν κατευθυνθεί στη Βαβυλώνα,
όπου έλαβε νέο χρησμό για τον επικείμενο θάνατό του.
Πραγματικά, ο θάνατος ήρθε λίγο καιρό αργότερα ν α τον
συναντήσει, όταν ο Ιόλλας τού έδωσε ν α πιει δηλητήριο, όπως
τον είχε πείσει να κάνει ο Αντίπατρος.
Τη στιγμή που πέθαινε ο Αλέξανδρος, πυκνή ομίχλη γέμι
σε τον αέρα, ενώ ένα αστέρι κι ένας αετός κατέβηκαν από τον
ουρανό ως την επιφάνεια της θάλασσας και αντελήφθησαν ξα
νά στους ουρανούς, παίρνοντας μαζί τους την ψ υχή του Μ α
κεδόνα βασιλιά.
180
Χ Α Σ Α Ν Μ Π Α Ν Τ Α Ο Υ Η
ΑΑ: Ι*ΚΑΑΑΤΑΙ> ΑΑ-ΑΚΜΠΑ^

Ο Μέγας Αλέξανδρος σχους Άραβες ιστορικούς
Η ΙΣΤΟΡΙΑ ΩΣ ΕΠΙΣΤΗΜΗ μπορεί κατά καιρούς ν α δέχεται

την άποψ η των νικητών και γι’ αυτό, με κίνητρο τον αυτοσε
βασμό, πρέπει να αναθεωρείται τακτικά. Π έρα όμως από την
επίσημη Ιστορία που καταγράφει τα ιστορικά γεγονότα, απο-
τιμώντας τα από τις πολιτικές τους συνέπειες, υπάρχει ο μύθος
που παίρνει τα θαυμαστά γεγονότα και τα εντάσσει στη χώ ρα
του παραμυθιού και του θρύλου. Ε να τέτοιο θαυμαστό ιστορι
κό γεγονός ήταν για τους λαούς της Ανατολής (Al-Sharq) η
εμφάνιση και το πέρασμα του Μ εγάλου Αλεξάνδρου (Αλ-
Ισκάννταρ Αλ-Άκμπαρ).
Οι λαοί που κατοικούσαν στο χώρο που εμείς σήμερα ονο
μάζουμε Ανατολή, ποτέ στην αρχαία Ιστορία τους δεν εμφάνι
σαν συνοχή και ομοιογένεια. Πάντοτε τη σύνθεση αυτών των
λαώ ν την καθόριζε ένα τοπικό ανθρωπολογικό υπόβαθρο, που
μετέδιδε τα στοιχεία του τοπικού πολιτισμού στους φιλοξενού
μενους ή τους κατακτητές που αποφάσιζαν ν α συγκατοική
σουν ή αυθαίρετα να εγκατασταθούν.
Η θέση της περιοχής μεταξύ της Μεσογείου, της Ινδίας και
της κεντρικής Ασίας ήταν τέτοια, που από τα πρώ τα χρόνια
που εμφανίστηκε ανθρώπινη δραστηριότητα, διευκόλυνε τη
διάβαση λαών, προϊόντων και πολιτισμών. Η παραδοχή αυτής
της πραγματικότητας δικαιολογεί την εμφάνιση των μεγάλω ν
αυτοκρατοριών που επέτρεπαν την ύπαρξη της διαφορετικό-
181
τη ι ας των υπηκόω ν. Αυτές οι αυτοκρατορίες δεν ομογενοποι

ούσαν εθνολογικά τους λαούς, αλλά τους καθοδηγούσαν στην
ενασχόληση με την καθημερινότητα και άφηναν το χρόνο να
εργαστεί για την πολιτισμική όσμωση. Αυτή η διαδικασία δια
χώρισε το λαϊκό πολιτισμό από τον επίσημο και επέτρεψε το
συμπλήρω μα της Θεολογικής μυθολογίας με το παραμύθι, που
δίδασκε τους κανόνες της δικαιοσύνης και της λαϊκ ή ς ηθικής.
Ο Αλέξανδρος για τους λαούς αυτής της περιοχής υπήρξε ο δυ
νατός, ο δίκαιος, ο προστάτης των λαώ ν και του πολιτισμού. Η
εικόνα αυτή μεταδόθηκε επίσης και μέσα από τους δρόμους
των εμπόρω ν, πέρ α από τις χώ ρες που γνώρισαν τις φάλαγγες
του μεγάλου στρατηλάτη και βοηθούμενη από την αραβική
γλώ σσα αποτυπώ θηκε στο πρόσω πο του Α\-Ισ κ ά νντα ρ Α λ-
Άκμτταρ.
Ο θρύλος του Α λ-Ισκά ννταρ εμφανίζεται στην Ανατολή με
πολλές τοπικές παραλλαγές που μπορεί να τις παρακολουθή
σει ένας λαογράφος και ν α τις ερμηνεύσει ένας εθνολόγος. Η
Ιστορία όμως μπορεί να καταγράψει τις πηγές, και ν α τις εντά
ξει στο πολιτισμικό πλαίσιο που επέβαλε τη συγγραφή τους,
όπω ς π .χ. στα γραπτά των Αράβων ιστορικών του 7ου έως και
το 14ο αιώνα.
Οι Άραβες ιστορικοί της κλασικής αραβοϊσλαμικής εποχής
θωρούν ως απαραίτητο στοιχείο της ιστορίας της εποχής τους
την αναφορά στον Αλέξανδρο. Π ροσπαθούν να αποδείξουν
π ω ς η μεγάλη αυτή μορφή της Ιστορίας κρατήθηκε ζωντανή
μ έσα στους λαϊκούς θρύλους και, επίσης, να δικαιολογήσουν
έμ μεσα τις αναφορές που βρίσκονται στο ίδιο το Κοράνιο σ χε
τικά με την ταυτότητα και τη δράση του Έ λλη να στρατηλάτη.
Δ ηλαδή πώ ς διαγράφονται η θέση και ο ρόλος του Αλέξαν
δρου στην ισλαμική 8εία οικονομία, αφού ο Αλέξανδρος, όπως
παραδέχεται ο βιογράφος του ιδρυτή του Ισλάμ, ο Ιμπν Χισάμ:
«είναι ο γιος (Ιμπν) του Φίλιππου, του βασιλιά των Ελλήνων, ο
επονομαζόμενος Μ ακεδόνας και φυσικά δεν είναι Άραβας».
Ο αραβοϊσλαμικός κόσμος μεταξύ του 7ου και 14ου αιώνα,
αποδεικνύεται από τις γραπτές πη γές της εποχής ότι κρατού
σε ακόμα ισχυρές τις μνήμες της προϊσλαμικής ελληνικής,
182
ρω μαϊκής και περσικής περιόδου. Εξάλλου η περιοχή που

εξούσιαζαν ια χαλιφάτα της Δαμασκού (661-750 μ.Χ.), της
Βαγδάτης (750-1258 μ.Χ.) και του Καϊ'ρου (9 6 9 -1 171μ.Χ.),
μέχρι την εμφάνιση των Μ αμελούκω ν1 ταυτιζόταν μ ε τον αρ
χαίο ελληνιστικό κόσμο και στοιχεία αυτού του πολιτισμού επι
βίωναν στον αραβοϊσλαμικό πολιτισμό*. Η κληρονομιά της αυ-
τοκρατορικής αντίληψης της εξουσίας επέτρεψε τη διατήρηση
αρχαίω ν πολιτιστικών στοιχείων στη Μέση Ανατολή μέχρι και
την ύστερη εποχή των Ο θωμανών, μέσα από τον πολιτισμικό
απόη χο της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας, που διατήρησε χα ρ α
κτηριστικά του ασιατικού ελληνιστικού κόσμου.
Οι σημερινές ισλαμικές χώ ρες κατά την περίοδο μεταξύ του
7ου και 14ου αιώνα δέχθηκαν την αραβοϊσλαμική κατάκτη
ση και διαμόρφωσαν τους δικούς τους ισλαμικούς πολιτισμούς.
Από τους κατακτητές προσέλαβαν αυτά που μπορούσε να
προσφέρει ο πολιτισμός της ερήμου, μεταξύ των άλλων δείγ
ματα επικής ποίησης με τα τραγούδια και τους ήρω ες της κ ά
θε φυλής και την κοινωνική βάση της καταγω γής αίματος,
προϊόντα μιας ηρωικής εποχής που απομεινάρια της βλέπου
με ακόμη και σήμερα.
Για τις φυλές αυτών των κατακτητών, αυτό που θεω ρήθη
κε συγκλονιστικό γεγονός στην ιστορία της περιοχής, ήταν η
επέκταση του Ελληνισμού και η επικράτηση του ελληνιστικού
τρόπου ζωής μετά την εκστρατεία του Αλέξανδρου και κατά
την περίοδο των Επιγόνων. Αυτόν τον τρόπο ζωής τον π λ η
1. Οι Μαμελούκοι ήταν στην πλειοψηφία τους πληθυσμοί κεντροασιατικής προέλευσης

και κύρια τουρκμενικής καταγωγής. Μετά την πτώση του τελευταίου αραβοϊσλαμικού
Χαλιφάτου των Αββασίδωντης Βαγδάτης (1258 μ.Χ.), σχημάτισαν δυναστείες και κυ
βέρνησαν τον ανατολικό αραβοϊσλαμικό κόσμο με έδρα το Κάιρο. Η επικυριαρχία τους
στη Μ. Ανατολή κράτησε μέχρι το 1517 μ.Χ., όταν καταλήφθηκε η Αίγυπτος από τους
Οθωμανούς. ,
2. X. Μπάνταουη, Η Επίδραση της Ελληνικής Γλώσσας στους Λαούς της Μ. Ανατολής,
Ανακοίνωση στο ΙΑ’ Συνέδριο της Ελληνικής Ιστορικής Εταιρείας, Μάιος1993, καθώς
και G. Zidan, Οι Άραβες Προ Ισλαμικά, εκδ. Κάιρο, χ.χ., σ. 271-275, Al-Nu’man Α. ΑΙ-
Quadi, Η Ποίηση των Ισλαμικών Κατακτήσεων, Κάιρο, 1965, σ. 29-43, 119-127, 169-171,
179-192, 267, 286, 287-300.
183
σίασαν οι αραβικές φυλές μέσα από το εμπόριο και τη δια-

σπορά τους στις ελληνορω μαϊκές και περσικές περιοχές. Ο
Αλέξανδρος, ως ιδρυτής αυτού του κόσμου, έγινε ο επώ νυμος
ήρω ας του πολιτισμού αυτής της εποχή ς3.
Οι αραβικές φυλές είχαν ν α επιλέξουν μεταξύ δύο επιρρο
ών σχετικά με τα πρότυπα του ήρωα: την ελληνική-ελληνιστι-
κ ή και την υεμενίτικη, δηλαδή τη νοτιοαραβική και ίσως αι-
8ιοπική παρά δοση 4. Η μίξη των δύο παραδόσεω ν παρή γα γε
στον απλό λαό το 9ρνλο του Α λέξανδρον τον Δικέρο,ιον ) Α \ -
Ι σ κ ά ν ν ια ρ Λ ο υ λ Κ α ρ ν έ ιν - j j -), μια αναφορά σε
μια ηρωική εποχή του παρελθόντος, τότε που σαν σε όνειρο οι
ήρωες άλλαζαν την Ιστορία, πριν από την επιβολή του ρ ω μ α ϊ
κού πολιτικού πολιτισμού και της εξουσίας των Σασσανίδων
της Περσίας. Ο Αλέξανδρος είχε όλα τα χαρακτηριστικά ν α γί
νει ήρωας στη λα ϊκή φαντασία και τα κατορθώματά του να
αποτελόσουν πρότυπο για τους ήρωες των ποιητών.
Το όνομα του Αλέξανδρου πέρασε στην καθημερινότητα και
εξαραβίστηκε. Α ναλύθηκε σε «Αλ-Ισκάννταρ»5. Το άρθρο ΑΛ-
στην αραβική γλώσσα τονίζει, όταν τίθεται πριν τα ονόματα, τη
μοναδικότητα του προσώπου. Ο Α λ-Ισκάννταρ δείχνει την εξοι
κείωση του ήρω α με τους αραβόφωνους λαούς της προϊσλαμι-
κής ακόμα περιόδου και την αρχή για την αραβοποίηση του
θρύλου του. Φαίνεται ότι η ισχυρή παρουσία των θρύλων του
Αλ-Ισκάννταρ - Αλέξανδρου στην Αραβική Χερσόνησο οδή γη
σε τον Μ ωάμεθ να αφιερώσει, πέρ α από τους Λόγους του, και
3. Α. ΕΙ- Tayib, Heroes of Arabia. Khartoum, 1976, καθώς και Ph. K. Hitti, History of the
Arabs, New York 2002.
4. X. Μπάνταουη, «Οι Βόρειες Αραβικές Φυλές και οι Σχέσεις τους με τη Βυζαντινή Αυ
τοκρατορία και τον Αραβοϊσλαμικό Κόσμο», Πρακτικά του ΙΑ' Πανελλήνιου Ιστορικού
Συνεδρίου, Μάιος 1990, σ. 240-241, Α. Amin, Η Αυγή του Ισλάμ, σ. 13-30, G.. Zidan, Οι
Άραβες Προ Ισλαμικά, σ. 178-181.
5. Το ΑΛ ή ΕΛ, πέρα από το ότι είναι το μοναδικό οριστικό και άκλιτο άρθρο της Αρα
βικής, η χρήση του στο όνομα δίνει κοινωνική διάκριση και αριστοκρατική καταγωγή,
δηλ. είναι και τίτλος ευγενείας. Επιπλέον αποδείχνει την καθαρότητα της φυλετικής κα
ταγωγής διαμέσου των αιώνων. Πέραν τούτου, ετυμολογικά συσχετίζεται με την ίδια
ρίζα του όρου Θεότητα. Θεός στην Αραβική.
184
μια σούρα, δηλ. κεφάλαιο, σιο Κοράνιο και να απαντήσει για

χην καχαγωγή και χην ταύτιση χης εικόνας χων λα ϊκ ώ ν ηρώ ω ν
Αλέξανδρου και Δουλ Καρνέιν (Δικέραχου)6.
Σχο Κοράνι (κεφ. XVIII, εδάφιο. 83-98)7ο Θεός «διευκρινίζει»:
(83) Και θα Σε ρωχήσουν για χον Δουλ Καρνέιν. Να

πεις: θα σας αναφέρω εγώ για αυχόν. (84) (Είναι)
αλήθεια, Εμείς χον κάναμε ισχυρό σχη Γη και χου
δώσαμε χους χρόπους και ια μέσα να πραγμαχο-
ποιήσει όλα χα καχορθώμαχα. (85) Ταξίδευσε με
μια ορισμένη πορεία (86) μέχρι που έφθασε σχη
Δύση χου ηλίου και είδε χον ήλιο να δύει... και εί
δε ένα λαό... Είπαμε: Ω, Δουλ Καρνέιν, (έχεις χην
εξουσία) είχε να χους τιμωρήσεις είχε να χους μεχα-
χειρισχείς με καλοσύνη. (87) Είπε αυχός: Όποιον
αδίκησε θα χον χιμωρήσουμε, έπειχα θα γυρίσει
πίσω στον Κύριό χου, και 8α χον χιμωρήσει και α υ
χός απερίγραπχα. (88)...(89)8 Μετά ταξίδεψε μέχρι
που έφ8ασε στην Ανατολή του ηλίου και τον είδε
που ανέτειλε π ά νω σε ένα λαό που δεν του δώ σα
με καμία προστατευτική κάλυψ η για τον ήλιο. (91)
(άφησε αυτόν το λαό) όπω ς ήταν. Εμείς έχουμε
πλήρη αντίληψη για ό,τι έχει δει μπροστά του. (92)
Έ πειτα ακολούθησε μια άλλη πορεία (93) μέχρι
που έφθασε ανάμεσα στα δύο φράγματα και βρή
κε ένα λαό που μόλις ήταν σε θέση να κατανοή-
6. Σχεδόν όλες οι αραβοϊσλαμικές πηγές -θεολογικές και ιστορικές- αναφέρονται σ’

αυτό, και κυρίως, Ibn Hisham, στο έργο του Η Βιογραφία του Προφήτη (Αλ-Σίρα, ή Σί-
ρατ Ιμπν Χισάμ), Ibn Abd Al-Hakam, Futuh Misr {Οι Κατακτήσεις της Αιγύπτου), Al-
Tabari , Tarikh Al-Rusul Wal-Muluk (Ιστορία των Απεσταλμένων και των Βασιλέων, γνω
στή ως η Ιστορία του Τάμπαρι), του ιδίου, Tafsir Al-Quran (Η Ερμηνεία του Κορανίου),
Al-Masudi, στο έργο του, Akhbar Al-Zaman (Οι Ειδήσεις των Καιρών - του Παρελθό
ντος), του ιδίου. Murug Al-Dhahab (Λειμώνες από Χρυσού), καθώς επίσης και ο ΑΙ-
Makrizi στο τρίτομο έργο Αλ-ΗΙΤΑΤ(Τα Σχέδια)...
7. Σούρα. Αχλ Αλ-Καχφ (Οι της Σπηλιάς, Κεφ. XVIII:, εδάφ. 83-98).
8. Ίσως να είναι αναφορά στον Χαμουραμπί!
185
σει μια λέξη. (94) Είπαν: Ω, Δουλ Καρνέιν. Οι λ α

οί ίω ν Γκογκ και Μ αγκόγκ αναστατώνουν τον κ ό
σμο, μ πορούμε να σου πληρώ σουμε ένα φόρο για
να κτίσεις ένα φ ράγμα ανάμεσά μας. (95) Είπε
αυτός (Δουλ Καρνέιν): (Η δύναμη) που μου έδωσε
ο Θεός μου (είναι) καλύτερη. Γι’ αυτό βοηθήστε με
εργασία και 8α χτίσω ένα τείχος ανάμεσά σας.
(96)9 Φέρτε μου σίδερα...(και το κείμενο περιγρά
φει την τεχνική της επεξεργασίας του σίδερου κά-
ιω από τις οδηγίες του Δουλ Κ αρνέιν)....(97-98).
Τα χαρακτηριστικά του Δουλ Καρνέιν, που αναφέρονται στο

Κοράνι έχουν γίνει αντικείμενο έρευνας από τους ιστορικούς
και τους 8εολόγους του Ισλάμ. Η πλειοψηφία των ερευνητώ ν
καταλήγει στην ταύτιση του Δικέρατου με τον Αλέξανδρο10. Η
εμφάνιση του Ισλάμ στην περιοχή της Μ έσης Ανατολής δεν
ανέτρεψε αλλά ιστορικοποίησε την προϊσλαμική αραβική μ υ
θολογία και γενικά προσπάθησε ν α αναδείξει μορφές που μ έ
χρι τότε ήταν υπαρκτές σε πιστευτούς μύθους αλλά αναπόδει
κτες. Αυτή η ταύτιση του Δουλ Καρνέιν με τον Αλέξανδρο έγι
νε τόσο πιστευτή, που αιώνες αργότερα από την επ οχή του
Κορανίου, χαλίφες, την εποχή των Αββασίδων, οργάνω ναν
9. Είναι πιθανό η αναφορά αυτή να συσχετίζεται με το τείχος που έχτισαν οι Σασσανί-

δες μεταξύ Καυκάσου και Κασπίας, οτο σημερινό Αζερμπαϊτζάν, για να προφυλάξουν
από τις επιδρομές των νομάδων τη βόρεια Μεσοποταμία.
10. Η συντριπτική πλειοψηφία των ερμηνευτών του Κορανίου και των ιστορικών, που
ασχολήθηκαν με το ζήτημα Δουλ Καρνέιν και τον Αλέξανδρο ταυτίζουν τα δύο πρόσω
πα. Ο ιστορικός Αλ-Ράζι διαφωνεί με την ταυτοπροσωπία Αλέξανδρου - Δουλ Καρνέιν
(Δικέρατος), θεωρώντας ότι ο Δικέρατος είναι Αραβας από την Υεμένη και ο Αλέξαν
δρος, Ρωμιός από την Ελλάδα. Υπάρχει επίσης και η άποψη του Μουφτή του Πακιστάν
και της Ινδίας, του Μαουλάνα Αμποΰ Αλ-Κατάμ Αζάντ που συνταυτίζει το Δικέρατο με
έναν Πέρση Μονάρχη της Αρχαιότητας, ενώ τον Αλέξανδρο, τον θέλει Έλληνα Μακε
δόνα. Βλ. το βιβλίο του: Των Προφητών Τα Σημεία - Και Σε Ρωτάνε για τον Δουλ-Καρ-
νέιν, μετάφραση και επιμέλεια του Μουφτή του Αλ-Άζχαρ της Αιγύπτου, του Αχμαντ
Χάσαν Αλ-Μπακούρι, εκδ. Κάιρου, 1972). Στη μετάφρασή του ο Αιγύπτιος Αλ-Μπακού-
ρι επιμένει στη συνταύτιση των δύο προσώπων με ελληνική καταγωγή, διαφωνώντας
έτσι ανοικτά με τον Πακιστανό ομόλογό του.
186
αποστολές για να προσδιορίσουν τα όρια που έβαλαν τα σιδε

ρένια τείχη και οι σιδερένιες πύλες, που έχτισε ο Αλέξανδρος
για να προστατέψει, κατά το μύθο του Δουλ Καρνέιν, τους λ α
ούς που του ζήτησαν προστασία11, όπω ς αναφέρεται στο Κ ο
ράνιο (Κεφάλαιο XVIII, εδάφια 94-98).
Υποθέτουμε πω ς ο μύθος του Δουλ Καρνέιν είναι μία σύν
θεση μύθω ν της περιοχής, που άλλοι έχουν ιστορική π ρ ο έ
λευση και άλλοι εξυπηρετούν την ανάγκη του ανθρώ που να
ανακαλύπτει υπερφυσικές ιδιότητες σε άτομα του είδους του.
Η σπουδαιότητα που αποδιδόταν στο πρόσω πο του Αλέξαν
δρου ήταν τέτοια, που οι ιστορικοί και οι ερμηνευτές του Κ ορα
νίου από τον 8ο και μετά αιώνα προσπαθούν να ταυτίσουν τον
Αλέξανδρο με κάποιο Άραβα πρόγονο, είτε αποδεχόμενοι την
ελληνική του καταγωγή -ό π ω ς κάνει η συντριπτική τους πλει
οψ η φ ία- είτε προσπαθώντας να δικαιολογήσουν την καταγω
γή του Αλέξανδρου από την Ελλάδα, μέσα από μια δαιδαλώδη
περιπλάνηση αραβικών φυλών, είτε -στη σπάνια περίπτω ση-
αναφέροντας α πλά πω ς ο Αλέξανδρος ήταν Άραβας12. Σ’ όλες
τις περιπτώσεις δεν μπορούν να αναφερθούν σε κ ανένα άλλο
ιστορικό πρόσω πο που οι περιπέτειες και οι εκστρατείες του να
τον έφεραν τόσο μακριά και τα αποτελέσματά τους ν α π ρ ο κ ά
λεσαν τόσο θαυμασμό και σεβασμό.
Για να πλησιάσουμε όσο γίνεται περισσότερο την άποψ η
ενός Άραβα συγγραφέα, πρέπει να κατανοήσουμε πρω ταρχι
κ ά τη νοοτροπία και να γνωρίσουμε βαθύτερα την ιστορία και
τον πολιτισμό αυτών των λαών. Επίσης ο τρόπος συγγραφής
των Αράβων επηρεάζεται από δύο ισχυρά πολιτισμικά στοιχεία
των λαώ ν τους: δηλαδή την ποίηση και τον προφορικό α φ η
γηματικό λόγο.
Οι Άραβες ιστορικοί προήλθαν από την παιδεία που προσέ-
φερε ο πολιτισμός που διαμόρφωσε η κοινωνία τους και όπω ς
11. Abdallah Yusuf Ali, TheGlorius Kuran, μετάφραση και σχόλια, εκδ. Βηρυτού(;). Κεφ.
XVIII, εδάφ. 83-98. Βλ. επίσης Appendix VII, σ. 761-765.
12. Al-Makrizi. Hitat, τ. Ι, εκδ. Κάιρου 1850, σ. 32,273, καθώς και Ιμπν Αμπντ Αλ-Χάκαμ,
Futuh Misr, σ. 37-38, Αλ-Μασούνπ, Λειμώνες από Χρυσού, τ.1, σ. 288 κ.έ.
187
σε κάθε πολυεθνική επικράτεια, έτσι και στο αραβο ισλαμικό

κράτος, κάθε κοινωνικό και εθνικό στρώμα είχε την ευχέρεια
να αναπτύξει τη δική του πολιτισμική έκφραση. Έτσι τα λ α ικ α
στρώματα συνέχισαν την προφορική παράδοση του πολιτι
σμού και της επικοινωνίας, ενώ οι μορφωμένοι, που είχαν π η
γή εσόδων τις επιχορηγήσεις των ισχυρών και της αυλής του
χαλίφη, διαμόρφωναν πολιτισμό επηρεασμένο από το Βυζά
ντιο και τα χαρακτηριστικά της ανατολικής-περσικής δεσ πο
τείας13. Τελικά διαμορφώθηκαν στο ισλαμικό χαλιφάτο δύο
πολιτισμοί. Ο πολιτισμός των μαζών, που στηρίχτηκε στην
ελευθερία της ανεπηρέαστης έως αδιάφορης εξέλιξης και συ
νέχισε τους θρύλους και τα παραμύθια του, εντάσσοντάς τα
όμως στο νέο θρησκευτικό και ιδεολογικό πλαίσιο του Ισλάμ,
και ο επίσημος πολιτισμός, που αντέγραφε περσοβυζαντινές
εκδηλώσεις, ενδιαφέροντα και τρόπο ζωής και έκφρασης. Μέ
σα σ’ αυτήν την εικόνα πολιτισμού αναπτύχθηκε και η αραβι
κή ιστοριογραφία.
Ο πρώτος που ασχολήθηκε επίσημα στον αραβοϊσλαμικό
κόσμο με τον Αλέξανδρο ήταν ο ίδιος ο Μ ωάμεθ (Μέκκα-Με-
δίνα 5 7 0 -6 3 2 μ.Χ.). Στον Αλέξανδρο αναφέρθηκαν επίσης και
ο χαλίφης Ό μαρ Ιμπν Αλ-Χαττάμπ ο πρίγκιπας των πιστών -
ο Αμιραλμουμνίν (Μεδίνα 6 3 4 -6 4 4 μ.Χ.), καθώ ς επίσης ο χ α
λίφ ης Άλυ Ιμπν Άμπι Τάλεμπ ^Κούφα 656-661 μ.Χ.), δηλ. ο
2ος και ο 4ος από τους άμεσους Επιγόνους του Μ ω άμεθ14.
13. Edward Gibbon, Decline and Fall of the Roman Empire, τ. Ill, εκδ. Καΐρου 1969, σ. 20.
καθώς και X. Μπάνταουη, Η Διοικητική Οργάνωση της Αιγύπτου μετά την Αραβική Κατά
κτηση. Ομοιότητες και Διαφορές με τα Βυζαντινά Πρότυπα, Θεσσαλονίκη 1994, σ. 7-8.
14. Οι τέσσερις άμεσοι επίγονοι του Μωάμεθ και ιδρυτές του πρώτου αραβοϊσλαμικού
κράτους κυβέρνησαν μεταξύ 632-661 μ.Χ. και είναι οι: Άμπου-Μπακρ (632-634 μ.Χ.) ή
Αβουβάχαρος, όπως τον αναφέρει ο Βυζαντινός χρονικογράφος Θεοφάνης στη χρονο
γραφία του, ο Ομαρ Ιμπν Αλ-Χαττάμπ (634-644 μ.Χ.), κατά τον Θεοφάνη ο Ούμαρος, την
εποχή του οποίου κατακτήθηκαν η Παλαιστίνη, η Συρία, το Ιράκ, η Περσία, η Αίγυπτος
και η Λιβύη. Ο Όμαρ θεωρείται ο πραγματικός ιδρυτής-θεμελιωτήςτου αραβοϊσλαμικού
διοικητικού συστήματος. 0 Οθμάν Ιμπν Αφφάν (644-656 μ.Χ.), ενώ ο τέταρτος χαλίφης
είναι ο Άλυ (656-661 μ.Χ.), την εποχή του οποίου άρχισαν οι ενδοϊσλαμικές έριδες, που
διέσπασαν το Ισλάμ σε δύο βασικά δόγματα: τους Σουνίτες και τους Σιίτες.
188
Αργότερα, με την ανάπτυξη της λόγιας σκέψ ης στον ισλαμικό

κόσμο, η προσωπικότητα του Αλέξανδρου άρχισε να διερευ-
νείται ως π η γή ενός δοξασμένου και καλυτέρου παρελθόντος.
Βασικές π η γές αναφορών σχετικά με τον Αλέξανδρο στην
αραβική ιστοριογραφία είναι οι τέσσερις κύριοι Άραβες ιστορι
κοί: Ιμπν Αμπντ Αλ-Χάκαμ (γεννήθηκε και μεγάλω σε στο Αλ-
φο[υ]στάατ, δηλαδή στο Φοσσάτον, την πρώ τη αραβική π ρ ω
τεύουσα της Αιγύπτου, και πέθανε το 870 μ.Χ.), Αλ-Μασούντι
(956 μ.Χ.), Αλ-Τάμπαρι (Βαγδάτη 8 3 9 -9 2 3 μ.Χ.) και Αλ-Μα
κρίζι (Κάιρο 1365-1441 μ.Χ.). Θ εωρούμε πω ς οι υπόλοιποι
Άραβες ιστορικοί είναι και απομακρυσμένοι χρονικά από τα
γεγονότα και δεν προσφεύγουν σε πρωτογενείς πη γές, όπως
αυτοί που αναφέραμε, αλλά επανεμφανίζουν τα γεγονότα και
τις απόψεις που βρήκαν στα έργα των προηγούμενω ν.
Ο Ιμπν Αμπντ Αλ-Χάκαμ θεωρείται πατέρας της αραβικής

ιστοριογραφίας. Κύριο έργο του είναι Οι Κ ατακτήσεις της Α ιγύ
πτου (F u tu h M is ή 15, που πραγματεύεται την αραβική κατά
κτηση της Αιγύπτου, των χω ρώ ν του Μ άγρεμπ (δηλ. της βό
ρειας Αφρικής) και εισαγωγικά παρουσιάζει την Αιγυπτιακή
Ιστορία από τα πανάρχαια χρόνια μέχρι την αραβική κατά-
κτησή της, με ιδιαίτερη έμφαση στα γεγονότα του 6ου και 7ου
μ.Χ. αιώνα. Ο Ιμπν Αμπντ Αλ-Χάκαμ δεν μττορεί ν α ξεφύγει
από την εποχή και το περιβάλλον του και υιοθετεί την άποψ η
π ω ς όλοι οι πολιτισμοί της περιοχής, ακόμα και ο φαραωνικός
αιγυπτιακός δημιουργήθηκαν από Υεμενίτες Άραβες. Ο Αλ-
Χ άκαμ αφιέρωσε αρκετές σελίδες στους Έ λληνες, στον Αλέ
ξανδρο και στην Αλεξάνδρεια. Κατά τις προφορικές και γρα-
πτές-αρχειακές πη γές του, που ευσυνείδητα τις αναφέρει
όλες, ο Αλέξανδρος είναι ο Δουλ Καρνέιν, που έχτισε την Αλε
15. Οι Κατακτήσεις της Αιγύπτου, του Ιμπν Αμπντ Αλ-Χάκαμ, εκδόθηκε το 1914 με βά
ση τα χειρόγραφα της Βιβλιοθήκης του Βρετανικού Μουσείου στο Λονδίνο. Στο Leiden
1920 και στο Yale University Press το 1922, ο Charles Torrey εξέδωσε το ίδιο έργο.
πλουτίζοντάς το με άλλα χειρόγραφα και με σχόλια και με ενδιαφέρουσα εισαγωγή
24 σελίδων.
189
ξάνδρεια. Συγκεκριμένα αναφέρει1”:

«... Εκείνος, ο οποίος είχε χτίσει την Αλεξάνδρεια (Αλ-Ισκιν-
ντιρίγια) και θεμελίωσε χο κτίσιμό της είναι ο Δουλ Καρνέιν
(Δικέρατος) ο Έ λληνας (Αλ-Ρούμι) και το όνομά του Αλέξαν
δρος (Αλ-Ισκάννταρ) και από αυτόν ονομάστηκε η Αλεξάν
δρεια... Ο Πατέρας του ήταν ο πρώτος των Καισάρων...»
Σ το έργο του Αλ-Χάκαμ βρίσκουμε επίσης τις ενδιαφέρου
σες αναφορές στον Μ ωάμεθ και στους Επιγόνους:
Γ ια τον Μωάμεθ αναφέρει:
«... Είπε (ο Μωάμεθ): ήρθατε ρωτώντας για τον Δουλ Καρνέιν
και θα σας πληροφορήσω σΰμφωνα με αυτό που είναι γραμμ έ
νο σε σας: πρώτα-πρώτα ήταν νεαρός από τους Έλληνες
(Ρουμ). Του δόθηκε το βασίλειο, έπειτα ξεκίνησε μέχρι την ακτή
της θάλασσας (Μεσογείου) από τα εδάφη της Αίγυπτου και εκεί
έχτισε μια πόλη. Τη λένε Αλεξάνδρεια (Αλ-Ισκινντιρίγια).
Ο χαλίφης Ό μαρ Ιμπν Α1-Χαττάμπ σχολιάζει:
«... και ο Ό μαρ Ιμπν Αλ-Χαττάμπ, ο Θεός ν α τον συγχωρέ-
σει, άκουσε έναν άνδρα να λέει: ω, Δουλ Καρνέιν, και είπε ο
Ό μαρ (Β' διάδοχος - χαλίφης του Μ ωάμεθ 6 3 4 -6 4 4 μ.Χ.): ας
μας συγχωρεί ο Θεός. Μα δεν σας ικανοποιεί να ονομάζεστε
με (τα ονόματα) των προφητών, πρέπει να ονομάζεστε με τα
ονόματα των απεσταλμένων....;»
Ο Αλ-Χάκαμ αναφέρει την άποψ η του Αλυ Ιμπν Αμπι Τά-
λεμ π, όπως την αναφέρει ο γιος του Αλ-Χάσαν17:
«... Ο Δουλ Καρνέιν ήταν βασιλιάς και ήταν καλός άνθρω
πος. Είπε: Δουλ Καρνέιν έτσι ονομάστηκε, όπω ς μας ανέφερε
ο Άλυ, ο Θεός να τον συγχωρέσει, όταν ρωτήθηκε για τον
Δουλ Καρνέιν και είπε: δεν ήταν ούτε άγγελος ούτε προφήτης,
αλλά ήταν δούλος (του Θεού) σωστός, ο οποίος α γάπησε το
Θεό και ο Θεός τον αγάπησε και συμβουλεύτηκε το Θεό και
ο Θεός τον συμβούλευσε...»
16. Ιμπν Αμπντ Αλ-Χάκαμ, σ. 37-40.

17. Αλ-Χάσαν Ιμπν Αλυ, ο δεύτερος γιος του χαλίφη Άλυ που μαζί με τον αδελφό του
Αλ-Χουσεΐν θεωρούνται από τους Σιίτες «μάρτυρες» του Ισλάμ. Είναι ιερά πρόσωπα με
ιερούς τάφους στο νότιο Ιράκ και στο Κάιρο.
190
Ο Αλ-Μ ασούνπ (Al-Masudi) είναι ο δεύτερος ιστορικός (εί

ναι και γεωγράφος) που αναφέρεται σχον Αλέξανδρο. Έ ζησε
τον 9ο-10ο αιώνα και έγραψε 17 ιστορικά και γεω γραφ ικά έρ
γα. Το κύριο έργο του Α χ μ η ά ρ Α λ -Ζ α μ ά ν - Τα Ν έα των Και
ρώ ν - Π αρελθόντος δυστυχώς δεν έχει ακόμα εκδοθεί18. Τα βι
βλία του Αλ-Μασούντι που βρέθηκαν είναι περιλήψεις του πιο
π ά νω έργου του. Ο ιστορικός αυτός γεννή θη κε στη Μ εσοπο
ταμία, το σημερινό Ιράκ, και αναφέρεται στον Αλέξανδρο
εκτενώς. Σχετικά με την καταγω γή του Αλέξανδρου, ο Al-
M asudi αναφέρει:
«... Α ναφέρθηκε ότι ο Δουλ Καρνέιν είναι αυτός ο Αλέξαν
δρος.... Πάνω στο θέμα αυτό έχουμε λεπτομέρειες στο βιβλίο
μας Τα Ν έα του Π αλιού Καιρού και των Ε θνώ ν (Αχμπάρ Αλ-
Ζ αμάν Ουά Αλ-Ούμαμ), καθώ ς και στο μεσαίο μας βιβλίο. Θα
αναφέρω επίσης πληροφορίες γι’ αυτόν όταν θα αναφερθώ
αμέσως στους βασιλείς των Ελλήνω ν και των Ρωμαίων...»
«... Ο πρώτος βασιλιάς των Ελλήνω ν είναι αυτός που ανά-
φερε στο βιβλίο του ο Πτολεμαίος (ο Γεωγράφος): είναι ο Φί
λιππος, που σημαίνει αυτός που αγαπάει τα άλογα.... 'Οταν
ανέλαβε ο Αλέξανδρος Ιμπν (υιός) του Φίλιππου, ο οποίος ήταν
ο πρώτος των Ελλήνω ν βασιλεύς, όπω ς μας αναφέρει ο Πτο
λεμαίος, αμέσως του έστειλε ο Δαρείος ο βασιλεύς των Π ερ
σώ ν..., ζητώντας του να τηρήσει τη συμφω νία (της φοροϋπο-
ταγής) Ο Αλέξανδρος του απάντησε: εγώ όμως έχω σφάξει
εκείνη την κότα, η οποία γεννούσε τα χρυσά αυγά, και την
έφαγα. Τότε ξεκίνησαν οι πόλεμοι μεταξύ τους...»
(Ο Αλέξανδρος) «... έχτισε πόλεις σε κάθε εκστρατεία του.
Δάσκαλός του ήταν ο Αριστοτέλης, ο σοφός των Ελλήνων. Ε ί
ναι (ο Αριστοτέλης) συγγραφέας των βιβλίων: Λ ο γικ ή και Μ ε
ταφυσική, είναι και μαθητής του Πλάτωνα, μαθητή του Σω
κράτη... Και όταν αρρώστησε ο Αλέξανδρος ανέθεσε (τα π ρ ά γ
ματα) στον αρχηγό του στρατού του και στρατιωτικό του διά
δοχο, τον Πτολεμαίο...»
18. Αλ-Μασούντι, Λειμώνες από Χρυσού, τ. Ι, σ. 65, 285, 287, 289.
191
Οι π η γ ές χου Αλ-Μασούντι φαίνεται π ω ς δεν είναι μόνον

προφορικές, αφού -γνωρίζει και αναφέρεται στο έργο του γ εω
γράφου Πτολεμαίου19. Ο Αλ-Μασούντι αναφέρεται και στον
τάφο του Αλέξανδρου και βεβαιώνει π ω ς υπάρχει στην πόλη
της Αλεξάνδρειας και βρίσκεται εκεί που η Ο λυμπιάδα όρισε
να τοποθετηθεί η μαρμάρινη σαρκοφάγος του γιου της:
«... Διέταξε (η μητέρα του) να μπει σε μαρμάρινο φέρετρο...
και τον έβγαλε από το χρυσό φέρετρο, επειδή γνωρίζει ότι οι κα
τοπινοί βασιλείς και έθνη δεν θα τον άφηναν μέσα στο χρυσό,
έβαλαν το μαρμάρινο φέρετρο πά νω σε πέτρινη βάση, και
έστρωσαν το μέρος με πέτρες και μάρμαρα. Αυτό το μέρος με
τα μάρμαρα και γρανίτες παραμένει στην πόλη της Αλεξάνδρει
ας της Αιγύπτου γνωστό με το όνομα «Τάφος του Αλέξανδρου»
έως σήμερα, που είναι το έτος 332 από Εγίρας (943 μ.Χ.)».
Ο τρίτος αξιόλογος ιστορικός, που αναφέρεται στους Έ λ λ η
νες και στον Αλέξανδρο, είναι ο Τάμπαρι (Al-Tabari), ο οποί
ος με αφορμή τη συγγραφή του σημαντικού του έργου η
Ε ρ μ η νευτική του Κορανίου - Ταφσίρ Αλ-Κ οράαν, εισβάλλει,
ως ιστορικός, και στο χώ ρο της θεολογίας, δίνοντας έτσι και τη
δική του άποψ η μ έσα από την ιστορικοποίηση της θεολογίας
στο σημείο που αφορά τον «Κορανικό» Αλέξανδρο, δηλ. τον
Δικέρατο - Δουλ Καρνέιν. Τα κυριότερα έργα που έγραψ ε ο
Αλ-Τάμπαρι είναι τα ακόλουθα: την Ιστορία των Εθνώ ν και
των Β ασιλέω ν του Κ όσμου (Ταρίχ Α λ-Ρ ούσουλ ουά Α λ-Μ ου-
λούκ) και το προαναφερόμενο επίσης έργο του η Ε ρμη νεία
του Κορανίου (Ταφσίρ Αλ-Κοράαν). Χαρακτηριστικό του τρό
που γραφής του Τάμπαρι είναι η χρήση π ά ρ α πολλώ ν εξαρα-
βισμένων ελληνικών όρων και η εκτενής του αναφορά στον
Αριστοτέλη ως παιδαγω γού του Αλέξανδρου. Στο βιβλίο του
Τάμπαρι Ιστορία των Εθνώ ν και Β ασιλέω ν του Κ όσμου α να
φέρεται για τον Αλέξανδρο:
«... Είναι αυτός ο Αλέξανδρος ο Δουλ Καρνέιν Ιμπν (υιός)
του Φίλιππου, βασιλεύς των Ελλήνων (Αλ-Ρουμ)...»
19. Την αναφορά αυτήν του συγγραφέα τη συναντάμε σχεδόν σε κάθε κεφάλαιο των
έργων του.
192
Και επίσης στο βιβλίο του Τάμπαρι Ε ρ μ η νεία του Κορανίου

ταυτίζει με βεβαιότητα τον Δουλ Καρνέιν (Δικέρατο) μ ε τον
Αλέξανδρο20:
«... Ο Αλέξανδρος ο Έ λληνας (Αλ-Ρούμι) που βασίλεψε στη
Μ ακεδονία... έχτισε φάρο στη θάλασσα της Αφρικής, είναι ο
Δουλ Καρνέιν, όπω ς τον αναφέρει ο Θεός-Αλλάχ...»
Ο τέταρτος ιστορικός που είναι σεβαστός και εκδηλώ νει την

άποψ η της αραβικής ιστοριογραφίας για τον Αλέξανδρο είναι ο
Αλ-Μακρίζι. Γεννήθηκε στο Κάιρο (1 3 64-1442 μ.Χ.). Ήταν
μαθητής του Ιμπν Χαλντούν, του πατέρα της κοινωνιολογίας
και της φιλοσοφίας της Ιστορίας. Ο Αλ-Μακρίζι έχει γράψει
πά νω από εκατό ιστορικά έργα, με κύριο χαρακτηριστικό την
αναφορά πολλώ ν αποσπασμάτω ν άλλων προηγούμενω ν, χ α
μένω ν μέχρι σήμερα, ιστορικών έργων. Έ να από τα σπουδαι
ότερα έργα του είναι Τα Σχέδια (Αλ-Χίτατ), όπου περιγράφει
λεπτομερώ ς το Κάιρο, ειδήσεις για τις άλλες μεγαλουπόλεις
της Αιγύπτου, βιογραφίες των μεγάλω ν ηγετώ ν ξένων χω ρώ ν,
καθώ ς και τα διοικητικά τους συστήματα.
Ο Αλ-Μακρίζι, στην αναφορά του για την Αλεξάνδρεια της
Αιγύπτου, δίνει δύο ομάδες στοιχείων για τον Αλέξανδρο τον
Μ έγα (Αλ-Ισκάννταρ Αλ- Α κμπαρ)21:
α. Στοιχεία καταγω γής (γένος και χώρα),
β. Στοιχεία των θρύλων και απόψεις των σοφών της εποχής
για την ταύτιση του θρύλου του Αλέξανδρου με τον αραβικό
θρύλο του Δουλ Καρνέιν (Δικέρατου).
Γράφει ο Αλ-Μακρίζι:
«Είναι αυτός ο Αλέξανδρος ο γιος του Φίλιππου (Αλ-Ισκάν-
νταρ Ιμπν Φίλιππος) Ιμπν Αμύντα - που λέγεται και Αμύτας -
Ιμπν Ηερκλούς, που λέγεται και Η ρακλής ο Δεινός. Αυτός ο
γιος είναι ο Μ έγας Αλέξανδρος, που ο πατέρας του ανέλαβε το
βασίλειο της χώ ρας των Μ ακεδόνων, που λέγεται Μ ακεδονία,
20. Τάμπαρι, Η Ερμηνεία Του Κορανίου (Ταφσίρ Αλ-Κοράαν), κεφ. XVIII, εδάφ. 83-98.
21. Καμπίρ (μεγάλος), Άκμπαρ (μεγαλύτερος), Αλ-Άκμπαρ (μέγιστος-μέγας).
193
για 25 χρόνια και κατά ιη διάρκεια αυτή (της βασιλείας του)

έγινε πολύτροπος και μέγας διπλωμάτης και έκανε πολλά,
ώστε ξεπέρασε όλους πριν από αυτόν...»
Είναι η πρώ τη αναφορά των Αράβων ιστορικών ότι ο Αλέ
ξανδρος:
Ανήκει στο γένος των Ηρακλειδών.
Πατρίδα του είναι η Μ ακεδονία, χώ ρα που βασίλεψε ο π α
τέρας του Φίλιππος, που ήταν γιος του Αμύντα.
Χαρακτηριστικό είναι πω ς ο Αλ-Μακρίζι αναφέρεται στις
ιδιότητες του Φίλιππου χρησιμοποιώντας τις λέξεις πολύτροπος
και μ έγα ς διπλω μάτης, θυμίζοντας χαρακτηρισμούς του Ο μή
ρου για τον Οδυσσέα. Ενδιαφέρον παρουσιάζει η επιμονή του
Άραβα ιστορικού Αλ-Μακρίζι στην καταγω γή του Αλέξανδρου
και η αναφορά στους προγόνους του. Ο Αλ-Μακρίζι επιμένει
στην ιστορία του Φίλιππου:
«... Όταν σκοτώ θηκε ο αδελφός του, ο Αλέξανδρος, συγκε
ντρώ θηκε ο κόσμος για την εκλογή του Φίλιππου και τον α να
γόρευσε Αμιρά (Αμίρ, εμίρης = πρίγκιπας), που είχε μεγάλο
κύρος και εξουσία...»
Έτσι ο Φίλιππος αναγορεύτηκε Αμιράς (στρατιωτικός, αρ
χη γός πολέμου). Π ρέπει ν α παρατηρήσουμε πω ς ο τρόπος
αναγόρευσης του Φίλιππου ήταν οικείος στον Αλ-Μακρίζι, για
τί στον αραβικό κόσμο ο Αμιράς εκλεγόταν άμεσα από τους
εκπροσώ πους των φυλών. Έτσι ο Φίλιππος:
«... Επιστράτευσε όλους της χώ ρας των Ελλήνω ν και μάζε
ψ ε στρατό από 2 0 0 .0 0 0 οπλίτες και 5 0 .0 0 0 ιππείς, π έρ α από
τους Μ ακεδόνες και τα άλλα γένη των Ελλήνων, θέλοντας να
εισβάλει στην Περσία...»
Αλλά σε κάποια οικογενειακή γιορτή του Φίλιππου (γάμος):
«... Τον αιφνιδίασε ένας νεαρός Ρουμ (Ρωμιός-Έλληνας)
και τον σκότωσε εκδικούμενος το θάνατο του πατέρα του...»
Ο Αλ-Μακρίζι δεν έχει σαφή εικόνα της εκστρατείας του Μ.
Αλεξάνδρου, καθώ ς και των μαχώ ν που διεξήχθησαν, μ ε α π ο
τέλεσμα να συγχέει τη μάχη της Ταρσού, με αυτήν της Τύρου:
«... Π ροχώρησε στα κάστρα της Ταρσού, μιας ανθούσας
παλιάς πόλης με μ ε γ ά \η δόξα, που οι κάτοικοί της πίστευαν
194
στη βοήθεια από ιη ν Αφρική (= Καρχηδόνα!;) λόγω της συγ-

γένειάς τους μ ’ αυτήν...»
Ε νώ αναφέρει και δεύτερη μάχη :
«... Στα μέρη της Ταρσού έγινε μια μεγάλη και τρομερή μ ά
χη , όπου οι Ρουμ πολεμούσαν βασιζόμενοι στις συνεχείς νίκες
τους και οι Πέρσες, που προτιμούσαν το θάνατο από τη σκλα
βιά...» που αυτή η Ταρσός ίσως είναι τα Γαυγάμηλα.
Φυσικά για τον Αλ-Μακρίζι, που δεν εξετάζει την ιστορία
του Αλέξανδρου, αλλά δίνει πληροφορίες μόνο και όσες χρει
άζονταν για την ιστορία της Αλεξάνδρειας, ούτε η χρονολογική
σειρά των γεγονότων της εκστρατείας παίζει κάποιον ιδιαίτερο
ρόλο. Για τον Αλ-Μακρίζι αρκεί το αποτέλεσμα του πολέμου:
«... Χ άθηκε η δύναμη των Περσών και η δόξα τους και
υποτάχθηκε η χώ ρα όλης της Ανατολής στους Ρουμ και δια
κ ό π η κ ε η βασιλεία των Περσών για 4 5 0 χρόνια...»
Ο τρόπος γραφής του Αλ-Μακρίζι είναι χαρακτηριστικός. Για

να στηρίξει τις απόψεις του, αναφέρει αποσπάσματα των π η
γώ ν του. Έτσι:
«... Είπε ο Αλ-Μ πάίρούνι22 στο χρονικό του Αλέξανδρου του
Έ λληνα, που μερικοί, σύμφω να με την παράδοση των Ρουμ,
τον ονομάζουν «με τα δύο κέρατα» και με βάση αυτήν την π α
ράδοση έκαναν το ίδιο τα περισσότερα έθνη και βγήκε από τις
χώ ρες της Ελλάδας (Αλ-Γιουνάν) σε ηλικία 26 χρόνω ν για να
πολεμήσει τον Δαρείο, βασιλιά των Περσών...»
Βέβαια, η παρέμβαση του Αλ-Μακρίζι δεν είναι μικρή,
αφού συνάγει και συμπεράσματα για τα αίτια των γεγονότων,
στα οποία αναφέρεται, π .χ.:
(Οι Ρουμ)... «Αύξησαν κατά ένα τέταρτο της μέρας κάθε
έτος, για να πλησιάζει ο αριθμός των η μερώ ν του έτους στον
αριθμό ημερώ ν του ηλιακού έτους, ώστε ν α μ πουν τα π ρ ά γ
ματα σε κάποια τάξη και να γίνουν μήνες του κρύου και μ ή
νες της ζέστης και ο καιρός της καλλιέργειας και η γονιμοποί
22. 0 Αλ-Μπαϊρούνι είναι ιστορικός του 10ου-11ου αιώνα.
195
ηση ι ων δένδρων και ίο μάζεμα των καρπώ ν να είναι σταθε

ροί στη διάρκεια του χρόνου, χωρίς αλλαγές...»
Καταγράφει δηλαδή ως συμπέρασμα την προσω πική του
άποψ η, π ω ς το ηλιακό ημερολόγιο επιβλήθηκε για λόγους
σχετικούς μ ε την καλλιέργεια και υπονοεί π ω ς οι Άραβες δεν
το χρησιμοποιούσαν επειδή δεν το χρειάζονταν, αφού δεν εί
χαν μεγάλες καλλιέργειες και εποχές.
Αναφέρεται όμως και στην άποψ η του Αλ-Ράζι23 ότι:
«... Κάνει λάθος όποιος νομίζει π ω ς ο Αλέξανδρος ο γιος του
Φίλιππου είναι ο Δικέρατος που έχτισε το φράγμα, γιατί η λ έ
ξη δου είναι αραβική και το Δικέρατος είναι από τους τίτλους
των Αράβων βασιλέων της Υεμένης, ενώ εκείνος (ο Αλέξαν
δρος) είναι Ρούμι Γιουνάνι (Ρωμιός Έλληνας)...»
Ό πω ς επίσης και από το βιβλίο του Ιμπν Χισάμ Τα Σ τέμ μ α
τα, για να Γ νω ρίσουμε τους Βασιλιάδες Ό λων των Καιρών:
«... Ε νώ ο Αλέξανδρος είναι Έ λληνας, γνωστός ως Αλέξαν
δρος ο Μ ακεδών...»
Και την άποψ η του Ιμπν Α μπμπάς24 για τον Αλέξανδρο,
όπω ς είχε παραδοθεί προφορικά:
«... Ρωτήθηκε (ο Ιμπν Αμπμπάς): και ο Αλέξανδρος είπε
ήταν καλός και σοφός άνδρας, Έ λληνας, που έχτισε, πά νω
στη θάλασσα της Αφρικής Φάρο...»
Το εύρος της διάδοσης του θρύλου του Δικέρατου-Αλέξαν-
δρου στους λαούς της Ανατολής είναι ένα μεγάλο θέμα, όχι
μόνο στο επίπεδο της συλλογής των παραλλαγώ ν του μύθου,
αλλά και στο ερευνητικό των αιτίων της δημοτικότητας του
Αλέξανδρου ως ήρω α της λα ϊκ ή ς φαντασίας, που τον ντύνει με
ανδρεία και με δικαιοσύνη. Είναι φανερό ότι διατηρώντας ένα
τόσο ζωηρό ενδιαφέρον για τον Αλέξανδρο οι Άραβες και οι
εξαραβισμένοι λαοί της Ανατολής πρόβαλαν σ’ αυτόν το π ρ ό
τυπο του ηγέτη και του ήρωα, που έπρ επ ε να είναι σοφός, δί
καιος, ανδρείος και ευλογημένος από το Θεό. Στην εξισλαμι
23. Ιστορικός της εποχής των Αββασιδών.

24. 0 Ιμπν Αμπμπάς ήταν σύγχρονος του Μωάμεθ.
196
σμένη περιοχή του π ρ ώ η ν ελληνιστικού χώ ρου, αλλά και

ακόμη πιο μακριά στις χώ ρες του Ιράν, της Ινδίας και της κ ε
ντρικής Ασίας, ο θρύλος του Αλέξανδρου δεν έσβησε με την
αλλαγή της θρησκείας και του πολιτισμού. Δ ιατηρήθηκε ως
σήμερα ζωντανός σιην προφορική παράδοση και αναγκάζει
την επίσημη ιστοριογραφία, αλλά και τους θρησκευτικούς
ηγέτες της περιοχής να αναφέρονται συχνά σ’ αυτόν. Ο Αλέ
ξανδρος, όπω ς κάθε μεγάλη προσωπικότητα που π ερ νά στο
μύθο, προσαρμόστηκε στις ανάγκες της κάθε κοινωνίας που
τον γνώρισε και έγινε ό,τι πιο λαμπρό χρειάζεται ο άνθρω πος
για να ελπίζει και να παρηγορείται.
Οι Αραβες πρότειναν την ταύτιση του Αλέξανδρου με τα Δύο
Κέρατα του Α μμωνα (!-;), με τον προϊσλαμικό τους μύθο του
Δουλ Καρνέιν. Έτσι ανέβασαν τον Αλέξανδρο, γιο του Φίλιπ
που, σε μια πανανθρώ πινη προσωπικότητα, σύμβολο που εκ
πολιτίζει, διδάσκει τέχνες, προστατεύει τους αδύνατους και ψ ά
χνει για τα όρια της γνώ σης, ταξιδεύοντας στην Ανατολή και τη
Δύση του Ήλιου και συνδέοντας έτσι συμβολικά τα άκρα του
κόσμου.
Ολες οι αραβικές πη γές που ασχολούνται με την Ιστορία
αναφέρονται στην προσωπικότητα του Αλέξανδρου, είτε ανα-
βαθμίζοντάς τον στο επίπεδο του Προφήτη ή του απεσταλμέ
νου του Θεού, που από Αυτόν έλκει την εξουσία και τη δύνα
μη για να κυβερνήσει δίκαια τον κόσμο, είτε με αφορμή τις
πόλεις, τους τόπους και τα συμβάντα των χω ρώ ν, που πέρασε
και σημάδεψ ε μ ε την παρουσία του. Υπάρχει τέτοιο δέος γ ύ
ρω από τον Αλέξανδρο -Α λ-Ισκά νντα ρ των Α ράβω ν- που ο
ίδιος μόνον ονομάζεται «ο Μ έγα ς - ο Μ έγιστος» (Αλ-Άκμτταρ),
ενώ ο Θεός γενικά Μ εγάλος (μόνο Άκμπαρ), δηλαδή χωρίς τη
χρήση του άρθρου.
Μ πορούμε δηλαδή με όλα αυτά να συμπεράνουμε πως:
α. Στο λαϊκό πολιτισμό της εξισλαμισμένης περιοχής κατά τους
7ο -14ο αιώνα εξακολουθεί να ζει ο θρύλος του Αλέξανδρου.
β. Ο θρύλος των λαώ ν της περιοχής, τον Αλέξανδρο τον π ι
στεύει Έ λλη να και δικέρατο.
γ. Οι Άραβες ιστοριογράφοι, από την εποχή του Μ ωάμεθ,
197
του ιδρυτή του Ισλάμ, προσπαθούν ν α εξαραβίσουν τις ιδιότη

τες του Αλέξανδρου, ξεκινώντας από το στοιχείο των δυο κ ε
ράτων αντιδιαστέλλοντας το ιστορικό πρόσω πο, που δεν είναι
Άραβας αλλά Έ λληνας, με τον Δικέρατο που τις ιδιότητές του
τις θέλουν αραβικές. Ή μπορούμε συνοπτικά ν α π ο ύ μ ε πω ς
και στον αραβικό κόσμο η επικράτηση της νέας θρησκείας,
που ταυτόχρονα ήταν και τρόπος ζωής για να εξασφαλίσει την
άρση των εθνικών αντιθέσεων, συνειδητά ή από αντανάκλα
ση της εικόνας της κρατικής διοίκησης, που έχει εξαραβιστεί
από την εποχή των Ο μαϋάδων (661-750 μ.Χ.), τείνει να εξα-
ραβίσει τη λαϊκή παράδοση της περιοχής.
Π αρ’ όλα αυτά δεν κρύβεται πω ς ο Δικέρατος και ο Αλέξαν

δρος ο Μ έγας είναι αναφορά στο ίδιο και το αυτό ιστορικό πρ ό
σωπο. Ό πω ς λέει και ο Ιμπν Χισάμ:
«... Ο Αλέξανδρος ο Έ λληνας (Αλ-Υουνάνι), ο επονομαζό
μενος Μ ακεδών (Αλ-Μακντούνι)...»
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
Η πα ρούσα ενδεικτική βιβλιογραφία καλύπτει κυρίω ς τη σ υ γκ εκ ρ ιμ ένη
οπτική γω νία του πολυδιάστατου Μ. Αλεξάνδρου.
• Αμίν Α., Α υ γή ίου Ισλάμ (Φ αγκρ Α λ-Ισλάμ), Κάιρο 1950

• A ltheim F. Stiehl U. R., C h riste n tu m am R o tem Meer, Berlin 1971
• Γκαουουάντ Αλυ, Ιστορία των Αράβω ν προ του Ισλάμ
[Ταρίχ Α λ-Ά ρ α μ π Κ ά μπλα Αλ-Ισλάμ), ι. 1-6, Βαγδάτη 1951-1958
• Μ. Μ. A bu Al-A‘la, Η Ε ρμ ηνεία ίου κεφ αλαίου <Οι της σπηλιάς>
(Tafsir S u r a t A h l AI-KahlJ, Κάιρο, XX
• H a ssa n Ζ. Μ., Οι Μ ουσουλμάνοι Π εριη γητές του Μ εσαίωνα
(Αλ-Ραχχάλα Αλ-Μους φι Αλ- Ουσοΰρ Αλ-Ουστάα), Κάιρο XX
• Γιακούι Αλ-Χάμαουι (Yaqut A l-ham aui), Λεξικό των Χω ρώ ν
(Κ αμούς Α λ-Μ πουλντάν), τ. 1-6, Λειψία 1870
• D o resse J ., L ’ E th io p ie antique, P aris 1957
• Ιμπν Καίΐίρ (Ibn K athir), Ε ρμ ηνεία του ενδόξου Κορανίου, ι. 1-4,
Κάιρο 1954
• Καραγιαννόπουλος Ι., Ιστορία Βυζαντινού Κράτους, τ. 1, Αθήνα 1974
• Μ. Κάμιλ & Μ. Μπάκρι, Ιστορία ιω ν Συριακών Γραμμάτω ν
προ του Ισλάμ, Κάιρο 1949
198
• De Lacy O' Leaiy, Arabia B efore M u h a m m a d , London 1927

• Αλ-Μασούντι (Al-Ma’udi), Λ ειμώ νες του Χ ρ υ σ ο ύ
(M urug Al-D hahab), τ. 1-4, Κάιρο 1948
• Σουγιούιι Γκ. (Al-Suyuti), To Τέλειον σας Κορανικές Επιστήμες,
τ. 1-2, Κάιρο 1948 (Αραβικά)
• S h a h id I., B y za n tiu m a n d th e A ra b s in th e Fifth C entury,
W ash in g to n (D.O.P.), 1989.
• Γιαλουράκη Μ., Η Α ίγυπτος των Ε λλήνω ν, Αθήνα 1967
• Ιμπν Ισαάκ - Ιμπν Χισάμ (Ibn Ish a a k -Ib n H isham ), Αλ-Σίρα
Α λ-Ν αμπάουια (Η Βιογραφία του Π ροφήτη), τ. 1-2, Κάιρο 1955
• C h arles Η., Le C h ristia n ism e d es A ra b es N om ades, P aris 1936
• Σούμπαρ Α.. Ε ρμ ηνεία του Ένδοξου Κορανίου. Κάιρο 1966
• Ζιάκα Γρ., Ισλάμ. Θ ρησκεία και Πολιτεία, Θεσσαλονίκη 2001
• Ζιάκα Γρ.. Ιστορία των Θ ρησκευμάτω ν, έκδοση 7η τ. Β ',
Το Ισλάμ, Θεσσαλονίκη 2002
• Ζ ιάκα Γρ., Τα Ε λληνικά Γράμματα και ο Αριστοτέλης σ τη ν Αραβική
Π αράδοση, Θεσσαλονίκη 1986
• Ζ ινιάν Γκ. (Zidan G.), Π ροϊσλαμική Ιστορία των Αράβω ν
[Αλ-Αραμπ Κ ά μπλα Αλ-Ισλάμ), Κάιρο 1965
• R a th m a n n L., G esch ich te d er A ra b er von den A n fangen
bis z u r C egenwart, t. 1, B and I, B erlin 1975
• Μ παλαδούρι (B aladhuri), Κ ατακτήσεις των χω ρώ ν
(F utuh Al-Buldan], τ. Ill, Κάιρο 1956
• Ν. Lewis & M. Reinhold, R o m a n Civilization, S ource Book 11,
N. York 1966
• Τάμπαρι (Al-Tabari), Χ ρονικά (ή Ιστορία του Τάμπαρι-Ταρίχ
Α λ-Τάμπαρι. ή Ιστορία των Α π εσ τα λμ ένω ν και των Βασιλέων,
ή Ταρίχ Α λ-Ρ ούσουλ Ο υά Αλ-Μ ουλούκ), τ. 1-20, Κάιρο 1951
• Τάμπαρι, Ε ρμ ηνεία του Κορανίου [Tafsir AI-Quran), 1-22,
Κάιρο 1918
• W alb an k F. W., Ο Ε λληνιστικός Κόσμος, Θεσσαλονίκη 1993
• Ιμπν Α μπνι Αλ-Χάκαμ (Ibn Abd Al-Hakam ), Οι κατακτήσεις
της Αιγύπτου (F u tu h Misr), Yale 1922
• Μακρίζι (Al-Makrizi), Hi tat (Αλ-Χίτατ = Τα Σχέδια), ι. 1-3,
Κάιρο 1270 (Εγίρας)
• Noeldeke T h.. Die G h a ssa n isch en F u ersten a u s dem H ause
G afnas, B erlin 1887
• G laser D., A b e ssin ie r In A rabien u n d A frika, Μόναχο 1895
• K ashef S. Ι., Π η γές της Ισλαμικής Ιστορίας (Μ ασάντερ Α λ-Ταρίχ
Αλ-Ισλάμί), β' εκδ., Κάιρο 1976
• K am m erer, Patra E t La N abatine, P aris 1929
• C orbin H., H istoire de la P hilosophic Islam ique, T eh e ra n 1962
• Τ άχα Χ ουσείν (Taha H ussein), Η Π ροϊσλαμική Λ ογοτεχνία
(Αλ-Άνταμπ Α λ-Α ραμπι Κ ά μπλα Α λ-Ισλάμ), Κάιρο 1927
199
• Χρήστου Π. Κ., Ε λλη νικ ή Π αρουσία σ ιη ν Παλαιστίνη,

• G ru n e b a u m G. Ε. Von, M edieval Islam ,
Α S tu d y in C ultural O rientation, Chicago 1953
• C a ry G ., T h e M edieval A lexander, C am bridge 1956
• Αργυρίου Α., Κοράνιο και Ιστορία, Αποστολή Διακονία 1992
• Α. B en S h em esh , Taxation In Islam , t. I, Leiden 1967
• Kh. S. Al-Dujaily, B a it Α Ι-Mai (δηλ. ο Οίκος των Χ ρημάτω ν,
To Κραιικό Θησαυροφυλάκιο, το σημερινό Υπουργείο οικονομικών),
B ag h d ad 1976
• Μ. M agued, H istoire D e La C ivilisation M u su lm a n e
[Ταρίχ Α λ-Χ αντάρα Α λ-Ισλαμίγια φι Α λ-Ο υσούρ Αλ-Ούσταα),
Κάιρο 1974
• Α. ΕΙ. Tayib, H eroes O f Arabia, K harto u m , 1976
• H itti Ph. Κ., H isto ry o f th e A rabs, Preface to th e revised te n th
edition (Walid Khalidi), New York 2 0 0 2
• Η. I. H a s s a n & A. I. H a ssa n , Islam ic In stitu tio n s
(Αλ-Νούζουμ Αλ-Ισλαμίγια), Κάιρο 1970
• A. Y. Aly, T h e G lorious K uran, μετφρ. & σχόλια, Βηρυτός XX
• To Ιερό Κοράνιο, νέα έκδοση Αθήνα 1987 (η πρώτη έκδοση έγινε
με ιη ν πρωτοβουλία και δαπάνη του Ιωάννη Λάτση, Αθήνα 1978.
Η νέα έκδοση έγινε με επιθυμία και φροντίδα της Μαριάννας Ι. Λάτση,
Αθήνα 1987). Η παρούσα ελληνοαραβική αυτή δίγλωσση έκδοση
θεωρείται ως η επίσημη και έγκυρη ελληνική απόδοση του Κορανίου
σύμφ ω να με το Αλ-Αζχαρ της Αιγύπτου, το ανώτατο δηλαδή ίδρυμα
του Ισλάμ.
• Α. I. H a ssa n , Η Χ ρ ή σ η των Π η γώ ν (Ιστιχντάαμ Αλ-Μ ασάαντερ),
Κάιρο 1980
• ΑΙ. Α. Salem , Η Ιστορία και οι Ά ραβες Ιστορικοί
(Αλ-Ταρίχ ουά Αλ-Μ ουαρριχίν Αλ-Άραμττ), Κάιρο 1987
• Μ πάνταουη X., Ε ισαγω γή σ τη ν Ιστορία του Ισλαμικού Κόσμου.
Τόμος πρώτος, Θεσσαλονίκη 2003
• Μ πάνταουη X., Η Διοικητική Ο ργάνω ση της Α ιγύπτου μετά
την Αραβική Κ ατάκτηση. Ομοιότητες και Δ ιαφορές από το Βυζαντινό
Π ρότυπο. Διδακτορική διατριβή, Φιλοσοφική Σχολή του ΑΠΘ.
Φεβ. 1989, εκδόσεις Βάνιας, Θεσσαλονίκη 1994
• Μ πάνταουη X., «Αναφορές στις Αραβικές Π ηγές για την Καταγωγή
του Μ. Αλεξάνδρου και του Θρύλου του Δικέρατου», Πρακτικά
του Θ ' Πανελλήνιου Ιστορικού Συνεδρίου, Μάιος 1988,
Θεσσαλονίκη, σ .8-20
• Μ πάνταουη X., Αλέξανδρος ο Μ έγας ή Η Ε λλη νική Κ αταγω γή
του Μ εγά λο υ Α λεξάνδρου (κατά τους Άραβες ιστορικούς
από τον 7ο έω ς τον 14ο μ.Χ. αιώνα), αυτοτελές έργο, υπό έκδοση
2 00
0 ^ < ΓΑ ( ΑΑ<;Α//ΑΙ>0*
ΚΑΙ Η / Α Μ Α Ν ίΜΊΟί
Η «ΧΑΜΕΝΗ» ΚΙΒΩΤΟΣ της Διαθήκης ίσως βρίσκεται σιην

Ελλάδα, κρυμμένη και ξεχασμένη κάπου σχη Μ ακεδονία ή
ιη Θράκη!
Μοιάζει απίστευτο αλλά δεν είναι απίθανο. Η «Κιβωτός» εί
ναι χαμ ένη εδώ και πά νω από δυο χιλιάδες χρόνια. Πολλοί
την έχουν ψάξει σε όλα τα πιθανά σημεία. Ή έτσι νομίζουν...
Το σίγουρο είναι ότι δεν έχει βρεθεί ακόμα και για να π α
ραφράσω τον Σέρλοκ Χολμς, αν έχουν αποκλειστεί όλες οι
άλλες πιθανότητες, εκείνη που απομένει -όσο απίστευτη κι αν
μας φαίνεται- ίσως είναι η σωστή.
Ομως η αναζήτηση της Χ αμένης Κιβωτού δεν αφορά πιθα
νότητες, ούτε ακόμα και τον... Ιντιάνα Τζόουνς. Αφορά στοι
χεία. Γεγονότα και ενδείξεις.
ΤΟ ΜΥΣΤΙΚΟ
Φαίνεται ότι εδώ και καιρό οι αρχαιολόγοι αναζητούν στη Μ α
κεδονία κάτι «μεγάλο». Περιμένουν μια ανακάλυψ η ακόμα
μεγαλύτερη και από αυτήν των βασιλικών τάφων της Βεργί
νας. Νομίζω π ω ς δεν θα περίμεναν κάτι τέτοιο από απλή αι
σιοδοξία. Π ροφανώς έχουν στοιχεία για κάποιο κρυμμένο αρ
χαιολογικό θησαυρό. Για το τι θα μπορούσε ν α είναι αυτός
ακούγονται πολλά. Για ορισμένους, το συνταρακτικό που π ε
201
ριμένει να ανακαλυφθεί είναι ο ΐάφος του Μ εγάλου Αλεξάν

δρου. Άλλοι, που αμφιβάλλουν ότι στη Βεργίνα βρέθηκε ο τά
φος του Φίλιππου του Β ', πατέρα του Αλέξανδρου, πιστεύουν
ότι θα είναι ο πραγματικός τάφος.
Ισως η ανακάλυψη αυτή —αν και όταν τελικά γίνει—να φ έ
ρει στο φως κάτι εντελώς απρόσμενο και να αποτελέσει έκ
πληξη για όλους. Για όλο τον κόσμο. Διότι υπάρχουν όντως
ενδείξεις ότι πραγματικά κάτι μεγάλο περιμένει να α νακαλυ
φθεί. Μ ήπως όμως δεν είναι κάποιος τάφος αλλά κάτι άλλο,
αναπάντεχο, όπως η Κιβωτός της Διαθήκης; Έ ν α πολύτιμο
όσο και αινιγματικό αντικείμενο από το παρελθόν;
Η ΚΙΒΩΤΟΣ ΤΗΣ ΔΙΑΘΗΚΗΣ

Η Κιβωτός της Διαθήκης δεν έχει σχέση με την Κιβωτό του
Νώε, αν και οι δυο αναφέρονται και εμφανίζονται στις διηγή
σεις της Βίβλου.
Μια «κιβωτός» ήταν στα αρχαία χρόνια ότι είναι για μας σή
μερα μια ντουλάπα, αλλά μια ντουλάπα φορητή, ένα σεντούκι
όπως το λέγανε λίγο παλαιότερα: κουτί για τη φύλαξη αντικει
μένων. Μερικές φορές, όταν τα αντικείμενα που περιείχε ήταν
πολύτιμα, έπαιζε το ρόλο του χρηματοκιβωτίου.
Η Κιβωτός της Διαθήκης ήταν στην ουσία ένα μπαούλο π ο
λυτελείας, μέσα στο οποίο φύλαγαν οι αρχαίοι Ισραηλίτες τα
πολυτιμότερα θρησκευτικά τους αντικείμενα: τις πλάκες με τις
Δ έκα Εντολές, τη ράβδο του Ααρών και ένα δοχείο μ ε «Μάν
να». Την είχε φτιάξει, σύμφω να με τις βιβλικές διηγήσεις, ο
Μ ωυσής κάτω από θεία καθοδήγηση.
Η Κιβωτός της Διαθήκης κάποτε χάθηκε και από τότε δεν
ξαναεμφανίστηκε στην Ιστορία π α ρά μόνο ως σκιερό «αντικεί
μενο πόθου» που πολλοί αναζητούν. Γιατί από τότε που χά θ η
κε -περισσότερα από 2.5 0 0 χρόνια τώ ρα- δεν έπαψ αν να εί
ναι αντικείμενο αναζήτησης.
Αυτό γινόταν μέχρι σχετικά πρόσφατα μακριά από τα φ ώ
τα της δημοσιότητας. Το 1982 όμως, ένας σκηνοθέτης του
Χόλλιγουντ έφερε το «Κυνήγι της Χ αμένης Κιβωτού» και πάλι
στο προσκήνιο: Ο Ιντιάνα Τζόουνς και το Κ υνήγι της Χ α μ έν η ς
202
Ο Μ. ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΣ ΚΑΙ Η ΧΑΜΕΝΗ ΚΙΒΩΤΟΣ
Κιβωτού έφερε την όλη υπόθεση στην επιφάνεια και έκανε

γνωστό στο ευρύτερο κοινό αυτό που αποκαλούμε το κυνήγι
της Χ αμένης Κιβωτού.
Με αφορμή την ταινία, ξεκίνησε μια δημόσια συζήτηση για
το τι απέγινε ή το πού μπορεί να βρίσκεται. Υ πάρχουν διάφο
ροι που την αναζητούν και ορισμένοι από αυτούς ισχυρίζονται
ότι τη βρήκαν - αν και δεν τη δείχνουν σε κανέναν. Άλλοι π ά
λι ισχυρίζονται ότι την έχουν στη φύλαξή τους εδώ και αιώνες.
Κι αυτοί όμως δεν τη δείχνουν σε κανέναν. Μάλλον κανείς
δεν την έχει.
ΔΙΑΣΤΑΣΕΙΣ ΚΑΙ ΚΑΤΑΣΚΕΥΗ

Οι βιβλικές πληροφορίες για την Κιβωτό δίνονται στο βιβλίο της
Εξόδου 25,1-2 2 . Ήταν φτιαγμένη από ξύλο ακακίας επιχρυ
σωμένο μέσα κι έξω με καθαρό χρυσάφι και με περιφερειακή
ενίσχυση με μια, επίσης χρυσή, στεφάνη και ανοιχτή από την
επάνω πλευρά. Σε τέσσερις γωνίες της υπή ρχα ν χρυσοί κρί
κοι, δύο από κάθε πλευρά, μέσα από τους οποίους περνούσαν
δύο ράβδοι επίσης από ξύλο ακακίας και επιχρυσωμένοι. Με
αυτούς τη σήκω ναν για να τη μεταφέρουν. Έ κλεινε με ολό
χρυσο κάλυμμα (όχι επιχρυσω μένο ξύλο εδώ!), που ασφαλώς
θα ήταν βαρύ, ενώ επάνω του ήταν τοποθετημένα δύο διακο-
σμητικά γλυπτά «χερουβίμ» από χυτό χρυσό - αγγελικές οντό
τητες που αποτελούσαν μια σπάνια εξαίρεση εβραϊκής εικονι
κής τέχνης, καθώ ς η ιουδαϊκή θρησκεία ήταν ανεικονική. Όχι
απλά δεν είχε παραστάσεις και αγάλματα αλλά ήταν σαφώς
ενάντια στη χρήση τέτοιων θρησκευτικών αντικειμένων, με
ελάχιστες εξαιρέσεις, όπω ς τα δύο «χερουβίμ».
Οι διαστάσεις της Κιβωτού περιγράφονται ως 2 ,5 πήχεις μ ή
κος, 1,5 πλάτος και 1,5 ύψος. Με σημερινά μέτρα αυτό σ η
μαίνει 114,5 εκατοστά μήκος, 6 8 ,7 πλάτος και 6 8 ,7 ύψος. Εί
χε δηλαδή μικρό μέγεθος - περίπου όσο δύο μεγάλες βαλίτσες
μαζί, τέτοιο ώστε ήταν πολύ εύκολο να την κρύψουν ή ν α τη
φυλάξουν διακριτικά.
Το είδος αυτό της «κιβωτού» φαίνεται ότι είναι αιγυπτιακό.
Τέτοιες κιβωτοί, από ξύλο, ήταν πολύ συνηθισμένες στα χρό-
203
νια ίου «Νέου Βασιλείου» της Αιγύπτου, ακριβώς στα χρόνια

του Μ ωυσή, που είχε μεγαλώ σει ως Αιγύπτιος. Μ ερικές φ ο
ρές έμοιαζαν με πλοιάρια και άλλες ω ς κιβώτια. Μια π α ρ ό
μοια κιβωτός μ ε αυτήν «της Διαθήκης» είναι η «κιβωτός της
μετά 8άνατο ζωής», που βρέθηκε άθικτη μ έσα στον τάφο του
Τουταγχαμώ ν. Ενδιαφέρον α κόμ α παρουσιάζει το ότι οι δια
στάσεις της Κιβωτού είναι ίδιες με τις διαστάσεις ενός πέτρινου
κιβώτιου που βρέθηκε στη βασιλική κρύπτη μ έσα στη Μ εγά
λη Πυραμίδα.
Έτσι εκείνο που έκανε την Κιβωτό της Διαθήκης ν α ξεχω
ρίζει δεν ήταν το σχήμα της. Ούτε τα πολύτιμα υλικά που χ ρ η
σιμοποιήθηκαν στην κατασκευή της. Αυτό που την έκανε μ ο
ναδική ήταν το περιεχόμενό της και ο τρόπος κατασκευής της.
Στο εσωτερικό της φυλάγονταν, όπω ς είπα, οι δύο πέτρινες
πλάκες με τις Δ έκα Εντολές που δόθηκαν στο Σινά, μια ξύλι
νη ράβδος (ραβδί βαδίσματος που έμοιαζε με τις μαγικά ραβδιά
των μάγω ν της Αιγύπτου) και ένα, μάλλον χρυσό, σταμνί που
περιείχε «Μάννα» το θαυμαστό και αινιγματικό (μάννα θα πει:
«τι είναι τούτο;!») τρόφιμο του λαού του Ισραήλ κατά τα χρόνια
της περιπλάνησή τους στην έρημο.
Ως προς τη ιδιαίτερη κατασκευή της Κιβωτού, δεν είναι
δύσκολο να παρατηρήσει κάποιος που γνωρίζει ορισμένα
πρά γμ α τα για τον ηλεκτρισμό ότι η κατασκευή της με ενα λ
λαγή αγώ γιμ ω ν επιστρώσεων (από χρυσό) και μ η-αγώ γιμου
στρώματος (από ξύλο) φέρνει στο νου ηλεκτρικό πυκνω τή.
Σημερινό εξάρτημα που μπορεί ν α φορτιστεί με ηλεκτρισμό
και ν α εκφορτιστεί απότομα με στιγμιαία ηλεκτρική εκ κ έν ω
ση (όχι σαν μπαταρία που δίνει το ρεύμα της προοδευτικά,
με αργό ρυθμό).
Ήταν τυχαία αυτή η κατασκευή; Όσον αφορά τη διήγηση
που μιλά για «θεία καθοδήγηση» τίποτα δεν ήταν τυχαίο στο
θέμα της Κιβωτού.
Μ πορούσε άραγε η Κιβωτός να φορτιστεί ηλεκτρικά; Πολύ
πιθανό. Η κατασκευή της ευνοούσε τη συσσώρευση στατικού
ηλεκτρισμού πά νω της και υπάρχει σαφής βιβλική αναφορά
ότι σε μια τουλάχιστον περίπτωση κάποιος που την άγγιξε έ π ε
204
σε νεκρός (λες και τον χτύπησε ηλεκτρικό ρεύμα δα λέγαμε

σήμερα). Εκείνοι δε που ήταν να την κρατήσουν για ν α τη μ ε
ταφέρουν έπρ επε να είναι προετοιμασμένοι.
Είναι επίσης πιθανό να λειτουργούσε ως ατμοσφαιρικός ιο-
νιστής: να ιονίζει την ατμόσφαιρα με δετικά ή αρνητικά ιόντα,
ανάλογα μ ε τις συνθήκες υπό τις οποίες φυλαγόταν. Η αρνη
τικά ιονισμένη ατμόσφαιρα -είναι γνωστό σ ήμ ερα- δημιουργεί
ευδιαθεσία και ευχάριστη ατμόσφαιρα, ενώ η θετικά ιονισμέ
νη ατμόσφαιρα δημιουργεί «βαριά» διάθεση και μελαγχολία.
Και πάλι αυτή η εκδοχή βρίσκεται σε συμφω νία μ ε τις βιβλικές
αναφορές ότι η παρουσία της Κιβωτού σε χώρους και τόπους
απρόσεκτης φύλαξης δημιουργούσε άσχημη ατμόσφαιρα.
Η κατασκευή της Κιβωτού θυμίζει τους Οργονοσυσσωρευ-
τές του Βίλχεμ Ράιχ, συσκευές συλλογής, συσσώρευσης και
εστίασης της Οργονοενέργειας (μιας ακόμα υποθετικής για την
επιστήμη αλλά όχι εντελώς απίθανης μορφής «ζωικής ενέρ
γειας»), Και σ’ αυτήν την περίπτωση η συσσώρευση Οργονο-
ενέργειας μπορεί να είναι ωφέλιμη (ακτινοβολίας OR) ή θανά
σιμη (ακτινοβολίας DOR), ανάλογα με τη χρήση του Οργονο-
συσσωρευτή, όπω ς ακριβώς αναφέρεται σχετικά με την π α
ρουσία της Κιβωτού σε διάφορες περιπτώσεις.
Η ΕΞΑΦΑΝΙΣΗ
Η Κιβωτός της Διαθήκης τους πρώτους αιώνες της Εβραϊκής
Ιστορίας φυλαγόταν πρόχειρα σε μια σκηνή ή σε διάφορα κτί
σματα. Τελικά τοποθετήθηκε στο Ναό του Σολομώντα και
εκεί, σύμφω να με τις περισσότερες διηγήσεις, έμεινε μέχρι την
καταστροφή του ναού και της Ιερουσαλήμ (το 5 8 6 π.Χ.) από
τους Βαβυλώνιους. Εκείνοι μετέφεραν όσους θησαυρούς βρή
καν στην Ιερουσαλήμ στη Βαβυλώνα και από αυτό το σημείο
χάνονται επίσημα τα ίχνη της Κιβωτού. Γιατί όταν οι διηγήσεις
απαριθμούν τα αντικείμενα που πήραν οι Βαβυλώνιοι, η Κι
βωτός δεν αναφέρεται ανάμεσά τους.
Α πόκρυφες διηγήσεις λένε ότι κάποιοι έκρυψαν την Κιβω
τό λίγο πριν την κατάληψη της πόλης. Όταν ύστερα α πό 70
χρόνια ο Ναός ξαναχτίστηκε από Ιουδαίους που επέστρεψαν
205
-μ ε άδεια από τον Κύρο της Περσίας ν α ξαναχτίσουν την Ιε

ρουσαλήμ και το Ναό τους- η Κιβωτός δεν υπήρχε. Αργότερα,
σε ένα περιστατικό του 63 π.Χ., όταν ο Ρωμαίος κατακτητής
της Πομπήιος θέλησε να δει το εσωτερικό του Ναού μαζί με το
χώ ρο φύλαξης της Κιβωτού, είπε ότι δεν μπορούσε να κατα
λάβει τι το σημαντικό έβρισκαν οι Ιουδαίοι σ’ ένα άδειο δω μ ά
τιο. Η Κιβωτός δεν υπήρχε!
Αλήθεια, τι απέγινε η Κιβωτός;
Αν την έκρυψαν, γιατί δεν την επανέφ εραν μετά την κατα
σκευή του δεύτερου Ναού; Ξέχασαν πού την είχαν κρύψει;
Μ ήπως οι Βαβυλώνιοι την πήραν κρυφά και γι’ αυτό δεν ανα
φέρεται ανάμεσα στα αντικείμενα που μεταφέρθηκαν στη Β α
βυλώνα; Αυτό είναι το πιθανότερο. Οι διηγήσεις για το τα αντι
κείμενα που μεταφέρθηκαν στη Βαβυλώνα προήλθαν από
αιχμάλωτους Ιουδαίους. Είναι λογικό να υποθέσουμε ότι οι
Βαβυλώνιοι δεν έλεγαν τα πάντα στους αιχμαλώτους τους.
Επίσης, αν οι Βαβυλώνιοι γνώριζαν λίγα έστω πράγματα για
την εβραϊκή παράδοση, τότε είναι βέβαιο ότι θα έκαναν ό,τι
μπορούσαν για να κρατήσουν την Κιβωτό όσο πιο μακριά γι
νόταν από αυτούς.
Το απλούστερο συμπέρασμα βέβαια είναι ότι καταστράφη-
κε μαζί με το Ναό (αφού ίσως πρώ τα «απογυμνώθηκε» από το
χρυσάφι της). Στα χρόνια που ακολούθησαν, αυτή η αβεβαιό
τητα για την τύχη της Κιβωτού έγινε αφορμή για «απόκρυφες»
διηγήσεις: από το ότι λίγο πριν την κατάληψη της Ιερουσαλήμ
κάποιοι την πήραν και την έκρυψαν (πράγμα εύκολο, λόγω
του μικρού μεγέθους της) μέχρι ότι... αναλήφ θηκε στους Ο υ
ρανούς, καθώ ς καταστρεφόταν ο ναός.
ΕΙΚΑΣΙΕΣ
Μερικές φορές εμφανίζονται «κάτοχοι» της Κιβωτού. Κάποιοι
λένε ότι κατέληξε στο Αξουμ της Αιθιοπίας (Ερυθραία). Αλλοι
ότι μεταφέρθηκε στην Αίγυπτο.
Εν τω μεταξύ το «Κυνήγι της Χ αμένης Κιβωτού» συνεχίζε
ται. Από το Ιράκ μέχρι την Ιταλία και μέχρι την Αμερική. Κά
που ανάμεσα σ’ αυτές τις περιοχές βρίσκεται και η Ελλάδα
206
και, παρόλο που δεν είναι καθόλου γνωστό, υπάρχει π ρ α γ μ α

τικά περίπτωση να βρίσκεται στην Ελλάδα η Κιβωτός της Δια
θήκης, σταλμένη από τον Μ έγα Αλέξανδρο!
Η εμ πλοκή της χώ ρας μας στην ιστορία της «Κιβωτού»
έμεινε στη σκιά. Από τα εκατοντάδες κείμ ενα που κ υ κ λο φ ο
ρούν για την τύχη της Χ αμένης Κιβωτού ελάχιστα ανα φ έρο
νται σ αυτήν, και από αυτά τα περισσότερα την αναφέρουν
υπαινικτικά μόνο. Αυτό μπορεί να οφείλεται σε δύο λόγους.
Ο ένας —ο πιο αθώος—είναι ότι δεν σκέφτονται αυτήν την εκ
δοχή σοβαρά. Ο δεύτερος θα μπορούσε ν α είναι ότι, επειδή
ακριβώς η πιθανότητα να βρίσκεται η Κιβωτός στην Ελλάδα
είναι μεγάλη, εκείνοι που «ξέρουν» δεν ενθαρρύνουν τη σ χε
τική φημολογία, μ ήπ ω ς έτσι προλάβουν και την ανακαλύ
ψουν πρώτοι.
Η ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΣΥΝΔΕΣΗ
Η πιο σοβαρή υποψ ία επανεμφάνισης της Κιβωτού γίνεται στα
πρώ τα χρόνια του Ισλάμ. Στο Κοράνι (που υιοθετεί την εκδο
χή της καταστροφής της, η Κιβωτός αναφέρεται, π ρ ά γμ α αξιο
σημείωτο, ως «tabut» - ουσιαστικά «κουτί».
Ίσως η άκρη του νήματος να βρίσκεται σε αραβικές μαρτυ
ρίες. Έ να αραβικό κείμενο του 1302, το H h a m is του Α1-
D iyarbakri (W ahb ib n M unabbih), μιλά για κάποιο μπαούλο
(που αποκαλείται tab u t) με απεικονίσεις των αρχαίων πρ ο
φητώ ν των ιουδαϊκών θρησκευτικών διηγήσεων. Αυτό το
μπαούλο το είχε ο αυτοκράτορας της Ανατολικής Ρ ω μαϊκής
Αυτοκρατορίας (Βυζαντινής) Ηράκλειος και το έδειξε σε π ρ ε
σβευτές του A bu B akr, του πρώτου χαλίφη. Στα χέρια του
Ηράκλειου, λέει το κείμενο, είχε φτάσει από τους πρ ο η γο ύ μ ε
νους Ρωμαίους αυτοκράτορες και εκείνοι το είχαν βρει α νά μ ε
σα στους θησαυρούς της Ανατολής που είχε στείλει στη Δύση
ο Αλέξανδρος. Ήταν άραγε αυτό που έδειξε ο Ηράκλειος στους
Άραβες η Κιβωτός της Διαθήκης ή όχι. Φυσικά δεν μ πορούμε
να ξέρουμε. Σε συνδυασμό όμως με τα γεγονότα που α νέφ ε
ρα πιο πά νω κάτι τέτοιο δεν είναι απίθανο.
Ξαφνικά, έπειτα από 1.100 χρόνια απουσίας, η «Κιβωτός»
207
εμφανίζεται στα χέρια του ελληνόφωνου Ανατολικού Ρ ω μ α ϊ

κού Κράτους.
Πώς βρέδηκε στα χέρια του αυτοκράτορα της Κωνσταντι
νούπολης, αν υποδέσουμε ότι όντως το «tabut» του Η ράκλει
ου είναι η χαμ ένη Κιβωτός;
Η ΚΙΒΩΤΟΣ ΤΗΣ ΔΙΑΘΗΚΗΣ ΚΑΙ ΟΙ ΕΛΛΗΝΕΣ

Όταν ο Αλέξανδρος κατέλυσε το Περσικό Κράτος του Δαρείου,
το 329 π.Χ., και μ π ή κ ε στα παλάτια των Περσών, βρέδηκε
μπροστά στους μεγαλύτερους θησαυρούς της Ιστορίας.
Οι δησαυροί αυτοί καδόρισαν τελικά και την Ελληνική
Ιστορία, γιατί αυτοί ήταν που «χρηματοδότησαν» τους ατελείω
τους πολέμους μεταξύ των διαδόχων του Μ εγάλου Αλεξάν
δρου. Αποτελούν ακόμα «σταθμό» και στην ιστορία της οικο
νομίας: η ύπαρξη και η κυκλοφορία τέτοιας ποσότητας χρ ή
ματος δημιούργησε για πρώτη φορά «πληθωριστικές τάσεις».
Η ιστορία του πληθωρισμού αρχίζει τη στιγμή που ο Αλέξαν
δρος ξεκίνησε να βγάζει το χρυσάφι του Δαρείου από τις απο-
δήκες και να το μοιράζει στους Έλληνες!
Αυτά όμως με την ιστορία της Κιβωτού έχουν χαλαρή μόνο
σχέση. Δείχνουν ότι τα πολύτιμα αντικείμενα ήταν τόσα π ο λ
λά που μια «κιβωτός» θα μπορούσε να είχε χαθεί ανάμεσά
τους. Ο θησαυρός του Δαρείου ήταν ουσιαστικά οι δησαυροί
όλων των κρατών της Μεσοποταμίας συσσωρευμένος από την
αυγή της Ιστορίας τους. Το χρυσάφι 3 .0 0 0 χρόνων! Από τα
χρόνια των Σουμέριων, και καδώς, ο ένας λαός κατακτούσε
τον άλλο και τα κράτη και οι αυτοκρατορίες της περιοχής δια
δέχονταν το ένα το άλλο, το χρυσάφι και οι θησαυροί του κ α
θενός άλλαζαν χέρια συχνά. Ο Δαρείος είχε θησαυρούς και
λάφ υρα που προέρχονταν από την Ελλάδα και από τους διά
φορους λαούς που αυτός και οι προκάτοχοί του είχαν κατα
κτήσει. Αυτά όμως ήταν τα λιγότερα. Υ πήρχαν οι δησαυροί
που είχε βρει ο Κύρος, ο πρώτος βασιλιάς των Π ερσών από
τους Μήδους. Και οι δησαυροί που είχαν αρπάξει οι Μήδοι από
τους Βαβυλώνιους, όταν κατάστρεψαν τη Βαβυλώνα. Και βέ
βαια οι Βαβυλώνιοι είχαν δησαυρούς και λάφ υρα από τους λα-
208
ο Μ. ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΣ ΚΑΙ Η ΧΑΜΕΝΗ ΚΙΒΩΤΟΣ
ους που εκείνοι είχαν κατακτήσει, Ασσύριους και άλλους,

ανάμεσα στους οποίους και οι Ιουδαίοι.
Τη στιγμή πάντως που ο Αλέξανδρος και οι Έ λληνες αντί
κριζαν το χρυσάφι του Δαρείου, η ιστορία και η τύχη της χ α
μένης Κιβωτού ενώ θηκε με την Ελλάδα. Μέσα σε αυτό το
πλαίσιο ίσως εντάσσονται οι αναφορές του Ιώ σηπου ότι οι Ιου
δαίοι της Ιερουσαλήμ και ο μέγας αρχιερέας τους δέχτηκαν με
τιμές τον Αλέξανδρο (Ιο υδα ϊκή Αρχαιολογία ια' 3 25...) Πρό
κειται για διήγηση που υπάρχει μόνο στον Ιώσηπο, άρα α νε
πιβεβαίωτη, αλλά θα μπορούσε να είχε συμβεί.
Πάντως στις διηγήσεις για τον Αλέξανδρο υπάρχει αναφορά
σε ένα πολύτιμο κιβώτιο. Ο Πλούταρχος γράφει (Α λέξανδρος,
26, 1) ότι έφεραν ένα πολύτιμο «κιβώτιο» στον Αλέξανδρο που
βρέθηκε στις αποσκευές του Δαρείου. Όσοι το είδαν αναρω-
τήθηκαν τι άραγε θα ήταν άξιο να φυλαχτεί εκεί μέσα και ο
Αλέξανδρος είπε ότι μόνο το βιβλίο της Ιλιάδας θα άξιζε τέτοια
τιμή! Να ήταν άραγε η Κιβωτός της Διαθήκης;
Γνωρίζουμε ότι όλα τα ιερά αντικείμενα των Ιουδαίων που
άρπαξαν οι Βαβυλώνιοι κατακτητές από την Ιερουσαλήμ έφτα
σαν στα χέρια των Περσών. Ο ίδιος ο βασιλιάς των Περσών Κύ
ρος τα «κληρονόμησε» και έδωσε μέρος αυτών στους Ιουδαίους,
όταν τους επέτρεψε να επιστρέψουν στην Παλαιστίνη και να ξα
ναχτίσουν την Ιερουσαλήμ και το Ναό της. Η Κιβωτός -α ν δεν
είχε χαθεί- θα παρέμεινε στα χέρια του Κύρου και των Περσών.
Ο Κύρος δεν ήταν άσχετος με την ιουδαϊκή θρησκεία. Αν
είχε την Κιβωτό στα χέρια του και το ήξερε, είναι απόλυτα βέ
βαιο ότι θα ήταν το τελευταίο πράγμα που θα έδινε στους Ιου
δαίους. Τους ά φ ηνε να γυρίσουν στην Ιερουσαλήμ περισσότε
ρο για να τους ξεφορτωθεί από την πρωτεύουσά του, όχι για
να βρει επιπλέον μ πελάδες με μια ακόμα εστία επανάστασης.
Αν οι Ιουδαίοι είχαν την Κιβωτό, το ιερότερο αντικείμενό τους,
ίσως να έμπαιναν στον πειρασμό ν α επιδιώξουν και πάλι την
ανεξαρτησία και την αυτονομία τους. Όσο όμως η Κιβωτός βρι
σκόταν στη διακριτική «φύλαξη» των Περσών, οι Πέρσες βασι
λιάδες θα είχαν την Ιερουσαλήμ «στο χέρι».
Έτσι η Κιβωτός, σύμφω να με αυτήν την εκδοχή, παρέμει-
209
νε στα περσικά ανάκτορα, περιμένοντας τον Αλέξανδρο και

τους Έ λληνες. Από τους Ασσύριους στους Βαβυλώνιους. Απο
τους Βαβυλώνιους στους Μήδους. Από τους Μ ήδους στους
Πέρσες, και από τους Π έρσες... στον Αλέξανδρο, που έστειλε
ό,τι μπορούσε από το θησαυρό εκείνο πίσω στην Ελλάδα.
Έ να μέρος του π ή γε ως θρησκευτικά αναθήματα στους Δ ελ
φούς και άλλους ιερούς τόπους. Έ ν α άλλο μέρος, όσα μ π ο
ρούσαν ν α αναγνωριστούν ως λάφυρα που πήραν οι Πέρσες
από ελληνικές πόλεις, επιστράφηκε στους ιδιοκτήτες του.
Αλλά το μεγαλύτερο μέρος από το θησαυρό του Δαρείου κ α
τέληξε στην Πέλλα.
Ο Αλέξανδρος έστειλε τεράστιες ποσότητες από τον περσι
κό θησαυρό πίσω στη Μ ακεδονία. Ξέρουμε ότι 150 περίπου
χρόνια αργότερα είχε απομείνει μεγάλη ποσότητα, αρκετή για
να εντυπωσιάζει τους νέους κατακτητές, τους Ρωμαίους.
Ο Πλούταρχος περιγράφει στο βίο του Αιμίλιου Παύλου το
θησαυρό που έφερε στη Ρώμη μετά τη νίκη του κατά του
Περσέα, του τελευταίου Μ ακεδόνα βασιλιά (Α/μ. Π αύλος 3 3
34). Τα λάφυρα περνούσαν σε π ο μ π ή για τρεις μέρες:
Την πρώτη μ έρα πέρασαν 2 5 0 άμαξες φορτωμένες με α ν
δριάντες, εικόνες και αγάλματα. Την επομένη και πάλι ά μ α
ξες με μακεδονικά όπλα κι ακολούθησαν 3 .0 0 0 άνδρες που
ανά τέσσερις κουβαλούσαν ένα ασημένιο δοχείο γεμάτο α σ η
μένια νομίσματα, ενώ άλλοι κουβαλούσαν διάφορα πολύτιμα
αντικείμενα και διακοσμητικά. Την τρίτη μέρα κουβαλήθηκαν
77 χρυσά δοχεία μέσα στα οποία υπή ρχαν χρυσά νομίσματα
- όπως είχε γίνει με τα ασημένια!
Πάνω από 150 χρόνια ξοδέματος σε εξοπλισμούς, π ο λέ
μους, σπατάλες και τις «υπερβολές» που χαρακτήριζαν την
Ελληνιστική Ε ποχή των διαδόχων του Μ εγάλου Αλεξάνδρου
και ο θησαυρός ήταν ακόμα τόσο μεγάλος ώστε να θαμπώσει
τους Ρωμαίους!
Πώς θα ήταν δηλαδή στην αρχή, όταν ο Αλέξανδρος τον
αντίκρισε;
Μέσα σε τόσο πλούτο, μια χρυσή «κιβωτός» δεν θα ήταν π α
ρά ένα ακόμα «δοχείο» με χρυσά νομίσματα. Η Κιβωτός θα
210
μπορούσε να φτάσει μαζί με τα υπόλοιπα στην Πέλλα. Εκεί θα

έμεινε μέχρι να χάσει ο Περσέας τη Μ ακεδονία από τον ύ π α
το Αιμίλιο Παύλο. Για κάποιον ανεξίγητο λόγο, ούτε ο Π ερσέ
ας, μπροστά στο σοβαρότερο κίνδυνο της ζωής και της βασιλεί
ας του, αλλά ούτε και οι προκάτοχοί του βασιλείς της Μ ακεδο
νίας «εξαργύρωσαν» τους «θησαυρούς» του Δαρείου, για να ενι-
σχύσουν την άμυνά τους ή ν α χρηματοδοτήσουν τα πολεμικά
τους σχέδια. Οι Ρωμαίοι βρήκαν τόσο χρυσάφι, που αν ο Π ερ
σέας το είχε χρησιμοποιήσει, ίσως να μη χανόταν η Μ ακεδο
νία. Ωστόσο οι άνθρωποι συμπεριφέρονται πάντα περίεργα με
τους θησαυρούς τους. Μπορεί να πεινούν, αλλά το χρυσάφι
που κληρονόμησαν συχνά αρνούνται να το αποχωριστούν.
Όσον αφορά την Κιβωτό -τη ν «αξία» της οποίας δεν φ αίνε
ται να κατάλαβαν ποτέ οι Μ ακεδόνες προσωρινοί της κάτοχοι-
π ή γε στη Ρώμη. Κι εκεί θα πρέπει να πέρασε τους επόμενους
αιώνες στην αφάνεια. Ούτε για τους Ρωμαίους σήμαινε τίποτε.
Μόνο όταν ήρθε η διάδοχη της Ρώ μης κατάσταση, με τους
Χριστιανούς αυτοκράτορες της Κωνσταντινούπολης, θα βρέθη
κε η Κιβωτός μπροστά σε ανθρώ πους που μπορούσαν να αντι-
ληφθούν την αξία της.
Τότε ταξίδεψε και πάλι προς τα ανατολικά, όπω ς λένε, οι
αραβικές διηγήσεις, και την Κωνσταντινούπολη, για ν α χαθεί
και πάλι, σε χέρια Βυζαντινά, αυτήν τη φορά.
Και σ’ αυτήν τη φάση της περιπλάνησης της Κιβωτού επ α
ναλή φ θη κε ό,τι έγινε τους περασμένους αιώνες: ή την κ ρ ύ
ψ ανε κάπου και ξεχάστηκε, ή την πήραν πίσω στη Ρώ μη οι
Σταυροφόροι της 4ης Σταυροφορίας, όταν κυρίεψαν την Κων
σταντινούπολη.
Αρκετές φορές εμφανίζεται η Ρώμη ως τελικός τόπος όπου
βρέθηκε η Κιβωτός. Όμως στη Ρώμη δεν είναι. Αν ήταν πράγματι
εκεί, στο Βατικανό δηλαδή, δεν υπήρχει λόγος να κρύβεται.
ΠΟΥ ΜΠΟΡΕΙ ΝΑ ΕΙΝΑΙ ΚΡΥΜΜΕΝΗ

Η ΚΙΒΩΤΟΣ ΤΗΣ ΔΙΑΘΗΚΗΣ;
Εξαρτάται από την πορεία της από τα χέρια του Μ εγάλου Αλε
ξάνδρου και μετά. Η πορεία που μπορούμε ν α φανταστούμε
211
έχει ττολλές παρεκκλίσεις: από τον Αλέξανδρο έφτασε μαζί με

τους υπόλοιπους περσικούς θησαυρούς στη Μ ακεδονία. Στην
πιο απλή περίπτωση η Κιβωτός έμεινε στην Π έλλα μέχρι την
ήττα του Π ερσέα από τους Ρωμαίους. Ή μπορεί -εά ν ήταν
ανάμεσα στο θησαυρό εκείνο- ν α καταχω νιάστηκε μαζί με
άλλα πολύτιμα αντικείμενα κάπου.
Σ’ αυτήν την περίπτω ση θα πρέπει να βρίσκεται ακόμα
θαμμένη κάπου στην Η μαθία ίσως. Σε αγροτική τοποθεσία
κοντά στη Βέροια, στην Π έλλα ή τη Βεργίνα. Η και νοτιότερα
στην περιοχή του Ο λύμπου, όπου δόθηκε η τελευταία μ άχη
του Περσέα.
Αν πάλι από εκείνο το σημείο η Κιβωτός της Δ ιαθήκης βρι
σκόταν ακόμα ανάμεσα στους θησαυρούς της Πέλλας, τότε σί
γουρα θα έπεσε σε ρω μ α ϊκ ά χέρια - αν και δεν υπάρχει ανα
φορά σ’ αυτήν πουθενά. Τελικά θα έφτασε στη Ρώμη και θα
έμεινε στα χέρια των Ρωμαίων αυτοκρατόρων.
Αν έχει αξία η αραβική διήγηση για τον Ηράκλειο, τότε η Κι
βωτός επέστρεψε από τη Δύση στην Ανατολική Αυτοκρατορία
και στα χέρια των Βυζαντινών αυτοκρατόρων. Δεν μπορώ να
επεκταθώ εδώ, αλλά, αν πράγματι έτσι έγιναν τα πράγματα, η
Κιβωτός θα πρέπει να έμεινε ένα επτασφράγιστο μυστικό κ ά
ποιου μοναστηριού, το οποίο τη φύλαγε ίσως και χωρίς να
γνωρίζει περί τίνος πρόκειται. Οι Βυζαντινοί είχαν «τρέλα» με τα
θρησκευτικά αντικείμενα και λείψανα. Αν ήταν πολύ γνωστό
ότι είχαν την Κιβωτό θα το γνωρίζαμε. Ίσως να θεώρησαν ότι η
Κιβωτός θα έδινε επαναστατικά κίνητρα στους σκορπισμένους
Εβραίους της αυτοκρατορίας και πω ς δεν άξιζαν τον κόπο τα
θρησκευτικά οφέλη από την επίδειξή της δημόσια.
Δ εν είναι το μόνο θρησκευτικό αντικείμενο για το οποίο
υπάρχουν υποψίες ότι βρισκόταν στην αυτοκρατορία της Κων
σταντινούπολης κατά τον 6ο και 7ο αιώνα. Μια ανάλογη π ε
ρίπτωση είναι εκείνη του «Σάβανου του Ιησού» (σήμερα βρί
σκεται στο Τορίνο): κάποιο παρόμοιο ύφασμα ήταν στα χέρια
των αυτοκρατόρων της Κωνσταντινούπολης αλλά οι λίγες ανα
φορές το περιγράφουν μικρότερο. Ήταν πράγματι το «σάβανο»
διπλω μένο (οπότε φαινόταν μικρότερο χωρίς να είναι) ή κάτι
2 12
άλλο; Μ ήπως έγινε to ίδιο με την Κιβωτό της Διαθήκης; Ανα

φέρεται άραγε κάπου τόσο αόριστα, ώστε να μην πηγαίνει ο
νους του αναγνώστη σ’ αυτήν; Στην περίπτω ση πάντω ς που η
Κιβωτός έμεινε στην Ανατολική Αυτοκρατορία 8α πρέπει να
αναζητηθεί κάπου μεταξύ Θεσσαλονίκης και Κωνσταντινού
πολης. Σε περιοχές έντονης άλλά κ άπω ς άγνωστης θρησκευ
τικής δραστηριότητας. Άρα όχι στο Άγιο Όρος. Ίσως κάπου στη
βόρεια Χαλκιδική.
Υπάρχει ακόμα ένα πολύ ενδιαφέρον μέρος στη Ροδόπη.
Στο όρος Παπικό. Εκεί υπ ή ρ χε μεγάλη μοναστική πολιτεία,
ανάλογη με το Άγιο Όρος. Δ εκάδες, σήμερα κατεστραμμένα,
μοναστήρια υπή ρχαν κάποτε σε 65 τοποθεσίες της περιοχής,
βόρεια της Κομοτηνής κοντά στα ελληνοβουλγαρικά σύνορα.
Ίσως η Κιβωτός να είναι σε κάποια χαμ ένη κρύπτη τους.
Έτσι η «ζώνη» που θα μπορούσε ν α κρύβει την Κιβωτό μ π ο
ρεί να περιοριστεί από τον Ό λυμπο και τη Βέροια, μέχρι την
Κομοτηνή και τη Ροδόπη.
Βέβαια η κατάσταση στην οποία θα είναι σήμερα θα είναι
μάλλον άσχημη. Η γη της Μ ακεδονίας και της Θ ράκης δεν εί
ναι η ξερή Αίγυπτος, όπου η ξυλεία διατηρείται άθικτη για χι
λιετίες. Μόνο ένα θαύμα θα μπορούσε να τη διατηρήσει σε
καλή κατάσταση τόσα χρόνια. Αλλά ποιος ξέρει; Θ αύματα γί
νονται, και μια μέρα, στο όχι πολύ μακρινό μας μέλλον, κ ά
ποιος τυχερός ερευνητής θα ανακαλύψει το πιο απρόσμενο
αντικείμενο από τους θησαυρούς του Αλέξανδρου ν α περιμέ
νει χιλιετίες κάπου στη Μ ακεδονία ή τη Θράκη!
• Πλούταρχος, Αλέξανδρος, Εκδόσεις Κάκιος
• Πλούταρχος, Αιμίλιος Παύλος, Εκδόσεις Κάκτος
213
a \ m Μια
i ΚΑΙ Μ Κ < Α
παράξενη σχέση
Φ /Κ (
ΤΟ ΜΑΚΕΔΟΝΙΚΟ ΔΕΚΑΕΞΑΚΤΙΝΟ ΣΥΜΒΟΛΟ αποτελεί

ένα αίνιγμα. Τι συμβολίζει; Πώς υιοθετήθηκε, πότε και από
ποιον; Είναι ο Ήλιος της Βεργίνας ή το Αστέρι; Κανείς δεν ξέ
ρει με σιγουριά.
Υπάρχει όμως ένα στοιχείο: στην ελληνική Αρχαιότητα ένα
αστέρι είχε ξεχωριστή θέση ανάμεσα στους Έ λληνες: ο Σεί
ριος. Το άστρο που ονομάζουμε Σείριο είναι από τα πιο ενδια
φέροντα και τα πιο αινιγματικά. Ενδιαφέρον, γιατί είναι το λ α
μπρότερο αστέρι στον ουρανό. Αινιγματικό, γιατί εμφανίζεται
σε παραδόσεις αρχαίων αλλά και νεότερων λαώ ν με έναν τρό
πο το λιγότερο παράξενο.
Ο Σείριος έφτασε να συμβολίζει περισσότερα α π ’ όσο θα
«άξιζε», σύμφω να με όσα γνωρίζουμε γι’ αυτόν. Και η πιο απλή
εξήγηση είναι ότι υπάρχουν και άλλες παράμετροι στην υ π ό
θεση του Σείριου. Π ράγματα που δεν γνωρίζουμε.
Η λέξη Σείριος είναι ελληνική και σχετίζεται με τη λέξη σειρά

που φαίνεται να σήμαινε την «αλυσίδα» αλλά και τον Ήλιο (ως
χρυσή φωτιά) ή τις ακτίνες του Ήλιου (ως χρυσή αλυσίδα). Το
βέβαιο είναι ότι, όταν ο Ό μηρος μιλά για «χρυσήν σειρά», μιλά
για τον Ήλιο ή και τις ακτίνες του. Έτσι ο Σείριος είναι πιθανό
τερα «ο ακτινοβόλος / ο λαμπερός», και όχι «ο φλογερός»
(αφού το άστρο ήταν ακτινοβόλο και λαμπερό, είχε όμως φως
214
χωρίς θερμότητα). Ενδιαφέρον ακόμα έχει και η συγγένεια

ιη ς λέξης Σείριος με τις Σειρήνες αλλά και με τη λέξη Σ έλας -
λάμψ η, η οττοία πολλές φορές θεωρείται η λέξη αττό την οποία
προήλθε το όνομα Ε λλά ς - η λαμπερή.
Γεγονός είναι ότι ο Σείριος —όπω ς και οι Σειρήνες—ασκούσε
μια ακατανόητη έλξη στους Έ λληνες. Μια έλξη που μπορεί να
εξηγηθεί μόνο με το ότι μάλλον «ήξεραν» γι’ αυτόν κάτι που
εμείς αγνοούμε. Ή ίσως κάτι που μάθαμε πρόσφατα.
Ο Σείριος της αστρονομίας είναι ένας ήλιος ανάμεσα σε π ο λ

λούς. Είναι γνωστός και με το όνομα Άλφα του Κυνός, γιατί εί
ναι το λαμπρότερο αστέρι του αστερισμού του Μ εγάλου Κυνός.
Βρίσκεται στο «στόμα» του φανταστικού «σκύλου», με τον
οποίο θεωρούσαν οι αρχαίοι ότι ομοιάζει ο αστερισμός. Απέχει
από τη Γη περίπου 8,6 έτη φωτός, βρίσκεται δηλαδή πολύ κ ο
ντά μας, στην ίδια άκρη του Γαλαξία στην οποία βρισκόμαστε
κι εμείς.
Το φως του έχει άσπρη-μπλε απόχρωση. Έ χει σχετικό μ έ
γεθος -1,46 και φασματικό τύπο Α Ι. Στην πραγματικότητα είναι
διπλό άστρο. Δηλαδή το κύριο λαμπερό άστρο που βλέπουμε, ο
Σείριος Α, έχει ένα σκοτεινότερο συνοδό, το Σείριο Β. Ίσως μ ά
λιστα να υπάρχει και τρίτο αστέρι στην παρέα τους, ο Σείριος Γ,
και να πρόκειται για τριπλό αστρικό σύστημα. Σε σύγκριση με
τον Ήλιο μας, ο Σείριος Α είναι πιθανότατα νεότερος, είναι 20
φορές πιο φωτεινός και 2,35 φορές μεγαλύτερος. Ο Σείριος Β εί
ναι «Αευκός νάνος», με σχετικό μέγεθος μεταξύ 8,5 και 14, γι’
αυτό και είναι αόρατος με γυμνό μάτι, που δεν μπορεί να δια
κρίνει αστέρια σχετικού μεγέθους πάνω από 6. Από φυσική
άποψη και από άποψη θέσης δεν είναι κάτι το ιδιαίτερο
Αν και έχει τραβήξει το ενδιαφέρον και έχει πυροδοτήσει ει
κασίες για εξωγήινη ζωή σε κάποιον πιθανό πλανήτη του, η
φύση του (το ότι είναι τουλάχιστον διπλό άστρο), το μεγεθος
του, η θερμοκρασία του και ο φασματικός του τύπος Α Ι (το εί
δος’του φωτός που εκπέμπει) δεν του επιτρέπουν ν α έχει και
ν α συντηρεί πλανήτη με ζωή - τουλάχιστον τέτοια όπω ς τη
γνωρίζουμε εδώ στη Γη.
215
Φαίνεται ότι ο Σείριος ήταν πολύ σημαντικός στις παραδόσεις

πολλώ ν λαώ ν και όχι μόνο των Ελλήνων. Αρχαίων λαών
όπω ς οι Αιγύπτιοι, αλλά και σύγχρονων όπω ς η αφρικανική
φυλή των Ντόγκον*. Παραδόσεις που μιλούν για επισκέπτες
από το Σείριο, για ρόλο του Σείριου στον πολιτισμό και κ ά ποι
ες λεπτομέρειες για το αστρικό σύστημα του Σείριου, «που δεν
8α μπορούσαν να τις έχουν» πρωτόγονοι ή αρχαίοι λαοί.
Υ πάρχουν θεωρίες που υποστηρίζουν ότι το άστρο του Δ α
βίδ (σύμβολο των Ισραηλιτών) απεικονίζει το Σείριο. Α κόμα και
το περίφημο «αστέρι των Μάγων», που τους οδήγησε στη Β η
θλεέμ, θεωρείται πω ς ήταν ο Σείριος.
Έτσι ο Σείριος -γ ια Έ λληνες, Ιουδαίους, Αιγυπτίους, Ντό
γκον κ .ά .- θεωρείται το κατεξοχήν «Μεσσιανικό Αστέρι». Έ να
σύμβολο ελπίδας. Αλλά γιατί;
Υπάρχει προφανώ ς κάποια σχέση ανάμεσα σε όλα αυτά.
Κάποιος κοινός παρονομαστής, που πιθανότατα απ η χεί και
αντηχεί γεγονότα χα μ ένα σήμερα στην προϊστορία. Γεγονότα
σχετικά με το Σείριο και τους Έ λληνες.
Στην υπόθεση του Σείριου τα στοιχεία σχηματίζουν έναν
ιστό που έχει στο κέντρο του την Ελλάδα. Λες και στο ζήτημα
του Σείριου οι Έ λληνες είναι το κέντρο του Άστρου της Βεργί
νας και οι διάφοροι λαοί οι «ακτίνες» του!
Το Μυστήριο του Σείριου, αντικειμενικά, ξεκινά από το γ εγ ο

νός ότι πρόκειται για διπλό, ίσως και τριπλό, αστρικό σύστη
μα, αλλά μ ε γυμνό μάτι μοιάζει σαν ένα αστέρι. Π ώς γίνεται
λοιπόν αρχαίοι και πρωτόγονοι λαοί, χωρίς τηλεσκόπια και
διαστημική τεχνολογία, να γνωρίζουν ότι ο Σείριος έχει και
συνοδό;
Οι «επισκέπτες» από το Σείριο των αρχαίων παραδόσεω ν
φαντάζουν κατ’ αρχήν φανταστικοί - με τα σημερινά αστρο
νομικά δεδομένα, χωρίς αυτό να σημαίνει τίποτα, αφού στην
* (Σ.τ.Ε.) Περισσότερες πληροφορίες για τη σχέση των Ντόγκον με το Σείριο θα βρεί

τε στο βιβλίο του Χρήστου Ρίζου Οι Μυστηριώδεις Ντόγκον και ο Σείριος, που κυκλο
φορεί από τη σειρά Πλοηγός των εκδόσεων Αρχέτυπο.
216
ουσία δεν ξέρουμε τίποτα για τους δρόμους που 8α μπορούσε

να πάρει η ζωή κάτω από άλλους ήλιους.
Σήμερα, αυτό το «μυστήριο» σχετίζεται πρώ τα α π ’ όλους με
τους Ντόγκον.
Οι Ντόγκον είναι ένας αφρικανικός λαός που ζει κοντά στην
B an d iag ara, 4 8 0 χιλιόμετρα νότια του Τιμπουκτού στο Μαλί,
χώ ρα της δυτικής Αφρικής.
Οι θρύλοι των Ντόγκον μιλούν για αμφίβια πλάσματα με νοη
μοσύνη που επισκέφθηκαν τη Γη εδώ και πάνω από 5.000 χρό
νια, ερχόμενα από το Σείριο. Ανάμεσα στα άλλα, άφησαν στους
Ντόγκον αστρονομικές γνώσεις που δεν 8α μπορούσαν να έχουν
από μόνοι τους. Αυτό τουλάχιστον ισχυρίστηκε το 1976 ο συγ
γραφέας του βιβλίου Το Μυστήριο του Σείριου R obert Temple.
Ολα ξεκίνησαν από δύο Γάλλους ανθρωπολόγους, τους
M arcel G riaule και G erm aine D ierterlen, που έζησαν με τους
Ντόγκον το διάστημα μεταξύ του 1931 και του 1952. Κάποια
στιγμή, κατά την περίοδο 1946-1950, οι Ντόγκον τούς φανέ
ρωσαν τα «μυστικά* της φυλής τους, που ανάμεσά τους ήταν και
γνώσεις για το Σείριο, τις οποίες «δεν θα μπορούσαν να έχουν».
Οι θρύλοι τους για το Σείριο μιλούσαν για ένα πολύ μικρό ουρά
νιο σώμα με υψηλή πυκνότητα, «συνοδό» του, ένα Σείριο Β
όπως θα τον λέγαμε εμείς, με μεγάλη βαρύτητα, που έχει τρο
χιά 50-60 ετών σε σχέση με το Σείριο Α. Επίσης στους θρύλους
αναφέρεται και η ύπαρξη ενός τρίτου ουράνιου σώματος στο
Σείριο. Ενός Σείριου Γ, που δεν έχει ακόμα ανακαλυφθεί.
Πραγματικά, το ότι ο Σείριος έχει τέτοιο συνοδό είχε α να
καλυφθεί το 1862, ενώ το ότι επρόκειτο για λευκό νάνο α π ί
στευτης πυκνότητας έγινε αντιληπτό τη δεκαετία του 1920.
Πώς όμως μπορούσαν να έχουν τέτοια γνώ ση οι Ντόγκον; Οι
παραδόσεις τους έρχονταν από τα βάθη των αιώνων.
Βέβαια, το αρχαίο της γνώ σης των Ντόγκον αμφισβητείται
σήμερα από τους σκεπτικιστές, αλλά χωρίς ουσιαστικές α π ο
δείξεις. Α πλά σε ορισμένους ακούγεται τόσο απίστευτο που το
απορρίπτουν.
Η εξήγηση των ίδιων πάντω ς ήταν πω ς τις γνώσεις αυτές τις
έδωσαν «οι εξωγήινοι». Οι Ντόγκον πράγματι είχαν ένα θρύλο
217
για επισκέπτες από ιον ουρανό, που έφτασαν με ένα «πλοίο»

από το Σείριο.
Σύμφω να με το 8ρύλο, τα πλάσματα αυτά, οι «Νόμμος»,
που ήταν αμφίβια, βοήθησαν τους ανθρώπους να αναπτύξουν
πολιτισμό.
Όσο ενδιαφέροντα κι αν ακούγονται όλα αυτά, προκάλεσαν
πολλές συζητήσεις και αμφισβητήθηκαν σε πολλά σημεία. Το
αξιοσημείωτο για το θέμα μας είναι ότι θρύλοι υπάρχουν και
μοιάζουν σε πολλά σημεία με παράλληλους θρύλους της π ε
ριοχής της ανατολικής Μεσογείου και της Μεσοποταμίας.
Πού βρίσκεται η ελληνική σύνδεση σε όλα αυτά;
Σύμφωνα με θεωρίες που καταγράφει ο Roger Tem ple στο
βιβλίο του Το Μ υστήριο του Σείριου, οι Ντόγκον «είναι κάτοχοι
πολιτιστικής κληρονομιάς -ίσως και απόγονοι- Ελλήνων από
τη Λήμνο. Απογόνων των Αργοναυτών, που έφτασαν στη Λι
βύη και μετανάστευσαν δυτικότερα, σύμφω να με μια περιγρα
φή του Ηρόδοτου (ως Γαραμάντιοι, Γραμμάντιοι;), και μέσα
στους αιώνες κινήθηκαν νότια και αναμίχθηκαν με τους ντόπι
ους μαύρους πληθυσμούς στην περιοχή του σημερινού Μαλί».
Έτσι βρέθηκαν οι Ντόγκον να είναι κάτοχοι γνώσης των «Δα
ναών». Αν και δεν έχω βρει ουσιαστικά στοιχεία που να υ π ο
στηρίζουν αυτήν την άποψ η, θα μπορούσε να είχε συμβεί και
σε κάθε περίπτωση εξηγεί την παράξενη ομοιότητα των θρύ
λων για το Σείριο που μοιράζονται Έ λληνες και Ντόγκον.
Οι Έ λληνες είχαν πολλούς θρύλους σχετικούς με έναν υ π ο
θαλάσσιο κόσμο, με το «θεό» του, το Ποσειδώνα, τον Τρίτωνα
και τον Ν ηρέα και μια μεγάλη ομάδα θαλάσσιων πλασμάτων:
Τρίτωνες, Νηρηίδες, Σειρήνες, που εμφανίζονται και στην
Αργοναυτική Εκστρατεία.
Ενδιαφέρον επίσης παρουσιάζει και ο αριθμός των «Νόμ
μος», που ήταν 50, όπως οι Νηρηίδες και οι Τρίτωνες και πιο
σημαντικό: οι Αργοναύτες!
Οι Νόμμος είναι οι «κάτοικοι» του Σείριου, κατά τους Ντό
γκον, και μοιάζουν περισσότερο με τις «γοργόνες». Πρόκειται
για τους προγόνους του ανθρώπινου είδους, που έφτασαν κ ά
ποτε στον πλανήτη μας από το Σείριο.
218
Θα μπορούσε να έχει ζωή ο Σείριος; Δική του πιθανότατα όχι,

Λένε σήμερα οι ειδικοί. Ο Σείριος Β —ο Λευκός νάνος συνοδός
του Σείριου- 8α πρέπει κάποτε ν α ήταν μεγαλύτερος και να
«έσβησε» πρώτος. Με τέτοια δεδομένα δεν 8α πρέπει να είχε
ηλικία μεγαλύτερη από 1.000 εκατομμύρια χρόνια, διάρκεια
που δεν επιτρέπει την ανάπτυξη ζωής - η Γη χρειάστηκε του
λάχιστον 3 .0 0 0 εκατομμύρια χρόνια για να εμφανίσει ζωή. Κι
αν είχε αναπτυχθεί ζωή στο Σείριο, 8α είχε «ψηθεί» κατά το βί
αιο θάνατο του Σείριου Β, ο οποίος εικάζεται ότι είναι στη σ η
μερινή του κατάσταση εδώ και 30 εκατομμύρια χρόνια. Ε π ι
πλέον, σήμερα εκπέμ πει ακτίνες X, που κάνουν το περιβάλ
λον του «ανθυγιεινό» για τη ζωή.
Από την αλλη, κανείς δεν είπε ότι οι Νόμμος είναι π λ ά
σματα που γεννήθηκαν στο Σείριο. Μόνο ότι ήρθαν από εκεί.
Θα μπορούσαν να είχαν φτάσει στο Σείριο από κάπου αλλού.
Επίσης, το ότι ήταν αμφίβιοι θα μπορούσε να οφείλεται στο
ότι κάτω από το νερό 8α ήταν περισσότερο προστατευμένοι από
τις ακτινοβολίες του συστήματος του Σείριου. Αν τελικά ο Σείριος
είχε ζωή, αυτή 8α ήταν πιθανότερα υποβρύχια παρά επίγεια.
Ενδιαφέρον παρουσιάζει ότι μια από τις ελάχιστες περιπτώσεις

«αρχαίων» αστροναυτών που έχει κάποια τεκμηρίωση είναι
εκείνη της «επαφής» των Σουμέριων της Μ εσοποταμίας (ενός
αινιγματικού μη-σημιτικού λαού) με αμφίβια πλάσματα που
βγήκαν από τη θάλασσα, τα οποία, σύμφω να με τη διήγηση
τους μετέδωσαν τεχνολογικές γνώσεις. Οι περιγραφές αυτών
των πλασμάτω ν ομοιάζουν με τους «Νόμμος» των Ντόγκον.
Από την άλλη, στις απεικονίσεις των Σουμέριων συμπερι
λαμβάνονται και άλλα πλάσματα που μοιάζουν περίεργα με τις
«Σειρήνες»!
Μερικές χιλιάδες χρόνια αργότερα στην περιοχή της Παλαι
στίνης, ένας λαός που μας είναι γνωστός ως «Φιλισταίοι» (Πελε-
σχέθ) και έχουν συσχετιστεί από τα αρχαία χρόνια με τους Μι-
νωίτες Κρήτες και τους Πελασγούς της Ελλάδας (Πελασγοί >
Π ελεσχέθ > Φιλισταίοι) λάτρευαν θεότητες όπω ς ο Δαγών, ενας
θαλάσσιος θεός με μορφή ανθρώπου-ψαριού, που θα μπορού-
219
σε να είναι μια απεικόνιση του Πσσειδώνα ή ν α ανήκει στην

ίδια παράδοση θαλάσσιων «κύριων» θεοτήτων όπως ο Ποσει-
δώνας. Και ο Δαγών είναι όμοιος με τους θαλάσσιους «δάσκα
λους» των Σουμέριων και τους Νόμμος των Ντόγκον. Γλωσσο-
λογικά φαίνεται η υπόθεση να κάνει πολλά «παιχνίδια». Δεν
μπορεί να μ ην προσέξει κανείς ότι οι λέξεις Δαγών και Ντόγκον
ακούγεται παρόμοιες! Ότι οι Σουμέριοι (Σουμέρ) έχουν όνομα
που βρίσκεται κοντά στο Σείριος. Ότι οι Νόμμος των Ντόγκον
θυμίζουν -η χη τικ ά - την ελληνική νόμος.
Ό λα αυτά μπορεί να αποτελούν συμπτώσεις, αλλά μπορεί
και όχι.
Οι Σουμέριοι, οι πρώτοι που έγραψαν για αυτά ια πλά σ μ α
τα, τους αποκάλεσαν «Ανουννάκι».
Υ πάρχουν και βαβυλωνιακές διηγήσεις για κάποιους «Οάν-
νες», αμφίβια πλάσματα που έφτασαν στον πλανήτη μας μέσα
σε ένα ωοειδές ό χη μ α που προσθαλασσώ θηκε στην Ερυθρά
Θ άλασσα και δίδαξαν τους ανθρώπους. Οι «Οάννες» περιγρά
φονται ως ανθρωποειδείς αλλά ταυτόχρονα ψαρόμορφοι, σαν
γοργόνες και μάλλον απωθητικοί στην εμφάνιση.
Οι θαλασσοκράτορες Κρήτες, που γνωρίζουμε από τα ευρή

ματα στην Κρήτη, παρουσιάζουν ένα περίεργο χαρακτηριστι
κό. Αν και νησιώτες, θαλασσινοί και εξαρτώμενοι με σχέση
ζωής και θανάτου μ ε τη θάλασσα, φαίνεται να είχαν μια θρη
σκεία «στεριανή». Με ιερούς τόπους σε σπηλιές βουνών και
χθόνιες θεότητες. Από την άλλη, ένας στεριανός λαός, οι Φιλι-
σταίοι - για τους οποίους λέγεται ότι είχαν κρητική προέλευση
- είχαν θαλάσσιες θεότητες.
Μια αρχαία π η γή που περιγράφει γεγονότα σύγχρονα με
τη Μινωική Κρήτη είναι το βιβλίο της Γένεσης, της Α γία ς Γ ρ α
φής. Εκεί παρουσιάζονται οι Φιλισταίοι της Παλαιστίνης (Φιλι-
σταίας δηλαδή) με διπλό τρόπο.
Στην αρχή, σε γεγονότα που χρονολογούνται κάπου στο
1900 π.Χ., οι «Φιλισταίοι» αποτελούν μια μικρή, πολύ μικρή
ομάδα, που ζει κοντά στη θάλασσα και έχει μάλλον στεριανές
θεότητες, όπω ς στη Μινωική Κρήτη. Έτσι τους γνωρίζει ο
2 20
Αβραάμ και βρίσκεται σε φιλικές σχέσεις μαζί τους. Π εντακό

σια χρόνια αργότερα, είναι ολόκληρο έθνος και λατρεύει θα
λάσσιες θεότητες.
Πώς μπορούν αυτά ν α «συγχρονιστούν» με την «ιστορία»
που διηγούνται τα ευρήματα στην Κρήτη και με τους θρύλους
του Σείριου;
Γύρω στο 1900 π.Χ. η κρητική δύναμη εξαπλώνεται σιγά-
σιγά στην ανατολική Μεσόγειο. Δημιουργούνται «εμπορικοί
σταθμοί» - που αργότερα, όταν ο μινωικός πολιτισμός θα φτά
σει στο απόγειό του, ονομάζονται «Μινώα». Οι «λίγοι» Φιλισταί-
οι της εποχής του Αβραάμ είναι πιθανότατα οι «άποικοι» του το
πικού εμπορικού σταθμού.
Πεντακόσια χρόνια αργότερα, ο μινωικός πολιτισμός δεν
υπάρχει. Υπάρχουν όμως ενδείξεις ότι -ό σ ο απίθανο κι αν
ακούγεται- στο τέλος της μινωικής (ντόπιας κρητικής) εξουσίας
σημειώ θηκε μια «επική» έξοδος από το νησί. Τα παλάτια είναι
κα μ ένα αλλά δεν υπάρχουν ίχνη από νεκρούς την εποχή
όπου σημειώνεται η «μετάβαση» της εξουσίας από τους «Μι-
νωίτες» στους στεριανούς «Μυκηναίους». Οι εικασίες π ά νω στο
αίνιγμα των Κρητών βρίσκονται σε αδιέξοδο, καθώ ς τα ευρή
ματα υπαινίσσονται μαζική αναχώ ρηση προσφύγω ν από την
Κρήτη. Εκατό χιλιάδες άνθρωποι μ π ήκ α ν σε πλοία και α να
χώ ρησαν για την Ανατολή κάποιου γύρω στο 1500 π.Χ. Όταν
πια, σύμφω να με τις διηγήσεις, οι Αργοναύτες είχαν «ξεκάνει»
τον Ταλώ, ο Θησέας είχε σκοτώσει το Μινώταυρο και ο Δαί
δαλος είχε «πετάξει» στην κυριολεξία. Η Κρήτη δεν ήταν πια η
ίδια.
Διάλεξαν τη νέα τους χώ ρα σε μέρος κοντά στη θάλασσα,
όπου είχαν ήδη μικρή εμπορική παρουσία και ονόμασαν τον
τόπο τους Πελασγία. Το Πελασγία έγινε Π ελεσχέθ. έπειτα Φι-
λισταία και σήμερα Παλαιστίνη.
Ό πω ς κάθε απογοητευμένος από την πρόσφατη ιστορία
του λαός, παράτησαν τους θεούς τους. Κι αφού η «ένδοξη»
ιστορία τους είχε να κάνει με τη θάλασσα, η νέα τους θρη
σκεία συνδέθηκε με θαλασσινές θεότητες. Αυτές θεωρούσαν
ότι τους είχαν φέρει ασφαλείς μέχρι το νέο τόπο τους άλλωστε.
Μ ήπως όμως εκείνοι οι Κρήχες άποικοι -π ο υ σύμφ ω να με

πολλές ενδείξεις μετέφεραν τη γραφή τους, τη Γραμμική Α,
στην Κύπρο και τη Μέση Ανατολή, δίνοντας έτσι στους Φοίνι
κες τα «φοινικικά» τους γράμματα- ήταν και φορείς της π α ρ ά
ξενης κληρονομιάς των Αργοναυτών και των θαλάσσιων π λ α
σμάτων που έκαναν τελικά «θεούς» τους;
Δεν μπορεί να μην προσέξει κανείς την ετυμολογική συγγέ

νεια της λέξης Σείριος με τις Σειρήνες ή ότι οι Σειρήνες θεω
ρούνταν πλάσματα, όπως οι γοργόνες της σημερινής λαϊκής
παράδοσης, και με μορφή όμοια με αυτήν των Νόμμος, του
Δ αγώ ν και των πλασμάτων των Σουμέριων.
Στην αρχαία ελληνική μυθολογία οι Σειρήνες είχαν μαντι
κές ικανότητες, σώ μα πουλιού και πα νέμ ορφ α ανθρώ πινα κ ε
φάλια. Περιγράφονται μερικές φορές ως κόρες του ποταμού
Α χελώου και της Μούσας του χορού Τερψιχόρης. Ο Ό μηρος
μιλά για δύο και δίνει όνομα μόνο για μια: Ημερόπια. Σε άλ
λες διηγήσεις δίνονται ονόματα για τρεις Σειρήνες: Θελκτηρία,
Α γλαόπη και Πεισινόη, ενώ σε λατινικές π η γές τα ονόματα εί
ναι Π αρθενόπη, Λευκωσία και Λύγεια.
Η μια έπαιζε λύρα, η άλλη τραγουδούσε και η τρίτη έπαιζε
φλογέρα. Μ’ αυτόν τον τρόπο ξεγελούσαν τους ναυτικούς να
τις πλησιάσουν μόνο και μόνο για να τους τραβήξουν προς το
χαμό. Σε κάποια εποχή θεωρούνταν ως συντρόφισσες της
Π ερσεφόνης πριν την αρπαγή της στον Άδη.
Τις Σειρήνες τις συνάντησαν οι Αργοναύτες με την Αργώ
τους (έργο του να υπη γού Άργου) και ο Οδυσσέας που -για
δ ες- είχε ένα σκύλο (όπως ο Αστερισμός του Σείριου!) που τον
αποκαλούσε Αργό! Δεν μπορεί όλα αυτά να μη σημαίνουν
κάτι! Αλλά οι Σειρήνες παρουσιάζουν ένα ακόμα ενδιαφέρον:
ζούσαν στη νήσο «Σκύλλη»! Θυμηθείτε, ο Σείριος βρίσκεται
στον Αστερισμό του «Μεγάλου Σκύλου»!
Οι «συμπτώσεις» και οι ομοιότητες που συγκεντρώνονται γί
νονται όλο και περισσότερες και πάντα πίσω από αυτές υ π ά ρ
χει μια σχέση με την ελληνική Αρχαιότητα.
Μ ήπως οι Σειρήνες απεικονίζουν τους πλανήτες του συστή-
222
ματος του Σείριου; Αν τχοιέ μπορέσουμε να ρίξουμε μια καλή

μαιιά εκεί, ίσως να εκπλαγούμε με την ομοιότητα των θρύλων
για το Σείριο και τη σύνθεση του συστήματος του Σείριου.
Οι παλιοί θρύλοι των Μ ακεδόνων δεν παρέλειπαν σχέσεις με

θεούς ήρωες από το παρελθόν. Ο Ορφέας και ο Διόνυσος εί
χαν «καταγωγή» βορειοελλαδίτικη θα λέγαμε σήμερα. Ο Η ρα
κλής παρουσιαζόταν ως πρόγονος των Μ ακεδόνων και ο Αλέ
ξανδρος ήταν πεπεισμένος πω ς ήταν κατευθείαν απόγονος του
Αχιλλέα από την πλευρά της μητέρας του, της Ολυμπιάδας.
Τουλάχιστον ο Ηρακλής, ο Ορφέας και ο πατέρας του Αχιλ
λέα , ο Πηλέας, συγκαταλέγονται ανάμεσα στους Αργοναύτες.
Π ρέπει λοιπόν να υπή ρχε κάποια μακεδονική αργοναυτική
κληρονομιά που έδενε μαζί την Ελλάδα, τους Μ ακεδόνες,
τους Αργοναύτες και το Σείριο.
Έτσι φτάσαμε σήμερα σε υποθέσεις για «ουράνια» καταγω
γή των Ελλήνων, οι οποίες όμως είναι καθαρά «θρησκευτικού»
τύπου και δεν μπορούν να αξιολογηθούν αντικειμενικά. Έ να
είδος ελληνικού «μεσιανισμού», που εξισώνει τους Έ λληνες με
τις θεωρίες άλλων λαών, που άλλοι θέλουν ν α αποκαλούνται
«περιούσιος» λαός, «εκλεκτός» του Θεού, και άλλοι «κυρίαρχη
φυλή».
Πάντοτε νιώθουν καλύτερα οι απογοητευμένοι λαοί όταν
τους λένε ότι έχουν «ουράνια καταγωγή» ή πω ς είναι «απόγο
νοι των θεών». Πάντοτε συνέφερε στις βασιλικές οικογένειες
να λογαριάζονται «γιοι» και «κόρες» θεών. Πάντοτε βόλευε τις
νεαρές, ανύπαντρες βασιλοπούλες και τους γονείς τους ν α δι
καιολογήσουν μια απρόσμενη εγκυμοσύνη ως «έργο» κ ά ποι
ου παιχνιδιάρη θεού και να καλύψουν έτσι τις «αταξίες» τους!
Φυσικά αυτές τις διηγήσεις σήμερα, μόνο αν τις προσεγγί
σει κανείς από μια «θρησκευτική» σκοπιά μπορούν ν α ακου-
στούν ως «σοβαρές». Από την άλλη έχει παρατηρηθεί -χω ρίς
ν α μπορεί να εξηγηθεί και χωρίς να είναι «επιστημονικά» α π ο
δεκτό- ότι ο Κόσμος, το Σύμπαν, πολλές φορές αντανακλά σε
ένα κοσμικό επίπεδο ανθρώ πινα γεγονότα.
Στο ζήτημα του Σείριου και των Μ ακεδόνων π ρ έπει να
223
δούμε πίσω από ια εξουσιαστικά κόλπα. Γιατί υπάρχει σχέση

αλλά είναι βαθύτερη. Και στην ουσία της μας είναι ακόμα
άγνωστη.
Οταν γεννή θη κε ο Αλέξανδρος, για κάποιον λόγο που ίσως
μια μ έρα κατανοήσουμε, γεγονότα φανερά άσχετα με τη γ έν
νησή του πήραν ένα καινούριο νό η μ α από τους ανθρώ πους
που περίμεναν.
Μ έσα σε όλα αυτά εμφανίζονται οι Μ ακεδόνες τελικοί κ λ η
ρονόμοι της αργοναυτικής κληρονομιάς του Σείριου.
Β ρέθηκαν οι στεριανοί Μ ακεδόνες ν α είναι κάτοχοι και
κληρονόμοι μια θαλασσινής κληρονομιάς που ξεκινά από το
Σείριο, π ερ νά από τα θαλάσσια πλάσματα των Σουμέριων,
τους Αργοναύτες, τις Σειρήνες, τη Μινωική Κρήτη και τους θα
λάσσιους θεούς των Φιλισταίων και φτάνει σ’ αυτούς και στον
Αλέξανδρο με το Αστέρι της Βεργίνας.
Οι Μ ακεδόνες α π ’ όλους τους Έ λληνες έχουν ως σύμβολο
ένα λαμπερό αστέρι. Αυτό το άστρο, με τους τόσους πολλούς,
όσο και αινιγματικούς, δεσμούς με τους Έ λληνες της Αρχαιό
τητας και άλλους λαούς, κατέληξε σε κάποια στιγμή να συμ
βολίζει τους βασιλιάδες της Μακεδονίας.
Μερικές φορές εκλαμβάνεται ως Ήλιος, αλλά δεν είναι ο
Ήλιος. Είναι ο Σείριος, «ο Λαμπερός». Αν μη τι άλλο Σείριος =
Το Άστρο της Βεργίνας = Ο Ήλιος της Μ ακεδονίας = Το ΦΩΣ
της Ελλάδας
Ο Ήλιος/Άστρο της Βεργίνας ίσως αντιπροσωπεύει τελικά
τον Ελληνισμό, το μακρινό αστέρι για όσους είχαν εκστρατεύ
σει στην Ασία.
Ο Σείριος ίσως αντιπροσώπευε, ανάμεσα στα άλλα, τη μ α
κρινή πατρίδα. Ήταν το μακρινό αστέρι που οι Μ ακεδόνες βα
θιά μέσα στην Ασία μπορούσαν να το κοιτάζουν και ν α φ α
ντάζονται το σπίτι τους, γιατί και από εκεί, πίσω στη Μ ακεδο
νία, οι δικοί τους μπορούσαν να το κοιτάζουν και να βλέπουν
το ίδιο πρ ά γμ α που τους ένωνε.
Από την άλλη υπή ρχε και το κοντινό αστέρι. Το μακρινό
αστέρι είχε την αντιστοιχία του στη Γη. Ο λαμπερός Σείριος, η
Ελλάδα ή καλύτερα ο Ελληνισμός και φορείς αυτής της κλη-
224
ρονομιάς - που παραμένει ακατανόητη - ήταν οι Μ ακεδόνες.

Πιθανότατα γι’ αυτό τελικά δέχτηκαν έστω και για λίγο και με
το ζόρι οι Έ λληνες ν α ακολουθήσουν τον Αλέξανδρο στην
Ασία.
Τα αινίγματα σχετικά με το Σείριο και τη σχέση του με λαούς

της Γης παραμένουν, όσο δεν υπάρχουν απτά στοιχεία που να
επιβεβαιώνουν κάποια εξωγήινη επίσκεψη από το Σείριο, ή τη
θρυλούμενη «ουράνια» καταγω γή των Ελλήνων.
Φτάσαμε όμως σε μια άκρη. Το Άστρο της Βεργίνας είναι ο
Σείριος. Έ να λαμπερό φως μέσα στο σκοτάδι του κόσμου.
Ό πω ς και ο Ελληνισμός.
Ίσως τελικά ο Σείριος να είναι ο ουράνιος «άλλος εαυτός»
της Ελλάδας. Ά αμπερός στον ουρανό, όπω ς λάμπει η Ελλάδα
στη Γη. Αλλωστε, δεν είπε κάποιος... «Ως εν ουρανώ και επί
της Γης;»
225
Φ Ω Τ Ε Ι Ν Η Τ Ζ Ι Κ Ο Υ
Η Ρ Μ Α Ρ ΙΚ Ο ΤΗ ΤΑ
10Ϊ AA<;AAAI>0y
Ο ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΣ ΕΚΑΝΕ ένα σύντομο πέρασμα από την Ιστο

ρία, αλλά το σημάδι που άφησε έμεινε ανεξίτηλο. Η πολυποίκι
λη δράση του άλλαξε η μορφή του τότε γνωστού κόσμου και λει
τούργησε ως κινητήριος μοχλός σε μια σειρά εξελίξεων που προ
κάλεσαν ανακατατάξεις και δημιούργησαν νέες δυναμικές στις
συνιστώσες που καθόριζαν τις δομές και τις ισορροπίες του αρ
χαίου κόσμου. Ελάχιστοι μπορούν να ανταγωνιστούν τη μετά
θάνατον γοητεία που άσκησε και ασκεί η πολυσύνθετη προσω
πικότητά του στους μεταγενέστερούς του αλλά και στη φαντασία
των ανθρώπων. Γράφτηκαν πολλά για αυτόν και οι εκτιμήσεις
για το πρόσωπό του καλύπτουν ένα ευρύ φάσμα απόψεων.
Προσπαθώντας να κατανοήσει κάποιος την προσω πικότη
τα και το χαρακτήρα αυτού του ανθρώπου, έρχεται αντιμέτω
πος με ένα σημαντικό πρόβλημα. Την έλλειψη σύγχρονών
του πη γώ ν, γεγονός που δυσχεραίνει την προσπάθεια. Οι συγ
γραφείς των έργω ν που σώζονται και αναφέρονται στον Αλέ
ξανδρο έζησαν πολύ μεταγενέστερα και σε μάκρος χρόνου
κάποιω ν αιώνων. Ο Διόδωρος ο Σικελιώτης τον Ιο αι. π.Χ., Ο
Πλούταρχος μεταξύ 1ου και 2ου αιώνα μ.Χ. και ο Αρριανός λί
γο αργότερα τον ίδιο αιώνα. Χρησιμοποίησαν ως π η γές τους
τα κείμενα προγενέστερών τους, συγχρόνων του Μ ακεδόνα
βασιλιά, όπω ς ο Καλλισθένης, ο Νέαρχος, ο Πτολεμαίος κ.ά.,
226
Η ΠΡΟΣΩΠΙΚΟΤΗΤΑ ΤΟΥ ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΥ
αλλά και πληθώ ρα λα ϊκ ώ ν ιστοριών που αναπτύχθηκαν για

τον Αλέξανδρο στο διάστημα που μεσολάβησε. Έτσι λοιπόν οι
ίδιοι δεν είχαν άμεση αντίληψη των γεγονότων, τα οποία
έφταναν στα αυτιά τους ανακατεμένα με τη μυθοπλασία που
αναπτύχθηκε για το νεκρό βασιλιά, από την άλλη όμως μ π ο
ρούσαν, με την αντικειμενικότητα που εξασφαλίζει η χρονική
απόσταση, να έχουν μια περισσότερο ξεκάθαρη ματιά στα γ ε
γονότα. Μέσα από τις διηγήσεις τους ο Αλέξανδρος παρουσιά
ζεται μ ’ όλα του τα ελαττώματα και τα προτερήματα.
Ιδιαίτερα σημαντική π η γή για το συγκεκριμένο θέμα που
εξετάζουμε εδώ θεωρείται ο Πλούταρχος, ο οποίος συνέγραψε
περισσότερο βιογραφίες και λιγότερο Ιστορία στο έργο του Β ί
οι Π αράλληλοι, όπου ανά ζεύγη παρουσιάζει διάσημες μορφές
της Ελληνικής και της Ρ ω μαϊκής Ιστορίας. Ο βίος του Αλέξαν
δρου παραβάλλεται με εκείνον του Ιούλιου Καίσαρα. Το ότι
συγγράφει βιογραφίες τού επιτρέπει να ξεφεύγει από το α υ
στηρά απρόσω πο ύφος μιας ιστορικής καταγραφής και να
διανθίζει το έργο του με περιστατικά και ανέκδοτα, που μας
επιτρέπουν να σχηματίσουμε κάποια γνώ μη για το χαρακτή
ρα και την προσωπικότητα του βιογραφούμενου.
Έτσι λοιπόν το έργο του Έ λλη να ιστορικού, βιογράφου και
φιλόσοφου θα είναι κατά κύριο λόγο ο οδηγός στην πρ ο σ π ά
θειά μας να σκιαγραφήσουμε την προσωπικότητα του Μ ακε
δόνα στρατηλάτη.
Και το έργο μας δεν είναι εύκολο. Όσοι ασχολήθηκαν με τον
Αλέξανδρο -«αντικειμενικοί» παρατηρητές, θαυμαστές ή επικρι
τές- συμφωνούν πω ς επρόκειτο για έναν εξαιρετικά πολύπλοκο
χαρακτήρα. Ο πρόωρος θάνατός του μας στέρησε τη δυνατότη
τα να δούμε τόσο την προσωπικότητά του όσο και το έργο του
να εξελίσσονται σε μακρύ χρονικό ορίζοντα. Παρ’ όλα ταύτα, θα
επιχειρήσουμε ν α κατανοήσουμε αυτήν την πολυσχιδή προσω
πικότητα, στο μέτρο που μας επιτρέπουν οι πληροφορίες που
μας παρέχουν οι πηγές.
Ο Αλέξανδρος γεννή θη κε την έκτη η μ έρα του μ ή να Εκατομ-

βαιώνα, δηλαδή τον Ιούλιο, του έτους 3 5 6 π.Χ.
Η γέννησή ίου προκάλεσε μεγάλη χα ρά στους γονείς του,

αλλά συνοδεύτηκε κι από μια έντονη φημολογία για περίερ
γα γεγονότα, οιωνούς και όνειρα, η οποία ανεξάρτητα από την
π η γ ή της και τους σκοπούς διάδοσής της, άφησε τον Αλέξαν
δρο με το στίγμα του νόθου - ανεξάρτητα από το αν οι φήμες
για θεϊκή παρέμβαση έγιναν πιστευτές ως αληθινές ή π ρ ο κ ά
λεσαν το μειδίαμα των υποψιασμένω ν. Ά φησαν όμως στον Φί
λιππο αμφιβολίες για την πατρότητα του γιου του, οι οποίες
μπορούν να εξηγήσουν εν μέρει και τις διακυμάνσεις στις σχέ
σεις του με το γιο του.
Σύμφω να με μαρτυρίες του Πλούταρχου, τα έργα του Αύ-
σιππου, που ήταν και ο επίσημος ανδριαντοποιός του Αλέξαν
δρου, απεικόνιζαν με μεγάλη πιστότητα τη μορφή του. Ο κα λ
λιτέχνης μάλιστα είχε διατηρήσει τη χαρακτηριστική ελαφριά
κλίση του αυχένα προς τα αριστερά, καθώ ς και το υγρό του
βλέμμα. Η επιδερμίδα του ήταν λευκή και γινόταν κόκκινη στο
στήθος και στο πρόσωπο. Έ λεγαν επίσης πω ς το δέρμα του εί
χε μια ευχάριστη μυρουδιά, που πιθανώς οφειλόταν στη θερμή
κράση του σώματός του. Αυτή η θερμότητα του κορμιού του
τον έκανε να αγαπάει το ποτό και να είναι οξύθυμος, κατά τη
γνώ μη του βιογράφου του. Τα δυο αυτά χαρακτηριστικά του,
η αγάπη του για το ποτό και ο οξύθυμος χαρακτήρας του, θα
σημαδέψ ουν κατά τρόπο ανεξίτηλο και πιθανώς μοιραίο τη
ζωή του, όπω ς θα δούμε αργότερα.
Προς το παρόν, ο νεαρός πρίγκιπας μεγαλώ νει στα μ α κ ε
δονικά ανάκτορα, ανάμεσα σε ετεροθαλή αδέλφια, φίλους,
παιδαγω γούς, δασκάλους σαν τον Αριστοτέλη και τους γονείς
του σε μια διαρκή σχέση αντιπαράθεσης. Στη σύγκρουση α υ
τήν των γονιών του, ο Αλέξανδρος στάθηκε στο πλευρό της
Ολυμπιάδας, τον παράφορο χαρακτήρα της οποίας φαίνεται
ότι κληρονόμησε. Αν αποφ ύγουμε το σκόπελο της ερμηνείας
της στάσης του μ ε φροϋδικούς όρους και παραμείνουμε σε λι
γότερο ψυχολογίζουσες ερμηνείες, θεωρούμε πω ς ήταν α π ο
λύτως ρεαλιστική, μια και η μητέρα του ήταν το μόνο σταθε
ρό σημείο αναφοράς του νεαρού Αλέξανδρου μέσα στη γεμ ά
τη ίντριγκες και δολοπλοκίες μακεδονική αυλή.
228
Όσον αφορά τη σχέση του με τον Φίλιππο τα πράγματα εί

ναι περισσότερο πολύπλοκα. Παρόλο που ο Πλούταρχος υ π ο
στηρίζει ότι ο πατέρας αγαπούσε υπερβολικά το γιο του, σε σ η
μείο να χαίρεται όταν οι Μ ακεδόνες ονόμαζαν τον Αλέξανδρο
βασιλιά και τον ίδιο στρατηγό, οι συγκρούσεις μεταξύ τους ήταν
συχνές. Κάποιες φορές μάλιστα ξεπερνούσαν σε ένταση μια
απλή φιλονικία. Χαρακτηριστικό είναι το παράδειγμα στους
γάμους του Φίλιππου με την Κλεοπάτρα, όταν ο θείος της ν ύ
φης ευχήθηκε από το γάμο αυτόν να γεννηθεί γνήσιος διάδο
χος του θρόνου. Η θυμω μένη αντίδραση του Αλέξανδρου σ’
αυτήν την προσβολή προκάλεσε την οργή του Φίλιππου που
κινήθηκε εναντίον του, τραβώντας το ξίφος του. Αλλά ευτυχώς,
καθώ ς ήταν μεθυσμένος, παραπάτησε και έπεσε. Η κρίση στις
σχέσεις τους εκτονώ θηκε μ ε τη μεσολάβηση φίλων.
Οι έρωτες και οι γάμοι του Φίλιππου ήταν αιτίες για πολλές
φασαρίες και προστριβές τόσο στο γυναικωνίτη όσο και στα
θέματα της διαδοχής γενικότερα και τη δύσκολη θέση του
Αλέξανδρου επέτεινε περισσότερο και η κακή διάθεση της
Ολυμπιάδας, που με τη συμπεριφορά της τον παρακινούσε σε
οξείες αντιπαραθέσεις με τον πατέρα του.
Π αρά την αντιπαλότητα που φαίνεται να υπέβοσκε στη
σχέση τους, τόσο κατανοητή σήμερα με φροϋδικούς όρους ερ
μηνευμένη , ο Φίλιππος φρόντισε να παράσχει τα καλύτερα
εφόδια στο μελλοντικό του διάδοχο. Αυτό φ ά νη κ ε ιδιαίτερα και
από το δάσκαλο που επέλεξε γι’ αυτόν, που δεν ήταν άλλος
από τον πιο ονομαστό φιλόσοφο της εποχή ς του, τον Αριστο
τέλη. Η συμβολή του Σταγειρίτη φιλόσοφου στη διαμόρφωση
της προσωπικότητας του Αλέξανδρου δεν ήταν αμελητέα. Του
δίδαξε να καθυποτάσσει τα πάθη του στη λογική και να α γα
π ά και να αναζητά τη γνώ ση.
Η δολοφονία του Φίλιππου το 3 3 6 π.Χ. αποτέλεσε για κ ά
ποιους σύγχρονους μελετητές την έσχατη πράξη έκφρασης
του οιδιπόδειου συμπλέγματος από τη μεριά του γιου. Με π ο
λιτικούς όρους θεω ρήθηκε ως πράξη έκφρασης της α νυπομ ο
νησίας του Αλέξανδρου να αναλάβει την ηγεσία του βασιλείου
του και ν α πραγματοποιήσει τα όνειρά του και ήταν αποτέλε-
229
σμα χων άσχημω ν σχέσεων τους και της επιρροής της Ο λυ
μπιάδας πά νω στο γιο της. Η έστω και έμμεση συμμετοχή του
σ’ αυτό το αποτρόπαιο έγκλημ α όμως δεν αποδείχτηκε ποτέ.
Αντίθετα, φαίνεται π ω ς ο στρατός ήταν πεπεισμένος για την
αθωότητά του, γι’ αυτό και τον αναγνώρισε ως διάδοχο του Φί
λιππου στο μακεδονικό θρόνο. Και ο ίδιος φρόντισε ν α τιμω
ρηθούν οι δολοφόνοι του υποδειγματικά. Π αρ’ όλα αυτά η
υποψ ία σκίαζε πάντα τον Αλέξανδρο και ήταν ένα μελανό σ η
μείο στο βίο του.
Η σύνεση, η ευφυΐα, οι αρχηγικές του ικανότητες αποδείχτη

καν περίτρανα στις επιτυχημένες του εκστρατείες και στον
τρόπο που διαχειρίστηκε τους κατακτημένους λαούς της α π έ
ραντης αυτοκρατορίας που δημιούργησε μερικά χρόνια αργό
τερα. Ο Πλούταρχος δεν φείδεται επαίνω ν για τις αρετές του
στρατηλάτη. Αλλά και ο Αρριανός τον συναγωνίζεται επάξια
στον τομέα αυτόν και αν σκεφτούμε ότι οι δύο ιστορικοί δεν εί
χαν κανέναν λόγο ν α τον επαινούν από συμφέρον και για να
αποκομίσουν προσω πικά οφέλη -λ ό γω πάντα της χρονικής
απόστασης ιστοριογράφων και ιστορούμενων-, τείνουμε ν α πι
στεύουμε τα λόγια τους.
Έτσι λοιπόν διαβάζουμε στον Πλούταρχο: «Και αν και ήταν
ακόμη παιδί, φαινόταν η σύνεσή του. Παρόλο που στ’ άλλα
ήταν ορμητικός και βίαιος, στις σωματικές ηδονές ήταν αργός
και τις δοκίμαζε με πολλή ηρεμία. Και η φιλοτιμία του έδειχνε
π ω ς π α ρ ά την ηλικία του είχε σοβαρό και μεγαλόψ υχο φ ρό
νημα. Δεν αγαπούσε λοιπόν κάθε μορφή δόξας, όπω ς ο Φί
λιππος...» (Αλέξανδρος, 4, 8-9). Και πιο κάτω: «Φιλοξενώντας
τους πρέσβεις του βασιλιά των Περσών, που είχαν έλθει όταν
κάποτε έλειπε ο Φίλιππος, αποκτώντας οικειότητα, τόσο πολύ
τους ενθουσίασε με τις περιποιήσεις του, επειδή δεν τους ρώ
τησε τίποτε παιδικό ή ανόητο ... εκείνοι απορούσαν, και την
πολυσυζητημένη ρητορική ικανότητα του Φίλιππου τη θεω
ρούσαν τίποτα σε σχέση με την ορμή και την πολυπραγμοσύ-
νη του παιδιού» (Αλέξανδρος, 5, 1-3).
Ε να από τα πράγματα που ξεχώριζε τον Αλέξανδρο και τον
230
έκανε αγαπητό στους συντρόφους του και το στρατό, τουλάχι

στον στα πρώ τα χρόνια, ήταν ακριβώς αυτή η φιλική σχέση
που είχε με τους περισσότερους από αυτούς. Εξάλλου, σΰμ
φ ω να μ ε τα μακεδονικά έθιμα, ο βασιλιάς ήταν πρώτος μετα
ξύ ίσων. Η αλλαγή σ’ αυτές του τις συνήθειες, η απ ο μ ά κρ υ ν
ση από την προσήνεια που τον χαρακτήριζε στην αρχή της
ανάληψ ης της βασιλείας του προκάλεσε μεγάλη δυσαρέσκεια
αργότερα, όταν υιοθέτησε το περσικό εθιμοτυπικό και α π ο μ α
κρύνθηκε από τις πατρογονικές συνήθειες.
Με την πάροδο των χρόνων πάντως άρχισε ν α εμφανίζει
στοιχεία στη συμπεριφορά του που τον απομάκρυναν ακόμη
περισσότερο τόσο από τους φίλους του όσο και από το στρατό
του. Άρχισε να γίνεται δεσποτικός και κάποιοι από τους μελετη
τές του ισχυρίζονται πω ς μεταβλήθηκε σε πραγματικό δυνάστη.
Φρόντιζε πολύ να αποδίδεται με ακρίβεια η εικόνα του, γι’
αυτό είχε στην αυλή του γλύπτη, ζωγράφο και χαράκτη. Αν
και ήταν σημαντικό να είναι αναγνωρίσιμη η μορφή του σε
μια τόσο μεγάλη αυτοκρατορία, ένας τέτοιος συνειδητός χειρι
σμός της εικόνας του δηλώνει, σύμφω να με τη Ε.Ε. Rice, στο
έργο της Αλέξανδρος ο Μ έγας, μεγάλη ματαιοδοξία. Και δεν
είναι φυσικά τυχαίο που όλα τα πορτρέτα του Αλέξανδρου από
την Αρχαιότητα είναι εύκολα αναγνωρίσιμα.
Ως θετικό στοιχείο του χαρακτήρα του κρίνεται η μεγάλη του
γενναιοδωρία, η οποία αυξανόταν όσο μεγάλω νε και ο π λο ύ
τος του. Ο Πλούταρχος αναφέρει πω ς πριν ξεκινήσει την εκ
στρατεία του στην Ασία μοίρασε σχεδόν όλη τη βασιλική περι
ουσία στους συντρόφους του, δίνοντας σε άλλους εκτάσεις γης,
σε άλλους τα εισοδήματα μιας συνοικίας ή ενός λιμανιού, σε
άλλους ολόκληρα χωριά. Σε άλλο σημείο αναφέρει πω ς ήταν
τόσο πολλά τα πλούτη που μοίρασε σε φίλους και σωματοφύ
λακες που η Ο λυμπιάδα του επέστησε την προσοχή και του
έγραψε να τιμά και ν α προσφέρει ευεργεσίες μ ε άλλο τρόπο.
Γιατί μοιράζοντας πλούτη τούς κάνει ισότιμους με βασιλιάδες.
Ο Αλέξανδρος στις μάχες ηγούνταν του στρατού του από
την πρώτη γραμμή και όπω ς αναφέρει και η Rice, αυτό μ π ο
ρεί ν α ενέπνεε τους στρατιώτες του, εξέθετε όμως τον εαυτό
του σιον κίνδυνο απερίσκεπτα. Πολλές φορές έφτασε πολύ

κοντά στο 8άνατο και ήταν τυχερός που τον απέφ υγε. Οι συ
νεχείς τραυματισμοί του όμως πιθανώς ν α συνέβαλαν στον
πρόω ρο 8άνατό του, αυξάνοντας την ευαισθησία του στον π υ
ρετό που τελικά τον σκότωσε.
Για τη σχέση του Αλέξανδρου με το κρασί έχουν χυθεί τόνοι

μελάνι. Το θέμα αυτό όμως δεν είναι μόνο α π ο κ ύ η μ α των
σύγχρονω ν μελετητών*, στην προσπάθειά τους ν α α πομ υθο
ποιήσουν τον Έ λληνα βασιλιά. Είχε απασχολήσει εξίσου και
τους αρχαίους και κυκλοφορούσαν διάφορες φήμες για την
αγάπη του στο θεό Διόνυσο, τόσο που ο Πλούταρχος α να γκ ά
ζεται να το διαψεύσει. Αναφέρει συγκεκριμένα: «Στο κρασί
ήταν λιγότερο εθισμένος α π ’ ό,τι πιστευόταν» (Βίοι Π α ρ ά λλη
λοι, Αλέξανδρος, 23, 1). Στη συνέχεια, για να ενισχύσει τον
ισχυρισμό του, κρίνει αναγκαίο ν α παραθέσει πιο αναλυτικά
στοιχεία, λέγοντας π ω ς μπορεί να τον συντρόφευε συχνά ένα
ποτήρι κρασί, αλλά περισσότερο μιλούσε και λιγότερο έπινε.
«Μετά από το κρασί, λουζόταν και κοιμόταν συχνά μέχρι το
μεσημέρι. Και κάποιες φορές κοιμόταν ολόκληρη τη μέρα»
(Πλούταρχος, Αλέξανδρος, 23, 8).
Ό πω ς σχολιάζει και η Ε.Ε. Rice, οι οινοποσίες έπαιζαν ση
μαντικό ρόλο στα αυλικά συμπόσια, τις γιορτές, τους επινίκιους
πανηγυρισμούς, αλλά και στη ζωή στο στρατόπεδο. Θεωρεί
μάλιστα ότι η κατανάλωση κρασιού πρέπει να ήταν μεγάλη
παρηγοριά στη διάρκεια των μακρώ ν χειμώ νων μακριά από
την πατρίδα και τους αγαπημένους ανθρώπους, τις περισσότε
ρες φορές κάτω από άθλιες συνθήκες για όλους και όχι απ ο
κλειστικά για τον Αλέξανδρο. Εξάλλου ήταν κάτι συνηθισμένο
στη στρατιωτική ζωή και στην αριστοκρατική τάξη της Μ ακε
δονίας. Πάντως φαίνεται πω ς όσο περνούσαν τα χρόνια και ο
Αλέξανδρος απομακρυνόταν, τόσο χωρικά όσο και συναισθη-
* (Σ.τ.Σ.) Π.χ. ο John Maxwell O' Brien στο βιβλίο του Αλέξανδρος ο Μέγας. 0 Αόρα
τος Εχθρός, θεμελιώνει το μεγαλείο του Αλέξανδρου πάνω στο μεθύσι και στη λα
τρεία του Διόνυσου.
232
μαχικά και ιδεολογικά, από την παφι'δα ίου, έπινε όλο και π ε
ρισσότερο και ο χαρακτήρας του αλλοιωνόταν, όποια και αν
ήταν η αιτία. Υπάρχουν και οι πη γές που κάνουν λόγο για μ ν η
μειώδεις οινοποσίες, με τελευταία και πιο γνωστή αυτήν που
επιδείνωσε την ασθένειά του και τον οδήγησε στο θάνατο.
Σαφέστατα η επίδραση του αλκοόλ είχε ολέθριες συνέπει
ες στην υγεία του αυτοκράτορα, όπως και στη συμπεριφορά
του, με κορυφαίο παράδειγμα τη δολοφονία του φίλου του
Κλείτου υπό την επήρεια μέθης. Π αρ’ όλα αυτά όμως, κατα
λήγει η Rice, δεν μπορούμε ν α τον χαρακτηρίσουμε αλκοολι
κό με την κλινική έννοια του όρου. Περίτρανη απόδειξη γι’ α υ
τό αποτελούν οι στρατιωτικές του επιτυχίες, οι οποίες από μ ό
νες αποδεικνύουν πω ς είχε πλήρη έλεγχο των πράξεώ ν του.
Και ο Φίλιππος υπάρχουν μαρτυρίες ότι αγαπούσε το κρ α
σί, όπω ς το περιστατικό για παράδειγμα που αναφέραμε π α
ραπάνω , στη διένεξή του με το τον Αλέξανδρο, που έγινε αιτία
να ψυχραθούν οι σχέσεις τους για ένα διάστημα. Κανένας
όμως δεν τον κατηγόρησε ως αλκοολικό και είναι απορίας
άξιο γιατί αποδίδονται τέτοιες μομφές στο γιο του, ο οποίος, αν
μη τι άλλο, ακολούθησε τα χνάρια του πατέρα του. Εξάλλου
ας μ ην ξεχνάμε ότι η κατανάλωση κρασιού, ήταν ευρέω ς δια
δεδομένη στη Μ ακεδονία και οι πιστοί του Διόνυσου ένιωθαν
συχνά την ανάγκη να προσφέρουν σπονδές στο θεό τους, φ υ
σικά με κατανάλωση οίνου.
Ό πω ς και να έχει όμως, η αδυναμία του Αλέξανδρου στο
κρασί έγινε αιτία για πολλές δυσάρεστες καταστάσεις, που
πολλές φορές ξέφευγαν από τον έλεγχο και προκαλούσαν δυ
σαρέσκειες στο στρατό και στην ηγεσία του ιδιαίτερα, με α π ο
τελέσματα να απομονωθεί σιγά-σιγά από τους άνδρες του και
ίσως συντέλεσαν στο κλίμα αμοιβαίας καχυποψ ίας που υ π ή ρ
χε τα τελευταία χρόνια της ζωής του στην αυλή του.
Πολλά έχουν ειπωθεί για τις ερωτικές προτιμήσεις του Αλέξαν

δρου. Για το θέμα οι π η γ ές δεν δίνουν σαφείς πληροφορίες.
Πάντως είναι γεγονός ότι παντρεύτηκε δύο φορές, την πρώτη
με τη Βακτριανή πριγκίπισσα Ρωξάνη και τη δεύτερη με την
κόρη ίου Δαρείου Στάτειρα. Κι αν υποδέσουμε ότι ο δεύτερος

γάμος έγινε για λόγους πολιτικής σκοπιμότητας, στην π ρ ο
σπάθειά του να συνυπάρξουν ειρηνικά οι κατακτητές μ ε τους
κατακτημένους Πέρσες, δεν έχουμε λόγους ν α αμφιβάλλουμε
ότι αγαπούσε τη Ρωξάνη, από την οποία μάλιστα απέκτησε κι
ένα γιο, που γεννή θη κε μετά το θάνατο του πατέρα του. Σύμ
φ ω να με τον Πλούταρχο, ο Αλέξανδρος είδε τη Ρωξάνη σε ένα
χορό και την ερωτεύτηκε. Ο γάμος του μαζί της τον ανέβασε
στην εκτίμηση των «βαρβάρων», επειδή δεν θέλησε να ζει με
τη γυναίκα που α γάπησ ε παραβαίνοντας το νόμο. Επίσης
μαρτυρείται πω ς απολάμβανε τη συντροφιά και άλλων γυναι
κ ώ ν όταν το επιθυμούσε και ότι διατηρούσε ένα πολυπληθές
χαρέμι.
Εκείνο που προκαλεί υποψίες για την ερωτική συμπεριφο
ρά του Αλέξανδρου ήταν η στενή φιλία του με τον Ηφαιστίω
να. Αυτό πιθανόν να υποδηλώ νει αμφισεξουαλικότητα, γνώ ρι
σμα όμως κοινό των ανδρών στην αρχαία Ελλάδα. Η αντί
δρασή του στο θάνατο του φίλου του από ασθένεια ενισχύει
μια τέτοια υποψία. Λένε πω ς παραφρόνησε κι έδωσε διαταγή
να σταυρώσουν τον άτυχο γιατρό που φρόντιζε το φίλο του και
σε ένδειξη πένθους να κουρέψουν όλα τα άλογα και τα μ ο υ
λάρια. Για να βρει παρηγοριά στον πόνο του, βγήκε σε κ υ ν ή
γι ανθρώ πω ν και κατέστρεψε το έθνος των Κοσσαίων. Αυτό
ονομάστηκε από τους αρχαίους θυσία για το Ηφαιστίωνα.
Σύμφω να όμως με τον Πλούταρχο, όταν ένας από τους
στρατηγούς του του έγραψε πω ς είχε κοντά του κάποιον που
πουλούσε δύο πολύ όμορφα αγόρια και αν ήθελε ν α τα αγο
ράσει, οργίστηκε και ρωτούσε τους φίλους του τι κακό είχε μ ά
θει γι’ αυτόν ο Φιλόξενος (ο εξυπηρετικός στρατηγός!) και τον
προσέβαλε με αυτόν τον τρόπο. Τον ίδιο τον Φιλόξενο τον διέ
ταξε ν α ξεφορτωθεί τον έμπορο μαζί με το εμπόρευμα. Πάλι
από τον Πλούταρχο μαθαίνουμε ότι αρνήθηκε ακόμη μια π α
ρόμοια προσφορά.
Γ ενικά φαίνεται πω ς ο Αλέξανδρος στο θέμα αυτό καθόλου
δεν έμοιασε στον πατέρα του Φίλιππο. Η σύνεση και η εγκ ρά
τεια που τον χαρακτήριζε καθοδηγούσε και τη συμπεριφορά
234
του στις δουλειές της Αφροδίτης. Ο Βοιωτός βιογράφος τοΰ μ ά

λιστα, τονίζοντας και εξαίροντας αυτά τοΰ τα χαρακτηριστικά,
αναφέρει πω ς για τον Αλέξανδρο το να επιβάλλεται στον εα υ
τό του ήταν πιο βασιλικό από το ν α νικά τους εχθρούς και ως
απόδειξη παραθέτει τη στάση του απέναντι στις γυναίκες της
αιχμάλωτης περσικής βασιλικής οικογένειας, τις οποίες, π α ρ ό
λο που ήταν εξαιρετικά ωραίες, τις σεβάστηκε και δεν τις ά γ
γιξε. Τονίζει μάλιστα πω ς πριν το γάμο του δεν άγγιξε άλλη γ υ
ναίκα παρά μόνο η Βαρσίνη.
Έ να από τα πιο μελανά σημεία στη ζωή του Αλέξανδρου είναι

οι δολοφονίες φίλων, αλλά και πολλώ ν προσώ πω ν από το
στενό του περιβάλλον, όπω ς ο ιστοριογράφος Καλλισθένης,
και πλήθος οπλιτών.
Για τις δολοφονίες του Φιλώτα και του Π αρμενίω να υ π ά ρ
χει μια σχετική προϊστορία, όπου ο Φιλώτας, γιος του Π αρμε
νίωνα, φίλος του Αλέξανδρου και με σημαντική θέση α νά μ ε
σα στους Μ ακεδόνες, κατηγορήθηκε για συμμετοχή σε συνω
μοσία. Ό πω ς αναφέρει ο Αρριανός, ο Φιλώτας συνελήφθη,
οδηγήθηκε σε δίκη στο αυλικό συμβούλιο των Μ ακεδόνων,
όπου απολογήθηκε και ομολόγησε ότι, παρόλο που είχε
ακούσει για τη συνωμοσία, αμέλησε ν α ενημερώ σει τον Αλέ
ξανδρο. Ο Φιλώτας καταδικάστηκε σε θάνατο και εκτελέσθη-
κε μαζί με τους άλλους που συμμετείχαν στη συνωμοσία.
Μετά το θάνατο του Φιλώτα, ο Αλέξανδρος έδωσε διαταγή
να σκοτώσουν και τον Π αρμενίωνα, επειδή, όπως αναφέρει ο
Αρριανός, δεν πίστευε ότι ο πατέρας αγνοούσε τις κινήσεις του
γιου του. Ή επειδή φοβήθηκε την αντίδραση του Π αρμενίω
να, που έχαιρε μεγάλης εκτίμησης στο στρατό και διοικούσε
μεγάλα τμήματά του, μετά το θάνατο του γιου του.
Οι πράξεις αυτές του Αλέξανδρου τον έκαναν ν α φαίνεται
τρομερός στα μάτια πολλώ ν φίλων και, όπω ς αναφέρει ο βιο
γράφος του, οδήγησαν τον Αντίπατρο, ο οποίος είχε μείνει στη
Μ ακεδονία ως αντιβασιλιάς, να έρθει σε μυστική συμφω νία με
του Αιτωλούς, για να δώσει και ν α πάρει εγγυήσεις.
Το 3 30 π.Χ. συνέβησαν τα γεγονότα μ ε τον Φιλώτα και
235
τον Π αρμενίωνα. Έ ν α χρόνο αργότερα προστεθηκε ακόμα

ένα περιστατικό που αμαύρω σε τη φήμη του Αλέξανδρου:
αυτήν τη φ ορά σκότωσε ο ίδιος το φίλο του Κλείτο. Αν και τό
σο ο Πλούταρχος όσο και ο Αρριανός προσπαθούν ν α τον δι
καιολογήσουν, παραμένει το γεγονός ότι άρχισε ν α γίνεται
επικίνδυνος για τους φίλους του. Ο μεν πρώτος αποδίδει τη
δολοφονία στην κακοτυχία του βασιλιά, «του οποίου η οργή
και το μεθύσι αποτέλεσαν τη δικαιολογία για τη μοίρα του
Κλείτου» (Α λέξανδρος, 50, 2), ο δε δεύτερος μέμφεται τον
Κλείτο για την αυθάδεια που επέδειξε έναντι του βασιλιά,αλ
λ ά στη συνέχεια λέει π ω ς θεωρεί «άξιον οίκτου τον Αλέξαν
δρον δια την σύμπτωσιν του δυστυχύματος, διότι απέδειξε τον
εαυτόν εις την περίστασιν εκείνην νικημένον από δύο κ α
κ ά ... και την οργήν δηλ. και την υπερβολικήν οινοποσίαν».
(Αλεξάνδρου Ανάβασις, βιβλίο 4ο, 9, 1). Ταυτόχρονα επαινεί
και τη μεταμέλεια του Αλέξανδρου, που, όπω ς λέγεται, μόλις
συνειδητοποίησε την πράξη του θέλησε ν α σκοτωθεί πέφ το
ντας π ά νω στην αιχμή ενός δόρατος.
Δεν έχουμε λόγους να αμφιβάλλουμε για τη μεταμέλεια
του Αλέξανδρου. Φαίνεται πω ς ήταν ειλικρινής. Εκείνο που
επισημαίνομαι μόνο, και το οποίο τόνισαν και οι δύο ιστορικοί
που αναφέραμε παραπάνω , είναι η αυξανόμενη ευκολία με
την οποία ο Μ ακεδόνας βασιλιάς γινόταν έρμαιο των παθώ ν
του. Και το γεγονός αυτό τον έκανε από τη μια εύκολα χειρα-
γωγήσιμο από τις στρατιές των αυλοκολάκω ν και από την άλ
λη δημιουργούσε ένα κλίμα δυσπιστίας και ανασφάλειας
στους κοντινούς του ανθρώπους, το οποίο πιθανώς είχε συνέ
πειες πολύ σοβαρές για το μέλλον του στρατηλάτη (βλ. κεφ.
«Το Τέλος του Αλέξανδρου» σελ. 53).
Σαν συνέπεια όλων αυτών, το κλίμα στο μακεδονικό στρατό
πεδο γινόταν ολοένα και πιο δυσάρεστο. Έτσι την ίδια περίοδο
εκδηλώθηκε και η συνωμοσία των βασιλικών παίδων -παιδιά
επιφανών Μακεδόνων, που από τον καιρό του Φίλιππου, όταν
γίνονταν έφηβοι, κατατάσσονταν στην υπηρεσία του βασιλιά-,
που έγινε όμως αντιληπτή και όλοι αυτοί οι νέοι θανατώθηκαν.
Με αφορμή τη συνωμοσία αυτήν κατηγορήθηκε ο Καλλι-
236
σθένης ως υποκινητής, χωρίς ν α αποδειχτεί ποτέ όμως η συμ

μετοχή του. Παρ όλα αυτά ο φιλόσοφος συνελήφθη και π έ
θανε λίγο καιρό αργότερα, προφανώ ς επειδή είχε εναντιωθεί
στην απαίτηση του Αλέξανδρου ν α προσκυνάται και από τους
Έ λληνες σύμφω να με το περσικό τρόπο. Οι εκδοχές για τον
ακριβή τρόπο θανάτωσής του είναι πολλές, εκείνο όμως που
έχει σημασία είναι πω ς εκτός όλων των υπολοίπω ν το γεγο
νός αυτό επέφ ερε ρήξη στις σχέσεις Αλέξανδρου και Αριστοτέ
λη και προκάλεσε τις υποψίες του πρώτου για συμμετοχή του
δεύτερου στις κινήσεις εναντίον του.
Είναι θλιβερό ν α παρακολουθεί κανείς τη σταδιακή αποξέ
νωση του Αλέξανδρου από ανθρώ πους και πράγματα που τον
συνέδεαν με το παρελθόν. Βέβαια δεν είναι ιδιαίτερα δύσκολο
ν α κατανοήσουμε τη συμπεριφορά του. Χρόνια μακριά από
την πατρίδα του και τους πολύ κοντινούς ανθρώπους, ταλαι
πω ρημένος από απίστευτες κακουχίες και ταλαιπωρίες στη
διάρκεια των εκστρατειών του, αποκτώντας μια δύναμη που
συνεχώ ς αυξανόταν, περιβεβλημένος από αυλοκόλακες και
ανθρώ πους που ήταν άκριτα έτοιμοι να ικανοποιήσουν κάθε
του επιθυμία, κατακτώντας ένα βασίλειο με αμύθητα πλούτη,
όπου ο βασιλιάς τιμώνταν με δουλικές συμπεριφορές, δεν ήταν
εύκολο να αντισταθεί στις σειρήνες που τον καλούσαν μακριά
από τις πατρογονικές του συνήθειες.
Προς υπεράσπιση του Αλέξανδρου, αν κρίνει κάποιος πω ς
χρειάζεται κάτι τέτοιο, θα αναφερθώ σε μια παράμετρο την
οποία οι μελετητές του δεν φαίνεται να έχουν λάβει υπόψ η
τους - τουλάχιστον από όσο γνωρίζω. Το νεαρό της ηλικίας
του. Οσο και αν μιλάμε για άλλες εποχές, όπου τα στάνταρ και
σι παράγοντες ωρίμανσης ενός ατόμου ήταν διαφορετικές, δεν
πρέπει ν α ξεχνάμε πω ς σε μικρή ηλικία αναγκάστηκε ν α αντι
μετωπίσει γεγονότα και καταστάσεις που υπέβαλαν σε δοκι
μασία ανθρώ πους με πολύ μεγαλύτερη ηλικιακή ωριμότητα.
Ας μη γινόμαστε λοιπόν υπερβολικά αυστηροί μαζί του κρίνο
ντας τις πράξεις του και ας μ η ν κάνουμε το λάθος, ως αποτέ
λεσμα της γοητείας που ασκεί η προσωπικότητά του, να τον
κρίνουμε με εξωανθρώπινα μέτρα.
237
'Ενα άλλο σημαντικό θέμα που απασχόλησε τους μελετητες

είναι και η σχετική μυθολογία που αναπτύχθηκε γύρω από τη
θεϊκ ή καταγω γή του. Οι π η γές σε αυτό το σημείο δεν είναι ιδι
αίτερα διαφωτιστικές.
Από τη γέννησή του ακόμη και από πριν -α π ό την εποχή
της σύλληψής του- υπ ή ρ χε η σχετική φημολογία για το ποιος
ήταν πραγματικά ο πατέρα του. Το αν αυτό ήταν ένα οργα
νω μένο σχέδιο των γονιών του για να αποδοθούν στο γιο τους
υπεράνθρω πες ιδιότητες, αν ήταν η Ο λυμπιάδα υπεύθυνη γι’
αυτές τις διαδόσεις, για τους ίδιους λόγους ή για να καλύψει
ποιος ξέρει ποιο παραστράτημά της ή αν ο ίδιος ο Αλέξανδρος
ήταν η π η γή αυτών των φ η μ ώ ν δεν θα το μάθουμε ποτέ. Ο
Πλούταρχος αναφέρει και τις δύο εκδοχές. Σύμφω να με την
πρώ τη, την οποία αποδίδει στον Ερατοσθένη, η Ολυμπιάδα,
όταν τον αποχαιρετούσε για την εκστρατεία στην Ασία, του
αποκάλυψ ε το μυστικό της γέννησής του και τον παρότρυνε
να συμπεριφέρεται αντάξια της καταγωγής του. Κατά τη δ εύ
τερη εκδοχή η μητέρα του αγανακτισμένη αρνήθηκε κάτι τέ
τοιο και είπε: «Δεν θα σταματήσει ο Αλέξανδρος ν α με συκο
φαντεί στην Ήρα;»
Το τι πίστευε πραγματικά ο Αλέξανδρος γι’ αυτό το θέμα θα
παραμείνει μυστήριο, αφού λείπουν οι μαρτυρίες για το τι
πραγματικά σκεφτόταν ο ίδιος. Πολλές φορές παρέβαλλε τον
εαυτό του με τον Ηρακλή, τον Αχιλλέα, τον Διόνυσο και άλλα
μυθικά πρόσω πα. Μετά δε την επίσκεψή του στο μαντείο του
Άμμωνα-Δία, και τη γνωστή προσφώ νηση του αρχιερέα που
τον αποκάλεσε παιδί του Δία, θεωρούσε ότι είχε μια ιδιαίτερη
σχέση με το θεό αυτόν (βλ. κεφ. «Η Θεικότητα του Μεγάλου
Αλεξάνδρου», σελ. 119).
Ο Πλούταρχος μας παραθέτει περιστατικά που μας ο δη
γούν και προς τις δύο κατευθύνσεις. Σε κάποιο σημείο του έρ
γου του αναφέρει ότι «καταλαβαίνει πω ς είναι θνητός λόγω του
ύπνου και του έρωτα...» (Αλέξανδρος, 22, 6). Σε άλλο πάλι
αναφέρει: «Και ήταν σοβαρός γενικά στους βαρβάρους και
εντελώς σίγουρος για τη θεϊκή γέννηση και καταγω γή του,
αλλά στους Έ λληνες επαινούσε τον εαυτό του ντροπαλά και
238
με μετριοφροσύνη. Γράφοντα όμως στους Αθηναίους σχετικά

με τη Σάμο είπε: “Εγώ δεν θα σας έδινα την πόλη ελεύθερη
και δοξασμένη. Την κατέχετε όμως, αφού την πήρατε από τον
τότε ονομαζόμενο κυρίαρχο και πατέρα μου”, υπονοώντας τον
Φίλιππο. Αργότερα όμως, πληγω μένος από βέλος και πονώ -
ντας είπε: “Φίλοι μου, αίμα είναι τούτο που τρέχει και όχι ιχώρ,
που ρέει μέσα στους μακάριους θεούς”» (Αλέξανδρος, 28, 1-3).
Πάντως ο ίδιος καταλήγει ν α πιστεύει πω ς ο Αλέξανδρος χ ρ η
σιμοποιούσε την ιστορία της θεϊκής καταγω γής του για να
υποδουλώ νει τους άλλους. Εμείς από την πλευρά μας διατη
ρούμε τις επιφυλάξεις μας.
Στο πλαίσιο αυτής της προβληματικής εντάσσεται και η
γνωστή απαίτησή του να προσκυνάται από όλους τους υ π η
κόους του, συμπεριλαμβανομένων και των Μ ακεδόνων. Για
τους τελευταίους αυτή η απαίτηση ήταν εντελώς παράλογη
και έξω από τις συνήθειές τους. Έ ν α περσικό έθιμο που οι
Έ λληνες το θεωρούσαν βάρβαρο και αναξιοπρεπές. Τα κ ίνη
τρα γι’ αυτήν την πράξη του παραμένουν ασαφή. Κάποιοι το
θεωρούν απόρροια της υιοθέτησης του περσικού τελετουργι
κού, στην προσπάθειά του να συγκεράσσει τους δύο πολιτι
σμούς και να ενώσει ειρηνικά κατακτητές και κατακτημένους,
το θεωρούν δηλαδή ως μια πολιτική κίνηση. Κάποιοι άλλοι
όμως το εντάσσουν στην προσπάθειά του ν α εδραιώσει τη θε
ϊκ ή καταγωγή του. Ό ποια κι αν ήταν τα κίνητρά του, η α π α ί
τησή του αυτή δεν έγινε αποδεκτή, προκάλεσε μάλιστα μ εγ ά
λες αντιδράσεις στο στράτευμα και τελικά ο Αλέξανδρος α π έ
συρε την απαίτησή του».
Ό πω ς αναφέρει η Ε.Ε. Rice «Δεν είμαστε σε θέση να γ ν ω
ρίζουμε αν σκοπίμως παραπλανούσε τους άλλους για να αυ
ξήσει το γόητρό του ή αν επρόκειτο για μια εξαιρετική περί
πτω ση folie de g ra n d e u r (ψύχωση μεγαλομανίας), και τελικά,
παραπλανούσε τον εαυτό του.
Μας χωρίζουν περισσότεροι από 23 αιώνες από την εποχή

που έζησε ο Αλέξανδρος. Η λα ϊκή μυθοπλασία που αναπτύ
χθ η κε γύρω από το πρόσω πό του τον προίκισε μ ε ιδιότητες
239
που ξέφευγαν ατχό το ανθρώπινο μέτρο και χον ανέχειναν στη

σφαίρα του θρύλου και χου υπερφυσικού.
Κ άναμε μια προσπάθεια να δούμε χην ανθρώπινη πλευρά
χου, χο χαρακχήρα χου, χην τχροσωπικόχηχά χου όπω ς εξελί
χθ η κε και διαμορφώθηκε καχά χη διάρκεια χης σύνχομης ζω
ής χου. Ό μω ς χο χρονικό διάσχημα που μεσολάβησε από χόχε
μέχρι σήμερα είναι μεγάλο και χο εγχείρημ α μοιάζει ανέφικχο.
Α ναφέραμε και πα ραπάνω χο πρόβλημα με χις πη γές. Εξαι-
χίας αυχών χων προβλημάχων αναγκαζόμασχε να κάνουμε
υποθέσεις και ν α εξάγουμε συμπεράσμαχα από αναφορές σε
συμπεριφορές χου και γεγονόχα που καχαγράφηκαν από χην
Ισχορία. Η ερμηνεία χων συμπεριφορών αυχών ενέχει εκ π ρ ο
οιμίου μεγάλη υποκειμενικόχηχα, εξαιχίας χου διαφορεχικού
πλαισίου αναφοράς. Ο χρόπος ζωής μας, χα ερεθίσμαχα που
δεχόμασχε από χον κοινωνικοπολιχισχικό μας περίγυρο, η κ ο
σμοθεώρησή μας έχουν αλλάξει.
Το μόνο που παρέμεινε αναλλοίωχο σχο χρόνο είναι χα έν-
σχικχα και οι ιδιόχηχες που μας καθορίζουν ως είδος. Σ’ αυχά χα
σιοιχεία βασιζόμενοι, αποχολμήσαμε αυχό χο εγχείρημα καχα-
νόησης και ανάλυσης χης προσωπικόχηχας χου Αλέξανδρου. Η
κληρονομικόχηχα και η κοινωνικοποίηση έπαιξαν και εδώ χο
ρόλο χους.
Τελικά φαίνεχαι π ω ς η μοίρα χου ήχαν προδιαγεγραμμένη.
Με γονείς χον Φίλιππο και χην Ο λυμπιάδα -άχομα με ένχονα
πάθη και μεχαφυσικές ανησυχίες-, μεγαλώνονχας σχη μ α κ ε
δονική αυλή, όπου οι ίνχριγκες και οι δολοπλοκίες ήχαν συ
νηθισμένες, διάδοχος ενός θρόνου που οι συνθήκες χού επ έ
βαλαν μόνο χην επέκχαση ως παράμεχρο επιβίωσης, δεν είχε
και πολλές επιλογές. Το θαυμασχό σχην περίπτωσή χου ήχαν
πω ς τράβηξε χις δυναμικές αυχές σχα άκρα. Έ κ α νε και έζησε
πολλά σχη διάρκειας 33 χρόνω ν ζωή χου.
Το γεγονός αυχό, σε συνδυασμό με χον πρόωρο θάναχό
χου, που χον γλίχωσε από χη φθορά χόσο χης μορφής όσο και
χου έργου χου, βοήθησαν να εδραιωθεί στη λα ϊκή συνείδηση
ως ήρω ας που ξέφευγε από τις ανθρώπινες διαστάσεις. Κι αν
δεν υπή ρχαν μαρτυρίες που τον αναγνωρίζουν ως ιστορικό
240
πρόσωτχο, 8α γινόταν κομμάτι της μυθολογίας και θα έστεκε

επάξια δίπλα στον Ηρακλή, τον Θησέα, τον Αχιλλέα που τόσο
θαύμαζε, και τόσους άλλους.
Τελικά η μοίρα κάποιω ν ανθρώ πω ν είναι ν α ξεφεύγουν
από τα ανθρώ πινα μέτρα και να εντάσσονται στη σφαίρα του
θρύλου. Ο Αλέξανδρος τα κατάφερε με τον καλύτερο δυνατό
τρόπο. Ας το σεβαστούμε λοιπόν, αφού εξάλλου το επιθυμού
σε και ο ίδιος τόσο, κι ας τον αφήσουμε να αναπαύεται ή συ
χος επιτέλους στα Ηλύσια Πεδία.
• Πλοΐιιαρχος, Βίοι Π αράλληλοι, τόμος 17 Α λέξανδρος - Καίσαρ,
Εκδόσεις Κάκτος, 1993
• Αρριανός, Α λεξάνδρου Ανάβασις, εισαγωγή, μειάφ ραση,
σχόλια Ν. Γρηγοριάδης, Εκδόσεις «Δαίδαλος» - Ι. Ζ αχαρόπουλος
• Rice, Ε .Ε ., Α λέξανδρος ο Μ έγας, Εκδόσεις Νεφέλη, Αθήνα 2003
• W ilcken, U lrich. Α ρχαία Ε λληνική Ιστορία, Εκδόσεις Παπαζήση,
Αθήνα 1976
241
Ν Ι Κ Ο Σ Τ Σ Ι Γ Α Ρ Ι Δ Α Σ
A « 5 A /W « (: « Ρ Μ Τ ΙίΤ Η ί
V (ΦΑΓ<Α(,·
Η ΠΡΟΣΘΗΚΗ ΑΛΛΗΣ ΜΙΑΣ στις αμέτρητες υποκειμενικές

κρίσεις για μία προσωπικότητα της Ιστορίας όπω ς ο Αλέξαν
δρος, δεν δα συνεισφέρει απαραίτητα στην «ορδή» γνώ ση του
αναγνώστη, ούτε δα μεταβάλει τις δικές του απόψεις. Δ εν π ρ ό
κειται εδώ για φιλοδοξία τοΰ ν α δέσει «επιτέλους τα πράγματα
σε μία τάξη», ακόμη δε περισσότερο δεν δα γίνει απόπειρα
αναδεώ ρησης. Ολα αυτά έχουν ήδη συντελεστεί πολλές φ ο
ρές στο παρελθόν, από ανδρώπους καλής ή λιγότερο καλής
δέλησης, αυξημένης ή μειω μένης εντιμότητας, ιστορικής κρί
σης και αντίληψης. Αντ’ αυτού, μέσω ενός διλληματικοΰ ερ ω
τήματος δημοσκόπησης, έγινε προσπάδεια ν α αναφερδούν
γεγονότα αντιπροσωπευτικά και πληροφορίες, ώστε ν α γίνει
αντιληπτή η δυσκολία τοΰ να προβάλλει κανείς απλοϊκές α π ό
ψεις και συμπεράσματα. Κυρίως δε, να οριστεί ένα πλαίσιο
προβληματισμού και κρίσης, που δα βοηδούσε τον αναγνώ
στη, αν όχι να εκμαιεύσει τα δικά του συμπεράσματα, τουλά
χιστον να μη δέχεται άκριτα αυτά των άλλων.
ΜΕΓΑΛΕΙΟ. ΔΕΟΣ ΚΑΙ ΔΑΙΜΟΝΟΠΟΙΗΣΗ

Η αλήδεια είναι πω ς κανείς ιστορικός της Αρχαιότητας δεν έγρα
ψε στα χρόνια του Αλέξανδρου. Ούτε στα χρόνια των απογόνων
του. Κανείς δεν είχε ανάγκη να τον κολακεύσει ή να τον δοξά
242
ΕΚΠΟΛΓΠΣΤΗΣ Ή ΣΦΑΓΕΑΣ;
σει περισσότερο α π ’ ό,τι ίσως του άξιζε. Οι ιστορικοί αυτοί είχαν

οξΰ πολιτικό αισθητήριο και δεν άφησαν τον Αλέξανδρο χωρίς
κριτική. Έζησαν σε ένα μετα-αλεξανδρινό κόσμο, και μπορού
σαν να του αποδώσουν τα θετικά και τα αρνητικά του κόσμου
εκείνου. Κάποιοι έπρεπε ν α τον συγκρίνουν με τις δημοκρατίες
των πόλεων-κρατών, των συμπολιτειών και της Ρώμης της επ ο
χής τους. Και όφειλαν γΓ αυτό να μην τον θεοποιήσουν.
Η άποψ η πω ς οι αρχαίοι συγγραφείς ήταν στρατευμένοι
κόλακες, δύσκολα ευσταθεί. Ο Αλέξανδρος φαίνεται, μέσα
από τις διηγήσεις τους, με όλα τα προτερήματα κατ τα ελαττώ-
ματά του. Οι ίδιες αυτές πη γές άλλωστε είναι που π ρομ η θεύ
ουν τον κάθε επικριτή με τα δεδομένα που χρειάζεται. Ούτε
αρχεία, ούτε προσω πικά ημερολόγια, μόνο οι κρίσεις μερικών
ανθρώ πω ν που δεκαετίες και αιώνες μετά τα γεγονότα π ρ ο
σπάθησαν ν α τα καταλάβουν οι ίδιοι, πριν τα εξηγήσουν στους
άλλους. Δεν πήρε ο ίδιος τον τίτλο του «Μεγάλου», ούτε του τον
έδωσαν όσοι τον γνώριζαν, όσοι τον διαδέχθηκαν, ούτε καν
όσοι ω φελήθηκα ν και ευεργετήθηκαν α π ’ αυτόν.
Ο Αλέξανδρος ήταν παράφορα γενναίος και παράτολμος.
Δεν δίστασε ποτέ να βρεθεί στο κρίσιμο σημείο της μάχης, στο
θανάσιμο τομέα μιας πολιορκίας. Αυτό που δεν υπολογίζουν
ίσως κάποιοι κριτές, το θυμούνταν αναμφισβήτητα οι άνδρες
του. Ή ταν σπάταλος, ή ακριβέστερα αυτοκαταστροφικά γ ε ν
ναιόδωρος, π ρ ά γμ α που Θα μπορούσαν να μας το βεβαιώσουν
φίλοι και εχθροί, που βρέθηκαν με πλούτο όταν περίμεναν τα
λαιπωρίες ή υποδούλωση.
Μ εγαλόψυχος μ ε τις πόλεις-κράτη που περισσότερο από
μία φορά πρόδω σαν τη συμμαχία, με τους αντιμακεδόνες εξό
ριστους πολίτες, στους οποίους έδωσε τελικά την άδεια ν α επι
στρέφουν στην πατρίδα τους. Με τις ηττημένες φυλές των
Βαλκανίων που αντί ν α υποδουλώσει, πή ρ ε μαζί του ως συμ
μάχους, με σεβασμό στην ανδρεία τους. Με τον μίζερο Δ η μ ο
σθένη, το θλιβερό έμμισθο φερέφω νο της Περσίας, που κ ή
ρυττε πω ς η σωτηρία και η δόξα της δημοκρατικής πατρίδας
του συνίστατο, όπω ς στο παρελθόν, στην υποταγή της δ η μ ο
κρατικής πατρίδας των άλλων.
243
Περιφρονητικός προς τη στενόμυαλη Σπάρτη που το μόνο

που μπόρεσε να κάνει, όταν όλοι οι Έ λληνες πολεμούσαν τους
Πέρσες, ήταν να αρχίσει πόλεμο στη Μ ακεδονία με περσικά
χρήματα. Ιπποτικός με την οικογένεια του ηττημένου Δαρείου,
τη μητέρα του και τη γυναίκα του, τις γυναίκες που ο ίδιος ο
Μεγάλος Βασιλέας, αφού λίγο πριν είχε σφάξει τους απροστά
τευτους τραυματίες στο μακεδονικό στρατόπεδο, εγκατέλειψε
στα χέρια του νικητή και που ο νικητής αυτός αρνήθηκε να
χρησιμοποιήσει ως ταπεινό τρόπαιο του θριάμβου του.
Ε λεήμω ν και ευγενής με τόσους ηττημένους εχθρούς,
στρατιώτες και επικεφαλής, που προτιμούσε να ανταμείβει για
την υπηρεσία προς τη χώ ρα τους, αντί ν α τους τιμωρεί που του
εναντιώθηκαν. Ρεαλιστής και ανήσυχος για την καθημερινό
τητα των ανδρών του, όταν κατά διαστήματα απέλυε ή έστελ
νε πίσω στη Μ ακεδονία όσους παντρεύονταν ή αποκτούσαν
παιδιά, ή τους ηλικιωμένους παλαίμαχους. Οραματιστής που
προσπάθησε να συμβιώσουν Έ λληνες και Πέρσες.
Και ταυτόχρονα ψυχρός εκτελεστής της φρουράς και τιμω-
ρός του πληθυσμού της Θήβας', της Τύρου, της Γάζας και σει
ράς πόλεω ν στις μακρινές περιοχές της Ινδίας και της Βα
κτριανής. Φονέας παιδικών του φίλων και πιστών του στρα
τιωτών. Υβριστής έναντι της θεϊκής τάξης από τη στιγμή που
υ πέκυ ψ ε στον πειρασμό του ν α αναγορευθεί θεός. Και τελικά,
καλύτερος ίσως άρχοντας για τις κατακτημένες χώ ρες αντί για
το βασίλειο που τον μεγάλω σε.
ΠΟΛΕΜΟΣ, ΦΟΝΟΣ ΚΑΙ ΣΦΑΓΗ

Γιατί έγινε η εκστρατεία; Έ νας Βρετανός ιστορικός είπε ότι ο
Αλέξανδρος κατέκτησε την Περσική Αυτοκρατορία «διότι δεν
μπορούσε να μ ην το κάνει». Ορθό, τόσο σε ό,τι αφορά τον ά ν
θρωπο, όσο και τις καταστάσεις. Από την εποχή των Περσικών
Π ολέμων η δύναμη της Ασίας δεν έπα ψ ε να υποδαυλίζει τους
ελληνικούς εμφύλιους πολέμους με διπλωματία και χρήματα,
τα οποία κανείς δε φαίνεται ν α αρνήθηκε. Η ελληνική ενότη
τα ήταν απαραίτητη για τη συντριβή της Περσίας και η συ
ντριβή της Περσίας απαραίτητη για την ελληνική ενότητα.
244
ΕΚΠΟΛΙΤΙΣΤΗΣ Ή ΣΦΑΓΕΑΣ:
Η ιδέα δεν ήταν καινούρια, πολλοί δε στις αναμαχόμενες πό-

λεις-κράτη προοέβλεπαν σε διάφορους ισχυρούς ηγεμόνες για
την ειρήνευση της Ελλάδας και τον περιορισμό του περσικού
κινδύνου. Εξ αυτών των ισχυρών, ο Φίλιππος είναι απλά ο πιο
γνωστός, αυτός που τελικά το πραγματοποίησε. Μοιραία, ο
Αλέξανδρος 8α συνέχιζε στον ίδιο δρόμο κι αν δεν το έπραττε,
δεν 8α ήταν από σεβασμό στην ειρήνη αλλά από την επιθυ
μία ν α μ ην ανταποκριθεί στις ανάγκες του καιρού του. Αν ή θε
λε α πλά να είναι ένας ισχυρός ηγεμόνας, μπορούσε να π α ρ α
μείνει στη Μ ακεδονία ή να σταματήσει στη Μέση Ανατολή,
όταν είχε την ευκαιρία.
Η συνέχιση της περιπέτειας στην Ινδία εξηγήθηκε με διά
φορους λόγους που μάλλον όλοι ισχύουν: η φιλοδοξία, η π ε
ριέργεια του εξερευνητή, η αίσθηση πω ς η παγκόσμια αυτο
κρατορία 8α γινόταν πραγματικότητα με μία ακόμα εκστρα
τεία. Σοβαρό για το πρόσω πο του Αλέξανδρου και για τις συ
νέπειες της βασιλείας του ήταν το γεγονός της θανάτωσης φί
λων, στρατιωτικών διοικητών και στρατιωτών. Κανένας ιστορι
κός δεν θέλησε ν α δικαιολογήσει τον Αλέξανδρο για τις π ρ ά
ξεις αυτές. Όλες τους έλαβαν χώ ρα σε μία περίοδο που ο σε
βασμός προς τους συμπολεμιστές, ο παρορμητισμός και η α υ
τοπεποίθηση του ανθρώ που είχαν δώσει τη θέση τους σε εγω
παθή εσωστρέφεια, παράφορη κ α χυποψ ία και αμετροεπή α υ
τοπροβολή. Η εκδήλω ση των ελαττωμάτων αυτών μόνο α π α
ρατήρητη δεν πέρασε και σε μεγάλο βαθμό αυτά έθρεψαν την
ανυπακοή των ανδρών και τη δυσθυμία των στρατηγών.
Οι στρατιώτες δεν καταλάβαιναν γιατί έπ ρ επ ε να φτάσουν
στα πέρατα της Γης, αφού είχαν πετύχει τον αντικειμενικό
τους σκοπό και δεν ανέχονταν να προσκυνήσουν τον Αλέξαν
δρο σαν έναν ανατολίτη ηγεμόνα, πόσο μάλλον ν α είναι στην
ίδια μοίρα έναντι του με τους κατακτημένους. Από την άλλη
μεριά αυτός ένιωθε πω ς οι Έ λληνες δεν κατάλαβαν την α νά
γκη ίσης μεταχείρισης κατακτητών και κατακτημένω ν για την
εδραίωση και επιβίωση της αυτοκρατορίας. Με κα νένα ν τρό
πο δεν θα έπειθε αυτό έναν Έ λλη να ν α τον προσκυνήσει και
σωστά. Ό μω ς έπ ρ επ ε μ ε κάποιον τρόπο ν α πιστέψουν οι Πέρ-
245
σες ότι οι Έ λληνες δεν θα ήταν επικυρίαρχοι αλλά συγκύριοι

του κράτους.
Ήταν φανερό π ω ς οι Μ ακεδόνες του τον αμφισβητούσαν
και χωρίς αυτούς δεν είχε ελπίδα, ταυτόχρονα δεν έπ ρ επ ε να
χάσει τους Πέρσες. Κ αχυποψία και αβεβαιότητα. Η κρίση του
στρατηλάτη θόλωσε, άρχισε ν α ακούει τους αυλοκόλακες... Η
εκτέλεση των στρατηγών ενέτεινε τον εκνευρισμό και όλα αυ
τά δύσκολα ήταν κατανοητά στο στράτευμα που εμπιστευόταν
τους διοικητές του, τους κατηγορούμενους τώρα για προδοσία.
Κινήσεις εξουσίας τις οποίες κανένας ηγεμόνας δεν απέφυγε;
Ή απελπισμένη καταστολή για να διαφυλαχθεί το μεγάλο
σχέδιο του Αλέξανδρου, το πιθανότατα μεγαλομανές, το ασα
φές, το ανεφάρμοστο αλλά και αυτό που δεν το εξήγησε, κ α
κ ώ ς ίσως, σε κανέναν άλλον...
Με την καταστροφή πόλεω ν άφησε στους επικριτές του ο
Αλέξανδρος και άλλα δεδομένα που θα στοιχειοθετούσαν αρ
γότερα κατηγορίες. Κατέστρεψε τη Θήβα, αλλά δεν υπενθυμί
ζεται πω ς μαζί του ήταν οι εναπομείναντες Θεσπιείς, Πλαται-
είς και Ορχομένιοι, των οποίων οι πόλεις υπέστησαν κάποτε
σφαγή από τους Θηβαίους επειδή αντιστάθηκαν στην πολιτι
κή τους. Ή πω ς η πόλη αυτή είχε ήδη σωθεί μία φορά από
την καλή θέληση του Φίλιππου. Και ήταν η μόνη ελληνική
πόλη που τελικά υπέμεινε τέτοια θλιβερή μοίρα. Η Αθήνα
ω φ ελήθηκε άλλη μία φορά από τη μεγαλοψ υχία του Αλέξαν
δρου, όπω ς είχε συμβεί και με τον Φίλιππο. Η Θήβα ήταν
σύμβολο φιλοπερσικής πολιτικής, τυχοδιωκτικής συμπεριφο
ράς των πολιτικών της και πολέμ ω ν εις βάρος άλλων Ελλήνω ν
και έπρ επε ν α νιώσουν όλοι πω ς δεν θα υπή ρ χε διαίρεση στον
ετοιμαζόμενο κοινό αγώ να κατά της Περσίας. Καμία άλλη π ό
λη δεν κτυπήθηκε, οι δε μικρές εξ αυτών δεν εναντιώθηκαν
στους Μ ακεδόνες, διότι πρώτη φορά ένιωθαν ασφαλείς από τις
μεγάλες δημοκρατίες που τόσο καιρό είχαν μονοπω λήσει την
η γεμονία του ελληνικού κόσμου. Η δεκαπενταετία πριν το
θάνατο του Αλέξανδρου, ήταν για τις πόλεις διάστημα συνε
χούς ειρήνης.
Η Τύρος; Σαφώς είχαν το δικαίωμα οι κάτοικοί της, που δεν
246
ΕΚΠΟΛΙΤΙΣΤΗΣ Ή ΣΦΑΓΕΑΣ;
ή ι αν άλλωστε Έ λληνες, να μ ην υποκύψ ουν στους κα τα χτη

τές. Ο φείλουμε όμως να σημειώσουμε την ΰτχαρξη του πα -
νάρχαιου εθίμου του πολέμου, που διατηρήθηκε ως το 19ο αι
ώνα, ότι η μεγαλοψ υχία προς τους πολιορκημένους με την εγ
γύηση της ασφάλειας ζωής και περιουσίας αφορούσε την π ό
λη που θα έπεφτε από πείνα ή που θα παραδιδόταν με τη θέ
λησή της. Εάν καταλαμβανόταν με έφοδο, ο νικητής είχε δι
καίω μα να τη λεηλατήσει και ν α την καταστρέψει. Οι δε Τ ύ
ριοι δεν βοήθησαν καθόλου τη δύσκολη θέση τους με την
εκτέλεση πά νω στις επάλξεις των Ελλήνων αιχμαλώτων τους,
μπροστά στα μάτια των συμπατριωτών τους. Όποιος πολιορ
κητής έδειχνε έλεος έπειτα α π ’ αυτό, πράγματι θα άξιζε τον
έπαινό μας, εάν όμως έπραττε τελικά ό,τι έπραξε ο Αλέξαν
δρος, δεν θα άξιζε την κατακραυγή μας.
Υπάρχουν, τέλος, οι αιματηρές και απάνθρω πες επιχειρή
σεις ασύμμετρου πολέμου στην Ινδία και στη Βακτριανή. Η
προσπάθεια του Αλέξανδρου να οργανώσει τις συνοριακές σα
τραπείες σε συμπαγή αμυντική ζώνη υπήρξε αποτυχημένη
από την αρχή, λανθασμένη στη σύλληψή της σαν ιδέα. Στην
περιοχή διασταυρώνονταν εμπορικοί δρόμοι και οι μετακινή
σεις πληθυσμώ ν ήταν συνηθισμένο φαινόμενο. Εκεί οι Έ λ λη
νες συνάντησαν λαούς με τους οποίους ήδη από τις πρώτες
επαφ ές επήλθε αμοιβαία παρεξήγηση και μίσος. Οι αποικίες
των Ελλήνων, οι προορισμένες ως τα νέα κέντρα της οικονο
μικής και πολιτικής ζωής, δεν άρεσαν σε κανένςι,γ, γχόΚΙΟ Γ|
Έλληνα. Η αρχική ανίίβίαοη Ηχε ως α π ά νιη σ η Γου Αλέξαν

δρου σκληρή καταστολή και αυτή με τη σειρά της ως συνέ
πεια νέες επιθέσεις κατά των Ελλήνω ν και απώλειες. Σε μία
πιο ψύχραιμη φάση, προχώ ρησε στη μετακίνηση των α μ ά
χω ν στις νεόκτιστες αποικίες μαζί με Έ λληνες στρατιώτες με
τους οποίους καλούνταν να ζήσουν. Δ εσμευμένοι σε επιχειρή
σεις κατά ατάκτων σε μία περιοχή δύσκολη, αφιλόξενη και
στην οποία ο Αλέξανδρος σκόπευε ν α τους εγκαταστήσει π α
ρά τη θέλησή τους, οι Έ λληνες και ο ηγέτης τους χάνουν το
η8ικό ιους και οδτ^ούνιαι σε ενα φαύλο κύκλο βίας. Θ α π ε
ράσει πολύς καιρός για ν α ειρηνεύσουν τα σύνορα.
247
ΠΕΡΙ ΒΑΡΒΑΡΩΝ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΣΜΕΝΩΝ

Ποιους και γιατί ήδελε ο Αλέξανδρος να εκπολιτίσει, Καταρχήν
οι περισσότεροι από τους κατακτημένους λαοΰς δεν ήταν α π ο
λίτιστοι. Υ πήρχαν, στις συνοριακές περιοχές της Περσικής Αυ
τοκρατορίας (ειδικά προς την κεντρική Ασία) φυλές μ ε πρω τό
γονα έδιμα, τα οποία, α π ’ ό,τι φ ά νη κ ε στις μετέπειτα εκεί τα
ραχές, δεν είχαν σκοπό ν α αλλάξουν για χάρη κανενός. Τους
άλλους πολιτισμούς ο Αλέξανδρος τους σεβάστηκε και κ α νέ
νας δεν υποχρεώ δη κ ε ν α υιοδετήσει έδιμα ελληνικά (αντίθετα
οι Έ λληνες έπρ επ ε να φροντίσουν να παραλληλιστούν με τους
κατακτημένους). Τονίζεται συχνά η καταστροφή του ανακτό
ρου της Π ερσέπολης, αλλά η Π ερσέπολη ήταν το σύμβολο της
περσικής κυριαρχίας. Οι Έ λληνες που ήταν εκεί συνήργησαν
σε αυτό. Η περσική εισβολή δεν είχε ξεχαστεί και ο Αλέξαν
δρος ήταν ανένδοτος στο να δείξει στον ελληνικό κόσμο ότι η
εκστρατεία του ήταν εκδίκηση κατά των Περσών. Άλλες π ρ ω
τεύουσες όπω ς τα Σούσα ή η Βαβυλώνα, έμειναν άδικτες.
Δ εν πρέπει να ξεχνάμε π ω ς για τους Έ λληνες οι Πέρσες και
οι λοιποί ανατολικοί λαοί ήταν «βάρβαροι». Έ ννοια δολή και
παρεξηγημένη, δεν σήμαινε πω ς δεν είχαν πολιτισμό, και οι
Έ λληνες το γνώριζαν. Η έκφραση αναφερόταν εν μέρει στη
γλώσσα, χωρίς πάλι να υποδηλοί καδαυτό πω ς όποιος δεν μι
λούσε Ελληνικά ήταν απολίτιστος, κυρίως όμως, στην κοινω
νική οργάνωση.
Υ πήρχαν και στην Ελλάδα βασιλικοί οίκοι (π.χ. στη Σπάρ
τη, στην Ή πειρο και στην ίδια τη Μακεδονία). Η απόλυτη
όμως εξουσία και η λατρεία του Πέρση ηγεμόνα, σε συνάρτη
ση με την έλλειψη οποιουδήποτε συλλογικού δημόσιου οργά
νου με ουσιαστικές αρμοδιότητες, προκαλούσαν την περιφρό
νηση των συνηδισμένων να έχουν και να ασκούν ατομικά δι
καιώ ματα Ελλήνων.
Η υιοδέτηση λοιπόν από τους λαούς της Ανατολής ελληνι
κώ ν εθίμων, όσο αόριστα κι αν λεγόταν αυτό, φαινόταν ευγε-
νής σκοπός. Ο Αλέξανδρος δεν επεδίωξε να επιβάλει ελληνικά
ήθη και έθιμα, αλλά είναι φανερό ότι προσπάθησε να ανοίξει ο
δρόμος για να συμβεί αυτό σταδιακά. Παράλληλα, είναι π ρ ω
248
ΕΚΠΟΛΓΠΣΤΗΣ Ή ΣΦΑΓΕΑΣ:
τοφανής κίνηση το ότι πάντρεψε είκοσι χιλιάδες Έ λληνες με

Περσίδες. Κανείς άλλος δεν αποπειράθηκε με τέτοιο άμεσο
τρόπο να επιτύχει τη συμβίωση δύο λαών και να συμβολίσει
την ισοτιμία τους ακόμα και στα χα μ η λά κοινωνικά στρώματα.
Δεν γνωρίζουμε τι θα επακολουθούσε. Ο Αλέξανδρος π έθ α
νε νέος και η πολιτική του αμελήθηκε. Ο αποικισμός, η εισα
γω γή ελληνικών πολιτιστικών και κοινωνικών στοιχείων συνε
χίστηκαν επί των διαδόχων, αλλά αυτό αψορούσε πλέον την
ελληνική και ελληνίζουσα άρχουσα τάξη, ενώ οι ντόπιοι παρα-
μερίσθηκαν κοινωνικά κι έγιναν αντικείμενο εκμετάλλευσης.
Στην πράξη, ο Αλέξανδρος και οι διάδοχοι θεοποιήθηκαν,
όχι από τους «βάρβαρους» υπηκόους τους, αλλά με δική τους
πρωτοβουλία. Η ματαιοδοξία και η φιλαυτία, σε συνδυασμό με
το απέραντο των κτήσεων και την ποικιλία των εθνοτήτων,
απαιτούσαν το κράτος να συμβολίζεται στο πρόσω πο του η γ ε
μόνα. Στο πολιτικό επίπεδο, αντί να εξελληνιστεί η Ασία, υ π έ
κυψ αν οι Έ λληνες σε αυτήν. Ο βασικός παράγοντας ηθικής
ανωτερότητας των Ελλήνων, ακυρώ θηκε από τους ίδιους τους
νικητές.
Σε ποιο βαθμό ήταν αυτή η πρόθεση του Αλέξανδρου; Είναι
βέβαιο π ω ς ο ίδιος δεν είχε σκοπό να προσδώσει χαρακτήρα
δημοκρατικού πολιτεύματος στην αυτοκρατορία του, όπω ς δεν
θα το έκανε ποτέ για τη Μακεδονία. Είναι όμως σαφές ότι ή θε
λε τη συμβίωση των λαών και την εξισορρόπηση των πολιτι
στικών ιδιαιτεροτήτων. Δεν το ξεχνούσε, εφόσον τηρούσε κατά
την εκστρατεία συχνή αλληλογραφία με το δάσκαλό του, τον
Αριστοτέλη. Το απέδειξε όταν ήρθε σε σύγκρουση με τους
Έ λληνες συμπολεμιστές του, που δεν ανέχονταν «βάρβαρους»
να συμμετέχουν στο στρατό και στην εξουσία, ούτε να βλέπουν
το βασιλέα τους με περσική ενδυμασία.
ΣΦΑΓΕΙΣ ΚΑΙ ΕΚΠΟΛΓΠΣΤΕΣ

Το σημείο το οποίο οι αντίθετες απόψεις έχουν κοινό είναι πω ς
ο Αλέξανδρος είναι θέμα άξιο μελέτης. Έ π ρ επ ε ν α κα τη γορη
θεί τόσο, όσο τον είχαν υμνήσει οι θαυμαστές του. Σειρά περι
στατικών επιστρατεύτηκε για να συμπληρωθεί ένα αξιοπρεπες
249
ποινικό μητρώο που να τον εμφανίζει σαν έναν χρελό και μ α

νιακό καχακχηχή. Τέχοια περισχαχικά δεν λείπουν, λείπει ό μ ο ς
η αιχιολόγηση χου γιαχί οι καχήγοροί χου σχοιχειώνονχαι χόσο
από χο πρόσω πό χου και όχι από αυχό χου Τζενκίς Χαν ή χου
Ταμερλάνου, ανθρώ πω ν που ανέδειξαν χη σφαγή σε καθημε-
ρινόχηχα και χο σαδισμό σε χέχνη. Συγκριχικά μ ε τέτοιους
προικισμένους, ο χαρακτηρισμός του «σφαγέα» για τον Αλέ
ξανδρο προδίδει στοιχειώδη αδυναμία σύγκρισης και αδιά
ντροπη ιστορική άγνοια.
Οι πράξεις βίας δεν δικαιολογούνται εύκολα, μπορούν μ ό
νο ν α εξηγηθούν σε κάποιο βαθμό. Αν θεωρηθεί σφαγέας ο
υπεύθυνος για θανάτους σε πόλεμο, τότε ο Αλέξανδρος έφερε
το βάρος της ευθύνης και των αποφάσεω ν. Η λέξη αυτή έχει
μία σαφή έννοια και αν, όπως για τον Αλέξανδρο, τη χρησι
μοποιήσουμε για οποιονδήποτε ξεκίνησε πολεμικές επιχειρή
σεις, τότε πραγματικά δεν απομένει τρόπος στη γλώσσα μας
για να εκφράσουμε όσους ξεκίνησαν πόλεμο για ν α λεηλατή
σουν, να σκοτώσουν και να τρομοκρατήσουν. Τέτοιοι υ π ή ρ
χαν πολλοί και δεν εξηγείται πω ς ο Αλέξανδρος κέρδισε το
θαυμασμό και την εκτίμηση φίλων και εχθρών. Σφαγείς π έ
ρασαν πολλοί από την Ασία για να δώσουν στη λέξη το σωστό
περιεχόμενο, κανείς όμως δεν έμεινε στη μνήμ η των λαώ ν ως
σωτήρας, σοφός, ήρωας ή άγιος.
Κάποιοι κρίνουν από τις προθέσεις, άλλοι από χα αποτελέ
σματα. Ο Αλέξανδρος δεν ήταν άγγελος, δεν ήταν ο σωτήρας
του κόσμου και δεν ήταν ο προστάτης της δημοκρατίας και των
ανθρώπινων δικαιωμάτων. Γεννήθηκε και εκπαιδεύτηκε σαν
απόλυτος άρχοντας και στον κόσμο που έζησε οι παραπάνω
αρετές νοούνταν ως ένας φωτισμένος ηγέτης, προστάτης των
λαώ ν που ζούσαν υπό χην εξουσία χου. Είχε μεγαλώσει πι-
σχεύονχας όχι μπορούσε, και επιβαλλόχαν, να εκπολιτίσει.
Στα πλαίσια αυτά, ήταν ένας κατακτητής που δεν αναζη
τούσε νόη μ α στις πράξεις του, διότι πίστευε ότι νό η μ α ήδη
υπ ή ρ χε και τον εξέφραζε. Πίστευε πραγματικά πω ς ήταν το
πεπρω μ ένο των Ελλήνων και των «βαρβάρων». Ή θελε ίσως να
είναι ο τελευταίος των κατακτητών. Α ποπειράθηκε ν α εκπολι
250
ΕΚΠΟΛΓΠΣΤΗΣ Ή ΣΦΑΓΕΑΣ:
τίσει, δεν πρόλαβε και ίσως να μ η ν to πετυχαίνε ποτέ. Μην

έχοντας τη δική μας ιστορική εμπειρία, η προσπάθειά του
ήταν κάτι το πρωτόγνωρο που οι ίδιοι οι σύντροφοί του απέτυ-
χαν να κατανοήσουν και προτίμησαν, όταν πέθανε, ν α γίνουν
νέοι βασιλείς όπω ς τόσοι πριν και μετά α π ’ αυτούς. Ίσως στο
τέλος ν α αμφέβαλλε, ν α μ ην ήξερε π ώ ς ν α το πετύχει, ίσως να
συνειδητοποίησε ότι ήταν ανεφάρμοστο. Είχε ευγενείς προθέ
σεις που τελικά άφησαν κάποιο ίχνος. Ή ταν ένα παράδειγμα
αλληλοσεβασμού και αλληλοκατανόησης δύο κόσμω ν σε
εποχές άγνοιας και βίας. Ο άνθρω πος που νόμισε ότι ήταν θε
ός, που η ίδια η μητέρα του νεκρού εχθρού του τον απεκάλε-
σε γιο της, ήταν καταδικασμένος ν α χαθεί από το εύρος του
υπερανθρώ πινου οράματος του.
251
ΑΙΓΑ ΑΦΝΑ ΝΑ ΙΟΪί ί Υ ΚΗΗ\ ί
ΝΙΚΟΣ ΚΑΝΑΚΑΡΗΣ: Γεννήθηκε στη Σύρο, όπου ζει και εργάζεται, εξε-
ρευνώντας τους κόσμους της φανταστικής λογοτεχνίας, των εναλλακτι
κώ ν θεωριών, της συνωμοσιολογίας, της άγνωστης ιστορίας, του π α ρ ά
ξενου και της μυθολογίας. Τ ην περίοδο 1997-8 εξέδιδε το ερασιτεχνικό
περιοδικό έρευνας ΑΤΕΡΜΩΝ, ενώ διηγήματά του έχουν δημοσιευθεί
στα περιοδικά ΑΝΔΡΟΜ ΕΔΑ και ΧΩΡΟΧΡΟΝΟΣ. Συνεργάζεται με τα
περιοδικά Α Β Α ΤΟ Ν και Stra n g e αρθρογραφώντας, ενώ έχει μεταφράσει
συλλογές διηγημάτω ν. Από τις εκδόσεις Αρχέτυπο κυκλοφορούν τα βι
βλία του Μύθοι της Δ ημιουργία ς (1999), Η Σκοτεινή Π λευρ ά ιη ς Ν έας
Π αγκόσμιας Τάξης (2001), Αινίγματα της Α ρχαιότητας (2001) και Π α
γκόσμιοι Εξουσιαστές (2004). Παράλληλα, με κείμενά του έχει συμμε-
τάσχει σε πολλά συλλογικά έργα των ίδιων εκδόσεων, όπω ς Μ υστική
Ε λλάδα. Τα Μ εγάλα Μ υστήρια του Κ όσμου, Γαία: ο Μ υστικός μα ς Π λα
νήτης. Α ρχαία Ε λλη νικ ή Ε πιστήμη κ.ά.
ΧΡΗΣΤΟΣ Ζ. ΚΩΝΣΤΑΣ: Γ εννήθηκε σιη Θεσσαλονίκη. Σπούδασε η λ ε

κτρονικά με ειδίκευση στη ραδιοφωνία και στην τηλεόραση, στους η λ ε
κτρονικούς υπολογιστές, τα συστήματα αυτοματισμού και προγραμματι
σμό Η /Υ στη Θεσσαλονίκη και στη Στρατιωτική Σχολή Τηλεπικοινωνιών
στον Πύργο Ηλείας. Αργότερα σπούδασε Αγγλικά στο Λονδίνο. Αρχισε
ν α γράφει νωρίς αλλά εξέδωσε το πρώτο του βιβλίο. Κόσμος σ ε Ισορρο
πία και Αρμονία. Ο ικολογικές Α ναζητήσεις σ τη ν Α γία Γραφή, το 1994
5. Ξεκίνησε να γράφει άρθρα το 1996 και από τότε αρθρογραφεί τακτι
κά. Το 2 0 0 2 από τις εκδόσεις Αρχέτυπο κυκλοφόρησε το βιβλίο του Ψυ-
χοϊστορία. Το 1995 άφησε τη ζωή στην πόλη και ως «αστικός πρόσφ υ
γας» αποφάσισε να ζήσει σιις Κυκλάδες. Είναι παντρεμένος, έχει δύο
παιδιά και ασχολείται με ιη συγγραφή, την αρθρογραφία, τα ηλεκτρονι
κά, καθώ ς και με τη διδασκαλία Αγγλικών και πληροφορικής.
ΣΓΕΛΙΝΑ ΜΑΡΓΑΡΓΠΑΟΥ: Γεννήθηκε στη Θ εσσαλονίκη. Σπούδασε

δημοσιογραφία, δημόσιες σχέσεις και ιστορία τέχνης στο Αμερικανικό
Κολέγιο Αθηνών. Από το 1988 εργάζεται ως δημοσιογράφος στην Αθή
να και στη Θεσσαλονίκη, σε εφημερίδες και σε ηλεκτρονικά μεσα ενη
μέρωσης. Συνεργάζεται με τα περιοδικά Έ ψιλον της Ελευθεροτυπίας,
Κλικ. M en, MAX, Ε πιλογές και ΑΒΑΤΟΝ. Σήμερα ζει στη Θεσσαλονίκη
και εργάζεται σ ιη ν εφημερίδα Μ ακεδονία. Έ χει δύο γιους, τον Αρη και
τον Οδυσσέα. Από τις εκδόσεις Αρχέτυπο κυκλοφορεί το βιβλίο της
Έ λ λ η ν ες Μάγοι του 2 0 ο ύ Αιώνα (2002).
252
ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΣ X. ΜΗΤΣΙΟΥ: Γ εννήθηκε σχη Θεσσαλονίκη. Πραγματο
ποίησε σπουδές προπτυχιακού, μεταπτυχιακού και διδακτορικού επ ιπ έ
δου στη Φιλοσοφική Σχολή του ΑΠΘ, όπου παρακολούθησε μαθήματα
φιλοσοφίας, παιδαγωγικής, ιστορίας, αρχαιολογίας, ψυχολογίας, φιλολο
γίας και πολιτικής. Ειδικεύεται στη φιλοσοφική αποκατάσταση και στην
πολιτική ανθρωπολογία και επίκεντρο των ερευνών του είναι η Αρχαία
Ε λλάδα και ο Ελληνικός Πολιτισμός. Ασχολείται έντονα με τα κοινά.
Συμμετέχει στο ευρύτερο κοινωνικό και δημοκρατικό κίνημα της χώρας
μας. Οι απόψεις του έχουν δημοσιευτεί σε ευρύ φ άσμα εντύπω ν, ενώ εί
ναι σταθερός συνεργάτης στα περιοδικά ΑΒΑΤΟΝ, Δαυλός, Ε λλάνιον
Η μαρ και Strange. Είναι μέλος του Συνδέσμου Ιστορικών Συγγραφέω ν
Ελλάδος. Εργάζεται στην ιδιωτική εκπαίδευση ως καθηγητής φιλόλογος.
Κυκλοφορούν τα βιβλία του Πολιτική Θ εολογία και Ιουλιανός (Ερωδιός
2002) και Π υθαγόρας και Μ ουσική (Γεωργιάδης 2002).
ΧΑΣΑΝ ΜΠΑΝΤΑΟΥΗ: Γεννήθηκε στο A ssyut. την ελληνιστική Λυκό

πολη, της Αιγύπτου. Ζει στη Θεσσαλονίκη. Είναι Επίκουρος Καθηγητής,
Διδάκτωρ του Τμήματος Ιστορίας και Αρχαιολογίας του ΑΠΘ. Είναι μέλος
επιστημονικών εταιριών, όπως της Ελληνικής Ιστορικής Εταιρείας, της
Εταιρείας Βυζαντινών Ερευνών, της Ελληνικής Επιτροπής Σπουδών ΝΑ
Ε υρώπης, του Κέντρου Μελέτης Ελληνικών Μειονοτήτων, της E gyptian
Society of G reek a n d R om an S tu d ies, τοΰ Arab O rganization for
H u m a n Rights - Giza, Egypt κ.ά. Η μελέτη του Ε ισαγω γή σ τη ν Ιστορία
του Ισλαμικού Κόσμου (Μέρος Πρώτον) κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Βά-
νιας. Ε χ ει ασχοληθεί εκτενώς με την παρουσία του Μ. Αλεξάνδρου στην
αραβική παράδοση και έχει συγγράψει και σχετικές μελέτες, όπω ς Α να
φορές στις Αραβικές Π ηγές για την Κ αταγω γή του Μ εγά λου Α λεξάνδρου
και το Θ ρύλο του Δικέρατου και Αλέξανδρος ο Μ έγας ή η Ε λληνική Κ α
ταγω γή του Μ εγάλου Αλεξάνδρου (κατά τους Άραβες ιστορικούς από τον
7ο έω ς το 14ο μ.Χ. αιώνα.
ΧΡΗΣΤΟΣ ΝΤΤΚΜΠΑΣΑΝΗΣ: Είναι καθηγητής και συγγραφέας. Γ εννή

θηκε στη Θεσσαλονίκη, όπου τελείωσε τη Θεολογική Σχολή του ΑΠΘ. Η
ζωή και το έργο του εμπνέονται από τη μεγάλη ιου αγάπη για ιον ά ν
θρωπο, τη Φύση, την ιστορία των θρησκειών, την εθνολογία και τη μυθο
λογία. Από το 1989 αρθρογραφεί στον ειδικό κυρίως τύπο. Ε χει συνεργα
στεί με τα περιοδικά Ε πιστήμη και Τεχνολογία, Βιβλίο και Media.
Inform ation, Τουριστική Αγορά, ΕΔΩ ΕΛΛΑΔΑ (περιοδικό για την ομογέ-
νεια, όπου διατέλεσε και αρχισυντάκτης), Τρίτο Μάτι, ΑΝΙΧΝΕΥΣΕΙΣ,
ΑΒΑΤΟΝ, Strange κ.ά. Γράφει ποίηση, δοκίμια και μελέτες. Ε χει εκδώ
σει ποιητικές συλλογές και βιβλία: Ο Υπομνήμω ν (ποιητική συλλογή).
Α πόδραση από την Πολιτεία του Α νθρώ που (κοινωνιολογικό δοκίμιο),
Ηθοκυβερνητική κ.ά. Από τις εκδόσεις Αρχέτυπο κυκλοφορεί το βιβλίο του
Οφιολατρεία. Είναι μέλος της Εταιρείας Ελλήνων Λογοτεχνών (Ε.Ε.Λ.).
253
-α ™ 1Q72 σιτι Θ εσσαλονίκη. Είναι
Ν,ΚΟΛΑΟΪ Τ Π Γ Μ ω ® ^ α α ,,ε χ ν ,κ ά μ ε ,ο ο χ ί-
απόφοιτος Νομικής Σχολής ίου ΑΙ X ισιορικ6ς ερευνητής κα. με-
β,ο. ,α comics κα. Π, » κ .,κ ά σ.ο περ.οδη»
λετητής της μεσαιωνικής Ιστορι ζ· ^ Για επικοινωνία με ιο συγ-
Strange. Ζει και εργάζεται στη Θεσσαλονίκη. 11
γραφέα: Nickhisto@hotmail.com
ΦΩΤΕΙΝΗ ΤΖΙΚΟΥ: Γεννήθηκε και μεγάλω σε σε χωρίο ίου ν ο μ ο ΰ Σερ

ρών. Είναι απόφοιτος της Φιλοσοφικής Σχολής του ΑΠΘ. Μ ελεΐ μ
8ος ιη ν Ιστορία. Συμμετείχε ως επιστημονικός συνεργάτης στην ηλε
κτρονική έκδοση της εγκυκλοπαίδειας Ε πιστήμη και Ζ ω ή. Εχει επιμε-
ληθεί σειρά βιβλίων των εκδόσεω ν Αρχέτυπο και κάνει την επιμέλεια
ΰλης του περιοδικού ΑΒΑΤΟΝ. Ζει και εργάζεται στη Θεσσαλονίκη.
ΓΙΩΡΓΟΣ ΧΑΤΖΗΔΑΚΗΣ: Είναι καθηγητής ιστορίας του θεάτρου και ελ

ληνικής λογοτεχνίας σε δραματικές σχολές, καλλιτεχνικός διευθυντής
της καλλιτεχνικής εταιρείας «Νέα Θεώρηση» και της θεατρικής ομάδας
«Συν τω Χρόνω». Τακτικό μέλος της Ελλήνω ν Θεατρικών Συγγραφέων,
τακτικό μέλος της ένω σης Θεατρικών Κριτικών και μέλος της Εταιρείας
Σκηνοθετών. Υπήρξε εκδότης και διευθυντής του περιοδικού Θεατρικά
(1971-1992) και του περιοδικού Σ κηνή και Οθόνη (1981). Συνεργάζεται με
το ραδιόφωνό από το 1954 και έχει δημοσιεύσει άρθρα του στα περιοδικά
Ιστορ,α. Πανβεον. Ταχυδρόμος, ΕΝΑ. M e m b er's, ΑΒΑΤΟΝ, Πολιτικά Θ έ
ματα Έψιλον κ.ά., καθώς και στις εφημερίδες Ελευθεροτυπία, Κ αθημερι
νή, Α υγη, Ρωμιοσύνη. Ασχολείται με τη σκηνοθεσία κα. με μεταφράσε.ς
και διασκευες θεατρικών έργων. Ζει κα. εργάζεται στην Αθήνα

Omicron Alphagammanuomegasigmatauomicronsigma Muepsilongammaalphasigma Alphalambdaepsilonxialphanudeltarhoomicronsigmapdf

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Omicron Alphagammanuomegasigmatauomicronsigma Muepsilongammaalphasigma Alphalambdaepsilonxialphanudeltarhoomicronsigmapdf

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Υ πάρχουν άγνω οιες π ιυ χές σιη ζωή ιου Μεγάλου Αλεξάνδρου;

Π ιυχές που η επίσημη Ισιορία άφησε σιη σκιά και ο ορθολογι­

ΝΙΚΟΣ ΚΑΝΑΚΑΡΗΣ · ΧΡΗΣΤΟΣ Ζ . ΚΩΝΣΤΑΣ

© ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΑΡΧΕΤΥΠΟ/ΜΕΤΑΕΚΔΟΤΙΚΗ Α.Ε.

ΛΙΓΑ ΛΟΓΙΑ Π Α ΤΟΥΣ ΣΥΓΓΡΑΦΕΙΣ ................................................ 252

8α το μάθαινε όμως σύντομα και μάλιστα 8α γινόταν ο ίδιος

Τ α π α ρ α π ά νω είναι λιγότερο ή περισσότερο γνω στά σε

και μετάλλαξη της οποίας ο Αλέξανδρος συνεισέφερε όσο κ α ­

356 π.Χ. Γέννηση ιου Αλέξανδρου σιην Πέλλα.

332-1 π.Χ. Κατάκτηση της Αιγύπτου, που τελούσε υπό π ε ρ ­

ΔΕΝ ΘΑ ΕΙΝΑΙ ΥΠΕΡΒΟΛΗ αν πούμ ε πω ς η γέννηση ίου

Διαβάζοντας τον Ηρόδοτο ή τον Διόδωρο τον Σικελιώτη, ερ­

Στη γέννηση του Αλέξανδρου μια πληθώ ρα οιωνών κατακά-

έπεσ ε πά νω σχην κοιλιά χης. Α π’ την π λ η γή που ανοίχχηκε

πανίσχυρη μυθοπλασία όμως του λαού, το υπερρεαλιστικό

* (Σ.τ.Ε.) 0 Αρύββας, σύμφωνα με τον Πλούταρχο, ήταν αδελφός της Ολυμπιάδας.

ποτα α π ’ όσα η μυθοπλασία επινόησε. Αν όμως η σύλληψή

Ο Πλούταρχος μας προσθέτει ένα ακόμα στοιχείο ισχυρό

φιδιού ν α συνευρίσκεται με τη γυναίκα του. Ό πω ς και το έχα ­

Η μυθιστορία για τον Αλέξανδρο τον Μ έγα συνυφαίνεται σε

κεφ . «Ψευδοκαλλισθένης - η Διήγηση χου Αλέξανδρου» σελ.

ούσαν επιθυμίαν έσχε του κάλλους αϋτής. Και προτείνας την

τα, πάλιν συναναμιγήναι αυτώ και μελησάτω σοι πότε μέλλει

... Και τότες η Ο λυμπίάς του Κτεναβώ νος λ έγει -

κ ’ εδιάβηκε στο σπίτι του μέσα στη ν κατοικιά του.

Ως το’ κουσε Ν εκτενεβός τότε μεταμορφώ θη - εγί-

εις την μ έσ η τους και δυνατά σουρίζει. - Κ εδ ιέβ η

Ή λθεν η ώρα και καιρός αυτείνη να γεννήσ η , -

Σ’ αυτό το παλαιότατο κείμενο, το τχολΰ λίγο γνωστό, ττου οι

ο άγνωστος λάίκός στιχουργός σημειώνει πω ς ο Αλέξανδρος

Μετά ξεκίνησε και διέσχισε ολόκληρη τη Λιβύη

ίδιος π ή γ ε να κάνει 8υσία στον Άμμωνα, λόγω του

Σχον Ψευδοκαλλισθένη ο απεσχαλμένος χων Αιγυπχίων συνα-

Ως δε χοις βασιλείοις εισήει ο Αλέξανδρος, χο χου

Αρεσκειαι βέβαια η συνολική συνείδηση των λαώ ν να α πο δέ­

Ο μελετητής Χάρης Τζάλας σ’ ένα κείμενό του με

χαν μια φαραωνική σαρκοφάγος. Το 1803 η σαρ­

ΠΟΙΑ ΗΤΑΝ Η ΣΧΕΣΗ του Φίλιππου με τον Αλέξανδρο με μια

τέρα του, κι α π ’ τη μανική φύση εκείνης προικισμένος, από

ση. Να σημειώσουμε ακόμα κάτι, α π ’ όσα μας μεταφέρουν οι

Ο λυμπιάδα με ιη συνεχή υποδαύλισή της, συντελέσανε στην

ταρχος. Οι Βίοι Π αράλληλοι έχουν έ

γραφεί θρυλικές μορφές των Ελλήνω ν. Σε κάποια σημεία

Ο ιστορικός στο σημείο αυτό δεν υπερασπίζεται μ ε σθένος

ΟΠΟΙΟΣΔΗΠΟΤΕ ΕΧΕΙ εκπαιδευτική εμπειρία από τα μαθητι­

Η ΖΩΗ ΚΑΙ ΤΟ ΕΡΓΟ ΤΟΥ ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗ

Καθώς το κλίμα στην Αθήνα ήταν αρνητικό απέναντί του,

στην σττσία συμμετείχαν σι μαθητές, που εκ περιτροπής διοι­

νης Λαερτιος (βλ. Αριστοτέλης, Ε, 12-16) διακρίνεται ο φιλάν­

Ο ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗΣ ΣΤΗ ΜΑΚΕΔΟΝΙΚΗ ΑΥΛΗ

σκόταν, στην οποία έγραφε τα εξής: «Μάθε ότι μας γεννή θη ­

ευκαιρία ν α μελετήσει επισταμένως τη φύση της πολιτικής,

δυτικού πνεύματος με το ανατολίτικο, που ή λεγχε ως υ π ο δεέ­

Η ΜΑΘΗΤΕΙΑ ΤΟΥ ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΥ

Ο ίδιος ο Αλέξανδρος είχε την τύχη να έχει μορφω μένους

ο ονομαστός φιλόσοφος κατέβαλε για την εκπαίδευση του ξε­

πα ρ α πά νω ο ευφυής νεαρός, όταν ο Αριστοτέλης τοΰ εξηγού­

Ο ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΣ ΚΑΙ Η ΕΠΙΣΤΗΜΗ

Π ύρρωνα τον Ηλείο, πρωτοπόρο της σκεπτικής φιλοσοφίας,

λύ από την καλή τους μοίρα, αφού ο Φίλιππος ευτύχησε να

Αρριανός, Αλεξάνδρου Ανάβασις, Ζ 30.3

ΑΠΟ ΤΗΝ ΠΡΟΕΦΗΒΙΚΗ ΜΟΥ ακόμα ηλικία είχα ιδιαίτερη

Επιπλέον, θυμάμαι πόσο ανυπέρβλητο ή ρω α θεωρούσα χον

Η ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ ΤΟΥ ΤΕΛΟΥΣ

Π ιυχές που η επίσημη Ισιορία άφησε σιη σκιά και ο ορθολογι

και μετάλλαξη της οποίας ο Αλέξανδρος συνεισέφερε όσο κ α

332-1 π.Χ. Κατάκτηση της Αιγύπτου, που τελούσε υπό π ε ρ

Διαβάζοντας τον Ηρόδοτο ή τον Διόδωρο τον Σικελιώτη, ερ

φιδιού ν α συνευρίσκεται με τη γυναίκα του. Ό πω ς και το έχα

Αρεσκειαι βέβαια η συνολική συνείδηση των λαώ ν να α πο δέ

χαν μια φαραωνική σαρκοφάγος. Το 1803 η σαρ

ΟΠΟΙΟΣΔΗΠΟΤΕ ΕΧΕΙ εκπαιδευτική εμπειρία από τα μαθητι

στην σττσία συμμετείχαν σι μαθητές, που εκ περιτροπής διοι

νης Λαερτιος (βλ. Αριστοτέλης, Ε, 12-16) διακρίνεται ο φιλάν

σκόταν, στην οποία έγραφε τα εξής: «Μάθε ότι μας γεννή θη

δυτικού πνεύματος με το ανατολίτικο, που ή λεγχε ως υ π ο δεέ

ο ονομαστός φιλόσοφος κατέβαλε για την εκπαίδευση του ξε

πα ρ α πά νω ο ευφυής νεαρός, όταν ο Αριστοτέλης τοΰ εξηγού

στρατιωτικών επιχειρήσεων, τις επιμιξίες Ελλήνω ν με Περσί

στους ανατολικούς πολιτισμούς, είναι σχεδόν απίθανο μια τέ

κή ιου απέναντι σχον αντίπαλό του Μελέαγρο, που με π ο ν η

Ανατολής. Π αρά ταύτα, κατέληξε ο ίδιος δέσμιος της ανατολίτι

αναντικατάστατος, ακόμη και ο επιφανέστερος όλων - αν επι

Μια ελλη νικ ή ανασκα φ ική ομάδα, α πο τελο ύμ ενη από μ η χα ν ι

ΤΟ ΠΑΡΑΠΑΝΩ ΜΙΚΡΟ ΚΕΙΜΕΝΟ αποτελεί μία μόνο α να

Δεν χρειάζεται να είσαι άλλωστε αρχαιολόγος για να γ ν ω

σε χρυσή σαρκοφάγο, σφραγίζεται από ττάνω με δεύτερο χρ υ

προορισμός της. Σύμφω να με αυτήν χην άποψ η, αυτός ο τε

Η ανασκαφική ομάδα δεν άργησε ν α ανακαλύψ ει σ η μ α

Η έκθεση άλλωστε του καθηγητή του Δημοκρίτειου Π α νε

ωστόσο να παραμένει... άγνωστος, αφού δεν έχει αναγνωρι

Η ΕΠΟΠΟΙΙΑ ΤΗΣ ΚΑΤΑΚΤΗΣΗΣ της Ασίας από τους Έ λ λ η

πω ς πολλά σημεία του θέματος είναι ακόμη ασαφή, πω ς γ ε

ηγεσία είχαν μελετήσει Ηρόδοτο ή Θ ουκυδίδη, ώστε να γ ν ω

Στη Μέση Ανατολή και μετά τη μ άχη στην Ισσό, π ρ ο έκ υ

ριά σάρισσα. Οι φαλαγγίτες αποκαλούνταν πεζεταίροι, ονομα

Οι πληροφ ορίες που διαθέχουμε για χο σύσχημα α νεφ οδια

Ο ρόλος ιης φάλαγγας ήταν τόσο επιθετικός όσο και αμυντι