Ders

Takvim Duyurular Epub Html5

Kitabı (PDF)

Ünite
Video Canlı Ders Sesli Kitap Sesli Özet
Özeti

Sorularla Deneme Etkileşimli

Alıştırma İnfografik
Öğrenelim Sınavı İçerik

Bilgilendirme Çıkmış Sınav Sınav Giriş Sınav Öğrenci

Panosu Soruları Bilgisi Sonuçları Toplulukları

444 10 26
 AÖF Kitapları Öğrenci Kullanım Kılavuzu

Öğrenme çıktıları
Bölüm içinde hangi bilgi, beceri ve yeterlikleri
kazanacağınızı ifade eder.

Tanım
Bölüm içinde geçen
önemli kavramların
Bölüm Özeti tanımları verilir.
Bölümün kısa özetini gösterir.

Dikkat
Konuya ilişkin önemli
Sözlük uyarıları gösterir.
Bölüm içinde geçen önemli
kavramlardan oluşan sözlük
ünite sonunda paylaşılır.

Karekod
Bölüm içinde verilen
Neler Öğrendik ve Yanıt Anahtarı
karekodlar, mobil
Bölüm içeriğine ilişkin 10 adet
cihazlarınız aracılığıyla
çoktan seçmeli soru ve cevapları
sizi ek kaynaklara,
paylaşılır.
videolara veya web
adreslerine ulaştırır.

Öğrenme Çıktısı Tablosu

Araştır/İlişkilendir/Anlat-Paylaş
İlgili konuların altında cevaplayacağınız soruları, okuyabileceğiniz
ek kaynakları ve konuyla ilgili yapabileceğiniz ekstra etkinlikleri gösterir.
Yaşamla İlişkilendir
Bölümün içeriğine uygun paylaşılan yaşama dair gerçek kesitler
veya örnekleri gösterir.
Araştırmalarla İlişkilendir
Bölüm içeriği ile ilişkili araştırmaların ve bilimsel çalışmaları gösterir.
Toplum Temelli
Turizm

Editörler

Prof.Dr. Nazmi KOZAK

Arş.Gör.Dr. Arzu TOKER

Yazarlar

BÖLÜM 1, 2 Arş.Gör.Dr. Arzu TOKER

BÖLÜM 3, 7
Dr.Öğr.Üyesi Dönüş ÇİÇEK

BÖLÜM 4
Dr.Öğr.Üyesi Ece DOĞANTAN

BÖLÜM 5
Doç.Dr. Dilek ACAR

BÖLÜM 6
Arş.Gör. Burcu KAYA SAYARI

BÖLÜM 8
Arş.Gör. Çağdaş AYDIN
 T.C. ANADOLU ÜNİVERSİTESİ YAYINI NO: 4092
AÇIKÖĞRETİM FAKÜLTESİ YAYINI NO: 2874

Bu kitabın basım, yayım ve satış hakları Anadolu Üniversitesine aittir.

“Uzaktan Öğretim” tekniğine uygun olarak hazırlanan bu kitabın bütün hakları saklıdır.
İlgili kuruluştan izin almadan kitabın tümü ya da bölümleri mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik kayıt
veya başka şekillerde çoğaltılamaz, basılamaz ve dağıtılamaz.

Copyright © 2020 by Anadolu University

All rights reserved
No part of this book may be reproduced or stored in a retrieval system, or transmitted
in any form or by any means mechanical, electronic, photocopy, magnetic tape or otherwise, without
permission in writing from the University.

Öğretim Tasarımcısı
Öğr.Gör. İpek Dağkıran

Grafik Tasarım ve Kapak Düzeni

Prof.Dr. Halit Turgay Ünalan

Dil ve Yazım Danışmanı

Öğr.Gör.Dr. Olcay Saltık

Ölçme Değerlendirme Sorumlusu

Gülce Baraz

Grafikerler
Ayşegül Dibek
Gülşah Karabulut

Dizgi ve Yayıma Hazırlama

Handan Atman
Nihal Sürücü
Dilek Özbek
Gözde Soysever
Halil Kaya
Burak Arslan
Beyhan Demircioğlu

TOPLUM TEMELLİ TURİZM

E-ISBN
978-975-06-3945-6

Bu kitabın tüm hakları Anadolu Üniversitesi’ne aittir.

ESKİŞEHİR, Eylül 2020
3425-0-0-0-2202-V01
 İçindekiler

Toplum Temelli Toplum Temelli

BÖLÜM 1 Turizm Kavramı, BÖLÜM 2 Turizm ile İlgili
Tarihçesi, Gelişmesi Kuramsal Yaklaşımlar
Giriş ................................................................ 3 Giriş ................................................................. 35
Yeni Turizm ve Eski Turizm ......................... 3 Plog’un Psikografik Bölümlendirmesi .......... 35
Toplum Temelli Turizm Kavramı, Doxey’in İrrideks Modeli ............................... 38
Tarihçesi ve Özellikleri .................................. 6 Butler’ın Turist Alanı Yaşam Döngüsü ........ 42
Toplum Temelli Turizmin Tanımı ....... 6 Kaos ve Karmaşıklık Kuramı ......................... 49
Toplum Temelli Turizmin Gelişimi ..... 8 Toplumun Turizm Sistemindeki Rolü:
Toplum Temelli Turizmin Özellikleri ..   10 Murphy’nin Turizm Planlaması Ekolojik
Toplum Temelli Turizmin Hedefleri ............. 12 Modeli ............................................................. 51
Toplum Temelli Turizmin Yararları ve Sosyal Mübadele Kuramı .............................. 54
Olası Zararları ............................................... 15
Toplum Temelli Turizmin Yararları .... 15
Toplum Temelli Turizmin Zararları .... 16
Toplum Temelli Turizmin Paydaşları ........... 19
Toplum Temelli Turizmin Başarı
Faktörleri ....................................................... 21

Sürdürülebilir Toplum
Toplum Temelli
Gelişimi ve Toplum
BÖLÜM 3 BÖLÜM 4 Turizmin Etkileri ve
Temelli Turizmin
Uygulanması
Yerli Halk

Giriş ................................................................. 69 Giriş ................................................................. 103

Sürdürülebilir Kalkınma ve Turizm ..............
Sürdürülebilirlik Kavramı .....................
Sürdürülebilir Kalkınma ........................
Sürdürülebilir Kalkınma ve Turizm
Arasındaki İlişki ....................................
Sürdürülebilir Turizm ve Toplum Temelli
Turizm ............................................................
Sürdürülebilir Turizm ...........................
Sürdürülebilir Turizm Gelişiminin
Boyutları ................................................
Sürdürülebilir Turizm Planlaması ........
Sürdürülebilir Turizm ve Toplumsal
Kalkınma ................................................
Sürdürülebilir Turizm ve Toplum
Temelli Turizm ......................................
Toplum Temelli Turizmin Uygulanması ......
Toplum Temelli Turizmin Uygulama
Modeli ....................................................
Toplum Temelli Turizmin Önündeki
Engeller ..........................................................
69 Toplum Temelli Turizmin Sosyo-Ekonomik
69 Etkileri ve Yerli Halk ...................................... 103
70 Ekonomik Güçlenme ............................. 104
Toplum Temelli Turizm Girişimciliği ... 106
73 Toplum Temelli Turizmin Sosyo-Kültürel
Etkileri ve Yerli Halk ...................................... 109
76 Toplum Temelli Turizmde Katılımcılık
76 Yaklaşımı ................................................ 112
Toplum Temelli Turizmin Çevresel Etkileri ve
79 Yerli Halk ........................................................ 115
80 Toplum Temelli Eko-turizm ve Çevresel
Etkiler ..................................................... 115
81 Toplum Temelli Turizmin Olumsuz Etkileri ve
Yerli Halk ........................................................ 118
83
85
85
91

iii
 Toplum Temelli
Toplum İçin Turizm
BÖLÜM 5 BÖLÜM 6 Turizm ve Yerel
Stratejisi Geliştirme
Kültür

Giriş .................................................................. 131 Giriş ................................................................... 153

Toplum Refahı ................................................. 131 Toplum Temelli Turizm ve Sosyokültürel
Toplumu Geliştirme ......................................... 133 Değerler ............................................................ 153
Toplumsal Gelişme ve Turizm ................ 134 Turizm Çekiciliği Olarak Kültür ............. 153
Toplum Kapasitesini Geliştirme ............ 135 Toplum Temelli Turizm ile Yerel
Toplum Temelli Turizmde Kültür İlişkisi ............................................ 155
Stratejik Planlama .......................................... 138 Turizm ve Etno-Gelişim .................................. 159
Toplum Temelli Turizmde Pazarlama ............ 143 Kültürel Kimliğin Ekonomik Değeri ...... 162
Otantisite ................................................. 164
Kültürel Kimlik ........................................ 166
Kültür ve Mekân ..................................... 169

Kırsal Turizm Toplum Temelli

BÖLÜM 7 BÖLÜM 8
Toplulukları Turizm Örnekleri

Giriş ................................................................... 177 Giriş ......................................................................... 207

Kırsal Yaşam ve Kırsal Kalkınma ....................
Kırsal Yaşam ............................................
Kırsal Kalkınma .......................................
Kırsal Turizm ....................................................
Kırsal Turizm Tanımı ve Gelişimi ...........
Kırsal Turizmin Temel Özellikleri ..........
Kırsal Turizmde Rekreasyon Aktiviteleri .......
Kırsal Turizm Toplumlarının Geliştirilmesi .....
Kırsal Turizm Toplumunun Turizmden
Sağladığı Faydalar ...................................
Kırsal Turizmin Kırsal Topluma
Yüklediği Maliyetler ...............................
Kırsal Turizm Toplumunun
Belirleyicileri ............................................
Kırsal Turizm Toplumunun
Geliştirilmesinde Temel İlkeler ..............
Kırsal Turizmde Toplum Dayanışması..............
iv
177 Toplum Temelli Turizmin Türkiye’deki
177 Örnekleri ................................................................ 207
178 Doğu Anadolu’da Kültür Turizmi
181 İçin İttifaklar Projesi .................................... 207
181 Doğu Anadolu Turizm Geliştirme
183 Projesi (DATUR) ......................................... 208
186 Ürünlü Kültür Köyü Projesi ....................... 208
189 %100 Misia .................................................. 209
Seferihisar’ın Geleneksel Mutfağı ............. 209
189 Mardin’de Kadın Liderliğinde
Sürdürülebilir Girişimlerin Yaratılması ..... 209
191 Dünyanın En Eski Tapınağı
Göbeklitepe’de Taş İşçiliği ......................... 210
192 Malatya’nın Mirası Arslantepe .................. 210
Safranbolu Hatırası ..................................... 210
193 Nar Kadın ile Edremit’in Yöresel Tatları .. 211
194 Lavanta Kokulu Köy ................................... 211
Likya Yolunda Bir Tarih Molası ................. 211
Türkiye’deki Diğer TTT Örnekleri ............. 211
Toplum Temelli Turizmin Dünyadaki
Örnekleri ................................................................ 212
Kamboçya Toplum Temelli Turizm ve
Ekoturizm Ağı .............................................. 212
Vietnam Toplum Temelli Turizm Ağı ....... 213
Endonezya Ekoturizm Merkezi ................ 213
Kırgız Toplum Temelli Turizm Birliği ....... 213
Tayland Toplum Temelli Turizm
Enstitüsü ...................................................... 214
Namibya Toplum Temelli Turizm
Destekleme Vakfı ........................................ 214
Önsöz
Sevgili öğrenciler,
Turizmin olumsuz etkilerini azaltmak ve sürdü-
rülebilirliğini sağlamak için uzun yıllardır süren
çözüm arayışları pek çok yeni turizm anlayışını
da beraberinde getirdi. Sürdürülebilir bir tu-
rizm endüstrisi yaratabilmek için yerel toplu-
mu, planlama ve uygulamaların merkezine ko-
yan toplum temelli turizm anlayışı da bu yeni
yaklaşımların en dikkat çekenlerinden birisidir.
Planlama ve uygulama süreçlerinde yukarıdan
aşağıya bir yönetim yaklaşımı benimseyen ge-
leneksel kitle turizminin aksine, aşağıdan yu-
karıya bir anlayışı benimseyen bu turizm yak-
laşımı, turizmin olumsuz etkilerinin azaltılması
için ideal bir yaklaşım olabilir. Bilinmelidir ki bir
turizm bölgesinde yerel toplum sektörün dışına
itiliyorsa orada turizmin sürdürülebilirliğinden
söz etmek uzun vadede olanaksızdır. Bu neden-
le turizm sektörünün önemli bir paydaşı olarak
rol üstlenen yerel toplumun refahının sağlan-
ması ölçüsünde çevresel, sosyal ve kültürel sür-
dürülebilirliğin sağlanacağı anlayışı da gün geç-
tikçe güçlenmektedir.
Bunlardan hareketle hazırlanan bu kitap, ye-
rel toplumun turizm sektörünün merkezinde
olduğu anlayışına dayanarak hazırlandı. Kita-
bın birinci bölümünde toplum temelli turizmin
ne olduğu, tarihçesi ve nasıl geliştiğine ilişkin
açıklamalar yer alıyor. İkinci bölümde toplum
temelli turizmle ilgili kuramsal yaklaşımlar ele
alındı. Turizmin sürdürülebilirliği yaklaşımıyla
yakın temasta olan toplum temelli turizmin
sürdürülebilir toplum gelişimi çerçevesinde
nasıl uygulanacağı kitabın üçüncü bölümünde
anlatıldı. Toplum temelli turizmin sosyo-eko-
nomik, sosyo-kültürel ve çevresel açıdan olum-
lu ve olumsuz etkilerine dördüncü bölümde
yer verildi. Kitabın beşinci bölümünde toplum
temelli turizmin geliştirilmesi aşamasındaki
stratejiler incelendi. Yerel toplumun turizm
amaçlı kullanılan kültürel değerleri ile toplum
temelli turizm arasındaki ilişki kitabın altıncı
bölümünde yer alıyor. Kitabın yedinci bölümü,
kırsal toplumun kalkındırılmasında toplum te-
melli turizmin bir kalkınma aracı olarak nasıl
değerlendirileceğine ilişkin bilgileri içeriyor.
Sekizinci bölümde ise toplum temelli turizmin
Türkiye’deki ve dünyadaki uygulamaları böl-
geler ve ülkeler bazında anlatıldı. Kitapta yer
alan tüm konuların gerçek yaşamla ve diğer
akademik çalışmalarla bağlantısının kurula-
bilmesi için çeşitli örnekler verildi. Bu alanda
kitabın hem akademiye hem de turizm sektö-
rüne faydalı olmasını umuyoruz.
Toplum Temelli Turizm kitabının hazırlanma-
sında çok sayıda kişinin emeği geçti. Öncelikle
kitaptaki ünitelerin yazımında zengin birikim-
leri ve deneyimleri ile emek veren bölüm yazar-
larına ayrı ayrı teşekkür ederiz. Ayrıca titiz ve
özverili çalışmalarıyla kitabı basıma hazırlayan
grafik tasarımı ve dizgi bölümlerindeki tüm me-
sai arkadaşlarımıza teşekkürü bir borç biliriz.
Editörler
Prof.Dr. Nazmi KOZAK
Arş.Gör.Dr. Arzu TOKER
v
 Bölüm 1
Toplum Temelli Turizm Kavramı, Tarihçesi, Gelişmesi
Toplum Temelli Turizm Kavramı, Tarihçesi

1 2
Yeni Turizm ve Eski Turizm ve Özellikleri
öğrenme çıktıları

1 Yeni ve eski turizm kavramlarını ayırt 2 Toplum temelli turizm kavramını, tarihi
edebilme gelişimini ve özelliklerini açıklayabilme

Toplum Temelli Turizmin Yararları ve

3 4
Toplum Temelli Turizmin Hedefleri Olası Zararları
3 Toplum temelli turizmin hedeflerini 4 Toplum temelli turizmin yararlarını ve olası
açıklayabilme zararlarını sıralayabilme

5 6
Toplum Temelli Turizmin Paydaşları Toplum Temelli Turizmin Başarı Faktörleri
5 Toplum temelli turizmin paydaşlarını 6 Toplum temelli turizmin başarı faktörlerini
sıralayabilme sıralayabilme

Anahtar Sözcükler: • Yeni ve Eski Turizm • Toplum Temelli Turizm Kavramı • Toplum Turizmi Gelişimi

2
Toplum Temelli Turizm
GİRİŞ
Son yıllarda sıklıkla üzerinde durulan toplum
temelli turizm, sürdürülebilir turizm yaklaşımı
kapsamında, gelişmekte olan ülkelerde geleneksel
kitle turizmine alternatif olarak sunulmaktadır.
Sürdürülebilir turizm şemsiyesi altında yer alan
toplum temelli turizm, yüksek düzeyde toplum
katılımını içeren bir turizm çeşidi olarak öne çık-
maktadır. Yerel turizmle de ilişkilendirilebilecek
toplum temelli turizm, turizmin üzerinde olumsuz
etkileri bulunan her şey dahil sistem, kitle turizmi
ve büyük işletmeler yerine yerel topluluklarda bi-
rey ve grupların, küçük işletme sahiplerinin, giri-
şimcilerin yerel yönetim ve hükümetler tarafından
desteklenerek turizme katılımının sağlanmasıyla
olumsuz etkilerin en aza indirilmesinin yanı sıra
yerelin turizmden en yüksek düzeyde yararlan-
ması sağlanmaya çalışılmaktadır. Toplum temel-
li turizmde, turistlerin belli toplumları görmek,
kültürlerini aktif bir şekilde deneyimlemek iste-
diği ve bu nedenle bir bütün olarak toplumların
da turistik çekicilik unsurları arasında yer aldığı
söylenebilir. Ancak günümüzde toplumlar, bu an-
lamdaki taleplerin karşılanmasında yardımcı olan
destek birimleri olarak algılanmaktadır. Ayrıca ye-
rel toplumların turistlere sunabilecekleri turistik
ürün ve hizmet potansiyelinin farkına varılmasıyla
toplumlar, arz yönüyle de turizm sistemine dahil
edilmeye başlanmıştır. Yerel halk doğal, kültürel ve
yerel özelliklerini sürdürülebilir bir şekilde turistik
arz olarak sunmak yoluyla ekonomik gelişim sağ-
larken bu değerlere ilişkin koruyucu bir yaklaşım
sergiledikleri için turistlere özgün ve unutulmaz
bir turizm deneyimi de yaşatmaktadır.
Turizmin ülkelere önemli ekonomik katkılar
sağladığı ve toplumsal olarak da yoksulluğu azaltıcı
bir etkisinin olduğu bilinmektedir. Bu anlamda tu-
rizm az gelişmiş ülkelerden gelişmekte olan ve ge-
lişmiş ülkelere kadar hemen her toplum için baca-
sız bir sanayi olarak nitelendirilmekte; özellikle de
gelişmekte olan ülkeler için temel bir gelir kaynağı
olarak görülmektedir. Toplum özelinde değerlen-
dirildiğinde ise son yıllarda özellikle turizme top-
lumsal katılımın gerçekleştirilmesiyle yerel halkın
da gelirlerinin ve yaşam kalitesinin artması; yoksul-
luğun azaltılması sağlanmaktadır. Toplum temelli
turizm denildiğinde; yerel toplumun aktif katılımı-
nın sağlandığı, yönetildiği, toplumun sahip oldu-
ğu, toplum için toplum yargısının düşünülmesi ge-
rekmektedir. Toplum temelli turizm; yerel hizmet
sağlayıcılarının ve tedarikçilerin başat rol oynadığı;
toplumun, yerel yönetimlerin ve sivil toplum ku-
ruluşlarının desteklediği; çevresel çekicilik unsur-
larının ve yerel kültürün korunduğu sürdürülebilir
bir turizm anlayışını destekler. Sadece yatırımcının
turizmden elde ettiği kârını artırmaya değil, turiz-
min toplum ve çevre üzerindeki etkilerine diğer bir
ifadeyle günü kurtarmaya değil geleceğe odaklanan
bir turizm çeşididir. Bu nedenle doğru bir şekilde
uygulanabilirse yerel bölge sakinlerinin turizmin
olumsuz etkilerini kontrol edebilmelerine yardım-
cı olmakla kalmaz aynı zamanda ek gelir üreterek
yerel ve bölgesel ekonomiyi de çeşitlendirir. Bunun
için merkezi öneme sahip paydaşlar arasında göste-
rilen yerel halk, hükümet, sivil toplum kuruluşları,
özel sektör temsilcileri ve turistler gibi aktörlerin
arasında koordineli ve dengeli bir iletişimin ve ka-
tılımın söz konusu olması gerekmektedir. Paydaşlar
arasındaki iletişim ve etkileşim halkasında meyda-
na gelebilecek bir bozulma başarısızlığa yol açabi-
lir. Toplumsal yaşam pratikleri, kültür, gelenek ve
görenek gibi topluma özgü değerlerin en iyi yerel
toplum üyeleri tarafından bilindiğinden toplum
temelli turizm kalkınma planlamalarında yerel hal-
kın katılımı özellikle sağlanmalıdır.
YENİ TURİZM VE ESKİ TURİZM
Uluslararası turizmdeki hızlı ve baş döndürücü
gelişmeler, değişimler ve turist sayılarındaki artış,
turizm ilgililerini yeni turizm uygulama arayışları-
na yönlendirmektedir. Bu gelişmeler sonucu ortaya
çıkan yeni uygulamalara uyum sağlayabilmek, tu-
rizm gelirlerinin millî gelire kurtarıcı bir nefes gibi
katkı sağladığı gelişmekte olan ülkeler ve turizm
işletmeleri için oldukça önemlidir. Uluslararası tu-
rizm endüstrisinde meydana gelen dönüşüm “eski
turizm” ve “yeni turizm” kapsamında incelenebilir.
İkinci Dünya Savaşı ve İnsan Hakları Bildirgesi ile
başlayan 1945’li yıllar ve 1970’li yılları içine alan
kitle turizmi hareketleri, standart ve esnek olma-
yan seyahatleri karakterize eden süreç “eski turizm”
olarak ifade edilebilir (Poon, 2003). Diğer taraftan
turizmde esnekliğin, bölümlendirmenin, çeşitlen-
dirmenin ve daha otantik turizm deneyimlerinin
izlerini taşıyan 1970’li yıllar sonrası anlayış, “yeni
turizm” yani bugünün ve geleceğin turizmi olarak
düşünülebilir.
3
 Toplum Temelli Turizm Kavramı, Tarihçesi, Gelişmesi
dikkat
İkinci Dünya Savaşı sonrası yaşanan gelişmeler ve
İnsan Hakları Bildirgesi’nde (1948) turizmin bir
insan hakkı olarak ilan edilmesi, turistik hareket-
liliğin artmasında bir kilometre taşı olmuştur.
Toplum temelli turizm yeni turizm kavramı içe-
risinde yer alan bir turizm çeşididir. Ancak toplum
temelli turizmin yeni turizmle ilişkisine değinme-
den önce yeni turizm ve eski turizm olarak ifade
edilen kavramsallaştırmanın anlaşılması gerekmek-
tedir. Eski turizm, kitle turizmin yanı sıra tur ope-
ratörlerinin düzenlediği esnek olmayan standart
tur paketlerini de içermektedir. İkinci Dünya Sava-
şı sonrası yaşanan bir dizi gelişme ve İnsan Hakları
Bildirgesi’nde seyahat özgürlüğünün temel bir hak
olduğunun açıklanması söz konusu turizm çeşidi-
nin gelişmesinin de önünü açmıştır. İkinci Dünya
Savaşı’ndan sonra yaşanan gelişmelerin bir kısmı
şunlardır (Poon, 1987):
• Jet uçaklarının ticari amaçlarla turistik seya-
hatlerde kullanılması,
• Charter (Tarifeli) seyahatler,
• Ucuz yakıt,
• Keynes modeli ekonomik büyüme,
• Ücretli tatil hakkı,
• Uluslararası şirketlerin turistik faaliyetlerde
rol alması,
• Dikey ve yatay entegrasyon,
• Franchise (bayilik) olanaklarının yaygınlaşması.
Başlangıçta turizmi olumlu yönde destekle-
yen unsurlar olarak değerlendirilen bu gelişmeler;
endüstrinin hızla büyümesine yol açarak bireysel
ilişkileri ve toplum algısını neredeyse ortadan kal-
dırabilecek kitlesel bir üretimine neden olmuştur.
Sonuçta toplumsal ve bireysel ilişkilerin; toplumsal
yapının öneminden ziyade büyük finansal çıkarları
önceleyen, turistik kaynakları öngörülemez şekilde
tüketen çok uluslu güçlü işletme yapıları sektörde
etkili olmuştur.
Kitle turizmi veya literatürde sıklıkla Fordist/
Fordisyan turizm (Cecilia, Elisabeta ve Magdalena,
2011) olarak da ifade edilen eski turizm, genellikle
ekonomik gelire odaklanarak çevresel ve sosyal de-
ğerleri büyük ölçüde göz ardı eden, hızlı gelişimle
karakterize, üretim ve tüketim odaklı bir turizm
4
çeşididir. Eski turizmin; gelişimin sürdürülebilir
olması yerine para akışı yaratma üzerinde durması
ve kültür, doğal kaynaklar gibi sürdürülebilirliğin
önemli aktörlerine gerekli önemi vermemesi, söz
konusu değerleri dikkate alan yeni turizm anlayış-
larının ortaya çıkmasında etkili olmuştur. Bu geliş-
meler turizmden elde edilen gelirlerin uzun vadeli
olması, sosyal ihtiyaçlara duyarlı olması, ekonomik
gelirin toplum içinde kalması, sosyo-kültürel de-
ğerlerin korunması ve yavaş büyüme gibi özellik-
lerle ifade edilebilir.
Zamanın değişmesi, bilgi teknolojileri sayesin-
de bilgiye erişimin kolaylaşması, ulaşımda seyahate
teşvik edici yaklaşımlar yeni turistlerin ortaya çık-
masını sağlamıştır. Yeni turistlerin farklı beklentile-
ri, talepleri, deneyim arayışları ve yaşam tarzları yeni
turizm olarak nitelenen kavramın önünü açmıştır.
Bilgi teknolojilerindeki ilerleme; turizmin yarattı-
ğı çevresel, sosyal ve ekonomik tehlikelere yönelik
farkındalığı artırmıştır. Diğer yandan; daha önce
bilinmeyen destinasyonlarla ilgili bilgilere erişimin
kolaylaşması, bu destinasyonlara yakınlık ve merak
uyandırmış; yeni bölgeler keşfetme ve bu bölgeleri
deneyimleme olanağına sahip yeni bir potansiyel
turist kitlesi ortaya çıkarmıştır. Sahip olduğu birey-
sel özelliklere ve durumsal faktörlerine bağlı olarak
yeni turistler, ortaya çıkan yeni sürdürülebilir tu-
rizm deneyimini sunan destinasyonları araştıran
(Tasci, Semrad ve Yilmaz, 2013, s. 6), istediği şeyin
farkında olan bilinçli, değerlere saygılı, sorumlu,
yeşili koruyan, çevre dostu gibi kavramlarla özdeş-
leşen turistlerdir. Eski turizmin aksine yeni turizm,
esneklik, bölümlendirme, çapraz bütünleşme, uy-
gunluk, sağduyu, birlikte oluşturma gibi unsurlara
dayalı bir turizm olarak dikkat çekmektedir. Di-
ğer taraftan yeni turizmin gelişmesinde; yeni bilgi
teknolojilerinin endüstride yaygınlaşması, finansal
hizmetlerin ve ulaşım endüstrisinin liberalleşme-
si, çevresel baskılar, teknolojik rekabet, turistlerin
değişen zevkleri, boş zaman tercihleri, çalışma şe-
killeri, gelir dağılımları ve yerel toplum üzerinde
kitle turizminin (eski turizmin) olumsuz etkisi gibi
faktörlerin etkili olduğu söylenebilir (Poon, 1987).
dikkat
Yeni turizm ve eski turizm; tüketiciler, teknoloji,
üretim, yönetim ve yapısal durumlar bakımın-
dan birbirinden farklılaşmaktadır.
Toplum Temelli Turizm

Yeni turizmin geleceğin turizmi olduğunu belirten Poon (1994), bu turizm çeşidinin esneklik, bölüm-
lendirme, daha özgün turistik deneyimler ile karakterize bir turizm çeşidi olması gerektiğini ifade ederek
yeni ve eski turizmin ayrımını gözler önüne sermektedir.

Tablo 1.1 Yeni turizm ve eski turizm karşılaştırması

Yeni Turizm Eski Turizm

• Gezmeyi seven • Güneşlenmeyi seven
Tüketiciler • Deneyimli, olgun • Deneyimsiz
• Farklı olmak isteyen • Sayıca fazla
• Birbirleriyle görüşen • Mesafeli
Teknoloji • Tüm turistler kullanıcı • Kullanıcı sınırlı
• Çeşitli bütünleşik teknoloji • Bağımsız
• Yenilikçi rekabet • Fiyat rekabeti
Üretim • Ölçek ve kapsam ekonomileri • Ölçek ekonomileri
• Çapraz entegrasyon • Yatay ve dikey entegrasyon
• Kalitenin anahtarı olarak iş gücü • Üretim maliyeti iş gücüdür
Yönetim • Getiri yönetimi • Kapasiteyi maksimize etmek
• Tüketicileri dikkate almak • Üretileni satmak
• Liberalleştirme • Düzenleme
Yapısal Durumlar • Yeniden yapılandırma • Ekonomik büyüme
• Sınırlı büyüme • Kontrolsüz büyüme

Kaynak: Poon, 1994, s. 92

Yumuşak turizm, küçük ölçekli turizm, yeşil turizm, doğa turizmi, entegre turizm, macera turizmi,
toplum temelli turizm gibi tüm alternatif turizm çeşitlerini içine alan yeni turizm, daha sürdürülebilir ve
kontrollü yaklaşımla hareket etmektedir. Turist davranışı ve turizm etkisi açısından, destinasyon, çevre
ve toplumun pozitif ekonomik katkılarını azaltmaksızın en alt seviyede olumsuz etki yaratması en belir-
gin özelliği olarak dikkat çekmektedir (Smith ve Eadington, 1992). Yeni turizm bir yönüyle çevreciliği,
toplumsal değerleri, ev sahibi toplum ve turist etkileşimi, iletişimi ve toplumsal sorumluluk nosyonunu
ciddiye almakta (Labonte, 2005) planlamasını ve gelişimini bu çerçevede gerçekleştirmektedir.

Öğrenme Çıktısı

1 Yeni ve eski turizm kavramlarını ayırt edebilme

Araştır 1 İlişkilendir Anlat/Paylaş

Eski turistler ve yeni turist- Yeni turizm anlayışı çerçe-

Yeni ve eski turizmin özel-
leri, turist tipolojileri çerçe- vesinde gelişen diğer turizm
liklerini belirtin.
vesinde açıklayın. çeşitlerini araştırın.

5
 Toplum Temelli Turizm Kavramı, Tarihçesi, Gelişmesi
TOPLUM TEMELLİ TURİZM
KAVRAMI, TARİHÇESİ VE
ÖZELLİKLERİ
Toplum temelli turizm kavramını anlayabilmek
için önce toplum ve toplum temelli kavramlarını
anlayabilmek gerekmektedir. İnsanların yapılandı-
rılmamış ve eşit olduğunu ifade eden toplum kav-
ramı, etimolojik olarak Latince “communitas” kav-
ramından İngilizcede “community”; Türkçede ise
“toplum” olarak kavramsallaştırılmaktadır. Toplum
kavramının, farklı yönlerine işaret eden açıklama-
lar bulunmasına rağmen, sosyal ve coğrafik yönüne
işaret eden tanımlara dikkat çekmenin bu kitabın
ve bölümün amacına daha uygun olacağı söyle-
nebilir. Coğrafik olarak toplum; bir bölgeye veya
yerleşim gönderme yapmak için kullanılan bir kav-
ram olarak değerlendirilebilir. Sosyal olarak benzer
ortak ilgiye sahip bir grup insanı tanımlamak için
kullanılabilir. Coğrafik ve sosyal olarak birlikte ele
alındığında ise toplum; bir yerleşim yerinde yaşa-
yan bir grup insanın ortak miras ve kültürel de-
ğerler üzerine inşa edilmiş sistemler bütünü olarak
ifade edilebilir (Joppe, 1996). Buna göre toplum
temelli ifadesi ise bir bölgede yaşayan bir grup in-
sanın (yerel halk) sahibi olduğu gelenek, görenek,
kültür, doğal miras gibi sosyal ve toplumsal öğeler
bütünü olarak açıklanabilir. Yerel halk tarafından
bu öğeleri yansıtan mal ve hizmetler de bu kap-
samda değerlendirilebilir. Toplum temelli kavra-
mı toplum için toplum mottosunu benimseyen,
toplumun önemine vurgu yapan; toplum temelli
turizm ise yerel toplumu kapsayan, yönetiminde,
gelişiminde ve planlamasında toplumun aktif rolü
bulunan turizm çeşidine işaret ettiği belirtilebilir.
Toplum aynı fiziksel çevrede yaşayan be-
lirli kültürü paylaşan insan toplulukları
veya grupları olarak ifade edilebilir.
Toplum Temelli Turizmin Tanımı
Daha sürdürülebilir bir endüstrinin yaratılabil-
mesi açısından ev sahibi toplumun, turizm gelişi-
minin planlama ve sürdürülebilirliği çalışmalarına
katılmalarına odaklanan bir turizm çeşidi (Hall,
1996) olan toplum temelli turizm; özellikle az ge-
lişmiş ve gelişmekte olan ülkelerdeki eski turizm
uygulamalarının olumsuz etkilerinin azaltılması
6
için bir alternatif olarak son otuz yılda büyük ivme
kazanmıştır. Turizm, birçok ülkede yukarıdan aşağı
bir yönetim yaklaşımıyla başlatılmış ve geliştiril-
miştir. Ancak yeni turizm hareketleriyle aşağıdan
yukarıya yaklaşımlara odaklanmak gerektiğinin
anlaşılmasıyla turizmde kademeli bir değişim söz
konusu olmaya başlamıştır (Timothy, 1999). Bu-
nun en iyi örneğini, turizmin geliştirilmesi sürecin-
de yerel toplumun merkezi önemine dikkat çeken
toplum temelli turizmde görebilmek mümkündür.
Turizmin olumsuz etkilerinden en fazla etkilenen
gruplar arasında yer alan yerel toplum, bu yakla-
şımla turizmin geliştirilmesine ilişkin tüm süreçler-
de aktif olarak rol oynamakta ve turizmden yarar-
lanmaktadır. Faaliyetlerin gerçekleştiği yer dikkate
alındığında da görüleceği gibi turizm gelişimi yerel
bir konu olduğundan toplumun faydalandırılması
esas alınmaktadır (Murphy, 2012). Bu anlayışta;
yabancı sermaye ve devlet gibi diğer tüm paydaş-
lar girişimlerine halkı dahil etmektedir. Böylelikle
cazibe unsuru olarak kırsal bölgeler, bu bölgeler-
deki yerel halk, yaşam biçimleri, yöresel ürünler
vb. değerlendirilerek turizmin geliştirilmesi sağ-
lanmaktadır. Toplum temelli turizm, yerel toplu-
mun turizm kaynaklarını yönetebilme becerisini
güçlendirirken aynı zamanda turizm faaliyetlerine
de katılımı olanaklı kılan bir toplum geliştirme
aracı olarak nitelendirilebilir. Doğru şekilde uygu-
lanabildiği takdirde yerel halkın turizmin etkilerini
kontrol edebilmelerine yardımcı olurken; gelir üre-
tebilmelerine, yerel ekonomiyi çeşitlendirebilmele-
rine, kültürel bozulmayı önleyebilmelerine, çevreyi
koruyabilmelerine ve eğitim fırsatı elde edebilme-
lerine olanak tanımaktadır (Hamzah ve Khalifah,
2008). Alternatif gelir üretmesi ve diğer katkılarıy-
la yoksulluğu azaltmaya ve toplumsal refahın yük-
selmesini sağlar.
Toplum temelli turizm, turizm kapsamında
elde edilen faydaların yerel halkta kalması, yatı-
rıma dönüştürülmesi ve böylelikle kalkınmanın
sağlanması amacıyla yerel toplumun sürdürülebilir
planlama ve geliştirme faaliyetlerine aktif katılımı-
na vurgu yapar (Beeton, 2006). Diğer geleneksel
turizm veya kitle turizm çeşitleri gibi kâr odaklı
bir turizm çeşidi olarak görülmemelidir. Uzun dö-
nem planlama yaklaşımı gerektiren toplum temelli
turizm, yerel toplum için turizmden elde edilen
faydayı arttırmanın yanı sıra, yerel halkı, doğal ve
çevresel kaynakları turizmin olumsuz etkilerinden
arındırmaya çalışmaktır (Tuffin, 2005). Paydaşlar
Toplum Temelli Turizm
arasında karşılıklı anlayışı, dayanışmayı ve verim-
liliği artırmak için ise iletişim ve etkileşimin güç-
lendirilmesi gerekmektedir. Böylelikle çevresel, sos-
yal, kültürel ve politik sürdürülebilirlik amaçlarına
ulaşmak kolaylaşır. Örnekle ifade etmek gerekirse
yerel toplumun turizm çekicilik unsurlarının in-
sanlara anlatılması; çekicilik unsurlarının bugün ve
gelecekteki önemine yönelik farkındalık oluşturul-
ması ve bu değerlerin korunmasına yardımcı olarak
gelecek nesillere aktarılmasını ve turizmin sürdürü-
lebilirliğini sağlayabilir. Toplum temelli turizmde
kalkınma şu varsayımlar ekseninde geliştirilmelidir
(The Mountain Institute, 2000):
• Kültürel ve doğal kaynakların korunmasına
ve geliştirilmesine katkı sağlamalıdır.
• Gelişimde emeği bulunan her bir katılımcıya
ve topluma turizm gelirlerinin arttırılmasıyla
ve diğer faydalarla yarar sağlamalıdır.
• Belirli bir katılım düzeyine sahip olmalıdır.
• Sosyal ve çevresel açıdan ziyaretçilere so-
rumlu ürün sunmalıdır.
Toplum temelli turizmin odağının yalnızca do-
ğal kaynakları koruma ve ekonomik refah olmadı-
ğı; kültürel bozulmanın önlenmesi, gelir üretmesi,
bireysel gelişim sağlaması, toplumun yetkilendiril-
mesi, yoksulluğun azaltılması, paydaşların tatmin
edilmesi gibi diğer birtakım unsurların da önemli
olduğu ifade edilebilir. Benzer şekilde toplum te-
melli turizme ilişkin açıklamalar dikkate alındı-
ğında üzerinde uzlaşı sağlanan bir tanımlamanın
bulunmamasına karşın, açıklamalarda en fazla yer
verildiği gözlenen kavramların; katılım, eğitim,
geliştirme, ortak yönetim, paylaşma, iletişim, etki-
leşim, çevresel, sosyal ve kültürel koruma, farkın-
dalık oluşturma, sürdürülebilirlik, eşitlik ve yetki-
lendirme olduğu belirtilebilir.
Yukarıda ifade edilenler ışığında toplum temelli
turizme yönelik gerçekleştirilen bazı tanımlamalara
yer verilmesi gerektiği düşünülmektedir. Sosyal iliş-
kiler ve gelişim kapsamında yapılan bir tanımlamaya
göre toplum temelli turizm, turist ve yerel halkın
bir arada olmasına, turistlerin yerel halkın gündelik
yaşam pratiklerini deneyimlemelerine olanak sağ-
layan, ekonomik olarak yerel halkın kalkınmasına
yol açan bir turizm çeşidi olarak ifade edilmek-
tedir (Poonna, 2009). Toplumsal kalkınma teme-
linde yapılan diğer bir tanımlamaya göre toplum
temelli turizm, toplumun sahip olduğu ve toplum
tarafından yönetilen değerlerden daha fazla sayıda
bireyin, daha fazla fayda elde etmesi amacıyla tasar-
lanan bir turizm çeşidi olduğu ifade edilmektedir.
(Dixey, 2005). Toplumsal yaşam pratikleri ve etkile-
şim çerçevesinde yapılan diğer bir tanımlama; top-
lum temelli turizmin, toplum tarafından toplum
yararı için yönetilen ve toplumun sahibi olduğu,
turistlerin toplum ve toplumsal yaşam biçimlerini
öğrenmelerine ve farkındalıklarının arttırılmasına
olanak tanıyan bir turizm çeşidi olduğuna vurgu
yapmaktadır (Suansari, 2003). Toplum temelli tu-
rizme kaynak oluşturan kaynaklar bağlamında ya-
pılan diğer bir tanımlamaya göre, sürdürülebilir
geçim kaynaklarını destekleyerek, sosyo-kültürel
değerleri ve doğal ve kültürel miras kaynakları ko-
ruyarak toplum refahına katkı sağlayan, yerel top-
lum düzeyinde bireylerin sahibi olduğu, işlettiği,
yönettiği veya koordine ettiği turizm faaliyetleridir
(Phnom Penh Declaration, 2014). Toplumsal re-
fahın dikkate alınarak yapıldığı bir tanımlamada;
toplum temelli turizm, dünyanın herhangi bir kır-
sal yerinde yoksul veya ekonomik olarak çökmüş
toplumların sürdürülebilir bir şekilde evlerini ve
toplumlarını kültürel, rekreasyonel ve eğitimle il-
gili seyahat deneyimi arayışı içinde olan turistlere
açan bir turizm çeşidine işaret eder (O’Neil, 2008).
Yukarıdaki tanımlamalar ve açıklamalar ışığın-
da toplum temelli turizmi oluşturan kavramsal çer-
çevenin aşağıdakilerden meydana geldiği belirtile-
bilir (Lama, 2014):
• Özellikle kırsal bölgelerdeki yerel halkın
veya küçük yerleşim yerlerindeki insanların
refahını, kültürel ve çevresel değerlerinin
korunmasını amaçlaması,
• Turistlerin, yerel toplum içinde ağırlanması,
• Elde edilen gelirlerin bir kısmının toplu-
mun kalkınması ve/veya kültürel ve doğal
mirası değerlerinin korunması ve bakımı
için ayrılması,
• Yerel halkın turizm planlamasına, karar
alma, geliştirme ve uygulama süreçlerine
dahil edilmesi.
Toplum temelli turizm, çevresel, sosyal ve
kültürel sürdürülebilirliği dikkate alan bir
kalkınma aracı olarak düşünülebilir.
7
 Toplum Temelli Turizm Kavramı, Tarihçesi, Gelişmesi
Toplum temelli turizm, bir bölgede istih-
damı artıran, karar verme süreçlerine yerel
halkın katılımına olanak tanıyan, çevrenin
korunmasına, yerel toplumun ekonomik
ve politik yönlerden güçlenmesini sağla-
yan bir yaklaşımdır.
Toplum Temelli Turizmin Gelişimi
Turizm, bireylerin ikamet ettiği ve günlük rutin
yaşantılarını sürdürdükleri çevrelerden geçici sü-
reliğine eğlenme, dinlenme, yeni yerler keşfetme,
kültürel etkinliklere katılma ve diğer nedenlerle
ziyaret ve kalışlarını içeren faaliyetlerin tamamı
olarak ifade edilebilir. Ziyaret edilen destinasyon-
larda kalış süreleri boyunca turistler, ihtiyaçlarını
karşılamak için sunulan mal ve hizmetlerden yarar-
lanır ve turistik faaliyetlere katılır. Turizm sistemin-
de sayısız işletme ve kuruluş turist deneyimlerinin
gerçekleştirilmesini sağlamak ve kolaylaştırmak
üzere genellikle kâr amacı gözeterek faaliyet gös-
termektedir (Sharpley, 2009). Değişen turist istek
ve ihtiyaçlarını karşılamayı gerektiren, dinamik ve
rekabetçi bir endüstri olan turizmde turist memnu-
niyeti, turistin güvenliği ve keyifli vakit geçirmesi
genelde ülke özelde ise işletmeler için büyük önem
taşımaktadır. Ticari anlayışın ön planda olduğu bu
yaklaşım, daha çok arzın ve kârın arttırılmasına
odaklanırken turistik çekiciliğe sahip değerlerin ta-
şıma kapasitesini aşan ölçüde turiste sunulması ve
turistik amaçlarla kullanılması uzun vadede turiz-
min sürdürülebilirliğine zarar vermektedir. Son yıl-
larda turizm akışı ile büyüme hızının az gelişmiş ve
gelişmekte olan ülkelerde, gelişmiş ülkelere kıyasla
daha fazla olduğunu, varışların yaklaşık yarısının
bu ülkelere yöneldiğini, yöneliş nedenleri arasında
özgün yönleriyle karakterize olan kültür, sanat, do-
ğal alanlar, vahşi yaşam ve iklim unsurlarının yer
aldığını göstermektedir (UNWTO, 2013).
Turizmin evrensel ve temel bir hak olduğunun
1948 yılında İnsan Hakları Bildirgesi’yle deklare
edilmesinden bugüne kadar turizm akışında hâlâ
devam eden baş döndürücü şekilde bir artış yaşan-
maktadır. Turist varışları, gelirleri ve harcamaların-
da neredeyse her yıl bir önceki yıldan daha fazla
artış kaydedilmiştir. Yaklaşık elli yıldan daha az bir
zaman içerisinde turizm; toplumları, ekonomileri,
destinasyonları aşan kapasiteye sahip bir olgu olarak
8
büyümeyi sürdürerek kitlesel bir boyut kazanmış-
tır. Kitle turizmi çoğu kez büyük gruplar halindeki
turistlerin tur operatörleri tarafından düzenlenen,
günlük sabit programlarla belirlenen turistik des-
tinasyonlara hareketini içeren turizm çeşididir.
Kitle turizmi; toplum üzerindeki olumsuz etkisi,
mülk sahipliğinin sosyo-kültürel dinamiklere za-
rar vermesi, sürdürülebilir olmaması, arzı artırması
ve sadece kâr amaçlı olması yönüyle yaygın bir şe-
kilde eleştirilmektedir (Sharpley, 2009). Turizmin
kitlesel boyut kazanmasıyla hızla artan turist sayısı
doğal alanların istismarı, gelir adaletsizliği, atık yö-
netim sorunları, yerel toplumların gelenek ve kül-
türlerinde istenmeyen hızlı değişimler, uyuşturucu
kullanımı ve fuhuş gibi pek çok sosyo-ekonomik,
sosyokültürel ve çevresel koşulların değişmesine
neden olmuştur (Kaosa-ard, 2006). Kitle turizmi-
nin uluslararası boyutlara ulaşması sonucunda, tu-
ristlerin popüler turistik destinasyonlara yoğun il-
gisi ile ortaya çıkan olumsuz etkilerin anlaşılmasına
neden olmuş, bu durum kaynakların ve toplumsal
değerlerin korunmasına yardımcı olabilecek yeni
alternatif yaklaşımlarının incelenmesi gerektiği
gerçeğini hatırlatmıştır.
Kitle turizminin yıkıcı etkilerinin bir sonucu
olarak sürdürülebilir turizm kapsamında araştır-
malar 1990’lı yıllar itibariyle dikkat çekici boyut-
lara ulaşmıştır. Ancak sürdürülebilir turizm çatısı
altında toplum temelli turizme yönelimin izlerini
çeşitli kurum ve kuruluşların uygulamalarında gö-
rebilmek mümkündür. Gelişmekte olan ülkelerin
teknik ve finansal kaynaklarının, artan insan nü-
fusu ve buna bağlı olarak insan gereksinimlerini
karşılayacak ve doğal kaynakları koruyabilmeyi
sağlayabilecek merkezi bir düzenleme ve yönetim
sisteminin olmaması yeni koruma yaklaşımlarının
denenmesi gerekliliğini ortaya çıkarmıştır. Ayrıca
hızla artan insan nüfus karşısında biyo-çeşitliliğin
korunabilmesinin aktif toplum katılımıyla gerçek-
leştirilebileceğinin anlaşılmasını sağlamış böylelikle
toplumun istek ve ihtiyaçları da dikkate alınarak
bir dizi uygulamalar gerçekleştirilmiştir (Well, Bra-
don ve Hannah, 1992). Bu uygulamalar toplum
temelli turizmin çatısını oluşturan sürdürülebilir
turizmin henüz tartışılmadığı dönemlerde ortaya
çıkan, doğrudan toplum temelli turizmle ilgili atı-
lan adımlar olmamasına rağmen, ileriki dönemler
için toplum temelli turizmin nüvesi olacak uygu-
lamalardır. Toplumun aktif katılımının sağlanma-
sıyla gerçekleştirilen programların öncü çalışması
Toplum Temelli Turizm
UNESCO tarafından 1974 yılından İnsan ve Bi-
yosfer Programı (Man ve Biosphere Program) ile
başlamıştır. Bunu 1980 yılında hükûmet, hükümet
dışı çeşitli kurum ve uzmanlar tarafından düzen-
lenen Dünya Koruma Stratejisi (World Conserva-
tion Strategy), ve III. ve IV. Dünya Ulusal Parklar
Kongreleri (World National Parks Congresses),
Dünya Doğayı Koruma Vakfı’nın (World Wide
Fund for Nature) 1985 yılında hazırladığı Doğal
Alanlar ve İnsan İhtiyaçları Programı (Wildlands
ve Human Needs Program), 1987 yılında Dünya
Çevresel Kalkınma Komisyonu’nun (World Com-
mission on Environmental Development) çevresel
kalkınma için ülkeleri bir araya getirme önerisi ve
son olarak ekosistemdeki tüm canlıların sorunları-
nı ve etkileşimini dikkate alan Ekosistem Temelli
Yönetim (Ecosystem-Based Management) yaklaşı-
mı izlemiştir. Bu programların tamamı biyo-çeşitli-
liğin korunması uygulamalarıyla insanların bütün-
leştirilmesinin önemini vurgulamaktadır (Mehta ve
Kellert, 1998, s. 320). Biyo-çeşitliliğin korunması-
nı temel alan bu eğilimler, toplum temelli koruma
yaklaşımı olarak adlandırılan “toplum için toplum”
ve “toplumla toplum” mottolarını benimseyen
yeni bir paradigma dönüşümünün oluşturulmasını
sağlamıştır (Rao ve Geisler, 1990). Sürdürülebilir
turizm çatısı altında 1990’lı yıllar itibariyle uygu-
lanmaya çalışılan toplum temelli yaklaşımların ise
1970’li yıllarda gerçekleştirilen uygulamaları temel
aldığını ifade etmek mümkündür. Kitle turizminin
yıkıcı etkilerini en aza indirmek amacıyla gelişti-
rilen yeni turizm çeşitleri ise, turistik faaliyetlerin
kapsam ve uygulamalarında paradigma dönüşü-
münde diğer bir ifadeyle yeni turizm faaliyetlerinin
hâkim olmaya başlamasında etkili olmuştur. Yerel
halkın aktif katılım ve faaliyetleriyle turizmin fay-
dalarından yararlanabildiği toplum temelli turizm
bunlardan biri olarak literatürde yerini almaktadır.
Turizmde meydana gelen paradigma dönü-
şümü ışığında son yirmi yılda toplum temelli tu-
rizm büyük ivme kazanarak yerel halkın ve küçük
ölçekli işletmelerin turizmden fayda sağlamasının
önünü açmıştır. Genel ilgi turizminin bölgelerin
kapasitesinin aşılmasına neden olması ve destinas-
yonlara zarar vermesinin bir sonucu olarak kırsal
turizm, yoksul yanlısı turizm, yeşil turizm, miras
turizmi, ekoturizm, etnik turizm, duyarlı turizm,
gönüllü turizm ve toplum temelli turizm gibi alter-
natif turizm çeşitlerinin yoksul ve küçük bölgelerin
kalkındırılması amacıyla son yıllarda üzerinde du-
rulan turizm çeşitleridir (Novelli, 2016). Toplum
temelli çevre koruma modellerine benzer bir yak-
laşımla, 1990’lı yılların ortalarında hükümetler,
sivil toplum kuruluşları, yardımseverler ve turizm
örgütlerinin desteğiyle toplum temelli turizm ge-
lişmeye başlamıştır. Sürdürülebilir turizmin 1992
yılında Rio De Janeiro’da küresel bir strateji olarak
ilan edilmesinin ardından sürdürülebilir turizm
kapsamında ekoturizm, koruma ve yoksulluğun
önlenmesinin kilit unsuru olarak benimsenerek
popülerlik kazanmıştır. Buna rağmen kitle turiz-
mine maruz kaldığı eleştirilerinin benzerleri eko-
turizme yöneltilmiş, topluma indirgenememesi ve
kitlesel yayılım göstermesi sorunlarına dikkat çekil-
miştir. Sonuç olarak yerel toplumun büyük fayda
sağlamasını tesis eden ve kaynakların sürdürülebilir
kullanımına özen gösteren toplum temelli turizm
ortaya çıkmıştır. Dünya Turizm Örgütü, planlama
ve kalkınma süreçlerine yerel halkın tam ve adil
katılımını gözetmesi açısından sürdürülebilir turiz-
min de aslında toplum temelli olması gerektiğine
işaret etmektedir. Buna göre sürdürülebilir turizm-
de artan çevresel ve sosyal kaygılar, toplum temel-
li yaklaşıma popülerlik kazandırmakta, kalkınma
ve koruma stratejilerinin sürdürülebilir turizmle
de bütünleştirilmesi gerektiğini göstermektedir
(Lama, 2014).
Yabancıların sektörde egemen olması, yönetim
kademelerinde rol alması, yerel halkın veya bölge
sakinlerinin bilgi ve becerilerinin yetersizliği ne-
deniyle düşük profilli işlerde çalıştırılması gibi ne-
denlerle turizm endüstrisi sıklıkla eleştirilmektedir.
Sektörde yabancıların egemen olması ve bölge ye-
rel toplumun turizmde yeterli düzeyde söz sahibi
olmaması turizm sisteminde ortaya çıkan gelişim-
lerden yerel toplumun kayda değer bir ekonomik
fayda elde etmelerini engellediği gibi kendi yaşam
alanlarında yabancılaşmış hissetmelerine de neden
olmaktadır. Turizm gelişiminin yerel toplumun
merkezinde yer almasını öneren toplum temelli
turizm bu sorunlara alternatif çözüm olarak sunul-
makta, turizm gelişiminin her aşama ve seviyesinde
yerel toplumdan yararlanılması gerektiğinin altını
çizmektedir.
Toplum temelli turizm kapsamında doğal kay-
naklar bakımından zengin bölgelerde, yerel ekono-
mik kalkınmayı sağlamak ve bölge yerleşiklerinin
sosyal ihtiyaçlarını karşılamak amacıyla daha kont-
rollü, planlı ve yerleşiklerin de dikkate alındığı; kü-
çük ölçekli, altyapı ve üstyapı limitlerini aşmayan,
9
 Toplum Temelli Turizm Kavramı, Tarihçesi, Gelişmesi
önceliğin halka verildiği, yerel halka ekonomik
katkı sağlayan ve yaşam kalitelerini artıran, kararla-
rın paydaş katılımıyla verildiği, çevresel ve kültürel
unsurların korunduğu yaklaşımlar benimsenme-
ye başlanmıştır (Kozak ve Bahçe, 2009; Murphy,
2012). Turistik deneyimi unutulmaz kılması, ziya-
ret edilen bölgenin kültürel ve doğal sermayesini
koruması ve toplumu güçlendirmesi gibi nedenler-
le yerel yöneticilerin, hükümet yetkililerinin yanı
sıra Dünya Turizm Örgütü gibi çok sayıda ulus-
lararası kurum ve kuruluş toplum temelli turizmi
desteklemektedir. Toplum temelli turizm birçok
ülke ve bölge için önemli bir turizm çeşidi olarak
görülmektedir. Tayland, Kamboçya, Endonezya ve
diğer ülkeleri kapsayan bölgeler arasında ise Afri-
ka, Karayipler, Avustralya ve Avrupa bölgesinde
çok sayıda ülke için toplum temelli turizm, turizm
endüstrisinin önemli bir türünü oluşturmaktadır
(Amin ve Ibrahim, 2015).
Toplum Temelli Turizmin Özellikleri
Toplumda yoksul yanlısı turizm stratejilerini
destekleyen sürdürülebilir turizmin bir türü ola-
rak toplum temelli turizm, yoksulluğu azaltmak
ve toplum bireyleri için alternatif bir gelir kayna-
ğı oluşturmak amacıyla halkın sahibi ve yöneticisi
olduğu küçük işletme girişimlerinin kültüre, doğal
sermayeye ve geleneklere uygun olarak işletilmesini
teşvik eder. Turizmin sürdürülebilir olabilmesinin
kilit unsurunun yerleşik toplumların turizme karşı
daha sorumlu olmaları gerektiğinin anlaşılmasın-
dan sonra toplumun merkeze alındığı bir turizm
anlayışı olarak toplum temelli turizm anlayışının
uygulanmasının önemine dikkat çekilmiştir. Top-
lum temelli turizm kavramı gerek Türkiye gibi ge-
lişmekte olan gerekse İrlanda (Honey, 2008) gibi
gelişmiş ülkeler için kırsal bölgelerin kalkınmasın-
da son yıllarda ön plana çıkmıştır.
Toplum temelli turizmin başlangıçta gelişme-
miş toplumlara yönelik ekonomik bir kalkınma
aracı olarak görülmesi nedeniyle küçük, kırsal,
farklı, ekonomik olarak zayıf, gelişmemiş, yoksul,
yerel, etnik azınlık ve köylerde yaşamını sürdüren
küçük gruplar bu turizm çeşidinin muhatapları ola-
rak öne çıkarılmıştır. Bu toplumlarda kaynak kul-
lanımları, iş yapma biçimleri, malları ve hizmetleri
köklü kalıpları olan gelenekle şekillenmiş tarımsal
bir ekonomik sisteme dayanmaktadır (Tasci, Sem-
rad ve Yilmaz, 2013). Ancak günümüzde gelişme-
10
miş ülkelerin yanı sıra gelişmekte olan ve gelişmiş
ülkelerde de turistik çekiciliğe sahip kırsal bölgeler
için de ekonomik kalkınma aracı olarak görülmeye
başlamıştır.
Toplum temelli turizm için potansiyel oluşturan
bölgeler geleneksel turizmin aksine statik bir yapı-
ya sahiptir. Yerel toplum içerisinde toplumsal iliş-
kiler, mesleki beceriler, yaşam standartları, gelenek-
leri, kültürel değerleri, kaynakları vb. değişkenlik
göstermez. Toplum yararı için bu değerler, bireysel
fayda elde etmekten ve ekonomik yarar sağlamak-
tan önce gelmektedir. Elde edilen gelir dikkate
alındığında toplumsal eşitlik söz konusuyken mal
üretimiyle ilgili faaliyetlerde işgücü bakımından
da benzer bir dağılımın söz konusu olduğu diğer
bir anlatımla mal üretimi görece eşit emek gücüyle
sağlanmaktadır. Yerel bölgelere ilişkin söz konusu
tutum ve ilişkiler, bireyin merkezi öneme sahip
olduğu toplum temelli turizmde uygulamanın ba-
şarılı olması açısından önemli bir avantaj olarak
nitelendirilebilir. Ancak kitle turizminde olduğu
gibi yerel toplumların da turizmin baş döndürücü
etkilerine kapılmaması için kontrollü bir büyüme
planlama ve modelinin uygulanması gerekmekte-
dir. Söz konusu planlama ve modelin uygulamasın-
da, toplum temelli turizmin kalkınma aracı olarak
yararlanıldığı bölgelerin bilgi, beceri birikimlerinin
dikkate alındığı, gelenek, kültür, yaşam biçimleri,
çevresel ve toplumsal değerlerin korunduğu kont-
rollü yaklaşımın benimsenmesi önemlidir.
Turizmle ilişkili birçok kuruluş, turizmi geliş-
tirmenin merkezi olarak insan faktörüne dikkat
çekerek, bireylerin gelişimin biçim ve sürecini
belirlemesi rolüne vurgu yapmaktadır (Timothy,
2002). Toplum temelli turizm, yerel toplulukların
katılımının sağlanarak özellikle kırsal alanlarda ya-
şayan toplulukların turizm kaynaklarını yönetme
yeteneklerini güçlendiren bir toplumsal kalkındır-
ma aracı olarak görülebilir. Diğer taraftan topluma
alternatif bir gelir üretmesi açısından, yoksulluğu
azaltmanın bir aracı olarak da görülebilir. Yerel top-
lumun gelir üretmesine, yerel ekonominin çeşitlen-
mesine, kültürün zarar görmemesine, çevrenin ko-
runmasına ve eğitim olanaklarının çeşitlenmesine
yardımcı olmaktadır. Uzun soluklu bir yaklaşım
gerektiren toplum temelli turizm en genel hâliyle
yerel toplumun faydasını en üst düzeye çıkarmayı,
turizmin toplumsal ve çevresel kaynaklar üzerinde-
ki çeşitli olumsuz etkilerini sınırlamayı amaçlamak-
tadır. Toplum temelli turizmde toplumun turizme
Toplum Temelli Turizm
katılımının uygunluğunun derinlemesine incelen-
mesinden başlayarak toplum bireylerinin konuyla
ilgili kararlara katılma olanağının sunulmasına,
olası olumsuz etkilerin gözlenmesi ve kontrolünün
sağlanmasına kadar tüm süreçlerin sistematik bir
yaklaşımla ele alınması gerekmektedir (Hamzah ve
Khalifah, 2008).
Toplum temelli turizme yönelik gerçekleştirilen
faaliyetlerin kapsamlı araştırılması, incelenmesi ve
yapılan karşılaştırmalı değerlendirmeler sonucun-
da, söz konusu turizm çeşidinin özelliklerinin aşa-
ğıda belirtilenleri içermesi gerektiği görülmüştür
(Sharpley, 2009; Boonratana, 2010; UNWTO,
2013):
• Yerel toplumun ve turistin korumaya yöne-
lik farkındalığını artırır.
• Turist deneyiminin parçası olarak doğa kar-
şılaşmalarının yanı sıra doğal alanlardaki
özgün kültürel karşılaşmaları içerir.
• Büyük ölçüde uzmanlaşmış küçük ve yerel
halkın sahipliğindeki işletmeler tarafından
küçük gruplara hizmet sunulur.
• Ekonomik fayda sağlayarak doğal ve kültü-
rel alanların korunmasını destekler.
• Yerel toplumun değerlerini canlı ve dina-
mik bir şekilde yansıtır.
• Turiste ve yerel halka karşılıklı fayda sağlar.
• Yerel tarihi, kültürü, mirası, yaşam tarzını
ve doğal kaynakları temsil eder, özgünlüğü-
nü korur.
• Var olan kaynaklara değer kazandırır.
• Yerel kapasiteyi yapılandırmak için diğer
organizasyonlar ve paydaşlarla iş birliği
oluşturur.
• Yerel toplum turistlerin ilgisini çeken gele-
neksel yaşamı ve kültürü korur.
• Yerel halkın katılımıyla planlanır, geliştirilir
ve yönetilir.
• Yerel toplumun tüm bireylerine turizmden
eşit düzeyde faydalanabilme fırsatı sunar.
• Turizmden üretilen gelir alternatif veya ek
bir kaynak olarak yoksulluğun azaltılması
için kullanılır.
• Turist gelirlerinin bir kısmı toplumsal pro-
jelerde kullanılır.
• Turizmin olumsuz etkilerine karşı toplum-
da farkındalık oluşturur ve bunları azalt-
mak için önlemler almaya teşvik eder.
• Ziyaret öncesi veya sırasında turistlerin sos-
yal ve kültürel normlara ilişkin bilgilendiril-
mesiyle sorumlu davranışa teşvik eder.
• Turist ve yerel halk arasındaki etkileşim
hoşgörü, anlayış ve kültürlerarası öğrenme-
yi güçlendirir.
• Ev sahibi toplum, turistler ve diğer paydaş-
lar kutsal değerleri metalaştırmaktan kaçın-
mak zorundadır.
Bu ilkeler doğrultusunda toplum temelli turiz-
mi geliştirmeden önce, bölge toplumunun, turizm-
de yönetimle ilgili gerekli tüm bilgi ve becerilerinin
arttırılması yoluyla turizme hazırlanması gerek-
mektedir. Benzer şekilde toplum temelli turizm
pazarlaması yaklaşımlarının kitle turizm ve toplum
temelli turizm arasındaki farklara yönelik toplum-
sal farkındalığı artırması, insanları toplum temelli
turizmin önemini anlaması konusunda eğitmesi,
toplum temelli turizmin kaynakların korunması
ve kültürün zarar görmesini engelleyen toplumsal
bir araç olduğu konusunda ikna etmesi gerekmek-
tedir. Bunlar, hem toplum temelli turizme uygun
toplum yaklaşımının sağlanması hem de turistleri
çekecek girişimler olarak değerlendirilebilir (Suans-
ri, 2003). Ancak toplum temelli turizmde destinas-
yonlara ayrıca bir parantez açılması gerekmektedir.
Toplum temelli turizme ilişkin yaptığı detaylı bir
araştırmada Boonratana (2010), destinasyonlarda
bilinçli veya bilinçsiz olarak kavramın özelliklerine
uygun davranılmadığını gözlemlemiş, açık bir bi-
çimde tüketiciler dahil olmak üzere paydaşlar ara-
sında yanlış kavrayış ve/veya düşük farkındalığın
söz konusu olduğunu ifade etmiştir. Diğer taraftan
bazı destinasyonlar ile ürün ve hizmetlerin, toplu-
mun küçük bir kesiminin katılımıyla veya az sayıda
yerel katılımla yer verilen toplum dışı organizas-
yonlarca yönetildiği ve geliştirildiği ifade edilmiştir.
Sonuç olarak akademik yazında son yıllarda geniş
bir şekilde yer verilmesine ve kapsamlı araştırma-
lar yapılmasına rağmen, toplum temelli turizmin
özelliklerinin paydaşlara yeterince anlatılamadığını
dolayısıyla uygulamada paydaşlarla bütünleştirme-
de eksikliklerin söz konusu olduğunu vurgulamak
gerekmektedir.
11
 Toplum Temelli Turizm Kavramı, Tarihçesi, Gelişmesi

Öğrenme Çıktısı

2 Toplum temelli turizm kavramını, tarihi gelişimini ve özelliklerini açıklayabilme

Araştır 2 İlişkilendir Anlat/Paylaş

Gelişmekte olan bir ülke- Toplum temelli turizmin,

Toplum temelli turizmi oluş-
deki toplum temelli turizm geleneksel turizm anlayışına
turan kavramsal çerçevenin
uygulamalarına bir örnek karşı nasıl bir konum aldığı-
özelliklerini sıralayın.
bulun. nı düşünün.

TOPLUM TEMELLİ TURİZMİN hareketliliğin dramatik boyutlara ulaşarak radikal

HEDEFLERİ
Gelişmiş ülkeler, az gelişmiş ve gelişmekte
olan ülkeler arasındaki eşitsizlik hemen her alan-
da kendini göstermektedir. Bu durum, uzun yıllar
boyunca turizm alanında da görülmüştür. Ancak
son yıllarda az gelişmiş ve gelişmekte olan ülkeler
arasındaki farkın görece daraldığını ifade etmek
mümkündür. Birleşmiş Milletler Dünya Turizm
Örgütü (2013) turizm hareketlerinin yaklaşık ya-
rısının az gelişmiş ve gelişmekte olan ülkelere ger-
çekleştirildiğini raporlaştırarak bu gerçekliği gözler
önüne sermektedir. Bu hareketlilik, turizm varışla-
rının artmasının yanı sıra az gelişmiş ve gelişmekte
olan ülkelerin turizm pazarından aldıkları payın da
artması şeklinde yorumlanabilir. Turistik hareket-
liliğin artışı bu grupta yer alan ülkeler açısından
yerel toplumda yoksulluğu azaltması bakımından
diğer birçok sektöre göre daha etkili bir yol olarak
görülebilir. Bunda turizmin diğer sektörlerle yoğun
ilişki içerisinde olması, emek yoğun bir sektör ol-
ması, kadın istihdam oranının yüksek seviyelerde
olması, turistik ürün ve hizmetlerinin doğal kay-
naklar ve kültürel unsurlar üzerine inşa edilmesi ve
son olarak fırsatların oluşturulması hâlinde yoksul-
ların faydalanabileceği turistik değerlere sahip ol-
ması gibi nedenlerin etkili olduğu ifade edilebilir.
Diğer taraftan az gelişmiş ve gelişmekte olan ülke-
lerin özgün sosyo-kültürel yapısı, doğal çekicilikleri
de yeni turistler için bir cazibe oluşturarak söz ko-
nusu grupta yer alan ülkelere turistik hareketi artır-
dığı ifade edilebilir. Ancak yükselişe geçen turistik
değişimlere neden olmaması ve çekicilik unsurla-
rının metalaştırılmasının önüne geçerek korunma-
sının sağlanması için gerekli önlemlerin alınması
gerekmektedir. Bu nedenle başta toplum temelli
turizm olmak üzere hedefleri arasında çeşitli turis-
tik çekicilik unsurunu barındıran kırsal bölgelerde
yaşayan toplumların, turizmden sağlayabilecekleri
yararın artırılması olan yeni/sürdürülebilir turizm
uygulamaları her geçen gün uluslararası organi-
zasyonlar, sivil toplum kuruluşları, yardımseverler,
merkezi ve yerel yönetimler tarafından yoğun ilgi
görmekte, desteklenmektedir (Akunay, Nelson ve
Singleton, 2003).
Yeni turizm çerçevesinde felsefi olarak turiz-
min sürdürülebilirliğini temel alan alternatif tu-
rizm çeşitleri içerisinde gösterilebilecek toplum
temelli turizm uygulamaları, yerel topluma çeşitli
yönlerden yarar sağlayacak hedefler çerçevesinde
pratiğe dönüşmektedir. Bu yönüyle toplum te-
melli turizme yönelik geliştirilen projelerin he-
deflere uygun yapısallaştırılması başarının öncülü
olmaktadır. Temel hedefleri arasında doğal kay-
nak yönetimi ve turizmde yerel toplum katılımını
sağlamak olan toplum temelli turizmde, kaynak
sahipliği konusunun üzerinde durulması gerek-
mektedir. Bu durum toplum temelli turizmin kal-
kınma ve gelişimde yerel kontrolün sağlanarak,
ortak bir uygulama yönteminin ortaya çıkarılma-
sına ve tüm toplum üyelerinin turizmden birbir-
leriyle orantılı olarak fayda sağlamasına yardımcı
olacağı söylenebilir. Diğer taraftan toplum temelli

12
Toplum Temelli Turizm
turizmin en belirgin normatif hedeflerinin, yerel
kalkınma ve toplumsal uyum ekseninde döndüğü
ifade edilebilir. Turizm uygulamalarında yerel eko-
nomik faaliyetlerin çeşitlendirilmesi yoluyla eko-
nomik fayda sağlamak, doğal kaynakları ve çevre-
sel değerleri koruyarak toplumun yaşam kalitesini
iyileştirmek, toplumun tüm bireylerine söz hakkı
tanıyarak eşitlikçi ve demokratik bir düzen inşa
etmek, turist deneyimlerini özgün ve unutulmaz
kılmak gibi toplumsal kalkınmaya yardımcı ola-
cak çevresel, ekonomik, sosyo-kültürel ve politik
olarak sürdürülebilir hedefleri bulunmaktadır. Ye-
rel toplumun üyelerine merkezi önemin verildiği
toplum temelli turizm modelinde, bireylerin eği-
tim ve bilgilendirmeyle desteklenerek, karar alma
sürecine dahil edilerek, sahiplik olanağı tanınarak
ve yönetime alınarak kalkınmanın, eski turizm
yaklaşımlarının yukarıdan-aşağı modelinin aksine
aşağıdan-yukarı bir yaklaşımla kalkınma hedef-
lenmektedir (Reid, 2003; Johnson, 2010).
Toplum temelli turizm planlamasının temel
hedefleri arasında yoksulluğu azaltma, bölge
halkının yaşam standartlarını yükseltme, desti-
nasyon yaşam süresini uzatma, turistlerin keyifli
ve tatmin edici turistik deneyim kazanabilmesi
için mevcut imkânlar çerçevesinde gereken şart-
ları oluşturma gösterilmektedir (Mason, 2003).
Turizmin yoksulluğu azaltmanın bir aracı olarak
kullanılmasıyla toplum temelli turizmin; az geliş-
miş, gelişmekte olan ve gelişmiş ülkeler arasındaki
yoksulluk uçurumunu hem toplumsal ve eko-
nomik hem de farklı kültürel geleneklere sahip
insanların bir araya gelmesiyle bir köprü görevi
gördüğü ifade edilebilir. Ancak bu durumun, sür-
dürülebilirliğe ilişkin başarı ile turist kabul eden
zengin doğal ve kültürel çekiciliğe sahip yerel
toplumların farkındalığı arasındaki doğrusal bir
orantıyla ilgili olduğu ifade edilmelidir. Diğer bir
anlatımla mevcut durumda kırsal bölgelerin doğal
ve kültürel değerleri bir çekicilik unsuru olarak
görülebilir ve değerlendirilebilir. Ancak ev sahibi
toplumların mevcut değerleri korumaya yönelik
farkındalığının düşük olması ve korumaya yöne-
lik tutum sergilememesi, toplum temelli turizmin
hedeflerini başarısızlığa uğratabilir. Nitekim daha
önce de ifade edildiği gibi bazı toplumların süreç
içerisinde toplum temelli turizme uygun tutum
sergilememeleri, hedeflere ulaşmanın önündeki
engellerden biri olarak nitelendirilmiştir. Yerel
toplum üyelerine sorumluluk yüklenerek ve so-
rumluluk bilincine yönelik farkındalığı artırarak
bu engelin aşılması sağlanabilir.
Daha önceki kısımlarda yapılan tanımlamalar
ve oluşturulan kavramsal çerçeveden de anlaşılaca-
ğı üzere; toplum temelli turizm, yerel halkın plan-
lama sürecinden başlanarak uygulama ve sonrası
süreçler de dahil olmak üzere tüm süreçlerde aktif
olarak rol oynadığı, topluma ekonomik, çevresel,
sosyal yararlar sağlamayı hedefleyen bir kalkınma
aracıdır. Bir diğer bakış açısı ise toplum temelli tu-
rizmin, ekonomik, sosyal gelişim ve koruma gibi
çeşitli hedeflerin gerçekleştirilmesini desteklemek,
hedef ve yaklaşımlardaki temel mantığın katılım
yoğunluğunun arttırılması yoluyla geniş ekonomik
ve diğer faydaların artmasını ve karar verme gü-
cünü sağlamak olması gerektiğini savunmaktadır
(The Mountain Institute, 2000).
Toplum temelli turizm, ticari işletme faaliyet-
lerinin ve yönetiminin yerel topluluğun kontrolü
altında bulunan bir turizm modeldir. Toplum te-
melli turizmin ana hedefleri (Blackstock, 2005):
• Yerel toplum gelirini artırmak,
• Yerel toplum ve turist etkileşimini artırmak,
• Gelirleri yerel ekonomi içinde tutmak,
• Yerel toplumları yetkilendirmek,
• Kültürel kimliği korumak,
• Doğal kaynak yönetimi ve yaban hayatı ko-
rumaya yönelik tutum geliştirmek,
• Sürdürülebilir turizmi geliştirmek.
Toplum temelli turizmin ana hedefleri bütün-
cül bir yaklaşımla değerlendirildiğinde, söz konusu
hedefler ekonomik, kültürel, çevresel, sosyal ve yö-
netimsel (politik) çerçevesi içinde değerlendirilebi-
lir. Bu ifadeyi destekler bir yaklaşımla yapılan bir
değerlendirmede toplum temelli turizmin hedefle-
ri aşağıda verilen şekildeki gibi şemalandırılmıştır
(Sansari, 2003).
13
 Toplum Temelli Turizm Kavramı, Tarihçesi, Gelişmesi

Ekonomik Sosyal
• Toplum gelişimi için yatırımı • Yaşam kalitesini yükseltmek
arttırmak • Toplumsal saygınlığı arttırmak
• İstihdam yaratmak • Rollerin eşit dağılımımnı sağlamak
• Yerleşiklerin gelirini arttırmak • Toplumsal yönetim örgütlerini inşa etmek

Kültürel
• Farklılıklara saygıya teşvik etmek
TOPLUM • Kültürel alış-verişi güçlendirmek
• Yerel kültüre gelişimi yerleştirmek

Kurumsal/Politik
• Yerel halkın katılımını sağlamak
• Dışarı karşı toplumun gücünü arttırmak
• Doğal kaynak yönetimini hakların korunmasını
sağlamak
Çevresel
•Taşıma kapasitesini dikkate almak
• Atık yönetimi yapmak
• Koruma farkındanlığının arttırılması

Şekil 1.1 Toplum Temelli Turizmin Hedefleri

Kaynak: Sansari'den (2003) uyarlanmıştır.

Toplum temelli turizmin hedeflerine yönelik yapılan tüm değerlendirilmeler dikkate alındığında; hedefin
sürdürülebilir bir toplum inşa etmek olduğu anlaşılmaktadır. Bunu sağlama sürecinde ise diğer tüm çevrelerin
desteğini sağlayarak onları ekonomik, sosyal kalkınmayla teşvik etmektedir. Toplum üyelerine yönetimde yer
vererek sorumluluk yüklemekte, üyelerin katılımda rolünü pekiştirmektedir. Turizmden sağlanan faydaların
büyük ölçüde kültürel değerler, bozulmamış doğa ve doğal yaşamla ilişkili olduğu konusundaki farkındalığın
oluşturulmasını ve toplumun bu değerleri korumasına yönelik daha dikkatli bir tutum sergilemelerini sağla-
yacaktır. Benzer şekilde toplum temelli turizm yaklaşımlarının uygulandığı bölgeleri ziyaret eden turistlerin,
bölge halkına, kültürüne, toplumsal değerlere vb. diğer tüm değerlere yönelik bilgilendirilmesi yoluyla bunla-
rın korunmasının sağlanması sürdürülebilirlik açısından önemlidir. Bu ifade edilenler, toplum temelli turizm
hedeflerinin s ağlanabilmesinin ö ncülleri o larak g örülebilir. B unun n edeni t oplum t emelli t urizmin d evamı
ancak yukarıda sözü geçen turizm çekiciliklerinin bir toplum için özgün olması, farklı olması veya biricik
olmasıyla mümkündür. Bu nedenle otantikliğin korunması oldukça önemlidir.

Öğrenme Çıktısı

3 Toplum temelli turizmin hedeflerini açıklayabilme

Araştır 3 İlişkilendir Anlat/Paylaş

Toplum temelli turizm he- Türkiye’de toplum temelli

Toplum temelli turizmin deflerinin başarısız olmasın- turizm uygulamaları başarı-
temel hedeflerini sıralayın. daki öncül koşullar hakkın- ya ulaşmış bir destinasyonun
da araştırma yapın. özellikleri hakkında tartışın.

14
Toplum Temelli Turizm
TOPLUM TEMELLİ TURİZMİN
YARARLARI VE OLASI ZARARLARI
Turizm; barış, aydınlanma, deneyim kazanma,
kendini gerçekleştirme, sosyal değişim, karşılıklı
anlayış ve öğrenme gibi örnekleri artırılabilecek
olumlu yönlerine karşın destinasyonların fiziksel
özelliklerinin zarar görmesi, kültürün dejenere ol-
ması ve ekonomilerin sendelemesi gibi olumsuz-
lukların da sorumlusu olarak gösterilmiştir (Singh,
Timothty ve Dowling, 2003). Turizmin olumsuz-
luklarına karşı geliştirilen ve alternatif bir turizm
çeşidi olan toplum temelli turizmin; turistik çeki-
ciliğe sahip destinasyonların, bölge ekonomisinin,
sosyal yaşamın, kültürün ve bölgenin fiziksel koşul-
larının vb. geliştirilmesinde önemli bir role sahiptir
(Jafaar, Kayat, Tangit ve Yacob, 2013).
Ancak tüm yönleriyle planlanmayan, organize
edilmeyen, örgütlenmeyen ve yönetilmeyen bölge-
lerdeki turizm büyümesi sadece ilgili destinasyo-
nun değil, toplumun tamamının sosyal ve kültürel
değerleri üzerinde olumsuz etkilere neden olmak-
tadır (Sharpley ve Telfer 2002). Başarılı bir toplum
temelli turizm planlamasının gerçekleştirilebilmesi
için tüm turizm paydaşlarının katılımıyla fayda ve
zararlara yönelik farkındalığın oluşturulması ge-
rekmektedir (Bjork, 2000). Bunun yanı sıra yerel
toplumun aktif katılımının sağlanabilmesi açısın-
dan yeteneklerinin geliştirilmesi ve potansiyelin
ortaya çıkarılması gibi konularda destek olunması
önemlidir. Toplum temelli turizmin ortaya çıkma
nedeni, kitle turizminin olumsuz etkilerinin şe-
killendirdiği farklı ve özgün özelliklere sahip bir
yaklaşım olarak yorumlanabilir (López-Guzmán,
Sánchez-Cañizares ve Pavón, 2011, s. 73). Özgün
ve ayırt edici bu özellikler toplum temelli turizme
çok sayıda olumlu katkı sağlarken sürdürülebilirli-
ğe yönelik bazı sorunları da beraberinde getirdiği
ifade edilebilir. Söz konusu olumlu katkılar ve so-
runlar takip eden kısımda, toplum temelli turizmin
yararları ve zararları alt başlıklarıyla detaylı olarak
açıklanmaktadır.
Toplum Temelli Turizmin Yararları
Toplum temelli turizmin toplumlara fayda sağ-
ladığı, turist deneyimlerine değer kazandırdığı ve
kültür, doğal kaynaklar vb. turistik çekicilik unsur-
larını koruduğu bilinmektedir. Turistlerin toplu-
mun bir parçası hâline geldiği turistik ortamlarda
toplum temelli turizmin etkileri daha belirgin bir
şekilde gözlemlenmektedir. Toplum temelli turiz-
min, yerel ekonomiyi kalkındırma etkisinin yanı
sıra sosyal, kültürel, çevresel vb. çok sayıda etkisin-
den bahsedebilmek mümkündür. Tuffin (2005),
toplum temelli turizmin yararlarını yedi kısımda
incelenebileceğine vurgu yapmaktadır. Bunlar aşa-
ğıdaki gibi özetlenmektedir.
Ekonomik fayda: Turizme toplumsal katılımın
sağlanması, desteklenmesi ve bu konuda farkında-
lığın oluşturulması sonucunda başarının elde edil-
mesi ekonomik açıdan;
• Toplumsal gelişiminde bağımsız ve uygun
bir fon kaynağı oluşturabilir,
• Turizmde istihdam yaratılır,
• Hane halkı gelirinde artış gözlenir,
• Yerel ekonominin çeşitlenmesini sağlar,
• Yerel üretimden gelir elde edilir.
Turizmde mevsimselliğin etkisi her zaman tartı-
şılan bir konu olmuştur. Belli dönemlerde belli böl-
gelere yoğunlaşan turistik talep, farklı bölgelerden
yerli ve yabancı işçi göçüne neden olabilmektedir.
Bu durum, yüksek turistik talepten fayda görme-
yen yerel halkın yabancı ve turist düşmanlığı yap-
malarına neden olabilmektedir. Yerel halkı turistik
arzın merkezine oturtan toplum temelli turizm sa-
yesinde bu olumsuzlukların önüne geçilmektedir.
Sosyal fayda: Turist ve yerel halkın etkileşimiy-
le ilgilidir. Toplum temelli turizm, bir yerin tarihi
hakkında turiste öğrenme olanağı sunarken, sosyal
olarak yerel halkın kendini geliştirmesinde ve daha
demokratik bir toplum bilincinin inşa edilmesinde
de rol oynar. Ayrıca yerel toplumun planlamada
aktif rol alması, kararlara katılması ve yönetimde
yer alması, göçlerin azalmasına, toplumun güçlen-
mesine ve sosyal eşitliğin sağlanmasına katkı sağlar.
Toplum temelli turizmin sosyal faydaları arasında
şunlar sıralanabilir:
• Yaşam kalitesini artırır,
• Memnuniyet duygusunu artırır,
• Yaş ve cinsiyet eşitliğinin sağlanmasına kat-
kı sağlar,
• Toplum yönetim örgütleri için kapasite sağlar,
• Sosyal refahı artırır.
Kültürel fayda: Yerel halkın ve turistlerin turiz-
me aktif katılımıyla turistik ürün niteliğinde olan
geleneksel kültür öğeleri turistler tarafından kontrol-
lü bir şekilde deneyimlenmektedir. Böylelikle kül-
15
 Toplum Temelli Turizm Kavramı, Tarihçesi, Gelişmesi
türel öğelerden yararlanılmasının yanı sıra kültürel
tanıtımın yapılması da olanaklı hâle gelmektedir. Bu
noktada hangi kültürel öğelerden yararlanılacağının
belirlenmesi amacıyla turistlerin özgün arzu ve istek-
lerinin de belirlenmiş olması gerekmektedir. Turist-
lerin farklı kültürlere ait yaşam tarzlarına, gelenek,
görenek, örf ve adetlere ilgi duyduğu bilinmektedir.
Bu kapsamda toplum temelli turizmde kültürel öğe-
lerden yararlanılmakta, kültürden yararlanılması ise
şu sonuçları beraberinde getirmektedir:
• Farklı kültürlere saygılı olmaya teşvik eder,
• Kültürel alışverişi güçlendirir,
• Yerel kültürde gelişim duygusunu yerleştirir.
Çevresel fayda: Çevre, turizm için önemli çe-
kicilik unsurları arasında yer almaktadır. Tarihi ve
kültürel değerlerin yanı sıra doğal güzelliklere sa-
hip bölgeler geçmişten günümüze turistler için ilgi
odağı olmuştur. Toplum temelli turizm bilincinin
yaygınlaştırılması, yerel halkın turizmden gelecek
faydadan yüksek düzeyde yararlanabilmesi için
içsel bir motivasyonla çevresel değerleri korumak
istemelerini sağlar. Yerel toplumun yaşam biçimini
deneyimlemek isteyen turistlerin çevresel unsurla-
rın turizm faaliyetlerinin sürdürülebilmesinin kilit
elemanları arasında yer aldığının bilmeleri sorum-
lulukla hareket etmelerinde etkili olmaktadır. Top-
lum temelli turizmin çevresel faydalarını şu şekilde
özetlemek mümkündür:
• Çevre sorumluluk bilincini geliştirir,
• Turistler ve yerel halkın çevre koruma duy-
gusunu artırır,
• Atık yönetim sistemini geliştirir.
Politik fayda: Turizmde politik yaklaşım ve
tutumların etkili olduğu bilinmektedir. Benzer şe-
kilde toplum temelli turizmde de yerel yönetim ve
hükümet, toplumun turizmde etkin rol oynayabil-
mesinde bir dizi yasal düzenlemeler ve destekleyici
adımlarla bu turizm çeşidinin geliştirilmesinde et-
kili olabilmektedir. Toplum temelli turizmin geliş-
tirilmesinde politik faydalar şu şekilde sıralanabilir:
• Yerel halkın turizme katılımına yasal düzen-
lemelerle katkı sağlar.
• Turizmin toplumsal katılımına güç kazandırır.
• Doğal kaynakların yönetiminde toplumsal
haklar sağlar.
• Toplum ihtiyaçlarının karşılanmasına yöne-
lik gerekli yasal düzenlemelerin yapılmasına
olanak sağlanır.
16
Eğitim açısından sağladığı fayda: Bilgi, güç-
lendirmenin önemli bir bileşeni olarak görüldü-
ğünden, turizme aktif katılımı sağlanan toplum
bireylerinin eğitim yoluyla geniş turizm bilgisine
eriştirilmesi gerektiği önerilmektedir (Tosun ve Ti-
mothy, 2003). Eğitime verilen önem aynı zamanda
turizmden tam kapasite faydalanmada büyük öne-
me sahiptir. Turizme katılım sağlayarak turizmin
olanaklarından etkin bir şekilde faydalanmak iste-
yen yerel halkın eğitime önem vermesinde toplum
temelli turizm etkilidir. Ayrıca turizm gelirlerini
artırmak için turist gereksinimlerinin tam olarak
anlaşılması gereklidir. Bu, toplum temelli turizmin
tüm paydaşları (yerel halk, yöneticiler, hükümet)
tarafından bilinmektedir. Bu nedenle, yabancı dil
öğrenimi başta olmak üzere hizmet sağlayıcılarının
entelektüel birikimini artırmaya yönelik destek
paketleri oluşturulmaktadır. Farkındalığın artması
sonucunda gerçekleştirilen uygulamalar yerel top-
lumun bilgi birikiminin artırılmasında etkili ol-
maktadır. Toplum temelli turizmin eğitim yönüyle
toplumu geliştirmesi şu şekilde özetlenebilir:
• Yeni iş becerilerinin kazanılmasına katkı
sağlar,
• Yerelde yeni mesleklerin yaratılmasını ola-
naklı hâle getirir, istihdamı artırır,
• Yerelde yeni bilgilerin kullanılmasında etki-
li olur,
• Fikir ve düşüncelerin diğer kültürlerle etki-
leşmesiyle karşılıklı saygı bilincini inşa eder,
öğrenilmesini sağlar,
• Yabancı dil öğrenme eğilimini artırır,
• Yerel halkın vizyonunu genişletir.
Sağlık açısından sağladığı fayda: Sürdürüle-
bilir toplum temelli turizm gelişiminin gerçekleş-
tirilebilmesi amacıyla bölge sakinlerinin maddi,
toplumsal ve duygusal refahının yanı sıra güven-
lik ve sağlık gibi alanlarda da yaşam doyumlarının
sağlanması gerekmektedir (Woo, Uysal ve Sirgy,
2015). Bu yönüyle toplum temelli turizmin sağlık
açısından faydaları şöyle özetlenebilir:
• Hijyen koşullarının geliştirilmesi
• Gıda üretimindeki artış ve çeşitlilik yoluyla
beslenme koşullarının geliştirilmesi
Toplum Temelli Turizmin Zararları
Turizmin olumsuz etkileri, kaynakların kulla-
nımının turistler tarafından kontrolsüz bir şekilde
gerçekleştirilmesi veya toplum dinamiklerinde orta-
Toplum Temelli Turizm
ya çıkaracağı olumsuzlukların değerlendirilmeksi-
zin kullanılmasına zemin hazırlayan uygulamalarla
ilişkilidir (Sinclair ve Stabler, 1997). Yerel toplum-
ların turizme verdiği destek, turizmin etkilerine yö-
nelik tutumları ve değerlendirmeleri farklılık gös-
terebilmektedir. Örneğin yerel halkın turizmden
elde ettiği gelirin, turizme verdiği destek üzerinde
olumlu yönde güçlü bir etkisi bulunmaktadır (Ju-
rowski, Uysal ve Williams, 1997). Diğer taraftan
bazı yerel toplumların geleceği düşünmeksizin kısa
vadeli ekonomik kazançlarını turizmin olumsuz et-
kilerinden daha fazla önemsediği belirtilmektedir
(Kayat, 2000). Toplum temelli turizm için doğal ve
kültürel sermayenin temel çekicilik unsurları ara-
sında yer alan en önemli iki unsur olduğu dikkate
alınırsa sürdürülebilir toplum temelli turizmin ba-
şarılı olabilmesi için turistik tüketim sürecinde tüm
paydaşların koruyucu bir tutum benimsemeleri ge-
rekmektedir. Yukarıda da açıklandığı gibi toplum
temelli turizm; ekonomik, çevresel, sosyal vb. alan-
larda çeşitli fayda sağlamaktadır. Buna rağmen bu
turizm çeşidinin planlanması ve yönetilmesi sağla-
nan faydanın sürdürülebilirliği açısından önemli-
dir. Nitekim doğru planlamanın yapılmadığı, et-
kin bir yönetim anlayışının benimsenmediği, yerel
halkın kararlara katılımı ve turistik olanaklardan
yararlanmaları sağlanmadığı durumlarda yapısal
bazı sorunlar ortaya çıkabilir. Bu sorunlar ise yerel
halkı, yöneticileri, yerel yönetimleri bir bütün ola-
rak etkileyecektir. Toplum temelli turizme yönelik
etkili planlamanın gerçekleştirilmemesi sonucunda
meydana gelebilecek sorunları çevresel, sosyal, eko-
nomik ve kültürel düzlemde incelemek mümkün-
dür. Çeşitli araştırmalardan (Murphy, 1985; Gee,
Mackens ve Choy, 1989; Harvey, Hunt ve Harris,
1995; Brunt ve Courtney, 1999; Lindberg, An-
dersson ve Dellaert, 2001; Tosun, 2002; Gurson ve
Rutherford, 2004; Choi ve Sirakaya, 2006; Dyer,
Gursoy, Sharma ve Carter, 2007) derlenerek oluş-
turulan olası sorunlara ilişkin açıklamalar aşağıda
özetlenmektedir.
Çevresel zararlar: Çevre turizm çekicilikleri
arasında yer alan unsurlardan biridir. Dünya gene-
linde her yıl milyonlarca insan yeni yerleri görmek
ve yeni yerler keşfetmek amacıyla seyahat etmek-
te, geçici de olsa ziyaret ettikleri destinasyonlarda
ikamet etmektedir. Kalışları sırasında turistler des-
tinasyonlarda çekicilik unsurları arasında yer alan
doğal güzelliklere zarar verebilmektedir. Diğer ta-
raftan bazı destinasyonlarda her ne kadar ekonomik
katkısı nedeniyle yerel toplum açısından memnun
edici olsa da kapasitenin üzerinde turist ziyaretleri
nedeniyle sosyal yaşantıyı zorlaştıran durumlar ya-
şanabilmektedir. Toplum temelli turizmin çevresel
zararları şu şekilde özetlenebilir:
• Destinasyonda fiziksel bozulmalar görülebilir,
• Aşırı kullanıma bağlı olarak kaynaklar tah-
rip edilebilir,
• Alt yapı ve üst yapı sorunları yaşanabilir,
• Tarihi, mimari ve arkeolojik yapılarda bo-
zulmalar meydana gelebilir.
Ekonomik zararlar: Turizmden tam anlamıyla
yararlanabilmek, iyi organize olmayı gerektirmek-
tedir. Turizm bölgelerinin plansız ve bilinçsiz kul-
lanımı, bölgenin zaman içinde cazibesini yitirme-
sine neden olabilir. Benzer şekilde toplum temelli
turizm kapsamında bir bölgenin sadece turizme
yönelik faaliyetler çerçevesinde yönetilmesi, çok
kırılgan bir yapıya sahip olan turizmin çeşitli do-
ğal afet, felaketler veya küresel sorunların yaşandığı
dönemlerde, bölgenin büyük hasar almasına yol
açabilir. Söz konusu durumları somutlaştırmak
gerekirse, Türkiye’de en fazla ziyaretçi akınına uğ-
rayan ve son yıllara kadar önemli turistik destinas-
yonlar arasında gösterilen Kuşadası’nın uluslararası
seyahat acentalarının destinasyon ziyaret listesin-
den çıkarılması plansız turistik tüketimin yıkıcı et-
kisini gözler önüne sermektedir. Diğer taraftan her
ne kadar küresel bir boyuta sahip olsa da Covid-19
salgınının, ekonomisi bölgesel veya ülkesel olarak
turizme bağımlı destinasyonlarda ortaya çıkaracağı
zararlar oldukça sarsıcı düzeylerde olacaktır. Dola-
yısıyla toplum temelli turizmin bölge ekonomisin-
de meydana getirebileceği olası olumsuz etkilerin
bilinmesi, farkındalığın artırılması ve bu anlamda
önlemler alınması gerekmektedir. Dikkat çekilmesi
gereken bazı olumsuz ekonomik etkileri aşağıdaki
gibi sıralamak mümkündür:
• Turizme bağımlılığı artırabilir.
• Gelir adaletsizliğine neden olabilir.
• Turizm gelirlerinin belli bölgeler ve toplu-
luklar tarafından elde edilmesine (tabaka-
laşmaya) yol açabilir.
• Bölgede sunulan mal ve hizmetlerde fiyat
artışına neden olabilir.
• Bölgenin tarımsal faaliyetlerinde azalma
meydana gelebilir.
17
 Toplum Temelli Turizm Kavramı, Tarihçesi, Gelişmesi

Sosyal zararlar: Geleneksel turizmde olduğu gibi toplum temelli turizmde de bir bölgeye yönelik
yoğun turizm talebi; söz konusu bölgede uyuşturucu kullanımının artması, kumar, fuhuş, çocuk işçiliği
gibi sosyal sistemin bozulmasına yol açan olumsuzlukların görülmesine neden olabilmektedir. Toplum
bireylerinin turist yaşam tarzlarına ve davranış biçimlerine özenmeleri toplumsal yapının dinamiklerinde
tahribatlar yaratabilmektedir. Turistlerin özgür davranış ve tutumları yerel halkın, özellikle gençlerin daha
özgür bir yaşam tarzını arzu etmelerine yol açabilir ve sonuç olarak aile birliği olumsuz etkilenebilir. Diğer
taraftan turizmden elde edilen gelirler değişim için bir güç oluşturması açısından toplumun yaşam biçi-
minin ve birey davranışlarının toplumsal normlara uygun olmayan şekilde değişimine, sosyal ilişkilerinin
zayıflamasına ve toplumsal ayrımların ortaya çıkmasına neden olabilir. Toplum temelli turizm kapsamına
turizmin neden olacağı olumsuz sosyal bazı durumlar şu şekilde sıralanabilir:
• Suç oranlarında artış gözlenebilir, güvenlik duygusu azalabilir,
• Aile birliğinde bozulma görülebilir,
• Toplumsal sınıfların ortaya çıkmasına yol açabilir,
• Turist ve yerel toplum arasında çatışmalar yaşanabilir,
• Yaşam tarzlarında değişime neden olabilir.
Kültürel zararlar: Kültür en az doğal ve çevresel çekicilikler kadar turistler için bir cazibe ve turizm yöne-
limi motivasyonudur. Dünya Turizm Örgütü (UNWTO) tarafından 1980’lerde kültürel turizm adı altında
yeni bir turizm çeşidi olarak kültür literatürde yerini almıştır. Bunun yanı sıra dünyada ve Türkiye’de faaliyet
gösteren ulusal ve uluslararası seyahat acentalarının yaygın bir şekilde her yıl binlerce kültür turları düzenledi-
ği bilinmektedir. Seyahatlerin gerçekleştirildiği bölgelerde artan turistik talep karşısında, bölgenin değerlerini
yansıtan ürün ve hizmetlerin özgün özellikleri bozularak turistlere sunulmaktadır. Örneğin; toplum temelli
turizmin yaygınlaştırılmaya çalışıldığı bir bölgede faaliyet gösteren turistik bir mekânda, sema ayininin tu-
ristik bir çekicilik olarak bir gösteri gibi sunulması gibi kültürel değerlerin dejenere olmasına yol açacak
faaliyetler gerçekleştirilmektedir. Bu anlamda bir bütün olarak toplumsal değerlerin özgünlüğü korunduğu
ölçüde turizmin sürdürülebilirliğinin sağlanabileceği farkındalığının oluşturulması bir gerekliliktir. Toplum
temelli turizmin geliştirilmesi planlanan bölgelerin dikkat çekici çevresel ve doğal güzelliklerinin yanı sıra
özgün kültürel yapıya sahip olduğu dikkate alındığında kültürel düzlemde meydana gelen ve farkındalığın
oluşturulması gereken belli bazı olumsuz sonuçları şu şekilde ifade edebilmek mümkündür:
• Kültürel değerler metalaşabilir.
• Örf, adet ve gelenekler gibi kültürel unsurlar yozlaşabilir.
• Dil bozulabilir.
• Özgün zanaat ürünlerinin özelliğini kaybetmesine yol açabilir.
Öğrenme Çıktısı

4 Toplum temelli turizmin yararlarını ve olası zararlarını sıralayabilme

Araştır 4 İlişkilendir Anlat/Paylaş

Ülkemizde desteklenen Ülkemizde hayata geçiri-

toplum temelli turizm pro-
Toplum temelli turizmin bir
jelerini http://www.gelecek-
bölge yaratacağı sosyal ve
turizmde.com/category/des-
kültürel faydaları sıralayın.
teklenen-projeler/ internet
adresinde inceleyebilirsiniz.
len toplum temelli turizm
projelerini araştırarak, uy-
gulamaları bölge açısından
yararlılık ve zararlılık açısın-
dan yorumlayın.

18
Toplum Temelli Turizm
TOPLUM TEMELLİ TURİZMİN
PAYDAŞLARI
Toplum temelli turizmde, ürün ve hizmetlerin
oluşturulmasını sağlamak amacıyla her biri kendi-
ne özel, bazı yönlerden ortak görev ve sorumluluk-
ları bulunan geniş bir paydaş yelpazesine sahiptir.
Paydaşlar arasında ekonomik temele dayansın veya
dayanmasın, gerçekleştirilen tüm iş birlikleri, ko-
runması gereken mevcut doğal ve toplumsal kay-
nakların bugün ve gelecek nesillere aktarılmasına
katkı sağlamaktadır. Toplum temelli turizmin ge-
liştirilmesi için farklı ilgi alanlarında çeşitli faaliyet-
lerde bulunan paydaş katılımının teşvik edilmesi,
sürdürülebilirliğe katkı sağlamasının yanı sıra daha
bütüncül bir yaklaşımla oluşturulan politikaların
geliştirilmesine de potansiyel oluşturabilir. Turizm-
den etkilenen ve farklı ilgi alanları bulunan pay-
daşların, politikaların oluşturulması sürecine da-
hil edilmesi, toplum temelli turizm kaynaklı tüm
fayda ve zararların eşit biçimde dağılmasını sağla-
maktadır. Uygulanacak politikalara karar verilmesi,
politikaların uygulanması, faaliyetlerin hayata ge-
çirilmesi vb. diğer tüm süreçlere katılımda paydaş
çeşitliliği, paydaşlar arası yönetimde demokratik-
leşme, katılımcıların yetkilendirilmesi, kapasitenin
geliştirilmesi, beceri edinmeye zemin oluşturur ve
başarı olasılığını artırır (Bramwell, ve Lane, 2000).
Paydaşların birbirlerine karşı açık ve şeffaf olma-
ları uzun dönem toplumsal kalkınmanın önemli
unsurlarındandır (Stiglitz, 2002). Bunun nedeni,
toplum katılımının kaynakların eşit bir biçimde
paylaşılmasına yardımcı olmasının yanı sıra, pay-
daşlar arası bilgi paylaşımı, öğrenme ve kişisel ge-
lişim konularında da yoğun bir etkileşim gerektir-
mesi gösterilebilir.
Toplum temelli turizmin yaygınlaştırılmasının
gündeme gelmesiyle turizmde sürdürülebilir kal-
kınmanın, sadece hükümet politikaları ve yaban-
cı sermaye girişimleriyle sağlanabileceğine yönelik
tereddütleri arttırmıştır. Böylece sivil toplum ku-
ruluşları ve özellikle yerel toplum üyelerinin diğer
paydaşlar içerisinde aktif rol oynaması gerektiği
tartışmalarını gündeme getirmiştir. Bu anlamda
planlama ve geliştirme çalışmalarının, yerel toplum
üyelerinin dahil edilerek yapılması yaygın olarak
kabul görmektedir. Hükümetler, özel sektör, sivil
toplum kuruluşları ve destinasyon toplumları-
nın turizm endüstrisi yönetimine katılımda kritik
paydaşlar olduğu söylenebilir (Scheyvens, 2003).
Toplum temelli turizm özelinde uyum, eşitlik ve
bütüncül bir büyümenin sağlanabilmesi açısından
planlamaların; yerel halk, kamu kurumları, işletme
kuruluşları ve sivil toplum kuruluşları gibi tüm
paydaşları içeren, fayda ve maliyetlerin yanı sıra
söz hakkının eşit dağıtıldığı bir yaklaşımla oluştu-
rulması gerekmektedir (Timothy ve Tosun, 2003).
Toplum temelli turizminin başarısının bu ölçütle-
rin dikkate alınmasıyla mümkün olacağı söylenebi-
lir. Diğer taraftan paydaşlar arasındaki etkileşimin
verimliliği başarının sürdürülmesinde kilit öneme
sahip diğer bir unsur olarak gösterilebilir.
Toplum temelli turizm araştırmalarında farklı
görev ve sorumluluklara sahip paydaşlara yer ve-
rilmektedir. Öncelikli amaçlarından birinin top-
lumsal kalkınma olduğu toplum temelli turizmin
merkezi öneme sahip paydaşları arasında yerel top-
lum, hükümetler (devlet), yardım kurumları veya
sivil toplum kuruluşları, özel sektör ve turist sayı-
labilir (Sharpley, 2009; Bjork, 2000; Tasci, Semrad
ve Yilmaz, 2013). Söz konusu paydaşların toplum
temelli turizmin kalkınmasındaki rollerine ilişkin
açıklamalar aşağıda özetlenmiştir:
Yerel toplum: Toplum temelli turizmin gelişmesi
ve sürdürülebilir olmasında, yerel halkın bu meka-
nizmanın önemli bir fonksiyonunu yerine getiren
bileşen olduğu söylenebilir. Toplum temelli turizm
yaklaşımının odağı kalkınmanın yerel toplum katı-
lımıyla sağlanmasına dayanmaktadır. Bu bakımdan
yerel toplumun katılımı sağlanmadan toplum te-
melli turizm gelişiminden bahsetmek güçtür. Aynı
coğrafi çevrelerde yaşamını sürdüren yerel halk, tu-
rizmin etkilerinden belki de en fazla etkilenen pay-
daş olmaktadır. Başarılı bir toplum temelli turizm
uygulaması; değerlerin korunması, gelecek nesillere
aktarılabilmesi ve bu değerlerden ziyaretçilerin sür-
dürülebilir kalkınma ilkelerine uygun bir şekilde
yararlanabilmesiyle mümkündür. Böyle bir deneyim
ancak yerel halkın desteği, yerel halk ve diğer pay-
daşların iş birlikleriyle sağlanabilir. Ayrıca toplum
temelli turizm destinasyonu markasının oluşturul-
masında ve geliştirilmesinde yerel toplum üyelerinin
sağladığı bilgi, deneyim ve çaba oldukça önemlidir
(Tasci, Semrad ve Yilmaz, 2013)
Hükümet: Turizmin geliştirilmesi sürecinin
önemli aktörlerinden biri devlettir. Hükümetler,
çeşitli bakanlıklar veya devlet destekli diğer turizm
geliştirme kurumları aracılığıyla sistem, politikalar,
planlamalar ve düzenlemeler yayınlayarak yatırım-
cıları turistik yatırımlara teşvik etmek ve gelişimi
kontrol etmektedir. Bu kararlar; küreselleşmenin
19
 Toplum Temelli Turizm Kavramı, Tarihçesi, Gelişmesi

bir sonucu olarak ortaya çıkan yeni yaklaşımlar çerçevesinde; yönetişim modeline uygun olarak, ilgili
diğer paydaşların da beklenti ve istekleri dikkate alınarak ve ulus çıkarları gözetilerek ortak bir kararla alın-
maktadır (Sharpley ve Telfer, 2015). Bir paydaş olarak hükümet; kanun, finans, bilgi, deneyim, eğitim ve
yerel halkı yetkilendirerek katılım, karar alma, sahiplik, fayda ve maliyetlerin dağılımı gibi tüm süreçlerde
eşitliğin sağlanmasına katkı sağlamakta; ekonomik çerçeveyi şekillendirmekte, alt yapıyı geliştirmekte, iş-
letmelerin faaliyette bulunduğu çevreleri düzenlemekte ve tanıtım ve pazarlamada rol oynamaktadır.
Yardım Kurumları veya Sivil Toplum Kuruluşları: Gerek küçük ölçekli yerel kuruluşları gerekse
çok uluslu büyük ölçekli yapıyı kapsayabilen sivil toplum kuruluşlarının turizmin kalkınmasında dikkat
çekici bir rolü bulunmaktadır. Bu roller arasında; istihdam yaratmak, koruma alanlarının zarar görmesini
engellemek, turizmin aşırı ve kontrolsüz gelişmesindeki endişeleri dile getirmek sıralanabilir. Bu kurum ve
kuruluşlar; finansal kaynak, deneyim ve teknik bilgi sağlamakta; toplum bireylerinin eşit fırsatlara sahip
olması için yerel toplumun mesleki bilgi ve becerilerinin artırılmasına yönelik eğitim faaliyetleri gerçekleş-
tirmektedirler (Tasci, Semrad ve Yilmaz, 2013).
Özel sektör: Özel sektörün; herhangi bir meslek odasına bağlı olmadan faaliyette bulunan, yerel rehberler
gibi formel olmayan girişimcileri, seyahat acentalarını, otel işletmelerini ve yerel zincir otelleri, tur operatörle-
ri ve uluslararası oteller gibi formel küçük ve orta ölçekli girişimleri kapsadığı söylenebilir (Sharpley ve Telfer,
2015). Özel sektör girişimlerinin toplum temelli turizmin kalkınmasında yerel halkın turizm endüstrisine
katılımına olanak tanıması ve istihdam yaratarak topluma katkı sağlaması bakımından önemli olduğunu
vurgulamak gerekir. Özel sektör temsilcileri toplum temelli turizmin ortaklarındandır. Bu anlamda toplum
temelli turizmin geliştirilmesinde sağladığı finansal destekler ve teknik bilgi, deneyimsel paylaşımlar, mesleki
eğitim ve istihdam olanaklarıyla önemli bir yere sahiptir (Tasci, Semrad ve Yilmaz, 2013).
Turist: Son olarak turistlerin toplum temelli turizmin kalkınmasının önemli bir aracı olduğunu ifade
etmek gerekir. Turistler tatilleri süresince turizm faaliyetlerine katılarak pasif rol oynayabilecekleri gibi
destinasyonun ve toplumsal değerlerin zarar görmemesine yönelik koruyucu bir tutum sergileyebilir, yerel
halkın kültürüne uygun bir davranışla gündelik pratiklerin uygulanması şeklinde aktif bir rol üstlenerek
kalkınmaya destek olabilir. Turistin bu senaryolardan herhangi birisini benimsemesiyle gelişime katkı sağ-
layacaktır. Diğer taraftan turistlerin tutumları, sergiledikleri davranışlar, yerel toplum üyeleriyle etkileşim
biçimleri, çevre duyarlılıkları bir bütün olarak başarılı toplumsal gelişim için önemli birer potansiyel oluş-
turmaktadır (Sharpley ve Telfer, 2015).

Tablo 1.2 Toplum temelli turizmde paydaş rolleri

Yardım Özel Sektör

Hükümet Yerel Halk Turist
Kuruluşları Temsilcileri
• Vizyoner Lider • Kolaylaştıran • Ortak • Üretici • Tüketici
• Kural belirleyen • Destekçi • Destekleyen • Ürünün parçası • Destekleyen
• Düzenleyici • Eğitmen • Kalkındıran • Tedarikçi • Koruyucu
• Koordinatör • Rehber • Yatırımcı • İşçi
• Kolaylaştırıcı • Kolaylaştıran • Tüketici
• Rehber ve • Rehber • Sahip
Denetleyen • Yatırımcı
• Hak sahibi

Kaynak: Tascı, Semrad ve Yilmaz, 2013, s. 21; Sharpley ve Telfer, 2015’ten uyarlanmıştır.

Paydaş çeşitliliği ve katılım sayılarına ilişkin dikkat çekilmesi gereken bir diğer konu; farklı özelliklere
sahip turizm bölgelerinde uygulanan politikalar, ekonomik koşullar ve yerel halkın gereksinimlerinin ön-
celiği gibi konulardır.

20
Toplum Temelli Turizm

Bu duruma dikkat çekilmesinin nedeni, toplum temelli turizmin uygulandığı farklı çevrelerde çıktıla-
rın, paydaşların değer ve ihtiyaçlarını ne düzeyde karşılayabileceğine vurgu yapmaktır. Çünkü gereksinim
ve değerlere bağlı olarak paydaşların katılım motivasyonlarında değişkenlik görülebilir.

Öğrenme Çıktısı

5 Toplum temelli turizmin paydaşlarını sıralayabilme

Araştır 5 İlişkilendir Anlat/Paylaş

Etkili bir paydaş iş birli-

Toplum temelli turizm pay-
daşlarını ve paydaşların rol-
lerini açıklayın.
ği modeli olan “Gelecek
Turizmde” projesi hakkın- “Topluma rağmen değil,
da detaylı bilgi almak için toplumla beraber turizm”
https://www.gelecekturizm- anlayışı hakkında düşünün.
de.com/ internet adresini
ziyaret edin.

TOPLUM TEMELLİ TURİZMİN BAŞARI FAKTÖRLERİ

Turizm geliştikçe turistler pratikte dünyanın hemen her köşesinde bulunabilmesine, turistlerin her
yere ulaşması ise toplumlar için değer ifade eden özelliklerin yavaş yavaş zarar görmesine neden olmaya
başlamıştır. Bu zararlara turizmin kendisi değil, turizmin felsefesinin yeterince anlaşılamamış olması, yöne-
tim ve planlamanın olması gerektiği gibi gerçekleştirilmemesi neden olmaktadır. Toplum temelli turizmin
başarısı için önceki bölümde söz edildiği gibi paydaşların turizm yönetimi planlama sürecinde yer alması
merkezi bir önem taşımaktadır. Çünkü yerel halkın, kalkınma süreci içerisinde yapılan planlamada, uygu-
lamada, değerlendirmede ve kârın dağıtılması sürecini de kapsayan tüm aşamalarda rolü bulunmaktadır.
Karar alma süreçlerinden programın uygulamasına kadar tüm paydaşların katılımı her aşamaya dahil edil-
melidir (Beckman vd., 2001). Toplum temelli turizmde, geniş paydaş katılımıyla oluşturulan ve uygulanan
yaklaşımların yine paydaşlar tarafından sağlıkla izlenmesi, sürdürülebilir kalkınma ve yoksulluğu azaltma
gibi amaçlara ulaşılmasında önemlidir.
Toplum desteği, toplum temelli turizmin kritik öneme sahip başarı faktörlerinden en önemlisidir. Bu
nedenle yerel halk içerisinde turizmin gelişmesinden olumlu veya olumsuz etkilenen bireylerin belirlen-
mesi, buna ilişkin toplum temelli turizmin hedefleri çerçevesinde uygun yaklaşımların belirlenerek gerekli
adımların atılması gerekmektedir. Toplum temelli turizm özelinde değerlendirildiğinde, turistler ziyaret
edilen turizm bölgelerinde yerel toplumla iletişim kurmakta ve etkileşime girmektedir (Beeton, 2006).
Dolayısıyla yerel toplumun turist yerel halk karşılaşmalarından ve onlarla ilgilenmekten memnuniyet
duymaları, başarılı toplum temelli turizm uygulamalarının vazgeçilmezleri arasındadır. Toplum temelli
turizmin diğer önemli başarı faktörü; girişimlerden kâr elde edilmeye başlanmasının ardından bu kârların
toplum üyeleri arasında paylaşılarak yeniden yatırıma dönüştürülmesidir. Bu, toplum temelli turizmin sür-
dürülebilirliği açısından da bir gerekliliktir. Kazancın yeniden yatırıma dönüştürülmesi; daha fazla istih-
dam yaratarak, yerel ürünler satın alarak ve toplum temelli turizm ürünlerinin sistem içerisinde dolaşımını
artırarak sağlanabilir. Girişimlerden elde edilen gelirlerin başabaş noktasına ulaşması ve kâr aşamasına geç-
mesi uzun bir süreci kapsamaktadır. Bununla birlikte başarı kriterlerinin değerlendirilmesi, ölçülmesi ve
izlenmesi gerekmektedir (Tasci, Semrad ve Yilmaz, 2013, s. 44). Bu nedenle paydaşlar içerisinde özellikle
yerel toplum çalışanlarının turizm faaliyetlerine karşı bağlılıkları, sarf edilen çabanın başarıya ulaşmasında
başat role sahiptir.

21
 Toplum Temelli Turizm Kavramı, Tarihçesi, Gelişmesi

Kalkınmanın bir aracı olarak nitelenen toplum temelli turizmin bu fonksiyonu yerine getirmesine
yardımcı olan birden fazla paydaş bulunmaktadır. Önceki bölümde de ifade edilen çoklu paydaşlardan en
az birinin katılımının sağlanması ve koordineli bir şekilde geliştirilen uygulamaların pratiğe dökülmesi,
sürecin izlenmesi ve değerlendirilmesiyle başarı sağlanabilmektedir. Amaç ve hedeflere ulaşılması, çoklu
paydaş katılımıyla gerçekleştirilebilir ve sürdürülebilirliği sağlanabilir. Yerel toplumun üretim biçimleri,
kültürel özellikleri, gelenekleri, yaşam biçimleri gibi toplumsal dinamikler ve yönetim biçimleri, politikalar
gibi yasal prosedürler toplum temelli turizm yaklaşımlarının çoklu paydaş katılımını zorunluluk hâline
getiren başarı faktörleri arasında sayılabilir. Toplum temelli turizmin başarısının belirleyicileri arasında on
temel faktörden bahsedebilmek mümkündür. Bunlar; yerel mülkiyet, yaşam kalitesi, turist memnuniyeti,
turizmin gelişim düzeyi, ortaklık/iş birliği, kaynakların korunması, toplumsal katılım, fayda paylaşımı,
iletişim, yönetim/liderlik şeklinde sıralanabilir (Vajirakachorn, 2011).
1. Yerel mülkiyet; turizmle ilgili işletmeler ve turizm çekiciliklerine ilişkin yerel topluma sahiplik hak-
kının verilmesi olarak düşünülebilir. Yerel topluma sahiplik verilmesi bireylerin toplum temelli
turizm uygulamalarının başarıya ulaşmasına uzanan süreçte motivasyonu artırabilir.
2. Yaşam kalitesi; turizmin gelişmesinin bir sonucu olarak yaşam kalitesinin artması olarak ifade edi-
lebilir. Yaşam kalitesi yükselen bireyler turizme ve turizme kaynak oluşturan diğer tüm çekiciliklere
sahip çıkmada önemli bir faktör olarak değerlendirilebilir.
3. Turist memnuniyeti; kalkınmayı sağlayan en önemli unsurlardan biri olarak turistler, toplum temelli
turizmin bugün olduğu gibi gelecekte sürdürülebilir olmasının önemli aktörlerindendir. Turizmin
kalkınmasının turist olmaksızın sağlanamayacağı düşünüldüğünde turist memnuniyetinin başarı-
nın önemli unsurlardan biri olduğu anlaşılabilir.
4. Turizmin gelişim düzeyi; sürdürülebilirlik için oldukça önemlidir. Bu bölüm boyunca detaylı olarak
dikkat çekildiği üzere kitle turizme bir alternatif olarak ortaya çıkan toplum temelli turizmin kont-
rollü olarak büyümesi kalkınmanın sürdürülebilirliğinin kilit unsurlarındandır.
5. Ortaklık ve iş birliği; Çoklu paydaşın toplum temelli turizmin başarısındaki önemi bilinmektedir.
Yerel halk, hükümet, sivil toplum kuruluşları, turistler gibi paydaşlarla iş birlikleri ve ortaklıklar
olmaksızın toplum temelli turizmin başarıya ulaşması oldukça zordur.
6. Kaynakların korunması; turistlerin dikkatini çeken önemli çekicilikler arasında yer almaktadır. Ko-
runması sürdürülebilir toplum temelli turizmin gereklerindendir.
7. Toplumsal katılım; Turist yerel halk etkileşimi ve iletişimi toplum temelli turizm için oldukça önem-
lidir. Bu bakımdan toplumsal katılımın teşvik edilmesi gerekmektedir.
8. Fayda paylaşımı; turizmin gelişimiyle elde edilen gelirlerin tüm paydaşlar arasında eşit bir şekilde
paylaşımı sağlanmalıdır. Aksi halde toplum temelli turizmin önemli kavramlarından biri olan eşit-
likten bahsedilemez.
9. İletişim; tüm paydaşlar arası iletişim dengeli toplum temelli turizmin gerekliklerindendir. Paydaşlar
için neyin değerli olduğu, ihtiyaçların neler olduğu, tatminin nasıl sağlanabileceği gibi pek çok
sorunun cevabı iletişimle yanıt bulabilir.
10. Yönetim ve liderlik; turizmin kalkınmasına öncülük eden lider ve yöneticiler pek çok sorunun aşıl-
masında önemli rol oynamaktadır.
Yukarıda ifade edilen başarı faktörleri dikkate alındığında toplum temelli turizmin başarısını salt bir
unsurla gerçekleştirilemeyeceği, dengeli ve sistematik bir politikanın benimsenmesi gerektiği açık bir şe-
kilde anlaşılmaktadır.

22
Toplum Temelli Turizm

Yaşamla İlişkilendir

Bölge Turizmi Önemli

Turizm döneminin tam ortasındayız. Safranbolu bu konuda Dünya Miras Kenti olarak zaten göz bebeği-
miz. Safranbolu Çarşı’da tur atarken dikkatimi çeken, Safranbolu evlerinin Osmanlı mimarisinin tipolojisini
ve yaşam tarzını koruyan; halen yaşatan en değerli yapılar olarak karşımızda duruyor olmasıydı… İnsanların,
turizmde 3S (Sea-Sand-Sun) deniz, kum, güneş yerine artık daha farklı olarak, 3E (Excitement, entertainment,
education) heyecan, eğlence, eğitim olarak tercih nedeni olması her geçen gün daha da oturuyor yerine…
Burada dikkat edeceğimiz; sadece eğitim kısmından faydalandığımızda içeriğinde ‘kulaktan dolma bilgi’ ya da
rehberlerin eşlik ettiği bilgiler ile yetindiğimiz dolayısı ile araştırmacı, sorgulayıcı olmayışımızdır. Oysa, nasıl ki
deniz-kum-güneş ayrılmaz bir bütünse doğada heyecan, eğlence, eğitim de bir bütündür. İşte biz bunun sadece
Safranbolu için değil, Karabük‘ün diğer ilçeleri için de bir bütün olarak değerlendirilmesini istiyoruz. Nasıl mı?
Gözlerinizin önünde Safranbolu evleri canlansın. Eko turizmin oluşturduğu tüm değerlerin hepsi burada mev-
cut. Sonra, Yenice’nin o muhteşem tabiatını canlandırın, zengin orman alanlarını… Ardından, Eskipazar’ın
arkeolojik çalışmaları sonucu ortaya çıkan “Paphlagonia Hadrianapolis’i” olarak güneşle buluşturulan muh-
teşem yapıları… İşte bunların tümü, Karabük temelinde (TTT) toplum temelli turizm stratejisi eylem planı
içinde yer almalı. Bunun için yerel yönetimler belirli dönemlerde esnaflara, işletmecilere hem eğitim vermeli;
bu arada da onların şikayetlerini taleplerini dinlemeli, çözümler üretmeli. Kısa vadede kâr etmek kolay. Oysa
turizmin uzun vade olması ve akıllarda güzel anılar bırakması gerekir. Bir zaman televizyonlarda seyrederdik.
Küresel ısınmaya karşı eylem geliştirilir, biz de bu haberleri masal dinler gibi takip ederdik… Lakin o küresel
ısınma nedir anlamıyorduk, zararları nedir düşünemiyorduk. Eh yaşamadan anlamıyor insan. İşte son yıllarda
yaşanan iklim değişiklikleri ile bunu da görerek anlıyoruz. Küresel ısınma Karadeniz bölgesinde, diğer bölge-
lere göre daha az hissettiğimiz için ekoturizm (kültür-doğa), insanları Akdeniz, Ege’den Karadeniz’e getiriyor.
Böylesi bir ortam belki de tarihi fırsat olarak sunuluyor bizlere… Bu bağlamda (TTT) toplum temelli turizm
hareketi için doğanızı katletmeden ve kültürünüzü yozlaştırmadan çevremizdeki yapıtları dünyayı tanıtmalı-
yız. Ne dersiniz…! Bir günlük Amasra-Safranbolu gezi rotasını 4-5 günlük Karabük-Bartın turlarına çevirmek,
turizmi kısa vadede tek bölgede döndürme yerine, bütüncül olarak diğer bölgeleri de dahil edersek, bölgeyi
münferitlere değil, kitlelere de tanıtabilirsek bütünlüğü sağlamış oluruz… Ekoturizm içinde Heyecan-Eğitim-
Eğlence olarak bilinen 3E’yi stratejik eylem planı olarak yansıttığımızda hedefe varılacaktır… O hedef sadece
günübirlik Safranbolu-Amasra turları ile değil ilimizin, ilçelerimizin kısacası bölgemizin doğasını, turizmini,
kültürünü bütünlük içinde daha akılcı ve bilimsel alt yapı çalışmaları ile tanıtmak ile olacaktır.

Kaynak: Aslı Eren, Karabük Gündem (21.07.2019).

https://karabukgundem.com/bolge-turizmi-onemli.html (Erişim Tarihi: 07.04.2020).

Öğrenme Çıktısı

6 Toplum temelli turizmin başarı faktörlerini sıralayabilme

Araştır 6 İlişkilendir Anlat/Paylaş

Başarısızlıkla sonuçlanmış
Toplum katılımının sağlan-
toplum temelli turizm pro-
Toplum temelli turizmin ması ile turizm gelişiminin
jelerini araştırın, bunların
başarı faktörlerini açıklayın. nasıl başarıya ulaşacağını
neden başarısız olduğunu
düşünün.
tespit edin.

23
 Toplum Temelli Turizm Kavramı, Tarihçesi, Gelişmesi

1 Yeni ve eski turizm kavramlarını ayırt

edebilme
öğrenme çıktıları ve bölüm özeti

Yeni Turizm ve Eski Turizm

Eski turizm kavramı, 1945 ve 1970 yılları arasındaki dönemde turizmdeki kitleselleşmeye işaret eden bir kavram-
dır. Genellikle ekonomik gelire ve kâra odaklanarak çevresel ve sosyal değerleri büyük ölçüde göz ardı eden, hızlı
gelişimle karakterize, üretim ve tüketim odaklı bir turizm çeşididir. Daha fazla kâr elde etmeye odaklanır ve kültür,
doğal kaynaklar gibi sürdürülebilirliğin önemli aktörlerine gerekli önemi vermez. Bu nedenle, bu değerleri dikkate
alan yeni turizm yaklaşımları ortaya çıkmıştır. Bunlar; turizmden elde edilen gelirlerin uzun vadeli olması, sosyal
ihtiyaçlara duyarlı olması, ekonomik gelirin toplum içinde kalması, sosyo-kültürel değerlerin korunması, yavaş
büyüme gibi özellikleri ifade eder. Turizmde esnekliğe, bölümlendirmeye, çeşitlendirmeye ve daha otantik turizm
deneyimler yaşanmasına odaklanan turizm yaklaşımı ise yeni turizm kavramı ile ifade edilmektedir.

2 Toplum temelli turizm kavramını, tarihi

gelişimini ve özelliklerini açıklayabilme

Toplum Temelli Turizm

Kavramı, Tarihçesi ve
Özellikleri

Toplum temelli turizmle ilgili olarak çok sayıda tanım yapılmıştır. Sosyal ilişkiler ve gelişim kapsamında; turist ve
yerel halkın bir arada olmasına, turistlerin yerel halkın gündelik yaşam pratiklerini deneyimlemelerine olanak
sağlayan, ekonomik olarak yerel halkın kalkınmasına yol açan bir turizm çeşidi, toplumsal kalkınma temelinde;
toplumun sahip olduğu ve toplum tarafından yönetilen değerlerden daha fazla sayıda bireyin, daha fazla fayda
elde etmesi amacıyla tasarlanan bir turizm çeşidi, toplumsal yaşam pratikleri ve etkileşim çerçevesinde; toplum tara-
fından toplum yararı için yönetilen ve toplumun sahibi olduğu, turistlerin toplum ve toplumsal yaşam biçimleri-
ni öğrenmelerine ve farkındalıklarının arttırılmasına olanak tanıyan bir turizm çeşidi, toplum temelli turizme kay-
nak oluşturan kaynaklar bağlamında; sürdürülebilir geçim kaynaklarını destekleyerek, sosyo-kültürel değerleri ve
doğal ve kültürel miras kaynakları koruyarak toplum refahına katkı sağlayan, yerel toplum düzeyinde bireylerin
sahibi olduğu, işlettiği, yönettiği veya koordine ettiği turizm faaliyetleri, toplumsal refah çerçevesinde; dünyanın
herhangi bir kırsal yerinde yoksul veya ekonomik olarak çökmüş toplumların sürdürülebilir bir şekilde evlerini
ve toplumlarını kültürel, rekreasyonel ve eğitimle ilgili seyahat deneyimi arayışı içinde olan turistlere açan bir
turizm çeşidi olarak tanımlanabilir.
Kitle turizminin ortaya çıkardığı sorunların çözümü için, toplumun aktif katılımının sağlanmasıyla öncülüğünü
UNESCO’nun yaptığı bir dizi uygulama düzenlenmiştir. Toplum temelli çevre koruma modellerine benzer bir
yaklaşımla, 1990’lı yılların ortalarında hükümetler, sivil toplum kuruluşları, yardımseverler ve turizm örgütle-
rinin desteğiyle toplum temelli turizm gelişmeye başlamıştır. Turizmde meydana gelen paradigma dönüşümü
ışığında son yirmi yılda toplum temelli turizm büyük ivme kazanarak yerel halkın ve küçük ölçekli işletmelerin
turizmden fayda sağlamasının önünü açmıştır.
Toplum temelli turizmin özellikleri; yerel toplumun ve turistin korumaya yönelik farkındalığını artırması, do-
ğal alanlardaki özgün kültürel karşılaşmaları içermesi, yerel halk tarafından küçük gruplara hizmet verilmesi,
ekonomik fayda sağlayarak doğal ve kültürel alanların korunmasını desteklemesi, yerel toplumun değerlerini
yansıtması, taraflar arasında karşılıklı fayda sağlaması, doğal-kültürel-tarihi-çevresel kaynakların özgünlüğünü
koruması, var olan kaynaklara değer kazandırması, iş birliğine önem vermesi, geleneksel yaşamı ve kültürü
koruması, planlama-katılım-yönetme süreçlerinde yerel halkın katılımının sağlanması, herkesin eşit düzeyde
turizmden faydalanmasını sağlaması, yoksulluğu azaltacak alternatifler geliştirmesi, gelirlerinin toplumsal proje-
lerde kullanılması, turizmin olumsuzlarına karşı toplumsal farkındalık sağlaması ve bunları azaltması, turistleri
sorumlu davranışa yönlendirmesi, taraflar arasındaki etkileşim hoşgörü ve anlayışı güçlendirmesi, değerlerin
metalaşmasını önlemesi olarak sıralanabilir.

24
Toplum Temelli Turizm

3 Toplum temelli turizmin hedeflerini

açıklayabilme

öğrenme çıktıları ve bölüm özeti

Toplum Temelli Turizmin
Hedefleri

Toplum temelli turizmin; turizm uygulamalarında yerel ekonomik faaliyetlerin çeşitlendirilmesi yoluyla ekonomik
fayda sağlamak, doğal kaynakları ve çevresel değerleri koruyarak toplumun yaşam kalitesini iyileştirmek, toplumun
tüm bireylerine söz hakkı tanıyarak eşitlikçi ve demokratik bir düzen inşa etmek, turist deneyimlerini özgün ve
unutulmaz kılmak, yoksulluğu azaltmak, bölge halkının yaşam standartlarını yükseltmek, destinasyon yaşam süre-
sini uzatmak, yerel toplum gelirini arttırmak, yerel toplum ve turist etkileşimini arttırmak, gelirleri yerel ekonomi
içinde tutmak, yerel toplumları yetkilendirmek, kültürel kimliği korumak, doğal kaynak yönetimi ve yaban hayatı
korumaya yönelik tutum geliştirmek, sürdürülebilir turizmi geliştirmek gibi toplumsal kalkınmaya yardımcı olacak
çevresel, ekonomik, sosyo-kültürel ve politik olarak sürdürülebilir hedefleri bulunmaktadır.

4 Toplum temelli turizmin yararlarını ve

olası zararlarını sıralayabilme

Toplum Temelli Turizmin

Yararları ve Olası Zararları

Toplum temelli turizm; toplum gelişiminde bağımsız ve uygun bir fon oluşturması, istihdam yaratması, ye-
rel ekonominin çeşitlenmesi ve yerel üretimden gelir edilmesi açısından ekonomik yararlar; yaşam kalitesini
artırması, memnuniyet duygusunu artırması, yaş ve cinsiyet eşitliğinin sağlanması, toplum yönetim örgütleri
için kapasite sağlaması ve sosyal refahı artırması açısından sosyal fayda; farklı kültürlere saygıyı teşvik etmesi,
kültürel alışverişi güçlendirmesi ve yerel kültürde gelişim duygusu yerleştirmesi açısından kültürel fayda; çevre
sorumluluk bilincini geliştirmesi, turistler ve yerel halkın çevre koruma duygusunu artırması ve atık yönetim
sistemini geliştirmesi açısından çevresel fayda; yerel halkın turizme katılımının yasal düzenlemelerle belirlenmesi,
toplumsal katılımına güç kazandırması, doğal kaynakların yönetiminde toplumsal haklar sağlaması; toplum
gereksinimlerinin karşılanmasına yönelik gerekli yasal düzenlemelerin yapılması açısından politik fayda; yeni iş
becerilerinin kazanılması, yeni mesleklerin yaratılması, yeni bilgilerin kullanılması, karşılıklı saygı bilincini inşa
etmesi, yabancı dil öğrenme eğilimini artırması ve yerel halkın vizyonunu genişletmesi açısından eğitimle ilgili
fayda; hijyen ve beslenme koşullarının geliştirilmesi açısından sağlık ile ilgili fayda sağlayabilir. Destinasyonda
fiziksel bozulmalara yol açması, aşırı kullanıma bağlı olarak kaynakların tahrip edilmesi, alt yapı ve üst yapı
sorunlarına ve tarihi, mimari, arkeolojik yapılarda bozulmalara neden olması açısından çevresel zarar; turizme
bağımlılığı arttırması, gelir adaletsizliğine neden olması, turizm gelirlerinin belli bölgeler ve topluluklar tarafın-
dan elde edilmesine yol açması, mal ve hizmetlerde fiyat artışına neden olması ve bölgenin tarımsal faaliyetle-
rinde azalma meydana getirmesiyle ekonomik zarar; suç oranlarının artması, aile birliğinin bozulması, toplumsal
sınıfların ortaya çıkması, turist ve yerel toplum arasında çatışmalar yaşanması ve yaşam tarzlarının değişmesi
açısından sosyal zarar; kültürel değerlerin metalaşması, örf, adet ve gelenekler gibi kültürel unsurların yozlaşması,
dilin dejenere olması ve özgün zanaat ürünlerinin özelliğini kaybetmesi açısından kültürel zarar oluşturabilir.

25
 Toplum Temelli Turizm Kavramı, Tarihçesi, Gelişmesi

5 Toplum temelli turizmin paydaşlarını

sıralayabilme
öğrenme çıktıları ve bölüm özeti

Toplum Temelli Turizmin

Paydaşları

Toplum temelli turizmin planlama çalışmalarına; yerel toplumun, hükümetlerin, yardım kurumları ve sivil top-
lum kuruluşlarının, özel sektörün ve turistlerin paydaş olarak katılımı gereklidir.

6 Toplum temelli turizmin başarı

faktörlerini sıralayabilme

Toplum Temelli Turizmin

Başarı Faktörleri

Toplum temelli turizmin başarı faktörleri; yerel mülkiyet, yaşam kalitesi, turist memnuniyeti, turizmin gelişim
düzeyi, ortaklık ve iş birliği, kaynakların korunması, toplumsal katılım, fayda paylaşımı, iletişim; yönetim ve
liderlik olarak sıralanabilir.

26
Toplum Temelli Turizm

1 Turizmle ilgili meydana gelen aşağıdaki geliş- 6 Aşağıdakilerden hangisi toplum temelli tu-
melerden hangisi ulaşımla ilgilidir? rizmin kültürel hedeflerindendir?

A. Charter (Tarifeli) seyahatler
B. Keynes modeli ekonomik büyüme
C. Ücretli tatil hakkı
D. Uluslararası şirketlerin turistik faaliyetlerde rol
alması
E. Dikey ve yatay entegrasyon
neler öğrendik?
A. Toplum gelişimi için yatırımı artırmak
B. Doğal kaynak yönetimine ilişkin hakların
korumak
C. Farklılıklara saygıyı teşvik etmek
D. Taşıma kapasitesini dikkate almak
E. Toplumsal saygınlığı artırmak

2 Aşağıdakilerden hangisi yeni turizmin özel- 7 Aşağıdakilerden hangisi toplum temelli tu-
liklerinden biridir? rizmin olası sosyal zararlarından biridir?
A. Turistler sayı bakımından fazladır. A. Özgün zanaat ürünlerinin özelliğini kaybetmesi
B. Üretim açısından endüstride fiyat rekabeti vardır. B. Aile birliğinde bozulma görülmesi
C. Kapasiteyi maksimize etmeye çalışır. C. Gelir adaletsizliğine neden olması
D. Kontrolsüz büyüme söz konusudur. D. Tarihi, mimari ve arkeolojik yapılarda bozul-
E. Turistler çeşitli bütünleşik teknolojiden yararlanır. malar meydana gelmesi
E. Aşırı kullanıma bağlı olarak kaynaklar tahrip
3 Yeni turizm kapsamında çapraz entegrasyon edilmesi
aşağıdakilerden hangisiyle ilgilidir?
A. Tüketici 8 Aşağıdakilerden hangisi toplum temelli tu-
B. Teknoloji rizmin politik faydalarından biridir?
C. Üretim A. Atık yönetim sistemini geliştirmesi
D. Yönetim B. Doğal kaynakların yönetiminde toplumsal
E. Yapısal durumlar haklar sağlaması
C. Yerel kültürde gelişim duygusunu yerleştirmesi
D. Toplum yönetim örgütleri için kapasite sağlaması
4 Aşağıdakilerden hangisi toplum temelli tu-
rizmde kalkınmanın varsayımlarından biri değildir? E. Yaş ve cinsiyet eşitliğinin sağlanmasına katkı
sağlaması
A. Sosyal ve çevresel açıdan ziyaretçilere sorumlu
ürün sunmak
B. Kültürel ve doğal kaynakların korunmasına ve
9 Rollerinden biri üreticilik olan toplum te-
geliştirilmesine katkı sağlamak melli turizm paydaşı aşağıdakilerden hangisidir?
C. Tüm paydaşlara ve topluma yarar sağlamak A. Hükümet
D. Belirli bir katılım düzeyine sahip olmak B. Yardım Kuruluşları
E. Kısa sürede büyümek C. Özel Sektör Temsilcileri
D. Yerel Halk
5 Toplum temelli turizmin aşağıdakilerden han- E. Turist
gisine bit alternatif olarak ortaya çıktığı söylenebilir?
A. Kitle turizmi 10 Aşağıdaki başarı faktörlerinden hangisi tüke-
B. Eko turizm ticilerle ilgilidir?
C. Yeşil turizm A. Memnuniyet B. Yerel mülkiyet
D. Yoksul yanlısı turizm C. Yönetim ve Liderlik D. Toplumsal Katılım
E. Etnik turizm E. Fayda Paylaşımı

27
 Toplum Temelli Turizm Kavramı, Tarihçesi, Gelişmesi

Yanıtınız yanlış ise “Toplum Temelli Turiz-

1. A Yanıtınız yanlış ise “Yeni Turizm ve Eski Tu- 6. C
min Hedefleri” konusunu yeniden gözden
rizm” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
geçiriniz.
neler öğrendik yanıt anahtarı

Yanıtınız yanlış ise “Toplum Temelli Turiz-

2. E Yanıtınız yanlış ise “Yeni Turizm ve Eski Tu- 7. B
min Faydaları ve Olası Zararları” konusunu
rizm” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
yeniden gözden geçiriniz.

Yanıtınız yanlış ise “Toplum Temelli Turiz-

3. C Yanıtınız yanlış ise “Yeni Turizm ve Eski Tu- 8. B
min Faydaları ve Olası Zararları” konusunu
rizm” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
yeniden gözden geçiriniz.

Yanıtınız yanlış ise “Toplum Temelli Turizm Yanıtınız yanlış ise “Toplum Temelli Turiz-
4. E 9. D
Kavramı, Tarihçesi ve Özellikleri” konusunu min Paydaşları” konusunu yeniden gözden
yeniden gözden geçiriniz. geçiriniz.

Yanıtınız yanlış ise “Toplum Temelli Turizm Yanıtınız yanlış ise “Toplum Temelli Turiz-
5. A 10. A
Kavramı, Tarihçesi ve Özellikleri” konusunu min Başarı Faktörleri” konusunu yeniden
yeniden gözden geçiriniz. gözden geçiriniz.

Araştır Yanıt
1 Anahtarı

Kitle turizmi veya Fordist/Fordisyan turizm olarak da ifade edilen eski turizm,
genellikle ekonomik gelire odaklanarak çevresel ve sosyal değerleri büyük öl-
çüde göz ardı eden, hızlı gelişimle karakterize, üretim ve tüketim odaklı bir
turizm çeşididir. Eski turizmin; gelişimin sürdürülebilir olması yerine para
akışı yaratma üzerinde durması ve kültür, doğal kaynaklar gibi sürdürüle-
bilirliğin önemli aktörlerine gerekli önemi vermemesi, söz konusu değerleri
dikkate alan yeni turizm anlayışlarının ortaya çıkmasında etkili olmuştur. Bu
Araştır 1 gelişmeler turizmden elde edilen gelirlerin uzun vadeli olması, sosyal ihtiyaç-
lara duyarlı olması, ekonomik gelirin toplum içinde kalması, sosyo-kültürel
değerlerin korunması ve yavaş büyüme gibi özelliklerle ifade edilebilir. Eski
turizmin aksine yeni turizm, esneklik, bölümlendirme, çapraz bütünleşme,
uygunluk, sağduyu, birlikte oluşturma gibi unsurlara dayalı bir turizm ola-
rak dikkat çekmektedir. Yeni turizm; çevreciliği, toplumsal değerleri, ev sahibi
toplum ve turist etkileşimi, iletişimi ve toplumsal sorumluluk nosyonunu cid-
diye almakta planlamasını ve gelişimini bu çerçevede geliştirmektedir.

Toplum temelli turizmin kavramsal çerçevesini; özellikle kırsal bölgelerdeki

yerel halkın veya küçük yerleşim yerlerindeki insanların refahını, kültürel ve
çevresel değerlerinin korunmasını amaçlaması; turistlerin, yerel toplum içinde
Araştır 2 ağırlanması; elde edilen gelirlerin bir kısmının toplumun kalkınması ve/veya
kültürel ve doğal mirası değerlerinin korunması ve bakımı için ayırması ve ye-
rel halkın turizm planlamasına, karar alma, geliştirme ve uygulama süreçlerine
dahil edilmesi şeklinde sıralamak mümkündür.

28
Toplum Temelli Turizm

Araştır Yanıt
1 Anahtarı

Toplum temelli turizmin temel hedefleri; yerel toplum gelirini arttırmak, yerel
toplum ve turist etkileşimini arttırmak, gelirleri yerel ekonomi içinde tutmak,
Araştır 3 yerel toplumları yetkilendirmek, kültürel kimliği korumak, doğal kaynak yö-
netimi ve yaban hayatı korumaya yönelik tutum geliştirmek, sürdürülebilir
turizmi geliştirmek olarak sıralanabilir.

Toplum temelli turizm geliştirildiği bölgelerde; yaşam kalitesinin ve mem-

nuniyet duygusunun artması, yaş ve cinsiyet eşitliğinin sağlanması, toplum
Araştır 4 yönetim örgütleri için kapasite sağlaması ve sosyal refahı artırması açısından
sosyal fayda; farklı kültürlere saygıyı teşvik etmesi, kültürel alışverişi güçlen-
dirmesi ve yerel kültürde gelişim duygusu yerleştirmesi açısından ise kültürel
fayda sağlamaktadır.

Toplum temelli turizmin paydaşları ve paydaşların rolleri aşağıda yer almaktadır.

Yardım Özel Sektör

Hükümet Yerel Halk Turist
Kuruluşları Temsilcileri
• Vizyoner • Kolaylaştıran • Ortak • Üretici • Tüketici
Araştır 5 Lider • Destekçi • Destekleyen • Ürünün • Destekleyen
• Kural • Eğitmen • Kalkındıran parçası • Koruyucu
belirleyen • Rehber • Yatırımcı • Tedarikçi
• Düzenleyici • Kolaylaştıran • İşçi
• Koordinatör • Rehber • Tüketici
• Kolaylaştırıcı • Sahip
• Rehber ve • Yatırımcı
Denetleyen • Hak sahibi

29
 Toplum Temelli Turizm Kavramı, Tarihçesi, Gelişmesi

Araştır Yanıt
1 Anahtarı

Toplum temelli turizmin başarısının belirleyicileri arasında on temel faktör

aşağıda sıralanmıştır:
1. Yerel mülkiyet; turizmle ilgili işletmeler ve turizm çekiciliklerine ilişkin ye-
rel topluma sahiplik hakkının verilmesi olarak düşünülebilir. Yerel toplu-
ma sahiplik verilmesi bireylerin toplum temelli turizm uygulamalarının
başarıya ulaşmasına uzanan süreçte motivasyonu arttırabilir.
2. Yaşam kalitesi; turizmin gelişmesinin bir sonucu olarak yaşam kalitesinin
artması olarak ifade edilebilir. Yaşam kalitesi yükselen bireyler turizme ve
turizme kaynak oluşturan diğer tüm çekiciliklere sahip çıkmada önemli bir
faktör olarak değerlendirilebilir.
3. Turist memnuniyeti; kalkınmayı sağlayan en önemli unsurlardan biri olarak
turistler, toplum temelli turizmin bugün olduğu gibi gelecekte sürdürü-
lebilir olmasının önemli aktörlerindendir. Turizmin kalkınmasının turist
olmaksızın sağlanamayacağı düşünüldüğünde turist memnuniyetinin ba-
şarının önemli unsurlardan biri olduğu anlaşılabilir.
4. Turizmin gelişim düzeyi; sürdürülebilirlik için oldukça önemlidir. Bu bö-
lüm boyunca detaylı olarak dikkat çekildiği üzere kitle turizme bir alterna-
tif olarak ortaya çıkan toplum temelli turizmin kontrollü olarak büyümesi
kalkınmanın sürdürülebilirliğinin kilit unsurlarındandır.
Araştır 6 5. Ortaklık ve iş birliği; Çoklu paydaşın toplum temelli turizmin başarısında-
ki önemi bilinmektedir. Yerel halk, hükümet, sivil toplum kuruluşları, tu-
ristler gibi paydaşlarla iş birlikleri ve ortaklıklar olmaksızın toplum temelli
turizmin başarıya ulaşması oldukça zordur.
6. Kaynakların korunması; turistlerin dikkatini çeken önemli çekicilikler ara-
sında yer almaktadır. Korunması sürdürülebilir toplum temelli turizmin
gereklerindendir.
7. Toplumsal katılım; Turist yerel halk etkileşimi ve iletişimi toplum temelli
turizm için oldukça önemlidir. Bu bakımdan toplumsal katılımın teşvik
edilmesi gerekmektedir.
8. Fayda paylaşımı; turizmin gelişimiyle elde edilen gelirlerin tüm paydaşlar
arasında eşit bir şekilde paylaşımı sağlanmalıdır. Aksi halde toplum temelli
turizmin önemli kavramlarından biri olan eşitlikten bahsedilemez.
9. İletişim; tüm paydaşlar arası iletişim dengeli toplum temelli turizmin ge-
rekliklerindendir. Paydaşlar için neyin değerli olduğu, ihtiyaçların neler ol-
duğu, tatminin nasıl sağlanabileceği gibi pek çok sorunun cevabı iletişimle
yanıt bulabilir.
10. Yönetim ve liderlik; turizmin kalkınmasına öncülük eden lider ve yönetici-
ler pek çok sorunun aşılmasında önemli rol oynamaktadır.

30
Toplum Temelli Turizm
Kaynakça
Akunaay, M., Nelson, F., and Singleton, E. (2003).
Community based tourism in Tanzania: Potential
and perils in practice. Second IIPT African
Conference on Peace Through Tourism (pp. 7-12).
Backman, S., Petrick, J. and Wright, B. (2001).
Management tools and techniques: an integrated
approach to planning. In D. B. Weaver (eds.)
The Encyclopedia of Ecotourism. (ss. 455-457).
Wallingford: CABI Publishing.
Beeton, S. (2006). Community development through
tourism. Australia: Landlinks Press.
Bjork, P. (2000). Ecotourism from a conceptual
perspective, an extended definition of a unique
tourism form. International Journal of Tourism
Research, 2(3), 189-202.
Björk, P. (2000). Ecotourism from a conceptual
perspective, an extended definition of a unique
tourism form. International journal of tourism
research, 2(3), 189-202.
Blackstock, K. (2005). A critical look at community-
based tourism. Community Development Journal,
40(1), 39-49.
Boonratana, R. (2010). Community-based tourism
in Thailand: The need and justification for an
operational definition. Kasetsart Journal: Social
Sciences, 31(2), 280-289.
Bramwell, B., and Lane, B. (2000). Tourism
collaboration and partnerships: Politics, practice
and sustainability (2. Baskı). Channel View
Publications.
Brunt, P., and Courtney, P. (1999). Host perceptions
of sociocultural impacts. Annals of Tourism
Research, 26, 493–515.
Cecilia, S. G., Elisabeta, M., and Magdalena, B.
(2011). Tourism’s changing face: new age tourism
versus old tourism. Annals of the University of
Oradea, Economic Science Series, 245-249.
Choi, H. C., and Sirakaya, E. (2006). Sustainability
indicators for managing community tourism.
Tourism Management, 27, 1274–1289.
Dixey, L. (2005). Inventory and analysis of community
based tourism in Zambia. Production, Finance
and Technology (PROFIT), Private Sector
Development Programme, USAID.
Dyer, P., Gursoy D., Sharma, B., and Carter, J. (2007).
Structural modeling of resident perceptions
of tourism and associated development on the
Sunshine Coast, Australia. Tourism Management,
28, 409–422.
Eadington, W. R., and Smith, V. L. (1992).
Introduction: the emergence of alternative forms
of tourism. In Tourism Alternatives. V. L. Smith,
and W. R. Eadington (Eds), ss. 1- 12. Philadelphia,
PA: University of Pennsylvania Press.
Gee, C. Y., Mackens J. C., and Choy, D. J. (1989).
The Travel Industry. New York: Van Nostrand
Reinhold.
Gursoy, D., and Rutherford, D. G. (2004). Host
attitudes toward tourism: an improved structural
model. Annals of Tourism Research, 31, 495–516.
Hall, C. M. (1996). Introduction to Tourism in
Australia: Impacts, Planning and Development,
Melbourne: Addison, Wesley and Longman.
Hamzah, A., and Khalifah, Z. (2008). Handbook on
Community Based Tourism: “How to Develop and
Sustain CBT”. Singapure: APEC Secretariat.
Hardy, A., Beeton, R., and Pearson, L. (2002).
Sustainable tourism: an overview of the concept
and its position in relation to conceptualisations
of tourism. Journal of Sustainable Tourism, 10(6),
475–496.
Harvey, M. J., Hunt, J., and Harris, C. C. (1995).
Gender and community tourism dependence
level. Annals of Tourism Research, 22, 349–366.
Hiwasaki, L. (2006). Community-based tourism: A
pathway to sustainability for Japan’s protected
areas. Society and Natural Resources, 19(8), 675-
692.
Honey, M. (2008). Ecotourism and Sustainable
Development Who Owns Paradise? Washington
D.C.: Island Press.
Jafaar, M., Kayat, K., Tangit, T. M., and Yacob, M.
F., (2013). Nature-based rural tourism and its
economic benefits: A case study of Kinabalu
National Park. Worldwide Hospitality and Tourism
Themes, 5(4), 342-352.
Johnson, P. A. (2010). Realizing rural community-
based tourism development: Prospects for
social economy enterprises. Journal of Rural and
Community Development, 5(1).
31
 Toplum Temelli Turizm Kavramı, Tarihçesi, Gelişmesi

Joppe, M. (1996). Sustainable community O’Neil, E. (2008). EcoTourism: How Community

tourism development revisited. Tourism Tourism Safeguards Pristine Places https://www.
management, 17(7), 475-479. scientificamerican.com/article/ecotourism-
safeguards-pristine-places/ (erişim tarihi:
Jurowski, C., Uysal, M., and Williams, D. R. (1997)
30.03.2020).
A theoretical analysis of host community residents
reaction to tourism, Journal of Travel Research, Phnom Penh Declaration (2014). Community
36(2), 3–11. Development Through Tourism https://sustain.
pata.org/wp-content/uploads/2014/10/Phnom-
Kaosa-ard, M. (2006). Tourism: blessing for
Penh-Declaration-on-Tourism-Development-
all. Journal of GMS Development Studies, 3(1),
through-Tourism.pdf (erişim tarihi: 30. 03.
1-24.
2020).
Kayat, K. (2000) Power through tourism: a blessing
Ponna, P., (2009). Community-based tourism
on Mahsuri’s eighth generation in Lankawi?
development in Sihanoukville, Cambodia.
(Yayımlanmamış Doktora Tezi), Michigan State
Yayımlanmamış Doktora Tezi. Tayland: Prince
University. U.S.A.
of Songkla University Hospitality and Tourism
Kozak, M.A., ve Bahçe, S. (2009). Özel ilgi turizmi. Management (International Program).
Ankara: Detay Yayıncılık.
Poon, A. (1987) Information technology and
Labonte, R. (2005). Community, community innovation in international tourism – implications
development and the forming authentic for the Caribbean tourism industry. Yayınlanmamış
partnership: some critical reflections. In M. Doktora Tezi. Science Policy Research Unit,
Minkler (Ed.). Community organizing and University of Sussex, Brighton.
community building for health. pp. 82-96. San
Poon, A. (1994). The ‘new tourism revolution’. Tourism
Francisco: Rutgers University Press.
management, 15(2), 91-92.
Lama, R. (2014). Community based tourism development
Poon, A. (2003). Competitive strategies for a ‘new
(a case study of Sikkim). Yayımlanmamış Doktora
tourism’. In C. Cooper (ed.), Classic reviews in
Tezi, Kurukshetra University. Malezya.
tourism, pp. 130-145. England: Channel View
Lindberg, K., Andersson, T. D., and Dellaert, B. Publications.
(2001). Tourism development: Assessing social
Raj, A. (Ed.). (2004). Tourist Behaviour: A psychological
gains and losses. Annals of Tourism Research, 28,
perspective. Kanishka Publishers.
1010–1030.
Rao, K. and Geisler, C. (1990). The social consequences
López-Guzmán, T., Sánchez-Cañizares, S., and
of protected areas development for resident
Pavón, V. (2011). Community-based tourism in
populations. Society & Natural Resources, 3(1), 19-
developing countries: a case study. Tourismos, 6(1),
32.
69-84.
Reid, D. G. (2003). Tourism, globalization and
Mason, P. (2003). Tourism impacts, planning and
development: Responsible tourism planning. Pluto
management. Routledge.
Press.
Mowforth, M., ve Munt, I. (2003). Tourism and
Scheyvens, R. (2003). Local Involvement in
Sustainability. Development and New Tourism in
Managing Tourism. In S. Singh, D. J. Timothy
the Third World, (4. Baskı). London: Routledge.
and R. K. Dowling (eds.), Tourism in destination
Murphy, P. E. (2012). Tourism: A community communities. ss. 229-252. UK: CABI Publishing.
approach (Vol. 4). Routledge.
Sharpley, R. (2009). Tourism development and the
Mehta, J. N., and Kellert, S. R. (1998). Local attitudes environment: Beyond sustainability?. Earthscan.
toward community-based conservation policy
Sharpley, R. ve Telfer, D., (2002). Tourism and
and programmes in Nepal: a case study in the
development: Concepts and issues (Aspects of
Makalu-Barun Conservation Area. Environmental
Tourism). London: Channel View Publications.
conservation, 25(4), 320-333.
Sharpley, R., ve Telfer, D. J. (2015). Tourism and
Novelli, M. (2016). Tourism and Development in Sub-
development: concepts and issues (2. Baskı). Canada:
Saharan Africa: Current issues and local realities.
Channel View Publications.
Abingdon: Routledge.

32
Toplum Temelli Turizm

Sinclair, M. T. ve Stabler, M. (1997) The Economics of Tosun, C. (2002). Host perceptions of impacts: A
Tourism. London, New York: Routledge. comparative tourism study. Annals of Tourism
Research, 29, 231–253.
Singh, S., Timothy, D. J., & Dowling, R. K. (2003).
Tourism in destination communities.Oxford: CABI. Tosun, C. ve Timothy, D. (2003) Arguments for
community participation in tourism development.
Smith, V. L., and Eadington, W. R. (1992). Tourism
Journal of Tourism Studies, 14(2), 2-11.
alternatives: Potentials and problems in the
development of tourism. University of Pennsylvania Tuffin, B. (2005). Community-based tourism in the
Press. Lao PDR: An overview. A paper under the project
of improving livelihood in the uplands of Lao PDR
Stiglitz, J. E. (2002). Participation and development:
supported by NAFRI, NAFES and NUOL.
Perspectives from the comprehensive development
paradigm. Review of development economics, 6(2), UNWTO. (2013). Sustainable Devlopment for
163-182. Tourism Guidebook. Madrid, Spain: United
Nations World Tourism Organization.
Suansri, P. (2003). Community based tourism handbook.
Erişim Adresi https://www.e-unwto.org/doi/
Bangkok: Responsible Ecological Social Tour-
pdf/10.18111/9789284415496 (Erişim Tarihi:
REST.
29. 03. 2020).
Tasci, A. D., Semrad, K. J., ve Yilmaz, S. S.
Vajirakachorn, T. (2011). Determinants of success for
(2013). Community basted tourism: finding
community-based tourism: The case of floating
the equilibrium in the COMCEC context.
markets in Thailand. Yayımlanmamış Doktora
COMCEC Coordination Office.
Tezi. Graduate Studies of Texas A&M University:
The Mountain Institute (2000). Community-based USA.
tourism for conservation and development: a resource
Wells, M., Bradon, K., and Hannah, L. (1992). People
kit. Washington: The Mountain Institute.
and parks: linking protected area management with
Timothy, D. J. (1999). Participatory planning: a local communities. World Bank.
view of tourism in Indonesia. Annals of tourism
Woo, E., Uysal, M. and Sirgy, M. J. (2018). Tourism
research, 26(2), 371-391.
impact and stakeholders’ quality of life. Journal of
Timothy, D. J. (2002). Tourism and political Hospitality & Tourism Research, 42(2), 260-286.
boundaries. London: Routledge.
Timothy, D. J. and Tosun, C. (2003). Appropriate
planning for tourism in destination communities:
participation, ıncremental growth and
collaboration. In S. Singh, D. J. Timothy and
R. K. Dowling (eds.) Tourism in destination
communities, ss. 181-204. UK: CABI Publishing.

33
 Bölüm 2
Toplum Temelli Turizm ile İlgili Kuramsal Yaklaşımlar

Plog’un Psikografik Bölümlendirmesi

1 2
1 Plog’un Psikografik Turist Bölümlendirmesi Doxey’in İrrideks Modeli
ile toplum temelli turizm ilişkisini 2 Doxey’in İrrideks Modeli ile toplum temelli
öğrenme çıktıları

açıklayabilme turizmin ilişkisini açıklayabilme

Butler’ın Turist Alanı Yaşam Döngüsü

3 4
3 Butler’ın Turist Alanı Yaşam Döngüsü Kaos ve Karmaşıklık Kuramı
Modeli ile toplum temelli turizmin ilişkisini 4 Kaos ve Karmaşıklık Kuramı ile toplum
açıklayabilme temelli turizm ilişkisini açıklayabilme

Toplumun Turizm Sistemindeki Rolü:

Murphy’nin Turizm Planlaması Ekolojik
Modeli

5 6
5 Murphy’nin Turizm Planlaması Ekolojik Sosyal Mübadele Kuramı
Modeli ile toplum temelli turizm ilişkisini 6 Sosyal Mübadele Kuramı ile toplum temelli
açıklayabilme turizm ilişkisini açıklayabilme

Anahtar Sözcükler: • Plog • Doxey • Butler • Kaos ve Karmaşıklık Kuramı

• Ekolojik Model • Sosyal Mübadele Kuramı

34
Toplum Temelli Turizm
GİRİŞ
Turizm birçok sektörün aksine, dinamik ve
kırılgan bir yapıya sahiptir. Turizm herhangi bir
olaydan etkilenmekte veya herhangi bir gelişim tu-
rizmin canlanmasını, hareketlenmesini sağlamak-
tadır (örneğin, toplumların turistlere karşı ırkçı
tutumlarını veya tarifeli uçuşlarla turist hareketle-
rinin artmasını düşünün). Toplumların turizmin
etkilerine yönelik tutum ve algıları, bir destinas-
yondaki mevcut ve gelecekteki turizm planları ve
politikalarının başarılı bir şekilde geliştirilmesi, pa-
zarlanması ve yürütülmesinde bir gereklilik olarak
görülmektedir. Bu anlamda turizmin geliştirilme-
sinin planlandığı destinasyonlarda yerel toplumun
olumsuzluklardan etkilenmesi engellenerek tu-
rizmden yararlanması ve turizme karşı olumlu algı
ve tutumlara sahip olması sağlanmalıdır.
Çevresel sorunlara yönelik farkındalığın art-
ması, turizmin çevresel bağımlılığı hakkında daha
yoğun tartışmalara yol açmış, bu tartışmalar araş-
tırmacıların turizm-çevre ilişkisinin girift yapısının
farkına varmalarını sağlamıştır. Buna göre turistleri
bir bölgeye çeken unsurların neler olduğunun or-
taya koyulmasının turizmden elde edilmesi arzula-
nan payın sağlanmasında yeterli olamayacağı aynı
zamanda turizmle ilişkili olarak çevresel değişim-
lerin bilinmesi gerekmektedir. Destinasyonlarda
turizmle ilgili olarak sıklıkla yaşanan ve öngörü-
lemediğinden planlanmamış gelişmeler kontrol
edilmedikçe veya en azından algılanamayıp tahmin
edilmediği sürece özellikle gelişmekte olan toplum-
larda turizm karşıtlığının artacağı belirtilmektedir.
Dolayısıyla turistik potansiyele sahip birçok top-
lum için önemli ekonomik kayıpların yaşanması
kaçınılmaz olur (Butler, 1980).
Toplum temelli turizmle ilgili kuramsal yak-
laşımların anlatıldığı bu bölümde, turizm litera-
türünde sıklıkla değinilen, gelişim ve planlamada
toplumun önemine dikkat çeken kuramsal yak-
laşımlara yer verilmiştir. Dolayısıyla bu bölümde
toplum planlaması ve gelişimiyle ilgili olmaları,
ayrıca turizmde geçerliliğini büyük ölçüde koru-
maları açısından yer verilen kuramsal yaklaşımlar;
Psikografik Bölümlendirme (Plog), İrrideks Mode-
li (Doxey), Turist Alanı Yaşam Döngüsü (Butler),
Kaos ve Karmaşıklık Kuramı (Faulkner ve Russell),
Turizm Planlaması Ekolojik Modeli (Murphy),
Sosyal Mübadele Kuramı (Ap)’dır. Bölümde sözü
geçen bu yaklaşımlarla ve bunların toplum temel-
li turizmle ilişkileri anlatılmaktadır. Kuramların
toplum temelli turizme yönelik savları; destinas-
yon (Butler), turist (Plog), turist yerel halk ilişkisi
(Doxey), turizmin yapısı ve yönetim biçimi (Faulk-
ner ve Russell), turist yerel halk mübadele ilişkisi
(Ap), yerel toplum rolleri ve coğrafi veya ekolojik
(Murphy) yaklaşımlar çerçevesinde geliştirilmiştir.
Kuramlar, birbirlerinden tamamen bağımsız gibi
görünmelerine rağmen araştırmacıların yaklaşım-
larını inşa etmede ilham olan kaynaklar ve geliş-
tirilen kuramların her birinin “toplumu” turizmin
merkezine alması yönüyle benzeştiği söylenebilir.
PLOG’UN PSİKOGRAFİK
BÖLÜMLENDİRMESİ
Stanley Plog, gerçekleştirdiği ampirik araştır-
mayla turist gruplarının psikolojik tercihlerine ve
davranışlarına dayanarak bir bölümleme yapan ilk
uygulayıcı alan araştırmacısıdır (Beeton, 2006).
“Destinasyonların popülerliği neden artar ve azalır
(Why destination areas rise and fall in popularity)?”
adlı çalışmasında Plog (1972) turistleri; ilgileri, ih-
tiyaçları ve davranışları üzerinden iki temel gruba
ayırmıştır. Çalışmasında farklı özelliklere sahip tu-
ristlerin ziyaret ettikleri turizm bölgelerindeki yerel
toplumla nasıl iletişim kurduklarını ve etkileşime
girdiklerini araştırmıştır. Plog çalışmasında farklı
kişilik özelliklerine sahip turistlerin farklı turistik
deneyimler yaşamak istediklerini, farklı seyahat
şekillerini seçtiklerini ve farklı destinasyonları ter-
cih ettiklerini öne sürmektedir. Turistlerin büyük
ölçüde sadece belirgin bir kişiliğe sahip olmadığını
düşünen Plog, onları her biri arasında ince aşamalar
bulunan bir uçtan diğerine yerleştirerek turistlerin
farklılığına dikkat çekmektedir. Bu iki turist profili-
ni ise içe dönük turistler (psychocentric) ve dışa dö-
nük turistler (allocentric) olarak adlandırmaktadır.
En genel ifadeyle içe dönük turistler kendi hâlinde,
endişeli, özgüveni oldukça düşük, çekimser birey-
leri ifade eder. Dışa dönük turistler ise özgüveni
tam, meraklı, maceracı ve atılgan bireylerdir. Turist
davranışları açısından sadece kendileriyle ilgilenen
içe dönük turistler, bildikleri, aşina oldukları des-
tinasyonlara seyahat eder; uzak ve yeni turistik des-
tinasyonlar keşfetmek istemezler. Kültürel olarak
kendi kültürüne paralel özellikteki destinasyonlara
ilgi duyarlar. İçe dönük turistlerin aksine, dışa dö-
nük turistler meraklı bireyler olduklarından aşina
olmadıkları yeni ve farklı kültürel özelliklere sahip
yerleri keşfetme eğilimindedir. Dışa dönük turist-
lerin özellikleri, destinasyonları ziyaretleri sırasında
35
 Toplum Temelli Turizm ile İlgili Kuramsal Yaklaşımlar
yerel toplumun yaşam biçimlerini deneyimlemeyi
isteyen turistlerinkiyle benzerlikler göstermesi bakı-
mından toplum temelli turizm için uygun özellikle-
re sahiptirler. Bunun yanı sıra toplum temelli turiz-
min büyük oranda çeşitli turistik çekiciliklere sahip
uzak, kırsal yerlerde yaygın olarak uygulanması
da dışa dönük turistlerin toplum temelli turizme
uygun özellikteki turistler olduğunu desteklemek-
tedir. İçe dönük turistler ise turistik destinasyon
tercihlerini büyük oranda bilinen, tanınan, popüler
destinasyonlardan yana kullanmaktadır. Bu açıdan
içe dönük turistler, toplum temelli turizm gibi al-
ternatif veya niş turizm çeşitlerinden çok kitle tu-
rizmine uygundurlar. Plog turistlerin destinasyon
seçimlerini göz önünde bulundurarak onların tam
anlamıyla içe dönük ve dışa dönük olmadıklarını
belirlemiştir. Kurama göre iki uçta yer alan içe dö-
nük ve dışa dönük turistlerin arasında, orta noktaya
yakın bir aralıkta orta merkezli turistlerin yer aldığı
belirtilmektedir. Bu turist özelliklerinin ise içe dö-
nük veya dışa dönük uca akış göstermesi eğilimi,
sahip oldukları özellikleri göstermektedir. Yani orta
merkezdeki turistler, dışa dönük turistlere yakın bir
akış eğilimindeyse nispeten dışa dönük turistlerin
sahip olduğu özellikleri taşımaktadırlar.
Plog klasikleşen çalışmasını 2001 yılında güncel-
leyerek içe dönük turistleri güvenlik arayan (depen-
dable), dışa dönük turistleri ise girişken (venturer)
olarak öncekine benzer bir yaklaşımla yeniden kav-
ramsallaştırmıştır. Buna göre girişken (dışa dönük)
turistler kendinden emin ve maceracı turistler olarak
yeteneklerini sergileyebilecekleri yeni deneyimler
arayan ve risk almayı göze alan turistlerdir. Seçtikle-
ri turistik destinasyonlar da onların bu özelliklerine
hitap edecek özellikleri taşımalıdır. Onlar kararları-
nı büyük oranda kimseye bağlı kalmadan, hızlı ve
kolay bir şekilde kendileri veren aktif kimselerdir.
Entelektüel merakları nedeniyle sıklıkla uzun süreli
seyahatler gerçekleştirirler. Seyahatlerinde her türlü
ulaşım araçlarından yararlanırlar ve diğer turistlerle
kıyaslandıklarında havayolunu daha fazla tercih et-
tikleri söylenebilir. Girişken turistler tatilleri sırasın-
da alışılmışın dışında veya yerel konaklamayı tercih
eder ve harcama yapmaktan çekinmezler. Yaptıkları
harcamalar büyük oranda otantik yerel sanat ürün-
leri ve el sanatları gibi ürünlere yöneliktir. Girişken
turistlerin arayışı içinde olduğu bu çekicilik unsurla-
rı uzak (kırsal), keşfedilmemiş, sıradışı destinasyon-
larda veya turizmin gelişmediği yerlerde görülmek-
tedir. Yerel halkla etkileşim, yerel kültür pratiklerini
36
uygulamalı olarak yaşamak ve aktif zaman geçirmek
girişken turistlerin turizm deneyimlerinde merke-
zi bir öneme sahiptir. Bağımsız ve bireysel hareket
etme eğiliminde olmaları nedeniyle geleneksel, or-
ganize veya önceden programlanan turları tercih et-
mezler (Plog, 2001).
Plog’un öne sürdüğü kuramın güncel formunda
içe dönük turistler ise, güvenlik arayanlar (depen-
dables) olarak kavramsallaştırılmıştır. Bunlar giriş-
ken turistlerin tam tersi özellikler sergilemektedirler.
Güvenlik arayan turistler daha az maceracı, tercih
ettikleri destinasyonlarda evlerinin konforunu ara-
yan, bildikleri turistik çevreleri ve güvenliği temel
alan bireylerdir. Güvenlik arayan turistler hem daha
az seyahat ederler hem de seyahatleri daha kısa olur.
Riskten kaçınmak hayatlarının bir parçasıdır, ted-
birli hareket ederler ve destinasyon tercihlerinde tu-
tucu davranırlar. Bir markanın popüler olması on-
lar için güvenliğin göstergesi olduğundan bilinen ve
markalaşmış destinasyonları tercih etme eğilimin-
dedirler. Popüler yerli turistik çekim merkezlerini,
uluslararası kitle turizm destinasyonlarını, aileleri,
arkadaşları ve diğer turistlerle iç içe olmanın rahat-
lığını yaşayabilecekleri turizm bölgelerini ziyaret
etmeyi tercih ederler. Ziyaret edecekleri destinasyo-
na diğer ulaşım araçlarıyla gitmektense kendi araç-
larıyla gitmeyi tercih ederler. Konaklamada otel,
motel veya mobil konaklama gibi alternatifler onlar
için caziptir. Çünkü tatillerinde minimum düzeyde
para harcama taraftarıdırlar. Tatilleri sırasında, anı
olarak fazla maliyetli olmayan küçük hediyelik eş-
yalar satın alırlar. Özgüvenleri düşük olduğundan
pasiftirler ve talepkâr değildirler. Aşina oldukları
rekreatif aktivitelere katılır, fazla turistik aktiviteye
katılmazlar. Çoğu kez yapılandırılmış paket tatiller,
rehberli turlar ve her şey dahil oteller onlara cazip
gelmektedir (Plog, 2001).
Güncellenen çalışmasında Plog (2001), önceki
çalışmasına benzer bir yaklaşımla birbirine zıt iki uç
noktada yer alan kişilik türü ve turist davranışı öne
sürmektedir. Turistlerin büyük çoğunluğunun bu
iki gruptan birinin içerisinde yer almasının güçlü-
ğüne değinmiştir. Nitekim yaptığı araştırmada tüm
turistler içinde girişken turistlerinin oranı %4’ler-
de, güvenlik arayanların ise oranının %2,5 dolay-
larında olduğunu belirlemiştir. Sonuç olarak iki iç
nokta arasında yer alan girişken yakını ve güvenlik
aramaya yakın ve turistlerin en fazla yer aldığı grup
olan merkezi girişken ve güvenlik arayan orta mer-
kezli turist bölümlerini öne sürmüştür (Şekil 2.1).
Toplum Temelli Turizm

Psikografik Kişilik Türleri

Merkezi
girişken
güvenlik
Merkezi

Güvenlik Güvenlik arayan Girişkene yakın Girişken

Orta merkezli
arayan arayana (Dışa dönüğe (Dışa dönük)
(İçe dönük) (İçe dönüğe yakın) yakın)

Etki Yönü

Şekil 2.1 Plog’un Güncellenmiş Psikografik Kişilik Türleri Bölümlendirmesi

Kaynak: Plog (2001, s. 16)

Kuramın toplum temelli turizm açısından önemli olmasının nedeni destinasyon yaşam döngüsü-
ne uygulanabilir olması, destinasyonların coğrafik konumlarına önem vermesi ve öne sürdüğü turist
tipleri ile farklı destinasyonlar arasında ilişki kurmasıdır. Örneğin, güvenlik arayan veya içe dönük
turistler kalabalık sahil yerlerini, merkeze yakın konumda yer alan turistler Avrupa ve girişken turistler
ise Afrika gibi destinasyonları tercih eder. Buradan gelişmemiş turizm bölgelerinin daha çok girişken
turistler açısından; gelişen turistik destinasyonların orta merkezli turistler açısından; gelişmiş turizm
bölgelerinin ise güvenlik arayan turistler açısından çekici bir destinasyon olduğu söylenebilir. Güncel-
lediği çalışmada ise Plog, coğrafi temel üzerinden kavramsallaştırdığı kurama, tatil çeşitlerini de ekle-
yerek birçok tatil çeşidinin öncelikle girişken turistler tarafından deneyimlendiğini belirtir. Buna göre;
girişken turistlerin yaptığı ve popüler hale getirdiği tatil çeşitleri daha sonra kitle turistlerinin ilgisini
çekmeye başlar (Plog, 2001). Bu bağlamda toplum temelli turizmi tercih eden turistler ve Plog’un
bölümlemesindeki ilişkiye göre, girişken turistler ile buna yakın olan turist bölümlemeleri paralellik
göstermektedir. Destinasyon yeri tercihlerinin uzak, keşfedilmemiş olması, bölgede turizmin ticarileş-
memiş olması, ulaşımının uzak ve zor olması, yerel toplumla yoğun iletişim kurması, yerel toplumun
rutin yaşantısının deneyimlenmek istemesi gibi pek çok değişken, toplum temelli turizm ve girişken
turist arasındaki ilişkinin göstergelerindendir.
Plog (2001) çoğu destinasyonun keşfedilmesinden başlayarak olgunlaşmasına, yaşlanmasına ve düşüş
aşamasına kadar geçen süreçte öngörülebilir ancak kontrolsüz bir gelişim modeli izlendiğini öne sürmek-
tedir. Kontrolsüz gelişim nedeniyle çok sayıda plansız destinasyonun gelecekte popülerliğini yitireceğini
ve düşüş aşamasına geçeceğini savunmaktadır. Sonuç olarak, turizmin plansız gelişimi çok sayıda girişken
turistin söz konusu turizm bölgelerine seyahat etmesini engellemektedir. Plog (2001), destinasyon plan-
layıcılarının psikografik çan eğrisini anlamaları hâlinde turizm gelişimini kontrol edebileceklerini ve ideal
bir konumlandırmayı sağlayabileceğine dikkat çekmektedir. Bu ifadeler turistik bir destinasyonun yaşam
döngüsü sürecinin uzatılması açısından turizm planlayıcıları, uygulayıcıları ve diğer sorumluların üzerinde
durmaları gereken temel bir konudur.

37
 Toplum Temelli Turizm ile İlgili Kuramsal Yaklaşımlar

Öğrenme Çıktısı
1 Plog’un Psikografik Turist Bölümlendirmesi ile toplum temelli turizm ilişkisini
açıklayabilme

Araştır 1 İlişkilendir Anlat/Paylaş

Ülkemizde gerçekleşen top-

lum temelli turizm uygula- Plog’un psikografik turist
Girişken turistlerin toplum
malarından birini ele alarak bölümlendirmesine göre bir
temelli turizmle ilişkilerini
psikografik turist bölüm- destinasyon planlamasının
açıklayın.
lendirmesine göre değerlen- nasıl yapılacağını düşünün.
dirmesini yapın.

DOXEY’İN İRRİDEKS MODELİ Doxey’in 1975 yılında geliştirdiği “İrrideks

Toplum temelli turizmle ilişkili kuramsal araş-
tırmaların bir kısmı işletmeler ve tesisler üzerine;
önemli bir kısmı ise turistler ve destinasyonlar
üzerine inşa edilmiştir. Tüm paydaşların katılımı
olmaksızın turizmin uzun vadede başarı göstere-
meyeceği, yaşam süresinin kısa olacağının anlaşıl-
ması, alternatif turizm çeşitlerine yönelimi arttır-
mıştır. Bu alternatiflerden biri son yıllarda büyük
ilgi çeken, yerel toplumu merkezine alarak kırsal
ve özgün değerlere sahip küçük destinasyonların
kalkınmasına odaklanan ve bu kitap boyunca üze-
rinde durulan toplum temelli turizmdir. Toplum
temelli turizmin, belirli özelliklere sahip küçük
destinasyonlarda, yerel halk ve turistler de dahil ol-
mak üzere tüm paydaşları dikkate alan bir anlayışla
kalkınmayı gerçekleştirme yaklaşımı, destinasyon-
lar ve turistler üzerinden yapılandırılan kuram-
sal çalışmaların açıklanmasını gerektirmektedir.
İşte bu araştırmalardan biri Doxey’in yerel halk
ve turist ilişkileri çerçevesinde geliştirdiği İrrideks
Modeli’dir.
Doxey’in İrrideks kavramsallaştırması, kızgınlık
(Irritation) ve endeks (Index) kavramlarının bir-
leşimiyle ortaya çıkmıştır. Uluslararası literatürde
model, “Irrideks” olarak; Türkçede ise İrrideks Mo-
deli, Tolerasyon Yaklaşımı, Kızgınlık Modeli, Ra-
hatsızlık veya Tahribat İndeksi gibi çeşitli şekillerde
ifade edilmektedir. İngiliz terimler sözlüğünde kar-
şılığının bulunmaması ve Doxey’in türetmiş oldu-
ğu bir kavram olması nedeniyle model bu bölüm
boyunca İrrideks Modeli olarak ifade edilmiştir.
Modeli”, yerel toplumun artan turist sayısı karşı-
sında turistlere yönelik nasıl bir tutum sergiledik-
lerine ve turistlerle nasıl ilişki kurduklarına açıklık
getiren bir modeldir. Doxey araştırmasında artan
turist sayısına bağlı olarak turizmin gelişmesi, yerel
toplumda kimlik kaybı yaşanabileceği korkusuna
ve endişesine yol açmaktadır. Bu nedenle ev sahi-
bi toplumun artan turist sayısına karşı bir direnç
gösterme eğiliminde olduklarını ifade etmektedir.
Kimlik kaybına yönelik endişe düzeyinin tolerans
eşiği olarak değerlendirildiği çalışmada, toplumun
turistlere karşı tutumlarında hiyerarşik bir sırala-
mayla basit bir dizi aşamadan meydana gelen de-
ğişim yaşandığından bahsedilmektedir. Bu açıdan
Doxey’in İrrideks Modeli’ni, turizm gelişiminin
yerel toplumdaki sosyal ilişkiler üzerindeki kümü-
latif etkisine toplumsal bir karşılık verme biçimi
olarak yorumlayabilmek mümkündür. Benzer şe-
kilde modelin, turizm gelişiminin turistler ve yerel
halk arasındaki sosyal ilişkiler üzerindeki etkisinin
nedensel modeli olduğu da belirtilebilir. Buna göre;
turist sayısı arttıkça yerel toplumun turiste bakış
açısında değişim meydana gelmektedir. Bu ifade,
toplum temelli turizmde önemli bir yere sahip olan
planlama ve kontrollü büyümeye gönderme yap-
ması bakımından dikkat çekicidir.
Kapsamlı bir ampirik araştırmaya dayanmama-
sına rağmen Doxey’in çalışması, turist-yerel halk
etkileşiminin anlaşılması açısından ilgili literatürde
yaygın bir şekilde kabul gören ve önemli çıkarım-
lara dayanan varsayımlardan meydana gelmekte-

38
Toplum Temelli Turizm

dir (Mason, 2003). Doxey’in öne sürdüğü model, turistik destinasyonların zaman içinde gelişeceği ve
büyüyeceği varsayımına dayanmaktadır. Modelin bu varsayım üzerinden öne sürdüğü diğer bir önerme,
söz konusu büyümenin planlı veya kontrollü olmayacağı yönündedir. Bu nedenle büyümenin aşamalar
hâlinde açıklandığı modelin her aşamasında yerlilerin turistlere karşı tutumlarının bir önceki gibi olma-
dığı, davranış şekillerinin ve tutumlarının olumludan olumsuza doğru değiştiği belirtilmektedir. Doxey’e
göre yerlilerin turistlere karşı düşmanca bir davranış sergilemeleri artan turist sayısının zamanla düşmesine
ve turizm gelişiminin durma noktasına gelmesine yol açmaktadır. Turizm bölgesindeki turist sayısı, önceki
aşamalarla kıyaslandığında azalma eğilimi göstermektedir (Beaton, 2006). Memnuniyetsizlik nedeniyle
yerel halkın turistlere düşmanca davranmaları sonucunda bölgeyi ziyaret eden turist sayısında ciddi azalma
olması ve bölgedeki turizm gelişiminin durma noktasına gelmesi toplum temelli turizm uygulamalarının
temeli olan toplum katılımının öneminin göstergelerinden biridir.
Turizm gelişiminin bölgede başlangıçta oldukça düşük seviyede olmasıyla ve az sayıda turistin bölgeyi
ziyaretiyle başlayan sürecin dört aşaması bulunmaktadır. Her bir aşama, gelişmişlik ve bölgedeki turist yo-
ğunluğu bağlamında farklı bir seviyeye vurgu yapmakta; aynı zamanda turistlerin ve yerel halkın karşılıklı
olarak birbirlerini nasıl algılarını açıklamaktadır. Olumludan olumsuza doğru bir akışın olduğu modelde,
yerel halk başlangıçta turizm gelişimini olumlu karşılamakta; takip eden süreçlerde ise turist sayısındaki
artış nedeniyle halkta kaygı oluşmaktadır. Bu açıdan destinasyonlarda turist sayısındaki artış ve yerel halkın
tutumları arasında doğrusal bir ilişkiden bahsedilebilir (Tablo 2.1).

Tablo 2.1 Doxey’in İrrideks Modeli

Aşamalar Sosyal İlişkiler Güç ilişkileri
Coşku/ • Ziyaretçiler ve yatırımcılar hoş karşılanır
• Planlama zayıftır
• Karşılıklı tatmin söz konusudur
Mutluluk • Yerel halk etkindir
• Yerel halk turizmin gelişiminden
• Kontrol büyük ölçüde yerel halktadır
. memnundur
İlgisizlik • Bölge turistler tarafından ilgi görmektedir • Planlamanın odağı pazarlamadır
• Yerel halk-turist ilişkileri ticarileşir • Turizm endüstrisi gelişir
. • İletişim resmileşir • Kalkınma büyük oranla turizmle sağlanır
• Yerel halk turizmden endişe duymaya • Planlamacılar altyapıyı genişleterek
Kızgınlık başlar büyümeyi kontrol altına almaya çalışır
. • Doygunluk noktasına yaklaşılır • Büyüme sınırlandırılmaz
• Rahatsızlık başlar • Yerel halk gelişime tepki göstermeye başlar
• Yerel halk kızgınlığını açıkça yansıtılır
• Turistler tüm olumsuzlukların kaynağı • İmajı dengelemek için tanıtımlara arttırılır
Düşmanlık olarak görülür • İyileştirici planlamalar yapılır
• Toplumsal kimlik yaşanacağı endişesi • Çıkar grupları arasında güç mücadelesi vardır
hakimdir

Kaynak: Mason, 2003, s. 22; Mowforth, and Munt, 2003, s. 267; Beeton, 2006, s. 40.

Coşku/mutluluk aşamasında yerel halk bölgeye gelen turist ziyaretinden; turistler ise gösterilen yoğun sa-
mimi ilgiden memnuniyet duymaktadır. Gelir elde etmenin yarattığı memnuniyet yerel halk-turist arasında
samimi ilişkiler geliştirmektedir. Bölgeye yatırımların artması, söz konusu destinasyona turist hareketlerini
arttırmaktadır. Turist hareketliliğinin ve yatırımların artması yerel halka olduğu gibi bölge ekonomisine de
katkı sağlamaktadır. Yatırımların planlı olmaması ve bölgenin özelliklerinin dikkate alınmaması bu aşama-
da bir sorun olarak görülmemektedir. İlgisizlik aşamasının yerel halkın turistlere karşı duygularının nötr
olduğu duruma işaret ettiği söylenebilir. Bölgeye yönelik turist hareketleri ve yatırımlar arttıkça yerel halk
ve turist ilişkileri farklılaşır. Yerel halk turistlere önceki ilgiyi göstermemeye başlar, ilişkiler ticarileşir. Bu aşa-

39
 Toplum Temelli Turizm ile İlgili Kuramsal Yaklaşımlar
mada yerel halkın turistlere karşı davranışları olum-
suz olmasa da ilgisizleşmiştir. Kızgınlık aşaması yerel
halkın turizmin gelişiminden memnun olmadığı;
sonuç olarak, turistlere karşı olumsuz duyguların
yer almaya başladığı süreci ifade eder. Planlayıcıla-
rın turizm olanaklarını alt yapıyı dikkate almaksızın
geliştirmek suretiyle turist sayısını artırma girişim-
leri yerel halkta turizmin gelişimine karşı olumsuz
duyguların gelişmeye başlamasına yol açmaktadır.
Turist sayısı, yerel halkın mevcut kaynaklarla turist
beklentilerini ve gereksinimlerini karşılayamayacak
derecede artmıştır. Aynı şekilde destinasyon taşıma
kapasitesinin zorlanması diğer bir ifadeyle kritik
aşama yaklaşmıştır. Yerel halk-turist ilişkisi karşı-
lıklı olarak tatmin edici olmadığı gibi yerel halkın
turistlere karşı tepkisel davranışları da söz konusu
olmaktadır. Düşmanlık İrrideks Modeli’nin son aşa-
masıdır. Bu aşamada turist sayısının destinasyonun
imajını düşürecek şekilde yükselmiş olması ve desti-
nasyona zarar vermesi, turist ve yerel halk arasındaki
gerilimin artmasına yol açmaktadır.
Açıklamalardan anlaşılacağı gibi plansız bir şe-
kilde artan büyüme, kontrolden çıkarak kalkınma-
ya ket vurmaktadır. Başlangıçta yerel bölge sakinle-
ri turizmden memnunken ve turizmi kalkınmanın
bir aracı olarak görürken ilerleyen süreçlerde plan-
sız büyüme ve yerel halkın endüstriden soyutlan-
Araştırmalarla
İlişkilendir
Doxey’in öne sürdüğü modele göre Mazı
Köyü ve Türkbükü yerel halkıyla yapılan görüş-
meler analiz edildiğinde Mazı Köyü yerel halkı-
nın turizm gelişimine yönelik tutumunun “ilgi-
sizlik”, Türkbükü yerel halkının ise “mutluluk”
aşamasında olduğu tespit edilmiştir. Turizm ge-
lişiminde “durulma” aşamasındaki bir bölgenin
yerel halkının tutumunun “kızgınlık” aşamasın-
da olması beklenirken Türkbükü “durulma” aşa-
masında olmasına rağmen bölgede yaşayan yerel
halkın tutumu “mutluluk” düzeyindedir. Benzer
biçimde turizm gelişiminde “katılım” aşama-
sındaki bir bölgenin yerel halkının tutumunun
“mutluluk” aşamasında olması beklenirken Mazı
Köyü “katılım” aşamasında olmasına rağmen ye-
rel halkın tutumu “ilgisizlik” düzeyindedir. Bu
tutarsızlığın nedeni ise her iki modelin de sektöre
40
ması gibi durumlar artık turizmin bir tehdit olarak
algılanmasına yol açmaktadır. Bu durum bölgede
turizmi durma noktasına getirerek bir süre sonra
bölgenin turistik destinasyon olma imajına zarar
vermektedir. Sonuç olarak, paydaşlar ve başarı fak-
törleri ile ilgili önceki bölümde detaylı olarak deği-
nilen konuların turizmin kalkınmasındaki önemini
gözler önüne sermektedir.
Son olarak, Doxey’in İrrideks Modeli’nde tu-
ristik bölgeyi ziyaret eden turistler ve yerel halk
ilişkisini genel bir kapsamda değerlendirdiği, uy-
gulamada bölgesel koşullar arasında farklılıkların
meydana gelebileceği vurgulanmalıdır (Mowforth,
and Munt, 2003, s. 268). Ayrıca Doxey’in dışında
çeşitli araştırmacıların da turist-yerel halk ilişkileri,
sosyal etkileşimler, destinasyon özellikleri gibi çe-
şitli değişkenlerin dikkate alınmasıyla öne sürdük-
leri kapsamlı çalışmalar bulunmaktadır. Takip eden
kısımlarda da görüleceği gibi bu çalışmalarda da
turizmin gelişimine yönelik aşamalar ve yaklaşım-
lar özellikleriyle birlikte ortaya konulmuştur. Tıpkı
Doxey’in modelinde olduğu gibi diğer kuramsal
araştırmalarda da öne çıkacak konu, turizmin geli-
şimine ve kalkınma aracı olarak kullanılması süre-
cinde yerel toplum katılımının turizm planlaması
çerçevesinde başlangıçtan sonuna kadar devam et-
tirilmesi gerektiği olmaktadır.
odaklanarak yerel halkın turizme bağlılık düze-
yini, turizmden edindiği fayda/maliyetleri, genel
yaşam memnuniyetlerini, normlarını, kültürel
değerlerini, sosyal değişime açıklık derecelerini,
eğitim seviyesini, geçmiş turizm deneyimlerini
ve bilgilerini göz ardı etmesidir. Diğer yandan
turizm gelişimini sağlayabilmek için göz önünde
bulundurulması gereken etkenlerin başında yerel
halk gelmektedir. Turizm hareketleri doğası gere-
ği sosyal bir olay olduğundan yerel halkı özellikle
kültürel ve sosyal yönden etkisi altına aldığı için
sosyologlar tarafından üzerinde birçok araştırma
yapılan bir alandır. Turizmin bu emek yoğun
özelliğinden dolayı benzer biçimde insan gücüne
ve dolayısıyla insanlar tarafından destek görme-
ye ihtiyacı vardır. Yapılan görüşmeler sonucunda
Mazı Köyü yerel halkının genel turizm ve turiz-
Toplum Temelli Turizm

min etkilerine yönelik algılarının Türkbükü’ne
kıyasla daha olumsuz olduğu dikkate alındığında
sektörün devamlılığı açısından yerel halkın turiz-
me yönelik bu olumsuz algılarının giderilmesi;
Türkbükü yerel halkının Mazı Köyü’ne kıyasla
doğal çevreye olan nispeten duyarsız tutumları-
nın en aza indirgenmesi için turizm eğitim prog-
ramları düzenlenmeli ve bu programlara özellikle
Mazı Köyü’ndeki kadınların katılımı teşvik edil-
melidir. Mazı Köyü yerel halkından bazı kadın
katılımcıların bölgelerindeki turizm gelişimine
destek vermemesindeki nedenin turizmin çev-
reye ve kültürel yapılarına zarar verme endişeleri
olduğu dikkate alındığında ise bölgedeki turizm
planları ile politikalarının yerel halkın bu endişe-
lerini dikkate alınıp doğal çevre ve kültürel yapı-
nın korunması prensibi dikkate alınarak oluştu-
rulması gerekmektedir. Aksi takdirde yerel halkın
olumsuz tutumlarının giderek artacağı öngörül-
mektedir. Yine her iki bölgenin yerel halkının her
bölgede turizm gelişimini desteklemediği ortak
görüşü dikkate alındığında turizme aşırı bağlı ol-
mamak için ülkenin tüm kaynaklarının turizme
yönlendirilmemesi, sektörel çeşitliliğin korunma-
sı, bazı bölgelerin bakir kalması ve yerel halkın
haklarının korunması bakımından bakanlığın ge-
reken önemleri alması gerekmektedir. Mazı Köyü
yerel halkından katılımcıların turistleri maddi
kaynak olarak gördüğü ve yerel halk ile turistin
yalnızca maddi nedenlerden dolayı etkileşime
girdikleri görüşünde olmaları ve kültürel etkileşi-
mi göz ardı etmeleri ele alındığında gelecekte tu-
rizmden edinilen maddi kaynağın azalması duru-
munda turistlere karşı düşmanca tavır takınmaya
başlamaları muhtemeldir. Bu nedenle bölgedeki
yerel halk ile turistin resmi iletişiminin daha iç-
ten olabilmesi; gelecekte oluşması öngörülen
olumsuz tutumların gerçekleşmeden önlenme-
si için turizmde henüz katılım aşamasında olan
bölge yerel halkına en kısa zamanda turizm ve
turistler hakkında bilinçlendirici eğitim verilmesi
turistlerin bölgeden memnun ayrılarak sektörün
devamlılığının sağlanması açısından önem arz
etmektedir. Çalışmanın gerçekleştirilmesi ama-
cıyla bölgelere gidildiğinde ise ilk göze çarpan
olumsuzluk gelişigüzel turistik tesis yapılanma-
sı olmuştur. Mazı Köyü’ndeki tesislerin tamamı
yerel halk tarafından ve geçici işletme belgesiyle
işletilmektedir. Bölgedeki hiçbir tesisin turistik
işletme belgesi bulunmamaktadır. Türkbükü’nde
ise tesislerin büyük bir çoğunluğu bölge dışın-
dan gelen yabancı işletmeciler tarafından işletil-
mektedir. Her iki bölgede de düzenli ve doğayla
dengeli tesis yapılanmasının oluşturulması, yerel
halkın turizm kaynaklı çıkarlarının gözetilmesi,
bakanlığın belgesiz işletmelere denetim dahilinde
turistik işletme belgesi vermesi ve bu konuda ge-
reken tüm önemleri alması gerekmektedir.

Öğrenme Çıktısı
2 Doxey’in İrrideks Modeli ile toplum temelli turizmin ilişkisini açıklayabilme

Araştır 2 İlişkilendir Anlat/Paylaş

Yerel halkın turizme yö-

Destinasyonlarda turist sa-
yısındaki artış ve yerel hal-
kın tutumları arasındaki
doğrusal ilişkiyi Doxey’in
Modeli üzerinden açıklayın.
nelik algı ve tutumlarını
http://static.dergipark.org.
tr/article-download/e8f5/
ec30/4288/5a37a8fe48e85.
pdf? adresindeki makaleden
inceleyebilirsiniz.
Farklı kültürel özelliklerine
sahip turizm bölgeleri açı-
sından Doxey’in İrrideks
Modeli’nin nasıl işleyeceği-
ni düşünün.

41
 Toplum Temelli Turizm ile İlgili Kuramsal Yaklaşımlar
BUTLER’IN TURİST ALANI YAŞAM
DÖNGÜSÜ
Butler’ın ana hatlarını ilk kez 1980 yılında
oluşturduğu ve destinasyon yaşam sürecini, des-
tinasyon yerel halk ilişkisi üzerinden analiz eden
“Tourist Area Life Cycle-Turistik Alan Yaşam Döngü-
sü” çalışması, turizm literatüründe en çok bilinen
modellerden biri olarak çok sayıda araştırmacı tara-
fından tüm yönleriyle tartışılmış ve test edilmiştir.
Modelin, bir bölgenin turistik destinasyon olarak
keşfedilmesinden düşüş aşamasına kadar tüm sü-
reçleri aşamalar halinde analiz etmesi dikkate alın-
dığında; bu kitabın ve bölümün işlevselliğine katkı
sağlayacak sınırlı çalışmalardan biri olduğu düşü-
nülmektedir. Bunun yanı sıra turizm destinasyon-
larının gelişimini inceleyen yaşam döngüsü modeli
(Butler, 1980), kademeli olarak hem bir destinas-
yonun büyüme süreçlerini hem de ilgili süreçlerin
biçimlerini, kapsamını ve yoğunluğunu değerlen-
dirmenin ölçütlerini sunmaktadır. Bu bakımdan
turizmin kalkınmanın bir aracı olarak görüldüğü
toplum temelli turizm için üzerinde durulması ge-
reken bir modeldir.
Bazı araştırmalarda, Butler’ın modelinin des-
tinasyon gelişimi konusuna olması gerektiği gibi
yaklaşmadığı, modelin destinasyon gelişimi konu-
sunu yüzeysel ele aldığı ve destinasyon gelişiminin
aşamalar hâlinde açıklanmasına rağmen hizmet
sağlayıcılar, yerel halk, turistler gibi endüstrinin çe-
şitli unsurları ve gelişim süreçleri arasındaki ilişki-
nin yeteri düzeyde ele almadığı yönünde eleştiriler
bulunmaktadır (Mowforth ve Munt, 2014, s. 87).
Eleştirilen yönleri olsa da söz konusu model, gü-
nümüzde yaygın bir şekilde bilinmekte ve birçok
araştırmacı tarafından temel bir çalışma olarak dik-
kate alınmaktadır. Butler’ın turist alanı yaşam dön-
güsü modelini turizm destinasyonlarının geliştiril-
mesi ve yönetimine yönelik alternatif bir yaklaşım
olarak değerlendirebilmek mümkündür. Modelde
destinasyonun gelişim olanaklarının keşif sürecin-
den başlayarak düşüş sürecine kadar tüm süreçleri
belli bir yörünge çerçevesinde izlemesi bunun bir
göstergesidir (Reid, 2003, s. 39). Modelin destinas-
yonun turistik yaşam süresince tüm süreçlere; sü-
reç içerisinde destinasyonun özelliklerine, sunulan
42
hizmetlerin niteliğine ve paydaşlara yer verilmesi
gibi bazı açıklamalar, Butler’ın modelinin toplum
temelli turizmle ilişkisini de bir yönüyle gözler
önüne sermektedir.
Coğrafyacı Butler, 1980 yılında öne sürdüğü
turistik alanı yaşam döngüsü kuramı veya mo-
delini; Christaller, Plog, Cohen ve Doxey gibi
araştırmacıların fikirlerinden yararlanarak geliş-
tirmiştir. Butler’ın ilham kaynağı olan çalışmalar
değerlendirildiğinde; Christaller’ın (1963) mikro
bir yaklaşımla Avrupa’nın gelişmemiş ülkelerinde
bilinmeyen, dikkat çekici ve rekreatif alanlara sahip
turistik destinasyonları incelediği; Cohen’ in(1972)
uluslararası turizm sosyolojisine yönelik kavramsal
tartışma yaptığı; Plog’un (1973) makro bir yakla-
şımla destinasyonların popülerliğinin neden arttığı
ve azaldığını değerlendirdiği; son olarak Doxey’in
(1975), günümüzde tolerasyon yaklaşımı, kızgınlık
modeli, rahatsızlık indeksi, irrideks modeli gibi çe-
şitli isimlerle bilinen ve yukarıda anlatılan yerleşik
ziyaretçi kızgınlığına yönelik bir nedensellik kura-
mı olduğu görülmektedir.
Butler çalışmasının sadece önceki kuramlarla
ilişkili bir kuramsal yaklaşımla oluşturduğunu
belirtmekle kalmaz bunun aynı zamanda işletme,
pazarlama gibi alanların ürün yaşam döngüsüne
dayandırılabileceğini de öne sürmektedir. Diğer
bir anlatımla ürün yaşam döngüsü yeni herhangi
bir ürün veya hizmetin satışının yavaşça büyü-
düğünün görülmesinin ardından dengelenme-
den hızlı bir büyüme yaşaması ve sonuç olarak
düşüşe geçmesi şeklinde ifade edilebilir. Model,
turizm destinasyonlarına uygulandığında ise, tu-
ristik destinasyonların zaman içinde geliştiğini ve
değiştiğini içeren birbirleriyle bağlantılı bir dizi
aşamayı içerdiğini ortaya koymaktadır. Aşağıda
yer alan şekilde görülebileceği gibi “S” eğrisine
benzer aşamalar halinde değişim gösteren model;
keşif, katılım, gelişme, güçlendirme, durgunluk,
yeniden canlandırma veya düşüş süreçlerini içer-
mektedir. Bu aşamalar sırasında başlangıçta des-
tinasyonda az sayıda turist bulunurken sonraki
süreçlerde turist sayısı artış gösterir ve zamanla
kritik seviyeye ulaşarak destinasyon yaşam süre-
cini tehlikeye atar.
Toplum Temelli Turizm
Kritik kapasite
aralığı Bütünleşme
Turist Sayısı
Gelişim
Katılım
Keşif
Şekil 2.2 Butler’ın Turist Alanı Yaşam Döngüsü Modeli
Kaynak: Butler (1980)
Butler (1980, s.6), keşif aşamasının bölgede
turist sayısının az olmasıyla karakterize edildiğini
belirtmektedir. Bu aşamada destinasyonu ziya-
ret eden turistler için sunulan olanakların sayısı
azdır, ulaşım yetersiz ve yerel halkın turist ihti-
yaçlarını karşılayabilme becerisi sınırlıdır. Butler
(1980, s. 7) bu aşamadaki turistleri Plog’un dışa
dönük (allocentric), Cohen’in kâşif (explorer) ve
Christaller’ın dışardan gelen turist tiplemelerine
benzetmiştir. Bu turistlerin farklı doğal ve kültü-
rel özelliklere sahip destinasyonları deneyimlemek
isteyen, otantiklik arayışı içinde olan ve turizmin
henüz tahrip etmediği yerleri aradıkları söylene-
bilir. Diğer taraftan başlangıç olarak da nitelen-
dirilebilecek keşif aşamasındaki destinasyonların,
turistler tarafından henüz tahrip edilmediği, yerel
toplumun ekonomik olarak yüksek gelirler elde
etmediği ve toplumsal yapıda sosyal bir değişimin
söz konusu olmadığını açıklamaktadır. Örneğin,
Türkiye’nin Ege kıyısında yer alan, ulaşım olanak-
ları bakımından yetersiz, bölgedeki işletmelerin
yaklaşık tamamının yerel halk tarafından yöne-
tildiği, mülkiyet hakkının ise yerel halkta olduğu
Marmaris’in Söğüt beldesi, Butler’ın modeline
göre başlangıç aşamasında bir turistik destinas-
yondur. Toplum temelli turizmin kapsamlı bir şe-
kilde anlatıldığı önceki bölüm dikkate alındığında
keşif aşaması ve toplum temelli turizm arasında
Yeniden Canlandırma
A
B
Durgunluk
C
Düşüş
D
Zaman
destinasyon, işletme yaklaşımı, sunulan ürün ve
hizmetler gibi özellikler bakımından dikkat çekici
bir paralellik bulunmaktadır.
Destinasyonun dikkat çekici özelliklerinin
farkına varılması daha fazla turistin bölgeyi ziya-
ret etmesiyle sonuçlanmaktadır. Turist sayısında
meydana gelen artış; bazı düzenlemeleri, gelir elde
etmek isteyen yerel toplumun katılım aşamasına
dahil olmalarını, sorumluluk almalarını ve turistler
için olanaklar sunmaya başlamalarını sağlamakta-
dır. Turistlere hizmet sunan yerleşikler başta olmak
üzere yerel halk ve turistler arasındaki iletişimin
yüksek düzeyde olması beklenmektedir. Bu aşama
ilerledikçe turistleri çekmek amacıyla belli bir pazar
alanı üzerinden reklam faaliyetleri yapılmaya baş-
lanmaktadır. Katılım aşamasında yerel halkın yanı
sıra seyahat acentaları veya tur operatörlerinin de
bölgeye yönelik hareketleri başlayabilir. Bu durum
sonuç olarak; bölgeye yönelik ulaşım olanakları-
nın sağlanması, turistik tesisler gibi alt yapı ve üst
yapı yatırımlarının artırılmasıyla ilgili hükümetler
üzerinde baskı oluşturabilir. Dolayısıyla yerel halk,
seyahat organizatörleri ve hükümetin katılımıyla
turistik olanakların genişletilmesi sağlanmaktadır.
Toplum temelli turizm çerçevesinde, katılım aşa-
masına İzmir, Seferihisar örneğinin uygun olabile-
ceği söylenebilir. Türkiye’de son yıllarda yavaş ha-
reket kapsamında dikkatleri üzerine çeken İzmir’in
43
 Toplum Temelli Turizm ile İlgili Kuramsal Yaklaşımlar
sakin ilçesi, yerel halk, yerel yönetim başta olmak
üzere hükümetin katılımıyla bölgeye çok sayıda tu-
rist çekmektedir.
Gelişim aşaması, çeşitli reklam ve diğer faali-
yetlerle bölgeye turist çekildiği ve bölgenin artık
bilinen bir turistik destinasyon haline geldiği
aşamayı yansıtmaktadır. Bu aşamanın ileriki sü-
reçlerinde yerel katılım ve gelişim düzeyinde hızlı
bir düşüş meydana gelecektir. Yerel katılımcılar
tarafından turist ihtiyaçlarını karşılamak üzere
inşa edilen, yönetilen ve yerel olanın özellikleri-
ni yansıtan işletmelerin yerini, farklı dış sermaye
organizasyonlarının modern ancak bölgenin özel-
liklerini değil yirmi birinci yüzyıl tüketim toplu-
munun özelliklerini yansıtan işletmeler almaya
başlar. Doğal ve kültürel kaynaklar yerine yapay
çekicilikler inşa edilir. Çevresel değişim ve fizik-
sel dönüşüm dikkat çekici düzeyde olur, meydana
gelen dönüşüm, tüm bölge sakinleri tarafından
kabul edilmez, onaylanmaz ve hoşnut olunmayan
bu duruma tepki gösterilir. Butler bu aşamada
bölgedeki tesislere yönelik planlamada ulusal ve
bölgesel katılımın bir zorunluluk olduğunu ifade
ederek alınan kararların yerel halkın tercihlerine
uygun olmayabileceğini belirtmektedir (Butler,
1980, s. 8). Tesislerin taşıma kapasitelerinin artı-
rılması ve iyileştirilmesi yönünde olması yönünde
alınacak kararlar, halihazırda yaşam pratiklerinde
bozulmaların baş gösterdiği yerel halkı memnun
etmeyecektir. Bu aşamadaki turist sayısı oran-
sal olarak yerel nüfusa yakın veya yerel nüfusun
üzerindedir. Ayrıca gereksinimlerin karşılanabil-
mesi açısından transfer, kiralama, çamaşırhane
gibi destek hizmetleri ortaya çıkmakta bölgeye
iş göçleri başlar. Gelişimin etkisi bununla sınırlı
değildir. Turist sayısındaki artışla beraber turist
türlerinde de değişim yaşanmaya başlar. Butler,
bu aşamadaki turistler için Plog’un orta merkezli
(mid-centric) veya Cohen’in endüstrileşmiş (ins-
titutionalized) turist benzetmesini yapmaktadır
(1980, s. 8). Gelişim aşaması için tatil cenneti ve
milyonlarca turistin gözde destinasyonları arasın-
da yer alan Türkiye’den bir örnek vermek gerekir-
se Antalya, Lara veya Kalkan’ın değerlendirilmesi-
ni önerebiliriz. Son otuzyılda hızlı bir büyümenin
44
gözlendiği bölgelerde Spa ve Resort oteller gibi
büyük işletme sayısı oldukça fazla olmakla bera-
ber farklı bölgelerden işgücü istihdam etmektedir.
Özellikle haziran ve eylül aylarında turist sayısı-
nın yerel halk nüfusunu aştığı söylenebilir.
Bütünleşme aşamasında turist sayısı, yerel top-
lum nüfusunu aşmaya devam etmektedir. Bölgeyi
ziyaret eden turistlerin sayısında artış söz konusu
olmasına rağmen, bu oran bir önceki aşamada-
kinden daha düşük olmaktadır. Bölge ekonomisi
büyük ölçüde turizme dayanmaktadır. Pazarlama
ve reklam çalışmalarının kapsamı genişletilerek
turizm sezonunun uzatılma çabası bulunmakta-
dır. Sektörde franchise ve zincir işletmeler yoğun
bir şekilde faaliyet gösterirken sektöre giriş yapmak
isteyen işletme sayısı azalmıştır. Çok sayıda turistin
bölgeyi ziyareti, turistlerin gereksinimlerinin kar-
şılanmasına yönelik faaliyetler, sektör içinde faali-
yette bulunmayan yerel toplumun bazı üyelerinin
hoşnutsuzluğuna ve tepki vermelerine yol açabil-
mektedir. Diğer aşamalarda olduğu gibi turistik
destinasyonun yaşam sürecine ilişkin bu aşama,
yerel toplumun turistik faaliyetlere katılımını ve
turistik faaliyetlerde aktif rol almalarının önemini
göstermektedir.
Durgunluk aşaması, turist sayısının maksi-
mum düzeylere ulaştığı süreçtir. Bölgenin taşıma
kapasitesi çevresel, sosyal, ekonomik problemler
ortaya çıkacak seviyeye ulaşmış; hatta aşılmıştır.
Köklü imajına rağmen, destinasyon turistler için
artık gözde bir yer değildir. Ziyaretçi beklentileri,
turistlerin yeniden ziyaretlerini sağlamak için top-
lantı, kongre gibi düzenli organizasyonları üzerine
yoğunlaşacaktır. Turist sayısının korunması için
büyük çaba gösterilmesine rağmen, istenen do-
luluk oranına ulaşılması mümkün olmayacaktır.
Doğal ve özgün kültürel çekiciliklerin yerini çok-
tan ithal ya da yapay çekicilikler almış, mevcut tu-
ristik tesisler destinasyonun kendi özelliklerinden
bağımsız bir görünüm kazanmıştır. Bu aşamada
değişimin büyük ölçüde çevresel çekicilikler ve iş-
letme sahipliklerinin el değiştirmesiyle ilgili olması
muhtemeldir.
Düşüş aşamasında bölge, yeni çekici destinas-
yonlarla rekabet edemeyecek seviyeye gelmekte,
Toplum Temelli Turizm
sayısal ve mekânsal olarak pazarda kayıplar yaşa-
maktadır. Türkiye’de her yıl çok sayıda geminin
uğrak rotaları arasında bulunan ve on binlerce
turiste ev sahipliği yapan Aydın, Kuşadası düşüş
aşamasındaki destinasyonlara örnek gösterilebi-
lir. Bu aşamada destinasyonlar turistik çekiciliği-
ni yitirdiğinden işletme devirleri artar, işletmeler
turistik hizmet sunmak dışında farklı alternatifler
çerçevesinde değerlendirilerek turistik tesisler yok
olmaya başlar. Butler bu aşamada, yerel düzeyde
halk katılımının olası artışına vurgu yapmaktadır.
Yazar rekabet gücünü yitiren destinasyonlardaki
hizmet olanaklarının ucuz olması yerel halkın sa-
tın alımını artırabileceğini ifade etmektedir. Benzer
şekilde destinasyonların çekiciliğini yitirmesi, söz
konusu bölgede bulunan konaklama tesislerinin
apartmanlara ya da yaşlılar için emeklilik dönem-
lerini geçirebilecekleri evlere dönüştürülmesine ne-
den olabilir. Sonuç olarak, destinasyon turistik bir
çekim merkezi olma özelliğini tamamen yitirerek
bir anlamda gecekondu bölgesi hâline gelebilir. Di-
dim, bu anlamda vurgulanması gereken önemli bir
örnektir. Özellikle 2010’lu yıllara kadar çeşitli böl-
gelerden insanların göç ederek yaşamayı seçtikleri
(Toker, 2019) çekici bir destinasyon olarak dikkat-
leri üzerine çekerken son yıllarda burada yaşayan-
ların mülklerini satarak farklı destinasyonları tercih
ettiği gözlenmektedir.
Yeniden canlandırma, destinasyonun yeniden
turistik bir cazibe merkezi olması girişimlerini
içerir. Bu durum, destinasyonda bulunan turizm-
le ilgili mal ve hizmetlerin tamamına yönelik bü-
tüncül bir yaklaşımla gerçekleştirilecek değişime
bağlı olarak zor olsa da tekrar sağlanabilir. Bu
aşamada yeni yapay turistik çekicilikler oluşturul-
masıyla bölgenin turizmi canlandırılabilir. Diğer
taraftan bölgede bozulmamış ve tahrip edilmemiş
diğer çekiciliklerin ön plana çıkarılmasıyla yeni-
den canlanmaya katkı sağlanabilir. Modelin tüm
aşamaları geçerli olmasa da burada Eskişehir ör-
neği verilebilir. Türkiye büyük ölçüde geleneksel
kitle turizmini tercih eden turistler tarafından
tercih edilmektedir. Ancak Eskişehir’in geleneksel
kitle turistlerini çekmeye elverişli coğrafi konu-
munun olmamasına rağmen, şehir turizmi kapsa-
mında çeşitli olanakların sağlanmasıyla her yıl çok
sayıda turist ağırlanmaktadır. Şehrin merkezinden
geçen Porsuk Çayı’nda gezinti yapmak, Balmumu
Müzesi’ni ziyaret, Kent Park vb. bunlarda yalnızca
bazılarıdır.
Butler’ın kuramında dikkat çekilmesi gereken
bir diğer konu, eğrinin uç kısımlarında bulunan ve
çeşitli yorumlamalara açık “A-E” arasında gösteri-
len alternatif eğrilerdir. “A” eğrisi, yeniden canlan-
dırmanın gerçekleşmesi için yapılan uygulamaların
başarılı sonuç verdiğini ve destinasyonun yeniden
hızlı bir biçimde büyüme ivmesi kazandığını gös-
termektedir. Bunun için destinasyonda başarılı
köklü değişikliklerin yapıldığını öne sürmek müm-
kündür. “B” eğrisi incelendiğinde küçük oranda bir
canlanmanın söz konusu olduğu görülmektedir.
Destinasyonda yapılan küçük değişiklikler, kapa-
site düzeyindeki düzenlemeler ve kaynak kullanı-
mının koruma temelinde gerçekleştirilmesi “B”
eğrisinde görülen küçük ancak hissedilebilir be-
lirginlikte büyümeye katkı sağlayabilir. “C” eğrisi,
yeniden canlandırma faaliyetlerinin kritik seviyeyi
aşabilecek katkıyı sunmadığını göstermektedir. An-
cak küçük bazı düzenlemelerle faaliyetlerin yeniden
canlandırılabileceği söylenebilir. Kaynakların aşırı
kullanımından kaynaklanan bozulmalar, tesislerin
yenilenmemesi ve rekabet gücünün azalması gibi
çok sayıda değişken belirgin bir düşüşe yol açmak-
tadır. “E” eğrisinin “D” eğrisinden en büyük farkı
aralarındaki bozulmanın şiddetiyle ilgilidir. “E” eğ-
risi destinasyonun turizm çekiciliğini büyük ölçüde
kaybettiğinden artık hızlı bir düşüş yaşadığını gös-
termektedir. Bu aşamada destinasyonun yeniden
eski popülerliğini yakalayarak yeniden bir cazibe
merkezi haline gelmesi oldukça zordur denebilir.
Mason (2015, s. 24), turistik yaşam alanı dön-
güsünün süreçlerini ve her bir sürecin özelliklerinin
aşağıdaki gibi olduğunu öne sürmektedir (Tablo
2.2.).
45
 Toplum Temelli Turizm ile İlgili Kuramsal Yaklaşımlar

Tablo 2.2 Turistik destinasyon yaşam alanı aşamaları ve özellikleri

Aşamalar Özellikler

• Turistik olanakları zayıf bölgelerin az sayıda turist tarafından ziyaret edilmesi

Keşif • Doğal fiziksel unsurlar ziyaretçileri cezbeden çekicilik unsurudur.
• Turistler, belirli doğa özelliklerini seçer.

• Turistler temel ihtiyaçlarını yerel halk etkileşimiyle sağlayabilmektedir.

Katılım • Reklamlarla mevsimsel çeşitlilik sağlanır.
• Turizm pazarı ortaya çıkar.

• Yeni turistik tesisler kurulur, tanıtım çalışmaları yoğunluk kazanır.

• Endüstri yönetimini büyük ölçüde yabancılar ele geçirmiştir.
Gelişim
• Turist sayısındaki yoğunluğun yerel nüfusu aşması toplumsal muhalefete yol
açmaya başlar.

• Turizm yerel ekonominin önemli bir unsuru hâline gelmiş ancak büyüme düşüş
eğilimi göstermeye başlamıştır.
Bütünleşme • Destinasyon turistik bir bölge olarak şekillenmiştir.
• Tahrip olan eski tesisler ikinci sınıf olarak algılanır.
• Turistik sezonun uzatılmasına yerel halkın çabası dahil olur.

• Maksimum turist sayısına ulaşılır, her konuda kapasite aşılır.

Durgunluk • Destinasyon köklü bir imaja sahip olmasına rağmen popüler değildir.
• Konaklama tesisleri doluluk oranı aşılır, mülk devir hızı yüksektir.

• Başarısı kısmen yerel yönetimlerin kararlarına bağlı, bir ucunda yeniden

İleri-Durgunluk canlandırma diğer ucunda ise hızlı düşüş bulun beş farklı bir dizi alternatifi
yansıtan beş olasılık söz konusudur.

Kaynak: Mason (2015, s. 24)

Destinasyon yaşam döngüsünde açıklanan aşamalar dikkate alındığında ekonomik gelir elde etme
kaygısı destinasyonun yaşam sürecini kısaltmaktadır. Daha fazla ekonomik gelir elde etmeyle motive
olunan tüm girişimler, destinasyonlarda yabancı girişimlerin aktif rol oynamasına yol açmaktadır.
Yabancı sermayenin sektöre dahil olması bölgede büyük turistik tesislerin inşa edilmesine, bölgenin tu-
ristik nosyonunun bozulmasına yapay turistik çekiciliklerin oluşturulmasına dolayısıyla bölgenin kaldı-
rabileceğinden fazla turistin bölgeye hareketiyle sonuçlanmaktadır. Bu durum aynı zamanda başlangıçta
turistik hizmetlerin ana tedarikçileri olan yerel toplumun sektörden izole olmasıyla sonuçlanmaktadır.
Yerel toplumun öneminin kritik kapasite dönemine denk gelen süreç içerisinde anlaşılması böylelikle
yaşam döngüsünün uzatılma çabalarına dahil edilmesi bir yönüyle kalkınmanın yerel toplum başta
olmak üzere paydaşların iş birliği olmaksızın sağlanamayacağını gözler önüne sermektedir. Bu durum
önceki bölümde kapsamlı bir şekilde anlatılan turizm endüstrisinde toplum temelli turizm yaklaşımının
önemini ortaya koymaktadır.

46
Toplum Temelli Turizm
Araştırmalarla
İlişkilendir
Kuşadası yaklaşık altmış yıllık turizm serü-
veni içerisinde hem değişen turist tipi hem de
sektörün iç dinamikleri, farklı turizm türleri,
pratikleri, rantları ve rant mücadelesini üretmiş-
tir. Keşfetme döneminde (1950-1962) görece
eğitimli, seçkin bir turist profili ile deniz, inanç
ve kültür turizmi başlamıştır. Bu dönemde ilk
rant sahipleri, aileleri tarafından zamanında kıyı
gerisindeki kumsal arazilerin değersiz oldukla-
rı gerekçesiyle verilen Kuşadası’nın kızlarıdır.
İkinci rant sahibi ise kıyı gerisinde “Adalı” kız-
larından sonra en çok arazi sahibi olan Kuşadası
Belediyesi’dir. İlgi döneminin (1962-1980) ba-
şında Özer Türk’ün kaymakam olarak atanması,
kruvaziyer limanının hizmete açılması, yurtdışı
tanıtım faaliyetleri gibi etkenler, sektörün büyü-
mesini ve turist sayısının artmasını sağlamıştır.
Artan turist sayısına bağlı olarak turizm yatı-
rımları kent içerisinde özel sektör ve kent çev-
resinde devlet tarafından finanse edilerek ikiye
ayrılmıştır. Dönemin başında turizm gelirleri
devletin ve Özer Türk’ün aktif rolü ile dengeli
bir şekilde dağıldığı söylenebilir. Fakat döne-
min sonlarında ise turizmin iyice gelişmesiyle
kent mekânında kiralık işletmeler inşa ederek
belediye ve yerli esnaf ön plana çıkmıştır. Kent
çevresindeki rant ise ikinci konutlar piyasası art-
masıyla arsa sahipleri ve müteahhitler arasında
paylaşılmıştır. İlgi döneminin sonunda kent tam
anlamıyla bir turizm kenti olmuş; deniz, inanç,
kültür ve kruvaziyer turizmi güçlenmiştir. Geliş-
me döneminde (1980-1990), neoliberal turizm
politikalarıyla konaklama sektöründe ve turist
sayılarında önemli artışlar olmuştur. Fakat 90’lı
yıllara kadar doruklara ulaşan turist sayısı, be-
raberinde hızlı kentleşme ve esnaf davranışlarda
bozulmayı getirmiş, bunun sonucu olarak turist-
ler bir meta olarak görülmeye başlanmıştır. Bu
nedenle dönemin rant aracı, turistleri zorlayan,
çekiştiren davranışlarıyla hanutçular olmuştur.
Bu durumun sonucu olarak gelişme dönemin-
de kent içerisindeki yaşananlar turistleri ciddi
anlamda kent içerisinden uzaklaştırmıştır. Bu
nedenle dönemin sonunda deniz ve kültür tu-
rizminde daralmalar yaşanmıştır. Fakat yine de
kent ekonomisi için kruvaziyer ve inanç turiz-
mi yeterli düzeyde kalmıştır. Turizm gelirlerine
bağlı Kuşadası ekonomisi ilk ciddi krizi Körfez
Savaşı’nın başlamasıyla sağlamlaşma dönemin-
de (1990-1998) yaşamıştır. Kuşadası’nda geç-
miş dönemlerde yapılan yerel ve ulusal ölçekteki
politik hatalar, sürdürülebilir olmayan turizmin
ciddi bir kriz yaşamasına sebep olmuştur. Bu
nedenle sektör, kruvaziyer ve inanç turizminin
yanı sıra kitle ve kumar turizmine yönelmiştir.
Bu durumun sonucu olarak rant mücadeleleri
bu kez bürokrat-mafya-kumar lobisi eliyle ku-
marhanelerde bölüşülmüştür. Bu ilişkilerin or-
taya çıktığı Susurluk kazası sonrası ise kumar-
haneler kapatılmış ve turistler tekrardan kenti
terk etmiştir. Kent içerisindeki sektör durgun-
luk dönemine (1998- 2003) girerken krizin
aşılması amacıyla bu kez tercih edilen seks tu-
rizmi olmuştur. Bu dönemde rant mücadeleleri
ve ticari çekişmeler ise aşiret kavgaları üzerinde
yürümüş ve asayişin bütünüyle bozulmasına ne-
den olmuştur. Seks turizmi de 2003 yılında ya-
şanan asayiş olaylarıyla birlikte son bulmuştur.
Dolayısıyla Kuşadası bu tarihten sonra kitle ve
kruvaziyer turizmi ile devam etmek durumunda
kalmıştır. Fakat makro ölçekte tercih edilen ne-
oliberal politikalar sonucu Kuşadası İskelesi’nin
özelleştirilmesiyle kruvaziyer turizmi de önemli
bir daralma yaşamış ve sektör çöküş aşamasına
(2003-) girmiştir. Bunun en önemli nedeni rant
aracı olarak bu kez etkin biçimde kullanılan ko-
misyonlar olmuştur. Bu dönemde operatörler ve
esnaflar arasında yapılan komisyon pazarlıkları
sonucu, ciddi komisyon verilerek ancak turistik
bir hizmet veya ürün satılabilmektedir. Bu du-
rumda turist sayıları sürekli artmasına rağmen
komisyonlar nedeniyle kentin turizm gelirleri
önemli ölçüde düşmüştür. Turizmden kazanan-
lar büyük zincirler ya da operatörlerdir. Dola-
yısıyla bugün Kuşadası’nda hava limanlarının
etkisi ile paket turlar ve aşırı derecede standart-
47
 Toplum Temelli Turizm ile İlgili Kuramsal Yaklaşımlar

laşmış, bölüşülmüş ve kente bir katkısı olmayan
kruvaziyer turizmi ile yetinmektedir. Bugün bu
son derece bölünmüş turizm sektörü karşısında
pazar hâkimiyetini elinde bulunduran büyük
sermayeler karşısında küçük esnaf, rant kav-
gaları içinde kaybolmamak için birçok dernek
kurmaktadır. Aynı zamanda büyüyen nüfus kar-
şısında kaybolmak istemeyen gruplar hemşehri
dernekleri etrafında toplanarak çıkarlarını koru-
maya çalışmaktadırlar. Sonuç olarak, bugün Ku-
şadası’ndaki turizm sektörünün toplam turizm
gelirleri içerisinde yerel ekonomiye olan katkısı
oldukça kısıtlı olduğu söylenebilir. Bu durum
sürdürülebilir turizmin en temel ilkesi olan yerel
kalkınma ilkesiyle çelişmektedir. Kuşadası ko-
numu itibariyle çevresinde yer alan Pamukkale,
Efes, Meryemana, Bergama gibi hâlâ eşsiz do-
ğal güzellikleri, kültür ve inanç turizmine konu
olan kültürel mirası ile uluslararası turizminde
büyük bir öneme haizdir. Ayrıca Kuşadası’nın
iki önemli havalimanı arasında yer alması ve
konaklama arzındaki gücü nedeniyle destinas-
yon olmaktan çıkması imkânsız görülmekte-
dir. Buna rağmen kent merkezinde yaşananlar,
Kuşadası kent merkezinin yıllarca sahip olduğu
olumlu imajı zedelemiş ve gidilip görülmesi
gereken bir yer olmaktan çıkarmıştır. Şu anda
ilçeye gelen turist sayıları gerek kruvaziyer turiz-
minde gerekse kitle turizminde önemli boyutla-
ra ulaşmasına rağmen kentte sürdürülen bütün
turizm faaliyetlerinin sürdürülebilir turizm ilke-
leriyle örtüşmeyen, turizm gelirindeki bölüşüm
nedeniyle kent esnafı ve ekonomisi için de çok
bir katkısı olduğunu söylemek oldukça güçtür.
Bu nedenle turistleri tekrardan kent merkezine
çekecek yeniliklerin veya projelerin hayata ge-
çirilmesi gerekmektedir. Son yıllarda tamamla-
nan kongre merkezi, Kuşadası’nın sahip olduğu
jeotermal potansiyel, butik otel işletmeleri için
uygun otantikliğe sahip eski Rum Evleri kent
merkezi için önemli turistik çekicilikler olabi-
lir. Ayrıca çoğu âtıl durumda olan veya çok kısa
kullanım sürelerine olan ikinci konutların ol-
duğu bölge önemli kararlarla birlikte tekrardan
turistik kaynak olarak kullanılabilir. Bölgede
bulunan son sınırlı doğal ve tarihi kaynakların
sürdürülebilir kullanımı, bölge ekonomisinde
önemli bir yer tutan turizmin geleceği açısından
son derece önemlidir. Bu nedenle, araştırma
sahamızda olduğu kadar Türkiye ölçeğinde de
turizm politikalarında, daha uzun bir perspektif
veren sürdürülebilir turizm politikalarının geliş-
tirilmesi gerekmektedir.
Kaynak: Güney, İ. ve Somuncu, M. Kuşadası
İlçesi’nde turizmin yaşam döngüsü: Mekânsal
ve toplumsal öğeler üzerinden bir değerlendir-
me. Türk Coğrafya Dergisi, (71), 101-116.

Öğrenme Çıktısı
3 Butler’ın Turist Alanı Yaşam Döngüsü Modeli ile toplum temelli turizmin ilişkisini
açıklayabilme

Araştır 3 İlişkilendir Anlat/Paylaş

Turistik yaşam alanı dön-
güsünün süreçlerini ve
her bir sürecin özellikleri-
ni sıralayın.
Durgunluk aşamasındaki
Turistik bir alanın yaşam
bir destinasyon için alter-
süresini uzatmak için top-
natif canlandırma faaliyet-
lum temelli turizmden nasıl
lerinin neler olabileceğini
faydalanılabilir?
düşünün.

48
Toplum Temelli Turizm
KAOS VE KARMAŞIKLIK KURAMI
Özellikle insan faktörü ve doğal felaketler baş-
ta olmak üzere meydana gelen olaylar, hâlihazırda
kırılgan bir yapıya sahip turizm endüstrisini derin-
den etkilemektedir. Son yıllarda küresel olarak tu-
rizm endüstrisi; terör olayları, politik istikrarsızlık,
ekonomik durgunluk, doğal afetler ve salgın baş-
ta olmak üzere çeşitli kriz ve felaketler yaşamıştır.
Özellikle doğal felaketler ve salgınlar; üretimde,
tedarik zincirinde, tüketicilere hizmetlerin sağlan-
masında yaşanan herhangi bir kriz karşısında eylem
planlarını en iyi şekilde hazırlamış olan ülkeleri bile
derinden etkileyebilmektedir. Çin’in Wuhan ken-
tinde 2019 yılında başlayarak tüm dünyayı etkisi
altına alan yeni tip Korona virüsü (COVID-19)
bunun en dikkat çekici örneklerinden biridir. Bu
sıradışı salgın nedeniyle bazı ülkelere giriş çıkışlar
yasaklanmış, ulaşım ağı durma noktasına gelmiş,
konaklama işletmeleri faaliyetlerini durdurmuş, te-
darik zinciri neredeyse tüm hatlarıyla bozulmuştur.
Salgının neden olduğu bu felaketler zinciri ve ön-
cesinde yaşanan diğer tüm olayların turizm endüst-
risi ve ilişkili sektörlerin faaliyetlerini bu düzeyde
etkilemesi turizm endüstrisinde kaos ve karmaşık-
lık olgusunun üzerinde yeterince durulmadığının
bir göstergesi olarak nitelendirilebilir.
Kaos ve karmaşıklık işletmelerle ilgili organizas-
yonel sorunlar, çalışan devir hızının yüksek olması;
toplumla ilgili doğal felaketler, terör saldırıları; des-
tinasyonla ilgili alt-üst yapı sorunları, kritik eşikle
birlikte taşıma kapasitesinin aşılması sorunlarından
herhangi biri nedeniyle meydana gelebilir. Bunların
her biri makro veya mikro düzeyde turizmle doğ-
rudan ilişkilidir. Ancak kaos ve karmaşıklık kuramı
bu bölümün amacına uygun olarak toplum temelli
turizm ile doğrudan ilişkili bir şekilde mikro bir
yaklaşımla destinasyon çerçevesinde tartışılacaktır.
Geleneksel Newtoncu/Kartezyen yaklaşımları,
turizm araştırmalarının aksine statik sistemlerde
uygulandığında daha doğru sonuçlar vermektedir.
Çeşitli değişkenler tarafından etkilenen turizmde
değişimin dinamiklerini ve kaotik aşamalarının
anlaşılmasında Newtoncu/Kartezyen yaklaşım-
lar, yetersiz kalmaktadır (Faulkner, 1998). Turizm
destinasyon gelişimine yönelik gerçekleştirilen bu
geleneksel indirgemeci yaklaşımların aksine Russell
ve Faulkner (1999) kaos ve karmaşıklık kuramını
öne sürmüştür. Kuram, turizm sistemlerinin özü
itibariyle doğrusal olmayan, karmaşık, akışkan ve
yaşamın kendisi gibi dinamik olduğunu varsayarak
yeni bir alternatif bakış açısı sağladığını belirtmek-
tedir. Turizmin çevre, diğer endüstri kolları, kültür,
yerel toplum gibi çok sayıda unsuru içeren bütün-
leşmiş bir yapıya sahiptir ve bu yapının içerisinde
yer alan her bir unsur birbirini etkilemektedir.
Kaos ve karmaşıklık kuramı, bu unsurları dikka-
te alan bütüncül bir yaklaşımla turizm gelişimine
odaklanır (Fennel, 2014). Kaos ve karmaşıklık ku-
ramı, sistemleri aşağıda sıralanan bakış açısıyla de-
ğerlendirir (Russel ve Faulkner, 1999):
• Örgütleme, yapı ve örüntülerle ilişkili
olarak canlı sistemlere (biyolojik model)
dayandırılır.
• Sistemler doğası gereği karmaşık görünür
ve doğrusal olmayan ilişkiler gösterme eğili-
mi yaygındır.
• Sistemler istikrarsızdır ve süreçler büyük
oranda olumlu geri dönütlerle yönetilir.
• Bireysel farklılıklar ve tesadüfi dış etkiler çe-
şitlilik, uyum ve karmaşıklık için harekete
geçiren itici gücü sağlar.
dikkat
Newtoncu/Kartezyen bilimsel paradigma ile
dünya; saat gibi, tanımlanabilir belli kurallara
göre işleyen, doğrusal, öngörülebilir, tek yönlü
neden-sonuç ilişkilerine dayalı, düzenli bir ma-
kine olarak açıklanmıştır (Bayramoğlu, 2016).
Kaos ve karmaşıklık kuramı, doğrusal olmayan,
dinamik ve karmaşık sistemlerin nasıl işlediğini
açıklar.
Faulkner and Russell (1997), kaos ve karmaşık-
lık kuramında turizmin canlı bir sistem olduğunu
öne sürmekte ve dinamik bir varlık olarak ele alın-
ması gerektiğini savunmaktadır. Bu açıdan basit
kurallarla yönlendirilen bireylerin turizm sistemi-
nin temeli olduğunu ifade ederek yukarıdan aşağı
değil aşağıdan yukarıya yaklaşımın temel alınarak
incelenmesi gerektiğini ifade ederler. Kuramın
önemli bir diğer bileşeni ise küçük bir değişimin
bir dizi dramatik olay veya köklü dönüşümleri zin-
cirleme bir reaksiyona dönüşmesine yol açan ve ke-
lebek etkisi (butterfly effect) olarak bilinen durum-
lardır. Bu açıdan değerlendirildiğinde küçük, kırsal
49
 Toplum Temelli Turizm ile İlgili Kuramsal Yaklaşımlar

bir turizm destinasyonunda meydana gelen kültürel bozulmanın zamanla bu kültürün tamamen yok olup
silinmesine yol açabileceği öne sürülebilir. Waldrop’un (1992) çalışmasından esinlenerek turizm için “canlı
bir sistem” metaforunu geliştiren Faulkner ve Russell, yine bu çalışmadan yararlanarak “kaosun eşiğinde”
olgusunu ortaya atmıştır. Kaosun eşiğinde olgusu; turizmin oldukça hassas bir denge üzerinde durmasına,
her şey yolunda ve dengede olsa bile kalabalık, kirlenme vb. meydana gelebilecek küçük bir olumsuzluk
veya değişimin dengenin bozulmasına yol açarak sistemin kaosa sürüklenebileceğine gönderme yapmak
için kullanılmaktadır. Aynı zamanda bir değişiklik diğerini dengeleyebiliyorsa sistemin dengede ve sabit
kalabileceği de ifade edilmektedir.

Tablo 2.3 Kaos ve karmaşıklık temel kavramları ve turizmden örnekler

Kavramlar Turizm Bileşenleri/Örnekler

• Turistler ve yerel halk arasında ev sahibi-konuk ilişkisi

Aşağıdan yukarıya sentez: Basit
kurallarla yönetilen bireyler karmaşık
ve dinamik sistemleri meydana
getirirler.
• Turist ve turizm endüstrisi arasında müşteri-tedarikçi ilişkisi
• Tedarikçi ve benzer hizmet sağlayıcıları arasında rekabetçi
ilişkiler
• Dikey bütünleşenler arasındaki iş birliği ilişkileri
• Kamu-özel sektör temsilcileri arasında düzenleyici ilişkiler

• Navada’da kumarla ilgili yasal kısıtlamaların kaldırılması, Las

Kelebek etkisi: Rasgele meydana Vegas’ın en büyük kumar turizmi destinasyonu olmasını
gelen küçük bir değişim büyük sağlamıştır.
olaylara veya dönüşümlere yol açar. • Avrupa’da 1980’lerdeki terör saldırıları Avustralya’yı güvenli
turizm destinasyonu olmasına etki etmiştir.

Kilitleme etkisi: Tarihsel olayları

meydana getiren durumlar sonrası
kalıcı etkilerinin azalması ya da • Las Vegas örneği; Navada’da da kumarın yasallaştırılmasıyla
yeniliğin kalıcı etkisine rağmen yeni Las Vegas kurumunu pekiştirmiş ve korumuştur.
teknolojilerin yeniliklerin yerini
almasıdır.

Kaosun eşiğinde: Bireylerin dahil

edildiği küçük değişikliklerin,
• Turistlere hizmet veren demiryolu ulaşım ağı sisteminin
sistemdeki bileşenlerle karşılıklı
karayoluyla değiştirilmesi
uyumlaştırma yoluyla gelişim
• Destinasyonun yaşam döngüsünün değişim aşaması
hızlandırmada yeterli olabileceği
hassas denge durumudur.

Kaynak: Faulkner ve Russell ( 2003, s. 214)

Araştırmacılar, kaos ve karmaşıklık kuramına ilişkin kavramların turizmdeki yansımalarını göstermek

amacıyla Butler’ın destinasyon alanı yaşam döngüsü kuramından yararlanmışlardır. Önceki başlıklarda
anlatıldığı gibi Butler’ın keşif, katılım, gelişim, bütünleşme, durgunluk ve düşüş aşamalarını yeniden yo-
rumlayarak her bir aşamanın aslında tesadüf eseri veya rastgele olay tarafından yönlendirildiğini, değişti-
ğini öne sürmektedir. Dolayısıyla her bir aşamaya geçişte bir “kaos eşiği” söz konusu olmaktadır. Örnekle
ifade etmek gerekirse, keşif aşamasında bir destinasyonu ziyaret eden turistin yerel halkla karşılaşmasının
tesadüfen yaşandığını belirtmektedir. Bu karşılaşmalar sırasında yerel toplumdan bazı bireylerin turistlere

50
Toplum Temelli Turizm

ticari hizmet sunması, diğerlerinin de benzer ticari ilişkiler geliştirmesine ve hizmetler sunmasına yol aç-
maktadır. Sistemin gelişmesi sonucunda yaşam döngüsü boyunca daha fazla turistin bölgeyi ziyaret etmesi,
daha büyük ticaret ve profesyonel hizmet tedarikçileri ağı bölgede faaliyet göstermeye başlamaktadır. Dön-
günün her bir aşaması, çeşitli gruplar arası ilişkilerde büyük değişimlerin olduğu dengesizlik dönemlerini
temsil etmektedir (Faulkner ve Russell, 2003).

Öğrenme Çıktısı
4 Kaos ve Karmaşıklık Kuramı ile toplum temelli turizm ilişkisini açıklayabilme

Araştır 4 İlişkilendir Anlat/Paylaş

Kaos ve karmaşıklık ku-

Newtoncu yaklaşımlar ile
ramı ile ilgili detaylı bilgi
Kaos ve karmaşıklık kura- kaos ve karmaşıklık kura-
için “Sosyal Bilimler Kar-
mında turizmin nasıl in- mının dünyayı ele alış bi-
maşıklık ve Kaos (Necmi
celeme konusu yapıldığını çimleri açısından sorunlara
Gürsakal, 2007, Nobel Ya-
açıklayın. çözüm getirme yöntemleri-
yın Dağıtım)” adlı kitabı
ni kıyaslayın.
inceleyebilirsiniz.

TOPLUMUN TURİZM (1985) turizm gelişmesinde ve kalkınma aracı ola-

SİSTEMİNDEKİ ROLÜ: rak kullanılmasında toplumun bir bütün olarak
MURPHY’NİN TURİZM aktif rol alması gerektiğine dikkat çekerek, bunun
PLANLAMASI EKOLOJİK MODELİ sürdürülebilir turizm gelişimi için bir zorunluluk
olduğunu ifade eder. Bir bütünün içerisinde; ye-
Gelişmekte olan ülkelerde turizmin yerel top-
rel halk, doğal, çevresel ve kültürel bileşenler başta
lum üzerindeki etkilerinin analiz edildiği çalışma-
olmak üzere turizmde çekicilik unsuru oluşturan
sında Murphy, turizmi toplumsal bir düzlemde ele
diğer bütün elemanlar yer almaktadır. Ancak ye-
almış ve toplum temelli turizm kavramı vurgusu
rel halk ve buna bağlı olarak toplumsal katılım bu
yaparak bunu literatüre kazandıran ilk araştırma-
süreçte ayrıcalıklı bir yere sahiptir. Toplum katı-
cı olmuştur (López-Guzmán, Borges ve Cerezo,
lımının sağlanması, turizmde sürdürülebilirliğin
2011, s. 1609). Gelişim, planlama ve yönetim uy-
olduğunu ve turizm faaliyetlerinden toplumsal
gulamalarının geleneksel yaklaşımlardaki gibi yu-
fayda sağlandığını gösterir. Böylelikle turizme kar-
karıdan aşağı bir yaklaşımla sürdürülemeyeceğini
şı olumlu bir tutum gelişirken aynı zamanda yerel
ifade eden Murphy, turizmin toplum endüstrisi
kaynakların korunmasına yönelik bilinç de artar.
olarak incelenmesi gerektiği tartışmalarını gün-
Yerel toplum düzeyinde katılım, fiziksel gelişimi
deme getirmiştir. Buna göre turizmde, bütünleşik
ve kaynakların korunmasını kolaylaştırdığından,
sürdürülebilir, toplum odaklı ve kapsamlı yeni tu-
planlama ve gelişim faaliyetlerinde yerel toplumun
rizm gelişim planlamalarına ihtiyaç duyulduğunu
dahil edilerek ekonomik fayda elde etmeleri sağ-
belirtmektedir.
lanmalıdır (Sbele, 2010).
Yerel toplumun turizm faaliyetlerine katılması
Toplumsal bakış açısıyla turizm, toplumu bir
ve faaliyetlerde iş birliğinin sağlanması diğer en-
kaynak olarak kullanan, onu bir ürün olarak pazar-
düstrilere oranla turizm endüstrisinde daha bü-
layan ve bu açıdan süreç içerisinde herkesi etkile-
yük önem taşır (Murphy, 1985, s. 153). Murphy

51
 Toplum Temelli Turizm ile İlgili Kuramsal Yaklaşımlar
yen bir endüstridir. Murphy’nin turizm planlaması
ekolojik modeli (ecological model of tourism plan-
ning) yaklaşımıyla turizm, toplum ve kalkınma
arasındaki çevresel ilişkileri ortaya koymaktadır.
Modele göre planlama, turizmi yerel kaynak olarak
gören şeffaf ve toplum odaklı saf işletme ve geli-
şim yaklaşımlarından birine yeniden yönlendiril-
mesi ile büyük potansiyele sahip turizm endüstrisi
ekonomik ve toplumsal açıdan fayda sağlayabilir.
Turizm planlaması ve sürdürülebilir turizm ilke-
lerinin uygulanması süreçlerine toplum katılımı
için ekolojik sisteme dayalı model önermiştir. Yerel
halkın fiziksel gelişime ayak uydurması gerektiğini
belirten Murphy, gelişimin onların toplumlarını
ve yaşam biçimlerini etkileyeceğinden karar verme
süreçlerinde onlara söz hakkı tanınması gerektiği-
ni açıklar. Kalkınma kapasiteyle uyumlu ve arzu
edilen şekilde başarma amaçlanıyorsa, toplumdan
bağımsız gelişim ve planlamanın da yerel toplu-
mun beklentilerine uygun şekilde yapılması gerekir
(Murphy, 1985, s. 163).
Bir toplumun turizmin fırsat ve güçlüklerine
verdiği karşılığın büyük oranda endüstriye yöne-
lik toplumsal tutuma bağlı olduğunun altını çizen
Murphy (1985), söz konusu tutumların kişisel ve
karmaşık olduğunu öne sürmüş, tutum açısından
şu üç ana belirleyiciden bahsetmiştir:
1. Turist ve yerel halk arasında var olan ilişki,
2. Toplum ve bireyler açısından turizm en-
düstrisinin önemi,
3. Hoşgörü eşiği.
Turist ve yerel halk arasındaki ilişkide belir-
leyici unsur, toplumun turizm faaliyetlerinden
duydukları memnuniyet düzeyleriyle ilişkilidir.
Turizm faaliyetlerinden elde edilen toplumsal fay-
danın yüksek olması, turizm faaliyetlerinin çevre-
ye ve toplumsal değerlere zarar vermeyecek şekilde
planlanması yerel toplumun turizmden duyduğu
memnuniyeti arttırdığı gibi kaygıları da azalt-
maktadır. Taşıma kapasitesiyle büyük ölçüde iliş-
kilendirebileceğimiz bu durum, yerel toplum için
olduğu kadar turistler açısından da büyük önem
52
taşımaktadır. Turistler açısından da bazen büyük
turist grupları, destinasyonun çekiciliğini azalta-
bilmekte, tatilden duyulan memnuniyeti olumsuz
etkileyebilmektedir. Bu nedenle taşıma kapasitesi,
turist ihtiyaçları ve faaliyetleri değerlendirilirken
memnuniyeti sağlamanın bir yolu olarak görülme-
li (Murphy, 1985, s. 66) kalkınma ve gelişim plan-
lamaları bütüncül olarak toplumu da kapsayacak
şekilde tasarlanmalıdır.
Toplumları değerlendirirken coğrafi bir yak-
laşım benimseyen Murphy (1985), onları sahip
oldukları destinasyonun fiziksel göstergeleri
üzerinden açıklamaktadır. Bu yönüyle turizmin
destinasyon ekosistemlerinin bir parçası olarak
görülmesi gerektiğini öne sürmektedir. Çünkü
turizm ile ilgili etkinlikler belli bir destinasyon-
da meydana gelmekte ve bu faaliyetler kapsa-
mında destinasyonların canlı veya cansız bütün
değerleri kaynak olarak kullanılarak olağan hale
getirilmektedir.
Murphy’nin yaklaşımı dikkate alındığında
doğal, kültürel ve toplumsal değerlerin turizm
ürününün ayrılmaz bir parçası olması açısından
turizmin kaynak temelli bir endüstri olarak ya-
pısallaştırıldığı anlaşılabilmektedir. Turizm plan-
laması ekolojik yaklaşımı, turizmin doğasında
bulunan karmaşık süreçlerin model çerçevesinde
basitleştirilerek uyarlamasıdır. Yerelden başlayarak
kararların alındığı, sonrasında süreçlerin bu şekil-
de aşağıdan yukarıya ilerlediği görülebilir. Mo-
delde önce yerel düzeyden bölgesel; sonrasında
ise ulusal faaliyet kapsamları gösterilen sistemde
her bir grubun ekolojik turizmin gerçekleştiril-
mesi anlamında rolleri bulunmaktadır. Modelde
yer alan her bir unsur birbirleriyle ilişkilidir ve
aynı zamanda birbirlerini etkilemektedir. Ekolo-
jik bir modelin uygulanabilmesi tüm bileşenlerin
tehdit edilmeksizin kullanılabilmesiyle mümkün
olmaktadır. Son olarak modelde yer alan artı ve
eksi işaretleri, her bir bileşenin taşıma kapasitesi
açısından gelişmemiş veya aşırı gelişmiş olduğuna
gönderme yapmaktadır.
Toplum Temelli Turizm

Doğal kaynak Modelde görüldüğü üzere,

çekicilikleri Murphy planlamanın çem-
+
berin en iç kısmından başla-
yarak, aşağıdan yukarıya bir
Av

Ye tepk
ULUSAL
yaklaşımla geliştirilmesini

rel isi
- Amaç: Ekonomik

ha
toplumsal politikalar önermektedir. Kararlar yerel

lk ı
+

n
halkın katılımı sağlanarak ve
BÖLGESEL destinasyon kapasitesi dikkate
Hedef: Ekolojik
model alınarak verilmelidir. Bu aşa-
ma, modelde yer alan çembe-

Yatırımlar ve
kazanımlar
YEREL
rin iç merkezinde gösterilmek-
Avcılar

Kararlar: tedir. Modelin orta merkezi,

-

Destinasyon ekolojik model gibi bölgesel

kapasitesi ve halk
katılımı
hedeflere ulaşılmasını; üst veya
dış merkez ise ekonomik ve
toplumsal gibi ulusal amaçlara
işaret eden alanı işaret etmek-
ha -

tedir. Buna göre; yerel alandan

yv

çi
an

ret i bölgesel ve ulusal alana uza-

lar

ya in
Zi tm nan dört temel konuda çıktı
a
t +
söz konusu olmaktadır. Bun-
Bitkiler lar çevresel, sosyal, ekonomik
-
ve işletme şeklindedir. Bu dört
Şekil 2.3 Turizm planlaması ekolojik modeli farklı temel konuda meyda-
Kaynak: Murphy (1985, s. 165) na gelen çıktıların olumlu ve
olumsuz yönü bulunmaktadır.
Örnekle ifade etmek gerekirse, müşteri tatmini sağlamak işletme için doğrudan olumlu bir durumla ilişki-
lidir. Ancak ziyaretçilere yerel, bölgesel veya ulusal gruplar tarafından bir av (prey) gibi yaklaşılması ve bu
şekilde bir tutum sergilenmesi doğrudan olumsuz bir durumla ilişkilendirilebilir.
Sonuç olarak model, turizm planlamasına farklı bir yaklaşım sunduğu ve turizm unsurlarının karma-
şık ilişkilerini göstermesi bakımından önemlidir. Buna rağmen konuya yaklaşımının yeterince kapsamlı
olmaması ve olumlu-olumsuz çıktılar olarak öne sürdüğü dört temel konuya ilişkin ölçme- değerlendirme
problemi olduğu açıktır. Yine de yukarıdan aşağıya planlamanın azaltılarak daha fazla toplum katılımının
sağlandığı planlamaların arttırılmasını öneren toplum temelli yaklaşımının büyük öneme sahip olduğu
söylenebilir.

Öğrenme Çıktısı
5 Murphy’nin Turizm Planlaması Ekolojik Modeli ile toplum temelli turizm ilişkisini
açıklayabilme

Araştır 5 İlişkilendir Anlat/Paylaş

Murphy’nin turizm planla-

Murphy’nin turizm plan-
laması ekolojik modelini
açıklayın.
Turizmin neden bir toplum
ması ekolojik modelini Tür-
endüstrisi olarak ele alınması
kiye’deki turistik bir bölge
gerektiği hakkında düşünün.
üzerinden yorumlayın.

53
 Toplum Temelli Turizm ile İlgili Kuramsal Yaklaşımlar
SOSYAL MÜBADELE KURAMI
Sosyal mübadele kuramı, turizmin toplum-
sal etkilerini incelemek amacıyla turizm alanında
sıklıkla başvurulan bir kuramdır. Birey ve toplum
arasındaki ilişkilere açıklık getirmesi bakımından
özellikle sosyoloji alanında üzerinde durulan kura-
mın turizm ve toplum temelli turizmle ilişkisini,
önemini, hangi konulara açıklık getirdiğini açıkla-
madan önce kurama ilişkin genel bir bilginin veril-
mesinin yerinde olacağı düşünülmektedir.
Modern anlamda sosyal mübadele kuramı-
nın nüvesini Levi-Strauss, Homans, Blau ve
Emerson’un çalışmaları oluşturmaktadır (Ap,
1992). Sosyal mübadele kuramı, birey ve gruplar
arası etkileşim durumunda kaynakların karşılıklı
değişimini ve alışverişini anlamaya dayanan genel
bir sosyoloji kuramıdır. Kuramda etkileşimler; ak-
tör veya taraflardan birinin diğerine değerli kaynak-
lar sağladığı bir süreç olarak ele alınmaktadır. Aktör
veya taraflar, birim olarak hareket eden bir kişiye,
bir role sahip olan kimseye veya gruplara (kolektif )
gönderme yapmaktadır (Emerson, 1964). Kay-
naklar ise aktörler arasında alışverişe uygun olarak
değerlendirilen soyut veya somut herhangi bir nes-
ne olarak ifade edilebilir. Buna göre maddi, sosyal
veya psikolojik herhangi bir nesne kaynak olarak
nitelendirilebilir.
Sosyal mübadele kuramı sıklıkla sosyal değişim-
le karıştırılmaktadır. Sosyal değişimi açıklamak için
mikro ve makro düzeyde birçok kuramdan fayda-
lanılmaktadır. Ayrıca sosyal değişim kuramlarında
karşılıklılık esası aranmaz. Ancak sosyal mübadele
kuramında taraflardan birinin ötekine bir kaynak
sağlaması durumunda benzer şekilde karşılık veril-
mesi gerekmektedir. Mübadele sürecinin tamam-
lanması tarafların fayda ve maliyet değerlendirmesi
sonucuna bağlı olarak gerçekleşir veya taraflar mü-
badeleden çekilir. Algılanan faydanın maliyetinin
yüksek olması mübadelenin gerçekleşmesini sağlar-
ken; düşük olması tarafların mübadeleden çekilme-
sine yol açar.
Bilindiği üzere kendini gerçekleştirme, karşı-
lıklı anlayış, barış, aydınlanma, öğrenme ve sosyal
mübadele turizm felsefesinin yapı taşlarından ba-
zılarıdır. Birey ve gruplar arası etkileşimin önemli
bir boyutunu oluşturan sosyal mübadele, her yıl
54
milyonlarca turistin çeşitli nedenlerle bir yerden
ötekine seyahat etmesi, bu seyahatler sırasında
karşılıklı ilişkiler geliştirilmesi nedeniyle turizm-
de alanında üzerinde durulmaktadır. Diğer taraf-
tan, turizmin toplumsal etkilerini turist yerel halk
etkileşimlerinin özelinde ele alması ve turizmin
gelişimi karşısında yerel halkın tutumlarını irdele-
mesi açısından söz konusu kuram toplum temel-
li turizm açısından da oldukça önemlidir. Sosyal
mübadele kuramı turizm alanındaki toplumsal
etkileşimle ilgili yapılan çalışmalarda en sık yarar-
lanılan kuramlardan biridir. Sosyal mübadele ku-
ramının genel olarak turizm, özel olarak da top-
lum temelli turizm kapsamında önemli olmasının
nedeni, bireysel veya kolektif düzeyde toplumun
turizme karşı olumlu-olumsuz tutumlarına açık-
lık getirebilmesi, turist-yerel halk etkileşimlerinin
incelenmesi ve anlaşılmasını sağlaması ile ilgilidir.
Turizm açısından sosyal mübadele kuramının ku-
ramsal altyapısı insanların, turizmin gelişimi so-
nucunda meydana gelen fayda ve maliyet değer-
lendirmesi yapmasına dayanmaktadır. Buna göre
turizmin kendilerine fayda sağladığı yönünde bir
değerlendirme yapan yerel halk, turizm faaliyet
ve planlamalarını olumlu görüp desteklerken; tu-
rizm faaliyet ve planlamalarının kendilerine zararı
olduğu yönünde bir değerlendirme yapan yerel
halk, turizmi olumsuz olarak görmekte dolayısıyla
desteklememektedir. Buna ek olarak turizm faa-
liyet ve planlamalarına yönelik karma bir tutum
geliştiren yerel halk üyelerinin de olduğundan
bahsedilmektedir. Bunlar için turizm faaliyet ve
planlamalarından bireysel olarak yarar yönünde
değerlendirme yapılmasına rağmen bu değerlen-
dirmenin gücü destek için yeterli düzeyde değildir
(McGehee ve Andereck, 2004).
Turizm bakış açısıyla mübadele, tatil sıra-
sında turist ve yerel halk arasındaki sosyal
karşılaşmaların bir gereği olan etkileşimle-
ri ifade eden bir kavramdır.
Sosyal mübadele kuramı, etki yönüyle yerel
halk ve turist arasındaki etkileşimin sonuçlarını
ortaya koymanın bir yoludur. Turizm faaliyetle-
Toplum Temelli Turizm
rinin yerel toplulukların günlük yaşantısının bir
parçası hâline geldiği turistik destinasyonlardaki
turizmle bütünleşme durumu, turizm etkilerinin
olumsuz bir şekilde algılanmasına neden olur.
Turistler ile yerel halk karşılaşmalarında ortaya
çıkan kültürel farklılıklar, yerel halkın turistlere
yönelik asimetrik tutum sergilemelerinde etkisi
bulunan en önemli bileşenlerden biridir. Ayrıca
turist yerel halk karşılaşmalarının geçici ilişkilere
dayanması, etkileşim zorlukları ve sömürü, asi-
metriye neden olan diğer bileşenler arasındadır.
Sonuç olarak, sosyal karşılaşmalar esnasında tu-
ristler ile yerel halk arasında gerçekleşen alışve-
rişlere bağlı olarak mübadele, fayda sağlayan ve
tatmin edici bir fırsat olarak nitelendirildiği gibi
yerel halk açısından istismar; turist açısından ise
şüphe ve kızgınlık duygularının tetiklenmesine
yol açması nedeniyle dengesiz ve asimetrik bir
özellik gösterebilmektedir.
dikkat
Asimetri, yerel halkın turistlere yönelik olumsuz
algılamalarını ifade etmektedir.
Sosyal mübadele kuramı, yerel halkın turizmin
etkilerini nasıl algıladıklarını açıklama konusunda
uygun bir çerçeve sunmaktadır. Bir toplumda tu-
rizm faaliyetlerinin gerçekleştirilebilmesi veya tu-
rizmden söz edebilmesi için mübadelenin olması
gerekmektedir. Bu anlamda yerel toplumlar, tu-
rizmin geliştirilmesine destek olmalı ve turist ihti-
yaçlarına karşılık verebilmek için kaynaklarından
yararlanmalıdır. Bazı toplum üyeleri gerçekleştir-
dikleri faaliyetler ve sundukları turistik hizmetler-
le turizmin faydalarından son derece yüksek bir
oranda fayda sağlarken; diğerleri bu faydalardan
yararlanamadığı gibi olumsuz bir şekilde etkilen-
mektedir. Bu anlamda sosyal mübadele kuramı,
gerçekleştirilen alışveriş sonucunun insanlar ta-
rafından fayda maliyet temelinde değerlendirme-
sini içerir. Mübadele süreci, taraflar için her bir
işlemin tarihe ve geleceğe bağlı olduğu, benzersiz
ve zaman içinde değiştirilebilir, az veya çok ka-
lıcı ilişkilere işaret eden geçici bir ilişkidir. Her-
hangi bir mübadele sürecinin temel bileşeninin,
en temel yaklaşımla gereksinimlerin karşılanması
olarak ifade edilebilir. Herhangi bir mübadele sı-
rasında tarafların beklentilerinin tatmin edilmesi
sonucunda mübadelenin gerçekleşmesi bu duru-
mu açıklamaktadır.
Yerel halk-turist özelinde konuya ilişkin uygula-
malı olarak araştırma yapan ve kuramsal bir model
öne süren ilk araştırmacı; “yerel halkın turizmin et-
kilerine yönelik algılamaları” çalışmasıyla John Ap
(1992) olmuştur. Turistik bir destinasyonda yerel
halk ile turist ilişkilerini ve yerel halkın turizmin
gelişimine yönelik tutumlarını sosyal mübadele
kuramından yararlanarak inceleyen araştırmacı,
tarafların etkileşimlerine yönelik algılamalarının
ve turizmin gelişimine destek verip vermeme du-
rumlarının fayda-maliyet değerlendirmesine bağlı
olarak değiştiğini açıklamaktadır. Bu değerlendir-
menin süreç içerisinde birbirini takip eden bir dizi
aşamadan meydana geldiği belirtilmektedir. Bunlar
(Ap, 1992, s. 670):
1. Mübadeleye başlanması
2. Olumlu bir mübadelenin oluşturulması
2.a Mübadelenin gerçekleşememesi
3. Mübadelenin değerlendirilmesi
4. Mübadele sonucunun olumlu olarak değer-
lendirilmesi; sürecin desteklenmesi
4.a. Mübadele sonucunun olumsuz olarak
değerlendirilmesi; süreçten çekilme
Bununla birlikte Ap (1992) yerel halkın turizm
algılarının anlaşılmasını kolaylaştırmak amacıy-
la bir sosyal mübadele süreç modeli geliştirmiştir.
Aşağıda görülebileceği üzere model, yerel halkın
turizm mübadelesine dahil olma, mübadeleye de-
vam etme ve mübadeleden çekilme süreçlerini
özetlemektedir. Model, sosyal mübadele kuramı-
nın kavramsal çerçevesine ilişkin yukarıda ifade
edilen bazı temel kavram ve bileşenleri içermekte-
dir (Şekil 2.3).
55
 Toplum Temelli Turizm ile İlgili Kuramsal Yaklaşımlar

MÜBADELE İLİŞKİSİ

İHTİYAÇ ÖNCÜLLER MÜDAHALE MÜBADELENİN

TATMİN ŞEKLİ SONUÇLARI
• Rasyonellik
• Tatmin edici İLİŞKİ • Çıktılar
3 2 3
•Güdüler fayda • Dengeli • Eylemler
Mübadelenin • Karşılıklık Mübadelenin • Dengesiz İşlemin • Sonuçlar
başlatılması biçimi Değerlendirilmesi
• Etik ilke

Sonuçların Olumsuz Değerlendirilmesi

4 4a
(Eylemden Çekilme)

2a Mübadelenin
gerçekleşmemesi
Müdahale Sonuçlarının Olumlu Değerlendirilmesi (Eylemin Pekiştirilmesi)

Şekil 2.4 Sosyal mübadele süreç modeli

Kaynak: Ap, 1992

Toplum temelli turizm kapsamında Ap (1999,
s. 672), modelde yer alan ihtiyaç ve tatmin alanın-
da güdülere yönelik bazı öneriler sunar. Bu güdüler
arasında turizmin gelişimine katkı sağlamada mer-
kezi öneme sahip aktörler arasında yer alan ve eko-
nomik durumlarını iyileştirmek isteyebilecek yerel
halk, yerel iş insanları ve kamu yetkilileri sayılabi-
lir. Diğer taraftan, turizmle ilgili olarak meydana
gelen yoğunluğun bir problem olarak algılanması
nedeniyle turizm gelişimine karşı duran gruplan-
malar oluşabilir. Bu durum öncüllerden oluşan
asıl mübadele sürecini başlatır. Mübadele ilişkisi-
nin iki potansiyel yönü bulunmaktadır. Bu, fayda
ve maliyetlerin paylaşılması konusuna bağlı olarak
dengeli veya dengesiz biçimde olabilir. Bu noktada
mübadele ilişkisinin çıktısı büyük oranda her bir
aktörün gücüne bağlı olmaktadır. Ancak bu güç
zaman içinde değişiklik göstermektedir. Örnekle
ifade etmek gerekirse toplum, turizmi benimsedi-
ğinde turizmle ilgili mübadele konusunda kendi-
lerinin dezavantajlı konuma düştüklerini düşün-
mektedir. Bunda toplumun turizme hoşgörüyle
yaklaşılmasının onun daha fazla büyüme eğilimi
göstereceğini böylelikle kontrolü yitirebilecekleri-
ni değerlendirmektedir. Ancak turizm endüstrisi
kaynakların kayda değer bir oranla eşitlikçi yatırım
yaklaşımıyla oluşturulduğu takdirde yerel toplumla
iş birliği yapmaya bağımlı hâle gelir ve mübadele
sürecinde güç ilişkileri daha dengeli hale gelir. Mü-
badele tamamlandığında sonuçları değerlendiril-
mektedir. Bu değerlendirme sonuçları çeşitli şekil-
lerde meydana gelebilir. Çıktı, gelir ve olanakların
artırılması gibi fiziksel, sosyal ve sembolik oluşum-
lara; eylemler, mübadeleye katılan tarafların davra-
nışlarına gönderme yapar. Yerel halkın turistlerle
veya turizmle ilgili olumlu/olumsuz karşılaşmalar
sonucunda; konukseverlik, cömertlik, samimiyet
veya turizme karşıtlık gibi tutumlar sergileyebilir-
ler. Sonuçlar ise tarafların mübadeleye ilişkin ne
hissettiğine gönderme yapmaktadır. Eğer tarafların
beklentileri karşılandıysa eylem pekiştirilir ve mü-
badelenin geçekleştirilmesi sağlanır (Ap, 1999, s.
672-680).

56
Toplum Temelli Turizm

Öğrenme Çıktısı
6 Sosyal Mübadele Kuramı ile toplum temelli turizm ilişkisini açıklayabilme

Araştır 6 İlişkilendir Anlat/Paylaş

“Community Based Tourism

Development –Insights From
Gittiğiniz bir turizm böl-
Split, Croatia” başlıklı ma-
Sosyal mübadele sürecinin gesi üzerinden sosyal mü-
kaleden turizm gelişimini
aşamalarını sıralayın. badele sürecinin nasıl ola-
sosyal mübadele kuramı
cağını düşünün.
açısından yerel halkın nasıl
algıladığını okuyabilirsiniz.

57
 Toplum Temelli Turizm ile İlgili Kuramsal Yaklaşımlar

Plog’un Psikografik Turist

1 Bölümlendirmesi ile toplum temelli
turizm ilişkisini açıklayabilme
öğrenme çıktıları ve bölüm özeti

Plog’un Psikografik
Bölümlendirmesi

Plog, çalışmasında farklı özelliklere sahip turistlerin ziyaret ettikleri turizm bölgelerindeki yerel toplumla nasıl
iletişim kurduklarını ve etkileşime girdiklerini araştırmıştır. Farklı kişilik özelliklerine sahip turistlerin farklı
turistik deneyimler yaşamak istediklerini, farklı seyahat şekillerini seçtiklerini ve farklı destinasyonları tercih
ettiklerini öne sürmektedir. Buna göre; turistler çe dönük turistler (psychocentric) ve dışa dönük turistler (al-
locentric) olarak ayrılmaktadır. İçe dönük turistler kendi hâlinde, endişeli, özgüveni oldukça düşük, çekimser
bireyleri ifade eder. Dışa dönük turistler ise özgüveni tam, meraklı, maceracı ve atılgan bireylerdir. Turist
davranışları açısından sadece kendileriyle ilgilenen içe dönük turistler, bildikleri, aşina oldukları destinasyon-
lara seyahat eder; uzak ve yeni turistik destinasyonlar keşfetmek istemezler. Kültürel olarak kendi kültürüne
paralel özellikteki destinasyonlara ilgi duyarlar. İçe dönük turistlerin aksine, dışa dönük turistler meraklı
bireyler olduklarından aşina olmadıkları yeni ve farklı kültürel özelliklere sahip yerleri keşfetme eğiliminde-
dir. Dışa dönük turistlerin özellikleri, destinasyonları ziyaretleri sırasında yerel toplumun yaşam biçimlerini
deneyimlemeyi isteyen turistlerinkiyle benzerlikler göstermesi bakımından toplum temelli turizm için uygun
özelliklere sahiptirler. Bunun yanı sıra toplum temelli turizmin büyük oranda çeşitli turistik çekiciliklere
sahip uzak, kırsal yerlerde yaygın olarak uygulanması da dışa dönük turistlerin toplum temelli turizme uygun
özellikteki turistler olduğunu desteklemektedir. İçe dönük turistler ise turistik destinasyon tercihlerini büyük
oranda bilinen, tanınan, popüler destinasyonlardan yana kullanmaktadır. Bu açıdan içe dönük turistler, top-
lum temelli turizm gibi alternatif veya niş turizm çeşitlerinden ziyade kitle turizmine uygundurlar.

Doxey’in İrrideks Modeli ile

2 toplum temelli turizmin ilişkisini
açıklayabilme

Doxey’in İrrideks Modeli

İrrideks Modeli, turistik destinasyonların zaman içinde gelişeceği ve büyüyeceği varsayımına dayanmak-
tadır. Modelde, toplumun turistlere karşı tutumlarında hiyerarşik bir sıralamayla dört aşamadan meydana
gelen değişim yaşandığından bahsedilmektedir. Bu aşamalar; coşku/mutluluk aşaması, ilgisizlik aşaması,
kızgınlık aşaması ve düşmanlık aşaması olarak sıralanabilir. Coşku/mutluluk aşamasında yerel halk bölgeye
gelen turist ziyaretinden; turistler ise gösterilen yoğun samimi ilgiden memnuniyet duymaktadır. Gelir elde
etmenin ve bölgeye gerçekleşen yatırımların yarattığı memnuniyet yerel halk-turist arasında samimi ilişkiler
geliştirmektedir. Yatırımların planlı olmaması ve bölgenin özelliklerinin dikkate alınmaması bu aşamada bir
sorun olarak görülmemektedir. İlgisizlik aşamasının yerel halkın turistlere karşı duygularının nötr olduğu
duruma işaret ettiği söylenebilir. Bölgeye yönelik turist hareketleri ve yatırımlar arttıkça yerel halk ve tu-
rist ilişkileri farklılaşır. Yerel halk turistlere önceki ilgiyi göstermemeye başlar, ilişkiler ticarileşir. Kızgınlık
aşaması yerel halkın turizmin gelişiminden memnun olmadığı, sonuç olarak turistlere karşı olumsuz duy-
guların yer almaya başladığı süreci ifade eder. Planlayıcıların turizm olanaklarını alt yapıyı dikkate almak-
sızın geliştirmek suretiyle turist sayısını arttırma girişimleri yerel halkta turizmin gelişimine karşı olumsuz
duyguların gelişmeye başlamasına yol açmaktadır. Yerel halk-turist ilişkisi karşılıklı olarak tatmin edici ol-
madığı gibi yerel halkın turistlere karşı tepkisel davranışları da söz konusu olmaktadır. Düşmanlık İrrideks
Modeli’nin son aşamasıdır. Bu aşamada turist sayısının destinasyonun imajını düşürecek şekilde yükselmiş
olması ve destinasyona zarar vermesi, turist ve yerel halk arasındaki gerilimin artmasına yol açmaktadır.
Toplum temelli turizmin, belirli özelliklere sahip küçük destinasyonlarda, yerel halk ve turistler de dahil
olmak üzere tüm paydaşları dikkate alan bir anlayışla kalkınmayı gerçekleştirme yaklaşımı, destinasyonlar
ve turistler üzerinden yapılandırılan kuramsal çalışmaların açıklanmasını gerektirmektedir. Doxey’in modeli
yerli halk ve turist ilişkilerini açıklaması yönüyle toplum temelli turizm açısından açıklayıcı bir modeldir.

58
Toplum Temelli Turizm

Butler’ın Turist Alanı Yaşam

3 Döngüsü Modeli ile toplum temelli
turizmin ilişkisini açıklayabilme

öğrenme çıktıları ve bölüm özeti

Butler’ın Turist Alanı Yaşam
Döngüsü

Turizm destinasyonlarının gelişimini inceleyen yaşam döngüsü modeli, kademeli olarak hem bir destinasyo-
nun büyüme süreçlerini hem de ilgili süreçlerin biçimlerini, kapsamını ve yoğunluğunu değerlendirmenin
ölçütlerini sunmaktadır. Bu bakımdan turizmin kalkınmanın bir aracı olarak görüldüğü toplum temelli
turizm için üzerinde durulması gereken bir modeldir. Modelin destinasyonun turistik yaşam süresince tüm
süreçlere; süreç içerisinde destinasyonun özelliklerine, sunulan hizmetlerin niteliğine ve paydaşlara yer ve-
rilmesi gibi bazı açıklamalar, Butler’ın modelinin toplum temelli turizmle ilişkisini de bir yönüyle gözler
önüne sermektedir.

Kaos ve Karmaşıklık Kuramı ile

4 toplum temelli turizm ilişkisini
açıklayabilme

Kaos ve Karmaşıklık Kuramı

Kaos ve karmaşıklık işletmelerle ilgili organizasyonel sorunlar, çalışan devir hızının yüksek olması; toplumla
ilgili doğal felaketler, terör saldırıları; destinasyonla ilgili alt-üst yapı sorunları, kritik eşikle birlikte taşıma
kapasitesinin aşılması sorunlarından herhangi biri nedeniyle meydana gelebilir. Turizm destinasyon geli-
şimine yönelik gerçekleştirilen bu geleneksel indirgemeci yaklaşımların aksine Russell ve Faulkner (1999)
kaos ve karmaşıklık kuramını öne sürmüştür. Kuram, turizm sistemlerinin özü itibariyle doğrusal olmayan,
karmaşık, akışkan ve yaşamın kendisi gibi dinamik olduğunu varsayarak yeni bir alternatif bakış açısı sağ-
ladığını belirtmektedir. Turizmin çevre, diğer endüstri kolları, kültür, yerel toplum gibi çok sayıda unsuru
içeren bütünleşmiş bir yapıya sahiptir ve bu yapının içerisinde yer alan her bir unsur birbirini etkilemek-
tedir. Kaos ve karmaşıklık kuramı, bu unsurları dikkate alan bütüncül bir yaklaşımla turizm gelişimine
odaklanır. kaos ve karmaşıklık kuramında turizmin canlı bir sistem olduğunu öne sürmekte ve dinamik
bir varlık olarak ele alınması gerektiğini savunmaktadır. Bu açıdan basit kurallarla yönlendirilen bireylerin
turizm sisteminin temeli olduğunu ifade ederek yukarıdan aşağı değil aşağıdan yukarıya yaklaşımın temel
alınarak incelenmesi gerektiğini ifade ederler.

59
 Toplum Temelli Turizm ile İlgili Kuramsal Yaklaşımlar

Murphy’nin Turizm Planlaması

5 Ekolojik Modeli ile toplum temelli
turizm ilişkisini açıklayabilme
öğrenme çıktıları ve bölüm özeti

Toplumun Turizm Sistemindeki

Rolü: Murphy’nin Turizm
Planlaması Ekolojik Modeli

Murphy (1985) turizm gelişmesinde ve kalkınma aracı olarak kullanılmasında toplumun bir bütün olarak
aktif rol alması gerektiğine dikkat çekerek bunun sürdürülebilir turizm gelişimi için bir zorunluluk oldu-
ğunu ifade eder. Bir bütünün içerisinde; yerel halk, doğal, çevresel ve kültürel bileşenler başta olmak üzere
turizmde çekicilik unsuru oluşturan diğer bütün elemanlar yer almaktadır. Ancak yerel halk ve buna bağlı
olarak toplumsal katılım bu süreçte ayrıcalıklı bir yere sahiptir. Toplum katılımının sağlanması, turizmde
sürdürülebilirliğin olduğunu ve turizm faaliyetlerinden toplumsal fayda sağlandığını gösterir. Böylelikle
turizme karşı olumlu bir tutum gelişirken aynı zamanda yerel kaynakların korunmasına yönelik bilinç de
artar. Yerel toplum düzeyinde katılım, fiziksel gelişimi, kaynakların korunmasını kolaylaştırdığından, plan-
lama ve gelişim faaliyetlerinde yerel toplumun dahil edilerek ekonomik fayda elde etmeleri sağlanmalıdır.

Sosyal Mübadele Kuramı ile

6 toplum temelli turizm ilişkisini
açıklayabilme

Sosyal Mübadele Kuramı

Birey ve gruplar arası etkileşimin önemli bir boyutunu oluşturan sosyal mübadele, her yıl milyonlarca turis-
tin çeşitli nedenlerle bir yerden ötekine seyahat etmesi, bu seyahatler sırasında karşılıklı ilişkiler geliştirilmesi
nedeniyle turizmde alanında üzerinde durulmaktadır. Diğer taraftan, turizmin toplumsal etkilerini turist
yerel halk etkileşimlerinin özelinde ele alması ve turizmin gelişimi karşısında yerel halkın tutumlarını irde-
lemesi açısından söz konusu kuram toplum temelli turizm açısından da oldukça önemlidir. Sosyal mübadele
kuramının genel olarak turizm, özel olarak da toplum temelli turizm kapsamında önemli olmasının nedeni,
bireysel veya kolektif düzeyde toplumun turizme karşı olumlu-olumsuz tutumlarına açıklık getirebilmesi,
turist-yerel halk etkileşimlerinin incelenmesi ve anlaşılmasını sağlaması ile ilgilidir.

60
Toplum Temelli Turizm

1 Psikografik Bölümlendirme Kuramı’nı aşağı- 6 Turistik alan yaşam döngüsü dikkate alındı-
dakilerden hangisi geliştirmiştir? ğında aşağıdakilerden hangisi “katılım” aşamasıyla
ilgilidir?

neler öğrendik?
A. Plog
B. Butler A. Destinasyon turistik bir bölge olarak şekillenmiştir.
C. Ap B. Turistik sezonun uzatılmasına yerel halkın ça-
D. Murphy bası dahil olur.
E. Faulkner ve Russell C. Turizm pazarı ortaya çıkar.
D. Tahrip olan eski tesisler ikinci sınıf olarak algılanır
2 Aşağıdakilerden hangisi toplum temelli turiz- E. Turistik sezonun uzatılmasına yerel halkın ça-
me en uygun özellikler gösteren turisttir? bası dahil olur.

A. Güvenlik arayan 7 Aşağıdakilerden hangisi toplum temelli tu-

B. Güvenlik arayana yakın rizmde Newtoncu/Kartezyen yaklaşımların tersi
C. Merkezi güvenlik arayan bir bakış açısıyla geliştirilen modeldir?
D. Merkezi girişken
A. Sosyal Mübadele Kuramı
E. Girişken
B. Turizm Planlaması Ekolojik Modeli
C. Psikografik Bölümlendirmesi
3 Doxey’in İrrideks Modeliyle ilgili olarak D. Kaos ve Karmaşıklık Kuramı
aşağıdakilerden belirtilenlerden hangisi kesinlikle
doğrudur? E. Turist Alanı Yaşam Döngüsü

A. Coşku aşamasında karşılıklı tatmin söz konu- 8 Kaos ve Karmaşıklık Kuramı ilgili aşağıdaki
sudur. ifadelerden verilenlerden hangisi yanlıştır?
B. İlgisizlik aşamasında yerel halk turizmden endi-
şe duymaya başlar. A. Turizmi canlı bir sistem olarak ele alır.
C. Düşmanlık aşamasında rahatsızlık başlar. B. Turizmin doğrusal olmayan yapıda olduğunu
D. İlgisizlik aşamasında karşılıklı tatmin söz ko- öne sürer.
nusudur. C. Turizm, karmaşık ve akışkandır.
E. Kızgınlık aşamasında iletişim resmileşir. D. Turizmin statik olduğunu vurgular.
E. Newtoncu/Kartezyen yaklaşımları reddeder.
4 “Doxey’in İrrideks Modeli dikkate alındığın-
da hangisi ilgisizlik aşamasıyla ilgilidir? 9 Mübadele sürecinde gelir ve olanakların artı-
rılması gibi fiziksel, sosyal ve sembolik oluşumlara
A. Planlama zayıftır. gönderme yapan kavram aşağıdakilerden hangisidir?
B. Turizm endüstrisi gelişir.
C. Büyüme sınırlandırılmaz. A. Güdü B. Rasyonellik
D. Kontrol büyük ölçüde yerel halktadır. C. Çıktı D. Eylemler
E. İyileştirici planlamalar yapılır. E. Sonuç

5 Aşağıdakilerden hangisi kritik kapasite ara-

10 Aşağıdakilerden hangisi fayda-maliyet değer-
lığındadır? lendirmesine dayanmaktadır?

A. Keşif A. Turizm Planlaması Ekolojik Modeli

B. Katılım B. Sosyal Mübadele Kuramı
C. Gelişim C. Psikografik Bölümlendirmesi
D. Durgunluk D. Kaos ve Karmaşıklık Kuramı
E. Düşüş E. Turist Alanı Yaşam Döngüsü

61
 Toplum Temelli Turizm ile İlgili Kuramsal Yaklaşımlar

Yanıtınız yanlış ise “Plog’un Psikografik Bö- Yanıtınız yanlış ise “Buttler’ın Turist Alanı
1. A 6. C
lümlendirmesi” konusunu yeniden gözden Yaşam Döngüsü” konusunu yeniden gözden
geçiriniz. geçiriniz.
neler öğrendik yanıt anahtarı

Yanıtınız yanlış ise “Plog’un Psikografik Bö-

2. E 7. D Yanıtınız yanlış ise “Kaos ve Karmaşıklık Ku-
lümlendirmesi” konusunu yeniden gözden
ramı” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
geçiriniz.

3. A Yanıtınız yanlış ise “Doxey’in İrrideks Mode- 8. D Yanıtınız yanlış ise “Kaos ve Karmaşıklık Ku-
li” konusunu yeniden gözden geçiriniz. ramı” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

4. B Yanıtınız yanlış ise “Doxey’in İrrideks Mode- 9. C Yanıtınız yanlış ise “Sosyal Mübadele Kura-
li” konusunu yeniden gözden geçiriniz. mı” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

Yanıtınız yanlış ise “Buttler’ın Turist Alanı

5. D 10. B Yanıtınız yanlış ise “Sosyal Mübadele Kura-
Yaşam Döngüsü” konusunu yeniden gözden
mı” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
geçiriniz.

Araştır Yanıt
2 Anahtarı

Girişken (dışa dönük) turistler; kendinden emin ve maceracı turistler olarak

yeteneklerini sergileyebilecekleri yeni deneyimler arayan risk almayı göze alan
turistlerdir. Seçtikleri turistik destinasyonlar da onların bu özelliklerine hitap
edecek özellikleri taşımalıdır. Onlar kararlarını büyük oranda kimseye bağ-
lı kalmadan, hızlı ve kolay bir şekilde kendileri veren aktif kimselerdir. En-
telektüel merakları nedeniyle sıklıkla uzun süreli seyahatler gerçekleştirirler.
Seyahatlerinde her türlü ulaşım araçlarından yararlanırlar ve diğer turistlerle
kıyaslandıklarında havayolunu daha fazla tercih ettikleri söylenebilir. Giriş-
ken turistler tatilleri sırasında alışılmışın dışında veya yerel konaklamayı tercih
eder ve harcama yapmaktan çekinmezler. Yaptıkları harcamalar büyük oranda
otantik yerel sanat ürünleri ve el sanatları gibi ürünlere yöneliktir. Girişken
turistlerin arayışı içinde olduğu bu çekicilik unsurları uzak (kırsal), keşfedil-
Araştır 1 memiş, sıra dışı destinasyonlarda veya turizmin gelişmediği yerlerde görül-
mektedir. Yerel halkla etkileşim, yerel kültür pratiklerini uygulamalı olarak
yaşamak ve aktif zaman geçirmek girişken turistlerin turizm deneyimlerin-
de merkezi bir öneme sahiptir. Bağımsız ve bireysel hareket etme eğiliminde
olmaları nedeniyle geleneksel, organize veya önceden programlanan turları
tercih etmezler. Bu açılardan bakıldığında; toplum temelli turizmi tercih eden
turistlerle ve Plog’un bölümlemesindeki girişken turistler ile buna yakın olan
turist bölümlemeleri paralellik göstermektedir. Destinasyon yeri tercihlerinin
uzak, keşfedilmemiş olması, bölgede turizmin ticarileşmemiş olması, ulaşımı-
nın uzak ve zor olması, yerel toplumla yoğun iletişim kurması, yerel toplumun
rutin yaşantısının deneyimlenmek istemesi gibi pek çok değişken, toplum te-
melli turizm ve girişken turist arasındaki ilişkinin göstergelerindendir.

62
Toplum Temelli Turizm

Araştır Yanıt
2 Anahtarı

Destinasyonlarda turist sayısındaki artış ve yerel halkın tutumları arasında-

ki doğrusal ilişkiyi Doxey’in Modeli yerel toplumun turizme karşı tepkisini
dört aşamada inceler. Buna göre; yerel halkın tepkileri; coşku/mutluluk aşa-
ması, ilgisizlik aşaması, kızgınlık aşaması ve düşmanlık aşamasında seyreder.
Coşku/mutluluk aşamasında yerel halk bölgeye gelen turist ziyaretinden; tu-
ristler ise gösterilen yoğun samimi ilgiden memnuniyet duymaktadır. Gelir
elde etmenin yarattığı memnuniyet yerel halk-turist arasında samimi ilişkiler
geliştirmektedir. Bölgeye yatırımların artması, söz konusu destinasyona turist
hareketlerini arttırmaktadır. Turist hareketliliğinin ve yatırımların artması ye-
rel halka olduğu gibi bölge ekonomisine de katkı sağlamaktadır. Yatırımların
planlı olmaması ve bölgenin özelliklerinin dikkate alınmaması bu aşamada bir
sorun olarak görülmemektedir. İlgisizlik aşamasının yerel halkın turistlere kar-
şı duygularının nötr olduğu duruma işaret ettiği söylenebilir. Bölgeye yönelik
turist hareketleri ile yatırımlar arttıkça yerel halk ve turist ilişkileri farklılaşır.
Araştır 2 Yerel halk turistlere önceki ilgiyi göstermemeye başlar, ilişkiler ticarileşir. Bu
aşamada yerel halkın turistlere karşı davranışları olumsuz olmasa da ilgisizleş-
miştir. Kızgınlık aşaması yerel halkın turizmin gelişiminden memnun olmadı-
ğı, sonuç olarak turistlere karşı olumsuz duyguların yer almaya başladığı süreci
ifade eder. Planlayıcıların turizm olanaklarını alt yapıyı dikkate almaksızın
geliştirmek suretiyle turist sayısını arttırma girişimleri yerel halkta turizmin
gelişimine karşı olumsuz duyguların gelişmeye başlamasına yol açmaktadır.
Turist sayısı, yerel halkın mevcut kaynaklarla turist beklentilerini ve gerek-
sinimlerini karşılayamayacak derecede artmıştır. Aynı şekilde destinasyon
taşıma kapasitesinin zorlanması diğer bir ifadeyle kritik aşama yaklaşmıştır.
Yerel halk-turist ilişkisi karşılıklı olarak tatmin edici olmadığı gibi yerel halkın
turistlere karşı tepkisel davranışları da söz konusu olmaktadır. Düşmanlık İr-
rideks Modeli’nin son aşamasıdır. Bu aşamada turist sayısının destinasyonun
imajını düşürecek şekilde yükselmiş olması ve destinasyona zarar vermesi, tu-
rist ve yerel halk arasındaki gerilimin artmasına yol açmaktadır.

63
 Toplum Temelli Turizm ile İlgili Kuramsal Yaklaşımlar

Araştır Yanıt
2 Anahtarı

Turistik yaşam alanı döngüsünün süreçleri ve her bir sürecin özellikleri aşağı-
daki gibi sıralanabilir:
Keşif aşamasında;
• Turistik olanakları zayıf bölgelerin az sayıda turist tarafından ziyaret edilir.
• Doğal fiziksel unsurlar ziyaretçileri cezbeden çekicilik unsurudur.
• Belirli doğa özelliklerini seçen turist türleri mevcuttur.
Katılım aşamasında;
• Turistler temel ihtiyaçlarını yerel halk etkileşimiyle sağlayabilmektedir.
• Reklamlarla mevsimsel çeşitlilik sağlanır.
• Turizm pazarı ortaya çıkar.
Gelişim aşamasında;
• Yeni turistik tesisler kurulur, tanıtım çalışmaları yoğunluk kazanır.
• Endüstri yönetimini büyük ölçüde yabancılar ele geçirmiştir.
• Turist sayısındaki yoğunluğun yerel nüfusu aşması toplumsal muhalefete
Araştır 3 yol açmaya başlar.
Bütünleşme aşamasında;
• Turizm yerel ekonominin önemli bir unsuru haline gelmiş ancak büyüme
düşüş eğilimi göstermeye başlamıştır.
• Destinasyon turistik bir bölge olarak şekillenmiştir.
• Tahrip olan eski tesisler ikinci sınıf olarak algılanır.
• Turistik sezonun uzatılmasına yerel halkın çabası dahil olur.
Durgunluk aşamasında;
• Maksimum turist sayısına ulaşılır, her konuda kapasite aşılır.
• Destinasyon köklü bir imaja sahip olmasına rağmen popüler değildir.
• Konaklama tesisleri doluluk oranı aşılır, mülk devir hızı yüksektir.
• İleri-Durgunluk aşamasında;
• Başarısı kısmen yerel yönetimlerin kararlarına bağlı, bir ucunda yeniden
canlandırma diğer ucunda ise hızlı düşüş bulun beş farklı bir dizi alternatifi
yansıtan beş olasılık söz konusudur.

64
Toplum Temelli Turizm

Araştır Yanıt
2 Anahtarı

Kaos ve karmaşıklık kuramında turizm, canlı bir sistem olarak öne sürülmek-
tedir. Bu nedenle turizmin dinamik bir varlık olarak ele alınması gerektiği
savunulmaktadır. Bu açıdan basit kurallarla yönlendirilen bireyler, turizm sis-
teminin temeli olarak ve yukarıdan aşağı değil aşağıdan yukarıya yaklaşımın
temel alınarak incelenmektedir. Kuramın önemli bir diğer bileşeni ise küçük
Araştır 4 bir değişimin bir dizi dramatik olay veya köklü dönüşümleri zincirleme bir
reaksiyona dönüşmesine yol açan ve kelebek etkisi (butterfly effect) olarak
bilinen durumlardır. Bu açıdan değerlendirildiğinde küçük, kırsal bir turizm
destinasyonunda meydana gelen kültürel bozulmanın zamanla bu kültürün
tamamen yok olup silinmesine yol açabileceği öne sürülebilir.

Murphy, turizm planlaması ekolojik modelini bir çember üzerinden açıkla-

maktadır. Planlamanın çemberin en iç kısmından başlayarak, aşağıdan yu-
karıya bir yaklaşımla geliştirilmesini önermektedir. Kararlar yerel halkın ka-
tılımı sağlanarak ve destinasyon kapasitesi dikkate alınarak verilmelidir. Bu
aşama, modelde yer alan çemberin iç merkezinde gösterilmektedir. Modelin
Araştır 5 orta merkezi, ekolojik model gibi bölgesel hedeflere ulaşılmasını; üst veya dış
merkez ise ekonomik ve toplumsal gibi ulusal amaçlara işaret eden alanı işa-
ret etmektedir. Buna göre; yerel alandan bölgesel ve ulusal alana uzanan dört
temel konuda çıktı söz konusu olmaktadır. Bunlar çevresel, sosyal, ekonomik
ve işletme şeklindedir.

Sosyal mübadele sürecinin aşamaları aşağıda sıralanmıştır:

1. Mübadeleye başlanması
2. Olumlu bir mübadelenin oluşturulması
2.a Mübadelenin gerçekleşememesi
Araştır 6 3. Mübadelenin değerlendirilmesi
4. Mübadele sonucunun olumlu olarak değerlendirilmesi; sürecin destek-
lenmesi
4.a. Mübadele sonucunun olumsuz olarak değerlendirilmesi; süreçten
çekilme.

65
 Toplum Temelli Turizm ile İlgili Kuramsal Yaklaşımlar
Kaynakça
Ap, J. (1992). Residents’ perceptions on tourism
impacts. Annals of tourism Research, 19(4), 665-
690.
Bayramoglu, G. (2016). Karmaşıklık Paradigması
Işığında Örgüt Teorilerinin Yeniden
Değerlendirilmesi/Re-Evaluation Of
Organization Theories In Light Of The Paradigm
Of Complexity. Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler
Enstitüsü Dergisi, (35), 49.
Beaton, S. (2006). Community development through
tourism. Australia: Landlinks Press.
Butler, R. W. (1980). The concept of a tourist area
cycle of evolution: implications for management
of resources. Canadian Geographer/Le Géographe
canadien, 24(1), 5-12.
Christaller, W. (1963). Some considerations of
tourism locations in Europe: the peripheral
regions–underdeveloped countries–recreation
areas. Papers of the Regional Science Association, 12,
168–78.
Cohen, I. (1972). Towards a sociology of international
tourism. Social Research, 39, 164–82.
Doxey. (1975). A causation theory of resident visitor
irritants. The Sixth Annual Conference Proceedings
of the Travel Research Association, pp. 195–8.
Emerson, R. M. (1964). Power-dependence relations:
Two experiments. Sociometry, 282-298.
Faulkner, B. (1998). Introduction. In Embracing and
Managing Change in Tourism: International Case
Studies, (Editörler: E. Laws, B. Faulkner, and G.
Moscardo, pp. (1–10). London: Routledge.
Faulkner, B., & Russell, R. (2003). Chaos and
complexity in tourism: In search of a new
perspective. (Editörler: L. Fredline, L. Jago and C.
Cooper). In Progressing tourism research, (pp. 205-
219). Channel View Publications.
Fennel, D. A. (2014). Exploring the Precautionary
Principle in an Environment and Tourism
Context. (Editörler: A. A., Lew, C. M., Hall,
and A. M. Williams) In The Wiley Blackwell
companion to tourism, (pp. 513-523). UK: Wiley
Blackwell.
66
Güney, İ. & Somuncu, M. (2018). Kuşadası İlçesi’nde
turizmin yaşam döngüsü: Mekânsal ve toplumsal
öğeler üzerinden bir değerlendirme. Türk Coğrafya
Dergisi, (71), 101-116.
López-Guzmán, T., Borges, O., & Cerezo, J. M.
(2011). Community-based tourism and local
socio-economic development: A case study
in Cape Verde. African Journal of Business
Management, 5(5), 1608.
Mason, P. (2003). Tourism impacts, planning and
management. London: Routledge.
McGehee, N. G., & Andereck, K. L. (2004).
Factors predicting rural residents’ support of
tourism. Journal of travel research, 43(2), 131-140.
Mowforth, M., & Munt, I. (2003). Tourism and
Sustainability. Development and New Tourism
in the Third World, (4. Baskı). London:
Routledge.
Mowforth, M., & Munt, I. (2014). Tourism and
Sustainability. Development and New Tourism in
the Third World, (Dördüncü Baskı). London:
Routledge.
Murphy, P. E. (1985) Tourism: a community approach.
London: University Press.
Murphy, P. E., & Murphy, A. E. (2004). Strategic
management for tourism communities: Bridging the
gaps (Vol. 16). Channel View Publications.
Plog, S. C. (1972). Why destination areas rise and
fall in popularity. Cornell Hotel and Restaurant
Administration Quarterly, 14(4), 55-58.
Plog, S. (1973). Why destination areas rise and
fall in popularity. Cornell Hotel and Restaurant
Administration Quarterly, 12, 13–16.
Plog, S. (2001). Why destination areas rise and fall
in popularity: An update of a Cornell Quarterly
classic. Cornell Hotel and Restaurant Administration
Quarterly, 42(3), 13-24.
Reid, D. G. (2003). Tourism, globalization and
development: Responsible tourism planning.
London: Pluto Press.
Toplum Temelli Turizm
Russell, R., & Faulkner, B. (1999). Movers and shakers:
chaos makers in tourism development. Tourism
Management, 20(4), 411-423.
Sebele, L. S. (2010). Community-based tourism
ventures, benefits and challenges: Khama rhino
sanctuary trust, central district, Botswana. Tourism
management, 31(1), 136-146.
Toker, A. (2019). Tarihsel süreçte Didim’de yaşanan
göçlerin yarattığı değişimin turizm ekseninde
incelenmesi. (Yayınlanmamış Doktora Tezi).
Anadolu Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
Eskişehir: Türkiye.
Waldrop, M. (1992). Complexity: the emerging
science at the edge of order and chaos. London:
Touchstone.
67
 Bölüm 3
Sürdürülebilir Toplum Gelişimi ve Toplum Temelli
Turizmin Uygulanması
öğrenme çıktıları

Sürdürülebilir Turizm ve Toplum Temelli

1 2
Sürdürülebilir Kalkınma ve Turizm Turizm
1 Sürdürülebilir Kalkınma kavramını 2 Sürdürülebilir turizm ve toplum temelli
tanımlayabilme turizm arasındaki ilişkiyi açıklayabilme

Toplum Temelli Turizmin Önündeki

3 4
Toplum Temelli Turizmin Uygulanması Engeller
3 Toplum temelli turizmin uygulanma 4 Toplum temelli turizmin önündeki
sürecini özetleyebilme engelleri sıralayabilme

Anahtar Sözcükler: • Sürdürülebilir Kalkınma • Sürdürülebilir Turizm • Toplum Katılımı

68
Toplum Temelli Turizm
GİRİŞ
Sürdürülebilirlik kavramı, sanayi devriminden
sonra yaşanan gelişmelerin etkisiyle, üretim şekli-
nin değişmesi ve bu süreçte kaynakların hor kulla-
nılmasının yarattığı endişeyle gündeme gelmiştir.
Yaşamsal faaliyetlerin tamamında kendine yer bu-
lan sürdürülebilirlik kavramının özünde, insanlığın
geleceği ve kullanılan alanın kaynaklarının korun-
ması vardır. Bu nedenle çeşitli toplantı ve prog-
ramlarla küresel ölçekte sürdürülebilirlik konusuna
verilen önem artmış ve bu durum kalkınmanın an-
lamında da değişime neden olmuştur. Geleneksel
iktisadi kalkınma yaklaşımının yerini sürdürülebi-
lir kalkınma yaklaşımı almıştır. Temelinde kaynak-
ların gelecek kuşağa korunarak ve geliştirilerek ak-
tarılması anlayışı bulunan sürdürülebilir kalkınma,
ekonomik kalkınma kuramı ile çevrecilik yaklaşım-
larının birleşimidir (Sharpley, 2014, s. 2).
Sürdürülebilir kalkınma ilkelerine dayanan
sürdürülebilir turizm, turistlerin ve bölge halkı-
nın ihtiyaçlarının karşılanmasında bütün kaynak-
ların koruma kullanma dengesinde yönetilmesini
içermektedir. Sermayesi doğal, çevresel ve kültürel
kaynaklar olan ve bu kaynakları kullanarak geliş-
me olanağı bulan turizm sektörü, sürdürülebilir
kalkınmanın sağlanmasında önemli bir sektördür.
Tüm turizm çeşitlerinin sürdürülebilir olması ge-
rektiğini vurgulayan bir felsefe olan sürdürülebilir
turizm, turizmin geliştiği bölgelerde kalkınmayı
hızlandıran bir etkiye sahiptir. Bu felsefeye daya-
nan ancak daha küçük ölçeği hedef alan toplum
temelli turizm, sürdürülebilir toplum gelişimine
yönelik bir araç olarak planlanmaktadır. Kitabımı-
zın bu bölümünde sürdürülebilir toplum gelişimi
ve bu gelişimde önemli bir uygulama olan toplum
temelli turizm ele alınacaktır. Konunun anlaşılması
açısından öncelikle toplum gelişiminin sağlanma-
sında önemli olan sürdürülebilir kalkınma kavra-
mına ve kavramın turizm ile ilişkisine değinilecek-
tir. Daha sonra sürdürülebilir turizm ve toplum
temelli turizm arasında ilişkiye değinilecek; son
olarak toplum temelli turizmin uygulanması ve bu
uygulamanın önündeki engellere yer verilecektir.
SÜRDÜRÜLEBİLİR KALKINMA VE
TURİZM
Sanayileşme süreciyle birlikte üretimde yaşanan
artış, hammadde ihtiyacının artmasına, kaynakla-
rın kontrolsüz kullanımı ve çevre kirliliği gibi so-
runların yaşanmasına neden olmuştur. Kaynakla-
rın korunması ve kullanılmasıyla ilgili endişelerin
artması 1970’lerde, kalkınma ve çevre arasındaki
ilişkiyi gündeme getirmiştir (Kaya, 2007). Küre-
sel boyuta taşınan doğal kaynaklarla ilgili sorun-
ların çözümü amacıyla Birleşmiş Milletler (BM)
ve Dünya Bankası gibi uluslararası kuruluşlar çe-
şitli toplantılar düzenlenmiş ve bu toplantılarda
“sürdürülebilirlik” ve “sürdürülebilir kalkınma”
kavramları üzerinde durulmuştur (Sarkım, 2007).
Bu toplantılar sonucunda her sektör kendi siste-
mi içinde düşünmeye başlamış, turizm sektörü de
çevreden beslenen özelliği nedeniyle bu sektörlerin
içerisinde yer almıştır.
Sürdürülebilirlik Kavramı
Daim olma, kesintisiz olma veya devamlılığı
sağlama anlamına gelen sürdürülebilirlik, basit bir
tanımlamayla bir şeyin kendi varlığını devam et-
tirebilme yeteneğidir. Daha kapsamlı bir tanımla-
mayla sürdürülebilirlik; bir toplumun, ekosistemin
ya da sürekliliği olan herhangi bir sistemin, işleyi-
şini bozmadan, koruyarak, kesintiye uğratmadan
faaliyetlerini, süreçlerini ve üretimini gelecekte de
devam ettirebilme yeteneğidir. Bir yaklaşım ola-
rak sürdürülebilirlik, insan faaliyetlerinin çevre
üzerindeki etkilerinden kaynaklanan, ekonomik,
sosyal ve çevresel olumsuzlukların engellenmesini
amaçlayan çalışmalardır (Can, 2013). Bu bağlam-
da sürdürülebilirlik sadece çevre ile ilgili değil aynı
zamanda sosyal ve ekonomik boyutları da içeren
bir kavramdır. Yaşamsal faaliyetlerin tamamında
kendine yer bulan sürdürülebilirlik kavramı birçok
konuyla (sürdürülebilir kalkınma, sürdürülebilir
kentler, sürdürülebilir tarım, sürdürülebilir mima-
ri, sürdürülebilir turizm vb.) ilişkilendirilmektedir
(Yavuz Alpagut, 2010). Ancak hangi alanda kulla-
69
 Sürdürülebilir Toplum Gelişimi ve Toplum Temelli Turizmin Uygulanması
nılırsa kullanılsın kavramın temel özelliği, bugünün
ihtiyaçları karşılanırken gelecek kuşakların ihtiyaç-
larının unutulmamasıdır. Dolayısıyla kavram, kul-
lanılan alanın kaynaklarının korunması ve insanlı-
ğın geleceği konularına odaklanmaktadır (Beyhan
ve Ünügür, 2005). Bu çerçevede sürdürülebilirlik,
günümüzün ihtiyaçlarının karşılanmasında gelecek
kuşakların yaşam standartları düşünülerek hareket
edilmesini gerektirmektedir.
dikkat
Sürdürülebilirlik, ekonomik, politik, çev-
resel ve toplumsal alanda düşünülmesi ge-
reken bir kavramdır.
Sürdürülebilirlik yaklaşımının dört temel özel-
liği bulunmaktadır. Bunlar aşağıdaki şekilde sırala-
nabilir (Kozak ve Bahçe, 2009, s. 92):
• Genel yaşam kalitesini korumak,
• Doğal kaynaklara ulaşımı sürekli kılmak,
• Çevre üzerinde kalıcı zarar verecek faaliyet-
leri engellemek,
• Gelecek kuşakların ihtiyaçlarını karşılaya-
cak kaynakları tehlikeye atmamak.
Turizm ve çevre birbirinden ayrı düşünüleme-
yen kavramlar olduğundan sürdürülebilirlik bu
sektör için ayrıca önem arz etmektedir. Turizmin
varlığı çevreye dayalıdır ve bu sektör çevreyi meta
olarak kullanmaktadır. Turizmin bu yönü çevre
üzerinde olumlu ve olumsuz olmak üzere iki etki
yapmaktadır. Turizmin çevre üzerindeki olumlu
yönü, genellikle çevrenin turizm üzerindeki kesin
ayrılmazlığının ve öneminin algılanmasıyla ortaya
çıkmaktadır. Dünyanın birçok bölgesinde doğal
alanlar turizmin ve turizmcilerin koruması altın-
dadır. Buralarda turizmciler ülkelerinin en radi-
kal çevreci gruplarıdır. Turizmin çevre üzerindeki
olumsuz etkisi ise çevrenin meta olarak kullanılma-
70
sı sırasında, ona zarar vererek uzun yıllar bozulma-
dan turistlere sunulabilecek alanların kısa zamanda
bozulmasına yol açmasıdır (Kozak, 1991). Bu kay-
nakların zarar görmesi rasyonel turizm uygulama-
larının önüne geçmektedir. Dolayısıyla “sürdürü-
lebilirlik” turizm sektörü için yaşamsal bir önem
arz etmektedir. Başka bir ifadeyle turizm ve çevre
arasında sıkı bağların bulunması, çevrenin turist
için önemli çekim unsuru olması, çevresel faktör-
lerin turizmi etkilemesi (Can, 2008) ve turizmin
de diğer sektörler gibi tüketime dayalı olması, sür-
dürülebilirlik kavramının önemini kuvvetlendiren
etkenlerdir. Bu bağlamda turizmde sürdürülebi-
lirlik, turizme kaynak olan bölgesel/yerel özellik-
lerin korunması, geliştirilmesi ve bu kaynakların
çekicilik özelliğinin devam ettirilmesi olarak ifade
edilebilir. Koruma ve geliştirme ise yerel halkın de-
ğişen koşullara uygun yaklaşımlar geliştirilmesiyle
sağlanabilir (Sancar, 1990, s. 99).
Bölgesel ve Yerel Özellikler: Günlük hayatın
akışı içinde kültürel ve doğal değerlerin algı-
lanması sonucu ortaya çıkan görüntülerdir.
Sürdürülebilir Kalkınma
Sürdürülebilir kalkınma kavramının 1970’li
yıllarda gündeme geldiğini belirten kaynaklar
çoğunlukta olmakla birlikte, bu düşüncenin geç-
mişini daha eski tarihlere dayandıran görüşler de
bulunmaktadır. Buna göre sürdürülebilir kalkın-
ma düşüncesinin ilk kez 18. yüzyıl sonu 19. yüzyıl
başında Almanya’nın Baden Bölgesi’nde yer alan
Kara Ormanları’nın yok olmasını engellemek ama-
cıyla çıkarılan yasalarda yer aldığı öne sürülmüştür
(Kılıçoğlu, 2005). Ancak konunun bilimsel ve po-
litik açıdan ön plana çıkmasında başlangıç noktası
Brundtland Raporu’dur. Sürdürülebilirlik ve sürdü-
rülebilir kalkınma kavramını gündeme taşıyan bazı
çalışmalara Tablo 3.1’de yer verilmiştir.
Toplum Temelli Turizm

Tablo 3.1 Sürdürülebilir Kalkınma Kavramını Gündeme Taşıyan Bazı Çalışmalar

Büyümenin Sınırları (1972) Sürdürülebilirlik kavramı ilk kez kullanılmıştır.

Çevrenin korunması, iyileştirilmesi ve gelecek

Birleşmiş Milletler Stockholm Konferansı
(1972)
BM İnsan Yerleşimleri Konferansı- HABİTAT I
(1976)
Dünya Koruma Stratejisi (1980)
kuşaklara aktarılabilmesi konuları gündeme taşımış,
sürdürülebilirlik ve sürdürülebilir kalkınma kavramlarının
geliştirilmesinde temel olmuştur. Çevre ile ilgili küresel
ölçekte yapılan ilk değerlendirme toplantısıdır.
Kentleşme ve konut sorunlarının çözümü üzerinde
durulmuştur.
Sürdürülebilir bir toplum için koruma ve geliştirmenin
birlikte ele alınması gerekliliğine vurgu yapılmıştır.

Çevre ve Kalkınma Raporu / Brundtland Sürdürülebilirliğin bilimsel ve politik açıdan ön plana

Raporu (1987) çıkmasında başlangıç noktasıdır.

Sürdürülebilir kalkınma küresel bir sorun olarak kabul

BM Çevre ve Kalkınma Konferansı / Rio edilmiştir. Bu konferansın en önemli sonucundan
Deklarasyonu (1992) biri Gündem 21 olarak bilinen eylem planının
oluşturulmasıdır.

Sürdürülebilir kalkınma kavramı nüfus kavramıyla

Nüfus ve Kalkınma Konferansı (1995)
ilişkilendirilmiştir.
BM İnsan Yerleşimleri Konferansı -HABİTAT II Sürdürülebilir kalkınma kavramı yerleşim alanına
Zirvesi (1996) uyarlanmıştır.
Gündem 21’in değerlendirilmesi amacıyla gerçekleştirilen
bu toplantıda 1992 yılından o güne değin genel bir
Birleşmiş Milletler Özel Oturumu / Rio +5 değerlendirme yapılmış, ulusal Raporlar ve bölgesel
Zirvesi (1997) çalışmalar değerlendirilmiş, tüm ülkelerin sürdürülebilir
kalkınma için ulusal stratejilerini oluşturması kabul
edilmiştir.
Yerel, bölgesel ve ulusal çabaların uyumlaştırılmasını
Dünya Sürdürülebilir Kalkınma Zirvesi /
amaçlayan bu zirvede Rio’dan sonraki 10 yılı gözden
Johannesburg Zirvesi Rio+10 (2002)
geçirip yeni hedefler belirlenmiştir.
Küresel toplumun ekonomik ve çevresel hedeflerinin
Birleşmiş Milletler Sürdürülebilir
uzlaştırılması amacı ile düzenlenen bu konferansta
Kalkınma Konferansı (Rio +20, Dünya Zirvesi
“İstediğimiz Gelecek” isimli, kalkınma için yol haritası
2012)
niteliğinde bir sonuç belgesi kabul edilmiştir.

Kaynak: Çamur ve Vaizoğlu, 2007; Özmehmet, 2008.

71
 Sürdürülebilir Toplum Gelişimi ve Toplum Temelli Turizmin Uygulanması

Sürdürülebilir kalkınma; temel olarak çevresel, sosyal ve ekonomik hizmetleri, ekolojik ve toplum-
sal sistemlerin varlığını tehlikeye atmadan herkese sunulabilmektir. Kavram Dünya Çevre ve Kalkınma
Komisyonu tarafından 1987 yılında yayınlanan Brundtland Raporu’nda; “gelecek nesillerin kendi ihtiyaç-
larını karşılama yeteneklerinden ödün vermeden günümüzün ihtiyaçlarını karşılayan kalkınmadır” şeklinde
tanımlanmıştır. “Ortak Geleceğimiz” olarak da adlandırılan bu raporda, çevrenin korunması ile kalkınma
arasındaki ilişkiye dikkat çekilmiş, değişime ve yeni küresel etik anlayışa duyulan ihtiyacın, sahip olunan
insan kaynağı, teknoloji ve kaynaklar ile karşılanabileceğine değinilmiştir (Çakılcıoğlu, 2013’dan akt: Ar
ve Çelik Uğuz, 2017). Raporda; gelişmiş ülkeler, gelişmekte olan ve az gelişmiş ülkeler arasındaki kal-
kınma eşitsizliklerini azaltma, çevrenin kullanımı ve ko-
runmasında kuşaklar arası eşitlik, yoksullukla mücadele,
sektörler arası bağlantılar, çevresel kaynakların korunması, Ekoloji: Canlıların hem kendi aralarındaki
küçük yatırımcılar, kadınlar, yerli halk, kırsal çiftçiler ve hem de çevreleri ile olan ilişkileri inceleyen
yerel toplumların yetkilendirilmesi yoluyla sivil ve ekolo- bilim dalıdır.
jik hayatta kalma gibi konuların altı çizilmiştir (Dangi ve
Jamal, 2016).
Geleneksel iktisadi büyüme ve kalkınma yaklaşımlarında serbest mal olarak kabul edilen doğal kaynak-
lar, sürdürülebilir kalkınma kavramıyla birlikte kıt girdiler olarak kabul edilmeye başlar. Bir değişim süreci
olan sürdürülebilir kalkınma, ekonomik büyümenin kalkınma için tek başına yeterli olamadığını vurgu-
layarak oluşturulan zenginliklerin ülkeler, bölgeler ve gelir grupları arasında adaletli bir şekilde dağıtılması
ve çevresel değerlerin korunması gerekliliği üzerinde durur (Kaynak, 2009). Dünyada; Türkiye dâhil, in-
sanların karşı karşıya kaldığı temel sorunların çözümünü hedefleyen ve Birleşmiş Milletler öncülüğünde
hazırlanan “Sürdürülebilir Kalkınma Amaçları” ile konunun önemine dikkat çekilmektedir. Sürdürülebilir
bir gelecek inşa etmek amacıyla belirlenen bu küresel amaçlar çözüm üretme ve yol gösterme açısından bir
rehber olarak görülmektedir. Birleşmiş Milletler, Türkiye’de bu amaçlara 2030 yılına kadar ulaşılması için
destek vermektedir. Bu amaçlar Resim 3.1’de yer almaktadır:

Resim 3.1 Sürdürülebilir Kalkınma Amaçları

Kaynak: https://www.tr.undp.org/content/turkey/tr/home/sustainable-development-goals.html

internet
dikkat
Sürdürülebilir Kalkınma Amaçları hakkında daha geniş bilgi için
Sürdürülebilir Kalkınma Amaçları,
(https://www.tr.undp.org/content/turkey/tr/home/sustainable-
Ocak 2016’da yürürlüğe girmiştir.
development-goals/background.html ) adresine bakabilirsiniz.

72
Toplum Temelli Turizm

Sürdürülebilir kalkınma stratejisi bu on yedi amaç temelinde; ekonomik, toplumsal ve ekolojik boyut
etrafında işlemekte ve bu üç boyut (Şekil 3.1) birlikte ele alınarak gerekler arasında bir denge kurmaya
çalışılmaktadır (Kahraman ve Türkay, 2012).

Gerekler
- Ekonomik büyümeyi
sürdürmek
Ekonomik Gelişme - Özel kârı en üst düzeye
çıkarmak
- Pazarları genişletmek
- Maliyetleri dışlamak
Gerekler
- Yerel düzeyde kendi Toplumun
kendine yetebilmeyi Ekonomik Korumacılık
arttırmak Gelişmesi
- Temel insan
Sürdürülebilir
gereksinimlerini
Gelişim
sağlama
- Eşit paylaşımı Gerekler
arttırma - Taşıma kapasitesine
- Katılımı ve Toplumsal Gelişme Derin Ekoloji Ekolojik Gelişme uymak
sorumluluğu garanti - Kaynakları
etme korumak ve geri
- Uygun teknoloji dönüştürmek
kullanmak - Atık miktarını
azaltmak

Şekil 3.1 Sürdürülebilir Kalkınma Süreci

Kaynak: Kahraman, N. ve Türkay, O. (2012). Turizm ve Çevre. Ankara Detay Yayıncılık, s. 95.

Şekil 3.1’de görüleceği gibi bu üç temel boyutun kesişim noktası sürdürülebilir kalkınmayı ifade eder
ve sürdürülebilirlik ancak bu alanlarda meydana gelecek dengeli kalkınma ile sağlanabilir. Sürdürülebilir
kalkınmanın ekonomik boyutu mal ve hizmet üretimlerinde doğal kaynaklara aşırı yüklenmeden üreten
sürdürülebilir bir sistemi ifade ederken ekolojik boyut ile kendi kaynaklarını çevreye zarar vermeden yöne-
tebilen bir sistem anlatılmaktadır. Toplumsal boyut ise gelirde, her durum ve şartta (eğitim, cinsiyet, ırk,
etnik köken) eşitliği, siyasi güvenilirliği ve katılımı sağlayabilen sistemi tanımlamaktadır (Canpolat ve
Öztürk, 2019).

Sürdürülebilir Kalkınma ve Turizm Arasındaki İlişki

Sürdürülebilir kalkınma ile turizm arasındaki temel ilişki doğal olarak çevresel değerlerden kaynak-
lanmaktadır. Çevre; toprak, su, hava, yeraltı ve yerüstü zenginlikler, bitki ve hayvan çeşitliliği ile insanlar
arasındaki ilişkilerden oluşur. Turizm sektörünün temel arz verilerinin bu çevresel değerlerden oluşması
turizmi kalkınmayı hızlandıran (Çeken, 2008) ve ekonomide kalkınmanın lokomotifi olarak kullanılan
bir sektör yapmaktadır (Bahar vd., 2014). Bir ülkede turizmin gelişmesiyle; döviz sıkıntısının hafiflediği,
ülke içi firmaların rekabet gücünü ve sonuçta verimliliğini artırdığı, dış ticaret dengesine olumlu yönde
etki ettiği, istihdamda ve bir bütün olarak ulusal gelirde artışa yol açtığı bilinmektedir (Kozak ve Bahar,
2011). Dünya Turizm Örgütü (2009) tüm bu hususları tek bir cümlede toplamıştır; turizm iş, altyapı, ti-
caret ve kalkınma demektir. Kalkınma üzerinde olumlu bir değişim meydana getiren turizmin, doğru plan
ve programlar kapsamında uygulanmadığında farklı maliyetleri de bulunmaktadır. Örneğin, Türkiye’de
1960’lı yıllardan itibaren, turizm teşviklerinin artmasıyla turizm gelişim sürecine giren birçok sahil kenti,
bilinçsiz ve hızlı yapılanmaların sonucunda günümüzde, beton yığını hâline gelmiş, birçok bölgede kültür
ticari amaçlı kullanılmaya başlanmıştır.

73
 Sürdürülebilir Toplum Gelişimi ve Toplum Temelli Turizmin Uygulanması

Turizmin topluma sağladığı fayda ve maliyetler genellikle ekonomik, çevresel, sosyo-kültürel ve politik
olarak sınıflandırılır (Tablo 3.2):

Tablo 3.2 Turizmin Fayda ve Maliyetleri

Faydalar Maliyetler
• Yeni ulaşım bağlantıları
• Enflasyon
• Rekreasyonel alanların geliştirilmesi
• Toplumdaki çıkar çatışmaları
• Değişen ekonomik yapı
• Yarı zamanlı, mevsimsel veya
Ekonomik • Gelir Artışı
küçük ölçekli istihdam alanları.
• İstihdam sağlama
• Fırsat maliyetleri
• Vergi gelirleri
• Bağımlılık
• Turizm bölgesinin tanıtımı
• Kültürün ticarileşmesi
• Paylaşılan ortak deneyim
• Kalabalıklaşma
• Yerel kültürün güçlendirilmesi
• Suç oranında artış
• Sosyal gururu artırmak
Sosyo-Kültürel • Kültür bozulmaları
• Anlayış ve Hoşgörü
• Güvenlik problemleri
• Yenilik ve yaratıcılık fırsatları
• Değişen yaşam tarzları
• Eğitim, sağlık vb. alanlarda ilerleme
• Değişen sosyal yapı
• Kirlilik (Gürültü, hava, su,toprak)
• Çevrenin korunması, geliştirilmesi, • Doğanın tahrip edilmesi
Çevre canlandırılması ve korunması. • Çöp problemleri
• Doğal kaynak bilincinin arttırılması • Peyzaj bozulmaları
• Kültürel mirasa zarar vermek
• İmaj gelişimi • Başarısızlık İhtimali
• Uluslararası itibar • Kontrol sorumluluğunun
Politik
• Sosyal destek bulunmaması
• Yönetim becerilerinin gelişimi • İdeolojilerin yasallaştırılması

Kaynak: Lama, R. (2014). Community Based Tourism Development (A Case Study of Sikkim). (Doktora Tezi),
Department of Tourism and Hotel Management Kurukshetra University, Kuruksetra.

Ashley (2006) kalkınma içinde turizmin rolünü dört bakış açısıyla özetlemiştir. Buna göre ekonomistler;
gelişmekte olan ülkelerde turizmi makroekonomik büyüme ve döviz girişi sağlaması açısından değerlendi-
rirken özel işletmeler; turizmi ticari bir aktivite olarak değerlendirmekte ve ürün geliştirme, çekim bölge-
sinin rekabetçiliği ve kültürel kaynaklarla ilgilenmektedir. Çevreciler; turizmi doğal ve kültürel kaynakları
sürdürme biçimi olarak değerlendirirken kalkınma kurumları ve sivil toplum kuruluşları; turizmi su kay-
nakları ve yollar gibi altyapılarla yerel toplulukları destekleyen bir araç olarak değerlendirmektedir (akt:
Çiçek, 2017).
Turizmin kalkınmaya etkisi sektörün dinamik ve sürekli büyümekte olan yapısı ve sektörün bazı özel-
liklerinden kaynaklanmaktadır (Malecki, 1997’den Akt. Telfer, 2002). Bu özelliklerden biri turizm sek-
törünün emek yoğun bir sektör olması ve aynı zamanda girişimsel faaliyetler sağlamasıdır. Kalkınmanın
önemli amaçlarından biri, insanlara iş olanağı sunarak gelir kazanmalarını sağlamak, sosyal ve kültürel
açıdan olumlu değişimler meydana getirmek böylece yaşam kalitesini yükseltmektir. Turizm sektörü eko-
nominin diğer sektörlerine oranla ülkenin azgelişmiş bölgelerinde ekonomik gelişmeler için daha etkili ve
kısa sürede çözüm üreterek yöre insanına alternatif fırsatlar sunmaktadır. Örneğin, çiftçilik ya da balıkçılık
gibi meslek grubunda çalışan insanlar üretmiş oldukları ürünleri turizm işletmelerine pazarlayarak gelir-
lerini artırabilmektedir. Diğer taraftan turizm sektörünün gelişmesi ile bu tür bölgelerde yerel el sanatları,

74
Toplum Temelli Turizm
hediyelik eşya ve yerelde alınan hizmetler gelişerek,
bölgeye olan yatırımlar artmakta, maddi bir kaynak
ve teşvik sağlanmaktadır. Ayrıca yerel halk bölgede
bulunan turizm işletmelerine yönelik yöreye özgü
mal ve hizmetleri sunma olanağı bulabilmektedir
(Kozak ve Bahar, 2011). Turizmin bir diğer özelliği
sosyal ve kültürel bir olgu olmasıdır. Bu bağlamda
sosyal iyileşme ve temel insani özgürlük ve haklar,
seyahat ve kültürel değişim aracılığıyla zenginleşir.
Böylece turizm, insani kalkınmaya destek olur, de-
neyim, eğitim ve eğlendirme yoluyla entelektüel,
duygusal ve manevi açıdan anlayış geliştirir ve bir
özgürleşme aracı olabilir (Ar ve Çelik Uğuz, 2017).
Turizm ve sürdürülebilir kalkınma arasındaki
yakın ilişkiyi meydana getiren bir diğer özellik ise
turizmde ürün ya da hizmetin üretildiği yerde tü-
ketilmesidir. Bu özelliğe bağlı olarak turistler, yerel
halk ve çevre arasında özel bir ilişki oluşmakta bu-
nun sonucunda da etkileşim, farkındalık ve bağım-
lılık şeklinde üç ayrı boyut ortaya çıkmaktadır (Ar
ve Çelik Uğuz, 2017):
Etkileşim: Doğası gereği yeni yerler görme ihti-
yacını temel alan turizm, turistler, yerel halk ve yerel
ortam arasında doğrudan ve dolaylı olarak önemli
oranda etkileşimi beraberinde getirmektedir.
Farkındalık: Turist ve yerel halkın etkileşimi
sonucunda oluşan bilgi ve kültür alışverişi zamanla
uluslar, kültürlerarası farklılıklar ve çevre sorunları
konusunda farkındalık oluşmasını sağlamaktadır.
Bu farkındalık sadece seyahat sürecini kapsamaya-
rak her iki taraf için bir hayat felsefesine bir alışkan-
lığa dönüşebilir. Dolayısıyla sürdürülebilir kalkın-
ma turizm sayesinde toplumsal bilince yerleşebilir.
Böylece sahip olunan kültürel ve doğal kaynaklar
korunarak gelecek kuşaklara aktarılabilir.
Bağımlılık: Turizme katılma nedeni bu bağım-
lılık ilişkisinin kalkınmaya olan etkisini olumlu
veya olumsuz yönde etkileyebilir. Genellikle temiz
ve bozulmamış doğaya olan özlem, çekici doğal
alanları, otantik tarihi ve kültürel gelenekleri gör-
me ve iyi ilişkiler kurabilecekleri misafirperver top-
lumlarla bir arada olma arayışında gerçekleştirilen
turizm hareketliliğinde, söz konusu bu yakın ve
doğrudan ilişki duygusal bir durum oluşturacağın-
dan turizm sürdürülebilir kalkınmaya zarar verebi-
leceği gibi katkı da sunabilir.
Sürdürülebilir kalkınma ve turizm arasındaki
ilişki sürdürülebilir kalkınma amaçları açısından
değerlendirildiğinde, turizm sektörünün sürdürü-
lebilir kalkınmaya destek olan bir sektör olduğu
daha da netleşmektedir. Özellikle yoksullukla mü-
cadele, kaynakların korunması, istihdam sağlama,
kadının güçlenmesi, altyapı gelişimi, barış ortamı
oluşturma, eşitsizliklerin azaltılması gibi amaçlar,
turizm sektörünün amaçlarıyla benzerlik taşımak-
tadır. Başka bir ifadeyle kalkınmanın doğasında
yer alan ve amaç olarak belirlenen çevresel, ekono-
mik, sosyal ve kültürel açıdan kalkınma turizmin
doğasında da yer almakta, turizmden elde edilen
sonuçlar kalkınmanın amacına hizmet etmektedir.
Buradan hareketle kalkınma ve turizm arasında
doğru yönlü bir ilişki olduğu söylenebilir. Bu du-
rum çalışmalarda da desteklenmekte ve özellikle
kalkınmakta olan ülkeler için turizmin kalkınma
da katalizör görevi gördüğü sıklıkla vurgulanmak-
tadır (Bahar vd., 2014). Dolayısıyla turizm sektörü
sürdürülebilirliğin ideal bir şekilde uygulanabilece-
ği bir sektördür denilebilir. Bu durumun gerekçe-
lerini Muhanna (2006) turizmin bazı özellikleri ile
açıklamaktadır (akt: Ar ve Çelik Uğuz, 2017):
• Kaynak kullanımında hassas olan turizm
sektörü ulaşım dışında yenilenebilir olma-
yan kaynak tüketmez.
• Turizmin kullandığı temel kaynaklar ge-
lenekler, yöresel ürünler, kültür vb’dir. Bu
kaynaklar turizm yolu ile tekrar canlanır.
• Yoksulluğun azaltılmasında etkili bir sek-
tördür.
• Sosyal açıdan avantajlı olmayan kişilere is-
tihdam olanağı sağlar.
• Bölgesel, yerel ve kırsal kalkınmayı teşvik
eder.
• Doğal ve kültürel değerlerin korunması açı-
sından ekonomik teşvik sağlar.
• İnsanlararası anlayışı ve küresel bilinci des-
tekler.
75
 Sürdürülebilir Toplum Gelişimi ve Toplum Temelli Turizmin Uygulanması

Öğrenme Çıktısı

1 Sürdürülebilir Kalkınma kavramını açıklayabilme

Araştır 1 İlişkilendir Anlat/Paylaş

Turizmin gelişimi ve sürdü- Turizm sektörünün sürdü-

Kitle turizminin özellikleri-
rülebilir kalkınma arasında- rülebilir kalkınmaya katkı-
ni araştırınız.
ki ilişkiyi değerlendiriniz. ları neler olabilir anlatınız.

SÜRDÜRÜLEBİLİR TURİZM VE yardımcı olan ve en önemlisi toplumun merkezde

TOPLUM TEMELLİ TURİZM
Sürdürülebilir turizm kavramı, sürdürülebilir
kalkınmadan gelen ve bunu turizme uygulama an-
lamını içeren bir kavramdır (Inskeep, 1991). Ta-
rihsel süreç incelendiğinde, turizmin küresel gücü
ilk defa kitlesel turist hareketleriyle hissedilmiştir
(Akış, 1999). Özellikle 1960’lı ve 1970’li yıllarda,
turist sayılarında ve turizm gelirlerindeki yüksek
artış, birçok ülkenin turizme önem vermesine ne-
den olmuş, bu alanda yatırımlar yapılmıştır. Ancak
tüketim temeline dayanan kitle turizminin hızla
ilerlemesi, turizm bölgelerinde çeşitli baskı ve tah-
ribatları beraberinde getirmiş, bu durum sektörü
turizmin nasıl sürdürülebileceği üzerinde düşün-
meye yöneltmiştir.
Sürdürülebilir turizm, topluma ve çevresine ye-
nilenebilir ekonomik, sosyal ve kültürel faydaların
güvencesine dayanmakla birlikte zaman içerisinde
bu turizm anlayışının alternatif turizm çeşitleriyle
daha çok çevresel boyut üzerine yoğunlaştığı gö-
rülmüştür (Bramwell ve Lane, 1999). Oysa fiziksel
çevre bu anlayışın üç sacayağından sadece biridir.
Turizm, toplumsal ilişkileri düzenlemede de etkili
olan bir araçtır. Diğer taraftan turizm ve sürdürü-
lebilirlik denklemi amaçlar açısından incelendiğin-
de hareket noktasının toplum olduğu söylenebilir.
Toplumun sürdürülebilirliği olmadan turizmin
sürdürülebilir olması beklenemez (Richards ve
Hall, 2002). Toplum temelli turizm, turizmin bu
yönünü ortaya çıkaran bir uygulamadır. Sürdürü-
lebilir toplum gelişimini amaçlayan toplum temelli
turizm, toplumdaki daha fazla kişinin turizmden
faydalanmasını sağlayan, gelirin adil dağıtılmasına
olduğu ve turizm hakkında söz sahibi olduğu bir
yaklaşımdır.
Sürdürülebilir Turizm
Sürdürülebilir turizm, kitle turizmi sonucunda
ortaya çıkan olumsuzlukların oluşturduğu korkuya
karşı, gelecek adına duyulan iyimser beklentilerden
doğmuş bir anlayıştır (Choi ve Sırakaya 2005). Baş-
ka bir ifadeyle sürdürülebilir turizm sürdürülebilir
kalkınma fikrinin turizm sektöründe uygulanması-
dır (Bramwell ve Lane, 2011). Hunter (1995), sür-
dürülebilir turizm ve sürdürülebilir kalkınma arasın-
da karşılıklı ilişki bulunduğunu ve bazı alanlarının
ortak olduğunu belirtmekte ancak bununla birlikte
bileşenlerinin tamamen uyuşmadığını savunmakta-
dır. Sürdürülebilir turizmin dar kapsamlı katkı sağla-
dığına vurgu yapan araştırmacıya göre sürdürülebilir
kalkınma sürdürülebilir turizmden daha önemlidir
ve sürdürülebilir turizm gelişimi için turizm:
• Yerel ev sahibi topluluğun yaşam kalitesini
arttırmak konusundaki ihtiyaç ve isteklerini
karşılamalı,
• Turistlerin taleplerini karşılamalı ve ilk he-
defi yerine getirmek için onları bölgeye çek-
meye devam edebilmeli,
• Önceki iki hedefi yerine getirebilmek için
doğal, sonradan inşa edilmiş ve kültürel bi-
leşenleri yani çevresel kaynak tabanını ko-
ruyabilmelidir.
Sürdürülebilir kalkınma ilkelerinin turizmi sür-
dürülebilir hale getirmeye yönelik önerileri Tablo
3.3’te yer almaktadır (Suansri, 2003).

76
Toplum Temelli Turizm

Tablo 3.3 Sürdürülebilir Kalkınma İlkelerinin Sürdürülebilir Turizme Uyarlanması İçin Öneriler
Boyut Sürdürülebilir Kalkınma Sürdürülebilir Turizm
• Yerel üretim kaynaklı gelir • Toplumsal kalkınma için kaynak toplama
Ekonomik • Çeşitlendirilmiş yerel ekonomi • Turizm için istihdam yaratma
• Özgüven • Yerel halkın gelirini artırma

• İnsan merkezli kalkınma • Yaşam kalitesini yükseltme

• Sosyal adalet • Toplumsal özgüveni destekleme
Sosyal
• Yaşam kalitesini tatmin etme • Adil rol dağılımını sağlama
• Etkin toplumsal örgütler • Toplumsal yönetim örgütleri oluşturma
• Eğitim
• Farklı kültürlere saygıyı teşvik etme
• Yerel kültürün gelecek
Kültürel • Kültürel alışverişi destekleme
kuşağa aktarılması
• Kalkınmayı yerel kültüre yerleştirme
• Kültürel koruma
• Doğal kaynakların yönetimi • Alanın taşıma kapasitesini belirleme
Çevresel • Çevresel sorumluluk • Atık yönetimi
• Doğal kaynakların korunması • Korumaya yönelik farkındalığı geliştirme
• Toplumsal katılım
• Yerel halkın katılımına olanak sağlama
• Toplumun ihtiyaçlarına yanıt
Politik • Toplumun gücünü artırma
verecek kalkınma
• Doğal kaynak yönetimi haklarını güvence altına alma
• Demokratikleşme
Kaynak: Suansri (2003). Community Based Tourism Handbook (Responsible Ecotourism Social Tours, Project REST),
Thailand.

Sürdürülebilir turizm; turizm bölgelerindeki halkın yaşam kalitesini geliştiren, turistler için kaliteli hiz-
met sağlayan ve alanların çevre kalitesini arttıran bir turizm anlayışıdır (Erdoğan, 2003). Bütün bunlar
gerçekleştirilirken gelecek kuşakların dikkate alınması temel faktördür. Bu bağlamda sürdürülebilir turizm,
bugünkü turistlerin ve turizm bölgelerindeki halkın ihtiyaçlarını gelecek kuşakların ihtiyaçlarını tehlikeye
atmadan karşılamaktır. Böylece sürdürülebilir turizmin gelişimiyle gelecek adına fırsatlar oluşurken, bugü-
nün turistleri ile ev sahibi toplumların birçok beklenti ve ihtiyaçları da karşılanır. Diğer taraftan sürdürüle-
bilir turizm, sektör, turist, çevre ve turist kabul eden toplum arasındaki karmaşık ilişkiler tarafından oluş-
turulan gerilim ve sürtüşmeleri azaltmayı amaçlayan pozitif niyetli bir yaklaşımdır (Kozak ve Bahçe, 2009).
Sürdürülebilir turizm, tüm turizm çeşitlerini kapsayan, turizmin kullandığı tüm kaynaklara duyarlı olan
politika ve uygulamaları içeren bir felsefedir (Kozak ve Bahçe, 2009). Dolayısıyla sürdürülebilir turizmin
bir turizm çeşidi olmadığının belirtilmesi gerekmektedir. Bazen bu turizm anlayışı eko turizmle veya kırsal
turizm formlarıyla (kuş gözlemciliği, dağcılık, yürüyüş, çiftlik turizmi vb.) eş anlamlı kullanılmaktadır.
Bunun nedeni, bu turizm çeşitlerinin ağırlıklı olarak çevresel değerlere dayanmalarıdır. Oysa sürdürülebi-
lir turizm daha öncede belirtildiği gibi çevrenin yanı sıra ekonomik ve sosyal boyutları da kapsamaktadır.
Dolayısıyla bu turizm çeşitlerini sürdürülebilir turizm yerine kullanmaktan ziyade, sürdürülebilir turizme
bir giriş niteliği taşıdığı ve sürdürülebilir turizmin bir aşaması ola-
bileceği söylenebilir (Kahraman ve Türkay 2012). Birleşmiş Millet-
ler Çevre Programı (UNEP) ve Dünya Turizm Örgütünün (2005)
yayınladıkları bir raporda da (Turizmi Daha Sürdürülebilir Kılmak: dikkat
Politika Yapıcılar İçin Bir Rehber-Making Tourism More Sustainable) Sürdürülebilir turizm bir turizm çe-
bu durum net olarak ortaya konulmuştur. Bu raporda sürdürülebilir şidi değil, her turizm çeşidinde izlen-
turizmin ayrı bir turizm çeşidi olmadığı, turizmin tüm çeşitlerinde mesi gereken bir felsefedir.
uygulanması gerektiği vurgulanmıştır (Güneş, 2016).

77
 Sürdürülebilir Toplum Gelişimi ve Toplum Temelli Turizmin Uygulanması

Sürdürülebilir turizm kitle turizminin neden olduğu maliyetleri engellemeyi veya en aza indirmeyi
amaçlayan çözüm odaklı bir yaklaşımdır. Büyük gruplara; kısa sürede, hızlı ulaşım araçlarıyla, sabit prog-
ram içerisinde hizmet sunan kitle turizminin çevre üzerinde olumsuz sonuçları olduğu (Tablo 3.4) kabul
edilen bir gerçektir. Oysa sürdürülebilir turizm, turizmden beklenen ekonomik kazanımların toplumsal
ve ekolojik amaçlarla bütünleşmesi hedefler. Kitle turizmi ile kaynaklar üzerinde oluşan baskıyı en aza
indirebilmek için bu turizm yaklaşımı eko-turizm gibi alternatif turizm çeşitleriyle yaşama geçmektedir
(Tuna, 2007).

Tablo 3.4 Kitle Turizminin Doğal Çevreye Etkisi

• Taşıma kapasitesini zorlayan çok sayıda katılım
• Mekân ve zamanda yoğunlaşma
• Hızlı ve denetimsiz gelişim
• Büyük ölçekli, uluslararası standartlara uygun konaklama düzeni
Kitle Turizminin
• Genellikle kıyılara ve özgün doğa parçalarına yöneliş
Doğal Çevreye
• Yerel mimariyi dışlayan, anonim turizm mimarisi
Etkisi
• Yerel halk ve turist arasındaki ilişkinin kopuk olduğu, kapalı turist bölgeleri
• Çok uluslu tur operatörlerine bağımlılık
• Yerel turistik ürünlerin özelliklerini yitirerek standartlaşması
• Ölçek ekonomilerine dayalı bir gelişme ve yatırım

Kaynak: Kahraman ve Türkay 2012.

Sürdürülebilir turizm anlayışının bir diğer önemli özelliği de turizm paydaşları arasındaki ilişkinin fark-
lılığıdır (Şekil 3.2). Geleneksel turizmde; turizm endüstrisi, halk ve çevre destekçileri arasında kopuk bir
ilişki bulunmaktadır. Sürdürülebilir turizm anlayışında ise halkın, turizm endüstrisinin ve çevre destekçile-
rinin birbirleriyle dayanışma içerisinde olduğu görülmektedir. Sürdürülebilir turizm anlayışında yerel halk,
turizm endüstrisinden çeşitli faydalar sağlarken aynı zamanda turizm gelişmesinin planlama, karar verme
gibi aşamalarında da görev alarak turizm endüstrisine sahip çıkmakta ve turizmle ilgili olan tüm unsurlar
arasındaki koordinasyonda görev almaktadır (Demir ve Çevirgen, 2006).

Geleneksel Turizm Sürdürülebilir Turizm

Turizm Çevre
Destekçileri Turizm Çevre
Endüstrisi
Endüstrisi Destekçileri

Halk

Halk

Şekil 3.2 Sürdürülebilir Turizm Gelişmesinin Ortakları

Kaynak: Demir, C. ve Çevirgen, A. (2006). Turizm ve Çevre Yönetimi: Sürdürülebilir Gelişme Yaklaşımı. Ankara: Nobel
Yayın Dağıtım.

Birleşmiş Milletler Çevre Programı (UNEP) ve Birleşmiş Milletler Dünya Turizm Örgütüne (UNWTO) göre
sürdürülebilir turizmin temel amaçları şunlardır (URL-2):

78
Toplum Temelli Turizm
• Ekonomik Süreklilik: Turizm faaliyetle-
rinin başarılı bir şekilde sürdürülebilmesi,
uzun vadede fayda sağlamaya yönelik ola-
bilmesi için tasarlanan politikaların yerelde
uygulanabilirliğini ve işletmelerin ulusal ve
uluslararası düzeyde ve tematik bağlamda
rekabet edebilirliğini sağlamak.
• Yerel Kalkınma: Yerel halkın ve yörenin
turizmden fayda sağlayabilmesi adına faa-
liyetlerde (turistlerin yerelde geceleme, ye-
relde harcama oranını çoğaltıcı önlemleri
destekleme) bulunmak.
• İstihdam Kalitesi: Ayrımcılık (cinsiyet,
ırk, engellilik vb.), yapılmaksızın meslekte
uzmanlaşmayı desteklemek, ücret ve hizmet
kalitesini iyileştirilerek, turizm ile oluşturu-
lan yerel istihdamı niteliksel ve niceliksel
olarak artırmak.
• Sosyal Katılım ve Toplumsal Cinsiyet
Eşitliği: Turizm faaliyetlerinden elde edi-
len ekonomik ve sosyal faydaların, genele
yaygın ve adil bir biçimde dağıtılmasına
çalışmak, ekonomik ve sosyal olarak deza-
vantajlı kesime sağlanan fırsatları, gelir ve
hizmetleri iyileştirmek.
• Müşteri Memnuniyeti: Müşterilere güven-
li, tatmin edici, sürdürülebilir ve yenilikçi
bir deneyim sunmak, “sorumlu turist” ol-
gusunu desteklemek.
• Yerelden Kontrol: Yerel yönetimlerin tu-
rizm ile ilgili süreçlerde diğer paydaşlarla ko-
ordineli olmasını sağlamak, yörede turizm
ile ilgili kararlara halkın ve sivil toplumun
katılımını sağlayarak onları güçlendirmek.
• Toplumsal Refah: Yerel halkın sosyal yapı
ve kaynaklara (hastane, okul vb.) erişimini
sağlayarak yaşam kalitelerini korumak ve
yükseltmek.
• Kültürel Zenginlik: Yöre halkının ayırt
edici özelliklerine (tarihi miras, özgün kül-
tür, gelenekler, el sanatları, vb.) saygı duy-
mak ve bunların değerlerini artırmak.
• Fiziki Bütünlük: Çevrenin korunmasını
sağlayarak kentsel ve kırsal alanların kalite-
sini korumak ve iyileştirmek
• Biyolojik Çeşitlilik: Doğal alanların, ya-
şam alanlarının, yaban hayatının, türlerin
ve yöreye özgü türlerin korunmasını des-
teklemek ve bunlara verilen zararı asgari
düzeye indirmek, bu uygulamalar süresin-
ce ve sonrasında koruma-kullanma dengesi
gözeterek bunların bilinirliğini artırmak.
• Verimli Kaynak Kullanımı: Turizm tesis-
lerinin ve hizmetlerinin gelişimi ve işleti-
minde, kısıtlı ve yenilenmeyen kaynakların
kullanımını en az düzeye indirmek, doğal,
kültürel ve tarihi değerlerin yerel de sahip-
lenmesini sağlamak, ulusal ve uluslararası
tanınırlığı artırmak.
• Çevresel Etki: Turizm işletmeleri ve tu-
ristlerden kaynaklanan çevresel kirliliği en
az düzeye indirmek, yöre halkını, işletme
çalışanlarını ve turistleri çevresel etki bağ-
lamında bilgilendirmek ve “sorumlu işlet-
me”, “sorumlu turist” gibi kavramları yay-
gınlaştırmak.
Sürdürülebilir Turizm Gelişiminin
Boyutları
Sürdürülebilir turizm, her aşamasında toplum-
sal sorumluluk, ekonomik verimlilik ve çevresel
duyarlılığı içermektedir (Beyhan ve Ünügür, 2005,
s. 80). Bütüncül ve çok boyutlu olan sürdürülebilir
turizm kavramının, sürdürülebilir kalkınma kavra-
mından geliştirildiği dikkate alındığında kavramın
doğası gereği ekonomik, sosyal, çevresel boyutları
olduğu söylenebilir.
SOSYAL
İnsan
Sosyo-Çevresel Sosyo-Ekonomik
Dayanılır Adil
Sürdürülebilir
Turizm
ÇEVRESEL Çevresel-
Ekonomik
EKONOMİK
Dünya Fayda
Yaşanabilir
Şekil 3.3 Sürdürülebilir Turizm Gelişiminin Boyutları
Kaynak: Zorlu, K. (2019). Sürdürülebilir Turizm Gelişimi
ve Planlamasında Toplum Katılımı ve Güçlendirme:
Güzelyurt İlçesi (Aksaray) Örneği, (Yayımlanmamış
Doktora Tezi), Ondokuz Mayıs Üniversitesi Sosyal
Bilimler Enstitüsü, Samsun
79
 Sürdürülebilir Toplum Gelişimi ve Toplum Temelli Turizmin Uygulanması
Ekonomik Boyut-Fayda: Toplumun farklı ke-
simlerinde refah yaratmak ve tüm ekonomik faa-
liyetlerin maliyet etkinliği üzerinde durmaktır. Bu
boyutta ölçüt, işletmelerin ve faaliyetlerin uygu-
lanabilirliği ve uzun vadede sürdürülebilme yete-
nekleri ile ilgilidir. Kitle turizminin odak noktası
olan ekonomik boyut satış geliri, kar, yatırım geti-
risi gibi geleneksel finansal performans göstergeleri
kullanılarak ölçülmektedir. Bu nedenle ölçülmesi
en kolay boyut olarak değerlendirilebilir (Stoddard
vd., 2012).
Sosyal Boyut-İnsan: Toplumlarda yoksulluğu
azaltmaya, yaşam kalitesini korumaya ve iyileştirme-
ye, kültürel farklılığı ve devamlılığı sağlamaya vurgu
yapan bu boyut, insan haklarına saygı gösterilmesi
ve toplumun her kesimi için adil ve eşit fırsatların
sunulması konularına odaklanır (Zorlu, 2019).
Çevresel Boyut-Dünya: Ekolojik sürdürülebi-
lirlik olarak da bilinen çevresel sürdürülebilirlik bir
alanın çevre, biyolojik çeşitlilik ve kaynaklarının
korunmasına odaklanır. Turizm ürününün temel
girdisinin çevre olması nedeniyle çevrenin yöne-
timi ve korunması ile ilgili konular sürdürülebilir
turizm gelişiminin merkezindedir. Çevresel sür-
dürülebilirlik hava, toprak ve su kirliliğini en aza
indirgeyerek çevrenin korunmasına vurgu yapmak-
tadır (Bramwell ve Lane, 1993).
dikkat
Sürdürülebilir turizmin hedefleri
arasında çevresel, ekonomik ve
toplumsal sürdürülebilirlik vardır.
Sürdürülebilir Turizm Planlaması
Sürekli yapılması gereken bir faaliyet olan
planlama, yapılacak bir işi belirli bir plana göre
düzenlemektir. Planlama ile sürdürülebilir turizm
arasındaki ilişki turizmin bir plana dayalı yürü-
tülmesinden ve turizm gelişiminin daha kontrollü
şekilde gerçekleşmesini sağlamaktan kaynaklanır.
Turizm planlaması; bir dönemde turizm sektö-
ründe ulaşılmak istenen hedefleri, bu hedeflere
ulaşabilmek için faydalanılabilecek araçları, ola-
nakları, yapılacak işleri, işlerin gerçekleştirilme za-
manları ve işlerde görev alacak birey, kurum ya da
kuruluşları gösteren disiplinli bir düzenlemedir
(Kahraman ve Türkay, 2012).
80
Plan: Bir işin, bir eserin gerçekleştirilmesi
için uyulması tasarlanan düzendir.
Turizm planlaması, uluslararası, ulusal, böl-
gesel ve yerel olarak uygulanabilmektedir. Ulusal
ve bölgesel turizm planlamasında, turizm gelişimi
genel hatlarıyla ele alınır. Bu planlamada amaç;
turizm gelişim politikaları oluşturmak ve turistle-
re yönelik çekim merkezleri, büyük turistik tesis-
ler, kentsel, kırsal ve diğer turizm gelişim formla-
rının detaylı planlarının yapılabilmesi için genel
bir çerçevenin oluşturulmasıdır. Genellikle desti-
nasyon planlaması olarak adlandırılan yerel turizm
planlaması ise, arazi kullanım planlaması, fiziksel
planlama (belirli bölge ve alan planlanması, tesis
planlanması, vb.) ve kalkınma planlaması şeklin-
de olabilmektedir (Ataman, 2010). Sürdürülebilir
turizm planlamasında denge esastır. Bir taraftan
turizm talebi doğrultusunda, gelen turistlere su-
nulan hizmet kalitesi yüksek tutulmaya çalışı-
lırken diğer taraftan; bu turistik talebi sağlayan
ürünlerin korunması amaçlanır. Böylece turistik
ilgi canlı tutularak turizm potansiyeli korunmuş
olur. Bu koruma aynı zamanda kaynakların yeni
kuşaklara aktarılmasını sağlar. Turizm planlaması
aşağıdaki amaçlara ulaşabilmek için yapılmakta-
dır (İçöz vd., 2002):
• Kontrollü turizm gelişimi,
• Etkin arazi kullanımı
• Çevre konusunda (fiziksel ve toplumsal)
olumlu değişim
• Taşıma kapasitesinin aşılmaması
• Hizmet kalitesinin devam ettirilmesi ve
yükseltilmesi
Turizm planlamasında; destekleme, ekonomik,
fiziksel (mekânsal), toplum odaklı ve sürdürüle-
bilir turizm yaklaşımı olmak üzere beş yaklaşım
bulunmaktadır (Kuntay, 2004). Toplum odaklı
yaklaşım ile sürdürülebilir yaklaşım turizm geli-
şim süreçlerinde uygulanan en son yaklaşımlardır.
Bu iki yaklaşım diğerleriyle karşılaştırıldığında en
önemli farkları, toplum için değil, toplum ile bir-
likte planlamayı amaçlamaları ve tabandan-tavana
bir yönetim anlayışı ile hareket etmeleridir (Ata-
man, 2010). Söz konusu beş yaklaşımın özellikleri
Tablo 3.5’de yer almaktadır:
Toplum Temelli Turizm

Tablo 3.5 Turizm Planlamasında Yaklaşımlar

• Turizm geliştiricidir.
• Turizm kültürel ve doğal kaynaklardan faydalanır.
Destekleme Yaklaşımı
• Uzmanlık gerektirir.
• Ticaretle bütünleşerek gelişmeyi tanımlar.
• Turizm hizmet üreten endüstridir.
• Turizm istihdam sağlar.
• Turizm döviz girişi sağlayarak ödemeler dengesini pozitif yönde etkiler.
Ekonomik Yaklaşım
• Turizm bölgelerin kalkınmasına yardım eder.
• Turizm bölgesel dengesizlikleri ortadan kaldırır.
• Turizm planlamacı uzmanlar arasında yönlendirme sağlar.
• Turizm doğal, kültürel kaynakları tüketir.
• Ekolojik denge dikkate alınmalıdır.
• Turizm bölgesel ve mekânsal gelişme sağlar.
Fiziksel/Mekânsal Yaklaşım
• Çevresel değerlerin korunmasına yardımcı olur.
• Gelişme çevresel koruma anlamında tanımlanır.
• Biyoçeşitliliğin korunması söz konusudur.
• Yerel davranışların kontrolü gereklidir.
• Kalkınmanın dengeli olmasına uğraşılır.
Toplumsal Turizm Planlaması • Kitle turizmine alternatif seçenekler araştırılır.
• Planlı, uzlaştırıcı, kolaylaştırıcıdır.
• Kalkınma sosyo-kültürel anlamda tanımlanır.
• Ekonomik, çevresel ve sosyo-kültürel değerlerin bütününü bağlayıcıdır.
• Turizm planlaması diğer planlama süreçleri ile bir bütündür.
• Niteliksel bir planlamadır.
• Ekolojik süreçlerin korunmasını temel alır.
Sürdürülebilir Turizm
• Biyolojik çeşitliliğin ve sosyo-kültürel mirasın korunmasına uğraşılır.
Planlaması
• Kültürlerarası geleneklerin korunmasına önem verilir.
• Planlama ve politika temel verilerdir.
• Planlama bir süreçtir ve araçlar aynı köşenin iki yüzüdür.
• Turizmin politik boyutu tanımlayıcıdır.
Kaynak: Kuntay, 2004: akt, Durak, 2014.

Turizm planlamasının amacı bir bölgeye çok fazla turist değil, bölge halkının değerlerini kaybetmeksi-
zin yaşam kalitesini yükseltebilecek turistlerin gelmesinin sağlanması olmalıdır. Tarihi veya doğal değerlere
sahip çevrelerin turistlerle doldurulduğu ya da dış kaynaklı turizm yatırım ve işletme politikalarının uygu-
landığı turizm stratejilerinin uzun vadede başarılı olmadığı, geleneksel toplumlar ve doğal çevre üzerindeki
olumsuz etkiler ile sonuçlandığı bilinmektedir. Dolayısıyla turizm planlamasının kültürel ve sosyal değiş-
me içindeki işlevsel görevi, toplumun uzun vadede kendisi ve çevresi hakkında bilinçlenmesini sağlamak
olmalıdır. Bunun gerçekleştirilmesi için planlama, tasarım ve uygulama politikaları arasında süreklilik sağ-
lanabilmeli, karar vericiler ve paydaşlar arasında iletişim olmalı, plan ve programların yerel ölçekte fiziki
çevre ve günlük hayata somut olarak nasıl yansıyacağı hesaplanmalıdır (Sancar, 1990).

Sürdürülebilir Turizm ve Toplumsal Kalkınma

Sürdürülebilirliğin sağlanmasında anahtar kavram olan toplum; şehir, köy vb. bir coğrafi alanı ifade
edebileceği gibi belirli bir konuda (çevre) ortak kaygılar, amaçlar taşıyan bireylerden de oluşabilir (Aslan,
2008). Dolayısıyla bir topluluğu oluşturan şeyin ne olduğuna ilişkin birçok tanım yapılmaktadır: Örneğin,
coğrafyacılar tanımlarında mekânsal yönleri vurgularken sosyologlar sosyal etkileşimleri ve ağları vurgu-

81
 Sürdürülebilir Toplum Gelişimi ve Toplum Temelli Turizmin Uygulanması
lar. Ekonomistler ise çalışmaları ve pazarları inceler
(Kumar, 2005). Wilmot (1986) toplumların bağ-
lılık, ilgi ve yer olmak üzere üç unsurla birbirine
bağlı olduğunu belirtir. Dolayısıyla bir topluluğun
tanımlanmasında mekân, insanlar ve sosyal etkile-
şimlerin bileşimi kullanır (Kumar, 2005).
Türk Dil Kurumu, toplum kavramını; “aynı
toprak parçası üzerinde bir arada yaşayan ve temel
çıkarlarını sağlamak için iş birliği yapan insanların
tümü” olarak tanımlamaktadır. Başka bir tanım-
lamayla toplum, yerleşik hayata geçmiş, birlikte
yaşama amacıyla oluşmuş, ortak bir kültür etra-
fında toplanan ve aralarında sürekli bir iletişim ve
etkileşim olan insanların tümüdür (Cemal, 2005).
Anahtar kelimeleri iletişim ve etkileşim olan top-
lum kavramı aynı yerde/yörede yaşayan insan gru-
bu olarak kullanıldığında, toplum üyeleri arasında
bir benzerlik olduğu ve bu insanların ortak kararlar
alabilecekleri varsayılmaktadır. Topluluk kavramı
ise “bireylerin ve grupların, yaşamlarını devam
ettirebilmek için ihtiyaçlarını karşılayabilmek ve
bir kamu vicdanı oluşturabilmek adına, farklı ni-
telikleri, fırsatları ve hizmetleri bir araya getirmek
amacıyla etkileşimde bulundukları “yer” olarak
tanımlanabilir (Aslan, 2008). Turizm söz konusu
olduğunda, topluluk tipik olarak coğrafi bir konu-
ma dayanmaktadır. Bu bağlamda toplum, fiziksel
niteliklerin sosyal olarak oluşturulmuş öğelerle bir-
leştirilerek turizm girişimlerinin oluşturulup geliş-
tirildiği en küçük coğrafi ve kültürel birim olarak
tanımlanabilir (Garg, 2002’den aktaran Ataman,
2010). Bazı toplumlarda turizm, seyahat edenle-
re veya oraya seyahat edenler için bir hizmet yeri
olarak kendiliğinden gerçekleşirken bazılarında
turistleri çekmek için planlı olarak (eğlence veya
iş amaçlı) oluşturulur ve pazarlanır. Günümüzde,
seyahat etmenin kolaylaşmasıyla dünyanın dört bir
yanındaki toplumlara turistler tarafından ulaşıla-
bilmektedir. Her ne kadar bütün toplumlar turizm
için gelişmese de çoğunun turistleri ağırladığı söy-
lenebilir (Vogt ve Jordan, 2015).
Toplumun endüstriyel dönüşümünde sosyal
ağların, aidiyet ve öz kimlik duygusunun kaybol-
duğu düşünülmekle birlikte, toplum kavramı, uzak
bölgelerdeki planlama için önemlidir. Başka bir
ifadeyle her ne kadar toplum kavramı yıllar için-
de turizm alanında anlam ve uygulamada değişmiş
olsa da yakın zamanda “yerel” ve “kimliğin” artan
önemi, “toplumu” turizmin gelişmesi ile ilgili tar-
tışmaların ön planına yerleştirmiş, özellikle, “yerel
82
toplum” ve “kırsal toplum” sürdürülebilir turizmin
gelişmesinde önemli bir faktör olmuştur (Richards
ve Hall, 2002).
Toplum ile kalkınma kavramlarını bir araya ge-
tiren toplumsal kalkınma, insanların eylemlerini
bireysel olarak değil gruplar hâlinde gerçekleştir-
melerini kapsar (Flora ve Flora, 1993: akt: Kwang-
seh, 2014). Alternatifleri artıran bir süreç olan top-
lumsal kalkınma, insanların tam potansiyellerini
kullanarak üretken ve yaratıcı bir ortamın oluşma-
sını sağlar. Kalkınmanın refahın oluşturulmasıyla
ilgili olması, insanların değerleri para birimi olarak
algılayan bakış açısını vurgulamaktadır. Bunun ne-
deni kalkınmaya toplumların gözlemci olarak dâhil
olmasıdır (Kwangseh, 2014). Bu bağlamda turizm
olgusu dikkate alındığında, turizm kararlarının
genellikle bölgenin ve toplumun sosyo-ekonomik
koşulları dikkate alınmadan, güncel turizm eği-
limlerine, sivil toplum kuruluşları ve yerel yöne-
timlerin tutumlarına göre şekillendiği söylenebilir
(Hall, 1994). Oysa bir bölgede turizmin gelişme-
sinde başarı sağlanmasının koşullarından biri ve en
önemlisi yerel toplumun sürece dâhil olmasıdır. Bu
önemin nedeni, yerel halkın yaşam tarzının gelişen
turizm faaliyetlerinden doğrudan etkilenmesidir
(Kim vd., 2014). Bugüne kadar yapılan çalışmalar,
toplumda turizm gelişim süreci ile toplumun algısı
arasında anlamlı bir ilişki bulunduğunu ve bu du-
rumun zamanla turizmin gelişimini olumlu etkile-
diğini göstermiştir. Bu çalışmalara göre turizmden
fayda sağlayan toplum, turizmin gelişimi için daha
çok destek vermektedir (Sharpley, 2014). Bu görü-
şe rağmen, yerel topluluklar turistik kalkınma faa-
liyetlerinde nadiren yer almakta ve genellikle çok
sınırlı bir katılım deneyimlemekte ya da karar alma
süreçlerinin tamamen dışında bırakılmaktadır. Bu
durum daha çok gelişmekte olan ülkelerde görül-
mektedir. Söz konusu ülkelerde, birçok turizm
merkezinde, yerel toplumlar turizm planlaması,
kalkınma, yönetim süreçleri ve faaliyetlerinde dü-
şük düzeyde rol almaktadır. Bunun nedeni ise bu
tür ülkelerde merkezi yönetim anlayışının güçlü
olması ve karar alma sistemlerinin merkezden yani
tavandan-tabana doğru gerçekleştirilmesidir. Top-
lumun ortak olarak değerlendirilmesi çok ender
görülmekte dolayısıyla turizm kararlarına katılımı
sınırlı olmaktadır (Kim vd., 2014). Oysa toplum-
ların turizme dâhil olması; toplumun turizmle ilgili
bilgiye erişmesine, turizmle ilgili konularda bilinçli
karar vermesine, karar verme sürecini etkilemesi-
Toplum Temelli Turizm
ne ve turizm girişimlerine katılmasına olanak sağ-
lamakta (Harwood, 2010) sonuçta sürdürülebilir
turizme yöneltmektedir (Kwangseh, 2014). Çünkü
katılımla birlikte toplum, turizm uygulamalarında
işletme, yönetim ve kontrol pozisyonunda olaca-
ğından turizmin gelişmesine gereken desteği vere-
cektir. Ayrıca toplum ortak bir karara ulaştığında
turizmin sürdürülebilirliği de sağlanacaktır (Har-
wood, 2010).
Katılım: Toplum ile turizm planlamacı-
ları arasındaki iki yönlü iletişim sürecidir.
Toplumun katılım düzeyi her toplumda aynı
olmamakta, yasal düzenlemeler, kalkınmışlık düze-
yi, turizm planlamacılarının bağlılığı gibi faktörler-
den etkilenmektedir. Dolayısıyla toplumun turizm
gelişimine katılımı, hiç dâhil olmamak ile çıktıları
oluşturmak ve bu çıktılarda söz sahibi olmak ara-
sında geniş bir ölçek içinde yer almaktadır. Top-
lum dostu ve insan merkezli kalkınmayı sağlamayı
amaçlayan toplum temelli turizmde, turizm vizyo-
nunun ve amaçlar ile stratejilerin oluşturulması ye-
rel halkın kontrolünde gerçekleştirilmesi gerekliliği
toplum katılımını daha önemli yapmaktadır (Kim
vd., 2014). Toplum temelli turizmde katılımcılık
yaklaşımına kitabın 4. ünitesinde detaylı bir şekil-
de yer verilmiştir.
Sürdürülebilir Turizm ve Toplum
Temelli Turizm
Toplum temelli turizm, toplum refahı ve top-
lumun güçlendirilmesini sağlayabilmenin alterna-
tifidir. Sürdürülebilir turizmin en belirgin özelliği
hem yerel halkın hem de turistlerin ihtiyaçlarının
karşılanması ve birer ekonomik kaynak olarak
kullanılan turistik çekiciliklerin korunarak zen-
ginleştirilmesidir. Toplum temelli turizm özellikle
az gelişmiş destinasyonlarda ekonomik, sosyal ve
kültürel anlamda ilerleme kaydetmek için çevre-
nin korunmasından, kültürlerarası farkındalığın
ve bilincin oluşturulmasına kadar tüm yetkinin ev
sahibi toplumda olduğu bir turizm yaklaşımıdır.
Bu bağlamda toplum temelli turizm anlayışının
sürdürülebilir turizmin amacına hizmet edebilen
bir anlayış olduğu söylenebilir. Dolayısıyla toplum
refahının sürdürülmesi her iki yaklaşımın birleştiği
noktadır (Boz, 2013; Dangi ve Jamal, 2016). Sür-
dürülebilir turizm ve toplum temelli turizm benzer
değerleri paylaşmakla birlikte farklılaştığı nokta-
lar da bulunmaktadır (Dangi ve Jamal, 2016). Bu
bağlamda iki turizm anlayışının paylaştığı değerler;
toplumun kapasitesinin geliştirilmesi, ekolojik ola-
rak duyarlı projeler, iyi organize edilmiş uyumlu
kurulum, adil gelir dağılımı, turist memnuniyeti,
tarihi ve kültürel mirasın korunması şeklinde sıra-
lanabilir (Boz, 2013). Her iki turizm anlayışının
destek ve denetim mekanizmalarının da benzer
olduğu söylenebilir. Şöyle ki özellikle gelişmekte
olan ülkelerde (Afrika, Asya ve Güney Amerika’nın
“güney” bölgeleri) toplum temelli turizmin köke-
ni, kırsal toplumsal kalkınma, ekonomi ve kapasite
oluşturma, sosyal adalet, yoksulluğun azaltılması
ve toplum temelli koruma ile sürdürülebilirken
toplum temelli turizmi yönlendiren ekonomik de-
ğerlendirmeler Batı tarafından gerçekleştirilmekte-
dir. Sürdürülebilir turizmde benzer olarak, Dünya
Bankası ve Küresel Çevre Fonu gibi uluslararası
örgütler tarafından desteklenmektedir. Ayrıca her
iki turizm uygulamalarında çok sayıda paydaş bu-
lunmaktadır (Dangi ve Jamal, 2016).
Sürdürülebilir turizm ve toplum temelli turiz-
min; ölçek, kamu/özel sektörün turizme dâhil olma
durumu ve yerel halkın rolü gibi konularda farklı-
laştığı söylenebilir. Örneğin, sürdürülebilir turizm
söylemi uzun vadeli sürdürülebilirlik bakış açısın-
dan yaklaşırken, toplum temelli turizm kalkınma
ve yönetim pratiklerinde yerel düzeyde sorumluluk
ve uygulamalardan yola çıkmaktadır. Sürdürülebi-
lir turizm yerel düzeyden daha büyük bir ölçekte
(tarihsel/bölgesel/küresel) tasarlanırken, toplum te-
melli turizm kökenlerini yerelden, katılımdan, eşit-
likten, güçlendirmeden, yerel işletmelerin yerel bil-
gi ve girişimcilikle sağlanan gelişmeden alır (Dangi
ve Jamal, 2016). Başka bir ifadeyle toplum temelli
turizm genellikle küçük ölçeklidir ve özellikle kırsal
ve bölgesel alanlara uygun turist ve ev sahibi toplu-
luk arasındaki etkileşimleri içerir (Asker vd. 2010).
Diğer taraftan toplum temelli turizm tüm yetkinin
ev sahibi topluma ait olması yönüyle de sürdürü-
lebilir turizm anlayışından ayrılmaktadır. Toplum
temelli turizm, temelde sürdürülebilir turizm mo-
dellerinin sahip olduğu felsefeyi esas almakla bir-
likte topluluklara sağladığı fayda bakımından diğer
sürdürülebilir turizm çeşitlerinden (eko turizm ve
buna bağlı gelişen turizm çeşitleri) amaç, ilke, poli-
tika, mülkiyet, yönetim şekli, turist-yerel halk iliş-
kisi vb. konular açısından farklılık göstermektedir
83
 Sürdürülebilir Toplum Gelişimi ve Toplum Temelli Turizmin Uygulanması

(Suansri, 2003). Toplum temelli turizmde amaç, yüksek hacimli bir organizasyon olmaktan ziyade toplu-
luğun kazanımlardan eşit ölçüde gelir sağlamasıdır.
Sürdürülebilir turizmin, daha öncede belirtildiği gibi, üç temel baskın boyutu (ekonomik, toplumsal
ve çevresel) bulunmaktadır. Toplum temelli turizm ise çok boyutlu bir doğaya sahiptir. Bu bağlamda ulus-
lararası, ulusal, bölgesel ve yerel seviyelerde; tarım, turizm, siyaset bilimi, ekonomi ve ekoloji gibi farklı
alanlarda; ekolojik, sosyal, ekonomik, kurumsal/politik, kültürel ve teknolojik boyutları vardır. Bu boyut-
lar birbirlerine bağımlıdır ve birbirlerini karşılıklı olarak güçlendirir (Ataman, 2010).
Dangi ve Jamal (2016) sürdürülebilir turizm ve toplum temelli turizm arasındaki ilişkiyi bazı paramet-
reler (bu yaklaşımları yönlendiren ilke ve kavramlar, tarihsel ve mekân-zamansal temelleri, benzerlikleri ve
farklılıkları vb.) açısından inceleyerek bir analiz gerçekleştirmişlerdir. Bu analize dayanarak her iki turizm
arasındaki bazı farklılıklara Tablo 3.6’da yer verilmiştir.

Tablo 3.6 Sürdürülebilir Turizm ve Toplum Temelli Turizm: Karşılaştırmalar ve Zorluklar.

Sürdürülebilir Turizm Toplum Temelli Turizm
Kalkınma Makro düzeyde kalkınma Yerel düzeyde kalkınma
Ölçek Büyük ölçeklidir. Küçük ölçeklidir.
Mülkiyet Mülkiyet belirsizdir. Mülkiyet yerel topluluğa aittir.
Turizm faaliyetlerinin yönetimi yerel
Turizm Yönetimi Turizm faaliyetlerinin yönetimi belirsizdir.
halkın elindedir.
Turistlere yerel ürünler satmak dışında fiyat
Fiyat Fiyat ve gelir yerel topluluğa aittir.
ve gelirde topluluğun kontrolü çok azdır.
Turizmde, Birleşmiş Milletler, Dünya Turizm Turizmde, kar amacı gütmeyen kurumlar,
Turizmin Örgütü, Birleşmiş Milletler Çevre Programı, sivil toplum örgütleri, küçük uygulayıcılar
Bağlantıları Dünya Seyahat ve Turizm Konseyi gibi / topluluklar, destek ajanslar ve turizm
küresel kurumlar rol alır. araştırmacıları rol alır.

Kaynak: Dangi T. B. ve Jamal, T. (2016). An Integrated Approach to “Sustainable Community-Based Tourism

Sustainability, 8(475): 2-32

Öğrenme Çıktısı

2 Sürdürülebilir turizm ve toplum temelli turizm arasındaki ilişkiyi açıklayabilme

Araştır 2 İlişkilendir Anlat/Paylaş

Sürdürülebilir turizm anla-

yışının uygulandığı ekotu-
rizm ve toplum temelli tu-
rizm arasındaki farklılıkları
araştırınız.
Bir toplumun turizm ka-
Toplum temelli turizm
rarlarına katılımı kaç şe-
otantik katılım arasında na-
kilde gerçekleşmektedir,
sıl bir ilişki kurulabilir?
anlatınız.

84
Toplum Temelli Turizm
TOPLUM TEMELLİ TURİZMİN
UYGULANMASI
Katılımcı bir yaklaşım olan toplum temelli tu-
rizmde, faydaları büyük ölçüde ev sahipleri arasın-
da paylaşılan, pazarlama ve kültürel performans
yönleri toplum tarafından görüşülüp onaylanan bir
turizm projesi ortaya çıkarmak önemlidir. Bunun
için kalkınma ilkeleri ve uygulamaları ile paydaşla-
rın kültürel bilgilerinin birlikte kullanılması önem-
lidir (Ataman, 2010).
Toplum temelli turizmin uygulama sürecinde-
ki adımlar bir dizi faaliyetler ve sosyal ortaklıkların
geliştirilmesi için paydaşların rollerinden oluşmak-
tadır. Ancak sürecin başarılı bir şekilde yürütül-
mesinde ilk ve en önemli ilke, ev sahibi toplumun
katılımına odaklanmaktır (Harwood, 2010). Daha
öncede belirtildiği gibi toplumun sahip olma duy-
gusu varsa, toplum turizm projelerine aktif katıla-
bilmekte ve destek verebilmektedir.
Toplum temelli turizm birçok yolla gelişebilir
ve uygulanabilir. Genellikle toplum temelli turizm
süreci, söz konusu örnek olaylardan elde edilen tec-
rübeler ile şekillendirilmekte ve bu şekillendirme
süreci hâlen devam etmektedir. Örneğin, Hatton
(1999) toplum temelli turizmin geliştirilmesi için
sekiz adımdan oluşan bir süreç önermektedir. Sü-
reçteki adımlar: Organize olunması, topluluk de-
ğerlerinin tanımlanması, vizyon geliştirme, turistik
değerler envanterini oluşturma, turistik değerlerin
ölçülmesi, hedeflerin saptanması, etki analizi, iş
planı ve pazarlama planı hazırlanması şeklinde sıra-
lanabilir. Asya Pasifik Ekonomik İşbirliği (APEC)
üyesi ülkelerdeki toplum temelli turizm uygula-
malarının Hatton (1990), bu uygulamaların bazı
ortak konularına dikkat çekmiştir. Bunlardan biri,
toplum temelli turizm geliştirme isteğidir. Bu istek
itici bir güç olmakta ve genelde, yerel topluluğun
ekonomik kazanç beklentisinden kaynaklanmakta-
dır. Diğer bir ortak özellik ise liderliktir. Yazar ay-
rıca herhangi bir toplum temelli turizm uygulama
planının en önemli yönünün toplum katılımının
devamlılığının sağlanması olduğunu belirtmiştir.
Toplum temelli turizm uygulamaları sürecine bir
diğer örnek ise Hamzah ve Khalifah (2009) tara-
fından önerilen ve aşağıdaki dokuz adımdan oluşan
süreç verilebilir:
• İhtiyaçların belirlenmesi ve toplumu turiz-
me hazırlamak
• Topluma turizm konusunda eğitim veril-
mesi
• Yönetim mekanizmasının kurulması ve li-
derin tanımlanması
• Toplumu örgütleme ve geliştirme
• Sosyal ortaklıkların geliştirilmesi
• Bütüncül bir yaklaşımın benimsenmesi
• Kaliteli ürünlerin planlanması ve tasarımı
• Pazar talebini belirleme ve pazarlama strate-
jisini geliştirme
• Uygulama ve işleyişin takibi
Toplum temelli turizm yaklaşımıyla turizmi
geliştirmek isteyen toplumlarda sürecin başlangıç
noktaları ve tamamlanma süreleri politik, ekono-
mik ve teknik durumu kapsayan dış çevrenin yanı
sıra destinasyonun büyüklüğü, gelişim evresi, pay-
daşların türü, yetenekleri, tecrübeleri ve azimleri-
ne bağlı olarak değişebilmektedir. Ayrıca, sürecin
adımları daima ileri, doğrusal ve düzenli de olma-
yabilir. Bu nedenle, toplum temelli turizm uygu-
lama süreci katı bir plandan ziyade potansiyel en-
gellere yanıt verebilen, uyumlu ve esnek olmalıdır
(Arslan, 2016).
Toplum Temelli Turizmin Uygulama
Modeli
Başarılı ve sürdürülebilir toplum temelli turizm
gelişimi için yukarıda da belirtildiği gibi farklı uy-
gulamalar mevcuttur. Burada, aşağıdaki dokuz aşa-
madan oluşan toplum temelli turizmin uygulama
süreci örnek olarak verilecektir (Şekil 3.4). Süreçte
yer alan ilk dört aşama toplum temelli turizmin ge-
lişimi, sonraki aşamalar da bu turizm anlayışının
sürdürülebilirliği ile ilgilidir (Kazoğlu, 2018). Bu
aşamaların neler olduğu ve her bir aşamanın açık-
laması aşağıda yer almaktadır (Aşamalar Hamzah
ve Khalifah (2009) tarafından hazırlanan ve rehber
niteliği taşıyan toplum temelli turizm el kitabından
(Handbook on Community Based Tourism “How to
Develop and Sustain CBT” yararlanılarak hazırlan-
mıştır). (Hamzah ve Khalifah, 2009):
85
 Sürdürülebilir Toplum Gelişimi ve Toplum Temelli Turizmin Uygulanması

Yönetim
İhtiyaçların Belirlenmesi Topluma Turizm
Mekanizmasının
ve Toplumu Turizme Konusunda Eğitim
Kurulması ve Liderin
Hazırlamak Verilmesi
Tanımlanması

Toplumu Örgütleme Sosyal Ortaklıkların Bütüncül Bir

ve Geliştirme Geliştirilmesi Yaklaşımın
Benimsenmesi

Kaliteli Ürünlerin Pazar Talebini Belirleme

ve Pazarlama Uygulama ve
Planlanması ve İşleyişin Takibi
Tasarımı Stratejisini Geliştirme

Şekil 3.4 Toplum Temelli Turizmin Uygulanmasındaki Adımları

Kaynak: Hamzah ve Khalifah 2009

İhtiyaçların Belirlenmesi ve Toplumu Turizme Hazırlamak

Toplum temelli turizm yaklaşımında yapılması gereken ilk işlem, toplumun ihtiyaçlarını belirle-
mek, plan ve programları bu ihtiyaçlar çerçevesinde hazırlayarak toplumu turizm faaliyetlerine hazır
hale getirmektir. Bu aşamada öncelikle toplumun genel durumunu ve turizme yaklaşımlarını belirleyen
(mevcut geçim kaynakları, mevcut sosyo-ekonomik durum, ortalama gelir, istihdam, toplumun turizme
katılmasındaki nedenler, ne tür katkı sağlayabilecekleri, turizm uğruna nelerden vazgeçemeyeceği vb.)
soruların cevapları aranır. Bu noktada önemli olan konu doğru soruyu sormaktır çünkü bu yaklaşıma
yönelik güvenilirlik, çok sayıda doğru sorunun sorulması ve bunların derinlemesine tartışılması ile oran-
tılıdır. Bu aşamada toplumun ilgi alanları ve kişisel değerleri araştırılmalıdır. Bu konular çerçevesinde
turizme sınır çizilmesi önemlidir. Atılması gereken ikinci adım, toplumun turizm faaliyetlerinden elde
edecekleri maddi ve manevi getirileri belirlenmek yani turizmin rolünü ortaya koymaktır. Bu bağlamda
turizmin; toplum ekonomisi üzerindeki olumlu etkileri, ek gelir sağlama özelliği, doğal ve kültürel kay-
nakları koruması, hali hazırda bulunan tarım ve hayvancılık gibi sektörleri yok etmeyip desteleyebildiği
vb. belirtilmelidir. Bu aşamada son olarak mevcut durum analizinin yapılmasıdır. Bu analiz sonucunda
aşağıdaki konuların netlik kazanması sürecin sonraki aşamalarının ve uygulama sonucunun başarılı ol-
masına katkıda bulunacaktır (Kazoğlu, 2018).
• Toplum temelli turizmden toplumun beklentileri,
• Toplumun değerleri, tutumları, istek ve kaygıları,
• Gerek duyulan işgücü.
Sürecin bu adımı ve adım içerisindeki etkinlikler Şekil 3.5’te gösterilmiştir:

86
Toplum Temelli Turizm

Toplum turizme neden katılmalı?

Eylem 1: Doğru
soruları sorma

Adım 1: Toplum ihtiyaçlarının belirlenmesi ve

Neden turizm?

Toplumu Turizme Hazırlamak Alternatif 1: Alternatif ve kazançlı bir geçim kaynağı ve

gelir kaynağı olarak
Eylem 2: Turizmin
rolünün Alternatif 2: Koruma çabalarını haklı çıkarmak için bir araç
belirlenmesi
Alternatif 3: Diğer ekonomik sektörlere gelecekte katılım
için bir eğitim alanı

Toplumun toplum temelli turizmden kazanç beklentileri

Eylem 3: Durum Toplumun değerlerini, tutumlarını, isteklerini ve

Analizi yapma endişelerini belirleme

Turizm için işgücü gereksinimlerini belirleme

Şekil 3.5 Toplum İhtiyaçlarının Belirlenmesi ve Hazırlık Süreci

Kaynak: Hamzah ve Khalifah, 2009.

Turizm Konusunda Toplumun Eğitimi

Turizm faaliyetlerine dâhil olmak isteyen toplumun turizm konusunda bilinçlendirilmesi bu aşamada
gerçekleştirilmektedir. Uzun zaman dilimini kapsayabilecek eğitim süreci belirli program çerçevesinde ha-
zırlanmalı ve uygulanmalıdır. Bu nokta da eğitim ihtiyacının ve konularının belirlenmesi zamanın etkin
kullanılması açısından önemlidir. Dolayısıyla eğitimler sırasında izlenecek belirli bir program oluşturulma-
lıdır. Sürecin bu adımı ve adım içerisindeki etkinlikler Şekil 3.6’da gösterilmiştir:

Geliştirilecek ve teşvik edilecek potansiyel

turizm faaliyetlerinin belirlenmesi
Eylem 1: Ön
Değerlendirme
Çevre turizm merkezleriyle bağlantılar
geliştirmek

Eylem 2:
Çalışma gezisi Topluluğun farklı kesimleri için özel
ve çalıştaylar düzenlemek
Turizmin
Konusunda “Topluluktan
Toplumun Topluma”
Eğitimi Eğitim ihtiyaçlarının belirlenmesi
Eğitimi

Gelişmiş eğitim modülleri geliştirme ve

Eylem 3: yürütme
Eğitim
Klavuzunun
Hazırlanması

Şekil 3.6 Turizm Konusunda Toplumun Eğitim Süreci

Kaynak: Hamzah ve Khalifah, 2009: 10.

87
 Sürdürülebilir Toplum Gelişimi ve Toplum Temelli Turizmin Uygulanması
Toplum temelli turizm projelerinin başlangıç
aşamasından son aşamasına kadar her aşamada, far-
kındalık ve eğitim önemli bir unsur olmalıdır. Bu
sayede insanların hem ilgili ve destekleyici şekilde
kalmaları, hem de fırsatlardan yararlanma bağla-
mında hazır olmaları sağlanabilir.
Yönetim Mekanizmasının Kurulması
ve Liderin Tanımlanması
Toplumun birbirleriyle ortak görüş ve yakla-
şımları benimsemesi başka bir ifadeyle toplumsal
bir bilincin oluşturulması önemlidir. Bu bilincin
oluşmasında ise toplum içinde öne çıkan, bölge
hakkında bilgi sahibi, tecrübeli kanaat liderlerine
ihtiyaç vardır. Bazı uygulamalarda bu liderliğin
merkezi hükümet veya yerel yönetimler tarafından
gerçekleştirildiği görülürken (Hamzah ve Khalifah,
2009), bazı uygulamalarda ise liderler toplum ta-
rafından belirlenmektedir (Asker vd. 2010). Top-
lumu temsil eden ve toplum sözcüsü olan lider,
uygulamanın her aşamasında aktif rol almakta,
insanlar arasında ortak noktaları bularak insanla-
rı ortak hedeflere kanalize etmektedir. Bu nedenle
seçilen liderlerin toplum temelli turizm uygulama-
sına bağlı kalabilecek ve geniş bir kesimden des-
tek alabilecek kişi olması önemlidir (Hamzah ve
Khalifah, 2009). Dolayısıyla turizm ortaklarının
bu insanları aramaları gerekmektedir. Bazen en iyi
liderlerin toplumda resmi güç pozisyonlarına sahip
kişiler değil, gayri resmi liderlik pozisyonlarına sa-
hip kişiler (örneğin bir toplum hemşiresi, topluluk
etkinlikleri düzenleyen biri veya belki de bir spor-
cu) olduğu unutulmamalıdır (Asker vd. 2010).
Toplumu Örgütleme ve Geliştirme
Bu aşamada, yönetim mekanizmasında yer alan
kişiler ve toplum tarafından belirlenen lider toplu-
mu örgütleyerek turizm yaklaşımının planlanması-
nı, uygulanmasını ve pazarlanmasını kapsayan tüm
sürece, kadınından gencine kadar toplumdaki her
bireyi aktif görevlerde çalışmaları konusunda teşvik
etmelidir. Gerekli koordinasyon sağlandıktan sonra
toplumun turizm bağlamında sunabileceği turistik
değerler belirlenmeli, sınıflandırılmalı, taşıma ka-
pasitesi ve sunulacak pazar üzerinde çalışılmalıdır.
Ayrıca unutulmaması gereken önemli bir nokta
taşıma kapasitesi konusunda bir zorlukla karşılaşıl-
dığında (taşıma kapasitesinin aşılması gibi) sürdü-
88
rülebilirliğin nasıl sağlanacağına, hangi eylemlerin
gerçekleştirileceğine dair eylem planlarının hazır-
lanmasıdır. Bu aşama da gerçekleştirilecek bir diğer
adım, turizmde aktif olarak yer alacak bireylerin
rollerinin tanımlanmasıdır. Bu konuda özellikle
kadınlar, gençler gibi dezavantajlı grupların kendi
yeteneklerine uygun pozisyonlarda istihdam edil-
meleri sağlanmalıdır. Ayrıca gerçekçi hedefleri olan
ortak bir vizyon belirlenmeli ve yerel halkın yarar-
lanabileceği ortak bir fon oluşturulmalıdır (Ham-
zah ve Khalifah, 2009). Vizyonun saptanması ve
geniş hedeflerin oluşturulması için toplumun dü-
şünceleri alınmalıdır.
Paydaşların / Sosyal Ortaklıkların
Geliştirilmesi
Turizmin planlandığı toplumun, uygulamaların
etkin olarak işlemesi için gereken kaynaklara ve be-
cerilere sahip olmaması doğaldır. Bu “beceri açığı-
nı” kapatmak veya uygun maliyette hizmet almak
için özel sektörle ve özel işletmelerle ortak çalışmak
daha akılcı bir yoldur. İyi bir ağa sahip olan toplum
temelli turizm uygulamasının daha başarılı ve es-
nek olacağı belirtilmektedir. Bu bağlamda ortaklık;
toplum, özel sektör, resmî kurumlar, bağışçılar ya
da sivil toplum kuruluşlarının tamamının toplum
temelli turizm için müşterek çalışmasıdır (Kazoğ-
lu, 2018). Turizm yöneticileri ve dış kuruluşlar ile
bireyler arasındaki ilişkiler birçok konuda desteğin
alınması açısından önemlidir. Bu destekler; finan-
sal yardım, turizm hizmeti sunumunda eğitim,
toplum ve diğer yerel sağlayıcılarla ağ oluşturma
ve pazarlama konusunda yardım da dâhil olmak
üzere birçok şekilde olabilir (Asker vd. 2010). Tu-
rizm yönetimi için çok önemli olan ürün yöneti-
mi, ürün geliştirme, pazarlama, kaynak sağlama,
bilgi ve kapasitenin geliştirilmesi gibi konularda
da destekler çok değerli olabilir. Örneğin, eğitim
kurumları, turizmde istihdam edilecek kişilerin
yetişmesini sağlarken sivil toplum kuruluşları tu-
rizm kaynaklarının korunmasına yönelik projelerin
hazırlanmasını sağlayabilir. Özel sektör ise pazara
erişim, profesyonel danışmanlık ve pazarlama gibi
konularda desteklerde bulunabilir. Resmî birimler
altyapının iyileştirilmesi, arazi kullanımın kontrolü
gibi katkılar sunabilir (Arslan, 2016). Bölgenin tu-
rizm talebinin artırılması ya da tanıtımı konusunda
ise turizm işletmeleri ile kurulacak ortaklıklar etkili
olabilir (Pio, 2011’den aktaran Kazoğlu, 2018).
Toplum Temelli Turizm

Paydaşlar aynı zamanda güçleri ve etkileme kapasiteleri açısından da değerlendirilebilir. Toplum dışındaki
paydaşlar tipik olarak üç gruptur ve bunlar; özel sektör, kamu sektörü, kâr amacı gütmeyen kuruluşlar şeklin-
de sıralanabilir. Her bir dış paydaşın bu gruplardan hangisine ait olduğunu belirlemek hem olası uzmanlık-
larını hem de toplum temelli turizm uygulamalarında rol oynama motivasyonlarını anlamak için önemlidir
(Asker vd. 2010).

Bütüncül Bir Yaklaşımın Benimsenmesi

Toplumsal ve çevresel kalkınma için tasarlanan toplum temelli turizm ve toplumsal kalkınma benzer
doğal ve kültürel kaynakları paylaştığından birbirine son derece bağlıdır. Bu nedenle, topluluk bağlamın-
da yapılacak analizlerde kalkınma faktörlerini kapsayan “bütüncül yaklaşım” (sosyal, kültürel, ekonomik,
çevresel ve politik) uygulanmalıdır (Şekil 3.7) (Suansri, 2003):

Çevresel
Sosyal - Taşıma kapasitesini Politik
-Yaşam kalitesini belirlemek - Yerel halkın katılımına
yükseltmek -Atıkların ortadan olanak sağlamak
-Toplumsal özsaygıyı kaldırılmasının - Toplumun gücünü
artırmak yönetmek dışarıyı da etkileyecek
-Kadın/erkek, - Korunma ihtiyacına biçimde artırmak
yaşlı/genç arasındaki yönelik farkındalığı - Doğal kaynak yönetimi
rolleri adil biçimde geliştirmek haklarını güvence
belirlemek altına almak
-Toplumsal yönetim
örgütleri oluşturmak

Kültürel Ekonomik
-Farklı kültürlere - Toplumsal kalkınma
yönelik saygıyı teşvik TOPLUM için fonları artırmak
etmek - Turizmde istihdam
-Kültürel alışverişi yaratmak
teşvik etmek - Yerel halkın gelirini
-Kalkınmayı yerel artırmak
kültüre yerleştirmek

Şekil 3.7 Toplum Temelli Turizmin Toplum Kalkınması İçin Kullanımı

Kaynak: Suansri 2003

Planlama sırasında doğal kaynakların korunması ile ilgili gerekli özenin gösterilmesi, sürdürülebilir kal-
kınmanın sağlanması için gerekli ölçütlerin belirtilmesi ve sorumlu turizm anlayışının ön planda tutulması
gerekliliği unutulmamalıdır (Hamzah ve Khalifah, 2009).

Kaliteli Ürünlerin Planlanması ve Tasarımı

Turizm ürününün belirlenmesi, geliştirilmesi ve sürdürülmesi toplum temelli turizmde en kritik un-
surlarından biridir. Başarılı bir uygulama için, sunulan ürün ortak bir toplum vizyonunu yansıtmalı ve
toplumun ulaşmak istediği hedefler tarafından şekillendirilmelidir. Başarılı olmak için, deneyimler ürün
geliştirmenin kadınlar ve gençler dahil olmak üzere toplum üyelerinin katılımını içermesi gerektiğini gös-
termiştir (Asker vd. 2010). Diğer taraftan yerel halk turizm ürünlerinin doğasını ve özelliklerini yakından
tanıyanlardır. Çünkü turizm ürünleri ve faaliyetleri genellikle onların ritüelleri, gelenekleri, kültürel değer-
leri ve anlamları ile ilişkilidir. Bu nedenle, turizm planlama ve geliştirme sürecinde neyin uygun olacağına
yerel halk daha net karar verebilir (Kim vd., 2014).

89
 Sürdürülebilir Toplum Gelişimi ve Toplum Temelli Turizmin Uygulanması
Ürün planlama, toplumun özelliklerini veya
mevcut varlıklarını belirleme süreciyle başlamalı-
dır. Bunlar; doğal varlıklar (şelaleler, orman, kaplı-
ca vb.), sosyal ve kültürel değerler (el sanatları, fes-
tivaller, yöresel yemekler) ve bölgenin güçlü yönleri
(yerel konukseverlik vb.) gibi konuları içerebilir.
Turizm ürünü bu doğal çekicilikler veya kültürel
değerler etrafında inşa edilir. Dolayısıyla bu özel-
liklerin bir envanterinin çıkarılması, toplumun
hangi turist deneyimini sunmak istediklerini be-
lirlemesi için bir başlangıç noktası olacaktır (Asker
vd. 2010). Değerlerin tanımlanmasında toplumun
turizmden ne beklediği, ne tür katkılar sağlamak
istediği ve turizm uğruna nelerden vazgeçemeyece-
ği belirlenmelidir. Toplumun turizm bağlamında
sunabileceği turistik değerler belirlendikten sonra
bu değerler sınıflandırılmalı ve hitap edecekleri tu-
rist kitleleri belirlenmelidir. Bu nokta da genellikle
yapılan hata, ürün planlanırken arz tarafına fazla
odaklanıp bölgenin ne sunabileceği üzerinde faz-
lasıyla durmak ve doğrudan tüketicilerin ya da tur
operatörlerinin neyi satın alabileceklerini ihmal et-
mektir (Dodds vd., 2016). Dolayısıyla bu aşamada
ürünlerin pazar talebine göre tasarlanması, her dü-
zeyde turizm talebi, bölgenin benzersiz satış nok-
taları, hedef pazarlar, turistlerin eğilimleri ve moti-
vasyonları, siyasi durum ve tartışmasız en önemlisi
bölgenin ulaşılabilirliği analiz edilmelidir.
Pazar Talebini Belirleme ve
Pazarlama Stratejisini Geliştirme
Toplum temelli turizm projelerinin başarıya
ulaşmasındaki önemli faktörlerden biri de doğru
ürünü doğru pazarla buluşturabilmektir. Toplu-
mun ne tür turistleri bölgelerine çekmek istediği-
ni açıkça belirlemek (hedef pazar), toplum temelli
turizm uygulamasını geliştirmek ve yönetmek için
bir temel oluşturmaktadır (Asker vd. 2010). Talep
gerçekleştirilmedikten sonra kaliteli ürün üretme-
90
nin bir anlamı bulunmamaktadır. Dolayısıyla mev-
cut ürünler niteliği ve niceliğine göre potansiyel
pazarlama yöntemleri kullanılarak ilgili pazarlara
sunulmalıdır. Bu noktada pazarlama dağıtım ka-
nallarını iyi analiz etmek ve anlamak da önemli-
dir. Toplum temelli turizm projelerinin genellikle
tur rotalarından uzak bölgelerde gerçekleştiği göz
önüne alındığında bu adımın önemi daha net anla-
şılabilir. Tur operatörleri ile işbirliğine gidilmeden
yabancı pazarları çekebilmek son derece zor olduğu
için, her ne kadar geleneksel pazarlama şekli olsa
da uluslararası pazarlara ulaşım için paket deneyimi
sunan tur operatörleri ile ortak çalışmak etkili ola-
bilir (Dodds vd., 2016). Bu aşamada kullanılacak
olan reklam kanallarının seçimi de önemlidir. Bu
amaçla kısa zamanda çok kişiye ulaşan ve az mali-
yet gerektiren yöntemlerin kullanılması tercih edil-
melidir. Örneğin, web sitesi oluşturulabileceği gibi
potansiyel turistlere tüm bölgeyi pazarlayabilecek iş
birlikleri ya da ağlar geliştirilebilir. Başarıyı getiren
bir diğer pazarlama stratejisi de her hanenin bir se-
yahat acentesi gibi işlevsel olmasıdır. Küçük işlet-
meler kendi aralarında ağlar oluşturarak beceriler,
pazarlama, tanıtım vb. konularda iş birliği yapmalı,
özel sektörle (tur operatörleri ve diğer işletmelerle)
iş ortaklıkları kurmalıdır (Dodds vd., 2016).
Uygulama ve İşleyişin Takibi
Bu aşama, planlama aşamasında yapılan hazır-
lıkların ne derece yeterli olduğunun görüldüğü,
teorik olarak tasarlanan uygulamaların pratiğe dö-
küldüğü aşamadır. Bazen planlanan ile gerçekleşen
arasında öngörülemeyen durumlardan kaynakla-
nan sorunlar çıkabilir. Uygulama ve işleyişin takibi
aşamasında tespit edilebilen bu sorunlar görmez-
den gelinmemeli planın eksik ya da hatalı olan yer-
lerine olumlu müdahalelerde bulunulmalıdır. Bu
toplum temelli turizm yaklaşımının sürdürülebilir-
liği açısından önem arz etmektedir.
Toplum Temelli Turizm

Öğrenme Çıktısı

3 Toplum Temelli Turizmin uygulanma sürecini özetleyebilme

Araştır 3 İlişkilendir Anlat/Paylaş

Toplum temelli turizmde Toplum temelli turizmde

Toplum kaynakları ile ürün
toplumun sözcüsü olarak turistik değerlerin envan-
geliştirme arasındaki ilişkiyi
seçilecek lider hangi özellik- terinin çıkarılma nedenini
açıklayınız.
leri taşımalıdır, araştırınız. anlatınız.

TOPLUM TEMELLİ TURİZMİN tersiz özkaynak ile başlanması finansal sorunlardan

ÖNÜNDEKİ ENGELLER
Toplum temelli turizm karmaşık bir süreçtir
ve uygulamadaki gerçeklik her zaman ilkelerdeki
idealler ile uyumlu olmayabilir. Teoride toplum
temelli turizm basit olarak planlama, uygulama
ve değerlendirme sürecinden oluşmakla birlikte
turizm anlayışının yerleştirilmesi ve uygulanması-
nın gerçekte bu kadar basit olmadığı söylenebilir.
Toplum temelli turizm, yapısı itibariyle birbirin-
den farklı gruplar tarafından gerçekleştirilmekte,
bu nedenle süreç içerisinde bazı engeller çıkabil-
mektedir. Söz konusu engeller genellikle toplumun
sosyo-ekonomik ve politik özelliklerinden, turizm
sisteminin parçalı ve karışık yapısından ve karar
verme süreçlerinin karmaşıklığından kaynaklan-
maktadır (Ataman, 2010).
Toplum temelli turizm uygulama sonuçlarının
istenen şekilde gerçekleşmemesi başka bir ifadey-
le sonuçların başarısız olması genellikle kaynak ve
finansman sorunu ile ilgili olmaktadır. En önem-
li engel olarak nitelendirilen bu sorunun nedeni,
çoğu zaman üyeler arasında iş deneyimi konusun-
daki eksiklikler ve pazarla ilgili bağlantılarla ilişki-
lendirilmektedir (Forstner, 2004; Gascon, 2013).
Diğer taraftan birçok toplum temelli turizm gi-
rişiminde yatırımın karlılığının düşük olması ve
toplumun geçimine bağımlı kalınması da önemli
bir etkendir. Örneğin toplum temelli turizmde en
çok tercih edilen girişim konaklama girişimleridir.
Ancak bu girişimlerde doluluk oranları düşük kal-
makta ve geliştirilen ürün ve hizmetler toplumun
becerileriyle ya da gelenekleriyle uyumlu olma-
maktadır. Toplum temelli turizm girişimlerine ye-
bir diğeridir. Özellikle gelişmekte olan ülkelerde
yerel toplumlar ticari bir faaliyeti başlatmak için
ihtiyaç duyulan finansal sermaye ve girişimcilik
açısından yeterli düzeyde değildir. Bu tür girişimler
için finansal kurumlara ya da hükümetlere kredi
için başvurmak alternatif bir seçenek olabilir. An-
cak uygun iş ve pazarlama planı yapılamayınca bu
tür çabalarda etkisiz kalmaktadır. Genellikle kredi
ve finansman sağlama konusunda deneyim ve bilgi
eksikliği olması nedeniyle mikro-finansman, öde-
me kolaylıkları ve geri ödemesiz süre gibi pek çok
seçeneğe ulaşılamamaktadır (Dodds vd., 2016).
Sonuç olarak, finansal sürdürülebilirliğe ulaştıra-
cak ekonomik etkilerin oluşturulamaması ve kay-
nak yaratmanın katılımcı süreçlerde yetersiz olması
toplum temelli turizm uygulamasının önündeki en
önemli engel olmaktadır.
Toplum temelli turizm uygulamasının önün-
deki bir diğer engel toplumun turizme katılımı ve
insan kaynakları gelişimidir (Boz, 2013). Yapılan
çalışma sonuçları yerel toplumların turizm gelişi-
mine aktif olarak katılamadığı yönündedir. Bunun
nedeni toplumun içinde bulunduğu mevcut sosyal,
politik ve ekonomik yapı ile ilgili olabilmektedir.
Çünkü bu toplumların eğitim ve öğrenme olanak-
ları sınırlıdır. Dolayısıyla kısıtlı bilgi ve beceriye sa-
hiptirler. Diğer taraftan turizme yabancı olmaları,
konu hakkında yeterli bilgilerinin olmaması turiz-
me destek ve katılım konusunda çekimser olmala-
rına neden olabilmektedir.
Toplum temelli turizmin başarısı kendi adına
karar verebilmenin yanı sıra otantik yerel yaşam tar-
zının deneyimlenmesini sağlayacak ürün geliştiril-
mesine bağlıdır. Toplum temelli turizmde profesyo-

91
 Sürdürülebilir Toplum Gelişimi ve Toplum Temelli Turizmin Uygulanması

nellik eksikliğine bağlı olarak düşük ürün kalitesi ve pazara ulaşmadaki zorluklar uygulamanın önündeki bir
diğer engeldir (Strasdas, 2002’den aktaran Arslan, 2016). Dünya Bankasının geçmiş projeleri değerlendirdiği
bir programda pek çok ülkede “alınan dersler” bölümünde toplum temelli turizmin uygulanmasındaki engel-
lerin neler olduğu üzerinde durulmuştur. Başka kaynaklar tarafından da desteklenen ve söz konusu projeler-
den çıkan sonuç; toplum turizm için uygun bile olsa ya da arz ile ilgili diğer konular hazır da olsa öncelikle
pazar araştırmasının tamamlanması gerekliliği olmuştur (Dodds vd., 2016). Bu engellerin temelinde yatan
neden ise pazarlama ve kilit pazarlara erişim konusunda bilgi ve kaynak eksikliğidir. Diğer taraftan toplum
temelli turizmi geliştirme ajansları, toplumun pazara entegre olmalarını önleyerek toplum temelli turizm
projelerinin başarılı olmasını engellemektedir. Bunun nedeninin ise yoksul insanların ticari pazarlara başarılı
bir şekilde katılamayacaklarına dair himayeci bir varsayımdan kaynaklandığı belirtilmektedir (Boz 2013).
Buraya kadar anlatılanlardan da görüleceği gibi toplum temelli turizm uygulamasının önündeki engel-
ler; toplumun turizm faaliyetlerine katılmadaki isteksizliğinden, düşük ürün kalitesine, pazara ulaşmadaki
zorluklardan, yatırım için finansal aracıların yetersizliğine, bilgi eksikliğinden, kötü yönetime kadar çok
çeşitli olabilmektedir. Bu bağlamda alanyazında yer alan çalışmalardan (Dodds vd., 2016; Kim vd., 2014;
Kwangseh, 2014; Manyara ve Jones, 2007) hareketle söz konusu engelleri; finansman sorunu, ürün geliş-
tirme ve pazarlama sorunu, toplum yapısı ile ilgili sorunlar ve süreç yönetiminden kaynaklı sorunlar olarak
derlemek (Tablo 3.7) mümkündür:

Tablo 3.7 Toplum Temelli Turizm Uygulamasının Başarısındaki Engeller

• Yatırım karlılığının düşük olması
• Yeni yatırımların eksikliği
• Yatırım için finansal aracıların yetersizliği
Finansal Sorunlar
• Yapılan yatırımların devamlılığının sağlanamaması
• Kredi ve finansman sağlama konusunda deneyim ve bilgi eksikliği
• Özkaynak yetersizliği
• Ürün kalitesinin düşük olması
• Pazara ulaşmada zorluk yaşanması
• Ürünlerin pazar talebine dayalı tasarlanmaması
Ürün Geliştirme ve
• Ürünlerin, profesyonel dışsal iş birlikleri olmadan pazara ulaştırılmaya çalışılması
Pazarlamayla İlgili
• Ürün geliştirme konusunda özel sektörden yeterince danışmanlık hizmeti alınmaması
Sorunlar
• Güçlü bir pazar araştırması yapılmadan projenin başlatılması
• Pazarlama kabiliyetlerinin zayıf olması
• Ürün sunumuna yönelik yetersizlikler
• Projenin başlangıç aşamasında gereken hassasiyetin gösterilmemesi
• Projeye destek verilmemesi
• Turizm konusunda bilgi ve beceri eksikliği
Toplum Kaynaklı
• Düşük eğitim düzeyleri
Sorunlar
• Yetkililere güvensizlik
• Turizmi düşük gelirli mevsimlik iş olarak algılama
• Turizm işletmelerine ev sahibi toplumların kültürel uzaklığı
• Zayıf yönetim ve zayıf liderlik
• Uygun olmayan ortaklıklar
• Turizm planlaması ve uygulamasında beceri eksikliği
Süreç Yönetiminden • Pay sahipleri arasındaki müzakere eksikliği
Kaynaklı Sorunlar • Paydaşlarla yeterli ve sağlıklı işbirliğinin olmaması
• Göz ardı edilen yerel turizm tecrübesi
• Kurumsal engeller
• Dış müdahalelere karşı strateji eksikliği ve şeffaflığın bulunmaması
Kaynak: Yazar tarafından derlenmiştir.

92
Toplum Temelli Turizm

Yaşamla İlişkilendir

Sürdürülebilir Toplum Temelli Turizm
(STTT) Projelerinin Finanse Edilmesindeki Zor-
luklar ve Alınan Dersler
STTT projelerinin finanse edilmesindeki zorluk-
lar ve alınan dersler, her iki taraftan (borç alan ve borç
veren) alınan geri bildirimler kullanılarak incelenmiştir.
Bu geri bildirimler bazı vaka analiz raporlarından ve
sektör profesyonellerinin yorumlarından derlenmiştir.
Finans Sektöründen Geri Bildirimler
• Zayıf iş planı ve teklif sunumları
• Finansal bilgi eksikliği
• Yönetim organizasyonu ve iş yönetiminde dene-
yim eksikliği
• Gerçekçi pazarlama planları ve stratejilerinin ek-
sikliği
• Öz sermaye eksikliği, zayıf güvenilir teminat
• Yüksek borç servisi oranı (Her sektör için pazar
ortalamaları bulunmaktadır)
• Düşük kar marjları (Proje, borcunu ödemek için
yeterli değil)
• STTT sektörü üzerine istatiksel verilerin eksikliği
• STTT sektöründe uzmanlık ve tecrübe eksikliği
• Turizm sektörünün mevsimselliği
Sürdürülebilir Toplum Temelli Turizm Proje Sa-
hiplerinden, Proje Geliştirenlerden veya Danışmanlar-
dan Geri Bildirimler:
• Kredi başvurusu onayının kredi memurunun in-
safına bağlı olması
• Yeni fikirlere, yeni işlere ve ilk defa borç alacak
olanlara karşı objektif yaklaşmama
• Müşteri veya potansiyel müşterilere verilen tavsi-
ye /finansal danışmanlık eksikliği
• Başarılı bir kredi başvurusundaki “karizma ve
karakter”in önemi
• Müşteri ve banka arasında çatışmacı / muhalif ilişki
• Küçük işletmelere karşı sınırlayıcı politikalar
• Kredi memurlarının turizm pazarı hakkında çok
az bilgi sahibi olması
• Turizm endüstrisinin mevsimselliğini anlamada
bilgi eksikliği
• Sürdürülebilir ve geleneksel turizm projelerinin
öncelikleri
• Kültür, tarih, miras, sürdürülebilirlik vb. konula-
rında asgari düzeyde bilgi/tecrübe
• Kredi başvurularının işlenme zaman aralığı (çok
uzun), doğru dürüst açıklanmayan gecikmeler
• Şartlar, koşullar ve faiz oranlarında katılık
• Bankacıların gizlilik/etik yoksunu olması
Kaynak: UNDP Türkiye (2018). Türkiye’deki Sürdü-
rülebilir Toplum Temelli Turizm Projeleri için Yenilikçi
Finansman Modeller, Ankara
https://www.undp.org/content/dam/turkey/
C O - B RO C H U R E S - 2 n d - E D / U N D P - T R -
SURDURULEBILIR-TURIZM-YENLIKCI-
FINANSMAN-MODELLERI.pdf (Erişim tarihi:
15.04.2020).

Öğrenme Çıktısı

4 Toplum temelli turizmin önündeki engelleri sıralayabilme

Araştır 4 İlişkilendir Anlat/Paylaş

Turizm planlamasında, Sürdürülebilir turizm uy-

planlamacıların ve karar ve-
ricilerin destinasyon seviye-
sinde karşılaştıkları zorluk-
lar neler olabilir araştırınız?
Toplum temelli turizm uy-
gulaması ile toplum temelli
gulamalarının önündeki en-
turizm uygulaması arasında
gelleri anlatınız.
ne tür benzerlikler olabilir?

93
 Sürdürülebilir Toplum Gelişimi ve Toplum Temelli Turizmin Uygulanması

1 Sürdürülebilir Kalkınma kavramını

tanımlayabilme
öğrenme çıktıları ve bölüm özeti

Sürdürülebilir Kalkınma ve
Turizm

Sürdürülebilir kalkınma, insani ve çevreyle ilgili temel değerlere saygılı davranmaya çağrı yapan, gelecek kuşak-
ların ihtiyaçlarını karşılayabilme olanağından ödün vermeksizin günümüz kuşaklarının ihtiyaçlarını karşılayabi-
lecek bir kalkınma yaklaşımıdır. Bu yaklaşım ekonomik, sosyal ve çevresel olmak üzere üç bileşenin çevresinde
şekillenir. Bu üç bileşenin dengede olması sürdürülebilir kalkınmanın sağlanmasında temel koşuldur.

2 Sürdürülebilir turizm ve toplum temelli

turizm arasındaki ilişkiyi açıklayabilme

Sürdürülebilir Turizm ve
Toplum Temelli Turizm

Toplum temelli turizm anlayışı, sürdürülebilir turizmin amacına hizmet edebilen bir turizm anlayışıdır. Top-
lum refahının sürdürülmesi her iki yaklaşımın birleştiği noktadır. Her iki turizm anlayışının paylaştığı benzer
değerler; toplumun kapasitesinin geliştirilmesi, ekolojik olarak duyarlı projeler, iyi organize edilmiş uyumlu ku-
rulum, adil gelir dağılımı, turist memnuniyeti, tarihi ve kültürel mirasın korunması şeklinde sıralanabilir. Ancak
sürdürülebilir turizm söylemi uzun vadeli sürdürülebilirlik bakış açısından yaklaşırken, toplum temelli turizm,
kalkınma ve yönetim pratiklerinde yerel düzeyde sorumluluk ve uygulamalardan yola çıkmaktadır. Dolayısıyla,
sürdürülebilir turizm ve toplum temelli turizm arasında; ölçek, kamu/özel sektörün turizme dâhil olma durumu
ve toplumun rolü gibi pek çok konuda farklılıklar bulunmaktadır. Örneğin, sürdürülebilir turizm yerel düzey-
den daha büyük bir ölçekte tasarlanırken toplum temelli turizm kökenlerini yerelden, katılımdan, eşitlikten,
güçlendirmeden, yerel işletmelerin yerel bilgi ve girişimcilikle sağlanan gelişmeden alır. Diğer taraftan toplum
temelli turizm tüm yetkinin ev sahibi topluma ait olması yönüyle ayrılmaktadır.

94
Toplum Temelli Turizm

3 Toplum temelli turizmin uygulanma

sürecini özetleyebilme

öğrenme çıktıları ve bölüm özeti

Toplum Temelli Turizmin
Uygulanması

Toplum temelli turizm uygulama süreci, toplumun ihtiyaçlarının belirlenmesi ve toplumu turizme hazırlama
ile başlar. Daha sonra toplumun teorik ve pratik eğitim programları ile bilgilendirilmesi ve bilinçlendirilmesi,
yönetim mekanizmasının kurulması ve liderin tanımlanması ile devam eder. Bu aşama da toplumu yönlendi-
recek ve sürekli toplumla iletişim halinde olacak lider seçimi uygulamanın başarısında önemlidir. Yönetim me-
kanizmasında yer alan kişiler ve toplum tarafından belirlenen lider, toplumu örgütleyerek, turizm yaklaşımının
planlanmasını, uygulanmasını ve pazarlanmasını kapsayan tüm sürece bireyleri aktif görevlerde çalışmaları ko-
nusunda teşvik etmelidir. Gerekli koordinasyon sağlandıktan sonra toplumun turizm bağlamında sunabileceği
turistik değerler belirlenmeli, sınıflandırılmalı, taşıma kapasitesi ve sunulacak pazar üzerinde çalışılmalıdır. Alt
yapı gereksinimleri, eğitim, tanıtım, fon sağlama gibi konular için sosyal ortaklıkların geliştirilmesi gerekmek-
tedir. Bu süreçte önemli olan bir diğer adım ise sadece ekonomik çıkarlar değil sosyal, doğal ve kültürel çıkar-
larında dikkate alındığı bütüncül bir yaklaşımın benimsenmesidir. Kaliteli ürünlerin planlanması için bölgenin
değerlerinin envanteri de çıkarıldıktan ve ürün tasarımı gerçekleştirildikten sonra uygulamaya geçilmeli ve işleyiş
takip edilmelidir.

4 Toplum temelli turizmin önündeki

engelleri sıralayabilme

Toplum Temelli Turizmin

Önündeki Engeller

Toplum temelli turizmde istenen sonucun alınamamasının başka bir ifadeyle başarısız olunmasının önündeki
engeller farklı sorunlardan kaynaklanmaktadır. Bu sorunlar; finansal sorunlar, toplum kaynaklı sorunlar, ürün
ve pazarlamayla ilgili sorunlar ve süreç yönetimi ile ilgili sorunlar olarak sıralanabilir.

95
 Sürdürülebilir Toplum Gelişimi ve Toplum Temelli Turizmin Uygulanması

1 Aşağıdakilerden hangisi çevre, ekonomik ve sos- 6 Sürdürülebilir turizm ile ilgili aşağıdaki ifade-
yal boyutta ele alınan kalkınma yaklaşımdır? lerden hangisi yanlıştır?
neler öğrendik?

A. Geleneksel Kalkınma A. Günümüz turistlerinin ihtiyaçlarını gelecekteki

B. İktisadi Kalkınma fırsatları koruyarak karşılama anlayışıdır.
C. Kaynak Temelli Kalkınma B. Tüm turizm çeşitlerini kapsayan, turizmin kul-
D. Sürdürülebilir Kalkınma landığı tüm kaynaklara duyarlı olan politika ve
E. Modern Kalkınma uygulamaları içeren bir felsefedir.
C. Turizm bölgelerindeki halkın yaşam kalitesini ge-
2 Dünya Çevre ve Kalkınma Komisyonu tara- liştiren bir turizm anlayışıdır.
fından 1987 yılında yayımlanan “Ortak Geleceği- D. Çevre korumayı temel alan alternatif turizm çe-
miz” olarak da bilinen doküman aşağıdakilerden şitlerinden Eko turizmin karşılığıdır.
hangisidir? E. Gerilim ve sürtüşmeleri azaltmayı amaçlayan po-
A. Gündem 21 zitif niyetli bir yaklaşımdır.
B. Kyoto Protokolü
C. Brundtland Raropu
7 Toplumun turizm gelişiminde tam yetkili oldu-
ğu katılım şekli aşağıdakilerden hangisidir?
D. Büyümenin Sınırları Raporu
E. Çevre Risk Raporu A. Teşvikle katılım
B. Otantik katılım
3 Canlıların hem kendi aralarındaki hem de çev- C. Pasif katılım
releri ile olan ilişkilerini inceleyen bilim dalına ne ad D. Etkileşimli katılım
verilir? E. Fonksiyonel katılım
A. Ekoloji
B. Zooloji 8 Toplum temelli turizm uygulamalarında, “tu-
C. Botanik rizmde aktif olarak yer alacak bireylerin rollerinin
tanımlanması” hangi aşamada gerçekleştirilmektedir?
D. Biyoloji
E. Jeoloji A. Toplumu Turizme Hazırlamak
B. Toplumun Turizm Konusunda Eğitimi
4 Yerel halkın sosyal yapı ve kaynaklara erişimini C. Liderin Tanımlanması
sağlayarak yaşam kalitelerini korumak ve yükseltmek D. Toplumu Örgütleme ve Geliştirme
sürdürülebilir turizm ilkelerinden hangisi kapsamın- E. Sosyal Ortaklıkların Geliştirilmesi
dadır?
A. Verimli kaynak kullanımı 9 Toplum temelli turizmin uygulanmasındaki en
B. Yerelden kontrol önemli engel aşağıdakilerden hangisidir?
C. Toplumsal refah A. Finansman Sorunu
D. Kültürel zenginlik B. Kaliteli Ürün geliştirememe
E. Fiziki bütünlük C. Toplumun turizm konusuna yabancı olması
D. Zayıf liderlik
5 Sürdürülebilir kalkınma sürecinde, her durum E. Ürünler pazar talebine dayalı tasarlanmaması
ve şartta eşitliği, siyasi güvenilirliği ve katılımı sağla-
yabilen sürdürülebilir sistem olarak tanımlanan boyut 10 Aşağıdakilerden hangisi toplum temelli turiz-
aşağıdakilerden hangisidir? min önündeki engellerden biri olan finansal sorun-
A. Ekonomik Boyut lardandır?
B. Ekolojik Boyut A. Zayıf liderlik
C. Toplumsal Boyut B. Uygun olmayan ortaklıklar
D. Politik Boyut C. Vizyonsuz politika anlayışı
E. Fiziksel Boyut D. Pay sahipleri arasındaki müzakere eksikliği
E. Yetersiz olan öz kaynak

96
Toplum Temelli Turizm

Yanıtınız yanlış ise “Sürdürülebilir Kalkınma Yanıtınız yanlış ise “Sürdürülebilir Turizm ve
1. D 6. D
ve Turizm” konusunu yeniden gözden geçi- Toplum Temelli Turizm” konusunu yeniden
riniz. gözden geçiriniz.

neler öğrendik yanıt anahtarı

Yanıtınız yanlış ise “Sürdürülebilir Kalkınma Yanıtınız yanlış ise “Sürdürülebilir Turizm ve
2. C 7. B
ve Turizm” konusunu yeniden gözden geçi- Toplum Temelli Turizm” konusunu yeniden
riniz. gözden geçiriniz.

Yanıtınız yanlış ise “Sürdürülebilir Kalkınma Yanıtınız yanlış ise “Toplum Temelli Turiz-
3. A 8. D
ve Turizm” konusunu yeniden gözden geçi- min Uygulanması” konusunu yeniden göz-
riniz. den geçiriniz.

Yanıtınız yanlış ise “Sürdürülebilir Turizm ve Yanıtınız yanlış ise “Toplum Temelli Turiz-
4. C 9. A
Toplum Temelli Turizm” konusunu yeniden min Önündeki Engeller” konusunu yeniden
gözden geçiriniz. gözden geçiriniz.

Yanıtınız yanlış ise “Sürdürülebilir Kalkınma Yanıtınız yanlış ise “Toplum Temelli Turiz-
5. C 10. E
ve Turizm” konusunu yeniden gözden geçi- min Önündeki Engeller” konusunu yeniden
riniz. gözden geçiriniz.

Araştır Yanıt
3 Anahtarı

İnsanların turizme geniş ölçüde büyük kitleler halinde katıldıkları turizm ak-
tivitesine kitle turizmi denir. Bu turizmin en belirgin özelliği, insanların daha
çok paket turları tercih etmesidir. Diğer belirgin özellikleri aşağıdaki şekilde
sıralanabilir (Kazoğlu, 2018):
• Taşıma kapasitesinin üzerinde turist katılımı söz konusudur.
• Belirli bir mekânda belirli bir zaman dilimi içerisinde yoğunlaşma vardır.
• Hızla büyüyen ve denetlenemeyen bir gelişime sahiptir.
• İşletmeler, uluslararası standartlara uygun ve büyük ölçeklidir.
Araştır 1 • Yerel mimari unsurlardan ziyade anonim turizm mimarisi kullanılmaktadır.
• Yerel halk ve turist ilişkileri en az düzeyde gerçekleşir.
• Yabancı tur operatörlerine bağlılık yüksektir.
• Yerli turistik ürünler fabrikasyona yönelmekte ve özgünlüğünü yitirmektedir.
• Gelişim ve yatırımlar ölçek ekonomileri temel alınarak yapılmaktadır.
• Kıyılara ve doğal güzelliklere yönelme hâkimdir.

97
 Sürdürülebilir Toplum Gelişimi ve Toplum Temelli Turizmin Uygulanması

Araştır Yanıt
3 Anahtarı

Sürdürülebilir turizm anlayışının uygulandığı eko-turizm ve toplum temelli

turizm arasındaki farklılıkları aşağıdaki gibi sıralamak mümkündür:
• Toplum temelli turizmde amaç, doğal çevre, doğal güzellikler, sosyal sistem
ve yerel kültürün yerel halkın ihtiyaçlarına cevap verecek şekilde sorumlu-
luk dâhilinde yönetilmesidir. Eko-turizmde amaç doğal güzelliklerin, yerel
kültürün ve bölge destinasyonunun sorumluluk dâhilinde yönetilmesidir.
Araştır 2 • Toplum temelli turizmde mülkiyet yerel halka aitken eko turizmde mülki-
yetin belirsizliği söz konusudur.
• Toplum temelli turizmde turizm faaliyetlerinin yönetimi yerel halkın elin-
dedir. Eko-turizmde yönetim belirsizdir.
• Toplum temelli turizmde bölgesel ve bütünsel bir kalkınmayı vurgulanır-
ken eko turizmde turizm ve doğal çekicilikleri vurgulanır.

Toplum temelli turizmde toplumun sözcüsü olarak seçilecek liderin aşağıdaki

özellikleri taşıması uygulamanın başarısında önemlidir:
• Hoşgörülü ve duyarlı
• İletişim gücü kuvvetli
• İnsanları cesaretlendirebilen
Araştır 3 • Vizyon sahibi
• Disiplinli ve sabırlı
• Yetenekli, çözüm odaklı
• Gerektiğinde fedakâr davranabilen
• Toplumunun çıkarlarını gözetebilen

98
Toplum Temelli Turizm

Araştır Yanıt
3 Anahtarı

Turizm planlamasında planlamacıların ve karar vericilerin destinasyon seviye-

sinde karşılaştıkları zorluk aşağıdaki gibi sıralanabilir: (Ataman, 2010)
• Birçok insanın prensip olarak planlamaya karşı olması,
• Toplumların mevcut durumunu korumak istemeleri,
• Bölge insanının yeni gelenlere karşı alınganlık göstermeleri,
• Toplum içerisinde hali hazırda kurulu olan güç yapısının, diğer kalkınma
şeklini destekliyor olması,
• Çevreci grupların herhangi bir değişime karşı olmaları,
• Toplumda, turizm gelişimine yönelik bilgi eksikliği,
• Turizmin olası olumsuz etkilerine yönelik korku,
• Farklı ürün ve hizmet üreten topluluk bireylerine, topluluğa ait neredeyse
tüm ürün ve hizmetlerin, belli bir oranda bile olsa, turistler tarafından
satın alınabileceği tam olarak anlatılamaması,
Araştır 4
• Turizmin, toplum tarafından, düşük maaşlı ve geçici işgücüne bağlı bir
sektör olarak algılanması,
• Kaynakların yönetim yetkisinin genellikle çok temsili bir yapıda olması
ve çoğunlukla tur operatörlerinin söz konusu kaynaklarda kontrol hakları
bulunması,
• Yerel yönetimlerin olası sorunlarda köklü olmayan, hızlı, geçici çözümler
aramaları,
• Yerel yönetimlerin yapılacak işler için finans ve insan kaynağı sağlamakta
yetersiz kalmaları,
• Turizm faaliyetleri dönemsel olması,
• Toplumun desteğinin, bağlılığının ve iş birliğinin yetersiz kalması,
• Başarı durumunu ölçebilmek için yeterli izleme sisteminin bulunmaması.

Kaynakça
Akış, S. (1999). Sürdürülebilir turizm ve Türkiye.
Anatolia: Turizm Araştırmaları Dergisi, Mart
Haziran, ss. 36- 47.
Asker, S. Boronyak, L., Carrard, N. ve Paddon, M.
(2010). Tourism working group. effective community
based tourism: A best practice manual; Asia-Pacific
Economic Cooperation: Sydney, Australia
Ar, H. & Çelik Uğuz, S. (2017). Küresel sürdürülebilir
kalkınma hedeflerinde turizmin rolü: Türkiye
örneği. Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi, 10
(49), ss. 521-530
Arslan, A (2016). Toplum Katkılı Turizm (içinde:
Turizm Paradigmaları, Ed: E. Akgöz). Ankara:
Detay yayıncılık.
Aslan, A. (2008). Turizm planlamasına yerel toplumun
katılımı: Saklı Bahçe Akyaka üzerine bir inceleme.
Anatolia: Turizm Araştırmaları Dergisi, 19 (1),
ss.71-83.
Ashley, C. (2006). How Can Governments Boots The
Local Economic Impacts Of Tourism? Options and
Tools. London: Overseas Development Institute
Ataman, Y. E. (2010). Sürdürülebilir Turizm Bağlamında
Toplum Temelli Turizm: Dünyadaki Uygulama
Örnekleri ve Türkiye. T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı
Dış İlişkiler ve AB Koordinasyon Daire Başkanlığı
(Yayımlanmamış Uzmanlık Tezi), Ankara.
Bahar, O., Özkoç, H. & Samırkaş, M. (2014). Turizm
ve Ekonomik Kalkınma İlişkisine Ampirik Bir
Yaklaşım: Panel Koentegrasyon Analizi, (içinde:
Farklı Boyutlarıyla Türkiye’de Kalkınma, Ed: S.
Bekmez). Ankara: Efil Yayınevi.
Beyhan, Ş. G. & Ünügür, S. M. (2005). Çağdaş
gereksinmeler bağlamında sürdürülebilir turizm
ve kimlik modeli. İTÜ Dergisi (Seri A: Mimarlık,
Planlama, Tasarım), 4 (2), ss. 79-87.
99
 Sürdürülebilir Toplum Gelişimi ve Toplum Temelli Turizmin Uygulanması
Boz, M. (2013). Toplum Temelli Turizm (içinde:
Turizmde Güncel Konu ve Eğilimler, Ed: Ş. Aydın
Tükeltürk ve M. Boz). Ankara: Detay Yayıncılık.
Bramwell, B. & Lane, B. (1993). Sustainable tourism:
an evolving global approach. Journal of Sustainable
Tourism, 1(1), ss. 1-5.
Bramwell, B. & Lane, B. (2011). Critical research on the
governance of tourism and sustainability. Journal of
Sustainable Tourism, 19 (4-5), ss. 411-421
Bramwell, B. & Lane, B. (1999). Sustainable tourism:
Contributing to the debates. Journal of Sustainable
Tourism, 7 (1), ss. 1-5.
Can, M. D. (2008). Sürdürülebilir Turizm Ve Turizm
Çeşitliliği Kapsamında Kültür Ve Turizm Koruma
Ve Gelişim Bölgeleri: Mersin-Tarsus Örneği, Kültür
ve Turizm Bakanlığı Araştırma ve Eğitim Genel
Müdürlüğü (Uzmanlık Tezi), Ankara.
Can, E. (2013). Turizm destinasyonlarında
sürdürülebilir turizmin sürdürülebilir rekabet
açısından değerlendirilmesi, İstanbul Sosyal
Bilimler Dergisi, (4), ss. 23-40.
Canpolat N. & Öztürk, E. (2019). Sürdürülebilir
kalkınma çağında kurumların sürdürülebilirlik
yaklaşımı: oteller üzerinden bir değerlendirme,
İstanbul Gelişim Üniversitesi Sosyal Bilimler
Dergisi, 6 (1), ss. 18-36
Cemal, A. (2005). Sosyal Bilimlerde Temel Kavramlar.
Eskişehir: Anadolu Üniversitesi Yayınları
Choi, H. S. C. & Sirakaya, E. (2005). Measuring
residents’ attitude toward sustainable tourism:
development of sustainable tourism attitude scale,
Journal of Travel Research, 43 (4), ss. 380-394.
Çakılcıoğlu, M. (2013). Turizm odaklı sürdürülebilir
kalkınma için bir yöntem önerisi, tasarım kuram
Dergisi, 9 (16), ss. 27-42.
Çamur, D. & Vaizoğlu. A.S. (2007). Çevreye ilişkin
önemli toplantı ve belgeler, TSK Koruyucu
Hekimlik Bülteni, 6 (4), ss. 297-306.
Çeken, H. (2008). Turizmin bölgesel kalkınmaya etkisi
üzerine bir inceleme, Afyon Kocatepe Üniversitesi
İktisadi İdari Bilimler Dergisi, 10 (2), ss. 293-306.
Dangi, T.B. & Jamal, T. (2016). An integrated
approach to “sustainable community-based
tourism”. Sustainability, 8, ss. 475.
Demir, C. & Çevirgen, A. (2006). Turizm ve çevre
yönetimi: sürdürülebilir gelişme yaklaşımı. Ankara:
Nobel Yayın Dağıtım.
Dodds, R. Ali, A. & Galaski, K. (2016). Mobilizing
knowledge: Determining key elements for success
and pitfalls in developing community-based
tourism. Journal Current Issues in Tourism, 21
(13), ss. 1-22.
Durak, Ş. (2014). Tarihi Çevrelerde Sürdürülebilir
Turizm Planlaması: Diyarbakır Tarihi Sur
100
İçi Bölgesi Örneği, Yüksek Lisans Tezi, Dicle
Üniversitesi, Diyarbakır.
Erdoğan, N. 2003. Çevre ve Eko Turizm. Ankara: Erk
Yayınevi.
Forstner, K. (2004). Community ventures and
access to markets: the role of intermediaries in
marketing rural tourism products. Development
Policy Review, 22 (5), ss. 497-514.
Garg, V. (2002). Appraising the impacts of community-
based tourism in Tanzania: A community perspective,
The University of Manitoba (Yayımlanmamış
Yüksek Lisans Tezi), Kanada.
Gascon, J. (2013). The limitations of community-
based tourism as an instrument of development
cooperation: the value of the social vocation of the
territory concept. Journal of Sustainable Tourism,
21 (5), ss. 716-731.
Güneş, G. (2016). Toplum temelli ekoturizm. I.
Ulusal Alternatif Turizm Kongresi (7-9 Nisan
2016), Erzincan.
Hall, C. M. (1994). Tourism and politics: policy, power
and place. chichester: John Wiley and Sons.
Hamzah, A. & Khalifah, Z. (2009). Handbook on
community based tourism “How to develop and
sustain CBT”. Asia-Pasific Economic Cooperation
Secretariat, Kuala Lumpur, Malaysia.
Harwood, S. (2010). Planning for community based
tourism in a remote location. Sustainability, 2, ss.
1909-1923.
Hatton, M. (1999). Community-Based Tourism in The
Asia-Pacific. Toronto: Humber College School of
Media Studies.
Hunter, C. J. (1995). On the need to re-conceptualize
sustainable tourism development. J. Sustain. Tour.
3, ss. 155–165.
Inskeep, E. (1991). Tourism planning: an integrated
and sustainable development approach. New York:
VNR Tourism and Commercial Recreation Series.
İçöz, O., Var, T. ve İlhan, İ. (2002). Turizm Planlaması.
Ankara: Turhan Kitabevi.
Kahraman, N. ve Türkay, O. (2012). Turizm ve Çevre.
Ankara: Detay Yayıncılık.
Kaya, E. (2007). Kent Yönetiminde Yeni Yaklaşım: Yerel
Kalkınma Yönetimi. İstanbul: Okutan Yayıncılık.
Kaynak, M. (2009). Kalkınma İktisadı. Ankara: Gazi
Kitabevi.
Kazoğlu, İ. H. (2018). Toplum temelli turizm yaklaşımı:
turist rehberlerinin algılamaları üzerine bir araştırma.
Balıkesir Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü
(Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Balıkesir.
Kılıçoğlu, P.( 2005). Türkiye’nin Çevre Politikalarında
Sürdürülebilir Gelişme. Ankara: Turhan Kitabevi
Yayınları.
Toplum Temelli Turizm
Kim, S., Park, E. & Phandanouvong, T. (2014).
Barriers to local residents’ participation in
community- based tourism: Lessons from houay
kaeng village in laos. conference: 4th international
conference on tourism research (4ICTR) At: Kota
Kinabalu, Malaysia, Volume: 12
Kozak, N. (1991). Kitap tanıtımı: Turizm ve çevre
konferansı. Anatolia: Turizm Araştırmaları Dergisi,
2 (2), ss. 48-48.
Kozak, M. & Bahar. O. (2011). Turizm Ekonomisi.
Eskişehir: Anadolu Üniversitesi Yayını, No: 1332.
Kozak, A. M. & Bahçe, A. S. (2009). Özel İlgi Turizmi.
Ankara: Detay Yayıncılık.
Kumar, C. (2005). Revisiting “Community” in
community-based natural resource management.
Community Dev. J, 40, ss. 275-285.
Kuntay, O. (2004). Sürdürülebilir Turizm Planlaması.
Ankara: Alp Yayınevi.
Kwangseh, B. E. (2014). Community based tourism
(CBT) planning-an analysis of opportunities
and barriers: a case study of Cameroon. Eastern
Mediterranean University (Yayınlanmamış Yüksek
Lisans Tezi), Gazimağusa, North Cyprus.
Lama, R. (2014). Communıty based tourısm
development (A case study of Sıkkım).
Department of Tourısm and Hotel Management
Kurukshetra University (Yayınlanmamış Doktora
Tezi), Kuruksetra.
Manyara, G., & Jones, E. (2007). Community-
based tourism enterprises development in Kenya:
An exploration of their potential as avenues of
poverty reduction. Journal of Sustainable Tourism,
15(6), ss. 628-644.
Muhanna, E. (2006). Sustainable tourism
development and environmental management for
developing countries, Problems and Perspectives in
Management, 4 (2), ss. 14-30.
Özmehmet, E. (2008). Dünya’da ve Türkiye
sürdürülebilir kalkınma yaklaşımları, Journal of
Yaşar University, 3 (12),
h t t p s : / / j o u r n a l . y a s a r. e d u . t r / w p - c o n t e n t /
uploads/2012/11/vol_3_no_12_Ecehan_OZ_
Makale.pdf (erişim tarihi: 20.03. 2020).
Richards, G. & Hall, D. (2002). Tourism sustainable
community development, (içinde: Tourism and
sustainable community development, Ed: Greg
Richards and Derek Hall).
Sarkım, M. (2007). Sürdürülebilir Turizm Kapsamında
Turistik Ürün Çeşitlendirme Politikaları Ve
Antalya Örneği. Dokuz Eylül Üniversitesi Sosyal
Bilimler Enstitüsü Yayımlanmamış Doktora Tezi,
İzmir.
Sancar, F. H. (1990). Sürdürülebilir kalkınma
ve turizm: özgün değerlerin korunması ve
geliştirilmesi. (içinde: Turizm ve Çevre Konferansı).
Ankara: Türkiye Çevre Sorunları Vakfı
Sen, Amartya K. (2004). Özgürlükle Kalkınma, Y.
Alogan (Çev.), İstanbul: Ayrıntı Yayınları.
Sharpley, R. (2014). Host perceptions of tourism:
A review of the research. Tourism Management,
3(42), ss. 37- 49.
Suansri (2003). Community Based Tourism Handbook
(Responsible Ecotourism Social Tours, Project
REST), Thailand.
Sutresna I.B., Suyana, U. I M., Saskara, I.A.N. &
Wiwin Setyari, N.P. (2019). Community based
tourism as sustainable tourism support, RJOAS,
10(94), ss. 70-78
Stoddard, J. E., Pollard, C. E. & Evans, M. R.
(2012). The triple bottom line: A framework for
sustainable tourism development. International
Journal of Hospitality & Tourism Administration.
13 (3), ss. 233-258.
Telfer, D. J. (2002). Development theories and tourism
theory, (içinde: Tourism and Development Concepts
and Issues, Ed: R. Sharpley, D. Telfer). Clevendon:
Channel View Publications,
Tuna, M. (2007). Turizm Çevre ve Toplum. Ankara:
Detay Yayıncılık.
UNDP Türkiye (2018). Türkiye’deki Sürdürülebilir
Toplum Temelli Turizm Projeleri için Yenilikçi
Finansman Modeller, Ankara, https://www.
undp.org/content/dam/turkey/ (Erişim tarihi:
15.04.2020).
URL-1: Sürdürülebilir Kalkınma Amaçları,
https://www.tr.undp.org/content/turkey/tr/home/
sustainable-development-goals.html
(erişim tarihi: 11.04.2020).
URL-2: Sürdürülebilir Turizm, https://www.
gelecekturizmde.com/surdurulebilir-turizm-
nedir/ (erişim tarihi: 01.04.2020).
Vogt C. A. & Jordan (2015). Community
development, tourism, Encyclopedia of tourism,
(Ed: J. Jafari, H. Xiao), Springer International
Publishing
Yavuz Alpagut, V. (2010). Sürdürülebilirlik kavramı
ve işletmeler açısından sürdürülebilir üretim
stratejileri, Mustafa Kemal Üniversitesi Sosyal
Bilimler Enstitüsü Dergisi, 7 (14), ss. 63-86.
Zorlu, K. (2019). Sürdürülebilir Turizm Gelişimi Ve
Planlamasında Toplum Katılımı Ve Güçlendirme:
Güzelyurt İlçesi (Aksaray) Örneği. Ondokuz
Mayıs Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü
(Yayınlanmamış Doktora Tezi), Samsun.
101
 Bölüm 4
Toplum Temelli Turizmin Etkileri ve Yerli Halk

Toplum Temelli Turizmin Sosyo-Ekonomik Toplum Temelli Turizmin Sosyo-Kültürel

Etkileri ve Yerli Halk Etkileri ve Yerli Halk
öğrenme çıktıları

1 2
1 Toplum temelli turizmin yerli halk açısından 2 Toplum temelli turizmin yerli halk
olumlu sosyo-ekonomik etkilerini açısından olumlu sosyo-kültürel etkilerini
açıklayabilme açıklayabilme

Toplum Temelli Turizmin Çevresel Etkileri Toplum Temelli Turizmin Olumsuz Etkileri

3 4
ve Yerli Halk ve Yerli Halk
3 Toplum temelli turizmin yerli halk açısından 4 Toplum temelli turizmin yerli halk açısından
olumlu çevresel etkilerini açıklayabilme olumsuz etkilerini açıklayabilme

Anahtar Sözcükler: • Toplum Temelli Turizm • Ekonomik Güçlenme • Yerel Girişimcilik

• Toplum Temelli Turizm Yaşam Eğrisi • Katılımcılık • Toplum Temelli Eko-turizm

102
Toplum Temelli Turizm
GİRİŞ
Kitle turizminin çoğunlukla deniz-kum-güneş
gibi popüler turizm merkezlerine olumsuz etki-
leri konusunda artan farkındalık, turizm kaynak
yönetimine alternatif yaklaşımların geliştirilmesi-
ne neden olmuştur. Bu yaklaşımlardan biri olarak
görülen toplum temelli turizm, yerli halkın katılı-
mını önemseyen, onların kendi topraklarında mey-
dana gelen ve kendi bölgelerinde bulunan doğal ve
kültürel çekiciliklere dayanan turizm çeşidi olarak
benimsenmekte ve özellikle kırsal destinasyon-
lar için bir kalkınma aracı olarak görülmektedir
(Nelson, 2003). Sürdürülebilir turizmin bir aracı
olarak da görülen toplum temelli turizm projeleri,
destinasyona ve topluluğa sağladığı çeşitli faydalar
nedeniyle, farklı uluslararası örgütler tarafından
da desteklenmektedir. Ancak destinasyonlarda tu-
rizm çeşitlendirilmesine gidilmesi, turizmin önem-
li çekicilik unsurları olan doğa ile kültür üzerinde
önemli ve artan bir etkiye sahiptir. Bu etkiler ise
hem olumlu hem de olumsuz sonuçlar yaratabilir.
Düzgün uygulanmayan turizm çeşitlendirme plan
ve politikaları yaşam alanlarını bozabilir, manza-
raları tahrip edebilir, doğal kaynakları tüketebilir,
atık ve kirlilik yaratabilir. Tüm bu değişimlerin
ise yerli halkı doğrudan ya da dolaylı olarak etki-
leme potansiyeli vardır. Buna karşılık, yerli halkı
da içine alan toplum temelli turizm anlayışı, ko-
ruma, yerel kültür hakkında farkındalık ve destek
oluşturulmasına; özellikle yerli halk için ekonomik
fırsatlar yaratılmasına yardımcı olabilir. Dolayısıyla
toplum temelli turizm, başta sosyo-ekonomik olmak
üzere sosyo-kültürel ve çevresel açıdan doğrudan ya
da dolaylı olarak yerli halkı etkileyebilecek pek çok
dinamiği içerir. Bu dinamiklerin konu alındığı bö-
lümde; toplum temelli turizmin yaratmış olduğu
sosyo-ekonomik, sosyo-kültürel ve çevresel etkiler
yerli halk perspektifinden ele alınmış ayrıca bu fak-
törlerin yerli halk açısından yaratabileceği olumsuz
etkiler incelenmiştir.
Resim 4.1 Turizmdeki gelişmeler, domino etkisi
yaratarak tüm paydaşları etkilemektedir.
TOPLUM TEMELLİ TURİZMİN
SOSYO-EKONOMİK ETKİLERİ VE
YERLİ HALK
Kısa dönemli kârın önemli olduğu piyasa siste-
minde turizm yatırımları da giderek alt yapının geliş-
miş olduğu destinasyonlara yönelmekte, bu durum
bölgeler arası eşitsizliği artırmaktadır. Toplum temelli
turizm (TTT) ise yerli halkın yaşam tarzından, do-
ğal kaynaklarından ve kültürlerinden gelen ürünleri
turistlere sunarak ekonomik fayda elde etme ve yerel
ekonomiyi geliştirme temeline dayanmaktadır (Lee
ve Jan, 2019). Bununla birlikte turizmin bölgesel
kalkınmaya katkıda bulunabilmesi için yerli halkın
aktif olarak turizm faaliyetlerine katılması ve küçük
işletmelerin desteklenmesi gerekmektedir (Roney,
2011). Bu nedenle uluslararası örgütlerin özellikle
gelişmekte olan ülkelerde yoksulluğu ve bölgelerarası
eşitsizliği azaltmanın bir yolu olarak TTT’yi giderek
daha fazla teşvik ettiği görülmektedir.
TTT, katılımcılık anlayışı ile yerli halka yaygın
ekonomik fayda ve karar verme gücü sağlayabilen bir
faaliyettir. Turizmdeki diğer kurumsal düzenlemeler-
le karşılaştırıldığında, TTT’nin sosyo-ekonomik dü-
zeyde iki tür avantaja sahip olduğu belirtilmektedir.
Birincisi, kırsal topluluklar bölgede üretilen gelirin
çoğunu elde eder; dolayısıyla yerel ekonomiden çok
az para sızar. Diğer bir ifadeyle TTT, yerel düzeyde
meydana gelen sızıntıları en aza indirir. İkincisi, top-
lum temelli projeler ve buna bağlı dağıtılmış ücretler
tarafından elde edilen turizm geliri, yerel ekonomi
için önemli bağlantılar oluşturmaktadır. Elde edilen
gelir yerli halkı ve bakmakla yükümlü oldukları kişi-
leri desteklemeye yardımcı olur ve yerli ürünler için
harcanır (Lapeyre, 2010).
Sızıntı: Paranın dolaşımdan çıkarak baş-
ka bölgelere gitmesidir. Turizmde ortaya
çıkan bütün gelir ekonomi içinde kalma-
makta; vergi, tasarruf ve ithalat yoluyla
sızıntılar meydana gelebilmektedir.
Toplum temelli turizmin sosyo-ekonomik açı-
dan olumlu etkileri aşağıdaki gibi sıralanabilir
(Tasci vd, 2013):
1. Elde edilen gelir ek veya alternatif bir kay-
naktır ve yoksulluğun azaltılması için kul-
lanılır.
103

2. Turizm gelirinin bir kısmı yerli halka toplu
olarak fayda sağlayan projeler için ayrılmış-
tır. Bu kapsamda parasal gelirlerinin bir kıs-
mı hem katılımcı hem de katılımcı olmayan
hane halkına fayda sağlayan toplum kalkın-
ma fonuna gider.
3. Yerel ekonomide çeşitlilik ve istikrarı sağla-
maya yardımcı olur.
4. Konaklama ve yiyecek içecek vergileri, ha-
vaalanı vergileri, satış vergileri, park giriş
ücretleri, çalışan gelir vergisi vb. yoluyla
devlete vergi geliri sağlar.
5. Yerel kalkınma araçlarından biri olan yerel
girişimciliği özendirir.
6. Elde edilen gelir farklı ekonomi ve endüstriler
için de gelir yaratarak çarpan etkisi yaratır.
7. Turizm sektörünü destekleyecek farklı iş
kollarına yatırımı özendirir.
8. Döviz girdisi sağlar.
9. Emek yoğun bir sektör olduğu için yerli
halka istihdam olanağı sağlar.
10. Ticari ve yerel gelişimi artırır.
dikkat
Toplum temelli turizmden sağlanan ekono-
mik fayda düzeyi ve dağılımı; turizm çekicilik
unsurlarının varlığı, turizm operasyonunun
çeşidi, yerli halkın katılımının niteliği ve dere-
cesi ile kazançların gelir haline gelip gelmediği
veya topluluk projelerine veya diğer fayda yay-
ma mekanizmalarına yönlendirilip yönlendi-
rilmemesine göre değişmektedir.
Kentsel baskılar ve uluslararası ekonomi politi-
kaları karşısında sürdürülmesi zor olsa da (McCool
ve Martin, 1994; Murphy ve Murphy, 2001), top-
lum temelli turizmin ilkeleri yerel yönetim ve mül-
kiyeti teşvik ederek yerli halkın çıkarlarını güvence
altına almaktadır. Yerli halkın ihtiyaçlarını, katı-
lımcı yaklaşımları, kaynaklara erişimi, adil dağılımı
ve ekonomik çeşitliliği ön plana çıkaran TTT’nin
yerli halk açısından yarattığı en önemli sosyo-eko-
nomik faydalar; yerli halkı ekonomik olarak güç-
lendirmesi, yerli halkın kendi kaynaklarının ve
topraklarının kontrolü ve kullanımı yoluyla kendi
girişimlerini yürütmelerine yardımcı olmasıdır.
104
Toplum Temelli Turizmin Etkileri ve Yerli Halk
Ekonomik Güçlenme
Toplum temelli turizmin, yerli halk açısından
en önemli sosyo-ekonomik etkisi ekonomik güç-
lenmedir ve bu durum ancak turizm girişimlerinin
belirli bir grup tarafından kontrol edilip tekelleş-
tirilmesi yerine, yerli halk arasında paylaşıldığında
eşit olarak dağıtılan sürekli ve düzenli gelir sağla-
dığında görülebilir. Ekonomik güçlenmenin diğer
belirtileri arasında, turizm faaliyetlerinin doğrudan
nakit gelirlerinden elde edilen hizmet, altyapı ve
yaşam standartlarındaki gelişmelerdir (Timothy,
2002). Ekonomik açıdan güçlenme; ekonomik bağ-
lantıların geliştirilmesi, ortak girişimler, yerli halkın
katılımı ve yerel üretim yoluyla sağlanabilir.
Ekonomik güçlenme, özellikle Türkiye gibi ge-
lişmekte olan ülkeler açısından ekonomik bağlantı-
ların geliştirilmesini gerektirir. Bazı araştırmacılar,
yerel istihdam olanakları yaratan ortak projelerin
TTT’de ekonomik etki yaratma açısından iyi bir
başlangıç olacağını savunmaktadır. Yerli gruplar ve
özel turizm işletmecileri arasında giderek daha po-
püler hale gelen ortak girişimler, yerel topluluklar
için önemli bir gelir sağlama potansiyeline sahiptir.
Ortak girişimlerin, özellikle girişimin ilk aşamala-
rında, tamamen yerli halkın yürüttüğü işletmeler-
den başarılı olma olasılığının daha yüksek olacağı
belirtilmektedir (Wunder, 2000; Kiss, 2004).
Toplum temelli girişimlerin çoğunun küçük
ölçekli olması, hem doğanın korunması hem de
bir bütün olarak toplum için gelir ve istihdam üze-
rindeki etkilerinin sınırlı olduğu anlamına gelir.
Bölgesel ve yerel düzeyde diğer sürdürülebilir kal-
kınma girişimleriyle bütünleştirilirlerse daha etkili
ve başarılı olabilirler. TTT projeleri, hayvancılık,
tarım gibi kırsal ekonominin diğer sektörleriyle
entegre edilirse karşılıklı olarak destekleyici bağ-
lantılar yaratır ve bölgeden uzaktaki mali sızıntıyı
azaltır. Örneğin, zaman ve kaynakların kullanımı
ile yerel üretim için pazarların sağlanması açısından
tarımla koordine edilebilir (Denman, 2001). Bu-
nunla birlikte, gelişmekte olan ülkelerin çoğunda
turizm ile ekonominin yerel aktörleri arasında çok
az bağlantı vardır (MacLellan vd, 2000). Bağlantı-
lardan uzaklaşmak ise bir sızıntı sorununu ortaya
çıkarmaktadır (Kontogeorgopoulos, 1998). Sızıntı,
paranın dolaşımdan çıkarak başka bölgelere gitme-
si olarak tanımlanmaktadır. Ekonomide sızıntıların
başladığı noktadan itibaren turizmin çoğaltan etki-
si sıfıra doğru yaklaşmaktadır (Kozak, 2012).
Toplum Temelli Turizm

dikkat
Turizmden elde edilen gelir ekono-
mi içinde ne kadar çok kalırsa ve el
değiştirirse çarpan etkisi de o kadar
yüksek olacaktır.

Toplum temelli turizmde sızın-

tıların önlenerek ekonomik güç-
lenmenin sağlanmasında, bağlantı-
ların yanı sıra yerli halkın katılımı
ve yerel üretim de önemli unsur-
lardır. Yerli halkın katılımı, gelir-
leri yerel ekonomide kalan küçük Resim 4.2 Toplum temelli turizm, bölgenin temel ve geleneksel geçim
ölçekli işletmeler yoluyla, turizmin kaynağı olan tarım, balıkçılık, hayvancılık, ormancılık, el sanatları gibi
ekonomik faydalarına ilişkin karar kaynaklarına ekonomik olarak tamamlayıcı bir faaliyet olarak görülebilir.
verme süreçlerini sahiplenmesini
içermektedir (Murphy ve Murphy, 2001). Uluslararası turizmin yerel tarımı teşvik ettiğine dair pek çok
kanıt bulunmaktadır. Küçük işlemeler daha çok yerel gıdaya dayalı üretim yaptıklarından, TTT’de çok
sayıda küçük turizm işletmesi daha büyük ölçekli otel veya tatil köylerinden daha önemli görülmektedir
(Trejos ve Chiang, 2009). Bu nedenle ekonomik güçlenmeyi en üst düzeye çıkararak sızıntıyı önlemek
için, yerli halkın katılımı ile yerel gıda ürünlerinin ve mümkün olan yerlerde tarımın kullanımını artırma-
nın yolları bulunmalıdır.
Yerli halkın girişim ve işletmeler yoluyla katılımını sağlayan seçenekler aşağıda sıralanmaktadır:
1. Yerli halkın özel turizm işletmelerinde istihdam edilmesi: Yararlı bir istihdam şekli olmasına rağmen,
düşük ücret ve koşullara karşı korunmak, yönetim de dâhil olmak üzere yerli halka eğitim verilme-
sini sağlamak önemli görülmektedir.
2. Yerli halkın turistlere doğrudan veya turizm işletmeleri aracılığıyla el sanatları gibi yerel ürünler satması:
Topluluk içindeki faydaları yaymanın iyi bir yolu olduğu kanıtlanmıştır.
3. Özel turizm işletmelerine bir ücret ve gelir payı karşılığında yerli halk tarafından işletilmek üzere imti-
yaz tanınması
4. Daha geniş bir topluluğa bağlantıları olan yerli halkın, kendi küçük turizm işletmelerini yönetmesi:
Başarı değişkenlik göstermektedir. Genellikle turizm bilgisinin eksikliği zayıf yönü olarak tanım-
lanmaktadır.
5. Mülkiyeti yerli halka ait olan ve yerli halk tarafından işletilen işletmeler: Örgütlenme ve harekete
geçme açısından dezavantajları olsa da zamanla aşılabilmektedir (Denman, 2001).
Ekonomik güçlenmede bağlantılar ve sızıntılar turizmin gelişim şekline göre değişmektedir. Bu kap-
samda TTT çerçevesinde geliştirilecek gastronomi turizmi, özellikle küresel rekabet ortamı içinde yerel
bağlamla ilişkilendirildiğinde önemi giderek artmakta ve yerli gıda ve yerel ekonomiyi geliştirmek için bir
motor görevi üstlenmektedir (Richards, 2002). Ayrıca yemek, turistlerin tükettiği yerel kültürün bir par-
çası olarak bölgesel turizm tanıtımının bir unsuru, yerel tarımsal ve ekonomik kalkınmanın potansiyel bir
bileşeni olarak kabul edilmektedir (Hall, 2003). Bazı araştırmacılara göre gastronomi turizmi, ekonomik
kalkınmayı teşvik etmek, yerel gıda sistemleri inşa etmek ve bölgesel kültürü öne çıkarmak için yeni bir
yaklaşım sunmaktadır (Green ve Dougherty, 2008). Yerli gıda üretimi ve tüketimi özellikle gelişmekte olan
ülkelere çeşitli yönleriyle katkıda bulunabilir. Bu kapsamda son zamanlarda Afrika geleneksel ve bitkisel
gıdalarının, son derece besleyici olduğu, gıda güvensizliği ve eksikliklerinin giderilmesinin yanı sıra yerli
halkın geçim kaynaklarına katkıda bulunulması ile kırsal topluluklarda bağımsızlığın teşvik edilmesi konu-

105

sunda önemli bir rol oynadığı iddia edilmektedir
(Giampiccoli ve Kalis, 2012). Güney Afrika hükü-
meti, yerli gıda üretiminin yerli halkın gelişiminde-
ki önemini kabul etmiş ve bunu Güney Afrika yerel
yemek tariflerini toplayan bir kitap yayımlayarak
onaylamıştır. Kitap “yoksulluk, kadınların ve
gençlerin güçlendirilmesi ve ekonomik marjinal-
leşmeye yönelik bilimsel yeniliklerin ve yerli bilgi
sisteminin bir kombinasyonunun uygulanmasına
yönelik bir çaba” olarak nitelendirilmiştir (Adam,
2004). Araştırmalar yumuşak (soft) turizmin de ye-
rel ekonomiye daha fazla gömülü olduğunu ve bu
nedenle daha yüksek gelir getirdiğini göstermekte-
dir. TTT yaklaşımıyla sırt çantalı turistlere yönelik
geliştirilecek turizmin, daha yüksek bir yerel çarpan
etkisi yarattığı belirtilmektedir (Wunder, 2000;
Scheyvens, 2002). Nitekim sırt çantalı gezginlerin,
lüks ve ithal yiyecekler gibi rahat, keyifli arayışlar
arayan kitle turistlerinden daha yerel olarak üreti-
len mal ve hizmetleri (yerel gıdalar, yerel rehberler
ve yerel ulaşım şekilleri gibi) arzulama ve tüketme
olasılıkları daha yüksektir (Hampton, 1998).
Yumuşak turizm: yerel ekonomiyi des-
tekleyen, mevcut peyzajla uyumlu, beton
ve asfalt yerine ahşap ve taş malzeme kul-
lanılan, doğaya saygılı bir turizm yaklaşı-
mı olarak kabul edilmektedir.
Toplum Temelli Turizm Girişimciliği
Yerel kaynakların etkin yönetimi ve turizm
faydalarının daha iyi dağıtılması için yerli halkın
turizm altyapı, hizmet ve tesislerinin işletilmesi
konusundaki faaliyetlere katılımı önemlidir. Top-
lum temelli turizmin en önemli sosyo-ekonomik
amaçlarından biri, yerli halkın kendi kaynakla-
rının ve topraklarının kontrolü ve kullanımı yo-
luyla kendi girişimlerini yürütmelerine yardımcı
olmak diğer bir ifadeyle yerel girişimciliği destek-
lemektir. Nitekim TTT’nin yerli halk açısından
sosyo-ekonomik kalkınma sağlaması, ancak uy-
gun turizm planı ve politikalarıyla, mülkiyeti yerli
halkın elinde olan girişim sayısında artış sağlan-
masıyla mümkündür (López-Guzmán vd, 2011).
Toplum temelli turizm girişimlerini diğer girişim-
lerden ayıran belli başlı özellikler bulunmaktadır.
106
Toplum Temelli Turizmin Etkileri ve Yerli Halk
Bunlar; girişimin halka ait bir arazi ya da yerli hal-
kın kira olarak faydalandığı bir arazi olarak top-
luluğun içinde konumlanması, girişimin bir veya
birden fazla yerli halka ait olması ve girişimlerin
yerli halk tarafından yönetilmeleridir.
Toplum temelli turizm girişimciliği, özellikle
kırsal destinasyonların verimliliğini ve gelirlerini
artırmak için önemli fırsatlardan biri olarak görül-
mektedir. Araştırmalar da yerel turizm girişimcili-
ğinin, topluluk içinde ekonomik çözümler ürete-
bilmesi, yerel yetenekleri harekete geçirilebilmesi,
yerel kimliği oluşturması, bölgeyi temel alan ge-
lişimi teşvik etmesi ve yerel satın alma felsefesini
desteklemesi nedeniyle turizm destinasyonları için
cazip olduğunu göstermektedir (Kline ve Milburn,
2010; Çakır ve Doğantan, 2019). Dolayısıyla tu-
rizm destinasyonlarının gelişmesinde en önemli
araçlardan biri, bölgede ekonominin canlandırıl-
masını sağlayacak iş imkânlarının yaratılması ve
yerel girişimciliğin özendirilmesidir. Nitekim tu-
rizm destinasyonlarda yerli halkın yaşam tarzını
deneyimleme isteğinin oluşturduğu talebi karşıla-
mak için arz unsurlarının geliştirilmesi ve pazara
sunulması gereklidir (Çakır ve Ergüven, 2016).
TTT’de talebin karşılanması için gerekli olan mal
ve hizmetlerin üretilmesi ve pazara sunulması göre-
vi ise yerel girişimcilere düşmektedir. Günümüzde
tarım kırsal alanların ekonomisinde tek veya hâkim
sektör değildir ve birçok bölgede çiftçilerin rolü
değişmektedir. Çiftçiler, yiyecek üreticileri olarak
hâlâ önem taşısalar da diğer alanlarda yerel girişimci
olarak algılanmaktadırlar (Lordkipanidze, 2002).
TTT’ye ekonomik olarak dâhil olan yerli hal-
kın özellikleri aşağıdaki şekilde sıralanmaktadır
(Spenceley, 2008):
1. Eğitim, ekonomi ve sanayi merkezlerinden
nispeten uzak olmaları,
2. Yol, elektrik ve su açısından zayıf altyapı ile
kısıtlanmış olmaları,
3. Turizm endüstrisine yatırım yapmak için
çok az sermayeleri olmaları veya hiç serma-
yeye sahip olmamaları,
4. Turizm işletmelerini geliştirme ve yönetme
konusunda tecrübelerinin olmaması,
5. Turistlerle çalışma konusunda deneyimsiz
ve az vasıflı olmaları,
6. Yöreye özgü zengin bir tarih ve kültüre sa-
hip olmaları,
Toplum Temelli Turizm
7. Yerel doğal kaynaklara büyük ölçüde bağımlı ol-
maları (ağaçlar, şifalı bitkiler, tarım ve yaban hayatı
gibi),
8. Örgütlenmek, yasal haklarını elde etmek ve bu tür
ortaklıklardaki yükümlülüklerini anlamak için dışa-
rıdan yardıma ihtiyaç duymalarıdır.
Resim 4.3 Yerel girişimcilik örneği olarak Tayland’da yüzen pazar.
Girişimcilerin yerli halktan olması, girişimcilik
faaliyetlerinden elde edilen kârın bölgede kalması-
nı sağlarken bölgedeki refah artışına ve ekonomik
sürdürülebilirliğe de katkı yapmaktadır (Wanhill,
2000). Diğer bir ifadeyle, yerel girişimciler aracı-
lığıyla kırsal destinasyonlardaki yerel kaynakların
turizme katılımının sağlanması, yöredeki ekonomik
faaliyetlerin çeşitlenmesine katkıda bulunurken, bu
durum aynı zamanda sürdürülebilirlik ve yerel giri-
şimcilik ruhunun gelişmesine de ortam hazırlamak-
tadır. Sürdürülebilir girişimcilik uygulamalarında
girişimciliğin özendirilmesinin, yerli halkın turiz-
min faydaları ve sürdürülebilir turizmin gelişimine
ilişkin farkındalığını da artırmaktadır.
Toplum temelli turizm girişimlerinin sürdürü-
lebilir olması için gerekli olan unsurlar şu şekilde
sıralanabilir (Mearns, 2003):
Yerel girişimcilik: bölgede yaşayan ka-
dınlara istihdam olanağı sağlayarak yerel
ekonomiyi canlandırmaktadır.
1. Harcamaları karşılamak için yeterli gelir elde
ederek, ekonomik olarak uygulanabilir olmak,
2. Doğal kaynakların çevreye zarar vermeden
kullanılmasıyla çevresel açıdan sürdürülebi-
lir olmak,
3. Turizm girişimlerinin katılımcıları arasında
eşit maliyet ve fayda dağılımına sahip olmak,
4. Tüm topluluk üyelerinin ilgi ve seslerinin
gerçekten temsil edildiği açık ve şeffaf bir
organizasyon yapısına sahip olmaktır.
Girişimciler yenilikler yoluyla ekonomiyi yeni
bir denge noktasına taşıyan bireylerdir. Ancak hız-
la değişen pazarda, ürünlere olan talep de sürekli
olarak değişmekte bu durum ürünlerin ömrünü
kısaltarak hem yerel girişimciler hem de TTT desti-
nasyon örgütleri için ürün yaşam eğrisinin önemini
artırmaktadır.
107

Toplum Temelli Turizm Ürün Yaşam
Eğrisi
Ürün yaşam eğrisi; ürünlerin de canlılar gibi do-
ğup, büyüyüp, öldükleri varsayımına dayanır ve bu
aşamalarda belirleyici olan, satış hacminde görülen
yığılmaların zaman içinde izlediği seyirdir. Bu seyi-
re, genellikle eğri şekline benzediğinden, ürün ya-
şam eğrisi denilmektedir. Ürün yaşam eğrisi açısın-
dan yiyecek ve giyecek gibi zorunlu tüketim malları
için doğal pazar her zaman bulunmakta buna kar-
şılık turizm gibi hizmet üreten sektörlerin ürünleri
için pazar yaratılması gereklidir. Ayrıca ürün yaşam
eğrisinin zamanı üründen ürüne farklılık göster-
mektedir. Bu durum bazı ürünlerde yüzyıldan faz-
la sürerken bazılarında birkaç yıl sürebilmektedir
(Kağnıcıoğlu, 2018). Bu nedenle ürün yaşam süre-
cinin planlanması ve ürün geliştirildikten sonra da
yeniliklerin yapılması TTT girişimcileri açısından
hayati bir öneme sahiptir.
Turizm çalışmalarında, kitabın 2. ünitesinde
de kuramsal olarak detaylı bir şekilde yer verilen
Butler’ın (1980) destinasyon yaşam döngüsü, bir
ürün olarak destinasyonların yaşam sürecini göste-
ren en iyi uygulamalardan biridir. Bununla birlikte
işletme ve ekonomi çalışmaları bir dizi ürün yaşam
döngüsü örneği sunmaktadır. Toplum temelli tu-
rizm projelerinin ise ‘katılım’, ‘büyüme’ ve ‘gelişme’
olmak üzere üç farklı aşamadan geçtiği belirtilmek-
tedir (Zapata vd, 2011).
Keşif aşaması; ilk ziyaretçilerin yerli halka misa-
fir olarak geldiği ve girişim öncesi iş fikrinin tasar-
landığı aşamadır. Bu aşamada genellikle gönüllüler,
kooperatifler veya çevre Sivil Toplum Kuruluşları
(STK), tarımsal üretim veya doğanın korunması ile
ilgili faaliyetleri desteklemek için yerli toplulukları
ziyaret ederler. Bu ziyaretçiler, yerli halk için iş yap-
maya gelerek karşılığında konaklama ve yemek alan
konuklar olarak kabul edilir. Buradaki ağırlama, belli
bir fiyat karşılığında ticari bir faaliyet olarak algılan-
mamaktadır. Çoğu kırsal destinasyonda yerel ekono-
miyi çeşitlendirmenin bir yolu olarak yerli halkın tu-
rizm hizmetlerinin üretimini ve tedariğini geliştirme
fikrini ortaya çıkaran bu dış ziyaretçilerdir.
Turist arzı ve alt yapının geliştirildiği katılım
aşamasında, turizm yoluyla sosyo-ekonomik kal-
kınmayı sağlama fikrini geliştirmek için ilk yatırım-
ların yapılması gerekmektedir. Başlangıçta sadece
108
Toplum Temelli Turizmin Etkileri ve Yerli Halk
fikirler varken artık bu aşamada “gerekli finansmanı
nereden sağlarız?” sorusuna yanıt aranır. Katılımın
ilk aşamasında uluslararası bağışçılar, yerel STK’ları
destekleyen uluslararası STK’lar, kooperatifler ve
çiftçi dernekleri tarafından sağlanan dış finansman
çok önemli olmasına rağmen, TTT projelerinin bü-
tünlüğünün, bir noktada kredi, kişisel varlıklar veya
kişisel sermaye yoluyla yerli halkın kendi yatırımları
anlamına geldiği belirtilmektedir. Ancak TTT ge-
liştirme fikrini hayata geçirmek için sadece bağışlar,
krediler, varlıklar gibi ekonomik sermaye yeterli ol-
mamakta, aynı zamanda eğitim, dil, sosyal ve ile-
tişim becerileri, hatta turlara rehberlik etmek için
lisans almak gibi kültürel sermaye de önemli görül-
mektedir. Buna karşılık genellikle yerli halk kırsal
bir destinasyonda yaşadıkları için hizmet ekonomi-
sinde ve özellikle turizm sektöründe faaliyet göster-
mek için gerekli bilgi ve becerilere sahip değildir.
Bu nedenle TTT’de katılımcı bir anlayışla özellikle
STK’ların turizm, gıda güvenliği, rehberlik konu-
larında verdiği destek yerli halk tarafından önemli
görülmektedir. Katılım aşamasının başlangıcında
turist ziyaretleri seyrek ve az sayıda olmakla birlikte
TTT geliştirme projelerinde çalışan yerli halk sayısı
da az olduğu için hizmet sınırlıdır. Ancak zaman-
la konukseverliğin sürdürülmesine rağmen eski ev
sahibi-konuk ilişkisi, tüketilen hizmetlerin (konuk-
severlik, kültür) bir bedeli olan ticarileşmiş bir müş-
teri-hizmet sağlayıcı ilişkisine doğru gelişir. Artık
turistler ödedikleri bedel karşılığında daha yüksek
hizmet kalitesi talep etmeye başlarlar.
Son aşama, ziyaret akışındaki büyümenin ya-
şandığı gelişme aşamasıdır ve faaliyete başlamak
için gerekli olan ekonomik ve insan kaynağına ilk
yatırım yapıldıktan sonra turist sayısının yükselişi
ile karakterize edilir.
dikkat
Toplum temelli turizm yaşam döngüsündeki
büyüme şekilleri özellikle ‘katılım’ aşamasıyla
Butler’ın (1980) turizm alanları yaşam dön-
güsü modelinden farklılaşmaktadır. Ayrıca
modelin çıkış noktası destinasyonlar olma-
sına rağmen farklı turistik ürünler için de
uyarlanabilmektedir.
Toplum Temelli Turizm

Toplum temelli turizm yaşam döngüsü değer-
lendirildiğinde, turist sayısının büyüme ritmine göre
üç TTT modelinin varlığı gösterilmektedir. Bunlar:
hızlı büyüme gösteren TTT, orta veya yavaş büyüme
gösteren TTT ve durgun büyüme gösteren TTT’dir.
Bahsedilen büyüme şekilleri toplumdaki turizm hiz-
metlerinde, farklı ekonomik kalkınma modellerinin
benimsenmesiyle yakından ilişkilidir. Bunun yanı sıra
iyi yönetilmediği takdirde düşüş (ölüm) ile sonuçlanan
projelerin olması da muhtemeldir. Örneğin, Atlantik
kıyısında bir AMICA topluluğu olan Wawa’ya, 2007
yılında sadece altı ziyaretçi gelmiş, mevcut altyapı kul-
lanılmadığı için kötüleşmiş ve yerli halk ziyaretçiler
için inşa ettikleri kulübeleri yıkmak ve ahşabı yeni-
den dağıtmak zorunda kalmışlardır. TTT projesinden
beklentiler karşılanmadığı için yerli halk kendilerini
hayal kırıklığına uğramış ve umutsuz hissetmiştir.
AMICA TTT projesi, çöküşün zarar verici olabileceği
ve genellikle yoksulluğun proje öncesi seviyelerin bile
üzerine çıkabileceğini gösteren örneklerden biridir.
Kırsal destinasyonlarda ürün yaşam döngüsüne,
turizmin etkilerine ve yerli halkın turizmi organi-
ze etme biçimine dayanarak, yoksulluğun azaltıl-
ması ve sosyo-ekonomik kalkınma üzerinde fark-
lı özellikler ve etkiler sunan yukarıdan aşağıya ve
aşağıdan yukarıya olmak üzere iki kalkınma modeli
tanımlanmaktadır: Yukarıdan aşağı TTT modeli,
dış finansman ve girişimcilik sonucunda oluştu-
rulan, başlangıçta uluslararası pazarlara odaklanan
ve piyasaya erişim için STK’ların desteklediği dü-
şük veya durgun büyümeyi göstermektedir. Çoğu
yukarıdan aşağıya TTT projesinde, fikir sadece
dış aktörler tarafından başlatılmamakta aynı za-
manda kararlar ve eylemler de dış kontrol altında
gerçekleştirilmektedir. Aşağıdan yukarıya modelde
ise TTT, ilk olarak yerel girişimcilik tarafından do-
ğan ve finanse edilen, iç pazara güçlü bir şekilde
odaklanan ve en büyük geliş oranlarını gösteren,
hızlandırılmış büyümeyle karakterize edilmektedir.
Bu modelde yerel girişimciler kişisel fikirleri veya
yatırımları yoluyla kendi sermayelerini riske atar-
lar. Aşağıdan yukarıya TTT projelerinde iç pazara
ağırlık vermek, bu topluluklarda turizmin mutlak
anlamda hızlı büyümesiyle de ilgilidir. Bu model-
de TTT projeleri, nüfusun daha fakir sektörlerinin
çalıştığı kayıt dışı ekonomide yerel tedarik zincir-
leriyle bağlantı kurarak daha yüksek istihdam ve
ekonomik fayda sağlamaktadır (Zapata vd, 2011).

Öğrenme Çıktısı

1 Toplum temelli turizmin yerli halk açısından olumlu sosyo-ekonomik etkilerini

açıklayabilme

Araştır 1 İlişkilendir Anlat/Paylaş

Yerli halkın sunduğu aile Turistik bir destinasyonda

Toplum temelli turizmin
sosyo-ekonomik gelişimin-
de, yerel turizm girişimcili-
ğin sizce nasıl bir rolü vardır?
yanında konaklama hizmet-
lerini, TTT ürün yaşam eğ-
risinin keşif, katılım ve ge-
lişme aşamaları kapsamında
tartışın.
toplum temelli turizmin eko-
nomik kalkınma aracı olarak
kullanılması için önemli bul-
duğunuz sosyo-ekonomik
özellikleri paylaşın.

TOPLUM TEMELLİ TURİZMİN SOSYO-KÜLTÜREL ETKİLERİ VE YERLİ HALK

Turizm, sosyolojik açıdan, insanların sürekli ikamet ettikleri yerlerin dışına geçici konaklamalarından
doğan olaylar ve ilişkiler bütünü olarak ele alındığında; gelişmiş ve gelişmekte olan ülkeleri, kentsel ve
kırsal toplulukları, farklı coğrafyadan insanları bir araya getiren toplum temelli turizmin de sosyal yapıyı
etkilememesi mümkün değildir. Bu durumda bir toplumun ürettiği arkeolojik eserler, mimari yapı gibi
maddi değerleri ile gelenekler, görenekler ve adetler gibi manevi değerlerinden oluşan kültür de deği-

109

şime uğramaktadır. Kültürün bir destinasyon için
en önemli çekicilik unsurlarından biri olduğu göz
önüne alındığında, TTT’nin sosyo-kültürel boyu-
tu ayrı bir önem kazanmaktadır (Roney, 2011).
Turizm otoriteleri tarafından destinasyonların
toplum temelli yaklaşım çerçevesinde geliştirilme-
sinin ekonomik ve çevresel olumlu etkilerinin yanı
sıra sosyo-kültürel anlamda da iyi bir eylem planı
olacağı düşünülmektedir. Bunun nedenlerinden
biri, TTT’nin yerel kültür üzerinde etkileri olabi-
leceği gibi yerel meselelerin de turist deneyimi üze-
rinde doğrudan etkisi vardır ve yerli halkın tepkisi,
turistlere karşı düşmanca davranışlarla sonuçlana-
bilmektedir (Pearce, 1994). İkincisi, turizm imajı
sadece yerli halkın değil doğal çevrenin, altyapının,
tesislerin ve özel etkinliklerin ya da festivallerin de
dâhil olduğu destinasyonun doğal ve kültürel var-
lıklarına dayanmaktadır. Bu nedenle, TTT’de yerli
halkın iş birliği ve katılımı, bu varlıklara uygun şe-
kilde erişmek ve geliştirmek için gereklidir (Murphy,
1985). Üçüncüsü, TTT’de önemli görülen yerli hal-
kın katılımı, toplumun doğal çevresini ve kültürünü
turizm ürünleri olarak korumak için itici bir güç
işlevi görürken, aynı zamanda turizmle ilgili daha
fazla geliri teşvik etmektedir. Dördüncüsü, turizm
endüstrisi hem iç hem de dış güçlere duyarlı olduğu
için, birçok turizm kalkınma planı genellikle kıs-
men uygulanmakta ya da hiç uygulanmamaktadır.
Ayrıca, tamamen uygulanmış olanlar bile her zaman
sürdürülebilir olmayabilir. Bu nedenle, projelerin fi-
zibilitesini ve ömrünü artırmak için tüm planların
toplumun genel sosyo-ekonomik gelişimi ile bağlan-
tılı olması gerekmektedir (Bovy, 1982).
Bu kapsamda TTT’nin gelişmesiyle ortaya çı-
kan toplumsal ve kültürel değişmeler ile bu değişi-
min yerli halk açısından yarattığı etkiler aşağıdaki
şekilde özetlenebilir:
• Yerli halkı sosyal açıdan güçlendirir.
Sosyal açıdan güçlenme, toplumun başarılı bir
toplum temelli turizm girişiminde olduğu gibi
ortak bir amaç için birlikte çalışmasını teşvik ede-
rek toplumun dengesini ve uyumunu sağladığın-
da görülmektedir. Toplumu güçlendirmenin bir
diğer işareti; eğitim, sağlık gibi toplum gelişimi
için oluşturulan turizm fonlarının kullanılmasıdır
(Timothy, 2002). Toplum temelli turizm ile yerli
halk, yaşam tarzlarına katkı (tamamlayıcı) olarak
turizmin planlanması, geliştirilmesi ve yönetilme-
si konusunda güçlendirilir. TTT’ye dayalı turizm
110
Toplum Temelli Turizmin Etkileri ve Yerli Halk
işletmelerinin büyük çoğunluğu yerli halk tara-
fından yönetilen küçük aile işletmeleridir ve yerel
topluluklara kendi küçük ölçekli, kendi kendini
yöneten işlerini kurma fırsatları sunar. Burada yerel
topluluklar karar vericidir ve turistlere fayda sağla-
mak için kendi ürünlerini yönetme gücüne sahip-
tir. TTT, sosyal açıdan yerli halkın topluluk olarak
iş birliği yapma arzusunu güçlendirirken birleşme
ve öz güven yaratmaya da yardımcı olur (Boonra-
tana, 2010; Tasci vd, 2013). Yerli halk TTT’nin
yönetimine tam olarak dâhil olduğu için yerel
topluluk üyeleri kurumsal ve yönetimsel kapasite
kazanmaktadır. Bu da TTT’de yerli halkı güçlen-
direrek sahiplenme duygusunu teşvik etmektedir
(Lapeyre, 2010). Ayrıca yetkililerle birlikte, turizm
ve mesleki ilişkiler kurma ile ilgili daha büyük ağ-
lara ve kurumlara entegrasyon, yerli halka yerel ve
hatta ulusal düzeyde tasarlanan ve uygulanan daha
büyük politikaları gerçekten etkileyebilme hissi ve-
rebilmektedir (Stronza ve Gordillo, 2008).
dikkat
Toplum temelli turizmde güçlendirme, sadece yer-
li halkın ekonomik olarak güçlendirilmesi değil,
kültürel, sosyal ve psikolojik olarak da güçlendiril-
mesine dayalı birbiriyle ilişkili ve çok boyutlu bir
kavramdır.
• Turist-yerli halk etkileşimini artırır.
Turizm; değerlerin, yaşam deneyimlerinin hatta
öğrenme biçimlerinin değiş tokuşunu ifade eden
sosyal ilişkiler ve etkileşim sistemidir. Bu neden-
le turistler gittikleri yerde kaldıkları süre boyun-
ca yerli halkla etkileşime girerler ve bu çerçevede
yerli halk-turist karşılaşması üç şekilde gerçekleşir
(Tuna, 2012; Kastenholz vd,, 2013):
Turistler ürünü satın aldığında: Turistin yerli
halktan mal ve hizmeti satın aldığı yerde turist ile
yerli halk arasında bir etkileşim meydana gelir. Bu
konaklama işletmesi, yiyecek işletmesi ya da her-
hangi bir hediyelik eşya dükkânında olabilir.
Yerli halk ve turist aynı yerde tesadüfen karşılaş-
tığında: Her iki tarafta sokakta, plajda, parkta vb.
bir alanda tesadüfen karşılaştıklarında bir etkileşim
meydana gelebilir.
Yerli halk ve turist bilgi alışverişinde bulundu-
ğunda: Turist ve yerli halk karşılaşmalarında fikir
Toplum Temelli Turizm
ve bilgi paylaşımında bulunabilirler. Bu tür karşı-
laşma ya da görüşme, turist ile yerli halk arasındaki
gerçek bir sosyal ilişkinin göstergesidir.
Bu karşılaşmaların yanı sıra TTT’de aile yanın-
da konaklama gibi toplum temelli turizm topluluk
projeleri, sosyo-kültürel anlamda yerli halk ile tu-
ristlerin etkileşimini artıran farklı bir karşılaşma
şekli olarak ele alınabilir. Bu programlarda, yerli
halk ile destinasyondaki turistler arasında bir et-
kileşim meydana gelmektedir. Bu etkileşim, yerli
halkın bilgi ve kültürlerini farklı kimliklerden ge-
len ziyaretçileriyle paylaşmaya istekli oldukları için
mevcuttur. Turistlerle etkileşimin yerli halk hak-
kında olumlu algıya yol açması nedeniyle, kaynak
alışverişi çok muhtemeldir. Bir aile yanında kalma
programına katılarak yerel toplulukların algıları-
nın belirlenmesi, turizmin gelişmesi konusundaki
desteklerinin (veya kısıtlamalarının) ve nihayetin-
de bölgelerindeki turizm gelişiminin geleceğinin
anlaşılmasına yol açacaktır. Dolayısıyla etkileşimin
sürdürülmesi ve başarılı olması için yerli halkın
desteği çok önemlidir.
• Fırsat eşitliği sağlar.
Toplum temelli turizmde yerli halk; arazi sa-
hipleri, girişimciler, mal ve hizmet sağlayıcıları ve
çalışanları olarak gelir elde etmek için eşit fırsatlara
sahiptir (Boonratana, 2010). Turizmin iş üreterek
sağlayabileceği katkı, psikolojik açıdan özellikle
önemlidir çünkü bu durumun kadınlar ve gençler
gibi yerli halk arasındaki dezavantajlı grupların sta-
tüsünde bir iyileşmeye neden olarak fırsat eşitliği-
ne yol açacağı düşünülmektedir (Timothy, 2002).
TTT kadın istihdamının artırılması, kadının eme-
ğinin karşılığını bulması ve kadının ekonomik sü-
reçlere dâhil edilerek gelir elde etmesini teşvik eden
bir gelişmedir (Karacaoğlu vd, 2016). Ayrıca yerli
halk, kendi kaynaklarının, kültürünün ve gelenek-
lerinin turistler ve diğer ziyaretçiler tarafından değer
görmesine tanık olmanın bir sonucu olarak artan
benlik saygısı ile güçlendirilebilir. Bu durum aynı
zamanda, topluluk üyelerinin daha fazla eğitim ve
öğretim fırsatı arama arzusunu körükleyebilir.
• Sorumlu turizm davranışını teşvik eder.
Toplum temelli turizm hem turistler hem de
yerli halk açısından sorumlu davranışı teşvik eder.
Bu kapsamda turistler, ev sahibi toplulukların sos-
yal ve kültürel normları hakkında bilgilendirilir
(Boonratana, 2010). Pek çok TTT projesinde tu-
ristler için bir dizi davranış kuralları hazırlanmıştır.
Bazıları genel, bazıları bölgeye özgüdür. Bunlar,
çevreye karşı sorumlu davranış, betonlaşmaya karşı
önlem, kırsal bölgeler için öncelikli harcama, ye-
rel kültürlere saygı, çevresel etkiyi en aza indirme,
yerli halkın özel mülkiyetine saygı gösterme, satın
alma kararları, kaçınılması gereken davranışlar ve
desteklenecek koruma önlemleri gibi farklı konula-
rı kapsar. Benzer şekilde, tur operatörleri için ilgili
destinasyondaki belirli çevresel ve kültürel konu-
lar, destinasyonların seçimi, yerli halkla ilişkiler,
personel ve müşterilere iletilecek mesajlar, daha
özel talimatlar ve yasal düzenlemeler yapılmakta-
dır (Denman, 2001). Yerli halk, turistler ve diğer
turizm paydaşları sosyo kültürel anlamda turizmin
olumsuz etkilerinin farkındadır ve bu etkileri hafif-
letmek için gerekli tedbiri alır. Yerli halk, turistler
ve diğer paydaşlar ritüelleri ve törenleri (kültürel,
dini) metalaştırmaktan kaçınmak zorundadır. Bu
kapsamda yerli halk, turistlerin ilgisini çeken ge-
leneksel yaşam ve kültür biçimini korur. Festivaller
ve diğer kültürel etkinliklerin düzenlenmesini ve
gelecek nesillere aktarılmasını sağlar.
Sorumlu turizm davranışı, turizm paydaşları-
nın yalnızca yerel yönetimlerden oluşmadığı,
aynı zamanda turist ve yerli halkın da içinde
bulunduğu bir topluluk olarak özellikle çevre
konusunda daha bilinçli hareket edilmesi ge-
rektiği temeline dayanmaktadır.
• Toplumsal bağlılığı artırır.
Bağlanma, insan ve anlamlı ya da belirli nesne-
ler arasındaki psikolojik bağlantıyı yansıtır (Funk
ve James, 2006). Toplumsal bağlılık ise bir bireyin
sosyal katılımı ve topluluk yaşamına entegrasyonu
olarak kabul edilebilir. Bireysel ve belirli bir toplu-
luk arasındaki duygusal bağı yansıtır (McCool ve
Martin, 1994). Böylece, toplumsal bağlılık bireyin
köklerinin olduğunu ve bir topluluğa ait olma his-
sini gösterir. Toplum temelli turizmde yerli halk
açısından bilgi ve yeteneklerinin gelişimi, kendi-
lerine güvenlerinin artması, kendi projelerini ger-
çekleştirmiş olmalarının hazzı gibi soyut faktörler,
toplumsal bağlılıklarını artırmaktadır.
111
 Toplum Temelli Turizmin Etkileri ve Yerli Halk

• Beşeri ve sosyal sermayeyi güçlendirir.

Toplum temelli turizm, turistlerle sosyal ve kültürel alışveriş yoluyla yerli halkın sosyal ve kültürel
faydalarını artıran bir kalkınma programı olarak nitelendirilmektedir. Bu şekilde yerli halk ile turistler
arasında kültür alışverişi yoluyla beşeri ve sosyal sermayeyi güçlendirir (Tasci vd, 2013). Turist ve yerli
halk arasındaki değişim; hoşgörü, anlayış ve kültürlerarası öğrenmeyi teşvik eder. Yerli halkın yeni dil
öğrenme ve diğer becerilerinin gelişmesini sağlayarak topluluğa farklı yetenekler kazandırır (Boonratana,
2010; Tasci vd, 2013). Yerli halk, turistlerle olan etkileşimleri sonucunda başta yabancı dil olmak üzere
yeni bilgilerle donatılır. Bu şekilde içe dönük yaşamlarını bırakarak çağdaş toplum yapılarını benimsemeye
başlarlar (Rızaoğlu, 2004).
• Yaşam kalitesini artırır.
Dünya Sağlık Örgütü (WHO), yaşam kalitesini, bireylerin, kendi yaşamları, beklentileri, standartları
ve endişeleri ile ilgili yaşadıkları kültür ve değer sistemleri bağlamında yaşamdaki konumlarına ilişkin algı-
ları olarak tanımlamaktadır (Mathew ve Sreejesh, 2017). Bu bağlamda yaşam kalitesi yapısı; gıda kalitesi,
konut, çevre kalitesi, sağlık, eğitim, hizmet sektörü vb. özellikleri içermektedir (Kistova vd, 2014). TTT,
yerli halkın sosyo-kültürel faaliyetlerini ve etkinliklerini desteklemek için dışarıdan döviz girdisi sağlar.
Böylece tesis, yol, park, eğlence ve kültürel çekicilik unsurları gibi turizm için yapılan alt ve üst yapı yatı-
rımlarının artması yerli halkın yaşam kalitesini artırır. Hatta turizm amaçlı sağlanan fonlar yeni okulların
kurulmasında kullanılır (Brunt ve Courtney, 1999; Tasci vd, 2013). Eğitim konusunda yerli halk için kısa
ve sadece teknik becerileri geliştiren kursların çok az etkili olduğu belirtilmektedir. İş başında eğitim de
dâhil olmak üzere daha uzun süreli eğitimlerin yaşam kali-
tesi üzerinde daha fazla etkisi vardır. Bu eğitimler; turizm,
ürün geliştirme, müşteri hizmetleri, pazarlama ve iletişim, Yaşam kalitesi, bir kişinin/toplumun
çevre yönetimi, ticari işletmelerle çalışma, yönetim becerile- maddi koşullarını ve geçim araçlarını be-
ri, mevzuat, mali kontrol, rehberlik, dil eğitimi, lojistik vb. lirleyen objektif bir parametre olarak gö-
konuları içerebilir (Denman, 2001). rülmektedir.

Toplum Temelli Turizmde Katılımcılık Yaklaşımı

Toplum temelli katılım yaklaşımı, uzun zamandır sürdürülebilir turizm gelişiminin ayrılmaz bir parçası
olarak görülmektedir. 1980’lerden günümüze kadar yerli halkın turizme dâhil edilmesi literatürde önemli
bir yer edinmekte, yerli halk özellikle turistik ürünün sürdürülmesinde önemli bir kaynak olarak görül-
mektedir (Hardy vd, 2002). Bu kapsamda 1992 Rio Zirvesi, sürdürülebilir kalkınma stratejileri için gerekli
olan turizm-toplum etkileşiminde yerli halkın eylem planı olan Gündem 21’i tanıtmıştır. Rio’da 178 ülke
tarafından kabul edilen Gündem 21, kırsal toplulukların kaynaklarını kontrol etme ve yönetme yeteneğini
en üst düzeye çıkarmak için yerli halkın katılımını teşvik etmektedir. Yerli halk açısından katılımcılık, yerli
halkın aktif olarak turizmin gelişimine katkıda bulunmasının yanı sıra bazı turistik ürünlerin yönetimine
her gün katkıda bulunmalarını ifade etmektedir. Yerli halk, turistin aradığı turizm ürününün önemli bir
parçasını oluşturduğu için TTT’de yerli halkın katılımı önemlidir. Yerli halkın turizmle ilgili projelerin
geliştirilmesi üzerinde daha fazla kontrol sahibi olması ile yerel topluluklar, hükümet ve turizm işletmeleri
arasındaki iş birliğinin sağlanması mümkün hâle gelir (Stone ve Stone, 2011). Ayrıca yerli halkın turizmin
planlanması ve yönetimine dâhil edilmesiyle değişime uyum sağlaması kolaylaşmakta ve ufku gelişmektedir
(López-Guzmán vd, 2011).
Bazı araştırmacılar yerel halkın aktif katılımını çevresel nedenlerin yanı sıra daha sürdürülebilir kalkınma için
de önemli olduğunu savunmaktadırlar (Van Rooyen, 2004). Ayrıca yerli halkın katılımı, sürdürülebilir turiz-
min geliştirilmesi ilkelerinin uygulanmasına zemin hazırlamakta ve yerli halkın, yörelerinde gerçekleşen turizm
gelişmelerinden daha fazla fayda sağlaması için daha iyi fırsatlar yaratmaktadır. Söz konusu bu faydalar her za-
man finansal olmayabilir. Yerli halk için bilgi ve yeteneklerinin gelişimi, kendilerine güvenlerinin artması, kendi
projelerini gerçekleştirmiş olmalarının hazzı gibi soyut faktörler belki de daha değerli olabilir (Clarke, 2002).

112
Toplum Temelli Turizm
Resim 4.4 TTT’nin faydalarının yerli halka ulaşabilmesinde aktif katılım ön koşuldur.
İdeal bir süreç olarak yerli halkın katılımı,
büyük kararları verenlerden geleneksel olarak
böyle bir rolü olmayanlara doğru güç değişimini
içerir (Tosun, 2000). Gerçek katılım, güçsüzün
kendi rollerini geliştirmesini, yaratmasını, sis-
temleştirmesini, yerel koruma ve yönetim bi-
çimlerini tanımlamasını sağlar (Stone ve Stone,
2011). Toplum temelli turizmde yerli halkın ka-
tılımı ile turizmin gelişimine karşı direncin azal-
dığı, turizmin olumsuz etkilerini en aza indirdiği
ve ekonomileri canlandırdığı düşünülmektedir
(Hardy vd, 2002). Ayrıca yerli halk karar alma
sürecine dâhil olduğunda, faydaların gerçekleş-
tirilebileceğine, geleneksel yaşam tarzlarına ve
değerlerine saygı duyulabileceğine inanmaktadır
(Li, 2006). Ancak çeşitli engeller nedeniyle ge-
lişmekte olan birçok ülkede bunu uygulamak ol-
dukça zordur (Van Rooyen, 2004). Yerel sakinler
güçlendirilmedikçe turizmin gelişmesine ilişkin
karar alma ve sahiplenmeye tam olarak katılma-
dıkça, turizm değerlerini yansıtmayacak ve daha
az sürdürülebilir sonuçlar üretecektir. Benzer
görüşler, turizm politikalarının, programlarının
ve projelerinin planlanması, uygulanması, izlen-
mesi ve değerlendirilmesinde toplulukların artan
katılımını destekleyen Dünya Turizm Liderle-
rinin Turizmin Sosyal Etkileri Toplantısında da
ifade edilmiştir (WTO, 1997).
dikkat
Katılım, sadece maddi kaynakların daha verimli
ve daha adil dağılımını sağlamakla ilgili değil, aynı
zamanda bilginin paylaşılması ve öğrenme süreci-
nin insanların kendi kendini geliştirme hizmetine
dönüştürülmesiyle de ilgilidir (Connell, 1997).
Toplum temelli turizmde katılımcılık anlayışı
sadece yerli halk perspektifinden değil turist pers-
pektifinden de ele alınması gereken bir konudur.
Turistler açısından katılımcılık yerli halktan farklı
olarak pasif katılım ve aktif katılım olmak üzere iki
şekilde ele alınmaktadır. Turistlerin pasif katılımı
genellikle sunulan mal ve hizmetlerden yararlan-
mak, yerel çekiciliklerin keyfini çıkarmak, yerel
ürünler ve el sanatları satın almak veya yerel per-
formansları gözlemlemekle sınırlıdır. Turistlerin
aktif katılımı ise yerli halkın günlük geçim aktivi-
telerine ve ritüellerine kadar uzanabilir. Yerel gıda-
ları öğrenmek ve pişirmek, yerel kültürü öğrenmek
veya yerel sosyo-ekonomik kalkınma projelerine
yardımcı olmaktır (Boonratana, 2009). Uzun yıl-
lardır gönüllü turizmi kapsamında yapılan gönüllü
etkinlikler ve son yıllarda yayılımı hızla artan aile
yanında konaklama programları toplum temelli
turizmde hem yerli halk hem de turistler açısından
aktif katılımcılık anlayışının en iyi örnekleridir.
113
 Toplum Temelli Turizmin Etkileri ve Yerli Halk

Aile yanında konaklama programlarında (homestay) turistler,

düşük bir ücret karşılığında, ev sahibi ailenin günlük akti-
Aile yanında konaklama (homestay),
vitelerinden bazılarına katılıp etkileşime girerek basit veya
turistlerin gittikleri destinasyonda basit
geleneksel yaşam tarzlarını deneyimleme ve öğrenme fırsa-
kırsal yaşam veya yerlilerin geleneksel ya-
tına sahip olmaktadırlar. Bu kapsamda turistler, yerli halkın
şam tarzlarını deneyimlemelerini sağlamak
çiftçilik gibi günlük, festivaller, ritüeller gibi kültürel etkin-
amacıyla, düşük ücret karşılığında turist-
liklerini, bölgenin doğal çekiciliklerini ve trekking, yürüyüş
lere yerli halk tarafından evlerinde çeşitli
gibi açık alan aktivitelerini gözlemleme ya da bizzat katılma
konaklama alternatifleri sunulmasıdır.
fırsatına sahip olurlar (Boonratana, 2010). Bu amaçla özel-
Bunlar yerli halkın evinde oda-kahvaltı
likle kırsal destinasyonlarda pek çok topluluk projesi yürü-
gibi bir hizmet ya da yerli halkın sunacağı
tülmektedir. Bu projelerde eğitim ve öğretimle yerli halk
herhangi bir konaklama biçimi olabilir.
güçlendirilmekte böylece aktif olarak katılımları da sağlan-
maktadır. Aynı zamanda, iki farklı sosyal ve kültürel yapı
birleşecek, böylece olumlu-olumsuz bazı etkilere yol açacaktır. Yerel topluluklar, bölgelerindeki aile yanında
kalma gelişimine atfedilen hem olumlu hem de olumsuz etkileri görebilmektedir. Turistler bu programlara
katılarak elde ettikleri deneyim ve yararlara ilişkin programın sosyal ve kültürel etkileri kapsamında bir
takım algılar oluştururken, yerli halk tarafından algılanan etkiler çeşitlidir. Örneğin, doğrudan turizm faa-
liyetlerinden yararlanan yerli halk, doğrudan fayda sağlamayan yerli halkın aksine, turizm gelişimine ilişkin
olumlu bir algıya sahip olacaktır. Bu nedenle, aile yanında kalma programına aktif olarak katılan yerli halkın
katılmayanlara oranla turizmin gelişime ilişkin desteğinin daha belirgin olacağı belirtilmektedir (Donny ve
Mohd Nor, 2012). TTT yerel toplulukların yaşam tarzlarını iyileştirirken yerli halk ile turistler arasında
sosyal ve kültürel değişimi teşvik etmektedir. Örneğin, Malezya 2011 yılında aile yanında konaklama (ho-
mestay) programı geliştirmiştir. Program ile yerli halk, kendi bilgilerini artırmanın yanı sıra kültürlerini ve
geleneklerini ziyaretçilere paylaşarak etkileşimi artırmayı teşvik edilmektedir. Ev sahibi ailenin Bakanlığa
başvurarak başlattığı konaklama modelinde ev sahibi aile, turistlerle etkileşimi sırasında onları sosyal norm-
ları ve inançları hakkında eğitmekte, turistler geleneksel yemekleri pişirmek, geleneksel kostümleri denemek
ve hatta ev sahibi aile ile çiftçilik yapma gibi farklı deneyimler yaşamaktadırlar. Yerel girişimcilik anlayışıyla
geliştirilen bu programda verilen eğitimlerle girişimcilik için gerekli bilgi ve beceriler kazandırılırken diğer
taraftan yerli halkın kırsal kaynaklardan ekstra kaynak yaratma potansiyeli hakkında farkındalıklarını artır-
maktadır. Çok yönlü tasarlanan bu eğitimler aynı zamanda kırsal toplulukların kültürel mirasını besleme-
nin yanı sıra çevreyi güzelleştirme çaba-
larını da teşvik etmektedir (Donny ve
Mohd Nor, 2012).
Aile yanı konaklama, toplum için
hassas bir sosyal ve kültürel konudur.
Yerli halk için cömertçe konaklama
imkânı sunmadan beklenmedik misa-
firlere veya akrabalara, aniden hizmet-
ler için bir ücret talep etmeye kadar bir
perspektif değişikliği gerektirir. Sosyal
ve kültürel ilişkiler ve misafirperverlik
kültürleri bozulabilir ve ticari odaklı
olunabilir. Bu nedenle, konaklama seçe-
neği olarak aile yanında konaklama yap-
madan önce artıları ve eksileri değerlen-
dirmek gerekmektedir (Suansri, 2003). Resim 4.5 Kore’de geleneksel köy evleri çeşitli konaklama alternatifleri
sunar.

114
Toplum Temelli Turizm

Öğrenme Çıktısı

2 Toplum temelli turizmin yerli halk açısından olumlu sosyo-kültürel etkilerini açıklayabilme

Araştır 2 İlişkilendir Anlat/Paylaş

Aile yanında konaklama

Toplum temelli turizmde Toplum temelli turizm yerli
(homestay) programlarının
sizce neden turizmin sos- halk açısından yaratabilece-
yerli halkı sosyo-kültürel
yo-kültürel etkileri dikkate ği farklı sosyo-kültürel etki-
anlamda nasıl etkilediğini
alınmalıdır? leri paylaşın.
tartışın.

TOPLUM TEMELLİ TURİZMİN Toplum Temelli Eko-turizm ve

ÇEVRESEL ETKİLERİ VE YERLİ
HALK
Toplum temelli turizm, genellikle doğal ve
kültürel kaynaklar açısından zengin ve olumsuz
faktörlere karşı kırılgan bir çevrede yaşayan toplu-
luklar için sürdürülebilir bir geçim kaynağı olarak
görülmektedir. Bu kapsamda doğal çevreyi ve yerel
kültürü korumayı hedefleyen TTT, yerli halkın bu
hedeflere dâhil edilmesini ve yerli halka ekonomik
fayda sağlamayı amaçlamaktadır (Varuma, 2016).
Doğal kaynakların, yerli halkın ziyaretçilere
sunduğu turizm ürünlerinin bir parçası olduğu göz
önüne alındığında TTT’nin çevresel olumlu etkile-
ri temel olarak aşağıdaki şekilde özetlenebilir (Tasci
vd., 2013):
1. Toplum temelli turizm, doğal ve kültürel
kaynaklara sahip çıkılmasını ve bu kaynak-
ların korunmasını teşvik eder.
2. Yerli halk, turist ve diğer paydaşlar çevre-
sel anlamda turizmin olumsuz etkilerinin
farkındadır ve bu etkileri hafifletmek için
gerekli tedbiri alır.
3. Toplumun güzelleşmesini ve canlanmasını
teşvik eder.
Toplum temelli eko-turizmin çevrenin yanı sıra
yerli halkı da içine alan sosyal bir boyutunun ol-
masından dolayı toplum temelli turizmin yerli halk
açısından çevresel etkileri değerlendirilirken toplum
temelli eko-turizm yaklaşımından hareket edilebilir.
Çevresel Etkiler
Eko-turizm, 1970’lerin sonlarında turizmin ye-
rel topluluklara fayda getirmesi gerektiği fikrinden
yola çıkarak gelişmiştir (Honey ve Gilpin, 2009).
Doğa turizminin olumsuz etkilerini azaltıp olumlu
etkilerini artırmayı amaçlayarak proaktif bir yakla-
şım sergileyen eko-turizm, Uluslararası Eko-turizm
Derneği tarafından “çevreyi koruyan ve yerli halkın
refahını sürdüren doğal alanlara sorumlu seyahat”
olarak tanımlamaktadır (Denman, 2001; Varumo,
2016). Bu tanım eko-turizm için gerekli bir sos-
yal boyutun varlığına da işaret etmektedir. Toplum
temelli eko-turizm terimi ise bu sosyal boyutu bir
adım daha ileri götürür. Bu kapsamda toplum te-
melli eko-turizm, yerli halkın gelişimi ve yönetimi
üzerinde önemli bir kontrole sahip olduğu ve fay-
dalarının büyük bir kısmının topluluk içinde kal-
dığı bir eko-turizm çeşidi olarak tanımlanmaktadır.
Topluluğun nasıl tanımlandığı, ilgili alandaki sosyal
ve kurumsal yapılara bağlı olsa da tanım, yerli halkı
temsil eden organlar tarafından bir tür kolektif so-
rumluluk ve onay anlamına gelmektedir. Toplum te-
melli eko-turizm sürdürülebilir kullanımı ve kolektif
sorumluluğu teşvik etmekle birlikte toplum içindeki
bireysel girişimleri de kapsamaktadır. Çoğu eko-tu-
rizm projesinde temel amaç, çevrenin ve biyolojik
çeşitliliğin korunması ve iyileştirilmesidir.
Toplum temelli eko-turizm bunu başarmada
aşağıdaki rolleriyle bir araç olarak değerlendirilebi-
lir (Denman, 2001; Varuma, 2016):

115

1. Yerel topluluklar için daha sürdürülebilir
bir geçim kaynağı sağlamak,
2. Yerli halkın çevreyi koruma konusunda ka-
tılımlarını teşvik etmek,
3. Yerli halkın güçlendirilmesini sağlamak,
4. Korunan alanlar gibi koruma önlemlerine
karşı daha iyi bir yaklaşım sergilemelerini
sağlayarak yerel fayda sağlamaktır.
Toplum temelli eko-turizm, sorumlu tu-
rizm anlayışıyla tüm paydaşların katılımı-
nı önemseyen ancak yerli halkın turizmin
gelişimi ve yönetimi konusunda daha
önemli bir role sahip olduğu ve turizmin
faydalarının önemli bir bölümünün top-
luluk içinde kaldığı bir turizm çeşididir.
dikkat
Toplum temelli turizm ile eko-turizm ara-
sındaki önemli ayrıntılardan biri mülkiyetin
kime ait olduğu konusudur. Toplum temelli
turizmde, turizm gelişiminden daha geniş dü-
zeyde fayda sağlamak için ev sahibi toplulu-
ğun yönetim ve mülkiyete sahip olması olduk-
ça önemlidir.
Turizm faaliyetlerinin bir destinasyon için etki-
leri genellikle altyapı, eğitim ve diğer hizmetlerde
iyileştirmeler şeklinde algılanmaktadır. Toplum
temelli eko-turizm ise yerli halkın turizmin tüm
aşamalarına katılımını daha da vurgulamaktadır ve
tüm toplumu doğrudan veya dolaylı olarak etkile-
mektedir. Araştırmalarda yerel olarak demokratik
ve sürdürülebilir çözümler elde etmek için yerli
halk ve onların yerel bilgilerinin toplum temelli
eko-turizm planlaması ve yönetimine dâhil etme-
nin önemi vurgulanmaktadır (Varumo, 2016).
Yerelin geleneksel ekolojik bilgisinin, turizmin
planlanması ve geliştirmesi için kullanılması, yerli
halkın kendilerini etkileyen bir sektörde karar alma
yetkisini kabul eden politik bir eylem olarak görül-
mektedir (Butler ve Menzies, 2007). Bu kapsamda
yerli halkın eko-turizme dâhil olma ve iş birliği yap-
ma olasılıkları ve yolları çeşitli olabilir. Flora ve fa-
unanın izlenmesi, parkurların ve alanların bakımı,
116
Toplum Temelli Turizmin Etkileri ve Yerli Halk
doğal kaynak yönetimi, çevre eğitimi ve turizme
dâhil olan yerel koruma STK’larının desteklenmesi
gibi faaliyetlere katılabilmektedirler (Rai, 2012).
Sosyal, politik ve çevresel sonuçlar eko-turizm pro-
jelerinin etkilerini ölçmede ekonomik etkilere birer
alternatif olarak görülebilir. Örneğin, TTT’de top-
rak haklarının güçlendirilmesi ve yerli halkın siyasi
katılımının artırılması, eko-turizmde yerli halkın
daha fazla katılımını teşvik eden olumlu etkilerdir
(Scheyvens, 1999; Zeppel, 2006).
Resim 4.6 Çevreye duyarlı toplum temelli eko-turizm
projeleri yerli halkın katılımıyla gerçekleşmektedir.
Doğal çevreyi korumak, geleneksel bir yerli
yaşam biçiminin doğasında vardır. Bunun nede-
ni genellikle yerli kültürü ve bilgiyi korumak için
bireyin doğduğu yerin korunması gerekliliğidir;
zira toprak olmadan kültür yaşamamaktadır. Bu
nedenle, yerli halkın bu kültürü korumayı amaç-
layan eko-turizm gibi projelere katılımı değerlidir
ve diğer paydaşlar tarafından da desteklenmektedir.
Toplum temelli eko-turizm projelerinin birçoğu
dünyanın uzak, ekolojik olarak çeşitli ve son derece
kırılgan bölgelerinde gerçekleşmektedir (Zeppel,
2006). Genellikle korunan alanlar, bir topluluğun
somut olmayan kültürel mirasının beslendiği ve
aktarıldığı son yerlerdir. Bu nedenle eko-turizmin
böyle bir alana gerçekten sürdürülebilir bir şekilde
nasıl entegre edilebileceğinin ve yerli halkın bu du-
rumda rolünün ne olacağının dikkatli bir şekilde
ortaya koyulması gerekir. Yerli halkın katılımıyla
gerçekleştirilen eko-turizm projeleri genellikle kı-
rılgan alanların doğal çevresini ve kültürel mirasını
korurken ekonomik faydalar elde etmek için de fır-
satlar sunmaktadır. Bu projeler, katılımı artırmak
ve yerli halkı kalkınma hedeflerine daha güçlü bir
şekilde entegre etmek için çözüm olarak görülmek-
Toplum Temelli Turizm
tedir. Ancak toplum temelli eko-turizm, korunan
alanların kırılganlıkları konusunda eğitim ve far-
kındalık gerektirmektedir. Çevre eğitimi ve yerel
kültür hakkındaki bilgiler genellikle eko-turizmin
bir özelliği olarak kabul edilir (Denman, 2001).
Yerli halkın katılımı ve turistlerin eğitilmesi, sür-
dürülebilirlik için toplumsal bir sorumluluk fikrini
vurgulamaktadır. Turistik faaliyetler gerçekleştiril-
dikten sonra turistler, özel ve yerli tur operatörleri,
koruma örgütleri ve diğer paydaşların faaliyet gös-
terdikleri belirli çevresel bağlamdaki uygun davra-
nışlar hakkında kapsamlı bir şekilde bilgilendiril-
mesi gerekmektedir (Rai, 2012). Ayrıca doğal çevre
söz konusu olduğunda, kabul edilebilir değişim ve
Yaşamla İlişkilendir
Toplum Temelli Turizmin Olumlu Etkileri İş
birlikleriyle Artırılıyor
World Wide Fund for Nature (WWF) ve
Norveç hükümetinin işbirliğiyle gerçekleştirilen
‘Model Ecologically Sustainable Community To-
urism’ (MESCOT) projesi kapsamında, Malez-
ya, Sabah’ta Kinabatangan nehri üzerindeki Batu
Putih köyündeki yerel topluluklarla çalışmalar
sürdürülüyor.
Projede, palmiye yağı tarlalarının genişlemesi
ve artan kerestecilik faaliyetleri nedeniyle doğal
habitatın daha fazla zarar görmemesi amacıyla,
yerli topluluklar için alternatif bir sürdürülebilir
gelir kaynağı oluşturulması hedefleniyor. Bu kap-
samda yapılan faaliyetlerde ilk olarak, katılımcı-
lık anlayışıyla, yerlilerin eko-turizm potansiyelini
tanıması sağlanmış ve eko-turizmin geliştirilmesi
ile sağlanacak faydalar ve koruma konularında
farkındalık yaratılmıştır. Başlangıçtaki yakın iş-
birlikleri sayesinde başarılı bir proje geliştirmek
için yerel toplulukların ihtiyaç duyacakları tu-
rizm, finans, pazarlama, bilgisayar becerileri ve
temel İngilizceyi içeren becerileri geliştirilmiştir.
Daha sonraki aşamada tüm paydaşların katılı-
mıyla doğal ve kültürel kaynaklar üzerinde de-
rinlemesine araştırmalar yapılmış; sosyal yardım,
aile yanında konaklama, sandal hizmetleri ve ye-
rel el sanatlarını kapsayacak şekilde farklı işbir-
likleri, dernekler ve diğer paydaşlar aracılığıyla
kabul edilebilir kullanım sınırlarının belirlenmesi
konusunda da benzer bir yaklaşım benimsenebilir.
Korunan alanların ziyaretçi yönetimindeki bazı
yararlı araçlar aşağıdaki gibidir (Denman, 2001):
1. Tur operatörleri ile yapılacak grupların sa-
yısı ve büyüklüğü konusunda anlaşmaların
yapılması,
2. Ziyaretçiler için davranış kurallarının belir-
lenmesi,
3. Sistematik olarak çevresel, sosyal ve kültürel
etki değerlendirmelerinin yapılması,
4. Korunan alanların içinde ve dışında imar
planlamalarının yapılmamasıdır.
genişletilmiştir. Bu süreçte katılımcıların gençler,
kadınlar ve erkeklerden oluşan bir dengeyi içer-
mesi göz önünde bulundurulmuştur. Proje kap-
samında turistleri sunulan hizmetin ilki, aile ya-
nında konaklama alternatifleridir. Bu küçük ama
başarılı adım, yerli halkın yüksek bir gelir elde
etmesine neden olmuş, ilk altı ayda 800’den fazla
geceleme sayısına ulaşılmıştır. Pazarlama sürecin-
de dış bağlantılar da kurulmuş, ziyaretçilerden
ve tur operatörlerinden gelen geri bildirimlerin
takip edilmesine özen gösterilmiştir. Turizm Ba-
kanlığı Aile Yanında Konaklama Geliştirme Biri-
mi, turistik ürünün geliştirilmesi ve tanıtımında
daha aktif hâle getirilmiştir. Turizme katılım ayrı-
ca, bölgedeki orman kaynakları ve biyolojik çeşit-
liliğin zenginliği hakkında farkındalığı artırmış,
çöplerin temizlenmesi, yerel peyzaj iyileştirmeleri
gibi faaliyetleri kapsayan zaman zaman ziyaretçi-
lerin de katılım gösterdiği orman koruma ve iyi-
leştirme programını teşvik etmiştir.
WWF, uzun yıllardır turizm gelişiminin ya-
ratmış olduğu çevresel hasara dikkat çekmek için
Akdeniz’de de çalışmalarını sürdürmektedir. Bu
kapsamda en önemli amaçlarından biri, sorumlu
turizm alternatiflerini desteklemeye çalışmakta-
dır. Türkiye’de Akdeniz kıyılarında pek çok des-
tinasyon ekolojik öneme sahip olmasına rağmen,
kötü planlama, çevresel taşıma kapasitesinin aşıl-
ması, kirlilik ve toplum katılımının yetersizliği
117
 Toplum Temelli Turizmin Etkileri ve Yerli Halk

gibi olumsuzluklarla karşı karşıyadır. Buna kar- yapmıştır. Antalya-Çıralı, toplum temelli turizm
şılık Antalya-Çıralı, yerel paydaşlarla birlikte ça- için yeni bir vizyon yaratmada ilgili paydaşların
lışan WWF-Türkiye’nin, kıyı gelişiminin türünü nasıl bir araya gelebileceğini gösteren önemli ör-
ve miktarını sınırlayan mevcut yasaların uygulan- neklerden biridir.
masını sağlamada başarılı olduğu küçük bir kıyı
topluluğudur. Bölge için yeni bir yönetim planı
Kaynak: Denman, R. (2001). Guidelines for
sınırlı ve düşük etki gelişimini teşvik etmektedir.
Community-based Ecotourism Development.
Bu kapsamda yerel bir dernek oluşturulmuş, yük-
WWF International.https://www.widecast.org/
sek yaz sezonunda, yerli halk, turistler ve gönül-
Resources/Docs/WWF_2001_Community_Ba-
lüler çevre plajlardaki birçok kaplumbağa yuva-
sed_Ecotourism_Develop.pdf
lama alanını izleyerek korunması için çalışmalar

Öğrenme Çıktısı

3 Toplum temelli turizmin yerli halk açısından olumlu çevresel etkilerini açıklayabilme

Araştır 3 İlişkilendir Anlat/Paylaş

Toplum temelli turizmin

Toplum temelli eko-turiz- Toplum temelli eko-turizmin
çevresel etkileri değerlendi-
mi, kitle turizmden ayıran kırsal destinasyonlar üzerin-
rilirken, sizce neden toplum
belli başlı özelliklerin neler deki olumlu etkilerinin neler
temelli eko-turizm yaklaşı-
olabileceğini tartışın. olabileceğini açıklayın.
mından hareket edilebilir?

TOPLUM TEMELLİ TURİZMİN
OLUMSUZ ETKİLERİ VE YERLİ
HALK
Turizm sektörünün küresel ısınma, taşıma ka-
pasitesinin aşılması, doğal afetler, ekonomik ve
siyasi krizler, savaş, kültürel yozlaşmalar, terör,
güvenlik sorunları, salgınlar, yasal düzenlemeler,
enerji maliyetleri gibi ekonomik, çevresel, politik
ve kültürel pek çok baskıya maruz kaldığı dikkate
alındığında; turizm destinasyonlarının yerel, bölge-
sel hatta küresel boyutta her türlü olumsuz çevresel
koşuldan etkilenmeye çok açık olduğu ve dolayısıy-
la kırılgan bir yapıda olduğu söylenebilir (Yılmaz,
2004; Doğantan, 2017). Turizmin toplumsal bo-
yutu göz önüne alındığında ise yerli halkı destinas-
yonlardan bağımsız düşünmek imkânsızdır. Dola-
yısıyla destinasyonları etkileyen her türlü olumsuz
koşul doğrudan ya da dolaylı olarak yerli halkı da
etkileyecektir. Bu nedenle destinasyon odağında
geliştirilen toplum temelli turizm, kişisel ve toplum
gelişimi için artan fırsatlar, kültürel benlik saygısı
ile yerli halk için sürdürülebilir ve kârlı bir işlet-
me kurma açısından büyük bir potansiyele sahip
olmasına rağmen, yerel toplulukların geleneklerine
ve geçim kaynaklarına zarar vermesi durumunda
oluşabilecek kırılganlıklarının da eleştirel olarak
değerlendirilmesi gerekmektedir.
• Değişim, tehdit olarak algılanabilir.
Yerli halkı etkileyen sadece turistler değildir.
Ulusal ve yerel yönetim, diğer işletmeler, diğer yerli
topluluklar ve korumaya dâhil olan farklı kurum,
kuruluşlar gibi diğer paydaşlar, toplum temelli eko-
turizmi teşvik eden korunan alanlarında, yeniyi
geleneksel ve yerel ile sentezlemeye katkıda bulu-
nurlar. Turizmde yaşanan bu değişimin geride bı-
raktığı izler sadece parasal değil, aynı zamanda kül-
türeldir ve yerli halkın dünya hakkında, neyi nasıl
bildiğini sorgulamasına neden olabilir (Varumo,
2016). Örneğin, Kolombiya Amazon’da turistlerin
yerel geleneklere ve insanlara saygı göstermemesi,
yerli halkın yaşadığı bazı merkezi turizm yerlerinin
kapanmasına yol açmıştır. Yerliler ayrıca, Batı kül-

118
Toplum Temelli Turizm
türlerine maruz kalmanın, yerli gelenek ve bilginin
erozyonuna yol açacağından endişe duymaktadır-
lar (Muse, 2011). Buna karşılık Ekvador Amazon’da
madencilik ve petrol gibi diğer yabancı endüstriler
tarafından tehdit altında olan çevresel kırılganlık-
lara karşı toplum temelli turizmin, farkındalık ve
bilinci artırmanın iyi bir yolu olacağı da düşünül-
mektedir (Beahm, 2001). Dolayısıyla sosyo-kültü-
rel etkilerin algılanması, kişiden kişiye, toplumdan
topluma değişiklik gösterebilir. Örneğin, bazıları
yabancı kültürlerin ve yaşam biçimlerinin etkisini
olumlu bir değişim olarak görebilirken, diğerleri
kültürün yozlaşacağını ya da düzenlerini bozacağı-
nı düşünerek tehdit olarak algılayıp direnç göstere-
bilir (Pearce, 2008; Karacaoğlu vd, 2016). Ayrıca
zengin doğal ve kültürel geçmişe sahip ancak dışa-
rıdan gelecek yeniliklere uyum sağlama konusunda
çok az deneyime sahip, gelişmekte olan bir bölgeye
yeni bir endüstri getirmenin etkileri çeşitli olabil-
mektedir. Yerli halk, turizm-yerli kesişmesinde çev-
re ile etkileşim hakkında yeni dünya görüşleri ve
fikirleriyle karşı karşıyadır. Bu kapsamda değişime
direnç olarak yerli halk; kültürlerini, deneyimlerini
ve anlayışlarını artırmak isteyen turistlerden yerli
bilgileri saklayabilirler (Zeppel, 2006).
• Çatışmaları artırabilir.
Ekonomik faydaların dağılımı ve toplulukların
sosyal organizasyonundaki değişiklikler, turizme
katılan yerli halk arasında çatışmalara neden olan
konular olarak kaydedilmiştir. Örneğin, aile yanı
konaklama, toplum için hassas bir sosyal ve kül-
türel konudur. Yerli halk için cömertçe konaklama
imkânı sunmadan, beklenmedik misafirlere veya
tanıdıklara aniden hizmetler için bir ücret talep et-
meye kadar bir perspektif değişikliği gerektirir. Sos-
yal ve kültürel ilişkiler ve misafirperverlik kültürleri
bozulabilir ve ticari odaklı olunabilir. Bu nedenle,
konaklama seçeneği olarak aile yanında konaklama
yapmadan önce artıları ve eksileri değerlendirmek
gerekmektedir (Suansri, 2003). Bunun yanı sıra tu-
rizmde çalışmak zaman alıcıdır ve mevcut toplum-
dan çok uzakta olabilir, bu nedenle aile ve toplumla
geçirilen zaman ile avlanmak ve yerel yiyecekle-
ri hazırlamak gibi yerli halk açısından geleneksel
olarak nitelendirebileceğimiz etkinliklerde çalış-
mayı kısıtlayabilir (Stronza ve Gordillo, 2008), bu
durum turizme katılanlarla katılmayanlar arasında
çatışmaları artırabilir. TTT projelerinin bazı risk-
ler içerdiği, yerli halkın elde ettiği gelirin nispeten
az olduğu, elde edilen gelir ve istihdamın topluluk
içinde eşit olmayan dağılımından kaynaklanan
adaletsizliklerin bireyler arasında çatışma ve sosyal
gerginlik yarattığı da belirtilmektedir (Goodwin ve
Santilli, 2009; Kim, vd, 2014). Ayrıca turistlerin
yerli halkı küçük görmesi, gelenek ve görenekle-
rine saygı göstermemesi gibi tutumlar turist-yerli
halk arasında çatışmalara neden olabilir. Yerli hal-
kın turistlere karşı düşmanca davranışlarının turist
deneyimi üzerinde doğrudan bir etkisi olduğu için
turistlerin bulunduğu ortamların, yerli halkın tu-
rizmden faydalanacağı ve mağdur hâline gelmeye-
ceği sosyal iklim ile uyumlu bir şekilde oluşturul-
ması gerekir (Wahab ve Pigram, 1997).
• Sürdürülebilir olmayan bir geçim kayna-
ğı sunabilir.
Toplum temelli eko-turizm projelerinin birço-
ğunda sorun olan bir diğer konu da ilk aşamalarda
koruma altındaki alanlarda sürdürülebilir uygula-
maların, farklı STK’lar veya kalkınma bankaları
gibi yabancılar tarafından başlatılması ve finanse
edilmesidir (Denman, 2001). Bu nedenle toplum
temelli projelerin bazı destinasyonlarda yoksulluğu
ve yerli halkın kırılganlığını nadiren azalttığı, bu
nedenle yerli halk için kırılgan ve sürdürülebilir ol-
mayan bir geçim kaynağı sunduğu belirtilmektedir
(Zapata vd, 2011). Ayrıca TTT’yi geliştirmek için
katılımcı bir bölgesel kalkınma politikası izlenme-
diği takdirde, turizmin bölgedeki mal ve hizmetle-
rin fiyatını artırması gibi özellikle yerli halkı olu-
muz yönde etkileyecek bazı faktörlerle karşı karşıya
kalınması mümkündür (McCool ve Martin, 1994;
Murphy ve Murphy, 2001). TTT turizm destinas-
yonlarında sunulan mal ve hizmetlerin fiyatları tu-
ristler için makul görülse de gelirleri görece olarak
daha düşük olan yerli halk için bu fiyat düzeyleri
yüksek olarak algılanabilir ve bu durum yerli halkta
yaşamın turizmin gelişimiyle birlikte pahalandığı-
na ilişkin bir algı yaratabilir (Karacaoğlu vd, 2016).
Özellikle gelişmekte olan ülkelerde yerli halk
yapısal, operasyonel ve kültürel sınırlamalar nede-
niyle nadiren turizm geliştirme faaliyetlerine katıl-
makta, çoğu zaman karar alma sürecine çok sınırlı
bir katılım göstermekte ya da tamamen dışlanmak-
tadır. Gelişmekte olan ülkelerin katı merkezi hükü-
met sistemleri, yerel toplulukların katılımını danış-
ma ve bilgi alışverişinin ötesine taşıyamamaktadır.
Ayrıca yerli halk günlük iş yoğunluğu fazla oldu-
ğunda turizm faaliyetlerine yeterince zaman ayıra-
mamaktadır. Bunun yanı sıra yerli halkın turizm
eğitimi almamaları, kötü yaşam koşulları ve yeter-
119
 Toplum Temelli Turizmin Etkileri ve Yerli Halk

siz finansal destek, turizmi düşük gelirli mevsimlik bir iş olarak algılamaları, güç dağılımındaki eşitsizlikler
ve yetkililere güven duymamaları gibi olumsuz koşullar (Kim vd., 2014), yerli halkın toplum temelli
turizmden yararlanma kapasitelerini azaltmakta buna karşılık TTT’nin olumsuz etkilerini artırmaktadır.
Ancak TTT’nin önündeki tüm bu engellere karşı yerli halkın turizmin planlanması ve yönetimine dâhil
edilmesiyle değişime uyum sağlamasının kolaylaşacağı belirtilmektedir (López-Guzmán vd, 2011). Ayrıca
başarıyı değerlendirmek ve kırılganlıkları belirli ölçüde önleyebilmek için toplum temelli turizm projeleri,
düzenli izleme ve geri bildirim yoluyla önemli ölçüde güçlendirilebilir. Bu kapsamda ekonomik perfor-
mans, yerli halkın algısı ve refahı, ziyaretçi memnuniyeti ve çevresel etki değerlendirmelerinin yapılması ve
yerli halkın bu konuda bilgilendirilmesi gerekmektedir (Denman, 2001).

Öğrenme Çıktısı

4 Toplum temelli turizmin yerli halk açısından olumsuz etkilerini açıklayabilme

Araştır 4 İlişkilendir Anlat/Paylaş

Sizce iyi planlanmayan ve Destinasyonları etkileyen

hızlı gelişen toplum temelli
turizmin ekonomik, kültürel
ve çevresel anlamda olumsuz
etkileri neler olabilir?
Toplum temelli turizmin
olumsuz çevresel koşulların
olumsuz etkilerinin hafiflet-
yerli halkı doğrudan ya da
mek için ne tür önlemler alın-
dolaylı olarak nasıl etkileye-
ması gerektiğini açıklayın.
bileceğini tartışın.

120
Toplum Temelli Turizm
Toplum temelli turizmin yerli
1 halk açısından olumlu sosyo-
ekonomik etkilerini açıklayabilme
Toplum Temelli Turizmin
Sosyo-Ekonomik Etkileri ve
Yerli Halk
Toplum temelli turizmin yerli
2 halk açısından olumlu sosyo-
kültürel etkilerini açıklayabilme
Toplum Temelli Turizmin
Sosyo-Kültürel Etkileri ve
Yerli Halk
öğrenme çıktıları ve bölüm özeti
Toplum temelli turizm yerli halk açısından; yerel toplulukların
ihtiyaçlarını karşılayan, kararlara katılımını önemseyen, kay-
naklara erişimini kolaylaştıran ve gelirin yerli halk arasında adil
dağılımını sağlamaya çalışan bir turizm çeşididir. Bu bağlam-
da en önemli sosyo-ekonomik etkisinin yerli halkı ekonomik
olarak güçlendirmesi olduğu söylenebilir. Ekonomik açıdan
güçlendirme; ekonomik bağlantıların geliştirilmesi, ortak gi-
rişimler, yerli halkın katılımı ve yerel üretim yoluyla sağlana-
bilmektedir. Yerli halkı da içine alan toplum temelli turizm
projelerinin, kırsal ekonominin tarım gibi diğer sektörleriyle
bütünleştirilmesiyle karşılıklı destekleyici bağlantılar oluşturu-
labilmekte böylece sızıntılar önlenebilmektedir. Ayrıca toplum
temelli turizm anlayışıyla yerli gruplar ve özel turizm işletme-
cileri arasında gerçekleştirilen ortak girişimler, yerli halk için
gelir sağlama potansiyeline sahiptir. Son olarak toplum temelli
turizmde, yerel ekonomide kalan küçük ölçekli işletmeler yo-
luyla yerel girişimciliğin özendirilmesi, hem yerli halkı eko-
nomik olarak güçlendirmekte hem de yerli halkın katılımını
sağlayarak turizmin ekonomik faydalarına ilişkin karar verme
süreçlerini sahiplenmesini mümkün kılmaktadır.
Doğal kaynaklar, yerli halkın ziyaretçilere sunduğu turizm
ürünlerinin önemli bir parçasını oluşturduğu için toplum te-
melli turizmle çevre arasında çok yakın bir ilişki vardır. Önce-
likle toplum temelli turizm, yerel topluluklar ile ziyaretçilerin
doğal ve kültürel kaynaklara sahip çıkarak korunmalarını teşvik
eder. Ayrıca tüm turizm paydaşları çevresel anlamda turizmin
gelişmesinin getireceği olumsuz etkilerin farkındadır ve bu
etkileri hafifletmek için gerekli tedbiri alırlar. Toplum temelli
eko-turizmin çevrenin yanı sıra yerli halkı da içine alan sos-
yal bir boyutunun olmasından dolayı toplum temelli turizmin
yerli halk açısından çevresel etkileri değerlendirilirken toplum
temelli eko-turizm yaklaşımından hareket edilmesi gereklidir.
Toplum temelli eko-turizm, yerli halkın gelişimi ve yönetimi
üzerinde önemli bir kontrole sahip olduğu ve faydalarının bü-
yük bir kısmının topluluk içinde kaldığı bir eko-turizm çeşi-
didir. Toplum temelli eko-turizm yaklaşımından hareket eden
topluluklar; yerli halk için daha sürdürülebilir bir geçim kay-
nağı sağlar, yerli halkın çevreyi koruma konusunda daha fazla
katılımını teşvik eder, yerli halkı güçlendirir ve korunan alanlar
gibi biyolojik çeşitliliğin zengin olduğu bölgeleri gelecek nesil-
lere aktarma konusunda olumlu bir yaklaşımı teşvik eder.
121

Toplum temelli turizmin yerli
3 halk açısından olumlu çevresel
etkilerini açıklayabilme
öğrenme çıktıları ve bölüm özeti
Toplum Temelli Turizmin
Çevresel Etkileri ve Yerli Halk
Toplum temelli turizmin yerli
4 halk açısından olumsuz etkilerini
açıklayabilme
Toplum Temelli Turizmin
Olumsuz Etkileri ve Yerli Halk
122
Toplum Temelli Turizmin Etkileri ve Yerli Halk
Doğal kaynaklar, yerli halkın ziyaretçilere sunduğu turizm
ürünlerinin önemli bir parçasını oluşturduğu için toplum te-
melli turizmle çevre arasında çok yakın bir ilişki vardır. Önce-
likle toplum temelli turizm, yerel topluluklar ile ziyaretçilerin
doğal ve kültürel kaynaklara sahip çıkarak korunmalarını teşvik
eder. Ayrıca tüm turizm paydaşları çevresel anlamda turizmin
gelişmesinin getireceği olumsuz etkilerin farkındadır ve bu
etkileri hafifletmek için gerekli tedbiri alırlar. Toplum temelli
eko-turizmin çevrenin yanı sıra yerli halkı da içine alan sos-
yal bir boyutunun olmasından dolayı toplum temelli turizmin
yerli halk açısından çevresel etkileri değerlendirilirken toplum
temelli eko-turizm yaklaşımından hareket edilmesi gereklidir.
Toplum temelli eko-turizm, yerli halkın gelişimi ve yönetimi
üzerinde önemli bir kontrole sahip olduğu ve faydalarının bü-
yük bir kısmının topluluk içinde kaldığı bir eko-turizm çeşi-
didir. Toplum temelli eko-turizm yaklaşımından hareket eden
topluluklar; yerli halk için daha sürdürülebilir bir geçim kay-
nağı sağlar, yerli halkın çevreyi koruma konusunda daha fazla
katılımını teşvik eder, yerli halkı güçlendirir ve korunan alanlar
gibi biyolojik çeşitliliğin zengin olduğu bölgeleri gelecek nesil-
lere aktarma konusunda olumlu bir yaklaşımı teşvik eder.
Destinasyonlarında turizmin kontrolsüz geliştirilmesi; taşıma
kapasitesinin aşılması, çevre kirliliğinin artması, kültürün yoz-
laşması, mal ve hizmetlerin fiyatlarında artış gibi bazı olum-
suz faktörler yaratmakta ve bu faktörlerden etkilenme derecesi
destinasyonların kırılganlıklarını oluşturmaktadır. Bununla
birlikte destinasyonların önemli bir parçası olan yerli halkın da
bu faktörlerden doğrudan ya da dolaylı olarak etkilemesi ka-
çınılmazdır. Bölgede toplum temelli turizmin geliştirilmesinin
yerel toplulukların geleneklerine ve geçim kaynaklarına zarar
vermesi durumunda oluşabilecek olumsuz etkilerden belki de
en önemlisi, bu değişimin yaratacağı baskı ve yerli halkın deği-
şime karşı direncidir. Bu durum aynı zamanda topluluk içinde
çatışmalara neden olabilmektedir. Bu etkilerin yanı sıra toplum
temelli projelerin bazı destinasyonlarda yoksulluğu ve yerli hal-
kın kırılganlığını nadiren azalttığı; bu nedenle yerli halk için
kırılgan ve sürdürülebilir olmayan bir geçim kaynağı sunduğu
da belirtilmektedir. Tüm bu olumsuzluklara rağmen yerli hal-
kın turizmin planlanması ve yönetimine dâhil edilmesi diğer
bir ifadeyle katılımcılık anlayışıyla değişime uyum sağlamaları
büyük ölçüde aşılabilmektedir.
Toplum Temelli Turizm

1 Toplum temelli turizmin, yerli halk açısından 6 Aşağıdakilerden hangisi toplum temelli tu-
en önemli sosyo-ekonomik etkisi aşağıdakilerden rizmde turistlerin aktif olarak katılımını gerektirir?
hangisidir?

neler öğrendik?
A. Yerel gıdaları öğrenmek ve pişirmek
A. Kararlara katılımı sağlama B. Yerel çekiciliklerin keyfini çıkarmak
B. Ekonomik güçlendirme
C. Yerel performansları gözlemlemek
C. Eko-turizmi destekleme
D. Sunulan hizmetlerden yararlanmak
D. Fırsat eşitliği yaratma
E. El sanatları satın almak
E. Yaşam kalitesini artırma

2 Toplum temelli turizm ürün yaşam eğrisinde,

7 Çevreyi temel alan, yerli halkın gelişimi ve yö-
hizmetin belli bir fiyat karşılığında ticari bir ürün ola- netimi üzerinde önemli bir kontrole sahip olduğu
rak algılanmadığı aşama aşağıdakilerden hangisidir? ve faydalarının büyük bir kısmının topluluk içinde
kaldığı turizm çeşidi aşağıdakilerden hangisidir?
A. Keşif
B. Katılım A. Toplum temelli eko-turizm
C. Gelişme B. Sürdürülebilir turizm
D. Düşüş C. Doğa temelli turizm
E. Ölüm D. Alternatif turizm
E. Yumuşak turizm
3 Aşağıdakilerden hangisi toplum temelli turiz-
min yerli halk açısından yarattığı sosyo-ekonomik 8 Eko-turizm projelerindeki temel amaç aşağı-
etkilerden biridir? dakilerden hangisidir?
A. Yaşam kalitesini artırma A. Sosyal ve beşeri sermayeyi güçlendirmek
B. Sosyal açıdan güçlendirme B. Çevreyi ve biyolojik çeşitliliği korumak
C. Yerel girişimciliği özendirme C. Yerli halkın katılımını sağlamak
D. Sorumlu davranışı teşvik etme D. Yerel girişimciliği özendirmek
E. Beşeri sermayeyi güçlendirme E. Sızıntıları önlemek

4 Aşağıdakilerden hangisi toplum temelli turizm 9 Aşağıdakilerden hangisi toplum temelli eko-
anlayışı çerçevesinde gelişen ve yerli halk ile turistle- turizmin ayırt edici özelliklerinden biri değildir?
rin etkileşimini artıran bir karşılaşma şeklidir?
A. Turizmin faydalarının önemli bir bölümünün
A. Otel işletmesinde konaklama sırasında
topluluk içinde kalması
B. Aile yanında konaklama sırasında
B. Yönetim gücünün ev sahibi toplulukta olması
C. Turistik ürün satın alma sırasında
C. Büyük ölçüde kamu mülkiyetinin olması
D. Aracı vasıtasıyla tanıştırılma
D. Yerli halkın güçlendirilmesini sağlaması
E. Tesadüfen karşılaşma
E. Sorumlu turizm anlayışıyla planlanması

5 Toplum temelli turizmin kadını ekonomik sü-

reçlere dâhil ederek istihdamı artırması en çok hangi 10 Aşağıdakilerden hangisi toplum temelli tu-
olumlu etkisi kapsamında değerlendirilebilir? rizmin olumsuz etkilerinden biri değildir?
A. Fırsat eşitliği sağlaması A. Sürdürülebilir olmayan bir geçim kaynağı sunması
B. Yaşam kalitesinin artırması B. Değişimin tehdit olarak algılanması
C. Toplumsal bağlılığı artırması C. Değişime karşı direnç yaratması
D. Yerel kültüre saygı göstermesi D. Çarpan etkisi yaratması
E. Sorumlu davranışı teşvik etmesi E. Çatışmaları artırması

123

Yanıtınız yanlış ise “Toplum Temelli Turiz-
1. B
min Sosyo-ekonomik Etkileri ve Yerli Halk”
konusunu yeniden gözden geçiriniz.
neler öğrendik yanıt anahtarı
Yanıtınız yanlış ise “Toplum Temelli Turiz-
2. A
min Sosyo-ekonomik Etkileri ve Yerli Halk”
konusunu yeniden gözden geçiriniz.
Yanıtınız yanlış ise “Toplum Temelli Turiz-
3. C
min Sosyo-ekonomik Etkileri ve Yerli Halk”
konusunu yeniden gözden geçiriniz.
Yanıtınız yanlış ise “Toplum Temelli Turiz-
4. B
min Sosyo-kültürel Etkileri ve Yerli Halk”
konusunu yeniden gözden geçiriniz.
Yanıtınız yanlış ise “Toplum Temelli Turiz-
5. A
min Sosyo-kültürel Etkileri ve Yerli Halk”
konusunu yeniden gözden geçiriniz.
124
Toplum Temelli Turizmin Etkileri ve Yerli Halk
Yanıtınız yanlış ise “Toplum Temelli Turiz-
6. A
min Sosyo-kültürel Etkileri ve Yerli Halk”
konusunu yeniden gözden geçiriniz.
Yanıtınız yanlış ise “Toplum Temelli Turiz-
7. A
min Çevresel Etkileri ve Yerli Halk” konusu-
nu yeniden gözden geçiriniz.
Yanıtınız yanlış ise “Toplum Temelli Turiz-
8. B
min Çevresel Etkileri ve Yerli Halk” konusu-
nu yeniden gözden geçiriniz.
Yanıtınız yanlış ise “Toplum Temelli Turiz-
9. C
min Çevresel Etkileri ve Yerli Halk” konusu-
nu yeniden gözden geçiriniz.
Yanıtınız yanlış ise “Toplum Temelli Turiz-
10. D
min Olumsuz Etkileri ve Yerli Halk” konu-
sunu yeniden gözden geçiriniz.
Toplum Temelli Turizm

Araştır Yanıt
4 Anahtarı

Toplum temelli turizmin yerli halk açısından yarattığı en önemli sosyo-eko-

nomik etkilerden biri; yerli halkın kendi kaynakları ile topraklarının kontrolü
ve kullanımı yoluyla kendi girişimlerini yürütmelerine yardımcı olmasıdır. Bu
Araştır 1 nedenle yerel turizm girişimciliği, topluluk içinde ekonomik çözümler üret-
me, yerel yetenekleri harekete geçirme, yerel kimliği oluşturma, bölgeyi temel
alan gelişimi teşvik etme ve yerel satın alma felsefesini destekleme yoluyla top-
lum temelli turizmin gelişiminde önemli bir rol üstlenmektedir.

Toplum temelli turizmde turizmin sosyo-kültürel etkilerinin dikkate alınması-

nın pek çok nedeni vardır. Bunlardan biri toplum temelli turizmin yerel kültür
üzerindeki etkileridir. Nitekim yerli halkın turizme karşı olumsuz tutumu, tu-
Araştır 2 ristlere karşı düşmanca davranışlarla sonuçlanabilmektedir. Bir diğeri, toplum
temelli turizm; doğal çevrenin, altyapının, tesislerin ve özel etkinliklerin ya da
festivallerin de dâhil olduğu destinasyonun doğal ve kültürel varlıklarına da-
yanmaktadır. Ayrıca toplum temelli turizm yerli halkın katılımı ile mümkün
olduğu için projelerin fizibilitesini ve ömrünü artırmak için, tüm planların top-
lumun genel sosyo-ekonomik gelişimi ile bağlantılı olması gerekmektedir.

Eko-turizm, çevreyi koruyan ve yerli halkın refahını sürdüren doğal alanlara so-
rumlu seyahat kapsamında değerlendirildiği için yerli halkı da içine alan sosyal
Araştır 3 bir boyutu vardır. Bu kapsamda toplum temelli eko-turizm, yerli halkın gelişimi
ve yönetimi üzerinde önemli bir kontrole sahip olduğu ve faydalarının büyük
bir kısmının topluluk içinde kaldığı bir eko-turizm çeşidini temsil ederek eko-
turizmin hem çevresel hem de toplumsal boyutuna vurgu yapmaktadır.

Toplum temelli turizmin kontrolsüz ve hızlı gelişimi sonucunda; doğal çevre

bozulabilir, ormanlık alanlar yok olabilir, deniz ve sulak alanlar kirlenebilir,
Araştır 4 hava, su ve toprak kirliliği görülebilir. Ayrıca yerel kültür yozlaşabilir ve ulus-
lararası egemen kültürün baskısı altında kalabilir. Turizm ile birlikte arazi ran-
tının çok fazla yükselmesinden dolayı, gayrimenkul fiyatları yerli halkın satın
alma gücünün üstüne çıkabilir. Bununla birlikte bölgedeki mal ve hizmetlerin
fiyatlarında artış yaşanabilir.

125

Kaynakça
Adam, R. (2004). Foreword by the director-general:
Department of science and technology. B.
Basemzansi (ed.) South African Indigenous Foods.
Department of Science and Technology.
Beahm, A. (2001). The slippery slope of tourism and
oil in the Amazon: The story of Tena, Ecuador.
FOCUS on Geography. 54(2), ss. 70-74.
Boonratana, R. (2009). An assessment and evaluation
of community-based tourism’s contribution to
sustainable lifestyles and local socio-economic
development. Erişim adresi: https://www.
researchgate.net/profile/Ramesh_Boonratana2/
publication/225088984_An_Assessment_and_
Evaluation_of_Community-based_Tourism’s_
Contribution_to_Sustainable_Lifestyles_
and_Local_Socioeconomic_Development/
links/5cb3e7bc92851c8d22ec3ccd/An-
Assessment-and-Evaluation-of-Community-
based-Tourisms-Contribution-to-Sustainable-
Lifestyles-and-Local-Socioeconomic-
Development.pdf (erişim tarihi: 11.05.2020)
Boonratana, R. (2010). Community-based tourism
in Thailand: The need and justification for an
operational definition. The Kasetsart Journal:
Social Science. 31(2), ss. 280-289.
Bovy, M. B. (1982). New concepts in planning for
tourism and recreation. Tourism Planning. 3(4),
ss. 308-313.
Brunt, P. & Courtney, P. (1999). Host perceptions of
sociocultural impacts. Annals of Tourism Research.
26(3), ss. 493-515.
Butler, C. F. & Menzies, C. R. (2007). Traditional
ecological knowledge and indigenous tourism. R.
Butler and T. Hinch (ed.) Tourism and Indigenous
Peoples: Issues and Implications. BH Elsevier.
Clarke, V. (2002). Differing Understanding of Tourism
and Communities within South Africa’s Tourism
Policy Framework. Sheffield Hallam University
School of Leisure and Food Management
Unpublished M.Sc. Dissertation, UK.
Connell, D. (1997). Participatory development:
An approach sensitive to class and gender.
Development in Practice. 7(3), ss. 248-259.
Çakır, O. & Doğantan, E. (2019). Local tourism
entrepreneurship and entrepreneurial climate:
The case of İğneada, Kırklareli. A. Akinci (ed.)
Interdisciplinary Public Finance, Business and
Economics Studies Volume II. Peter Lang.
126
Toplum Temelli Turizmin Etkileri ve Yerli Halk
Çakır, O. & Ergüven, M. H. (2016). Kırsal turizm
arzının oluşumunda ciddi boş zaman ve yaşam
tarzı girişimcilik. VIII. Lisansüstü Turizm
Öğrencileri Araştırma Kongresi. Nevşehir Hacı
Bektaş Veli Üniversitesi ve Anatolia: Turizm
Araştırmaları Dergisi.
Denman, R. (2001). Guidelines for community-based
ecotourism development. WWF International.
Erişim adresi: https://www.widecast.org/
Resources/Docs/WWF_2001_Community_
Based_Ecotourism_Develop.pdf (erişim tarihi:
11.05.2020)
Doğantan, E. (2017). Turizmde Kırılganlıklar
ile Rezilyans Kapasitesi İlişkisi: Farklı Turizm
İşletmelerinde Karşılaştırmalı Bir Analiz.
Anadolu Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü
Yayımlanmamış Doktora Tezi, Eskişehir.
Donny Sita, S. E. A. & Mohd Nor, N. A. (2012).
Community-based tourism (CBT): Local
community perceptions toward social & cultural
impacts. Proceedings of the Tourism and Hospitality
International Conference.
Funk, D. C. & James, J. D. (2006). Consumer
loyalty: The meaning of attachment in the
development of sport team allegiance. Journal of
Sport Management. 20, ss. 189-217.
Giampiccoli, A. & Kalis, J. H. (2012). Tourism,
food, and culture: Community‐based tourism,
local food, and community development in
Mpondoland. Culture, Agriculture, Food and
Environment. 34(2), ss. 101-123.
Goodwin, H. & Santilli, R. (2009). Community-
based tourism: A success. ICRT Occasional paper.
11(1), ss. 1-37.
Green, G. P. & Dougherty, M. L. (2008). Localizing
linkages for food and tourism: Culinary tourism
as a community development strategy. Journal of
the Community Development. 39(3), ss. 148-158.
Hall, C. M. (2003). Wine, Food, and Tourism
Marketing. Routledge.
Hampton, M. P. (1998). Backpacker tourism and
economic development. Annals of Tourism
Research. 25(3), ss. 639-60.
Hardy, A., Beeton, R. & Pearson, L. (2002).
Sustainable tourism: An overview of the concept
and its position in relation to conceptualisations
of tourism. Journal of Sustainable Tourism. 10(6),
ss. 475-496.
Toplum Temelli Turizm
Honey, M. & Gilpin, R. (2009). Tourism in the
developing world: Promoting peace and reducing
poverty. United States Institute of Peace Special
Report. Erişim adresi: https://www.usip.org/
sites/default/files/tourism_developing_world_
sr233_0.pdf (erişim tarihi: 11.05.2020)
Kağnıcıoğlu, C. H. (2018). “Ürün tasarımı ve üretim
süreci seçimi”. C. H. Kağnıcıoğlu (ed.) Üretim
Yönetimi. Anadolu Üniversitesi Yayını No: 2584.
Açıköğretim Fakültesi Yayını No: 1553.
Karacaoğlu, S., Yolal, M. & Birdir, K. (2016). Toplum
temelli turizm projelerinde katılım ve paylaşım:
Misi köyü örneği. Çağ Üniversitesi Sosyal Bilimler
Dergisi. 13(2), ss. 103-124.
Kastenholz, E., Carneiro, M. J., Eusébio, C. &
Figueiredo, E. (2013). Host-guest relationships
in rural tourism: Evidence from two Portuguese
villages. Anatolia. 24(3), ss. 367-380.
Kim, S., Park, E. & Phandanouvong, T. (2014).
Barriers to local residents’ participation in
community-based tourism: Lessons from Houay
Kaeng Village in Laos. In SHS Web of Conferences.
Kiss, A. (2004). Is community-based ecotourism
a good use of biodiversity conservation funds?
Trends in Ecology and Evolution. 19, ss. 231-237.
Kistova, A. V., Pimenova, N. N., Zamaraeva, J. S. &
Reznikova, K. V. (2014). Research possibilities
for studying the indicators of quality of life of
indigenous peoples of the North (based on the
study of indigenous peoples of the North of
Russia). Life Science Journal. 11(6s), ss. 593-600.
Kline, C. & Milburn, L. A. (2010). Ten categories
of entrepreneurial climate to encourage rural
tourism development. Annals of Leisure Research.
13(1-2), ss. 320-348.
Kontogeorgopoulos, N. (1998). Accommodation
employment patterns and opportunities. Annals
of Tourism Research. 25(2), ss. 314-39.
Kozak, N. (2012). Turizm ve ekonomik çevre. M.
A. Kozak (ed.) Genel Turizm Bilgisi. Anadolu
Üniversitesi Yayını No: 2472. Açıköğretim
Fakültesi Yayını No: 1443.
Lapeyre, R. (2010). Community-based tourism
as a sustainable solution to maximise impacts
locally? The Tsiseb Conservancy case, Namibia.
Development Southern Africa. 27(5), ss. 757-772.
Lee, T. H. & Jan, F. H. (2019). Can community-based
tourism contribute to sustainable development?
Evidence from residents’ perceptions of the
sustainability. Tourism Management. 70, ss. 368-380.
Li, W. (2006). Community decision-making
participation in development. Tourism
Management. 33(1), ss. 132-143.
López-Guzmán, T., Borges, O. & Cerezo, J. M.
(2011). Community-based tourism and local
socio-economic development: A case study
in Cape Verde. African Journal of Business
Management. 5(5), ss. 1608.
Lordkipanidze, M. (2002). Enhancing
entrepreneurship in rural tourism for sustainable
regional development: The case of Söderslätt
Region Erişim adresi: http://citeseerx.ist.psu.edu/
viewdoc/download?doi=10.1.1.198.9732&rep=r
ep1&type=pdf (erişim tarihi: 11.05.2020)
MacLellan, L., Dieke, P. U. & Thapa, B. K. (2000).
Mountain tourism and public policy in Nepal.
Tourism and Development in Mountain Regions. ss.
173-197.
Mathew, P. V. & Sreejesh, S. (2017). Impact of
responsible tourism on destination sustainability
and quality of life of community in tourism
destinations. Journal of Hospitality and Tourism
Management. 31, ss. 83-89.
Mbaiwa, J. E. (2003). The socio–economic and
environmental impacts of tourism development
on the Okavango Delta, North-Western Botswana.
Journal of Arid Environments. 54(2), ss. 447-67.
McCool, S. F. & Martin, S. R. (1994). Community
attachment and attitudes toward tourism development.
Journal of Travel Research. 32(3), ss. 29-34.
Mearns, K. (2003). Community-based tourism:
The key community in Botswana. Africa Insight.
33(112), ss. 29-32.
Mitchell, J. & Muckosy, P. (2008). A misguided quest:
Community-based tourism in Latin America.
Overseas Development Institute (ODI). Erişim
adresi: https://www.files.ethz.ch/isn/96320/
Opinion_102.pdf (erişim tarihi: 11.05.2020)
Murphy, P. & Murphy, A. (2001). Regional tourism
and its economic development links for small
communities. Proceedings of the First National
Conference on the Future of Australia’s Country
Towns. La Trobe University.
Murphy, P. E. (1985). Tourism: A Community
Approach. Methuen, New York and London.
Muse, T. (2011). Amazon town bans tourists.
The Guardian Online. Erişim adresi: https://
www.theguardian.com/world/2011/mar/25/
indigenous-peoples-amazon-tourism-pressures
(erişim tarihi: 11.05.2020)
127

Nelson, F. (2003). Community-based tourism in
Northern Tanzania: Increasing opportunities,
escalating conflicts and an uncertain future,
Tanzania Natural Resource Forum Occasional
Paper No. 2. Erişim adresi: https://www.tnrf.
org/files/E-TNRF_OCCASIONAL_PAPER_
No_2_0.pdf (erişim tarihi: 11.05.2020)
Pearce, P. L. (1994). Tourist-resident impact:
Examples and emerging solutions. W. F. Theobald
(ed.) Global Tourism: The Next Decade. Oxford:
Butterworth Heinemann.
Pearce, P. L. (2008). Understanding how tourism
can bring sociocultural benefits to destination
communities. G. Moscardo (ed.) Building
Community Capacity for Tourism Development.
CAB International.
Rai, S. C. (2012). Ecotourism and Biodiversity Conservation.
Nova Science Publishers Ink, New York.
Rızaoğlu, B. (2004). Turizm ve Toplumsallaşma. Detay
Yayıncılık, Ankara.
Richards, G. (2002). Gastronomy: An essential
ingredient in tourism production and consumption?
A. M. Hjalager and G. Richards (eds.) Tourism and
Gastronomy. London, Routledge.
Roney, S. A. (2011). Turizm: Bir Sistemin Analizi.
Detay Yayıncılık, Ankara.
Scheyvens, R. (1999). Ecotourism and the
empowerment of local communities. Tourism
Management. 20, ss. 245-249.
Scheyvens, R. (2002). Backpacker tourism and third
world development. Annals of Tourism Research.
29(1), ss. 144-64.
Spenceley, A. (2008). Local impacts of community-
based tourism in Southern Africa. A. Spenceley (ed.)
Responsible Tourism. Critical Issues for Conservation
and Development. Earthscan, London.
Stone, L. S. & Stone, T. M. (2011). Community-based
tourism enterprises: Challenges and prospects
for community participation; Khama Rhino
Sanctuary Trust, Botswana. Journal of Sustainable
Tourism. 19(1), ss. 97-114.
Stronza, A. & Gordillo, J. (2008). Community views
of ecotourism. Annals of Tourism Research. 35(2),
ss. 448-468.
128
Toplum Temelli Turizmin Etkileri ve Yerli Halk
Suansri, P. (2003). Community based tourism
handbook. Thailand: Responsible ecological social
tour-REST. https://www.mekongtourism.org/wp-
content/uploads/REST-CBT-Handbook-2003.
pdf (erişim tarihi: 11.05.2020)
Tasci, A. D., Semrad, K. J. & Yilmaz, S. S. (2013).
Community based tourism finding the equilibrium
in COMCEC context, setting the pathway for
the future. http://www.sbb.gov.tr/wp-content/
uploads/2018/11/Community_Based_Tourism_
Finding_the_Equilibrium_in_the_COMCEC_
Context%E2%80%8B.pdf (erişim tarihi: 11.05.2020)
Telfer, D. J. & Wall, G. (1996). Linkages between
tourism and food production. Annals of Tourism
Research. 23(3), ss. 635-53.
Telfer, D. J. (2001). Strategic alliances along the Niagara
wine route. Tourism Management. 22(1), ss. 21-30.
Timothy, D. J. (2002). Tourism and community
development issues. Tourism and Development:
Concepts and Issues. ss. 149-164.
Tosun, C. (2000). Limits to community participation
in the tourism development process in developing
countries. Tourism Management. 21(6), ss. 613-633.
Trejos, B. & Chiang, L. H. N. (2009). Local
economic linkages to community‐based tourism
in rural Costa Rica. Singapore Journal of Tropical
Geography. 30(3), ss. 373-387.
Tuna, M. (2012). Turizmin gelişmesinin sosyo-kültürel
etkileri. M. Tuna (ed.) Turizm Sosyolojisi. Anadolu
Üniversitesi Yayını No: 2606. Açıköğretim
Fakültesi Yayını No: 1574.
Van Rooyen, J. C. (2004). Rural Community
Participation on Tourism-Based Developments: The
Case of the Mbila Community in Maputaland,
Kwazulu-Natal. University of Pretoria Unpublished
Master’s Dissertation, Pretoria, South Africa.
Varumo, L. (2016). Community-Based Tourism as the
Interface of Indigenous and Non-Indigenous Worlds.
University of Tampere School of Management
Unpublished Master’s Dissertation, Finland.
Wahab, S. & Pigram, J. J. (1997). Tourism and
sustainability: Policy considerations. S. Wahab
and J. J. Pigram (eds.) Tourism, Development and
Growth: The Challenge of Sustainability. Routledge,
London and New York.
Toplum Temelli Turizm

Wanhill, S. (2000). Small and medium tourism enterprises.

Annals of Tourism Research. 27(1), ss. 132-147.
WTO-World Tourism Organisation. (1997). World
tourism leaders’ meeting: The social impacts of
tourism. Erişim adresi: https://www.e-unwto.
org/doi/abs/10.18111/9789284402243 (erişim
tarihi: 11.05.2020)
Wunder, S. (2000). Ecotourism and economic
incentives: An empirical approach. Ecological
Economics. 32, ss. 465-479.
Yılmaz, Ö. D. (2004). Turizm İşletmelerinde Kriz
Yönetimi ve Konaklama İşletmeleri Yöneticilerinin
Krizlere Yönelik Yaklaşımlarına İlişkin Bir Araştırma.
Dokuz Eylül Üniversitesi Yayımlanmamış Yüksek
Lisans Tezi, İzmir.
Zapata, M. J., Hall, C. M., Lindo, P. &
Vanderschaeghe, M. (2011). Can community-
based tourism contribute to development and
poverty alleviation? Lessons from Nicaragua.
Current Issues in Tourism. 14(8), ss. 725-749.
Zeppel, H. (2006). Indigenous Ecotourism: Sustainable
Development and Management. CABI, United
Kingdom.

129
 Bölüm 5
Toplum İçin Turizm Stratejisi Geliştirme
Toplumu Geliştirme
2 Toplumu geliştirme kavramını açıklayabilme

1
öğrenme çıktıları

2
3 Toplumsal gelişme ile turizmi ilişkilendirebilme
Toplum Refahı 4 Toplum kapasitesinin nasıl geliştirileceğini
1 Toplum refahı kavramını açıklayabilme açıklayabilme

Toplum Temelli Turizmde Stratejik

3 4
Planlama Toplum Temelli Turizmde Pazarlama
5 Toplum temelli turizmde stratejik planlamayı 6 Toplum temelli turizmde pazarlamanın
uygulayabilme farklı yönlerini değerlendirebilme

Anahtar Sözcükler: • Toplum Refahı • Stratejik Planlama • Toplumu Geliştirme

130
Toplum Temelli Turizm
GİRİŞ
Toplum temelli turizmin nihaî amacı toplum
refahını sürdürülebilir bir biçimde geliştirmektir.
Toplum refahı özellikle II. Dünya Savaşı’ndan
sonra giderek önem verilen bir kavram olsa da
ülkelerin kavrama yaklaşımları farklılık göster-
mektedir. Günümüzde toplum refahının geliş-
tirilmesi, toplumun “müdahale edilen” pasif bir
konumdan, refahın toplum temelinden nasıl ge-
liştirilebileceği ve sürecin sorumluluğunu toplu-
mun üstlendiği bir anlayışa doğru yöneltmiştir.
Turizm her zaman toplum refahı ile ilişkili olsa da
bu refah daha çok ekonomik bağlamda ele alın-
mıştır. Turizmin, toplumlar için önemli bir gelir
kaynağı olduğu inkâr edilemez. Ancak toplum
temelli turizmde bu ekonomik faydanın, toplu-
mun mümkün olan en geniş kesimine, özellikle
ekonomik gelirden daha az yararlanan, toplumsal
yaşama daha az katılan kesimlere yayılması amaç-
lanır. Bunun yanı sıra turizmin barışçıl yönüyle
oluşan sosyal ve kültürel faydalarının; bireysel ve
toplumsal bilinçlenme ile öğrenmeyi destekleyici
yönünün de topluma yayılması amaçlar arasın-
dadır. Başka bir deyişle, toplum refahının bazı
temel ölçütleri bulunmakla birlikte, küresel ge-
lişmelere göre değişen yeni anlayışlarla ele alın-
maktadır. Bu şekilde, toplum refahının, bireyden
topluma uzanan biçimde turizm odaklı biçimde
geliştirilebilmesi mümkün olacaktır. Bu gelişme-
nin sağlanabilmesi için toplumsal kapasitesinin
geliştirilmesi gerekir. Bunun için toplumu oluş-
turan üyelerin temel yeteneklerinin artırılması ve
bunun devamında, üyelerin bu yetenekleri daha
sonra kendi sorumluluklarıyla da geliştirmeye de-
vam edebilecekleri imkân sağlanmalıdır.
Toplum temelli turizmin geliştirilmesi aşama-
sındaki stratejiler; bir destinasyonun turizm ve
toplumsal yaşamı arasındaki ilişkiler, bütünsel bir
anlayışla ele alınmalıdır. Bu stratejiler, ilgili tüm
paydaşların olabildiğince güçlü katılımı ile sağ-
lanması hâlinde sürdürülebilir olacaktır. Toplum
temelli turizmde stratejik planlama ve pazarlama,
turizmde geleneksel ve kitle turizmi anlayışından
bazı farklı özellikler taşımaktadır. Bu farklılıklara
dikkat edilmesi ve hizmetlerin temel özellikleri ge-
reği üretimle ilgili stratejilerin, pazarlama birlikte
değerlendirilmesi önemlidir.
TOPLUM REFAHI
Toplum refahı ile turizm yakın ilişkili kav-
ramlardır. Özellikle, II. Dünya Savaşı’ndan sonra,
Avrupa’da refahın gelişmesi turizm hareketlerinin
artması ile paralellik göstermiştir. Bunun bir nede-
ni, kurulmakta olan yeni dünya düzeni ile birlikte
refah seviyesinin de artmaya başlamasıdır. Toplum
refahı sosyal politika içinde yer alan bir kavramdır.
Sosyal politika “bir ülkede, devletin ülke insanının
mutluluğu ve refahı hedefine yönelik olarak ülke
insanının sağlığı, eğitimi, güvenliği, beslenmesi,
korunması ve istihdamının sağlanma yönünde al-
dığı kararlar ve sürdürdüğü uygulamaların bütü-
nü” olarak ifade edilir. Sosyal politika, başlıca iki
anlamda kullanılır: Dar anlamda sosyal politika
daha çok Sanayi Devrimi sonrasında ortaya çıkan
olumsuz çalışma koşullarının, çatışmanın ve sınıf
çatışmalarının önlenmesine yöneliktir. Geniş an-
lamda ise sosyal politika; daha geniş bir anlamda
sosyal refah, sosyal adalet ve eşitliği sağlamanın ya-
nında, özellikle ekonomi politikalarına sosyal bo-
yutun eklenmesini içerir. Bu şekilde, toplum refahı
ile sürdürülebilir ekonomik sistemle ilişkili olarak
ele alınır. Toplum refahı devletin, bireyleri eko-
nomik faaliyetleri açısından korumasını ve piyasa
mekanizması dışında güvence sağlaması anlayışına
dayanır. Sosyal politikanın en önemli amacı olarak
toplum refahı; sosyal refah, ekonomik sistemin
sonuçlarının eşitlenmesi, sosyal hizmetlerin yay-
gınlaştırılması, özetle toplumun bir bütün olarak
sahip olduğu imkânları ifade eder (Bedir, 2018).
dikkat
Toplum refahı devletin, bireyleri eko-
nomik faaliyetleri açısından koruması-
nı ve piyasa mekanizması dışında gü-
vence sağlaması anlayışına dayanır.
Toplumsal refah; sosyal yardım, sosyal hizmet,
devlet desteği, bağış vb. kavramlardan daha geniş
bir kavramdır. Sosyal sorunların yönetilmesi, temel
istek ve ihtiyaçların karşılanması ve fırsatların tüm
toplum için genişletilmesini gerektirir (Midgley,
1999). Günümüzde gelişmiş ülkeler çoğunlukla
refah ülkeleri (welfare state) olarak görülür. Bu ül-
131
 Toplum İçin Turizm Stratejisi Geliştirme

kelerde toplumun eğitim, sağlık, konut, gelir gibi temel ihtiyaçlarının karşılanmasında devlet merkezdedir.
Refah düzeyi yüksek toplumlarda insanlar karşılaştıkları çeşitli hastalık vb. risklere karşı güvence altındadır.
Toplum refahı kavramının ortaya atılmasıyla birlikte, çok farklı yaklaşımlar ve tartışmalar ortaya çıkmıştır.
Örneğin, Marx’a göre toplum refahı kapitalist düzeni sürdürmek için gerekliyken işlevsel kuramı savunanlara
göre toplumu bütünleştiren bir olguydu. Farklı ülkelerde toplumsal refahın hak edenlere uygulanması veya
herkese uygulanması gibi uygulamalar ortaya çıktı. Özellikle, 1970 ve 1980’lerde toplum refahının büyük
maliyete neden olduğu düşüncesiyle birlikte, İngiltere ve ABD başta olmak üzere toplumsal refahta kesinti
yapılması, özel sektör ve gönüllü kuruluşlara da sorumluluk aktarılması gündeme gelmiştir (Giddens, 2012).

dikkat
Toplumu refahında toplumun tüm üyelerinin, özellikle yaşlı, ço-
cuk, engelli gibi grupların refahının dikkate alınması ve sosyal ya-
şama katılması önemlidir.

Özellikle, II. Dünya Savaşı’ndan sonra, Avrupa farklı uygulamalarla da olsa “refah ülkesi” olarak adlan-
dırılmaya başlanmıştır. Toplum refahının kapsamına yönelik farklı uygulamalar devam ederken İskandinav
ülkeleri ayrım gözetmeksizin herkes için refah ilkesini benimseyen örnekler arasında olmuştur. 1980’lerden
itibaren bu ülkelerdeki sosyal turizm, toplum refahı ve turizm çalışmalarına önem verilirken 90’lardan
sonra bu ilgi azalmıştır (Dann ve Parrinello, 2009).
Türkiye’de sosyal devlet anlayışı ile ilgili hükümler, Cumhuriyet’in ilk Anayasası olan 1924 Anayasası’nda
yer almıştır. Türkiye’de toplum refahı uygulamalarına özellikle eğitim, sağlık, sosyal güvenlik, genel sağlık sigor-
tasında son yıllarda yapılan reformlarla birlikte önem verildiği söylenebilir. Ancak gelişmiş ülkelerdeki refah
düzeyine kıyasla, hâlâ alınması gereken çok yol olduğunu eklemek gerekmektedir (Kurşun ve Rakıcı, 2016).
Toplumsal refahın geliştirilmesi ve göstergeleri ile ilgili detaylar aşağıdaki bölümlerde açıklanmaktadır.

Öğrenme Çıktısı

1 Toplum refahı kavramını açıklayabilme

Araştır 1 İlişkilendir Anlat/Paylaş

Gündem 2030 programını Farklı toplum refahı anla- Sosyal politika ve toplum
araştırarak önemini incele- yışları ile toplumların refah refahı arasındaki ilişkiyi tar-
yiniz. düzeylerini ilişkilendiriniz. tışınız.

132
Toplum Temelli Turizm

TOPLUMU GELİŞTİRME
Toplumu geliştirme; toplumsal gelişmenin ak-
tif, bilinçli ve planlı bir biçimde yürütülmesini ifa- dikkat
de eder. Her toplumun, kendi yapısını oluşturan Toplumsal gelişmenin temelinde birey
belli sosyal, kültürel ve ekonomik özellikleri ve bu yer alır ve toplumsal gelişmeye yönelik
özelliklerin ortaya çıkardığı bir yapısı vardır. Bu uygulamaların, bireyin doğumundan
yapı genellikle toplum refahının da belirleyicisidir. ölümüne kadar tüm sürecin, sürdürü-
Toplumu geliştirme, her biri kendi amacına yönelik lebilir çevrede, kaliteli bir yaşam an-
olan farklı kişi ve kurumların çabaları devam eder- layışını içermesi beklenir. Toplumsal
ken, toplumun genellikle taşıdığı potansiyelden gelişme için önce bireyin yetenekleri
daha düşük performans gösterdiği düşüncesinden geliştirilmelidir.
hareket eder. Bu nedenle, toplumsal kaynakların ve
çabaların bir araya getirilmesiyle aktif bir şekilde
toplumsal gelişme sağlanabilir. Bunu sağlamak için
genellikle dışarıdan müdahale veya yardım gerekir.
Ancak sürecin işleyiş ve kontrol sorumluluğu top- dikkat
Toplumsal gelişmede ekonomik refa-
luma aittir (Ife, 2010).
hın önemli bir yeri olsa da ekonomik
gelişme her zaman toplumsal gelişmey-
le sonuçlanmayabilir.
Toplumsal Gelişme
Toplumun genellikle taşıdığı potansiyel-
den daha düşük performans gösterdiği dü-
şüncesinden hareketle, toplumsal kaynak- Toplumu geliştirme, bu yönde bilinçli bir çaba-
ların ve çabaların bir araya getirilmesiyle yı ifade ederken, toplumsal gelişmenin nasıl ölçüle-
aktif bir gelişmenin sağlanmasıdır. ceğine dair farklı yaklaşımlara rastlanmaktadır. Ör-
neğin; gelişmişliğin göstergesi olarak bir toplumda
tüm insanların barınma, yiyecek, sağlıklı olmak gibi
Toplumsal gelişme, kaçınılmaz olarak ekono- temel ihtiyaçlarının karşılanması yeterli midir, yok-
mik gelişme ile ilişkilidir. Temelinde, sosyal po- sa öğrenme ve gelişme imkânları, kültürel gelişme,
litikaların ekonomik gelişme ile uyumlu şekilde estetik, toplumsal cinsiyet eşitliği gibi farklı göster-
yürütülmesi vardır. Toplumu geliştirme, toplumun gelerde gelişmişlik düzeyi de dikkate alınmalı mıdır?
sosyal ve ekonomik olarak gelişmesine, toplumun
Toplumsal gelişme her ne kadar ekonomik ge-
tüm kesimlerini kapsayacak şekilde öncelik veril-
lişme ile birlikte ele alınsa da, ekonomik gelişme
mesini ve gerekli durumlarda kamu müdahalesini
her zaman toplumsal gelişmeyle sonuçlanmayabi-
gerektirir. Endüstrileşmeyle birlikte gelişen bir kav-
lir. Özellikle gelir dağılımı ve fırsatlara erişmedeki
ram olan toplumsal gelişme gelir, barınma, sağlık,
eşitsizlik, eğitimde teknolojiden yararlanmada ye-
eğitim gibi temel ihtiyaçların karşılanmasını kapsar
tersizlik gibi yeni nesil eşitsizlikler önemli toplum-
(Midgley, 1999). Bu açıdan toplumu geliştirme,
sal sorunlara neden olabilmektedir. Bu nedenle, ya-
sosyal ve ekonomik müdahaleleri içeren değişim
şam kalitesinde belirleyici olan farklı göstergeler de
odaklı dinamik, planlı ve makro bir yaklaşım ge-
belirlenmektedir. Örneğin, son yıllarda mutluluk
rektirir. Özetle toplumu geliştirme, değişim odaklı,
veya iyi oluş (well-being) başlıca toplumsal gelişme
farklı disiplin ve faaliyetlerin iş birliğini gerektiren,
göstergesi olarak dikkate alınmaktadır. Sosyal iyi
müdahaleci, ilerlemeci, toplumu bir bütün olarak
oluş bir anlamda, gelişmiş ülkelerin sosyal varoluş
gören bir anlayışa dayanır (Midgley, 1999). Top-
boyutları (sosyal refah, sağlık, özgürlük, eğitim, öz-
lumsal gelişmenin temelinde birey yer alır ve top-
güven, vb.) ile ilişkilendirilir. Bu açıdan, turizmin
lumsal gelişmeye yönelik uygulamaların, bireyin
doğrudan sosyal iyi oluşa katkısı, ekonomik kat-
doğumundan ölümüne kadar tüm sürecin, sürdü-
kısı kadar yüksek olmayabilir (Sharpley ve Tefler,
rülebilir çevrede, kaliteli bir yaşam anlayışını içer-
2002). Bu nedenle toplum temelli turizm toplu-
mesi beklenir.
mun bütününün iyi oluşuna odaklanır.

133

Ünlü ekonomist Michael Porter’ın danışmanlı-
ğını yaptığı, bağımsız bir girişim olan Social Progress
Imperative, toplumsal gelişmenin ekonomi ve sosyal
boyutları arasındaki ilişkiyi şu şekilde açıklamak-
tadır: “Ekonomik gelişme önemlidir, ancak güçlü
ekonomiler güçlü toplumların garantisi değildir”.
Bu düşünceyle, toplumsal gelişmede ekonomik gös-
tergelerin gerekli ancak yeterli olmadığı, toplumsal
gelişmenin daha çok temel hak ve özgürlükler, to-
lerans gibi sosyal iyi oluş (well-being) göstergeleri ile
değerlendirilebileceğini savunurlar (URL-1).
Küreselleşmeye bağlı olarak teknolojik, sosyo-
ekonomik, politik ve kültürel yaşamdaki hızlı ge-
lişmeler, toplumsal ve insanî gelişme anlayışında
da değişikliklere neden olmaktadır. Günümüzde,
toplumsal gelişmenin değerlendirilmesinde başvu-
rulan başlıca kaynak Birleşmiş Milletler Kalkınma
Programı’nın yayınladığı İnsani Gelişme Raporu
gelir. Yıllık değerlendirmeye dayalı olan İnsani Ge-
lişme Raporu’nda sağlık, eğitim, yaşam kalitesi gibi
ana göstergeler sabit kalmakla birlikte, küresel ge-
lişmelere göre farklı göstergeler eklenmekte ve her
yıl belirli bir temaya vurgu yapılmaktadır. İlk olarak
1990’da yayınlanan raporun teması “İnsanî Gelişme
Kavramı ve Ölçümü” olurken (Demir, 2006), 2019
yılındaki raporda “21. Yüzyılda İnsanî Gelişmedeki
Eşitsizlikler” temasını benimsenmiştir (UNDP-TR,
2019b). 2019 yılı raporuna yer alan aşağıdaki temel
göstergeler, günümüzün başlıca refah göstergeleri
açısından temel referans olarak kabul edilebilir:
• İnsanî yaşam kalitesi: Sağlık kalitesi, eğitim
kalitesi, yaşam kalitesi
• Yaşam boyu toplumsal cinsiyet farkı: Çocuk ve
genç birey oranı, yetişkinler (çalışma, işsizlik
oranı vb.), yaşlılık (sosyal güvence imkânı)
• Kadınların güçlendirilmesi: Aile planlama,
kadın ve genç kızlara yönelik şiddet, sosyo-
ekonomik güçlendirme
• Çevresel sürdürülebilirlik: Fosil yakıt enerji tü-
ketimi, yenilenebilir enerji tüketimi, karbon-
dioksit emisyonu, orman arazisi, temiz su ih-
tiyacının karşılanması, doğal kaynak kullanım
oranı, diğer çevresel tehdit göstergeleri
• Sosyo-ekonomik sürdürülebilirlik: Ekonomik
sürdürülebilirlik (Tasarruf, borçluluk oran-
ları, kalifiye işgücü, AR-GE harcamaları
vb.), sosyal sürdürülebilirlik (65+ yaş oranı,
cinsiyet eşitsizlik indeksi, eğitim ve askerî
harcamalar vb.)
134
Toplum İçin Turizm Stratejisi Geliştirme
Bu rapora göre Türkiye son 28 yılda yüzde
39,4’lük artış kaydetmiştir. Bir önceki yıl 64. sıra-
dayken, 2019 yılında ilk kez 189 ülke arasında, 59.
sıraya yükselmiştir. Rapora göre bu sıra “en yüksek
insani gelişme” kategorisindeki ülkeler içindedir.
Raporda, toplumsal eşitsizliklerin, gelecekte daha
da önemli hale geleceği, tüm yaş gruplarında eğiti-
min artırılması gibi öneriler yer alıyor.
Toplumsal Gelişme ve Turizm
Toplum refahının artması ve gelişmesinde tüm
dünyada öncelikli sektörler arasında turizm gelir.
Modern ve endüstrileşmiş ülkelerde turizmin geliş-
meye katkısı kabul görmektedir (Sharpley, 2002).
Dünyada her 11 işin biri, bir başka deyişle istihda-
mın yaklaşık yüzde 11’i turizmle ilgilidir. Turizmin
günümüzde ulaştığı hacim petrol ihracatı, otomo-
tiv ve yiyecek gibi büyük sektörlerle eşit ya da geç-
miş durumdadır. Turizm, özellikle gelişmekte olan
ülkeler için başlıca döviz kaynağı yaratan, istihda-
mı artıran ekonomik faaliyetlerdendir.
Dünya Turizm Örgütü’ne göre turizm, yerel
halk ve tüm diğer önemli paydaşlarla doğru şe-
kilde bütünleştirilmesiyle, toplumsal gelişmenin
güçlü bir aracı hâline gelmektedir. Gelişmekte
olan ülkelerin başlıca gelir kaynakları arasında yer
alan turizm, özellikle diğer üretim imkânların kı-
sıtlı olduğu, yoksulluğun yaygın olduğu bölgelerde
ekonomik canlılığı ve çeşitliliği sağlayan başlıca fa-
aliyetlerdendir. Turizm, ekonomik gelişmenin yanı
sıra gençlerin ve kadınların istihdamının artırılma-
sı, gençlere çeşitli girişimcilik imkânı sağlaması,
toplumda çok kültürlülüğü ve toleransı artırması
(UNWTOb, 2020) gibi sosyal gelişmeye de önemli
katkılar sağlamaktadır.
(UNWTOa, 2020). Birleşmiş Milletler Kal-
kınma Programı tarafından küresel kapsamda yok-
sulluğu önlemek ve refahı artırmak için “Gündem
2030 Sürdürülebilir Kalkınma Programı” hazırlan-
mıştır. Türkiye’nin de içinde yer aldığı bu progra-
mın uygulanmasında turizm, ekonomik büyüme
gelişmeyi en iyi destekleyebilecek sektörlerin ba-
şında gelmektedir.
dikkat
Birleşmiş Milletler ve Dünya Turizm Ör-
gütü raporlarında turizmin toplum refahı
ile ilişkisine yer verildiği görülebilir.
Toplum Temelli Turizm

Turizmin toplumsal gelişmeye katkısını bazı temel özellikleriyle ifade etmek mümkündür. Turizm bir
büyüme sektörüdür; Turizm; yatırımları ve seyahat eden kişi sayısıyla 1950’li yıllardan itibaren sürekli büyü-
müştür ve büyümenin devam edeceği tahmin edilmektedir. Turizm, refahın yeniden dağılmasını destekler;
Turizmde gelire dayalı refah genellikle, gelişmiş ülke veya bölgelerden gelişmemiş/gelişmekte olan bölgele-
re doğru hareket eder. Turizm, uluslararası ekonomik engellerden daha az etkilenir; Görünmeyen ihracat ola-
rak kabul edilen uluslararası turizm, döviz geliri açısından ihracat etkisi yaratırken, ticarî kotalar, tarifeler,
vb. kısıtlardan daha az etkilenir. Turizm, doğal ve serbest altyapı kullanım imkânı sağlar; Doğa, diğer fiziksel
çevre ve tarih mirası turizmin temel bileşenidir. Bu bileşenlerin turizm amacıyla geliştirilmesi ve korunması
bölgeye olumlu katkı sağlar. Turizm dağıtım sisteminde geriye doğru bağlılık fazladır; Turizmde arz edilecek
çok çeşitli hizmet ve ürün bölgenin tarım, yiyecek-içecek üreticileri, inşaat, kimya, eğlence, yerel ulaştırma,
hediye ve alışveriş imkânları gibi dağıtım zincirinde üretim öncesi aşamayı ifade eden geriye doğru bağlılık
fazladır. Bu durum, turizmin farklı sektörleri desteklemesini sağlar.
Dünyanın en büyük ve dinamik sektörü olarak turizm doğrudan ve dolaylı yaklaşık 40-50 sektörü et-
kileyerek toplumsal refahın temelini oluşturan ekonomik canlılık yaratabilmektedir. Diğer yandan, yanlış
veya yetersiz uygulamalar; çevre kirliliği, deniz ve yeraltı su kaynaklarının kirliliği, tarım arazileri ve yeşil
alanların azalması gibi fiziksel; yabancılara karşı olumsuz tutumlar, kültürün ticarileşmesi gibi sosyal ve
enflasyon artışı, turizme aşırı bağımlılık gibi ekonomik açıdan pek çok olumsuz sonuç doğurabilmektedir
(Kozak, Kozak ve Akoğlan Kozak, 2018). Bu nedenle, turizmin olumlu etkilerinin olumsuz etkilerinden
fazla olması halinde toplumsal gelişmeye katkı sağladığından söz edilebilir. Genellikle, turizmin ekonomik
etkilerine fazla odaklanma, diğer boyutlardaki olumsuzlukların göz ardı edilmesine neden olmaktadır. Tu-
rizm gibi karmaşık ve dinamik bir olgunun sürdürülebilir olması için, sadece ekonomik boyutunun değil,
bütün toplumsal boyutlarının dikkate alındığı iyi bir planlama zorunludur.

Resim 5.1 Toplumsal katılım ne kadar artarsa toplumsal gelişme o kadar güçlü olur.

Toplum Kapasitesini Geliştirme

Toplumu geliştirme kavramı, toplumsal gelişmenin etkin ve bilinçli şekilde ele alınmasını vurgularken
bu çabanın amacına ulaşabilmesi için toplum kapasitesinin geliştirilmesi gerekir. Kapasite, bir toplumdaki
bireylerin, kurumların ya da bir bütün olarak gerekli işlevleri etkili, verimli ve sürdürülebilir bir şekilde
yerine getirebilme becerisidir. Kapasite geliştirme ise bir toplumdaki bireylerin, grupların, örgütlerin ve
kurumların başlıca şu iki yeteneğe sahip olmasını ifade eder: a) temel işlevleri yerine getirebilmesi, so-
runları çözebilmesi, toplumsal amaçları tanımlayıp bunlara ulaşabilme yetenekleri, b) toplumsal gelişim

135

ihtiyaçlarını geniş ve sürdürülebilir bir anlayışla ele
alıp karşılayabilme yetenekleri. Bu amaçlara ulaşa-
bilmek için öncelikle bireysel ve örgütsel eğitimin
temel belirleyici bir rol oynadığını belirtmek gere-
kir (UNESCO, 2010).
Kapasite geliştirme, bir toplumdaki bi-
reylerin, grupların, örgütlerin ve kurum-
ların başlıca şu iki yeteneğe sahip olmasını
ifade eder: a) temel işlevleri yerine getire-
bilmesi, sorunları çözebilmesi, toplumsal
amaçları tanımlayıp bunlara ulaşabilme
yetenekleri, b) toplumsal gelişim ihtiyaç-
larını geniş ve sürdürülebilir bir anlayışla
ele alıp karşılayabilme yetenekleri.
dikkat
Kapasite geliştirme başlıca üç açıdan ka-
pasitenin geliştirilmesine odaklanır: a)
İnsan kaynakları, b) Örgüt ve c) Kurum-
sal ve yasal çerçeve.
Ancak toplumsal yapı karmaşık bir sistem
içinde devam ettiğinden toplum kapasitesinin ge-
liştirilmesinde tek tek bileşenleri ele almak yeterli
değildir. Toplum kapasitesinin geliştirilmesi sistem
yaklaşımı içinde ele alınmalıdır. Bir başka deyişle,
bir bütünü oluşturan parçaların birbirleriyle etkile-
şimleri, alt ve üst sistemlerle etkileşimleri dikkate
alınmalıdır. Örnek vermek gerekirse; geçmişte ol-
duğu gibi, bir bölgede refahın artırılması için işlet-
melerin teşvik edilmesi, sistemin belli bileşenlerine
odaklanıldığını gösterir.
Refahın artırılması, sistem anlayışı içinde ele
alındığında, ilgili tüm paydaşların, fiziksel çevre-
nin ve bu bileşenleri etkileyen diğer faktörlerin de
dikkate alınması gerekir. Daha önce de belirtildiği
gibi, mevcut bir kapasite belli bir süre sonra yıpran-
maya veya azalmaya başlar. Bu gerçekten hareketle,
toplum kapasitesi öngörülemeyen geleceğin geti-
receği değişikliklere yanıt verebilecek, sorunlarla
başa çıkarak refah düzeyini geliştirecek toplumsal
yeteneklerin geliştirilmesini gerektirir (UNESCO,
2010). Örneğin, 2020 yılının başından itibaren
136
Toplum İçin Turizm Stratejisi Geliştirme
dünyayı etkisi altına alan COVID-19 salgını, çoğu
toplumu derinden etkileyen bir krize neden olmuş-
tur. Toplum kapasitesi, böylesine acil müdahale ge-
rektiren bir krize kendi kapasiteleri doğrultusunda
yanıt vermeye çalışmıştır. Toplum kapasitesinin ge-
liştirilmesi, çevresel koşulların getireceği her türlü
değişim veya kriz durumuna daha tutarlı ve güçlü
şekilde yanıt verilmesini sağlar.
dikkat
Toplum kapasitesinin temelinde insanî
gelişme yer alır. İnsanî gelişme dolay-
lı olarak kapasite geliştirme için gerekli
olan sosyal sermayenin gelişimini sağlar.
Toplum kapasitesinin temelinde insanî geliş-
me yer alır. İnsanî gelişme dolaylı olarak kapasite
geliştirme için gerekli olan sosyal sermayenin ge-
lişimini sağlar. Toplumun en temel bileşeni olarak
insanların gelişmesi, dolaylı olarak toplumun ge-
lişmesini sağlayacaktır (UNDP, 2009). Birleşmiş
Milletler Raporu’na (UNDP-TR, 2019a) göre, in-
sanların yaşam tercihlerini yapma özgürlüklerinin
temelinde temel yetkinliklerinin gelişmesi yer alır.
Temel yetkinler bir anlamda, insani gelişmenin de
özünü oluşturur. Temel yetkinlerin geliştirilmesiyle
insanlar, gelişmiş yetkinliklere ulaşabilir, bu şekil-
de bireysel gelişme ile toplum geliştirmenin önü
açılabilir. Sözü geçen rapora göre temel ve gelişmiş
yetkinlikler şunlardır:
Temel yetkinlikler:
• Erken çocuklukta hayatta kalma
• İlköğretim eğitimi
• Giriş düzeyinde teknoloji bilgisi ve kullanımı
Tekrarlayan krizlere karşı dayanıklılık
Gelişmiş yetkinlikler:
• Her düzeyde kaliteli sağlık hizmetlerine erişim
• Her düzeyde yüksek kaliteli eğitim
• Günümüz teknolojilerine etkin erişim
• Bilinmeyen yeni kriz ve şoklara karşı daya-
nıklılık
Bu durumu, örgüt ilkelerinden amaç birliği ilke-
si ile açıklamak mümkündür. Bir örgütte, örgütün
amaçları (büyümek, kârı arttırmak vb.) ile örgütün
üyesi olan çalışanların amaçları (gelir, kariyer vb.)
Toplum Temelli Turizm

aslında farklıdır. Amaç birliği ilkesine göre, bir örgütün temel amaçlarına ulaşabilmesi, örgütün alt bölüm-
lerinin amaçlarının karşılanması ile yakın ilişkilidir. Bunun için örgütün temel amaçları ile alt bölümleri-
nin amaçları uyumlu olmalı ve örgüt aynı amacı gerçekleştirecek şekilde düzenlenmelidir (Ertürk, 2009).
Amaç birliği ilkesinden hareketle, toplum kapasitesinin geliştirilmesi, bir toplumda her biri kendi ama-
cına yönelik olarak devam eden farklı kişi ve kurumların bilgi, beceri, yetenek, kaynak ve faaliyetlerin
değerlendirilmesi ile aralarında uyum ve iş birliği sağlanmasını kapsar. Bu açıdan, toplum geliştirme ile
kapasite geliştirmenin yakın ilişkili olduğu görülmektedir (Ife, 2010).
Kapasite geliştirme özünde bir toplumda yer alan bireylerin, grupların, örgütlerin ve diğer kurumların
güçlendirilmesine yönelik bir dönüştürme sürecidir. Kapasite geliştirme yaklaşımından önceki hakim an-
layış, “mevcut yapı ve kapasite dikkate alınmadan, başka yerde üretilmiş yeni bilgi ve sistemlerle değiştirilmesi –
başka deyişle bir yer değişikliği”ne dayanıyordu. Bunu bir örnekle açıklamak gerekirse geçmişte, “gelişmekte
olan ülkelerin paraya ihtiyacı olduğu ve onlara yardım yapma düşüncesi” yerine günümüzde, “gelişmekte olan
ülkelerin kendi gelişim süreçlerini sahiplenecekleri, tasarlayacakları, uygulayacakları ve sürdürecekleri şekilde
onların yeteneklerini güçlendirme desteği” kabul görmektedir. Bu yaklaşım, toplumun gelişimi daha güçlü
biçimde sahiplenmesi ve sürdürmesini sağlayabilecektir (UNDP, 2009).
Turizmde toplum kapasitesini geliştirme, turizmden başlıca ilgili destinasyondaki toplumun yarar
sağlamasına yönelik çabaları kapsar. Geçmişi daha eskiye dayanan geleneksel turizm geliştirme planları,
ülkemizde de olduğu gibi, uzun yıllardır uygulanmaktadır ve yıllar içinde olumlu sonuçlar da alınmıştır.
Ancak bu tür planların bir destinasyonun potansiyelini tam olarak ortaya çıkardığını söylemek de zordur.
Çünkü bu tür planlar büyük oranda arz kaynaklarının belirlenmesi ve planlanmasından oluşmaktadır. Bu
durumda turizmin tam olarak hangi kişi ve kurumlara ne kadar yarar sağladığını belirlemek zor olduğu
gibi, bu yarardan pay almayanlar tarafından turizm olumsuz da karşılanabilir.
Yapılan çalışmalara göre, turizm geliştirme planlarındaki en önemli eksiklik turizmin özellikleriyle ilgili
bilgi ve beceri yetersizliğidir. Bu yetersizlik, bir bölgede turizm gelişimi için iyi bir planlama yapılmaması,
paydaşlar arasında yeterli koordinasyon ve örgütlenmenin sağlanamaması, sürecin güçlü bir liderlik ile
yürütülememesine neden olmaktadır.

Resim 5.2 Toplum yeteneklerinin geliştirilmesi bireysel yeteneklerin gelişmesine bağlıdır.

137
 Toplum İçin Turizm Stratejisi Geliştirme

Öğrenme Çıktısı

2 Toplumu geliştirme kavramını açıklayabilme

3 Toplumsal gelişme ile turizmi ilişkilendirebilme
4 Toplum kapasitesinin nasıl geliştirileceğini açıklayabilme

Araştır 2 İlişkilendir Anlat/Paylaş

Toplum geliştirme ve turizm Bulunduğunuz bölgede

ilişkisi dikkate alındığında, Toplumu geliştirme ile eği- toplum kapasitesinin nasıl
etkinlik organizasyonların- tim arasındaki ilişkiyi tartı- geliştirilebileceğini temel ve
dan nasıl yararlanılabilir şınız. gelişmiş yetenekler açısın-
açıklayınız. dan değerlendiriniz.

TOPLUM TEMELLİ TURİZMDE

STRATEJİK PLANLAMA
Toplumsal gelişme, öncelikle ekonomik gelişme
odaklı olmak üzere, doğrudan ya da dolaylı biçim-
de uygulanacak farklı stratejilerle gerçekleştirilebi-
lir. Strateji kısaca, genellikle uzun vadeli belli bir
amaca ulaşmak için, iç ve dış çevre koşullarının
değerlendirilmesine dayalı bir yol haritasıdır. Stra-
tejik planlama ise amaçlara ulaşmak için stratejile-
rin nasıl gerçekleşeceğinin; programlar, yöntemler,
politikalar aracılığı ile hesaplanması, tahminlen-
mesi ve yazılı hâle getirilmesine dayanır. Çevrenin
tam anlamıyla kontrolü mümkün olmadığından
stratejik planlar, stratejilere ulaştırmayı kesinleştir-
mez. Planlama hem bir süreci hem de bu sürecin
çıktısını ifade eder. Başka bir deyişle, planlama bir
kere oluşturulup bırakılamayan, sürekli çevresel
değişime göre güncellenmesi gereken bir süreçtir.
Bu nedenle stratejik planlar değişime açık ve esnek
olmalıdır (Eren, 2013).
Strateji
Strateji kısaca, genellikle uzun vadeli bel-
li bir amaca ulaşmak için, iç ve dış çevre
koşullarının değerlendirilmesine dayalı bir
yol haritasıdır.
Stratejik Planlama
Amaçlara ulaşmak için stratejilerin nasıl
gerçekleşeceğinin; programlar, yöntemler,
politikalar aracılığı ile hesaplanması, tah-
minlenmesi ve yazılı hale getirilmesidir.
Turizmde stratejik planlama bilgi ve becerileri
özellikle büyük sanayi sektörlerinde olduğu kadar
gelişmiş değildir. Bunun nedeninin, turizmin karma-
şık ve dinamik yapısıyla ilgili olduğu söylenebilir. Bu
nedenle turizmde, uzun vadeli ve kapsamlı planlar
yerine kısa vadeli yaklaşımlar benimsenmiştir. Turizm
planlaması kavramı, öncelikle turizmin ekonomik
önemine öncelikle verilerek, altyapı/üstyapı yatırımla-
rı ve kapasite planlama kapsamında ele alınmaktaydı.
1990’lı yıllarda turizm planlaması, turizmin yerli halk
ve turist için yararını dengelemek, ekonomik katkısını
artırmak, sosyal ve çevresel etkilerini en aza indirmek
kapsamında ele alındı. Bir başka deyişle, ekonomik
büyüme ile gelişme eş anlamlı olarak düşünülürken,
turizmi etkileyen pek çok konu ihmal edilmiştir. An-
cak son yıllarda, dünyada olduğu gibi, ülkemizde de
Türkiye Turizm Stratejisi 2023 örneğinde olduğu
gibi, kamu ve sektörel alanda uzun vadeli planlama
çabaları artmaktadır.

138
Toplum Temelli Turizm
dikkat
Türkiye’de ilk olarak 2007 yılında Tür-
kiye Turizm Stratejisi 2023 oluşturul-
muştur.
Turizmde planlaması ve yönetiminde genel ola-
rak yaşanan zorluğun başlıca nedenleri arasında
dinamik ve çok paydaşlı olması gelir. Bu durum
paydaşlar arasında örgütlenme ve koordinasyonun
nasıl sağlanacağı sorununu ortaya çıkarmakta-
dır. Türkiye’de görüldüğü gibi turizm yerel yöne-
timler, turizm yatırımcıları ve işletmecileri, ilgili
STK’lar gibi kurumların, bazen bağımsız, bazen
de farklı platformlarda bir araya gelmesiyle devam
etmektedir. Buna karşın, Destinasyon Yönetim Ör-
gütleri gibi, ilgili tüm paydaşların koordinasyonunu
ve turizmin uluslararası, ulusal ve bölgesel düzeyde
profesyonel biçimde yürütülmesini sağlayan kurum-
ların ülkemizde de yaygınlaşması gerekmektedir. Tu-
rizm oldukça dinamik, talep dalgalanmaları, krizler
vb. durumlara karşı kırılgan olabilen bir sektör oldu-
ğundan, uzun vadeli planlama zorlayıcı olsa da özel-
likle ekolojik koruma başta olmak üzere, sürdürüle-
bilirlik açısından gereklidir. Turizmin gelişmesi, bir
bölgenin kalkınmasındaki tek çözüm olmak yerine,
bölgenin ekonomik, sosyal, politik ve diğer çevresel
koşulları ve süreçleri ile birlikte kalkınması içinde ele
alınmalıdır (Sharpley ve Telfer, 2002).
Destinasyon Yönetim Örgütleri
Turizmde ilgili tüm paydaşların koordi-
nasyonunu sağlayan ve turizmin ulusla-
rarası, ulusal ve bölgesel düzeyde profes-
yonel biçimde yürütülmesini sağlayan
kurumlardır.
Turizm çok dinamik bir sektör olduğundan, tüm
değişkenlerin kontrol edilebileceği bir plan yapma-
nın mümkün olmadığı kabul edilir. Ancak geliştiri-
len stratejik planlar yol gösterici esnek, dinamik bir
rehber işlevi görür. Özellikle, toplum temelli turizmin
önemi kabul edilmekle birlikte, bunun tam olarak
nasıl yürütüleceğine dair açık ve kesin bir biçimde
ortaya koymak zordur. Toplum temelli turizmin ge-
liştirilmesi, stratejilerin ve eylemlerin belirlenmesi
destinasyonun coğrafi, sosyal, kültürel ve ekonomik
gelişim özelliklerine bağlıdır. Bu nedenle, tüm des-
tinasyonlarda uygulanabilecek tek bir model bulun-
mamaktadır (Taşçı, Semrad ve Yılmaz, 2013). Diğer
yandan turizm, turistler için özünde bir deneyimdir ve
deneyimin tüm bileşenleriyle tasarlanıp kontrol edile-
meyeceği de bir gerçektir (Zomerdijk ve Voss, 2010).
Bahsedilen zorluklara karşın, turizm planlamasında
izlenecek yolun, bazı temel ilkeler doğrultusunda,
bölgeye özgü özelliklerin değerlendirilerek dinamik
ve esnek bir planlama yapılması olduğu söylenebilir.
dikkat
Toplum temelli turizmin en önemli bo-
yutu, toplumun kararlara ve uygulama
sürecine katılmasıdır. Kararlara katılma,
ilgili tüm süreçlerde bilgi, öneri, görüş
alışverişini ve buna yönelik iletişim ka-
rarlarının oluşturulmasını ifade eder.
Toplum temelli turizmin en önemli boyutu,
toplumun kararlara ve uygulama sürecine katılma-
sıdır. Ancak bu katılımın ne derecede uygulana-
cağına karar verilmesi kritik önem taşır (Okazaki,
2008). Örneğin; turizm bölgesindeki tüm pay-
daşlar mı yoksa belli paydaşların katılımı mı sağ-
lanacak, paydaşlardan sadece başlangıçta onay mı
alınacak yoksa tüm süreç boyunca katılımları sağ-
lanacak mı, turizmle ilgili eğitim ve bilinçlendirme
yapılacak mı gibi, katılımcıların katkıları çok farklı
biçimlerde olabilir. Ancak turizm her zaman belli
bir coğrafyada veya bölgede gerçekleşen bir faali-
yettir, bu nedenle işletmelerin tek başına çabasının
ötesinde, en etkili olarak tüm paydaşların katılımı
ile yürütülebilir. Stratejik planlamalar bu nedenle
tüm paydaşların katılımı ile gerçekleşmeli, bölge-
nin ve paydaşların değerlerini içermeli, geleceğe
dair vizyona ulaşmak için gerçekçi biçimde oluştu-
rulmalıdır. Paydaşlar, bilindiği gibi bir örgütün fa-
aliyetlerini etkileyen ve bu faaliyetlerden etkilenen
kişi ve kurumlardır. Buna göre, turizmin başlıca
paydaşları şunlardır (Simpson, 2001):
• Yetkili yönetim birimleri:
• Ulusal, bölgesel, yerel yönetim yetkili-
leri
139

• Ulusal ve bölgesel turizm örgütleri (ör-
neğin, Kongre ve Ziyaretçi Büroları,
Turizm Yatırımcıları Derneği, Akdeniz
Turistik Otelciler ve İşletmeciler Birliği)
• Turizmle ilgili devlet birimleri (örne-
ğin, Turizm ve Kültür Bakanlığı, Çevre
ve Şehircilik Bakanlığı)
• Ziyaret edenler:
• Turistler/ziyaretçiler
• Toplum:
• Turizm işletmeleri
• Doğrudan turizmde faaliyet gösterme-
yen diğer işletmeler
• Yerel toplumsal gruplar (örneğin,
STK’lar)
• Yerli halk
Toplum katılımı aslında, toplumun ne kadar
güç yetkisi kullanabileceğini ifade eder (Arnstein,
1969). Buna bağlı olarak; toplumun kararlara katı-
lım oranı arttıkça, projeleri sahiplenme ve başarıya
ulaşma eğiliminin de artacağı söylenebilir. Arnstein
(1969), bu açıdan toplum katılımı ve güç payla-
şımını Tablo 5.1’deki gibi sekiz düzeyde ele alır.
Buna göre, gerçek anlamda toplum katılımı 8, 7 ve
6. düzeylerde olduğu görülmektedir.
Tablo 5.1 Toplumsal Katılım ve Güç Paylaşımı
Güçlü katılım 8. Toplumun kontrol etmesi
7. Yetki devretme
6. Ortak hareket etme
Sembolik katılım 5. Teskin / ikna etme
4. Danışma
3. Bilgi verme
Hiç katılım yok 2. Sosyo-terapi
1. Manipülasyon
Kaynak: (Arnstein, 1969)
Toplum temelli turizmde izlenecek stratejilerde,
kapasite geliştirme yaklaşımı temel oluşturmalıdır.
Daha önce belirtildiği gibi; toplumun kapasitesi-
ni geliştirmek, toplumun mevcut durumu ile po-
tansiyelinin geliştirilmesi hâlinde ulaşacağı yük-
sek performans arasında bir boşluk olduğu ve bu
boşluğun azaltılması düşüncesine dayanır. Toplum
kapasitesinin geliştirilmesinde, söz konusu boşluk
140
Toplum İçin Turizm Stratejisi Geliştirme
veya yetersizlikler yerine toplumun güçlü yanların-
dan hareket edilmesi önerilir (Ife, 2010). Birleşmiş
Milletler Kalkınma Programı – Toplum Kapasitesi
Geliştirme raporunda da toplumu güçlendirme-
nin en iyi yolunun topluma, taşıdığı potansiyelini
tam olarak göstermek olduğu ifade edilmektedir
(UNDP, 2009).
SWOT Analizi
Strateji belirlemede gerek duyulan çevre
analizinin iç çevre ve dış çevrede yer alan
temel boyutlara göre analiz yapma ve bo-
yutlar arasında karşılıklı değerlendirmele-
re dayanır.
Stratejik planlamanın uygulamada nasıl yapıl-
dığına bakıldığında, ulaşılmak istenen amaçlar be-
lirlendikten sonra, strateji oluşturma, uygulama,
değerlendirme şeklinde bir süreç izlenmelidir. Bu
aşamada, yaygın uygulanan SWOT analizinden ya-
rarlanılabilir. Bilindiği gibi, SWOT analizi strateji
belirlemede iç ve dış çevrenin değerlendirilmesine
dayanır ve aşağıdaki boyutların İngilizce karşılıkla-
rını alarak adlandırılmıştır. SWOT analizi kısaca şu
şekilde özetlenebilir:
• Dış çevre
• Fırsatlar:
• Tehditler
• İç çevre
• Güçlü yönler
• Zayıf yönler
Dış çevre, işletmenin yakın çevresinden, küresel
çevreye kadar farklı düzeylerde ele alınmalıdır. Ya-
kın zamanda dünyayı etkisi altına alan COVID-19
salgını örneğin, toplumları ve sektörlerden bağım-
sız olarak pek çok işletmeleri derinden etkilemiştir.
Küresel gelişmeler her zaman bu kadar açık olmasa
da, ülkeler arası siyasi, ekonomik ve kültürel ilişki-
ler, yeni teknolojik gelişmeler, değişen yaşam kali-
tesi anlayışı gibi biçimlerde devam eder. İşletmeler
bu nedenle, dış çevrenin her düzeyinde yer alan
tehditleri (örneğin, turizmde rakip ülke veya he-
men yanındaki rakip işletmenin yenilikleri olabilir)
izlemelidir. Dış çevre bazen fırsatlar da sunar, biraz
önceki örnekten yola çıkarak rakiplerin zayıf oldu-
ğu konular veya işletmenin bulunduğu bölgenin
Toplum Temelli Turizm

popülerleşmesi fırsat olabilir. İç çevreye bakıldığında her işletmenin zayıf ve güçlü olduğu yanları açıkça
ortaya koyulmalıdır. SWOT analizi temelde, yukarıda sıralanan dört boyut arasında karşılaştırmalar yapıl-
masına dayanır. Örneğin; dış çevrenin tehditleri ile güçlü yanlarla karşılık verilebilir mi, işletmenin zayıf
olduğu yönler dış çevre fırsatları ile geliştirilebilir mi, dış çevrenin tehditleri ile zayıf yönlerin örtüştüğü
alanlara yönelik hangi tedbirler alınabilir… gibi.
Stratejik planlama, uzun vadeli bir planlamayı ifade eder. Bu vadenin ne kadar olacağı günümüzde
çevresel belirsizliklerin artışı ile giderek kısalmaktadır. Ortalama olarak 5-10 yıl ve daha fazlasını kapsayan
planlar stratejik kabul edilirken, üç yıldan başlayan planlamalar da mümkündür. Stratejik planlar uzun
vadeli bir öngörüye dayanır. Stratejiler aslında, ilgili tüm paydaşların anlayacağı biçimde ifade edilen, genel
bir görünüm ortaya koyan ifadelerdir. Planın nasıl uygulanacağı ve ölçüleceği daha detaylı olarak faaliyet
ve taktik planlarla sağlanmalıdır. Bunlara eylem planları da denir. Faaliyetler temelinde ne zaman, neyin,
nasıl kim tarafından yapılacağını açıklayan ve ölçülebilir hedeflere dayalı olarak belirlenmelidir. Bu planlar
altı ay ile iki yıl arasında değişebilir (Beeton, 2006).

dikkat
Stratejilerin belirlenmiş olması yeterli değildir. Bunların nasıl uygulanacağı ve
değerlendirileceği ve faaliyetlerin değerlendirilmesinin yapılabilmesi için detay-
lı faaliyet ve taktik planlar oluşturulmalıdır. Bunlara eylem planları da denir.

Stratejilerin uygulanmasında ilgili kişilere mesajın daha kolay iletilmesi, rehberlik ve motivasyon sağla-
ması için misyon ve vizyon ifadelerinden yararlanılır. Kısaca ifade edilirse gelecekte ulaşılması istenen yer
vizyon, oraya ulaşmak için bugün yürütülen görev misyon olarak tanımlanır. Toplum temelli turizmde,
vizyon ve misyonun doğru bir şekilde belirlenmesi, turizmin toplumsal kabulünü etkileyeceğinden daha
da önem kazanır. Bunun için vizyon ve misyon ifadelerinde turizmin gelişiminin toplumsal katkısı ve
toplumsal katılımın vurgulanması gerekir. Burada, toplumun homojen, tekil bir bütün gibi ele alınma-
masına özen gösterilmelidir (Beeton, 2006). Toplumun sosyo-kültürel, gelir düzeyi, demografik, fizyolojik
çeşitlilik (örneğin; yaşlılık, engellilik) gibi farklı boyutlarına göre turizmin nasıl katkı sağlayacağı açıklana-
bilir. Örneğin; gençlerin yoğun olduğu bir bölgede turizm sayesinde yarı zamanlı işlerin geliştirilmesi veya
gönüllülük esasına dayalı katılım yararlı olabilir.
Türkiye Turizm Stratejisi 2023 planı incelendiğinde, doğrudan toplum temelli turizm şeklinde bir stra-
teji ile karşılaşılmamaktadır. Bunun nedeni, toplum temelli turizm kavramının nispeten yeni bir kavram
olması gösterilebilir. Ancak bu plan içinde aşağıda ifade edilen stratejide görülebileceği gibi, toplum odaklı
turizm anlayışını geliştirme düşüncesi, turizmin yararlarını daha geniş bir kesime yayma, kırsal turizmi
destekleme, toplumu turizm konusunda bilinçlendirme gibi farklı biçimlerde ifade edilse de turizmde top-
lum odaklı bir düşüncenin olduğu görülmektedir. Öte yandan, güncel gelişmelere göre hazırlanan eylem
planları ve 11. Kalkınma Planında turizmin toplumsal katkısına çok daha geniş oranda yer verildiği görül-
mektedir. Türkiye Turizm Stratejisi 2023 içinde, Turizm Sektörünün Güçlendirilmesine Yönelik Planlama
Stratejisi şu şekilde ifade edilmiştir:

“Ekonomik gelişimi destekleyen; fiziksel düzeyde uygulanabilir; toplum yönelimli ve sürdürülebilir turizm
ilkesini içeren bir planlama yaklaşımının ortaya konması”

Toplum temelli turizm sadece gelişmekte olan bölgelerde değil, gelişmiş bölgeler için de önem taşıyan
bir konu olduğunu hatırlamak gerekir. Gelişmiş bölgelerde turizmin yeniden yapılanması ve geleceğe yö-
nelik yeni stratejilerin geliştirilmesinde toplum temelli stratejilerden toplumun bilinçlendirilmesi, turiz-
min yararlarının daha geniş kesime yayılması gibi amaçlarla yararlanılabilmektedir. Bu açıdan Türkiye’de
hem gelişmiş turizm bölgelerindeki yeniden yapılanmalarda hem de gelişmekte olan bölgelerdeki turizm
geliştirme planlarında toplum temelli anlayışın geliştirilmesi mümkündür.

141

Yaşamla İlişkilendir
Sydney Turizminde Toplumsal Katılım
Dünyanın refah seviyesi en yüksek ülkele-
rinden Avustralya’nın, en önemli turistik desti-
nasyonu Sydney’dir. Son yıllarda ülkeye gelen
yaklaşık 9-10 milyon civarındaki yabancı turistin
yaklaşık yarısı Sydney’e gelmektedir. Sydney aynı
zamanda yine 10 milyon civarında yerli turist
çekmektedir. Bir marka şehir olmasına ve ülkeye
gelen turist sayısının yaklaşık yarısını çekmesine
rağmen, Sydney’de turizm politikaları toplumsal
temelli anlayışla güncellenmektedir. Bu açıdan
gelişmiş turizm bölgelerinde de bu anlayışın uy-
gulanabileceğine örnek oluşturmaktadır. 2007-
08 yıllarında hazırlanan Sürdürülebilir Sydney
2030 stratejik planı, toplumun farklı kesimlerini
içeren geniş bir katılımla hazırlanmıştır.
Sürdürülebilir Sydney 2030, başlıca toplum,
yaşanabilirlik, yaratıcılık, yenilik ve üretkenlik
çıktıları üzerine dayanmaktadır. Sydney’in eko-
nomik gelişimini sağlayacak en öncelikli alan-
lardan biri olarak turizm gösterilirken, sosyal ve
fiziksel çevre açısından önemi de detaylı olarak
açıklanmaktadır. Bunların ötesinde, Sydney için
turizmin daha stratejik öneminden bahsedilmek-
tedir. Buna göre, Sydney’in ziyaret etmek, ya-
şamak, yatırım yapmak, çalışmak ve etkinlikler
düzenlemek için çekici bir şehir olmasında, ulu-
sal ve uluslararası tanınırlığını arttırma ve sürdür-
mede turizm son derece önemlidir. Böylece, yerli
halk için “gurur duyulacak” bir şehir olma hali
sürdürülebilecektir.
Sürdürülebilir Sydney 2030’un temel amacı,
Sydney’i sadece ülke çapında değil, Asya-Pasifiğin
lider şehri haline getirilmesidir. Bu amaca ulaşmak
için başlıca şu üç temel strateji belirlenmiştir:
• Sydney’in rekabetçiliğini artırmak: Yatırım-
ları teşvik etmek, ziyaretçileri çekmek, yerli
halk için bugün ve gelecekte refah ve canlılığı
sağlamak.
• Üretkenlik ve kapasiteyi geliştirmek: Şehir-
de yaşayan çalışanlar ve diğer tüm insanların
hareketliliğinden ve diğer taşımacılık faali-
yetlerinden doğan yoğunluğu önlemek ve
bunun için sosyal altyapıya yatırım yapmak.
142
Toplum İçin Turizm Stratejisi Geliştirme
• Fırsatları geliştirmek: Güçlü çapraz sektö-
rel ilişkiler geliştirmek, güçlü sektör küme-
lerinin gelişimini sürdürmek, girişimcileri ve
küçük işletmecileri desteklemek.
Planın çevresel değişiklikler ve yerli halkla
devam eden iletişime bağlı olarak zaman zaman
güncellenecek biçimde dinamik bir yapısı olduğu
belirtilmektedir. Örneğin, 2011’de yine yerli hal-
kın katılımı ile planda güncellemeler yapılmıştır.
Turizm geliştirme amacı ve stratejilerinin uygu-
lanması için üç düzeyde planlama yapılmıştır. Bu
düzeyler ve içerikleri şu şekildedir:
• Destinasyon geliştirme: Ürün ve altyapının
geliştirilmesi
• Destinasyon yönetimi: Ziyaretçi deneyim
kalitesinin geliştirilmesi
• Destinasyon pazarlama: Ziyaret potansiye-
lini en yükseğe çıkarabilmek için iş birlikle-
rinin güçlendirilmesi.
Stratejinin uygulanmasında, yerli halkın rahat-
lığını sürdürerek turizmin olumsuzluklarının nasıl
en aza indirileceğinden de bahsedilmektedir. Bu
konu şehir yönetimi, şehir güvenliği, ziyaretçilerin
geliş-gidişleri ve şehir ziyaret rotaları konusunda
neler yapılacağı açıklanmaktadır. Planda dikkati
çeken bir başka konu ise turizm faaliyetlerine bağlı
olarak sosyal, ekonomik, çevresel, kültürel ve yerel
yönetimle ilgili konularda toplumsal göstergelerin
oluşturulmasıdır. Bu göstergeler yardımıyla, tu-
rizmin toplumsal refahı sürdürecek önlemlerin ve
sorumlularının kimler olduğu, turizmin toplumsal
katkısının izlenmesi, sapmaların belirlenerek gerekli
tedbirlerin alınması sağlanacaktır.
Kaynak:
https://www.cityofsydney.nsw.gov.au/__data/
assets/pdf_file/0008/156527/8945_FA3_Tou-
rism_Action_Plan_A4_UPDATE-Final-Low.pdf
https://www.tourism.australia.com/en/markets-
and-stats/tourism-statistics/international-mar-
ket-performance.html
Toplum Temelli Turizm

Öğrenme Çıktısı

5 Toplum temelli turizmde stratejik planlamayı uygulayabilme

Araştır 3 İlişkilendir Anlat/Paylaş

tratejik planlar bilindiği

gibi geliştirilir ve sonra-
ki gelişmelere göre Eylem
Planları oluşturulur ve ge-
rekli güncellemeler yapılır.
Buna göre, 2019-2023 11.
Kalkınma Planında turiz-
min toplumsal refaha kat-
kısına dair yer alan bilgileri
inceleyiniz.
Turizmin henüz gelişmediği
ve gelişmiş olduğu bölge-
Türkiye’de toplum temel-
ler arasında toplum temelli
li turizm için temel bir
turizmin geliştirilmesi na-
SWOT analizi çalışması ya-
sıl gerçekleştirilebilir, farklı
pınız.
yönleri nelerdir, değerlen-
diriniz.

TOPLUM TEMELLİ TURİZMDE arazisinin ziyaret edilebilmesi, bilgi alınabil-

PAZARLAMA
Hizmetin temel özellikleri gereği, pazarlama
kritik bir faaliyettir. Günümüzde satış artırma sı-
nırlarının çok ötesine geçen pazarlama anlayışı,
özellikle turizmde yönetim ve hizmet üretimi ile
yakın ilişkilidir. Turizmde başlıca paydaşlar olarak
müşterilerin istek ve ihtiyaçlarının belirlenmesi,
karşılanması, yenilikçi geliştirmelerin devam etme-
si turizmde yönetim ve pazarlama arasında iyi bir
koordinasyon gerektirir. Toplum temelli turizmde,
söz konusu olan destinasyonun pazarlanmasıdır
ve destinasyon kavramı; bir işletme, şehir, bölge,
ulusal ve uluslarüstü (örneğin, Doğu Asya) olmak
üzere farklı düzeylerde ele alınabilir. Yukarıda da
vurgulandığı gibi, turizmin bahsedilen düzeylerde
profesyonel biçimde yürütülmesinin yolu Desti-
nasyon Yönetim Örgütleri gibi koordinasyon üst-
lenecek kurumların varlığını gerektirir. Bu örgütler
ulusal ve buna bağlı bölgesel temelde oluşturula-
bilir. Toplum temelli turizm pazarının planlanma-
sında, 7P olarak ifade edilen temel pazarlama bile-
şenlerine göre bakıldığında dikkat edilmesi gereken
konulara değinmek gerekir:
• Toplum temelli ürünün geliştirilmesinde,
ürünün toplum yaşamının ve uğraşlarının
bir devamı niteliğinde olması sağlanabilir.
Örneğin, organik üretim yapan bir tarım
mesi gibi (Taşçı, Semrad ve Yılmaz, 2013).
• Fiyatlama açısından bakıldığında, pazar
bölümlerine göre farklı stratejilerden yarar-
lanılabilir. Ancak gelirin belli yerlerde top-
lanmasına neden olan “herşey dahil” gibi
uygulamalardan kaçınılması temel bir ilke-
dir. Sezonluk indirimler uygulansa da fiya-
tın kalite algısını olumsuz etkileyebilecek
kadar düşük olmaması önerilir. Ayrıca, yerli
para biriminin kullanılması teşvik edilebilir
(Taşçı, Semrad ve Yılmaz, 2013).
• Toplum temelli turizm bölgelerinin dağıtımın-
da, geleneksel dağıtım aracılarından yararlanı-
labileceği gibi farklı bölgelerle, sektörlerle ve
kurumlarla işbirliği yapılmasına çalışılmalıdır.
Örneğin, yakın civardaki bölgelerin yerel yö-
netimlerinin desteğini alarak ziyaretçi gelmesi
sağlanabilir (Taşçı, Semrad ve Yılmaz, 2013).
• Ürün tanıtımı açısından, toplum temelli
turizm uygulamaları özellikle, çevre koru-
ma odaklı örgütlerin destekleri ile yaygın
tanıtım imkânı yakalayabilmektedir. Bir
bölgenin adının duyulması ve ilgi uyandır-
masında önemli yeri olan etkinlikler düzen-
lenebilir. Diğer yandan, günümüz toplum
yaşamında önemli bir yeri olan sosyal med-
yanın etkin kullanımı da yararlı olacaktır
(Taşçı, Semrad ve Yılmaz, 2013).

143

• Pazarlamanın insan boyutu, toplum temelli
turizmde doğrudan yerli halkın ürünün te-
mel bileşeni hâline gelmesiyle ilgilidir. An-
cak ziyaretçilerin de ziyaret öncesinde, top-
lum ve çevreye rahatsızlık vermeden ziyaret
konusunda bilgilendirilmesi gerekir.
• Fiziksel olanaklar, toplum temelli turizm
destinasyonunun coğrafî özellikleri kadar,
fiziksel çevrenin tüm bileşenlerinin ürün
haline gelmesini sağlamaktadır. Bir başka
deyişle, çevre düzenlemesinden, bölge trafi-
ği, etkinliklere kadar pek çok soyut ve somut
bileşenlerin etkileşimleriyle ortaya çıkan des-
tinasyon atmosferi, ziyaretçilerin algılamala-
rında temel belirleyici olabilmektedir.
• Turizmde süreç, bir ziyaretçinin evinden çı-
kıp bir destinasyonu ziyaret ederek tekrar
evine gelmesiyle teknik olarak son bulsa da
ziyaret sonrası da devam eden anı ve düşün-
celerle aslında devam eder. Ziyaretçiler as-
lında, ziyaret sonrasında o destinasyon de-
neyiminin bir parçası hâlinde gelmiştir. Bu
nedenle, ziyaretçilerin olabildiğince olumlu
ve unutulmaz bir deneyim ve anılar edin-
mesini sağlamak yararlı olacaktır.
dikkat
Pazarlamanın temel boyutlarını oluştu-
ran 7P
1- Product – Ürün
2- Price – Fiyat
3- Place – Dağıtım
4- Promotion – Tutundurma
5- People – İnsan
6- Physical Evidance – Fiziksel olanaklar
7- Process – Süreç
Toplum temelli turizm pazarlamasında dikkat
edilmesi gereken önemli etik ilkeler bulunmakta-
dır. Bunların başında, yerli halkın, turizmin geliş-
tirilmesi için bir araç hâline getirilmemesi yer alır.
Bölgedeki ürünlerde turist ve yerli halk için farklı
fiyat uygulaması olmamalıdır. Son olarak, pazarla-
ma işlevine çok fazla ağırlık vererek olumsuz algılar
uyandırılmaması ve destinasyonun aşırı ticarileş-
mesini önlemesi için daha yumuşak ve sosyal so-
144
Toplum İçin Turizm Stratejisi Geliştirme
rumluluk anlayışına pazarlama yaklaşımlarından
yararlanılması önerilebilir (Beeton, 2006). Toplum
temelli turizmde, ürünün temel bileşenlerinden
biri “yerli halk”tır. Geleneksel pazarlamada, potan-
siyel müşterinin istek ve ihtiyaçlarına odaklanma
söz konusuyken, toplum temelli turizmde yerli hal-
kın istek ve ihtiyaçları da aynı derecede önemlidir.
Benzer biçimde satış ve kârlılığı artırmak kadar sür-
dürülebilirliği sağlamak da önemlidir.
Pazar planlaması yapılırken yerli halkın katılımı
kadar, ziyaretçilerin de bilinçlendirilmesi önem ta-
şır. Örneğin, kırsal kesimde toplum temelli turizm-
de ziyaretçilerin yerli halkla etkileşimde dikkat ede-
ceği konular önceden bildirilebilir. Toplum temelli
turizm pazarının planlanmasında karar verilmesi
gereken başlıca konular şunlardır (Suansri, 2003):
• Hedef pazarın yerli/yabancı olması
• Turistlerin serbest ve örgütlü (tur) ziyaret
planlaması
• En yüksek ve en düşük grup sayısı
• Ziyaretçilerin ortalama ziyaret süresi
• Ziyaretçilerin demografik özellikleri, özel-
likle yaş grubu
• Turistlerin temel ziyaret motivasyonları,
özel ilgi alanları
• Turizm döneminin sezonluk/yıllık olması
• Toplumla etkileşimin serbest ya da rehberli
olması
Toplum temelli turizm pazarlamasını etkileyen
bir diğer konu, bölgenin turizmde ne derecede ge-
liştiğidir. Örneğin, turizmde gelişmekte olan bir
bölge ile turizmin ilk kez başlayacağı bölge farklı
pazarlama yaklaşımları hatta pazarların belirlenme-
sini gerektirebilir. Benzer biçimde, turizmde aşırı
düzeylere gelmiş bir bölge için toplum temelli yak-
laşım, “pazarlamamayı” gerektirebilir. Örneğin; zi-
yaret sınırı koymak, tanıtımları azaltmak gibi.
dikkat
Toplum temelli turizm pazarlamasında
pazarlama etik ilkeleri oluşturulmalı ve
özenli biçimde uygulanmalıdır.
Toplum temelli turizm pazarlamasında öne
çıkan ve geleneksel eğilimlerden ayrılan bir diğer
konu da iş birliğinin teşvik edilmesidir. Paydaşlara-
Toplum Temelli Turizm

rası çatışmaların azaltılması ve yerli halkın konforu ve rahatlığının ürünün bir bileşeni olarak ele alınması
pazarlama kapsamında ele alınması gereken diğer konulardır (Beeton, 2006). Geleneksel turizm planla-
malarında dikkate alınan taşıma kapasitesi daha çok fiziksel açıdan ele alınırken, toplum temelli turizmde
ayrıca, yerli halkın tahammül edebileceği sınırları ifade eden psikolojik taşıma kapasitesi de dikkate alın-
malıdır. Psikolojik taşıma kapasitesi bazen fiziksel taşıma kapasitesinden daha düşük olabilir. Bu durum
ziyaretçi sayısının daha dikkatli planlanmasını gerektirecektir.

Öğrenme Çıktısı

6 Toplum temelli turizmde pazarlamanın farklı yönlerini değerlendirebilme

Araştır 4 İlişkilendir Anlat/Paylaş

Toplum temelli turizm pa-
zarlamasında dikkate alın-
ması gereken farklı taşıma
kapasitesi türleri neler ola-
bilir, araştırınız.
Destinasyon yönetim ör-
gütü kavramını araştırarak
toplum temelli turizmde
nasıl yararlı olabileceğini
inceleyiniz.
Toplum temelli turizmde
bir strateji olarak “pazarla-
mama” hangi durumlarda
yararlı olabilir tartışınız.

145

1 Toplum refahı kavramını analiz
edebilme
öğrenme çıktıları ve bölüm özeti
Toplum Refahı
2 Toplumu geliştirme
kavramını açıklayabilme
3 Toplumsal gelişme ile
turizmi ilişkilendirebilme
Toplum kapasitesinin
4 nasıl geliştirileceğini
açıklayabilme
Toplumu Geliştirme
146
Toplum İçin Turizm Stratejisi Geliştirme
Toplum refahı devletin, bireyleri ekonomik faaliyetleri açısından
korumasını ve piyasa mekanizması dışında güvence sağlaması
anlayışına dayanır. Sosyal politikanın en önemli amacı olarak
toplum refahı; sosyal refah, ekonomik sistemin sonuçlarının eşit-
lenmesi, sosyal hizmetlerin yaygınlaştırılması, özetle toplumun
bir bütün olarak sahip olduğu imkânları ifade eder. Sosyal so-
runların yönetilmesi, temel istek ve ihtiyaçların karşılanması ve
fırsatların tüm toplum için genişletilmesini gerektirir.
Toplumu geliştirme; toplumsal gelişmenin aktif, bilinçli ve
planlı bir biçimde yürütülmesini ifade eder. Her toplumun,
kendi yapısını oluşturan belli sosyal, kültürel ve ekonomik özel-
likleri ve bu özelliklerin ortaya çıkardığı bir yapısı vardır. Bu
yapı genellikle toplum refahının da belirleyicisidir. Toplumu
geliştirme; toplumun sosyal ve ekonomik olarak gelişmesine,
toplumun tüm kesimlerini kapsayacak şekilde öncelik verilme-
sini ve gerekli durumlarda kamu müdahalesini gerektirir. Top-
lumu geliştirmenin başlıca göstergesi olarak “sosyal iyi oluş”a
ulaşmak için toplumun potansiyelini artırmayı hedefler.
Toplumu geliştirme ile turizm yakın ilişkilidir. Dünyanın en bü-
yük sektörü olarak kabul edilen turizm, yaklaşık 40-50 sektör ile
yakın ilişkilidir. Toplum temelli turizm gibi iyi bir planlama ile
toplumun geniş bir kısmı turizmin katkılarından yararlanabilir.
Toplum kapasitesinin geliştirilmesi başlıca a) insan kaynakları,
b) örgüt ve c) kurumsal ve yasal çerçevenin geliştirilmesini kap-
sar. Toplum kapasitesinin temelinde insani gelişme yer alır. İn-
sani gelişme dolaylı olarak kapasite geliştirme için gerekli olan
sosyal sermayenin gelişimini sağlar. Toplumun en temel bileşe-
ni olarak insanların gelişmesi, dolaylı olarak toplumun geliş-
mesini sağlayacaktır. Kapasite geliştirme özünde bir toplumda
yer alan bireylerin, grupların, örgütlerin ve diğer kurumların
güçlendirilmesine dayanır. Bunun için eğitim, bilinçlendirme,
kararlara katılım gibi uygulamalardan yararlanılabilir.
Toplum Temelli Turizm

5 Toplum temelli turizmde stratejik

planlamayı uygulayabilme

öğrenme çıktıları ve bölüm özeti

Toplum Temelli Turizmde
Stratejik Planlama
Stratejik planlama, amaçlara ulaşmak için stratejilerin nasıl ger-
çekleşeceğinin; programlar, yöntemler, politikalar aracılığı ile he-
saplanması, tahminlenmesi ve yazılı hâle getirilmesine dayanır.
Turizm çok dinamik bir sektör olduğundan, tüm değişkenlerin
kontrol edilebileceği bir plan yapmanın mümkün olmadığı kabul
edilir. Geliştirilen stratejik planlar yol gösterici esnek, dinamik
bir rehber işlevi görür. Özellikle, toplum temelli turizmin önemi
kabul edilmekle birlikte, bunun tam olarak nasıl yürütüleceğine
dair açık ve kesin bir biçimde ortaya koymak zordur. Bu nedenle,
turizm planlamasında izlenecek yolun, bazı temel ilkeler doğrul-
tusunda, bölgeye özgü özelliklerin değerlendirilerek dinamik ve
esnek bir planlama yapılması olduğu söylenebilir.

Toplum temelli turizmde

6 pazarlamanın farklı yönlerini
değerlendirebilme

Hizmetin temel özellikleri gereği, pazarlama kritik bir faali-

Toplum Temelli Turizmde
Pazarlama
yettir. Toplum temelli turizmde, söz konusu olan destinasyo-
nun pazarlanmasıdır ve destinasyon kavramı; bir işletme, şe-
hir, bölge, ulusal ve uluslarüstü (örneğin, Doğu Asya) olmak
üzere farklı düzeylerde ele alınabilir. Toplum temelli ürünün
geliştirilmesinde, ürünün toplum yaşamının ve uğraşlarının bir
devamı niteliğinde olması sağlanabilir. Fiyatlama açısından ba-
kıldığında, gelirin belli yerlerde toplanmasına neden olan “her
şey dahil” gibi uygulamalardan kaçınılması temel bir ilkedir.
Toplum temelli turizm bölgelerinin dağıtımında, geleneksel
dağıtım aracılarından yararlanılabileceği gibi farklı bölgelerle,
sektörlerle ve kurumlarla iş birliği yapılmasına çalışılmalıdır.
Ürün tanıtımı açısından, çevre örgütleri ve sosyal medyanın et-
kin kullanımı özellikle yararlı olabilir.

147
 Toplum İçin Turizm Stratejisi Geliştirme

1 Toplum temelli turizmin nihaî amacı aşağı- 6 Toplumsal gelişmenin göstergesi olarak son yıl-
dakilerden hangisidir? larda ele alınan kavram aşağıdakilerden hangisidir?
A. Aile refahı
neler öğrendik?

A. Toplum temelli turizm stratejisi geliştirmek

B. Toplumun kararlara katılımını artırmak B. Ekonomik refah
C. Toplum refahını artırmak C. Sosyal iyi oluş
D. Toplumun ekonomik refahını geliştirmek D. Bireysel mutluluk
E. Toplumun sosyo-ekonomik durumunu iyileş- E. Toplum psikolojisi
tirmek
7 Aşağıdakilerden hangisi 2019 yılındaki
2 Bir ülkede devletin, toplum refahı ve mutlu- İnsanî Gelişme Raporunda yer verilen göstergeler-
luğuna yönelik sağlık, eğitim, güvenlik gibi konu- den biri değildir?
larla ilgili karar ve uygulamaları aşağıdaki kavram- A. Sosyo-ekonomik sürdürülebilirlik
lardan hangisini ifade eder? B. Kadınların güçlendirilmesi
A. Toplumsal refah C. İnsanî yaşam kalitesi
B. Toplumu geliştirme D. Temel düzeyde teknoloji kullanımı
C. Toplum kapasitesi E. Çevresel sürdürülebilirlik
D. Sosyal politika
E. İnsanî gelişme 8 I. İnsan kaynakları
II. Sivil toplum kuruluşları
3 Marx’a göre, toplum refahı neden gerekli gö-
rülür? III. Örgüt
A. Üretim ilişkilerini değiştirmek IV. Kurumsal ve yasal çerçeve
B. Toplumsal bütünlüğü sağlamak V. Eğitim kurumları
C. Ekonomik refahı arttırmak
Kapasite geliştirme çabalarının başlıca üç boyutu
D. Eğitim seviyesini yükseltmek yukarıdakilerden hangileridir?
E. Kapitalist düzeni sürdürmek
A. I-II-IV B. I-III-IV
4 Türkiye’de sosyal devlet anlayışı ile ilgili hü- C. I- II-V D. II-III-V
kümler ilk olarak hangi Anayasa’da veya Anayasa’da E. II-IV-V
değişiklik yapılan yılda ele alınmıştır?
A. 1876
9 Bir turizm bölgesinde, yerel yönetim ve tu-
rizmcilerden oluşan bir grup, topluma sürekli ola-
b. 1924 rak turizm faaliyetleriyle ilgili bilgi veriyorsa, hangi
C. 1937 toplumsal katılım söz konusudur?
D. 1961
A. Sembolik
E. 1980
B. Ortak hareket etme
C. Güçlü
5 Birleşmiş Milletler İnsanî Gelişme Raporu’na D. Yetki devretme
göre, 2019 yılının teması “21. Yüzyılda ------- .”
olarak belirlenmiştir. E. Manipülasyon
Yukarıdaki cümlede boş bırakılan yeri aşağıdakiler-
den hangisi doğru olarak tamamlar?
10 Pazarlama bileşenlerine göre, toplum temelli
turizmde “fiziksel olanaklar” genel anlamda aşağı-
A. İnsanî Gelişmedeki Eşitsizlikler daki kavramlardan hangisini ifade eder?
B. Su ve Toprak Kirliliği A. Turistik çekicilikler
C. İklim Değişikliği B. Ulaşım imkânları
D. Açlık ve Yoksullukla Mücadele
C. Fiziksel çevre
E. Temel Eğitim
D. Yerli halk
E. Atmosfer

148
Toplum Temelli Turizm

1. C Yanıtınız yanlış ise, “Giriş” konusunu yeni- 6. C Yanıtınız yanlış ise, “Toplumu Geliştirme”
den gözden geçiriniz. konusunu yeniden gözden geçiriniz.

neler öğrendik yanıt anahtarı

2. D Yanıtınız yanlış ise, “Toplum Refahı” konu-
sunu yeniden gözden geçiriniz.
Yanıtınız yanlış ise, “Toplumu Geliştirme”
7. D
ve “Toplum Kapasitesini Geliştirme” konu-
larını yeniden gözden geçiriniz.

Yanıtınız yanlış ise, “Toplum Kapasitesini

3. E Yanıtınız yanlış ise, “Toplum Refahı” konu- 8. B
Geliştirme” konusunu yeniden gözden ge-
sunu yeniden gözden geçiriniz.
çiriniz.

Yanıtınız yanlış ise, “Toplum Temelli Tu-

4. B Yanıtınız yanlış ise, “Toplum Refahı” konu- 9. A
rizmde Stratejik Planlama” konusunu yeni-
sunu yeniden gözden geçiriniz.
den gözden geçiriniz.

Yanıtınız yanlış ise, “Toplum Temelli Tu-

5. A Yanıtınız yanlış ise, “Toplumu Geliştirme” 10. E
rizmde Pazarlama” konusunu yeniden göz-
konusunu yeniden gözden geçiriniz.
den geçiriniz.

Araştır Yanıt
5 Anahtarı

Gündem 2030, 2015 Eylül ayında Birleşmiş Millet Genel Kurulu tarafından
kabul edilen Sürdürülebilir Kalkınma Hedefleridir. Gelecek 15 yıl içinde, üç
Araştır 1 önemli amacı gerçekleştirmek amaçlanmıştır. Bunlar; aşırı yoksulluğun sona
erdirilmesi, eşitsizlik ve adaletsizlikle mücadele ve iklim değişikliğine yönelik
önlemlerin alınmasıdır.

Etkinlikler, insanların günlük hayat rutininden uzaklaştıran, ilgi alanına göre

duygularını ve bilişsel durumunu canlandıran, sosyalleşmeyi arttıran önemli
organizasyonlardır. Toplum geliştirmede konser, festival, panayır, seminer gibi
Araştır 2 farklı etkinlikler bir toplum üyelerinin etkinlik atmosferi içinde bir araya gel-
mesini sağlarken, toplum geliştirmeye önemli katkılar sağlar. Toplum temelli
turizm ile birlikte düşünüldüğünde, doğru planlanmış etkinlikler yerli halk ve
ziyaretçiler açısından son derece olumlu katkılar sağlayabilir.

149
 Toplum İçin Turizm Stratejisi Geliştirme

Araştır Yanıt
5 Anahtarı

2019-2023 11. Kalkınma Planında turizmin toplumsal refaha katkısı şu şekil-

de açıklanmaktadır:
Ülke ve Toplumların Refahını Artıran Bir Faaliyet Olarak Turizm
1. Yerel nüfus, turizm faaliyetlerinin ekonomik, sosyal ve kültürel faydaların-
dan; özellikle de turizmin yarattığı doğrudan ve dolaylı istihdamdan yarar-
lanmalıdır.
2. Turizm politikaları, ziyaret edilen bölgedeki yaşam standardının yükseltil-
mesine katkıda bulunacak şekilde uygulanmalıdır. Turizm tesislerinin plan-
Araştır 3 lanması, mimarisi ve işletilmesi yerel ekonomik ve sosyal dokuya entegre
olacak şekilde yürütülmelidir. Yetenekler eşit olduğunda, yerel işgücü tercih
edilmelidir.
3. Sorunlu kıyı bölgeleri, adalar, kırsal alanlar gibi ekonomik faaliyetlerin ye-
terince gelişmediği bölgelerde turizm, refah yaratan bir araç olarak dikkate
alınmalıdır.
4. Turizm yöneticileri, özellikle yatırımcılar, gerçekleştirecekleri projelerin
çevre ve doğal yaşama etkisini inceleyen araştırmalar yapmalıdırlar. Şeffaflık
ve nesnellik içinde, yapmayı planladıklarını yerel halkla paylaşmalı, projele-
rin olası sonuçları hakkında halkı bilgilendirmelidirler.

Toplum temelli turizmin stratejik ve pazarlama planında dikkate alınması

gereken taşıma kapasitesi genellikle fiziksel çevre kapasitesi üzerinden hesap-
lanır. Ancak sağlıklı bir değerlendirme, diğer taşıma kapasitelerinin de değer-
lendirilmesini gerektirir. Özellikle, toplum temelli turizmde toplumun sosyal
Araştır 4
veya psikolojik taşıma kapasitesi çok daha önem kazanır. Bu kapasite, yerli
halkın hoşgörü ve toleranslı biçimde karşılayabileceği ziyaretçi yoğunluğunu
ifade eder. Ayrıca, ekonomik taşıma kapasitesi de bölge enflasyonu ve turizme
aşırı bağımlılık gibi konuları etkileyeceğinden dikkate alınmalıdır.

150
Toplum Temelli Turizm
Kaynakça
Arnstein, S. R. (1969) A ladder of citizen participation,
Journal of the American Institute of Planners, 35(4),
ss. 216-224.
Bedir, E. (2018). Sosyal politikaya ilişkin genel bilgiler
ve sosyal politikanın araçları. Abdurrahman İ.
Oral ve Y. Şişman (Ed.). Sosyal Politika. Eskişehir:
Anadolu Üniversitesi Yayınları.
Beeton, S. (2006). Community development through
Tourism. Collingwood: Landlinks Pub.
Dann, G. S. & Parrinello, G. L. (2009). The sociology
of tourism. Bingley: Emerald Group Publishing.
Demir, S. (2006). Birleşmiş Milletler kalkınma
programı insani gelişme endeksi ve Türkiye açısından
değerlendirme. Ankara: DPT, Sosyal Sektörler ve
Koordinasyon Genel Müdürlüğü Yayını.
Eren, E. (2013). Stratejik yönetim ve işletme politikası.
İstanbul: Beta Yay.
Ertürk, M. (2009). İşletmelerde yönetim ve organizasyon.
İstanbul: Beta Yay.
Ife, J. (2010) Capacity building and community
development. S. Kenny & M. Clarke (Ed.)
Challenging Capacity Building - Rethinking
International Development Series. Palgrave
Macmillan, London.
Giddens, A. (2012). Sosyoloji. İstanbul: Kırmızı
Yayınları.
Kozak, N., Kozak, N. & Akoğlan Kozak, M. (2018).
Genel turizm. Ankara: Detay Yayıncılık.
Kurşun, A. & Rakıcı, C. (2016). Sosyal refah devletinin
tarihi süreci ve günümüz bazı refah devletlerinin
değerlendirilmesi, Uluslararası Ekonomi ve Yenilik
Dergisi 2(2), ss. 135-156.
Midgley, J. (1999). Social development: the
developmental perspective in social welfare. London:
Sage Pub.
Okazaki, E. (2008). A community-based tourism
model: its conception, Journal of Sustainable
Tourism, 16(5), ss. 511-529.
Sharpley, R. (2002). Rural tourism and the challenge
of tourism diversification: the case of Cyprus,
Tourism Management, 23, ss. 233–244.
Simpson, K. (2001) Strategic planning and
community involvement as contributors to
sustainable tourism development, Current Issues
in Tourism, 4(1), ss. 3-41.
Suansri, P. (2003). Community Based Tourism
Handbook, REST Project, Tayland.
Taşçı, A.D.A., Semrad, K. J. & Yılmaz, S. S. (2013).
http://www.sbb.gov.tr/wp-content/uploads/
2018/11/ Community_ Based_ Tourism _
Finding_the_Equilibrium_in_the_COMCEC_
Context%E2%80%8B.pdf, (erişim tarihi:
10.03.2020).
Tourism Action Plan. (2020). https://www.
cityofsydney.nsw.gov.au/__data/ assets/pdf_
file/0008/156527/8945_FA3_Tourism_Action_
Plan_A4_UPDATE-Final-Low.pdf, (erişim tarihi:
10.03.2020)
Tourism Australia (2020). https://www.tourism.
australia.com/en/markets-and-stats/tourism-
statistics/international-market-performance.html.
UNDP (2009). Capacity Development: A UNDP
Primer https://www.undp.org/content/dam/
aplaws/publication/en/publications/capacity-
development /capacity-development-a-undp-
primer/CDG_PrimerReport_final_web.pdf,
(erişim tarihi: 10.03.2020)
UNDP-TR. (2019a). Birleşmiş Milletler İnsanî
Gelişim Raporu, 2019. https://www.tr.undp.
org/content/turkey/tr/home/presscenter/
pressreleases/2019/12/HDR-post-release-pr.html.
UNDP-TR. (2019b). Human Development
Dashboards, 2019. https://www.tr.undp.
org/content/turkey/tr/home/library/human_
development/hdr2019.html. (erişim tarihi:
10.03.2020)
UNESCO (2010). Guidebook for planning education
in emergencies and reconstruction https://
unesdoc.unesco.org/ark:/48223/pf0000190223
UNWTOa. (2020). https://www.unwto.org/why-
tourism. (erişim tarihi: 10.03.2020).
UNWTOb. (2020). https://www.unwto.org/tourism-
in-2030-agenda. (erişim tarihi: 10.03.2020).
Zomerdijk, L. G. & Voss, C. A. (2010). Service
Design for Experience-Centric Services, Journal of
Service Research, 13(1): 67-82.
2019 Social Progress Index. (2020). https://www.
socialprogress.org/. (erişim tarihi: 10.03.2020)
(URL-1) https://www.socialprogress.org
151
 Bölüm 6
Toplum Temelli Turizm ve Yerel Kültür
öğrenme çıktıları

Toplum Temelli Turizm ve Sosyokültürel Turizm ve Etno-Gelişim

1 2
Değerler 2 Toplum temelli turizm yoluyla etno-
1 Toplum temelli turizm ve yerel kültür gelişime konu olan kültürel öğeleri
arasındaki dinamikleri açıklayabilme açıklayabilme

Anahtar Sözcükler: • Kültürel Değerler • Etno-Gelişim • Kültürel Kimlik • Marjinal Gruplar • Otantisite
• Yer Kimliği • Yer Bağlılığı

152
Toplum Temelli Turizm
GİRİŞ
Toplum temelli turizm özellikle kültür turizmi
bağlamında gerçekleştiğinde, sürdürülebilirliğin
kültürel yönleri ve toplum katılımının sağlanma-
sı daha fazla önem kazanmaktadır. Bunun nedeni
basittir: Kültür, yerel halka aittir ve bu program-
larda “insanlar en iyisini bildiği alanlarda katılım
sağlarlar” (Anacleti, 1993). Bu nedenle, toplum
katılımının sağlanması onların kendi kültürlerini
yönlendirerek bildikleri alanda söz sahibi olmaları-
na fırsat verecektir. Bu tür bir yaklaşım, küresel güç
dinamiklerinde erime tehlikesi olan kültürlerin, tu-
rizmle tanıştıktan sonra da varlıklarını değişmeden
koruyabilmesini sağlayacaktır. Fakat kültürün biri-
cikliğini korumaya yönelik bir bakış açısıyla, yerel
halkın toplum temelli turizm programlarında katı-
lımını sağlamak için kültür dinamikleri hakkında
bilgi sahibi olunması gerekmektedir.
Toplum temelli turizm programlarında, yerel
kültürel özellikler bir “turizm nesnesi” olarak kulla-
nılırken bu kültüre sahip yerel halkın aktif “turizm
özneleri” olduğu unutulmamalıdır (Anacleti, 1993).
Bu bireylerin ortak paylaşımını oluşturan kültürel
öğeler, bir yandan turizmde çekicilik unsuru olarak
yer alırken diğer yandan bölge halkının turizmde-
ki duruşlarını da belirlemektedir. Başka bir deyişle,
yerel halkın, kültürünü, el sanatları ve performans-
lar aracılığıyla turistlere aktarması kültür ve toplum
temelli turizmin yalnızca bir tarafıdır. Diğer taraf-
tan; bu toplumların kültürel özelliklerinin, onların
girişimcilik özelliklerini ve turizm işletmeciliğinde
üstlenmeye hazır oldukları rolleri de doğrudan et-
kileyeceği unutulmamalıdır. Bu bağlamda, kültürel
öğelerin, turizm amaçlı kullanılması ve arzı şekil-
lendirmelerinin yanında, girişimcilik süreçlerini de
aktif olarak şekillendirdiği söylenebilir.
TOPLUM TEMELLİ TURİZM VE
SOSYOKÜLTÜREL DEĞERLER
Toplum temelli turizmde sosyokültürel değer-
ler iki farklı boyutta ele alınabilir: Bunlardan ilki,
yerel toplumların sahip olduğu farklı kültürlerin
bir turizm çekiciliği olarak şekillenmesidir. Bu bağ-
lamda, yerel toplumların dünyanın diğer bölgele-
rinden farklı bir kültüre sahip olması, turistlerin
merakını cezbeden temel turizm çekiciliğidir. Bir
diğer boyut, destinasyonlarda yaşanan turizm geli-
şiminin doğrudan yöre halkının kültürü üzerinde
olumlu ve olumsuz etkilerinin olmasıdır. Bu du-
rum, turizmin kültürü etkilemesi ve değişen kültü-
rün de turizmi etkilemesi şeklinde dönüşümlü bir
etki zincirinin oluşması ile sonuçlanmaktadır.
Turizm Çekiciliği Olarak Kültür
Kültür, birçok tanımı olan karmaşık bir kav-
ramdır. Kavram, “bir grup insan tarafından pay-
laşılan, ancak her birey için farklı olan, bir nesil-
den diğerine iletilen tutumlar, değerler, inançlar
ve davranışlar kümesi” (Matsumoto, 1996) olarak
tanımlanabilir. İngiliz ve Amerikan sosyal teorile-
rinin kültüre bakış açısı çok daha çoğulcudur. Bu
bakış açılarını Jenks (1993) dört katmana ayırdığı
tipolojide özetlemektedir.
1. Bilişsel bir kategori olarak kültür: Kültür, bu
çerçevede bir düşünüş şekli olarak ele alın-
maktadır. Mükemmellik fikri ile yakından
ilişkilidir. Temel hedef, insanın amacına
ulaşması ya da özgürleşmesidir. Bir aşa-
mada oldukça bireysel bir felsefedir, diğer
aşamada ise felsefi açıdan farklılığa, seçi-
ciliğe ve insanın üstünlüğüne adanmışlık
hâlidir (Jenks, 1993). Bu tanım geleneksel
bir tanımdır. Turizm alanıyla da yakından
ilişkilidir. Kültürün bu hâli, romantik ya-
zarların tanımladığı şekildir: teknoloji ve
kentleşmenin yaşamlarımıza girişi ile kay-
bolmuş olan dünya. Bu tanımın turizm
alanıyla ilişkili olmasının nedeni kültürel ve
çevresel olarak duyarlı bir turizme ulaşabil-
mek için tartışmaların hâlâ sürüyor olma-
sıdır. Güncel turizm çalışmaları kültürel ve
çevresel sürdürülebilirliği iki anlamda kul-
lanmaktadır (Edelheim, 2006):
a. Ulaşılacak bir hedefi temsil eder.
b. İnsanlar, kendilerinden ya da gerçek
mirastan başka taraflara yöneldiği için
sürdürülebilir turizm onlara yeniden
Romantiklerin peşinde olduğu kayıp
dünya unsurlarını sunar.
153

Romantizm hareketi: 18. ve 19. yüzyılda tu-
rizmin tüm alanlarını etkisi altına almış olan bir
harekettir. Wordsworth, Keats, Shelly, Byron ve
Rousseau gibi yazarlar, manzara ve dağlar gibi
doğa ile ilişkili öğelere bir ilgi uyandırmıştır. Bu
edebi hareket, İskoçya, Almanya, İsviçre, İngilte-
re ve Fransa’da yayılmış, şehir hayatının yıkıma
uğrattığı manevi duyguların tatmin edilmesi için
doğa ile iç içe olmayı yüceltmiştir. Egzotik ve
bozulmamış doğal alanlar ‘altın mekanlar’ olarak
kabul edilmiştir. Bu gelişmeler turizm gelişimin-
de ve turizm imajlarının oluşumunda önemli yer
3. Betimsel ve somut bir kategori olarak kültür:
tutmuştur (Beeton, 2016).
2. Daha somut ve kolektif bir kategori olarak kül-
tür: Kültür, toplumda entelektüel ve/veya ah-
laki bir gelişme durumunu tetikler. Bu bakış
açısı, kültürü medeniyet fikriyle bağdaştıran
bir konuma sahiptir. Bu konum, aynı za-
manda 19. yüzyıl emperyalizmi ile de ilişki-
lendirilmektedir. Bu unsur, kültürü bireysel
bilişten ziyade toplu yaşamın içine dâhil eder
(Jenks, 1993). Bu bakış açısı kültürü ampi-
rik bir şekilde ele alır. Antropoloji yazarları
insan ırkının gelişiminin şu anki uygarlığı
ortaya çıkardığını savunmaktadır. Günümüz
uygarlığı ise mevcut kültür demektir. İnsanlık
uygarlığın en son noktasındayken, ‘daha az
gelişmiş’ olan toplumların ‘yetiştirilmesi’ ve
‘uygar’ dünyanın kültürel değerlerinin bu in-
sanlara öğretilmesi gerekmektedir. Kültürün
bu tanımına, bazı uzak bölgelerdeki kültürün
seyahat broşürlerinde ‘otantik’ olarak tasvir
edilmesinde rastlanır. Turistler, otantikliği
deneyimlemeye davet edilirler. Kültüre tutu-
cu bir şekilde yaklaşan, Batı kökenli bu bakış
açısı, kültürü hiyerarşik bir sınıflamaya sokar.
Böylece, Batılı olmayan kültürleri ve farklı ge-
lenekleri hiyerarşik olarak daha aşağıda kabul
eder. Bu bakış açısının izleri, opera, müze ve
sanat sergilerinin yüksek kültür olarak kabul
edilmesinde de görülür. Yüksek/alçak kültür
şeklindeki bu niteleme ile kültürler arasında
bir hiyerarşi belirlenmektedir. Günümüzde
yüksek kültür ve popüler kültür arasındaki
sınırlara dair de tartışmalar bulunmaktadır
(Edelheim, 2006).
154
Toplum Temelli Turizm ve Yerel Kültür
Alçak kültür: Kitle kültürü olarak da bilinir.
Eleştirel olarak alçak sıfatı ile kullanılır. Basit ola-
rak para için üretilmiş, anlık tüketime hazır ve sa-
natsal değerinin uzun sürmediği kültür öğelerine
yönelik kullanılır (Kirby, 2000).
Yüksek kültür: Alçak kültürün tam tersidir. Yük-
sek kültürün geçmişe ait olduğu düşünülür. Ger-
çek anlamda eleştirel, sanatsal ve entelektüel kül-
tür ürünlerine yönelik kullanılır (Kirby, 2000).
Kültür, bu bakış açısına göre, herhangi bir
toplumdaki sanat ve entelektüel eserler bü-
tünüdür ve daha çok günlük dilde kullanı-
lan kültür kelimesinin karşılığıdır. Kültü-
rün bu bağlamdaki kullanımı beraberinde
özgüllük, ayrıcalık, seçkinlik, uzman bilgisi
ve eğitimi veya sosyalleşme gibi anlamlar
içerir. Kültürün bu hâli, katı bir şekilde
üretilmiş ve zamanla toplum yaşamındaki
yerine oturmuş bir alanı tasvir eder (Jenks,
1993). Buradaki kültür kavramının turizm-
deki karşılığı kültür turizminde görülebi-
lir. Urry (1990) gibi yazarlar; turistler ister
opera, müze ya da tarihi eserleri gezsin ister
sanat festivallerine, müzik ya da performans
gösterilerine katılsınlar, gerçekleştirdik-
leri tüm turizm türlerini popüler kültüre
dâhil etmektedir. Bunun nedeni Urry’nin
Feifer’in post-turist kavramını takip etmesi
ve ona göre bu aktiviteleri gerçekleştiren her
turistin post-turist sınıflamasına girmesidir.
Bu kavram, turistlerin kendisini eğlenceli
bir şekilde görmeleri ve turist bakışını dene-
yimlerken sürekli olarak kutsallık, eğlence
ve bilgi arayışı hâlleri arasında dolaşmaları-
dır (Edelheim, 2006).
Post-turist: Feifer’in (1986) orijinal kavramsal-
laştırmasıdır. Bu turist türü, seyahat ettiği des-
tinasyonların ve seyahat deneyimlerinin otantik
olmadığının farkında ve mesafeli olan turisttir
(Wearing, Stevenson ve Young, 2007).
Toplum Temelli Turizm
4. Toplumsal bir kategori olarak kültür: Kül-
türün bu kategorideki kullanımı, insan-
ların yaşayış şeklinin tümüdür. Bu anlam,
çoğulcu bir bakış açısına sahiptir ve kültür
kavramının demokratik olmaya yatkın hali
olarak görülür. Bu nedenle, sosyoloji, ant-
ropoloji ve kültürel çalışmaların alanına
girmektedir (Jenks, 1993). Bu kategori kül-
türü sosyal bir kategori olarak ele alan bir
kategoridir. İnsanlar kendi yaşayış şekille-
rinin bilincindedir. Ancak diğer toplum ve
kültürler arasındaki farklarını görebilmek
için eğitime ihtiyaç duyarlar. Bireylerin ye-
tiştirilme biçimi, değer verdikleri unsurlar
gibi özelliklerinin hepsi sahip oldukları kül-
türel arka planlarının bir yansımasıdır. Tu-
ristler farklı kültürleri deneyimlemeyi arzu-
ladıklarında bu motivasyonlarının altında
kültürün bu tanımı yatmaktadır. Bu tanım,
ilk iki tanımdan farklı olarak kültürü taraf-
sız olarak ele alır (Edelheim, 2006).
Bu sınıflama da görüldüğü gibi, turizmi kültürden
ayrı düşünmek imkânsızdır. Turizmde yer alan top-
lumların temsilleri, bu toplumların kültürlerinden et-
kilenerek şekillenmektedir. Bu temsillerden yola çıkan
turistler ise seyahat kararlarını bu toplumların kendi
zihinlerindeki imajları doğrultusunda almaktadır. Bu
nedenle, kültürel unsurlar, henüz turizm hareketlili-
ği fiili olarak başlamadan önce turizm sürecinin içi-
ne dahil olmaktadırlar. Turistlerde merak uyandıran
bu kültürel öğeler çok geniş bir yelpazeye sahiptir.
Ritchie ve Zins (1978) yerel kültürün turistler için
çekicilik unsuru hâlini alan on iki özelliğini şu şekilde
sıralamaktadır (akt. Murphy, 2012):
1. El Sanatları
2. Dil
3. Gelenekler
4. Gastronomi
5. Konserler, tablo ve heykeller içinde olmak
üzere sanatsal öğeler
6. Bölgenin tarihi öğeleri
7. Yerli halkın iş kolları ve bu işlerde kullan-
dıkları teknolojiler
8. Bölgeye farklı bir görünüm kazandıran mimari
9. Dinî ögeler
10. Eğitim sistemleri
11. Kıyafetler
12. Boş zaman etkinlikleri
Toplum Temelli Turizm ile Yerel Kültür
İlişkisi
Toplum temelli turizm yerel kültürle özellikle
turizmin etkileri ve turizm çekicilikleri bağlamın-
da ilişkilidir. Toplum temelli turizm, yerel kültüre
saygı gösteren bir gelişme benimsemektedir. Bu tu-
rizm türü ayrıca, yerel kültür ve miras kaynaklarını
korumanın ve zenginleştirmenin yollarını da bul-
malıdır. Toplum temelli turizm gelişmekte olan ül-
keler ile gittikçe daha fazla ilişkili hâle gelmektedir.
Bu ülkelerde, yerel toplumların kontrolünü sağla-
yacak yöntemlere özellikle önem verilmektedir. Bu
amaçla, ortak paylaşımlı sistemlerden, şahıs sahipli
konaklama imkânı sağlayan köylere kadar fark-
lı özellikte ve farklı mülkiyet özellikleri gösteren
girişimler mevcuttur. Toplum temelli turizm, tur
operatörleri ya da zengin kesimin turizm üzerin-
de kurduğu hâkimiyeti bertaraf ederek yoksullukla
savaşan önemli bir araçtır. Bu noktada önemli olan
unsurlardan biri toplum temelli turizmin yalnızca
kırsal kesimde olmadığı ve kasabalardan şehirlere
kadar farklı noktalarda gerçekleştirebilmesidir (Gi-
ampiccoli ve Kalis, 2012).
Toplum temelli turizm projeleri çoğu zaman
ekoturizm bağlamında şekillense de en umut vade-
den program türü kültür turizmi ile ilişkilendiril-
miş hâli olarak görülmektedir. Birleşmiş Milletler
Dünya Turizm Örgütü (UNWTO) küresel turizm
pazarında en büyük alanlardan birinin kültür tu-
rizmi olduğunu belirtmektedir. Toplum temelli
turizmin, özellikle kültür turizmi bağlamındaki
esas gücü, kırsal toplumları güçlendirme potan-
siyeli, gelişime ve yoksullukla savaşmaya belirgin
katkılar sağlamasıdır. Toplum temelli aktiviteler,
merkezî olarak planlanmak yerine (yukarıdan-aşa-
ğıya) toplum uzlaşısı doğrultusunda tasarlanmakta
ve uygulanmaktadır. Bu nedenle, olumsuz etkileri
ve kırsal kültürlere verdiği zarar daha az olmakta-
dır (Salazar, 2012).
Bu turizm programları, aynı zamanda destinas-
yon toplumları ile turistler arasındaki karşılaşmala-
rın, önceden kurgulanmış bir şekilde olmasından
ziyade, daha spontane gerçekleşmesini sağlamak-
tadır. Bu nedenle, UNWTO ve UNESCO geliş-
mekte olan ülkelerde toplum temelli bir gelişim
olabilmesi için en uygun formun kültürel ve mi-
ras turizmi olduğunu belirtmektedir. Birçok kişi
için sürdürülebilir kültürel turizm gelişimi, aslın-
da yerel halkı içine alan toplum temelli turizm ile
eş anlamlıdır. Toplum temelli turizm, bu projeler
155

ve ürünlerin, yerel kültüre odaklanmasını vurgu-
larken uygulamada, bu unsurlar nadiren toplum
tarafından kontrol edilip yönetilmektedir (Salazar,
2012). Bu nedenle, Salazar (2012) bu turizm türü-
nün toplum-merkezli turizm şeklinde isimlendir-
menin daha uygun olacağını belirtmektedir.
Turizmde sürdürülebilirliğin bu kadar önemli
yer tutmasının sebebi, turizm faaliyetlerinin bera-
berinde getirdiği etkilerdir. Turizm kültürel, eko-
nomik ve çevresel etkileri içinde barındıran eko-
nomik bir faaliyettir. Sürdürülebilirlik ise kültürü
de içine alan bir unsurdur. Sürdürülebilir gelişme,
ekonomik etkinlik ve çevresel sürdürülebilirliğin
yanı sıra sosyal eşitliğe de odaklanmaktadır. Sür-
dürülebilirliğin sosyal boyutları, eşitliği birçok
boyutta ele alır. Sosyal sürdürülebilirlik sayesinde,
kuşaklararası eşitlik de gözetilmiş olmaktadır. Ku-
şaklararası eşitlik, kendi ihtiyaçlarımızı karşılarken
gelecek kuşakların haklarının zarar görmesine en-
gel olarak ve korunmasıdır. Böylece kuşaklararası
aktarılan unsurların azalmadan devam edebilmesi
hedeflenmektedir. Bu bağlamda, turizm gelişimi-
nin sağladığı imkânlar da özellikle azınlık grupla-
rın hakları, korunarak dağılmalıdır. Bu imkânlar;
fakirlik, işsizlik ve kaynakların eşitsiz dağılımı gibi
problemleri bertaraf edecek şekilde yönetilmelidir
(Mbaiwa, 2005). Sürdürülebilirlik kavramı, kül-
türün korunmasında ve toplum temelli turizmin
odağında bulunan toplumların turizme konu olan
özelliklerin kaybolmaması ve karşılığını alabilmesi
için önemlidir.
Toplum temelli turizmin kültürel bağlamının
bulunması, bu turizm türünün gerçekleştiği top-
lumlarda yalnızca yerel ekonominin değil, aynı za-
manda, kültürün de birçok yönden gelişmesini sağ-
lamaktadır. Toplum temelli turizm, güç ilişkilerini
eşitlemekte ve uyumlu çalışma imkânı yaratmak-
tadır. Bu turizm türü, sunduğu olanaklarla, yerel
toplumlarda hâkim olan güçlere karşı alınabilecek
bir önlem işlevi de görebilmektedir. Toplum temel-
li turizmin sağladığı sosyoekonomik şartlar, yerel
toplumun yaşayacağı kültürel dönüşüm toplumun
kendi belirlediği şekilde gerçekleşmesine imkân ya-
ratır (Giampiccoli ve Kalis, 2012). Toplum temelli
turizmde yer alan bireylerin birlikte çalışabilmesi-
nin ardındaki neden, ortak bir geçmiş ve coğrafi
arka plana sahip olmaları olarak gösterilebilir. Ne
var ki, toplum temelli turizmin bu kültürel arka
planı, grup birliği ve toplumsal kimlik, bu proje-
lerde değişime uğrayabilir. Çünkü kültür, değişen
156
Toplum Temelli Turizm ve Yerel Kültür
ortama uyum sağlar. Yine de kültür ve toplumsal
değerlere bağlı olan kökler nedeniyle yönetim ve
gelişim sürecinde yaşanan değişimlerin hızı yavaş
olmaktadır. Bu değişimler, kısa süreli ve radikal de-
ğişimler olmaktan çok, zamana yayılan ve aşamalı
gerçekleşen değişimlerdir. Toplum temelli turizmin
merkezinde yer alan kültürel değerler, önceki ku-
şaklardan gelen değerler, uygulamalar ve toplum
olarak edinilen deneyimlerden ortak çıkarılan so-
nuçlar bu turizm türünün başarısını da doğrudan
etkiler (Giampiccoli ve Kalis, 2012).
Seyahat kararının arkasında yatan etmenler çe-
şitli olmakla birlikte temel neden turistlerin mera-
kıdır (Murphy, 2012). Kültür odaklı turizm için
belirgin bir potansiyel oluşturan, bireylerin do-
yumsuz meraklarına rağmen keşfetme ve yabancı
kültürleri deneyimleme şansı turizm endüstrisinin
gelişimine feda edilmiştir (Murphy, 2012). Bunun
nedeni, kültür ve turizmin zaman içinde benzeş-
mesidir. Her ikisi de birbirinden yararlanmak ve
birbirini besleyebilmek için artan tüketim davranı-
şına cevap vermektedir. Bu durum, kültür endüst-
risinin tüketicilerin dikkatini çekmek için pazarını
temalı parklar, sinemalar ve eğlence merkezleri gibi
rekreasyonel çekiciliklere kaydırmasıyla daha da
belirgin hâle gelmiştir. Bu değişim sonucunda kül-
tür endüstrisi, seçkin patronların desteğine daha az
bağımlı hale gelmiş ve daha çok izleyici kitlesinin
himayesine girmiştir. Bu nedenle, yerel toplumla-
rın verdiği temel tepkilerden biri, turizmde kulla-
nılma potansiyeli olan ürün yelpazesini belirlemek
ve bunları kitlelerin ilgisine yönelik düzenlemek-
tir. Potansiyel turistler, özellikle belirli bölge ya da
destinasyonu kendi bölgeleriyle kıyaslandıklarında
egzotik görmeleri durumunda tercih etmektedir.
Sonuç olarak, birçok destinasyon sahip olduğu
turizm çekiciliğini kültürüne, kültürel aktivitelere
ve farklı (ya da egzotik) görülen kültürel ortamı-
na borçludur. Bu durumun ise sosyal ve toplum-
sal sonuçları vardır (Fagence, 2003). Bu nedenle,
turizm alanındaki birçok çalışma, turizmin sosyo-
kültürel etkilerine şüpheci yaklaşmaktadır. Turizm
endüstrisinin yerel kültürü metalaştırdığı ve kırsal
toplumların tarihini ve kültürünü dondurarak şim-
di zaman ile bağını kopardığını savunan görüşler
bulunmaktadır. Geçmişin fazlaca romantize edil-
mesi geçmişin dondurulmasına, kültür ve mekânla
olan sosyal ilişkilerin modern kültürden kopuk bir
versiyonunun oluşturulmasına neden olmaktadır
(Ramos, Stoddart ve Chafe, 2016).
Toplum Temelli Turizm
Kültür endüstrisi: Toplumun bir şekilde kendini
ifade etme biçimleri olan mal ve hizmetleri üre-
tir. Bu ifade biçimleri film ya da televizyonla ilgili
ögeler olabilir ya da reklam ve basın gibi sosyal
iletişim sisteminde özel bir yer tutarlar (Ivanovic,
2008). Kültür endüstrisi, eski ve tanıdık olanı,
yeni bir çehrede tüketiciye sunmaktadır. Bu en-
düstri, ürünlerini kitle tüketimine yönelik üretir
ve tüketim şeklinin yapısını da kendi belirler.
Kültür endüstrisi müşterileri ile tepeden bir ilişki
kurar (Adorno ve Rabinbach, 1975).
Turizm, yaratabileceği bu güçlü etkiler nede-
niyle, sosyokültürel bir etkinlik olarak hem seyahat
edenler hem de yerel halkın ihtiyaçlarını göz önün-
de bulundurmalıdır. Müşteri ve onun isteklerini
temel alan bir yaklaşım benimsenmemeli ve yerel
halkın turizm nedeniyle hayal kırıklığı duymasının
önüne geçilmelidir. Bu nedenle, yerli halk göz ardı
edilemez. Destinasyon bölgeleri turizmden rahatsız
olabilir ve belirli etkinlik ve çekiciliklerin sahne-
lenmesi nedeniyle kendilerini kötü hissedebilirler.
Bu gibi durumlara ek olarak, turizm gelişimi süre-
cinin beraberinde getirdiği kültürleşmeye yönelik
geçmişten günümüze uzanan bir endişe de süre-
gelmektedir. Turizm, konaklama endüstrisi olarak
kapılarının ve o kapılar arkasında çalışanların öte-
sine geçmeli ve daha büyük resme odaklanmalıdır.
Yaşamla İlişkilendir
Dünya Turizm Örgütü Turizmde Etik
Dünya Komitesi’nin Yayınladığı Sürdürülebilir
Yerli Turizminin Gelişimi İçin Öneriler
Tur operatörleri ve Seyahat Acentaları İçin
Tavsiyeler
Tur operatörleri yerli turizmin değer zinci-
rinde kilit bir konuma sahiptir. Bu örgütler yerli
turizm ürünlerini geliştirerek dağıtım ağlarıyla,
bir diğer deyişle seyahat acentaları ile ticarileş-
tirmektedir. Yerli turizm yerli olmayan ve olan
operatörlerin bir arada çalışması için muhte-
şem bir platform yaratmaktadır. Dünya Turizm
Örgütü’nün tur operatörleri ve seyahat acentala-
rına verdiği tavsiyelerden bazıları şunlardır:
Bu da yerel halkın maruz kaldığı sosyal ve kültürel
etkilerin göz önünde bulundurulmasıyla mümkün
olabilir (Murphy, 2012).
Turizmin kültür üzerindeki etkileri arasında
olumlu etkiler de mevcuttur. Turizmin sosyal ve
kültürel faydalarının içinde, turizm yoluyla eğitimin
mümkün kılınması, yerel kültür ve tarihi koruma ye-
teneği, ziyaretçilerin olduğu kadar yerel toplumların
da yarar sağlaması bulunmaktadır. Bu nedenle, top-
lumların kolektif kimlikleri, turist destinasyonları ile
ilişkili bir şekilde daha zengin bir anlam kazanabilir.
Benzer şekilde, doğal kaynaklara dayalı turizm tür-
lerinin gerçekleştiği bölgelerde, turizm yerel halkın
çevre ile bağ kurmasını sağlayabilir ve çevrenin ko-
runması için güçlü bir gerekçe sağlar. Ayrıca, turizm,
turistler ve yerel halk arasında yarattığı etkileşim
yoluyla, yerli halkın yeteneklerini geliştirerek sos-
yal sermayesini artırır (Ramos, Stoddart ve Chafe,
2016). Turistler farklı bölgelerden ve dünyanın çeşit-
li yerlerinden gelebilir. Böylece, yerel halk ile sosyal
bağlantılar kurulmuş olmaktadır (Ramos, Stoddart
ve Chafe, 2016). Kurulan bu bağlar aracılığıyla tu-
rist bölgesinde yenilikleri beraberinde getirebilecek
yeni fikirlerin alışverişi gerçekleşebilir. Turizmin bu
tür sosyokültürel etkileri somut olmayan etkiler
olarak da bilinmektedir. Somut ekonomik etkilerle
kıyaslandığında gözlemlenmesi ve ölçülmesi daha
zordur. Ancak gizil etkiler turizmin içinde yer alan
yerel halkı doğrudan şekillendirir (Ramos, Stoddart
ve Chafe, 2016).
Yerli turizm ürününün tasarımı
• Yerli turizm ürün ve hizmetlerinin tasarımı
toplumların katılımı ile olmalı, karşılıklı gü-
ven inşa etmeli ve yerli kültürü, çevresi ve
toplum refahı tüm ilgi alanlarının üstünde
tutulmalıdır.
• Yeni ürünler tasarlanırken, yerli halk ile çalışın
ve tüm yönetim aşamalarında karşılıklı danı-
şarak ilerleyin. Yerli kültürün metalaşmasının
önüne geçmek için yönetim kodları geliştirin.
• Eşit iş bölümü modellerinin gelişmesine
yönelik yerli halk ile iletişimde kalın. Farklı
kişiler farklı fikirler ortaya atabileceğinden
toplumdaki farklı sesleri dinleyin.
157
 Toplum Temelli Turizm ve Yerel Kültür

• Taşıma kapasitesinin ve uygun görülen ziya- • Yerli turizm deneyiminin pazarlanmasının

retçi miktarının doğru belirlenmesi için top-
lumlarla birlikte çalışın. Turizm gelişimini
yerel ekonomilerin sürdürülebilirliğine katkı
sağlayacak şekilde yönetin.
• Yerli turizm ürünlerini, hizmetlerini ve de-
neyimlerini öyle geliştirin ki turizmle ilgili
kazançlar yerli halkların mümkün olduğun-
ca çok bireyine, bu birey turizm etkinliğine
doğrudan ya da dolaylı müdahil olsa da, geri
dönsün. Bu, turizmin yerli halklar tarafından
daha çok kabul görmesini sağlayacak ve daha
fazla gelir kaynağı yaratacaktır.
• Geleneksel yerli arazi kullanımını anlayın.
Arazi kullanımını değerlendiren ve saygı gös-
teren dış mekân deneyimlerinin ve turizm
rotalarının yaratılmasını destekleyin. Daha
geniş alanda daha fazla yerli halka müdahil
olun ve sonuçta turist deneyimini zenginleş-
tirin.
• Yerli grupların tarihini ve sosyal gerçekliğini
anlayın. Bu unsurların, yerel halkın, turizm
yoluyla saygı ve güvene dayalı bir ortaklık
kurulmasına olan yaklaşımına etkisini analiz
edin.
• Programların yerli halk tarafından anlaşıldı-
ğına emin olun. Yerli toplumların doğal ve
kültürel mirasının uzun süre ayakta kalabil-
mesi için yüksek düzeyde farkındalık yaratın
ve destek olun.
yerel halk tarafından yürütülmesini ya da
kontrol edilmesini sağlayın. Yerli halkı ya da
belirli mekânları gösterecek olan fotoğrafla-
rın çekilmesi ve belirli kelimelerin kullanıl-
ması izne bağlı olabilir.
Turizmden gelecek faydanın yerli toplum-
lara dağıtılması
• Yerel toplumların turizme girmelerinden
bekledikleri fayda ve öngördükleri dezavan-
tajları belirleyin. Kısa vadeli ve kar arayışında
olan girişimlerden ziyade, uzun vadeli sosyal
fayda sağlayacak projelere yerli halklar tara-
fından öncelik verilmeli.
• Yerli toplumlara destek imkânlarını kendi
önceliklerine göre belirlemeleri için yardımcı
olun. Bunların içinde sağlık hizmeti, temizlik
ve eğitim altyapıları da bulunmaktadır. Bu
kaynaklar, yerli halkın kendi ata toprakların-
da kalmalarına ve refah seviyelerini yükselt-
melerine yardım edecektir.
• Eğer yerel halk miras ögelerini ve turizm
deneyimlerini satmaya karar verirse ve yerli
kültürünü yorumlama merkezi kurulmasını
istelerse, destekleyin.
Kaynak: World Tourism Organization
(2019), Recommendations on Sustainable Develop-
ment of Indigenous Tourism, UNWTO, Madrid.

Öğrenme Çıktısı
1 Toplum temelli turizm ve yerel kültür arasındaki dinamikleri açıklayabilme

Araştır 1 İlişkilendir Anlat/Paylaş

Alçak ve yüksek kültüre dair

örnekleri içeren detaylı bir Yakın zamanda gittiğiniz
Tur rehberlerinin toplum
liste hazırlayın ve her mad- bir destinasyonun yerel kül-
temelli turizm açısından
denin çağdaş toplumdaki türüne ait çekicilik unsurla-
önemini araştırın.
değerinin “alçak” ya da “yük- rını sıralayın.
sek” oluşunu yorumlayın.

158
Toplum Temelli Turizm
TURİZM VE ETNO-GELİŞİM
Etno-gelişim; etnik, azınlık ve/veya sömürülen
grupların kendi kültürlerine özgü değerlerinin, bu
grupların sömürü ve baskıya direnme yeteneklerini
güçlendirecek şekilde canlandırılmasıdır. Bu giri-
şimler, söz konusu grupların gelişimlerini etkile-
yen politik, ekonomik, sosyal ve kültürel süreçleri
daha etkin kontrol etmelerini sağlayarak bağımsız
karar verme güçlerine odaklanmaktadır (Lembe-
lembe, 2012). Etno-gelişim, merkezinde kültürün
bulunduğu bir gelişim yaklaşımıdır. Toplumsal
gelişmenin öncelikli hedefi, bu şekilde etkin bir
güçlendirme aracılığıyla yerli halkların kendi top-
lumları üzerinde gerçek bir kontrole sahip olabil-
mesidir. Yerli halklar kendi gelişim süreçlerini ve
bu süreçlerde odaklanılacak konuları kendileri be-
lirlemelidir. Yerli toplumlarda toplum gelişimi ye-
rel kültürel geleneklere odaklandığı sürece anlamlı
olmaktadır. Bunun aksi yönde girişimlerde bulun-
ması yerli halk üzerinde bir baskının oluşmasına
neden olarak, baskı sistemlerini besleyecektir (Ife,
2002: 183; akt. Giampiccoli ve Kalis, 2012).
Toplum temelli turizm yerel kültür ve yaşam
biçimine karşı saygılı olmalıdır. Ayrıca, mümkün
olan en fazla sayıdaki toplum üyesi, turizme doğru-
dan katılım göstermeseler bile, bu turizm türünün
sağladığı avantajlardan faydalanmalıdır. Toplum
temelli turizm, güçlendirme, toplumların kendine
yetebilmesi, sürdürülebilirlik, koruma ve yaşam
şartlarının iyileştirilerek kültürün zenginleştiril-
mesi gibi özelliklere sahip olan bir stratejidir. Yerel
halkın kendine yetebilmesi, yerel bilgi ve üretim
sistemlerinin Batı odaklı olmayan bir hâl alabilme-
si için önemlidir. Bu nedenle, yerel kültürel bağlam
özellikle yoksul toplumlardaki gelişimde ön plana
çıkmaktadır. Ayrıca bu toplumlar kendi idareleri-
ni yürütürken, kendilerini izole etmeden, dışarıya
açık ve etkileşimli bir ortamda turizm faaliyetle-
rinden faydalanmalıdır. Bunun yanı sıra toplum
temelli turizmin performansının ulusal ekonomiye
büyük bir katkısının olması beklenmemelidir (Gi-
ampiccoli ve Kalis, 2012).
Sürdürülebilir turizm gelişiminin sağlanabilme-
si için toplumun da katılımının sağlanması uzun
zamandır önemsenen bir durumdur. Bu tür bir
yaklaşımın belirlenmesi, olumsuz etkilerin gideril-
mesinin yanı sıra olumlu etkileri de besleyecektir.
Katılımın sağlanması yalnızca kaynaklara erişimi
beraberinde getirmekle kalmamakta aynı zamanda
yerel halkın öğrenme sürecine de katkı sağlamakta-
dır. Karar süreçlerinde yer almak yerel halkın kişisel
gelişimini de zenginleştirmektedir. Yerel yönetim-
ler, vatandaşlar, mimarlar, iş insanları ve planlayıcı-
lar da içine alabilen bir güç dağılımının sağlanması
hem edinilen faydaların hem de maliyetlerin adil
bir şekilde bölüşülmesine hizmet etmektedir (Oka-
zaki, 2008). Ancak bazı toplum temelli turizm sa-
vunucuları, kalıplaşmış ve idealleştirilmiş toplum
tanımı üzerinden gitmektedir: insanların birbirle-
rine ve bir yere bağlanarak ayrı karakterlerini yarat-
ması ve insani duyguların girmediği iş dünyasında
ayakta kalmaya çalışmaları. Ne var ki toplumun
bu şekilde ele alınması sosyal bir gerçekliğin ideal
halidir ve sahtedir. Bu şekilde, toplumun çekişmeli
doğasının ele alınmaması, toplum temelli turizmde
yapılacak tercihler üzerinde, paydaşlar tarafından
ortak bir görüşe varılacağı varsayımının oluşmasına
neden olmaktadır. Fakat birçok toplum, heterojen
ve katmanlara ayrılmış haldedir ve bir güç ilişki-
leri alanıdır. Toplumun bu şekilde kavramsallaştı-
rılması, toplum gruplarının, toplumun genelinin
yararından ziyade kişisel çıkarlara odaklanmasını
göz ardı etmektedir. Yerel kontrol, koşulsuz olarak
beraberinde karar süreçlerine katılımı getirmemek-
tedir (Blackstock, 2005).
Araştırmalar, insanlar bir kaynağı ortak kullan-
sa ya da bu kaynağa dair ortak bir geçmişleri olsa
dahi, bu kaynağa dair istek ve tercihlerinin çoğu
zaman farklı olduğunu göstermektedir. Çağdaş sos-
yal ve kültürel değişimler sonucunda, tarihi olarak
belirli bir mekâna bağlı olan insanlar azaldıkça bu
farklılık giderek artmaktadır. Bu nedenle, insanla-
rı, kaynaklara yönelik değer yargılarının aynı oldu-
ğu tek bir yapı şeklinde ele almak toplum temelli
yaklaşımın başarılı olmasına engel olacaktır (Gur-
ney vd., 2017). Toplumun bu karmaşık yapısıyla
etkileşime giren turizm basitçe dışarıdan etki eden
bir unsur değildir. Bundan ziyade, toplumun kar-
maşık bileşiminin içine eklenen bir başka içeriktir.
Toplum kimlikleri, iç içe geçmiş hiyerarşik ağlar
şeklinde düşünülebilir. Bu durumda, söz konusu
hiyerarşik toplum gruplarından hangisinin önce-
likli gördüğü konunun önem kazanacağı sorusu
gündeme gelmektedir. Birçok gruptan hangisi dik-
kate alınacaktır, tüm toplumu hangi grup temsil
etmektedir ve temsil eden grubun istekleri diğer
grupların istekleri ile çelişmekte midir (Ashworth,
2003: 80)? Bu soruların cevabının belirlenmesinde
temsil yeteneği, güç sahibi olan kişi ya da gruplar-
dadır. Güç, birinin kendi istek ve iradesini başka
159
 Toplum Temelli Turizm ve Yerel Kültür

birine dayatması olarak tanımlanmaktadır. Çoğu
zaman güç ilişkileri, iş birliği çerçevesinde ele alı-
nır. İşbirliğinin, tüm paydaşları kapsayarak onla-
rın ihtiyaçlarını karşılayacağı ve bu durumun güç
eşitsizliklerini gidereceği varsayılmaktadır. İş birliği
sekteye uğrarsa analizciler bu durumu riskli bulur.
Bu başarısızlık, iş birliğinin yapısına ve daha genel
bir çerçeveye değil, bireylere ya da belirgin birkaç
sürece atfedilir (Reed, 1997: 567-568). Ayrıca top-
lum katılımını mümkün kılmak için yapılması ge-
rekenler nadiren ele alınmaktadır. Toplum katılımı
için önce mevcut katılım seviyesinin belirlenmesi
gerekmektedir. Böylece uygulanan programın elde
edilen başarısı ölçülebilir. Bu adımın gerçekleşmesi
aynı zamanda programların gelecekteki durumu-
nun öngörülmesinde de yarar sağlamaktadır (Oka-
zaki, 2008).
Güç, toplum katılımında yönetilecek ve den-
gelenecek bir araç olarak ele alınır. Gücün ilk
aşamadan itibaren eşit olmadığı durumlarda yerel
yönetimlerin uzlaştırma görevini üstlenmesi öneril-
mektedir. Arazi kullanımı ya da toplumun büyü-
mesiyle ilgili konular bu tür uzlaştırmalarla çözü-
lecektir. Ancak bu bakış açısı neden, nasıl ve hangi
şartlar altında güçlü olanın gücünü diğerleri ile
paylaşmak isteyeceğini açıklayamaz. Yerel yönetim-
lerin güç ilişkilerini dağıtacağı fikri, bu otoritelerin
turizm gelişimi sürecinde nötr bir tavır sergileyece-
ği varsayımına dayanır. Fakat yönetim kuramcıları,
yönetim kurumlarının politikaların oluşturulması
ve uygulanmasında kendi odak konularının oldu-
ğunu belirtmektedir. Dahası, isteklerin toplu bir
şekilde organize edilmediği turizm ortamlarında,
diğerleri adına karar verecek kişinin belirlenmesi
zorlu bir hâl alabilir. Örneğin, belirli bir kesimin/
kişinin gelişimden faydalanıp faydalanmayacağına
karar verecek olan ya da kimin bu süreçte yer almak
için yeterli olduğunu belirleyecek olan kişi önemli-
dir. Turizmin başlangıcında, turizm gelişimine yö-
nelik kurumların bulunmaması da bu tür güç da-
ğılımlarını etkiler. Bu kurumlar bulunmadığında,
toplum yönetiminde geleneksel olarak gücü elinde
bulunduranlar, turizm hakkında verilecek kilit ka-
rarlarda da etkili olacaklardır (Reed, 1997: 569).

Resim 6.1 Toplum temelli turizm, eşit güç ilişkilerini benimser.

Toplum temelli turizm, eşit güç ilişkilerini benimseyerek daha adil bir sosyal eşitliği yakalamaya çalışır.
Kontrolün toplumda olmasını amaçlayan bu turizm türü, ekonomide egemen olan güçlerle bağların kopa-
rılmasına da hizmet eder. Ancak yine de güç dengesizlikleri ve daha büyük güçlerin bu iş koluna müdaha-
lesi ortaya çıkabilir. Genellikle, toplum temelli turizmde yer alan toplum üyeleri bu güç dengesizliklerinin
tam olarak farkında olamaz. Çoğu zaman eğitimsiz ve yoksul olan kesim için bu güç dengesizliklerinin
yönetilmesi de zordur. Güç dengesizliği toplum içinde ise alınacak önlemlerle engellenmeye çalışılır. Dışa-
rıdan bir danışman tutulması bu önlemlere bir örnektir (Giampiccoli ve Kalis, 2012).

160
Toplum Temelli Turizm
Güç dağılımı ya da yerel toplumun bilgi ve be-
ceri eksikliği nedeniyle, toplum temelli turizmde,
özellikle azınlık gruplarının kültürlerinin turizme
konu olduğu durumlarda bazı problemlerle karşıla-
şılması öngörülen bir durumdur. Bu programların
kötü gitmesinin sebepleri incelenmelidir. Pazarlama,
girişimcilik ve turizm işletmeciliğindeki yönetim
becerileri gibi yerel halkın yetkin olduğu ve olma-
dığı alanlar belirleyici olmaktadır. Bu nedenle, eğer
toplum temelli turizmin başarılı olması hedefleni-
yorsa, yerel halkın güçlendirilmesi gerekmektedir.
Güçlendirme adına yapılabilecek bazı faaliyetler bu-
lunmaktadır. Turizm amacıyla başlayacak olan pro-
jelerin öncesinde verilecek resmi ve resmi olmayan
eğitimler, güçlendirme için kullanılabilecek araçlar-
dan biridir. Ortak girişim (joint venture) sistemleri,
toplum temelli turizm faaliyetlerinin yürütüldüğü
toplumların yönetim yeteneklerinin geliştirilmesi
ve bu toplumların yönetimde söz sahibi olabilmesi
adına başarılı sonuçları verebilmektedir. Bazı yöne-
timsel yetenekler bu toplumlara devredilirken, or-
tak girişimde yer alan tüm taraflar (devlet, turizm
işletmeleri ve yerel halk) toplum temelli turizmden
elde edilecek çıktılar bağlamında uzlaşmalıdır. Bu
üç paydaş da ortak beklentiler üzerinden hareket
etmelidir. Devlet, toplum temelli turizm program-
larını zenginleştirmek için katkı sağlamalı, net bir
şekilde belirlenmiş ve nesnel olan eğitim programla-
rı oluşturmalıdır. Yerel halk, yönetim faaliyetlerinde
bulunurken, bir yandan turizm gelişimi sağlanırken
diğer yandan kaynaklarının korunmasının modern
yollarını öğrenmeye odaklanmalıdır. Yerel halkın
yeteneklerinden faydalanılırken planlama, kaynak
yönetimi, ticari girişimler ve pazarlama gibi alan-
lara odaklanılabilir. İzlenecek bu yollarla, özellikle
yabancı sermayenin büyük ölçüde yabancı şirket ve
bireylere fayda sağlamasının önüne geçilebilir. Top-
lum temelli turizmde tüm paydaşların eşit fayda sağ-
laması önemlidir (Mbaiwa, 2005).
Turizm faaliyetlerinde toplum katılımı her za-
man başarılı bir şekilde gerçekleşememektedir.
Toplum katılımı konusuna getirilen başlıca eleştiri-
ler şu şekilde özetlenebilir (Okazaki, 2008):
• Katılımcı ruh gerçeği yansıtmamaktadır.
• Programın hem başlaması hem de sürdürül-
mesi maliyetlidir.
• Yerel halkın ve paydaşların katılım hakkının
bulunması katılımın garantilenmesi için ye-
terli değildir. Gerçek anlamda katılım hem
hakkın verilmesi hem de pratikte faaliyete
geçirilmesi ile gerçekleşebilir.
• Yerel sakinler programlarda yer alabilmek
için etkin yeteneklere ve kaynaklara ihtiyaç
duymaktadır. Ancak yerel sakinler çoğu za-
man katılım konusunda bilgi sahibi değil-
dir ve ne yapacaklarını bilemezler. Onlara
katılım gücünü sağlayacak olan devlet ya
da diğer paydaşlardır. Bu aktörler ise çoğu
zaman yerel sakinleri kendileri ile eşit gör-
mezler.
Okazaki (2008) uygulamada karşılaşılan engel-
lere rağmen, toplum-temelli yaklaşımın sürdürüle-
bilir bir turizm gelişiminin sağlanması için en iyi
yaklaşım olduğunu savunmakta ve şu maddeleri
sıralamaktadır:
• Yerel meseleler, turistlerin deneyimi üzerin-
de doğrudan etkiye sahip olduğundan, yerel
halkın turizmden faydalanması ve uyumlu
bir ortam yaratması gerekmektedir.
• Turizm imajı, yerel halkın sahip olduğu de-
ğerler üzerine kuruludur. Doğal çevre, alt
yapı unsurları, özel kutlamalar ve festivaller
gibi bu değerlerin hem erişimini hem de ge-
lişimini mümkün kılmak için yerel halk ile
iş birliği zorunlu bir hâl almaktadır.
• Toplumun doğal çevresinin ve kültürün de
turizm ürünleri olarak korunabilmesi için
halkın katılımının sağlanması önemlidir.
Bu durum aynı zamanda turizm gelirlerin-
de artışı da sağlayacaktır.
• Turizm endüstrisi hem iç hem de dış güç-
lerden oldukça fazla etkilenmektedir. Bu
nedenle, yapılan turizm gelişim planlarının
çoğunun hayata geçirilmesinde sıkıntılar
yaşanmaktadır. Bu planların hem uygulana-
bilmesi hem de uygulananların sürekli kı-
lınabilmesi için toplumun sosyoekonomik
gelişimi ile ilişkilendirilmesi gereklidir.
Toplum temelli turizmde yer alan toplumun
geçireceği değişim ve yaşayacağı gelişmenin yöneti-
mi belirli özelliklere bağlı olarak değişiklik gösterir.
Kültürel miras ve toplumdaki ilişkilerin geçmiş ya-
pıları bunlardan bazılarıdır. Ayrıca gelişim ile ilgili
durumlar söz konusu olduğunda, toplum içinde-
ki seçkin kesim toplumsal bütünleşmeye katkı da
sağlayabilir ket de vurabilir. Özetle, toplum temelli
turizm, toplumsal gelişmeyi doğrudan beraberin-
de getirecek, her derde deva bir kurtarıcı değildir.
161
 Toplum Temelli Turizm ve Yerel Kültür

Toplum temelli turizmde gelişimi önleyecek bazı engeller arasında güç dengesizliklerini besleyecek gele-
neksel güç yapıları, cinsiyet ve ırk konularıyla ilgili olarak güç eşitsizlikleri, turizm endüstrisi hakkında bil-
gi ve farkındalık eksiği, pazarlama kapasitesinde eksiklikler, civar toplumların doğası ve yerel mülkiyetlere
erişimin eşit olmaması gibi maddeler sıralanabilir (Giampiccoli ve Kalis, 2012).

Resim 6.2 Toplum temelli turizm toplumsal gelişmeyi doğrudan beraberinde getirmez.

Toplum temelli turizm özellikle kültürel turizm
bağlamında şekillendiğinde, yerel kültür ögeleri te-
mel turizm çekiciliği olarak kullanılmaktadır. Bu
durumda, turizm yoluyla etno-gelişime konu olan
kültürel ögeler, yerel kimlik ve mekanla ilgili olan,
otantik ögelerdir. Bu ögelerin turizmde kullanımı,
bir ekonomik değer yaratma potansiyellerine bağ-
lıdır. Fakat bu kültür ögeleri turizmde ekonomik
bir karşılık yaratırken değişime uğrayabilir. Bu da
kültür ögelerinin çekiciliklerini azaltmakta ve eko-
nomik değerlerine de zarar vermektedir. Diğer yan-
dan, ekonomik değerin de ötesinde, koruma altında
ve kıymetli olan bu kültürel ögelerin değişime uğ-
rayarak zarar görmesi önüne geçilmesi gereken bir
durumdur.
Kültürel Kimliğin Ekonomik Değeri
Turizm ürünlerinin birçoğu metalaştırılmış ve
tatilcilerin tüketimine yönelik ticari paketler olarak
sunulmuş olsa da turistlerin ilgisinin çok daha geniş
sosyal sonuçları bulunmaktadır. Bu sosyal sonuçla-
rın önem seviyesi aşağıdaki faktörlere bağlı olarak
değişiklik göstermektedir (Ryan, 2005):
• Turizm gelirlerinin değeri ve dağılımı,
• Örgütsel gücün bulunduğu yer,
• Devlet ve ulusal turizm örgütlerinin marji-
nal gruplara iş ve gelir yaratma yeteneğine
dair olan algı,
• Yerli halkların ve kültürlerinin sunumu ve
imajı,
• Parasal değerin normatif değerler sembolle-
rine, din ve olası kutsal objelere atfedilmesi,
• Turizmin esas olarak akın ettiği bölgelerdeki
toplumların beklenti ve taleplerle nasıl baş
edeceği,
• Söz konusu yerel toplumların kazanılan pa-
rayı nasıl ve ne amaçla değerlendireceği,
• Daha önceleri “ilkel” olarak algılanan insan-
ların kültürlerinin ilgi çekmeye başlaması-
nın nedeni.

162
Toplum Temelli Turizm
Metalar, genel tanım olarak, temel insan ihtiyaç-
larını – yiyecek ve barınma gibi- karşılayan ya da
çekici, başarılı görünme ihtiyacı gibi daha geçi-
ci ihtiyaçları karşılayan şeylerdir. Günümüzdeki
kullanımıyla metalar alınıp satılmaktadır. 19.
yüzyılın sonundan itibaren endüstriyel gelişme-
nin sosyal sonuçları eleştirilmeye başlamıştır. Bu
bağlamda, metaların pratik kullanıma yönelik ol-
maktan çok, sosyal bir değere dönüştükleri, kul-
lanıcılarını aktif ve üreten bir toplum üyesinden
ziyade pasif, tüketim toplumu üyelerine dönüş-
meye teşvik ettiği öne sürülmüştür. Bu durum,
günlük yaşamın metalaşması olarak da bilinmek-
tedir (Sammond, 2011).
Marjinalleşme, bireylerin ya da grupların toplum
sınırlarının dışında tutulması ya da dışına itilmesi
anlamına gelmektedir. Azınlık ve/ya da yer değiş-
tiren gruplar ırkçılık nedeniyle marjinalleşebilir-
ler (Dean, 2011).
Turizm bir endüstridir ve yapıları kâr yara-
tabildiği ölçüde barınabilir. Birçok küçük işlet-
me için ise durum bundan farklıdır. Söz konusu
küçük işletmelerde elde edilen kâr büyük bir kâr
değildir. Bu işletmelerin temel olarak elde ettikle-
ri şey duygusal bir getiridir. Diğer yandan, parasal
yatırımı yapan girişimcileri arzu edilen yaşamlar
sürmektedir. Fayda maliyet analizi çerçevesinden
bakıldığında, duygusal kazanımlar parasal kazanç-
lar olarak sayılabilir. İnsanlar işletmelerini somut
ve somut olmayan getirilerin toplamına bakarak
devam ettirmeye karar vermektedir. Elde edilen
faydaların maliyetlerden fazla olması gerekmekte-
dir. Ancak bazı durumlarda, özellikle Batılı olma-
yan kültürlerde paydaşlar kapitalist sistemin cazip
özelliklerinden etkilenmezler. Bu insanların ortaya
koydukları turizme konu olan ürünler daha ziya-
de somut olmayan yapıdadır. Kültüründe kapita-
list kültürlerin anladığı anlamda bir girişimcilik
ruhu barındırmayan yerli bir grup neden turizm
alanında girişimcilik yapsın (Ryan, 2005)? Bunun
farklı nedenleri olabilir. Öncelikle, sahip olunan
kültürün devamlılığı tehlike altında olabilir. Mar-
jinal ve küçük grupların kültürünün tanınması ve
saygı görmesi, toplumun büyük kesimi için değer
taşıması, bu gruplarda bir gurur ve sahiplik duy-
gusu yaratmaktadır. Diğer yandan, dünyanın farklı
yerlerindeki birçok yerli insanın esas sorununun,
düşük gelir ve işsizlik değil; düşük özgüvenin be-
raberinde getirdiği aşırı alkol tüketimi ve bozuk bir
aile yaşamı olduğu düşünülmektedir. Bu nedenle,
bu bireylerin kendi kültürlerine sahip çıkması da
zor bir hâl alabilmektedir. Ne var ki turizm, daha
önce kıymet görmemiş el sanatlarını değerlendi-
rerek bu yolla iş imkânı ve gelir sağlarken, bu sa-
natlardaki tasarımları ve tasarımlara aktarılan duy-
guları da tehlike altına sokabilmektedir. Bunların
esas üreticisi olan yerli halk, bir noktadan sonra bu
eserlerin sahibi olmaktan çıkabilir. Yerli insanların
emeği, turist üreticiler ile turist arzu ve amaçlarının
tam ortasında kalarak, çıkar amaçlı kullanılabilir.
Bu kullanım, yerliler ve azınlık kültürlerin yararı-
naymış gibi gösterilerek bu insanlara gelir yaratma
kisvesi altında gerçekleşebilmektedir. Farklı kültür-
ler bu duruma farklı şekillerde karşılık verir. Ancak
içinde bulunduğumuz yüzyıl artık küreselleşmenin
bir sonucu olarak bağlantıları da beraberinde getir-
miştir. Bu nedenle, herhangi bir grubun, bu denli
birbirine bağlı sistemleri içine alan, küresel ölçekte-
ki ekonomik yapının karşısında durması mümkün
görünmemektedir. Yerli toplumlar gelecek kuşak-
ların hayatta kalması için gelire ihtiyaç duymak-
ta ve hayat tarzlarının atalarınınkinden çok daha
farklı bir yapıya bürünmesini göze alabilmektedir.
Kuşaklararası ilişkilerin kesintisiz şekilde devam
ettiği toplumlarda, kimlik duygusu ile ait olunan
topraklar iç içe geçmiştir. Bu toplumlar atalarının
toprakları olduğu için bu yerleri kutsal kabul eder
ve atalarının yaşam biçimlerini benimser. Ancak
toplumun genelinden farklı bir şekilde yaşadıkları
bu hayat bazı psikolojik sorunlara da neden olabilir
(Ryan, 2005).
Yerli insanlar, Batı kuşakları tarafından bilin-
meyen bir dünya geleneğine sahiptir. Batı insanları
ise tarihin post-modern şekilde farklılaştırıldığı,
şimdiki zaman ve geleceğin, gerçekle hayalin iç içe
geçtiği karma bir yapı içinde yaşamlarını sürdürür.
Bu yapıda imaj merkezi bir unsurdur. Ancak, iro-
nik olarak, bazı Batılı insanlar kendilerine yapay
görünen bu kültürden sıyrılmak için kendi kültür-
lerinin edebiyat, müzik ya da felsefelerine yönel-
mezler. Bu insanlar, gerçeğin arayışına girdiklerin-
de, daha yalın gerçeklerle özdeşleştirilen, çok daha
geleneksel kültürlere yönelirler. Son yıllarda moda
olan uzak doğu kökenli felsefeler buna bir örnektir
(Ryan, 2005).
163

Resim 6.3 Son yıllarda Uzak Doğu kökenli felsefeler moda olmuştur.
Yerli halk, turizmden gelir edinmekte ve bu geli-
ri hayatlarını zorlaştıran fiziki koşulları iyileştirmek
için de kullanırlar. Örneğin, toplu taşıma araçlarına
erişebilmeleri bile yaşamlarına büyük katkı sağla-
maktadır. Turizmin yarattığı gelir sayesinde gelecek
kuşakların eğitimlerini de devam ettirebilmektedir-
ler. Bu sayede, sonraki kuşaklar kanunlar, iş proto-
kolleri ve dünyada hâkim olan kültürlerin yaşam
biçimleri gibi konularla ilgili bilgi sahibi oldukla-
rından kendilerinin yaşadığı zorlukları yaşamazlar.
Bu nedenle, turizm gelecek kuşaklar için yoksulluk-
tan kurtulmaya yönelik bir fırsat yaratabilir. Ancak
burada yatan problem asimilasyon problemidir.
Çünkü pazarlama odaklı düşünüldüğünde bile, esas
ihtiyaç duyulan şey bu insanların kültürlerinin fark-
lı ve özel olmasıdır (Ryan, 2005).
Yerli insanlar ve diğer marjinal grupları da içine
alan kültürel durum, bu insanlar için ekonomik so-
runlar yaratmaktadır. Bu sorunlar hedef alındığında
ise liberal müdahaleler ve kimliklerin biricikliğinin
korunması arasında bir ikilem ortaya çıkmaktadır.
Ancak bu sorun yalnızca toplum temelli turizm
bölgelerinde değil tüm turizm bölgelerinde mevcut-
tur ve Butler’ın destinasyon yaşam döngüsü modeli
de bu durumu ortaya koyar: Mekânlar, turist ve ge-
lir çektikçe yeniden yapılanır ve değişime uğrarlar
(Ryan, 2005).
164
Toplum Temelli Turizm ve Yerel Kültür
Otantisite
Turizm endüstrisinin kültürü metalaştırma ih-
tiyacı, şeyleşme ve stereotipler yaratma riski taşımak-
tadır. Bu durum da toplumları doğal bir şekilde ye-
nilik yapma ve değişimden alıkoyabilir. Çünkü bu
toplumlar kırsal otantisitenin turistleri çeken temel
özellikleri olduğunu düşünecek ve değişimden kor-
kacaktır. Bu nedenle, aşırı romantikleşme ortaya çı-
karsa, somut olmayan etkiler, turizm toplumu için
zararlı bir hal alabilir. Turizm alanında yapılan araş-
tırmalar, ev sahibi turizm bölgesinin turistlerin bek-
lentilerini karşılamak için değişeceğini belirtmek-
tedir. Bu değişim, kimliğin süreç içinde turizmden
fayda getirecek şekilde dönüşmesi ya da neoliberal
koşullarla miras, yerel kültürün ve toplumun turist-
lere pazarlanabilir bir hâl alması şeklinde de kendini
göstermektedir (Ramos, Stoddart ve Chafe, 2016).
Şeyleşme: Sosyal bilimlerde farklı anlamlarda
kullanılabilmektedir. Tüketim kültürü eleştirisi
olarak şeyleşme, malların fetişizmi ile ortaya çık-
maktadır. Malları üreten emeğin sosyal karakteri,
bu malların nesnel karakteri olarak görünmekte-
dir. Bu durum, aynı zamanda, sosyal ilişkilerin
üreticiler arasında ‘şey’ halini aldığı gerçek bir
sosyal süreçtir (Beamish, 2011).
Toplum Temelli Turizm
Stereotip (kalıp yargı): Diğer insanların sabit,
değişmeyen ve sert bir bakış açısıyla değerlendi-
rilmesi anlamına gelmektedir. Belirli kategorideki
insanların özellikleri genele atfedilir. Bu özellik-
ler kendiliğinden ve gerekli olarak görülür. Grup
üyeleri belirli özelliklere indirgenir (Pickering,
2011).
Neoliberalizm: Piyasaların, mümkün olan en az
engelle faaliyet göstermesine izin verilmesinin ve
sosyal piyasa oluşturulmasının izlenecek en iyi po-
litika olduğunu savunan düşüncedir. Piyasaların
en yüksek potansiyeline ulaşıp özgür olabilmesi
için devletin bunu mümkün kılacak kurumları
oluşturması ve bu kurumların devamlılıklarını
sağlaması gerekmektedir (Gamble, 2011).
dikkat
Neo-liberal ideoloji, küreselleşme ile eşanlamlı olma-
sa da sermayenin avantajlı bulduğu ülkelere serbest
akışını teşvik ederek küreselleşmeyi hızlandırmıştır.
Ekonomik küreselleşme ile kültürel emperyalizm ku-
ramı arasında doğrudan ve karşılıklı bir ilişki vardır.
Eleştirel ekonomi politik yaklaşıma göre, uluslarara-
sı alanda kültür endüstrisinin akışı, kapitalist dün-
ya sistemi içerisinde az gelişmiş ülkeleri sömürerek
onların azgelişmişlik yönünde gelişmelerine hizmet
etmektedir (Dağtaş ve Yıldırım, 2018).
Turizm bağlamında otantisite; gerçek, bozul-
mamış değerler ya da Batının modern dünyasın-
dan zaman ve mekân olarak uzak, eski kültürel
pratiklere işaret etmektedir. Ne var ki birçok tu-
rizm aktivitesi kitle tüketimine yönelik olarak pa-
ketlenmekte ve sahnelenmektedir. Kültürel pratik-
ler metalaşmakta ve bu nedenle, kavramın objektif
bakış açısına göre, bu pratikler otantik olmayan
bir yapıya bürünmektedir. Fakat turizm alanındaki
birçok araştırmacı otantisitenin objektif, orijinal ya
da gerçek olarak tanımlanması konusunda uzlaşa-
mamıştır. Onun yerine, otantisite kavramı, farklı
turizm bağlamlarında deneyimlenen sosyal olarak
inşa edilmiş bir değere işaret etmeye başlamıştır
(Cassel ve Maureira, 2017).
Destinasyonlarda, yapaylıktan geriye kalacak
otantisite oranı, destinasyon bölgelerinin öncelik-
lerine ve gittikçe artan ziyaretçi sayısını göğüsleme
yetisine bağlı olarak farklılık gösterir. Gelişmenin
erken evrelerinde, birçok destinasyon ilk gelen tu-
rist grubu keşifçi turistler olduğu için, onlara otan-
tik kültürel deneyimleri rahatlıkla sağlayabilir. Bu
turist grubunun çok fazla isteği bulunmaz ve yerel
halkın farklı usullerine ayak uydurmaya hazırdır.
Ancak zaman geçtikçe ziyaretçi sayısı artar. Bu du-
rumda, yöre halkı, kendi sosyokültürel değerlerini
çok fazla değiştirmeden, çok sayıda ziyaretçiyi ağır-
layabileceği bir yaklaşım benimsemeli ve bu bakış
açısıyla bir planlamaya yönelmelidir. Bu planlama
sürecinde yerel kalkın sunacağı otantisitenin oranı-
nı öncelikler belirleyecektir. Hem turizm endüst-
risinin gelişmesi için hem de yerel halkı korumak
için bazı fedakârlıklarda bulunulacağı aşikârdır.
Turistlere yönelik etkinlikler paket hâline getirilir
ve mekânlar hem ziyaretçileri hem de yerel halka
uygun olacak şekilde yeniden düzenlenir (Murphy,
2012).
MacCannell’in (1999) kuramına göre her turist
otantik deneyimler elde etmek ister. Ziyaret ettik-
leri toplumların “gerçek” yaşantısını deneyimlemek
ve o bölgeyi ünlü yapan sahici mekânları görmek
ister. Bu kuram, turizm endüstrisinin iki üstyapıya
nasıl ayrıldığının tasvir eder: sahne önü ve sahne
arkası. MacCannell bu tasviri altı farklı aşamaya
ayırır: Bu aşamaların bir ucu, gizli olmayan ve açık
bir şekilde sahne önünde olmak ve doğrudan tu-
ristler için oluşturulmuş bir mekânda turizm faa-
liyetlerinin gerçekleşmesidir. Diğer ucu ise açık bir
şekilde sahne arkasında olmaktır. Bu durumda ye-
rel halk, ziyaretçiler tarafından görülmeden gerçek
yaşamlarını sürdürür (Edelheim, 2006). MacCan-
nell turistlerin kendilerinden gizlenen kısımlara
girmek istediklerini savunur ve Boorstin’in (1961)
fikirlerine karşı çıkar. Boorstin’e (1961) göre göre
seyahat ölmüştür ve deneyimlerin pastişleri (post
modern kurama göre taklitleri) ortaya çıkmıştır.
Bunlar yalnızca seyahatten zevk almaya odaklı olan
turistler için hazır olarak üretilen deneyimlerdir.
Otantisite birçok araştırmacı tarafından incelenen
bir konudur. Birçok turist deneyimi, kar odaklı
örgütler tarafından sunulmaktadır. Wang (1999,
2000) mekânların inşa edilebileceğini, ancak hâlâ
varoluşçu bir otantisite kalacağını savunmakta-
dır. Varoluşçu otantisite kavramı, herhangi bir
mekânın sahip olduğu tarihi ya da kültürel içerik
165

az bile olsa turistlerin yine sosyal etkileşimin keyfi-
ni çıkaracağı, eğleneceği, aile bağlarını güçlendire-
bileceği fikrini öne sürmektedir (akt. Ryan, 2010).
Modernleşme ve seyahatin endüstrileşmesinin bir
parçası olarak, turistler artık kendilerine yaban-
cı olan gerçek kırsal mekânlardansa turistlere özel
olarak hazırlanmış turist çekiciliklerini gezip gör-
mektedir. Boorstin’e göre, modern turist çok nadir
yaşayan bir kültürü gözlemler. Ona göre, modern
turistin tanık olduğu unsur, onun için sahnelenen
çekicilikler bütünüdür. Bu sahnelenmenin başka
turistlere de aynı şekilde sunulabilmesi için tekrar-
lanabilir bir hâl alması gerekmektedir. Bu nedenle,
turizm gelişimi seyahatin otantisitesinin kaybolma-
sı ile sonuçlanabilir (Murphy, 2012).
Seyahatin otantisitesini kaybetmesi ve turizmin
özünün sahnelenme üzerine kurulu bir hâl alması,
destinasyon toplumları ve turistler tarafından ge-
nelde kabul görmektedir. Bu kabullenişin altındaki
etmen sahnelenen deneyimlerin gerçeklik boyu-
tunun bulunmasıdır. Bu deneyimler, her ne kadar
kurgu da olsa, her iki tarafı da (yerel halk ve tu-
rist) tatmin eden bir şekilde derlenen ve aslı gerçek
kültür unsurlarına dayanan olaylardır. Ancak bazı
durumlarda, bu deneyimler hem içerik hem de ko-
num itibariyle yapay olabilir. Bu durum, eleştirile-
rin yükseldiği bir durumdur. Boorstin bu durumu
pseudo-events (sahte olay) olarak adlandırmaktadır.
Boorstin kitle turizmin gelişiminin yeni bir turist
türünü ortaya çıkardığına inanmaktadır. Bu turist,
yapay, yapmacık deneyimlerin peşinde olan, grup
hâlinde seyahat eden ve her şeyin kendi rahatı ve
zevkine göre ayarlanmasını isteyen bir gruptur. Bu
turist tipine hitap edebilmek için birçok destinas-
yon yapay olaylar ve çekicilikler düzenlemiş ve tu-
ristlere hatıralarında yer edebilecek fotoğraflar ya-
ratma girişiminde bulunmuştur (Murphy, 2012).
Urry de aynı kavram üzerine bir tartışma yürü-
tür. Pearce ve Moscado’ya (1986) dayanarak otan-
tisitenin arka bölgesi, bir diğer deyişle yerli halkın
yaşadığı mekânlar ile turist bakışının odaklandığı
yerli halkın otantisitesi arasında ayrım yapılması
gerektiğini belirtmektedir. Bunun nedeni ise yerli
halkın turistlerin varlığından haberdar olmama ih-
timalidir (akt. Edelheim, 2006). Edelheim (2006)
da Murphy (2012) gibi seyahat edenlerin yukarıda
anlatılan şekildeki sahne önü ve sahne arkası fark-
lılığının farkında olduğunu savunmaktadır. Ona
göre, sahne arkası da sahne önü gibi sahnelenmek-
tedir ya da ikisi de turist deneyimini açık şekilde
166
Toplum Temelli Turizm ve Yerel Kültür
oluşturduğu zaman en az birbiri kadar otantiktir
(Edelheim, 2006).
Teodossopoulos’a (2013) göre otantisiteyi al-
gılamak için farklı yollar gereklidir (akt. Cassel ve
Maureira, 2017). Yerli halkın otantik olarak nitelen-
dirdiği kültürel pratikler turistlerin otantisite yak-
laşımından farklılık gösterebilir. Dahası, otantisite
kavramının akademik ve günlük yaşamdaki kullanı-
mı arasında farklar vardır. Geleneklerin yeniden can-
landırılması; yerel halkların yeniden şekillenerek eski
geleneklerini turizm bağlamındaki kültürel ifadelere
dönüştürmeleri şeklinde ele alınmaktadır. Ancak ge-
leneklerin yeniden canlandırılmasına olumsuz yak-
laşan ve bu durumun yalnızca sahte kültür öğelerini
ortaya çıkaracağını savunan görüşler de mevcuttur.
Kültürel değişime karşı takınılan bu olumsuz yak-
laşım, modernizasyonun bir sonucudur. Kültürü ve
gelenekleri belirli kalıplara sokan bu yaklaşım; yer-
li halkları, insanlığın orijinal ve eski hali olarak ele
almaktadır. Fakat otantisiteyi bu şekilde ele almak
durağan bir yaklaşıma neden olmakta ve kültürel de-
ğişimin sürekliliğini ve karmaşıklığını hafife almak-
tadır. Otantisiteye bu tür bir standart getirilmesi,
çağdaş kültürlerin hepsini yerli halklarla kıyasladı-
ğından çağdaş öğeleri daha az otantik olarak nitelen-
dirir (Cassel ve Maureira, 2017).
Kültürel Kimlik
Genel anlamıyla kimlik, bireylerin kendilerini
eşleştirebildikleri ya da başkaları tarafından ilişki-
lendirildikleri grup veya kategoriler ile aynı olan,
ortak özellikleridir. Sosyal ve kültürel dünya kate-
gorilere ayrılmıştır. Bireyler kendilerini bu kate-
gorilere göre tanımlar ya da başkaları tarafından
tanımlanırlar (Byron, 1996). Kültürel kimlik, pay-
laşılan bu ortak özelliklerin kültürel öğeler, miras
ve ırk gibi özelliklerin olmasıdır. Turizme konu
olan kültürel kimlik, bir yandan turizmin şekillen-
mesinde güçlü bir etkiye sahipken diğer yandan
turizm gelişiminden etkilenebilen hassas bir unsur-
dur. Bu etkiler uzun ya da kısa süreli olabilir.
Destinasyonlardaki yerel halkın turizm ihtiyaç-
ları doğrultusunda kültürlerini değiştirmesinin ya
da sahnelemesinin yalnızca kısa süreli etkileri değil,
bu stratejilerin uzun süreli sonuçları da sorgulan-
maktadır (Murphy, 2012). Bu etkilerden birini in-
celeyen kültürleşme kuramına göre iki kültür uzun
süreli iletişim hâlinde olduğunda fikir ve ürün de-
ğişimi meydana gelir. Ne var ki bu değişim süreci,
Toplum Temelli Turizm
eşit değildir. Bunun nedeni ise güçlü olan kültürün
baskın olacağı ve daha zayıf olan kültürü ayna ima-
jına dönüştürmeye başlayacağıdır. Kültürün görece
gücü, sosyoekonomik durumuna, nüfus büyüklü-
ğüne ve arayışında olduğu iletişimin türüne bağlı
olarak değişiklik gösterir. Turizm alanında bu ku-
ramı ele alan birçok araştırma, geleneksel üçüncü
dünya kültürlerinin, nispeten zengin sayılabilecek
turistlerin zevklerinden etkilenerek aşamalı olarak
zayıfladığını tasvir etmiştir. Buna karşın, kültürleş-
menin belirtileri üçüncü dünya destinasyonları ile
sınırlı değildir. Endüstriyel bir toplumun bir parçası
olmasına rağmen turizme başlamadan önce kapalı
ve geleneksel bir yapıda olan bölgelerin, iç turizmin
kültürel etkilerine maruz kalmasıyla da benzer du-
rum ve eğilimler baş gösterebilir (Murphy, 2012).
Kültürel kimliğin bir turist çekiciliği olarak su-
nulmasının anlaşılması için öncelikle kimliğin pay-
laşılan ve bir yerli kültür öğesi olarak değer gören
boyutlarının anlaşılması gerekmektedir. Yer kimliği
kavramı bu durumu açıklayan bir kavramdır. Yer
kimliği, bireylerin fiziki çevre ile kurduğu bağa
işaret etmektedir. Bireysel olarak ya da toplumsal
olarak inşa edilmiş değerler, düşünceler, inanışlar,
anlam ve davranışlar bu kapsama girmektedir. Bu
kapsama giren kültürel kimlik ve aidiyet hissi ku-
şaktan kuşağa aktarılmaktadır. Yerli toplum üye-
lerinin kimliğinin incelenmesinde, kimlik iç içe
geçen üç bileşene ayrılarak incelenmektedir: Statik
fiziki ortam (fiziki özellikler ya da görünüş), akti-
viteler (gözlemlenebilir olanlar ve işlevleri) ve an-
lamlar (ya da semboller). Bu unsurlar, yer kimliği
için zemin hazırlarlar. Sürdürülebilir turizm yö-
netiminin odaklandığı nokta, yerli grupların ken-
di yer kimliklerini turist çekiciliği ortamında inşa
etme biçimidir. Kültürel deneyim, metalaşmış bir
turist ortamı (McIntosh, Hinch ve Ingram, 2002)
otantik ya da grup kimliğinin dikkatlice seçilmiş
belirli yönlerinin temsili olabilir. Kültürel turizmin
aldığı eleştiriler, onun kültürü metalaştırma yoluy-
la yok ettiğini savunmaktadır. Bu tartışmalara göre,
ekonominin öznesi haline gelen yerli kültürün özü
kaybolmaya yüz tutmaktadır. Bu kültürün üyeleri
tarafından ortak bir kimliğin paylaşılması ise eleş-
tiri alan bir başka boyuttur. Kültürel kimliğin bir
turist çekiciliği olarak sunumu, otantik olsun ol-
masın, onu “çekicilik-temelli kimlik” hâline getirir
(kullanım amacından yola çıkılarak ismini kazan-
mış olan bir terimdir). Çekicilik-temelli kimlik,
yer-kimliği kavramından türemiştir. Bu kavram,
bir kültürün üyelerinin, kendi kimlik ve değerle-
rini, bir turist rekreasyonu öğesi olarak tanımlama
çabası şeklinde açıklanabilir. Sürdürülebilir yerli
turizmde, turistler, ziyaretleri sırasında, yerli kültü-
rü anlamak ve takdir etmek için duyarlı ve motive
olmalıdır. Kültürel kimlik ile onun kültür temel-
li bir turist çekiciliği olarak sunulması arasındaki
ilişki, bu tartışmadan hareketle üç temel konuya
dayanmaktadır: Bunlardan ilki; yer kimliğinin,
kültürel otantisite ve kimliği ifade etmek için bir
araç olmasıdır. İkincisi, kültürel kimliğin bilinçli
bir şekilde yeniden üretilebileceği (metalaşma) fik-
ridir. Bu durumda, amaca yönelik oluşturulmuş bir
ortam ve çekicilik odaklı bir kimlik vardır. Kültürel
kimlik ise turist deneyiminin bir parçası olarak inşa
edilen kültürün bir parçası hâline gelmiştir. Dene-
yim tamamen otantik olmayabilir ya da kültürün
sürdürülebilirliğini sağlamak için deneyimin bazı
tarafları değiştirilmiş olabilir. Ya da en uç noktası
düşünülürse kültürel karşılaşma bir pseudo event
(sahte olay) olarak paketlenmiş olabilir. Üçüncü
tartışma ise turistlerin kültürel değerler ve kimliğin
önemini anlamaya ve takdir etmeye çalışacak ol-
masıdır. Bu yolla, sürdürülebilirliğe katkı sağlarlar
(McIntosh, Hinch ve Ingram, 2002).
Yerel toplumlar ve kültürlerinin savunmasızlığı-
na dair endişeler, bu toplumların değer sistemleri ve
davranışlarının farklılığından kaynaklanmaktadır.
Sosyokültürel konulara karşı takınılan tutumların
farklı olması, bölge sakinlerini, ziyaretçilerden ve
hatta diğer paydaşlardan ayırabilmektedir. Hedef
toplumların sıkı bir şekilde kenetlendiği, turistlerle
kıyaslandığında eğitimsiz oldukları, geleneklerine
bağlı olduğu ve ziyaretçilerin zenginliğinin özel-
likle yerel halkın daha genç yaş gruplarına çekici
geldiği durumlarda bu endişeler artmaktadır (Fa-
gence, 2003). Karşılaşılan bazı zorluklar şu şekilde
sıralanabilir (Fagence, 2003):
• Ziyaretçi etkisine rağmen günlük yaşam
tarzını sürdürmek
• Turist sayısı ile başa çıkma (taşıma kapasitesi
için bir ölçüt)
• Değişime yönelik baskı ile başa çıkmak
• Gelenek ve törenlerin anlamını korumak
• Otantisiteyi korumak
• Ticarileşme eğilimi ile başa çıkmak.
Savunmasızlık; dönüşüm, değişiklik, modern-
leşme, sömürü ve kalıp yargılar (stereotipler) gibi
167

kavramlarla birlikte yorumlanabilir. Her tür geli-
şim eylemi bu koşullara katkı sağlayarak aşamalı
bir şekilde yerel kültürün kendine has özellikleri-
nin kaybolmasına neden olabilir. Yerel halkın farklı
kimliği ve yerel kültürü değiştikçe çekiciliğini de
kaybedecektir (Fagence, 2003).
Resim 6.4 Gösteri etkisinin kişisel mallara öykünme gibi sonuçları olabilir.
Benzer etkiler arasında gösteri etkisi, savunmasız
toplumlarda görülen sosyal ve kültürel etkiler arasın-
da en fazla üzerinde durulanıdır. Bu olgu, genellikle
değer sistemleri, davranış kalıpları ve insanlara kar-
şı tutum, mülk, kültür ve mekânlar gibi konularda
yerel halkın üzerinde görülen yabancı etkisi olarak
ifade edilir. Bu etkinin sıklıkla görülen sonuçları ara-
sında yabancı malların ithalatı, hizmet anlayışında
değişiklikler, yabancı hizmet ve tesislerin kurulması
(kumarhaneler, diskolar ve eğlence mekanları gibi),
kişisel mallara öykünme (kameralar ve bilgisayar gibi
ekipmanlar) ve yere ve insanlara olan bağlılığın zayıf-
laması sıralanabilir. Destinasyon halkının tutum ve
davranışlarında ortaya çıkan bu değişimlerin sonuç-
ları arasında; hayal kırıklığı ve huzursuzluk, hızlı bir
şekilde zengin olmak için yollar aramak, gençlerin
dış göçü ve suç unsurlarının (vandalizm, hırsızlık,
saldırı gibi) yanı sıra uyuşturucu kullanımı, ithal ya
da taklit mallara yönelik kara borsanın oluşması, ku-
mar ve fuhuş gibi sorunların içinde olduğu farklı sos-
yal patolojiler sıralanabilir. Her ne kadar bu sonuçlar
168
Toplum Temelli Turizm ve Yerel Kültür
Taşıma kapasitesi: Ziyaretçi deneyiminde ya da
çevrenin kalitesinde kabul edilen sınırları geçecek
bir düşüşe neden olmayan insan sayısını ifade
eder. Hem sosyal hem de fiziki boyutları bulunan
çok yönlü bir kavramdır (Simmons, 2002).
turizm gelişimin yaşandığı ve turistlerin gittiği her
yerde ortaya çıkmasa da bazılarında görülmektedir
(Fagence, 2003).
Yerel halk, bazı durumlarda, turistlerin, tatildeki ya
da rekreasyonel faaliyetler esnasındaki davranışlarının,
onların normal zamanlardaki tipik davranışları ile aynı
olmadığını fark edememektedir. Böylece, turistlere
benzemeye çalışan ve onları taklit eden toplum üye-
leri bir yanılgıya düşmektedir. Gösteri etkisinin yerel
halkın üzerinde yarattığı etkiler arasında; sürekli hâle
gelen sağlık tehlikeleri, olası çocuk istismarı (işyerin-
de), dilde yaşanan değişiklikler, kültürün değişmesi
ve ticarileştirilmesi sonucunda yalnızca pazarlanabilir
unsurların korunabilmesi ve akrabalık ve toplum an-
layışına saygının azalması sayılabilir. Diğer yandan, iş
olanakları ve gelirde artış, yerel gelenek ve göreneklerin
korunmasına dair bir bilincin gelişmesi, yerel el sanat-
larının sürdürülebilirliği, yerel gelirin yerel hizmetlerin
ve altyapının geliştirilmesi için kullanılması ve toplum
profilinin yükselmesi ise olumlu etkiler arasında sırala-
nabilir (Fagence, 2003).
Toplum Temelli Turizm
Kültür ve Mekân
Macera turizmi ve ekoturizm gibi son zaman-
larda ilgi çeken turizm türlerinde, ziyaretçilerin
yerli rehberler eşliğinde doğal alanları deneyimle-
mesi güncel bir akımdır. Bir diğer akım ise kültür
ve miras mekanlarının ekonomik ve sosyal değeri-
nin bir turizm kaynağı olarak farkındalık kazanmış
olmasıdır. Bu tür mekanlar çoğu zaman birey ya
da grupların kimlikleri ile iç içedir. Geleneksel ola-
rak bir mekânda yaşamakta olan yerli halk ile bu
mekanlar arasındaki ilişki; manevi değerler, mito-
loji, kaynak kullanımı, tarih ve önceki kuşaklardan
süregelen bağlar etrafında şekillenmektedir. Yerli
halkın bireysel ve kolektif kimliği bu tür kültürel
mekânlarla iç içe olduğunda, bu kültüre dair izle-
nimler edinmek isteyen turistler için bir çekicilik
unsuru hâline gelmektedir (Carr, 2007). Ancak
mekân ve toplum arasında, turizmin de ötesinde
olan, sıkı bir ilişki vardır. Sosyoloji çalışmalarında
‘toplum’ terimi tanımlanırken sıklıkla kullanılan
bir özellik toplum üyelerinin ortak bir mekâna sa-
hip olmasıdır. Ancak mekân temelli bir yaklaşım
benimsendiğinde, bireylerin birbirleriyle olan bağ-
ları ve etkileşimleri göz ardı edilebilir. Salt mekân
temelli bir yaklaşımın ile toplumun incelenmesi,
onun diğer özelliklerinin dikkatlerden kaçması ile
sonuçlanabilir. Mekânı bir birim olarak ele alan
yaklaşım, yukarıdan aşağıya bir bakış sunar ve daha
çok kırsal plancılar tarafından kullanılmıştır. Bu
nedenle, mekânın da ötesine geçebilen bir yaklaşım
benimsenmelidir. Bunun için sosyal ilişki ve dina-
mikler de incelenmelidir (Kepe, 1999).
Başka bir yaklaşım, aynı tarihi, bilgiyi, inançla-
rı, değer ve gelenekleri paylaşan ve akrabalık ya da
evlilik yoluyla birbirine bağlı olan insanları toplum
olarak ele alır. Bu insanlar aynı bölgede yaşamak
ya da aynı ekonomik gruba dâhil olmak zorunda
değildir. Toplum kimliğinin gücü, sosyal ilişkilerin
ne denli güçlü olduğuna bağlı olarak değişir. Ancak
bu durumda da dikkatli olmak gerekir. Örneğin;
arazi iadesi davalarında, bireyler belirli bir toplum
ile sosyal bağlarının bulunduğunu iddia ederek hak
iddiasında bulunabilirler. Daha genel bir durum
olarak ise arazi reformlarında, kendi kırsal kökleri
ile bağlarını koparmamış olan işçi göçmenler bir
sorun teşkil edebilir. Bu durumda, faydalanacak
olan grubun diğer üyeleri bu göçmenlerin hak pay-
laşımına dâhil edilip edilmeyeceğine karar verir. Bu
gibi durumlarda, konuya sosyal bir olgu olarak yak-
laşan ya da onu daha teknik açıdan ele alan farklı
yaklaşımlar bulunmaktadır (Kepe, 1999). Toplum
temelli turizmde izlenecek yönetim politikalarının
benimseyeceği bakış açısı, bu toplumların mekanla
olan ilişkileri üzerinde doğrudan etkili olacaktır.
Toplum ve mekân arasındaki ilişki ele alınırken
bu ilişkinin değişmeyen, sabit bir yapıda olduğu-
nun düşünülmesi bir yanılgıdır. Toplum grupları
ve onların kendileri için belirlediği fiziki düzen
arasındaki ilişki dinamiktir. Toplumların tarım ile
tanışmasından itibaren aslında toplum ve mekân
arasındaki ilişkinin sabit olması genel olarak kabul
gören düşünce olmuştur. Ne var ki küresel durum
bundan farklıdır. Bir mekânın sahibi olmayan bir-
çok toplum vardır. Bunların içinde, mekâna bağlı
bir milliyetçilik belirlemek yerine, kendilerini di-
asporik olarak tanımlayan toplumlar vardır (Ash-
worth, 2003). Bu düşünceden hareketle bir başka
ilginç soru daha gündeme gelmektedir: Eğer top-
lum ve mekân arasındaki ilişki zaman içinde deği-
şiklik gösteriyorsa o halde yer değiştirme de müm-
kün olacaktır. İnsanların sürekli olarak hareket
etmesi ve miras öğelerinin de büyük bir kısmının
hareketli olması bu ikisinin birbirinden ayrı düş-
mesine neden olmaktadır. Bu durumda, yukarıda-
ki gibi mekânsız toplumlar değil, yanlış mekânda
olan toplumlar ortaya çıkmaktadır. Söz konusu de-
ğişim iki şekilde ortaya çıkabilir: Ya toplumun fi-
ziki konumunda bir değişim vardır ya da mekânın
yapısı o denli değişmiştir ki toplum kendini artık
bu mekanla özdeşleştiremez. Yukarıdaki tartışma-
ların turizm ile ilişkisi, turizmin yerel toplumlar
üzerinde aktif bir şekilde etki yarattığı ve yerel
toplumların da bu değişimlere pasif kaldığı dü-
şüncesidir. Turizm, durağan, toplumları etkileyen
dışsal bir etken olarak ele alınmaktadır (Ashworth,
2003). Fakat Ashworth’a (2003) göre, turizm yerel
toplumlara kimliklerini yansıtan bir ayna gibidir.
Bu toplumlar, turizmin etkilerini kendilerine göre
şekillendirerek adapte olmaktadırlar.
Modern anlamda diaspora, etnik grupların kayda
değer bir bölümünün, en azından birkaç kuşaktır
kendi ülke topraklarının dışında yaşaması ancak
bu topraklarla bağlarını koruması anlamına gel-
mektedir (Remennick, 2011).
169
 Toplum Temelli Turizm ve Yerel Kültür

Yerli halkların çoğunun kimlikleri ile yaşadıkları yer arasında sıkı bağlar mevcuttur. Yaşadıkları yere
manevi düzeyde bağlı olan bu insanlar için yaşadıkları topraklar kültürlerinin ayrılmaz bir parçasıdır. Yer
bağlılığı insanların bir yer ile bağ kurması ve bu yere atfettikleri anlamı ifade etmektedir. Bu kavram iki
boyutlu ele alınmaktadır: duygusal (yer kimliği) ve işlevsel (yere bağımlılık). Yer kimliği; yerlerin, bireylerin
kimliklerini yer aracılığıyla ifade etme şekli anlamına gelmektedir. Bir yere olan bağımlılık ise istenen amaç-
lara ulaşmak için bir araç görevi gören bir yere olan bağlılığa işaret etmektedir. Bu nedenle, yer bağlılığı
politika belirleyiciler ve yöneticilere toplum katılımını sağlamada önemli bir çerçeve sunmaktadır (Gurney
vd., 2017).

Resim 6.5 Yerli halkların çoğunun kimlikleri yaşadıkları yere sıkı sıkıya bağlıdır.

Paylaşılan kimlik ve etkileşim boyutları, toplumun bölgesel boyutu ile birlikte ele alındığında, araş-
tırmacılara toplumların yerel sosyal sermayelerini nasıl inşa ettikleri gibi konuları bağlamları içinde an-
layabilmelerine imkân sağlar. Her ne kadar mekânla olan bağ bir yönden hayali olsa da, bu bölgeye ait
insanların dünya görüşü ve uygulamalarına rehberlik eder. Bu bakımdan gerçektirler. Ancak belirli bölgede
ve toplumlarda görülen baskılar gibi değişimlerin anlaşılması için farklı bir yaklaşım gerekir. Turizmdeki
yerel-küresel ilişkiler, toplumlar ve doğal kaynak kullanımı gibi konular güç ilişkileri perspektifinden de
incelenmelidir (Saarinen ve Nepal, 2016).

Öğrenme Çıktısı
2 Toplum temelli turizm yoluyla etno-gelişime konu olan kültürel öğeleri açıklayabilme

Araştır 2 İlişkilendir Anlat/Paylaş

Toplum Temelli Turizm Pro- Daha önce bulunduğunuz

Kültür odaklı toplum te-
jelerinde Katılım ve Paylaşım: bir destinasyondaki farklı
melli turizmin değer zinci-
Misi Köyü Örneği başlıklı ortamların sunduğu otanti-
rinin kaynağını araştırın.
makaleyi okuyarak tartışın. siteyi değerlendirin.

170
Toplum Temelli Turizm

Toplum temelli turizm ve yerel

1 kültür arasındaki dinamikleri
açıklayabilme

öğrenme çıktıları ve bölüm özeti

Toplum Temelli Turizm ve
Sosyokültürel Değerler

Turizm temelli gelişim, toplumların dünyadaki en hızlı büyüyen endüstrilerinden birinden faydalanma
fırsatı yaratmaktadır. Ancak toplumların kullanacağı turizm temelli gelişim yaklaşımları karmaşık yapıda-
dır. Toplumların pazarlamanın da ötesine geçerek program çıktılarını, ihtiyaçları ve zaman içinde oluşacak
değişimleri değerlendirmesi gerekir. Bu değişimler gerçekleşirken sürdürülebilirliğe de dikkat edilmelidir.
Turizmde sürdürülebilirliğin bu kadar önemli yer tutmasının sebebi, turizm faaliyetlerinin önemli etkiler
yaratma potansiyelinin bulunmasıdır. Turizm ürünlerinin birçoğu metalaşma gibi süreçlere katkıda buluna-
bilir. Bu nedenle, turistlerin ilgisinin çok daha geniş sosyal sonuçları bulunmaktadır. Bu sosyal ve kültürel
sonuçlar göz önünde bulundurularak turizm programları gelişmeyi planlamalıdır. Toplum temelli turizm,
yerel kültüre saygı gösteren bir gelişme benimsemektedir. Toplum temelli turizm için önemli bir felsefe olan
sürdürülebilirliğin sosyal boyutları eşitliği birçok boyutta ele alır. Turizm gelişiminin sağladığı imkânlar da
özellikle azınlık grupların hakları gözetilmelidir. Yanı sıra, yerel halk, yönetim faaliyetlerinde bulunurken
turizm gelişiminin sağlanmasının yanı sıra diğer yandan kaynakların korunmasının modern yollarını öğren-
meye de odaklanmalıdır. Yerli insanlar ve diğer marjinal grupları da içine alan kültürel durum, bu insanlar
için ekonomik sorunlar yaratmaktadır. Bu sorunlar hedef alındığında ise liberal müdahaleler ve kimliklerin
özgünlüğünün korunması arasında bir ikilem ortaya çıkmaktadır. Keşfetme ve yabancı kültürleri deneyim-
leme şansı turizm endüstrisinin gelişimiyle kaybedilebilir.

Toplum temelli turizm yoluyla

2 etno-gelişime konu olan kültürel
öğeleri açıklayabilme

Turizm ve Etno-Gelişim

Turizm temelli gelişme, toplumda oldukça belirgin değişikliklere neden olmaktadır. Bu değişiklikler, birçok
yolla ve kültürle ilgili birçok unsurda meydana gelmektedir. Bu durum özellikle miras ögeleri turizme konu
olan toplumlar için geçerlidir. Hassas kaynakların korunması kadar otantisite de göz önünde bulundurul-
ması gereken önemli bir konudur. Diğer yandan, turizm olumlu değişimleri de tetikleyebilir. Doğru bir
yaklaşım ve tam katılımın sağlandığı toplum temelli turizm çeşitlerinde, ortaya çıkacak sonuçlar oldukça
tatmin edici olabilir. Turizm yoluyla toplum temelli bir gelişme benimseneceği zaman hem küresel ekono-
minin yarattığı etkilerle hem de bölgesel dinamiklerle başa çıkılmaktadır. Küresel ekonominin ve turizmin,
toplum kültürünü metalaştırma ve değiştirme eğilimine karşı dikkatli olunmalıdır. Bu noktada, otantikliği
merkeze alan bir bakış açısı benimsenmelidir. Bu tür planlama pratiklerinde turizme konu olan kültürel
öğelerin anlaşılması önemlidir.
Kültürel kimliğin bir turist çekiciliği olarak sunulmasının anlaşılması için öncelikle kimliğin paylaşılan ve
bir yerli kültür öğesi olarak değer gören boyutlarının anlaşılması gerekmektedir. Yerli toplum üyelerinin
kimliğinin incelenmesinde, kimlik iç içe geçen üç bileşene ayrılarak incelenmektedir: statik fiziki ortam (fi-
ziki özellikler ya da görünüş), aktiviteler (gözlemlenebilir olanlar ve işlevleri) ve anlamlar (ya da semboller).
Bu unsurlar, yer kimliği için zemin hazırlarlar. Yer kimliği ise yer bağlılığı ile birlikte değerlendirilmektedir.
Bu kavram iki boyutlu ele alınmaktadır: duygusal (yer kimliği) ve işlevsel (yere bağımlılık). Yer bağlılığı
insanların bir yer ile bağ kurması ve bu yere atfettikleri anlamı ifade etmektedir. Bir yere olan bağımlılık ise
istenen amaçlara ulaşmak için bir araç görevi gören bir yere olan bağlılığa işaret etmektedir. Özellikle yer
bağlılığı politika belirleyiciler ve yöneticiler tarafından toplum katılımını sağlamada kullanılmakta ve derin
bir bakış açısı sağlamaktadır.

171
 Toplum Temelli Turizm ve Yerel Kültür

1 Aşağıdaki seçeneklerden hangisi yerel kültü- 5 Aşağıdakilerden hangisi değer sistemleri,

rün turistler için çekicilik unsuru hâlini alan özel- davranış kalıpları ve insanlara karşı tutum, mülk,
liklerinden biri değildir?
neler öğrendik?

kültür ve mekânlar gibi konularda yerel halkın

A. El sanatları üzerinde görülen yabancı etkisi olarak ifade edilir?
B. Dil A. Kültürleşme
C. Gastronomi B. Etkileşim
D. Kumsallar ve deniz suyu sıcaklıkları C. Gösteri etkisi
E. Bölgenin tarihi ögeleri D. Metalaşma
E. Pseudo event (sahte olay)
2 Aşağıdaki ifadelerden hangisi kuşaklararası
eşitlik kavramını tanımlar? 6 İki kültür uzun süreli etkileşim halinde oldu-
A. Kendi ihtiyaçlarımızı karşılarken gelecek ku- ğunda fikir ve ürün değişiminin meydana geleceği-
şakların haklarının zarar görmesine engel olarak ni savunan kuram aşağıdakilerden hangisidir?
ve korunmasıdır. A. Kültürleşme
B. Gelecek kuşaklar karşısında günümüz önemsizdir. B. Etkileşim
C. Geçmiş kuşakların eserleri ve günümüzdekilerin C. Toplum temelli turizm
bir denge içinde yatırıma dönüştürülmesidir D. MacCannell’in turist yaklaşımı
D. Geçmiş ve geleceğin uyumunun geçmişe hay- E. Varoluşçu otantisite
ranlık ile sağlanmasıdır.
E. Geçmişten esinlenmeli, yarını düşünmeli ama
bugün en önemlisidir. 7 Herhangi bir mekânın sahip olduğu tarihi ya
da kültürel içerik az bile olsa turistlerin yine sosyal
etkileşimin keyfini çıkaracağı, eğleneceği, aile bağ-
3 Bir grup insan tarafından paylaşılan, ancak larını güçlendirebileceği fikrini öne süren kavram
her birey için farklı olan, bir nesilden diğerine ile- aşağıdakilerden hangisidir?
tilen tutumlar, değerler, inançlar ve davranışlar kü-
mesi ------- . A. Kültürleşme
B. Otantisite
Yukarıdaki cümlede boş bırakılan yeri aşağıdakiler-
C. Varoluşçu otantisite
den hangisi doğru şekilde tamamlar?
D. Kitle turizmi
A. Sanattır E. Etkileşim
B. Folklordur
C. Anonim türkülerdir
D. Kültürdür
8 Boorstin’in pseudo-events (sahte olay) olarak
adlandırdığı durumu açıklayan ifade aşağıdakiler-
E. Dindir den hangisidir?
A. Turistlere gerçeklik ve yapaylık arası deneyim-
4 Etnik, azınlık ve/veya sömürülen grupların ler yaşatılır.
kendi kültürlerine özgü değerlerinin, bu grupların sö- B. Kitle turizmine hizmetlerin bütünüdür.
mürü ve baskıya direnme yeteneklerini güçlendirecek
C. Modern turizmin kitle turizmine dönüşeme-
şekilde canlandırılması aşağıdakilerden hangisidir?
miş biçimidir.
A. Toplum temelli turizm D. Turist deneyimleri hem içerik hem de konum
B. Ortak girişim sistemleri itibariyle yapay olabilir.
C. Etno-gelişim E. Turist deneyimlerinin tarihi destanlara dayan-
D. Otantisite dırılması ve gerçekle hiçbir bağlantısının olma-
E. Kültürel kimlik etkileşimi masıdır.

172
Toplum Temelli Turizm

9 Bireylerin fiziki çevre ile kurduğu bağ dikkate 10 Yerel halk, bazı durumlarda, turistlerin, ta-
alındığında, bireysel olarak ya da toplumsal olarak tildeki ya da rekreasyonel faaliyetler esnasındaki
inşa edilmiş değerler, düşünceler, inanışlar, anlam

neler öğrendik?
davranışlarının, onların normal zamanlardaki tipik
ve davranışların değerlendirebileceği kavram aşağı- davranışları ile aynı olmadığını fark edememektedir.
dakilerden hangisidir? Böylece, turistlere benzemeye çalışan ve onları taklit
A. Millî kimlik eden toplum üyeleri bir yanılgıya düşmektedir.
B. Etnik kimlik Bu yanılgılar aşağıda belirtilen sorunlardan hangi-
C. Yer kimliği sine zemin hazırlamazlar?
D. Coğrafi kimlik A. Sürekli hâle gelen sağlık tehlikeleri
E. Sosyal kimlik B. Olası çocuk istismarı (işyerinde)
C. Dilde yaşanan değişiklikler
D. Ticaretin kısır döngüye girmesi
E. Kültürün değişmesi ve ticarileşmesi

173
 Toplum Temelli Turizm ve Yerel Kültür

Yanıtınız yanlış ise “Toplum Temelli Turizm

1. D 6. A Yanıtınız yanlış ise “Turizm ve Etno-Geli-
ve Sosyokültürel Değerler” konusunu yeni-
şim” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
den gözden geçiriniz.
neler öğrendik yanıt anahtarı

Yanıtınız yanlış ise “Toplum Temelli Turizm

2. A 7. C Yanıtınız yanlış ise “Turizm ve Etno-Geli-
ve Sosyokültürel Değerler” konusunu yeni-
şim” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
den gözden geçiriniz.

Yanıtınız yanlış ise “Toplum Temelli Turizm

3. D 8. D Yanıtınız yanlış ise “Turizm ve Etno-Geli-
ve Sosyokültürel Değerler” konusunu yeni-
şim” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
den gözden geçiriniz.

4. C Yanıtınız yanlış ise “Turizm ve Etno-Geli- 9. C Yanıtınız yanlış ise “Turizm ve Etno-Geli-
şim” konusunu yeniden gözden geçiriniz. şim” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

5. C Yanıtınız yanlış ise “Turizm ve Etno-Geli- 10. D Yanıtınız yanlış ise “Turizm ve Etno-Geli-
şim” konusunu yeniden gözden geçiriniz. şim” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

Araştır Yanıt
6 Anahtarı

Tur rehberleri çoğunlukla toplum üyelerinden daha uzun süre turistlerle

bir arada olurlar. Rehberlik bu nedenle yerel toplumun temsili için stratejik
bir öneme sahiptir. Rehberler aynı zamanda turist deneyiminin kalitesini ve
turistlerin kalış süresini etkileyerek toplum için ekonomik fayda sağlar. Tur
Araştır 1 rehberleri her zaman kültür elçisi görevini üstlenmeyebilir. Bazı durumlarda
imaj, bilgi, iletişim, hediyelik eşya, otantisite veya ideoloji satarlar. Rehberler,
turistlere yerel doğal ve kültürel mirasın zenginliğini iletmeleri açısından vaz-
geçilmezlerdir.

Toplum temelli turizmde toplum, sosyal bütünlük, kültür, doğal habitat ve

toplumdaki içsel ve dışsal paydaşlar arasındaki ilişki değişken yapıdadır. Temel
değer zinciri; yönetim, mülkiyet ve kırsal çeşitliliğin yanı sıra fayda dağılımı-
Araştır 2 nın toplu şekilde organize olabilmesinde yatmaktadır. Bu girişimler toplum
üyeleri arasında turizm aktivitelerine yönelik görevlerin dağılımının uyumlu
bir şekilde gerçekleşmesini sağlamaktadır.

Kaynakça
Adorno, T. W., & Rabinbach, A. G. (1975). Culture
industry reconsidered. New German Critique, (6),
ss. 12-19.
Anacleti, O. (1993). Research into local culture:
Implications for participatory development.
Development in Practice, 3(1), ss. 44-47.
Ashworth, G. J. (2003). Heritage, identity and places:
For tourists and host communities. S. Singh, D. J.
Timothy, R. K. Dowling (Der.), Tourism in destination
communities içinde (ss. 79-97), Cambridge: CABI..
174
Beamish, R. (2011). Reification. G. Ritzer & J. M.
Ryan (Der.). The concise encyclopedia of sociology
içinde (ss. 500-501). Oxford: Wiley-Blackwell.
Beeton, S. (2016). Film-induced tourism. Ontario:
Channel view publications.
Blackstock, K. (2005). A critical look at community-
based tourism. Community development journal,
40(1), ss. 39-49.
Toplum Temelli Turizm
Byron, R. (1996). Identity. Barnard, A., & Spencer, J.
(Der.) Encyclopedia of social and cultural anthropology
içinde (s. 292). London: Taylor & Francis.
Carr, A. (2007). Maori nature tourism businesses:
Connecting with the land. R. Butler and T. Hinch
(Der.). Tourism and indigenous peoples: Issues and
implications içinde (ss. 113-127), Oxford: Elsevier.
Cassel S. H. & Maureira T. M. (2017) Performing identity
and culture in Indigenous tourism – a study of
Indigenous communities in Québec, Canada, Journal
of Tourism and Cultural Change, 15(1), ss. 1-14.
Dağtaş, E., & Yıldırım, O. (2018). Kültürel
emperyalizm çerçevesinde tüketim pratiklerinin
Türkiye basınındaki yansımalarının çözümlenmesi:
24 Kasım 2017 “Kara Cuma” örneği. Global Media
Journal: Turkish Edition, 9(17), ss. 96-127.
Dean, H. (2011). Marginalization, outsiders. G. Ritzer &
J. M. Ryan (Der.). The concise encyclopedia of sociology
içinde (ss. 368-369). Oxford: Wiley-Blackwell.
Edelheim, J. R. (2006). To experience the “real”
Australia–A liminal authentic cultural experience.
Indigenous tourism, 247-261. Elsevier: Amsterdam.
Fagence, M. (2003). Tourism and local society and
culture. S. Singh, D. J. Timothy, R. K. Dowling
(Der.), Tourism in destination communities içinde
(ss. 55-78), Cambridge: CABI.
Gamble, A. (2011). Neoliberalism. G. Ritzer & J. M.
Ryan (Der.). The concise encyclopedia of sociology
içinde (ss. 419-420). Oxford: Wiley-Blackwell.
Giampiccoli, A., & Hayward Kalis, J. (2012).
Community-based tourism and local culture: the
case of the amaMpondo, Pasos, 10 (1), 173-188.
Gurney, G. G., Blythe, J., Adams, H., Adger, W. N.,
Curnock, M., Faulkner, L., & Marshall, N. A.
(2017). Redefining community based on place
attachment in a connected world. Proceedings
of the National Academy of Sciences, 114(38), ss.
10077-10082.
Ivanovic, M. (2008). Cultural tourism. Cape Town:
Juta and Company Ltd.
Jenks, C. (1993). Culture. London: Routledge.
Kepe, T. (1999). The problem of defining ‘community’:
Challenges for the land reform programme in
rural South Africa. Development Southern Africa,
16(3), ss. 415-433.
Kirby, M. (2000). Sociology in perspective. Oxford:
Heinemann.
Lembelembe, N.(2012). Ethno-development and
ethnocide in Africa. 24.05.2020 tarihinde https://
unesdoc.unesco.org/ark:/48223/pf0000050868
adresinden erişildi.
Matsumoto, D. (1996) Culture and Psychology. Pacific
Grove, CA: Brooks/Cole.
Mbaiwa, J. E. (2005). Community-based tourism
and the marginalized communities in Botswana:
The case of the Basarwa in the Okavango Delta.
Indigenous Tourism, ss. 87-109.
McIntosh, A. J., Hinch, T., Ingram, T. (2002). Cultural
identity and tourism, International Journal of Arts
Management, Vol. 4, No. 2. ss. 39-49.
Murphy, P. E. (2012). Tourism: A community approach.
New York: University Press Cambridge.
Okazaki, E. (2008) A Community-Based tourism
model: Its conception and use, Journal of
Sustainable Tourism, 16:5, ss. 511-529.
Pickering, M. (2011). Stereotyping. G. Ritzer & J. M.
Ryan (Der.). The concise encyclopedia of sociology
içinde (ss. 616-617). Oxford: Wiley-Blackwell.
Ramos, H., Stoddart, M. C., & Chafe, D. (2016).
Assessing the tangible and intangible benefits of
tourism: Perceptions of economic, social, and
cultural impacts in Labrador’s Battle Harbour
Historic District. Island Studies Journal, 11(1).
Reed, M. G. (1997). Power relations and community-
based tourism planning. Annals of tourism research,
24(3), ss. 566-591.
Remennick, L. (2011). Diaspora. G. Ritzer & J. M.
Ryan (Der.). The concise encyclopedia of sociology
içinde (ss. 149-150). Oxford: Wiley-Blackwell.
Ryan, C. (2005). Who manages indigenous cultural
tourism product–aspiration and legitimization.
C. Ryan & M. Aicken (Der.), Indigenous Tourism.
İçinde (ss. 69-73). Oxford: Elsevier.
Ryan, C. 2010). Ways of Conceptualizing the Tourist
Experience A Review of Literature, Tourism
Recreation Research, 35(1), 37-46.
Saarinen, J., & Nepal, S. K. (2016). Towards a
political ecology of tourism-key issues and
research prospects. SK Nepal, J. Saarinen, (Der.).
Political ecology and tourism. İçinde (ss. 253-264),
New York: Routledge.
Salazar, N. B. (2012). Community-based cultural
tourism: issues, threats and opportunities, Journal
of Sustainable Tourism, 20(1), 9-22.
Sammond, N. (2011). Commodities, commodity
fetishism, and commodification. G. Ritzer & J.
M. Ryan (Der.). The concise encyclopedia of sociology
içinde (ss. 72-73). Oxford: Wiley-Blackwell.
Simmons, D. G. (2002). Carrying capacity,
recreational. J. Jafari, (Der.). Encyclopedia of
tourism. İçinde (ss. 72-73). London: Routledge.
Wearing, S., Stevenson, D., & Young, T. (2009).
Tourist cultures: Identity, place and the traveller. Los
Angeles: Sage.
World Tourism Organization (2019), Recommendations
on Sustainable Development of Indigenous Tourism,
Madrid: UNWTO.
175
 Bölüm 7
Kırsal Turizm Toplulukları

1 2
Kırsal Yaşam ve Kırsal Kalkınma
öğrenme çıktıları

1 Kırsal alan, kırsal yaşam ve kırsal kalkınma Kırsal Turizm

kavramlarını tanımlayabilme 2 Kırsal turizmi tanımlayabilme

3 4
Kırsal Turizmde Rekreasyon Aktiviteleri Kırsal Turizm Toplumunun Geliştirilmesi
3 Kırsal turizmde rekreasyon aktivitelerini 4 Kırsal turizm toplumunun geliştirilmesinde
sıralayabilme temel ilkeleri sıralayabilme

5
Kırsal Turizmde Toplum Dayanışması
5 Kırsal turizmde iş birliğinin önemini
açıklayabilme

Anahtar Sözcükler: • Kırsal Alan • Kırsal Yaşam • Kırsal Kalkınma • Kırsal Turizm

176
Toplum Temelli Turizm
GİRİŞ
Ekonomide 1970’li yıllarda gerçekleşen yeni-
den yapılanma özellikle kırsal alanlarda yaşayan
toplulukları derinden etkilemiş, 1980’li yıllarda
kırsal alanlarda insanlar işsiz kalmış, yerel gelirlerde
azalma görülmüş, kırsaldan kentlere göç başlamış-
tır. Bu durum kırsal alanların nüfusunu azaltarak
tarımda çalışan insan sayısını etkilemiştir. Sonuç
olarak yerel ekonomi gerilemiş, kırsal kültürel
kimlik unutulmaya yüz tutmuş, göçler nedeniy-
le kentlerde toplumsal içerikli sorunlar yaşanma-
ya başlamıştır. Göçü azaltmak ve kırsal alanlarda
ekonominin iyileştirilmesi, çeşitlendirilmesi ama-
cıyla çeşitli girişimler başlatılmıştır. Bu bağlam-
da birçok kurum ve kuruluş (Birleşmiş Milletler
(BM), Avrupa Birliği (AB), Dünya Bankası (DB),
Sivil Toplum Örgütleri ve Hükümetler) program-
larında kırsal alanların kalkındırılması amacıyla
farklı politikalar hazırlamıştır. Kırsal toplumları-
nın ekonomik, sosyal ve kültürel olanaklarını ge-
liştirerek, yaşam kalitelerini iyileştirmek amacıyla
hazırlanan ve ilerlemeyi kapsayan bu politikalar,
hem tarım ve hayvancılık faaliyetlerinin çeşitlen-
dirilmesini hem de çekiciliklere sahip bölgelerde
kırsal turizm gibi tarım dışı potansiyellerden ya-
rarlanılmasını hedeflemiştir.
Kırsal turizm, kadın istihdamından yerel giri-
şimcilik ruhunun geliştirilmesine, yerel ürünlerin
tanıtımından yerel etkinliklerin canlanmasına, ta-
rım ekonomisinin büyümesinden kültürel mirasın
korunmasına kadar birçok konuda kırsal alandaki
topluma fayda sağlayan ve kırsalın kalkınmasın-
da önemli bir rol üstlenen kalkınma aracıdır. Bu
yönüyle de birçok ülkede kırsal turizm kırsal top-
lumun kalkındırılmasında alternatif kalkınma uy-
gulaması olarak görülmektedir. Türkiye Kültür ve
Turizm Bakanlığının yayımlamış olduğu “2023
Turizm Stratejileri” kapsamında da kırsal turizm,
alternatif turizmde öncelikli olarak geliştirilmesi
amaçlanan turizm şekli olarak yer almıştır.
KIRSAL YAŞAM VE KIRSAL
KALKINMA
Kırsal kavramı, Türk Dil Kurumu Güncel
Sözlüğü’nde; “az insanın barındığı, genellikle kır
durumunda olan yer” şeklinde tanımlanmaktadır.
Kavram turizm açısından değerlendirildiğinde;
kırlara özgü doğal ve kültürel yapının korunduğu
ve yapaylıkla tanışmamış olan alanlardır. Kısaca,
otantik alanlar şeklinde de ifade edilebilir (Soykan,
1999, s. 68). Kırsal alanların kalkındırılmasında ve
kırsal toplumun yaşam kalitesinin iyileştirilmesin-
de önemli bir uygulama olan kırsal turizmin ve bu
turizm şeklinin kırsal topluma etkilerinin anlaşıl-
ması için kırsal alan, kırsal yaşam ve kırsal kalkın-
ma kavramlarının bilinmesi önemlidir.
Kırsal toplum: Kırsal alanda yaşayan,
kendilerine özgü ekonomik ve sosyo-kül-
türel özellikleri olan, gündelik ihtiyaç-
larını birbirine bağlı ilişkiler sistemi ile
karşılayan, mekanik dayanışmanın yaygın
olduğu toplumdur.
Kırsal Yaşam
Kırsal yaşam, kırsal alanlarda devam ettirilen
kendine özgü bazı özellikleri bulunan yaşam şek-
lini ifade eder. Kırsal yaşamın devam ettiği kırsal
alan, kent olarak tanımlanan yerleşme alanlarının
dışında kalan, ağırlıklı olarak tarımsal etkinlikle-
rin yapıldığı alanları içeren ve çeşitli ölçütlere göre
kent sayılma aşamasına gelmeyen kasabaları da içe-
ren yerleşim alanlarıdır (Görün, 2004). Köy, mez-
ra, kom, bucak gibi kavramlarla da anlatılan kırsal
alan, Devlet Planlama Teşkilatı Sekizinci Kalkınma
Planı Kırsal Kalkınma Raporu’nda aşağıdaki özel-
liklere vurgu yapılarak tanımlanmıştır:
• Ekonomik faaliyetin doğal kaynak kullanı-
mı ve değerlendirilmesine dayandığı,
• Her alanda (ekonomik, toplumsal, kültü-
rel) gelişmenin yavaş ilerlediği,
• Hayatın şekillenmesini etkileyen geleneksel
değerlerin bulunduğu,
• Yüz yüze ilişkilerin önem taşıdığı,
• Teknolojik gelişmelerin yaşama ve üretime
yansımasının daha uzun bir zaman aldığı,
• Sosyo-ekonomik nitelikleriyle kentsel alan-
lar dışında kalan mekânlardır.
Tanımdan da anlaşılacağı üzere kırsal alanlarda
yaşayan toplumların, kent toplumuna göre farklı
birtakım özellikleri bulunmaktadır. Bu farklılıkları
Tablo 7.1’deki gibi sıralamak mümkündür:
177
 Kırsal Turizm Toplulukları

Tablo 7.1 Kırsal ve Kent Toplumlarının Özellikleri

Kırsal Toplum Kent Toplumu
• Sistemsiz bir yapı • Sistemli bir yapı
• Sosyal alanlar azdır ve çoklu rol ilişkisi vardır. • Sosyal alanlar üst üste rol ilişkisi içermektedir
• Aynı kişi tarafından farklı sosyal roller • Farklı roller farklı kişiler tarafından oynanır
oynanır • Farklı ekonomiler vardır
• Yalın ekonomiler vardır • İşgücünde büyük ayrılmalar vardır
• İşgücünde küçük ayrılmalar vardır • Statü eğitimden kaynaklanır
• Eğitim statüye göredir • Role teslim olma
• Kapalı ağ örgüsü • Serbest ağ örgüsü
• Yerel yapı • Kozmopolit yapı
• Ekonomik sınıf birkaç ayrımdan biridir • Ekonomik sınıf başlıca ayrımdır
• Birleşme vardır • Birleşme yerine ayrım vardır
• İş çevresiyle bütünleşme vardır • İş çevresiyle ayrılık vardır
Kaynak: (OECD, 1994’den aktaran: Ongun, U. (2015). Kırsal turizmin kırsal kalkınmaya etkisi: Şirince örneği. (Doktora
Tezi). Süleyman Demirel Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Isparta.

Kır ve kent özelliklerini birbirinden ayırmada üç Kırsal Kalkınma

temel ölçüt kullanılmaktadır (Kuşat, 2014, s. 67). Belirli bir hedef alanda ilerlemeye yönelik fark
Bu ölçütler aşağıda sıralanmıştır: yaratma temeline dayanan kalkınma kavramı (Dağ,
• Ekolojik yapı (Nüfus yoğunluğu) 2018), İktisat Terimleri Sözlüğü’nde, “bir ekono-
• Ekonomik yapı (Tarım, sanayi, hizmet) mide halkın değer yargıları, dünya görüşü ile tüke-
• Sosyal yapı (Değerler, gelenekler, davranışsal tim ve davranış kalıplarındaki değişmeleri içerecek
özellikler) biçimde, toplumsal ve kurumsal yapıda dönüşüme
yol açan büyüme” olarak tanımlanmaktadır. Genel
Kırsal turizmde temel alan olarak nitelendirilen
olarak kalkınma, bir ülkenin millî gelir düzeyinde
kırsal alanlar, belli bir yeri ifade eden fiziksel bir yer
meydana gelen sürekli artışa bağlı olarak ekonomik,
olmanın yanı sıra manevi yankıları, geleneksel çağ-
sosyal ve siyasal yapısında oluşan değişimleri içeren
rışımları, ulusal kimlikleri ve otantik yaşam tarzını
bir süreçtir (Clark, 1996). Kalkınmanın merkezinde
koruyan yerleri ifade etmektedir (Haberal, 2015).
insanın yer alması gerekliliğine dikkat çeken Seers
Dolayısıyla kırsal alanlar, sadece fiziksel mekânla sı-
(1979) kavramı, “insan kişiliğinin gerçekleştirilme-
nırlı olmayan, ekonomik ve sosyal hayatın çok fark-
si için gerekli şartların oluşturulmasıdır” şeklinde
lı faaliyetlerini de içerisinde barındıran karmaşık
tanımlamıştır (Kaya, 2007). Özgürlükler üzerine
bir yapıdır (Bakırcı, 2007). Turizm açısından de-
yoğunlaşan Sen (1999) ise kalkınmanın insan yaşa-
ğerlendirildiğinde kırsal turizm alanı; kırlara özgü
mını merkezine koyması gerektiğine vurgu yapmış,
doğal ve kültürel yapının korunduğu, sessiz, sakin
ekonomik fırsatlar, siyasi özgürlükler, sosyal tesisler,
ve otantik alanlardır. Ülkemizde kırsal turizm kav-
şeffaflık ve koruyuculuk gibi insana yönelik bir dizi
ramında yer alan kırsal kavramının doğrudan “kır-
özelliklere odaklanmıştır. Tanımlardan da anlaşıla-
sal alanlar” olarak algılanması bu turizm şeklinin
cağı gibi bakış açıları kavramın tanımlanmasında
farklı turizm çeşitleriyle birlikte kullanılmasına ne-
farklı özelliklere vurgu yapılmasına neden olmakta
den olmaktadır. Bu turizm çeşitleri; yayla turizmi,
ve birçok tanımlama karşımıza çıkmaktadır. Kal-
av turizmi, mağara turizmi, eko turizm, açık hava
kınma kavramı her ne kadar değişik şekillerde ta-
doğa sporları şeklinde sıralanabilir. Oysa kırsal tu-
nımlanmış olsa da günümüzde kavramın aşağıdaki
rizmin özünde bir köyde, bir çiftlikte, bir dağ evin-
unsurları kapsadığına dair görüş birliği bulunmak-
de konaklama, kırsal kültürle tanışma, kırsal yaşamı
tadır (Şenses, 2004: 13):
deneyimle gibi amaçlar yer almaktadır. Dolayısıyla
söz konusu turizm çeşitleriyle kırsal turizm arasında • Kendi kendine sürdürülebilen büyüme,
amaç ve etkinliklere katılım bağlamında bazı farklar • Üretim şeklinde yapısal değişme,
bulunmaktadır (Soykan, 1999, s. 68). • Yeni teknoloji,

178
Toplum Temelli Turizm
• Sosyal, kültürel, siyasal ve kurumsal yeni-
lenme,
• Yaşam kalitesinde iyileşme.
Kalkınma kavramı bir dönem (1940-1970)
“büyüme” kavramıyla aynı anlamda kullanılmış,
kişi başına yüksek milli gelir düzeyi kalkınmışlık
göstergesi olarak kabul edilmiştir. Oysa bu kulla-
nım kalkınma kavramının anlamını daraltmakta-
dır (Karakayalı ve Dilber, 2010). Bir ülkenin üre-
timinde ya da kişi başı gelirinde artışı ifade eden
büyüme, kalkınma için gerekli olmakla birlikte
yeterli bir koşul değildir. Kalkınmanın gerçekleşme-
sinde ekonomik iyileşmenin yanı sıra eğitim, sağlık,
güvenlik gibi hizmetlere ulaşım, toplum katılımı, is-
tihdam olanaklarının artırılması gibi çalışmalar yer
almaktadır. Burada belirtilmesi gereken konu, bir
ülkede kişi başına gelir artışı olmadan kalkınmanın
gerçekleşemeyeceğidir. Dolayısıyla kalkınma için ge-
lir bir araçtır.
Ulusal kalkınma-
nın gerçekleşmesinde
bölgesel kalkınma,
dikkat yerel kalkınma ve kır-
Büyüme kalkınma için ge- sal kalkınmanın ger-
rekli ancak yeterli değildir. çekleştirilmesi esastır
(Şekil 7.1).
Kırsal
Kalkınma
Yerel
Kalkınma
Bölgesel
Kalkınma
Ulusal
Kalkınma
Şekil 7.1 Günümüzde Plan Yaklaşımında Kapsam
Kademeleri
Kaynak: İncekara, A. (2001). Anadolu’da Yeni Turizm
Olanakları ve Bölgesel Kalkınmadaki Yeri, İstanbul:
İstanbul Ticaret Odası Yayınları, No: 28.
Kırsal alanlara yönelik politikaların merkezinde
uzun bir süre kentleşme sonucu ortaya çıkan sorun-
lar yer almıştır. Bu politikalar kentlerin güçlenme-
sini sağlarken kırsal alanların zayıflamasına neden
olmuştur. Ekonomide 1970’li yıllarda gerçekleşen
yeniden yapılanma, özellikle kırsal toplulukların
ekonomik olanaklarını azaltmış, 1980’li yıllarda
kırsal alanlarda işsizlik artmış, gelirlerde azalma gö-
rülmüş sonuç olarak da kırsaldan kentlere göç başla-
mıştır. Dünya Bankasının Dünya Kalkınma Göster-
geleri 2000-2001 raporuna göre 2025 yılında kentte
yaşayanların oranı %55, kırda yaşayanların oranı
%39 olacağı belirtilmektedir. Aynı raporda kırsal
alanlardan kentlere göçün devam etmesiyle, kentte
yaşayan yoksul insan sayısının 2025 yılında 3,1 mil-
yar olacağı tahmin edilmektedir (Gürlük, 2001, s.
3). Bu durum kırsal toplumlara yönelik ekonomik,
sosyal ve kültürel çalışmalara olan ihtiyacı ve bu yön-
de gerçekleştirilebilecek kırsal kalkınma politikaları-
nı gündeme taşımıştır. Kırsal turizm de bu politi-
kalarda alternatif bir yöntem olarak yer bulmuştur.
Örneğin, İtalya’da 1960’lı yıllarda beş milyon İtalyan
topraklarını bırakarak kentlere göç etmiştir. Bunun
üzerine Ulusal Tarım ve Turizm Derneği kurulmuş,
tarımla uğraşanların evlerini kiraya vermeleri ve ye-
rel ürünleri ticarileştirmelerine olanak tanınmıştır.
Bu girişimle birlikte kırsal alanlarda göç önlenmiş
istihdam olanakları artmış, kırsal villalar inşa edilmiş
ve köy evleri kırsal turizm amaçlı hizmet vermeye
başlamıştır (Soykan, 2000, s. 27).
Bireysel çabalarıyla piyasalara karşı avantaj sağ-
layamayan, ayrıca işletme faaliyetleri için yeterli
üretim araçlarına sahip bulunmayan ve sektör için-
de gerek gelir yapıları gerekse işletme nitelikleri
açısından dezavantajlı durumda olanlar için kırsal
kalkınma, evrensel tanımıyla toplum temellidir
(Dağ, 2018). AB kırsal kalkınma kavramını; kır-
sal alanlarda yaşayan nüfusun daha iyi koşullarda
yaşaması, varlığını sürdürmesi, kırsal yaşamın de-
vamlılığının sağlanması, çevrenin korunması, do-
ğal kaynakların sürdürülebilir kullanılması ve kırsal
mirasın korunması olarak tanımlamaktadır (Bakır-
cı, 2007). Birleşmiş Milletler (BM) Örgütüne göre
kırsal kalkınma; küçük toplulukların içinde bulun-
dukları, ekonomik, toplumsal ve kültürel koşulları
iyileştirmek amacıyla giriştikleri çabaların, devletin
bu konudaki çabalarıyla birleştirilmesi, yerel toplu-
lukların, toplumun tümüyle kaynaştırılması ve ulusal
kalkınma çabalarına tam biçimde katkıda bulunma-
larının sağlanması sürecidir (Akça vd., 2001).
179

Kırsal kalkınmada temel amaç kırsal toplu-
mun yaşam düzeyini her yönüyle daha iyi bir hâle
getirmek ve bunun sürdürülebilir olmasını sağla-
maktır. Kırsal kalkınmayı kolaylaştırıcı ve hızlan-
dırıcı faktörler ise aşağıdaki şekilde sıralanabilir
(Gülçubuk, 2018):
• Sosyo-ekonomik dengeyi sağlayarak farklı-
lığı azaltmak,
• Toplumu ilgilendiren kararlarda katılımı
sağlama,
• Birey ve topluma öncelik tanıma,
• Yerel teknoloji ve bilgilere önem verme,
• İş olanakları sağlama,
• Yerel örgütlenmeleri özendirme ve katkıda
bulunma,
• Cinsiyet dengeli kalkınmayı benimseme.
Kırsal Kalkınmanın Temel Bileşenleri
Kırsal kalkınma sadece tarımsal kalkınmayı içer-
mez. Bu nedenle ortak payda olan kırsal toplumun
refahı için tarımın yanı sıra tarım dışı sektörleri de
içeren fonksiyonel ve bütünlenmiş yaklaşımların
benimsenmesi önemlidir. Bu bağlamda kırsal kal-
kınmanın temel bileşenleri üç başlık altında sırala-
nabilir. Bunlar; tarımsal kalkınma, kırsal sanayi ve
kırsal turizmdir (Akça vd., 2001; Uçar vd., 2017).
Tarımsal Kalkınma: Türkiye’de “tarımsal kal-
kınma” ile “kırsal kalkınma” kavramları genellikle
aynı anlamda kullanılmaktadır. Oysa kırsal kalkın-
ma, tarımsal kalkınmayı içeren kapsamlı bir kav-
ramdır. Tarımsal kalkınma, tarımsal üretimin ve
kalitesinin artmasını sağlayacak çabalar bütünüdür
ve kırsal kalkınmanın amacına hizmet eder.
Kırsal Sanayi: Kırsal sanayi, kırsal bölgelerde
üretimi artıracak, çiftçiyi daha dinamik bir üretici
durumuna getirecek, onların tasarruflarını yatırıma
dönüştürecek, yöredeki istihdam sorununa kırsal
kesimde çözüm olabilecek kalkınma çalışmaları-
180
Kırsal Turizm Toplulukları
dır. Kırsal sanayi uygulamaları tarım, orman, tıbbi
bitkiler gibi yerel kaynakları yerinde değerlendirme
esasına dayalıdır ve talebe bağlı olarak pazarlanabi-
lir yerel ürünlerin üretimi ve gereğinde ihracatının
da sağlanabilmesi faaliyetlerini kapsar.
Kırsal Turizm: Doğal çekiciliklere sahip, otan-
tik başka bir ifadeyle yapaylıkla tanışmamış, değer-
lerini koruyan kırsal alanlar için kırsal turizm kırsal
kalkınmada alternatif bir politika olarak bu bileşen
içerisinde yer almaktadır. Başarılı kırsal kalkınma-
ya katkı sağlamak için stratejiler bütününün bir
parçası olan kırsal turizmin kırsal kalkınma ama-
cıyla kullanılmasının bazı nedenleri bulunmak-
tadır. Bu nedenler aşağıdaki şekilde sıralanabilir
(Kuşat, 2014):
• Kırsal turizm, kırsal alanlarda kaybolma
eğiliminde olan değerlerin kırsal topluluğa
ve ülkeye kazandırılması için gerçekleştiri-
lecek çalışmaları kapsar.
• Kırsal turizm, kırsal alanda ulaşım, eğitim,
sağlık gibi hizmet sektörünü canlandırarak,
toplumun ihtiyaç duyduğu hizmetlere ulaş-
masını sağlar.
• Kırsal turizm, hâlihazırda bulunan iş kol-
larını daha aktif hale getirdiği gibi yeni iş
kollarının oluşmasına katkıda bulunur.
• Kırsal turizm, atıl durumda olan tarihi de-
ğerlerin korunmasına yardımcı olur.
• Kırsal turizm, kırsal topluluklarda özellikle
kadın eliyle hayat bulacağından, kadınların
toplum içerisinde konumunun değişmesini
sağlar.
dikkat
Kırsal turizm, kırsal alanların can-
lanması ve sürdürülebilirliklerinin
sağlanması için önemli bir araçtır.
Toplum Temelli Turizm

Öğrenme Çıktısı

1 Kırsal alan, kırsal yaşam ve kırsal kalkınma kavramlarını tanımlayabilme

Araştır 1 İlişkilendir Anlat/Paylaş

Kırsal alan kavramının net

Kırsal kalkınma ve kırsal tu-
Kırsal kalkınmanın temel bir tanımının yapılamama-
rizm arasında nasıl bir ilişki
bileşenleri nelerdir? sının nedenleri nelerdir, an-
bulunmaktadır?
latınız?

KIRSAL TURİZM tarım etkinliklerine katılmak ya da yerel değerler-

Kırsal turizm, kırsal kültür, doğal çevre ve ta-
rımla bütünleşen, diğer turizm çeşitleriyle kolay
uyum sağlayabilen bir turizm şeklidir (Soykan,
2002). Dünyada yaşanılan ekonomik, sosyal ve
teknolojik gelişmeler uluslararası turizm pazarın-
da, turistlerin turizm anlayışlarını ve beklentilerini
değiştirmiş, turizm tercihleri kitle turizminden, bi-
reysel turizm aktivitelerine doğru farklılık göster-
meye başlamıştır. Talepteki bu değişim genel olarak
alternatif turizm kapsamında ele alınan turizm et-
kinliklerinin artmasını sağlamıştır. Kırsal turizm de
bu etkinliklerin gerçekleşmesine olanak sağlayan,
doğal kaynaklara dayalı alternatif turizm çeşitlerin-
dendir. Toplum temelli turizm anlayışına dayanan
kırsal turizm, dünyanın her yerinde kırsal kalkın-
mayı teşvik etmek için etkili bir yöntem olarak
görülmekte hem gelişmiş hem de gelişmekte olan
ülkelerde uygulanmaktadır.
Kırsal Turizm Tanımı ve Gelişimi
Kırsal kalkınma anlayışına hizmet edebilen ve
kalkınmayı sürdürülebilir kılmada etkili olan kır-
sal turizm, kısaca kırsal alanlarda uygulanan, doğal
yaşama özen gösteren, yörenin karakteristik özel-
liklerini koruyan, tarım ve hayvancılık gibi kırsal
ekonomik etkinlikleri kapsayan toplum temelli an-
layışa dayalı turizm şeklidir. İngiliz Turizm Konseyi
tarafından yapılan tanımlamaya göre kırsal turizm;
toplumun sosyal ve kültürel ihtiyaçlarını karşıla-
yan, kırsal mimariyi ve doğal çevreyi koruyan ve
geliştiren, ekonomik fayda sağlayan, sürdürülebilir
turizm içerisinde yer alan bir stratejidir (English
Tourism Council, 2002, s. 11). AB kırsal turizmi;
le iç içe bulunarak hoşça zaman geçirmek isteyen
turistlere, beklentileri doğrultusunda konaklama
ve yeme-içme hizmetlerini sunan küçük ölçekli iş-
letmelerin yer aldığı, küçük yerleşimlerde gerçek-
leştirilen faaliyetler bütünü olarak tanımlanmak-
tadır (Kuşat, 2014). Devlet Planlama Teşkilatı’nın
(2007-2013) Dokuzuncu Kalkınma Planı’nda
kırsal turizm; “kişilerin doğal ortamlarda dinlen-
mek ve değişik kültürlerle bir arada olmak amacıyla
bir kırsal yerleşime gidip, orada konaklamaları ve o
yöreye özgü etkinlikleri izlemeleri ya da etkinliklere
katılmalarıyla gerçekleşen bir turizm” şeklinde ta-
nımlanmıştır. Soykan (2006) kırsal turizmi, “kırsal
alanlarda, doğal ve/veya tarihi çekiciliklerin bel-
li bir ölçüde bulunduğu yörelerde ana ekonomik
uğraşısı tarım olan nüfusun, tarımsal faaliyetleri-
ni devam ettirmekle birlikte turist ağırlayabilecek
şekilde yönlendirilerek küçük turizm işletmeciliği
yapmalarının sağlanması” olarak tanımlamıştır.
Kırsal turizm tanımları incelendiğinde, bazıla-
rında faaliyetlerin gerçekleştirildiği yere ait özel-
likler ön plana çıkarken bazılarında ise turistlerin
beklentileri önem kazanmaktadır. Dolayısıyla
kırsal turizmi üç farklı bakış açısıyla tanımlamak
mümkündür: Bunlar; coğrafi, ürün ve turist de-
neyimleridir (Douglas vd., 2001). Coğrafi olarak
kırsal turizm, kırsal alanlarda gerçekleştirilen ve
genellikle turistik ürünlerin yerel halk tarafından
oluşturulduğu turizm şeklidir. Turistik ürün olarak
kırsal turizm; kişileri kırsal turizme çeken, onlara
sunulan doğal ve kültürel güzellikler, faaliyetler ve
diğer değerlerin birleşmesiyle oluşan turizm şekli-
dir. Turist deneyimi açısından kırsal turizm; şehir dı-
şında piknik yapma, bir çiftlikte çalışarak o yaşamı

181

deneyimleme veya çay toplama, bulgur yapımı gibi
etkinlikleri izleme veya bu tür etkinliklere katılma
gibi farklı tatil yapmak isteyen turistlerin gerçekleş-
tirdikleri turizm şeklidir.
dikkat
Kırsal turizm, kırsal alanda gerçekleştirilen
tarım, ormancılık ve el sanatları gibi etkin-
likleri dışlamayan aksine bu sektörlerle iş-
birliği içerisinde olan ve bu sektörlerin geliş-
mesine de katkıda bulunan turizm şeklidir.
Kırsal turizm; çiftlik turizmi, köy turizmi, yayla
turizmi, tarım turizmi, eko-turizm gibi farklı tu-
rizm çeşitleriyle anlatılmaktadır. Bunlardan özel-
likle çiftlik ve tarım turizmi kırsallığı çağrıştırması
nedeniyle, kırsal turizm yerine kullanılmakta dola-
yısıyla kırsal turizm kavramının tanımlanmasını da
zorlaştırmaktadır. Bunun nedenleri aşağıdaki gibi
sıralanabilir (Haberal, 2015):
• Kırsal turizmin kapsamı hakkında ortak bir
görüşün bulunmaması,
• Kent alanlarının kırsal alanlara kadar yayıl-
ması,
• Ülkelere göre kırsal alan tanımının farklılık
göstermesi,
• Turizmin kırsal alanlar üzerinde kentleştiri-
ci etkisinin olması,
• Kırsal turizmin çok yönlü bir faaliyet olarak
doğa temelli turizm etkinlikleri ile birlikte
tarih, sanat, kültür ve etnik yapıya dayalı
turizm etkinliklerini de kapsaması.
dikkat
Kırsal turizm, tarım turizmi ve çiftlik tu-
rizmi aynı amaca hizmet eden turizm şe-
killeri olup çiftlik ve tarım turizmi kırsal
turizmin bir parçasını temsil etmektedir.
Kırsal turizmin gelişimine bakıldığında bu
turizm şeklinin yeni bir olgu olmadığı, Endüst-
ri Devrimi’nden bu yana var olduğu söylenebilir.
Bazı ülkelerde endüstriyel bölgelerdeki çalışan
nüfus, eski kırsal göçmenler ya da kırsal göçmen-
lerin sonraki kuşakları, arkadaş ya da akraba ziya-
182
Kırsal Turizm Toplulukları
reti amacının dışında kırsal alanları düzenli olarak
ziyaret ettikleri bilinmektedir. Bu konuda bazı
kaynaklarda Alpler, Amerika ve Kanada Rockies
Dağları’nın, kırsal turizmin ilk öncüleri sayılabi-
leceği belirtilmektedir (Özkan, 2007). Almanya’da
kırsal turizmin gelişimi 1873’te devlet memurlarına
tanınan ücretli tatil günleri ile başlamış ve 1914’te
beyaz yaka çalışanların katılımıyla birlikte kırsal
turizm gelişim göstermiştir. Ülkede kırsal turizm
şehre yakın köylerde, küçük otel ve çiftliklerdeki
ucuz konaklama birimlerinde gerçekleşmektedir.
ABD’de kırsal turizm daha çok 1958-1968 yılları
arasında hızlı bir şekilde gelişmiş, genellikle kayak,
rafting, balıkçılık ve dinlenme aktiviteleri ile başla-
mış ve son zamanlarda tarih, kültür ve tarım turiz-
mini içerecek şekilde genişlemiştir (Soykan, 2003).
İngiltere’de 19.yüzyılda doğaya ilginin artması ile
başlayan kırsal turizm daha sonra Avrupa’nın sa-
nayileşmiş ülkelerinde yayılmaya başlamıştır. Bu
turizm şeklinin hızlı yayılmasının nedenleri; sos-
yo-ekonomik durumunun yükselmesi, hayatın
karmaşık bir hâl alması, yoğun çalışma koşulları,
çalışma koşullarından kaynaklanan stresten uzak-
laşma isteği, çevre ve gürültü kirliliğinden kaçma
isteği, eğitim ve kültür düzeyinin artması şeklinde
sıralanabilir (Çeken vd., 2007). Türkiye’de kırsal
turizm kapsamında yapılan ilk çalışmalar 1980’li
yıllarda TURSEM Seyahat Acentası ile başlamıştır.
Acenta, Ordu’nun farklı köylerinde yaşayan köylü-
ler ile anlaşma sağlayarak ziyaretçilerin bir haftadan
üç haftaya kadar değişiklik gösteren zaman dilimi
içerisinde köy evlerinde aileler ile birlikte konak-
lamalarını sağlamıştır (Ahipaşaoğlu ve Çeltek,
2006). Ayrıca turist hareketliliğinin kırsal alanlara
yönlendirilmesini sağlamak amacıyla 2007 yılın-
da Kültür ve Turizm Bakanlığı tarafından Türkiye
Turizm Stratejisi 2023 Eylem Planı 2007-2013’de
Doğu Karadeniz Bölgesi “Yayla Turizmi Gelişim
Koridoru” olarak belirlenmiştir (Kültür ve Turizm
Bakanlığı, 2007).
Kırsal turizmin
gelişmesi turizmde
gerçekleşen bir takım
dikkat rastlantısal gelişmele-
Türkiye’de ilk kırsal turizm re bağlı olarak değil
girişimi, TURSEM Seyahat
aksine uzun bir süreci
Acentası ile başlamıştır.
kapsamaktadır. Kırsal
turizmin gelişmesin-
de aşağıdaki faktörlerin etkili olduğu söylenebilir
(Uçar vd., 2017):
Toplum Temelli Turizm
• Eğitim
• Kültüre duyulan ilgi
• Boş zaman
• Ulaşım ve iletişimin gelişmesi
• Sağlıklı yaşam bilinci
• Yöresel yemeklere olan ilgi
• Bağımsızlık ve bireysellik
• Ekolojik yaşam bilinci
• Ömrün uzaması
• Farklı eğlence alternatifleri arayışı
• Kırsal acentelerin artması
• Kökenin kırsala dayanması
• Turizm talebinin gelişmesi
• Çevresel kirlilik
• Kırsal turizmin bir kalkınma aracı olarak
görülmesi
Kırsal Turizmin Temel Özellikleri
Odak noktası korumacılık olan kırsal turizmde
tüm çevre otantik haliyle kullanılmak ve korun-
mak zorundadır. Dolayısıyla her türlü yapaylıktan
uzak kalınmalıdır (Soykan, 2003, s. 7). Diğer ta-
raftan kırsal turizm, daha öncede belirtildiği gibi,
küçük ölçekli aile işletmelerinin verdiği hizmetlerle
yürütülmelidir. Örneğin İtalya’da kırsal turizm aile
ve yetişkin turizmi şeklinde tanımlanmaktadır. Bu-
nun sebebi kırsal alanlarda daha çok ailelerin kur-
muş oldukları tesislerin olması ve kırsal alan turist-
lerinin yetişkinlerden oluşmasıdır (Soykan, 2006,
s. 84). Genel olarak değerlendirildiğinde, kırsal tu-
rizmi geleneksel turizmden ayıran bazı temel özel-
likler bulunmaktadır. Bu temel özellikler aşağıda
sıralanmıştır (Ahipaşaoğlu ve Çeltek, 2006):
• Konaklama şekli,
• İşletme yapısı,
• Gerçekleştirilen mekân ve
• Turist profili.
Kırsal Turizmde Konaklama
Kırsal konaklama şekli, geleneksel konutlarda,
o kültürün adetlerine uygun otantik şekilde tasar-
lanmış, belirli konforu (telefon, televizyon, sıcak
su, vb.) sağlayan konaklama şeklidir. Bu konakla-
ma alternatifleri köy evinden, ekolojik çiftliğe, bu-
tik otelden ev pansiyonuna, yayla evinden, çadır ya
da karavan kampına, ağaç evden ahşap bungalova,
kır evinden dağ evine kadar çok çeşitlilik göster-
mektedir. Bu çeşitliliğin altında yatan neden, kır-
sal turizmdeki konaklama işletmelerinin kültürel
ve ulusal geleneklere bağlı olarak ülkeden ülkeye
farklılık göstermesiyle açıklanabilir. Genel olarak
bir değerlendirme yapıldığında kırsal alanlara se-
yahat eden turistlerin konaklama için aşağıdaki te-
sisleri tercih ettikleri söylenebilir (Ahipaşaoğlu ve
Çeltek, 2006):
• Köy ve çiftlik evleri
• Çadır veya karavanlar
• Kırsal otel ya da moteller
• Kırsal pansiyonlar
• Kırsal özellikli tatil köyleri
• Kırsal alandaki ikinci konutlar
• Akraba ve tanıdık evi
Avrupa’da kırsal konaklama işletmeleri küçük
veya orta büyüklükteki aile işletmeleridir. Bu işlet-
melerin sınıflandırılması, bir ve iki yıldızlı oteller,
hosteller, aile pansiyonları şeklinde olmaktadır.
İrlanda’da kırsal konaklama seçenekleri; hotel,
konuk evi, oda-kahvaltı, hobbit evler, lüks kara-
van (Glamping/Yurts), çoban kulübeleri (Shepherds
Huts), Kızılderili çadırı (Wigwams), kapsül evler
(Pods), kendin pişir kendin ye evleri (Self-Catering
Cottages / Houses), karavan ve kamping şeklinde-
dir (Aslan, 2017). Dünya Turizm Örgütü kırsal
konaklama işletmelerini; konuk evleri, çiftlik ve
doğal kamp alanları, eğlence tesisleri, kabinler, kü-
çük aile tarafından işletilen oteller ve restoranlar,
pansiyon ve tatil köyleri olarak belirtilmektedir. Bu
işletmelerin sınıflandırılmasında; konfor seviyesini,
bölgesel standartlar ve sunulan hizmetleri, bölgesel
konumu ve sunulan hizmet ile olanakların standar-
dını ölçüt olarak kullanmaktadır (Foris, 2014: 39).
Kültür ve Turizm Bakanlığı kırsal turizm işlet-
melerini, çiftlik evi – köy evi, yayla evi ve dağ evi
olarak üç grupta toplamıştır:
Çiftlik – Köy Evi: Çiftlik ve köy evleri kırsal
bölgelerde çiftlik organizasyonu amacıyla kurulmuş
ve çiftlik üretimi ile birlikte turizm amaçlı konak-
lama olanağı sağlayan en az beş odalı konaklama
tesisleridir. Tarım faaliyetlerinin ve kırsal alanların
doğal ve kültürel mirasının korunmasının önemli
olduğu göz önünde bulundurularak bu yapılar ile
yatak kapasitesinin oluşturulmasında mevcut yapı-
ların iyileştirmesi veya yeni yapıların mevcut doku
183

esas alınarak yapılması esas alınır. Böylece turizmin
gelişip genişleyebileceği ortamların çevresel açıdan
güvence altına alınması hedeflenir. Bu çiftlikler ve
sundukları hizmetler aşağıdaki gibi sıralanabilir
(İnce, 2000 s. 73):
• Tarımsal çiftlikler: Ortaklaşa hayvancılık,
hasat, bağ ve bahçecilik
• Hizmet çiftlikleri: Balıkçılığın yanı sıra kü-
çük ve büyükbaş hayvanların beslenmesi
• Sosyo-kültürel çiftlikler: Görsel ve plastik sa-
natlar, tahta oymacılığı, tarihi çiftlikler
• Spor çiftlikleri: Binicilik, atıcılık, motorlu
sporlar, bisiklete binme
• Orman çiftlikleri: Doğal alanda yaşama,
dinlenme, ormancılık faaliyetleri
Kırsal turizme yeni açılmış olan alanların bazı-
larında halk, yaşadıkları evlerin bir veya iki odasını
pansiyon şeklinde turistlere sunmakta böylece aile
pansiyonculuğu gelişmektedir. Köy evleri aşağıdaki
şekilde gruplandırılmaktadır (Soykan, 1999, s. 71):
• Özel mülkiyete ait köy evleri
• Belediyeye ait köy evleri
• Derneklere ait aile köy evleri
• Oda pansiyonlar
Köy evlerinin çok konforlu olanlarının yanı sıra,
köyler arası yollarda uzun yürüyüşlere katılanların
gezi parkurları boyunca konaklayabilecekleri “kır-
sal barınaklar” olarak adlandırılabilecek, son derece
basit donanımlara sahip konaklama mekânları da
bulunmaktadır. Köy evlerinde verilen hizmetler,
evlerin konforu, büyüklüğü ve işletilme şekline
bağlı olarak değişmektedir. Evlerin hepsinde temel
hizmet olan “geceleme” olanağı dışında yeme-içme
ile ilgili restoran veya mutfak, okuma-dinlenme sa-
lonu ve bahçe yer almaktadır (Ahipaşaoğlu ve Çel-
tek, 2006).
Yayla Evleri: Bakanlık tarafından geliştiril-
meleri uygun görülen yerlerde bulunan bu evler,
mevcut yayla evlerinin iyileştirilmesiyle turizme
kazandırılabileceği gibi mevcut yayla evlerinin iç
düzenlemesi esas alınarak da yeniden yapılabil-
mektedir. Bakanlık tarafından belirlenen örnek
yayla evi yapı tiplerine göre inşa edilecek üniteler-
de, müstakil veya toplu olarak hizmet verecek en
az beş oda bulunmak durumundadır. Bu tesislerde;
184
Kırsal Turizm Toplulukları
• Ortak yeme-içme ve dinlenme alanı,
• Her beş oda için bir adet ortak müşteri duş,
tuvalet ve lavabo alanı,
• Mutfak,
• Personel için ayrılmış soyunma yeri, duş ve
tuvalet alanı bulunmalıdır.
Dağ Evi: Kış sporları veya çim sporları yapmak
ve doğa güzelliklerinden faydalanmak amacıyla
çevresel sorumluluk anlayışla işletilen asgari bir yıl-
dızlı otel niteliklerinin yanı sıra aşağıdaki özellikleri
de taşıyan konaklama tesisleridir (Türkiye Otelciler
Federasyonu, 2005):
• Doğa koşullarının getirdiği fiziksel güçlük-
lere karşı gerekli önlemlerin alınmış olması,
• Kış veya çim sporlarına yönelik ihtiyaç du-
yulan malzeme ve teçhizatın kiralanabilme
olanağının bulunması,
• Malzemelerin muhafazası için bir depon,
• Sporların öğretilmesine yönelik en az bir
adet sertifikalı eğitici personel,
• Spor yaralanmalarına yönelik ilk yardım
araç ve gereçleri,
• İlk yardım konusunda sertifikalı personel,
• Lokanta veya kafeterya,
• En fazla altı kişilik oda (bu düzenlemede
ranza sisteminin kullanılmaması),
• Genel dinlenme alanında bir şömine,
• Sauna veya hamam veya kapalı yüzme ha-
vuzu,
• Çamaşır yıkama ve ütüleme hizmeti,
• Yeterli çevre aydınlatması,
• Manzara seyri amaçlı düzenleme,
• Jeneratör.
Kırsal Turizmde Faaliyet Gösteren
İşletmelerin Özellikleri
Kırsal alanlarda faaliyet gösteren işletmeler ge-
leneksel karakterleri taşıyan, küçük ölçekli aile iş-
letmeleridir. Bu işletmeler doğal görünümünü ve
çevrenin özgünlüğünü muhafaza eden, yerel olarak
faaliyet gösteren, sahiplerinin genellikle çiftçilikle
uğraştığı amatör sayılabilen işletmelerdir.
Toplum Temelli Turizm
Kırsal Turizmde Mekân Özellikleri
Dünya Seyahat ve Turizm Konseyi’ne (WTTC)
göre bir turizm faaliyetinin kırsal turizm olarak ka-
bul edilebilmesi için; faaliyetin kırsal alanda ger-
çekleştirilmesi ve kırsal alandaki yeşil dokunun
sürdürülebilirlik temelinde korunmuş olması ge-
reklidir (Kiper, 2006: 36). Fakat kırsal alanlarda
gerçekleştirilen her turizm şekline kırsal turizm de-
mek yanlış olur. Diğer taraftan her kırsal alan, kır-
sal turizmdeki artan talepten eşit olarak yararlanma
olanağına sahip değildir. Burada önemli olan nok-
ta söz konusu kırsal alanın taşıdığı doğal, kültürel
ve yöresel özellikleridir. Başka bir ifadeyle kritik
bir cazibe ve altyapıya sahip olmasıdır (Roberts ve
Hall, 2001). Kırsal turizm amaçlı düşünülen ala-
nının bazı temel özellikleri taşıması gerekmektedir
(Soykan, 1999):
• Su kaynakları yeterli olmalıdır.
• Su sporlarından en az birinin uygulanabil-
me olanağı olmalıdır.
• Ulaşım kolay, ulaşım olanakları çeşitli ol-
malıdır.
• Yakın çevre gezileri için olanaklar yeterli ol-
malıdır.
• Kolay ve doğrudan rezervasyon yapılabil-
melidir.
• Konaklama kapasitesi yeterli, kaliteli ve
standart olmalıdır.
• Yan hizmetler verilebilmelidir.
• Ücretler abartılı olmamalıdır.
• Geleneksellik ön planda olmalı, kırsal yapı-
lar, kırsal etkinlikler otantik özellik taşıma-
lıdır.
• Doğal güzelliklere, tarihsel ve kültürel de-
ğerlere sahip olmalıdır.
• Koruma kullanma dengesi saplanmış olma-
lıdır.
• Spor etkinlikleri (koşu, yürüyüş, tenis, golf,
yüzme, binicilik, kayak, vb.) için uygun or-
tamlar bulunmalıdır.
• Belirli bir kırsal-geleneksel üretim şekli (do-
kumacılık, mandıracılık, ağaç işleri, şarap
yapımı, seramik eşya yapımı vb.) turiste su-
nulabilir özellikte olmalıdır.
• Altyapı hizmetleri yeterli olmalıdır.
• Hizmetler, merkezi veya yerel örgütsel bir
yapıda verilebilmeli; sağlık, güvenlik gibi
konularda garanti sağlanabilmelidir.
• Kırsal halk, turizmi kabullenmiş, bu işi gö-
nüllü yapan, turisti seven ve bu turizm türü
için eğitimden geçmiş olmalıdır.
• Tanıtım gerekli olup, yetkili kişiler tarafından
doğru kitlelere ve zamanında yapılmalıdır.
dikkat
Kırsal turizmin kırsal alanlarda gerçek-
leştirilmesi bir zorunluluktur.
Kırsal Turizmde Turist Profili
Kırsal turizm turistlerinin geniş bir yelpazeye
sahip olduğu söylenebilir. Kırsal turizmi talep eden
turistlerin bir kısmı için fiyat önemli olup ucuzu
tercih eden, orta gelir grubunda yer alan yetişkin-
lerden oluşmaktadır. Bu grup aileleri ile seyahat
etmektedir. Diğer bir kısım ise lüks turizme katı-
lanlardan oluşmaktadır. Yetişkin, yaşlı ya da aile
turizmi gibi isimlerle özdeşleştirilen kırsal turizm
uygulamalarına son yıllarda gençlerin de ilgisinin
arttığı gözlenmektedir. Diğer taraftan Avrupa’nın
bazı ülkelerinde (İsviçre, Avusturya, Belçika vb.) sa-
dece çocukların kabul edildiği “pedagojik çiftlikler”
bulunmaktadır (Soykan, 2003, s. 6). Kırsal turizme
katılan turist profili, turizme katılma amaçları açı-
sından dört farklı gruba ayrılabilir (Ahipaşaoğlu ve
Çeltek, 2006):
• Aktifler: Çoğunlukla gençlerden oluşan
bu tip turistler uzun yürüyüşler, bisiklete
binme, ata binme, tırmanma, balık tutma
gibi sportif faaliyetleri tercih eden turistler-
dir. Bu grup kırsal turistler içinde en büyük
grubu oluşturur. Konaklama süresi ortala-
ma 8-18 gün arasıdır.
• Gözlemleyenler: Genellikle dinlenmeye
ve açık alan faaliyetlerine ilgi duyan, kısa
yürüyüşlerden ve doğa ile ilgili etkinlikler-
den hoşlanan turistlerdir. Çoğunlukla yerli
turistlerden oluşan bu grup, otelleri tercih
eden çocuklu ve yüksek gelir grubuna dâhil
ailelerden oluşmaktadır. Konaklama sürele-
ri ortalama sekiz gündür.
185
 Kırsal Turizm Toplulukları

• Dinlenenler: Dinginlikten hoşlanan ve • Kırsal alanlarda düzenlenen çeşitli etkinlik-

daha çok balık tutma çok fazla fiziksel et-
kinlik gerektirmeyen faaliyetleri tercih eden
turist grubudur.
• Kırsallar: Kırsal alanda tatil yapmaya ilgi
duyan emekli ve yaşlılardan oluşan, en dü-
şük gelir düzeyine sahip kırsal turist gru-
budur. Kırsal turizm deneyimini en üst
düzeyde yaşayabilmek ve ekonomik tatil
yapabilmek için çiftliklerde konaklamayı
tercih ederler. Tarihi alanları ziyaret etmeyi
tercih eden bu grubun ortalama konaklama
süreleri yedi gündür.
Hangi grupta olursa olsun kırsal turizme katılan
kişiler çevre bilinci yüksek, eğitimli ve kaliteye önem
veren kişilerdir. Kırsal turizmi talep eden turistlerin
talep nedenlerinden en önemlisi, kendini iyi hisset-
meme ve rahatlama amacıyla doğal yaşam içerisinde
yer alma isteğidir. Bununla birlikte (Haberal, 2015);
lere ve festivallere katılma isteği,
• Doğal tarımsal ürünlere duyulan ilgi,
• Doğal yaşamı tecrübe etme isteği,
• Kültürel ve tarihsel geçmişin izlerini araş-
tırma,
• Doğal alanların çekiciliği,
• Yerel kültürle tanışmak,
• Kırsal turizmin çocuklar için öğretici bir
deneyim sunması gibi faktörlerinde kişileri
kırsal turizme yönelttiği söylenebilir.
dikkat
Kırsal turizmin turist profi-
li farklıdır.

Öğrenme Çıktısı

2 Kırsal turizmi tanımlayabilme

Araştır 2 İlişkilendir Anlat/Paylaş

Kırsal turizm, çiftlik ve ta- Kırsal turizm, tarım turiz-

rım turizmi ile aynı anlam-
da kullanılabilir mi? Araştı-
rınız.
Kırsal turizmi tercih eden
mi ve çiftlik turizmi ara-
turistlerin temel motivas-
sında nasıl bir ilişki bulun-
yonlarını anlatınız.
maktadır?

KIRSAL TURİZMDE REKREASYON AKTİVİTELERİ

İnsanların boş zamanlarında, eğlence ve spor amacı ile gönüllü olarak katıldıkları etkinliklere rekreas-
yon denir. Kırsal turizmin, doğa temelli aktivitelerden, festivallere, tarihi ve geleneksel olaylardan, sanat
gösterilerine, tarımdan, yöresel yemeklere, el sanatlarından eğitimsel seyahatlere kadar birçok aktiviteyi
içerdiği (Lane, 1994) dikkate alındığında kırsal alanlarda bulunan kültürel ve doğal varlıkların zengin-
liğinin rekreasyon ve turizm faaliyetlerinin geliştirilmesinde önemli potansiyel taşıdığı söylenebilir. Bu
bağlamda kırsal turizmin sadece köy gezileri, çiftlik gezileri ya da bu tip faaliyetlerden meydana geldiğini
söylemek yanlış olur.
Kırsal turizmin dört mevsimde uygulanabilirliği, rekreasyon aktivitelerinin çeşidini artırmaktadır.
Örneğin Macaristan’daki kırsal turizm aktiviteleri daha çok Balaton Gölü civarında organize edilen
atlı gösteri ile folklor programları olurken Malezya’da turistlere etrafı tropikal meyve ağaçlarıyla çevrili,

186
Toplum Temelli Turizm

geleneksel evlerde yöreye özgü otantik kültürel değerler yaşatılmaktadır. Kuzey Kıbrıs’ta turistlere üzüm
bağlarının yaygın olarak bulunduğu bölgelerde yöre halkının gelenek ve görenekleri yaşatılmakta ve
safari turları düzenlenmekte (Çeken vd., 2007), Kapadokya (Ortahisar) Kızılçukur Vadisinde güneşin
doğuşu ve batışı izletilmektedir.
Günümüzde; kırsal alanlarda gerçekleştirilmelerinden dolayı, avcılık, rekreasyonel balıkçılık, binicilik,
golf, milli parkları ziyaret, trekking gibi etkinlikler kırsal turizmle eşdeğer tutulmaktadır. Oysa daha önce de
belirtildiği gibi kırsal turizmin temel şartı, köylerde veya çiftliklerde konaklama ve kırsal yaşantıyı deneyim-
lemedir. O hâlde ilk şart yerine getirilip, kalınan süre içinde adı geçen etkinliklerin biri veya birkaçı uygula-
nıyor ise bunlar kırsal turizmin birer parçası olarak kabul edilmelidir. Buna karşın, kırlara doğrudan avcılık,
golf oynamak, ata binmek veya trekking gibi etkinlikleri yapmak üzere gidiliyorsa ve ilgili hizmet sektörü
de gelişmişse, ayrı ayrı hepsi birer turizm çeşidi (golf turizmi, av turizmi gibi) olarak değerlendirilmelidir
(Soykan, 1999). Diğer taraftan kırsal turizmde sürekli bir insan varlığının bulunması gerekmektedir. Bu
durumda kentsel olmayan tüm turizm faaliyetlerinden kırsal turizmi farklı kılan tek özelliği insan mevcudi-
yetidir. Kentsel olmayan ve doğada, bakir çevrede gerçekleştirilen her türlü turistik faaliyetin kırsal turizm
çerçevesinde değerlendirilmesi bu kapsamda yanlış olur (Kuşat, 2014). Bu noktada kırsal alanın turist için
önemi, kırsal alanları ziyaret etmeye yönelik güdülerini değerlendirme amacıyla kullanılabilir ve böylece iki
turizm şeklini birbirinden ayırmak mümkün olabilir. Kırsal turizm ile kırsal alanda turizm kavramları ara-
sındaki bazı temel farklılık ve benzerlikler Tablo 7.2’deki gibi sıralanabilir (Roberts ve Hall, 2001):

Tablo 7.2 Kırsal Turizmin ve Kırsal Alanda Turizmin Özellikleri

Kırsal Turizm Kırsal Alanda Turizm

Kırsal alanda gerçekleştirilir. Kırsal alanda gerçekleştirilmek zorunda değildir.
İşlevsel olarak kırsaldır. (kırsal alanın kendine İşlevsel olarak kırsal değildir (seçilen etkinliğin özellikleri
has özellikleri üzerine kuruludur.) üzerine kuruludur)

Özellik olarak geleneksel; organik büyüme, Özellik olarak geleneksel; organik büyüme, yerel sahiplik
yerel sahiplik. ancak ortaklık/işbirlikleri ile kontrol odağı değişebilir.

Çeşitlendirilmiş; kırsal çevrenin karmaşık Çeşitlendirilmiş; talebin genişliğini ve değişkenliğini

özelliklerini temsil eden temsil eden

Tüketici tatmini için kırsal alanın önemi yüksek Tüketici tatmini için kırsal alanın önemi görece düşük

Kırsal turizm alanlarında, kitle turizm aktivitelerinden ziyade kendine

dikkat
Doğada gerçekleştirilen her
türlü turistik faaliyet kırsal
turizm çerçevesinde değer-
lendirilmemelidir.
özgü kırsal alan aktiviteleri öne çıkmaktadır. Bu etkinlikler çocuklar, gençler,
yetişkinler ve yaşlılar için açık ya da kapalı alanlarda, aktif yada pasif katılım-
la yapılan etkinliklerdir. Kırsal turizm aktiviteleri tarıma veya hayvancılığa
dayalı etkinlikler, yöresel sanatlarla ilgili faaliyetler, kültürel ve tarihsel gezi-
ler (müze, ören yeri, anıtlar), sportif etkinlikler, animasyon gösterileri (halk
dansları, köy düğünü), yarışmalar, bilimsel inceleme, gözlem ve araştırmalar
ile çeşitli kurslar şeklinde sınıflandırılabilir (Soykan, 1999: 72). Diğer taraf-
tan kırsal turizm aktivitelerinin kültürel, doğal ve tarihi aktiviteler şeklinde
sınıflandırıldığı da görülmektedir (Nair vd., 2015).

187
 Kırsal Turizm Toplulukları

Kültürel Aktiviteler Doğal Aktiviteler Tarihi Aktiviteler

• Yöresel Gıdalar • Kırsal Manzara • Folklor

• Çiftlik / Tarım Ürünleri • Doğal Çevre • Mimari
• Yöresel Sanatları ve El • Geniş Boş Alanlar • Tarih
Sanatlar • Doğa Temelli Etkinlikler • Kültürel Miras
• Yöreye Özgü Yaşam Şekli • Orman Yürüyüşleri • Tarihi Anıtlar
• Yöresel Festivaller • Eko-turizm
• Yöreye Özgü Spor • Kırsal Macera
• Yöresel Dil • Safari
• Yöreye Özgü Pişirme • Tırmanış / Binicilik
Teknikleri
• Konaklama

Şekil 7.2 Kırsal Turizm Aktivitelerinin Sınıflandırılması

Kaynak: Nair vd., 2015, s. 330.

Kırsal turizm ve rekreasyon faaliyetlerine yönelik doğru, karşılaştırmalı ve anlamlı bilgilerin oluşturul-
masının önünde bazı kısıtlayıcılar bulunmaktadır. Kırsal turizm kapsamının belirlenmesini zorlaştıran bu
kısıtlayıcıları aşağıdaki şekilde sıralamak mümkündür (Roberts ve Hall, 2001):
• Tanımlama ve sayım/dökümde ulusal farklılıkların bulunması: Bir
ülke sadece çiftlikleri ve doğa turizmini dâhil ederken, diğer kentlerin
dışındaki pek çok ekonomik faaliyeti kırsal turizmin bir parçası olarak
değerlendirebilmektedir. dikkat
Kırsal turizm kapsamında
• Pek çok kırsal turist ve rekreasyon turisti uzun süreli konaklama yap-
madan günübirlik ziyaretlerde bulunabilmektedir. Kentlerde yaşayan değerlendirilebilecek akti-
insanların büyük bir kısmı, uzun veya kısa tatillerinde ya da boş zaman- vitelerin fazla olması, kırsal
larında, kentlerden kırsal alanlara gitmektedirler. Kentin yakın çevresin- turizm kapsamının belirlen-
de, insanların dinlenebilmesi için çeşitli düzenlemeler yapılmakta, kırsal mesini zorlaştırmaktadır.
turizmin amacından daha farklı hizmetler sunulmaktadır.
• Kırsal turizmin çok sayıda türe ayrılması.

Öğrenme Çıktısı

3 Kırsal turizmde rekreasyon aktivitelerini sıralayabilme

Araştır 3 İlişkilendir Anlat/Paylaş

Kırsal turizm kapsamının Kırsal turizmin hangi özel- Kırsal turizm ile kırsal alan-
belirlenmesini zorlaştıran likleri rekreasyon aktivitele- da turizm kavramlarını kar-
etkenler nelerdir? rinin artmasında etkilidir? şılaştırınız.

188
Toplum Temelli Turizm

KIRSAL TURİZM TOPLUMLARININ kırsalın ekonomik hayatını canlandırmakta, yeni iş

GELİŞTİRİLMESİ alanları oluşturmakta ve istihdam olanaklarını ar-
tırmaktadır. Kırsal turizmle beraber kırsal alanda
Kırsal turizm, yöredeki tarımsal, doğal, kültürel
yerel tarımsal ürünler için yeni pazarlar ortaya çık-
ve tarihi kaynakları etkin bir şekilde kullanılarak
makta, yerel kültürel değerler, yerel zanaat yeniden
topluma gelir kaynağı oluşturmaktadır. Diğer ta-
canlanmakta, fiziksel çevre korunmaktadır. Yatırım
raftan turizm aracılığıyla kırsal alanlarda altyapı,
maliyeti az olan kırsal turizm, yerel yönetimlerin ve
sağlık ve eğitim gibi hizmetlerin sayısı artırmakta,
küçük işletmelerin katılımıyla iyi bir gelişme gös-
bu durum hem hizmetlere erişim anlamında hem
terebildiği için dışarıdaki firmalara veya şirketlere
de yeni iş olanakları bağlamında kırsal toplumu
bağımlı değildir ve bölgede turizmi geliştirmek için
olumlu yönde etkilemektedir. Turizmin gelişmesi
ne yapılması gerektiği konusunda büyük firma-
sonucu yöre halkının hane gelirlerinin artması, kır-
lar tarafından yönetilmemektedir. Kısacası kırsal
sal alanlardaki kadınların çalışma yaşamına etkin
bölgelerin ekonomik
olarak katılması ve yaşam kalitesinin yükselmesi
gelişmeleri açısından
kırsal turizm toplumunun gelişmesine hizmet eden
bakıldığında kırsal
etkenlerdir. Dolayısıyla, kırsal turizm toplulukları
turizm, diğer ekono- dikkat
turizmden ekonomik, sosyal, çevresel ve kültürel
mik faaliyetlerden, Kırsal turizmin gelişmesi
faydalar sağlamaktadır. Ancak kırsal alanda turizm
örneğin imalat gibi, diğer ekonomik kalkınma
uygulamalarının planlı ve kontrollü uygulanılama-
daha az maliyetlidir stratejilerinden daha düşük
ması, kırsal toplumu katlanılması gereken bazı ma-
ve daha kolay uygu- maliyetlidir.
liyetlerle karşı karşıya bırakabilir. Başka bir ifadeyle
lanabilmektedir (Sert,
kırsal turizm, sürdürülebilirlik ilkesine dayanarak
2013).
organize edilmez ve kontrol iyi sağlanamazsa aşı-
rı kaynak kullanımına bağlı olarak ilk etapta bes-
lendiği kaynakları yani doğal sit alanların tahribi, Ekonomik Faydalar
tarihsel değerlerin ve ekosistemin yok olması gibi Kırsal turizmin kırsal turizm topluluklarına ge-
çevresel etkilere neden olabilmekte, sosyal yaşamı lir sağlama, istihdam, girişimcilik ruhunu canlan-
ve kültürel değerleri olumsuz etkileyebilmektedir. dırma gibi ekonomik faydalarda sağlamaktadır.
Bunun nedeni, kırsal turizm bölgelerinin hassas
Gelir artışı: Kırsal turizm gerek tarım ve hay-
alanlar olması ve bu bölgelerde plansız yapılacak
vancılıkla uğraşan gerekse bu işlerle ilgisi bulunma-
herhangi bir turizm faaliyetinden alanın olumsuz
yan kırsal alandaki hane halkına ek gelir sağlama
etkilenebilmesidir (Uçar vd., 2017). Kırsal turizm,
özelliğine sahiptir. Kırsal turizmin gelişmesine
kırsal kalkınma bazında yönlendirici bir güç olarak
bağlı olarak tarım sektörünün üretim kapasite-
kullanılacaksa kırsal alan toplumunun bu maliyet-
si artmakta ve üretilen ürünler gerçek değerinde
lerle karşılaşmasına
satılabilmektedir. Bunun sonucunda o yörede ta-
izin verilmeden uzun
rımla geçinen ailelerin gelirinde reel bir artış ola-
vadede faydayı artıran
dikkat bilmektedir. Turistlerin seyahat amacıyla gittikleri
turizm uygulamala- Kırsal turizm belirli plan ve
kırsal alanlarda yaptıkları her türlü harcamanın
rına yer verilmelidir. program kapsamında uygu-
(konaklama, yeme-içme, kırsal aktiviteler, alışveriş
Dolayısıyla planlama lanırsa kırsal toplumların
vb.) toplumdaki hane halkının gelirlerini artırdığı
çalışmalarında; sade- geliştirilmesinde iyi bir çö-
bilinmektedir. Örneğin, Portekiz’de geçimini ba-
ce ekonomik faydaya züm önerisidir.
lıkçılıkla sağlayan ailelerin yaz aylarında evlerini
odaklanılmamalıdır.
bölgeye gelen turistlere kiraya vermeleri sonucun-
da gelirlerinde artış olmuştur (Çeken vd., 2007).
Kırsal Turizm Toplumunun Turizmden Diğer taraftan kırsal turizmin gelişmesine bağlı
Sağladığı Faydalar olarak kadınlar, ev pansiyonculuğu, yerel ürünlerin
Turizmin gelir getirici ve alt yapıyı güçlendirici üretimi ve satışı, mutfak (yemek hazırlığı ve sunul-
özellikleriyle az gelişmiş kırsal alanlara önemli eko- ması) gibi işlerde doğrudan görev alarak gelir elde
nomik ve sosyal faydalar sağladığı bilinmektedir. edebilmektedir (Tarlak, 2007). Örneğin, Edirne’de
Kırsal alanlarda gerçekleştirilen turizm faaliyetleri, kırsal turizmin gelişiminde kadınlar yöresel ürün

189

üretiminde başarılı sonuçlar elde etmişlerdir (Bo-
yacıoğlu, 2014). İzmir’in Şirince Köyü’nde kadın-
lar; ev pansiyonculuğundan, restoranda çalışmaya
kadar birçok işte yer almakta, kendi el örgü işlerini
veya ürettikleri yerel ürünleri satarak gelir elde et-
mektedirler (Soykan, 2002, s. 156).
İstihdam artışı: Emek- yoğun bir sektör olan
turizmde insan gücüne olan ihtiyaç fazladır. Sektö-
rün bu özelliğinin yeni iş olanaklarının arttırılma-
sında ve istihdam üzerinde önemli rol oynadığı bi-
linmektedir. Kırsal alanda kırsal turizmin gelişmesi
sayesinde yöre halkı kente göç etmeden mevcut ola-
nakları değerlendirerek gerek tarım gerekse turizm
aracılığıyla oluşturulan yeni iş alanlarında istihdam
edilebilmektedir. Lavanta turizminin yapıldığı böl-
geler bu konuda örnek gösterilebilir. Turizmdeki
talep artışı turizmin temel girdisi olan tarımsal
ürün fiyatlarının yükselmesini sağlamakta böylece
yörede yaşayanların tarıma verdikleri önem ve ekili
alan miktarı artmaktadır. Daha fazla gelir için daha
çok kişi tarımsal alanlarda çalışmaktadır. Bu etkiler
tarımı terk edenlerin tekrar tarıma dönmesini sağ-
larken başka yörelere göç etme fikrini de ortadan
kaldırmaktadır. İtalya, 1960-1980 yılları arasında
yoğun bir göç ile karşılaşmış, kırsaldan kente göç
eden kişi sayısı beş milyonu bulmuştur. Bunun
üzerine devlet tarımsal turizmi desteklemeye baş-
lamış, tarımla uğraşanların evlerini kiralayarak ve
yerel ürünleri ticarileştirerek gelir elde etmişlerdir.
Dolayısıyla bu girişim göç oranının azaltılmasında
etkili olmuştur. Kırsal yöredeki turizm işletmele-
rinin sayısının artması için de benzer bir durum
geçerlidir. Çünkü yatırım ile istihdam arasında bu-
lunan doğru yönlü ilişki, kırsal yörelerdeki turizm
yatırımlarının ve işletmelerinin artmasına bağlı
olarak çok sayıda kişiye iş olanağı sağlanmaktadır
(Uçar vd., 2017). Özellikle kadınlar gerek çeşitli
turistik işletmelerde ücretli çalışarak gerekse kendi
işyerlerinde çalışarak turizm sektöründe istihdam
edilebilmektedir.
Yerel girişimcilik ruhunun gelişmesi: Kırsal
turizmde turizmin hammaddesi yerel kaynaklar
olması, ekonomik faaliyetlerin çeşitlendirilmesin-
de, yerel işbirliği ve kalkınma taleplerini güçlen-
dirmektedir. Bu, aynı zamanda yerel girişimcilik
ruhunun da gelişmesine ortam hazırlamaktadır.
Bu bağlamda özellikle kadınlar yöresel ürünler
üreterek çeşitli girişimcilik örnekleri sergileyebil-
mektedir. Bu girişimcilerden etkilenen yöredeki
diğer kadınlar da onları örnek alarak farklı işler ve
190
Kırsal Turizm Toplulukları
girişimlerde bulunabilmektedir. Beypazarı, Şirince
gibi alanlardaki turizmin gelişiminde bu durum
çok rahat görülebilmektedir.
Çevresel Faydalar
Doğal kaynaklardan beslenen kırsal turizm,
fiziksel çevreyi koruyan bir turizm şeklidir ve bu
anlamda kırsal turizmin önemli çevresel katkıları
bulunmaktadır. Kırsal alanlarda turizm faaliyetleri
için yeni binalar yapmaktan ziyade var olan gele-
neksel binalar restore edilerek hizmete sunuldu-
ğundan hem geleneksel mimari korunmakta hem
de daha planlı bir büyüme sağlanabilmektedir
(Soykan, 2003). Diğer taraftan kırsal turizmi tercih
eden turistlerin ağırlıklı olarak çevreye duyarlı ki-
şiler oldukları dikkate alındığında, kırsal alanlarda
yapılan turizm faaliyetlerinde de çevreye duyarlılık
beklenmekte, turizm aracılığıyla halkın bu konuda
bilinçlenmesi onları çevreyi korumanın doğrudan
uygulayıcısı yapabilmektedir.
Kültürel Faydalar
Turizm aracılığıyla kırsal alanın tanınır olması
kırsal turizm topluluklarının kendilerine olan gü-
venlerini artırabilmektedir. Toplumsal güven artı-
şı olarak da ifade edilebilecek bu durum, gelenek
ve göreneklere daha sıkı bağlanmayı beraberinde
getirebilmekte sonuçta sürdürülebilir bir yapının
oluşmasına hizmet etmektedir. Turistler tarafından
yöreye özgü geleneksel festival, yarışma, eğlence
gibi etkinliklere ilgi gösterilmesi, yerel halkı bu et-
kinliklerin devam ettirilmesinde isteklendirmekte
böylece yerel kimlik güçlenmektedir. Diğer taraf-
tan kırsal alanlarda turizmin gelişmesi sonucunda
yöredeki kültürel varlıklar koruma altına alınabil-
mektedir (Uçar vd., 2017).
El sanatlarının ülke ve bölgelerin kültürel mi-
rasını tanıtmada önemli bir yeri olduğu bilinmek-
tedir (Soykan, 2006, s. 74). Bu misyonu daha çok
yöreye özgü el sanatları kullanılarak hazırlanan he-
diyelik veya hatıra eşyaları üstlenmiştir. Bu eşyala-
rın turistlerin daha fazla döviz bırakmalarını sağla-
ma özelliklerinin yanı sıra götürüldükleri bölge ya
da ülkelerde yöreyi tanıtma gibi etkileri de bulun-
maktadır (Ahipaşaoğlu ve Çeltek, 2006). Kırsal tu-
rizmin gelişmesiyle birlikte, Türkiye’de önemli bir
kültürel zenginlik oluşturan yöreye ait ağaç işleri,
halı, kilim, el işlemeleri, süs malzemeleri gibi gele-
neksel el sanatları ve diğer hediyelik eşyalar pazarla-
Toplum Temelli Turizm
narak yöre halkına ek bir gelir sağlamakta yörenin
tanıtılmasına katkıda bulunmaktadır.
Kırsal turizm aktivitesi içerisinde köy düğün-
leri, yöresel yemekler, yöresel sporların yer alması,
kırsal ekonominin geliştirilmesinin yanı sıra bölge-
nin tanıtılması açısından da büyük önem taşımak-
tadır (Erdoğan, 2002). Kırsal alanlarda turizme
bağlı olarak turist ve halk arasında oluşan dostluk,
giyim kuşam, yemek kültürü, gelenek, görenek gibi
kültürel bileşenlerin alışverişini sağlamakta bu pay-
laşım sonucunda kültürler zenginleşebilmektedir.
Sosyal Faydalar
Kırsal toplulukların turizmden sağladıkları sos-
yal faydalardan ilki, kırsal toplumun görünümün-
de yaşanan değişimdir. Halk ile turistler arasındaki
etkileşim özellikle aile üzerinde etkili olmaktadır.
Örneğin, evlerini pansiyon olarak turizme açan ai-
leler ile turistler arasındaki iletişim görgünün art-
masını ve yeni şeyler öğrenmeyi sağlayabilmekte-
dir. Turistlerin aile ile birlikte yaşaması yerel halka
yeni insanlar tanıma ve dışa açılma, dost edinme,
vb. konularda faydalar sağlayabilmektedir.
Kırsal toplulukların turizmden sağladıkları
sosyal faydalardan ikincisi, kadın ve gençlerin sta-
tüsünü güçlendirmesidir. Kırsal turizmde verilen
hizmetlerin ve sürdürülen etkinliklerin günlük ya-
şantının bir parçası olması, kadın emeğine ihtiyaç
duyulmasını da beraberinde getirmektedir. Çünkü
aile işletmeciliği çerçevesinde; mutfak ve temizlik
işleri, konuk ağırlama ve el becerisi ürünleri ha-
zırlama gibi konular kadınların işi olarak kabul
edilmektedir. Dolayısıyla kırsal turizm aracılığıyla
kadınlar çalışma ortamına daha aktif olarak katıl-
ma olanağı bulmakta böylece aile içerisindeki ro-
lünde de farklılaşma olabilmektedir (Kiper, 2006,
s. 48). Örneğin, Türkiye’de Taraklı bölgesinde kır-
sal turizmin gelişmesiyle birlikte kadınların çalış-
maya başlaması onların aile içinde, sosyal alanda
özgüven kazanmalarını sağlamış, kadınlar daha
fazla söz sahibi olmuştur. Böylece kadın lehine
daha paylaşımcı bir yaşam doğmuş, kadın birey
olma özelliği kazanmıştır. Toplum bilinci ve yerel
sorumluluk edinmiş, sadece evin içinde varlık gös-
teren olmaktan çok, sosyo-ekonomik alanın da ak-
törü hâline gelmiştir (Fidan ve Nam, 2012). Kır-
sal turizm uygulamaları işsizlik nedeniyle köyden
kente giden gençler içinde önemli katkılar sağla-
maktadır. Örneğin, Almanya kırsal turizm ile ta-
rım sektörünü bütünleştiren ve çift taraflı kazanım
sağlayan girişimlerde bulunmuştur. Almanya’da
yaşayan çiftçilerin yaşam standartlarının yüksel-
tilmesi amacıyla başlatılan çalışmalar kırsal alanda
yaşayan genç nüfusa istihdam olanakları sunarken
kişi başına elde edilen gelirin artması da sağlan-
mıştır (Kiper, 2006).
Kırsal Turizmin Kırsal Topluma
Yüklediği Maliyetler
Kırsal turizm toplulukları bölgelerinde gerçek-
leşen turizmden ekonomik, sosyal, çevresel ve kül-
türel faydalara sağlamanın yanı sıra başarısız uygu-
lamalar sonucunda bazı maliyetlere de katlanmak
durumunda kalabilirler. Kırsal turizmin gelişme
göstermeye başladığı II. Dünya Savaşı sonrası geri
kalmış kırsal alanların desteklenmesi bazı eleştiriler
de almıştır. Bu eleştiriler (Panyik vd., 2009: 1352):
• Devlete aşırı bağımlılık,
• Küçük ölçekli işletmelerin ve yerel halkın
marjinalleşmesi ve
• Yerel halkın hareketsizliğine yol açmak şek-
linde sıralanabilir.
Kırsal turizmin topluma yükleyeceği maliyetle-
rin önceden bilinmesi ve oluşmadan önlem alın-
ması sağlıklı kırsal kalkınma ve toplum temelli
turizm açısından önemlidir. Söz konusu maliyetler
aşağıdaki şekilde sıralanabilir:
Çevresel Maliyetler: Hassas bir doğal çevrede
gelişen kırsal turizm de bu çevrenin taşıma ka-
pasitesinin aşılması durumunda fiziksel ve doğal
çevre tahrip olabilir. Aşırı kullanma ve yoğunlaşma
sonucu doğal yapı bozulabilir, su, hava, toprak, gö-
rüntü, gürültü kirliliği yaşanabilir. Çevresel bozul-
ma, gürültü, kirlilik kırsal alanların sessiz ve otan-
tik doğal yapısı için bir tehdit oluşturabilir. Kırsal
turizm için eğlenme ve dinlenme alanlarının doğal
alanları yıkarak oluşturulmaya çalışılması, bunların
gelişi güzel yerleştirilmesi, çöp, atık, kalabalık, do-
ğal ve kültürel sit alanlarının tahribi bu tehditler-
den bazılarıdır.
Bölgede ağırlanabilir turist sayısına taşıma
kapasitesi denir.
191

Ekonomik Maliyetler: Uygulamalarda kırsal
turizmin ön plana çıkması bazı geleneksel işlerin
(balıkçılık, ormancılık vb.) bırakılmasına dolayı-
sıyla da bu alanlardaki yerel işgücünün azalması-
na neden olabilir. Bu duruma bağlı olarak bölgede
dış tedarikçilere bağımlılık başlayabilir (Uçar vd.,
2017) ve ekonomi dışarı sızabilir. Ekonomideki bu
dışarı sızma oranı arttıkça kırsal turizmin alanda
yarattığı doğrudan ekonomik etki azalabilmektedir
(Boyacıoğlu, 2014: 84). Turizmin ön planda tu-
tularak tarımsal alanların azalması, tarımsal ürün
yelpazesinin değişimine ve verimlilik azalmasına
neden olabilir. Kiralama bedellerinin aşırı yük-
selmesi sonucunda, tarım üreticisi tarımdan gelir
sağlamak yerine, arazisini boş bırakarak rant bekler
duruma gelebilir (Morgül, 2006). Yerel halkın kır-
sal turizmden elde ettiği geliri tarım dışında ya da o
yöre dışında değerlendirme ihtimali de başka sek-
törlere sermaye akımını kuvvetlendirir. Bu durum
ise kırsal turizmin yöreyi kalkındırma amacından
uzaklaşmasına neden olur.
Sosyal-Kültürel Maliyetler: Kırsal turizm, de-
ğer sistemlerinde, kişisel davranışlarda, aile ilişkile-
rinde, ortak yaşam tarzlarında, güvenlik düzeyinde
ve toplum örgütlenmesinde değişimler meydana
getirerek kırsal alanlarda küçük ölçekli, durağan ve
düzenli sosyo-kültürel yaşamı olumsuz yönde etki-
leyebilir. Gelişmiş kültürlerin, geleneksel kültürler
üzerinde değişim yarattığı bilinmektedir. Kırsal
turizmin gelişmesi ile birlikte kazanç yapısının ve
güç dengelerinin değişmesi, kırsal alanda sosyo-
kültürel yapının da değişmesine neden olabilir.
Yerel halkı birbiriyle yarışma içine sokarak toplu-
KIRSAL ETKİNLİKLER
Yürüyüş
Avcılık
Balık Tutma
Ata Binme
KIRSAL TURİZM
TOPLUMU
KIRSAL MİRAS
Tarih Öncesi Miras
Kalaler
Kiliseler
Köyler
Endüstriyel Mimari
Şekil 7.3 Kırsal Turizm Toplumunun Belirleyicileri
Kaynak: World Tourism Organization (WTO), Rural Tourism in Europe: Experiences, Development and Perspectives,
2004, akt: Kuşat, 2014:73
192
Kırsal Turizm Toplulukları
mu bir arada tutan manevi birliğini zayıflatabilir.
Turizmin gelişmesiyle birlikte yöredeki bazı değer-
ler, gelenekler, görenekler, el sanatları vb. tehlikeye
girebilir. Bölgedeki mevcut her değer, gelir getiren
bir unsur olarak görülebileceğinden aşırı ticarileş-
meye yol açabilir. Diğer taraftan el sanatları yerini
toplu üretime bırakarak üretime konu olan ürünle-
rin özgünlüğü kaybolabilir.
Bir bölgede turizm sektörünün gelişmesiyle
bölge halkının bu gelişmeye paralel olarak tu-
rizm hareketlerinden daha fazla gelir elde etme
isteği oluşmaktadır. Bu durum ise, bölge hal-
kının sahip olduğu manevi değerlerin yerini
maddi değerlere bırakmasına yol açmaktadır.
Bu durum, toplum biliminde “aşırı ticarileşme”
olarak tanımlanmaktadır (Kozak vd., 2010).
Kırsal Turizm Toplumunun
Belirleyicileri
Kırsal turizmden istenen faydaların sürekliliğini
sağlayarak kırsal toplumu geliştirmek için kırsal ala-
nın mevcut turizm potansiyelini, başka bir ifadeyle
kırsal toplumunun belirleyicilerini doğru tespit et-
mek gerekmektedir. Kırsal kalkınmanın merkezine
kırsal turizmi oturtarak hazırlanacak bir kırsal kal-
kınma projesinin odak noktasında kırsal toplum yer
almalıdır. Dünya Turizm Örgütü’nün yaptığı bir
çalışmada ortaya koyduğu bu değerlendirmeyi Şekil
7.3. yardımıyla özetlemek mümkündür.
KIRSAL YAŞAM
Yerel Etkinlikler
Beslenme
Tarım
Geleneksel Müzik
Geleneksel El Sanatları
KIRSAL ALANLAR
Dağlar
Göller
Nehirler
Doğa Manzaraları
Toplum Temelli Turizm
Kırsal turizm toplumunun belirleyicilerinden
ilki dağlar, göller, nehirler, ormanlar, doğa man-
zaraları gibi unsurlardan oluşan kırsal alanlardır.
İkincisi kırsal mirastır ve tarih öncesi miras, kaleler,
kiliseler, endüstriyel mimari vb. unsurlardan oluş-
maktadır. Üçüncü belirleyici yerel etkinlikler, bes-
lenme, tarım, geleneksel müzik, el sanatları vb. yer
aldığı kırsal yaşam, dördüncüsü ise kırsal etkinlik-
lerdir. Bu etkinlikler yürüyüş, avcılık, balık tutma
vb. şeklinde sıralanabilir.
Kırsal turizm toplumunun merkezde yer al-
ması onu özne konumuna getirmektedir. Çünkü
kırsal turizm toplumu, turistlere birçok hizmeti
sağlayarak turizmden ilk fayda sağlayanlar olmakla
birlikte turizmin dolayısıyla da turistlerin bölgede
oluşturduğu maliyetlere de katlanan bireylerdir. Bu
bağlamda kırsal toplumların kırsal turizm şeklin-
den en yüksek faydayı sağlayarak yaşam kalitelerini
yükseltmeleri en doğal haklarıdır. Örneğin, turizm
faaliyetlerinin küçük ölçekli girişimciler tarafından
yerine getirilmesi ile turizm faaliyetlerinden fayda-
lanma oranı arasında doğru yönlü bir ilişki bulun-
maktadır. Aksi takdirde yerel halk turizmden fay-
da sağlayan değil, turizmin maliyetine katlananlar
olacaktır. Otellerin %70’inin küçük ölçekli yerel
mülkiyetli işletmeler olduğu Kosta Rika bu konu-
da en toplum dostu destinasyonlardan biri olarak
kabul edilir. Bu durum, yerlilerin küçük işletmeler
kurma konusunda cesaretlendikleri ve kendilerini
güvende hissettikleri bir ortam yaratmıştır. Örne-
ğin, ülkenin en önemli turist bölgelerinden biri
olan Monteverde koruma alanında küçük ölçekli
kalkınma sayesinde onlarca yerli için istihdam sağ-
lanmakta ve elde edilen karın önemli bir bölümü
eğitim programlarını, bursları, altyapı gelişimini,
bakım ve çöp toplama programlarını desteklemek
için kullanılmaktadır (Telfer, 2002). Halkın işletme
mülkiyetine katılarak turizmde özne durumunda
olması birçok yönden faydalar sağlayabilmektedir.
Bu faydalardan bazılarına aşağıda yer verilmiştir
(Smith ve Eadington, 1992):
• Halkın turizmi mevcut sosyal ağlar yoluyla
kontrol edebilmesini ve kendilerini karar
verici olarak yetkilendiren özel dernek veya
birlikler kurmalarını sağlar.
• Özelleştirme bir aile mirası ya da satılabilir
bir varlık oluşturabilmek için iş koşulları
bakımından eşitlik sağlayabilir.
• Kendi işine sahip olmanın verdiği psikolo-
jik memnuniyet, sorumlu yönetim ve çok
çalışma yoluyla kişisel kazanma gücünü ar-
tırma imkânları yaratabilir.
• Aile işletmeleri başka durumlarda iş bula-
mayacak olan engelli, yaşlı, genç ve bazı
durumlarda kadın aile fertlerini ve arkadaş
çevresini işe alabilir.
Kırsal turizmden fayda sağlanması, arz kabiliye-
tine de bağlıdır. Bu da yalnızca konaklama ve etkin-
liklere sınırlı değildir. Bu değerlerin ve hizmetlerin
ilk günkü kalitelerini koruyarak gerçekleşebilir. Aksi
takdirde faydalar maliyete dönüşebilir. Dolayısıyla
toplumunun geliştirilmesi için hazırlanacak plan-
ların ayrıntılı bir şekilde düşünülüp uygulamaya
konulmasına ihtiyaç vardır. Bu bağlamda turizm
ile ilgili kararların, kırsal alanın ve kırsal toplumun
sosyo-ekonomik koşulları dikkate alınarak ve onlarla
birlikte alınmasına dikkat edilmelidir. Başka bir ifa-
deyle, yerel halk turizmin nesnesi olmamalıdır.
Kırsal turizm politikaları kırsalda bir çekim ala-
nı oluşturmayı ve refahın artmasını savunur. Bunun
sürdürülebilir olması önemlidir. Bu nedenle kırsal
toplumda turizmin amaçlarını belirlenmeden önce
toplumun aşağıdaki konularla olan ilişkisi dikkate
alınmalıdır (Roberts ve Hall, 2001):
• Doğal kaynakları korunma ve kullanım
• Kültürel miras
• Yaşam kalitesinin iyileştirilmesi
• Ekonomik kalkınma
• Yerel yönetimlerin rolü ve yerel halkın katı-
lımı
Kırsal Turizm Toplumunun
Geliştirilmesinde Temel İlkeler
Kırsal turizm toplumunun geliştirilmesi ve bu
gelişimin devam ettirilebilmesi için, kırsal turizmin
belirli ilkeler çerçevesinde gerçekleştirilmesi gerek-
mektedir. Bu bağlamda en önemli ilke sürdürüle-
bilirliktir. Diğer ilkeler; fayda sağlama, gelişim, ta-
sarım, kırsal ekonomi, koruma ve pazarlama olmak
üzere altı ana başlık altında özetlenebilir (Sharpley
ve Sharpley, 1997). Kırsal alanların koruma – kul-
lanma dengesinde rehber olma özelliğine sahip
olan bu ilkeler, kırsal turizmin olası maliyetlerini
azaltma açısından da önemlidir.
193
 Kırsal Turizm Toplulukları

Gelişim: Kırsaldaki turizm gelişimi, koruma ve
kullanma amaçlarına yardımcı olmalıdır. Bu bağ-
lamda eski tarihi yapılar dönüştürülerek turizme
açılabilir.
Fayda Sağlama: Turistlerin kırsaldan daha çok
faydalanmalarını sağlayan çalışmalar yapılabilir.
Otantikliği merkez alan etkinlikler yapılabileceği
gibi doğal çekim unsurlarına yönelik etkinlikler de
gerçekleştirilebilir.
Kırsal Ekonomi: Kırsal ekonomiyi destekle-
yen yatırımlar yapılabilir. Ancak bu konuda taşıma
kapasitesine dikkat edilerek turizm kaynaklarına
zarar verebilecek durumlardan kaçınılmalıdır. Bu
bağlamda yöreye çok turist çekmekten ziyade coğ-
rafi olarak daha geniş çapta yayılmanın ve ziyaret-
lerin en yoğun olduğu dönemlerin dışına daha çok
kaydırılması planlanmalıdır.
Tasarım: Yeni yerlerinin belirlenmesi ve yöne-
tilmesinde peyzaja uygunluk dikkate alınmalı ve
mümkün olan durumlarda peyzaj zenginleştirilme-
ye çalışılmalıdır.
Koruma: Kırsal alanlarda baskın olan anlayış,
bu alanların korunması gerektiği olmalıdır. Doğal,
sosyal ve kültürel çeşitliliğin korunması, turizm ya-
tırımlarının ve etkinliklerinin çevresel etki değer-
lendirme yapısı altında bütünleştirilmelidir.
Pazarlama: Turizmin tanıtım, bilgilendirme ve
pazarlama girişimlerinde insanların kırsala yönelik
anlayışlarını ve ilgilerini derinleştirerek takdir etme
ve faydalanma duygusuna ulaşmaları sağlanmaya
çalışılmalıdır.
Kırsal turizmle kırsal kalkınmayı sağlamaya ça-
lışırken birtakım zorluklarla karşılaşılabilmektedir.
Kırsal turizmin hem yönetim hem kalkınma aşa-
masında karşılaşabileceği en önemli zorluk, pazar-
lama uygulamaları ve pazarlamanın anlaşılması ko-
nularında karşılaşılan sıkıntılardır. Bunun yanı sıra
kırsal turizm toplumunun geliştirilmesinde karşı-
laşılabilecek diğer zorlukları birkaç başlık altında
toplamak mümkündür (Kuşat, 2014):
• Nüfus artışının yarattığı çevresel sıkıntılar,
kirlilik, kalabalık, trafik, pahalılık vb.
• Bütçe yetersizliğinden kaynaklanan finansal
kısıtlamalar,
• Eğitim yetersizliği,
• Deneyim eksikliği,
• Politikalarda teorik ve uygulamanın farklı
ellerden yürütülmesi.

Öğrenme Çıktısı

4 Kırsal turizm toplumunun geliştirilmesinde temel ilkeleri sıralayabilme

Araştır 4 İlişkilendir Anlat/Paylaş

Kırsal turizmin yönetim

Kırsal turizm ve sürdürü-
ve kalkınma aşamasında Kırsal turizmin yöre halkına
lebilirlik arasındaki ilişkiyi
karşılaşabileceği zorluklar sağladığı faydaları anlatınız.
araştırınız.
nelerdir?

KIRSAL TURİZMDE TOPLUM DAYANIŞMASI

Bir toplumun işleyebilmesinde toplum dayanışması oldukça önemlidir. Dayanışma kavramı Türk Dil
Kurumu Sözlüğü’nde; bir topluluğu oluşturanların duygu, düşünce ve ortak çıkarlarda birbirlerine karşı-
lıklı olarak bağlanması şeklinde tanımlanırken, toplumsal dayanışma; toplumun kurum ve kuruluşlarıyla
ortak değerlerde birleşmesi ve birlikte hareket etmesi şeklinde tanımlanmaktadır. Bu bağlamda da yerel
paydaşlar ön plana çıkmaktadır. Kırsal turizmin temel paydaşları (Nair vd., 2015);

194
Toplum Temelli Turizm
• Devlet,
• Girişimciler,
• Turistler ve
• Yerel halktır.
Kamu ve özel sektörün kamusal faaliyeti olarak
fonlanan kırsal kalkınma faaliyetinde, kalkınma-
nın birincil aktörleri, hedef alınan kitledir başka
bir ifadeyle yerel halktır. Bu paydaşlar içerisinde
fon sağlayanların (devlet ve yabancı girişimciler)
işlevi kolaylaştırıcılık olmalıdır. Örneğin Fransa’da,
devlet kırsal toplumun ağırlıkla bulunduğu işlet-
me tipini geliştirerek, belirli bir geceleme sayısını
aşan çiftliklere düşük faizli krediler uygulamaktadır
(Demircioğlu, 1993). Bu yaklaşım, hedef kitlenin
“yapılabilir kılınması” için en temel motivasyondur
(Dağ, 2018).
Toplum dayanışmasında özellikle devletin, giri-
şimcileri cesaretlendirecek uygulamalar yapması ve
bu uygulamalara yerel halkı dâhil etmesi son derece
önemlidir. Örneğin, Ürgüp Belediyesi Kapadokya
yöresinin kırsal hayatının tanınması amacıyla yerli
ve yabancı ziyaretçilerin köy düğünlerine katılma-
sı, geleneksel köy yemeklerini pişirmeleri, inek ve
koyun sağarak kırsal yaşamın içerisinde yer alma-
ları amacıyla kırsal turizm projesi gerçekleştirmiştir
(Karaahmet, Aydın ve Özgöker, 2016, s. 111).
Kırsal kalkınma için örgütlenme (Gülçubuk,
2018):
• İnsan ve fiziki kaynakların bir araya getiril-
mesi ve her türlü birlikte davranma alışkan-
lığının geliştirilmesine olanak sağlar,
• Küçük işletmelerin çıkarları korunur,
• Verimliliğin ve kalitenin arttırılması için
teknolojiye ulaşımı kolaylaştırır,
• Ürünleri gerçek değeri üzerinden pazarla-
nabilmesini sağlar,
• Kaynakları etkin kullanmasını sağlar,
• Demokratik karar alma sürecini hızlandırır,
• Ortak davranma ve sorumluluk bilincini
yerleştirir,
• Dezavantajlı grupların temel gereksinimlere
ulaşmasını sağlar.
Kırsal turizmde iş birliği ve koordinasyon en
büyük sorunlardandır. Ulusal organizasyonlar bu iş
birliği ve koordinasyonu sağlamak amacıyla kurul-
maktadır (Şerefoğlu, 2009). Avrupalılar bu konu-
da çok geniş çaplı bir örgütlenmeyle kırsal turizmi
yönetmekte, çeşitli ulusal ve uluslararası dernekler
altında birleşmektedirler. Örneğin, Fransa’da kırsal
turizm kapsamında çok sayıda ulusal ve yerel fede-
rasyondan bulunmaktadır. 1989 yılında köylüler,
çiftçiler, yerel yöneticiler ve mülk sahipleri bir ara-
ya gelerek bir dernek kurmuşlar ve daha sonra ken-
dilerine en yakın ulusal bir derneğin üyesi olmuş-
lardır. Böylece dernek üyeleri müşteriye ulaşımı
sağlayarak evlerini kiraya verebilmişler, kır gezileri,
uzun süreli (10 gün) yaya ve atlı doğa yürüyüşleriy-
le kırsal turizm faaliyetlerinde yer alarak gelir elde
etmişlerdir (Soykan, 2000, s. 26). Avusturya’da Ye-
şil Köyler Örgütü bu konuda verilebilecek bir di-
ğer örnektir. 36 köyü içine alan bu örgütlenme de
köylerin ekolojik, mimari, sosyal ve turistik stan-
dartlara göre seçilmiştir (Doğan ve Özaslan, 2017,
s. 70). Türkiye’de Manisa Kırsal Turizm Derneği,
kırsal turizm girişimciliğinin geliştirilmesi için
üniversitelerden ve Avrupa Birliği projeleri ile yurt
dışından bilgi desteği alarak kırsal turizm stratejisi
oluşturarak, kırsal yerleşimlerde ev pansiyonculu-
ğunun ve çiftlik turizmi alt yapısının geliştirilmesi
konularında eğitimler yapmaktadır. Girişimcilerin
tanıtımının yapılması konusunda fuarlarda stant
açılması, yazılı ve görsel basın ile iletişim kurarak
kırsal turizm sektö-
rünün geliştirilmesi
konusunda çalışmalar
yapmaktadır (Zurna- dikkat
cı, 2012). Kırsal yerleşim alanlarının
günlük ihtiyaçları; toplu iş
Küçük işletmele-
yapma bilincini ve dayanış-
rin başarılı bir hizmet
mayı zorunlu kılar.
ağına kavuşmaları
güçlerini birleştir-
meleri ile mümkündür. Birbirleri ile ilişki hâlinde
olan paydaşların, koordineli bir şekilde hareket et-
mesi, kırsal turizmi yönetecek kooperatif, dernek
gibi yerel örgütlenmelere gidilmesi turizmin belirli
standartlar çerçevesinde ve sürdürülebilirliğinde
önemlidir (Çeken vd., 2007). Kırsal alanda tarım
kooperatiflerinin çatısı altında turizm kooperatifle-
rinin gelişmesi toplum dayanışmasının önemli bir
bölümünü oluşturur. Gelişmiş ülkelerde turizm ko-
operatifleri yaygın bir uygulamadır. Bu ülkelerden
bazıları; ABD, Kanada, Brezilya, Meksika İngiltere,
İspanya, İtalya, Avusturalya, Malezya, Japonya ve
Hindistan şeklinde sıralanabilir. Kırsal alanda ge-
rek ek gelir kaynağı olarak gerekse tümüyle geçim
kaynağı olarak tarımsal amaçlı kooperatiflerin ça-
tısı altında turistlere turizm hizmeti sunulmakta,
195

kırsal alanda konaklamadan geziye kadar hizmet
verilmektedir. Tabii ortakların gezi talepleri de bu
yapı içinde organize edilmektedir. Bu faaliyetler
için kooperatifler tüm örgüt ve şirketlerle de koor-
dineli çalışmaktadırlar.
Türkiye’de birim kooperatif olarak ana sözleş-
melerinde turizme yer veren sınırlı sayıda küçük
kooperatifler bulunmaktadır. Bu kooperatifler
Sanayi ve Ticaret Bakanlığının yetki alanı içinde
kurulan kooperatiflerdir. Turizm kooperatiflerinin
kurulup geliştirilmesi yönünde çalışmalar yapıl-
maktadır. Örneğin, tarım turizmi konusunda faa-
liyet gösteren bir kadın kooperatif olan Küsbucağı
Tarımsal Kalkınma Kooperatifi tarım turizm pro-
jesi kapsamında kurulmuştur (Serinikli 2019). Bu
kooperatifin kurulma amacı, köyde yaşanan göçün
engellenmesi ve yoksulluğun azaltılabilmesidir.
Kooperatifin, kendisine ait bir pansiyonu bulun-
maktadır. Ayrıca, kooperatifte hafta sonları gelen
turistlere uygun fiyatlı kahvaltı olanağı sunulmakta
ve yöreye özgü ürünlerden reçel yapımı ve pazarla-
ması da yapılmaktadır.
Kırsal toplumlarda insanlar birbirlerini tanı-
makta, küçük gruplar olarak bir arada yaşamakta,
yüz yüze ilişkiler kurulmakta, ortak geçmiş pay-
laşılmakta, iş çeşitliliği ve uzmanlaşma çok fazla
bulunmamaktadır. Bu toplumlarda, insanlar ben-
zer çalışma şekillerine ve yaşam alışkanlıklarına
sahiptir ve güçlü gelenekler, toplumsal iletişim ve
kontrol mekanizmaları vardır. Dayanışmanın (me-
kanik) önemli bir faktör olduğu kırsal toplumlarda
herhangi bir işin yapılabilmesi için teknik bilginin
yanı sıra işlerin organize edilmesi ve devamlılığın
sağlanması konusunda bilinçlendirme önemlidir.
Böylece iş planları oluşturulabilir. Turizm yöneti-
minden ve pazarlamasından sorumlu yerel kırsal
turizm yönetim örgütleri oluşturularak bunun sağ-
lanması daha kolay olabilir.
Mekanik dayanışma; insanların küçük
gruplar olarak bir arada yaşadığı, yaşam
alanında insanların birbirlerini tanıdığı,
yüz yüze ilişkiler kurduğu, ortak geçmişi
paylaştığı, değişimin çok yavaş gerçekleştiği
topluluklarda öne çıkan dayanışma şeklidir.
196
Kırsal Turizm Toplulukları
Kırsal alanda toplum dayanışması çerçevesin-
de gerçekleştirilecek örgütlenme, sadece ekonomi
odaklı değil bunun yanı sıra, toplumun ihtiyaçla-
rının farkında olma, birlikte davranma, dayanış-
mayı geliştirme, demokratik katılımcılığı yaşama
geçirme gibi faktörleri de kapsamalıdır. Bu örgüt-
ler; kırsal toplumla ilgili kararların alındığı, tasa-
rımların tartışıldığı yerel süreçlere, sorumluluk,
söz ve karar hakkı ile katılmalıdır. Bu olanaklar
yasal düzenlemeler sağlanarak güvenceye alınmalı-
dır (DPT, 2000). Örneğin Fransa’da 1955 yılında
devletin desteğiyle kırsal turizm kapsamında köy-
lülere ek gelir sağlayarak iç göçü önlemek, yeşil tu-
rizmi geliştirmek, köylerin tarihsel mirasını restore
ederek korunmak amacıyla girişimler yapılmıştır.
Finlandiya’da 1980’li yıllarda Tarım ve Orman
Bakanlığı kırsal kulübeler yapmayı, kırsal aktivite-
ler ile ilgili yerleşim yerlerini inşa etmeyi ve kırsal
turizm ile ilgili değişiklik yapmak isteyen çiftçileri
desteklemiştir. Bu politikaların sonucunda 1985’li
yıllarda 1000 kadar kırsal turizm girişimcisi tica-
ri şirketlerini kurmuştur ve şirketlerinin yaklaşık
%70’i çiftlik şeklinde gerçekleşmiştir (Şerefoğlu,
2009, s. 67). Türkiye’de yıllardır lavanta üreten ve
aktarlara ve yağ fabrikalarına satarak değerlendi-
ren Kuyucak köylüleri, çok kısa bir süre içerisin-
de küçük bir destekle başlayan bir proje ile birlik-
te lavantanın farklı bir boyutu ile tanışarak kırsal
turizme hızlı bir giriş yapmıştır. Proje, kamunun
liderliğinde hazırlanmış, kamu, özel sektör ve ulus-
lararası kuruluş ortaklığında bir program tarafın-
dan desteklenmiştir. Köyde tam anlamıyla bir ta-
bandan tavana örgütlenme ve yeterli bir iletişim
ile gerçekleştiğini ifade etmek mümkün değilse de
kırsal turizmin etkilerinin çok hızlı bir şekilde orta-
ya çıkması, projenin köylüler tarafından da hemen
benimsenmesini sağlamıştır (Çetin, 2019).
Türkiye’de kırsal bölgelerin gelişimine yönelik
farklı kırsal turizm destek programları da bulun-
maktadır. Farklı dayanışma ve iş birlikleriyle ger-
çekleştirilen bu programların uygulamalarına bakıl-
dığında, sürdürülebilir bir turizm gelişimi öncelik
hâline getirilmiştir. Türkiye’de 2007 yılından bu
yana Tarım ve Köy İşleri Bakanlığı tarafından kırsal
turizme yönelik, IPARD programı vasıtasıyla des-
teklemeler olmaktadır. Tarım ve Köyişleri Bakanlığı
tarafından yürütülen IPARD (Tarım ve Kırsal Kal-
kınma İçin Katılım Öncesi Yardım Aracı) Progra-
mında “Ekonomik Faaliyetlerin Çeşitlendirilmesi”
tedbiri altında, kırsal turizm alt tedbiri yer almıştır.
Toplum Temelli Turizm
Kültür ve Turizm Bakanlığı ile Tarım ve Köyiş-
leri Bakanlığı, Avrupa Birliği’nin maddi desteğiy-
le birçok proje gerçekleştirilmektedir. Ulusal veya
bölgesel olan bu projeler, özellikle yerel kalkınmayı
temel amaç olarak görmektedirler.
Bu projelerden bazıları aşağıdaki şekilde sırala-
nabilir:
• Ekolojik Çiftliklerde Tarım Turizmi Gönüllü
Bilgi ve Tecrübe Takası Projesi (TATUTA)
• Doğu Anadolu Kalkınma Programı (DA-
KAP) Kırsal Turizm Çalışmaları
• Azdavay (Kastamonu) Eko Turizmin Geliş-
tirilmesi Projesi
• Küre Dağları ve Zümrüt Köyü (Batı Kara-
deniz)
• Gökçeada (Çanakkale) Organik Yaşamı
Ada’da Öğrenmek Projesi
• İzmir İli Şirince Köyü Örneği
• Cumalıkızık Koruma Yaşatma 98 Projesi.
dikkat
Ekolojik Çiftliklerde Tarım Turizmi, Gönüllü, Bilgi
ve Tecrübe Takası Projesi, Buğday Ekolojik Yaşamı
Destekleme Derneği tarafından Birleşmiş Milletler
Kalkınma Programı, Küresel Çevre Fonu, Küçük
Destek Programı desteğiyle yürütülmektedir.
Araştırmalarla
İlişkilendir
Türkiye’de Kırsal Turizm Uygulamaları
Türkiye’de kırsal turizmi geliştirmek amacıy-
la birçok proje uygulanmaktadır. Bunların bazıla-
rını aşağıdaki şekilde sıralamak mümkündür.
Ekolojik Çiftliklerde Tarım Turizmi, Gö-
nüllü Bilgi ve Tecrübe Takası (TATUTA): Pro-
jeye katkı veren kurum ve kuruluşlar; Buğday
Ekolojik Yaşamı Destekleme Derneği, Birleşmiş
Milletler Kalkınma Programı ve Küçük Destek
Programı’dır. Projesinin ana amacı, Türkiye’deki
ekolojik tarım ile geçinen çiftçi ailelerine mali, gö-
nüllü işgücü, bilgi desteği sağlayarak ekolojik tarı-
mı teşvik etmek ve sürdürülebilirliğini sağlamaktır.
Kırsal turizm kuruluşları küçük işletmeler ol-
duğu için işletmelerinin pazarlama, tedarik ve eği-
tim gibi alanlarda iş birliği yapması, pek çok açı-
dan avantaj sağlayabilir. İş birlikleri, kooperatifler,
kırsal alanda faaliyet gösteren küçük işletmelerin
rekabet ortamında başarılı olmasını sağlayabilir.
Ancak bunun için kırsal işletmelerin ortak çalış-
ma kültürünü benimsemesi gerekir. Örneğin, bir
çiftlik sahibi ile at binicilik merkezi arasında sıkı
iş birliği onlara bölge dahilinde at binmeye dayalı
tatillerin organize edilme fırsatını tanır. 2003 yılın-
da Fransa-Yunanistan ortaklığında, kırsal alanlar-
da ilk kez, küçük kapasiteli geleneksel konaklama
birimlerinden oluşan “GUEST INN” konaklama
ağı oluşturulmuştur. Odak noktasında otantiklik,
çevre, kalite ve sıcak ilişkilerin yer aldığı bu ağda,
ülkenin toplam 13 bölgesinin dokuzunda 42 üye-
ye sahip, 357 oda ve 1010 yatak yer almaktadır.
Konaklama biçimleri; geleneksel pansiyon, konuk
odası, geleneksel stüdyo tipi apart evler, eski gele-
neksel ev, geleneksel otel ve çiftlik evi şeklindedir
(Soykan, 2006).
dikkat
Toplum temelli turizm yaklaşımıyla
kırsal turizm girişimcileri arasında da-
yanışma ve işbirliğinin turizmin başa-
rılı gelişiminde önemli bir faktördür.
Doğu Anadolu Turizm Geliştirme Projesi:
Projenin hedefi, Doğu Anadolu bölgesinde yer
alan ve gelişmişlik açısından diğer illerin gerisin-
de kalmış Çoruh, Uzundere, İspir gibi bölgelerin
bireysel ve kurumsal kapasitesinin artırılmasıdır.
Yeni turistik ürünler ortaya koyma, bölgenin ta-
nıtılması ve yerel kapasitenin geliştirilmesi gibi
ilkelere sahiptir. Bu projenin sonucunda bölge-
de gerçek bir turizm hareketi başlamıştır. Bölge-
ye gelen turist sayılarında gözle görülür bir artış
meydana gelmiş, bölgedeki pansiyon ve rehber
sayıları artmıştır.
197
 Kırsal Turizm Toplulukları

Manisa İli Tekelioğlu Köyü Kırsal Turizm
Gelişim Projesi: Manisa Valiliği’nin girişimleri
ile başlamış ve tüm kamu kurumlarının desteği
ile ortaya çıkan bir projedir. Projenin amacı Teke-
lioğlu köyünün sosyo-kültürel, ekonomik ve çev-
resel şartlarını geliştirmektir. Proje kapsamında
ilk olarak köy muhtarı aracılığıyla, yerel halk pro-
je hakkında bilgilendirilmiştir. Ardından Manisa
Tarım İl Müdürlüğü, Salihli Lisesi’ndeki turizm
öğretmenleri ve el sanatları öğretmenleri aracılı-
ğıyla eğitim programları düzenlenmiştir. Düzen-
lenen program ile yerel halk ürünlerini sağlıklı ve
karlı bir biçimde nasıl satacaklarını öğrenmiştir.
Daha sonra Manisa Tarım İl Müdürlüğü; Manisa
Belediyesi, Manisa Turizm İl Müdürlüğü, Valilik
ve Salihli Ticaret odasının da destekleriyle köy
merkezinde bir festival organize edilmiştir.
Doğu Karadeniz Projesi (DOKAP): DO-
KAP projesi kapsamında kırsal turizm ile ilgili
çalışmaların hedefleri:
• Kırsal turizm amacıyla yatırım yapmak is-
teyen girişimcilere destekler sağlanması,
• Kırsal turizm ve eko-turizm merkezlerine
ait farklı dillerde hazırlanmış yeşil tatil
rehberlerinin yayınlanması,
• Bölgenin sahip olduğu kültürel özellikle-
rin kırsal turizm boyutuyla beraber yürü-
tülmesi şeklinde sıralanabilir.
Kırsal Kalkınma Programı (IPARD):
IPARD, Avrupa Birliği tarafından aday ve potan-
siyel aday ülkelere destek olmak amacıyla oluş-
turulan, Katılım Öncesi Yardım Aracı’nın Kır-
sal Kalkınma bileşenidir. IPARD içerisinde yer
alan kırsal turizm projeleri incelendiğinde kırsal
alanlardaki altyapı olanaklarının geliştirilerek
turizme uygun hale getirilmesi, yeni konaklama
tesisleri ve rekreasyonel alanların oluşturulması,
hâlihazırda mevcut tesislerin yenilenmesi ve böl-
genin tanıtımlarının yapılması gibi birçok amacı
içinde barındırmaktadır.
Kaynak: İnan, T. ve Eğe, Z. (2019). Türkiye’de-
ki Kırsal Turizm Politikaları Muharrem Tuğcan
Gastroia: Journal of Gastronomy and Travel Re-
search (Özel Sayı), 3(4): 689-701.

Öğrenme Çıktısı

5 Kırsal turizmde iş birliğinin önemini açıklayabilme

Araştır 5 İlişkilendir Anlat/Paylaş

Doğu Anadolu Kalkınma

Kırsal turizm ve koopera- Türkiye’de gerçekleştirilen
Programı (DAKAP) Kırsal
tifleşme arasında nasıl bir kırsal turizm projeleri hak-
Turizm Çalışmalarının kap-
ilişki vardır. kında kısaca bilgi veriniz.
samını araştırınız.

198
Toplum Temelli Turizm

1 Kırsal alan, kırsal yaşam ve kırsal kalkınma

kavramlarını tanımlayabilme

öğrenme çıktıları ve bölüm özeti

Kırsal Yaşam ve Kırsal Kalkınma

Kırsal alan, nüfus yoğunluğu düşük, üretimi daha çok tarım, hayvancılık, madencilik, ormancılık ve rekreasyon
gibi faaliyetlere dayalı olan alanlar olup, doğal özellikleri yanı sıra kültürel özellikleri de bir arada barındıran
yerel peyzajın önemli olduğu alanlardır. Kırsal yaşam, kırsal alanda sürdürülen, geleneklerin yaşama yön verdiği,
yerel halkın genellikle tarım ve çiftlik etkinlikleri içerisinde yer aldığı yaşam şeklidir. Kırsal kalkınma ise kırsal
toplumun ekonomik refah ve sosyal yaşam kalitesini arttırmayı amaçlayan bütünleşik kalkınma yaklaşımıdır.
Kırsal kalkınma ile kır ve kent arasındaki gelişmişlik farklarının azaltılması, sosyo–ekonomik ve teknik altyapı
eksikliğinin giderilmesi, tarımsal modernizasyon sağlanması, kırsal yoksulluğun kaldırılması, tarım ve tarım dışı
sektörlerin işbirliğinin sağlanması gibi konulara odaklanılır. Başka bir ifadeyle kırsal kalkınma, kırsal alanların
iyileştirilmesi ve yaşam kalitesinin artırılmasına yönelik ekonomik, sosyal kültürel ve çevresel faaliyetlerdir.

2 Kırsal turizmi tanımlayabilme

Kırsal Turizm

Toplum temelli turizm anlayışına dayanan kırsal turizm, doğal çekiciliklere sahip ve kültürünü koruyan kırsal
alanlar için dünyanın her yerinde kırsal kalkınmayı teşvik eden bir turizm şeklidir. Kırsal kesimde gerçekleşen
turizm olarak tanımlanan kırsal turizmi her biri odak noktasında özel bir yön bulunduran çeşitli tanımlamalarla
da açıklamak mümkündür. Bu bağlamda coğrafi ve demografik özelliklere göre kırsal turizm; şehirleştirilmiş
alanların dışında bir ortamda gerçekleşen çok yönlü bir aktivite olmanın yanı sıra, küçük ölçekli turizm işlet-
meleriyle karakterize olan turizm şeklidir. Ürüne dayalı bir tanımlama yapıldığında kırsal turizm, kırsal alanlar,
kırsal macera turları, doğa tabanlı turlar, kır tarzı konaklama ve çiftlik tatilleri gibi festival, etkinlikler ve tarım
eğitimleri ile birlikte birçok turizm ürünü bileşenini içeren turizm şeklidir. Turist deneyimi açısından kırsal tu-
rizm; şehir dışında piknik yapmak, bir çiftlikte çalışarak o yaşamı deneyimlemek veya bir koyunun kırpılmasını
izlemek çay toplamak gibi farklı turistik deneyimler arayan turistlerin gerçekleştirdiği turizm şeklidir. Farklı
noktalara odaklanan tanımlar dışında Dünya Turizm Örgütü (WTO) kırsal turizmi, genel toplumsal eğilimden
ve turizm faaliyetlerinin yoğun olarak gerçekleştiği yerlerden uzakta kırsal bir çevrede ziyaretçilerine mümkün
olduğunca yerel halkın faaliyetlerine, geleneklerine ve hayat tarzlarına katılmalarını sağlayan turizm aktiviteleri
olarak tanımlamaktadır.
Rahatlatan atmosferi, temiz hava, sessizlik, samimi insanlar, farklı kültür gibi nedenlerle tercih edilen kırsal tu-
rizm, doğaya dayanan aktivitelerden festivallere, tarihi geleneksel olaylardan, sanat gösterilerine, tarımsal turizm-
den çiftlik turizmine kadar çok yönlü uygulamaları kapsar. Bu nedenle de farklı turizm çeşitleri (çiftlik turizmi,
tarım turizmi vb.) ile eşdeğer kabul edilmektedir. Bu turizm şeklinde esas olan, doğal yapısı bozulmamış kırsal
bir yerleşmeye gidip, burada konaklama, kırsal etkinliklere katılma, yöreye özgü mal ve hizmetleri tüketme an-
layışıdır. Başka bir ifadeyle kırsal turizmin, köylerde veya çiftliklerde konaklama ve kırsal yaşantıyı deneyimleme
şartının olduğudur.

199
 Kırsal Turizm Toplulukları

3 Kırsal turizmde rekreasyon aktivitelerini

sıralayabilecek
öğrenme çıktıları ve bölüm özeti

Kırsal Turizmde Rekreasyon

Aktiviteleri

Kırsal turizmde rekreasyon aktivitelerini aşağıdaki gibi sıralamak mümkündür:

• Tarıma veya hayvancılığa dayalı etkinlikler
• Yöresel sanatlarla ilgili faaliyetler
• Kültürel ve tarihsel geziler (müze, ören yeri, anıtlar),
• Sportif etkinlikler
• Animasyon gösterileri (halk dansları, köy düğünü)
• Yarışmalar
• Bilimsel inceleme, gözlem ve araştırmalar
• Çeşitli kurslar
Bu konuda farklı bir sınıflandırma da aşağıdaki şekilde yapılmaktadır:
• Kültürel Aktiviteler
• Doğal Aktiviteler
• Tarihi Aktiviteler

Kırsal turizm toplumunun

4 geliştirilmesinde temel ilkeleri
sıralayabilme

Kırsal Turizm Toplumunun

Geliştirilmesi

Kırsal turizm toplumunun geliştirilmesi ve bu gelişimin devam ettirilebilmesi için, kırsal turizmin belirli ilkeler
çerçevesinde sürdürülmesi gerekmektedir. Bunlardan en önemlisi sürdürülebilirliktir. Kırsal alanların korunarak
kullanımına rehber olma özelliği taşıyan diğer ilkeler ise; gelişim, fayda sağlama, kırsal ekonomi, tasarım, koru-
ma ve pazarlama şeklinde sıralanabilir.

5 Kırsal turizmde örgütlenmenin önemini

açıklayabilme

Kırsal Turizmde Toplum

Dayanışması

Örgütlenme, benzer sorunlara sahip bireylerin sorunları çözmek için bir araya gelmeleridir. Kırsal turizm kuruluşla-
rı küçük işletmeler olduğundan tek başlarına yapamayacakları işleri (pazarlama, eğitim, tedarik vb.) gerçekleştirmek
için ortak davranış içerisine girmeleri başka bir ifadeyle örgütlenmeleri ve iş birliği yapmaları gerekmektedir. Örne-
ğin, bir çiftlik sahibi ile at binicilik merkezi arasında sıkı iş birliği onlara bölge dâhilinde at binmeye dayalı tatillerin
organize edilme fırsatını tanır. Bu tür iş birlikler ve örgütlenmeler kırsal toplumun rahat ekonomik ve sosyal yaşam
sürdürebilmelerinde önemlidir. Bu bağlamda dernek, kooperatif vb. şeklinde gerçekleştirilecek olan örgütlenmeler
kırsal alanda faaliyet gösteren küçük işletmelerin rekabet ortamında başarılı olmasını sağlayabilir.

200
Toplum Temelli Turizm

1 Aşağıdakilerden hangisi kırsal toplumun 6 Turizm Tesislerinin Belgelendirilmesine ve

özelliklerinden biri değildir? Niteliklerine İlişkin Yönetmelik’e göre çiftlik evleri
A. Çoklu rol ilişkisi vardır. en az kaç odaya sahip olmalıdır?

neler öğrendik?
B. Aynı kişi tarafından farklı sosyal roller oynanır. A. 3 oda
C. Yalın ekonomiler vardır. B. 5 oda
D. İşgücünde küçük ayrılmalar vardır. C. 7 oda
E. Statü eğitimden kaynaklanır. D. 10 oda
E. 12 oda
2 Kırsal alan aşağıdaki kavramlardan hangisi ile
örtüşmez? 7 Aşağıdakilerden hangisi kırsal turist profili
A. Bucak içerisinde en büyük grubu oluşturur?
B. Kent A. Aktifler
C. Kom B. Pasifler
D. Mezra C. Dinlenenler
E. Belde D. Gözlemleyenler
E. Kırsallar
3 Aşağıdakilerden hangisi kırsal turizm kavra-
mının tanımlanmasını zorlaştıran faktörlerden biri 8 Aşağıdakilerden hangisi kırsal turizmin be-
değildir? lirleyicilerinden olan kırsal yaşam kapsamında yer
A. Kırsal turizmin kapsamı hakkında ortak bir gö- almaz?
rüşün bulunmaması A. Etkinlikler
B. Kent alanlarının kırsal alanlara kadar yayılması, B. Balık Tutma
C. Kırsal alanların şehirleşmeden uzak kalması C. Beslenme
D. Turizmin kentleştirici etkisi D. Tarım
E. Kırsal turizmin çok yönlü bir faaliyet olması E. El sanatları

4 Aşağıdakilerden hangisi kırsal turizmin gelişi- 9 Evlerini pansiyon olarak turizme açan aile-
minde etkili olan faktörlerden biri değildir? lerin çocukları ile turist çocuklarının arkadaşlık
A. Boş zamanın artması etmeleri, görgünün artmasını ve yeni şeyler öğ-
B. Ulaşımın gelişmesi renmeyi sağlamaktadır. Bu durum kırsal turizmin
C. Özel yemeklere ilginin artması hangi faydaları içerisinde yer alır?
D. Ekolojik yaşam bilincinin artması A. Çevresel faydalar
E. Genç nüfus sayısının artması B. Kültürel faydalar
C. Sosyal faydalar
5 Köyler arası yollarda uzun yürüyüşlere katı- D. Ekonomik faydalar
lanların gezi parkurları boyunca konaklayabilecek- E. Politik faydalar
leri, son derece basit donanımlara sahip konaklama
mekânlarına ne ad verilir? 10 Çeşitli tüketici grupları tarafından oluştu-
A. Pansiyon rulan ve ortaklarının menfaatlerine uygun turizm
B. Köy evi hizmetleri veren örgütlere ne ad verilir?
C. Kırsal barınaklar A. Sivil Toplum Kuruluşları
D. Çiftlik Evi B. Vakıf
E. Yayla Evi C. Federasyon
D. Turizm Kooperatifleri
E. Turizm Dernekleri

201
 Kırsal Turizm Toplulukları

Yanıtınız yanlış ise “Kırsal Yaşam ve Kırsal

1. E 6. B Yanıtınız yanlış ise “Kırsal Turizm” konusu-
Kalkınma” konusunu yeniden gözden geçi-
nu yeniden gözden geçiriniz.
riniz.
neler öğrendik yanıt anahtarı

Yanıtınız yanlış ise “Kırsal Yaşam ve Kırsal Yanıtınız yanlış ise “Kırsal Turizmde Rekre-
2. B 7. A
Kalkınma” konusunu yeniden gözden geçi- asyon Aktiviteleri” konusunu yeniden göz-
riniz. den geçiriniz.

Yanıtınız yanlış ise “Kırsal Turizm Toplumu-

3. C Yanıtınız yanlış ise “Kırsal Turizm” konusu- 8. C
nun Geliştirilmesi” konusunu yeniden göz-
nu yeniden gözden geçiriniz.
den geçiriniz.

Yanıtınız yanlış ise “Kırsal Turizm Toplumu-

4. E Yanıtınız yanlış ise “Kırsal Turizm” konusu- 9. C
nun Geliştirilmesi” konusunu yeniden göz-
nu yeniden gözden geçiriniz.
den geçiriniz.

Yanıtınız yanlış ise “Kırsal Turizmde Toplum

5. C Yanıtınız yanlış ise “Kırsal Turizm” konusu- 10. D
Dayanışması” konusunu yeniden gözden ge-
nu yeniden gözden geçiriniz.
çiriniz.

Araştır Yanıt
7 Anahtarı

Kırsal kalkınmanın temel bileşenleri üç başlık altında sıralanabilir:

• Tarımsal Kalkınma
Araştır 1 • Kırsal
• Kırsal Turizm

Kırsal turizm, tarım turizmi ve çiftlik turizmi aynı amaca hizmet eden turizm
şekilleridir. Çiftlik ve tarım turizmi kırsallığı çağrıştırması nedeniyle, kırsal
Araştır 2 turizm yerine kullanılmakla birlikte, çiftlik turizmi ve tarım turizmi genellikle
kırsal turizmin küçük bir parçasını temsil etmektedir.

Kırsal turizmin kapsamının belirlenmesini zorlaştıran unsurlar aşağıdaki şe-

kilde sıralanabilir:
• Tanımlama ve sayım/dökümde ulusal farklılıkların bulunması
Araştır 3
• Günübirlik ziyaretlerin ağırlıkta olması
• Kırsal turizmin çok sayıda çeşidinin bulunması

202
Toplum Temelli Turizm

Araştır Yanıt
7 Anahtarı

Kırsal turizmin başarılı olması için belirlenen faktörler aşağıda sıralanmıştır

(Wilson vd., 2001).
• Tam bir turizm paketinin oluşturulması
• İyi bir liderlik
• Yerel yönetim katılımı ve desteği
• Turizmin geliştirilmesi için yeterli sermaye
Araştır 4 • Stratejik planlama
• Yerel liderler ile iş adamları arasında koordinasyon ve iş birliği
• Kırsal turizm işletmeleri arasında koordinasyon ve iş birliği
• Turizmin geliştirilmesi için bilgi ve teknik yardımın sağlanması
• Toplantı, konferanslar ve ziyaretçi büroları
• Turizm için geniş çaplı desteğin sağlanması.

Birleşmiş Milletler tarafından desteklenen DAKAP, kırsal kalkınma, girişim-

cilik, eğitim, örgütlenme, beşerî ve sosyal sermayenin kapasitesini geliştirerek
bölgesel kalkınmaya katkı sağlamayı amaçlayan geniş kapsamlı bir program-
Araştır 5 dır. DAKAP kapsamında yürütülen Kırsal Turizmi Geliştirme Projesi ile kırsal
alanlarda turizmin gelişmesi için yürüyüş yolları, rafting, doğal ve kültürel
değerlerin korunması gibi alanlarda eğitimler verilmiş, yerel halkın bilinçlen-
dirilmesi sağlanmaya çalışılmıştır.

Kaynakça
Ahipaşaoğlu, S. & Çeltek, E. (2006). Sürdürülebilir
Kırsal Turizm. Ankara: Gazi Kitabevi.
Akça, H., Esengün, K. ve Sayılı, M. (2001). Kırsal
alanların kalkındırılmasında kırsal turizmin rolü,
Standart Dergisi, 40 (470), ss. 29-35.
Aslan, E. (2017). Kırsal Turizmde Yenilik ve Kırsal
Turizm İşletmecilerinin Bireysel Yenilikçilik
Düzeylerinin Çeşitli Değişkenler (Katılımcılara ve
İşletmelere İlişkin) Açısından İncelenmesi: Kocaeli/
Kartepe Örneği. Kırklareli Üniversitesi Sosyal
Bilimler Enstitüsü Yayımlanmamış Yüksek Lisans
Tezi, Kırklareli.
Bakırcı, M. (2007). Türkiye’de Kırsal Kalkınma
Kavramlar-Politikalar-Uygulamalar. Ankara:
Nobel Yayın Dağıtım.
Boyacıoğlu, E. Z. (2014). Kırsal turizmde kadın
girişimciliği: Edirne Örneği, International Journal
of Social and Sciences, 4 (2), ss. 82-90.
Clark, J. (1996). Kalkınmanın Demokratikleşmesi.
S.Ural (çev.), Ankara: Türkiye Çevre Vakfı
Yayınları.
Çeken, H., Karadağ, L. & Dalgın, T. (2007). Kırsal
kalkınmada yeni bir yaklaşım kırsal turizm ve
Türkiye’ye yönelik teorik bir çalışma. Artvin
Çoruh Üniversitesi Orman Fakültesi Dergisi, 8(1),
ss. 1-14.
Çetin, F. (2019). Kırsal Turizm Pazarlamasında Sivil
Girişimler: Kuyucak Lavanta Kokulu Köy Kadın
Girişimcilik Kooperatifi. Isparta Uygulamalı
Bilimler Üniversitesi Lisansüstü Eğitim Enstitüsü
Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Isparta.
Çetin, İ., Polat Üzümcü, T.ve İçöz, O. (2016).
Endüstrileşme Kiskacinda Kirsal Alanlar ve
Sürdürülebilir Kirsal Turizm Kocaeli Kandira
Kirsal Turizm Geliştirme Modeli, I.Ulusal
Alternatif Turizm Kongresi, Erzincan, Türkiye, 7
- 09 Nisan 2016, cilt.1, ss.377-388

203

Dağ, R. (2018). “Türkiye’nin Kırsal Kalkınma
Deneyimi” içinde, Sürdürülebilir Yaşam
Penceresinden Yerel ve Kırsal Kalkınma, Ed: F.
Gür ve M. Bayramoğlu). İstanbul: Özyeğin
Üniversitesi Yayınları.
Demircioğlu, G. (1993). Kırsal turizm nedir? Anatolia
Turizm Araştırmaları Dergisi, 11 (5), ss. 8-10.
Doğan, S. & Özaslan, Y. (2017). Kırsal alan gelişimi
açısından kırsal turizm ve kırsal turizmin
dünyadaki durumu, Erzincan Üniversitesi Sosyal
Bilimler Enstitüsü Dergisi, Özel Sayı (4), ss. 61-78.
Douglas, Norman, Douglas, Ngaire & Derrett, Ros.
(2001). Special Interest Tourism. Australia: John
Wiley & Sons Ltd.
DPT (2000). Sekizinci Beş Yıllık Kalkınma Planı
(2001-2005), Ankara.
DPT (2007). Dokuzuncu Kalkınma Planı (2007-
2013), Ankara
English Tourism Council (ETC) (2001). Working for
the Countryside - A Strategy for Rural Tourism in
England 2001-2005. London: English Tourism
Council.
Fidan, F. & Nam, D. (2012). Kırsal turizmde yeni
dinamikler kadın girişimciler: Taraklı örneği,
KMÜ Sosyal ve Ekonomik Araştırmalar Dergisi, 14
(23), ss. 51-57.
Foris, D. (2014). Study regarding the classification of
tourism accommodation units for rural tourism
within the EU member states, Facultatea De
Management Agricol, 16 (4), ss. 38-43.
Görün, M. (2004). Kırsal kalkınmada il özel idaresinin
rolü ve ilçe özel idaresinin kurulması konusunda il
genel meclisi üyeleri üzerinde bir araştırma (İzmir,
Konya ve Ağrı Örneği). Dokuz Eylül Üniversitesi
Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 6 (1), ss. 126-
146.
Gülçubuk, B. (2018). “Sürdürülebilir Kırsal
Kalkınma İçin Kooperatif Örgütlenmesi” içinde,
Sürdürülebilir Yaşam Penceresinden Yerel ve Kırsal
Kalkınma, (Ed: F. Gür ve M. Bayramoğlu).
İstanbul: Özyeğin Üniversitesi Yayınları.
Gürlük, S. (2001). Dünyada ve Türkiye’de kırsal
kalkınma politikaları ve sürdürülebilir kalkınma,
Uludağ Üniversitesi İktisat Fakültesi Dergisi,
19 (4). https://www.researchgate.net/profile/
Serkan_Guerluek/publication/242616075_
DUNYADA_ve_TURKIYE’DE_KIRSAL_
KALKINMA_POLITIKALARI_ve_
SURDURULEBILIR_KALKINMA/
204
Kırsal Turizm Toplulukları
links/55dc3d3a08aec156b9b00f8b/
DUeNYADA-ve-TUeRKIYEDE-KIRSAL-
KALKINMA-POLITIKALARI-ve-
SUeRDUeRUeLEBILIR-KALKINMA.pdf
(erişim tarihi: 25.03.2020).
Haberal, H. (2015). Turizmde Alternatif/Ekolojik
Turizm-Doğa Turizmi-Kırsal Turizm-Yayla
Turizmi. Ankara: Detay Yayıncılık.
İnce, C. (2000). Turizm İşletmelerinde Rekreasyon ve
Animasyon, Ankara: Turhan Kitabevi.
İncekara, A. (2001). Anadolu’da Yeni Turizm
Olanakları ve Bölgesel Kalkınmadaki Yeri. İstanbul:
İstanbul Ticaret Odası Yayınları, No: 28.
Karaahmet B., Aydın G. & Özgöker U. (2016).
Türkiye’de kırsal turizm destinasyonlarının
rekabetçi gücünün geliştirilmesi için stratejik
öneriler. BJSS Balkan Journal of Social Sciences,
5(10), ss. 106-116.
Karakayalı, H. & Dilber, İ. (2010). Kuramlarda
Büyüme ve Kalkınma. Manisa: Emek Matbaacılık
ve Yayıncılık.
Kaya, E. (2007). Kent Yönetiminde Yeni Yaklaşım: Yerel
Kalkınma Yönetimi. İstanbul: Okutan Yayıncılık.
Kiper, T. (2006). Safranbolu Yörükköyü peyzaj
potansiyelinin kırsal turizm açısından
değerlendirilmesi. Ankara Üniversitesi Fen
Bilimleri Enstitüsü Yayımlanmamış Doktora Tezi,
Ankara.
Kozak, N., Kozak Akoğlan. M. & Kozak, M. (2010).
Genel Turizm, İlkeler ve Kavramlar. Ankara: Detay
Yayıncılık.
Kuşat, N. (2014). Sürdürülebilir kırsal kalkınma için
bir alternatif olarak kırsal turizm ve Türkiye’de
uygulanabilirliği. Ekonomik ve Sosyal Araştırmalar
Dergisi, 10 (2), ss. 65-87
Kültür ve Turizm Bakanlığı (2007). Türkiye Turizm
Stratejisi 2023. Ankara
Lane, B. (1994). What is rural tourism? Journal of
Sustainable Tourism, 2 (1), ss. 7-21.
Morgül, Mercan Ş. (2006). Trakya Bölgesinde Kırsal
Turizm Potansiyelinin Değerlendirilmesine İlişkin
Analiz: Kırklareli Örneği. Trakya Üniversitesi
Sosyal Bilimler Enstitüsü Yayımlanmamış Yüksek
Lisans Tezi, Edirne.
Nair, V., Munikrishnan, U. T., Rajaratnam, S. D. &
King, N. (2015). Redefining rural tourism İn
Malaysia: A conceptual perspective, Asia Pacific
Journal of Tourism Research, 20 (3), ss. 314-337.
Toplum Temelli Turizm

Ongun, U. (2015). Kırsal Turizmin Kırsal Soykan, F. (2003). Kırsal turizm ve Türkiye turizmi
Kalkınmaya Etkisi: Şirince Örneği. Süleyman için önemi. Ege Coğrafya Dergisi, 12, ss. 1-11
Demirel Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü
Soykan, F. (2006). Avrupa’da kırsal turizme bakış açısı
Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Isparta.
ve kazanılan deneyim. II. Balıkesir Ulusal Turizm
Özkan, E. (2007). Türkiye’de Kırsal Kalkınma Kongresi Bildiriler Kitabı, Balıkesir, ss. 71-87.
Politikaları ve Kırsal Turizm. Ankara Üniversitesi
Şenses F. (2004). Neoliberal Küreselleşme Kalkınma
Sosyal Bölümler Enstitüsü Yayımlanmamış
İçin Bir Fırsat mı?, Engel mi? Economic Research
Yüksek Lisans Tezi, Ankara.
Center, https://erc.metu.edu.tr/en/system/
Panyik, E., Costa, C. ve Rátz,T. (2011). Implementing files/menu/series04/0409.pdf (erişim tarihi:
integrated rural tourism: An event-based approach. 22.03.2020).
Tourism Management, 32, ss. 1352-1363.
Şerefoğlu, C. (2009). Kalkınmada Kırsal Turizmin
Roberts, L. & Hall, D. (2001). Rural Tourism and Rolü- 2007-2013 Yılları Arasında Ülkemizde
Recreation: Principles to Practice, (Ed: L. Roberts), Uygulanacak Olan IPARD Kırsal Kalkınma
CABI, ProQuest Ebook Central, Programındaki Yeri, Önemi ve Beklenen Gelişmeler.
Tarım ve Köy İşleri Bakanlığı Dış İlişkiler ve
http://ebookcentral.proquest.com/lib/anadolu/detail.
Avrupa Birliği Koordinasyon Dairesi Başkanlığı
action?docID=369429 (erişim tarihi: 22. 03. 2020).
Uzmanlık Tezi, Ankara.
Sen, Amartya K. (2004). Özgürlükle Kalkınma, Y.
Tarlak, Ş. (2007). Mumcularda Kırsal Turizm
Alogan (Çev). İstanbul: Ayrıntı Yayınları.
Modeli, Şehir Planlama Projesi IV, Dokuz Eylül
Sert, A.N. (2013). Kırsal Turizm Bölgelerinde Üniversitesi, İzmir
Festivallerin Yerel Halk Üzerindeki Sosyal Etkileri:
Telfer, D. J. (2002). Development Theories and
Beypazarı Festivaline Yönelik Bir Araştırma.
Tourism Theory, (içinde: Tourism and Development
Anadolu Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü
Concepts and İssues, Ed: R. Sharpley & D. Telfer).
Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Eskişehir.
Clevendon: Channel View Publications,
Serinikli, N. (2019). Kırsal Alandaki Mikro Kadın
Türkiye Otelciler Federasyonu (2005). Turizm
Girişimcilerin Kooperatifleşmeye Karşı Tutumları:
Tesislerinin Belgelendirilmesine ve Niteliklerine
Agro-Turizm Kadın Kooperatifleri, Girişimcilik ve
İlişkin Yönetmelik.
Kalkınma Dergisi, 14 (1): 45-57
Uçar, M., Çeken, H. & Ökten, Ş. (2017). Kırsal
Sharpley, R. & Sharpley, J. (1997). Rural Tourism An
Turizm ve Kırsal Kalkınma (Fethiye Örneği).
Introduction. London: International Thomson
Ankara: Detay Yayıncılık.
Business Press,
URL-1: http://blog.milliyet.com.tr/uluslararasi-
Smith, V. & Eadington, W. (1992). Tourism
turizm-kooperatifleri-dernegi--tica--
Alternatives: Potentials and Problems in the
ve-kirsal-alanda-turizm-kooperatifleri/
Development of Tourism. Philadelphia: University
Blog/?BlogNo=267055 (erişim tarihi:
of Pennsylvania Press.
28.03.2020).
Soykan, F. (1999). Doğal çevre ve kırsal kültürle
Yüksek Planlama Kurulu (YPK), (2014). Ulusal Kırsal
bütünleşen bir turizm türü: Kırsal turizm, Anatolia
Kalkınma Stratejisi (2014 –2020), Ankara.
Turizm Araştırmaları Dergisi. 10 (Mart-Haziran),
ss. 67-75. Zurnacı, N. (2012). Kırsal turizmde; girişimcilik ve
örgütlenme, KMÜ Sosyal ve Ekonomik Araştırmalar
Soykan, F. (2000). Kırsal turizm ve Avrupa’da
Dergisi, 14 (23), ss. 65-70.
kazanılan deneyim. Anatolia Turizm Araştırmaları
Dergisi . 11 (Eylül-Aralık), ss. 21-33.
Soykan, F. (2002). Kırsal turizmin sosyo-ekonomik
etkileri ve Türkiye dağları. I. Ulusal Sempozyumu.
Orman Bakanlığı Araştırma Planlama ve
Koordinasyon Kurulu Başkanlığı, ss. 154-159.

205
 Bölüm 8
Toplum Temelli Turizm Örnekleri
öğrenme çıktıları

Toplum Temelli Turizmin Türkiye’deki Toplum Temelli Turizmin Dünyadaki

1 2
Örnekleri Örnekleri
1 Türkiye’deki toplum temelli turizm 2 Dünyadaki toplum temelli turizm
uygulamalarını örneklendirebilme uygulamalarını örneklendirebilme

Anahtar Sözcükler: • Toplum temelli turizm • Türkiye’de toplum temelli turizm örnekleri
• Dünyada toplum temelli turizm örnekleri

206
Toplum Temelli Turizm
GİRİŞ
Küreselleşen dünyada her geçen gün turizm ha-
reketi hız kazanmış ve kitleselleşmiştir. Son yıllarda
kitleselleşen turizm hareketi, gerçekleştiği bölgede-
ki yerel halk üzerinde olumsuz etkiler yaratmak-
tadır. Gerek yerel ve merkezi kamu yönetimleri,
gerekse bölgesel ve ulusal sivil toplum kuruluşla-
rı (STK) toplumsal yaşamı korumak adına çeşitli
stratejiler geliştirmektedir.
Geliştirilen stratejilerden en çok bilineni sürdü-
rülebilir turizm gelişim stratejisidir. Her ne kadar
bu strateji çeşitli açılardan eleştirilse de söz konusu
stratejiye ait birçok alt turizm anlayışı modeli orta-
ya çıkmıştır. Toplum temelli turizm (TTT) anlayışı
da özellikle son yıllarda benimsenen modellerden
bir tanesidir. Genellikle gelişmekte olan ülkelerde
uygulanmaya çalışılan TTT, turizmin daha çok
yerel toplumların kontrolünde olmasını sağlamayı
amaç edinmiştir. Ayrıca TTT, turizmin gerçekleşti-
ği bölgedeki yerel toplumun turistik bir ürün üret-
mesiyle; sosyal, çevresel ve ekonomik fayda elde
ettiği bir kalkınma aracıdır.
Türkiye’de ve dünyada TTT anlayışıyla gerçek-
leştirilen birçok proje vardır. Bu bölümde öncelikle
Türkiye’deki TTT proje örneklerine sonrasında ise
dünyada uygulanan TTT proje örneklerine yer ve-
rilecektir. Böylece TTT anlayışının, turizm hareke-
ti içinde nasıl uygulandığı anlaşılmış olacaktır.
TOPLUM TEMELLİ TURİZMİN
TÜRKİYE’DEKİ ÖRNEKLERİ
Türkiye’nin farklı coğrafi bölgelerinde gerçek-
leşen birçok TTT projesi vardır. Bu projeler birçok
olumlu amaç etrafında yapılmıştır. Genel anlamda
değerlendirildiğinde projelerin en önemli çıktıla-
rından bir tanesi; yerel halkın yaşadığı bölgeye özgü
olan mesleki, coğrafi ve kültürel özellikleri turizm
kapsamlı eğitimler çerçevesinde alarak istihdama
kazandırılmalarıdır. Diğer önemli çıktılarından
bir tanesi ise yerel kültüre bağlı olarak geliştirilen
turizm hareketiyle gelir kaynaklarının çeşitlendiril-
mesidir. Gerek yerel toplumun kendi özelliklerini
turizm kapsamında nasıl kullanacağını öğrenmesi
gerekse gelir kaynaklarının çeşitlendirilmesi TTT
anlayışının, yerel topluma ve bölgeye sağladığı
önemli katkılardan birkaç tanesidir.
TTT kapsamında değerlendirilen projeler T.C.
Kültür ve Turizm Bakanlığı, Birleşmiş Milletler
Kalkınma Programı (United Nations Development
Programme – UNDP) ve Anadolu Efes iş birliği ile
yürütülen Gelecek Turizmde-Sürdürülebilir Des-
tek Fonu tarafından uygulamaya konmuştur. Bu
bölümde Türkiye’deki TTT uygulamaları kapsa-
mında; Doğu Anadolu’da Kültür Turizmi için İt-
tifaklar Projesi, Doğu Anadolu Turizm Geliştirme
Projesi, Ürünlü Kültür Köyü Projesi, %100 Misia,
Seferihisar’ın Geleneksel Mutfağı, Mardin’de Ka-
dın Liderliğinde Sürdürülebilir Girişimlerin Yara-
tılması, Dünyanın İlk Tapınağı Göbeklitepe’de Taş
İşçiliği, Malatya’nın Mirası Arslantepe, Safranbolu
Hatırası, Nar Kadın ile Edremit’in Yöresel Tatla-
rı, Lavanta Kokulu Köy, Kendi Kelebeğini Keş-
fet, Kuşlar Sizi Çağırıyor, Likya Yolunda Bir Tarih
Molası, Dört Mevsim Foça, Troya Kültür Rotası,
Ovacık Köyü’nde Bir Gün, Perşembe’nin Işıklarını
Kadınlar Yakacak örnek olarak verilebilir.
Doğu Anadolu’da Kültür Turizmi İçin
İttifaklar Projesi
Kültür ve Turizm Bakanlığı ile Birleşmiş Millet-
ler Ortak Programı tarafından ortak olarak yürü-
tülen ve İspanya Hükümeti tarafından finansmanı
sağlanan “Bin Yıl Kalkınma Hedeflerine Ulaşma
Fonu” kapsamında “Doğu Anadolu’da Kültür Tu-
rizmi için İttifaklar” projesi gerçekleştirilmiştir. Bu
projenin üç temel hedefi vardır (UNJP, 2009):
1. Türkiye’nin az gelişmiş bölgelerinde somut
ve soyut kültürel miras ve kültür turizminin
oluşturulması stratejik yönlendirilmesi, ön-
celiklendirilmesi ve korunması için Kars’ta
bir model üretilmesi ve uygulanması;
2. Kültüre dayalı turizm sektöründe gelir ve
istihdam yaratılması için toplulukların ve
işletmelerin kapasitelerinin artırılması;
3. Kars ve çevresi ile ilgili illerdeki yerel ma-
kamların ve sivil toplumun çoğulculuğun
teşviki yoluyla sosyal uyum ve diyaloğun
desteklenmesi öngörülmektedir.
Projeden elde edilmesi beklenen sonuçlardan
bir tanesi Doğu Anadolu Bölgesi’nde kamu, sivil
toplum ve özel sektörü bir araya getirilmesidir. Pro-
je kapsamında Kars ilinin somut olmayan kültürel
mirası haritalanmış ve bu çalışmalar bir kitap ola-
rak basılmıştır. Benzer şekilde Karslı halk ozanları-
nın (aşıkların) çalışmalar bir albümde toplanmıştır.
2010 yılında beşincisi düzenlenen Uluslararası Kars
207

Aşıklar Bayramı proje kapsamında desteklenmiştir.
EMITT ve MITT ve Berlin ITB fuarlarında Kars
ili temsil edilmiştir. Kars’ta, Kars Aşıklar Kültür Evi
ve Kars Çocuk Müze Odası 2011 yılında açılmıştır.
Kadınların iş gücüne katılması sağlanmış ve yöre
kadınlarına ev pansiyonculuğu, servis, mutfak ve
kat hizmetleri gibi eğitimler verilmiştir. Bu proje
neticesinde yerel olarak TTT hayata geçirilmiştir.
Doğu Anadolu Turizm Geliştirme
Projesi (DATUR)
Doğu Anadolu Kalkınma Programı’nın (DA-
KAP) bir alt kolu olan turizm bileşenini oluşturan
Doğu Anadolu Turizmini Geliştirme Projesi (DA-
TUR) 2003 yılında başlamıştır. Ancak DAKAP’ın
2006 yılında son bulmasıyla birlikte, DAKAP’ta
yer alan DATUR projesi 2007 yılında Birleşmiş
Milletler Kalkınma Programı (UNDP) ve Kültür
ve Turizm Bakanlığı’nın ortaklığında ve Anadolu
Efes’in sponsorluğunda proje bitiş tarihi olan 2012
yılına kadar devam etmiştir. Projenin ana konusu
Doğu Anadolu Bölgesi’nde kırsal turizmi geliştir-
mektir. Projenin coğrafi sınırları ise Erzurum’un İs-
pir ve Artvin’in Yusufeli ilçeleri içinde kalan Çoruh
Nehri Havzası olarak belirlenmiştir.
DATUR projesi genel anlamda Çoruh vadisini
bir destinasyon hâline getirmeyi, böylece o bölge-
de yaşayan yerel halkın yaşam düzeylerine olumlu
katkıyı yapmayı amaçlamıştır. Projenin alt amaçları
ise “Çoruh vadisinin, turizm ürünleri geliştirmek,
bölgenin ulusal ve uluslararası alanda tanıtılması-
nı sağlamak ve alternatif turizmi bölgede yaşayan
insanların yaşam düzeylerini geliştirmede bir araç
olarak kullanmak üzere yerelde kapasite geliştirme
çalışmaları yapmaktır.” Proje kapsamında turizm
ürünü geliştirilmesi için kuş gözlemciliği, trekking
ve rafting gibi alternatif turizm türlerinin uygula-
maya konması hedeflenmiştir. Ayrıca proje kap-
samında, turizm türlerinin ilgi görebilmesi için;
tanıtım malzemelerinin üretimi, belgesel filmlerin
çekimi gibi alt hedefler de vardır. Alternatif turizm
türleri belirlenmesi ve tanıtım yapılması gibi iki alt
hedefin belirlenmesi, projenin üçüncü bir alt he-
defini daha ortaya çıkarmaktadır. Bu alt hedef ise
yerel kapasitenin geliştirilmesidir. Yerel kapasite-
nin geliştirilmesi için yerel pansiyonların işletmeye
açılması, var olanların kapasitelerinin geliştirilmesi
ve pazar bağlantılarının kurulması gibi alt hedefler
ortaya çıkmıştır.
208
Toplum Temelli Turizm Örnekleri
Proje tamamlandığında ise bölgede 20’den faz-
la ev pansiyonu kurulmuş, bölgeye yönelik turizm
farkındalığını oluşturacak çok sayıda sivil toplum
kuruluşu faaliyete geçmiş, trekking ve bisiklet sür-
me rotaları oluşturulmuş, rafting ve kuş gözlemci-
liği gibi alternatif turizm türleri hayata geçirilerek
bu turizm türlerine yönelik olarak festivaller dü-
zenlenmiştir. Ayrıca, bölgenin çevre, doğa ve kül-
tür envanteri çıkartılmış, uluslararası önemli fuar-
lara (EMITT, ITB Berlin, Rutland Bird Fair gibi)
katılım sağlanmış, bölgenin gastronomik kimliği-
ne özel olarak “Lezzet Vadisi Çoruh’tan Uzundere
Sofrası” isimli bir kitap basılmıştır. Tüm bu proje
çıktılarından sonra bölgeye yönelik olarak yerli ve
yabancı turistlerin ilgisi artmıştır. Ayrıca projenin
tamamlanmasından dört yıl sonrasına tekabül eden
2016 yılında Uzundere Türkiye’nin 11. Sakin şehri
olmuştur.
Ürünlü Kültür Köyü Projesi
Toplum Temelli Turizm kapsamında değerlen-
dirilen Ürünlü Kültür Köyü Projesi, köy halkının
2005 yılında Orta Doğu Üniversitesi akademisyen-
lerinden destek istemeleri sonucunda başlamıştır.
ODTÜ’de görev yapan akademisyenlerin yaptığı
incelemeler sonucunda köy içinde yaklaşık 200
yıllık tarihi evlerle beraber köyün kültürel değer-
lerinin de korunmuş olduğu görülmüştür. Böylece
Ürünlü Köyü’nün “Kültür Köyü” unvanı alması
için bir proje hazırlanmıştır. Kültür Köyü projesini
hayata geçiren akademik kurul üç temel yaklaşımı
benimsemiştir. Bu yaklaşımlar; ekolojik (doğa-
nın korunması ve zenginleştirilmesi), hümanistik
(bölgede yaşayan halkın modern yaşama rağmen
geçmişten gelen insani değerlerinin dikkate alın-
ması) ve yöresel kültürel yaklaşımlarıdır (Ürünlü
Köyü’nün kültürel zenginliklerinin araştırılması ve
korunmasıdır).
Proje kapsamında köy kültür envanteri ve kül-
tür analizi yapılmıştır. Bu analizler neticesinde köy
kültürüne dayalı misafirlik sistemi oluşturularak,
yerel halkın turizmle tanışması sağlanmıştır. Ayrıca
bu kapsamda, birkaç köy, yayla ve bağ evi restore
edilerek yaşanır bir hale getirilmiştir. Bölgeye gelen
ziyaretçilerin konaklaması için iki pansiyon faaliye-
te başlamış, Altınbeşik Millî Parkı içinde bulunan
Altınbeşik Mağarası’na ulaşım ve alan kılavuzluğu
hizmeti sağlanmıştır.
Toplum Temelli Turizm
%100 Misia
Bursa’nın 2000 yıllık bir geçmişe sahip olan
eski adı Misi Köyü, yeni adı Gümüştepe Köyü’nün
15 yıl öncesine kadar geçim kaynağı ipek böcekçi-
liğine dayanmaktadır. %100 Misia projesi ile hem
ipek böcekçiliği zanaatını yeniden canlandırmak
hem de bölgedeki kadın istihdamını artırmak için
Gelecek Turizmde Sürdürülebilir Destek Fonu
kapsamında bir TTT modeli oluşturulmuştur.
Nilüfer Belediyesi tarafından projeye tarihi iki
ev tahsis edilmiştir. Bu evlerden biri İpek Evi’dir.
Bu evde ipek böceği yetiştiriciliği, ipek dokumacı-
lığı ve niş ürünler üretimi yapılmaktadır. Ayrıca bu
evin bir bölümünde de üretilen ürünlerin satıldığı
bir mağaza ortamı yaratılmıştır. Projeye tahsis edi-
len bir diğer ev ise Koza Evi’dir. Koza Evi ise yöreye
daha çok turist çekmek için yerel yemeklerin su-
nulduğu bir Misi evi olarak restore edilmiştir. Her
iki evin mülkiyeti ve yönetimi Nilüfer Misi Köyü
Kadınları Kültür ve Yardımlaşma Derneğinde çalı-
şan 44 kadına verilmiştir.
Proje kapsamında 44 kadına turizm için temel
düzey İngilizce, sürdürülebilir turizm, bilgisayar,
ipek böceği yetiştiriciliği, ipek dokumacılığı, ye-
mek kursu, sofra düzeni, takı tasarımı eğitimi gibi
birçok kurs ve eğitim verilmiştir. Proje sonucunda
geleneksel ipek böcekçiliği yeniden yörenin uğraş
alanına girmiş ve proje bütçesiyle ipek dokuma
tezgâhları alınmıştır. Koza Evi, İpek Evi ve köyde
bulunan evlerden bazıları da restore edilmiştir. Ay-
rıca bu evler Kültür ve Turizm Bakanlığı tarafından
da tescillenmiştir. Proje, yöredeki kadınlar köyle-
rini terk etmeden ekonomik hayata katılmasına
imkân vermiştir.
Seferihisar’ın Geleneksel Mutfağı
Seferihisar’ın Geleneksel Mutfağı projesi TTT
modeli kapsamında Seferihisar Belediyesi, Hıdır-
lık Tarımsal Kooperatifi, Yavaş Yaşamı Destekle-
me Derneği, İzmir Ekonomi Üniversitesi ve Yavaş
Yaşamı Destekleme Derneği tarafından gerçekleş-
tirilmiştir. Bu projeyle Seferihisar bölgesine özgü
olan gastronomik ürünlerin markalaştırılması ve
Türkiye’ye tanıtılmasıyla birlikte bölgedeki yöre-
sel mutfak kültürünün turizmin gelişmesine katkı
sağlaması hedeflenmiştir. Projenin bir diğer amacı
ise Seferihisar’a gelen insanlara yemek yapmanın
kültürel ve sosyal bir yanının olduğunu göstererek
yemek yemenin ve yemek yapmanın marketten pa-
ketli gıdaları alarak veya atıştırarak biten bir süreç
olmadığını hatırlatmaktır.
Proje kapsamında belediyeye hibe olarak ve-
rilen bir bina içine eğitim dersliği, yiyecekler için
soğuk odası, modern bir mutfak ve depo yapıl-
mıştır. Ayrıca proje kapsamında kooperatif üyesi
kadınlara yiyecek ve içeceklerin güvenliği için son
derece önemli olan hijyen ve sanitasyon, gıda kim-
yası, beslenme ve eğitimcilik dersleri verilmiştir. Bu
derslerden sonra Seferihisar’ın geleneksel mutfağı
üzerine eğitim alan kadınların, mutfak kültürlerini
ziyaretçilerle paylaşabilmesi amacıyla bir de atölye
kurulmuştur. Ayrıca yöre kadınlarının ürettikleri
ürünlerin yalnızca Seferihisar’a gelen ziyaretçilerle
kısıtlı kalmaması, daha geniş bir müşteri kitlesine
ulaşması için www.seferipazar.com adıyla bir inter-
net sayfası hazırlanıp yayına alınmıştır.
Mardin’de Kadın Liderliğinde
Sürdürülebilir Girişimlerin Yaratılması
Kadın Emeğini Değerlendirme Vakfı (KEDV)
tarafından uygulanan Mardin’de Kadınlar Liderli-
ğinde Sürdürülebilir Turizm Girişimlerinin Yara-
tılması projesiyle, Mardin ilinde turizm sektörü-
ne örnek olabilecek bir kadın girişimi yaratılarak
sürdürülebilir turizm gelişimine katkı sağlamak ve
Mardin ilinin diğer bölgeler için örnek bir model
olması hedeflenmiştir. Bu kapsamda Mardin’li ka-
dınlar Gelecek Turizmde Fonu’ndan aldıkları proje
desteği ile eski bir evi restore ederek 22 odalı bir
misafirevine dönüştürerek işletmeye açmışlardır.
Mardin’in tarihi yapısını oluşturan ve bölgeye ait
mobilyalarla birlikte Mardin ilinin atmosferini ya-
şatan dokuz otantik oda da misafirevinin içinde yer
almaktadır. Bu misafirevinin “İpekyolu Misafirevi”
adıyla birlikte pansiyon ve kafeteryayla birlikte hiz-
mete açılması öngörülmüştür. Misafirevi açılma-
dan önce 43 kadına turizm eğitimler verilmiştir.
Proje çıktısı olarak konaklama ve yiyecek-içe-
cek hizmeti sunan İpekyolu Misafirevi’nde bölge
kadınlarına istihdam olanağı sağlanmıştır. Bu du-
rumun sonucu olarak bölge halkı sahip olduğu kül-
türel değerleri turizm hareketi kapsamında değer-
lendirerek buradan bir gelir etmiş hem de bölgede
turizm hareketinin sürdürülebilirliği sağlanmıştır.
209

Dünyanın En Eski Tapınağı
Göbeklitepe’de Taş İşçiliği
Şanlıurfa Ticaret Odası ve Şanlıurfa Valiliği ta-
rafından ortak olarak uygulanan “Dünyanın En
Eski Tapınağı Göbeklitepe’de Taş İşçiliği” projesi,
şu ana kadar keşfedilmiş dünyanın ilk tapınağı olan
Göbeklitepe’de 12 bin yıl öncesinde başlayan taş iş-
çiliğinin gelecek kuşaklara aktarılmasını ve bölge-
deki nitelikli turist sayısını artırarak bölgeye katkı
yapabilecek bir turizm geliri elde etmeyi amaçla-
maktadır. Ayrıca projenin diğer bir amacı, bölge
gençlerine taş işçiliğiyle beraber yeni bir iş alanı
oluşturarak bölgenin kültürel kimliğinin sürdürü-
lebilirliğini sağlamaktır. Bu proje sonucunda elde
edilmek istenen diğer bir çıktı ise turistik ürünler-
de kullanılacak olan taş motiflerini belirlemek ve
kurulacak olan “Taş İşçiliği Atölyesi”yle birlikte
bölgeye gelecek olan turistlere otantik bir deneyim
yaşatmaktır.
Projenin çıktıları olarak Şanlıurfa’da bir taş iş-
çiliği atölyesi hayata geçirilmiştir. Taş işçiliği eğiti-
mine altısı kadın 15’i erkek olmak üzere toplamda
21 kişi katılmıştır. Eğitimi başarı ile tamamlayan
kadınlar Türkiye’nin ilk taş işçileri olmuştur. Taş
işçilerinin ortaya koyduğu yeni motiflerle beraber
Şanlıurfa’da hem hediyelik eşya sektörü hem de
yapı süslemesi sektörlerinde yeni istihdam alanla-
rı yaratılmıştır. Projenin tamamlanmasıyla taş iş-
çiliği eğitimi alanların amaçları sona ermemiştir.
Mardin’de Reji Kilisesi içinde yer alan gümüş işle-
me, telkâri, ahşap, ebru gibi kursların yanına taş iş-
çiliği kurslarının da açılması planlanmaktadır. Ay-
rıca bu kursun nihai amacının ise turistlerin “kendi
hediyeni kendi yap” belirtilmektedir.
Malatya’nın Mirası Arslantepe
Arslantepe Destekleme ve Geliştirme
Derneği’yle birlikte Battalgazi Belediye Başkanlı-
ğı tarafından ortak olarak hazırlanan “Malatya’nın
Mirası Arslantepe” projesi temel olarak dört
amaç çerçevesinde hazırlanmıştır. Bu amaçlar-
dan ilki Arslantepe’nin bir turistik cazibe merke-
zi olmasını sağlamaktır. Projenin ikinci amacı ise
Arslantepe’nin tanıtımına katkıda bulunmaktır.
Üçüncü amaç, bölge halkının Arslantepe’yi sa-
hiplenmesini, bölgeyle gurur duymasını ve bölge-
yi koruma bilinciyle hareket etmesini sağlayarak
Arslantepe’nin sürdürülebilirliğini sağlamaktır. İlk
üç amaçla bağlantılı olarak nihai amaç ise bölge-
210
Toplum Temelli Turizm Örnekleri
deki ekonomiyi canlandırmaktır. Projenin tarihi
misyonunu gösteren bir diğer amaç ise Arslantepe
Tümülüsü’nü tanıtmaktır. Bu tümülüsün tanıtıl-
masının önemi ise geçmişte gizlidir. 5500 yıllık bir
geçmişe sahip olan Arslantepe Höyüğü, ilk şehir
devletinin kurulmasına sahne olmuştur. Ayrıca bu
höyük içinde kerpiç malzemeden yapılmış saray,
kral mezarları ve dünyanın en eski kılıçlarını ba-
rındırmaktadır.
Proje kapsamında 210 temel sınıf öğretmenine,
sekiz işçiye ve bir kazı alanı bekçisine farkındalık
eğitimleri verilmiştir. Bu eğitimlerde Arslantepe’nin
tarihteki önemi, Arslantepe bölgesinde yapılan ka-
zıların tarihçesine ve çevre ve kültür varlıklarının
sahip olduğu değerlerin korunması gibi konulara
değinilmiştir. Eğitimlerin ikinci etabında ise te-
mel sınıf öğretmenleri, temel sınıf öğrencileri ve
Orduzu’lu kadınlara hediyelik eşya tasarımı eğitimi
verilmiştir.
Projenin en önemli sonuçlarından bir tanesi
Arslantepe’nin arkeolojik sahasının 2014 yılında
“UNESCO Dünya Mirası Geçici Listesi’’ne ka-
bul edilmesidir. UNESCO Dünya Mirası Geçici
Listesi’ne kabul edilmesinden sonra Arslantepe,
Açık Hava Müzesi statüsü almış ve bölgeye gelen
ziyaretçilerin kullanması için birden fazla dilde reh-
ber hazırlanmıştır.
Safranbolu Hatırası
Karabük Üniversitesi Safranbolu Meslek Yük-
sek Okulu ve Safranbolu Esnaf ve Sanatkârlar oda-
sı tarafından ortak olarak hazırlanan “Safranbolu
Hatırası” projesi, Safranbolu’nun sahip olduğu
kültürel mirası ve Safranbolu bölgesinin değerlerini
yansıtan hediyelik eşya gereksiniminin giderilme-
sine yönelik olarak hazırlanmıştır. “Dünya Mirası
Listesi”ne 1994 yılında giren Safranbolu ilçesi sa-
hip olduğu, 200 yıllık geçmişe sahip ahşap konak-
ları, yüzyıllardır korumayı başardığı tarihi dokusu
ve kültürel değerleriyle sürdürülebilir turizm bakış
açısının en önemli örneklerinden bir tanesidir.
Projenin amacını gerçekleştirebilmek için proje
kapsamında, Safranbolu’yu ziyaret eden turistlerin
hediyelik eşya satın alma davranışlarıyla beklentile-
ri arasındaki ilişkiye bakılarak yeni hediyelik eşya
tasarımlarında hangi noktaların hediye seçiminde
önemli olduğu belirlenmeye çalışılmıştır. Bu kap-
samda yerli ve yabancı turistlerle anket çalışması
yapılmıştır. Anket sonuçlarından hareket edilerek
Toplum Temelli Turizm
Derin Sarıyer danışmanlığında bir tasarım yarış-
ması düzenlenmiş ve bu yarışmanın sonucunda
seçilen tasarımların, yerel esnaflar tarafından üretil-
mesi sağlanarak söz konusu tasarımlar, bölgeye ge-
len ziyaretçilere hediyelik eşya olarak sunulmuştur.
Nar Kadın ile Edremit’in Yöresel
Tatları
S.S. Nar Kadın Çevre Kültür ve İşletme Koope-
ratifi, Edremit Ticaret Odası ve Edremit Belediyesi
tarafından hazırlanan “Nar Kadın ile Edremit”in
Yöresel Tatları projesi, bölgede zeytinyağı ile yapı-
lan yöresel tatlar özelinde bir markalaşma yaratarak
bölgeyi gurme turizminde önemli bir varış noktası
haline getirmeyi hedeflemiştir. Bu kapsamda böl-
gede yaşayan 40 kadına kadın farkındalığı, pazar-
lama, özgüven, girişimcilik, hijyen ve zeytinyağı ile
ilgili olarak çeşitli eğitimler verilmiştir.
Proje kapsamında Edremit Belediyesi tarafın-
dan projeye Edremit’in tarihi bir evi verilmiştir.
Proje süresince ev restore edilmiş, 2017 yılında
“Nar Kadın Gurme Evi” adıyla yöresel yemeklerin
sunulduğu ve yöre kadınlarının gelir sağladığı bir
mekân olarak açılmıştır.
Lavanta Kokulu Köy
Keçiborlu Yardımlaşma ve Dayanışma Derneği,
Keçiborlu Kaymakamlığı ve Kuyucak Köyü Muh-
tarlığı tarafından hazırlanan “Lavanta Kokulu Köy”
projesi, Türkiye’deki lavanta üretiminin %93’lük
bir kısmını sağlayan Kuyucak Köyü’nde kırsal tu-
rizm hareketini başlamasını sağlanması, lavanta
ürün çeşitliğinin artırılması, bölgede yeni istihdam
olanaklarının oluşturulması ve buna bağlı olarak
yöre halkının gelir elde etmesi hedeflenmiştir. Bu
kapsamda bölge kadınlarına kooperatifçilik, kırsal
turizm, tanıtım ve hediyelik eşya tasarımı gibi alan-
larda eğitimler verilmiştir.
Proje kapsamında lavantalarıyla ünlü Fransa’nın
Provence bölgesine bir gezi düzenlenmiştir. Bu gezi
esnasında lavanta üretimi ve ticareti ile ilgili çeşit-
li görüşmeler yapılmış, üretilen ürünlerin nasıl ve
hangi kanallardan pazarlandığı, hangi üretim sü-
reçlerinden geçtiği gibi konularda da bilgilendir-
meler yapılmıştır. Projenin önemli çıktılarından
biri de 17 kadının bir araya gelerek oluşturduğu
Lavanta Kokulu Köy Kadın Girişimi ve Üretimi
Kooperatifinin kurulması ve dört köy evinin pan-
siyon olarak işletmeye açılmasıdır. Bölge 2016 yı-
lının yaz aylarında 20 bin ziyaretçi kabul etmiş, bu
sayı 2017 yılında 140 bine, 2018 yılında ise 190
bine ulaşmıştır.
Likya Yolunda Bir Tarih Molası
Kültür Rotaları Derneği, Demre Kaymakamlı-
ğı, Demre Belediyesi ve Kapaklı Muhtarlığı tarafın-
dan hazırlanan “Likya Yolunda Bir Tarih Molası”
projesinde, sürdürülebilir turizm konusunda far-
kındalık yaratmak ve üç farklı rotası bulunan Likya
Yolu yürüyüş rotasının Demre’nin Hoyran ve Ka-
paklı köylerinde birleştirilmesi amaçlanmıştır.
Proje sonucunda bu bölgenin, ziyaretçiler için
bir merkez haline getirilerek hem dinlenme hem de
alternatif yolların seçebileceği bir nokta haline ge-
tirilmiştir. Ayrıca, Kapaklı ve Hoyranlı bölgesinde
kadınlar kafeteryalar açmış, el işleri ve yöresel ye-
mekler satarak da gelir elde etmeye başlamışlardır.
Bu sonuçlar bölgede TTT anlayışının uygulandığı-
nı göstermektedir.
Türkiye’deki Diğer TTT Örnekleri
Adana’nın Saimbeyli ilçesine yönelik olarak,
Adana Toros Dernekler Federasyonu, Saimbeyli
Belediyesi, Çukurova Üniversitesi, Fen Edebiyat
Fakültesi Biyoloji Bölümü, Saimbeyli Kaymakam-
lığı ve Orman ve Su İşleri Bakanlığı Adana Şube
Müdürlüğü tarafından hazırlanan “Kendi Kelebe-
ğini Keşfet” projesinde, Saimbeyli Mavisi diğer is-
miyle Teressa Mavisi ismiyle bilinen kelebek türüne
dikkat çekilerek kelebek gözlemciliği ile bölgedeki
turizmin geliştirilmesi ve ilçeye bir gelir yaratılması
hedeflenmiştir.
Bu bölüm altında verilebilecek bir diğer örnek
TTT örneği ise Denizli’nin Buldan ilçesinde ger-
çekleştirilen “Kuşlar Sizi Çağırıyor” projesidir. Pro-
je, Hayvanları Koruma ve Yaşatma Derneği, Bul-
dan Kaymakamlığı ve Buldan Belediyesi tarafından
hazırlanmıştır. Bu projeyle 1150 metre yükseklikte
bulunan Yayla Gölü etrafında bir turizm hareke-
ti yaratılmaya çalışılmıştır. Bu bölgenin 163 kuş
türüne ev sahipliği belirlenmiş, Buldan’dan Yayla
Gölü’ne trekking rotaları oluşturulmuştur. Ayrıca
bölgedeki kadınlara eğitimler verilerek, sekiz bin
yıldır bölgenin bir geleneği olan buldan dokuma-
larına Yayla Gölü kuşlarının da işlenmesi sağlan-
mıştır.
211
 Toplum Temelli Turizm Örnekleri

Kadınlar temelinde hazırlanmış bir başka TTT
modeli ise Yeni Arayışlar Girişimi Platformu ve
Perşembe Sanayiciler ve İş adamları Derneği tara-
fından hazırlanan “Perşembe’nin Işıklarını Kadın-
lar Yakacak” projesidir. Bu proje ile Sakin Şehir
unvanı almış olan Perşembe ilçesinde sürdürüle-
bilir turizm hareketinin canlandırılması, yöresel
lezzetlerin tanıtılarak gastronomi gezginleri için bir
çekim noktası hâline getirilmesi, yöre halkının gelir
seviyesinin artırılması ve kadın girişimcilere önce-
lik verilmesi amaçlanmıştır.
Türkiye’deki TTT modellerine ilişkin diğer bir
örnek ise Ovacık Köyü’nde Bir Gün projesidir. Bu
proje Ovacık Köyü Kadın Tohum Derneği ve Şile
Belediyesi tarafından hazırlanmıştır. Bu proje ile
bölgeye gelen ziyaretçilerin tarladan sofraya gelen
lezzetleri tatmasının sağlanması ve yöreye özgü
kültür ve gelenekleri deneyimlemesi sağlanarak,
deneyim temelli bir turizm modelinin geliştirilmesi
hedeflenmiştir.

Öğrenme Çıktısı

1 Türkiye’deki toplum temelli turizm uygulamalarını örneklendirebilme

Araştır 1 İlişkilendir Anlat/Paylaş

Toplum temelli turizm pro- Toplum temelli turizm pro-

Toplum temelli turizm için
jeleri neden yalnızca bir il- jelerinde neden kadınlar ve
neden çatı bir kuruluş oluş-
çeye veya kasabaya yönelik gençler ön planda tutul-
turulmadığını tartışınız.
olarak planlanmaktadır? maktadır?

TOPLUM TEMELLİ TURİZMİN DÜNYADAKİ ÖRNEKLERİ

Toplum temelli turizmin dünya üzerindeki gelişimine bakıldığında bu gelişimin genellikle bir şahıs
veya çok büyük olmayan bir grubun öncülüğünde başlamaktadır. Ancak TTT’in dünyada bilinen örnek-
lerine bakıldığında ise hükümetlerin veya yerel yönetimlerin TTT’e liderlik yaptıkları görülmektedir. Bu
bölümde Kamboçya, Vietnam, Endonezya, Tayland, Nabibya, Kırgızistan ve Malezya’nın TTT ağ yapıla-
rına değinilecektir.

Kamboçya Toplum Temelli Turizm ve Ekoturizm Ağı

Ulusal kamu kurumları, yerel koruma ve kalkınma organizasyonları, özel sektör şirketleri (seyahat
acentası gibi) ve akademik kurumlardan oluşan Kamboçya Toplum Temelli Turizm ve Ekoturizm Ağı
(KTTTEA), Kamboçya’da yoksulluğun azaltmak, kültürel koruma ve sahiplenme davranışını topluma
yayabilmek ve Kamboçya’nın tanıtıma katkı sağlamak için kurulmuştur. KTTTEA, Kamboçya için sürdü-
rülebilir turizmi etkin kılmak için organizasyonel yapısını oluşturmuştur. Bu kapsamda KTTTEA’nın sür-
dürülebilir turizm anlayışı sonucunda, yerel halkın turizm hareketiyle ekonomik olarak güçlenmesini, ye-
rel değerlerin ve varlıkların korunmasını ve bölgeye gelen ziyaretçilerin tatminini sağlamaya çalışmaktadır.
KTTTEA yerel halk için birçok eğitim düzenlemiştir. Bu eğitimlerden ilki “Toplum Temelli Turizm
ve Ekoturizm Eğitimi”dir. Bu eğitim kapsamında yerel halka turizm hareketinin kapsamı, farklı turizm
çeşitleri ve turizmin topluluklar üzerinde etkileri gibi konulara değinilmiştir. İkinci eğitim ise “Eğiticile-
rin Eğitimi”dir. Eğiticilerin eğitimi kapsamında yerel kamu görevlilerine, turizm hareketinin planlanması,
uygulamaya konulması, yönetilmesi, izlenmesi ve denetlenmesi konularına ağırlık verilmiştir. KTTTEA
kapsamında verilen üçüncü eğitim “Rehber Eğitimi”dir. Bu eğitim süresince yerel halka, rehberliğin kamu-
sal ve bireysel sorumluluğundan, rehberlik becerilerinden ve turistlerle karşı karşıya geldiğinde sergilemesi
gereken davranış tarzlarına kadar birçok bilgi aktarılmıştır. Bu ağ kapsamında verilen bir diğer eğitim ise

212
Toplum Temelli Turizm
“Finansal yönetim eğitimi”dir. Finansal eğitimlerde
yerel halka hesap yapma, yatırım fırsatlarını görüp
değerlendirebilme, getiri hesabı tutabilme ve şeffaf-
lık gibi konularda eğitimler verilmiştir. Son eğitim
konusu ise yerel topluluklar için bir yönetim hiye-
rarşisi oluşturmaya yönelik olarak verilen “Yönetim
yapısı eğitimi”dir (Ataman, 2010, s. 40).
KTTTEA üyelerine ürün geliştirilmesi ve pa-
zarlanması konularında yardımcı olmaktadır. Ay-
rıca geliştirilen yeni ürünlerin dökümantasyon
işlerini yapmakta, Kamboçya’yı uluslararası fuar-
larda temsil etmektedir. KTTTEA kendi web sitesi
üzerinden (https://www.tourismcambodia.com/
activities/community-based-tourism-cbt.htm) po-
tansiyel ziyaretçilerine bilgiler vermekte, site üze-
rinden rezervasyon alabilmekte, çevrim için sohbet
kısmıyla soru sorup cevap alabilmenize olanak ta-
nımaktadır.
Vietnam Toplum Temelli Turizm Ağı
Vietnam Toplum Temelli Turizm Ağı’nın
(VTTTA) ilk adımları Asya Pasifik Seyahat Acen-
taları Birliği, Kanada’daki Capilano Üniversitesi ve
Vietnam’da bulunan Hanoi Üniversitesi’nin ortak
olarak geliştirdiği toplum temelli turizm projesiy-
le atılmıştır. Projenin finansman kaynağını 2002-
2007 yılları arasında Kanada Kalkınma Ajansı
sağlamıştır. Proje kapsamında Vietnam’ın köylerin-
deki yerel kapasiteler dikkate alınarak sürdürülebi-
lir turizm anlayışı çerçevesinde yoksulluğun azaltıl-
ması amaçlanmıştır. Bu amaç doğrultusunda yerel
halka turizm hareketi ve farkındalık eğitimleri,
kadınlar ve gençler için yeni iş fırsatları yaratma-
ları adına girişimcilik eğitimleri, yerel yönetimler
için toplum temelli turizm planlanmasına yönelik
olarak organizasyonel planlama eğitimleri verilmiş-
tir. Ayrıca çocuklar için çevre eğitimleri, yerel halk
için aşçılık, gıda güvenliği, hijyen ve sanitasyon, ilk
yardım eğitimleri de verilmiştir (VCBT-N, 2020;
Karacaoğlu, 2017, s. 71).
Proje sonucunda bölgede geleneksel yiyecek-
içecek sunumları, bölgenin kültürünü yansıtan
hediyelik tasarımlar, spa hizmetleri, festivaller,
aile yanında konaklama tipi ve rehber gözetimli
turlar gibi farkı turizm ürünleri ortaya çıkmıştır.
Vietnam’ın çeşitli köylerinde 100’ün üzerinde evde
aile yanı konaklama yapılmaktadır. Proje başlama-
dan önce turizm bölgelerinde yaşayan yerel halkın
yıllık gelirleri 500 dolar olan gelirleri, proje sonra-
sında yıllık yaklaşık 2000 dolar düzeyine çıkmıştır.
Bu ağa katılmak isteyen yerel işletmelerden orga-
nizasyon kesintisi ilk yıl için alınmamaktadır. İlk
yıldan sonra VTTTA tarafında yerel işletmelerden
organizasyon kesintisi yapılmaktadır (VCBT-N,
2020; Karacaoğlu, 2017, s. 71).
Endonezya Ekoturizm Merkezi
Endonezya Ekoturizm Merkezi (EEM),
Endonezya’da toplum temelli turizmi ekoturizm
eksenin geliştirmek için kurulmuştur. EEM; Birleş-
miş Milletler Dünya Turizm Örgütü (UNTWO),
Birleşmiş Milletler Eğitim, Bilim ve Kültür Örgütü
(UNESCO), Uluslararası Doğa Koruma Derneği
(IUCN) gibi uluslararası kuruluşlarla iş birlikleri
yaparak Endonezya’da ekoturizmin yaygınlaşması
için çalışmalar yapmıştır (INDECON, 2020).
EEM uluslararası iş birlikleri kadar ulusal ku-
rumlarla da yakın çalışmalar yaparak ekoturizm uy-
gulayıcılarına eğitimler ve çalıştaylar düzenlemiştir.
Ayrıca EEM doğal çevre, kültürel ve sosyal değer-
lerin korunmasını sağlamak ve yerel toplulukların
daha fazla pay alabilmeleri için destinasyon yöne-
ticileriyle iş birlikleri yapmıştır. EEM, Endonezya
ekoturizmini uluslararası alanda tanıtmak için bir-
çok uluslararası fuara katılmıştır (Ataman, 2010, s.
43).
Kırgız Toplum Temelli Turizm Birliği
Kırgız Toplum Temelli Turizm Birliği (KTTTB)
2003 yılında kurulmuştur. Birlik, İsviçre kökenli
Helvetas’la (uluslararası işbirliği örgütü) işbirliği
yapmaktadır. Helvetas’tan ve diğer iş birliklerinden
elde edilen finans kaynaklarından elde gelirle ye-
rel halka misafir ağırlama, pazarlama, turistik ürün
geliştirme, girişimcilik gibi eğitimler verilerek yerel
kapasite artırılmaya çalışılmaktadır. Birliğin kuru-
luş amacı Kırgızistan’ın coğrafyası nedeniyle genel-
likle dağlık alanlarda yaşayan yerel halkın bu farklı
coğrafi şartları kullanmasını sağlayarak bölgede
bir ekoturizm modeli geliştirmektir. Bu gelişmeyle
birlikte yerel halkın gelirini artırarak, turizm hare-
ketini sürdürülebilir bir seviye tutmakta amaçlan-
maktadır. KTTTB 15 tane toplum temelli turizm
projesi yürüten kuruluşun çatı birliğidir (KCBTA,
2020).
KTTTB Kırgızistan’daki her bölgenin kendi-
ne özgü çekicilik unsurlarını ön plana çıkarmayı
213

hedeflemektedir. Bu bölgelerde sunulan ürünler
bölgedeki yerel üreticiler tarafından üretilmekte-
dir. Bu üretim biçimiyle amaçlanan, bölgeye gelen
ziyaretçilerin yerel topluluğun kültürünü, değerle-
rini, yaşam biçimini deneyimlemesini sağlamaktır.
KTTTB bu kapsamda Birlik, Kırgızistan’ın gele-
neksel oyun ve kültürel değerlerini ziyaretçilere
sunmaya çalışmaktadır. Bunlar kartal ile avlanma,
yurtlarda konaklama, kımız içme, kopuz ve domb-
ra dinletileri, ata binme ve Kökbörü oyunları dü-
zenlenmesi birliğin faaliyetleri arasındadır. Birlik
kendi web sitesi üzerinden Kırgızistan’a yönelik
tanıtım ve pazarlama faaliyetlerini yürütmekte ve
ayrıca çevrimiçi olarak tur satışı ve rezervasyon hiz-
metlerini yerine getirmektedir (KCBTA, 2020).
Tayland Toplum Temelli Turizm
Enstitüsü
Tayland Toplum Temelli Turizm Enstitüsü
(TTTTE) 2006 yılında kurulmuştur. Kuruluş, tu-
rizm hareketini Tayland’ın yerel halkının gelişmesi
ve ekonomik açıdan kalkınması için önemli bir sıç-
rama noktası olarak görmüştür. Bu kapsamda kırsal
turizmi geliştirmeyi hedefleyen kuruluş, sürdürüle-
bilir bir turizm anlayışının benimsenmesinin an-
cak, yerel halkın turizm planlanmasına katılımının
sağlanmasıyla ve turizm hareketinden elde edecek-
leri faydayla mümkün olduğu düşüncesi etrafında
şekillenmiştir. Bu enstitü iki ayrı organizasyonun
birleşmesiyle oluşmuştur. Bu organizasyonlardan
ilki, uzun yıllar boyunca topluluklara TTT plan-
lanması, yönetilmesi, pazarlanması konularında
eğitim ve destek vermiş olan Sorumlu Ekolojik
Turlar Projesi’dir. Diğer organizasyon ise yerel top-
luluklara TTT bölgesel uygunluğu konusunda des-
tek veren Tayland Araştırma Fonu’dur. Her iki ya-
pının bilgi, beceri ve deneyimleri Tayland Toplum
Temelli Turizm Enstitüsü çatısı altında birleşmiştir
(CBT-I, 2020).
TTTTE yerel halka, kamu kurumlarına, sivil
toplum örgütlerine, araştırmacılara, özel sektör
temsilcilerine kadar geniş bir yelpazede eğitimler
vermektedir. Bu eğitimler; vizyon ve misyon geliş-
tirme, yerel rehber eğitimi, TTT pazarlaması, TTT
planlaması, iklim değişikliği, yeşil ürün geliştirme,
fizibilite araştırması gibi birçok alanda verilmek-
tedir. TTTTE çeşitli projeler üreterek yerel hal-
kın kendi rahat hissettirerek, turistlerle bir şeyler
214
Toplum Temelli Turizm Örnekleri
paylaşmaktan mutluluk duymasını sağlamaktadır.
Bu projeler genellikle bölge ziyaretçilerin yerel kül-
türle ilgili oyunlar gösteriler şeklinde sunulması,
yerel yemeklerin tattırılması, inanç merkezlerine
turlar düzenlenmesi etkinliklerini kapsamaktadır
(CBT-I, 2020).
Namibya Toplum Temelli Turizm
Destekleme Vakfı
Namibya Toplum Temelli Turizm Destekleme
Vakfı (NTTTDV), vakıf statüsünden de anlaşı-
lacağı üzere kâr amacı gütmeyen bir kuruluştur.
Vakfın finansal kaynağını Amerika Birleşik Dev-
letleri Uluslararası Gelişim Ofisi (USAID), Dünya
Doğayı Koruma Vakfı (WWF), İsveç Uluslararası
Kalkınma ve İş Birliği Ajansı (SIDA) ve Avrupa
Birliği’dir (EU). 1995 yılında kurulan NTTTDV,
toplum temelli turizm ekseninde toplumsal kal-
kınmayı ve Namibya halkının hayat standartlarını
yükseltmeyi hedeflemektedir. Bu kapsamda TTT
kapsamında iş yapmak isteyen kurum veya birey-
lere eğitim ve danışmanlık hizmeti sağlamaktadır.
Vakıf ayrıca, hizmet sunan işletmelerin kapasitele-
rini artırmak ve ulusal politikaların oluşturulması
sürecinde, TTT sektörünün resmi savunuculuğu-
nu yapmaktadır (Sustainable Development Know-
ledge Programme, 2020).
Vakfa üye olabilmek için, toplumsal yoksullu-
ğun azaltılmasına yönelik bir iş fikrine sahip olmak
ve istihdam yaratabilmek gibi şartlar vardır. Turizm
sektöründe yer alan tur operatörleri, seyahat acen-
taları, konaklama ve yiyecek-içecek işletmeleri gibi
özel şirketler biraz önce aktarılan şartları sağladıkla-
rında vakfa üye olabilmektedirler. Vakıf kurulduğu
yıldan günümüze kadar birçok faaliyet gerçekleş-
tirmiştir. Örneğin; vakıf, 1995 yılından günümüze
kadar 40 TTT girişimini koordine etmiştir. Son
yıllarda 17 tane workshop ve eğitim kursları dü-
zenlenmiş ve bu eğitimlere toplamda on bölgenin
beşinden katılımlar sağlanmıştır. Gençler ve kadın-
ların, bölgelerinde turizm geliştirme faaliyetlerinde
aktif liderler olması sağlanmıştır (Ataman, 2010, s.
48-50). Vakıf daha önceleri kendi web sayfası üze-
rinden tanıtımlar, rezervasyonlar almaktaydı ancak
daha sonra Afrika kıtasının geneline hizmet veren
www.africatourism.info adresi üzerinden hizmetle-
rine devam etmektedir.
Toplum Temelli Turizm
2 Dünyadaki toplum temelli turizm uygulamalarını örneklendirebilme
Araştır 2
Dünyada toplum temelli
turizm projeleri neden ge-
nellikle gelir düzeyi düşük
bölgelerde yoğunlaşmıştır?
Öğrenme Çıktısı
İlişkilendir Anlat/Paylaş
Uzakdoğu ve Afrika’daki
toplum temelli turizm hare-
Toplum temelli turizm pro-
ketlerinin çatı bir kuruluşa
jelerinin ortak noktaları ne-
gereksinim duymalarının
lerdir?
temel nedeni ne olabilir?
Tartışınız.
215

Türkiye’deki toplum temelli
1 turizm uygulamalarını
örneklendirebilme
öğrenme çıktıları ve bölüm özeti
Toplum Temelli Turizmin
Türkiye’deki Örnekleri
2 Dünyadaki toplum temelli turizm
uygulamalarını örneklendirebilme
Toplum Temelli Turizmin
Dünyadaki Örnekleri
216
Toplum Temelli Turizm Örnekleri
Türkiye’deki toplum temelli turizm uygulamalarının örneklerine
bakıldığında Marmara Bölgesi’nden, Doğu Anadolu Bölgesi’ne
kadar hemen her bölgede uygulandığını görmekteyiz. Genellik-
le kendi içinde kapalı kalmış bölgelerin toplum temelli turizm
hareketiyle birlikte dışarı açılma fırsatı bulduğu ifade edilebilir.
Bu örneklerin diğer bir ortak yanı ise genellikle kadınların ve
gençlerin ön plana alınarak uygulamaya geçirilmesidir. Özellikle
kadınların sosyal ve ekonomik hayata geçişleri noktasında TTT
projeleri oldukça önemli bir rol oynamıştır. Bu kapsamda Türki-
ye’deki TTT uygulamalarına; Doğu Anadolu’da Kültür Turizmi
İçin İttifaklar Projesi, Doğu Anadolu Turizm Geliştirme Projesi,
Ürünlü Kültür Köyü Projesi, %100 Misia, Seferihisar’ın Gele-
neksel Mutfağı, Mardin’de Kadın Liderliğinde Sürdürülebilir
Girişimlerin Yaratılması, Dünyanın İlk Tapınağı Göbeklitepe’de
Taş İşçiliği, Malatya’nın Mirası Arslantepe, Safranbolu Hatırası,
Nar Kadın ile Edremit’in Yöresel Tatları, Lavanta Kokulu Köy,
Kendi Kelebeğini Keşfet, Kuşlar Sizi Çağırıyor, Likya Yolunda
Bir Tarih Molası, Dört Mevsim Foça, Troya Kültür Rotası, Ova-
cık Köyü’nde Bir Gün, Perşembe’nin Işıklarını Kadınlar Yakacak
projeleri örnek olarak verilebilir.
Dünyadaki toplum temelli turizm uygulamalarının genel ola-
rak otantik yaşama devam edilen ve gelir düzeyi düşük bölge-
lerde uygulandığı görülmektedir. Toplum temelli turizm uygu-
lamaları özellikle Uzakdoğu ve Afrika coğrafyalarında merkezi
hükümetler ve yerel hükümetlerce desteklenmektedir. Özellikle
bu bölgelerde TTT hareketini organize eden çatı kuruluşlar bu-
lunmaktadır. Çatı kuruluşlar; sivil toplum örgütleri, özel sek-
tör, yerel yönetimler ile merkezi hükümet arasındaki bağlantıyı
sağlamaktadır. Ayrıca bu çatı kuruluşların çoğu kendi web site-
lerini kurmakta, böylece internet üzerinden hem bulundukları
bölgelerin tanıtımlarını yapmakta hem de çevrimiçi paket tur
satışları yapabilmektedir. Bu kapsamda Kamboçya, Vietnam,
Endonezya, Kırgızistan, Tayland ve Nabimya projeleri örnek
olarak verilebilir.
Toplum Temelli Turizm
1 Aşağıdakilerden hangisi Türkiye’de uygula-
nan toplum temelli turizm projelerinden biri de-
ğildir?
A. Nar Kadın ile Edremit’in Yöresel Tatları
B. Lavanta Kokulu Köy
C. Kırgız Toplum Temelli Turizm Birliği
D. %100 Misia
E. Malatya’nın Mirası Arslantepe
2 Gerçekleştirildiği bölgedeki ipekböcekçiliği
zanaatını yeniden canlandırmak ve bölgedeki ka-
dın istihdamını artırmak için uygulanan toplum
temelli proje aşağıdakilerden hangisidir?
A. Doğu Anadolu’da Kültür Turizmi İçin İttifaklar
Projesi
B. Doğu Anadolu Turizm Geliştirme Projesi
C. Nar Kadın ile Edremit’in Yöresel Tatları
D. %100 Misia
E. Seferihisar’ın Geleneksel Mutfağı
3 Gerçekleştirildiği bölgede zeytinyağı ile ya-
pılan yöresel tatlar özelinde bir markalaşma yara-
tarak, bölgeyi gurme turizminde önemli bir varış
noktası haline getirmeyi hedefleyen toplum temelli
turizm projesi aşağıdakilerden hangisidir?
A. Kendi Kelebeğini Keşfet
B. Ürünlü Kültür Köyü Projesi
C. Nar Kadın ile Edremit’in Yöresel Tatları
D. Seferihisar’ın Geleneksel Mutfağı
E. Likya Yolunda Bir Tarih Molası
4 Bulunduğu bölgenin tarihsel ve mimari izle-
rini taşıyan İpekyolu Misafirevi’nin açılmasına ve
bölgedeki kadınların istihdam edilmesine olanak
veren toplum temelli turizm projesi aşağıdakiler-
den hangisidir?
A. Malatya’nın Mirası Arslantepe
B. Seferihisar’ın Geleneksel Mutfağı
C. Lavanta Kokulu Köy
D. Doğu Anadolu Turizm Geliştirme Projesi
E. Mardin’de Kadın Liderliğinde Sürdürülebilir
Girişimlerin Yaratılması
5 Çoruh vadisini bir destinasyon haline getir-
meyi, böylece o bölgede yaşayan yerel halkın ya-
neler öğrendik?
şam düzeylerine olumlu katkıyı yapmayı amaçla-
yan toplum temelli turizm projesi aşağıdakilerden
hangisidir?
A. Nar Kadın ile Edremit’in Yöresel Tatları
B. Doğu Anadolu Turizm Geliştirme Projesi
C. Kendi Kelebeğini Keşfet
D. Malatya’nın Mirası Arslantepe
E. Ürünlü Kültür Köyü Projesi
6 Bölge halkının 2005 yılında Orta Doğu Üni-
versitesi akademisyenlerinden destek istemeleri sonu-
cunda ortaya çıkan proje aşağıdakilerden hangisidir?
A. Ürünlü Kültür Köyü Projesi
B. Kuşlar Sizi Çağırıyor
C. Dört Mevsim Foça
D. Troya Kültür Rotası
E. Ovacık Köyü’nde Bir Gün
7 Üye olabilmek için, toplumsal yoksulluğun
azaltılmasına yönelik bir iş fikrine sahip olmak ve
istihdam yaratabilmek gibi şartları olan bölgesel
özellikteki kurum aşağıdakilerden hangisidir?
A. Namibya Toplum Temelli Turizm Destekleme
Vakfı
B. Tayland Toplum Temelli Turizm Enstitüsü
C. Kırgız Toplum Temelli Turizm Birliği
D. Endonezya Ekoturizm Merkezi
E. Vietnam Toplum Temelli Turizm Ağı
8 Asya Pasifik Seyahat Acentaları Birliği, Capi-
lano Üniversitesi ve Hanoi Üniversitesi’nin ortak
olarak geliştirdiği toplum temelli turizm projesi
aşağıdakilerden hangisidir?
A. Kamboçya Toplum Temelli Turizm ve Ekotu-
rizm Ağı
B. Vietnam Toplum Temelli Turizm Ağı
C. Kırgız Toplum Temelli Turizm Birliği
D. Namibya Toplum Temelli Turizm Destekleme
Vakfı
E. Endonezya Ekoturizm Merkezi
217

9 Kartal ile avlanma, yurtlarda konaklama, kı-
mız içme, kopuz ve dombra dinletileri, ata binme
ve Kökbörü oyunları düzenlenmesi gibi toplum
neler öğrendik?
temelli turizm hareketlerini gerçekleştiren kurum
aşağıdakilerden hangisidir?
A. Endonezya Ekoturizm Merkezi
B. Namibya Toplum Temelli Turizm Destekleme
Vakfı
C. Vietnam Toplum Temelli Turizm Ağı
D. Tayland Toplum Temelli Turizm Enstitüsü
E. Kırgız Toplum Temelli Turizm Birliği
218
Toplum Temelli Turizm Örnekleri
10 Aşağıdakilerden hangisi Türkiye’de uygula-
nan toplum temelli turizm projelerinden biridir?
A. Kamboçya Toplum Temelli Turizm ve Ekotu-
rizm Ağı
B. Vietnam Toplum Temelli Turizm Ağı
C. Kırgız Toplum Temelli Turizm Birliği
D. Troya Kültür Rotası
E. Namibya Toplum Temelli Turizm Destekleme
Vakfı
Toplum Temelli Turizm

Yanıtınız yanlış ise “Toplum Temelli Turiz- Yanıtınız yanlış ise “Toplum Temelli Turiz-
1. C 6. A
min Türkiye’deki Örnekleri” konusunu yeni- min Türkiye’deki Örnekleri” konusunu yeni-
den gözden geçiriniz. den gözden geçiriniz.

neler öğrendik yanıt anahtarı

Yanıtınız yanlış ise “Toplum Temelli Turiz- Yanıtınız yanlış ise “Toplum Temelli Turiz-
2. D 7. A
min Türkiye’deki Örnekleri” konusunu yeni- min Dünyadaki Örnekleri” konusunu yeni-
den gözden geçiriniz. den gözden geçiriniz.

Yanıtınız yanlış ise “Toplum Temelli Turiz- Yanıtınız yanlış ise “Toplum Temelli Turiz-
3. C 8. B
min Türkiye’deki Örnekleri” konusunu yeni- min Dünyadaki Örnekleri” konusunu yeni-
den gözden geçiriniz. den gözden geçiriniz.

Yanıtınız yanlış ise “Toplum Temelli Turiz- Yanıtınız yanlış ise “Toplum Temelli Turiz-
4. D 9. E
min Türkiye’deki Örnekleri” konusunu yeni- min Dünyadaki Örnekleri” konusunu yeni-
den gözden geçiriniz. den gözden geçiriniz.

Yanıtınız yanlış ise “Toplum Temelli Turiz- Yanıtınız yanlış ise “Toplum Temelli Turiz-
5. B 10. D
min Türkiye’deki Örnekleri konusunu yeni- min Türkiye’deki Örnekleri” konusunu yeni-
den gözden geçiriniz. den gözden geçiriniz.

Araştır Yanıt
8 Anahtarı

Toplum temelli turizm hareketleri büyük ölçüde belirli bir bölgenin kültürel
ve sosyal değerleri çerçevesinde geliştirilen bir turizm hareketidir. Ayrıca top-
lum temelli turizm hareketinin gerçekleştirildiği bölgelerin gelir düzeyi görece
düşüktür. Bu hareketteki genel amaç hem bölgenin kültürel yapısını ve de-
ğerlerini korumak hem de hareketin gerçekleştiği bölgeye ekonomik canlılık
kazandırmaktır. Toplum temelli turizm hareketinde genel olarak küçük bir
Araştır 1 bölgenin seçilmesinin nedeni planlama yapmanın ve yapılan planın hayata
geçirilmesinin kolaylığıdır. Buradaki diğer bir etken ise küçük bölgelerde yapı-
lan projelerin maliyetlerinin daha makul seviyelerde olmasıdır. Bölgesel olarak
planlanan TTT hareketi uygulamaya geçirilmeden önce, o bölgedeki neredey-
se her bireye dokunma şansına sahip olur. Böylece bölgesel olarak planlanan
TTT hareketi daha çok sahiplenilerek, uygulandığı bölgeye daha çok katma
değer yaratmak şansına sahip olabilmektedir

Uzakdoğu, Afrika veya Latin Amerika ülkelerine bakıldığında toplum temelli

projelerinin daha çok hayata geçirildiği görülmektedir. Bu durumun temel
nedenlerinden bir tanesi, bölge insanlarının halen 200-300 yıllık önceki ba-
rınma, yeme-içme alışkanlıklarına devam etmesindedir. Kısa toplum temelli
Araştır 2 turizm hareketine katılacak bireyin “otantik” bulacağı yerler olmasındandır.
Ayrıca bölge insanına kendini değerli hissettirecek ve kültürel değerlerine sa-
hip çıkmasına yol açacak bir bakış açısı kazandırmasındandır. Bu bölgelerde
TTT hareketiyle birlikte genellikle aile yanında konaklamalar (homestay) sağ-
lanmaktadır. Böylece yerel halk doğrudan turizm hareketinin içinde buluna-
rak ve turizm hareketinden doğrudan bir gelir elde edebilmektedir.

219

Kaynakça
Anadolu Efes (2020). Gelecek Turizmde. http://
www.anadoluefes.com.tr/toplumsal-sorumluluk/
gelecek-turizmde (erişim tarihi: 27.03.2020).
Ataman, Y. E. (2010). Sürdürülebilir Turizm
Bağlamında Toplum Temelli Turizm: Dünyadaki
Uygulama Örnekleri ve Türkiye. TC Kültür ve
Turizm Bakanlığı Dış İlişkiler ve AB Koordinasyon
Dairesi Başkanlığı Yayımlanmamış Uzmanlık
Tezi, Ankara.
CBT-I, Community Based Tourism-Institute (2020).
Tayland Toplum Temelli Turizm Enstitüsü. https://
cbt-i.org/cbt/ (erişim tarihi: 31.03.2020).
Çakmak, E. (2010). Uzundere Stratejik Gelişme Planı:
Vizyon 2023. Erzurum: Uzundere Belediyesi
Yayınları.
Doğu Anadolu Turizm Geliştirme Projesi-DATUR
(2010). Doğu Anadolu Turizm Geliştirme Projesi-
DATUR 2010 Yılı Değerlendirmesi. https://
docplayer.biz.tr/1032501-Dogu-anadolu-turizm-
gelistirme-projesi-datur-2010-yili-ilerleme-
raporu.html (erişim tarihi: 26.03.2020).
Gelecek Turizmde (2020). Doğu Anadolu
Turizmini Geliştirme Projesi-DATUR. http://
www.gelecekturizmde.com/dogu-anadolu-
turizm-gelistirme-projesi-datur/ (erişim tarihi:
26.03.2020).
Gelecek Turizmde (2020). Dünyanın En Eski
Tapınağı Göbeklitepe’de Taş İşçiliği. http://
www.gelecekturizmde.com/dunyanin-en-eski-
tapinagi-gobeklitepede-tas-isciligi/ (erişim tarihi:
27.03.2020).
Gelecek Turizmde (2020). İpekyolu Misafirevi. http://
www.gelecekturizmde.com/ipekyolu-misafirevi/
(erişim tarihi: 27.03.2020).
Gelecek Turizmde (2020). Kendi Kelebeğini Keşfet.
http://www.gelecekturizmde.com/kendi-
kelebegini-kesfet/ (erişim tarihi: 29.03.2020).
Gelecek Turizmde (2020). Kuşlar Sizi Çağırıyor.
http://www.gelecekturizmde.com/kuslar-sizi-
cagiriyor/ (erişim tarihi: 29.03.2020).
Gelecek Turizmde (2020). Lavanta Kokulu Köy. http://
www.gelecekturizmde.com/lavanta-kokulu-koy/
(erişim tarihi: 29.03.2020).
Gelecek Turizmde (2020). Likya Yolunda Bir Tarih
Molası. http://www.gelecekturizmde.com/
likya-yolunda-bir-tarih-molasi/ (erişim tarihi:
30.03.2020).
220
Toplum Temelli Turizm Örnekleri
Gelecek Turizmde (2020). Malatya’nın Mirası
Arslantepe. http://www.gelecekturizmde.com/
malatyanin-mirasi-arslantepe/ (erişim tarihi:
29.03.2020).
Gelecek Turizmde (2020). Nar Kadın ile Edremit’in
Yöresel Tatları. http://www.gelecekturizmde.com/
nar-kadin-ile-edremitin-yoresel-tatlari/ (erişim
tarihi: 29.03.2020).
Gelecek Turizmde (2020). Ovacık Köyü’nde Bir
Gün. http://www.gelecekturizmde.com/ovacik-
koyunde-bir-gun/ (erişim tarihi: 29.03.2020).
Gelecek Turizmde (2020). Perşembe’nin Işıklarını
Kadınlar Yakacak. http://www.gelecekturizmde.
com/persembenin-isiklarini-kadinlar-yakacak/
(erişim tarihi: 29.03.2020).
Gelecek Turizmde (2020). Safranbolu Hatırası. http://
www.gelecekturizmde.com/safranbolu-hatirasi/
(erişim tarihi: 29.03.2020).
İnan, M. T. ve Eğe, Z. (2019). Türkiye’deki Kırsal
Turizm Politikaları. Gastroia: Journal of
Gastronomy And Travel Research, 3(4), 689-701.
INDECON – Indonesian Ecotourism Centre (2020).
Endonezya Ekoturizm Merkezi. http://burung-
nusantara.org/service/indecon/ (erişim tarihi:
31.03.2020).
Kambodia Community-based Tourism and
EcoTourism (2020). Kamboçya Toplum Temelli
Turizm ve Ekoturizm Ağı. https://www.
tourismcambodia.com/activities/community-
based-tourism-cbt.htm (erişim tarihi:
31.03.2020).
Karacaoğlu, S. (2017). Yerel Halkın Toplum Temelli
Turizm Gelişimine İlişkin Algı, Tutum Ve Desteği:
Misi Köyü Örneği. Mersin Üniversitesi Sosyal
Bilimler Enstitüsü Turizm İşletmeciliği Anabilim
Dalı Yayımlanmamış Doktora Tezi, Mersin.
KCBTA - Kyrgyz Community Based Tourism
Association (2020). Kırgız Toplum Temelli Turizm
Birliği. https://cbtkyrgyzstan.kg/ (erişim tarihi:
31.03.2020).
Milliyet Gazetesi (2020). Edremit’te Nar Kadın Gurme
Evi Açıldı. https://www.milliyet.com.tr/yerel-
haberler/balikesir/edremitte-nar-kadin-gurme-
evi-acildi-12272021 (erişim tarihi: 29.03.2020).
Seçil, H. (2010). “Ürünlü Türkiye’nin İlk ‘Kültür
Köyü’ Olacak”, Antalya Kültür ve Turizm Dergisi,
Yıl:1, Sayı:1, s.86-91.
Toplum Temelli Turizm
Sustainable Development Success Stories,
2020. Community-based Tourism. https://
sustainabledevelopment.un.org/content/dsd/dsd_
aofw_mg/mg_success_stories/csd7/tour7.htm
(erişim tarihi: 02.04.2020).
United Nations Joint Program - UNJP (2009).
Annual Joint Programme Progress Report (1 Jan.
- 31 Dec. 2008), Doğu Anadolu’da Kültür Turizmi
İçin İttifaklar Projesi, Birleşmiş Milletler Ortak
Programı (UNJP), Yayımlanmamış İlerleme
Raporu, Ankara.
United Nations Development Programme-UNDP
(2020). Çanakkale, Perşembe (Ordu) ve Şile
(İstanbul) Gelecek Turizmde dedi!. https://www.
tr.undp.org/content/turkey/tr/home/presscenter/
pressreleases/2017/12/canakkale--per_embe--
ordu--ve-ile--stanbul--gelecek-turizmde-ded.html
(erişim tarihi: 27.03.2020).
United Nations Development Programme - UNDP
(2020). Doğu Anadolu Turizm Geliştirme Projesi
(DATUR). http://www.undp.org/content/
dam/turkey/docs/projectdocuments/PovRed/
project_00053235/Sunum%20DATUR%20
2007-2009%20Final.pdf (erişim tarihi:
26.03.2020).
United Nations Development Programme-UNDP
(2020). Gelecek Turizm: Sürdürülebilir Turizm
Destek Fonu. https://procurement-notices.undp.
org/view_file.cfm?doc_id=55571 (erişim tarihi:
27.03.2020).
United Nations Development Programme-UNDP
(2020). Kuyucaklı Lavanta Üreticileri Fransa’dan
Yeni Deneyimler ve Fikirlerle Döndü. https://www.
tr.undp.org/content/turkey/tr/home/presscenter/
articles/2016/07/kuyucak-lav.html (erişim tarihi:
27.03.2020).
United Nations Development Programme-UNDP
(2020). Misi Köyü ‘’%100 Misia’’ Projesiyle 10
Yıl Sonra İlk İpeğine Kavuştu. https://www.
tr.undp.org/content/turkey/tr/home/presscenter/
articles/2014/08/20/misi-village-retrieved-its-
first-silk-after-10-years-with-100-misia-project-.
html (erişim tarihi: 27.03.2020).
United Nations Development Programme-UNDP
(2020). Seferihisar Lezzetleri “Seferihisar’ın
Geleneksel Mutfağı”yla Markalaşıyor. https://www.
tr.undp.org/content/turkey/tr/home/presscenter/
articles/2014/11/05/seferihisar-flavors-are-
branded-with-traditional-kitchen-of-seferihisar-.
html (erişim tarihi: 27.03.2020).
United Nations Development Programme-UNDP
(2020). Şanlıurfa, Malatya ve Safranbolu da
Gelecek Turizmde dedi. https://www.tr.undp.
org/content/turkey/tr/home/presscenter/
articles/2014/11/11/-anl-urfa-malatya-and-
safranbolu-also-says-future-is-in-tourism-.html
(erişim tarihi: 29.03.2020).
United Nations Development Programme-UNDP
(2020). UNDP Türkiye: Sürdürülebilir ve Kapsayıcı
İnsani Gelişme İçin Çalışıyor. https://www.
undp.org/content/dam/turkey/docs/Corporate/
UNDP%20BROSUR%20TR%20V%2012%20
FINAL.pdf (erişim tarihi: 27.03.2020).
Vietnam Community Based Tourism Network
– VCBT-N (2020). Vietnam Toplum Temelli
Turizm Ağı. http://vcbt-n.com/ (erişim tarihi:
31.03.2020).
Yavaş Yaşamı Destekleme Derneği (2020). Seferihisar’ın
Geleneksel Mutfağı. https://yavasyasa.com/proje/
seferihisarin-geleneksel-mutfagi/ (erişim tarihi:
27.03.2020).
Yeni Ufuklar (2020). Şanlıurfa’da Taş İşçiliği. https://
arsiv.yeniufuklar.info/sanliurfada-tas-isciligi
(erişim tarihi: 27.03.2020).
Yordam, S. (2019). Yerel Halkın Toplum Temelli
Turizm Algısı: Lavanta Kokulu Köy Örneği.
Eskişehir Osmangazi Üniversitesi, Sosyal Bilimler
Enstitüsü, Turizm İşletmeciliği Anabilim Dalı,
Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Eskişehir.
221