GV soạ n: Nguyễn Khá nh Ly. Trườ ng THPT Chuyên, ĐH Vinh.

0978735888

LÍ GIẢI CHỨC NĂNG, GIÁ TRỊ CỦA VĂN HỌC

1. Chứ c nă ng nhậ n thứ c cuộ c số ng củ a vă n chương

1.1. Tạ i sao vă n họ c có chứ c nă ng nhậ n thứ c?

- Cá c tá c phẩ m vă n họ c- đặ c biệt là tá c phẩ m lớ n – đều là thà nh tự u

nhậ n thứ c, kết tinh tinh hoa vă n hó a, tư tưở ng củ a nhâ n loạ i trong mộ t thờ i
gian dà i. Vă n họ c đưa ta đến nhữ ng châ n trờ i hiểu biết mớ i, giú p ta hiểu
hơn cuộ c số ng khô ng chỉ ở trong hiện tạ i mà cò n cả trong quá khứ , khô ng
chỉ trong phạ m vi đấ t nướ c mình mà cả ở nhữ ng xứ sở xa xô i.…

- Bả n chấ t tá c phẩ m vă n họ c là kết quả quá trình nhà vă n khá m phá ; lý

giả i hiện thự c đờ i số ng rồ i chuyển hó a nhữ ng hiểu biết đó và o trong nộ i
dung tá c phẩ m. Vì thế, bạ n đọ c khi đến vớ i tá c phẩ m sẽ tiếp nhậ n đượ c tri
thứ c thô ng tin mà nhà vă n gử i gắ m, từ đó bồ i đắ p thêm sự hiểu biết về thế
giớ i và bả n thâ n, khả nă ng nhậ n thứ c cuộ c số ng và con ngườ i.

- Vă n họ c có khả nă ng phá vỡ giớ i hạ n tồ n tạ i về thờ i gian, khô ng gian,

giú p ngườ i đọ c có thể trả i nghiệm cuộ c số ng củ a nhiều ngườ i, nhiều nơi
chố n, nhiều thờ i đạ i, nhiều mố i quan hệ. Vă n họ c giú p mỗ i cá nhâ n độ c giả
đượ c số ng dà i hơn, nhiều hơn bằ ng nhữ ng số phậ n, nhữ ng cuộ c đờ i khá c
nhau trong tá c phẩ m. Chính trong cả m thụ tá c phẩ m, sự “nếm trả i” cuộ c
số ng đượ c miêu tả trong cá c hình tượ ng sinh độ ng là phong phú , vô hạ n vô
cù ng.

- Tấ t cả nhữ ng chứ c nă ng khá c củ a vă n họ c đều phả i bắ t nguồ n từ

chứ c nă ng nhậ n thứ c. Chỉ khi vă n chương đem lạ i cho con ngườ i nhữ ng tri
thứ c hiểu biết về đờ i số ng, chính mình thì nó mớ i thự c hiện đượ c chứ c nă ng
giá o dụ c, thẩ m mĩ, giả i trí

1.2. Biểu hiện củ a chứ c nă ng nhậ n thứ c

a. Tá c phẩ m vă n họ c là bộ tri thứ c bá ch khoa về đờ i số ng

- Vă n họ c là kho chứ a khổ ng lồ nhữ ng tri thứ c về tự nhiên, xã hộ i.

+ Vă n họ c dễ dà ng tá i hiện quá khứ , hiện tạ i, tương lai, cung cấ p

nhữ ng tri thứ c có giá trị về phong cả nh thiên nhiên, phong tụ c tậ p quá n, về
lịch sử , kinh tế, quâ n sự , vă n hó a, vă n họ c.…Đến vớ i tá c phẩ m vă n họ c,
ngườ i đọ c như là m cuộ c du hà nh xuyên khô ng gian,vượ t thờ i gian để chiếm
lĩnh nhữ ng tri thứ c mớ i.

+ Tuy nhiên dẫ u mang lạ i nhữ ng tri thứ c sâ u rộ ng như vậ y, vă n họ c vẫ n

hướ ng về nhữ ng khá m phá thẩ m mĩ về con ngườ i. Thiên nhiên trong vă n
họ c dù đượ c đề cậ p tớ i ở gó c độ nà o vẫ n là thiên nhiên trong mố i liên hệ vớ i
sự số ng củ a con ngườ i.

+ Vă n họ c khô ng như cá c mô n khoa họ c khá c nhậ n thứ c hiện thự c theo

kiểu phâ n mô n mà phả n á nh cuộ c số ng trong toà n bộ tính trọ n vẹn củ a nó .
Vì vậ y, khi đọ c mộ t tá c phẩ m, ngườ i đọ c khô ng chỉ tiếp nhậ n đượ c kiến thứ c
lịch sử , địa lý, vă n họ c mà cò n cả nhữ ng tri thứ c về triết họ c, chính trị, kinh
tế, quâ n sự . Đó là lượ ng thô ng tin thẩ m mĩ, già u tính hình tượ ng, dễ tiếp
nhậ n vớ i mọ i ngườ i.

+ Tri thứ c tá c phẩ m vă n họ c đưa lạ i thườ ng khô ng có cá i gì hoà n toà n mớ i,

chưa biết,chưa nghe nó i đến bao giờ . Nghệ thuậ t là sự ngạ c nhiên: nhạ c
nhiên vì nhậ n ra điều mớ i mẻ trong sự quen thuộ c hà ng ngà y, cá i chí lí sâ u
xa nằ m trong nhữ ng điều đơn giả n. Nghệ thuậ t khá c khoa họ c ở chỗ : nó
khô ng phá t minh mà chủ yếu lí giả i về nhữ ng điều vố n quen thuộ c.

- Tá c phẩ m vă n họ c khô ng chỉ mang lạ i cho ngườ i đọ c nhữ ng nhậ n thứ c cụ

thể về đờ i số ng mà cò n giú p ngườ i đọ c khá m phá nhữ ng kiến thứ c mang
tính phổ quá t, quy luậ t, nhữ ng vấ n đề xã hộ i, con ngườ i thờ i đạ i.

- Đặ c biệt khi nhà vă n là ngườ i có tầ m vó c tư tưở ng lớ n lao, thự c sự tà i

nă ng, anh ta khô ng phả n á nh đó ng khung cuộ c số ng trong cá i nhìn tĩnh taị
mà luô n nhìn nhậ n, đá nh giá trong sự vậ n độ ng và phá t triển. Yếu tố tiên tri
như mộ t phẩ m chấ t chung củ a nhữ ng thà nh tự u vă n họ c lớ n. Bở i vậ y, anh ta
cò n giú p ngườ i ta nhậ n thứ c đượ c nhữ ng khuynh hướ ng phá t triển củ a đờ i
số ng trong tương lai.

b. Vă n họ c khô ng chỉ giú p ta nhậ n thứ c về đờ i số ng mà cò n cung cấ p

nhữ ng tri thứ c, sự hiểu biết về con ngườ i

- Vă n họ c giú p ta hiểu về số phậ n con ngườ i, tính cá ch con ngườ i, mố i

quan hệ giữ a tính cá ch và hoà n cả nh, giú p ta khá m phá cá c tính cá ch xã hộ i
điển hình cua mộ t giai đoạ n, lý giả i về số phậ n con ngườ i.
 - Vă n họ c đặ c biệt giú p ngườ i đọ c nhậ n thứ c, khá m phá thế giớ i bên
trong con ngườ i. Đó đô i khi là nhữ ng biến thá i tế vi mong manh, mơ hồ , khó
nắ m bắ t. Vì vậ y, chứ c nă ng củ a vă n họ c tuy khô ng giả i phẫ u cơ thể ngườ i
nhưng lạ i giả i phẫ u thế giớ i tinh thầ n củ a con ngườ i vớ i nhữ ng gì vô hình,
khó nắ m bắ t đã đượ c vậ t chấ t hó a bằ ng thanh, ngô n ngữ , hình ả nh, biện
phá p tu từ để trở nên cụ thể trong vă n họ c.

c. Tá c phẩ m vă n họ c giú p cho mỗ i ngườ i nhậ n thứ c đượ c chính mình

- Bằ ng cá c hình tượ ng nghệ thuậ t, vă n họ c giú p ta nhậ n thứ c cá c giá trị

tinh thầ n kết tinh trong thế giớ i đố i tượ ng, khơi gợ i khả nă ng biến quá trình
nhậ n thứ c thế giớ i khá ch quan thà nh quá trình tự nhậ n thứ c về bả n thâ n.

- Mặ t khá c, vă n họ c cò n giú p con ngườ i nhậ n thứ c về bả n thâ n mình.

Từ bao nhiêu thế kỉ nay, con ngườ i thườ ng bă n khoă n trướ c nhữ ng câ u hỏ i
lớ n: “Mình từ đâ u đến ?”;“Mình số ng để là m gì?”; “Vì sao đau khổ ; “Là m thế
nà o để sung sướ ng, hạ nh phú c ?”… Toà n bộ vă n họ c cổ kim, đô ng tâ y đều
thể hiện sự tìm tò i, suy nghĩ khô ng mệt mỏ i củ a con ngườ i để giả i đá p
nhữ ng câ u hỏ i đó .

d. Chứ c nă ng nhậ n thứ c củ a vă n chương biểu hiện ở chỗ nó khô ng chỉ

giú p tă ng cườ ng sự hiểu biết về thế giớ i, con ngườ i mà cò n giú p phá t triển
nă ng lự c nhậ n thứ c thế giớ i bằ ng cả m tính, trự c giá c, sá n tạ o.Vă n chương là
mộ t hoạ t độ ng nhậ n thứ c nhưng khô ng đơn thuầ n chỉ là hiểu biết mà nó
phả i tiến lên mứ c cao hơn: sá ng tạ o. Nó i cá ch khá c, vă n chương khô ng chỉ
nhậ n thứ c là để nhậ n thứ c, hiểu biết là để hiểu biết mà cò n cung cấ p mộ t
cô ng cụ nhậ n thứ c mớ i cho con ngườ i. Bằ ng cô ng cụ đó , ngườ i đọ c có thể
nhậ n thứ c, sá ng tạ o ra hiện thự c mớ i cao hơn hiện thự c mà nhà vă n phả n
á nh.

2. Chứ c nă ng giá o dụ c củ a vă n chương

2.1. Khá i niệm

-Chứ c nă ng giá o dụ c củ a vă n họ c có thể đượ c hiểu theo nghĩa rộ ng nhấ t

là việc là m nâ ng cao trình độ vă n hó a, rèn luyện, trau dồ i cá c giá c quan
thẩ m mĩ, kích thích nă ng lự c sá ng tạ o và bồ i đắ p cho con ngườ i nhữ ng
phẩ m chấ t đạ o đứ c tố t đẹp.

2.2. Vì sao vă n chương có chứ c nă ng giá o dụ c?

 - Vă n chương khô ng chỉ có chứ c nă ng nhậ n thứ c thế giớ i mà cò n có
chứ c nă ng cả i tạ o thế giớ i. Vă n chương cả i tạ o thế giớ i bằ ng cá ch cả i tạ o con
ngườ i, gieo và o họ nhữ ng giá trị châ n, thiện, mỹ, hướ ng họ tớ i lố i số ng tích
cự c, khá t vọ ng, ướ c mơ. Tá c dụ ng cả i tạ o củ a vă n chương. Vì vậ y là mộ t
thuộ c tính tấ t yếu, là mộ t đặ c điểm mang tính quy luậ t, tính bả n chấ t.=> là m
con ngườ i tố t đẹp hơn.

- Sự cả m thụ tá c phẩ m giú p mỗ i ngườ i tự giả i phó ng khỏ i cá i biên giớ i

tồ n tạ i chậ t hẹp củ a bả n thâ n để nếm trả i nhữ ng cuộ c đờ i riêng biệt từ
nhiều xứ sở , nhiều thờ i đạ i xa xô i. Vă n họ c giú p con ngườ i đượ c vui, buồ n,
yêu, ghét nhiều hơn, tạ o ra nhữ ng biến đổ i trong tư tưở ng, tình cả m củ a con
ngườ i. Đến vớ i vă n họ c là đến vớ i nhữ ng niềm an ủ i, sự khích lệ, độ ng viên,
đến vớ i nhữ ng ướ c mơ, hi vọ ng. Vă n họ c khô ng chỉ là nguồ n tri thứ c lớ n mà
cò n là nguồ n nă ng lượ ng tinh thầ n to lớ n, có ý nghĩa cổ vũ , tiếp sứ c cho con
ngườ i trong cuộ c số ng. Bở i vậ y, di sả n vă n họ c mà nhà vă n nố i tiếp nhau để
lạ i hà ng ngà n nă m nay đã â m thầ m nuô i dưỡ ng và phá t triển đờ i số ng tâ m
hồ n con ngườ i, gó p phầ n xâ y dự ng và củ ng cố nền tả ng đạ o đứ c, tinh thầ n
cho sự tồ n tạ i củ a xã hộ i loà i ngườ i.

- Vă n họ c có chứ c nă ng nhậ n thứ c. Trong quá trình tiếp cậ n vớ i tá c

phẩ m, ngườ i đọ c sẽ nhậ n thứ c đượ c thế giớ i và chính mình, biết đượ c về
châ n lý, lẽ phả i, nhữ ng quy luậ t vậ n độ ng tấ t yếu củ a xã hộ i mà mình phả i
tô n trọ ng. Chính điều nà y sẽ gó p phầ n cả i biến thế giớ i bên trong, thế giớ i
tinh thầ n, tạ o điều kiện cho họ ý thứ c đượ c chính bả n thâ n mình, tự lự a
chọ n cho mình mộ t thá i độ số ng đú ng đắ n.

2.2. Sự khá c biệt trong chứ c nă ng giá o dụ c củ a vă n chương

- Nếu đạ o đứ c có nhữ ng quy tắ c, chuẩ n mự c rõ rà ng và khiến con ngườ i

tuâ n theo như nhữ ng châ n lý thì đặ c trưng chứ c nă ng giá o dụ c vă n chương
ở chỗ : nó giá o dụ c con ngườ i thô ng qua con đườ ng tình cả m. Từ nhữ ng xú c
độ ng về tình cả m, nhữ ng rung độ ng thẩ m mĩ mà tá c phẩ m mang lạ i, ngườ i
đọ c sẽ liên hệ đến bả n thâ n và tự giá c nhậ n ra đâ u là đú ng, đâ u là sai.

- Vă n chương giá o dụ c con ngườ i bằ ng biện phá p tự giá c. Tá c phẩ m vă n họ c

là tấ m gương để con ngườ i tự soi mình, đố i chiếu và phá n xét về ngườ i khá c
và chính mình. Bằ ng cá ch đó , vă n họ c chuyển hó a quá trình giá o dụ c thà nh
tự giá o dụ c.
 - Vă n họ c giá o dụ c bằ ng hình thứ c vui tươi, cuố n hú t. Ở mộ t số trườ ng
hợ p, chứ c nă ng giả i trí, giá o dụ c hò a là m mộ t.

- Tá c độ ng giá o dụ c củ a vă n họ c đố i vớ i con ngườ i khô ng diễn ra mộ t

lú c mà qua mộ t quá trình.

3. Chứ c nă ng thẩ m mĩ củ a vă n chương.

3.1. Khá i niệm

Chứ c nă ng thẩ m mĩ củ a vă n chương là khả nă ng phả n á nh cá i đẹp, thỏ a

mã n nhu cầ u thẩ m mĩ, khơi dậ y xú c cả m thẩ m mĩ và bồ i đắ p, phá t triển
nă ng lự c, thị hiểu, lý tưở ng thẩ m mĩ nơi ngườ i đọ c

- Đố i vớ i vă n họ c, việc sá ng tạ o cá i đẹp, thự c hiện chứ c nă ng thẩ m mĩ

khô ng phả i yêu cầ u thứ yếu mà là mụ c tiêu đầ u tiên, bả n chấ t

3.2. Tạ i sao vă n chương lạ i có chứ c nă ng thẩ m mĩ?

- Vă n họ c sá ng tạ o tuâ n theo quy luậ t củ a cá i đẹp. Cá i đẹp là mố i quan

tâ m đặ c biệt củ a vă n họ c. Khô ng chỉ nghệ thuậ t mà bấ t kỳ hoạ t độ ng thự c
tiễn vậ t chấ t nà o củ a con ngườ i cũ ng đều có ý nghĩa thẩ m mĩ. Tuy vậ y, phả i
nhậ n rằ ng cá i đẹp trong nghệ thuậ t là tậ p trung nhấ t, là mã nh liệt nhấ t, là
biểu hiện cao nhấ t củ a quan hệ thẩ m mĩ củ a con ngườ i đố i vớ i hiện thự c.

- Cá i thẩ m mĩ trong đờ i số ng là rấ t đa dạ ng nhưng khi đi và o tá c phẩ m,

việc phả n á nh nà y thườ ng có chọ n lọ c và gắ n liền vớ i quá trình điển hình
hó a, tà i nă ng sá ng tạ o củ a nghệ sĩ. Nhờ vậ y, cá i đẹp củ a đờ i số ng khi đã
đượ c đưa và o nghệ thuậ t thì nó đẹp gấ p bộ i.Bở i vì ngoà i đờ i số ng, nó đã
đẹp, khi đi và o nghệ thuậ t nó lạ i qua bà n tay trau chuố t gọ t giũ a củ a nhà
vă n, nó lạ i cà ng trở nên đẹp hơn.

- Nhà vă n luô n mang theo mộ t cá i nhìn, quan niệm, khá t vọ ng thẩ m mĩ

để phả n á nh sự việc và gử i gắ m điều đó trong tá c phẩ m. Khi ngườ i tiếp
nhậ n đến vớ i tá c phẩ m, chính nhữ ng điều nhà vă n gử i gắ m sẽ nhâ n lên
trong họ khá t khao về cá i thẩ m mĩ và định hướ ng cho họ tri thứ c, lý tưở ng,
thị hiếu thẩ m mĩ đú ng đắ n, tích cự c.

- Khao khá t cá i đẹp là khao khá t muô n đờ i củ a con ngườ i. Ngườ i đọ c

luô n khao khá t về cá i đẹp, điều lý tưở ng, sự hoà n thiện. Tuy nhiên, nhữ ng
nhu cầ u ấ y khô ng dễ dà ng đượ c thỏ a mã n nếu ngườ i đọ c chỉ quan sá t cá i
đẹp trong đờ i số ng bở i cá i đẹp hiện diện ở khắ p mọ i nơi nhưng khi tìm đến
nghệ thuậ t, vă n chương, ngườ i đọ c sẽ tìm thấ y cá i đẹp tậ p trung nhấ t, mã nh
liệt nhấ t, là biểu hiện cao nhấ t.

3.3. Biểu hiện củ a chứ c nă ng thẩ m mĩ

a. Vă n họ c khá m phá , phả n á nh, miêu tả cá i đẹp trong đờ i số ng, là m

thỏ a mã n nhu cầ u thưở ng thứ c cá i đẹp củ a con ngườ i

-Vă n họ c mang tớ i cho con ngườ i nhữ ng vẻ đẹp củ a thiên nhiên, vẻ

đẹp củ a nhữ ng cả nh đờ i cụ thể trong đờ i số ng hà ng ngà y hoặ c vẻ đẹp hà o
hù ng củ a chiến trậ n. Đặ c biệt,vă n họ c đi sâ u miêu tả vẻ đẹp củ a con ngườ i
từ hình thể bên ngoà i đến nhữ ng diễn biến sâ u xa trong tư tưở ng tình cả m
và nh

-Vă n họ c là m cho con ngườ i thêm mến yêu cuộ c số ng thêm khao khá t
hướ ng tớ i nhữ ng gì là đẹp đẽ, tố t là nh. Vă n họ c mang lạ i sự hưở ng thụ là nh
mạ nh, bổ ích cho tâ m hồ n. Nhữ ng giờ phú t số ng vớ i tá c phẩ m là nhữ ng giờ
phú t tâ m hồ n trong sá ng, thanh thả n nhấ t. Do đó vă n họ c đem đến cho con
ngườ i mộ t niềm vui tinh thầ n hoà n toà n vô tư nhưng khô ng bà ng quan, vô
trá ch nhiệm.

b. Vă n họ c cò n có khả nă ng sá ng tạ o ra cá i đẹp chưa từ ng có trong hiện

thự c

- Tá c phẩ m nghệ thuậ t kết tinh tà i nă ng sá ng tạ o củ a nhà vă n trên cơ

sở chấ t liệu hiện thự c chứ khô ng phả i bả n thâ n hiện thự c. Nhà vă n phả n
á nh cá i đẹp trong đờ i số ng và lồ ng và o đó tư tưở ng, tình cả m, cá ch khá m
phá , cắ t nghĩa củ a riêng mình. Khô ng nhữ ng thế, khi phả n á nh, nhà vă n
khô ng sao chép trong đờ i số ng mà phả n á nh mang tính sá ng tạ o,có sự tham
gia củ a yếu tố hư cấ u, tưở ng tượ ng.

- Có nhữ ng sự vậ t trong hiện thự c là xấ u xí nhưng khi đượ c phả n á nh

trong tá c phẩ m,nó lạ i chứ a đự ng cá i thẩ m mĩ mớ i mẻ

- Cá i đẹp trong vă n họ c cò n thể hiện ở hình thứ c đẹp. Vă n họ c cò n là m

thỏ a mã n thị hiếu thẩ m mĩ củ a ngườ i đọ c bằ ng vẻ đẹp ngô n từ , vầ n điệu,
bằ ng kết cấ u khéo léo, lô i cuố n củ a từ ng tá c phẩ m. Nó là m cho tâ m hồ n
chú ng ta rung độ ng trướ c nhữ ng hình tượ ng nhâ n vậ t điển hình, trướ c cá ch
cả m, cá ch nghĩ củ a nhà vă n về con ngườ i và cuộ c đờ i.
 c. Vă n họ c rèn luyện nă ng lự c thẩ m mĩ cho con ngườ i trên rấ t nhiều
bình diện.

- Vă n chương giá o dụ c nhậ n thứ c thẩ m mĩ.

- Vă n chương là m cho cả m xú c thẩ m mĩ củ a con ngườ i ngà y mộ t tinh tế.

- Vă n chương cung cấ p cho con ngườ i quan điểm thẩ m mĩ, thá i độ thẩ m
mĩ, thị hiếu thẩ m mĩ mộ t cá ch sinh độ ng và sâ u sắ c.

- Vă n chương cò n xâ y dự ng cho con ngườ i lí tưở ng thẩ m mĩ.

d. Vă n họ c bồ i dưỡ ng nă ng khiếu thẩ m mĩ, tứ c là tạ o ra nă ng lự c sá ng

tạ o, đá nh giá cá i đẹp củ a con ngườ i. Nghệ thuậ t hun đú c cho con ngườ i khả
nă ng cả m thụ tinh tế,đá nh giá chính xá c cá i đẹp trong cuộ c số ng. Ðồ ng thờ i,
hình thà nh cho con ngườ i mộ t nhậ n thứ c sâ u sắ c về cá i đẹp. Thưở ng thứ c
nghệ thuậ t đồ ng thờ i là sự tiếp nhậ n giá o dụ c về nghệ thuậ t.