Professional Documents
Culture Documents
فصل اول
فصل اول
مفاهیم کلی
این فصل مشتمل بر دو مبحث است ،در مبحث اول «حقوق سازمان های بین المللی» را که عنوان
درس ما هست به معرفی می گیریم ،در مبحث دوم «سازمان ه,,ای بین المللی» را ک,,ه این درس در واق,,ع
قواعد و مقررات حاکم به آنها را مورد بررسی قرار می دهد ،مورد مطالعه قرار می گیرد.
حقوق سازمانهای بین المللی از یک سو ش,امل قواع,د ح,اکم ب,ر س,ازمان ه,ای بین المللی اس,ت و از س,وی
دیگر مجموعه تصمیماتی اس,,ت ک,,ه س,,ازمان ه,,ای بین المللی طب,,ق اساس,,نامه ه,,ای خ,,ود اتخ,,اذ می نماین,,د.
بنابراین حقوق سازمان های بین المللی را می توان چنین تعریف نم,,ود« :حق,,وق س,,ازمان ه,,ای بین المللی،
شاخه ای از حقوق بین الملل عمومی است که قواعد ،اصول ،ساختار ،وظایف ،اه,,داف ،نح,,وه ایج,,اد و ب,,ه
طور کلی نظام حقوقی سازمان های بین المللی دولتی 1را مورد مطالعه ق,,رار می ده,,د .»2و ی,,ا ب,,ه عب,,ارتی
دیگر ،حقوق سازمان های بین المللی ،به مجموعه قواعدی اطالق می شود که ب,ر س,ازمان ه,ای بین المللی
قابل اعمال است.3
با توجه به آنچه در تعریف حقوق سازمان های بین المللی گفته شد ،موض,,وع حق,وق س,,ازمان ه,,ای
بین المللی عبارت است از :اصول و قواعدحاکم بر سازمان های بین المللی ،ساختار ،وظایف ،تص,,میمات،
اهداف ،اقسام و نحوه ایجاد این سازمان ها ،و به طور کلی آشنایی با نظام حقوقی سازمان های بین المللی.
از سویی هم ،چون ام,,روزه بخش قاب,,ل ت,,وجهی از مق,ررات حق,وق بین المل,,ل را حق,وق س,,ازمان ه,,ای بین
المللی تش,,کیل می ده,,د و س,,ازمانهای بینالمللی در کن,,ار دولت ه,,ا نقش مهمی در توس,,عه و تح,,ول حق,,وق
بینالمل,,ل دارن,,د و ب,,ه عن,,وان یکی از تابع,,ان حق,,وق بین المل,,ل ب,,ه ش,,مار می رون,,د ،بن,,ابراین الزم اس,,ت
دانشجویاِن حقوق راجع به چیستی ،ماهیت ،شخصیت حقوقی ،صالحیتها ،مسئولیت ه,,ا ،مص,,ئونیت ه,,ا و
مزایای سازمان های بین المللی معلومات الزم را داشته باشند ،که درس حق,,وق س,,ازمانهای بینالمل,,ل این
فرصت را فراهم میکند .بن,ابراین ه,دف درِس«حق,وق س,ازمان ه,ای بین المللی» آش,نا ش,اختن دانش,جویان
رشته حقوق با ساختار ،خصوصیات ،شخصیت ،ماهیت ،صالحیت ها ،مسئولیت ها ،مصئونیت ها ،مزای,,ا،
انواع وسایر موضوعات مرتبط به سازمانهای بینالمللی می باشد.
گفتار سوم -منابع حقوق سازمان های بین المللی
. 1هرچند منطقًا باید حقوق سازمان های بین المللی ،سازمان های غیر دولتی را نیز شامل شود ،اما طوریکه در تعریف ذکر شد منظور م,,ا مطالع,,ه
رژیم حقوقی سازمان های بین المللی دولتی است.
. 2مشهدی و تسخیری ص .18
. 3آقایی ص 3
پس از آشنایی با تعریف ،موضوع و هدف حقوق س,,ازمان ه,,ای بین المللی الزم اس,,ت ت,,ا در م,,ورد
منابع حقوق سازمان های بین المللی نیز اشاره ای داشته باشیم .حقوق س,,ازمان ه,,ای بین المللی مانن,,د س,,ایر
بخش های حقوق ،دارای منابع حقوقی می باشد ک,ه از بن,د 1م,اده 38اساس,نامه محکم,ه بین المللی ع,دالت
اقتباس شده اند .طبق این ماده ،منابعی که حقوق بین الملل از آن سرچشمه می گیرد ،عبارتن,,د از :معاه,,دات
بین المللی ،عرف های بین المللی ،اصول کلی حقوقی ،رویه قض,,ایی بین المللی و آث,,ار علمی حق,,وق دان,,ان
برجسته جهان(دکترین) .1حاالمنابع متذکره را که در واقع منابع حق,,وق بین المل,,ل می باش,,ند ،در چ,,ارچوب
حقوق سازمان های بین المللی-به عنوان بخشی از حقوق بین الملل -تطبیق می دهیم.
در رابطه به معاهدات و کنوانسیون های بین المللی می توان به اساس,,نامه ی,,ا س,,ند تاس,,یس س,,ازمان
های بین المللی و نیز معاهدات بین المللی که سازمان های بین المللی با دولت ها و یا با سایر سازمان ه,,ای
بین المللی منعقد می نمایند اشاره نمود .در زمینه عرف های بین المللی می توان قواعد عرفی و رویه ه,,ای
سازمان های بین المللی را ب,,ه عن,,وان منب,,ع حق,,وق س,,ازمان ه,,ای بین المللی ب,,ه ش,,مار آورد .در خص,,وص
اصول کلی حقوقی نیز اصل آزادی دولت ها در ایجاد سازمان های بین المللی و اصل آزادی پیوس,,تن دولت
ها به سازمان های بین المللی و خروج از آن ها را می توان یادآوری کرد .در رابطه به تصمیمات قض77ایی
بین المللی نیز می توان به آرای مشورتی محکمه بین المللی عدالت که در خصوص سازمان ملل متحد و ی,ا
موسسات تخصصی آن ابراز شده ،اشاره نمود .در زمینه دکترین یا آموزه های حقوقی حقوق دانان برجسته
بین المللی باید اشاره کنیم که در حوزه حقوق سازمان های بین المللی کتاب ها و مقاالت زیادی نوش,ته ش,ده
که در توسعه و تحول حقوق سازمان های بین المللی نقش داشته اند .به این ترتیب ،مجموع,,ه این من,,ابع در
برگیرنده قواعد حقوقی حاکم بر سازمان های بین المللی می باشند.2
اصطالح سازمان بین المللی در ابتدا مصادیق و مفاهیم متعددی مانند«سازمان های بین المللی غیردولتی»،
«موسس,,ات عم,,ومی بین المللی» و« س,,ازمان ه,,ای بین المللی دول,,تی» را در ذهن ت,,داعی می کن,,د .لیکن
امروزه در حقوق بین الملل عمومی برخالف سایر حوزه های علم حقوق که در مفهوم شناسی و تعریف آن
به تشتت تعاریف مواجه هستیم ،در خصوص تعریف س,ازمان بین المللی(دول,تی) تقریبً,ا اتف,اق نظ,ر وج,ود
دارد .علمای حقوق بین الملل ،سازمان بین المللی را اینگونه تعریف نموده اند :سازمان بین المللی ،تجمعی
از دولت ها است که براساس یک سند تأسیس به منظ,,ور دس,,تیابی ب,,ه اه,,داف مش,,ترک ،تش,,کیالت دایمی و
مستمری را به وجود می آورند که دارای شخصیت حقوقی مستقل می باشد .3یا به عب,,ارتی دیگ,,ر ،س,,ازمان
بينالمللي ،تجمعي از دولتهاس,,ت ك,,ه منج,,ر ب,,ه تش,,كيل نه,,ادي مس,,تقل ،دايمي ،ب,,ا ارك,,ان خ,,اص ،داراي
شخصيت حقوقي و براي نيل به هدف يا اهداف مشتركي ايجاد ميگردد.4
گفتار دوم -ویژگی های سازمان بین المللی
با توجه به تعریفی که از سازمان بین المللی نمودیم ،ویژگی های یک سازمان بین المللی عبارتند از:
. 1الزم به تذکر است که امروزه در دکترین و منابع اکادمیک به منابع جدیدی از حقوق بین الملل نیز اشاره می شود که قطعنامه ها ،اعمال یک
جانبه دولت ها و اصل انصاف از آن جمله اند.
. 2فرهاد طالیی .صص .9-8
. 3مشهدی و تسخیری ص .20
4لکچر .بیگزاده ص .4
)1سازمان بین المللی از اجتماع دولتها تشکیل می شود :چون سازمان های بین المللی اصوًال از دولت
ها تشکیل می شوند و مؤسس آنها دو لت ها هستند ،بنابراین« سازمان بین المللی غیردولتی« را شامل نمی
شوند .اما نکته ای که باید توج,,ه نم,,ود اینک,,ه لزومً,ا ت,,رکیب اعض,,ای س,,ازمان ه,,ای بین المللی«دولت ه,,ا»
نیستند ،بلکه می توانند اعضای غیردولتی هم داشته باشند .به عنوان مثال سازمان بین المللی کار که مطابق
اساسنامه اش عالوه بر نماینده گان دولت ها ،نمایندگان اتحادیه های کارگران و کارفرمای,ان ن,یز می توانن,د
در مذاکرات شرکت و در اتخاذ تصمیم سهیم باشند.
)2مبنای تشکیل سازمان بین المللی یک سند تأسیس(پیمان بین المللی) است :برای تشکیل ی,,ک س,,ازمان
بین المللی عالوه بر اجتماع دولت ها تصویب یک سند تأسیس(پیمان بین المللی) تحت عناوینی مانند؛ میثاق
،منشور ،اساسنامه و . . .توسط اعضاء الزم است .در غیر این صورت تجمع گروهی از دولت ها ب,,دون
تصویب اساسنامه مانند کنفرانس های بین المللی است که برای مدت معین و موض,,وع مش,,خص تش,,کیل و
پس از تبادل نظر شرکت کنندگان خاتمه می یاب,,د .این پیم,,ان در واق,,ع ب,,ه مثاب,,ه شناس,,نامه و ق,,انون اساس,,ی
سازمان است که مبنای احراز شخصیت حقوقی سازمان و سبب اعالم موجودیت آن می گردد.1
اعضای سازمان بین المللی اهداف مشترکی را دنبال می کند :هدف هر سازمان در حقیقت قلم,,رو و )3
فعالیت آن سازمان را مشخص می کند .تشتت در هدف اصوًال با فلسفه تشکیل س,,ازمان بین المللی مغ,,ایرت
دارد.
فعالیت های سازمان در چهار چوب ارکان و ک,,ارگزاری ه,,ای خاص,,ی ص,,ورت می گ,,یرد :ارک,,ان )4
ًال
سازمان معمو و بسته به مورد سه ،چهار ،یا حداقل دو رکن است که ش,,امل رکن تص,,میم گیرن,,ده(مجم,,ع
عمومی) ،رکنی که اسناد را نگهداری و در مواقعی اج,,رای آن را پیگ,,یری می کن,,د(دبیرخان,,ه) ،رک,,نی ک,,ه
ام,,ور اج,,رایی را ب,,ه پیش می ب,,رد(مث,,ل ش,,ورای ام,,نیت در س,,ازمان م,,ل متح,,د) و رک,,نی ک,,ه قض,,اوت می
کند(مانند محکمه بین المللی عدالت در سازمان ملل متحد) می شود .اما هر سازمان بین المللی با هر ه,,دف
و ترکیبی که باشد ،حداقل دارای دو رکن یا ارکان اساسی(مجمع عمومی و دبیرخانه) می باشد.
تشکیالت و فعالیت سازمان دایمی و مستمر و است :این ویژگی ،سازمان بین المللی را از اتحادی,,ه )5
ها و کنفرانس های موقتی متمایز می کند .ممکن ایرادی مطرح شود که منظ,,ور از دوام و اس,,تمرار در این
جا چه زمانی است؟ در پاسخ می شود گفت که این میزان معموًال در عرف حق,,وقی مش,,خص اس,,ت و آنچ,,ه
قدر متیقن است اینکه شامل کنفرانس ها نمی شود .اما به جهت آنکه سازمان های بین المللی عمومًا فع,,الیت
هایی در خصوص مسائل فراگیر جهانی دارند و حل آن مسائل مستلزم فع,,الیت دایمی و همیش,,گی آنهاس,,ت،
بناًء اغلب سازمان ها مدت مشخصی را برای فعالیت خود تعیین نکرده اند .مانند سازمان صحی جه,,ان ک,,ه
برای حل مسائل صحی جهان تأسیس ش,ده و س,ازمان مل,ل متح,د ک,ه جهت حف,ظ ص,,لح و ام,نیت بین المللی
تاسیس شده است .اما برخی از سازمان ها مدت فعالیت خود را از پیش تع,,یین و ی,,ا خاتم,,ه فع,,الیت خ,,ود را
منوط به تحقق هدف خاصی کرده اند .مانند اتحادیه ذغال سنگ و فوالد که مدت فعالیت شان 50سال پیش
بینی شده بود و یا در پیمان اتالنتیک شمالی(ناتو) پیش بینی گردیده که در صورت حص,,ول سیس,,تم ام,,نیت
دسته جمعی در تمام اروپا ،پیمان خود به خود خاتمه یافته تلقی خواهد گردید.
)6سازمان بین المللی دارای شخصیت حقوقی مستقل است :یکی از ویژگی های مهم سازمان ه,,ای بین
المللی داشتن شخصیت حقوقی مستقل است .با آنکه برخی نهاده,,ا ،تم,,ام ويژگيه,اي س,,ازمانهاي بينالمللي
. 1الزم اجرا شدن سند تأسیس می تواند با تصویب تعداد محدودی از دولتها یا با اکثریت دولت ها و یا تصویب تمامی دولت های عضو محقق شود.
دارند ولي چ,,ون فاق,,د شخص,,يت حق,وقي بينالمللي هس,,تند ،س,,ازمان بينالمللي محس,,وب نميش,,وند .نم,,ونهي
بارز آن«جنبش عدم تعهد» است كه ،اگر چه دولتها عضو آن هستند ،اجالسه,,اي س,,االنه و منظم دارن,,د،
مسئول دارن,,د ،دبيرخان,,ه و ...دارن,,د ،ولي در مفه,,وم حق,وق س,,ازمانهاي بينالمللي ،يك س,,ازمان بينالمللي
محسوب نميشود؛ زيرا فاقد يك شخص,,يت حق,,وقي بينالمللي اس,,ت .همچ,,نين س,,ازمان دولته,,اي فرانس,,وي
زب,,ان آفريق,,ايي ك,,ه ب,,ه «فرانكوف,,وني» مع,,روف اس,,ت ،يك س,,ازمان بينالمللي ب,,ه مفه,,ومي ك,,ه در حق,,وق
سازمانهاي بينالمللي وجود دارد ،محسوب نميگردد؛ زيرا اين سازمان با اينكه تعداد زيادي از دولته,,اي
آفريقايي فرانسوي زبان در آن عضويت دارند و همه ساله گرد هم ميآيند و براي توسعهي فرهنگ و زب,,ان
فرانسه تالش ميكنند ،فاقد شخصيت حقوقي بينالمللي است .جالب است ك,,ه جلس,,ات اين س,,ازمان در س,,طح
بسيار بااليي برگ,زار ميگ,ردد و ح,تي در یکی از اجالس ه,ای آن رييس جمه,ور فرانس,ه شخص,,ا ش,ركت
نموده بود .در واقع اين س,ازمانها ،پديدههايي هس,تند ك,ه رواب,ط بينالمللي را نهادين,ه ميكنن,د ب,دون اينك,ه
بتوانند يك سازمان بينالمللي محسوب شوند.
گفتار سوم -سیرتحول سازمان های بین المللی
ريش,هي س,,ازمانهاي بينالمللي از لح,,اظ ت,,اريخي ،ب,,ه دوران عه,,د ع,,تيق و بط,,ور دقيق ب,,ه زم,,ان دولت -
شهرهاي يونان برميگردد .در دوران عهد عتيق ،يكي از مهمترين تجمعهاي سياسي كه وجود داشته است،
دولت-ش,,هرهاي يون,,ان مث,,ل «آتن» و «اس,,پارت» ب,,وده اس,,ت .اين دولت-ش,,هرها مه,,د تم,,دن ،فلس,,فه و علم
بودهاند .لذا ،فعاليتهاي سياسي در آنجا بيشتر در جريان ب,,وده اس,,ت .در عين ح,,ال ،ب,,ا توج,,ه ب,,ه اينك,,ه اين
دولت-شهرها با تجمعهاي سياسي آن زمان درگيري داشتند ،مجبور بودند ك,,ه ق,,درتهاي ج,,داي از يك,,ديگر
را به صورت نهادي متمركز درآورند تا بدين وسيله بتوانن,,د در پن,,اه اين نه,,اد ت,,ازه تاس,,يس ش,,ده ،در مقاب,,ل
قدرتهاي خارجي مقاومت كنند .در زمان اين دولت-شهرها ،دو دسته سازمان را ميتوانيم مشاهده كنيم:
الف« :آمفيكسيوني»كه دولت-شهرهاي يونان ،در چارچوب آنها ،قدرت نظامي خود را متمركز ميكردند و
استراتژي واحد نظامي را اخذ ميكردند تا بتوانند در مقابل تهاجمات خ,,ارجي مق,,اومت كنن,,د و حمالت آنه,,ا
را دفع كنند.
ب« :سيماشي يا سيماچي» كه اين سازمانها عمدتا نهادهايي بودند كه توسط اينه,,ا ،دولت-ش,,هرهاي يون,,ان
از اماكن مقدس مذهبي خود در مقابل تهاجمات خارجي دفاع ميكردند.
دولت-شهرهاي يونان اين شيوهي خود را ادامه دادند ت,,ا آن زم,,ان ك,,ه آتن داعيهي امپرياليس,,تي پيدا ك,,رد و
تصميم گرفت سلطهي خودش را بر ساير دولت-شهرهاي يونان بلكه سراسر جه,,ان گس,,ترش ده,,د و ب,,دنبال
آن حملهي معروف آتن به اسپارت سبب شد كه اين سازمانها رو به افول گذارند و ديگر نتوانستند به حيات
خويش ادامه دهند.
اما در كنار اين تجربه ،به ميزاني كه زندگي اجتم,اعي بينالمللي پيش,رفت ميك,رد ،ض,,رورت ايج,اد چ,نين
تمركزهايي ميان عناصر تشكيلدهندهي جامعهي بينالمللي حس ميشد .مهمترين محملي كه سبب ميشد اين
احساس در بين آنها ايجاد شود ،در ابتدا روابط سياسي و ديپلماتيك بود و به,,ترين ج,,ايي ك,,ه ميتوانس,,ت اين
روابط تنظيم شود ،همين نهادهايي بود كه توسط اين دولته,,ا بوج,,ود ميآم,,د .ام,,ا رفتهرفت,,ه قلم,,رو فع,,اليت
سازمانهاي بينالمللي گسترش يافت و نه تنها عرصههاي سياسي ،بلك,,ه عرص,ههاي اقتص,,ادي ،اجتم,,اعي،
فرهنگي و ...را نيز تحت پوشش قرار داده است.
از تاسیس تا گسترش سازمان های بین المللی به شکل امروزین سه مرحله تجربه شده:
مرحله اول؛ فرستادن سفرا میان کشورها تا قرن پانزدهم بود که هنوز هم ادامه دارد.
مرحله دوم؛ تشکیل کنفرانس های بین المللی بود که جهت حل و فص,,ل اختالف,,ات خ,,اص بین المللی تش,,کیل
می گردید .مشکالتی که نمایندگان دیپلماتیک کشورها حل کرده نمی توانستند .این الگو در قرن ه,,ای 15و
16آغاز و گسترش پیدا کرد .مهمترین تالش ها در این دوران«وفاق اروپایی» و« اتحاد مق,,دس» ب,,ود .این
تالش ها هم به معنی واقعی کلمه سازمان بین المللی نبودند بلکه زمینه ساز برای تشکیل س,,ازمان ه,,ای بین
المللی شدند.
ًا
مرحله سوم؛ تشکیل نهاد های دایمی بود که غالب ,محص,ول تش,کیل کنف,رانس ه,ای بین المللی ب,وده و تحت
عنوان سازمان های بین المللی مطالعه می شود .این الگوکه در واق,,ع ض,,رورت نهادین,,ه ک,,ردن رواب,,ط بین
المللی را مطرح می کند ،در قرن های 19و 20توسعه چشم گیری نمود .گسترش روابط بین دولت ه,,ا در
سطوح مختلف تخنیکی ،سیاسی ،اقتصادی ،تج,,ارتی و نظ,,امی می توان,,د ش,,اخص ت,,رین دلی,,ل این تح,,ول و
توسعه باشد.
-1معاهدات صلح وستفالی:
معاهدات صلح وستفالی(شامل دو معاهده منستر و اوس,,نابروک) نقط,,ه عط,,ف در ت,,اریخ س,,ازمان ه,,ای بین
المللی به شمار می رود .معاهدات متذکره میان دولت های «آلمان و اتریش» و «س,,ویدن و فرانس,,ه» منعق,,د
شد که منتج به پایان جنگ های مذهبی میان پروتستانت ها وکاتولیک ها شد.چنانچه گفته ش,,د ،ب,,ا آنک,,ه پیش
از این ،در یونان قدیم اتحادیه های مطرح بود و آمفکسیونی ها و نهادهای مشابه آن نیز وجود داش,,تند ،ولی
این نهاده,,ا ب,,ه مع,,نی واقعی«س,,ازمان بین المللی» نبودن,,د ،چ,,ون دولت در مفه,,وم م,,درن بع,,د از معاه,,دات
وستفالی مطرح می شود و سازمان های بین المللی(دولتی) به مفهوم مدرن نیز بع,,د از انعق,,اد این معاه,,دات
ش,,کل گرفت,,ه ،کم کم در حق,,وق بین المل,,ل و عرص,,ه ه,,ای بین المللی مط,,رح گردیدن,,د .البت,,ه در اوای,,ل این
سازمان ها و معاهدات آن ها جنبه های فنی داشتند و سپس شامل مسایل سیاسی نیز شدند.