BAROK

( nazwa epoki: dziwna perła )

RAMY CZASOWE I WYDARZENIA

Włochy: XVI – XVII w
Europa Środkowa: XVII – XVIII w
kontrreformacja – wielka reforma kościoła
początek epoki – sobór trydencki

MOTYWY BAROKU
• antynomie – logiczne przeciwieństwa np. w wierszu Daniela Naborowskiego
Krótkość żywota kruchość ludzkiej egzystencji określają barokowe antynomie,
takie jak: kolebka – grób, przodek – potomek, śmierć – rodzenie
• subiektywne piękno – nie ocenia się go, dla każdego inne
• religia + nauka ( wiek wiary i rozumu )
• karykatura – zniekształcenie obrazu kogoś lub czegoś w zabawny sposób
• epoka dionizyjska ( od Boga Dionizosa i jego bachantek )
• paradoksy
• średniowieczne wzory
• odpowiedzialność – człowiek odpowiedzialny za swoje czyny
• megalomania i ksenofobizm – wyższość danego narodu nad innym
• erotyzm zmieszany ze śmiercią
• łączenie sztuk
• czas – przemijanie - smierć
• dziwność – dziwna perła, mieszanie przeciwieństw
• koncept – niezwykły zadziwiający pomysł, na którym nierzadko oparty był cały
utwór. Budują go antytezy, oksymorony, przeciwieństwa. Oddanie harmonii i
kunsztu poety.
• trzcina myśląca – człowiek rozdarty pomiędzy życiem cielesnym a duchowym
• Bóg – w przeciwieństwie do silnego i strasznego pojęcia średniowiecznego Boga,
Bóg renesansowy jest dobry, czuwa przy ludziach i ich ochrania
• refleksje egzystencjalne - metafizyka
• homo militas – człowiek walczący
• orientalizm - fascynacja kulturą wschodu
• zmysłowość
• vanitas – marność. Biblijny Kohelet
• sarmatyzm – nurt barokowy opisujący życie drobnej szlachty i mieszczan na
barwnych wsiach
• nietolerancja - wojny religijne
• marinizm – nurt barokowy, który cechuje przepych, wyszukane metafory
 NAJWIĘKSI BAROKOWI MYŚLICIELE
Kartezjusz „Myślę, więc jestem” – „Cogito ergo sum”
dualizm duszy
Blaise Pascal Antynomie
zakład Pascala – opłaca się wierzyć w Boga
bo jeżeli istnieje to na tym skorzystamy,
a jeśli nie to nic się nie stanie.
każdy musi jednoznacznie stwierdzić czy
Bóg jest czy nie
Baruch Spinoza Panteizm – cała przyroda jest Bogiem
„Bóg, czyli przyroda”
Gottfried Wilhelm Leinbniz Świat jest oparty na przedniej harmonii
Bożej i jest najlepszym z możliwych
światów

MIKOŁAJ SĘP SZARZYŃSKI

notka biograficzna: pionier poezji metafizycznej, poeta, poezja egzystencjalna,
religijna i erotyki

„Sonet IV. O wojnie naszej, którą wiedziemy z szatanem, światem i ciałem”

„Sonet V. O nietrwałej miłości rzeczy dla świata tego”

metafizyka - podstawowe kwestie dotyczące istoty i przyczyny bytu, a także

rozważania o tym, co niepoznawalne, tajemnicze, niedostępne zmysłom i doświadczeniu.
Bóg jest największą zagadką dla metafizyki.

Homo militas – człowiek walczący – człowiek przez całe życie walczy ze swoimi
słabościami.

WILLIAM SHAKESPEARE
„Romeo i Julia”
„Makbet”
Dramat antyczny Dramat szakspirowski
Jedność czasu, miejsca i akcji Dowloność czasu i miejsca,
wielowątkowość
Stasimony, epejsodiony, prolog Akty i sceny
Chór jest Oficjalnie nie ma ( chociaż pełni małą rolę
w utworze )
Brak świata fantastycznego Obecność np. wiedźm
Zasada decorum ( jedność stylistyczna )
Max. 3 aktorów na scenie
Pochodzenie bohaterów z wysokich rodów
Bohaterowie styatyczni
Fatum
Obrażanie, śmierć ( brak jedności )
Sceny zbiorowe, wielu aktorów
Prosty lud
Bohaterowie dynamiczni
Los zależy od wyboru człowieka i
przypadku

DANIEL NABOROWSKI
notka biograficzna: bardzo wykształcony, kalwinista, dworzanin, tłumacz i lekarz,
twórczość ma charakter intelektualny, często dotyczy przemijania i krótkości żywota

„Na oczy królewny angielskiej, która była za Fryderykiem, falcgrafem reńskim,

obranym królem czeskim”
„Krótkość żywota”

Sceptycyzm – postawa filozoficzna wyrażająca się wątpieniem w powszechnie

przyjęte prawdy i autorytety

Panegiryk - uroczysty tekst pochwalny sławiący jakąś osobę, czyn, wydarzenie; pełen
przesadnego zachwytu, często o charakterze pochlebczym

JAN ANDRZEJ MORSZTYN

notka biograficzna: poeta, polityk, dworzanin, śmiała tematyka erotyczna, lubiany
wśród ludzi, majętny

„Redivivatus” ( Przywrócony do życia ) - tematyka żaświatów i śmierci

„Na koszulę brudną” – erotyzm
„Niestatek” (Oczy są ogień, czoło jest zwierciadłem...) - mówi że kobieta, gdy się
zgadza jest piękna, a gdy się kłóci – najbrzydsza na świecie

łączy erotyzm z poważną tematyką śmierci i zaświatów

MOLIER
„Skąpiec”
komedia Molierowska:
• anagoryzm – nagłe rozpoznanie kogoś bliskiego, prowadzi do rozwiązania
konfliktu
• Komedia Obyczajowa
• Komedia Intrygi
• Komedia Charakterów
 • Groteska – zestawienie sprzeczności – efekt śmiechu i przerażenia
• Satyra – wyśmiewanie ( najczęściej wad ludzkich )
• Karykatura – wyolbrzymienie cech zlych lub śmiesznych
• deus ex machina – bóg z maszyny – nagła zmiana sytuacji nie wynikająca z
rozwoju wydarzeń

RODZAJE KOMIZMU
Języka ( słowny ) Sytuacyjny Postaci

Alegoryzmy – posługiwanie się alegorią jako źródłem wskazującym na głębsze

znaczenie zjawisk materialnych. Cele dydaktyczne baroku i średniowiecza

SYSTEM WARTOŚCI BAROKU

Dwa systemy wartości. Metafizyczny: najważniejszy był Bóg oraz sprawy duchowe. Na
drugim miejscu stawiano świat i cielesność. Dworski: zmysłowość, dobra zabawa i
cielesność stawiane były na pierwszym miejscu.

Sarmatyzm – nurt barokowy opisujący życie drobnej szlachty i mieszczan na

barwnych wsiach

Kontrast barokowy – to, co realne, łączy się z pozorami, sacrum – z profanum, asceza
– z urodą życia, żarliwa religijność –z wystawnością i przepychem

„Niestatek” Morsztyna

JAN CHRYZOSTOM PASEK

notka biograficzna: pochodził z drobnej szlachty, zły sąsiad, źle wykształcony,
awanturnik, później ziemianin

„Pamiętniki”

Styl makaroniczny – częste wplatanie do utworu wyrazów obcojęzycznych

( barbaryzmów, makaronizmów ) funkcja komiczna lub ma podkreślić erudycję autora

BAROKOWE ŚRODKI STYLISTYCZNE

• pytania retoryczne ( zmuszają do refleksji – metafizyka )
• apostrofy
• inwersja
• elipsa ( skondensowanie znaczenia przez usunięcie wyrazów, liter )
• peryfrazy – określenie krótkiego, powszechnie znanego określenia, wieloma
wyrazami
• antytezy – przeciwstawienia np. Pełno nas a jakby nikogo nie było
• oksymorony np. gorący lód, sucha woda
 GRAMATYKA W BAROKU
ekspresywizmy, wyrazy wieloznaczne itd.

Polisemia – wieloznaczność danego wyrazu ( znaczenia są ze sobą połączone

np. kuchnia – kuchnia)
Antonimia – wyrazy przeciwstawne ( antonimy )
Homonimia – takie same brzmienie ale zupełnie inne znaczenie ( homonimy )
Synonimia – bliskoznaczność, słowa o podobnych znaczeniach ( synonimy )

Przykłady w literaturze baroku:

Jan Andrzej Morsztyn „Cuda miłości”

Przebóg! Jak żyję, serca już nie mając?

Nie żyjąc, jako ogień w sobie czuję?
Jeśli tym ogniem sam się w sobie psuję,
Czemuż go pieszczę, tak się w nim kochając?

Jak w płaczu żyję, wśród ognia pałając?

Czemu wysuszyć ogniem nie próbuję
Płaczu? Czemu tak z ogniem postępuję,
Że go nie gaszę, w płaczu opływając?
Ponieważ wszytkie w oczach u dziewczyny

Pociechy, czemuż muszę od nich stronić?

Czemuż zaś na te narażam się oczy?
Cuda te czyni miłość, jej to czyny,
Którym kto by chciał rozumem się bronić,
Tym prędzej w sidło z rozumem swym wskoczy.

Ekspresywizmy – słowa nacechowane emocjonalnie ( negatywnie lub pozytywnie )

Przykłady w literaturze baroku:

 Jan Andrzej Morsztyn „Niestatek”

Oczy są ogień, czoło jest zwierciadłem,

Włos złotem, perłą ząb, płeć mlekiem zsiadłem,
Usta koralem, purpurą jagody,
Póki mi, panno, dotrzymujesz zgody.

Jak się zwadzimy — jagody są trądem,

Usta czeluścią, płeć blejwasem bladem,
Ząb szkapią kością, włosy pajęczyną,
Czoło maglownią, a oczy perzyną.