ŚREDNIOWIECZE

ŚREDNIOWIECZE JAKO EPOKA

łąc. medium aevum / media tempora
476 – 1492 r. ( w Polsce od 966 )
uważana za wieki ciemne ( nazwa utworzona w renesansie miała mieć negatywne
znaczenie )
HASŁA ŚREDNIOWIECZNE
Memento mori Pamiętaj, że umrzesz
Mors omnia adequat Śmierć zrównuje wszystkich
Ad maiorem Dei gloriam Na większą chwałę Boga
Ora et labora Módl się i pracuj
Tomizm Arystoteles, hierarchia bytów i stanów,
człowiek częścią organizmu społecznego
Augustynizm Platon, wszystko jest obrazem myśli Boga
Biblia pauperum Biblia ubogich ( obrazkowa )
Franciszkanizm Miłosierdzie wobec wszystkich ( i
zwierząt )
Hagiografia Żywoty świętych
Historiografia Kroniki, dziejopisarstwo

Uniwersalizm średniowieczny:
• kulturowa jedność Europy ( łacina wspólnym językiem )
• feudalizm – taki sam ustrój, królowie, cesarze, papież
• jedna wiara dominuje ( chrześcijaństwo)
• wspólne wzorce kulturowe i podobne wartości

Cechy literatury średniowiecznej

• dwujęzyczność
• anonimowość autorów
• religijność i schematyczność
• dydaktyczność
• Alegoryczność i symboliczność
• PARENETYCZNOŚĆ – kreowano wzorce osobowe do naśladowania
( dydaktyka ) pareneza, literatura parenetyczna

BOGURODZICA
XIII-XIV w.
 gatunek: pieśń religijna
motyw deesis: Modlitwa wstawiennicza, zwrot do Maryi, Jezusa Chrystusa i Jana
Chrzciciela
patetyczność, wzniosłość, Maryja bardziej jako święta niż człowiek
Archaizmy w Bogurodzicy: Bogurodzica, Bożyc, Przebyt, Bogiem sławiena

carmen patrium – pieśń ojczysta

Inne ważne motywy maryjne

Stabat mater Matka stojąca pod krzyżem
Mater dolorosa Matka cierpiąca
Pieta Maryja trzymająca ciało Chrystusa
ściągnięte z krzyża

Lament świętokrzyski
gatunek: lament, planctus
Płacz Maryi pod krzyżem, nie może ulżyć swemu dziecku w cierpieniu. Zwraca się do
wszystkich ludzi, Chrystusa, archanioła Gabriela i matek.
Inne tytuły: „Żale Matki Bożej pod Krzyżem”, „Posłuchajcie bracia miła”

PORÓWNANIE BOGURODZICY I LAMENTU ŚWIĘTOKRZYSKIEGO

Bogurodzica Lament Świętokrzyski
rodzaj liryka liryka
gatunek Hymn ( pieśń religijna ) lament
Przedstawienie Maryi Deesis Stabat Mater

Charakterystyczne cechy Patetyczność, podniosłość, Głębokie emocje, smutek i

wizerunek Maryi jako żal matki która nie może
świętej, razem z Janem pomóc swemu umierającemu
Chrzcicielem jest synowi
łączniczką ludzi z
Chrystusem, wstawia się za
nimi

ŚWIĘTY A ŚWIAT

Idealny średniowieczny święty

• kocha boga
• służy ludziom
• rezygnuje z pociech życia
 • głosi słowo Boga
• pokorny
• cudotwórca

PORÓWNANIE ŚWIĘTYCH
ALEKSY FRANCISZEK
Uciekał od ludzi i sławy Wychodził do ludzi
Pochodził z bogatej rodziny
Jako asceta rezygnował z wszelkich Jako zakonnik wyrzekał się przyjemności
przyjemności ale nie żył w całkowitym ubóstwie
--------------- Kochał cały otaczający go świat ( kazanie
do ptaków )
Legenda o świętym Aleksym Kwiatki św. Franciszka
Po śmierci zapach z jego ciała uleczał -------------
chorych w mieście, odwiedził go papież
dzwoniły dzwony
--------------- Franciszkanizm – ufna miłość do Boga

Asceza to wyrzeczenie się wszystkich przyjemności świata

ETOS RYCERSKI
idealny rycerz: ma damę serca, jest honorowy, odważny, chroni słabszych, lojalny
władcy, nawraca w imię Boga, bierze udział w turniejach
Znani rycerze: Roland, Tristan, Lancelot
ars moriendi – łac. sztuka umierania – motyw umierania w literaturze i sztuce
średniowiecznej, dobra śmierć, m.in. śmierć Rolanda na wzgórzu, śmierć w
obronie wiary i honoru. Lepiej zginąć niż ponieść klęskę.
CHANSON DE GESTE
pieśń o czynach
Pieśń o dokonaniach rycerzy na polu bitwy, gatunek pieśni o Rolandzie. Utwór służący
najczęściej parenezie i propagandzie, ma ukazywać postawy idealnego rycerza.

ETOS KRÓLEWSKI
idealny władca: ma cechy idealnego rycerza, jest wierzący, gościnny, honorowy,
sprawiedliwy, ważne jest dla niego dobro kraju

Bolesław Chrobry jako idealny król z Kronik Galla Anonima:

• inteligentny
• hojny
• sprawiedliwy
 • bezstronny
• pobożny
• odważny
• sprytny
• gościnny
• patriotyczny
• religijny
• wyidealizowany, pareneza, idealny władca

KRONIKI POLSKIE
Autorzy Kronik Polskich: Gall Anonim, Jan Długosz, Mistrz Wincenty zwany
Kadłubkiem

CECHY KRONIKI
• epika
• pisana prozą
• przedstawia dzieje, historię, czyny
• jest uporządkowana chronologicznie
• ma na celu moralizowanie

Zabytki języka Polskiego

1. „Bulla gnieźnieńska” – XII w. 400 polskich nazw własnych
2. „Księga Henrykowska” – XIII w. pierwsze zdanie po polsku:
Daj ać ja pobruszę, a ty poczywaj

MIŁOŚĆ W ŚREDNIOWIECZU
historia Tristana i Izoldy na poziomie podstawowym
1. Wypicie miłosnego napoju przez Izoldę i Tristana na statku
2. … dużo wydarzeń o których na podstawie nie mówimy...
3. Oddanie żony ( Izoldy ) podejrzanej o zdradę trędowatym ( król Marek – mąż )
4. Odbicie ukochanej z rąk trędowatych przez Tristana
5. Życie Tristana i Izoldy w lesie
6. Przybycie króla Marka do lasu by zabić kochanków – nagi miecz symbolem
czystości - litość
7. Pouczenie Tristana przez brata Ogryna
8. … dużo wydarzeń o których na podstawie nie mówimy…
9. Opuszczenie Kornwalii przez Tristana. Podróż do Bretanii walka z wrogami
kraju.
10. Propozycja poślubienia księżniczki Izoldy o Białych Dłoniach ( to inna Izolda ) i
Tristana wysunięta w ramach wdzięczności przez diuka Hoela
11. Podróż Izoldy Jasnowłosej ( to ta Izolda ) do Bretanii. Wcześniej umiera
Tristan.
 12. Śmierć ze smutku Izoldy przy ukochanym, na grobie Tristana wyrósł krzew
głogu, który wrósł w ziemię grobu Izoldy – dowód miłośni, kochankowie nawet po
śmierci są razem.

Motyw miłości w średniowieczu

miłość niespełniona i czysta, rycerz, którego wybranka jest mężatką najczęściej z
wyższych sfer dlatego nie mogą się poślubić i żyją w czystości, do końca nie zdradza
ukochanej nawet mimo lat rozłąki, walczy w jej imieniu, żona nie zdradza męża, mimo
tego, że sercem jest ze swoim rycerzem, rzadko miłość jest szczęśliwa ( małżeństwa
zawierane są z obowiązku )

DANTE I JEGO PIEKŁO

„Boska Komedia” – Dante Alighieri
dantejskie sceny – sceny okrutne, wstrząsające, drastyczne, makabryczne

CECHY RENESANSU I ŚREDNIOWIECZA W BOSKIEJ KOMEDII

Renesans
Utwór nie jest anonimowy
Jest napisane po włosku a nie łacinie
Nawiązanie do antyku ( Wergiliusz )
Przywoływanie aktualnych kwestii
społecznych i politycznych
Indywidualizm
Średniowiecze
Wizja zaświatów - teocentryzm
Liczba 9 – 3*3 ← doskonałość
Wiele symboli i alegorii
Charakter dydaktyczny ( miał nauczyć
życia zgodnie z zasadami Bożymi )

Napis na bramie piekieł: „Ty, który wchodzisz, żegnaj się z nadzieją”

Ukochana Dantego – Beatrycze – oprowadzała go po niebie ( umarła młodo więc autor

tęsknił za nią całe życie )

Starożytny poeta Rzymski – Wergiliusz – oprowadza Dantego po piekle i czyśćcu

MORS OMNIA ADEQUAT

śmierć zrównuje wszystkich
danse macabre – popularny w średniowieczu motyw w literaturze i sztuce ( taniec
śmierci ) śmierć prowadząca na równi biskupów, władców i chłopów – wszyscy są równi
w obliczu śmierci, a każdy w końcu umrze to typowe dla średniowiecza myślenie

np. w utworze pdt. „Rozmowa Mistrza Polikarpa ze Śmiercią” bohater, który prosi
Boga o rozmowę ze śmiercią. Bóg pokazuje mu kobietę, która mówi do Mistrza
Polikarpa, że zabiera wszystkich bez względu na stan, wiek czy płeć, wszyscy w końcu
odchodzą.