Edebi metinlerde amaç sadece anlamları sunmak değil aynı zamanda kişiyi

etkilemek amaçların en başında gelir. Şair ve yazarlar hayal dünyasını

düşünceleriyle yoğunlaştırır ve bunu yazıya döker. Edebi metinleri anlamak
için söz ve terkipler, edebi tarzlar hakkında ön bilgiye sahip olunmalıdır
yoksa işin içinden çıkılamaz. Çünkü okur ilk okuyuşunda anladığını ve keyif
aldığını sanar ama işin aslı görünüşteki gibi değil kelimelerin içine gizlenen
derin düşüncelerdir.

Bir başka ifadeyle edebi metin, duygu düşünce ve hayallerin insanda

heyecan ve hayranlık uyandıracak şekilde ve estetik bir yapı içinde
söylenmesi ve yazılması ile oluşan edebiyat ürünlerine denir.

Edebi Metinlerin Özellikleri

1.İşlenmiş bir dil ve anlatımla oluşur.
2.İnsanda güzel duygular, hayaller ve zevkler uyandırır.
3.İnsanın duygu düşünce ve hayallerini besler.
4.Ait olduğu toplumun sosyal ve kültürel özelliklerini taşır.

Edebi Metinlerin Sınıflandırılması

Metinler edebi metinler ve edebi olmayan metinler şeklinde iki gruba
ayrılabilir. Bizi ilgilendiren edebi metinlerdir. Edebi metinler; düz yazı
şeklinde oluşmuş edebi metinler ve nazım (şiir) şeklinde oluşmuş edebi
metinler olarak iki ana gruba ayrılabilir. Düz yazı şeklinde oluşmuş edebi
metinler; olay bildiren edebi metinler ve düşünce bildirin edebi metinler
şeklinde iki ana gruba ayrılabilir. Olay bildiren edebi metinler; roman,
hikaye, masal… Düşünce bildiren edebi metinler; makale, deneme, fıkra…
1) Anlatmaya Bağlı Metinler
- Bu metinlerde anlatıcı yaşanmış ya da tasarlanmış gerçeklikten alınan bir
olayı kendince yorumlayıp dönüştürerek anlatır.
- Sanatçı dış dünyadan aldığı gerçekliği kendi duygusu iç dünyası yaşadığı
dönemin özellikleriyle ve ve düşünceleriyle yoğurur.
- Anlatmaya bağlı metinlerde üzerinde yaşadığımız dünyada görülen varlık
eşya insan ve olaydan hareketle yeni bir evren anlatılmaktadır. Bu evrene
“KURMACA EVREN” denir. Bu metinlerin özelliklerinden biri kurmaca
olmalarıdır. Bunun amacı okuyucu ve dinleyicide estetik yaşantı
uyandırmak böylece onların ilgisini çekmektir.
- Anlatmaya bağlı eserler yazıldıkları dönemin sosyal kültürel ekonomik
siyasal yapısını sanat anlayışını çeşitli bakımlardan yansıtır.
- Anlatmaya bağlı metinlerde temel unsur “olay örgüsü” dür. Bu
metinlerde yapı; olay örgüsü kişiler yer zaman gibi birimlerin bir düzen
içerisinde birleşmesiyle oluşur.
- Bu metinlerde olay örgüsü yaşanmaz düzenlenir (bkz.kurmaca evren)
- Anlatmaya bağlı metinlerde ilahi bakış açısı kahraman anlatıcının bakış
açısı ve gözlemci anlatıcı olmak üzere üç tip bakış açısı ve anlatıcı vardır.
- Bu metinlerde anlatılanlar olayların durumuna göre zenginleştirilmiş
durumdadır. Kullanılan edebi dil metnin yazıldığı dönemin sosyal hayatına
edebi zevkine ve anlayışına göre değişiklik gösterebilir. Metnin dilinin ele
alınan temayla ve verilmek istenen mesajla da doğrudan ilişkisi vardır.
- Bu metinlerde dil bilgi aktarmak veya öğretmek amacıyla kullanılmaz.
Sözcükler günlük hayatta herkesin bildiği anlamlarıyla değil; yazarın
okuyucuya sunmak istediklerine göre yeni anlamlar yüklenerek kullanılır.

Anlatmaya Bağlı Edebi Türler

Destan: Önemli tarihsel olayların efsaneleşmiş hikayeleridir. Milletlerin
tarih öncesi dönemlerdeki kuraklık göç deprem gibi büyük felaketlerini dile
getiren destanlar bu bakımdan ulusal ve anonim ürünlerdir.
Masal: Yazarı belli olmayan olayları bilinmeyen bir ülkede ve zamanda
geçen içinde olağanüstü olayların geçtiği kendine özgü anlatım biçimi olan
edebi metinlerdir. Başlangıçları ve sonuçları kalıplaşmıştır.
Halk Hikayeleri: Birtakım tarihsel şahsiyetlerin âşıkların halk arasında ünlü
olmuş kahramanların serüvenlerini anlatırlar. Şiir ve düzyazı karışıktır.
Mesnevi: Uzun aşk maceralarının öğütlerinve çeşitli konuların anlatıldığı
her beyti kendi içinde uyaklı olan Türk edebiyatı nazım biçimidir.
Manzum Hikaye: Bir mekan bir zaman ve kişiler etrafında gelişen olay
örgüsünü şiir halinde anlatan nazım biçimidir.
Hikaye: Gerçekleşebilecek olayları kurgulayarak belirli bir hacim içerisinde
anlatan metinlerdir. Dünyada Guy de Mauppasant ve Çehov kendi adlarıyla
anılan iki hikaye tarzı oluşturmuşlardır. Birincisinde olay ikincisinde durum
ön plandadır.
Roman: Anlatıma bağlı metinlerin en gelişmiş olanıdır. Mekan zaman ve
kişiler etrafında gelişen geniş ve kapsamlı bir olay örgüsü yazarın belirlediği
bir anlatıcı tarafından okuyucuya aktarılır.

2) Göstermeye Bağlı Metinler

- İnsanın anlatma ve nakletmeyle gerçekleştirdiği etkinlikler bu kez
sahnede canlandırılarak sunulur.
- Genel olarak dramatik metinler ve tiyatro olarak adlandırabileceğimiz bu
tarz metinlerde kurmaca olay ve olay örgüsünü bir sahne düzeninde
topluluk önünde canlandırmak esastır.
- Tiyatro; oyun (metin) oyuncu sahne tasarımı (dekor) sahne giysisi
(kostüm) ışıklama gibi her biri başlı başına bir sanat etkinliği olan
öğelerden oluşan bir sanattır.

Göstermeye Bağlı Edebi Türler

Orta oyunu: Seyircilerle çevrili bir alanda bir yazılı metne bağlı kalmadan
doğaçlama ile sergilenen bir oyundur.
Meddah: Tek kişilik bir seyir sanatıdır. Hikaye anlatma ve taklit yapma gibi
yetenekler sergilenir.
Karagöz (Gölge Oyunu): Deriden kesilmiş renkli şekillerin hayalî tarafından
ışıklı perdeye yansıtımasıyla gerçekleştirilir. Kargöz ve Hacivat baş kişilerdir.
Köy Tiyatrosu: Köy ve kasabada yaşayan insanların düğünlerde ve uzun kış
gecelerinde eğlenmek üzere amatörce sergiledikleri oyunlardır.
Trajedi: Seyirciye hayatın acıklı yönlerini göstermek ahlak erdemi anlatmak
için yazılmış manzum eserlerdir.
Komedi: İnsanların ve olayların gülünç yönlerini ortaya koymak izleyenleri
güldürmek ve düşündürmek amacıyla yazılmış tiyatro eseridir.
Dram: Hayatı olduğu gibi acıklı ve gülünç yönleriyle sahnede göstermek
için yazılan tiyatro eseridir.

Kaynak: https://edebi-metin.nedir.org/

Arapça “edeb”ten kaynaklanan edebiyat kelimesi, başlangıçta farklı

anlamları olmakla birlikte daha sonra söz söyleme ve ifadeyle ilgili her
türlü
çalışmanın genel adı olarak kullanılmıştır. Günümüzde ise dille
gerçekleştirilen güzel sanat etkinliklerine ve eserlerine verilen genel addır.
Burada asıl olan edebî metindir. Çünkü edebiyatla ilgili her türlü etkinliğin
merkezinde edebî metin bulunmaktadır. Metin, cümlelerden oluşan, daha
yerinde bir söyleyişle cümlelerle örülen bir anlatma ve anlaşma aracıdır.
Edebi metin kendine özgü dili, gerçeklikle olan ilgisi, estetik yaşantı
uyandırması, çok anlamlılığı, yazıldığı dönemi temsil etmesi, kendine özgü
anlatma formlarına sahip olması gibi birçok niteliğe sahiptir.
METNİ, EDEBİ YAPAN ÖZELLİKLER
Edebiyat sanatının olanaklarından yararlanılarak oluşturulan, bu sanat
kapsamında değerlendirilen metinlere edebi metindenir. Estetiklik,
kurgusallık, özgünlük, yaratıcılık, özenli dil kullanımı metni edebi yapan
niteliklerin en önemlilerindendir.

Metinde estetiklik (güzellik) bazı biçimsel ve yapısal özelliklerle sağlansa da

çoğunlukla özenli dil kullanımıyla sağlanır. Metnin edebiliği, ne
anlattığından çok nasıl anlattığıyla ilgilidir. Edebi metinlerde önemli olan,
güzel (estetik) ve etkileyici anlatmaktır. Edebi metinlerde okuyucuda
hayranlık uyandıran bir güzellik, özgünlük (farklı olma, başkalarına
benzememe, taklit olmama), yaratıcılık ve etkileyicilik vardır.

Edebi metinlerle bilimsel, felsefi ve tarihsel metinler arasında dil kullanımı

yönüyle belirgin bir fark vardır. Bazı edebi metinlerde dilin alışılmış
kullanımlarının dışına çıkılır; duygu, düşünce, hayal, olay vb. nin daha güzel
ve etkili anlatılması için edebi sanatlardan yararlanılır, mecazlı söyleyişlere
başvurulur, kelimelere yeni anlamlar yüklenir.

Kurgusallıkda edebi metinler açısından son derece önemlidir. Kurgu bir

metni oluşturan çeşitli unsurların belli bir iç düzene göre birbirine
bağlanmasıdır. Her metnin, metin türüne ve metni oluşturana bağlı olarak
ortaya çıkan bir kurgusu vardır.

Edebî metinleri diğer yazılardan ayıran özellikler şunlardır:

a) Edebî metinler kurmacadır. Kurmaca, “olmadığı hâlde varmış gibi
tasarlanmış, kurgulanmış” demektir. Bu durumda edebî metinler
tasarlanarak üretilir. Edebî metinlerin anlamları da biçimleri de sanat,
güzellik aratmak amacıyla oluşturulur.
b) Edebî olmayan metinler öğreticidir, edebî metinler ise sanat etkinliğidir.
Edebî metinler bilgi vermez, öğretmez; duyurur, sezdirir, çağrıştırır...
c) Edebî metinlerde gerçek, olduğu gibi aktarılmaz; sanatçının duygu ve
düşünce süzgecinden geçirilerek yeniden oluşturulur.
d) Edebî metin yazılırken dönemin özelliklerinden ve o dönemdeki her
türlü gerçeklikten yararlanılır. Ancak bu yararlanma, bilimin gerçeklikten
yararlanmasından farklıdır.
e) Edebî metinde dönemin ilmî, felsefi, teknik ve sosyal alandaki verileri,
siyasî tartışmaları kurmacanın olanaklarıyla işlenir.
f) Edebî metinlerde dil, şiirsel (sanatsal) işlevdekullanılır.
g) Edebî metinlerde dil, günlük doğal dilden doğmuştur fakat yazar her
düzeydeki dil ögelerine yeni anlamlar yükler. Bu da yan anlamlı, mecazlı,
çağrışımlı sözlerle gerçekleştirilir.

Kaynak: https://metni-edebi-yapan-ozellikler.nedir.org/