■ 28.VIII. 1981 r.
Zakończo­ gdzie cząstki te zostaną zarejes­
> NAUKI t
(1.VW-30.IX.1981 r.)
Z KRAJU:
■ 2.VIII. 1981 r. Ze Spitsber­
genu wyruszył w drogę po-
wrotną do kraju statek „Per-
kun” , który dokonał wymiany
załogi stacji polarnej PAN
w Zatoce Białych Niedźwiedzi.
Statek zawiózł do bazy na
Spitsbergenie partię aparaturę
1 materiałów, a także zaopa­
trzenie dla nowej ekipy. Grupa
naukowców wracających do
kraju przebywała na wyspie 13
miesięcy, przeprowadziła tam
wiele pomiarów, badań i obser­
wacji.
■ 5.VIII. 1981 r. Na platfor­
mie wiertniczej „Petrobahic” ,
usytuowanej na Bałtyku w od­
ległości 90 km na północ od
Rozewia, w otworze wiertni­
czym otrzymano gaz ziemny
z pokładów piaskowea kamb-
ru, w ilości wystarczającej do
lego zastosowania w przemy­
śle. jest to już drugie w 1981 r.
odkrycie złóż węglowodorów’
na polskim szelfie Bałtyku, do­
konane przez ekipę z plat­
formy ,. Pet robalt ic” .
■ 21.VIII.I981 r. W Stoczni
im. Komuny Paryskiej w
Gdyni zwodowano kadłub
pierwszego z serii, jednego
z największych w światowej
flocie, promu pasażerskiego
budowanego na zamówienie
armatora szwedzkiego. Statek,
o długości kadłuba 173 m,
przewozić będzie jednorazowo
2300 pasażerów. Prom ma 800
kabin dia podróżnych i 145
kajut dla załogi, 2 restauracje,
2 salony, bary, arkady i weran­
dy spacerowe, duże centrum
handlowe oraz ruchome pokła­
dy do przewożenia samocho­
dów osobowych i ciężarowych.
lazł młody bułgarski inżynier
no z pozytywnym rezultatem
pierwszaą serię prób klinicz­
nych nowej aparatury wyko­
rzystującej niskie temperatury
w lecznictwie. Za pomocą me­
talowej końcówki oziębianej
ciekłym azotem do -20Q°C,
w ciągu paru sekund można
usuwać brodawki i małe nowo­
twory bez użycia opatrunku.
Urządzenie jest dziełem spe­
cjalistów z Centralnego Ośrod­
ka Techniki Medycznej w Wa­
rszawie.
■ 1.IX. 1981 r. Zakończono
rozruch nowego nadajnika te­
lewizyjnego dla I programu
TYP w centrum radiowo-tele­
wizyjnym na Śnieżnych Kot­
lach w Karkonoszach. Urzą­
dzenia nowego nadajnika zo­
stały zmontowane i urucho­
mione przez specjalistów zwar-
szawskich zakładów „Zarat” .
Nowy nadajnik emituje pro­
gram I TVP na teren woje­
wództw: jeleniogórskiego, le­
gnickiego, wrocławskiego i zie­
lonogórskiego na kanale 30.
m 18.IX. 1981 r. W'kombina­
cie chemicznym „Azoty II” we
Włocławku przekazano do eks­
ploatacji wytwórnię granulo­
wanej sody kaustycznej. Ten
cenny surowiec dla przemysłu
chemicznego będzie produko­
wany w ilości 100 t dobę. No­
woczesna wytwórnia zbudowa­
na została przy współpracy zc
szwajcarską firmą „Ber-
trams” .
9 21.IX .1981 r. W nowobu­
dowanej elektrowni „Poła­
niec” przeprowadzono po­
myślną próbę wodną kotła V
bloku energetycznego o mocy
200 MW W bardzo trudnej
sytuacji energetycznej, w jakiej
znalazła się Połska na progu
jesieni, perspektywa zasilenia
sieci energetycznej w nowe
moce budzi pewne nadzieje.
ZE ŚWIATA
• 2.VIII. 1981 r. Naukowcy
ł ZSRR i USA podpisali poro­
zumienie, na podstawie które­
go przeprowadzony zostanie
wspólny eksperyment badaw­
czy przenikliwych cząstek ele­
mentarnych - neutrin. Wiązka
neutrin wytworzonych w cen­
trum fizyki w Batavii skiero­
wana zostanie w głąb Ziemi
w kierunku jeziora Issyk-Kul,
trowane, po przebiegnięciu ok.
10 tys. km, przez radzieckie
detektory zainstalowane na
dnie jeziora.
• 28.VIII. 1981 r. Z teryto­
rium ZSRR wystrzelono rakie­
tę geofizyczną „WertikaI-9”,
która wyniosła na wysokość
100 km nad Ziemię aparaturę
badawczą wykonaną przez spe­
cjalistów z Polski, ZSRR
i CSRS. Po zebraniu danych
o promieniowaniu słonecznym
aparatura badawcza bezpiecz­
nie wylądowała na spado­
chronie.
• I.IX. 1981 r. Zespół nau
akowców tokijskiego uniwersy­
tetu Waseda (Japonia) skon­
struował nowy rodzaj robota,
który może wykonywać wię­
kszość czynności właściwych
ręce ludzkiej. Wynalazek,
zwany W'AM-6 ma 9 kompute­
rowo sterowanych przegubów
pozwalających na wykonywa­
nie skomplikowanych ruchów’,
jast on przy tym wyposażony
w zmysł dotyku, pozwalający
określać kształt i ilość dotyka*
nych przedmiotów.
• 2.IX. 1981 r. Silnik dieslo-
wski pracujący bez dostę­
pu powietrza skonstruowali
specjaliści z uniwersytetu
Newcastle (W. Brytania). Sil­
nik o masie 152 kg może być
zastosowany w łodziach po-
dw'odnych. Dotychczas stoso­
wane w tych jednostkach silni­
ki elektryczne ograniczały'
możliwości pozostawania okrę­
tu pod wodą, wobec koniecz­
ności doładowania akumula­
torów.
• 6.IX .1981 r. W USA opu­
blikowano pierwsze wyniki
misji sondy kosmicznej „Voy-
ager*2” . Przelatując w pobliżu
Saturna aparat przekazał na
Ziemię serię kolorowych zdjęć
tej planety i jej bezpośredniego
otoczenia. Okazało się, że Sa­
turn otoczony jest kilkoma ty­
siącami pierścieni utworzo­
nych z drobnego pyłu i brył
lodu. Zdjęcia wykazały też, że
na planecie występują bardzo
silne burze gazowe. Siła wiatru
w oku huraganu osiąga - jak się
ocenia - 500 km h.
• 7.IX. 1981 r. Wrzeciono
przelotowe, nowy rodzaj urzą­
dzenia przędzałmczego, wyna­
Georgi Mitew. Przędzenie
i skręcanie nici odbywa się tu
w skrytym kanale wewnętrz­
nym przy pomocy siły odśrod­
kowej. Maszyna „Prenumit” ,
w której zastosowano ten nowy
sposób przędzenia, ma 6-krot-
nie wyższą wydajność niż sto­
sowane obecnie powszechnie
maszvnv przędzalnicze
• 10.IX. 1981 r. Nową tech­
nologię produkcji szkła w sto­
sunkowo niskiej temperaturze
opracowali specjaliści z firmy
Westinghouse (USA). Polega
ona na chemicznej polimeryza­
cji w temperaturze ok. 500 C
(obecnie stosowane topienie
i spiekanie wymaga temperatu­
ry ok. 2000°C). Przy pomocy
nowej technologu szkło można
produkować z każdego niemal
pierwiastka.
• 14.IX.I981 r. Radziecki
statek badawczy „Zaria” zako­
ńczył kolejną serię magnetycz­
nych „zdjęć” Bałtyku. Zgod­
nie z międzynarodowym pro­
gramem akadcmń nauk krajów
socjalistycznych w dziedzinie
geofizyki planetarnej uczeni
radzieccy prowadzą m. in. ba­
dania właściwości pola magne­
tycznego i anomalii w dolnych
warstwach Bałtyku. „Zaria”
jest jedynym w świecie anty-
magneivcznvm szkunerem.
• 21.IX. 1981 r. Po raz pierw ­
szy w Chinach umieszczono na
orbicie okołoziemskiej grupę
trzech satelitów przy użyciu
jednej rakiety nośnej. Oficjal­
nym celem eksperymentu są
badania z dziedziny fizyki kos­
micznej. Był to w sumie dzie­
wiąty chiński eksperyment
kosmiczny.
• 22.IX.1981 r. We Francji
zainaugurowano oficjalnie re­
gularną komunikację przy po­
mocy TGV (.pociąg wielkiej
szybkości) na trasie Paryż-Ly­
on. Trasę tę, długości 520 km
pociąg przebywa obecnie
w czasie 2 godz. 40 min. Za
dwa lata, po wymianie torów,
czas podróży? jeszcze się zmnie­
jszy i pociąg ten uzyska średnią
prędkość 260km/h. Jednak już
dziś TGV jest najszybszym po­
ciągiem świata.
i.akl
P O P U L A R N Y M I E S I Ę C Z N I K
N A U K O W O - T E C H N I C Z N Y
N r 1 (400) 1982 R o c z n i k XXII

Przez wiele lat przekonywaliśmy siebie: innych, że ochro-

na środowiska fest ważnym zagadnień.■*m dla bardziej
uprzemysłowionych krajów świata. Okazało się jednak, że
w dewastacji przyrody jesteśmy w ścisłej czołówce. Zwłasz
cza polskie rzeki są obecnie w katastrofalnym stanie, a wię
kszość wód nie nadaje się do jakiegokolwiek gospodarcze
go wykorzystania. O zanieczyszczanie rzek stara się nie tylko
przemysł. Wielkie miasta, odprowadzające ścieki wprost do
wód powierzchniowych bez jakiegokolwiek oczyszczenia,
są głównymi trucicielami. 0 metodach oczyszczania ście­
ków komunalnych mówi artykuł zamieszczony na str. 15

Przesyłanie energii elektrycznej na wielkie odległości stwa

rżało jeszcze niedawno duże trudności, jeśli na trasie prze­
wodów wysokiego napięcia pojawiała się szeroka przeszko­
da wodna. O powodach tych trudności i sposobach zaradze­
nia im można przeczytać w artykule „Energia wędruje przez
morze", wydrukowanym na str. 24

Jednym z najważniejszych zadań, jakie muszą spełniać

maszyny matematyczne, jest gromadzenie i zapamiętywa­
nie wielkiej liczby danych. Służą do tego pamięci masowe
o rozmaitej konstrukcji. 0 jednym z najnowszych sposobów
trwałego zapisywania liczb traktuje rozpoczynający się na
str. 33 artykuł: „Pamięć komputerowa na pęcherzykach
magnetycznych

Na okładce: Znak rozpoczynającego się na str. 6 cyklu po­

święconego kamieniom szlachetnym.
 Artykuły: KAMIENIE I KLEJ NOTY-Krzysztof Błaszkowski.................................................................................... 6
ŚCIEKI MIEJSKIE I SPOSOBY ICH OCZYSZCZANIA - dr inż. Marek Apolinarski, dr inż. Paweł
Pietraszek............................* ........................................................................................................... 15
ENERGIA WĘDRUJE PRZEZ MORZE-Zbigniew G a w ry ś ........................................ 24
PAMIĘĆ KOMPUTEROWA NA PĘCHERZYKACH MAGNETYCZNYCH - Andrzej M a c h a l s k t 33
ZEOLITY - MATERIAŁY PRZYSZŁOŚCI - dr Leszek Sobczak...................... 38
ZEGAR, KTÓRY POKAZUJE UPŁYWAJĄCY CZAS-Anoa G la z e r ..................................................40
Felieton: UCIECZKA-BogusławKitzmann . 3
Opowiadanie: WIELKA ENCYKLOPEDIA-Zbigniew Dworak................................................................. 45
Na Warsztacie: DREWNO W WARSZTACIE MAJSTERKOWICZA - Piotr K re y s e r................... 57
ELEKTRONICZNY DZWONEK-GONG-KrzysztofFloryan.........................................................................66
RAKIETY ŚNIEŻNE - wg „Systeme D"opr. (b. k . ) ....................................................................................67
WSKAŹNIK NAŁADOWANIA AKUMULATORA-inż. Antoni Białoszewski........................................... 69
PRZYSTAWKA DO PRZECINANIA-StefanZbudniewek....................................................................... 70
UWAGA, AWARIA (zadanie 381}; BEZPŁATNA ENERGIA (rozwiązanie zadania 374) . 87
SKRZYNKA ADRESÓW................................................................................. ' 4
Działy: SYLWETKA MIESIĄCA: NIELS HENRIK DAVID BOHR-Zbigniew Gawryś . . . ................... 5
NOWE I NAJNOWSZE......................................................................................... 22
POZNAJEMY SAMOCHODY: ZAPOROŻEC ZAZ 968M-Zdzisław Podbielski .............72
FOTOPORADY: WYKONYWANIE POWIĘKSZEŃ FOTOGRAFICZNYCH-inż. Ryszard Kreyser . . 74
ASTRONOMIA DLA WSZYSTKICH: ASTRONOMIA PROMIENI GAMMA - dr hab. Sławomir
R u c iń s k i.................................. ... . . ................... .............................................. 76
ROZMAITOŚCI. MATEM ATYCZNE: NIEBEZPIECZEŃSTWA STATYSTYKI - dr Michał Szurek ’ 80
CHEMIA NA CO DZIEŃ: ROZMOWA O M YDLE-m gr Stefan Sękowski......................... 83
POMYSŁY GENIALNE ZWARIOWANE I TAKIE SOBIE............... 86
NOWE KSIĄŻKI........................ 92
KOMPUTEROWKA-ANKIETA................................................................................................... ] [ ] [ [ ] 93
MUZEUM „MT": POCZTA-HenrykHollender........................................... 94
TECHNIK SĘDZIWY..................... 96
Różne: PĘCHERZYKI DLA MIKROKOMPUTERA-(zg).............................................. 34
SAMOLOT O MUSZYM N A PĘD ZIE -(zg)..................................... ...........................................[ ’ . ' 43
SKARB NA DNIE MORZA BARENTSA-Wiesław Fuglew icz............. 44
APARAT FOTOGRAFICZNY BEZ B Ł O N Y -(a s }........................................ 80
ROZSTRZYGNIĘCIE FOTOKONKURSU . ....................................................................................................90
Okładki: ZNAK ROZPOCZYNAJĄCEGO SIĘ CYKLU POŚWIĘCONEGO KAMIENIOM SZLACHETNYM ! 1
KRONIKA NAUKI I TECHNIKI ..................................................... U
PRÓBNIK CIŚNIENIA SPRĘŻANIA........................................ \\[ |V

Numer ilustrowali: Jerzy Flisak, Władysław Paweł Jabłoński. Przemysław Wożniak. Fotografie w numerze: CAF, „Hobby", „Science et Vie"
„Popular Mechanics . „Courier". „ASEA", W. P. Jabłoński, Z. Podbielski, S. Zbudniewek, ze zbiorów Redakcji 4
Zam. 5579/CD. Nakład 150315 egz. L-127 /

EB
-------- „Młodego Technika" wydaje Instytut Wydawniczy „Nasza Księgarnia"
Rada redakcyjna5 doc. dr Zygmunt Dąbrowski, inż. Jerzy Jasiuk, mgr Jan Kondrat (sekretarz), Ludwik Ossowski, mgr Zbigniew Słowiński, prof. dr
hab. Andrzej Wróblewski (przewodniczący), mgr Jerzy Wunderlich.
Zespół redakcyjny: Mikołaj Dubrawski (kier. działu organizacyjno-technicznego), Zbigniew Gawryś (z-ca red. naczelnego), Władysław P.
Jabłoński (kier. działu graficznego), Jerzy Klawiński (red. działu łączności z czytelnikami), Jerzy Pietrzyk (kier. działu „Na warsztacie"), Anna
SłoDodzianek (red. działu), Józef Trzionka (red. naczelny), Wiktor Szafijański (oprać, językowe}.
Stali wspó^racowni^: Henryk Hollender (dział „Muzeum «MT»>"), Ryszard Kreyser (dział „Foto-porady"), Witold Michalski (dział „Sędziwy
technik ), Zdzisław Podbielski (dział „Poznajemy samochody"), Stefan Sękowski (dział „Chemia na co dzień"), Marek Staniucha (dział
„Astronomia dla wszystkich"), Michał Szurek (dział „Rozmaitości matematyczne"), Czesław Waszkiewicz (III i IV str. Okładki).
ADRES REDAKCJI: ul. Spasowskiego 4, 00-389 Warszawa, lub skr. poczt. 380, 00-950 Warszawa. TELEFONY: Centrala 26-24-31 do 36 Dział
łączności z Czytelnikami wewn. 60, sekretariat 26-26-27 lub wewn. 47. Redaktor naczelny 26-26-27 lub wewn. 87.
WARUNKI PRENUMERATY: Cena prenumeraty rocznej - 420 zł, półrocznej - 210 zł, kwartalnej - 105 zł.
Prenumeratę na kraj przyjmują:

" Okładów pracy ^ l o ^ ^ w 3 nyc^^wCmi3 stach,StVtUC*', gospodarki uspotecznionoj i innych

" ^ c h T e re S ^ dW,,“ VCi6le 00 ins,v,ucii 1iak,adów zlokalizowanych.na taranach wiejskich oraz osób lozycznych

^ ■■P' a9a-Ks‘^ ka-Ro>:h'- Centrala Kolportażu Prasy i Wydawnictw, ul. Towarowa

zu, uu-9t>a Warszawa, konto NBP XV Oddział w Warszawie Nr 1153-201045-139-11.
Prenumerata ze zleceniem wysyłki za granicę dla zleceniodawców indywidualnych jest droższa od prenumeraty krajowej o 50% i o 100% dla
zlecających instytucji 1 zakładów pracy.
Szczegółowych informacji o prenumeracie udzielają Oddziały RSW „Prasa-Książka-Ruch".
Zakłady Graficzne „Dom Słowa Polskiego". Zam. 5579/CD. Nakład 120 315 egz. Z-27 Skład techniką fotoskładu
 Prasa doniosła o ciężkim przypadku totalnej alergii u znane/ iv Sfa-
uacń Zjednoczonych i Anglii piosenkarki Sheili Rosall. W tej groźnej
chorobie zwraca uwagę fakt, że pacjentka, ważąca obecnie 26 kg, nie
znosi wszystkiego, co stworzył wiek X X . Uczulona jest na wszelkie
tworzywa sztuczne, na zanieczyszczenia chemiczne w powietrzu, kos­
m etyki, dym , chemikalia w żywności, a nawet na sztuczne światło.
Jedynym ratunkiem okazała się dla niej ucieczka od X X wieku w świat
czystego powietrza, specjalnie filtrowanego, tradycyjnych dawnych
tworzyw i produktów żywnościowych wolnych od środków chemicz­
nych. Taką ucieczkę od X X wieku zorganizowano dla chorej piosenkar­
ki, z dużym nakładem kosztów i wysiłku, w szpitalu Brookharen
w Dallas. Wspomniany przypadek totalnej alergii budzi ogólne współ­
czucie, ale może stać się podejrzewam - źródłem pewnej satysfakcji
dla różnych czarnowidzów i malkontentów, którzy od dawna proroku­
ją, że wiek X X nie wyjdzie nikomu na zdrowie. W tych ostrzeżeniach
przytacza się dla kontrastu przykład Yalów z plemienia Papuasów na
Nowej Gwinei i Tasadayów z wyspy Mindanao w prowincji Cotabato.
Ludy te żyją jakoby poza X X wiekiem i mają się dobrze. Osiągnęły stan
szczęśliwości obywając się zupełnie bez naszej wspaniałej techniki
i cywilizacji. Mimo prymitywnych warunków życia są chyba w lepszym
położeniu niż wszyscy sfrustrowani uciekinierzy z cywilizowanych
krajów, którzy w poszukiwaniu szczęśliwszego życia usiłują wymknąć
się cywilizacji. W każdej epoce znajdowali się tacy, którzy swoich
czasów znieść nie mogli i uciekali, gdzie tylko się dało. Stary, mądry
pustelnik z siwą brodą, żyjący w środku nieprzebytej puszczy, to
klasyczny przykład z czasów, kiedy było przynajmniej dokąd uciekać.
Mógłby zostać patronem tych wszystkich, coraz liczniejszych, którzy
w dzisiejszych czasach próbują odizolować się od świata i ludzi, czyniąc
to zresztą najczęściej z pomocą techniki i nauki tego nibyr obmierzłego
X X wieku.
Nowoczesny pustelnik stosuje różne metody: zmienia sobie twarz na
chirurgicznym stole i znika na zawsze z kręgu rodziny i znajomych
(problem społeczny dostrzegalny już w Stanach Zjednoczonych), osie­
dla się gdzieś na odludziu, ale nigdy nie odrywa się na dobre od techniki
i medycyny X X wieku.
Nie wierzę, aby można było na serio uciec od stresów i różnorakich
niebezpieczeństw X X wieku, a gdy nie ma dokąd zmykać, trzeba, chcąc
nie chcąc, stawiać czoło niebezpieczeństwu, Wygląda na to, że walkę
z groźnymi plagami X X wieku możemy sobie wpisać do programu
głównych zajęć w życiu. Co więcej, wdaliśmy się w walkę, której nie
wolno przegrać.
BOGUSŁAW K IT Z M A N N

d& U K J& l
a c ir e \ó tv
Nawiążą korespondencję
Kol, Cezary Ruzik, ul.
Wrocławska 3a, 89-617 Bob­
rowniki» lat 15, interesuje się
motoryzacją, fizyką oraz mu­
zyką disco i rock. Czeka na
listy.
Kol. Jadwiga Sutula,Resz-
kowce 26, 16-207 Różany-
stok, Jat 15, nawiąże korespon­
dencję na tematy dotyczące
UFO, Wszechświata i przy­
rody.
Kol. Wacław Penk, ul. Po­
wstańców Śląskich 13 m. 8,
49-140 Łambinowice, poszu­
kuje kontaktu z filatelistami.
Kol. Mirosław Bernaś, ul.
Kazimierza Wielkiego 20 m. 6,
43-300 Bielsko-Biała, nawiąże
korespondencję z filatelistami.
Zgłasza do odstąpienia ok. 100
numerów „M T ”.
Kol. Janusz Kawała, ul. J.
Krasickiego 34 m. 7, 23-400
Biłgoraj, interesuje się gitara­
mi elektrycznymi i na ten te­
mat chciałby korespondować.
Kol. Cezary Łuszcz, ul.
Piastowska 13 m, 22, 97-500
Radomsko, nawiąże kontakt
z kolegami interesującymi się
U wojną światową i literaturą.
Wymiana sprzętu
technicznego i literatury
Koi. Bogdan Wojciechow­
ski, ul. Wojska Polskiego 29
m. 69, 18-400 Łomża, poszu­
kuje literatury na temat na­
praw i obsługi technicznej ta­
ksometrów „Poltax” i innych.
Zgłasza w zamian do wymiany
części elektroniczne.
Kol. Grzegorz Jurek, ul.
Słupska 9, 27*430 Łagów k.
Staszowa, poszukuje tranzys­
torów 2N 3055 lub HD 620 - 4
szt., BD 1 3 6 -4 szt., układów
scalonych U 401 B - 2 szt.,
MAA 50 4 -8 szt., U l- 1111-2
szt., diod LED czerwonych,
dowolnego typu - 6 szt., zielo­
nych lub żółtych - 12 szt.,
głowicy uniwersalnej do ma­
gnetofonu ARIA Hi-Fi lub ZK
2405 S. W zamian oferuje nu­
mery „M T ” od roku 1978,
literaturę fantastyczno-nauko­
wą, książkę M. Nadachow-
skiego i Z, Kulki „Analogowe
układy scalone", części elek­
troniczne, układ scalony UL
1550, UL 1401, UL 1490,
a także w zamian za mikroam-
peromierz od magnetofonu
ZK 246 odda kasety C-60
i C-90.
Kol. Marek Kozłowicz,
Osiedle Piastowskie 73 m. 35,
61-158 Poznań, odstąpi nr-y
„M T” 9 do 12/73, roczniki
>jMT” 1974-1980 tub wymie­
ni na „Plany Modelarskie":
nry 6, 13, 23 do 25,27 do 31,
34 i od 37 do bieżącego.
Kol. Andrzej Przewięziko-
wski, 87-123 Dobrze jewice,
pragnie wymienić uszkodzony
kalkulator „Canon", aparat
fotograficzny „Smiena", zasi­
lacz 9 V, głośniki, wiele uszko­
dzonego sprzętu, jak: adapter,
radio „Justyna", minislu-
chawkę, diody, fotokomórkę,
przekaźniki, układy scalone -
na magnetofon kasetowy pro­
dukcji japońskiej lub niemiec­
kiej oraz kasety zespołów
„Kiss", „Queen”, „Electric
Light Orchestra” i inne.
Kol, Mirosław Piróg, ul.
Odkrywkowa 26a, 42-573 Bę-
dzin-Łagisza, poszukuje ksią­
żek o tematyce astronomicznej
lub astronautycznej. W zamian
oferuje kilkadziesiąt tomików
„Tygrysa” , „Sensacje XX
wieku” , „Miniatury morskie"
z lat 60-tych i końca 50-tych,
książki: I. Maraj, „Budowa
modeli dawnych okrętów”, Z.
Flisowskiego „Ognie Morza
Jawajskiego” „Od Pearl Har-
bour do Singapuru", J. Pertka
„Rajdy niemieckich pancerni­
ków", A. Perepeczki „Bój
0 Atlantyk" i podręcznik do
nauki esperanto A. Pettyny.
Kol. Mirosław Mastalerz,
ul. Jedności Narodowej lE,m .
1, 82-540 Susz, zgłasza do wy­
miany kilkadziesiąt książek te­
chnicznych, matematycznych,
geograficznych, słowników
1 leksykonów (wykaz poda za­
interesowanym), transforma­
tor typu S 30 A/G w obudowie
produkcji NRD, mikrofon
MDO 28, przybornik szkolny
Skala-Precision, suwak loga­
rytmiczny Elektro, magneto­
fon kasetowy MK 122, kasety ,
gramofon WG-401. W zamian
pragnie otrzymać wysokiej kla­
sy gitarę klasyczną lub dowol­
ną maszynę do pisania.
Kol. Leon Wiśniewski, ul.
Kościuszki 13, 21-543 Kon­
stantynów n/Bugiem, wymieni
„Disc Color 4" na powiększal­
nik „Krokus 66” . Wymieni
też taśmy kasetowe z nagrania­
mi zespołów „Pink Floyd”,
„Queen” na suszarkę do zdjęć.
Kol. Mieczysław Łapa, ul.
Cmentarna 57 m. 3, 63-330
Dobrzyca, oferuje do wymiany
luźne numery „MT” zlat 1979
i 1980, „Kalejdoskopu Tech­
niki” z lat 1977, 1978 i 1979
oraz książki z serii „Tygrys"
od 1970 do 1978 włącznie.
W zamian chciałby otrzymać
książki Wojciecha Źukrow-
skiego „Kamienne tablice"
„Plaża nad Styksem” ,
„Szczęściarz” i inne, a także
książki i czasopisma w języku
esperanto.
Kol. Andrzej Zwierzak,
Aleja Pokoju 8 m. 16, 98-200
Sieradz, oferuje następujące
numery „M T” : 1/77, 1, 2, 5,
7,9*11,12/78,4,6 do 12/79,1,
2,3,6-10,12/80,1,2/81, dużo
książek fantastyczno-nauko­
wych (wykaz na życzenie),
w zamian za niżej podane nu­
mery- „Astronautyki": 1 do 6
~ 1974, 1 do 6/75, 1 do 6/76,
1 do 6/77, 1, 4/78, 1,2/79.
Kol. Adam Oleksik, ul.
Chrobrego 20 m. 5, 85-047
Bydgoszcz, odstąpi następują-
ee numery „M T": 1,3,12/72,
3 ,5 ,9 ,1 0 /7 5 ,4 do 12/76,2,4,
5,7,8/77,5, 10,12/78,1,3,4,
9/79,9, 10, 11/80.
Kol. Dariusz Smierzyński,
ul. Królikowskiego 64 m. 1,
02-495 Warszawa-Ursus, po­
szukuje aparatu fotograficzne­
go „Pentacon" z teleobiekty­
wem, kompletu radiotelefo­
nów „Echo 3” oraz mikrosko­
pu i silnej lornetki. Poszukuje
również publikacji z następują­
cych tematów: matematyki, fi­
zyki, chemii, fotografii, krót­
kofalarstwa, karate i jogi.
W zamianoferiM - . lepozycji
nowoczesnego sprzętu radio­
wego (wykaz na życzenie zain­
teresowanych).
Koi. Ryszard Krzyżak, ul.
Abramowskiego 29 m. 3, 90-
355 Łódź, poszukuje roczni­
ków „M T” począwszy od roku
1960. W zamian oferuje części
elektroniczne.
Kol. Marek Konopski, ul.
B. Chrobrego 5D, m. 84, 15-
057 Białystok, zgłasza do wy­
miany przetwornicę do lampy
błyskowej „Fil" oraz miernik
wzmocnienia tranzystorów.
W zamian pragnie otrzymać
nasadkę szerokokątną, nasad­
kę tele i instrukcję obsługi,
wszystko dla kamery filmowej
„Kwarc 2"
Kol. Krzysztof Nowoświec-
ki, ul. Ks. St. Brzóski 40 m. 3,
41-800 Zabrze, poszukuje
książek, czasopism, zdjęć, pa­
miątek związanych z morzem,
map Bałtyku, planów jachtów,
starych monet. W zamian ofe­
ruje 150 numerów „M T " (spis
na żądanie), 20 numerów’ „Ho­
ryzontów Techniki", numery
„Modelarza", „Kalejdoskopu
Techniki", „Techniki Lotni­
czej i Astronautycznej", książ­
ki i sprzęt chemiczny, książki
o tematyce elektronicznej oraz
0 budowie i obsłudze aparatów
radiowych, tomiki z serii „Ty­
grys” i „Wszystko o.,.".
Kol. Alfred Piwnik, ul. E.
Orzeszkowej 31 m. 4, 50-311
Wrocław, poszukuje części ra­
diotechnicznych zgłaszając do
wymiany roczniki „M T” od
roku 1960 oraz luźne numery
„Horyzontów Techniki"
1 „Kalejdoskopu Techniki” .
Kol. Ryszard Napierała, ul.
Kopernika 3 m. 9, 88-400
Żnin, pragnie wymienić aparat
„Ami", mikrofon „MDO-
13", oraz „Młodegokonstruk­
tora” - zbiór 1, 2 , 3 - na książ­
ki: T. Cypriana „Fotografia -
technika - technologia” , Z.
Pękosławskiego „Fotografia
w praktyce amatorskiej” oraz
tegoż autora „Elementy warsz­
tatu fotograficznego” i W.
Śmigielskiego „Laboratorium
fotograficzne” .
Kol. Zenon Ryzner, ul.
Chodkiewicza 25,37-700 Prze­
myśl, poszukuje książek J.
Wojciechowskiego „Zdalne
kierowanie modeli” , „Budowa
i pilotaż radiomodeli” , „Ra-
diomodele", „Jak zbudować
kierowany radiem model". Na
powyższe tematy nawiąże ko­
respondencję.
Kol. Adam Chrupek, Szaru-
ty, 07-100 Węgrów, zamieni
uszkodzone radio „Sylwia” na
dwie wkładki telefoniczne ty­
pu W-66, oraz numery
„Skrzydlatej Polski" z lat
1979-80 i komiksy z serii „Re­
laks” i „Kapitan Żbik” na
numery „Małego Modelarza” .
 towarzyszył mu syn, Aage, również zna­ założenie, że moment pędu elektronu
SYLW ETKA M IE SIĄ C A komity fizyk. na orbicie musi być całkowitą wielo­
W 1922 roku jedna z duńskich gazet krotnością... stałej Plancka, związanej
opublikowała wiadomość zatytułowa­ dotąd jedynie z promieniowaniem elek-
ną „Nasz znakomity piłkarz laureatem tromagnetycznym. W ten sposób Bohr
Nagrody Nobla". Bohaterem tej notatki jako pierwszy skwantował wielkość ty­
był właśnie Bohr, dla którego fizyka pową dla mechaniki, przenosząc poję­
nigdy nie była jedyną dziedziną zainte­ cie kwantu poza naukę o promieniowa­
resowań. Zajmowała go filozofia, histo­ niu. Reguła kwantowania wprowadzo­
ria i sztuka, pasjonował sport. Bardzo na prze2 Bohra wyznaczyła stabilne
lubił jeździć na nartach, a jako piłkarz orbity elektronów, które wcześniej moż­
odnosił przez wiele lat znaczne sukcesy. na było obliczyć jedynie korzystając
Nic więc dziwnego, że dla szerokiej pu­ z danych doświadczalnych. Przewidy­
bliczności Bohr był znany raczej jako wania teorii Bohra świetnie zgadzały się
gracz w piłkę nożną niż jako fizyk. z wynikami eksperymentów. Dziś atom
Nieprzemijającą, światową sławę Bohra przestał już wystarczać fizykom
Niels Henrik David Bohr
przyniosły mu jednak osiągnięcia w fi­ i jest jedynie popularnonaukową ilus­
(7X 18 85 -18.XI.1962)
zyce. Najbardziej znane jest jego wyjaś­ tracją, ale podstawowy pomysł Bohra,
nienie zagadkowej cechy atomu - trwa­ by skwantować obok promieniowania
Przed dziewiętnastoma laty zmarł je­
łości jego struktury elektronowej. Obo­ także podstawowe wielkości mechani­
den z najznakomitszych fizyków współ­ wiązujący w owym czasie model ato­ ki, do dziś dnia pozostaje aktualny jako
czesnych, duński uczony Niels Bohr. mu, stworzony przez Rutherforda, w o- podstawa mechaniki kwantowej.
Rodzinnym miastem Bohra była Ko­
gólnych zarysach obowiązujący i dziś - Do rozwoju tej dziedziny fizyki Niels
penhaga, z którą był związany przez
z jądrem i krążącymi wokół niego elek­ Bohr przyczynił się także wyjaśniając
większą część życia. Po studiach, ukoń­
tronami - miał bowiem obok wielu nie­ związek pomiędzy światem „kwanto­
czonych w Kopenhadze w 1908 roku,
zaprzeczalnych zalet przy opisywaniu wym", opisywanym przez mechanikę
Bohr wyjechał do Wielkiej Brytanii na
wyników doświadczeń, także jedną, lecz kwantową, i światem fizyki klasycznej.
staż naukowy. Odbył go pracując w naj­
bardzo dokuczliwą wadę. Był bowiem Bobrowska zasada odpowiedniości gło­
znakomitszych ośrodkach naukowych,
sprzeczny względem dobrze ugrunto­ si, iż fizyka klasyczna jest przybliżeniem
pod kierunkiem J. J. Thomsona i E.
wanej wiedzy na temat praw elektrody­ fizyki kwantowej, słusznym wszędzie
Rutherforda. Po kilku latach pracy, w
namiki. Obiegające jądro elektrony po­ tam, gdzie różnice w założeniach obyd­
1916 Bohr objął katedrę fizyki teore­
winny bowiem, tak jak każde naładowa­ wu teorii zacierają się, czyli w świecie
tycznej na uniwersytecie w Kopenha­
ne ciało zmieniające swą prędkość, wy­ takich czasów, energii i mas, w którym
dze. Prędko zaczął spłacać dług zacią­
syłać promieniowanie elektromagnety­ stałą Plancka można bez popełnienia
gnięty u Anglików, dając się poznać
czne. Związana z tym utrata energii ki­ większego błędu zastąpić 2erem. Z kolei
jako znakomity wykładowca i wycho­
netycznej musiałaby spowodować nie­ zasada komplementarności, także au­
wawca nowego pokolenia fizyków. Zor­
uchronny upadek elektronu na jądro. torstwa Bohra, związała w jedną całość
ganizowany przez niego w cztery lata
Jak na model opisujący niewątpliwie konkurencyjne dotąd opisy świata -
później kopenhaski Instytut Fizyki Teo­
trwałe atomy Wszechświata, wada ta korpuskularny i falowy.
retycznej stał się na wiele lat podstawo­
była dość zasadnicza.
wym ośrodkiem rozwoju fizyki na całym Dalsze lata swej działalności Bohr po­
Bohr wprowadził do zależności opi­
świacie. Uczniami Bohra, wykształco­ święcił teorii jądra atomowego. Zapro­
sujących atom Rutherforda pojecie
nymi w Kopenhadze , byli między inny­ ponował, by jądro traktować jako kroplę
kwantu, formułując dwa postulaty, jakie
mi tak znakomici uczeni, jak Heisen- ciężkiej i nieściśliwej cieczy. Przedstawił
musi spełniać elektron związany w ato­
berg, Kramers, Landau i Gamow. drgania, jakim podlega jądro, jako de­
Niels Bohr był fizykiem-atomistą, co mie i wysyłane przez niego promienio­ formacje podobne do tych, jakie wyka­
wanie. Pierwszy postulat dozwolił elek­
bardzo silnie wpłynęło na jego losy zuje oscylująca kropla rtęci. W 1936
podczas drugiej wojny światowej. Po­ tronom na poruszanie się jedynie po roku rozbudował swój model tworząc
czątkowo nic nie wskazywało na kłopo­ ściśle określonych, kołowych orbitach zaczątki kolektywnego modelu jądra.
ty. Bezpośrednio po wybuchu wojny otaczających jądro atomowe, Z orbita­ Obydwa Bobrowskie modele jądra ato­
mi tymi są związane odpowiadające
Bohr, pozostając w Danii, gościł wielu mowego są do dziś z powodzeniem
wartości energii elektronów. Drugi po­
swych kolegów - uczonych niemiec­ używane przez fizyków do opisu wielu
stulat dotyczył promieniowania wysyła­
kich, których wydarzenia zmusiły do zjawisk. Jedna z takich prac, wykonana
nego przez elektrony. Zgodnie z założe­
opuszczenia kraju. Nawet okupacja Da­ w 1939 roku przez Bohra wraz z Wheele-
nii przez trzy pierwsze lata nie zmieniła niami Bohra, energia promieniowania rem, wykazała możliwość rozpadu jądra
sytuacji uczonego, mimo że nie krył się nie może być dowolna - elektron może na dwie części o porównywalnej wiel­
ze swymi antyfaszystowskimi pogląda­ wysyłać lub pochłaniać jedynie promie­ kości, przy wydzieleniu się dużej ilości
niowanie odpowiadające różnicy jego
mi. W końcu września 1943 roku Bohr energii. Była to jedyna praca na temat
energii na początkowej i końcowej orbi­
otrzymał jednak od swych przyjaciół wykorzystania energii atomowej, jaką-
cie. W ten sposób Bohr opisał obszar,
informację o planowanym przez Nie­ opublikowano i szeroko udostępniono.
w którym zawodzi klasyczna elektrody­
mców aresztowaniu. Trzeba było ucie­ Badania na ten temat natychmiast obję­
kać z Danii. Najpierw niewielką łodzią namika, a jednocześnie wyjaśnił tajem­ to najgłębszą tajemnicą, trwającą aż do
nice atomu i jego widma. Nie poprzestał
Bohr przedostał się do Szwecji, a stam­ czasu zbudowania bomb atomowych.
tąd specjalnym angielskim samolotem jednak na tym.
Wśród wielu wyróżnień i odznaczeń
poleciał do USA. Tam pod przybranym Wiedziony genialną intuicją podał Bohr otrzymał także doktorat honorowy
nazwiskiem Nicolas Baker wzmocnił ze­ warunek, jaki muszą spełniać elektrony Uniwersytetu Warszawskiego.
spół atomistów pracujących w ośrodku poruszające się na poszczególnych
w Los Alamos. W podróży i w pracy orbitach. Wystarczyło proste z pozoru Zbigniew Gawryś
 Dr Inż. Krzysztof Błaszkowskl

Skały, minerały i - klejnoty. Kamienie szla­

chetne i półszlachetne, kamienie ozdobne.
Diamenty, szmaragdy, szafiry. Piękno, rzad­
kość i wysoka cena. Wszystko to jest zupełnie
zwyczajne, a równocześnie niezwykłe. Nawet
najpiękniejsze kamienie szlachetne to przecież
tylko zwykłe minerały. Z minerałów zbudowa­
ne są skały - granitowe lub porfirowe kostki
chodników, uliczny bruk i okładziny ścian
budynków. Ale wśród wielu skał i minerałów
tylko czasem można znaleźć minerały wy­
kształcone w postaci jednorodnych, czystych
i barwnych kryształów, a więc klejnotów god­
nych srebrnej, złotej czy platynowej oprawy.
Czasem piękne i drogie kamienie były uwa­
żane za zupełnie zwyczajne. Bo czyż nie można
nazwać zwykłym kamieniem nefrytu, jeśli z je­
go bloków zbudowano np. oborę, lubchryzo-
prazu, użytego jako tłuczeń do utwardzenia
drogi?
Nefrytową oborę można było do niedawna
zobaczyć w okolicy Jordanowa w woj. wrocła­
wskim, a drogę z chryzoprazu - w Szklarach
w woj. wałbrzyskim. Dziś za kilogram nefrytu
płaci się 2000, a za kilogram chryzoprazu 5000
złotych.
Minerał - to pierwiastek lub związek chemi­
czny, który powstał w wyniku naturalnych
procesów przyrodniczych, bez współudziału
człowieka, Do minerałów typu pierwiastkowe­
go zaliczamy siarkę, granit i chamem, a rów­
nież złoto, srebro, miedź i platynę - czyste lub
zanieczyszczone domieszkami metalu, wystę­ Rys. 1. Chryzopraz - polski kamień; jedno z pięciu najwię­
kszych złóż tego kamienia znajduje się w Szklarach na
pujące w stanie rodzimym, wolnym chemicz- Śląsku
nie. Do minerałów będących zvjiązkami che­
micznymi należą kwarc, czyli tljpnek krzemu
(SiO>), najpospolitszy z minerałów, podstawo­
wy budulec skorupy ziemskiej,,oraz chlorki,
fluorki, węglany, azotany, borany, siarczany,
najliczniejsze ze wszystkich związków krze­
miany i wiele innych. Niektóre z tych minera­
łów, charakteryzujące się pięknym zabarwie­
niem, często przezroczyste, zazwyczaj bardzo
twarde, odporne na zarysowanie i działanie
kwasów, uznano za szlachetne.
Pamiętajmy jednak, że złoto nie byłoby
złotem, gdyby nie było tak rzadkie. Również
kamienie szlachetne należą do rzadkości. Stąd
ich wysoka cena i zastosowanie, podobnie jak
złota, w jubilerstwie do wyrobu ozdób i galan­
terii. Inna grupa - to kamienie ozdobne, stoso­
wane do wyrobu galanterii i w budownictwie,
ale również w jubilerstwie. Są to minerały
0 mniejszej twardości i trwałości, o innej niż
kamienie szlachetne kolorystyce, na ogół nie­
przezroczyste. Ale i wśród nich zdarzają się
okazy wyjątkowo piękne, o wysokich cenach.
Przykładem są opale, których cena skupu
w Polsce nie przekracza 300 zł za kg. Za
najpiękniejsze czarne opale, okazy znalezione
w Australii, zapłacono po kilkaset tysięcy dola­
rów. Podobnie jak największym diamentom,
nadano im nawet imiona własne: „Jutrzenka
Australii” , „Czarny Książę” .
Znanych, cenionych i od najdawniejszych
łat poszukiwanych różnych szlachetnych
1ozdobnych kamieni jest ponad 100, Tyle ich
przynajmniej wyróżniono nadając im nazwy.
Najważniejsze z nich zebrano na rys. 2. Rysu­
nek ten przedstawia jedną z możliwych klasy­
fikacji kamieni szlachetnych, opartej na ich
budowie chemicznej. Z rysunku tego wynika,
że o kamieniach szlachetnych można by pisać
w dziele pt. „D e re metallica” - wszystko
o metalach. Kolorem czerwonym oznaczono
kamienie, które są związkami metali, kolo­
rem niebieskim, ale na żółtym tle, te kamienie,
które wprawdzie nie są związkami metali - jest
to węgiel lub tlenek krzemu, ale i w ich
przypadku metal odgrywa znaczną rolę. Zo­
stają więc tylko dwa kamienie szlachetne, opi­
sane kolorem nfebieskim na tle białym: bezba­
rwny diament i również bezbarwny kryształ
górski. Dwa, które me są wykrystalizowanymi
związkami metali ani mętali nie zawierają.
Barwa jest jedną z istotniejszych cech ka­
mieni szlachetnych. Warto wiedzieć, że nasi
starożytni przodkowie rozróżniali kamienie
szlachetne tylko według twardości i zabarwie­
nia. Wszystkim niebieskim kamieniom nadali
nazwę szafir (greckie sapheiros - niebieski),
kamieniom czerwonym - rubin (łacińskie ru-
ber lub rubens), zielonym - szmaragd (w
starym języku Persów - zielony kamień), żół­
tym - topaz.
Dopiero nowoczesna chemia i nowoczesne
metody badania składu chemicznego minera­
łów umożliwiły stworzenie podstaw do innej
klasyfikacji i określenia, od czego zależy barwa
kamieni.
Czysty, wykrystalizowany węgiel, bez do­
mieszek - to przezroczysty, bezbarwny dia­
ment. Nie zanieczyszczony kwarc - to bezbar­
wny kryształ górski. Czysty korund - tlenek
aluminium, bez domieszek, również jest bez­
barwny. Otrzymał nawet nazwę leukoszafir -
od greckiego leukos - biały. Podobnie i inne
kamienie.
W rzeczywistości, prócz przezroczystych,
mamy diamenty, kwarce i korundy zabarwio­
ne. Diament może być niebieskawy, niebieski
i szafirowoniebieski (najrzadszy i najdroższy),
kanarkowożóhy, żółty (najtańszy), zielonka­
wy lub jak rubin czerwony albo różowofioleto-
wy. Ametyst to kryształ górski zabarwiony na
fioletowo. Cytryn - żółtozłocisty, morion -
czarny. Podobnie korundy. Zabarwione na
czerwono to, zgodnie z życzeniem starożyt­
nych, rubiny. Trudniej jest jednak spełnić to
życzenie w przypadku korundów o innych
barwach - niezależnie od barw nazywamy je
szafirami: białym (leukoszafir), fioletowym,
zielonym itd. Jeden tylko szafir - niebieski -
zachował swą pierwotną, bezprzymiotnikową
nazwę szafiru. Ukłonem dla starożytnych są
jednak inne nazwy kolorowych szafirów -
korund o barwie fioletowej to wschodni ame­
tyst, o barwie zielonej zaś - wschodni szma­
ragd.
To bogactwo barw i ich odcieni, jakie cha­
rakteryzują kamienie szlachetne i półszlachet­
ne, zależy od podstawowych związków chemi-
 węgiel diam en t Miedź barwi na kolor zielony (turkus, mala­
Z ł diam enty chit), tytan - błękitny, lit - różowy. Barwnika­
s s m n ę __
fsztął. mi są również wanad, kobalt, nikiel, gal, cez,
górski rubid i wiele innych metali.
am etyst
-[krysta liczny (kwarc)]----- W niektórych przypadkach przyczyna za­
cytryn
barwienia jest bardziej skomplikowana. Jedna
aw enturyri
|mo
morion
z odmian kwarcu, awenturyn, może być zie­
lonkawy lub czerwonobrunatny. Pierwszy za­
kamienie szlachetne i ozdobne

skrytokrystaliczny
B iB H iH m wdzięcza swą barwę zanieczyszczeniu złożo­
chalcedon) agą!
opar nym związkiem miki chromowej, drugi - he-
onyks matytem. Zanieczyszczenia te prócz zabarwie­
-[" tlenki krzemu p heliotrop nia dają dodatkowy efekt optyczny - rozbłyski
i glinu (korund) f rubin światła wewnątrz kamienia, będące odbiciem
I szafiry promieni świetlnych od lokalnych, przypad­
podwójne tlenki
metali f spinele kowo rozłożonych, metalicznych zanieczysz­
|chryzoberyfl czeń. ,,Awentura” to po łacinie przypadek.
faleksandrytf Nazwa kamienia nie zależy jednak od tych
m -[krzem iany berylu szmaragd I Rys. 3. Topaz to wg starożytnych kamień o barwie żółtej -
h . akwamarynl rzeczywistość jest znacznie bogatsza, wszystkie kamienie
E morganit |
o
N
na zdjęciu to topazy o różnych zanieczyszczeniach
-Iglinokrzemiany heliodor j
-[flliorokrzem iany [turmalin__ |
[topaz 1
C
is granaty 1
OJ
<D -[krzem iany „zloźoneM
j 4 nefryt J
s
lia d eit |

c
<tJ — ] węglan miedzi
Mwodniony fosforann
miedzi i glinu
Hf ■-
m alachit
ftu rk u s 1
)

Rys. 2, Klasyfikacja kamieni szlachetnych

cznyeh, z których zbudowany jest kamień,

a w znacznym, często decydującym stopniu od
metali i tlenków metali, którymi zanieczysz­
czony jest dany minerał. Czerwona barwa
rubinu pochodzi od domieszki chromu, a ści­
ślej - tlenku chromowego (Cr20.ó< W zależ­
ności od stopnia zanieczyszczenia barwa może
się zmieniać od jasnomalinowej przez purpu-
towoę^erw >ną do ciemnoczef-wonej - najbar­
dziej pospolitej. Niebieska barwa szafiru to
i fekt £aiiieczyszczenia tytanom. Mangan daje
ł larwę fiok toWą ametystu i fjoletowego szafi-
i u, czyli anletystu wschodniego. Związki żela­
za trójwartościowego dają zabarwienie żółte,
brunatne ij czerwone różnych odcieni, dwu-
wartościowjego - zabarwienie zielone od jasne­
go do cierńnozielonego, niebieskawe i czarne.
 Rys, 4. Szczególny przypadek - kryształ górski z wtrąceniem rutylowym
wspomnianych, przypadkowo rozłożonych
cząstek zanieczyszczeń. Rzymianie nie znali
chemii na tyle, by móc dojść do takiego wnio­
sku. W zamian.,, sami stworzyli ten kamień,
i to wcześniej, niż znaleziono naturalne awen-
turyny. Stworzyli go przypadkowo, gdy pod­
czas wytapiania szkła do tygla z ciekłym
szkłem wpadły drobne opiłki miedzi. Stworzy­
li i nadali mu nazwę, którą później przeniesio­
no na kamienie naturalne.
Przyczyna zabarwienia aleksandrytu - jed­
nej z odmian chryzoberylu - jest jeszcze bar­
dziej złożona. Czysty chryzoberyl to podwój­
ny tlenek metali: Be •AI2O 4 , co można zapisać
BeO AI2O3, a więc jakby mieszanina tlenku
berylu i tlenku glinu. Podobnie jak już oma
wiane kamienie, czysty chryzoberyl jest ka­
mieniem bezbarwnym, mało efektownym,
nieciekawym dla jubilerów. Aleksandryt to
kamień zanieczyszczony tlenkami dwóch me­
tali - tlenkiem chromu, barwiącym, jak pa­
miętamy, na czerwono, i tlenkiem żelaza, bar­
wiącym na zielono. Nieoczekiwany efekt ta­
kiego podwójnego zanieczyszczenia to głęboko
zielona barwa w świetle dziennym, zmieniają­
ca się na czerwoną w świetle sztucznym. Dla
interesujących się optyką przyczyna jest oczy­
wista. Sztuczne światło bliższe jest czerwonej
części widma niż światło dzienne.
Wiemy już, że niektóre kamienie mają bar­
dzo prosty skład chemiczny. Diament to jedna
z krystalicznych odmian węgla, kwarc to tle­
nek krzemu (S i0 2), korund to wykrystalizo­
wany tlenek aluminium (AI2O3). Chryzoberyl
i spinele to tlenki podwójne, Chryzoberyl już
znamy, a spinele? Liczba mnoga w nazwie
wynika z wielu odmian tych kamieni szlachet­
nych o ogólnym wzorze MR2O4. W miejscu
M w tym wzorze mogą występować: dwu war­
tościowy magnez, cynk, żelazo lub mangan,
a w miejscu R - trójwartościowy glin, żelazo
lub chrom. O bogactwie tej grupy niech świad­
czy jeden tylko przykład - podwójny tlenek
manganu i glinu (MnAl20 4 = Mn0 *Al20 3 ),
 Tablica 1. Skład chemiczny i barwy granatów
rzy również różne odmiany, gdyż w miejscu
Nazwa Budowa Barwa w wyniku zanieczyszczeń R może występować Mg, Fe, Mn, Cr, Li.
głossular
Ca3AI2(Si04)3 bezbarwne, szparagowozieione, Skutkiem tak znacznego bogactwa składu che­
żółte, różowe, brunatne
andradyt zielone, żółte, brunatne,
micznego jest wielobarwność. Kryształ turma-
Ca3Fe2<Si04}3
czarne łinu może być równocześnie zielony, niebie­
uwarowit Ca3Cr?(SiO,)3 szmaragdowozielone
pirop Mg3AI2(Si04}3 rubinowoczerwone ski, fioletowy, brązowy i czarny. Turmalin jest
spesartym Mn3AI2(Si04)3 pomarańczowe, brunatnoczerwone więc kamieniem kolorowym o różnej barwie
brunatne
almandyn Fe3AI2(Si04)3 fiołkowe, wiśniowe, krwisto­ w różnych miejscach jednego kryształu.
czerwone, brunatnoczerwone Zostawmy chemię, ale zostańmy jeszcze
prawie czarne
przy krzemianach, dokładniej - przy jednym
z nich, przy krzemianie berylu. Najbardziej
zanieczyszczony tlenkami żelaza i chromu. znane kamienie szlachetne należące do tej
W zależności od stopnia zanieczyszczenia two­ grupy to: szmaragd - zielony kamień Izydy,
rzy on pięć różnie zabarwionych kamieni; morskoniebieski akwamaryn, różowy morga-
czarny - pleonast, żółtoczerwony - rubicel, nit i złocistożółty heliodor. Krzemiany berylu
bladoczerwony - hałas rubin, ciemnoczerwo­ to kamienie szlachetne, a równocześnie jedyne
ny - spinel rubin i ciemnofioletowy - spinel znane rudy berylu - metalu przyszłości, który
almandyn. znajduje coraz powszechniejsze zastosowanie
Znacznie bardziej skomplikowane chemicz­ w technice XX wieku, w przemyśle jądrowym,
nie są krzemiany, np. granaty, o ogólnym lotniczym, rakietowym i wielu innych, najbar­
wzorze Ciekawych rzeczywistej dziej nowoczesnych dziedzinach,* Coraz bar­
budowy granatów odsyłamy do tablicy 1, dziej poszukiwany, stanowi coraz poważniej­
w której podano również zabarwienie grana­ sze zagrożenie dla kamieni szlachetnych z ro­
tów, zależne od składu chemicznego i oczywiś­ dziny berylu. Z rysunku 1 wiemy, że beryl -
cie od zanieczyszczeń innymi metalami. Paleta i ruda, i kamień szlachetny - to krzemian,
barw granatów jest, jak widać, bardzo bogata- związek o ogólnym wzorze AhBe^S^Ojs),
prawie pełna. Najliczniejsze granaty - to glos- w którym beryl-pierwiastek występuje jako
sular, pirop i almandyn. Ten ostatni, nazywa­ tlenek BeO. Tlenku berylu ruda zawiera 14%,
ny granatem szlachetnym, o pięknej barwie a czystego pierwiastka zaledwie 5%, a mimo to
fiołkowej do krwistoczerwonej, jest najbar­ jest najbogatszą rudą berylu, jedyną, której
dziej poszukiwany i najchętniej oprawiany. eksploatacja jest opłacalna.
Najpiękniejsze okazy almandynu pochodzą
Znane światowe zapasy berylu-minerału
z Brazylii, Cejlonu i Peru. Nie tak piękne, ale
ocenia się na zaledwie kilkadziesiąt tysięcy
również poszukiwane, można znaleźć i w Pol­ ton. Zapasy w zasobach prawdopodobnych -
sce na Dolnym Śląsku.
na kilka milionów ton. l aka ilość minerału
Najbardziej skomplikowany chemicznie berylu zawiera jednak zaledwie kilkaset ton
jest turmą lin, o wzorze:
berylu-metalu. T o bardzo mało. Beryl należy
(Na, Ca) (R, Al) SibAhB^OjOH^G, który two­ do pierwiastków rzadkich i w skorupie ziem­
Rys. 5. Efekt dwójfomności widoczny szczególnie w krysz­
skiej występuje w ilości zaledwie 0,001%. Wy­
tałach kalcytu nika stąd radosny wniosek dla miłośników
szmaragdów i akwamarynów: metal beryl jest
i będzie ważnym materiałem, ale zawsze po­
zostanie materiałem drugorzędnym. I podob­
nie jak dziś, wydobycie rud metalu berylu
będzie produkcją uboczną poszukiwania
szmaragdów, heliodorów i morganitów, nieli­

* Patrz „M T” nr 7/79 r.
 szlif
cznych kawałków berylu, wykształconych
w piękne kryształy - kamienie szlachetne.
kaboszonowy
Jedną z najistotniejszych cech kamieni szla­
chetnych jest ich twardość, odporność na zu­
życie przez tarcie, na zarysowanie. Diament
jest najbardziej ceniony m. in. dlatego, że nie
daje się zarysować żadnym innym minerałem.
Dzięki temu właśnie, noszony w pierścieniu,
zachowuje swą gładkość i swój blask przez
setki i tysiące lat.
Diament rysuje szkło i wszystkie inne mine­
rały. Również niektóre inne kamienie szla­
chetne rysują szkło, ale same są rysowane
przez diament. Przyjmując podatność na zary-

Tablica 2 Skala twardości Mohsa

Sto­ ►kreślenie VVzgędna twardość minerałów,

Wzo­
pień rzec wardości Vv tym kamieni szlachetnych
skali

1 talk łtwo rysuje się alk - 1; grafit - 1 do 1,5;

aznokciem, daje labaster- 1,5
ię zarysować za*
alkę

2 gips aje się zarysować 3ips,miedź, srebro - 2; bur­

>aznokciem sztyn - 2,25; sól kamienna
- 2 do 2,5; agat, złoto - 2,5
do 3

3 kalcyt łaznokciem nie da- calcyt, baryt - 3; koral - 3,5;

e się zarysować, perła - 2.5 do 4,5
atwo rysuje się
miedzianą" monetą

4 fluoryt atwo daje się zary­ fluoryt - 4; platyna - 4 do 4,5

sować ostrzem scy
:oryka

5 apatyt łaje się zarysować apatyt - 5; lazuryt, malachit

jstrzem scyzoryka, - 5 do 6; lapis lazuli - 5,5 do 6 ;
sam rysuje szkło, ale opal, hematyt - 5,5 do 6,5
: trudem

6 Drtokiaz łaje się z trudem ortoklaz, labrador, aduiar - 6;

:arysować ostrzem chalcedon, chryzolit, agat,
scyzoryka, sam ry­ karneol - 6,5; chryzopraz - 6
suje szkło do 7; nefryt - 6,5 do 7; granat
- 6,5 do 7,5

7 kwarc ysuje szkło, daje kwarc, ametyst, cytryn, chry-

iię z trudem ryso­ zopraz - 7; turmalin, cyrkon,
wać pilnikiem chiacynt, szmaragd, akwa-
maryn - 7,5; beryl - 7,5 do 7,8

8 topaz atwiej rysuje się topaz, spinel - 8; chryzoberyl

jiinik niż kamień ~ 8,5 Rys. 6. Dwa podstawowe szlify kamieni - kaboszon
i brylant
9 korund ysuje wszystkie ka­ korund - rubin, szafir - 9 do
nionie prócz dia- 9,2 sowanie jako miarę twardości, mineralog Fry­
nentu deryk Mohs ułożył skalę twardości wszystkich
10 diament iię daje się zaryso­ diament - 9,9 do 10,1 minerałów (tabl. 2).
wać żadnym mi­
nerałem ani sub­
Skala ta stosowana jest i obecnie, lecz tylko
stancją sztuczną w mineralogii i jubilerstwie. Ma zasadniczą
 wadę: podaje twardość względną, a nie rzeczy­
wistą. Według skali Mohsa diament różni się
od korundu 1 stopniem twardości, a od talku -
dziewięcioma stopniami. Rzeczywista twar­
dość mierzona w wartościach bezwzględnych
jest zupełnie inna. Korund ma twardość 1000,
a diament 150 000 stopni,
W tabl. 2 obok podstawowej skali Mohsa
podano twardość niektórych minerałów i ka­
mieni szlachetnych, a dla porównania: bursz­
tyn11? gagatu, koralu, kości słoniowej i pereł,
a więc „kamieni” , które nie są minerałami, ale
również znajdują zastosowanie w jubilerstwie
i zdobnictwie. I jeszcze jedno. Miedź, srebro
i złoto znalazły swoje miejsce w tej części
tablicy jako pierwiastki rodzime, a więc mine­
rały.
Uważny Czytelnik znajdzie jednak pewne
niezgodności w ocenie twardości. Miedzi przy­
pisano 2 stopnie twardości według skali Moh­
sa, a tablica podaje równocześnie, że kalcyt
0 twardości 3 stopni można zarysować „mie­
dzianą” monetą. Wyjaśnienie tkwi w ... cudzy­
słowie. „Miedziana” moneta tak naprawdę nie
jest miedziana, ale wykonana ze stopu miedzi
z innymi metalami. Z czystej miedzi byłaby
zbyt miękka i zbyt szybko zostałaby starta
ludzkimi palcami na cieniutką blaszkę. Inna
„nieścisłość” to twardość diamentu. Mohs
przypisał mu twardość 10 stopni (lewa kolum­
na), a w prawej kolumnie podano wartość 9,9 -
r0,l i taka właśnie jest prawda. Wbrew Moh­
rowi okazało się, że niektóre diamenty rysują
inne diamenty, a same nie dają się nimi zaryso­
wać, a więc diament ma różną gęstość i różną
twardość. Podobnie inne kamienie szlachetne.
Te różnice wynikają głównie z czystości krysz­
tału, a w konsekwencji z jego mniej lub bar­
dziej regularnej budowy.
Z jubilerskiego punktu widzenia równie
ważne jak twardość, a może nawet ważniejsze
cechy kamieni szlachetnych, są właściwości
optyczne: barwa, przezroczystość, załamanie
1odbicie światła oraz właściwości pochodne od
wymienionych.
Barwę już znamy z wcześniejszych opisów,
Ludzie starożytni i poeci porównywali kamie­
nie szlachetne do barwnych kwiatów. Pełny
zestaw minerałów mógłby być wzorem wszyst­
kich barw i odcieni, jakie występują w przyro­
dzie, od najczystszej bieli do najgłębszej czerni
z wszystkimi odcieniami widma świetlnego.
Z barwą wiąże się jeszcze inna cecha, tzw.
pleochroizm —wielobarwność. Cechę tę wyka­
zują kamienie przy wielokierunkowym oświet­
leniu. Dwa pozornie podobne kamienie, np.
czerwony rubin i równie czerwony granat,
łatwo można odróżnić właśnie dzięki wielobar-
wności. Różnią się one znacznie w zależności
od kierunku przechodzącego światła i kąta,
pod jakim na nie patrzymy. A jak pięknie
zmienny może być drogi kamień w blasku
wielu świec, kinkietów i żyrandoli, zwielo­
krotnionych odbiciami w lustrach sali ba­
lowej...
Załamanie światła to właściwość wszystkich
ciał przezroczystych, a więc kamieni najwyżej
cenionych. Gdy promień świetlny pada pod
pewnym kątem na powierzchnię kamienia
szlachetnego, to podobnie jak w cieczy, zała­
muje się pod kątem zależnym od gęstości
minerału. W niektórych kryształach każdy
promień światła załamuje się podwójnie, nazy­
wamy to dwójlomnością, a jej efektem jest
podwójny obraz oglądany przez przezroczyste
topazy, szmaragdy, cyrkony i korundy,
a szczególnie przez kalcyt. Co ciekawsze, dwa
promienie powstałe w wyniku dwójłomności
po wyjściu z kamienia mogą mieć różną barwę
lub różne odcienie tej samej barwy. Każdy
ruch dłoni z pierścieniem wywołuje migotanie,
zmianę barwy kamienia, czasem bardzo nie­
znaczną, ale... kamień wydaje się piękniejszy.
Z fizyki wiemy, że tylko część promienia
świetlnego przechodzi na drugą stronę ciała
przezroczystego po uprzedniej zmianie kie­
runku. Druga część promienia odbija się od
powierzchni, podobnie jak światło księżyca
odbija się od wody, tworząc romantyczną smu­
gę - ulubiony motyw fotografików. Efektem
odbicia promienia jest blask, połysk kamienia.
Mineralodzy i jubilerzy określili siedem róż­
nych sposobów odbijania światła i wyróżnili
blask: diamentowy, szklisty, metaliczny, smo­
listy, perłowy, jedwabisty i matowy - jako
zaprzeczenie, brak blasku i połysku. Wśród
kamieni szlachetnych najczęściej występuje
połysk szklisty. Najbardziej charakterystycz-
ny dla tej grupy jest kwarc ze wszystkimi jego
barwnymi odmianami. Blask diamentowy,
którego wzorcem jest diament, mają kamienie
0 kącie załamania światła bliskim diamentowi,
m.in. cyrkon oraz w mniejszym stopniu granat
1 kamienie z grupy korundu (między blaskiem
diamentowym a szklistym).
Powróćmy jednak do praw fizyki, do kątów
załamania i odbicia promieni świetlnych. Ta
część promienia, która odbija się od powierz­
chni klejnotu, tworzy blask kamienia. Część,
która przeszła przeiz powierzchnię do wnętrza
kamienia, po zmianie kierunku, w wyniku
załamania światła, wędruje przez wnętrze aż
do drugiej granicy między kamieniem a powie­
trzem. I tu zjawisko się powtarza. Część pro­
mienia wychodzi z kamienia ulegając kolejne­
mu załamaniu na granicy dwóch ośrodków,
a część odbija się od powierzchni wewnętrznej
kamienia i szuka innej drogi wyjścia.
Jeszcze jedna zasada fizyki: ,,kąt odbicia
Zdobienie kamieniami szlachetnymi podnosiło piękno
równy jest kątowi padania” . Zgodność tej i wartość rzeźby
zasady z rzeczywistością łatwo zaobserwować,
gdy promienie świetlne padają na powierzch­ stosowany do dziś, ale tylko dla kamieni nie­
nię gładką jak lustro. Gdy powierzchnia jest przezroczystych jak opal, tygrysie oczko, ne­
chropowata, każdy promień z wiązki światła fryt czy polskie kamienie - chryzopraz i bursz­
odbija się pod innym kątem, następuje rozpro­ tyn. Diamenty w dalszym ciągu szlifowano,
szenie światła aż do jego całkowitego wygasze­ a raczej oczyszczano tylko powierzchniowo,
nia. Widoczne jest to szczególnie o zmroku, usuwając zewnętrzną warstwę zanieczyszczeń
gdy ilość światła jest mała, powierzchnie nie- i wygładzając naturalne powierzchnie kryszta­
gładkie rozpraszają go bardzo silnie, a widocz­ łu. Dopiero w XV wieku zrezygnowano z wiel­
ne pozostają tylko szkła odblaskowe roweru kości kamienia, rozpoczęto szlifowanie dia­
czy samochodu. Zależność odbicia światła od mentów w kształt wieloboku, by po 200 latach
gładkości powierzchni znana była już ludziom prób, często prowadzących do zniszczenia dia­
starożytnym. Dlatego już w starożytności po­ mentu, opracować stosowany do naszych cza­
lerowano kamienie dla zwiększenia ich blasku. sów tzw. szli! brylantowy, a po następnych 300
Nie umieli natomiast starożytni wykorzystać latach - na początku XX wieku, matematycz­
zasady równych kątów do utworzenia... szkła nej zasady szlifowania klejnotów. Zasady pro­
odblaskowego. wadzącej do uzyskania kamienia o najwyż­
Cena ozdobnego kamienia zawsze zależała szym blasku i najpiękniejszej grze światła.
od jego wielkości. Szlif stosowany przez staro­ Współczesne, „zwykłe” brylanty mają po
żytnych był więc oszczędny, powierzchniowy, oszlifowaniu 58 płaszczyzn, tzw. fasetek.
taki, aby ubytek kamienia był możliwie naj­ W szczególnych przypadkach szlifuje się aż
mniejszy. Potem nauczono się, że blask kamie­ 104 płaszczyzny, tracąc przy tym nawet 60%
nia zależy nie tylko od gładkości, ale i od masy kamienia. Ale jaki otrzymuje się efekt!
kształtu kamienia po oszlifowaniu. Prymityw­ Dolna część rysunku 6 przedstawia brylant
ne narzędzia i metody ograniczały jednak ob­ w przekroju, z dwoma promieniami padający­
róbkę do prostych i obłych kształtów. Powstał mi na jego powierzchnię. Część każdego pro­
szlif kaboszonowy, wypukły i zaokrąglony, mienia przechodzi do wnętrza kamienia, odbi-

Rys. 7. Pierwotne zastosowanie kamieni szlachetnych - to
jubilerstwo. Przykładem są: tzw. perła barokowa oprawiona
w złoto, diamenty, rubiny, szafiry i szmaragdy
ja się od jednej lub kilku wewnętrznych powie-
rzchni i powraca, wychodząc przez górne po­
wierzchnie na zewnątrz. Ta sama zasada to
przyczyna dobrej widoczności szkieł odbla­
skowych. Ale w diamencie poza odbiciem
światła, następuje jego ugięcie, częściowe roz­
szczepienie - część światła wracająca z wnętrza
brylantu zachowuje kolor biały, a część jest
barwna. Pamiętajmy, że diament błyszczy
również światłem odbitym od górnych powie­
rzchni zewnętrznych, od każdej fasetki, a każ­
da z nich ustawiona jest pod innym kątem do
kierunku padającego światła.
Niektóre kamienie szlachetne fosforyzują,
błyszczą w ciemności podobnie jak wskazówki
niektórych budzików, emitując część energii
zmagazynowanej wcześniej przy silnym
oświetleniu. Hebrajski podróżnik Beniamin
z Tudeli w swoim opisie tronu cesarza Bizan­
cjum Manuela (1120-1180) wspomina m.in.
wspaniałą, złotą koronę tronu, wysadzaną
klejnotami o „nieobliczalnej wartości”
i ..tak iskrzącą i jasną, że w nocy inna forma
oświetlenia nie była potrzebna” , Opis ten
w części można by przypisać fosforescencji,
w części jednak... nadmiernej ilości wypitego
wina i doskonałemu przyjęciu, jakie sprawił
podróżnikowi cesarz.
O kamieniach szlachetnych można by pisać
wiele, można by zapełnić opisami wiele stron
„Młodego Technika” . My tutaj jednak musi­
my kończyć nasze rozważania, inaczej w ruch
pójdą redaktorskie nożyce. Ale na zakończenie
warto nadmienić - kamienie szlachetne to nie
tylko jubilerstwo. Od najdawniejszych czasów
również - to amulety i talizmany, chroniące
przed złymi duchami, niebezpieczeństwami,
kradzieżą lub przynoszące szczęście w miłości,
a nawet w ... interesach. Z jednym zastrzeże­
niem. Musiały być uzyskane uczciwą drogą.
W taki sposób, tworząc legendy, chroniono
równocześnie klejnoty przed kradzieżą. Ale
drogie kamienie to nie tylko amulety chroniące
przed licznymi chorobami, to również lekars­
twa podawane w stanie sproszkowanym, dous­
tnie, w niektórych krajach do dnia dzisiejsze­
go. Naszą polską ciekawostką z tej dziedziny
jest recepta przechowywana w Krakowskim
Muzeum Farmacji. Recepta zalecająca stoso­
wanie proszku będącego mieszaniną utartych:
rogów jelenia, kurzego ziela, szarańczy mor­
skiej, pereł, szmaragdów, szafirów, złota etc.,
etc. Tylko bardzo bogaty człowiek mógł tę
receptę zrealizować. Ważniejszy jest jednak
autor tej recepty, to jeden z największych
uczonych świata, który „wstrzymał Słońce,
ruszył Ziemię” , wielki astronom, ale również
lekarz — Mikołaj Kopernik. Od najdawniej­
szych lat kamienie szlachetne miały również
zastosowanie w technice, ale o tym napiszemy
innym razem.
 ŚCIEKI MIEJSKIE
i sposoby ich oczyszczania
Dr inż. Marek Apolinarski
Czym są ścieki
i dlaczego muszą być oczyszczane?
Trudno nam sobie wyobrazić duże miasta
bez wodociągów miejskich - sieci wodociągo­
wych zaopatrujących w wodę mieszkańców,
zakłady przemysłowe, biura, szkoły itp. Zuży­
cie jej w dużym mieście, wliczając potrzeby
przemysłu, wynosi 300 do 700 litrów na dobę
na mieszkańca. Oznacza to, że miasto wielkoś­
ci Warszawy zużywa przeciętnie 500 000 m3
wody w ciągu doby. Wodę tę zużywa się na
cele pitne i gospodarcze w naszych mieszka­
niach oraz zużywa ją przemysł na cele produk­
cyjne, m.in. na oczyszczanie surowców, płu­
kanie i mycie produktów, chłodzenie, mycie
pojazdów, ulic oraz w procesach technologicz­
nych. Woda ta zwykle po jednokrotnym uży­
ciu jest już zanieczyszczona na tyle, że w tym
stanie nie nadaje się do ponownego wykorzys­
tania i stanowi ścieki. Ścieki z naszych gospo­
darstw domowych, zwane ściekami bytowo-
gospodarczymi, zawierają główne zanieczysz­
czenia w postaci substancji organicznych (od­
chody, resztki pokarmów, ścieki z prania)oraz
pewne zanieczyszczenia mineralne (np. sól
kuchenna wydalana przez organizm ludzki).
Do tych ścieków dopływają nieznacznie tyl­
ko podczyszczone ścieki z zakładów przemy­
słowych, zawierające najróżniejsze zanieczysz­
czenia, charakterystyczne dla profilu produk­
cji danego zakładu. I tak np. ścieki z zakładów
mięsnych niosą duże ilości związków organicz­
nych pochodzenia zwierzęcego - białka,
tłuszcz, ścieki z zakładów metalowych - oleje,
związki metali, materiały ścierne itp.
Dr m i. Paweł Pietraszek
Mieszanina ścieków bytowo-gospodarczych
i ścieków przemysłowych, płynąca kolektora­
mi pod ulicami miast, nazywa się ściekami
miejskimi. Ścieki te niosą duży ładunek związ­
ków organicznych łatwo gnijących, a więc
występują w postaci zawiesin - zanieezy-
szczeń widocznych gołym okiem, koloidów
i substancji rozpuszczonych, które można
uchwycić już tylko w analizie fizyczno-chemi-
cznej.
Głównym wskaźnikiem zanieczyszczenia
ścieków bytowo-gospodarczych i miejskich
jest biochemiczne zapotrzebowanie na tlen
(tzw. BZT). Wskaźnik ten oznacza, ile tlenu
muszą zużyć bakterie do rozkładu zanieczysz­
czeń organicznych zawartych w 1 dm* ście­
ków, Stąd jednostką BZT jest mg02/drri\ Dla
ścieków miejskich wskaźnik ten waha się od
150 do 500 mg Ch/dm3. Oznacza to, że dla
pełnego utlenienia związków organicznych za­
wartych w ściekach, za sprawą bakterii żyją­
cych w warunkach tlenowych, trzeba dostar­
czyć do 0,5 g tlenu na każdy litr ścieków, czyli
aż 0,5 kg tlenu na 1 m3 ścieków.
Pojęcie BZT pozwala nam zrozumieć, dla­
czego ścieki z zawartością substancji organicz­
nych muszą być poddane oczyszczeniu przed
odprowadzeniem ich do odbiornika, a więc
rzeki czy jeziora. Wprowadzone do rzeki
związki organiczne będą stanowić pożywkę dla
mikroorganizmów żyjących w wodach powie­
rzchniowych. Mikroorganizmy te będą odży­
wiały się tymi substancjami, zużywając przy
tym tlen do swoich procesów oddechowych,
podobnie zresztą, jak czynią to organizmy
 Rys. 1 Mechanizm samooczyszczania się wody w rzece

zwierzęce, a więc i ludzie. Przy dużej ilości

nizmów wodnych. Mogą to być siłnie toksycz­
zanieczyszczeń organicznych, wprowadzo­
ne cyjanki z galwanizerni, metale ciężkie
nych ze ściekami do rzeki, szybkość zużycia
(ołów, kadm, chrom, rtęć i inne), kumulujące
tlenu będzie większa niż jedyna jego droga
się w organizmach żywych i trafiające z po­
doprowadzenia - przez dyfuzję z powierzchni
karmem do nas, syntetyczne związki orga­
wody. Mechanizm tego zjawiska pokazuje ry­
sunek 1. niczne, a wśród nich i te o działaniu rakotwór­
czym, Wszystkie wspomniane zanieczyszcze­
1oraz już łatwo zrozumieć, dlaczego przy
nia działają kompleksowo na organizmy wod­
zbyt dużych dla danej rzeki czy jeziora iloś­
ne, a pośrednio na organizm człowieka, do
ciach wprowadzanych ścieków ryby wypływa­
którego dostają się z wodą. Nawet dobrze
ją na powierzchnię martwe. Po prostu zaczyna
oczyszczona woda wodociągowa może zawic-
brakować tlenu; ryby i inne organizmy oddy­
tać ślady tych związków, doprowadzonych
chające tlenem - duszą się i giną.
w jakimś odcinku rzeki ze ściekami. Widać
Oczywiście ścieki miejskie lub ścieki prze­
więc z tego, że oczyszczanie ścieków nie jest
mysłowe niosą też tysiące różnych związków
luksusem, ale koniecznością warunkującą
pogarszających naturaine warunki życia orga­ życie przyrody i nas samych.
Rys ? Poddał zanieczyszczeń w ściekach miejskich

ścieki miejskie -
ścieki bytowo-gospodarcze
ścieki prJTmysIbwe

zawiesiny
związki kofoida
i rozpuszczone

•intratne organiczne
mi ner a Ing •
janiczno___
■RaCl i inne~sote mTn^ainp"
szezgłk. roślinne, zwierzęce pochodzenia zwierzęcego"
m3 - i roślinnego,
fosforany - tłuszcze
zwigzki metali ze ścieków - węglowodany
przemysłowych -b ia tka
ze ścieków przemysłowych
- oleje
-zw ig zki syntety c z n y
 Rys. 3. Schemat osadnika poziomego

kiem, odwróćmy dnem do góry i odstawmy na

Procesy technologiczne w oczyszczaniu
2 godziny. Zauważymy, że ciężkie zawieśmy,
ścieków jak piasek, opadną po kilkunastu sekundach,
lżejsze i mniejsze będą opadały wolniej. Ilość
Powiedzieliśmy sobie, jakie główne zanie­
zawiesin opadłych będzie przyrastać, az.opad­
czyszczenia zawierają ścieki miejskie. Szcze­
ną wszystkie te, które są zdolne swobodnie
gółowiej ujmuje to rys. 2. Na zanieczyszczenia
opaść. Woda będzie jednak nadal mętna -
organiczne ścieków składają się w około 30 /o
pozostaną koloidy i substancje rozpuszczone.
zawiesiny, a resztę stanowią związki rozpusz­ Na rysunku 3 pokazano schemat osadnika.
czone i koloidalne. Zawiesiny można zatrzy­
Różni się on od naszej doświadczalnej butelki
mać za pomocą cedzenia i sedymentacji. Naj­
nie tylko wymiarami i kształtem, ale i tym, że
grubsze zanieczyszczenia, jak papier, opako­
ścieki przepływają przez osadnik powoli,
wania, zatrzymują się na kratach, sitach, drob­
w sposób ciągły, a zawiesiny z nich opadają na
niejsze —w osadnikach. dno. Utworzony osad jest zgarniany i usuwany
Jak działa osadnik, możemy sprawdzić sami
z osadnika przez pompy.
w prostym doświadczeniu. Weźmy butelkę
Tak więc po zastosowaniu cedzenia i sedy­
z wodą wodociągową, wsypmy garstkę ziemi
mentacji (osadzania) w Ściekach pozostaną
z próchnicą i wymieszajmy. Zatkajmy kor­
Komora osadu czynnego napowietrzana wirnikami mechanicznymi
 zraszacz obrał owy

wype hienie
złoża
obu etowa

powietrze
ściekt oczyszczone

Rys. 4. Schemat złoża biologicznego

głównie związki organiczne w postaci rozpusz­

czonej i koloidalnej. Do ich usunięcia zaprzę­ wypełnienia. Złoża biologiczne najczęściej ma­
gamy żywe organizmy. tą wysokość 3—4 m, a średnicę od kilku do
kilkunastu metrów. Ponieważ mikroorganiz­
Dla wyjaśnienia tego procesu wróćmy do
mom potrzebny jest do oddychania tlen
omówionego poprzednio zjawiska samooczy­
w obudowie złoża wykonuje się otwory, przez
szczania w rzece. Fam bakterie tlenowe zuży­
które przenika od dołu powietrze i płynie do
wają organiczne zanieczyszczenia, wprowa­
góry, wykorzystując zjawisko ciągu komino­
dzane do wody ze ściekami jako pokarm. Tlen
wego. Mikroorganizmy błony biologicznej zja­
służy im do oddychania, a więc do spalania
dając substancje organiczne ze ścieków tworzą
w organizmach zaabsorbowanych substancji
nowe komórki tak, że grubość błony biologicz­
organicznych. Tym samym powstają nieroz-
nej po pewnym czasie przyrasta. Stosując jed­
kładaine już związki mineralne, niegroźne dla
organizmów żywych, nak intensywny przepływ ścieków zrywa się
nadmiar błony biologicznej, która jest zatrzy­
W budowanych i eksploatowanych przeź
mywana w występujących zawsze po złożach
nas oczyszczalniach ścieków stosowane są dwa
biologicznych osadnikach wtórnych.
zasadnicze rodzaje urządzeń do biologicznego
Innym sposobem biologicznego oczyszcza­
oczyszczania, a mianowicie złoża biologiczne
i komory osadu czynnego. nia ścieków jest tzw. metoda osadu czynnego.
W specjalnych zbiornikach, zwanych komora­
Złoże biologiczne jest w najogólniejszym
mi napowietrzania, prowadzi się niejako ho­
przypadku stosem kamieni, przez które prze­
dowlę dużej ilości mikroorganizmów, odży­
puszczamy ścieki. Każdy z tych kamieni jest
wiających się przepływającymi przez urządze­
porośnięty dookoła cienką błoną wytworzoną
nie ściekami, po ich wstępnym oczyszczeniu
z różnych mikroorganizmów, wśród których
na kratach, w piaskownikach i osadnikach,
występują bakterie, grzyby i pierwotniaki.
a więc po usunięciu zawiesin. Oczywiście do
Zanieczyszczenia organiczne zawarte w ście­
rozwoju tych mikroorganizmów, obok pożyw­
kach stanowią dla mikroorganizmów, błony
ki (ścieki), potrzebny jest tlen do oddychania.
biologicznej pokarm i są przez nie zjadane.
I len doprowadza się najczęściej drogą napo­
Przekrój typowego złoża biologicznego po­
wietrzania ścieków za pomocą dysz lub rur
kazano na rys. 4. Złoże składa się z wypelnie-
perforowanych, którymi tłoczy się powietrze,
nia, czyli warstwy tłucznia granitowego, bazal­
lub też za pomocą różnych wirników mechani­
towego lub ostatnio - kształtek z tworzywa
cznych. Metoda ta nosi nazwę osadu czynne­
sztucznego, obudowy zabezpieczającej przed
rozsypaniem się wypełnienia, przewodu do­ go. Pojęcie to oznacza zbiorowisko mikroorga­
nizmów, żyjących w ściekach w tak dużej
prowadzającego ścieki oraz tzw. drenażu, czyli
ilości, że aż tworzących puszyste klaczki za­
konstrukcji nośnej podtrzymującej warstwę
wiesin o wymiarach do kilku milimetrów.
 Widok ogólny oczyszczalni ścieków miejskich

Ry8. B. Schemat układu biologicznego o c z y ta n ia iciekbw metodą osadu czynnego

Komora osadu czynnego Osadnik wtórny

 w
iekóvv Komora osadu i---
Kraty Plbskownik Osadnik
czynnego Osadnik} (Dezynfekcja! Do
lub zroże wtór
wtórny ^[(chlorowaniefl
— i-------- - "odbiornika-
biobgiczne

osady piasek (
grube
osady wstępne nadmierny
czynny

Komora Poletka 1
fermentacji do suszenia I Rolnicze
osadów osadów wykorzystanie
osadu

Rys. 6. Schemat technologiczny mechaniczno-biologicznej oczyszczalni ścieków miejskich

Do przepompowywania ścieków służy znana już w starożytności śruba Archimedesa

Każdy taki klaczek zawiera miliony mikroor­
ganizmów, odżywiających się intensywnie za­
nieczyszczeniami organicznymi doprowadzo­
nymi ze ściekami.
Oczywiście ilość, a więc koncentracja osadu
czynnego w komorze napowietrzania ścieków
będzie dość szybko przyrastać. Mikroorganiz­
my, mając pod dostatkiem pożywki i tlenu do
oddychania, będą się szybko rozmnażać, Po­
nieważ jednak klaczki osadu czynnego łatwo
oddzielić od ścieków metodą sedymentacji -
ścieki po kilku godzinach kontaktu z osadem
Osadnik poziomy przed napełnieniem ściekami.
czynnym kieruje się do osadników wtórnych,
l am osad czynny sedymentuje, a czyste i kla­
rowne ścieki odpływają do odbiornika - naj­
częściej do pobliskiej rzeki. w zmniejszeniu BZT, wynosi po przejściu osa­
Osad czynny z dna osadnika wtórnego zasy­ dnika 30-40%.
sa się znów do komory napowietrzania (recyr­ W komorze osadu czynnego lub też w złożu
kulacja osadu). Schemat komory osadu czyn­ biologicznym rozkładane są na drodze biologi­
nego ze współpracującym osadnikiem i prze­ cznej pozostałe drobne organiczne zawiesiny,
wodem recyrkulacji osadu pokazano na rysun­ związki koloidalne i rozpuszczone. W osadni­
ku 5. Część osadu czynnego, która stanowi ku wtórnym następuje ostateczne sklarowanie
przyrost biomasy, kieruje się poza układ oczy­ ścieków. Ogólny efekt oczyszczania ścieków -
szczania ścieków. Jest to tzw. osad nadmierny. to zmniejszenie wskaźnika BZT do Vio-^ m P°*
Osad ten łączy się z osadami z osadnika wstęp­ czątkowego. Dobrze oczyszczone ścieki są
nego i kieruje do unieszkodliwiania na drodze bezbarwne, klarowne, bez nieprzyjemnego za­
fermentacji. Jest to proces beztlenowego roz­ pachu, i na pierwszy rzut oka nie różnią się od
kładu, trwający do 30 dni, przebiegający wody z czystej rzeki.
w specjalnych, ogrzewanych komorach, bez Po dalszych, specjalnych procesach oczysz­
dostępu powietrza. Osad po takiej obróbce czania powstaje z nich rzeczywiście woda,
osusza się, wylewając go na tzw. poletka osa­ mogąca powtórnie służyć do wielu procesów
dowe. Wysuszony osad, o wyglądzie wilgotne­ technologicznych w przemyśle. Ale to jest już
go czarnoziemu, tworzy bardzo dobry nawóz dziedzina odzyskiwania wody ze ścieków, tzw.
naturalny, chętnie wykorzystywany przez rol­ odnowa wody. Procesy odnowy wody będzie­
ników. my już niedługo musieli stosować w naszym
kraju, bo inaczej będzie jej brakować i dla
Prześledźmy jeszcze raz drogę ścieków w li­
n ii technologicznej oczyszczalni (rys. 6) ludności, i dla przemysłu.
Obiekty oczyszczalni ścieków, o jakich mó­
i zwróćmy uwagę na miejsca, w których po­
wiliśmy, są interesujące nie tylko ze względu
wstają produkty uboczne oczyszczania - osa­
na ich działanie, ale stanowią ciekawe konstru­
dy. Najgrubsze zawiesiny zatrzymywane są na
kcje inżynierskie i architektoniczne. Na fot. 1
kratach. Tu powstają osady stanowiące tzw.
pokazano komorę osadu czynnego, napowie­
skratki. Trafiają one najczęściej na wysypiska
trzaną za pomocą wirnika mechanicznego, na
odpadów stałych. W piaskowniku, będącym
fot. 2 - widok typowej mechaniczno-biologicz­
specjalnym typem osadnika, zatrzymuje się
nej oczyszczalni ścieków miejskich. Obiektów
piasek. Trafia on także na wysypiska. W osad­
tego rodzaju powstaje w naszym kraju coraz
z a ..otępnym zatrzymuje się do 70% za­
więcej. Budowa ich to jeden z warunków
wiesin zawartych w ściekach surowych. Ogól­
polepszenia naszej egzystencji-
ny efekt oczyszczania ścieków, wyrażony
 i na
NOWE
nowsze.
Migacz zamiast dzwonka
Wskaźnik czystości wody
, u drzwi
Pokazany na fotografii apa­
Jeśli w godzinach ciszy prze­
racik nazywa się „Cłor - o - i światło, co utrudnia pomiar.
szkadza dzwonek u drzwi,
test” i służy do analizy wody Tymczasem aparat „pH-o-
można jego sygnał dźwiękowy
słodkiej w basenach. Jest to test” daje bezpośredni, wyraź­
zamienić na bezgłośny, przery­
aparat elektroniczny, który ny odczyt na ekranie po zanu­
wany sygnał świetlny w lampie
wskazuje natychmiast zawar­ rzeniu elektrod w wodzie. Oba
stojącej. Po naciśnięciu przyci­
tość chloru w H?0 . Wystar­ aparaty produkuje we Francji
sku na klatce schodowej, lam­
czy zanurzyć elektrody aparatu Socićtć CFC. Cena 350 f. (bk)
pa zaczyna błyskać niezależnie
w wodzie i odczytać wynik na
od tego czy jest włączona, czy
wskaźniku elektronicznym.
wyłączona. Dzieje się to dzięki
Podobnym aparatem jest
urządzeniu firmy „Ingtronic”
»pH-o-test”, przeznaczony do Doświadczalne sprawdzenie
z Norymbergii (pokazanym na
wyznaczania wartości pH ogólnej teorii względności
fotografii), które fest podłączo­
w wodzie. Robi to dokładniej Einsteina
ne jednocześnie do przewodu
niż klasyczne papierki zmie­
lampy i obwodu dzwonka. Za
niające kolor. Inne stosowane Efektowne ś w ia d c z e n ie ,
pomocą wbudowanego przełą­
dotychczas metody wyznacza­ mające na celu potwierdzenie
cznika można w każdej chwili
nia pH opierają się ponadto na słuszności ogólnej teorii
powrócić do sygnału akustycz­
nietrwałych związkach chemi­ względności Einsteina, polega­
nego, czyli do dzwonka, (bk)
cznych reagujących na chlor ło na zrzuceniu z wysokości 10
km zegara atomowego w posta­
ci masera wodorowego. Maser
ten daje promieniowanie elek­
tromagnetyczne o tak regu­
larnej częstości, że wykorzys­
tuje się tę częstość jako wzo-
rzec czasu. Jednakże wg ogól­
nej teorii względności Einstei­
na, jeśli maser znalazłby się
w ruchu przyśpieszonym pr/ez
grawitację, częstość wysyłane­
go sygnału powinna ulec pew­
nemu odchyleniu. Aby zmie­
rzyć to odchylenie, wyliczone
teoretycznie, umieszczono ze­
gar maserowy w rakiecie
„Scout” wystrzelonej pionowo
w górę. Na wysokości 10 000
m kapsuła z aparaturą nauko­
wą została wyrzucona poza ra­
kietę i rozpoczęła opadanie
ruchem przyspieszonym w po­
tu grawitacyjnym Ziemi. Pod­
czas tego spadania sygnały zo­
stały zarejestrowane przez sta­
cję naziemną w ciągu setnych
części sekundy, a wynik po­
miaru potwierdził teoretyczne
wyliczenia, a tym samym słu-
szność teorii Einsteina. Zasada
opisanego do świadczenia była
prosta, natomiast samo prze­
prowadzenie eksperymentu
nastręczało sporo trudności te­
chnicznych. Główną niedo­
godnością była konieczność
uwzględnienia wpływu zjawi­
ska Dopplera na wynik pomia­
ru, które to zjawisko obserwu­
je się zawsze, gdy źródło pro­
mieniowania jest w ruchu.
W tym celu zainstalowano na
Ziemi drugi maser, który wy­
syłał sygnały odbijane przez
opadającą kapsułę z aparaturą.
Pozwoliło to nie tylko
uwzględnić odchylenie czaso­
we, spowodowane zjawiskiem
Dopplera, ale także określić
dokładnie położenie i prędkość
spadającej kapsuły w każdym
momencie, (bk)
Największa na świecie
turbina Peltona
W Kolumbii, w okolicy
miejscowości San Carlos, wody
rzek Rio Guatape i Rio Nare
spadające z wysokości 578
m będą napędzać siłownię,
której uruchomienie przewi­
duje się w roku 1983. Wyposa­
żenie tej siłowni zawiera 8 tur­
bin Peltona o wale pionowym,
obracających się z prędkością
300 obr./min. Turbiny te, zbu­
dowane przez szwajcarską fir­
mę Escher Wyss, rozwijają in­
dywidualnie moc 174 400 kW,
a więc siłownię w San Carlos,
o mocy całkowitej 1400 MW
można urażać za najpotężniej­
szą na świecie w grupie siłowni
wyposażonych w turbiny Pel­
tona. (bk)
 i kuchniach. Nowe płytki cera­
miczne znalazły zastosowanie
nawet w salonach i sypialniach.
Płytki te o nazwie „Keraflair”
produkuje się w 4 rozmiarach
(595 x 595, 595 x 295, 295
x 295, 295 x 195 mm) i w 12
wzorach. Grubość płytek wy­
nosi 1,3 mm, ważą o połowę
mniej niż przeciętne kafle uży­
wane dotychczas. Rozpowsze­
chnienie płytek „Keraflair*
związane jest jednak głównie
z ich właściwościami mechani­
cznymi: są odporne na światło,
ęie zmieniają koloru, nie pęka­
ją, można je przyklejać do każ­
dego podłoża. Można w nich
wiercić otwory i wbijać gwoź­
dzie - instalowanie gniazdek
elektrycznych jest bardzo ła­
twe. Śą natomiast dość drogie,
bowiem cena za 1 nr wynosi
ok. 100 marek, (bk)

Prototypowy ,,Lublin”
W dniu 7 listopada 1951 ro­
ku lubelska Fabryka Samo­
chodów Ciężarowych zmonto­
wała pierwszy samochód. Był
nim licencyjny radziecki GAZ-
5! o ładowności 2,5 ton, naz­
wany „Lublinem . W ciągu 30
łat istnienia Fabryka wyprodu­
kowała wiele ton rozmaitych
elementów na potrzeby całego
polskiego przemysłu motory­
zacyjnego oraz dla innych dzie­
dzin gospodarki narodowej.
FSC znana jest przede wszyst­
kim z produkcji popularnych
samochodów dostawczych
marki „Żuk” . W niedalekiej
przyszłości przewiduje się uno­
wocześnienie wytwarzanych
pojazdów.
Na zdjęciu prototyp nowego
samochodu dostawczego „Lu-
biin-25” , który został zbudo­
wany w lubelskiej FSC.
(zpd)
Usuwanie zmarzliny
Jednym z największych zi­
mowych problemów jest usu­
wanie grubej warstwy zmarzli­
ny z powierzchni ulic. Ponie­
waż ręczne oczyszczanie, zwła­
szcza w warunkach ciężkiej zi­
my, jest bardzo pracochłonne,
a przede wszystkim mało efek­
tywne na większą skalę, w In­
stytucie Hydromclioracyjnym
w Moskwie opracowano kon­
strukcję specjalnego „szablo-
zębego” wału, którego zada­
niem jest zrywanie z jezdni i
chodników grubej warstwy lo­
du i zmrożonego śniegu. Jest
to urządzenie doczepne do cią­
gnika gąsienicowego, traktora
lub samochodu. Ruch obroto­
wy wału umożliwia transmisja
siły napędowej / pojazdu cią­
gnącego. Z kolei uzębione tar­
cze obracając się w kierunku
ruchu pojazdu zrywają z po­
wierzchni oczyszczanej zlodo­
wacenia. Ów ruchomy „frez”
ma specjalne zabezpieczenie,
które uniemożliwia mu uszko­
dzenie powierzchni asfaltu lub
płyt chodnikowych. Dodatko­
wym plusem tego urządzenia
jest możliwość użycia go do
spulchniania przemarzłej gle­
by. (jh)
„Tapety” ceramiczne
50 milionów n r powierzchni
ścian wytapetowarw ju^
w RFN płytkami ceramiczny­
mi, które są w gruncie rzeczy
kafelkami o innych wymiarach
i właściwościach niż dotych­
czas stosowane w łazienkach
Zegar napędzany światłem
Elektroniczne zegary zasila­
ne energią elektryczną wytwa­
rzaną przez ogniwa słoneczne
nie są już nowością, ale i w tej
dziedzinie można obserwować
nieustanny postęp. Widoczny
na zdjęciu zegar może praco­
wać nawet w półmroku, w po­
mieszczeniach z dała od okien
czy też sztucznych źródeł
światła. W dodatku oglądając
go nawet bardzo dokładnie rtie
znajdziemy zapewne ogniw fo-
telektrycznych. Elementami
czułymi na światło są bo­
wiem... znaczniki godzin. Co­
raz sprawniejsze ogniwa i ma­
lejący pobór prądu przez me­
chanizm zegarowy umożliwiły
tak znaczne zmniejszenie czyn­
nej powierzchni wystawianej
na działanie światła, (zg)
 [e n e r g i a
w ę d ru je przez m orze I
Zbigniew Gawryś

Cieśnina Skagerrak oddziela dwa państwa:

typu nadzwyczaj słabo reagują na zmiany za­
Danię i Norwegię. Kraje te zaspokajają swe
potrzebowania na energię. Tu Duńczycy mogą
potrzeby energetyczne w zupełnie rdżny
jedynie zazdrościć Norwegom, którzy w ciągu
kilku minut mogą wyłączać lub uruchamiać
Górzysta Norwegia postawiła na elektrow­
swoje generatory. Woda płynie przez turbiny
n i wodne i wykorzystuje w ten sposób znako­
natychmiast po otworzeniu zasuw, po chwili
micie swe warunki naturalne. Praktycznie ca­
generator uzyskuje już właściwe obroty i jest
ła energia trafiająca do odbiorców w Norwegii gotowy do pracy.
jest wytwarzana tanio i bez szkody dla środo­
Bliskość tak różnych, uzupełniających się
wiska dzięki wykorzystaniu spadku wody. Ta­
właściwie systemów energetycznych, nasuwa
kie uzależnienie się od jednego źródła, zwłasz­
od razu interesujący pomysł, by połączyć je
cza takiego, na które człowiek ma niewielki
w jedną całość. Korzyści wynikające z takiego
wpływ, niesie jednak pewne niebezpieczeńs­
połączenia byłyby dokładnie takie, jak z wybu­
two. Okazuje się, że w wyjątkowo suchych
dowania dodatkowych elektrowni szczytowo-
latach nawet pełne wykorzystanie wód prze­
pompowych, pochłaniających nocny nadmiar
pływających przez zbiorniki hydroelektrowni
energii i oddających ją w godzinach najwię­
me wystarcza. Braki sięgają czasem V, całko­
kszego zapotrzebowania. Tyle że w sieci Nor­
witego zapotrzebowania. Dla ich zlikwidowa­
nia powstał projekt wybudowania elek­ wegu niczego pompować nie trzeba. Wystar­
czy w godzinach małego zapotrzebowania na
trowni cieplnej o mocy 500 MW, użytkowanej
energię zasilać energetykę Norwegii z ze-
jedynie w przypadku anomalii klimatycznych.
wnątiz, zamykając przepływ wody przez elek­
Dama, której powierzchnia kraju jest
trownie, a natura sama uzupełni braki wody
ukształtowana zupełnie inaczej, nie ma możli­
w górnych zbiornikach. Zgromadzone w ten
wości tak dogodnych do użytkowania natural­
sposob zasoby, które z nawiązką wystarczą dła
nych źródeł energii elektrycznej. Pozostają jej
norweskich potrzeb, mogą także w godzinach
do dyspozycji jedynie różnego rodzaju elek­
największego zapotrzebowania zasilać sieć du­
trownie cieplne - konwencjonalne i atomowe.
ńską Korzyści, jakie można w ten sposób
Ich moc, zależna wyłącznie od decyzji człowie­
uzyskać, są ogromne, nic więc dziwnego że
ka, uwalnia Duńczyków od kaprysów natury.
postanowiono zbudować linię energetyczną,
Niedogodności wynikające ze stosowania elek­
która przez cieśninę Skagerrak połączy syste­
trowni cieplnych są jednak doskonale znane-
my energetyczne Danii i Norwegii.
zanieczyszczanie środowiska, ogromna bez­
Przesyłanie energii elektrycznej na znaczne
władność urządzeń, wynikająca z konieczności
odległości jest problemem, przynajmniej z po­
rozgrzewania ogromnych konstrukcji, kotłów
zoru juz rozwiązanym do końca. Rozpięte na
z wodą albo wymienników ciepła i zawartych
wysokich słupach przewody linifenergetycz­
w nich cieczy, powoduje, że elektrownie tego
nych są dobrze znanym elementem krajobrazu
we wszystkich zakątkach świata. Przewodami
tymi płynie prąd trójfazowy o wysokim napię­
ciu i standardowej, przynajmniej w Europie,
częstotliwości 50 Hz. Wysokie napięcie, dzięki
któremu straty energii, nawet przy przesyła­
niu jej na setki kilometrów, śą względnie małe,
jest uzyskiwane dzięki zastosowaniu transfor­
matorów. To nie jedyne ich zadanie - za
pomocą nich łączy się poszczególne elementy
sieci energetycznej uzgadniając panujące w jej
odcinkach napięcia. Właśnie łatwość prze­
kształcania napięcia, wraz ze znacznym upro­
szczeniem budowy maszyn wytwarzających
prąd elektryczny, zdecydowała o triumfie prą­
du zmiennego - po krótkim okresie współist­
nienia systemów prądu stałego . zmiennego.
Stosowanie prądu zmiennego ma jednak nie
tylko zalety, ale i wady. Jedną z nich jest
wzrost strat w liniach przesyłowych w porów­
naniu ze stratami dla prądu stałego o tej same,
mocy, trafiającego do odbiorcow. Przeszkodą
dla prądu stałego, stanowiącą powód strat, jest
rezystancja przewodów linii. Przy stosowaniu
Fragment podmorskiego kabla energetycznego ukazujący
szczegóły jego budowy
•• '
Slr«w
gótew
OC1
mdai
iiimstaif
Fl,
FafM
j KRTSTIANSAND
tłKW
Si
Gotębo!
A Gothenbfi
falKwt*
ANMCK.T
Mapa cieśniny Skagerrak z nas.kicowanym p ^ b ^ g ie m
nndmorskiego kabla energetycznego i lokalizacją stać,,.
& T S S « n .* a napowietrzne, przerywana -
właściwy kabei
prądu zmiennego pojawiają się nowe, szkodli­
we czynniki. Indukcyjność linii przesyłowe,
i pojemność elektryczną, jaka istnieje między
przewodami, zmniejszają napięcie dochodzące
do końca linii przesyłowej, i powodują, zt
cześć prądu nie trafia do odbiorników. Z pozo­
ru straty te nie są duże - indukcyjność i pojem­
ność układu rozciągniętych na słupach prze­
wodów wydaje się możliwa do pominięcia.
W rzeczywistości jednak ogromna długość in­
stalacji i kumulowanie się małych początkowo
strat powoduje, że trzeba się z nimi liczyć.
Drugą niedogodnością, związaną ze stoso­
waniem prądu zmiennego, jest konieczność
dokładnego zsynchronizowania pracy po­
szczególnych elementów sieci energetycznej.
Bez spełnienia tego warunku praca systemu
energetycznego nie byłaby po prostu możliwa,
ale i jego wypełnienie wiąże się z poważnymi
trudnościami. Już dołączenie kolejnego gene­
ratora wymaga długotrwałej synchronizacji
urządzenia z siecią energetyczną, a uzgodnię-
_____ n l p l f t r n w n i C £ u £ £ 0 K rR lU
 czy nawet grupy krajów jest nieporównanie
trudniejsze. Często związane z tym trudności 500 MW przez dwa kable przeciągnięte przez
stają się niemożliwe do przezwyciężenia. cieśninę Skagerrak. Dzięki tej instalacji zrezy­
Przy przesyłaniu energii przez podmorskie gnowano z planowanej w Danii budowy elek­
Kable, a jedynie w ten sposób można pokonać trowni szczytowej o mocy od 200 do 500 MW
ctesnmę Skagerrak, kłopoty gwałtownie ros­ i norweskiej elektrowni „rezerwowej”, o któ-
rej wspomniano na wstępie.
ną. O ile w limach napowietrznych, w których
przewody są rozpięte w znacznej odległości od Instalacje „energetycznej zwory” to dwa
budynki, w Kristiansand w Norwegii i w duń­
siebie, ich wzajemne szkodliwe oddziaływanie
jest niewielkie, to w kablu energetycznym skim I jele, zawierające urządzenia niezbędne
przewody umieszczone blisko siebie są źró­ do przetwarzania prądu trójfazowego na stały
i stałego w zmienny, a także właściwe kable,
dłem bardzo wielkich strat energii. Jednocześ­
nie trudno jest zapewnić odpowiednią, wy­ którymi prąd pokonuje morze. W celu zwię­
trzymującą wysokie napięcia izolację poszcze­ kszenia niezawodności urządzeń zastosowano
gólnych żył. Także niezależne prowadzenie dwa przewody, pomiędzy którymi jest utrzy­
przewodów poszczególnych faz oddzielnymi mywane napięcie 500 kV. W razie awarii lub
kablami nie eliminuje dodatkowych strat, zmniejszonego zapotrzebowania na przesyłaną
energię można wykorzystywać tylko jeden ka
a zwiększa i tak bardzo znaczne koszty układa­
bel. Drugim przewodem jest wówczas samo
nia przewodów. W dodatku uszkodzenie choć­
morze; Napięcie pomiędzy przewodem a wodą
by jednego kabla uniemożliwia wykorzysty­
wanie całego ich układu. wynosi 250 kV. Maksymalny prąd przewodzo­
Połączenie energetyczne Danii i Norwegii ny przez kable wynosi, niezależnie od rodzaju
pracy, 1000 A.
jest trudne także dlatego, że elektrownie duń­
skie są zsynchronizowane z zachodnioeuropej­ Wyprodukowanie odpowiedniego kabla by­
skim zespołem elektrowni o łącznej mocy 150 ło jednym z najtrudniejszych zadań, jakie stały
<j W, a „za Norwegią” stoi cała sieć Skandyna­ Pr^ed, realjzatorami Projektu. Znaczna dłu­
wii, o niebagatelnej mocy 40 GW. Koniecz­ gość mu - ponad 127 km na dnie morza
ność zsynchronizowania tych układów, nie i przekraczająca 500 m głębokość zatoki - czy­
mających wspólnych punktów, a więc i pracu­ nią ze Skagerraku wyjątkowo kłopotliwą prze­
jących wedle własnych rytmów, pociągnęłaby szkodę. Specjalnie zaprojektowany kabel wy­
za sobą ogromne koszty, niweczące opłacal­ produkowała norweska firma Standard Tele­
ność całego przedsięwzięcia. fon og Kabelfabrik z Oslo. jego przewodzący
miedziany rdzeń ma 8 cm2 przekroju. Gruba
Dotychczas stosowana metoda przesyłania
energii elektrycznej nie nadawała się, trzeba izolacja oddziela wewnętrzny przewód od osła­
było poszukać innego, mniej typowego roz­ niającego całą konstrukcję płaszcza, zawierają­
wiązania. Znaleziono go dzięki skojarzeniu cego między innymi dwie warstwy ułożone
starej, zarzuconej na początku rozwoju ener­ z sześciomihmetrowego stalowego drutu. Pro­
getyki, techniki przesyłania prądu stałego dukcję kabla poprzedziły liczne próby i bada­
. współczesnej elektroniki. Po dnie Morza nia rozwiązań prototypowych, między innymi
1 ołn«cnego przesyłany jest prąd stały, otrzy­ obserwowano zachowanie przewodu ułożone­
go na głębokości 550 m i skontrolowano możli-
mywany w nabrzeżnych stacjach z prądu trój­
fazowego i w stacjach na przeciwnym brzegu 7 ” ? . 6®0 odnalezienia w celu naprawy. Aby
przetwarzany znów w typową dla energetyki 127-kilometrowe odcinki kabla położyć na
dnie zatoki, bez konieczności rozcinania ich
Powiązano w ten sposób sieć
NVE (Norges Vassdrags- og Eiektrisitetsven), i łączenia na podmorskim odcinku, zbudowa­
no specjalny statek - kablowiec.
czyli państwową sieć energetyczną Norwegii
? instalacjami Elsam (Jysk-Fynske Elsamar- Z podmorskim kablem na obydwu brzegach
bejde), duńskiej spółki energetycznej. Instala­ łączą stę napowietrzne linie prądu stałego
cja jest przystosowana do przekazywania mocy wiodące do budynków podstacji przekształtni­
kowych. Na duńskim brzegu długość tej linii
ma odmiana kabla energetycznego, przystosowanego do pracy * od tą ce, 6 _ ptaazcz ołowiany, 7 - izolacia
isłonka przewodząca, 3 - papier izolacyjny nasycany o ^ e m . 4 6^ ¥P w0_ 1, _ wzmocnienie mechaniczne -
,apierowa, 8 - osłona z taim y stalowap 9 -> z o la q | ) " • , \ 4 _ dwuwar9twowa osłona ze stalowych taśm
warstwa stalowych drutów o średnicy 6 mm, 12,13,16 oplot jutowy,

ny dostępny poprzednio sposób transformacji

wynosi 85 km, w Norwegii budynki umiesz­ prądu stałego, w przetwornikach dwumaszy-
czono trzykrotnie bliżej. Łączna długość insta­
nowych, zawodzi przy mocach charakterysty­
lacji prądu stałego wynosi 240 km. Przy tych cznych dla energetyki. Tymczasem współczes­
odległościach zaskoczeniem być może to, że
ne urządzenia tyrystorowe mogą przetwarzać
całkowita oporność przewodów składających
prąd elektryczny w obydwu kierunkach, i to
się na jeden biegun wynosi zaledwie 6 Q! To
przy znikomych stratach. Są to jednak urzą­
rzeczywiście niewiele. Nawet przy pełnej mo­
dzenia nowe, wciąż jeszcze z pogranicza sensa­
cy przesyłanej przez instalację straty związane cji technicznej. Podstacje przekształcające
z nagrzewaniem się przewodów nie sięgają 3 /□.
prąd są najbardziej imponującym i najbardziej
Napowietrzne linie na obydwu brzegach zosta­
złożonym elementem całej instalacji.
ły zaprojektowane z myślą o przyszłości.
Rysunek 1 przedstawia schematyczny wy­
W połowie lat osiemdziesiątych planowane jest
gląd całej instalacji: i - symbolizuje układ
podwojenie instalacji łączących Danię i Nor­
elementów półprzewodnikowych współpracu­
wegię, przewody dla nowych urządzeń są już
jących z jednym biegunem sieci przesyłowej; 2
gotowe i zainstalowane. Uzupełnieniem linii
- to połączenie podstacji z krajową siecią ener­
przesyłowej jest „trzeci przewód” , wykorzys­
getyczną; 3 - to obwody dostarczające sygna­
tywany wtedy, gdy prąd płynie tylko przez je­ łów niezbędnych do synchronizacji wytwarza­
den biegun instalacji. Odpowiednie uziemie­ nego napięcia zmiennego z siecią energetyczną
nie zapewniają grube pręty grafitowe, po nor­
i do sterowania tyrystorów przy prostowaniu
weskiej stronie zanurzone bezpośrednio w mo­ prądu; 4 - to transformator dostarczający
rzu, a w Danii umieszczone w zalanych wodą
energii na własne potrzeby podstacji (w Tjele
dołach wypełnionych koksem. po stronie duńskiej) i pomocniczy transforma­
Zbudowanie urządzeń do przesyłania ener­
tor łączący z siecią 132 kV, z dodatkowymi
gii w postaci prądu stałego jest możliwe dzięki
uzwojeniami zasilającymi, podstację norwe­
ogromnemu rozwojowi elektroniki silnoprą-
ską; 5 i 6 - to układy dławików i filtrów usuwa­
dowej, czyli elektroenergetyki. Bez przyrzą­
jących zbędne drgania harmoniczne, o często­
dów półprzewodnikowych, zdolnych do prze­
tliwości będącej wielokrotnościami częstotli-
twarzania ogromnych mocy prądu stałego
w zmienny raz wyprostowany (w znanych od wości sieciowej. .
Na rysunku 2 są przedstawione elementy
dawna prostownikach rtęciowych), prąd na stowarzyszone bezpośrednio z jednym biegu-
zawsze musiałby pozostać w tej postaci. Jedy
 150 kV
275 kV

<BMvsł
r'~r^ 1 6

Rys. 1. Schemat instalacji przesyłowej

nem sieci w każdej z podstacji. Układ rvrv*m ; . .
rów (2) jest zasilany przez dwa transformatory H? ? S'e a Pfądu sta,eg0- Transformator (9)
(1), połączone raz w trójkąt, raz w gwiazdę co rn CZa także s>:gnał6w niezbędnych do ste-
odpowiednie przesuni^ie^^ow e V * " P ^H czniM w
napięć zasilających. W układzie zastosowań i- j adam^ odpowiednie łączenie urzą-
dwanaście grup prostowników tyrystorowych n / " podstaqi z energetycznym (10),
tworzących jakby dwa - połączone szerego- s o h T ^ * ( H ) l Ur^ dzeri Pomiędzy
wo, zasilane trójfazowo - pełnookresowe nm a . ,
stowniki. Ten sam układ połączeń dziekfod" : ktUra stac,i Przetwornikowej jest
powiedniemu sterowaniu bramkami tvrvsin t łaśclW[e wiernym obrazem jej schematu elek­
tów, zapewnia jednocześnie, jttó w s tlc fn a S z o n ? ° ' P™ gÓlne defflen^ są rozmie-
drugim brzegu, zamianę napięcia stałego kolei™*W prze,rzysty sP°sób, zgodnie z ich
w zmienny prąd trójfazowy kierowany do t n ! występowania w urządzeniu. To
sformatorów. P o z o s t a ł e 2 S y “ ds^ ftó ^ Pro»e^ n t ó w , lecz ko-
kondensator filtrujący (12), dławiki i (A\ * Z° y ^’arunek Prawidłowego konstruowa-
eliminujące z wytworzonego napicia wszelkie * pom nych
pulsacje, i elementy zabezpieczaJce noszeń V ~ ^ konstrukcji zagęścić i krzyżo-
gólne fragmenty układu przed nrzeoieciami Z ! i w’, mch mstalacji po prostu z różnych
(7). Dławik (4), nawinięty na "lew olno- B“dynek stacji składa się
umieszczony poza halą prostowników a no , dulżych’ P°zbawionych okien sal,
« * • W miefcfsię w e w ^ b u d ^ ,.' k a t f ^ Pr“ '°™ ik °w e - po ied-
ku. Uzupełnieniem całości są układy pomiaro dem o d ^ Z blegunów- Pomiędzy
we, niezbędne do kontroli pracy całego urza rZ * !, prostoPadł°ścianami tych pomiesz-
dzerna, a także do mierzenia mocy pfzekazy- J r r Zna,du,e S1? mewielki pawilon mieszczący
wanej przez instalację. Przetworniki (5) maia re tJW/Uę’ P°mieszczenia kontrolne i aparatu-
za zadanie pomiar prądu płynącego przez n i I L f o n i c z n ą . Przewody instalacji prądu
szczególne fragmenty układu, a dzielnik na- ZewPątrz w *3**) części
p .^ (6 )« . do pomiaru pap*- w aaerrsi
 }
4

odbierające energię z instalacji. Przewody łą­

czą je z ustawionymi na pobliskim placu ukła­
dami filtrującymi, a z drugiej strony przepusty Zkic zabudowań stacji z oznaczonymi częściami instalacji.
7arhowano numerację t rys. 2
biegnące przez ściany budynku wprowadzaj
przewody do hali prostowników.
We wnętrzu każdej z hal jest wiele urzą­
dzeń, lecz łatwo można odgadnąć ich przezna­
czenie. Przepusty, elementy zabezpieczające
przed przepięciami i właściwe kolumny wypeł­
nione tyrystorami, a także dławiki i połączenia
można łatwo odnaleźć. Pod dachem hali poru­
sza się niewielka suwnica, która zamiast wycią­
garki i haka ma zainstalowaną pionową ko­
lumnę ze ślizgającym się po niej kęszem dla
konserwatorów. Dzięki temu urządzeniu na­
prawy i przeglądy zainstalowanych w stacji
urządzeń są proste i nie trwają długo - a to jest
jednym z warunków sprawnego działania całej
instalacji.
Na schemacie rzecz wygląda dość prosto:
narysowano kilka połączonych w jeden obwód
tyrystorów i wiele elementów uzupełniają­
cych. Pamiętając jednak o parametrach pracy
całego urządzenia - natężeniu prądu sięgają­
cym 1000 A i o napięciu pracy 250 k y -
widzimy, że realizacja tego obwodu wymagała
wielu niełatwych zabiegów. W istocie |eden
symbol tyrystora narysowany na schemacie
 odpowiada aż 144 przyrządom półprze­
wodnikowym zainstalowanym w rzeczywis- można nawet odnaleźć (jeśli tylko drukarnia
tyrnurządzemu. Tyrystory są gromadzone po i jakość papieru pozwolą) także poszczególne
sześć w specjalnych modułach, zawierających potjczema. Są to jednak tylko, uwidocznione
oprócz właściwych tyrystorów także elementy także na schemacie, połączenia silnoprądowe
sterujące ich pracą i kontrolujące poprawność A to przecież nie wszystko. Wszak tyrystor nie
działania. Odpowiednio ukształtowana me­ wanvm>: T »Pro«°wnikiem stero­
chaniczna konstrukcja modułu zapewnia jed­ wanym . Pracą zaworów trzeba w jakiś sposób
nocześnie wszystkim zainstalowanym w niej łoerowac, i to w bardzo trudnych warunkach.
tyrystorom odpowiednie warunki chłodzenia Ogromne różnice potencjałów pomiędzy po­
144 tyrystory, zastępujące każdy symbol na szczególnymi punktami urządzenia uniemoż-
schemacie, są zastosowane po to, by umożliwić wiają praktycznie stosowanie zwyczajnych
pracę przy tak wysokim napięciu, są bowiem w takim wypadku transformatorów impulsu-
połączone szeregowo. Mimo to na jeden tyrys- wych lub innych sposobów izolowania prze­
tor przypada w niektórych momentach po ok wodów prowadzących sygnały sterujące. Za­
k V a szcfytowy prąd płynący przez jedną stosowano więc jedyną w tych warunkach
z gałęzi układu prostowników także osiąga niezawodną metodę przesyłania sygnałów -
nominalne 1000 A. Parametry zastosowanych metodę nieelektryczną. Cała sterująca i kon­
w urządzeniu tyrystorów są imponujące. trolująca pracę tyrystora „elektronika” jest
Szereg tyrystorów pnie się w górę kolumny połączona bezpośrednio z tyrystorem i ma ten
prostownikowej wzdłuż linii śrubowej, na sam co i on potencjał, nie wymaga więc dodat­
dwóch ścianach bocznych. Trzy moduły z jed­ kowego, specjalnego izolowania. Sygnały ste­
nej strony, połączone ze sobą końcami ramion rujące wyzwalanie tyrystora i w y ik i pomL-
litery V, w jaką są ułożone poszczególne bloki ow są natomiast przesyłane w postaci impul­
z tyrystorem, potem ukośny łącznik na ścianie sów świetlnych, światłowodami. Szklanymi
czołowe, następnie trzy moduły na drugiej włóknami, bez niebezpieczeństwa przebicia
ścianie i łącznik poziomy z tyłu. Na jedno e ektrycznego, wędrują impulsy niezbędne do
piętro wieży przypadają 4 warstwy z 6 moduła­ prawidłowej pracy, a także do kontroli działa­
mi w każdej. Razem 144 tyrystory - wszystko nia tyrystorów. Każdy z nich ma własny kanał
się zgadza, piętro wieży to dokładnie jeden łączności światłowodowej, którym wyniki po-
tyrystor ze schematu. Konstrukcja jest łatwa miarów nieustannie biegną do mikroproceso­
do rozszyfrowania: każda wieża to jedna ko- ra. Wszelkie nieprawidłowości w pracy poje­
umna tyrystorów na schemacie, na zdjęciu dynczych elementów mogą być wskutek tego
natychmiast zauważone, a mikroprocesor wy-
" I° ? * ! VrVS,0ry wra* * elementami
ączącymii oddającymi ciepło są ułożone wzdłuż ramion demencie dalek° P‘Sie dane 0 uszkodzonym
litery V, od nich odchodzą bloki układów sterujących i kon-
trolnych
Układ tyrystorów jest zaprojektowany dość
rozrzutnie, z pewnym zapasem elementów'
Dlatego nawę, po przebiciu kilku elementów
półprzewodnikowych nadal pracuje popraw­
nie. Z wymianą uszkodzonych części można
w ęc poczekać do zwykłego okresowego prze­
glądu. Uszkodzone moduły można naprawić
na miejscu, w specjalnie przystosowanym war-
sztaae, mteszczącym się w środkowym pawi-

Obydwie hale z tyrystorami są dokładnie

odizolowane od otoczenia. Powodów jest wie­
le, podobnie jak i sposobów owej izolacji
1 omieszczema są z zewnątrz pokryte wielkimi
 zwłaszcza że i w zasadniczej jego części elek­
płaszczyznami stalowych blach dokładnie ze- tronika gra istotną rolę, ważnym elementem
spawanych na wszystkich złączach. Wykona­ stacji przetwarzającej prąd jest układ kompu­
ny w ten sposób ekran jest skrupulatnie uzie­ terowy pomagający w sterowaniu pracą apara­
miony. Pozwala to na uniknięcie bardzo nie­ tury. Jedną z jego funkcji - nadzór nad działa­
przyjemnych dla abonentów radiowych zakłó­ niem pojedynczych tyrystorów, a jest ich prze­
ceń' wywoływanych gwałtownym załączaniem
cież w jednej stacji łącznie 3456 - |uż poznahs-
wielkich prądów. W podobny sposób są osło­ mv Ale to nie wszystko. Dzięki zastosowaniu
nięte wszystkie przewody wychodzące z hali mikroprocesora udało się w znacznym stopniu
tyryblor ów. zautomatyzować pracę przetwornika. Zwyk­
Ochrona otoczenia przed szkodliwym wply- łym rodzajem pracy jest działanie zgodne
wem wydarzeń i przebiegiem zjawisk we­ z rozkazami płynącymi z posterunków dyspo­
wnątrz hal to jedno zagadnienie, ale me mnie) zycji mocy z Norwegii lub Danii, przy czym
ważne jest i zapobieganie niekorzystnemu od­ sterowanie odbywa się zdalnie, bez udziału
działywaniu natury na aparaturę we wnętrzu. obsługi stacji. Tym niemniej obsługa może
Kurz, brud i wilgoć są bardzo poważnym w każdej chwili wpłynąć na pracę podległych
wrogiem urządzeń pracujących przy wielkich jej urządzeń. Są jednak przypadki, w których
napięciach i prądach, zwłaszcza że spełnienie nie można czekać na decyzję człowieka - dal­
warunku zwartości całej instalacji dało w wyni­ sze utrzymywanie nakazanego działania może
ku konstrukcję niezdolną do pracy w normal­ doprowadzić do uszkodzenia linii lub, co jesz­
nej atmosferze. Dlatego też hale tyrystorów są cze groźniejsze, do awarii któregoś ze współ­
szczelnie zamknięte, odcięte od otoczenia. pracujących systemów energetycznych. Przy
W ich wnętrzu utrzymywane jest nadciśnienie znacznej zmianie częstotliwości pracy jedne)
zapobiegające wnikaniu powietrza z zewnątrz. z sieci, co jak wiadomo jest objawem wskazują­
Pozostaje jedyna droga-uzupełniania zapasu - cym na przeciążenie układu, lub przy innyc
przez układ filtrów usuwających zanieczysz­ objawach nienormalnej pracy, specjalny pro­
czenia, pyły i wilgoć. gram automatycznie dostosowuje przesyłaną
Powietrze w hali spełnia bardzo ważne zada­ móc do bieżących potrzeb. W szczególnyc
nie- przy jego pomocy chłodzi się rozgrzewane
W tórne w y m ie n n ik i ciepła, w których p o w to tm > cM odjjl
przez przepływający prąd tyrystory. Ilość wy­ w o d ę odbierającą ciepło od pow ietrza zawartego w hak
dzielanego ciepła, choć niewielka w stosunku p ro sto w n ikó w . W g łę b i b u d yn ki p o d sta cji z d ła w ika m i flł-
trujący*™ Pr9d stary.
do mocy przesyłanej przez linię, jest olbrzy­
mia. Tyrystory jednego bieguna wydzielają
przy pełnej mocy 1,2 MW w postaci ciepła, 1,
które trzeba jakoś odprowadzić. Zastosowano
wymuszone chłodzenie powietrzne strumie­ -
niem wydmuchiwanym z piwnicy pod halą.
Ponieważ jednak w hali jest tylko ograniczona
H
ilość powietrza, tak pomyślana instalacja me
mogłaby działać bez dodatkowych elementów.
Ogrzane przez tyrystory masy powietrza, za­
nim powrócą do obiegu chłodzącego, przecho­
dzą przez wymienniki ciepła, w których odda­
ją ciepło wodzie. Woda trafia do następnych
wymienników, chłodzonych powietrzem, ale
już poza halą. Układ chłodzenia został zapro­
jektowany z pewną rezerwą. Uszkodzenie któ­
regoś spośród jego elementów nie powoduj
konieczności zatrzymania pracy stacji.
Jak na nowoczesne urządzenie przystało.

p i S p t e S ' ' k o l u m n Na r rw“ ym P|anie ograniczniki
P » P « c . da'®J kolum ny z tyrystorami. Widać przejrzystą
konstrukcję wież I układ połączeń
Wypadkach może nawet nastąpić odwrócenie
kierunku przesyłania energii. Decyzja zapada,
zanim jeszcze ludzie zdołają się zorientować
o istnieniu zagrożenia.
Dla pracy urządzeń stacji przetworniko­
wych najistotniejsze znaczenie mają dwa para­
metry. przekazywana moc i planowana szyb-
Dane techniczne instalacji
Moc znamionowa
Napięcie w linii przesyłowej
Prąd znamionowy
NaP jS ie w sioci P^du zmiennego
NVE - Norwegia
Elsam - Dania
150/400 kV
Długość linii przesyłowej
prądu stałego
w tym podmorski kabel
Oporność jednego przewodu
kość jej zmian, wybierana skokowo na jednym
z poziomów pomiędzy 2 i 198 MW. Decyzja
jaka zapada na jednej ze stacji, pełniącej w tym
czasie rołę nadrzędną, jest przesyłana do dru­
giej bez pomocy dodatkowych kanałów łącz­
ności. Sygnały, będące zmodulowanymi w od­
powiedni sposób drganiami o wysokiej częs-
fvm 7v°rSV ą przesylane wraz z prądem sta-
y tymi samymi podmorskimi kablami.
W normalnych warunkach pracy przesyła­
nie energii odbywa się jednocześnie obydwo­
ma przewodami, przy czym prąd płynie w
przeciwnych kierunkach. Dodatkowe połącze­
nie - przez wodę - nie jest w tym wypadku
potrzebne. Nawet przy obniżonej przesyłanej
mocy używane są z reguły obydwa bieguny -
mniejsze jest wówczas obciążenie elementów
aparatury. Gdy jednak z powodu decyzji ob­
sługujących urządzenia Judzi lub wskutek za­
działania układów kontrolno-zabezpieczają-
cych niezbędne staje się wyłączenie jednego
z biegunów, prąd w drugim przewodzie jest
automatycznie dwukrotnie zwiększany,
by przesyłana moc nie uległa zmianie, oczy­
wiście pod warunkiem, że nie zostanie w ten
sposob przekroczony prąd znamionowy insta- '
Wszystkie urządzenia, zaprojektowane
i wykonane przez szwedzką firmę ASEA, zo­
stały uruchomione dopiero kilka lat temu.
Mimo to można już wnioskować o ich dużej
przydatności i o słuszności przyjętego rozwią­
zania. Tylko w ciągu 1978 roku podmorskim
kablem przesłano blisko 2200 GWhenergii co
oznacza że instalacja pracowała w tym czasie
przy wykorzystaniu połowy swej mocy zna­
mionowe, (czy raczej, że wykorzystywano ją
średnio przez połowę czasu). Przesyłanie ener­
gii ma bowiem sens jedynie w godzinach szczy­
towego zapotrzebowania i nocnej doliny pobo-
ru mocy. Cala instalacja, mimo znacznego
500 MW skomplikowania i zastosowanych w niej nowa­
+ 250 kV
1000 A
torskich rozwiązań, okazała się niezawodna.
szystkie urządzenia były sprawne przez 95%
275 kV
czasu eksploatacji, natomiast stale był czynny
przynajmniej jeden tor przesyłania energii
240 km
127 km Jak na instalację o charakterze pomocniczym,
ok. 6 Q bez zwielokrotnionych układów decydujących
o niezawodności, to bardzo dobry wynik
 PAMIĘĆ KO M PUTEROW A
na pęcherzykach magnetycznych

Andrzej Machalski

jak wiemy, ferryty można namagnesować
i wtedy są dobrymi magnesami trwałymi. We­
źmy jednak pod uwagę cienką, nie namagneso­
waną płytkę z ferrytu, np. z granatu itrowo-że-
lazowego. Przekonamy się, że są w niej na
przemian położone wężykowate strefy mikro­
skopijnej szerokości o wzajemnie przeciwnym
kierunku namagnesowania, prostopadłym do
powierzchni płytki. Strefy te nazywają się też
domenami. Aby zaobserwować powyższe zja­
wisko, musimy pamiętać o tym, aby płytka
była wycięta poprzecznie do osi łatwego ma­
gnesowania się kryształu.
Istnienie domen jest wynikiem sił występu­
jących w siatce krystalicznej, a dążących dc
równoległego ustawienia osi atomów żelaza,
które są głównym źródłem właściwości magne­
tycznych. Podział na domeny jest widoczny
pod mikroskopem w spolaryzowanym świetle
przechodzącym przez płytkę. Okoliczność ta
bardzo ułatwiła opracowanie nowej techniki.
W nie namagnesowanej płytce sumaryczne
powierzchnie domen obu rodzajów są oczywiś­
cie sobie równe. Można jednak bez trudności
Jeżeli zewnętrzne pole jest słabe, domeny
wężykowate przeciwnego znaku tylko skracają
się. Przy zwiększaniu pola stają się eliptyczne,
aż wreszcie przy pewnym natężeniu pola prze­
chodzą ont w regularne cylindry, tzn. o prze­
kroju kołowym. Te ciekawe twory zauważono
po raz pierwszy w 1960 r. W końcu zostaje
osiągnięty stan nasycenia, gdy wszystkie do­
meny cylindryczne przeciwnego znaku znikną
co do jednej i wtedy dalsze próby otrzymania
jeszcze silniejszego magnesu trwałego są bez-
Ryś. 1. Przemieszczanie się pęcherzyka magnetycznego
pod wpływem zmian biegunowości aplikacji typu T.l
b)
c&nęŁn
ó^o
c) d)
1 , 1'

D
tak zrobić, aby jeden rodzaj domen przeważał. > cŁ FI J = l
r
Po prostu przykładamy pole magnetyczne
o kierunku zgodnym z namagnesowaniem wy­
branego rodzaju domen. Domeny w ten spo­ /
sób „popierane” powiększą się kosztem do­ e)
men przeciwnie namagnesowanych. W wyni­
ku tego, gdy zdejmiemy zewnętrzne pole ma­
gnetyczne, płytka od tej chwili zachowa się jak
magnes trwały. Jedna z jej podstaw będzie
biegunem N , druga biegunem S.
 celowe, choćbyśmy nie wiem jak silne pole
przykładali do niego.
Domeny cylindryczne zwane są pospolicie
pęcherzykami magnetycznymi. Są one stabil­
ne, jeżeli grubość płytki (błonki) magnetycz­
nej równa się średnicy pęcherzyka.
Za pomocą pęcherzyków można dogodnie
zapisać informacje dla potrzeb komputera.
Stwierdził to pierwszy Amerykanin Bobeck
w 1967 r. Odbywa się to na zasadzie: obecność
pęcherzyka - cyfra 1, brak pęcherzyka - cyfra
0. Tej roli sprzyjają ich małe wymiary. Jeżeli
błonka magnetyczna ma grubość 2 pm, to
średnica pęcherzyka mierzy też 2 pm. Wartość
ta reprezentuje aktualny postęp w wyrobach
seryjnych, gdyż w pierwszych handlowych
pamięciach z 1978 r. pęcherzyki były 3- do
PĘCHERZYKI DLAMIKROKOMPUTERA
Informacje o pamięciach komputero-'
wych wykorzystujących w swoim dzia­
łaniu pęcherzyki magnetyczne pojawia­
ją się dopiero od niedawna. Jesteśmy
więc skłonni traktować je jako urządze­
nia prototypowe, których zastosowanie
nie wykracza poza sferę eksperymentu.
Złożona wewnętrzna budowa pamięci,
z pętlą główną, zwrotnicami, pętlami
bocznymi, generatorem i anihilatorem,
Niew ielka p łytka m ieści w sobie dw a układy mieszczące po 128 tysięcy s łó w ośm iob ito w ych
(ciągów zer i jedynek). Tak duże upakow anie in fo rm a cji uzyskano dzięki pa m ię ci pęcherzyko­
w e j INTEL łM 7110, w któ re j d o m e n y m agnetyczne są prow adzone przez aplikacje, widoczne
obok na rysunku ilustrującym zasadę działania
5-mikrometrowe. Płytka pamięciowa o powie­
rzchni poniżej 1 cm2 może pomieścić 1 milion
pęcherzyków 2-mikrometrowych. W 1979 r.
wypróbowano w laboratoriach IBM w Stanach
Zjednoczonych prototypy pamięci z pęcherzy­
kami 1 pm, przy których na 1 cm2 można
zmagazynować 4 min znaków binarnych, czyli
bitów, co odpowiada 16 stronom nowojorskiej
książki telefonicznej.
Ważną cechą pęcherzyków jest ich zdolność
do poruszania się. Przemieszczanie musi od­
bywać się, jak można się tego domyślić, tylko
z góry określonymi trasami. Jedno z rozwiązań
widzimy na rys. I. Na wierzchu błony miesz­
czącej pęcherzyki znajdują się cienkowarstwo­
we aplikacje z permaloju (stop Ni i Fe), który
ma właściwości ferromagnetyczne. Permaloj
a zwłaszcza z urządzeniem do wytwa­ ne na jednej płytce, szczelnie zamknię­
rzania wirującego poła magnetyczne­ tej w obudowie.
go, kierującym działaniem całości, po­ O niewielkiej przestrzeni, jaką zajmu­
woduje, że jesteśmy skłonni widzieć ta­ ją najnowsze pamięci pęcherzykowe,
ką pamięć w postaci dużego, splątane­ świadczy to, że są one stosowane nawet
go układu płytek, magnesów i przewo­ w mikrokomputerach. Jednym z nich
dów. Obydwa wrażenia są mylne. Pa­ jest produkowany przez Siemensa mo­
mięci pęcherzykowe wkroczyły już na dularny system mikrokomputerowy
dobre do masowo produkowanych SMP. Wśród ponad 70 płytek zawierają­
urządzeń, a spośród innych urządzeń do cych różne elementy maszyny cyfrowej,
zapisywania danych wyróżniają się wy­ jaką zestawia się z nich zależnie od po­
jątkowo zwartą i prostą budową. Wszy­ trzeb użytkownika, znalazła się i pamięć
stko, co skomplikowane, zostało scalo- pęcherzykowa. Wielkość płytki druko­
wanej wraz z zamocowanymi na niej
elementami jest znormalizowana i wy­
nosi 100 mm na 160 mm. Sę to tzw.
moduły formatu europejskiego. Na kar­
cie można umieścić jeden lub dwa ukła­
dy scalone z obwodami pamięciowymi,
uzyskując pojemność odpowiednio 128
i 256 kilobitów. Możliwa jest rozbudowa
pamięci aż do 1024 kilobitów. Właściwe
pamięci, białe kostki na osi płytki, są
produkowane przez firmę INTEL. Są to
megabitowe układy IM 7110. Pozostałe
układy scalone pełnią funkcje sterujące
i kontrolne, a takie zabezpieczają zapi­
sane dane przed zniszczeniem w razie
zaniku napięcia zasilania.
Cena płytki z dwoma zestawami pa­
mięciowymi wynosi obecnie około
14 000 marek RFN. To pozornie dużo,
lecz koszt jednej komórki pamięci nie
jest wysoki. W dodatku w najbliższym
czasie można się spodziewać wyraźnej
obniżki cen pęcherzykowych podzespo­
łów, związanej z rozwojem ich produkcji
seryjnej.
<zg)
jest materiałem „miękkim"', tzn. po odłącze­
niu zewnętrznego pola magnetycznego prze­
staje być magnesem* Wirujące pole magnety­
czne, obracające się w kierunku przeciwnym
ruchowi wskazówek zegara, powoduje, że
końce aplikacji stają się na krótką chwilę bie­
gunami magnetycznymi, przyciągającymi lub
odpychającymi pęcherzyk. Pod wpływem tych
sił pęcherzyk przesuwa się. Za jednym obro­
tem pola pęcherzyk postępuje do przodu o 1
pozycję (długość komórki pamięciowej).
Częstotliwość obracania się pola ustalono
obecnie na ok. 100 000 Hz, Jeżeli długość
komórki przykładowo wynosi 8 (Lim, to łatwo
wyliczyć, że w ciągu 1 sekundy pęcherzyk
przebywa drogę 0,8pm. Jest to zawrotna pręd­
kość. Gdybyśmy uwzględnili stosunek wiel­
kości pęcherzyka i człowieka, odpowiadałaby Rys. 2. Porównanie rozmiarów komórki pamięciowej
w przypadku aplikacji T,l (polewej)orazszewronówasyme­
jej prędkość poruszania się człowieka 800 trycznych {po prawej)
km/s.
Opisany układ elementów T,I do transpor­ niej są uzależnione wymiary całej komórki,
tu pęcherzyków został w 1969 r., a więc dość a pośrednio nawet i średnica pęcherzyka.
dawno, zaproponowany przez Amerykanina Dlatego pod koniec lat 70-tych obmyślono
nazwiskiem Perneski. Za jego wadę uważa się inny rodzaj elementów kontrolujących ruch
obecnie nadmierną wielkość komórki. Przy pęcherzyka, a mianowicie szewrony (aplikacje)
fotolitogralicznej bowiem metodzie, stosowa­ asymetryczne z wycięciem, widoczne na rys. 2.
nej szeroko w przemyśle do otrzymywania Szewrony te są udoskonaleniem szewronów
aplikacji (zresztą także do zwykłych obwodów symetrycznych, opisanych po raz pierwszy
scalonych itd.), najmniejsza szerokość nałożo­ w 1972 r. Pod działaniem wirującego pola
nego na podłoże paska metalu nie może być magnetycznego pęcherzyk przechodzi tu z jed­
mniejsza od 1 pm. To samo odnosi się do nego ramienia szewronu do drugiego, a potem
przerw między sąsiednimi aplikacjami. Ta os­ przeskakuje do następnego szewronu.
tatnia, oznaczona na rys. 2 literą W, jest W przypadku obecnych szewronów asyme­
pewnego rodzaju punktem wyjścia, gdyż od trycznych rozmiar komórki pamięciowej, tj.
Rys. 3. Fazy działania generatora pęcherzyków: PZ - pętla ześrodkowująca, PD - dzieląca, PT - transportująca

b)

gig "gita gig

A B C A B C A B C

— prqd
— brak prądu

Rys 4. Organizacja płytki pamięciowej
powierzchnia, wewnątrz której w danym mo­
mencie może istnieć tylko I pęcherzyk, jest
mniejsza, bo wynosi 8W x9W . Średnica pę­
cherzyka jest związana z wartością W zależnoś­
cią 0 = 1,5 W, a więc niestety, musi być nadal
większa niż W, Szewronów (aplikacji) nie
można zmniejszać do woli, gdyż pęcherzyki
w czasie operacji powinny być utrzymywane
w odległości od siebie minimum 4-5 średnic,
gdyż jako odpychające się wzajemnie mogłyby
spychać się na niewłaściwe pozycje. Byłoby to
fatalne dla pracy komputera.
Teraz o sposobie wykonania poszczegól­
nych warstw płytki pamięciowej. Najpierw
przygotowuje się znacznie grubszą od niej, bo
mającą aż... 1/2 mm grubości, płytkę z niema­
gnetycznego granatu gadolinowo-galowego
(Gd3Ga50i2), oznaczanego krótko GGG (od
ang. słów gadolinium gallium gamet). Mono­
kryształ GGG hoduje się podobnie jak i krze­
mu, przez powolne (1 cm/h) narastanie grusz-
kowatego kryształu z gorącej, stopionej masy
metodą Czochralskiego. Wielki kryształ GGG
o średnicy od 2,5 do 7,5 cm rozcina się potem
piłami diamentowymi, poleruje powstałe płyt­
ki mechanicznie i trawi chemicznie. Płytkę
obraca się następnie w stopionej masie (820°C)
granatu itrowo-żelazowego (Y3Fe50 I2) (skrót
YIG od yttrium iron garnet). Ten drugi granat
ma identyczną siatkę krystaliczną, a więc ten
sam odstęp atomów, nawet podobną średnicę
jonów. Dzięki temu błona z YIG narasta jako
krystalograficzne przedłużenie podłoża z GGG
(jest to tzw. metoda epitaksjalna). Błonka ma
grubość zaledwie 2 pm, jest magnetyczna i ja­
ko siedziba pęcherzyków jest najistotniejszą
częścią całego przyrządu.
Grubość aplikacji wynosi 0,2 pm, grubość
błonki SiC>2 izolującej je od warstwy pęcherzy­
kowej - 0,15 \xm. Dla porównania: grubość
włosa ludzkiego 70 do 90 pm.
Opisana struktura jest osiągnięciem ostat­
niej doby. Pierwsze płytki, w których zaobser­
wowano w 1960 r. oddzielne pęcherzyki, były
z magnetoplumbitu (PbO 6 FezO*). Pierwsze
zaś próbne przyrządy do pamięci pęcherzyko­
wej były z ortoferrytu (np, Sm F e03, Y bFe03
itd.) grubości 100 pm, ale wyszły z użycia,
gdyż pęcherzyki były za duże (też 0 = 100 pm).
Opisane układy elementów do transportu
pęcherzyków, choć najbardziej popularne, są
jednymi z wielu możliwych. Podobnie jest
z urządzeniem do wytwarzania pęcherzyków.
Do tej czynności może być używany prąd
elektryczny. Szeroko stosowany schemat wy­
gląda jak na rys. 3.
W fazie 1 pęcherzyk „nasienny” , który
w procesie technologicznym umieszczono na
pozycji A, jest przez pętlę z prądem trzymany
jak w magnetycznej pułapce, nie pozwalającej
mu opuścić tego miejsca.
Faza 2: Pod wpływem prądu w pętli ześrod-
kowującej, pęcherzyk przechodzi do pozycji
B.
Faza 3: Impuls prądu przez pętlę dzielącą.
Rezultat: pęcherzyk rozdziela się na dwa.
Faza 4: Prawy pęcherzyk czeka w C na
sygnał do rozpoczęcia wędrówki wzdłuż traktu
transportowego, a lewy służy jako „nasien­
ny” . Oba nowe pęcherzyki mają taki sam
rozmiar, jak „nasienny”
Organizacja płytki pamięciowej (rys. 4) po­
lega na tym, że z pętli głównej wyrastają pętle
boczne, łączące się z główną za pomocą spe­
cjalnych elementów, zwanych zwrotnicami al-
bo przełącznikami. Pętle boczne są właściwym
terenem, gdzie informacja jest magazynowa­
na. Podstawową funkcją pętli głównej jest
wpisywanie i odczytywanie danych, które
w tym celu mogą wędrować tam i z powrotem
między obu rodzajami pętli. Na przykład przy
odczytywaniu zazwyczaj wszystkie zwrotnice
otwiera się jednocześnie. Wówczas informacja
dostaje się rytmicznie do pętli głównej, aż do
chwili opróżnienia pamięci.
W pewnym miejscu pętli głównej znajduje
się detektor, czyli urządzenie czytające. Jego
zasada jest prosta: opór paseczka z permaloju
zmniejsza się, gdy przechodzi pod nim pęche­
rzyk, ponieważ ten ostatni oddziałuje nań
swoim polem magnetycznym. Odczytywanie
nie pociąga więc zniszczenia informacji. Inną
ważną zaletą pęcherzyków jest to, że są trwałe
same przez się i ustanie dopływu energii z ze­
wnątrz nie powoduje utraty zapisu.

Pęcherzyki po odczytaniu można skierować

z powrotem do pętli na przechowanie. Jeżeli są
niepotrzebne, idą do anihilatora, który je lik­
widuje.

Płytkę o pojemności 100 kilobitów wykona­

no eksperymentalnie w 1976 r. a 256 kbit -
w 1977 r. Aktualnie tzw. barierą pojemności
jednej płytki z szewronami asymetrycznymi
jest 1 megabit, czyli milion bitów. Tyle mieści
się ich na dostępnej w handlu płytce o boku
1 cm. Czas dostępu do danej komórki odnie­
siony do całej pamięci, tj. rozumianej jako ze­
spół płytek, wynosi średnio od 1 do 10 ms.
Od 1979 r. są w toku próby odejścia od Rys. 5. Fragment pamięci pęcherzykowej nowego typu na
ekranie wideomonitora. Przy monitorze dwaj pracownicy
konwencjonalnej metody reprezentowanej naukowi Ośrodka im. Thomasa Watsona; Yeong Lin {stoi)
przez szewrony asymetryczne. Prowadzi je i George Keefe
Ośrodek badawczy IBM im. Thomasa Watso-
na w USA. Pęcherzyk 1-mikrometrowy nie bę­ zastosowanie w terminalach, w urządzeniach
komunikacyjnych i małych komputerach; jed­
dzie tu przeskakiwał z elementu na element,
nak w celu zastąpienia wielkich pamięci me­
lecz będzie prowadzony wzdłuż zębów dużej,
chanicznych, jak dyski i taśmy, jest rzeczą
piłokształtnej aplikacji, stanowiącej jedną pęt­
istotną uzyskanie najmniejszych możliwych
lę boczną (rys. 5).
kosztów na 1 bit. Dla tego typu zastosowań
Pugh, kierownik doświadczalne j magnetyki będą potrzebne bardzo wysokie gęstości, jak
w tym Ośrodku, powiedział: np, gęstość, którą osiągnęliśmy przez użycie
„Konwencjonalne urządzenia pęcherzyko­ pęcherzyków o średnicy jednego mikro­
we, produkowane obecnie, mają potencjalne metra” .
 Dr Leszek Sobczak
Słowo kryształ \yiąźe się w naszej wyobraźni
z pięknymi, geometrycznymi kształtami. Są
jednak kryształy, które wyglądają dość nijako
i dopiero badania mikroskopowe wykrywają
ich prawdziwą naturę. Substancje krystaliczne
mają wiele różnych ciekawych właściwości,
związanych z ich budową. Właściwości te są
nieraz dla nas niezwykle cenne. Dzisiejsza
technika wiele z nich wykorzystuje do różnych
celów. Chociaż kryształy były znane od zarania
dziejów ludzkości, a najpięknieszych z nich
używano do ozdób, to jednak stosunkowo
niedawno zaczęto je badać naukowo. Dzięki
tym badaniom rozwinęła się elektronika, po­
znano lepiej strukturę materii, kryształy zasto­
sowano w niezliczonej liczbie urządzeń pomia­
rowych itp.
Ostatnio technika zainteresowała się szcze­
gólnym rodzajem kryształów, zwanych zeoli-
tami. Z wyglądu są raczej niepozorne, ale za to
odznaczają się rzadkimi właściwościami. Ich
fizyczno-chemiczna niezwykłość polega na
tym, że struktura wewnętrzna zeolitów ma
charakter siateczki o submikroskopijnie ma­
łych oczkach," wewnątrz których znajduje się
woda.
Kryształy jak gąbka
Woda w kryształach nie jest niczym nie­
zwykłym. Gdy do proszkń gipsowego dodamy
wody, to zmieni się on w drobniutkie kryształ­
ki utworzone przez siarczan wapnia oraz cząs­
teczki wody. Woda tutaj stanowi element siat­
ki krystalicznej i gdy ją usuniemy, na przykład
przez wyprażenie, to cały kamień gipsowy
zmieni się z powrotem w pył. Zeolity różnią się
od gipsu tym, że wodę z nich można usunąć,
a nawet wprowadzać na jej miejsce inne płyny,
zaś struktura kryształu nie ulegnie zmianie.
Substancje naturalne o właściwościach zeo-
litów spotykamy wewnątrz skał bazaltowych.
Są one związkami krzemu i glinu, swym skła­
dem chemicznym zbliżone są do zwykłej gliny.
Ich szczególna budowa sprawia, że odpychają
od siebie wodę, a przyciągają wszelkie znajdu­
jące się w niej zanieczyszczenia. Są więc ideal­
nym materiałem na filtry.
Budowa urządzeń do oczyszczania wody
jest obecnie w krajach uprzemysłowionych
problemem podstawowym. Duża część wód
rzecznych na swej drodze od źródeł do ujścia
ulega zanieczyszczeniu różnymi, nieraz nie­
zwykle silnie trującymi lub w inny sposób
niebezpiecznymi substancjami. Oczyszczenie
tej wody nie jest sprawą prostą. Dotychczas
stosowane metody oczyszczania mogą z brud­
nej wody zrobić ciecz bezbarwną i przezro­
czystą, ale nie zawsze jest to woda nadająca się
do picia. W rezultacie wody rzeczne, jakich
dostarczają liczne wodociągi, stają się powoli
coraz niebezpieczniejsze dla naszego zdrowia.
Zaczynają nas o tym przekonywać statystyki
zdrowotne. Wzrost dochodu narodowego po­
woduje wydłużenie się życia tylko w krajach
ubogich. Natomiast w krajach bogatych,
uprzemysłowionych, długowieczność jest uza­
leżniona od czystości wód.

Nawet substancje radioaktywne...
Nie można dziwić się, że filtrowanie
wód przemysłowych za pomocą zeolitów
stanowi problem, który zaprząta umysły wielu
uczonych- Osiągnięto już różne liczące się
sukcesy, największym z nich było oczyszcze­
nie przy użyciu zeolitów wody przepływają­
cej przez reaktory atomowe. Do wody tej
dostają się w reaktorze radioaktywny cez
i stront - niezwykle trudne do usunięcia i nie­
bezpieczne pierwiastki. Obecnie w Wielkiej
Brytanii stosuje się do ich usuwania zeolit,
zwany chabazytem, a w Japonii i USA zeolit
o nazwie klinoptylolitur.
Zeolitami można oczyszczać nie tylko naj­
bardziej zabrudzoną wodę. Można także uży­
wać ich jako środków piorących. Do niedawna
jako idealnych do prania używano tzw. deter­
gentów fosforanowych, znanych powszechnie
gospodyniom domowym.
Niestety, okazało się niedawno, że trzeba
będzie z nich powoli rezygnować. Posiadają
one bowiem niebezpieczną dla środowiska
wodnego właściwość. Zmiękczając wodę do­
prowadzają do niej związki fosforu. Następs­
twem tego jest tzw, eutrofizacja wód, polegają­
ca na gwałtownym rozwoju planktonu. Woda
staje się mętna, brakuje w niej tlenu i światła,
przez co życic dużych organizmów zierzęcych,
takich jak ryby, staje się w niej niemożliwa.
Wskutek tego życie w takich rzekach czy
jeziorach zamiera. W chwili obecnej Holandia
postanowiła, że od 1985 roku nie będzie już
wolno na jej obszarze stosować detergentów
fosforanowych, natomiast RFN zamierza
zmniejszyć ich użycie do połowy już w 1983 r.
W związku z tym na ich miejsce muszą wejść
detergenty zeohtowe, Już w przyszłym roku
ilość zeolitowych środków piorących ma sięgać
700 tys. ton. Wyłoniła się tu przejściowo pew­
na trudność, gdyż kryształy zeolitów mają
postać igiełkową i przez to mogą wbijać się we
włókna, tym samym osłabiać je i niszczyć.
Trudność tę wyeliminowano drogą specjalnej
technologii produkcji, przy której otrzymuje
się kryształy zeolitów o ściętych końcach, któ­
re z łatwością dają się usunąć przy płukaniu
tkanin.
Coś dla rolnictwa
Nie jest to kres możliwości zastosowań zeo­
litów. Okazuje się, że można ich używać rów­
nież w hodowli zwierząt. Dodatek zeolitów
w paszy zwierzęcej zmniejsza zapadalność
zwierząt na choroby przewodu pokarmowego,
zwiększa szybkość przyrostu wagi, jak rów­
nież sprawia, że odchody zwierzęce stają się
prawie bezwonne. Ma to szczególne znaczenie
dla gospodarstw hodowlanych położonych
w pobliżu większych skupisk ludzkich. Obec­
nie zeołity stosuje się w hodowli świń, bydła,(
drobiu i ryb w Japonii, USA i na Kubie.
Nawóz zwierząt karmionych paszą z dodat­
kiem zeolitów poprawia przy tym strukturę
gleby, co znacznie zwiększa plony roślinne.
Dodatek samych zeolitów do gleby, jak wyka­
zały badania japońskie, powoduje wzrost plo­
nów marchwi o 63 proc.
Istnieją też dalsze perspektywy wykorzysta­
nia zeolitów. Mało dotychczas zajmowano się
szczególną właściwością zeolitów, jaką jest ich
zdolność katalityczna, czyli przyspieszania
niektórych reakcji chemicznych. Pierwsze
próby w tym zakresie podjął już koncern
naftowy ,,Mobil” , próbując zastosowania zeo­
litów do reakcji zmiany spirytusu drzewnego
(metanolu) na benzynę. Synteza ta, wobec
znanego kryzysu naftowego, może mieć dla
gospodarki paliwowej ogromne znaczenie.
Zwiększające się zapotrzebowanie na zeolity
powoduje, że już dzisiaj nie wystarczają ich
naturalne złoża. Trzeba je syntetyzować che­
micznie. Dzięki syntezie otrzymuje się także
nie występujące w przyrodzie zeolity o no­
wych, ciekawszych właściwościach.
Rozległe możliwości zastosowań zeolitów
czynią z nich substancję przyszłości, która
może pomóc w wyrównaniu zaburzonej rów­
nowagi ekologicznej, jaką dziś obserwujemy
w otaczającej nas przyrodzie, jak również sta­
nowić ochronę przed niszczącym i zanieczysz­
czającym środowisko człowieka przemysłem.
 który pokazuje upływający czas
Zegar służy do mierzenia czasu. Nic więc
w tym dziwnego, że ewolucja, jakiej podlegał
przez wieki, przebiegała tak, by pomiar odzna­
czał się coraz większą precyzją. Dokładność
wskazań pierwszych czasomierzy pozostawiała
wiele do życzenia. Początkowo budowano ze­
gary naturalne, a więc zegary słoneczne oraz
zegary wodne i piaskowe. Z biegiem lat zastą­
piły je o wiele precyzyjniejsze zegary sztuczne.
Początkowo były to zegary z napędem ciężar­
kowym, później pojawiły się zegary wykorzys­
tujące energię napiętej sprężyny. Trudno je
porównywać z zegarami naturalnymi, jakkol­
wiek pełnią przecież tę samą funkcję. Ich
dokładność zadowala już przeciętnego użyt­
kownika, choć me spełniają one wymagań
fanatyków precyzji. Dopiero współczesne ze­
gary kwarcowe lub atomowe mogą zadowolić
człowieka najbardziej wybrednego, gdy cho­
dzi o dokładność wskazań.
Superdokładne czasomierze z dwudziestego
wieku nie mają jednakże uroku znanej już
w starożytności klepsydry. Obserwując prze­
pływającą wodę lub piasek przesypujący się
z górnego do dolnego naczynia przez łączące je
przewężenie uczestniczymy w tajemniczym
obrzędzie upływu czasu. Gdyby tak jeszcze
móc osiągnąć większą precyzję pomiaru! Nie­
stety, zbyt wiele czynników wpływa na niezbyt
dużą dokładność tego urządzenia. Może się
przecież zawsze przytrafić, że większe ziarnko
piasku lub zanieczyszczenie wody zaczopuje
chwilowo przewężenie. Istotniejsza, bo syste­
matycznie występująca przyczyna niedokład­
ności tkwi w zależności prędkości przepływu
od wysokości słupa cieczy lub piasku. Tak
więc klepsydra pozostaje raczej interesującą
ilustracją upływającego czasu, niż przyrządem
do jego precyzyjnego odmierzania. Tym nie­
mniej intryguje ona ludzi do dziś, czego świa­
dectwem jest zegar skonstruowany przez Ber­
narda Git tona.
Zegar ten pokazuje upływający czas i nie
jest niczym innym, jak tylko klepsydrą. Przy
tym jest to klepsydra na miarę naszych czasów.
Obiekt ma wysokość 6 metrów i zajmuje dwie
kondygnacje w pomieszczeniu, w którym jest
eksponowany na Polach Elizejskich w Paryżu,
Plątanina rurek, baniek, syfonów, zbiorników
i balonów nie służy tylko do dekoracji; każdy
fragment ma swoje zadanie do spełnienia.
Na fotografii (rys. 1) jest właśnie godzina
5.44, Wypełnionych jest bowiem 5 balonów,
znajdujących się po lewej stronie, a w kolum­ (T
nie z pierścieniami, położonej z prawej strony,
osiągnięty został poziom oznaczony symbolem
44. Cieczą wypełniającą urządzenie, dzięki
której można dokonać odczytu, jest woda za­
barwiona fluoresceiną. Woda ma dwojakie
zadanie do spełnienia. Jedno już poznaliśmy -
to wskazywanie aktualnego czasu. Drugie za­
danie polega na podtrzymywaniu ruchu waha­
dła, odmierzającego upływ czasu. Wskutek
ruchu i długiego czasu ekspozycji, jest ono
niewidoczne na zdjęciu. Odnajdziemy je do­
piero na rysunku ilustrującym zasadę działania
zegara.
Na samym dole, w cokole zegara, umiesz­
czona jest pompa. Dzięki jej działaniu woda
jest przepompowywana w sposób ciągły ze
zbiornika dolnego do górnego, oznaczonego
na rysunku literą A. Stamtąd wypływa przez
otwory FI i F2. Otwór FI stanowi początek
obwodu, którego zadaniem jest podtrzymywa­
nie i pomiar ruchów wahadła. Pomiar ten
polega na zliczeniu odpowiedniej liczby wah­
nięć i uruchomieniu wówczas działania drugie­
go obwodu, którego początkiem jest otwór F2.
Dokładnie w dwie minuty w drugim obwodzie
wyzwolona zostaje ściśle ta sama ilość wody.
Dzięki temu możliwe jest wskazywanie aktual­
nego czasu. Aby zrozumieć, w jaki sposób
i z jaką precyzją opisywany zegar mierzy czas,
niezbędne jest dokładne prześledzenie, co
dzieje się z wodą wypływającą przez otwór FI
(obwód pierwszy) i przez otwór F2 (obwód
drugi).
Obwód, którego początkiem jest otwór F I,
zaznaczony został na rysunku 2 kolorem czer­
wonym. Woda wypływająca w sposób ciągły ze
zbiornika A napełnia naczynko C. Naczyńko
to jest sztywno połączone z wahadłem drgają­
cym z okresem 3,75 sekundy. Przez ten czas
naczyńko jest napełniane, a następnie, gdy się
nachyli, wszystka zawarta w nim woda zostaje
przelana do syfonu SI. W ten sposób opadają­
ca wraz z naczyniem woda dostarcza energii
niezbędnej do podtrzymania ruchu wahadła. sama jej ilość. Na dokładność odmierzania
Jednocześnie zlicza ona jego wahnięcia. Dzieje porcji wpływają te same czynniki, co i na błędy
się to tak: do syfonu SI woda dostarczana jest w pracy klepsydry. Objętość syfonu została
w sposób nieciągły, dokładnie co 3,75 sekun­ jednak tak dobrana, by ilość płynu dostarczo­
dy, lecz nie zawsze dopływa wówczas taka na przy jednym wahnięciu była niewystarcza-
 jąca do jego napełnienia, natomiast ilość dosta­
rczona podczas dwóch wahnięć zawsze wystar­
czała do jego zassania. Tak więc ściśle co 7 i pół
sekundy następuje zadziałanie syfonu SI.
Przedstawiony sposób działania urządzenia
pozwolił na to, by pozbyć się nieregularności
związanej z wypływem wody przez otwór FI,
nieregularności stanowiącej przyczynę najwię­
kszej wady starożytnych klepsydr. W opisy­
wanym zegarze udało się od niej uwolnić.
Woda po opróżnieniu syfonu SI napełnia sy­
fon S2. Jego objętość, równa podwojonej obję­
tości syfonu S 1, została dobrana w ten sposób,
by działał po upływie 15 sekund. Kolejne
syfony S3, S4 i S5 mają objętości odpowiednio
4, 8 i 16 razy większe niż objętość SI. Zasysa­
nie ich nastąpi więc po upływie 30 sekund, 1
/ minuty i 2 minut.
Ciąg syfonów SI, S2, S3, S4 i S5 liczy
bardzo precyzyjnie wahnięcia, a więc prze­
działy czasu są dzięki temu wyznaczone do­
kładnie. Natomiast ilości wody, przelewane za
każdym razem, mogą być różne. Wobec tego,
o ile obwód pierwszy może wyznaczać czas,
o tyle ilość uwalnianej w nim co 2 sekundy
wody nie może bezpośrednio służyć do wska­
zywania czasu za pomocą aktualnego pozio­
mu wody. Aby to osiągnąć, należy co 2 sekun­
dy wyzwalać ściśle określone, te same ilości
wody. Zadanie to spełnia drugi obwód.
Woda wypływająca przez otwór F2 napełnia
zbiornik B, po jego przepełnieniu zbiornik D,
a po wypełnieniu tego ostatniego, nadmiar
przepływa do dużego zbiornika znajdującego
się na dole (rys. 2). Aby napełnić zbiornik B,
potrzeba nieco mniej niż dwie minuty (tak
została dobrana objętość zbiornika B i wypływ
przez otwór F2). Jak pamiętamy, co dwie
minuty zasysany jest syfon S5. Zwróćmy uwa­
gę na znajdujące się nad nim zabezpieczenie
G1 i połączenie rurą T5 z drugim obwodem.
Dzięki zabezpieczeniu G1 zostaje wyizolowa­
ne powietrze znajdujące się powyżej wody
w syfonie S5. Wobec tego powstające przy
opróżnianiu syfonu podciśnienie przekazywa­
ne zostaje przez rurę T5 do drugiego obwodu -
do syfonu zbiornika B. Następuje wówczas
zassanie syfonu i cała zawartość zbiornika
B zostaje przelana do elementu zabezpieczają­
cego G2, a następnie do kolumny minutowej
(zaznaczonej kolorem fioletowym na rysunku
2). Objętość zbiornika B dobrano w ten spo­
sób, że co 2 minuty poziom wody w kolumnie
minut zmienia się dokładnie o jedno wska­
zanie.
Jeszcze chwilę uwagi poświęćmy zabezpie­
czeniu G2. Jego rolą jest niedopuszczenie do
tego, by powstające przy opróżnianiu zbiorni­
ka B podciśnienie przedostało się do kolumny
wskazującej godziny (na rysunku 2 jest ono
zaznaczone kolorem niebieskim). Ponowne
ustalenie równowagi ciśnienia dokonuje się
dzięki otworkom odpowietrzającym R1 i R2.
Po napełnieniu kolumny minutowej do po­
ziomu oznaczonego symbolem 60, zostaje za­
ssany syfon SM i w związku z tym opróżnia się
cała kolumna minutowa. Powstające przy tym
podciśnienie jest przekazywane do kolumny
godzinowej i syfonu zbiornika D. Cały zbior­
nik D , napełniany w ciągu nieco mniej niż
jednej godziny, zostaje opróżniony. Woda
przepływa do kolumny godzinowej i napełnia
kolejny balon. Tak dzieje się aż do wskazania
godziny 11. Natomiast w południe oraz o pół­
nocy napełnia się dwunasta kula. Jednocześnie
zasysany jest wówczas syfon SH i następuje
opróżnienie kolumny godzinowej. Tak więc
między południem lub północą a godziną
pierwszą wskazania zegara wynoszą dokładnie
zero w skali godzin. Nie jest to specjalne
utrudnienie przy odczycie czasu. Godzina 12
może być przecież nazwana godziną zerową
bez żadnych dalszych konsekwencji, jest to
jedynie kwestia umowy.
Przedstawiony zegar me pretenduje do mia­
na instrumentu pomiarowego o zastosowaniu
laboratoryjnym. Należy go raczej traktować
jak rodzaj zabawki. Jest to jednak obiekt,
dzięki któremu zostajemy wciągnięci i może­
my uczestniczyć w magicznym zjawisku upły­
wu czasu. Sam autor zegara zastrzega się, by
nie poświęcać zbyt wiele uwagi technice wyko­
nania. Ma ona znaczenie uboczne. Celem jego
pracy było zafascynowanie obserwatora proce­
sem przemijania czasu. Warto przy tym zau­
ważyć, że jak na wizualizację towarzyszącą
jednoczesnemu pomiarowi czasu, osiągnięta
tu została duża precyzja wskazań.
 Ważące kilka gramów halowe mode­
le samolotów, napędzane wielkimi, po­
woli obracającymi się śmigłami, latają­
ce po kilkadziesiąt minut jedynie kosz­
SAMOLOT 0 MUSZYM NAPĘDZIE
tem energii zawartej w kilku zwojach
cienkiej, modelarskiej gumy, wydawały
się dotąd szczytem precyzji i lekkości
konstrukcji. Widoczny na zdjęciu mikro-
model wyprowadza nas jednak z tego
błędu. Kadłub z cieniutkiej balsowej lis­
tewki, czterokołowe podwozie, dwa
identyczne, ustawione jedno za drugim
skrzydła i pionowe stateczniki rozpięte
na wysięgnikach mocujących płaty -
tworzą samolot zdolny do samodzielne­
go lotu. Powierzchnia jego skrzydeł wy­
nosi 7,5 cm2, a cała konstrukcja mieści
się na dłoni. Miniaturowy samolot po­
trzebuje równie małego, lecz wydajne­
go źródła napędu - jest nim mucha
przymocowana do kadłuba dokładnie
w środku ciężkości modelu. Budową
mikrosamolotów zajmuje się, wbrew
protestom opiekunów zwierząt, Don
Emmick, z zawodu konstruktor lotniczy.
Fabryka muszych samolotów znajduje
się w Seattle, mieście Boeinga, znanym
dotąd z produkcji komunikacyjnych gi­
gantów.
(ag)

S K A R B NA DNIE MOR Z A B A R E N T S A
Pod koniec kwietnia 1942 roku z portu
w Murmańsku wyszedł w morze, kieru­
jąc się ku Anglii, konwój QP-11, złożony
z 13 frachtowców i tyluź okrętów eskor­
ty - niszczycieli, korwet i trałowców.
Flagowym okrętem osłony był HMS
„Edinburgh", ponad 9 ton wyporności
krążownik, wsławiony udziałem w po­
ścigu za „Bismarckiem" i osłoną kon­
wojów na Maltę. W magazynie amuni­
cyjnym okrętu, gdzie zazwyczaj mieści­
ły się bomby głębinowe, tym razem
spoczywał ładunek niezwykły - pięć ton
złota w sztabach cechowanych jeszcze
dwugłowym, carskim orłem, wartości
45 milionów funtów szterlingów, stano­
wiących zapłatę rządu ZSRR za zakupio­
ny w Stanach Zjednoczonych sprzęt
wojenny.
29 kwietnia, w dzień po wyjściu
z Murmańska, czterosilnikowe ,k o n d o ­
ry" Luftwaffe wykryły konwój i natych­
miast zaalarmowały jedno z czatują­
cych na trasie QP-11 „wilczych stad"
U-bootów, Już następnego dnia dwie
torpedy, wystrzelone z U-456, eksplodo­
wały w rufie krążownika, w pobliżu ma­
gazynu kryjącego sztaby złota. Dowód­
ca okrętu, komandor Hugh Faulkner,
zdecydował się zawrócić uszkodzonego
„Edinburgha" do Murmańska, nie
chcąc ryzykować przejścia wielomiło-
wej trasy, na której w każdej chwili czy­
hały wyrzutnie torpedowe lub bomby
nieprzyjaciela. Wzięty na hol przez ra­
dziecki trałowiec i brytyjski niszczyciel,
okaleczony okręt Faulknera, w asyście
kilku jednostek osłony, z kilku węzłową
zaledwie prędkością powlókł się ku Za­
toce Kolskiej.
Tymczasem niemieckie niszczyciele
zaatakowały osłabiony konwój, ale mi­
mo wielokrotnych ataków nie zdołały
rozproszyć zespołu i, po zatopieniu tylko
jednego statku, ruszyły w pościg za oka­
leczonym „Edinburghiem". Drugiego
maja w odległości 170 mil na północ od
Murmańska krążownik i jego eskorta
zostały dognane przez Niemców i już
pierwsza salwa wystrzelona z wyrzutni
niszczyciela Z-25 przypieczętowała los
krążownika. Torpeda ugodziła okręt tut
obok miejsca poprzedniej eksplozji. Sil­
nie przechylonego na lewą burtę okrętu
nie mogło nic uratować i komandor
Faulkner zdecydował się na opuszcze­
nie krążownika wraz z 750-osobową za­
łogą. W poprzednim ataku zginęło dwu­
dziestu kilku ludzi (marynarzy, oficerów
i angielskich kurierów dyplomatycz­
nych). Walka słabej eskorty z niszczycie­
lami Kriegsmarine trwała jeszcze przez
jakiś czas i dopiero po stracie „Herman­
na Schoemanna" i ciężkim uszkodzeniu
Z-25, Niemcy wycofali się z placu boju.
Tymczasem „Idinburgh" tonął powoli
i jego dowódca, obawiając się kolejne­
go ataku okrętów podwodnych, posta­
nowił zadać krążownikowi coup de gra­
ce - cios łaski. Salwa torpedowa z nisz­
czyciela „Forester" rozłupała nieomal
do rufy lewą burtę okrętu i „Edinburgh"
z wysoko uniesioną rufą szybko pogrą­
żył się w falach Morza Barentsa wraz
z cennym ładunkiem. Faulkner natych­
miast wysłał do brytyjskiej Admiralicji
krótką, a wymowną depeszę: „Nie ura­
towano niczego poza załogą".
Nawiasem mówiąc, obaj sprawcy za­
topienia „Edinburgha" niezbyt długo
cieszyli się swym sukcesem. W rok póź­
niej został zatopiony na północnym At­
lantyku U-456, przez brytyjską fregatę
„Lagan" i kanadyjską kanonierkę
„Drumheller", a w sierpniu 1944 r.
poszedł na dno na redzie Le Verdon
niszczyciel Z-25.
★ Anglicy, strona radziecka pokryje dwie
Przez blisko czterdzieści lat parokrot­
nie próbowano dostać się do spoczywa­
jącego na głębokości 240 metrów skar­
bu. Ale nie udawało się to zarówno Ro­
sjanom, jak i Norwegom, a także Angli­
kom, którzy - wbrew zarządzeniu Minis­
terstwa Wojny, uznającego wrak krą­
żownika za grób wojenny i wydaniu
formalnego zakazu podejmowania jaki­
chkolwiek prób zejścia na pokład „Edin­
burgha" - trzy razy opuszczali w głąb
Morza Barentsa nurków w głębinowych
skafandrach lub batyskafach - za każ­
dym razem bez rezultatu... Dopiero na
początku bieżącego roku zakaz ten zo­
stał formalnie uchylony, z zastrzeże­
niem, że „podczas poszukiwań w mini­
malnym stopniu zostanie naruszony
spokój marynarzy Royal Navy, którzy
odeszli na wieczną wachtę". Rosjanie
i Anglicy powołali mieszaną spółkę ra­
towniczą - Edinburgh Survivors Asso-
ciation, którą kieruje doświadczony
specjalista od głębinowych poszuki­
wań, James Ringrose. Zorganizowana
we wrześniu akcja ratownicza wreszcie
się powiodła. Rosyjsko-angielski zespół
nurków został opuszczony w pobliże
krążownika w specjalnej stacji głębino­
wej. Korzystając z niej kilkunastu ludzi
pracowało przy wydobyciu skarbu
przez blisko miesiąc, bez wychodzenia
na powierzchnię.
Przedtem wrak okrętu spenetrowa­
ła głębinowa kamera telewizyjna, do­
kładnie umiejscawiając jego położenie,
a także miejsce, gdzie znajduje się ma­
gazyn ze złotem. „Edinburgh" spoczy­
wa na lewej burcie, na skalistym dnie, a
pomieszczenie, w którym zmagazyno­
wano sztaby złota, znajduje się właśnie
na tejże burcie i nurkowie musieli
dotrzeć doń przecinając blachy poszy­
cia z przeciwnej strony, tuż pod stano­
wiskiem doskonale widocznego na
zdjęciach kutra ratunkowego. Koszty
całej akcji podzielono, zgodnie z po­
przednim ubezpieczeniem u Lloyda ro­
syjskiego złota: jedną trzecią zapłacą
trzecie kosztów. Po wydobyciu skarb
został przetransportowany na pokła­
dzie wojennego okrętu radzieckiego,
pod mieszaną eskortą brytyjsko-ra-
dziecką, do Murmańska i tam, w asyś­
cie oficjalnych przedstawiciel i obu stron
podzielony w sposób idealnie prosty,
jak powiedział w wywiadzie dla londyń­
skiego „Observera" James Ringrose:
„Sztabka dla Londynu, dwie sztabki dla
Moskwy,..".
Na marginesie tego felietonu warto
jeszcze dodać, że Anglicy mają zamiar
przy tym zarobić dodatkowo, sprzeda­
jąc film „Akcja Edinburgh" kilkunastu
zachodnim dystrybutorom...
Wiesław Fuglewicz
 Stanęli przed zagadką, której nie mogli
zrozumieć. Główny Koordynator wyprawy
Keith Benthem siedział posępny w obszernej
kabinie łączności i starał się uporządkować
informacje uzyskane w ciągu ostatniej doby.
Zaczęło się od tego, że w przestrzeni około-
słonecznej stwierdzili ciszę radiową. Było to
już po obudzeniu się załogi z anabiozy, kiedy
kosmolot odległy był od Słońca zaledwie o je­
den miliparsek. Podejrzewali przede wszyst­
kim własne urządzenia odbiorcze o jakąś po­
ważną awarię, co rychło okazało się niepraw­
dą- Anteny odbierały daleki szum Kosmosu,
radiopromieniowanie bliskiego Słońca, lecz
żadnych sygnałów, żadnego natłoku informa­
cji tak charakterystycznego w tym obszarze
działalności ludzkiej.
Nic. Cisza.
Dopiero po paru godzinach nasłuchu udało
się odebrać kilka słabiutkich sygnałów -
brzmiały one jak skarga.
- To tylko radiolatarnie - burknął radioo­
perator Massimo. - Zwykłe automaty.
Po chwili dodał:
- I to od dawna nie dostrajane!
- A cóż to, czyżby ludzie przestali rozma­
wiać ze sobą? - spytała wiecznie ciekawa i nie­
spokojna Ija, biofizyk.
- Dopóki istnieją kobiety - to niemożliwe!
- wypalił Thor Lars, II nawigator.
Ija otworzyła usta, by coś odpowiedzieć,
lecz Benthem skinieniem ręki nakazał spokój.
Więc nasłuchiwali nadal. Bez rezultatu.
Tymczasem kosmolot wytracał prędkość
i wchodził w płaszczyznę ekliptyki.
- Może zabłądziliśmy i to nie jest nasze
kochane Słońce - zażartował ktoś ponuro,
- Głupi! - wrzasnęła Ija i zaczerwieniła się
zawstydzona.
Koordynator bębnił nerwowo palcami po
pulpicie radiostacji.
Mijały godziny. Załoga zapomniała o posił­
kach, o wypoczynku - tłoczyła się w kabinie
łączności podenerwowana i zdumiona.
Nie kończące się milczenie. Radiooperato­
rzy gorączkowo manipulowali najróżniejszymi
pokrętłami, klawiszami, wprowadzając coraz
to nowe programy sterujące radiostacją -
wszystko na próżno! Można już było odbierać
promieniowanie Jowisza, ale stacje na księży­
cach Jowisza milczały.
Benthem nakazał wywoływać na wszystkich
zakresach Ziemię i każdą pozaziemską stację.
Liczył na to, że może chociaż jakaś automaty­
czna radiostacja odezwie się i objaśni, co owo
totalne milczenie ma oznaczać.
Wywoływanie - niczym krzyk rozpaczy -
również zostało zignorowane.
 Keithowi z nadmiaru wrażeń, w dodatku
niezbyt miłych, zimny pot zraszał co chwilę
skronie, lecz nie wiedział, że najgorsze dopie­
ro nastąpi. Nawet nie spostrzegł, kiedy zapadł
w drzemkę, półsen raczej. Dręczył go kosz­
marny sen - na Ziemi stał odrażający wielko­
lud, jedną stopą w Europie, drugą w Ameryce,
i trzymał oburącz ogromny transparent - na
jego liliowym tle zapalał się co chwilę brudno-
czerwony napis: „Telekomunikacja wzbro­
niona” . Wielkolud uśmiechał się złośliwie,
drapał się drzewcem transparentu po ohydnie
owłosionej nodze i raz po raz straszliwie
ziewał.
Ocknąwszy się Benthem zauważył, że nie­
mal wszyscy strudzeni wyczekiwaniem drze­
mią, z wyjątkiem II nawigatora, który ziewając
czuwał obok pulpitu. Koordynator zakaszlał
delikatnie. Thor Lars obrócił ku niemu głowę,
uśmiechnął się jakby przepraszając, lecz zaraz
spoważniał i nie pytany pokręcił przecząco
głową, po czym zapytał szeptem:
- Budzić pozostałych?
- Nie. Niech sobie śpią. Gdzie się znajdu­
jemy?
- Orbita Terpsychory. A właściwie to już
wewnątrz.
- Położenie Ziemi wyznaczone?
- Proszę - podał kartkę gęsto zapisaną
cyframi.
Główny Koordynator studiował ją chwilę
w milczeniu, wreszcie powiedział:
- Niech pan wprowadzi kosmolot na taką
trajektorię, by jak najwcześniej mieć Ziemię
na optycznej.
- To i tak jeszcze nieprędko... - zaczął
niepewnie nawigator.
- Wiem - sucho uciął Benthem. - Elemen­
ty orbity Ziemi policzone w systemie Słońee-
Jowisz?
- Oczywiście - odparł zdziwiony Lars.
- A położenie Jowisza?
- Widać go.
- Co mi tu pan za bzdury opowiada -
żachnął się Benthem. - Wiem, że widać. Py­
tam o O-C*.
- Dla Ziemi?
- Panie Lars, niechże pan się teraz prześpi!
Zmęczony pan jest. Pytam o O-C dla Jowisza.
- Przepraszam - bąknął zakłopotany nawi­
gator. - Dla Jowisza O-C nieznaczne.
- Taak... A jak to może się odbić na położe­
niu Ziemi?
- Acha! - wykrzyknął olśniony Lars. -
Rozumiem. Pół stopnia w tę, pól stopnia w tę.
Z odległości jednostki astronomicznej - dodał.
- W porządku, niech się pan prześpi.
- Ale... pan kazał wprowadzić statek na
nową trajektorię.
Keith Benthem uśmiechnął się.
- Dobrze, sam to zrobię. Mam nadzieję, że
jeszcze potrafię.
*
Byli już za orbitą Jowisza, kiedy cała załoga
znowu podjęła czuwanie. Teraz głównie astro­
nomowie denerwowali się, oczy sobie wypa­
trując za ojczystą Ziemią. Główny Koordyna­
tor wsłuchany w nieustającą ciszę zamyślił się.
Oczy jego błądziły po ludziach i przedmiotach,
lecz jakby nie dostrzegały nikogo ani niczego.
I nagle coś przykuło uwagę Keitha. W pierw­
szej chwili nie bardzo mógł pojąć, co mianowi­
cie. Wreszcie zrozumiał; zegar pokładowy!
Już dawno obserwatorzy powinni zasygnalizo­
wać, że widzą Ziemię. Cóż to więc znowu za
nowa niespodzianka?
- No - spytał - i gdzie ta Ziemia?
- Obserwatorzy wzruszyli ramionami,
a ten młodszy, Michał Jun, powiedział wprost:
- Nie ma.
Ktoś gwałtownie wciągnął powietrze. Bent­
hem spojrzał kątem oka - oczywiście Ija,
Zapytał:
- Co to znaczy „nie ma” ?
Jun odwrócił się w jego stronę:
- Powinna być, a nie ma! - powiedział
spokojnie, lecz dobitnie,
- Ukradli!! Ukradli Ziemię!!!
Mimo powagi sytuacji okrzyk Iji zabrzmiał
jak z kiepskiej farsy, toteż wszyscy po chwilo­
wym osłupieniu wybuchnęli gromkim śmie­
chem. Ija zmieszana umknęła do swojej kabi-
#> Obaemtio minus Calkulatio: różnica pomiędzy położeniem lub momen­
tem obserwowanym a wyliczonym.
 ny. Jun patrząc za nią rzucił jakby od nie­
chcenia:
- Tego się należało spodziewać.
- Czego? - spytał z niejakim rozbawieniem
Dorian Thornton, słynny parapsycholog, któ­
ry do tej pory w milczeniu obserwował rozwój
wypadków. - Czyżby tego, że ukradną
Ziemię?
Astronom parsknął śmiechem.
- Poniekąd tak - rzekł. - To znaczy - dodał
pospiesznie, widząc, że Benthem marszczy
z niezadowoleniem brew - należało się spo­
dziewać, że z Ziemią stało się coś niedobrego,
skoro milczy. Pan, panie Koordynatorze, też
się tego domyślał?
Benthem skinął niechętnie głową. Powie­
dział:
- Ale niech pan raczej nadal wypatruje
Ziemi, zamiast zabawiać nas dykteryjkami.
Znowu zaległa cisza. Benthem nagle przyła­
pał się na myśli, iż w gruncie rzeczy dobrze się
stało, że Jun obraca wszystko w żart. Jeszcze
nie wiadomo, czy nie czeka ich coś znacznie
groźniejszego?
Tok jego myśli przerwał jakiś ruch. Czyżby
obserwatorzy coś dostrzegli? Ożywili się, lecz
milczeli. Wymieniali tylko spojrzenia. Wresz­
cie Jun mruknął:
- Ciekawe. Niech pan sam spojrzy, Koor­
dynatorze.
Benthem popatrzył raz, potem drugi, rzucił
okiem na krzywą, przeczytał rząd cyferek,
które ukazały się na ekranie małego kompute­
ra sprzężonego z teleskopem, i spytał astrono­
mów, jakby nie dowierzał własnym zmysłom:
- Co to jest?
- Nie domyśla się pan?
Główny Koordynator umilkł. Zasępił się,
spochmurniał.
- Co się stało? - zapytał ktoś.
- Księżyc - wyjaśnił lakonicznie Jun.
- Więc?.,.
- Tylko Księżyc!
- Co to ma znaczyć? - rozległo się kilka
głosów naraz. - Jeśli jest Księżyc, to powinna
być i Ziemia?
- Otóż to - zatryumfował Michał. - Powin­
na być, lecz nie ma jej.
Straszne, przytłaczające milczenie. Wszyst­
kim wydało się, że w pomieszczeniu zrobiło się
nagie ponuro i nieprzytulnie.
- No tak - powiedział powoli Keith Bent­
hem. - Wszystko wydaje się jasne. Podczas
naszej nieobecności w Systemie Słonecznym
miał miejsce jakiś potworny kataklizm, który
spowodował, że Ziemia przeszła na nową orbi­
tę tracąc jednocześnie Księżyc.
Ktoś gwałtownie zaszlochał.
- Nic na to nie poradzimy - Koordynator
starał się uspokoić załogę. - Musimy się z tym
pogodzić. Trzeba nam odszukać Ziemię, jeśli
to tylko będzie możliwe, wylądować na niej i -
zawiesił na moment głos - zacząć wszystko od
nowa.
- Czy to będzie miało jakiś sens? - rzucił
ktoś półgłosem.
Bethem zdenerwował się.
- Niech się pan zapyta wprost Boga o sens
istnienia, a nie mnie.
Zapadła cisza, świadomość, że są jedynymi
w tej chwili ludźmi w Systemie Słonecznym,
wywołała przygnębiające wrażenie, Tylko as­
tronomowie wydawali się nie przejmować wca­
le zaistniałą sytuacją i szeptem dyskutowali
o czymś zawzięcie.
Kosmolot przeciął orbitę Marsa i z maksy­
malnie dopuszczalną w tym rejonie prędkością
zbliżał się do orbity Ziemi. Benthem postano­
wił bowiem, mimo iż duża część załogi była
temu przeciwna, nie podchodzić do Księżyca,
lecz odnaleźć Ziemię i od razu spróbować
lądować na jej powierzchni. Nie przejawiał też
większego zainteresowania danymi o nowej
orbicie Księżyca podsuniętymi mu przez as­
tronomów. Obserwatorzy byli w swoim
żywiole.
Wszelako pierwszy zauważył Ziemię Thor
Lars, a nie astronomowie, II nawigator, mil­
czący teraz i ponury, wspólnie z astronomami
wypatrywał Ziemi, lecz nie brał udziału w ich
dyskusji. Kiedy Thor, podobnie jak ów mary­
narz Kolumba, zawołał ,,Ziemia!”, załoga
odetchnęła z ulgą, zaś astronomowie rzucili się
do obliczeń.
Wynikało z nich, że orbita Ziemi uległa
stosunkowo niewielkim zmianom - jednostka
astronomiczna zmniejszyła się nieco: planeta
zbliżyła się do Słońca, jednak tak nieznacznie,
że nie powinno to grozić żadnymi poważniej­
szymi konsekwencjami klimatycznymi. Lecz
- i to była głównie niewiadoma - jak teraz
wygląda powierzchnia globu ziemskiego?
„Należy się prawdopodobnie spodziewać
znacznych zmian” - rozważał Benthem.
Przypuszczenie to okazało się ze wszech
miar słuszne* Wielka tarcza kontynentalna
Eurazji i Afryki została rozbita na kilka części,
Australia odpłynęła na Pacyfik, Antarktyda
wypłynęła na Atlantyk. Tyle udało się zaobser­
wować, nim kosmolot wszedł na okołoziem-
ską, ściśle kołową orbitę. Po dwóch okrąże­
niach, w czasie których prowadzono dokładną
- na ile pozwalała powłoka chmur jak zwykle
opatulająca Ziemię - obserwację powierzchni
planety (zupełnie tak, jak gdyby to było nowo
odkryte ciało niebieskie), przekonano się, iż
oblicze Ziemi zmieniło się nie do poznania.
Identyfikację lądów i mórz utrudniał jeszcze
ten fakt, że uległo także zmianie położenie
biegunów. Najłatwiej i najszybciej rozpoznano
Amerykę Południową tworzącą obecnie osob­
ny kontynent. Od pozostałego lądu dzielił ją
szereg wysp i cieśnin. Co do Ameryki Północ­
nej to stwierdzono, że łączy się teraz z Azją -
z wyjątkiem Labradoru, który stał się wyspą,
a kotlina Wielkich Jezior - rozległą zatoką. Eu­
ropę oddzielał od Azji przestwór wodny po­
wstały tuż za Uralem i łączący w jedno Ocean
Północny - już nie Lodowatv! - z kotliną
Jeziora Aralskiego oraz z Morzami: Kaspij­
skim, Azowskim i Czarnym, Cały obszar fen-
noskandynawski stanowił wyspę. Natomiast
Anglia połączyła się z Europą gubiąc przy tym
północną Szkocję. Afrykę oddzielało od Euro­
py powiększone znacznie Morze Śródziemne,
łączące się teraz już nie tylko z Atlantykiem
i Morzem Kaspijskim, ale również z Morzem
Czarnym. Sam zaś kontynent afrykański roz-
pękł się na dwie części niemal dokładnie
wzdłuż 9° szerokości południowo- geograficz­
nej, Nowe oblicze Ziemi charakteryzowało się
przede wszystkim większą ilością wód, czego
przyczyną mogło być - oprócz zapadnięcia się
lądów - stopienie się znacznej części lodów
w byłych okolicach okołopolarnych, brakiem
wielkich płyt kontynentalnych, z wyjątkiem
nowego, azjatycko-amerykańskiego lądu oraz
- co wiąże się jak najściślej z poprzednimi
spostrzeżeniami - niezwykłą rozmaitością linii
brzegowej i mnóstwem wysp.
Głównego Koordynatora nade wszystko in­
teresowało jednak, czy życie zachowąło się na
tak ^mienionej powierzchni Ziemi, a jeśli tak,
to w jakiej formie i w jakich rozmiarach?
Totalne unicestwienie żyda było raczej niepo­
dobieństwem. A rodzaj ludzki? Czyżby rze­
czywiście nie przetrwał, nie ocalał nikt? Nawet
w bazach porozmieszczanych na innych cia­
łach układu słonecznego? A może zbyt pocho­
pnie wydał rozkaz, by nie zatrzymując się
nigdzie osiągnąć najpierw Ziemię? Być może
w bazach księżycowych przeżyli ludzie? Tak,
tylko dlaczego w takim razie nie powrócili na
Ziemię po uspokojeniu się żywiołów? Lub,
jeśli pozostali, dlaczego nie odpowiadają na
sygnały wywoławcze? Lecz jeżeli - poczuł
nagle nieprzyjemny chłód w okolicy serca -
również pochopnie udali się na Ziemię, by
ratować jej stałych mieszkańców, co okazało
się ponad ich siły i możliwości, i nie sprostaw­
szy zadaniu wyginęli wszyscy zaprzepaszcza­
jąc tym samym szansę przetrwania, doczeka­
nia lepszych czasów? Nie wątpił bowiem, że
Ziemia już ustabilizowała się po tragicznych
przejściach. Po krótkim namyśle spytał astro­
nomów, kiedy ich zdaniem mogła nastąpić
katastrofa i po jakim czasie Ziemia wróciła do
normy?
- ,,Do normy” ? - zdziwił się Jun.
- Mam na myśli stabilizację - żachnął się
Benthem.
- Nic nie jesteśmy w stanie orzec. Możemy
przyjąć roboczą hipotezę, że kataklizm wyda­
rzył się, nim jeszcze dotarliśmy do celu naszej
ekspedycji, zaś stabilizacja nastąpiła, kiedy
byliśmy mniej więcej w połowie drogi powrot­
nej. Zresztą równie dobrze...
- Rozumiem - przerwał Koordynator. -
Tak samo dobrze możemy założyć, że nam się
to wszystko śni. lub że ulegliśmy kosmicznej
zbiorowej halucynacji.
- Przyrządy nie ulegają halucynacji - zau­
ważył I nawigator.
Ija chciała coś powiedzieć, lecz Benthem
uciął stanowczo:
- Nie jesteśmy kongresem psychologów
 i nie będziemy prowadzić akademickich dys­
put- Niech się państwo nie obrażają - dorzucił
pod adresem grupy parapsychologów. - Nie
pora i nie miejsce na to. Obawiam się, że
wkrótce i tak dość będziecie mieli dyskusji.
Profesor Dorian Thornton ukłonił się
z uśmiechem.
- Właśnie o tym samym myślałem - rzekł. -
Pan także zastanawiał się zapewne, dlaczego
nikt nie przeżył katastrofy?
Główny Koordynator skinął głową.
- Otóż to - ciągnął dalej parapsycholog. -
A cóż, jeśli ci, którzy pozostali, ocaleli, ulegli
jednak następnie... obłędowi? A my chcemy
tego uniknąć. Czyż nie tak?
Benthem popatrzył nań uważnie.
- Ma pan całkowitą rację - odezwał się
wreszcie. - W związku z tym - podniósł głos -
proszę... Nie, żądam od wszystkich zupełnego
opanowania. Zabraniam surowo wszelkich
wypowiedzi mogących wywołać panikę i histe­
rię, niezależnie od tego, czym nas jeszcze
Ziemia zadziwi, a także...
I niczego więcej nie dowiedzieli się - Massi-
mo, nie zważając na nic, bezceremonialnie
przerwał Koordynatorowi prosząc o bez­
względną ciszę.
Umilkli wszyscy, zataili oddechy, zamarli...
Słychać było tylko szum prądów przelewają­
cych się we wnętrzu aparatury odbiorczo-na-
dawczej.
- Niewyraźne, bardzo niewyraźne - Massi*-
mo kręcił z niezadowoleniem głową. Operato­
rzy - za pośrednictwem samoprogramujących
się maszyn elektronowych - zwiększyli czułość
odbiorników, dostrajali, wzmacniali...
- Ponowić wywoływanie pełną mocą - na­
kazał nagle Koordynator, nie czekając na wy­
niki nasłuchu.
Operatorzy nie bez zdziwienia wykonali
polecenie Benthema.
- ,,CQ, CQ, CQ” - sygnały wywoławcze
potężnym strumieniem popłynęły na Ziemię.
- ,,CQ, CQ, GQ” - monotonnie i bez przerwy,
sekwencja za sekwencją. 1 nadal nic się nie
działo.
Aż nagle!...
Ziemia odezwała się. Niewyraźnie i słabo,
lecz przecież!
Ulga. Odprężenie. Nareszcie.
- „Kto mówi?” ,,Kto mówi?” - biegły
z Ziemi sygnały. Potem parę zadań, znie­
kształconych jednak, niezrozumiałych.
- Zlokalizować nadajnik i przejść na stacjo­
narną orbitę!
Z głośników znowu popłynęły słowa, znie­
kształcone, lecz nie była to wina aparatury -
nawet tej tam, prymitywnej. Była to niejako
ich immanentna cecha. Mówiący posługiwał
się interlingwą, lecz tak zmienioną, że z tru­
dem rozpoznawalną.
- Ustalamy słownik? - spytał radioope­
rator.
- Nie. Poradzimy sobie.
Zagadkowy spiker domagał się ciągle, by
kosmolot przedstawi! się.
- Gdzie znajduje się nadajnik? - zapytał
półgosem Benthem.
- Na byłym kontynencie europejskim -
odparł II nawigator. - Nad... - zawahał się na
moment - nad zatoką La Manche. Główny
Koordynator pochylił się do mikrofonu i głoś­
no, powoli, wyraźnie poda! nazwę kosmolotu,
cel podróży, bazę macierzystą, organizację
wysyłającą, po czym wyraził radość, że odnaj­
dują jednak na Ziemi ludzi.
Po tych słowach Ziemia nagle zamilkła i tyl­
ko rozjarzony wskaźnik odbioru utwierdzał
w przekonaniu, że nadajnik wciąż jest czynny.
Potem rozległy się niewyraźne, stłumione gło­
sy, znów cisza, wreszcie daleki, daleki, lecz
wyraźny i nawet przyjemnie brzmiący głos
oznajmił grzecznie, acz stanowczo:
- Nie ma in n e ludzi poza mieszkańcem
Ziemi - oraz po chwili - kategorycznie zabra­
niam rzekomemu kosmolotowi opuszczać się
na powierzchnię planety. Koniec.
Nawet nagłe wtargnięcie średniej wielkości
meteoru do wnętrza statku nie spowodowało­
by takiego zamieszania, jakie wywołały pozba­
wione wszelkiego sensu słowa płynące z Ziemi.
Na chwilę zapadła cisza grobowa, lecz zaraz
podniósł się niesamowity zgiełk i hałas. Keith
Benthem tępym wzrokiem wpatrywał się
w mikrofon.
- Spokój! - krzyknął w pewnym momencie
profesor Thornton, ochłonąwszy nieco z wra-
żenią. - Uciszcie się! - wzywał. - Jeśli ktoś
zwariował, to na pewno nie my!
- Jest pan tego pewien? - prowokacyjnie
i cokolwiek zbyt głośno zapytał go Lars.
Profesor Thornton uniósł się z fotela, pod­
szedł do II nawigatora i najnieoczekiwaniej dla
wszystkich trzasnął go otwartą dłonią w twarz.
Uderzenie zabrzmiało, jak strzał ze staroświec­
kiej broni palnej. Załoga raptownie ścichła.
Słychać tylko jeszcze było szlochanie Iji.
Lars jakby w zamyśleniu potarł policzek,
uśmiechnął się niewyraźnie i rzekł:
- Dziękuję, profesorze.
Jun parsknął śmiechem.
- Nie ma co - powiedział ironicznie - naj­
pewniejsze są jednak stare, wypróbowane
metody.
Thornton spiorunował go wzrokiem,
chrząknął z zażenowaniem. Zaraz jednak wy­
dał polecenie mocnym metalicznym głosem:
- Wyprowadźcie tę histeryczkę - i wskazał
jednocześnie na Iję.
Dwaj piloci rakietek patrolowych rzucili się
gwałtownie wypełniać polecenie, zupełnie jak­
by się obaw iali, że i oni zostaną spoliczkowani.
Równowaga psychiczna została przywróco­
na. Tylko co dalej?
* - My też nie rozumiem - mówił tajemniczy
Główny Koordynator, nadal posępny, pró­
bował doszukać się sensu w słowach z Ziemi,
lecz poddał się i stwierdził, że przekracza to
jego możliwości,
- Czyż po to - myślał z goryczą - udajemy
się w odległe światy, staramy się je poznać,
zrozumieć, by skapitulować przed macierzystą
planetą i własnym rodzajem? Nie! Musi się
znaleźć jakieś racjonalne wyjaśnienie tych po-
zarozumowych niemal faktów.
- Profesorze Thornton!
- Słucham.
- Czy nie uważa pan za celowe dalej indago­
wać Ziemię? A może po prostu wylądować?
- To drugie jest raczej ryzykowne, przynaj­
mniej teraz.
- Mogą łupnąć?! - zauważył raczej niż za­
pytał Jun.
- Chociażby - sucho odparował Thornton.
Więc znów jęli wywoływać Ziemię. Nad
zatoką La Manche zapadać zaczął już zmierzch
i odbiór powinien się wkrótce wyraźnie popra­
wić, lecz dłuższy czas nic się nie działo. Sygna­
ły kosmolotu były doskonale ignorowane, cho­
ciaż Benthem miał niejasne przeczucie, że
Ziemia z uwagą nasłuchuje. Podzielił się swy­
mi domysłami z Thorntonem. Ten rozłożył
bezradnie ręce.
- Wie pan - powiedział - jeśli mamy do
czynienia z ludźmi o zwichniętej psychice, to
oni gotowi są nie wierzyć faktom. A jeżeli jest
inaczej? Niestety, nie rozumiem postępowania
obecnych mieszkańców Ziemi.
Wtem wskaźnik odbioru rozjarzył się. W se­
kundę później ten sam głos, lecz teraz jakby
znudzony, zakomunikował:
- Powiedzieli przecież, że nie istnieją inni
ludzie poza Ziemianami. A jeśli nawet, w co
mocno wątpię, to tym bardziej zabraniam lą­
dować na powierzchni planety.
- Jeszcze mniej z tego rozumiem! - za­
krzyknął niespodzianie dla samego siebie
Benthem.
Chrząknięcie. Cisza.
- Spłoszyłem ich - mruknął Koordynator.
Mylił się jednak. Po krótkim milczeniu
Ziemia odezwała się ponownie.
spiker jakby nieco zakłopotany, - Mam wyraź­
ny zakaz dotyczący instellaras lotów.
Benthem, Thornton, a wraz z ftimi cała
załoga osłupiała, do cna skołowana dziwacz­
nym dialogiem z Ziemią.
- Coo ttakiego? Jak to? - zdołał ledwie
wybełkotać zaskoczony Koordynator.
- Powtórzyć. Nie rozumiem.
- Dlaczego jest zakaz? ™uprzedził Koordy­
natora parapsycholog.
- Nie wiem. Wiem, że nie znam. Nikt nie
wie - dodał po chwili spiker.
- Kto wydał zakaz?
- Ojcowie naszych ojców. Jedyni Synowie
Ziemi.
- Taak - Thornton zamyślił się. - Jak się
pan nazywa? - rzucił nagle.
- Syn Cyprysu - odpowiedział cokolwiek
zdziwiony spiker.
 Keith Benthem spojrzał zdumiony na profe­ W obszernej kabinie łączności zrobiło się
sora, Ten nieznacznym gestem nakazał mu małe zamieszanie. Każdy naturalnie chciał
milczenie. dostać się na Ziemię w pierwszej kolejności,
- Które pokolenie? - pytał dalej. lecz Koordynator ani słuchać o tym nie chciał.
- Siódme. 9 - Są dwa poważne powody, dla których nie
- Nazwa waszej miejscowości? wolno wyludniać kosmolotu. Wprawdzie au­
- Aćhernar - spiker wydawał się być jesz­ tomaty gwarantują bezpieczeństwo, lecz - co
cze bardziej zdziwiony zagadkową indagacją jest ważniejsze - nie można dopuścić, by na
przybyszy. wypadek, hm, niepowodzenia ostatniego eta­
Thornton znowu zamyślił się. pu wyprawy nie pozostał nikt z nas. Jedna
- Coś mi ta nazwa przypomina - szepnął trzecia załogi musi pozostać!
Koordynator profesorowi. Ten skinął głową. Po krótkich przygotowaniach rakieta bez­
- Pan pozwoli? - zapytał również szeptem. pośredniej łączności wystartowała z pokładu
Nie czekając odpowiedzi pochylił się do mi­ kosmolotu unosząc w swym wnętrzu wię­
krofonu - powoli i stanowczo ogłosił: kszość załogi z Głównym Koordynatorem
- Schodzimy do lądowania rakietą bezpo­ i profesorem parapsychologii. Z astronomów
średniej łączności. Prosimy w miarę możności zgłosił się tylko Michał Jun, który twierdził, że
ukazać nam lądowisko. koniecznie musi wziąć udział w najciekawszej
- Ależ! - zaprotestował Syn Cyprysu, lecz jego zdaniem podróży kosmicznej, na planetę
Thornton nie dał mu dokończyć. Ziemia.
- Musimy lądować! Musimy wyjaśnić, dla­ I
czego jest zakaz i co to wszystko razem znaczy. *
- Jeśli jest zakaz, lądować nie wolno! - -
upierał się Syn Cyprysu. Rakieta jakby na wszelki wypadek, a może
- Zakaz obejmuje całą Ziemię? dla wprawy zatoczyła jedną pętlę wokół Ziemi
- Tak! i doganiając wschód Słońca weszła w atmosfe­
- I macie we władzy całą Ziemię? rę. Targnęło statkiem jak wszyscy diabli,
- Nie rozumiem. a Thor Lars, który kontrolował lot, zmieszał
- W porządku. Nie musimy u was lądować. się nieco.
Znajdziemy dogodniejszy teren. - Normalna procedura? - zapytał, by po­
Ziemia zamilkła nagle, w sekundę później kryć zakłopotanie.
Syn Cyprysu wzburzonym głosem rzucił: „Je­ Benthem żachnął się, lecz zaraz pomyślał,
den moment” , słychać było wymianę zdań, że pytanie nie jest tak bardzo pozbawione
dyskusję, zdaje się nawet bardzo gorącą, po­ sensu. Z jednej strony lądowisko ma być przy­
tem nastąpiła cisza. Wydawała się przeciągać gotowane, z drugiej: jakby obca planeta - nikt
w nieskończoność, nim wreszcie odezwał się nie wie, jak to lądowisko będzie wyglądało.
głos - teraz już inny. Rzekł więc:
- Syn Synów do kosmolotu, zezwalam lą­ - Normalna procedura, nawigatorze. No -
dować. Dać gwarancję nienaruszalności. powiedzmy - prawie normalna.
- Mówi Główny Koordynator, Keith Bent­ Byli już nad Himalajami. Wydawały się
hem. Jaka ma być gwarancja? jeszcze większe i jeszcze groźniejsze. Potem
- Przyrzeczenie odlotu, jeśli nie udowodni­ nie było czasu, by obserwować udziwnioną
cie, że jesteście Ziemianami. teraz Europę. Schodzili do lądowania utrzy­
Koordynator spojrzał na profesora parapsy­ mując już od dłuższej chwili łączność z Acher-
chologii. Ten skinął twierdząco głową, narem i pilnie słuchając uwag Syna Cyprysu,
- W porządku. Dajemy przyrzeczenie. Lą­ a także wskazań aparatury kosmolotu.
dowanie nastąpi za parę godzin. Ziemia nagle stanęła dęba, białośnieżne ob­
- Rozumiem, O brzasku. Zaczynam przy­ łoki zawirowały gwałtownie, jakby uciekając
gotowania. przed nieznanym ptakiem, który z przeeią-
głym hukiem i łoskotem przelatywał przez nie.
Byli nad lądowiskiem - po milisekundzie wa­
hania Thor zdecydował się przejść na sterowa­
nie ręczne. Rakieta opadała miękko. Obłoki
umykały teraz w górę. Wysokościomierz za­
chłystując się pokazywał, ile dzieli ich jeszcze
od powierzchni ojczystej planety, 1200 me­
trów, 1000,850,750... Silniki zmieniły ton na
ostatni moment hamowania. Zaczęli już do­
strzegać szczegóły leżącej poniżej okolicy, gdy
nagle ogarnęła ich chmura pyłu, dymu i pary.
Wskaźniki wielu przyrządów zamigały bez­
radnie.
- Co to? - spytał ktoś.
- Kurzawa - wyjaśnił lakonicznie Lars.
Wtem silniki zamilkły i potężny wstrząs
szarpnął ludźmi, lecz po chwili wszystko uspo­
koiło się.
- Cholera! - zaklął Thor. - Ale wybrali
miejsce. Jeszcze trochę i byłoby wodowanie
zamiast lądowania.
- Plaża? - zapytał Jun.
- Tak.
Zmieszany z wodą piasek opadał powoli,
mgła wywołana termicznym udarem rozwie­
wała się, fale cmokając cofały się. Załoga z za­
ciekawieniem rozglądała się po okolicy. Poza
obrębem plaży rosły nieznane, kolczaste krze­
wy - coś jakby opuncje - a dalej, wśród skał,
widniały ciemnozielone cyprysy i rozłożyste
cedry.
- Patrzcie, Anglia! - zawołał Jun,
Na horyzoncie przestwór wodny oddzielał
od nieba ląd szczerząc niby zęby białe skały.
- Skończyła się splendid isolation - rzekł
melancholijnie astronom. - Nie żal panu? -
zapytał niespodzianie słynnego parapsycho­
loga.
Thornton zdołał wzruszyć jeno ramionami -
dostrzegł poruszające się od wschodu punkciki
i gestem zwrócił uwagę wszystkich na ląd.
- Acha, jadą - mruknął Jun,
Punkciki okazały się śmiesznymi pojazdami
kołyszącymi się na wszystkie strony i wyrzuca­
jącymi przy tym chmury kurzu. Znalazłszy się
dostatecznie blisko część maszyn zatrzymała
się, a dwie najokazalsze powoli podjeżdżały do
stojącej na plaży rakiety. Koordynator poczuł,
jak ktoś gwałtownie ścisnął mu ramię. Odwró­
cił się, II nawigator bez słowa wskazał na skały
i cedrowy zagajnik. Pojawiła się tam jeszcze
jedna maszyna i Benthem miał nieodparte
wrażenie, że znajdujący się w niej nie chcieli
być zauważeni.
- Okrążyli nas, co? Ciekawe też czy jest
z nimi... - Michał przypominał sobie nazwę -
no, ten... pluton egzekucyjny.
W tym momencie rozległ się czyjś stłumio­
ny krzyk i załoga zamarła: z jednego z pojaz­
dów wysypała się grupka ludzi trzymających
w rękach coś, co bez wątpienia było bronią.
- W złą godzinę... - zaczął gniewnie Koor­
dynator, lecz dalsze wypadki nie dały mu
dokończyć, Z drugiego pojazdu wysiadły dwie
osoby i unosząc - zapewne w powitalnym
geście - ręce przyzywali przybyszów.
Chwila wahania i załoga rakiety znalazła się
na plaży. Wewnątrz pozostał tylko radioopera­
tor Massimo.
- Witajcie - odezwał się Syn Synów wyda­
jąc jednocześnie jakieś polecenie otaczającej go
świcie.
Keith Benthem ruszył w jego kierunku
wyciągając dłoń. Syn Synów po nieznacznym
wahaniu uścisnął ją. Stali naprzeciw siebie
mierząc się uważnie spojrzeniami i nawet nie
bardzo starali się ukryć nieufność.
Towarzyszący Synowi Synów członkowie
świty ustawili tymczasem coś na kształt namio­
tu, Była to raczej nadymana, przezroczysta
kopuła przytwierdzona do podłoża nieskom­
plikowanym sposobem, jeszcze chwilę trwała
krzątanina, po czym Syn Synów gestem zapro­
sił wszystkich do wnętrza zaimprowizowanej
izby posiedzeń. Goście i gospodarze rozsiedli
się w miarę wygodnie, dłuższą chwilę przypa­
trywali się sobie nawzajem w milczeniu.
- Rzeczywiście - przerwał wreszcie tę nie­
znośną już ciszę Syn Synów - bardzo jesteście
podobni do nas, wasz język niewiele się różni
od naszego, lecz - tu zawahał się na ułamek
sekundy - prosim o konkretny dowód.
- O co?! - zapytał zaskoczony Koordynator
- Czyż nie są to mało przekonywające dowody,
które pan wyszczególnił?
Syn Synów uśmiechnął się niepewnie i jak­
by z zawstydzeniem.
- Widzicie, wy może jesteście... - Prze-
 %
rwał, wydawało się, że brakuje mu odpowied­
nich słów, ale nie, chodziło o coś innego
Może jesteście... - powtórzył niezaradnie i na­
gle dokończył - ...halucynacja!
Benthem nie wiedział już czy śmiać się, czy
zacząć przeklinać, czy też wszystko naraz.
Wybawił go Thornton podejmując dalszą dys­
kusję. Zaczęli ustalać pojęcia, uściślać defini­
cje: wszystko na nic. Rozmowa dwóch ludzi
nawzajem podejrzewających się o obłęd - za­
miast znalezienia wspólnego języka, wycho­
dziła jak jakaś rozsypanka, zbiór nieokreślo­
nych faktów, niepojętych bardzo często to dla
jednej, to dla drugiej strony.
Keith Benthem na wpół biorąc udział w dys­
kusji starał się przypomnieć sobie, skąd by
mogła się wziąć ta przeklęta nazwa Achernar.
Żadne dotychczas osiedle ziemskie nie nosiło
nazwy gwiazdy Alfa Eridana, ani jakiejkol­
wiek innej gwiazdy. Więc? Zaraz, zaraz - była,
zdaje się, taka ekspedycja, nie, raczej kosmo-
lot o takiej nazwie. A może jednak ekspedycja
do układu Alfy Eridana? Kto by mógł pomóc?
Jun? Przerwał jałową i bezpożyteczną dyskus­
ję i oznajmił swe podejrzenia. Zapano­
wała konsternacja. Ziemianie spoglądali ze
zdziwieniem to na siebie, to na Koordynatora.
Nagle Lars schwycił się za głowę, zerwał się
z miękkiego siedzenia i gwałtownie gestykulu­
jąc zaczął nieomal krzyczeć:
- Ależ oczywiście, naturalnie! Teraz przy­
pomniałem sobie. Pan chyba też - zwrócił się
do Juna, który w odpowiedzi skinął głową. -
To była przecież jedna z pierwszych daleko-
dystansowych wypraw, na odległość ponad 10
parseków. Komandorem tej wyprawy był... -
urwał usiłując sobie przypomnieć nazwisko.
- Zapomniałem - powiedział z żalem, lecz
natychmiast ożywił się. - Panowie wspominali
tu coś o kronikach. Powinno to być tam
zapisane. To nazwisko - gorączkował się.
- Dlaczego? - spytali jednocześnie Syn Sy­
nów i Benthem.
Lars ochłonął.
- Przepraszam za ten chaotyczny występ.
Moja hipoteza jest taka: wyprawa,,Achernar”
była dotychczas jedyną, której członkowie po­
wróciwszy zastali Ziemię po straszliwym kata­
klizmie, o charakterze którego nic na razie nie
wiemy. Znalazłszy się na powierzchni Ziemi -
a uprzednio musieli przeżywać coś podobne­
go, jak teraz my - założyli osadę o tej właśnie
nazwie, dali początek nowej cywilizacji i prze­
jęci grozą złożyli przyrzeczenie nigdy więcej
w Kosmos nie wyruszać.
- To by wiele tłumaczyło - odezwał się
pilnie słuchający Thornton. - Nieźle pan to
zinterpretował. Idźmy tedy dalej w pańskie
ślady. Owa mikrospołeczność rozwijać się mu­
siała w niewiarygodnie trudnych warunkach
tworząc wszystko od początku. Prawie od
początku - poprawił się. - Niewykluczone, że
znaleźli się na Ziemi wkrótce po katastrofie,
kiedy oszalałe żywioły nie zdołały jeszcze uci­
chnąć. Trudności, groza, paniczny lęk na gra­
nicy obłędu i rozpacz zaciążyć musiały nad
następnymi pokoleniami: powstały mity, za­
kazy, nakazy, których nikt nie rozumie obec­
nie, chociaż przestrzega. Taaak. Ładnieśmy to
sobie odmalowali. Tylko co dalej? »
- Nie wierzym - sucho odparł Syn Synów.
- Ma być dowód!
- Dowód jest w waszej kronice - znów
rozgorączkował się nawigator. - Przynieście ją
tutaj i...
- Nie! - przerwał wyniośle Syn Synów. -
Możecie zasugerować. Potrzeba niezależnego
źródła.
- Przecież nie przedstawimy wam kroniki
pokładowej,.. - zaczął ze złością Lars i raptem
urwał. - Koordynatorze - odezwał się zmie­
nionym, niepewnym głosem - wydaje mi się,
iż na pokładzie naszego kosmolotu znajduje się
encyklopedia. Ktoś przed startem uparł się, że
dobrze ją mieć, bo to jest najlepsza książka
świata i jedyna zresztą na staroświecki sposób
wydawana... Dość na tym, że jest!
- Rzeczywiście - powiedział Benthem. -
Przypominam sobie coś takiego. Jest to bodaj­
że „Grandę Encyclopedie” Larousse’a... No
cóż, spróbujemy.
- Sądzi pan - zapytał Jun ni to Larsa, ni to
dowódcy - że będzie tam nazwisko komandora
wyprawy „Achernar”?
- Tak - odpowiedział pospiesznie Lars.
Była to przecież, jak mówiłem, jedna z pierw­
szych dalekosiężnych wypraw i...
Urwał na znak Koordynatora.
 Ł / ' ^ ‘ IM y:
^ £łc ' 3&i. %^
w ł j t fc /J E * ś n W M m n

M S

\& £ £

f*Ć#
ffiO g a g i
 - Dobrze. Dość dyskusji.
Podniósł do ust mikrofon podręcznej radio­
stacji i wydał polecenie znajdującemu się w ra­
kiecie Massimo:
- Niech pan przekaże do kosmolotu, żeby
natychmiast odnaleziono „Encyklopedię” La-
rousse’a i niech którykolwiek z pilotów dostar­
czy ją tutaj rakietą patrolową, ale to szybko!
W zaimprowizowanym posiedzeniu nastą­
piła przerwa. Gospodarze poszeptali o czymś
między sobą, po czym jedna z owych śmiesz­
nych maszyn oddaliła się. Po jakimś czasie
pojawiła się z powrotem i gospodarze poczęs­
towali gości nie znanym im napojem w wyso­
kich, ceramicznych pucharach. Napój był
przyjemnie chłodny, cierpkawy, musujący
i zdradzał śladowe ilości alkoholu. Benthemo-
wi wydawało się, że maszyna samobieżna do­
starczyła coś jeszcze prócz napoju, ałe nie był
tego pewien. Obserwował więc w milczeniu
gospodarzy smakując małymi łykami nieznany
napój.
Wreszcie rakieta przybyła. Za pilotem
wchodzącym do namiotu kroczył automat ob­
ładowany pokaźnymi księgami. Ustawił je -
schludnie zgrupowawszy po kilka egzempla­
rzy - przed Koordynatorem.
Jun, Lars i Thornton podnieśli się ze swych
miejsc i podążywszy ku stosowi ksiąg, nachyli­
li się nad Koordynatorem wertującym tom
pierwszy.
- Achaie, Achemenides - nie, jeszcze dalej
- Achernar: Eridani, najjaśniejsza gwiazda
w konstelacji Rzeka Erydan... nie, nie to...
- O, tu! „Achernar”: nazwa kosmolotu
i jednej z pierwszych długodystansowych eks­
pedycji mającej na celu przebadanie układu
podwójnego p Eridani oraz a Eridani. Ekspe­
dycja wyruszyła... - tak - o!: Komandorem
wyprawy został mianowany Pierre de
Lannoy...
Koordynator podniósł pytający wzrok na
Syna Synów. Ten ściskając pod pachą jakiś
stary foliał zbliżył się do grupy przybyszów.
Chwilę stał - jakby się wahał, czy już pora -
potem zdecydowanym ruchem otwarł kronikę
i położył obok I tomu encyklopedii. Benthem
odczytał głośno pierwsze słowa: „Ja, Koman­
dor wyprawy „Achernar”, Pierre de Lan­
noy...” , a dalej wybuch szalonej radości zagłu­
szył Koordynatora - zwielokrotniony echem
tryumfalny okrzyk przetoczył się jak odgłos
salutu armatniego ponad plażą, uderzył w nie­
bo i dotarł niechybnie aż do znajdującego się
na orbicie kosmolotu. Ludzie odnaleźli siebie.
Dzięki Wielkiej Encyklopedii...
★
Od tej chwili upłynęło już wiele, wiele lat.
Ziemia znowu jest bogatą, ludną planetą. W jej
stołecznym mieście Achernarze stoją pomniki
‘ twórców Nowego Cyklu Cywilizacji.
Przyczyny katastrofy po żmudnym i wnikli­
wym badaniu zostały z dużym prawdopodo­
bieństwem ustalone. Przyjmuje się, iż do ukła­
du solarnego wtargnął z wielką szybkością
kosmolit o masie kilku miliardów ton, W oko­
licy Bieguna Południowego nastąpiło zderze­
nie niesprężyste kosmolitu z Ziemią. Całkowi­
ty pęd i całkowita energia tego już wręcz
asteroidu została przekazana Ziemi, na skutek
czego planeta została nieco przyhamowana
w swym ruchu dookoła Słońca: stąd zmiana jej
orbity, a także utrata księżyca. Z kolei uderze­
nie nieomal w oś ziemską spowodowało zmia­
nę położenia biegunów, zaś energia zderzenia
wywołała potworne trzęsienie Ziemi, co w os­
tatecznym rezultacie doprowadziło do powsta­
nia nowego obliczapowierzchni planety.
Wszelako, jak się okazało później, nie wszy­
stka ludność wyginęła. Odnaleziono oazy pry­
mitywnych cywilizacji porozrzucane po całym
globie. Brak tu miejsca na wyczerpujący i do­
kładny opis zasymilowania się tych relikto­
wych cywilizacji z Nowym Cyklem.
Co jeszcze?
Człowiek stał się bogatszy o jeszcze jedno
doświadczenie: pojął, iż mimo swych wspania­
łych osiągnięć pozostaje i zapewne dalej pozos­
tawać będzie w silnej zależności od Przyrody -
rozpoczął tworzyć cywilizację „iuxta na-
turam” .
A od tej pory każda ekspedycja instellarna,
nawet jeśliby się udawała na śmiesznie bliską
odległość 0,1 kiloparseka, zabiera ze sobą ak­
tualne, ostatnie wydanie stutomowej Wielkie)
Encyklopedii Powszechnej,
 v \ ( . \i u / /.),>/
-v n !,' / U Mi li Ol i,
DREWNO W WARSZTACIE MAJSTERKOWICZA
Ogólne właściwości drewna
Drewno od najdawniejszych czasów było i jest
nadal niezastąpionym materiałem w wielu dziedzi­
nach życia. Mimo ogromnego rozwoju przemysłu,
mimo poszerzenia się wiedzy ludzkiej, drewno nie
straciło swojego znaczenia. Wręcz przeciwnie, co­
raz bardzie) odczuwamy jego niedobór. Tak wielkie
i uniwersalne zastosowanie zyskało drewno dzięki
swojej specyficznej budowie i, co za tym idzie,
dzięki szczególnym właściwościom. I tak zastoso­
wanie w budownictwie zawdzięcza drewno swoje)
dużej wytrzymałości mechanicznej przy małym cię­
żarze właściwym, a także dobrej izolacyjności. Prze­
wodność cieplna ściany wykonanej z drewna jest
w kierunku prostopadłym do przebiegu włókien
^słojów) cztery razy mniejsza niż przewodność iden­
tycznej ściany wykonane) z cegły, pięć razy mniej­
sza niż ściany wykonanej z betonu, dziesięć razy
mniejsza niż przewodność cieplna ściany wykona­
ne) ł kamienia. W Polsce budownictwo zużywa
około 50% drewna uzyskiwanego w tarlakach. Nie
stety drewno to nie jest całkowicie zużywane bezpo­
średnio do wykonania elementów budowlanych czy
też wyposażenia wnętrz. Duża część surowca
drzewnego marnowana jest np. przez użycie jej do
jednorazowych szalunków i rusztowań.
Szczególnie duże usługi oddaje drewno górni­
kom . W kopalniach wykonuje się z drewna stemple,
słupy, stropnice itp., bowiem niektóre gatunki
drewna mają tzw. właściwości ostrzegawcze. Takim
gatunkiem jest np. sosna pospolita, tak często wy­
stępująca w naszym krajobrazie. Na krótko przed
przypadkowym zawaleniem się któregoś z chodni­
ków kopalnianych, drewno obudowujące go, pod
wpływem zwiększającego się nacisku stropu, wyda­
je charakterystyczny trzask, który dla każdego gór­
nika jest oznaką, iż wystąpiło bezpośrednie zagroże­
nie i jest to ostatni moment do salwowania się
ucieczką z zagrożonego rejonu. Rocznie górnictwo
zużywa 2 min nr drewna, co przy przeciętnej
7 / n iY ; ')
/
objętości jednej sosny (długości 20 m i średnicy 30
cm) 1,41 m3 wynosi około 1,5 min sztuk drzew,
jakie nałeżv wyciąć. Mimo tak dużego zużycia
drewno ^górnictwie jest surowcem niezastąpio­
nym, właśnie ze względu na wspomniane właści­
wości ostrzegawcze.
Okazało się także, że i kolejnictwo nie może obyć
się bez drewna. Zapewne wszyscy Czytelnicy pa­
miętają jak postanowiono, w ramach oszczędności
drewna, zamienić wszystkie drewniane podkłady
kolejowe na podkłady betonowe (w tym i na torowi­
skach tramwajowych). Nie potrwało to jednak dłu­
go. Okazało się bowiem, iż tabor kolejowy, a także
tramwaje, zużywał się wtedy dwukrotnie szybciej
niż gdy szyny przymocowane były do podkładów
drewnianych. Mimo że na jeden kilometr linii
kolejowej wraz z bocznicami i torami stacyjnymi
przypada około 1500 podkładów, to i w tym przy­
padku drewno jak dotychczas okazało się niezastą­
pione.
Przytoczone przykłady to tylko niewielki wyci­
nek życia, gdzie zastosowanie drewna okazało się
wręcz niezbędne. A przecież na co dzień, także
w najbliższym otoczeniu, spotykamy się z drewnem
niemal co chwila. W naszym mieszkaniu większość
mebli wykonana jest z drewna lub tworzyw drew­
nianych. Nawet podłoga w autobusie „Rerliet” pod
warstwą gumy ma drewniane deski.
Drewno jest nie tylko cennym surowcem prze­
mysłowym, lecz także materiałem, którym bardzo
chętnie posługują się majsterkowicze. Już w szkole
podstawowej na lekcjach wychowania technicznego
wykonuje się różne proste przedmioty użytkowe
właśnie z drewna. Przyczyn tego jest wiele. Drewno
jest materiałem, który możemy bardzo łatwo kształ­
tować i obrabiać. Wystarczy właściwie mały nóż czy
scyzoryk i już jesteśmy w stanie coś z drewna
wykonać. Wydaje się więc, że warto zainteresować
się bliżej drewnem, mimo że staje się ono surowcem

Rys. 1. O kółkow e ułożenie sęków na poprzecznym prze­
kroju pnia sosny
coraz bardziej deficytowym w nas/1m handlu.
Znajdujemy jednak często bezużyteczne, nikomu
niepotrzebne odpady drewna, z których można
przecież we własnym zakresie tak wiele wykonać.
Drewno sosnowe
Najpopularniejszym i najbardziej uniwersalnym
gatunkiem drewna spotykanym u nas jest drewno
s os nowe i z tym gatunkiem mamy najczęściej do
Rys. 2. Schem atyczny rysunek różnych przekrojów drew na sosny:
a) przekrój poprzeczny,
b) przekrój p o d łużn y p ro m ie n io w y ,
c) przekrój podłużn y styczny.
Podział na rodzaje przekrojów a, b, c, odnosi się także do rysunków innych gatunków drew na.
czynienia. Wśród innych gatunków drewna iglaste­
go sosna jest stosunkowo łatwa do rozpoznania.
Możemy ją poznać po następujących cechach: ma
ona owalne, duże sęki, o zabarwieniu od mocno
różowego do ciemnobrązowego, ułożone w sposób
okółkowy, tj. centrycznie wokół osi pnia (rys. 1).
Zabarwienie drewna jest białe lub żółtawo-białe -
tzw. biel, albo też różowawe, czerwonawe lub bru-
natnoczerwone - tzw. twardziel. W drewnie tym
możemy często spotkać miejsca silnie przeżywiczo-
ne lub tzw. pęcherze żywiczne, czyli miejsca wypeł­
nione lepką żywicą o charakterystycznym zapachu.
Niekiedy samo drewno może być na pewmej prze­
strzeni przesiąknięte żywicą - ma w tym miejscu
matową, lepką powierzchnię. Można powiedzieć,
że jedną z cech charakterystycznych sosny jest także
tzw. sinizna, czyli sinoszare przebarwienie drewna
występujące najczęściej w strefie bielu. Sosna to
gatunek często opanowywany przez grzyby wywo­
łujące właśnie zasinienie drewna. Nie musi nas to
jednak martwić, zasinienie nie wpływa bowiem na
obniżenie właściwości mechanicznych drewna. Na­
leży jednak wiedzieć, że sinizna to oznaka, iż drew­
no może być łatwo opanowane przez inne grzyby.
Dlatego też np. drewno używane w konstrukcjach
lotniczych, z racji bardzo wysokich wymagań, takie
mu się stawia, nie może być w żadnym wypadku
zasiniałe. Trwałość drewna sosnowego w stanie
suchym (w budynkach) wynosi około 1000 lat,
/
V
 Rys. 3. Różne przekroje buczyny
w wodzie około 500 lat, a drewno nie zabezpieczone
impregnatem i narażone na zmienne warunki at­
mosferyczne (na zewnątrz budynku) wytrzymuje
tylko okres ośmiu do dwunastu lat. Drewno sosno­
we nadaje się bardzo dobrze do wszelkich prac
stolarskich (rys, 2), Jest ono łatwo obrabialne, łatwo
łupliwe i wykazuje dobrą sklej alność, łatwo się
polituruje i barwi, ale ze względu na to, że nie jest
zbyt twarde, źle się poleruje.
Drewno sosnowe możemy kleić dostępnym
w handlu klejem „Wikol” (kleimy na zimno),
klejem kostnym lub skórnym, czyli tzw, stolarskim
(kleimy na ciepło), lub klejem kazeinowym o na­
zwie handlowej „416” lub „616”, Należy pamię­
tać, że stosując wymienione kleje nie otrzymamy
jednak spoiny wodoodpornej. Aby spoina była od--
poma na wilgoć i wpływy atmosferyczne, musimy
masę klejową odpowiednio zmodyfikować, np. do­
dając do kleju kazeinowego cementu portlandzkie­
go. Szczegółowe sposoby łączenia i obróbki drewna
podamy w dalszych artykułach tej serii.
Inne gatunki drewna iglastego
Oprócz sosny istnieje wiele gatunków drzew
iglastych, takich jak np. świerk, jodła, czy
modrzew, ale w porównaniu ł sosną w praktyce
majsterkowicza rzadko spotykamy się z tymi gatun­
kami. Dlatego też podamy tylko niektóre cechy
charakterystyczne wymienionych gatunków.
Świerk poznajemy po tym, że ma on małe,
porozrzucane po powierzchni drewna, twarde sęcz­
ki o szarym zabarwieniu, przy czym zarówno te, jak
i sęki o większej średnicy, będą miały kształt prawie
idealnie kolisty. Związane jest to z tym, iż w świer­
ku gałęzie wyrastają prawie prostopadle do pnia.
Poza tym drewno świerka ma charakterystyczny
połysk, który możemy zaobserwować np. na dre­
wienkach zapałek. Zapałki w naszym kraju produ­
kuje się bowiem najczęściej właśnie ze świerczyny,
gdyż odczuwamy niedobór osiki, gatunku drewna,
który najlepiej nadaje się do tego celu.
W świerku nie znajdziemy różnego zabarwienia
drewna. Jest ono jednolitego koloru, białe lub
źółtobiale i tylko gdzieniegdzie można znaleźć ciem­
ne smugi obrazujące ślady wysięku żywicy z żywicz­
nych przewodów umieszczonych w drewnie. Po­
dobnie jak sosna, drewno świerkowe ma żywiczny
zapach.
Jodła, podobnie jak świerk, ma drewno o jednoli­
tej barwie, jednak nie znajdziemy w nim śladów
żywicy, gdyż gatunek ten nie ma przewodów żywi­
cznych, Drewnp to jest matowe, o odcieniu biało-
żółtym lub lekko różowym. Ma większe i jaśniejsze
sęki niż świerk, porozrzucane nieregularnie na
przekroju drewna.
Modrzew to gatunek drewna spotykany obecnie
tylko w starych budowlach, meblach itp., stosowa­
ny niegdyś ze względu na swoją trwałość. Obecnie
modrzew ma zastosowanie głównie w przemyśle
chemicznym do budowy kadzi i zbiorników, a cza­
sami do budowli wodnych, gdyż jest odporny na
działanie kwasów i zasad o stężeniu do 10%; nato­
miast przebywając w wodzie kamienieje.
Drewno modrzewia podobne jest do ^drewna
sosny z tą jednak różnicą, iż ma ciemniejsze zabar­
wienie zarówno w części bielastej, która ma odcień
żółtawy lub jasno brązowy, jak i w części twardzie­
lowej, która jest ciemnobrązowa. Słoje drewna mo­
drzewiowego rysują się także dużo ostrzej niż u sos-
 Rys. 4. Różne przekroje drew na jesionow ego

ny. Na powierzchni drewna możemy zaobserwować
ciemnobrunatne, stosunkowo nieduże, nieregular­
nie porozrzucane sęki. Drewno to (szczególnie
świeże) ma mocny, żywiczny zapach. Podczas ob­
róbki, podobnie jak w przypadku sosny, możemy
natrafić na gęstą wyciekającą z przewodów żywicę.
Gatunki liściaste, które przewinąć się mogą
przez nasz domowy warsztat, to na pewno buk,
brzoza i ol cha - najczęściej w postaci sklejki.
Ponadto j esi on i czasami dąb, z którego obec­
nie robi się prawie wyłącznie deszczulki posadzko­
we, Jeżeli popatrzymy dokoła siebie, przyjrzymy się
dawnym meblom i innym domowym sprzętom, to
znajdziemy także inne gatunki drewna. Tak modne
dawniej meble ,,na wysoki połysk” przed lakiero­
waniem były pokrywane najczęściej orzechowym
fornirem. Zestawy meblowe systemu „Kowal­
skich” wykańczane były mahoniowym fornirem.
Nasze wersalki swoje zewnętrzne ścianki mają naj­
częściej zrobione z drewna bukowego, a nóżki
z drewna brzozowego, twardego i odpornego na
ścieranie. Jak więc zabrać się do rozpoznawania
tych gatunków?
Drewno bukowe lite (rys. 3), czy też wcho­
dzące w skład sklejki, rzuca się od razu w oczy przez
swoją cętkowaną powierzchnię. Drewno to jest
białe lub źółtoczerwone, przy czym podczas parze­
nia (działania parą w wysokiej temperaturze w celu

Rys. &. Różne przekroje dębiny

uplastycznienia tkanki drzewnej w procesie gięcia
drewna bądź sklejki) zabarwienie drewna staje się
bardziej intensywne, nawet brunatnoczerwone.
a cętki (są to tzw. promienie rdzeniowe - jeden
z elementów anatomicznej budowy drewna) stają się
bardziej wyraźne. Drewno bukowe daje się dobrze
barwić, lakierować, polerować i jest dobrze nasycal-
ne. Stosunkowo łatwo daje się toczyć.
Drewno j e s i o n o we (rys. 4) najczęściej spoty*
ka się w postaci fornirów, służących do wykańcza­
nia powierzchni mebli. Bardzo często biurka i szafy
oklejane są jesionowym fornirem. Sportowcy mogą
też spotkać ten gatunek w używanym przez siebie
sprzęcie. Jesion bowiem odznacza się dobrymi właś­
ciwościami sprężystymi. W porównaniu z bukiem,
jesion ma zupełnie odmienną strukturę drewna.
Bardzo wyraźnie dają się zauważyć słoje - przyrosty
roczne - zbudowane z szeregu poprzecznych, drob­
nych kanalików (naczyń - elementów drewna prze­
wodzących soki). Linia wyznaczająca słój nie jest
więc jedną kreską, lecz wąskim paskiem zbudowa­
nym z dziesiątków jak gdyby króciutkich krese-
czek. W jesionie, podobnie jak i w sosnie, możemy ciemne plamy. Z tych samych powodów nie należy
wyróżnić biel i twardziel, które mogą różnić się do łączenia stosować klejów o odczynie zasadowym.
zabarwieniem lub nie, przy czym właśnie biel ze Brzozę i olchę spotykamy najczęściej w postaci
względu na swe sprężyste właściwości używany jest sklejki. Brzoza ma jednolitą białożółtawą lub biało-
do budowy sprzętu sportowego. Biel jesionu jest czerwoną barwę (niekiedy może wystąpić brunatne
białożółty lub różowawy, twardziel - tego samego zabarwienie) i stosunkowo słabo widoczne słoje.
koloru lub jasno brunatny. Kiedy spojrzymy na jej powierzchnię, zobaczymy
dość wyraźny połysk, podobnie jak u świerka, co
Jeżeli mamy w mieszkaniu drewnianą klepkę, to jest jedną z głównych cech rozpoznawczych tego
właśnie spoglądając na podłogę najczęściej odnaj­ gatunku. Drewno brzozy bowiem dobrze się pole­
dziemy dębinę (rys. 5). Także powierzchnia starych ruje i polituruje. Łatwo się nasyca, a także ma
stołów czy szaf jest na ogół pokryta dębowym stosunkowo dużą odporność na działanie kwasów,
fornirem. I tutaj, jak w przypadku jesionu, od razu natomiast źle się klei.
rzuca się w oczy struktura drewna. Zobaczymy Olcha, w odróżnieniu od brzozy, nie ma połysku,
bardzo wyraźne słoje, na które składają się poprze­ ma ciemniejszą barwę - różową lub pomarańczową,
czne naczynia, przy czym mają one większą średni­ co wynika z utleniania się na powietrzu substancji
cę niż w jesionie. Barwa drewna jest także odmien­ garbnikowych zawartych w tym drewnie. Cechą, po
na. Biel ma zabarwienie żółtawobiałe i jest wąski, której możemy odróżnić olchę, są brunatne pasem­
natomiast twardziel ma zabarwienie od jasno- do ka, biegnące po powierzchni drewna, o różnej
ciemnobrunatnego. I może chyba najważniejsza długości. Są to ślady żerowania owada o nazwie
cecha dębu to tzw. błyszcz. Są to połyskujące mniszka trawiszka, który szczególnie upodobał
pasemka, o nieregularnym kształcie i różnej długoś­ sobie ten gatunek drzewa. Olcha jest łatwa w obrób­
ci, występujące na jego powierzchni (patrz rys. 5b), ce skrawaniem, źle się jednak gnie. Dobrze się
są one gładkie na swojej powierzchni - w odróżnie­ barwi i poleruje, a także dobrze się klei.
niu od reszty drewna. Te błyszczące pasma to Kiedy więc już umiemy odróżniać różne gatunki
promienie rdzeniowe, które występowały także wy­ drewna i znamy ich właściwości, będziemy mogli
raźnie w buczynie, lecz miały inną budowę i stąd tak dokonać prawidłowego wyboru odpowiedniego ma­
duże różnice w ich wyglądzie. Drewno dębowe teriału do wykonania potrzebnego nam przedmio­
zawiera duże ilości garbników. I tutaj uwaga! Dębu tu. Jak już wspomniano, zajmiemy się tym szczegó­
nie należy łączyć stalowymi gwoździami, gdyż na­ łowo w dalszych częściach naszego cyklu.
stępuje reakcja związków żelaza z garbnikiem.
W drewnie, w miejscu takich połączeń, powstają Piotr Kreyser

ELEKTRONICZNY DZWONEK-GONG
Dla wielu Czytelników zwykły dzwonek do drzwi
jest zbyt natarczywy i przenikliwy. Szczególnie
uciążliwy bywa wieczorem i nocą. Dlatego tak
chętnie likwidujemy dzwonek i instalujemy gong.
Niestety, zdobycie gongu o ładnym i ciekawym
brzmieniu, dostatecznie głośnego, a jednocześnie
nie podrywającego wszystkich na nogi, nie jest
sprawą prostą. Dlatego też proponujemy samo­
dzielną budowę elektronicznego gongu do drzwi.
Nie jest to gong w pełnym tego słowa znaczeniu.
Jego brzmienie zbliżone jest do brzmienia instru­
mentu strunowego. Jest on układem umożliwiają­
cym zaprogramowanie kilkudźwiękowego frag­
mentu melodii, który może być odtworzony po
każdorazowym naciśnięciu przycisku uruchamiają­
cego urządzenie.
Melodię można zaprogramować metodą regulacji
wysokości kolejnych dźwięków, w każdym gongu
indywidualnie. Zakres regulacji, przy zachowaniu
wartości elementów podanych na schemacie, po­
krywa ponad dwie oktawy. Brzmienie, tempo melo­
dii, zakres regulacji wysokości dźwięków można
zmieniać, dobierając odpowiednie elementy.
Urządzenie tak zostało zaprojektowane, aby
można je było wykonać i uruchomić możliwie pros­
to. Niestety, sama budowa i poprawne uruchomie­
nie to jeszcze nie koniec pracy. Pozostaje najważnie­
jsza czynność - zestrojenie gongu. A to wymaga
Ri
dobrego słuchu. Strojenie, czyli programowanie
melodii, powinno być przeprowadzane także
w przypadku wymiany elementów układu. Ze
względu na duży rozrzut parametrów diod, tranzys­
torów i układów scalonych - jedyną metodą stroje­
nia za pomocą przyrządów jest pomiar częstotli­
wości.
Czytelnikom, którzy mają dostęp do miernika
częstotliwości, podajemy w tabelce 1kolejne dźwię­
ki i odpowiadające im częstotliwości.
Budowa gongu
Urządzenie składa się z następujących części:
generatora taktującego, generatora akustycznego,
wzmacniacza wraz z układem formowania dźwię­
ków, licznika, dekodera i zasilacza.
Podstawą naszego gongu jest generator taktują­
cy. Wyznacza on czas trwania pojedynczego dźwię­
ku, czyli określa tempo melodii. Generuje milise­
kundowe impulsy prostokątne. Zbudowany jest ze
zlinearyzowanych bramek NAND - BI i B2 (rys.
1). Czas trwania pojedynczego impulsu zależy prze­
de wszystkim od wartości pojemności Q . Im wię­
ksza jest wartość kondensatora Cj - tym dłużej trwa
pojedynczy dźwięk i tym powolniejsza jest melodia.
Bramka B3 wykorzystywana jest jako układ separu­
jący. Drugie wejścia bramek BI, B2 i B3 są połączo­
ne razem i przez opornik R12 dołączone do wyjścia
(WO) dekodera. Służą one do blokowania generato­
ra w stanie spoczynku. Jako stan spoczynkowy
przyjęty został stan logicznego zera na wyjściu (WO)
 Tabelka 1 Tabelka 3
Częstotliwość w Hz Opis pracy licznika

c 130,6 261,7 523,3 1047 Impuls wejściowy Wyjścia

— fć- 138,6 277,3 544,4 1109 numer A C
d 146,8 293,7 587,3 1175 0 0 0
---- Id * 155,6 311.1 622,3 1245 1 1 0
e 164,8 329,6 659,3 1319 2 0 0
174,6 349,2 698,5 1397 3 1 0
J -ffT - 185,0 370,0 740,0 1480
4 0 1
196,0 392,0 784,0 1568 5 1 1
9 - 6 o
— (9 * 207,7 415,3 830,6 1661 1
a 220,0 440,0 880,0 1760 7 1110
— [o * 233,1 466,2 ; 932,3 1865 8 0 0 0 1
246,3 493.9 987,8 1976 9 10 0 1
h 10 0 10 1
11 110 1
12 0 0 11
13 1 0 11
Tabelka 2
14 0 111
Opis działania dekodera
15 1111

W eA A □ M ASA B C
Wejścia Wyjścia
A B c 0 W0 W1 W2 W3 W4 W5 W6 W7 W8 W9
0 0 0 0 0 1 i i 1 1 1 1 1 1
1 0 0 0 1 0 i i 1 1 1 1 1 1
0 1 0 0 1 1 0 i 1 1 1 1 1 1
1 1 0 0 1 1 i 0 1 1 1 i 1 1
0 0 1 0 1 1 1 1 0 1 1 1 1 1
1 0 1 0 1 1 i 1 1 0 1 1 1 1
0 1 1 0 1 1 1 1 1 1 0 1 1 1
1 1 1 0 1 i 1 1 1 1 1 0 1 1
0 0 0 1 1 1 1 1 1 1 1 1 0 1
1 0 0 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 0
0 1 0 1 1 i 1 1 1 1 1 1 1 1
1 1 0 1 1 1 i 1 1 1 1 1 1
0 0 1 1 1 i i 1 1 u
1 0 1 1 1 1 i 1 1
1
1 1
1
1
1 1 WeB Zł Z2 +5V
1 1
0 1 1 1 1 1 i 1 1 1 1 1 1 1
1 1 1 1 1 i 1 1 1 1 1 1 1 1 Licznik liczy, jeśli na jednym z wejść zerujących jest 0. Podanie
jedynek na te wejścia powoduje ustawienie licznika w stanie 0
♦5V A B C D W 9 W8 W7
Licznik liczy impulsy generatora taktującego
i wskazuje kolejno ich numery. W układzie wyko­
rzystujemy licznik binarny liczący do 16. Opis jego
stanów podany został w tabelce 3.
Numer kolejnego dźwięku pojawia się na wyj­
ściach licznika w postaci zakodowanej w kodzie
BCD. Zostaje on /deszyfrowany za pomocą dekode­
ra. W gongu zastosowano łatwiej dostępny deszy-
frator dziesiętny, odróżniający jedynie dziesięć sta­
nów. Z tego względu należy ograniczyć odliczanie
licznika do dziesięciu.
W tym celu zostały wykorzystane wejścia zerują­
ce licznika. W stanie dziesiątym jednocześnie poja­
dekodera (tabelka 2). Ponowne uruchomienie gene­ wiają się na wyjściach B i D jedynki, które wyko­
ratora taktującego następuje po dostarczeniu do rzystujemy do zerowania licznika. Ponieważ czas
tych bramek jedynki logicznej, przez zwarcie przy­ zerowania jest bardzo krótki, licznik praktycznie ze
cisku P. Impulsy wytwarzane przez generator tak­ stanu dziewiątego przechodzi w stan zerowy.
tujący, przez bramkę separującą B3 przekazywane Wyjścia A, B, C, D licznika sterują deszyfrato-
są do układu formowania dźwięków i do licznika. rem. Deszyfrater, na wyjściu o numerze wskaza­
Na wejściu licznika znajduje się dodatkowo układ nym przez licznik, przechodzi w stan logicznego
całkujący R3, C2, który eliminuje krótkie impulsy zera. Wyjścia W| do W<) sterują generatorem akus­
zakłócające, jakie czasem pojawiają się na wyjściu tycznym, natomiast wyjście W0 zatrzymuje pracę
sterującego generatora taktującego. generatora taktującego oraz blokuje wejście wzmac-
niacza (bramka B4). Do generacji sygnałów akusty­
cznych wykorzystujemy przestrajany napięciem
przerzutnik astabilny, zrealizowany na tranzysto­
rach Tl i T2 oraz opornikach R* - R7 i kondensato­
rach C3 i C4. Częstotliwość pracy przerzutnika
zależy od wartości pojemności i oporności w obwo­
dzie baz tranzystorów. Zmianę zakresu regulacji
wysokości dźwięków najłatwiej osiągnąć przez
zmianę pojemności C3 i C4- Im mniejsze będą te
pojemności, tym wyżej będzie zestrojony układ.
try i diody separujące dołączone są do wyjść deszy
 /

'i

i Rys5

4
 fratora. Deszyfrator, przez wyjście będące w stanie
logicznego zera, dołącza bazy do masy. Tylko dioda
związana z tym wyjściem znajduje się w stanie
przewodzenia; pozostałe diody, spolaryzowane za­
porowo, separują wyjście w stanie zerowym od
pozostałych wyjść. Potencjometr, włączony w sze­
reg z przewodzącą diodą, umożliwia zmianę napię­
cia polaryzującego bazy, co powoduje zmianę częs­
totliwości generowanego sygnału. Bramka B4
w czasie, gdy gong znajduje się w stanie spoczynku
(w stanie zerowym), zapobiega przedostawaniu się
sygnałów z generatora akustycznego do wzmacnia­
cza. Kiedy bramka B4 nie blokuje sygnałów, przez
tranzystor T3 przekazywane są one do prostego
wzmacniacza na tranzystorach T4 i T5. Tranzystor
T3 pełni w tym układzie ważną rolę. W bazie tego
tranzystora znajduje się układ formowania dźwię­
ków, wpływający za pomocą tranzystora T3 na
amplitudę sygnału akustycznego.
Należy pamiętać, że o brzmieniu każdego instru­
mentu decyduje wiele czynników, a między innymi
szybkość narastania drgań i szybkość gaśnięcia
drgań. Dźwięki instrumentów strunowych można
podzielić na dwie fazy; uderzenie w strunę - charak­
teryzujące się szybkim narastaniem amplitudy
drgań i swobodne drganie struny - charakteryzują­
ce się powolnym zanikaniem drgań.
W naszym układzie postaramy się wykorzystać te
właściwości drgań struny. Generator akustyczny
wytwarza sygnały o stałej amplitudzie. Zmieniając
odpowiednio amplitudę takiego sygnału, możemy
uzyskać efekt podobny do uderzenia w strunę.
W tym celu, na początku, amplituda sygnału po­
winna błyskawicznie rosnąć do wartości maksymal­
Spis elementów
Bramki B1, 82, B3. BA - układ scalony UCY 7400,
Licznik -- układ scalony UCY 7493,
Oeszyfraior - układ scalony UCY 7442 łub UCY 74145.
T l. T2, T3r TB - tranzystory p-n-p małej mocy, np. BC 177,
T4 - tranzystor n-p-n małej mocy, np. BC 107,
T6 - tranzystor BC 211 lub BD 135.
Rezystory o dowolnej mocy:
Rv Rj-820 U, Rj - 20 kO,
R3 - 750 U, R1D- 330 kił,
R, - 1.3 kii, Rn - 4 ,7 k a
Rs, fig - 4,7 bU, R(J - 200 S2r
R„ - 680 U, R|3 - 390 li.
Kondensatory na dowolne napięcie;
C, 220 kF, C„ - 33 nF,
Cj - 100 pF, Cr -10 00 »F /1 6V ,
e 3, C4, C, - 0,2 fiF, C# - 470 iiF/6 V,
Dz - dioda Zenera na napięcie 5,6 V,
Dl do D l0 dowolne diody krzemowe, np. BAP 794, BAP 795,
Gł - głośnik o rezystancji ponad 20 l i lub wkładka słuchawkowe
do M efonu.
nej, a następnie powoli zanikać. Początek każdego
dźwięku wyznacza przejście z zera na jedynkę wge­
neratorze taktującym. Impuls prostokątny z tego
generatora przez układ różniczkujący C5, R3, oraz
diodę D 10 powoduje szybkie ładowanie kondensa­
tora C*. Następnie kondensator Cń powoli rozłado­
wuje się w obwodzie bazy tranzystora T3. Prąd
rozładowania ogranicza opornik R1(J, Powolne roz­
ładowywanie się kondensatora powoduje zatykanie
się tranzystora T3 i ograniczenie amplitudy sygnału
przesyłanego do wzmacniacza (rys. 2 ),
Ostatnim elementem gongu jest zasilacz (rys. 3).
Ze względu na znaczną zależność częstotliwości
pracy generator.t akustycznego od napięcia, napię­
cie zasilania musi być stabilizowane. Tranzystor
16, ze względu na ilość wydzielanego ciepła, powi­
nien mieć radiator.
Płytka montażowa gongu została przedstawiona
na rys. 4, a na rys. 5 widoczny jest układ elementów
montażowych na płytce drukowanej.
Uruchomienie gongu
Uruchomienie urządzenia rozpoczniemy od
sprawdzenia, czy gong został prawidłowo zmonto­
wany, zgodnie ze schematem. Następnie dołączamy
napięcie zasilania. Jeśli układ działa prawidłowo, to
pobór prądu nie powinien przekraczać 250 mA.
Naciskamy przycisk P i sprawdzamy, czy układ
generuje dziewięć dźwięków. Jeśli układ pracuje
poprawnie, można zacząć strojenie układu. Dla
ułatwienia strojenia przerywamy połączenie między
licznikiem a generatorem taktującym (na płytce
drukowanej połączenie to celowo zrobione jest
w postaci zwory Zł). Następnie na wejście licznika
podłączamy przełącznik podający zero lub jedynkę
(napięcie 0 V lub 5 V). Przełącznik ten umożliwia
nant ręczne przestawianie licznika. Ustawienie licz­
nika w jednej pozycji umożliwia długie strojenie
jednego dźwięku. Po zestrojeniu tego dźwięku prze­
stawiamy licznik w kolejny stan. Po prawidłowym
zestrojeniu wszystkich dźwięków łączymy na po­
wrót zworę i urządzenie można już instalować.
Czytelnicy, których nie zadowoli liczba progra­
mowanych dźwięków, mogą oczywiście, wykorzys­
tując bloki lego urządzenia, konstruować układy
umożliwiające odtwarzanie znacznie dłuższych me­
lodii. Najprostszym przykładem rozbudowy może
być zastąpienie deszyfratora dziesiętnego układem
UCY 74154 deszyfrującym 16 stanów.
Krzysztof Moryan
 RAKIETY ŚNIEŻNE

Rakiety śnieżne umożliwiają chodzenie po pu­

szystym, świeżym śniegu bez zapadania się. W na­
szym klimacie przydają się zasadniczo w terenach
górskich, obficie pokrytych śniegiem, ale znane
nam wszystkim kaprysy pogody mogą rozszerzyć
zastowanie rakiet śnieżnych nawet na cały kraj.
Opisane niżej aluminiowe rakiety są lekkie i nadają
się do obuwia wszelkich rozmiarów.
Śnieżne rakiety umożliwiają chodzenie nawet po głębokim
* i puszystym śniegu

i Pracę przy budowie śnieżnych rakiet należy roz­

począć od przygotowania wszystkich niezbędnych
materiałów - zgodnie ze spisem zamieszczonym
przy końcu artykułu.
Rurę, tworzącą zewnętrzną ramę rakiety (A), zgi
namy tak, aby uzyskać duży połowa], o przybliżo­
nej długości 580 mm i szerokości 280 mm (rys. 1).
Aby połączyć oba końce tej rury zastosujemy dodat­
kowy odcinek rury (B) o średnicy 13 mm i długości
60 mm - wsuwając go do wnętrza rury A (rys. 2).
Następnie wiercimy w rurze (A) 22 otwory o 6 mm.
Otwory te, zgrupowane parami, rozstawione są co
20 mm i służą do umocowania strzemion (C) prze­
znaczonych do pasków. Każde ze strzemion (C) wy­
konane jest z aluminiowego pręta o średnicy 6 mm
1długości około 80 mm, dwukrotnie wygiętego pod
kątem prostym. Końce strzemion wkładamy do
otworów w rurze (A), gdzie należy je zanitować.
Trzeba przy tym zauważyć, że jedno ze strzemion
(C) musi wejść w otwory wykonane w rurach (A i B)
w celu połączenia końców rury (A) (rys. 2).
Teraz możemy zrobić płytę podeszwową (D)
z blachy duralowej grubości 1,5 mm. Płyta ta,
długości 300 mm i szerokości 100 mm, musi być na Sposób ułożenia pasków rakiety
2 dłuższych krawędziach wygięta pod kątem 90 .
Następnie wiercimy w płycie podeszwowej 4 otwory Teraz możemy wykonać i dopasować 2 svmei rv
o średnicach 5 i 10 mm. Ponadto wycinamy w niej 8 czne elementy (G i H), które będą ustalały położone
podłużnych otworów (2 0 x 6 mm) (rys. 1). na rakiecie stopy. Każdy z tych 2 elementów składa
Z tego samego materiału co płyta podeszwową się z aluminiowego kątownika o przekroju 20 x 20
wycinamy płytę (E), która ma kształt trapezu o pod­ mm i długości 100 mm (rys 1), na końcu którego
stawach 60 i 120 mm oraz wysokości 140 mm. Po wwiercony jest otwór 0 5 mm. Ponadto robimy
wygięciu 2 wysięgników wiercimy w płycie (E) 8 w kątownikach 2 podłużne otwory, z których jeden
otworów o średnicy 5 mm. ma kształt owalu o zakrzywionej osi podłużnej.
Element (F) wycinamy z blachy aluminiowej Środek krzywizny tej osi musi wypadać w środku
grubości 2,5 mm; ma on kształt krzyża długości 310 otworu 0 5 mm. jedna z płaszczyzn kątownika (G
mm, z poprzecznym ramieniem długości 120 mm, i H) powinna być lekko ścięta, jak pokazano na
jak pokazano na rys. I; trzy końce krzyża należy rysunku. Po wykonaniu wszystkich omówionych
wygiąć pod kątem 90 . elementów możemy rozpocząć montaż rakiet.
Następnie wycinamy w płycie 4 podłużne otwo­ Najpierw ustawiamy płytę podeszwową (D) po­
ry: 2 o przekroju 30 x 6 mm u góry, oraz 2 otwory środku wygiętej rury (A). Płyta będzie utrzymywa­
15x5 mm pośrodku obu bocznych łap. na we właściwym położeniu paskami (I) ze skóry lub
 \ kątownik aluminiow y
'2 0 * 2 0 x 1 0 0
tp=2,5
,* 5 PODKŁADKA ,
3Ł 2I WKRĘT (5 ) SRUBA>5*15
Rj (K) -.SYMETRYCZNIE
- c- r& j :
PASEK ® -

^^^PODKtAOfcaK

> ^ nit ;
NIERDZEWNY
RURKA ALUMINIOWA f 16
L= 1500

C z tkaniny. Ułożenie pasków w rakiecie śnieżnej jest

Spi materiałów
v Pozostaje nam jeszcze do wykonania ruchome
Rura aluminiowa, O 16 mm, dług. 3 m.
rura aluminiowa 0 6 mm, dług. 0,12 m,
pręt aluminiowy 0 6 mm, dług. 1 ,8 0 m,
kątownik aluminiowy 20 x 20 mm, dług 0,40 m,
blacha aluminiowa gruh. 2,5 mm, 0,15 m7,
nily nierdzewne,
12 wkrętów do metalu O 5 x 15 mm i łbamt frezowanymi,
4 sworznie 0 5 * 1 5 mm.
20 nakrętek 0 6 mm,
16 podkładek o średnicy wewn. 5 mm,
B m pasa skórzanego iub z tkaniny,
4 rzemienie (od nosków pedałów roweru),
8 zapinek rzemieni
pokazane na fotografiach,
W miejscach krzyżowania się pasków możemy
dać nierdzewne nity (J). Element (F) oraz płytkę (E)
łączymy wkrętami do metalu (K) 0 5 x 15 mm
i nakrętkami. Ponieważ w elemencie (F) wykonane
są podłużne otwory pod wkręty, cały zespół można
regulować stosownie do rozmiaru obuwia użytkow­
nika. Następnie za pomocą 4 wkrętów (L) 0 5 x 15
.nm, nakrętek 1 4 podkładek (M) mocujemy kątow­
niki (G i H) na górnej powierzchni płytki (E).
połączenie płytek (D i E). W tym celu stosujemy 2
sworznie (N) o średnicy 5 mm i długości 15 mm
z nakrętkami i 4 podkładkami (O). Stopa użytkow­
nika będzie przytrzymywana na odchylanej części
rakiety za pomocą 4 rzemiennych pasków (P),
z których 2 są wyposażone w sprzączki. Paski
przekładamy przez podłużne otwory elementów (F,
G i H) i ustalamy metalowymi zapinkami (Q)
względnie przynitowujemy.
Wg „Systeme D" opr. b.k.
 %
WSKAŹNIK NAŁADOWANIA AKUMULATORA

W pojazdach samochodowych wskaźniki sianu do * *

akum ulalote
akumulatora stosowane są przeważnie w postaci ża­
rówek a tylko czasami są to amperomierze. Napięcie
jednego ogniwa akumulatora ołowiowego waha się
w granicach inJ 1,8 do 2,8 V. Napięcie maksymalnie
naładowanego akumulatora szybko obniża się po
obciążeniu do wartości 2,1 V na jednym ogniwie.
W związku z tym napięcie akumulatora 12 V zmic
rua się od 10 do 12,6 V i w takim właśnie zakresie
musi pracować wskaźnik jego stanu
Proponowany przez nas układ wskaźnika aku
mulaiora d/iała w len sposób, że włącza jedną
z dwóch diod elektroluminescencyjnych i w len
sposób sygnalizuje stan pracy akumulatora. Sche­
mat takiego wskaźnika pokazany jest na rys. I. V T2 BC1C7 {BC 10&, BC1G9)
Elementami sygnalizacyjnymi są diody elektrolu­
minescencyjne: Dl czerwona t.CQYP 40 1 1)2 -
zielona (CQYP 32).
Elementem decydująeym o progu zadziałania DZ BZP6M C12 ; d iz :
lub BZP 611 • B ZP 6r CSVT
układu jest dioda Zencra. l)z. Przy małym napięciu
na zaciskach akumulatoia, przez diodę Dz nie oo łączone szeregowo
płynie prąd i wtedy przewodzi tranzystor T2.
— a n— -
Dioda zielona, Dl, jest zbocznikowana wysiero- —

wanym tranzystorem i w związku z tym nie świeci. D1.D2

Dioda Dl (czerwona) świeci, bo tranzystor Tl nie
jesi wysterowany. Przy wzroście napięcia wystero­
wany zostaje tranzystor T l, a tym samym zgaszona K A
dioda Dl, przez zbocznikowanie jej przewodzącym ♦ Ryb^y
tranzystorem. Przy dalszym wzroście napięcia zapa­
la się dioda zielona 1) 2 , po zablokowaniu tranzysto­
ra T2. /
i
Wskaźnik sygnalizuje stan akumulatora w len
sposób, że przy napięciu niższym od 12 V pali sję
dioda czerwona. W zakresie 12-12,5 V me pali się
żadna dioda a przy napięciu 12,6 V zapala się zielona
dioda.
Uproszczony wskaźnik pokazany jest na rys. 2.
jest on mniej dokładny od omówionego wcześniej
wskaźnika. Do napięcia 10,5 V pali się czerwona
dioda, od 10,5 V do 12,5 V nie pali się żadna dioda
a przy napięciu 12,6 V zapala się zielona dioda.
Wszystkie użyte w układzie rezystory są typu
MLI 0.5 W. Ponieważ proponowane układy >ą
bardzo proste, można je zmontować na kołkach lub
mosiężnych nilach.
Inż. Antoni Białoszewski
 PRZYSTAWKA
DO PRZECINANIA
W domowym majsterkowaniu w metalu często
zachodzi konieczność przecinania twardych przed­
miotów, np. stalowego pręta o takiej twardości, że
operacji tej nie można przeprowadzić zwykły piłą do
metalu.
Dla umożliwieniu wykonywania tych czynności
proponujemy budowę prostej przystawki do stojaka
do wiertarki, opisanego w nrze 2/79 Przy­
stawka mocowana jest w obejmie wiertarki, która
połączona jest z przystawką w położeniu pozio­
mym. Na wrzeciono wiertarki wkręcona jest opra­
wa ściernicy do cięcia o spoiwie bakelitowym (patrz:
,,Narzędzia ścierne w warsztacie majsterkowicza
,,MTr' nr 3/80). Przedmiot, przeznaczony do prze­
cięcia, mocowany jest w imadle ustawionym na stole
stojaka wiertarki.
Wykonanie przystawki rozpoczynamy od przy­
gotowania stalowego kątownika o przekroju 50 x 50
mm i długości około 150 mm. W7 jednym ramieniu
lego kątownika wycinamy kawałek ścianki w taki
sposób, aby kątownik można było wygiąć pod
kątem prostym i zespawać w sposób pokazany na
rys. I. Kątownik o proponowanej długości 150 mm
jest za długi, ale ta długość ułatwia nam wyginanie.
Z przygotowanego w ten sposób kątownika musi­
my wypiłować element kątowy o kształcie pokaza­
nym na rys. I; kształt len trzeba wykonać tak, aby
polem nie było trudności z mocowaniem wiertarki,
po zespawaniu wszystkich elementów w całość.
Obejmę wiertarki (poz.3) wykonamy z rury stalo­
wej o średnicy półtora cala, do której przyspawamy
dwa ściągacze ze stalowej blachy grubości 4 mm.
Przygotowaną obejmę oddamy do warsztatu do
przetoczenia wg wymiarów z rys. ł . Uchwyt przy­
stawki (poz.2 ) również musimy wykonać w warszta­
cie lokarskim.
 Najtrudniejszą czynnością jest pospawanie wszy­
stkich części w jedną całość. Ten etap pracy propo­
nujemy zacząć od przyspawania obejmy wiertarki
do kątownika. Sposób postępowania przedstawia­
my na rys. 2* W obejmę wsuwamy uchwyt przy­
stawki, razem z kątownikiem skręcamy w imadle,
i w lej pozycji elementy spawamy.
Następnie do kątownika przyspawamy uchwyt
tak, aby oś uchwytu utworzyła kąt prosty z osią
obejmy.
Do przystawki konieczne jest wykonanie osłony
ściernicy (poz.7), którą zrobimy ze stalowej blachy
grubości 1 mm. W tym celu z blachy wycinamy
krążek o zewnętrznej średnicy większej o 5-10 mm
od zastosowanej ściernicy, a w krążku wycinamy
otwór o średnicy 60 mm. Następnie krążek przeci­
namy na pół i na jego obwodzie spawamy pasek
blachy. Do osłony mocujemy za pomocą nitów lub
spawania trzymacz osłony (poz.8 ), wykonany ze
stalowej blachy grubości 3 mm. Osłonę ściernicy
połączymy z kątownikiem za pomocą dwóch śrub
M6 (poz.6 ), pod które podkładamy podkładki
(poz.5). '
Przygotowanie przystawki do pracy odbywa się
w następującej kolejności: do obejmy stojaka wsu­
wamy uchwyt przystawki i zaciskamy go śrubą.
Następnie do obejmy wiertarki w przystawce wsu­
wamy wiertarkę i zaciskamy ją. Na wrzeciono na­
kręcamy oprawę ściernicy wraz ze ściernicą i zakła­
damy osłonę.
Pionowy ruch przystawki odbywa się przy naci­
skaniu dźwigni stojaka (patrz foto); przesuwanie
przystawki do dołu trzeba wykonywać wolno, z wy­
czuciem.
Stefan Zbudniewek
W O Z N
A M O C
ZAPOROŻEC U
Na drogach Polski w idać o sta tn io co
raz w ięcej ladzieckich sam o ch o d ó w Za
p o m ie ć . N ajnow sze z nich to z m o d e rn i
zow ane w ersje znanego juz w naszym
kraju Zaporożca ZAZ-968, który b y ł im
p o rtp w a n y do nas w 1973 roku, Do
końca br tra fi na polski rynek 5200
zm odernizow anych Zaporożców,
w przyszłym roku p rzew iduje się za­
kupienie dalszych 5000 sztuk tych p o ­
jazdów.
W ielki popyt na sa m ochody osobow e
w Polsce spraw ia, że now e radzieckie
ZAZ-y szybko znajdują n a byw ców 2a
cenę nom inalną 150 tys. zł klient otrzy
m uje sam ochód znacznie unow ocześ­
niony w p o ró w n a n iu z poprzednim m o
delem oznaczonym ZAZ-968A Nalęzy
dodać, że to unow ocześnienie dotyczy
przede w szystkim zew nętrznego w y ­
stro ju nadw ozia. Zniknęły w ystające
z b ło tn ik ó w tyln ych duże „kie sze n ie ",
w które łapane było pow ietrze do c h ło ­
A J E M
H O D Y
dzenia silnika Z m ie n io n o przednią i ty l­
ną ścia nę nadw ozia w raz ze zderza kam i
oraz pokryw ę ko m o ry silnika Choć
w bryle zewnętrznej Zaporożec nadał
przypom ina nie w ytw arzany już nie
m iecki sam ochód NSU Prinz, w jego
w yglądzie w prow adzono nowoczesne
a akcenty. N ajw ięcej tych nowoczesnych
cech jest w tyln e j części nadwozia.
W m iejsce okrągłych kloszy tylnych
lam p z c h ro m o w a n ym i i ozdobnie
kształtow anym i ram kam i, w prow adzo
no prostokątne poziom e lam py zespo
lone, które spraw iają, że sam ochód w y
daje się niższy. W m iejsce w s p o m n ia ­
nych w ystających łapaczy powietrza
w prow adzono podłużne, nie rzucające
się w oczy, użebrow ania
U kształtow anie b ło tn ik ó w tyln ych
oraz p okryw y ko m o ry silnika ma zwią
zek z obiegiem pow ietrza potrzebnego
do chłodzenia silnika. Żeberka w pra
w ym ty ln y m b ło tn iku u staw ione są tak.
aby następow ał in te n syw ny w lo t po
wietrzą w czasie jazdy W y lo t ogrzane
go pow ietrza od g ó rn ych p a rtii silnika
następuje przez szczeliny w le w ym tyl
nym b ło tn iku - szczeliny skierow ane są
ku ty ło w i G łów ny w lo t pow ietrza do
chłodzenia silnika znajduje się z lewej
strony na p o kryw ie ko m o ry silnika.
W ło t pow ietrza je st w ym uszony, gdyż
jest ono zasysane przez dużych rozm ia­
ró w w e n ty la to r chłodzący siln ik. Ponad­
to w ty ln e j ścianie nadw ozia, pod ta b li­
cą num eru rejestracyjnego, znajduje się
dodatkow y w lo t pow ietrza, które w pa­
da na ło p a tki w e n tyla to ra .
Przednia ściana Zaporożca przypom i
na czechosłowacką Śkodę 100/110
jest w ypukła i ma w klęsłe przetłoczema
w m iejscach osadzenia reflektorów . Po
między re fle kto ra m i um ieszczono sze
roką ozdobną listw ę , w ykonaną z czar­
nego elastycznego tw orzyw a, a na lis ­
tw ie napis „Z A Z 9 6 8 M ". Po o bu stro
 elem enty, jak np. zbiorniczek płynu ha
nach ozdobnej lis tw y są podłużne klo ­ połączone są w zw arty b lok napędow y m u lco w e g o i zbiorniczek na w odę spry-
sze lam p kierunkow skazów . Ramki reł sprzęgło, skrzynia b ie g ó w i przekładnia skiwacza szyb. W kom orze bagażnika
lektorów są czarne, co stwarza h arm o­ głów na znajduje się nadal a kum ulator, który ma
nię w y stro ju w kolorze czarnym , razem Zaletą silnika chłodzonego p o w ie ­
pojem ność 55 Ah.
ie w spom nianą listw ą ozdobną ■ zde trzem jest przede w szystkim w y e lim in o ­ W poprzednim m o d e lu Zaporożca
rzakiem, który w środkow ej części ma w anie k ło p o tliw ych czynności związa
b yły dwa zbiorniczki płynu, oddzielnie
nakładki z czarnej gum y, a na obi* kon nych z obsługą w o d n eg o układu chło
dla każdego o b w o d u ham ulcow ego
cach nakładki z czarnego tw orzyw u dzącego Wadą jest głośna praca we
Zastąpiono je teraz jednym d w u ko m o ­
n tyla to ra -d m u ch a w y W ieloletnie s to ­
Identycznie w ykonany jest zderzak tyl ro w y m zbiorniczkiem , podobnie jak
ny. Nowy Zaporożec nie ma nadm iernej sow anie nie zm ienionego źródła napę w Fiacie 126p. Z m ie n io n o również
ilości błyszczących chro m o w du Zaporożca m oże w skazywać na me
kształt zbiorniczka sprysktwacza szyb
Pierwszy egzem plarz p ro d u ko w a n e ­ zaw odność tego zespołu. Jeszcze jedną z b utelkow ego na prostopadłościan. In ­
go obecnie Zaporożca ZAZ-968M zade­ zaletę dostrzegam y w silniku Zaporożca na jest pom pka spryskiwacza m ocow a­
m o nstrow ano na w ysta w ie w M oskw ie zadowala się on tańszą, niebieską
na razem ze zbiorniczkiem .
w 1977 roku M iał on w ówczas koła benzyną, naw et o liczbie oktanow ej 76 Ze w zględu na ty ln o n a p ę d o w y układ, **
jezdne z sam ochodu Łada 1200. czyli Niestety, w n o w y m Zaporożcu pozos­
Zaporożec m ia ł niekorzystny rozkład
W AZ-a-2101. W p rodu kcji seryjnej, któ tała wada z poprzednich m o d e li: dostąp obciążeń na osie. Po przeniesieniu koła
ra ruszyła pod koniec 1979 roku, pozo do w le w u paliwa uzyskuje się dopiero zapasowego do ty łu . obciążenie osi ty l­
stały koła ze starszych m o d e li Zaporoż­ po o tw a rc iu p o k ry w y silnika. Takie roz nej jeszcze bardziej w zrosło N ierów ny
ca; szkoda, bo z kołam i Lady ZAZ ko w iązanie można uznać nie ty lk o za m ało rozkład obciążeń na osie ujem nie w p ły
w ygodne, ale w ręcz niebezpieczne Po­
rzystniej się prezentow ał. wa na stabilność pojazdu w m chu, tym
We w nętrzu Zaporożca jest sporo m im o istniejących osłon przy w lew ie, bardziej że zawieszenie koł przednich
niebezpieczeństwo rozlania benzyny na
m iejsca dla 4 osób, znacznie przestron­ jest tw arde.
niejsze jest w nętrze nadw ozia sam o gorący silnik jest bardzo d u ż a
N o w y Zaporożec z pełnym obciążę
W poprzednich m odelach Zaporożca
chodu z U krainy niż w nętrze nadwozia niem 320 kg rozpędza się do 100 k m /h
koło zapasowe umieszczone było, po
naszego Fiata I2 6 p Przydałyby się je d ­ w ciągu 35 s. Dynam ika nie jest w ięc
nak w Zaporożcu w ygodniejsze, lepiej d o b n ie jak w naszym Fiacie 126p, w b a ­
najlepsza, n atom iast m ożliw ość poru
ukształtow ane fotele przednie gażniku, tuż przy ścianie czołowej. Kolo
szania się po nierów nościach drogi
Ścisłe pow iązanie organizacyjne fa b ­ zapasowe skutecznie zm niejszało skutki bardzo duża. Zaporożec ma bardzo d u ­
ryki w Zaporożcu z w ielką fabryką W AZ czołow ego zderzenia, ale również ogra ży p rześw it d ro g o w y , nie spotykany
w idoczne jest w niektórych detalach uleżało pojem ność bagażnika. Funkcję w sam ochodach oso b o w ych , bo az
stosow anych w Zaporożcu. Na desce ochronną przed skutkam i zderzenia
rozdzielczej ZAZ-a spotykam y „w a z ó w ,pełnia teraz w ypukła, sztywniejsza 175 mm .
Na uw agę zasługuje bogate w yposa­
skie" w skaźniki i przełączniki. Od ściana przedmą nadw ozia Przeniesie­
żenie seryjne w narzędzia kierow cy,
nie koła zapasowego do tyłu , w praw y
WAZ-a-2101 pochodzi pom pa p a liw o
narożnik ko m o ry silnik^, zwiększyło p o ­ składające się z ok 30 pozycji. W ko m ­
w a i d w u p rze ło to w y gażnik
S ilnik Zaporożca 963M, z w yją tkie m jem ność bagażnika praw ie d w ukrotnie plecie tym jest m.m , pom pka do kół,
ciśnieniom ierz, łyżki do zakładania
osprzętu i ru r w yd e ch o w ych , nie został do 195 cm 3. Oprócz zwiększonej po­
opon oraz korba do rozruchu silnika
jem ności, bagażnik ma teraz w ew nątrz
poddany m odernizacji i pochodzi ze sta
rszych m odeli sam ochodów tej m arki. osłony z tw orzyw a sztucznego, oddzie­
Z dzisław Podbielski
Jest to, z konstrukcyjnego punktu wi lające umieszczone w bagażniku takie
dzenia, ciekawa je d n o s tk i napędowa,
o rozw iązaniach feaako spotykanych.
W kadłubie silnika w sta w io n e są bo
gato użebrow ane cztery tuleje c y lin d ro ­ Dane techniczne samochodu ZAZ 968M
we. Tuleje te umieszczone są w dw óch
rzędach i tw orzą układ w id la sty o kącie N adwozie sam onosne, 2-drzw iow e, 4-rniejscowe
rozwarcia 90 . Owa rzędy c y lin d ró w ma S ilnik 4-suw ow y. 4-cylin d ro w y, w idlasty, chłodzony pow ietrzem , umiesz
ją oddzielne a lu m in io w e głow ice, ró w ­ czony z ty łu pojazdu,napędza kuła tylne
nież użebrow ane W ał ko rb o w y podpar Ś rednica cyt x skok iłp k a /p o j. skokowa - 76 * 66-1197 cm .
ty jest w trzech punktach, napędza za M uc maks. 31,5 kW (43 KM-DIN) przy 4400 o b r./m in .
p ośrednictw em kół zębatych w ałek roz S topień sprężania 7,2 V
rządu, um ieszczony centralnie w w i Skrzynka przekładniow a 4~b»eyowa, synchronizow ana.
dłach c y lin d ró w S terow anie zaw oram i Zawieszenie przednie; dw a poprzeczne drążki skrętne, am ortyzatory
odbyw a się za pośre d n ictw e m długich teleskopow e ze sprężynam i ś ru b o w ym i.
lasek popychaczy i dźw igienek zaworo Zawieszenie tyln e : trójkątne wahacze wleczone, sprężyny śrubow e,
wych, um ieszczonych na dw óch w ał am o rtyza to ry teleskopowe
kach tzw. kla w ia tu ry. Zaw ory ssący h a m u lce d w u o b w o d o w e . przednie i ty ln e bębnowe, ,h. n u,,. ręczny
w yd e ch ow y um ieszczone są ró w n o le ­ działa na koła tylne.
gle w zględem siebie. O gum ienie o w ym ia ra ch 155 330, czyli 6,15 ^
Bardzo w ażnym elem entem , gw aran D ługósc/szer /w y s pojazdu 3765/1490/1400 mm .
tującym skuteczność chłodzenia pow ie Rozstaw osi - 2160 mm
trzem silnika, jest dużych rozm iarów Masa w łasna pojazdu 790 kg (z w yposażeniem - 840 kg).
w ie lo ło p a tk o w y w e n ty la to r Z am oco­ Prędkość m aksym alna 123 km /h .
w any on jest w obudow ie, tuz nad silni Zużycie paliw a 817100 km przy V 90 k m /h
kiem , i napędzany paskiem klin o w ym
od w ału ko rb o w e g o Razem z siln ikie m
 wycinek. Niekiedy wycinek negatyw u może
papierze, lub takiż rysunek techniczny wy­
być ciekawszy od całości. Eliminując zbędne
klinany tuszem. Po wywołaniu negatywu
fragmenty obrazu, odciągające uwagę wi-
fo to s dza. podkreślamy tym silniej główny mo­
tyw Robimy to zgodnie / zasadą, .,jeden
•rzeba go skontrolować przez silne vkł<i
powiększające t sprawdzić, czy wykazuje
obraz - jeden temat” Mogą też zdarzvć się dostateczną ostrość na całej powierzchni.
Negatyw testow y zakładamy do powiększa!
negatywy zawierające klika molswów wza­
nika - również emulsją ku dołowi, Znajdują
jemnie konkurujących ze sobą. Z takiego
cc się na nim wzory geometryczne lub litery
Wykonywanie powiększeń negatywu przez powiększenie różnych jego
druku o wyraźnych liniach umożliwią uasta
fotograficznych fragmentów możemy uzyskać kilka obra
(cz. 2) /ów, z których każdy będzie zamkniętą ca menie maksymalnej u możliwych-ostrości
ubrazu. Przy czynności tej można pomóc
łością, skupioną wokół własnego motywu
sobie lupą. oglądając przez nią obraz rzuto
Najczęściej do wykonywania powiększeń głównego. fakicgo wyboru wwinka do­ wany na płytę maskownicy.
używamy papieru o powierzchni błyszczą- konujemy wstępnie, przesłaniając paskami
ccj. z cienkim podłożem. Przy większych papieru odpowiednie fragmenty próbnej od Po ustaw leniu ostrości obraz testow y usu
formatach stosujemy papier o podłożu kar lulki stykowej. Ostateczne wykadrowanie wainy. a do ramki powiększalnika zakłada­
łonowym, bardziej sztywny. Papierów v>po­ obrazu następuje na maskownicy powię­ my właściwy negatyw. Teraz przysłonę
wierzchni matowej luh póhnatowej używa* kszalnika. Po pewnym czasie, gdy już nabie­ obiektywu powiększalnika przy mykamy do
my raczej do wykonywania portretów i do rzemy wprawy, będziemy mogli obyć się bez wielkości Klub IJ, wówczas bowiem obiek­
powiększeń, przezna czonych dla celów \\\ odbitki kontrolnej, kadrując obraz bezpo- tyw ten rysuje najlepiej. Pu zgaszeniu żarów -
stawienmczych- średmo przy powiększaniu. Obserwując ki pow iększalnika umieszczamy arkusz pa
Natomiast gdy spojrzymy na cała sprawę w tedy obraz negatywowy, rzutowany na de­ pieru fotograficznego w maskownicy emuls­
ik! strony technicznej, wówczas musim\ skę maskownicy, trzeba nauczyć się widzieć ją ku górze, pilnie przy tym uważając. aby
stwierdzić, źenp. papieru powierzchni bły­ go w wyobraźni w formie pozytywu. Z cza- maskownica nie uległa nawel najmniejsze
szczącej przenosi znacznie szerszą skalę ro/ *' nabierzemy i tej umiejętności. mu przesunięciu, gdyż wówczas naruszyli
piętowi tonainej - od bieli do czerni, niż ma byśmy wybraną pierwotnie kompozycję wy­
Przed przystąpieniem do właściwej czyn­
to miejsce przy papierze o powierzchni ma­ ności wykonywania powiększenia trzeba cinka obrazu. I eraz przystępujemy do na­
towej. I tu test m.in. przyczyną, dla której sprawdzić powiększalnik. Po zapaleniu jego świetlania powiększenia; czas naświetlania
zdjęcia fotograficzne przeznaczone do dru­ żarówki próbujemy więc. czv cała powierz­ musi być jednak uprzednio ustalony do­
ku powinny hyc wykonywane na papierze chnia jego ramki, służącej do umieszczenia świadczalnie. Dla ułatwienia sobie czynnoś­
błyszczącym ci naświetlania możemy użyć specjalnego
negatywu, jest równomiernie oświetlona
Jeżeli chodzi o gradację, czyli stopień (rdyby tak nie było, regulujemy położenie zegara wyłączającego, umieszczając go mię­
kontrasiowości papierów, tu trzeba pnwie- żarówki w pow iększalniku zgodnie z inslru dzy gniazdkiem sieciowym a wtyczką powię­
d/ieć. że negatywy normalne powiększamy keją fabryczną. Czynność.tę przeprowadza- kszalnika. Próbne powiększenia będziemy
nu papierze o gradacji normalnej. Negatywy tny przy pełnym otworze przysłony obiekty­ naświetlać w postaci fragment u obrazu .jego
natomiast bardzo kontrastowe będziemy po wu powiększalnikowego. Następnie w ram­ najważniejszą część zawierającą główny mo­
większac na papierze miękkim w sensie ce powiększalnika umieszczamy negatyw tyw;, biorąc - dla oszczędności - nie cały
gradacji). Dla negatywów bladych, o sła­ emulsją ku dołowi, a więc w stronę maskow- arkusz papieru fotograficznego, lecz tvlk<»
bych kontrastach, użyjemy papieru twarde nicy. Teraz ustawiamy interesujący nas wy­ jego część. Pamiętajmy przy tym, że nega
go, gdyż przy wykonywaniu powiększeń cinek, negatywu i wstępnie regulujemy os­ ly w o mniejszym zaczernieniu wymaga krót­
możemy wówczas nieco wyrównać niedo­ trość obrazu, przesuwając obiektyw powię szego czasu naświetlania, a negatyw o wię­
skonałości negatywów, stosując papier kszalnika w dół lub w górę. Wszystko io kszym zaczernieniu - odpowiednio dłuższe­
o wUsciw ościach wyrównujących w stosun­ robimy przy pełnym otworze przysłony go czasu. Podobnw / przesuwaniem głowicy
ku do właściwości negatyw u. powiększalnika ku górze, czyli wraz ze zwię­
obiektywu powiększalnika, rzucając obraz kszeniem skali powiększenia, wzrastać też
Oczy wiście me ze wszystkich negatywów, na biało pomalowaną płytę maskownicy,
takie mamy w swoich zbiorach, będziemy bądź też na kartkę czystego papieru, założo­ będzie czas naświetlania. Przesuwanie gło­
wykonywali powiększenia. Powiększać war­ nego do maskownicy. Dotyczy to tych ty­ w ic ku dołowi pociągnie za sobą skrócenie
to tylko zdjęcia najlepsze, najciekawsze. czasu naświetlania. Analogicznie; /.mniej
pów maskownic, które nie matą biało potna
V( Mępnego wyboru najlepszych zdjęć może­ lowanej deski. Pamiętajmy, że przesuwając szenie otworu przysłony obiekty wu powię
my dokonać na podstawie kontrolnych odhi głowicę powiększalnika na jego kolumnie ku kszalnika wymaga przedłużenia czasu, zaś
zwiększenie otworu - skrócenia czasu na­
tek stykowych. Sposób wy konywania takich górze zwiększamy skałę powiększenia,
świetlania.
odbitek omówimy na końcu tego artykułu. chcąc zaś ją zmniejszyć - przesuwamy głowi­
Wracając natomiast do tematu, wyboru cę ku Jolowi. Przy każdorazowej zmianie Dobierając czas naświetlania, naświetla­
zdjęć dokonujemy oglądając odbitki kon­ położenia głowicy musimy ponownie nasta my kolejne próbki według szeregu geome­
trolne w odpowiednim powiększeniu, np. wiać ostrość obrazu. Po ostatecznym ustali- trycznego, tj. przyjmując każdy następny
przez lupę. W wyborze kierujemy się /arów- mu wycinka negatywu i skali jego powię­ czas jako dwukrotnie dłuższe od poprzed-
no tematem obrazu, jak i jego ciekawą kom­ kszenia, negatyw wyjmujemy ✓ ramki po­ me^i np. 2 ,4 .8 ,1 6 sek. Po wywołaniu ivch
pozycją. jednym z podstawowych kryteriów większalnika i na jego miejsce zakładamy próbek i ich utrwaleniu będziemy mogli
<K.eny będzie to, czy wybrane zdjęcie jest specjalny obraz testowy. Jeśli nie udało się ocenk, jaki czas naświetlania bvł właściwy
wykonane nienagannie pod względem tech­ go nabyć, możemy wykonać go samodzieI- Zbyt jasny pozytyw oznacza za krótki czas
nicznym. Wybrane zdjęcia nie mogą wyka­ mc. \X tym celu należy sfotografować jakiś naświetlania, natomiast pozytyw bardzo
zywać żadnych wad ostrości, zadrapań czy moty w o dużej ilości drobnych elementów szybko ciemniejący w wywoływaczu hvf
też błędów obróbki. Muszą to być więc posiadających wyraźne kontury. Może to zbyt długo naświetlany. ( idybv okazało się.
zdjęcia zarówno najlepsze technicznie, jak byc np rysunek techniczny o dużej ilości ze wszystkie czasy naświetlania próbek były
i najciekawsze. /byt krótkie, co może mieć miejsce pr/v
drobnych elementów geometrycznych.
I eraz. trzeba zdecydować się, czy powię­ ciemnym negatywie i dużych skalach powię­
r/.eba też postarać się, aby motyw ten bv|
kszamy cały negatyw, czy też jedynie jego kszeń, wówczas należy wykonać nową serię
kontrastowy, np. czarny druk na białym
próbek, przejmując odpowiednio przedłu-
 przedłużać ponad łU minut, ponieważ zbyt
żony czas pierwszej / nich. IV pewnym należałoby używać oddzielnych szczypiec,
czasie pracy w ciemni dnjdziemy-^dn iakie i Jla wywoływacza jest bowtetn szkodliwe imensy u nc nasiąkanie papieru utrwalaczem
utrudnia końcowe płukanie pozytywów. Co
przedostanie się do niego nawet małych
wpraw v. że / góry będziemy umieli bc/błęd-
ilości utrwalacza lub roztworu przerywają pól godziny staramy się więc przenosić
nic określić wyjściowy czas naświetlaniu utrwalone pozytywy do odpowiednio duże
każdego / negatywów, a ewentualne próbki cego.
Pr/> prawidłowo naświetlonym papierze go naczynia z przepływającą wodą; naczynie
będ<^ służyły jedynie do uzyskaniu naibar
pozostawienie pozytywu w ws wolywaczu jo może znajdować się już po/a ciemnią,
dziej optymalnego wypracowania światło w widnym pomieszczeniu. Pozytywy po­
dłużej niż przez czas potrzebny do wywoła­
cieniu naszych obrazów winny być płukane w bieżącej wodzie przez
nia obrazu nic nie daje. (»dv zaś przedłuża
|*o ustaleniu optymalnego czasu nasw ict t(j minut do I godziny. Woda może przepły­
■się ponad miarę - prowadzi do zadymienia
lania, zakładamy do maskownicy nowy ar wać powoli, ale pozytywy powinny być cały
kusz papieru fotograficznego, zapalamy ża całego pozytywu, tzn. do zszarzenia jego czas poruszane, aby umożliwić dopływ świe­
rówkę powiększalnika na ściśle określone powierzchni, co zwłaszcza daje się zauważyć żej wody do wszystkich miejsc. Gdy nie
w białych fragmentach obrazu. Jeżeli pozy­
czas; do jego dokładnego odmierzenia moż­ mamy do dyspozycji wody bieżącej, wów­
na użyć znów zegara ciemniowego. (idy tyw był naświetlom zbył krotko, wówczas czas pozytywy płuczemy 2 godziny, zmie-
światło w powiększalniku zgaśnie, wyj­ przetrzymywanie go dłużej w wywoływaczu niając w naczyniu wodę co 10 minut i często
też nic nie da. nie wydobędziemy bowiem
mujemy z maskownicy naświetlone powię­ poruszając zanurzone w niej papiery W y­
tym sposobem brakujących szczegółów
kszenie i wkładamy je do kuwety z wywoły­ płukane pozytywy suszymy, ale o tym bę
w światłach obrazu. Pozytyw prześwietlony
waczem dzietny mówili szczegółowo w jednym z na­
poznajemy po tym, że szybko ciemnieje,
Jeżeli chcemy wykonać powiększenie zatracając szczegóły w cieniach. W utrwalił stępnych odcinków.
u bardzo dużym formacie* dla osiągnięcia czu pozytywy powinny przebywać ok. 10 Podczas wykonywania powiększeń musi­
którego niewystarczająca jest wysokość ko my w- szczególny sposób dbać o to. aby ua
minut. aby stały się nieczułe na działań*
.luiniiy powiększalnika, wówczas kolumnę tę negatywach me b yb drobiu kurzu, bowiem
światła
przekręcamy o 1KO .powiększalnik ustawia kurz ten zostałby skopiowany na powiększe­
Pamiętajmy, ze z oceną stopnia zaczernie­
my na brzegu siołu, a obniż rzucamy nu niach w postaci białych punkcików. Musi­
nia pozytywu, obserwowanego przy barw­
podłogę. Nit podłodze rozkładamy papier my więc starannie odkurzać negatywy, naj­
nym świetle lampy ciemniowej, należy być
fotograficzny, oczywiście już bez użycia ma lepiej miękką ściereczką antystatyczną, po­
bardzo ostrożnym. Zwłaszcza światła lampy
skuwnicy. (idy potrzebna jest jeszcze wię­ dobną do tych, jakie stosuje się przy odku­
pomarańczowej i czerwonej prowadzą do
ksza skala powiększenia, powiększalnik rzaniu płyt gramofonowych. I aka ścierce/-
pewnych złudzeń. Obraz pozytywowy
ustawialny up- na szafie. VŁ olni przypad­ w tym świetle wydaje się ciemniejszy niż jest ka musi mieć gładką powierzchnię, aby
kach należy deskę powiększalnika tak obcią­ w rzeczywistości. Dlatego leż. wywołując nie spowodowała porysowania negatywów.
żyć. aby zapobiec przeważeniu całego po­
próbki dla ustaleniu właściwego czasu na­ Wykonywanie odbitek kontrolnych
większalnika pod wpływem ciężaru jego głó­
świetlaniu pozytywu, staramy się uzyskać
wny, wvsiującej poza obrys deski Pamięta) obrazy nieco ciemniejsze niż chcielibyśmy
my, żv zwiększenie skuli powiększenia, u Mówiliśmy już o tym, że w pracy bardzo
mieć na gotowym pozytywie. Jeżeli po
CO za tym idzie odsuwanie głowicy od utrwaleniu luką zbyt ciemną próbkę obej­ pomocne są kontrolne odbitki stykowe /. ne
płaszczyzny papieru, na klórą rzucany jcM gatywow przeznaczonych do wykonania po
rzymy przy jasnym świetle, okaże się. że
obraz, pociąga za sobą konieczność przedłu w iększen, W tym celu bierzemy arkusz pa
w rzeczywistości jest laku jak należy. I amiy
żenią czasu naświetlania pozytywu propor­ ujmy więc o konieczności wprowadzeniu tej pieni biograficznego, np. o formacie IK
cjonalnie do kwadratu wspomnianej odle­ poprawki ze względu na złudzenie, jakiemu U cm, i kładziemy go emulsją ku górze
głości. W przypadku wątpliwości najlepiej na desce pod obiektywem powiększalnika
ulega nasze oko przy świetle ciemniowym.
wykonać próbki naświetlania Głowica pow iększalnika powinna być wysu­
Przy wykonywaniu serii powiększeń nie nięta możliwie wysoko w gorę, jego ohiek
Po naświetleniu papieru chwytamy jeg«>
możemy czekać / naświetlaniem następnego ivw musi mieć nastawiony maksymalny
brzeg szczypcami fotograficznymi i zdecy ­
obrazu aż. do momentu całkowitego w>wola­ utwór przysłony, a w ramce powiększalnika
dowanym ruchem wkładamy go do wywoh
nia i utrwalenia poprzedniego. Pamiętajmy, mc może być żadnego negatywu. Lampa
wac/ii emulsji) ku górze, abyśmy mogli ob
żx rozproszone światło padające / powię­ powiększalniku jest oczywiście zgaszona Na
serwować wywoływanie obrazu. Sposób za
kszalnika może w sposób niepożądany za iyin papierze układamy obok siebie •emulsją
u ui zenia papier u powinien hyc taki. abv cała
swietlić pozytywy, znajdujące się aktualnie w stronę papieru: tyle negatywów, ile tylko
jego powierzchnia została w jednym ino
w kuwecie z wywoływaczem. Dlatego też się zmieści Całość nakrywamy odpuwied
mencie zw ilżona i pokryta wywoływaczem.
Pilnować należy też ab\ papier. mający ten­ bardzo pożyteczny może okazać się kawałek mej wielkości szybą, klóru ma za zadanie
płaskiej sklejki lub, jeszcze lepiej, płyty docisnąć negatywy do emulsji papieru i na
dencję do w yginania się zwłaszcza w pierw
s/.ym okresie wywoływania - nie wypływał hakclilowcj. służący do szczelnego pokrycia św teI kuny jednocześnie wszystkie negaty­
nad powie rzchnię wywoły wacza. W razie po­ kuwety z wywołae/etn. Stosując taką pokiy- wy. zapalając na odpowiedni czas lampę
trzeby wpychamy go z pow rotem do ro/i wo- wę można spokojnie naświetlać następne powiększalnika, czas ten ustalamy wcześniej
ru, poslugujiic się oczyw iście szczypcami fo- powiększenia, nie obawiając się zaświet lenia na podstawie próbek naświetlanych na ka
lografic/nymi. Po chw ili pow inny ukazać ię tych, które są aktualnie w wywoływaczu. wałkach papieru. Po wywołaniu takiej zbio­
Oczywiście należy regularnie zaglądać pod ruwej odbitki otrzymujemy t/w. płachtę Na
pierwsze zarysy obrazu, który ,.w oczach
będzie nabierał nasycenia i stawał się coraz tę pokrywę aby nie dopuścić do zbył dłu­ jej podstawie typujemy zdjęcia do powiv
ciemniejszy. Jeżeli pozytyw został praw id In giego przebywania pozytywów w wywoły­ ks/euu, możemy też dokonywać wstępnego
waczu, eo, iak wiemy, prowadzi do zady­ wyboru wycinka obrazu. ..Płachta może
wo naświetlony, to po upływie 2 do uout
okaże się całkowicie wywołany i tnin -lal mienia. również być pomocna jako załącznik do
Aby utrwalić powiększenia, wystarczy tematycznego spisu naszych negatywów.
s/ego pozostawania w wywoływaczu n i bę­
pozostawić je w utrwalaczu na ok. Ul min.. Wówczas zamiast opisu może figurować
dzie już więcej ciemniał. W tym momcie e
muszą one jednak być poruszane, aby roz­ w nim jedynie kibitka kontrolna z. *k I jhh
należy go wyjąc z pierwszej kuwety i prze
twór utrwalający dotarł do wszystkich wiednim numerem.
nieść na I minutę do roztworu przerywające
miejsc Zazwyczaj jednak pozostawiamy je
go. a następnie do utrwalacza Dla zanurzę Inz. Ryszard Krcyser
latn dłużej. Czasu tego nie należy jednak
lita papieru w każdym / tych roztworów
 *A s t r o n o m i a *
* dla wszystkich *
ASTRONOMIA PROMIENI GAMMA
Osobtiwoicś
Obra/ Wszechświata, jaki tworzą sobie, a nam
cych do nas od obiektów kosmicznych są niewiel­
przedstawiają, astronomowie, powstaje jedynie
kie, lecz za to każdy foton niesie bardzo wielką
wskutek badania kierunku, natężenia i energii energię. Te pojedyncze kwanty trzeba oddzielić od
kwantów promieniowania elektromagnetycznego, wiele tysięcy razy liczniejszych cząstek promienio­
docierających do nas z głębi przestrzeni. Dziedzina
wania kosmicznego, głównie protonów, elektronów
promieniowania gamma jest ostatnim, jeszcze nie
i jąder helu, które w podobny sposób działają na
w pełni wykorzystanym „oknem”, przez które
większość detektorów. Obserwacje trzeba prowa­
możemy badać Wszechświat. Wyjątkowość tego
dzić spoza atmosfery ziemskiej, która ekranuje nas
zakresu wynika z jego skrajnego położenie w wid­
od bezpośredniego oddziaływania zarówno kosmi­
mie fal elektromagnetycznych: gdzie od strony
cznych fotonów, jak i cząstek o wielkich energiach
krótkofalowej kończy się zakres rentgenowski (pro­
Dlatego dopiero szersze zastosowanie sztucznych
mienie X), tam zaczyna się obszerna, nieograniczo­
satelitów w ostatnich latach umożliwiło pierwsze
na domena promieni gamma. O promieniach gam­
„spojrzenie” na Wszechświat w promieniach gam­
ma można mówić więc poczynając od energii kwan­
ma. A i te pierwsze obserwacje są bardzo fragmenta­
tów, w przybliżeniu równych masie spoczynkowej
ryczne - większość dotychczasowych wyników po­
elektronu (0,5xl0 6 clcktronowoltów), a kończąc
chodzi od dwu satelitów: SAS-2 i COS-B, które ze
przy największych obserwowałnych jeszcze ener­
giach ponad I0jo eV. względu na bardzo małą powierzchnię detektorów
przechwytujących kwanty (około 100 cm2) mogły
Astronomia promieni gamma ma wiele osobli­
zaobserwować jedynie najjaśniejsze obiekty. Spo­
wości. Przede wszystkim liczby kwantów docierają-
śród trzech zakresów dogodnych do detekcji kwan-
*
 tów gamma {rys. 1), wykorzystano dotychczas
głównie fotony z pasma 50-200 McV.

Kwanty gamma a promienie kosmiczne

Największe zainteresowanie promieniami gam­

ma wynika oczywiście z wielkich energii niesionych
przez indywidualne fotony. Wiadomo powszech­
nie, iż w przypadku kwantów o mniejszej energii
zachodzi zwykle związek pomiędzy temperaturę
źródła a energię fotonu. Gorące gwiazdy emitują
głównie wysokoenergetyczne, „niebieskie” fotony,
podczas gdy czerwone gwiazdy chłodne wysyłają
fotony czerwone, niskoenergetyczne. Temperatury
oceniane w ten sposób dla źródeł promieni gamma
byłyby jednak nieprawdopodobnie wysokie. Bez
wątpienia mamy więc tu do czynienia z bezpośred­
nią zamianą energii bardzo szybkich cząstek pro­
mieniowania kosmicznego na energię fotonów. Czą­
stki te nabywają wielkich energii w trakcie słabo
poznanych procesów, głównie podczas wybuchów
Rys. 2. Odbiór kwantu gamma polega na detekcji pary gwiazd supernowych, i są następnie nadal przyspie­
Blektronowo-pozytonowej powstającej przy pierwszym od­ szane podczas wędrówki przez splątane pola magne­
działywaniu kwantu z materią detektora Elektron i pozyton
jonizują gaz pomiędzy płytkami i dają szereg wyładowań
tyczne wewnątrz Galaktyki. Niestety, nie wiemy,
między metalowymi płytami o przemiennym potencjale skąd pochodzą docierające do nas cząstki' wskutek
elektrycznym. Kierunek biegu wyładowań w detektorze oraz posiadania przez nie ładunku elektrycznego są za­
długość torów cząstek pary informuje o przybliżonym kie­ wsze tylekroć zaginane w swym biegu przez pola
runku kwantu i jego energii.

Rys 3 Intensywność promieniowana gamma wzdhr* Dróg, Mlecznej. Punk. 0 odpowiada kierunkowi do centrum
Galaktyki, Zaznaczone są znane pułsary

Z
 + 9 G£

magnetyczne, że całkowicie zaciera się informacja

o ich źródle, jakiekolwiek oddziaływanie takich powstanie kwantówo widłach energiach, te pierw­
szybkich cząstek z materią, a nawet z polami elek­ sze oddziaływania muszą zachodzić w niezwykłych
tromagnetycznymi, prowadzi jednak do powstania warunkach: w pobliżu czarnych dziur, gwiazd neu­
tronowych czy też jąder galaktyk lub kwazarów.
kwantów gamma, a te poruszają się już niezakłóce-
Wielkie zdolności penetrącyjne kwantów gamma
nie po liniach prostych. Istnieje tak wiele możliwoś­
oraz bardzo małe liczby cząstek docierających do
ci tworzenia fotonów o wielkich energiach, że trud­
nas nawet od silnych źródeł, są powodem trudności
no je tu krótko wymienić. Ważne jest jednak, że
w ich detekcji, a w konsekwencji przyczyną powol­
kwanty gamma informują nas o miejscach w prze­
nego tempa rozwoju tej dziedziny astronomii. Jedy­
strzeni, gdzie zachodzą pierwsze oddziaływania
ną właściwie metodą jest tworzenie par elektrono­
cząstek promieniowania kosmicznego czy to z mate­
wych (c , e ł } przez kwanty o energiach większych
rią, czy z polami magnetycznymi, czy też nawet
od nieco ponad 1 MeV przy zderzeniach z cząstką.
z fotonami o małych energiach. Aby powodować
Dlatego też detektory używane do odbioru kwan­
tów gamma są zupełnie odmienne niż w innych
Ważniejsze zjawiska astronomiczne w grudniu 1981 r. dziedzinach astronomii (rys. 2). Nie ma tu powierz­
chni odbijających i tworzących obraz, zaś kwant
Zarówno bliski Merkury jak i odległe Uran oraz Nep­ musi przejść na wskroś przez detektor, aby mógł
tun znajdują się teraz po przeciwnej sbonie Słońca i są
być zarejestrowany. Informacja, skąd nadszedł da­
oczywiście niewidoczne. Na wieczornym niebie tuż po
zachodzie Słońca nadal króluje Wenus, której blask
ny kwant, jest też bardzo niepełna. Kolejne wyłado­
j osiąga największą wartość 16 grudnia. Wielkość gwiaz­ wania pomiędzy płytami detektora, wywołane
dowa Wenus wyniesie wówczas -4,4. Planeta będzie od przejściem elektronu i pozytonu, są jedynie w przy­
tej chwili coraz trudniejsza do obserwacji zbliżając się bliżeniu zgodne z kierunkiem nadejścia kwantu. Ża
do Słońca i coraz niżej unosząc się ponad południowo-
zachodni horyzont. to przy takiej detekcji jest wiele czasu, aby „przy- '
Na porannym niebie stosunkowo blisko siebie prze­ irzeć” się każdej z nich z osobna, a w szczególności
bywają Mars, Jowisz i Saturn. Kilka stopni powyżej /a pomocą dodatkowych liczników odróżnić kwan­
minie planety Księżyc, kolejno: 18 grudnia - Marsa, 20 ty gamma od cząstek promieniowania kosmicznego.
grudnia - Saturna i 21 grudnia - Jowisza. Najjaśniejszy
jest Jowisz: -1,4 wielkości gwiazdowej; Mars i Saturn
mają identyczną jasność + 1,0, lecz wyraźnie różnią się Najważniejsze wyniki
barwą: Mars jest silnie czerwony w porównaniu z żół­
tym Saturnem.
Z powodu małej liczby rejestrowanych kwantów
gamma trzeba je długo zbierać, aby otrzymać choć
 NP 0532
się z wypełniającymi ją wszędzie polami magnetycz­
nymi, w których uwiązane są cząstki promieni
kosmicznych. Zaskakuje jednak koncentracja
w kierunku środka Galaktyki (rys. 3), która nie
znalazła jeszcze należytego wytłumaczenia. Wsku­
tek równomiernego wypełnienia Galaktyki polami
magnetycznymi, spodziewano się podobnie równo­
miernego rozkładu emisji gamma. Możliwe jednak,
że niewidoczne dla nas centrum Galaktyki emituje
więcej promieni kosmicznych, niż to dotychczas
przypuszczano, i to byłaby jedyna możliwość wytłu­
maczenia niezwykłej asymetrii.
Większość źródeł punktowych (rys. 4) (około
90%) to obiekty całkowicie nieznane, różniące się
od obserwowanych w innych dlugoścaich fal. Resz­
ta zaś, to pulsary, spośród których wyróżniają się
młode i aktywne pulsary w mgławicy Kraba i gwiaz­
dozbiorze Żagla, zwane potocznie pulsarami Krab
i Vela, Pulsary są to szybko obracające się gwiazdy
NATĘŻENIE

neutronowe o rozmiarach kilkunastu kilometrów

t masach co najmniej równych słonecznej, które
obficie tracą energię obrotową przez intensywną
emisję promieniowania elektromagnetycznego we
wszystkich długościach fal. Młode pulsary, które
narodziły się w procesie ewolucji gwiazdowej nie­
dawno, w przypadku Kraba i Veli kilka - czy
kilkanaście tysięcy lat temu, są wyjątkowo silnymi
źródłami fal (rys. 5). Potem, w miarę upływu lat,
emisja pulsarów słabnie.
Z pewnością najbardziej niezwykłym źródłem
promieni gamma może być obracająca się ,,czarna
dziura”. Ściśle mówiąc, kwanty gammu pochodzi­
łyby z bezpośredniego otoczenia dziury, a nie z jej
wnętrza, z którego nic już nie może się wydostać,
zaś energia kwantów czerpana byłaby z energii
obrotowej czarnej dziury. Na razie jednak nie zna­
my ani jednego obiektu, który niewątpliwie byłby
czarną dziurą, chociaż jak mówią astronomowie
brytyjscy, „brak dowodów istnienia nie jest dowo­
dem nieistnienia” (absence of evidence is not evi-
dence of absence). Może to właśnie 90%niezidenty­
fikowanych galaktycznych źródeł gamma ma takie
pochodzenie? A może centrum Galaktyki zawiera
Rys. 5. Zmiany Jasności puisara w Krabie w czterech bardzo czarną dziurę? Podobne do jąder galaktyk kwazary,
odległych od siebie zakresach fal elektromagnetycznych które również wykryto w promieniach gamma, nie
podczas cyklu obrotowego, który wynosi jedynie 33 milise­
kundy. Innymi słowy - gwiazda neutronowa w Krabie mają nadal należytego wytłumaczenia ich ogrom­
obraca się 30 razy na sekundę! nych jasności; może i tam źródłem energii są obraca­
jące się czarne dziury? Odpowiedź na te pytania
przybliżony obraz nieba w tych najkrótszych falach. z pewnością przyniosą najbliższe lata badań za
A obraz ten jest zupełnie inny, niż do tego przywy­ pomocą nowych, ulepszonych satelitów astronomi­
kliśmy. Dominuje jasno świecąca Droga Mleczna,
szerokości 6 - 1 0 stopni z wyróżniającymi się w jej tle cznych.
oddzielnymi, silnymi źródłami. Droga Mleczna jest
Dr hab. Sławomir Kuciński
bardzoł silnym źródłem kwantów gamma, co łączy

APARAT FOTOGRAFICZNY
Japońska firma „Sony' zaprezento­
wała niedawno urządzenie, które zda­
niem entuzjastów, ma zrewolucjonizo­
wać fotografikę. Mavica (skrót od MA-
gnetic Vłdeo CAmeraJ, bo taką nazwę
nosi ta rewelacja, zewnętrznie, jak wi­
dać na zdjęciu, nie różni się niczym od
tradycyjnego aparatu fotograficznego.
Ma nawet jego rozmiary, waży 800 g,
jest całkowicie zautomatyzowana, pra­
cuje na bateriach niklowo-kadmowych.
Istota wynalazku polega na sposobie
rejestrowania obrazu. Mavica robi to
elektronicznie, zapisując obraz na ma­
gnetycznym dysku pamięciowym, ma­
jącym ksztatt płaskiej kasety (60x50x3
mm). Wystarczy ją wsunąć do aparatu
i w zwykły sposób zwolnić elektroniczną
migawkę, ażeby światło za pośrednic­
twem specjalnej półprzewodnikowej
płytki zostało przekształcone w impulsy
elektryczne, a te zapisane na magnety­
cznym dysku. Jeden dysk starcza na
rejestrację 50 kolorowych obrazów
z szybkością 10 na sekundę. Można je
BEZ BŁONY
jednak wymazywać i używać tego sa
mego dysku kilkakrotnie Uzyskane
zdjęcia można natychmiast odtwarzać
na ekranie odbiornika telewizyjnego za
pośrednictwem specjalnie skonstruo­
wanego rzutnika. Zakłada się, że w przy
s/łości będzie możliwe przekazywanie
zdjęć przez teiefon, a nawet przenoszą
nie zapisu magnetycznego, za pośred
nictwem drukarki elektrostatycznej, na
papier, Gdyby zdjęcia przenieść na taś
mę wideomagnetyczną, powstanie
swego rodzaju ałbum zdjęć.
Perspektywy oszałamiające, na razie
jednak nowy aparat będzie dość drogi.
Nie trzeba wprawdzie wywoływać
zdjęć, ale urządzenie towarzyszące -
rzutnik - kosztował będzie około jednej
trzeciej ceny samego aparatu, oblicza­
nej na 670 dolarów. Nie tylko jednak
cena będzie, zdaniem fachowców,
ograniczać rynek zbytu. Mavica ma jesz­
cze pewne wady Ograniczenie liczby
impulsów elektrycznych, jakie aparat
może zarejestrować, powoduje niższą
jakość zdjęć Konstruktorzy Mavicy po
dejmują się usunąć ten mankament,
podobnie jak i zwiększyć tempo rejes­
tracji obrazu do czasu rozpoczęcia seryj­
nej produkcji tj do 1983 r. Czy to się im
uda, przyszłość pokaże. Fakt, ze newy
wynalazek zrobił spore wrsie.-.ie,
a w firmach konkurencyjnych zawrzało
Wprawdzie rzecznik prasowy ameryka­
ńskiego potentata w tej branży - East
mana Kodaka - stwierdził, że rewelacja
„Sony'ego" nigdy nię będzie sprzeda
wana masowo, ale zarówno jego firma,
jak i jej krajowy rywal - Polaroid pracują
podobno nad aparatem podobnego ty
pu. Nawet największy japoński dostaw
ca błon fotograficznych - firma Fuji
Photo nie zlekceważyła wynalazku i też
prowadzi badania w tym kierunku,
a wiele innych firm zgłosiło chęć koope
racji z „Sony". W najbliższej przy
szłości jednak na fotograficznym rynku
królować będą wciąż doskonalone apa
raty „błyskawicznej fotografii". Właśnie
pojawiły się najnowsze Polaroidy 600,
całkowicie zautomatyzowane, z udo­
skonalonym fleszem. Wywołanie zdję
cia zajmuje w nich zaledwie 90 sekund.
(as)

ZMAITOŚCI TEAHATYCZNE
NIEBEZPIECZEŃSTWA STATYSTYKI
Proszą Cię, Czytelniku, o wybaczenie, że naj­
pierw postaram się zamącić Ci wgłowie. VCybierz na
chybił-traftł trzy punkty płaszczyzny. Połącz je
odcinkami. Otrzymałeś trójkąt. Ostrokątny czy
rozwartokątny? Oto zadanie;
Jakie jest prawdopodobieństwo, że trzy losowo
wybrane punkty płaszczyzny utworzą trójkąt roz­
wartokątny?
Jak to rozwiązać? Rozumujmy jakoś tak. Aby
rozstrzygnąć, czy trójkąt jest rozwartokątny, czy
me, wystarczy zmierzyć największy z jego kątów.
Największy kąt trójkąta musi mieć co najmniej 60 -
i oczywiście nie może mieć więcej niż 180° Na
trójkąty rozwartokątne przypada zatem przedział
od 90 do 180 . Zatem szukane prawdopodobieńs­
two wynosi
180-90 _ 3
p “ 180-60 4
Po rozwiązaniu każdego zadania dobrze test
sprawdzić wynik, np. rozwiązać je inną metodą.
Możemy za parametry „kształtu” trójkąta przyjąć
miary dwóch jego kątów. Irzeci sam się wyznaczy.
Każdy więc trójkąt jest - / dokładnością do podo­
bieństwa - reprezentowany przez punkty obszaru
(0, 180, 180) na rysunku 1. Zakropkowany na nim
obszar, złożony z trzech trójkątów, reprezentuje
trójkąty rozwartokątne. Stosunek pól jest akurat
3:4, zgadza się.
Fakt jest faktem. Sprawdźmy trzecią metodą.
Możemy ustałić, że najdłuższym bokiem trójkąta
jest pewien odcinek AB długości 2r. Zawsze bo­
wiem możemy trójką! obrócić, powiększyć lub
zmniejszyć tak, by tak naprawdę było. Jeśli bok AB
jest najdłuższy, to trzeci wierzchołek trójkąta może
znaleźć się tylko wewnątrz lub na brzegu widocznej
na rysunku’? „soczewki”. Wierzchołki dające zaś
wraz z AB trójkąt rozwartokątny leżą w kole o śred-
nicy AB. Szukane prawdopodobieństwo wynosi
zatem
pole koła _ Ilr^/2 _
^ pole soczewki r2(4ll/3-V3)
____ łli---- = 0,6394
8ił-6V3
Nic zgadza się! Gdzie jest błąd? Przeprowadźmy
podobne rozumowanie ujmując je tylko nieco bar
dziej „algebraicznie”. Przyjmijmy, żc naidłuższy
bok ma długość 1, długości pozostałych oznaczmy
przez x i v. Oczywiście
0 < x < 1,0 < y ^ 1,0 < x ■ *- y < 1• ,
Te nierówności opisują na płaszczyźnie trójkąt rów­
noramienny prostokątny (rysunek 3). Rozwartokąt­
ne są zaś te trójkąty, dla których x +• y ą 1
:vtwierdzenie Carnota), co daje (rys. 3) /
pole odcinka kołowego
P pole trójkąta
_ / i l _ J_V — = — -1 “ 0,5707963
~ U 2/ 2 2
Do licha! Ustalmy może jako AB pośredni co do
długości bok naszego „losowego” trójkąta. Gdzie
może leżeć trzeci wierzchołek? To proste - we­
wnątrz lub na obwodzie dwu zachodzących na
siebie kół m rysunku 4, jednakże z wyłączeniem
położonej w środku soczewki (obszar
p Q R B P S R A P). Wierzchołki trójkątów
rozwartokątnych wypełniają obszar zakropkowany;
mamy więc po krótkich rachunkach:
p = — liii---- = 0,821021
411+6V3
Pójdę za ciosem i zaprezentuję jeszcze jedną
metodę i jeszcze inny wynik. Za AB przyjmijmy nie
najdłuższy, nie pośredni, ale najkrótszy bok trójką­
ta. Załóżmy na chwilę, że nasz trójkąt mieści się
w kole o promieniu r, mającym środek w punkcie
O połowiącym odcinek AB. Wierzchołki trójkątów
ostrokątnyeh wypełniają obszar zakreskowany na
rysunku 5 „pionowo”, wierzchołki trójkątów roz-
wartokątnych - obszar zakreskowany „poziomo”
Pola takich obszarów już obliczaliśmy. Możemy
jednak obyć się bez dokładnych rachunków. Zau­
ważmy bowiem, że wraz ze wzrostem r pole zakre-
skowane poziomo rośnie mniej więcej proporcjonal­
nie do r , pole zakreskowane pionowo - n^ej
więcej liniowo względem r, Z tego jednak wynika,
że stosunek .
dąży do 1, gdy r . A to znaczy, że prawdopodobie
ństwo, iż trzy losowo wybrane punkty płaszczyzny
utworzą trójkąt rozwartokątny, jest równe' 1.
 płtlc /ak resko wane pionowo ł pole zakreskowane poziomo
O co w tym wszystkim chodzi? Który wynik jest
poprawny? Sprawa wymaga głębszego wyjaśnienia
i jest właśnie związana z samą definicją pojęcia
„prawdopodobieństwa zdarzenia”. Rozważmy je­
szcze jeden prosty przykład, dopasowując do niego
dla rozrywki (?) „aktualną treść”.
Do sklepu osiedlowego przywożą czasami mięso,
wędlinę i ser. Mięso i wędlinę przywozi ten sam
samochód, ale za każdym razem przywozi albo
jedno, albo drugie, dostawa sera odbywa się innym
samochodem. Dostawy wymienionych trzech towa­
rów są równie częste. Stojąca przed sklepem kolejka
dostrzegła z daleka samochód dostawczy. Jakie jest
prawdopodobieństwo, że przywieziono mięso? Do­
póki nic możemy rozpoznać, czy jest to samochód
z mięsem, z wędliną czy z nabiałem, szacujemy ich
szansę na 33 procent. Gdy jednak samochód podje-
dzie bliżej i rozpoznamy w nim samochód zakładów
mięsnych, obliczymy, że nasze szanse zakupu mięsa
wynoszą 50 procent. To jasne, dlaczego? W pierw- t
szym przypadku z trzech tak samo możliwych
ewentualności: M, W, S jako „sukces” uznamy M.
W drugim przypadku wybieramy z dwóch możli-

Ujmijmy to wszystko w terminach bardziej mate­

matycznych. Za pierwszym razem przestrzenią
Q zdarzeń elementarnych jest zbiór trójeiementowy
żM, W, Sż, w drugim dwuclementowy źM, Wż.
Inna przestrzeń zdarzeń - to już inne zadanie,
a precyzyjniej: inne przetłumaczenie zadania „z
życia” na język matematyki. Które tłumaczenie jest
poprawne, rozstrzyga nie matematyk, tylko prak­ dystrybuanta ma pochodną). Dla zmiennej losowej
tyk. Nie można stosować sensownie statystyki bez X mamy
znajomości dziedziny, do której się ją stosuje. F (x) = p X < x),
Co jest przestrzenią zdarzeń elementarnych
a więc gęstość f w punkcie Xo wyraża się wzorem
w przedstawionym na początku zadaniu geometry­
cznym? Oczywiście - „zdarzenie” to wybór trzech fx - lim F(X^ F(X|l)
punktów płaszczyzny. Czy każdy z takich wyborów * •% X-X(J

jest jednakowo prawdopodobny? 'lak, o ile do­ lim - p(X<x)-P(X<x<i) 1

konujemy ich niezależnie. Jakie jest prawdopodo­ * X~Xo

bieństwo każdego z nich? Oczywiście 0 , bo gdyby /. którego łatwo tnkzytać, że gęstość prawdopodo­
p B 0 , to prawdopodobieństwo sumy więcej niż 1/p bieństwa w punkcie x jest naturalnym uogólnieniem
zdarzeń przekroczyłoby 1. Gdy zdarzeń jest niesko­ pojęcia prawdopodobieństwa jednostkowego zda­
ńczona liczba, każde z nich z osobna musi mieć rzenia w przypadku skończonych przestrzeni zda­
zerowe prawdopodobieństwo, a warunek „suma rzeń - na nieskończone.
prawdopodobieństw równa się 1” tłumaczy się na Jeżeli przedział (a, b) wartości, jakie przyjmuje
„całka gęstości prawdopodobieństwa po całej nasza zmienna losowa, jest skończony, to sprawa też
przestrzeni zdarzeń równa jest I”, jest prosta. Wtedy w problemach mamy do czynie­
Funkcja f gęstości prawdopodobieństwa określa­ nia najczęściej (w każdym razie w takich zadaniach
na jest jako pochodna dystrybuanty F (tam gdzie „geometrycznych” jak opisane tutaj) z rozkładem
jednostajnym': funkcja gęstości wygląda jak na ry­
sunku 6 , a dystrybuanta - jak na rysunku 7.
W naszym zadaniu o trójkątach mieliśmy jednak 6
zmiennych losowych (trzy' punkty, każdy po dwie
współrzędne) o dowolnie zmieniających się parame­
trach. Nie możemy już milcząco zakładać, że gęs­
tość prawdopodobieństwa jest stała, bowiem całka
funkcji stałej po całej prostej wynosi V, a całką
gęstości ma być 1. Za gęstość trzeba przyjąć inną
funkcję. Jaką? Żadna z funkcji określonych na całej
prostej o całce (tj. o polu pod nią) równej l nie jest
w jakiś naturalny sposób wyróżniona i nie narzuca
się sama. Różne wyniki naszych obliczeń wzięły się
właśnie z tego, że mimowolnie wybieraliśmy różne
funkcje gęstości prawdopodobieństwa, lub - co na
jedno wychodzi - inaczej osadzaliśmy nasz problem Część II
na ograniczonym kawałku płaszczyzny.
Poprzednim razem mówiliśmy o tym, że mydła są
Odwzorować duży kwadrat na mały „najnatural­
to sole siniowe lub potasowe kwasów tłuszczowych.
niej’*można przez proporcjonalne zmniejszenie, ale
Sole takie powstają, gdy na tłuszcze działamy wodo­
jak „najnaturalniej” wepchnąć płaszczyznę do
rotlenkiem sodu lub potasu. Z kolei tłuszcze są to
skończonego kwadratu? Można dobierać różne fun­
estry glicerynowe kwasów tłuszczowych.
kcje, ale żadna z nich nie wydaje się lepsza od
drugiej. Kwasy tłuszczowe
Jak Czytelnicy zauważyli, do tej pory nie dałem
odpowiedzi na pytanie: który z otrzymanych przeze
Jak wiemy, kwasy tłuszczowe tworzą wielką ro­
mnie wyników postawionego na wstępie zadania
matematycznego jest poprawny? Odpowiedź dzinę. Protoplastą rodu jest kwas mrówkowy
brzmi: żaden, ale nie dlatego, że za każdym razem
popełniałem błąd rachunkowy czy logiczny . Dlate­
go zaś, że tak sformułowany problem nie jest jeszcze io!ej mamy
zadaniem matematycznym! Nie jest - bo jeszcze nie HjC kwas octowy
wytłumaczono, jaki jest rozkład (gęstość) prawdo­
podobieństwa. Każdy otrzymany przeze mnie re­
h, c - ch2 - C ^ h K w a s p ro p id n e w y
zultat byl w gruncie rzeczy wynikiem rozwiązywa­
nia innego zadania. Zupełnie podobnie, jak gdybym
wyznaczał rachunkowo środek ciężkości niejedno­ H.C- CHj- C H j- C H ;- < p ia n o w y
rodnej płyty - nie znając rozkładu mas w płycie.
Sprawa ta ma swoje echo i w systemie punktacji Jak widzimy, cząsteczka kolejnego kwasu wydłu­
meczów brydżowych lub w klasyfikacji zespołów ża się o następną „cegiełkę” CH2.
ligi piłkarskiej. W miarę wydłużania się łańcucha węglowego
Gdyby za podstawę klasyfikacji teamów brydżo­ aktywność kwasu maleje, a równocześnie wzrasta
wych przyjmować sumę punktów z poszczególnych jego temperatura topnienia i wrzenia. Przedstawi­
rozdań, jedno przypadkowo wysoko wygrane (lub ciele rodziny kwasów tłuszczowych o kilkunastu już
wysoko przegrane) rozdanie decydowałoby o wszys­ atomach węgla w łańcuchu w temperaturze pokojo­
tkim. Dlatego punkty za rozdania przelicza się wej są ciałami stałymi, nierozpuszczalnymi
w zupełnie umowny sposób na punkty meczowe w wodzie.
z ograniczonego przedziału liczbowego. Podobnie Postaramy się teraz wykonać małą próbkę kwa­
i w lidze piłkarskiej można pozwolić sobie na prze­ sów tłuszczowych. W 250 cm3 gorącej wody rozpu­
granie jednego meczu w stosunku nawet 0 :1 0 0 . szczamy 5-10 g strużynek mydła toaletowego. Na­
Inaczej niż w Wyścigu Pokoju, w którym wystarczy stępnie do roztworu tego dodajemy 10 cm 2 0 %
się na chwilę zagapić..., ale o matematycznych kwasu siarkowego H» S0 4 i całość mieszamy ogrze­
problemach tabel sportowych napiszę innym wając przez 15 minut.
razem. Po ochłodzeniu zawartości zlewki do temperatu­
Dr Michał Szurek ry pokojowej, na powierzchni zbierze się jasnoszara
 skrzepła warstewka. Tworzy ją mieszanina kwasów
tłuszczowych, głównie palmitynowego
H ,C XH ;K C
stearynowego
H^CiCH^.C*
' ' \ 0H
Skąd się wzięły wolne kwasy tłuszczowe?
Zebraną próbkę kwasów tłuszczowych przenosi­
my do słoiczka, po czym postaramy się wyjaśnić ich
pochodzenie.
Otóż w tłuszczach mamy do czynienia z estrami
(glicerydami kwasów tłuszczowych), zaś w mydłach
- z solami sodowymi kwasów tłuszczowych. A więc
tak w pierwszym, jak też i w drugim przypadku,
mieliśmy do czynienia z kwasami tłuszczowymi
związanymi, jeżeli natomiast do wodnego roztworu
mydła (czyli soli sodowych) dodamy kwas siarko­
wy, solny czy nawet octowy, wówczas zapoczątku
jemy przemianę, w wyniku której wydzielają się
kwasy tłuszczowe określone właśnie jako wolne.
Nasuwa się więc pytanie o rodzaj reakcji, jaka
zaszła w zlewce pod działaniem kwasu.
Wbrew przypuszczeniu, była to zwykła i prosta
reakcja wymiany. Oto na mydło, czyli sól sodową
kwasów tłuszczowych, działaliśmy kwasem siarko­
wym. Ponieważ kwasy tłuszczowe w porównaniu
z kwasem siarkowym są bardzo słabe, ten ostatni,
czyli H2SO4, wypiera je z soli. Zachodzącą reakcję
możemy zapisać w taki sposób:
2R-CV + H ,5 0 Ł --------- — 2R - C '
n QNq
W równaniu tym R symbolizuje różnej długości
łańcuch zbudowany z „cegiełek” CHi.
A teraz jeszcze jeden przepis na otrzymanie
prawie czystego kwasu stearynowego.
W 250 cm1 zlewce stapiamy 5 g wosku pszczele­
go, po czym dodajemy 50 cm3 80% wodnego roz­
tworu alkohol u etylowego lub - w razie jego braku -
odbarwionego denaturatu.
Mieszaninę oziębiamy, cały czas mieszając, aż
powstanie drobna zawiesina. Po 2 godzinach odsta­
nia się, zawiesinę odsączamy, a do klarownego
przesączu dodajemy 200 cm3 wody. Klarowna do­
\
tychczas ciecz gwałtownie zmętnieje, a następnie
wytrąci się drobniutki, kłaczkowaty osad. Stanowi
go kwas stearynowy. Jego temperatura topnienia
powinna wynosić 69°C.
ora?
Mydła klejowe
Zgodnie z obietnicą zajmiemy się teraz mydłem
klejowym. Jak pamiętamy z poprzedniego odcinka
„Chemii na co dzień”, różnią się one od mydeł
ziarnistych przede wszystkim tym, źe zawierają
w swym składzie glicerynę powstającą podczas zmy-
dlania tłuszczów. Pierwszy etap „produkcji” mydeł
klejowych jest taki sam jak mydeł ziarnistych, czyli
polega na zmydłaniu odpowiedniej mieszaniny tłu­
szczów wodorotlenkiem sodu lub potasu. Obowią­
zują więc prawa i sposoby postępowania, które już
omówiliśmy.
Istotna i zasadnicza różnica polega natomiast na
tym, że po zmydleniu tłuszczów nie prowadzimy
wysalania mydła, lecz po dokładnym wymieszaniu
pozwalamy całej masie ostygnąć i stwardnieć.
Mydła klejowe należy stosować przede wszyst­
kim do prania.
A teraz szczegółowe przepisy.
A. Do 1 litra wody w naczyniu emaliowanym lub
żeliwnym dodajemy 80 g stałego wodorotlenku
sodu NaOH. Całość ogrzewamy, a gdy roztwór
pocznie już wrzeć, dodajemy 600 g odpadów tłusz­
czowych takich, jak łój wołowy, stary smalec czy
margaryna. Po roztopieniu się tłuszczu całość często
mieszamy i ogrzewamy do wrzenia. Po 2 godzinach
gotowania dodajemy 30 g węglanu sodu (sody)
Ną^COs oraz 10 g soli NaCI, całość mieszamy
i ogrzewamy aż do zaniku pienienia się masy (ok. 10
minut). Gorącą masę wlewamy do odpowiednich
foremek metalowych lub drewnianych, w których
+
masa ostygnie i skrzepnie.
x 0H
B. W odpowiednim naczyniu stapiamy 1 kg
odpadów tłuszczowych. Po stopieniu się tłuszczu
dolewamy 500 cm3 20% wodnego roztworu wodo­
rotlenku sodu NaOH i stale mieszając ogrzewamy
zawartość naczynia do wrzenia i gotujemy przez
godzinę. Następnie dodajemy do naczynia dalszą
porcję 500 cm3 20% roztworu NaOH i gotujemy
mieszając przez 2 godziny. Po tym czasie w naczy­
niu powstanie jednolita kleista masa. Dodajemy do
niej 2 0 g soli NaCI, ogrzewamy mieszając aż ustanie
pienienie się, po czym gorącą masę wylewamy do
foremek.
C. W odpowiednim naczyniu stapiamy 300 g ło­
ju, dolewamy 150 g oleju roślinnego i po ogrzaniu
do ok. 80JC dodajemy małymi porcjami, stale mie­
szając, 250 cm3 25% wodnego roztworu wodorot-
lenku sodu NaOH. Po dokładnym wymieszaniu
dodajemy. 25 cm' szklą wodnego i zawartość naczy­
nia ogrzewamy przez 45 minut. Następnie dodaje­
my drugą porcję 25% roztworu NaOH w ilości 130
cm' i całość ogrzewamy mieszając przez 45 minut.
Po tym czasie dodajemy 110 cm1 szkła wodnego
i 10 g soli Na Cl, całość dokładnie mieszamy i wle­
wamy do foremek.
Podane w przepisach dodatki soli NaCI, sody
NajCOji i szkła wodnego powodują zwiększenie
twardości powstających mydeł.
Do rodziny mydeł klejowych należą jeszcze tzw.
mydła szare. Mydła te powstają w wyniku zmydła-
nia samych ciekłych tłuszczów roślinnych takich jak
olej lniany, rzepakowy, słonecznikowy czy sojowy
oraz ciekłych tłuszczów zwierzęcych - jak tran. Do
zmydlania tych ciekłych tłuszczów roślinnych
i zwierzęcych przy produkcji mydła szarego stosuje
się zwykle wodorotlenek potasu KOH lub jego
mieszaninę z NaOH,
Mydła szare używane są do usuwania z rąk
tłuszczów, smarów i farb olejnych, jak też prania
silnie zabrudzonej odzieży ochronnej.
Przy produkcji mydła szarego zmydlanie płyn­
nych tłuszczów musi się odbywać w temperaturze
nie przekraczającej 70 C. Aby warunku tego do­
trzymać, musimy się uciec do pomocy łaźni wodnej.
Stąd metalowe naczynie, w którym prowadzimy
zmydlanie tłuszczów, wstawiamy do drugiego wię­
kszego naczynia napełnionego wodą. W czasie całe­
go procesu zmydlania prowadzimy tak ogrzewanie
większego naczynia, aby temperatura zawartej
w mm wody utrzymywała się w granicach 65 -70 C.
W ten sposób mamy pewność, iż temperatura cieczy
reagujących w naczyniu wewnętrznym nie przekro­
czy 70€.
A, Do emaliowanego lub żeliwnego naczynia we­
wnętrznego wlewamy 430 g oleju lnianego lub
rzepakowego. Jeżeli użyliśmy olej lniany, wówczas
dolewamy 550 cm* 15% wodnego roztworu wodo­
rotlenku potasu KOH, a gdy zastosowaliśmy olej
rzepakowy dolewamy 520cm' 15%KOH. Naczy­
nie zewnętrzne z wodą ogrzewamy cały czas tak, aby
utrzymać temperaturę wody w granicach 65-70'C.
Jednocześnie mieszamy często zawartość naczynia
wewnętrznego. Zakończenie procesu zmydlania
tłuszczów roślinnych poznajemy po utworzeniu się
jednorodnej kleistej masy. Trwa to ok. I godziny.
Powstające mydło jest nieprzejrzyste i ma barwę
ciemną.
B. Do odpowiedniego metalowego naczynia we­
wnętrznego wlewamy 0,3 g oleju lnianego i 0,5 kg
oleju rzepakowego oraz dodajemy 0 ,2 kg smalcu
wieprzowego. Rozpoczynamy ogrzewanie naczynia
zewnętrznego z wodą, a gdy temperatura tłuszczów
w naczyniu wewnętrznym osiągnie już ok. 60 C,
dodajemy 2 0 0 cm* wody, wr której rozpuszczone
zostało 100 g stałego Na OH i 60g stałego KOH. Po
około 2 godzinach ogrzewania i mieszania proces
zmydlania tłuszczów jest zakończony.
W przeciwieństwie do poprzednio opisanego,
mydło otrzymane zgodnie z tym przepisem jest
jasne i przezroczyste.
Szare mydła mają zawsze konsystencję mazistą.
Przepisów na mydło toaletowe nie podajemy,
ponieważ do ich wyrobu konieczne są wysokiej
jakości tłuszcze, niemożliwe do otrzymania, np.
tłuszcz kokosowy czy palmowy.
Pasty i proszki do zębów
Na zakończenie pragniemy jeszcze parę słów
poświęcić pastom i proszkom do czyszczenia zę­
bów, ponieważ tematykę tę sygnalizują listy na­
szych Czytelników. Niestety, natrafiamy tu na
trudną do pokonania barierę surowcową.
Podstawowym składnikiem zarówno past jak
i proszków do zębów jest tzw. kreda strącana, czyli
odpowiedniej czystości węglan wapniowy CaCO*.
Kredę laką otrzymuje się działając roztworem wę­
glanu sodu na roztwór chlorku wapniowego:
Na^COj + Ca U 2 —■CaCOj + 2Na Ci
W wyniku reakcji podwójnej wymiany strąca się
bardzo drobny osad węglanu wapniowego, czyli
właśnie kredy, l ak uzyskaną kredę trzeba dokład­
nie przemyć, wysuszyć i utrzeć. O ile więc otrzyma­
nie odpowiednio czystej kredy da się ostatecznie
wykonać w domowym laboratorium, o tyle zdoby­
cie następnych niezbędnych składników past, jak
tragantu, ty1 ./,y i gliceryny, jest już bardzo trudne.
Dlatego i z ograniczymy się do p<xlama przepi­
sów tylko na najprostsze proszki do czyszczenia
zębów.
A. W porcelanowym moździerzu uciera się 5 g fos­
foranu trójsodowego i 150g kredy. Do mieszaniny
tej możemy dodać ok, 1 g dowolnego posiadanego
olejku zapachowego.
B, W moździerzu ucieramy 5 g bardzo dokładnie
wysuszonego mydła toaletowego, po czym dodaje­
my 150 g kredy strąconej i całość dokładnie miesza­
my. l ak otrzymany proszek do zębów jest lekko
pieniący.
Natomiast sporządzenie we własnym zakresie
zdatnej do użycia pasty do zębów jest nierealne
z uwagi na niedostępność środków wiążących, bez
których mieszanina kredy, wody i gliceryny tui razu
ulega rozdzieleniu.
Mgr Stetan Sękowski
 POMYSŁY
z Augustowa w nr 4 SI zapro­
ponował wprowadzenie urzę­
dowego znaku prośby o po­
moc. który łunkcjonowdłfn

genialne * * * * * W YPAL A K R A DO
niezależnie od znaków awarii
stosowanych obecnie w postaci
mrugających św iatełek , tió jk ą -
to\e z. czcrw vnynu obrzeżam i
* , 3 K r a m o » H u m 2 D R E W N A . Kuł. Grzegorz i światełkami odblaskowym i.

i takie sofie h Ałiizur z K rzyża Wiełkopol-

'kiego opisał u nr L SI w jaki
spt »sób skonstruował i wypró­
( h o ż jest już taki znak, umiesz,
cza g o się u razie jn>trzehy
w tylnym okntc samochodu, en
bował elektryczną wypalarkę spraw dził osobiście kol. Z b i­
A u to r z y k a ż d e g o /u m ie s z c z o n e g o p o m y s łu o tr z y m u ją ja k o do drewnu. <Ikazuje się, że wy- gniew Indewski z Olsztyna
h o n o ra riu m 10 OOO g r. W s z y s tk ie n a d e sła n e p o m y s ły są pajarka żarnikowa z trans for fk d c zd ' pobytu w Stanach Zje­
im za r y m r o z p a tr y w a n e p r z e z B iu r o M ło d z ie r z o w y e h Pa ma fotem została już wcześniej dnoczonych. Jest to czerw ony
wprowadzona Jo szerokiego napis , J l e l p ” na jaskrawożtW-
te n tó w , k tó r e p r z y z n a je s w o je n a g r o d y i w y ró żn ie n ia .
użytku. K ol. Artur Rawski leoi tle.
P o m y s ły m o żn a n a d sy ła ć p o d a d r e se m R e d u k c ji o d o w o l­
/. Tarnobrzega zakupił podczas LA M P A Z O N IA Z D K I FM
n e j p o r z e r o k u , Ju ta i nocy, b y le b y b y ły o p a trz o n e pobytu u ZSRR własna taką W P O D ST A W IŁ . Spodobała
d o p is k ie m : t ,P O M Y S Ł Y * % d o t y c z y f<> r ó w n ie ż „ Ś L A - wypal erkę o $ zakresach tem ­ nam się lampa stojąi'a/gniazd­
D Ó W P O M Y S Ł Ó W " . A u to r z y d r u k o w a n y c h „ Ś la d ó w " peratur. kiem w p h istaw ici hardzi/
o tr z y m u ją n a g r o d y r z e c z o w e . ŁÓŻKO W YPOCZYN­ przydatna przy niektórych
K O W A . Łóżko w ypoczynko­ pracach na siole p rzy biurku.
we - p om ysł koleżanki Gabrieli ( )ptsaJismy tę /amfę u nr 1 W
ODZYSKIWANIE WOL­ było odsprzedawać wprost
Prohska z. Lłku - opublikowa­ jako p om ysł k o i Lecha Garbn­
FRAMU Z ŻARÓWEK. Kol. w stacjach „Polmozbytu” i in­
liśmy w nr / SI. Ł óżk o o regu­ ic wskiego z Gdańska, zw łasz­
Piotr Nowacki z Warszawy nych warsztatach czy też
lowanym położeniu zasadni­ cza , ż e nie spotkaliśm y jej
przeczytał, że produkcja żaró­ w specjalnych państwowych,
wek spadła u nas / powodu spółdzielczych bydż prywat­
czych elem entów jest produko­ w handlu, tym czasem okazuje
wane w R F N przez, firmy ..R u f s ię , że pewną ilość takich lamp
małej ilości wolframu potrzeb­ nych punktach tych części do
Internatit m ai ” y*>d nazw ą wyprodukowała kiedyś Spół­
nego na włókna żarówek. Kol. fachowej regeneracji. Wszak
Piotr, lat I5, przedstawia jeździmy już od dawna na rege­ „R u f-B ett”. Donos# nam dzielnia „Prom ień” / W ielicz­
w związku z tym trzy propo­ o tym kol Dariusz Chodkie- ki. Kol. Radosław l-tnik z. L u ­
nerowanych łożyskach, fil­
zycje; trach paliwa i świecach. Przy wiez z Warszawę. blina pisze nam, że jest szczę ­
- zorganizować skup przepa­ obserwowanych obecnie irud- Z N A K PR O ŚB Y O IX) śliw ym posiadaczem jedne)
lonych żarówek itościach wydaje się celowe od­ .MOC. K ol. A ndrzej Ć w ikiiez z nich.
zachęcić do oddawania prze­ nawianie wielu starych części,
palonych żarówek przy za­ które z powodzeniem mogłyby
kupie nowych i,obniżyć np. służyć motoryzacji w drugim
cenę dla osób oddających swvm wcieleniu. OD REDAKI ORA DZIAŁU
stare żarówki» SAMOCHÓD WOŁAJ A
zorganizować skup „złomu CY O BENZYNĘ. Publikuje Jeden z czytelników przysłał pomysł sygnalizacji mającej „osz­
wolframowego” z żarówek my ten pomysł kol. Jakuba czędzać nerwy kierowców” - jak pisze i przyczyniać się do
Czwurtii propozycję ma reduk­ Steliny z Ostródy, aby oderwać polepszenia płynności ruchu na drogach. Chodzi o światełka tylne,
cja: zorganizować rozbijanie się od koszmaru kupowania zielone i niebieskie, informujące, że kierowca /waluta(bez użycia
żarówek tak, aby nie przeszka­ benzyny w stacjach CPN i po­ hamulców) lub przyspiesza. Można sobie wyobrazić sytuację,
dzać innym. szybować za autorem pomysłu kiedy lego rodzaju infurmacja dla jud^cego z tyłu będzie przydatna
DRUGIE ŻYCIE CZfcŚCI w krainę marzeń, które oby (np. gdy jakiś samochód zwalnia / 90 km h aż do zatrzymaniu się nu
SAMOCHODOWYCH. Kol. kiedyś się zrealizowały. Otóż poboczu), ale jest to za slaby argument, aby komplikować system
Witold Windak z Krakowa kol. Jakub maluje nam taka sygnalizacji, który w ruchu drogowym powinien być wystarczający
zwraca uwagę, ze wymiana sytuację: jest cicha, pusta sta­ ale nic za obfity, by nie rozpraszać uwagi użytkowników dróg.
• uszkodzonych części sanuKho- cja CPN, benzyny w niej peł­ W związku z tym pomysłem przypominamy o potrzebie sensowne­
jdowych na nowe <nlbywu się no, a klientów mało, z rzadka go godzenia 2 sprzecznych tendencji; dg/ności do prostoty i konie­
u nas w erze obfitości. W samo­ podjeżdża jakiś samochód, czności komplikacji.
chodzie klienta wstawia się no­ a więc cały personel zajęty jest Otrzymuję często pomysły świadczące, że ich młodzi autorzy
wy część -jeśli jest i, u stary wrę­ na zapleczu ustawianiem świe­ myślą logicznie i prawidłowo, choć opisujg urządzenia dobrze
cza. Otóż to. Co robie z ly stary żo przysłanych puszek oleju, znane odpowiednim fachowcom Takim pomysłem okazała się
pompy paliwowy, w której wy­ segreguje wentyle, pompki, fi­ propozycja odwrotnego cięgu śmigła, dzięki czemu skraca się
starczy wymienić membranę, ltry i wszelakie motoryzacyjne dobieg samolotu po lodowaniu. I idy by nie znano takiego przesta­
aby znów działała? Czy nie dobro, (idy wreszcie podjeż­ wiania łopat śmigła („rewersu”) pewien czytelnik / Bydgoszczy
można znów przywrócić dża samochód, naciska kołami podpowiedziałby to konstruktorom.
szczelności pompie sprzęgła, nu płytę zwiera jacy obwód od­ Na marginesie opisanych w tynt miesiącu pomysłów „kryzyso­
tak często sprawiającej kłopoty powiedniej sygnalizacji akus­ wych” warto wspomnieć o zabawnej maszynie zaprojektowane)
użytkownikom Polskiego Hu­ tycznej lubdź.wlękowej, co wy- ; na serio? ; przez pewnego młodego czytelniku. Maszyneria ta s|irżv
ta I25? Kol. Witold proponu­ Mare/a, by personel stacji do dzielenia zapałki nu 4 części wzdłuż osi podłużne!. łnspiraci<j
je, aby wszystkie nadające się ochoczo podbiegi obsłużyć pa­ były obecne trudności z kupnem zapałek oraz legendy u dzieleniu
do regeneracji elementy można rni klient u. zapałek na 4 części w przeszłości.
t

UWAGA, AWARIA!
\ uznać za rozwiązane? To istotne pytanie
Zadanie 381
Użytkownicy instalacji hydroforo­
wych w domkach jednorodzinnych by­
wają narażeni na rzadką, ale za to wyso­
ce nieprzyjemną w skutkach awarię,
mianowicie na nie kontrolowany wy­
ciek wody Bywa tak, gdy powstanie
nieszczelność w zbiorniku ciśnienio­
wym albo w instalacji rurowej. Zasadni­
czo, gdy nieobecni są mieszkańcy do-
mku, hydrofor powinien być odłączony
od sieci, lecz czasem wystarczy dosłow
nie parę minut awaryjnego wycieku
i w budynku mamy istną powódź Jak
temu zaradzić? - oto temat kolejnego
zadania.
Koledzy rozwiązujący ten problem
powinni rozpatrzyć szereg przypadków,
np. nieszczelność zbiornika ciśnienio­
wego w części „wodnej", lub też, znacz­
nie częściej, w obrębie tzw poduszki
powietrznej, nieszczelność rur instala­
cyjnych, nieszczelność zaworów. Oczy­
wiście, zaprojektowanie pełnego zabez­
pieczenia jest mało realne - skuteczniej
jest prowadzić okresowe kontrole połą
czone z konserwacją, jednakże jakieś
zabezpieczenie przed wyciekiem wody
z instalacji hydroforowej, to znaczy po­
mpy, zbiornika ciśnieniowego i głównej
rury zasilającej, byłoby bardzo korzyst­
ne. Z tego względu podstawowe kryte­
rium rozpatrywania rozwiązań dotyczy
tylko układu hydroforowego, przy czym
minimum wymagań, to - w razie nie
kontrolowanego wycieku, trwającego
dłużej niż 60 s. - odłączenie silnika poru­
szającego pompę. Jak zwykle, każde
rozwiązanie spełniające więcej warun­
ków będzie wyżej ocenione.
Rozwiązania prosimy nadsyłać pod
adresem redakcji, w terminie do dwóch
miesięcy od daty rozkolportowania na­
szego czasopisma. Na kopercie prosi­
my umieścić dopisek: „Klub Wynalaz­
ców - zadanie 381" Za najciekawsze
•^związania będą przyznawane
nagrody.
BEZPŁATNA ENERGIA
Rozwiązanie zadania 374
Zadanie wywołało żywe zaintereso
wanie Czytelników, Więcej nawet. Wie­
lu peszących do Klubu określa podany
przez nas temat jako niezwykle intere­
sujący, jeden z najciekawszych wśród
dotychczas prezentowanych. Okazuje
się, że niektórzy Koledzy podejmują
próby praktycznego wykorzystania ła-
twodostępnej energii, szczególnie zaś
energii wiatru.
Czy postawione zadanie można
powinno znaleźć odpowiedź w postaci
prezentowanych niżej rozwiązań. Nade­
słane projekty nie zawierają zasadniczo
niczego zaskakującego lub wręcz nowa
(orskiego. Są to głównie próby zastoso­
wania znanych metod w konkretnych
przypadkach. Ważny jest jednakże spo­
ry ładunek emocjonalny i rzeczywista
dążność Czytelników do znalezienia
sposobu na pozyskiwanie wygodnych
do wykorzystania postaci energii z in­
nych jej postaci, występujących w w a­
runkach naturalnych. W tym właśnie
i vierał się sens postawionego próbie-
iu. Mam nadzieję, chyba nie bez pod­
staw, że w końcu dopracujemy się prze­
tworników praktycznych i wygodnych,
które można będzie nabyć w sklepie,
zainstalować i używać
Hasło wywoławcze tematu jest oczy­
wiście nieco „bałamutne", samo bo­
wiem wykonanie instalacji powoduje
koszty, tym niemniej odpowiedni prze­
twornik zwraca je dość szybko, o czym
świadczy wiele przetworników produ­
kowanych seryjnie w krajach zachod­
nich. Obecnie wiele firm na świecie pro­
dukuje przetworniki energii wolnodos-
tępnej, jak chociażby znane wszystkim
ogniwa słoneczne, kolektory słoneczne
oraż siłownie wiatrowe. Znamy także
wiele realnych projektów wykorzysta­
nia różnych postaci energii dla celów
przemysłowych, a niektóre z nich są już
we wstępnych etapach realizacji. W na­
szych warunkach krajowych rokuje
szansę wykorzystanie energii wiatru,
okresowo - energii promieniowania
słonecznego, oraz, o czym zwykle mniej
czytujemy, energii cieplnej zawartej
w wodach, atmosferze lub ziemi, trans­
formowanej przy użyciu tźw pompy
ciepła, której idea znana jest od ponad
wieku.
Przechodząc do samych projektów,
chciałbym zwrócić uwagę, r*a znaczną
liczbę propozycji wykorzystania energii
fal dźwiękowych, określanych potocz­
nie jako hałas, zresztą to potoczne okre
ślenie znacznie lepiej oddaje sens coraz
bardziej dokuczliwych, docierających
do nas zewsząd, dźwięków. Pomysły
wykorzystania energii fal dźwiękowych
często spotyka się w literaturze dla elek
tromajsterkowiczów, chociaż nikt nie
traktuje zbyt poważnie tej postaci ener­
gii. Narastający zgiełk wielkich miast
w sensie energetycznym ma zupełnie
marginesowe znaczenie. Zważmy, że
nawet najbardziej wrzeszczący człowiek
z silnymi płucami zdołałby zaświecić
wytwarzaną energią akustyczną zaled­
wie subminiaturową żaroweczkę. Na­
wet ryk pędzącego samochodu z uszko
dzonym tłumikiem me ma tutaj żadne
go znaczenia - to wszystko przysłowio
wa kropla w morzu potrzeb Tego typu
przetworniki zdolne są najwyżej zasilać
jakieś zupełnie miniaturowe urządzenia
odbiorcze i sygnalizacyjne Niestety
nasze czułe uszy cierpią niezwykle ni­
skim kosztem, a odbierane wrażenia są
złudną miarą energii dźwiękowej.
W innej grupie rozwiązań znajdują się
projekty wykorzystania energii promie­
niowania Słońca, w szczególności pros­
te kolektory, zwierciadlane i soczewko­
we, oraz płaskie, poczernione naczynia.
W bardziej złożonych przypadkach cie­
plne promieniowanie Słońca wykorzys
tuje się do uruchomienia baterii termo
elektrycznych albo destylatorów wody.
Termoelektryczne baterie zasilane pro­
mieniowaniem słonecznym stanowią
obecnie przedmiot badan laboratoryj­
nych. Podstawową trudnością kon­
strukcyjną jest tutaj problem transportu
energii cieplnej do rozwiniętej powierz
chni termoelementów Natomiast nie­
zbyt duża sprawność tego typu prze
twornikow {nie przekracza 15~20%j,
w odniesieniu do zasilania słoneczne­
go, nie jest wielce istotna.
Z pozostałych projektów warto jesz­
cze wspomnieć o sugerowanych ogni­
wach „ziemnych", i elektrolitem w po­
staci wody gruntowej (przypominam
stary temat klubowy, dotyczący wiecz
nych zniczów!), oraz o przetwornikach
energii łat elektromagnetycznych, emi­
towanych przez radiostacje. W obu
przypadkach otrzymywane ilości ener
gii są doprawdy znikome.
Kolega Marek Nikodem ze Szczecina,
żywo zainteresowany wykorzystaniem
energii wiatru, proponuje budowę s»
łowni, służącej do ogrzewania mieszka
nia. Jak wnioskuję z korespondencji,
autor jest zdecydowany zbudować
własną siłownię Jest to zamierzenie
słuszne i, moim zdaniem, po realizacji
może przynieść duże korzyści prakty
czne.
W projekcie kol. Marka Nikodema
przewiduje się zastosowanie prądnicy
 o mocy 3 kW, napędzanejsilnikiem wia
trowym z rotorem w kształcie walca,
ustawionym pionowo na osi. Rotor te­
go typu znacznie upraszcza całą kon­
strukcję, ale ma także swoje wady. Dla
zapewnienia względnie stałej prędkości
obrotowej dwudzielny rotor walcowy
wyposażony jest w samoregulator roz
wartości łopat typu odśrodkowego, tak
ze przy słabym wietrze łopaty są szero
ko rozwarte, a dla wzrastających, nie
bezpiecznych dla konstrukcji prędkości
wiatru rotor „składa się" w walec,
zmniejszając swą powierzchnię czynną.
Schemat konstrukcji regulatora znajdu­
je się na rys. 1.
Prądnica, sprzężona z rotorem, dosta
rcza energii do grzałek oporowych
o mocy 3 kW * 3 kW, przełączanych
przełącznikiem, co daje możność wy
godnej regulacji mocy grzewczej. Na
rys. 2 znajduje się schemat instalacji.
W celu ogrzewania pomieszczenia
korzysta się z pracy siłowni Grzałki na­
grzewają wodę w zbiorniku, podobnie
jak w termie elektrycznej. Dzięki konwe­
kcji woda krąży między zbiornikiem
a dużą chłodnicą samochodową, gdzie
obrót w irn ik a oddaje ciepło do strugi powietrza tło­
czonej wentylatorem do kanału na­
i wiewnego. Z kanału nawiewnego pły
nie ono do poszczególnych pomiesz­
Rys. 1 czeń. Oczywiście, instalację tę można
leż zastosować do typowego centralne­
go ogrzewania

POTHO

zbiornik
_-l wyrównawczy

1 nagrzewnica-chfoanica

kanał" nawiewowy

siec 220 V
siec wodociggowa

| konał izpc ja

W1.W2 — wyfaczniki ręczne pakietowe

1 ,2 — kurki *rójdrogawe
3 — zawór czerpalny
Rys 2

Przedstawiony projekt nadaje się do
realizacji, pod warunkiem osiągnięcia
zamierzonej mocy, która powinna za­
pewnić ogrzewanie przeciętnego do-
mku jednorodzinnego, o powierzchni
użytkowej 60-80 m \ co uzależnione jest
częściowo od jakości termoizolacji bu­
dynku. Przy niewielkim dogrzewaniu
metodami klasycznymi siłownia zapew­
ni znaczną oszczędność paliwa.
Jesteśmy tym projektem zaintereso
wani i prosimy Kolegę o informację na
temat postępu prac konstruktorskich.
Bardzo ciekawy pomysł wykorzysta­
nia energii kinetycznej ścieków przed­
stawia kol. Harry Liszewski z Katowic.
Chociaż samo rozwiązanie (rys. 3) nie
byłoby w pełni skuteczne w warunkach
proponowanych przez autora, to nie
waham się omówić tego projektu, ze
względu na śmiałość koncepcji. Kolega
Łaszewski mieszka w „bloku", czy1!
w wysokim wielomieszkaniowym bu­
dynku, w którym architekci zaprojekto
wali klatki schodowe pozbawione
okien. Klatki schodowe są więc oświet­
lane sztucznie przez całą dobę. Miałem
kiedyś okazję wędrować w podobnym
budynku na dziewiąte piętro, gdzie była
uszkodzona winda i kilka przepalonych
żarówek i muszę wyznać, że odniosłem
dosyć ponure wrażenie. Ale cóż, do
wszystkiego można przywyknąć i nie
dziwię się wcale, że oczywiste bezsen­
sowne marnotrawstwo, zawarte w sa
mym pomyśle budowniczych, sprowo­
kowało naszego Czytelnika do roz
wazan.
Kolega taszewski zauwaza w swym
liście, że w budynku, którego jest miesz­
kańcem, „woda dudni w rurach
z ogromną silą" aż do godziny 24".
Dokładniej mówiąc, chodzi tutaj o ście­
ki, których niewątpliwie jest dużo. Po
mysi polega na zastosowaniu turbiny,
sprzężonej z prądnicą ładującą akumu­
lator, i napędzanej właśnie strumie­
niem ścieków! Akumulator miałby za
zadanie zasilać żarówki na ciemnych
klatkach schodowych. Na pierwszy rzut
oka pomysł wydaje się zupełnie realny,
jednak ważne jest, jakie skutki energety­
czne może spowodować strumień ście­
ków w przeciętnym bloku?
Załóżmy, że budynek ma wysokość
36 m i znajduje się w nim 120 mieszkań.
W takim przypadku można przyjąć, że
średnio mieszka w nim 400 osóo Jed­
nostkowe zużycie wody na jednego
mieszkańca wynosi około 200 I,*zatem
w ciągu doby do głównego kolektora
spływa około 80 ścieków. Energia
potencjalna tej masy wody podniesio­
nej na średnią wysokość {około 16 m’
wyniesie około 1,3 10 J, czyli średnia
moc przepływu nie przekroczy 150 W.
Wykorzystując w pełni tę energię udało
by się zaświecić nie więcej niż dziesięć
żarówek 15 W, co nie wystarcza do
całodobowego oświetlenia klatki scho
dowej.
Oczywiście pojawia się tu wiele in­
Rys. 3
nych. mniejszych trudności. Gdyby jed
nak klatka schodowa miała okna, wów­
czas ilość energii byłaby wystarczająca
do oświetlenia jej w porze nocnej, po
zainstalowaniu automatycznego wyłą
cznika schodowego
Projekt kol Łaszewskiego jest jednak
przykładem śmiałego spojrzenia na
problem odzyskiwania energii. Wyo
drążmy sobie ogromną, rozwiniętą sieć
kanalizacyjną wielkiego miasta, przez
którą spływa do rzek wiele tysięcy ton
wody ściekowej. Poza tym miasto to
monstrualny parasol, kierujący wielką
ilość wody deszczowej przez kanały do
rzek. Wcale nie jestem pewien czy ta
znaczna ilość energii musi być całkowi
cie tracona lub wykorzystywana tylko
w znikomym procencie w mechanicz­
nych oczyszczalniach ścieków.
Na zakończenie chciałbym jeszcze
wspomnieć o projekcie, a właściwie ca
tej serii projektów, kol. Jacka Szopy
z Białegostoku. Zaprojektował on mię­
dzy innymi wiele ciekawych odbiorni­
ków zasilanych energią radiostacji na
dawczych.
Nagrody w postaci narzędzi otrzymu
wszyscy wymienieni Koledzy.
Mgr Włodzimierz Augustyniak
Prezes Klubu Wynalazców
 konkurs
„ R e w e l a c y j n e z d ję c ia "
Wprawdzie „Miody Technik ukazuje się dość nieregularnie, co mogło wpłynąć deprymująco na naszych
Czytelników, lecz ogłaszając konkurs na ciekawe, trickowe fotografie, liczyliśmy na lepsze wyniki.
Zdjęć wpłynęło mało i wyniki są takie sobie.

Zgodnie z zapowiedzią, publikujemy kilka najciekawszych naszym zdaniem fotografii, prosząc jedno­
cześnie czytelników o nadsyłanie listów, w których wyjaśnią, w jaki sposób, ich zdaniem, wykonane
zostały zdjęcia. Wszyscy czytelnicy, którzy trafnie odgadną, otrzymają nagrody książkowe.

„Portret młodego człowieka fot. Wojciech Nikiel z Bielska-Białe-

„Pioruny" fol Janusz Gębala z Bielska-Białe)
„Meteor" fot. Mirosław Piejak z Żółkiewki

now o /k s i ą ż k i
^ )< 3 *
W idu Czytelników spotyka
się zapewne w swych licznych
lekturach z terminem „cyber­
netyka". a i w tym numer/c
„M I " możecie go znaleźć.
1
Warto więc bliżej zapoznać się
/ tym zakresem twórczej d/ia
lulności człowieka, jaki on
obejmuje. Pomoże Wam
w tyni na pewno kolejna książ­
ka wydawana przez Instytut
W ydawniczy „Nasza Księgar­
nia ł - W KRfcCt' CYBER
XETYKI. Autor książki, Ed­
ward Kącki, próbuje odpowie­
dzieć zarówno na podstawowe
pytania w rodzaju; „co |o jest
eybcm*lyka?,^ jak również
pokazać całą gamę zastosowań
cybernetyki we współczesnej
nauce i technice. Znaczna
częsc książki poświęcona jest
również cybernetyce teorety­
cznej. Treść słowną ilustrują
i wzbogacają liczne schematy
i ilustracje. Mimo, że ud prze­
ciętnego czytelnika książka ta
wymaga pewnego wysiłku przy
lekturze, polecamy ją zwłasz­
cza entuzjastom „M l ". Trud
włożony w pełne zrozumienie
tiejwi na pewno się opłaci!
Krążka .Michała Domań­
skiego: POCZET WIEL­
KICH RZEŹBIARZY zain­
teresuje na pewno wszystkich,
których pasjonuje historia
sztuki. „Poczet” zawiera in­
formacje o życiu i twórczości
najwybitniejszych rzeźbiarzy
"OumaiMli
w św jecie, zaczyna go najwy­
bitniejszy ze starożytnych Ti-
di^sz. a zamyka niedawno
zmarła pitjska artystka Alina
Szapocznikow1. Prócz rozdzia­
łów poświęconych pos/czegól-
nym twórcom, książka zawiera
bogaty materia! ilustrujący ich
największe dzieła. Szkoda tyl­
ko, źe ilustracje nie zostały
umieszczone obok odnośnych
opisów w tekście, co znac/me
ulai wiłoby lekturę, nie zmu­
szając czytelnika do stałych
„wycieczek” na koniec książ­
ki. Zabrakło również nieco
szerszej informacji doiwzą
cej rzeźby prehistorycznej,
wprawdzie anonimowej, lecz
Tworzącej podstawy dla póź­
niejszego rozwoju tej sztuki
Książkę wydal Instytut Wy
dawniczy „Nasza Księgarnia”
(sir. 93, cena 50 zł«.
Wielbicieli chemii na pewno
ucieszy wznowienie książki
AnaloJiusza Boguckiego: KA­
WALEROWIE BENZENO­
WEGO PIERŚCIENIA Jest
to sfabularyzowana opowieść,
u raczej zbiór opowieści, o wie
lu interesujących problemach
/ zakresu chemii organiczne |
'fci.' :..i».x
iocuckł ttflwfiuęowir
Wiadomości o alkoholach, wę­
glowodorach, węglowodanach
i innych związkach organicz­
nych polecamy zwłaszcza iym,
których śmiertelnie nudzą
podręczniki szkolne, a którzy
chcą jednak mieć z dziedziny
chemii przynajmniej taki /a
kres wiedzy, jaki przystoi czło­
wiekowi wykształconemu.
Książka kosztuje tylko 20 zl,
a wydała ją „Nasza Księgar­
nia \ Nie jest gruba, liczy tyl­
ko J 36 stron!
„Na pytanie: Co to jest me
cha nikli kwantowa? - tylko
nieliczni odpowiadają sensow­
nie. Na ogól jednak uważa się,
że mechanika kwantowa to na­
uka niezwykle skomplikow ana
i trudna do opanowania. Tuk
jednak nie. jest, aczkolwiek ów
sąd zakorzenił się nie bez przy­
czyny, logika mechaniki kwan­
towej bowiem jest w swej isto­
cie prosta i, ażeby się z nią
oswoić, należy zrozumieć kilka
pozornie nie powiązanych ze
sobą pojęć” - tak rozpoczyna
swą książkę Leonid Ponoma-
liew. O KWANTACH RZE­
CZY CIEKAWE - to książka,
która na pewno zainteresuje
wszystkich, me tylko miłośni-
łownio Pvi.«i>ni«n*v,
O
KW ANTACH
f l« C Z V
C lf K A W F
ków ti/yki. Autor w ciekawy,
nierzadko gawędziarski sptKub
opow iada nie tylko o teorii me­
chaniki kwantowej, ale i o jej
historii i wielkich uczonych,
klórzy dali jej podstawy i stwo
rzyli współczesny kształt na­
szej wiedzy o prawach rządzą­
cych cząstkami elementarny­
mi. jest to świetna książka,
zwłaszcza dla tych, klórzy pod­
czas lektury lubią podążać my­
ślą za tokiem rozumowania au­
tora. Tekst uzupełniają liczne
wzory i ilustracje. Książkę tłu
•naczyła Barbara Bandonnr,
a wydal Instytut Wydawniczy
„Nasza Księgarnia” (295 str.,
cena 50 zł;.
/ przyjemnością zawiada
iniann naszych Czytelników,
że ukazała się zapowiadana
pi zez nas książeczka „CZY IS
TNIEJE ŻYCIE POZA Ził.
MlĄź” Jest lu pierwsza pozy
cm z nowej serii „Biblioteczka
Młodego Technika", wvdawa
nej przez I.W. „Nasza Księ­
garnia” . Tomik ten zawiera
siedem artykułów, które swego
ezasij pojawiły się na łamach
naszego miesięcznika. Stano
wią one próbę odpowiedzi nu
intrygujące nas wszystkich pv
lanie, które jest jednocześnie
tytułem niniejszego zbiorku.
Książka liczy 96stron, a ko­
sztuje tylko 15 złotych. Będzie
na pewno miłym towarzyszem
podróży lub umili Wam wolny
czas.
„U samochodach rnzniu
wiują ilid/,u w -./asie u idzie u
m d i spotkań, o -.amochodach
P's/c się książki, wydaje znacz
ki pocztow e . Samochód m
war/yszy ludziom w eodzien
nvm życiu, dlatego o safnocho
dzic warto wiedzieć” lak gło­
si mała notka na okłada najno
ws/ct książki /.. Podbidskicgo
O SAMOCHODZIE W'AR
lO WIEDZIEĆ. Stali czytel­
nicy MT zn ają/. Podbielskic-
go jako naszego autora, od wie­
lu tai prowadzącego kącik
„Poznajemy samochody” , na
łamach którego przedstawiam
nowe konstrukcje aut z całego
świata. Autor zapoznaje
czytelnika zarówno / historią
pojazdów samochodowych v
budową mechanizmów i /.a
sudarni ich dzjalania. jak leż i
s/.lości. Książka wydana przez
IW . „Naszą Księgarnię"
nakżydo serii popular■yzująccj
technikę. Str. .36, cena 25 A
Życzymy przyjemnej
łcMsud
jk-
 KO M P U r ER O W KA ANKI ETA
Poszczególne wyrazy komputerów ki zostały zaczerpnięte z lego
numeru „M T” . Litery, mieszczące się w prostokącie obwiedzio­
nym grubą kreską, czytane z góry na dół, utworzą rozwiązanie.
Zadaniem czytelników jest odczytanie zaszyfrowanego hasła,
podanie tytułów artykułów, z których zostały zaczerpnięte hasła
oznaczone kropką* i podkreślenie najciekawszego.
Autorzy poprawnych odpowiedzi, którzy nadeślą je pod adre­
sem Redakcji w terminie dwóch tygodni od daty ukazania się tego
numeru „M T ” U adnotacją „KOMPUTERÓWKA-ANKIETA”
nr 11) wezmą udział w losowaniu nagród książkowych.
1. Silnik przetwarzający energię określonego czynnika na pracę
użyteczną za pomocą organu roboczego zwanego wirnikiem
2. Zestaw artykułów handlowych lub fabrycznych tego samego
rodzaju różniących się tylko jedną lub kilkoma cechami
ł. Ośrodek kierujący pracą robotników lub maszyn bezpośred­
nio lub za pomocą urządzeń lelemeehanieznych
4. Wykładzina wytwarzana z barwnej gumy stosowana do ukła­
dania posadzek
5. Zmiana postaci lub objętości ciała pod wpływem działania sil
zewnętrznych lub zmian temperatury
6. Dział mechaniki ogólnej zajmujący się badaniem ruchu ciał
z uwzględnieniem wywołujących go sil
7. Wewnętrzna drobnoziarnista budowa materiału, dostrzegalna
pod mikroskopem
8. Właściwość ciała dostrzegana wzrokowo, zależna od stopnia
pochłaniania, odbijania lub rozpraszania lal świetlnych okre­
ślonej długości
9. Grupa minerałów - w technice stosuje się je do oczyszczania
i zmiękczania wody
10. Podstawowa jednostka natężenia światła
11. Niszczące zmiany zachodzące na powierzchni i postępujące
w głąb przedmiotu
12. Mechaniku w aparacie fotograficznym do regulowania czasu
naświetlania kliszy (filmu ;
13. Wysyłanie elektronów, fal elektromagnetycznych, akustycz­
nych, świetlnych itp.
14. Minerał, kamień szlachetny odznaczający się wyjątkową
wśród innych minerałów własnością zmiany barwy
15. Jednorodna mieszanina dwu lub więcej substancji stałych,
ciekłych lub gazowych
16. Rura o ścianach z materiału przewodzącego prąd, służąca do
przesyłania energii elektromagnetycznej, stosowana jest w te­
chnice mikrofalowej
17. Skały osadowe, których głównym składnikiem jest kaicyt,
a domieszkami dolmit, kwarc, minerały ilaste, tlenki żelaza
i inne, stosowane jako surowiec do produkcji wapna, cemen­
tu, nawozu sztucznego
18. Minerał, odmiana korundu, tworzy przezroczyste kryształy
o barwie niebieskiej w różnych odcieniach
19. Kamień szlachetny znajdujący zastosowanie przy produkcji
przyrządów precyzyjnych
20. Przyrząd do mierzenia ilości przepływającej wody
21. Zanieczyszczone wody z domów mieszkalnych, pomieszczeń
gospodarczych, zakładów przemysłowych oraz z opadów
atmosferycznych
22. Minerał, odmiana berylu, ceniony kamień szlachetny o barwie
zielonej
23. Minerał, regularna odmiana węgla pierwiastkowego, tworzy
kryształy ośmiościenne, rzadziej dwunastościenne lub szesoa-
$tościenne, zwykle o zaokrąglonych ścianach. Odznacza się
najwyższą twardością i silnym połyskam
24. Kamień półszlachetny, bardzo zwięzły i twardy, o barwie
zwykle zielonkawej, niekiedy mleczno-białej lub żółtawej
25. Proces hydrolitycznego rozkładu tłuszczów na glicerynę
i kwasy tłuszczowe zachodzący pod działaniem roztworu
ługów (zasad)
26. Minerał, odmiana kwarcu, przezroczysty, o fioletowej lub
purpurowoczerwonej barwie uwarunkowanej domieszką
żelaza
27. Przestrzeń, w której panuje ciśnienie absolutne równe zeru
lub wypełniona gazem o ciśnieniu znacznie mniejszym od
atmosferycznego
2K. Produkcja przemysłowa artykułów powszechnego użytku,
w oparciu przede wszystkim u wyroby przemysłu hutniczego,
chemicznego i lekkiego.
 Byty czynne na świecie dwie poczty. Jedna, romantyczna
i barwna, to poczta dawnych dyliżansów i pocztylionów,
trąbek i wyczekiwanych przez adresatów wiadomości ze
świata. Druga to poczta specjalistów od organizacji, po-
czta taryf i rozkładów jazdy, poczta tych, którzy wiedzą, że
kto ma dobrą łączność, ten ma nad innymi przewagę. Jak
pokazać to drugie obłicze poczty? Nie ulega wątpliwości, że
do wrocławskiego Muzeum Poczty i Telekomunikacji ścią­
gają przede wszystkim zainteresowani filatelistyką, dyliżan­
sami i emblematami pocztowymi I nie ulegają rozczarowa­
niu; Zbiory Muzeum, narastające od 1921 r , są bowiem
obfite i różnorodne. Bogaty jest również dział telekomunika­
cji, tym tematem jednak w naszej rubryce warto zająć się
osobno, na razie zostawimy go więc na boku.
Muzeum we Wrocławiu zostało otwarte w 1956 r. jako
kontynuacja przedwojennego, zlokalizowanego w Warsza
wie, którego eksponaty zostały rozproszone w czasie wojny
i potem częściowo zrewindykowane. Podobne muzeum ma
prawie każda europejska stolica, zaś w każdym z nich musi
znaleźć się osiemnasto- lub dziewiętnastowieczny dyliżans.
W XVIII w. poczta polska, mimo prób króla Stanisława
Augusta Poniatowskiego, przychylnego technicznym inno­
wacjom z Zachodu, w dyliżanse zaopatrzyć się nie zdołała
Toteż prezentowany na zdjęciu dyliżans ze zbiorów MP
i T we Wrocławiu pochodzi z I poł. XIX w. Zabierał 12 osob
w niezbyt komfortową podróż po mniej lub bardziej bezpie­
cznych drogach oraz skrzynię listów i drobnych przesyłek

POCZTA
I połowa XIX w . była jakby klasycznym
okresem poczty. W przemysłowych, żywo
handlujących i powoli demokratyzujących
siy społeczeństwach odgrywała ona o wiele
ważniejszą rolę niż kiedykolwiek przedtem,
choć może nic rozwijała się tak gwałtownie
jak w XVI w.
W IN40 i. wprowadzono w Angin stałe
upłaty za przewóz przesyłek o określonym
ciężarze na terenie całego kraju, uiszczano je
przez zakup znaczka pocztowego i nakleje­
nie go obok wypisanego na przesyłce adresu.
W ciągu 20 lal znaczki zaczęto naklejać także
w innych krajach, co nadało poczcie nowo­
czesne. międzynarodowy charakter. Stem­
ple - datowniki i miejscowniki - stosowano
już poprzednio,
Dźwięk trąbki wszędzie zwiastował przy­
bliżanie się wozu pocztowego, któremu
przysługiwało pierwszeństwo przejazdu.
Trąbka była również pot dębna, aby zaba­
wiać pasażerów w czasie jazdy, aby wzywać
pomocy w razie wypadku i aby ludzie w mi­
janych miejscowościach, słysząc z daleka
pocztyliona, mogli uprzedzić go o ewentual­
nych przeszkodach na drodze. Postacie po-
eżiylionów i pocztowe przygody chętnie
uwieczniano w dziewiętnastowiecznej lilera-
turze i malarstwie. Trąbka jest do dziś cie­
nieniem znaków państwowych przedsię­
biorstw pocztowych we wszystkich bodaj
krajach.
Budownictwo kolei wzmocniło obecność
poczty w rzadziej zaludnionych okolicach,
znalazły się tam wozy zwolnione z ważniej­
szych dróg. Kolej jednak stała się konkuren­
tem poczty. lo było coś przełomowego:
poczcie zaczął wymykać się z rąk tran.spori
osobowy i towarowy. Początkowo próbowa-
ta ona „czepiać się pociągów" w sposób
dosłowny. instalując dyliżanse na kolejo­
wych podwoziach. Niekiedy rezerwowano
dla poczty część wagonów. Wkrótce (w Eu­
ropie środkowej - w latach czterdziestych
XIX w.; zaczęto produkować itddzielneam­
bulanse pocztowe. Niekiedy służyły one
również do przewozu ludzi, później już tyl­
ko d" transportu paczek i listów, które
sortowano w czasie podróży. Do końca XIX
w. poczta zrezygnowała zasadniczo z trans­
portu osobowego, zachował się on jednak
gdzieniegdzie w formie szczątkowej. Np.
w Finlandii niektóre linie autobusowe, zwła -
szcza w Laponii, obsługiwane są przez po­
cztę. Autobusy »e mają specjalny, obszerna
część bagażowy.
Tak więc puczia do połowy ubiegłego mmm\
■'ZMWA
f DHIllłli
a m
wieku była czymś więce j niż jest teraz. Pełni­
ła rolę uniwersalengo przedsiębiorstwa ko­
munikacyjnego. przedsiębiorstwa komuni­
kacyjne nazywano wtedy pocztami, a speł­
niały one wszystkie ich funkcje. Jeszcze
wcześniej, w XVI, XVII, a gdzieniegdzie
i w XVIII w., poczty pełniły również rolę
agencji informacyjnych. Nie tytko dlatego,
że gońcy pocztowi, przybywający z wielkich
miast, dzielili się z mieszkańcami prowincji
nowinami. Oni te nowiny dostarczali im
wydrukowane! (iazety były często redago­
wane przez poc/mistrzów, a zwiększenie
liczby połączeń pocztowych automatycznie
przyspieszało częstotliwość ukazywania się
prasy informacyjnej. Z tych czasów pocho­
dzą takie ruuwy, jak „Cioniec’’, „Kurier"
czy po prostu „Poczta", błąkające się wciąż
jeszcze wśród tytułów gazet. W XIX w.
urzędy pocztowe nie wydawały już prasy,ale
przyjmowały zamówienia na jej prenume­
ratę.
Szyldy pocztow e i skrzynki pocztow e z różnych 01kresów i wszystkich zakątków Polaki są
Rozważając dzieje poczty, musimy zatem
ozdobą kolekcji M uzeum Poczty i Telekomunikacji. Pierwsze trzy skrzynki pocztow e zain­
uwzględniać wszelkie formy komunikat |i.
stalow ano w Warszawie w T607 r. dla w ygody żołnierzy francuskich.
Na przykład w starożytnym imperium rzy­
mskim, pokrytym siecią doskonale utrzy­ nizację scentralizowaną, funkcjonującą re­ szawy do Wrocławia listy i pasażerów ic doje­
manych dróg, istniał system transportowy gularnie według określonych przepisów . Po żdżali w 42 godziny, Od 1838 r. dyliżanse
służący administracji państwowej. W Polsce drugie, świadczy odpłatnie usługi wszyst­ Piotra Steinkdlera, koncesjonowane przez
Bolesława Chrobrego na ludności spoczywał kim zainteresowanym- Jako pierwsi scent ra­ Dyrekcję Poczt Królestwa Polskiego, prze­
obowiązek dostarczania podwód urzędni­ lizowane poczty królewskie tworzyli władcy bywały dystans Warszawa - Radom - Kielce
kom lub gońcom królewskim. Do systemu Anglii i Francji w XV w. W tymże stuleciu - Kraków' w 22 godz., podczas gdy poczta
lego naw iązano w okresie Powstania Kościu­poczty na usługi dworów i miast zaczęła pruska woziła przesyłki i pasażerów z Pozna­
szkowskiego, tworząc poczty obywatelskie, organizować mediolańska rodzina lasso. nia do Berlina w 44 godz., a do Szczecina
wspomagające pocztę zawodową w utrzymy­ W XVI w. Ttłisowie wozili już listy i pasaże­ w 48 godz. Drogi pruskie były wówczas
waniu łączności między' sztabem i oddziałemrów po całej Europie. To nazwisko (w for- w równie złym stanie jak polskie.
wojsk. / mie Taxis, później zaś jeszcze z tytułami Po powstaniu listopadowym poczta Kró­
Po błotnistych drogach średniowiecznej szlacheckimi) znal każdy władca. Wielu lestwa Polskiego dysponowała 28 urzędumi
Liu ropy krążyli posłańcy, którzy również z nich powierzało przedsiębiorczym Wło­ i 199 stacjami. Nie zawsze zakładano je
tworzą historię poczty Byli to albo wędrow­chom organizowanie poczt królewskich lub w ważnych miejscowościach. Czasem było
ni mnisi, utrzymujący łączność między kla­ wydzierżawiało istniejące. Tak było i z ostat­ odwrotnie: stacja przepr/ęgowa gdzieś
sztorami, albo gońcy kupców i bankierów', nim Jagiellonem Zygmuntem Augustem. wśród łąk i pól obrastała zabudowaniami
W' 1562 r. Krzysztof Taxis przejmuje działa­ o charakterze miejskim. We wrocławskim
jącą od czterech lal pierwszą polską linię Muzeum eksponowany jest model osiem­
regularną Kraków - Wiedeń - Wenecja. nastowiecznej stacji pocztowej w Łowiczu,
Dwa następne stulecia przyniosły sto­ a wielu zabytkowych obiektów pocztowych
pniowe osłabienie pozycji rodziny Taxis i sil­ z czasów saskich, stanisławowskich i z
niejszą kontrolę państwową nad pocztami. XIX w. dotrwało do naszych dni.
Proces ten w Polsce uległ opóźnieniu, choć Jednolite budownictwo pocztowe, rozkła­
do uporządkowania poczty brał się każdy dy jazdy, mapy i taryfy, wzrastające pi'czu­
wybitniejszy władca. Za Sasów wprowadzo­ cie odpowiedzialności wśród pracowników
no wreszcie rozkłady jazdy. Polska poczta poczty - wszystko to na swój sposób wzmac­
miała ponadto pewną przewagę nad poczta­ niało integralność państwa, torowało drogę
mi zachodnimi. Była szybka i miała niesko­ miejskim obyczajom, przyspieszało urbani­
mplikowany system taryfowy. Od czasów zację kraju.
M odel typow ej plecionej bryczki pocztow ej Stefana Batorego opłaty za przesyłki krajo­ Dla potrzeb poczty prowadzono prace
w Muzeom Poczty i Telekom unikacji we
we zależały na ogół tylko od wagi, nie zaś od kartograf ic/nc, poszukiwano ulepszeń
W rocław iu
odległości. Po 1860 r. zasada ta przyjęła się w budowie pojazdów kołowych, pozyskiwa­
albo wysłannicy uniwersytetów. Poczty
no najsprawniejszych organizatorów. Za­
organizowane przez poszczególne zamożne w wersji angielskiej, wraz ze znaczkami.
W 1770 r. Polska wprowadziła, w ramach kresem usług - pominąwszy usługi teleko­
miasta, jak wenecka czy gdańska, działały
umowy z Rosją, linię pocztową na trasie munikacyjne i bankowe - poczta w I pot.
jeszcze w czasach nowożytnych.
XIX w. w niczym me ustępowała poczcie
Nowożytna pocztu ma jednak dwie zasad­ Kamieniec Podolski - Jassy - Bukareszt -
Stambuł, która okazała się najsprawniej­ dzisiejszej.
nicze cechy, które odróżniają ją od tamtych Henryk Hołlender
przedsiębiorstw. Po pierwsze, stanowi orga­ szym połączeniem Europy z Turcją. Z War­

ófdzitvy
___
Listopad 1381 r
I ramwaj c
Nares/ek W arstw a ujrzała
w d. ]S Piiżd/iemikar.b. prze­
suwając się po ulicach powozy
kolei konnej, na które oczeki­
wano. Przy dotychczasowych
środkach lukomocyjnyeh, nad
wszelki wyraz niewygodnych
i nicmJ powiadających potrze­
bie. tramwuyc przychodzą
v» samą porę na pomoc miej­
scowej ludności, nicderpliwią-
cej się na brudne dorożki i jesz­
cze bardziej zaniedbana; onini-
busy. Ruch otwarty nu Unii
miejskiej zapewnia pod wzglę­
dem ekonomicznym ważne dla
ogółu korzyści, a dla przedsię­
biorców znakomite zyski.
O kwestyi wygody mówić już.
co niema. Dotąd powozy kur
-iUl* w jednym kknm ku,
a mianowicie z placu Murano-
w.skiego do Mokotowa. Nieza­
długo jednak m a być otwarta
z placu Teatralnego do Pową-
i O ;,v. i.
Woda Rń
l rzędowo analizowana i za­
opiniowana przez Król. Węg.
Akademię Nauk w Peszcie,
Akademię Medyczna w Paryżu
i nagrodzona w Wiedniu. Pary
żn , Sydney, Melbourne itd.
zalecana prze/ lekarzy, ze
względu na swój pewny, szyb­
ki i rozwalniający skutek. Wo­
da Rakoczy posiada najsilniej­
sze pierwiastki lithiooowe i dla
lego zadziwiajyco skutkuje
w cierpieniach i katarach pę­
cherzu oraz w zatrzymaniu się
uryny Zażywa się zwykle pól
szklanki. Składy w Warszawie
u pp Wcnde i Wicrogórski. dr
I Heunrich. H. Kucharzcw-
ski. dr Aleksander Weinberg.
Właściciele: Bracia I.oser
w Buda Peszcie
„Kromka Lekarska”
2 1 listopada tHKI r
Na wystawie elektrycznej
w Paryżu...
.. zwracał na siebie uwagę
przyrząd prof. Rosselberghe.
który byl połączony telegrafi­
cznie z obserwatorium brukse-
Iskiem. i bez udziału ludzkiego
notował z Paryża stan termo­
metru i pogody w Brukseli!.
Inny ineteogral przedstawi!
Szwed Fherdl. który w kwa­
drans notuje kierunek wiatru
oraz stan termometru i baro­
metru i właściwe liczby druku­
je nu paskach papieru. Przy­
rządy takie niezmiernie są waż­
ne dla ułatwienia posłrzeżert
meteorologicznych.
„T ygodn ik P ow szechny”
27 listopada tSSI r.
Narzędzia ratunkowe na
morzu
Rozbicia okrętów tak często
ponawiające się na morzach ca­
łego świata podniecaj# szla­
chetnych wynalazców do wy­
szukiwania coraz nowych środ­
ków i narzędzi ratunkowych.
Piękna to żądza, Wprost prze­
ciwna wynalazkom piekiel­
nych i wszystkim tym podob­
nych machin, których celem
jest pozbawienie życia jak naj-
większei liczby ofiar - podała
t teraz Anglikowi panu BirkV
svi myśl rzeczywiście nową
i niezmiernie praktyczną.
•Środki ku temu zastosowane są
proste, co dóbr# czyni nadzieję
o użyteczności. Na przykład
materace z wierzchu zwyczaj­
ne, ale korkowe od spodu, słu­
żyć mogą wybornie za rodzaj
tratwy dla rozbitków, krzesło,
ława, stół, każdy większy
przedmiot, służący do usprzę-
cenia okrętu, jest urządzony
vs tenże odpowieni sposób; do
każdego przytwierdzone są sil
ne pasy, kióremi w chwili nie­
szczęścia człow iek może się na­
tychmiast sam do danego
sprzętu przywiązać i spuścić
bezpiecznie na morze, ku wy­
czekiwaniu ratunku przynajm­
niej.
„Kjoiiika Rodzinna
1 0 listopada łS s i t,
Z e świata naukowego Za pomocą elektryczności
Gdy w roku 1855 Francy* >X Islingtonie pod Londy­
zaprosiła cały świat cywilizo­ nem odbyła się wystawa wszel­
wany ua wielką wystawę po kiego rodzaju narzędzi drukar­
wszechną, urządzono wielką skich, na kiórej uwagę zwraca­
wystawę, gmach przezwany
ła na siebie machina układająca
pałacem, w którym miały się czcionki za pomocą elektrycz­
mieścić wszystkie okazy prze­ ności. Machinę tę wynalazł
mysłu ludzkiego. Dziś po la­ i przywilej na takową uzysku!
lach dwudziestu kilku, tenże niejaki Hokker. Kcimporter tej
sam gmach starczy na pomiesz- machiny nie ma manipulatora,
czenie przyrządów zaliczonych działa z pomocą ciągłego nie-
do jednej tyłku gałęzi fizyki, pr/erywunego toku i nk* po­
najpóźniej zrodzonej, a już po­ trzebuje łudzkiej ręki dla
tężnej, dążącej do panowania wprowadzenia w ruch. Cała ro­
nad światem. Wystawa elek­ bota ma być nadzwyczaj upro­
tryczności urządzona w roku szczoną.
bieżącym w Paryżu, żywo zaj­ , , Kronika Rodzinna"
muje świat cały. Już na M) listopada ISS1 r.
wstępie uderza nas słaba st rona
dotychczasowych elektrycz­
Przemysł tkacki w Rossyi..
nych przyrządów. Spostrzega­
my, że potężna la siła dziś jesz­
..ma poważną przyszłość.
cze pozosiaje w zależności, na
Obszedłszy się nawet bez
Juscc jest niejako starszej swej
ochrony celnej, ale mu ona po­
•siosirzyey, pary. Dowiaduje­
zwoli rozwinąć się silniej i prę­
my się bowiem, że para dostar­
dzej. Ażeby przemysł juki me
cza siły 1.500 koni na wytwo­
byl wytworzony sztucznie, lecz
rzenie elektryczności, która
opierał się na zasadach racjo­
z kolei zasila niezliczone przy­
nalnych i trwałych, należy inu
rządy, przebiega druty, poru
albo przerabiać surowy mate-
sza magnesy, zapala światła li­ ryał produkowany zwykłe
cznych łainp. Zwiedzający wy­
iv kraju, albo sprowadzony
stawę muszą się mieć na ostroż­
przerabiać taniej i lepiej niż
ności i nic zapominać; że z tej
gdzieindziej, albo na koniec ra­
niepozornej sieci drucików,
chować na obszerną i łatwą
które roznoszą prądy we wszy­
sprzedaż wyrobu. Przemysł
stkich kierunkach, ukryta jest
tkacki odpowiada tym trzem
siła zdolna spiorunować
na raz warunkom. Uprawa lnu
w mgnieniu oka śmiałka, który
zajmuje w Rossyi ogromne ob­
bv chciał z. nią żartować. Wszę­
szary i wywóz za granicę jest
dzie też przestrzegają publicz­
bardzo znaczny. Robotnik i in­
ność. że jakkolwiek przewod­
ne warunki są daleko tańsze,
niki są starannie odirsobnione,
a zbyt zapewniony, bo cala lud­
w wypadek jednak nietrudno.
ność nie może zaspokoić swych
Widok wystawy, jak łatwo so­
potrzeb na ręcznych włościań­
bie wyobrazić, niezaprzeczal­
skich warsztatach. Zamiast
nie sprawia wrażenie wieczo­
więc sprzedawać len za granicą
rem, gdy zapłoną światła elek­
i za cenę kilkanaście razy wy­
tryczne. U wejścia wznosi się
ższą kupować wyrobnicze
olbrzymia latarnia morska
stamtąd płótnu, daleko proś­
z krążącemi dokoła ogniska ko-
ciej zakładać labryki w obrębie
lorowem i szkłami, blask mieni
kraju, z któremi zagraniczne
się w tęczowe barwy i odbija się
rywalizować nie będo mogły,
w wodzie małej sadzawki, po
choćby i cła ochronnego nie
której szybuje łódka, niewi­
było. Dowodem tego jest jedy­
dzialną siłą poruszana, bez ża­
na fabryka w Królestwie wysy­
gla i wioseł. W łódce ukryty
łająca tu swe wyroby Żyrardo­
jest stos elektryczny, prąd
wska, która nic może nastar-
wprawia w ruch elektroma­
czyć zamówieniom.
gnes, który obraca śrubę
w wodzie.
«>Kronika Rodzinna"
,Kurnika Rodzinna"
10 listopada UW! r.
JO listopada IHS! r. Zebrał: Witold Michalski

PRÓBNIK CIŚNIENIA
Rysunek na odwrotnej stronie okład­
ki przedstawia sterowany próbnik ciś­
nienia sprężania typu SPCS-15, produ­
kowany przez Spółdzielnię Rzemieślni­
czą „Wytwórczo-Usługową'' w Katowi­
cach. Próbnik ciśnienia sprężania jest
przyrządem pomiarowym, przeznaczo­
nym do pomiaru i zapisu ciśnienia sprę­
żania w poszczególnych cylindrach sil­
nika samochodowego. Dla dokonania
pomiaru ciśnienia sprężania należy od­
kręcić świece zapłonowe i do otworów
po świecach przyłożyć końcówkę po­
miarową (1) próbnika. Pomiaru ciśnie­
nia sprężania dokonuje się przy obraca­
jącym się wale korbowym silnika i cał­
kowitym otwarciu przepustnicy gażnika
Przy ruchu tłoka do góry podczas suwu
sprężania w cylindrze następuje wzrost
ciśnienia, w wyniku czego otwiera się
zawór zwrotny <8). Zawór ten, będący
równocześnie zaworem odpowietrzają­
SPRĘŻANIA
cym, umożliwia uzyskanie w czasie po­
miaru stałego maksymalnego wychyle­
nia wskazówki próbnika
Po otworzeniu się zaworu zwrotnego,
mieszanka przepływa do komory (2),
w której znajduje się tłoczek (3) i spręży­
na (4). Wskutek ciśnienia wywieranego
na tłoczek następuje przesuw tłoczka do
góry, zależny od wielkości mierzonego
ciśnienia sprężania. Ruch tłoczka, rów­
noważony przez wycechowaną spręży­
nę pomiarową (4), przenoszony jest
przez dźwignię (5) na wskazówkę przy­
rządu (6). Wskazówka zaopatrzona jest
w rysik, który rejestruje ciśnienia sprę­
żania w postaci wykresu na diagramie
(7), przy czym na jednym diagramie
można dokonać ośmiu niezależnych za­
pisów. Diagram wkłada się do kasety
(9), która ma specjalne nacięcia umożli­
wiające jej skokowe przesuwanie się po
każdorazowym pomiarze ciśnienia. Dc
przesuwania kasety służy rączka umie­
szczona na tylnej ściance przyrządu.
Do tylnej ścianki przyrządu przykrę­
cony jest uchwyt, zaopatrzony w kon­
takt elektryczny, którego styki wypro­
wadzone są na zewnątrz uchwytu w po­
staci zacisków.
Jeden zacisk kontaktu łączy się prze­
wodem elektrycznym z biegunem aku­
mulatora (który nie jest połączony z ma­
są samochodu), natomiast zacisk drugi
łączy się z rozrusznikiem (w miejscu
podłączenia przewodu idącego ze sta­
cyjki). W normalnym położeniu kontak­
tu styki są rozwarte, nie ma więc prze­
pływu prądu. Z chwilą naciśnięcia przy­
cisku klawiszowego następuje zwarcie
styków kontaktu i zamknięcie obwodu
elektrycznego: akumulator - rozrusznik
(patrz schemat zamieszczony poniżej),
w wyniku czego zostaje uruchomiony
silnik. Dla prawidłowego pomiaru ciś­
nienia sprężenia silnik powinien być
uruchomiony na taki czas, by wskazów­
ka przyjęła maksymalne wychylenie.
Pomiaru ciśnienia sprężenia dokonuje
się na silniku o temperaturze około
80 C. Po każdorazowym pomiarze przy­
rząd trzeba odpowietrzyć, naciskając
iglicę zaworu zwrotnego (8).
W wyniku pomiaru ciśnienia spręża­
nia można określić stan tłokowych pier­
ścieni uszczelniających i zaworów bez
konieczności ich demontażu. Jeżeli po­
miar ciśnienia nie wykazuje odchyłek
od wartości nominalnych (podawanych
przez producenta w instrukcji obsługi)
oznacza to, ze stan pierścieni i zaworów
jest dobry. W przypadku wystąpienia
odchyłek pomiędzy ciśnieniem zmie­
rzonym a nominalnym można w bardzo
prosty sposób i szybko określić przyczy­
nę istniejących odchyłek. W tym celu
należy wtrysnąć do cylindrów przez
otwory świecowe nieco oleju, a nastę­
pnie powtórzyć pomiar. Jeżeli wyniki
obydwu pomiarów są takie same, ozna­
cza to, że nieszczelne są zawory. W przy­
padku wzrostu ciśnienia w drugim po­
miarze do wartości bliskiej nominalnej,
taki wynik pomiaru wskazuje na nie­
szczelność pierścieni uszczelniających,
natomiast nieznaczny wzrost ciśnienia
wykazany w drugim pomiarze oznacza
nieszczelność zarówno zaworów, jak
i pierścieni uszczelniających.
Przedstawiony przyrząd do pomiaru
ciśnienia sprężania wyposażony jest
dodatkowo w końcówki przedłużające,
które umożliwiają dokonanie pomiaru
ciśnienia w silnikach z różnie usytuowa
nymi otworami świecowymi. Przyrząd
można stosować do pomiaru ciśnienia
sprężania w zakresie od 3 105 —
15 10* Pa (3-15 k G W ) .
Dr inź. Czesław Waszkiewicz
 Indeks

Cena 35

PROBIMIK CIŚNIENIA SPRĘŻANIA: 1 - końców ka po­

m ia ro w a , 2 - kom ora, 3 - tłoczek, 4 - spręzvr a, 5
d źw ignia, 6 - wskazów ka. 7 d ia g ram , 8 zaw o
zw ro tn y, 9 kaseta