■ 11.X. 198 i r. Po 6 latach
W Zakładach
> NAUKI t
(1-31X 1981 r,}
Z KRAJU:
■ 3.X. 1981 r . Zmarł w wieku
95 lat prof. Tadeusz Kotarbiń­
ski, znakomity filozof, wybit­
ny nauczyciel i organizator na­
uki, jeden z najznakomitszych
polskich uczonych. Najwię­
kszym jego osiągnięciem nau­
kowym było sformułowanie
ogólnej teorii sprawnego dzia­
łania, która przyniosła mu
światową sławę. Był członkiem
wielu zagranicznych towa­
rzystw naukowych i akademii
nauk. Całym życiem potwier­
dzał głoszone prawdy, był wzo­
rem moralnej postawy uczone­
go, nauczyciela.
■ 6.X. 1981 r. W Gdańskiej
Stoczni Remontowej, która
specjalizuje się m. in. w< prze­
dłużaniu jednostek morskich.
dokonano po raz pierwszy ope­
racji przeciwnej - skrócenia
statku o 7,4 m. Statek armato­
ra greckiego został poddany na
wodzie dwuetapowej operacji -
osobno dokonano skrócenia
rufy o 4,2 m, osobno części
dziobowej o 3,2 m.
■ 26.X. 1981 r.
budowy w nowej elektrowni
,,Bełchatów” rozpalono kocioł
pierwszego bloku energetycz­
nego, który w niedalekiej przy­
szłości zasilać będzie turboge­
nerator o mocy 360 MW. Ko­
cioł zasilany jest węglem bru­
natnym pochodzącym z budo­
wanej w pobliżu kopalni. Roz­
począł pod pełnym obciąże­
niem pracować układ nawęgla-
nia kotła. Energetyka krajowa
z wielką niecierpliwością ocze­
kuje na włączenie bloków ener­
getycznych nowej elektrowni
do sieci energetycznej. Elek­
trownia „Bełchatów'" będzie
miała 12 bloków o mocy 360
MW każdy.
■ 16.X.1981 r. Z taśmymon-
tażowej Fabryki Samochodów
Małolitrażowych w Bielsku-
Białej zjechał milionowy samo­
chód „Fiat 126p” . Nastąpiło
to po 8 latach i 4 miesiącach od
chwili rozpoczęcia jego produ­
kcji na taśmie bielskiej.
■ 24.X. 1981 r. W Stoczni
Szczecińskiej im. Adolfa War-
skiego podniesiono banderę na
zbudowanym tu promie pasa­
żerskim i samochodowym m f
„Lew Tołstoj” . Jednostka
przeznaczona jest do wykony­
wania długich rejsów i w róż­
nych warunkach klimatycz­
nych. Seria 4 podobnych jed­
nostek zamówiona została
w polskiej stoczni przez arma­
tora radzieckiego.
Koksowniczych w Radlinie,
wchodzących w skład Kombi­
natu Koksochemicznego w Za­
brzu, uruchomiono nową bate­
rię koksowniczą. Będzie ona
wytwarzać 350 tys. t. koksu
hutniczego rocznie. Nowa ba­
teria, zaprojektowana przez
specjalistów z Biura Projektów
„Koksoprojekt” w Zabrzu,
zbudowana została przez pra­
cowników Przedsiębiorstwa
Remontowego Urządzeń Ko­
ksochemicznych „Koksrem”
w Knurowie w całości z krajo­
wych elementów i materiałów.
■ 30.X .1981 r. Zakończyła
się w Warszawie III sesja peł­
nomocników Polski i ZSRR do
spraw realizacji międzyrządo­
wego porozumienia w zakresie
Arthur Schawtow
opracowania technologii otrzy­
mywania paliw płynnych z wę­ w azicdzmie jądrowej spektro­
gla. Zatwierdzono wspólne skopii laserowej.
plany badawcze w tej dziedzi­ W dziedzinie chemii Nagro­
nie w 1982 r. dę Nobla otrzymali Japończyk
Kenichi Fukui i amerykański
ZE ŚWIATA: uczony polskiego pochodzenia
• 14.X. 198lr . Pierwszy blok Roald Hollmann, za niezależ­
energetyczny o mocy 500 MW ne od siebie opracowanie teorii
uruchomiony został w nowo­ reakcji chemicznych.
budowanej elektrowni Jaen- Kilka dni wcześniej przy­
schwalde (NRD). Jest to znano nagrody w dziedzinie
obiekt budowany wspólnie medycyny, Lauretami zostali:
przez NRD, Polskę, Jugosła­ Roger Sperry (USA) za odkry ­
wię i Węgry przy współudziale cia związane ze specjalizacją
specjalistów ZSRR. Polskie za­ funkcjonalną półkul mózgo­
łogi wykonały' 90% robót bu­ wych oraz David Hubę! (USA)
dowlano-montażowych . i Torsten Yiesel (Szwed stale
zamieszkały w USA) za odkry­
• 16.X.1981 r. W japońskiej
cia obejmujące wykorzystanie
firmie Sony wyprodukowano
informacji przyjmowanych
elektroniczny terminal speł­ przez system wzrokowy .
niający rolę maszyny do pisa­
W dziedzinie ekonomii na­
nia bez papieru. Zapamiętuje
grodę otrzymał James Tobin
on wystukany na klawiaturze
(USA - uniwersytet w Yale.) za
tekst (wyświetlany równocześ­
prace analityczne na temat ryn­
nie dla kontroli na ekranie mo­
ków finansowych.
nitora}, nagrywa na taśmę
8 21.X. 1984 r. Austriacka
w kasecie i umożliwia różne jej
poczta rozpoczęła instalowanie
wykorzystanie - automatyczne
telefonów podłączonych do
przepisanie na maszynie, prze­
sieci za pomocą wiązki promie­
słanie teleksem, perforowanie
ni podczerwonych. Umożliwia
itp,
to swobodne poruszanie się
• 19.X. 1981 r. Szwedzka z aparatem w ręku po miesz-
Królewska Akademia Nauk kamu.
ogłosiła nazwiska laureatów 8 30,X. 1981 r, Z radzieckie­
Nagrody Nobla za rok 1981, go kosmodromu wystartowała
W dziedzinie fizyki nagroda automatyczna sonda między­
przypadła wspólnie szwedzkie­ planetarna „Wenus-13” .
mu uczonemu Kai Siegbahno- W marcu 1982 r. stacja dotrze
wi z uniwersytetu w Uppsali w pobliże planety Wenus
oraz Amerykanom Nicolasowi i przeprowadzi badania plane­
Bloembergenowi i Arthurowi ty i jej najbliższego sąsiedztwa.
Schawlowowi za osiągnięcia (akl)
P O P U L A R N Y MI E S I Ę C Z NI K
N A U K O W O - T E C H N I C Z N Y

N r 2 (4011 1982 Rocznik XXXII

O zastosowaniach tworzyw sztucznych wiemy coraz wię

cej. Stale dowiadujemy się o nowych wyrobach, w których
drewno, metale, minerały, naturalne włókna czy szkło są
zastępowane nowymi materiałami wytworzonymi przez
ludzi. W dużej ilości rodzajów i nazw tworzyw łatwo się
zgubić, zwłaszcza że nazwy chemiczne przeplatają się z na­
zwami firmowymi, nadawanymi przez wynalazców i produ­
centów. Na stronie 6 zamieszczamy artykuł, który ma usys­
tematyzować naszą wiedzę o tworzywach sztucznych. Za­
chęcamy do lektury I

Koleje to lemat od lat fascynujący znaczną grupę entuz­

jastów techniki. Ten pędzący na zakręcie, nietypowo prze­
chylony pojazd jest wynikiem eksperymentów nad zwię­
kszeniem prędkości szybkich pociągów pasażerskich kursu­
jących na normalnych liniach kolejowych. O wielu nowo­
czesnych rozwiązaniach technicznych, które przywróciły
kolei miano najdoskonalszego środka komunikacji lądowej,
piszemy na str. 24 w artykule „Na kolejowym szlaku".
i

Zadania, stojące przed operaloiam i nowoczesnych, coraz

bardziej złożonych maszyn, nieustannie się komplikują.
Rośnie liczba wskaźników, na które trzeba zwracać uwagę
w czasie pracy, zwiększa się bowiem zagrożenie związane
z popełnianymi błędami. Na str 48 publikujemy artykuł
opisujący zależności pomiędzy maszyną i obsługującym ją
człowiekiem.

Na okładce: Nowoczesna, stosowana na kolejach USA lo­

komotywa elektryczna przystosowana do prędkości sięga­
jących 200 km/h. Dzięki nowoczesnemu wyposażeniu elek­
tronicznemu wykonuje tę samą pracę co niemal dwukrotnie
cięższe elektrowozy dawnego typu.
 SPIS TREŚCI

Artykuły: TWORZYWA WOKOŁ N A S -A n n a Słobodzianek....................................................................... 6

IMITACJA I „SZTUCZNA PRAW DA" - dr inż. Krtysztof B ia łk o w s k i......................................... 14
0 LICZBACH MAŁYCH, DUŻYCH I JESZCZE W IĘKSZYCH-dr Andrzej P e l c ........................ 21
NA KOLEJOW YM SZLAKU - Zbigniew G a w r y ś ............................................................... 24
CZY EPOKOWE ODKRYCIE? - Wiktor N id z ic k i............................................i ........................... 34
CO SPALAĆ W SILNIKACH?-m grZbigniewW olnicki. . . ................................................. 38
POLSKIE RAKIETY PROCHOW E-doc. dr hab. Witold Sżolginta................................................. 44
CZŁOWIEK CZY M ASZYNA? ~doc. dr hab. Janusz M o ra w s k i.................................................... 48
Nowela I SŁYSZAŁ WON N EN U FARÓ W -Andrzej Zim n i a k ............................................................. 53
Felieton: O B EC N O ŚĆ - Bogusław K itz m a n n .............................................................................................. 3

Na Warsztacie: ZABEZPIECZENIE POMIESZCZEŃ MIESZKALNYCH PRZED STRATAMI CIEPŁA - mgr inż.

Krzysztof Sm oszna.................................................................. , ................................................. 57
PRZYSTAW KA DO TOCZENIA DREW NA-StefanZbudniew ek................................................. 67
REGULOWANE OŚWIETLENIE M IESZKANIA-Rom an Kozak.................................................... 70

Klub Wynalazców: DOMOW A WĘDZARNIA (zadanie 382I, USZTYWNIENIE ŁODZI PNEUMATYCZNEJ (rozwią­
zanie zadania 37S) ...................................................................................................................... 87

Działy: SKRZYNKA AD RESÓ W ................................. 4

SYLW ETKA MIESIĄCA; JOSEPH JOHN T H O M SO N -dr mż. Bolesław O rło w sk i...................... 5
PO ZNAJEM Y SAMOCHODY: OPEL CO M M O DO RE-Zdzisław Podbietski................ 72
FOTOPORADY: WYKOŃCZANIE POZYTYWÓW FOTOGRAFICZNYCH - inż. Ryszard Kreyser 74
ASTRONOMIA DLA WSZYSTKICH: KALENDARZYK ASTRONOMICZNY NA ROK 1982 - Ma­
rek S ta n iu c h a .............................................................................................................. 7@
ROZMAITOŚCI MATEMATYCZNE: BUYOS K O C K A -d rM ic h a lS z u re k ............. . 82
CHEMIA NA CO DZIEŃ: SIARKOWODÓR I JEGO Z ASTĘPCY -m gr Stefan Sękowski . . . . 84
POMYSŁY GENIALNE: ZWARIOWANE ITAKIE SOBIE ................................ 90
DLA KAŻDEGO COŚ I N N E G O ............................................ 91
NOWE K S IĄ Ż K I-(jk ).......................................................................... 92
K O M P U T E R Ó W K A -A N K IE T A .................................................................................. 93
MUZEUM „MT": LONDYN-HenrykHollender............................... 94
SĘDZIWY TECHNIK............................................................... 95

Różne: STEREOFONICZNE M ALEŃ STW A-Andrzej Tarasiewicz............................................................ 79

JA K ZBADAĆ JAKO ŚĆ G U M Y ? - ( z g .l..................................................................................... 80

Numer ilustrowali Jerzy Flisak, Władysław P Jabłoński, W. Szolginia, J. Bohdanowicz. Fotografie w numerze: S. Rutkowski, Z Podbielski,
W. P Jabłoński, S. Zbudniewek, „Plastics World", „Hobby", „tngmeering", CAF, ze zbiorow redakcji.
Zam. 5579/CD. Nakład 100 316 egz. Z-27

..Młodego Technika" wydaje Instytut Wydawniczy „Nasze Księgarnia"

Rada redakcyjna: doc. dr Zygmunt Dąbrowski, inż. Jerzy Jasiuk, mgr Jan Kondrat (sekretarz), Ludwik Ossowski, mgr Zbigniew Słowiński, prof, dr
hab. Andrzej Wróblewski (przewodniczący), mgr Jerzy Wunderlich.
Zespół redakcyjny: Mikołaj Dubrawski (kier. działu organizacyjno technicznego), Zbigniew Gawryś (z-ca red naczelnego), Władysław P.
Jabłoński (kier. działu graficznego), Jerzy Klawiński (red. działu łączności z czytelnikami), Jerzy Pietrzyk (kier. działu ,,Na warsztacie"), Anna
Słobodzianek (red. działu), Józef Trzionka (red. naczelny), Wiktor Szalijański (oprać, językowe).
Stall współpracownicy: Henryk Hollender (dział „Muzeum «MT»"), Ryszard Kreyser (dział „Foto-porady"), Witold Michalski (dział „Sędziwy
technik"), Zdzisław Podbielski (dział „Poznajemy samochody"), Stefan Sękowski (dział „Chemia na co dzień"), Marek Staniucha (dział
„Astronomia dla wszystkich"), Michał Szurek (dział „Rozmaitości matematyczne"), Czesław Waszkiewicz (lit i IV str. Okładki).
ADRES REDAKCJI: ul. Spasowskiego 4, 00-380 Warszawa, łub skr. poczt. 380, 00-960 Warszawa. TELEFONY: Centrala 26-24-31 do 36. Dział
łączności z Czytelnikami wewn. 60, sekretariat 26-26-27 lub wewn. 47. Redaktor naczelny 26-26-27 lub wewn. 87.
WARUNKI PRENUMERATY: Cena prenumeraty rocznej - 420 zł, półrocznej - 210 zł, kwartalnej - 105 zł.

Prenumeratę na kraj przyjmują

- Oddziały RSW „PrasA-Książka-Ruch" od instytucji, organizacji społeczno-politycznych, jednostek gospodarki uspołecznionej I innych
zakładów pracy zlokalizowanych w miastach.
- Oddziały RSW przyjmują również zbiorowe zamówienia od dotychczasowych prenumeratorów składane poprzez macierzyste zakłady pracy
(przedstawiając do wglądu dowody wpłat prenumeraty pocztowej na 1981 r.).
- Urzędy pocztowe na wsi i wiejscy doręczyciele od instytucji i zakładów pracy zlokalizowanych na terenach wiejskich oraz osób fozycznych
zamieszkałych na tych terenach.
Prenumeratę ze zleceniem wysyłki za granicę przyjmuje RSW „Prata-Ksiąźka-Ruch" Centrala Kolportażu Prasy i Wydawnictw, ul. Towarowa
28, 00-958 Warszawa, konto NBP XV Oddział w Warszawie Nr 1153-201046-139-11.
Prenumerata ze zleceniem wysyłki za granicę dla zleceniodawców indywidualnych jest droższa od prenumeraty krajowej o 60%, i o 100% dla
zlecających instytucji i zakładów pracy.
Szczegółowych informacji o prenumeracie udzielają Oddziały RSW „Prasa-Książka-Ruch".
Zakłady Graficzne „Dom Słowa Polskiego". Zam. 6579/CD. Nakład 120 316 egz. Z-27 Skład techniką fotoskładu

2
 o

BfCW
„Czy warto w Polsce prowadzić badania kosmiczne?” zachęcił
mnie ten artykuł z odczytu w Polskim Towarzystwie Astronautycznym,
gdyż w ogóle pomysł wykosztowywania się w tych ciężkich czasach na
badania odległych światów budzi od dawna wątpliwości nie tylko
u nas - co do sensu tych wydatków. Specjalnie krytykowane są znaczne
nakłady finansowe na poszukiwanie braci w Kosmosie, mieszkańców
innych planet czy „małych zielonych ludzików”. Dlaczego mamy ich
szukać za nasze pieniądze? Niech lepiej „oni” nas szukają i wydają
swoją forsę. Powiedziane jest „szukajcie, a znajdziecie”. Proponuję
strawestować to powiedzenie: „Nie szukajcie, bo znajdziecie". Znaj­
dziecie i kłopotów narobicie. Nie ma bowiem żadnej podstawy do
twierdzenia, że ewentualni przybysze z Kosmosu okażą życzliwość tym
głupim Ziemianom, podejrzanym, krwiożerczym stworzeniom miota­
jącym się wściekle po swojej planecie. Na odczycie w P T A mowa była
jednak o bardziej utylitarnych sprawach. O sputnikach pojawiających
się co 9 dni nad tym samym punktem globu i owej bardzo
skrupulatnej obserwacji, o profitach z międzynarodowych badań Kos­
mosu dla kartografii, geologii,meteorologii, biologii, a nawet o
waniu smaku na orbicie. T u dały się słyszeć pełne nadziei głosy na sali.
że przedstawione przez jednego z prelegentów elektryczne pobudzanie
kubków smakowych ma wielką przyszłość, jako że może nadać
papce z kryla smak szynki czy kawioru. W rezultacie prelegenci orzekli,
że w Polsce badania kosmiczne są opłacalne i potrzebne, o czym zresztą
byłem przekonany już na klatce schodowej, idąc na salę odczytową.
Przekonany bowiem jestem, że polska nauka nie może być nieobecna
w pewnych dziedzinach. Choć'nie będziemy prędko budować rakiet
kosmicznych i jumbo-jetów, nie możemy nie znać się na technice
rakietowej i konstrukcji samolotów. Ciągłość nauki tego wymaga,
■zwłaszcza że niedorozwój jednego działu, jak w żywym organizmie,
osłabia i degeneruje inne dziedziny. Trzeba tu przypomnieć, że polska
nauka, mimo tylu trudności, robi co może, by tę naszą obecność na
forum międzynarodowym utrzymać. Nawet w ekonomii, dziedzinie tak
nieudolnie zastosowanej w krajowej praktyce, mieliśmy zawsze
listów-profcsorów o światowej renomie. Tyle, że za granicą.
W czasach porozbiorowych, gdy nie było Polski na mapach Europy,
życzliwe nam kraje uznawały ciągłość polskiego wkładu w rozwój
Europy, a w parlamencie tureckim stał zawsze fotel dla posła z Lechis ta­
nu. Fotel pusty, bo poseł był nieobecny.
nu, choć na chudziutkich dietach, są obecni we wszystkich parlamen­
tach naukowych i działają we wszystkich
Obecność to jeszcze nie sukces, ale przynajmniej szansa. Natomiast
warto pamiętać, że nieobecni nigdy nie mają racji.

BOGUSŁAW K IT ZM A N N

3
 sufimi
Nawiążą korespondencję
Kol. Mirosław Dropiński,
ul. 20-lecia PRL 9 m. 41, 62-
150 Konin, jest filmowcem
amatorem, interesuje się także
teorią filmu, fotografią i plasty­
ką, głównie malarstwem. Szu­
ka kontaktu z osobami o po­
dobnych zainteresowaniach.
Kol. Czesław Mirowski, ul.
Długa 35 m. 1,66-210 Zbąszy­
nek, nawiąże korespondencję
z elektronikami z grona czytel­
ników „ m t ” .
Kol. UUGebhard, 7500 Co­
ttbus, Rud. Rothkcgeł-Strassc
47, DDK, chciałby korespon­
dować / amatorami elektroniki
z naszego kraju.
Kol. Jacek Okołowicz, ul.
Aleja 1 Maja 7 m. 42, 15-443
Białystok, poszukuje w celach
korespondencyjnych amato­
rów muzyki rozrywkowej.
Kol. Andrzej Nyga, 06-500
Mława, skr. pocztowa 61, na­
wiąże korespondencję na tema­
ty związane z chemią nieorga­
niczną, elektroniką oraz wy­
mieni sprzęt i literaturę z tych
dziedzin
Wymiana sprzętu i literatury
Kol. Wiesław Drozdowski,
ul. Wiejska 39 m. 3, 58-506
Jelenia Góra, poszukuje ukła­
du scalonego AY 3-8500, za
który odda sprzęt fotograficz­
ny „Yilia” i światłomierz „I.e-
ningrad 4".
Kol. Janusz Kiniorski, ul.
Sienkiewicza 22a, 26-110 Ska­
rżysko-Kamienna poszukuje
numerów' ,,M T” : rocznik
1970 bez nr 7, 8, 12, rocznik
1971 bez nr 1, rocznik 1972 bez
nr 9, nr 1/74. W zamian odstą­
pi numery „M T” : 11/69,3,5,
6, 7, 8, 9, 10, 12 73, 6, 11/74,
2, 6, 7 ,8 ,1 1 , 12/75,5, 11/76,
2, 3, 6, 8/77, 11, 78, 4, 5, 6,
10/79. Wymieni również nu­
mery „ H T ” .
Kol. Zygmunt Mileeki. 56-
215 Niechlów 42A, poszukuje
numerów ,,M T” : 1 do 12 z ro­
ku 1980, za które oferuje 2
silniczki elektryczne typu
4
GAZ-0,5 1400 obr/min i S-12
2750 obr/min. oraz około 20
książeczek z serii „Tygrysa".
Kol. Bogusław Wydra, ul.
Jedności Robotniczej 22 m. 6,
20-247 Lublin, poszukuje cie­
kawych książek z historii sztu­
ki, polityki, historii, żeglars­
twa, sportów obronnych, jeź­
dziectwa iip. W zamian oferuje
zbiór starych monet, medali,
znaczki, książki przygodowe,
żeglarskie oraz kolejkę „Piko
HO” .
Kol. Krzysztof Bukowski,
Sierosławice 21,26-241 Modli-
szewice, chciałby otrzymać
aparat fotograficzny „Start
II” , „Start B” lub „Stan 66” ,
książki o tematyce fotograficz­
nej, lampę błyskową, koreks
0 małej pojemności oraz powię­
kszalnik „Krokus” . W zamian
oferuje 2 aparaty „Smiena
8M” , aparat „D ruh” , słu­
chawki telefoniczne, stoper
„Agat” , kasety magnetofono­
we, magnetofon MK 122 z wy­
posażeniem, znaczki poczto­
we, luźne numery „M T”
1„Modęlisi Konstruktor” oraz
sporą liczbę książek o różnej
tematyce.
Kol. Leon Polański, ul.
Prusa 85 m. 29,41-207 Sosno­
wiec, zgłasza do wymiany
przekaźnik czasowy 220 V (od
1 s do 60 h), licznik elektroma­
gnetyczny 24 V, wibrator 6 V,
silniki elektryczne 4,5 V, 12 V,
15 V, 24 V, transformatory
telefoniczne, przekaźniki elek­
tromagnetyczne, ok. 40 nume­
rów „ M t ” z lat 1971-1973.
W zamian pragnie otrzymać
różny sprzęt fotograficzny oraz
książki z dziedziny fotografii.
Kol. Andrzej Górski, ul.
Matejki 3 m. L 05-070 Sulejó­
wek, za odbiornik „Amor” lub
podobny, stare monety, oferu­
je rezonator kwarcowy
f = 27070 kHz, 3 translorma
tory miniaturowe, filtry, 2
lampy ECF 82 (Teslą), tran­
zystory, oporniki to tolerancji
0,5 i 1%), 3 tyrystory, 2 głośni­
ki GDB-18, konednsatory
zwykłe elektrolityczne
o zmiennej pojemności, diody,
gniazda bananowe, generator
napięcia piłowego, odważniki
do wagi laboratoryjnej.
Kol. Marek Dy mac z, ul.
Nowotki 10 B m. 22, 63-500
Ostrzeszów, przeznacza do
wymiany 25 luźnych numerów
KONKURS
uczniowskich prac matematycznych
Polskie Towarzystwo Matematyczne i Redakcja mie­
sięcznika ,.Delta" zapraszają uczniów wszystkich typów
szkół średnich do udziału w piątym konkursie uczniow­
skich prac z matematyki. Do konkursu zostaną dopusz­
czone wszystkie, nadesłane do 1 maja 1982 r., pod
adresem redakcji „Delty", uczniowskie prace z matema­
tyki. W szczególności mogą to być prace maturalne.
Najlepsze prace zostaną dopuszczone przez jury do fi­
nału. Finał odbędzie się we wrześniu 1982, podczas
zjazdu Polskiego Towarzystwa Matematycznego i bę­
dzie polegał na wygłoszeniu przez każdego autora krót­
kiego referatu, omawiającego treść pracy, z podkreśle­
niem samodzielnie uzyskanych wyników. Po każdym
referacie odbędzie się publiczna dyskusja nad pracą.
Zwycięzcy konkursu otrzymają medale i nagrody,
a skrót najlepszej pracy zostanie opublikowany
w „delcie".
Szczegółowy regulamin konkursu znaleźć można
w ostatnich numerach „Delty" z 1980 i 1981 r.
Adres redakcji „Delty":
ul. Hoża 69 pok. 151
00-681 Warszawa
„M T ” , ilustrowaną encyklo­ weru Simson 50, wędkę tele­
pedię „Lotnictwo” , „Lotnic­ skopową „Germinal” , zegar
two i kosmonautyka * zarys sterujący, przekaźniki progra­
encyklopedyczny” , wiele wy­ mowe, licznik telefoniczny,
dawnictw lotniczych (wykaz antenę do radiostacji, wszelkie
po przysłaniu koperty ze zna­ elementy kolejek produkcji
czkiem), ok. 150 książeczek NRD oraz numery „M T” od
z serii „Tygrysa” , ok. 50 ksią­ roku 1974. Poszukuje nato­
żeczek z cyklu „Bitwy, kam­ miast następujących pozycji:
panie, dowódcy” , komiksy pt. „Podręczny słownik polsko-
„K pi. Kloss” , „Żbik” , 2 al­ niemiecki 1971” , „Rozmówki
bumy niemieckie z II wojny polsko-niemieckie” , ,,Wielki
światowej wyposażone w oku­ słownik polsko-niemiecki
lary dla uzyskania efektu trój­ i niemiecko-polski” , „Poczet
wymiarowości, ok. 200 nume­ książąt i królów polskich” ,
rów „Skrzydlatej Polski” , ok. „Kamienie szlachetne” Ma-
350 żołnierzyków, ok. 40 luź­ ślankiewieża. Poszukuje rów­
nych numerów „Modelarza” , nież starych monet oraz bank­
sprawny magnetofon MK-122, notów, lunety, obiektywu
mikrofon MDO-2L model do „Helios 2/50” , miernika uni­
lotów na uwięzi w skali 1:8 wersalnego, lampy elektroni­
samolotu „Piper Tri Pacer” cznej błyskowej.
z silniczkiem 2,5 c m \ klascry
ze znaczkami, „Wielki atlas
Sprostowanie
ryb” , „Manicie i pojazd) ama­
W MT 9/1981, w dziale
torskie na poduszce powietrz­ „Na Warsztacie” , na stro­
nej” . W drodze wymiany pra­ nie 68, zamieszczony zo­
gnie otrzymać za to wszystko stał artykuł pt. „Uspraw­
aparat fotograficzny „Prakti- nienie telefonicznego au­
ca” , „Pentacon” , „Canon” , tomatu zgłoszeniowego” .
„Pentax” lub inny podobny Autorem tego artykułu
oraz światłomierz. jest Pan Marek Konopski,
Kol. Juliusz Rynkiewicz,
a nie jak mylnie podaliśmy
plac Kościuszki 23 m. 3, 50- - Marek Konopacki. Za
026 Wrocław, zgłasza do wy­ błąd gorąco przepraszamy
miany album „Auto Univer- autora.
sum 1971” , gażnik do motoro­

t Y L W f T K A MIESIĄCA
Joseph John Thomson
(1856-1940)
W grudniu bieżącego roku mija 125
lat od daty urodzin wybitnego fizyka
brytyjskiego Josepha Thomsona, od­
krywcy elektronu.
Joseph John Thomson urodził się
18.XI1.1856 r. w Cheetham Hiil koło M a­
nchesteru. Był synem księgarza. Pra­
gnął zostać inżynierem, co w owych
czasach, zwłaszcza w Anglii, osiągało
się najprościej w drodze praktyki pod
okiem doświadczonego fachowca.
Oczekując na wolne miejsce w firmie
jednego z czołowych ówczesnych inży­
nierów brytyjskich, czternastoletni
Thomson, by nie marnować czasu, zapi­
sał się do Owens College w Mancheste­
rze. Zani m wszakże posada się zwolniła,
zmarł jego ojciec i rodziny nie stać już
było na wniesienie opłaty wymaganej
przy przyjmowaniu młodego adepta do
inżynierskiego terminu. Thomson po­
został więc w Owens College i - przy
pomocy niewielkich stypendiów - uko­
ńczył tam naukę, uzyskując stopień in­
żyniera. Nie poświęcił się jednak karie­
rze w tym zawodzie. Za namową swych
profesorów, którzy poznali się na jego
wybitnych zdolnościach do nauk ści­
słych, wstąpił w 1876 r. do Trinity Colle­
ge w Cambridge, gdzie udało mu się
zdobyć stypendium. Z uczelnią tą zwią­
zał się na całe życie. Zajmował się żywo
zagadnieniami matematycznymi, prze­
de wszystkim jednak niezrównane m is­
trzostwo osiągnął z biegiem lat w fizyce
doświadczalnej. Był genialnym ekspe­
rymentatorem, wykazywał niebywałą
inwencję w układaniu programu do­
świadczeń, a zwłaszcza w projektowa­
niu przyrządów, za pomocą których za­
mierzał osiągnąć piano my rezultat.
M iał nie tylko wyobraźnię, ale i szczery
entuzjazm badawczy, nieodzowny przy
tego rodzaju przedsięwzięciach.
Thomson był wyśmienitym wykła­
dowcą, w istotny sposób przyczynił
się do udoskonalenia programów nau­
czania fizyki na różnych poziomach.
Wraz ze swym bliskim przyjacielem,
Johnem H. Poyntingiem, napisał czte­
rotomowy podręcznik fizyki, który zna­
lazł szerokie zastosowanie. Umiejętnie
opiekował się studentami, dając im w ie­
le swobody, i był znakomitym kierowni­
kiem badań. Umiał też dbać o dochody
instytucji, którą kierował -doprowadził
do jej rozbudowy oraz udoskonalenia
jej wyposażenia technicznego. Sam zre­
sztą również pod koniec życia stał się już
człowiekiem dość zamożnym. Wykładał
także w Royal Institution, gdzie od 1905
r. był profesorem filozofii naturalnej.
W 1893 r. zorganizował pod auspicjami
Towarzystwa Fizycznego im. Cavendis-
ha specjalne seminaria, na których wy­
mieniali poglądy i rezultaty doświad­
czeń badacze oraz zaawansowani stu­
denci.
Pierwszym poważnym dokonaniem
Thomsona było twórcze rozwinięcie
elektromagnetycznej teorii MaxweMa.
Jego książka „Uwagi o ostatnich bada­
niach nad elektrycznością i magnetyz­
mem", wydana w 1893 r., obejmująca
rezultaty naukowe uzyskane po ogło­
szeniu podstawowego dzieła Maxwelta,
często była nazywana „trzecim tomem
Maxwella". Ostateczny kształt swoim
wywodom na ten temat nadał Thornson
w pracy „Elementy matematycznej teo­
rii elektryczności i magnetyzmu", która
ukazała się w 1895 r. (drugie wydanie
w 1921 r.).
Thomson był pionierem badań prze­
wodnictwa elektrycznego w gazach,
głównie zajmował się badaniem prze­
pływu prądu w gazie rozrzedzonym.
W 1896 r. wygłosił gościnnie na uniwer­
sytecie w Princeton cyki wykładów pt.
„Wyładowania elektryczne w gazach".
Prowadząc te badania dokonał najważ­
niejszego swego odkrycia. W oryginal­
nie i bardzo zręcznie pomyślanym do­
świadczeniu z promieniami katodowy­
mi, na podstawie przeprowadzonych
w jego trakcie pomiarów stwierdził, że
stosunek masy cząsteczki składowej
tych promieni do jej ładunku elektrycz­
nego jest blisko tysiąc razy mniejszą
wartością niż stosunek masy jonu wo­
dorowego do ładunku podczas elektro­
lizy, Po dodatkowym skontrolowaniu
doświadczalnym, które upewniło go, że
ładunek elektryczny jonu jest taki sam
podczas elektrolizy cieczy jak podczas
wyładowań elektrycznych w gazach,
doszedł do wniosku, że cząsteczki skła­
dowe promieni katodowych są o wiele
rpnlejsze od najmniejszych znanych
atomów. Doszło w ten sposób do odkry­
cia elektronu.
Thomson był pierwszym uczonym,
który wysunął wyraźnie sformułowany
pogląd na budowę atomu, W 1903 r.
przedstawił własny model atomu -
w którym elektrony miały się wirowo
poruszać wewnątrz kuli o równomier­
nie rozłożonym dodatnim ładunku elek­
trycznym. Hipoteza Thomsona wyjaś­
niała mechanizm wiązań chemicznych,
stosunkowo szybko jednak została od­
rzucona. W tym samym 1903 r. wydał
Thomson swą najważniejszą książkę
„Przewodnictwo elektryczne w gazach"
- rezultat jego wielkich dni jako ekspe­
rymentatora w Laboratorium Cavendis-
ha.
Thomson cieszył się wielkim uzna­
niem świata naukowego i odbierał tego
liczne dowody. W 1906 r. otrzymał Na­
grodę Nobla w dziedzinie fizyki, w 1908
r. tytuł szlachecki, w 1912 r. Order of
Merlt, najwyższe cywilne odznaczenie
brytyjskie. W latach 1915-20 był preze­
sem Royal Society, a w latach 1918-40
mistrzem Trinity College. Piastując roz­
liczne ważne stanowiska, wykazał wiele
energii i taktu. Podczas I wojny świato­
wej bronił brytyjskich uczonych pocho­
dzenia niemieckiego przed prześlado­
waniem ze strony przesadnych pa­
triotów.
Thomson aż do ostatnich miesięcy
życia zachował nadzwyczaj sprawny
umysł. Owocem późnych jego badań
było stworzenie pomysłowej metody
wyodrębniania określonych atomów
i molekuł, w toku prostych doświadczeń
polegających na przepuszczaniu jądro­
wego promieniowania alfa (cząstek do­
datnio naładowanych} przez poia ma­
gnetyczne i elektryczne. Ten pomysł
Thomsona wykorzystany został nastę­
pnie twórczo przez innych badaczy -
przede wszystkim F. W. Astona i A. J.
Dempstera - do odkrycia wielu izoto­
pów. Sam Thomson zresztą wespół
z Asto nem odkrył istnienie trwałych izo­
topów neonu.
Thomson miał też swoje wady. Z cza­
sów młodości zachował przekonanie, że
wszelkie zjawiska fizyczne można w y­
tłumaczyć mechanicznie. Niechętny był
nowoczesnemu podejściu do wielu za­
gadnień, m.in. do teorii Einsteina i Bo­
hra. Zrezygnował jednak z katedry fizyki
w Cambridge i kierownictwa Laborato­
rium Cavendisha w 1919 r., dostatecz­
nie wcześnie, by ta jego niechęć do
najnowszych prądów w fizyce mogła
wyrządzić jakieś szkody naukowe. W
1936 roku wydał autobiografię pt.
„Wspomnienia i refleksje". Zmarł w
Cambridge 30.VIII.1940 r. Jego prochy
złożono w Opactwie Westminsterskim.
Dr inż, Bolesław Orłowski
5
TWORZYWA WOKOŁ NAS
Anna Słobodzianek
Długie, lśniące pasma zdobiły kunsztowne
spięcia z acetylocelulozy. Prosta, zwiewna
suknia z włókien poliestrowych dyskretnie
podkreślała elegancję poliakrylonitrylowego
żakietu. A te babcine galalitowe guziki rze­
czywiście znakomicie stylizowały całość. Może
tylko poliamidowe rajstopy były odrobinę za
jasne, ale za to dobrze komponowały się z kolo­
rem xylee na wyciętych czółenkach.
Tak mogłaby wyglądać niejedna współczes­
na dziewczyna w oczach zakochanego organi­
ka, nie pozbawionego jednak pewnego poczu­
cia elegancji i piękna. No, i dziewczyna musia­
łaby być nie najgorsza, bo wszak w bistor i skaj
nie odziana. A po randce wszystkie polskie
dziewczyny, nawet te, które nie mają znajo­
mych chemików, myją się zwykle w poliami­
dowej wannie, obudowanej melaminowymi
płytami, narzekając na leniwie sączącą się z po-
libutylenowych przewodów wodę, a potem ze
szklanką mleka na poliuretanowym stoliku,
przy nocnej lampce z kloszem z polimetakryla­
nu metylu marzą o przyszłości, patrząc w okno
z winylową futryną. I starają się nie spoglądać
na podłogowe PCW, wiecznie zasnute „kota­
mi” z kurzu. Przysięgają wtedy sobie, że w ich
domu będą wyłącznie wykładziny na gąbce
lateksowej i winylowe tapety.
Tak zachowujemy się niemal wszyscy - na­
rzekamy na tworzywa sztuczne, ale nie wyo­
brażamy sobie bez nich życia, więc marzymy
o doskonalszych. Miały być w założeniu sub­
stytutami trudno dostępnych i drogich surow­
ców naturalnych, ale niejednokrotnie przero­
sły swoje pierwowzory. Dziś nie byłoby bez
nich zarówno nowoczesnego przemysłu, jak
j udogodnień życia codziennego. Są wszecho­
becne, a mimo to poruszamy się w tym świecie
sztucznych tworzyw w większości nieco po
omacku. Usprawiedliwia naszą nieznajomość
rzeczy częściowo to, że świat tworzyw sztucz­
nych - to świat nowy, liczący dopiero kilka­
dziesiąt lat. Ale świat ten rozwija się niezwykle
dynamicznie. Wszystko wskazuje na to, że
przyjdzie nam w nim żyć i jakkolwiek byśmy
pragnęli powrócić do natury - trzeba będzie
tworzywa sztuczne polubić i poznać.
t _
Co to właściwie są
Najprościej mówiąc są to organiczne związ­
ki wielkocząsteczkowe, otrzymywane przez
chemiczną modyfikację naturalnych produk­
tów lub zsyntetyzowanc za pomocą specjal­
nych metod chemicznych ze związków mało-
cząsteczkowych. Rozróżnienie związków ma­
ło- i wielkocząsteczkowych jest niezwykle is­
totne, bo to właśnie rozmiar cząsteczki, a więc
długość łańcucha węglowego, decyduje o jej
charakterystycznych właściwościach. Możemy
przyjąć, że jeśli cząsteczki mają masę cząstecz­
kową większą od 10 000, to mamy do czynie­
nia ze związkami wielkocząsteczkowymi. Na­
zywa się je inaczej polimerami, ze względu na
budowę polegającą na powtarzaniu się identy­
cznych ugrupowań - merów. Polichlorek wi­
nylu - dobrze wszystkim znany PCW - składa
się z wielu jednakowych segmentów o wzorze -
CH2 - CHCL, a np. w przypadku białek,
polimerów naturalnych „cegiełkami” kon­
strukcji są aminokwasy. Od tych cegiełek zale­
ży prawie wszystko. Ich funkcyjność (liczba
posiadanych grup, zdolnych do reakcji chemi­
cznej) określa rodzaj łańcucha polimeru, który
może być albo liniowy na kształt pręta, albo
zwinięty w regularną spiralę, albo poskręcany
zupełnie przypadkowo.
Wszyscy przyzwyczailiśmy się do cząsteczki
chemicznej przedstawianej modelowo w po­
staci malej, kilkuangstremowej kulki. W przy­
padku polimerów, które mają łańcuchy niepo­
równywalnie długie, model ten jest nieprzydat­
ny. Zastępuje się go modelem w postaci nitki
makaronu: ugotowanego lub surowego. Ko­
rzystając z przyjętego porównania* próbkę po­
limeru możemy sobie wyobrazić jako porcję
ugotowanego makaronu. Nie wszystkie nitki
makaronu po ugotowaniu są równej długości,
część się nam połamie lub po prostu rozgotuje
,,po drodze” . Analogicznie i próbkę polimeru
charakteryzują jedynie średnia długość łańcu­
cha i średni ciężar cząsteczkowy, co nie prze­
szkadza, że ma ona pewne charakterystyczne
dla danego gatunku „makaronu” właściwości.
„Makaron” zaś, bez względu na rodzaj, od­
różnia się od innych wyrobów mącznych. I tu
model się sprawdza. Dzięki „długim nitkom”
cząsteczek - polimery są związkami nielotny­
mi, trudno rozpuszczalnymi nawet w swoich
własnych rozpuszczalnikach. Roztwory poli­
merów są zaś lepkie, o konsystencji gęstego sy­
ropu, w granicznym przypadku bardziej przy­
pominają szkło niż ciecz. Co ciekawsze, lep­
kość polimerów zależy w dużym stopniu od
długości łańcucha. Wiele polimerów nie ma
budowy krystalicznej, a w związku z tym okre­
ślonej temperatury topnienia i po prostu mięk­
nie w określonym przedziale temperatur.
Trzeba pamiętać, że związki wielkocząste­
czkowe stanowią wprawdzie podstawowy
składnik tworzyw sztucznych, ale nie jedyny.
W celu nadania tworzywom korzystnych właś­
ciwości użytkowych stosuje się pewne składni­
ki dodatkowe: barwniki, zmiękczacze, stabili­
zatory, wypełniacze i inne. Właściwy dobór
składników dopełniających pozwala uzyskać
charakterystyczne i cenne właściwości two­
rzyw: dobre właściwości mechaniczne przy
małej gęstości, odporność na działanie czynni­
ków fizykochemicznych i korozję, doskonałe
właściwości dielektryczne.
Prace nad doskonaleniem tworzyw nie usta­
ją i choć natura niechętnie ujawnia swe tajem­
nice, a badanie budowy związków wielkoczą­
steczkowych, podobnie jak wszystkich cząste­
czek organicznych, ze względu na izomerię
strukturalną, jest niezwykle trudne, chemicy
dysponują coraz doskonalszymi metodami ba­
dawczymi.
Ponad ćwierć wieku temu przyszły im na od­
siecz badania wykorzystujące spektralne właś­
ciwości cząsteczek: metody spektroskopowe
i spektrometryczne. I to one właściwie, rewo-
7
8
Tablica 1 TWORZYWA SZTUCZNE Z SUROWCÓW NATURALNYCH

Takie opakowania kosmetyków i lekarstw nikogo dziś nie
szokują, choć polietylen dużej gęstości pojawH się dopiero
w latach sześćdziesiątych
lucjonizując badania chemiczne, umożliwiły
gigantyczny postęp, jaki obserwujemy w dzie­
dzinie tworzyw sztucznych. Początkowo bo­
wiem, jak w większości nauk stosowanych,
praktyka zdystansowała teorię i przyrządzano
ten „makaron” znacznie wcześniej niż wyjaś­
niono jego budowę i przyczyny specyficznych
właściwości. I nic dziwnego, ludzkość w koń­
cu dosłownie wyrosła z naturalnych związków
wielkocząsteczkowych, białka dały przecież
początek wszelkim organizmom żywym. Z do­
brodziejstw polimerów naturalnych, dość po­
wszechnie występujących w przyrodzie: celu­
lozy, skrobi, wosku, bawełny - korzystały już
cywilizacje starożytne. Logiczne więc, że właś­
nie na polimery naturalne z najbliższego oto­
czenia: kauczuk, celulozę i białko - zwrócili
uwagę dziewiętnastowieczni chemicy. Uzy­
skane przez nich
tworzywa półsyntetyczne
są właśnie polimerami otrzymanymi z prze­
tworzenia związków naturalnych (patrz tabli­
ca 1).
Pierwszy krok zrobił Amerykanin Charles
Goodyear, który odkrył w 1839 r. proces
wulkanizacji kauczuku naturalnego, co umoż­
liwiło wykorzystanie tego produktu.
Najwcześniejszą, świadomą modyfikacją
celulozy było otrzymanie jej nieorganicznego
estru - azotanu, co udało się w 1833 r. Francu­
zowi Henrykowi Braconnot. Odkrycie właści­
wości wybuchowych trójazotanu celulozy w
1846 r . przez Szwajcara Christiana Schónbeina
dało światu nowy środek wybuchowy, tzw.
bawełnę strzelniczą, zwaną inaczej prochem
bezdymnym. To właśnie z azotanu celulozy
i kamfory jako zmiękczacza chemik angielski
Alexander Parkers otrzymał w 1865 r. pierw­
szy materiał termoplastyczny - celuloid, pro­
dukowany przemysłowo od lat siedemdziesią­
tych ubiegłego stulecia. Zaś roztwór dwuazo-
tanu celulozy w alkoholu i eterze, tzw. kolo­
dium, otrzymany wcześniej przez ojca „bez­
dymnego prochu” Schónbeina, został wyko­
rzystany do prac nad sztucznym włóknem
przez Hilarego de Chardonneta, który w 1884
r. zaprezentował dostojnemu gremium Aka­
demii Nauk w Paryżu „nową nitkę, przezro­
czystą, giętką i jedwabistą w chwycie i wyglą­
dzie” , czyli pierwszy jedwab sztuczny, tzw.
kolodionowy. Tę odmianę jedwabiu szybko
wyparły inne, ale polska Tomaszowska Fabry­
ka Sztucznego Jedwabiu, wybudowana przez
ucznia de Chardonneta, inż. Wiślickiego, pro­
dukowała jedwab kolodionowy aż do początku
Dzisiaj z celuloidu produkuje się już niewiele wyrobów,
m, in, piłeczki pingpongowe
9
 Tablica 2. KLASYCZNE TWORZYWA KONDENSACYJNE - TWORZYWA
TERMOUTWARDZALNE {duroplasty)

lat trzydziestych. Dziś azotan celulozy (w za­ Wiskoza, tłoczona nie przez dysze o małym
leżności od stopnia zestryfikowania celulozy) przekroju, ale przez wąską szczelinę, daje
służy do produkcji folii wylewanych, lakierów cienką błonę, nie przepuszczającą powietrza.
nitro, klejów. Po raz pierwszy udało się otrzymać celofan, bo
Jedwab de Chardonneta powstawał z celulo­ o nim tu mowa, w 1910 r.
zy uzyskiwanej z bawełny. Wkrótce okazało Inny ester celulozy, tym razem organiczny:
się, że można wykorzystywać dużo tańszą octan - acetylocelulozę - otrzymał Schiitzen-
celulozę z drewna. Należało ją w tym celu berger już w 1865 r. Octan w przeciwieństwie
przeprowadzić w pochodną celulozy, rozpusz­ do azotanu celulozy, jest niepalny, a więc zna­
czalną w pospolitych rozpuszczalnikach, aby cznie wygodniejszy w użyciu. Służy również
można było przeprowadzić przędzenie z roz­ do produkcji jedwabiu, tzw. octanowego.
tworu. Po raz pierwszy udało się to trzem Przędzenie włókna odbywa się w roztworze
chemikiem angielskim: Charlesowi Crossowi, acetonowym w strumieniu ciepłego powietrza.
Edwardowi Bevan i Claytonowi Beadle, Octan wraz z innymi estrami organicznymi:
którzy w 1892 roku uzyskali patent na wisko­ maślanem, octanomaślanem, znajduje zasto­
zę, czyli roztwór ksantogenianu celulozy w łu­ sowanie do produkcji folii elektroizolacyj-
gu sodowym. Patent na włókno (otrzymywane nych, tłoczyw do wtrysku i żywic lakierni­
w procesie regeneracji celulozy przez wprowa­ czych.
dzenie wiskozy do roztworu kwaśnego) przy­ Inną grupą użytkowych pochodnych celulo­
padł w sześć lat później innym chemikom zy są etery (patrz tablica 1).
angielskim - dwóm Karolom - Stearnowi Niektórzy popularyzatorzy chemii uważają
i Tophamowi. Dalsze modyfikacje procesu fibrę za najstarsze tworzywo uzyskane z poli­
i wzmacnianie włókna trwały jeszcze dwa­ merów naturalnych, pierwszy patent otrzymał
dzieścia lat. na nią T. Taylor już w 1859 r. Fibra jest

10 t

Okno w całości wykonane i polichlorku winylu. Obok -
przekrój futryny z tworzywa, niżej - proces kształtowania
profili
produktem pergaminacji czystego papieru
szmacianego, poddawanego kąpieli w stężo­
nym roztworze chlorku cynkowgo, wymywa­
nego i prasowanego. Tworzywo to jest twarde,
sprężyste, niełupliwe, odporne na wilgoć, ole­
je i rozpuszczalniki organiczne. Te cechy spo­
wodowały , że fibra ma liczne zastosowanie - do
produkcji kól zębatych, uszczelek, wykładzin,
elementów elektrotechnicznych, walizek.
Dotąd mówiliśmy o tworzywach sztucz­
nych, otrzymywanych drogą chemicznej mo­
dyfikacji celulozy. Ale nie tylko na niej kon­
centrowała się uwaga dziewiętnastowiecznych
uczonych. Uważnie także przyglądali się oni
białku i )uż w 1897 r. Kirsche i Spitteler
wykorzystali kazeinę z mleka do produkcji
galalitu, tzw. sztucznego rogu. Kazeinę łatwo
wyodrębnić z mleka, ścinając je enzymem -
podpuszczką. Uzyskany twaróg suszy się i spę­
cznia, mieszając z wodą. Z takiej masy można
formować różne wyroby, wymagają one jed­
nak utwardzenia w roztworze formaldehydu.
Łatwy do obróbki galalit był dość rozpowsze­
chnionym tworzywem przed U wojną świato­
wą, dzisiaj, ze względu na dużą wodochłon-
ność, przegrał w konkurencji z doskonalszymi
wyrobami i broni swej pozycji jedynie w wyro­
bach galanteryjnych.
A co z kauczukiem lak fortunnie zwulkani-
zowanym przez Goodyeara?
Odkrycie to zapoczątkowało bardzo szybki
rozwój przemysłu gumowego, długo jednak
przerabiającego wyłącznie kauczuk naturalny.
11

Specjalne odmiany tworzyw sztucznych nadają się do
wyrobu części precyzyjnych-
Kauczuk naturalny jest jednym z polimerów
izoprenu:
C H 2= ę - C H - C H 2
CH3
Takich polimerów ze względu na izomerię
naturalną może być osiem.
Kauczuk naturalny jest poliizoprenem
o specjalnej strukturze, zwanej cis-1,4.
W 1860 r. Ch.G. Williams otrzymał przy­
padkowo substancję podobną do kauczuku, w
wyniku samorzutnej polimeryzacji długo prze­
chowywanego izoprenu, wyodrębnionego
z produktów pirolizy kauczuku naturalnego.
Czterdzieści lat minęło, zanim chemik rosyjski
Iwan Kondakow spolimeryzował inny związek
- dwumetylobutadien, otrzymując substancję
kauczukopodobną. W 1910 r. kilku uczonych
różnych narodowości, niezależnie od siebie
odkryło polimeryzację dienów (związków
0 dwóch wiązaniach podwójnych) w obecności
potasowców, stwarzając podstawy do produk­
cji kauczuku syntetycznego z butadienu, który
pojawił się na rynku światowym w latach
trzydziestych. Dopiero jednak w połowie lat
sześćdziesiątych otrzymano po raz pierwszy
syntetyczny izopren o odpowiedniej budowie
1 układzie, który ma właściwości niemal iden­
tyczne jak kauczuk naturalny . Niemal, bo jak
na razie nie wynaleziono tworzywa mającego
wszystkie cechy gumy z kauczuku naturalne-
12
go. Historia kauczuku naturalnego pokazuje,
jak niezwykle trudno jest za pomocą sztucz­
nych środków naśladować naturę.
Polimery syntetyczne
otrzymywane w sposób zamierzony i praktycz­
nie użytkowane przyniósł dopiero wiek dwu­
dziesty. Jaskółkami były wcześniejsze syntezy,
np. poliestru, przez słynnego chemika szwedz­
kiego Jonsa Jacoba Berzeliusa w 1857 r., czy
polimeryzacji izobutylenu przez Aleksandra
Butlerowa w 1873 r ., ale nie zostały one wyko­
rzystane w praktyce. Dopiero odkrycie two­
rzywa fenolowo-formaldehydowego przez
chemika belgijskiego Leo Hendrika Baekelan-
da w 1910 r. zapoczątkowało metodę technicz­
nego otrzymywania polimerów syntetycznych.
Lane żywice fenolowo-formaldehydowe, zwa­
ne od nazwiska ich twórcy bakelitami, należą
do grupy tworzyw termoutwardzalnych, tzw.
duroplastów (patrz tablica 2).
Pod wpływem temperatury następuje
w nich nieodwracalny proces tworzenia struk­
tury przestrzennie usieciowanej.
Warto w tym miejscu wspomnieć o klasyfi­
kacji tworzyw sztucznych. Zwykle dzieli się je
ze względu na właściwości technologiczne
właśnie na tworzywa termoutwardzalne, ter­
moplastyczne (termoplasty) i elastomery, albo
ze względu na metodę otrzymywania (rodzaj
reakcji) na tworzywa polimeryzacyjne, kon­
densacyjne, poliaddycyjne. Podziały te nie są
równocenne, i choć wszystkie duroplasty
otrzymujemy w wyniku reakcji kondensacji,
to reakcja tego typu daje też i tworzywa termo­
plastyczne, np. poliamidy. Zajmiemy się w tej
części artykułu wyłącznie tworzywami termo­
utwardzalnymi, jako chronologicznie naj­
wcześniejszymi.
Przyjrzyjmy się więc ponownie bakelitowi,
powstałemu, jak wszystkie fenoplasty, w wy-
Zespoły wtyczek i tulejek, elementy połączeń, wzmacniacze, łączniki węży, korpusy wentyli - z tworzywa poliacetalowego,
które ma dopiero 20 lat
niku polikondensacji fenolu i aldehydu, w tym
przypadku formaldehydu.
Wiązania poprzeczne nadają układowi po­
stać nie kończącej się sieci. Łańcuchy połączo­
ne są w jedną olbrzymią cząsteczkę i to tłuma­
czy, dlaczego takie polimery nie rozpuszczają
się w żadnych rozpuszczalnikach i są nietop-
liwe.
W tym miejscu Czytelnik, który właśnie
kupił ciekłą, a więc jakoś rozpuszczoną żywicę
fenolową, ogromnie się zdziwi. Ale to nie
pomyłka - część fenoplastów ma ciekłą postać
handlową, wszystkie zaś są sprzedawane w po­
staci półproduktów, które można przekształ­
cać w stan stały. W przypadku roztworów
kupujemy po prostu żywicę na pewnym etapie
kondensacji, tzw. rezol lub nowolak, który
dopiero po odpowiednim przekształceniu
przechodzi w postać pośrednią - rezitol, a na­
stępnie w rezit - żywicę utwardzoną nieroz­
puszczalną i nietopłiwą. Dzięki temufenoplas-
ty nadają się na tłoczywa, można z nich uzyski­
wać laminaty papierowe lub tkankowe, tak
przydatne w tele-i radiotechnice, a także inne
materiały na podłożu papierowym, tkanino­
wym albo fibrowym: ścierne, a także różne
rodzaje rdzeni i form odlewniczych.
Fenoplasty nie czekały długo na następców.
W osiem lat po Baekelandzie niemiecki
chemik John opatentował w 1918 r. metodę
otrzymywania innych żywic - mocznikowo-
formaldehydowych. Zalicza się je do animo-
plastów, produktów reakcji związków o grupie
aminowej (mocznika, tiomocznika, melami-
ny) z aldehydami. Są one odporniejsze od
fenoplastów na działanie pospolitych rozpusz­
czalników organicznych i podwyższonej tem­
peratury. Bezbarwne, odporne na światło sło­
neczne, nadają się doskonale do wyrobu tło­
czyw, laminatów, a także lakierów i środków
impregnujących. Aminoplasty w postaci pian­
ki stosuje się do izolacji w budownictwie, jako
nośnik substancji użyźniających w rolnictwie,
a nawet - ze względu na dużą chłonność wilgo­
ci - do wyrobu zasypek do ran i leków.
Po aminoplastach „żywiczna” cisza trwała
aż do lat czterdziestych, kiedy to po raz pierw­
szy wyprodukowano żywice epoksydowe. Na­
leżą one jednak do innego rodzaju tworzyw
sztucznych, uzyskiwanych z półproduktów
wielofunkcyjnych, toteż podobnie jak o pod­
stawowej grupie, o tworzywach polimeryza-
cyjnych, opowiemy o nich w innym numerze
„M T” .
13
 I lJJ-Ł 1S JA
i „sztuczna“prawda
Dr inż. Krzysztof Btaszkowski
W ludowym stroju z okolic Krakowa jed­
nym z charakterystycznych i ważniejszych ele­
mentów były ozdoby wykonywane z natural­
nego koralu. Umieszczano go w pierścieniach,
krzyżykach, kolczykach i stosowano do zdo­
bienia czepców. Korale nanizane na sznurek
zawieszano na szyi. Biedniejsi, których nie
stać było na koral prawdziwy, używali jego
imitacji - korali zrobionych z... chleba.
Historia bogacenia się ludzi jest równocześ­
nie niejednokrotnie historią fałszowania złota,
srebra i wszystkich drogich, poszukiwanych
towarów i wyrobów, a więc i klejnotów. Jedni
chcieli zarobić na kamieniach imitujących pra­
wdziwe, inni, biedniejsi, chcieli udawać boga­
tych i nosili imitacje, które za niewielkie pie­
niądze udawały prawdziwe kamienie szla­
chetne.
Nieprawdziwe kamienie można podzielić na
trzy zasadnicze grupy: imitacje, kamienie pra­
wie prawdziwe i, zgodnie z tytułem naszego
artykułu - kamienie sztuczne, a jednak praw­
dziwe. Przykładem tych ostatnich są perły
uzyskane ze sztucznej hodowli. Nie można ich
nazwać perłami naturalnymi, a na dobrą spra­
wę niczym od naturalnych się nie różnią, są
więc prawdziwe. Zacznijmy jednak od imi­
tacji.
Ze źródeł pisanych wiadomo, że imitacje
prawdziwych kamieni wykonywano już w sta­
rożytności - w Egipcie, a być może jeszcze
wcześniej.
Pierwsze zanotowane receptury na imitacje
podają stare papirusy tebańskie (lejdejskie).
14
Odnaleziono je w jednym z grobowców w po­
bliżu Teb (w r. 1828), przechowywane są
w Bibliotece Uniwersyteckiej w Lejdzie, z wy­
jątkiem jednego, który znajduje się w Królew­
skiej Akademii Starożytności w Sztokholmie.
W tym ostatnim właśnie znajdują się dziesiątki
recept i sposobów fałszowania kamieni szla­
chetnych, głównie przez barwienie natural­
nych kryształów kamieni o mniejszej wartości.
Stosunkowo łatwe było barwienie kamieni
porowatych, jak agat czy inne chalcedony.
Agaty, szeroko stosowane do wytwarzania
przedmiotów ozdobnych i drobnej galanterii,
barwione były w starożytnym Rzymie i bar­
wione są współcześnie. Poszukiwany i znacz­
nie droższy od innych agat czarny można
uzyskać z dowolnie barwionego nawet w wa­
runkach domowych. Wystarczy zanurzyć go
w syropie z cukru, a następnie poddać działa­
niu par kwasu siarkowego. Ten sam agat,
nasycony syropem i tylko ogrzany, uzyskuje
bardzo soczyste zabarwienie brązowe. Podda­
ny działaniu innych kwasów lub soli może
uzyskać barwę czerwoną, cytrynowożółtą, jab-
łkowozieloną, trawiastozieloną, niebieską, la­
zurową (imitacja lazurytu), a także i wiele
innych barw i odcieni. Do barwienia agatów
próbowano zastosować zdobycze nowoczesnej
chemii - barwniki anilinowe. Okazało się jed­
nak, że najstarsze recepty są najlepsze. Agaty
barwione aniliną płowieją w świetle słonecz­
nym, a po barwieniu tradycyjnymi metodami
zachowują nadaną im intensywność barw.
 Inne pisane źródło informacji o imitacjach
to 37 księga wielotomowego dzieła Pliniusza
Starszego: „Historia naturalna” . Autor pisze
0 wytwarzaniu imitacji kamieni szlachetnych
ze szkła, pisze, że umiejętność ta została do­
prowadzona do „sztuki” , ale w następnym
zdaniu dodaje jednak: „Miręadsimilitudinem
aceessere viirea, sed prodigii modo, ut
pretium awcerint erystalii, non diminuerit”,
co w wolnym tłumaczeniu brzmi: „wyroby te,
wykonywane ze szkła, są doskonale podobne
do kryształków naturalnych, lecz, co najdziw­
niejsze, nie tylko nie obniżyły ich ceny, lecz
wprost przeciwnie - podniosły ją” .
W XVII wieku wyrobem imitacji drogich
kamieni zajmował sięm.in. alchemik niemiec­
ki J.R. Glauber. Ten sam, który wynalazł
stosowane do niedawna lekarstwo - sól glaube-
rską. Wytwarzane przez niego „kamienie szla­
chetne” to szkło ołowiowe, czyste łub barwio­
ne podczas topienia z metalami albo ich tlenka­
mi. W późniejszych czasach imitacje kamieni
szlachetnych wykonywano z topionego krysz­
tału górskiego, współcześnie wyrabia się je ze
specjalnego szkła. Szkło takie jest mieszaniną
tlenków ołowiu, krzemu, węglanu potasowego
1 boraksu, którą topi się, odlewa, a następnie
szlifuje aż do uzyskania formy klejnotu.
Skład tej mieszaniny opracowany został
przez niemieckiego chemika Strassera, a klej­
noty wykonane z tego szkła nazywane są stras-
sami. Czysty strass służy do wykonywania
imitacji bezbarwnych diamentów. Gdy chce­
my uzyskać imitację kamieni barwnych, do
stopionego szkła dodaje się tlenki metali, czys­
te metale lub inne pierwiastki. W zależności od
składu chemicznego, warunków topienia szkła
oraz rodzaju i ilości dodatku barwiącego moż­
na otrzymać najróżniejsze zabarwienie o do­
wolnym odcieniu. Oto tylko niektóre przykła­
dy barw:
- zielona, brunatna, czerwona - tlenek żelaza,
- czerwona, błękitna - tlenek miedzi,
- błękitna - tlenek kobaltu,
- purpurowa - tlenek niklu w szkle pota­
sowym,
- brunatna, brązowa - tlenek niklu w szkle
sodowym,
- żółtawo-zielona - tlenek chromu,
- zielona lub żółta z fluorescencją - tlenek
uranu,
- żółta do brunatnej - dwutlenek tytanu,
- rubinowo-czerwona (imitacja granatów) -
sproszkowane złoto,
- czerwona - selen,
- żółta o różnych odcieniach - siarczan kad­
mu, sole srebra lub węgiel albo siarka.
Gdy chcemy wytworzyć kamienie nieprze­
zroczyste, dodajemy niewielkie ilości cynku,
a gdy chcemy zwiększyć współczynnik zała­
mania światła w kamieniach bezbarwnych,
zwiększyć ich podobieństwo do „rzucającego
ognie” diamentu, dolne powierzchnie imita­
cji lub powierzchnie, np. oprawy pierścienia,
pokrywa się błyszczącą błonką odbijającą
światło.
Umiejętność wyrabiania szklanych imitacji
najszybciej i najlepiej opanowali „szklani”
mistrzowie - Wenecjanie. To przecież Wene­
cja była najstarszym ośrodkiem produkcji
pięknego szkła weneckiego już w bardzo daw­
nych wiekach, szkła barwionego na różne
kolory, formowanego w piękne puchary, wa­
zony, świeczniki i inne przedmioty zbytku.
Moda XVII wieku wymagała upiększenia stro­
jów dworskich dużą ilością klejnotów. Nie
starczało ich dla wszystkich i nie wszyscy mieli
odpowiednio duże fortuny. Przestawienie się
na szlachetną biżuterię było dla weneckich
szklarzy bardzo łatwe. Odpowiednie barwie­
nie i znakomity szlif stworzyły olbrzymie ilości
diamentów, rubinów, szafirów, szmaragdów
i innych kamieni zgodnie z zapotrzebowa­
niem.
Na początku XVIII wieku powstał nowy,
znany do dnia dzisiejszego ośrodek produkcji
sztucznych klejnotów w Czechach. Tam
w Turnowie dwaj bracia Fiszerowie wynaleźli
inną niż strass masę szklaną, przypominającą
swoimi właściwościami kamienie szlachetne.
Przez 50 lat Tumów znany był na rynkach
całej Europy i Ameryki z produkcji szklanych
kamieni, szlifowanych przez znakomitych
mistrzów, kamieni, które często zaćmiewały
weneckie.
W połowie XVIII wieku tajemnica braci
Fiszerów trafiła do Jablońca nad Nysą i dała
początek nowej firmie, znanej dzisiaj pod na-
15
 Rys. 1, Agat podzielony na 5 części i zabarwiony na różne kolory (naturalny oznaczony literę a)
Rys. 2. Imitacje największych i najsławniejszych diamen­
tów świata wykonane ze strassu: 1 - Drezden, 2 - Hope, 3 -
Cullinan I (530 karatów)r 4 - Sancy, 5 - Tiffany, 6 - Koh-i-no
or, 7 - Cullinan IV, 8 - Nassak, 9 - Szach, 10 - Florentine
zwą „Jablonex” , której wyroby trafiają do 25
różnych krajów, w tym i do Polski.
W spisie barw podaliśmy m. in. barwę
rubinową uzyskiwaną przez barwienie szklą
sproszkowanym złotem, imitującą barwę gra­
natów. Receptę na wytwarzanie sztucznych
granatów wynaleziono co najmniej dwa razy.
Po raz pierwszy zrobił to niemiecki alchemik
Johann Kunkel w wieku XVII. W jego czasach
szkło to było jednak tak drogie, że nawet nie
każdy król mógł sobie pozwolić na sztuczny
granat lub, jak to nazywano wówczas: złoty
rubin. Kunkel zabrał swą tajemnicę do grobu,
a w testamencie nawet napisał:
„Ponieważ rozwiązanie tego sekretu kosz­
towało mnie wiele trudu, starań i zmartwień,
niech nikt nie ma mi za złe, że nie czynię go
własnością ogółu” .
Okazało się jednak później, że prawie rów­
nie łatwo i niewiele drożej można wytworzyć
prawdziwe granaty przez stopienie pod wyso­
kim ciśnieniem (3 do 4 tys. MPa) naturalnych
glinokrzemianów z niektórymi metalami. Nie
zapomniano jednak przy tym i o metodzie
wymyślonej przez Kunkela. Barwienie zlotem nych... łusek białych rybek. Łuski dawały
stosuje się i dziś. W ten sposób powstają blask i charakterystyczne dla pereł tęczowe
piękne, rubinowe szkła wazonów, pucharów lśnienie, a wosk, zależnie od składu - barwę
i innych naczyń, godnych królewskich stołów. pereł: różową, białą lub srebrzystą.
Rozpoznanie szklanych imitacji jest na Wraz z rozwojem chemii zarzucono jednak
te pracochłonne metody. Wynalezione zostały
szczęście bardzo łatwe. Szkło jest w dotyku
lakiery perłowe, esencje perłowe w postaci
znacznie cieplejsze niż prawdziwy kamień
emalii, które nakładane są na kulki imitujące
szlachetny. Gdy kamień jest prawdziwy, wte­
dy wywołane przez niego uczucie zimna, np. kształt pereł. Perłowe mogą być paznokcie,
przy dotknięciu do czoła, trwa dłużej, podczas a nawet samochody. Kulki mogą być wytwa­
gdy szkło rozgrzewa się bardzo szybko. Imita­ rzane ze szkła lub z tworzyw sztucznych.
cja ze szkła łatwo daje się zarysować pilnikiem, Bardzo dobre efekty uzyskuje się przez nakła­
a nawet zahartowaną igłą. Z tego względu danie kolejnych warstw mieszanki perłowej na
imitacje mogą być i są na ogół stosowane do osnowie żelatyny (metodą zanurzenia). Stoso­
wyrobu taniej biżuterii. Pojęcie „tania” jest wane coraz to nowe metody są tajemnicą wy­
oczywiście umowne. Nie każdego stać na ku­ twórców.
Niezależnie od jej doskonałości, imitacja jest
pno najpiękniejszych garniturów np. z „Jablo-
jednak łatwa do rozpoznania. Różna gęstość,
nexu” . Ale gdyby były one z prawdziwych
większa ścieralność lub dużo większa twardość
diamentów... w przypadku szkła umożliwia odróżnienie imi­
O perłach już wiemy, można je sztucznie
tacji od perły prawdziwej.
hodować. Mimo to ich cena jest nadal wysoka,
a więc... produkuje się imitacje pereł. Stosun­ Rys. 3. Hematyt w postaci groniastej (1), krystalicznej (2)
i wykonane z kryształów hematytu ozdoby (3 i 4)
kowo łatwe do wykonania są tzw. perły
rzymskie - wypolerowane kulki alabastrowe,
powleczone woskiem, podnoszącym ich
„blask” . Równie „łatwe” było wykonywanie
imitacji pereł czarnych, choć podrabiano je
bardzo rzadko. W tym przypadku kulki pereł
toczono z hematytu. Rozmiłowani w technice
lub w mineralogii wiedzą, że jest to jedna
z najważniejszych rud żelaza (Fe2 Oj). Łatwy
do szlifowania, a nawet grawerowania, hema-
tyt stosowany bywa w jubilerstwie do wyrobu
drobnych przedmiotów, jak spinki do mankie­
tów, biżuterii żałobnej, oczek pierścieni w for­
mie kaboszonów oraz do wyrobu intalgii, tj.
wklęsłych rzeźb, głównie w sygnetach i pieczę­
ciach. Jest materiałem doskonale imitującym
czarne perły, gdyż na wyszlifowanych z niego
kulistych powierzchniach przesuwa się świetl­
na smuga, jakby naturalny, ruchomy blask
perły.
Inny sposób, znacznie trudniejszy, a więc
i podnoszący cenę imitacji, opracowany został
w 1656 roku przez francuskiego producenta
farb. Wytwarzał on perły z cienkiego szkła
w kształcie kuleczek pustych, a przestrzeń
wewnątrz kulki wypełniał tzw. esencją perło­
wą, sporządzoną z mieszaniny wosku i drob­

17
 Podobnie jak perły, imitowano również ko­ żyjących w czasach, gdy bursztyn był ciekłą
ral, wykorzystując do tego barwioną kość, róg żywicą spływającą z drzew.
naturalny i sztuczny, tzw. galalit, wytwarzany Kamienie prawie prawdziwe można wytwa­
z kazeiny, mleka i formaldehydu; ceramikę, rzać również inaczej. Cyrkon - to kamień
kauczuk, szkło, a współcześnie - tworzywa szlachetny, będący krzemianem cyrkonu,
sztuczne. Również w tym przypadku rozpoz­ pierwiastka o symbolu chemicznym Zr. W za­
nanie imitacji jest stosunkowo łatwe. Poza leżności od zanieczyszczeń żelazem, wapniem,
szkłem wszystkie imitacje są znacznie lżejsze glinem lub innymi metalami, ma zabarwienie
niż prawdziwy koral, przy ich skrobaniu no­ brązowe, żółte, czerwone lub niebieskie. Czys­
żem powstają drzazgi, natomiast koral praw­ ty, bez zanieczyszczeń jest bezbarwny, najwy­
dziwy ściera się na proszek. Szkło jest od kora­ żej ceniony, ma diamentowy blask i często
lu znacznie twardsze. Najpewniejszym sposo­ bywa szlifowany na brylant. Aby było cieka­
bem rozpoznania jest zanurzenie w rozcień­ wiej, nazywany jest diamentem cejlońskim
czonym kwasie solnym. Prawdziwy koral rea­ i sprzedawany jako imitacja diamentu. Na
guje z kwasem wydzielając pęcherzyki dwu- szczęście prawdziwy diament ma twardość 10,
denku węgła, wydając przy tym charakterys­ a cyrkon od 7 do 8. Można go więc rozpoznać
tyczny odgłos syczenia. przez próbę zarysowania rubinem, szmarag­
dem lub... zwykłym, korundowym papierem
Drugą grupę kamieni fałszowanych nazwa­
ściernym.
liśmy kamieniami prawie prawdziwymi. Są to
Drugim kamieniem udającym diament jest
rzeczywiście kamienie prawdziwe, tylko...
topaz - fluorokrzemian glinu -
udają one inne kamienie, bardziej szlachetne,
droższe lub bardziej poszukiwane. Al2[Si04](F ,0H )2.
Ma on żółtą barwę o różnych odcieniach.
Najprostszy przykład - to bursztyn ceniony Zdarzają się jednak topazy o poetyckiej nazwie
tym wyżej, im więcej waży, im większy jest „kropla wody” , podobnie jak diament bezbar­
kawałek naturalnego kamienia. Niemieccy wny. Wniosek jest oczywisty - „kroplę wody”
chemicy opracowali technologię wytwarzania szlifuje się na fasetki i sprzedaje jako brylant.
sztucznego bursztynu z kazeiny, krowiego Ale i w tym przypadku odkrycie fałszerstwa to
twarogu, kwasu karbolowego i kwasu mrów­ sprawdzenie twardości, które dla topazu wy­
kowego. Sztuczny bursztyn miał wygląd i bar­ nosi „zaledwie” 8.
wę naturalnego. Niestety, szybko zmieniał ją Topaz imituje diamenty, a sam bywa imito­
na czerwoną, a co najważniejsze - pocierany wany przez jeszcze tańszy cytryn, czyli kwarc
o materiał, nie tylko nie elektryzował się, ale 0 zabarwieniu żółtym. Odpowiednio do kolo­
wydzielał bardzo silny i nieprzyjemny odór ru, cytryn ma zresztą i inne nazwy własne:
karbolu. Szukano więc innych dróg i znalezio­ „fałszywy żółty topaz” , „topaz czeski” lub
no. Opracowano metodę stapiania kilku lub „topaz hiszpański” . Nie, nie dlatego, że nasi
nawet kilkudziesięciu drobnych ziarenek bur­ południowi sąsiedzi lub dalecy Hiszpanie wy­
sztynu w jeden duży - poszukiwany i nadający myślili fałszowanie topazów. W tych krajach
się do przetwarzania na bursztynowe klejnoty. cytryn można po prostu częściej znaleźć niż
Mało tego. Aby uwiarygodnić „prawdziwość” w innych regionach kuli ziemskiej.
tego bursztynu, opracowano metodę sztuczne­ Współczesne imitacje topazów to twardsze
go umieszczania muszek lub innych owadów od nich żółte szafiry, czyli syntetyczny korund
w takim bursztynie. O ile w przypadku imita­ zabarwiony na żółto, kamień wytwarzany w la­
cji rozpoznanie fałszerstwa jest bardzo łatwe, boratoriach i zakładach przemysłowych. Aby
to w przypadku kamieni „prawie prawdzi­ wytworzyć sztuczny topaz, nie trzeba jednak
wych” wymaga to dużej znajomości tematu, nowoczesnej chemii. Sztuczne, prawie praw­
a czasem bardzo szczegółowych badań. Fałsze­ dziwe topazy wytwarzali już dawni alchemicy
rstwo bursztynu jest tym łatwiejsze, że żyjące 1 nieuczciwi jubilerzy. Jeśli mamy kawale^
współcześnie owady niczym nie różnią się od ametystu, znajdowanego w Polsce, fioletowe-

18
 W grupie kamieni prawie prawdziwych je­
den można by nazwać „zupełnie prawdzi­
wym” . Mowa tutaj o akwamarynie, kamieniu
o barwie morskiej wody. Ale barwa ta może
być różna - żóltawo-zielona, zielona i najbar­
dziej poszukiwana - morsko-niebieska. Nie­
szczególnie piękne zabarwienie żółtozielone
miał jeden z największych kamieni szlachet­
nych, jaki kiedykolwiek znaleziono i wydoby­
to - akwamaryn o wadze około 100 kg, prawie
pół miliona karatów. Znaleziony w Brazylii
w 1910 r., podzielony i oszlifowany stał się
ojcem całej rodziny klejnotów o łącznej wadze
200 tysięcy karatów. Klejnotów rozchwytywa­
nych, gdyż jego barwę również zmieniono na
morsko-niebieską przez ogrzewanie. Do dzi­
siaj wszystkie „brzydkie” akwamaryny zmie­
nia się tą metodą na najpiękniejsze, prawdzi­
wie morskie. I co ciekawe, barwy kamieni
zmieniane są przez podgrzewanie już od setek,
Rys. 5. Dublety i tryplety

granat

Rys. 4. Naturalny bursztyn ? mrówką - i taka może być też

imitacja
kryształ
go kwarcu, możemy tego dokonać sami, i to
górski
w domu. Wolno i ostrożnie podgrzewany ame­
tyst traci swoje fioletowe zabarwienie, staje się
żółty jak topaz, zielony lub pomarańczowy.
Również kwarc dymny po ogrzaniu staje się
arwione szkło
żółty.
Najbardziej poszukiwanym, przez wiele
wieków cenionym kamieniem był topaz o nie­ arwny klej
typowej barwie różowej, różowożółtej. Ka­
mienie takie są bardzo rzadkie, ale... żółte
topazy, wydobywane w Brazylii, wolno pod­ ztał górski
grzewane i wolno schłodzone zmieniają swą
barwę na tak poszukiwaną różową. Tą samą
metodą na diament można zmienić cyrkon spineli
o dowolnym zabarwieniu, nie musimy już
poszukiwać rzadkich cyrkonów bezbarwnych. baryvione
Ten sam cyrkon, w innych warunkach nagrze­ szkło
wania, zabarwia się na współcześnie najmod­
niejszy kamień błękitny. ryształ górski

19
 a nawet tysięcy lat, a współczesna nauka,
mimo tak znacznego rozwoju chemii, nie po­
trafi opisać ani wyjaśnić zachodzących przy
tym procesów chemicznych.
Innym rodzajem „kamieni prawie prawdzi­
wych” są kamienie nazywane dubletami lub
trypletami. Powstają one przez złożenie ka­
mienia z dwóch albo trzech części. Górna
część nazywana koroną, to niewielki przezro­
czysty kamień szlachetny, a druga, dolna - to
barwione szkło, które nadaje całej masie ka­
mienia pożądaną barwę, trudniejsze do rozpo­
znania tryplety składają się z górnej i dolnej
części, np. z kryształu górskiego i z wklejonej
między nie cienkiej płytki z kolorowego szkła,
dającej odpowiednie zabarwienie. Wyjątkiem
są dublety, w których korona wykonywana jest
z opalu, a dolna część - z barwionego kamienia
lub masy perłowej. Poprawia to barwę opalu,
podkreśla jego naturalne piękno, ale opal po­
zostaje opaleni, nie udając innego „fałszywe­
go” kamienia.
Dobrze wykonane dublety, łączone na wy­
sokości kąta załamania świada i osadzone w
metalowej oprawie, są dla niedoświadczonego
oka trudne do rozpoznania. Najprostsza meto­
da to zanurzenie w oleju. Uwidacznia się w ten
sposób wewnętrzna wkładka i powierzchnie
rozdzielające minerały od szkła lub innego
minerału. Inny sposób to zanurzenie w gorącej
wodzie, co prowadzi do rozklejenia kamienia.
Pamiętajmy jednak, że chemia stale się rozwija
i opracowano nowe kleje wytrzymujące nawet
bardzo wysokie temperatury.
Nowoczesna chemia lub - dokładniej - fizy­
ka stworzyła również nowe metody wytwarza­
nia kamieni prawie prawdziwych, metody od­
kryte przypadkowo dzięki Roentgenowi.
W 1895 roku odkrył on nowy rodzaj promie­
niowania. Fizycy badali w tym czasie charak­
ter światła i wiedzieli m. in., że światło prze­
chodzące przez układ szczelin, zwanych siatką
dyfrakcyjną, daje obraz widma. Wiedziano
również, że widmo powstaje w wyniku ugięcia
promieni świetlnych na krawędziach szczelin
oraz interferencji promieni świetlnych. Takim
samym badaniom próbowano poddać odkryte
przez Roentgena promienie X. Niestety, bez
efektu. Obraz interferencyjny nie powstawał.
20
Równocześnie jednak badano kryształy,
a więc i kamienie szlachetne, które są przecież
najpiękniejszymi okazami kryształów. Na
podstawie tych badań wiedziano już, że krysz­
tały to zbiór atomów ułożonych w uporządko­
wany sposób w formie siatki przestrzennej.
Obie te wiadomości połączył w 1912 roku
w Monachium Max von Laue. Przepuścił pro­
mienie X przez kryształ i dokonał wielkiego
odkrycia - uzyskał prążki interferencyjne za­
rejestrowane na błonie fotograficznej, a więc
promienie rentgenowskie po przejściu przez
kryształ odchylają się od swego pierwotnego
kierunku i tworzą wzór promieni ugiętych.
Wytłumaczenie było proste. Promienie Roent­
gena mają znacznie krótszą falę niż promienie
świetlne. Stosowane wcześniej siatki dyfrak­
cyjne nie były zdolne zinterferować tak krót­
kich promieni. W kryształach rolę siatki pełni­
ły przestrzenie między atomami ułożonymi
w krysztale, przestrzenie tysiące razy mniejsze
niż odległości między liniami siatki optycznej.
W ten sposób udowodniono falową naturę
promieni Roentgena.
Jednocześnie uzyskano przypadkowy efekt
uboczny. W toku kolejnych doświadczeń
okazało się, że kryształy niektórych kamieni
szlachetnych poddane promieniowaniu rent­
genowskiemu zmieniają barwę. Czas pokazał,
że nie jest to jednak sposób nadający się do
fałszowania kamieni szlachetnych. Zmiana
barwy jest nietrwała, po pewnym czasie samo­
rzutnie wraca barwa pierwotna. Trwałe efekty
uzyskuje się przez poddanie kamieni szlachet-
nych promieniowaniu radioaktywnemu, przez
kontakt z izotopem promieniotwórczym lub
w reaktorze jądrowym. M. in. diament uzy­
skuje barwę zieloną, bezbarwny korund
i kwarc - bladobrązową, podobną - napromie­
niowany kwarc różowy. Nie są to jednak bar­
wy najbardziej łubiane, a więc i ta metoda,
niezależnie od wysokich kosztów, nie znalazła
zastosowania. Jest jeszcze inny powód. Coraz
popularniejsze, łatwiej dostępne, a więc i coraz
tańsze są kamienie fałszywe, a jednak zupełnie
prawdziwe. Kamienic syntetyczne, otrzymy­
wane w warunkach zbliżonych do naturalnych
warunków powstawania kamieni szlachet­
nych. Ale o tym powiemy osobno.
 Od najmłodszych lat uczymy się liczyć.
Słowo „liczyć” ma tu dwa znaczenia: ustalać
ilość pewnych przedmiotów oraz wykonywać
działania arytmetyczne. W tym artykule bę­
dziemy się interesować tylko pierwszym zna­
czeniem (a więc tym z wyrażenia „Janek umie
liczyć do pięciu”).
Zastanówmy się nad pozornie absurdalnym
pytaniem: po co liczymy? No tak, jaka infor­
macja płynie np. z ustalenia, że w koszu jest 12
truskawek? Po chwili zastanowienia okaże się,
że poznanie ilości truskawek pozwala porów­
nać ich zbiór z innymi znanymi nam zbiorami
o 12 elementach. Możemy np. powiedzieć, że
jest ich tyle samo, co na talerzu, albo „mało” ,
tzn. na przykład mniej, niż jesteśmy przyzwy­
czajeni jadać na deser po obiedzie. Każdy ma
po prostu doskonale wpojoną intuicję zbioru
12-elementowego i hasło „12” powoduje auto­
matyczne skojarzenia z poprzednio poznany­
mi przykładami takich zbiorów. Czasem odpo­
wiednich skojarzeń brak. Gdy dowiemy się, że
w jakimś obszarze Wszechświata jest bilion
gwiazd, to ta informacja niewiele nam mówi (o
ile nie jest ktoś astronomem). Gdyby ktoś
zdementował poprzednią wiadomość mówiąc,
że gwiazd jest tam sto bilionów, to nasze
wyobrażenie o omawianym obszarze Wszech­
świata nie zmieni się, nie mamy bowiem intui­
cyjnego rozumienia wielkości zbioru o bilionie
czy stu bilionach elementów: nie mamy ich
z czym porównać.
Te ogólne rozważania miały na celu przeko­
nanie Czytelników, że powodem liczenia jest
chęć porównania zbiorów. Jak się za chwilę
okaże, sam proces liczenia także polega na
porównywaniu zbiorów. No, bo na przykład
ktoś pyta: ile jest jabłek na stole? Aby odpo­
wiedzieć, zaczynamy liczyć: odkładamy jabł­
ko, mówiąc „jeden” , odkładamy następne
mówiąc „dwa” , wreszcie ostatnie mówiąc
„trzy” . Odłożyliśmy już wszystkie, stąd wnio­
sek, że były 3 jabłka. Co naprawdę zostało
zrobione? Otóż porównywaliśmy zbiór jabłek
ze zbiorem wyrazów jeden, dwa, trzy i okazało
się, że w obu zbiorach jest tyle samo elemen­
tów. Na czym polegało to porównanie? Usta­
wialiśmy elenjenty rozważanych zbiorów
w pary, po jednym z każdego. Ponieważ oba
zbiory wyczerpały się jednocześnie, orzekliś­
my, że mają tyle samo elementów. Ta prosta
obserwacja motywuje przyjęcie następującej
definicji:
Zbiory A i B mają tyle samo elementów (są
równoliczne), jeśli można ustawić ich elemen­
ty w pary11 (w każdej po jednym elemencie
z A i z B) wyczerpując oba zbiory.
Każdemu zbiorowi przypisana jest liczba
jego elementów. Nie precyzujemy, co to takie­
go, natomiast zauważamy istotny fakt: zbio-
' Oczywiście każdy element jest tylko w jednej parze
21
 rom równolicznym przypisana jest ta sama noliczne, a z różnych klas nierównoliczne.
liczba, zbiorom nierównolicznym - różne zgodnie z tym, co było powiedziane przedtem,
liczby. każdemu ze zbiorów pierwszej klasy przypo­
W tym miejscu niejeden z Czytelników na rządkowana jest ta sama liczba, a każdemu ze
pewno się zniecierpliwi: po co tak drobiazgo­ zbiorów drugiej klasy inna, również wspólna
wo wyjaśniać technikę liczenia, znaną przecież dla nich liczba. Pierwsza z nich oznaczana
już pierwszoklasiście. Czy znaną rzeczywiście? jest hebrajską literą f\ ( a le f zero), a druga -
Tak jest z pewnością, póki obracamy się w krę­ gotycką literą £ (continuum). Liczby te pełnią
gu zbiorów skończonych. A jak porównywać w stosunku do zbiorów, którym są przypisane,
zbiory nieskończone, choćby te dobrze znane taką samą rolę, jak liczby naturalne w stosun­
ze szkoły? Czy zbiory: liczb całkowitych, liczb ku do odpowiednich zbiorów skończonych:
wymiernych, punktów na prostej, punktów umożliwiają porównanie ich z innymi zbio­
kwadratu o boku 6 są ze sobą równoliczne? rami.
Z odpowiedzią na to pytanie będzie miał kło­ Uważny Czytelnik dostrzegł zapewne w po­
pot zapewne nie tylko pierwszoklasista, lecz wyższych rozważaniach pewien szokujący na
pewnie i maturzysta, a kto wie, czy nie inży­ pierwszy rzut oka fakt, zwany popularnie „pa­
nier. To właśnie w celu badania zbiorów nie­ radoksem nieskończoności” . Oto okazuje się,
skończonych została przyjęta powyższa defini­ że liczb całkowitych dodatnich jest tyle samo,
cja, będąca, jak to staraliśmy się pokazać, ile dodatnich parzystych, pomimo że drugi
uogólnieniem pojęć znanych ze szkoły. zbiór stanowi część pierwszego, a pozostała
Nietrudno się przekonać, że na przykład reszta też jest niemała: liczby nieparzyste do­
zbiór liczb całkowitych dodatnich jest równo- datnie. Wśród zbiorów skończonych taka
liczny ze zbiorem liczb parzystych dodatnich. rzecz jest nie do pomyślenia: żaden zbiór
Trzeba tylko umiejętnie połączyć w pary: 1 skończony nie jest równoliczny ze swoją częś­
z 2,2 z 4, 3 z 6 , ... n z 2 n, itd. Nieco trudniej, cią1. Okazuje się, że rozważana paradoksalna
ale nie tak bardzo, jest pokazać, że również właściwość zbiorów nieskończonych w pełni je
zbiór liczb wymiernych jest z każdym z nich charakteryzuje: zbiory nieskończone to do­
równoliczny (a z pozoru mogłoby się wyda­ kładnie te, które są równoliczne z pewną swoją
wać, że liczby całkowite są „rzadkie” , a wy­ częścią. To, że powyższą właściwość odczuwa-
mierne tak „gęsto upakowane” , że o równoli- my jako paradoksalną, wynika z faktu, iż
czności nie może być mowy. No cóż, zbiory intuicje nasze kształtowane są na zbiorach
nieskończone lubią płatać figle...). Natomiast skończonych.
okazuje się, że zbiór liczb całkowitych i zbiór
punktów na prostej nie są równoliczne (dowód Liczby odpowiadające zbiorom nieskończo­
tego faktu nie jest łatwy). Z kolei zbiór punk­ nym można ze sobą porównywać. Liczba a jest
tów na prostej i zbiór punktów kwadratu większa od liczby b, jeśli istnieją zbiory
o boku 6 (a także każdego innego kwadratu) są A i B takie, że a odpowiada zbiorowi A,
równoliczne. b odpowiada zbiorowi B, A i B nie są równoli­
czne, natomiast zbiór B jest równoliczny
Poznaliśmy zatem dwie klasy zbiorów nie­ z pewną częścią A. W tym sensie liczba £
skończonych: do jednej należą m.in. zbiór
jest większa od liczby <V • Pytanie: czy są
liczb całkowitych dodatnich, zbiór liczb pa­
liczby większe od £ ? Owszem są: przykła­
rzystych dodatnich, zbiór liczb wymiernych,
dem jest liczba odpowiadająca zbiorowi wszys­
a także np. zbiór wszystkich liczbcałkowitych,
tkich funkcji o argumentach i wartościach
zbiór liczb podzielnych przez 7; do drugiej zaś
rzeczywistych. A jeszcze większe? Też są! Co
- zbiór punktów dowolnego kwadratu, zbiór
więcej, można dowieść, że, podobnie jak to ma
punktów prostej, a także zbiór punktów do­
wolnego odcinka, zbiór liczb niewymiernych.
W obrębie jednej klasy zbiory są ze sobą rów­ 1 Sam zbiór nic jesi uważany za swoją c/ęść

22
(
miejsce dla liczb naturalnych, wśród liczb Zadanie 1.
odpowiadających zbiorom nieskończonym nie
istnieje największa. Dodajmy też, że liczb tych Czy zbiór liczb całkowitych i zbiór punktów płaszczyzny
z obu współrzędnych całkowitych są równoliczne?
jest o wiele więcej niż liczb naturalnych (nie
precyzujemy bliżej słowa „więcej”).
Zabrnęliśmy w gąszcz „wielkich” nieskoń­
czoności, powróćmy jeszcze na chwilę do tych
„nieco mniejszych” . Jak wiemy, liczba £
jest większa od Pytanie, czy pomiędzy
tymi liczbami jest jeszcze jakaś inna? Innymi
słowy, czy prawdziwe jest zdanie: Istnieje
nieskończony zbiór X taki. że odpowiadająca
mu liczba jest większa od ,Y, ale mniejsza
od C-
Zagadnienie to, zwane problemem continu­
um, doczekało się rozwiązania dopiero nie­
spełna 20lat temu, i to... bardzo dziwnego
rozwiązania. Okazało się mianowicie, że po­
wyższego zdania, choć sformułowane jest ono
dość prosto, nie można ani udowodnić, ani
obalić. Pytanie o istnienie zbioru o takich
właściwościach leży poza obrębem naszej wie­ Ten rysunek może nas przekonać o równoHcznoścł
dowolnego odcinka bez końców i całego zbioru liczb
dzy matematycznej. Nic dziwnego, że wykry­ rzeczywistych- Czy podobną konstrukcję można sporządzić
cie tej szczególnej sytuacji było bardzo trudne dła zbiorów podanych w zadaniu?
i wymagało rozwinięcia wyrafinowanych tech­
nik dowodowych. Z a d a n ie 2.

Problem continuum można równoważnie

sformułować nieco inaczej, nie używając
w ogóle pojęcia liczby, a tylko pojęcia zbiorów
równolicznych. Brzmi on wtedy tak:
Czy istnieje taki nieskończony zbiór liczb
rzeczywistych, który nie jest równoliczny ani
ze zbiorem liczb całkowitych, ani ze zbiorem
wszystkich liczb rzeczywistych?

To sformułowanie, uwzględniając definicję

równoliczności, zrozumieć można jeszcze
w szkole podstawowej. Z rozwiązaniem jednak
uczeni borykali się bezskutecznie przez ponad
60 lat (ostateczną odpowiedź podał amerykań­
ski matematyk P.J. Cohen w 1963 roku).

Na zakończenie naszej krótkiej podróży

w krainę nieskończoności proponujemy dwa
zadania. Aby je rozwiązać wystarczy jeszcze
raz zerknąć do definicji równoliczności i., Czy zbiory punktów krzywych przedstawionych na rysunku
trochę ruszyć głową. są równoliczne?
 niestety nie zawsze jest prawdą. Jazdę utrud
K olejarze, podobnie jak marynarze czy lot­ nia maszyniście dodatkowo fakt, że na trasie
nicy, skutecznie ukrywają przed pasażerami na ogół nic się nie dzieje. Przy torze jest pusto,
tajemnice swojego zawodu. Mimo ogromnej sygnały odpowiednio wcześniej nakazują
popularności kolei, jako środka komunikacji, zmniejszenie prędkości, ostrzegając przed
nawet najbardziej dociekliwi młodzi technicy, znakiem „stop” na kolejnym semaforze...
entuzjaści kolejnictwa, nie wiedzą właściwie Monotonia jazdy, jaką można porównać Opro­
nic o sposobie prowadzenia pociągów elektry­ wadzeniem samochodu na pustej autostradzie,
cznych. Wstępu do kabin maszynistów skute­ męczy nie mniej niż nieustanne napięcie uwagi
cznie zabraniają przepisy kolejowe, a z ze­ w dużym ruchu. W nocy sytuacja jest jeszcze
wnątrz niczego podejrzeć nie sposób. trudniejsza, reflektory lokomotywy nie mogą
„M T” udało się jednak pokonać wstępne dostatecznie oświetlić okolicy torów, nie za­
wsze można odpowiednio wcześnie spostrzc
trudności, a jego wysłannik odbył krótką po­
dróż elektrowozem, poznając warunki pracy i, niebezpieczeństwo. Czasem wypadek jest nie­
możliwy do uniknięcia. Zwykle jednak do tak
przynajmniej w ogólnych zarysach, zadania,
jakie musi w czasie drogi wykonywać maszy­ przykrej ostateczności nie dochodzi, jeśli na
czas zadziałają hamulce pociągu.
nista.
Pionowa, wąska drabinka i ciasne drzwiczki Działają one według nie zmienianej już od
prowadzące do kabiny nie są zbyt wygodne. ponad stu lat i dość prostej zasady. Każdy
Wrażenie niewielkiego komfortu potęguje się wagon ma własne urządzenie hamulcowe, po­
jeszcze po wejściu do wnętrza pomieszczenia, łączone z biegnącym przez cały pociąg przewo­
w którym obsługa pociągu wykonuje swoją dem doprowadzającym sprężone powietrze.
ciężką, często trwającą kilkanaście godzin bez Elementem wykonawczym, dociskającym
przerwy pracę. To oczywiście opinia człowie­ klocki hamulcowe do kół lub połączonych
ka „z zewnątrz” , dla kolejarzy obeznanych z nimi tarcz hamulcowych, jest tłokporuszają-
z nieporównanie trudniejszymi warunkami
pracy w parowozach, kabina elektrowozu ko­
rak w ygada miejsce pracy maszynisty we współczesnej
jarzy się jednak z luksusem. Mimo to jej lokomotywie, sterowanej za pomocą tyrystorów
wyposażenie jest bardzo skromne. Dla wygo­
dy człowieka są tu właściwie tylko dwa fotele
obsługi, wbudowana w pulpit kuchenka elek­
tryczna i osłony przeciwsłoneczne. Reszta słu­
ży technice.
Szyny uwalniają maszynistę od koniecznoś­
ci kierowania pociągiem, jego zadaniem pozos­
taje więc kontrola szybkości, dostosowanie jej
do założonego rozkładu jazdy, pilnowanie sy­
gnałów drogowych i rzeczywistej sytuacji na
trasie, na której mogą się dziać rzeczy nieprze­
widziane. Zwłaszcza to ostatnie zadanie wy­
maga sporej umiejętności przewidywania bie­
gu wydarzeń, pociągi biją bowiem w komuni­
kacji lądowej wszelkie rekordy niechęci do
zatrzymywania się. Zanim, nawet w sytuacji
awaryjnej, rozpędzony do szybkości 100 km/h
pociąg znieruchomieje, musi przebyć drogę
(zależnie od długości składu) od 700 do 1000
m. Tyle wynosi droga hamowania, jeśli hamul­
ce przy wszystkich osiach działają sprawnie, co
 cy się w cylindrze o uszczelnionych obydwu ków, lecz taki sposób regulacji powoduje
częściach - zarówno nad, jak i pod tłokiem. ogromne straty, znaczna część energii elektry­
Część pod tłokiem jest połączona bezpośred­ cznej zamienia się niepotrzebnie w ciepło.
nio z przewodem dostarczającym sprężonego W dodatku silnik, regulowany w ten sposób,
powietrza, a drugą zasila się ze zbiornika przy niewielkich obrotach byłby bardzo słaby,
napełnianego z tego samego przewodu przez a wysoki moment obrotowy rozwijałby dopie­
zawór zwrotny. Jak długo ciśnienie w przewo­ ro przy pełnej szybkości. Na szczęście istnieją
dzie i w zbiorniku jest takie samo, tłok hamul­ bardziej subtelne i precyzyjne metody stero­
ca pod działaniem dodatkowej sprężyny po­ wania pracą silnika. Do ich zrozumienia po­
zostaje w skrajnym położeniu. Obniżenie ciś­ trzebne jest jednak przypomnienie sobie pod­
nienia w przewodzie powoduje przesuwanie stawowych zasad budowy silników i praw
się tłoka i uruchomienie hamulców. Wybór elektrodynamiki.
takiego właśnie systemu jest podyktowany Wyobraźmy sobie idealny silnik prądu sta­
względami bezpieczeństwa, przerwanie skła­ łego, w którym nie ma oporów ruchu. Mogło­
du pociągu czy choćby nie zauważona awaria by się wydawać, że po podłączeniu do źródła
sprężarki wywołują samoczynne hamowanie. energii silnik zacznie wirować coraz prędzej,
Poza tym system ten określa sposób posługi­ bez ograniczenia prędkości obrotowej. Tak
wania się hamulcami w czasie normalnej jazdy. jednak się nie dzieje, a rozpędzaniu się silnika
Maszynista ma do dyspozycji zawór ustawiany zapobiega zjawisko indukcji. W przewodach
krótką dźwigienką. Przesunięcie jej do tyłu poruszającego się w polu magnetycznym wir­
powoduje stopniowe zmniejszanie ciśnienia nika indukuje się bowiem siła elektromotory­
w przewodzie hamulcowym pociągu, a więc czna o znaku przeciwnym do napięcia przyło­
i uruchamianie hamulców we wszystkich wa­ żonego z zewnątrz. W pewnym momencie
gonach. Obniżenie ciśnienia jest trwałe, prze­ obydwie te wielkości zrównują się, niknie
stawienie dźwigni w położenie neutralne nie czynnik wymuszający przepływ prądu, a więc
powoduje zmniejszenia intensywności hamo­ ustaje także dopływ energii do silnika. Rozpę­
wania. Można więc, raz ustawiwszy odpowied­ dzanie się kończy.
nią wartość opóźnienia, zająć się wykonywa­ Może się przy tym wydać paradoksem, iż
niem innych operacji. Dopiero przesunięcie obroty będą tym większe, im słabsze będzie
dźwigni do przodu, poza położenie równowa­ pole wytwarzane przez elektromagnes stojana,
gi, powoduje ponowne napełnienie przewodu ale to prawda. O indukowanej sile elektromo­
sprężonym powietrzem o właściwym ciśnieniu torycznej decyduje bowiem szybkość zmian
i odblokowanie hamulców. Kontrolę pracy strumienia pola magnetycznego, a więc co
urządzeń hamulcowych umożliwiają manome- stracimy przy zmniejszaniu natężenia pola,
try, pokazujące ciśnienie w głównym zbiorni­ musimy nadrobić zwiększając częstodiwość,
ku lokomotywy, w jej cylindrach hamulco­ z jaką obracają się w nim uzwojenia. Wprost
wych i w przewodzie doprowadzającym sprę­ proporcjonalny do natężenia pola magnetycz­
żone powietrze do wszystkich wagonów nego jest natomiast moment obrotowy rozwi­
pociągu. jany przez silnik.
Zatrzymywanie pociągu, mimo że długo­ Dobierając odpowiednio .prąd płynący
trwałe, jest czynnością dość prostą. Bardziej przez uzwojenia stojana, można skutecznie
złożonych operacji wymaga regulacja przy­ wpływać na parametry pracy silnika elektro­
spieszenia i prędkości w czasie normalnej jaz­ wozu, z jednym wszakże wyjątkiem. Niemoż­
dy. Silniki elektryczne niechętnie poddają się na bowiem w ten sposób uniknąć pierwszego
bowiem regulacji mocy czy szybkości obroto­ udaru prądowego, gdy do sieci jest podłączany
wej, kiedy zasila je sieć trakcyjna o niezmien­ nieruchomy jeszcze silnik. O natężeniu pobie­
nym napięciu. Można oczywiście ograniczać ranego prądu decyduje w tym wypadku jedy­
napięcie doprowadzane do silnika przez zasto­ nie oporność uzwojeń, którą konstruktorzy
sowanie połączonych z nim szeregowo oporni­ silników zmniejszają, by uniknąć strat na grza-

26
Nowoczesny silnik napędowy lokomotywy, zblokowany z przekładnią przenoszącą napęd na oś. Długi wał napędowy,
umieszczony wewnątrz wydrążonego wirnika i gumowe sprzęgło elastyczne zmniejszają drgania wywołane gwałtownymi
zmianami obciążenia

nie się przewodów. Prąd płynif&y przy rozru­
chu może więc być ogromny, przekraczający
wielokrotnie dopuszczalną wartość natężenia,
przewidzianą przy projektowaniu silnika.
Grozi to awarią, a jeśli nawet nie dojdzie do
niej, to i tak jedynym efektem gwałtownego
rozruchu będzie poślizg kół i nadmierne zuży­
cie mechanizmów. Prąd rozruchowy silnika
trzeba więc sztucznie ograniczać łącząc silnik
szeregowo ze specjalnymi oporami rozrucho­
wymi.
Elektrowozy mają zazwyczaj po kilka silni­
ków, istnieje więc jeszcze jeden sposób wpły­
wania na ich pracę. Gdy potrzebna moc nie jest
zbyt wielka, można łączyć silniki szeregowo,
redukując zasilające je napięcie bez potrzeby
stosowania oporników.
W elektrowozach są wykorzystywane wszy­
stkie wymienione przed chwilą sposoby wpły­
wania na prace silników elektrycznych. Bar­
dzo szeroki zakres regulacji szybkości obroto­
wej, duże zmiany potrzebnej do poruszania
pociągu mocy i konieczność nieustannego
przestrzegania narzuconych przez konstrukcję
silnika ograniczeń pobieranego przezeń prądu
i otrzymywanej mocy powodują, że urządzenia
regulujące pracę silników są skomplikowane
i wymagają precyzyjnej obsługi. Próba zbyt
szybkiego uruchomienia pociągu może dopro­
wadzić do uszkodzenia silników lub połączo-

27
/
 nej z nimi aparatury. W dodatku położenie nych stacji. Przełączniki reflektorów, świateł
regulatorów trzeba nieustannie zmieniać, do­ zewnętrznych i wewnętrznych elektrowozu,
stosowując się do szybkości jazdy. Używane wyłączniki przetwornic połączonych z wenty­
zwykle w takich razach pedały czy dźwignie latorami silników i sprężarek wypełniają tabli­
w elektrowozie nie są w działaniu dość precy­ cę rozdzielczą. Szczególne miejsce na niej zaj­
zyjne. Bardzo przydatne okazało się tutaj nato­ muje przycisk samoczynnego hamulca pocią­
miast koło kierownicy, osadzone na wale gu. Urządzenie to, uruchamiane przez elektro­
z krzywkami przełączającymi poszczególne magnesy umieszczane przed każdym semafo­
obwody. Pełnemu zakresowi pracy silników - rem, ma za zadanie sprawdzanie czujności
od zera do maksymalnej mocy - odpowiada maszynisty i, w razie braku reakcji z jego
niemal cały obrót koła. Dzięki temu trudno strony, zatrzymuje pociąg niezależnie od sytu­
przegapić właściwe ustawienie regulatorów, acji na trasie. Gdy elektrowóz przejedzie nad
a ewentualne przekroczenia nominalnego prą­ elektromagnesem, w kabinie zapala się lampka
du są nieduże, więc niezbyt groźne. umieszczona przy dolnej krawędzi okna, w za­
Pierwsze pół obrotu koła odpowiada szere­ sięgu wzroku prowadzącego pociąg. Na ten
gowemu połączeniu silników, ale później już sygnał powinien on odpowiedzieć dotknięciem
wszystkie pracują pod pełnym napięciem sieci przycisku. Jeśli to nie nastąpi, w kabinie rozle­
trakcyjnej. Okazuje się jednak, że nawet usta­ ga się głośny buczek, a w chwilę później
wienie silników na pełną moc, okręcenie koła zaczynają działać hamulce pociągu. Urządze­
do oporu, nie nadaje lokomotywie najwyższej nia sterownicze zostają zablokowane, a infor­
prędkości. Dopiero zmniejszenie prądu płyną­ macja o tym zostaje zapisana na taśmie rejes­
cego przez elektromagnesy stojanów, czego tratora notującego przebieg podróży. Kontro­
dokonuje się przez bocznikowanie uzwojeń za lę nad pociągiem odzyskuje się dopiero wtedy,
pomocą przesuwania dodatkowej dźwigni - gdy jego prędkość spadnie poniżej 10 km/h.
daje możność osiągnięcia maksymalnych Wrażenia z jazdy elektrowozem są dość
obrotów. zwykłe. Silniki napędzające pociąg pracują
Sterowanie silnikami lokomotywy wymaga niemal bezgłośnie, szumią jedynie przetworni­
uwagi. Mimo iż przełączanie obwodów powie­ ce i wentylatory. Wysoko umieszczona kabina
rzono stycznikom uruchamianym przez daje perspektywę zupełnie inną niż ta, do
krzywki, a więc odbywa się ono bez udziału której przywykliśmy na co dzień, prawidłowa
obsługi, potrzebna jest nieustanna kontrola ocena szybkości jest z tego powodu właściwie
pracy silników. Obserwowanie amperomierzy niemożliwa. Nawet tak charakterystyczny dla
wskazujących natężenie prądu pobieranego kolei stukot kół o złącza szyn nie dociera do
przez silniki dostarcza maszyniście wskazó­ pomieszczeń elektrowozu.
wek dla dalszego postępowania. Przy nie zmie­ Zainteresowanie koleją i pociągami wynika
nionym położeniu koła nastawnika pobierany nie tylko z fascynacji potężnymi pojazdami.
prąd maleje wraz ze wzrostem prędkości. Gdy Kolej jako środek transportu jest obecnie bar­
spadek jest już wyraźny, można przestawić dzo modna na całym świccie, ze względu na jej
koło w dalsze położenie, co wiąże się ze skoko­ wielkie znaczenie praktyczne, tym bardziej że
wym wzrostem prądu, i cały cykl działań gwałtowny rozwój techniki kolejowej całkowi­
zaczyna się od nowa. Pewnym ułatwieniem cie zmienił bilans wad i zalet transportu szyno­
jest automatyczny ogranicznik prądu, nie do­ wego. W czasach coraz droższej energii, starań
puszczający do przeciążenia silników. Zmniej­ o ochronę środowiska i oszczędne wykorzysta­
sza on jednak dynamikę jazdy pociągu i dlate­ nie ziemi kolej ma coraz więcej zwolenników.
go nie zawsze jest stosowany. Trudno się temu dziwić.
Najbardziej sprawnym energetycznie i naj­
Pozostałe elementy wyposażenia elektrowo­ korzystniejszym dla środowiska źródłem ener­
zu mają charakter pomocniczy. Radiotelefon gii mechanicznej jest wciąż silnik elektryczny.
umożliwia porozumiewanie się z obsługą mija­ Trwają więc nieustanne starania o zastosowa-

28
nie tego źródła napędu we wszystkich dziedzi­
nach transportu. Próby nie są łatwe.
Samochody elektryczne wciąż pozostają
w stadium niezbyt udanych eksperymentów,
brakuje bowiem odpowiednio lekkiego, prze­
woźnego źródła prądu.
Na morzu przekładnie elektryczne są stoso­
wane częściej, lecz dopóki prądnice są napę­
dzane silnikami spalinowymi lub turbinami
parowymi, trudno by elektryczność w pełni
wykazała swe zalety.
Siłownie atomowe, w których wytwarzanie
energii elektrycznej odbywa się bez spalin,
mimo że technicznie sprawne, wciąż okazują
się ekonomicznie nie uzasadnione. Na małych Crteroosiowa lokomotywa o mocy trwałej 4440 kW, przy­
statkach żeglugi śródlądowej perspektywy za­ stosowana do ruchy z prędkością do 140 km/h
stosowania napędu elektrycznego są jeszcze
wiednika w żadnej innej formie komunikacji.
mniej wyraźne. Przy przewozie towarów, gdy nie „traci się”
W powietrzu - znaczny ciężar silników elek­ możliwości przewozowych na zwiększenie wy­
trycznych, a przede wszystkim źródeł prądu gody jazdy, dysproporcje są jeszcze większe.
uniemożliwia ich stosowanie w samolotach. Zużywając 1 kWh energii kolej może wykonać
Wyjątkiem, zapewne na długo, pozostaną sa­ pracę przewozową 16 tkm (czyli na przykład
moloty wykorzystujące energię słoneczną do przetransportować 16 ton ładunku na odle­
napędzania swych miniaturowych silników. głość kilometra). Uwaga! Nie należy mylić
Mimo że są one wielkim osiągnięciem techni­ tego pojęcia z pracą w rozumieniu fizyki! Ten
cznym i technologicznym, trudno uważać je za sam nakład energii w transporcie drogowym
pełnowartościowy środek transportu. spowoduje przemieszczenie na tej trasie zaled­
Kolej jest w tym towarzystwie chlubnym wie niepełnych 2 ton ładunku. Tak wyglądają
wyjątkiem. Komunikację szynową udało się różnice w „fizyce” transportu, wynikające
zelektryfikować ze znakomitym skutkiem, i to z różnic oporów ruchu po szynach i jezdni,
dość dawno. Początki handlowego wykorzys­ mniejszego oporu powietrza przypadającego
tywania trakcji elektrycznej sięgają ostatnich na jednostkę ładunku i znacznie spokojniejsze­
lat poprzedniego wieku, obecnie w wielu kra­ go przebiegu jazdy pociągu, bez zbędnych
jach przejęła ona ponad 80% wszystkich zadań hamowań i przyspieszeń.
transportowych kolei. Inne trakcje pozostały
już tylko na mało ważnych, peryferyjnych li­ Kompletny wózek napędowy lokomotywy wraz z dwoma
niach. Tylko tam bowiem nie opłaca się insta­ silnikami
lowanie bardzo drogiego wyposażenia zelek­
tryfikowanej linii - słupów, sieci trakcyjnej
i podstacji zasilających. Przy dużym ruchu
pociągów elektryczność jest niezastąpiona.
Kolej jest w ogóle wyjątkowo oszczędnym
środkiem transportu. Na przewiezienie jedne­
go pasażera zużywa 7 razy mniej energii niż
samochód, a kilkanaście razy mniej, niż po­
chłania przelot samolotem. W dodatku warun­
ki podróży są nieporównywalne, ilość miejsca
i dodatkowych urządzeń, jakie mają do dyspo­
zycji pasażerowie kolei, nie znajdują odpo-

29
Angielski ekspres APT |Advanced Passenger Tram), w którym napędzające pociąg elektrowozy są umieszczane w środku
składu i sterowane zdalnie z kabin maszynistów

Na koszty transportu wpływają w bardzo rzyć, lecz sprawność energetyczna elektrowni

wyraźny sposób ceny stosowanych nośników
energii. Komunikacja lotnicza i drogowa zuży­
wa drożejące nieustannie wysokogatunkowe
paliwa płynne, kolej zadowala się mniej cenny­
mi, cięższymi frakcjami ropy i energią elektry­
czną. I ę ostatnią trzeba, co prawda, wytwo­
jest znacznie większa niż silników spalino­
wych, a zużywane paliwa są tańsze. Znaczna
część energii elektrycznej pochodzi z innych,
często odnawialnych źródeł. Na przykład ko­
leje francuskie 30% swego zapotrzebowania na
energię elektryczną pokrywają z własnej sieci

Doświadczalny, przechylany na zakrętach wózek pozwalający na szybszą jazdą na zwykłych torowiskach

elektrowni wodnych. Dzięki temu eksploata­ t 1$
cja pociągów elektrycznych jest kilkakrotnie
tańsza niż trakcji spalinowej czy parowej.
O zaletach pociągów w porównaniu z inny­
mi środkami transportu decyduje nie tylko
ekonomia. Linie kolejowe zajmują bardzo nie­
wiele miejsca przy dużej przepustowości,
a modernizacja już istniejącej sieci może znacz­
nie zwiększyć możliwości przewozowe bez za­
bierania nowych terenów. W transporcie dale­
kobieżnym dwutorowa linia szerokości zaled­
wie 13 m pozwala podróżować 20 000 pasaże­
rów na godzinę, a w ruchu miejskim (metro
i SKM) liczba ta urośnie jeszcze dwu- trzy­ Przechylany pociąg w czasie pokonywania zakrętu
krotnie. Aby przewieźć samochodami pasaże­
rów opuszczających jeden tylko paryski z konwencjonalnych elektrowni cieplnych,
dworzec Saint-Lazare, potrzebna by była a znacznie m niejsze zużycie energii przez po­
autostrada o czterdziestu pasach ruchu i szero­ ciągi w porównaniu z innym i środkami trans­
portu pow oduje, że ilość zużytych paliw,
kości 350 m!
Elektrowozy zwalniają swych konstrukto­ a stąd pośrednio i ilość wyem itowanych zanie­
rów od konieczności starań o ochronę środowi­ czyszczeń jest bardzo mała.
ska. Silniki elektryczne nie wydzielają spalin, Kolej um ożliwia podróże szybkie i bezpie­
problem zanieczyszczeń przenosi się więc do czne. Przykład francuskiego T G V , zapewnia­
miejsc wytwarzania energii elektrycznej. jącego prędkość przejazdu sięgającą 260 km /h,
„Oczyścić” elektrownię jest jednak łatwiej niż świadczy o tym , że kolej nie ma równych sobie
silniki spalinowe pojazdów. Spalanie pod kot­ w kom unikacji lądowej, a i samolotom wiele
łami odbywa się w ustalonych warunkach, nie ustępuje. Pociągiem jedzie się bowiem
zbliżonych do optymalnych, gazy spalinowe są z miasta do miasta, podczas gdy samoloty
odprowadzane wysoko, po odpyleniu w elek­ zapewniają jedynie połączenie m iędzy odległy­
trofiltrach. W dodatku nie cała energia elek­ m i od centrów lotniskam i, na które dojechać
tryczna zużywana przez pociągi pochodzi coraz trudniej. Przy odległościach do kilkuset

Rekordzista wśród pociągów - francuski TGV, którym można podróżować ze średnią prędkością 260 km/h
 kilometrów pociągi są więc najkorzystniej­
szym środkiem podróżowania.
Pochwały na cześć kolei nie pasują do wize­
runku PKP. Istotnie pod względem szybkości
i regularności kursowania pociągów, a także
stopnia zelektryfikowania najważniejszych na­
wet linii ustępują one znacznie innym prze­
woźnikom. Dobre chęci nie wystarczają, a bez
inwestycji, remontów szlaków kolejowych
i taboru, bez starań o unowocześnianie urzą­
dzeń musi następować regres. Oszczędzając na
kolei popadliśmy w biedę. Na przykład loko­
motywy EU 07, budowane według częściowej
licencji angielskiej, miały służyć przez lat 10,
a ich odpowiedniki przez tyle czasu stosowano
w Wielkiej Brytanii. U nas jeżdżą już niemal
dwukrotnie dłużej, wciąż obsługując nawet
pociągi ekspresowe. Są nadal dobre, gdyż stan
torowisk i tak nic pozwala na rozwijanie wię­
kszych prędkości jazdy.
Rozwój techniki kolejowej ma zaspokoić
wiele potrzeb. Zwiększenie prędkości ruchu
pociągów i bezpieczeństwa podróżowania,
wzrost masy przewożonych ładunków i osz­
czędność energii - to najważniejsze z nich.
Oczywiście, nie wszystkie cele można osiągnąć
jednocześnie, różne są wymagania transportu
towarowego i pasażerskiego, lecz wszędzie
zmiany są bardzo widoczne.
Najistotniejszym, powszechnie stosowa­
nym usprawnieniem jest elektronizacja loko­
motyw elektrycznych. Regulowanie pracy sil­
ników powierzono układom tyrystorowym,
eliminując w ten sposób przynoszące straty
energii oporniki. W dodatku zastosowanie
układów elektronicznych znakomicie ułatwiło
zautomatyzowanie procesu rozruchu i regula­
cji prędkości, znacznie spadły wymagania do­
tyczące precyzji działań maszynisty. Do uru­
chomienia pociągu wystarczy już zwykła
dźwignia.
Silniki elektryczne pociągu mogą pracować
jako prądnice, są wtedy wykorzystywane jako
hamulce. Możliwość taka teoretycznie istniała
zawsze, lecz przy sterowaniu elektronicznym
znacznie łatwiej ją zrealizować. Wytworzoną
w ten sposób energię elektryczną można kiero­
wać do sieci trakcyjne), odzyskując w ten
sposób znaczną część energii włożonej w roz­
32
ruch pociągu. Jest to szczególnie ważne w ko­
munikacji podmiejskiej czy w wagonach me­
tra, w których rozpędzanie i hamowanie trwa
przez większą część jazdy. W pociągach dale­
kobieżnych, które dzięki nowoczesnym meto­
dom sterowania ruchem pociągów zatrzymują
się bardzo rzadko, nie zawsze opłaca się kom­
plikować konstrukcję stosowaniem hamulców
regeneracyjnych. Sterowanie tyrystorowe uła­
twia łączenie wielu lokomotyw i umożliwia
stosowanie układów zapobiegających pośliz­
gowi napędzanych osi. Dzięki temu zestaw
trzech czteroosiowych lokomotyw może być
stosowany do napędzania pociągów o masie
5500 t na trasach o nachyleniu 1%.
Walka z poślizgiem jest coraz istotniejszym
problemem dla konstruktorów. Niski współ­
czynnik tarcia stali po stali, który tak cieszy,
gdy przynosi niewielkie opory ruchu pociągu,
utrudnia jednocześnie jego napędzanie, gdyż
umożliwia poślizg kół. Konstruktorzy pierw­
szych lokomotyw chcieli zaradzić temu stosu­
jąc zębate szyny i kola napędowe, które wtedy
okazały się zupełnie zbędne. Obecnie jednak
lokomotywy zbliżają się do ograniczenia siły
napędowej uzyskiwanej z osi, danego przez
iloczyn nacisku na oś i współczynnika tarcia
materiału kół o szyny. Ponieważ nacisk na oś
jest, w trosce o szyny, ograniczony przepisami
kolejowymi (w USA i RFN może wynosi 300
kN, w innych krajach sięga z reguły 220 kN),
coraz większe lub coraz szybsze pociągi wyma­
gają zwiększenia liczby napędzanych osi. Na
przykład we francuskim TGV niemal połowa
wózków jest wyposażona w silniki elektrycz­
ne. Pociąg ten koncepcją przypomina raczej
podmiejskie jednostki elektryczne niż typowe
składy z lokomotywą i wagonami.
Obecny rekordzista - TGV, podobnie jak
japoński „Hikari” , jeżdżą po wydzielonych,
specjalnie dla nich zaprojektowanych i wyko­
nanych torowiskach. Małe nachylenie trasy
i łagodne skręty umożliwiają bardzo szybką
jazdę. Przy mniejszym natężeniu ruchu pasa­
żerskiego takie rozwiązanie nie jest jednak
opłacalne, trzeba wykorzystywać istniejącą
sieć kolejową. Niestety, wrogiem szybkiej jaz­
dy są gwałtowne boczne przyśpieszenia rzuca­
jące na zakrętach pasażerów o ściany wago-
Wyprodukowany w 1915 roku silnik trakcyjny o mocy 665
kW, masie 181 1 średnicy ponad 3 m
nów. Sposob na to - odpowiednie nachylenie
torowiska - jest znany od dawna, ale ma zasad­
niczą wadę. Jest skuteczny jedynie przy ściśle
określone) prędkości jazdy, przy której nie od­
czuwa się zakrętu, a jedynie nieznaczne zwięk­
szenie ciężaru ciała. Aby umożliwić przejeż­
dżanie zakrętów z prędkościami znacznie
większymi niż ta, dla której projektowano to­
rowisko, trwają eksperymenty z dodatkowym
nachyleniem pudel wagonów za pomocą spec­
jalnie skonstruowanych wózków. Wraz z po­
chyleniem, wagon przesuwa się nieco ku środ­
kowi zakrętu zwiększając swą stabilność.
Zmiany nie ominęły także samych silników
napędowych. Nawet tam, gdzie stosuje się
zasilanie lokomotyw prądem zmiennym, coraz
częściej używa się silników stałoprądowych
połączonych z prostownikami tyrystorowymi.
W porównaniu ze stosowanymi w pierwszych
lokomotywach elektrycznych wielkimi wolno­
obrotowymi silnikami napędzającymi koła tak
jak maszyny parowe - za pomocą układu
wiązarów i wykorbień - współczesne silniki
wyglądają niepozornie. Niewielkie wymiary,
ułatwiające montaż silnika w wózku lokomoty­
wy, przy stale rosnącej mocy to jedna z waż­
nych cech współczesnych silników trakcyj­
nych, wymagająca jednak stosowania coraz
lepszych, wytrzymujących wysoką tempe­
raturę tworzyw izolacyjnych. O trwałości silni­
ków i przebiegu między naprawami decydują
komutator i szczotki doprowadzające prąd do
Współczesny silnik o mocy 1000 kW ma masę 2970 kg
i niewiele ponad metr średnicy
uzwojeń wirnika. Przy większych mocach sil­
ników i prędkościach obrotowych w czasie
pracy, obciążenie komutatorów i szczotek
nieustannie rośnie. Mimo to, dzięki stosowa­
niu nowych materiałów i ulepszonych kon­
strukcji, przebiegi między przeglądami i re­
montami zwiększyły się bardzo wyraźnie.
Zupełnemu przeobrażeniu uległ wygląd ze­
wnętrzny pociągów przystosowanych do roz­
wijania najwyższych prędkości. Przekrój wa­
gonów jest niezmienny na całej długości, zre­
zygnowano z wszelkich zbędnych i wystają­
cych poza zasadniczy obrys elementów. Przy
projektowaniu pudeł wagonów coraz częściej
stosuje się sposób komputerowej analizy ob­
ciążeń poszczególnych fragmentów konstruk­
cji w różnych warunkach jazdy metodą ele­
mentu skończonego. Najbardziej charakterys­
tyczną cechą szybkich pociągów jest jednak
wydłużony, opływowy kształt przedniej i tyl­
nej części pociągu.
Tu budzą się swojskie skojarzenia, współ­
czesne superekspresy przypominają bo­
wiem... obudowany aerodynamicznie paro­
wóz Pm-36, zaprojektowany i zbudowany
w Polsce w 1936 roku, przeznaczony do pro­
wadzenia pociągów pospiesznych. Wtedy lo­
komotywa Pm-36 była sensacją techniczną, ,
świadectwem wysokiego poziomu polskiego
kolejnictwa. Miejmy nadzieję, że PKP uda się
odzyskać tę opinię, choć wymagać to bSędzie
wiele czasu i środków finansowych.
33
 Wiktor Niedzicki

Nieczęsto się zdarza, by uczony mógł sam na badania półprzewodników ogromne środki.
ocenić znaczenie dokonanego przez siebie od­ Zajmują się tym liczne zespoły fizyków, elek­
krycia. Gdy w 1833 roku syn londyńskiego troników i technologów, zaś każde nowe od­
kowala, genialny samouk, 42-letni Michael krycie jest wykorzystywane niemal natych­
Faraday zauważył zjawisko zmniejszania się miast. Również w Polsce prowadzi się od lat
oporu siarczku srebra podczas ogrzewania, tego typu prace. W Instytucie Fizyki PAN
zapewne nie przywiązywał do tego zbyt wiel­ w Warszawie odkryto nową grupę materiałów
kiej wagi. Była to przecież tylko jedna z wielupółprzewodnikowych - półprzewodniki pół-
prac, które uczony przeprowadzał w ramach magnetyczne.
doświadczeń nad elektrycznością. Jak wiadomo z nauki o elektryczności, mo­
Dopiero w 42 lata później zanotowano kolej­ żemy wyróżnić kilka grup materiałów różnią­
ny krok w badaniach nad dziwnymi materiała­ cych się stopniem przewodnictwa. Są to izola­
mi. Właśnie w 1875 roku Ernst Werner von tory zwane dielektrykami (np. gazy czy porce­
Siemens, elektrotechnik, znakomity wynalaz­ lana), przewodniki (metale), elektrolity (roz­
ca i przemysłowiec niemiecki, brat współtwór­ twory wodne kwasów, zasad i soli), złe prze­
cy pieca do wytopu stali, zwanego dziś piecem wodniki zaliczane także czasem do izolatorów
martenowskim, skonstruował komórkę fotoe- (np. drewno, tkaniny, tkanki żywe).
lektryczną. Urządzenie to powodowało zmia­ Półprzewodniki zajmują w tym podziale
ny natężenia prądu w obwodzie na skutek miejsce pośrednie między metalami i złymi
zmian oświetlenia. Wykorzystał w nim właści­ przewodnikami (a przy tym są ciałami stały­
wość jednej z odmian alotropowych selenu, mi). Ich opór w znacznej mierze zależy od
który w ciemności jest prawie nieprzewodzą- temperatury, pola elektrycznego lub promie­
cy, natomiast w świetle dobrze przewodzi niowania oraz od stopnia czystości danej prób­
prąd elektryczny. ki. Właśnie możliwość sterowania wielkością
Po dalszych 8 latach Carl F. Fritz wykorzys­ich przewodnictwa elektrycznego wywołuje
tał charakterystyczne dla półprzewodników tak duże zainteresowanie naukowców i inży­
zjawisko zmian oporu złącza metal-półprze- nierów. Zmiany oporu sięgają kilkuset tysięcy
wodnik, przy odwracaniu kierunku przepły­ razy, a sterować nimi można już w procesie
wu prądu i zbudował pierwszy półprzewodni­ produkcji materiału półprzewodnikowego,
kowy prostownik selenowy. przez dodanie odpowiedniej ilości domieszek.
Opór półprzewodników maleje wraz ze wzros­
1 tak powoli rodziła się fizyka półprzewod­ tem temperatury, czyli odwrotnie niż w meta­
ników - podstawa dzisiejszej elektroniki. lach. Jest to spowodowane zwiększeniem się
Obecnie przyrządy półprzewodnikowe są liczby elektronów swobodnych, czyli elektro­
produkowane w skali masowej, spełniają tysią­ nów przewodnictwa pod wpływem tempera­
ce najróżniejszych funkcji i przybierają wiele tury.
form. Dzięki żmudnym pracom udaje się dziś Przypomnijmy sobie teraz inny podział
w jednym elemencie półprzewodnikowym rea­ wszelkich materiałów. Tym razem kryterium
lizować wiele różnych funkcji. Nic więc dziw­ podziału będą stanowiły ich właściwości mag­
nego, że najbogatsze kraje świata przeznaczają netyczne. Mamy więc. diamagnetyki (np.

34
miedz, srebro, rtęć, siarka, sól kamienna,
szkło, woda itp.), które dają się bardzo słabo
magnesować w kierunku przeciwnym do kie­
runku pola zewnętrznego; paramagnetyki (np.
powietrze, platyna, sól, potas, cer itp), które
m agnesuj się zgodnie z kierunkiem pola. Ich
namagnesowanie się nie test jednak silne, choc
kilkaset razy większy niżdiamagnetyków. Ist­
n ie j również antyferromagnetyki (chrom,
mangan, tlenki, chlorki i siarczki tych metali),
które różnią się od paramagne tyków zależnoś­
cią namagnesowania od temperatury i od natę­
żenia zewnętrznego pola magnetycznego. Fer-
romagnetyki ^zelazo, nikiel, kobalt, gadolin,
stopy żelaza i niklu; magnesują się tak jak pa -
ramagnetyki, tylko tysiące razy silniej, przy
czym osiągają stan nasycenia. Nawet po wyłą­
czeniu pola ferromagnetyk pozostaje magne­
sem. Istnieją także terromagneiyki o właści­
wościach podobnych do lerromagnetyków,
jednakże nieco słabszych, które różnią się po­
nadto od swoich wielkich braci strukturą we­
wnętrzną. Większość ciał zawiera w sobie ma­
leńkie ,,magneslki” - elementarne dipole ma­
gnetyczne - które mogą oddziaływać na siebie
i tworzyć stan uporządkowany, np. wszystkie
mogą być zwrócone w jednym kierunku. Prze­
wodnictwo elektryczne polega na uporządko­
wanym ruchu elektronów (ogólnie rzecz bio­
rąc - ładunków). Zewnętrzne pole magnetycz­
ne może odchylić strumień ładunków w bok.
Gdy zatem w samej strukturze materiału znaj­
dą się choćby niewielkie „magnesiki” , będą
one zaburzały ruch elektronów. A przecież ta­
kimi dipolami możemy sterować np. za pomo­
cą pola zewnętrznego, Daje to nam do ręki
znakomite narzędzie.
W trakcie tworzenia półprzewodnikowego
stopu dodaje się atomów pierwiastków, takich
jak mangan, żelazo czy chrom, które mają
silny moment magnetyczny.
Z punktu widzenia składu chemicznego
półprzewodniki magnetyczne są to związki
dwu-, lub więcej składnikowe zawierające,
jako jedne ze składników, pierwiastki ziem
rzadkich, jak np. Eu, Gd, Sm, lub pierwiastki
metali przejściowych, np. Mn, Fe, Cr nd.
Te lokalne „magnesiki” mogą (ale nie muszą)
oddziaływać na ruch elektronów. W nieobec­
ności pola magnetycznego materiał zachowuje
się jak normalny półprzewodnik. Gdy nato­
miast przyłożymy zewnętrzne pole magnety­
czne, pojawia się efekt wzmacniający. Mo­
menty magnetyczne zostają uporządkowane.
Układają się one zgodnie z kierunkiem pola.
W ten sposób pole magnetyczne wewnątrz
materiału ulega zwielokrotnieniu. Jest to efekt
podobny do włożenia żelaznego rdzenia do
wnętrza zwojnicy-solenoidu, tyle że półprze­
wodnik magnetyczny stanowi wzmacniacz
znacznie doskonalszy.
Czy materiał taki może znaleźć zastosowa­
nie? Istnieją kryształy półprzewodnikowe
przystosowane do reagowania na promienio­
wanie o dość ściśle określonej częstotliwości.
Gdy jednak konieczna jest zmiana zakresu
czułości, musimy zrobić nowy kryształ.
W przypadku półprzewodnika magnetyczne­
go wystarczy próbkę włożyć między bieguny
elektromagnesu o odpowiednim natężeniu po­
la. Skutkiem będzie zmiana długości fali świet­
lnej, na którą jest uczulony nasz materiał.
Zastosowań jest znacznie więcej.
W Instytucie Fizyki PAN w Warszawie,
w zespole kierowanym przez proł. dra Roberta
R. Gałązkę, rozpoczęto przed kilku laty próby
wytworzenia materiałów półprzewodniko­
wych o jeszcze dziwniejszych właściwościach.
W półprzewodnikach magnetycznych bo­
wiem atomy magnetyczne (np. żelaza czy man­
ganu) są rozmieszczone regularnie. Co będzie,
gdy półprzewodnik „zmieszamy” z niewielką
ilością materiału magnetycznego? Możemy
w ten sposób zbudować kryształy, w których
nieregularnie pojawiać się będą atomy magne­
tyczne. Powstanie więc półprzewodnik półma-
gnetyczny.
Należy tu zauważyć, że w półprzewodni­
kach półmagnetycznych jony są ustawione
w regularnej sieci, ale nie potrafimy powie­
dzieć dokładnie, jaka jest ich kolejność. Wie­
my jedynie, że statystycznie jon żelaza czy
manganu będzie np. co czwarty lub piąty.
1akie niezbyt „gęste” ustawienie jonów ma­
gnetycznych powoduje, że nie są one ściśle ze
sobą sprzężone, a jednocześnie wystarczająco
silnie oddziałują na elektrony w czasie prze­
wodnictwa.
35
 Dlatego też półprzewodniki półmagnetycz-
ne od magnetycznych różnią się jedynie ilością
i porządkiem występowania momentów ma­
gnetycznych.
„Tworząc półprzewodnik półmagnetyczny
- mówi prof. Gałązka - budujemy materiał,
w którym możemy regulować jego właściwości
półprzewodnikowe. Jego właściwości magne­
tyczne też podlegają kontroli. Przecież ilość
elektronów przewodnictwa możemy zmieniać.
W trakcie tworzenia stopu możemy także re­
gulować ilość atomów żelaza, manganu czy
chromu. W ten sposób możemy obserwować
ewolucję oddziaływań magnetycznych w za­
leżności od „zagęszczenia” dipoli magnetycz­
nych. Materiały takie są więc bardzo ważne dla
naukowców interesujących się fizyką półprze­
wodników, ale także dla tych, którzy zajmują
się fizyką magnetyków. W normalnym magne­
tyku ewolucja oddziaływania magnetycznego
jest bowiem niemożliwa do zaobserwowania” .
„Najważniejszy dla fizyków jest aspekt po­
znawczy - mówi dr Jacek Kossuth, współpra­
cownik prof. Gałązki. - Byłoby rzeczą wspa­
niałą, gdyby udało się zbudować jednolitą
teorię półprzewodników i magnetyków. Może
badania nowych materiałów pozwolą na to?” -
Jeśli chodzi o czysto praktyczne zastosowa­
nie, to zgłoszono już dwa patenty dotyczące
półprzewodników półmagnetycznych.
Wyobraźmy sobie, że za pomocą światła
chcemy przesiać informację (np. światłowo­
dem). Należy je zatem zmodulować, tzn. nało­
żyć na wiązkę światła naszą informację. Pół­
przewodniki półmagnetyczne dają możliwość
modulacji polaryzacji światła, czyli zmiany
płaszczyzny, w której drga fala świetlna.
Prototyp takiego nadajnika i odbiornika
został już zbudowany w Instytucie Fizyki Uni­
wersytetu Warszawskiego na ul. Hożej. Jeśli­
by ktoś chciał obejrzeć, jak działa taki przy­
rząd, to zapraszamy do Muzeum Techniki,
gdzie został umieszczony.
Drugi patent dotyczy budowy laserów stro­
jonych (czyli zmieniających długość fali pro­
mieniowania) pracujących w dalekiej podczer­
wieni. Znajdą one zastosowanie w biologii
i fotochemii. Lasery strojone są oczywiście
znane na świecie, natomiast dotąd były one
36
przestrajane w niewielkim zakresie. W naszym
przypadku zakres przestrajania jest znacznie
szerszy.
Duże zainteresowanie wywołały półprze­
wodniki półmagnetyczne w związku z innym
zastosowaniem wspomnianych wyżej laserów.
Otóż jednym z najtrudniejszych zagadnień
w energetyce jądrowej jest oddzielenie od sie­
bie izotopów uranu. Wydobywając rudę ura­
nową otrzymujemy również mieszaninę izoto­
pów, które za pomocą konwencjonalnych me­
tod bardzo trudno jest rozdzielić. Natomiast
energia jonizacji ich związków jest dla każdego
z izotopów różna. Co więcej, przypada w ob­
szarze pracy nowych laserów. Po dokładnym
dostrojeniu lasera oświetla się więc np. pary
fluorku uranu. Cząsteczki zawierające intere­
sujący nas izotop ulegają jonizacji. Jako jony są
zbierane przez znajdującą się w pobliżu elek­
trodę tanio i wydajnie.
Innym zastosowaniem półprzewodników
półmagnetycznych mogą być detektory pro­
mieniowania podczerwonego z maksimum
czułości przestrajanym przez pole magnety­
czne.
Ale półprzewodniki półmagnetyczne to
przede wszystkim grupa materiałów mająca
duże znaczenie poznawcze. Ich badanie być
może doprowadzi do rozszyfrowania jednej
z najbardziej pasjonujących zagadek fizyki
ciała stałego, tajemnicy szkła spinowego.
„Ostatnio w świecie fizyki ciała stałego
»gorącym tematem« stały się szkła spinowe -
mówi dr Kossuth. - Są to dziwne »szkła«.
Z wyglądu przypominają metal. Bo też są to
półprzewodniki, metale, itd. Ze szkłem mają
wspólną chaotyczną, ale równocześnie zamro­
żoną strukturę. Są to materiały, w których
momenty magnetyczne me mogą wytwarzać
fazy uporządkowanej, jak np. w ferromagne-
tykach” .
Jak powszechnie wiadomo, zwykłe szkło
zbudowane jest głównie z krzemionki. Mate­
riał ten może tworzyć kryształy (np. kryształ
górski), w których każdy atom umieszczony
jest w dokładnie określonym miejscu. Atomy
tworzą w nich regularną sieć krystaliczną.
W zwykłym sżkle atomy są ułożone zupełnie
chaotycznie.
 Szkło spinowe jest materiałem o regularnej,
krystalicznej budowie. W jego strukturze
znajdują się liczne atomy mające silny moment
magnetyczny związany ze spinem. Charakte­
rystyczny dla szkła brak uporządkowania
w szkłach spinowych dotyczy stanu momen­
tów magnetycznych. Materiały, w których
spiny atomów są ustawione bezładnie, znano
od dawna. W szkłach spinowych stan nieupo­
rządkowany jest jednak „zamrożony” , co
oznacza, że pola magnetyczne związane z ato­
mami nie mogą zmieniać swego kierunku na­
wet pod wpływem zewnętrznego pola (chyba
że jest ono bardzo silne). Istnieje także tempe­
ratura, powyżej której „magnesiki” zaczynają
się ruszać. Wówczas można przemagnesować
próbkę, czyli uporządkować spiny polem ze­
wnętrznym.
Jak zatem widać, materiał taki przypomina
szkło tylko w sensie nieporządku i możliwości
jego zamrożenia. Nieporządek dotyczy tylko
spinów, same bowiem atomy porządnie tkwią
w regularnej sieci krystalicznej. Szkła spinowe
są stopami. Jednym z pierwszych był stop 95%
miedzi i 5% żelaza. W tej chwili znamy już
wiele materiałów tego typu. Wiadomo, że
takie materiały, |ak żelazo, podgrzane do pew­
nej temperatury, zachowują się podobnie jak
miedź (nie dają się namagnesować). Wszystkie
materiały magnetyczne mają taką temperaturę
krytyczną, w której przechodzą ze stanu upo­
rządkowanego do stanu nieuporządkowanego
(temperatura Curie). Zmieniają w niej swoją
fazę.
Z kolei mamy szkła spinowe, które są nieu­
porządkowane, ale „zamrożone” , czyli me
poddają się działaniu pola zewnętrznego. Gdy
materiał taki podgrzejemy, pole może „upo­
rządkować” spiny. Czy jest to nowa faza?
Dlaczego poniżej pewnej temperatury stan
nieuporządkowany ulega zamrożeniu? Dla­
czego jest to przejście skokowe? Jednocześnie
zewnętrznie materiał pozostaje niezmieniony -
nie topi się ani nie zamarza. Zmiany dotyczą
tylko struktury magnetycznej.
Tak się szczęśliwie złożyło, że naukowcy
z Instytutu Fizyki PAN w Warszawie w pół­
przewodnikach półmagnetycznych zaobser­
wowali po raz pierwszy przejście do stanu szkła
spinowego. Stało się tak na skutek oddziały­
wań, które były wprawdzie przewidywane
przez teoretyków, ale nigdy wcześniej nie zo­
stały potwierdzone eksperymentalnie. Nadto
w półprzewodnikach półmagnetycznych moż­
na badać stopniowe przejście od stanu ferro-
czy antyferromagnetyka do stanu szkła spino­
wego i dalej do materiału diamagnetycznego.
Zespół kierowany przez prof. Gałązkę uznał
to za wyjątkową szansę. Znamy przecież mo­
delowe rozwiązania dla stanów skrajnych (fer­
ro-, anty ferro- i diamagnetyków). Można się
więc pokusić o skonstruowanie modelu stanów
pośrednich.
I oto na początku 1981 roku zespół spróbo­
wał wyjaśnić przejście antyferromagnetyczne.
Szkła spinowe, jeśli zawierają wystarczająco
dużo atomów magnetycznych, stają się w pew­
nym sensie „porządnym” magnetykiem.
Oczywiście, atomy magnetyczne w dalszym
ciągu są jeszcze rozmieszczone w sposób niere­
gularny, jednak materiał zachowuje się już nie
jak szkło spinowe, ale jak antyferromagnetyk.
I to okazało się momentem przełomowym
w całej sprawie. Założono, że szkło spinowe
ma strukturę niejednorodną, składa się jak
gdyby z „ziaren” . Wewnątrz każdego ziarna
struktura magnetyczna jest jednorodna, ale
w każdym inna. Obserwowane efekty stano­
wią więc uśrednienie zjawisk zachodzących
w ziarnach. Okazało się, że przy zastosowaniu
tego modelu dane eksperymentalne zgadzają
się z obliczeniami teoretycznymi.
Być może prace zespołu kierowanego przez
prof. Roberta R. Gałązkę z Instytutu Fizyki
PAN w Warszawie nie są aż epokowym odkry­
ciem, ale z całą pewnością są jednym z najistot­
niejszych wyników uzyskanych w fizyce pół­
przewodników w ostatnich latach. Świadczy
o tym zainteresowanie tymi badaniami ze stro­
ny naukowców całego świata.
Trudno dziś powiedzieć, czy półprzewodni­
ki półmagnetyczne i szkła spinowe będą za
kilka lub kilkanaście lat produkowane w skali
masowej. Niemniej ich właściwości są na tyle
fascynujące, a usługi, jakie już oddały fizyce
ciała stałego, są tak istptne, że chyba warto się
nimi bliżej zająć.
37
 Mgr Zbigniew Wolnlcki
Silniki spalinowe wynaleziono ponad 120 lat
temu; fabryczna, seryjna ich produkcja trwa
niemal 100 lat. Jako źródło napędu klasyczny
silnik spalinowy, jak dotąd, nie ma praktycz­
nie konkurentów i według wielu prognoz
utrzyma swą dominującą pozycję w świecie
techniki jeszcze przez co najmniej 40 lat.
W takim stanic rzeczy, wobec rosnących cen
i przewidywanego deficytu paliw do silników
spalinowych, pochodzących z rafinacji ropy
naftowej, coraz większego znaczenia nabierają
przez to badania nad zastąpieniem stosowa­
nych paliw ropopochodnych przez paliwa
otrzymywane z węgla, gazu ziemnego, odpa­
dów organicznych lub produktów rolniczych.
O spalaniu w silnikach spalinowych
Jak wynika z samej nazwy silnika spalino­
wego, energia mechaniczna jest w nim wytwa­
rzana w procesie spalania paliw w rodzaju
benzyny, alkoholu, oleju napędowego i in­
nych. Spalanie paliwa w silniku polega na
szybkim jego utlenianiu tlenem z powietrza
wprowadzonego do cylindra silnika.
Obecnie stosowane paliwa ciekłe, będące
pochodnymi ropy naftowej, są mieszaninami
węglowodorów. Benzyna silnikowa jest np.
mieszaniną ok. 300 różnych związków: węglo­
wodorów alifatycznych, cykloalifatycznych
i aromatycznych. W granicznym przypadku
produktami spalania węglowodorów są dwu­
tlenek węgla i woda - wtedy proces nazywamy
spalaniem zupełnym.
38
llosc powietrza, potrzebna teoretycznie do
spalania zupełnego niektórych paliw, obliczo­
no na podstawie reakcji spalania. Praktycznie
paliwo spala się z pewnym nadmiarem powie­
trza, dlatego do spalenia 11 benzyny potrzeba
ok. 10 000 1 powietrza (wagowy stosunek po­
wietrza i benzyny w mieszance wynosi 16:1,
ponieważ powietrze jest ok. 600 razy lżejsze od
benzyny).
Zapłon mieszanki paliwa z powietrzem
można zapoczątkować przez wyładowanie ele­
ktryczne lub nagrzanie mieszanki do tempera­
tury zapłonu (p. tab. 1). Gdy mieszanka zapala
się przez iskrowe wyładowanie elektryczne
między elektrodami świecy zapłonowej, to taki
zapłon nazywamy zapłonem elektrycznym,
a silnik z takim zapłonem silnikiem iskrowym.
Zapłon przez nagrzanie mieszanki do tem­
peratury zapłonu może być zrealizowany dwo­
ma sposobami:
- przez umieszczenie w komorze spalania ele­
mentu grzejnego, np. świecy żarowej (stąd
nazwy: zapłon żarowy i silnik o zapłonie
żarowym)
- przez sprężenie powietrza w cylindrze silni­
ka i rozpylenie ciekłego paliwa w sprężo­
nym, gorącym powietrzu (stąd nazwa: za­
płon sprężeniowy lub samoczynny, oraz
silnik wysokoprężny tub silnik o zapłonie
samoczynnym).
Spalanie węglowodorów jest reakcją łańcu­
chową, tzn. składa się z szeregu bardzo szybko
po sobie następujących reakcji chemicznych.
Z chwilą rozpoczęcia procesu spalania czoło
płomienia posuwa się z prędkością zależną od
składu mieszanki, temperatury i ciśnienia,
a także zawirowań płynu, obecności kataliza­
torów spalania itp. Spalanie paliwa silnikowe­
go, w zależności od warunków, w jakich ono
przebiega, może odbywać się z różnymi pręd­
kościami:
- spalanie powolne: poniżej 8 m/s,
- spalanie normalne: 10-28 m/s,
- spalanie szybkie (stukowe): 300-500 m/s,
- spalanie detonacyjne 1500-2800 m/s.
Warunki panujące wewnątrz cylindrów pra­
cującego silnika nie zezwalają na spalanie po­
wolne i detonacyjne, zazwyczaj mamy do czy­
nienia ze spalaniem normalnym. W warun­
kach normalnych prędkość posuwania się czo­
ła płomienia (począwszy od świecy) wynosi ok. Rozprzestrzenianie się płomienia w cylindrze silnika

20 m/s, tj. 72 km/h. Płonące w cylindrze szkodliwym ze względu na towarzyszące mu

paliwo szybko osiąga temperaturę 2000-
3000°C, co powoduje szybki przyrost ciśnienia
w komorze spalania (ciśnienie rośnie z szyb­
kością ok. 7 GPa/s aż do maksymalnego ciśnie­
nia ok. 4-5 MPa.
W szczególnych warunkach proces spalania
może przejść w spalanie szybkie. Wówczas
szybko postępującej fali ciśnienia towarzyszy
charakterystyczny dźwięk (stuk) i stąd nazwa:
spalanie stukowe. Przyczynami powstawania
zjawiska spalania stukowego mogą być: jakość
paliwa (co wiąże się z jego budową chemiczną
i obecnością w mieszance katalizatorów spala­
nia) oraz warunki pracy silnika (co wiąże się
z konstrukcją silnika: stopniem sprężenia,
kształtem komory spalania, rozmieszczeniem
,świec, zaworów itd.). Spalanie stukowe wystę­
puje zarówno w silnikach gaźnikowych, jak
i wysokoprężnych. Jest ono zjawiskiem bardzo
Tabela 1
Właściwości fizykochemiczne niektórych paliw
gwałtowne wzrosty ciśnienia i temperatury.
Przy spalaniu stukowym przyrost ciśnienia
może dojść aż do 70 GPa/s. To gwałtowne
uderzenie fali ciśnieniowej przy jednoczesnym
wzroście temperatury może doprowadzić do
uszkodzenia niektórych części silnika.
Pg , A' i ,, ’/- jf J 4
Pożądane właściwości paliw
Silniki samochodowe, zarówno gaźnikowe,
jak i wysokoprężne dostosowane są zazwyczaj
do paliw ciekłych. Paliwa ciekle, przeznaczone
do napędu silników gaźnikowych, powinny
mieć m.in. dużą lotność, toteż stosuje się tu
tzw. paliwa lekkie, przede wszystkim benzynę
otrzymywaną z ropy naftowej.
Paliwa, przeznaczone do napędu silników
wysokoprężnych, są znacznie mniej lotne, ma-

Skład chemiczny Wartość Teoret Granice Temperatura C

Rodzaj Gęstość
paliwa % wag kg/l opałowa zapo trzeb, zapalności w
dolna powietrza powietrzu
samo­
kcal/l kg/kg 1 at. 20X zapłonu
zapłonu
% obj.

Benzyna 85,1 14,9 0 0.758 7900 14.6 1,2-7,0 -44 280

Alkohol
metylowy 37,5 12,5 50,0 0,800 3700 6,5 7,0-37,0 + 11 470
Alkohol
etylowy 52,2 13,0 34,8 0,790 5170 8,97 3,3-19,0 + 12 392

39
 Przekrój silnika spalinowego
ją większy ciężar właściwy i dlatego nazywamy
je paliwami ciężkimi.
Prężność par jest istotną właściwością pa­
liw . Od prężności pary w temperaturze otocze­
nia zależy łatwość uruchomienia silnika, po­
wstawanie ,,korków” parowych w przewodach
zasilających, wartość strat z powodu odparo­
wania paliwa czy dokładność wymieszania pa­
liwa z powietrzem. Z tego względu w okresie
40
zimy sprzedawana jest benzyna przystosowana
do warunków jazdy w niskich temperaturach -
ma ona większą prężność par i niższą tempera­
turę początkowej destylacji, co ułatwia roz­
ruch silnika i jego zasilanie w warunkach
zimowych.
Łatwość uruchamiania silnika zależy rów­
nież od ciepła parowania. Teoretycznie w sil­
niku gaźnikowym do cylindra powinna być
doprowadzona mieszanka, w której paliwo jest
całkowicie odparowane. Ponieważ w praktyce
zazwyczaj tego nie osiągamy, na drodze mie­
szanki od gaźnika do cylindra odprowadzamy
zawsze odpowiednią ilość ciepła niezbędnego
do odparowania zawartego w mieszance ciek­
łego paliwa. W przypadku paliw o dużym
cieple parowania (np. alkohole) należy stoso­
wać silne podgrzewanie mieszanki lub zasysa­
nie podgrzanego powietrza.
Do podstawowych parametrów paliw nale­
ży również wartość opałowa. Jest ona miarą
energii zawartej w jednostce paliwa, którą
możemy przetworzyć na energię cieplną. War­
tość opałowa czynnika pracującego w cylin­
drze silnika jest niższa od teoretycznej opalo­
wej wartości mieszanki paliwa i powietrza
i odpowiada tzw. wartości opałowej dolnej (p.
tab.)
Inną, bardzo istotną właściwością paliw jest
odporność na spalanie szybkie (stukowe).
Znaczącą rolę odgrywa tu budowa chemiczna
węglowodorów wchodzących w skład paliwa.
Bardziej odporne na spalanie stukowe są wę­
glowodory o cząsteczkach z licznymi rozgałę­
zieniami lub o budowie cyklicznej, najmniej -
węglowodory o długich, prostych łańcuchach.
Właściwości przeciwstukowe mają również
paliwa o cząsteczkach zawierających grupę
wodorotlenową OH, a więc alkohole.
Umownym wskaźnikiem niepodatności pa­
liwa do spalania stukowego jest liczba oktano­
wa. Im większa jest liczba oktanowa, tym
większą ma ono odporność na spalanie stuko­
we. Odporność paliwa na spalanie stukowe,
a tym samym jego liczbę oktanową, można
zwiększyć przez dodanie tzw. antydetonato-
rów, np. czteroetylku ołowiu
Pb(C2H5)4
lub pięciokarbonylku żelaza
Fe(CO),.
Czteroetylek ołowiu jest bardzo silną trucizną,
a paliwo z jego dodatkiem, tzw. etylina, jest
w celu ostrzeżenia użytkowników odpowied­
nio barwione.
Paliwa stosowane w silnikach spalinowych
muszą więc spełniać określone wymagania.
Wymagania te trzeba uwzględnić przy wszel­
kich próbach wprowadzania nowych rodzajów
paliw, mogących częściowo lub całkowicie za­
stąpić paliwa pochodzące z przerobu ropy
naftowej. Przeanalizujmy pod tym kątem
mniej lub bardziej zaawansowane próby zasto­
sowania do silników spalinowych metanolu
i etanolu oraz benzyny syntetycznej.
Metanol
Metanol, czyli alkohol metylowy, jest jed­
nym z podstawowych półproduktów przemy­
słu chemicznego otrzymywanych z węgla ka­
miennego lub gazu ziemnego. Technologia
produkcji metanolu jest dobrze znana i rozpra­
cowana. Wartość opałowa metanolu jest, co
prawda, około dwukrotnie niższa niż benzyny
(zbiorniki na paliwo musiałyby być dwukrot­
nie większe), ale za to metanol odznacza się
wysoką wartością liczby oktanowej. Z wad
wymienić trzeba niską temperaturę wrzenia (t
= 65°C) sprzyjającą tworzeniu się parowych
,,korków” w przewodach paliwowych oraz to,
że w temperaturze poniżej 11°C mieszanka .
metanolu i powietrza w ogóle nie chcę się
zapalać. Zastosowanie czystego metanolu by­
łoby więc dość trudne. Metanol sprawdził się
jednak jako dodatek do benzyny, chociaż
i z tym są pewne trudności. Ograniczona jest
jego mieszalność z benzyną, zwłaszcza nisko-
oktanową; mieszanka metanolu z benzyną
wrażliwa jest na zawodnienie (już przy zawar­
tości 0,1% wody następuje rozwarstwienie
mieszaniny w zbiorniku); teoretyczne zapo­
trzebowanie na powietrze przy spalaniu mie­
szanki jest niższe niż przy stosowaniu benzyny
(a więc bez regulacji gaźnika mieszanka prze­
dostająca się do komory spalania byłaby nad­
miernie zubożona). Trudności te można jed­
nak pokonać. Rozwarstwianiu się mieszanki
w obecności wody można przeciwdziałać przez
dodawanie odpowiednich substancji homoge­
nizujących i stabilizujących układ benzyna -
metanol - woda. Jednym z nich jest eter
metyloizobutylowy, otrzymywany z metano­
lu. Nawet surowy produkt reakcji metanolu
i izobutylenu, zawierający 40-60% eteru
w nieprzereagowanym metanolu, może być
bez dodatkowego oczyszczania stosowany bez­
pośrednio jako dodatek do benzyny. Regulacja
41
składu mieszanki pałiwowo-powietrznej
wskutek obecności metanolu w benzynie wy­
maga natomiast zmiany przepustowości dysz
paliwowych, a szczególnie zwiększenia średni­
cy dyszy główne].
Trudności w rozruchu silnika w niższych
temperaturach usuwa obecność eteru w skła­
dzie mieszanki. 15-% dodatek mieszaniny ete­
ru z metanolem w benzynie zapewnia stabil­
ność mieszanki do temperatury -35°C. Doda­
tek eteru i metanolu do benzyny pozwala rów­
nież na zmniejszenie zawartości ołowiu w ben­
zynie bez obniżenia liczby oktanowej Rachu­
nek kosztów jest sprawą odrębną, w każdym
razie przy rosnących cenach ropy naftowej
częściowe przynajmniej zastąpienie benzyny
metanolem i eterem wydaje się uzasadnione
i technicznie realne.
Etanol, czyli alkohol etylowy, jako dodatek
do paliwa silnikowego zapowiada się jeszcze
atrakcyjniej. Ma wyższą wartość opałową, wy­
ższą temperaturę wrzenia, a liczbę oktanową
równie wysoką jak metanol. Alkohol etylowy
jest wykorzystywany na szeroką skalę jako
składnik benzyn silnikowych w Brazylii. Pro­
dukuje się go tam przede wszystkim przez
fermentację trzciny cukrowej oraz w mniej­
szym stopniu manioku, kassawy i sorgo.
Obecna produkcja sięga ok. 4 mld litrów
rocznie, a według optymistycznych założeń
rządu brazylijskiego za kilka lat 2/3 ogólnej
liczby samochodów w Brazylii powinno być
napędzanych mieszaniną benzyny z alkoholem
Seryjnie produkowany Fiat przystosowany do zasilania
czystym etanolem
(85% benzyny i 15% etanolu). Co więcej,
w brazylijskich filiach Fiata i VW rozpoczęto
seryjną produkcję samochodów dostosowa­
nych specjalnie do zasilania czystym alkoho­
lem etylowym (patrz zdjęcie). Oczywiście
przykład Brazylii nie jest możliwy do naślado­
wania w innych krajach, o odmiennych warun­
kach glebowych i klimatycznych, chociaż np.
w Stanach Zjednoczonych wobec powstawania
nadwyżek plonu kukurydzy i płodów rolnych
występuje duże zainteresowanie przerobem
tych zapasów na etanol fermentacyjny, a wła­
dze federalne i stanowe stymulują taką działal­
ność. Poza warunkiem dysponowania nadwyż­
kami płodów rolnych, główną przyczyną małej
dotychczas konkurencyjności etanolu fermen­
tacyjnego względem benzyny są trudności wy­
nikające z obecnie użytkowanej technologii
fermentacji. Stosowane dotychczas szczepy
drożdży wstrzymują bowiem dalszą fermenta­
cję nastawu już przy stężeniu w nim 10-20%
alkoholu; w efekcie oddestylowanie etanolu
z tak rozcieńczonego roztworu wymaga duże­
go nakładu energii. Istotne obniżenie kosztów
produkcji mogłoby przynieść dopiero wyho­
dowanie lub odkrycie drożdży odpornych na
ponad 30-% stężenie alkoholu lubopracowanie
nowej technologii fermentacji umożliwiającej
usuwanie powstającego alkoholu z fermentują­
cego roztworu, np. fermentacji próżniowej.
Inna możliwość uniknięcia energochłonnej
azeotropowej destylacji z roztworu pofermen­
tacyjnego polegać mogłaby np. na ekstrakcji
alkoholu odpowiednim rozpuszczalnikiem
i następnie frakcjonowanej destylacji rozpusz­
czalnika i alkoholu. Podane przykłady metod
niskoenergetycznego wydzielania alkoholu
z roztworów pofermentacyjnych czekają jed­
nak dopiero na opracowanie i sprawdzenie
w skali przemysłowej.
Benzyna syntetyczna
jedną z możliwości zastąpienia benzyny po­
chodzącej z przerobu ropy naftowej jest pro­
dukcja benzyny syntetycznej z węgla. Poważ­
ną wadą węgla, w porównaniu z ropą naftową,
jest bardzo niski stosunek H do C, wynoszący
0,8:1. Aby można było przekształcić węgiel
w paliwa ciekłe, trzeba ten stosunek zwiększyć
do okoto 1,8:1. Można to osiągnąć dwiema
metodami: 1) pośrednio - przez zgazowanie
węgla do mieszaniny CO i H2, a następnie
katalityczną reakcję tych składników do wę­
glowodorów (proces Fischera-Tropscha), 2)
bezpośrednio - przez uwodornienie (dodawa­
nie H) lub pirolizę (usuwanie węgla pierwia­
stkowego.
Tą pierwszą metodą, tj. przez zgazowanie
i upłynnianie węgla, już wkrótce połowę swego
zapotrzebowania na paliwa ciekle pokrywać
będzie Republika Południowej Afryki. Upłyn­
nianie węgla możliwe jest również na drodze:
węgiel - gaz syntezowy - metanol - benzyna.
Przerób metanolu na benzynę (metodą opraco­
waną przez firmę Mobil Oil) podwyższa nieco
koszty uzyskania paliwa syntetycznego, ale
eliminuje trudności związane z bezpośrednim
zastosowaniem metanolu jako paliwa, a mia­
nowicie konieczność wymiany uszczelek
i przewodów na bardziej odporne na oddziały­
wanie metanolu. Ponadto wytworzona z meta­
nolu benzyna jest prawie identyczna chemicz­ Reaktory do upłynniania gazu syntezowego (instalacja do
nie z benzyną pochodzącą z ropy, ma wysoką produkcji benzyny syntetycznej metodą Fischera-Tropscha)
liczbę oktanową (ok. 97) i nie wymaga stoso­ metod, w tym m.in. ekstrakcja węgla za po­
wania czteroetylku ołowiu.
mocą ciekłych rozpuszczalników i hydrokra-
Proces Mobil, przebiegający przy nowym kowanie w obecności chlorku cynku.
typie katalizatora zeołitowego, umożliwia po­ Stosowanie wymienionych metod nie elimi­
dobno otrzymanie z takiej samej ilości węgla nuje oczywiście wielu innych możliwości no­
0 70% więcej benzyny w porównaniu z proce­ wych rodzajów paliw do zasilania silników
sem Fischera-Tropscha. Koszt benzyny uzys­ spalinowych lub przystosowywania nowych
kiwanej z metanolu byłby jednak obecnie źródeł pozyskiwania znanych już paliw. Takie
dwukrotnie wyższy niż benzyny pochodzącej możliwości przedstawia na przykład przerób
z przerobu ropy. odpadów drzewnych i komunalnych (przez
W niektórych krajach produkcja benzyny hydrolizę celulozy do alkoholu), piroliza sta­
z metanolu mogłaby opierać się na gazie ziem­ rych opon, uszlachetniający przerób olejów
nym. Np. w krajach Bliskiego Wschodu prze­ pochodzenia roślinnego itp. Większość z tych
rób gazu ziemnego na metanol mógłby być możliwości czeka jednak na opracowanie tech­
opłacalny ze względu na wysoki koszt trans­ nologii w skali przemysłowej, one dopiero
portu gazu ziemnego. Zamiast odbierać ciekły umożliwią obniżenie kosztów produkcji do
metan importerzy mogliby odbierać statkami poziomu porównywalnego z kosztami otrzy­
metanol i przerabiać na benzynę u siebie na mywania benzyny z ropy naftowej. Na możli­
miejscu. wość realizacji takich zamierzeń wskazuje
Równolegle do metod pośrednich poszuku­ przykład krajów, które nie mając własnej ro­
je się takich, które umożliwią bezpośrednią py, wprowadziły już przemysłową produkcję
przeróbkę węgla, zarówno kamiennego jak paliw do silników spalinowych, używając jako
1 brunatnego na paliwo płynne. W Stanach surowca alkoholu etylowego z trzciny cukro­
Zjednoczonych w stadium badań znajduje się wej, jak to zrobiła Brazylia, i benzyny syntety­
obecnie co najmniej kilkanaście tego typu cznej z węgla, jak to uczyniono w RPA.

43
 Doc. dr hab. Witold Szolginia
O królu Władysławie IV Wazie przeciętny
Polak wie niezbyt wiele. Może dlatego, że
owego władcy mimo prowadzonych przezeń
wypraw wojennych nie opromieniała ani
w części taka sława rycerska, jaka przed nim
stała się udziałem Stefana Batorego, a po nim -
Jana III Sobieskiego. A może dlatego, że mimo
różnych niepowodzeń w rządzeniu nie zyskał
sobie sprzyjającej ludzkiej pamięci opinii mo­
narchy nieszczęśliwego, jak jego brat i następ­
ca na tronie, Jan Kazimierz (znaczna w tym
zresztą zasługa Sienkiewicza i jego „Trylo­
gii” ...), czy też władcy nieudolnego, jak kolej­
ny król polski Michał Korybut Wiśniowiecki.
Tak czy inaczej, o królu Władysławie IV
z dynastii Wazów prawie każdy z nas wie
przeważnie niewiele więcej ponad to, że swe­
mu ojcu, Zygmuntowi III, postawił słynny
pomnik-kolumnę na warszawskim placu Za­
mkowym, że prowadził wojnę z Moskwą, pra­
gnąc koniecznie zasiąść na tronie carów, i że
u nasady Półwyspu Helskiego zbudować kazał
morski port obronny, od jego imienia nazwany
Władysławowem.
Port Władysławowo - był to jeden z przeja­
wów pewnych ambicji króla Władysława, któ­
re, gdyby się ziściły w całości, zapewniłyby mu
u potomnych estymę i szacunek na miarę jego
ambitnych zamierzeń. Nie urzeczywistniły się
jednak one w tych kierunkach, jakie planował,
i w tym stopniu, o jakim marzył. Brak pienię­
dzy oraz sprzeciw możnowładców i szlachty,
a w konsekwencji upadek floty i szeroko po­
myślanych inwestycji nadmorskich sprawił, że
zalążek morskiej potęgi Rzeczypospolitej zo­
44
stał pogrzebany pod piaskami Helu, a pozosta­
ła po nim jedynie na wieczną rzeczy pamiątkę
nazwa Władysławowskiego portu. Bardziej
poszczęściło się królowi w realizacji innego,
równie ambitnego zamierzenia. Oto drugim,
obok panowania na morzu „oczkiem w gło­
wie” Władysława IV była - artyleria. Nie
nosiła ona jednak wówczas w Polsce tego
miana, zwano ją bowiem „armatą” . Tu „nie­
wtajemniczonym” współczesnym wypada wy­
jaśnić, że nazwa ta nie oznaczała bynajmniej
armaty w dzisiejszym tego słowa znaczeniu,
a więc pojedynczego działa. Było to określenie
obejmujące wszystkie działa i całość zagadnień
artylerii jako wyodrębnionego rodzaju broni.
Określenie to rozciągało się zresztą również na
morską flotę wojenną, którą zwano „armatą
wodną” .
I właśnie w XVII wieku, za panowania
Władysława IV, nastąpił wielki rozwój pol­
skiej artylerii , przede wszystkim dzięki osobis­
tym, usilnym zabiegom króla i znakomitym
umiejętnościom jego współpracowników w tej
dziedzinie, generałów artylerii koronnej, zwa­
nych „starszymi nad armatą” : Pawła i Krzysz­
tofa Grodzickich, Krzysztofa Arciszewskiego,
Zygmunta Przyjemskiego i Marcina Kątskie-
go. W wielu miastach budują oni cekhauzy
(arsenały) i uruchamiają „działolejnie” - lud-
wisarnic, w których odlewano różne rodzaje
dział. Niektóre z nich i dziś jeszcze możemy
oglądać, ot, chociażby na skraju dziedzińca
Muzeum Wojska Polskiego, oparte o szczyt
muru oporowego warszawskiej skarpy. Spot­
kamy je również gdzie indziej, w niektórych
zabytkowych pałacach, zamkach i innych
obiektach dawnego budownictwa obronnego
w różnych stronach kraju.
Zwróćcie życzliwą uwagę na te piękne przy­
kłady polskiego siedemnastowiecznego kunsz­
tu „działolejnego” , dowody siły naszej ów­
czesnej „armaty” oraz zapobiegliwości króla-
artylerzysty w dziele umacniania zbrojnych sił
kraju. Nawet dziś, w dobie artylerii rakietowej
i pocisków międzykontynentalnych, zasługują
na uwagę i podziw wszystkie owe działa, no­
szące, nieco już dla nas naiwne i śmieszne,
nazwy kartaunów, bombard, kolubryn, huf-
nic, taraśnic, falkonetów, oktaw, organków,
wiwatówek, śmigownic, sokołów, szerszeni -
i jak je tam jeszcze wszystkie zwano.
Wokół Ziemi krążą dziś sztuczne satelity,
w przestrzenie międzyplanetarne mkną pojaz­
dy kosmiczne, człowiek planuje i realizuje
wyprawy w Kosmos. Jak każdemu dobrze
wiadomo, wszystko to byłoby niemożliwe bez
technicznego środka przezwyciężenia siły
przyciągania ziemskiego, a mianowicie - bez
rakiety.
Mówię tu o rzeczach znanych, Czytelnik zaś
ma oczywiste prawo zapytać, cóż właściwie
wspólnego ma ta współczesna dygresja z po­
przednimi obszernymi wywodami na temat
króla Władysława łV i jego sławetnej „arma­
ty” ? Ano, ma - i to coś bardzo istotnego. To
mianowicie, że właśnie w Polsce, właśnie za
Zastawienie tych dwóch rysunków wywołuje wrażenie niewątpliwie szokujące. Górny przedstawia działo polskia z połowy
XVII wieku, dolny za i - przekrój zaprojektowanej w tym samym okresie przez Kazimierza Siemienowicza rakiety
trzystopniowej, zamieszczony w jego książce „Artis msgnse artilleriae pars prima"
panowania Władysława IV, właśnie w obrębie
„armaty koronnej” powstały pierwsze w świę­
cie teoretyczne prototypy dzisiejszych poci­
sków rakietowych i ich wyrzutni. Zaskakują­
ce? Zapewne, jednakże jak najbardziej praw­
dziwe.
Powyższe stwierdzenie nie oznacza, że Pol­
ska w XVII wieku była kolebką techniki rakie­
towej w ogóle. Technika ta jest bowiem znana
już od dobrych kilku tysięcy lat. Starożytni
Hindusi posługiwali się w swych wyprawach
wojennych ognistymi strzałami, których im­
pet lotu osiągany był, jak się przypuszcza,
przez napęd rakietowy. Od Hindusów nau­
czyć się mieli tej sztuki Chińczycy, którym,
jak wiadomo, już na wiele lat przed naszą erą
znany był proch strzelniczy, w Europie wyna­
leziony dopiero na przełomie XIII i XIV stule­
cia. Z Chin, przez kraje arabskie, znajomość
napędu rakietowego przeniknęła stopniowo do
Europy. Stare kroniki podają, że w X wieku
wojownicza księżna kijowska Olga wywoływa­
ła zamęt, popłoch i przerażenie w szeregach
swych wrogów właśnie rakietami. W nastę­
pnym stuleciu to samo czynili Wenecjanie
w stosunku do swych śmiertelnych wrogów
Saracenów. Podobne przerażenie i zamiesza­
nie szerzyli rakietowymi ognistymi strzałami
Tatarzy w szeregach rycerstwa polskiego, któ­
re pod wodzą Henryka Pobożnego stawiło
opór ich nawale w bitwie pod Legnicą w roku
1241.
45
 O tym wszystkim stare kroniki i przekazy pu technicznego w sztuce wojennej, a szcze­
mówią w sposób raczej emocjonalny („ogniste gólnie w budowie fortyfikacji i stosowania
strzały” , „ogniste ptaki”) niż rzeczowo do­ artylerii - wysyła go własnym sumptem na
kładny, w każdym jednak razie z niektórych dalsze studia wojskowe do Niderlandów (Ho­
zastanawiających szczegółów owych relacji landii), słynących wtedy z najlepszych w świę­
uczeni wysnuwają wniosek, że chodziło w nich cie inżynierów wojskowych i artylerzystów.
właśnie o swego rodzaju prymitywne pociski Niderlandzkie arkana wojowania nie wystar­
0 napędzie rakietowym. czyły królewskiemu pupilkowi, w swej nauko­
Teoretyczne opracowanie znacznie dosko­ wej peregrynacji odwiedza również Francję
nalszych typów owych pocisków nastąpiło i Hiszpanię.
w XVII wieku - w naszym kraju. Tu właśnie
Po powrocie do kraju Siemienowicz pomaga
zarysowane zostały zasady konstrukcji i me­ Władysławowi IV w unowocześnianiu armii,
chaniki lotu praprototypów dzisiejszych po­ . a potem jako dowódca artylerii bierze kolejno
tężnych pocisków rakietowych. Mówiąc żarto­ udział w kampanii smoleńskiej (1633-1634)
bliwie, narodziły się wówczas „praprababki” w oblężeniu Białej, w bitwie z Tatarami pod
późniejszych o przeszło trzy stulecia nowo­ Ochmatowem (1644) i wreszcie w bitwie pod
czesnych pocisków rakietowych, wyrzuca­ Piławcami (1648). Później opuszcza Polskę
nych w czasie II wojny światowej przez ra­ i udaje się ponownie do Holandii, gdzie osiadł-
dzieckie „katiusze” na hitlerowskich najeź­ szy na stałe pisze i wydaje dzieło swego życia -
dźców. fundamentalne, wybitne opracowanie na te­
Pora na przedstawienie twórcy polskich ra­ mat artylerii. Łaciński tytuł tej księgi, wyda­
kiet prochowych, właściwego bohatera niniej­ nej w roku 1650 w Amsterdamie kosztem króla
szego artykułu - Kazimierza Siemienowicza. Władysława IV, brzmiał: „Artis magnae artil-
Pochodził z Wielkiego Księstwa Litewskiego, leriae pars prima, studio et opera Casimiri
był zawodowym żołnierzem, oficerem kompu- Siemienowicz, Equitis Lithuani, olim artille-
towego (stałego) wojska litewskiego. Z woj­ riae Regni Poloniae Proprefecti” .
skowego wykształcenia był artylerzystą, i to
artylerzystą wybitnym, jednym z najznakomi­ „Sztuki wielkiej artylerii część pierwsza” ,
tszych w XVII wieku, a jego sława - jak się obszerne dzieło będące owocem długoletnich
okaże - przetrwała do dziś! studiów i zawodowej działalności wojskowej
O życiu i działalności Siemienowicza wie­ jego autora, rozsławiło nazwisko Siemienowi­
my, niestety, niezbyt wiele. Już na początku cza w całej Europie. Bardzo szybko doczekało
swej służby w „armacie” dostał się do Arsena­ się wydania w języku francuskim (1651 r.).
łu warszawskiego, tego samego, który prze­ Tego zaś, że nie straciło ono na aktualności
trwawszy liczne burze dziejowe stoi przy ulicy i później, dowodzi jego wydanie w języku
Długiej. W arsenale tym, założonym przez angielskim w roku 1676, a po latach, w roku
„starszego nad armatą koronną” , Pawła Gro­ 1729, również w języku nadal najlepszych
dzickiego, nie tylko przechowywano, ale rów­ w świecie fortyfikatorów i artylerzystów -
nież produkowano wszelkiego rodzaju broń Holendrów. Okoliczność ta, jak również data
1 rynsztunek wojenny, w tym również działa holenderskiego przekładu „Sztuki wielkiej ar­
i kule do nich. Tu właśnie młody Siemieno- tylerii” , odległa od daty pierwszego jej wyda­
wicz prowadzi swe studia nad „armatą” oraz nia w języku łacińskim o prawie osiem dzie­
zasadami oblegania, tudzież obrony twierdz siątków lat - dowodnie świadczą o tym, jak
i innych fortyfikacji. Wiadomo, że był wszech­ bardzo i jak długo ceniono księgę Siemienowi­
stronnie wykształcony nic tylko wojskowo, ale cza w Europie. Z jej tytułu wynika, że miała
i humanistycznie. ona stanowić piemszą część szerzej zamierzo­
Zalety Siemienowicza jako artylerzysty mu­ nego dzieła. Pozostałej części nigdy jednak nie
siały być nie byle jakie, skoro sam król Włady­ opublikowano. Niektórzy badacze wnoszą
sław IV, gorący zwolennik i propagator postę­ z tego, że Siemienowicz zmarł wkrótce po roku

46
 1650, jako że dokładna data jego śmierci nie
jest znana.
W tym to właśnie dziele Siemienowicza,
w księdze trzeciej zatytułowanej ,,De roche-
tis” („O rakietach”), znajdujemy interesujące
nas tutaj rozważania na temat „praprababek”
dzisiejszych potężnych rakiet. Autor niniej­
szego artykułu prosi teraz szanownego Czytel­
nika o szczególną uwagę i przygotowanie się na
prawdziwe rewelacje.
Bo oto w dobie, gdy na różnych polach
bitewnych, na bastionach obleganych twierdz
i na okrętach flot wojennych strzelały sobie
w najlepsze poczciwe (pozwólmy sobie z per­
spektywy przeszło trzech wieków na takie
określenie...) różne bombardy, kolubryny, ta-
raśnice czy inne wiwatówki - nasz Siemieno-
wicz projektuje ni mniej, ni więcej, tylko...
rakiety wielostopniowe, bez których niemożli­
we byłyby dzisiejsze loty kosmiczne! Sądzić
należy , że przy obecnej wielkiej popularności
rozmaitych przejawów systematycznego zdo­
bywania Kosmosu przez człowieka, tłumacze­
nie, co to są rakiety wielostopniowe - jest
zbyteczne. Poprzestańmy więc na wyliczeniu
kilku teoretycznie opracowanych przez Sie-
mienowieża obiektów tego rodzaju.
On pierwszy zaprojektował rakietę dwusto­
pniową, której głowica była wyposażona
w osiem małych rakietek, wybuchających
wkrótce po wystrzeleniu rakiety-matki. Dalej
- rakietę niosącą na sobie kilka mniejszych
rakiet wybuchających na pewnej określonej
wysokości. Następnie - rakietę trzystopniową,
której kolejne osłony mają masy 820 gramów,
307 gramów i 128 gramów. I wreszcie-rakietę
ze stabilizatorami trójkątnymi (mówiąc współ­
czesnym językiem technicznym: stabilizatora­
mi typu delta), zastosowanymi w praktyce
dopiero w XX wieku.
To jeszcze bynajmniej nie wszystko. Sie-
mienowicz zaprojektował również baterie ra­
kietowe oraz łodzie poruszane kolejnym odpa­
laniem rakiet. Ten ostatni pomysł nieodparcie
nasuwa myśl o dzisiejszych kutrach wodno-
-odrzutowych, a także samolotach odrzuto­
wych... Nasz genialny artylerzysta zajmował
się ponadto recepturami odpowiedniego skła­
du rakietowych mieszanek pędnych.
Brak podstaw, aby sądzić, że Siemie-
nowicz dokonywał praktycznych prób zapro­
jektowanych przez siebie rakiet, aczkolwiek
niejedna z jego zawartych w księdze „O rakie­
tach” obserwacji i uwag może stanowić dowód
przeprowadzonych eksperymentów. Ale na­
wet zakładając, że jego projekty i pomysły były
czysto teoretyczne, nie można oprzeć się po­
dziwowi dla tych klasycznych, genialnie pros­
tych i całkowicie prawidłowych pod względem
technicznym pomysłów. Pomysłów, na któ­
rych realizację trzeba było czekać niekiedy
dwieście i więcej lat...
Siemienowicz znalazł godnych następców
wśród własnych rodaków. W roku 1823 utwo­
rzony został w wojsku Królestwa Polskiego
korpus rakietników składający się z pół baterii
konnej i półkompahii pieszej. W styczniu 1831
półbateria została powiększona do baterii,
a półkómpania - do kompanii.. Ta ostatnia
dysponowała ośmioma „kozłami” , czyli wy­
rzutniami pocisków rakietowych; brała udział
w bitwach powstania 1831 r., odznaczając się
szczególnie w bitwie pod Grochowem.
W okresie tym wielkie zasługi dla rozwoju
artylerii polskiej w ogóle, a broni rakietowej
w szczególności, położył znakomity fachowiec
w tej dziedzinie, bohater narodowy Polski
i Węgier - generał Józef Bem. Ta wspaniała
postać, bojownik o wolność kilku narodów,
wybitny inżynier w generalskim mundurze -
zasługuje chyba na odrębny artykuł. Tu
wspomnimy tylko, w nawiązaniu do interesu­
jącego nas tematu, że Bem pracował m.in.
z wybitnymi wynikami w dziedzinie teorii
i konstrukcji rakiet, relacjonując swe prace
w wydanej w 1819 r. w języku francuskim
publikacji „Notes sur les fusćes incendiaires”
(„Uwagi o rakietach zapalających”).
Kazimierz Siemienowicz jest natomiast bez
żadnej wątpliwości pionierem nowoczesnej te­
chniki rakiet jako pocisków ziemskich. Jed­
nakże w licznych współczesnych publikacjach
z dziedziny techniki rakietowej jego nazwisko
wspominane jest bardzo rzadko, i to raczej
zdawkowo; bywa też tak, że świadomie się je
pomija. Tym bardziej więc uzasadnione chyba
jest oddanie słuszności jego zasługom.
47
 Doc. dr hab. Janusz Morawski
Od początku istnienia rodzaju ludzkiego
człowiek posługiwał się maszynami i współ­
działał z nimi. Początkowo rolę maszyny speł­
niały proste narzędzia, stanowiące element
pośredni między członami roboczymi ciała
i obiektem działania, bądź też pierwsze przy­
rządy, rozszerzające zakres naturalnych zmy­
słów. W dobie mechanizacji maszyna prze­
jmuje energetyczną rolę mięśni człowieka.
I niemal równocześnie występuje przy tym
konieczność sterowania energią maszyny.
Zanim pojawiły się automaty (jeden z pierw­
szych - regulator prędkości obrotowej maszy­
ny parowej, zbudowany przez Jamesa Watta),
rolę regulatora pełnił człowiek. Pierwotne za­
dania są jednak na tyle proste, te człowiek bez
trudu daje sobie z nimi radę. Konstruktorzy
tych pierwszych układów zajmują się wyłącz­
nie ich częścią maszynową.
W okresie II wojny światowej i bezpośred­
nio po niej problem człowieka-operatora, włą­
czonego umyślnie, bądź przypadkowo w jeden
system z maszyną, zainteresował techników
i psychologów. Przyczyną tego zainteresowa­
nia było to, że wiele z systemów wykorzystują­
cych człowieka jako integralne ogniwo obok
48
maszyny, wykazywało osiągi gorsze, aniżeli
przewidywano. Dzisiaj wiemy, że było to skut­
kiem niespełnienia warunków dopasowania
maszyny do możliwości człowieka.
Próby matematycznej analizy układów czło-
wiek-maszyna sięgają lat czterdziestych XX w.
Był to okres burzliwego rozwoju teorii stero­
wania. Dostrzeżono, że układ człowiek-ma-
szyna ma swój odpowiednik techniczny - sy­
stem regulacji, a ten ostatni był właśnie przed­
miotem badań teorii sterowania. Wydawało
się wówczas, że analiza układów człowiek-ma-
szyna jest tylko kwestią adaptacji metod teorii
sterowania.
Trudności wyłoniły się już przy próbie ma­
tematycznego opisu działania człowieka-ope­
ratora. Pierwsze modele operatora, oparte na
koncepcji „czarnej skrzynki” , ujmowały jedy­
nie pewne zależności między „wejściem” -
zwykle informacją wzrokową, a „wyjściem” -
oddziaływaniem na organ sterowy. Rzecz jas­
na, że podobnych zależności, nawet dla jedne­
go i tego samego człowieka, uzyskiwano tyle,
ile było czynników charakteryzujących sytua­
cję sterowania, takich jak: dynamika obiektu
sterowanego (może być on łatwy, trudny, leni-
 wy, bądź nerwowy w reakcji), sygnały zewnę­
trzne (te, za którymi należy nadążać i te -
zakłócenia - które trzeba eliminować), aktual­
ne predyspozycje psychofizyczne i wiele in­
nych. Zanim stało się to jasne, zgromadzono
olbrzymi materiał wynikowy, któremu nie
sposób odmówić wartości użytkowej dla bar­
dzo konkretnych sytuacji.
Uwieńczeniem tego kierunku badań była
tak zwana ,,zasada najlżejszej pracy” , głoszą­
ca, że układ człowiek - maszyna winien być
tak skonstruowany, aby działanie operatora
nie było bardziej złożone aniżeli prostego
wzmacniacza. Dodatkowo zasada ta postulo­
wała uwolnienie operatora od konieczności
reagowania na sygnały o częstotliwości powy­
żej 0,5 Hz.
Zasada najlżejszej pracy stanowiła przez dłu­
gi okres jedyną podstawę konstrukcji takich
urządzeń, jak układy sterowania pilotowanych
statków latających (samolotów, śmigłowców,
pierwszych statków kosmicznych), układów
ręcznego kierowania ogniem broni, itp. Rys, 2. Jedna * pierwszych prób określania charakterystyk
Jest faktem oczywistym, że ostateczna oce­ pilota-operatora w układzie sterowania samolotu. (Politech­
na układu człowiek - maszyna należy i przypu­ nika Warszawska, Katedra Automatyki I Telemechaniki,
rok 1963)
szczalnie zawsze należeć będzie do bezpośred­
niego użytkownika - operatora. Zamiast prze­ tywnej opinii tego, co obiektywne, jednozna­
to dociekać, jak działa operator, można wprost czne. Uzyskano w tym zakresie wiele, zarówno
postawić pytanie: Jak operator chce działać? przez opracowanie właściwych procedur bada­
Praktyczne wykorzystanie ocen operatora wy­ wczych, jak również w drodze odpowiedniego
magało wyodrębnienia z bądź co bądź subiek- przygotowania operatorów doświadczalnych.
Rys 1 Układ rocznej regulacji poziomu cieczy w naczyniu i jego odpowiednik: układ regulacji automatycznej

49
Jednym z wymagań proceduralnych było spro­
wadzenie roli oceniającego do udzielenia odpo­
wiedzi (zwykle typu ,,tak - nie” ) na precyzyj­
nie sformułowane pytania.
Jeden z podobnych testów, znany jako skala
Coopera, z niewielkimi modyfikacjami stoso­
wany jest szeroko do dziś dla oceny właściwoś­
ci pilotażowych załogowych statków latają­
cych.
Podstawowym warunkiem praktycznego
wykorzystania ocen operatora było uchwyce­
nie obiektywnych związków między tymi oce­
nami a fizycznie mierzalnymi parametrami
systemu. Na przykład, w lotnictwie należało
znaleźć powiązania między oceną właściwości
pilotażowych a wybranymi parametrami kon­
strukcyjnymi i obliczeniowymi samolotu. Nie­
które z tych powiązań okazały się tak powta­
rzalne i jednoznaczne, żę w chwili obecnej
przybrały formę ścisłych przepisów budowy
statków latających.
Kontynuowane są prace naukowców nad
ścisłą interpretacją ocen operatorów układów
człowiek - maszyna. Gdyby się to w pełni
udało, ocena stałaby się obiektywnym wyni­
kiem pomiaru, bezpośrednio dotyczącym te­
go, co konstruktorów najbardziej interesuje:
użytkowej wartości systemu. Organizm czło­
wieka oceniającego —wraz z całą różnorodnoś­
v yi ładowania
cią jego odczuć, wrażliwości, wyobrażeń
i umiejętności przewidywania —byłby wyko­
rzystany jako najdoskonalsze, naturalne labo­
ratorium dla pomiaru i obróbki danych.
W szczególności, właściwa człowiekowi natu­
ralna zdolność odczuwania stanów zagrożenia
mogłaby otworzyć nowe możliwości dla oceny
niezawodności systemów człowiek-obiekt
techniczny.
Istnieje niezaprzeczalny związek między
oceną operatora a jego obciążeniem podczas
wykonywania zadania w układzie. Im większe
obciążenie (trudniejsze zadanie), tym gorsza
subiektywna ocena układu. Współczesne sys­
temy dążą do pełnego, bądź prawie pełnego
energetycznego odciążenia człowieka. Ocena
operatora warunkuje więc w przeważającej
części wysiłek psychiczny związany z odbio­
rem, przechowywaniem, zapamiętywaniem
i przetwarzaniem informacji decyzyjnych i ste­
rujących.
Pierwsze próby matematycznej interpreta­
cji ocen operatora polegały na określeniu zależ­
ności oceny od obciążenia informacyjnego.
Obciążenie to jest wprost proporcjonalne do
ilości informacji - R, której przetworzenia
w jednostce czasu wymaga zadanie, oraz od­
wrotnie proporcjonalne do tak zwanej prze­
pustowości informacyjnej operatora - C. Za-
dania skrajnie trudne odpowiadają warunkowi Podejście informacyjne umożliwia również
R = C. Zadaniom tym należy przypisać ocenę analizę procesów uczenia się i kształcenia na­
równą 10. Przyjmijmy, że zadaniom skrajnie wyków operatora. Wszakże w trakcie tych
łatwym, które w ogóle nie wymagają przetwa­ procesów wzrasta przepustowość informacyj­
rzania informacji (R = 0), zostanie przypisana na C, a zatem to samo zadanie jest oceniane
ocena 1. Najprostszy wzór wiążący ocenę przez uczącego się operatora jako coraz łatwie­
S z obciążeniem informacyjnym R/C, przy jsze (coraz niższe wartości oceny S).
zachowaniu rozpiętości ocen od 1 do 10, może Na przeszkodzie szerokiemu stosowaniu
być przedstawiony następująco: podejścia informacyjnego dla analizy układów
człowiek - maszyna stają trudności w znalezie­
S = l + 9 - |- niu obiektywnej miary informacyjnego obcią­
żenia operatora. Dotychczasowe próby w tym
Nie od rzeczy będzie tu wspomnieć, że zakresie (pomiar oporności naskórka dłoni,
koncepcja informacyjnej interpretacji ocen analiza zmian rytmu pracy serca i częstotli­
operatorów powstała i została wstępnie zwery­ wość oddechu, pomiar intensywności zbęd­
fikowana w Instytucie Lotnictwa w War­ nych ruchów drążka sterowego, kierownicy),
szawie.* nie doprowadziły jednakże do ustalenia
Poza ściślejszym przewidywaniem właści­ praktycznej metody. Tak więc jedną z barier
wości pilotażowych statków latających podej­ dla człowieka w jego współpracy ze współczes­
ście informacyjne otworzyło nowe możliwości ną techniką jest wysiłek psychiczny. Jest nadto
oceny bezpieczeństwa lotu i niezawodności rzeczą charakterystyczną, że w miarę rozwoju
pilotażu. Wartość oceny S może być traktowa­ techniki obciążenie informacyjne operatora
na jako miara zagrożenia. Prawdopodobieńs­ wzrasta. Wzrasta bowiem złożoność syste­
two pomyłki pilota (P) może być wyliczone ze mów, wymagania co do dokładności i szybkoś­
wzoru ci działania operatora, jak również ryzyko
P = pdR i odpowiedzialność związane z popełnieniem
gdzie p jest prawdopodobieństwem błędu pilo­ pomyłki.
ta w warunkach granicznego obciążenia infor­
macyjnego (R = C). Wartość p jest szacowana Zmniejszenie informacyjnego obciążenia
operatora staje się najpilniejszym zadaniem dla
na około 0,02. ostatni wzór potwierdzają sta­
konstruktorów systemów sterowania. W lotni­
tystyki wypadków lotniczych.
ctwie, na przykład, widzi się w tym zakresie
* Amurem nowej teorii był w r. 1%8 mgr irtó. Mieczysław Kytak następujące możliwości:

51
Próba porównania właściwości człowieka operatora i maszyny
branych funkcji w systemie. Będzie to przede
w układzie sterowania (wg NASA, 1960) wszystkim śledzenie za prawidłowością działa­
Przewafla człowieka w zakresie: Przewaga maszyny w zakresie:
nia zautomatyzowanych podsystemów oraz
przejęcie działania w sytuacjach nieoczekiwa­
- Sprawnego działania w no­ - Wykonywania precyzyjnych
wych, nieoczekiwanych sytu­ operacji o charakterze repety- nych, wynikających z usterek technicznych
acjach (improwizacja) cyjnym urządzeń, okoliczności losowych itp. Rola
• Zdolność szybkiej zmiany - Działania z małymi opóźnie­
sposobu działania (zmiana al­ niami człowieka-operatora przesuwa się coraz bar­
gorytmu)
- Gromadzenia i wywoływania
dziej w kierunku operacji o charakterze decy­
- Szybkiej Identyfikacji zagro­
żeń na podstawie odbiera­ z pamięci dużych ilości infor­ zyjnym. Sercem współczesnego systemu stero­
nych wrażeń (akustycznych, macji
wibracji itp.) ł
wania jest komputer. A więc chodzi o właściwy
- Identyfikacji sygnałów w wa­ - Czułości (zdolności postrze- podział zadań i funkcji między komputer
runkach wysokich poziomów gania) względem szerokich
szumów (np. analiza zobrazo­ * zmian J3aremetrow otoczenia
i operatora. Czy wzajemny stosunek między
wań radiolokacyjnych) - Niewrlżiiwości na stresy tymi dwoma elementami ma być konkurencyj­
- Działania w warunkach prze­ - Generacji wielkich mocy
ciążeń informacyjnych i płynnego ich sterowania ny i antagonistyczny? Czy omawiany podział
- Logicznej oceny zdarzeń (in­ - Wnioskowania typu deduk­ zadań ma być sztywny, z góry określony, czy
tuicyjne uwydatnianie jed- cyjnego
.nych cech przy pomijaniu też elastyczny, odpowiadający potrzebom
innych) chwili? Mówiąc wprost - chodzi o podział
- Wnioskowania typu indukcyj­
nego kompetencji decyzyjnych w systemie.
- Logicznego zachowania w sy­
tuacjach alternatywnych (oce­
na ryzyka, wybór) Ostatnio prowadzone badania wskazują, że
- Użytkowania wyposażenia podział ról decyzyjnych między komputer
poza właściwymi zakresami
i operatora winien się elastycznie zmieniać
w zależności od chwilowych możliwości opera­
tora. Jeżeli operator jest zdolny działać prawi­
- bardziej racjonalne rozmieszczenie urzą­ dłowo - decyzja powinna należeć do niego.
dzeń informacyjnych (wskaźników) i ste­ Jeżeli jest on tak przeciążony, że może się
rowniczych w kabinie, mylić - decyzję powinien przejąć komputer.
- zmiana natury zadań (właściwy wybór infor­ Ale ta ostatnia alternatywa też jedynie wte­
macji o stanie lotu i działaniu podsys­ dy ma zastosowanie, jeżeli operator nie wyrazi
temów), sprzeciwu.
- odpowiedni podział zadań między członków
załogi, Taki antropocentryczny adaptacyjny sys­
- odpowiednia sekwencja zadań w czasie, tem podziału odpowiedzialności utrzymywał­
- niezawodna automatyzacja zadań. by stały, optymalny poziom obciążenia.
A więc ponownie staje przed nami problem
Każda z tych możliwości wymagałaby od­ oceny informacyjnego obciążenia operatora.
rębnego omówienia. Zatrzymamy się więc Jest to zatem zagadnienie kluczowe, warun­
jedynie nad ostatnią z wymienionych. kujące rozwój systemów człowiek - maszyna.
Problem automatyzacji i jej najbardziej ra­
cjonalnego zakresu nurtuje nie tylko techni­ Co przyniesie przyszłość? Już wiele lat temu
ków, ale także psychologów i socjologów. Fak­ wykonano pierwszy międzykontynentałny
tem jest, że współczesna technika umożliwia przelot bezzałogowego, całkowicie zautomaty­
niemal pełną automatyzację większości funkcji zowanego samolotu. Walka toczy się jednak
człowieka w układzie sterowania. Czy jednak o znacznie wyższą stawkę: bezpieczeństwo
j?£t to uzasadnione? pasażerów. A i czynnik psychologiczny odgry­
Porównanie właściwości człowieka i maszy­ wa kolosalną rolę. Bo jak by się czuł na
ny (w tym również komputera) wykazuje prze­ przykład pasażer współczesnego transkonty-
wagę pewnych cech u człowieka (tabela). nentalnego olbrzyma, nie widząc uśmiechnię­
W wielu zadaniach cechy te są tak istotne, że tej twarzy pilota-kapitana i nie słysząc jego
uzasadniają pozostawienie człowiekowi wy­ spokojnego głosu?

52
Napisał: Andrzej Zimniak
Pewnego dnia, który z pozoru niczym nie
różnił się od innych w nieskończonym ich
szeregu, Jan zbudził się o bladym świcie rześki
i wypoczęty. Słyszał wyraźnie, o czym sąsiedzi
rozmawiają za ścianą sennymi jeszcze głosami.
Po pierwszym zdziwieniu ogarnęła go złość, bo
czy naprawdę muszą wydzierać się w taki
sposób od samego rana? Ale zdziwienie znów
wzięło górę, kiedy dobiegły doń również głosy
z dołu i z górnych pięter, nie mówiąc już
o chichotach na mansardzie. Skromna kawa­
lerka Jana wypełniła się szmerem wielu roz­
mów, chrapaniem, tudzież porannym brzę­
kiem filiżanek do kawy. Czuł, a właściwie
słyszał życie wszystkich mieszkańców budyn­
ku o tej wczesnej godzinie. Co to może, u diab­
ła, znaczyć? Czy ktoś robi mu głupi kawał?
A może jakiś szef od badania opinii publicznej
pomylił końcówki dając mu do domu odbior­
nik zamiast nadajnika? Ale Jan, mimo gwał­
townych poszukiwań, nie znalazł ani śladów
tego typu instalacji.
Tymczasem sytuacja uległa pogorszeniu.
W pokoju, a raczej pod czaszką Jana, roz­
brzmiewały łagodne głosy amatorów świeżych
bułeczek, czekających na otwarcie sklepu za
rogiem, a także pełne rubasznej treści rozmo­
wy taksówkarzy na pobliskim postoju. Prawda
Ilustrowała Jolanta Przezdziecka
była oczywista i wypłynęła z głębi świadomości
Jana niby tłusta plama oliwy na powierzchnię
wody: słuch mu się stale poprawiał. Niestety,
proces ów nie ustawał.
Nasz bohater okazał się nagle hojny - byłby
skłonny scedować natychmiast nadwyżkę
czułości swego nazbyt wyostrzonego zmysłu
słuchu niedosłyszącym, głuchym, nasłuchow-
com - komukolwiek, głowa jego bowiem wy­
pełniała się męczącym szumem. Lecz altruis-
tyczne ciągoty przyszły w nieodpowiednim
miejscu i czasie, jak to często między ludźmi
bywa, i pozostały niezaspokojone.
Skąd się to wszystko wzięło? Wczoraj był
w drogerii, mógł więc coś powąchać. A może
to przez seanse spirytystyczne, w których
ostatnio uczestniczył? Mógł go Bóg pocieszyć
lub diabeł nękać (albo odwrotnie) za tę jego
wieczną ciekawość wszystkiego, co istnieje i co
nie istnieje; zresztą powód zawsze się znajdzie
gdy dobrze poszukać. Ale... zaraz! Wczoraj
przecież uderzył się o szafkę, aż gwiazdy zatań­
czyły mu na brudnej ścianie kuchennej. Szansa
leży w kuracji wstrząsowej! Nie zwlekając Jan
zdjął z półki kilka opasłych tomów encyklope­
dii w twardej oprawie i wyrżnął się nimi w cie­
mię. Świat mu w oczach pociemniał, a rozmo­
wy wokół też jakby przycichły. Ufff...
53
 Wtem usłyszał, jak jego ciotka Adelajda
mówi po angielsku. Właściwie nic w tym
dziwnego, wszak już dziesięć lat temu osiadła
w Montrealu. W... Montrealu?!!!
Jan przyodział się naprędce i pognał do
lekarza. Przed gabinetem laryngologa i neuro­
loga były kolejki, wpadł więc do psychiatry.
- Ja... - zająknął się - słyszę sąsiadów...
i innych...
- Wiem! - przerwał mu lekarz przyjaciel­
skim tonem - niech się pan nie martwi. Pora­
dzimy.
- Ale ja ich wszystkich słyszę. Ja słyszę...
o wiele za dużo!
- Rozumiem. Czopki... Proszę, oto recep­
ta.
- Do uszu?
- Nie. Normalnie, per rectum. Rano i wie­
czorem. Zobaczy pan, wszystko będzie po
pańskiej myśli!
Jan powlókł się do domu i bezzwłocznie
zaaplikował sobie lek. Po chwilowym, lekkim
podnieceniu, wywołanym zapewne czynnika­
mi pozafarmakologicznymi, odczuł muskanie
słabych prądów oplatających delikatną siatką
całe ciało. Dziwne drżenie przeniknęło jego
członki. Zaraz potem usłyszał monotonny
szum, w którym wkrótce rozróżnił cały szereg
szmerów o różnej wysokości dźwięku i rozmai­
tym natężeniu, niby odgłos dziesiątków gór­
skich strumyków pod topnie jącym wiosennym
śniegiem. Był to dźwięk jakby prądu elektry­
cznego. Nagle usłyszał grzmot, jakby wodo­
spad, przynajmniej formatu Niagary, walił po
kuchennej ścianie. To sąsiad, dysponujący
nowoczesnym sprzętem domowym, włączył
kuchenkę elektryczną.
Jan uciekł. Po prostu wybiegł z domu, tak
jak stał. Przechadzał się po parkach, ulicach,
muzeach, a wszędzie przestrzeń pełna była
dziwnych głosów, których pochodzenia w wię­
kszości przypadków nie mógł ustalić. Był jed­
nak absolutnie przekonany, że słyszał basowy
krzyk drzew, którym przycinano gałęzie, że
woń lilii wodnych i nenufarów miała przyjem­
ny, ciepły dźwięk i że błękit nieba był nieznoś­
nie piskliwy, natomiast czerwony blask zacho­
du słońca stanowił prawdziwie kojącą sym­
fonię.
54
Jan zmęczył się tym wszystkim, lecz oba­
wiał się powrotu do domu ze względu na
elektrotechniczny sprzęt, idącego z duchem
czasu, sąsiada. Wstąpił więc do znajomego.
Ten wytrzeszczył nań oczy i zaraz na począt­
ku niesłychanej opowieści postawił wódkę, co
stanowiło, jego zdaniem, wyjście z każdej sytu­
acji. Spirytus mieszał się z wodą z tak przeni­
kliwym świstem, że Jan odruchowo zakrył
uszy dłońmi; ulgi to jednak nie dało. Gdy
wreszcie przykry odgłos ustał, napój był goto­
wy. Po pierwszym kieliszku poczuł błogie
odprężenie. Złowrogie, napierające zewsząd
dźwięki jakby cofnęły się nieco, przycichły.
Lecz po drugiej kolejce Jan stwierdził, że jego
kumpel... trzeszczy, trzeszczy jak stare krze­
sło, na którym bezustannie buja się niesforny
dzieciak. Ów dźwięk to przycichał, to wzma­
gał się niespodzianie i tak trwał, ciągły i cha­
rakterystyczny. Jego sąsiadka z pierwszego
piętra, mająca bujne kształty, a w domu kilka­
naście kanarków, wydawała zajadłe terkota­
nie, natomiast stróż z sutereny, człek o podej­
rzanej fizjonomii, szemrał niby brudna woda
w zanieczyszczonym środowisku naturalnym.
Wszystkich tych dźwięków nie można było
pomylić lub zamienić, a mówiły Janowi o swo­
ich właścicielach więcej niż linie papilarne
odcisku palca specjaliście od spraw kryminal­
nych. Jan z przestrachem począł wsłuchiwać
się w siebie. Ale wyczuł tylko bulgotanie. Był
głodny.
Ponieważ kolega nie spieszył się z poczęs­
tunkiem, udał się do narożnej knajpki. W cza­
sie, kiedy spożywał zupę, bufetowa wydawała
przenikliwy pisk niby stary, zużyty wagon ko­
lejowy, a siedząca nie opodal rozłożysta dziew­
czyna zanosiła się nieprzerwanym wewnętrz­
nym chichotem, żywo przypominającym
śmiech hieny w nocy. Jan nie skończył posiłku
i spiesznie oddalił się. Na ulicy wszystkie
dziewczyny spośród tych, które kląskały jak
słowiki, miały pewną siebie asystę, przeto
bliższe badanie owych dosyć rzadkich fenome­
nów okazało się bezcelowe.
Jan, noszący w sobie mniemanie, że jest
niewierzący, gdy zobaczył ciemną bryłę koś­
cioła, grzmiącą dostojną powagą na tle cie-
płych dźwięków wieczornej zorzy, poczuł nie­
odpartą chęć spojrzenia w głąb własnej duszy
pod osłoną szacownych murów. Wszedł. Nie­
zdarnie rozpoczął modlitwę, lecz zaraz otoczy­
ły go jakieś szepty, przytłumione głosy, pi­
ski... Myśli rozbiegały się, to znów schodziły
jakby dziesiątkami poplątanych ścieżek.
W głowie miał chaos. Przestraszony wybiegł
na dwór. Słyszał myśli innych ludzi! Tam,
w kościele, były nabożne, uduchowione i tro­
chę niesamowite, otaczały Jana jak duchy i zja­
wy nie z tej Ziemi (może rzeczywiście były to
duchy?). Na ulicy natomiast nasz bohater
czerwienił się i bladł na przemian, wstydził się
i ogarniało go przerażenie, gdy przeciskał się
przez dystyngowany wieczorny tłum, a w
uszach brzmiały mu nagie, nieskrępowane
rozmyślania przechodniów.
Jan posuwał się coraz dalej, pędził niby
meteor, który nie może się już zatrzymać.
Wiedział, że jego zmysł słuchu osiąga nieosią­
galne, bał się jakiejś bariery, której bliskość
wyczuwał. Przemknął przez niesamowite
szepty podświadomości i osiągnął na koniec
kres swojej wędrówki - dotarł do siedliska
duszy.
I otoczyła^ go cisza, albowiem dalekie tło
odgłosów świata zanikło w tym sanktuarium.
Wtem - zagrzmiał karcący Głos, w którym
jednakże pobrzmiewały nutki zdziwienia wo­
bec bezczelności śmiałka:
- Człowieku, który nabrałeś niecnej chęci
podsłuchiwania, czy dociera do ciebie moje
słowo w ciemnej otchłani twojego istnienia?
Ty, co mącisz mi spokój, abyś zrozumiał,
powiem ci, używając dostępnych ci pojęć, że
jesteś teraz niby zwierz, zanieczyszczający
własną czystą źrenicę! Precz z powrotem, do
siebie!
I nagle Janowi wydało się, że spada przez
kolejne przestrzenie, z których każdą wypeł­
niają inne, dziwne dźwięki, a jego lot jest coraz
szybszy, prędkość staje się zawrotna, że prze­
bija za każdym razem z głuchym łomotem
membranę jakiegoś gigantycznego bębna, aż
wreszcie... ogłuchł zupełnie. Widocznie szyb­
ciej niż inni wyczerpał swój życiowy przydział
wrażeń dla zmysłu słuchu.
Po latach opowiadał wnukom, że w daw­
nych, dawnych czasach swej młodości miał tak
dobry słuch, że słyszał nawet upajający zapach
nenufarów i lilii wodnych...
55
Toczenie drewna jest technologię umożliwiającą otrzymanie wielu, bardzo przydatnych w domu przedmiotów. Jak samo­
dzielnie zbudować prostą przystawkę do toczenia drewna - piszemy na str. 67

56
 L„ 1*1 / L ; / L L l- L
l O L in u i
I
ZABEZPIECZENIE POMIESZCZEŃ MIESZKALNYCH PRZED STRATAMI CIEPŁA
Jednym z ważnych problemów bytowych jest
zapewnienie w pomieszczeniach mieszkalnych od­
powiedniej temperatury. Problem ten nabiera
szczególnego znaczenia w okresie zimowym. Jasne
jest, że aby sprostać określonym wymaganiom nale­
ży pomieszczenia ogrzewać. Skuteczność i ekono-
miczność (oszczędność paliw) ogrzewania uzależ­
niona jest od skutecznej ochrony pomieszczenia
przed stratami ciepła. Ciepło w pomieszczeniach
tracone jes.t głównie w wyniku jego akumulacji
i przenikania przez przegrody budowlane. Ruch
ciepła odbywa się w kierunku od temperatur wy­
ższych do niższych, tzn. od wnętrza na zewnątrz, aż
do chwili wyrównania temperatury. Stąd też potrze­
ba stosowania we wszystkich przegrodach zewnę­
trznych budynku odpowiednich materiałów i izola­
cji cieplnych. Ciepło w pomieszczeniu tracone jest
również na ogrzanie powietrza przenikającego z ze­
wnątrz przez wszelkie nieszczelności okien, drzwi
i innych przegród budowlanych. Zjawisko to ma
również miejsce w budynkach wykonanych z wiel­
kiej płyty, w miejscach styku elementów płyto­
wych, które powinny być uszczelniane, co często się
pomija lub źle wykonuje.
W zależności od rodzaju budynku, możemy
w różny sposób przeciwdziałać stratom ciepła.
W budynkach wielorodzinnych, wielopiętrowych,
nasza działalność ogranicza się do pomieszczeń
przez nas zamieszkanych. Należy wówczas całą
swoją uwagę skupić na oknach i drzwiach. Wszelkie
prace ogólne (tynkowanie ścian zewnętrznych,
uszczelniania styków płyt, izolowanie poddaszy
itd.) powinny prowadzić specjalistyczne ekipy.
Inaczej wygląda sytuacja w budownictwie jedno­
rodzinnym. Tu możemy zadbać o staranny dobór
materiałów i o prawidłowe wykonanie cieplnych
izolacji ścian, podłóg i stropodachów. Należy jed­
nak pamiętać, że zawsze podstawą naszej działal­
ności musi być odpowiedni projekt techniczny.
L
Ocieplanie ścian zewnętrznych
W zewnętrznych ścianach należy stosować mate­
riały o dobrych właściwościach termoizolacyjnych.
Należą do nich wszelkie materiały porowate, z pora­
mi zawierającymi powietrze w bezruchu (cegła,
pustak) oraz materiały naturalne, takie jak drewno.
Niemniej, niezależnie od materiałów i konstrukcji
ściany, zaleca się ich dodatkowe ocieplenie. Najpro­
stszą metodą znacznie polepszającą cieplne właści­
wości przegrody jest jej obustronne otynkowanie
(tynki cementowo-wapienne). Przy ocieplaniu ścian
murowanych lub drewnianych dobre efekty daje
zastosowanie typowych materiałów izolacyjnych,
z których najlepsze to styropian i płyty pilśniowe.
Płyty pilśniowe stosuje się na wewnętrznej po­
wierzchni przegrody. Zalecana grubość płyt wyno­
si 9,5 lub 12,5 mm. Płyty przybija się ocynkowany­
mi gwoździami do ram zrobionych z drewnianych
łat (przybitych wcześniej do ściany), lub do łat
zawczasu osadzonych w ścianie. W celu uzyskania
większej sztywności konstrukcji, płyty należy po­
ciąć na kawałki o powierzchni M ,5 m2, a odległość
między łatami powinna wynosić 0,5-1 m.
Gwoździe wbijamy co 10-20 cm (rys. I).
Płyty pilśniowe można także przytwierdzać do
ściany asfaltowym lepikiem na gorąco. W tym celu
pocięte kawałki o powierzchni 1-1,5 m2, smaruje­
my równomiernie lepikiem i przyciskamy do ściany
aż do chwili ostygnięcia lepiku (rys, 2). Wcześniej
powierzchnie ściany należy zagruntować. W tym
celu kładzie się równomiernie warstwę lepiku asfal­
towego na zimno (Abizol „R” , Bitizol „R”,Cyklo-
lep „R”)>o grubości ok. ! mm. Wykonaną powie­
rzchnię izolacyjną zaleca się pokryć tapetą.
Bardzo dobrą izolacją ścian są płyty styropiano­
we, grubości 2-6 cm. Styropian wykazuje wiele
zalet: jest lekki, łatwy w obróbce, nie ulega butwie-
niu i zawilgoceniu. Izolacje z niego można wykony­
57 v
wać na zewnętrznej lub wewnętrznej powierzchni
przegrody. Płyty styropianowe przytwierdza się do
ściany lepikiem asfaltowym bez wypełniaczy na
gorąco, zaprawą cementową, zaczynem gipsowym
lub specjalnymi klejami. Stosując preparat asfalto­
wy należy zadbać o właściwe przygotowanie podło­
ża pod warstwę izolacyjną. Powinno ono być wy­
równane, suche t zagruntowane. Dopiero po wy­
schnięciu warstwy gruntującej rozpoczynamy właś­
ciwą pracę. Lepik asfaltowy na gorąco, po rozgrza­
niu, rozsmarowuje się na ścianie równomierną war­
stwą (za pomocą szczotki dekarskiej), do której
przyciska się płytę styropianową. Powierzchnia na­
kładanego lepiku musi być równa powierzchni płyt,
które wcześniej należy pociąć na mniejsze kawałki
(o powierzchni 1-1,5, m2). Płyty układa się od góry
ku dołowi ściany (rys. 3).
Dobre efekty daje również stosowanie jako spoi­
wa zaprawy cementowej, którą rozprowadza się
równomiernie po ścianie (za pomocą drewnianej lub
metalowej packi), przyciskając następnie do niej
płytę styropianową. W celu uzyskania lepszej przy­
czepności płyt, ich powierzchnię należy zdrapać
stalową szczotką. Prace prowadzi się od dołu ku
górze ściany (rys. 4).
Dla ścian gipsowych lub ceglanych dopuszczalne
jest stosowanie jako spoiwa zaczynu gipsowego.
Technika wykonywania robót jest identyczna jak
przy użyciu zaprawy cementowej.
Ostatnio bardzo popularne jpst przytwierdzanie
płyt styropianowych do ściany spcjalnymi klejami
dyspersyjnymi (Winylep ,,W ” , Polacet, klej late­
ksowy extra). Klejenie płyt może być wykonywane
tylko na powierzchniach ścian zatartych tynkiem
cementowym, równych i suchych. Klej rozprowa­
dza się równomierną warstwą grubości około 1 mm
(za pomocą szpachli ząbkowanej) na całej powierz­
chni ściany. Po około 10 minutach od chwili położe­
nia kleju dociska się płyty styropianowe. W trakcie
przytwierdzania kolejnych płyt należy dbać, aby
spoiny między nimi były jak najmniejsze (rys. 5).
Na wykonaną powierzchnię izolacyjną kładzie się
tynk. Ponieważ przyczepność zapraw tynkarskich
do styropianu jest niewidka, powierzchnie płyt
należy lekko zdrapać stalową szczotką lub powlec
preparatem asfaltowym na zimno (Abizol „R ł\ Bi-
tizol „R ” , Cyklolep „R ”) i posypać piaskiem. Tyn­
ki wykonuje się z zapraw cementowych (1:3), ce­
ment owo-wapiennych (1:1:6) lub wapienno-gipso-
wych (1:1:2) - tylko tynki wewnętrzne. Pod tynki
cementowe i cementowo-wapienne, dla uzyskania
lepszej przyczepności, wykonuje się obrzutkę izo­
lacji, zaczynem cementowym (1:1). Dla tynków we­
wnętrznych, w celu uniknięcia ich pęknięć, na sty­
58
kach płyt izolacyjnych umieszcza się paski stalowej
siatki (siatka Rabitza) szerokości 10 cm. Dla tyn­
ków zewnętrznych wymagane jest osiatkowanie
(stalowa siatka Rabitza) całej powierzchni izolacji
styropianowej (rys. 6).
Ocieplanie stropów i podłóg
W jednorodzinnych budynkach ocieplenia wy­
magają stropy poddasza, stropy nad piwnicami oraz
podłogi leżące na gruncie. Stropy poddasza bez
dostępu ociepla się specjalnymi zasypkami lub pły­
tami izolacyjnymi. Warstwę izolacyjną należy wy­
konać na stropie w stanie surowym. Na zasypkę
zalecane jest użycie materiałów pochodzenia organi­
cznego (trociny, sieczka) lub gruzu gazobetonowe-
go. Materiał izolacyjny rozsypuje się luźno na całej
powierzchni stropu, warstwą grubości około 12 cm.
Izolacja z materiałów pochodzenia organicznego
wymaga dodatkowego zabezpieczenia preparatem
grzybobójczym (Soltox, Soltox „5F” , Fluotox)
i pokrycia warstwą zaprawy cementowej (1: 3) gru­
bości około 2 cm (w celu ochrony przedwogniowej).
Obok zasypek dobre efekty ocieplające daje stoso­
wanie płyt pilśniowych (porowatych, trudnozapal-
nych) grubości 12,5 mm lub płyt styropianowych
grubości 4-6 cm. Technika robót sprowadza się do
ich luźnego ułożenia na powierzchni stropu (rys. 7).
Stropy poddaszy użytkowych wymagają stosowa­
nia materiałów izolacyjnych wytrzymałych na naci­
ski. Wymaganie to spełnia gruz z gazobetonu,
trocinobeton, płyty styropianowe lub pilśniowe.
Warstwę izolacyjną wykonuje się na stropie w stanie
surowym. Gruz z gazobetonu rozsypuje się równo­
mierną warstwą grubości około 12 cm, przykrywa­
jąc ją następnie warstwą zaprawy cementowej (1:5)
grubości 2 cm, równo zatartą drewnianą lub metalo­
wą packą.
Trocinobeton przygotowuje się z trocin drzew
iglastych zmieszanych z zaczynem cementowym
(1:3). Gotową mieszankę wylewa się na powierzch­
nię stropu równomierną warstwą grubości 12-15
cm. Warstwa izolacyjna, po związaniu zaczynu,
spełnia jednocześnie rolę izolacji cieplnej i warstwy
użytkowej.
Płyty styropianowe grubości 4-6 cm lub płyty
pilśniowe (porowate, trudnozapalne) grubości 12,5
mm układa się luźno na całej powierzchni stropu.
Ponieważ płyty pilśniowe są wrażliwe na wilgoć,
pokrywa się je na sucho płytami betonowymi lub
gipsowymi grubości 4 cm. Na styropian należy
wylać warstwę zaczynu cementowego (1:3) gruboś­
ci około 2 cm (rys. 8). Na koniec, na warstwie
 ŁATY DREWNIANE
SZER.5+10cm

AJA DREWNIANA OSADZONA

W ŚCIANIE

RYS1. SPOSOB MOCOWANIA PŁYT PILŚNIOWYCH DO ŁAT DREWNIANYCH

a) b)

LEPIK ASFALTOWY NA GORĄCO ROZSMAROWANIE NA C A ŁE J PO­

WIERZCHNI PŁYTY

POWIERZCHNIA ZAGRUNTOWANA LEPIKIEM ASFALTO -

WYM NA ZIMNO(ABIZOL'R",BITIZOL'RW
,CYKUOLEP*RT.

RYS. 2.
 o)
GRUNTOWANIE ŚCIANY LEPIKIEM NA ZIMNO
WARSTWA o gr. 1+2 mm

^ - LEPIK NA ZIMNO (ABIZOL*R“ BITlZOL*R'

0 C Y K LO LEP‘ R*)

POCIĘCIE STROPIANU
POŁOŻENIE WARSTWY LEPIKU NA ZAGRUNTO -
WANEJ POWIERZCHNI

RYS. 3.

a)

ROZPROWADZENIE ZAPRAWY PO ŚCIANIE

ZAPRAWA CEMENTOWA 1-3

1 CZĘŚĆ CEMENTU
3 CZĘŚCI PIASKU (dobrego)
WODA

DOCIŚNIĘCIE PtYTY STROPIANOWEJ

DO ZAPRAWY

PRZECIĘTA PtYTA STYROPIANOWA

RTSA.

60
aj
SIATKA STALOWA PRZYTWIERDZONA DO PŁYT IZOLACYJNYCH
W CZEŚNIEJ WYKONANYMI WĄSAMI

\
• SZCZEGÓ Ł MONTOWANIA WĄSÓW STALOWYCH
DO MOCOWANIA SIATKI STALOWEJ {RABITZA)

DRUT STALOWY *0,5r1pm

GWÓŹDŹ STALOWY

DREW NIANY

STYROPIAN ŚCIANA

OBRZUTKA ZAPRAWĄ ( ZA POMOCĄ K1ELNI)

WYRÓWNANIE PACKĄ DREWNIANĄ LUB METALOWĄ

RYS. 6.

61
 PRZECIWW0DNA(np.3' papa na lepiku)
PŁYTY DACHOWE

PREPARATY GRZYBOBÓJCZE NA TROCINY LUB SIECZKĘ

LUŹNA ZASYPKA Z TROCIN,SIECZKI ,GRUZU GAZOBETONOWEGO,

LUB LUŹNO UŁOŻONE PŁYTY STROPIANOWE, PILŚNIOWE

RYS.7.

PŁYTY DACHOWE
DACHOWE

. PŁYTY BET. LUB GIPSOWE (SUCHE)

ZAPRAWY CEMENT Z f , _____ .. _gr.4cm
13gr.2cm PŁYTY PILŚNIOWE gr. 12,5cm
ZASYPKI Z GRUZU STROP
.gr.12cm,PKfT
STYROPIANOWYCHgr.4+6cm \
STROPOWA
RYS8

PŁYTA PŁYTA STROPOWA

TROPO’ WARSTWA GRUNTUJĄCA
WARSTWA LEPIKU NA GORĄ­
WARSTWA GRUNTUJĄCA CO
(ABIZOL*R*BmZOL*Rł
CY K LO LEP*R ')-o gr.lmm

PŁYTA STROPOWA
PŁYTA WARSTWA GRUNTUJĄCA
STROPOWA LEPIKU NA GÓRĄ

PŁYTY STROPIANU

PŁYTA PILŚNIOWA POKRYTA LERKIEM

ASFALTOWYM NA GORĄCO! SILNIE DOCISNĄCO

PŁYTA STROPOWA
ZAPRAWA CEMENTOWA (13)
PŁYTY WlÓROWO-CEMENTOWE
OESKA DOCISKOWA
* ,

KRAWĘDŹ IAK OKRĄGLAK

STEMPLOWANIE PŁYT WIÓROWO-CEMENTOWYCH

KŁADKA Z KLINEM

RYS.9
 izolacyjnej, wykonanej jedną z omówionych metod,
kładzie się podłogę.
Stropy nad zimnymi piwnicami ociepla się od
spodu. Do robót należy użyć płyt pilśniowych
(porowatych) grubości 12,5 mm, płyt styropiano­
wych grubości 2-6 cm lub płyt wiórowo-cemento-
wych grubości 5 cm. Płyty pilśniowe i styropianowe
przytwierdza się do podłoża lepikiem asfaltowym
bez wypełniacza, na gorąco. W celu uzyskania
lepszej przyczepności spód stropu gruntuje się pre­
paratem asfaltowym na zimno (Abizol ,,R” , Bitizol
,,R ’\ Cyklolep ,,R”). Czynność tę należy wykonać
szczotką dekarską, rozprowadzając preparat na ca­
łej izolowanej powierzchni warstwą grubości około
1 mm. Dopiero po wyschnięciu warstwy gruntują­
cej (trwa to około 2-3 h) można zabrać się do dalszej
pracy, Klejenie znacznie ułatwia pocięcie płyt na
mniejsze kawałki o powierzchni 1-1,5 m2. Ogrzany
lepik asfaltowy należy rozprowadzać szczotką deka­
rską po powierzchni płyty pilśniowej. Natychmiast
po rozsmarowaniu lepiku płytę przyciska się do
stropu aż do momentu uzyskania przyczepności.
W przypadku stosowania płyt styropianowych
lepik asfaltowy należy rozprowadzić równomierną
warstwą na powierzchni stropu. Płytę styropianową
dociska się do warstwy lepiku i przytrzymuje do
czasu jego stężenia! Klejona powierzchnia płyty
musi być szorstka, należy ją więc zadrapać stalową
szczotką.
Płyty wiórkowo-cementowe przytwierdza się do
powierzchni zaprawą cementową (1:3), Technika
robót polega na nałożeniu zaprawy na powierzchnię
płyty i dociśnięciu jej do stropu. Tak przytwierdzo­
ne płyty stempluje się deskami aż do chwili związa­
nia zaprawy (rys. 9).
Na izolacje z płyt styropianowych i wiórkowo-ce-
mentowych zalecane jest położenie tynku. W tym
celu całą powierzchnię należy wcześniej zabezpie­
czyć siatką stalową (Rabnitza).
W budynkach nie podpiwniczonych ocieplenia
wymagają podłogi leżące na gruncie. Izolacje ciepl­
ną wykonuje się wzdłuż wszystkich ścian zewnętrz­
nych pasem szerokości 1-2 m, na izolacji przeciwil-
gociowej (rys. 10). Ze względu na obciążenia użyt­
kowe, należy stosować płyty styropianowe, trocino-
beton lub zasypkę z gruzu gazobetonowego. Tech­
opacką. Po związaniu zaprawy, ocieplenie zabezpie­
nika wykonywania robót jest identyczna jak
w przypadku izolowania stropów użytkowych.
Pod podłogami leżącymi na legarach, wystarcza­
jącym ociepleniem jest wypełnienie wolnej prze­
strzeni międzylegarowej materiałem pochodzenia
organicznego (trociny, sieczka) lub warstwą gruzu
z gazobetonu (rys. 11). Zasypkę należy wykonać na
izolacji przeciwiłgociowej, a materiały pochodzenia
organicznego zabezpieczyć preparatem grzybobój­
czym.
Ocieplanie stropodachów
Sposób ocieplania stropodachów zależy od ich
konstrukcji. W stropodachach niewentylowanych
izolacja cieplna jest ściśle połączona z izolacją wodo-
chronną i płytami konstrukcyjnymi na całej powie­
rzchni- Natomiast w stropodachach wentylowa­
nych nad izolacją cieplną znajduje się komora
powietrzna oddzielająca ją od reszty konstrukcji.
Izolację cieplną wykonuje się na konstrukcji płyt
nośnych, Do ocieplenia można wykorzystać np,
płyty wiórkowo-cementowe grubości 5 cm, płyty
styropianowe grubości 4-8 cm lub płyty pilśniowe
(porowate, trudno zapalne) grubości 12,5 mm.
Przed położeniem ocieplenia na powierzchni płyt
nośnych, wskazane jest wykonanie izolacji parosz-
czeinej z powłoki asfaltowej lub jednej warstwy
papy asfaltowej. Izolację paroszczelną kładzie się na
wyrównanej i zagruntowanej powierzchni. Grunto-
. wanie należy przeprowadzić preparatami asfaltowy­
mi (Abizol „R ” , Bitizol „R” , Cyklolep „R ”),
Powłokę asfaltową wykonuje się przez równomier­
ne rozprowadzenie ogrzanego lepiku asfaltowego za
pomocą szczotki dekarskiej, warstwą grubości 1-2
mm. Izolację papową wykonuje się z papy asfalto­
wej klejonej z podłożem lepikiem asfaltowym na
gorąco. Ogrzany lepik rozsmarowuje się szczotką
dekarską po izolowanej powierzchni równomierną
warstwą grubości 1-1,5 mm o szerokości równej
szerokości papy i długości około 1 m. Następhie
papę stopniowo rozwija się z rolki i dociska do
gorącego lepiku. Arkusze papy układa się zawsze
prostopadle do okapu. Poszczególne kawałki papy
należy łączyć na zakładki szerokości 10 cm. Na
izolacji paroszczelnej wykonuje się następnie wars­
twę wyrównawczą z zaczynu cementowego (1:3)
grubości 2-3 cm. Dopiero na tak przygotowanym
podłożu wykonujemy właściwą izolację cieplną.
Płyty wiórkowo-cementowe przytwierdza się za­
prawą cementową (1:3), którą rozprowadza się na
warstwie wyrównawczej drewnianą lub metalową
cza się od góry warstwą zaprawy cementowej (1:3)
grubości 2 cm. Płyty styropianowe lub pilśniowe
przytwierdza się do warstwy wyrównawczej lepi­
kiem asfaltowym na gorąco. Technika prowadzenia
robót została już wcześniej opisana.
W stropach niewentylowanych, na warstwie sty-
63
 1 ^-2 m ___.€-
1 *-------------------- 1

POSADZKA BETONOWA
IZOLACJA CIEPLNA

IZOLACJA PRZECIWWILGOCIOWA 2*RAPA

NA LEPIKU
WARSTWA ZAPRAWY CEMENTOWEJ 1'3
Ogr.3+5 cm
ZASYPKA Z GRUZU I ŻWIRU 12-*-15cm

RYS .10

■ IZOLACJA CIEPLNA Z ZASYPKI

PODŁOGA
LEGAR DREWNIANY
~30cm r/.-A i • V" v l I - v\ ' i . i « ff .' w .* - . CEGŁA LUB SŁUPEK BETONOWY
IZOLACJA PRZECIWWILGOCIOWA
J- f l - i - n . - - % - S ^ W A R S T W A ZAPRAWY CEMENTOWEJ V 3
-j- « a s * " • > '* » •“ “ ~ * Ogr.10-1Scm
_ ^ W A R S T W A ŻWIRU l GRUZU 12+15cm

RYSU

IZOLACJA PRZECIWWOONA
/ARSTWA OCHRONNA ZAPRAWY CEMENTOWEJ 1 3 gr.2cm
■ WARSTWA OCIEPLAJĄCA
WARSTWA OCHRONNA ZAPRAWY CEMENTOWEJ 1•3gr. 2+3 cm
IZOLACJA PAROSZCZELNA ~
PŁYTA STROPOWA

RYS.12

\AftRSTWA OCIEPLAJĄCA
WARSTWA OCHRONNA Z ZAPRAWY CEMENT. 1+3 gr.2cm
ZOLACJA PAROSZCZELNA
PŁYTA STROPOWA

RYS.13
 y

IZOLACJA WOOOCHRONNA
WARSTWA ZAPRAWY CEMENTOWEJ 13ogr. 2-3cm
WKŁADKA ZE STYROPIANU o gr 2cm
WARSTWA OCIEPLAJĄCA
IZOLACJA PAROSZCZELNA
WARSTWA ZAPRAWY CEMENTOWEJ 1-3
WKŁADKA ZE STYROPIANU o gr 2cm
PŁYTA STROPOWA

30 cm -------- PAPA ASFALTOWA PRZYKLEJONA LEPIKIEM ASFALTOWYM

NA GORĄCO
---------KIT ASFALTOWY LUB LEPIK ASFALTOWY NA GORĄCO
SZCZELINA
DYLATACYJNA
WARSTW OCIEPLAJĄCA
WARSTWA OCHRONNA-ZAPRAWA CEMENTOWA(1-3)

RYSIA.

— MIEJSCA PRZYKLEJENIA GĄBKI

^ M IE JSC A PRZYBICIA RUREK IGIELITOWYCH
LUB GUMOWYCH

USZCZELNIANIE OKIEN ( PR ZEKR O JE POPRZECZNE

DRZWI
SCIEZNICA DRZWI

USZCZELNIENIE DRZWI t MIEJSCE PRZYKLEJANIA GĄBKI LUB FILCU

ogr.A-6mm

W DRZWIACH BEZ PROGU DOL DRZWI I USZCZELNIA SIE GRUBYM FILCEM

g r.lc m . LUB BASKIEM GUMY. SPOSÓB MONTAŻU ILUSTRUJE RYSUNEK.

RYS. 15.

65
ropianu, po jego zadrapaniu stalowy szczotkuj kła­
dzie się warstwę zaprawy cementowej (1:3) grubości
2 cm. Po jej wyschnięciu, gruntuje się ją lepikiem
asfaltowym na zimno. Zagruntowana warstwa wy­
równawcza stanowi podkład pod izolację przeciw-
wodną (3 warstwy papy asfaltowej klejone lepikiem
asfaltowym na gorąco).
W stropach wentylowanych, na ułożonej izolacji
cieplnej nie wykonuje się już żadnych robót (rys.
13).
W miejscach przejść kominów przez stropodach,
materiały wrażliwe na wysokie temperatury (styro­
pian) należy zastąpić twardymi płytami z wełny
mineralnej lub płytami pilśniowymi porowatymi,
trudno zapalnymi (w odległości minimum 0,5 m od
komina).
Ocieplanie tarasów
Ocieplenia wymagają tarasy usytuowane nad po­
mieszczeniami mieszkalnymi. Na izolację cieplną
najlepiej użyć tu materiału nienasiąkliwego i nie
ulegającego butwieniu, a jednocześnie wytrzymałe­
go na obciążenia użytkowe. Wszystkie te warunki
spełnia styropian. Zamiast styropianu można także
zastosować płyty wiórkowo-cementowe.
Pierwszą czynnością jest ułożenie na płycie stro­
powej tarasu warstwy wyrównawczej z zaprawy
cementowej (1:3), ze spadkiem 1-2% w kierunku
lejów wpustowych lub rynny. Przed położeniem
izolacji cieplnej wskazane jest wykonanie izolacji
paroszczelnej. Izolacje paroszczelne z papy należy
wyprowadzić na wysokość 20-30 cm na wszystkie
pionowe płaszczyzny ścian przylegających do tara­
su. W tym celu w ścianach wykonuje się wgłębienia
wysokości 20-30 cm i grubości 8 cm. Płyty styropia­
nowe przykleja się do warstwy ochronnej izolacji
paroszczelnej lepikiem asfaltowym na gorąco, zaś
płyty wiórkowo-cementowe przytwierdza się zapra­
wą cementową (1:3). Na płytach izolacyjnych nale­
ży następnie wykonać warstwę ochronną z zaprawy
cementowej (1:3) grubości 2-3 cm, dylatując ją
w odstępach 3-5 m. Szczeliny dylatacyjne należy
wykonać od ściany do okapu, szerokości 10 mm.
Wypełnia się je kitem asfaltowym (Abizol „K F”
Bitizol „SB”) lub lepikiem asfaltowym na gorąco
i zabezpiecza na całej długości i szerokości papą
asfaltową. Papę przykleja się pasami szerokości
około 30 cm do obu krawędzi szczeliny lepikiem
asfaltowym na gorąco. Na tak przygotowanej po­
wierzchni umieszcza się dopiero izolację przeciw-
wodną (rys. 14).
66
Uszczelnianie okien i drzwi
Warunkiem prawidłowej eksploatacji pomiesz­
czeń mieszkalnych zimą, bez strat cieplnych, jest
szczelność okien i drzwi. Podstawową czynnością
jest dokładne sprawdzenie stanu szyb i kitu mocują­
cego je. Miejsca, w których kit jest zużyty i odpada,
należy uzupełnić nowym. W tym celu stary, skru­
szony kit usuwa się ostrym nożykiem a miejsce
czyści się papierem ściernym. Lukę uzupełnia się
uformowaną w wałeczek warstwą kitu, dociskając ją
do ramy i do szyby, i wyrównując następnie noży­
kiem ( w przekroju poprzecznym warstwa kitu musi
mieć kształt trójkąta).
Częstym miejscem nieszczelności jest połączenie
ościeżnicy z murem. Wszystkie te szpary należy
wypełnić gąbką lub watą, dobrze ją upychając noży­
kiem a następnie uszczelnić kitem. Cały obwód
ościeżnicy można dodatkowo obić listewkami.
Najczęstszym miejscem nieszczelności są powie­
rzchnie styku ram okiennych i ościeżnic, powstałe
w wyniku eksploatacji okien. Bardzo popularną
metodą jest uszczelnianie tych powierzchni watą
lub paskami gąbki. Izolacje należy wykonać na całej
powierzchni styku. Watę skręca się w paski i przy­
kleja do uprzednio wyczyszczonej powierzchni
ościeżnicy białym klejem roślinnym. Trwałość tego
typu uszczelnienia nie przekracza jednego sezonu.
Znacznie trwalsze są uszczelnienia paskami gąb­
ki. W handlu spotyka się specjalne paski gąbki do
uszczelniania okien. Produkowane one są w dwóch
rodzajach: bez kleju lub z naniesioną warstwą kleju.
Jeżeli stosujemy gąbką bez kleju, to przyklejamy ją
do ram okiennych za pomocą kleju „Butapren” , na
całej powierzchni ich styku z ościeżnicą. Klejem
smarujemy zawsze powierzchnię gąbki.
W przypadku stosowania pasków gąbki z klejem,
najpierw zrywa się folię izolującą klej. Następnie
paski nakleja się na izolowanej powierzchni ram (na
całym obwodzie).
W oknach skręcanych wskazane jest umieszcze­
nie gąbki pomiędzy ramami skrzydeł okna. Okna,
które będą eksploatowane w okresie zimowym (we­
ntylacja pomieszczenia), zaleca się uszczelniać rur­
kami igelitowymi lub gumowymi o średnicy 2-8
mm. Rurki umieszcza się na całym obwodzie oścież­
nicy, przybijając je w rogach małymi gwoździkami.
Drzwi należy uszczelniać na całym obwodzie ich
styku z ościeżnicą paskami gąbki. Zasady ich przy­
klejania są identyczne jak dla okien. Znacznie trwal­
szy od gąbki jest filc. Paski filcu przykleja się do
izolowanych powierzchni klejem „Butapren B”
^rys. 16).
Mgr inż. Krzysztof Smoszna

PRZYSTAWKA DO TOCZENIA DREWNA
W numerze 2/80 MT, w artykule pt. „Wyposaże­
nie wiertarki modelarza” , został zamieszczony opis
wykonania uniwersalnej podstawy do wiertarki
PRCr 10/6 II B. Obiecaliśmy wtedy Czytelnikom,
że zamieścimy opisy dalszych urządzeń do tej pod­
stawy. W związku z tym chcemy zaproponować
wykonanie dodatkowego wyposażenia, umożliwia­
jącego toczenie drewna. Będzie to kilka nieskompli­
kowanych części, z wykonaniem których nie powin­
no być większych kłopotów.
Na rys. I pokazano położenie części i ich wzajem­
ną współpracę po uzbrojeniu podstawy.
Kompletny zabierak (poz. 3) wykonuje się wg
rys. 2. Składa się on z dwóch części, tj. z samego
zabieraka, który może być wykonany z dowolnej
stali i z kła. Po wytoczeniu zabieraka należy wyfre-
zować ścięcia pod klucz oraz obniżenia dla uzyska­
nia dwóch zębów zabierających. W przypadku nie­
możności wykonania frezowania, obróbkę można
przeprowadzić pilnikiem.
Tuleja (poz. 5) służy do zamocowania śruby
z kłem podpierającym toczony wałek (rys. 3).
» \
*
Śruba (poz. 6) spełnia rolę kła (rys. 4); jest to
rozwiązanie bardzo uproszczone.
Lepszym rozwiązaniem byłoby zastosowanie kła
obrotowego, ale celowo zastosowano tutaj rozwiąza­
nie najprostsze, biorąc pod uwagę to, że na propo­
nowanej obrabiarce toczone będą niewielkie przed­
mioty, przy stosunkowo małej prędkości obroto­
wej. Śruba (poz. 6) połączona z pokrętłem (poz. 8)
stanowi jedną całość.
Na pokrętło można użyć kółka od starego zaworu
przepustowego. I tutaj także można zastosować
uproszczenie stosując zwykłą śrubę z łbem sześcio­
kątnym, na której należy wykonać odpowiedni
stożek.
Wspornik (poz. 11) służy do mocowania podpó­
rek (rys. 5). Podłużny otwór w płaskowniku służy
do mocowania wspornika do korpusu, otwór 0 16
mm należy wykończyć po spawaniu.
Rys. 6 pokazuje sposób wykonania podpórek,
jest to rysunek uproszczony. Celowe jest wykona­
nie kilku podpórek o różnych długościach (L), co
niezmiernie ułatwia toczenie (autor wykonał trzy
takie podpórki o długościach 150, 80 i 60 mm).
I wreszcie ostatnią bardzo użyteczną częścią jest
tarcza zabierakowa, służąca do toczenia przedmio­
tów o większych średnicach, ale o małych długoś-
67
ciach* Drewniany krążek mocuje się do tarczy
zabierakowej za pomocą wkręta do drewna, w spo­
sób pokazany na rys. 7.
Przygotowanie do toczenia polega na ustawieniu
i zamocowaniu do stołu lewej i prawej podstawy,
połączonych ze sobą prowadnicą. Do prowadnicy
mocuje się korpus (opisany w numerze 4/81 MT),
do którego z kolei mocowany jest wspornik z pod­
pórką,
68
I
W prawej podstawie osadza się tuleję (poz. 5),
którą wsuwa się do tulei mocującej podstawy i zaci­
ska śrubą. W tuleję wkręca się kieł, nakrętki umie­
szczone na śrubie kła służą do zabezpieczenia kła
przed odkręcaniem się w czasie toczenia.
W lewą tuleję podstawy wkłada się wiertarkę
PRC r 10/6 II B i zaciska ją śrubą, a po odkręceniu
z wrzeciona wiertarki uchwytu wkręca się w to
miejsce zabierak (poz. 3).
 Dopiero teraz możemy zamocować wałek, który
zamierzamy toczyć.
Należy dodać, że kieł powinien być posmarowa­
ny cienką warstwą wazeliny dla zmniejszenia tarcia.
Opisana długość prowadnicy umożliwia toczenie
wałków długości około 250 mm, w przypadku
toczenia dłuższych wałków musimy zastosować
prowadnicę odpowiednio dłuższą.

Stefan Zbudniewek

Spis części

1 Lp. Nazwa Materiał Ilość Numer

sztuk rysunku

1 lewa podstawa patrz MT 2/80 _ __

2 wiertarka PRCr 10/6II B - -
3 zabierak sial 1 2
4 prawa podstawa patrz MT 2/80 - -
5 tuleja stal 1 3
6 śruba stal 1 4
7 nakrętka M16 stal 2 -
8 pokrętło kółko od zaworu 1 *
9 prowadnica patrz MT 2/80 - -
10 korpus patrz MT 4/81 - -
11 wspornik stal 1 5
12 podkładka stat 1 -
13 śruba M 6x20m m stal 1
14 podpórka stal 1 6
15 toczony przedmiot drewno - -
16 tarcza żabie rakowa stat 1 7
 instalacji. Podwójny wyłącznik w pierwszej pozycji
włącza żarówkę przez kondensator, dając przytłu­
mione światło, którego jasność zależy od pojemnoś­
Jednym z dość istotnych elementów przy urzą­ ci kondensatora. Dodatkowym efektem jest sto­
dzaniu mieszkania jest jego oświetlenie. „Młody pniowe zwiększanie się siły światła w momencie
Technik’* wielokrotnie zamieszczał informacje o włączenia zasilania. Druga część wyłącznika z chwi­
elektrycznych źródłach światła, z którymi spotyka­ lą załączenia zwiera kondensator i zamyka obwód
my się w naszym życiu codziennym. W mieszka­ elektryczny w tradycyjny sposób. Pojemność kon­
niach stosujemy dwa rodzaje źródeł oświetlenia - densatora należy dobrać kierując się mocą żarówek
oświetlenie żarowe (tradycyjna żarówka) oraz oświe­ zastosowanych do oświetlenia. Dla mocy 60 W uży­
tlenie elektroluminescencyjne - świetlówkami. jemy kondensatora o pojemności około 4-5 pF
Inne źródła światła elektrycznego, ze względu na o napięciu przebicia 250 V prądu zmiennego, lub
swoje własności, są nieprzydatne w oświetlaniu 400 V prądu stałego (możliwie o małych wymia­
pomieszczeń mieszkalnych. rach). Przy mocach 100 lub 150 W pojemność
Tradycyjne oświetlenie żarowe z technicznego kondensatora trzeba zwiększyć do około 6-10 pF.
punktu widzenia jest obarczone szeregiem wad, jak Dla uzyskania odpowiedniej pojemności można
np. bardzo niska sprawność żarówki, która większą połączyć równolegle dwa lub trzy kondensatory
część energii elektrycznej zamienia na ciepło. Barwa o mniejszej pojemności. Kondensator przyłączamy
światła żarowego jest bardziej przyswajalna przez bezpośrednio do zacisków wyłącznika i razem
oko ludzkie niż światło świetlówki mimo tego, że z przewodami zasilającymi mocujemy w puszce na
ten drugi rodzaj oświetlenia ma barwę światła zbli­ ścianie.
żoną do światła dziennego. Z kolei świetlówka wy­
maga specjalnego układu zapłonowego, który czę­
sto jest źródłem radiozakłóceń.
W przypadku złej jakości świetlówek często wy­
stępuje dokuczliwe migotanie światła co powoduje
brak większego zainteresowania tym rodzajem
oświetlenia. Tak więc tradycyjna żarówka jest pod­
stawowym źródłem światła w naszych mieszkaniach
i dla tego typu oświetlenia przeznaczone są opisane
dalej układy.
Często występuje potrzeba korzystania z oświet­
lenia o różnym stopniu natężenia światła. W wielu
mieszkaniach znajduje się zamontowana w tym celu
dwuobwodowa instalacja umożliwiająca oddzielne
łączenie żarówek o różnej mocy. Ale co zrobić, gdy
nie ma takiej instalacji, a chcemy mieć stopniowane
oświetlenie? Ograniczenie prądu za pomocą rezys­
torów ze względu na stosunkowo dużą moc jest
kłopotliwe i niepraktyczne. Ponieważ w sieci ener­
getycznej płynie prąd zmienny, jego przepływ moż­
na regulować za pomocą innych elementów.
Transformator i autotransformator to elementy
znane Czytelnikom z wielu opisów zamieszczanych
w dziale „Na Warsztacie**, ale zastosowanie tych
urządzeń do regulacji oświetlenia w warunkach
domowych również sprawia wiele kłopotu.
Najprostszym i najtańszym sposobem uzyskania
dwustopniowego oświetlenia jest zastosowanie bez-
biegunowego kondensatora o odpowiedniej pojem­
ności i odpowiednim napięciu przebicia. Na rys. I
przedstawiony jest schemat układu elektrycznego
oświetlenia pokoju przy użyciu jednoobwodowej

70
 Bardzo wygodnym rozwiązaniem jest ściemniaez
elektroniczny wmontowany w miejsce tradycyjnego
wyłącznika. Takie urządzenie można kupić za około
400 zł w sklepach z artykułami elektrotechnicznymi
lub na podstawie schematu z rys. 2 wykonać samo*
dzielnie. Elementy do ściemniacza i kondensatory
dwustopniowego przełącznika światła można kupić
w sklepach z częściami radiotelewizyjnymi. Ele­
menty ściemniacza przeznaczonego do wmontowa­
nia na miejsce tradycyjnego wyłącznika montujemy
w gnieździe podtynkowym lutując elementy elek­
troniczne do końcówek potencjometru, Takie roz­
wiązanie wymaga stosowania miniaturowych ele­
mentów i starannego montażu. W związku z tym
Regulator natężenia oświetlenie mieszkania zmontowany
w gnieździe wyłącznika sieciowego
takie rozwiązanie polecamy zaawansowanym maj­
sterkowiczom. Mniej zaawansowani powinni zmon­
tować układ na kawałku płytki izolacyjnej i umieś­
cić ją w pudełku z tworzywa sztucznego, np. od
Przyborów do szycia, które można kupić w sklepach
z tworzywami sztucznymi. Do takiego pudełka
łatwo wmontować gniazdo sieciowe i sznur połącze­
niowy oraz zamocować potencjometr regulacyjny.
Tak skonstruowany ściemniaez doskonale nadaje
się do nocnej lampki lub innego przenośnego punk­
tu świetlnego. Na zakończenie chcemy zwrócić
uwagę, że ze względu na manipulacje z siecią ener­
getyczną wymagane jest dokładne izolowanie ele­
mentów znajdujących się pod napięciem, oraz prze­
strzeganie podstawowych zasad bezpieczeństwa
przy dołączaniu układów do sieci.
Roman Kozak
Sp» elementów
^-33-39*12/0,5 W,
R2 - 100-200 Q/0rS W,
R3 - 27-3,3 kU (dowolna moc); dobrać w przypadku nieprawidłowe­
go działania w skrajnych położeniach potencjometru),
R« - 900-1000 O (dowolna moc),
R6 - 1,5-27 kti (dowolna moc); dobrać w przypadku migotania
światła w czasie regulacji jego natężenia),
p - potencjometr małej mocy (np. 0,125 W) 47-50 kU A (liniowy),
C, - 33 nF/160 V lub 47 nF/160V (styrofleteowy),
Cj, C3 - 0,1 pF/160 V lub 250 V,
T l - tranzystor BC157 (p-n-p),
T2 - tranzystor BC147 In-p-n),
G - triak KT 2Q5 na 400 V lub inny o podobnych parametrach,
D1-D4 - dowolne diody krzemowe małej mocy o prądzie przewodze­
nia 50-100 mA,
Dt - dławik na pierścieniu ferrytowym o 40/18 mm; nawinąć dwa
uzwojenia po około 50 zw każde, drutem DN€ o 0,35-0,45 mm.
✓
71
POZNA JEM Y
SAMOCHODY
OPEL COMMODORE
Nazwa firmy Opef pochodzi od nazwi­
ska jej założyciela, Adama Opla, który
w 1862 roku zaczął w warsztacie ślusar­
skim-swego ojca naprawę maszyn do
szycia. Dopiero 36 lat później synowie
Adama Opla rozpoczęli montaż pierw­
szych samochodów. Ważnym wydarze­
niem w dziejach firmy Opel było przeję­
cie jej w 1929 roku przez olbrzymi samo­
chodowy koncern amerykański General
Motors Corporation.
Krótkie przypomnienie historii tej
obecnie drugiej co do wielkości firmy
produkującej samochody osobowe
w RFN, uzasadnione jest przypadającą
w przyszłym roku 120 rocznicą jej istnie­
nia. Obok Kadeta z przednim układem
napędowym produkowanym w liczbie
ponad 400 tys. sztuk rocznie, firma Opel
buduje tradycyjnie już całą gamę samo­
chodów większych, z klasycznym ukła­
dem napędowym - silnik z przodu na­
pędza tylne koła jezdne.
Od momentu przejęcia firmy przez
koncern C M C samochody Opel „uro­
sły'' na wzór amerykańskich. W latach
trzydziestych budowano samochody
osobowe o nazwie Kapitan i Admirał
z 6-cylindrowymi silnjkami, a w latach
sześćdziesiątych, obok dalej produko­
wanego Kapitana i Admirała, samochód
Diplomat z widlastym 8-cylindrowym
silnikiem amerykańskiego Chevro!eta.
Opel Commodore pojawił się w lu­
tym 1967 r. Otrzymał silnik 6-cyllndro-
wy zunifikowany konstrukcyjnie z całą
rodziną silników cztero- i sześciocylin-
drowych o różnej pojemności skoko­
wej. Konstrukcja obecnie stosowanego
w Commodore silnika pochodzi z tego
właśnie okresu, a więc ma już 15 lat.
Aby rozpocząć i prowadzić budowę no­
wej rodziny silników, od 1965 roku Opel
wydał kitka miliardów marek. Silniki te
były wówczas nowoczesne, bardzo sta­
rannie opracowane konstrukcyjnie i do
dziś są niezawodne w eksploatacji.
Blok i głowica cylindrów wykonane
są z żeliwa. W głowicy znajduje się wa­
łek rozrządu, którego krzywki urucha­
miają hydrauliczne popychacze zawo­
rów. W sześciu cylindrach poruszają się
tłoki wykonujące krótsze skoki niż w y­
noszą średnice cylindrów. Taki stosu­
nek wymiarów nazywany jest często
nadkwadratowym. Wał korbowy osa­
dzono w siedmiu podporach.
Z przodu wału korbowego zamoco­
wane jest koło zębate o zębach skoś­
nych. Współpracuje ono z mniejszym
kołem zębatym osadzonym na oddziel­
nym pionowym wałku, na którym
w górnej części znajduje się aparat za­
płonowy. Umieszczona w dolnej części
silnika zębata pompa olejowa i pompa
benzynowa również odbierają napęd
od małego koła zębatego osadzonego
na pionowym wałku.
Pomimo poBtępu w konstruowaniu
silników spalinowych na świecie, silnik
Opla wytrzymuje nadal wieloletnią kon­
kurencję z podobnymi silnikami innych
samochodów. Zwiększona liczba cylin­
drów to bardzie) równomierna praca
silnika. Poza tym 6-cylindrowy silnik
pracuje bardzo cicho, w samochodzie
nie słychać jego pracy na wolnych obro­
tach. Warto podkreślić jeszcze jedną za­
letę silnika umieszczanego w Commo­
dore - może on pracować z dużymi
prędkościami obrotowymi na długich
trasach bez obawy o jego awaryjność.
Wytwórnia podaje prędkość maksymal­
ną Commodore jako 180 km/h. Jest to
wysoka prędkość, choć porównywalne
samochody uzyskują lepsze wyniki,
zwłaszcza w zakresie rozpędzania sa­
mochodu. Na uzyskanie prędkości 100
km/h Commodore potrzebuje 11,6 sak.
Dynamikę pojazdu ogranicza jego zna­
czna masa własna - powyżej 1200 kg,
oraz umiarkowana moc 2,5-litrowego
silnika. Te same czynniki wpływają rów-
nie* na zużycie paliwa, które trzeba
określić jako wysokie. Przy prędkości 90
km/h zużycie to wynosi 10 1/100 km,
przy V = 120 km/h - 12,8 1/100 km,
a przy V = 170 km/h aż 21,3 1/100 km.
Dia porównania - Audi 100 5S z silni­
kiem o tej samej mocy 115 KM zużywa
odpowiednio: 8,1, 10,5 i 18,51/100 km.
Uwzględniając Ilość zużywane) benzy­
ny, 65 litrów w zbiorniku nie zawsze
wystarcza do przejechania drogi 500 km
bez konieczności tankowania nowego
paliwa.
Zwiększenie prędkości jazdy każdego
samochodu powoduje wzrost ilości zu­
żywanego paliwa. Wóz Comodore „za­
chęca" do szybkiej jazdy - nie odczuwa
się w nim bowiem dużych prędkości.
Wynika to z dużego komfortu, a przede
wszystkim z niskiej wewnętrznej głoś­
ności, która wynosi tylko 69 dB (A) przy
prędkości 100 km/h i wzrasta do 78 dB S z e ś d o c y łin d r o w y sitnik samochodu Opel Commodore
(A) przy prędkości 160 km/h. Są to wiel­
kości porównywalne z takimi pojazda­
mi, jak np. Volvo 264 I Mercedes 250. my tu również dobrze ukształtowane od oparcia przedniego fotela do po­
duszki kanapy tylnej wynosi 15 cm. Du­
Niską głośność samochodu uzyskano i wykonane tapicersko siedzenia, to żą objętość 480 dm3 ma bagażnik samo­
przez dokładne opracowanie silnika, można stwierdzić, że wygodnie, nawet chodu. łatwe jest wkładanie bagaży po­
a także innych elementów przeniesienia przyjemnie prowadzi się Opla Commo­ mimo istnienia tylnej ściany bagażnika.
dore. Przednie indywidualne fotele ma­
napędu. Bardzo cicho pracuje skrzynia Nadwozie Commodore zewnętrznie
ją pełny zakres regulacji, tj. kąta pochy­
biegów. Sterowanie skrzynią biegów nie różni się od nadwozia Rekorda, któ­
lenia oparcia, regulację wzdłużną oraz
już zwyczajowo u Opia jest bardzo pre­
regulację wysokości ustawienia fotela. ry wszedł do produkcji o rok wcześniej,
cyzyjne i łatwe -doskonale pracuje syn­
W seryjnie wyposażanych wnętrzach w drugiej połowie 1977 roku. Jedynie
chronizacja biegów.
nadwozi są elektrycznie otwierane okna wystrój przedniej części nadwozia Com­
Podwozie Commodore stanowi połą­
w drzwiach, elektryczna blokada za­ modore jest inny niż u Rekorda, podob­
czenie elementów dwóch samochodów
mknięcia drzwi oraz mechaniczne po­ ny do wystroju największego z Opli,
Opla: „mniejszego" Rekorda i bardziej
krętło do ustawiania zewnętrznego lus­ Senatora
lu ksusowegttSanatora. Przednie zawie­ Opel Commodore znajduje chętnych
terka.
szenie pochodzi od Senatora, nato­ Wóz Commodore, ma znaczne w y­ nabywców wśród ludzi o umiarkowa­
miast tylny sztywny most wraz z zawie­
miary zewnętrzne, ale jego wnętrze nie nych zarobkach, chcących jeździć wy­
szeniem - to elementy z Opia Rekorda.
jest obszerne. Pasażerowie siedzący godnie prawie reprezentacyjnym po­
Wraz z przejęciem tylnego mostu i za­
z tyłu na wygodnej kanapie mają mało jazdem.
wieszenia od Rekorda, Commodore Zdzisław Podbłelski
miejsca dla nóg. Minimalna odległość
przejął jego cechy - w czasie jazdy z du­
żą prędkością po nierównej nawierzch­
ni przejawia się w nim tendencja do Dane techniczne samochodu Opel Commodore 2,58
przemieszczania, „przeskakiwania" tyłu
pojazdu. Takie zachowanie się w ruchu Nadwozie samonośne, 4-drzwiowe, 5-miejscowe.
samochodu zmusza kierowcę do kory­ Silnik 4-suw., 6-cyl.. chłodzony cieczą, umieszczony z przodu pojazdu,
gowania kierunku jazdy kierownicą. Na napędza koła tylne.
szczęście układ kierowniczy ze wspo­ Średnica cyl. x skok tłoka / poj. skokowa - 87 x 69,8 mm / 2490 cm .
maganiem jest dobrze opracowany. Moc maks. - 84,5 kW (115 KM DIN) przy 5200 obr./min.
Mały jest promień skrętu Commodore, Stopień sprężania 9,2:1.
łatwo się manewruje tym sporym prze­ Skrzynka przekładniowa mechaniczna, 4-biegowa, synchronizowana tub
cież pojazdem. automatyczna.
Dobrze działają hamulce, nawet przy Zawieszenie przednie: kolumny zwrotnicze Mc Phersona, stabilizator,
gwałtownym naciśnięciu na pedał ha­ Zawieszenie tylne: oś sztywna ustalona podłużnymi ramionami oraz
mulca pojazd płynnie się zatrzymuje. poprzecznym drążkiem Panharda, sprężyny śrubowe, amortyzatory tele­
Ma na to wpływ mieszany, tarczowo- skopowe, stabilizator.
bębnowy układ mechanizmów oraz Hamulce dwuobwodowe ze wspomaganiem, przednie tarczowe, tylne
podciśnieniowe urządzenie wspom a­ bębnowe, mechaniczny hamulec ręczny na koła tylne.
gające. Ogumienie o wymiarach 175 HR 14 lub 195/70 HR 14.
Wszystkie urządzenia sterowania po­ Długość/szer./wys. pojazdu - 470,5/172/141 cm.
jazdem, wymieniony już układ kierow­ Rozstaw osi - 267 cm.
niczy, hamulcowy i skrzynia biegów, Masa własna pojazdu 1220 kg.
a także przełączniki, kontrolki i wskaźni­ Prędkość maksymalna 180 km/h.
ki - zostały bardzo poprawnie opraco­ Zużycie paliwa 12,8 1/100 km przy V - 120 km/h.
wane i rozmieszczone. Jeśli wspomni-

73

FOTOS
Wykończanie pozytywów fotograficznych
%
W poprzednim odcinku, mówiąc o wyko­
nywaniu pozytywów (powiększeń) fotogra­
ficznych, nie wyjaśniliśmy, dlaczego proces
płukania utrwalonych obrazów musi trwać
stosunkowo długo, bo od 30 min. do 2
godzin, w zależności od sytuacji. Otóż gdy­
by chodziło o powierzchniowe usunięcie re­
sztek utrwalacza, wystarczyłoby krótkie
opłukanie odbitek fotograficznych strumie­
niem wody. Ale papier fotograficzny składa
się z dwóch podstawowych warstw, a miano­
wicie z podłoża kanonowego oraz z warstwy
żelatynowej emulsji. Zarówno podłoże kar­
tonowe, jak i warstwa żelatyny są nasiąkliwc
i utrwalacz wnika w głąb tych warstw. Usu­
nięcie go stamtąd nic jest sprawą łatwą,
zwłaszcza gdy chodzi o żelatynę. Może to
odbywać się jedynie na zasadzie dyfuzji, tzn.
że powiększenia fotograficzne zostają zanu­
rzone w czystej wodzie i utrwalacz, jakim
nasiąknięta jest żelatyna, dyfunduje z nich
powoli, przechodząc do otaczającej go wo­
dy. Równocześnie czysta woda wnika na
jego miejsce w głąb żelatyny. Dyfuzja odby­
wa się tym szybciej, im mniejsze stężenie soli
tiosiarczanu sodu występuje w wodzie płu­
czącej. Dlatego tak ważne jest zapewnienie
stałego przepływu wody płuczącej, aby do
pozytywów doprowadzać świeżą wodę.
Przy stosowaniu płukania okresowego,
w wodzie stojącej konieczna jest regularna
i wielokrotna wymiana wody.
Niezależnie od systemu płukania, trzeba
usilnie dbać o to, aby woda płucząca miała
swobodny dostęp do całej powierzchni emu­
lsji płukanych powiększeń. Oznacza to ko­
nieczność stałego poruszania płukanych pa­
pierów, aby nie sklejały się one ze sobą, co
uniemożliwiłoby swobodny dostęp wody do
wszystkich powiększeń i spowodowałoby
niedostateczne ich wypłukanie.
Podobnie jak z emulsją, ma się rzecz
również z kartonowym podłożem papierów
fotograficznych. Podłoże to także nasiąka
roztworem utrwalacza i usunięcie go z włók­
nistej warstwy papierowej wymaga bardzo
starannego i odpowiednio długiego płukania
w czystej, świeżej wodzie. Proces płukania
kartonowego podłoża przebiega jednak zna­
cznie szybciej i można powiedzieć, źc gdy
odpowiednio długi czas płukania był nie­
zbędny dla emulsji, to w tym czasie kartono­
we podłoże powiększenia z całą pewnością
zostało także dokładnie wypłukane.
Dobre wypłukanie pozytywów ma decy­
dujące znaczenie dla trwałości znajdujących
się na nich obrazów fotograficznych.
74
W procesie utrwalania, powstają w wars­
twie emulsji rozpuszczalne w wodzie kom­
pleksowe sole tiosiarczanosrebrowe, będące
produktem działania podstawowego skład­
nika utrwalacza, jakiip jest tiosiarczan sodu,
na związki światłoczułe srebra, które w pa­
pierach fotograficznych stanowią chlorki
i bromki srebra. Podczas płukania trzeba
sole te usunąć ż emulsji wraz z resztkami
utrwalacza, w którym są one rozpuszczone.
Obecność resztek tych soli wraz z utrwala­
czem w emulsji papierów, które nie zostały
dostatecznie wypłukane, spowoduje znisz­
czenie łub trwale uszkodzenie zdjęć. Substa­
ncje te bowiem, już po wysuszeniu powię­
kszeń, zaczynają po pewnym czasie wcho­
dzić w reakcje ze srebrem, z jakiego zbudo­
wany jest obraz fotograficzny. Warunkiem
uzyskania odpowiednio trwałych obrazów
fotograficznych jest bardzo staranne końco­
we płukanie powiększeń.
Po wypłukaniu powiększeń trzeba je wy­
suszyć. Suszenie to, w zależności od powie­
rzchni papieru fotograficznego, można prze­
prowadzić kilkoma sposobami. Papiery bły­
szczące suszy się najczęściej na gorąco, uży­
wając do tego celu specjalnych suszarek
fotograficznych, podgrzewnych grzejni­
kiem elektrycznym. Suszarka taka ma jedną
lub dwie (w suszarkach duwstronnych) pły­
ty chromowane, polerowane do lustrzanej
gładkości. Na płytę taką nakładamy powię­
kszenie mokrą emulsję na błyszczącą stronę
płyty. Należy to robić na jakiejś poziomej
płaszczyźnie, np. na stole, pokrytym dla
ochrony przed wilgocią, arkuszem folii plas­
tykowej. Po położeniu powiększeń należy
docisnąć je mocno do płyty, równocześnie
usuwając spomiędzy płyty i papieru znajdu­
jącą się tam wodę, Do tego celu służy wałek
fotograficzny pokryty gumą. Wałkiem tym
dociskamy starannie nałożone na chromo­
waną płytę powiększenia. Dobre dociśnięcie
papierów wałkiem zapewnia uzyskanie gład­
kiej i pozbawionej matowych plan, błyszczą­
cej powierzchni wysuszonych powiększeń,
oraz przyspiesz suszenie papierów, dzięki
wyciśnięciu nadmiaru wody. Jeżeli mimo
użycia wałka po stronie podłoża papierowe­
go powiększeń, a także na fragmentach płyty
chromowanej pozostaną krople wody, to
zbieramy je dodatkowo przed zamknięciem
suszarki ściereczką lub też gąbką wisko­
zową.
Papiery najlepiej nakładać na płytę zwil­
żoną strumieniem wody; strumień ten ostu­
dzi również rozgrzaną nadmiernie płytę, po
zdjęciu z niej wysuszonych poprzednio pa­
pierów.
Po nałożeniu na suszarkę płyty z papiera­
mi do suszenia, zamykamy płótno suszarki,
dbając o to, aby układało się ono gładko
i równomiernie dociskało płytę z papierami
do korpusu suszarki. Czas suszenia papie­
rów może być różny, nie przekracza jednak
kilku minut. Staramy się przy tym czuwać
i gdy papiery już wyschły, co można poznać
po charakterystycznych, cichych trzaskach,
otwieramy suszarkę. Dobrze wysuszone pa­
piery powinny same wtedy odskoczyć od
płyty. Jeżeli to nie następuje, wystarczy
pomóc im, lekko podważając paznkociem
róg powiększenia. Jeżeli to nie pomoże,
w żadnym razie nie należy siłą odrywać
papierów od płyty, ponieważ to prowadzi do
uszkodzenia powiększeń. Gdy papiery nie
chcą odchodzić od płyt}', może to oznaczać
iż albo nie wyschły jeszcze dostatecznie, albo
też, że płyta była brudna.
W pierwszym przypadku dosuszamy je,
wkładając płytę powtórnie do suszarki.
W drugim natomiast przypadku należy pa­
piery odmoczyć od płyty, zanurzając ją
w odpowiednio dużym naczyniu z wodą.
Brudną płytę myjemy ciepłą wodą z odpo­
wiednim środkiem myjącym, typu „L ud­
wik” , unikamy natomiast ostrych środków /
myjących, zawierających proszki ścierające,
jak np. „Skrzat” , środki te mogłyby bo­
wiem spowodować porysowanie gładkiej po­
wierzchni płyty. Na kottiec przecieramy pły­
tę do sucha ściereczką nasyconą spirytusem
denaturowanym.
Aby poprawić uzyskiwany na papierach
suszonych na gorąco wysoki połysk, dobrze
jest przed suszeniem zanurzyć powiększenia
na 1 minutę w roztworze preparatu ,,FO-
TONAL” , biorąc 5 ml tego płynu na 1 litr
wody. Tak spreparowane papiery, nakłada­
my dopiero na płytę suszarki. Jedyną wadą
tego sposobu jest to, że papiery ślizgają się
wówczas po chromowanej powierzchni
i trudno jest docisnąć je do niej wałkiem
fotograficznym.
Powiększeń nie należy zbyt długo prze­
trzymywać w suszarce, bowiem gdy zostaną
przesuszone, wówczas mają tendencję do
zwijania się, a także emulsja na nich staje się
krucha i podatna na pękanie. Idealne jest
wyjmowanie powiększeń z suszarki w mo­
mencie, gdy odchodzą już od chromowanej
płyty, a mimo to zawierają jeszcze w sobie
pewną ilość wilgoci, gdyż wówczas najła­
twiej uzyskać ich wyprostowanie. W tym
celu wyjęte z suszarki powiększenia układa­
my, jedno na drugim, po kilka sztuk i przy­
ciskamy je na stole kilkoma ciężkimi książ­
kami. Zostawiając je tak co najmniej na kilka
godzin, a najlepiej do następnego dnia, moż­
na je zupełnie wyprostować, lak że nie mają
tendencji do powtórnego zwijania się w stro­
nę emulsji.
Innym sposobem suszenia papierów bły­
szczących jest suszenie na zimno. W tym
celu papiery nakłada się mokrą emulsją na
tafle szklane, wykonane ze szkła lustrzanego
o szlifowanej i polerowanej powierzchni. Po
nałożeniu należy, podobnie jak przy bla­
chach, docisnąć papiery do szkła gumowym,
wałkiem fotograficznym i ewentualne kro­
ple wody usunąć ściereczką. Przedtem jed­
nak szkło musi być starannie umyte i prze­
tarte spirytusem denaturowanym. Nałożone
na szkło papiery pozostawiamy na kilka
godzin do wysuszenia) najlepiej w jakimś ci cieni rzucanych przez nie na papier. Dla­ pod wpływem rozmaitych czynników za­
przewiewnym, ale niezbyt gorącym, miej­ tego wszystkie ich ślady muszą być potem równo negatywy, jak też i szybki powię­
scu. Nie nalepy teź wystawiać schnących usunięte z gotowych powiększeń przez ob­ kszalnika elektryzują się niezwykle łatwo
papierów na bezpośrednie nagrzewanie ani cięcie odpowiednich fragmentów papieru. i w tym stanie ładunki elektryczne, jakie na
promieniami słońca, ani też ciepłem z jakie­ nich powstają, będą dodatkowo przyciągać
Powiększenia mniejsze można obcinać
goś innego źródła. Po kilku godzinach suche w specjalnych obcinarkach fotograficznych. drobiny kurzu.
papiery same odskakują od szyby. Uzyski­ Do obcinania większych formatów trzeba Jedynym sposobem przeciwdziałania te­
wany tą metodą wysoki połysk jest szczegól­ użyć odpowiedniej linii, bądź przykładnicy mu zjawisku jest dokładne czyszczenie za­
nie ładny, a powiększenia dają się później i posłużyć się żyletką lub małym, ale odpo­ równo negatywów, jak i szybek powiększal­
idealnie wyprostować, przewyższając w tym wiednio ostrym nożykiem. Bardziej proble­ nika, co wymaga jednak anielskiej cierpli­
względzie powiększenia suszone na gorąco. matyczne jest narysowanie na powiększeniu wości i musi być często powtarzane. Do
1 przy tym sposobie suszenia powiększeń linii i obcięcie go wzdłuż tej linii nożyczka­ odkurzania negatywu czy też szybek najle­
można użyć uprzednio zaleconej kąpieli mi - ta metoda nie zawsze daje idealnie piej byłoby użyć miękkiego, płaskiego pę­
w preparacie „FO TO N AL” , co niewątpli­ prostą linię cięcia. dzelka. Trzeba jednak manipulować nim
wie ułatwi uzyskiwanie lepszych wyników. bardzo ostrożnie i wolno, aby nie spowodo­
Jeżeli na gotowych, wysuszonych powię­
Suszenie papierów matowych, półmato- kszeniach zauważymy dorbne, białe plamki wać dodatkowego zelektryzowania negaty­
wych i o powierzchni jedwabistej wymaga (efekt kurzu osiadłego na negatywie), musi­ wu bądź szybek. Stosunkowo najlepsze wy­
oczywiście innego postępowania. Można je my je usunąć przez delikatny retusz, tzw. niki daje użycie specjalnych ściereczek an­
suszyć na gorąco, bądź też na zimno. Gdy plamkowanie. Czynność ta polega na pokry­ tystatycznych, nasyconych odpowiednimi
używamy suszarki fotograficznej, wówczas ciu białych plamek odpowiednią farbą, do­ substancjami chemicznymi. Ściereczek tego
papierów tych nie będziemy nakładali na braną do waloru srebrowego obrazu powię­ typu używa się powszechnie do czyszczenia
blachy chromowane stroną emulsyjną, nie kszenia. gramofonowych płyt długogrających.
chodzi nam bowiem o uzyskanie powierzch­
Do retuszu pozytywów można użyć za­ Do czyszczenia szybek powiększalnika
ni błyszczącej, Jęcz wprost przeciwnie, o za­
równo zwykłych farb akwarelowych, jak można bez obawy użyć ściereczki przezna­
chowanie naturalnej powierzchni matowej
również tuszu rozcieńczonego wodą, lub czonej do ścierania płyt gramofonowych.
lub półmatowej . Dlatego też papiery nakła­
nawet farb plakatowych. Właściwe odcienie Natomiast w stosunku do negatywów trzeba
damy na blachy stroną podłożową. Nastę­
przygotowujemy sobie w niewielkiej ilości wykazać większą ostrożność. Jeżeli bowiem
pnie wałkiem fotograficznym wyciskamy
(kilka kropli) na talerzyku. Do pracy po­ powierzchnia ściereczki nie będzie dostate­
z warstwy emulsji nadmiar wody, a równo­
trzebny jest odpowiednio cienki pędzelek cznie gładka i miękka, może ona porysować
cześnie wygładzamy papier na powierzchni
retuszer&ki. Pędzelek zanurzamy w farbie, delikatną emulsję negatywu, a wówczas ob­
blachy. Dodatkowo można jeszcze osuszyć
raz fotograficzny będzie mieć wady, których
powierzchnię emulsji ściereczką, ale taką, a następnie ocieramy go tak, aby pozostał
ledwo wilgotny. Końcem pędzelka nanosi­ nie da się usunąć żadnym retuszem. Przed
aby nie zostawiała na tej powierzchni ża­
my drobne ilości farby na białe punkciki, nie użyciem takiej ściereczki trzeba więc wypró­
dnych nitek, pyłków czy też kłaczków. Dba­
mogą to jednak być kropelki farby - pędze­ bować jej działanie na kawałku jakiegoś
my także o to, aby płótno suszarki było
lek może nanosić jedynie bardzo delikatne nieudanego negatywu i sprawdzić, czy nie
czyste i odkurzone. Zamykamy teraz suszar­
ślady farby w taki sposób, aby ślady te powoduje ona rysowania jego emulsji bądź
kę i prowadzimy proces suszenia, pilnie
upodabniały się do ziarna obrazu fotografi­ podłoża.
uważając, aby papierów pic przesuszyć. Po­
większenia trzeba wtedy wyjąć z suszarki. cznego; dzięki temu nie będą wyróżniały się W handlu światowym są dostępne specjal­
od swojego otoczenia, a przeprowadzony ne preparaty chemiczne, którymi można
Papiery matowe, półmatowe czy o powie­
retusz stanie się niezauważalny dla obserwa­ zwilżać powierzchnię negatywu lub szybek
rzchni jedwabistej można też suszyć przez
tora. powiększalnika. Preparaty te nakłada się
rozłożenie ich stroną podłożową na arku­
szach czystego papieru (nie należy w tym Pewien problem stanowi retusz pozyty­ zarówno zwilżoną nimi ściereczką, jak też
celu używać papieru zadrukowanego, jak wowy, wykonywany na papierach o powie­ przez natryskiwanie, jeżeli konfekcjonowa­
gazety itp., druk może bowiem zabrudzić rzchni błyszczącej. Trzeba tu użyć farby, ne są w opakowania ciśnieniowe. Wszystkie
podłoże powiększeń) tub też przez zawiesze­ która nie spowoduje miejscowego zmatowie­ one zostawiają warstwę antystatyczną, która
nie ach na sznurkach, rozciągniętych w po­ nia powierzchni, lecz zachowa jej błyszczącą przeciwdziała przyciąganiu kurzu. Prepara­
mieszczeniu, gdzie pracujemy. Zawieszamy fakturę. Można pomóc sobie np. przez do­ tów tych brak jednak u nas w handlu i dlate­
papiery 2a róg szczypczykami do bielizny. danie do farby retuszerskiej kropli gumy go musimy radzić sobie przez użycie ściere­
We wszystkich opisanych sytuacjach ko­ arabskiej, dzięki czemu farba taka po za­ czek antystatycznych.
rzystne będzie, przed suszeniem, zanurzyć schnięciu pozostanie błyszcząca. Przestrze­ Powiększalnik trzeba zawsze chronić
papiery w roztworze preparatu „FOTO- gamy jednak przed jakimikolwiek próbami przed kurzem, osłaniając go np, plastyko­
NAL” , podobnie jak to już było opisywane zamalowywania większych plamek równo­ wym workiem wtedy, gdy nie jest używany.
wcześniej. Preparat ten, ułatwiając równo­ miernie. Taki retusz nie da pozytywnych Szybki powiększalnika należy od czasu do
mierne zwilżenie całej powierzchni papieru, wyników i zauważa się go na pierwszy rzut czasu przemywać ciepłą wodą z płynem
powoduje równomierne schnięcie tej powie­ oka. „Ludwik” , a następnie przetrzeć denatura­
rzchni, a co za tym idzie, zmniejsza tenden­ Przyczyną powstawania opisanych wyżej tem i wytrzeć do sucha. Dobre wyniki, jeżeli
cję papieru do wyginania się. Niezależnie białych plamek są drobiny kurzu osiadłe na chodzi o likwidowanie skutków osiadania
jednak od sposobu suszenia, a więc czy na negatywie, które wielokrotnie powiększone kurzu, dają ramki bezszybkowe, w jakie
sznurku, czy też na rozłożonych papierach, i skopiowane na pozytywie, są rażące. Kurz wyposażane są niektóre modele powiększal­
po wysuszeniu powiększenia muszą być pła­ znajduje się wszędzie i stale unosi się w po­ ników. Niestety i ten system ma swoje wady
sko ułożone i pod obciążeniem. wietrzu, nic więc dziwnego, że osiada na - negatyw w takiej ramce wygina się pod
Przy wykonywaniu bardzo dużych powię­ negatywach w momencie, gdy je wyjmuje­ wpływem ciepła żarówki powiększalnika.
kszeń papier przypina się do podłogi lub my z ochronnego albumu czy też koperty. To zaś pogarsza ostrość obrazów otrzymy­
ściany pinezkami, gwoździkami, taśmą sa­ W podobny sposób kurz osiada na szybkach wanych w powiększalniku.
moprzylepną itp. Wszystkie te elementy prowadnicy powiększalnika, między które
Inż. Ryszard Kreyser
zostawiają jednak na papierze ślady w posta­ wkładamy powiększane negatywy. Ponadto

75
 *A s t r o n o m i a *
* dla wszystkich *
KALENDARZYK ASTRONOMICZNY NA ROK 1982
»
Comiesięczna rubryka: „ Ważne zjawiska astronomicz­
ne”, ukazująca się na naszych kunach od widu lat, zyskała
już uznanie u widu Czytelników. W ostatnim czasie
znaczne opóźnienia w wydawaniu poszczególnych nume­
rów oraz ich łączenie spowodowały, że informacje tam
zawarte często docierały do Czytelników zbyt późno .
Spośród dwóch sposobów zaradzenia temu; drukowanie
„zjawisk” z jeszcze większym wyprzedzeniem łub też ich
opracowania i przedstawienia na cały rok, wybraliśmy ten
drugi. Czy ro się sprawdzi - ocenią Czytelnicy.
Przedstawienie ważniejszych zjawisk astronomi­
cznych, jakie będą miały miejsce w roku 1982,
rozpoczniemy od obiektów najbardziej „rzucają­
cych się w oczy” , a mianowicie od Słońca i Księży­
ca. Momenty ich wschodu i zachodu dla każdego
dnia w roku możemy znaleźć w większości kalenda­
rzy kieszonkowych czy ściennych. I tu nasuwają się
od razu dwie uwagi. Czas podawany w kalendarzu
odnosi się zwykle do południka 21° przechodzącego
przez Warszawę. Aby otrzymać momenty wschodu
i zachodu dla innych miejscowości, musimy
uwzględnić poprawkę: dodać (na zachód od War­
szawy) i odjąć (na wschód) 4 minuty na każdy 1
stopień różnicy między długością geograficzną wy­
branego punktu a długością geograficzną Warsza­
wy. Np. w Szczecinie dodajemy 26 minut, a w Bia­
łymstoku odejmujemy 9 minut. Musimy również
pamiętać, aby w okresie obowiązywania czasu
letniego dodawać dodatkowo jedną godzinę.
Zaćmienia
W roku 19X2 będzie 7 zaćmień: 3 całkowite
zaćmienia Księżyca (w ciągu jednego roku kalenda-
* Przepraszamy za opóźnienie w druku lego artykułu, wynikło lo nie
z naszej winy.
76
rzowego zdarzyło się to ostatnio w 1917 r.; w przy­
szłości będzie dopiero w 2485 r. - jest to więc
niesłychana rzadkość!) oraz 4 częściowe zaćmienia
Słońca. Niestety, tylko jedno zaćmienie Księżyca
i dwa zaćmienia Słońca będą widoczne w Polsce.
Oto szczegóły:
9 stycznia - zaćmienie całkowite Księżyca widocz­
ne w całej Polsce, jeśli tylko dopisze pogoda. Księ­
życ jest w pełni, gdyż leży po przeciwnej stronie
Ziemi niż Słońce, i jest widoczny całą noc. Momen­
ty zachodzenia poszczególnych faz zaćmienia w cza­
sie środkowoeuropejskim, obowiązującym w Pol­
sce, podaje tabelka:
Wejście Księżyca w półcień Ziemi 18:15
Początek zaćmienia częściowego 19:13
Początek zaćmienia całkowitego 20:16
Koniec zaćmienia całkowitego 21:35
’Koniec zaćmienia częściowego 22:38
Wyjście Księżyca z półcienia Ziemi 23:37
2 0 lipca - zaćmienie częściowe Słońca; widoczna
będzie tylko końcowa faza zaćmienia, i to jedynie
w północno-zachodniej części Polski tuż przed za­
chodem. Im miejsce obserwacji będzie położone
bardziej na północ, tym warunki obserwacji będą
lepsze, jednak przy nie najlepszej pogodzie cały
efekt zaćmienia może minąć niezauważalnie.
15 grudnia - częściowe zaćmienie Słońca widoczne
w całej Polsce. Zacznie się tuż po wschodzie i po­
trwa około 4 godzin. Maksymalna faza zaćmienia,
tzn. ułamek średnicy Słońca zakryty w środku
zaćmienia (rys. 1) wyniesie 0,74.
Konfiguracje planet
Merkury. Przebywając stale na niebie w stosunko­
wo bliskim sąsiedztwie Słońca, Merkury jest plane-

Stolce Księżyc
Rys. 1. Sposób określania fazy zaćmienia Słońca (na rysun­
ku zaznaczono fazg 0,5)
tą na ogół trudno dostrzegalną. Najlepszym okre­
sem do jego obserwacji, podobnie jak w przypadku
drugiej planety dolnej - Wenus (rys. 2), jest czas
gdy znajduje się on w pobliżu elongacji wschodniej
(widać go wówczas wieczorem po zachodzie Słońca)
lub zachodniej (obserwacje ranne). W okresach tuż
przed i po koniunkcji planeta, położona na niebie
blisko Słońca, ginie w jego blasku.
Rys 2. Konfiguracje planet. Dla planety dolnej: a - najwię­
ksza elongacja wschodnia, b - koniunkcja dolne, c - najwię­
ksza elongacja zachodnia, d - koniunkcja górna
Na niebie wieczornym będziemy więc mogli ob­
serwować Merkurego w pierwszych dwóch deka­
dach stycznia (jasność ok. - 0,7 wielkości gwiazdo­
wej), w końcu kwietnia i na początku maja (jasność
spada tu od -1,3 do +0,7 mag.), na przełomie
sierpnia i września (jasność ok. 0,0 mag.) i w końcu
grudnia (-0,5 mag.). Widoczność Merkurego przed
R t t m konfiguracje Merkurego w 1982 r. przedstawia tabela:
Elongacja
6 IX (27°) 30X11(2<r)
wschodnia 16u m 9V (21e)
Koniunkcja i
dolna u1 1 VI 2X
Elongacja
zachodnia 2611 (27 ) 26 VI (22") i7xnr)
Koniunkcja
górna 11 ,V 25 VII
Lkzby w nawiasach podają maksymalną odległość kątową Merkurego od
Shrica w czasie e/ogmeji
wschodem Słońca: luty/marzec (+ 0,4 mag.), czer-
wiec/lipiec (+ 1 ,0 mag.), koniec października (-0,5
mag.). W naszych warunkach geograficznych najle­
piej do obserwacji Merkurego nadają się jednak
okresy wiosennej elongacji wschodniej oraz jesien­
nej elongacji zachodniej.
Wenus. Dużo lepsze warunki będziemy mieli do
obserwacji Wenus - najjaśniejszego po Księżycu
obiektu na nocnym niebie. Na samym początku
stycznia będzie ona widoczna wieczorem, początko­
wo jako obiekt o jasności -4,2 mag., później coraz
słabszy. 25 I Wenus przechodzi przez komunkcję
dolną i od połowy lutego aż do początku październi­
ka możemy ją obserwować rano przed wschodem.
25 II osiąga Wenus swój maksymalny blask -4,3
mag. i od tego momentu systematycznie słabnie az
do -3,3 mag. w sierpniu. Maksymalną elongację
zachodnią osiąga ona 1 kwietnia. Po koniunkcji
górnej (2 XI) Wenus pojawi się w połowie grudnia
ponownie na niebie wieczornym jako obiekt o jas-
nośei -3,3 mag.
Podobnie jak Księżyc (oraz Merkury), Wenus
przechodzi kolejność faz: od cienkiego sierpa w po­
bliżu dolnej koniunkcji ze Słońcem, do półkola
w chwili największej elongacji, a następnie pełnego
koła w pobliżu górnej koniunkcji. Jednocześnie je»
pozorne rozmiary kątowe zmieniają się w dosyć
dużym zakresie: od 66” w koniunkcji dolnej do 9 .6
w górnej. 25.11 (maksymalny blask) średnią kąto­
wa planety wyniesie 40” a szerokość sierpa 10 .1 ak
więc już przy użyciu niewielkiej lunety czy lornetki
możemy śledzić zmiany kształtu sierpa Wenus
w warunkach amatorskich.
Mars. Obserwacje tarczy Marsa wymagają nato­
miast dostatecznie dużego instrumentu, na ogół
niedostępnego amatorom. Jego średnica kątów*
zmienia się jedynie od 3 ,5 do 25 . W 1982! r.
warunki do obserwacji Marsa będą dosyć dobre. Na
początku stycznia Mars wschodzi około północy
i jest widoczny do rana jako obiekt + ł wielkości
gwiazdowej. Z upływem czasu jego jasność rośnie,
a wschód następuje coraz wcześniej. 31 III planeta
znajdzie się w opozycji (por- rys. 2), która wypada
77
 mniej więcej co dwa lata. Jej jasność wyniesie wtedy pierścienie te „znikły” - patrzyliśmy na nie wtedy
- 1 ,2 mag i będzie ona widoczna przez całą noc z boku. Średnica tarczy samej planety wyniesie
w pobliżu gwiazdy yPanny 10“ nawpółnocny zachód .
1982 r. 16”-19”
od jasnej (+1,0 mag.) Spiki. W ciągu następnych Uran i Neptun. Obie planety są położone na niebie
miesięcy będziemy mogli obserwować Marsa wie­ w niedużej od siebie odległości: Uran w pobliżu
czorem. Do końca lipca będzie on przebywał gwiazdy |3 Skorpiona na północ od Antaresa, nato­
w gwiazdozbiorze Panny, jednak jego jasność bę­ miast Neptun na tle Drogi Mlecznej blisko kierun­
dzie spadać i 1 VIII osiągnie + 0 ,8 mag. W sierpniu ku na centrum Galaktyki. Uran, świecący jak gwiaz­
Mars będzie widoczny już tylko kilka godzin po da 6 wielkości, jest widoczny już przez najsłabszą
zachodzie i taka sytuacja utrzyma się do końca roku, lornetkę, natomiast Neptun będzie trudniejszy do
z tym, że jego jasność będzie nadal malała, a on sam znalezienia, głównie ze względu na małą jasność
będzie widoczny coraz niżej nad horyzontem. Do­ (+7)7 mag.) oraz niedogodne położenie na tle jaś­
datkowym utrudnieniem w odszukaniu Marsa pod niejszego pasa Drogi Mlecznej. Na początku roku
koniec października i w listopadzie będzie jego możemy obserwować obie planety rano, później
położenie w pasie Drogi Mlecznej. zaczną pojawiać się one również późnym wieczo­
Jowisz. Przebywając przez cały rok w gwiazdozbio­ rem. Na przełomie maja i czerwca będą widoczne
rze Wagi, przez pierwsze dwa miesiące będzie całą noc, a przez całe lato - wieczorem, stopniowo
Jowisz widoczny na niebie rannym. Jego początko­ coraz krócej.
wa jasność (-1,4 mag.) będzie z upływem czasu Dziewiąta planeta naszego Układu - Pluton - jest
rosła. W okolicach opozycji, która wypada w 1982 r. planetą niedostępną dla obserwacji amatorskich; jej
26 kwietnia, osiągnie on jasność - 2 , 0 mag. i będzie jasność jest na tyle mała (+14,3 mag.), że dostrze­
widoczny całą noc. W kolejnych miesiącach czas galna jest ona dopiero za pomocą dużych instru­
jego widoczności po zachodzie Słońca będzie coraz mentów. W roku 1982 Pluton przebywać będzie ok.
krótszy, tak, że na początku października możemy 15° na południe od Arktura.
mieć już znaczne trudności z jego odszukaniem.
W miesiąc po koniunkcji (13 XI) możemy ponownie Inne ciekawe zjawiska
próbować odszukać Jowisza na niebie porannym.
Warto tu dodać, że już w niewielkiej lunetce Niewątpliwie ciekawym zjawiskiem, o którym
widoczna jest dobrze tarcza Jowisza o wyraźnie warto tutaj równie wspomnieć, są tzw. złączenia
spłaszczonym kształcie (jej średnica waha się od 30” planet: przejście jednej planety - w jej pozornym
do 50”) oraz jego cztery największe księżyce, któ­ ruchu po sferze niebieskiej - w niedalekim sąsiedz­
rych zaćmienia najlepiej obserwować w okresach, twie drugiej. Możemy wówczas obserwować obie
gdy Jowisz znajduje się w pobliżu kwadratury, tzn. planety położone na niebie bardzo blisko siebie. Oto
w roku 1982 w lutym i w czerwcu. ciekawsze z tych złączeń w 1982 r.:
Saturn. Okresy widoczności Saturna przedstawiają 91 - Merkury 5° na południe od Wenus,
się podobnie jak Marsa. W styczniu wschodzi on 9 VII - Mars 3° na południe od Saturna,
o północy i jest widoczny do rana. W kolejnych ok. 11 VIII - Mars i Jowisz w odległości 1 °,
miesiącach pojawia się na niebie coraz wcześniej, by 22 IX - Mars 1° na południe od Urana,
w okolicach opozycji (9 IV) świecić przez całą noc. Najmniej absorbującymi, gdyż nie wymagający­
Później jego widoczność ogranicza się do stopniowo mi specjalnych instrumentów, są obserwacje tzw.
coraz krótszego okresu czasu po zachodzie Słońca, „spadających gwiazd”, czyli meteorów. Istnieje
tak, że już w połowie września odszukanie Saturna kilka stałych rojów meteorów, pozostałości po roz­
na niebie wieczornym będzie raczej trudne. Pod padających się kometach, które co roku o tej samej
koniec listopada pojawia się on ponownie rano, porze, napotykając na swojej drodze naszą Ziemię,
przed wschodem. Jego jasność na początku roku dają dużą ilość „spadających gwiazd”. Najbardziej
rośnie od + 1 ,0 mag. w styczniu do + 0 , 5 mag. znany z nich jest rój Perseid. Meteory z tego roju
podczas opozycji, a później maleje ponownie do pojawiają się zwykle pod koniec lipca i w sierpniu.
+ 1,0 mag. we wrześniu. Przez cały rok Saturn W maksimum aktywności (ok. 12 VIII) możemy
przebywa w gwiazdozbiorze Panny, kilka stopni na obserwować ponad 60 meteorów w ciągu godziny .
północ od Spiki. Pierścienie Saturna, dobrze wido­ Z innych stałych rojów warto wymienić: Kwadran-
czne w niedużej lunecie, obserwujemy obecnie od tydy (maksimum ok. 3 I), Orionidy (ok. 2 2 X),
strony północnego bieguna planety (w lunetach Leonidy (ok. 14 XI), Geminidy (ok. 13 XII).
odwracających będzie on widoczny na dole). Nie­
którzy Czytelnicy zapewne pamiętają, jak w 1980 r. Marek Staniucha

78
 STEREOFONICZNE
MALEŃSTWA

Zastosowanie półprzewodników
i obwodów drukowanych, a później
układów scalonych umożliwiło mi­
niaturyzację odbiorników radiowych,
magnetofonów i innych tego typu urzą­
dzeń elektronicznych. Wędrówki z kie­
szonkowym aparatem radiowym, bądź
przenośnym magnetofonem były swe­
go czasu bardzo modne. W tamtym
okresie były to jednak wyłącznie urzą­
dzenia monofoniczne.
Ostatnio moda ta zaczęła powracać.
Tym razem jednak na ulicy pojawiły się
kieszonkowe odbiorniki radiowe i ma­
gnetofony w wersji... stereofonicznej.
Oczywiście, na razie jeszcze nie na pol­
skiej ulicy, ale być może już za kilka lat
przywędrują one i do naszego kraju.
Większość tego typu urządzeń to t2w.
„odtwarzacze" (rodzaj magnetofonów
przystosowanych jedynie do odtwarza­
nia nagranych na taśmie audycji).
Pierwszym miniaturowym kasetowym
odtwarzaczem stereo, który pojawił się
na rynku, był japoński Walkman, produ-
kowany przez słynną firmę Sony. Jest to
aparat słuchawkowy. Oprócz pokręteł
regulacji siły głosu i wysokości tonu,
zawiera mikrofon oraz specjalny przy­
cisk „Hot Linę". Naciśnięcie przycisku
powoduje przyciszenie muzyki i włącze­
nie mikrofonu, który w tym przypadku
nie służy do nagrywania, a jedynie do ryzujący się bardzo małymi wymiarami, sza niż w przypadku używanych w tego
przekazywania odgłosów świata ze­ ma wbudowany mikrofon mono, który typu urządzeniach głośników. Nawet
wnętrznego. po podłączeniu zewnętrznego mikrofo­ najmniejsze słuchaweczki (oczywiście
Po Walkmanie pojawiły się i inne kie­ nu może być wykorzystany do nagry­ odpowiedniej jakości) mogą przekazać
wania stereofonicznego. pełny zakres częstotliwości akustycz­
szonkowe odtwarzacze stereo, wzoro­
wane w większości na opracowanym Magnetofon firmy Sony TCS-300 za­ nych, podczas gdy głośniki muszą mieć
przez Sony prototypie. Warto tu wymie­ wiera mikrofon stereo, głośnik do od­ dostatecznie duże wymiary, by właści­
nić między innymi produkowany przez twarzania monofonicznego oraz od­ wie oddać niskie tony. Słuchawki nie
Sanyo - inną japońską firmę - 5550 dzielne gniazdka dla słuchawek stereo- potrzebują ponadto wzmacniaczy dużej
i monofonicznych. mocy, bowiem przekazują dźwięk bez
Sportster. Aparat ten wyposażony jest
w specjalny system „m ix", pozwalający Firma Sony wyprodukowała też ste­ pośrednio do uszu. W zupełności wy­
na odtwarzanie w słuchawkach - przy reofoniczny kieszonkowy odbiornik ra­ starczą w tym przypadku aparaty kie­
akompaniamencie muzyki nagranej na diowy SRF-80W. Aparat ten składa się szonkowe, przy czym jakość przekazy­
taśmie - własnego śpiewu (oczywiście z dwóch części. Jedna - to właściwy wanego dźwięku - co może wywołać
przy wykorzystaniu mikrofonu). Inną radioodbiornik, wielkości i kształtu pu­ zdumienie - nie będzie wcale gorsza niż
ciekawostką, o której warto tu w spom ­ dełka od papierosów. Pokrętła strojenia w dużych odbiornikach radiofonicznych
nieć, jest urządzenie służą co do wyszu­ i siły głosu oraz gniazdko słuchawkowe i magnetofonachl
znajdują się w górnej części, co pozwala Tak więc, dysponując odpowiedniej
kiwania kolejnych melodii, przy szyb­
na słuchanie i regulowanie odbiornika klasy słuchawkami miniaturowymi, na­
kim przewijaniu taśmy (tzw. AMSS).
w czasie spaceru bez wyjmowania go wet najbardziej wybredni melomani
Jak w wielu innych, tak i w tej dziedzi­
nie japońskie wyroby zdominowały z kieszeni koszuli, w której dzięki jego mogą słuchać doskonałej muzyki na­
światowy rynek. Niemniej w powszech­ niewielkim wymiarom można ten apa­ granej na taśmie lub odtwarzanej przez
nym użyciu są też odtwarzacze produk­ rat nosić. Na przedniej stronie obudo­ radio - i to w wersji stereofonicznej -
cji firm innych krajów, między innymi wy, obok wyłącznika, znajdują się prze­ jadąc na przykład pociągiem czy też
firm amerykańskich. łączniki FM /AM i mono-stereo. Drugą spacerując alejką parkową, przy czym
Obok odtwarzaczy, na rynku pojawiły część urządzenia stanowi miniaturowy całe urządzenie, które muszą zabrać
się także dwa japońskie kieszonkowe zespół głośnikowy, który można podłą­ w drogę, zmieści się z powodzeniem
magnetofony kasetowe stereo. Jeden czyć do aparatu zamiast słuchawek. Na­ w kieszeni marynarki.
produkcji firmy Aiwa, drugi - firmy So­ leży jednak zaznaczyć, że jakość odbioru
za pomocą słuchawek jest znacznie lep­ Andrzej Tarasiewicz
ny. Pierwszy z nich - TP-530 - charakte­

79
wycinkowe badania niektórych parametrów
gotowych wyrobów nie daję gwarancji, że
wyrób wraz z upływem czasu będzie się
zachowywał tak samo jak jego protoplasta.

Okazuje się jednak, że jakość substancji

polimeryzujących w czasie produkowania
wyrobu można badać ze znaczną dokładnoś­
cią, korzystając z ciekawego triku pomiaro­
wego. Wystarczy, by przeprowadzić cały
cykl pomiarów podstawowych właściwości
substancji właśnie w czasie wiązania się cząs­
tek w długie łańcuchy. Jeśli proces przebie­
ga w ten sam sposób lub z bardzo niewielki­
mi odchyleniami, jak w materiale wzorco­
wym, zastosowanym w dokładnie przebada­
nym prototypie, można mieć pewność, że
i dalsze zachowanie będzie identyczne.
Krzywe, opisuj-ce zależność wybranych pa­
rametrów od czasu, mają bowiem szereg
cech charakterystycznych i dość złożony

80
przebieg. Przypadkowe odtworzenie wszys­
tkich tych szczegółów procesu w dwóch
substancjach różniących się składem czy
choćby gatunkiem zastosowanych surow­
ców jest niemożliwe. Porównując wynik ak-,
tualnego pomiaru z pomiarem wzorcowym
można więc od razu wnioskować o jakości
posiadanego materiału.

Przyrządem przystosowanym do tego ro­

dzaju pomiarów porównawczych jest reo-
metr 10GS. Badaną próbkę umieszcza się
w nim we wnęce utworzonej przez nierucho­
my stół i opuszczany na czas pomiaru tłok.
Ścianki komory pomiarowej są pokryte wy­
stępami, co zapobiega ślizganiu się próbki.
Właściwym elementem probierczym jest Typowa krzywa wulkanizacji. A - obszar cieczy, pomiar lepkości, B - ob­
gęsto punadcinana tarczka zajmująca cen­ szar polimeryzacji, pomiar wzrostu współczynnika sprężystości, C - obszar
tralne miejsce kondory pomiarowej. Tarczka gotowego materiału, pomiar ostatecznych parametrów substancji. Para­
jest poruszana oscylacyjnie, z częstością 100 metry charakterystyczne procesu + ML- minimalna lepkość, t„ - czas, po
drgań na minutę, przez silnik elektryczny. którym moment sił odkształcających rośnie o 0,1 Nm; fw - czas, w którym
Amplituda drgań, zależnie od metody po­ sprężystość materiału osiąga połowę końcowej, rw- czas, w którym spręży­
miaru, wynosi 1°, 2* lub 5°. Napęd dla stość materiału osiąga 90% końcowej, Mm - największy zarejestrowany
tarczki jest przekazywany przez czujnik moment sił odkształcających
mierzący występujące siły i dostarczający
właściwych wyników pomiaru - momentu
siły niezbędnego do wychylenia tarczki o za­
łożony kąt. W ciekawy sposób wybiera się
moment odczytu, w który m tarczka zajmuje
właśnie skra jne położenie. Na osi silnika jest
zamocowana płytka z niewielkim magne­
sem, a nad nią dwa hallotrony, Moment,
w którym magnes znajduje się w pobliżu
tych czujników, odpowiada właśnie skrajne­
mu położeniu tarczki pomiarowej. Łącząc
sygnały z układu pomiaru momentu sił od­
kształcających próbkę z informacją o osią­
gnięciu przez tarczkę odpowiedniego poło­
żenia, otrzymuje się wreszcie właściwy wy­
nik pomiaru.

Aby jednak przeprowadzić pełne badanie

porównawcze, trzeba czegoś więcej. Przy­
rząd pomiarowy musi umożliwić rejestrację
Jeśli wynik pomiar znajdzie się w zabarwionym obszarze - materiał jest
dobij
wyników pomiaru w funkcji upływającego
czasu, a także zapewnić w nim znajdującej
się próbce odpowiednie warunki „dojrzewa­ Tą sumą metodą można także badać wpływy zmian składu mieszanki na
nia” . Wnęka z mierzonym materiałem musi właściwości produktu. Podanie innej ilości siarki wpływa na końcowy efekt
być przede wszystkim utrzymana w stałej, w bardzo zdecydowany sposób
standardowej dla wszystkich pomiarów tem­
peraturze. Zapewniają ją zainstalowane Smoked Sheet 100.0
w stole i w tłoku grzałki, a także umieszczo­ N220 45.0
ne w pobliżu próbki precyzyjne termometry Oil .0 A =0
termoelektryczne. Układ regulacji tempera­ Zinc Oxide .0 B =1
tury pozwała wybrać jedną z sześciu usta­ Stearic Acid 20 C =2
wionych przez producenta temperatur ob­ Santoflex* 13 2.0 D = 3
róbki, albo też temperaturę wedle własnej Santocure* NS 0.5
receptury, ustawianą przez użytkownika.
Wyniki pomiarów są zapisywane na rejestra­
torze kierującym jednocześnie pracą całego
zespołu. Tu bowiem ustala się czas badania,
rodzaj i zakres pomiaru. Potem wystarczy
już tylko założyć próbkę i wcisnąć klawisz
uruchamiający osłonę chroniącą obsługują­
cych. Następnie opuszcza się tłok i automa­
tycznie rozpoczyna pomiar. Po upływie wy­
branego czasu wykres jest gotowy, (zgi

ZMAITOŚCI TEMATYCZNE
BOVOS KOCKA
„Magiczna kostka’*Emó Rubika jest - jak twier­
dzi tygodnik „Time” - najbardziej efektownym
zjawiskiem rodem z Węgier, od czasu przybycia
sióstr Gabor do Hollywood. „Biivos Kocka” to po
węgiersku właśnie - „magiczna kostka”, a jej wyna­
lazca jest profesorem w budapeszteńskiej Akademii
Sztuk i Rzemiosła,
Kostka wygląda nieszczególnie. Składa się z 27
sześcianików (do dyspozycji jesl właściwie 26, bo
jeden jest stale niewidoczny), pomalowanych na 6
jaskrawych kolorów. Sześcianiki ułożone są w 3
warstwach, a każda z warstw (czy to pozioma, czy
pionowa) może obracać się wokół pozostałych o 90°,
180°, 270°.
Po cjtfwili zastanowienia każdy dojdzie do wnio­
skuj & to nie powinno się w ogóle trzymać. Spójrz­
my na dowolny sześcianik. Do czego on jest przy-
Fotografia Erno Rubika
mocowany, skoro może obracać się we wszystkich
trzech płaszczyznach?
Dociekliwym posiadaczom kostki proponujemy
rozebrać ją. Po obrocie jednej ze ścian o 45° środko­
wy sześcianik da się łatwo wyjąć (rysunek).
W położeniu wyjściowym każda ze ścian kostki
jest tego samego koloru. Obróćmy kilka razy różny­
mi warstwami; kolory pomieszają się. Przed nami
pstrokata kostka. I oto zadanie, o które chodzi
w całej zabawie.
Wrócić do położenia wyjściowego
Jeżeli ktoś zabiera się do tego po raz pierwszy
w życiu, zajmie mu to prawdopodobnie od 5 godzin
gdzieś do 1 roku. Spośród
42 252 003 274 489 856 000
możliwych układów kolorów na ścianach tylko je­
den daje rozwiązanie. Gdyby bawić się kostką dzień
i noc bez przerwy, wykonując 1 0 ruchów na sekun­
dę, to wszystkie układy wyczerpalibyśmy po...
Dokończenie tego zdania pozostawiamy tym z Czy­
telników, których bawią te obliczenia.
Na wszelki wypadek tego „węgierskiego szaleńs­
twa” w ogóle lepiej nie brać do ręki, Douglas R.
Hofstadter tak opisuje na łamach „Scientific Ame­
rican” (marzec 1981) jednostkę chorobową, zwaną
Cubitis magikia.
Cubitis magikia:
„Cubitis magikia. Poważny rozstrój umysłowy,
palców. Ulgę przynosi jedynie dłuższy kontakt
z wielokolorową kostką pochodzenia węgierskiego
i japońskiego. Objawy często nie znikają przez wiele
miesięcy. Wysoce zaraźliwe.”
Oto kilka przypadków (cyt. wg tygodnika „Ti­
me”). Kathleen Ollerenshaw z Manchester musiała
poddać się operacji ścięgna kciuka po długiej sesji
„kubologii”. Pewna Niemka podarowała kostkę
swemu mężowi na gwiazdkę i po kilku miesiącach
zmuszona była wystąpić o rozwód. Mąż przestał się
bowiem do niej odzywać, ignorował gości i rodzinę,
a wieczorami był tak wyczerpany kręceniem sześ-
cianikami, że nie miał już siły na przytulenie żony.
Znajomy redaktora tego działu nie naoliwił swojej
nowej kostki i skrzypiał nią w nocy, budząc swoje
kilkumiesięczne dziecko.
Kostka Rubika pozostawała przez kilka lat nie
znana szerszemu ogółowi. Skonstruowana została
bowiem w 1975 roku i bynajmniej nie jako łami­
główka, ale jako przyrząd do ćwiczeń wyobraźni
przestrzennej. Sama idea była znana dość dawno.
Kostka 2x2x2 była opisana w latach dwudziestych
w „The Mathematical Gazette”. Niektórzy zaś
twierdzą, że prymitywne drewniane kostki sprzeda-
 ną teorię i ułożono efektywne algorytmy układania,
Po kilku latach już mało kto o „Piętnastce” pamię­
tał (dziś od czasu do czasu znów pojawia się w sprze­
daży).
Z układaniem trójwymiarowej kostki sprawa jest
znacznie gorsza i matematycy mają więcej do robo­
ty. Kostka ma zastosowanie przy nauczaniu teorii
grup, lecz także odwrotnie - teoria grup przydaje się
w układaniu nowych algorytmów.
W połowie 1981 roku odbyły się w Kalifornii
mistrzostwa świata w układaniu kostki. We wstęp­
nych eliminacjach odpadali ci, którzy nie potrafili
ułożyć kostki w 20 ruchach w ciągu 30 sekund; co
prawda ze specjalnej pozycji ułożonej przez sę­
Wewnętrzne mechanizmy kostki dziów. Z dowolnej pozycji w 30 sekund umie ułożyć
wano w 1920 roku w Stambule i w 1935 roku kostkę tylko 17-letni Nicolas Hammond z Nottin­
w Marsylii. W 1976 roku taką samą jak Ernó Rubik gham.
kostkę skonstruował i opatentował w Japonii inży- Nie są jeszcze znane algorytmy gwarantujące
nier-samouk Terntoshi Ishige. Początkowo dość ułożenie kostki z dowolnej pozycji w mniej niż 50
droga (15-20 dolarów), staniała obecnie w USA do ruchach. Przewiduje się, że powinien istnieć algo­
przyzwoitej ceny (już do 6 dolarów) i będzie z pew­ rytm 22-23-ruchowy. Z drugiej strony wiadomo, że
nością jeszcze tanieć. Na Węgrzech kosztuje podob­
no 75 forintów, a na „Pchlim Targu” w Warszawie
widziano taką kostkę kosztującą 1500 zł. Zabawa
z kostką będzie z pewnością popularna dłużej niż jej
dwumiarowy odpowiednik: piętnastka (piętnaście
ponumerowanych kwadracików należy ułożyć
w kwadracie 4x4 tylko za pomocą przesunięć).
Wynaleziona w 1878 roku gra ta z niesłychaną
wprost szybkością, z gwałtownością epidemii roz­
powszechniła się po Stanach Zjednoczonych i Euro­
pie. Dość szybko ogłoszono jej prostą, matematycz­

Rysunek kostki w położeniu wyjściowym.

16 ruchów to z pewnością za mało. Można bowiem

wymyślić ustawienie, w którym da się sprawdzić, że
jego najkrótsze rozwiązanie wymaga co najmniej
siedemnastu ruchów.
Już po kilku ruchach kostką zauważamy główną
trudność: jak wstawić kolejny sześcianik na właści­
we miejsce, nie zmieniając położenia innych, już
dobrze położonych. Oto kilka prostych obserwacji:
1 ) kolor ściany jest taki jak środkowego sześcia-
nika. Praktyczny wniosek z tej uwagi jest taki:
ustawiając np. białą ścianę należy ją budować wokół
białego klocka środkowego. Jeżeli ustalimy jakąś
orientację kostki, np. biała ściana z lewej, niebieska
z prawej, zielona na górze itd. - to od razu już
wiemy, gdzie w przyszłości znajdzie się która
ściana.
2 ) obroty środkowych warstw nie zmieniają po­
łożenia klocków narożnych. Dlatego naroża kostki
można ustawiać niezależnie od pozostałych elemen-

83
tów i wykorzystuje to większość znanych algoryt­
mów. Zwróćmy też uwagę, że ustawianie narożni­
ków - to w gruncie rzeczy zabawa kostką 2 x 2 x 2 .
Inny praktyczny wniosek stąd wypływający może
posłużyć do „bezpiecznych” zabaw z już ułożoną
kostką. Jeżeli boimy się zepsuć „bezpowrotnie”
śliczny wyjściowy stan, spróbujmy ułożyć kostkę
tak, by na każdej ścianie było 8 jednakowych
sześcianików brzegowych - a dziewiąty innego ko­
loru (rysunek). Możemy to łatwo osiągnąć ruszając
na chybił-trafił środkowymi (tylko środkowymi!)
warstwami. Na pewno wyjdzie i na pewno uda się
Rysunek kostki, w którym na każdej ścianie jest 8 kwadraci­
ków jednakowych a jeden inny.
wrócić do położenia wyjściowego. Uwaga technicz­
na: zamiast obracać środkową warstwę, można ob­
rócić dwie skrajne w przeciwną stronę.
Choć matematyczne problemy kostki są dalekie
od rozwiązania, matematycy szukają już uogólnień.
Kostka 2x2x2 to, jak widzieliśmy, to samo, co
narożniki kostki 3x3x3. Podobno w Holandii pro­
dukowane są kostki 4x4x4. Można inaczej malo­
wać zwykłe kostki, np. nie barwiąc poszczególnych
sześcianików, lecz malując trójkąty lub zygzakowa­
te linie jak w układankach, o których śpiewał
Wojciech Młynarski. Spróbujcie jednak na począ­
tek samodzielnie ułożyć choćby jedną ścianę zwyk­
łej kostki. Autorowi tego artykułu zajęło to dwa
wieczory - ale podobno wpada się na to szybciej.
Kostka Rubika doczekała się zarówno poważ­
nych naukowych, jak i popularnych opracowań.
Książka angielskiego matematyka Davida Singmas-
tera „Notes on the Magie Cube” miała już 5 wydań.
W Polsce interesujący algorytm na układanie kostki
zamieścił w sierpniu 1981 „Przekrój”. Przeglądowe
artykuły ukażą się niebawem w „Wiadomościach
Matematycznych” i w miesięczniku „Delta”. Ślicz­
ną kolorową broszurkę można za 2 dolary 4- opłata
pocztowa otrzymać listownie z amerykańskiej firmy
Ideał Toy Corporation, Box 72, Hollis, N, Y.
11423.
W następnym numerze: Jak ułożyć kostkę
Rubika?
Dr Michał Szurek
84
Siarkowodór
Przy analizach chemicznych podczas strącania
i wydzielania metali drugiej grupy, a więc kationów
Hg2+, Bi}\ Cu2\ Cd2’, As3+, A s5+, Sn2+, Sn4\
Sb5+ i Sb5 4, od dawien dawna stosowany był siarko­
wodór, W praktyce wyglądało to tak, że zakwaszone
roztwory soli kationów II grupy wysycano gazowym
siarkowodorem (H2S) lub też zadawano do tych
roztworów tzw. wodę siarkowodorową (H2S aq),
czyli wodę nasyconą tym gazem. Pod wpływem
działania siarkowodoru w środowisku kwaśnym
strącają się od razu siarczki metali należących do II
.grupy analitycznej.
Otrzymujemy więc:
Hg(N0 3 )2 +H 2S—»2HN03+HgS (czarny)
2 Bi(N0 3 )4 +3H2S— ►óHNOj+BA (brunatny)
2CuC1+H2S —* 2HC1+Cu2S (czarny)
CUCI2 +H 2S —>2HCl+CuS (czarny)
Cd(N03)2 +H2S —►2 HN0 3 +CdS (kanarkowy)
2 AsCl3 + 3 H2S 6HC1+A s2S3 (żółty)
2AsCi5 +5H2S 10HCI+A s2S 5 (żółty)
2 SbCl3 + 3 H2S — ►6 HCl+Sb2S3 (pomarańczowy)
2SbCls+5H2S -* lOHCl+St^Ss (pomarańczowy)
SnCl2 +H2S —►2HCl+SnS (brunatny)
SnCł4 + 2 H2S 4HCl+SnS2 (jasnożółty)
Jest rzeczą charakterystyczną, że wszystkie wy­
mienione siarczki strącają się pod działaniem H2S
w roztworach o odczynie zdecydowanie kwaśnym.
Jeśli więc zakwasimy badany roztwór kwasem sol­
nym i nasycimy go roztworem, bądź też dodamy
wody siarkowodorowej, mamy pewność, że wytrącą
się w postaci nierozpuszczalnej tylko siarczki metali
II grupy, natomiast nie ma mowy, aby w tych
warunkach wytrąciły się siarczki innych metali, np.
niklu, kobaltu, cynku czy żelaza.
Jak już wspominaliśmy, samo użycie siarkowo­
doru polega na przepuszczeniu przez badany roz­
twór gazowego siarkowodoru lub też dodawaniu
wody uprzednio nasyconej siarkowodorem. Od nie-
pamiętnych lat podstawowym źródłem siarkowodo­
ru jest reakcja pirytu, czyli siarczku żelaza z kwa­
sem solnym.
FeS+2HCl-*FeCI2 +H2ST
Reakcję tę prowadzi się w aparacie Kippa,
a uchodzący H2S odprowadza rurką do płuczek
napełnionych badanym roztworem lub wodą w celu
otrzymania wody siarkowodorowej.
Znacznie rzadziej do otrzymywania H2S stosowa­
na bywa reakcja siarczku sodu z kwasem siarkowym
Na2S+ H2S0 4 — 2HaS04 +H2St
Pomimo pozorrftj prostoty wywiązywania oraz
stosowania w analityce siarkowodoru, posługiwanie
się tym gazem, jak też i wodą siarkowodorową, ma
parę zdecydowanie ujemnych stron.
Po pierwsze - siarkowodór jest silnie toksyczny,
a co gorzej, nie jest on z organizmu od razu wydala­
ny, lecz kumuluje się w nim, czyli zbiera, i po
uzyskaniu określonego stężenia, powoduje bardzo
groźne i przewlekłe w leczeniu zatrucia. Ponadto
nie należy zapominać, że siarkowodór odznacza się
odrażającym i wyjątkowo przenikliwym zapachem
zgniłych jaj. Nic więc dziwnego, że prace z H2S nie
mogą być mile widziane przez domowników i całe
otoczenie. Dlatego też siarkowodorem wolno się
posługiwać tylko wtedy, gdy pracujemy na wolnym
powietrzu.
Zdecydowanie ujemne cechy H2S sprawiły, że
poczęto się rozglądać za związkami, które mogłyby
zastąpić w analityce ten toksyczny i cuchnący gaz.
W wyniku przeprowadzonych badań i prób do­
brano parę preparatów, które, powodując wytrąca­
nie się siarczków II grupy analitycznej, są wolne od
wad siarkowodoru.
Do związków takich należą:
- tioacetamid - CH3CS •NH2
- klatrat siarkowodoru.
Wymienione substancje są nietoksyczne i nie mają
zapachu H2S. Dodane do badanych roztworów, pod
wpływem ogrzewania lub zakwaszenia ulegają roz­
kładowi z wydzieleniem siarkowodoru.
Tioacetamid
Związek ten, o wzorze strukturalnym
FUC-C-NH2,
U cego się tiaocetamidu, a więc i ilość wydzielanego
. s
zwany inaczej amidem kwasu tiooctowego lub ace-
totioamidem, jest substancją stałą, krystaliczną,
o barwie białej lub lekko różowej, o temperaturze
topnienia 112—1ł4°C- Tioacetamid rozpuszcza się
doskonale w wodzie, przy czym jego wodne obojęt­
ne roztwory w temperaturze pokojowej są całkowi­
cie trwałe. Natomiast po zakwaszeniu roztworu lub
też po jego ogrzaniu, zachodzi powolny rozkład
tioacetamid u z wydzieleniem H2S:
CH3CSNH2 +2H20 temp CH3COO + NH4 1 + H2S|
W praktyce wygląda to tak, że do zakwaszonego
badanego roztworu dodajemy wodnego roztworu
tiaocetamidu lub też po dodaniu tiaocetamidu ca­
łość umieszczamy na wrzącej łaźni wodnej. Wydzie­
lający się w wyniku powolnego rozkładu roztworu
H2S jest natychmiast wiązany i powoduje strącenie
się siarczków metali. Mamy tu więc pierwszą, ale
bynajmniej nie ostatnią zaletę tiaocetamidu. Miano­
wicie, umożliwia nam on wyeliminowanie toksycz­
nego i cuchnącego HS2, nie mówiąc już o prostocie
stosowania.
Ale to jeszcze nie wszystko. Ogromną zaletą
stosowania tioacetamidu jest jakość powstającego
osadu siarczków. Mianowicie siarczki metali, które
otrzymuje się podczas ich strącania za pomocą
gazowego siarkowodoru, wody siarkowodorowej,
siarczku amonu czy siarczku sodu, są szlamowate,
koloidalne, a więc bardzo trudne do sączenia i prze­
mywania. Koloidalna struktura tak otrzymywa­
nych siarczków powoduje, że niby gąbka chłoną one
i zatrzymują na swej rozwiniętej powierzchni różne
inne osady. A przecież osady te w trakcie analizy
powinny być wymyte i usunięte.
Natomiast jeżeli do strącania siarczków zastosu­
jemy tioacetamid, to powstający osad jest grubo­
ziarnisty, a więc łatwy do sączenia i przemywania,
a tym samym nie zatrzymuje on na swej powierzch­
ni innych osadów. Jako przykład można tu podać,
że gdy strącamy siarkowodorem siarczek rtęci HgS
w obecności jonów Zn2+, to blisko 95% tych jonów
zostaje trwale zaadsorbowanych, czyli zatrzyma­
nych przez osad HgS, Jeżeli natomiast użyjemy
tioacetamidu, to powstający gruboziarnisty osad
HgS zatrzyma zaledwie 1-2% obecnych w roztwo­
rze jonów Zn2f.
Tak specyficzne i ogromnie korzystne dla nas
właściwości osadów siarczków są skutkiem oddzia­
ływania warunków, w jakich zachodzi strącanie.
Mianowicie zakwaszenie, bądź ogrzanie roztworu
powoduje sukcesywne, lecz bardzo powolne wy­
dzielanie się siarkowodoru, który jest natychmiast
wiązany w siarczki. Innymi słowy, ilość rozkładają­
siarkowodoru jest ściśle zależna od ilości strącające­
go się siarczku. Taki sposób nazywamy wytrąca­
niem z roztworu homogenicznego. Jedyną, lecz
niestety bardzo poważną wadą tioacetamidu jest to,
że związku tego nie da się zsyntetyzować w warun­
kach domowego laboratorium, a więc trzeba go
nabyć.
85
 Kiatrat siarkowodoru
Drugą z kolei po tioacetamidzie substancją stoso­
waną zamiast siarkowodoru do strącania siarczków
metali jest klatrat siarkowodoru. Stosując tę substa­
ncję uzyskujemy również gruboziarniste osady siar­
czków metali, a więc osady łatwe do sączenia,
odmywania i nie adsorbujące innych związków.
Wynika to stąd, iż wytrącanie się siarczków metali
zachodzi też w roztworze homogenicznym. Stoso­
wanie klatratu siarkowodoru eliminuje też wszyst­
kie dalsze ujemne strony siarkowodoru i wody
siarkowodorowej, a więc toksyczność i odrażający
zapach.
Poświęćmy teraz nieco uwagi ciekawej budowie
klatratów.
Klatraty należą do specjalnej odmiany związków
kompleksowych, wyróżniających się"swoistą •budo­
wą. Mianowicie cząsteezki-składniki tego komple­
ksu, łączą się wzajemnie bez wiązań chemicznych.
Z odpowiednimi substancjami tworzą one krystali­
czne produkty zwane adduktami. Mamy tu więc do
czynienia z całkowitym włączeniem cząsteczek jed­
nego składnika w trwałą strukturę przestrzenną
utworzoną przez cząsteczki składnika drugiego.
Właściwości te, czyli podatność do tworzenia
klatratów, wykazują m. in. takie związki, jak mocz­
nik, tiomocznik, hydrochinon. Tak np. w normal­
nych warunkach cząsteczki mocznika są utrzymy­
wane wiązaniami wodorowymi. Natomiast w ad-
dukcie, czyli w klatracie, krystaliczna sieć moczni­
ka ma symetrię heksagonalną i cząsteczki układają
się wzdłuż krawędzi pryzmatu heksagonalnego na
kształt pszczelego plastra. W wolne przestrzenie,
czyli jak gdyby w otwory w plastrze pszczelim,
mogą być wbudowywane obce cząsteczki. Pewnym
rodzajem takich wtrąceń wbudujących się w sieć
cząsteczek mocznika mogą być cząsteczki różnych
węglowodorów, alkaliów czy kwasów organicz­
nych.
Dzięki właściwości tworzenia klatratów, wymie­
nione związki organiczne, jak węglowodory czy
kwasy, można rozdzielić przez ich krystalizację
z mocznikiem. Ponieważ klatraty nie zawierają
zwykłych wiązań chemicznych, powstały zaś ad-
dukt trzyma się jedynie siłami Van der Vaalsa,
twory takie są trwałe jedynie w stanie stałym**.
Duże znaczenie w chemii analitycznej ma intere­
sujący nas teraz specjalnie klatrat siarkowodoru.
Tworzą go cząsteczki siarkowodoru otoczone, czyli
jak gdyby obudowane ze wszystkich stron cząstecz­
kami hydrochinonu (patrz rys.).
** Czytelników pragnących zapoznać się bliżej z klairatami odsyłamy do
książki naukowej: Tomassi W. ,,Chemia nieorganiczna", PWN, Warszawa
1972.
86
h — hydrochinon
H2S-siarkow odór
Aby otrzymać taki klatrat, w 1 0 0 cm3 wody
ogrzanej do temp. 30-35°C sporządza się nasycony
roztwór hydrochinonu. (Przypominamy, że hydro­
chinon jest popularnym odczynnikiem fotograficz­
nym). Następnie roztwór ten nasyca się gazowym
siarkowodorem. Po kilkunastu minutach poczną się
wytrącać i opadać na dno kryształy klatratu. Od tej
chwili nasycamy jeszcze roztwór siarkowodorem
przez 20 minut. Roztwór oziębiamy lodem, zlewa­
my klarowną ciecz, a osad klatratu siarkowodoru
odsączamy i suszymy w eksykatorze. Wysuszony
klatrat należy przechowywać w naczyniu szczelnie
zamykanym, z ciemnego szkła. Najlepiej się do tego
nadaje słoik z korkiem szlifowanym, wykonany ze
szkła oranżowego.
W stanie suchym i nie wystawiony na bezpośred­
nie działanie promieni słonecznych, klatrat siarko­
wodoru jest trwały i może być przechowywany
bardzo długo.
Dodany do kwaśnych roztworów soli metali cięż­
kich klatrat siarkowodorowy ulega rozkładowi. Po­
wstający w wyniku rozkładu H2S powoduje wytrą­
canie osadu siarczków metali ciężkich. Zaletą kla­
tratu jest nie tylko dogodna do przechowania i sto­
sowania postać H2S, ale też, jak już wspominaliśmy,
i jakość strącanych osadów siarczków. Otóż osady
wytrącane za pomocą klatratu są skoagulowane
i przez to znacznie łatwiejsze do odsączania i prze­
mywania niż osady siarczków wytrącanych za po­
mocą siarkowodoru lub wody siarkowodorowej .
Przygotować klatrat można pod sprawnie działa­
jącym wyciągiem lub na otwartej przestrzeni, samo
zaś użytkowanie klatratu jest bez porównania ła­
twiejsze i bezpieczniejsze niż operowanie siarkowo­
dorem.
Należy jednak pamiętać, że za pomocą klatratu
siarkowodoru możemy strącać siarczki metali cięż­
kich tylko w roztworach kwaśnych. Natomiast
w roztworach alkalicznych klatratu używać nie
możemy, gdyż w tym środowisku rozkładowi ulega
sam hydrochinon, stanowiący otoczkę ochronną
klatratu siarkowodoru.
Mgr Stefan Sękowski
 KLUB kań stosowane są kaloryfery zamiast
tradycyjnych pieców. Jak w takiej sytu­
acji rozwiązać sprawą odprowadzenia
dymu z wędzarni na zewnątrz budynku?
Drugi rodzaj wędzarni, nie mniej inte­
resujący, szczególnie wędkarzy, to wę­
dzarnia turystyczna.
Powinno to być urządzenie małe, lek­
kie i oczywiście składane. Po złożeniu
wędzarnia powinna dać się przewozić
na bagażniku roweru czy motocykla.
Poza tym nasze urządzenie, powinno
być skonstruowane i wykonane z lek­
kich, a jednocześnie powszechnie do­
stępnych materiałów.
Projekty prosimy nadsyłać pod adre­
DOMOW A WĘDZARNIA
sem redakcji w terminie dwóch miesię­
cy od daty otrzymania tego numeru
Zadanie 382 „Młodego Technika". Na kopercie pro­
simy umieścić dopisek: „Klub Wynalaz­
Wędzenie jest jedną z technologii ców" - zadanie 382.
przetwórstwa artykułów żywnościo­ Za najlepsze rozwiązania przyznane
wych, którą z łatwością można stoso­ zostaną nagrody. Wprawdzie nie będą
wać w warunkach domowych. Produkty to wędzone szynki, ale, nie mniej atrak­
wędzone można dość długo przecho­ cyjne, narzędzia dla majsterkowiczów.
wywać w stanie zdatnym do spożycia,
a prócz tego, w zależności od sposobu
wędzenia, użycia do niego różnych ga­
tunków drewna itp., można nadawać
produktom żywnościowym różnorodny
smak.
Wędzić można rozmaite produkty, ta­ Rozwiązanie zadania 375
kie jak mięso, drób, ryby, sery itp.
W związku z tym, w gospodarstwie do­ Zaprojektowanie skutecznego i sen­
mowym z pewnością przyda sią jakieś sownego zarazem usztywnienia dla ło­
proste urządzenie spełniające funkcję dzi pneumatycznej nie jest zadaniem
domowej wędzarni. Oczywiście Czytel­ prostym, gdyż trudno pogodzić sprzecz­
nicy dysponujący ogródkiem z łatwoś­ ne często wymagania stawiane tego
cią znajdą w nim miejsce na wędzarnię. rodzaju konstrukcji. Usztywnienie po­
Gorzej natomiast przedstawia się spra­ winno być lekkie, proste w montażu
wa z mieszkańcami bloków, tym bar­ i tanie, możliwe do wykonania w dom o­
dziej wtedy, gdy do ogrzewania miesz­ wych warunkach i z ogólnie dostępnych
materiałów. Jego stosowanie na w o­
dzie nie może powodować niebezpie­
czeństwa przetarcia lub przebicia łodzi
i nie powinno pogarszać jej statecznoś­
ci. Jeśli decydujemy się na stosowanie
żagli, powinniśmy zadbać o możliwość
kierowania jachtem, by płynął tam,
gdzie chce sternik, a nie poddawał się
biernie wiatrowi. Także pełnowartoś­
ciowa łódź wiosłowa może powstać do­
piero wtedy, gdy zadbamy o usunięcie
naturalnej cechy pontonów - tendencji
do okręcania się wokół osi pionowej.
Jeśli szkielet ma spełnić swe zadanie,
musi być odpowiednio sztywny, powi­
nien wytrzymać skupione obciążenia
sięgające 1 kN, przyłożone nawet
w miejscach najmniej korzystnych z pu­
nktu widzenia konstrukcji. Sugerowane
w zadaniu stosowanie silników do na­
pędu pontonów zostało, całkiem słusz­
nie, pominięte przez Korespondentów
Klubu. Osobom korzystającym z takiej
konstrukcji trudno byłoby bowiem za­
pewnić choćby minimum bezpieczeń­
stwa.
Uwagom tym wydają się przeczyć,
dość rozpowszechnione na Zachodzie,
łodzie pneumatyczne z silnikami często
dużej mocy, z usztywnionym dnem i lu­
ksusowym wyposażeniem wnętrza. Są
to jednak konstrukcje przygotowane od
początku z myślę o takim zastosowaniu,
zaprojektowane w odpowiedni sposób,
większe, o zmienionym kształcie balo-
netu - z charakterystycznymi „rogami"
obejmującymi pawęź rufową. Podwój­
ne dno tych łodzi jest także nadmuchi­
wane, co jest niewątpliwie najlepszym,
najlżejszym i najprostszym sposobem
nadania podłodze odpowiedniej sztyw­
ności. Pneumatyczne łodzie motorowe
są przystosowane do znacznie wię­
kszych ciśnień we wnętrzu balonetu,
a więc są z natury znacznie sztywniejsze
niż zwykłe pontony.
Wśród nadesłanych do redakcji lis­
tów znalazł się jeden opis wykonanego
wcześniej, a więc wypróbowanego już
w praktyce, szkieletu i ożaglowania mo­
cowanego do pontonu. Autor tego roz­
wiązania, kol. Janusz Pieczonka z Ze­
brzydowic, wykonał trzy usztywniacze
poprzeczne, złożone z drewnianych na­
rożników przypartych do burt pontonu
duralowymi rurkami (rys. 1a), a także
usztywnienie podłużne, wykonane
w całości z drewna (rys. 1b). Wycięcia
w podłużnicy są niezbyt korzystne, gdyż
znacznie osłabiają konstrukcję. Zamiast
nich trzeba było zastosować otwory do
przetykania przez nie rurek-poprzeczek.
Wygląd usztywnionego pontonu przed­
stawia rys. 1. Kolega Janusz przewidział
możliwość rezygnacji z części ławek,
zalecając pozostawienie samych
usztywnień.
87
 <

zatożyć nasadki na wszystkie końce faweczka umieszczona na szkielecie fcdzi

RYS.Ia

RY5.2b

mocnym
sznurkiem

RYS.Ib

iweczka rurka aluminiowa RYS.Id

tawka

burta pontona wspornik

RYS. 2a

RYS.2c

belka pozioma

belka pionowa
RYS.2e

RYS 2d
 RYS. 3 e
Maszt w kształcie odwróconej Miery
T jest mocowany w dulkach pontonu.
Odpowiednio mocny węzeł konstruk­
cyjny u zbiegu dwóch bełeczek - kolum­
ny masztu i podstawy-zapewnia odpo­
wiednia sztywność konstrukcji przy ob­
ciążeniach bocznych. Resztę obciążeń
przejmuje sztaQ i achtersztag rozpięte
od topu masztu do dziobu i rufy ponto­
nu. Żagiel typu rejowego jest luźno za­
wieszony na maszcie przy pomocy
dwóch linek związanych na prosty wę­
zeł. Zastosowanie takiego rozwiązania
zamiast elastycznego stałego powiąza­
nia rei z masztem kolega Janusz tłuma­
czy możliwością szybkiego zwijania ża­
gla. Ustawienie żagla zmienia się przy
pomocy szotów dowiązanych do „d o ­
lnej rei". Znacznie prostszym i lżejszym
rozwiązaniem jest prowadzenie szotów
połączonych wprost z rogami nieu-
sztywnionego w dolnej krawędzi żagla
przez kipy umieszczone na zewnętrznej
stronie pontonu. Stosowanie dodatko­
wego drzewca jest uzasadnione jedynie
wtedy, gdy szerokość żagla znacznie
przekracza wymiary pontonu.
Rozwiązanie kol. Janusza jest proste
i dość celowe. Pewne zastrzeżenia budzi
tylko znaczny ciężar usztywnień wyko­
nanych z dość grubych desek i brak
prób zwiększenia oporu bocznego i sta­
bilności kierunkowej tak zbudowanego
jachtu. Mimo to (a może właśnie dlate­
go) autor rozwiązania zapewnia, że pły­
wanie na tak przebudowanym pontonie
gwarantuje dużo miłych wrażeń.
Pozostałe rozwiązania, na które pra­
gniemy zwrócić uwagę Czytelników,
mają charakter częściowego tylko roz­
wiązania problemu. Ich autorom przy­
znajemy wyróżnienia w postaci książek.
Rozbudowany ponton, przedstawio­
ny na rys. 2, to jedyna wśród nadesła­
nych prac próba zwiększenia statecz­
ności pontonu przez dodanie bocznych
pływaków normalnie uniesionych nad
powierzchnią wody, zanurzających się
w czasie przechyłów łodzi. W czasie
żeglowania pływak na zawietrznej bur­
cie może zanurzać się w wodzie i dzięki
swemu kształtowi zwiększać opór bocz­
ny łodzi. Umożliwia to żeglowanie na
kursach nie pokrywających się z kierun­
kiem wiatru.
Kolega Andrzej Linowiecki z Piotrko­
wa Kujawskiego proponuje, by wnętrze
pontonu wypełnić „rusztem" złożonym
z luźno powiązanych prętów bambuso­
wych, opartych ościany balonetu, spe­
cjalnie wykonanymi nasadkami z bla
chy aluminiowej. Kratka taka sama
w sobie usztywnia jedynie i tak dość
sztywną rurę pontonu, natomiast trud­
no po niej chodzić lub siedzieć na jej
cienkich prętach. Kolega Andrzej uzu­
pełnił więc konstrukcję ławeczką wypo­
sażoną w nóżki obejmujące pręty szkie­
letu. W rozwiązaniu Kolegi brakuje nie­
stety próby oszacowania powierzchni
wsporników, a przy dość niskim ciśnie­
niu we wnętrzu balonetu płytki muszą
być dość duże. Cała konstrukcja jest
lekka i łatwa do transportu, lecz bardzo
znacznie podnosi środek ciężkości po­
ntonowego ładunku, a to grozi wywrot­
ką. Tę wadę posiadać jednak muszą
wszystkie usztywnienia, a zapadająca
się pod ciężarem pasażera podłoga
zwykłego pontonu, która nie pozwala
użytkownikom podejść zbyt blisko bur­
ty jest w dziedzinie stabilności łodzi
wzorem trudnym do naśladowania.
Czytelnikom rozwiązującym 375 zada­
nie klubu nie udało więc się ulepszyć
pontonu, choć niektórzy z autorów lis­
tów potrafili znacznie rozszerzyć możli­
wości jego urzytkowania. Wszystkim,
którzy nadesłali rozwiązania, dziękuje­
my, kol, Pleczonce gratulujemy nagro­
dy, a autorom pozostałych opisanych
rozwiązań wyróżnień książkowych.
W imieniu Prezesa Klubu Wynalazców
Baria Klubu
89

POMYSŁY
oentalne * * * * *
* , 3NHmoi«H/n2
i takie sobie
Autorzy każdego zamieszczonego pomysłu otrzymują
jako honorarium JO 000 gr. Wszystkie nadesłane pomysły
są poza tym rozpatrywane przez Biuro Młodzieżowych
Patentów, które przyznaje swoje nagrody i wyróżnienia.
Pomysły można nadsyłać pod adresem Redakcji o dowol­
nej porze roku, dnia i nocy> byleby były opatrzone
dopiskiem; „ PO M YSŁY ”, dotyczy to również „ ŚL A ­
DÓW P O M Y S Ł Ó W A u t o r z y wydrukowanych „ Śia-
dQw” otrzymują nagrody rzeczowe.
PUNKTY FOTOGRAFI­
CZNE DLA TURYSTÓW.
Kol. Ryszard Kosicki z Kwi­
dzyna nadesłał pomysł, który
kojarzy mi się z „punktami
widokowymi’' przeznaczony-
mi dla turystów. Takie punkty
widokowe spotyka się często
w Austrii, Szwajcarii i innych
krajach atrakcyjnych dla turys­
tów, a lokalizację tych punk­
tów można znaleźć nawet na
mapach, taką bowiem wagę
przywiązuje się tam do wido­
ków, które powinny wryć się
w pamięć na całe życie. W tej
ostatniej kwestii zabiera glos
kol. Ryszard idąc jeszcze dalej.
Proponuje, aby. w tych atrak­
cyjnych miejscach ustawić be­
tonowe slupki-statywy dla apa
ratu fotograficznego z przegu­
bem do montowania aparatu
i informacjami dla fotografa
np. o dokładnej odległości mię­
dzy statywem a pomnikiem czy
innym obiektem charakterys­
tycznym, przed którym wszy­
scy uważają za obowiązek się
90
»c
sfotografować. Są bowiem ta­
kie obiekty: który fotograf nie
zrobi zdjęcia Manneken Pisa
w Brukseli albo szyldu rozgłoś­
ni radiowej w Erywaniu?
MIERNIK ZAPAŁEK.
Kol. Tomasz Bubiak z Ja worz-'
na nadesłał pomysł, który sam
określił jako mający wiele zalet
i jedną wadę: całkowitą bezu-
źyteczność. Otóż „miernik za­
pałek” typu ołówkowego kwa­
lifikuje się rzeczywiście do po­
mysłów zwariowanych, gdyż
jego przeznaczeniem jest „od-
fajkowywanie” małym ołów­
kiem na wieczku pudełka zu­
żytych zapałek z ewentualnymi
dodatkowymi znaczkami: z -
złamana, s - bez siarki itp.
na mi to metodę sprawdzania
zapałek przez zapalenie. Po
wypaleniu wszystkich można
dać pieczątkę „sprawdzone -
dobre” . Poważniejszym as­
pektem tych pomysłów jest
przypomnienie o kłopotach
z zapałkami, o konieczności
ich racjonalnego używania oraz
o wymaganiach dobrej roboty,
które to wymagania, coraz po­
trzebniejsze w naszym kraju,
odnoszą się nie tylko do
zapałek.
gólnie odnosi się do samocho­
ULEPSZONA SZCZOT­
KA DO ZĘBÓW. Kol. Da­ dów wyposażonych w jedno
riusz Marmoi z Brzeska przy­ tylko /usterko. Okazuje się, że
japońska firma „Toyota"zrea­
jrzał się uważnie elektrycznej
szczoteczce do zębów porusza­
jącej się ruchem posuwisto-
lizowała właśnie pomysł luster­
ka zsynchronizowanego
z ruchem przednich kół samo­
-zwrotnym. Szczoteczka ta,
dopuszczona, a nawet zalecana chodu. Ślad pomysłu nadesłał
przez odpowiednie autorytety
stomatologiczne, nadaje się
jednak, według kol. Dariusza
kol. Grzegorz Celej z Mirowa
Starego.
PODŚWIETLANY
do udoskonalenia. Koncepcja „ GRZYBEK" DO CERO­
kol. Dariusza polega na doda­ WANIA. Koleżanka Katarzy­
niu ruchowi posuwisto-zwrot­ na Jojko z Rybnika opisała
nemu składowej poprzecznej, w nr. 4/81 „grzybek"do cero­
czyli w odniesieniu do uzębie­ wania z żarówką w środku, po­
nia składowej pionowej. Ma to myślany dla ułatwienia cero­
dać w efekcie najbardziej wania. Kol. Krzysztof Kotecki
wskazane szorowanie zębów z Kalisza pusze nam, że ma
ruchem złożonym, okólnym. właśnie tego rodzaju przyrzą-
Czekamy na prototyp, który dzik. Składa się on z plastyko­
wego grzybka z mlecznym
by nas przekonał do ulepszonej
szczoteczki. przykryciem, w środku znaj­
duje się żarówka J,5 V, zasila­
na z miniaturowego transfor­
matora sieciowego umiesz­
śla d em czonego we wtyczce.
PRODIŹ Z OBUSTRON­
pom ysłów NYM OGRZEWANIEM. Po­
mysł pod tym tytułem zamieś­
ciliśmy w nr 6/8L Autorem
AUTOMATYCZNIE pomysłu jest kol. Stanisław
STEROWANE LUSTERKO Oleszko z Lublina. Propozycja
WSTECZNE W SAMOCHO­ umieszczenia 2 spiral grzej­
DZIE. Kol. Jacek Borkowski nych, pod pokrywą i przy pod­
z Warszawy zgłosił do numeru stawie prodiża okazała się słu­
1/81 pomysł lusterka wsteczne­ szna - na pomysł ten wpadł
go sprzężonego z mechaniz­ również producent prodiża
mem kierowania kołami przed­ PPG-8 dwustronnie ogrzewa­
nimi, Lusterko takie ukazuje nego. Prodiż PPG-8 został na­
obraz jezdni a nie pobocza pod­ byty rok temu przez kol. Stefa­
czas wykonywania zakrętu. na Pawłowskiego z Gniezna,
Lusterko miało być blokowane o czym posiadacz prodiża nas
w jednym położeniu, co szcze­ poinformował.
OD REDAKTORA DZIAŁU
W sprawie błędów językowych: Nieuczenie w szkole łaciny
powoduje, że młodzi czytelnicy robią z siebie maluchów nie
wymawiających litery „ r” . Piszą bowiem w listach do nas b. często
„labotaiołium” zamiast „laboratorium” (od łac. labor - praca).
Przy okazji drugi, równie częsty błąd: „karnister” zamiast
poprawnego, choć niezbyt ładnego kanistra (z nicm, Kannister).
Czytelnicy dopominają się
Do tej rubryki wybrałem w tym miesiącu 2 pomysły:
- metalowe kapsle na butelkach, otwierane bez pomocy specjal­
nych otwieraczy, lecz przez pociąganie języczka, co powoduje
przerwanie kapsla wzdłuż paska na średnicy, specjalnie nacięte­
go. Pomysł podpatrzony w RFN prisez pewnego czytelnika
z Wrocławia,
- podświetlane przejścia dla pieszych. Znane od dawna (sprzed
wojny), rzadko u nas stosowane, spodobały się pewnemu czytel­
nikowi z Rybnika. Myślę, że o ich zastosowaniu powinny
decydować lokalne warunki i możliwości oraz - jak zwykle -
zdrowy rozsądek.
/
 dla

FANTAZJE NA TEMAT
CITROENA 2CV

Znana francuska wytwórnia samo­

chodów Citroen zorganizowała kon­
kurs, który polegał na wykonaniu mo­
delu samochodu 2CV z niceodziennych
materiałów.
Komisja konkursowa składająca się
z plastyka, rysownika - karykaturzysty
oraz przewodniczącego klubu miłośni­
ków starych samochodów marki Citro*
en - Panhard przyznała trzy pierwsze
nagrody pracom prezentowanym na
zdjęciach. Pierwszą nagrodę przyznano
pracy pt. „2CV lampa" drugą „2CV na
drutach" i trzecią „2CV wędkarski".
Dwie pierwsze nagrody otrzymały pa­
nie: moża kobiety mają więcej fantazji?
Najbardziej interesujące „fantastycz­
ne" modele Citroóna 2CV wystawiane
były w salonach sprzedaży samocho'
dów tej firmy na terenie całej Francji.
Izpd)

1 J Q
r m

91
 %
Nowe książki
Książką Bolesława Urbań­
skiego ODBIORNIKI TELE­
WIZJI KOLOROWEJ (Wy­
dawnictwo Naukowo-Techni­
czne, 326 su ,, cena 120 zł) 10
pozycja przeznaczona dla czy­
telników o znacznym zasobie
wiedzy z zakresu elektrotech­
niki i elektroniki. Zawiera ona
szeroki zasób informacji doty­
czących nie tylko budowy i za­
sad działania odbiorników tele­
wizji kolorowej, ale też omó­
wienie systemów NTSC
i PAL. Starannie opisał też au­
tor regulację systemów wizji
i fonii w klasycznych odbiorni­
kach telewizji barwnej. Książ­
kę tę polecamy zwłaszcza
uczniom i absolwentom śred­
nich szkół o profilu elektrycz-
no-elektronicznym. Jest to po­
zycja wartościowa i aktualna,
mimo że to już jej III wydanie!
NIECODZIENNE REJSY
Jana Piwowońskiego to książ­
ka opowiadająca o ludziach
morza, o ich ogromnym harcie
ducha, o odwadze graniczącej
z brawurą, wreszcie o morzu *
jego niespodziankach, zasadz­
kach, niebezpieczeństwach...
Ta bogato ilustrowana pozycja
z zakresu marynistyki jest,
dzięki zbeletryzowanej formie
narracji, pasjonującą lekturą.
NIECODZIENNE
REJSY
92
Polecamy ją zwłaszcza wielbi­
cielom przygód i czytelnikom
pasjonującym się tematyką
morską. Książkę wydal I.W.
„Nasza Księgarnia” , stron
178, cena 65 zL
I.W. „Nasza Księgarnia”
wydala też książkę dla pasjonu­
jących się praktycznymi zasto­
sowaniami matematyki w two­
rzeniu maszyn obdarzonych
sztucznym intelektem. Nie da
się bowiem ukryć, że współ­
czesne maszyny myślące, nie­
doskonale jeszcze, opierają się
na sztucznym języku stworzo­
nym przez matematyków i in­
formatyków. Kulisy ich dzia­
łań, a także krótki rys history­
czny, zawiera książka Bogdana
Misia pt. KU MASZYNOM
MYŚLĄCYM, Pozycja ta Uczy
132 strony, a kosztuje 25 zł.
Trzeci tom „OLIMPIAD
BIOLOGICZNYCH” , wyda­
ny przez Wydawnictwa Szkol­
ne i Pedagogiczne, zawiera jak
zwykle wiele ciekawego mate­
riału dla tych wszystkich, któ­
rzy interesując się udziałem
w tak pociągającej olimpiadzie
przedmiotowej, jaką jest Olim­
piada Biologiczna. Prócz stałej
części, omawiającej wybrane
testy, pytania i zadania z VI
i VII Olimpiady. książka za­
wiera również rozdział poświę­
cony metodyce prowadzenia
samodzielnych badań biologi­
cznych. Ta część ostatnia jest
szczególnie przydatna dla tych
wszystkich, którzy zgodnie
z regulaminem olimpiad biolo­
gicznych prowadzą ekspery­
menty i obserwacje z dziedziny
nauk przyrodniczych. Gdyby
ktoś z nich potrzebował do te­
go odpowiedniej motywacji -
dostarczy mu jej część proble­
mowa książki. Z powyższej
oceny wynika jasno, że autorzy
„Olimpiad biologicznych” po­
myśleli o wszystkim i o wszyst­
4
kich. Książka opraw inna efek­
townie w szary półskórek i opa-
n zona na okładce symbolem
Olimpiady Biologicznej, liczy
268 stron, a kosztuje 53 zł.
„Pan Ambroży żył przeszło
dwieście lat temu. Mógłby
więc być naszym sześć razy
,,pra” -dziadkiem. Gdyby jed­
nak mierzyć odległość tamtych
czasów od naszych średnią dłu­
gością ludzkiego życia, to do
przeniesienia pałeczki sztafety
dziejów- wystarczyłoby trzech
żyjących kolejno po sobie lu­
dzi. Nie są tu zatem łata bardzo
dalekie, ale od tamtych czasów
świat uległ tak wielkim przeob­
rażeniom, iż dzisiaj już me bar­
dzo potrafimy wyobrazić so­
bie, jak to właściwie za tych
naszych dziadków byki. Boha­
ter tej książki, pan Ambroży,
ma nam w tym pomóc” - tak
zaczyna się książka Zbigniewa
Przyrowoskiego „PAN AM­
BROŻY, CZYLI JAK TO
BYŁO W DAWNEJ POL­
SCE” , wydana przez Instytut
Wydawniczy „Nasza Księgar­
nia” . Jest to lektura ze wszech
miar godna polecenia nie tylko
tym, którzy interesują się his­
torią kultury, obyczajów, nau­
ki i techniki, ale dosłownie
wszystkim. W' tej niewielkiej
książce autor zdołał zawrzeć
wiele niezwykle ciekawych in­
formacji o życiu codziennym
w Polsce szlacheckiej. Do­
wiadujemy się, jak żyli, praco­
wali, ubierali się, podróżowali
iid., itp. nasi przodkowie.
Dzięki np. rozdziałowi mów ią­
cemu o handlu czytelnik może
poznać nie tylko pieniądze e/.y
organizację i sposoby sprzeda­
ży towarów w ówczesnej Pol­
sce, ale i obowiązujący wów­
czas system miar i wag. Poleca­
jąc tę lekturę głównie naszym
młodszym czytelnikom, zachę­
camy ich nie tylko do spogląda
nia ku przeszłości, ale i do po­
znania pewnych aspektów kul-
t ury własnego narodu. Książka
mhiu f
« fefctawy M*«nria
liczy 105 stron, a kosztuje tyl­
ko 15 zł.
Ż dziennikarskiego obo­
wiązku odnotowujemy ukaza­
nie się na naszym rynku wy­
dawniczym książki Mikołaja
Ilińskiego i Ryszarda Kreysera
„PODSTAWY FOTOGRA­
FII". Tom ten wchodzi
w skład serii „Ilustrowana En­
cyklopedia dla Wszystkich” ,
wydawanej nakładem Wydaw­
nictw Naukowo-Technicz­
nych. Co pisze o niej sam wy­
dawca? „Książka zawiera pod­
stawowe hasła z dziedziny foto­
grafii ogólnej i kinematografii
amatorskiej, m. jn. definicje
pojęć z techniki fotograficznej,
optyki fotograficznej, opisy
sprzętu stosowanego w techni­
ce fotograficznej i kinemato­
grafii amatorskiej uraz dane
dotyczące materiałów fotogra­
ficznych i ich obróbki. Treść
uzupełniają hasła dotyczące
teorii fotografii interesujące fo-
toamatorów i specjalistów oraz
wiadomości historyczne o lu­
dziach zasłużonych w technice
fotografii i kinematografii.
Książka zawiera uk, 1800 haseł
przystępnie objaśnionych, ok,
400 rysunków i fotografii oraz
tablice. Przeznaczona jest
przede wszystkim dla młodzie­
ży szkól ponadpodstawowych
oraz wszystkich entuzjastów
fotografii” . Dodamy jeszcze,
że książka „Podstawy fotogra­
fii” liczy 239 stron, a cena jej
wynosi 250 zł. (jk)

K O M P U T E R O WKA ANKIETA
Poszczególne wyrazy komputerówki zostały zaczerpnięte z tego
numeru „M T ” . Litery, mieszczące się w prostokącie obwiedzio­
nym grubą kreską, czytane z góry na dól, utworzą rozwiązanie.
Zadaniem czytelników jest odczytanie zaszyfrowanego hasła,
4. Nadmiernie wysokie napięcie, pojawiające się w obwodach
podanie tytułów artykułów, z których zostały zaczerpnięte hasła
oznaczone kropką, i podkreślenie najciekawszego.
Autorzy poprawnych odpowiedzi, którzy nadeślą je pod adre­
sem Redakcji w terminie dwóch tygodni od daty ukazania się tego
numeru ,,M T” (z adnotacją „KOMPUTERÓWKA - ANKIE­
TA” nr 12) wezmą udział w losowaniu nagród książkowych.
ZNACZENIE WYRAZÓW
i
1. Skała osadowa stosowana jako surowiec do produkcji alumi­
nium, elektrokorundów i materiałów ogniotrwałych
2. Podobieństwo dwóch lub wielu różnorodnych fizycznie
układów
3. Część maszyny elektrycznej służąca do zmiany wytwarzanego
przez maszynę prądu dwukierunkowego na jednokierunkowy
elektrycznych wskutek nagłych zmian natężenia prądu
5. Zespół budynków rozmieszczonych na określonym terenie
6. Ruchoma część rozjazdu szynowego złożona z dwu iglic
umożliwiająca wjazd na wybrany tor
7. Przyrząd do badania magnetycznych właściwości metalu
8. Nauka o pomiarach wilgotności różnych ciał, np. zawartości

\1 * pary wodnej w powietrzu

9. Spoistość, stopień gęstości substancji

1 I
10. Zjawisko fotoelektryczne, zewnętrzne, polegające na emito­
2 waniu przez niektóre ciała elektronów pod wpływem padają­
3 • ni cego na nie światła
^ 1 11. Pojazd mechaniczny stosowany próbnie w komunikacji miej­
skiej, napędzany przez ciężkie koło zamachowe
5 12. Dział chemii zajmujący się zagadnieniami związanymi z go­
6 spodarką rolną
7 - 13. System przewozu towarów w pojemnikach znormalizowanych
14. Część maszyny matematycznej przeznaczona do przechowy­
8 wania informacji
9 15. Wewnętrzna drobnoziarnista budowa materiału, dostrzegalna
10 pod mikroskopem
16. Włókno syntetyczne poliamidowe, charakteryzujące się dużą
11
sprężystością i wytrzymałością na rozerwanie
12 17. Przyrząd do pomiarów głębokości morza
u LL jj 18. Połączenie pierwiastków z tlenem o zawartości tlenu większej,
u • niż wynikająca z wartościowości pierwiastka

15 U 1 t m 19. Wyrównanie powierzchni terenu

20. Pomost ułatwiający przeładunek towarów z wagonów i na
16 wagony lub samochody
21. Gałąź wiedzy technicznej zajmująca się zagadnieniem przygo­
17
ie towania rud, wytapiania z nich metalu oraz metodami rafinacji
22. Urządzenia do regulowania ilości światła przepuszczonego
19 przez obiektyw
20 23. Zdolność pojazdu do szybkiej zmiany kierunku jazdy
24. Część urządzenia wiertniczego służąca do wykonywania otwo­
21 l rów w materiale
22 25. Nadanie całkowitej zgodności czasowej dwuokrcsowo zmien­
23 •* *
nym przebiegom wielkości elektrycznych
24 • 26. Przyrząd do pomiaru gęstości cieczy
27. Zespół urządzeń elektronicznych umożliwiających widzenie
25 ir w ciemności
28. Mały czterokołowy pojazd bez nadwozia przeznaczony wyłą­
26
27 || cznie do celów sportowych
29. Zjawisko rozkładu materiału wybuchowego przebiegające
28 z wielką szybkością
24 I Ii 30. Gałąź biologii zajmująca się zjawiskami elektrycznymi w orga­
nizmach żywych
30 31. Drobny justunek zecerski do rozsuwania liter lub wyrazów
31 w składzie drukarskim

Rozwiązanie „Komputerówki—Ankiety” z nru 8 „M T” brzmi „LEONARDO DA VINCI GENIUSZ EPOKI . Spośród

artykułów opublikowanych w tym numerze Czytelnicy uznali jako najciekawsze: „Samoloty dyspozycyjna w Polsce”,
„Wielkie ognie Meksyku” .
A oto zdobywcy nagród książkowych: Piotr Jurczyk z Torunia, Albert Łukaszewicz z Lubonia, Iwona przerwa
z Konina, Tomasz Stasiak z Lublina, Jadwiga Śliwińska z Poznania, Olgierd Szczyrzyński z Nowego Tomyśla, Grzegorz
Szymczak z Piły, Sławomir Tatol z Suchych Lip, Stanisław Wiesiołek z Olsztyna, Przemysław Znaniecki ze Środy Wlkp.

93
/

Nie będziemy kruszyć kopii o to, które z miast świata jest
największe. Podobno palma pierwszeństwa należy się Lon­
dynowi, ale niektórzy specjaliści {i lokalni patrioci) wymie­
niają ludniejsze aglomeracje. Rację należy zapewne przy­
znać tym, którzy twierdzę, że same liczby niewiele znaczę.
Jeśliby zaś skombinować wskaźniki liczbowe ze znaczeniem
historycznym, gospodarczym i kulturalnym, Londyn znalaz­
łby się na bardzo wysokiej pozycji.
Odwiedzając Londyn lub studiując jego historię, stykamy
się ze wszystkimi problemami, jakie przynosił ze sobą
rozwój wielkich miast. Liczne miasta Europy narodziły s ię -
tak jak Londyn - wraz z ekspansją imperium rzymskiego,
żadne z nich nie rozwijało się bezustannie przez dziewięt­
naście stuleci, aby stać się w końcu stolicą imperium,
a następnie przetrwać jego upadek, nadal się rozrastając
t i nie tracąc swojego międzynarodowego znaczenia.
Większość zabytkowych budynków współczesnego Lon­
dynu pochodzi z czasów panowania królowej Wiktorii
(1837-1901). W tym okresie wyburzono ostatnie istniejące
jeszcze drewniane domy, budowane przed wielkim poża­
rem w 1666 r. Po tym pożarze zaczęto w Londynie wznosić
budowle już tylko z cegły i kamienia. Reprodukowane zdję
cie, pochodzące ze zbiorów Muzeum Londynu (Museum of
London), zostało wykonane w końcu XIX w. Przedstawia
ono budynki z końca XVI w., czyli z okresu elżbietańskiego
(królowa Elżbieta I panowała w latach 1558-1603), gdy
Londyn przekroczył liczbę 200 tys. mieszkańców. W obrębie
murów miejskich było już wtedy bardzo ciasno. Stąd m.in.
w tych drewnianych, tynkowanych budynkach pierwsze
piętro nadwieszone jest nad parterem, a dodatkowej powie­
rzchni mieszkalnej dostarczają wykusze i facjatki.

LONDYN
Londyn jest miastem siu muzeów , z któ­
rych kilkanaście może stanowić łakom;}
przynętę dla naszej rubryki. Muzeum Lon­
dynu ma najlepsze warunki ekspozycyjne,
zajmuje bowiem nowy, specjalnie zaprojek­
towany budynek na skrzyżowaniu ulic Al-
dersgate i City Wall, w pobliżu Katedry Św,
Pawia. City Wall to właśnie mur miejski,
którego zachowany fragment znajduje się
w bezpośrednim sąsiedztwie Muzeum. Rzy­
mskie warstwy muru spoczywają 3-4 m po­
niżej obecnego poziomu ulicy, zwieńcza go
zaś pięt nas towieczna cegła.
W Muzeum obejrzeć można rekonstruk­
cję dziewiętnastowiecznego stanowiska ar­
cheologicznego, sięgającego ponad 6 m po­
niżej piwnicy pewngo domu w śródmieściu.
Najstarsze spośród odkrytych warstw ar­
cheologicznych w tym miejscu pochodzą
sprzed ok. 2 tys. lat. Prawdziwa jednak
historia Londynu zaczyna się w r. 43, gdy
wojskom cesarza Klaudiusza w Anglii udało
się przedostać na północny brzeg Tamizy,
założyć warowne osiedle na jego wzgórzach
(wreszcie wyleźliśmy z tych bagien, powie­
dzieli sobie zapew ne żołnierze) i połączyć je
z południow ym brzegiem za pomocą drew-
nianego mostu, nieco na wschód od dzisiej­
szego mostu londyńskiego (London Brid-
ge). Miasto osiągnęło szybko liczbę 20 tys.
mieszkańców, której nie przekroczyło przez
następnych dwanaście wieków'. W Muzeum
znajdują się liczne dzieła sztuki z rzymskie­
go Londinium, a także rekonstrukcje dwóch
izb mieszkalnych i kuchni z posadzką moza­
ikową i kompletnym wyposażeniem pocho­
dzącym z wykopalisk.
Rekonstrukcje - bądź w formie obrazów,
bądź modeli w różnych skalach - są jedną ze
specjalności Muzeum. Wśród nich znajduje
się model Białej Wieży, wybudowanej przez
normandzkiego króla Wilhelma Zdobywcę
po podboju Anglii w 1066 r,, która dała
początek słynnej londyńskiej cytadeli, To­
wer of London. Jest też model Katedry Św.
Pawia, wybudowanej w VII w., w jej gotyc­
kim kształcie sprzed zagłady w 1666 r.
W końcu średniowiecza Londyn liczył już
40 tys. mieszkańców, W niektórych węż­
szych ulicach nie mieścił się nawet jeden
zaprzęg, cuchnęły odkryte kanały, a domy
wdarły się na most. Rozwój handlu bałtyc­
kiego, północnomorskiego i atlantyckiego
wreszcie ściągną! do miasta wielu kupców
i uczynił z niego ośrodek na miarę Brugii lub
Antwerpii. Londyriczycy porobili fortuny,
a ci, którym się to nie udało, w oczekiwaniu
na swoją kolej, gnieździli się pod muramt.
Dzielnice nędzy to niezmienny element lon­
dyńskiego krajobrazu aż do naszych czasów.
W XV! w. źródłem bogactwa Londynu
stała się wełna i handel z krajami zamorski­
mi. W 1555 r. powstaje Kompania Moskie­
wska, w 1600 r. - Wschodnioindyjska.
Miasto po/bawia przywilejów kupców han-

94
i
 zeaiyckich, a luki w imporcie szybko wypeł­
niają miejscowi rzemieślnicy, imitując na­
wet tak finezyjne wyroby , jak weneckie
szkło.
Londyn wymagał wtedy modernizacji, ale
zarządy stu londyńskich parafii były zbyt
niemrawe, by doprowadzić do likwidacji
^ slumsów. Towarzystwa ubezpieczeniowe
organizują wtedy własne siły porządkowe,
które wspierają stróżów parafialnych wypo­
sażonych w kołatki (ten prototyp policyjne­
go gwizdka również można obejrzeć w Mu­
zeum). W 1613 r. pewien magnat funduje
miastu kanał długości ok. 60 km, dostarcza­
jący świeżej wody z hrabstwa Hertfordshire.
To jednak nie wystarczyło, aby uchronić
Londyn przed epidemiami. W 1665 r. wiel­
ka zaraza zabija 100 tys. londyńczyków.
W następnym roku wybucha pożar i przez
cztery dni nie udaje się go ugasić. Ogień Umdyn i jego omnibusy. Pierwsze omnibusy zabierające 20 osób, Ręczyły w 1829 r. Pmktmg™ ,
trawi cztery piąte zabudowy w obrębie mu­ hlington i Bank. Trasa i oplata za przejazd pomyś/ane były hy omnibus zaspokaja łjwir/e ><>«
rów. Na małym modelu Londynu sceny średnio zarabiających. Przedsiębiorą zbankrutował, Jęcz późnie] wypłynął na ptmterzchmę w branży
pożaru ogląda się w postaci czegoś w rodzaju usług pogrzebow ych . W połowie X !X w. w Londynie ieźdztb 800 konnych omnibusów. (Modd zt
spektaklu „światło i dźwięk” , trwającego 10 zbiorów zarządu londyńskiej komunikacji miejskie!).
minut
Likwidacja drewnianego Londynu stwo­
rzyła okazję do racjonalnej przebudowy
miasta. Mierzono i planowano po nowator­
sku, pojawili się też pierwsi demografowie,
ostrzegający przed skutkami przeludnienia.
Nie zmieniono jednak średniowiecznego
planu ulic. W śródmieściu zachował się on
częściowo do dnia dzisiejszego. Za to budo­
wano szybko, z kamienia, w nawiązaniu do
stylu renesansowego, który pojawił się
w Londynie jeszcze przed pożarem. Powsta­
ły nowe mosty i kanały. Dzieło odbudowy
uwieńczyła w 1711 r. nowa Katedra Sw,
Pawła, zbudowana na miejscu i na planie
starej, według projektu Christophera Wre*
na. Jest to monumentalna budowla, porów­
nywana z Bazyliką św. Piotra w Rzymie.
Autentyczny fragment celi więziennej, gdzie
przesiadywali dłużnicy, może jednak ostu­
dzić w gościach Muzeum podziw dla bogac­
twa osiemnastowiecznej stolicy.
Londyńska Metropoliom Raitway. Metro ^prowadzone zostało na ogół dawną
Londyn rozrastał się dalej, zanieczyszcze­ uflirubu.su konnego, lecz oczywiście pod ziemią. Otwarte w 1863 r., na trasie od' ftddiflgton do
nie powietrza wzrastało wskutek rozwoju Farritmon Street: łączyło trzy główne stacje kołei naziemnej. Na drzeworycie {zezbnww Muztwn
przemysłu. Bogatsi wynosili się ze śródmieś­ iMtfyHu ) w i d z i m y w e f c i e di, wagonów ineckj klas,', kiórr hyly harfa) tan*. krndyAsktc
cia, zabudowując wsie na zachód od właści­ jot,„betU m m e" i harfzo dmgk, ale tego nowe stac/e me mgtądiu) już tak ponuro.
wego Londynu, w drodze do Westminsteru, miefcia to zmuszało setki tysięcy londyń- otwarta została Kolej Metropolitalna, pierw-
(Dziś zachowano to nazewnictwo, toteż np,
gmachy parlamentu znajdują się w obrębie
Wielkiego Londynu, ale w mieście Westmi-
nster). Między starym Londynem a dzielni­
cami bogaczy oraz na wschód od miasta
wyrosły nowe dzielnice nędzy. Zaczęto bru­
kować ulice i pobierać myto za przejazd,
przystąpiono do budowy obwodnic śród­
mieścia. W 1801 r. Londyn liczył prawie
milion mieszkańców, a w czterdzieści lat
później - dwa miliony. Na czynnym od 1837 “. S S v » 3 . — a* Md- . ł * “ —-w
r. dworcu kolejowym Euston kłębiły się miejska linia kolejowa.
W poł. XIX w. dokonano radykalnych
' tysiące przybyszów spodziewających się za­
zmian administracyjnych, centralizując ro­
trudnienia w mieście. Tory kolejowe wiodą­
boty publiczne w całym mieście. Najpierw
ce do Londynu obrastały osiedlami. Nowe Henryk HoHender
ulepszono system kanalizacyjny. W 1863 r.
dzielnice powstawały już daleko od śród­
1
95

G rudzień 1881 r.
Sad aa piętem piętrze
Co może prawdziwe zamib-
Wiinic, dowodzi niejakip. Lik
kroy, który mieszkając w Pary­
żu na czwąrtempiętrz#, założy!
na dachu (naturainie płaskim)
ogródek szeroki na sześć,
a długi na 20 łokci. W tym
ogródku hoduje z dobrym
skutkiem grusze cięte, porze­
czki, agresyt i róże. Wiado­
mość tę czerpiemy z „Ogrod­
nika Polskiego”, Że hodowla
to niełatwa, więcej niż pew no-
jednak to dowód więcej, jako
dla chcącego nie ma nic niepo­
dobnego.
„Kuryer Roimczy”,
2 grudnia 188! r.
Droga żelazna Gotharda
Dyrekcja drogi Gotharda
postanowiła oddać z dniem I
stycznia 1882 r. wielki tunel do
stanowczego użytku i uskute­
czniać komunikacją pocztową
między Góschenen i Airojo po
drodze żelaznej. Aż do czasu
oddania do użytku całej drogi
Gotharda będą używane do ob­
sługi w' tunelu małe lokomoty­
wy wagi 12 tonn, dostarczone
przez fabrykę lokomotyw
Winterthur. Później będą one
przeznaczone na drogę lokalną
Bellinzona - Locarno.
„ Gazeta Kolejowa”,
2 grudnia 1881 r.
Oryginalne Singera ma­
szyny...
...do szycia, których sprze­
daż w' roku 1880 wynosiła 538
609 sztuk, czyli o 197422 wię­
cej niż w roku poprzednim,
dowiodły przez trzydzieści lat
niezrównanego pokupu, że tak
dla użytku rodzinnego jak do
wszelkich przemysłowych
użytków są najwięcej ulubione
z wszelkich ogłaszanych ma­
szyn do szycia i że pod wzgtę-
96
dem konstrukcji, dobroci,
działalności i trwałości żaden
inny wyrób je nie dosięgnie.
Oryginalne Singera maszy ny
do szycia zaopatrzone są w naj­
nowsze ulepszenia i przyrządy
pomocnicze, szczególniej
zwracam uwagę na nowego
deptaka, mającegopo obu stru­
nach znak fabryczny Singer
Manufacturing Co. Z powodu
swej nowęj zmyślnej konstruk­
cji niepotrzebnie nigdy repe-
racyi, przez co przy szyciu usu­
wa wielki hałas, umożebuia ła­
twą robotę na maszynie nawet
słabowitym osobom. Tylko
prawdziwe, jeżeli maszyna ma
na ramieniu znak fabryczny,
tudzież całą firmę „The Singer
Manufacturing Co. Ncidlin-
ger, w Krakowie ulica Florya -
riska N r 34 nowy.
„ Czas”, 4 grudnia 1881 r.
Dżwigacz wietrzny
Jeden z czytelników „Gaze­
ty Świątecznej”, p. Kazimierz
Buchowiecki, gospodarz rolny
ze wsi Obszrut w gub. suwal­
skiej, obmyślił nowy dżwigacz
poruszający się za pomocą wia­
tru, zbudowany po prostu
i niekosztowny, a dający się
zastosować do młynów i do
różnych machin w gospodars­
twie używanych. Dżwigacz ta­
ki pan Buchowiecki zbudował
już u siebie i przekonał się, że
się w swych nadziejach nie za­
wiódł. Obecnie pragnie on
uzyskać przywilej na swój wy­
nalazek, ale dotąd powstrzy­
muje go opłata, jaką podobno
wynalazcy obowiązani są wno­
sić do skarbu. Jeżeli dżwigacz
p. Buchowicckiego jest rzeczy­
wiście dogodny, a przytern jeśli
kosztuje niedrogo, ro może
przynieść niemały pożytek
w gos/HxJanuwach rolnych
i w drobniejszym przemyśle.
„Gazeta Świąteczna”,
4 grudnia 1881 r.
Tełefonowe soirees (wie­
czory)...
...zaprowadził u siebie prezy­
dent Grevy, rozkazawszy połą­
czyć salon Blisee z trzema naj­
większymi scenami paryzkie-
mi. Zebrani u niego w dn. 23
lis topada goście przysłuchiwali
się częściowo po kilka osób,
dwp operom i jednemu drama­
towi.
,,Gazeta Kielecka ”,
7grudnia 1881 r.
Słyszeć, jak trawa piszczy
Dwaj technicy niemieccy,
Thomas i Lugel, zbudowali
przyrząd do mierzenia szyb­
kości wzrostu roślin. Roślinę
rosnącą łączy się ze wskazówką
przyrządu, który przyrost ro­
śliny w 50 razy powiększonym
rozmiarze oznacza. Łącząc tę
wskazówkę z kołem meta/o-
wem i z elekrycznym młot­
kiem, którego ruch jest przery­
wany w czasie przejścia wska­
zówki po podziakc, powstają
dźwięki przerywane. Tym spo­
sobem okiem i słuchem do­
strzega się szybkość wzrostu
rośliny.
„Korespondent Rolniczy,
Handlowy i Przemysłowy”,
7 grudnia 1881 r.
Sieć telefonów...
...łącząca różne zarządy woj­
skowe, korzystające w Kijo­
wie, w ogóle ma długości
16,860 sążni, czyli 33 wiorsty
360 sążni i łączy 17 punktów
w różnych częściach miasta.
Punkt środkowy, za którego
pomocą można komunikować
się ze wszystkiemi innemi,
znajduje się przy zarządzie
trzeciej brygady saperów.
Nadzór i przesyłanie depesz te­
lekinowych poruczono służbie
telegraficznej wojskowe.
,,Gazeta Waranawska ",
W grudnia 1881 r.
Pasta i Strop Nafe
Przeciw katarom, grypie,
zapaleniom gardła, piersi
i w ogóle kana/dw oddecho­
wych. Pasta i Strop Nafe P.
Pelangrenier w Paryżu, uzna­
ne zastały za najskuteczniej­
sze. Nie zawierają one ani
Opium, ani Morfiny, ani Ko­
deiny i mogą być przepisywane
bez obawy dzieciom cierpią­
cym na koklusz (unikać fał­
szerstw i naśladownictwa). We
wszystkich składach materia­
łów' aptecznych w głównych
aptekach.
„Kurjer Świąteczny”,
U grudnia 1881 r.
Fałszerstwo
Nieznany człowiek kupił
przed kilku dniami na Starym
Rynku za W (enygów jabłek
i orzechów, a w zapłacie dał
dwumarkówkę, zrobioną z oło­
wiu. Przekupień chciał się z.
kupującym udać do urzędnika
policyjnego dla stwierdzenia
skądby fałszywa owa moneta
pochodząca, w drodze jednak
znikł ów człowiek. Stwierdzo­
no jednakowoż, że takowy jest
szewcem z Jerzyć.
„Dziennik Poznański”,
23 grudnia 1881 r.
... r f n s n f i
We wsi Włochy pod War­
szawą...
...ma powstać fabryka wyro­
bów metalowych.
„Przegląd Tygodniowy”,
29 grudnia 1881 r.
Zebrał: Witold Michalski

WIRÓWKA DO M L E K A
Mleko jest wieloskładnikową miesza­
niną, składającą się z trzech faz dysper­
syjnych: emulsyjnej - tłuszczowej, ko
loidalnej - białkowej i molekularnej -
rozpuszczone sole mineralne i cukier
mlekowy (laktoza),
Mleko zawiera przeciętnie 3,8% tłusz­
czu, 3,3% białka, 87,5% wody, 4,7%
laktozy i 0,7 substancji mineralnych,
a ponadto znajdują ssę w nim witaminy,
hormony, enzymy, kwas cytrynowy,
kwas mlekowy i inne.
Do wydzielania tłuszczu z mleka sto­
suje się dwie metody: odstojowa i w i­
rowanie.
W metodzie odstojowej wydzielanie
tłuszczu z mleka następuje pod wpły­
wem działania sił ciężkości, tłuszcz jako
lżejszy od pozostałych składników mle­
ka wypływa na powierzchnię, tworząc
warstwę, zwaną śmietanką. Uzyskana
w ten sposób śmietanka zawiera 15-
30% tłuszczu, natomiast pozostała
część mleka (mleko odtłuszczone) za­
wiera 0,6-1% tłuszczu. Po 24 godzinach
odstania wydziela się około 80-85% tłu­
szczu.
nakręt ko bqka
kopulb
śrubo śmietankowe
talerz górny
talerz środkowy
talerz dolny
rozdzielacz
uszczelka
podstawo
RYS1
Wirowanie jest mechanicznym spo­
sobem rozdzielania mleka pełnego na
śmietankę i mleko odtłuszczone za po­
mocą siły odśrodkowej. W porównaniu
z odstojowym sposobem wydzielania
śmietanki, wirowanie jest znacznie do­
kładniejsze, Krótkotrwałość i ciągłość
oddzielania umożliwia otrzymanie
śmietanki i mleka odtłuszczonego
w stanie świeżym. Stopień odtłuszczę
nia mleka tą metodą dochodzi do 99,9
8%. Podczas wirowania śmietanka
i mleko odtłuszczone są dodatkowo
oczyszczone z mechanicznych zanieczy­
szczeń i znacznej ilości drobnoustrojów
Wirówka do wydzielania tłuszczu
z mleka po raz pierwszy została zastoso­
wana w 1877 roku. Do tego czasu od­
dzielanie śmietanki odbywało się wyłą­
cznie metodą odstojową.
Pod względem rodzaju napędu roz­
różniamy trzy odmiany wirówek: ręcz­
ne, mechaniczne i kombinowane. Rysu­
nek na odwrotnej stronie okładki przed­
stawia ręczną wirówkę do mleka, której
producentem jest Fabryka Maszyn
i Urządzeń Pakujących w Gnieźnie.
Wirówka ta składa się z korpusu, bą­
ka, dwóch odbieraczy, komory pływa­
kowej i zbiornika. Korpus (1) stanowi
żeliwny odlew, wewnątrz którego umie­
szczone są dwie przekładnie zębate:
walcowa (2) i ślimakowa (3). Napęd
z korby (4) przez przekładnię walcową,
a następnie przekładnię ślimakową
przenoszony jest na wrzeciono, na które
nakładany jest bąk (5), w którym nastę­
puje wydzielanie tłuszczu z mleka. Bąk
zbudowany jest z podstawy, uszczelki,
rozdzielacza, talerza dolnego, talerzy
środkowych, talerza gornego, kopuły
i nakrętki (rys. 1). Zasadę działania bąka
wyjaśnia rys. 2.
W wyniku obrotow bąka, na dostar­
czone doń mleko działa siła odśrodko­
wa, która jest kilka tysięcy razy większa
niz siła ciężkości. Wartość niezbędnej
siły odśrodkowej potrzebnej do oddzie­
lenia śmietanki od mleka, zależy od ma­
sy poszczególnych cząstek wprawia­
nych w ruch obrotowy i jest tym wię­
ksza im większą masę mają te cząstki.
Ponieważ cząstka plazmy mleka o obję­
tości kuleczki tłuszczowej posiada masę
większą od masy kuleczki tłuszczu, to
również wartość siły odśrodkowej dzia­
łającej na cząstkę plazmy jest większa
niż siła odśrodkowa działająca na kule­
czkę tłuszczu. Wobec tego cząstki plaz­
my mleka gromadzą się na obwodzie
bąka, kuleczki tłuszczu zaś przemiesz­
czają się w kierunku osi obrotu bąka.
Mleko dopływające do bąka rozdzie­
lane jest na cienkie warstwy między
talerzykami środkowymi. Nad talerzy­
kami środkowymi znajduje się talerz
górny, który uniemożliwia zmiesza
nie się śmietanki z mlekiem odtłuszczo­
nym. Mleko odtłuszczone przemiesz­
czając się w górę przepływa nad tale­
rzem górnym do otworów w pokrywie
bąka, po czym odbieraczem (6) kierowa­
ne jest do odpowiedniego naczynia,
śmietanka zaś przemieszczając się
w gorę przepływa pod talerzem górnym
i zostaje wyrzucona przez otwór ze śru­
bą regulacyjną do odbieracza (7), który
kieruje ją do oddzielnego naczynia. Za
pomocą śruby regulacyjnej można
zmieniać prędkość wypływu i tłustość
śmietanki.
Mleko wlewa się do zbiornika (8),
wyposażonego w zawór (9). Po otwar­
ciu zaworu w zbiorniku, mleko przepły­
wa do komory (10) z umieszczonym
weń pływakiem (11). Komora pływako­
wa zapewnia niezmienne ciśnienie,
a tym samym nieprzerwany przepływ
mleka do bąka.
Jakość oddzielania śmietanki od mle­
ka zależy od różnych czynników, takich
jak: prędkość obrotowa bąka, tempera­
tura i jakość mleka dostarczanego do
wirówki oraz ilość mleka przepływają­
cego przez bąk w jednostce czasu. Naj­
lepsze oddzielenie śmietanki uzyskuje
się przy temperaturze mleka 35-40C.
Przy niższej temperaturze mleko ma du­
żą lepkość, zwiększającą opór ruchu ku­
leczek tłuszczu w warstwie mleka,
wskutek tego pewna ilość kuleczek tłu­
szczu nie łączy się ze strumieniem śm ie­
tanki. Stopień odtłuszczenia mleka ob­
niża się również w przypadku wirowa­
nia mleka zanieczyszczonego oraz mle­
ka nadkwaszonego,
Podstawowe parametry przedsta­
wionej wirówki do mleka są następują­
ce: wydajność - 100 litrów mleka na
godzinę, pojemność zbiornika - 12 li­
trów, obroty korby 60 obr./min., obroty
bąka - 9500 obr./min., masa wirówki -
25 *9- Czesław Waszkiewicz
 WIRÓWKA DO MLEKA: 1 - korpus,2 -przekład
Indeks 36540 nia walcowa, 3 - przekładnia ślimakowa,
4 - korba, 5 - bąk, 6 - odbieracz mleka odtłusz­
Cena 35 zł czonego, 7 - odbieracz śmietanki, 8 - zbiornik,
9 - zawór, 10 - komora pływakowa, 11 - pływak

. - — _M_____ ■-