bloku celulozowego.
Kwi­ szego gotowego do eksplo­
Z KRAJU:
■ 6.XI.1981 r. Naukowcy
Wyższej Szkoły Morskiej
w Szczecinie zakończyli
pierwszy etap badań nad
zastosowaniem nowego ro­
dzaju paliwa do napędzania
silnika głównego statków.
Na trampie PŻM m/s „R ol­
nik” zastosowano doświad­
czalnie emulsję wodno-pa-
liwową w normalnych wa­
runkach eksploatacyjnych
po raz pierwszy w świecie.
Na jednostce doświadczal­
nej zainstalowano instala­
cję wodną, zbiorniki, urzą­
dzenia wytwarzające emul­
sję i inne. Stwierdzono, że
przy wprowadzeniu czystej
wody uzyskuje się oszczęd­
ności do 3% paliwa, a przy
zastosowaniu środków
utleniających - do 5%
zużycia paliwa.
■ 10.XI1981 r. Rzemieślni­
cza Spółdzielnia Mechani­
ków i Elektryków we Wroc­
ławiu rozpoczęła produkcję
specjalnych automatycz­
nych regulatorów tempera­
tury w budynkach z instala­
cją centralnego ogrzewa­
nia. Te programowane
urządzenia, przeznaczone
przede wszystkim do bu­
dynków i lokali użytecznoś­
ci publicznej, pozwalają
uzyskać zmiany temperatu­
ry, aż do całkowitego wyłą­
czenia ogrzewania, zależ­
nie od pory dnia i nocy. Te­
go rodzaju działanie wpły­
wa na znaczne oszczędnoś­
ci węgla, gdyż instalacja
ogrzewcza pracuje w czasie
nieobecności pracowników
na biegu jałowym.
■ 12.XI.1981 r. Z pochylni
bocznej wydziału C-1 Sto­
czni Gdańskiej im. Lenina
spłynął, witany uroczyście
salutem syren okrętowych,
kadłub fregaty ,,Dar Mło­
dzieży” . Nowa fregata
szkolna, która zastąpi słyn­
ny ,,Dar Pomorza” , skon­
struowana została przez ze­
spół specjalistów pod kie­
runkiem mgr inż. Zygmunta
Chorenia. Jednostka bę­
dzie mogła podnieść 3000
m? żagli. Fregata o nośnoś­
ci 2500 t zabierać będzie
w rejsy ok. 200 młodych
adeptów żeglarstwa.
■ 17.XI.1981 r. Na terenie
śląskiej DOKP oddano do
użytku kolejny zelektryfiko­
wany odcinek dwutorowej
linii kolejowej Niedobczy-
ce-Wodzisław Śląski (w
Rybnickim Okręgu Węglo­
wym). Założenie trakcji ele­
ktrycznej na tym szlaku
znacznie usprawniło ruch
towarowy i pasażerski.
■ 25.XI.1981 r. W Zakła­
dzie Immunopatologii In­
stytutu Chorób Zakaźnych
i Pasożytniczych Akademii
Medycznej w Warszawie
wyprodukowano szcze­
pionkę przeciw wirusowe­
mu zapaleniu wątroby typu
B, czyli żółtaczce wszcze-
piennej. Wirusy tej groźnej
w skutkach choroby prze­
noszone są za pośrednic­
twem krwi. Stosunkowo
częste są wypadki zakaże­
nia wskutek niezbyt dokład­
nego wysterylizowania igieł
lub strzykawek wielokrot­
nego użycia. Metody lecze­
nia żółtaczki nie są dotych­
czas znane, dlatego zapo­
bieganie tej chorobie jest
szczególnie ważne. Polska
jest drugim po USA krajem,
w którym badania nad
szczepionką przeciw żółta­
czce zostały uwieńczone
powodzeniem.
■ 25.XI.1981 r. W budowa­
nych od kilku lat Zakładach
Celulozowo-Papierniczych
w Kwidzynie rozpoczęto
rozruch technologiczny
dzyński kombinat jest jedną
z największych inwestycji
lat 70-tych, którego odda­
nie do użytku oczekiwane
jest z wielką niecierpliwoś­
cią przez czytelników prasy
i książek. Opóźnienie w bu­
dowie jest jedną z przyczyn
ogromnych braków na ryn­
ku papierowym, które wy­
stąpiły w naszym kraju i któ­
re spowodowały poważne
perturbacje w wydawaniu
książek i czasopism. Wy­
dział celulozowy produkuje
130 tys. t celulozy rocznie.
Nie wiadomo natomiast,
kiedy rozpocznie się pro­
dukcja oczekiwanego
papieru.
■ 27.XI.1981 r. Na budo­
wie elektrowni „Połaniec”
rozpoczęto rozruch urzą­
dzeń V bloku energetyczne­
go o mocy 200 MW. Rów­
nież na tę inwestycję ocze­
kiwano bardzo niecierpli­
wie. W listopadzie pogor­
szyła się bowiem znacznie
sytuacja w polskiej energe­
tyce. Ograniczenia spowo­
dowane niedoborem mocy
zainstalowanej w krajo­
wych elektrowniach przy­
niosły wiele strat gospodar­
ce. Każdy nowy agregat
prądotwórczy jest w tej sy­
tuacji oczekiwany z niecier­
pliwością i nadzieją.
■ 27.XI.1981 r. W Warsza­
wie przekazano do użytku
kolejny most przez Wisłę,
stanowiący pierwszy odci­
nek budowanej arterii, któ­
rej nadano nazwę Armii
Krajowej. Most im. gen. Ste­
fana „Grota” Roweckiego
jest największym, najdłuż­
szym i najcięższym mostem
stolicy. Ma 645 m długości
i 40 m szerokości. Składa
się z 2 niezależnych, roz­
dzielonych wodą, nitek z 3
pasmami ruchu w każdym
kierunku. Nowa konstruk­
cja o masie 14 tys. t jest
pierwszym w Polsce i jed­
nym z nielicznych na świe­
cie tej wielkości mostów
całkowicie spawanych.
■ 28.XI. 1981 r. W powsta­
jącej nad Jeziorem Żarno­
wieckim elektrowni szczy-
towo-pompowej dokonano
zsynchronizowania pierw­
atacji turbozespołu z krajo­
wą siecią energetyczną.
Elektrownia tego rodzaju
spełnia rolę akumulatora
energii. W godzinach małe­
go zapotrzebowania na
energię jej urządzenia
pompują wodę do umiesz­
czonego na wysokości 120
m zbiornika, by w godzi­
nach szczytu energetycz­
nego ta sama woda spada­
jąc 1200 m rurociągiem na­
pędzała generator o mocy
170 MW. Cała elektrownia
będzie miała w przyszłości
4 takie zespoły pompowo-
prądowe.
ZE ŚWIATA:
• 12.XI. 1981 r. Z przylądka
Canaveral na Florydzie
(USA) wystartował w swoją
drugą podróż okołoziem-
ską amerykański wahadło­
wiec „Columbia” . Pojazd
pilotowany był przez
2-osobową załogę, którą
tworzyli Joe Engle i Richard
Truły. Był to pierwszy w his­
torii podboju kosmosu
przypadek powtórnego
użycia pojazdu kosmiczne­
go w drodze na orbitę oko-
łoziemską. Lot miał trwać 5
dni, lecz w związku z awarią
jednej z 3 baterii tlenowo-
wodorowych program zo­
stał znacznie skrócony. Wa­
hadłowiec wylądował
szczęśliwie 14.XI. w bazie
lotniczej Edward na pustyni
Mojave w Kalifornii.
I 13.XI. 1981 r. Trzej Ame­
rykanie i Japończyk doko­
nali udanej próby przelotu
batonem nad Oceanem
Spokojnym. Aeronauci wy­
ruszyli z Nagishimy (Japo­
nia) balonem „Double Ea-
gle V” , by po 4 dniach lotu
przebyć odległość 8500 km,
po czym wylądowali na ska­
listej plaży kalifornijskiego
wybrzeża Ameryki. Ogrom­
ny balon wykonany jest
z powłoki polietylenowej
wypełnionej helem. Łącznie
z gondolą ma on 26 pięter
wysokości. Kierownikiem
wyprawy był Amerykanin
Sen Abruzzo, który przed
trzema laty przeleciał jako
pierwszy człowiek balonem
przez Atlantyk.
 i m m

POPULARNY MIESIĘCZNIK
N A U K O W O - T E C H N I C Z N Y

Nr 3 (402) 1982 R o c z n i k XXXII

Różnym obiektom zabytkowym grozi coraz więcej niebez­

pieczeństw. Nieustannie rośnie zgubny wpływ zanieczysz­
czonego środowiska, techniczna działalność człowieka na­
rusza istniejące od dawna, stabilne warunki geograficzne
i układy geologiczne, zwiększający się ruch turystyczny
przyspieszył procesy dewastacji. Błędy spowodowane
przez ludzi może naprawić jedynie człowiek. Kosztem
ogromnych nakładów finansowych i wskutek wielkiej po­
mysłowości, wykorzystując osiągnięcia techniki, ratuje się
to, co na skutek błędnej ludzkiej działalności jest zagrożone.
O ratowaniu zabytków piszemy na str. 6.

Samoloty to temat wiecznie aktualny. W tym numerze

polecamy artykuł dwóch młodych autorów - uczniów war­
szawskiego liceum, poświęcony samolotowi pionowego
startu - „Harrierowi” . Ciekawemu i pełnemu informacji
artykułowi towarzyszy krótka hotatka na temat budowa­
nych w Polsce samolotów amatorskich. Metody działania,
stosowane technologie i metody projektowania są zupełnie
inne, ale ostateczny cel - lot - pozostaje zawsze taki sam.
Str. 22 i 26.

I jeszcze jeden młody, debiutujący w „M T " autor. ,,Co

słychać w CB?" - to informacja o sposobach i celach
utrzymywania łączności radiowej w powszechnie dostę­
pnych pasmach częstotliwości. Kto, gdzie i jakimi urządze­
niami się posługuje, by porozmawiać choćby z kierowcą
poprzedzającej go na szosie ciężarówki (to chyba dzięki
filmom najbardziej znane zastosowanie radiostacji CB) do­
wiecie się na str. 34.

Nasza okładka przypomina o tym, że drukujemy drugą

część artykułu o tworzywach sztucznych. Str. 40.
 Artykuły: NAUKA I TECHNIKA W SŁUŻBIE ZABYTKÓW-Walentyna Mioduszewska
KAMIENIE SZLACHETNE I TECHNIKA-KrzysztofBłaszkowski.
HARRIER - TAJEMNICA PIONOWEGO STARTU-JacekNowicki, KrzysztofZięcina
CO SŁYCHAĆ W CB?-Adam P ortka.............................................................................
TWORZYWA WOKÓŁ NAScz. II-A nna Słobodzianek.....................

Nowela: TESTER - Marek Robert Falzmann

Na warsztacie: ELEKTRONICZNE WYPOSAŻENIE GITARY-Antoni Białoszewski

DREWNO W PRAKTYCE MAJSTERKOWICZA - Piotr K re y s e r...............
ŁAMIGŁÓWKA-Jerzy Pietrzyk....................................................................
PROSTY PRZYRZĄD DO WYCINANIA OTWORÓW - Stefan Zbudniewek

Klub Wynalazców: DŻWIĘKOSZCZELNE OKNA-(zadanie383) UWAGA-CZŁOWIEK! (rozwiązaniezadania 376) . . 87

Działy: SKRZYNKA A D R E S Ó W ....................................................................... 4

SYLWETKA MIESIĄCA: IGNACY ŁUKASIEWICZ-Bolesław O rłow ski...................................... 5
POZNAJEMY SAMOCHODY: CHRYSLER HORIZON-Zdzisław Podbielski ............ 72
FOTO NOWOŚCI; KAMERA FOTOGRAFICZNA SONY „MAVICA“ -Ryszard Kreyser............... 74
ASTRONOMIA DLA WSZYSTKICH; 10 MARCA 1982 r. - KONIEC ŚWIATA - Marek
S ta n iu c h a .................................................................... 76
ROZMAITOŚCI MATEMATYCZNE; KOSTKA WĘGIERSKA-MichałSzurek 79
CHEMIA NA CO DZIEŃ: O KOROZJI ZZA LABORATORYJNEGO STOŁU - Stefan
Sękowski ..................................................
83 •
KOMPUTERÓWKA - A N K IETA............ 86
NOWE KSIĄŻKI.................................................................... ...............................................
90
POMYSŁY GENIALNE, ZWARIOWANE I TAKIE SOBIE ............................................................ 91
MUZEUM „M T ” : MUZEUM IM. PRZYPKOWSKICH-HenrykHolender 94
SĘDZIWY TECHNIK ........................................................... 96
Różne: SAMOLOTY BUDOWANE W PIWNICY-(z.g.). . . . . . .
SPOTKANIE Z FIZYKĄ; ZŁOŚLIWE ZADANIE-Jan G a j ....................
NAUKA I TECHNIKA NA ZNACZKACH POCZTOWYCH-Jan Barczyk

Numer Ilustrowali: Jerzy Flisak, Władysław Jabłoński, Dorota Stachurska.

Fotografie w numerze: S. Rutkowski, Z. Podbielski, W.P. Jabłoński, S. Zbudniewski, R. Kreyser, Z. Gawryś, CAF, Hobby, Selbst ist der Mann.

„Młodego Technika" wydaje Instytut Wydawniczy „Nasza Księgarnia"

Rada redakcyjna: doc. dr Zygmunt Dąbrowski, inż. Jerzy Jasiuk, mgr Jan Kondrat (sekretarz), Ludwik Ossowski, mgr Zbigniew Słowiński, prof dr
hab. Andrzej Wróblewski (przewodniczący), mgr Jerzy Wunderlich.
Zespół redakcyjny: Mikołaj Dubrawski (kier. działu organizacyjno-technicznego), Zbigniew Gawryś (z-ca red. naczelnego), Władysław P.
Jabłoński (kier. działu graficznego), Jerzy Klawiński (red. działu łączności z czytelnikami), Jerzy Pietrzyk (kier. działu „Na warsztacie") Anna
Słobodzianek (red. działu), Józef Trzionka (red. naczelny), Wiktor Szafijański (oprać, językowe).
Sta*' vy*Pó55racown,cV: Henryk Hollender (dział „Muzeum «MT»"), Ryszard Kreyser (dział „Foto-porady"), Witold Michalski (dział „Sędziwy
technik ), Zdzisław Podbielski (dział „Poznajemy samochody"), Stefan Sękowski (dział „Chemia na co dzień"), Marek Staniucha (dział
„Astronomia dla wszystkich"), Michał Szurek (dział „Rozmaitości matematyczne"), Czesław Waszkiewicz (III i IV str. Okładki).
ADRES REDAKCJI: ul. Spasowskiego 4, 00-389 Warszawa, lub skr. poczt. 380, 00-950 Warszawa. TELEFONY: Centrala 26-24-31 do 36 Dział
łączności z Czytelnikami wewn. 60, sekretariat 26-26-27 lub wewn. 47. Redaktor naczelny 26-26-27 lub wewn. 87.
WARUNKI PRENUMERATY: Cena prenumeraty półrocznej - 210 zł, kwartalnej - 105 zł.
Prenumeratę na kraj przyjmuję:
- Oddziały RSW „Prasa-Książka-Ruch" od instytucji, organizacji społeczno-politycznych, jednostek gospodarki uspołecznionej i innych
zakładów pracy zlokalizowanych w miastach.
- Oddziały RSW przyjmują również zbiorowe zamówienia od dotychczasowych prenumeratorów składane poprzez macierzyste zakłady pracy
(przedstawiając do wglądu dowody wpłat prenumeraty pocztowej na 1981 r.).
- Urzędy pocztowe na wsi i wiejscy doręczyciele od instytucji i zakładów pracy zlokalizowanych na terenach wiejskich oraz osób fozycznych
zamieszkałych na tych terenach.
Prenumeratę ze zleceniem wysyłki za granicę przyjmuje RSW „Prasa-Książka-Ruch" Centrala Kolportażu Prasy i Wydawnictw, ul Towarowa
28, 00-958 Warszawa, konto NBP XV Oddział w Warszawie Nr 1153-201045-139-11.
Prenumerata ze zleceniem wysyłki za granicę dla zleceniodawców indywidualnych jest droższa od prenumeraty krajowej o 50%, i o 100% dla
zlecających instytucji i zakładów pracy.
Szczegółowych informacji o prenumeracie udzielają Oddziały RSW „Prasa-Książka-Ruch".
d ZaikładY Graficzne „Dom Słowa Polskiego". Zam. 6707/CD Nakład 150315 egz. Z-61. Skład techniką fotoskładu. Druk - Zakłady
Wklęsłodrukowe RSW „Prasa".
TECHNIKA A ETYKA,
CZYLI - TOWARZYSTWO AKCYJNE „ HAMULEC”

Trudno dziś pisać książki fantastyczno-naukowe. Wymyśli sobie autor jakąś nierealną
wizję, a tu po kilku latach znajduje ją nagle w rzeczywistości, i to w znacznie ulepszonej
formie.
Przed wielu laty , nawet nie pamiętam już w jakiej książce i jaki autor - wymyślił
Towarzystwo Akcyjne ,,Hamulec1. Filozofia Towarzystwa była prosta: po co lepiej,
skoro można gorzej; po co taniej, skoro można drożej; po co ułatwiać, skoro można
utrudnić; po co bliźniemu, skoro można sobie - itp., itd. A zasada działania była jeszcze
prostsza: skupować wszystkie patenty i wnioski racjonalizatorskie i chować je starannie
w sejfach, uniemożliwiając w ten sposób wszelkie działania, które pozwoliłyby cokolwiek
ulepszyć, zrobić taniej czy w sposób trwalszy.
Jakiż to żenująco dziecinny pomysł z perspektywy dnia dzisiejszego. Toż obecnie
Towarzystwo Akcyjne „ Hamulec”, choć oficjalnie nie istnieje w żadnym kraju, święci
triumfy, o jakich chyba nie marzył autor fantastyczno-naukowej, sensacyjnej książki. I to
triumfy coraz większe, a w dodatku nie tylko w dziedzinie wynalazków czy ulepszania
produkcji; i to bez skupywania patentów i pomysłów, a w sposób znacznie tańszy',
a jednocześnie - skuteczniejszy.
Oto na przykład zaczyna brakować zapałek. Książkowe Towarzystwo Akcyjne „Ha­
mulec1' stanęłoby na głowie, by ukryć patent na tzw. wieczną zapałkę i by jednocześnie
zmniejszyć produkcję zwykłych zapałek. Co za naiwność! Wszak można przystąpić do
rzeczy pod hasłem ,,zapałki - najbezpieczmejszą zabawką w ręku dziecka! Osiągnięcie
tego szlachetnego celu jest mało prawdopodobne, jednakże można uzyskać znaczny
postęp w produkcji tzw. zapałek przeciwpożarowych: najpierw zapala się co druga, potem
- co trzecia, co czwarta, ...i może kiedyś osiągnie się upragniony ideał.
Podobnie można rozwiązać problem braku akumulatorów samochodowych, mebli,
pończoch i wielu innych rzeczy, które produkuje nowoczesny przemysł. Należy tylko
uparcie, wszelkimi dostępnymi metodami i środkami dążyć do celu, jakim jest akumula­
tor (szafa, skarpetki, ...)d o jednorazowego użytku. Coza wygoda dla klienta! A formalne
powody zawsze się znajdzie, choćby w gazetach.
Inny przykład prężności idei Towarzystwa Akcyjnego „Hamulec znaleźć można
w dziedzinie oszczędzania. Żyjemy w niezbyt łagodnym klimacie, a przy tym mamy
trudności z zaspokojeniem naszych potrzeb energetycznych. Po co więc ocieplać
budynki, skoro można je ogrzać? A że to więcej kosztuje, a nadto pochłonie znacznie
więcej energii? I na to jest prosty sposób: należy budowlanych nagradzać za stosowanie
możliwie najtańszych technologii (musimy wszak oszczędzać, nieptawdaż?) i jednocześ­
nie ograniczyć produkcję materiałów izolacyjnych, jako że oszczędne (!) budownictwo nie
będzie ich aż tyle potrzebowało. Istota postępowania polega na tym, by zaoszczędzić
złotówkę kosztem co najmniej kilku złotówek wydanych z konieczności gdzie indziej.
Natura poskąpiła nam ropy naftowej. No, to zamiast samochodów spalających 4-6
litrów benzyny na 100 km, rozwiniemy produkcję samochodów bardziej żarłocznych.
A gdybyśmy, na nieszczęście, mieli ropy pod dostatkiem? Książkowe Towarzystwo
„Hamulec” pewnie wykupywałoby patenty nowych gaźników, silników i innych elemen­
tów samochodowych. Aliści życie znalazło lepsze i prostsze rozwiązania, których
ilustracją jest kreda do produkcji pasty do zębów. Kredę akurat mamy, więc czemu jej nie
sprowadzać za ciężkie pieniądze zza granicy?
Przykłady można mnożyć. Ukażą one bujny rozkwit etyki typu Towarzystwo Akcyjne
„Hamulec”. Bo jest to niewątpliwie problem etyczny i to dotyczący nie tylko władców,
ale także ludzi techniki i przemysłu. A piszę o tym do młodych techników dlatego, że
z chwilą, gdy staną się dorosłymi technikami, będą musieli sami określić swoją własną
postawę moralną: czy działać na rzecz bliźniego (i siebie samego), czy na rzecz
Towarzystwa Akcyjnego „Hamulec”. A myśleć nad tym warto zacząć już teraz, by
zrozumieć co człowiek ceni w sobie najbardziej i jaką cenę jest gotów zapłacić, by uchronić
te wartości.
ZBIGNIEW PŁOCHOCKI

Zwracam się do Was z sza­
cunkiem, gdyż lubię Wasz
dział i od niego oraz od , ,Po­
m ysłów ...” zaczynam zawsze
lekturę nowego numeru
„M T ”. Piszę jednak, by wyra­
zić swoje oburzenie w związku
z tekstem dotyczącym zadania
nr 376 pt. „ Uwaga - czło­
wiek ”. Na pierwszy rzut oka -
piękna inicjatywa, ale po za­
znajomieniu się z treścią zada­
nia, nieodparcie nasuwa się
wniosek, że - pijak to nie czło­
wiek. Że ,,beztrosko tarzające
się w ulicznym kurzu upojone
alkoholem indywiduum” by­
najmniej nie ma prawa potrze­
bować pomocy, jest tworem
0 żelaznym zdrowiu i w ogóle
nie warto zawracać sobie nim
głowy, niech się tarza, wy­
trzeźwieje nieco i pójdzie do
domu, albo trafi do ,,żłobka”
1 tam też nie zginie. To nic, że
o wo tarzanie może odbywać się
na lepiej lub gorzej oświetlonej
(są to przeważnie scenki wie-
czomo-nocne) jezdni, mniej
lub bardziej ruchliwej, że za­
miast ulicznego kurzu może
być jesienne błoto, zimowa
papka błotno-śniegowa lub su­
chy, mroźny, piękny biały
puch. To nic, że w tym „wor­
k u ” znajdują się różne organy
do złudzenia przy'pominające
ludzkie, takie, jak np. serce,
żołądek, wątroba i, że mogą
one nie wytrzymać zażytej
przez „indywiduum” dawki
alkoholu, że może to być przy­
padkowo człowiek, który tym
razem całkiem niechcący nad
użył trunku, że może to byi
człowiek, który pod wpływem
silnego wzruszenia wychyli!
symbolicznego kielicha z kole­
gą z II wojny światowej, choć
lekarz zabronił m u nawet wą­
chać. Jeśli się tarza - nietrudno
poznać, że to pijak, ale jeśli
leży cichutko? Ktoś przysta­
nie, schyli się, powącha, jeśli
poczuje alkohol - odejdzie,
ktoś posłucha - słychać po­
chrapywanie - w porządku,
wyśpi się, to wytrzeźwieje. Kto
inny znów spojrzy na ubiór -
jeśli smoluch i obdartus - pija­
czyna, niech leży.
Myślę, że problem niesienia
pomocy ludziom, którzy jej
potrzebują (niezależnie od sto­
pnia ich trzeźwości) powinien
być rozwiązywany metodami
innymi od tych przez Was pro­
ponowanych. W ogóle gdzie
indziej, nie w Klubie Wynalaz­
ców. Oczywiście nie twierdzę,
że urządzenie pt. „Uwaga -
człowiek” nie byłoby w niektó­
rych sytuacjach pożyteczne,
mogłoby jednak przynieść
również szkodę. Przyzwycza­
jeni do reagowania na sygnały
nadawane przez ludzi wzywa­
jących pomocy nie zwracali­
byśmy uwagi na tych, co sy­
gnałów nie wysyłają. A prze­
cież: nie można liczyć na abso­
lutną niezawodność urządze­
nia, na to, że każdy potrzebują­
cy będzie mógł się w nie zaopa­
trzyć lub że zawsze będzie je
miał przy sobie, na to, że ktoś
nie będzie go używał dla zaba­
wy. A jeśli komuś zdarzy się
zasłabnąć na ulicy po raz
pierwszy w życiu?
Technika może przyjść z po­
mocą w wielu życiowych sytua­
cjach, w powyższej sprawie
z pewnością też, jednak głów­
nych rozwiązań należy szukać
gdzie indziej.
Wierzę w szlachetne inten­
cje zespołu redakcyjnego, ale
jestem za anulowaniem zada­
nia nr 376. Zapewne piszę nie­
co za późno, mam jednak na­
dzieję, że zwrócicie uwagę na
mój list - być może w swych
poglądach nie jestem odosob­
niony.
Z poważaniem
Mikołaj Straszewski
Waganiec
ach -e^ ów
Kol. Andrzej Płaczek, ul.
Targowa 56 m. 4,03-733 War­
szawa, wymieni książkę A.
Słodowego „Majsterkuję na­
rzędziami EMA COMBI” na
jedną z niżej wymienionych
pozycji: T. Cyprian „Fotogra­
fia czarno-biała” , Z. Pękosław-
ski „Fotografia w praktyce
amatorskiej” lub W. Dederko
„Elementy kompozycji foto­
graficznej” .
Kol. Dariusz Śmierzyński,
ul. Królikowskiego 64 m. 1,
02-495 Warszawa, wymieni
stereofoniczny magnetofon ka­
setowy M 531S, mikrofon ste­
reofoniczny MDV 24, radioo­
dbiornik tranzystorowy „Spi-
dola” i aparat fotograficzny
„Smiena” na książkę M. Oya-
my „This is karate” oraz
skrypt „Technika karate sho-
tokan” , a także Rudolph
„Chemia popularna” , Kat-
scher „Fizyka popularna”,
Steinhaus „Kalejdoskop mate­
matyczny” i bardzo silną lupę
z rączką.
Kol. Robert Ratusznik, ul.
Inowrocławska 3 m. 49,53-652
Wrocław, poszukuje lamp
.E C C 8 5 -4 szt„ E L 8 4 -2 szt.,
EF 9 5 -2 szt., ECC 91, poten­
cjometrów obrotowych 22
KQ/0,05 W liniowy, logaryt-'
miczny, kwarc 8 MHz oraz
schemat radioodbiornika
Amator 2 Stereo. W zamian
oferuje tranzystory, silnik sie­
ciowy od gramofonu, dwa głoś­
niki, głowicę UKF i numery
„Małego Modelarza” .
Kol. Tomasz Poniatowski,
ul. Pomorska 82a m. 15, 80-
UWAGA
PRENUMERATORZY!
W związku z licznymi py­
taniami Czytelników, do­
tyczącymi prenumeraty na­
szego miesięcznika, redak­
cja uzyskała informację
z RSW „Prasa-Książka-
Ruch", którą zamieszczamy
w metryczce na 2 stronie.
Zachęcamy do prenumero­
wania „Młodego Techni­
ka” .
345 Gdańsk-Oliwa, wymierii
luźne numery MT, „Horyzon­
tów Techniki” , „Małego Mo­
delarza” i „Relaksów” na
książki i czasopisma o tematy­
ce wędkarskiej, a także na
sprzęt wędkarski.
Kol. Leszek Truszkowski,
87-511 Okalewo, oferuje do
wymiany MT nr 3/78 lub „Ho­
ryzonty Techniki” nr 7 ,8,10,
11, 12/80 w zamian za nr 9/78
MT.
Kol. Krzysztof Makowski,
ul. Noskowskiego 20 m. 93,
02-746 Warszawa; chciałby
otrzymać w drodze wymiany
kondensator o pojemności po­
nad 500 pF/350 V oraz schema­
ty ciekawych urządzeń elektro­
nicznych - warunki wymiany
do uzgodnienia. Poza tym na­
wiążę korespondencję na tema­
ty związane z elektroniką.
SPROSTOWANIE
Redakcja MT, działając bez
porozumienia z p. mgr W. Au­
gustyniakiem skróciła i zmie­
niła treść jego artykułu „Per-
petuum mobile i rozrzutne sil­
niki” . Za wprowadzone zmia­
ny przepraszamy Autora i Czy­
telników.
 SYLWETKA MI ESI ĄCA
IGNACY ŁUKASIEWICZ
(1822-1882)
W tym roku przypada setna rocznica
śmierci wynalazcy lampy naftowej -
Ignacego Łukasiewicza. Z tej okazji wy­
pada przypomnieć życie i działalność
jednego z najwybitniejszych polskich
pionierów techniki.
Ignacy Łukasiewicz urodził się
23.111.1822 r. w Zadusznikach koło Tar­
nowa. Był dzieckiem (jednym z kilkorga)
dzierżawcy folwarku. Kiedy miał 14 lat
zła sytuacja finansowa rodziców zmusi­
ła go do przerwania nauki w gimnaz­
jum. Zaczął wtedy pracować w aptece
jako pomocnik aptekarski.
Pierwsze kroki w zawodzie aptekar­
skim stawiał w aptece Edwarda Hubla
w Rzeszowie. Spędzana w tym mieście
młodość była właśnie okresem 'conspi-
racyjnej, patriotycznej działalności Łu­
kasiewicza. Na terenie Rzeszowa zorga­
nizował on tajne kółka samokształce­
niowe młodzieży rzemieślniczej, a przed
Lampa Ignacego Łukasiewicza
Oryginalny aparat destylacyjny * którym posługiwał się Łukasiewicz. Eksponat m uzeum w Gorlicach.
wybuchem rewolucji krakowskiej został
mianowany przez jej wodza, Edwarda
Dembowskiego (1822-1846), agentem
rządu rewolucyjnego na to miasto. Do
wybuchu rewolucji w Rzeszowie jednak
nie doszło. Łukasiewicz i współdziałają­
cy z nim konspiratorzy zostali areszto­
wani.
Życie Łukasiewicza przypadło na
okres zaborów. Wcześnie związał się on
z patriotyczną konspiracją. Za udział
w rewolucji krakowskiej 1846 r. był
przez władze austriackie więziony do
1848 r., a potem poddany nadzorowi
policyjnemu. Gdy wybuchło powstanie
styczniowe, wspomagał powstańców
finansowo, a po upadku powstania
opiekował się licznymi uchodźcami po­
litycznymi, szukającymi schronienia
w Galicji. Był też niezwykłym na owe
czasy społecznikiem. Już w 1866 r.
wprowadził w swych zakładach ubez­
pieczenia społeczne, zapewniał robotni­
kom opiekę lekarską i emerytury. Nie
szczędził pieniędzy na budowę dróg,
szkół, burs i szpitali. Sprawił, że na tere­
nie jego działalności panowały stosunki
całkiem odmienne od typowych w ów ­
czas dla innych obszarów ogarniętych
„gorączką nafty". Prości ludzie z zagłę­
bia naftowego nazywali go „ojcem
Ignacym".
Po zwolnieniu z więzienia w 1848 ro­
ku władze austriackie wyznaczyły Łuka-
siewiczowi jako miejsce zamieszkania
Lwów i w tym mieście znowu podjął
pracę pomocnika aptekarskiego.
Znacznie później zdobył pełne w y­
kształcenie aptekarskie w Krakowie
i Wiedniu. W 1852 r., kiedy pracował
w aptece Piotra Mikolascha (zm. 1873 r.)
we Lwowie, zainteresował się ropą na­
ftową występującą obficie na Podkarpa­
ciu. Wraz ze swym kolegą z apteki, Ja­
nem Zehem (1817-97), badał jej włas­
ności i stwierdził, że można ją wykorzys­
tać do celów oświetleniowych. W 1853
r. opracował lampę przystosowaną do
tego nowego paliwa, którą pod jego
kierunkiem skonstruował blacharz
Adam Bratkowski. Po raz pierwszy za­
stosowano lampy Łukasiewicza
31.VII.1853 r. do oświetlenia lwowskie­
go szpitala powszechnego na Łyczako­
wie. Dzięki nim chirurg Zaorski mógł
wówczas dokonać nocą pilnej operacji
na pacjencie Władysławie Choleckim.
Według anegdoty uwagę Łukasiewi­
cza na ropę naftową miał skierować
karczmarz spod Borysławia niejaki
Schreiner, który pewnego dnia zjawił
się w aptece Mikolascha z beczułką ropy
i zaproponował aptekarzom podjęcie
próby pędzenia z niej wódki. Zawiedzio­
ny wyjaśnieniem, że pomysł jest niere­
alny, karczmarz zostawił ropę, a Łuka­
siewicz miał jej użyć do pierwszych
swoich doświadczeń.
Warunkiem upowszechnienia wyna­
lazku było rozwinięcie produkcji nafty,
toteż w końcu 1853 r. Łukasiewicz prze­
niósł się bliżej terenów roponośnych,
do Gorlic. W 1854 r. w spółce z Tytusem
Trzecieskim (1811-78) zakłada w Bóbr-
ce koło Krosna, na terenach wydzierża­
wionych od Karola Klobassy (1823-86),
pierwszą na świecie kopalnią ropy na­
ftowej. W 1856 r. Łukasiewicz zbudował
destylarnię w Ulaszowicach, a po jej
pożarze w 1860 r., uruchomił w 1861 r.
rafinerię w majątku Trzecieskiego - Po­
lance. Poza naftą otrzymywał z ropy
również smary, oleje do maszyn, parafi­
nę, asfalt. Po uruchomieniu tej rafinerii
do spółki przystąpił Klobassa, dotąd
uważający nafciarstwo za kosztowne
„szaleństwo".
Łukasiewicz starał się zapewnić pol­
skiemu przemysłowi naftowemu solid­
ne podstawy rozwoju. W 1877 r. zorga­
nizował we Lwowie kongres naftowy,
a następnie założył Towarzystwo Nafto
we z siedzibą w Gorlicach, które to To­
warzystwo opracowało w 1881 r. usta­
wę regulującą stosunki prawne górnic­
twa naftowego.
Łukasiewicz zmarł 7.1.1882 r. we Lwo­
wie, w pełni sił twórczych.
Dr inż. Bolesław Orłowski
 Nauka i technika
W SŁUŻBIE
ZABYTKÓW i
Walentyna Mioduszewska
Powiązania między nauką i techniką
a ochroną zabytków kultury materialnej zaczę­
ły zacieśniać się w miarę, jak rosła świadomość
znaczenia zabytków dla ciągłości rozwoju lu­
dzkości, a jednocześnie - w miarę doskonale­
nia metod badań naukowych i postępu techni­
ki. Okazało się bowiem, że wiele metod bada­
wczych i zdobyczy techniki, znajdujących za­
stosowanie głównie w innych dziedzinach,
można z powodzeniem stosować w badaniach
i ochronie zabytków.
Jedną z dróg nowoczesnych badań otworzy­
ło rozszerzenie używanego do obserwacji
obiektów zakresu fal elektromagnetycznych,
a więc opanowanie techniki fotografii rengeno-
wskiej w nadfiolecie i podczerwieni. Wskutek
rozwoju analityki fizycznej i chemicznej wiel­
kości pobieranych do badań próbek, można
było ograniczyć do kilku mikrogramów,
a w metodzie mikrofluorescencji w promie­
niach Roentgena próbka w ogóle nie jest po­
trzebna. Podczas gdy klasyczna metoda okre­
ślania wieku zabytków archeologicznych wy­
maga żmudnych studiów porównawczych,
znacznie szybciej odpowiednie informacje
można uzyskać dzięki badaniu izotopów pro­
mieniotwórczych, metodzie termoluminesce-
ncji i dendrochronologii. Rozwój techniki bu­
dowlanej i przemysłu tworzyw sztucznych
stwarza możliwości ocalenia zabytków zagro­
żonych przez siły przyrody lub działalność
ludzką, bądź wykonania ich wiernych kopii.
Oto konkretne przykłady zastosowania nie­
których metod badawczych i zabiegów techni­
cznych, jakie nauka i technika stawiają do
dyspozycji służby ochrony zabytków.
Jedną z pierwszych wielkich inwestycji
w odbudowywanej po II wojnie światowej
Warszawie było przebicie tunelu i budowa
Trasy W-Z, łączącej lewo- i prawobrzeżną
część miasta. Na linii tej istniało i dawniej
połączenie przez Wisłę. Różnicę wysokości
między ograniczoną przez wiślaną skarpę wy­
soczyzną, na której rozłożyła się Warszawa,
a położoną niżej Pragą pokonano w XIX w.
budując wiadukt Pancera, schodzący od okolic
Placu Zamkowego do mostu Kierbedzia. Bu­
downiczowie Trasy W-Z przyjęli inne rozwią­
zanie. Ulica Świerczewskiego, po przecięciu
ulicy Hipotecznej, została wprowadzona do
wykopu wchodzącego pod ulicą Miodową do
tunelu, dzięki czemu odcinek trasy na Powiślu
biegnie już dołem, na poziomie odpowiadają­
cym wysokością terenom położonym po stro­
nie praskiej.
Wysoczyzną warszawska jest zbudowana
z gliny zwałowej - bezładnej mieszaniny części
ilastych, piasku, żwiru i większych głazów,
osadzonej z topniejącego lądolodu skandynaw­
skiego, który przed wieloma tysiącami lat po­
krywał okolice Warszawy. Na wysokości pod­
nóża skarpy glinę podścielają iły, nie przepusz­
czając wód opadowych, wsiąkających w glinę
i gromadzących się w występujących w niej
piaskowych soczewkach. W ustabilizowanym
od wieków rozkładzie naprężeń grunty skarpy
są nośne, a wody podziemne uchodzą do Wisły
źródełkami bijącymi u stóp skarpy.
 W 1949 r. przebijanie tunelu naruszyło zastrzykami cementowymi; zabetonowanie
istniejący stan równowagi gruntu i stosunki pierwotnie tylko zasypanego ziemią wykopu
wodne. Glina zwałowa skarpy zaczęła się obsu­ kanalizacyjnego wykonanego w związku z bu­
wać po podścielających ją iłach. Kościół Św. dową trasy.
Anny, stojący tuż przy tunelu, znalazł się Spośród różnych metod zeskalania gruntów
w największym niebezpieczeństwie: na mu- do ratowania kościoła Św. Anny wybrano
rach prezbiterium pojawiły się pęknięcia - wynalezioną w 1946 r. przez polskiego uczone­
zapowiedź grożącego kościołowi zawalenia. go, prof. Cebertowicza, metodę elektropetry-
Niewiele pomogłoby tu samo spięcie ścian fikacji (zwanej też elektroiniekcją lub ceberty-
kościoła stalowymi klamrami, niebezpieczeńs­ zacją). Polega ona na przepuszczeniu przez
two bowiem tkwiło w niestabilnym podłożu. grunt prądu elektrycznego, powodującego
Trzeba więc było przede wszystkim zlikwido­ ruch wody gruntowej od anody ku katodzie.
wać ruchy gruntu, na którym stoi kościół. Anodę stanowi tu zagłębiona w gruncie, perfo­
rowana u dołu rura stalowa. Wlane do niej
szkło wodne i chlorek wapnia, wydostając się
Na ratunek Św. Annie otworami w rurze, wnikają z prądem wody
w pory gruntu i tworzą w nich żel krzemionko­
Ustalony bez długich dyskusji, w ciągu wy wiążący cząstki skały. Słabo zwięzła przed
jednego dnia, a zrealizowany w ciągu dni zabiegiem glina zwałowa została dzięki temu
kilkunastu, plan prac ratunkowych obejmo­ zmieniona w spoistą bryłę, przez którą nie
wał: zatamowanie dopływu wody pod kościół; przesącza się woda i której nie grozi już dalsze
zeskalenie gruntu podłoża kościoła; przytrzy­ osuwanie się.
manie ściągami obsuwających się ścian; zało­ Prace ratunkowe okazały się w pełni skute­
żenie wieńca ze zbrojonego betonu dokoła czne. Od czasu ich wykonania minęło ponad
fundamentów; zbudowanie ściany oporowej 30 lat, a kościół Św. Anny, drogi każdemu
poniżej muru zabezpieczającego teren kościel­ warszawiakowi zabytek architektury, zawiera­
ny; przebicie wierceniami warstw będących jący w swym wnętrzu wiele cennych dzieł
w ruchu, aż do podścielającego je stabilnego sztuki i historycznych pamiątek, wznosi się
podłoża, a następnie zabetonowanie rur wiert­ bezpieczny nad skarpą, zdobiąc swą sywletką
niczych; wzmocnienie fundamentów kościoła panoramę Warszawy.

Skarpa wiślana z kościołem św. Anny

 Szczególna akcja
Innym sukcesem techniki ratującej warsza­
wskie zabytki jest przesunięcie kościoła Kar­
melitów, który „stanął na drodze” przebudo­
wywanej w 1962 r. ulicy Świerczewskiego.
Kościół, o kubaturze 10 500 m3i masie 68001,
najpierw opasano stalowymi ściągami, aby za­
pobiec ęwentualnemu rozsunięciu się murów,
a następnie pod jego fundamentami ułożono
torowisko, a na nim wałki stalowe, na których
umieszczono konstrukcję jezdną. W jej prze­
dłużeniu, z tyłu za kościołem, ułożono z 13
Kościół Karmelitów przed przesunięciem
Torowisko, po którym przesuwano budowlę
■■■■>-.
belek nośnych ruszt-podstawę. Do przesunię­
cia budowli zostały użyte wciągarki. Operacja
przesunięcia kościoła o 21 m w kierunku pół­
nocnym na nową podstawę, rozpoczęta 1 grud­
nia 1962 r. o godzinie 0.55, zakończyła się
pomyślnie tego samego dnia o godzinie 4.42
nad ranem. Było to pierwsze w Europie, a trze­
cie na świecie przesunięcie budowli sakralnej.
Ratowanie hurtem
Przemieszczanie zabytków zastosowano na
wielką skalę w egipskiej i sudańskiej Nubii,
krainie położonej nad Nilem i skazanej na
zatopienie przez wody sztucznego Zbiornika
Nasera powyżej Wielkiej Tamy Asuańskiej,
budowanej w latach 1960-1964.
Na apel UNESCO stawili się do ratowania
zabytków Nubii uczeni i przedsiębiorstwa bu­
dowlane z 23 państw (nie licząc Egiptu i Suda­
nu). Ze składek dwa razy większej liczby
państw powstał fundusz międzynarodowy,
który wraz z kwotami wyasygnowanymi przez
rządy gospodarzy umożliwił przeprowadzenie
trwającej 20 lat kampanii nubijskiej. Jej rezul­
tatem, obok badań i odkryć archeologicznych
(wtedy to polska ekspedycja odkryła staro­
chrześcijańską bazylikę w Faras), jest przenie­
sienie poza zasięg zbiornika 22 obiektów za­
bytkowych. Najmniejsze z nich - pojedynczo
stojące pomniki - załadowywano na platformy
samochodowe i wywożono poza zagrożony
teren. Niewielkie kaplice przesuwano w całoś­
ci: staroegipska kaplica w miejscowości Ama-
da, umieszczona na specjalnej platformie, zo­
stała przesunięta na odległość 2600 m na szy­
nach położonych na pustyni. Najtrudniejsze
było ratowanie dużych obiektów, a wśród nich
świątyń Abu Simbel i zespołu sakralnego na
nilowej wyspie File.
Abu Simbel to dwie świątynie wykute w XI-
II w. p.n.e., na rozkaz Ramzesa Wielkiego
w skalistym lewym brzegu doliny Nilu. By
ocalić świątynie przed zatopieniem, należało je
przenieść o 60 m wyżej, poza dolinę. W listo­
padzie 1963 r. teren robót otoczono od strony
rzeki wałem, by zabezpieczyć go przed corocz­
nymi wylewami. Następnie świątynie wypiło-
wano z calizny skalnej i pocięto na 1036
bloków ważących od 70 do 300 kN. Operacja
ta wymagała wielkiej staranności i precyzji,
aby nie uszkodzić elementów architektonicz­
nych i inskrypcji. Przenoszenie bloków trwało
do marca 1966 r., po czym do września 1967 r.
montowano świątynie na nowym miejscu. Os­
tatnią czynnością, zakończoną we wrześniu
1968 r., było wzniesienie nad świątyniami
kopuł z 2,5-metrowej grubości łuków ze zbro­
jonego betonu i pokrycie ich nasypem ziem­
nym, dzięki czemu topografia nowego otocze­
nia świątyń została upodobniona do pierwo­
tnej.
Starożytni Egipcjanie tak ustytuowali świą­
tynie, że ich podłużne osie przecinały się na
Nilu - dawcy życia, a w czasie równonocy
wiosennej i jesiennej przez wejście do większej
świątyni, poświęconej Ramzesowi (mniejsza
była poświęcona jego małżonce Nefertari),
wpadały promienie wschodzącego słońca,
oświetlając znajdujące się w głębi posągi trzech
głównych bóstw egipskich i Ramzesa Wielkie­
go. Ustawiając świątynie na nowym miejscu
pamiętano, aby spełnić oba te warunki, mające
dla starożytnych głęboką wymowę.
Wznoszenie łuków ze zbrojonego betonu nad świątynią
Na File, jednej z kilku wysp nilowych po­ Ramzesa Wielkiego w Abu Simbel po przeniesieniu jej na
wyżej Asuanu, wzniesiono w IV w. p.n.e. nowe miejsce
świątynię bogini Izydy, a do I w. n.e. dobudo-
wywano dalsze świątynie. Gdy w latach 1898— które jeszcze w XIX w. rosły na F'ile. Ratowa­
1934 zbudowano, a następnie podwyższono nie zabytków z wyspy File trwało 8 lat -
pierwszą tamę asuańską poniżej wysp, File rozpoczęte w 1972 r., zostało zakończone w 19
została częściowo zatopiona. Budowa Wielkiej 79 r. jako ostatnia akcja ratunkowa kampanii
Tamy Asuańskiej, mającej wyżej spiętrzyć wo­ nubijskiej.
dy Nilu, spowodowałaby całkowite zatopienie Wynaleziona w połowie XIX w. fotograme­
zespołu sakralnego File. Przeniesiono więc tria, polegająca na odtwarzaniu wymiarów,
budowle na sąsiednią, wyższą wyspę Agilkia, kształtu i położenia obiektów przestrzennych
po przygotowaniu jej do przyjęcia zabytku. na podstawie ich fotogramów, ma zastosowa­
Wyspę File otoczono podwójną palisadą ze nie przede wszystkim w geodezji - do sporzą­
stalowych pali, a przestrzeń między nimi wpeł- dzania map i planów. Fotogrametria służy
niono piaskiem w ilości 1 miliona m \ Z tak także do ochrony zabytków architektury, jak
zamkniętego terenu wypompowano wodę, wspomnieliśmy o tym przy opisie ratowania
oczyszczono zabytki z mułu i wykonano zdję­ zespołu sakralnego z File. Czasem wręcz nie­
cie fotogrametryczne, które miało w przyszłoś­ możliwe jest prowadzenie prac ratunkowych
ci posłużyć do montażu świątyni z milimetro­ bez zdjęć fotogrametrycznych, i to nieraz wy­
wą dokładnością. Następnie budowle rozebra­ soce skomplikowanych.
no na 45 000 bloków, ważących do 250 kN, W środkowej części Jawy znajduje się,
przetransportowano na Agilkię i zmontowano wzniesiona w VIII i IX w., świątynia Borobu-
na nowo. W końcu zasadzono na wyspie takie dur, jedna z największych na świecie buddyj­
same palmy, akacje, lotosy i papirusy, jak te. skich budowli sakralnych. Ma ona kształt
 piramidy wysokości 40 m i długości boku gnięć bardzo różnych dziedzin nauki i techni­
podstawy 120 m. Świątynia jest z prawdziwie ki. Czasem kończy się też zamknięciem zabyt­
wschodnim przepychem pokryta ornamenta­ ku dla zwiedzających. Tak było z jaskinią
mi i rzeźbami - samych posągów Buddy usta­ Lascaux w południowej Francji, słynną z ry-
wionych na powierzchni budowli jest 72.
Portret byka sprzed 15 000 lat w jaskini Lascaux
Dwanaście wieków historii świątyni nie prze­
szło bez śladu. Jej fundament osłabiły ulewy
monsumowe, a osiem pięter tarasów naruszyły
trzęsienia ziemi.
Mniej więcej przed dziesięciu laty, na proś­
bę rządu Indonezji, UNESCO zainicjowała
międzynarodową akcję ratowania zabytku.
Postanowiono rozebrać go kamień po kamie­
niu i ponownie ustawić na specjalnie skonstru­
owanej, odpornej na wstrząsy sejsmiczne i wy­
posażonej w system odwadniający podstawie.
Na razie Narodowy Instytut Geograficzny
Francji wykonał pełną dokumentację fotogra­
metryczną obiektu. Z powodu niezwykle bo­
gatej architektury i ornamentyki świątyni nie
wszystkie elementy były widoczne na fotogra­
fiach naziemnych. Wykonano więc dodatko­
wo 180 par zdjęć stereoskopowych i 35 zdjęć ze
śmigłowca.

Walka o jaskinię Lascaux

Nieraz ocalenie zabytku wymaga nie tylko

ogromnego wysiłku, ale i wykorzystania osią­
u
Mo>|Ag j|es [auzanizs zeiuoyyj
-ozoqqo i iupjsBj UBps M oquppo qoAu|oSozozs
-od ŚjniBJoduioi o j o ‘0 °P fepsoupepjop z ou
-OZJOIUIZ ‘TUOIMiOZOpod M UJlOUIOipBJ fepOlOUJ
ouojsoj^ o tu in u S ^jniBJoduioi b cjouMJBq Am i
-SJBM pBpp I p£OqOq3 j§ OUBpBqZ *lUqOZJOTMOd
iuibjpimo {bui qoAiAjqod qoiqsAzsM AsAjbz ou
-ozdbuzAm ‘ uiui g ojbmjoiui M ‘ (oMouoid m iotu
-BjSoiOJ fepoioui Bp^jpz OTMBISpod BU B ‘ niUtuS
^ZTJBUB OUBUO^A^ -BfBlSMOd BIUpjSBj UZJl^UM
0§0J01>1 M cBZOOqZ TUqOZJOIMOd op qounsois
qoi i yupysBj Ajruuoq o u o p isn oiupBpjpoQ
•feuzoiSojoog I
feużoiSojojpAq ^JiUBJBdB fezsjoiupzooMOujBU
rqoo 0801 op ofefmsAzjoqAM ‘ niBunpi (oj i uipys
-b ( AMopnq BiuBpBq ouuoJisqoozsM ipzpBMOjd
-ozjd luozon cmAojBq mojbizsAj ^ AzouoS ujbjS
-OlOJOJ^IUI BDOUIod BZ niUBUZOd uiAupBppp
OJ -o p o jg jOUMOjS M BOZOJOUpoj nquruoziM BU
ZOl 3 lS B|TMB(od cBZSUOp OOqO ‘ B^OJMOd BUIBS
b^ b j ^ t u Ao jb ^ m 9 |B ] z s A j >j fe q o jM o d f o f i r u u o p
3lS p B M A i^ o d 01§BU b^ zobz cB i u o p j u i o i q u r u
-OZIM B u o i q o p z o cM o q A g tjte s jo u u A js t<q o u o i s
- p O Z jd <c (OOfeTMOUBIS ‘AjBZOOld ( o z s j o i u u i U B p s
OZ B U poj 0 1 0 * ? p O JM A Z Jd 3lS OJBM Bpn OIU z fe p M
iSBM OUM OJ IU iqSB( M (OUOZSTIJBU ZBJ 0 |V
*BlUOldopjS I UBps UB1S
OUBZpMBjds oiuzoAibuiois As OZ^Bl B clUpjSB(
oiup bu i nzjioiM od m qoAMAz mouiztubS jo
psouooqo Azijbub o u p jiu o q oubm Auo ^Am
0[B1S UlAzO AZid CB1B{ BMp AjBMJl couzoi8ojoiq
oiuozojS bz AfBMOuiunpAM ojoi>[ ci§oiqBz ou
- p n u iz ojl *qoB|piMO|Bui bu 0 0 Z : l } ipB U B ps (o(
ip iS B u bu o n ciuiqsB j o m p bu o n :n iu o z 3is
uiA uzcu o Au i | b u ijo } u io jo m iz o j oj ofejnqsA jdo
OUBMOpiM>tI{ OMOTUdOlS UljSOJ OlUOjO}} *feu(Aj
-oiqB q 3jo jj ptqBZ AqB ciuiqsB j m oj o u o jA d z o j
MO>jAlOiqAlUB JOpiMOJBUI B |p pSOMIjpO^ZSOIU o
3lS AZSMBUO^OZJJ *;hjJBM feMOUOpjBdzoq poizp
-oiM odAM n p A z u io jp iM o p iu nuioofejBZBjSBz i
yupjSBj o p 3is nuioofejBJOizpM ojA q o3im B qozJX
•AqAzjS i A ip u i ozqBi ojb cAu o [§ oq]Ai oiu z n j
oj Aj Az j o m i b cOS£I o p ^ jz s o p B qzoi| q o j *uiBjd
IMO(OAVZOJ UUIOZSJBp >[BUpoj 01 0|SoiqodB Z OIU
4p s o u z o i] q n d (ozsjozs Bjp o i$ iu q u iB z ^yupfSBj
•j £ 96^ n iu io iM ^ ^ -OTU^OJ uiB jd q o A u o |o iz Bq
-ZDI] OZ cApZBqAM nqO J UlAud^lSBU M OUOZpBM
- o id o z j d B m B psq cb ju o is b j im A is u j z o z id iu i
-Au OOO{BZ TUIB^pOJS oj OUBMOl^BJlOd 0 0 q 0 i Au
-o\2 AjAq oj^ *raopxz ^ q u iB |d feu iB ^ ip p u io iq o
u iA p S feuzoopiM oiM po] iup[SBj m u o id o j^ s
BU |A z BMT1BZ JO!BAVJOSUOq *J 096 1 niUSOZJM
OM 010 0{V 'OUBUSOZBZ 0|B1S0Z OMISUOZOOTd
-z o q o iu yjoBzAiBunyq p f^ iz p ^z c^xs o p M B p z
•qoAofejBzpoiMZ 3 q z o q uiAofej
-ru is o fo j u io x q m zo ij z qoA M O iojqo iM Z jp o p o u
-ozofe^pod co iu z o iu o jiq o p Aubmojois cuoi uioi
-sA§ ‘(% 8 6 ” £ 6 ) ^ S0J n i q u n d o iu io iz o d bu pso u
- io §[ im oSoj oofejnuiA zjin i 0 oj7l A jniB Jo d u io i
( o p is o p oj oofefBzpBppo cb|S 5 m u q u o p riM p z
o z jio iM o d oofefBzozsAzoo coujAoBzAiBuiqq o ra
-ozpfezm TUpfSBf M o3lM o u o z o p z qopiMO|BUI z
iuiB qjB j fouoiMJBqBZ ApoM o |d o j q fejBpBds tu
-pfSBj U B ps i B iu o id o p js oz oS ouzoA isA jni n q o r u
biuo| isbu oisbzo m oz ‘ ouozbmubz ' j gg6l m znf
•p o S jiM i bj§5 m n q u o p n M p u n u m p ^oubmbz
1S0JZM ZBJO IUiqSB( ZJlfeUMOM BZilOIMOd A jn i
-B jo d u io i 5is oiuoTSOTupod nsBZvO u io i§ o iq z A{bm
-OpOMOds OIUO|101MSO TUpfSBj M OUBMOJB1SUIBZ I
m o is Aj u iA q o o p p o 'P p js B j ^ u b iu iz q o A u q n 8 z
B iu B M o q ito o d B Z BiBp B|Aq o i i - *j 8-^61
Bodq cx jo u B jj oS o m b o po jb u b i ^ im ^ n y u p m
qoAofe(BZpOIMZ B|p B1JBM10 BpiSOZ BIUpfSBf
•A poj
-A zjd Aqs BqoiMO|zo z o z id o uo jom z Am o iu io p
-BiMSOiu z o z jd uioiuozozsiuz p o z jd oSouzoiSo]
-ooqojB b ^ s im o u b is o S o u u o o z o q 0801 o iu o p o o o
x q iu q o o i i iqnBU ^q|BM pBsido (ozjozs AqB £biu
-Bp js MO§OiqBZ I p o io u i qoAUBMOS01SBZ p s o y o i^
•m o is Au b qoA uzoA ii|00|B d z o z jd qoBUBp^ (oj
bu qoAuBuoqAM ifezioiMZ p p i M o p u i i M ęq u r\s
no jej kubaturę (1778 m3). Posługując się
aparaturą elektroniczną przeprowadzono ba­
dania mikrokilmatu poszczególnych części ja­
skini, dokładnie określając temperaturę, wil­
gotność, zawartość dwutlenku węgla i ciśnie­
nie atmosferyczne.
Za pomocą tych danych określono warunki
utrzymania naturalnego klimatu jaskini, co
jest konieczne dla zachowania malowideł
w nienaruszonej postaci. Jaskinię podzielono
na szereg komór, dzięki czemu łatwiej można
utrzymać na odpowiednim poziomie tempera­
turę, wilgotność powietrza oraz zawartość
w nim dwutlenku węgla. Ustalono też, że do
jaskini może wchodzić nie więcej niż pięć osób
dziennie, i to wyłącznie naukowców, a przez
dwa dni w tygodniu jaskinia ma być i dla nich
zamknięta.
A co do zwykłych śmiertelników, którzy
także chcieliby podziwiać dzieła artystów
sprzed 15 tysięcy lat, urzekające szlachetnoś­
cią linii, dynamizmem, grą czerni, brązu
i czerwieni?
Dla nich nauka i technika stworzyły wierną,
w skali 1:1, kopię Sali Byków, wystawioną
w Grand Palais w Paryżu.
Najpierw Narodowy Instytut Geograficzny
Francji sporządził zdjęcie fotogrametryczne
jaskini. Na jego podstawie jedna z firm wyko­
nujących dekoracje teatralne zbudowała sztu­
czną jaskinię. Skonstruowano 26 segmentów -
szkielet każdego z nich stanowiło 5 pionowych
i 7 poziomych elementów ze sklejki, rozmiesz­
czonych w odległości 25 cm jeden od drugiego.
Segmenty te wypełniono blokami polistyrenu
piankowego, uzyskując w ten sposób główne
zarysy rzeźby wnętrza jaskini. Następnie tak
uformowano powierzchnię każdego bloku,
aby powtarzała ona mikrorzeźbę skalnych
ścian jaskini. Z kolei konstrukcję polistyreno­
wą pokryto lateksem, który opylono mieszani­
ną żywicy poliestrowej i włókna szklanego.
W rezultacie tych starań otrzymano niepalną
powłokę grubości około 5 mm, wiernie powta­
rzającą kształt podłoża, ale z nim nie związaną.
Po oddzieleniu powłoki plastykowej od podło­
ża pokryto ją żółtą i czerwoną farbą zmieszaną
z piaskiem i żywicą, uzyskując łudzące podo­
bieństwo do wapiennych ścian jaskini. Miej­
sca, na które miały być naniesione reprodukcje
malowideł, pokryto białą farbą. Następnie
zmontowano razem wszystkie segmenty na
podstawie naśladującej dno jaskini. Tak po­
wstała wierna jej kopia.
Teraz pojawiło się pytanie, jak na nierówną
powierzchnię sztucznych ścian nanieść foto­
graficzne reprodukcje malowideł. Problem
rozwiązali specjaliści z laboratorium naukowo-
badawczego firmy Kodak-Pathe w Vincennes
pod Paryżem, opracowując metodę przenosze­
nia na dowolną powierzchnię, na zasadzie
kalkomanii, warstwy światłoczułej z obrazem
fotograficznym, oddzielonej od papierowego
podłoża. Do tego celu warstwa światłoczuła
została odpowiednio spreparowana, dzięki
czemu uzyskała elastyczność, nie ulegała znie­
kształceniom liniowym i nie zmieniała barwy
Wskutek rozciągania na nierównej powierzch­
ni. Rozwiązano również pomyślnie sprawę
oddzielenia warstwy światłoczułej od papieru.
Aby uniknąć omyłek w czasie nanoszenia na
ściany sztucznej jaskini poszczególnych arku­
szy reprodukcji (o wymiarach 60x80 cm),
przygotowano model jaskini w skali 1:6 z na­
niesionymi nań odpowiednio zmniejszonymi
fotografiami. Gdy reprodukcje znalazły się już
na ścianach kopii jaskini, wykonano retusz na
stykach arkuszy i na granicy malowideł i na­
gich ścian.
Aby złudzenie naturalności było pełne,
w sztucznej Sali Byków utrzymuje się obniżo­
ną temperaturę, a zwiedzanie odbywa się z to­
warzyszeniem muzyki naśladującej szelest
spadających kropel.
Historia walki o zachowanie zabytków z ja­
skini Lascaux i sporządzenia jej kopii jes't'
przykładem obustronnych korzyści, jakie wy­
niosły z tych zdarzeń nauka, technika i zabyt­
ki. Nauka i technika chronią zabytki i stosując
gotowe już metody, ale nie ustają w poszuki­
waniach takich nowych metod i wynalazków,
które mogą w przyszłości, w sposób nie dający
się dziś przewidzieć, daleko wykroczyć poza
ich pierwotne zastosowania.
 Kamienie szlachetne
i TECHNIKA
Krzysztof Błaszkowski
Czy to możliwe, że piękne i drogie kamie­
nie: diamenty, rubiny lub nieco od nich tańsze
granaty mają jakiś związek z techniką?
Potwierdzenie znajdziemy w historii, nawet
w tej najstarszej, „pisanej” wykopaliskami
archeologicznymi. W okresie gdy nie znano
żelaza, brązu czy nawet zwykłej, miękkiej
miedzi, ludziom również potrzebne były na­
rzędzia, Groty do dzid, którymi trzeba było
„upolować jedzenie” , noże do przetworzenia
skóry na ubranie, toporki i broń do obrony
przed drapieżnikami.
Próbowano różnych materiałów: kawałka
ostrego patyka, kości zwierzęcia, a nawet ka­
mienia. Szybko spostrzeżono, że kamienie są
różne: miękkie i twarde. Nasi przodkowie
używali krzemienia - minerału twardego, ale
i kruchego. Ludy wschodu - jadeitu, twarde­
go, a jednocześnie bardzo odpornego na ude­
rzenia, zgniatanie i rozbijanie. Dziś jadeit,
krzemian dwóch metali: sodu i glinu - to
kamień ozdobny. Stosowany do wyrobu ozdób
oraz... instrumentów muzycznych. Wytwarza
się z niego gongi, dzwony i flety wydające
podobno najpiękniejsze dźwięki o długich
wibracjach. Dawniej, przed epoką metali, ja­
deit był wysoko cenionym i kosztownym two­
rzywem „nowoczesnej” w owych czasach te­
chniki.
Podobną funkcję, i to do niedawna, pełnił
nefryt, o wytrzymałości 7 razy większej od
granitu. Znaczna wytrzymałość, a równocześ­
nie odporność na uderzenia nefrytu i jadeitu
wynika z ich zwartej, ale i włóknistej budowy.
Są podobne do zbitej sprasowanej waty z krze­
mianów metali, sklejonej najmocniejszym kle­
jem. Podobną budowę mają wytwarzane sztu­
cznie najnowocześniejsze tworzywa kompozy­
towe.
Nefryt - doskonały materiał na narzędzia -
był przez dziesiątki wieków droższy niż złoto.
Noży i toporków z nefrytu jeszcze niedawno
używali Papuasi. Ich cena była jednak tak
wysoka, że nie każdy mógł je nabyć.
Znacznie później, ale również w dawnych
czasach, nazywanych przez nas starożytnoś­
cią, kamienie szlachetne znalazły zastosowanie
w optyce. Z tego, co wiemy, zaczęło się od
egipskich kapłanów, doskonałych obserwato­
rów zjawisk na ziemi i niebie. Każdy, kto
czytał „Faraona” , pamięta opis zjawiska za­
ćmienia Słońca. My obserwujemy je przez
przydymione szkło, natomiast kapłani egipscy
czynili to przez kryształ turminalinu - krysz­
tału, który ma różne zabarwienie w różnych
miejscach; jest np. równocześnie zielony, ró­
żowy, czerwony i brązowy aż do czarnego.
W ruinach starożytnej Troi, miasta pięknej
Heleny i Parysa, znaleziono okrągłe, szlifowa­
ne szkła wykonane z kryształu górskiego,
prawzór dzisiejszej lupy czy okularów. Krysz­
tał górski to kwarc. Pierwsze kwarcowe so­
czewki wykonane zostały, zanim wynaleziono
szkło. Ale i dziś, mimo znajomości produkcji
szkła różnych gatunków i odmian, kwarc natu­
ralny lub otrzymywany sztucznie jest w dal-

Rys. 1. Szlifowany kryształ fluorytu - najlepszy materiał na
soczewki achromatyczne
szym ciągu jednym z podstawowych materia­
łów w przemyśle optycznym.
Innym kamieniem starożytnej optyki był
szmaragd. Przez ten piękny, zielono zabarwio­
ny kamień, zaliczany przez starożytnych do
najcenniejszych, cesarz Rzymu Neron, który
był krótkowidzem, oglądał walki gladiatorów.
Patrząc przez ten sam szmaragd zachwycał się
piękną grą barw płonącego Rzymu, miasta
podpalonego z jego rozkazu.
Szczególne miejsce w optyce zajmuje fluo­
ryt. Kamień o współczynniku załamania
światła mniejszym, niż ma najlepsze szkło
optyczne, stosowany jest do wyrobu soczewek
achromatycznych dla obiektywów precyzyj­
nych mikroskopów. Ten sam fluoryt stosuje
się w hutnictwie stali jako topnik, jako skład­
nik szkła mlecznego i niektórych emalii oraz
jako źródło związków fluoru.
Wróćmy jednak do kwacu. Wykazuje on
bardzo ważną cechę - zdolność przepuszczania
fioletowej i pozafioletowej części widma, pro­
mieni nie przepuszczanych przez szkło. Właś­
nie tym promieniom zawdzięczamy opaleniz­
nę, szczególnie piękną, po pobycie w górach.
Im wyżej bowiem, tym mniej promieni po­
chłania atmosfera. Zdolność kwarcu do prze­
puszczania promieni ultrafioletowych wyko­
rzystuje się w budowie tzw. lamp spektral­
nych, emitujących nadfioletowe promieniowa­
nie o widmie liniowym, oraz do budowy
„sztucznego górskiego słońca” , pod którym
możemy opalać się we własnym mieszkaniu.
Chodzi oczywiście o lampę kwarcową, która
nie tylko opala, ale również leczy, a czasem
zabija. Lampa kwarcowa to źródło światła,
w którym zewnętrzna obudowa wykonana jest
z topionego kwarcu, uformowanego w żądany
kształt kolby. Lampa kwarcowa używana
przez krótki czas leczy ze stanu tzw. głodu
światła, pomaga w przemianie materii w orga­
nizmach żywych, sprzyjając witaminizacji bia­
łek, stosowana jest w fizykoterapii. Przebywa­
nie w jej świetle stwarza jednak niebezpieczeń­
stwo utraty wzroku, a napromieniowanie
przez dłuższy czas prowadzi do obumierania
komórek. Lampy kwarcowe mogą być też
wykorzystywane jako bakteriobójcze. Przy ich
pomocy przeprowadza się sterylizację pomie­
szczeń produkcyjnych w przemyśle żywnoś­
ciowym, farmaceutycznym oraz w szpitalach.
Stosuje się je również w technice do przyspie­
szania polimeryzacji tworzyw sztucznych, do
bielenia materiałów, w technice oświetlenio­
wej, w kryminalistyce przy ustalaniu identycz­
ności barwników, np. przy badaniu sfałszowa­
nych banknotów, grup krwi, w badaniu ka­
mieni szlachetnych oraz w muzealnictwie do
badania autentyczności obrazów.
Kolby lamp nadfioletowych można wyko­
nywać także ze specjalnego szkła, ale w szkle
Rys. 2. Rezonator piezoelektryczny: A) odkształcenie i drga­
nie podłużne, B) drgania obwodowe
płytka kwarcowa
tym zatopione są okienka z kwarcu lub z bez­
barwnego... szafiru (leukoszafiru), kamienia,
którego nie można stopić ani uformować
w kształt kolby. Podobne okna z szafiru stoso­
wane są do obserwacji i optycznej kontroli
gorącej plazmy, zjonizowanego gazu o tempe­
raturze dziesiątków tysięcy stopni w urządze­
niach typu „Tokamak” .
Kamienie szlachetne, w tym również
kwarc, powstały w głębi ziemi, często w wa­
runkach wysokiego ciśnienia, a zawsze w wy­
sokiej temperaturze. Powinny więc być żaro­
odporne. Ulice naszych miast coraz częściej
oświetlane są lampami rtęciowymi, o bardzo
mocnym świetle i mocy do 15 kW. Kolby tych
lamp ogrzewają się do temperatury 800-1300
K. I znowu konieczny jest kwarc. Szkło w tej
temperaturze stałoby się miękkie, mogłoby
ulec deformacji. Kwarc topi się dopiero w tem­
peraturze powyżej 1800 K, a mięknie po
ogrzaniu do temperatury 1600 K. Może więc
być stosowany do wytwarzania kolb chemicz­
nych, naczyń żaroodpornych, rur w specjal­
nych piecach laboratoryjnych i wielu innych
urządzeniach. Jeszcze wyższą temperaturę -
do 2300 K wytrzymuje korund, stąd jego
zastosowanie na wewnętrzną wymurówkę pie­
ców szklarskich, cementowych, pieców do
topienia metali i niektórych urządzeń prze­
mysłu chemicznego. Na nasze szczęście ka­
mienie szlachetne są również odporne na dzia­
łanie prawie wszystkich kwasów. Bez tej ce­
chy, mimo odporności w działanie wysokiej
temperatury, nie mogłyby pracować w wię­
kszości wymienionych urządzeń.
100 lat temu, w roku 1880, dwaj znani
fizycy: Piotr Curie, późniejszy mąż Marii
Skłodowskiej, i jego brat Paweł badając krysz­
tały odkryli zjawisko piezoelektryczne. Zjawi­
sko to występuje w większości kamieni szla­
chetnych, ale najsilniej w kryształach kwarcu
i turmalinu. W 30 lat po odkryciu tę cechę
kamieni szlachetnych wykorzystano po raz
pierwszy do nowych konstrukcji. Obecnie
kryształy, piezoelektryczne mają wiele zastoso­
wań. Najbardziej znane to: kwarcowe zegarki
i generatory stosowane w radiotelekomunika-
cji i radionawigacji, zapalniczki piezoelektry­
czne bez tradycyjnego kamienia itp.
Rezenator piezoelektryczny to kwarcowa
płytka z naniesionymi na boczne powierzchnie
warstewkami srebra i przylutowanymi koń­
cówkami elektrycznymi. Gdy do płytki dopro­
wadzimy prąd elektryczny, kryształ odkształci
się. Z kolei gdy kryształ odkształcimy, naci­
skając nań nawet niewielką siłą, w obwodzie
pojawi się napięcie elektryczne. Obie odmiany
zjawiska piezoelektrycznego wykorzystano
w technice. Po raz pierwszy w 1918 r. do
wytwarzania ultradźwięków w piezoelektrycz­
nym generatorze drgań. Zbudował go Francuz
Paul Langevin, który podczas I wojny świato­
wej pracował nad metodą wykrywania łodzi
podwodnych. Wykorzystując zjawisko piezoe­
lektryczne w kwarcu zbudował on hydrofon.
Gdy do kryształu przykładał napięcie zmien­
ne, kryształ wysyłał fale dźwiękowe o określo­
nej częstotliwości. Fale te odbite od łodzi
podwodnej wracały do kryształu jako fala me­
chaniczna, powodowały odkształcenia kwarcu
i łatwe do zmierzenia napięcie elektryczne.
W ten sposób powstała hydrolokacja, echoson­
da stosowana także do badania dna oceanów,
wykrywania ławic ryb itd.
Piezoelektryczny rezonator kwarcowy jest
m. in. sercem współczesnego zegarka kwarco­
wego. Pojęcie „współczesny” jest w tym przy­
padku pojęciem mało precyzyjnym. Zegar
kwarcowy, produkowany obecnie w wielkich
seriach, wynaleziony został już w 1930 roku
przez Anglika W.A. Morrisona. Rezonator
kwarcowy zastępuje mechaniczne, bardzo za­
wodne wahadło lub balans, zwiększając do­
kładność wskazań czasu. Podczas gdy średnia
odchyłka wskazań tradycyjnego zegarka me­
chanicznego wynosi 10 sekund na dobę, a ze­
gara elektronicznego z balansem napędowym
5 sekund, to zegar kwarcowy popełnia błąd
poniżej pół sekundy.
Bardzo ciekawym zastosowaniem zjawiska
jest piezoelektryczny... rozpylacz, rozbijający
dowolną ciecz na niezwykle drobne, mikro­
skopijne kropelki. Ciecz przepływa przez
otwór w elemencie piezoelektrycznym, który
pod wpływem przyłożonego napięcia drga
z częstotliwością 100 kHz rozbijając ciecz na
kropelki o średnicy 20 milionowych części
milimetra z wydajnością 3 litrów wody w ciągu

Rys. 3. Trzydzieści tysięcy karatów diamentów, w tym
większość to drobne diamenty techniczne
godziny. Przyszłość tych rozpylaczy to np.:
w medycynie - aparatura do inhalacji, a w sa­
mochodach - do rozpylania paliwa w silnikach
spalinowych. Efekt - mniejsze zużycie paliwa,
dokładniejsze spalanie i zmniejszenie zanie­
czyszczenia powietrza przez produkty niepeł­
nego spalania.
Podstawową techniczną cechą kamieni szla­
chetnych jest ich twardość, w przypadku dia­
mentu najwyższa wśród wszystkich materia­
łów. Nie można zarysować go żadnym mate­
riałem naturalnym ani syntetycznym. Korund
jest tak twardy, że można go zarysować tylko
diamentem. Oba te minerały mogą wJ^c ryso­
wać najtwardsze nawet stale, materiały cera­
miczne, szkło, a nawet tak twarde wyroby
syntetyczna, jak węgliki spiekane. Zarysować,
a więc obrabiać, zmieniać ich kształt, skrawać
lub szlifować.
Pisaliśmy o twardym jadeicie używanym do
wyrobu noży i siekierek. Znaleziono wyroby
z jadeitu z wywierconymi w nich otworami -
najprawdopodobniej diamentem. Wiadomo
z całą pewnością, że już w starożytnej Asyrii
stosowano diamenty do wiercenia, szlifowania
i rzeźbienia w twardych kamieniach szlachet­
nych i półszlachetnych. Od najdawniejszych
czasów wykorzystano również twardość ko­
rundu. W niektórych regionach na Ziemi wy­
dobywa się kamień, który jest jakby naturalną
ściernicą, drobniutkimi kryształkami korun­
du zlepionymi w jednolitą bryłę np. magnety­
tem. Z kamienia tego wyrabiano m. in. żarna
do mielenia zboża i innych, znacznie tward­
szych materiałów. Do podobnych celów uży­
wano również mniej twardych kamieni, np.
granatów, o twardości ,,zaledwie” 6,5 do 7,5
w skali Mohsa, używano do polerowania drew­
na, wyrobów z kości, skóry, a nawet szkła.
Tyle starożytni. A my?
W wieku XIX i XX nastąpił rozwój przemy­
słu i maszyn. Przemysł żądał zwiększonej iloś­
ci surowców. Konieczne były coraz głębsze
wiercenia skorupy ziemskiej. To wymagało
twardszych materiałów, nowych gatunków
stali, których nie można było obrobić innymi
metalowymi narzędziami. Ale wiercenie
w skorupie ziemi to przecież wiercenie otworu
w kamieniu. A więc trzeba było spróbować
podobnie jak w Asyrii - diamentem. Próba
zakończyła się sukcesem. Zastosowanie dia­
mentowych końcówek przy pracach wiertni­
czych umożliwiło dziesięciokrotne przyspie­
szenie wierceń. Również w technice skrawania
metali użycie diamentowego ostrza daje szyb­
szą i co bardzo ważne - dokładniejszą obróbkę
części maszyn i urządzeń. Diamentowe ostrze
zużywa się znacznie wolniej niż wykonane
z innych twardych materiałów, ze stali, a na­
wet z najtwardszych węglików spiekanych.
A co na to jubilerzy?
Nic, gdyż do celów przemysłowych używa
się diamentów technicznych, odrzuconych
przez jubilerów, zbyt małych lub z wadami.
W jubilerstwie dyskwalifikuje je nieodpowied­
nia barwa, zanieczyszczenia lub nieprawidło­
wy kształt. W zależności od wymiarów i wad
diamentów technicznych stosuje się je pojedy­
nczo, jako wkładki w nożach lub innych narzę­
dziach, bądź jako diamentowy proszek.
W pierwszym przypadku są to diamenty
o wielkości od 0,2 do 4,5 karata; w drugim - od
bardzo drobnego pyłu - 0,01 karata (0,002
grama) do 0,3 karata. Większe kryształy stosu­
je się do wyrobu noży tokarskich, narzędzi do
ostrzenia ściernic, i to ściernic korundowych
lub z twardych materiałów syntetycznych,
oraz do wyrobu ciągadeł - narzędzi do przecią­
gania drutów o średnicy mniejszej niż 1 mm. diamentu przesuwanego po metalu jest znacz­
Drobne ziarenka, naturalne lub sztucznie roz­ nie mniejszy niż metalu w stosunku do metalu;
drobnione kryształy diamentu, stosowane są łatwiej wykonać bardzo gładkie narzędzie
jako składnik wyrobów ściernych, np. pilni­ z diamentu niż z innego materiału i gładkość ta
ków diamentowych do wygładzania ostrzy na­ jest dłużej zachowana, i po czwarte - diament
rzędzi skrawających, diamentowych ściernic wykazuje doskonałe przewodnictwo cieplne,
do szlifowania najtwardszych materiałów, m. nie nagrzewa się w wyniku tarcia. Ta ostatnia
in. soczewek okularów, lunet i mikroskopów cecha umożliwia również wspomnianą wcześ­
oraz jako luźnego, diamentowego proszku do niej obróbkę bardzo twardych materiałów
docierania bardzo dokładnych, gładkich otwo­ z bardzo dużymi prędkościami skrawania.
rów i powierzchni oraz do szlifowania... ka­ Różnica między skrawaniem a polerowa­
mieni szlachetnych, w tym również dia­ niem za pomocą diamentu zawiera się w dwóch
mentów. czynnikach: diamentowe narzędzie nie jest
Do obróbki narzędziami diamentowymi ostre, ale obłe, bardzo gładkie, oraz - narzędzie
wymyślono nawet specjalne maszyny - tokarki przesuwa się wzdłuż polerowanego materiału
i wytaczarki nazywane diamentówkami. po liniach jedna obok drugiej w odległości
Umożliwiają one obróbkę z bardzo dużą pręd­ między liniami od 0,01 do 0,1 mm. Im odle­
kością, dużą dokładnością i gładkością obra­ głość ta jest mniejsza, tym gładkość rośnie. Już
bianej powierzchni. Używane są głównie pierwsze próby wykazały, że stal i mosiądz
w przemyśle zegarmistrzowskim i precyzyj­ polerowane diamentowym narzędziem uzy­
nym oraz do wytaczania np. dokładnych tulei skują gładkość lustra, tak dużą, iż największe
łożyskowych. Rola i znaczenie diamentu nierówności nie wystają ponad polerowaną
w przemyśle maszynowym stale rośnie. W cza­
sach nam współczesnych do obróbki 1000 ton Rys. 4. Naturalne diamenty, niektóre ich barwy są niejubile-
rskie
metalu zużywa się średnio 1000 karatów dia­
mentów. Bardzo skromne polskie zapotrzebo­
wanie na diamenty do obróbki skrawaniem
w roku 1980 wynosiło ponad milion karatów.
Gdyby wszystkie diamenty wycofać z przemy­
słu amerykańskiego, jego możliwości produk­
cyjne zmalałyby o połowę. Ale przemysł ame­
rykański zużywa około 30 milionów karatów
rocznie. Bez diamentów przemysłowych mniej
również byłoby ropy naftowej i innych surow­
ców naturalnych, nie znane byłoby bardzo
bogate, ale leżące głęboko pod powierzchnią
ziemi złoża rudy żelaznej w rejonie Augusto­
wa, nie byłoby rekordowo głębokich wierceń
skorupy ziemskiej sięgających do głębokości
10 635 m.
W ostatnich latach prowadzi się próby za­
stosowania diamentów w nowej dziedzinie -
przy polerowaniu metali. Mają one w tym
przypadku zastąpić drewno, brąz, stal i agaty.
Jak wykazały dwuletnie eksperymenty prze­
prowadzone w Związku Radzieckim, diament
w pełni je zastępuje, a nawet przewyższa. I to
aż z czterach powodów: jest znacznie twardszy
od swoich poprzedników: współczynnik tarcia
 powierzchnię wyżej niż dwie lub trzy setne
części mikrometra. Mało tego. Znaczny nacisk
diamentu na polerowany materiał umacnia go,
czyni gładkość powierzchni bardzo trwałą,
prawie niezniszczalną. Próby wykazały, że
diamentem można polerować różne materiały:
od miękkiego aluminium do najtwardszych
stali. Wyjątkiem jest tytan, który pod naci­
skiem narzędzia ,,nakleja” się na diamencie.
Polerować diamentem można na zwykłej to­
karce lub frezarce. Również narzędzie jest
bardzo proste - kryształ diamentu osadzany
jest w metalowym uchwycie przez przykleje­
nie... cementem dentystycznym, używanym
do plombowania zębów, lub przez przyluto-
wanie srebrem.
Znacznie mniejsze zastosowanie w obróbce
skrawaniem znajduje korund. Jest on w po­
równaniu z diamentem bardzo kruchy i nie tak
twardy. Duża kruchość ogranicza jego zasto­
sowanie głównie do szlifowania. Wytwarza się
z niego ściernice i najbardziej nam znane
narzędzia, stosowane w każdym domu - pa­
pier i płótno ścierne. Twardość szafirów i in­
nych kamieni wykorzystywali jednak nasi
przodkowie do innych celów - do wyrobu
sygnetów i pieczęci odciskanych w glinie, laku
lub wosku. Najstarsze znane dziś pieczęcie
pochodzą z Indii z okresu kultury doliny
Indusu, z Babilonu i z Egiptu. Najciekawsze
z nich - babilońskie, miały zazwyczaj kształt
cylindryczny. Można je było odbijać tocząc po
glinie przed jej wypaleniem lub po gorącym
laku. Poza znakami własności, pieczęcie te,
Rys. 5. Babilońska pieczęć cylindryczna odciskana przez
obracanie (3000 r. p.n.e.)
a w późniejszych czasach sygnety, służące do
tego samego celu, miały ,,moc magiczną” ,
chroniły tajemnicę korespondencji lub strze­
gły towar przed nieczystymi mocami i złymi
ludźmi. Podobny pierścień - sygnet, własność
króla Stefana Batorego, oprawiony w złoto
szafir z wyrzeźbionym herbem Rzeczypospoli­
tej, koroną i herbem Batorych - Wilczymi
Zębami oraz inicjałami króla - ,,St.R.P.”
(Stephanus Rex Poloniae), wyrób polskich
rzemieślników - znajduje się wśród ekspona­
tów odbudowanego Zamku Warszawskiego.
Trzydzieści lat temu korund, a dokładniej
te same szafiry, znalazły inne, całkiem nowo­
czesne zastosowanie w technice. Drobne kry­
ształki szafirów, tzw. wiskersy, zatopione
w stali, zwiększają jej wytrzymałość dziesięcio­
krotnie, do 10 GPa. Oznacza to, że na drucie
o średnicy 1 mm wykonanym z takiej stali
można zawiesić samochód osobowy. Wiskersy
to po angielsku ,,kocie wąsy” . I rzeczywiście.
Są to mikrokryształy szafiru o średnicy 1 do 2
mikrometrów (tysięcznych części milimetra),
ale o długości kilku centymetrów. Niestety,
możemy je wytwarzać (przynajmniej obecnie)
tylko w laboratoriach. W zamian, zamiast
wiskersów szafiru, stosuje się stale wzmacnia­
ne podobnymi kryształami innych materia­
łów, np. niobu. Palma pierwszeństwa należy
jednak do kamieni szlachetnych.
Równocześnie z wysoką twardością kamie­
nie szlachetne wykazują wysoką odporność na
ścieranie. Umożliwia to ich stosowanie na
materiały ścierne i na... łożyska do zegarków.
Na każdym zegarku podana jest m. in. liczba
kamieni. To nie tylko reklama. To kamienie
szlachetne - rubiny, a kiedyś również szafiry,
w postaci łożysk dla balansu i kółek zębatych
decydujące o trwałości zegarka.
Po raz pierwszy rubinowe łożyska w zegar­
kach wykonał w XVIII w. angielski zegar­
mistrz John Harrison. Dokładniej - w chrono­
metrze morskim, zegarze stosowanym w nawi­
gacji, t.j. w zegarze, który musiał wskazywać
bardzo dokładny czas mimo wielomiesięcz­
nych podróży przez morza i oceany. Zastoso­
wanie rubinu podyktowane było odpornością
kamieni szlachetnych na niszczące działanie
kwasów, a więc i wody morskiej. Dopiero
później, gdy okazało się, że łożyska rubinowe
pracują lepiej i są twardsze od metalowych,
zastosowano je powszechnie w zegarkach. Na
początku XX w. zamiast z rubinów natural­
nych wykonano łożyska z rubinów syntetycz­
nych, nie tylko, zresztą w zegarkach, ale rów­
nież i w innych wyrobach precyzyjnych. Prze­
ciętny zegarek ma 16-17 kamieni szlachet­
nych, w osprzęcie samolotu jest ich od 200 do
500, a w wyposażeniu okrętu około 2000.
I w tym przypadku decyduje nie tylko precyzja
wymagana od urządzeń okrętowych, ale i trud­
ne warunki podróży morskiej i szkodliwe dzia­
łanie morskiej wody.
We wszystkich zastosowaniach technicz­
nych używa się bezbarwnego korundu synte­
tycznego - leukoszafiru. W zegarkach zaś
stosowany jest trudniejszy w produkcji ka­ Rys. 6. Syntetyczne rubiny: gotowy pręt laserowy i rubin
mień o barwie czerwonej - rubin. Ich właści­ przed szlifowaniem
wości techniczne są takie same, a więc dlacze­
go? Kiedy zadano to pytanie jednemu z produ­ jednak urządzenie o prawie nieograniczonych
centów zegarków, dał przekorną, śmieszną, możliwościach zastosowania. I znowu ograni­
ale jakże wiarygodną odpowiedź: „bezbarw­ czymy się do jednej. Dzięki światłu laserowe­
nych, przezroczystych, mało widocznych mu okazało się, że możliwa jest identyfikacja
w zegarku kamieni ludzie nie kupią, będą diamentów. Czerwone światło lasera odbija
podejrzewali oszustwo” . się wewnątrz diamentu wielokrotnie, a wraca­
Z powodu twardości i odporności na zużycie jąc, rejestruje na taśmie filmowej punkty świe­
korund używany jest do wyrobu pryzmatycz­ tlne charakterystyczne dla każdego diamentu
nych ostrzy dokładnych wag laboratoryjnych, tak, jak linie papilarne są charakterystyczne
oczek przeciągarek do produkcji włókien syn­ dla każdego człowieka.
tetycznych oraz - igieł do... gramofonów Na zakończenie najważniejsza wiadomość
i adapterów. Właśnie szafiry gwarantują zna­ związana z korundem. Na świecie buduje się
komitą i niezmienną jakość odtwarzania coraz to nowe elektrownie atomowe, produku­
dźwięku z płyty długogrającej. jące m. in. odpady promieniotwórcze. Odpa­
Najnowsza dziedzina zastosowania kamie­ dy, które będą promieniować, a więc i zagrażać
ni szlachetnych - to lasery i masery, wynalazek naszemu zdrowiu przez dziesiątki, setki lat.
lat sześćdziesiątych naszego wieku. O nauko­ Cały świat szuka również materiału na pojem­
wych podstawach konstrukcji i działania tych niki, w których odpady te można by przecho­
urządzeń nie będziemy pisać, znane są każde­ wywać, pojemniki odporne na korozję, zabez­
mu czytelnikowi „M T” . W zamian jedna pieczające nas przed promieniowaniem i za­
informacja: w pierwszym laserze zastosowano grożeniem dla naszego zdrowia i życia. We­
kryształ o średnicy 0,5 cm i długości 4 cm dług badań szwedzkich, najlepszym ze zna­
o masie 16 karatów. Trudno by szukać takich nych byłby właśnie pojemnik z korundu. Jego
kamieni w przyrodzie dla wszystkich rubino­ trwałość obliczono na miliony lat. A więc jeden
wych laserów zbudowanych na świecie. z kamieni szlachetnych może nas ochronić
Wcześniej konieczne było opracowanie meto­ przed odpadami naszej cywilizacji. Również
dy syntezy rubinów. 16 karatów to również i w tym przypadku musi to być korund synte­
dużo, jeśli uwzględniać cenę tych kamieni tyczny. Bo skąd wziąć naturalny kamień szla­
w jubilerstwie. W zamian za to uzyskano chetny takiej wielkości?
 i na
NOWE
nowsze.
Kombajn do zbioru...
rumianku
Rumianek jest rośliną lecz­
niczą, znały go i ceniły już na­
sze prababki. Rumianek po­
spolity, często spotykany
chwast polny, zużytkowuje się
w przemyśle farmaceutycznym
do produkcji wielu leków, np.
przeciwzapalnych. W związku
z dużym zapotrzebowaniem na
rumianek, uprawia się go na
specjalnych plantacjach. Zbiór
kwiatów rumianku był dotych­
czas czynnością żmudną i mę­
czącą, gdyż zbierano je ręcz­
nie. Wymagało to wiele czasu
i pracy wielu zbieraczy. Kon­
struktorzy z Wszechzwiązko-
wego Instytutu Roślin Leczni­
czych w ZSRR zbudowali
kombajn, przeznaczony spe­
cjalnie do zbioru rumianku.
Maszyna, ciągnięta przez trak­
tor, zbiera w ciągu godziny
kwiaty rumianku z obszaru 0,3
ha, zastępując pracę 50-70 lu­
dzi. (jk)
Bezludny tor prób
Mimo wszystkich badań na
stanowiskach doświadczal­
nych najdoskonalszym sposo­
bem sprawdzenia nowego
urządzenia są próby w warun­
kach normalnej eksploatacji.
Długim seriom takich badań
podlegają prototypy urządzeń
przed skierowaniem ich do
produkcji seryjnej.
Warunki, w jakich prototy­
py poddaje się próbom, nie
zawsze są całkowicie ,,normal­
ne” . W trudnym terenie,
w warunkach skrajnych obcią­
żeń znacznie łatwiej zaobser­
wować słabe punkty nowej
konstrukcji. Cierpią jednak na
tym prowadzący badania, kie­
dy przez wiele tygodni muszą
na przykład jeździć samocho­
dem po torze o specjalnie nie­
równej nawierzchni z szybkoś­
ciami znacznie przekraczający­
mi te, jakie stosują w tych wa­
runkach rozsądni kierowcy
dbający o swój pojazd. Peugeot
uruchomił więc z myślą
o swych kierowcach doświad­
czalnych bezludny tor prób, po
którym jeżdżą samochody ze
specjalnym wyposażeniem od­
bierającym sygnały z umiesz­
czonego pod jezdnią kabla. Po­
jazdem kieruje - zmienia biegi,
przyśpiesza i hamuje kompu­
ter, ściśle wykonujący pro­
gram badań; dwa czujniki,
umieszczone na końcach zde­
rzaka, umożliwiają utrzymanie
właściwego kierunku jazdy.
(zg)
Wiertnica dla tropików
Niedawno pisaliśmy
w ,,M T” o urządzeniach do
wierceń, prezentując wśród
nich grupę niewielkich, samo­
bieżnych wiertnic, przezna­
czonych do pracy w trudnych
warunkach. Rodzina tych ma­
szyn rozrasta się, buduje się
ciągle nowe urządzenia przy­
stosowane do różnych celów
i warunków pracy. Maszyny są
coraz doskonalsze, zwiększają
się jednocześnie możliwości
ich użytkowania.
Oto zbudowana na podwo­
ziu potężnej ciężarówki wiert­
nica B 80, służąca do budowy
studni głębokości do 150 m na­
wet w bardzo twardych ska­
łach, produkowana przez fir­
mę Atlas Copco dla Indii i in­
nych krajów tropikalnych.
Wiernitca B 80 wyróżnia się
łatwością obsługi oraz niewiel­
kimi wymaganiami konserwa­
cyjnymi i ma dużą wydajność.
Podwoziem wiertnicy może
być dowolna, odpowiednio du­
ża ciężarówka, a nawet przy­
czepa, gdyż urządzenie ma
własne źródło napędu. Można
więc wykorzystać przy tym
urządzenia najłatwiej dostępne
na danym terenie, co ułatwi
naprawy sprzętu, (zg)
 Wydłużony polonez 8 miejsc. Płyta nośna podwozia Tworzywa sztuczne w ataku
Śmigłowiec czy samolot?
samochodu wzmocniona jest
Obok wytwarzanych seryj­ dwiema podłużnicami umiesz­ Tworzywa sztuczne znajdu­
Pomysł nie jest nowy, pro­
nie Polskich Fiatów 125p i Po­ czonymi pomiędzy osiami kół ją wciąż nowe zastosowania.
jekty samolotów z przestawny­
lonezów, Fabryka Samocho­ jezdnych. Przyzwyczailiśmy się już do
mi silnikami, wytwarzającymi
dów Osobowych w Warszawie Samochód taki znajduje za­ wypierania przez tworzywa in­
przy starcie ciąg pionowy, uno­
wykonała pojedyncze egzem­ stosowanie do obsługi biur tu­ nych materiałów wszędzie
szący samolot, a dopiero pod­
plarze wydłużonego Poloneza. rystycznych, przewozu delega­ tam, gdzie potrzebna jest ła­
czas lotu przekręcanymi do po­
Samochód ten jest dłuższy od cji. Podobne wydłużone wersje twość formowania, estetyczny
ziomu, pojawiały się od dawna.
seryjnego pojazdu o 925 mm, seryjnych pojazdów wytwarza wygląd czy lekkość. Rzadziej
Rozpoznawczy samolot Bell
ma długość całkowitą 5,2 m. w małych ilościach wiele firm. zdajemy sobie sprawę z tego,
XV-15 ma jednak znacznie
W 6-drzwiowym nadwoziu jest (zpd) że ważną cechą tworzyw może
większą niż jego poprzednicy
być ich duża wytrzymałość na
szansę trafienia do seryjnej
udary. Ochronne buty
produkcji. Łączy zalety samo­
z usztywnionymi czubkami,
lotu turbośmigłowego - duża
dotąd wykonywanymi ze stalo­
prędkość przy małym zużyciu
wej blachy, są lżejsze, ładniej­
paliwa - z korzystnymi cecha­
sze i równie bezpieczne gdy
mi samolotów pionowego star­
osłonę stopy wykonać z bardzo
tu. Bell XV-15 może lecieć
wytrzymałej odmiany nylonu -
z prędkością do 560 km/h, wy­
z „Zytelnu” ST. To samo two­
przedzając znacznie powszech­
rzywo, wzmocnione dodatko­
nie stosowane w celach rozpo­
wo włóknem szklanym, okazu­
znawczych i szturmowych śmi­
je się niezawodnym materia­
głowce wojskowe. A więc ko­
łem na koła rowerów przezna­
lejna dziedzina zdobyta przez
czonych do jazdy w najtrudnie­
samoloty pionowego startu?
jszym terenie. Formowanie
(zg) w całości w jednym procesie
koła są lekkie i wytrzymałe,
spełniają wszystkie wymagania
stawiane przez normy, a w do­
datku nie potrzebują regulacji
ani konserwacji nawet po jeź­
dzić po błotnistych bezdro­
żach. Nylonowe koła są stoso­
wane w niemieckim rowerze
Thunderbird. (zg)
 SAMOLOTY BUDOWANE W PIWNICY
Czy łatwo jest zbudować samolot?
Odpowiedź nasuwa się sama. Wystar­
czy przypomnieć sobie, ile czasu zajmu­
je najbardziej doświadczonym i najwię­
kszym wytwórniom lotniczym świata
opracowanie nowego modelu samolo­
tu, wypróbowania prototypu i zorgani­
zowania produkcji. Potrzeba na to wielu
lat pracy ogromnych zespołów w ybit­
nych specjalistów od aerodynamiki,
konstrukcji i technologii. W dodatku ich
praca nie daje gwarancji sukcesu, choć
ostatnio nie zdarzają się już prototypy
niezdolne do wzbicia się w powietrze.
Często jednak konstrukcje nie spełniają
pokładanych w nich nadziei i okazują się
niewarte podjęcia ich produkcji seryj­
nej.
To prawda, że wytwórnie lotnicze są
w wyjątkowo niekorzystnej sytuacji.
Odbiorcy wyrobów są grymaśni, liczy
się każdy kilogram masy samolotu,
wielkość przestrzeni ładunkowej, liczba
pasażerów, szybkość i ładunek użytecz­
ny, zużycie paliwa i łatwość obsługi.
Także samoloty wojskowe muszą speł­ Loima z silnikiem uniezależnia pilota od warunków terenowych, lecz jej budowa jesi
niać ogromną ilość wymagań, a wszyst­ znacznie hardziej skomplikowana. Do napędu tej lotni, wywodzącej się z rodzim
ko to dzieje się w warunkach silnej kon­ ,.Kanionów” , służy niewielki silnik motocyklowy i pchające śmigło umieszczone za
kurencji. Intelem pilota. Znacznie zwiększona masa motolotni pogarsza jednak jej właściwości
Konstruktorzy samolotów amator­ lotne, a i żaglowanie w powietrzu wypełnionym hukiem silniczka pracującego na
skich są z pozoru w sytuacji znacznie wysokich obrotach ma swoje przykre strony
Spośród różnych amatorskich aparatów lata­
jących najpopularniejsze są niewątpliwie lot­
nie. Prosta konstrukcja i możliwość używa­
nia do ich budowy łatwo dostępnych mate­
riałów sprzyja masowemu ich produkowa­
niu. Niestety, aby móc na nich latać, trzeba
korzystać z odpowiedniego wzniesienia,
/ którego dokonuje się startu. Mieszkańcy
nizin mają wobec tego niewielkie szanse
latania.
Oto cała seria „Kanionów” , lotni zbudowa­
nych przez Krzysztofa Sznapkę ze
Skoczowa

Dzieło grupki młodych entuzjastów z Kra­

kowa - „Ara” . Komfortowy fotel pilota
i organy sterowania takie, jak w prawdzi­
wym samolocie, kontrastują nieco z techno­
logią wykonania reszty samolotu i przyjętą
koncepcją konstrukcji. Najważniejsze jest
jednak to, że „Ara” nie jest zbyt droga i lata

molot „jak prawdziwy", nie odróżniają­

lepszej. Wystarczy tylko, by ich dzieła jemnego zgrania tych elementów zale­ cy się niczym od produkowanych seryj­
unosiły się w powietrzu, pożądany jest ży, czy silnik osiągnie właściwe obroty
nie lekkich samolotów. Przedstawicie­
ładny kształt konstrukcji i łatwość pilo­ pracy, czy też będzie wskutek przeciąże­ lem tego typu konstrukcji była słynna
tażu. Nie wiadomo jednak, co należy nia kręcił się powoli, lub przy zbyt ma­ już „Prząśniczka" Janusza Jankowskie­
podziwiać bardziej: precyzję działania łym obciążeniu rozpędzi się do wyso­ go, niestety, rozbiła się ubiegłego la­
wielkich grup zawodowych konstrukto­ kich, grożących awarią obrotów. Nie­ ta w nieszczęśliwym wypadku. Lecz
rów czy pasję amatorów przygotowują­ właściwie dobrane śmigło może tylko
i w czasie wypadku konstrukcja, wcześ­
cych najczęściej w pojedynkę swoje wy­ mieszać powietrze, nieefektywnie prze­
twarzając moc silnika w ciąg. Dobór jest niej wielokrotnie chwalona za walory
marzone samolociki. Ogrom zadań pro­
trudny, zwłaszcza że jedyną naprawdę techniczne, potwierdziła swe zalety. Sa­
jektowych, zaopatrzeniowych i kon­
molot przepadł na skrzydło przy wyko­
strukcyjnych, jakie stoją przed entuzjas­ pewną metodą postępowania jest do­
nywaniu zakrętu przy zbyt małej pręd­
tami indywidualnego lotnictwa, poważ­ świadczalne sprawdzenie właściwości
gotowego już zespołu. Często pracę kości bezpośrednio nad płytą lotniska
nie ogranicza ich szeregi. A jednak
trzeba zaczynać od początku. i wykonał niemal pełną „gwiazdę" ude­
i w Polsce znalazło się kilku odważnych,
gotowych podjąć trudy budowy włas­ Uproszczenie technologii wykonania rzając o ziemię końcówkami obydwu
nego samolotu. samolotu, jakie wiąże się ze stosowa­ skrzydeł, usterzeniem i kabiną. Uległ
przy tym poważnemu uszkodzeniu, ale
Chyba najprostszą do zrealizowania niem miękkich skrzydeł pokrywanych
okazał się urządzeniem bezpiecznym.
silnikową konstrukcjąMatającą jest mo­ pojedynczą warstwą tkaniny, może być
Konstruktor i zarazem pilot wyszedł
tolotnia. Płai pozostaje w niej praktycz­ wykorzystane i w innych niż lotnie kon
strukcjach. Tak powstała „A ra", dzieło 9 z opresji bez szwanku.
nie niezmieniony, na szkielecie z kilku
rur jest rozpięta tkanina wydymająca kilkunastoletnich chłopców z krakow­
Entuzjastów budowy własnego sa­
się w locie w charakterystyczny kształt. skiego MDK „Na Stoku", którzy pracu­
jąc pod kierownictwem J. Majewicza molotu trzeba jednak przestrzec przed
Zupełnie inna niż w lotni jest natomiast nadmiernym optymizmem. Ci, którzy
pozycja pilota. Zamiast wisieć w uprzę­ w dwa lata zbudowali samolot. Składa­
swe walki o skrzydła zakończyli sukce­
ży ze sterownicą w rękach, siedzi wy­ na konstrukcja jest rozpięta na szkiele­ sem, są zwykle ludźmi „urodzonymi na
godnie w fotelu. W miejscu zawieszenia cie z duraluminiowych rur wzmocnio­ lotnisku", związanymi zawodowo z lot­
„ładunku użytecznego” jest bowiem za­ nym układem odciągów. Montaż samo­ nictwem. Tytułu artykułu nie można
mocowany kompletny wózek z podwo­ lotu trwa 35 minut, ponowne rozebra­ więc traktować dosłownie. Bez. zbiera­
ziem, zespołem napędowym i fotelem nie do transportu w niewielkiej cięża­
nego przez lata doświadczenia, bez od­
właśnie. Zbudowanie wózka nie jest rówce - 20 minut. 12-metrowej rozpię­ powiedniego warsztatu i bez dostępu
właściwie trudne, a największym pro­ tości płatowiec ma masę 150 kg, mieści
do nietypowych, charakterystycznych
blemem w „zmotoryzowaniu" lotni jest jednego pilota, a napędzany jest dwo­ dla tej dziedziny materiałów i elemen­
odpowiedni dobór silnika i śmigieł. ma silnikami MZ 250. Koszt elementów tów trudno liczyć na sukces. Ale by
Konstruktorom pozostawiony jest w y­ użytych do budowy wyniósł ok. 50 000 zbudować własny samolot więcej jesz­
bór kilku wielkości: przełożenia między złotych.
silnikiem i śmigłem, średnicy i skoku Marzeniem najambitniejszych kon­ cze trzeba talentu i pracowitości.
struktorów-amatorów jest jednak sa­ (z.g.)
śmigła i wreszcie typu silnika. Od wza­
 Silniki MZ 250 są zasilane w nietypowy
sposób. Właściwy zbiornik paliwa jest, dla
obniżenia środka ciężkości, umieszczony
pod fotelem pilota. Elektryczna pompka
paliwowa tłoczy benzynę do górnego, po­
mocniczego zbiorniczka, zasilającego gażni-
ki silników. Nadwyżka paliwa spływa prze­
wodem nadmiarowym do dolnego zbiornika

Wyposażenie „Ary” w przyrządy nawiga­

cyjne jest, jak na samolot tej klasy, bogate

wyf '4dc,i 1T konwym wykuuanicm

i zatrzymywanie silnika w locie

Szczątki „Prząśniczki” /mszczony przód kadłuba, wyłamane usterzenie, oderwane i połamane skrzydła, złamana goleń podwozia.
1rudno uwierzyć, ale pilot wyszedł z katastrofy bez szwanku nie tylko dzięki szczęściu, ale i dzięki zaletom konstrukcji
 HARRIER
tajemnica pionowego startu
Jacek Nowicki
Wielozadaniowy samolot wojskowy piono­
wego startu i lądowania „Harrier” jest maszy­
ną bojową. Ale w przyszłości technologie po­
wstałe przy jego budowie będą wykorzystane
przy konsturowaniu cywilnych samolotów W
STOL. Konstrukcje lotnicze są na ogół opra­
cowywane najpierw dla celów wojskowych,
a dopiero później znajdują zastosowanie w lot­
nictwie cywilnym. Gdyby pod koniec II wojny
światowej nie powstały pionierskie konstruk­
cje myśliwców odrzutowych, nie byłoby dziś
samolotów „Concorde” i „Boeing 747” . Taka
jest (jak dotychczas) cena postępu.
„Harrier” to konstrukcja zasługująca na
uwagę. Na jej sukces złożyło się 20 lat pracy
angielskich i amerykańskich specjalistów -
pracy, która doprowadziła do powstania na­
prawdę udanej maszyny typu V/STOL (Yerti-
cal/Short Take-Off-and Landing).
O korzyściach płynących z zastosowania
samolotów WSTOL w lotnictwie wojskowym
nie należy nikogo przekonywać. Samolot od­
rzutowy będący szybką maszyną myśliwsko-
bombową, mogący jednocześnie lądować na
niewielkiej, leśnej polanie lub helikoptero­
wym lądowisku okrętu wojennego przez długi
czas był jedynie marzeniem konstruktorów.
Problem pionowego startu i lądowania próbo­
wano rozwiązać w różny sposób. W końcu
uznano, że jedyną drogą prowadzącą do zbu­
dowania odrzutowej maszyny V/STOL jest
zmiana kierunku ciągu silników z pionowego
podczas startu na poziomy w czasie lotu. Pró­
bowano efekt ten uzyskać różnymi metodami.
Najskuteczniejszą koncepcją okazał się pro-
Krzysztof Zięcina
jekt samolotu wyposażonego w pojedynczy
silnik z czterema przekręcanymi dyszami. Był
nim twór inżynierów brytyjskiej wytwórni lot­
niczej Hawker-Siddeley (włączonej obecnie
w skład przedsiębiorstwa British Aerospace)
pionowzlot „Harrier” .
Historia samolotu „Harrier”
sięga przełomu lat pięćdziesiątych i sześćdzie­
siątych, kiedy w zakładach Hawker-Siddeley
rozpoczęto prace nad samolotem V/STOL.
Wtedy to powstała idea budowy samolotu
z przekręcanymi dyszami. 21 października
1960 r. pierwszy, eksperymentalny lot wyko­
nał bezpośredni poprzednik „Harriera”, pio­
nowzlot P-1127 „Kestrel” - jednoosobowy
samolot myśliwsko-bombowy, napędzany od­
rzutowym silnikiem dwuprzepływowym Pe-
gasus 5 o sile ciągu 83 kN. „Kestrel” posłużył
do przeprowadzenia długotrwałych prób eks­
ploatacyjnych, między innymi na lotniskow­
cach.
Tymczasem prace w wytwórni Hawker-Sid­
deley trwały dalej. 31 sierpnia 1961 r. proto­
typ „Harriera”, stanowiący wersję rozwojową
samolotu „Kestrel” , wykonuje próbny lot.
Pierwsza seryjna wersja „Harriera” nosiła
oznaczenie GR.Mk 1. Był to samolot bezpo­
średniego wsparcia i rozpoznania, napędzany
silnikiem Pegasus 101 o sile ciągu 85 kN.
Łącznie wyprodukowano 78 maszyn GR.Mk 1
dla brytyjskiego RAF-u (Royal Air Force).
Następną wersją rozwojową „Harriera” był
samolot GR.Mk 3. Zastosowano w nim silnik
 PODSTAWOWE DANE TECHNICZNE OMAWIANYCH PIONOWZLOTÓW

Wersja samolotu
P. 1127 FRS. Mk 1
Parametry GR. Mk 1 GR. Mk 3
„Kestrel" f. Mk 2 „Sea Harrier' AV-8B AV-8S
(AV-8A)

WYMIARY w m:
12,55 14,02 13,87 17,00 14,50 14,12 14,12
długość
7,41 7,62 7,70 7,70 7,70 9,25 9,25
rozpiętość
3,12 3,35 3,45 4,17 3,71 3,56 3,56
wysokość
OSIĄGI.
1160 1198 1186 1200 1186 1160 1918
prędkość maks. w km/h
83 85 95 85 95 96 129
ciągnik silnika w kN
MASY w kg:
9500 10000 11340 11500 11339 13494 12802
4080 3400 5580 6170 5670 5783 8077
własna

Pegasus 103, o sile ciągu 95 kN. GR.Mk 3 jest antena radarowa wraz z oprzyrządowanie^
samolotem szturmowym. Wersja ta jest po­ elektronicznym radiolokatora. W dalszej częś­
wszechnie używana w RAF-ie do dnia dzisiej­ ci kadłuba umieszczono kabinę pilota, herme­
szego. Na podstawie wersji GR.Mk 3 zbudo­ tyczną i klimatyzowaną. W kabinie znajdują
wano wersje dwuosobowe - treningowe ,,Har- się dwa lub jeden fotel, awaryjne wyrzucanie
riera” : T.Mk 2, T.Mk 2A, T.Mk 4 dla Royal foteli odbywa się za pomocą systemu rakieto­
Air Force oraz T.Mk 6 dla Royal Navy. Pod wego. Za kabiną umieszczono boczne wloty
koniec lat sześćdziesiątych „Harrierem” zain­ powietrza do silnika. Prawie całą środkową
teresował się Korpus Piechoty Morskiej Sta­ część kadłuba zajmuje silnik odrzutowy Pega­
nów Zjednoczonych (United States Marinę sus produkcji zakładów Rolls-Royce. Powie­
Corps). Pertraktacje z wytwórnią British Ae- trze zasysane jest za pomocą systemu trójsto­
rospace zakończyły się umową o zakupie po­ pniowego wentylatora, a następnie sprężane
nad stu maszyn GR.Mk 3, w wersji zmodyfi­ przy użyciu ośmiostopniowej sprężarki. Za
kowanej. Samoloty dla US Marinę Corps no­ sprężarką znajduje się komora spalania. Do
szą oznaczenie Mk 50 (brytyjskie) lub AV-8A komory spalania paliwo dostarczane jest
(amerykańskie). Od angielskich GR.Mk 3 sa­ z siedmiu zbiorników (dwa w skrzydłach, pięć
molot AV-8 A różni się między innymi zastoso­ w kadłubie). Uzyskane gazy spalinowe napę­
waniem dalmierza laserowego. Zbudowano dzają czterostopniową turbinę. Dwa pierwsze
102 egzemplarze tej maszyny. Zakup , W arne­
Protoplasta „Harriera” - pionowzlot Kestrel
rów” przez USA był faktem bez precedensu,
ponieważ Amerykanie od bardzo długiego cza­
su nie zakupili żadnego zagranicznego uzbro­
jenia.

Udana konstrukcja

,,Harrier” jest jedno- lub dwuosobowym

(zależnie od wersji) samolotem bojowym śred­
niej wielkości. Kształtem swym nieco odbiega
od typowych samolotów myśliwskich. Uwagę
zwracają pękaty kadłub i charakterystyczne,
ugięte ku dołowi skrzydła. Kadłub maszyny
ma konstrukcję półskorupową, usztywnioną
wręgami i podłużnicami. Konstrukcja kadłu­
ba płatowca pokryta jest blachą duralową i ty­
tanową. W dziobowej części kadłuba, w aero­
dynamicznej osłonie, znajduje się obrotowa
 W chwilę po pionowym starcie
jej stopnie poruszają wirniki sprężarki. Nato­
miast dwa pozostałe, za pośrednictwem wału
umieszczonego w wydrążonej napędowej osi
sprężarki powodują ruch wentylatora. Za os­
tatnim stopniem turbiny walcowaty korpus
silnika rozdziela się na dwa kanały. Każdy
zakończony jest obrotową dyszą. Analogiczne
dysze umieszczono na wysokości sprężarki
w środkowej części silnika. Nie służą one
jednak do odprowadzania gazów spalinowych,
a jedynie sprężonego powietrza. Cztery dy­
sze napędowe stanowią najciekawszą część
konstrukcji całego samolotu. Są one umoco­
wane na łożyskach. Można nimi sterować za
Silnik „Harriera" - Pegasus: 1) pierwsze dwa stopnie turbi­
ny do napędu sprężarki, 2) dwa tylne stopnie turbiny do
napędu wentylatora, 3) komora spalania, 4)*ośmiostopnio-
wa sprężarka, 5) trójstopniowy wentylator 6) wał napędowy
sprężarki, 7) wał napędowy wentylatora, 8) system obroto­
wych dysz przednich, 9) obrotowe dysze tylne, 10) pompy
paliwowe i olejowe
pomocą systemu pneumatycznego. Końcówki
dysz są ścięte pod kątem 45°. Oprócz wymie­
nionych dysz w różnych częściach samolotu
umieszczono ujścia gazów z korpusu silnika.
Ujścia te# kończą się dyszkami. Dzięki nim
maszyna może manewrować podczas pionowe­
go startu i lądowania (w locie nieaerodynami-
cznym). Dostęp do silnika „Harriera” uzyski­
wany jest przez odjęcie płata. Skrzydła wyróż­
niają się silnym ujemnym wzniosem (-12°).
Mają one trapezowy kształt, a ich kąt skosu
wynosi 45°. Oba skrzydła stanowią całość łą­
czoną w sześciu punktach z kadłubem. Z pła­
tem połączono klapy i lotki bezszczelinowe.
Usterzenie ogonowe „Harriera” składa się ze
stateczników poziomych o ujemnym wzniosie
-15° i steru kierunku o klasycznym kształcie.
Pod kadłubem znajduje się klapa hamulca
aerodynamicznego o stosunkowo dużej powie­
rzchni. Podwozie rąaszyny składa się z czte­
rech sekcji - dwóch zespołów jednotorowych
i dwóch wsporników rozmieszczonych na koń­
cach skrzydeł. Przednia sekcja amortyzowana
jest hydraulicznie (olej). Może być ona kiero­
wana przez pilota. Pozostałe sekcje amortyzuje
system olejowo-powietrzny. Podwozie ma
układ hamulców tarczowych sterowanych hy­
draulicznie. Również za pomocą systemu hy­
draulicznego odbywa się wciąganie i wypusz­
czanie sekcji podwozia. Awaryjne otwarcie
podwozia dokonać się może przy użyciu syste­
mu pneumatycznego zasilanego sprężonym
azotem.
Praktycznie całe uzbrojenie „Harriera” jest
wymienne - podwieszane pod skrzydła i ka­
dłub. Pod kadłubem można umieścić zasobni­
ki z działkami 30 mm lub zestawy aparatury
fotograficznej do lotów zwiadowczych. Pod
skrzydłami, na zaczepach, umieścić można
różne typy bomb, zasobniki z rakietami, rakie­
ty i rakietotorpedy. Dla dalekich przelotów
istnieje możliwość wykorzystania części zacze­
pów podskrzydłowych dla podwieszenia do­
datkowych zbiorników paliwa.
„Harrier” w locie
Aby „Harrier” mógł wystartować, potrzeba
zaledwie tyle odkrytego terenu, aby samolot
mógł się na nim zmieścić. Powierzchnia, z któ­
rej startuje maszyna, nie musi być utwardzo­
na. Możliwy jest także start z pokładu okręto­
wego wojennego. Po obróceniu dysz pionowo
w dół siła ciągu unosi samolot w górę. Nastę­
pnie przez stopniowy obrót dysz maszyna
przechodzi do lotu poziomego, w którym mo­
że osiągnąć prędkość poddźwiękową. Lądo­
wanie jest odwróceniem manewru startu. Dys­
ze powracają do pozycji pionowej, a nawet
zostają nieco wychylone do przodu (kąt obrotu
dysz w stosunku do osi kadłuba = 98°). Umoż­
liwia to wyhamowanie. Samolot ląduje piono­
wo. Ale nie są to wszystkie możliwości „Har-
riera” . Może on nieruchomo zawisać w powie­
trzu, lecieć w tył z prędkością 45 km/h, a także
w bok z prędkością 110 km/h. Oczywiście,
„Sea Harrier" na jednym z brytyjskich lotniskowców
odbywa się to w locie nieaerodynamicznym
i sterowanie musi się odbywać za pomocą
dyszek umieszczonych na końcach płatów i ka­
dłuba. Przypomina to nieco poruszanie się
pojazdu księżycowego LM przed lądowaniem
na powierzchni Księżyca. „Harrier” zacho­
wuje, rzecz jasna, możliwość horyzontalnego
i skróconego startu. Skrócony start horyzon­
talny jest w niektórych sytuacjach korzystniej­
szy od pionowego. Chroni on samolot przed
wpływem pyłu i piasku, wzniesionych podmu­
chem gazów wylotowych.
W służbie Królewskiej Marynarki
Jak już wspomniano, „Harrier” może być
stosowany jako samolot pokładowy okrętów
wojennych. Wymagało to jednak dokonania
pewnych przeróbek i zmian w stosunku do
poprzednich wersji samolotu. Nową maszynę
nazwano „Sea Harrier” . Próby naziemne roz­
poczęto w roku 1976. W następnych latach
prowadzono próby w locie. „Sea Harrier”
(nazywany także FRS Mk. 1) wyposażony jest
w silnik Pegasus 104. Konstrukcja samolotu
została bardzo dokładnie zabezpieczona anty­
korozyjnie. Najpoważniejszych przeróbek do­
konano w dziobowej części samolotu. Popra­
wiono oszklenie kabiny w celu zwiększenia
widoczności (ma to znaczenie przy lądowaniu
na lotniskowcach). Przed kabiną pilota zains-
lalowano radar nowego typu Ferranti Blue
Fox, przeznaczony do wykrywania celów na­
wodnych i powietrznych. Jednak „Sea Har-
rier” w pełni załadowany uzbrojeniem i pali­
wem nie może wykorzystać możliwości piono­
wego startu: ciężar jest znacznie większy od
wartości siły ciągu silnika. Jednak przy wy­
chyleniu dysz o pewien kąt w dół można wy­
korzystać wariant skróconego startu. Aby
maksymalnie zmniejszyć rozbieg, Brytyjczycy
postanowili na końcu drogi startowej zainsta­
lować specjalną rampę przypominającą próg
skoczni narciarskiej. Rampa ma 39 m długości
i 12 m szerokości. ,,Wyskakując z rampy je­
szcze nie lecisz - wyjaśnił w wywiadzie dla
«National Qeographic» brytyjski ekspert
w dżiecjzinie pionowzlotów, John Fozzard -
ale podobnie jak u skoczka narciarskiego twój
pęd zwrócony jest w górę. Przekręczasz dysze
do pozycji poziomej i maszyna nabiera pręd­
kości” . Ideę skróconego startu postanowiono
uwzględnić przy budowie najnowszego brytyj­
skiego lotniskowca do walki z okrętami pod­
wodnymi „Invicible” . Na końcu pokładu
umieszczono rampę startową. „Sea Harrier”
wszedł do eksploatacji 23 kwietnia 1980 r.
Kariera za oceanem
Zakupione przez Stany Zjednoczone pod
koniec lat sześćdziesiątych „Harriery” okaza-
Samolot AV-8B w locie eksperymentalnym
ły się doskonałe jako samoloty wsparcia w ope­
racjach desantowych. Mimo to rozpoczęto
prace (tym razem połączonych zespołów an-
gielsko-amerykańskich) pod następnymi ma­
szynami Y/STOL. Postanowiono udoskonalić
konstrukcję AV-8A. Prace modernizacyjne
zlecono doświadczonej amerykańskiej firmie
lotniczej MC Donnel Douglas. Nowy samolot
nosi oznączenie AV-8B. Pierwsze dwa samolo­
ty tego typu rozpoczęły loty próbne 9 listopada
1978 r. AV-8B ma zupełnie nowy płat. Jego
rozpiętość zwiększono o 1,6 m, a powierzchnię
o 2,7 m2. Skrzydła mają profil nadkrytyczny,
dający lepsze właściwości lotne przy prędkoś­
ciach przy dźwiękowych. Stosując tworzywa
sztuczne zbrojone włóknami węglowymi
zmniejszono masę o ok. 150 kg. Płat ma duże,
jednoszczelinowe klapy. Wychylenie ich pod­
czas manewru startu jest zsynchronizowane
z wychyleniem dysz, co daje zwiększenie siły
nośnej o ok. 30 kN. Kształt kabiny został
zmieniony dla poprawy widoczności. Przy
okazji zwiększono ilość miejsca przeznaczone­
go na przyrządy pokładowe. Tylna część kad­
łuba stała się smuklejsza i wydłużona o 0,5 m.
Zastosowano również płetwy i chowane klapy
poprzeczne na podkadłubowych zasobnikach
z działkami. Przyczyniły się one do zmniejsze­
nia zasysania gorących, odbitych od ziemi
strug gazów wylotowych, a także do zwiększe­
nia ciągu o dalsze 5,5 kN. Wloty powietrza
powiększono wycinając otwory dodatkowe,
umożliwiające zasysanie powietrza z boku
podczas operacji V/STOL. Rozwiązanie takie
zwiększa ciąg o dalsze 2,7 kN. Istotnym zmia­
nom poddano silnik. W samolocie AV-8B
zastosowano zmodyfikowaną wersję silnika
Pegasus 11, tj. Pegasus 11—21 (F 402-RR-405).
Ma on zwiększony ciąg o ok. 3,4 kN. dzięki
zastosowaniu nowej komory spalania w sprę­
żonym powietrzu. Interesującym pomysłem
jest wmontowanie tej nowej komory spalania
do wnętrza przednich dysz. Poprzednio z tych
dysz wydobywało się jedynie sprężone powie­
trze. W AV-8B zrezygnowano ze ścięcia dysz
pod kątem 45° w celu zmniejszenia strat ciągu.
Maszyna została wyposażona w urządzenia
laserowo-telewizyjne służące do naprowadza­
nia pocisków w każdych warunkach pogodo­
wych. System światłowodów przekazuje dane
z urządzeń do kabiny samolotu. Dane na
tablicy przyrządów wyświetlają wskaźniki cy­
frowe. Uzbrojona maszyna ma zasięg 161 mil
morskich, a na operacyjnej wysokości 1500 Start z rampy lotniskowca
m może przebywać godzinę. Przy pełnym
wykorzystaniu nośności na paliwo, niosąc Modyfikacje dotyczą przede wszystkim sil­
3400 kg paliwa w zbiornikach wewnętrznych nika. Prace nad nim prowadzone są zarówno
i 1200 kg w dwóch zbiornikach zewnętrznych w USA, jak .i w Anglii. Najważniejsze udosko­
AV-8B może odlecieć na odległość 629 mil nalenia to zupełnie nowy wentylator i turbino­
morskich od okrętu macierzystego. wy dyfuzor wylotowy. Silnik Pegasus 11F-35
AV-8B może zabrać do lotu bojowego rakie­ z niskociśnieniowym kompresorem o podwój­
ty ,,powietrze-powietrze” , dla których prze­ nych łopatkach zwiększającym o ok. 4% masę
znaczono cztery uchwyty podskrzydłowe, oraz gazów przepływowych ma ciąg 110 kN. Oto
system działka „Gatling” kal. 25 mm. dalsze korzyście płynące z zastosowania nowe­
Uzbrojenie AV-8B uzupełniają rakiety sys­ go silnika:
temu „Maverick” . Rakiety te mogą być stero­ - wzrost ciągu osiągany przy niskiej tempera­
wane aparaturą laserową, wykrywaczami pod­ turze gazów wylotowych, co zmniejsza śla­
czerwieni, bądź systemem telewizyjnym. Dla dy po pionowym starcie;
każdej wersji istnieje osobna głowica sterująca. - centrum ciągu podczas pionowego ustawie­
AY-8B jest logicznym krokiem w kierunku nia dysz jest skierowane nieco ku przodowi,
budowy i eksploatacji naddźwiękowych samo­ w konsekwencji silnik może być bardziej
lotów V/STOL. odsunięty od kabiny pilota;
Następstwem prac badawczych nad piono- - większy przepływ^powietrza ułatwia chło­
wzlotem tego typu jest samolot AV-8B Plus. dzenie centralnego systemu wylotowego.
Jest on maszyną przejściową między AV-8B AV-8B Plus zostanie wyposażony w system
a pionowzlotem naddźwiękowym pierwszej uzbrojenia umożliwiający mu dokonanie lotu
generacji (prędkość 1,2 do 1,8 M). AV-8B Plus bojowego praktycznie w każdych warunkach
nie przekracza jeszcze bariery dźwięku, lecz pogodowych.
znaczne zmiany konstrukcyjne prowadzą do Na pokładzie pionowzlotu zostanie zainsta­
uzyskania przez samolot prędkości 0,95 M. lowany radar typu impulsowo-dopplerowskie-
go Hughes APG-65 (taki sam jak w myśliwcu
F-18 ,,Hornet”). Radar ten umożliwia wykry­
wanie i śledzenie celów nadlatujących z róż­
nych kierunków, na różnych wysokościach.
W razie wykrycia celu pilot może przełączyć
urządzenie na śledzenie go. Na wyświetlaczu
ukazują się dane o odległości celu, różnicy
wysokości między celem a samolotem, szyb­
kości zbliżania oraz najkorzystniejszych mo­
mentach do odpalenia pocisków rakietowych.
Przy dużej odległości podawane są tylko dane
dotyczące prędkości celu. Gdy radar ustawio­
ny jest na mały zasięg, przeszukuje on obszar
wysokości w przedziale od 150 do 18000 m.
W momencie wykrycia przezeń obiektu auto­
matycznie przełącza się na śledzenie. Gdy
obiektów jest kilka, radar śledzi najbliższy
z nich. Jeśli obiekt zostanie zidentyfikowany
jako samolot własny, przez sprzężony z rada­
rem komputer rozpoczyna przeszukiwanie
większego obszaru. Z chwilą identyfikacji
obiektu jako samolotu przeciwnika na ekranie
w kabinie pilota obraz celu zostaje elektronicz­
„Sea Harriera" wyposażono w tak duże wloty powietrza
nie skadrowany. Dalsze dyspozycje zależą od
pilota.
Trwają prace nad takim udoskonaleniem
radaru, aby mógł on śledzić kilka obiektów
jednocześnie. Radar APG 65 może być oczy­
wiście przełączony na śledzenie celów naziem­
nych lub nawodnych. Urządzenie jest dobrze
zabezpieczone przed wibracjami powstający­
mi podczas strzelania z działka pokładowego
oraz w lotach z dużymi prędkościami. Zabez­
pieczenie antywibracyjne zmniejsza drgania
anteny z 400 do 80 cykli/min^i drgania oprzy­
rządowania elektronicznego z 200 do 15 cykli/
min.
Wraz z samolotami AV-8B i AV-8B Plus
powstaje „Harrier” AV-8C. Jego modyfikacje
polegają przede wszystkim na zmianach wypo­
sażenia wewnętrznego.
Od samolotu AV-8B Plus już niewiele dzieli
inżynierów od skonstruowania pionowzlotu
naddźwiękowego pierwszej generacji. I fakty­
cznie prototyp jest już budowany. Nosi on
amerykańskie oznaczenie AV-8SX (symbol
 Start „Sea Harriera" z lotniskowca

X oznacza egzemplarz prototypowy). Kon­ nie pojemności wewnętrznych zbiorników pa­

strukcja tego samolotu opiera się jeszcze na
AV-8A. Napęd stanowić będzie silnik Pegasus
11F-35, a wprowadzone udoskonalenia doty­
czyć będą jedynie aerodynamiki samolotu.
AV-8S będzie smuklejszy od swoich po­
przedników. Konstrukcja płatowca, oprócz
środkowej części silnikowej będzie wykonana
z materiałów kompozytowych, zmniejszają­
cych znacznie masę pojazdu. Zmniejszenie
szerokości kadłuba, zastosowanie nowego po­
dwozia pomocniczego, bardziej aerodynami­
czna sylwetka kabiny i zupełnie nowy wlot
powietrza umożliwią osiągnięcie prędkości 1,6
M. Plany sięgają jednakże jeszcze dalej. Trwa­
ją prace nad drugą generacją samolotów V/
STOL (prędkość 2 M). Dla takich maszyn
potrzebne będą silniki o dużym ciągu - ok. 180
kN. Jest to jednak problem dopiero na drugą
połowę lat osiemdziesiątych.
liwa, zainstalowanie nowych węzłów do pod­
czepiania uzbrojenia, poprawienie zdolności
krótkiego startu przy pełnym obciążeniu. Dla
osiągnięcia wymienionych właściwości powię­
kszono powierzchnię płata o 25%, a rozpiętość
o 27%. Przebudowa dała zwiększenie pojem­
ności zbiorników skrzydłowych o 1113 dm3.
Węzły do podczepienia zbiorników umiesz­
czone są w pobliżu kadłuba oraz pośrodku
skrzydeł. Można na nich podwiesić zbiorniki
do przelotów (poj. 1500 dm3) lub mniejsze do
lotów bojowych (poj. 450 dm3). Na rakiety
,,powietrze-powietrze” przewidziane są węzły
umieszczone w największej odległości od ka­
dłuba. Do konstrukcji płata użyto materiałów
kompozytowych z włókien węglowych (m. in.
lotki). Przewiduje się, że w samolotach należą­
cych do Royal Air Forces zostanie dokonana
wymiana płatów na płaty o nowej konstrukcji.

Nowy płat „Harriera”

„Harrier” jest na pewno nowoczesną i cie­
kawą konstrukcją, wskazującą kierunek roz­
W roku 1975 British Aerospace zawarło woju pewnej gałęzi lotnictwa w przyszłości.
z Ministerstwem Obrony Wielkiej Brytanii Jeśli jednak idzie o jego aktualną przydatność
kontrakt na rozpoczęcie prac badawczych nad bojową, to możemy ją określić jako stan zaa­
projektem nowego płata dla „Harriera” . Re­ wansowanych prób. Znaczne modyfikacje
zultatem prac jest projekt „Big Wing Har- pierwotnej wersji samolotu pozwoliły na po­
rier” . Nowe skrzydło przyczyni się do uzyska­ wstanie maszyny startującej i lądującej piono­
nia większej zwrotności przez samolot w locie wo, a w locie niewiele różniącej się od klasycz­
z dużymi prędkościami, umożliwi powiększe­ nego samolotu myśliwskiego.
 W pojawiających się na naszych ekranach
filmach często oglądamy przypadki użycia
środków łączności bezprzewodowej o różnych
zakresach działania. Widzimy na przykład, jak
kierowca podnosi spod konsoli lub spomiędzy
foteli słuchawkę i, nie przerywając jazdy, łączy
się z innymi abonentami. Jak to się dzieje?
Najpierw trochę historii. Cofnijmy się do koń­
ca lat trzydziestych. Wtedy to w USA, Wiel­
kiej Brytanii, Austrii i innych krajach podjęte
próby zbudowania taniego, prostego i prze­
nośnego urządzenia do łączności bezprzewo­
dowej. Prace posuwały się szybko i pierwsze
typy radiotelefonów ukazały się już w czasie II
wojny. W 1948 roku 62 miasta w USA miały
już sieć radiotelefoniczną. Od tego czasu liczba
radiotelefonów potraja się co 5 lat. Momentem
przełomowym w rozwoju radiotelefonii, szcze­
gólnie tej powszechnej, był rok 1958. Rząd
amerykański chcąc zadowolić szerokie rzesze
użytkowników uregulował wtedy stan prawny
ich posiadania i użytkowania. Powstało wtedy
słynne CB, czyli Citizens Band, co znaczy:
„pasmo obywateli” . Do powszechnego użyt­
ku przydzielono pasmo 27 MHz i ustalono, że
do kupna i używania sprzętu CB nie będzie
potrzebna żadna licencja. Użyteczny zakres
CB rozciągał się w granicach częstotliwości od
26,965 MHz do 27,28 MHz. CB pracowało
początkowo na 23 kanałach, potem liczbę tę po
pozytywnych doświadczeniach rozszerzono do
40. Liczba radiotelefonów zaczęła wzrastać
prawie lawinowo. Równolegle prowadzono
prace badawcze nad ciągłym rozwojem sprzę­
tu. Obecne urządzenia radiokomunikacyjne,
których liczba tylko w USA przekracza 12
milionów, są nowoczesne, mają bardzo dużą
selektywność i automatykę obsługi.
Kto używa CB? Przede wszystkim hobbyś­
ci. Są wśród nich również użytkownicy minia­
turowych aparatów o zasięgu ograniczonym do
kilkudziesięciu metrów, co w warunkach wiel­
kich miast amerykańskich nadaje urządzeniu
charakter zabawki. Druga grupa użytkowni­
ków CB posługuje się tym sprzętem dla umoż­
liwienia sobie łączności ze światem w czasie
podróży. Wśród nich spory procent stanowią
biznesmeni i przemysłowcy, a najczęściej uży­
wają sprzętu CB kierowcy ciężarówek.
W USA prawie każda większa ciężarówka
ma radiotelefon. Spełnia on tutaj podwójną
rolę. Po pierwsze - znakomicie uprzyjemnia
drogę, szczególnie, gdy jedzie się przez rozle­
głe i monotonne obszary. Zmęczenie kierowcy
szybko znika, gdy ma sobie z kim pożartować,
porozmawiać. A po drugie - daje znajomość
dokładnych pozycji każdego samochodu
i spełnia rolę swoistego „Radia Kierowców” .
Znajomość pozycji wozu daje ogromne ko­
rzyści ekonomiczne - można znakomicie orga­
nizować i koordynować ruch ciężarówek.
Wmontowanie do ciężarówki radiotelefonu,
stanowiącego zaledwie kilka procent jej warto­
ści, jest niewspółmiernie tanie, gdy weźmie się
pod uwagę ogromne zużycie paliwa - sięgające
w przypadku ogromnych ciężarówek kilku­
dziesięciu litrów na 100 km.
A „Radio Kierowców” ? Stale w ruchu znaj­
duje się wielka liczba pojazdów w różnych
obszarach kraju i różnych warunkach drogo­
wych. Można więc w CB znaleźć dane o kor­
kach, karambolach, niekorzystnych zjawi­
skach meteorologicznych, a nawet o... poste­
runkach radarowych policji drogowej. Nie
trzeba chyba dodawać, że dane te są niesłycha­
nie potrzebne każdemu kierowcy. W razie
niebezpieczeństwa, wypadku, zauważenia ja­
kiegoś przestępstwa, można wzywać zawsze
pomocy na kanale „09 - pogotowie” . Takim
 twia radiotelefon. Na autostradach i drogach
szybkiego ruchu co 50-100 km rozmieszczone
są stacje przekaźnikowe. Korzystają z nich ci,
którzy mają radiotelefony o zbyt małym zasię­
gu. Radiotelefony znajdują się też na stacjach
benzynowych, w razie braku benzyny można
prosić o jej dowóz. Nasłuch służb drogowych
daje aktualne wiadomości o stanie dróg.
Radiotelefonów używa też kolejnictwo.
Umożliwiają one lepszą regulację ruchu pocią­
gów, zwiększenie przepustowość linii kolejo­
wych, zgłaszanie odchyleń od rozkładu jazdy.
Maszyniści mogą wzajemnie informować się
o stanie szlaku, można również w razie potrze­
by wezwać lekarza na najbliższą stację. Wpro­
wadza się radiotelefony dla podróżnych, w ce­
lu umożliwienia im prowadzenia rozmów tele-
Urządzenie na stanowisku do ładowania akumulatorów,
zasilającym także radiotelefon w czasie pracy w ustalonym
miejscu

Prosta, modułowa budowa miniaturowego radiotelefonu

P 5000...

sposobem uratowano już wiele ludzkich ist­

nień i zapobieżono wielu przestępstwom.
Jeżeli już mowa o przestępstwach, to zauwa­
żyć należy, że w wielu miastach istnieją ochot­
nicze patrole wyposażone w sprzęt CB, będące
w kontakcie z policją i mające duży udział
w utrzymaniu porządku.
Urządzeniami radiokomunikacyjnymi CB
posługuje się policja, straż, pogotowie, używa­
ją radiotelefonów również i inne służby, a więc
wszelkiego rodzaju pogotowia techniczne
i służby drogowe. Radiotelefony ułatwiają im
np. dowóz brakujących materiałów, umożli­
wiają wyłączenia wody czy prądu, jeśli to jest
konieczne, czy też wezwanie innego pogo­
towia.
Radiotelefonów używają też kierowcy ta­
ksówek, których liczba w Nowym Jorku do­
chodzi do 70 000. Właściwe wykorzystanie
czasu pracy, zapewnienie bezpieczeństwa kie­
rowcy, ewentualna pomoc, to wszystko uła-
 Typowe rozbudowane urządzenie CB przeznaczone do stosowania w samochodach - TS 120S budowany przez firmę
Kenwood
fonicznych. Na bocznicach radiotelefony uży­
wane są przy formowaniu składów i sprawdza­
niu wagonów.
W żegludze radiotelefon jest jedynym środ­
kiem łączności między statkiem a lądem. W że­
gludze śródlądowej używa się zwykłych radio­
telefonów, w żegludze morskiej zaś systemy łą­
czności są o wiele bardziej skomplikowane.
W portach lotniczych radiotelefonów używa
się przy przeglądach maszyn, załadunku i roz­
ładunku, tankowaniu i obsłudze samolotów.
Typy adiotelefonów używane do tych celów są
kwykle specjalnie projektowane, w celu ma­
ksymalnego zmniejszenia zakłóceń w pracy
czułych urządzeń kontrolnych lotniska.
Na budowach radiotelefony utrzymują łącz­
ność między robotnikami i operaorem dźwigu,
usprawniają transport budownictwa, eliminu­
ją w nim puste przebiegi, dając 15-55% osz­
czędności w zużyciu paliwa.
W kopalniach również używa się radiotele­
fonów. Pracują one na falach długich, gdyż te
w warunkach kopalnianych okazują się najle­
psze.
Sprzętu CB używa rolnictwo. Na wielkich
fermach niezbędna jest łączność między po­
szczególnymi maszynami i bazą. Wezwanie
mechanika na odległe pole jest dzięki radiote­
lefonom możliwe w ciągu kilku minut. Na
farmach oddalonych od skupisk ludzkich CB
jest często jedynym środkiem łączności, gdy
przeprowadzenie normalnej linii telefonicznej
jest nieopłacalne.
Na imprezach masowych, wiecach, zawo­
dach, służby porządkowe nie poradziłyby so­
bie bez radiotelefonów.
Oto przykładowe zastosowanie typowych
radiotelefonów, z których większość pracuje
właśnie w paśmie CB - 27 MHz, bądź to
z modulacją amplitudową AM, bądź z modula­
cją częstotliwościową FM.
I jeszcze jedno. Uważnego czytelnika na
pewno zainteresowało, w jaki sposób można za
pomocą radiotelefonu łączyć się z normalnym
aparatem telefonicznym. Otóż odbywa się to
za pośrednictwem tak zwanych stacji stałych
i wybieraków, które otrzymując sygnał radio­
telefoniczny uruchamiają odpowiednie łącza
abonentów telefonicznych. Może to odbywać
się sposobem ręcznym przy pomocy operato­
ra, bądź też automatycznie. Oczywiście, za po­
średnictwem takiej stacji stałej można łączyć
się również odwrotnie, posiadacz telefonu -
z posiadaczem radiotelefonu. Na takiej zasa­
dzie pracują publiczne sieci radiotelefon-tele-
fon.
 Gdy mowa o telefonach, warto wspomnieć,
że na zachodzie są w użyciu „bezprzewodowe
przedłużacze telefonu” . Są to miniaturowe
radiotelefony, pracujące w paśmie CB. Wyglą­
dają one jednak nieco inaczej niż zwykły
sprzęt CB. Składają się z dwóch zestawów
„nadajnik-odbiornik” - z których jeden umie­
szczony jest przy telefonie, a drugi, mniejszy,
bywa noszony przez użytkownika, dosłownie
- w kieszeni. Radiotelefon przy telefonie
sprzężony jest z rtim indukcyjnie lub podłączo-
nydo sieci telefonicznej. W pierwszym przy­
padku posiada zwykle urządzenie wykonaw­
cze do podniesienia słuchwaki o około dwa
centvmetrv. W razie podłączenia do układu
telefonu urządzenie to nie jest potrzebne,
gdyż odpowiednie zestyki połączone są z ra­
diotelefonem, którego układ realizuje połą­
czenie.
Gdy ktoś zadzwoni, radiotelefon przy tele­
fonie uruchamia się samoczynnie i wysyła
sygnał do aparatu będącego przy adresacie.
Użytkownik, słysząc sygnał w postaci pisku,
Producenci sprzętu elektronicznego starają się zdobyć nabywców ceną, jakością i wszechstronnością sprzętu, czy wreszcie
łatwością obsługi. W natłoku produkowanych typów można się jednak zgubić
naciska przycisk w swym radiotelefonie i już
może prowadzić rozmowę. Słowa jego odbie­
rane są przez zestaw przy telefonie i normalną
linią przekazywane do drugiego rozmówcy.
Rozmowę może zacząć również użytkownik
radiotelefonu bez potrzeby podchodzenia do
telefonu. Jego zestaw ma klawisze, za pomocą
nich może on bezprzewodowo przekazać nu­
mer do zestawu przy telefonie, a ten z kolei
przekaże go do normalnej sieci telefonicznej.
Zniekształcenia powstające przy tego rodzaju
komunikacji są bardzo małe, niski jest też
koszt aparatów - nie przekracza 200 dolarów.
Zasięg ich wynosi ok. 1 km.
W sprzedaży są również radiotelefony pod­
łączane bezpośrednio do gniazdka telefonicz­
nego. Oprócz wygody w użytkowaniu, mają
jeszcze jedną, choć trochę nieoficjalną zaletę.
Można za ich pomocą rozmawiać bez Urucha­
miania licznika telefonicznego, co wpływa
oczywiście ujemnie na dochody firmy „Gra­
ham Bell Company” . Ale to już inna sprawa.
 W innych krajach
Oczywiście, w różnych krajach występują
różnice co do powszechności używania sprzętu
CB. Nie każde państwo ma tak liberalne prze­
pisy jak USA. Na przykład w Wielkiej Bryta­
nii i Holandii prywatne posługiwanie się urzą­
dzeniami i sprzętem CB było do niedawna
wręcz zabronione. Dopiero ostatnio, po wielu
zaciętych walkach, rozgrywających się nawet
na parlamentarnym forum, uznano CB jako
legalne. Być może taką decyzję wymogła
wzrastająca z każdym rokiem liczba nieoficjal­
nych użytkowników CB. Niektóre kraje uni­
kają jednak nazwy ,,CB” , zastępując ją okre­
śleniami ,,Business Radio” czy też „General
Radio” - radio ogólne.
Częstotliwości używane przez CB są prawie
we wszystkich krajach jednakowe i mieszczą
się w paśmie 27 MHz.
A oto krótki przegląd sytuacji dotyczącej
CB w kilkunastu krajach:
Australia: 1) 27 MHz, 18 kanałów - dozwolone jedynie
s.s.b., moc max. 12 W,
2) 447 MHz, FM, 40 kanałów, moc max. 5 W
Austria: 27 MHz, 12 kanałów, wyposażenie AM i FM, moc
do 0,5 W.
Belgia: 27 MHz, poniżej 0,1 W mocy wyjściowej
Finlandia: 27 MHz AM, moc do 5 W, 22 kanały plus 1 kanał
dla jednostek pływających
Francja: 23 kanały od 26,96 do 27,28 MHz, bez licencji moc
do 5 mW, z licencją od 5 do 100 mW. Wyłącznie urządze­
nia przenośne
Izrael: 27 MHz, moc 3 W
Monaco: podobnie, jak we Francji
Norwegia: 27 MHz, 24+2 kanały, z których 10 kanałów jest
dla powszechnego CB, 8 dla klubów, 9 dla przemysłu, 9
dla służb użyteczności publicznej. Niektóre kanały są
wspólne dla wymienionych użytkowników. System AM,
moc 5 W
RFN: 27 MHz, system AM i FM, moc wyjściowa 0,5 W
RPA: 1) 27 MHz, 19 kanałów, AM, moc 5 W
2) 27 MHz, system s.s.b., moc 20 W
3) 29 MHz AM, moc 5 W,
4) 29 MHz, system s.s.b., moc 20 W
Szwecja: 27 MHz, AM. Moc zależna od kanału. Na kanałach
1-11 wynosi 0,5 W, na 12-22 wynosi 5 W
Szwajcaria: 27 MHz, AM, FM, s.s.b., 12 kanałów, moc 0,1
W. Jedynie rozmowy krajowe i radiotelefony ręczne
Wielka Brytania: 27 MHz, FM, obowiązuje licencja
USA: 1) 27 MHz, 40 kanałów, system d.s.b., 4 W, s.s.b.
12 W
2) 16 kanałów na falach UHF w paśmie 460-470 MHz.
Brazylia, Cypr, Hiszpania, Portugalia, Grecja, Jugosławia -
mają również kanały dla CB, dostępne po uzyskaniu zezwo­
lenia.
Jakim sprzętem dysponują użytkownicy CB?
Sprzęt radiotelefoniczny jest wieloraki i róż­
norodny. Kupno sprzętu na Zachodzie jest
łatwe, cena przystępna, przeciętnie około 200
dolarów za nadajnik - odbiornik. Głównymi
producentami urządzeń CB są: USA, Włochy,
FRN, Dania, Belgia, Szwajcaria, choć prakty­
cznie produkcja amerykańska zdominowała
też rynek zachodnioeuropejski.
Konstrukcje radiotelefonów CB są silnie
zróżnicowane. Wynika to między innymi z ko­
sztów produkcji, popytu na dany typ, mocy
wyjściowej, zadań stawianych radiotelefono­
wi. Popularne aparaty przenośne, bez ukła­
dów tłumiących szumy, kosztują dużo mniej
niż te o wyższym standardzie wyposażenia.
Moc wyjściowa waha się od 0,05 W dla minia­
turowych radiotelefonów ręcznych, 4-5 W dla
radiotelefonów przewoźnych, do 50 W dla
radiotelefonów stacji przekaźnikowych lub
stacji stałych. Nowoczesny radiotelefon powi­
nien charakteryzować się jak najmniejszymi
szumami, jak największą zdolnością rozróż­
niania kanałów, powinien być praktyczny i ła­
twy w obsłudze i nie może powodować zakłó­
ceń. Bardzo przydatnym elementem wyposa­
żenia są cyfrowe mierniki częstotliwości oraz
wyświedacze kanałów, umieszczone zwykle na
ściance przedniej. Luksusowe i co się z tym
wiąże, bardzo kosztowne radiotelefony mają
własne mikroprocesory z automatyzowaną ob­
sługą i oczywiście - mierniki częstodiwości.
Koszt tych aparatów nierzadko przekracza
2000 dolarów.
Czy tylko same plusy?
Odpowiedź na to pytanie nie jest prosta.
"Wszak CB jest urządzeniem radionadawczym
i, choć w swoim paśmie, jednak wysyła fale
radiowe modulowane, mogące powodować za­
kłócenia. I w tym tkwi właśnie szkopuł. Skarżą
się radiomodelarze, że CB powoduje zakłóce­
nia w pracy ich radiomodeli, co np. przy
prędkości 100 km/h sterowanego radiem mo­
delu może być opłakane w skutkach. Skarżą
się abonenci TV, że często używane CB powo­
dują interferencje i zakłócenia w odbiorze
Przykład uproszczonego radiotelefonu CB. Tu wyboru częstotliwości pracy dokonuje się tylko wielopozyciowym przełączni­
kiem obrotowym, zrezygnowano z wyświetlania jej na wskaźnikach cyfrowych
telewizji. Zakłócenia pochodzą szczególnie od
starej aparatury AM. Choć obecne radiotelefo­
ny AM powodują mniejsze zakłócenia, to jed­
nak stale zdarzają się skargi na nie. Poważnym
problemem jest również wyeliminowanie za­
kłóceń ze strony CB, dających się we znaki
służbom pracującym rówńież na radiotelefo­
nach, takim jak lotnictwo, policja czy pogoto­
wie. Ktoś mógłby powiedzieć, że przecież CB
pracuje na innych zakresach fal. Tak, to praw­
da, ale zważyć należy, że radiotelefony, np.
policji, nadają nierzadko komunikaty właśnie
w paśmie CB. Wymagania techniczne są za­
zwyczaj różne, w zależności od kraju, i okre­
ślane w ustawach o radiotelefonach.
Co dalej?
Liczba użytkowników CB stale rośnie, na­
tomiast nie rozszerza się wiele liczba przydzie­
lanych kanałów i częstotliwości. Czy rosnący
tłok w eterze nie utrudni prowadzenia roz­
mów? Na ten temat wypowiadają się bardzo
często różne organizacje krótkofalarskie, sto­
warzyszenia inżynierów, osoby prywatne. Co­
raz to nowe częstotliwości są uznawane przez
poszczególne gremia za najbardziej odpowied­
ni dla rozwoju CB. Jakie to częstotliwości?
Najczęściej wymienia się tu 41 MHz, FM, 450
MHz, FM, oraz 930 MHz, FM. Dwie pierw­
sze są niebezpieczne ze względu na możliwość
zakłóceń, natomiast częstotliwość 930 MHz
przyjęta została w Europie i USA do ewentual­
nego wykorzystania w przyszłości. Innymi
tendencjami rozwojowymi są: stałe zwiększa­
nie selektywności radiotelefonu, ograniczanie
przez niektóre państwa mocy wyjściowej do
niezbędnego minimum, ściślejsze przestrzega­
nie rejonizacji dla użytkowników CB. Postulu­
je się nawet kontrolę (nasłuch) prowadzonych
rozmów, co wydaje się pomysłem utopijnym.
Natomiast na uwagę zasługuje idea okresowej
legalizacji radiotelefonów w celu sprawdzenia
ich parametrów technicznych. Trudno powie­
dzieć, które z tych pomysłów zostaną zrealizo­
wane. Prognozy w tej materii dotychczas nie
sprawdzały się, gdyż CB naturalnie rozwija się
jedynie w USA. W pozostałych państwach CB
ograniczają rozmaite ustawy i zarządzenia,
które z kolei zależą od wyższych czynników
i nie zawsze idą w parze z potrzebami i ustale­
niami międzynarodowych stowarzyszeń i fede­
racji zajmujących się problematyką radiową.
Ogólne wnioski powinny być jednak optymis­
tyczne, bo ani w Europie, ani w USA na zbytni
tłok radiowy jeszcze się nie zanosi.
 TWORZYWA
WOKÓŁ NAS
Cz. II
Anna Słobodzianek
W pierwszej części naszej minihistorii two­
rzyw sztucznych zajmowaliśmy się dwiema
grupami tworzyw historycznie najwcześniej­
szych: tworzywami otrzymywanymi z polime­
rów naturalnych i klasycznymi tworzywami
kondensacyjnymi - duroplastami. Trzeba jed­
nak wciąż pamiętać, że aż do przełomu XIX
i XX wieku nie istniało nawet pojęcie: tworzy­
wo sztuczne. Kilka związków, jakie wówczas
wytworzono: celuloid, żywice kazeinowo-for-
maldehydowe oraz octan celulozy - odkryto na
drodze czysto emirycznej. Czasami nie było to
nawet celowe doświadczenie, ale zwykły przy­
padek. Anegdota o powstaniu galalitu głosi, że
Krische odkrył skłonność formaldehydu do
reagowania z kazeiną, kiedy buszujący po
laboratorium kot przewrócił butelkę z formal­
dehydem na spodeczek z mlekiem.
Zdobywane początkowo okruchy wiedzy
0 tworzywach sztucznych dawały fałszywe po­
jęcie o tych związkach. Osiemdziesiąt lat temu
panował wśród chemików pogląd przypisujący
polimerom budowę agregatów cząstek, zwią­
zanych oddziaływaniem o charakterze fizycz­
nym. Taka hipoteza asocjacji cząsteczek tłu­
maczyła dobrze, dlaczego cząsteczki żelatyny
1 kauczuku nie przechodziły przez pewne ro­
dzaje błon, przepuszczalne dla innych związ­
ków, np. dla cukru. Dopiero prace Hermana
Staudingera, chemika niemieckiego, zapo­
czątkowane w latach dwudziestych naszego
wieku udowodniły, że istnieją związki wielko­
cząsteczkowe, o olbrzymich masach. Wynale­
ziona przez niego metoda obliczania masy
wielkocząsteczkowego związku na podstawie
lepkości roztworu, a także późniejszego bada­
nia z wykorzystaniem zjawiska osmozy i roz­
proszenia światła potwierdziły koncepcję ma­
krocząsteczki. Staudingera jako jednego
z twórców chemii związków wielkocząsteczko­
wych uhonorowano w 1953 r. Nagrodą Nobla.
Drugą wybitną indywidualnością w dziedzi­
nie tworzyw był Wallace Carothers, związany
z amerykańską firmą Du Pont. Jego prace z lat
trzydziestych, udowadniające że funkcyjność
związku wielkocząsteczkowego determinuje
rodzaj możliwej polimeryzacji, usystematyzo­
wały wiedzę o mechanizmach reakcji, potwier­
dziły także doświadczalnie słuszność poglą­
dów Staudingera. I tak fragmentaryczna wie­
dza o syntezach nie bez trudu rozwijała chemię
związków wielkocząsteczkowych, same zaś
tworzywa równie opornie zdobywały rynki.
Pierwsze tworzywo termoplastyczne - celu­
loid, wylansowała właściwie moda. Kunsztow­
ne damskie fryzury zaczęto przyozdabiać celu­
loidowymi grzebieniami, celuloidowe kołnie­
rzyki i mankiety dla panów robiły furorę.
Galanteria, zabawki, błony filmowe, bezpiecz­
ne szkło, lakiery - takie zastosowania celuloi­
du, choć słuszne użytkowo, nie miały dużego
znaczenia gospodarczego. Przemysł zaintere­
sował się tworzywami sztucznymi dopiero
w dniach gorączkowych przygotowań do woj­
ny. Dlatego też kolejna grupa tworzyw-two­
rzywa polimeryzacyjne, dziś najpowszechniej
stosowane, miała potężniejszego protektora -
przemysł zbrojeniowy. Przygotowania i sama
wojna w błyskawicznym tempie uczyniły
PCW i polistyren materiałami strategicznymi.
 PCW
Produkcję na skalę przemysłową rozpoczęli
po raz pierwszy Niemcy na początku lat trzy­
dziestych naszego wieku. Chodziło wówczas
o zdobycie tworzywa, które zastąpiłoby kau­
czuk naturalny, jakiego III Rzesza nie miała.
Wszystko zaczęło się w roku 1835, kiedy to
francuski chemik Henryk Regnault otrzymał
monomer - chlorek winylu. W 1912 r. uczony
rosyjski Ostromyslenski opracował metodę je­
go polimeryzacji. PCW jest przedstawicielem
szerokiej klasy tworzyw, zwanych polimery za-
cyjnymi, które powstają przez polimeryzację
monomerów winylowych, kosztem podwój­
nych wiązań C=C. Łańcuch główny takich
polimerów składa się wyłącznie z węgla -C -C -
C-. Z punktu widzenia właściwości technolo­
gicznych polimery te są termplastyczne, tzn.
ogrzewane miękną, dają się formować, a po
ochłodzeniu twardnieją w sposób odwracalny,
tzn. można je znów ogrzać, formować itp.
We wniosku patentowym Ostromysleński
stwierdził, że polimer PCW można otrzymać
z samego monomeru albo w rozpuszczalnikach
przez działanie światła słonecznego. W tym
samym roku Fritz Klatte odkrył, że addycja
chlorowodoru do acetylenu w obecności kata­
Sama polimeryzacja jest procesem łączenia się
wielu cząstek manomeru w cząsteczki liniowe
bez wydzielania produktów ubocznych.
Polimeryzacja emulsyjna polega na inten­
sywnym mieszaniu monomeru w wodzie z do­
datkiem emulgatorów, powstaje wędy drobna
dyspersja polimeru. Kłopot z tym, że polimer
jest zanieczyszczony resztkami emulgatorów,
co pogarsza jego właściwości elektroizolacyjne
i uniemożliwia otrzymanie wyrobów przezro­
czystych.
Całkowicie przezroczysty PCW można
otrzymać metodą suspensyjną (zwaną także
polimeryzacją w zawiesinie). Wówczas mono­
mer z rozpuszczonym w nim inicjatorem roz­
prasza się za pomocą mieszania w wodzie
zawierającej tzw. koloid ochronny. Tworzą się
oddzielne krople monomeru, wewnątrz każdej
z nich przebiega miniaturowa polimeryzacja.
Otrzymane perełki polimeru można, w zależ­
ności od struktury ziarna, przerabiać na pasty,
suche mieszanki, wyroby twarde. Najczystszy
polimćr, tzw. blokowy, otrzymuje się przez
polimeryzację w masie, przy czym proces ten
jest prowadzony w czystym, ciekłym mono­
merze, najczęściej z dodatkiem rozpuszczalne-
Tak wyglądają reaktory ciśnieniowe cio polimeryzacji w in­
stalacji do ciągłego wytwarzania emulsji i past PCW

lizatorów daje również chlorek winylu. Dopie­

ro jednak pod koniec lat dwudziestych udało
się rozwiązań problem przeróbki tego tworzy­
wa, który sprawiał wiele kłopotu, bo PCW
mięknie dopiero w temp. ok. 160°C, a w 180°C
zaczyna się już rozkładać. Okazało się także, iż
niektóre kopolimery PCW (produkty polime­
ryzacji więcej niż jednego rodzaju monomeru)
poddają się łatwiej przetwórstwu.
Pierwszy taki kopolimer chlorku winylu
z octanem winylu wytworzyło niemal równo­
cześnie kilka zespołów naukowców z różnych
krajów. I tak zaczął się błyskawiczny rozwój
PCW, tworzywa najważniejszego dziś pod
względem wielkości produkcji i najtańszego.
Przyczyniły się do tego stale doskonalone me­
tody jego produkcji. Dzisiaj PCW można
otrzymać za pomocą polimeryzacji emulsyj­
nej, polimeryzacji w zawiesinie lub polimery­
zacji w masie. Każda z tych metod daje poli­
mer o innych specyficznych właściwościach.
go w nim inicjatora. Z takiego polimeru wy­
twarza się twarde folie o wysokiej przezroczys­
tości.
Przetwórstwo i zastosowanie P('W zależą od
masy cząsteczkowej polimeru, w zależności od
warunków prowadzenia reakcji jest ona rożna,
toteż część PCW przerabia się metodą wtry­
sku, część wytłaczania, część się zmiękcza.
Zmiękczanie (plastyfikacja) jest najważniejszą
metodą modyfikacji właściwości użytkowych
i przetwórczych polichlorku winylu. Rolę
plastyfikatorów pełnią najczęściej substancje
o wysokiej temperaturze wrzenia, obniżają one
temperaturę formowania wyrobów. Znalezio­
no też środki korygujące inne niedoskonałości
Na rury, elementy wykładzin elewacyjnych potrzebne są
specjalne odmiany PCW - nie starzejące się, szczególnie
odporne na uderzenia mechaniczne i wpływy chemiczne
PCW, tzw. stabilizatory osłabiające wrażli­
wość polichlorku winylu na działanie tempera­
tury i światła.
Poświęciliśmy nieco miejsca metodom
otrzymywania i przetwórstwa PCW, bo zasady
prowadzenia tych procesów obowiązują w ca­
łym przemyśle tworzyw sztucznych. Mamy
nadzieję, że ten pobieżny przegląd metod
przetwórstwa PCW i poznanie ich znaczenia
dla właściwości otrzymywanego produktu
umożliwi Czytelnikom zrozumienie przyczy­
ny wielości odmian określonego tworzywa.
Polistyren
Monomer styrenu opisano już w 1931 r.,
samo odkrycie jednak przypisuje się E. Simo­
nowi (1839 r.). Nazwa związku pochodzi od
nazwy balsamu drzewnego - storaxu, który
posłużył Simonowi za surowiec do destylacji
z parą wodną. Otrzymana ruchliwa ciecz po
pewnym czasie przemieniła się w galaretkę,
a potem zestaliła, tak otrzymane ciało stałe
nazwano metastyrenem. Później M. Berhelot
udowodnił, że styren (winylobenzen) można
otrzymywać z benzenu i etylenu. Wprawdzie
metoda przepuszczania dwóch gazów przez
ogrzaną do czerwoności rurę nie jest już stono­
wana, ale związki do syntezy wykorzystuje się
te same. Budową polimeru zajmował się sam
Staudinger, on właśnie zaproponował dla nie­
go właściwą nazwę polistyren.
Niemcy na krótko przed II wojną światową
rozpoczęły produkcję polistyrenu, niezbędne­
go do produkcji innego materiału zastępujące­
go kauczuk, tzw. kauczuku Buna S - elasto­
meru otrzymywanego z butadieniu i styrenu
(katalizatorem był w tym procesie sód (Na-),
stąd nazwa BuNaS.). Pod koniec wojny zakła­
dy I.G. Farben produkowały już 100 tys. ton
styrenu rocznie, m.in. w Oświęcimiu. Równie
szybko ruszyła produkcja styrenu w Stanach
Zjednoczonych, które, odcięte przez Japoń­
czyków od plantacji kauczuku na Dalekim
Wschodzie, stworzyły przemysł kauczuku
syntetycznego w ciągu zaledwie 3 lat.
Po wojnie styrenu było w bród, ale odzyska­
no kauczuki naturalne, więc zainteresowane
firmy energicznie zaczęły szukać innych zasto-

Pokrywa magnetofonu wykonana jest z innego kopolimeru
styrenu - SAN (z akrylonitrylem), który ma własności po­
równywalne z polimetakrylanem metylu
sowań dla tego polimeru. 1 nie tyle sam styren,
ile jego kopolimery zrobiły prawdziwą karierę.
Spośród nich najbardziej znane jest tworzywo
ABS - kopolimer styrenu z butadienem i akry­
lonitrylem. W porównaniu ze styrenem jest
łatwiejszy do przetwarzania, a jednocześnie
bardziej odporny na czynniki chemiczne i ude­
rzenia. Z tego względu nadaje się na różne
mechaniczne konstrukcje i znalazł wiele zasto­
sowań w przemyśle maszynowym, elektrote­
chnicznym. Na co dzień stykamy się z nim
najczęściej w samochodach: błyszczące kraty
wlotu powietrza, listwy, znaki firmowe, półki,
pokrycia desek rozdzielczych naszych fiatów -
Błyszczęce listwy to właśnie galwanizowane ABS
to właśnie ABS; w przeciętnym samochodzie
osobowym jest go około 3 kg. ABS praktycznie
jako jedyne tworzywo nadaje się do galwanizo­
wania w skali przemysłowej. Podczas trawie­
nia wyługowywaniu ulega składnik butadieno­
wy, co powoduje, że chemicznie nakładany
metal wnika do powstałych porów i po metali­
zacji elektrochemicznej produkt może znieść
dość duże obciążenia. ABS formowany próż­
niowo nadaje się na elementy nadwozi, kadłu­
bów łodzi i różnorodne obudowy, np. lodó­
wek, pralek. Swoje niezwykłe właściwości wy­
trzymałościowe zawdzięcza ten kopolimer sty­
renu budowie warstwowej - spienione tworzy­
wo pokryte jest z obu stron cienkimi, pełnymi
ściankami, taką konstrukcję nazywa się pian­
kami strukturalnymi lub integralnymi i, jak
twierdzą fachowcy - do pianek takich należy
przyszłość.
Polietylen
Po raz pierwszy otrzymano to tworzywo
sztuczne w 1933 r. w laboratorium wysokich
ciśnień koncernu Imperial Chemical Indus­
tries w Anglii. Następne próby były niefortun­
ne, kontrolowane procesy doprowadzały do
eksplozji, demolujących aparaturę. To znie­
chęcało naukowców.
W 1935 roku eksperymentatorom przyszedł
z pomocą przypadek - nieszczelność aparatury
zapewniła niezbędne stężenie tlenu w reakto­
rze z etylenem i synteza powiodła się.
Mając na uwadze dobre właściwości dielek­
tryczne polietylenu myślano początkowo o za-
 uczonemu Karolowi Zieglerowi otrzymać po-
lietylen,bez sprężania. Umożliwiły to specjalne
katalizatory organiczne, zawierające glin i ty­
tan. Za prace nad nimi Karl Ziegler i chemik
włoski Gulio Natta otrzymali w 1963 r. Nagro­
dę Nobla. Polietylen niskociśnieniowy (dużej
gęstości) - PEdg ma lepsze niż PEmg właści­
wości mechaniczne i cieplne, a nieco gorsze
dielektryczne, ale sposobem prowadzenia rea­
kcji, a więc długością otrzymywanego łańcu­
cha polimeru można modyfikować te cechy.
Obie odmiany polietylenu przetwarza się
głównie metodami wytłaczania i wtrysku.
Z polietylenu produkuje się większość opako­
wań i folii. Obok tych najpopularniejszych,
znanych z ogrodnictwa, duże znaczenie mają
folie specjalne np. do wykładania zbiorników
wodnych. Szwedzka firma „Supra AB” mogła
właśnie używać takiej folii z chlorosulfonowa-
Udział tworzyw sztucznych w konstrukcjach samochodo­
wych stale rośnie

Z polietylenu produkuje się większość opakowań i folii

stosowaniu go do izolacji przewodów budowa­

nego wówczas kabla transatlantyckiego, ale
później większość wyprodukowanego poliety­
lenu (produkcja przemysłowa ruszyła 1.IX. 19
39 r.) zużyto na kable wysokiej częstotliwości
w urządzeniach radarowych. Działania wojen­
ne przyspieszyły rozprzestrzenianie się tej te­
chnologii, bo żeby podnieść wydajność produ­
kcji w krytycznych dniach wojny, alianci za­
chodni przekazali szczegóły produkcji poliety­
lenu i kabli Stanom Zjednoczonym.
Te najprostsze tworzywo było chyba naj­
trudniejsze do zsyntetyzowania, z powodu wy­
maganych wysokich ciśnień 180-250 MPa. Tę
odmianę polietylenu nazwano wysokociśnie­
niową, dzisiaj mówimy polietylen małej gęs­
tości (PEmg), co jest równoznaczne, bo przy
tak ostrych warunkach syntezy liczne odgałę­
zienia łańcucha głównego uniemożliwiają gęs­
te upakowanie cząsteczek.
Na inną syntezę poletylenu - niskociśnie­
niową - trzeba było czekać 15 lat. Dopiero
bowiem w 1953 r. udało się niemieckiemu
nego polietylenu, zbudować sztuczną wyspę
o powierzchni niemal 40 ha, przeznaczoną na
gigantyczny zbiornik odpadowych fosfo­
gipsów.
Polietylen także świetnie sprawdza się jak to
zresztą zakładano pierwotnie, jako osłona
przewodów elektrycznych, kabli telewizyj­
nych i podmorskich.
Wielkim rywalem polietylenu jest inny
Wszyscy znamy Tarflon - polski odpowiednik „Teflonu"
przedstawiciel poliolefin - polipropylen, który
ma równie dobrą odporność chemiczną, a zna­ Czytelników styka się już przy śniadaniu, sma­
cznie wyższą temperaturę topnienia, nadaje się żąc jajka na patelni. Nazywa się go często nie­
więc na rury i węże do gorących płynów. prawidłowo teflonem, gdyż nazwa ta jest za­
Specjaliści przewidują, że w przyszłości zdys­ strzeżona przez amerykańskiego Du Ponta.
tansuje on inne tworzywa sztuczne. Chemia fluoru stała się terenem badań che­
Na razie jednak trzy omówione przez nas mików niemieckich już w latach trzydzies­
tworzywa polimeryzacyjne: polichlorek winy­ tych. Uzyskano nawet czterofluoroetylen, ale
lu, polistyren i polietylen - bronią się dzielnie nie przypisywano temu odkryciu praktyczne­
przed konkurencją i stanowią wraz z opraco­ go znaczenia, dopóki związek ten przez przy­
wanymi później licznymi gatunkami i modyfi­ padek nie uległ samorzutnej polimeryzacji.
kacjami przeszło 70% światowej produkcji Później fluorem zajęto się energiczniej, bo stał
tworzyw. się surowcem strategicznym, niezbędnym do
Do grupy tworzyw polimeryzacyjnych nale­
budowy pierwszych bomb atomowych. Zain­
żą także inne, mniej rozpowszechnione - poli­
teresowano się więc ponownie czterofluoroety-
metakrylany i tworzywa fluorowęglowodoro-
lenem, który miał zadziwiające właściwości.
we. Polimetakrylan metylu, czyli szkło organi­
Był tak odporny chemicznie, że opierał się
czne, zwane popularnie ptexiglasem lub plexi, nawet wodzie królewskiej, łuk elektryczny go
znamy wszyscy. Tę piękną, szklłopodobną
nie zwęglał, a lutownicą nie można go było
substancję podziwiano już na początku nasze­
stopić. Podobne właściwości ma jego polimer.
go stulecia. W 1931 rokil Niemcy, przygoto­ Jak pokazuje zdjęcie, jest on odporniejszy od
wując swoje lotnictwo wojskowe do wielkiej stali.
próby, zainteresowali się plexiglasem jako ma­
Wirnik pompy, pokryty „Teflonem " wytrzymuje bez uszk o -
teriałem na osłony kabin pilotów. dzeń eksploatację w najtrudniejszych warunkach. Jego od­
Kiedy w 1933 r. J. CraWford zsyntetyzował powiednik pozbawiony osłony już po trzech miesiącach
plexi z tanich surowców: acetonu i cyjanowo­ nadaje się tylko na złom
doru, nic nie stało na przeszkodzie, żeby za­
cząć jego produkcję przemysłową. Oprócz za­
stosowań wojskowych plexiglas bardzo przy­
dał się w protetyce stomatologicznej, przez
długi czas był jedynym materiałem do produk­
cji sztucznych zębów. Dziś protezy dentysty­
czne wykonuje się z doskonalszych materia­
łów, ale szkło organiczne jest niezastąpione
w produkcji soczewek, szkieł odblaskowych,
osłon świateł samochodowych, elementów
aparatów radiowych, telewizorów i gramo­
fonów.
Z należącym do tworzyw fluorowęglowodo-
rowych policzterofluoroetylenem większość
 Ostatnie trzydzieści lat w historii tworzyw

I sztucznych jest okresem ich ogromnego roz­

woju, pojawiło się wiele nowych związków
z półproduktów wielofunkcyjnych. Kilka
grup funkcyjnych w syntetyzowanych cząste­
czkach umożliwia niezliczone kombinacje ich
połączeń. Dodajmy do tego potężny zasób
wiedzy jakim dysponują dziś chemicy, a nie
będziemy się dziwić, że nowe polimery po­
wstają jak grzyby po deszczu, niemal na zamó­
wienie. Nie sposób ich tu wszystkich omówić,
zresztą na szczęście nie wszystkie można użyt­
kować w praktyce, a wiele jeszcze odpada
w ostrej konkurencji ekonomicznej. Warto
jednak wspomnieć o kilku bardziej znanych
reprezentantach tej grupy. Należy do nich
z pewnością pierwsze z włókien poliamido­
wych - nylon.
Nylon był kiedyś amerykańską nazwą han­
dlową (dziś Zytel), wymyśloną po to, żeby
przyszłych klientów nie zniechęcić do poliadi-
pinianu sześciometylowego. Otrzymał go po 7
mm latach pracy znany nam już Wallace Carothers.
Przędzenie nowego włókna napotykało jednak
liczne trudności techniczne i, jak skrupulatnie
obliczyli Amerykanie, trzeba było czterech lat
pracy 230 chemików i inżynierów oraz 27 min

Poliacetale, tworzywa konstrukcyjne o dużej wytrzymałości

pojawiły się dopiero w latach 60-tych. Należy do nich
poliformaldehyd, z którego wykonano te elementy precy­
zyjne
dolarów, żeby pod koniec lat trzydziestych
naszego wieku ruszyła produkcja przemysło­
wa nylonu, początkowo przeznaczonego wyłą­
cznie na szczotki do zębów. Rewelacyjnych
nylonowych pończoch doczekały się tylko nie­
liczne klientki, bo w 1939 r. materiał wypro­
dukowany na miliony pończoch przeznaczono
na spadochrony, linki i inne wyposażenie woj­
skowe. Dzisiaj produkuje się wiele rodzajów
włókien poliamidowych i choć może użytkow­
nikom polskiego styłonu wyda się to dziwne,
specjaliści spodziewają się, że pewne odmiany
poliamidów wygrają w konkurencji z innymi
włóknami. Są już tego pierwsze jaskółki -
nylon 4, jaki wyprodukowano w 1971 r. łudzą­
co przypomina bawełnę, nawet w dotyku.
W 1942 r. pojawiła się na rynku amerykań­
skim interesująca grupa syntetycznych związ­
ków wielkocząsteczkowych, zawierających
w głównych łańcuchach atomy krzemu -S i-
0 - . Znamy je pod najbardziej rozpowszech­
nioną, ale niezbyt poprawną z chemicznego
punktu widzenia, nazwą silikonów.
Badaniem związków krzemoorganicznych
zajmował się niemal od początku dwudzieste­
go wieku prof. Kippling, ale jego liczne teore­
tyczne prace nie miały perspektyw praktycz­
nego wykorzystania. Dopiero wojna zintensy­
fikowała badania, szybko zakończone suk­
cesem.
Silikony wyraźnie różnią się zarówno od
typowych związków wielkocząsteczkowych,
jak i nieorganicznych polimerów krzemu, np.
kwarcu. Mają bardzo dobrą wytrzymałość ter­
miczną, świetne właściwości elektroizolacyj-
ne, a w przeciwieństwie do większości cieczy
organicznych, ich lepkość rośnie ze wzrostem
temperatury. Te cechy i zdolność do hydrGfo-
bizacji wielu materiałów zdecydowały o kie­
runkach ich wykorzystania. Służą jako oleje
i smary, a także do produkcji szczególnie
odpornych lakierów i preparatów hydrofobi-
zujących.
Nie znaleźlibyśmy prawdopodobnie niko­
go, kto by nie słyszał o bistorze, torlenie czy
elanie, musimy więc parę słów powiedzieć
także i o włóknach poliestrowych.
Pierwszy poliester otrzymał Wallace Carot-
hers, ten od nylonu, ale właściwości polimeru
Zderzaki z pianki poliuretanowej dobrze pochłaniają
energię
były na tyle niezachęcające, że zaniechał dal­
szych prób. Inni naukowcy jednak nie próżno­
wali i w 1947 r. otrzymano w ICI pierwsze
włókno poliestrowe - terylen. Elana i bistor
różnią się od niego jedynie sposobem preparo­
wania - cięcia, karbikowania czy kędzierza­
wienia.
W konstrukcjach samochodowych wyraźną
przewagę zdobywają poliuretany. Zasadniczą
reakcję, prowadzącą do ich powstania, znano
już 120 lat temu, ale tworzywa są dużo młod­
sze. Najcenniejszą ich postacią są pianki - od
twardych po bardzo miękkie, nadające się i na
siedzenia, i na dachy samochodów, a przy tym
tak ognioodporne, że można je nawet stosować
w samolotach.
Ale wyścig w produkcji tworzyw trwa na­
dal, producenci oferują coraz doskonalsze,
wytrzymalsze tworzywa na każdą okazję. Poli­
sulfony np. które nie mają jeszcze 20 lat, są tak
odporne na działanie temperatury, że ich za­
stosowania obejmują dziedziny opanowane
dotychczas przez metale i materiały ceramicz­
ne. Przewiduje się, że w roku 2000 światowe
zużycie tworzyw sztucznych przekroczy zuży­
cie metali. Nadejście tej nowej ery umożliwiła
przede wszystkim ropa naftowa, źródło obfi­
tości surowców do syntez polimerów.
 <. •■ •* i§ i
i* v

e ^ ij f a . ^m'ii *•'

11 ^B gflR B gff^M m
M C'.-' rĆ & B ? y '} . , . £ * •

JL''^ ^ jB E ja L . ••■ ■Mi

| j | j 7 4 . .. J j
im ^ > r( tłvJH^.
illS :. f i- ^ I p s l

p i i i i

n j l
k. ' i l *
 Nazywał się Galax i, poza szumną nazwą
oraz grubą czapą nowego ceramitu, nie repre­
zentował sobą czegoś niezwykłego.
Mimo to, kiedy wysiedli na końcowej stacji
i poza jednorodnymi bryłami kosmodromu
zobaczyli górną część kosmolotu, przez ich
nieliczną grupę przebiegła empatyczna nić nie­
pokoju: ktoś zakasłał, ktoś głośno gwizdnął,
parę osób niepewnie roześmiało się.
Wysoka, posągowa istota będąca ich prze­
wodnikiem, ostrzegawczo uniosła dłoń do gó­
ry, mówiąc: - Proszę nie wstrzymywać mar­
szu... idziemy! Zaczęto już odliczanie!
Bez wahania wszyscy skierowali się do wyj­
ścia. Jedna z kobiet, o włosach koloru złota,
powiedziała głośno:
- To nieuczciwe. Najpierw kazano nam
czekać miesiącami, a teraz pędzą nas jak stado
na rzeź.
- Prosimy zachować ciszę i spokój! - tym
razem był to głos drugiej istoty zamykającej
pochód i ubezpieczającej tyły.
Alberski obejrzał się przez ramię najpierw
na kobietę, a potem na strażnika. Niski, bro­
daty mężczyzna idący obok niego zrobił to
samo, mówiąc:
- Ta kobieta ma rację. Nasi opiekunowie
mogli by zwolnić tempo... - westchnął głębo­
ko i z trudem.
- Astma? - spytał Alberski, widząc wysiłek
na twarzy towarzysza z szeregu.
- Wypadek w laboratorium - brodacz, mi­
mo że szli wolno, wyraźnie zostawał z tyłu.
- Pozwolisz? - Alberski objął go w pól
i prawie niosąc dołączył do grupy, popędzany
monotonnym ,,prosimy nie opóźniać’', wypo­
wiedzianym kilkakrotnie przez strażnika.
- W tych kombinezonach i hełmach wyglą­
dają jak roboty - brodacz obejrzał się do tyłu.
- Masz rację, to są androidy - Alberski
uśmiechnął się - zawsze żegnają i zawsze wita­
ją. Są sterylnie czyste i odporne na działanie
obcych wirusów.
Na zewnątrz stacji czekał mikrobus. Wsie­
dli, a straż zamknęła za nimi drzwi. Zostali
sami.
- I co dalej? - spytał najstarszy z grupy,
siwy i zgarbiony mężczyzna w luźnym
kimonie.
- Odlatujmy nim się rozmyślą! - ktoś
krzyknął i wszyscy parsknęli śmiechem.
Alberski oparty o kierownicę uniósł do góry
dłoń, mówiąc: - Proszę zajmować miejsca.
Mam pięć minut na zapoznanie was z warun­
kami lotu.
Zapadła cisza. Wszyscy patrzyli na niego
z uwagą.
- Jestem licencjonowanym pilotem - po­
wiedział, taksując wzrokiem obce mu twarze-
i moim zadaniem jest ruszyć to pudło - wska­
zał sylwetkę Galaxa - oraz cało i zdrowo
wyprowadzić go poza Układ Słoneczny. Po­
trwa to sześć dni i przez len czas tylko ja mam
prawo do pytań i odpowiedzi. Innymi słowy
mówiąc - moje polecenie lub prośba będzie
rozkazem. Dla was ten czas ma być okresem
wzajemnego poznania się, ale nie tylko. Zało­
żono, że stworzycie załogę. Między wami są
ludzie o wszystkich potrzebnych na statku
specjalnościach. Tylko od was zależy czy
w ciągu tych sześciu dni ukształtujecie się
w zespół zdolny podołać trudnemu zadaniu,
jakim jest lot w nieznane. To jest ekspery­
ment, a ja będę, nie ma co ukrywać, waszym
testerem. Oczywiście będąc ochotnikami ma­
cie prawo wycofać się. Ale teraz, bo kiedy
wystartujemy, kiedy będziemy w górze nie
będzie odwrotu.
Zamilkł, dając im szansę przemyślenia lego
co powiedział. Kiedy nikt nawet nie we­
stchnął, uśmiechnął się. To było do przewi­
dzenia. Widział to w ich oczach. Upór, deter­
minacja, pewność siebie...
- Rozumiem, że możemy ruszać - spojrzał
na zegarek - za sześć dni miniemy orbitę
Plutona. Jeżeli nie jesteście samobójcami to
osobiście radzę wysiąść teraz, bo ja oddam
wam stery za niecały tydzień i wrócę na Ziemię
i nie będzie nikogo kto powie wam, że jesteście
za mało przygotowani lub pomoże w walce
o przetrwanie. Wierzcie mi. Kosmos to nie
autostrada...
Wierzyli, ale nikt nie wstał, ani nie drgnął
nawet. Patrzyli tylko. Dziwnie. Z rozbawie­
niem.
Rozkładając ręce w niemym geście rezygna­
cji, odwrócił się i usiadł za kierownicą. Włą­
czając silnik i kierując pojazd w stronę odległe­
go kosmodromu pomyślał „...a może by tak
raz jeszcze, wyrwać się...” .
Ale wiedział, że tego nie zrobi. Odkąd
wrócił z Proximy drążył go strach. Bał się, bo
wiedział, że kiedy powtórnie ruszy na szlak,
nie wróci już tutaj. Piloci nazywali to bakcy­
lem wolności. Kto go miał, ten był dla Ziemi
stracony.
Wystartowali zgodnie z programem i kiedy
na monitorach błysnął zielenią napis „KA­
NAŁ 1019 (AUTOPILOT/LOT/EX/001)
STANDART” Alberski z ulgą odłożył nauro-
fon na półkę. „Test testem -pom yślał-ale kto
wie co istotnie kryje się poza tym całym ekspe­
rymentem” .
Nie martwił się o ludzi, ale o statek. Bądź co
bądź Galax należał do starszej generacji i mimo
remontu i zmian konstrukcyjnych nie był na
pewno jednostką zdolną do tak dalekiej podró­
ży, jak lot poza Układ Słoneczny. Szczególnie
dlatego, że ostateczny cel nie został ustalony.
- Kapitanie Alberski! - głos pełen niepoko­
ju. Na ekranie pojawiła się znajoma twarz. -
Wszystkie grodzie są zablokowane. Nie mogę
dostać się do przedziału silnikowego - szybko
wypowiedziane zdania zakończyło chrapliwe
pokasływanie.
- Przepraszam, ale nie jestem kapitanem
tylko pilotem, to raz, a dwa - to zgodnie
z instrukcją wszystko jest tutaj pod kluczem:
magazyny, centrum astronawigacji, kompute­
ry, hibernatory i tak dalej... tylko ja, przez
sześć dni, będę decydował o waszych poczyna­
niach. A szczególnie o możliwości dostępu do
bardziej skomplikowanych zadań i urządzeń -
Alberski uśmiechnął się do brodacza.
Ten opanował już atak duszności i wzdycha­
jąc ciężko powiedział:
- Tak sobie pomyślałem, ale wolałem się
upewnić - powtórnie westchnął. - Jestem
inżynierem - odruchowo kiedy jest się na
statku...
- Rozumiem! - Alberski nacisnął pomarań­
czowy kontakt w konsoli komputera-zdjąłem
blokadę. Możesz wejść. Przy okazji będę
wdzięczny za dokładny raport o stanie techni­
cznym reaktorów.
- Dziękuję - brodacz odwzajemnił uśmiech
pilota - nazywam się Piotr Hawel, mów mi po
imieniu, tak będzie prościej.
- Życzę udanej inspekcji, Piotrze - Alber­
ski odczekał aż ekran videofonu zaciemnieje,
po czym zwrócił się do komputera:
- Proszę dane personalne Piotra Hawela.
- Nie figuruje w rejestrze załogi - padła
natychmiastowa odpowiedź.
Spodziewał się tego. Mógł oczywiście na
podstawie rysopisu odszukać Piotra w archi­
wum personalnym, ale nie interesowało go
w tej chwili, kto kim jest naprawdę. Miał nie
ingerować i czuwać jedynie nad tym, by lot
przebiegał bez zakłóceń i zgodnie z progra­
mem testowym.
W ciągu następnych godzin miał jeszcze
kilka rozmów video z paroma osobami, z któ­
rych tylko jedna nie starała się ukryć prawdy
o sobie.
Był to starszy już wiekiem pilot o twarzy
pooranej zmarszczkami, noszący na klapie
bluzy odznakę Zasłużonego dla Ratownictwa.
Pytał, czy może pełnić dyżury jako dubler.
Alberski wyraził zgodę, a w dowód zaufania
polecił zmiennikowi dokonać drobnej korekty
kursu. Była to pozorna poprawka nie zmienia­
jąca w niczym celu podróży, jako że jedynym
obecnym celem, była północna ćwiartka mię­
dzy Neptunem a Plutonem, czyli parę milio­
nów kilometrów pustki.
Dla Alberskiego dni płynęły szybko, wy­
znaczone stałymi godzinami raportów dla In­
stytutu, programowaniem zadań dla kompute-
ra oraz bacznym obserwowaniem wnętrza Ga-
laxa, i jego tworzącej się załogi.
Było zdumiewające jak ta nieliczna garstka,
raptem czterdzieści cztery osoby w statku
mogącym pomieścić parę tysięcy, trzymała się
razem nie starając się rozbić na wzajemnie
zwalczające się ugrupowania.
W ciągu trzech dni wiadomo już było, kto co
będzie robił, jakie reprezentuje wartości i cze­
go należy się po nim spodziewać.
Alberski ze zdumieniem stwierdził, że jedy­
nie trzy osoby nie przybrały fikcyjnych na­
zwisk. Co ciekawsze, po weryfikacji z kartote­
ką personalną, okazało się, że każdy starał się
o zajęcie i stanowisko zupełnie różne od tego
jakie posiadał na Ziemi. Wyglądało to tak,
jakby ludziom tym pozwolono urodzić się
powtórnie, nie odbierając im jednak niczego
z bagażu doświadczeń lat minionych.
Czwartego dnia, rano wg. czasu pokładowe­
go, Alberskiego obudził sygnał alarmu. Poder­
wał się, zaspany, przerażony, oblany potem.
Zaraz jednak przyszła refleksja i wspomnienie
grafiku jaki dano mu do wglądu.
- Przeklęte testy! - warknął i przecierając
oczy położył się na łóżku. Syrena wyła nadal
potężnie.
Wszystkie możliwe do pobudzenia sygnały
były w pełnym ruchu. Widać, a raczej słychać
było, że tam, w głębi statku, za wszelką cenę
próbowano dobrać się do niego.
- Proszę o uwagę - powiedział Alberski do
mikrofonu najbardziej ponurym głosem, na
jaki tylko było go stać (oczywiście nie włączył
video, jedynie jego głos docierał do ludzi uwię­
zionych na trzech dolnych pokładach).
- Nastąpiła awaria... przedział silnikowy...
trafienie obcego ciała... przeciek... dekom­
presja w przedziale szóstym, należy natych­
miast zlokalizować miejsca przebicia... - czy­
tał z kartki starając się nadać swojemu głosowi
możliwie poważne, a nawet złowieszcze
brzmienie.
- Otwieram wszystkie grodzie i luki oraz
windy i dźwigi. Udostępniam Galaxa dla ekip
remontowych. Proszę o możliwie szybkie ra­
porty za pośrednictwem interfoni. Część urzą­
dzeń w kabinie dowodzenia nie działa. Proszę
o natychmiastowe włączenie dubletów w prze­
dziale ósmym, oraz stworzenie ekipy zabezpie­
czającej ewakuację w promie ratunkowym -
bezgłośnie ziewając odłożył kartkę i obrócił się
twarzą do ściany.
- Minie co najmniej godzina nim się upora­
ją z paniką i wezmą za solidną robotę - pomy­
ślał zapadając w drzemkę. Jednak już po dzie­
sięciu minutach rozdzwonił się wideofon. Al­
berski wcisnął guzik i sennie wymamrotał
w mikrofon,,Słucham” .
- Przebicie zlokalizowane, dublety działa­
ją, dekompresja usunięta - głos meldującego
należał niewątpliwie do Piotra Hawela.
- Słucham?! - Alberski usiadł na łóżku
i w ostatniej chwili powstrzymywał się od
włączenia ekranu wideo.
- Melduję, że sytuacja opanowana...
- Dziękuję! - wyłączył się i, w bezmiernej
ciszy i zdumieniu, zaczął spacerować po
kabinie.
,,Test - rozmyślał - zakładał różne warian­
ty, ale tego, by w tak krótkim czasie tyle
zrobiono, test nie przewidywał” .
- No, ale w takim razie poprzeczka idzie
wyżej - szepnął, przeglądając się w lustrze
i uśmiechając się, w swoim mniemaniu, dość
santaicznie.
Ekran łączności Ziemia-Galax rozjaśnił się.
Oczekiwano jego raportu. Złożył go niezbyt
przepisowo, ubrany jedynie w neurofon
i płaszcz kąpielowy. Będąc pod wrażeniem
wyczynu załogi i mając jako tester prawo do
własnych wniosków i zmiany grafiku testowe­
go, powiedział:
- Uważam, że to nie jest uczciwe, stawianie
dojrzałych ludzi w stresowych sytuacjach bez
wyraźnej potrzeby.
Ziemia swoim zwyczajem milczała. Dodał
więc jeszcze, że o ile ci biedacy tutaj istotnie
mają wyruszyć poza Układ Słoneczny, to na
pewno nie powinni być traktowani jak króliki
doświadczalne, a jeżeli nawet są ochotnikami
i z własnej woli gotowi są na wszystko, to nie
należy im utrudniać zadania.
Mimo, że dzięki łączności ultradźwiękowej
cała rozmowa przypomniała normalne video,
jednak Ziemia lubiła od czasu do czasu urywać
transmisję, zwalając winę na zawodność anten
i emiterów. Robiono to zwykle wtedy, gdy
ludzie ze Sztabu potrzebowali czasu na konsul­
tację lub pospieszną naradę.
Alberski był trochę zdumiony, że wysłucha­
no go spokojnie, a odpowiedź była jednoznacz­
na i natychmiastowa.
- O ile to możliwe, prosimy modyfikować
testy w ramach tolerancji, tak jednak, by
załoga nie odczuła fałszu sytuacyjnego. Przy­
pominamy, że całe zadanie jest ściśle tajne.
- Tak jest! - powiedział, z ulgą witając
sygnał końcowy transmisji.
Dopiero teraz, poczuł się nieswojo: zdumio­
ny, zaniepokojony, nawet zły. Po raz pierwszy
odważył się kwestionować celowość testów, po
raz pierwszy Ziemia dała mu wolną rękę w wy­
borze ćwiczeń.
Miał niejasne wrażenie, że jego rola testera
nie jest bynajmniej tak prosta i jednoznaczna,
jak mu to powiedziano przed odlotem.
Dylemat?! Nie, prawdziwy pilot nie ma
oporów, nie ma skrupułów. Test to test. Przez
następne dwa dni na pokładzie Galaxa wy­
buchł pożar, cztery osoby, najmłodsze i naj­
zdrowsze fizycżnie, uległy tajemniczemu (sic!)
zatruciu, zaś drobne, ale dokuczliwe awarie
sprzętu, zaczęły mnożyć się w niespotykanej
ilości. Ukoronowaniem była anihilacja zewnę­
trznego generatora antymaterii. Kiedy wresz­
cie sądzono, że złe fatum minęło bezpowrot­
nie, Główny Komputer zdradziecko zabloko­
wał swoje obwody chłodzące i prawie się ugo­
tował, recytując, w trakcie akcji ratowniczej,
z zacięciem i emfazą, luźne fragmenty instruk­
cji lotów wewnątrzukładowych.
Przez ten cały czas Alberski, odizolowany
i zamknięty w swoim sektorze, śledził uważnie
wszystkie poczynania załogi.
Niezawodny system yideofoni wspomagany
tajnym układem kamer infra- i ultrawizyjnych
pozwalał mu sięgać wszędzie i być wszędzie
bez konieczności osobistego kontaktu z ludź­
mi. Na swój sposób, twardy i zahartowany,
z podziwem obserwował, jak w warunkach
niejako bojowych, wśród kłębowiska kabli
i rur, przewodów i pracujących automatów,
poruszają się trzy kobiety, fachowo i zdecydo­
wanie odcinające gaśnicami drogę, zachłan­
nym płomieniem, próbującym sięgnąć zbior­
ników z kulturami zielenic i brunatnie. W tym
samym czasie trzej mężczyźni wśród szalejące­
go ognia, systematycznie lokalizują jego źródło
i mimo grożącego wybuchem przecieku, na­
kładają plaster na uszkodzone przewody olejo­
we. To była jedna z licznych awarii i jedna
z przemyślanych i szybkich akcji, ekipy pogo­
towia awaryjnego uformowanego tuż po pa­
miętnym pierwszym alarmie.
Kiedy wywołał zatrucie u wybranych osób,
niepewny przebiegu zdarzeń, czuwał pół nocy
pospołu z ochotnikiem lekarzem, który mimo,
że sam zdrowy, zdecydował się zamknąć w izo­
latce razem z chorymi i przez sześć godzin,
wspomagany z zewnątrz przez załogę i kompu­
ter, szukał właściwego antidotum mogącego
zniwelować działanie nieznanej toksyny.
Lekarz ten, na Ziemi nieznany nikomu
biocybernetyk, okazał fenomenalną wiedzę
i intuicję, nie tylko jako diagnosta, ale i jako
farmakolog.
Kiedy o szóstej rano Alberski pewien już, że
nie musi interweniować osobiście, z we­
stchnieniem ulgi układał kolejny raport, Zie­
mia dość nieoczekiwanie przypomniała mu
0 teście końcowym, czyli o uszkodzeniu kom­
putera.
Półprzytomny ze zmęczenia, długo wahał
się przed naciśnięciem klawisza wyzwalające­
go zakodowane w biokryształach polecenie
samozagłady.
Robiąc to, sądził, że tym razem załoga się
podda.
Wytrzymali. Nawet specjalnie nie starali się
szukać u niego pomocy. Ktoś powinien był to
przewidzieć. Było dla nich czymś oczywistym,
że jako pilot niewiele umie i nie może im
pomóc, a jako dowódca może być tylko prze­
szkodą. Dopiero kiedy umilkł bełkotliwy głos
komputera, a jeden z cybernetyków, klnąc
partactwo ziemskich techników, rozbierał
uszkodzone kasety, zameldowano mu o: -
...drobnej przerwie w pracy autopilota, wy­
nikłej z braku dozoru... - i ani słowa o awarii
komputera. Pewno bali się, że po tej epidemii
„uszkodzeń” może stracić samokontrolę
1 wpadnie w panikę. Mimowolnie podsłuchał
w tym duchu prowadzoną rozmowę i po raz
któryś z rzędu poczuł się nieswojo. Oni bali się
o niego! Świetne!
 Niepewny swych obliczeń, trzykrotnie
sprawdzał wyniki chcąc znaleźć ślad błędu
w opracowaniu trajektorii, będącej wynikiem
współpracy astronawigatora i koordynatora lo­
tu. Mimo, że musiano dokonać korekty lotu,
Galax szedł jak po sznurku. I wszystko to
ręcznie, z użyciem małego kalkulatora, ołówka
i kartki papieru. Pilotem był dubler, ten z od­
znaką Zasłużonego dla Ratownictwa. Mane­
wry jakie robił, budziły w Alberskim zazdrość.
To była ta nie istniejąca już sztuka pilotażu
z czasów, kiedy do zasady należało, by pilot
umiał więcej niż komputer.
Nastał wreszcie dzień szósty i należało roz­
stać się z Intergalaxem. Alberski siedząc przed
monitorem po raz ostatni składał raport. Za
pięć godzin miał wsiąść do jednego z pojazdów
łącznikowych i ruszyć w stronę Zewnętrznej
Stacji, będącej ostatnią siedzibą człowieka
w pobliżu Plutona. Miał odejść, za sobą zosta­
wiając statek i załogę. Wspaniałą załogę! Po raz
ostatni z pokładu Intergalaxa połączył się
z Ziemią, by zdać raport.
- Czy istotnie są tak dobrzy? - spytała
Ziemia.
- Tak jest. Nieprawdopodobne, ale praw­
dziwe - odparł krótko.
- W takim razie - kontynuowała Ziemia -
zostaną skierowani poza Układ Słoneczny. Cel
obiorą sami... za pięć godzin. Tylko ich dobra
wola i chęć przetrwania pozwala mieć nadzie­
ję, że Intergalax dotrze tam, gdzie będą chcieli
by dotarł.
- On nie dotrze nawet do najbliższej gwiaz­
dy - zaoponował Alberski - to dobry statek,
ale w obrębie Układu, a wiemy co za nim czeka
na słabe pojazdy. Kosztowała nas ta wiedza
kilkanaście lat niepewności, kilkaset statków
zagubionych lub zniszczonych oraz tyleż tysię­
cy doborowych astronautów zamienionych
w kaleki, neurotyków lub numery ewidencyj­
ne w Księdze Poległych.
- Ale ty jesteś tym jednym z nielicznych,
który dotarł do gwiazd i pierwszym, który
zdobył Proximę - odparła Ziemia.
- To prawda, ale miałem specjalny statek.
Mocniejsze silniki.
Zapadło milczenie, przerwane nagle głosem
C.A. z bazy na Jowiszu.
- Na twoim kursie, za cztery i pół god/i; •
znajdzie się Gwiazdolot typu Mezon. To nowa
generacja tuż po lotach doświadczalnych. Jest
wystarczająco duży by przyjąć na pokład czter­
dzieści pięć osób. Dajemy ten pojazd załodze
Galaxa. Możesz im to powiedzieć już teraz!
Ekrany ściemniały. Został sam z własnymi
myślami i tą zaskakującą wiadomością. Długo,
bardzo długo siedział oparty ramionami o kon­
solę komputera, nie widzącym wzrokiem śle­
dząc czas miniony...
...Proxima. Puste planety, puste światy.
Ale przecież są jeszcze inne gwiazdy, bliżej lub
dalej. Od kiedy udowodniono, że poza pręd­
kością światła czas biologiczny jest identyczny
na Ziemi i w Kosmosie, przestano obawiać się
Gwiazd. Tacy piloci jak on, ci którzy wrócili
cało i zdrowo nieraz budzili się nocą i patrząc
w niebo wysłane gwiezdnymi cekinami, budo­
wali złudne zamki marzeń na Mlecznej Dro­
dze, czekając na tę właśnie chwilę, kiedy inży­
nierowie zrealizują ich marzenia o gwiazdolo-
tach szybszych i mocniejszych niż tajemnicze
promieniowanie Zetha, jakie emanuje z Cen­
trum Galaktyki, niszczące słabych i bezbron­
nych.
A teraz, kiedy pierwszy z Mezonów jest
gotów do lotu, okazuje się, że jego załoga to
ludzie z przypadku. Sfrustrowani i wyelimino­
wani na Ziemi. Szukający siebie w Kosmosie.
Kamikadze nocy. Ochotnicy nie rozumiejący,
czym może być świadomość wolności bez gra­
nic, doznań, bez punktów odniesienia i trwoż­
liwej, czułej radości, że być może już na
następnej planecie można spotkać Kogoś.
O tak, właśnie nie Coś a Kogoś: Inteligencję,
Rozum, Myśl.
Wstał ciężko i z ulgą odblokował drzwi
swego dobrowolnego więzienia.
- Osobiste spotkanie w Kajucie Głównej -
powiedział, włączając żółty sygnał pogotowia
awaryjnego.
Czekali na niego w milczeniu. Bardzo zmę­
czeni, ale zdyscyplinowani i karni. Ubrani
jednakowo w'szare kombinezony, z przepiso­
wymi aparatami tlenowymi i hełmami na ra­
mieniu.
- Bardzo dobrze - szepnął i wyłączył żółty
sygnał pogotowia awaryjnego.
 - Za cztery godziny z minutami przesiadka
- zawiesił głos i uśmiechnął się wesoło - Ziemia
doszła do wniosku, że tym sypiącym się gru-
chotem można trafić jedynie na łamy prasy
i video w rubryce „Polegli dla Ludzkości” .
Innymi słowy, moi drodzy, dano wam szansę
w postaci Mezona. Zupełnie nowy statek. Do
centrum Galaktyki tym nie dolecicie, ale ka­
wałek Kosmosu można wpisać do pamiętnika.
Liczę, że zobaczymy się jeszcze w przyszłoś­
ci... - opuścił głowę i bez słowa pożegnania
wyszedł z kabiny.
Po czterech godzinach z minutami przyszli
po niego. Leżał na łóżku z kocem naciągnię­
tym na głowę.
- Panie kapitanie, cumujemy! - głos nale­
żał do Piotra.
- Guzik mnie to obchodzi - powiedział,
obracając się do ściany.
- Panie kapitanie, doszliśmy do wniosku,
że bez pana pomocy niewiele zdziałamy. Zie­
mia proponuje by pan jeszcze kilka dni dowo­
dził całością, wszyscy są za takim rozwiąza­
niem nowych problemów. Nowy statek, nowe
wyposażenie, silniki...
- Powiedzmy! - Alberski usiadł gwałtow­
nie i ze złością rozprostował ramiona tak,
jakby pragnął objąć swoich gości. - Tak jak tu
wszyscy stoicie - krzyknął - jesteście jedną
wielką rodziną cwanych, jajogłowych ludzi­
ków, którzy biednego, prostego pilota próbują
wrobić w coś, w co on nie da się wrobić.
Czytałem to i owo w? kartotece personalnej.
Między wami nie ma nikogo, kto nie zrobił
bodaj trzech specjalizacji. Sama superintelige-
ntna i oblatana śmietanka. Nie mówicie o tym
między sobą, bo to temat tabu. Wasza sprawa.
Ale po jakie licho ja, zwykły pilot, facet od
czarnej roboty, człowiek bez serca i sumienia,
posłuszny Ziemi jak pies swojemu panu, mam
wam matkować?! W życiu nie widziałem ludzi
mniej nadających się do prowadzenia za rączkę
niż wy, moja ty kochana załogo. Życzę wam
powodzenia. Cześć!
Wyszli bez słowa. Zostawili go samego w ci­
chym i jakby uśpionym Galaxie. Wstał z leżan­
ki, rozprężył ciało, zrobił kilka głębokich wde­
chów i wydechów.
- Teraz się przeprowadzają - pomyślał -
i pewno, jak nic, za kilka dni ruszą z miejsca.
Dokądś... mają przecież wolną drogę...
Stojąc przy monitorze kontaktu Ziemia-
Galax machinalnie nacisnął starter.
- Kłopoty? - lakonicznie spytał dyżurny
spiker.
- Żadnych kłopotów - z westchnieniem
usiadł w fotelu. - Pragnę dowiedzieć się na
jakiej zasadzie funkcjonował dobór ochotni­
ków i dlaczego to ja, a nie ktoś inny reżysero­
wał to przedstawienie w Galaxie?
„...zakłócenia emitera, prosimy czekać...”
- obraz zafalował i ekran ściemniał.
- A niech was... - wyłączył monitor.
Wstał. Przez chwilę patrzył na zdjęcie ro­
dzinnego domu, wiszące nad leżanką i będące
czymś w rodzaju maskotki. Uśmiechnął się do
swoich myśli. Zdejmując zdjęcie, powiedział
sam do siebie: - Ostatecznie... to tylko po­
moc... chociaż wiadomo o co idzie ta gra, już
wiadomo od dawna!
Idąc korytarzem natknął się na Piotra. Bro­
dacz wydawał się czekać na niego.
- Cieszymy się - powiedział bezosobowym
tonem.
- Niby dlaczego cieszycie się? - zajrzał
nieufnie w twarz brodaczowi.
- Kapitanie, mimo że pan nic nie mówił,
my wiemy... ktoś kto zdobył Proximę powi­
nien nadal...
- Bzdura! Niczego nie powinienem!
Szli pustym korytarzem i Alberski, wskazu­
jąc na emanującą ciszą i pustynną martwotą
olbrzymią salę przed nimi, powiedział:
- Każda podróż jest jak ta sala, bo wiemy,
że gdzieś tam kryją się żywi. Więc szukamy...
Każdy szuka sam...
Piotr z niedowierzaniem popatrzył na pilo­
ta, mówiąc:
- Jesteśmy zespołem.
- Niczego nie rozumiesz - Alberski złapał
mechanika za ramię - ktoś kto raz ruszy na
szlak gwiezdny nie potrafi już żyć na Ziemi.
To jest jak narkotyk. Nazywamy to „wirusem
nieskończoności” lub „wolności” . Dochodzi
jeszcze gorączka poznania, która świetnie neu­
tralizuje nostalgię, nie mówię o cudach natury,
o których nawet trudno opowiadać - brak
słów. Wszystko razem powoduje, że człowiek
prze na ślepo do przodu i doprawdy trzeba być
z kamienia by wrócić... A Ziemia nie lubi
„kiedyś kiedy” ...
Piotr uśmiechnął się smutno.
- To uległo zmianie. Nikt już nie pyta -
kiedy poleciał, kiedy wróci? Mamy nowe-stare
hasło- ekspansja. Zaludniamy co się tylko da,
a wiemy, że planet w Układzie Sol jest raczej
mało...
- Tak jak doświadczonych pilotów, mają­
cych wystarczająco dużo zdrowego rozsądku,
by nie ryzykować życia i zdrowia dla pomylo­
nych idei, nowych proroków i ideologów ze
sztabu lub Instytutu.
Tym razem Piotr nic nie. odpowiedział.
Doszli do śluzy i wąską kładką, zda się
zawieszoną w nicości, przeszli na pokład Me-
zona. Jedna z kobiet stojąca u wejścia podała
Alberskiemu minimonitor.
- Ziemia nie może doczekać się pana, ko­
mandorze! - z powagą uniosła dłoń do skroni.
Juz go nie zdziwiło, ani to że oni wiedzą kim
jest istotnie, ani to, że ten stary lis, admirał
Kalina powiedział przed odlotem: - Wręczam
ci nominację na komandora, nie dlatego, że
masz kilka specjalizacji, ani nie jest to awans
w uznaniu szczególnych zasług... Dostajesz go
na wyrost, rozumiesz?!
Nie powiedział mu wtedy: Kalina, nie ku­
pisz mnie. Jeżeli kiedykolwiek powtórnie ru­
szę do gwiazd, to zrobię to na własną odpowie­
dzialność i z własnej nieprzymusowej woli;
tego mu nie powiedział, mimo że byli kolegami
jeszcze z czasów szkolnych.
Ale teraz mógł to powiedzieć.
- Czy nadal podtrzymujesz pytanie? - głos
spikera był dziwnie łagodny. Zupełnie tak jak
by on: komandor pilot-astronawigator klasy
Outer, Artur Alberski był małym Arturkiem,
któremu trzeba delikatnie wytłumaczyć po raz
pierwszy jak rodzą się dzieci i że bocian to
bujda.
- Może tak, a może nie - uśmiechnął się.
Teraz dopiero mają zgryz, jak przyjąć takie nie
formalne określenie.
- Pragnę złożyć rezygnację - powiedział -
oświadczam oficjalnie, że będąc w wieku em-
rytalnym, proszę o skreślenie z ewidencji pilo­
tów i przeniesienie w stan spoczynku z zacho­
waniem prawa do wykonywania pracy w obra­
nym kierunku specjalizacji zawodowej.
Skończył już czterdzieści lat i miał prawo do
natychmiastowej emrytury. Wypowiedzenie
złożone ustnie było równie ważne co pisemny
raport.
- Ależ... - spiker przyzwyczajony do róż­
nych dziwactw bractwa pilotów, tym razem
stracił rezon. - Zwariowałeś? - wykrztusił,
niespokojnie naciskając swoje kontakty łączą­
ce go ze sztabem i Instytutem.
- Wszystko jest względne... ale nie alarmuj
„góry” bo już jest po fakcie. Oni chcieli mieć
kogoś doświadczonego na tym statku, pytanie
tylko czy ja bym się zgodził. Więc przy jednym
ogniu sprytnie upiekli dwie pieczenie. Tester
został poddany testom, rozumiesz? A ćwiczeni
wyćwiczyli ćwiczącego. Niezłe, co?
- Współczuję i gratuluję, komandorze! -
na ekranie pojawiła się twarz Kaliny.
- Jeśli chcesz zostać na Mezonie, to nie
mam nic przeciwko temu.
Alberski zaoponował:
- To nie zależy od mojego... - przerwał,
widząc na twarzy Piotra Hawela uśmiech ulgi.
- Do licha, mów jasno i wyraźnie... - Kali­
na wyraźnie był zły.
- Słowa. Co to są słowa? Liczą się tylko
czyny - Alberski oddał minimonitor spoważ­
niałej kobiecie i wymachując zdjęciem rodzin­
nego domu, ruszył w głąb Mezona.
W jasnej salce recepcyjnej siedzieli ludzie.
Zmęczeni, postarzali, ale o oczach pełnych
blasku i siły.
Zatrzymał się w drzwiach, przepuszczając
kobietę i Piotra. Kiedy miał ich już wszystkich
przed sobą, chciał krzyknąć: - Załoga bacz­
ność! Ruszamy do gwiazd! - ale nie zrobił
tego.
Zupełnie zwyczajnie, cichym głosem, po­
wiedział: )
- Jeżeli nie macie nic przeciwko temu, to...
- westchnął. - Och, po prostu, będę wdzięcz­
ny jeżeli przyjmiecie mnie do swojego ze­
społu...
Milcząc, uśmiechali się do niego i właściwie
nie potrzeba było słów. Należał do nich.
■
 ELEKTRONICZNE WYPOSAŻENIE GITARY

Duże zainteresowanie sprzętem elektroakustycz­ zastosować przedwzmacniacz. Może to być układ

nym skłania wielu Czytelników do budowy elektro­ tranzystorowy lub z układem scalonym. Na rys. 1
nicznych urządzeń usprawniających i wzmacniają­ pokazany jest układ tranzystorowego przedwzmac-
cymi r dźwięk instrumentów muzycznych. Wycho­ niacza. Rezystorem R| dobieramy punkt pracy
dząc naprzeciw życzeniom Czytelników opracowa­ układu lak, aby zniekształcenia były jak najmniej­
liśmy kilka prostych układów elektronicznych sze. Tranzystor T l może być taki jak na schemacie
z przeznaczeniem do gitary. lub inny, np. BC 109, BC 528.
Na rys. 2 pokazany jest przedwzmacniacz, w któ­
Najprost szym rozwiązaniem wzmocnienia
rym zastosowano układ scalony MAA 504. Może
dźwięku gitary będzie zastosowanie w niej prze­ być zastosowany tu także inny typ układu, np. |iA
twornika typu P (i3, produkcji Poznańskich Zakła­ 709, SLC 2709, SLC 2741, U LY 7741. Układ MAA
dów Przemysłu Muzycznego i podłączenia go do 504 zastosowany został ze względu na jego niską
gniazda adapterowego odbiornika radiowego. Nale­ cenę.
ży przy tym zwrócić uwagę na to, że „m asa" -
Na rys. 3 pokazany jest układ elementów i widok
zewnętrzny ekran przewodu wychodzącego z prze­
płytki od strony druku. Wzmacniacz, wyposażony
twornika - musi być podłączona do „m asy" odbior­
jest w elementy kompensacji częstotliwości. Od .
nika. Jeżeli podłączenie będzie odwrotne, to w głoś­
doboru tych elementów zależne jest pasmo przeno­
niku słychać będzie nieprzyjemny warkot.
szenia przed wzmacniacza, są to elementy Rf, (T,
Przetwornik PG3 można nabyć w sklepach mu­
zycznych, jego cena wynosi £20 zl.
Użytkowanie zestawu gitara -odbiornikradiow y
jest 1 1 iliwe, a co ważniejsze występuje w takim
przyp uu niedopasowanie wejściowej rezystancji
wzmacniacza do rezystancji przetwornika. Wzmae-
niacze_radiowe przystosowane są do piezoelektrycz­
nych wkładek adapterowych, których rezystancja
jest rzędu megaomów a przetwornik PG3 ma rezys­
tancję mniejszą od 10 kiloomów.
Najprostszym sposobem uniknięcia tych proble­
mów jest zakupienie wzmacniacza scalonego UL
1481 lub TBA 810, którego pasmo przenoszenia
leży w zakresie 40 ł Iz -- 20 ki łza moc wynosi 6 W (z
radiatorem), co umożliwi eksploatację zestawu
w warunkach domowych.
Wzmacniacz U l. 1481 wymaga niewielkiej liczby
elementów zewnętrznych. Wzmacniacz ten ma czu­
łość 80 mV, a z przetwornika wychodzi sygnał rzędu
kilku mV. W związku z tym koniecznie należy
 Rys. 3.
i Ck. Wzmocnienie regulować można przez dobór
rezystora Rs.
Na rysunkach 4, 5 i 6 pokazano kilka wersji
prostych regulatorów barwy tonu. Wszystkie one
pracują w gałęziach kompensacji częstotliwości
układu wzmacniacza scalonego U L 1481. Wzmac­
niacz współpracuje z głośnikiem o rezystancji 4 Q.
Przy innej rezystancji, np. 15 Q mogą wystąpić
zniekształcenia a przy rezystancji mniejszej od 4
Q może ulec uszkodzeniu układ scalony ze względu
na przeciążenie. Pasmo przenoszenia wzmacniacza
U L 1481 zależy w głównej mierze od doboru ele­
mentów Ri i C i.
Pomiędzy przedwzmacniaczem i wzmacniaczem
można umieścić regulator barwy tonu o skutecznoś­
ci znacznie lepszej od prostego rozwiązania z rys. 4,
5 i 6. W takim przypadku należy zrezygnować
z prostej regulacji barwy tonu. Na rys. 7 pokazane
są schematy ideowe regulatorów barwy tonu, a na
rys. 8 i rys. 9 schematy montażowe. Oczywiście
należy zastosować tylko jeden regulator według
schematu blokowego (rys. 10).
 Rys. 4. W z m a c n ia c z (5W ) z r e g u la to r e m b a rw y to n u

Regulator barwy tonu jest to układ aktywnego

regulatora zbudowanego na wzmacniaczu operacyj­
nym MAA 504. Przez zastosowanie potencjome­
trów typu A o charakterystyce liniowej, w środko­
wym położeniu suwaków otrzymuje się płaską cha­
rakterystykę przenoszenia częstotliwości przez
układ regulatora.

Regulator wnosi małe szumy do sygnału użytecz­

nego wobec działania silnego ujemnego sprzężenia
zwrotnego. Dolna część charakterystyki leży w po­
bliżu 200 Hz a więc przy stosunkowo niskiej częs­
totliwości, dzięki temu uwypuklane są tylko niskie
tony.

Impedancja wyjściowa ma niską wartość, co jest

Rys. 6. W z m a c n ia c z (5W ) z re g u la to re m b a rw y to n u
korzystne przy współpracy z układem U L 1481.
Rys- 12. Rys. 13. Rys 14
 Rys. 16.

Układ może być zbudowany przy użyciu dowolnego

wzmacniacza operacyjnego o zakresie małej częstot­
liwości, np. ULY 7741, SFC 2709. Wejście regula­
tora jest sterowane ze stopnia o małej impedancji
wyjściowej, którym jest przedwzmacniacz.
Przez włączanie w tor wzmacniania sygnału róż­
nych dodatkowych układów można uzyskać cieka­
we efekty akustyczne. Jednym z nich jest układ
wah-wah (rys. 11). Układ ten popularnie nazywany
jest ,,kaczką” , ze względu na wywoływane efekty
akustyczne. Jest to generator z przesuwnikiem fazo­
wym typu T . Dodatnie sprzężenie zwrotne nie jest
na tyle silne aby wywołać oscylacje; dzięki temu
układ działa jak wzmacniacz selektywny. Przy
współpracy z gitarą potencjometr P powinien być
umieszczony w nożnym przycisku nazywanym też
pedałem. Efekt akustyczny uzyskuje się przez zmia­
nę ujemnego sprzężenia zwrotnego w zakresie wy­
sokich tonów. W zależności od położenia suwaka
potencjometru wysokie tony są uwypuklone lub
stłumione. W czasie przesuwania suwaka potencjo-
Fot. 1. Płytki montażowe elektronicznego wyposażenia gita­ Fot. 2. Wzmacniacz mocy z tranzystorami BD 136 i BD 137
ry: u góry - wah-wah i jedna z płytek tremolo, u dołu
orzedwzmacniacz

Fot. 3. Druga płytka montażowa tremolo Fot. 4. Płytka montażowa efektu fuzz

Fot. 5. Płytki montażowe regulatorów barwy tonu w dwóch wersjach

Rys. 18.
o +9V
metru występuje załamanie barwy tonu doformo- Połączenia układów
wanego sprzężeniem zwrotnym sygnału. Rezystory
R ą i R5 tworzą napięciowy punkt masy pozornej dla Ze względu na niski poziom sygnału otrzymywa­
wejść wzmacniacza operacyjnego, a dzięki temu nego z przetwornika PG3 w każdym układzie wystę­
wzmacniacz można zasilać z jednego źródła. puje przedwzmacniacz albo w wersji tranzystorowej
albo z układem scalonym (jeden lub drugi).
Wszystkie układy wzmacniaczy operacyjnych Najprostszym układem będzie zestaw przed­
opisywane w tym artykule mają takie pozorne masy wzmacniacza i wzmacniacza mocy, w którym bę­
w celu zaoszczędzenia jednego napięcia zasilające­ dzie prosty regulator barwy tonu w torze sprzężenia
go. Upraszcza się w ten sposób układ zasilacza. Na zwrotnego (trzy wersje - rys. 4, 5, 6 ). Bardziej
rys. 11 pokazany jest schemat ideowy układu wah- rozbudowanym układem będzie zestaw przed­
wah, na rys. 12 układ elementów montażowych a na wzmacniacza, regulatora barwy tonu zbudowanego
rys. 13 widok płytki od strony druku. z wykorzystaniem układu scalonego i wzmacniacza
mocy. Pełnym układem będzie zestaw wszystkich
Na rys. 14 pokazany jest schemat ideowy układu opisanych efektów z przełącznikiem jak na rys. 23.
fuzz. W układzie tym uzyskuje się zniekształcenie Jeżeli będą trudności z nabyciem wzmacniacza
sygnału przez silne przesterowanie wzmacniacza. MAA 504 to można zastosować inne układy, np.
Na skutek tego sygnały z przedwzmacniacza prze­ SFC 2709, pA 709, SFC 2741, ULY 7741. Układ
kształcane są w przebiegi prostokątne. Zadanie to scalony SFC 2709 ma układ wyprowadzeń taki sam
spełnia ogranicznik złożony z dwóch diod w pętli jak układ MAA 504, natomiast układ ULY 7741
ujemnego sprzężenia wzmacniacza operacyjnego. produkcji TEWY ma inną obudowę (rys. 24).
Diody mogą być dowolnego typu, ważne jest tylko Po zastosowaniu ULY 7741 lub SFC 7741 należy
to, aby były to diody krzemowe małej mocy i tego zrezygnować z zewnętrznych elementów kompen­
samego typu, np. BYP 401-50. Na rys. 15 pokazany sacji częstotliwościowej. Nie należy stosować kon­
jest układ elementów a na rys. 16 widok płytki od densatora pomiędzy nóżką 5 i 6 (200 pF) i elemen­
strony druku. tów RC lub C pomiędzy nóżką 1 i 8 układu scalone­
go. Wzmacniacz ULY 7741 ma wewnętrzną kom­
Innym efektem akustycznym jest układ tremolo. pensację częstotliwości.
Na rys. 17 i 18 pokazane są układy ideowe i rozkłady
elementów na płytkach montażowych a na rys. 19 Zasilacz
widok płytek od strony druku.
Układ tremolo zmontowany został na dwóch Układ można zasilać z dwóch płaskich baterii lub
płytkach ze względu na znacznie większą liczbę zasilacza sieciowego o napięciu stałym 9 V i prądzie
elementów montażowych niż pozostałe układy elek­ 1 A. Wzmacniacz nie musi być zasilany napięciem
troniczne do gitary. Obydwie płytki należy nastę­ stabilizowanym. Pożądane jest blokowanie zaci­
pnie połączyć przewodami zgodnie ze schematem sków napięcia zasilania kondensatorami elektrolity­
ideowym. W układzie tym na przebieg podstawowy cznymi 100 pF i poliestrowym lub ceramicznym
nałożony jest przebieg z generatora i w efekcie o pojemności 0,1 pF.
następuje zsumowanie przebiegów, a w końcowym Transformator zasilacza przedstawionego na rys.
efekcie dźwięków w sumatorze diodowym. 25 ma przekrój rdzenia 4 cm’.

Ostatnim członem elektronicznego wyposażenia Uzwojenie pierwotne Zi ma 2200 zwojów nawi­

niętych drutem w emalii o średnicy 0,15 mm,
gitary jest wzmacniacz mocy. Może to być np. układ
scalony UL 1481. Jednakże jego moc nie jest zbyt a uzwojenie wtórne Z2 - 95 zwojów nawiniętych
duża i często zachodzi potrzeba jej zwiększenia. drutem w emalii o średnicy 0,8 mm.
W takim przypadku możemy zastosować parę tran­ Kondensatory 47 nF przyspieszają proces re­
zystorów przeciwstawnych pnp i npn, np. BD 137 kombinacji nośników w diodach półprzewodniko­
i BD 138. wych. Daje to korzystny efekt w postaci eliminacji
przydźwięku sieci.
Schemat tego rozwiązania pokazany jest na rys.
Wszystkie kondensatory elektrolityczne użyte
20 a płytka drukowana wzmacniacza na rys. 2 1 .
Rysunek 22 pokazuje schemat blokowy włącze­ w opisanych układach powinny być na 16 V.
nia w tor wzmacniacza układów efektów dźwięko­
wych. Inż. Antoni Białoszewski
 DREWNO W P RAKT YCE
Mechaniczne właściwości drewna
W poprzednim artykule opisaliśmy najczęściej
spotykane u nas gatunki drewna i ich ogólne właści­
wości. Wśród nich zabrakło jednak dwóch dość
ważnych gatunków, a mianowicie topoli i lipy. Te
dwa rodzaje drewna są najbardziej miękkimi gatun­
kami rosnącymi w naszej strefie klimatycznej. Jak
wiemy są one najczęściej wykorzystywane do rzeź­
bienia, szczególnie do tego celu nadaje się lipa.
Topola i lipa są na pierwszy rzut oka gatunkami
bardzo podobnymi do siebie. Topola co prawda ma
szeroki biel o białożółtym zabarwieniu i twardziel
o barwie od jasnobrunatnej do ćzerwonobrązowej.
Lipa natomiast ma jednolity kolor biały z odcieniem
różowym lub żółtym. W obydwu tych gatunkach
występują jednak bardzo słabo widoczne słoje o nie­
regularnym kształcie. Charakterystyczną cechą to­
poli i lipy jest, jak to już było wspomniane na
początku, ich miękkość tak, iż nawet paznokciem
możemy na nich zrobić dość głęboką rysę. Jedno­
cześnie są to gatunki najlżejsze z liściastych gatun­
ków drzew spotykanych u nas. Teraz kiedy pozna­
liśmy już najbardziej popularne gatunki drewna
zastanówmy się nad ich właściwościami mechanicz­
nymi oraz sposobami obróbki.
Mechaniczne właściwości drewna zależą od wielu
czynników. Przede wszystkim od jego gatunku a co
za tym idzie od ciężaru właściwego, twardości a tak­
że od anatomicznego kierunku drewna, tj. układu
jego słojów. Te wszystkie cechy określają nam
kierunek i charakter możliwych obciążeń jakim
można poddać drewno. W zależności od gatunku
możemy podzielić drewno na twarde i miękkie,
Rys. 1. Twardość poszczególnych gatunków drewna we­
dług tzw. skali Janki wyrażona w MPa. U góry rysunku dla
porównania podano twardość drewna gwajaku wynoszącą
197 MPa
MAJSTERKOWICZA
Rys. 2. Zależność twardości drewna od jego wilgotności. Na
osi poziomej zaznaczono wilgotność w skali bezwzględnej
przy czym drewno o większym ciężarze właściwym
będzie na ogół twardsze. I tak jodłę i świerk z gatun­
ków iglastych, a olchę, lipę i topolę z gatunków
liściastych, zaliczamy do drewna miękkiego. Do
twardych gatunków natomiast zaliczamy: (iglaste)
sosnę i modrzew, oraz (liściaste) dąb, jesion, buk
i brzozę. Jako ciekawostkę możemy dodać, że naj­
twardszym i najcięższym gatunkiem drewna rosną­
cym w naszym klimacie jest grab. Jeżeli więc we­
źmiemy do ręki drewnianą listewką o białoszarym
zabarwieniu z długimi, szarymi kreskami na powie­
rzchni (promieniami rdzeniowymi) i wyda się ona
nam zbyt ciężka w stosunku do swojej wielkości, to
możemy być prawie pewni, że mamy do czynienia
właśnie z grabem. Ciężar właściwy grabu wynosi
bowiem w stanie tzw. powietrzno-suchym (15%
wilgotności) ok. 0,8 g/cm3. Najtwardszym zaś ga­
tunkiem drewna spotykanym na świecie jest gwajak
o ciężarze właściwym, 1,3 g/cm3a więc ponad dwa
razy większym niż ciężar właściwy naszej rodzimej
sosny (0,55 g/cm3). Jak z tego wynika drewno
gwajakowe wrzucone do wody nie utrzyma się na jej
powierzchni, lecz utonie, gdyż ma ciężar właściwy
większy niż woda. Ze względu na swoją twardość
oraz na specjalne właściwości samosmarowne gwa­
jak jeszcze do niedawna służył do wykonywania
panewek do łożysk mocujących w statkach wał, na
końcu którego znajdowała się śruba okrętowa.
Obecnie drewno to jest jednak coraz bardziej wypie­
rane przez specjalne tworzywa drzewne uzyskiwane
w wyniku modyfikacji naturalnego drewna. 1
Twardość drewna zależna jest od jego budowy
anatomicznej. Największą wartość osiąga ona na
przekroju poprzecznym, który jak pamiętamy po­
wstaje w wyniku przecięcia drewna w kierunku
 —
PODSTAWOWE WŁAŚCIWIOŚCI DREWNA Topola drewno bardzo miękkie', narzędzia 'skrawające
Populus sp. lekkie i łupliwe, mała na- i tnęce muszę być bar
tu rai na'trwałość, wykazu- dzo ostre, gdyż w prze­
je znaczną skłonność do ciwnym razie drewno
paczenia się, łatwo obra- się strzępi, żle się
. Właściwości .. . . .. bialne poleruje
Gatunek drewna , , Uwagi o obrobce
technologiczne
Lipa drewno lekkie, miękkie, przy toczeniu należy
!-------------------- Tilia sp. łatwo łupliwe, łatwe w ob- używać bardzo os-
róbce skrawaniem nie ma trych narzędzi, źle się
Sosna pospolita drewno średnio ciężkie, toczenie, frezowanie
skłonności do pęknięć i pa- poleruje
Pinus silvestris L. łatwo łupliwe, łatwo obra- struganie, źle się po-
bialne, trwałe w stanie su- leruje czenia się podczas su­
chym i w wodzie 1 szenia

drewno lekkie, łupliwe liczne twarde sęczki Grab drewno bardzo ciężkie, dobrze się toczy, do-
Świerk
trudne w obróbce, skłon- mogę tępić narzędzia, Carpinus betu- twarde, trudnołupliwe, brze się poleruje
Picea excelsa
ne do pękania źle się poleruje lus skłonne do pękania pod­
Link.
czas suszenia
Modrzew drewno ciężkie, łupliwe, dobrze się poleruje
świeże - trudne w obrób­
ce, suche - dobrze obra- prostopadłym do kierunku przebiegu słojów (kie­
bialne, nie wykazuje skłon­ runku prostopadłym do włókien). Musimy jednak
ności do pękania,
bardzo trwałe
pamiętać, iż drewno odznacza się właściwością zwa­
ną łupliwością. Oznacza to, że jeżeli w przekrój
Jodła drewno lekkie, miękkie, wymaga bardzo os- poprzeczny drewna będziemy wbijać lub wciskać
Abies alba Mili. łatwo łupliwe, twardsze trych narzędzi, gdyż w
i trudniejsze w obróbce od przeciwnym razie o- ostre narzędzie, np. dłuto, możemy spowodować
świerka, bardzo trwałe w brabiana powierzchnia rozłupanie obrabianego elementu. I tak do gatun­
wodzie, skłonne do pacze- nie jest gładka, drewno
nia się wilgotne trudno obra-
ków łatwołupliwych zaliczymy lipę, do łupliwych
bialne, źle się pole­ wszystkie wymienione przez nas gatunki iglaste
ruje oraz liściaste z wyjątkiem grabu i jesionu, które są
Dęb drewno ciężkie, łupli- stosunkowo dobrze gatunkami trudno łupliwymi.
Ouercus sp. we, trwałe, szerokosłoiste toczy się, dobrze się Inna ważna cecha (a właściwie stan drewna), na
- twarde, trudne w obrób- struga, lecz żle się po-
które trzeba zwrócić uwagę, to stopień jego wilgot­
ce; węskosłoiste - bar- leruje ności. Wraz ze wzrostem wilgotności drewno staje
dziej miękkie i łatwiejsze
w obróbce, stosunkowo
się mniej twarde a jednocześnie, jak zapewne wiemy
łatwo paczy się i pęka pod­ z praktyki, wzrost wilgotności utrudnia na ogół jego
czas suszenia obróbkę. Wilgotne drewno wykazuje także mniej­
Jesion drewno szerokosłoiste, dobrze struga się i po- szą wytrzymałość na odkształcenia: na zginanie,
Fraxinus excel- twarde, o dużej wytrzyma- leruje ściskanie itp. Z tych to względów do wykonywania
sior L. łości i trudne w obróbce -
elementy konstrukcyjne;
drewno wąskosłoiste Rys. 3. Badania wytrzymałościowe drewna: a) na ściskanie,
miękkie o niższej wytrzy­ b) na rozciąganie, c) na zginanie. Kształty próbek w bada­
małości - łatwe w obrób­
niach wytrzymałościowych odpowiadają pokazanym na
ce - wyroby stolarskie;
sprężyste, giętkie, nie jest rysunku, ale bez zachowania proporcji wymiarowych
zbyt trwałe, skłonne do pa-
czenia się i pęknięć pod­
czas wysychania .

Buk drewno ciężkie, twarde, bardzo dobrze daje się

Fagus silvatica L. łupliwe, trudne w obróbce toczyć i polerować, a
(parowanie i parzenie uła- także dobrze się gnie
twia obróbkę), skłonne do gnie
pękania, mało trwałe

Brzoza drewno średniociężkie, dobrze się toczy i po-

Betula sp. twarde, łupliwe, nie paczy leruje, łatwe w obrób-
się i nie pęka, mało ce skrawaniem i gię-
trwałe ciem

Olcha drewno lekkie,, miękkie'łatwe w obróbce skra-

Alnus sp. i łupliwe, mała trwałość waniem, dobrze się
w stanie suchym, w wo- poleruje
dzie bardzo trwałe, słabe
własności mechaniczne,
kruche, skłonne do pę­
kania podczas suszenia
 ŁAMIGŁÓWKA

Wszystkim majsterkowiczom, nawet tym naj­

mniej zaawansowanym, proponujemy wykonanie
bardzo ciekawej łamigłówki nazwanej ,,Rudym
osłem” przez producenta tej zabawki - radziecką
fabrykę ,,Kontakt” znajdującą się w mieście Josz-
kar-Oła.

Budowa zabawki jest bardzo prosta (rys. 1).

W płaskim pudełeczku o wewnętrznych wymiarach
65 x 81 mm znajduje się pięć prostokątów o wymia­
rach 16x32 mm, cztery kwadraty o boku 16 mm
i jeden większy kwadrat o boku 32 mm. Wszystkie
elementy łamigłówki oznaczone są cyframi tak, jak
na rysunku. Wyjątek stanowi duży kwadrat, na
Największą twardość drewno uzyskuje przy przecięciu pro­ którym narysowany jest osiołek. Wszystkie figury
stopadłym do kierunku przebiegu słojów łamigłówki muszą być wykonane dość precyzyjnie,
gdyż w przeciwnym razie będziemy mieli trudności
z przesuwaniem poszczególnych elementów łami­
wszelkiego rodzaju przedmiotów używamy wyłącz­ główki podczas jej rozwiązywania.
nie drewna suchego. Do spraw związanych z susze­
niem drewna jeszcze powrócimy ale już teraz nie Pudełko łamigłówki można zrobić z dowolnego
możemy zapomnieć o tym, że pod wpływem wahań materiału, np. z tektury, ze sklejki, z blachy czy
wilgotności drewno nasiąka, bądź wysycha, oddając z polistyrenu albo jakiegoś innego tworzywa sztucz­
wilgoć do otoczenia. To wiąże się z tzw. pracą nego. To samo dotyczy figur łamigłówki, które
drewna, a więc pęcznieniem i kurczeniem się mate­ jednak najlepiej wyciąć piłą włośnicową ze sklejki
riału. To z kolei powoduje powstawanie dodatko­ grubości około 4-5 mm. Sklejkę można będzie
wych naprężeń w miejscach bardziej obciążonych dokładnie wyszlifować papierem ściernym, nakleić
oraz w miejscach połączeń drewnianych elementów. na niej cyfry, np. z letrasetu, a na koniec pokryć
Gdybyśmy więc wykonali jakikolwiek przedmiot warstwą bezbarwnego lakieru nitro. Wizerunek
z wilgotnego drewna, to taki przedmiot schnąć osiołka można narysować ołówkiem, namalować
będzie paczył się. Jest to oczywiście zjawisko zupeł­ farbą, albo zastąpić jakimś barwnym emblematem
nie niepożądane. z kalkomanii - przecież w naszym wykonaniu wcale
Drewno w swojej budowie nie jest materiałem
jednorodnym. W różnych kierunkach, na różnych
przekrojach wykazuje ono zróżnicowane własności \
wytrzymałościowe. W tym wypadku możemy wy­ ✓
różnić dwa podstawowe kierunki anatomiczne
drewna: równoległy do włókien (słojów) i prostopa­
dły. W większości przypadków wytrzymałość na
ściskanie i rozciąganie drewna jest największa w kie­
runku równoległym do włókien, natomiast wytrzy­
małość na zginanie w kierunku do nich prostopa­
dłym. Aby mieć pełny obraz możliwości wykorzys­
tania poszczególnych gatunków drewna w praktyce
podajemy zestawienie opracowane wg tabeli zamie­
szczonej w książce F. Krzysika pt. ,,Nauka o drew­
nie” (PWN, Warszawa 1978) oraz na podstawie
książki Galewskiego pt. ,,Atlas najważniejszych
gatunków drzew” (PWRiL, 1958).
Piotr Kreyser
 Rozwiązanie konkursu pt.
„elektroniczny paradoks''
Ogłoszony w marcowym numerze „Młodego Te-
U 1 6 3 chfiika” z ubiegłego roku konkurs dla majsterkowi­
czów, pt. „Elektroniczny paradoks”, cieszył się
dużym zainteresowaniem Czytelników o czym świa­
dczy przeszło tysiąc rozwiązań nadesłanych pod
adresem redakcji. Większość z nich zawierała pra­
5 7 8 widłowy schemat paradoksalnego układu (patrz
,— — -------------- - rysunek). Tajemnicze, barwne pudełka widoczne
na fotografii w numerze ogłaszającym konkurs,
10 oprócz wystających na zewnątrz diod świecących
i elektrycznych wyłączników, zawierały dodatkowe
diody półprzewodnikowe tak włączone, by zwarcie
9 czerwonego wyłącznika powodowało przepływ prą­
lL = d — du przez czerwoną diodę świecącą, a zwarcie żółtego
wyłącznika - przez żółtą diodę.
RYS.2
nie musi być to osiołek a np. litera, kwiat, samochód
czy kaczor Donald.
Rozwiązanie łamigłówki polega na przesuwaniu
jej figur, których nie wolno wyjmować z pudełka ani
obracać ich, tak długo by wizerunek osiołka znalazł
się na dole pudełka w układzie przedstawionym na
rys. 2. Zapewniamy Czytelników, że jest to napraw­
dę trudne zadanie. Jedyne znane nam rozwiązanie
składa się z... 81 ruchów. Jeżeli ktoś z Czytelników
znajdzie inne, bardziej proste rozwiązanie, to po
nadesłaniu go pod adresem redakcji w terminie 3
miesięcy od daty ukazanie się tego numeru, weźmie
udział w losowaniu nagród książkowych ufundowa­
nych przez redaktora działu „Na warsztacie”. Oczywiście- układ będzie działał wyłącznie wte­
dy, gdy zasilimy go prądem przemiennym.
Poniżej podajemy znane nam rozwiązanie łami­
główki, ale radzimy nie korzystać z niego do chwili Spośród prawidłowych rozwiązań wylosowaliś­
całkowitej utraty cierpliwości przy samodzielnym my dziesięć, ich autorzy otrzymują nagrody rze­
rozwiązywaniu zagadki „Rudego osła”. czowe.

A oto lista nagrodzonych Czytelników: 1. Jacek

Rozwiązanie łamigłówki - znajdujące się w nawiasach
objaśnienia odnoszą się wyłącznie do ostatniej cyfry: 9 (do
środka, tzn. do linii dzielącej na połowę wolną przestrzeń
w pudełku), 4, 5,8 (w dół), 6,10 (do środka),8,6,5,7 (w górę
i w lewo), 9,6,10 (w lewo i w dół), 5,9,7,4,6,10,8,5,7 (w dół
i w prawo), 6, 4, 1, 2, 3, 9, 7, 6, 3, 2, 1, 4, 8, 10 (w prawo
i w górę), 5, 3, 6, 8, 2, 9, 7 (w górę i w lewo), 9, 6, 3, 10 (w
prawo i w dół), 2,9 (w dół i w prawo), 1,4,2,9,7 (do środka),
8, 6, 3,10, 9 (w dół), 2 ,4,1,8, 7 (w lewo), 6,3,2,7,8,1,4,7 (w
lewo i w górę), 5, 9, 10, 2, 8, 7, 5, 10 (w górę i w lewo), 2.
Uwaga: figurę opatrzoną wizerunkiem osiołka traktuje­
my w rozwiązaniu jako „2 ” .
Jerzy Pietrzyk
Janacz z Kodrąbia, 2. Przemysław Jankowski ze
Szczecina, 3. Ryszard Tokarski z Bytomia, 4. An­
drzej Jędrzejczak z Nakła n/Notecią, 5. Stanisław
Kamiński z Gdyni, 6. Grażyna Kapłoń z Sosnowca,
7. Andrzej Kowalski z Myszkowa, 8. Wiesław
Krajewski z Warszawy, 9. Jan Ptak z Ząbek, 10.
Stanisław Zieliński z Warszawy.
Wszystkim uczestnikom konkursu dziękujemy
za nadesłame rozwiązania, a zdobywcom nagród
gratulujemy.
 PROSTY PRZYRZĄD
DO WYCINANIA OTWORÓW
Budując różnego rodzaju urządzenia, często spo-
tykamy się z koniecznością wykonania podkładek
o małych średnicach z cienkiej blachy aluminiowej,
miedzianej, mosiężnej lub z innych materiałów, np.
z preszpanu. Dla przykładu: wykonanie podkładki
2 miedzianej blachy grubości 0,3 mm o zewnętrznej
średnicy 5 mm i wewnętrznej średnicy 3 mm jest
niezmiernie kłopotliwe.
Chcemy zatem zaproponować Czytelnikom wy­
konanie prostego przyrządu, za pomocą którego
będziemy mogli wycinać otwory o przekroju okrą­
głym a także wykonać potrzebne podkładki z róż-
nych materiałów o niewielkiej grubości,
Na rys. 1 pokazujemy korpus - główny element
tego przyrządu - jest to kostka, którą można wyko-
nać dwojako, zależnie od możliwości. W kostce
o wymiarach około 40x40x120 mm można albo
wyfrezować kanałek szerokości 3 mm na głębokość
25 mm, albo też skręcić śrubami dwa płaskowniki
o wymiarach 10x40x 120 mm i 25x40x 120 mm
 między którymi umieszczony będzie trzeci pła­
skownik o wymiarach 5x 15x 120 mm.
Po skręceniu płaskowników śrubami, dobrze jest
dodatkowo zabezpieczyć je przed przesuwaniem się
za pomocą kołków.
Dopiero po przygotowaniu korpusu rozpoczyna­
my wiercenie otworów wg rys. 1. Otwory muszą być
wykonane bardzo starannie, najlepiej będzie wy­
wiercić otwory o mniejszej średnicy, i dopiero
potem rozwiercać je do żądanych wymiarów roz-
wiertakami.
W dolnej części kostki konieczne jest wykonanie
nawierceń wiertłami o 1 mm większymi od zasadni­
czego otworu.
Wywiercenie otworów o typowych wymiarach
(np. 3, 4, 5 mm itd.) znacznie ułatwiają wykonanie
stempli wycinających, łatwiej bowiem będzie uzy­
V
skać stalowe pręty o całkowitych wymiarach, któ­
rych nie potrzeba dodatkowo obrabiać. Zakładając,
że otwory będą wycinane w cienkich i miękkich
materiałach, części tnące mogą być nie utwardzone.
/ Na rys. 2 pokazujemy stemple potrzebne do
wycięcia podkładki wg omówionego przykładu:
w szczelinę kostki przy otworze 0 3 mm kładziemy
kawałek blachy, a do otworu przyrządu wkładamy
stempelek (A - z rys. 2) i uderzamy weń młotkiem.
Następnie w otwór 0 5 mm wkładamy stempelek (B
- z rys. 2) z podtoczeniem 0 2,9 mm, na które
nakładamy blaszkę z wyciętym otworem 0 3 mm
i wycinamy zewnętrzną krawędź podkładki nastę­
pnym uderzeniem młotka (rys. 3).

Stefan Zbudniewek
 Trudności paliwowe, jakie mocno od-
czuwają obecnie posiadacze samocho-
dów w Polsce, zaczęły się w 1973 roku,
i to wcale nie w Polsce. Dyktowane
przez arabskich producentów ropy ceny
paliw wzrosły wtedy niemal na całym
świecie. Wystąpienie trudności paliwo-
wych nakazywało konstruktorom oprą-
cowywanie oszczędniejszych samocho-
dów. Kryzys paliwowy ogarnął nie tylko
Europę, ale również rynek Stanów Zje-
dnoczonych.
Wielkie koncerny samochodowe
USA musiały szybko reagować na nową
sytuację. Wynikiem tego było podjęcie
prac nad samochodami mniejszymi niż
budowane dotychczas.
Amerykański koncern Chrysler Cor-
poration ma filie w Wielkiej Brytanii i we
Francji. Postanowiono zunifikować no-
we pojazdy przeznaczone dla odbior-
ców w Stanach Zjednoczonych i w Eu-
t -M m
ropie. Nowe, mniejsze samochody W tamtych warunkach „Dodge Omni"
Chryslera przedstawiono w 1977 roku. i „Plymouth Horizon" były małymi sa­
Pierwszym był angielski „Chrysler Sun- mochodami, bardziej oszczędnymi niż
beam", w pięć miesięcy później, 26 lis- inne amerykańskie wozy, a poza tym
topada 1977 roku, odbyła się prezenta- miały przedni układ napędowy, nie sto­
cja francuskiego wozu „Simca Hori- sowany powszechnie w samochodach
zon", a za kilka dni, w grudniu tego produkcji amerykańskiej. Zaintereso­
samego roku pokazano dwa amerykań- wanie europejskich fachowców nową
skie samochody: „Dodge Omni" i „Ply- rodziną małych wozów Chryslera kon­
mouth Horizon".
centrowało się na wychwyceniu różnicy
Prezentacja nowych samochodów w konstrukcji pojazdów produkowa­
Chryslera nie wywołała w Europie tak nych w Europie i w Stanach Zjednoczo­
?uże? ° zainteresowania, na jakie ocze- nych.
'wał producent, Chrysler spieszył się bardzo z wpro­
, Eur°P,e produkowany już od 1974 wadzeniem do sprzedaży nowej rodziny
ro. u świetny „Volkswagen Golf" i od samochodów. Świadczy o tym wyko­
roku 1976 nie mniei udany samochód rzystanie wielu zespołów podwozia po­
„Ford Fiesta". Ukazanie się nowego chodzących z pojazdów wcześniej już
francuskiego Chryslera potraktowano konstruowanych. Wszystko to zostało
jako potwierdzenie słusznej koncepcji schowane w nowo opracowane nadwo­
samochodu z przednim układem napę- zie samochodu. Tak np. francuska
dowym. Nowe samochody Chryslera „Simca Horizon" otrzymała silniki sto­
miały większe znaczenie dla rynku USA. sowane w samochodach: „Simca
1100" i „Simca 1307/1308". Również
zawieszenie kół „Simki Horizon" po­
chodzi ze wspomnianych wyżej modeli.
Przednie zawieszenie przeniesiono
z produkowanej przez 10 lat „Simki
1100". Z tyłu natomiast „Horizon" ma
zawieszenie przeniesione z większych
w o z ó w -„S im k i 1307/1308".
Małe „Chryslery" amerykańskie mają
podwozie rozwiązane odmiennie niż
wozy europejskie. Z przodu zastosowa­
no zawieszenie z kolumnami typu Mc
Pherson, płaski zbiornik paliwa o po­
jemności 49 litrów umieszczony w bez­
piecznym miejscu, przed osią tylną sa­
mochodu, w przeciwieństwie do zbior­
nika paliwa wozów europejskich, który
znajduje się za osią tylną i jest bardziej
narażony na zgniecenie w razie uderze­
nia samochodu od tyłu. Pojemność
zbiornika paliwa „Simki Horizon" jest
mniejszy o 2 litry, kształt zbiornika jest
inny, mniej płaski.
Wprowadzając do produkcji w Ame­
ryce nowe samochody Chrysler nie dys­
. ponował gotowym silnikiem, jak to mia­
ło miejsce w Europie. Poza tym na ame­
rykańskie warunki np. silnik 1100 cm3
byłby „m ały". Zdecydowano się na za­
kup silników u Volkswagena. Są to silni­
ki o pojemności 1716 cm3.
 Aby skierować uwagę fachowców na
„Simkę Horizon" producenci zdecydo­
wali się na szerokie wprowadzenie elek­
troniki. Wystawiony w paryskim salonie
samochodowym w październiku 1978
roku pojazd wyposażony został w kom­
puter pokładowy. W deskę rozdzielczą
samochodu wbudowano skrzyneczkę
o prostokątnej powierzchni czołowej,
zawierającej dwa rzędy przełączników
oraz elektroniczny wskaźnik cyfrowy.
Przyciskając odpowiednie przełączniki
można odczytać na wskaźniku cyfro­
wym: dokładny czas, czas pracy silnika
liczony od wybranego momentu, np. od
rozpoczęcia jazdy, również od wybrane
go momentu przebytą drogę oraz ilość
zużytego paliwa, a także średnią pręd
kość jazdy i zużycie paliwa na jednostkę
przebytej drogi w 1/100 km. Wyświetla­ właściwą sztywność nadwozia, tylne układu napędowego, czyli ma silnik
ne dane otrzymywane są z sygnałów od drzwi mają dolną krawędź dość wyso­ z przodu, a napędzane są koła tylne.
dwóch czujników: przepływu paliwa ko, biegnącą na tej samej wysokości jak Od dwóch lat budowane w Europie
oraz przebytej drogi, a także od własne­ klamki drzwi bocznych. samochody amerykańskiego Chryslera
go komputerowego zegara kwarcowe­ Oprócz Francji i Stanów Zjednoczo­ sprzedawane są pod nazwą firmową
go. Po odpowiednim skojarzeniu tych nych samochody rodziny nazywanej „Talbot".
sygnałów otrzymujemy wynik przeli­ „Horizon" buduje również Wielka Bry­ Krótka z konieczności ocena samo­
czenia komputera na wskaźniku cy­ tania. Noszą one nazwę dawnej firmy chodów z rodziny Horizon może się
frowym. angielskiej „Sunbeam" należącej do sprowadzać do podkreślenia zalet: do­
„Komputer pokładowy" ma również amerykańskiego koncernu Chrysler bra stateczność w ruchu, dobre wyko­
pamięć. Zebrane dane mogą być prze­ Corporation. Produkuje się samochody nanie, uniwersalność nadwozia - po
chowywane przez wiele dni. Aby prze­ z silnikami o pojemności skokowej 928, złożeniu tylnych siedzeń możliwość
chować wynik obliczeń komputera, aku­ 1295, 1598 i 2172 cm3. Ten ostatni silnik przewożenia dużych bagaży. Wadą jest
mulator samochodu nie może być odłą­ pochodzi z innej firmy angielskiej Lotus dość duża masa własna samochodu,
czony od instalacji elektrycznej, a także stąd nazwa wozu „Sunbeam-Lotus". która ma bezpośredni wpływ na jedo
napięcie akumulatora nie może spaść Samochody angielskie buduje się w 3- dynamikę.
poniżej 6 V. Podobne elektroniczne drzwiowej wersji nadwoziowej i z klasy­
urządzenia zliczające stosowane były cznym rozmieszczeniem elementów Zdzisław Podbielski
dotychczas jako dodatkowe wyposaże­
nie samochodów sportowych. Przydaje
się ono kierowcy, ale jest bardzo kosz­
towne i z powodzeniem można się oby­ Dane techniczne samochodu „Chrysler Horizon" (Sunbeam)
wać bez niego.
Zastosowanie „komputera pokłado­ Nadwozie samonośne 5-miejscowe, 5-drzwiowe (3-drzwiowe).
Silnik 4-suw., 4-cyl., chłodzony cieczą, umieszczony poprzecznie z przo u
wego" w małym samochodzie Chrysle­
napędza koła przednie (umieszczony wzdłużnie z przodu napędza koła
ra, i to w wykonaniu seryjnym jest do­
wodem postępującego rozwoju elektro­
Średnica cyl. x skok tłoka /poj. skokowa - 74x65 m m / 1118 cm
niki, a tym samym znacznego obniżenia
kosztów produkcji urządzeń elektronicz­ (78,6x66,7 mm / 1295 cm3).
nych stosowanych do samochodu. Moc maks. 44 kW (ISO), przy 5600 obr./min. (44 kW (ISO), przy 5000
Podkreślając zmniejszenie kosztów w y­ obr./min.)
twarzania urządzeń elektronicznych Stopień sprężania 9,6:1 (8,8:1).
Skrzynka przekładniowa 4-biegowa, całk. synchronizowana.
warto jednak zaznaczyć, że omawiany
- Zawieszenie'przednie: trójkątne wahacze poprzeczne, wzdłużne drążki
„komputer pokładowy" użytkowany
skrętne, amortyzatory teleskopowe, stabilizator (wahacze poprzeczne,
jest tylko w jednej odmianie samocho­
du „Horizon" oznaczonej SX, pozostałe sprężyny śrubowe, amortyzatory teleskopowe, stabilizator).
- Zawieszenie tylne: trójkątne wahacze wleczone, sprężyny śrubowe
odmiany, a jest ich we Francji cztery, nie
amortyzatory teleskopowe, stabilizator (os sztywna wahacze wzdłużne
mają komputera. i skośne, sprężyny śrubowe, amortyzatory teleskopowe).
„Chrysler Horizon", jak juz wcześniej - Hamulce dwuobwodowe ze wspomaganiem, przednie tarczowe, tylne
wspomniano, budowany jest we Francji bębnowe, mechaniczny hamulec ręczny działa na koła tylne.
w pięciu odmianach. Stosowane są - Ogumienie o wymiarach 145SR13 (155SR13). /1QQR »
obecnie silniki o pojemności skokowej - Długość (szer.) wys. pojazdu - 396/168/141 cm (383/160,5/139,5 cm).
1118 cm3 i 1442 cm3, jednakże silnik
- Rozstaw osi - 252 (241,5 cm).
o większej pojemności ma moc zróżni­
- Masa własna pojazdu - 945 kg (880 kg).
cowaną zależnie od odmiany. Wszyst­ - Prędkość maksymalna - 147 (145) km/h.
kie francuskie wozy mają nadwozia 4- - Zużycie paliwa - 7.0 1/100 km przy V = 90 km/h (8-11 1/100 km).
drzwiowe z piątymi drzwiami tylnymi
otwieranymi do góry. Aby utrzymać
 tak zarejestrowanego obrazu, trzeba posłu­
żyć się specjalnym urządzeniem sprzężonym
z monitorem telewizyjnym lub też z odbior­
ci nikiem telewizji barwnej.
System ,,Mavica” nie jest jednak jeszcze
w pełni dojrzały i upłynie najmniej półtora
roku, zanim aparat będzie mógł być wpro­
Kamera fotograficzna wadzony na rynki światowe. Zanim to nastą­
Sony - ,,M avica” pi, muszą być jeszcze opracowane różne
dodatkowe urządzenia, takie chociażby jak
O aparacie fotograficznym bez błony pisa­ specjalna kopiarka, która umożliwi wykony­
liśmy już w ,,M T” . Dzisiaj możemy należy­ wanie barwnych kopii fotograficznych z ob­
cie ocenić ten system fotograficzny, otrzy­ razów zarejestrowanych na dysku magnety­
maliśmy bowiem bliższe dane techniczne cznym. Posiadacz aparatu chce bowiem tak­
aparatu, a pochodzące wprost ze źródeł japo­ że mieć możliwość wklejenia do swojegc
ńskich. albumu rodzinnego fotografii wykonanych Kasetka ,,MaIvipak” z tarczą magnetyczną , na
Otóż - firma SONY na specjalnej konfe­ tym nowoczesnym aparatem, nie będzie go której zapisywane są w kamerze obrazy
rencji prasowej, zorganizowanej w Japonii zadawalał obraz oglądany wyłącznie na ekra­
24 sierpnia 1981 r., przedstawiła prototyp nie monitora lub telewizora. świetlanie obrazów z większej liczby dysków
swojej kamery fotograficznej, stanowiącej Przedstawiony na wspomnianej konfere­ ,,Mavipak” , w czym przypomina automaty­
podstawowy element systemu „MAVICA” . ncji prasowej system „Mavica” składa się czny rzutnik do przezroczy z magazynkiem
Nie chodzi tu o kamerę fotograficzną w do­ z elementów podstawowych oraz z wyposa­ szeregu obrazów, kopiarka do uzyskiwania
tychczasowym znaczeniu tych słów, lecz żenia dodatkowego. barwnych pozytywów fotograficznych obra­
o pewnego rodzaju kamerę telewizyjną rejes­ Do elementów podstawowych, tworzą­ zów zajrestrowanych na dyskach „Mavi-
trującą na magnetycznym nośniku nieru­ cych system podstawowy, zaliczymy samą pak” , urządzenie nadawcze i odbiorcze do
chome obrazy. Podobieństwo do znanych kamerę ,,Mavica” , dysk magnetyczny słu­ przesyłania po liniach telefonicznych obra­
nam aparatów fotograficznych wyraża się żący do rejestracji obrazów i noszący nazwę zów zarejestrowanych w kamerze ,,Ma-
z jednej strony - w zewnętrznej formie „Mavipak” oraz przeglądarkę elektroniczną vica” .
kamery, zbudowanej na kształt typowej lus­ „Mavica-vivier” . Przeglądarka w połącze­ O kamerze trzeba powiedzieć, że korpus
trzanki jednoobiektywowej z wymiennymi niu ze zwykłym odbiornikiem telewizji bar­ jej ma wymiary 130x89x53 mm, masę ok.
obiektywami, z drugiej zaś strony w uzyski­ wnej umożliwia oglądanie na ekranie tegoż 800 g, a więc zbliżony jest wymiarami
waniu nieruchomych obrazów. Na tym koń­ telewizora barwnych obrazów zapisanych na i kształtem do przeciętnego aparatu fotogra­
czy się jednak podobieństwo aparatu do dysku „Mavipak” . ficznego. W korpusie mocowane są wymien­
znanych nam dotychczas systemów fotogra­ ne obiektywy (zaczep bagnetowy), a dotych­
Poza systemem głównym znajduje się całe
ficznych, natomiast rozwiązania techniczne wyposażenie dodatkowe, do którego firma czas opracowano modele trzech obiekty­
zastosowane w kamerze „Mavica” nie mają SONY zalicza następujące elementy: minia­ wów: standardowy 2/25 mm, długoognisko­
nic wspólnego z klasyczną techniką fotogra­ turowy przenośny magnetowid „Betamax” , wy 1,4/50 mm oraz obiektyw o zmiennej
ficzną. Wnętrze kamery zbudowane jest na mogący współpracować z kamerą „Mavica” ogniskowej 1,4/16 do 64 mm. Obraz rzucany
zasadzie elektronicznej techniki video i fun­ dla rejestrowania otrzymywanych w niej ob­ przez obiektyw ma wymiary 10x10 mm
kcjonuje zgodnie z prawami tej techniki. razów, specjalna kopiarka do uzyskiwania i przechodzi przez lustro półprzepuszczalne
Obraz rejestrowany tu jest w postaci sygna­ duplikatów z dysków „Mavipak” z zarejes­ ustawione za obiektywem. Lustro to odbija
łów elektromagnetycznych na miniaturo­ trowanymi na nich obrazami, automatyczna część promieni świetlnych w kierunku wiz­
wym dysku magnetycznym. Dla obejrzenia przeglądarka umożliwiająca kolejne wy- jera kamery i obraz ten może obserwować
osoba wykonująca zdjęcie, odpowiednio na­
Kamera „ M anca", po prawej stronie u góry obiektywy wymienne, po prawej u dołu kasetki „Mavi- stawiając jego ostrość oraz dobierając właści­
p a k " zawierające dyski magnetyczne wą kompozycję obrazu. Pozostała część pro­
mieni kierowana jest na przetwornik fotoele-
ktryczny, stanowiący ,,serce” kamery.
Przetwornik ten analizuje obraz rozkładając
go na 280 000 punktów i przetwarzając każ­
dy z punktów na sygnał elektryczny. Sygna­
ły te podlegają w kamerze dalszej obróbce
i są rejestrowane na dysku magnetycznym
,,Mavipak” umieszczonym wewnątrz kame­
ry. Szczegóły rozwiązań technicznych doty­
czących realizacji sposobu zapisu sygnałów
nie zostały wyjaśnione bliżej przez produ­
centa.
Dysk magnetyczny, przypuszczalnie
o średnicy ok. 50 mm, umieszczony jest
w płaskiej obudowie o wymiarach 54 x 60 x 3
mm. Nadaje się więc do przesłania pocztą
w zwykłym liście. Należy przypuszczać, że
w kamerze odpowiedni układ napędowy na­
daje dyskowi ruch obrotowy i na takim
ruchomym nośniku zapisywane są sygnały
elektromagnetyczne. Zapis odbywa się na
koncentrycznych ścieżkach magnetycz-
 wizjer
nych, pojemność jednego dysku wynosi 50 spust
barwnych obrazów, można więc wykonywać komery
serie zdjęć następujących po sobie w bardzo obwody pizeiwarzania obrazu
wyuczeni©
małych odstępach czasu. Czułość całego zasilania
układu odpowiada czułości ogólnej błony komery obwody sterowania
mechanizmu kamer
światłoczułej wynoszącej 200 ASA, czyli 24
DIN. Jak z tego widać, jakość obrazów
otrzymywanych w systemie ,,Mavica” jest
nieco niższa niż obrazów telewizyjnych, do lustro
której jesteśmy przyzwyczajeni w codzien­
nej praktyce.
lustro
Kamera „Mavica” wyposażona jest w ele­ ibfpizepuszczalne
ktroniczną migawkę o czasach otwarcia od
1/60 do 1/2000 s oraz w samowyzwalacz.
Mechanizm kamery, a więc napęd dyski, akumulatory
magnetycznego, a także układy elektronicz­
ne oraz migawka zasilane są z trzech akumu-
latorków niklowo-kadmowych. Jedno nała­
dowanie tych akumulatorków wystarcza na
wykonanie 200 zdjęć.
Zarejestrowane obrazy można odtworzyć
napęd
wkładając kasetkę z dyskiem, czyli ,,Mavi- koseto dysku
pak” , do przeglądarki elektronicznej „Ma- z dyskiem przetwornik
vica-vievier” lub do urządzenia „Betamax” magnetycznym ■łotoelektroniczny obiektyw
i łącząc je ze standardowym telewizorem do CCO
odbioru programu barwnego. W obrazie na
ekranie tego telewizora można korygować Wewnętrzna budowa kamery ,,Mavica
zarówno barwę, jak też i kontrast. Podczas
wspomnianej na początku konferencji pra­ wiedź na te pytania nie jest dzisiaj możliwa urządzenia elektronicznego. Trudno nawet
sowej prezes firmy SONY, p. Morita powie­ i przyniesie ją dopiero przyszłość. Można mówić o kosztach takiej odbitki bo urządze­
dział, że w przygotowaniu znajduje się opra­ natomiast zastanowić się nad wadami i zale­ nie kopiujące nie zostało jeszcze skonstruo­
cowanie systemu suchego kopiowania barw­ tami systemu i wyciągnąć z nich stosowne wane. Na konferencji prasowej wspomniano
nych obrazów otrzymywanych na drodze wnioski. wprawdzie o zastosowaniu elektrostatycznej
elektronicznej w kamerze „Mavica” , i te Otóż najpoważniejszą wadą systemu jest metody kopiowania barwnego na zwykłym
zarówno dla użytku domowego, jak też prze­ stosunkowo niska rozdzielczość uzyskiwa­ papierze, czyli metody zbliżonej do ksero­
mysłowego. Przy okazji podkreślił on, że nych obrazów, czterokrotnie niższa niż roz­ grafu, ale dającej obrazy o pełnej skali barw.
w trakcie prac nad systemem ,,Mavica” dzielczość obrazów barwnych sporządzo­ I tu jednak również osiąganie obrazów o od­
wyniknęła konieczność opracowania wielu nych w tradycyjnym systemie fotografii bar­ powiedniej rozdzielczości i wysokiej wier­
nowych zagadnień technicznych, tak że wne*), opartej o materiały światłoczułe zawie­ ności odtwarzanych barw nie jest możliwe
w efekcie firma SONY uzyskała ponad 65 rające helogenki srebra. Można by wpraw­ przy zachowaniu rozsądnych i akceptowa­
patentów na opracowane przez siebie kon­ dzie zastosować tu elektroniczne elementy nych przez masowego klienta kosztów uzy­
strukcje. analizujące takiego typu, jak użyte w kame­ skiwanych kopii. Dlatego też plany produ­
centa idą w kierunku zastosowania do tych
Na wspomnianej konferencji podano rach telewizyjnych satelity ,,Voyager” , da­
celów barwnych materiałów fotograficznych
również przewidywane ceny kamery i prze­ jące obraz złożony z 640 000 elementów,
zamiast z 280 000 elementów, z jakich zbu­ opartych na światłoczułych związkach
glądarki elektronicznej, stanowiących pod­
stawowy komplet urządzeń systemu ,,Mavi- dowany jest obraz w kamerze ,,Mavica” . To srebra.
Przechodząc do zalet prezentowanego
ca” . Aktualne rozwiązania techniczne i ko­ jednak pociągnęłoby za sobą dalszy, niepro­
porcjonalny do efektów wzrost ceny kame­ systemu fotograficznego trzeba podkreślić
szta produkcji wyznaczają cenę kamery na
fakt odejścia od tradycyjnego nośnika obra­
ok. 670 dolarów, przeglądarki na ok. 220 ry. Pozostaje więc jedynie nadzieja na to, że
zów, jakim była dotychczas błona światło­
doi., kasetki „Mavipak” na ok. 2,60 doi., uda się w niedalekiej przyszłości wyprodu­
czuła. Odpada tu cały proces negatywowy
pamiętać należy jeszcze, że do kompletu kować elementy o pożądanej wysokiej roz­
dzielczości przy równoczesnym obniżeniu wraz z obróbką laboratoryjną. Zaoszczędzić
urządzeń potrzebny jest także telewizor
więc można spore ilości srebra niezbędne
przystosowany do odbioru programów bar­ kosztów tej produkcji. W każdym razie
dotychczas do produkcji materiałów świat­
wnych. Zakłada się jednak milcząco, że obecnie osiągana rozdzielczość obrazu
w systemie „Mavica” dyskwalifikuje ten łoczułych.
potencjalny nabywca kamery ,,Mavica te­ Następną zaletą jest łatwość sporządzania
lewizor taki posiada już w domu. system, gdy chodzi o użycie go dla celów
dowolnej liczby kopii dysków z zapisanymi
Na tak stosunkowo wysokie ceny tych profesjonalnych, zadowolić on może jedynie
na nich obrazami. Ma również znaczenie
urządzeń wpływa m. in. wysoki koszt pro­ wymagania części fotoamatorów.
Drugą, nie mniej poważną wadą systemu fakt łatwego przesyłania pocztą w listach
dukcji przetwornika fotoelektrycznego. Fir­
kasetek z zarejestrowanymi obrazami, co
ma SONY wyraziła nadzieję, że w ciągu jest związanie go ściśle z dosyć rozbudowa­
umożliwiają niewielkie wymiary i ciężar
najbliższych lat uda się zapewne na tyle nym oprzyrządowaniem, jakie stanowią nie­
zbędne do oglądania obrazu urządzenia ele­ tych kasetek. Wreszcie nie do pogardzenia
obniżyć koszta, aby cena kamery spadła do
jest także łatwość, z jaką można zarejestro­
1/3 ceny pierwotnej. Czy to się uda, pokaże ktroniczne. Bez urządzeń tych obraz nie
wane na dyskach magnetycznych obrazy
przyszłość. Pozostaje jeszcze pytanie, w-ja­ może zaistnieć. A pozytywy, które można by
przesyłać na drodze telefonicznej.
kim stopniu system ,,Mavica” jest rewelacją wkleić do albumu rodzinnego uzyskać moż­
i czy spowoduje on rewolucję w technice na będzie dopiero w przyszłości, przy pomo­
Ryszard Kreyser
fotograficznej. W pełni precyzyjna odpo- cy skomplikowanego i zapewne drogiego
 *A s t r o n o m i a *
* dla wszystkich *
10 MARCA 1982 R. - KONIEC ŚWIATA?
Co pewien czas świat obiega wiadomość o zbliża­
jącym się nieuchronnie końcu świata. Podawane są
różne daty oraz mniej lub bardziej dokładne opisy
samego kataklizmu. Jeśli jest to związane z różnego
rodzaju wróżbami czy przepowiedniami (data
,,końca świata” wyraża się wtedy na ogół liczbą
uważaną w jakimś sensie za magiczną, np. rok
2000), to możemy w nie po prostu wierzyć lub nie.
Ale zdarzają się również przepowiednie związane
z określonymi zjawiskami, najczęściej astronomicz­
nymi, które dosyć precyzyjnie określają moment
zjawiska, natomiast jego przebieg i skutki najczęś­
ciej wyolbrzymiają. Wystarczy przypomnieć, jaką
panikę wywoływało niegdyś zaćmienie Słońca;
w czasach znacznie nam bliższych podobny efekt
miała również informacja o przewidywanym przejś­
ciu Ziemi przez obszar silnego roju meteorów.
Ostatnie ,,wróżby” mają jednak tę przewagę nad
wszystkimi poprzednimi, że na ogół możemy je
sprawdzić, analizując konkretnie zjawiska, na dłu­
go przedtem, zanim się spełnią.
Według przewidywać najbliższa katastrofa zasłu­
gująca na miano „końca świata” ma nastąpić 10
Rys. 1. Wyjaśnienie mechanizmu powstawania pływów
(przypływów i odpływów mórz) na skutek oddziaływania
siężyca. Rzeczywiste rozmiary i odległości nie są przedsta­
wione w tej samej skali, w celu wyraźniejszego uwidocznie­
nia szczegółów
marca 1982 r. Spróbujmy wyjaśnić, jak w rzeczy­
wistości będzie ona wyglądała.
Ziemia rozerwana na kawałki?
Ponad 7 lat temu dwaj Amerykanie J. Gribbin i S.
Plagemann wydali książkę, z której można się do­
wiedzieć, iż w roku 1982 plenety Układu Słoneczne­
go będą się znajdowały w bardzo niezwykłym poło­
żeniu. Wszystkie one ustawią się mianowicie
wzdłuż jednej linii po tej samej stronie Słońca,
każda z planet znajdzie się więc w koniunkcji ze
wszystkimi pozostałymi. Autorzy książki sugerują
również skutki, jakie tego rodzaju ustawienie się
planet może wywołać w naszym Układzie Słonecz­
nym: w wyniku zwiększonych oddziaływań przy­
pływowych (tych samych, które powodują na Ziemi
powstawanie przypływów i odpływów mórz), zna­
cznie wzrośnie m. in. aktywność Słońca, a co za tym
idzie, pojawią się znaczne anomalie pogodowe,
wystąpią wielkie trzęsienia ziemi, m. in. w amery­
kańskim stanie Kalifornia, itp. Inni autorzy zajmu­
jący się tym niezwykłym ułożeniem planet widzą
naszą sytuację jeszcze bardziej dramatycznie, a su­
gestia, iż Ziemia zostanie rozerwana na kilka części,
nie należy do rzadkości.
Czym więc są te siły przypływowe, które mogą
tak drastycznie zmienić los naszej planety? Prześle­
dźmy to na przykładzie oddziaływania Ziemi
z Księżycem. Wiemy, że siła przyciągania grawita­
cyjnego jest odwrotnie proporcjonalna do kwadratu
odległości. Dlatego też punkt A na powierzchni
Ziemi (patrz rys. 1), leżący najbliżej Księżyca, jest
przyciągany przez niego silniej niż punkt B leżący
w środku, a punkt B z kolei silniej niż punkt C na
przeciwległej półkuli. Względne siły działające na
punkty A i C są więc skierowane od środka Ziemi na
zewnątrz i rzeczywiście dążą niejako do rozerwania
naszej planety. Jednak w zwykłych warunkach siły
 Tabela 1. SIŁY PRZYPŁYWOWE SŁOŃCA,
KSIĘŻYCA 1PLANET
-------------------------------------- » --------------- 1
Masa M Odległość R Siła
(kg) (km) (N)

Księżyc 7,35x1022 3,84 x 10b 2,21x10 9

Słońce 1,99x1030 1,50x108 1,00x10'9
Suma = 3,21 x10 9

Planety . Masa Odległość Siła

Wenus 4,87x1024 4,18 x 107 1,13x10 13

Jowisz 1,90x102/ 6,28x108 1,31x10 M
(4 księżyce) 3,70x1023 6,28x108 2,54x10 18
Mars 6,42x1023 7,80x107 2,30x10 15
Merkury 3,32x1023 9,21x107 2,23x10 '16
Saturn 5,69 x 102b 1,28xl09 4,62x10 '16
{8 księżyców) 1,46x1023 1,28 x 109 1,19x10 ’9
Uran 8,96x 102& 2,72-109 7.35x10 18
Rys. 2. Względne położenia Słońca i planet w dniu 10 marca
Neptun 1,03x1026 4,35x109 2,13x10'18
3,10x10"2’
1982 r. Zaznaczony jest kierunek przemieszczania się punktu
(2 księżyce) 1,50x1023 4,35x109
równonocy wiosennej
Pluton
(z księżycem) 1,56x1022 5,75x109 1,39x10 22
Suma - 1,30x10 13 Podstawiając do tego wzoru odpowiednie wielkości
(patrz tabela 1), możemy się przekonać, że główny
te są niewielkie i ich jedynym obserwowanym efek­ efekt przypływów, jak oczekiwaliśmy, pochodzi od
tem są tzw. przypływy. Dwa razy na dobę wod\ Księżyca. Słońce, .mimo że ma prawie 30 milionów
oceanów podnoszą się średnio o 1 metr (dokładna razy większą masę i leży tylko ok. 400 razy dalej od
wartość zależy od wzajemnego położenia Ziemi, Ziemi niż Księżyc, działa z siłą ponad dwukrotnie
Księżyca i Słońca, które również ma swój udział mniejszą. Wartości policzone dla innych planet (z
w obserwowanych przypływach), a powierzchnia uwzględnieniem ich największych księżyców) są
lądów o ok. 20 cm. Efekt nie jest więc zbyt znaczny, przedstawione w tabeli 1. Jeśli podsumujemy od­
a do rozerwania skorupy ziemskiej jeszcze daleko. dzielnie siły pochodzące od Słońca i Księżyca,
Zwykle wpływ planet na poziom przepływów jest a oddzielnie od planet, to przekonamy się, że
zaniedbywany. Mają one stosunkowo małe masy i są planety nawet w tym najkorzystniejszym przypad­
względnie daleko od Ziemi, tak że ich wkład do sił ku, gdy są ustawione wzdłuż linii Słońce-Ziemia,
przypływowych jest praktycznie zerowy, zwłaszcza mają niewielkie znaczenie. Całkowita siła przypły­
że na ogół plenety rozmieszczone są w sposób wowa pochodząca od nich stanowi bowiem jedynie
powodujący przynajmniej częściowe równoważenie 0,004% siły pochodzącej od Słońca i Księżyca, czyli
się tych sił. Jednak gdy plenety ustawią się w jednej że nawet jeśli prognoza Gribbina i Plagemanna
linii i wszystkie będą się znajdowały po jednej byłaby prawdziwa, oceany podniosłyby się dodat-
stronie Słońca,* spowodują w efekcie wzrost sił
przypływowych. Wszystkie planety traktowane ra­
zem będą wtedy znacznie bliżej Ziemi, a siły działa­
jące od każdej z nich z osobna będą się dodawały, co
może nastąpić tylko w tym szczególnym przy­
padku.
Jak duże będą skutki takiego ustawienia planet,
możemy się przekonać, wykonując kilka prostych
obliczeń. Wartość siły przypływowej, czyli różnicę
sił, z jakimi ciało o masie M działa z odległości R na
dwa punkty (np. A i C na rys. 1) o jednostkowych
masach? leżące na przeciwległych półkulach Ziemi,
policzymy ze wzoru
^ ^ GM GM
Fi - F 2= --------------------- -
R2 (R+d)2

gdzie G jest stałą grawitacji, a d - średnica Ziemi.

 Merkury Wenu6 Ziemia Mars Jowisz Saturn Uran Neptun' Pluton
1.1 324.0 88.0 100.2 150.9 206.7 195.7 240.9 264.7
1.11 131.1 138.2 131.8 204.8
164.5 209.1 196.7
1.111 237.5 183.7 160.1 176.8 211.2 197.6
241.3 264.9 205.0
1.IV 331.8 241.6 265.0 205.2
233.5 190.9 190.6 213.6
1.V 198.6 242.0 265.2 205.4
136.7 281.1 220.3 204.4 215.8 199.6 242.3 265.4 205.6
1.VI 248.7 330.2 250.2 219.2 218.2 200.6
1.VII 344.2 17.8 278.8 234.2 220.5 201.6
242.7 265.6 205.9 ■
1.VIII 157.0 243.1 265.7 206.1
67.5 308.4 250.4 222.8
1.IX 202.6 243.4 265.9 206.3
259.8 117.6 338.2 267.6 225.2 203.6 243.8 266.1
1.X 2.6 166.3 7.5 206.5
285.1 227.5 204.6 244.2
1.XI 174.9 216.4 266.3 206.7
38.2 303.9 229.9 205.6
1.XII 268.2 244.6 266.5 206.9
264.2 68.5 322.7 232.2
31.XII 206.6 244.9 266.6 207.2
18.0 311.7 99.0 341.8 234.5 207.5 245.3 266.8 207.4

kowo o 0,04 mm, a lądy o 0,008 mm, co daje efekt ,,MT 2/1982). Gdyby planety miały ustawić się
praktycznie niemierzalny.
w jednej linii, wówczas wszystkie, położone dalej od
Widzimy więc, iż większość efektów przypływo­ Słońca niż Ziemia, widzielibyśmy na niebie położo­
wych pochodzi od Księżyca i Słońca. Przy ich ne bardzo blisko siebie. Tymczasem, jak Czytelnicy
najkorzystniejszym ustawieniu się względem Ziemi zapewne pamiętają, koniunkcję Jowisza z Saturnem
fale przypływów mogą w zatokach wznosić się mogliśmy obserwować w 1981 r. (trzykrotnie).
nawet na kilkanaście metrów. Podniesienie się wód Następna taka sytuacja już szybko się nie powtórzy.
o dodatkowy milimetr, spowodowane niezwykłym Obecnie Jowisz oddala się od Saturna, by dopiero
położeniem planet, nie jest więc groźne, a w żadnym w połowie 1983 r., spotkać się z Uranem. Uran
wypadku nie powinno być wykorzystywane jako natomiast przetnie linię Słońce-Neptun dopiero
pretekst do wysnuwania hipotezy o zbliżającej się w 1993 r. Czyli - planety dalekie są od tego, aby
katastrofie.
mogły znajdować się na jednej linii. Ich długości
heliocentryczne (kąt w płaszczyźnie ekliptyki, li­
Sytuacja 10 marca 1982 r. czony od punktu równonocy wiosennej) w ciągu
roku 1982 zmieniają się w sposób przedstawiony
W rzeczywistości położenia plenet w roku 1982 w tabeli 2. Merkury, z okresem 88 dni’, obiegnie
będą dosyć dalekie od sugerowanych przez wspom­ w tym czasie Słońce ponad 4-krotnie, Wenus (okres
nianych wcześniej autorów. Aby się o tym przeko­ 225 dni) wykona ok. 1,5 obiegu, a Neptun i Pluton
nać, wystarczy spojrzeć na niebo lub zajrzeć do przesuną się na niebie zaledwie o ok. 2°. Najmniej­
jakiegokolwiek rocznika astronomicznego (por. np. szy zakres długości heliocentrycznych planet przy­
pada 10 marca i wynosi 95°. Sytuację tę przedstawia
rys. 2. Wszystkie 9 planet znajdzie się w tym dniu
rzeczywiście po jednej stronie Słońca, zmieszczą się
one prawie w jednej ćwiartce. Do położenia liniowe­
go jest jednak bardzo daleko. Nasze wcześniejsze
obliczenia sił przypływowych okazały się przesa­
dzone, rzeczywiste efekty będą jeszcze dużo mniej­
sze. Obawy, że w najbliższej przyszłości jakieś
niezwykłe ustawienie planet (nawet w jednej linii)
może spowodować np. katastrofalne trzęsienia zie­
mi, również się nie potwierdziły. Następne, podob­
ne do tegorocznego, ułożenie wszystkich planet nie
nastąpi wcześniej niż prawdopodobnie w XXIV
wieku. Jesteśmy więc świadkami bardzo rzadkiego
i ciekawego zjawiska, którego skutków w żadnym
wypadku nie powinniśmy się obawiać. Końca świa­
ta (na razie) nie będzie!

Marek Staniucha
ZAAAITOŚCI TEAAATYCZNE Rys. 1. Kostka Rubika

kostka w ę g ie r s k a

„Kostka węgierska”, zwana także kostką Rubi­

ka, to kolorowy plastykowy sześcianik 3x3x 3 (rys. - - *1 G
1 ), tak skonstruowany, że każda z warstw może
obracać się w swojej płaszczyźnie niezależnie od
pozostałych. W ułożeniu początkowym ściany kost­
iji ry
ki są jednobarwne (rys. 1), ale obrót którejkolwiek
warstewki burzy ten układ, a po kilku takich ruch­
ach kostka jest już bardzo pstrokata. Zadanie polega Rys. 2. Schematyczne oznaczenia podstawowych obrotów
na powrocie do położenia wyjściowego. Liczba kostki
możliwych układów kolorów równa jest 43 252 003
274 489 856 000 ; gdyby komputer układał milion
pozycji na sekundę, nie zdołałby ułożyć wszystkich
nawet i przez milion lat. Więcej informacji o kostce
podałem w poprzednim odcinku Rozmaitości Mate­
matycznych; dziś obiecany algorytm układania.
Inny (bardzo ciekawy) algorytm zamieścił „Prze­
krój”, jeszcze inny ukaże się w miesięczniku „Del­
ta” nr 2/82.
Algorytm nie jest „pełny” w tym sensie, że trud­
no byłoby go bezpośrednio zaprogramować na kom
puterze. Ostatecznie ułożenie kostki wymagać bę­
dzie jeszcze wielu kombinacji i... orientacji prze­ Rys. 3a. Cykliczna zamiana trzech narożników. Pozostałe
narożniki nie zmieniają położenia, ale zmieniają orientację
strzennej.
Podstawowa zasada, z której wynikają wszystkie
reguły układania jest zupełnie jasna: kolor ściany
jest taki, jaki jej środkowego sześcianika. Dlatego
końcowe położenie każdego klocka jest określone
już od samego początku.
Algorytm układania rozpada się na trzy fazy:
1) ustawienie klocków narożnych we właściwych
miejscach (rys. 6 ),
2 ) ustawienie klocków narożnych we właściwych
miejscach i właściwie zorientowanych, Rys. 3b. Cykliczna zamiana narożników w kierunku prze­
3) ustawienie klocków krawędziowych. ciwnym do ruchu wskazówek zegara
 Rys. 3c. Klocek narożny we właściwym miejscu, ale żle Rys. 6. Wygląd kostki po zakończeniu pierwszych dwóch
zorientowany faz układania

Rys. 3d. Klocek narożny we właściwym miejscu i właściwie Rys. 7a. Cykliczne przestawienie trzech klocków krawędzio­
zorientowany wych przedniej warstwy. Wszystkie pozostałe klocki nie
zmieniają położenia ani orientacji

Rys. 4 Przedstawienie dwóch klockow narożnych Rys. 7b. Cykliczne przestawienie klocków krawędziowych
w kierunku odwrotnym do ruchu wskazówek zegara

Rys. 5a. Zmiana orientacji trzech narożników. Pozostałe Rys. 8a. Cykliczne przestawienie klockow środkowego
narożniki nie zmieniają orientacji plasterka („w dół” ). Pozostałe klocki nie zmieniają położeń
ani orientacji

Rys. 5b. Zmiana orientacji trzech narożników (obrót „w Rys. 8b. Cykliczne przestawienie klocków środkowego
lewo” ) plasterka („do góry")

Rys. 9. Jeszcze inna cykliczna zamiana trzech klocków
Rys. 10. Jak poradzić sobie z dwoma źle zorientowanymi
klockami?
Schematyczne oznaczenia ruchów kostką wyjaśnia
rysunek 2. Widzimy na nim kolejno obrót górnej
ściany w kierunkach zaznaczonych strzałkami, ob­
rót prawej ścianki ,,do góry”, obrót przedniej ścian­
ki w lewo, dolnej w lewo, środkowej w dół, dwu
skrajnych w górę. Pojedyncza strzałka oznacza za-
wsze obrót o 90 stopni, obroty o 180 stopni symboli­
zują podwójne strzałki jak na pozostałych dwóch
diagramach na rys. 2 .
Operacja 1. Ustawienie narożników. Ustawiamy
je, cyrkuł ująć je po trzy, jak na rysunku 3. Może się
zdarzyć, że będziemy zmuszeni chwilowo przesta­
wić narożnik już dobrze ułożony, ale zawsze w koń­
cu zdołamy ustawić je wszystkie. W rezultacie tej
operacji wszystkie klocki narożne winny znaleźć się
na swoich miejscach, być może tylko źle zoriento­
wane (rys. 3c i 3d).
Operacja 2. Orientacja narożników. Mamy już
wszystkie robi kostki na właściwych miejscach, rys.
5 pokazuje, jak zgodnie obrócić trzy narożniki o 1/3
obrotu w kierunku ruchu wskazówek zegara albo
przeciwnie do ich ruchu. Podobnie jak i przy
wkładaniu narożników na właściwe miejsca musimy
kombinować, jak z takich zmian po trzy złożyć
wszystkie potrzebne nam przekształcenia. Dla uła­
twienia można opracować dodatkowe przekształce­
nia, obracające np. dwa klocki, każdy z nich w prze­
ciwną stronę.
Operacja 3. Ustawienie klocków krawędziowych.
Po ustawieniu 8 naroży zabieramy się za krawędzie.
Kostka nasza wygląda już jak na rysunku 6 - na
każdej ścianie charakterystyczna piątka kwadraci­
ków tego samego koloru. Właściwy układ znów
składamy z obrotów ,,po trzy” , rysunki 7, 8 i 9
podają kilka sposobów. Ta faza pracy jest najtrud­
niejsza, a ewentualna pomyłka przeważnie niweczy
poprzednie wysiłki; z drugiej strony ostateczny cel
już blisko i praca jest przyjemniejsza niż przygoto­
wawcze ustawianie narożników. Unikajmy przekrę­
conych klocków (w dobrym położeniu, ale źle zo­
rientowanych) jak na rys. 10. Najlepiej taki klocek
od razu wyrzucić na inną ścianę i próbować wsta­
wiać powtórnie. Jeśli się nie uda, można ratować się
12-elementowym przekształceniem, widocznym na
rysunku 10. Zamienia ono parę źle zorientowanych
klocków, położonych na tej samej ścianie kostki.
Przedstawiony tu algorytm nie jest szybki, wy­
maga przeciętnie wykonania około stu ruchów;
najszybsze znane dziś gwarantują ułożenie kostki
w około pięćdziesięciu. Można go znacznie polep­
szyć, opracowując własne sposoby przyspieszania
poszczególnych faz (pomocne mogą być np. sposo­
by z algorytmu z „Przekroju”). Miłej zabawy. Pa­
miętajcie, że nienaoliwiona kostka skrzypi przera­
źliwie i może budzić innych domowników.
Michał Szurek
 Spotkanie

m m Z-------

Beczka napełnia się jednostajnie przy natężeniu

Ii = V/t. Przy opóźnianiu natężenie I2 = V/x
jest wartością średnią, a więc prawdziwe natęże­
ZŁOŚLIWE ZADANIE
nie wypływu zmienia się od wartości 2I2 = 2V/i
Beczkę napełniono wodą z kranu, co trwało (przy pełnej beczce) do zera (gdy beczka się
T = 10 min. Na poziomie dna wykonano otwór, opróżnia). Ponieważ natężenie strumienia wody
przez który beczka opróżniła się w ciągu i = 15 z kranu 1 Y
stanowi zaledwie
min. Jak będzie przebiegać napełnianie z kranu 3/4 maksymalnego natężenia wypływu
beczki z otworem?
7T _ 2 V . , ,
Dla utrudnienia podaję Ci od razu dwa roz­ za2 - -yy • , więc beczka z otworem nigdy
wiązania.
się nie napełni całkowicie. Poziom wody
Rozwiązanie 1
w beczce będzie dążył do takiej wartości, przy
Natężenie strumienia wody z kranu (zdefinio­ której natężenie wypływu będzie równe natęże­
wane jako objętość wody wypływającej w jedno­ niu strumienia wody z kranu l\. Zajdzie to
stce czasu) wynosi Ii = V/t gdzie V jest objętoś­ oczywiście przy poziomie wody w beczce rów­
cią beczki. Natężenie strumienia wypływającego nym 3/4 wysokości beczki.
I2 = V/t. O napełnianiu beczki z otworem
decyduje różnica tych natężeń A l = Ii— 12, która
jest równa stosunkowi objętości beczki V do
szukanego czasu napełniania tx: I = V/t. Wobec
tego:

A jakie jest Twoje rozwiązanie? Pierwsze, czy

drugie, czy jeszcze inne? Czy warunki zadania
można tak zmodyfikować, aby słuszne było
rozwiązanie, które uważasz za błędne? Czy zada­
nie jest dostatecznie ściśle sformułowane. Na­
pisz na adres redakcji - najciekawsze wypowie­
dzi nagrodzimy książkami i wydrukujemy. Cze­
kam na listy miesiąc od chwili ukazania się
numeru.
Jan Gaj
 rami korozji metali, to znaczy czynnikami przyspie­
szającymi korozję, są: wilgoć, pyły oraz chemiczne
zanieczyszczenie powietrza. Rozpuszczone w wo­
dzie gazy oraz inne obecne w powietrzu zanieczysz­
czenia wytwarzają elektrolit. Elektrolit ten, wnika­
jąc w pory, szczeliny .i zagłębienia na powierzchni
metali, powoduje powstawanie niezliczonej ilości
mikroogniw elektrochemicznych. Powstające mi-
kroogniwa to najbardziej zaciekły wróg metali -
korozja elektrochemiczna.
Ale też i zwykłe, a nawet starannie oczyszczone
i osuszone powietrze może powodować korozję
metali. Sprawdzimy to doświadczalnie.
o KOROZJI Za pomocą pilnika lub gruboziarnistego, a nastę­
ZZA la b o r a to r yjn eg o sto łu pnie drobnoziarnistego papieru ściernego czyścimy
do połysku kawałeczki blachy lub drutu stalowego
cz. I i miedzianego. Następnie tak oczyszczone przed­
mioty ujmujemy szczypcami i wprowadzamy do
Zniszczenia i straty, jakich powodem jest korozja płomienia palnika gazowego. Już po paru minutach
na świecie, są ogromne. Szacuje się, że obecnie ogrzewania, początkowo jasne i lśniące powierzch­
rocznie korozja niszczy około 20 %światowej produ­ nie ściemnieją i pokryją się nalotem. Grubość wars­
kcji metali. Dotyczy to przede wszystkim wyrobów twy tego nalotu zależy w dużej mierze od tempera­
z żelaza i jego stopów, a więc przedmiotów stalo­ tury płomiertia oraz czasu ogrzewania.
wych i żeliwnych. Atakowanie przez korozję ele­ Analiza chemiczna składu takich nalotów wyka­
mentów statków, samochodów, latarni ulicznych, że, że są to tlenki, a konkretnie: tlenek żelaza
mostów, maszyn budowlanych i rolniczych, słupów i tlenek miedzi. A więc ogrzewanie metali, nawet
wysokiego napięcia czy innych konstrukcji stalo­ w czystym powietrzu, wywołuje ich szybką korozję.
wych przyczynia wszystkim olbrzymich strat mate­
rialnych.
Korozji, chociaż nieco wolniejszej, ulegają także Dwa rodzaje korozji
inne powszechnie w technice użytkowane metale,
jak np. cynk, cyna, kadm, miedź, nikiel, ołów czy Procesy korozji, w wyniku których zachodzi
wolfram. niszczenie metali, mogą mieć dwojaki charakter.
Mamy więc do czynienia z
- korozją chemiczną,
Dlaczego metale korodują? - korozją elektrochemiczną.
Procesy korozji chemicznej zachodzą w środowi­
Poza nielicznymi wyjątkami, do których należą skach bezwodnych, najczęściej przy współudziale
metale szlachetne, jak złoto czy platyna, z punktu wysokich temperatur. Korozji chemicznej ulegają
widzenia termodynamiki naturalnym stanem dla więc np. paleniska kotłów, układy wydechowe i tur­
zdecydowanej większości popularnych metali jest biny silników spalinowych, dysze silników odrzuto­
stan utleniony. Inaczej mówiąc, naturalną dążnoś­ wych, jak też wszelkie metale ogrzewane w obec­
cią metali jest tworzenie związków chemicznych. ności aktywnych gazów. N-ie bagatelizując strat
Dlatego też poza złotem i platyną nie spotykamy i szkód powodowanych wśród metali przez korozję
nigdy w przyrodzie metali w postaci czystej, lecz chemiczną, możemy ją porównać do małego ładun­
zawsze jako związki. Najczęściej są to tlenki, siarcz­ ku dynamitu. Pozostając przy tym porównaniu,
ki, chlorki czy siarczany metali. Zasada jest taka - korozji elektrochemicznej trzeba przypisać rolę po­
im więcej energii włożymy w wyodrębnienie z rud tężnego ładunku termojądrowego. Dotyczy to za­
danego metalu (żelaza, cynku czy glinu), tym ła­ równo skutków, jak i zasięgu niszczącego działania
twiej i szybciej przechodzi on w naturalną dla siebie korozji elektrochemicznej.
postać utlenioną, czyli właśnie tlenki, siarczki, Co gorsza, radosna twórczość i beztroskie działa­
chlorki czy siarczany. nie człowieka sprawiają, że energia i zasięg ataków
) Właśnie takie przechodzenie ze stanu metaliczne­ korozji elektrochemicznej narasta obecnie lawi­
go w stan utleniony nazywamy korozją. Stymulato­ nowo.
 Przykładowo szacuje się, że z wyprodukowanych
w latach 1890-1923 1800 min ton stali, w tym
samym przedziale czasu prawie połowa uległa znisz­
czeniu przez korozję, Natomiast wskutek wciąż
wzrastającego zanieczyszczenia atmosfery, szyb­
kość procesów korozji zwiększyła się w ciągu ostat­
nich 10 lat aż trzykrotnie.
A więc dziś, w roku 1981, korozji ulega w ciągu
roku tyle metalu, ile do II wojny światowej ulegało
podczas około 25 lat. Dlatego naszym obowiązkiem
jest poznać procesy korozji jak najlepiej, aby tym
skuteczniej ją zwalczać.
Tylko o korozji chemicznej
Jak już wspominaliśmy, korozja chemiczna za­
chodzi w środowiskach bezwodnych. W warunkach
naturalnych (ale oczywiście bez udziału wody)
głównym czynnikiem wywołującym korozję chemi­
czną jest zawarty w powietrzu tlen. Pod jego działa­
niem żelazo zawarte w stalach czy w żeliwie zaczyna
stopniowo przechodzić w tlenek. Powstająca wars­
twa tlenków żelaza jest popękana i porowata, wsku­
tek tego tlen może wnikać w metal coraz głębiej.
Inaczej wygląda rzecz w przypadku cynku, chro­
mu czy aluminium. Powstająca na powierzchni
cynku warstewka tlenkowa jest bardzo szczelna
i silnie związana z podłożem. Kiedy w postaci
białego nalotu taka warstewka powstanie, metal jest
już skutecznie przez nią chroniony.
Podobnie na powierzchni aluminium też samo­
rzutnie powstaje ochronna warstewka tlenku. War­
stewka ta jest cienka, bezbarwna i doskonale zwią­
zana z podłożem.
Jeszcze cieńsza, właściwie niewidoczna, wars­
tewka tlenkowa powstaje na powierzchni chromu.
Jak z podanych przykładów widać, den i udenia-
nie nie zawsze są wrogami metali, często je nawet
ratują. Dlatego też w technice bardzo często w celu
chronienia metali przed korozją uciekamy się właś­
nie do ich silnego udenienia. Weźmy tu jako przy­
kład aluminium i jego stopy. Wytworzona samo­
rzutnie na ich powierzchni warstewka tlenkowa
chroni je skutecznie, ale tylko pod warunkiem
nieobecności wilgoci. Z chwilą gdy pojawia się
woda, korozja szybko dobiera się do metalu.
Aby więc uniemożliwić korozji taki atak, musimy
po prostu powstającą na aluminium powłokę tlen­
kową odpowiednio pogrubić.
Zabieramy się do pracy.
Odporne na korozję, a przy tym dające się barwić
niby tkanina czy drewno, powłoki tlenkowe na
aluminium wytwarzamy za pomocą prądu elektry­
cznego.
Zasadniczo pożądany jest tu prąd stały o napięciu
20 V. Jednak gdy brak nam odpowiedniego pros­
townika (niestety, prostowniki do akumulatorów
samochodowych dają napięcie 12-14 V), wówczas
możemy zastosować prąd zmienny o napięciu
ok. 20-30 V.
UWAGA: Do doświadczenia, które zaraz opisze­
my, nie wolno stosować prądu zmiennego bezpo­
średnio z sieci, a więc o napięciu 220 V. Konieczny
jest transformator lub autotransformator, który ob­
niży napięcie czerpane z sieci z 220 do 20-30 V.
Nasze doświadczenia możemy wykonać na ka­
wałkach drutu, pręta lub blaszki aluminiowej.
W zlewce na 250 cm3 sporządzamy wodny 15%
roztwór kwasu siarkowego. Ponieważ rozpuszcze­
niu się kwasu w wodzie towarzyszy wydzielanie się
znacznych ilości ciepła, powstający roztwór silnie
się ogrzeje. Musimy go więc ostudzić do temp.
12-15°C. W tym czasie drobnoziarnistym papierem
ściernym czyścimy do połysku nasze aluminiowe
próbki. Następnie na ściankach zlewki zawieszamy
naprzeciw siebie dwa paski blachy lub dwa kawałki
drutu aluminiowego. Nasze próbki muszą być za­
nurzone co najmniej do połowy w roztworze kwasu
siarkowego. Teraz obie próbki łączymy z prostow­
nikiem lub z transformatorem i włączamy prąd
elektryczny. Rozpocznie się elektroliza roztworu
kwasu siarkowego. Jeżeli do pracy użyliśmy prądu
stałego, to na anodzie, czyli na próbce aluminiowej
połączonej z dodatnim biegunem prostownika, za­
cznie się wydzielać den, zaś na katodzie, to znaczy
na próbce aluminium połączonej z ujemnym biegu­
nem prostownika, wydzielać się będzie wodór.
 Jeśli natomiast próbki aluminium będą połączo­ do 70-80°C i zanurzamy w mm utlenioną próbkę
ne z zaciskami transformatora, czyli wtedy, gdy aluminiową. Przekonamy się, że już po 3-5 minu­
zastosujemy prąd zmienny, na obydwu próbkach, tach próbka aluminiowa zabarwi się w sposób tak
przemiennie, będzie się wydzielać tlen i wodór. Pod trwały, że nie zmyje jej nawet najdokładniejsze
wpływem wydzielającego się podczas elektrolizy płukanie w wodzie.
bardio aktywnego, gdyż atomowego, tlenu, zacho­ W wykonanym doświadczeniu celowo spowodo­
dzi szybkie utlenianie aluminium, co prowadzi do waliśmy silną korozję aluminium. Tak wytworzona
tworzenia się trójtlenku aluminium, AI2O3. warstewka A120 3 jest świetną ochroną przed ataka­
mi korozji. Dlatego też w technice powszechnie jest
Używając prądu stałego, elektrolizę prowadzimy dziś stosowane elektrolityczne utlenianie alumi­
10 minut, a gdy stosujemy prąd zmienny - 20 nium, zwane anodowaniem lub eloksalacją.
minut. Przy użyciu prądu stałego warstewką AI2O3
pokryje się tylko jedna nasza próbka aluminiowa - Tą właśnie metodą bardzo skutecznie chronione
anoda. Natomiast przy użyciu do elektrolizy prądu są przed korozją wszelkie konstrukcje aluminiowe,
zmiennego, warstewka A120 3 utworzy się na obu jak np. samoloty, łodzie elementy pojazdów, ściany
zanurzonych w roztworze kwasu siarkowego prób­ osłonowe budynków. Te ostatnie, jak również wiele
kach aluminiowych. artykułów galanteryjnych i sprzętu domowego oraz
turystycznego, są z zasady kolorowe. Po prostu
Po zakończeniu elektrolizy wyjmujemy próbki wykorzystujemy specjalne właściwości powłoki
i bardzo dokładnie płuczemy je w bieżącej wodzie. AI2O3, która umożliwia barwienie wyrobów alumi­
A teraz próbkę aluminiową - anodę, lub inną niowych na dowolny, pożądany kolor.
dowolną próbkę, przy utlenianiu prądem zmien­
nym, zanurzamy do wodnego barwnego roztworu. Tak więc w niektórych wypadkach umiemy już
Do sporządzenia takiego roztworu możemy użyć dziś zwalczać korozję jej własną bronią i przy okazji
dowolnego rozpuszczalnego w wodzie roztworu ba­ łączyć pożytek z estetyką.
rwnika, atramantu lub też soli związków nieorgani­ Następnym razem zajmiemy się korozją elektro­
cznych, takich jak np. nadmanganian potasu, chemiczną.
KMnOą, czy dwuchromian potasu, K2Cr20 7 . Roz­
twór wodny wymienionych substancji ogrzewamy Mgr Stefan Sękowski

morskiego wydobywa się obecnie około 20% ne do morza, powodując zanieczyszczenie

Nauka i technika ropy naftowej dostarczonej na rynek świato­ środowiska wód przybrzeżnych. Wpraw­
na znaczkach pocztowych wy. Awarie szybów wiertniczych, np. nie­ dzie istnieją przepisy o ochronie środowiska,
dawna katastrofa platformy wiertniczej na stosuje się również czasem odpowiednie
Morzu Północnym, powodują zwykle prze­ urządzenia oczyszczające, lecz to wszystko
Ochrona Oceanów dostanie się do morza dużej ilości ropy na­ niewiele pomaga. Dlatego drukowane na
przed zniszczeniem ftowej. znaczku hasło „Chroń morze, zapobiegaj
Również zakłady przemysłowe, szczegól­ jego zanieczyszczeniu” jest bardzo aktualne.
Na jednym ze znaczków hiszpańskich nie te położone na terenach przybrzeżnych,
przedstawiono trzy główne źródła zniszczeń odprowadzają ścieki i odpady poprodukcyj­ Jan Barczyk
oceanów: wieże wiertnicze, zbiornikowce
oraz zakłady przemysłowe. Jest to pierwszy
znaczek zwracający uwagę na niekorzystne
oddziaływanie rozwoju techniki na środowi­
sko morskie.

Platformy wiertnicze, z których dokonuje

się wierceń w dnie mórz i oceanów, stwarza­
ją zagrożenie ze względu na awarie syste­
mów wydobywczych ropy naftowej. Rów­
nież groźne w skutkach są awarie zbiorni­
kowców, szczególnie supertankowców, któ­
rych ładunek wynosi setki tysięcy ton ropy
naftowej. Awarie zbiornikowców kilkakrot
nie już spowodowały zanieczyszczenia wód
przybrzeżnych Francji, Hiszpanii i Wielkiej
Brytanii. W 1979 roku przy północno-za
chodnich brzegach Hiszpanii zapalił się
grecki zbiornikowiec, z którego wyciekło do
morza ponad 60 tysięcy ton paliwa. Z dna
 Z N A C Z E N IE W Y R A Z Ó W
KOMPUTERÓWKA-ANKIETA
1. Przyrząd geodezyjny do pomiarów inklinacji
2. Podstawowa część pługa mająca za zadanie podnoszenie pod­
Poszczególne wyrazy komputerówki zostały zaczerpnięte z tego ciętej skiby, przesuwanie jej na bok i odwracanie
numeru. Litery, mieszczące się w prostokącie obwiedzionym
grubą kreską, czytane z góry na dół* utworzą rozwiązanie. 3. Obrabiarka do wyrównywania zewnętrznych powierzchni za
pomocą narzędzia skrawającego
Zadaniem Czytelników' jest odczytanie zaszyfrowanego hasła,
podanie tytułów artykułów, z których zostały zaczerpnięte hasła, 4. Regularne złoże, zawierające jednorodne masy minerałów lub
oznaczone kropką, i podkreślenie najciekawszego. skały
Autorzy poprawnych odpowiedzi, którzy nadeślą je pod adre­ 5. Wielkość zmienna charakterystyczna dla danego zjawiska lub
sem Redakcji w ciągu 2 tygodni od chwili ukazania się tego numeru aparatury
„M T ” , (z.adnotacją „KOMPUTERÓW KA-ANKIETA” nr 1), 6. Krótka rura o zmiennym przekroju służąca do zmiany pręd­
wezmą udział w losowaniu 10 nagród książkowych. kości i ciśnienia przepływającej przez nią pary, gazu lub cieczy
7. Wysyłanie fal elektromagnetycznych, akustycznych, świetl­
nych lub tp.
8. Wyrzynanie za pomocą rylca rysunków na metalu, szkle lub
tp.
9. Jedna z zewnętrznych ścian budynku (fasada)
10. Podział atomów lub cząsteczek na części o równych lecz
przeciwnych ładunkach elektrycznych
11. Zjednoczenie kilku wielkich przedsiębiorstw w celu prowa­
dzenia uzgodnionej polityki gospodarćzej
12. Rozdrobniony materiał skalny używany do betonów lub jako
materiał na podłoże nawierzchni drogowych
13. Stop żelaza, niklu i kobaltu posiadający taki sam współczyn­
nik rozszerzalności jak szkło, w wziązku z tym jest stosowany
na oprawki szklanych baniek grzejnych, lamp elektrycznych
14. Benzyna z dodatkiem czteroetylku ołowiu jako środka przeci­
wstukowego, zabarwiona na różowo, stosowana do napędu
silników gaźnikowyeh
15. Nauka zajmująca się metodami pomiarów wielkości i kształtu
Ziemi, wyznaczaniem położenia i wysokości punktów na jej
powierzchni
16. Mieszanina węglowodorów otrzymywana przy destylacji i;opy
naftowej, używana jako materiał pędny i rozpuszczalnik
17. Gałąź biologii zajmująca się zjawiskami elektrycznymi w; orga­
nizmach żywych
18. Zespól sprzężonych ze sobą na stałe maszyn lub narzędzi
działających jednocześnie dla jednego celu
19. Samodzielny lub przymusowy obieg cieczy, powietrza lub
innego gazu w odpowiednim urządzeniu technicznym
20. Największe wychylenie drgającego albo wahającego się ciała
z położenia równowagi
21. Oddziaływanie wzajemne ciał, powodujące wyprowadzenie
jednego z nich lub obu ze stanu spoczynku lub zmianą ich
ruchu albo też ich odkształcenia
22. Silnie zjonizowany gaz, powstający np. w łuku elektrycznym
składający się z wolnych jąder i wolnych elektronów
23. Odkształcenie lub trwała zmiana postaci normalnej ciała
24. Pierwiastek chemiczny. Metal szlachetny o żółtej barwie,
ciągliwy, kowalny, odporny na działanie kwasów
25. Własność chemiczna ciała charakteryzująca jego zdolność do
przechodzenia ze stanu stałego w ciekły
26. Czynność lub urządzenie mające na celu łagodzenie skutków
uderzeń, drgań i wstrząsów
27. Metoda oczyszczania produktu od różnego rodzaju zanieczy­
szczeń
28. Aparat do rozdzielania cieczy o różnych ciężarach właściwych
29. Samolot przystosowany do startu i lądowania na lotnisku oraz
na wodzie
30. Wyrób wykonany po raz pierwszy, stanowiący wzór do wyko­
nywania dalszych egzemplarzy
31. Odcinek mostu położony między dwiema podporami

DŹWIĘKOSZCZELNE OKNA
Zadanie nr 383
Jednym z utrapień, jakie niesie lu­
dziom cywilizacja, jest hałas, którego
głównym źródłem Są wielkie aglomera­
cje miejskie.
Hałas męczy, a jego skutki odczuwa
się czasem w nieoczekiwany sposób.
Gdy na przykład wprawione przez hałas
w ruch cząsteczki powietrza wyładowu­
ją swoją energię na budynku mieszkal­
nym, doprowadzają ściany i domowe
sprzęty do przykrych wibracji.
Do walki z hałasem wciąż jeszcze
przywiązuje się jednak stosunkowo nie­
wielką wagę, mając na względzie istnie­
nie kilku innych, groźniejszych proble­
mów, którym daje się pierwszeństwo.
Nieraz mieszkańcy wielkich bloków sa­
mi są powodem powstawania hałasu,
w czym pomagają im źle wytłumione
ściany budynku, trzaskające drzwi od
windy lub sąsiad słuchający głośno gra­
jącego radia. W takiej sytuacji znajdują
się także ludzie starsi i chorzy, dla któ­
rych mocne dźwięki są szczególnie
PLEBISCYT KLUBU WYNALAZCÓW
Chcąc zyskać szersze rozeznanie zainteresowań wśród czytelników
Klubu, a jednocześnie umożliwoć im wpływ na charakter publikowanych
w nim zadań, ogłaszamy plebiscyt na tematykę zadań konkursowych.
W swoich listach do redakcji już obecnie Czytelnicy dopominają się
o zadania z takich dziedzin, jak: elektronika, motoryzacja, gospodarstwo
domowe, sport, działka rekreacyjna oraz różnego rodzaju hobby. Chcemy
zmienić te sporadycznie nadchodzące uwagi w masową akcję dającą
wyniki ugruntowane liczbą odpowiedzi.
Zachęcamy do udziału w naszym plebiscycie. Należy pisemnie w miarę
możliwości szerzej, odpowiedzieć na pytanie: Z jakiej dziedziny i jakiego
rodzaju zadania chcę otrzymać w Klubie Wynalazców „Młodego Tech­
nika”?
Wypowiedzi prosimy nadsyłać do naszej redakcji z dopiskiem „Kon-
kurs-plebiscyt” Termin nadsyłania wypowiedzi - dwa miesiące od chwili
ukazania się w sprzedaży tego numeru „Młodego Technika” . Odpowiedź
na pytanie plebiscytu można nadsyłać na oddzielnej kartce wraz z rozwią­
zaniem zadania 383. Między uczestników konkursu-plebiscytu rozlosuje­
my wiele nagród książkowych.
przykre i dokuczliwe. Wielu Czytelników simy o podanie wieku autora projektu
mieszka w miastach, często przy ruchli­ i o dopisek na kopercie: „Klub Wynalaz­
wych ulicach, które już od wczesnych ców, zadanie 383".
godzin rannych dają o sobie znać doku­ Aby zachęcić Czytelników do syste­
czliwym zgiełkiem. Do nich przede matycznego kontaktu z Klubem Wyna­
wszystkim kierujemy to zadanie. Loka­ lazców „M T " wprowadzamy dodatko­
torzy wielkich bloków mieszkalnych sta­ we współzawodnictwo długotermino­
rają się we własnym zakresie zaradzić we. Każde z nadesłanych rozwiązań
nadmiernemu przenikamiu hałasu do otrzyma notę od 0 do 10 pkt., która trafi
ich mieszkań. Obijają drzwi wejściowe do specjalnej kartoteki. Po zakończeniu
materiałem dźwiękochłonnym, kładą tegorocznej serii zadań ujawnimy tych,
na podłogę grube dywany, a na ścia­ którzy zbiorą największą liczbę punktów
nach wieszają ciężkie makaty. W tak i wyróżnimy ich dodatkowymi nagroda­
odizolowanym mieszkaniu pozostaje mi rzeczowymi oraz dyplomami Mis­
jednak miejsce, przez które w dalszym trzów Klubu Wynalazców „M T ".
ciągu przeniają niepożądane dźwięki.
Jest to okno, które jest źródłem światła U W A G A - C Z Ł O W I E K !
dziennego i dopływu powietrza przy
przewietrzaniu pomieszczeń. Cienkie
tafle szkła o dużych wymiarach dosko­ Rozwiązanie zadania nr 376
nale przenoszą drgania cząsteczek po­
wietrza wprawionego w ruch przez uli­ Przedstawiony w zadaniu nr 376 pro­
czny hałas. I tu powstaje zadanie dla blem dał wiele różnorodnych rozwiązań
młodych wynalazców: jak odizolować tej tak istotnej sprawy oraz całą gamę
dźwiękochłonnie okno od pomieszcze­ środków sygnalizacyjnych od najprost­
nia nie tracąc jego podstawowych funk­ szych w postaci opaski czy latarki do tak
cji? Możecie tu rozwinąć całą swoją in­ skomplikowanych, jak minikomputery
wencję twórczą i przedstawić znajo­ śledzące puls. Z analizy listów wynika,
mość wielu zagadnień z zakresu akusty­ że większość kolegów przyjęła jako
ki. Jak zwykle czekamy na projekty po­ punkt wyjścia fakt zaopatrzenia człowie­
mysłów z dokumentacją w postaci ry­ ka w sygnalizator dlatego, że jest chory.
sunków. Wszystkie rozwiązania, nawet Jednak człowiek, który wie, że jest nara­
częściowo łagodzące natarczywość ha­ żony na atak choroby zazwyczaj wycho­
łasu przenikającego do naszych miesz­ dzi z domu w towarzystwie osoby, na
kań przez okno, będą traktowane jako pomoc której może liczyć, my nato­
rozwiązanie zadania. Oczywiście najle­ miast powinniśmy pamiętać o ludziach
psze prace będą specjalnie premiowa­ zaatakowanych przez chorobę nagle;
ne. Na rozwiązania będziemy czekać po raz pierwszy.
przez trzy miesiące od daty ukazania się Przechodzę do merytorycznego omó­
tego numeru naszego czasopisma. Pro­ wienia projektów nadesłanych do reda-
 kcji. Wszystkie nadesłane rozwiązania
ze względu na stopień skomplikowania
można podzielić na trzy grupy. Pierwsza
grupa sygnalizatorów to wspomniane
już proste plakietki czy opaski. Niewątp­
liwą zaletą takich sygnalizatorów jest
ich prosta konstrukcja i łatwość rozpo­
wszechnienia i stosowania, jednak
zwracają uwagę przechodniów na cho­
rego. Chyba nie tego rodzaju rozwiązań
można oczekiwać od młodego wynalaz­
cy, który rozwija swoją inwencję w koń­
cu dwudziestego wieku.
O wiele ciekawsza koncepcja została
zawarta w sygnalizatorach drugiej gru­
py. Są to nieskomplikowane urządzenia
o niewielkich wymiarach, których kon­
strukcja przewiduje wysyłanie sygna­
łów informujących otoczenie o koniecz­
ności udzielenia pomocy. Do najbar­
dziej racjonalnych rozwiązań w tej gru­
pie doszli koledzy, którzy proponują
proste układy elektroniczne. Ich głów­
nym założeniem jest zastosowanie czuj­
nika, który nazwałbym jako czujnik rów- Rys. 7. 7 - przewody elektryczne łączące poszczególne elementy układu; 2 -
elektrody czujnika zmiany położenia sygnalizatora (obojętne na działanie rtęci),
wtopione (wklejone) w obudowę czujnika; 3 - obudowa czujnika wykonana
z plastyku o dużej wytrzymałości mechanicznej; 4 - rtęć, którą w jednej trzeciej
sygnalizator pojemności wypełniony jest czujnik; 5 - kotwiczka z młoteczkiem wzbudzają­
cym akustyczny sygnał alarmowo-informacyjny; 6 - obudowa sygnalizatora; 7
- czasza dzwonka (kształt dowolny); 8 - elektromagnes; 9 - styk dzwonkowy-
regulowany przerywacz; 1 0 - bateria 9V; 77 - przycisk wyłączająco-włączający
sygnalizator; 12 - przycisk świadomego użycia sygnalizatora; 13 - obudowa
wewnętrzna przycisku; 14 - sprężyna wypychająca przycisk; 15 - kotwiczka
zabezpieczająca boczny przycisk; 1 6 - styki przełączające urządzenie na sygnał
czujnik z przewodząca \ ciągły
cieczą : np. rtęć układ wykonawczy
Rys. 2. Obudowa sygnalizatora - widok z przodu i i boku. 1 - przycisk
wyłączająco-włączający sygnalizator; 2 - obudowa; 3 - czasza wytwarzająca
nowagi. Jest to mały pojemnik z prze­ dźwięk alarmowy; 4 - przycisk świadomego użycia sygnalizatora
wodzącą cieczą umieszczony np. w kie­
szeni lub przyczepiony do ubrania, któ­
ry w momencie przekroczenia pewnego
kąta pochylenia zamyka obwód elektry­
4
czny włączający alarm. (rys. 1).
Najlepiej opracowanym sygnalizato­
rem tego rodzaju jest propozycja Kolegi
Stanisława Wiesiołka z Olsztyna. Jego
urządzenie (rys. 2) składa się z czujnika 3
zawierającego kroplę rtęci, która w m o­
mencie pochylenia czujnika zwiera styki
2 i uruchamia dzwonek za pośrednie
twem elektromagnesu 8. Interesujące
jest podwójne wykorzystanie elektro
magnesu do wyzwalania wyłącznika
i uruchamiania dzwonka. Zastosowanie
elektromagnesu jest jednak i pewną sła
bością urządzenia. Układ mechaniczny,
który włącza sygnalizator za pośrednie
twem elektromagnesu może się zaciąć
np. wskutek dostania się do niego za
nieczyszczeń z kieszeni, w której leży
sygnalizator. Elektromagnes można
oczywiście zastąpić prostym układem
elektronicznym włączającym sygnaliza­
tor. Niemniej jednak rozwiązanie Kolegi
jest najlepsze bowiem zapewnia dwoja-
 0*U z 1,2V

Rys. 3
ki sposób włączania sygnalizatora to systematycznym doładowywaniu za­ ki, jak również bardziej skomplikowa­
znaczy samoczynnie i z udziałem chore­ pewnia długotrwały okres nieprzerwa nych, jak np. minimagnetofony z zapęt-
go (przycisk 12). nej pracy urządzenia. Jedyną wadą loną taśmą, która oprócz wezwania
urządzenia, a właściwie rozwiązania, o pomoc zawierałaby dodatkowe infor­
Podobne rozwiązanie, ale już pozba­ jest brak omówionego wcześniej czujni­ macje o sposobie obchodzenia się
wione czujnika przedstawił Kolega ka równowagi, przy czym sam sygnali­ z chorym. Nie jestem całkowicie przeko­
Ądam Jezierski z Sosnowca (foto). Całe zator łatwo adoptować do jego przyłą­ nany o tym, czy stosowanie minima-
urządzenie zostało opaete na prostym czenia. Rozwiązanie z wyjmowaniem gnetofonów w jakikolwiek sposób roz­
układzie elektroniczny, który jest uru­ zatyczki o tyle jest niedogodne, że częs­ wiązuje sprawę nawet, gdy na taśmie
chamiany przez chorego za pośrednic­ to traci się przytomność tak szybko, że znajduje się bogaty zestaw informacji
twem metalowej zatyczki. Wyciągnięcie człowiek nie jest w stanie działać w jaki­ 0 stanie chorego. Więcej przekonania
zatyczki (połączonej z większym, łatwe kolwiek sposób, to znaczy nawet włą­ mam do trzeciej grupy urządzeń, jaką
dostępnym przedmiotem np. chustecz­ czyć sygnalizator. proponują niektórzy Koledzy. Głównym
ką wystającą z kieszonki), z obudowy Tym samym rodzajem błędu kon­ założehiem tych pomysłów jest zasto­
urządzenia uruchamia układ elektroni­ strukcyjnego obarczonych jest kilka in­ sowanie minikomputera śledzącego
czny sygnalizatora (rys. 3), który wysyła nych pomysłów, które zakładają włą­ w sposób ciągły np. puls człowieka
modulowany sygnał dźwiękowy. Sy­ czanie sygnalizatora przez samego cho­ 1 przy jakichkolwiek odchyleniach poza
gnalizator zasilany jest kilka akumula­ rego. Dotyczy to zarówno bardzo pros­ określoną wartość uruchamiający układ
to ra m i kadmowo-niklowymi, co przy tych sygnalizatorów np. w postaci latar­ alaramowy. Takie właśnie rozwiązanie
zaproponował Kolega Krzysztof Spyrka
ze Skawiny. W rozwiązaniu tym brakuje
jednak, poza samą koncepcją, bliższych
informacji, jak Kolega przewiduje roz­
wiązanie problemów związanych z po­
bieraniem informacji o funkcjonowaniu
poszczególnych organów człowieka.
Sądzę, że rozwiązanie właśnie takiego
problemu jest na miarę współczesnego
wynalazcy. Z tymi właśnie problemami
uporał się Kolega Jacek Kubina z Rybni­
ka, którego pomysł, jak sam przyznaje,
nie powstał całkowicie samodzielnie,
lecz przy pomocy naszego czasopisma.
Proponuje on wykorzystanie elektroni­
cznego zegarka z dodatkowym układem
elektronicznym badającym funkcjono­
wanie serca poprzez stałe śledzenie tęt­
na. W przypadku wystąpienia jakichkol­
wiek nieprawidłowości zostaje włączo­
ny sygnał alarmowy bez zewnętrznej
ingerencji człowieka, który w nagłych
przypadkach potrzebuje pomocy. Zega­
rek nosi prawie każdy z nas, a jeśli do
jego funkcji doda się układ elektronicz­
ny śledzący tętno i jeszcze kilka obja­
wów chorobowych, jak np. dreszcze, to
włączony w odpowiednim momencie
sygnalizator (nawet u upojonego alko-
 holem) będzie dawał znać, że człowiek
potrzebuje pomocy. Połączenie funkcji
ręcznego zegarka elektronicznego z mi-
nikomputerem-analizatorem czynności
podstawowych organów człowieka jest
rozwiązaniem na miarę naszych czasów
i godnym nagrody naszego Klubu Wy­
nalazców.
Dziękuję wszystkim za nadesłane roz­
wiązania, również za te, które nie w peł­
ni nas zadawalają. Nagrody otrzymują
kol. kol. Stanisław Wiesiołek, Jacek Ku­
bina i Adam Jezierski. Koledze Adamo­
wi należą się dodatkowe słowa uznania
za nadesłany do redakcji działający, sta­
rannie wykonany model urządzenia.
Ujawnia on wysoko rozwinięte umiejęt­
ności konstrukcyjne Kolegi. Oprócz sa­
mego sygnalizatora, naszą uwagę
zwróciło urządzenie do ładowania aku-
mulatorków zasilających sygnalizator,
zapewniając mu tym samym prawidło­
wą eksploatację. Jeszcze raz dziękuję
wszystkim kolegom za nadesłane po­
mysły, a nagrodzonym gratuluję.

Roman Kozak

NOWE KSIĄŻKI
Nakładem Wydawnictwa
Naukowo-Technicznego poja­
wiło się na rynku księgarskim
czwarte, uzupełnione wydanie
książki Pawła Ełszteina MŁO­
DY MODELARZ RAKIET.
Jest to na pewno pozycja z ga­
tunku najbardziej poszukiwa­
nych przez modelarzy, zarów­
no tych doświadczonych, jak
i tych początkujących - oma­
wia konstrukcje rakietek od ty­
pów najprostszych do najtrud­
niejszych warsztatowo. Autor
przedstawia również różne ty­
py napędu i paliw, budowę
i eksploatację silniczków rakie­
towych do modeli, a także spo­
soby przygotowań przedstarto-
wych i późniejszego odzyski­
wania modeli. Nie zapomniane
W kietowcy” znajdą tu również
również o warsztacie wykona­
wczym - zamieszczono specjal­
ny rozdział poświęcony wypo­
sażeniu go w narzędzia i mate­
riały, jak również zdradzono
pewne tajemnice konstruktor­
skie. Każda dobra książka tego
typu ma nie tylko nauczyć
praktycznego wykonywania
konstrukcji, ale i podać czytel­
nikowi pewną niezbędną sumę
wiedzy teoretycznej z danego
zakresu majsterkowania. Tak
jest i w tym przypadku - autor
znaczną część treści poświęca
omówieniu naukowych pod­
staw lotu rakietek, zapoznając
odbiorcę z zasadami balistyki,
aerodynamiki, stateczności
itp. Książka została rozszerzo­
na o informacje dotyczące naj­
nowszych przepisów między­
narodowych, obowiązujących
na imprezach modelarskich.
Zainteresowani znajdą tu rów­
nież fakty dotyczące małego ra-
kietnictwa w Polsce i na świę­
cie. Na końcu pozycji został
zamieszczony krótki słownik
małego rakietnictwa i spis lite­
ratury pomocnej przy wykony­
waniu modeli. Zapaleni „ra­
plany rakiet Meteor 1 i Meteor
3. Książka kosztuje co prawda
aż 100 zł, ale na pewno warto ją
mieć!
Dla interesujących się teorią
ćultury, socjologią lub reli­
gioznawstwem Instytut Wy­
dawniczy „Nasza Księgarnia”
wydał książkę Jerzego Cepika
JAK CZŁOWIEK STWO­
RZYŁ BOGÓW. Pozycja ta
przedstawia w przystępny spo­
sób zespół wiadomości z zakre­
su tworzenia się i kształtowa­
nia, oraz wzajemnego wpływu
różnorakich kultur religij­
nych. Autor rozpoczyna swą
wędrówkę po świecie mitów
i wierzeń w epoce paleolitu
i prowadzi ją poprzez wieki,
ukazując nam powstawanie
i przekształcanie się poszcze­
gólnych kultów. Pozycja ta
wskazuje nie tylko na rodowo­
dy poszczególnych religii i ich
kanony, lecz również na ich
wzajemne oddziaływanie - za­
pożyczenia, przenikanie się
7,//.( /. \iick
vlł>OiUK,
i mieszanie, a także pewną na
archetypizycję niektórych mi­
tów religijnych. Autor omawia
również bogatą symbolikę
i stara się wytłumaczyć pewne
zjawiska kultowe - ich powsta­
nie, magiczne znaczenie, a na­
stępnie ich symbolizm. Bogata
szata graficzna pomaga nam
wszakże dostrzec coś co nie­
wątpliwie zostało w książce
nieco pominięte - mianowicie
kulturotwórczą rolę religii, jej
wpływ na tworzenie się pier­
wotnych form państwowości
i narodowości, a także na sztu­
kę. Monumentalne dzieła reli­
gijne w Egipcie, Grecji, Rzy­
mie czy średniowiecznej Euro­
pie miały niebagatelny wpływ
na procesy o charakterze społe­
cznym czy też państwowotwó-
rczym (zauważmy, że starożyt­
ne państwa miały coś, co dziś
nazwalibyśmy religią państwo­
wą). Niemniej polecam lekturę
tej książki wszystkim, którzy
interesują się historią cywiliza­
cji, bo jest ona również w dużej
mierze oparta na dziejach reli­
gii, których powstawanie było
świadectwem rozwoju myśli
ludzkiej i przeniesienia punktu
ciężkości zaintersowań ludz­
kości ku sferze kreatywnego
myślenia. Cena książki 125 zł.
(jk )
 wanie odpowiedniego ciśnienia kach, zaczyna ulatniać się nie-

POMYSŁY
genialne * * * * *
w ogumieniu jest najskutecz­
niejszą metodą podwyższania
jego trwałości, a także ważnym
czynnikiem w staraniach o osz­
spalony gaz. Grozi to - zależnie
od gatunku gazu - zatruciem
mieszkańców łub wybuchem.
Kolega Sławomir Mattis z Zie­
lonej Góry zaproponował wbu­
czędne zużywanie paliw. Kole­
dowanie do sieci gazowej do­
V , 3HWmOIH¥/n2 ga Wojciech Zając z Krakowa
proponuje by niezbędny do te­ datkowego zaworu, odcinają­

i takie sobie ♦ *
go ciśnieniomierz połączyć...
z wkrętakiem do odkręcania
zaworów. Obecnie coraz częś­
cego dopływ gazu, jeśli ciśnie­
nie spadnie poniżej wymagane­
go do bezpiecznej pracy urzą­
ciej stosuje się ochronne kap­ dzeń gazowych. Ponowne od­
turki bez końcówek do odkrę­ blokowanie instalacji mogłoby
Autorzy każdego zamieszczonego pomysłu otrzymują
cania, a i stosowane dawniej nastąpić dopiero po ręcznym
jako honorarium 10 OOOgr. Wszystkie nadesłane pomysły przestawieniu dźwigni. Pomy­
nakrętki nie były najwygodnie­
są poza tym rozpatrywane przez Biuro Młodzieżowych słodawca sugeruje stosowanie
jsze. Cienka rurka klucza łatwo
Patentów, które przyznaje swoje nagrody i wyróżnienia. zapychała się w czasie jazdy zaworu elektrycznego, ale nie
Pomysły' można nadsyłać pod adresem Redakcji o dowol­ i nie nadawała się do użytku. jest to naszym zdaniem rozwią­
nej porze roku, dnia i nocy, byleby były opatrzone W dodatku wszelkie łatwo do­ zanie najszczęśliwsze. Znacz­
dopiskiem: „PO M YSŁY”, dotyczy to również „ŚLA ­ stępne ż zewnątrz elementy sa­ nie skuteczniej można zbudo­
DÓ W POM YSŁÓW ”. Autorzy wydrukowanych „Śla­ mochodu często giną i wtedy, wać „gazowy bezpiecznik” na
gdy są najpotrzebniejsze - nie zasadzie samopodtrzymujące-
dów ” otrzymują nagrody rzeczowe. go się elementu pneumatycz­
ma ich pod ręką. Usprawniony
ciśnieniomierz może uwolnić nego. Ułatwi to hcrmetyzację
O POMYSŁACH GENIALNYCH, ZWARIOWANYCH kierowców od tego typu kłopo­ i pozwoli na uniknięcie kłopot-
I TAKICH SOBIE tów, a jego wyprodukowanie liwcgo sąsiedztwa elektrycz­
nie powinno być trudne. ności i łatwopalnego gazu.
Oceną pomysłów nadsyłanych przez Czytelników nasza I jeszcze pomysł ułatwiający
redakcja para się od dawna. Mimo to nie udało się nam życie, lecz trudny do zrealizo­
wpoić młodym wynalazcom podstawowej zasady, jaka po­ wania.
winna przyświecać w ich działalności : praca nad pomysłem
ma sens wtedy, gdy jego wprowadzenie przyniesie jakiego­
kolwiek rodzaju korzyści. O dość powszechne zaniedbanie
tej reguły trudno winić naszych korespondentów, gdyż
tłumaczy ich brak doświadczenia. To raczej my opisując
pomysły nie dość wyraźnie zwracaliśmy uwagę na rachu­
śladem
nek zysków i strat wynikających z zastosowania pomysłu. pomysłów
Obiecujemy naprawić nasz błąd i bardziej skrupulatnie
oceniać pomysły, określając od czasu do czasu ich znacze­
N IE K O N W E N C JO N A L­
nie praktyczne...
Kolega Jerzy Malciak z My­ N A K O STK A DO GR Y. Tym
Taką właśnie naszą refleksję łańcuchowej. Pojazd ma być słowic proponuje natomiast - razem, zamiast informacji
wzbudził niekonwencjonalny, poruszany jedną nogą, a doda­ PODRÓŻNY PULPIT DO o zrealizowaniu pomysłu - pre­
starannie opracowany i techni­ nie do wody substancji zapo­ PRACY. Jest to znowu uzupeł­ cyzyjny dowód jego niereal­
cznie ciekawy pomysł kolegi biegającej zamarzaniu umożli­ nienie istniejącego już-przed­ ności. Kolega Adam Kleiner
Tomasza Ignaczaka z Łodzi. wi jazdę nawet w czasie mro­ miotu, sztywnej teczki typu z Krakowa, powołując się na
zów. Czy jednak konieczność „dyplomatka” . Zaopatrzenie niewątpliwy autorytet mate­
Swą konstrukcję nazwał „HY-
DRO-PĘD” . Istotą pomysłu zwiększenia masy roweru o kil­ jej w dwa dodatkow-e okucia na matyczny Ifugo Steinhausa
jest wprowadzenie do roweru ka kilogramów' i dodatkowe krótszych ściankach bocznych udowodnił nam niemożność
dodatkowej przekładni typu straty w przekładni sięgające i dwie mocowane w otworach zbudowania dziesięcio- i czter-
hydrokinetycznego. Pompa kilkunastu procent mocy roz­ okuć nóżki, zmienia teczkę nastościanu foremnego, o któ­
wodna poruszana przyciskiem wijanej przez rowerzystę, w mały, podręczny pulpit do rych to bryłach pisaliśmy w nr.
tłoczy wodę do turbiny napę­ a także możliwość wykorzysty­ pracy. Zasadniczą zaletą tego 12/80. W zamian za to propo­
wania jednej tylko nogi to cena pomysłu jest stworzenie nie­ nuje własną wersję dziesięcio-
dzającej z kolei koło zębate
konwencjonalnej przekładni jaką warto zapłacić za... łagod­ wielkim kosztem zupełnie no­ punktowej, niekon wencjonal-
ne ruszanie z miejsca jakie za­ wej funkcji popularnego nej kostki do ery, foremny
pewnia transmisja hydrokine- przedmiotu. dwudziestościan, którego
tyczna? Odpowiedzi na to py­ Następny pomysł wynika przeciwległe ścianki są ozna­
tanie powinien udzielić sam z obserwacji zjawisk ży­ czone taką samą ilością oczek.
pomysłodawca i inni czytel­ cia codziennego: GAZOWY Innym podanym przez Kolegę
ZAWÓR BEZPIECZEŃS­ rozwiązaniem nie stwarzają­
nicy.
TWA. Obniżenie się ciśnienia cym jakichkolwiek ograniczeń
Dla równowagi pomysł bar­ na liczbę oczek, jest długi gra-
gazu w sieci miejskiej, wywoła­
dzo prosty i tylko zasygnalizo­ niastosłup o podstawie wielo­
ne awarią fub poborem prze­
wany, ale znakomity dzięki kąta o potrzebnej ilości boków,
kraczającym możliwości ga­
swej użyteczności. z punktami wyrysowanymi na
zowni jest zjawiskiem szcze­
KOMBAJN DO OBSŁU­ gólnie niebezpiecznym. Gasną pow-ierzchniach bocznych
GI KÓŁ. Kontrola i utreymy- płomyki i płomienie w palni­ bryły.
 Klocki LEGO a motoryzacja
Z klocków LEGO można zbudować wszystko. Do takiego
przekonania może dojść każdy dorosły obdarzony zmysłem
technicznym, jeżeli zabierze dziecku tę ulubioną zabawkę.
Jeszcze większe możliwości zapewniają specjalne zestawy,
w których przygotowano elementy odtwarzające szczegóły
budowanego urządzenia. Ten nieco chropowaty, ale wier­
nie odtwarzający kształt oryginału model Volkswagena jest
złożony z 6507 klocków. Pod uniesioną klapą z tyłu samo­
chodu mieści się silnik „jak żywy” . Wymiary modelu są
imponujące - dla porównania ustawiono go na oponie
samochodu osobowego - żal tylko, że nie można nim
jeździć.
Porusza się natomiast, demonstrując zasady działania
silnika spalinowego, inny motoryzacyjny model firm y LE­
GO. Widlasty, ośmiocylindrowy silnik odbiega, co prawda,
w szczegółach konstrukcji od rzeczywistych urządzeń, ale za
to można obejrzeć, jak współpracują ze sobą poszczególne
elementy.
(zg)
 „Mądry" dalekopis
Dalekopis PACT 220 dzięki wbudowanemu mikropro­
cesorowi sam przygotowuje nagłówki listów, a wywoła­
nie abonenta nie wymaga stosowania tarczy numero­
wej - wykorzystuje się jedynie przyciski klawiatury.
Przygotowaną do wysłania wiadomość zatrzymuje ele­
ktroniczna pamięć dalekopisu, co wielokrotnie zmniej­
sza czas nadawania depeszy i eliminuje pomyłki. Szyb­
kość pracy dalekopisu jest bardzo duża, przy odbiorze
wiadomości lub przy odtwarzaniu tekstu zapisanego
w pamięci maszyna drukuje do 30 znaków w ciągu
sekundy. W czasie najmniejszych nawet przerw w pracy
głowica pisząca przesuwa się odsłaniając ostatnio napi­
sany tekst. Litery są tworzone z kropek, na jeden znak
przypada pole 8 kolumn dziewięcioelementowych. Czu­
wający dalekopis jest zupełnie cichy, a w czasie pracy
wytwarza mniej hałasu niż typowa elektryczna maszyna
do pisania.
 Prezentując w lutym 1976 r. w tej rubryce kilka zegarów
słonecznych z różnych kolekcji, pominęliśmy zbiory Mu­
zeum im. Przypkowskich w Jędrzejowie, wspomnieliśmy
jednak o tej znakomitej placówce. Ponieważ jej kolekcja
znacznie wykracza poza tematykę mierzenia czasu, warto
poświęcić jej więcej miejsca, nie zajmując się już oddzielnie
horologią, czyli gnomoniką. Każdy, kto wybiera się do
Jędrzejowa, i tak będzie musiał się z nią zetknąć.
Okazały gnomon, horologium, a po polsku - zegar słone­
czny, wita wchodzących do Muzeum. Projektantem zegara
był doc. dr Tadeusz Przypkowski, współtwórca i właściciel
Muzeum. Ofiarowawszy swe rodzinne zbiory państwu w
1962 r., został dyrektorem Muzeum i pokierował jego rozbu­
dową. On także, jako historyk astronomii, jest autorem zo­
diakalnej dekoracji muru wzdłuż chodnika wiodącego do
wejścia. Widać ją dobrze na zdjęciu.

cjonowania, a nie tylko same eksponaty. stowiecznym zegarem słonecznym dużej

MUZEUM IM. PRZYPKOWSKICH
Muzeum im. Przypkowskich jest trzecim
w świecie pod względem zasobności mu­
zeum gnomonicznym. Przechowuje się tu
również kilkaset cennych starych druków
z zakresu astronomii i gastronomii (tak!)
oraz ekslibrisy, tj. znaki własnościowe,
wklejane w książce na wewnętrznej stronie
okładki. Kolekcję uzupełniają zabytkowe
instrumenty astronomiczne, dokumenty do­
tyczące historii Jędrzejowa, lokalne wyko­
paliska archeologiczne, stare fotografie,
osiemnastowieczne wyposażenie wnętrz
oraz sprzęt kuchenny z X VII-XIX w. Czy to
nie jest groch z kapustą? Poniekąd tak, ale
całe staropolskie zbieractwo szlacheckie by­
wało właśnie takie. Muzeum im. Przypkow­
skich musi zachować również ten styl kolek­
Dorobek Muzeum odzwierciedla zresztą za­
interesowania kilku silnych indywidualnoś­
ci, a więc nie są to zbiory przypadkowe.
Jak na polską szlachtę przystało, Przy-
pkowscy byli zainteresowani własną prze­
szłością i dowodzili, że są rodem średniowie­
cznym. W XVI w. Przypkowscy herbu Rad­
wan należeli do Braci Polskich, czyli arian,
radykalnie antykatolickiej grupy wyznanio­
wej. Tadeusz Przypkowski pisał m.in. o ich
zainteresowaniach astronomicznych. Z po­
wodu prześladowania arianizm nie dotrwał
jednak w Polsce do XVIII w., kiedy to
niejaki Jan Józef Przypkowski (ok. 1704-58)
piastował w krakowskim uniwersytecie sta­
nowisko profesora astronomii. Zgromadził
on pokaźną bibliotekę. Sam napisał niewiele
- jedno dziełko o kometach - i przyniósł
wstyd spadkobiercom, wyrzekając się teorii
heliocentrycznej. Bibilioteka wraz z szesna-
wartości dostała się w spadku wnukom brata
Jana Józefa. Wnukowie ci osiedli w I poł.
XIX w. w Jędrzejowie. Syn jednego z nich
zakupił w 1871 r. budynek starej, poklasz-
tornej apteki przy jędrzejowskim rynku i tu
ulokował bibliotekę pradziada wraz z włas­
nymi zbiorami. W 1895 r. zapoczątkował też
zbiór zegarów słonecznych. Zainteresowa­
nia te kontynuował jego syn Feliks (1872—
1951), z wykształcenia lekarz.
W tamtych czasach gnomoniką, tj. nauka
o obliczaniu i wykreślaniu zegarów słonecz­
nych, przestała właściwie być dyscypliną
żywą. A przecież była nią do niedawna.
Wykładana na uniwersytetach, ulegała po­
głębianiu wraz z rozwojem astronomii, ma­
tematyki i ludzkich potrzeb. Duże dziewięt­
nastowieczne zegary słoneczne wskazywały
czas z dokładnością do kilku sekund. Na
•przenośnych, masowo produkowanych, od-
czytać można było wysokość Słońca, odle­
głość kątową Słońca od południka (tzn. azy­
mut), znaki zodiaku, w które Słońce wstę­
puje danego dnia, początek i koniec pór
roku, godziny wschodu i zachodu Słońca,
a nawet - daty świąt kościelnych.
Wszystko zaczęło się od wbijanego w zie­
mię patyka rzucającego cień. Takie wskaźni­
ki (po grecku - gnomony) znają wszystkie
kultury starożytne, lecz odmierzanie godzin
zyskało szczególne znaczenie w chrześcijań­
skiej Europie średniowiecznej, gdzie reguły
zakonne i polecenia papieskie nakazywały
mnichom ściśle przestrzegać czasów nabo­
żeństw i innych zajęć klasztornych. W życiu
codziennym osób świeckich długo utrzymy­
wały się bardziej prymitywne, choć też na
obserwacji Słońca oparte sposoby rachuby
czasu. Niezwykle prostym urządzeniem,
niezależnie od wykonania precyzji i dodat­
ków, był zresztą każdy gnomon. Dostrzegł
i delikatnie wykpił to Jan Kochanowski,
natrząsając się przy okazji z nosa niejakiego
Ślasy: ,,Stań ku Słońcu, a rozdziaw gębę,
panie Ślasa, A już nie będziem szukać inne­
go kompasa, Bo ten nos, coć to gęby już
ledwie nie minie, Na zębach nam ukaże,
o której godzinie” .
Sztuka projektowania zegarów słonecz­
nych polega na oznaczaniu przecięć płasz­
czyzn kół godzinowych z powierzchnią.
Można to zrobić sposobem mechanicznym,
graficznym i trygonometrycznym. Znany
gnomonik Wojciech Jastrzębowski wynalazł
w 1843 r. gnomograf, urządzenie służące do
kreślenia zegarów słonecznych na dowol­
nych powierzchniach. Gdyby nie wprowa­
dzenie w końcu XIX w. ujednoliconych
czasów kolejowych, które różniły się oczy­
wiście od lokalnych czasów słonecznych, nie
byłoby powodów do tak zupełnej rezygnacji
ze słonecznych zegarków. Sporadycznie po­
sługiwano się nimi podczas II wojny świato­
Fragment kolekcji astronomicznej w M uzeum im
Przypkowskich w Jędrzejowie
Słoneczne zegary stacjonarne wykonywano z trwałych materiałów: kamienia, żelaza, brązu lub ołowiu.
Horologia przenośne - z kości słoniowej, srebra lub srebrzonego brązu czy mąsiądzu. Kieszonkowe
zegarki słoneczne sporządzano także z drewna, a podziałki zaznaczano na pergaminie lub papierze.
Na zdjęciu - fragment jędrzejowskiej kolekcji imienia Przypkowskich
wej. Entuzjasta Przypkowski argumentował
i po wojnie, że powinny być umieszczane na
ścianach kościołów, szkół, budynkach urzę­
dów gminnych itp. Chodziło mu i o użytecz­
ność, i o walory zdobnicze. Co więcej, zega­
ry słoneczne jego zdaniem „pobudzają myśl
do zastanowienia się nad budową Wszech­
świata” . Sam chętnie projektował takie ze­
gary, m.in. w otoczeniu Pałacu Kultury
i Nauki w Warszawie. Zrekonstruował też
wiele innych.
Zmarły w 1977 r. (ur. 1905 r.) Tadeusz
Przypkowski pasjonował się także bibliofils­
twem i dobrą kuchnią. Ustanowił m.in.
ordery, nadawane kolekcjonerom białych
kruków i wybitnym kucharzom. W swoim
muzeum zgromadził również ciekawe okazy
zegarów mechanicznych. Nie byłby kolek­
cjonerem i historykiem starej daty, gdyby
nie był również gawędziarzem. W zbiorach
rodzinnych szczególnie lubił (oddajmy mu
głos) „kulisty zegar z XVII w., który wie­
szano nad stolikiem karcianym oraz także
z tego czasu, malutki zegarek w futerale
jajkowatego kształtu z kryształu górskiego,
z tarczą poziomą, wykonany w Paryżu. No­
siły go piękne panie na dekolcie i o ile na
poprzedni, karciany, patrzono z dołu, by nie
wyciągać z kieszeni (własnego) zegarka - na
ten spoglądano z góry, podziwiając jego
żywe otoczenie” .
Wszystkie dawne instrumenty astronomi­
czne służyły do dokonywania gołym okiem
pomiarów kątowych ciał niebieskich, miały
więc konstrukcyjnie wiele wspólnego z gno­
monami. Zwłaszcza kwadrant - drewniana
kwadratowa płyta o boku 150-200 cm, zao­
patrzona w ćwierćkolistą skalę 0-90°, a w jej
punkcie środkowym - krótką prostopadłą
do powierzchni wskazówkę. Jej cień ukazy­
wał na skali kątową wysokość Słońca. Dru­
gim, najczęściej używanym przyrządem by­
ła sfera armilarna, czyli astrolabium. Sześć
kół ze skalami i przeziernikami służyło do
oznaczania długości i szerokości ekliptycz-
nej obserwowanego ciała niebieskiego. Wre­
szcie za pomocą trikwetrum - zestawu listew
połączonych wzajemnie zawiasami, również
z przeziernikami, mierzono wysokość i wiel­
kość kątową Księżyca oraz wysokość
gwiazd. Takich przyrządów używał Mikołaj
Kopernik, a Tadeusz Przypkowski zrekons­
truował je dla własnego muzeum i muzeum
we Fromborku. W jego kolekcji znalazło się
też wiele autentycznych przyrządów, zwła­
szcza z późniejszych epok, gdy metal zaczął
wypierać drewno, umożliwiając zwiększenie
precyzji pomiarów. Porównajmy - Koper­
nik musiał zadowolić się dokładnością do 5’,
podczas gdy wielki obserwator Tycho Brahe
(1546-1601) osiągnął dokładność 10” . W II
poł. XVII w. gdański astronom Jan Hewe­
liusz posługiwał się metalowymi przyrząda­
mi, zaopatrzonymi w śruby mikrometrycz-
ne, choć nie umiał jeszcze sprzęgnąć lunety
z przyrządami do pomiarów kątowych.
W 1965 r. w Jędrzejowie zorganizowano
wystawę zabytkowych przyrządów nauko­
wych z okazji międzynarodowego kongresu
historii nauki, jaki wtedy odbył się w Polsce.
W 1979 r. w Jędrzejowie i w warszawskim
Muzeum Techniki zaprezentowana została
wystawa „Anatomia czasu” , której część
stanowiła kolekcja imienia Przypkowskich.
Henryk Hollender

Magnes i trzęsienie ziemi
Japończycy dawno zauwa­
żyli szczególną własność ma­
gnesu, o której uczeni europej­
scy nie wiedzieli. Własność
ową stanowi to, że na krótko
przed trzęsieniem ziemi ma­
gnes traci siłę przyciągania,
a po przejściu zjawiska napo-
wrót ją odzyskuje. Z tego po­
wodu wielu Japończyków po­
siada u siebie w domu wielki
magnes w kształcie podkowy
z kawałkiem żelaza, zawieszo­
nym nad mosiężną miednicą.
Jeżeli domowi zagraża trzęsie­
nie ziemi, ów kawałek żelaza
nie przyciągany już przez ma­
gnes upada na miednicę, a na
ten sygnał złowieszczy, miesz­
kańcy śpiesznie wydalają się
z domu, aby uniknąć nieszczę­
śliwego wypadku.
,, Gazeta Warszawska'
3 stycznia 1882 r.
Największym na ziemi
mostem...
...jest most pod Porkersbury
w Ameryce. Długość jego wy­
nosi 2117 metrów. Nowy most
nad Wołgą pod drogą żelazną
Orenburską (1485 metrów)
jest największym mostem
w Europie. Most na Renie pod
Moguncyą'ma 1028 metrów,
nad Wisłą pod Tczewem 737
m., a nad Dunajem pod Sta-
dlau 769 m.
Tunel. Gotarda jest już uko­
ńczony. Linia kolejowa otwar­
ta została z dniem 2 stycznia
br. W ostatnich dniach pracu­
jących przy tunelu robotników
miała ogarnąć prawdziwa gorą­
czka, którą zrozumieć łatwo,
jeśli się zważy, iż chodziło tutaj
o ukończenie dziewięcioletniej
pracy.
,,Gazeta Górnoszlęska”
4 stycznia 1882 r.
Rozprzestrzeniania się
dźwięku w wodzie
Próby robione w jeziorze
Genewskim przekonały, że
dźwięk przebiega w wodzie
z prędkością 4,708 stóp na se­
kundę,, tj. prawie cztery razy
prędzej niż w powietrzu. Zau­
ważono przy tern, że prędkość
w wodzie tak jak w powietrzu,
zależy od temperatury, która
im jest wyższą, tern i prędkość
dźwięku szybsza.
,, Doniesienia Warsza wskie ”,
4 stycznia 1882 r.
Zakład fotograficzny
Jana Wójcickiego...
...w Kielcach w domu Krajew­
skiego przv ulicy I )użej w dniu
8 stycznia br. otwarty został.
O czem zawiadamiając, ma za­
szczyt uprzedzić Szanowną
Publiczność, iż podejmuje się
wszelkich robót w zakres foto­
graficzny wchodzących, a mia­
nowicie: zdejmowanie portre­
tów, widoków, kopijowania
starych fotografii, portretów
olejnych, dagerotypów; kolo-
ryzuje także fotografije olejno
lub akwarellą. Zakład otwarty
codziennie od godziny 9-tej ra­
no do 5-tej w wieczór.
,, Gazeta Kiclecka ’\
8 stycznia 1882 r.
Wilki w kościele
Dziennik madrycki El Dia
opowiada: „W nocy na 25
grudnia zgromadzili się na
mszy pasterskiej w kościele,
i właśnie po skończonej ,,missa
del gaiło” zamierzali wracać do
domu, kiedy nagle ku niemałe­
mu przerażeniu ujrzeli w bra­
mie kościelnej całe stado wy­
głodniałych wilków, które też
strasznym rykiem i rozwartemi
paszczami rzuciły się na prze­
lękniony tłum pobożnych. Na­
stąpiła okropna scena. Jednym
jedynym człowiekiem w koś­
ciele, który nie stracił głowy
i zimnej krwi, był zakrystian.
Co prędzej wdrapał się na am­
bonę i zaczął naśladować szcze­
kanie psów takdoskonale i z ta­
kim efektem, że dzikie napast-
niki natychmiast porzuciły
swoje ofiary i uciekły z koś­
cioła .
,,Gazeta Lwowska”,
14 stycznia 1882 r.
Biszkopty ziemniaczane
Pół funta miałko utartego
cukru ubija się z ośmiu żółtka­
mi na pianę i dodaje cokolwiek
wanilii. Następnie ubija się
białka z powyższej ilości jaj na
tęgą pianę, miesza się takową
z ubitemi żółtkami i wsypuje
na ostatku ćwierć funta najlep­
szej mąki ziemniaczanej.
Otrzymaną w ten sposób masę
nakłada się w wysmarowane
foremki do biszkoptów, długie
i grube jak palce i wypieka
powolnie w umiarkowanym
piecu.
,, Gospodyni Miejska
i Wiejska ”,
27 stycznia 1882 r.
Sonda elektryczna
P. Graham Bell zawiadomił
francuską akademię nauk o no­
wym zastosowaniu telefonu,
którego, jak wiadomo jest on
rzeczywistym wynalazcą. Tym
razem jest to przyrząd pozwa­
lający z największą ścisłością
oznaczyć miejsce, w jakiem
znajduje się kula albo ułamek
bomby, lub jaki bądź kawałek
kruszcu, tkwiący w ciele czło­
wieka zranionego pociskiem
broni palnej. Jak tylko nowy
ten przyrząd dotknie się ciała
w miejscu, gdzie znajduje się
pocisk metalowy, blaszka tele-
fonowa wydaje głos, którego
natężenie wskazuje odległość
pocisku, czyli głębokość, w ja­
kiej się znajduje w ciele. Do­
dajmy, co jest niezmiernie
ważnem, że aparat p. Grahama
Bella nie sprawia rannemu naj­
mniejszego bólu, co przy
wszelkich dotychczasowych
sposobach sondowania-ran by­
ło najprzykrzejszą stroną ope­
racji.
,, Gazeta L wowska ’’,
31 stycznia 1882 r
W akwarium królewskim.
...w Westminster użyto do
oświetlenia lamp podwodnych
elektrycznych. Sposób ten po­
zwala rozpatrywanie ryb i inne
twory tam żyjące o wiele do­
kładniej aniżeli przy dotych­
czasowych metodach oświetla­
nia. Źródłem elektryczności
jest tu słynny stos ,,Favre’a” ,
z którego skorzystał też Szran,
wynalazca lampy elektrycznej
do urządzenia lamp elektrycz­
nych przenośnych.
,,Doniesienia Warszawskie”,
16 stycznia 1882 r.
Pocieszającą odbieramy
wiadomość...
...że kampanija francuzkich
kapitalistów czyni starania
w celu uzyskania koncesyi na
przedsiębiorstwo poszukiwań
górniczych w okolicach Kielc,
niegdyś ożywionego ogniska
kopalnianego rudy ołowianej
i miedzianej.
„ Gazeta Kielecka ”,
18 stycznia 1882 r.
Komunikacya telefonowa
W Peterburgu w tych
dniach urządzono komunika-
cyę telefonową pomiędzy wy­
stawą elektryczną z Solonam
Gorodkie a teatrami: Wielkim
i Maryjskim.
,, Doniesienia Warsza wskie ”,
21 stycznia 1882 r.
Ułatwienie dla kobiet
Dźwignie do poruszania
maszyn do szycia wynalezione
przed niedawnym czasem
w Ameryce wkrótce, jak
„K ur. Warsz.” donosi, spro­
wadzone będą do Warszawy.
Sprowadzenie i zastosowanie
owych dźwigni korzystnem bę­
dzie nie tylko pod względem
zaoszczędzenia siły, ale także
i pod względem zdrowia; gdyż
wiadomo, o ile i jak uporczy­
wym chorobom podlegają ko­
biety szyjące na maszynie.
,, Gazeta Kielecka ”,
24 stycznia 1882 r.
Zebrał: Witold Michalski

PRZEKŁADNIA
W technice występuje wiele różnych
maszyn i urządzeń, jak np. obrabiarki,
pojazdy mechaniczne itp., które dla
normalnego swego funkcjonowania
wymagają odpowiednich przekładni
mechanicznych. Przekładniami mecha­
nicznymi nazywamy mechanizmy słu­
żące do przenoszenia energii, co za­
zwyczaj połączone jest ze zmianą pręd­
kości i odpowiednią zmianą sił lub mo­
mentów.
Podstawowym parametrem charak­
teryzującym przekładnię jest przełoże­
nie, które określa stosunek prędkości
obrotowej wału napędzającego do
prędkości obrotowej wału napędzane­
go. Ze względu na ten parametr prze­
kładnie dzielimy na dwie grupy: prze­
kładnie o stałym przełożeniu i przekład­
nie o zmiennym przełożeniu. Wśród
przekładni o zmiennym przełożeniu
rozróżniamy przekładnie ze skokową
regulacją przełożenia (zębate, łańcu­
chowe) oraz przekładnie z ciągłą regu­
lacją przełożenia (cierne). Przekładnie
z ciągłą regulacją przełożenia nazywa­
ne są przekładniami bezstopniowymi.
Przekładnie bezstopniowe w porów­
naniu z przekładniami o skokowej regu­
lacji przełożenia wykazują wiele zalet,
jak np.: możliwość zmiany przełożenia
podczas biegu maszyny pod obciąże­
niem; w większości przypadków prost­
BEZSTOPNIOWA
sza konstrukcja; cichobieżność; możli­
wość zmiany przełożenia w dużych gra­
nicach; łatwość zmiany kierunku ruchu
obrotowego itp. Natomiast do wad tych
przekładni należy zaliczyć; duże siły
działające na łożyska, oraz brak stałego
przełożenia spowodowany poślizgiem
między elementami przenoszącymi
napęd.
Rysunek na odwrotnej stronie okład­
ki przedstawia przekładnię bezstopnio-
wą Vadetec NTD, jaką zbudowano
w amerykańskiej firmie Vadetec Corpo­
ration. Przekładnia ta została skonstru­
owana dla potrzeb przemysłu motory­
zacyjnego, z myślą o zastąpieniu do­
tychczas stosowanej automatycznej
skrzyni biegów.
W przedstawionej przekładni bezsto-
pniowej przenoszenie ruchu obrotowe­
go i mocy z wału napędowego na wał
napędzany odbywa się dzięki siletarcia,
która w tym przypadku jest siłą obwo­
dową między walcowymi i stożkowymi
elementami obrotowymi. Przekładnia
Vadetec NTD składa się ze 150 części.
W porównani u więc ze współczesną au­
tomatyczną skrzynią biegów, zawiera­
jącą około 1000 części, jest znacznie
prostsza w budowie i łatwiejsza w ob­
słudze. Ponadto znacznemu zmniejsze­
niu ulega tutaj ogólna masa przekładni,
co nie jest bez znaczenia przy coraz
3 5
wyraźniejszym, deficycie surowców
i materiałów. Przekładnia ta zasługuje
tym bardziej na uwagę, że jej zastoso­
wanie ma wpływ na zmniejszenie zuży­
cia paliwa.
Zasadę działania nowej ..skrzyni bie­
gów” wyjaśniają schematy zamieszczo­
ne obok. Napęd z silnika przenoszony
jest na wałek napędowy (1), z którym na
sztywno połączony jest walec (2). Na
walcu umieszczone są dwa tzw. pierś­
cienie kontrolujące (3), które obracają
się z taką samą prędkością obrotową
jak wał napędowy. Pierścienie złożone
są przesuwnie w wielowypustowych
prowadnicach w cylindrze i dzięki sile
tarcia napędzają skośnie ułożony wałek
(4) z dwoma stożkami (5). W zależności
od punktu styku pierścieni ze stożkami
zmianie ulega przełożenie, w konsek­
wencji zmienia się więc prędkość kąto­
wa i moment obrotowy. Przy ustawieniu
pierścieni przedstawionym na schema­
cie A, przekładnia przenosi największy
moment obrotowy i uzyskuje się naj­
mniejszą prędkość; natomiast przy ta­
kim ustawieniu pierścieni względem
stożków, jak na schemacie B, sytuacja
jest odwrotna, a mianowicie - przekład­
nia przenosi najmniejszy moment i naj­
większą prędkość.
Napęd z wałka (4) przekazywany jest
przez przekładnię satelitarną (6) na wa­
łek napędzany (7), a stąd na dalsze
podzespoły pojazdu.
Podstawowym problemem, jaki poja­
wia się przy konstruowaniu przekładni
tego typu, jest dobór takich materiałów
na elementy cierne, aby wyeliminować
nawet minimalny poślizg części współ­
pracujących ze sobą. Innymi słowy, dą­
ży się do uzyskania między nimi tarcia
doskonałego. W tym celu konstruktorzy
przekładni. Vadetec NTD zastosowali
specjalną stal na stożki i na centralnie
ułożone sprężyny płytkowe (widoczne
na przekroju przekładni), które doci­
skają stożki do pierścieni, oraz specjal­
ny olej odpowiedniej lepkości, jakim
wypełniona jest cylindryczna skrzynia
przekładni.
Na zakończenie warto nadmienić, że
pierwsze próby zastosowania przekład­
ni ciernych do napędu pojazdów podję­
to na początku bieżącego stulecia. Wy­
pływa stąd wniosek, że prace rozpoczę­
te przed kilkudziesięciu laty zazwyczaj
są kontynuowane, a w ich wyniku po­
wstają coraz to prostsze i nowocześ­
niejsze konstrukcje przekładni bezsto-
pniowych, czego wymownym dowo­
dem jest przekładnia Vadetec NTD. Ma­
sowe zastosowanie znajdą oczywiście,
tylko te. które zdadzą surowy egzamin
w praktyce.
Czesław Waszkiewicz
Cena 35 zł

Indeks 36540

PRZEKŁADNIA BEZSTOPNIOWA VADETEC NTD: 1 - łoży­

sko, 2 - walec, 3 pierścień, 4 - sprężyny płytkowe, 5
wałek napędowy, 6 - stożek, 7 - wałek ukośny. 8 - przekład­
nia planetarna, 9 - wałek napędzany, 10 - obudowa prze­
kładni.