_ 4 _

1982

s ę d z i w y a może rozmowę mieszkań­
TECHNIK
L u ty 1882 r.
Przegląd
Techniczny
łącznie z ostatnim ze­
szytem tego czasopisma na
rok przyszły otrzymujemy
następującą odezwę redak­
cji. Pomimo podniesienia
w mku ubiegłym ceny. wy­
dawnictwo dotąd nie po­
krywa kosztów', z przyczy­
ny niedostatecznej liczby
przedpłatników. Że zaś
Przegląd Techniczny jest
jedynem u nas pismem wy­
da wa nem wyłącznie dla te­
chników. przeto Redakcya
zapraszając do przedpłaty
na rok 1882, odwołuje się
do poczucia solidarności
kolegów w zawodzie teeh-
n icznym Naj właści wszym
środkiem zespolenia i wy­
robienia naszyoh sił techni-
cznych jest organ specjal­
ny Tyrlkn wszakże czynny
udział wszystkich techni­
ków' może mu potrzebę dać,
doniosłość i byt jego utrwa­
lić. Redakcya w nadziei, że
praca jej dążąca do zjedno­
czenia techników naszych
na polu naukowem pozyska
ich uznanie i poparcie. po­
dejmują ją jeszcze na rok
1882
..Knmika Rodzinna "
3 lutego 1882 r.
Fłumhug
Gazeta nowojorska ,,Me­
dia 1 Reeord" podaje fakt
następujący: ..W North
Adams w stanie Massachu-
sets, doktor zbadał telefo­
nem o dwie mile cxiległości
kaszel krupowy u dziecka
i wyleczył dziecko. Kaszel
słyszany był przez medyka
nader dokładnie. Odkryrcie
to niezmiernie ważne i bez
wątpienia przy zastosowa­
niu odda medycynie wiel­
kie usługi ' Czekać tylko
należyr, aż za pomocą tele­
fonu posłyszymy jęki potę­
pieńców ze środka Ziemi,
ców Księżyca
,,Gazeta Warszawska"'
6 lutego 1882 r.
Fabryka
H. Cegielskiego
w Poznaniu...
poleca oprócz dawniej już
znanych swych machin
i narzędzi rolniczych nastę­
pujące nowo zaprowadzone
przedmioty na sezon zbli­
żający się potrzebne jako
to: pług do głębokiej orki
Sacka i magdeburski. czyli
wanzlebeński. pług leśny
Sawińskiego, wypielacz
Sobieralskiego, wypielacz
rzędowy pcxiług Sacka,
bronę łączną Howarda,
znacznik pod kartofle po­
mysłu Głębockiego nie
mniej nowo skonstruowany
całożelazny. lekki siewnik
rzędowy: dalej przypomina
0 torfiarce Brosowskiego
w ostatnim czasie znacznie
w konstrukcji poprawionej
1 wrcenie zniżonej. Katalog
i cennik na żądanie franko
przesyła się.
.Dziennik Poznański *\
7 lutego 1882 r
Przeciw
wściekliźnie
Pewien obywatel z No­
wogrodzkiego zalecił
w dziennikach warszaw­
skich środek jakoby wypró­
bowany już i uznany w jego
okolicy. Środek rzeczony
nabył obywatel ziemi miń­
skiej, p. Kazim. Truskow-
ski, jako sekret przed wiełu
laty od pewnego włościani­
na, wypróbował i ogłosił
w osobnej broszurze w Wil­
nie jeszcze r. 1832. (...)
Środkiem tym jest roślina
bardzo pospolita, rosnąca
wszędzie w miejscach jało­
wych, żółto kwitnąca, zna­
na pod nazwą botaniczną
,jastrzębiec kosmaezek"
(Hieratmm Pilosella). Zbie­
ra się ją od maja do sierpnia
razem z korzonkami i kwia­
tem, suszy' w lekkim cieple,
a gdy wyschnie, trze się ją
na proszek, zsypuje do bu­
telek i zakorkuje, ażeby me
wietrzała
Używa się w sposób na­
stępujący: Dla człowieka
na jezdną osobę - w garnek
połgamcowy wody stu­
dziennej wsypać sporą łyż­
kę tego proszku, nakryć
denkiem, aby nie parowało
i gotować, pilnując, aby nie
zbiegło, az się czwarta
część wygotuje; poczem od-
ją wszy od ognia, nie cedząc.
dać człowiekowi wypić tak
gorącego odwaru, jak pic
może. dobre pół kwarty, re­
sztę zaś zlać, me cedząc do
butelek. Nazajutrz dać zla­
nego tyleż na zimno, nie
kłócąc, a resztę dnia trze­
ciego. dając albo dwiema
godzinami przed wscho­
dem. albo we dwie godziny
po zachodzie słońca.
.Przyrodnik"
15 lutego 1882 r.
Odkrycie kopalni
rudy żelaznej
W okolicy Zawiercia nie­
dawno odkryio kopalnie
rudy żelaznej, w których
pracuje obecnie 300 robot­
ników. Z kopalń tych doby­
wa się około 16 centnarów.
..Doniesienia
Warszawskie"
16 lutego 1882 r
Podróż halonem
do bieguna
iAngielski major Ishejn,
starający się od dw'och lat
urządzić podroż balonem
do bieguna północnego,
obecnie doprowadził stara­
nia do pomyślnego rezulta­
tu. Ekspedycja składa się
z trzech bałonow, każden
zaopatrzony w łódkę, sanki
oraz żywność na osób 17;
wyruszą wrmiesiącu czerw­
cu r b. z New Yorku. Po­
trzebne na ten cel 80 tysięcy
dolarów już zebrano.
W Grenfąndyi podróżnicy
zabiorą trzech Eskimosów'.
Rząd duński wydał odnoś­
nie do tego rozkaz o przy­
chodzenie z pomocą pod­
różnikom. Przy pomyślnym
wietrze spodziewają się do­
trzeć do bieguna w 18 do 24
godzin. Zobaczymy.
Ku ryer Codzienny
25 lutego 1882 r
Oto szczyt
amerykańskiej
reklamy!
Ukazało się w Nowym
Yorku świeże wydanie pis­
ma świętego, w ktorem
wśród tekstów umieszczo­
no inseraty Obok listów
apostołów ogłoszenia, daj­
my na to pigułek Guyota,
albo innego jakiegoś medy­
kamentu.
.Kuryer Codzienny"
25 lutego 1882 r.
t r zegarmistrza
O. panie! Obiecałeś
pan. zeza tydzień będę miał
niezaw'odnie uregulowany
zegarek, a tymczasem mija
dwa tygodnie, a on jeszcze
nie gotów.
Proszę pana. głupiej
Wisły przez tyle lat nie mo­
gą uregulować, a pan dziwi
się. że tak skomplikowa­
nym przyrządem jak zega­
rek, nie można dojść do
celu
.. Kuryer Świą teczny
26 luty 1882 r
Mięta pieprzowa w chrypsce
i w epidemicznych
katarach
Według doświadczeń
jednego ze starych lekarzy
Dra Osiandera najskutecz­
niejszą okazała się mięta
pieprzowca, a właści wie wy­
war z mięty, szczególniej
wypijany wieczór przed
udaniem się na spoczynek.
Prędzej bowiem wzbudza
poty aniżeli pospolicie uży-
wany wywar z kwiatu bzo­
wego, a po jednorazowem
zapoceniu się najczęściej
ustępują dreszcze febrycz­
ne. ból głowyT itp. objawy
katarowe. Zawczasu użyty
wywar miętowy pozbawiać
ma nawet najuporczywsze-
gn kataru, byleby użyte do
przygotowania wywaru
ziele nie było stare i zwie­
trzałe.
., Gospodyni Miejska
i Wiejska"
27 lutego 1882 r
Zebrał Witnld Michalski
 TECHNIK
POPULARNY MIESIĘCZNIK
NAUKOWO-TECHNICZNY
Nr 4 ( 40 3) 1982 Rocznik XXXII

Pierwszy z artykułów opublikowanych w tym numerze ..MT ‘

jest poświęcony problemowi nieustannie aktualnemu
konfliktowi między technikami i ekologami Nie chodzi oto
by nakłaniać ludzi do rezygnacji z udogodnień, jakie niesie
technika, ale o to, aby rozwiązania techniczne nie przynosi­
ły uszczerbku przyrodzie, a tym samym aby nie zagrażały
człowiekowi 7 fvm stwierdzeniem zgadzają się wszyscy,
choć w p ra k ty k zasada ta nie jest zbyt rygorystycznie
przestrzegana Wynikiem licznych, nie przemyślanych po­
sunięć są tereny już objęte katastrofami ekologicznymi
O mniejszych i większych wykroczeniach ludzi przeciw
zasadom ekologii piszemy na str 6

Z badaniem stanu naturalnego środowiska wiąże się jesz­

cze jeden artykuł, zamieszczony na str. 22 Mowa w nim
o szczególnej formie ..zanieczyszczeń”, z której istnienia
przeciętni śmiertelnicy praktycznie nie zdają sobie sprawy
Wszechogarniające fale elektromagnetyczne w coraz wię­
kszej ilości wysyłane przez urządzenia techniczne, pozosta­
ją nie wykrywalne dla organizmów ludzkich, choć nie zna­
czy to. że są nieszkodliwe ,,Świat dudnień, gwizdów i trza­
sków ’ opisuje problemy wykrywania i mierzenia fal elektro­
magnetycznych wysyłanych przez coraz liczniejsze źródła
nie tylko typowe nadajniki, ale iwprowadzające zakłócenia
urządzenia elektryczne.

..Cyklotron izochromc2ny, czyli karuzela dla jonów to opis

jednego z podstawowych narzędzi badawczych współczes­
nych naukowców zajmujących się fizyką jądra atomowego
Cyklotron taki właśnie powstaje w Warszawie. O jego kon­
strukcji i znaczeniu nie tylko dla fizyki, ale i wielu innych
dziedzin nauki, techniki i medycyny piszemy na str. 44

•
Na ,,Spotkania z Saturnem” w naszym stałym cyklu ..Astro­
nomia dla wszystkich” zapraszamy na str. 76. Ta piękna,
tajemnicza planeta, znana od niepamiętnych czasów, ciągle
fascynuje uczonych Jednakże spojrzenie poza pierścienie
otaczające tę planetę umożliwiły dopiero loty sond kosmi­
cznych

NA OKŁADCE: Zestaw do badań holograficznych zainstalo­

wany w Centralnym Laboratorium Optyki w Warszawie.
Przeprowadzoną w redakcji dyskusję na temat przyszłości
iznaczenia holografii w nauce i w życiu codziennym druku­
jemy na str 30
 SPIS TREŚĆ

Artykuły: TECHNIKA I EKOLOGIA-Walentyna Mioduszewska.................................................................................. 6

CYKLOTRON IZOCHRONICZNY, CZYLI KARUZELA DLA JONÓW - Przem ysław G m aj......................13
ŚWIAT DUDNIEŃ, GWIZDÓW I TRZASKÓW - Zbigniew Gawryś.............................................................. 22
SZTUCZNE KLEJNOTY I KAMIENIE JAKICH NIE BYŁO - c z 'V' -Krzysztof Błaszkowski..................... 29
MAGIA ŚWIATŁA SPÓJNEGO -opracowała Anna Slobodzlanek........................................................... 38
Felieton: POPRAWKA NAŻYCIE -Jerzy K law ińaki..................................................................................................... 3
Opowiadanie: BRAWURA - Andrzej D rzew iń sk l...................................................................................................................50

Na warsztacie: UNIWERSALNY TESTER DO TRANZYSTORÓW - Roman K o z a k ............................................................ 57

DREWNO W PRAKTYCE MAJSTERKOWICZA - Piotr Kreyser................................................................. 59
GAZOWA LUTOWNICA - Stefan 2budniewek................................................................................................ 65
UNIWERSALNY PRZYRZĄD DO FREZOWANIA DREWNA - Ryszard Kreyser........................................ 69
DREWNIANYSTOLIK-opracowatBogusIawKitzmann..............................................................................70
STABILIZATOR TEMPERATURY W MAŁYM POMIESZCZENIU ZAMKNIĘTYM - opracował
Edward.Wągrodzki............................................................................................................................................ 70
Klub Wynalazców: STRÓŻ ŻARÓWEK (zadanie 384), KONTROLA HERMETYCZNOŚCI SŁOIKÓW (rozwiązanie za­
dania 377) .........................................................................................................................................................87
Działy: L ISTY................................................................................................................................................................. 4
SYLWETKA MIESIĄCA: JACOB ROBERT OPPENHEIM ER-Zbigniew Gaw ryś.................................. 5
NOWE I NAJNOW SZE...................................................................................................................................20
POZNAJEMY SAMOCHODY: FIAT PANDA-Zdzisław Podbielski.............................................................. 72
FOTOPORADY: BŁEDYWYSTEPUJĄCE PRZY WYKONYWANIU POWIĘKSZEŃ - Ryszard Kreyser. . 74
FOTOKONKURS............................................................................................................................................... 75
ASTRONOMIA DLA WSZYSTKICH: SPOTKANIA Z SATURNEM - Marek S ta n iu c h a ............................ 76
ROZMAITOŚCI MATEMATYCZNE: MAGIA MATEMATYKI - Michał Szurek...............................................80
SPOTKANIE Z FIZYKĄ. O WAHADLE INACZEJ - Jan G a j..............................................................................82
CHEMIA NA CO DZIEŃ: O KOROZJI ZZA LABORATORYJNEGO STOŁU cz. łl - Stefan Sakowski . . . 84
POMYSŁYGENIALNE,ZWARIOWANE ITAKIE S O B IE .................................................................................92
MUZEUM „MT": PIERWSZY KALKULATOR DRUKUJĄCY-Henryk H ollender........................................ 94
Róine: POZORNA PROSTOTA CZYLI GRA L -2 b lg n le w P ło c h o c k i.......................................................................90
DLA KAŻDEGO COŚ IN N E G O ..........................................................................................................................91

Na okładce: ZESTAW DO BADAŃ HOLOGRAFICZNYCH.............................................................................................. I

SĘDZIWY T E C H N IK ......................................................................................................................................* II
PILARKA SPALINOWA................................................................................................................................... III i IV
Numer Ilustrowali: Władysław P. Jabłoński, Jerzy Flisak, Przemysław Wożniak. Fotografie w numerze: CAF. Hobby.
Instytut Optoelektroniki WAT, Ryszard Kreyser, Zdzisław Podbielski, Stefan Rutkowski, Selbstist der Mann, Science et Vle,
Sky ahd Telescope. Smithsonian Instytution Press, Stefan Zbudniewek. ze zbiorów redakcji.

„Młodego Technika" wydaje Instytut Wydawniczy „Nasza Księgarnia"

Rada redakcyjna: doc.
6«da doc dr Zygmunt Dąbrowski, inż. Jerzy Jasluk, mgr Jan Kondrat (sekretarz), Ludwik Ossowski, mgr Zbigniew Słowiński,
Inż. Jarzy
prof. dr hab. Andrzej Wróblewski (przewodniczący), mgr Jerzy Wunderlich.
Zeapó* redakcyjny: Mikołaj Dubrawski (kier. działu organizacyjno-technicznego, Elżbieta Gaweł (sekretarz redakcji), Zbigniew Gawryś
Zespól Gawry*
(zaat. red. nacz.), Władysław P.
(zast. P, Jabłoński (kier. działu graficznego).
graficznego), Jerzy Kławińakl (red. działu łączności z czytelnikami), Jerzy Pietrzyk
,.Na warsztacie"),
(kler. działu „Na warsztacie"). Anna Słobodzianek (red. działu) Józef Trzcionka (red. naczelny). Wiktor Szafijańtki
Szafljańskl (oprać, łązykowe),
jązykowe),
współpraco wn Icy: Henryk Hołlender (dział „Muzeum MT"), Ryszard Kreyser
Stall współpracownicy: Kreyaer (dział
(d zia ł,.Foto-porady"), Michalak! (dział „Sądzłwy
„Foto-porady"), W itold Michalski „Sądziwy
technik"), Zdzisław Podbielski (dział „Poznajemy samochody"), Stefan Sąkowskł (dział „Chemia na co dzień"), Marek Staniucha (dział
.Astronomia dla wszystkich"), Michał Szurek (dział „Rozmaitości matematyczne"), Czesław Waszkiewicz (III i !Vstr. Okładki).
ADRES REDAKCJI: ul Spasowsklego4,00-369 Warszawa, lubskr. poczt. 380 00-950 Warszawa.TELEFONY: Centrala26-24-31 d o 36. Dział
łączności z Czytelnikami wewn. 60, sekretariat 26-26*27 lub wewn. 47. Redaktor naczelny 26-26*27 lub wewn, 87,
WARUNKI PRENUMERATY: Cena prenumeraty półrocznej - 210 zł. kwartalnej - 105 zł.
Prenumeratą na kraj przyjmują:
- Oddziały RSW ..Prasa-Książka-Ruch" od instytucji, organizacji społeczno-politycznych, jednostek gospodarki uspołecznionej i innych
zakładów pracy zlokalizowanych w miastach.
- Oddziały RSW przyjmują również zbiorowe zamówienia od dotychczasowych prenumeratorów składane poprzez macierzyste zakłady
pracy (przedstawiając do wglądu dowody wpłat prenumeraty pocztowej na 1961 r.)
Urządy pocztowe na wsi i wiejscy dorączyciele od Instytucji 1zakładów pracy zlokalizowanych na terenach wiejskich oraz osób fizycznych
- Urządy
zamieszkałych na tych terenach.
Prenumeratą z# ze zleceniem wyeyłkl za granicą przyjmuje RSW „Prasa-Książka-Ruch" Centrala Kolportażu Prasy i Wydawnictw, ul.
Towarowa 28, 00-958 Warszawa, konto NBP XV Oddział w Warszawie Nr 1153-201045-139*11.
Prenumerata ze zleceniem wysyłki zagraicą dla zleceniodawców Indywidualnych jest droższa od prenumeraty krajowe! o 50% I o 100%
dla zlecających instytucji ł zakładów pracy.
Szczegółowych Informacji o prenumeracie udzielają Oddziały RSW „Prasa-Książka-Ruch".
Zakłady Wklęsłodrukowa RSW ..Prasa ' Zam 241 Nakład 150.315 eg/ Z-56

2
 s.

P O P R A W K A NA Ż Y C I E
ak znowu dawno temu. bu w 11 numerze ..Młodego Technika "
mójkolega redakcyjny pan Bogusław obliczył
adził swoją słynną poprą w kę do historii podbo­
oczyście. że zje kapelusz (wzorem pana
VąskeraMcKinneya z Atlanty, który musiał to uczynić tytułem
granego zakładu, dotyczącego lądowania na Księżycu), jeśli do końca
człowiek nie stanie swą stopą powierzchni Czerwonej
Planety. Jeden z naszych Czytelników czekał nawet cierpliwie na
koniec ubiegłego roku. nie po to jednak, Boże broń, aby sponiewierać
ublicznie naszego zasłużonego felietonistę za jego pomyłkę. po to.
by utwierdzić się w przekonaniu. żpoprawka na życie, niemożli
wręcz do obliczenia, jest o wiele skuteczniejsza niż wszelkie inne
korekty, obliczane przez różnych speców i pełnych dobrej ama­
torów.
W czasach, kiedy naukowa analiza rzeczywistości często zawodzi,
kiedy najtęższe mózgi uysilają się nad rozgryzieniem wielu istotnych
dla ludzkości problemów bezskutecznie, największe powodzenie mają.
o zgrozo, symboliczne przepowiednie,niejasnei tajemnicze. Natomiast
w szelkie próby naukowego obliczenia, kiedy człowiekowi uda się
coś osiągnąć, biorą zw ykle w przysłow iow y łeb.
Otóż nie sposób ustalić konkretną datę dokonania jakiegoś wynalaz­
ku czy odkrycia,bo, wbrew•pozorom,nie zależy to tylko od pokonania
przez ludzkość określonej bariery technologicznej. O gwm ne znaczenie
mają tu także: ogólna syduacjapolityczno-ekonomiczna świata, odpo­
wiednie subwencje bogatego sponsora (najmilej widziany sponsor
państw ow y 1), oraz cel badań. Po prostu niektóre osiągnięcia, choć na
pew no atrakcyjne z naukowego punktu widzenia, nie dają żadnych
korzyści w życiu codziennym, więc nie ma chętnych na ponoszenie ich
często niemałych. kosztów. Liczy się także wiele, wiele innych czynni­
ków, drobnych, lecz w sumie znaczących (ot, choćby baza naukowa,
w’ niektórych przypadkach pogoda - czy też konkretne potrzeby
danej chwili - wiadomo, potrzeba jest m atką wynalazku). Wynikiem
takiego podejścia do sprawy jest np. fakt. że zamiast lecieć na Marsa, co
byłoby zapewne niezw ykle spektakularne, lecz także drogie i czaso­
chłonne (a podobno drugim wymiarem czasu są również pieniądze),
obie główne potęgi kosmiczne wolą dokładniej spenetrować okolice
globu ziemskiego, a jeśli idzie o inne planety zadowalają się wysyła­
niem w ich kierunku tanich (?!) sond bezzałogowych.
Czy kiedyś sytuacja ta ulegnie zmianie? Tntdno oprzeć się przekona­
niu. iż stwierdzenie „wiem. że nic nie w iem " nie straci w tym przypad­
ku nic ze swej aktualności. Wszelkiego rodzaju obliczenia futurologi­
czne nie mają tu niestety głębszego uzasadnienia, odkrycia naukowesą
bowiem dość często sprawą przypadku, choć należy przyznać, iż
obecnie już w znacznie m niejszym stopni u niż niegdyś' - przypom nijm y
rię odkrycia prawda Arcczy też prawa powsze­
ir Izaaka Newdona.Niezmierna to jednak zasadniczo
faktu, że Matka N atura odsłania nam swe tajemnice raz bardziej, a raz
mniej chętnie, a próby określenia, kiedy takowe odJdycie nastąpi
zakrawają wręcz na bawienie się we wróżkę, co chyba poważnemu
człowiekowi nie przestoi...
JE R ZY KLAW1NSKI

Kochana Redakcjo!
Niedawno /.dobyłem
książkę pt. „Proste układy
ciekiruniczne”. W przed­
mowie jest napisano, że
trak tu jcie tę książeczkę
jako próbkę
Całkowicie popieram tę
akcję. Chciałbym bardzo,
aby ukazało ich się więcej
i na urozmaicone tematy.
Moim hobby jest elektroni­
ka. Zacząłem interesować
się nią od niedawna i uwa­
żam. że taka oto książeczką
będzie bardzo pomocna dla
każdego elektrumka-ama-
lora. Zasmuciło mnie nato­
miast. że tak mało jest napi­
sane o samym warsztacie
i możliwości stworzenia go
w obecnie znanych nam
warunkach. Bardzo chciał­
bym (i na pewno nie ja sam),
żeby ukazała się książecz­
ka. ?. której można byłoby
się dowiedzieć jak sporzą­
dzić sobie mały warsztacik.
Ujęłaby ona także temat
elektroakustyki, którego
zabrakło w tym tomiku. Na
pewno większość z nas.
elektroników - amatorów,
chciałaby wykonać włas­
nymi siłami prosty, ale cie­
kawy l fajny wzmacniacz
lub jakąś prostą krótkofa­
lówkę. Bareizo ucieszyłaby
chyba każdego możliwość
wykonania za pomocą ta­
kiej książeczki jakiejś innej
prostej zabawki elektroni­
cznej. Uszczęśliwiłaby też
bardzo wielu fotoamato-
rów taka książeczka, w któ­
rej byłaby zawarta mała
encyklopedia fotografii.
Z niej można by się nauczyć
poprawnie wykonywać
zdjęcia, wywoływać je (...)
Przydałyby Bię książeczki
z dziedziny; astronomii,
chemii i o obsłudze samo­
chodów; o samolotach lub
o wynalazkach czy wyna­
4
lazcach. Taki tomik może
zawierać także dzieła fan­
tastyczno-naukowe. Za­
wsze marzyłem o tego typu
biblioteczce. Bardzo
chciałbym, aby ukazało się
coś w tym typie i dużym
nakładzie.
Z poszanowaniem
Konrad fgnasiak.
Warszawa
Niedawno nabyłem
książkę IW „NK" pt. „Pros­
te układy elektroniczne"
i choć jestem środniozaa-
wansowanym elektroni­
kiem skorzystałem z porad
zamieszczonych w tej
książce. Bardzo dobrze, że
zamieściliście w niej pora­
dy natury technicznej, któ­
re przydają się każdemu
elektronikowi. Co do strony
graficznej nie mam zastrze­
żeń, ale co do układów
w niej zamieszczonych,
mam pretensje, Dlaczego
na przykład zamieściliście
układ zatytułowany „Foto-
telefon" skon) są trudności
z otrzymaniem fotoelemen-
tu. zamiast tego można by
wydrukować Inny układ,
bez fotoelementu.
Mieszkam w dzielnicy
Bytomia, ale jednak do By­
tomia jeżdżę tylko raz w ty­
godniu, gdy mam mało lek­
cji, ponieważ tramwajem
jedzie się w jedną stronę ok.
45 minut. Piszę o tym dlate­
go, że może dałoby się stwo­
rzyć coś w rodzaju mini-
księgami wysyłkowej, któ­
ra by wysyłała tylko książki
z tej serii. Gdybym miał 10
punktów wszystkie oddał­
bym na głos stworzenia ma­
łej Biblioteczki „Młodego
Technika”. W następnym
wydaniu można by wydru­
kować porady dla fonoa-
matorów, a więc ca nieco,
o stereofonii, iluminofonii,
migających lampach, sło­
wem wszystko to, co można
by użyć na małych dyskote­
kach, prywatkach. Seria ta
bardzo ml się podoba, pod­
trzymuję wypowiedzi mo­
ich rówieśników: książki
powinny być tanie, w ma­
łym formacie, o zróżnico­
wanych tematach. Bardzo
chętnie będę kupował te
książeczki. Można by też
w każdej książeczce druko­ wiedniego stopnia wzmoc­
wać krzyżówkę dotyczącą nienia,
tego wydania, jako nagrody - podawane przez Was
przyznając następne wyda­ w pierwszym tomiku sche­
nie z tej serii (...), maty w większości dostoso­
Jozef Segief, wane są do pracy pod na­
Bytom pięciem od 6 do 12 woltów
co moim zdaniem zasługuje
Uważam, a myślę, że nie na pochwałę. Mam tu na
jest to odosobniona opinia, myśli fakt wykorzystania
za bardzo udany nie tylko do zasilania niektórych
sygnalizujący tomik, ale urządzeń akumulatora mo­
również zamiur utworzenia tocyklowego bądź samo-
Biblioteczki „Młodego Te­ ch<Kłowego. Uważam, że
chnika”. Należałoby sobie w tej tolerancji napięciowej
tylko życzyć, aby wydania schematy urządzeń mogą­
Wasze ukazywały się cych mieć zastosowanie
w większym nakładzie, tuk w terenie, bądź przy moto­
aby mogły poleżeć na księ­ cyklu czy samochodzie ma­
garskiej ladzie parę dni. ją miejsce bytu.
Chciałbym się podzielić Przykładowo podany
paroma uwagami odnośnie przez Was schemat fotote-
wydania, mając na myśli leforui zasilany jest napię­
amatoru -elektron! ka, który ciem 12 V. O ile byłoby to
„nie siedzi głęboko w le­ możliwe na schemacie mo­
macie”: głyby być w nawiasie poda­
- wiadomo, że nie każde no parametry dla zasilania
dzieło wieńczy sukces, np. H-woltowym źródłem
a szczególnie w przypadku prądu.
układów elekIronicznych. Proszę nie uważać tych
Co zrobić jeżeli prawidło­ uwag za ujmujących na
wo zmontowany układ nie wartości Waszemu wyda­
działa? Myślę, że podanie niu. Uważam, że jest ono
w schemacie ideowym godne szerszej popularyza­
w pewnych punktach cha ­ cji i zasługuje na uznanie,
rakterystycznych parame­ Marek Saj,
trów (R,U,1) mierzalnych Rzeszów
prostym miernikiem w zna­ PS. Nie wiem czy nie Jestem
cznym stopniu ułatwiłoby spóźniony z moją opinią,
odszukanie błędu, tkwiące­ ale piszę ten list zaraz po
go być może w wadliwie otrzymaniu do ręki (dzięki
wykonanym układzie sca­ szczęśliwemu zbiegowi
lonym czy tranzystorze, okoliczności) Waszego
który nie posiada odpo­ tomiku. M.S.
Uwaga młodzi wynalazcy!
Młodzieżowa Akademia Nauk, działająca przy
Głównej Kwaterze ZHP, organizuje w dniach
8-10 października br„ w woj. suwalskim I ogól­
nopolski sejmik twórczości technicznej
uczniów. W programie sejmiku przewidziano
„trening wynalazczy", szkolenie teoretyczne
I praktyczne w zakresie form i metod poszukiwań
twórczych, dyskusje nad modelem uczniowskie­
go ruchu racjonalizatorskiego itp.
Na sejmik może być zaproszony każdy, kto
nadeśle pod adresem naszej redakcji do dnia 10
września br. zgłoszenie zawierające: krótki opis
oslągnląć własnej twórczości technicznej, na­
zwą szkoły, do której ucząszcza, adres domowy
oraz czy należy do ZHP. Organizatorzy zapew­
niają zwrot kosztów podróży, wyżywienie i za­
kwaterowanie.
Skorzystajcie z szansy!

8Y LWI TKA Ml 181 AC A
Jacob Robert Oppenheimer
(22.IV.1904- 18.11.1967)
Przed piętnastoma laty zmarł wybitny
fizyk amerykański, a zarazem koordy­
nator I organizator doniosłego nauko­
wego przedsięwzięcia nie mającego
odpowiednika w historii, Robert
Oppenheimer.
Niemal o każdym z wybitnych nau­
kowców krążą anegdoty i opowieści,
ale postacie niewielu można 2 ldentyfi*
kować z absolutną precyzją po jednym
tylko rekwizycie. Przedmiotem wyróż­
niającym Oppenheimera była jego nie­
odłączna fajka. Pokazuje ją każde zdję­
cie uczonego, zachowane wspomnie­
nia o rozmowach z Oppenheimerem
wzmiankują zwykle, iż uczony ,,żul
w zamyśleniu ustnlk falki". Zachowaj­
my wląc te tradycje, zwłaszcza że zna­
komicie charakteryzuje ona nie tylko
wygląd, a lt I charakter uczonego.
Rodzinnym miastem Jacoba R.
Oppenheimera, używającego częściej
drugiego Imienia Robert, był Nowy
Jork, lecz młodość spędził w Nowym
Meksyku, na rancho należącym do jego
rodziny. Niezwykłe zdolności spowodo­
wały, że już w wieku dwudziestu trzech
lat 2ostał profesorem na Uniwersytecie
Berkeley. Badania naukowe Oppenhei­
mera koncentrowały slą na fizyce kwan­
towej I jądrowej. Lista jego osiągnięć
|est długa. Przyczynił slą znacznie do
nadania prawidłowej interpretacji roz­
wiązaniom równania Diraca. Odrzucił
bowiem zaproponowaną początkowo
przez samego twórcą równania hipote­
zą, by pojawiające slą w rozwiązaniach
stany o ujemnej energii uważać za pro­
tony, a wprowadzona przez Oppenhei­
mera teoria o niemal całkowitym zapeł­
nieniu stanów o ujemnej energii była
podstawą do przewidzenia istnienia po­
zytonów.
Wraz z Maksem Bornem Oppenhei­
mer opracował stosowaną w fizyce
cząsteczkowej przybliżoną metodą roz­
wiązywania równania Schródlngera.
Badał reakcje wywoływane przez dau-
terony, czyli jądra deuteru, a także pro­
cesy kreacji par elekironowo-pozyto-
nowych. Najbardziej znane są |ednak
osiągnięcia Oppenheimera w bada­
niach reakcji łańcuchowej pr2y roz­
szczepieniu uranu, zakończone powie­
rzeniem mu kierownictwa Istotnej częś­
ci „Projektu Manhattan".
..Projekt Manhattan" był kryptoni­
mem ukrywającym prowadzone w Sta­
nach Zjednoczonych w latach
1942-1945 prace nad zbudowaniem
bomby atomowej. W czasie realizacji
„Projektu Manhattan" powstały trzy
okryte najgłębszą tajemnicą miasta,
w których produkowano materiały roz­
szczepialne i dokonywano badań.
W Hanford, w stanie Waszyngton
(wbrew pozorom jest to dość odludny
stan położony daleko od stolicy USA)
powstały reaktory produkujące pluton,
w Oak Ridge, w Tennessee zbudowano
zakłady wzbogacani* uranu w roz­
szczepialny izotop U . Prace nauko­
we związane z konstruowaniem bomb
atomowych prowadzono w Nowym Me­
ksyku, w zbudowanym specjalnie w tym
celu, w miejscu położonej na odludziu
szkoły, miasteczku naukowców Los
Alamos. Wszystkim, co wiązało slą z tym
miejscem, począwszy od wyboru lokali­
zacji - nie be2 znaczenia były spądzone Prace fizyków I wysiłki przemysłu za­
przez Oppenheimera w Nowym Meksy­ kończone wyprodukowaniem bomby
ku lata młodzieńcze - przez werbowa­ wykorzystującej energią jądrową były
nie pracowników aż do koordynacji prowadzone pod wielką presją, wobec
prac naukowych, kierował Oppenhe­ możliwości uzyskania tej, strasznej i da­
imer. jącej nieograniczone wręcz możliwości
Los Alamos prze2 blisko trzy lata nie rażenia przeciwnika broni przez Nie­
figurowało na żadnej mapie, odległość mcy. W tym przecież kraju odkryto zja­
do sąsiedniego miasta wynosiła sześć­ wisko rozszczepienia uranu, tam także
dziesiąt piąć kilometrów, a najbliższa pracowało wielu znakomitych fizyków.
linia kolejowa przebiegała o ponad sto Ody okazało sią, że obawy te są, na
kilometrów. Położone na trudno dostę­ szczęście, bezpodstawne, było już zbyt
pnym płaskowyżu miasto tonęło w zie­ późno. Broń jądrowa stała sią narzę­
leni, ten sam kolor miały wszystkie za­ dziem w rąkach polityków.
budowania, budową i maskowaniem Po zakończeniu pracy w Los Alamos,
zajmowali slą specjaliści wojskowi. która przyniosła mu światową sławą i ra­
czej dwuznaczny przydomek „ojca
Początkowo planowano zgromadze­
bomby atomowej’', Oppenheimer kiero­
nie w Los Alamos zaledwie kilkudziesię­
wał Instytutem Badań Zaawansowanych
ciu naukowców wraz 2 rodzinami.
w Princeton, a wiąc był także szefem
W miarą rozwoju badań okazało sią to
Alberta Einsteina. Był także jednym
iednak zbyt skromnym zamierzeniem.
z Inicjatorów propozycji objącia mię­
Pod koniec wojny miasteczko liczyło
dzynarodową kontrolą sposobów wy­
6000 mieszkańców I stale rozrastało sią
korzystywania energii jądrowej i człon­
w imponującym tempie. Spotkali slą
kiem komitetu doradców Komisji Ener­
tam wszyscy najwybitniejsi w owym
gii Atomowe) U9A.
czasie flzycy-jądrowcy świata,
Za odmową udziału w pracach nad
Entuzjazm Oppenheimera I jego wia­ zbudowaniem bomby wodorowej usu­
ra w powodzenie całej operacji udziela­ nięto go z pełnionych poprzednio funk­
ły sią współpracownikom, a trzy lata cji państwowych. Przez blisko 11 tat
wytążonej pracy zostały uwieńczone pozostawał w cieniu, ponowne uznanie
sukcesem. wielkich zasług uczonego przyszło do­
piero w 1963 roku, gdy otrzymał Nagro­
W lipcu 1945 roku na pustyni Alamo-
gordo dokonano pierwszej próbej eks­ dą Fermiego.
plozji bomby atomowej. Zbigniew Gawryś
5
 W alentyna M ioduszew ska
TECHNIKA I EKOLOGIA
R ozw ój n a u k i i te c h n ik i, zw łaszcza po
II w o jn ie św ia to w ej, sp ra w ił, że p o w sta ło
ogólne p rz e k o n a n ie o n ieo g ra n ic zo n y c h
m o żliw o ściach p rz e k s z ta łc a n ia p rzy ro d y
p rzez czło w ieka, b e zw zg lęd n eg o w y k o ­
rz y sty w a n ia jej d la d o ra ź n y c h jego k o ­
rzyści. R odziły się w ięc {rodzą się i dziś)
ró ż n e śm iałe pom ysły, k tó ry c h re a liz a c ja ,
p ró cz p e w n y ch ty m czaso w y ch osiągnięć,
w d a lsze j p e rsp e k ty w ie w y w o łu je zm ian y
w śro d o w isk u p rz y ro d n ic z y m o s k u tk a c h ,
k tó re tr u d n o o cenić jed n o z n ac zn ie .
To p ra w d a , że w y b u d o w a n ie szeregu
z a p ó r n a z a c h o d n io a m e ry k a ń sk ie j rzece
K o lo rad o d ało poło żo n y m n a d n ią te re ­
no m w o d ę i e n erg ię e le k try c z n ą , a le już
p o k ilk u d z ie się c iu la ta c h jej dorzecze
p rz e o b ra z iło się w o b sz a r bezodpływ ow y.
P ro d u k ty w ie trz e n ia skał, śro d k i c h eru b
czn c sto so w an e w ro ln ic tw ie , o d p a d y go­
6
sp o d a rcz e i p rzem y sło w e n ie są już w y n o ­
szone p rzez rzek ę do m orza. P o zo stają na
m iejscu, p o w o d u ją c n iep o ż ąd a n y w zro st
m in e ra liz a c ji w ód tego regionu, szy b k ie
w y p e łn ie n ie się z b io rn ik ó w reten cy jn y ch
p rzez osady o ra z zan ieczyszczenie śro d o ­
w iska. D ziś dużym n a k ła d e m p ra c y i k o ­
sztów u siłu je się u su n ą ć n ie k o rz y stn e n a ­
stę p stw a u ja rz m ie n ia rzeki.
P o d o b n ie rzecz m a się z N ilem . W ciągu
ty siącleci jego coroczne w ylew y u ż y źn ia ­
ły n a d rz e c z n e pola. Część su b sta n c ji w y ­
nosiły do m orza, sy p iąc w nim d eltę. B u ­
dow a sta re j, a zw łaszcza now ej W ielkiej
T am y A suańskiej ra d y k a ln ie p o p ra w iła
z a o p a trz e n ie E g ip tu w w odę i en erg ię
e le k try c zn ą , ale d e lta N ilu p rz e s ta ła ro s­
n ąć i ulega d ziś a ta k o m fal m orskich.
A p rz e c ie ż d e lta , p rz e d w yn iesien iem z a ­
po ry w y su w a ją ca się w m orze śre d n io o 5

Fotografia delty Nilu, wykonana z pokładu statku kosmicz­
nego Gemini
m w ciąg u ro ku, to trz y p ią te g ru n tó w
o rn y ch E g ip tu , O k azało się też, że już
w tra k c ie b u d o w y W ielkiej T am y p o ło w y
sa rd y n ek u w y b rzeży E g ip tu zm alały
0 50%. P rzy czy n ę teg o ła tw o b yło w s k a ­
zać. W ody N ilu p rzy n o siły do ubogiej
w sk ła d n ik i p o k a rm o w e w sch o d n iej częś­
ci M orza Ś ró d ziem n eg o 10 do 11 m in
t ro czn ie azo tan ó w , fo sfo ran ó w i in n y ch
su b sta n c ji. S p rz y jało to b u jn e m u ro zw o ­
jowa p la n k to n u ro ślin n eg o i zw ierzęcego
słu żąceg o za p o k a rm d la sa rd y n ek . Od
czasu w y b u d o w a n ia z ap o ry dop ły w s u b ­
sta n cji p o k a rm o w y c h do m o rza u stał.
Z ag o sp o d a ro w y w a n ie rze k to ty lk o je ­
d en z p rz y k ła d ó w n ieb ezp ieczn ej in g e­
ren cji czło w iek a w życie p rzy ro d y . P o ­
w sze ch n ie d z iś z n a n e są ju ż szkody, ja k ie
p o n o si św ia t o rg an ic zn y w sk u te k sto so ­
w a n ia śro d k ó w e h w a s to - i o w a d o b ó j­
czych. Ś ro d k i te, w y m ierzo n e p rzeciw
jed n y m o rg an izm o m , słu żący m za p o ­
k a rm innym , k u m u lu ją się w o rg a n iz ­
m ach ty c h o sta tn ic h , g ro żąc z a g ła d ą c a ­
łym g a tu n k o m , k to iy c h p ło d n o ść z m n ie j­
sza się lu b p o to m stw o n ie m oże się ro z w i­
nąć. np. w sk u te k ro z g n ia ta n ia p rzez w y ­
sia d u ją c e p ta k i z n ie sio n y ch jaj, o s k o ru ­
p ie cień szej w sk u te k w p ły w u su b sta n c ji
to k sy czn y ch . T ym czasem szk o d n ik i u o d -
p a m ia ją się na ow e su b sta n c je , n a u k a
m usi w ięc p o sz u k iw ać now ych, a te c h n i­
ka p ro d u k o w a ć je, h po p ew n y m czasie
h isto ria p o w ta rz a się: n a stę p u je u o d p o r­
n ien ie się na tru c iz n ę jed n y ch g a tu n k ó w
1 nie z am ie rzo n a p rz e z czło w iek a z ag ła d a
innych.
T ak się stało , że te c h n ik a , w y k o rz y stu ­
ją c p ra w a i siły p rzy ro d y , w pew n y m
sen sie w y p rz e d z iła p o z n a n ie jej przez
człow ieka. O b iek tem bow iem b a d a ń ró ż ­
nych n a u k p rz y ro d n ic zy c h są poszczegól­
ne sk ła d o w e p rzy ro d y : s k o ru p ą ziem ską
z a jm u ją się n a u k i geologiczne, w odam i
Z iem i - h y d ro lo g ia i h y d rogeolog ia, a t ­
m o sferą - m eteo ro lo g ia i k lim a to lo g ia,
św ia te m o rg an ic zn y m biologia
I
Ale ta k , ja k o d d zieln e elem en ty sam o ­
c h o d u n ie tw o rz ą po jazd u , a w y izolo w an e
części a n a to m ic z n e - o rg an izm u żywego,
ta k sam o poszczególne n a u k i p rz y ro d n i­
cze, k tó ry c h zn aczen ia d la ro zw oju lu d z ­
kości oczyw iście nie sposób przecen ić, nie
d a ją p o g ląd u na p rz y ro d ę ja k o całość.
A do w łaściw ego g o sp o d a ro w a n ia siłam i
i zaso b am i p rzy ro d y p o trz e b n a jest z n a ­
jom ość nie tylko jej d z ie d zin i czyn n ik ó w
sk ład o w y ch , ale i zac h o d zą cy c h m iędzy
nim i zw iązków .
Istn ie n ie zw iązków m iędzy o rg a n iz m a ­
m i żyw ym i i śro d o w isk iem ich życia n ie ­
w ą tp liw ie d o strzeg ł już człow iek p ie rw o ­
tny: z o rie n to w aw szy się, że zw ierzęta, n a
k tó re polow ał, p rz y c h o d zą re g u la rn ie do
w o d o p o ju - do stru m ie n i i jezior, u ich
brzegów b u d o w a ł zasad zk i. Ś w iadom ość
istn ie n ia ta k ic h zw iązków d a je się p rz e ­
śledzić w e w szy stk ich d a w n y ch i n o w ­
szych cy w ilizacjach . A le w n au k o w y sp o ­
sób zajęła się nim i d o p iero ekologia -
je d n a z n ajm łodszych n a u k p rz y ro d n i­
czych. D a tą n a ro d z in tej n au k i jest ro k
1869, k ied y to niem iecki biolog, E rn s t
H aeckel zap ro p o n o w a ł dla u p ra w ia n e j
p rzez siebie d zied zin y b a d a ń n azw ę
„ ek o lo g ia ", w yw odzącą się od g reck ich
słów ,,oikos” - dom , środow isko , o raz
„logos" - słow o, n a u k a. E kologia jest
w ięc n a u k ą o sie d lisk a ch organizm ów .
W ciąg u sw ej n iew iele p o n a d sto la t lic zą ­
cej h isto rii, b a rd z o rozszerzyła o b sz ar
sw oich zain te reso w a ń .
P ie rw o tn ie z ajm o w ała się b a d an iem
zw iązków m iędzy poszczególnym i g a tu n ­
kam i ro ślin czy z w ie rz ą t,a śro d o w isk iem
ich życia U sta lo n o w ów czas na p rz y k ła d
zależność w y stę p o w a n ia pew nych ro ślin
od obecności w glebie ta k ic h czy innych
p ie rw ia stk ó w chem icznych. B a d a n ia n a
ty m e ta p ie w y jaśn iły m .in. dlaczego
p rzy w iezio n a z E u ro p y k o n iczy n a nie
w y d a w a ła w A u stra lii nasion. D ziało się
ta k d latego, że w rodzim ej fau n ie A u s tra ­
lii nie m a trzm ie li, n a jsk u te cz n iej z a p y la ­
jących k w ia ty koniczyny. D o p iero s p ro ­
w a d ze n ie ty ch o w ad ó w do A u stra lii po-
7
 zwoliło tamtejszym rolnikom oraz ho­
dowcom bydła i koni zaopatrywać się
w nasiona koniczyny na miejscu.
W kolejnym etapie swego rozwoju eko­
logia zajęła się zespołami organizmów,
odkrywając istnienie związków troficz­
nych i piramidy liczb. Związki troficzne
łączą organizmy, z których jedne stano­
wią pokarm dla innych, a „korzenie” tych
związków sięgają oczywiście do nieorga­
nicznego podłoża życia. Tu przykładem
może być wspomniana sprawa sardynek.
W podłożu związku troficznego (dziś po­
wiedzielibyśmy łańcucha pokarmowego)
tkwią substancje mineralne niesione
przez rzekę do morza. Substancje te wy­
korzystuje do budowy swych organiz­
mów plankton roślinny, który służy za
pokarm planktonowi zwierzęcemu, a nim
właśnie żywią się sardynki. Jeśli sardynki
nie pożre jakiś morski drapieżnik i trafi
ona do rybackiej sieci - ostatnim ogni­
wem łańcucha pokarmowego staje się
człowiek. Piramidą liczb nazwano zjawi­
sko (dziś oczywiste, ale przed laty ekolo­
gia musiała je odkryć i wyjaśnić), że im
wyższe ogniwo w łańcuchu pokarmowym
tworzy dany gatunek, tym mniej liczy
osobników.
Około połowy XX w. ekologowie skon­
statowali, że uprawiana przez nich nauka
rozprasza się na badaniach cząstkowych,
brak jej zaś jest podstawowej jednostki
badawczej, jaką jest np. w fizyce atom,
komórka w cytologii, tkanka w histologii
czy organ w fizjologii. Za taką jednostkę
uznano wówczas w ekologii ekosystem -
wyraźnie wyodrębnioną w przestrzeni
i czasie jednostkę fizyczno-biołogiczną,
a więc istniejący w określonym czasie
wycinek przestrzeni ziemskiej z żyjącymi
na nim organizmami, wraz ze wszystkimi
związkami i zależnościami zachodzącymi
między tymi organizmami i ich fizycznym
środowiskiem, a także między samymi
zamieszkującymi je istotami żywymi.
Ekosystemem jest więc np. jezioro, wy­
spa, las czy łąka, ale także plantacja ro­
ślin uprawnych czy ludzkie osiedle.
8
Poszczególne ekosystemy nie istnieją
w oderwaniu jeden od drugiego. Oddzia­
łują na siebie wzajemnie i tworzą na lą­
dach, w wodach i atmosferze Ziemi szcze­
gólną strefę naszego globu: biosferę, sferę
życia - dynamiczną, zmieniającą się
w ciągu dziejów Ziemi, ale też zmieniają­
cą jej nieorganiczne komponenty, decy­
dują o tym, że Ziemia tak bardzo różni się
do innych planet Układu Słonecznego.
Badania ekologiczne, pierwotnie ogra­
niczające się do poszczególnych gatun­
ków, stopniowo rozszerzyły się na ich
zespoły, a następnie na ekosystemy, wre­
szcie objęły całą biosferę. A że z czasem
okazało się rzeczą oczywistą, iż człowiek
nie znajduje się poza (czy ponad) biosfe­
rą, ale jest jej integralnym składnikiem,
wywołującym w przyrodzie daleko idące
zmiany - zajął on jako przedmiot w bada­
niach ekologicznych, ważne miejsce
i w ekologii.
Wiemy, że biosfera jest dynamiczna
i podlega zmianom. Zmienia się zresztą,
w skali czasu geologicznego, cały świat,
nie tylko organiczny, ale i nieorganiczny.
W pierwotnych morzach nie było tyle
rozpuszczonych substancji mineralnych
jak obecnie; ich zasolenie wzrastało,
w miarę jak wody spływające z lądów
dostarczały do mórz sól wypłukiwaną ze
skał. Pierwotna atmosfera Ziemi nie za­
wierała wolnego tlenu: zaczęła się weń
stopniowo wzbogacać z pojawieniem się
roślin zielonych. Następstwem tego było
nie tylko przyspieszenie rozwoju życia,
ale i procesów utleniania składników
skorupy ziemskiej, powstawanie nowych
minerałów, pierwotnie w niej nieobec­
nych. Za sprawą świata organicznego zo­
stało związane w skałach wapiennych
40% występującego na Ziemi wapnia, po­
dobnie doniosłą rolę odegrały organizmy
żywe w powstaniu skupień węgla, siarki,
fosforu, żelaza i wielu innych pierwiast­
ków ważnych gospodarczo.
Zmiany zachodzące w przyrodzie mają
to do siebie, że przebiegają - z wyjątkiem
kataklizmów, w istocie rzeczy nie decy-
d u ją c y c h o o b liczu Z iem i - n iesły c h an ie
pow oli. D latego św ia t o rg a n ic zn y jest
zd oln y p rzy sto so w ać się do z m ie n ia ją ­
cych się w a ru n k ó w życia: k lim a tu , ro z ­
m ieszczen ia ląd ó w i m órz, s k ła d u a tm o s ­
fery i in. Z m ien ia ją ce się p ow oli w a ru n k i
śro d o w isk a i zdolność a d a p ta c ji do n ich
o rg an izm ó w to isto tn e c zy n n ik i ew olucji,
p olegającej n a p o ja w ia n iu się form coraz
d o sk o n alszy ch , b o c o ra z lepiej p rz y sto so ­
w an y ch do ty ch w a ru n k ó w .
To p ra w d a , że w cią g u h isto rii Z iem i
w iele g a tu n k ó w i w yższych je d n o ste k
sy ste m a ty c z n y c h św ia ta ro ślin i z w ie rz ą t
w y m arło . Ale były to form y p ry m ity w n e ,
a ich śm ierć - n a tu ra ln a . U s tą p iły one
m iejsca fo rm om lepiej z o rg an izo w an y m .
W su m ie zaś, ja k w y k a z u ją b a d a n ia z a ­
w a rty c h w sk a ła c h sk o ru p y ziem skiej śla -
dów ży cia, od jego p o c z ą tk u po n a jm ło d ­
szą ep o k ę g eologiczną, życie - choć nie
Budowa każdej zapory może spowodować trudne do prze­
bez p ew n y ch z ab u rze ń , a n a w e t kryzysów widzenia konsekwencje klimatyczne ora2 zaburzenia w po­
- sta le się ro z p rz e strz e n ia ło i w z b o g a c a ­ ziomie wód gruntowych na okolicznych terenach.
ło, a lic zb a g a tu n k ó w rosła.
D zisiaj d zieje się inaczej. T em po ro z ­ choćby zm ian y w śro d o w isk u n a tu r a l­
w oju lu d zk o ści i te c h n ik i p rz e k ra c z a nym , sp o w o d o w an e z ag o sp o d aro w an iem
m ożliw ości p rzy sto so w a w c ze p rzyrody. rzek K o lo rad o i Nil.
L ista g in ąc y ch za sp ra w ą czło w iek a g a ­ A oto jeszcze jed e n in te re su ją c y p rz y ­
tu n k ó w ro ślin i z w ie rz ą t p o w ię k sza się kład. W szyscy d o b rze znam y żu k i g nojo­
co raz szybciej, a w e d łu g oceny biologów we, p o d ziw iam y p o ły sk liw y g ra n a t p a n ­
od p o c z ą tk u czasó w h isto ry cz n y ch do cerza jednych, zieleń i b rą z innych, ale nie
k o ń ca X X w. w y m rze 1,5-2 m in g a tu n ­ bez o b rzy d z en ia o b serw u jem y ich k rz ą ­
ków , tzn. 15 do 20% żyjących w sp ó łcześ­ ta n in ę w k o ń sk im lu b k ro w im naw ozie.
nie z czło w iek iem g a tu n k ó w ro ślin i z w ie­ S łu ży on za p o k a rm dorosłym ow adom
rzą t. A n a ich m iejsce nic p o ja w ia ją się i ich larw om . C h rząszcze te w y k o p u ją
now e. Do tego z re sz tą, by p o w sta ł now y p o d ziem n e ch o d n ik i i w c iąg a ją do nich
g a tu n e k , p o trz e b a m ilio n ó w lat. g ru d k i n aw o zu (w sum ie w a żące około
Z d o ln o ść p rz y sto so w a n ia się o rg a n iz ­ 100 do 600 raz y w ięcej niż sam e żuki), n a
m ów do z m ie n ia ją cy c h się, w sposób n a ­ k tó ry c h s k ła d a ją jaja.
tu ra ln y , w a ru n k ó w śro d o w isk a fizy czn e­ W re z u lta c ie do gleby tra fia n ie zjed zo ­
go, ja k ró w n ież do w zajem n eg o p rz y s to ­ na część naw o zu , odchody żuków i ich
so w y w a n ia się jed n y c h o rg an iz m ó w do la rw o raz w y lin k i ty ch o sta tn ic h . S u b s ta ­
d ru g ic h , sp ra w ia , że w b io sferze p a n u je ncje te, u leg ając m in e ra liz a c ji p od d z ia ła ­
e la sty c z n a - bo n a g in a ją c a się do p o w o l­ niem m ik ro o rg an izm ó w , w z b o g acają gle­
nych, ale sta ły c h zm ian - ró w n o w ag a. bę w sk ła d n ik i odżyw cze. O bliczono, że
C złow iek sw oim p o stę p o w an ie m , a z w ła ­ b y d ło z 2000 kcal, p o b ra n y c h w ciąg u
szcza d z ia ła ln o śc ią g o sp o d a rcz ą, tę ró w ­ d n ia z 1 n r p a stw isk a , z w rac a 1250 kcal
no w ag ę ek o lo g iczn ą z a b u rz a , a n a w e t w p o sta c i odchodów . G dyby żuki ich nie
c a łk o w icie niszczy, ja k św ia d c z ą o ty m zak o p y w ały , ta część energii w w ięk szo ś-

9
ci przepadłaby dla środowiska. Gdy do­ swoje prometejskie legendy. Istotnie, bło­
damy do tego, że jedna sztuka bydła wy­ gosławiony ogień grzał i chronił przed
dala w odchodach w ciągu 6 miesięcy drapieżnikami, pomagał przygotować
letnich ponad 15 kg azotu, a dzięki pracy bardziej przyswajalną strawę, umożliwił
żuków do gleby powraca ponad 12 kg, pozyskiwanie metali z rud, wyrób szkła
podczas gdy na pastwisku, na którym nie i ceramiki. Z każdego ogniska unosiła się
ma tych żuków, do gleby dostaje się tylko wprawdzie smuga dymu, ale nie miało to
niecałe 3 kg azotu, wielka rola żuków jeszcze większego znaczenia dla czystości
gnojowych w zachowaniu równowagi atmosfery. Komplikacje zaczęły się, gdy
w przyrodzie - w obiegu materii i użyź­ człowiek wpadł na pomysł, że energię
nianiu gleby - staje się oczywista. mięśni własnych lub zwierząt czy energię
A co robi człowiek? Odkrywszy nie­ wody płynącej lub wiatru może zastąpić
zmierzone pastwiska Australii wypusz­ energią otrzymywaną w procesie spa­
cza na nie stada bydła. W Australii żyją lania.
wprawdzie żuki gnojowe, ale ponieważ
głównymi rodzimymi ssakami tego, od Zastosowanie na wielką skalę kopalin
milionów lat izolowanego, kontynentu są palnych: węgli kamiennych i brunat­
kangury i inne torbacze, żuki wyspecjali­ nych, ropy naftowej i gazu ziemnego,
zowały się w zjadaniu ich odchodów, umożliwiło szybki postęp techniki, zuży­
a nawozem bydlęcym się nie interesują. wającej coraz więcej energii, spalającej
Z czasem więc pastwiska australijskie coraz więcej kopalin energetycznych.
zostały katastrofalnie zanieczyszczone A w kopalinach tych, powstałych z sub­
odchodami. Rośliny zamierały pod sko­ stancji organicznej, koncentracja pier­
rupami wyschniętego nawozu, a wokół wiastków, tworzących niegdyś macierzy­
tych skorup wyrastały trawy o wysokiej ste dla kopalin organizmy, w procesie fo-
zawartości azotu, omijane przez bydło. sylizacji znacznie wzrosła, Tak więc spa­
I tak pastwiska Australii zaczęły kurczyć lanie kopalin energetycznych nie tylko
się rocznie o obszar mogący wyżywić znacznie zubaża atmosferę w życiodajny
100 000 mlecznych krów, wiele bydła tlen i zwiększa w niej zawartość dwutlen­
rzeźnego i koni. W jakimś sensie powtó­ ku węgla, ale uwalnia też liczne związki
rzyła się więc historia koniczyny i trzmie­ chemiczne, emitowane do atmosfery w
la: człowiek sprowadza dziś z innych ilościach szkodliwych dla życia. Rozwój
kontynentów do Australii żuki gnojowe, energetyki umożliwił ogromny wzrost
aby oczyszczały pastwiska. hutnictwa i przemysłu chemicznego, sta­
nowiących kolejne źródła zanieczyszcze­
Nie sposób ustalić, kiedy zaczęło się
nia środowiska.
szkodliwe oddziaływanie człowieka na
przyrodę. Wiele gatunków zwierząt wy­ Technika pomogła człowiekowi rozwi­
niszczył on, by zaspokoić głód, uchronić nąć ogromne możliwości podniesienia
się od zimna, w imię zabobonu, a nawet poziomu materialnego życia. Jest natu­
mody. Ale znacznie więcej gatunków ro­ ralne, że coraz liczniejsza ludność świata
ślin i zwierząt wyginęło z powodu Zmian chce korzystać ze zdobyczy techniki, sta­
wprowadzanych przez człowieka w śro­ wia jej coraz większe wymagania ilościo­
dowisku naturalnym, Karczowanie i wy­ we i jakościowe. A technika stara się te
palanie lasów, zaorywanie stepów, nad­ wymagania zaspokoić. Raz rozkręconej
mierne wypasanie traw na górskich łą­ machiny postępu technicznego nic nie
kach - wszystko to sprawiało, żeograniz- zdoła zatrzymać... Niestety, niewłaściwie
my, tracąc naturalne ostoje, ginęły. rozwijająca się technika, prowadząc do
Człowiek pierwotny oddawał cześć katastrofy ekologicznej - wyczerpania
ogniowi, wiele dawnych ludów miało zasobów przyrody i degradacji środowi-
10

I
Takie skoncentrowanie przemysłu, jak na tym zdjąciu,prowadzi do nieuchronna) degradacji naturalnego środowiska
przyrodniczego - technika przeciw ekologii.
ska może zgubić nie tylko samą siebie,
ale i całą ludzkość.
Specjaliści przestrzegali przed tym
niebezpieczeństwem już dawno, ale opi­
nię światową poruszył dopiero raport se­
kretarza generalnego ONZ, U Thanta,
na temat „Człowiek i jego środowisko”,
przedłożony w maju 1969 r. Zgroma­
dzeniu Ogólnemu ONZ. Od tego cza­
su zagadnienia ekologiczne, znajdują­
ce miejsce tylko w literaturze nauko­
wej, zaczęły trafiać coraz częściej
do środków masowego przekazu, sto­
pniowo też coraz więcej ludzi uświada­
mia sobie, że byt ludzkości jest nierozer­
walnie związany z przyrodą, że niszcząc
ją człowiek wydaje wyrok na samego sie­
bie. W różnych krajach powstają, skupia­
jące ludzi dobrej woli, kluby ekologiczne
(także i w Polsce), a nawet partie polity­
czne, np. „zielonych" czy ekologistów -
na czoło swych programów wysuwające
problematykę ekologiczną.
Reakcją w skali światowej na raport
U Thanta było ogłoszenie przez UNESCO
międzynarodowego i międzydyscyplinar-
nego programu „Człowiek i biosfera”, od
jego angielskiej nazwy „Man and Biosp-
here”, zwanego też MaB. Jego zadaniem
jest możliwie pełne poznanie wpływu go­
spodarki ludzkiej na stan przyrody
i wskazanie - dla różnych ekosystemów
Ziemi - takich form gospodarowania,
które umożliwiłyby zaspokajanie potrzeb
ludzkości nie powodując degradacji śro­
dowiska. W ponad 100 państwach po­
wstały narodowe komitety MaB (w Polsce
komitet taki istnieje przy Polskiej Akade­
mii Nauk), które kierują pracami związa­
nymi z realizacją programu na obszarze
swoich krajów i uczestniczą we współ­
pracy międzynarodowej.
W listopadzie 1981 r. minęło dziesięć
lat realizowania programu MaB. W ciągu
tego okresu znacznie się on rozrósł: nad
przeszło 1000 tematów pracuje około
10 000 specjalistów, reprezentujących
różne dziedziny nauki i techniki.
W minionym dziesięcioleciu posunęła
się naprzód znajomość praw i zależności
11
 u trz y m u ją c y c h ró w n o w ag ę w poszcze­ z m ian a ro zw ią za ń tech n ic zn y c h w y m ag a
gólnych e k o sy stem ach św ia ta , o p ra c o w a ­ bow iem m yślenia, do b rej w oli i n a k ła d ó w
no szereg k o n k re tn y c h p ro p o zy c ji ra c jo ­ finansow ych.
n aln eg o g o sp o d a ro w a n ia zasobam i p rz y ­ P rz ed k ilk o m a laty zw ied załam N o­
rody, m .in. w s tre fie lasó w tro p ik a ln y c h , w ą H uję. N a p y tan ie, co ro b i h u ta n a
na o b sz ara ch su c h y c h i p ó łsu ch y ch , rzecz śro d o w isk a, k tó re m u ta k b a rd z o
w w y so k ich g ó ra c h i sk u p isk a c h m ie j­ d a je się w e zn ak i, u sły szałam odpow iedź:
sk ich , u sta n o w io n o n a św iecie około 200 p łacim y w ysokie kary. No cóż, k o m e n ta rz
re z e rw a tó w b io sfe ry - o b sz aró w o b ję ­ w y d a je się tu zbyteczny. N ie w ątp liw y m
tych o c h ro n ą , a z a ra z e m słu żący ch ja ­ sukcesem p o lsk ich geologów było o d k ry ­
ko o b ie k ty d o św ia d c z a ln e p rz y p o sz u ­ cie złóż sia rk i p o d T arn o b rzeg iem . P o d ­
k iw a n iu w łaściw y ch fo rm g o sp o d a ro w a ­ k re śla n o w ów czas zn aczen ie d la m iejsco ­
n ia w różnych ek o sy stem ach . Z te re n u w ej lu d n o ści tego o d k ry cia, ożyw iająceg o
Polski n a listę re z e rw a tó w b io sfery w p i­ g o sp o d a rk ę ubogiego i zacofanego reg io ­
san o p a rk i B ab io g ó rsk i, B iało w iesk i, nu. D ziś, po u p ły w ie ćw ierćw iecza, jes­
S ło w iń sk i i jezioro Ł u k n a jn o . teśm y św ia d k a m i z a tru c ia w ty m reg io n ie
O bok tego n ie w ą tp liw y m su k cesem śro d o w isk a, w w y n ik u e k sp lo a ta c ji s ia r­
p ro g ra m u MaB jest p o p u la ry z o w a n ie ki, na m ia rę k a ta stro fy ekologicznej.
w c o ra z szerszy ch k rę g a c h lu d zk iej sp o łe ­ A ty m czasem P olska p o d czas ra fin a c ji
czności św ia ta p o sta w y ekologicznej. N ie ropy n afto w ej e m itu je do atm o sfe ry ro cz­
ch o d zi o to, by n a k ła n ia ć lu d zi do rezy ­ nie około 250 000 t sia rk i, już w ięcej nie
gn acji z u d o g o d n ień ja k ie niesie te c h ­ odzyskiw anej... Oto d w a p rz y k ła d y z a ­
n ik a, ale o to, a b y ro z w ią z a n ia te c h n i­ c ze rp n ię te z naszej rzeczyw istości, s k ła ­
czne nie p rzy n o siły u sz cz erb k u p rz y ro ­ n ia ją c e do sm u tn y ch refleksji...
dzie, a ty m sam y m - a b y nie z a g ra ż a ły M im o w ielu wysiłków ' p o d ejm o w an y ch
czło w iek o w i. S p ra w a nie je st p ro sta . przez poszczególnych ludzi, p rzez in sty ­
Eksploatacja złóż siarki pierwiastka tak bardzo potrzeb­ tu c je w ró żn y ch k ra ja c h i p rzez o rg a n iz a ­
nego w chemicznych zakładach przemysłowych powo cje m ięd zy n aro d o w e, osiąg n ięcie celu, ja ­
duje zatrucie środowiska w rejonie wydobywczym
ki sobie p o sta w ił ekologiczny p ro g ra m
U N E S C O - spo w o d o w an ie, aby g o sp o d a ­
ru jąc y człow iek nie niszczył śro d o w isk a
życia, je st w ciąż sp ra w ą odległą. O d n o to ­
■* w uje się w p ra w d z ie tu i ów dzie d ro b n e
sym ptom y p o p raw y , w sum ie je d n a k
szkody n a ra s ta ją szybciej. I choć te c h n i­
ka m a ju ż n a sw oim koncie p ew ne o sią ­
gnięcia w z a k re sie o c h ro n y śro d o w isk a,
w zajem n y sto su n e k te c h n ik i stosow an ej
i ekologii cech u je a n ta g o n iz m : ekologia
p ię tn u je szkodliw ość w ielu ro zw ią za ń te ­
chnicznych, te c h n ik a ig n o ru je zalecen ia
ekologii, k tó ra chce o g ra n ic za ć n a d m ie r­
ną sw o b o d ę d z ia ła n ia tech n ik i. A p rz e ­
cież o sta te c z n y cel ich o b y d w u je st jed en
- służyć ludzkości, a służyć jej - to znaczy
zap ew n ić zd ro w e i sp rz y ja ją c e w szech ­
■> stro n n e m u rozw ojow i w a ru n k i b y tu d la
-f
czło w iek a - w zdrow ym i zasobnym w do ­
b ra śro d o w isk u .

12
CYKLOTRON
IZOCHRONICZNY,
czyl i k a r u z e l a dl a j o n ó w
Przem ysław Gmaj
W spółcześni fizycy p ró b u ją c y p rz e n ik ­
n ąć isto tę m a te rii p o trz e b u ją c o raz d o ­
sk o n a lsz ej i b a rd z ie j sk o m p lik o w an ej
a p a r a tu r y , k tó ra u m o ż liw ia ła b y W ejrże­
n ie w m ik r o s tru k tu rę św ia ta. W śród n a ­
rzęd zi p ra c y fizyków w a ż n ą k la są u rz ą ­
d zeń są a k c e le ra to ry - u rz ą d z e n ia do
p rz y s p ie sz a n ia cząstek . Z a n im p o z n am y
d o k ła d n ie j b u d o w ę pew nego ty p u a k c e le ­
ra to ró w z asta n ó w m y się przez chw ilę, po
co b u d u je się te d ro g ie u rz ą d z e n ia , w jak i
sp o só b b a d a się za ich p om ocą m ik ro s­
tr u k tu r ę m aterii?
S p y ta ktoś, czy m o żn a zobaczyć np.
p ro to n ? O tóż w p o w szech n y m ro zu m ie ­
n iu tego sło w a - nie. Z g o d n ie z p ra w a m i
fizyki, a b y o k reślić w ielkość i k sz ta łt
p rz e d m io tu , trz e b a o św ietlić go p ro m ie ­
n io w a n ie m o d łu g o ści fali niniejszej od
ro z m ia ró w o b serw o w an eg o o b iek tu . M i­
n im a ln a d łu g o ść fali ś w ia tła w id z ia ln e g o
w y n o si ok. 10"'m , a w a rto ść ta p rze w y ż ­
sza ro zm iary n a jw ię k sz y c h cząsteczek
ch em iczn y ch , sk ła d a ją c y c h się z tysięcy
ato m ó w . U ż y w a ją c św ia tła w id zialn eg o
n ie z d o ła m y z atem zobaczyć n a w e t p o je ­
d y n czeg o ato m u , cóż d o p ie ro m ów ić o je ­
go częściach sk ład o w y ch . Istn ie ją je d n a k
i inne, z n ac zn ie k ró tsz e fale.
W 1927 r. D av isso n i G e rm e r w y k a za li
d o św ia d cz aln ie, że ro z p ra sz a ją c w ią zk ę
e le k tro n ó w n a re g u la rn e j sieci ato m ó w
n ik lo w ej folii u z y sk u je się o b ra z d y fra k ­
\
cyjny. an alo g iczn y do tego ja k i d a je u g ię ­
te na sia tc e d y frak c y jn ej św iatło . Z ja w i­
sko d y fra k c ji m a c h a ra k te r falow y.
A w ięc ru c h e le k tro n u , m im o że w k la sy ­
cznej fizyce jest tra k to w a n y ja k ru ch p u ­
n k tu m a te ria ln e g o o en erg ii E i pęd zie p,
p o w in ien być m ożliw y do o pisaneg o za
p om ocą p a ra m e tró w typow ych d la z ja ­
w isk falow ych i częstości kołow ej co, i w e ­
k to ra p ro p a g a c ji fali k . Jeszcze p rz e d
d o św ia d cz en ia m i D av isso n a i G erm era,
fra n c u sk i fizyk Louis De B roglie z asu g e ­
row ał, że ta k ż e d la cząstek p a ra m e try te
są z w iąz an e w zo ram i P lan ck a:
w k tó ry ch h jest s ta łą u n iw e rsa ln ą , zw an ą
sta łą P la n ck a .
Z am iast w ięc ośw hetlać b a d a n y o b iek t
m ożna sk iero w ać n ań w ią zk ę e le k tro n ó w
lub in n y ch cząstek . W artość ich en erg ii
d o b iera m y zależn ie od ro zm iaró w b a d a ­
nego o b iek tu , zgodnie ze w zo ram i P la n c ­
ka. R u th e rfo rd , ab y ..zobaczyć” ją d ro
a to m u o ro zm iarz e 10 15m , użył w sw ym
d o św ia d c z e n iu c zą stek a o energ ii 8
MeV. p o ch o d zący ch z n a tu ra ln e g o źró d ła
pro m ien io tw ó rczeg o . T ak ą en erg ię m oż­
na n a d a ć c ząstce a ta k ż e w sposób sz tu c z ­
ny, p rz y sp iesz ają c ją m iędzy dw om a e le k ­
tro d a m i o różn icy p o te n c ja łó w 4 m iliony
w oltów .
13
Rys. 1. Elektromagne* cyklotronu budowanego w Warszawie: 1) jarzmo elektromagnesu, 2) biegun, 3) nablegunnlk, 4)
sektor, 5) podnośnik umożliwiający podnoszenie górnej belki elektromagnesu.
Współczesna fizyka interesuje się już
znacznie mniejszymi odległościami. Na
przykład badanie struktury nukleonów
to obserwowanie zjawisk o charakte­
rystycznych rozmiarach rzędu 10'11 do
10'l8m. Oddziaływania międzycząstkowe
przy tak małych odległościach można ob­
serwować stosując cząstki o energiach
rzędu 100 GeV.
Cząstki o tak wielkiej energii można
zaobserwować również w naturze. Po­
chodzą one z przestrzeni kosmicznej. Ma­
jąc olbrzymią energię często przenikają
przez Ziemię na wskroś nie oddziałując
z ziemską materią. Podobnie kula karabi­
nowa, która wystrzelona z dużą szybkoś­
cią łatwo przebija deskę pezostawiając
w niej tylko niewielki ślad, natomiast
wyrzucona ręką, a więc niosąca dużo
mniejszą energię, grzęźnie nawet w kost­
ce masła, w znacznym stopniu niszcząc
jej strukturę.
Jeśli chcemy obserwować skutki od­
działywania z materią cząstek o giganty­
cznej energii niechętnie uczestniczących
14
w reakcjach, musimy skierować w miej­
sce doświadczenia bardzo intensywny
strumień cząstek. Niestety, z kosmosu
nadchodzi ich bardzo niewiele, liczniki
rejestrują interesujące badaczy cząstki
raz na kilka sekund. To nie wystarczy,
wiązki stosowane w doświadczeniach
trzeba tworzyć sztucznie. W tym właśnie
celu buduje się wielkie akceleratory, któ­
re mogą wytwarzać strumienie niosące od
10®do 1017cząstek na sekundę. Akcelera­
tory są jednak ogromnie drogie. Zbudo­
wanie 500 GeV-owego synchrotronu pro­
tonowego, działającego w Batawii w Sta­
nach Zjednoczonych, kosztowało dzie­
siątki milionów dolarów. Czy znaczy to,
że tylko bogate kraje mogą pozwolić so­
bie na prowadzenie badań mikrostruktu­
ry świata? A może nie tylko obszar naj­
mniejszych odległości jest interesujący?
Istnieje olbrzymia ilość nie rozwiąza­
nych jeszcze problemów w zakresie roz­
miarów jądra atomowego. Najważniejsze
z nich to: poznanie mechanizmów reakcji
między zderzającymi się jądrami; poszu-
kiwanie i tworzenie przewidzianych teo­
retycznie pierwiastków superciężkich, tj.
pierwiastków o liczbach atomowych ok.
112 lub 126 ; sprawdzenie domniemanego
istnienia jąder atomowych składających
się z samych neutronów. Gęstość tych
jąder musiałaby wielekroć przewyższać
gęstość zwykłej materii jądrowej, a więc
stanowiłyby one mikroprototyp gwiazd
neutronowych.
Problemy te można rozwiązać nie tyle
stosując ekstremalne energie przyspie­
szanych cząstek, co przyspieszając odpo­
wiednio masywne cząstki, jakimi są jony
ciężkich pierwiastków. Realizuje się to za
pomocą urządzeń mniejszych, lecz bar­
dziej uniwersalnych niż wielkie synchro-
trony. Służą do tego cyklotrony zazwy­
czaj budowane jako izochroniczne. Mogą
one przyspieszać wiele rodzajów jonów
do zadanej z góry energii, Dodatkowym
walorem cyklotronu izochronicznego
w stosunku do innych akceleratorów jest
możliwość przyspieszania w nim jonów
o bardzo różnym stosunku liczby maso­
wej A do stopnia jonizacji Z (stopień
jonizacji jest to ładunek jonu w jednost­
kach ładunku elementarnego). Dlatego
można stosować te akceleratory w wielu
dziedzinach nauki, techniki, a nawet
w medycynie.
Przyjrzyjmy się teraz bliżej budowie
cyklotronu izochronicznego. Najbardziej
rzucającym się w oczy jego elementem
jest potężny elektromagnes wytwarzają­
cy pole magnetyczne o indukcji maksy­
malnej 2,5 T (ograniczenie to podyktowa­
ne jest głównie względami ekonomiczny-

Rys. 2. Schemat cyklotronu: 1) elektromagnes, 2) zarys komory próżniowej, 3) rezonatory, 4) kanał do wprowadzania źródła
jonów, 5) wysięgnik podnośnika źródła jonów, 6) pompy próżniowe, 7) jonowód, 8) próżniowy łącznik miądzy komorą
i rezonatorami

15
mi). Do b ieg u n ó w e le k tro m a g n e su są
p rz y tw ie rd z o n e tzw . n a b ie g u n n ik i ze
sp e c ja ln ie w y p ro filo w an y m i se k to ram i.
P rz e s trz e ń m ięd zy n a b ie g u n n ik a m i jest
o g ra n ic z o n a śc ia n k a m i k o m o ry p ró ż n io ­
wej (rys. 2), do k tó re j są p rzy m o c o w an e
h e rm e ty c z n ie ele m e n ty elek try c zn e g o
sy ste m u p rz y sp ie sz a n ia , pom py p ró ż n io ­
we, ele m e n ty sy stem u e k s tra k c ji p rz y ­
sp ieszo n y ch jo n ó w z jo n o w o d em w y p ro ­
w a d za jąc y m w ią z k ę c z ą ste k n a z e w n ą trz
o raz u k ła d y d ia g n o sty k i w iązki. Jo n y
p o d d a w a n e a k c e le ra c ji są p ro d u k o w a n e
w ź ró d le jonów . U m ieszcza się je zależn ie
od s to p n ia sk o m p lik o w a n ia i ro zm iaró w ,
w c e n tra ln e j części c y k lo tro n u lu b ja k o
a u to n o m ic z n e u rz ą d z e n ie p o za nim . W y­
p ro d u k o w a n e w ź ró d le z e w n ę trz n y m jo ­
ny w p ro w a d z a się do części c e n tra ln e j
c y k lo tro n u sp e cja ln y m k a n a łe m p rz e c h o ­
d zący m p rzez rd z e ń i n a b ie g u n n ik ele k ­
tro m a g n esu .
O gólna z a sa d a d z ia ła n ia c y k lo tro n u
je s t p ro s ta . N a ła d o w a n e c zą stk i k rą ż ą
w p o lu m ag n e ty c zn y m e le k tro m a g n e su
p rz e c in a ją c p e rio d y c zn ie o b szary , w k tó ­
ry c h w y stę p u je siln e pole elek try c zn e ,
i u le g a ją w nich p rzy sp ieszen iu .
W y o b raźm y so b ie n a jp ro stsz y system
p rz y sp ie sz a n ia , sk ła d a ją c y się z dw óch
p a r e le k tro d w k sz ta łc ie p o łó w ek kół tzw .
Rys 3: a) schemat układu przyspieszającego, b) rozkład pola elektrycznego między duantami
16
d u a n tó w , u m ieszczonych w zględem sie­
b ie ja k n a rys. 3a. Do lew ych e le k tro d jest
p rzyłożony p o te n c ja ł -V, a do p raw y ch
p o ten c ją ! +V. WT szczelinie m iędzy lew ą
i p ra w ą częścią u k ła d u p rzy sp ieszająceg o
w ytw o rzy się pole e le k try c z n e o n a tę ż e ­
niu E, k tó re nie w n ik a zb y t głęboko m ię­
dzy d o ln e i g ó rn e połów ki e le k tro d (rys.
3b), N a c ząstk ę o ła d u n k u q um ieszczoną
w ta k sk o n stru o w a n y m u k ład z ie d z ia ła
s iła F = q -E pola elektrycznego, a le ty lk o
w ów czas, gdy c z ą stk a z n a jd u je się
w szczelinie p rzy sp ieszającej. Jeśli ła d u ­
n ek tej c zą stk i je st d o d a tn i, to jest ona
w c iąg a n a m iędzy o k ła d k i praw eg o
d u a n tu .
G dyby nie pole m ag n ety czn e c zą stk a
p o ru sz a ją c się d alej ru ch em je d n o s ta j­
nym p ro sto lin io w y m o p u śc iła b y w k o ń cu
nasz u k ła d p rzy sp ieszający . P o n iew aż
je d n a k ru c h cząstk i o d b y w a się w p ro sto ­
p a d ły m do e le k tro d p o lu m agnetyczn y m ,
c z ą stk a nie w ychodzi poza e le k try czn y
u k ła d p rzy sp ieszający , gdyż jej to r ulega
zak rzy w ien iu . Po zato cz en iu p ó ło k ręg u
w ra c a do szczeliny p rzy sp ieszającej. J e ­
żeli w tym czasie p o te n c ja ły d u a n tó w
zm ien ią się n a przeciw n e, to k ieru n e k
p o la elek try czn eg o p o zo staje w zgodzie
z k ie ru n k ie m p ręd k o ści c zą stk i, a w ięc
u leg n ie o n a d alszem u p rzy sp ieszen iu .
Zatem, by cząstka była przyspieszana za
każdym razem, gdy znajdzie się w szczeli­
nie przyspieszającej, duanty powinny być
zasilane napięciem zmiennym o częstotli­
wości dopasowanej do częstości, z jaką
cząstka obiega układ.
Na cząstkę znajdującą się wewnątrz
duantu nie działa siła elektryczna, nato­
miast siła dośrodkowa związana z polem
magnetycznym zapewnia cząstce odpo­
wiednie przyspieszenie dośrodkowe,
umożliwiając ruch po okręgu. Porównu­
jąc dwa wyrażenia dla przyspieszenia do­
środkowego:
v2 _ q ' v •B
r m
po prostym przekształceniu otrzymamy:
gdzie B - indukcja pola magnetycznego,
v - prędkość, m - masa cząstki, a r jest
promieniem krzywizny toru, po którym
m się porusza.
j jest to prędkość kątowa wc w ruchu
qB
po okręgu, zatem “ c - m Prędkość
kątowa cząstki nie zależy więc (w sposób
jawny) od energii cząstki, i wydawałoby
się, że duanty można zasilać napięciem
zmiennym o ustalonej częstotliwości.
Jakby na przekór nie pozwala na to
mechanika relatywistyczna, która stwie­
rdza iż masa obiektu zależy od jego pręd­
kości: m0
m
c2
(rrio - masa cząstki w spoczynku, c -
prędkość światła w próżni), Przyspiesza­
na cząstka zwiększa swoją masę, jeżeli
więc nie chcemy stracić intensywności
wiązki zachowując jednocześnie względ­
ną prostotę konstrukcji układu zasilania
duan*ów h jest to związane z utrzyma­
niem stałej częstości zmian napięcia zasi­
lania, niezależnie od aktualnej energii
cząstek), to musimy zastosować zmienia­
jące się wraz z promieniem pole magnety­
czne, które skompensuje relatywistyczny
przyrost masy jonów.
Można spostrzec, że jeśli
Bo B0
B=
gdzie B„ oznacza wartość pola magnety­
cznego w centrum cyklotronu, to czas
obiegu przez cząstkę orbity będzie nieza­
leżny od jej średnicy ani od energii cząst­
ki. Dlatego właśnie pole magnetyczne
ukształtowane tak jak podaje powyższy
wzór, jest nazywane p o l e m izo-
c h r o n i c z n y m (zgreckiegoisos- sta­
ły, chronos - czas), a stosowane do rozpę­
dzania jonów akceleratory - cyklotrona­
mi izochronicznymi.
Rosnące wraz z promieniem pole ma­
gnetyczne ma jednak poważną wadę,
gdyż powoduje rozogniskowanie wiązki
jonów. Najmniejsze odchylenia ruchu jo­
nu od założonych parametrów powodują,
że opuszcza on strumień rozpędzanych
cząstek. W wyniku tego prąd wiązki ma­
leje i do wyjścia z cyklotronu docierają
tylko nieliczne z wprowadzonych doń
cząstek. W celu uniknięcia rozpraszania
cząstek w trakcie przyspieszania należy
wprowadzić siłę ogniskującą, która prze­
wyższy negatywne oddziaływanie wzros­
tu pola magnetycznego. Okazuje się, że
taka siła występuje wtedy, gdy pole ma­
gnetyczne zmienia się wzdłuż orbity jonu.
I tu wreszcie ujawnia się rola zmniejsza­
jących szczelinę powietrzną w elektro­
magnesie sektorów, przykręconych do
płaskich nabiegunników. Tam, gdzie są
sektory, pole magnetyczne jest znacznie
większe niż poza nimi. Warunek izochro-
nizmu pozostaje jednak zachowany dla
pola uśrednionego wzdłuż orbity jonu
o określonej energii.
Jedną z ważniejszych cech charakte­
rystycznych cyklotronu jest maksymalna
energia, do jakiej może on przyspieszyć
jony o zadanym stosunku q/m0. Energia
ta zależy od promienia nabiegunników
R i od maksymalnego pola magnetyczne­
go elektromagnesu B ^
17

Ek = ) +i - 1
Cu w p rz y b liż e n iu n ie re la ty w isty cz n y m
p rz y jm u je p ostać:
w = ----
£jlr q zBLxR
------ ~2
2m 0
Jeżeli m asę n \, z a stą p ić p rzez liczbę m a ­
sow ą A, ła d u n e k q p rze z s to p ie ń jo n iz ac ji
Z, R p o d a ć w m e tra c h , a B w teslach , to
w z ó r pow yższy m o żn a z a p isa ć tak :
4 8 B m a x R 2Z 2
Z w y k le b a d a c z y in te re su je nie ty le c a łk o ­
w ita e n erg ia k in e ty c z n a p rzy sp iesz an e g o
jo n u , ile część tej e n erg ii p rz y p a d a ją c a na
jed e n n u k leo n .
I
g d zie K, n a zy w a n e w sp ó łczy n n ik iem
en erg ety czn y m , je st s ta łą c h a ra k te ry s ty ­
czn ą d la m o d elu a k c e le ra to ra p rz y jm u ją c
d la w ięk szo ści d z ia ła ją c y c h dziś c y k lo ­
tro n ó w w a rto ść 8 0-250 MeV. W w ielu
e k sp e ry m e n ta c h z z a k re su fizyki n isk ich
e n erg ii n u k leo n y p o w in n y m ieć e n erg ię
rz ę d u 10 MeV. A by do ta k ie j e n erg ii p rz y ­
Rys. 4. Przebieg czasowy zmian napięcia na duancie w trakcie przyspieszania
18
spieszyć lek k ie c zą stk i o, w y sta rcz y m ieć
c y k lo tro n ze w sp ó łczy n n ik iem K rów nym
40 MeV, gdy je d n a k p rzejd ziem y do n a j­
cięższych jonów , n a w e t o m o żliw ie dużym
sto p n iu jon izacji, np. 2aBU +12 (zjonizow a-
ny d w u n a sto k ro tn ie ), to o trzy m am y
o g ro m n ą w a rto ść K = 4000 MeV. T aki
w sp ó łc zy n n ik en erg ety czn y m oże m ieć
cy k lo tro n z e le k tro m a g n ese m o śred n icy
4 m, w y tw a rz a ją c y m pole m ag n ety czn e
o in d u k cji 5 T, ja k ą m ożna o trzy m ać je d y ­
nie p rzy z a sto so w a n iu n a d p rz e w o d z ą ­
cych u zw o jeń elek tro m ag n esu .
W 1980 r. ro zp o czął p ra c ę w Z je d n o ­
czonym In sty tu c ie B a d a ń Ją d ro w y c h
w D ubnej n ajw ięk szy n a św iecie c y k lo ­
tro n izo ch ro n iczn y z klasycznym i u zw o ­
jen iam i U -400. M a on n a b ie g u n n ik i
0 śre d n icy 4 m, a jego w sp ó łczy n n ik e n e r­
gety czn y K = 625 MeV. W R F N i U SA są
o b ecn ie u ru c h a m ia n e p ro to ty p y s to su n ­
kow o duży ch e lek tro m ag n esó w do c y k lo ­
tro n ó w , z u zw o jen iam i n a d p rz e w o d z ą c y ­
mi . Ich ro zm iary nie sięgają je d n a k n a w e t
d w ó ch m etró w . S k o ja rze n ie ty ch cech,
z a sto so w a n ie n a d p rz ew o d zą cy c h cew ek
1 ro zm iaró w sięgających 4 m w y d aje się
n a ra z ie tech n o lo g iczn ie n iem ożliw e i jest
m ało p raw d o p o d o b n e ze w zględów ek o ­
n o m icznych w n ajb liższej przyszłości.
Z ty ch sam y ch p rzy czy n k ra je słab sze
ekonom icznie, do k tó ry ch n ależy ta k ż e
P olska, u p a tru ją d ro g i rozw o ju d o św ia d ­
czalnej fizyki jąd ro w ej raczej w k o n s tru -
o w a n iu ur ządzeń d o sta rc z a ją c y c h do cy­
k lo tro n ó w jony o w ysokim sto p n iu zjo n i-
zo w an ia, niż w b u d o w ie w ie lk ich a k c e le ­
rato ró w . Z w ięk sza się e n e rg ia p rz y sp ie ­
szan y ch jo n ó w nie p rzez w z ro st w sp ó ł­
czy n n ik a K, zależnego od k o n stru k c ji
i w ielk o ści cy k lo tro n u , lecz p rze z p o d n ie ­
sien ie sto su n k u ła d u n k u jo n ó w do ich
m asy. N ic w ięc dziw nego, że w tec h n ic e
a k c e le ra to ro w e j ro b ią o b ecn ie k a rie rę
now e k o n stru k c je źró d e ł jonów o p a rte na
re z o n a n sie e le k tro n o w y m p laz m y (fra n ­
cu sk ie źró d ło ty p u ECR) czy n a b o m b a r­
d o w a n iu n e u tra ln e g o g azu b a rd z o in te n ­
sy w n ą w ią z k ą e le k tro n ó w (niem ieckie
ź ró d ło ty p u EBIS).
C y k lo tro n izo c h ro n ic zn y jest b u d o w a ­
ny o b e cn ie ta k ż e w W arszaw ie. Z w aż y w ­
szy sy tu a c ję ek o n o m icz n ą naszego k ra ju ,
tr u d n o w tej ch w ili p rze w id zie ć te rm in
u ru c h o m ie n ia tego u rz ą d z e n ia , n a k tó re
c z e k a ją n ie ty lk o fizycy, lecz ta k ż e te c h ­
nicy i lek arze. A k c e le ra to r b ęd zie służył
n a p rz y k ła d do z m ie n ia n ia s tru k tu ry m a ­
te ria łó w p rzez im p la n ta c ję jonów , czyli
w p ro w a d z a n ia a to m ó w obcego p ie rw ia s ­
tk a w d o k ła d n ie o k re ślo n e m iejsca n a ­
św ietlo n eg o w ią z k ą jo n ó w p rzed m io tu .
Z a p o m o cą tego sam ego n a rz ę d z ia m ożna
p ro d u k o w a ć sita m o le k u la rn e , zdolne do
o d d z ie la n ia z ro z tw o ru w ie lk ich c z ą ste ­
czek a lb o p o jed y n czy ch b a k te rii.
N a jisto tn ie jsz y m m edycznym z a sto so ­
w a n iem c y k lo tro n u je st w a lk a z n o w o ­
tw o ram i. W iązkę ro zp ę d zo n y c h w a k c e ­
le ra to rz e jo n ó w m o żn a w to k u p rz e m ia n
jąd ro w y c h zm ienić w b a rd z o d o b rze zo­
g n isk o w a n y stru m ie ń n e u tro n ó w , tr a f ia ­
jący ty lk o w m iejsca o b ję te c h o ro b ą. Z n a ­
czn ie w yższa, niż w in n y ch ź ró d ła c h n e u ­
tronów, p recy zja fo rm o w an ia stru m ie n ia
o g ra n ic z a do m in im u m u sz k o d ze n ia o ta ­
czający ch c h o re m iejsce z d ro w y ch tk a ­
nek. Z a p o m ocą ro zp ęd zo n y ch jonów
m o żn a ta k ż e w y tw a rz a ć izotopy p ro m ie ­
n io tw ó rc z e o b a rd z o k ró tk im czasie ży­
cia, sto so w a n e w d ia g n o sty c e m edycznej.
W arszaw sk i c y k lo tro n , n a z w a n y U -
~200P, będzie m iał n a b ie g u n n ik i o śre d ­
nicy 2 m. W sp ó łczy n n ik en erg ety czn y
K w ynoszący 189 MeV um ożliw i p rz y ­
sp ie sz an ie na p rz y k ła d jonów 40A r łB do
e n erg ii 302 MeV, a ją d e r d e u te ru do 61
MeV
W k o n stru k c ji c y k lo tro n u U -2 0 0 P z a ­
sto so w an o k ilk a ciek aw y ch i o ry g in a l­
nych ro zw iązań , k tó re p o sta w ią to u rz ą ­
d zen ie w rzęd zie k ilk u n a stu n a jn o w o ­
cześniejszych w św iecie (o ile u d a się
u ru ch o m ić go w ciągu n ajb liższy ch 5 lat).
Do ro zw ią za ń ty ch n ależy p rze d e w szy st­
kim k o n stru k c ja e le k tro m a g n esu o w y so ­
kim , ja k n a sta n d a rd o w e , n ie n a d p rz e w o -
d z ące uzw o jen ia,p o zio m ie śred n ieg o p o la
m agnetycznego. Ma to isto tn y w pły w ńa
d u ż ą w a rto ść w sp ó łczy n n ik a en erg ety c z ­
nego K. Ż elazo w rd ze n iu e le k tro m a g n e ­
su b ę d zie p rac o w a ć częściow o w n a sy ce ­
niu. U m ożliw i to łatw e p rz e s tra ja n ie cy­
k lo tro n u z jed n eg o ro d z a ju czą stek n a
inny, głó w n ie p rzez zm ian y p rą d u p ły n ą ­
cego p rzez głó w n ą cew kę e le k tro m a ­
gnesu.
W w a rsz a w sk im cy k lo tro n ie zasto so ­
w a n o b a rd z o now oczesne rez o n ato ry , d o ­
stra ja ją c e u k ła d d rg ają cy , zasilają cy d u -
a n ty a k c e le ra to ra do w ym aganej c z ę sto t­
liw ości w y n ik a ją ce j z o k resu obiegu o rb it
p rzez jony. R ezo n ato ry w U -200P są
m n iejsze i b a rd z ie j n iezaw o d n e od sto so ­
w an y ch w p o d o b n y ch u rzą d ze n iac h .
D zięki zaleto m sw ej k o n stru k c ji cy k lo ­
tro n b u d o w a n y w W arszaw ie w ciąż m a
szan sę zo stać a tra k c y jn y m n arzęd ziem
p rac y d la fizyków , a ta k ż e d la rosnącej
sta le g ru p y ludzi w id zący ch m ożliw ość
p ra k ty c z n e g o w y k o rz y sty w a n ia ro zp ę­
dzonych jonów w w ielu d z ie d zin ac h m e­
dycyny i tec h n ik i. O becnie c y k lo tro n cze­
ka je d n a k w sk rz y n ia c h n a p rzezn aczo n e
d la niego pom ieszczenie. Jeśli realizacja
in w esty cji będzie się p o su w ała w d o ty c h ­
czasow ym tem pie, u rz ą d z e n ie stra c i sw e
w a lo ry i już w m om encie u ru c h o m ie n ia
będzie p rz e sta rz a łe B yłaby to og ro m n a
s tr a ta d la polskiej n au k i.
19
 Porównanie
z pradziadkiem
Te dwa, różniące się wy­
miarami i złożonością bu­
dowy elementy powstały
w tym samym celu, lecz
dzieli je sto lat. Próżniowa
fotokomórka, której tylko
fragment udało się umieś­
cić na zdjęciu i zajmujący
16 mm3 układ scalony
zmieniają światło w impul­
sy elektryczne. Możliwości
układu scalanego TFA
1001, wyprodukowanego
20
przez Siemensa, nie są wca­
le mniejsze mimo niepo­
równywalnej różnicy wiel­
kości powierzchni wysta­
wionej na działanie świat­
ła. Sprawia to wbudowany
do układu wzmacniacz
umieszczony na tej samej
płytce krzemu, (zg)
Samochód?
Ta krzyżówka silnika od
kosiarki, koła od miniatu­
rowego ciągnika i ośmiu
par butów wygląda zabaw­
nie, lecz nie służy jedynie Światłowody
do rozrywki. Pojazd ten, dla kopalń
który znacznie słuszniej niż
to, co obecnie rozumiemy Łączność światłowodo­
pod tym określeniem, moż­ wa stosowana już w wielu
na nazywać samochodem, dziedzinach życia, głównie
ma swoje,,poważne" zasto­ do przesyłania danych po­
sowanie. Jest to maszyna do między komputerami, tra­
zdzierania butów, która fia pod ziemię. Pracownicy
czyni to w warunkach zna­ politechniki w Berlinie Za­
cznie bardziej zbliżonych chodnim pi-zygotowali dla
do naturalnych niż urzą­ kopalni „Haus Aden" kom­
dzenia laboratoryjne. Zre­ pletną sieć łączności po­
sztą o potrzebie badania ja­ między poziomami wydo­
kości wyrobów w epoce bywczymi, pogrążonymi
masowej produkcji na pew­ •ponad 1000 metrów, i po­
no nie trzeba nikogo prze­ wierzchnią. Urządzeń dla
konywać. (zg) tej sieci dostarczyła firma
Siemens. Długość pierw­
Halogeny
szej w świecie górniczej
do roweru
światłowodowej linii prze­
Dodatkowe dalekosiężne syłowej przekracza 10 km.
reflektory samochodowe (zg)
pozostają z reguły dekora­
cją pojazdów. Przepisy do­
zwalające na ich stosowa­
nie są bowiem bardzo rygo­
rystyczne i praktycznie
uniemożliwiają używanie
tych świateł. Tymczasem
zaproponowano już dale­
kosiężny reflektor do... ro­
weru. Korzyści wynikające
ze stosowania jaśniejszego
reflektora upatruje się
w zwiększeniu bezpieczeń­
stwa. Wprawdzie sam ro­
werzysta widzi niewiele le­
piej, ale lepiej widzą go inni
współuczestnicy ruchu.
Ug)
 Trójczłonowy ślnie, można liczyć na upo­ szenie pudła samochodu, nie są wygodne do nosze­
autobus wszechnienie się autobu­ obniżanego na postoju, nia. Inaczej jest z lornetką
sów tego nowego typu. Ko­ i specjalnie wykonana do­ na iękę. Ta mała i lekka
Autobusy pozazdrościły' rzyści ekonomiczne wyni­ lna krawędź drzwi, odchy­ jednoobiektywowa kon­
kolejom długości składu. ka jące ze zwiększonej zdol­ lająca się w dół i tworząca strukcja jest przypinana do
Tak można najkrócej sko­ ności przewozowej i obni­ rodzaj rampy, umożliwiają ręki paskiem. Lecz i ona ma
mentować zdjęcie ekspery­ żonego zużycia paliwa są wtoczenie do wnętrza wóz­ swoje wady - służy jedynie
mentalnego autobusu, wy­ bowiem bardzo zachęcają­ ka bez nadmiernego wysił­ do obserwacji jednoocznej,
produkowanego przez fir­ ce. (zg) ku. W pojeżdzie mieści się a mała średnica obiektywu
mę MAN Przeznaczony dla sześć wózków, są także znacznie zmniejsza jasność
225 pasażerów (72 miejsca Autobus cztery' miejsca siedzące dla uzyskiwanych obrazów.
siedzące), autobus ma 23 dla niepełnosprawnych osób towarzyszących. „Te- Bardzo sobie cenimy możli­
metry długości, Unikalna lebus" można wzywać (w wość wyboru między zale­
konstrukcja z dwoma prze­ Osoby poruszające się na zachodnim Berlinie) przez tami i niedogodnościami
gubami zapewnia mu jed­ wózkach inwalidzkich nie telefon, a trasę przejazdu, obydwu rozwiązań. (zg)
nak niezbędną w ruchu uli­ mogą korzystać z komuni­ zadowalającą jak najwię­
cznym zwrotność - pro­ kacji miejskiej, podróż - to kszą liczbę pasażerów,
mień skrętu wynosi zaled­ dla nich zapora nie do prze­ a zarazem najkrótszą, wy­
wie 24 m, a więc niewiele bycia. Nawet najnowsze ty­ znacza komputer.
py autobusów, które mają >
więcej niż całkowita dłu­
gość pojazdu. Równie wiele nisko umieszczone podłogi, Lornetka
miejsca potrzebują do ma­ są niedostępne dla inwali­ na rękę
newrowania i typowe. 11- dów. Z myślą o nich firma
Neoplan zbudowała jednak Typowe lornetki znako­
metrowe autobusy, 210-ki-
lowatowy silnik tego specjalny pojazd - ,,Tele- micie poprawiają jakość
trojczłonowca napędza bus". Bardzo niskie zawie­ widzenia na odległość, lecz
dwie środkowe osie, przy
czym koła mają bliźniacze
ogumienie Zużycie paliwa
na przewiezienie jednego
pasażera jest znacznie niż­
sze niż w typowych autobu­
sach. Próby nowego auto­
busu odbywają się w Mona­
chium i w Bonn. Jeśli pro­
blem sterowania tylną osią
pojazdu został rozwiązany
prawidłowo i odchylenia
śladów poszczególnych osi
nie będą zbyt duże, jeśli
prowadzenie tak wielkiego
pojazdu w warunkach du­
żego ruchu okaże się możli­
we i próby wypadną pomy­

21
 X m

i
ŚWIAT , - i
Mm

DUDNIEN,
GWIZDÓW -j

I TRZASKÓW KmS i,v

/• !>><■;. i

•?••••;
Zbigniew Gawryś
f

ji

iii

b p

9 9 N a jb a rd z ie j ujmującą cechą przyro­
dy nieożywionej są barwy”. Trudno nie
zgodzić się z tą opinią Eliota Portera, zna­
nego amerykańskiego fotografika, spe­
cjalizującego się w fotografii krajobrazo­
wej, kiedy oglądamy jego zdjęcie Kanio­
nu Lochów w stanie Utah.
Jeśli jednak na ten sam problem spoj­
rzymy, zamiast oczyma artysty, od strony
fizyki, to okaże się, iż poszczególne barwy
to jedynie wrażenie wywołane przez fale
elektromagnetyczne o ściśle określonych
częstotliwościach. Lecz nawet tak bezdu­
szne potraktowanie tematu nie pozbawia
nas przyjemności oglądania bajecznie
kolorowych krajobrazów i mieniących się
w świetle przedmiotów. I tylko wynikają­
ca ze znajomości fizyki świadomość, jak
znikomym wycinkiem zakresu fal elek­
tromagnetycznych jest światło widzialne,
może budzić w nas żal, czy nie tracimy
zbyt wiele, widząc tak mało? Czy świat
widziany w szerszym albo w zgoła innym
zakresie częstotliwości nie byłby jeszcze
ciekawszy?
Natura nie ogranicza nas jednak bez
powodu, w rzeczywistości możliwe było­
by tylko bardzo niewielkie rozszerzenie
zakresu odbieranych częstotliwości.
Przedmiot może być bowiem zaobser­
wowany wtedy, gdy sam świeci lub gdy
odbija padające na niego promieniowa­
nie wychodzące ze źródła światła.
W naturze rola lampy przypadła Słoń­
cu, którego promieniowanie po przejściu
przez atmosferę Ziemi daje nam możność
obserwowania świata. I jeśli porównać
widmo promieniowania wysyłanego
przez Słońce z „oknami”, w których at­
mosfera przepuszcza to promieniowanie,
to okaże się. iż niemal doskonale wyko­
rzystujemy wszystko to, co do nas
dociera.
Nie tracimy więc wiele. Jeśli na­
wet nie umiemy odbierać niektórych
form promieniowania, jakie istniały na
Ziemi przed rozpoczęciem przez ludzi
działalności technicznej, to obecnie zo­
stało nam to zrekompensowane. Ogrom­
na ilość urządzeń technicznych nie po­
wstałaby bowiem, gdyby można było
„widzieć” fale elektromagnetyczne, jakie
są skutkiem ich działania. Dzięki temu,
że nie odczuwamy istnienia fal radio­
wych, w dziedzinie których działalność
człowieka zaznaczyła się najbardziej,
czynne są stacje nadawcze, kręcą się sil­
niki elektryczne, grzeją elektryczne piece
i mikrofalowe kuchnie... i to bez wię­
kszych protestów ze strony zwolenników
ochrony środowiska naturalnego. Cza­
sem tylko zakłócenia pojawiające się na
ekranie telewizora zmuszają kogoś z nas
do zastanowienia się nad złożonymi za­
leżnościami obowiązującymi w świecie
fal elektromagnetycznych. Tymczasem
świat fal radiowych, to świat dudnień,
gwizdów i trzasków, daleki od harmonii
i uporządkowania.
Problemu podziału fal elektromagne­
tycznych pomiędzy poszczególnych użyt­
kowników, a także kontroli wywoływa­
nych przez człowieka i naturalnych za­
kłóceń w pracy urządzeń nie można lek­
ceważyć. Stawką są sprawy znacznie is­
totniejsze niż utrudnienie odbioru pro­
gramów radiowych czy telewizyjnych,
zaniedbania prowadzą czasem do trage­
dii. Przyczyną całej serii groźnych wy­
padków lotniczych stały się na przy­
kład... nadajniki sterujące otwieraniem
drzwi do garaży, urządzenia o pozornie
niewielkiej mocy i małym promieniu od­
działywania. Ich praca wpływała jednak
na przyrządy nawigacyjne podchodzą­
cych do lądowania samolotów, powodo­
wała błędne odczyty parametrów lotu, co
w trudnych warunkach lotu,przy zmniej­
szonej widoczności musiało prowadzić do
katastrofy. Działo się tak, mimo, że z po­
zoru wszystko było w porządku, a zakre­
sy częstotliwości, na jakich pracowały
obydwa urządzenia nie pokrywały się.
Badanie tego, co dzieje się w nieodczu­
walnym dla nas świecie szeroko rozumia­
nych fal radiowych jest zagadnieniem
ważnym i ogromnie trudnym. Nie jest to
23
 ty lk o sp ra w a ty p o w y ch , c o d zien n y ch p o ­
m iaró w , lecz n ie u sta ją c y te m a t b a d a ń n a ­
u k o w y ch o podstaw ow ym i z n aczen iu . Co­
ro czn e k o n fere n cje pośw ięco n e u p o rz ą d ­
k o w a n iu fal rad io w y ch , w y k ry w a n iu z a ­
kłóceń i u d o sk o n a la n iu m eto d p o m ia ro ­
w ych, o d b y w ają się n a p rze m ia n
w S z w a jc a rii i w Polsce, n a P o litec h n ic e
W rocław skiej. D y sk u tu je się n a n ich ró ż­
ne z a g a d n ie n ia - od p rz y d z ia łu c z ę sto tli­
wości d la p o szczeg ó ln y ch sa te litó w łą c z ­
ności (o k azu je się, że i te ta k c h w a lo n e za
p o jem n o ść in fo rm a c y jn ą m ik ro fa le m a ją
o g ra n ic z o n e m ożliw ości) - p o p rze z m e to ­
dy m o d e lo w a n ia z a k łó ce ń e m ito w an y c h
p rzez ręc zn ą w ie rta rk ę , w pły w y linii
e n erg ety c zn y c h n a śro d o w isk o i czło w ie­
ka do b a d a n ia burz.
O k a z u je się, iż m im o, że te o ria tłu m a ­
cząca p ro cesy e le k tro m a g n e ty c z n e jest
d o b rz e z n a n a i n iez aw o d n a, to p ro b lem y
z w ią z a n e z istn ie n iem fal e le k tro m a g n e ­
ty czn y ch w ciąż w y m a g ają ż m u d n y c h p o ­
m ia ró w i an aliz. Ilość czynników , k tó re
trz e b a by u w zg lęd n ić w o b e jm u jąc y ch
w sz y stk ie efek ty o b lic ze n iac h je st w ciąż
jeszcze zbyt w ielk a ja k na lu d z k ie m o żli­
w ości. D ość p o w iedzieć, że z a p ro je k to ­
w a n ie a n te n y n a d aw czej, z p o z o ru p ro s ­
tego u rz ą d z e n ia , je st m im o w szy stk o
o k re śla n e jak o z a d a n ie z p o g ra n ic z a n a u ­
ki i sz tu k i, a re z u lta ty obliczeń trz e b a
p o tw ie rd z a ć p o m ia ram i. Ale i z p rz e p ro ­
w a d za n iem p o m ia ró w sp ra w a nie je st
p ro sta .
Co to w ła ściw ie zn aczy ,,p o m ia ry fal
e le k tro m a g n e ty c z n y c h ”? Fale e le k tro ­
m ag n e ty c zn e m a ją w iele w ła śc iw o śc i.
k tó re d o p iero p o d a n e łą c zn ie sta n o w ią
o d p o w ie d n ią c h a ra k te ry s ty k ę z jaw isk a.
P ie rw sz a cecha to często tliw o ść, z k tó rą
z p o zo ru jest niew iele k ło p o tu . N iezb ęd n e
jest. też o k re śle n ie stru m ie n ia en erg ii, ja ­
k ą n iesie fala e le k tro m a g n e ty c z n a , i k ie ­
ru n k u jej ro zch o d ze n ia się, a ta k ż e p o la ­
ryzacji. P ro b le m ó w jest dużo, a i ta k n a j­
isto tn ie jszy nie z o sta ł jeszcze w y m ien io ­
ny W szy stk o jest b o w iem w m ia rę p ro ste ,
d o p ó k i m ie rzo n a fa la jest e le m e n tarn y m ,
24
h arm o n icz n y m d rg a n ie m o u sta lo n e j a m ­
p litu d z ie i często tliw o ści. P rz e k ła d a ją c to
n a b a rd z ie j p rz e m a w ia ją c y do w yobraźni
język w ra że ń a k u sty czn y ch , fala ta k a jest
e le k tro m a g n ety cz n y m gw izdem o n ie ­
zm iennej w ysokości. M ożna w ów czas p o ­
m iaro w y o d b io rn ik sy g n ałó w d o k ła d n ie
d o stro ić do częstotliw ości, bez tru d u
zm ierzyć w szy stk ie in te re su ją c e w ielk o ś­
ci i z an o to w a ć w yniki p o m iaró w . N ie ste ­
ty, fale ta k ie w y stę p u ją niezw ykle rz a d ­
ko, gdyż ich p ra k ty c z n e zn aczen ie jest
znikom e. S y g n ał o n iezm iennych p a r a ­
m etra c h nie m oże bow iem przen o sić in ­
form acji, a w ięc jego w y sy łan ie jest z u ­
p ełn ie niecelow e. W yjątkiem m ogą być
ra d io ła ta rn ie sto so w an e w naw ig acji,
w k tó ry c h ju ż sam k ie ru n e k ro zch o d zen ia
się fal sta n o w i n a jisto tn ie jsz ą w ia d o ­
m ość. R eszta n a d a jn ik ó w d z ia ła w sposób
z m ien n y w czasie, w y sy łając fale o m o d u ­
low anej a m p litu d z ie lu b zm iennej częs­
totliw ości. B rzęczen ia i d u d n ie n ia n a k ła ­
d a ją c e się na fale ra d io w e m a ją d la n as
w a lo r m ow y a lb o m uzyki, ale p rz y p o ­
m ia ra c h są jed y n ie po w ażn y m u tru d n ie ­
niem . W pływ ają bow iem na to, że n a d a j­
n ik p rz e sta je w ysyłać fale o u sta lo n e j
często tliw o ści, a w idm o fal zaczyna się
ro zp ły w ać. Z n ac zn ie tru d n ie j o d ró żn ić
sygnał b a d a n y od to w arzy szący ch m u sy ­
g n ałó w em ito w an y c h przez inne stacje,
są sia d u ją c e n a skali rad io o d b io rn ik ó w .
S koro już o ra d io o d b io rn ik a c h m ow a,
to z p o zo ru m ogą o n e z n ak o m icie sp ełn iać
z a d a n ie p o m ia ru fal e le k tro m a g n e ty c z ­
nych. O d b ie ra ją te fale, p o z w ala ją d o ­
stra ja ć się do żąd a n ej częstotliw ości.
R zecz je d n a k w jak o ści u rzą d ze n ia, b o ­
w iem z a sa d y d z ia ła n ia są rzeczyw iście
b a rd z o podobne. Z esta w p o m iaro w y m u ­
si być z n aczn ie sta ra n n ie j z a p ro je k to w a ­
ny, ze zw ró cen iem szczególnej uw ag i na
u z y sk iw an e p a ra m e try - p rzy n iew ielk iej
p ro d u k c ji sp ra w a k o sztó w elem en tó w
i e w e n tu a ln y c h oszczędności g ra m ałą
rolę.
Z esta w p o m iaro w y sk ła d a się z in s ta la ­
cji an te n o w e j c h w y tając ej fale rad io w e
i m ie rn ik a w o lto m ie rz a selek ty w n eg o
w y d zielająceg o jed y n ie sygnały o o k re ­
ślo n y m z a k re sie często tliw o śc i i m ie rz ą ­
cego ich n ap ięcie. C zułość sto so w an y ch
do p o m ia ru u rz ą d z e ń sięga u łam k ó w m i-
k ro w o lta. W ażną cech ą je st m ożliw ość
reg u la cji szerokości o d b ie ra n e g o p a sm a
często tliw o ści, p rz y d a tn a p rz y p rz e p ro ­
w a d z a n iu p o m ia ró w różnego ty p u .

Z azw y czaj istn ie ją całe ro d zin y m ie r­

n ików fal e le k tro m a g n e ty c z n y c h , p o k ry ­
w a jąc y ch frag m e n ta m i p o d leg a ją cy po ­
m ia ro m o b sz a r często tliw o ści. Z b u d o w a ­
nie jed n e g o u rz ą d z e n ia , zdolnego o d b ie ­
rać i m ierzyć z a ró w n o fale m ierzo n e
w d z ie sią tk a c h k ilo m e tró w , ja k i m ik ro ­
fale, p rz y z a c h o w a n iu o g ro m n y ch w y m a­
g ań ja k o ścio w y c h sta w ia n y c h u rz ą d z e ­
niom p o m iaro w y m , m ija się z celem . Z u ­
p ełn ie ró żn e ro z w ią z a n ia te c h n ic z n e s to ­
so w an e d la p oszczególnych z a k resó w fal
rad io w y c h i ta k zm u siły b y k o n s tru k to ­
ró w do u m ieszczen ia w ie lu p rzy rz ąd ó w
w e w sp ó ln ej o b u d o w ie. Z ysk byłby w ięc
p o zo rn y , a u rz ą d z e n ia w iększe, cięższe
i z n a c z n ie droższe.
R o zw iązan ia te c h n ic z n e sto so w an e
w m ie rn ik a c h p rz y p o m in a ją ro z w ią z a n ia
sto so w a n e w ra d io o d b io rn ik a c h , I tu sto ­
su je się u k ła d su p e rh e te ro d y n y , ale dla
u n ik n ię c ia p rz e n ik a n ia zak łó ceń le g u łą
jest p o d w ó jn a p rz e m ia n a często tliw o ści.
p o m iaró w i id en ty fik a c ji sta cji n a d a w ­
czych.
N ajciek aw szy m chyba b a d a n ie m fal
e le k tro m a g n ety cz n y ch (przyn ajm n iej
z z a k re su radiow ego) jest k o n tro la p rac y
a n te n nadaw czych. In sty tu t Ł ączności
d y sp o n u je sp e c ja ln ie p rzy g o to w an y m do
tego z a d a n ia śm igłow cem , b o g ato w y p o ­
sażonym w a p a ra tu rę p o m ia ro w ą i n a w i­
gacyjną. L a ta ją c e L a b o ra to riu m K o n ­
tro ln o -P o m ia ro w e L A L K O P (tak n azy w a
Porównanie charakterystyk promieniowania jednej z anten
teoretycznej (ośmioramienna gwiazda) i rzeczywistej, zmie
rzonej za oomocą Latającego Laboratorium Kontrolno-Po­
miarowego Przyczyną tak wielkich niezgodności były błędy
w systemie zasilania

S ą w ięc d w a g e n e ra to ry i d w a zespoły
p o śre d n ie j często tliw o ści, p ra c u ją c e pi z \
ró żn y ch często tliw o ściach . B ra k u je n a to -
m ia st ta k c h a ra k te ry sty c z n y c h d la ra d io -
o d b io rn ik ó w u k ła d ó w a u to m a ty c z n e j it~
g u iacji w zm o cn ien ia a lb o o g ran ic zn ik ó w
a m p litu d y sy g n ału . E lem en ty u p rz y je m ­
n ia ją c e o d b ió r a u d y c ji zep su ły b y c a łk o ­
w icie p rzeb ieg p om iarów . U k ła d y n a s łu ­
chu d e te k to ry , w zm ac n ia cz e i n iew ie l­
kie, k o n tro ln e g łośniczki - d a ją m ożność
u ż y w a n ia m ie rn ik ó w do o d b io iu p io g ia
m ów rad io w y c h , jest to je d n a k w y ją tk o ­
w o m ało e fe k ty w n y sp o só b u ż y tk o w a n ia
d ro g ieg o sp rz ętu . N asłu ch m a jed n a k
sw o je z n a c z e n ie p rz y p rz e p ro w a d z a n iu
 się Mi-2, przystosowany do pomiarów) jącej. Tą drogą mogą się dostawać do
lata wokół anteny w dokładnie określonej innych urządzeń, wpływając na ich pra­
odległości i na precyzyjnie określanej wy­ cę. Przewody zasilające działają wtedy
sokości, rejestrując w czasie lotu natęże­ jak antena nadawcza —wypromieniowują
nie fal elektromagnetycznych w poszcze­ dodatkową porcję fal elektromagnetycz­
gólnych miejscach. Dopiero te pomiary nych. Wszystko to powoduje, że pytanie
mogą dać odpowiedź na pytanie o wpływ o ilość zakłóceń wysyłanych przez urzą­
terenu, sąsiednich konstrukcji metalo­ dzenie nie ma właściwie sensu. Jeśli ten
wych czy bliskich budynków na pracę sam przedmiot za pomocą tej samej apa­
anteny. Jest to jednocześnie najwygod­ ratury będzie badać kilka osób, to wyni­
niejszy sposób wykrywania usterek ków pomiaru będzie tyle, ilu jest ekspery­
w pracy anteny lub związanych z nią mentatorów. Wystarczy inne ułożenie
instalacji. Dzięki pomiarom na różnych przewodu, pomiar w nieco innym miejscu
wysokościach można odtworzyć prze­ czy zmiana ustawienia przedmiotu, by
strzenny obraz fal radiowych emitowa­ uzyskać inny wynik. Dla ludzi ufających
nych przez antenę. technice, którzy są pewni, że wszystko
Jeszcze bardziej złożona jest sprawa można zmierzyć i dokładnie opisać, sytu­
wykrywania i pomiaru zakłóceń. Sygnały acja nie do pozazdroszczenia. Zwłaszcza,
wysyłane przez radiostacje nieznacznie że dane o ilości zakłóceń wysyłanych
tylko odbiegają od drgań sinusoidalnych przez urządzenie są potrzebne choćby
stanowiących najprostszy, „szkolny” przy porównywaniu jakości poszczegól­
przykład ruchu falowego. Zakłócenia ra­ nych typów czy przy badaniu zgodności
diowe mają natomiast całe bogactwo produktów z normą określającą dopusz­
form, gdyż różne są powody ich powsta­ czalną emisję zakłóceń. Znaleziono na to
wania, Nawet jeśli mają charakter zja­ przybliżony sposób zapewniający przy­
wisk okresowych, to i tak kształt tych najmniej powtarzalność wyników: usta­
sygnałów najczęściej odbiega od sinusoi­ lono warunki pomiaru. Powołana do roz­
dy. Przypominają one prostokąty, trójką­ wiązania problemu badania zakłóceń
ty albo smukłe, powtarzające się impulsy. międzynarodowa organizacja CISPR
(Comite International Special des Pertur-
W takim wypadku pojęcie częstotli­
bations Radioćlectriąues - Specjalna Ko­
wości sygnału traci swój najprostszy misja Międzynarodowa do spraw Zakłó­
sens. Przebieg o złożonym kształcie odpo­ ceń Radioelektrycznych), podała, w ja­
wiada bowiem sumie przebiegów harmo­ kich warunkach należy mierzyć zakłóce­
nicznych o częstotliwościach będących nia i jakim warunkom musi odpowiadać
wielokrotnością częstotliwości powta­ stosowana do tego aparatura. Określono
rzania się przebiegów. Amplitudy po­ jednocześnie bardzo precyzyjnie metody
szczególnych składowych zależą od pomiarowe stosowane w poszczególnych
kształtu sygnału, Na jaką częstotliwość wypadkach.
należy więc nastawić pomiarowy odbior­
nik sygnałów? A przecież oprócz sygna­ Na przykład zgodnie z wymaganiami
łów okresowych zdarzają się i zakłócenia CISPR, przeznaczony do pomiarów
krótkotrwałe, trzaski i stuki o nieznanej przedmiot powszechnego użytku musi le­
z góry długości trwania i częstotliwości. żeć na przewodzącym stole o dokładnie
określonych wymiarach, dokładnie wy­
Zakłócenia rozprzestrzeniają się znaczone jest także miejsce dokonywania
w różny sposób. Część jest wysyłana bez­ pomiarów. Jeśli normalnie urządzenie
pośrednio przez wytwarzające je urzą­ będzie pracować trzymane w ręku, prze-
dzenie w postaci fal elektromagnetycz­ pisy przewidują dla niego „sztucznego
nych, inne przedostają się do sieci zasila­ operatora”, pozwalającego w pewnym
26
s to p n iu u w z g lęd n ić w p ły w osoby o b słu ­
g u jącej n a p o sta ć zak łó ceń .
W łaściw e m ie rn ik i z a k łó c e ń to sp e c ja l­
ny ro d z a j m ik ro w o lto m ie rz y se le k ty w ­
nych, z n a n y c h ju ż z p o m ia ró w n a tę ż e ń
pól, sp e łn ia ją c y c h w y m a g a n ia C ISPR.
P o w in n y być one jeszcze czulsze niż te,
k tó re słu ż ą do p o m ia ru fal w y sy ła n y ch
p rzez ra d io sta c je , gdyż n a w e t n iew ielk i
d o d a te k zak łó ce ń p o w a ż n ie u tru d n ia o d ­
b ió r sygnałów . N o rm y d o ty cz ąc e n a p ię ć
z a k łó c a ją c y c h są w ięc b a rd z o surow e,
z czego w y n ik a k o n iec zn o ść w y k ry w a n ia
o g ro m n ie sła b y ch pól.
P o z a w ięk szą czu ło ścią m ie rn ik i z a k łó ­
cze lepiej d b a ć o to, by zakłóceń n ie p o w ­
ceń o d z n a c z a ją się ta k ż e in n ą, p rz e w i­
sta w a ło z b y t w iele. Do p o m ia ru z ak łó ceń
d z ia n ą p rz e p isa m i C ISPR se lek ty w n o ścią
w y sy łan y ch p rzez p rzew o d y z asila ją c e
i m o żliw o ścią o d c z y ty w a n ia ró żn y ch
c h a ra k te ry s ty k m ierzo n eg o sygnału. D la służą sieci sztuczne.
Sieć sz tu cz n ą w łą cz a się po m ięd zy
sy g n a łó w sin u so id a ln y c h n ie b y ło to p o ­
g n iazd o z a sila n ia i b a d a n e u rząd zen ie.
trz e b n e , g dyż z w iąz ek p om iędzy, n a p rz y ­
S to so w a n ie jej m a d w o ja k ie zn aczen ie.
k ła d w a rto ś c ią szczy to w ą i e fe k ty w n ą
Sieć nie p o zw ala dojść do m ierzo n eg o
je st p o w sze ch n ie z n an y (p rzeliczn ik iem
p rz y rz ą d u zak łó cen io m w y tw o rzo n y m
je s t \ f 2 D la w y stę p u ją c y c h w z ak łó c e ­
w innych m iejscach i k rąż ąc y m w sieci
n ia c h b a rd z ie j złożonych p rzeb ieg ó w
en erg ety czn ej. D zięki tem u m o żn a m ieć
z w iąz ek nie jest oczy w isty i d la te g o m usi
pew ność, że ź ró d łe m stw ie rd zo n y c h z a ­
istn ie ć m ożliw ość n iezależn eg o p o m ia ru
kłóceń jest rzeczyw iście o b ie k t p o m ia ru .
in te re su ją c y c h w ielkości.
D ru g im zad an iem , ja k ie sp e łn ia sieć s z tu ­
O d b ió r z a k łó ce ń m oże się o d b y w a ć k il­ czna, jest o d d zielen ie zak łó ce ń od p rą d u
k o m a d ro g am i. N a jp ro stsz y je st p o m ia r zasilająceg o u rzą d ze n ie. Z ak łó ce n ia są
fal e le k tro m a g n e ty c z n y c h e m ito w a n y c h
b e z p o śre d n io p rze z sam o u rzą d ze n ie.
W y starc zy w te d y p o łączy ć m ie rn ik z o d ­
p o w ie d n ią a n te n ą i zacząć o d b ie ra ć a u ­
d y cję n a d a w a n ą n a p rz y k ła d p rze z m i­
kser. M iern ik i m a ją n a ogół w ła sn e in s ta ­
la c je a n te n o w e , ale m ogą być p rz y s to so ­
w a n e d o p ra c y z in n y m i, b a rd z ie j d o k ła d ­
nym i lu b w y g o d n iejszy m i do sto so w a n ia
a n te n a m i.
In n ą d ro g ą, ja k ą z a k łó c e n ia o p u sz cz ają
w y tw a rz a ją c e je u rz ą d z e n ie są p rzew ody
zasilające. P rz ew o d am i tym i z ak łó ce n ia
m ogą w ę d ro w a ć n a w e t n a z n ac zn e o d le ­
głości, u tru d n ia ją c p ra c ę in n y c h u r z ą ­
dzeń. W p e w n y m sto p n iu m o żn a tem u
zap o b ieg ać in s ta lu ją c d o d a tk o w e d ła w i­
ki w e w ra ż liw y c h u rz ą d z e n ia c h , ale jesz­
 kierowane do gniazda połączonego mierników jest wyjątkowo niepraktycz­
z miernikiem. Istnieje wiele rodzaj ów sie­ ne, zwłaszcza, że pomiar taki może trwać
ci sztucznych: dla prądu stałego i zmien­ nawet wiele godzin. W najprostszym
nego, jedno- i trójfazowe, dla urządzeń przypadku człowieka zastępuje automat
o małej i dużej mocy.
dokonujący klasyfikacji zakłóceń, choć
Przewody zasilające to nie tylko droga, można sobie wyobrazić także prowadze­
którą zakłócenia trafiają do sieci elektry­ nie analizy przez połączony z miernikiem
cznej. Każdy przewodnik, przez który komputer. Zasady opisywania zakłóceń
płynie prąd zmienny, jest jednocześnie krótkotrwałych są jednak na tyle dokład­
anteną promieniującą fale elektromagne­ nie określond i tak proste, że stosowanie
tyczne. Zjawisko to jest mało istotne, do­ nadmiernie rozbudowanych układów mi­
póki nie nastąpi „zestrojenie” długości ja się z celem. Aby podać zgodną z wyma­
przewodu i częstotliwości prądu, można ganiami CISPR charakterystykę trza­
je więc całkowicie pominąć przy obser­ sków wydawanych przez urządzenie, wy­
wowaniu przepływu prądu o częstotli­ starczy zliczyć ilość impulsów trwają­
wości sieciowej. Częstotliwość sygnałów cych do 10 ms i nie dłuższych od 200 ms.
zakłócających może być jednak bardzo Sygnalizowane są także przekroczenia
wysoka, a wtedy wystarczy nawet kilku­ normy: fakt pojawiania się impulsów
metrowy przewód, by mimo woli zbudo­ dłuższych (od 10 do 200 ms) częściej niż co
wać bardzo skuteczny nadajnik. 2 sekundy, występowanie więcej niż 5
Do pomiaru wysyłanej w ten sposób krótkich zakłóceń w ciągu minuty, a tak­
mocy stosuje się cęgi absorpcyjne, które że pojawienie się kiedykolwiek w czasie
są rodzajem transformatora pochłaniają­ badania impulsu dłuższego niż 200 ms.
cego wytwarzane przez przewód pole Dane te nie są z pozoru najistotniejsze,
magnetyczne i przekształcającego je w gdyż na zakłócenia w naszym otoczeniu
prąd elektryczny indukowany w wpływ mamy raczej niewielki i jest mało
uzwojeniu przyrządu. Przewód jest ota­ prawdopodobne, abyśmy kiedykolwiek
czany rurowym, dzielonym rdzeniem bezpośrednio uczestniczyli w pomiarach
znacznej długości. Można w ten sposób tego typu. Mnogość obserwowanych cha­
odbierać fale radiowe wysyłane przez rakterystyk i wszechstronność warun­
długi odcinek przewodu i natychmiast ków, jakie muszą spełniać urządzenia
uśredniać wyniki pomiaru. Przy badaniu świadczą jednak o wadze badań niedos­
cęgi są przesuwane wzdłuż promieniują­ trzegalnego i rzadko wspominanego zja­
cego przewodu aż do uzyskania najwyż­ wiska - zakłóceń elektromagnetycznych.
szego wyniku pomiaru. Tak można otrzy­
mać właściwy wynik, nawet gdy w prze­ Polska aktywnie uczestniczy w bada­
wodzie wytworzy się fala stojąca, a więc niach mających na celu uporządkowanie
promieniują jedynie pewne jego frag­ i oczyszczenie fal radiowych z nieproszo-
menty. nych gości, jest także producentem sprzę­
tu umożliwiającego takie badania i kon­
Niezależnie od metody pomiaru, źródła trole. W ramach RWPG jest to niemal
i sposobu rozprzestrzeniania się zakłó­ polska specjalność. Wielki jest w tym
ceń, a także stosowanych przyrządów po­ udział Zakładu Produkcji Aparatury Ele­
miarowych wskazania dotyczą wartości ktronicznej z Wrocławia, gdzie powstaje
chwilowych. Tymczasem wiele urządzeń różnorodny sprzęt do mierzenia fal elek­
wysyła zakłócenia nieregularnie, w krót­ tromagnetycznych.
szych lub dłuższych impulsach przypad­ Artykuł ilustrują fotografie pomiesz­
kowo rozłożonych w czasie. Zbieranie czeń tego niewielkiego, ale ważnego za­
informacji o tego typu zakłóceniach za kładu, w którym są produkowane nowo­
pomocą obserwacji wskazań zwykłych czesne przyrządy pomiarowe.
28
 SZTUCZNE KLEJNOTY
I KAMIENIE,
j a k i c h ni e był o
C zęść IV
Krzysztof Błaszkowski
Kamienie szlachetne to przyrodniczy
rarytas. Rzadkość tym bardziej poszuki­
wana, im trudniej ją uzyskać. Tymczasem
wiek XIX to wiek, w którym bogacą się
coraz to nowi ludzie, nowe warstwy spo­
łeczne. Nowi potencjalni klienci jubile­
rów, którzy też chcieli mieć własne dia­
menty i rubiny, aby przynajmniej w ten
sposób upodobnić się 'do arystokracji.
Wobec ograniczonej liczby kamieni natu­
ralnych powstała nowa konieczność -
syntezy kamieni szlachetnych.
Prawdziwy jednak powód produkcji
syntetycznych kamieni szlachetnych to
potrzeby techniki. Odnosi się to szczegól­
nie do rubinów i diamentów. Olbrzymia
kariera rubinów i diamentów w przemy­
śle przekracza ich naturalne zasoby i...
cenę. Trudno jest to sprawdzić, ale obli­
czono, że w okresie kilku tysięcy minio­
nych lat w Indiach wydobyto zaledwie
dwie tony diamentów. Po odkryciu bar­
dzo bogatych złóż w południowej Afryce
wydobycie znacznie wzrosło, ale do roku
1927 wydobyto na całym świecie zaled­
wie 210 miliardów karatów (40 ton). Na­
wet dziś, gdy znane są nowe, bogate złoża
diamentowe ZSRR, całoroczny „dochód
diamentowy” nie przekracza 50 milio­
nów karatów, tj. zaledwie 10 ton diamen­
tów rocznie, z czego prawie czwarta część
to diamenty jubilerskie, a pozostałe trzy
czwarte - dla przemysłu.
Próby otrzymania sztucznych, ale pra­
wdziwych kamieni trwały od bardzo
dawna. Zajmowali się tym i alchemicy,
i chemicy naukowcy. Systematyczne ba­
dania nad otrzymywaniem kamieni szla­
chetnych o składzie i właściwościach
identycznych jak naturalnych rozpoczęto
jednak dopiero na początku XIX wieku.
Zdecydowały o tym właśnie potrzeby te­
chniki. Pierwsze pomyślne rezultaty to
tzw. kamienie rekonstruowane, powsta­
jące przez stopienie drobnych okruchów
kamieni naturalnych w bardzo wysokiej
temperaturze.
Pierwsza udana próba chemicznej syn­
tezy kamieni szlachetnych przypada na
rok 1837, Francuski chemik, badacz kry­
ształów Gaudin stapia mieszaninę ałunu
glinowo-amonowego z tlenkiem chromu
(kolor) i otrzymuje sztuczny rubin. Nie­
stety, otrzymane kryształy są bardzo ma­
łe, kruche i nieprzezroczyste. Nie nadają
się do celów technicznych, nie chcą ich
również jubilerzy.
Łatwiejszą drogą wydawało się wyko­
rzystanie naturalnych kamieni i zwię­
kszenie ich wartości, podobnie jak dla
bursztynu, przez stapianie drobnych
okruchów w kamień większy. Jednak
i ten sposób dał wynik niekorzystny, ru­
biny traciły swoją intensywną, krwisto­
czerwoną barwę i również stawały się
nieprzezroczyste. Przyczyna była prosta.
Do stopienia rubinu potrzebna była wy­
soka temperatura, powyżej 1800°C,
a w tej temperaturze utleniało się naczy­
nie, tygiel, w którym topiono rubiny, i no-
29
 sproszkowane AI,Ot
domieszki
we, obce tle n k i zan ieczy szczały k a m ień
sz lac h etn y . W 1885 r. M ic h au d z a sto so ­
w a ł in n ą m eto dę. S ta p ia ł w ię k szy k a w a ­
łek ru b in u , a le ju ż w p la ty n o w y m ty g ie l-
ku, a w tra k c ie s ta p ia n ia d o d a w a ł d ro b n e
o k ru c h y teg o sam ego k a m ien ia . O trzy ­
m a n e tą m e to d ą ru b in y b y ły d o sta te c z n ie
d u ż e i m im o ich licznych w a d z n a jd o w a ły
ju ż nab y w có w .
M im o p o z y ty w n y ch re z u lta tó w m eto d a
ta n ie m ia ła szerszych p e rsp e k ty w . D o
w y tw o rz e n ia ru b in ó w p o trz e b n e były...
ru b in y n a tu r a ln e lu b p rzy n a jm n ie j ich
k a w a łk i. A p rzecież ju ż w ó w czas w ia d o ­
m o było, że k a m ie n ie sz la c h e tn e to nie to
sam o, co k a m ie n ie polne, i że w k ró tc e
m usi ich z a b ra k n ą ć . P a m ię ta jm y p rzy
tym , że w ta m ty c h cza sac h ru b in y były
d ro ższe od d iam en tó w . N a p rzeło m ie X IX Rys 1 Synteza korundów metodą Verneuila
i X X w iek u w b o g atej w ru b in y R osji
n ie w ie lk i ru b in o w a d z e 3 k a ra tó w k o sz ­
chrom u. T lenek a lu m in iu m w y stęp u je
to w a ł 15 tysięcy ru b li w złocie. Z a jed en
w p rzy ro d z ie w różnych fo rm ach , m in.
z n a jw ię k sz y ch b ry la n tó w św ia ta , d ia ­
ja k o ru d a p o d n azw ą b o k sy t - surow iec
m e n t o w a d z e 199 k a ra tó w , czyli p ra w ie
do p ro d u k c ji alu m in iu m , o ra z w e w szy st­
30 g ram ó w , ro sy jsk i k sią żę O rłów z a p ła ­
kich p o sp o lity ch g lin ach .
cił „ z a le d w ie ” 400 ty sięcy ru b li w złocie.
I w ła śn ie tle n k ie m a lu m in iu m jak o s u ­
Jed en k a r a t w ru b in ie k o sz to w ał w ięc
row cem do w y tw a rz a n ia sy n tety czn y ch
5000, a w d ia m e n c ie ty lk o 2000 ru b li.
ru b in ó w z a in te reso w a ło się w ielu b a d a ­
Jeszcze w o k resie m iędzyw ojennym , m i­
czy. P ierw sze sukcesy p rzy szły w roku
mo b a rd z o d u żej p ro d u k c ji sy n te ty c z ­
1877. Po je d e n a s tu la ta c h prób, to p ie n ia
nych ru b in ó w , były o n e d ro ższe od d ia ­
tle n k u a lu m in iu m z tle n k ie m c h ro m u i in ­
m entów . C en a 1- i 2 -k a ra to w e g o d ia m e n ­
nym i d o d a tk a m i E b elm a n u z y sk ał g ru b o ­
tu w y n o siła od 2 d o 3 tys. zło ty ch p rz e d ­
z ia rn is ty p ro sz ek ru b in o w y . Jeszcze w ię ­
w o jen n y ch za k a ra t. D ia m e n ty o śm io k a-
kszy sukces, k ry sz ta ły ru b in u n a d a ją c e
ra to w e m ia ły cenę 10 do 20 tysięcy zł za
się już do szlifo w an ia, w y p ro d u k o w ali
k a ra t, a w ag i o koło 30 k a ra tó w ceniono
w ty m sam ym 1877 ro k u d w aj b a d ac ze
n a 40 tys. zł za k a ra t. R ów nocześnie cena
fran cu scy — F rem y i Feil. W ich ocenie
ru b in ó w d o c h o d ziła do 70 ty sięcy zł za
m eto d a była ta k d o b ra i p ew na, że jeszcze
k a ra t, a sz m a ra g d u , u w a ża n eg o za k a ­
m ień n ajp ięk n ie jszy , 00 tys. za k a ra t. w tym sam ym ro k u z a p ro p o n o w a li sto so ­
w a n ie ru b in ó w sy n tety czn y ch z a m ia st
P rz e w id y w a n y b ra k su ro w ca do p ro ­ n a tu ra ln y c h jak o m a te ria łu n a łożyska
d u k c ji ru b in ó w m e to d ą s ta p ia n ia o ra z w zeg ark ach . R ów nież in n i u zn ali to z n a ­
w y so k a cen a ru b in ó w n a tu ra ln y c h sta ły czące osiągnięcie. D ow ód: p ro d u k t jedn ej
się b o d źcem do p o sz u k iw a n ia in n y ch z ich licznych p ró b - błyszczące ru b in o w e
d ró g w y tw a rz a n ia tego k a m ien ia . D ró g z ia rn a w y staw io n e są w g a le rii m in e ra ­
u n ie z a leż n io n y ch od ru b in ó w n a tu r a l­ łów b ry ty jsk ie g o m uzeum tech n ik i
nych . Z b a d a ń ch em icznych w iad o m o ju ż w spółczesnej P race o bu uczonych trw a ły
było, że ru b in to tle n e k a lu m in iu m o w zo ­ n a d al, lecz d alszy ch p o stęp ó w nie było.
rze AI2O3 z d o d a tk ie m n iew ielk iej ilości D opiero po śm ierci F eila, gdy w sp ó łp ra -
30
e o w n ik ie m F re m y ’ego zo stał V em eu il, sp a d a na trz p ie ń n azw an y p rzez V em eu i-
z ac z y n a ją się now e sukcesy. U czony ten la św iecą. Z aczy n a k rze p n ąć , p o w sta je
p o św ięcił całe sw oje życie n a u lep szen ie k ry sz ta ł, k tó ry rośnie w w y n ik u s k ra p la ­
m eto d y o trz y m y w a n ia sy n te ty c z n y c h ru ­ n ia ko lejn y ch kro p el. I jeszcze jed e n se­
binów . W iem y o k ło p o ta c h z tyglem , o z a ­ k re t m etody. Ś w ieca razem z rosnący m n a
n ieczy szczan iu w y tw a rz a n e g o ru b in u jej w ierz ch o łk u k ry sz ta łe m p rzesu w a się
obcym i tle n k am i. P om ysł V e m e u ila był w dół, o b n iż a się. R uch te n je st b a rd z o
p ro sty , ch o ciaż b a rd z o d ziw n y - to p ić w olny. W zależności od g ru b o ści k ry s z ta ­
tle n e k a lu m in iu m b ez ty g la, w p ro st w p o ­ łu, ja k i chcem y uzyskać, i szybkości w y ­
w ie trz u . Po la ta c h p ró b i b łęd ó w , k o n - sy p y w an ia się sp ro szk o w an eg o A120 :i
s tru o w a n ia i u le p sz a n ia a p a ra tu ry p rz y ­ szybkość ru c h u w ynosi z aled w ie 10 do 15
szły sukcesy. W 1891 ro k u V e m eu il s k ła ­ m m n a godzinę. To b a rd z o m ało, 0,25 m m
d a w P a ry sk ie j A k ad em ii N a u k ta jn y r a ­ w cią g u 1 m in u ty . Ale gdyby n ie te n ru ch ,
p o rt o w y n ik a c h sw o ich b a d a ń , w trzy n a ra sta ją c y k ry sz ta ł w y ró słb y do stre fy
la ta p ó źn iej jego m e to d a z o sta ła p u b lic z ­ najw yższej te m p e ra tu ry p ło m ie n ia tle n o -
n ie u ja w n io n a i z a sto so w a n a n a sk alę w o -w odorow ego i z a m ia st d alej rosnąć,
p rzem y sło w ą. P o w sz ec h n ie d o stę p n e s ta ­ sp ły w ałb y b o k am i, k rz e p n ą c w form ie
ły się d u że, p rzezro c zy ste, o p ięk n e j b a r ­ g ru sz k i i „ z a ra s ta ją c ” c ałą p rz e strz e ń
w ie ru b in y sy n tety czn e. pieca. T w ó rca m etody m iał d o b re p o m y ­
sły nie ty lk o w d zie d zin ie k o n stru k c ji.
S u ro w ce m do p ro d u k c ji ru b in ó w sy n ­
R ów nież w d zie d zin ie n azew n ictw a.
te ty c z n y c h jest czy sty tle n e k g lin u zm ie­
T rzp ień w y k o n an y z m a te ria łu ż a ro o d ­
sz an y z tle n k ie m chrom u. T le n ek g lin u
p o rn eg o n a zw a n y p rzez niego św iecą,
m o żn a o trz y m a ć z a łu n u g lin o w o -am o n o -
rzeczyw iście p rzy p o m in a św iecę ja rz ą c ą
w ego, k tó ry z kolei o trz y m u je się z c zy ste ­
się ru b in o w y m b lask ie m n a ra sta ją c e g o
go g lin u , a m o n ia k u i k w a su siark ow ego.
k ry sz ta łu . B lask tej św iecy jest je d n a k ta k
W z ależn o ści od ilości d o d an eg o tle n k u
silny, że p a trz e ć w jej „p ło m ień ” m o żn a
c h ro m u m o żna o trzy m y w a ć ru b in y o ró ż ­
ty lk o p rzez p rzy d y m io n e szkło. P o d o b n ie
ny m z a b a rw ie n iu , od jasn o ró żo w eg o po
ja k o g ląd a się zaćm ien ie S łońca.
k rw isto c ze rw o n y .
V ern eu il w y tw a rz a ł ru b in y o w a d ze 20
S c h e m a t u rz ą d z e n ia do p ro d u k c ji sy n ­ do 30 k a ra tó w i długości p o n a d 3 cm. 30
te ty cz n y ch ru b in ó w p o k a z a n o n a ry su n ­ k a ra tó w to około 150 tysięcy ru b li w z ło -
k u obok. J a k w sz y stk ie pom ysły g en ialn e,
je st on b a rd z o p ro sty . T rz e b a je d n a k być
Rys 2. Syntetyczne korundy, ru b in i szatiry o barwie zależ­
g en iu szem , ab y w ym yślić ta k ie p ro ste nej od śladowej ilości dodatków, tlenków metali
ro zw ią za n ie. S p ro szk o w an y , d ro b n o z ia r­
n isty tle n e k g lin u z tle n k ie m ch ro m u
o w y m ia ra c h z ia rn a 2 do 100 m ik ro m e ­
tró w (ty sięczne części m ilim e tra) w y sy ­
p u je się p rz e z p o d z iu rk o w a n e d n o
w strz ą sa n e g o z b io rn ik a . S p a d a p rzez
m ik ę , k tó rą ró w n o cześn ie p rze p ły w a
tle n do k o m o iy pieca. W to sam o m iejsce,
d ru g im p rzew o d em d o sta rc z a n y jest w o ­
dór. W odór w tle n ie s p a la się d a ją c w yso­
k ą te m p e ra tu rę rz ę d u 2000°C, w y s ta rc z a ­
ją c ą d o sto p ie n ia tle n k u a lu m in iu m . I tu
w ła śn ie tk w i se k re t m etody. R ubinow y
su ro w ie c to p i się w p o w ie trz u , w k om orze
pieca, a nie w ty g lu i już ja k o k ro p la
31
 cie. I to w ciągu 3 do 4 godzin. Współcześ­ cznych korundów kolorowych - wielo­
nie rubiny produkowane jako materiał na barwnych. W procesie rośnięcia syntety­
łożyska zegarków hodowane są w sposób cznego kryształu zmienia się skład kolej­
zapewniający możliwie małą średnicę, nych porcji topionej mieszaniny. Kolejne
rzędu 2-3 mm. Szybkość narastania 25 warstwy rosnącego monokryształu mają
mm/godz. Topowe mają długość 25 do 30 inną barwę, a po oszlifowaniu uzyskuje­
cm, najdłuższe dochodzą do 60 cm. Syn­ my mozaikę barw, jak w niektórych natu­
tetyczne rubiny znalazły zastosowanie ralnych turmalinach.
i w jubilerstwie. Głównie jednak w prze­ Prace nad kamieniami szlachetnymi
myśle. Rosnące zapotrzebowanie szybko prowadzone były również w Polsce. Naj­
upowszechnia metodę Vemeuila. W 25 ważniejsi badacze tych zagadnień - to
lat po podaniu jej do publicznej wiado­ Józef Moroziewicz, od 1904 roku kierow­
mości, tylko cztery kraje zachodniej Eu­ nik Katedry Mineralogii i Petrografii
ropy: Francja, Niemcy, Szwajcaria i Wło­ Uniwersytetu Jagiellońskiego, twórca
chy wytwarzały codziennie 750 000 ka­ i organizator pierwszego w Polsce Insty­
ratów. Rocznie - powyżej 200 milionów tutu Geologicznego (1919), oraz Stani­
karatów, tj. prawie 50 ton syntetycznych sław Thugutt. Ten ostatni założył pry­
rubinów.
watną pracownię mineralogiczną, wypo­
Znacznie później niż rubiny, w 1909 sażoną w piece i autoklawy do syntezy
roku Vemeuil otrzymał syntetyczne sza­ minerałów. Prace Polaków skupiały się
firy. Przyczyna była prozaiczna. Należało głównie nad badaniem i odtwarzaniem
najpierw odkryć, że zabarwienie szafiru warunków, w jakich tworzą się minerały
na kolor niebieski spowodowane jest do­ naturalne. Thugutt wykazał m.in., wbrew
mieszką tlenku tytanu zamiast tlenku głosom ówczesnych autorytetów, hydro-
chromu. Odkrycie to stało się przyczyną termalne pochodzenie pegmatytów i udo­
dalszych prób i kolejnych odkryć. Okaza­ wodnił fakt, że diament nie jest pocho­
ło się, że syntetyczne kamienie szlachetne dzenia ogniowego.
można barwić na: żółto we wszystkich Prace utylitarne, prace nad otrzyma­
odcieniach przez dodanie niklu, zabar­ niem sztucznych korundów rozpoczęto
wienie zielone w bardzo różnych odcie­ w Polsce dopiero w roku 1959. Po dwóch
niach, podobne do naturalnych szmarag­ latach prac, w Hucie Skawina koło Kra­
dów i turmalinów uzyskuje się w wyniku kowa zbudowano pierwszą wytwórnię
wykorzystania domieszek tlenków ko­ kamieni syntetycznych, a w trzy lata póź­
baltu, magnezu, cynku, a nawet innych niej, w roku 1964, uruchomiono w tej
metali, a fiołkowe - tlenków manganu. samej Hucie Skawina szlifiemię kamieni.
Czerwień rubinowi, jak wiemy, nadaje Wyprodukowała ona dotychczas prawie
tlenek chromu, a barwę ciemnobrunatną 15 000 prętów rubinów, szafirów i leuko-
aż do czarnej - tlenek żelaza. Czysty ko­ szafirów, a między innymi rubiny dla
rund bez domieszek pozostaje bezbarw­ polskich laserów.
ny. Ale jeśli do syntetycznego kryształu I jeszcze dwie ciekawostki. Jeśli two­
korundu dodamy tlenek wanadu, otrzy­ rzące się długie, wąskie kryształy rubinu
mamy kamień wyróżniający się tym, że w wyżarzy się w wysokiej temperaturze, ich
świetle dziennym jest szarozielony, a boki staną się bardzo czyste i błyszczące.
wieczorem, w blasku sztucznego światła Póki są gorące, można je zginać płaskosz-
lamp - czerwony. Wśród kamieni natu­ czypami nie łamiąc ich. Kryształy wygię­
ralnych zdolność tę wykazuje tylko alek­ te w kształt haczyka stosuje się w produ­
sandryt - jedna z odmian chryzoberylu. kcji sztucznego jedwabiu jako prowadni­
Jakby tego bogactwa barw było mało, ce nici.
istnieje możliwość wytwarzania syntety­ Pamiętajmy, że korundy stosowane są
32
Rys 3 Monokryształ granatu otrzymany przez krystalizację ze stanu ciekłego, stosowany w magnetyczno-optycznych
magazynach obrazów
w p rzem y śle, m .in. w d w ó ch o b sz a ra c h
te c h n ik i - ja k o m a te ria ły śc iern e i jak o
m a te ria ły ż a ro o d p o rn e , sto so w an e w p ie ­
cach do to p ie n ia m eta li i in n y ch u rz ą d z e ­
n ia c h p ra c u ją c y c h w w ysokiej te m p e ra ­
tu rz e . R u b in i s z a fir n a le ż ą do ro d z in y
k o ru n d ó w , ale czy o p ła c a się h o d o w ać
d u ż e k ry sz ta ły k a m ie n i sz la c h e tn y c h ty l­
ko po to, ab y je p o tem m leć n a z ia rn a
m a te ria łu ściern e g o lu b pył do w y tw a rz a ­
n ia o g n io o d p o rn y ch cegieł? O dpow iedź
je st o czy w ista —nie! Ł a tw iej w y tw a rz a ć
d ro b n o z ia rn is te k ry sz ta ły , i to z k ilk u
pow odów . D w a n a jw a ż n ie jsz e to: p ro ces
w y tw a rz a n ia ta k ic h m ały ch k ry sz ta łó w
jest p ro stszy , d o w ied li teg o p ie rw si b a d a ­
cze, i co ró w n ie w a ż n e - łatw iej jest ro z ­
d ra b n ia ć m ałe k ry sz tały .
W p rze m y śle te n „ z w y k ły ” , w o d ró ż ­
n ie n iu od m b in ó w i szafiró w , k o ru n d
w y tw a rz a n y w p ra c o w n ia c h w sp ó łczes­
n y ch a lc h em ik ó w n a z y w a n y jest e le k tro ­
k o ru n d em . N azw a ta p o ch o d zi od p ro ce­
su jego w y tw a rz a n ia w elek try c zn y c h
p iec ac h łukow ych. P ro d u k c ja e le k tro k o ­
ru n d u je st z n aczn ie p ro stsz a i zn aczn ie
w y d a jn ie jsza , a i z a p o trz e b o w a n ie n a ten
w y ró b je st w ie lo k ro tn ie w iększe niż n a
ru b in y i szafiry.
M a te ria łe m w yjściow ym je st m ie sz an i­
n a b o k sy tu (niezu p ełn ie czysty A120 3),
w ęgla k a m ien n e g o i o p iłk ó w żelaza. E le ­
k try c z n y łu k m iędzy e le k tro d a m i p iec a
o g rzew a tę m ie sz an in ę d o te m p e ra tu ry
1600-1700°C, co w y s ta rc z a do jej sto p ie ­
nia. W w ysokiej te m p e ra tu rz e n a stę p u je
re d u k c ja tle n k u k rzem u , k tó ry jest z a n ie ­
czyszczeniem b o k sy tu , tle n łączy się z w ę ­
glem tw o rz ą c tle n e k i d w u tle n e k w ęgla.
U w o ln io n y od tle n u k rze m p rze ch o d z i do
żelaza tw o rz ą c cenny, n iezb ęd n y w m e ta ­
lu rg ii sto p ó w żelaza żelazokrzem . U w o l­
n iony od k rzem u tle n e k g linu, jak o lżej­
szy od żelazo k rzem u , w ypły w a n a
33
 wierzch ciekłego stopu tworząc żużel.
Jest to szczególny przypadek. Celem pro­
cesu produkcyjnego jest wytworzenie
właśnie tego żużla, podczas gdy uzyskany
stop żelaza z krzemem jest produktem
ubocznym. W całej metalurgii jest na ogół
odwrotnie. W naszym przypadku żużel to
właśnie korund, a dokładniej - elektro­
korund o czarnym zabarwieniu z tęczo­
wym połyskiem. Czarna barwa to oczy­
wiście dowód zanieczyszczenia żelazem.
Elektrokorund to bardzo twardy, ide­
alny materiał ścierny na ostrza narzędzi
wykonywanych metodą spiekania z pro­
szków. Narzędzia zachowujące wysoką
twardość nawet po ogrzaniu do tempera­
tury 1200°C, w której nawet najtwardsza
stal staje się miękka, wyrabiamy z elek­
trokorundu.
Przejdźmy do innej grupy kamieni
szlachetnych, do... prawie diamentów.
Czy takie kamienie istnieją? Zanim odpo­
wiemy na to pytanie, kamień, o którym
mowa, nazwijmy inaczej - karborund.
Nieładnie? No, to może moissonit. Został
on odkryty w 1915 r. przez Francuza
Henryka Moissona w meteorycie żelaz­
nym. W wiele lat później od nazwiska
swego odkrywcy otrzymał swą nazwę.
Drugą nazwę, gdyż odkrywca nie wie­
dział, że identyczny kamień oglądał włas­
nymi oczami 20 lat wcześniej. Czy to
możliwe? Odpowiemy na to pytanie na
następnych stronach, a na razie...
Badania kamienia odkrytego w meteo­
rycie wykazały, że jest to węglik krzemu,
SiC. Węglik, który można syntetyzować
w łukowych piecach elektrycznych, po­
dobnie jak korund. Również nazwa jest
podobna, a tylko jej początek pochodzi od
słowa „carboneum", co w międzynarodo­
wym języku chemików oznacza węgiel.
Do przeprowadzenia syntezy potrzeba
niewiele - piasek kwarcowy zmieszany
z koksem i wysoka temperatura - około
2000°C, oraz dodatkowo czas - około 40
godzin. Piasek kwarcowy to tlenek krze­
mu S i0 2, a synteza w uproszczeniu wy­
gląda tak:
34
S i02 + 2 C « Si + 2 CO
Si + C - SiC
czyli w wyniku reakcji piasku z węglem
otrzymujemy tlenek węgla, i węglik krze­
mu w postaci krystalicznej, jak wszystkie
kamienie szlachetne.
Zaczęliśmy od słów: „prawie dia­
ment”. Porównajmy: czysty korund jest
bezbarwny i przezroczysty jak diament,
zanieczyszczony w procesie wytwarzania
ma barwę czarną lub zieloną. Taką samą
barwę ma zanieczyszczony diament: pra­
wdziwy, i syntetyczny. Prawie takie same
są współczynniki załamania światła,
a więc podobnie diamentowy jest blask
karborundu. W skorupie ziemskiej natu­
ralny karborund (moissonit) występuje
razem z diamentem w złożach kimberli-
towych. W meteorycie, w którym odkryto
moissonit, znaleziono również diamenty.
Gęstość karborundu wynosi 3 do 3,5 g/
cm3, diamentu od 3,3-3,52 g/cm3. Dodaj­
my jeszcze do tego twardość - dla dia­
mentu 10, a dla karborundu i moissonitu
9,6 a więc karborund jest trochę mniej
twardy niż diament, ale twardszy od
wszystkich innych kamieni szlachetnych.
No, i jeszcze jedno - karborund (moisso­
nit) to węglik krzemu. Diament można by
nazwać węglikiem.,, węgla.
Karborundu produkuje się coraz wię­
cej. Dzięki wysokiej twardości znajduje
zastosowanie jako materiał polerski do
wygładzania marmurów, granitów i por­
celany. Z tego samego powodu stosowany
bywa w... budownictwie, szczególnie na
stacjach kolei podziemnej. Twardy, od­
porny na ścieranie, drobnoziarnisty kar­
borund wprowadzony do płyt chodniko­
wych zapewnia im długą trwałość tam,
gdzie codziennie przechodzą setki tysięcy
ludzi. Karborund jest odporny na działa­
nie kwasów, tlenu i wysokiej temperatu­
ry, a więc - użytkuje go chemia i metalur­
gia. Z karborundu zmieszanego ze spro­
szkowanym krzemem i gliceryną wyko­
nuje się sylity - pręty o bardzo dużej
odporności elektrycznej, nagrzewające
się do bardzo wysokiej temperatury p r^ '
przepływie prądu elektrycznego, stoso­
wane do budowy laboratoryjnych pieców
grzewczych. Pręty te nie utleniają się na­
wet po nagrzaniu do temperatury 1500°C.
Czysty karborund nie przewodzi prądu
elektrycznego, ale z pewnymi dodatkami
staje się półprzewodnikiem. Półprzewod­
nikiem specjalnym, który może być stoso­
wany w tych przypadkach, gdy najbar­
dziej znane półprzewodniki: krzem i ger­
man, tracą swoje właściwości - w wyso­
kiej temperaturze i to aż do 1200°C. Kar­
borund półprzewodnikowy produkuje się
jednak inaczej. Kryształy wytworzone
w piecu elektrycznym są zbyt małe i zbyt
zanieczyszczone. Konieczne są duże mo­
nokryształy, które hoduje się z roztworu
węgla w roztopionym, ciekłym krzemie,
podobnie jak w domu można wyhodować
monokryształ soli kuchennej lub cukru
rozpuszczonego w wodzie.
Przy całym swoim podobieństwie do
diamentu karborund jednak nie jest dia­
mentem. Powiedzieliśmy, że ma prawie
taką samą jak diament twardość. Nieste­
ty, jest to prawda tylko w niewymiernej ,
względnej skali Mohsa. W skali opartej
na rzeczywistym pomiarze twardości ru­
bin ma twardość 1000, diament 150 000,
a karborund 70 000 jednostek, a więc
dwukrotnie mniejszą niż diament. Jest
również znacznie bardziej niż diament
kruchy. Nadaje się do obróbki innych
kruchych materiałów, jak np. marmur,
ale nie zastąpi diamentu przy obróbce
stali, wierceniu skorupy ziemskiej i w
wielu innych przypadkach. Szukamy
więc metody wytwarzania diamentów.
Zaczęło się od alchemików. Tych sa­
mych, którzy zwykłe, niedoskonałe meta­
le jak ołów, cyna czy nawet miedź chcieli
przemienić w złoto, podobnie kamienie.
Niektórzy alchemicy uważali, że opal,
mieniący się wszystkimi barwami tęczy,
jest ojcem kamieni. Gdy dojrzewa, szla­
chetnieje, zachowuje jedną barwę, potem
zyskuje przezroczystość i staje się szma­
ragdem, szafirem czy w końcu diamen­
tem. Wśród wielu innych badaczy nie
mogło zabraknąć i Polaków. Podobno za
czasów króla Zygmunta III Wazy, alche­
mik Mikołaj Wolski doszedł do umiejęt­
ności wytwarzania diamentów. Dopiero
jednak od 1773 roku(A.L. Lavoisier) wie­
my, że diament ma najprostszy skład che­
miczny wśród wszystkich kamieni szla­
chetnych, jest czystym pierwiastkiem,
a dokładniej - jedną z alotropowych od­
mian węgla, powinien być więc najła­
twiejszy do syntezy. Mało tego, Niepo­
trzebna jest synteza, wystarczy prze­
kształcić dowolną postać węgla, np. gra­
fit, inaczej ułożyć jego atomy, a spełnione
zostaną marzenia alchemików. Lecz
właśnie to okazało się najtrudniejsze.
Okazało się, że ułożenie atomów węgla
w sposób określony budową diamentu
wymaga wysokich temperatur i bardzo
wysokich ciśnień. Pamiętajmy ponadto,
że w podwyższonej temperaturze węgiel,
a więc i grafit, ulegają spaleniu. A więc
jeszcze jedno ograniczenie —diament mo­
że powstać tylko wtedy, gdy podwyższo­
nej temperaturze towarzyszy brak tlenu.
Próby stworzenia sztucznych diamen­
tów rozpoczęły się prawie natychmiast po
ogłoszeniu odkrycia Lavoisiera. Jako
pierwszy ogłosił uzyskanie sztucznych
diamentów już na początku XIX w Ch.
Cagniard de la Tour. Niestety, podobnie
jak wiele innych, ogłoszenie to zaliczono
do grupy bajek. Najdawniejsze udoku­
mentowane próby podjął w 1880 r. J.B.
Hannay. Niestety, jego wielokrotne eks­
perymenty nie przyniosły sprawdzalnego
rezultatu.
Kolejnym wytwórcą diamentów był
znany nam Moisson. Pamiętamy, że w
1915 r. w jednym z meteorytów od­
krył on m.in. kamień szlachetny, na­
zwany później moissonitem. Znacznie
wcześniej bo ok, 1890 r., badał on inny,
żelazny meteoryt z Diabelskiego Kanionu
i wśród innych minerałów, z których zbu­
dowany był meteoryt odkrył również dia­
ment. To właśnie odkrycie stało się pod­
stawą pomysłu do syntezy diamentu.
Wiemy, że wszystkie ciała podczas
35
 w y b u ch w w y n ik u g w ałto w n eg o p a ro w a ­
n ia w ody) co spo w o d o w ało z am ro żen ie
zew n ę trz n e j w a rstw y żelaznej bryły. Od
tego m o m e n tu p rz y ro d a p ra c o w a ła za
M oissona. Z am ro żo n a w a rstw a , w d a l­
szym ciąg u szy b k o c h ło d zo n a p rze z ołów,
z ac zy n a ła się ku rczy ć n a c isk a ją c z coraz
w iększą siłą na w e w n ę trz n ą , cie k łą jesz­
cze, a le ró w n ież co ra z zim n iejszą p o rcję
p rzesyconego sto p u . Z g o d n ie z p raw em
fizyki, z c o raz zim niejszego ro z tw o iu w y ­
d zie la ł się w ęgiel, a ró w nocześnie d z ia ła ­
ło na niego co ra z w iększe ciśn ien ie ze­
w n ę trz n y c h w a rstw chłodzonej b ry ły że­
laza. G ra fit pow in ien p rz e k sz ta łc ić się
w d iam en t.
Po c a łk o w ity m o stu d z e n iu b ry łę ro z ­

g | |
& puszczono w k w a sa c h i zg o d n ie z z ało że­
Rys 4 Syntetyczne kryształy kwarcu
o g rz e w a n ia z w ięk sz ają sw o ją objętość
i o d w ro tn ie , c h ło d zo n e w ra c a ją do sw ojej
o b jęto ści p o czątk o w ej - k u rc z ą się, M ois-
son w ie d z ia ł rów nież, że w ęgiel ro z p u sz ­
cza się w ciek łym ż elazie p o d o b n ie ja k
n iam i M oissona o trz y m a n o p rze zro c zy s­
te, bły szczące k ry sz ta ły o śre d n icy 0,6
m m, gęstości 3,4, tw a rd e , ry su ją ce k o ­
ru n d , a n a d o d a te k sp a la ją c e się w tle n ie
na tle n e k w ęgla. A w ięc d iam en ty ? I zn o ­
w u, n iestety , nie. W w iele la t pó źn iej
stw ierd zo n o , że był to w ęg lik krzem u,
dziś z n an y ja k o k a rb o ru n d .
Rys S Syntetyczne szmaragdy, osadzone na siatce hodow-
lanej (patrz rys. 6)

c u k ie r w g o rącej h e rb a cie . Z dom ow ej

p r a k ty k i w iem y ró w n ież, że gd y do h e r­
b a ty n asy p iem y z b y t d u żo c u k ru , c u k ie r
p rz e sta je się ro zp u szczać, m am y do czy­
n ie n ia z ro z tw o re m nasyconym . M ało te-
go, g d y h e rb a tę o stu d zim y , z ro z tw o ru
w y d zieli się n a d m ia ro w a ilość cu k ru .
Z tej, z n an e j w szy stk im w iedzy, p o łą c z o ­
nej z o d k ry cie m d ia m e n tu w m eteo ry cie
żelazn y m z ro d z ił się pom ysł M oissona.
W g ra fito w y m tyglu, w p iecu e le k try ­
cznym sto p ił M oisson su ró w k ę ż elaza
z d u ż ą z a w a rto ś c ią w ęgla. D o d a tk o w o
g ra fit z ty g la p rz e trz y m y w a n e g o p rzez
d łu g i czas w p iec u ro zp u sz c z a ł się w ż e la ­
zie aż do p rze sy c e n ia ro ztw o ru . T aki
p rzesy co n y ro z tw ó r, ro z g rz a n y do te m p e ­
r a tu ry b ia łe g o ż a ru , szybko sch ło d zo n o
p rze z z a n u rz e n ie w sto p io n y m o łow iu
(za n u rze n ie w w odzie sp o w o d o w ało b y

36
 kwarc SiO;
IHWI
Rys. 6. Jedna z metod syntezy szmaragdów
P rz y p o m n ijm y , że w 1890 r. M oisson
o d k ry w a d ia m e n t w m eteorycie. W 1894
r. w y tw a rz a sz tu c z n y k a m ie ń szlac h etn y ,
0 k tó ry m sądzi, że je st d ia m e n te m , w 1915
r. o d k ry w a n a tu ra ln y w ęg lik k rzem u
w in n y m m eteorycie, n ie w iedząc, że ta k i
w ła śn ie k a m ie ń w y tw o rz y ł 20 la t w cześ­
niej. Jeszcze później in n i uczen i s tw ie r­
d z a ją , że sz tu cz n y d ia m e n t M oissona jest
k a rb o ru n d e rn , m in e ra lo d z y o d k ry w a ją
n a tu r a ln y k a rb o ru n d w sk o ru p ie ziem ­
skiej i n a d a ją m u n a zw ę m o isso n itu na
cześć czło w iek a, k tó ry w y tw o rz y ł w ęglik
k rzem u , z an im o d n a la z ł go w p rzy ro d zie.
P ie rw sz y p ra w d z iw y su k ces u z y sk an o
15 lu te g o 1953 r. Po 23 la ta c h in ten sy w n ej
p ra c y z sy n tety zo w an o w Szw ecji p ie rw ­
sze d ia m e n ty , 40 m ały ch k ry ształk ó w .
W 1955 r. su k ces o g łasza d ru g a g ru p a
b ad aczy . U czeni i tec h n ic y z G e n era l E le­
c tric C o m p an y o trz y m a li k ry sz ta łk i d ia ­
m e n tu o śre d n ic y 1 m m . W 1961 w y tw o ­
rzo n o d ia m e n ty o w a d ze 1 k a ra ta każdy.
W 1962 r. d o k o n a n o b e zp o śre d n iej p rz e ­
m ia n y g ra fitu w d ia m e n t. W szystko to
p rzy c iśn ie n iu 10 000 M Pa i te m p e ra tu rz e
2000°C. W ro k u 1974 o p ra c o w a n o m eto d ę
1 u rz ą d z e n ia do sy n tezy d ia m e n tó w
w Polsce. W 1977 ro k u cała św ia to w a
piec grzewczy
siatka
rosnące szmargdy
Bę3AI2(Si60 1B)
"~--J ciekły topnik
. tlenek berylu BeO
tjenek glinu Al20 3
p ro d u k c ja sy n tety czn y ch d iam en tó w
szac o w a n a jest n a 50 m in k a ra tó w , czyli
10 tysięcy to n , a w ięc tyle, ile w ydobyw a
się d ia m e n tó w n a tu ra ln y c h . P ro d u k c ja
d iam en tó w z o stała o p a n o w a n a w w ysoko
u p rzem y sło w io n y ch k ra ja c h .
W spółcześnie p o tra fim y sy n tety zo w ać
p ra w ie w szy stk ie k a m ien ie szlach etn e,
w ty m ró w n ież sz m ara g d y o w ielkości
pow yżej ty siąc a k a ra tó w , k ilk u s e tk a ra -
to w e ru b in y i sz afiry o raz spinele, b a r ­
w io n e na p ra w ie w szy stk ie od cien ie
b a rw . N au k o w co m nie w y sta rc z a je d n a k
o d tw a rz a n ie . C hcą tw o rzy ć now e, o trz y ­
m ać m in e ra ły i k a m ien ie o sp ecjaln y ch
w łaściw o ściach , ta k ic h , ja k ic h nie m ają
k a m ien ie n a tu ra ln e . W tra k c ie b a d a ń w y ­
tw o rzo n o m .in. f a b u l i t - ty ta n ia n stro n tu ,
lin o b a t, k tó ry m ożna b a rw ić na dow olny
kolor, o raz rew elację w śró d k am ien i -
azo tek b o ru - b o razo n , k tó ry je st z n ac z ­
nie tw a rd sz y od d iam en tu . N ie p o raz
p ierw szy o k a za ło się, że człow iek p o tra fi
w ięcej niż p rzy ro d a . O kazało się, że sta re
p raw d y , np. z a n o to w a n e w tab e li tw a r ­
dości m in erałó w p rz y d iam en cie zd an ie:
,,nie d a je się ry so w ać żadnym innym m i­
n erałem ani su b s ta n c ją sz tu c z n ą ", p rz e ­
sta ją być p ra w d z iw e
37
 MAGIA
ŚWIATŁA SPÓJNEGO
Holografia (od gr, holos - cały i grapho miarowości zawdzięczamy perspektywie
- piszę) jest metodą rejestracji obrazów i cieniom pochodzącym z bocznego
przestrzennych, wykorzystującą zjawis­ oświetlenia przedmiotów, a także wy­
ka interferencji i dyfracji światła. Holo­ kształconym zdolnościom naszego móz­
graficzny zapis umożliwia odtworzenie gu, który przywykł do rozpoznawania
trójwymiarowego obrazu przedmiotu, przedmiotów trójwymiarowych na pod­
identycznego z tym, jaki widzimy, gdy stawie ich płaskich obrazów, bo obraz
oglądamy przedmiot bezpośrednio. powstający na siatkówce ludzkiego oka
Przywykliśmy do namiastki obrazów jest płaski.
trój wymiarowych, oferowanych przez fo­ Przyczyną niepełnej informacji
tografię. Fotografia rejestruje na płaskiej o przedmiocie, zawartej w fotografii, jest
kliszy rzuty przestrzennych obrazów, po­ to, że błona fotograficzna rejestruje tylko
wstających w różnej odległości od obiek­ amplitudę fal świetlnych odbitych od
tywu, dlatego otrzymywany obraz jest różnych części przedmiotu, podczas gdy
płaski. Ponadto tylko główny obiekt wi­ inna wielkość charakteryzująca fale - fa­
dzimy ostro, i to tylko z tej strony, z której za pozostaje nie zarejestrowana, gdyż nie
został sfotografowany. Złudzenie trójwy­ ma wpływu na stopień zaczernienia kli-
38
szy. Holografia natomiast rejestruje, za­
równo fazą, jak i amplitudę, choć w trud­
nej do bezpośredniego obserwowania, fa­
li świetlnej biegnącej od przedmiotu. Fa­
la taka zawiera pełną informacją
0 kształcie przedmiotu. Ideę zapisu holo­
graficznego w postaci jednego z wielu
możliwych wariantów układu holografi­
cznego, obecnie rzadko stosowanego,
przedstawia rysunek 1.
Szeroką wiązkę z lasera kieruje się tak,
by jej połowa oświetliła obiekt, a druga
część przeszła obok bez żadnych zabu­
rzeń. Od przedmiotu oświetlonego przez
pierwszą część wiązki laserowej rozcho­
dzi się rozproszona fala świetlna o skom­
plikowanym kształcie i rozkładzie natę­ Ryt 1
żenia (jest to wiązka przedmiotowa).
Drugą, nie zaburzoną część wiązki (jest to
wiązka odniesienia) kieruje się za pomo­ szonej przez obiekt. Tożsamość wiązek
cą zwierciadła na kliszę umieszczoną tak, sprawia, że choć hologram różni się dia­
by docierała tam również wiązka przed­ metralnie od samego przedmiotu, to
miotowa. Następuje interferencja obu w sensie optycznym jest on równoważni­
wiązek. Tam, gdzie fale spotkają się w fa­ kiem przedmiotu. Obrazy otrzymywane
zach zgodnych, zsumują się amplitudowo za pomocą hologramu mają zadziwiające
1klisza ulegnie silnemu zaczernieniu, tam właściwości. Dzięki temu, że na każdy
zaś. gdzie fale spotkają się w fazach prze­ punkt hologramu działa podczas ekspo-
ciwnych - klisza będzie słabo zaczernio­ zycj i światło rozproszone przez wszystkie
na. Zjawisko interferencji przekształca części przedmiotu, można hologram dzie­
zależności fazowe między falami w rela­ lić na fragmenty, z których każdy będzie
cje amplitudowe, możliwe do zarejestro­
wania na kliszy. W taki sposób powstaje
hologram, skomplikowana i pozornie
chaotyczna mozaika drobniutkich prąż­
R y t. 2
ków, jasnych i ciemnych na przemian,
w niczym nie przypominająca holografo-
wanego przedmiotu. Odczytanie hologra­
mu, czyli odtworzenie pierwotnej fali
przedmiotowej wymaga zabiegów, wyko­
rzystujących nie tylko zjawisko interfe­
rencji, ale i dyfracji światła, hologram
bowiem jest zmodulowaną siatką dyfrak­
cyjną. Proces rekonstrukcji przedstawia
rysunek 2. Wiązka światła spójnego pada
na hologram i zostaje z niej wyelimino­
wane wszystko to, czego nie było w wiąz­
ce przedmiotowej biegnącej od obiektu.
Odtworzeniu ulega taki sam rozkład
faz i amplitud, jaki był w wiązce rozpro-
39
v
z a w ie ra ł p e w n ą część in fo rm a c ji o p ty c z ­
nej o cały m p rzed m io cie. Ba, ta k i o b raz
p rz e d m io tu o d tw o rzo n y z h o lo g ra m u lub
z jego części m o żn a o g ląd a ć ja k sam
p rz e d m io t - z ró żn y c h stro n , w ta k im
z ak resie, w ja k im u m o ż liw ia ją to w y m ia ­
ry h o lo g ram u tra k to w a n e g o ja k okno,
p rzez k tó re o g ląd a m y o b iek t. P rz y
o św ie tla n iu zaś h o lo g ra m u lu b jego części
św ia tłe m o innej d łu g o ści fali od użytej do
z a p isu zo b aczym y p rz e d m io t o inn ej b a r ­
w ie i ro z m ia ra c h . C zyli sto su ją c p rz y o d ­
tw a rz a n iu h o lo g ram ó w św ia tło .w id z ia l­
ne, m o żn a o g ląd ać o b ra z y p rz e d m io tó w
u tw o rz o n y c h p rzez p ro m ie n io w a n ie n ie ­
w id z ia ln e , np. p rze z p o d c ze rw ie ń lu b
n a d fio le t a n a w e t w iz u aliz o w a ć dźw ięk.
Id ea tej n iezw y k łej te c h n ik i z ro d z iła
się n a p o c z ą tk u n aszeg o stu lec ia . Od ro k u
1907 p o lsk ieg o fizy k a M ieczysław a W olf-
kego fasc y n o w a ła m ożliw ość o g lą d a n ia
s tr u k tu r y k ry sz ta łó w o św ie tla n y c h p ro ­
m ie n io w an ie m ren tg e n o w sk im . Z a g a d ­
n ie n iu te m u p o św ięcił p o n a d 10 la t p ra c y
i choć n ie u d a ło m u się p ro b le m u ro z w ią ­
zać, p o z o sta w ił w iele cen n y ch p ro p o zy cji
te o re ty c z n y c h S am po m y sł d w u s to p n io ­
w ego o d w z o ro w a n ia , p rz y p isy w a n y częs­
to in n e m u - a n g ie lsk ie m u uczo n em u W.L.
B raggów i w y k o rz y sta ł w łaściw y ojciec
h o lo g rafii - D en n is G ab o r. D ołączył on
do z a sa d y z a p ro p o n o w a n e j p rze z W olf-
kego w ią z k ę o d n iesie n ia , co d o p ro w a d z i­
ło do p o w s ta n ia now ej d z ie d zin y - G a b o r
n a zw a ł ją h o lo g ra fią . P ra c e te m iały na
celu z n alez ie n ie m eto d y zw ięk szen ia
zd o ln o ści ro zd zielczej m ik ro sk o p ó w e le ­
k tro n o w y c h aż do g ra n ic y teo re ty c zn e j,
a le nie o k a za ły się p rz y d a tn e w m ik ro ­
skopii. Z a to e k sp e ry m e n ty o p ty c z n ą k tó ­
re słu ży ły ty lk o ja k o m odel, sta ły się p o d ­
sta w ą h o lo g rafii o p ty czn ej. P ra k ty c z n y
jej rozw ój u n iem o żliw iały w ów czas t r u d ­
ności te c h n ic z n e z w ią z a n e z w y d ziele­
n iem o d p o w ied n iej w ią zk i św ia tła z d o l­
nego do in te rfe re n c ji.
S y tu a c ję ra d y k a ln ie zm ien ił w y n a la ­
zek la se ra (w 1960 r.) - ź ró d ła św ia tła
o in te n sy w n o śc i m ilion m ilio n ó w raz y
40
w iększej od św ia tła lam p y rtęcio w ej
p rzep u szczo n eg o p rzez m o n o ch ro m ato r
i o 10 tys. raz y w yższej spójności. W 1962
ro k u dw aj fizycy am e ry k ań scy - E m m et
N. L eith i J u ris U p a tn ie k s - p o słu g u jąc
się laserem , ulepszyli h o lo g rafię i p o k o ­
n ali p o d sta w o w e tru d n o śc i ek sp ery m e n ­
taln e. R ów nież w la ta c h sześćd ziesiąty ch
ra d z iec k i uczony - J u rij D enisiuk z a p ro ­
p o n o w ał m eto d ę h o lo g ra fic z n ą z zapisem
w o śro d k u tró jw y m iaro w y m - w g ru b o ­
w arstw o w ej em ulsji. H o lo g rafią z a in te ­
reso w ało się w ielu uczonych. D zięki ich
w ysiłkom i o siągnięciom z d o b y w ała co­
raz w iększy rozgłos. W ydaw ało się, że
triu m f h o lo g rafii b ęd zie to ta ln y , że zm ie­
ni o n a ra d y k a ln ie d o tychczasow y sposób
o d w zo ro w y w an ia, sam D en isiu k tw ie r­
d ził n a w et, że w la ta c h d z ie w ięć d zie sią ­
ty ch tró jw y m iaro w e k in o i telew izja,
o p a rte n a h o lo g rafii, b ę d ą pow szechne.
W rzeczy w isto ści je d n a k ta z d u m ie w a ją ­
ca te c h n ik a , m agia św ia tła spójnego, nie
z o stała ta k szeroko w y k o rz y stan a , jak b y
m ogło to w y n ik ać z o fero w an y ch p rzez
nią now ych m ożliw ości.
★
D laczego ta k się stało? Z ta k im p y ta ­
niem zw ró ciliśm y się do fachow có w -
doc. d ra h ab . inż. płk. Z d zisław a J a n k ie ­
w icza, d y re k to ra In s ty tu tu O p to e le k tro ­
n ik i WAT, doc. d ra A dam a K ujaw skiego,
k ie ro w n ik a O d d z iału F izyki P ro m ien io ­
w a n ia IF PAN, i m g ra R om ualda P a w la ­
czyka, k ie ro w n ik a P raco w n i H olografii
C e n tra ln e g o L a b o ra to riu m O ptyki Ze
stro n y re d a k c ji ,,M T” w d y sk u sji u d z ia ł
w zięli: d r Z. P łochocki, m g r Z. G aw ry ś
i m gr inż. A, S ło b o d zian ek , a z z a p rz y ja ź ­
nionej re d a k cji „ D e lty ” - kol. M aciej J ę ­
d rzejczak .
RED .: R oentgen badał zja w is k o flu o re-
se en c ji, a o d k ry ł p ro m ie n io w a n ie ren tg e ­
n o w skie. T w ó rcy h o lo g ra fii te ż m ie li z u ­
p e łn ie in n y cel n a u w a d ze i dopiero p r z y
o k a zji badań m o d e lo w y c h pojaw iła się
holografia o p tyczn a . D o ja k ie g o sto p n ia
są realne p ie rw o tn e z ało żen ia tw órców
h olografii W olfkego, G abora,
a b y za p om ocą tej m e to d y m ożn a b yło
rz e c zy w iśc ie zo b a c zy ć sia tk ą k r y s ta lic z ­
ną, a m o że n a w et sa m e a to m y w sen sie
ro zk ła d u ładu n ków ?
R. PAWLUCZUK: W doświadczeniach
uzyskano już hologram jądra atomowego
i rozkładu ładunków elektronów. Jego
twórcy sugerują, że widać na nim dwie
orbity atomu neonu. Droga do udoskona­
lenia tej metody na tyle, by stała się ona
narzędziem badawczym, jest jeszcze dłu­
ga. Na razie wyniki są bardzo kontrower­
syjne, a sam proces prowadzący od obra­
zu w promieniach elektronowych do ob­
razu optycznego jest bardzo złożony.
Brakuje odpowiednich materiałów do za­
pisywania hologramów w wiązkach elek­
tronowych czy rentgenowskich, a przede
wszystkim nie ma spójnych pól elektro­
nowych czy rentgenowskich, które po­
winny być do holografowania stosowane.
R E D .: C zy wobec tego p o tr z e b n y je s t
ren tg en o w sk i laser?
R.P.: Nawet taki laser nie rozwiązałby
jeszcze wszystkich kłopotów. Żeby uzy­
skać dobry hologram o wysokiej zdolnoś­
ci rozdzielczej trzeba zebrać z pewnego
kąta promieniowanie odbite od przed­
miotu i zapisać je wraz z wiązką odniesie­
nia. Określa to częstotliwość siatki two­
rzącej się na płycie. Niestety przy odtwa­
rzaniu światło nie jest zdolne zareagować
na siatkę, której rozstaw szczelin jest
mniejszy niż pół długości fali. 1 w ten
sposób precyzyjnie zapisana informacja,
uzyskana za pomocą krótkofalowego
promieniowania traci przy odtwarzaniu
całą swoją dokładność. Na ten fakt zwra­
ca się małą uwagę przy optymistycznych
analizach możliwości holografii. Przyro­
dy, niestety, przechytrzyć się nie da.
RED.: C zy są to b a rie ry n a tu ry fizyczn ej,
c z y techn iczn ej?
R.P.: Wydaje mi się, że natury fizycznej
również. To nie jest takie proste, jak się
wydawało Gaborowi. Na przeszkodzie
stoją same właściwości światła. Podej­
rzewam, że udałoby się uzyskać dobry
obraz elektronowy, którego jednak nie
można w sposób bezpośredni przetwo­
rzyć na obraz optyczny, dostępny ludz­
kim zmysłom. Trzeba by hologram prze­
kopiować i powiększyć jednocześnie mi­
lion razy. I koło się zamyka: po to, żeby
uzyskać milionkrotne powiększenie,
trzeba powiększyć sam hologram milion-
krotnie.
Z. JANKIEWICZ: Z założeń Gabora
i Wolfkego zostało zrealizowane właści­
wie jedno: odwzorowanie przestrzenne,
tyle, że makro-, a nie mikroświata, jak
sobie zakładali. A realizację koncepcji,
nawet w tym zawężonym zakresie, umoż­
liwił dopiero laser.
R E D .: Do opin ii p u b liczn e j d o ta rły w ó w ­
cza s hura o p ty m isty c zn e w ieści na tem at
rew ela cyjn ych w ła ściw o ści tej m eto d y.
Holografia m iała zrew o lu cjo n izo w a ć
n asz sp o só b o d w zo ro w yw a n ia - m ó w io ­
no, ż e b ę d zie m y m ieli tró jw ym ia ro w e,
h olograficzn e kino, ż e b ę d zie m y c h o d zili
niem al p o jeg o planie. P otem euforia z a ­
częła słabnąć. Co n a p ra w d ę holografia
m o że d a ć p rzeciętn em u czło w iek o w i?
Z.J.: Holografię spotkał los wielu innych
dziedzin. Kiedy wynaleziono laser, mó­
wiło się, że trudniej będzie wyliczyć te
dziedziny, w których laser nie zostanie
zastosowany, niż te, w których będzie
używany, ale zawsze życie weryfikuje ta­
kie zamierzenia, wtłacza je w pewne
ramy.
RED.: A le c z y te ra m y dla holografii p o ­
zo sta n ą w laboratoriach , c z y w yjd ą na
ulicę?
Z.J.: Jeśli rozumieć wyjście na ulicę jako
stykanie się z holografią przeciętnych
zwykłych ludzi, to ten proces już się do­
konał. Na wielu wystawach dzieł sztuki
już dzisiaj pokazuje się hologramy za­
miast prawdziwych eksponatów.
R.P.: Według obliczeń amerykańskich
tylko w Stanach Zjednoczonych rozpro­
wadzono wśród ludzi jako ciekawostki
parę milionów hologramów. Również
w Stanach Zjednoczonych stosuje się ho­
lograficzne automaty do kontroli prze-
41
p u ste k w szczególnie u ta jn io n y c h p la ­
có w k ach . P rz e p u stk i te o p ró cz zw ykłego
z a p isu z a w ie ra ją d o d a tk o w o p e w ien kod
h o lo g raficzn y , sz a le n ie tru d n y do ro zszy ­
fro w a n ia czy sfa łszo w an ia.
Z.J. : H o lo g rafia na ulicy, to w p o to czn y m
ro zu m ie n iu ta k ż e h o lo g ra fia w z a k ła d a c h
p racy . V o lk sw agen np. sk o rz y sta ł z m e­
tod h o lo g ra fic z n y c h na p ew nym e ta p ie
p ra c n a d p ro to ty p e m sam o ch o d u . D zięki
ty m m eto d o m u d a ło się w yciszyć k a b in y
p ro je k to w a n e g o w ozu i zm niejszyć
d rg a n ia .
R.P.: P rz y k ła d e m p o p u la rn y c h z a sto so ­
w a ń są a u to m a ty do g ier z o b raz em h o lo ­
g raficzn y m . S trz e la się na p rz y k ła d do
h o lo g raficzn eg o k o w b o ja, jeżeli u d a się
g ra ją c e m u n a cisn ą ć sp u st, nim m inie
p rz e w id z ia n y p rze z a u to m a t czas, k o w ­
boj się p rz e w ra c a , jeśli nie, po z a w ia d o ­
m ie n iu g racza: z o stałeś tra fio n y , a u to m a t
się w y łącza.
Z .J.: N a jed n ej z m ię d z y n a ro d o w y c h w y ­
sta w lasero w y c h w id z ia łe m p o rtre t G a ­
b o ra, p ra w ie n a tu ra ln e j w ielk o ści z b a r ­
dzo d o b rą g łęb ią o stro śc i i p rz e strz e n n o ś­
cią. W w ew m ętrznej kieszeni m a ry n a rk i
o d ch y lo n ej m iał k ilk a złożonych k a rte k
p a p ie ru . Do ty ch k a rte k m ożna było z a ­
g ląd a ć p a trz ą c z o d p o w ied n ieg o k ą ta . Był
to p o r tr e t ja k i z p rz y je m n o śc ią się o g lą ­
d ało , a w ięc jed n o z p o w szech n y ch z a s to ­
sow ań.
R E D .; C zy p r z e c ię tn y c zło w ie k m a s z a n ­
sę , ż e b y so b ie m a r zy ć o ta k ie j h o lo g ra fi­
czn ej fo to g ra fii na p r y w a tn y u ż y te k 0
R.P. : Po u ru c h o m ie n iu m asow ej p ro d u k ­
cji nie b y ło b y to z b y t drogie. W tej ch w ili
to jest ty lk o kwTe stia ceny. N a Z ach o d zie
m o żn a już k u p ić h o lo g ram w p o sta ci b re ­
lo czk a z d ziełem sz tu k i lu b w id o czk iem .
W P olsce ro b iliśm y h o lo g ram y d e m o n s­
tra c y jn e d la szkół. H olo g ram y są n ieo ce­
n io n e p rz y d e m o n stro w a n iu p ew n y ch
z jaw isk , np. d y fra k c ji, ze w zg lęd u na ich
po g ląd o w o ść.
Z.J : W ra ca jąc do te m a tu telew izji i h o lo ­
g rafic zn e g o kina. O g ra n ic ze n iem d la ro z ­
42
w oju h o lo g rafii są m a te ria ły do zap isu
i sam e lasery.
RED.: Na c zy m polegają tru d n o ści z m a­
teriałam i? Przecież klisza fo to g ra fic zn a
reaguje na w s z y s tk ie za kresy ' p ro m ie n io ­
w ania.
R.P.: D am p rzy k ła d . K iedyś F a b ry k a S a -
m ochodów O sobow ych na Ż e ra n iu z w t ó -
ciła się do nas z p y tan iem , czy n ie d ało b y
się zasto so w ać h o lo g rafii do b a d a ń zaw o ­
rów . P rz ep ro w ad z iliśm y k a lk u lac ję. N a ­
św ie tle n ie h o lo g ram u trw a k ilk a sek u n d ,
ale o b ró b k a kliszy z a b ie ra już ok. 5 m i­
nut. K ażdy siln ik m a 8 zaworów ', co p rzy
p ro d u k c ji 200 tys. rocznie d a je 1600 tys.
zawrorow . N a ich te sto w a n ie trz e b a by
1600 000 x 6 m in. i do tego 1600 000 p ły t
h o lo g raficzn y ch po 2 d o lary każd a. M a­
m y w ięc p ełn y o b ra z o g ran iczeń p r a k ty ­
cznych i ek o n o m iczn y ch w sto so w an iu
o p a n o w an e j te c h n ic z n ie m etody.
Z.J.: A to jest jed n o z b a rd z o p ro sty c h
w’ zasadzie* zasto so w ań . W yobraźm y so­
bie tera z, że chcielibyśm y p rzek azy w ać
ru ch o b raz ó w h o lo g raficzn y ch m eto d ą
tra d y c y jn ą : k la tk a po klatce. To jest
oczyw iście do zro b ien ia. P ró b y tak ieg o
k in a były p ro w a d zo n e np. w Z w iązk u
R adzieckim . P o w staje ty lk o p y tan ie: k ie ­
dy k in o h o lo g raficz n e będ zie k o n k u re n ­
cyjne dla dzisiejszego? Bo już przecież
m am y kolorow e, p ięk n e zdjęcia, ru ch
k tó ry sp ra w ia w ra ż e n ie ciągłego, choć
o d tw a rz a n y je st z n a stę p u ją c y c h po sobie
o b razó w n ieru ch o m y ch . M am y ta k ż e sze­
roki e k ra n i stereo fo n iczn y dźw ięk. D o­
piero gd y kino h o lo g raficzn e w y k aże te
w szy stk ie cechy, o feru ją c d o d a tk o w o je ­
szcze p rze strze n n o ść , s ta n ie się p o w a ż ­
nym ry w a le m d la obecnego kin a. Jeśli
oczyw iście nie b ęd zie k o sz to w ało b a jo ń ­
skich sum . S p e łn ia jąc eg o te w a ru n k i k in a
jeszcze nie um iem y sk o n stru o w ać . E k s­
p e ry m e n ta ln e film y h o lo g raficz n e w y k o ­
n a n e w n ie k tó ry ch la b o ra to ria c h b a d a w ­
czych o g ląd a ć m ogło z aled w ie k ilk a osób.
To tylko jedno o g ran iczen ie, ale jak ie
w ym ow n(\ N a k in o h o lo g raficzn e p rzy j­
dzie w ięc jeszcze po czek ać
Fot 1 Przykład holograficznej rejestracji zjawisk dynamicznych; poszczególne kadry filmu pokazują oddziaływanie na
jabłko najpierw fali uderzeniowej, a potem samego pocisku
To sam o m ożna po w ied zieć o telew izji.
Z a s a d n ic z a tru d n o ść p o leg a na tym , że
te le w iz ja już istn ie je i m a o k re ślo n ą m e­
to d ę p rz e k a z y w a n ia o b raz ó w , p u n k t po
p u n k c ie . W zięto p o d u w a g ę zdolność ro z ­
d z ie lc z ą o k a i o d p o w ie d n ią b e zw ła d n o ść
czaso w ą. N a tej p o d sta w ie u sta lo n o p a s ­
m o c zęsto tliw o ści sy g n a łu w izyjnego.
G d y b y śm y ch cieli p rz e sła ć tą m e to d ą
o b ra z h o lo g raficzn y , p asm o trz e b a by
ro zszerzy ć o k ilk a rz ę d ó w w ielkości.
H o lo g ra fic z n a tele w iz ja w y m ag a w ięc
b u d o w y n o w y ch łączy p rzesyłow y ch. Ze
w zg lęd u n a p asm o czę sto tliw o śc i p o w in ­
ny to być łącza optyczne. N ie w sp o m in am
tu o a p a r a tu rz e stu d y jn e j, n a d a jn ik a c h ,
o d b io rn ik a c h itp ., k tó re ró w n ież m u sia ły ­
by u lec isto tn e j p rze m ia n ie. Z m ian y te
b y ły b y n iez w y k le k osztow ne. Z achodzi
p y ta n ie czy byłyby u z a sa d n io n e ek o n o ­
m icznie? R aczej n ie i d la te g o ro zw aż a się
w jak i sposób zm niejszyć ilość in fo rm acji
z a w a rte j w o b ra z ie h o lo g raficzn y m ,
a ty m sam ym zaw ęzić p asm o p rz y jego
p rze sy ła n iu . W śród w ielu pom ysłów
w sp o m n ę ty lk o o jednym . P oniew aż czło­
w iek, ze w zględów fizjologicznych, w idzi
p rz e strz e n n ie głów nie w poziom ie, m yśli
się, by z an ied b a ć p a ra la k s ę pio n o w ą,
a p rzesy łać ty lk o w ąski p a se k ho lo g ram u ,
k tó ry n a stę p n ie w o d b io rn ik u zo stałb y
o d p o w ied n io rozm nożony. M uszę je d n a k
P a ń stw a ro zczaro w ać, że n a w e t ta k z u ­
bożony h o lo g ram n ie m oże być p rze sła n y
za p om ocą istn iejącej dziś a p a ra tu ry .
R.P.: N a w e t gdyby się u d a ło nieco zaw ę­
zić pasm o, nie d a się go zaw ęzić do sto so ­
w anego o b ecn ie w telew izji. W edług o b li­
czeń, n a jsk ro m n iejsz e pasm o h o lo g ra fi­
czne m usi być p rzy n a jm n ie j k ilk a n a śc ie
razy szersze. I n a w e t gdyby u d a ło się
o p rac o w a ć system telew izji h o lo g raficz ­
nej, to trz e b a by alb o zrobić rew o lu cję
w p o d z ia le p asm rad io w o -te le w izy jn y c h ,
alb o p rzejść na z u p e łn ie in n y system
p rz e k a z y w a n ia , np. optyczny, i w y b u d o ­
w ać o grom ną in fra s tru k tu rę lin ii p rze sy ­
łow ych.
43
Z.J.: Znacznie realniejszym zastosowa­
niem holografii jest korzystanie z niej
przy gromadzeniu dokumentów. Wiemy,
że hologram można pociąć na drobne ka­
wałki i z niewielką stratą zawsze możemy
odtworzyć z nich cały obraz. Ponadto
pracując specjalnymi metodami można
hologram zapisać na bardzo niewielkiej
powierzchni. Badania wykazały, że moż­
liwy do odczytania hologram strony ma­
szynopisu zajmuje powierzchnię ok. 2
mm2. W takim razie na powierzchni wiel­
kości strony „Młodego Technika” można
by zapisać ok. 19 tysięcy stron.
R E D .: A ja k je s t p o te m o d c zy ty w a n ie m
Z.J.: Oczywiście jest możliwość odczytu.
Do tego celu konieczne jest urządzenie
zawierające laser. Obraz może być od­
tworzony np. na ekranie monitora telewi­
zyjnego lub rekonstruowany na materiale
fotograficznym. Niestety nie można
„Młodego Technika” zapisanego holo­
graficznie na powierzchni ok. 5 cm2 czy­
tać w autobusie. Na pocieszenie dodam,
że i inne powszechnie dziś stosowane me­
tody gromadzenia dokumentów piśmien­
nych mają podobną wadę. Do ich odczytu
stosowane być muszą specjalne czytniki.
Dziś powszechnie stosuje się fotografi­
czne metody gromadzenia dokumentów
piśmienniczych na tzw. mikrofiszach. Na
arkuszu specjalnej kliszy fotograficznej
o formacie A5 mieści się od 60 do 120
stron maszynopisu, Jak widzimy techni­
ka holograficzna oferuje znacznie wię­
ksze możliwości. Przejście jednak do
przechowywania dokumentów w postaci
hologramów wymaga rezygnacji z do­
tychczas istniejącego systemu i wymianę
drogiej aparatury na nową znacznie dro­
ższą. Ośrodki rozpowszechniania infor­
macji są zaś przystosowane do rejestracji
na mikrofiszach; mają pełne do tego celu
oprzyrządowanie i odrzucenie tego syste­
mu musi być ekonomicznie uzasadnione.
R E D .: Z tego, co P a n o w ie p o w ie d zie li,
m ożn a w n io skow ać, ż e w p u d e łk u w ie l­
k o ści k a s e ty m a gn etofon ow ej m ożn a bę­
d z ie nosić b ib lio te k ę n ie m ieszczą cą się
44
w M -4. To w span iała w izja. P rodu ku jem y
m asę h ologram ów i c z y tn ik o w i ju ż k a ż d y
z nas jest instytutem b ibliotekarsk im .
1 ja k a p r z y tym o szczęd n o ść papieru!
R.P.: Wizja piękna, a co najważniejsze -
realna!
M. JĘDRZEJCZAK: Ponieważ mówimy
o holografii, która „trafia pod strzechy”,
chcę Państwu zaprezentować breloczek-
-hologram przywieziony z Włoch. Jego
producent pracuje na politechnice, wy­
twarzaniem takich hologramów zajmuje
się amatorsko. Najwięcej kłopotów przy­
sporzyła mu obróbka chemiczna. Trzeba
jednak powiedzieć, że chociaż ruszyła na
Zachodzie taka produkcja masowa, zain­
teresowanie tymi wyrobami jest niewiel­
kie, ze względu na to, że hologram łudzą­
co przypomina niezwykle popularne
w swoim czasie pocztówki trójwymiaro­
we, i nie robi zbyt wielkiego wrażenia.
R.P.: Dla człowieka, tak mało wymagają­
cego „odbiornika”, hologram jest zbyt
wyrafinowany. Metody „oszukujące” są
tańsze. Przy wykonywaniu hologramów
błona musi być odpowiedniej jakości,
a obróbka chemiczna w przypadku holo­
gramów fazowych jest rzeczywiście pew­
ną sztuką i stąd ich wyższa cena. Ale
jeżeli produkuje się takie breloczki, to
musi się to opłacać.
RED.: M ó w im y c a ły czas o holografii,
k tó ra p ró b u je z d o b y ć ryn ki, zd o m in o w a ­
n e d o ty c h c za s p r z e z inne techn iki, i d o tej
p o t y p rze g ry w a p o d ró żn y m i w zględam i:
tech n iczn ym i, ekon om iczn ym i. C zy zn a ­
n e są takie zastosowania, gdzie hologra­
fia je s t bezkonku rencyjna?
R.P.: W badaniach naukowych, w bada­
niach jakości - przy wykrywaniu wad,
drgań, żadna inna technika nie daje ta­
kich możliwości. Użycie holografii w Za­
kładach „Volkswagen" nie wynikło prze­
cież z kaprysu, układ holograficzny kosz­
tował kilkaset tysięcy marek, innej meto­
dy po prostu nie było.
Z.J.: Metoda, o której mówimy to interfe­
rometria holograficzna. Istnieje wiele jej
odmian; omówię je na przykładzie meto-
 dy dwuekspozycyjnej. Wyobraźmy sobie,
że na tym samym materiale światłoczu­
łym i w niezmienionym układzie rejestru­
jemy obiekt w dwóch następujących po
sobie chwilach czasu. Wyobraźmy też so­
bie, że przed drugą rejestracją obiekt do­
znał nieznacznego odkształcenia lub
przemieszczenia. W trakcie odtwarzania
tak wykonanego hologramu rekonstruują
się obydwa fronty falowe odpowiadające
kolejnym położeniom obiektu. Fronty te
interferują z sobą tworząc na obrazie
obiektu siatkę prążków interferencyj­
nych, w której zakodowana jest mapa
przemieszczeń powierzchni badanego
obiektu. Ta technika pomiarowa może
być stosowana praktycznie wszędzie,
gdzie interesujące jest zachowanie się po­
wierzchni obiektów na odpowiednie wy­
muszenia. W Zakładach ,,Volkswagen”
badano przenoszenie drgań od silnika
i układu napędowego na karoserię. Szu­
kano miejsc zamocowania silnika i ukła­
du napędowego tak, aby drgania przeno­
siły się w jak najmniejszym stopniu do
kabiny. Ta technika nadaje się jednak nie
tylko do samochodów. Przypuszczamy,
że istotne części samolotów, a przede
wszystkim sprzęt kosmiczny testowany
jest holograficznie w 100%.
R E D .: C zy g d y b y h olografii n ie było, re a ­
liza cja takiego program u badań b y ła b y
m o żliw a ?
Z.J.: Pełną informację o zachowaniu się
dowolnego układu otrzymujemy stosując
szereg metod. W tym przypadku metoda
holograficzna jest tylko jedną z nich. Da­
je ona łatwe do jakościowej interpretacji
obrazy, pozwala wykryć spiętrzenie na­
prężeń, umiejscowienie wad materiało­
wych itp. W połączeniu z innymi metoda­
mi, np. z tensometrią daje obok informa­
cji jakościowych także ilościowe.
R.P.: Najczęściej holografii nie da się za­
stąpić innymi metodami. Tylko w ten
sposób otrzymujemy rozkład drgań na
złożonych powierzchniach przedmiotów.
Dotychczasowe metody tensometryczne
i inne dawały jedynie punktową informa-
Fot. 2. Interferogram fragmentu drgającego zespołu napa­
dowego Fiata 126p.
cję. Na hologramie widzimy rzeczywisty
rozkład drgań na całej powierzchni.
Z.J.: Cała zaleta metody holograficznej
polega na tym, że przy jednorazowym
akcie pomiarowym otrzymujemy mapę
przemieszczeń poszczególnych punktów.
Na obrazie otrzymanym na drodze inter­
ferometrii holograficznej nałożone są
„poziomice ruchu", jaki odbył się pomię­
dzy dwoma aktami pomiarowymi.
R.P.: Zajmowaliśmy się podobnymi ba­
daniami jak w Zakładach „Volkswagen"
w stosunku do „malucha". W czasach
radosnej euforii wobec perspektyw ku­
pna nowych licencji badania te nie zosta­
ły wykorzystane. A zastosowanie holo­
grafii dało dużo więcej, niż można się
było spodziewać. Zapewne wszyscy wie­
dzą, jak jest zawieszony silnik w „malu­
chu" - opiera się na podpórce i wisi na
sprężynie. Gdy stosowano metody tenso­
metryczne, największe drgania wykazy­
wały te miejsca, gdzie zaczepiona była
sprężyna. Konstruktorzy doszli do wnio­
sku, że wysięgnik, na którym wisi silnik
jest za mało sztywny. Włożono wiele wy­
siłku w poprawienie sztywności wysię­
gnika lecz bez skutku. Gdy zrobiliśmy
45
p a rę h o lo g ram ó w , o k a z a ło się, że w y się­
g n ik jest b a rd z o d o b ry , a ty lk o ty ln a b e l­
k a sam o ch o d u z ro b io n a z b la c h u g in a ła
się, a ra z e m z n ią i sz ty w n y w ysięgnik. T u
w ięc h o lo g rafia b y ła g órą. T rze b a je d n a k
d o d ać, że bez p o m ia ró w te n so m e try c z -
nych w y sk alo w a n ie h o lo g ram u je st b a r ­
dzo tr u d n e - p ra k ty c z n ie niem ożliw e.
Z .J.: S p ó jrzm y n a to zd jęcie w y k o n a n e
z h o lo g ram u p ła ta ło p a ty nośnej śm i­
głow ca. T ak i p ła t m a s tru k tu rę u sz ty w ­
n ia ją c ą , ty p u pszczelego p la s tra , w y k o ­
n a n ą z folii alu m in io w ej i o k lejo n ą z ze­
w n ą trz n a sty k ró w n ież fo lią alu m in io w ą.
D la z a p e w n ie n ia o d p o w ie d n ie j w y trz y ­
m ało ści i b e zp ie c z e ń stw a je s t w ażn e, ab y
s tr u k tu r a k o m ó rk o w a b y ła d o b rz e d o k le ­
jo n a do folii z ew n ę trz n e j. J a k sp ra w d z ić
d o k ła d n o ść sk lejen ia? W m eto d zie tu p re ­
zen to w a n ej w y k o n a n o re je stra c ję h o lo ­
g ra fic z n ą b a d a n e j p o w ie rz c h n i d w u k ro t­
nie, p rz e d i po w y tw o rz e n iu p ew nego
n ie z n an e g o n iezn aczn eg o n a d c iśn ie n ia
w e w n ą trz elem en tu . W idoczne b ia łe p la ­
m y to w ła śn ie m ie jsca n ied o k lejo n e. G dy
się d o k ła d n ie p rz y jrz e ć z d jęciu z a u w a ż y ­
m y, że w id o czn e są n a w e t n ie d o k leje n ia
w y n o szące je d n ą sz ó stą pojedynczej ko -
m o rk i p la s tra . J e s t to p rz y k ła d , że h o lo -
Fot. 3 Hologram płata łopaty nośnej bezlitośnie obnaża
niedokładności doklejenia folii.
46
g ra fia m oże być m e to d ą te s to w a n ia w ad
u k ry ty c h , w ew n ętrzn y ch .
Z.J.: K a m erą h o lo g raficz n ą, s k o n s tru o ­
w a n ą w naszym in sty tu c ie zro b io n o z d ję ­
cie, k tó re o d tw o rz y zap is n aszej rozm ow y
(p a trz str. 38). S pójrzm y n a tę g ru p ę 5
osób. Je d e n z ty ch lu d zi m a w y jątk o w o
m ało p rą ż k ó w n a tw arzy. To rzeczyw iście
człow iek b a rd z o spokojny. S k ra c a ją c
czas m iędzy ek sp o zy cjam i m ożem y n a w et
b a rd z o szybki ru c h ob serw o w ać w p o s ta ­
ci n iew ie lk ic h przem ieszczeń. N a z d ję ­
ciach te n ru c h o b ra z u ją w łaśn ie p rąż k i.
RED .: C zyli holografia sp ra w d za się n a ­
w et ja k o m e to d a badania cech c h a ra k te ­
ro lo g ic zn y c h ,
Z.J.: M oże n iezu p ełn ie, lecz p ro w a d zo n e
są p ró b y z asto so w a n ia h o lo g rafii w m e­
dycynie, do d iag n o sty k i p rzy sc h o rze ­
n ia c h serca, w n eu ro lo g ii i innych. Do
tego celu w y m ag an y je st je d n a k sp ecjaln y
laser. W tra k c ie w y k o n y w an ia h o lo g ra ­
m u la s e r w sto su n k u do p rz e d m io tu n ie
m oże się przem ieścić w ięcej niż o jed n ą
d z ie sią tą długości fali. W zw iązk u z tym
p rz y ru ch o m y ch o b iek tac h , a z tak im i
m am y zw ykle do czynienia, niezw y k le
w ażn y jest b a rd z o k ró tk i czas ekspozycji.
D o b a d a ń m eto d am i in te rfe ro m e trii h o ­
lo g raficzn ej o b iek tó w ru ch o m y ch , w tym
ró w n ież żyw ych, sto so w an e są p rz e w a ż ­
nie lasery ru b in o w e, g e n e ru ją c e tzw . im ­
p u lsy gig an ty czn e. Im pulsy te m ają b a r ­
dzo k ró tk ie czasy trw a n ia i b a rd z o d u żą
jasność. U rz ą d z e n ia h o lo g raficz n e z ich
w y k o rz y stan ie m n a z y w a ją się „ h o lo k a-
m eram i d w u im p u lso w y rn T \ T ak ą ,,holo-
k a m e rą ’1 w y k o n an o w ła śn ie to zdjęcie.
RED .: D laczego p r z y p o d w ó jn e j e k s p o z y ­
cji p o w sta je o b ra z ró żn ic , p rze c ie ż ś w ia t­
ło p a d a ją c na p ły tk ę zm ie n ia się w o b ra z
c h e m ic z n y , k tó r y n ie u w zg lę d n ia fa z y f ale
je d y n ie a m p litu d ę , c zy li m o c p ro m ie n io ­
w ania?
A, K U JA W SK I: O trzym ujem y d w a h o lo ­
g ram y z a p isa n e jed e n n a d ru g im . Przy
o d tw a rz a n iu z jednego zap isu p o w sta je
je d n a fala św ie tln a , z d ru g ieg o z ap isu
d ru g a i te d w ie fale in te rfe ru ją ze sobą.
 Fot. 4. Stanowisko holograficzna z laserem dwu impulsowym,
Z.J.: Nie znamy w ogóle detektorów czu­
łych na fazę. Fazę rejestruje się pośrednio
poprzez zapis obrazu interferencyjnego.
R E D .: M ó w iliśm y o h olo g ra fii ja k o o m e ­
to d z ie badania p e w n y ch p ro c e s ó w in te ­
resu ją cych n au kow ców . C zy holografia
je s t ró w n ie ż p e łn o p ra w n ą dziedzinę
nauki?
A.K.: Holografia należy do dziedzin z po­
graniczy nauki i techniki, Trudno na
przykład pominąć wielki udział hologra­
fii w rewolucji elektroniki, która przesu­
wa się w stronę fal świetlnych. Holografia
jest też dziedziną naukową, choć może
bardziej zauważamy obszar jej zasto­
sowań.
RED. :H olografia je s t w ię c o b ie k te m
ba­
dań n au kow ych . Jakie p ro b le m y
w z w ią z k u z tym P an ow ie w id zą ?
Z.J .: Mówiąc o holografii w aspekcie nau­
kowym nie możemy pominąć badań nau­
kowych mediów, w których się zapisuje
hologramy. Prowadzi się wiele prac,
zwłaszcza nad układami, w których zapis
jest dynamiczny. Na przykład w trakcie
oświetlania dwoma silnymi wiązkami
niektórych kryształów tworzy się siatka
dyfrakcyjna, która zanika, gdy zanikają
wiązki. Dynamiczna holografia jest roz­
wijana w bardzo wielu ośrodkach. Bada­
nia tego typu mają związek chociażby
z filmem, o którym mówiliśmy, a poza
tym rokują nadzieję na optymalizację do­
tychczasowych rozwiązań. Chodzi o to,
żeby stosując różne media wyciągnąć
z hologramu jak najwięcej informacji,
przy jak najmniejszym ,,szumie’\
R.P.: Nowe materiały stosowane w holo­
grafii to substancje termoplastyczne,
kryształy, w których zapisuje się siatka
dyfrakcyjna, i to przestrzennie, co powo­
duje, iż ich pojemność informacyjna jest
nieporównywalnie większa. Również
oglądany przez nas breloczek nie jest za­
pisany na zwykłej płycie holograficznej,
jest on hologramem zapisanym w żelaty­
nie dwuchromianowej, ale tam jego rejes­
tracja odbywa się na innej zasadzie. Pod
wpływem światła żelatyna ulega innemu
rodzajowi polimeryzacji, na skutek czego
47
w sp ó ło b ra z in te rfe re n c y jn y je st z a p isa n y
w p o sta ci ró żn ic w sp ó łc zy n n ik a z a ła m a ­
n ia a n ie ró żn ic z ac ze rn ie n ia .
R ED .: C zy tego ro d za ju p o szu k iw a n ia
m ają ja k ie ś o d n iesie n ie do fo to g ra fii?
Z.J.: B yć m oże u d a się, k tó ry ś z m a te ria ­
łów u ży w an y c h do h o lo g ra fo w a n ia z a sto ­
sow ać w fo to g rafii, p o sz u k iw a n ia trw a ją .
Jeśli w k ró tc e nie z n a jd z ie się m a te ria łó w
b e zsre b ro w y c h , to n a d fo to g ra fią z a w is­
ną ciem n e c h m u ry , sre b ra je st co raz
m niej. P o sz u k iw a n ia m ed ió w d y n a m ic z ­
nych to je d n a k n ie ty lk o oszczędność
sre b ra . W k ry sz ta ła c h z a p isu je się i śc iera
o b razy h o lo g raficz n e w k ró tk im czasie.
Są to w ięc m a te ria ły w ie lo k ro tn eg o u ż y t­
ku. C zęsto n ie w y m a g ają d o d a tk o w e j o b ­
ró b k i w y w o łu jącej i śc iera ją ce j ob raz. Tej
cechy n ie m ają m a te ria ły sreb ro w e.
R.P.: W tra d y c y jn e j h o lo g ra fii zaw sze się
m ów iło, że św ia tło tw o rz ą c e falę o d n ie ­
sie n ia m u si być id en ty cz n e ze św ia tłe m
u ży ty m do k s z ta łto w a n ia fali p rz e d m io ­
tow ej, to m u siało być to sam o p ro m ie n io ­
w an ie, o tej sam ej d łu g o ści fali, a w h o lo ­
g rafii d y n a m icz n ej istn ie je m ożliw ość
tw o rz e n ia h o lo g ram ó w za p o m o cą d w ó ch
ró ż n y c h długości fali, np. św ia tła zie lo n e ­
go jak o fali o d n ie sie n ia i ś w ia tła czerw o ­
nego ja k o fali p rze d m io to w e j. W tedy
s ia tk a h o lo g ram u b ieg n ie z d u ż ą p rę d ­
kością. S to su ją c trz e c ią długość fali m o ­
żem y ją o d tw o rzy ć, by n a p rz y k ła d
o św ie tla ją c h o lo g ram , św ia tłe m n ie b ie ­
skim , u zy sk ać o b ra z żółty. T a d z ie d zin a
b a d a ń jest jeszcze w p o w ijak a ch . Tu nie
ty lk o z ja w isk a , a le i sam e s ia tk i są d y n a ­
m iczne.
A .K .; N a w e t gdy b y nie b yło h o lo g rafii, to
z ja w isk a z w ią z a n e z o p ty k ą n ielin io w ą
byłyby te ż zap e w n e b a d a n e . P o jaw iłb y
się p ra w d o p o d o b n ie „system sia tk i d y ­
fra k c y jn e j” , a le system pojęć i sposób
m y ślen ia w y p ra c o w a n y p rzez h o lo g rafię
n ie sły c h a n ie p rz y sp ie sz y ł in te rp re ta c ję
w ielu zjaw isk , u k ie ru n k o w a ł pew ien sp o ­
sób m y ślen ia i sw o istą in te n c ję badaczy.
R.P.; H o lo g rafia w ogóle zm ien iła w śró d
o p ty k ó w p o d ejście do św ia tła .
48
Z.J.: O p ty k p rz e sta ł być k o n stru k to re m
soczew ek. W każd ej d z ie d zin ie rozw ój
d o b y w a się skokow o. N a jp ie rw gro m ad zi
się d u ż ą liczb ę e le m e n ta rn y c h fak tó w ,
pom ysłów i d o p iero z tego, p rz y d o d a tk o ­
w ym p o ja w ie n iu się p ew n y ch n a rzęd zi
ro d zi się now a jakość. W p rz y p a d k u h o lo ­
g rafii w y zw alający m n arz ęd z iem b y ł la ­
ser. T m d n o mi o dpow iedzieć, czy te ra z
m am y ja k ie ś w ielk ie z a g a d n ie n ia do
ro z w ią z a n ia i czy p rę d k o m ożem y Uczyć
na now y przełom .
RED .: C zy to z n a c z y , ż e w y n a le zie n ie
lasera było ty m dla fiz y k i m o le k u la rn e j ,
c zy m była holografia dla o p ty k i in s tr u ­
m e n ta ln ej?
R.P.: P o w ied ziałb y m , że n a w e t czym ś
w ięcej. Je ste m fizykiem , ale m am w iele
do czy n ien ia z in ży n iera m i o p ty k am i.
G dy p o ró w n am , czego ich uczono 10 lat
tem u, a czego w tej chw ili, to je st to
z u p ełn ie in n a o p ty k a. K iedyś p o d aw an o ,
że soczew ki są ta k ie i ta k ie , m ów iono
czym trz e b a u z u p e łn ić w zory d la p rz y ­
p a d k u soczew ki gru b ej, czym się ró żn i
lu n e ta K ep lera od lu n ety G alileu sza.
W tej chw ili m ów ią, że soczew ka d o k o n u ­
je tra n s fo rm a ty F o u rie ra, że ro zk ła d
ś w ia tła la se ra o p isu je się w ielo m ian am i
H e rm itte ’a. To jest z u p ełn ie inny język.
Z .J.: P rzeszli od o p ty k i geom etry czn ej,
w ed łu g k tó re j stru m ie ń św ia tła tr a k to ­
w an o ja k o tor, po k tó ry m b ieg n ie foton,
do o p ty k i fizycznej, gdzie św ia tło t r a k t u ­
je się ja k o falę e le k tro m a g n ety cz n ą.
R .P .: D otychczas w p o d rę c z n ik a c h szk o l­
nych w y stę p o w a ła o p ty k a g eo m etry czn a,
gdzie za pom ocą k re se k sym b o lizu jący ch
p ro m ie n ie św ie tln e ry so w ało się ja k p o ­
w s ta ją ob razy , nic nie m ów iło się o m e­
c h a n iz m a c h fizycznych p ro w a d zą cy c h do
tego celu.
A . K .: P o d o b n ie jest z p o d rę c z n ik a m i a k a ­
dem ickim i. P rzed w ielu la ty p o d ręczn ik i
o p ty k i in stru m e n ta ln e j z aw ie ra ły ledw ie
w z m ia n k ę o in te rfe re n c ji, d ziś p ro p o rc je
się od w ró ciły i o p ty k ę g eo m etry czn ą
tr a k tu je się już ty lk o jak o p rz y d a tn e
p rzy b liżen ie.
 Z.J.: Ale zawsze obowiązuje zasada, że
jeśli można coś zrobić za pomocą prost­
szych narzędzi, to nie należy stosować
mechanizmów bardziej skomplikowa­
nych.
R.P.: Z tym zastrzeżeniem jednak, że gdy­
byśmy się ograniczali do najprostszych,
to na przykład interferencja, dyfrakcja,
czy ugięcie światła by dla nas nie istniały,
a w tej chwili właśnie są one podstawo­
wymi narzędziami badań.
Z. J .: Musimy tu podkreślić, że te wszyst­
kie zjawiska z optyki były znane wcześ­
niej, natomiast ich praktyczne wykorzys­
tanie było bez lasera niemożliwe. Źródła
światła były znane zawsze. Czym więc
różni się od nich laser? Przede wszystkim
tym, że wytwarzane z niego światło wy­
kazuje dużą łatwość obrazów interferen-
cyjnyeh. Mówimy, że lasery generują
światło koherentne. Nie wszystkie jednak
lasery nadają się do holografii. Zwykłe
lasery mają zbyt niski stopień koherencji
(tj. zdolności do interferencji) by być po­
wszechnie stosowane w holografii. Do­
piero specjalne zabiegi konstrukcyjne
polegające na selekcji widma promienio­
wania pozwalają zbudować tzw. lasery
jednoczęstotliwościowe. To właśnie one
pozwalają żyć holografii. Dodatkowo po­
winny być odpowiednio stabilne. Nie ma
innych źródeł światła o tak dużej zdol­
ności do interferencji, jak światło lase­
rowe.
Specjalne lasery jednomodowe dają
najbardziej monochromatyczne światło.
Stałość częstotliwości jest wielka, przy
świetle widzialnym (1014 Hz) niestabil­
ność sięga zaledwie 100 Hz.
R.P.: Zwykłe źródła światła dają też pro­
mieniowanie zdolne do interferencji. Ale
trzeba się namęczyć tak bardzo, aby je
zmusić do interferencji, że już brakuje
cierpliwości do przeprowadzenia pozos­
tałej części eksperymentu. Kiedy zapyta­
no w 1964 roku Gabora, jak on ocenia
przewrót w holografii spowodowany
przez lasery, powiedział, że gdyby on
chciał uzyskać hologram tej jakości jak
Fot. 5. Holografia może też służyć sztuce - ten interfero-
gram krtani pozwala ustalić fizjologiczne predyspozycje do
śpiewu
Leith i Upatnieks, to musiałby naświetlać
swój hologram, przy wykorzystaniu tra­
dycyjnych źródeł światła, od chwili gdy
wpadł na pomysł do chwili, gdy właśnie
oni wykonali tę pracę, czyli od roku 1948
do 1964, to znaczy tak długo ze światła
wychodzącego z lampy rtęciowej, której
używał, wybierać falę o spójności i ener­
gii porównywalnej z otrzymaną z lasera.
Z.J.: Promieniowanie laserowe jest jed­
nak bardzo nieprzyjemne dla wzroku.
Gdy oświetlimy nim powierzchnię roz­
praszającą - światło odbite interferuje
ze sobą, w wyniku czego oświetlenie nie
jest jednorodne, a złożone z drobniutkich
bardzo jasnych punktów. Ponadto świat­
ło laserowe jest przeraźliwie kolorowe.
Jest ono tym dla oka, czym dla koła jest
prosty tor sinusoidalny. Podobnie jak ko­
chamy dźwięki wydawane przez instru­
menty muzyczne za ich niepowtarzalną
barwę, tak stworzeni jesteśmy dla światła
wielobarwnego. Co nie oznacza, że nie
powinniśmy korzystać z nieograniczo­
nych możliwości jakie daje nam światło
spójne. Również w sztuce.
RED.; D zię k u je m y Panom za ro zm o w ę ,
Oprać. A. Słobodzianek
49
Napisał: Andrzej Drzewiński
H isto ria , k tó rą opiszę, je st rze cz y w istą
w e rsją w y d a rze ń , ja k ie p a rę la t te m u n a -
•ro b iły sp o ro szu m u i p rz e z k ilk a ty g o d n i
nie sch o d ziły z łam ó w p rasy . M im o b e z ­
p o śre d n ieg o z a a n g a ż o w a n ia w c ałą s p r a ­
w ę, chcę z a p e w n ić o sw ojej b e z stro n n o śc i
i ja k n a jd a le j id ącej o b iek ty w n o ści. A by
u p rz e d z ić p y ta n ia , zaz n ac za m , że p rz y ­
czyną, k tó ra m n ie z m u siła do sięg n ięcia
p o d y k ta fo n , b y ł a rty k u ł n iejak ie g o k a p i­
ta n a L ow esa, ja k i u k a z a ł się w o s ta tn im
n u m erz e ,,L o tó w ” . F a łsz erstw o , z a k ła ­
m a n ie i ig n o ra n c ja to n a jlż e jsz e o k re śle ­
n ia, ja k ic h m ogę u ży ć w sto su n k u do tego
czło w iek a. O ne to sp ra w iły , że n ie b ęd ę
d łu że j m ilc za ł w sp ra w ie „ P u ls a ra ” , b ę ­
d ącej o d d a w n a żerem d la ró żn eg o ro d z a ­
ju g ry z ip ió rk ó w i b ły sk o tliw y c h d u rn ió w .
M oja zn ajom ość z ,,P u ls a re m ” ro z p o ­
częła się p ięć la t p rz e d p a m ię tn ą a w a rią ,
k ied y n o sił on jeszcze z w y k łą n a zw ę X O -
-2 i b y ł n a jz w y k le jsz ą sta c ją p rz e ła d u n ­
k o w ą n a lin ii C allisto -M a rs. K ilk a n a śc ie
50
Ilustrował: Przemysław Woźniak
la t w cześniej, gdy n a ty m p ra w ie n a jw ię ­
kszym księżycu Jo w isza o d k ry to złoża
p la ty n y , n a k tó ry c h c h ro n ic zn y b r a k c ie r­
pi m e ta lu rg ia , rad o ść b y ła olb rzy m ia.
N iezw ykle szybko, ja k n a ow e czasy zało ­
żono m ię d zy n a ro d o w ą sp ó łk ę i p o s ta n o ­
w io n o z b u d o w ać k a n a ł g ra w ita c y jn y
p rze sy ła ją cy k o p a lin ę b e zp o śre d n io do
z a k ła d ó w m arsja ń sk ic h . D zisiaj n ie w y ­
d a je się to sp e c ja ln ą rew elac ją, lecz w ó w ­
czas, gdy n ik t jeszcze n ie p ró b o w a ł w y k o ­
rz y stać in ż y n ierii g ra w ita cy jn ej n a ta k
d u ż ą sk alę, p rzed sięw zięcie b u d z iło p o ­
w szech n y podziw . Z b u d o w an o sto sta cji,
n ie b ę d ąc y ch niczym innym , ja k p o tę ż n y ­
m i tw o m ik a m i k a n a łu g raw itacy jn eg o ,
k tó ry m , w dosło w n y m sensie tego słow a,
ru d a sp a d a ła p ro sto n a h a łd y p rzy m a rs ­
ja ń sk ic h h u ta c h . N a tu ra ln ie w szy stk im
w iad o m o , że M ars i Jo w isz nie tk w ią
n ieru ch o m o , a w p ro st p rz e ciw n ie - sta le
z m ien ia ją w zajem n e położenie, n ie m ó ­
w iąc już o a ste ro id a c h , co w ym aga dużej
zdolności automatyki kierującej trasą
kanału. Ten fakt zmusił spółkę do zbudo­
wania dwóch stacji załogowych, które
swobodnie krążąc na trasie Mars-Jowisz,
nadzorowały całość przedsięwzięcia.
W jednej z nich jako elektronik znalazłem
pracę na stanowisku zastępcy dowódcy.
Z góry zastrzegam się, że fakt, iż mój
ojciec był wiceprezesem spółki, miał zni­
kome znaczenie przy awansie na to stano­
wisko, a już z pewnością nie wpływa na
rzetelność mojego opowiadania. Mówię
0 tym, gdyż wiem, że ludzie lubią doszu­
kiwać się we wszystkim najróżniejszych
powiązań.
Praca była stosunkowo prosta, co naj­
wyżej raz na miesiąc trzeba było przy-
siąść fałdów. Żywności mieliśmy w bród
1jedyne, na co mogłem narzekać, to fakt,
iż do najbliższego większego Centrum
miałem, w najlepszym przypadku, aż
osiem godzin lotu ,,Grawitem”.
Pamiętam dobrze dzień, kiedy zaczęła
się cała heca. Miałem dwa dni urlopu i z
tej okazji wstałem dość późno. Idąc do
dyspozytorni modliłem się w duchu, aby
przypadkiem nie wysiadł któryś z ukła­
dów. Piekielnie nie chciało mi się biegać z
kopcącym Univerem i dłubać w płytkach.
Poza tym morderczo bolała mnie głowa,
gdyż poprzedniego wieczoru urządziłem
małe przyjęcie pożegnalne. Opisuję to tak
dokładnie, gdyż tylko wtedy może wam
się uda wyobrazić sobie moją zbaraniałą
minę, kiedy odczytałem podpuchniętymi
oczyma napis na monitorze ściennym:
TRANSPORT PRZERWANY
Zanim, rozmasowując skronie, zrozu­
miałem, co to znaczy, zawołał mnie Ro­
bert, dowódca stacji.
- Stefan, co się tak grzebiesz? - syczał.
—Dzwonię na ciebie od piętnastu minut!
Chyba widzisz, co się dzieje?!
Nie mogłem mu powiedzieć, że brzę-
czyk zapchałem wczoraj bibułą, a moni­
tor wysmarowałem majonezem, więc
ugodowo wymruczałem coś pod nosem.
- Co się stało? - spytałem w końcu
zrozumiałej, ale nad pulpitem łączności
zabłysnął napis „Mars” i Robert usiadł
przy nim, tłumacząc się gęsto do mikro­
fonu. ‘
Rozejrzałem się wokoło. Wszyscy byli
zajęci, poza Totem, który smętnie obierał
banana.
- Druga dostała świra - stwierdził po­
godnie, nadgryzając miąższ.
Druga była to właśnie stacja XO-2.
Swój numer zawdzięczała temu, że licząc
od Marsa była druga w kolejności.
- To znaczy? - warknąłem ponagla­
jąco.
Tot ze spokojem przełknął kolejny
kawałek.
- Wysiadła synchronizacja i, cholera,
nie reaguje na nasze sygnały. Za jakieś
dziesięć minut będziemy na miejscu -
dodał spoglądając na zegar.
Zaskoczony milczałem, gdyż była to
pierwsza tak poważna awaria systemu.
Rzęcz na tyle paskudna, że każda stacja
powinna wytwarzać ściśle ukierunkowa­
ny korytarz grawitacyjny o odpowiednim
gradiencie pola. Każde jego zaburzenie
przerywało pracę ciągu przekaźników
tak samo, jakby z ludzi podających sobie
cegły, jeden zgłupiał i zaczął wyrzucać je
za siebie, bądź przestał łapać nadchodzą­
ce. Efekt był jeden. Surowiec nie docho­
dził na miejsce przeznaczenia.
- Dużo rudy stracono? - spytałem.
Tot z zadziwiającą wprawą cisnął
skórkę z banana do odpylacza.
- Zanim się połapaliśmy, ten kretyń­
ski przekaźnik zdążył machnąć w prze­
strzeń kilkanaście ton. O mały figiel nie
ustrzelił w locie transportowca z Tytana,
ale i tak kamienie uszkodziły im kompen­
sator i czekają teraz na Straż.
- Czy nic im nie grozi? - zaniepokoi­
łem się chyba tylko dlatego, że okrutnie
lubiłem piwo z podziemi satumiańskiego
satelity.
- Nie, gdzie tam - Tot machnął ręką, ja
zaś poczułem w . tym momencie czyjś
wzrok.
51

Za nami stał Robert, Już nie był zły,
tylko zmartwiony.
- Tot ci powiedział? - spytał machi­
nalnie.
Tot, który bał się dowódcy jak ognia,
miał zwyczaj unikania jego obecności,
więc i tym razem wykrzywił się paskud­
nie i bez słowa pobiegł do swojej przy­
stawki. Robert pokręcił głową.
- Przekaźnik wart jest kupę forsy.
Agentura na Marsie życzy sobie, abyśmy
go anihilowali tylko w przypadku najwy­
ższej konieczności. Trzy razy mi to po­
wtarzali! A ta cholera ma takie oscylacje,
że nie ma cudów, abyśmy mogli zainsta­
lować rezerwę.
Rezerwą nazwaliśmy zapasowy prze­
kaźnik, który był na naszej stacji.
- No to anihilujmy! - skwitowałem.
Popatrzył na mnie w jakiś szczególny
sposób.
- Ciebie nie ruszą, a ja będę musiał się
pożegnać z pracą, jak im zmarnuję tych
parę miliardów.
Mówił to bez specjalnej goryczy; po­
zwoliło mi to uciec z drażliwego tematu.
- Chodźmy do Marka - zapropono­
wałem.
Facet w przepoconej koszuli był próba-
bilistykiem i w przypadku awarii miał za
zadanie opracować model wyjaśniający
źródło zaburzeń i zalecić optymalny tok
postępowania.
- Jak tam, Marku? - spytał Robert,
zerkając na monitor, gdzie wyskakiwały
rzędy białych cyfr.
- Zaraz - odparł tamten niecierpliwie
i w sobie tylko znanym rytmie zaczął
bębnić po klawiszach.
Najwyraźniej potrzebował spokoju.
Cofnęliśmy się.
- Promień w jakim daje się odczuć
wibrację pola, ma tysiąc kilometrów
średnicy - mówił dowódca. - Oscylacje są
tak szybkie, że każdy obiekt schodzący
poniżej pięciu kilometrów może się roz­
walić w kawałki. A przecież rezerwę na­
leży nie tylko tam umieścić, ale jeszcze
52
.
m a się o n a u trz y m a ć w k o ry ta rz u , co
w ty c h w a ru n k a c h je s t niem ożliw e.
P rz y ta k n ą łe m m u i z ap ro p o n o w ałem :
- To m oże zm ienić u sta w ie n ie p rz e ­
kaźników ?
R o b e rt rozłożył ręce.
- Ba!.. S ęk w tym , że p rz e sta w ie n ie
całego teg o u k ła d u n a in n y z a b ra ło b y
p o n a d d w a tygodnie.
- T ak, w ięc znów b ę d ą ta k ie sam e k o ­
sz ta - p rzeliczy łem szybko.
R o b ert w e stc h n ą ł i p o c ią g n ą ł nosem ,
ja k b y m a sk u ją c w estch n ien ie.
- R ozm aw iałem z K osm onią, ale p o ­
w ied zieli m i, że n ie z g a d z a ją się, abyśm y
n asz tra n s p o rt p u szczali ich k o ry ta rz e m
rak ie to w y m . W yliczyli m i, d u m ie , ja k ­
bym sam n ie w ied ział, co by się stało ,
g d y b y k tó ry ś ze sta tk ó w zd erzy ł się z n a ­
szą ru d ą .
M iał o p u c h n ię te oczy, k tó re p rz y p o m i­
nały, że p o no cn y m dyżurze, z a m ia st
pójść spać, w p a k o w a ł się w ta k ą k ab ałę.
Z ty łu rozległo się triu m fa ln e rże n ie M ar­
ka. P o d eszliśm y tam .
- Z m ian y p o la o tej c h a ra k te ry sty c e
m ogły p o w sta ć ty lk o w w y n ik u sp rz ę ­
g n ięcia się p ro g ra m ó w k o m p u te ra - m ó­
w ił, o b ra c a ją c się do n a s w fotelu. - Je d y ­
n ą teg o p rzy c zy n ą m ogło być p rz e g rz a n ie
ob w o d ó w z a sila n y c h z b a te rii e n e rg e ty ­
cznych. Z g o d n ie z te s ta m i p ra w d o p o d o ­
b ie ń s tw a n ie z a d z ia ła n ie o g ra n ic z n ik a
m ocy w y p a d a ja k jed e n do d ziesięciu
z d w u d z iesto m a zeram i...
- B o m b a ! - m ru k n ą łe m . - Ale ja k a jest
n a to rad a ?
- R ozw alić, zestrzelić alb o obciąć, ja k
k to w oli, b a te rię i p o z b aw io n y en erg ii
k o m p u te r p rze jd zie n a b ieg jałow y, co
z a trz y m a cały p rz e k aź n ik .
- K o n k re tn ie j! - w a rk n ą ł R o b ert, n a
co M a rek u n ió sł ty lk o brw i.
- N a jb a rd z ie j e fe k ty w n a a k c ja to w y ­
sła n ie p o ja z d u ra tu n k o w e g o n a odległość
o śm iu set m etró w i o strz e la n ie p rz e k a ź n i­
k a z lase ra . P ra w d o p o d o b ie ń stw o p o w o ­
d z en ia poniżej je d e n p ro c e n t - d o d a ł ju ż
ciszej.
 - S z lag b y to tra fił! - z a k lą ł R obert,
n ie z w aż ają c n a g esty n a w ig a to ra sy g n a ­
lizu jąceg o , że z a trz y m a liśm y się n a p ią ­
ty m k ilo m e trz e od celu.
S ta c ja lek k o w ib ro w a ła , b y ł to zn ak , że
n a sz e k o m p u te ry m a ją p e w n e k ło p o ty
z k o m p e n sa c ją z e w n ę trz n e g o pola.
- G d y b y p o d ejść n a p ię ć se t m etró w ,
p ra w d o p o d o b ie ń stw o z a trz y m a n ia p rz e ­
k a ź n ik a w zro sło b y do d w u d z ie stu p ro ­
c e n t - rz e k ł M arek i p o d w zro k ie m R ober­
ta d o d a ł: - A le p o ja z d m oże n ie w y trz y ­
m ać, m a p ię ć d z ie sią t p ro c e n t szans. W ięc
niby...
- Polecisz? - p rz e rw a ł R obert.
M a rek n a b ra ł ru m ie ń có w i u ciek ł
w zro k iem .
- N ie... z chęcią, ale... - ją k a ł się.
R o b e rt m a c h n ą ł rę k ą i d e lik a tn ie p rz y ­
g ła d z ił w łosy , ja k b y c h ciał sp ra w d z ić , czy
są n a m iejscu. R uszyliśm y do n a w ig a to ra ,
k tó ry ju ż m ia ł d la n a s d a n e o w a ru n k a c h
z ew n ę trz n y c h .
- P a sk u d n e w ib rac je, p rz e w a g a a m ­
p litu d y w e rty k a ln e j z p o ziom em ufn o ści
p o n iżej trze ch , a h a rm o n ik a m a te n d e n c je
d o w z ro s tu - sy p a ł c y fra m i sp o d sw oich
o d sta ją c y c h uszu.
R o b e rt ro z g lą d a ł się po p o m ieszczen iu
i p o w o li ru sz a ł szczęką, ta k ja k b y żuł
gum ę. S ie d zą cy sp o g lą d a li n a niego, je d n i
u k ra d k ie m , in n i, ja k T oi, z bezczeln y m
u śm iech em . W iedzieli, iż czas z b ie ra n ia
d a n y c h się skończył i że d o w ó d ca m u si
p o d ją ć decyzję.
- A ty? - z w ró cił się cicho do m nie. -
P o lecisz ze m ną? - O tw o rzy łem u sta , a le
u p rz e d z ił m n ie celnyrti sztychem :
- W iem , że k o n tra k t h ie p rz e w id u je
n a ra ż a n ia życia.
P a trz y ł w p ro s t w m oje oczy. O d e b rał
m i ty m w sz y stk ie śro d k i stra te g ii: sk o m ­
p lik o w a n e zw ro ty , n ied o m ó w ien ia i in n e
n iu a n se . P rz e łk n ą łe m ślinę, c zu jąc się
c h o ro b liw ie zm ęczony,
- S a m m ów iłeś, że m n ie i ta k n ie
w y w alą.
P ró b o w ałem o b ró cić to w ż a rt, ale n a ­
wet tego nie zauważył, jakby z góry znał
moją odpowiedź. Stanął pośrodku sali.
- Na czas mojej nieobecności dowódz­
two obejmuje Stefan! - krzyknął do
wszystkich. - Przygotować ,,Kraba”.
Żwawym i sprężystym krokiem wy­
szedł na korytarz. Stamtąd miał tylko
dziesięć metrów do komory ,,Kraba”, na­
szej najlepszej jednostki ratowniczej.
W dyspozytorni, przy pulpitach, zostali
tylko ci, co musieli, reszta otoczyła ekran
kontrolny. Stanąłem za nimi i chyba tyl­
ko Marek zrozumiał moje wahanie, gdyż
uśmiechnął się do mnie ze smutkiem
w oczach. Odwróciłem twarz do ekranu.
Nię musieliśmy długo czekać.
„Krab” miał kształt czarnego spodka
0 średnicy około dziesięciu metrów; był
widoczny dzięki świecącemu rzędowi lu­
minoforów na obrysie tarczy. Podrzucało
nim jak na fali, mimo iż wydawało się, że
między naszą stacją a widoczną bryłą
przekaźnika przestrzeń jest spokojna.
Cóż, fale grawitacyjne są niewidoczne.
- Cicha śmierć - jak mówią zgryźliwi
dziennikarze i wojskowi.
Robert, pozbawiony ochronnego pola
stacji, starał się jak najszybciej dostać
w pobliże przekaźnika i uruchomił po­
mocnicze silniki chemiczne. Widzieliśmy
ich biały płomień. Są one czasami skute­
czniejsze od grawitacyjnych, gdyż są
mniej czułe na różne perturbacje przecią­
żeniowe.
„Krab” ciął jasną kreską tło gwiazd
1 zafascynowani dopiero po dłuższej
chwili pojęliśmy , że coś nie jest w porząd­
ku. Robert nie hamował. Zrozumieliśmy
to, kiedy czytnik wybił liczbę tysiąca me­
trów. Ktoś głośno westchnął i w sali zapa­
dła cisza. TyU^o nawigator nie wytrzymał
i zaczął odliczać.
- ... dziewięćset pięćdziesiąt, dzie­
więćset trzydzieści...
Ciągle nie było widać płomieni ha-
mownic. Markowi stojącemu obok mnie
spadło na podłogę wieczne pióro...
- ...osiemset, siedemset siedemdzie­
siąt...
53
 V

54
 „C zyżby c h ciał się zbliżyć n a odległość
sk u te cz n eg o strz a łu ? - p om yślałem . B o­
że! P rz ec ież z a ła tw iłb y m tem u id iocie ja ­
kąś p ra c ę !”
P o ręcze fo te la trze sz cz ały p o d m oim i
p a lc a m i.
- ...sześćset trzy d z ie śc i, sześćset... -
d u d n ił głos n a w ig a to ra .
Po n aszy ch c zo łac h sp ły w a ł pot.
- Po co m u p o w ie d ziałem o ty ch p ię ­
c iu s e t m etrac h ? - z a sk o m lał M arek.
B yło m i duszno.
„P rzecież z a ra z go ro zw ali. Stój! Z a ­
trz y m a j się, d u r n iu ” - m yślałem , p o d ­
św ia d o m ie o c ze k u ją c eksplozji.
O d ru ch o w o z m ru ży łem oczy.
„Ty tch ó rzu , d laczeg o z n im n ie p o le ­
ciałeś? !” - w rz a sn ą łe m do sieb ie w d u c h u .
- /. p ięćset, c z te ry sta sied em d ziesiąt...
F a la m d ło ści w y p e łn iła m i żołąd ek , aż
zg ią łe m się ja k z b ó lu . Płom yk „ K ra b a ”
p o d ry g iw a ł co ra z g w a łto w n ie j, m io ta n y
p rz e c ią ż e n ia m i.
„Boże! S k ą d on m a ty le odw agi? To
n iem o żliw e, ab y w y trz y m a ł” - p rz e ­
m k n ęło m i p rzez głowę.
W ro zp aczy trz a sn ą łe m d ło n ią w p o ­
ręcz fo te la i w tej sam ej chw ili u jrza łe m ,
ja k n a m g n ien ie o k a n a b iy le p rz e k a ź n ik a
z a b ły sło o lśn iew ając e św iatło . K ro p la
b iało śc i, k tó rą ujrzeliśm y, szybko poczęła
c ze rw ie n ieć w ra z z tym , ja k n a m o n ito rz e
u k a z a ł się w y d ru k k o m p u te ra :
ŹR Ó D ŁO Z A B U R Z E Ń PO LA G R A ­
W ITA C Y JN EG O U S U N IĘ T O
T ru d n o o pisać, co się w te d y działo.
W szyscy śm iali się, k la sk a li, k le p a li po
p lec ac h , ja k b y to w ła śn ie oni u n ik n ę li
stra sz n e g o n ie b e zp iec z eń stw a . Je d y n ie
n a w ig a to r z ac h o w a ł re sz tk i in te le k tu ,
gdyż u ru c h o m ił siln ik i ruszyliśrtiy do
„ K r a b a ” . W idać było d o k ła d n ie ż a rz ą c e
się re sz tk i b a te rii en erg ety czn y ch , tra fio ­
n y ch celn y m im p u lsem lasera .
- P rzy g o to w ać się do p rzy ję cia „ K ra ­
ba"’ - u sły szeliśm y znajo m y głos d o b ie g a ­
jący z g ło śn ik a.
To ro zw iało n a sze o sta tn ie w ą tp liw o ści
i p rzy p o m n iało m i p e łn io n ą p rzeze m n ie
funkcję. •
Później p rz y w ita liśm y R o b erta o k rzy ­
k a m i radości, nie z w aż ają c n a jego p rz e ­
k rw io n ą tw a rz . A g e n tu ra z M arsa, C allis-
to, „ K o sm o n ia ” - w szystko to dzw oniło,
g ratu lo w a ło , chw aliło, p rześc ig ając się
z nam i w p o ch w ałach . P o tem n a d esz ła
w iadom ość, że R o b ert w u z n a n iu zasłu g
d o sta je od spółki aż d w a d zie ścia tysięcy.
- N iech żyje n asz b o h a te r! - w rzesz­
czał n iesk o ry do em ocji T ot i raz em z in ­
nym i p o d rz u c a ł R o b e rta w górę.
Ju ż w ted y d ziw iłem się jego m ilczeniu,
b ra k o w i n o rm aln ej żyw iołow ości, z ja k ą
zw ykł był się d zielić sw oim i w rażen iam i.
M im o że p y tan ie, czy się n ie b a ł ta k ry zy ­
kow ać, z a d a n o m u n a k ilk a ró żn y ch sp o ­
sobów , to za k ażd y m razem o d p o w ia d ał
w y m ijająco i m ac h ał ręką. G dy w szy stk o
w ró ciło do jak iej ta k ie j n o rm y i n a sta cji
z a p a n o w a ł spokój, nie w y trzym ałem .
P odszedłem do niego, gdy p o p ra w ia ł p o ­
m ię te u b ra n ie i, p o u fa le k lep iąc go po
ra m ien iu , sp y tałem :
- C iekaw e, co zrobisz z ta k ą forsą?
P a m ię ta m d o k ład n ie, ja k p o d n ió sł gło­
w ę i iro n ic z n ie sp o jrz ał m i w tw a rz , a p o ­
tem cicho odpow iedział:
- N a jp ie rw n a p ra w ię te ch o lern e sil­
n ik i h a m u ją c e w tym gruchocie, bo n a
d ru g i ra z m ogę ju ż nie m ieć tak ieg o
szczęścia.
P óźniej, w id ząc m o ją o g łu p ia łą m inę,
z a c h ic h o ta ł i w stał, by pom óc c h ło p ak o m
u sta w ia ć rezerw ę.
★
D w a ty g o d n ie później, gdy d o k ła d n ie
obliczono, co to by się m ogło stać, gdyby
nie n a p ra w io n o X O -2, R o b e rt z o stał o d ­
zn aczony „ Z ło tą G w ia z d ą ” . N a ty m w ła ś­
ciw ie kończy się m oja opow ieść. C hcecie
- to w ierzcie, chcecie - n ie w ierzcie, ale
ta k b yło n a p ra w d ę i n ik t n ie p o w in ien
z arzu c a ć R obertow i H osow i głu p o ty ,
b ą d ź tc h ó rz o stw a , chociaż w cale nie
tw ierd zę, że je st on ta k im ry zy k an tem , za
jak ieg o n ie k tó rz y go m ają.
55
 UNIWERSALNY TESTER DO TRANZYSTORÓW
Często przy różnego rodzaju pracach am a­
torskich wykorzystujemy elementy wymonto­
wane z niepełnowartościowych podzespołów
elektronicznych zakupionych w sklepach BO-
MISU. Przydatność rezystorów i kondensato­
rów łatwo sprawdzić za pomocą uniwersalne­
go miernika, który jest przystosowany do po­
m iaru rezystancji. Tym samym miernikiem
można wykonać proste pomiary określające
sprawność półprzewodników. Pewne utru d ­
nienie przy wykonywaniu tych pomiarów
spraw iają tranzystory o różnej polaryzacji (p-
n-p i n-p-n). Wymaga to zmiany polaryzacji
zasilania i przełączania biegunów miernika.
Nie wszyscy jednak majsterkowicze dysponu­
ją miernikiem, którym mogliby określić przy­
datność swoich elementów. W takich przy­
padkach o wiele lepszym rozwiązaniem jest
posiadanie prostego testera do tranzystorów,
który bez skomplikowanych połączeń będzie
wskazywał, czy badany tranzystor jest spraw ­
ny czy nie.
Na rys. 1 przedstawiony jest układ urządze­
nia, które umożliwia szybkie sprawdzenie
tranzystora w funkcjonującym układzie elek­
tronicznym. Konstrukcja testera została opar­
ta na układzie prostego generatora akustycz­
nego, w którym badany tranzystor jest aktyw ­
nym elementem układu. Jeśli jest on sprawny,
generator oscyluje i w głośniku słychać ciągły
ton. Dwa przełączniki umożliwiają zmianę
polaryzacji układu i przystosowanie genera­
tora do sprawdzania tranzystorów polowych
(FET).
Układ połączeń elementów testera nie wy­
maga płytki montażowej ze ścieżkami prze­
wodzącymi, gdyż wystarczy tu pasek preszpa-
nu z pocynowanymi łączówkami (rys. 2).
Wszystkie części urządzenia bez problemu
można kupić w każdym sklepie z częściami
radiotelewizyjnymi a ich wartość nie przekra­
cza 150 zł. Natom iast trudniejsze może być
wykonanie cewki L. Cewkę generatora można
wykonać samodzielnie lub adaptować do tego
celu różne elementy indukcyjne,
Do samodzielnego wykonania cewki najle­
piej wykorzystać rdzeń kubkowy o symbolu
F-1001 i średnicy 14 mm (może być nieco
większy), np, stosowany do korektorów cha­
rakterystyki układu zapisu i odczytu w pol­
skich magnetofonach szpulowych serii ZK
200, np. ZK 240. Cewkę korektora rozbieramy
i usuwamy stare uzwojenie a na to miejsce
nawijamy do wypełnienia szpulki nowe uzwo­
jenie drutem miedzianym DNE 0 0,1-0,08
mm. Jeśli komuś ta operacja wydaje się zbyt
skomplikowana, cewki można nie przewijać
i bez zmian wmontować do układu. Zmiana
uzwojenia decyduje jedynie o wysokości tonu
oscylowanego przez generator (będzie
wysoki).
Kolę cewki L w naszym układzie może też
pełnić dowolny miniaturowy transform ator
serii T-2, T-3 lub T-4, np. T-21, T-25, Td-48
itp. Wystarczy jedynie w czasie urucham iania
generatora doświadczalnie wybrać to uzwoje-
Il-tra n z y s to r połowy {FET)
rys 1
57
nie, które daje ton o częstotliwości około 1000
do 3000 Hz. Jeszcze inny sposób uzyskania
elementu indukcyjnego, niezbędnego do bu­
dowy testera to zakupienie cewki OGL-G5
stosowanej w polskich odbiornikach telewi­
zyjnych, którą można nabyć w sklepach
z częściami radiotelewizyjnymi. Ze względu
na dość pokaźne wymiary tej cewki, przed
wmontowaniem jej do układu należy odłączyć
przewody cewki od łączówek i obciąć nad­
miernie długi karkas.
Po podłączeniu wszystkich elementów
i sprawdzeniu, czy nie ma błędów montażo-.
wych, na miejsce badanego tranzystora w sta­
Spi* &lem«ntów
Wszystkie rezystory o dowolnej mocy
R-l - 1 0 - 12 k. Q
R2 - 1 5 - 2 7 k , Q
R3 - 430 - 470 k. Q
R4 - 470 ~ 560, Q
C i, C2 - 0 . 1 nF (dowolne napięcie).
C3 - 47 jiF -0 .1 |iF (dowolne napięcie),
Cą ~ 10 - 22 nF (10 - 16 V),
C5 - 22 - 47 jaF (10 - 16 V).
T - BC 106, BC 109, BF 520, BC 211 itp.
G - głośnik GD5/02 40. Q lub słuchawka telefoniczna W6 6
(można zastosować również głośniki o impedancji 8 ), Q
L - cewka generatora - wg opisu.
- przełącznik dwubiegunowy, np wyłącznik głośnika od MK
125 (można zastosować IZOSTAT).
P2 - przełącznik jednobiegunowy (lub jak wyżej),
P3 - przycisk chwilowo włączający baterię.
58
wiamy sprawdzony wcześniej inny tranzystor.
Przełączniki ustawiamy w pozycji odpowia­
dającej typowi tranzystora włączonego w ob­
wód generatora. Dołączenie bateriizasilającej
o napięciu 6-9 V do układu testera, przy
sprawnie działającym urządzeniu, powoduje
wytwarzanie sygnału dźwiękowego. Spraw ­
dzony w działaniu tester montujemy w nie­
wielkim pudełku plastykowym, np. od Przy­
borów do szycia, które można kupić w skle­
pach z artykułam i gospodarstwa domowego.
W pokrywie pudełka wiercimy otwory do za­
mocowania gniazd, przełączników i głośnika.
W modelowym testerze wmontowano kilka
gniazd trój kontaktowych, do bezpośredniego
podłączania tranzystorów o różnej kombina­
cji wyprowadzeń. Ułatwia to operowanie tes­
terem, szczególnie przy sprawdzaniu małych
tranzystorów w obudowach plastykowych,
które mają krótkie elektrody, np. z serii BC
148, BF 194 itp. Dla tranzystorów dużej mocy
przewidziane są trzy gniazda radiowe przy­
stosowane do wtyczek bananowych. Krótkie
przewody z takimi wtyczkami umożliwiają
odpowiednie łączenie elektrod tranzystora
z układem testera.
Baterię do zasilania testera (6F 22 lub inną)
można umieścić w pudełku razem z układem
lub podłączać z zewnątrz za pomocą dodatko­
wej pary gniazd radiowych.
Roman Kozak
)
 DREWNO W W PRAKTYCE
Wstępna obróbka drewna
W poprzednich artykułach zapoznaliśmy
się z najważniejszymi gatunkam i drewna. Nie
obejmuje to wszystkich m ateriałów drzew­
nych z jakimi możemy się spotkać w naszej
pracy. Pominięte zostały tworzywa drzewne
takie, jak płyty wiórowe, płyty pilśniowe,
sklejki itp. Z praktyki dnia codziennego wie­
my, że w coraz większym stopniu tworzywa te
zastępują lite drewno i są stosowane wszędzie
tam , gdzie tylko jest to możliwe. Proponujemy
na razie pozostawić ten temat, ponieważ
z tworzywami drzewnymi zapoznamy się
w dalszych artykułach. Aby nie zanudzać
Czytelników samą teorią zajmijmy się teraz
praktycznym i zagadnieniam i obróbki.
Zabierając się do jakiejkolwiek pracy,
w pierwszym rzędzie będziemy musieli przy­
gotować sobie m ateriał. Trzeba będzie uciąć
odpowiednie kaw ałki desek, wygładzić ich
powierzchnie, połączyć razem elementy, po­
malować lub polakierować je i dopiero wtedy
otrzymamy końcowy efekt naszej pracy. Wy­
brana przez nas deska (kawałek drewna) musi
przejść więc kolejne etapy obróbki zanim po­
w stanie z niej konkretny przedmiot. Dlatego
też zastanówmy się jak poprawnie wykonać
poszczególne operacje.
Przed rozpoczęciem pracy musimy naj­
pierw wykonać rysunki poszczególnych części
wykonywanego przedm iotu z naniesieniem na
nie dokładnych wymiarów. Po wybraniu od­
powiedniego kawałka drew na zaznaczamy na
jego powierzchni kształt narysowanego po­
przednio elementu. Zwróćmy przy tym uwagę
na grubość drewna, która co najmniej musi
odpowiadać grubości elementu. Lepiej, gdy
przygotowany do obróbki m ateriał ma pewien
naddatek w stosunku do grubości wykonywa­
nego elementu. Na drewnie należy zaznaczyć
także pewne naddatki w długości i szerokości
elementu, który chcemy wyciąć. Musimy pa­
miętać, o czym będzie mowa dalej, że szero­
kość szczeliny (rzazu) przy piłowaniu jest za­
leżna od szerokości rozwarcia zębów piły.
Trzeba to oczywiście uwzględnić przy ryso­
waniu konturów przedmiotu na drewnie i za­
znaczyć pewien nadm iar m ateriału, który
w trakcie piłowania zostanie zamieniony na
trociny. Po piłowaniu musi ponadto pozostać
MAJSTERKOWICZA
jeszcze pewien naddatek przeznaczony na wy­
równanie struganiem i wygładzenie.
Aby zachować prostopadłość linii i ułatwić
sobie rysowanie, musimy zaopatrzyć się
w drewniany kątownik stolarski (fot. 1). Ką­
townik umożliwi nam także w późniejszej
pracy sprawdzenie, czy przy obróbce zacho­
waliśmy prostopadłość krawędzi i płaszczyzn.
Natomiast do wykreślania skośnych linii
bardzo przydatny jest kątownik nastawny
(rys. 1), który możemy wykonać we własnym
zakresie. Zrobimy go z trzech jednakowych
listewek (dwie dłuższe i jedna krótsza), które
połączymy śrubą obrotowo na jednym końcu,
a na drugim - za pomocą drewnianego klocka.
W miejscu połączenia listew śrubą (np. M6)
musimy między nie włożyć podkładki, aby
zapewnić wychylenie listwy środkowej w sto­
sunku do zewnętrznej listwy. Drugi koniec
zewnętrznych listew połączymy wklejając
między nie drewniany klocek.
Przy rysowaniu równoległych linii, szcze­
gólnie na długich i wąskich płaszczyznach,
pomocny nam będzie przyrząd zwany znacz­
nikiem (rys. 2).
Do przerzynania drewna używane są prze­
ważnie piły. W stolarstwie spotyka się wiele
rodzajów pił przeznaczonych do różnych ce­
lów. Są to piły: ramowa, płatnica, otwomica,
grzbietnica i inne. W naszej praktyce będzie­
my najczęściej posługiwali się piłą płatnicą
lub grzbietnicą i otwom icą (fot. 2). Piły, w za­
leżności od przeznaczenia mają różne szero­
kości brzeszczotów oraz róźńe rodzaje uzę­
bień, Zęby pił mogą różnic się podziałką, pa­
ram etrami kątowymi i wysokością (rys. 3).
Poza tym każde uzębienie piły ma pewne stałe,
charakterystyczne elementy, takie jak główna
i boczna krawędź skrawająca, powierzchnia
przyłożenia i powierzchnia natarcia (rys. 3a).
Przed rozpoczęciem pracy musimy wybrać
odpowiedni rodzaj piły. I tak piłą płatnicą
będziemy przerzynali szerokie deski bądź sze­
rokie płyty z tworzyw drzewnych; grzbietnica
posłuży nam do dokładnego przerzynania nie­
wielkich listew lub desek a także do wykony­
wania czopów, bowiem elementy te muszą
mieć dużą dokładność. Piłą otwomicą będzie­
my wyrzynali natom iast wszelkiego rodzaju
59
60
_BysJ2_

_Ry^.

61

Fot, 1 Drewniany kątownik stolarski
elementy krzywoliniowe a zwłaszcza duże
otwory.
Przy wykonywaniu skomplikowanych
kształtów krzywoliniowych w cienkich de­
skach lub w cienkiej sklejce posłużymy się piłą
włośnicową. Podczas obróbki wspomnianymi
piłam i wewnętrznych konturów zamkniętych
musimy w kilku miejscach (minimum dwóch)
wywiercić otwory o takiej średnicy, abyśmy
mogli wprowadzić przez nie brzeszczot piły.
Fot. 2. Różne rodzaje pił: a - płatnica, b - grzbietnica. c -
otwornica
62
Nim jednak zaczniemy pracę musimy przy­
gotować odpowiednio piłę. Trzeba więc
sprawdzić stan rozwarcia jej zębów. Każdy
ząb piły powinien być odchylony o odpowied­
ni kąt w stosunku do płaszczyzny brzeszczotu
w przeciwną stronę niż dwa sąsiednie zęby.
Taki zabieg stosuje się po to, aby przecinanie
włókien drewna przez piłę było dokładne na
całej szerokości rzazu a także, aby brzeszczot
piły nie nagrzewał się i nie zakleszczał w po­
wstającej w trakcie piłowania szczelinie. Od­
chylenie zębów od płaszezyny brzeszczotu
możemy wykonać za pomocą płaskich szczy­
piec. Normalnie do tego celu służą specjalne
rozwieraki. Najpierw brzeszczot piły trzeba
uchwycić w imadle w odległości 3-5 mm od
linii podstawy zębów (rys. 4). Następnie
szczypcami musimy odchylić każdy ząb
z osobna w sposób symetryczny w stosunku do
płaszczyzny brzeszczotu. Rozwarcie jednak
nie może być większe niż dwie grubości brze­
szczotu, a mniejsze niż jeden i dwie trzecie
jego grubości (rys, 5).
Przy przerzynaniu desek w poprzek włó­
kien dobrze jest używać piły o mniejszym
rozwarciu niż normalnie. Wilgotne drewno
lepiej przerzyna się pilą o zębach bardziej
rozwartych,
Jeśli zachodzi potrzeba musimy także piłę
naostrzyć, oczywiście po rozwarciu jej zębów.
Zrobimy to przy użyciu pilnika do metalu
o trójkątnym przekroju (rys. 6). Jak widzimy
piłę będziemy ostrzyli od strony płaszczyzny
natarcia, prowadząc tak pilnik, aby siła naci­
sku podczas piłowania była skierowana pros­
topadle do płaszczyzny natarcia ostrzonego
zęba (tak jak pokazuje strzałka). Wykonując
ostatni ruch pilnikiem musimy siłę nacisku
skierować w kierunku płaszczyzny przyło­
żenia.
Jeżeli chodzi o lite drewno, to piłowanie
może zachodzić w dwóch kierunkach: albo
wzdłuż włókien albo w poprzek włókien.
Pierwszy przypadek nazywamy rozpiłowywa-
niem (rozrzynaniem), drugi natom iast prze­
rzynaniem.
Przed piłowaniem deskę musimy unieru­
chomić. Najlepiej jeżeli możemy to zrobić
w specjalnym imadle stolarskim. Jeżeli nie
mamy takiego imadła to musimy wybrać za­
stępczy sposób mocowania deski, np. przy
użyciu ścisku stolarskiego. Piłując drewno
musimy pamiętać o odpowiednim ustawieniu
piły w trakcie pracy. Piłę powinniśmy prowa-
 2 padła w stosunku do ścian skrzynki, co umoż­
Fot. 3. Strugi stolarskie: a - równiak, b - strug do wąskich
płaszczyzn: 1 - kadłub. 2 - nóż. 3 - klin, 4 - piątka. 5 - rożek.
Strzałka wskazuje miejsce, w którym znajduje się odbój
dzić pod kątem około 20° w stosunku do płasz­
czyzny elementu. Unikniemy wtedy odrywa­
nia włókien w spodniej części deski i odłupy-
wania drewna na dolnej krawędzi szczeliny
rzazu (rys. 7).
Rozpoczynając piłowanie wykonujemy naj­
pierw kilka krótkich ruchów piłą, aby brzesz­
czot zagłębił się w wyznaczonym miejscu
w m ateriał. Dopiero wtedy płynnymi ruchami
lekko dociskając piłę do m ateriału przy ruchu
od siebie i cofając ją bez wywierania nacisku,
możemy rozpocząć właściwe piłowanie. Piłu­
jemy dokładnie wzdłuż uprzednio narysowa­
nej linii przedstawiającej zarys przedmiotu,
po jej zewnętrznej stronie. Podczas pracy re­
gularnie zmiatamy z deski gromadzące się
trociny, aby wspomniana linia była widoczna
przez cały czas piłowania. Nie jest jednak
łatw o przepiłować deskę lub listwę tak, jak
byśmy chcieli zachowując dokładnie kąt pros­
ty między poszczególnymi jej krawędziami.
Jeszcze trudniejsze jest piłowanie pod okre­
ślonym kątem, różnym od prostego. Bardzo
pomocny podczas wykonywania obu tych
czynności może być prosty przyrząd noszący
nazwę skrzynki uciosowej. Możemy ją wyko­
nać we własnym zakresie (rys. 8). W tym celu
należy poszukać trzech kawałków twardej de­
ski, np. bukowej ; jedna z nich będzie stanow i­
ła dno skrzyni, a dwie pozostałe jej boki. Dno
skrzynki uciosowej nie powinno być zbyt w ą­
skie, może mieć np. 60-120 mm. Do dna przy­
mocujemy pod kątem prostym boki skrzynki.
Skleimy je klejem do drewna, a połączenie
dodatkowo wzmocnimy wkrętami.
Teraz należy wykonać szczeliny w skrzynce
uciosowej. Jedna z nich powinna być prosto­
liwi precyzyjne przerzynanie lub odcinanie
niedużych kawałków drewna pod kątem 90°.
Często zachodzi potrzeba ucięcia końca lis­
twy pod kątem 45°. Aby zrobić to dokładnie
musimy wykonać w skrzynce uciosowej szcze­
linę, która byłaby nachylona w stosunku do
brzegów skrzynki właśnie pod kątem 45°.
Szczeliny powinny być o ułamek milimetra
szersze niż wielkość rozwarcia zębów naszej
piły. Możemy je jednak wykonać piłą, którą
potem będiziemy przerzynali elementy
w skrzynce uciosowej.
Szczeliny zrobimy tylko do powierzchni
dna. Jeżeli więc będziemy chcieli przeciąć
kawałek deski, na dno skrzynki musimy^wło-
żyć podkładkę w postaci kawałka sklejki lub
cienkiej deseczki, o którą oprze się przerzyna­
ny element. Dzięki temu, po odpiłowaniu po­
trzebnego kaw ałka drewna zęby piły zagłębią
się w podkładkę a nie w dno skrzynki.
Kolejnym etapem obróbki wykonywanych
elementów jest struganie. Ma ono na celu
wygładzenie powierzchni i nadanie elemento­
wi ostatecznych wymiarów. Istnieje wiele ro­
dzajów strugów, począwszy od prostych, naj­
częściej drewnianych lub metalowych, aż po
skomplikowane strugi profilowe. W naszej
praktyce będziemy się posługiwali strugiem
równiakiem, gdyż będzie on dla nas najbar­
dziej uniwersalny. W przypadku, gdy będzie­
my chcieli strugać wąskie powierzchnie, np.
różnego rodzaju wręgi i załamania, potrzebny
nam będzie specjalny strug. Oba narzędzia
pokazane są na fot. 3.
Zanim rozpoczniemy obróbkę powierzchni
za pomocą struga, musimy go, tak jak w przy­
padku piły, przygotować do pracy. Sprawdza­
my więc stan noża struga, czy jest on ostry czy
też nie. Jeżeli nóż okaże się tępy, musimy go
naostrzyć. Możemy to wykonać na płaskiej
osełce. Musimy tylko pamiętać o tym, aby
krawędź ostrza prostopadła była do bocznych
krawędzi noża oraz aby zachować odpowiedni
kąt ostrza (najczęściej wynosi on 25° - rys. 9).
Naostrzony nóż musimy teraz włożyć do kor­
pusu struga i wyregulować wystawanie jego
krawędzi ponad spodnią płaszczyznę struga.
Regulację noża przeprowadzimy podczas pró­
by strugania i ustawimy go tak, aby grubość
skrawanego wióra odpowiadała naszym po­
trzebom w konkretnym przypadku. Strug po­
winien dawać jak najcieńszy wiór. Wprawdzie
63
przedłuża to pracę, ale daje za to bardzo
gładką powierzchnię.
Zwiększenie wysunięcia noża uzyskujemy
przez lekkie uderzenie młotkiem w jego górny
koniec, cofanie natom iast przez uderzenie
młotkiem w odbój struga. Pamiętajmy o tym,
że zawsze wysunięcie noża, a zwłaszcza jego
cofanie powoduje zluźnienie klina mocujące­
go nóż. Dlatego po każdej regulacji wysunię­
cia noża trzeba unieruchomić go przez pobicie
młotkiem klina'. Po tych wszystkich zabiegach
strug jest odpowiednio przygotowany i może­
my rozpocząć pracę.
Jeżeli chodzi o długie i duże płaszczyzny, to
najlepiej strugać je przed rozcięciem obrabia­
nej płyty na poszczególne elementy. Duża po­
wierzchnia i długość umożliwiają stosunkowo
łatwe zamocowanie deski (unieruchomienie
jej) a co za tym idzie - dokładną obróbkę
struganiem. Zanim jednak rozpoczniemy
struganie musimy określić kierunek przebie­
gu włókien w drewnie na podstawie układu
słojów. Deskę strugamy zawsze z biegiem włó­
kiem, a nigdy ,,pod włos”. Jeżeli trudno jest
ustalić kierunek przebiegu włókien to można
to zrobić przez delikatną próbę strugania,
w którą stronę strug nie wyrywa drewna
z podłoża. Wiór wychodzący ze struga powi­
nien być cienki i gładki. Znakiem właściwej
pracy struga jest' charakterystyczny syczący
dźwięk wydawany przy struganiu.
Jeżeli strugamy stare deski, musimy zwró­
cić uwagę czy nie m ają one wbitych gwoździ
lub innych elementów, które mogłyby uszko­
dzić nóż lub powierzchnię struga. Przed roz­
poczęciem obróbki wszelkie metalowe ele­
menty należy ? deski usunąć.
Deska przy struganiu musi być umocowana
tak, aby nóż struga mógł przesuwać się swo­
bodnie od jednego jej końca do drugiego. N aj­
lepsze do tego są imaki stolarskie. W praktyce
zmuszeni będziemy jednak stosować zastęp­
czy sposób mocowania drewna, a więc naj­
częściej przy użyciu ścisków stolarskich bądź
na klin (rys. 10).
Zasadę pracy strugiem pokazuje rys. 11.
W pierwszym etapie przesuwając po m ateriale
dociskamy strug tylko w jego przedniej części
do podłoża. Następnie nacisk staje się równo­
mierny na całej długości narzędzia. W końco­
wej fazie nacisk wywieramy tylko na tylną
część struga (rys. 11 a, b, c). Rys. l i d pokazuje
w jaki sposób cofamy strug do pierwotnego
położenia. Odchylamy go nieco w prawo tak,
64
aby stykał się z m ateriałem jedynie boczną
krawędzią. Należy zwrócić uwagę, aby nie
wywierać nacisku na przednią część struga
w momencie, gdy zbliżamy się do końcowej
krawędzi obrabianej przez nas płaszczyzny,
wtedy bowiem deska stanie się w tym miejscu
cieńsza i nie uzyskamy równej płaszczyzny.
Przy struganiu wąskich płaszczyzn kierunek
obróbki powinien być zgodny z kierunkiem
przebiegu włókien drewna. Jedynie przy ob­
rabianiu dużych płaszczyzn strug prowadzi­
my pod pewnym kątem do przebiegu słojów.
Efekt pracy możemy ocenić w prosty, wizu­
alny sposób, przykładając wzorcową listwę do
obrabianej powierzchni ( r y s . 12).
O ile struganie płaszczyzn nie sprawia spe­
cjalnych trudności, o tyle struganie czół desek
nie jest już takie proste. Strugając tę część
deski bardzo łatwo można odłupać fragmenty
drewna znajdujące się przy krawędzi. Dlatego
też w tym wypadku musimy zachować szcze­
gólną ostrożność. Struganie wykonujemy
w ten sposób, że do połowy szerokości deski
strug prowadzimy w jednym kierunku, a na­
stępnie struganie zaczynamy od przeciwległej
krawędzi również w kierunku do środka.
Innym zabezpieczeniem przed wyłapaniem
deski jest podłożenie drewnianego klocka tak,
by jego powierzchnia leżała w jednej płasz­
czyźnie z czołem deski (rys. 13). Jest to naj­
pewniejsze zabezpieczenie przed wyłupaniem
drewna. Przy tego typu obróbce strug należy
prowadzić nie wzdłuż czoła deski, lecz pod
pewnym kątem do jej krawędzi. Rys, 14 poka­
zuje jeszcze inny sposób obróbki czoła deski.
Na rys. 14 b pokazano w jaki sposób zachować
prostopadłość czoła do krawędzi deski, nato­
miast rys. 14 c pokazuje w jaki sposób można
strugać deskę, której czoło ucięte zostało pod
pewnym kątem. W obu tych przypadkach nie
mocujemy obrabianej deski, opieramy ją tylko
0 listwę, która jednocześnie zabezpiecza nam
obrobiony element przed wyłupaniem z niego
drewna podczas strugania, (rys. 14a).
Obrabiając jakikolwiek element najpierw
musimy ustalić sobie dwie powierzchnie od­
niesienia, które będą stanowiły podstawę do
wykonania trasowania elementów na desce
1 do których będziemy odnosili wszystkie
wymiary.
Piotr Kreyser
*
Rysunki wykonano na podstawie książki Janusza Prożmo pt. ..Te­
chnologia i materiałoznawstwo dla stolarzy” -c z . 1 .

GAZOW A L U T O W N IC A
Wykonując różnorodne prace blacharskie
często trzeba korzystać z łączenia blach za
pomocą lutow ania lutam i cynowymi. Używa
się do tego celu lutownic, ogrzewanych okre­
sowo albo w sposób ciągły, tzn. elektrycznych,
benzynowych i gazowych.
Oczywiście dużo wygodniejsze jest używa­
nie lutownic ciągle podgrzewanych, które
um ożliwiają korzystniejsze podgrzewanie lu­
towanych elementów i nie stw arzają dodatko­
wych komplikacji związanych z podgrzewa­
niem grotów.
Do prac wykonywanych w miejscach, gdzie
nie ma dostępu do źródła energii elektrycznej,
np. na działce, można z powodzeniem wyko­
rzystać lutownice na gaz płynny z butli.
W nr 8/79 „MT” opisany został palnik na
płynny gaz oraz jego właściwości. Obecnie
proponujemy wykonanie lutownicy gazowej,
której konstrukcja zbliżona jest do konstruk­
cji tego palnika. Po dokładnym przyjrzeniu się
ilustracjom Czytelnik z łatwością zauważy
duże podobieństwo opisanego wcześniej pal­
nika z lutownicą, przedstawioną na rys. W lu­
townicy występują wszystkie elementy palni­
ka a dochodzą zaledwie cztery nowe części
omówione w tabelce.
Zespoły A, B i C (rys.) wykonamy zgodnie
z opisem zamieszczonym w „MT” 8/79. Nato­
m iast części do lutownicy (nie wchodzące
w skład palnika), zrobimy rozpoczynając p ra­
cę od łącznika (1), który może być np. z mosią­
dzu lub ze stali.
W kostce przygotowanego m ateriału zrobi­
my dwa otwory : jeden okrągły ( 0 8 mm) oraz
drugi - sześciokątny (8 mm).
W jaki sposób wykonać w domowych wa­
runkach sześciokątny otwór? Nie chcemy
ukrywać, że jest to trudne zadanie, ale można
postąpić w następujący sposób: w kostce
wiercimy otwór 0 7,8 mm a kawałek pręta
sześciokątnego obtaczamy na długości około
30 mm na średnicę około 7,7-7,8 mm. Obto­
czenie prę ^ sześciokątnego stanowi dokładne
prowadzenie w otworze i umożliwia wyzna­
czenie w łączniku zarysu sześciokąta. Teraz
rozpoczniemy wypiłowywanie sześciokąta,
65
w trakcie piłowania często kontrolując po­
prawność piłowania za pomocą pręta służące­
go do wyznaczenia zarysu otworu. Po wyko­
naniu obydwu otworów w łączniku wiercimy
dodatkowo i gwintujemy otwór, w którym
będzie tkwił wkręt kontrujący. Tak wykonany
łącznik nasuwamy na rurkę zaworu i lutujemy
razem obydwa elementy lutem twardym, wy­
ginając jednocześnie (na gorąco) rurkę w spo­
sób pokazany na rysunku. Po ostygnięciu od­
cinamy część rurki i przylutowujemy łącznik
(9) - „MT” 8/79. Długość rurki od zaworu do
dyszy po wygięciu wynosi około 100 mm.
Grot lutownicy zrobimy z miedzianego prę­
ta, dostosowując jego wymiary do potrzeb.
Pręt o przekroju sześciokątnym trwale po­
łączony jest z grotem.
Wszystkie ostre krawędzie łącznika, pręta
i grota muszą być zaokrąglone.
Prostota demontażu lutownicy umożliwia
stosowanie grotów o różnych kształtach i wy­
m iarach oraz szybką ich wymianę.
W czasie lutowania należy odpowiednio
ustawić wielkość płomienia i odległość grota
od palnika przesuwając pręt w łączniku.

Stefan Zbudniewek

Ettmtnty lutownicy

Lp. Nazwa Materiał szt

1 Łącznik mosiądz lub stal 12 * 25 x 35 mm 1

2 Śruba M5 mosiądz, sial lub aluminium 1

3 Prąt pręt stalowy 8 mm 1

4 Grot miedz 1 ;
 U N I W E R S A L N Y P R Z Y R Z Ą D DO F R E Z O W A N I A D R E W N A

Od czasu do czasu publikujemy w „Młodym

T echniku” opisy różnych ciekawych przyrzą­
dów i narzędzi przeznaczonych dla m ajster­
kowiczów. Narzędzia te wprawdzie nie za­
wsze są dostępne dla naszych Czytelników,
tym niemniej w arto chyba wiedzieć co cieka­
wego wymyślono w tej dziedzinie na świecie.
Ponadto mamy zawsze nadzieję, że może nie­
które z tych opisów staną się dla Czytelników
impulsem do opracowania własnych konstru­
kcji. Dlatego też uważamy kontynuowanie
takich opisów za pożyteczne.
Dzisiaj przedstawiamy uniwersalny przy­
rząd do wykonywania prac frezerskich
w drewnie, produkowany przez niemiecką fir­
mę WOLFCRAFT a noszący nazwę „Super-
frase”. Do napędu tego przyrządu można użyć Frezowanie rowków wzdłuż krawędzi deski, przyrząd wraz
dowolnej elektrycznej w iertarki i to właśnie z napędzającą go wiertarką prowadzony jest oburącz w po­
stanowi m.in. uniwersalność narzędzia. Wielu ziomym położeniu
producentów wytwarza na świecie bardzo in­
teresujące narzędzia do obróbki drewna, sta­ Położenie freza w przyrządzie przystosowanym do frezowa­
nia rowków wzdłuż krawędzi deski. Widać dwie płaszczyzny
nowiące przystawki do elektrycznych w ierta­ obudowy przyrządu służące do prowadzenia go wzdłuż
rek. Niestety najczęściej przystosowane są one obrabianego materiału
do użycia z jednym określonym typem w ier­
tarki, będącej zazwyczaj produktem tej samej
firmy. Przykładem tego może być produkowa­
na u nas w iertarka licencyjna „CELMA” i
przeznaczone do niej dodatkowe wyposażenie.
Zmusza to oczywiście nabywcę do kupienia
nie tylko samego przyrządu lecz także pasują­
cej do niego w iertarki. Jeżeli zaś ma on już
inną w iertarkę, pozostanie ona bezużyteczna
w tym zakresie. Tak więc bez koniecznej po­
trzeby w zrastają koszty nabycia potrzebnego
urządzenia.
Dużo rozsądniej natom iast postępują ci
producenci, którzy opracowują przyrządy da­
jące się użyć w przełączeniu z dowolną wier­
tarką. Stawia to nabywcę w korzystniejszej
sytuacji, umożliwia bowiem wykorzystanie
posiadanej już przez niego w iertarki. Do tego
rodzaju konstrukcji należy opisywane tu na­
rzędzie „Superfrase”.
Jest to przystawka wyposażona we własne
wrzeciono odpowiednio ułożyskowane. Wrze­
ciono to można przestawiać zarówno wzdłuż
jego osi geometrycznej jak też poprzecznie. Na
jednym końcu wrzeciona można mocować fre­
zy do drewna o różnych profilach. Drugi ko-

Położeni© pionowe przyrządu przy frezowaniu rowków
w desce frezem palcowym. Jedną z płaszczyzn prowadzą­
cych jest powierzchnia deski, drugą stanowi listwa przymo­
cowana do deski. Listwa ta wyznacza przebieg frezowane­
go rowka
Przyrząd przymocowany do stołu warsztatowego. Frezowa­
nie rowka w krawędzi deski przy ręcznym przesuwaniu
drewna w stosunku do przyrządu. Na fot. widać plastykową
ochronną osłonę, która opadając pod własnym ciężarem (w
przypadku usunięcia obrabianej deski) osłania frez i chroni
w ten sposób rękę obsługującego przed zetknięciem się
nieć wrzeciona zaciska się w uchwycie w ier­
tarki, która nadaje mu potrzebny ruch obroto­
wy. Szybka wymiana frezów oraz możliwość
przestaw iania wrzeciona przyrządu umożli­
wiają wykonywanie dosyć szerokiego asorty­
m entu prac frezerskich. Przy tym korpus
przyrządu przez przykręcanie do niego dodat­
kowych elementów daje się przystosować do
pracy w różnych położeniach. Własne i nieza­
leżne od(w iertarki ułożyskowanie wrzeciona
przyrządu, powoduje, że w iertarka nie musi
być sztywno mocowana do korpusu narzędzia.
68
Połączona jest ona jedynie swoim uchwytem
z napędzanym końcem wrzeciona. Przy tego
rodzaju pracach, w których przyrząd musi być
przesuwany wzdłuż obrabianej deski, wier­
tarka przytrzymywana jest ręką przez obsłu­
gującego urządzenie, druga ręka prowadzi
korpus przyrządu. Natomiast przy pracach,
przy których przyrząd przymocowany jest do
stołu a przesuwany jest obrabiany przedmiot,
w iertarka swobodnie zwisa pod przyrządem.
Opisywanym urządzeniem wykonywać
można następujące prace, które mieszczą się
w czterech grupach:
1. Frezowanie frezem tarczowym rowków
w deskach, przy tym cały przyrząd wraz
z w iertarką przesuwany jest poziomo
wzdłuż krawędzi deski zamocowanej dp
stołu warsztatowego. Można w ten sposób
wykonywać np. rowki do suwaków czyli
przesuwanych drzwi szafek itp
Frezowanie w deskach rowków przy uży­
ciu freza palcowego. Tutaj przyrząd i wier­
tarka ustawione są pionowo w stosunku do
powierzchni deski. Prowadzenie przyrzą­
du odbywa się wzdłuż przymocowanej do
deski linii, którą stanowić może dowolna,
gładka listwa. W ten sposób można frezo­
wać rowki, które przebiegają pod dowol­
nym kątem w stosunku do krawędzi deski.
Takie użycie przyrządu oprócz wymiany
freza wymaga również zdemontowania
fragmentu korpusu samego przyrządu,
jednakże w tym celu wystarczy odkręcić
jedną śrubę.
3. Po umocowaniu przyrządu do stołu warsz­
tatowego, co uczynić można przez wpra-
Położenie freza do frezowania rowków w przyrządzie umo­
cowanym do stołu warsztatowego
 DREWNIANY STOLIK

Wprawdzie trudno w to uwierzyć, ale poka­

zany na fotografii stolik z fornirowanej płyty
stolarskiej wykonuje się w ciągu jednego dnia.
Stolik składa się zasadniczo z 4 drewnianych
części, przy czym 2 środkowe elementy mają
wycięcia w celu wzajemnego spasowania. Wy­
cięcia te robi się ostrą piłą i płaskim dłutem
według zamieszczonego rysunku. Górną i do­
lną płytę o wymiarach 700 x 700 mm lekko
zaokrąglamy na rogach za pomocą piły. Wszy­
Przyrząd umocowany do stołu i przystosowany do frezowa­ stkie krawędzie obrabianych elementów nale­
nia profilu krawędzi deski o bardziej skomplikowanym ży przetrzeć szklistym papierem.
kształcie. Plastykowa okrągła osłonka chroni przed wyrzu­ Krawędzie dużych płyt i 4 krawędzie środ­
caniem wiórów ku górze
kowych elementów pokrywamy paskami for­
niru. W tym celu smarujemy paski oraz kra­
wędzie stolika klejem, np, Wikolem i czekamy
□ □ □ [□ □ a aż warstwa kleju przeschnie na tyle, żeby nie
kleiła się do ręki. Dociskamy następnie paski
(koloru naturalnego drewna) do płyty stolar­
skiej posługując się trzonkiem młotka. Od
wielkości docisku zależy, czy paski będą do­
Przykładowe zestawienie niektórych profili możliwych do
wykonania przy użyciu przyrządu frezującego ,,$uperfrase”
brze i trw ale przylegać do drewna. Tam, gdzie
paski zachodzą na siebie wykonujemy ukośne
nacięcie nożem tapicerskim i usuwamy zbęd­
wienie w krawędź deski stołu dwóch spe­
ny materiał. Następnie usuwamy za pomocą
cjalnych śrub, można frezować rowki i róż­
noża tapicerskiego wystające w górę i w dół
ne profile, przesuwając obrabiany m ateriał
zbędne fragmenty pasków forniru i całość
w stosunku do samego przyrządu. Przy tym
wygładzamy ściernym papierem owiniętym
przystawkę można w każdej chwili oddzie­
lić od stołu przez zluznienie dwóch śrub
mocujących. W tym położeniu wykonywać
można na krawędzi desek i listew rowki,
wpusty, wypusty a także nadaw ać im różne
fantazyjne lub proste profile. Można np.
w ten sposób wykonywać listewki na ramy
do obrazów.
4. Przez zdjęcie fragm entu obudowy w przy­
rządzie przymocowanym do deski stołu
w arsztatowego, uzyskuj emy możliwość
frezowania profilowego lub też frezowania
rowków w krawędziach desek, które nie
stanowią linii prostej, lecz mają jakiś b a r­
dziej skomplikowany kształt. W ten sposób
obrabiać można np. fantazyjne elementy
m ebli.

Opisane narzędzie jest więc dosyć uniwer­

salne w stosunku do potrzeb stolarza-am ato-
ra. W arto byłoby pomyśleć o tym, aby podob­
na konstrukcja znalazła się i na naszym rynku.
Inż. Ryszard Kreyser

69

Pasowanie pionowej konstrukcji nośnej stolika. Łączone
krawądzie należy pokryć klejem do drewna i po spasowaniu
docisnąć jef aż do czasu całkowitego wyschnięcia kleju
W miejscach, gdzie paski forniru zachodzą na siebie, wyko­
nujemy ukośne nacięcie bardzo ostrym nożem tapicerskim
i usuwamy zbędny materiał
na drewnianym klocku. Po przykręceniu
kołek typu meblowego stolik jest praw ie goti
wy. Wystarczy teraz tylko całość pokryć be;
barwnym lakierem lub po prostu wypastowi
woskiem.
Wg „Selbst ist der Mani
opr. Bogusław Kitzman
70
STABILIZATOR TEMPERATURY
W MAŁYM POMIESZCZENIU
ZAMKNIĘTYM
Podstawowym elementem stabilizatora
tem peratury w małym pomieszczeniu za­
mkniętym, np. w termostacie, w inkubatorze
itp. jest automatyczny regulator tem peratury
działający z dokładnością ± 0,2°C (rys. 1).
Głównymi członami urządzenia są przerzut-
nik (tranzystory T2 i T3) oraz czujnik tempe­
ratury w postaci tranzystora T l (GF 503).
Prąd kolektora tranzystora T l jest ustawiony
rezystorami i R2 tak, aby urządzenie utrzy­
mywało tem peraturę t<, = 38°C (311 K) w po­
mieszczeniu.
Przy wzroście tem peratury o At w pomiesz­
czeniu, wzrasta prąd z wartości IcB„>do wartoś-
ciIeB«+Atco powoduje wzrost prądu kolektora
z wartości Ic+plca,, do wartości Ic+PIcBt»ł4t
' i wzrost napięcia na kolektorze T l (R3). Tran­
zystor T2 początkowo zamknięty otwiera się
a tranzystor T3 zamyka się i wyłącza grzejnik
o mocy 50 W. Natom iast przy'spadku tempe­
ratury napięcie na rezystorze R3 maleje i przy
wartości niższej od 38°C tranzystor T2 zamyka
się a tranzystor T3 otwiera i załącza grzejnik.
Stosowany przekaźnik P w urządzeniu ma
moc załączania 50 W, przy napięciu 10 V.
Stałe napięcie zasilające regulator tempe­
ratury wynosi 12 V, które uzyskuje się z pros­
townika zasilanego z sieci prądu zmiennego
na 220 V (50 Hz). Zasilacz stabilizowany jest
diodą Zenera (Dz) na napięcie 12 V. Przyrząd
pobiera prąd około 150 mA.
Elementy regulatora tem peratury zmonto­
wane są ńa płytce drukowanej (rys. 2). Czujnik
tem peratury w postaci tranzystora GF 503 ma
radiator i umieszczony jest wewnątrz kontro­
lowanego pomieszczenia. Podobnie grzejnik
umieszczony jest w pomieszczeniu, np.
w skrzynce o wymiarach 500 X 500 x 300 mm
wykonanej z pianoplastyku (rys. 3).
Montując grzejnik należy pamiętać o odpo­
wiednim izolowaniu przewodów doprowa­
dzających prąd zmienny 220 V.
Na podstawie „Amaterske radio”
opr. inż. Edward Wągrodzki
I - \

KY 705

rys.1

rys. 2

X
71
 Dwa lata temu przewidywano, że Fiat
Panda wejdzie w naszym kraju do seryj­
nej produkcji, Miał być on wytwarzany
w zwolnionych halach labrycznych, po
zaprzestaniu produkcji sądziwej Syre­
ny. Z planów nic nie wyszło, Panda
pozostała we Włoszech. Wytwarzana
jest w dwóch zakładach Fiata - w me­
diolańskim Desio i w sycylijskim Termi-
ni Imperesse (Palermo) a także monto­
wana jest w Hiszpanii przez firmą SEAT.
Panda to imię tybetańskiego nie­
dźwiadka. Samochód ma taką „nie-
dźwiedziowatą" sylwetką choć rysował
ją doskonały stylista włoski Giorgjo
Giugiaro, tzn. ten, który projektował
nadwozia m.in. przednionapądowych
Volkswagenów oraz nadwozia Alfa Ro­
meo: Alfasud i Alfetta.
Rzut oka do wnętrza samochodu wy-
jaśnia intencję założeń konstrukcyj­
nych. Panda opracowana została jako
samochód uniwersalny a przy tym bar­
dzo prosty. Był już gotowy wzorzec ta­
72
kiej konstrukcji spełniający doskonale ga wersja silnika pochodzi z Fiata 127.
swoje zadanie - francuski Citroen 2 CV 0 ile silnik Fiata 127 wykorzystano do
i Dyane. Proste, hamakowej konstrukcji Pandy nie dokonując w nim żadnych
siedzenia, tanie poszycia wewnętrzne zmian, to przeniesienie do tego samo­
boków nadwozia, tylne drzwi ułatwiają­ chodu silnika Fiata 126 wymagało
ce wkładanie dużych bagaży i wysokie wprowadzenia sporych zmian kon­
nadwozie. To wszystko już było 30 lat strukcyjnych. Umieszczony z tyłu silnik
temu u Citroena. Panda natomiast wy­ Fiata 126 obrócono o 180° i przeniesio­
twarzana jest od grudńia 1979 roku i jest no go do przodu nadwozia Pandy. Mu­
jednym z bardziej oryginalnych samo­ siał ulec zmianie cały blok przeniesienia
chodów Fiata. napędu, celem przystosowania go do
Po zaprzestaniu produkcji modelu napędzania przednich kół Ważną zmia­
126, Panda otrzymała silnik od tego ną jest wyposażenie silnika w dobrze
samochodu. Wyjaśnia się więc dlacze­ dobrany, dwuprzelotowy gaźnik. W po­
go Fiat wprowadził do swojej 126-tki łączeniu ze zmienionym kształtem ko­
silnik o zwiększonej pojemności: z 600 mory spalania (inna jest głowica niż
do 650 cm . Miał bowiem na uwadze w 126) umożliwiającej podniesienie sto­
wykorzystanie „większego" silnika do pnia sprężania, oraz ze zmianą konstru­
nowego samochodu. W naszej śląskiej kcji dmuchawy chłodzenia powietrzem,
fabryce uczyniono podobnie tylko dla­ zmodyfikowany silnik 126 osiąga moc
tego, że z Polski eksportowano silniki 22 kW (30 KM) przy zachowaniu umiar­
do Fiata! kowanego zużycia paliwa.
3
Silnik 650 cm jest jedną z dwóch
wersji źródła napędowego Pandy. Dru­ Zależnie od zastosowanego silnika,
Panda nosi oznaczenie 30 lub 45, infor­
mujące o liczbie koni mechanicznych
ukrytych pod przednimi blachami nad­
wozia.
Obie wersje pojazdu Panda 30 i 45,
mają ten sam układ elementów podwo­
zia. Przednie koła zawieszone są przy
użyciu kolumn Mc Pherson, natomiast
tylne na dwóch, dwu piórowych reso­
rach podłużnych. Zawieszenie dobrze
wybiera nierówności drogi. Ugięcie za­
wieszenia przedniego wynosi od -75 do
+70 mm a zawieszenie tylnego od -66
do +100 mm, Z prawej strony pojazdu,
w bezpiecznym miejscu, tuż przed tylną
osią. zamocowany jest płaski zbiornik
paliwa o pojemności 35 drn .
Układ hamulcowy Pandy jest bardzo
Skuteczny w działaniu, adaptowany
z Fiata Ritmo - samochodu o większej
masie własnej niż masa Pandy Dwuob-
wodowa pompa hamulcowa jest tak
skonstruowana, że z dwóch pracują­
cych w niej tłoczków, tłoczek znajdują­
cy się bliżej pedału, a więc uruchamiany
jako pierwszy połączony jest z mecha­
nizmami hamulcowymi tylnych kół. Jest
to rozwiązanie odwrotne niż w innych
samochodach. Konstruktorzy Pandy po
dokładnym przebadaniu układu hamul­
cowego stwierdzili, że uruchamiane
o ułamek sekundy wcześniej hamulce
tylnych kół przyczyniają się do zmniej­
szenia wystąpienia ryzyka blokowania
przednich kół. Niebezpieczeństwo takie
występuję w pierwszej fazie procesu
rv
hamowania ze względu na większą sku­
teczność i większą siłę hamowania kół
przednich niż tylnych. Dalsze korzyści
rozwiązania Pandy to mniejsze obcią­
żenie dynamiczne nakładek hamulco­
wych przednich kół czyli zwiększona
żywotność nakładek o około 10 %.
W przedniej części nadwozia, po le­
wej stronie silnika, umieszczono koło
zapasowe a z prawej strony, tuż przy
ścianie oddzielającej pomieszczenie
pasażerskie, akumulator. Na uwagę za­
sługuje takie umieszczenie koła zapa­
sowego, że nie jest utrudniony dostęp
do silnika przy wykonywaniu czynności
obsługowych. Po prawej stronie w ko­
leżne są od zastosowanego silnika. Mo­
morze silnika znalazłło się jeszcze miej­ z szybą przednią, jedna jest tylko wycie­
raczka szyby przedniej, zamontowana del 45 rozpędza się do prędkości 100
sce na podnośnik kół i na narzędzia
centralnie. Górne zawiasy bocznych km/h w ciągu 19,1 s, a model 30 -
kierowcy.
drzwi umieszczono na zewnątrz nad­ w ciągu 36,0 s. Niskie zużycie paliwa,
Odróżnić zewnętrznie Pandę 30 od 45 wozia osłaniając je plastykową nakład­ szczególnie samochodu z „mniejszym”
można nie tytko po odczytaniu ozna­ ką. Bardzo uproszczone są klamki silnikiem, to także rezultat dobrze opra­
czenia umieszczonego na tylnych drzwi, których praktycznie nie ma, gdyż cowanego nadwozia pod względem ae­
drzwiach, ale również po umieszczeniu zastępuje je wgłębienie w nadwoziu - rodynamicznym - współczynnik
szczelin wlotu powietrza chłodzącego - w miejscu tradycyjnej klamki jest tylko Cx=0.41. Jest to dobry wynik jeśli po­
szczeliny te znajdują się pomiędzy kwadratowe gniazdo zamka na kluczyk. równać go ze współczynnikiem
prostokątnymi przednimi reflektorami. Siedzenia mają bardzo uproszczoną Cx=0,47 nadwozia Fiata 126, lub
Panda 30 ma szczeliny wlotu powie­ konstrukcję - na rurowy szkielet nacią­ Cx=0.45 nadwozia Fiata 127. Wadą
trza umieszczone po prawej stronie gnięte są maty tapicerskie. Przednie, kształtu nadwozia Pandy jest silne bru­
a Panda 45 po lewej stronie pojazdu. indywidualne fotele mają taki sam dzenie tylnej szyby, dlatego seryjnie
Panda jest wysokim samochodem, szkielet jak rozkładane fotele naszego montowana jest wycieraczka tylnej
wyższym od Fiata 126 o 11 cm. Znaczna Polskiego Fiata 126. szyby.
wysokość pojazdu wynika z chęci uzy­ Własności trakcyjne Fiata Pandy za­ Zdzisław Podbiełski
skania dużej przestrzeni użytecznej,
szczególnie w tylnej części nadwozia.
Samochód ma dwupoziomową podło­
gę, różnica poziomów podłogi jest du­
ża. wynosi około 25 cm. Wyższy poziom Dane techniczne samochodu Panda 30 (45)
podłogi jest właśnie z tyłu, tam moco­
Nadwozie samonośne 4—5 miejscowe, 3-drzwiowe
wane jest tylne siedzenie, które można
- Silnik 4-suw. 2-cyl, chłodzony powietrzem (4 cyl. chłodzony cieczą)
składać lub wyjąć z samochodu. Uzy­
umieszczony wzdłużnie (poprzecznie) z przodu, napędza przednie koła
skuje się wówczas przestrzeń bagażo­
Średnica c^l- x skok tłoka (poj. skokowa - 77 x 70 mm) 652 cm (65 x 68
wą wynoszącą aż 1088 dm . Wkładanie
bagażu odbywa się po uniesieniu do mm) 903 cm _ ,
Moc maks 22 kW czyli 30 KM-DIN przy 5500 obr./mm. (33 kW czyli 45
góry dużych, tylnych drzwi, które pod­
trzymywane są w pozycji otwartej przez KM-DIN przy 5600 obr./min.)
dwie podpory teleskopowe. Dolna kra­ - Stopień sprężania 8:1 (9:1)
- Skrzynka przekładniowa 4-biegowa, 2, 3 i 4 bieg synchronizowane (całk.
wędź tylnych drzwi dochodzi aż do zde­
synchronizowana)
rzaka. Zawieszenie przednie: kolumny Mc Pherson z dolnymi wahaczami po­
Szerokie zderzaki samochodu wyko­ przecznymi, drążki reakcyjne
nane ze sztucznego tworzywa wraz Zawieszenie tylne: sztywna oś, wzdłużne resory piórowe, amortyzatory
z szerokimi bocznymi osłonami, rów­ teleskopowe
nież plastykowymi, skutecznie chronią - Hamulce dwuobwodowe, przednie tarczowe, tylne bębnowe, regulator
nadwozie przed drobnymi uderzeniami. siły hamowania tylnych kół, ręczny hamulec działa na tylne koła
Boczne osłony powlekane są warstwą - Ogumienie o wymiarach 135SR13 lub 145/70SR 13
lakieru poliestrowego grubości 0,5 mm - Długość/szer./wys. pojazdu - 338/146/144,5 cm
Lakier poliestrowy jest odporny na zary­ - Rozstaw osi - 216 cm
sowania a także bardziej odporny od Masa własna pojazdu - 650 (680) kg
lakieru nitro na działanie soli. - Prędkość maksymalna - 115 (140) km/h
Konstrukcja Pandy jest uproszczona - Zużycie paliwa przy V - 90 km/h: 5,8 (6,1) 1/100 km
w celu obniżenia ceny samochodu. Pła­
skie są więc wszystkie szyby, włącznie

73
 <v osi optycznej ale umieszczona jest i niska jakość obiektywu powiększalni­
zbyt blisko kondensora. Dawana przez ka, zabrudzenie obiektywu, przypad­
nią plama świetlna jest zbyt mała i nie kowe rozregulowanie nastawionej os­
wystarcza na równomierne pokrycie trości, wypaczenie się pod wpływem
rałej powierzchni negatywu lecz pla­ ciepła negatywu umieszczonego w bez-
my świetlne o różnej intensywności, szybkowej ramce powiększalnika.
ten stan rzeczy trzeba żarówkę odsunąć Fragmentaryczna nieostrość Części po­
od kondensora. większenia może być też spowodowana
Gdyby w powiększalniku zamiast pofałdowaniem lub wygięciem części
matowej żarówki użyć żarówki zwykłej papieru fotograficznego w maskowni­
^Błędy występujące o przezroczystej bańce, wówczas nie cy. Nieostrość jednego z boków powię­
przy wykonywaniu powiększeń uzyska się równomiernego oświetlenia kszenia wystąpić może również wtedy,
całej całej powierzchni negatywu lecz gdy oś optyczna powiększalnika nie bę­
W poprzednich odcinkach naszego plamy świetlne o różnej intensywności. dzie prostopadła do płaszczyzny mas­
działu pisaliśmy o sposobach wykony­ Na negatyw nie pada bowiem wówczas kownicy i papieru fotograficznego. Na­
wania powiększeń fotograficznych. równomiernie rozproszone światło, chylenie osi powoduje, że jeden bok pa­
W tym numerze natomiast zajmiemy się lecz tworzy się na nim nieostry obraz pieru znajduje się bliżej a przeciwległy
błędami, jakie najczęściej popełniamy rozżarzonego włókna żarówki. Gdy do dalej od obiektywu. Zdarza się także w
podczas prób uzyskania idealnego po­ powiększalnika założymy zwykłą ża­ niektórych modelach powiększalników
zytywu. Oczywiście nie będzie to wyli­ rówkę mleczną (oświetleniową) z napi­ odchylenie płaszczyzny ramki negaty­
czenie wszystkich możliwych błędów, sami fabrycznie wytrawionymi na wu od prawidłowego położenia w sto­
gdyż tych jest bardzo dużo. Skoncen­ szkle, wówczas napisy te odbiją się na sunku do osi optycznej obiektywu po­
trujemy się na tych, z którymi spotyka­ powiększeniu w postaci mniej lub bar­ większalnika.
my się często. dziej nieostrych plam. Dla uniknięcia Dla uniknięcia omówionych błędów
Nierównomierne naświetlenie po­ takich niepożądanych zjawisk należy należy przede wszystkim wstępnie
większenia: charakteryzuje się tym, że używać wyłącznie specjalnych mlecz­ skontrolować ostrość obrazu na nega­
np jedna strona powiększenia jest dużo nych żarówek do powiększalników, ja­ tywie, posługując się w tym celu odpo­
jaśniejsza od drugiej, a w skrajnym kie można nabyć jedynie w sklepach ze wiednio silną lupą. Nastawianie ostroś­
przypadku może być nawet zupełnie sprzętem fotograficznym. ci obrazu na płaszczyźnie maskownicy
biała i pozbawiona śladów obrazu. Przed wykonywaniem powiększeń ułatwi nam negatyw testowy, opisany
Dzieje się tak, mimo iż negatyw ogląda­ należy zawsze sprawdzić prawidłowość w jednym z poprzednich numerów
ny pod światło wykazuje równomierne ustawienia żarówki w powiększalniku. „MTn. Przede wszystkim jednak należy
krycie na całej swojej powierzchni. Mo­ W tym celu, przy użyciu jakiegokolwiek zadbać o to, aby sam obiektyw powię­
że też wystąpić sytuacja, w której śro­ negatywu nastawiamy obraz na ostro, kszalnika był odpowiedniej jakości
dek obrazu jest ciemniejszy a brzegi rzutując go na powierzchnię maskow­ i przez to zagwarantował powstanie
jaśniejsze lub odwrotnie. Zakładamy nicy. Następnie wyjmujemy negatyw dobrego i ostrego obrazu. Powiększeń
przy tym, że powiększalnik ma orygi­ i do powiększalnika zakładamy tylko z reguły nie wykonujemy przy pełnym
nalny kondensor, dostosowany do ogni­ prowadnicę negatywu tak, aby na ma­ otworze przysłony obiektywu lecz
skowej obiektywu. Przyczyną wystą­ skownicy uzyskać oświetlony prosto- przysłaniamy go do otworu 8 lub 11,
pienia opisanej nierównomiemości na kąt, ograniczony wymiarami ramki ne­ dopiero przy takich bowiem otworach
powierzchni obrazu jest niewłaściwe gatywowej. Teraz wizualnie kontrolu­ większość obiektywów rysuje z maksy­
ustawienie żarówki powiększalnika. jemy czy cała powierzchnia formatu malną ostrością.
W powiększalniku z reguły stosujemy negatywu oświetlona jest równomier­ Papier w maskownicy należy ukła­
żarówki mleczne, z wyjątkiem powię­ nie. Jeżeli tak nie jest, wówczas zmie­ dać starannie i dbać o to, aby był na
kszalników do barwnej fotografii zao­ niamy położenie żarówki aż do uzyska­ obrzeżach dobrze przyciśnięty.
patrzonych w głowicę filtracyjną, nia równomiernego oświetlenia. W powiększalnikach wyposażonych
w której źródłem światła jest specjalna Odwrócenie obrazu stronami: obja­ w bezszybkowe prowadnice negatywu
żarówka halogenowa o przezroczystej wia się na powiększeniu tym, że w obra­ istnieje niebezpieczeństwo powstania
bańce. Nie zajmując się głowicami fil­ zić zostały zamienione miejscami stro­ nieostrości obrazu przez wyginanie się
tracyjnymi trzeba stwierdzić, że mlecz­ na lewa i prawa. Najlepiej to zauważyć negatywu pod wpływem ciepła żarówki
na żarówka stosowana przez większość na dobrze znanym widoku lub też gdy oświetlającej. Przewidując to, można
fotoamatorów daje plamę świetlną zdjęcie pokazuje jakąś tablicę z napi­ zacząć nastawiać ostrość dopiero po
o jasności wyraźnie spadającej ku brze- sem. Przyczyną tego jest niewłaściwe upływie pewnego czasu, gdy negatyw
gom obrazu. Jeżeli żarówka taka usta­ założenie negatywu do powiększalnika. nieco nagrzeje się i wygnie pod wpły­
wiona jest dokładnie w osi optycznej Negatyw powinien być w powiększal­ wem ciepła. Należy też maksymalnie
kondensora i w jego ognisku, wówczas niku zawsze zwrócony stroną emulsyj­ skrócić czas wyłączenia żarówki przy
negatyw oświetlony jest przez promie­ ną w kierunku jego obiektywu i papieru zakładaniu papieru do maskownicy,
nie środkowe dające równomierną pla­ znajdującego się w maskownicy. aby negatyw nie zdążył ostygnąć i wró­
mę światła. W takim wypadku uzyska­ Nieostrość obrazu na powiększeniu: cić do położenia pierwotnego.
ne powiększenie nie będzie wykazywa­ może być spowodowana różnymi przy­
ło różnic naświetlenia w żadnym miej­ czynami. Może to być np. nieostrość Zawsze przed rozpoczęciem pracy
scu. Wystarczy jednak odchylić żarów­ samego negatywu niezauważalna go­ należy skontrolować prostopadłość osi
kę w bok od osi optycznej powiększal­ łym okiem, która przy wielokrotnym optycznej powiększalnika do płasz­
nika a zaraz wystąpi nierównomierne powiększeniu staje się widoczna. Dalej czyzny jego podstawy. Kontrolę tę wy­
oświetlenie. Jeżeli jaśniejsze są wszyst­ należy wymienić takie czynniki jak nie­ starczy przeprowadzić wizualnie spro­
kie cztery rogi powiększenia, oznacza dokładne nastawienie ostrości obiekty­ wadzając, np. do położenia równoległe­
to, że żarówka wprawdzie znajduje się wem powiększalnika, wady optyczne go prowadnice przesuwu obiektywu
i kolumnę powiększalnika.

74
 Czasem pozorne zmniejszenie ostroś­
ci występuje wskutek światła rozpro­ F O T O K O N K U R S
szonego, jakie dociera do papieru na
desce powiększalnika. Powoduje to
zmniejszenie kontrastu obrazu, lekkie
zatarcie konturów i działa na obserwa­ Redakcja „Młodego Technika'1 wraz ze Sztabem Akcji Letniej Głównej
tora tak, jakby był mniej ostry. Kwatery Związku Harcerstwa Polskiego, zaprasza wszystkich lubiących
Pierścienie Newtona: są to koncen­ fotografować do udziału w FOTOKONKURSIE pn.
tryczne, nieregularne pierścienie skła­
„ TECHNIKA NA WAKACJACH"
dające się z zamkniętych, na przemian
jaśniejszych i ciemniejszych linii. Bez­ Oczekujemy na zdjęcia (w formacie pocztówkowym) lub slajdy pokazują­
pośrednią przyczyną powstawania tego ce rozwiązania z zakresu pionierki obozowej, wykorzystania techniki na
zjawiska jest interferencja fal świetl­ biwaku campingu, zdobnictwa obozowego itp. Czekamy również na zdję­
nych, jaka występuje w bardzo cienkich cia (wraz z opisem) zabytków (starych kuźni, młynów i innych starych
warstwach powietrza. Otóż jeżeli po­ konstrukcji).
między powierzchnią negatywu założo­ Interesują nas rozwiązania powszechnie niespotykane, oryginalne.
nego do ramki powiększalnika wyposa­
żonej w szybki a powierzchnią szybki Najlepsze prace prezentowane będą na łamach „Młodego Technika i na
pozostanie bardzo cienka warstwa po­ wystawie zorganizowanej przez GK ZHP. Ich autorzy otrzymają nagrody.
wietrza. wówczas wystąpi w niej inter­ Zdjęcia należy nadsyłać na adres redakcji w nieprzekraczalnym terminie
ferencja fal świetlnych przechodzących
przez tę warstwę. Przy bezpośredniej do 30 września br.
obserwacji zjawisko to przybierze po­
stać współśrodkowych. nieregular­
nych, zamkniętych linii o tęczowych
barwach. Ponieważ papier fotograficz­ służy do tego, aby wyrównać i złagodzić
ny jest uczulony wyłącznie na promie­ przesunięcie w ciągu naświetlania gradację zbyt kontrastowego negaty­
niowanie niebieskie więc linie o takim trwającego kilka lub kilkanaście se­
wu. Papieru twardego i bardzo twarde­
zabarwieniu odwzorują się na nim kund musi pozostawić trwały ślad na go używamy wówczas, gdy zachodzi
ciemno, natomiast linie czerwone po­ obrazie w postaci podwójnych kontu­ konieczność uzyskania prawidłowego
zostaną jasne. Na wywołanym pozyty­ rów. Jedynym sposobem uniknięcia ta­ pozytywu ze zbyt miękkiego i pozba­
wie uzyskamy więc linie współ środko­ kiego błędu jest stabilne ustawienie po­ wionego kontrastów negatywu.
we na przemian jaśniejsze i ciemniej­ większalnika w taki sposób, aby nie
podlegał on najmniejszym nawet drga­ Okrągłe, jasne plamy na powiększe­
sze, które zepsują nam obraz.
niom. W czasie trwania naświetlania niach: są efektem tego, że podczas wy­
Aby to niepożądane zjawisko wystą­ nie należy niczego dotykać. Najlepiej woływania papierów na powierzchni
piło, warstewka powietrza musi mieć nie poruszać się w ogóle w tym momen­
emulsji osiadły banieczki powietrza nie
określoną grubość. Przy grubości cie. Wyłącznik lampy albo też zegar dopuszczając do tych miejsc wywoły­
mniejszej lub większej od krytycznej, sterujący czasem naświetlania powin­ wacza. Plamy w postaci miejsc słabiej
zjawisko nie wystąpi. Jeżeli więc nega­ ny być umieszczone na odpowiednio wywołanych spowodowane są nato­
tyw ściśle przylega do szybki prowad­ długim przewodzie, aby wszelkie ruchy miast zbyt małą ilością wywoływacza
nicy powiększalnika, albo ma odpo­ związane z włączaniem i wyłączaniem w wanience. Papier pod wpływem na­
wiednio duży luz. wówczas nasze obra­ światła nie przenosiły się na powię­ siąkania wywoływaczem zaczyna zwy­
zy będą wolne od pierścieni Newtona. kszalnik. kle wyginać się najpierw w stronę pod­
Przeznaczone do powiększeń negaty­ łoża, potem zaś w stronę emulsji. Może
wy nie powinny być zbyt przesuszone, Błędy doboru gradacji papieru foto­
to spowodować wynurzenie się części
aby nie przejawiały tendencji do wygi­ graficznego; przejawiają się tym, że papieru z wywoływacza a przez to słab­
przy wykonywaniu powiększeń z do­
nania i zwijania się. Można pomóc sobie sze wywołanie wynurzonych fragmen­
przy powiększaniu wkładając pomię­ brego negatywu o normalnej kontrasto- tów. Podobne plamy daje sklejenie się
dzy brzegi negatywu a górną szybkę (a wości uzyskujemy obrazy zbyt miękkie, papierów w wywoływaczu. Dla unik­
więc od strony podłoża) dwa wąskie mdłe i szare, lub też odwrotnie a więc nięcia tych niepożądanych zjawisk na­
paseczki papieru. To powinno zapew­ nazbyt kontrastowe i pozbawione leży w pierwszym rzędzie dbać o to, aby
nić odstawanie negatywu od szybki na szczegółów w światłach i cieniach. Je­ w wanience znajdowała się odpowied­
odległość większą od krytycznej i tym żeli mamy negatyw prawidłowo na­ nia ilość wywoływacza. Z tym wiąże się
samym nie dopuścić do powstania pier­ świetlony i dobrze wywołany tak, że także konieczność poruszania papiera­
możemy go określić jako normalny, wó­
ścieni Newtona.
wczas odchylenia w charakterze pozy­ mi podczas wywoływania. Z jednej
Podwójne kontury obrazu: zdarzają tywów, o których była wcześniej mowa, strony zapewni to dobry dopływ wywo­
się czasem niespodziewanie przy uży­ spowodowane są błędnym doborem ływacza do wszystkich miejsc, z drugiej
ciu niektórych powiększalników. Jeżeli gradacji papieru fotograficznego. zaś strony zapobiegnie tworzeniu się
negatyw był bez zarzutu, to przyczyną baniek powietrza pociągających za so­
powstania omawianego zjawiska jest Negatyw o normalnych kontrastach bą powstanie okrągłych plamek.
zazwyczaj poruszenie powiększalnika powiększamy z reguły na papierze nor­ Żółte plamy na powiększeniach: mo­
lub maskownicy podczas naświetlania malnym. Jeżeli użyjemy do tego celu gą być spowodowane zarówno złym
papieru. Wystarczy nawet bardzo lek­ papieru miękkiego, wówczas uzyskamy utrwaleniem pozytywów jak też i nad­
kie potrącenie powiększalnika, aby na­ obraz mdły i szary. I odwrotnie, na miernie długim czasem wywoływania,
stąpiło nieznaczne przesunięcie papie­ twardym papierze, a tym bardziej na
ru fotograficznego w stosunku do papierze bardzo twardym, obraz wyj­ Ryszard Kreyser
obiektywu rzutującego obraz. Takie dzie zbyt kontrastowy. Papier miękki

75
 *A s t r o n o m i a *
* dla wszystkich *
SPOTKANIA
Trochę historii
Saturn jest najdalszą z planet znanych nam
od niepamiętnych czasów: stosunkowo duża
jasność (zmieniająca się od - 0 ,4 , do +1,5 wiel­
kości gwiazdowej) umożliwia śledzenie jej
ruchów na tle gwiazd gołym okiem. Prawie do
końca X V ni wieku astronomowie prześw iad­
czeni byli, iż orbita Saturna stanowi granicę
naszego układu planetarnego. Z tym prze­
świadczeniem w 1610 r. Galileusz kierował na
S aturna zbudowaną przez siebie pierwszą lu­
netę, odkrywając dziwny, a zarazem piękny
twór, jakim są pierścienie otaczające tę plane­
tę (o odkryciu tym mogliśmy przeczytać w 3 nr
,,MT z 1980 r.). Również Huygens, odkrywca
Tytana - największego księżyca Saturna, jak
i Cassini, który odkrył 4 dalsze księżyce (Iape-
tus, Rhea, Dione i Tethys) i jako pierwszy
zauważył ciemną przerwę między pierścienia­
mi (zwaną obecnie przerwą Cassiniego), prze­
konani byli, że obserwują najdalszą planetę
Układu Słonecznego. Od pierwszego użycia
lunety do obserwacji astronomicznych trzeba
było czekać ponad 170 lat, aby pozbawić Sa­
turna tej, w pewnym sensie uprzywilejowanej
pozycji. Stało się to za sprawą Williama H ar-
schela, który w 1781 r. odkrył siódmą planetę
- Urana. Jednak ani to, ani późniejsze odkry­
cia dwóch dalszych planet, w 1846 r. Neptuna
i prawie 100 lat później, w 1930 r. - Plutona,
nie zmniejszyły zainteresowania Saturnem.
Jego wyraźnie spłaszczona tarcza (promień
biegunowy planety jest o ponad 10% mniejszy
niż równikowy) oraz wspaniałe pierścienie
nieustannie przyciągają uwagę obserwato­
rów, a to z kolei owocuje nowymi odkryciami.
Sam Harschel, odkrywca Urana, zauważył
w 1789 r. dwa nowe księżyce Saturna: Mimasa
i Enceladusa. W 1848 r. George Bond odkrył
76
Z SATURNEM
ósmy księżyc, nazwany Hiperionem, a w 1898
r. W. Pickering - najdalszy z księżyców,
Phoebe.
W XX w. ogłaszano odkrycia jeszcze dwóch
księżyców Saturna. W 1904 r. Pickering zao­
bserwował słaby obiekt krążący na orbicie
niewiele mniejszej od orbity Hiperiona. Nowy
satelita otrzymał nazwę Themis, jednak
wkrótce po odkryciu został on zagubiony i ża­
dne dalsze obserwacje nie potwierdziły jego
istnienia. Ponadto, ostatnie badania zacho­
wanych do dziś oryginalnych zdjęć Pickerin-
ga, na których m iał się znajdować nowy księ­
życ, wykazały, że zagadkowym obiektem była
w kilku przypadkach słaba gwiazda, widocz­
na w tym okresie w pobliżu Saturna, a w po­
zostałych - defekty emulsji fotograficznej.
Problem istnienia Themis został więc defini­
tywnie rozwiązany.
W 1966 r. A. Dollfus ogłosił odkrycie nastę­
pnego księżyca - Janusa. Jego orbita miałaby
się znajdować tuż na zewnątrz pierścieni,
a odkrycie stało się możliwe tylko dzięki temu,
że pierścienie, nachylone do ekliptyki
i w trakcie ruchu Saturna po orbicie wokół
Słońca ustawiające się pod różnymi kątami
w stosunku do obserwatora ziemskiego, w r.
1966 stały się praktycznie niewidoczne. Zie­
mia znalazła się wtedy dokładnie w wyzna­
czonej przez nie płaszczyźnie. Wskutek znacz­
nie zmniejszonego blasku pierścieni można
było wtedy obserwować bardzo bliską okolicę
Saturna, gdzie Janus stale przebywa. Nowy
księżyc trafił jako 10 satelita Saturna do pod­
ręczników i encyklopedii, chociaż przez na­
stępne lata nikomu nie udało się potwierdzić
jego istnienia. Następna, dogodna do obser­
wacji okazja, kiedy dla obserwatora na Ziemi
pierścienie ponownie zniknęły, stały się nie­
widoczne, nadeszła w 1980 r. Astronomowie

czekali na ten moment z niecierpliwością, li­
cząc na powtórzenie obserwacji Dollfusa,
a może i na nowe niespodzianki. Po części
oczekiwania te się spełniły. W siedmiu róż­
nych obserw atoriach zarejestrowano co naj­
mniej 20 nowych obiektów. Po dokładnej ana­
lizie wszystkich danych udało się powiązać
niektóre obserwacje ze sobą i zredukować
ilośe tych obiektów do trzech, a najwyżej
czterech różnych ciał krążących wokół S atur­
na, jednak żadne z nich nie było Janusem.
Czyżby kolejny księżyc miał podzielić los The-
mis? Duże nadzieje w rozwiązaniu tego pro­
blemu jak i innych zagadek S aturna (budowa
samej planety, a przede wszystkim jej pierś­
cieni) wiązano z sondami m iędzyplanetarny­
mi wysłanymi w latach siedemdziesiątych na
spotkanie z szóstą planetą.
Obserwacje satelitarne
W dziedzinie badań S aturna wkroczyliśmy nachylona w stosunku do osi rotacji. W przy-
niew ątpliwie w nową erę. Rozpoczęła się ona
z chwilą, gdy pierwszy zbudowany przez czło­
wieka pojazd kosmiczny dotarł we wrześniu
1979 r. do planety i z jej bezpośredniej bliskoś­
ci przesłał na Ziemię wyniki swoich obserwa­
cji. Pojazdem tym był amerykański satelita
Pioneer 11. Wystrzelony z Ziemi w kwietniu
1973 r., w grudniu 1974 r. m inął Jowisza,
dostarczając wielu cennych obserwacji, aby
Rys. 1. Schematyczne przedstawienie torów przelotu Voyagerów t i 2 w okolicy Saturna
Mimas
Enceladus
A
po dalszych pięciu latach lotu spptkać się
z Saturnem.
Na pokładzie Pioneera 11 umieszczonych
było wiele instrumentów przeznaczonych
głównie do badania przestrzennego rozkładu
pól magnetycznych i naładowanych cząstek.
Po wcześniejszym odkryciu na Jowiszu silne­
go pola magnetycznego astronomowie oczeki­
wali podobnych informacji z Saturna. Okaza­
ło się jednak, że pole magnetyczne Saturna
jest dużo słabsze i wynosi na równiku jedynie
0,22 gausa. Dla porównania, na równiku zie­
mskim mamy pole 0,3 gausa, lecz ponieważ
promień Saturna jest 10-krotnie większy od
ziemskiego, jego wewnętrzne pole jest wielo­
krotnie silniejsze od ziemskiego.
Kolejnym zaskoczeniem było położenie
w przestrzeni osi magnetycznej Saturna.
U znanych planet, które mają dające się obser­
wować pola magnetyczne (są to Jowisz, Zie­
mia i Merkury), oś magnetyczna jest zawsze
Rhea Tethys Woyager
Woyager 2
 kamery
TV -spektrometr ulłratioJelowy
interferometr i speklrometr
podczerwony
detektor
płormy
detektor
promieni
kosmicznych
anteno
kierunkowo
magnetometr
Rys. 2. Ogólny widoK sondy typu Voyager w traKcie lotu.
Rfirnię zawierając© fn.in. kamory TV moż© się poruszać w
celu dokładnego ustawienia przyrządu w żądanym kierun­
ku. Pozostałe instrumenty są nieruchome, a kierunek
ich ustawienia zależy od aktualnego położenia całej sondy.
padku Ziemi nachylenie to wynosi 11,5°, N a­
tomiast Saturn wykazuje niemal idealną
zgodność obydwóch osi, z odchyleniem nie
przekraczającym jednego stopnia. Tak wspa­
niale „zorganizowanego” pola magnetyczne­
go dotąd nie obserwowaliśmy.
Pioneer 11 miał również możliwość wyko­
nywania obserwacji optycznych i podczas
swojej misji przesłał na Ziemię ok. 440 obra-
zów samej planety i jej pierścieni. Pewną trud­
ność stanowiło to, że obrazy przesyłane były
linia po linii, w m iarę jak obracający się wokół
własnej osi, 8 razy na minutę, satelita „omia­
tał swoim detektorem otaczającą przestrzeń.
Wiele miesięcy zajęło później naukowcom na
Ziemi złożenie każdego z tych obrazów (za
pomocą komputera) w całość. Jednak efekty
były imponujące. Otrzymaliśmy wspaniale
zdjęcia zarówno samej planety, jak jej pierś-
cieni i księżyców.
Spotkanie Pioneera 11 z Saturnem miało
okazać się wkrótce jedynie wstępem do czeka­
jących nas w niedługim czasie rewelacji do­
78
starczonych przez dwie bliźniacze sondy z no­
wej amerykańskiej serii Voyager. Obie wy­
strzelone pod koniec 1977 r. z Ziemi, przele­
ciały w pobliżu Jowisza, a następnie w odstę­
pie ok. 10 miesięcy odwiedziły okolice Satur­
na. Trajektorie lotu obydwu satelitów zostały
tak wybrane, aby móc „spojrzeć” na samą
planetę i jej otoczenie w możliwie różnorodny
sposób. Schematycznie jest to przedstawione
na rys. 1. Minimalna odległość, na jaką zbliżył
się Voyager 1 do Saturna (co miało miejsce
11 XI. 1980 r.), wyniosła 124 tys. km - zaledwie
jedną średnicę planety - od górnej powierzch­
ni chmur. Jeszcze bliżej Saturna przeleciał
Voyager 2, który po przebyciu 2 228 957 024
km ze średnią prędkością prawie 64 tys. km/h
dotarł tam 25.VIII.1981 r., niemal dokładnie
w 4 lata po opuszczeniu Ziemi.
Wyposażenie techniczne Voyagerów (rys.
2), w porównaniu z Pioneerem 11, było znacz­
nie lepsze. Ruchome kamery telewizyjne, omi-
jając wcześniejsze kłopoty z budowaniem ob­
razów z poszczególnych linii, dostarczyły
ogromną ilość bardzo szczegółowych zdjęć.
Obrazy przesłane na Ziemię były liczone już
nie w setkach, lecz w dziesiątkach tysięcy!
Miesiące, a nawet lata upłyną na analizie tych
wszystkich danych.
Pierwsze wyniki obserwacji Saturna zaczę­
ły napływać na długo przed wyznaczoną datą
spotkania sond z planetą. Już w styczniu 1980
r. oba Voyagery odkryły pulsujący sygnał ra­
diowy dochodzący z okolic północnego biegu­
na Saturna i powiązany z polem magnetycz­
nym obracającej się planety. Jednak obserwa-
Zdjęcia Saturna wykonane w 1974 r. za pomocą
1,5-metrowego teleskopu w Arizonie (St. Zjedn ). Dobrze
widoczne są dwa zewnętrzne pierścienie (A i B) rozdzielone
ciemniejszą przerwą Cassiniego
 Saturn oraz jego księżyc Rhea. widziane przez Pioneera 11 i
z odległości 2,5 min km. Po raz pierwszy możemy tak sk
dokładnie oglądać pierścienie od strony nieoświetlonej. W
widoczne są tylko te z nich. które przepuszczają światło f
słoneczne na stronę przeciwną: zewnętrzny pierścień
A i wewnętrzny C oddzielone są ciemnym, nieprzezroczys­
tym pierścieniem B. Na tarczy Saturna powyżej równika
widać wąski pasek cienia rzucanego przez pierścienie

cje i analiza tych impulsów były znacznie

utrudnione na skutek tego, że pole magnetycz­
ne S aturna jest raczej słabe, a oś magnetyczna
planety praktycznie równoległa do osi rotacji.
Ustalono mimo to okresowość, z jaką zacho­
dzą (10 godz. 39 min. 26 s.). Ponieważ pole
magnetyczne jest prawdopodobnie generowa­
ne głęboko wewnątrz planety, wynik ten moż­
na interpretow ać jako okres rotacji stałego
jądra Saturna. Poprzednie wyznaczenia okre­
su obrotu Saturna oparte były głównie na
teleskopowych obserwacjach, pojawiających
się czasem na powierzchni planety, jaśniej­
szych i ciemniejszych plam. Jako że widzimy
tylko zewnętrzną w arstw ę atmosfery (są to po
prostu chmury, choć ich skład jest różny od
składu chmur, jakie mamy na Ziemi), to pręd­
kość wirowania wyznaczona z ruchu różnych
plam nie mogła odzwierciedlać rzeczywistego
obrotu Saturna. Poza tym różniły się one od
siebie dosyć znacznie; np. jasna plama blisko
bieguna, obserwowana w 1960 r., dała okres
10 godz. 39 min. 48 s„ podczas gdy plam a na
rów niku w 1946 r. obracała się z okresem 10
godz. 21 min. 24 s.
W miarę, jak sondy zbliżały się do Saturna,
docierające do nas obrazy zawierały coraz
więcej szczegółów. Prawdziwym zaskocze­
niem, szczególnie w przypadku Voyagera 1,
był wygląd pierścieni. Zrazu majestatyczne,
otaczające zwartym kręgiem planetę, w m iarę
upływu czasu zaczęły się rozpadać, najpierw
na dziesiątki, a później setki pojedynczych
składników. Okazało się, że nie są one tak
jednorodne, jak to się wcześniej wydawało,
a ich struktura i prawdopodobnie skład zmie­
niają się wraz z odległością od Saturna. Uzy­
skano też obserwacje potwierdzające istnienie
nowych pierścieni, odkrytych przez Pioneera
11, jak też wiele zdjęć księżyców Saturna
To zdjęcie pierścieni zostało wykonane przez Voyagera \
> (tych znanych oraz nowo odkrytych). z odległości 1,5 min km. Widoczne są: ciemny, wewnętrzny
Z ogromnej liczby zebranych danych wyłania pierścień C. jasny pas pierścienia B, w którym możemy
się powoli nowy, bliższy rzeczywistości, obraz wyróżnić setki drobnych „pierścionków", przerwa Cassi-
żółtej planety i jej najbliższego otoczenia. Jak niego. pierścień A z ciemniejszym pasem - przerwę Encke-
go, oraz najbardziej zewnętrzny, nowo odkryty, cienki pierś­
obraz ten wygląda, opowiemy następnym cień F. Powierzchnia Saturna jest tu znacznie prześwietlo­
razem. Marek Staniucha na, w celu lepszego naświetlenia słabych pierścieni

ROM
ZMAITDŚCI TEMATYCZNE
MAGIA MATEMATYKI
Po 25 latach pracy w redakcji S c i e n t i f i c
A m e r i c a n przeszedł ostatnio (od stycznia b.r.)
na emeryturę M artin Gardner, redaktor ko­
lumny „Gry m atem atyczne” tego miesięczni­
ka. Kolumna ta nie była poświęcona jedynie
grom, stanowiła raczej popularny kącik m ate­
matyczny. Warto przypomnieć postać Gard-
nera i jego działalność, która przyniosła mu
sławę najbardziej popularnego m atem atyka
świata.
Matematyka? Sam ze zdumieniem dowie­
działem się dopiero teraz, że M artin G ardner
nie jest matem atykiem - w każdym razie
w sensie adm inistracyjno-biurokratycznym .
Nie skończył żadnych studiów m atematycz­
nych (nawet, o zgrozo! zaocznych) ani kursów
kwalifikacyjnych. Jest absolwentem wydziału
filozoficznego Uniwersytetu w Chicago. Pra­
cował najpierw jako dziennikarz w jednej
z lokalnych gazet w stanie Oklahoma, nastę­
pnie w Humpty Dumpty Magazine - rozryw­
kowym magazynie o poziomie, oględnie mó­
wiąc, niskim. Zajmował się tam m in. działem
zagadek, którego znaczną część stanowiły ge­
ometryczne problemy składanej kartki papie­
ru. W 1956 roku jeden z jego przyjaciół poka­
zał mu zadziwiający sposób składania taśmy
papierowej w sześciokąty. Poniekąd przypad­
kiem zainteresowała się tym redakcja S c i e n t i ­
f i c A m e r i c a n i artykuł G ardnera został wy­
drukow any w grudniu 1956 roku. Zaś na fali
wywołanej między innymi słynną książką J a ­
mesa R. Newmana „Św iat m atem atyki” reda­
kcja Scientific A m e r i c a n postanowiła mieć
u siebie kącik matematyczny. G ardner był
akurat pod ręką i jemu zaproponowano pro­
wadzenie działu. W ten iście amerykański
80
sposób G ardner dostał do ręki szansę, której
nie zmarnował. Trzeba również pamiętać
o tym, że przed 1957 rokiem prestiż (i zarobki)
uczonego w Ameryce był niski (określenie
"jajogłowy" pochodzi z tego okresu), gusty
przeciętnego Amerykanina — przerażające,
a poziom tzw. nauk podstawowych pozosta­
wiał wiele do życzenia. Dopiero po szoku,
jakim dla całego Zachodu był radziecki sput­
nik, wzięto się ostro do roboty. Zdołano pod­
nieść prestiż (i zarobki) nauczycieli wszelkich
typów szkół, przeznaczono więcej pieniędzy
na oświatę i naukę, słowem zaatakowano sze-
rokim frontem. Po udanym lądowaniu na
Księżycu w 1969 roku tempo rozwoju nauki
i badań podstawowych znów zahamowano,
a sytuacja uległa dalszemu pogorszeniu po
kryzysie energetycznym lat siedemdziesią­
tych. Dziś „postsputnikow a” generacja ame­
rykańskich uczonych produkuje kolejny wyż —
swoich doktorantów, którzy nie mogąc zna­
leźć pracy w USA zalewają okoliczne kraje
(głównie Kanadę).
Gwałtowny wzrost zainteresowania nauką
wydźwignął S c i e n t i f i c A m e r i c a n a wraz z nim
1 i Martina Gardnera. Jego pierwsze artykuły-
były niezwykle proste. „Gdy zaczynałem re­
dagować swą kolumnę, nie miałem ani jednej
książki matematycznej ” —napisał we wspom­
nieniach - „ale słyszałem o kilku”. Później
pisywał o rzeczach bardziej skomplikowa­
nych, nigdy jednak nie wykraczając wiele po­
za poziom drugiego roku college’u
Jak sam przyznawał - na tyle tylko znał
matematykę. Uważał to jednak za swą mocną
stronę. „Nad każdym artykułem muszę się
bardzo napracować, abym sam mógł go do­
brze zrozumieć”. M artin Gardner pasjonuje
się różnymi magicznymi i efektownymi zjawi­
skami w matematyce. Własne nazwisko uwa­
żał za anagram od E rrant Grid Man, co można
przetłumaczyć jako „błędny gracz”. Jego siłą
było też konsekwentne stosowanie „brzytwy
Ockhama ”. Ta filozoficzna zasada, mówiąca
że „nie należy mnożyć bytów bez potrzeby”
w odniesieniu do popularyzacji matematyki
i w ogóle nauki, znaczy, że po prostu wiele (o
wiele więcej niż się wydaje) faktów i zjawisk
można wyrazić bardzo prosto. Trzeba tylko,
aby "język giętki przekazał wszystko, co po­
myśli głowa”.
Rzadko zdarza się, aby wybitny naukowiec
nie potrafił przystępnie opowiedzieć o tym,
czym się zajmuje. Gdyby tego nie potrafił, nie
zostałby po prostu wielkim uczonym. Czy
można być dobrym lotnikiem, jeżeli umie się
kręcić beczki i korkociągi, a nie wie jak starto­
wać i lądować?
N a drugim biegunie możemy postawić za­
wodowych popularyzatorów, którzy - jeżeli
naw et znają fakty - to interpretują je w sposób
zgoła fantastyczny i tworzą w ten sposób fał­
szywy obraz wiedzy i nauki ludzkiej. „Popu­
larn e” ujęcie bywa u nich po prostu ujęciem
zwulgaryzowanym, opartym na tanim efek­
ciarstwie i to od razu demaskuje autora jako
ignoranta. Kontynuując lotnicze porównania:
czy można zajmująco opowiadać o lotnictwie,
nie umiejąc samemu pilotować samolotu?
M artin G ardner jednak potrafił. Rzadko
zdarzały mu się teksty słabe, wskazujące, że
brak mu „papierka” tj. odpowiedniego dyplo­
mu. Jak to robił - nie wiem.
Miał dużo kontaktów z czytelnikami, a to
bardzo pomaga. No cóż, Ameryka jest rozle­ artykuły są dobrze zharmonizowane z progra­
głym krajem, mem szkolnym, ilustracje przypominają typo­
Scientf American pięknie wy­
dawanym czasopismem a kult dobrej roboty we rysunki z podręczników itd. Również
powoduje, że artykuły są ciekawe, staranne i „Kwant” wydaje swoją biblioteczkę i bardzo
i chyba prawdziwe. W wielu kręgach społe­ interesujące jest porównanie jej z artykułam i
czeństwa amerykańskiego prenum erowanie Gardnera. Książeczki „K w anta” zawierają
tego miesięcznika jest „dobrze w idziane”. Nie starannie wyłożony m ateriał, artykuły G ard­
wiem, czy zamorscy Czytelnicy mi uwierzą; nera można ęzytać do poduszki. Nie sposób
ale w Europie Środkowej jest taki kraj, w któ­ uznać jednego z tych ujęć za lepsze - decyduje
rym zaprenumerowanie czasopisma jest nie­ przecież przeznaczenie obu z nich oraz indy­
możliwe, jako zbyt skomplikowane organiza­ widualny gust odbiorcy.
cyjnie, finansowo i po prostu dezorganizujące Nie sposób w tym miejscu nie wspomnieć
pracę odpowiednich służb. To nie dowcip; to 0 bardzo dobrym amerykańskim Journal of
nie jest num er kwietniowy „Młodego Tech­ Recreational Mathematics. Z lektury artyku­
n ika”. łów tego periodyku można dowiedzieć się, ilu
Scientific A m e r i c a n ma kredowy papier, ciekawych odkryć można jeszcze dokonać
efektowne zdjęcia, wyraźną czcionkę, ale w matematyce najzupełniej elementarnej.
i znakomitych autorów. Powtórnie opracowa­ Szkoda, że czasopismo to jest dostępne w Pol­
ne artykuły Gardnera, po weryfikacji i uw a­ sce tylko za własne (wymienialne) pieniądze,
gach czytelników,ukazują się w starannie wy­ nie sprowadza go bowiem żadna z bibliotek.
dawanych książkach, w prawdziwie amery­ Dla bibliotek naukowych jest pewnie zbyt
kańskim stylu Scientific A m e r i c a n sprzedaje „recreational”, biblioteki publiczne odstrasza
dobry tow ar w efektownym opakowaniu. może „mathematics” , no i konieczność zdoby­
Niełatwo dostępny w Polsce, Scientific cia kilkunastu dolarów rocznie na prenume­
American jest jednak u nas znany. Łatwo zaś ratę.
dostać radzieckie, pismo dla młodzieży Nie wszyscy uważają, że m atematykę warto
K w ant’’. Nie tylko pod względem edytorskim 1 można popularyzować. Jeśli już tak, to trze­
jest to swego rodzaju przeciwieństwo tamtego ba to robić umiejętnie. To praw da, że wszyst­
magazynu. Przede wszystkim liczy na innych ko trzeba robić umiejętnie. Matematyka jest
czytelników: wyłącznie młodzież szkolną. Za­ jednak szczególnie wrażliwa na szwejkowskie
mieszcza więc dużo zadań szkolnych, egzami­ „bałwanienie do kw adratu” . Łatwo w niej
nacyjnych a także łamigłówek i historyjek, popaść w tandetne ciekawostki albo górnolot­
w trudnym do zdefiniowania, ale charakterys­ ne bzdury. W Polsce popularyzacją matema­
tycznym radzieckim stylu. Bardzo rzetelne tyki prawie nikt się nie zajmuje, choć przy
81
 Polskim Towarzystwie Matematycznym ist­
nieje odpowiednia komisja. Wśród niewielu
przedsięwzięć popularyzujących w arto wy­
mienić doroczny konkurs uczniowskich prac
matematycznych (niekoniecznie m atural­
nych), organizowany przez Polskie Towarzys­
two Matematyczne i redakcję miesięcznika
„D elta”. W konkursie tym mogą brać udział
uczniowie, którzy do 1 m aja 1982 r. nadeślą O WAHADLE INACZEJ
swoją pracę do Polskiego Towarzystwa Mate­
matycznego (ul. Śniadeckich 8, 00-656 War­ - Wahadło? Ależ fo nuda śmiertelna - po­
szawa) lub do Redakcji „Delty” (ul. Hoża 69, p. wiesz na pewno, Czytelniku. - Ileż to razy
151, 00-681 Warszawa). Finaliści konkursu są powtarzano mi w szkole, że jeszcze Galileusz
zapraszani do zreferowania swojej pracy na zauważył, że okres wahadła nie zależy od
Walnym Zgromadzeniu PTM oraz honorowa­ amplitudy. Że dla małych amplitud ruch wa­
ni wraz ze swoimi nauczycielami medalami hadła można, z dobrym przybliżeniem, uwa­
i nagrodami pieniężnymi.
żać za harmoniczny, że okres wahadła matę-
„D elta” organizuje również stały konkurs
ma tycznego T = 2nVl7gf
zadaniowy „dla wszystkich”, szczegóły
w każdym numerze.
Precz z przybliżeniem małych drgań!
Rozważania o popularyzacji matem atyki Powinniśmy więc zadać pytanie: Jaki bę­
zakończę cytatem z N ew sw eeka (23 listopada dzie ruch wahadła przy dużych amplitudach?
1981): „Cierpi on (Gardner) widząc ludzi pas­ Odpowiedzi na nie będziemy oczywiście po­
jonujących się rozmaitymi bzdurami, cierpi szukiwali w doświadczeniu. Będziesz do tego
zaś bo wie, lepiej niż inni, jak wiele zdumie­ potrzebował cienkiego sznurka lub mocnej
wających , prawdziwych faktów jest na nici, ciężarków i stopera lub zegarka z sekun­
świecie”.
dnikiem i kątomierza. Zawieszając ciężarek
Michał Szurek na sznurku wprawisz go w ruch przez odchy­
lenie sznurka od pionu o kąt, który odczytasz
Zadania Martina Gardnara
na kątomierzu, i zmierzysz czas potrzebny do
1 Milion punktów. Wewnątrz koła wybrano na chybił-tra- wykonania np. dziesięciu pełnych wahnięć
fił milion punktów. Wskazać linią prostą, która nie przecho­ (tam i z powrotem). Po wykonaniu pomiaru
dzi przez żaden z nich i dzieli koło tak, że po każdej jej czasu mierzysz powtórnie kąt wychylenia,
stronie znajduje się dokładnie 500 000 punktów.
2. Ścigany. W górskiej głuszy znajduje się Jezioro Okrą­
który w międzyczasie nieco zmaleje. Zawie­
głe. Ma ono kształt idealnego koła. Pływa po nim kajakiem szając wahadło zadbaj, aby sznurek był moc­
traper, uciekłszy swojemu prześladowcy. Ten jednak czeka no związany, żeby nie mógł się przesuwać
na trapera na brzegu. Traper biega szybciej niż goniący go, w trakcie wahań - tarcie tłumi ruch wahadła.
ale wiosłuje cztery razy wolniej niż tamten biega. Czy może
przybić do brzegu tak, by uciec prześladowcy (tj. przybić
Wyniki zapisujesz w tabeli:
^wcześniej, niż tamten zdoła dobiec?) Zakładamy, że w każ­ liczba wahnięć n = ....
dym momencie traper zna swoją dokładną pozycję na dłu g o ść wahadła*) 1 = ....
jeziorze. L.p.
3. Dziura w kole. Podgrzewamy pierścień mótalowy. Czy - 1 2 3 4
otwór w środku powiększa się, czy zmniejsza? r ’* początkowy
4. Sześcian. Czy sześcian 6 x 6 x 6 można zbudować z 27 kąt wychylenia m końcowy
klocków 1 x 2 x 4? V
5, Szachy. Jaka jest największa liczba nie atakujących się średni
wzajemnie koników szachowych na szachownicy 8 x 8 ? czas n wahnięć t[s ]
6. Sklejamy sześcian. Jaki największy sześcian możemy okres T -^lsl
skleić z kwadratowego kawałka papieru o wymiarach 30 x
30 cm? Arkusz wolno oczywiście nacinać, ale nie wolno
rozcinać na odrębne kawałki. Proponuję Ci wykonać pomiary dla 5°, 30°,
7. Renonsy. Co jest bardziej prawdopodobne przy grze 60° i 90° czyli w radianach (w mierze łukowej)
w brydża: ty i twój partner nie macie pików, czy wasi
przeciwnicy nie mają pików? rc Jt ji . ji
8. Pomiar. Podać przynajmniej dwa sposoby zmierzenia 36 ’ 6 ’ X 1 “2
wysokości wieży kościelnej za pomocą barometru.
(Odpowiedzi w następnym numerze). *) mierzymy ją od punktu zawieszenia do środka masy ciężarka
s
Czas mierzymy od momentu przejścia w aha­
dła przez położenie równowagi a nie od chwili,
kiedy w ahadło znajduje się w skrajnym poło­
żeniu. W położeniu równowagi prędkość jest
największa, a więc chwila przejścia przez to
położenie jest precyzyjnie określona.
Dla uświadomienia sobie dokładności po­
m iaru w arto wykonać go kilkakrotnie. Jeżeli
nie masz stopera, możliwe są dwa rozwiąza­
nia. Posługując się zwykłym zegarkiem mu­
sisz zwiększyć znacznie liczbę wahań. Wtedy
pom iar przy dużych am plitudach jest nie naj­
lepszy, bo różnice am plitudy w czasie pom iaru
będą znaczne. Jest jeszcze inna możliwość ~
możesz zrobić dwa identyczne wahadła. N aj­
pierw cierpliwie trzeba dobrać ich długości,
aby przy małych am plitudach ich w ahania
były zgodne —wahadło, które się „śpieszy
należy oczywiście wydłużyć. Kiedy już osią­
gniesz zgodność okresów małych drgań,
w prawiasz jedno wahadło znowu w małe
drgania (wychylając je np. o 5°), a drugie
o więcej, na przykład 60°. Liczysz liczbę okre­
sów w ahadła wykonującego małe drgania,
w ciągu której wahadło silnie wychylone „roz­
stroi” się i będzie wahać się w przeciwfazię.
Jeżeli różnica okresów będzie spora, możesz
poczekać dłużej, do momentu kiedy fazy znów
staną się zgodne. Wtedy możesz powiedzieć,
że w czasie n okresów pierwszego wahadła
(ten okres przyjmiemy za jednostkę) drugie
w ahadło wykonało n - j
lub n - 1 pełnych wahnięć. Będzie to w praw ­
dzie pom iar względny, ale wystarczająco do­
kładny.
/.
A więc masz już wynik doświadczenia ; mo­
żesz przedstawić go w postaci wykresu. Mnie
wyszło, że chociaż dla małych kątów (do dwu­
dziestu stopni) okres jest w granicach błędu
pomiarowego stały, to przy dużych wychyle­
niach różnice są wyraźne, choć nie bardzo
wielkie. Jeśli chcesz mierzyć okres przy jesz­
cze większych am plitudach, musisz odejść od
w ahadła matematycznego i badać wahadło
fizyczne. Niezły przykład stanowi koło rowe­
rowe obciążone w jakimś punkcie na obwo­
dzie. Trzeba oczywiście postawić rower do
góry kokftni; przednie koło, jeżeli jego łożysko
jest dobrze wyregulowane, stanowi niezłe w a­
hadło fizyczne. Tutaj możesz otrzymać nawet
dw ukrotną zmianę okresu przy odpowiedniej
amplitudzie. Skoro wiemy już, jak realne wa­
hadła zmieniają swój okres drgań w zależnoś­
ci od amplitudy, nie możemy dalej uchylać się
od odpowiedzi na pytanie:
Czy to się da obliczyć teoretycznie?
Nie daj się Czytelniku, zastraszyć nikomu,
kto Ci będzie mówił, że ścisłe rozwiązanie
problemu w ahadła nie wyraża się przez funk­
cje elementarne, i opowiadał z uśmiechem
wyższości o całkach eliptycznych. Od czego są
w fizyce przybliżenia? Znaleziono dobre dla
małych drgań, to i z większymi sobie poradzi­
my. Przed wprowadzeniem naszego przybli­
żenia musimy sobie przypomnieć pewne spra-
Wy podstawowe..
h - 1 (l-c o sry )
Jak wiadomo, przy maksymalnym wychy­
leniu cpm
wahadło zatrzymuje się i energia potencjalna
mgh = ; mgh = mgR(l-coscpm)
stanowi całkowitą energię wahadła. Przy in ­
nych wartościach kąta wychylenia <p zasada
zachowania energii przybiera postać:
E —— my2+mgl(l-cos cp) = mgl(l-coscpm).
2
Stąd możemy wyliczyć prędkość V dla każde]
wartości kąta wychylenia:
V = V2gl(cos<p-cos<pm).
A teraz nasze przybliżenie: dzielimy ruch wa­
hadła od położenia równowagi y = 0 d o za­
trzym ania się na kilka etapów, na
przykład trzy, oznaczając punkty podziału
kolejnymi liczbami 0,1, 2, 3 (patrz rys.)
Punktom tym odpowiadają kąty
q>o = 0, ą > i = cp2= —
V
W każdym z tych punktów obliczamy pręd-
kość'
Vo = V2gi(cos cpo-cos cpm) itd.
Ruchy wahadła w każdym z etapów będziemy
przybliżać przez ruch jednostajnie zmienny.
W ruchu tym, jak wiemy, prędkość średnia jest
średnią arytmetyczną prędkości początkowej
i końcowej, a więc Vi_^(Vo +Vn)/2 dla LVi_
pierwszego odcinka, V2 = (V i-hVz)/2 dla LV2
drugiego odcinka itd. Łatwo teraz znaleźć
czas przebycia każdego z odcinków dzieląc
drogę m ierzoną wzdłuż luku
S=—
—-Rtpm
u
83
 przez odpowiednią prędkość średnią. Całko­
wity czas ruchu od położenia równowagi bę­
dzie więc sumą:
t = ti + t2 + t3 =
+ +
Vi v2 v3
W ciągu jednego okresu wahadło dwukrotnie
wznosi się od położenia równowagi do maksy­
malnego wychylenia i dw ukrotnie opada,
a więc okres T składa się z czterech identycz­
nych sum: T = 4t = 4(tj + t2 + t3). Aby
wykonać obliczenie okresu dla jakiejś wartoś­
ci wychylenia maksymalnego, wykonujemy
odpowiednią tabelkę, np.:
<Pm = - J - = 90°
1 = 50 cm = 0,5 m
S = — 9ml = 0,262 m
Lp-
w ychyleni* kątowe <p
COSqp
^ .
prąd kość V = V y jg ló Ó $ ^ to s q U
3,13
Ir ]
prąd kość - f m *1
średnia v L s i
v ' y. - ' ^ metali polega na ich łączeniu się z tlenem,
o k r t t T * 4{tl + tł + tsy - 1,700s.
Wyniki obliczeń przedstawiam y na tym sa­
mym wykresie, co wyniki pomiarów.
Jeszcze tylko dwie uwagi:
jeśli jesteś cierpliwy, możesz do obliczeń
podzielić ruch na więcej etapów (np. pięć) -
wynik będzie dokładniejszy ; po drugie - na
pewno potrafisz uogólnić to rozumowanie na
przypadek w ahadła fizycznego, pamiętając,
że ruch wahadła fizycznego jest taki sam, jak
ruch w ahadła matematycznego o odpowied­
nio dobranej długości. Długość tę, zwaną dłu­
gością zredukowaną, możesz wyliczyć z wy­
znaczonego doświadczalnie okresu w ahań dla
małych am plitud według wzoru
T - 2 n V J
Już wykonałeś wykres? Zgodziły Ci się wy­
niki pom iarów z obliczeniami?
W następnym numerze podam Ci wyniki
moich doświadczeń. Jan Gaj
84
O KOROZJI
ZZA LABORATORYJNEGO STOŁU
(Część O)
Poprzednim razem poznaliśmy pojęcie ko­
rozji, wiemy już, że miewamy do czynienia
0 1 2 3 1 z korozją chemiczną i elektrochemiczną.
0 30“ 60“
3 1 Korozja chemiczna
1 0
2 2
Korozja chemiczna atakuje metale w pod­
wyższonych tem peraturach. Nie oznacza to
2,91 2,21 0
wcale, że korozja chemiczna nie zachodzi
w zwykłej tem peraturze otoczenia. Zachodzi
3,02 2,56 1,11 również, ale proces jest tak powolny, że zwy­
kle uchodzi on naszej uwagi. W zdecydowanej
0,067 0,102 0,236
większości przypadków chemiczna korozja
czyli na utlenianiu.
Sprawdźmy to doświadczalnie. W tym celu
pasek blachy stalowej oczyszczony do połysku
papierem ściernym ujmujemy szczypcami
i wprowadzamy do utleniającej części płomie­
nia palnika gazowego. Kto nie dysponuje pal­
nikiem gazowym, może pasek blachy wygrze­
wać w płomieniu gazowej kuchni domowej.
Pasek blachy musimy trzymać tuż ponad ze­
wnętrznym stożkiem płomienia. W tym miej­
scu bowiem płomień uzyskuje największą
tem peraturę, a ponadto w tej właśnie części
jest on najbogatszy w tlen. A więc są to idealne
w arunki dla korozji chemicznej: wysoka tem­
peratura przy swobodnym dostępie tlenu.
Po paru m inutach ogrzewania, blaszkę wyj­
mujemy z płomienia, studzimy i oglądamy.
Łatwo można zauważyć, że poprzednio jasny,
metaliczny połysk zniknął, a powierzchnia
blaszki pokryła się jakimś ciemnym nalotem.
Z czego i jak powstał ten nalot?
 Otóż ciemny nalot, powstający na stali przy
jej ogrzewaniu w obecności tlenu, jest tlen­
kiem żelaza, Fe30 4. Tlenek ten zwiemy zgorze­
liną, lub potocznie, ale niezbyt poprawnie -
zendrą. Jeżeli ogrzewanie stali potrw a nieco
dłużej, to po ostudzeniu zgorzelina będzie
tworzyć odpadające łuski.
A jaka jest grubość powłoki zgorzeliny na
naszej blaszce? Możemy to łatwo sprawdzić,
jeżeli zważymy naszą blaszkę na wadze anali­
tycznej. Aby się przekonać, jaka jest grubość
w arstew ki zgorzeliny, wytnijmy z blachy sta­
lowej prostokąt o łatwej do obliczenia powie­
rzchni. Po dokładnym wyznaczeniu powierz­
chni płytki (oczywiście obustronnej) czyścimy
ją dokładnie, odtłuszczamy acetonem, suszy­
my i ważymy na wadze analitycznej. Nastę­
pnie tak przygotowaną płytkę trzymamy
w utleniającej części płomienia gazowego
przez 20-30 minut. Teraz, po ostudzeniu, płyt­
kę ważymy ponownie.
Grubość warstwy zgorzeliny, X, obliczamy
ze wzoru:
p d C2
gdzie:
X - grubość warstwy zgorzeliny,
a —przyrost masy płytki po ogrzewaniu,
p - powierzchnia płytki, 3
d - gęstość zgorzeliny Fe30 4 (5,18 g/cm ),
ci - ciężar cząsteczkowy Fe30 4 - 231,52,
c2 - ciężar cząsteczkowy 202 - 64,0
W stawiając znane wielkości otrzymujemy
a . 2 41,5 2
A p -5 ,1 8 64
Wynik otrzymany w jednostkach grubości,
czyli w setnych częściach milimetra. Grubość
w arstw y zgorzeliny, w zależności od tem pera­
tury i czasu ogrzewania, wynosi od jednej
tysięcznej do paru milimetrów.
Wyobraźmy sobie teraz, że mamy zaharto­
wać np. stalowy wałek do jakiegoś precyzyj­
nego mechanizmu. Cóż z tego, że tokarz wyko­
nał element z m aksymalną dokładnością wy­
miarów, to jest do 0,001 mm, jeżeli podczas
ogrzewania, które musi stanowić jedną z faz
procesu hartow ania, stalowy przedmiot po­
kryje się 0,05-milimetrową czy nawet grubszą
warstewką zgorzeliny? Gdy ją usuniemy, pier­
wotne wymiary wałka ulegną poważnym
zmianom. Dlatego też, aby nie dopuścić do
zmiany wymiarów hartowanych przedmiotów
stalowych, jak też podczas innych procesów
obrabiania na gorąco, stosuje się tzw. atmos­
fery ochronne. Oto z pieca, w którym ogrzewa­
my wyroby stalowe, wypieramy powietrze za­
wierające tlen i na jego miejsce wprowadzamy
gaz chemicznie bierny, a więc np. azot czy
amoniak. Takie atmosfery ochronne stosowa­
ne są szeroko w przemyśle metalowym przy
hartow aniu narzędzi i innych obróbkach ter­
micznych. v
Z punktu widzenia chemicznego, mecha­
nizm korozji chemicznej jest następujący: za­
w arte w powietrzu cząsteczki tlenu, w wyniku
procesu zwanego chemisorpcją, przyczepiają
się do powierzchni metalu. Następną fazę sta­
nowi rozpad cząstek tlenu na pojedyncze ato­
my. W porównaniu z cząsteczkami tlenu, jego
pojedyncze atomy są o wiele energiczniejsze,
ba, nawet wręcz agresywne w stosunku do
swego otoczenia. W przypadku metalu atomy
tlenu rozpoczynają z nim „handel” elektrona­
mi. Zważywszy na wspomnianą już agresyw­
ność atomów tlenu, nie jest to „handel’ zbyt
uczciwy.
Po prostu atomy tlenu odbierają atomom
metalu elektrony, nie pytając ich o zgodę.
W wyniku takiego rabunku powstają ujemnie
naładowane aniony tlenu 02‘ i dodatnio nała­
dowane kationy metalu Me+.
Oba te składniki, czyli aniony tlenu i katio­
ny metalu, tworzą warstwy tlenku metalu.
Dalsze losy metalu zależą ściśle od struktu­
ry warstewki tlenkowej. Spory wpływ wywie­
ra też i tem peratura. Powstająca na powierz­
chni żelaza warstewka tlenkowa jest silnie
85
 porow ata i luźno związana z podłożem. Dlate­
go też tlen z powietrza może swobodnie prze­
nikać przez taką warstew ką i reagować z me­
talem. Jeżeli przedm iot żelazny ogrzewamy
w powietrzu, to, dzięki zwiększeniu się energii
atomów tlenu, ich ataki na atomy żelaza stają
się bardzo gwałtowne. Tym właśnie tłum aczy­
my tworzenie się zgorzeliny.
Są jednak i inne metale, jak np. cynk, które,
co praw da, też ulegają atakom tlenu, ale po
utworzeniu się warstew ki korozyjnej o gru­
bości ok. 1 |xm, dalszy proces jest już zahamo­
wany. Dzieje się tak dlatego, że 1-mikrome­
trowa w arstew ka tlenku jest już tak szczelna,
że nie ma mowy, aby tlen mógł przeniknąć
w głąb i zaatakować cynk.
Podobnie jak cynk, zachowują się i inne
metale, jak kadm, ołów czy miedź. Powstająca
na tych metalach w arstew ka tlenkowa chroni
je, co prawda, przed dalszymi atakam i tlenu,
ale powierzchnie tracą swój metaliczny
połysk.
Są jednak i takie metale, które —.jak wiemy
z doświadczenia —całymi latam i zachowują
swój m etaliczny połysk. Pomijając przedsta­
wicieli rodu szlachetnych (jak złoto czy platy­
na), które z racji swej wielkiej bierności che­
micznej z tlenem nie reagują, do m etali zacho­
wujących swój charakterystyczny połysk na­
leży również chrom, nikiel, tytan, pallad i rod.
I te metale, co praw da, też ulegają atakom
tlenu, ale tworząca się w arstew ka tlenku jest
tak cienka, że nie wpływa widocznie na właś­
ciwości optyczne. Dzieje się tak dlatego, że na
powierzchni chromu, niklu, tytanu, palladu
czy rodu powstaje w arstew ka tlenkowa gru­
bości 0,01 um. Ta cienka warstewka jest jed­
nak ogromnie zw arta i szczelna. Spraw ia to,
że atomy tlenu, nie mówiąc już o cząsteczkach,
nie mogą przez taką warstew kę przeniknąć,
a tym samym m etal jest chroniony przed dal­
szymi atakam i tlenu. Jak skuteczna jest ta
ochrona, mogą świadczyć lśniące jak lustro
powierzchnie przedmiotów metalowych po­
krytych powłokami np. chromu. Dziesiątki lat
opierają się one skutecznie atakom tlenu.
O takich m etalach jak chrom, nikiel, pallad,
tytan czy rod, mówimy, że pod wpływem tlenu
ich powierzchnie ulegają pasywacji, czyli - po
utworzeniu się bardzo cienkiej warstewki
tlenku - stają się odporne na dalsze ataki
korozji chemicznej.
86
Korozja elektrochemiczna
Baczny obserwator zjawisk istniejących
w otaczającym nas świecie może, a nawet
powinien zgłosić w tej chwili stanowczy pro­
test. Powiedzieliśmy bowiem wyraźnie, że po­
wierzchnie chromu pokryte cieniutką w ars­
tew ką tlenku, chronią skutecznie metal przed
dalszymi atakam i korozji.
Tymczasem życie codzienne, a zwłaszcza
wygląd otaczających nas przedmiotów, stano­
wczo temu zaprzecza. Kto bowiem nie widział
pordzewiałych, czyli skorodowanych zderza­
ków samochodowych, kołpaków kół, zamków,
kierownic rowerowych ćzy tłumików motocy­
klowych. Przecież wszystkie te części i setki tu
nie wymienionych, ale powszechnie znanych,
pokryte były bezspornie powłokami chromu.
A nawet, pokryte zostały chromem zaledwie
rok czy dwa lata temu. Gdzież więc ta ochron-
, na rola warstewki tlenkowej?
Wysunięte zarzuty są bardzo poważne, ale
nie wolno zapominać, że oprócz korozji che­
micznej istnieje jeszcze, działa i wywiera od­
powiedni skutek - korozja elektrochemiczna.
Gdyby nie ona, pasywne warstewki tlenków,
powstające na chromie, niklu, tytanie, rodzie
czy palladzie, chroniłyby latami metaliczny
połysk ich powierzchni. O tym, że tak jest
naprawdę, może świadczyć wygląd niklowa­
nych czy chromowanych wyrobów sprzed
wielu lat, przechowywanych przez cały
w pomieszczeniach suchych i ciępłyeh. Autor
miał niedawno okazję oglądania ręcznej m a­
szyny do szycia z końca ubiegłego stulecia,
w której części niklowane i chromowane za­
chowały do dziś swój pierwotny blask i po­
łysk. Tak, ale maszyna do szycia przebywała
zawsze w suchych i ciepłych pomieszczeniach.
Natom iast zderzak samochodowy czy tłumik
motocyklowy są bezustannie zwilżane przez
deszcze, wodę z ulic, śnieg czy błoto.
Właśnie woda wraz z rozpuszczonymi
w niej różnymi związkami nieorganicznymi,
jak np. kwasy i sole, czyli obecność elektroli­
tów, stanowi wylęgarnię dla korozji elektro­
chemicznej. Krótko mówiąc, ten rodzaj koroz­
ji atakrye metale zawsze wtedy, gdy są one
zanurzone lub nawet tylko zwilżane elektroli­
tami.
Na pierwszy rzut oka zdawałoby się, że tego
rodzaju korozja powinna należeć do rzadkoś-
str. 89)
 tażem lub dewastacją. Oczekujemy pasteryzacji. Jak powszechnie wiado­
przede wszystkim rozwiązań możliwych mo, ciśnienie w dobrze uszczelnionym
do zastosowania w warunkach domo­ słoiku jest znacznie niższe niż w otacza­
wego warsztatu i nie naruszających jącej atmosferze. Wystarczy więc
nadmiernie ani miejsca zainstalowania, sprawdzić ciśnienie wsłoiku, aby upew­
ani samego chronionego obiektu. Nie nić się o jakości zamknięcia.
oznacza to oczywiście, że rezygnujemy Prawie wszyscy koledzy przy rozwią­
z oceniania ciekawych propozycji cał­ zywaniu zadania skupili swoją uwagę
kowicie nowych konstrukcji, możliwych na odkształcaniu metalowej pokrywki,
do wprowadzenia do produkcji seryj­ stosowanej do zamykania słoików typu
nej, Istotne jest natomiast, by zmodyfi­ „TWIST”. Ponieważ odkształcenie jest
kowane urządzenia pozostały bezpie­ nieznaczne, trudno zauważyć je gołym
czne dla użytkowników - nawet wzglę­ okiem. Otrzymałem wiele rozwiązań,
dy wychowawcze nie uzasadniają raże­ polegających na zastosowaniu różnych
nia złodziei prądem elektrycznym ani metod do badania stanu wygięcia meta­
usypiania przemyślnie ukrytymi kapsu­ lowej pokrywki.
STÓŻ ŻARÓWEK łami z gazem - aby nie utrudnić specjal­
nie normalnych czynności konserwa­ Najprostsze rozwiązanie, jakie pro­
cyjnych prowadzonych przez osoby ponuje kolega Stanisław Wiesiołek
Zadanie 384 uprawnione, można uposażyć je w nie­ z Olsztyna, to po prostu przystawienie
typowe narzędzia. Nie bez znaczenia na sztorc do pokrywki zwykłej linijki
Ilekroć wsiadam do ciemnej windy, jest także estetyczny wygląd zabezpie­ i obserwowanie prześwitu między linij­
nie mogę ustrzec się niewesołej refleks­ czeń. ką a pokrywką. Na podstawie stopnia
ji na temat ludzkiej natury. Szybkość, Rozwiązania prosimy nadsyłać w ter­ zaklęśnięcia pokrywki można wniosko­
z jaką znikają instalowane w windach minie do dwóch miesięcy od ukazania wać o podciśnieniu panującym w słoi­
żarówki oraz oświetlające korytarze się tego numeru „MT”, w kopertach ku. Jest to zapewne sposób najprost­
świetlówki, startery, a także inne umie­ z adnotacją: „Klub Wynalazców, zada­ szy, ale nie dający dużej pewności (po­
szczone w ogólnie dostępnych miej­ nie nr 384” . Autorzy najlepszych projek­ krywka mogła być wcześniej wgnie­
scach elementy wyposażenia budyn­ tów otrzymają nagrody a nadające się ciona).
ków - wyłączniki, klamki, zamki, krany, do wykonania we własnym zakresie za­ Dość ciekawą propozycję przedsta­
a nawet zainstalowane w wielu komo­ bezpieczenia zostaną dokładniej opisa­ wił kolega Dariusz Knitter z Lublina.
rach zsypowych zlewy, budzi grozę. Za­ ne w dziale ,,Na warsztacie” . Proponuje on uzupełnienie tradycyjnej
sadniczo jest to zjawisko z zakresu pa­ (zg) pokrywki w prosty wskaźnik szczelnoś­
tologii społecznej, a jego źródeł można ci. Pomysł kol. Knittera to nowy rodzaj
szukać w długotrwałym zachwianiu
metalowej zakrętki z otworem pośrod­
norm moralnych, ale na szybkie zara­ KONTROLA ku. Otwór ten jest zaślepiony membra­
dzenie złu metodami wychowawczymi H E R M E T Y C Z N O Ś C I ną wykonaną z odpowiedniej do tego
nie można liczyć. Zmiana mentalności
wymaga lat. Pozostają więc inne meto­
S Ł O I K Ó W celu gumy. Po przeprowadzeniu her-
metyzacji widoczne zaklęśnięcie mem­
dy - usilne pilnowanie i nieustanna kon­ brany będzie sygnalizowało stan
Rozwiązanie zadania 377
trola albo zmiany konstrukcyjne urzą­ szczelności słoika. Podobne rozwiąza­
dzeń, utrudniające złodziejom ich
Temat zadania, badanie hermetycz­ nie proponuje kolega Jacek Grabowski
wyczyny. z Wodzisławia, który zamiast gumowe­
I to właśnie jest zadanie dla kore­ ności słoików, nie stawiał zbyt wielkich go wskaźnika proponuje zmianę w te­
spondentów klCibu. Prosimy o opraco­ wymagań naszym konstruktorom-wy-
nalazcom. Wszystkie rozwiązania zada­ chnologii produkcji zakrętek. Denko
wanie metod skutecznego i prostego
zarazem sposobu ochrony elementów nia zostały oparte na zmianach ciśnie­ pokrywki powinno być wykonane z bar­
dziej sprężystej blachy, tak aby w czasie
wyposażenia budynków przed demon­ nia panującego w słoiku poddawanym

membrana z gumy
X

g| po kryw ka

rys. 2
 Uktad elektryczny czujnika podciśnienia
rys 3
pasteryzacji mogło się w łatwy do zau­
ważenia sposób odkształcać.
Bardzo często nasi koledzy widzą
rozwiązanie zadań przez zastosowanie
układów elektrycznych i elektronicz­
nych. Znalazło się takie i wśród rozwią­
zań zadania 377. Kolega Wojciech ści-
sławski z Warszawy, mimo dość prozai­
cznej sprawy, jaką jest sprawdzenie sta­
nu domowych zapasów zgromadzo­
nych w słoikach, proponuje zastosowa­
nie układu elektronicznego, który kon­
troluje proces hermetyzacji już w czasie
jego trwania. Dość skąpy opis pomysłu
mimo bogatego zestawu rysunków nie
oddaje w pełni wszystkich intencji auto­
88
w stoikach
5. dioda
ra. Proponowane rozwiązanie jest dość
ciekawe, warto wykonać prototyp dla
sprawdzenia funkcjonowania tego
urządzenia.
Na rys. 3 przedstawiony został elek­
tryczny układ czujnika, który zakłada
się na pokrywką słoika w czasie paste­
ryzacji (przypuszczenie redakcji). Czuj­
nik umieszczony w specjalnej oprawie,
po założeniu na pokrywkę nie pastery­
zowanego słoika, zamyka obwód elek­
tryczny i zapala diodę elektrolumine­
scencyjną. W czasie hermetyzacji zasy­
sane wieko pokrywki odkształca się,
a dźwignia 2 opada powodując tym sa­
mym wyłączenie diody. Na zakończenie
chcę przedstawić rozwiązanie, jakie na­
desłał nam wspomniany na początku
kolega Stanisław Niesiołek. Oprócz
prostej metody z linijką, kolega propo­
nuje zastosowanie wskaźnika hermety­
czności, który w swym działaniu rów­
nież opiera się na wskazaniu zmiany
ciśnienia w słoiku. Przyrząd znajduje
się we wnętrzu pasteryzowanego słoi­
ka. Pomysł jest o tyle lepszy od po­
przednich, że można go stosować także
do słoików ze szklanymi pokrywkami,
które jak wiadomo, nie odkształcają się.
Czujnik-kontroler hermetyczności, za­
proponowany przez kolegę Stanisława,
składa się z trzech dość prostych ele­
mentów (rys. 5). Szklana rurka (1) zamk­
nięta z jednej strony zawiera w sobie
szklany tłoczek (2) uszczelniony dwie­
ma uszczelkami (3), wykonanymi np. z
teflonu. Przed hermetyzacją tłoczek zaj­
muje miejsce biisko ścianki zamykają­
cej rurkę. Po napełnieniu słoika, któ­
rymś 2 przetworów poddawanych pas­
teryzacji, umieszczamy w nim również
opisaną rurką kontrolną. Zamykamy
słoik i poddajemy go pasteryzacji.
Zmiana ciśnienia w słoiku spowoduje
przesunięcie się tłoczka w rurce wska­
zując szczelność słoika. Jednakże nie
został tutaj rozwiązany problem zapew­
nienia widoczności czujnika - utopiony
w mało zwykle przejrzystych przetwo­
rach nie spełni zadania.
Z przedstawionych pomysłów wybra­
łem dwa rozwiązania, które zostały na­
grodzone. Należą do nich rozwiązania
nadesłane przez kolegę Wojciecha Sci-
sławskiego z Warszawy i kolegę Stani­
sława Wiesiołka z Olsztyna, który już
kolejny raz uzyskuje wyróżnienie w na­
szym klubie.
Roman Kozak
p.o. Prezesa Klubu Wynalazców
Od redakcji
Nie bez zdziwienia zauważyliśmy, że
wśród propozycji rozwiązań brakuje
metod najprostszych. Pojawiło się, co
prawda, jedno rozwiązanie,.optyczne",
będące w istocie sposobem poszukiwa­
nia ogniska zwierciadła wklęsłego
utworzonego przez wklęsłą pokrywkę
słoja, ale opisana metoda była dość
złożona i trudna do realizacji. Tymcza­
sem wystarczy oświetlić pokrywkę pod
kątem ok. 30*. by na ustawionym za
słoikami ekranie łub nawet na zwykłej
ścianie otrzymać wyraźną plamę odbi­
tego światła. Jej wymiary świadczą o ja­
kości zamknięcia. Mała i intensywna
plamka świadczy o tym, że pokrywka
jest wklęsła a zamknięcie pewne. Plama
o średnicy słoika oznacza nieszczelne
połączenie pokrywki ze słoikiem.
Jeszcze prostsza metoda wykorzys­
tuje sprężyste właściwości pokrywki
słoika. Pokrywkę nie zamkniętego słoi­
ka można bez trudu uginać lekkim na­
ciśnięciem palca. Jeśli w słoiku panuje
obniżone ciśnienie, powietrze wgniata
pokrywkę i napręża blachę. Dalsze od­
kształcenie wymaga przyłożenia dość
dużej siły. Jeśli więc pokrywka łatwo
poddaje się naciskom - słoik należy
poddać wnikliwszej kontroli i najpraw­
dopodobniej ponownej pasteryzacji.
Najpewniejszym sposobem, należą­
cym jednak do badań „niszczących”
jest obserwowanie zjawisk akustycz­
nych, towarzyszących otwieraniu słoi­
ka. Jeśli nie usłyszymy syku wdzierają­
cego się powietrza i stuku prostującej
się pokrywki, potraktujemy zawartość
ostrożnie. Lepiej stracić przetwory niż
zdrowie. Dlatego właśnie spełniające
szczególnie ostre przepisy sanitarne
przetwory dla dzieci są zamykane
w szklanych słoikach o specjalnych za­
krętkach , nadających się do łatwego
stosowania dwóch ostatnich metod
sprawdzania szczelności zamknięcia.

(Ciąg dalszy ze str. 86)
ci. No, bo powiedzmy sobie, czy tak na co
dzień przedmioty metalowe polewane są, czy
też stykają się z elektrolitami? Niestety, tak.
Ponieważ wydaje się to w prost nieprawdopo­
dobne, wykonajmy proste doświadczenia.
Do szklanki czy małego słoika nalewamy
destylowanej wody lub wody otrzymanej ze
stopienia szronu z domowej lodówki. Woda
taka jest bardzo czysta, nie zawiera soli ani
kwasów, a więc i nie przewodzi prądu elektry­
cznego. W naczyniu z taką wodą zawieszamy
naprzeciw siebie w odległości 2-3 cm dwie
blaszki - cynkową i miedzianą. Blaszki przed
zanurzeniem trzeba dokładnie oczyścić do po­
łysku papierem ściernym, a następnie odtłuś­
cić acetonem lub rozpuszczalnikiem. Tak
oczyszczone i odtłuszczone blaszki połączone
z drucikam i miedzianymi umieszczamy w wo­
dzie a druciki łączymy z czułym woltomie­
rzem.
M iernik nic nie wykaże, w obwodzie bo­
wiem nie płynie rząd elektryczny. Nie płynie
on zaś dlatego, że w arstw a wody nie przewo­
dzi prądu elektrycznego,
A teraz, nic nie zmieniając w układzie, do
wody w naczyniu dodajemy, na przykład:.
- 2-3 g chlorku sodu, czylj soli kuchennej,
- 2-3 g azotanu amonu, czyli saletry amo­
nowej,
- 2-3 g azotanu potasu, czyli saletry pota­
sowej,
- 2-3 g kwasu siarkowego,
- 2-3 g kwasu azotowego.
Dodanie każdej z wymienionych wyżej sub­
stancji z osobna spowoduje wychylenie się
strzałki woltomierza, co świadczy, iż w obwo­
dzie płynie prąd elektryczny. Płynie on dlate­
go, że każda z wymienionych substancji nada­
je wodzie przewodnictwo elektryczne. Inaczej
mówiąc, nasze dwie blaszki zanurzone są
w elektrolicie. No, dobrze, ale co mają wspól­
nego dwie blaszki i elektrolit z korozją? Bar­
dzo wiele. Gdzie jest bowiem elektrolit i metal
czy dwa różne metale, tam musi być i korozja
elektrochemiczna.
Wspomniane substancje wymieniliśmy nie­
przypadkowo. - Sól kuchenna służy, niestety,
do posypywania ulic, obie saletry, to popular­
ne nawozy sztuczne, z kolei kwas siarkowy
i azotowy tworzą się w powietrzu z wody
i gazów spalinowych, opuszczających kominy
i rury wydechowe, a zawierających tlenki
siarki i tlenki azotu. Każda z tych substancji
rozpuszczona w wodzie jest elektrolitem, któ­
ry przewodzi przecież prąd elektryczny. Wy­
konajmy zaproponowane doświadczenia,
a ułatwi to nam bliższe poznanie korozji elek­
trochemicznej, której poświęcimy następne
odcinki naszego działu.
Stefan Sękowski

89
 Proste, prawda? A czy interesujące?
POZORNA PROSTOTA, 0 0
Spróbujmy. Grę łatwo wykonać same­
CZYLI - GRA L mu choćby z kartonu, czy z tektury. 0 0 0 'S
A tytułem zachęty zauważyć warto, że 0 0 0 0
Różne są gry. O ich atrakcyjności gra L ma więcej gambitów (otwarć) niż \# 0 0 0
decyduje m.in. czy stwarzają interesują­szachy, a ponadto dotychczas nie jest
ce sytuacje, które wymagają pomysło­ jeszcze znana jej strategia (choć wiado­ rys,1
wych rozwiązań strategicznych, przy mo, że istnieje, gdyż jest to gra skoń­
jednocześnie niezbyt skomplikowa­ czona, czyli istnieje skończona liczba
nych regułach. możliwych ruchów na każdym etapie
Brytyjski matematyk Edward de Bono gry).
postawił sobie następujące zadanie:
0 0
wymyśleń grę o nietrywialnej strategii Kto zaczyna? To można rozstrzygnąć 0 [ 0 l
przy możliwie bardzo prostych regu­ poprzez losowanie. A jaka jest
łach. Oto jego własne rozwiązanie na­ początkowa figur? Nie chcąc pozbawić
zwane przezeń grą L.
pozycja

Czytelnika możliwości współudziału

i 0 's '
0 *
L jest grą dwuosobową. Rozgrywasię w wynalazku tej gry, proponuję Mu, by rys.2
ją na 16-polowej szachownicy (4 na 4), sam spróbował rozstrzygnąć:
przy czym wszystkie pola są równo­ Problem płerw tzy: jakie powinno
prawne. Każdy gracz ma do dyspozycji być początkowe ustawienie figur, by 1°
2 figury, które cały czas pozostają na stwarzało wykonującemu pierwszy
planszy, a mianowicie: większą, ruch maksymalną możliwą liczbę gam­
o kształcie litery L (rys. 1), i mniejszą, bitów, 2° stwarzało nie mniejszą (lub
o kształcie kwadratu wielkości pojedyń- przynajmniej niewiele mniejszą) liczbę
czego pola szachownicy. Gracze wyko­ odpowiedzi; a dodatkowo 3° by figury
nują ruchy na zmianę, a każdy ruch różnych kolorów były ustawione syme­
polega na tym, by najpierw ustawić wię­ trycznie (względem zamiany kolorów).
kszą figurę na planszy w innym położe­
niu, niż zajmowała poprzednio (wolno Łatwo zauważyć, że nie każde możli­
figurę obracać i odwracać na drugą we ustawienie symetryczne figur spełni
stronę - rys. 2), a następnie można, jeśli dwa pierwsze warunki. Przykładem mo­
się chce, umieścić na innym polu mniej­ że być ustawienie jak na rysunku 4,
szą figurę (tub pozostawić ją tam, gdzie w której to sytuacji rozpoczynający blo­
stała przedtem). Celem gry jest zablo­ kuje przeciwnika już w pierwszym
kowanie przeciwnika, czyli doprowa­ ruchu (wykonując mianowicie ruch
dzenie do takiej sytuacji, by przeciwnik prowadzący do sytuacji na rysunku 3).
nie mógł wykonać ruchu (tzn. - przesta­ rys. U
wić swej większej figury); w sytuacji Problem drugi (najważniejszy) - to
przykładowej jak na rysunku 3 białe strategia gry, a przynajmniej jej podsta­
figury zablokowały czarne L. Gracz, wowe zasady, a w szczególności: ile
któremu uda się zablokować przeciwni­ istnieje istotnie różnych możliwych sy­ Być może, w poszukiwaniu zasad
ka, wygrywa, zablokowany zaś - prze­ tuacji kończących grę (jedną z nich strategii gry L pomogą pewne modyfi­
grywa. przedstawia rys. 3). kacje reguł gry. Mam fu na myśli nastę­
pujące reguły:
1° wolno (lub nie wolno) odwracać
figury L na drugą stronę;
2° najpierw ruch figurą L, potem -
kwadratem, albo - odwrotnie:
3° figury można poruszać w dowolnej
kolejności;
4° trzeba przestawić jedną figurę (L),
a drugą - można, albo - przestawić
trzeba obydwie figury.
Kombinując tak zmodyfikowane re­
guły otrzymamy różne mutacje gry L.
Oczywiście, nie wszystkie będą jedna­
kowo wartościowe (dlaczego? - po­
patrz na rys. 3).
Życzymy powodzenia w odkrywaniu
tajników gry L. Odkrywcze listy Czytel­
ników opublikujemy na łamach ..Mło­
dego Technika” ku pożytkowi innych
Czytelników. Listy prosimy nadsyłać na
adres redakcji z dopiskiem ,,GRA L”.
Zbigniew Płochocki

90
Tym razem dla każdego ... chorego, czyli
now a aparatura m edyczna

Duńska firma RADIOMETER, od lat

specjalizująca się w budowie urządzeń
do określania nasycenia krwi gazami
(tlenem i dwutlenkiem węgla), opraco­
wała urządzenie do ciągłej obserwacji
tej wielkości bez potrzeby pobierania
krwi od pacjenta. Urządzenie składa się
z czujnika, przyklejanego na przedra­ Znana firma wytwarzająca stymulatory
mieniu oraz aparatu kontrolnego łączo­ serca „Cardiac Pacemakers” wypuściła
nego w razie potrzeby z urządzeniem na rynek urządzenia do zdalnego kon­
zapisującym. Czujnik jest zmodyfiko­ trolowania funkcjonowania stymulato­
waną elektrodą Clarka (dla pomiaru stę­ ra, bez potrzeby udawania się do leka­
żenia tlenu) lub $everinghausa (dla po­ rza. Urządzenie składa się z nadajnika
miaru stężenia dwutlenku węgla) i może 0 wymiarach 3,4 cm x 7,0 cm x 12,0 cm
działać w sposób ciągły lub przerywany. 1 masie 140 g, znajdującego się w posia­
Wynik badania uzyskuje się już po 3 daniu pacjenta, i odbiornika, znajdują­
sekundach od momentu włączenia cego się w gabinecie lekarza. Nadajnik
przyrządu, (ap) zawiesza sobie pacjent na piersi , nakrę­
ca numer telefoniczny gabinetu lekar­
skiego, przekazuje pielęgniarce swoje
dane i przykłada mikrofon aparatu tele­
Producent urządzeń komputerowych fonicznego do nadajnika. Nadajnik wy­
Hewlett-Packard, który zajmuje się rów­ syła podstawowy ton o częstości 1500
nież wytwarzaniem aparatury badaw- lub 1900 Hz. zmodulowany sygnałem
czej i medycznej, opracował zminiatu­ EKG..
ryzowany kapnograf. czyli urządzenie Urządzenie odbiorcze ,,odkodowujeT’
mierzące zawartość dwutlenku węgla sygnał EKG i zapisuje go w ogólnie
w mieszaninie gazów (w konkretnym znany sposób na taśmie.
przypadku - w powietrzu wydychanym
przez pacjenta). W czujniku wykorzys­
tano zjawisko silnego pochłaniania
podczerwieni (między 3,5 a 4,7 mikro­
metra) przez dwutlenek węgla. Kapno­
graf pozwala na precyzyjny nadzór nad
procesami wymiany gazowej, zacho­
dzącej w pęcherzykach płucnych. Spa­
dek zawartości dwutlenku węgla w mie­
szaninie wydychanej przez pacjenta
świadczy o załamywaniu się krążenia.
Badanie jest niezwykle czułe, kapno­
graf bardzo wrażliwie kontroluje funk­
cjonowanie układu krążeniowo-odde­
chowego u badanego pacjenta.
Na zdjęciu widoczny czujnik kapno-
grafu. podłączony do aparatu do znie­
czulenia ogólnego.
 ności samej koncepcji. Zna­

POMYSŁY
gemalne ★ ★ ★ ★ ★
cznie łatwiejszy do zreali­
zowania jest natomiast bu­
dzik dla zapominalskich.
Kolega Jarosław twierdzi,
że budzik z tarczą 24-go-
dzinną znacznie lepiej bę­
dzie spełniał swoje zadanie.
itakWsffitie Istotnie, budzik taki można
nastawiać natychmiast po
obudzeniu się, gdy mecha­
nizm dźwięczeniem przy­
A u to r z y k a ż d e g o z a m ie s z c z o n e g o p o m y s łu o tr z y ­ pomina jeszcze o swym ist­ miejsca. Urządzenie nie
m u ją ja k o h o n o r a ń u m 1 0 0 0 0 g r . W s z y s tk ie n a d e ­ nieniu, bez obawy, że za­ wymaga chyba dalszych re­
s ła n e p o m y s ły są p o z a ty m r o z p a tr y w a n e p r z e z kłóci wieczorny odpoczy­ komendacji.'
B iu r o M ło d z ie ż o w y c h P a te n tó w , k tó r e p r z y z n a je nek dzwoniąc o połowę do­
by wcześniej.
s w o je n a g r o d y i w y r ó ż n ie n ia . P o m y s ły m o ż n a n a d ­ Temat czekający na wy­
s y ła ć p o d a d r e s e m R e d a k c ji o d o w o ln e j p o r z e r o k u , CICHY APARAT PRO­ nalazcę - PRZEJRZYSTA
d m a ijio c y ,b y le b y b y ły ro p a tr z o n e d o p is k ie m : „ P o ­ JEKCYJNY. Hałas, jaki to­ SZYBA PIEKARNIKA.
m y s ły ”. D o ty c z y to r ó w n ie ż „ Ś L A D Ó W P O M Y ­ warzyszy wyświetlaniu fil­ Kolega Dariusz Rzeczkow­
S Ł Ó W ”. A u to r z y w y d r u k o w a n y c h „ śla d ó w ” o tr z y ­ mów w nie przygotowa­ ski zaproponował urządze­
m u ją n a g r o d y r ze c z o w e . nych do tego celu pomiesz­ nie zapewniające przezro­
czeniach, a nawet w niektó­ czystość szybki piekarnika
rych pomniejszych kinach, także w czasie pieczenia.
UDOSKONALONY BU­ jest dokuczliwy. Utrudnia Słusznie zauważył, że wy­
DZIK. Niewielkie rozmiary oglądanie, przeszkadza dzielająca się z potraw paro
i niezbyt precyzyjna regu­ i męczy, czasem nawet za­ chętnie osiada na znacznie
lacja współczesnych budzi­ głusza komentarz lub dia­ chłodniejszej szybie pie­
ków powodują, że nasta­ logi. Kolega Marian Chwa- karnika. Nie pomagają
wiając je nigdy nie jesteśmy szcza ze Świętochłowic przemyślnie instalowane
pewni, o której godzinie za­ proponuje, by zaradzić tym w komorze lampki, by prze­
działają. Kilku czy nawet niedogodnościom przez konać się o stanie potrawy,
kilkunastominutowe od­ stosowanie specjalnie do i tak trzeba otworzyć
chyłki nie należą do rzad­ tego celu przygotowanej, drzwiczki, narażając się na
kości. Dla osób zdyscypli­ dźwiękoszczelnej osłony przegrzanie twarzy i gwał­
nowanych. które z zegar­ zastosowanie sprzężonych, projektora. Za najskutecz­ towne ochłodzenie piekar­
kiem w ręku odmierzają tak jak w mechanizmie ze­ niejszą uważa (z punktu nika. Trudno jednak przy­
wszystkie swe czynności, gara, wskazówek godzino­ widzenia akustyki słusz­ puszczać. by w niesprzyja­
taka dokładność budzenia wej i minutowej. Wykona­ nie!) szczelną obudowę jących warunkach wnętrza
* się nie jest wystarczająca. nie takiego mechanizmu opróżnioną z powietrza. piekarnika, a zwłaszcza
Pomocą dla tych osób może byłoby dość trudne i nie Niestety, w takich warun­
być budzik zbudowany we­ wiadomo, czy pomysł się kach projektor będzie dzia­
dług pomysłu jedenastolet­ przyjmie, choć popularność łał cicho i... krótko. Powie­
niego kolegi Jarosława zegarków elektronicznych trze jest bowiem niezbędne
Ara basa. Zamiast jednej z budzikiem nastawianym do chłodzenia elementów
wskazówki ustalającej porę właśnie z minutową do­ projektora, a zwłaszcza sil­
dzwonienia proponuje on kładnością świadczy o traf­ nika napędowego i żarów­
ki. Zapewnienie wymiany
ogrzanego powietrza
z wnętrza osłony z otocze­
CZYTELNICY DOPOMINAJĄ SIĘ niem będzie zapewne naj­
większym kłopotem dla re­
O wprowadzenie do masowej produkcji opisywanych już alizatorów pomysłu. w wysokiej temperaturze,
przed wielu laty w dziale „Klub Wynalazców’4 - cęgów chciała działać zapropono­
ułatwiających wbijanie gwoździ. Zakłady zainteresowane WIESZAK DO SPODNI. wana przez kolegę wycie­
ich wytwarzaniem odsyłamy do „MT” nr 2 z 1975 r. Mocowany do drzwi szafy raczka (zapewne wzorowa­
Echem innej publikacji „M T\ mniej niestety optymisty­ wieszak do spodni w formie na na samochodowej). Zre­
cznym, jest list proponujący budowę nowego rodzaju elek­ rzadkiego „grzebienia”, za­ alizowanie słusznej nie­
trowni cieplnych. Autor listu nie zauważył niestety, że mocowanego obrotowo na wątpliwie chęci umożliwie­
zastępując węgiel spalany w kotłach przez gigantyczną jednym tylko końcu, to po­ nia oglądania zawartości
grzałkę zasilaną prądem z generatora elektrowni, buduje mysł kolegi Janusza Kubi­ piekarnika czeka więc na
klasyczne perpetum mobile, i to gorszego rodzaju. Kolega ny 2 Bełku. Po ustawieniu swego Edisona. Odpowied­
jest bowiem przekonany, że dzięki swemu urządzeniu wieszaka poziomo znaczna nią metodą wydaje się
otrzyma znaczne ilości energii za darmo, a nie tylko urzą­ odległość między szczebel­
dzenie w wiecznym ruchu. zwiększenie temperatury
kami ułatwia zawieszanie wewnętrznej szyby przez
Ze swej strony obiecujemy wzmóc walkę z takimi wiatra­ ubrań, a zwisający pionowo
kami techniki. odpowiednie skierowanie
wieszak zajmuje niewiele strumienia powietrza.
92

ODPROWADZENIE
WODY Z SUSZĄCEJ SIĘ
BIELIZNY. Każdy, kto ką­
pał się w wannie pod stru­
mieniami wody kapiącej
z rozwieszonej właśnie
upranej bielizny, zrozumie
genialność pomysłu kolegi
Marka Sipki z Rybnika. Za­
proponował on, by spływa­
jącą wodę zbierać do roz­
piętego pod suszarką ręka­
wa z folii, zaopatrzonego
w najniższym miejscu
w odpływ połączony z wę­
żem odprowadzającym wo­
dę do wanny lub umywalki.
Ponieważ ten swoisty „pa­
rasol” można rozpiąć po­
między ścianami, nie są po­
trzebne skomplikowane
szkielety ani rozporki, a je­
go zainstalowanie może od­
bywać się błyskawicznie.
Trudno zgadnąć, dlaczego
tak proste urządzenie nie
znalazło wcześniej swego
odkrywcy i nie jest jeszcze
produkowane?
JEDNOKIERUNKOWY
WIZJER DO DRZWI. Kole­
ga Jan Kurpeta z Warszawy
proponuje, by niezbyt
praktyczne wizjery zasła­
niane obrotowymi tarczka­
mi albo innymi zasłonkami,
zastąpić praktyczniejszym
rozwiązaniem. Udoskona­
lony wizjer, chroniący wnę­
trze mieszkania przed
wzrokiem ciekawskich, ma
mieć umieszczone pomię­
dzy soczewkami półprze-
puszczalne lusterko umoż­
liwiające oglądanie gości
z wnętrza i własnego oka
z zewnątrz. Młody wyna­
lazca podaje nawet miejsce,
gdzie można znaleźć opis
wykonania takiego luster­
ka („Zrób Sam”, 6/1981),
czym ogromnie ułatwia za­
stosowanie swego pomysłu
w praktyce.
ENERGETYCZNE KOMI­
NY. To pomysł kolegi Bazy­
lego Hildebrandta z Wałb­
rzycha. Utrzymuje on, że
zbudowanie na pustynnych
terenach Afryki i Azji
ogromnych kominów,
o średnicy 50 m i wysokości
od 500 do 1000 m, może być
znakomitym remedium na
trudności energetyczne
świata. Wędrujące do góry
ogrzane powietrze mogłoby
poruszać gigantyczne wia­
traki umieszczone u nasady
kominów i generatory elek­
tryczne. Trudno obecnie
ocenić szanse realizacji te­
go fantastycznego pro­
jektu.
OBRÓCONY ROZDZIE­
LACZ, to kolejny pomysł
wynikły z tropienia absur­
dów w konstrukcjach spo­
tykanych na co dzień. Ty­
powe ostatnio podwójne
gniazda sieciowe i rozdzie­
lacze są zbudowane w taki
sposób, że ich współpraca
jest niemal niemożliwa. Co
prawda, znormalizowany
rozstaw otworów umożli­
wia włożenie rozdzielacza
do gniazda, ale za to kra­
wędź rozdzielacza skutecz­
nie zasłania drugi komplet
otworów. Zamiast dwóch
wtyczek możemy więc włą­
czyć do gniazda tylko trzy.
Kolega Zbigniew Minko
z Krakowa proponuje, by
bolce w rozdzielaczu prze­
kręcić o 90° tak, by dodat­
kowe urządzenia włączać
prostopadle do dłuższej osi
gniazda. Umożliwi to ko­
rzystanie z drugiej części
gniazda, a nawet jedno­
czesne włączenie dwóch
rozdzielaczy. Ponieważ co­
raz popularniejsze są pros­
te urządzenia elektryczne
o niewielkiej mocy - kal­
kulatory, magnetofony i
radioodbiorniki, których
bardzo wiele można włą­
czyć do jednego gniazda
bez obawy przeciążenia
sieci - pomysł ten wydaje
się szczególnie aktualny.
BUTELKA DLA NIE­
MOWLĄT Z TERMOME­
TREM. Troska o odpowied­
nią temperaturę pokarmu
jest w pełni zrozumiała.
Kolega Zbigniew Siemiń­
ski z Grodkowa proponuje
by zastąpić znaną od lat
metodę „kropli mleka na
przedramię” znacznie bar^-
dzioj naukowym kontrolo-
■ śla d em
1 pom ysłów
g a l w a n ic z n i pę­
d zelek . Na ślad pom ysłu
zam ieszczonego pod tym
tytułem w 2/81 num erze
,.Młodego Technika ’' wpadł
kolega Tomasz Lisakow ski
z K olb ud. Z listu kolegi
w ynika t że ślad jest znacz­
nie starszy od pomysłu.
Opisana przez nas metoda
galwanicznego pokrywania
pized m io tó w metalowych
była od dawna stosowana
w praktyce, na p rzykład
w szkolnych zestaw ach do
doświadczeń z galw anote­
chniki. Jedyną różnicą było
stosowanie w zestaw ie in­
nego elektrolitu i pokrywa­
nie przedmiotów miedzią,
a nie złotem. Nie od dziś
wiadomo, że szko ły nie na­
leżą do instytucji najbogat­
szych.
PRZE ZR O C ZYSTE P Ł Y ­
T Y GRAMOFONOWE. Od
k ilk u lat niektóre firm y
Rozwiązanie ..Komputerówki - Ankiety z n-ru 10/81 ,.MT
brzmi „SILNIKI DIESLA TRENDEM MOTORYZACJI". Za naj­
ciekawsze w tym numerze artykuły Czytelnicy uznali: „Radio-
grafia przemysłowa ', „Silniki Dietla dla samochodów osobo­
w ych', „Sprzążenie zwrotne, klucz do cybernetyki”.
Nagrody książkowe wylosowali: Andrzej Madej z Warszawy. Le­
szek Pniak z Siemianowic Ś l. Krzysztof Sierawt z Płocka.
waniem temperatury przy
pomocy termometru wto­
pionego w szkło butelki.
Pomijając nawet trudności
związane z wykonaniem ta­
kiej hybrydy nie wiadomo,
czy tego rodzaju udogod­
nienie znajdzie uznanie.
Butelki często się tłuką,
a termometr znacznie pod­
niesie ich cenę. Butelki
trzeba sterylizować przed
napełnieniem, a wobec nie­
wielkiego upowszechnienia
służących do tego środków
chemicznych dokonuje się
tego metodą tradycyjną -
przez gotowanie. Termo­
metr musi więc wytrzymy­
wać wysokie temperatury,
co trudno pogodzić z nie­
zbędną dużą dokładnością
odczytu i niewielkimi wy­
miarami. Może jednak bu­
telka kolegi Siemińskiego
okaże się butelką przy­
szłości?
produkujące p ły ty z nagra-
, niami, wyrabiają je z prze­
zroczystego lub tylko lekko
barwionego tworzywa.
W skazując na w ytw órnię
„ V IR G IN '\ która takie p ły ­
ty dostarcza na tynek, do­
niósł nam o tym kolega Ed­
ward N awrat z Piekar Ślą­
skich. A b y nie stracić ko­
rzyści wynikających z
przejrzystego środka i nie
utrudniać zakładania płyt
na oś talerza gramofonu,
nie ma na nich typowych,
papierowych etykiet, a na­
pisy, w ykonane z tw orzywa
o innej barwie, są zatopione
pośrodku dysku, na miejscu
wolnym od zapisu na­
grania.
93
 Ilustracja przedstawia cenny eksponat ze zbiorów Pańs­
twowego Muzeum Historii i Techniki w Waszyngtonie. Jest
to kalkulator mechaniczny, oparty na pomyśle angielskiego
matematyka Charlesa Babbage a (1792-1871), lecz zapro­
jektowany przez dwóch Szwedów nazwiskiem Scheutz:
Georga (1785-1873), dziennikarza, oraz jego syna Edvarda
(1821-1881), inżyniera mechanika, Powstały zaledwie dwa
kalkulatory tego typu, przy czym los drugiego nie jest znany.
Pierwszy, wykonany w 1853 r. w Sztokhomie w zakładach
J.W. Bergstroma, po długich wędrówkach trafił za ocean,
do nowo utworzonego Obserwatorium im. Dudleya w Alba-
ny, w stanie Nowy Jork. Tam po kilku latach przestano sie
nim interesować. W 1924 r. został sprzedany pewnemu
prywatnemu kolekcjonerowi. Jego spadkobiercy przekazali
go na własność państwu. W 1966 r. umieszczono go na stałe
w waszyngtońskim muzeum.
Kalkulator Scheutzów powstał w celu mechanizacji obli­
czania tablic matematycznych, nie ma więc zbyt wiele
wspólnego z arytmometrami, wywodzącymi się z pomysłów
geniuszy XVII w - Blaise'a Pascala i Gottfrieda Leibniza,
które sporadycznie były wykonywane w XVIII w. Jest to
pierwsza udana maszyna licząca o przeznaczeniu nauko­
wym, a ponadto pierwszy kalkulator, który umożliwiał druk
wyniku obliczenia. „Drukarka” widoczna jest na pierwszym
planie zdjęcia. Jej zasadniczymi częściami są koła ze sztan-
cami cyfr oraz taśma z papier-machś, na której powstawały
wgłębne, negatywowe odbitki liczb. Dopiero z tej taśmy
sporządzano odlewy, nadające się do drukowania.

PIERWSZY KALKULATOR
DRUKUJĄCY
Historia narodzin tego pomysłu jest
nie mniej skomplikowana niż losy goto­
wego już wynalazku, błąkającego się
między krajami i kontynentami w po­
szukiwaniu nabywcy. Wielokrotnie za­
dawano pytanie, jak mogło dojść do
zbudowania maszyny matematycznej,
przez przedstawiciela kraju, wkracza­
jącego dopiero na drogę uprzemysło­
wienia, skoro nie udało się to Babba-
ge’owi, wykładowcy matematyki na
Uniwersytecie w Cambridge?
Georg Scheutz
Nie można pominąć wkładu Babba-
ge'a w sukces Szwedów. Zapoznawszy
się z ich wynalazkiem nie tylko nie
żywił urazy wobec konkurentów, któ­
rzy prześcignęli pierwszego projekto­
dawcę, ale wydatnie im dopomógł,
wpadając na pomysł wyeksportowania
maszyny za ocean. Największe jednak
znaczenie miała bogata osobowość Ge­
orga Scheutza. Jego postać przywodzi
na myśl niektórych polskich emigran­
tów popowstaniowych, którzy okazy­
wali się znakomitymi technikami
i organizatorami, choć w kraju znano
ich raczej jako literatów i działaczy
politycznych. Podobnie wszechstronny
był również Hipolit Cegielski, filolog,

94
później kupiec, wreszcie - fabrykant,
i to jaki! Abraham Stern z Hrubieszo­
wa, nieco starszy od Scheutza-seniora,
byl także wynalazcą-samoukiem. I on
podjął próbę skonstruowania maszyny
rachunkowej. Zadanie to pasjonowało*
wówczas wiele otwartych umysłów.
Georg Scheutz studiował prawo, był
sędzią, urzędnikiem państwowym, dru­
karzem i wydawcą, ale najwięcej Szwe­
cja zawdzięcza mu jako bojownikowi
o wolność prasy, jako tłumaczowi z an­
gielskiego (zwłaszcza - Szekspira) oraz
popularyzatorowi współczesnych osią­
gnięć nauk matematyczno-przyrodni­
czych i techniki. Konstrukcję kalkula­
tora wziął na siebie jego syn, zaś parla­
ment Szwecji, wprawdzie po długim
molestowaniu, udzielił Scheutzom za­
siłku na sfinalizowanie prac. Miało to
miejsce w roku 1851.
Intelektualnym ojcem wynalazku
jest Charles Babbage, ale na niego z ko­
lei miały wpływ przemyślenia kilku
uczonych - poprzedników. W pismach
pewnego francuskiego matematyka
Babbage znalazł relację z prac, jakie
przedsięwzięto we Francji na rzecz
upowszechnienia systemu metryczne­
go. Podjęto wówczas próbę wprowa­
dzenia podziału kąta pełnego na 100
stopni. W tym celu należała obliczyć
nowe tablice logarytmiczne i trygono­
metryczne. Ów matematyk francuski
postanowił posłużyć się wzorem za­
czerpniętym. z klasycznej rozprawy
ekonomicznej Adama Smitha ,,0 boga­
ctwie narodów'' i dokonać podziału
pracy obliczeniowej, organizując coś
w rodzaju manufaktury. Składała się
ona z trzech grup: pierwsza wymyślała
algorytmy działań, druga podstawiała
wartości liczbowe do odpowiednich
wzorów, trzecia dokonywała wszyst­
kich obliczeń. Pierwsze dwie składały
się z wykwalifikowanych matematy­
ków, trzecia, najliczniejsza - z rachmis­
trzów.
Ten pomysł spodobał się Babbage’o-
wi, który uwielbiał matematykę fran­
cuską za jej osiągnięcia w zakresie ana­
lizy, słabo znane na uniwersytetach
brytyjskich, a ponadto entuzjazmował
się zastosowaniami praktycznymi
„królowej nauk”. Zapragnął skonstru­
ować maszynę służącą do obliczania
tablic astronomicznych. Swoje do­
świadczenia nad fabrykacją części do
tego urządzenia zawarł w dziele „Eko­
nomika machin i manufaktur”, którego
fragmenty opublikował po szwedzku
Georg Scheutz w jednym z wydawa­
nych przez siebie czasopism facho­
wych. Później Scheutz zapoznał się
z dalszymi pracami Babbage’a na temat
możliwości skonstruowania maszyny
liczącej, którą Anglik nazwał „maszyną
różnicową”.
K a lku la to r Scheutza widziany z boku
Pomysł opierał się na spostrzeżeniu,
że tablice astronomiczne składają, się
z ciągów liczb, które są obrazem prze­
biegu różnych funkcji matematycz­
nych, zaś różnice między wyrazami cią­
gu narastają w pewnym porządku ma­
tematycznym, np. w postępie arytmety­
cznym. Znając niewielką liczbę wyra­
zów ciągu można wyznaczyć cały jego
przebieg za pomocą najprostszych
działań: dodawania i odejmowania.
Np. w przypadku ciągu, będącego
obrazem przebiegu funkcji y = x , moż­
na obliczyć wszystkie inne wyrazy cią­
gu, nie podnosząc w ogóle liczb do kwa­
dratu. To właśnie zadanie, jakie we
Francji wykonywali zwykli rachmis­
trze, Babbage postanowił powierzyć
maszynie. Odkrył on, że może je wyko­
nać mechanizm, składający się z trzech
kół („zegarów”) z podziałkami. Są one
tak sprzężone, że gdy pierwszy „odmie­
rza” wartość liczbową funkcji kwadra­
towej, drugi wskazuje wartość różnic
pomiędzy kolejnymi wyrazami jej cią­
gu, które tworzą postęp arytmetyczny,
zaś trzeci - stałą różnicę tego postępu.
W 1834 r. Scheutz utworzył model
takiej maszyny z drewna, drutu i tektu­
ry.-Po dwudziestu niemal latach starań
ojca i syna gotowy był wreszcie pierw­
szy egzemplarz. Zainstalowanie w nim
urządzenia tłoczącego matryce ma nie­
wątpliwie wiele wspólnego z dobrym
rozeznaniem Scheutza w aktualnych
postępach techniki poligraficznej.
Wszak w tamtych właśnie latach rozpo­
wszechniła się w całej Europie technika
stereotypii, polegająca na odciskaniu
formy z czcionek w masie papierowej,
z której później, po rozsypaniu pierwo­
tnego składu, można było odlać nową
formę i wydrukować nakład książki czy
gazety. Maszyna Scheutzów umożli­
wiała szybki druk obliczonych tablic,
z pominięciem mozolnego, jeszcze wó­
wczas nie zmechanizowanego składa­
nia czcionek.
Kalkulator drukujący został zapre­
zentowany na wystawie światowej
w Paryżu w r. 1855, a po jej zamknięciu
przeniesiony do Obserwatorium Króle­
wskiego dla dokonania prób. Astrono­
mowie francuscy potraktowali maszy­
nę nieufnie. Poruszana za pomocą kor­
by, wymagała obsługi i to posłużyło
jako argument, iż ekonomiczniej będzie
po prostu zatrudnić rachmistrza. Dzię­
ki pośrednictwu Babbage’a i innych
brytyjskich entuzjastów, kalkulator
został wreszcie kupiony za 1000 funtów
do Stanów Zjednoczonych, do wyko­
rzystania przy ogromnych przedsięw­
zięciach mierniczych, rozpoczętych
w tym kraju, właśnie przy współpracy
obserwatorium w Albany. Główny
opiekun kalkulatora, astronom Benha-
min Gould odszedł jednak wkrótce
z obserwatorium i urządzenie zaczęło
okrywać się kurzem. Użyto je zaledwie
do kilku prac, m.in. do obliczania ano­
malii toru Marsa. Drugi egzemplarz,
zakupiony przez rząd brytyjski, posłu­
żył do obliczeń demograficznych
w urzędzie statystycznym.
Wkrótce pojawiły się ulepszenia i na­
śladownictwa, lecz losy idei wynalazku
potoczyły się w końcu innym torem.
W II poł. XIX w. zaczęto projektować
uniwersalne kalkulatory do powszech­
nego użytku. Większość z nich służyła
do bezbłędnego mnożenia i dzielenia;
sprawa wydruku wyników zeszła na
dalszy plan na kilkadziesiąt łat. Maszy­
ny te przeznaczone były do obsługiwa­
nia za pomocą klawiatury, w czym wi­
dać wyraźnie wpływ konstrukcji ma­
szyny do pisania.
Henryk Hollender
95
 Dla wytrawnego znawcy motoryzacji identyfikacja tego
samochodu nie powinna być trudna, mimo że takich pojaz­
dów zbudowano jedynie kilkaset, a do naszych czasów
dotrwało zaledwie kilka. Charakterystyczna sylwetka tego
wozu świadczy, źe samochód zbudowano w latach trzy­
dziestych, a emblemat umieszczony na jego chłodnicy
pochodzi z zakładów Mercedesa. A jednak, gdybyśmy orze­
kli, że jest to Mercedes 540 K, zbudowany w 1936 roku,
popełnilibyśmy błąd. Oglądamy bowiem efekt panowania
nowej samochodowej mody - współczesną repliką history­
cznego urządzenia.
Twórcy kopii zrobili wszystko, by zachować wygląd ze-
wnątrzny oryginału. Nie tylko kształty nadwozia, ale i naj­
drobniejsze nawet szczegóły wyposażenia odtworzono
z wielką precyzją. Zawartość wykonanego z tworzyw sztu­
cznych nadwozia jest jednak zupełnie inna i bardzo nowo­
czesna. Do budowy samochodu wykorzystano elementy
współczesnych samochodów firmy, której znak zdobi sa­
mochód. Silnik pochodzi z Mercedesa 500 SE, pozostałe
elementy z innych dużych modeli Mercedesa. Można przez
96
to ocenić postąp w dziedzinie konstrukcji samochodowych,
jaki nastąpił w ciągu ponad czterdziestu lat. Silnik, mimo że
mniejszy, daje moc o połową wiąkszą, pracuje nieporówna­
nie ciszej i zużywa dwukrotnie mniej benzyny. Samochód,
częściowo dziąki nadwoziu z tworzyw, ale i z powodu
postąpu w budowie lekkich elementów podwozia, stracił
jedną trzecią swej masy. Wprowadzono automatyczną
skrzynią biegów, elektrycznie podnoszone szyby i samo­
czynnie rozkładający sią dach. Nie zmienione pozostały
natomiast dwa dodatkowe siedzenia dla pasażerów, umie­
szczone tam, gdzie spodziewalibyśmy sią bagażnika. Ko­
rzystania z nich zabraniają co prawda przepisy o dopusz­
czeniu do ruchu pojazdów samochodowych, ale tym razem
zwyciężyła chęć dochowania wierności oryginałowi.
Kopia Mercedesa, wyprodukowana przez Franco Sbarro
w Szwajcarii, ma jeszcze jedną 2aletę: kosztuje zaledwie
jedną czwartą tego, co prawdziwy Mercedes 540 K. Niestety,
i tak jest to znacznie więcej niż 100 000 dolarów.
(zg)

PILARKA SPALINOWA
Do podstawowych czynności wystę­
pujących przy pozyskaniu i obróbce
drewna należy przerzynanie albo piło­
wanie. Piłowanie drewna może odby­
wać się za pomocą narzędzi ręcznych
(pił) lub specjalnych maszyn, zwanych
pilarkami Pierwsze maszyny do ścina­
ni a d rzew pojawiły się w drugiej połowie
dziewiętnastego wieku i zostały zasto­
sowane przy ścinaniu olbrzymich drzew
w pierwotnych lasach zachodniego wy­
brzeża Ameryki Północnej. Były to pilar­
ki o napędzie ręcznym lub parowym.
Maszyny te nie znalazły szerszego za­
stosowania i dopiero pojawienie się sil­
ników spalinowych i elektrycznych sta­
ło się nowym bodźcem w rozwoju kon­
strukcji pilarek.
Za datę narodzin pierwszej pilarki
spalinowej, której twórcą był szwedzki
inżynier V Westfelt uważa się rok 1916.
Pilarka ta, o nazwie ,,Sector', składała
się z silnika dwusuwowego o mocy 3,7
kW połączonego sztywnym wałem na­
pędowym z kabłąkową ramą, którą
obiegała piła łańcuchowa.
W następnych latach powstają nowe
rozwiązania konstrukcyjne pilarek, jed­
nak ich stosowanie było ograniczone
przez wysoką cenę i bardzo tanią siłę
roboczą Piły ręczne najwcześniej zo­
stały wyparte przez pilarki w Ameryce
Północnej (koniec lat czterdziestych),
natomiast w Europie stan ten osiągnęło
w 10 15 lat później
ogniwo ogniwo
p ro w a d z ą c e
1nqce
Rys. 2
Rysunek na odwrotnej stronie okład­
ki przedstawia pilarkę PS-90 produko­
waną w Polsce przez Wrocławski Za­
kład Przemysłu Maszynowego Leśnic­
twa „Dolpima’ . W skład pilarki wcho­
dzą: silnik, rozrusznik, sprzęgło i zespół
roboczy (tnący).
W pilarce zamontowany jest jednocy-
lindrowy silnik dwusuwowy o pojem­
ności 90 cmJ Silnik daje moc 3,1 kW
przy 6000 obr/min. Jest on wyposażony
w gaźnik membranowy, który działa
niezależnie od położenia pilarki. Zasa­
dę działania gaźnika membranowego
wyjaśnia schematycznie rysunek 1. Po­
ziom paliwa w gaźniku regulowany jest
za pomocą membrany powietrznej
Wskutek zwiększania się podciśnienia
w gardzieli, następuje ugięcie membra­
ny, powodujące otwarcie zaworu iglico­
wego i zwiększenie dopływu paliwa.
Membrana paliwowa utrzymuje iglicę
w określonym położeniu przy nieprze­
widzianych, małych wahaniach ciśnie­
nia działającego na membranę powie­
trzną.
Z lewej strony silnika znajduje się
rozrusznik ręczny, za pomocą którego
ruchome elementy iskrownika i wał kor­
bowy wprawiane są w ruch obrotowy
warunkujący zassanie mieszanki do cy­
lindra i powstanie iskry elektrycznej
miedzy elektrodami świecy.
Po prawej stronie silnika, bezpośred­
nio na wale korbowym, osadzone jest
paliwo
ogniw o
rącza,c<?
kółko zębate napędzające piłę. Napęd
z silnika na piłę przenoszony jest przez
sprzęgło odśrodkowe, samoczynnie
włączające się przy około 2000 obr./
min. Sprzęgło to spełnia jednocześnie
zadanie sprzęgła bezpieczeństwa, po­
nieważ wyłącza piłę przy biegu jałowym
silnika i zapobiega gaśnięctu silnika
przy przeciążeniu pilarki.
Zespół roboczy pilarki składa się z pi­
ły łańcuchowej i prowadnicy, której za­
daniem jest podtrzymywanie i prowa­
dzenie piły. Na końcu prowadnicy osa­
dzone jest kółko obrotowe, mające na
celu zmniejszenie tarcia, wskutek cze­
go wydłuża się czas pracy piły.
Ważną cechą konstrukcyjną pilarki
jest długość prowadnicy, która wyzna­
cza maksymalną średnicę przecina­
nych kłód Średnica ta odpowiada po­
dwójnej długości prowadnicy, co ozna­
cza, że za pomocą pilarki PS-90 mającej
prowadnicę długości 560 mm można
przerzy nać pnie o średnicy do 1120 mm.
Piła łańcuchowa, zwana również łań­
cuchem tnącym, jest narzędziem, od
którego zależy jakość i wydajność pracy
pilarki. Składa się ona z trzech połączo­
nych ze sobą rodzajów ogniw (rys. 2):
ogniwa tnącego, ogniwa prowadzące­
go i ogniwa łączącego. Ogniwa te speł­
niają różne funkcje i charakteryzują się
różnymi kształtami.
Podczas pracy pilarki do zespołu tną­
cego dostarczany jest nieprzerwanie
olej. który spełnia dwie role: zmniejsza
straty powodowane tarciem i ogranicza
do minimum rozgrzewanie się piły.
Przez smarowanie przedłuża się żywot­
ność wszystkich elementów zespołu
rnącego pilarki.
Poza wymienionymi zespołami pilar­
ka spalinowa PS-90 wyposażona jest
w uchwyt kabłąkowy. służący do nosze­
nia i prowadzenia pilarki, oraz w uchwyt
tylny, przy którym znajdują się: przycisk
przyspiesznika (gazu), wyłącznik zapło­
nu silnika, suwak przysłony powietrza
i przycisk blokujący (wciskany przy uru­
chamianiu pilarki).
Z przodu pilarka wyposażona jest
w zębatkę oporową, która podczas pra­
cy maszyny winna być oparta o pień
w taki sposób, aby wykorzystując zasa­
dę dźwigni, odpowiednio przyciskać
zespół tnący do pnia..
Na zakończenie warto wspomn ieć, że
oprócz pilarek spalinowych produko­
wane są również pilarki z napędem ele­
ktrycznym. Pilarki elektryczne powodu­
j ą mniejsze drgania niż pilarki spalino­
we i charakteryzują się cichszą pracą.
Niestety pilarki elektryczne mogą być
stosowane tylko tam. gdzie jest do dys­
pozycji energia elektryczna.
Czesław Waszkiewicz
 PILARKA SPALINOWA PS-90; 1 - silnik, 2 roz­
rusznik. 3 - piła. 4 prowadnica piły. 5 - kółko
obrotowe, 6 - zbiornik paliwa. 7 zbiornik oleju,
8 - uchwyt kabłąkowy, 9 - uchwyt tylny, 10 - przy­
cisk przyspiesznika, 11 - wyłącznik zapłonu. 12 -
suwak przysłony powietrza, 13 - przycisk blokujący.
14 - zębatka oporowa

13