od osoby na wiorstę.
z relsow z niezwykłą siłą
s ę d z i w y dą z Warszawy o godzinie
TECHtut;
O tw arcie kolei
w tunelu
św. (to tard a...
odbyło się w niedzielę
dnia 21 .bm. w sposób na­
der okazały. Stacje kolei
po strome włoskiej
i szwajcarskiej były
wspan iale przystrojone
Do Lucerny przybył po­
ciąg o godz ? wieczór
Powitanie było entuzjas­
tyczne Ruch w mieście
panował nie do opisania,
gdyż napr/od juz przyby­
ło do Lucerny 1200 osób
z Niemiec, które wyjadą
pociągiem wtorkowym
do Mediolanu przez tunel
Got harda. Wszystkie
hotele, całe miasto było
oświetlone światłem ele­
ktrycznym. Droga od Lu­
cerny do Mediolanu wy­
nosi dziesięć godzin; j«*st
na niej fi2 tunelów, które
maja łącznej długości 41
kilometrów Długość
głowrK*gn tunelu wynosi
15.000. szerokość 8. a wy­
sokość 6 m, jedz.ie się
przezeń 26 minut, tempe­
ratura wynosi 20 stopni
podczas przejazdu.
,Clazeta Narodowa ”,
23 maja 1882 r.
Omnibusy
pocztowe
Między Warszawą a Ra­
domiem, oprncz karet po­
cztowych obecnie kursu­
jących pcx.*zną z dniem
1:ł-m maja krążyć w cza­
sie miesięcy letnich po
dwa razy na dzień omni­
busy pocztowe. Za prze­
jazd niemi ustanowiono
■>bmżoną opłatę po 2 kop
i wag metrycznych prze­
Omnibusy odchodzić bę­
7-ej rano i 11-ej wieczo­
rem. z Radomia zaś o go­
dzinie 6-tej wieczorem.
„Korespondent Rolniczy,
Handlowy i Przemysło­
wy". 12 maja 1882 r.
Telefony
Towarzystwo telefonowe
umie robić reklamę. Pra­
gnie ono i szerszą publi­
czność obznajomić szcze­
gółowo z użytkiem telefo­
nu. W tym celu, jak nas
zapewniają, połączy ono
dwie najbardziej uczęsz­
czane przez publiczność
cukiernie Izmrsa w Sa­
skim Ogrodzie i w Hotelu
Kuropejskim. telefono-
wymi drutami Doświad­
czenia z tą limą i objaś­
nienia każdemu, kto ze­
chce poznać bliżej ich
kimstrukcyo, rozpoczną
się z dniem 1 lipca b.r.
., Kutyer Codzienny ’',
27 maja 1882 r
Kolej
elektryczną...
urządza Siemens i Hal-
ske na wystawie Moskie­
wskiej. Przestrzeń kolei
wynosi 600 sążni, która
przebywaną będzie
w małych 6 1 8 osobowych
wagonikach w przeciągu
5 minut.
., Nowi ny" 2 Imaja 1882 r.
W ynalazek
,Kur. Por.” donosi, że p.
Lomiński, zecer jednej
z tutejszych drukami,
przedstawił zarządowi
drogi żel. Nadwiślańskiej
model przyrządu własne-
go pomysłu do oczyszcza­
nia szyn w czasie zasp
śnieżnych. Zdaniem wy­
nalazcy, nowy przyrząd
może odrzucać śnieg
Ostateczne ocenienie mo­
że dopiero nastąpić po
odbyciu prób praktycz­
nych.
,,Doniesienia Warsza w-
skie" 17 maja 1882 r.
Technika
powstawania snów
0 powstawaniu snów,
studyum wydal lekarz p
Delannoy. Zdaniem jego
można w snach osiągnąć
pewien logiczny związek,
obwiązawszy sobie na
noc czoło watą. Kto sypia
na wznak, ma najpięk­
niejsze sny. Snv śpiącego
na prawym boku są bez
związku, zmienione
1 przesadzone, odnoszą
się leż do dawnych wra­
żeń Przeciwnie, sny śpią­
cego na lc*wym boku. we­
dług Delannoy, mają
związek i odnoszą się do
najbliższej przeszłości.
.,Gazeta Lwowska'\
16 maja 1882 r.
, ja je według najściślej­
Zam ierzona
budow a tunelu...
pomiędzy Anglią a Ir­
landia ma za sobą widoki
bliskiego urzeczywist­
nienia. Komun ikacya ta
może nawet w przyszłości
usunąć z widowni polity­
cznej tak zwaną kwestyę
irlandzką, oba kraje*
i r/ąd dotąd zakłócającą.
Za najkorzystniejszy
punkt wyjścia uznano na
kanale północnym miej-
scowość położoną na za­
chód <id Laggan-Hcad.
gdzie głębokość* wody
wynosi tylko 21 m i gdzie
na .‘W kilom. od angiel­
skiego wybrzeża leżą
dwie małe* wyspy „Mai-
dens‘\ które w budowie
tunelu mogłyby być zu­
żytkowane Ciągnąca się
na angielskiej stronie ko­
lej żel. mogłaby być połą­
czoną przez tunel z takąż
koleją irlandzką.
„Wędrowiec”,
30 maja 1882 r.
Z iryd ium
i platyny...
W Paryżu w dniu 1 bm.
delegaci międzynarodo­
wej Komisyi dla miar
dłożyli ministrowi han­
dlu nowe wzory metru
i kilogramu, sporządzone
z platyny, irydium. klon*
przechowane będą przez
wszystkie państwa jako
typy pierwotne miar
i wag. Typy te sporządzo­
ne zostały podług wska­
zówek akademików pp.
Deville i Debray przez
mechanika Mathey
w Londynie.
Wędrowiec’
18 maja 1882 r.
S tare, ale jare
Ostatnimi czasy, uczony
jeden profesor uniwersy­
tetu Cambridge chciał na
śniadanie zgotować sobie
szych przepisów sztuki,
to jest licząc Co do sekun­
dy potrzebny czas na ze­
garku. Doświadczenie to
wszakże nie nazbyt mu
się powiodło. W chwili,
kiedy uczony ten mąz ca-
ł>’ był niern zajęty, jeden
z jogo przyjaciół, wszedł­
szy do kućhntT ku wiel­
kiemu podztwieniu swo­
jemu, ujrzał profesora
trzymającego w ręku jaje,
w które wpatrywał się
z największą uwagą, kie­
dy jego zegarek warzył się
w rondelku
..Bałamut
30 maja 1882 r.
Tunel
św. fio tard a...
według doniesień
dzienników włoskich-
i angielskich, w kilku
miejscach grozi zawaha­
niem. Inżynierowie po­
stanowili miejsca te
wzmocnić granitowymi
murami. Na razie kom-
munikacya nie będzie
przerwana.
,, Gazeta Warsza wska ’*,
11 maja 1882 r.
Zebrał:
W itold M ichalski
 TECHNIK
P O P U L A R N Y M I E S I Ę C Z N I K
N A U K O W O - T E C H N I C Z N Y
N r 5 (4 0 5} 1 9 8 2 R o c z n i k XXXI I

Chrzest Polski i włączenie się młodego państwa we

wspólnotę średniowiecznej cywilizacji europejskiej po­
ciągnęły za sobą również rozwój techniki i budownictwa
na ziemiach nad Odrą, Wartą i Wisłą. Dynastia Piastów
zdawała sobie sprawę ze znaczenia postępu techniczne­
go (oczywiście w ówczesnym znaczeniu tego słowa) dla
rozwoju potęgi państwa. Szersze informacje na ten temat
znajdą czytelnicy na str. 15.

Zależność liniowa - popularna w klasycznej matematyce

jest również niemal regułą w fizyce, lecz ,,czy świat jest
prosty?" Dowiecie się tego po przeczytaniu artykułu
zamieszczonego na str 26

Silnik z przodu czy z tyłu? Dyskusja nad tymi dwoma

koncepcjami konstrukcji trwa kilkadziesiąt lat. O jej rezul­
tatach można się dowiedzieć z artykułu ..Napęd przedni
historia sukcesu" (str. 36).

Na okładce: Wszystkim, którzy w długich kolejkach cze­

kają na wyniki badań specjalistycznych w przychodniach
dedykujemy artykuł opisujący nowoczesny ośrodek ba­
dań medycznych pt. ,,Nowoczesna diagnoza". Prócz
spojrzenia specjalistów przedstawimy również opinię pa­
cjenta naszej koleżanki redakcyjnej, (str 6).
 SPIS TREŚCI
str
Artykuły; NOWOCZESNA DIAGNOZA - Jarosław Adamczyk, Ryszard Ruta 6
OD DREWNIANEJ DO MUROWANEJ - Bolesław Orłowski 14
CZY ŚWIAT JEST PROSTY? Zbigniew Gawryś.............. 26
NAPĘD PRZEDNI. HISTORIA SUKCESU Zdzisław Podbielski 36
ZŁOTO W POLSCE-Wiktor N ie d zicki......................................... 45
Felieton: ELEKTRONICZNYERSATZ- Jerzy Klawiński 3
Opowiadanie: AUDYTORIUM Zbigniew Pietrzykowski..................... 48
Na warsztacie: MODELARSKA PRZYSTAWKA DO TOCZENIA Stefan Zbudniewek 55
REGULATORTEMPERATURYZTERMOPARĄ Anton.Białoszewski 62
DREWNO W WARSZTACIE MAJSTERKOWICZA - Piotr Kreyser 65
GALWANOTECHNIKA DLA WSZYSTKICH Stefan Sękowski 68
Klub Wynalazców: NOWOCZESNY PASTUCH (zadanie 385); MIKROOBRABIARKA DO DRUKU (rozwiązanie za­
dania 378) . . . ........................................................................................................................ 91
Działy: LISTY........................................................................................ 4
NOWE I NAJNOWSZE................................................................... 34
POZNAJE MY SAMOCHODY; PORSCHE 928-Zdzisław Podbielski. . . . . 72
FOTOPORADY: LORNETKI ZE STABILIZACJĄ ŻYROSKOPOWĄ OBRAZU Ryszard Kreyser 74
CHEMIA NA CO DZIEŃ: O KOROZJI ZZA LABORATORYJNEGO STOŁU cz III Stefan
Sękowski.......................................................................................... 77
ASTRONOMIA DLA WSZYSTKICH: SATURN WSPANIAŁY GLOB Marek Staniucha ’ 78
ROZMAITOŚCI MATEMATYCZNE: FLUKSJE I FLUENTY. CZYLI SKĄD SIĘ WZIĘŁY RÓŻ­
NICZKI I CAŁKI - Michał Szurek...................................................................... 83
POMYSŁY GENIALNE. ZWARIOWANE I TAKIE SOBIE..................................................... 86
MUZEUM, .MT": DAWNA ARCHITEKTURA WROCŁAWIA Henryk Hol le n d e r.......................... 88
Różne: O RUCHU I AKADEMII-Krzysztof V o g e l...................................................................................... b
LAUREACI XXV OGÓLNOPOLSKIEJ OLIMPIADY ASTRONOMICZNEJ I OLIMPIADY WIEDZY
TECHNICZNEJ....................... 82
DLA KAŻDEGO COŚ INNEGO......................................... 94
Na okładce: BUDYNEK „DOLMEDU
SĘDZIWY TECHNIK . .
KOMBAJN ZBOŻOWY.

Numer Ilustrowali: Jerzy Flisak, Władysław Jabłoński. Przemysław Woźniak

Fotografie w numerze: Stefan Arczyński. Kajetan Adamowski, Jarosław Adamczyk. T. Biniewski (Pracownia Fotograficzna PMA). Dyrek­
cja Muzeów i Ochrony Zabytków - Archiwum Fotograficzne Wrocław. Hobby. Władysław P Jabłoński. Ryszard Kreyser, Kultur und
Technik. Zdzisław Podbielski. Państwowe Muzeum Archeologiczne Warszawa, Planetarium i Obserwatorium Astronomiczne Chorzów.
Science et Vie. Science et Avenir, SIEMENS AG, Sky and Telescope, ze zbiorów redakcji

S9--------------------------- — „Młodego Technika" wydaje Instytut Wydawniczy „Nasza Księgarnia”

Rada redakcyjna: doc. dr Zygmunt Dąbrowski, inż. Jerzy Jasiuk, mgr Jan Kondrat (sekretarz). Ludwik Ossowski, mgr Zbigniew Słowiński,
prof. dr hab. Andrzej Wróblewski (przewodniczący), mgr Jerzy Wunderlich.
Zespół redakcyjny: Mikołaj Dubrawski (kier. działu organizacyjno-technicznego), Elżbieta Gaweł (sekretarz redakcji). Zbigniew Gawryś
(z*ca red nacz ). Władysław P. Jabłoński (kier. działu graficznego), Jerzy Klawiński (red. działu łączności z czytelnikami), Jerzy Pietrzyk
(kier działu „Na warsztacie"), Anna Słobodzianek (red. działu). Józef Trzionka (red naczelny), W iktor Szafijański (oprać językowe)
Stali współpracownicy: Henryk Hollender (dział „Muzeum MT"), Ryszard Kreyser (dział „Foto-porady"). Witold Michalski (dział ..Sędziwy
technik"), Zdzisław Podbielski (dział „Poznajemy samochody"). Stefan Sękowski (dział „Chemia na co dzień"), Marek Staniucha (dział
„Astronomia dla wszystkich"), Michał Szurek (dział „Rozmaitości matematyczne"), Czesław Waszkiewicz (III i IV str Okładki).
ADRES REDAKCJI: ul. Spasowskiego4.00-389 Warszawa, lubskr. poczt. 380,00-950 Warszawa TELEFONY: Centrala26-24-31 do 36. Dział
łączności z Czytelnikami wewn. 60. sekretariat 26-26-27 lub wewn. 47 Redaktor naczelny 26-26-27 lub wewn 87
WARUNKI PRENUMERATY: Cena prenumeraty półrocznej - 210 zł. kwartalnej - 105 zł.
Prenum eratę na kra) przyjmują:
Oddziały RSW „ Prasa-Książka-Ruch" od instytucji, organizacji społeczno-politycznych, jednostek gospodarki uspołecznionej i innych
zakładów pracy zlokalizowanych w miastach.
- Oddziały RSW przyjmują również zbiorowe zamówienia od dotychczasowych prenumeratorów składane poprzez macierzyste zakłady
pracy (przedstawiając do wglądu dowody wpłat prenumeraty pocztowej na 1981 r.)
Urzędy pocztowe na wsi i wiejscy doręczyciele od instytucji i zakładów pracy zlokalizowanych na terenach wiejskich oraz osób fizycznych
zamieszkałych na tych terenach.
Prenumeratę ze zleceniem wysyłki za granicą przyjmuje RSW „Prasa-Książka-Ruch" Centrala Kolportażu Prasy i Wydawnictw, ul.
Towarowa 28, 00-958 Warszawa, konto NBP XV Oddziaf w Warszawie Nr 1153-201045-139-11.
Prenumerata ze zleceniem wysyłki zagraicę dla zleceniodawców indywidualnych jest droższa od prenumeraty krajowej o 50% l o 100%
dla zlecających instytucji i zakładów pracy
Szczegółowych informacji o prenumeracie udzielają Oddziały RSW „Prasa-Książka-Ruch"
Oruk Zakłady Wklęsłodrukowe RSW „PRASA Zam. 279. Nakład 150 315 egz. Z-25
 £lektronicztvf ersat
Amerykańscy antropologowie przedstawili już dość dawno temu
wizję człowieka przyszłości, którego nazwali Homo futurus. Jest to,
z naszego punktu widzenia, potworek o wielkiej jajowatej głowie,
szkieletowo chudy i pozbawiony umięśnienia. Każda jego patykowata
ręka jest uzbrojona w trzy długie palce - pozostałe po prostu zreduko­
wały się w myśl ewolucyjnej zasady. według której organ nie używany
zanika. Natomiast w świecie, w którym praca polega tylko na naciska­
niu odpowiednich guzików, trzy palce w sam raz wystarczą.
Czy rzeczywiście coś wskazuje na to, iż te przepowiednie mogą się
spełnić?
Mam pewną propozycję. Otóż niech każdy młody technik przypatrzy
się swym rówieśnikom. Coraz więcej wśród nas ludzi o mocno wysmu­
klonych kształtach. Ba, już obecnie współczesne nam badania potwier­
dzają, że jesteśmy coraz wyżsi (przeciętny polski piętnastolatek
„urósł” w ciągu ostatniego półwiecza o 16 cm) i, niestety coraz słabsi
i mniej sprawni fizycznie, oczywiście poza wąską grupą sportowców-
wyczynowców. Spotkanie na warsza wskiej plaży muskularnego nasto­
latka to rzadkość. Króluje tu też zwykle wylegiwanie się na piasku,
gdyż sporty plażowe - może poza moczeniem się w basenie, bo trudno
przy zagęszczeniu 5 osób na 1 m" mówić o pływaniu —są w zaniku.
Czyżby nie było prób przeciwdziałania takiemu stanowi rzeczy?
Oczywiście są, tylko jakie - oto dwa przykłady:
„Slendertone” - to przyrząd do elektrycznej gimnastyki dla leniu­
chów. Ot, po prostu włączamy wtyczkę do gniazdka, przypinamy do
skóry elektrody (oczywiście sans mai - bez bólu, za pomocą gumowych
pasków), rozciągamy się z jakąś ciekawą lekturą na wygodnej kanapie
i... rozpoczynamy gimnastykę.
„Jogging Computer”- to sprytnie spreparowana deska z elektronicz­
nym oprzyrządowaniem, służąca do biegu w miejscu. Wyposażono ją
nawet w licznik, wskazujący, jaką odległość „przebiegł” ćwiczący,
a także w sygnał wzrokowo-akustyczny do dyktowania tempa biegu...
Dość! Takie przykłady można by mnożyć. Zrobiono już prawie
wszystko, by wyeliminować wysiłek ludzkich mięści, i tonie tylko tam,
gdzie owa eliminacja jest konieczna, np. przy ciężkiej i niebezpiecznej
pracy fizycznej, ale i tam gdzie właśnie ów wysiłek jest sensem, gdzie
jest niezbędny. Jest to przecież jedna z naturalnych, nieco może
atawistycznych, ale czysto ludzkich potrzeb.
Ponieważ jednak, póki co, na Zachodzie piękne ciało i względy
zdrowotne są bardzo w cenie, dlatego też dla ich leniwych zwolenni­
ków wymyśla się przyrządy typu „Jogging Computer”i „Slendert one”,
aby nie opuszczając swych wygodnych domostw mogli nieco „poćwi­
czyć” nie męcząc się zbytnio. Nie brak im kontaktu z naturą. Nie
martwi ich fakt, że nie pokonują bezpośrednio oporów zewnętrznych
w procesie treningowym, a zadowalają się tylko ich elektroniczną
namiastką. Tylko tak dalej, a sensorowe przełączniki, ruchome schody,
automatycznie otwierane drzwi i cała temu podobna „guzikologia”
doprowadzi nas do smutnej wizji typu Homo futurus...
Kończę ten felieton, bo z przerażeniem stwierdziłem, że do jego
napisania na maszynie używam tylko TRZECH palców...
JERZY KLAWIŃSKI
 z tematyką żeglugi w pół­
nocno-wschodniej Pol­
sce, o nawiązanie kon­
taktu z naszą placówką
(Muzeum w Augustowie,
ul. 1 Maja 12. telefon
2754).
Pragnę też sprostować
i uzupełnić garść infor­
macji podanych w arty­
kule:
Szanowna Redakcjo! Trudno jest określić datę
podjęcia decyzji o budo­
Zbytnie zaufanie, jakim wie kanału Na rew-Nie­
obdarzam Biuro Wy­ men ze względu na jej
cinków Prasowych wielostopniowość.
..GLOB”, sprawiło, że W każdym razie nie była
dopiero teraz i to zupeł­ to data 27 lipca 1824 ro­
nie przypadkowo zapoz­ ku. Wtedy to Rada Admi­
nałem się z artykułem nistracyjna jedynie for­
Henryka Hollendra „Ka­ malnie zatwierdziła
nał Augustowski”, za­ wcześniejsze ustalenia
mieszczonym w numerze i rozstrzygnęła istniejące
9/10 „MT” z ubiegłego ro­ wątpliwości. Nie znam
ku. Jako kierujący Mu­ też przypadków święto­
zeum w Augustowie (od­
wania tej rocznicy.
działem Muzeum Okręgo­ W Muzeum Techniki
wego w Suwałkach, któ­ NOT w Warszawie odby­
rego jednostką jest Dział ły się rzeczywiście dwie
Historii Kanału Augus­ wystawy, ale jedna w ma­
towskiego) wyrażam ser­ ju i czerwcu 1973 roku.
deczne podziękowania za zaś druga trzy lata póź­
wzmiankę o naszej pla­ niej Uroczyście święto­
cówce, bowiem informa­ wano 150-lede rozpoczę­
tory turystyczne pomija­ cia prac w 1973 roku,
ją zazwyczaj jej istnienie gdyż wypadło wtedy aku­
i dla zainteresowanych rat tyle lat od przyjazdu
praktycznie jest ona nie­ Prądzyńskiego do Augus­
możliwa do odszukania. towa (14 czerwca 1823
Jednocześnie muszę roku), co uznano za p o
sprostować, iż muzeum czątek projektowania.
niestety nie dysponuje Car Aleksander I podjął
narzędziami używanymi decyzję o rozpoczęciu bu­
przy budowie kanału. dowy gdzieś koło 22 maja
Autora zapewne zmyliły 1824 roku, już na podsta­
fragmenty palowania wie pi-zedłożonych mu
śluz - pale i ścianki
wstępnych projektów -
szczelne oraz ich okucia, Ignacego Prądzyńskiego,
prezentowane w jednej podpułkownika nie Inży­
z naszych salek, w ciągle nierów, ałe Kwatermis­
jeszcze prowizorycznej trzostwa Generalnego
ekspozycji. Może remont Wojsk Polskich oraz Ka­
„dworku Prądzyńskie- rola Iwanowicza Reese,
go”, jak niesłusznie okre­ podpułkownika inżynie­
śla się siedzibę muzeum, rii wojsk rosyjskich. 29
przewidywany w roku czerwca 1824 roku Rada
bieżącym, pozwoli na Administracyjna otwo­
wystawę właściwszą dla rzyła kredyt na prowa­
rangi zabytku Korzys­ dzenie prac (zgodnie
tam też z okazji i apeluję oczywiście z wolą cara)
do czytelników „MT” (a i wyznaczyła dyrekcję.
wiem, że są nimi nie tylko Wypadałoby więc tę datę
młodzi), posiadający pa­ uważać za początek rea­
miątki związane z Kana­ lizacji inwestycji. 15 lip­
łem Augustowskim lub ca komisja rzeczoznaw­
postaciami związanymi ców pod przewodnic­
z jego historią, względnie twem generała Mauryce­
go Hauke określiła trasę
i przyjęła tryb współpra­
cy ze stroną rosyjską
Przed 27 lipca podjął
Prądzyriski takie przed­
sięwzięcia organizacyjne,
jak dobór siły roboczej
czy kontraktowanie do­
staw surowców.
Podobnie jest z konkret­
ną datą rozpoczęcia że­
glugi . Proponowałem
w 1980 roku obchody
140-lecia, gdyż akurat ty­
le mijało od podjęcia
przez Radę Administra­
cyjną uchwały zezwala­
jącej Bankowi Polskiemu
na wprowadzenie opłaty
spławnego na Kanale Au­
gustowskim, co poświad­
czało fakt całkowitego
ukończenia wszelkich
prac hydrotechnicznych
i funkcjonowania żeglu­
gi. Wiadomo jednak, że
pierwszy transport stat­
ków (berlinek) płynął
ukończonym odcinkiem
już w końcu października
1827 roku, a w połowie
stycznia 1829 roku poda­
no do publicznej wiado­
mości pierwszy tymcza­
sowy regulamin żeglugi.
Nie można mówić, że
szybko dostrzeżono nie­
dostateczne rozwiązania
ujęcia wodnego w okolicy
Kudrynek; nastąpiło U)
dopiero w 1837 roku -
a osiem lat po wykonaniu
tego odcinka. Wypada ze­
stawić z tym fakt, że (łą­
cznie z nauką zawodu)
wykonanie pomiarów ni­
welacyjnych, ujęć topo­
graficznych, zebranie
materiałów hydrologicz­
nych i klimatycznych,
wreszcie innych danych,
obliczenie bilansu wod­
nego oraz przygotowanie
projektu wstępnego zaję­
ło Prąd zyński emu i jego
ekipie (podkreślam: łącz­
nie) - osiem m i e s i ę c y ,
a Reesemu - z rozjazdami
do Petersburga - sześć.
Całość realizacji - bez
korekt dodanych później
- sześć lat! Zmian w pier-
wot nej dokumentacj i
wprowadzono więcej, co
usprawiedliwione może
być i tempem działań
i niedoskonałością ów­
czesnych metod pomiaro­
wych, a także niedostate­
cznym rozeznaniem sto­
sunków wodnych i kli­
matycznych (na co po­
trzeba najmniej kilku
lat) Trudno w takich wa­
runkach wypominać błę­
dy. W przypadku Czarnej
Hańczy zorientowano się
0 niedoskonałości do­
tychczasowego rozwią­
zania dopiero w wyniku
niespotykanego dotąd
przyboru wód (na zupeł­
nie zaskakującym pozio­
mie). W trakcie powodzi
uległy zniszczeniu wrota
1 przedkomorki śluzy
oraz stawidła upustów
w Kudrynkach. Wcześ­
niej system ten zdawał
egzamin. W tych okolicz­
nościach zrozumiałe jest
sukcesywne wprowadza-
nie korekt. I tak sam Prą-
dzyński - jeszcze w 1825
roku - dodał pięć uprzed­
nio nie przewidywanych
śluz. Dyrektor Kanału -
Malletski - na przełomie
1827 i 1828 roku, zapew­
ne za radą Jana P. Lele­
wela (nb. właśnie mija
135 rocznica śmierci tego
najwybitniejszego melio-
ranta „szwajcarskiego”)
zmienił rozwiązanie
przekopu prostującego
wielkie zakole Czarnej
Hańczy przy ujściu do
Niemna (tzw. przekop
,,Kurku!”) oraz poddał
myśl zmiany spławności
Netty poprzez budowę
kanału lateralnego Biało­
brzegi-Sosno wo Pierw­
sze rozwiązanie szybko
zaakceptowały czynniki
zwierzchnie. Drugie było
trudniejsze do uzasad­
nienia i wiążące decyzje
(pozytywne) zapadły na
przełomie 1829 i 1830 ro­
ku. Były to przedsięwzię­
cia znacznie przekracza­
jące zakres zmian doko­
nywanych w rejonie Sos­
nówek -Kudryn k i. Kanał
boczny Netty wynosi 16
km, Kurkuł, wykonany
w bagnie - 6, podczas gdy
kanał odwracający bieg
Czarnej Hańczy (tzw.
Szlamica) nie przekracza
Ciąg dalszy na str. 82

O RUCHU I A K A D EM II
Harcerstwo fStnieje już ponad 70 łat
i wydawać by się mogło, że wszystko
0 nim wiadomo Kojarzy się jednozna­
cznie przede wszystkim z harcerskim
mundurem, obozem, ogniskiem,
zbiórką, biegiem, czasem także z tzw.
pracą społeczną harcerzy, Harcer­
skim Alertem, no i krótkimi spodenka­
mi Natomiast skojarzenia harcers­
twa oraz nauki i techniki przywodzą
nam na myśl co najwyżej staroświecki
telefon połowy, saperką i pilę na obo­
zie zuchowe majsterkowanie oraz. .
wykłady na kursach różnego rodzaju.
A czy w harcerstwie jest miejsce dla
tych wszystkich, którzy głąbiej intere­
sują się różnymi dziedzinami nauki,
techniki, kultury? Wydaje się, że ską­
dże! Organizacja ma przede wszyst­
kim działać, wychowywać, podejmo­
wać też tzw. wielkie akcje.
Otóż warto odnotować pewne wy­
darzenie. W czerwcu 1981 r. w harcer­
skim ośrodku ..Perkoz" koło Olsztyn­
ka zebrała się spora grupa młodzieży
zainteresowanej sprawami uczniow­
skiego ruchu naukowego (nie tylko
harcerzy), a wraz z nią garść działaczy
1instruktorów ZHP, od dawna zainte­
resowanych tymi sprawami. Na spot­
kaniu powołana została Młodzieżowa
Akademia Nauk, jako nadrzędna for­
ma organizacyjna ruchu. Na czele no­
wo powstałej Rady Społecznej
Uczniowskiego Ruchu Naukowego
stanął dr Zygmunt Kalisz, harcmistrz
Polski Ludowej, Harcerski Nowator,
inicjator wielu działań w tym zakresie,
w tym obozów naukowych, sejmików
wynalazczości i racjonalizacji, Olim­
piady Wiedzy Technicznej i innych
Na rektora MAN został wybrany Krzy­
sztof Paliga, uczeń Liceum Ogólno­
kształcącego w Legnicy, laureat olim­
piady biologicznej. Wybrani zostali
również zastępcy rektora i sekretarz
naukowy. Rozpoczęto wydawanie
pisma ruchu, pod nazwą ..Precep­
tor" W przyjętej przez Radę Senio­
rów MAN uchwale czytamy m.in.:
..My, przedstawiciele uczniowskie­
go ruchu naukowego, zebrani
w dniach 11-13 czerwca 1981 r.
uchwalamy, że istnieje pilna potrzeba
realizacji Uchwały VI Zjazdu ZHP oraz
Uchwały nr 18 Rady Naczelnej ZHP
z 10.111.1981 r. dotyczących pracy
związku z uczniem uzdolnionym. Jed­
ną z form tej pracy ma być powołanie
Młodzieżowej Akademii Nauk. (...)
Naszym celem jest utworzenie Mło­
dzieżowej Akademii Nauk, która była­
by głównym ośrodkiem uczniowskie­
go ruchu naukowego w Polsce.
W związku z tym zawiązaliśmy Radę
Seniorów MAN, która podejmie na­
stępujące zadania:
- nawiązanie kontaktu z istnieją­
cymi już w Polsce Młodzieżowymi To­
warzystwami Naukowymi,
popularyzację idei MAN w środo­
wisku młodzieży szkolnej.
- podjęcie współpracy ze środowi­
skiem naukowym i studenckim,
przygotowanie materiałów pro­
gramowych na założycielski zjazd
MAN ",
Uchwałę podpisało 17 przedstawi­
cieli młodzieży, członków Rady Se­
niorów
Powołanie akademii nie zmieniło
zasadniczo sytuacji, choć stanowi
ważny punkt zwrotny w stosunku ZHP
do spraw i problemów młodzieży za­
interesowanej różnymi dziedzinami
wiedzy. Nie odbył się jeszcze przewi­
dywany *w uchwale zjazd założyciel­
ski, za to rośnie odtąd liczba inicjatyw
i zainteresowanie sprawą. Rośnie li­
czba klubów naukowych, kultural­
nych. kierunkowanych w swej pracy
przez harcerstwo, skupiających za­
równo harcerzy, jak młodzież nie
zrzeszoną w ZHP, Zwiększają się sze­
regi sojuszników tej młodzieży. Coraz
więcej odbywa się letnich obozów te­
matycznych z udziałem młodzieży za­
interesowanej i uzdolnionej. Tego la­
ta ma się odbyć kilkanaście obozów
ogólnopolskich, w tym folklorystów,
ochrony środowiska, biologicznych,
archeologicznych, socjologicznych
i innych. Obok Młodzieżowej Akade­
mii Nauk powstaje bliźniacza Mło­
dzieżowa Akademia Umiejętności,
skupiająca zainteresowanych różny­
mi dziedzinami kultury: literaturą, fil­
mem. plastyką W kwietniu w Krako­
wie odbyła się sesja młodych miłośni­
ków ochrony środowiska. Ukazały się
4 numery biuletynu ..Preceptor",
przynoszące zarówno materiały oma­
wiające sam ruch, jego założenia
i propozycje programowe, jak i pre­
zentujące niektóre prace młodzieży.
' Wśród dyscyplin wiedzy, jakimi zajęła
się MAN, jest historia harcerstwa
Wzbudziła ona szersze zainteresowa­
nie i ma niemałą popularność.
Najważniejsze jest jednak w tej
działalności co innego. Zaczyna być
przełamywana odczuwalna dla wszy­
stkich bariera izolacji i braku zaufa­
nia. Zainteresowani różnymi dziedzi­
nami nauki i kultury przekonują się,
że nie są w swych poszukiwaniach
osamotnieni; organizacja harcerska
potrafi ich zetknąć, ośmielić, zapew­
nić szersze kontakty na skalę ogólno­
polską, a także pokazać, że te zainte­
resowania mogą się przydać, właśnie
harcerstwu i jego ogniwom, w kon­
kretnie podejmowanych zadaniach
i inicjatywach. Z kolei instruktorzy
i harcerze mają szansę poznać różno­
rodność zainteresowań i przekonać
się, że ci uzdolnieni, wyrobieni nau­
kowo i kulturalnie, to tacy sami mło­
dzi ludzie jak inni, że te i inne dziedzi­
ny ich aktywności są ciekawe i że
mogą się przydać w harcerskim dzia­
łaniu. Że zajęcie się przez ZHP
uczniowskim ruchem naukowym to
nie jeden więcej jakiś patronat, ale
znaczne poszerzenie możliwości har­
cerskiego wychowania i działania
Czy jest to także szansa dla zainte­
resowanych techniką? Na te zaintere­
sowania patrzy się dziś najczęściej
przez pryzmat możliwości zorganizo­
wania i korzystania z kosztownej ba­
zy. Takiej bazy harcerstwo nie zapew­
ni. Co prawda, istnieje wiele harcer­
skich klubów i drużyn technicznych
ale korzystają one najczęściej z bazy
innych instytucji i organizacji, własny
ich sprzęt bywa ubogi, a imprezy te­
chniczne ZHP mają ciągle niezbyt
wielki zasięg. Te działające kluby
i drużyny mogą stanowić zaczątek
i podstawę dla przyszłych inicjatyw
o szerszym zasięgu, nie ograniczają­
cych się do turniejów, zawodów czy
form popierania twórczości technicz­
nej na wzór Biura Młodzieżowych Pa­
tentów. W harcerstwie i przy harcers­
twie, ogólnopolskiej organizacji sku­
piającej młodzież o różnorodnych za­
interesowaniach jest miejsce także
dla młodzieżowego ruchu technicz­
nego. Inicjatywy z tego zakresu bę­
dziemy się starali śledzić i wspierać,
informując o nich naszych Czytelni­
ków. Podobnie też z zainteresowa­
niem będziemy obserwować dalsze
losy uczniowskiego ruchu naukowe­
go i kulturalnego
Krzysztof Vogel
NOWOCZESNA
DIAGNOZA
oczami fachowca
Jarosław Adamczyk Ryszard Ruta

Profilaktyka była zawsze w polskiej

medycynie pojęciem ważnym, ale w na­ Wrocławski „Dolmed”
szych w arunkach nieco abstrakcyjnym . przedstawia się
Masowe badania ludności, naw et prze­
forsow ane prźez kręgi decyzyjne i wy­ Koncepcja budowy eksperym ental­
konawcze napotykały w końcu na barie­ nego ośrodka masowych badań ludności
rę czysto techniczną. Jak badać szybko, pow stała we W rocławiu w latach 1974-
precyzyjnie i z dużą wydajnością? 75. A już w niespełna trzy lata później
pierwszy przebadany pacjent miał wy­
Odpowiedź na to pytanie przyniósł druk wyników badań w ręku. Tempo
przed pięciom a laty wrocław ski ,,Dol- imponujące. O biekt jest darem dolno­
m ed” - Dolnośląskie Centrum Diagnos­ śląskich i w rocław skich zakładów p ra ­
tyki Medycznej, pierwszy w kraju eks­ cy, od nich służba zdrow ia uzyskała
perym entalny ośrodek masowych b a ­ nowoczesne narzędzie w raz z zadaniem
dań ludności. Dzięki zastosow aniu im­
spraw dzenia jego przydatności w w a­
portow anej ap aratu ry elektrom edycz­ runkach naszego kraju.
nej i systemu komputerowego medycy­
na polska uzyskała, po raz pierwszy Stanowisko rejestracji pacjentów
w swoich dziejach, możliwość kom ple­
tow ania pełnych danych biomedycz­
nych dla bardzo dużych populacji.
Kluczem do spraw ności „Dolm edu”
jest zautom atyzow any system diagnos­
tyczny, wyposażony w odpowiednio
oprogram ow any kom puter. M ultitest-
-320, bo tak nazywa się ten system,
produkcji am erykańskiej firm y SEAR-
LE MEDIDATA, pozw ala przeprow a­
dzić kom plet badań w ciągu 2,5 godz.
z w ydajnością 100 pacjentów na jedną
ośmiogodzinną zmianę. A co najistot­
niejsze większość badań w ykonuje śred­
ni personel medyczny, lekarze potrzebni
są jedynie do zaordynow ania program u
badań i ich interpretacji, prowadzącej
do końcowej diagnozy.
 p a m ię c i DYSKOWE

LINIA KOMUNIKACYJNA
KONSOLA DRUKARKA
KOMPUTER-KONSOLE
OPERATORSKA WIERSZOWA
LA 36 LP 11
UNIA KOMUNIKACYJNA
'KONSOLE KOMPUTER

•LINIA ZAPOROWA

^STANOWISKA REJESTRACJI

STANOWI S
STEROWANIA ~[
RUCHEM STANOWISKA ZAUTOMATYZO
jWANEGO WYWIADU
LEKARSKIEGO

BADANIA
GINEKOLOGICZNE
n BAOANIA
ANTROPMETRYCZNE
PT BADANIA
BADANIA
AUDIOMETRYCZNE
CYTOLOGICZNE •i
n D BADANIA OSTROŚCI
BADANIA C U - WZROKU
TERMOGRAFICZNE < Si
Z 'o | M POMIAR CIŚNIENIA
fNi O
BADANIA O V SRÓDGAEKOWEGO
>- o
RADIOLOGICZNE o I UJ f i LU
UJ CL POMIAR CIŚNIENIA
BADANIA £ 1O
krw i i te;tna
DNA OKA LI
<
BADANIA cc
LABORATORYJNE
z>
<
J b
BADANIA cc
FIZYKALNE £ ,CZ>
<
LJ
Schemat blokowy systemu Multłtest-320
 Badania można przeprowadza*? jed­
Q
MĘŻCZYZN! KOBIETY
nocześnie na 36 stanow iskach, przy
czym dla systemu i pacjenta jest zupeł­
nie obojętne, w jakiej kolejności są one
realizowane. Po przeprow adzeniu ba­
1— * dań, system drukuje wszystkie wyniki,
REJESTRACJA które trafiają do lekarza internisty
umożliwiając mu postaw ienie diagnozy,
* ------ o której inform uje pacjenta na wizycie
WYWIAD
kończącej badania.
W zrozum ieniu zasad działania tego
-------*
WZROK kom bajnu analitycznego, jakim jest sys­
tem M ultitest-320 pomoże nam schem at
blokowy.
— *
ZOJĘCIA SIATKÓWKI Można na nim wyróżnić trzy główne
grupy urządzeń:
-------£ - system komputerowy, przedstaw iony
SŁUCH
w górnej części rysunku, składający się
z kom putera typu PD P-11 oraz niezbęd­
-------* nych urządzeń pomocniczych, takich
DYSPOZYTOR
jak: pamięci zewnętrzne, człon kom uni­
__ ________________________ kacyjny, konsola operatorska, drukarka
RENTGEN --------
■
wierszowa (służąca do drukow ania wy­
ników) oraz skaner, czyli urządzenie ko­
m unikujące kom puter z urządzeniam i
TERMOGRARA zainstalow anym i w poszczególnych
pracow niach;
EKG - ap aratu rę elektrom edyczną wraz
^mmmmmm
POBIERANIE 1 MMI z konsolami operatorskim i (lewa część
KRWI rysunku) pośrednio sprzężoną z syste­
mem przez operatora obsługującego d a­
_ .. 1
ANTROPOMETRIA
ne stanowisko badawcze;
- ap aratu rę elektrom edyczną wraz
z konsolami operatorskim i (prawa część
CYTOLOGIA rysunku) bezpośrednio sprzężoną z sys­
temem komputerowym.
------ » Zadaniem kom putera w systemie
POBIERANIE MOCZU M ultitest-320 jest przede wszystkim re­
1 ■ 1 " jestracja i grom adzenie danych biome­
W V
dycznych uzyskiwanych w trakcie pro­
LABORATORIUM ^ ~ -

w adzenia badań, a ponadto wspomaga­

nie obsługi w czasie w ykonywania po­
------£ SZATNIA. miarów, porównywanie wyników po­
FORMALNOŚCI m iarów z w artościam i przyjętymi jako
KOŃCOWE obowiązujące normy i sygnalizowanie
tych wyników, które w ykraczają poza tę
normę, a także - nadzorow anie działa­
nia w szystkich elementów systemu. Po­
Typowy przepływ pacjentów za tym kom puter przechowuje inform a-
 Wywiad komputerowy Tak wygląda nowoczesne laboratorium „Dolmedu”

Stanowisko badania ostrości wzroku Badanie słuchu przeprowadza się w kabinie dźwięko-
szczelnej

cje o w ykonanych badaniach oraz badania. Konsole są połączone z częścią

umożliwia uzyskanie odpowiednio zre­ centralną układem trzech linii kom uni­
dagow anych wyników badań. kacyjnych, co w istotny sposób uprasz­
K om puter obsługuje 42 stacje cza okablow anie systemu. Transm isja
abonenckie, zwane potocznie konsola­ w obie strony odbywa się szeregowo.
mi, które są zlokalizowane w poszcze­ Jedna z trzech linii służy do przesyłania
gólnych pracow niach. Konsole - wyspe­ impulsów zegarowych, zapewniających
cjalizow ane urządzenia końcowe, synchronizację pracy całej sieci kom u­
um ożliw iają w prow adzanie do kom pu­ nikacyjnej.
tera danych biomedycznych bezpośred­ Konsole operatorskie są trojakiego
nio z miejsca, w którym dokonuje się rodzaju:
 Ze słyszenia ,,Dolmed" jawił mi się ścian, sącząca się muzyka. Spokój
postaci sterylnej, skomputeryzowa­ i o dziwo, żadnych zakazów, apeli,
nej machiny: na wejściu przygotowa­ pouczeń Podświetlony kierunek dro­
ny materiał diagnostyczny - delik­ gi ewakuacyjnej był jedyną informa­
went na czczo, na wyjściu zmęczony cją. jaką zauważyłam. Spokojna,
i oszołomiony pacjent z kompletem uprzejma, rzeczowa obsługa sprawia,
wydruków wyników w garści. W środ­ że zetknięcie z najnowocześniejszą
ku wyspecjalizowany system badań, techniką nie wprawia w kompleks.
prowadzonych z maksymalną pręd­ Nawet komputer, przeprowadzający
kością i precyzją, na jakie pozwalają wywiad lekarski zadaje na koniec py­
osiągnięcia elektroniki. tanie jakby z wyrozumiałym uśmie­
chem dla ludzkiej ułomności, prze­
I rzeczywiście, elektronika jest tutaj prosiwszy uprzednio za rezygnację
wszechobecna. Udało mi się podej­ z form Pan(i) - Czy odpowiadając na
rzeć automatyczny analizator krwi pytania pożartowałeś sobie trochę?
przetłaczający w zawrotnym tempie 2 jednym egzemplarzem takiego wydruku
Tutaj nowoczesna technika ma lu­ pacjent opuszcza „ Dolmed "
oddzielone porcjami powietrza prób­
dzką twarz i pacjenci jakby w rewanżu
ki. Gdzieś w tej plątaninie cieniutkich,
zachowują się z godnością, pięciolet­ swoje wnioski. Dla nas, pacjentów
przezroczystych przewodów krąży
ni „Dolmed" jest jak nowy, nie było jest-to również eksperyment w dzie­
i moja krew, aby we właściwym czasie
żadnych aktów dewastacji. dzinie ludzkich zachowań. „Dolme-
zetknąć się z odpowiednimi odczyn­
nikami. już po zaledwie 9 min. od W służbie zdrowia mówi się o tym dowi" udało się pokonać negatywny
chwili zassania da pożądaną krzywą centrum raz dobrze, raz z przekąsem. stereotyp placówki polskiej służby
na wyskalowanym papierze. Za chwi­ 0 tym jak powiódł się ten ekspery­ zdrowia Prawdziwa profilaktyka, na­
lę kamery termograficzne pozwolą na ment techniczny w dziedzinie medy­ zywana medycyną jutra, zrobiła we
zarejestrowanie obrazu moich podej­ cyny - przeczytacie obok, architekci Wrocławiu pierwszy krok.
rzanych zatok, a już na biopotencjały 1 budowniczowie też już wyciągnęli (ams)
mojego serca czeka elektrokardio-
gram. Go stanowisko - to zderzenie Część centralna systemu
z nowoczesnością - automatyczny
pomiar wagi i wzrostu - nagle coś
mnie szczypie w plecy - to macki
Langego, Zmierzą mi fałd skórny pod
łopatką i na mięśniu trójgłowym, co
po porównaniu z danymi antropome-
; -
dycznymi pozwoli ustalić procent tłu ­
szczu w organizmie. Za chwilę pielę­
gniarka prosi, żebym uklękła na krze­
śle, puknięcie w kostkę i już fotoko­
mórka rejestruje szybkość odruchu
mojego ,.Achillesa ’. Za sprawą wizy­
tówki - karty identyfikacyjnej wszyst­
kie wyniki trafią bezbłędnie właśnie
na moje konto i komputer po paru
godzinach wyrzuci długie, dziurko­
wane płachty wyników badań całej
grupy pacjentów, wśród której będą
i moje.

Okazało się więc, że z tą elektroni­

ką to prawda, ale ,,Dolmed” zupełnie
nie przypomina machiny, raczej czyni
wszystko, aby właśnie tutaj pacjent
czuł się człowiekiem, a nie zbiorem
próbek do przebadania. Laborato­
ria, stanowiska diagnostyczne kryją
się dyskretnie w załomach hallów
i przejść. Jedynie stanowisko in-
formacyjno-kontrolne jest dobrze w i­
doczne w postaci nowoczesnej la­
dy z konsoletami. Przestrzeń, komfort
wykończenia - dywany, zharmonizo­
wane kolorystycznie fotele i obicia
 konsole do bezpośredniego w prow a­
dzania do kom putera wyników badań
w prost z laboratoriów , gdzie pacjent
poddaw any jest określonym testom me­
dycznym ;
konsole do w prow adzania do kom pu­
tera danych dodatkowych dotyczących
badanego pacjenta (które nie są bezpo­
średnio dostępne w czasie poddaw ania
pacjenta badaniom na stanowisku).
Konsole tego typu są wyposażone w kla­
w iaturę um ożliwiającą ręczne w prow a­
dzenie wyników badań wykonanych
wcześniej. Ten typ konsol stanow i wy­
posażenie laboratorium , pracow ni cyto­
logicznej, termowizyjnej, badania dna
oka i wielu innych. Podobne konsole
stanow ią wyposażenie gabinetów in ter­
nistycznych i służą do w prow adzania
opisów badań fizykalnych;
- konsole o specjalnym przeznaczeniu,
służące do porozum iew ania się z syste­
mem w czasie dokonyw ania rejestracji
pacjenta oraz wspomagające proces kie­
row ania ruchem pacjentów w trakcie
prowadzonych badań.
Technologia badań
Na rys. 2 przedstaw iono schem at ty­
powego przepływu pacjentów podczas
przeprow adzanych badań. Jak w każdej
instytucji tego typu, cały proces musi się
rozpocząć od zarejestrow ania pacjenta,
to znaczy w prow adzenia do pamięci
systemu kilku takich podstawowych in­
formacji, jak: imię i nazwisko, wiek,
zawód, adres domowy, miejsce pracy
i nazw a zakładu pracy. Równocześnie
następuje przyporządkow anie pacjen­
towi odpowiedniego num eru identyfi­
kacyjnego, pod którym będzie on rozpo­
znaw any w pamięci systemu. Num er ten
jest zakodowany na tzw. karcie identy­
fikacyjnej pacjenta, która stanow i pew­
nego rodzaju legitymację, w ażną w cza­
sie trw ania badań. Dzięki tem u system
może równocześnie przyjmować dane
odnoszące się do 72 pacjentów podda­
wanych badaniom na różnych stanow i­
skach.
Po rejestracji pacjenci przechodzą na
wyższe piętro, gdzie znajdują się stano­
wiska diagnostyczne. Zasadniczo nie
jest istotne, na którym stanow isku pa­
cjent rozpoczyna badania, a na którym
kończy. Jednakże ze względów p rak ty ­
cznych przyjęto, że pacjent najpierw od­
daje krew i mocz, a dopiero potem pod­
daw any jest dalszym badaniom .
Wywiad lekarski jest od daw na w aż­
nym źródłem inform acji dla lekarza, to ­
też i „Dolm ed” ma konsolę do samo­
dzielnego przeprow adzania w ywiadu
lekarskiego przez pacjentów, (fot. 3).
Pacjent sam odpow iada na pytania wy­
św ietlane na ekranie. System dysponuje
repertuarem 320 pytań, jednakże ze
względu na optym alizację procesu wy­
w iadu przez kom puter, liczba pytań za­
daw anych pacjentow i jest znacznie
mniejsza. Pacjent wybiera jedną z pię­
ciu odpowiedzi wyświetlonych w dolnej
części ekranu i naciskając przycisk
znajdujący się obok danej odpowiedzi,
powoduje, że odpowiedź zostaje w pisa­
na do pamięci systemu. Istnieje możli­
wość skasow ania błędnej odpowiedzi
i zastąpienia jej inną. System sygnalizu­
je odpowiedzi sprzeczne, jak również
pomyłki w ystępujące w obsłudze konso­
li. Jak dowodzi praktyka, pacjenci chęt­
niej odpow iadają na pytania zadaw ane
przez system niż osobiście przez leka­
rza. Zależnie od rodzaju wywiadu, czas
potrzebny na udzielenie odpowiedzi
wynosi od 15 do 45 minut. System w yko­
rzystuje zbiór inform acji udzielonych
przez pacjenta w ten sposób, że redaguje
i drukuje te informacje, które z lekar­
skiego punktu widzenia są najbardziej
istotne. R aport taki skraca w sposób
istotny czas konieczny do zebrania du*
żej liczby inform acji o pacjencie.
Laboratorium analityczne jest wypo­
sażone w nowoczesne analizatory krwi,
dostarczone przez firm ę TECHNI-
CON. Wykonują one analizę krwi, au-
tem atycznie określając łącznie 19 naj­ Wyniki badań okulistycznych podsu­
w ażniejszych param etrów tej substan­ mowuje lekarz okulista, który opisuje
cji. Oprócz tego w laboratorium znajdu­ sprawność narządu wzroku badanego
je się fotom etr płomieniowy, służący do pacjenta i inform ację tę w prow adza do
oznaczania zaw artości sodu i potasu pamięci systemu.
w badanych próbkach krwi. Dane uzy­ Badanie narządu słuchu odbywa się
skane z analizy są przekazyw ane do w pracowni audiometrycznej, wyposa­
pam ięci kom putera przez operatora, żonej w trzy kabiny dźwiękoszczelne
mającego dostęp do konsoli sprzężonej oraz w ap aratu rę audiom etryczną, za
z systemem. Próbki moczu są analizo­ pomocą której można określić próg sły­
w ane za pomocą pasków testowych fir­ szalności każdego ucha oddzielnie, dla
my EMS, a w yniki są także w prow adza­ sześciu podstawowych częstotliwości.
ne do systemu tą sam ą drogą, co po­
przednie. Wyniki pomiarów, po uprzednim
Badania narządu w zroku prowadzi przeliczeniu na jednostki poziomu głoś­
się w czterech pracow niach, gdzie bada ności (dB) są przesyłane autom atycznie
się ostrość wzroku, mierzy ciśnienie do pam ięci systemu.
śródgałkow e i fotografuje dno oka. Wy­ Dwie pracow nie radiologiczne umoż­
niki badań są w prow adzane do systemu liw iają dokonanie prześw ietlenia klatki
drogą pośrednią, przez operatora obsłu­ piersiowej pacjenta oraz żołądka i prze­
gującego dane stanow isko badawcze. wodu pokarmowego.

Badanie układu krążenia

 O braz rentgenowski analizuje i opi­
suje lekarz radiolog, który następnie
przesyła otrzym ane dane do pamięci
systemu, posługując się konsolą opera­
torską w spółpracującą z systemem.
Badanie układu krążenia jest jednym
z ważniejszych badań wykonywanych
w tym cyklu. Dwa aparaty elektrokar­
diograficzne połączone są z odpowied­
nio oprogram ow anym m ini-kom pute­
rem typu INTERDATA-70, który doko­
nuje autom atycznej interpretacji zare­
jestrowanego elektrokardiogram u i ge­
neruje pełny jego opis. Opis ten jest we­
ryfikow any przez lekarza i najczęściej
bez zm ian w prow adzany do pam ięci
systemu.
Ponadto mierzy się ciśnienie tętnicze
krwi za pomocą zautomatyzowanego
m iernika ciśnienia. Wyniki są w yśw iet­
lane na specjalnej skali.
W pracow ni antropom etrycznej mie­
rzy się w zrost i wydolność życiową płuc,
a ponadto - za pomocą autom atycznej
wagi - waży się pacjenta. W tejże p ra ­
cowni jest zainstalow any refleksom etr
służący do pom iaru odruchu ścięgna Aparatura do prześwietleń żołądka
Achillesa i na tej podstaw ie w nioskowa­
nia o stanie tarczycy. Proces badań kończy się w gabinecie
Kobiety m ają możliwość dokonania lekarza internisty, który otrzym uje wy­
pełnych badań ginekologicznych i cyto­ drukow ane przez system zestawienie
logicznych. W koniecznych przypad­ wyników badań danego pacjenta,
kach dokonuje się jeszcze badań term o- a w razie potrzeby może dokonać badań
graficznych. Do tego celu służy zestaw uzupełniających, które następnie w pi­
term ografii dostarczony przez firmę suje do pam ięci systemu. Pacjent otrzy­
AGA. Wyniki badań dokonywanych za m uje jeden egzemplarz wyników i w ten
pomocą kam ery termowizyjnej są rejes­ sposób kończy się cały cykl badań.
trow ane na barw nym m ateriale odw ra­
calnym firmy ORWO. Wyniki b ad ań w szystkich pacjentów
są przenoszone na nośnik magnetyczny
Jeżeli w czasie badań pacjent nie po­ w postaci taśm y i w ten sposób są prze­
trafi sam podjąć decyzji o kolejnym b a­ chowywane w archiwum .
daniu, może udać się do dyspozytora
(jego stanow isko znajduje się w dobrze Jeżeli po pewnym czasie trzeba się­
widocznym miejscu), który m ając odpo­ gnąć do wyników badań określonego
w iednią konsolę, może natychm iast pacjenta, jest to w każdej chwili możli­
ustalić, jakie badanie jeszcze nie zostało we, pod w arunkiem , że znana jest data
w ykonane i skierować pacjenta do w łaś­ badania i num er identyfikacyjny n ad a­
ciwej pracowni. ny pacjentow i w owym dniu.
OD D R E W N I A N E J
DO M U R O W A N E J
I
Bolesław Orłowski
W połowie IX wieku, panująca nad
potężnym plemieniem Polan dynastia
Piastów, umocniwszy się w Wielkopol-
sce zaczęła rozszerzać swe w ładanie na
ościenne plemiona. Piąty, praw dopo­
dobnie z kolei w ładca owej dynastii,
Mieszko, rządzący terytorium odpow ia­
dającym w przybliżeniu obszarowi dzi­
siejszego państw a polskiego, porzucił
w iarę przodków i w 966 roku przyjął
oficjalnie chrześcijaństwo. Była to nie­
w ątpliw ie decyzja podyktow ana wzglę­
dami politycznymi. Miała na celu zabez­
pieczenie Polski przed łupieżczymi n a­
jazdam i niemieckimi, dokonywanymi
pod pretekstem szerzenia prawdziwej
w iary i zw alczania pogaństw a. Miała
też umocnić autorytet m onarchy we­
w nątrz k raju i umożliwić władzy cen­
tralnej scementowanie państw a przy
pomocy wypróbow anych na zachodzie
i południu E uropy wzorów organizacyj­
nych.
W prowadzenie nowej reiigii stało się
początkiem dalekosiężnych przem ian
obyczajowych. Nadto, w kraczając jako
nowe państw o chrześcijańskie na w i­
downię dziejów, Polska naw iązała bez­
pośrednie kontakty ze spadkobiercam i
rzymskiej cywilizacji. Mogła odtąd
czerpać pełną garścią nie tylko z grom a­
dzonej od wieków spuścizny kulturalnej
Zachodu, ale i z głównego n u rtu św iato­
wego postępu technicznego.
Toteż już od zarania państw a polskie­
go napływ ali na jego teren zagraniczni
rzemieślnicy, często o rzadkich lub jesz­
cze zupełnie nie znanych u nas specjal­
nościach przenosząc wiele nowych tech­
nologii, urządzeń i metod organizacji
pracy.
Pod piastowskim
protektoratem
Piastowie uczynili wiele dla rozwoju
polskiej techniki. Popierali ten rozwój
świadomie, zdając sobie dobrze spraw ę
z jego znaczenia dla potęgi i zasobności
państw a. Przez odpowiednie ustaw y
i przywileje stw arzali klim at sprzyjają­
cy napływowi zagranicznych specjalis­
tów z nieznanych przedtem w Polsce
dziedzin techniki oraz przysw ajaniu
i stosowaniu nowych u nas zdobyczy
technicznych.
Już za panow ania Mieszka I wznie­
siono pierwsze w Polsce budowle m uro­
wane z kam ienia. Najczęściej były to
kościoły o planie zbliżonym do koła
(niekiedy m ające kształt tzw. czworoliś-
cia), w których konstrukcji zastosowano
m urow ane łuki, sklepienia oraz przypo­
ry przenoszące obciążenia. N ajsłynniej­
szymi z nich są: osiemnastometrowej
średnicy rotunda w Gnieźnie, rotundy
na Ostrowie Lednickim i w Cieszynie
oraz kościółki Św. Feliksa i Św. A dauk-
ta na Wawelu.
W latach siedemdziesiątych X wieku
zbudowano też m urow aną, trój nawową
K atedrę Św. Piotra w Poznaniu, budow ­
lę znacznych rozmiarów, w planie ma ją-
cą w przybliżeniu 23 na 48 metrów,
a nieco później podobnej wielkości k a ­
tedrę w Gnieźnie, w której przed rokiem
1000 pochowano św. Wojciecha.
U schyłku tego stulecia pow stała tró jn a-
wowa bazylika klasztoru benedyktyń­
skiego w Trzemesznie, nosząca wyraźne
ślady wpływów północno włoskich oraz
bliżej nieokreślony obiekt m urow any
w Tumie pod Łęczycą, praw dopodobnie
stanow iący również siedzibę zakonną.
N ajbardziej jednak charakterystycz­
nymi dla tego wczesnego okresu budow ­
lami kam iennym i były reprezentacyjne
zespoły m ieszkalno-kultow e, tzw . pala-
tia książęce sprzężone z kaplicam i dw or­
skimi. Najlepiej zachowały się pozos­
tałości palatia na Ostrowiu Lednickim,
wzniesionego na planie prostokątnym
(30 na 13 metrów) z polnego kam ienia
łączonego zapraw ą gipsową, krytego
ołowianym dachem. Resztki podobnych
ówczesnych obiektów znaleziono także
w Gieczu, Przemyślu i Wiślicy. Nowe
kościoły oraz reprezentacyjne części pa-
latiów miały mozaikowe posadzki ukła­
dane z barw nej glazury.
Ruiny palatium na Ostrowie Lednickim (kaplica)
Wszystkie owe budow le przedrom ań-
skie miały - poza pełnieniem określo­
nych funkcji użytkowych - budzić w
poddanych respekt dla władcy, św iad­
czyć o jego potędze i bogactwie. Pełniły
więc swego rodzaju rolę propagandow ą.
Wznosząc je, wzorowano się niew ątpli­
wie na zagranicy, przede w szystkim na
pobliskich Czechach. N a pewno praco­
w ali przy ich budowie specjalnie w tym
celu sprow adzeni fachowcy, oczywiście
wykorzystujący, zwłaszcza w tran spor­
cie m ateriałów budow lanych, miejsco­
wą siłę roboczą. Z jej pomocą na miejscu
produkow ano niezbędne m ateriały. Li­
czba tych m onum entalnych budow li sa­
kralnych, pow stałych w stosunkowo
krótkim czasie, w skazuje na to, że sta ­
w iano je przy w spółudziale krajowych
rzemieślników. O statnie badania dowo­
dzą istnienia dużego przedsiębiorstw a
budow lanego tego rodzaju, które w d ru ­
giej połowie XII i na początku XIII wie­
ku wzniosło klasztory cysterskie w W ą­
chocku, Sulejowie, Jędrzejow ie i Ko­
przywnicy. Owe place budowy były bez
w ątpienia wielką szkołą umiejętności
 dla rodzim ych rzemieślników. Wiemy
też, że najzdolniejszych spośród nich już
wówczas wysyłano za granicę w celach
szkoleniowych. Do naszych czasów za­
chow ała się wieść o niejakim Wojdseku,
który przebyw ał w Italii, zaznajam iając
się z wielowiekowym dorobkiem tam ­
tejszych m uratorów , a następnie zasły­
nął w Polsce za panow ania Mieszka I
jako budow niczy kościołów.
Rzeki, trakty
i mosty
Scem entow anie państw a, stanow ią­
cego początkow o zlepek słabo zorgani­
zowanych księstew ek plemiennych oraz
skuteczne zarządzanie jego rozległym
terytorium wymagało rozbudowanej,
spraw nie funkcjonującej sieci kom uni­
kacyjnej. Zaczątkiem jej były pradaw ne
szlaki handlowe, biegnące przez nasze
ziemie. Nie było ich zbyt wiele. Przed
pow staniem państw a Piastów wyko­
rzystyw ano w tym celu przede wszyst­
kim dobrze rozw iniętą sieć naturalnych
dróg wodnych. Tylko one daw ały możli­
wość tran sp o rtu większych ładunków.
W ykorzystywano w tym celu dłubanki
wykonane z jednego pnia drzewnego,
które u progu czasów historycznych do­
chodziły do 20 m etrów długości i mogły
przewieźć do 50 ludzi lub do 3 ton tow a­
rów. Od IX w ieku budow ano również
płaskodenne łodzie o konstrukcji w rę­
gowej, mogące zabierać do 6 ton ładun­
ku. Zapuszczano się nimi także na mo­
rze, oczywiście jedynie na wyprawy
w zdłuż wybrzeża. Św iadczą o tym po­
zostałości nadbałtyckich portów z tego
okresu oraz stoczni, z których najlepiej
zachow aną odkryto na Wolinie.
W miejscach, gdzie ważne drogi w od­
ne nie łączyły się ze sobą, funkcjonow a­
ły od czasów wczesnego średniowiecza
tzw. przewłoki. Przeciągano tam łodzie
na saniach, w ykonanych z dwóch kłód
drzew nych połączonych ze sobą poprze­
czkami. W taki sposób odbywał się na
przykład ruch tow arow y pomiędzy
W artą a Gopłem.
Jednym z dążeń pierwszych Piastów
stała się organizacja dogodnej kom uni­
kacji lądowej. Na ich rozkaz w yrąbyw a­
no w puszczach pokrywających nasze
ziemie nowe trakty. Przy budowie m u­
siała pracow ać zam ieszkała na trasie
ludność. Nie były to jeszcze drogi w dzi­
siejszym rozum ieniu - chodziło głownie
o umożliwienie swobodnego przejazdu
wozów i wytyczenie właściwego kierun­
ku podróży, co przy ówczesnej znajo­
mości geografii było również spraw ą
niebagatelną. Początkowo z reguły nie
ulepszano naturalnej naw ierzchni
owych traktów - tylko gdzieniegdzie je
moszczono, układając w miejscach b a­
gnistych okrąglaki i faszynę, a zupełnie
wyjątkowo prowadzono roboty ziemne,
sypiąc groble czy wały.
Nowa sieć drogowa służyła przede
wszystkim gońcom książęcym. Ludność
leżących przy drogach osiedli zobowią­
zana była do rozlicznych posług na rzecz
podróżujących służbowo wysłanników
władcy - m usiała im dostarczać środ­
ków komunikacji, czyli pojazdów
i zw ierząt pociągowych (nazywało się
Koto średniowieczne odkryte w chacie zrębowej (Bródno
Stare X-Xt w.)
to: powóz, podwoda lub przewóz) oraz nym moście, najpewniej m iano na myśli
zapewnić utrzym anie i nocleg. Posługi bród moszczony kamieniami. Wiemy, że
zw iązane z kom unikacją należały do taki w łaśnie „m ost” przez rzekę Śrenia-
najbardziej uciążliwych. Ważne osobis­ wę istniał w Osadzie Rozegroch, gdzie
tości nierzadko nadużywały swoich w 1222 roku odbył się wiec książęcy.
upraw nień, zajeżdżając zbyt szybką Przez większe rzeki przepraw iano się na
jazdą zw ierzęta pociągowe lub naw et łodziach, w ybierając w tym celu najdo­
uprow adzając ze sobą co wartościowsze godniejsze dla ich przebycia miejsca.
sztuki. Od końca XI w ieku duchow ieńs­ Takich dogodnych przepraw nie było
two stopniowo uzyskiwało ulgi w tym wiele _ łączyło się też tam zazwyczaj
względzie dla ludności zamieszkującej kilka szlaków drogowych, a powstały
jego dobra, a w 1180 roku na wiecu w ten sposób węzeł kom unikacyjny był
międzydzielnicowym w Łęczycy naturalnym ośrodkiem wymiany h an ­
uchw alono ograniczenie owych posług dlowej i usług rzemieślniczych zw iąza­
do niezbędnego minimum. F ak t ten nych z funkcjonowaniem transportu
przyczynił się do nadania Kazimierzowi (napraw ą pojazdów, łodzi itp.). Sprzy­
Spraw iedliw em u jego przydomka. jało to osiedlaniu się w takim miejscu
znacznej liczby ludzi. Takiem u właśnie
Przez cały czas swych rządów Piasto­ położeniu zawdzięcza swe pow stanie
wie dbali o drogi. Nawet w okresie roz­
i rozwój wiele naszych m iast, a wśród
bicia dzielnicowego spraw a ich budowy
nich Warszawa.
i ulepszania często byw ała tem atem ob­
ra d na zjazdach książęcych. Szczególnie Polska piastow ska znała, oczywiście,
intensyw na rozbudow a sieci drogowej także „praw dziw e11 (z naszego, dzisiej­
m iała miejsce w XIII wieku. Wtedy to - szego punktu widzenia) mosty. Były to
obok wcześniejszych dróg „sezono­ konstrukcje drew niane - prym ityw ne
wych11, nadających się do użytku tylko kładki albo pomosty na palach, zbliżone
podczas suchego la ta lub mroźnej zimy - do istniejącego niegdyś w Biskupinie.
pow stały zaczątki systemu dróg stałych. Większe tego rodzaju budow le począt­
Z okresu piastowskiego pochodzą także kowo staw iano tylko na w odach stoją­
pierwsze u nas znaki drogowe. N ajstar­ cych —najbardziej znane z wczesnych
mostów piastow skich zbudow ano na Je­
szym tego rodzaju zabytkiem jest k a­
ziorze Lednickim w drugiej połowie
mienny słup ustaw iony w 1151 roku
w Koninie, w połowie drogi z Kruszwicy X i pierwszej połowie XI wieku. Prow a­
do Kalisza (nie wykluczone, że wyko­ dziły one do grodu na Ostrowie Lednic­
kim, ważnej rezydencji książęcej. Były
rzystano wr tym celu daw ny pogański
to, jak na owe czasy, konstrukcje po­
obiekt kultowy).
ważne. Archeologowie ustalili, że dłuż­
Rozgałęziona siec rzeczna stanow iła
szy z nich mierzył około 400 metrów.
poważny problem d la kom unikacji lą­
Ślady podobnego m ostu zachowały się
dowej. Przez mniejsze rzeki przepra­
w Parsęcku pod Szczecinkiem.
w iano się w bród; dogodne miejsca
oznaczano zatykając kije. Dla ułatw ie­ Od X n wieku budow ano również
nia przepraw y brody tak ie niekiedy mo­ mosty na niezbyt szerokich rzekach,
szczono (zazwyczaj drewnem, rzadziej a także na odnogach w ielkich rzek, poza
kamieniami), czyli przygotowywano ich głównym nurtem . Z tego czasu za­
„m ost11. Dzisiaj, kiedy przywykliśmy do chowała się wiadomość o moście Mikory
odmiennego znaczenia tego term inu, je­ we W rocławiu, przez rzekę Widawę.
go źrodłosłow może się wydawać dość W XIII stuleciu istniały w tym mieście
zaskakujący. W czasach piastow skich mosty przez ram iona Odry na wyspy
wszakże, jeśli mowiono np. o kam ien­ Tumską i Piaskową, w Krakowie mosty
 na Starej Wiśle łączące Stradom i K azi­ znajduje wyraźne odbicie w m ateriale
mierz, a w Poznaniu most Chwaliszew- a rcheologi cznym.
ski przez Wartę. Z tego okresu pochodzą
także ślady mostów w Opolu i Raciborzu Nieco wcześniej pojawiły się u nas
oraz pod Paczkowem, na starorzeczu dwie inne ważne dla komunikacji
Nysy Kłodzkiej. W zakresie mostownic- i transportu zdobycze techniczne, m ają­
tw a przodow ał zdecydowanie Śląsk. Do ce też istotne znaczenie m ilitarne —
końca XIV w ieku było już 10 mostów na strzemię i podkowa. Amerykański his­
Odrze, a w Świdnicy zbudowano naw et toryk techniki Lynn White (jr) wysunął
w 1323 roku pierwszy na naszych zie­ w 1962 roku oryginalny pogląd, u p atru ­
m iach „praw dziw y” most kam ienny jąc właśnie w wynalezieniu i upowsze­
przez Bystrzycę. Do naszych czasów chnieniu nie docenianego przedtem
przetrw ał kam ienny most na Nysie strzemienia, technicznej podstaw y całe­
w Kłodzku, pochodzący z 1390 roku. go system u feudalnego. Choć takie s ta ­
w ianie spraw y jest niew ątpliw ie celo­
Epoka strzemienia wą, obliczoną na efekt przesadą - tru d ­
i podków no nie przyznać, iż głównie dzięki strze­
mieniu ciężka kaw aleria stała się na
Jak wiemy, koło znane już było miesz­ długie stulecia decydującym czynni­
kańcom Biskupina w połowie ostatnie­ kiem na polach bitew, co miało określo­
go tysiąclecia dawnej ery. Jednakże ne skutki polityczne i społeczne (w sta­
znaleziska archeologiczne dotyczące rożytności jazdy używano z reguły do
wozów sprzed XI w ieku są na terenie zw iadu oraz do pogoni za rozbitym nie­
Polski bardzo nieliczne. Około roku przyjacielem, a wiele starć kaw alerii
1100 d otarł na nasze ziemie wynalezio­ kończyło się całkowitym obustronnym
ny na Dalekim Wschodzie nowoczesny jej „spieszeniem , gdyż jeździec nie ko­
zaprzęg, pozw alający wyzyskać w pełni rzystający ze strzem ion nader łatw o
siłę i szybkość konia. Rezultatem ad ap ­ spada z wierzchowca). A więc i u nas
tacji tej nowości technicznej było upow­ z pewnością przyczyniło się strzem ię do
szechnienie się tran sp o rtu kołowego, co zapew nienia przewagi pancernej druży-
nie książęcej (Ibrahim ibn Jak u b za­
świadcza, że „setka ich znaczy tyle, co
Podkowa średniowieczna {Bródno Stare) dziesięć secin innych” wojowników),
stanowiącej kolebkę rodzimych, feudal­
nych, możnych rodów.
Interesującą legendę o pierwszym
użyciu podków w naszym kraju podają
stare herbarze, w iążąc je z nadaniem
herbu Jastrzębiec:
„Ten klejnot dlatego ma nazwisko J a ­
strzębiec, że przodkow ie jego jeszcze
w pogaństw ie nosili w herbie samego
tylko Jastrzębia; atoli potem, za czasów
Bolesława Chrobrego króla, koło roku
999, gdy Łysą Górę mil dw ie od Bożęci-
na, którą teraz Św. Krzyża zowią, poga­
nie nieprzyjaciele opanow ali i na niej
jak w fortecy jakiej ubezpieczeni stojąc,
z wojska się naszego urągali (...) rycerz
jeden Jastrzębczyk, żarliwością w iary
 IjKtttT^pUr ItóumitUiTirw
Aj T- ''$)
Oblężenie Legnicy - z ,,Legendy o św. Jadwidze
i chwały Boskiej wzruszony, wynalazł
podkowy pod kopyta końskie, którem i
konia podkowawszy szczęśliwie się na
Łysą G órę przedarł, tam z hardo przed­
tem natrząsającym się poganinem poje­
dynek stoczywszy, pojm ał go i do króla
przyprow adził; innym naw et kaw alerii
polskiej żołnierzom podawszy ten spo­
sób, gdy konie swoje podkuwali, a górę
śliską i lodem oblaną przebyli, nieprzy­
jaciela znieśli i zwyciężyli: w nagrodę
przem ysłu swego od tegoż króla wziął
herbu swego odmianę, że podkowę
z krzyżem na tarczy mu złożono, Jas­
trzębia zaś na hełm wyniesiono...”
Pancerna kaw aleria - stanow iąca
najbardziej efektowny przykład sto­
pniowego w zrostu roli żelaza w wyposa­
żeniu wojennym - nie była jedyną no­
wością przyswojoną w czasach piastow ­
skich. Zaczęto również używać m achin
bojowych, o czym świadczy wzm ianka
w kronice niemieckiego biskupa Thiet-
m ara, dotycząca oblężenia grodu Niem­
czy w 1017 r.:
fln« raihi.M
„Cesarz nakazał naszym zbudować
różnego rodzaju m achiny oblężnicze,
w net atoli ukazały się bardzo podobne
do nich u przeciw nika” .
Na początku XII wieku, za czasów
Bolesława Krzywoustego, wojska pol­
skie dysponowały już potężnym i wymy­
ślnym sprzętem oblężniczym, na który
składały się tarany, ruchom e wieże oraz
machiny m iotające pociski. Przy ich po­
mocy zdobyto podczas podboju Pomo­
rza silne grody w arow ne Czamkowo
(1108 r.) i Nakło (1120 r.) Z relacji G alla
Anonima o współczesnej mu obronie
Głogowa (1109 r.) wynika, że pod wzglę­
dem w yposażenia technicznego nasze
wojska nie ustępow ały cesarskim. Pisze
on:
„...Niemcy nacierają na gród, Polacy
się bronią, zewsząd m achiny wyrzucają
głazy, kusze szczękają, pociski i strzały
latają w pow ietrzu, dziuraw ią tarcze,
przebijają kolczugi, m iażdżą hełmy;
(...), Niemcy nakręcali kusze, Polacy -
m achiny oprócz kusz; Niemcy (wypusz-
 czali) strzały, Polacy —pociski oprócz
strzał; Niemcy obracali proce z kam ie­
niami, Polacy kam ienie młyńskie z zao­
strzonym i drągam i. (Gdy) Niemcy, osło­
nięci przykryciem z belek, usiłowali po­
dejść pod mur, Polacy spraw iali im łaź­
nię płonącymi głowniami i wrzącą wo­
dą. Niemcy podprow adzali pod wieże
żelazne tarany, Polacy zaś staczali na
nich z góry koła nabijane żelazem; Nie­
mcy po wzniesionych drabinach pięli się
w górę, a Polacy nabijali ich na haki
żelazne i podnosili w pow ietrze”.
W tym zakresie technika wojskowa
nie uległa większym zmianom aż do
drugiej połowy XIV wieku. Działał pod­
ówczas utalentow any konstruktor
przem yślnych m achin m iotających po­
ciski, m łynarz Hanko spod Brześcia Ku­
jawskiego. Budował je dla księcia
gniewkowskiego Włodzisława Białego,
który był kimś w rodzaju polskiego
błędnego rycerza. Użyto tych machin
przeciwko wojskom Ludw ika Węgier­
skiego w Złotoiyi w 1376 r.
Kraj z roli
i soli
Uznanie dla polskiego rzemiosła wo­
jennego dorównywało dobrej opinii
o Polakach jako rolnikach. W spomnia­
ny już Ibrahim ibn Jakub napisał o na­
szych przodkach: ,,...ze szczególną żar­
liwością oddają się rolnictw u i poszuki­
w aniu środków do życia, czym przewyż­
szają w szystkie ludy północy”. W okre­
sie średniow iecza technika upraw y zie­
mi uległa, również na naszych ziemiach,
wielu udoskonaleniom. W ciągu XI,
a zwłaszcza XII wieku stopniowo
ugruntow ał się typowy dla rozkw itu
średniowiecza roczny cykl prac rolnych,
w którym zasadniczy nacisk kładziono
na upraw ę zbóż ozimych. W XII stuleciu
- głównie w w ielkich dobrach kościel­
nych —pojaw iła się u nas trójpolówka,
choć początkowo nieregularna. Od d ru ­
giej połowy X III w ieku upowszechniła
się ona już w postaci klasycznej, stając
się dominującym aż do XIX stulecia
systemem upraw y roli. Trójpolówka po­
legała na podziale terenów ornych całej
wsi na trzy niwy, które kolejno zasiew a­
no zbożem ozimym, jarym, a następnie
ugorowano (aby gleba odzyskała żyz­
ność w sposób naturalny). Można to
uznać za początki praktycznego stoso­
w ania płodozmianu. Umożliwiło to in­
tensyfikację rolnictw a — uzyskiwanie
znacznie wyższych plonów bez powię­
kszania terenów uprawnych, co miało
istotne znaczenie z uwagi na szybko
postępujący w tym okresie w zrost liczby
ludności.
W Wielkopolsce, w Małopolsce i na
Śląsku upraw iano głównie żyto i psze­
nicę, w Wielkopolsce przeważało żyto,
a w Małopolsce pszenica. N atom iast
Mazowsze i Pomorze stanow iły strefę
jęczmienia i żyta. Zapewne pod koniec
XII wieku pojawił się na ziemiach pol­
skich pług. Do orki używano silnych,
choć powolnych wołów; zwyczaj ten
przetrw ał na wielu obszarach aż do po­
czątku naszego stulecia. Bronowanie
natom iast już co najmniej od połowy XII
wieku przeprow adzano przy pomocy
znacznie szybszych koni. Zboże młóco­
no w tym czasie dwudzielnymi cepami,
będącymi wynalazkiem średniowiecz­
nym. W XIII stuleciu pojawiły się kosy,
służące przede wszystkim do ścinania
trawy, a także do sieczenia jarego owsa.
Pierwszy u nas w izerunek tego narzę­
dzia przedstaw iono na m iniaturze ka­
lendarzowej w Psałterzu wrocławskiego
klasztoru Klarysek (ok. 1300 r.), jego
polska nazwa poświadczona jest dopie­
ro od końca XIV wieku.
Kwitło też ogrodnictwo, przy czym
w arto zwrócić uwagę, że term in „ogród”
wskazuje obszar ogrodzony płotem; za-
zwyczaj był on położony w sąsiedztw ie
zabudow ań wiejskich. O wysokim po­
ziomie tej dziedziny rolnictw a świadczy
podobno znajomość upraw y ogórków.
W średniowiecznych sadach występo-

Młócenie cepem z patery trzemeszneńskiej (koniec Xtl)
wały właściwie te same drzewa owoco­
we, co dzisiaj, łącznie z brzoskwiniam i,
winoroślam i i orzechami włoskimi.
Z XIII w ieku pochodzą pierwsze w iado­
mości o naw ożeniu ogrodów na Śląsku.
Od X w ieku stale w zrastało w Polsce
pogłowie bydła rogatego. Zw iązane to
było z pow iększającą się liczbą ludnoś­
ci, ale przede wszystkim z powstaniem
i rozwojem organizacji państwowej,
czemu towarzyszyło potęgujące się za­
potrzebow anie na skóry bydlęce, pod­
stawowy m ateriał wyposażenia drużyny
książęcej i coraz liczniejszej w arstw y
możnych. Z podobnych względów roz­
w ijała się od XI w ieku hodowla koni
i zw iązana z nią upraw a owsa. Od XIII
stulecia w ażne miejsce w gospodarstw ie
wiejskim odgryw ał drób.
Wiele nowości związanych było
z przetw órstw em spożywczym. Stępy
nożne służące do wyrobu kaszy i wyci­
skania oleju, których najdaw niejsze za­
chowane szczątki - pochodzące z X w ie­
ku - znaleziono w Poznaniu i Opolu były
zapew ne dziełem napływowych rzem ie­
ślników. Pierwsze u nas młyny wodne
pojawiły się w XII stuleciu, głównie na
Śląsku, w dobrach książęcych; z 1145 r,
mamy też wiadomość o młynie wodnym
w Łęczycy na Bzurze, w iatraki, o któ­
rych pierwsza w zm ianka pochodzi z Po­
m orza z 1271 r. oraz kieraty, których
stosowanie potw ierdzono we Wschowie
w 1323 r, także tworzyli zagraniczni
specjaliści.
Od drugiej połowy XIII wieku, za
przykładem Zachodu, zaczęto wyko­
rzystywać koła wodne do napędu urzą­
dzeń produkcyjnych w foluszach me­
chanicznych w ytw arzających sukno
(najdawniejszy znany, funkcjonował we
Wrocławiu w 1267 r.), kuźnicach (po­
czątkowo głównie do poruszania mie­
chów), tartak ach i garbarniach (gdzie
poruszały tzw. młyny dębne, służące do
rozdrabniania kory, poświadczone na
Śląsku w końcu XII wieku).
Nie ma dowodów na górniczą eksplo­
atację kruszców przed wiekiem XII.
Złoto, które w ypłukiw ano przedtem
w niewielkich ilościach z piasku złoto­
dajnych strum ieni, zaczęto wówczas
wydobywać odkrywkowo na Dolnym
Śląsku, nad dopływam i Odry - Bobrem
i Kaczawą. W następnych stuleciach po­
wstało sporo głębinowych kopalń złota.
Również z XII w ieku pochodzą pierw sze
poświadczone inform acje o uzyskiw a­
niu srebra z rud ołowiu koło Bytomia.
Od połowy XIII stulecia eksploatow ano
głównie bogate złoża ru d ołowiu w rejo­
nie Olkusza. Nie wykluczone zresztą, że
w łaśnie ołów w ytw arzano z surowców
krajowych już na początku XI wieku,
kiedy kryto ołowianymi dacham i pala-
tia książęce, m.in. na Ostrowie I^ednic-
Żarna obrotowe - miniatura z ..Legendy o św Jadwidze’
 kim. Również w końcu XII stulecia nie­
jaki Wawrzyniec Angelus miał, wedle
legendy, odkryć pierw sze u nas złoża
rudy miedzi w Miedziance na Śląsku.
Na początku XIII wieku zaczęto gór­
niczą eksploatację pokładów soli w po­
bliżu K rakow a, w Wieliczce i Bochni.
Przedtem sól otrzymywano w w arzel­
niach z solanek, m.in. w rejonie Koło­
brzegu. Legenda przypisuje pow stanie
kopalni podkrakow skich św. Kindze,
która, poślubiając w 1239 r. księcia k ra ­
kowskiego Bolesława Wstydliwego,
m iała mu w w ianie przenieść cudownym
sposobem pod stolicę złoża soli ze swej
ojczyzny - Węgier. W istocie przybyli
wówczas do K rakow a - być może z ini­
cjatywy księżnej Kingi - węgierscy spe­
cjaliści, którzy, w raz z innymi fachow ­
cami napływ ającym i z Moraw i T uryn­
gii, zbudow ali owe kopalnie i zorgani­
zowali trw ające do dziś wydobycie soli.
Dzięki znacznej wydajności podkrako­
wskich żup solnych Polska słynęła
w średniow ieczu jako kraj wyjątkowo
zamożny, w którym w każdej karczmie
Kopalnia soli w Wieliczce
sól stoi po prostu na stole. A był to
podówczas niezwykle kosztowny pro­
dukt spożywczy. Kiedy dziś, rozsypując
przypadkiem sól, mówimy, że dojdzie do
kłótni - pobrzmiewa w tych słowach
echo tam tych dni, kiedy rzeczywiście
był to w ystarczający powód do aw antu­
ry. N iektórzy badacze, głównie daw ­
niejsi, przypuszczali, że kopalnie
w Wieliczce i Bochni istniały już wcześ­
niej, a legenda o św. Kindze, odnosi się
do ich odbudowy po zniszczeniach ja ­
kim uległy podczas potężnego najazdu
tatarskiego, który przew alił się przez
południow ą Polskę w 1241 r. F akt licz­
nego udziału specjalistów zagranicz­
nych w owej rzekomej odbudow ie tłu ­
maczyli wybiciem lub wzięciem w jasyr
przez Tatarów miejscowej ludności, zaj­
mującej się przedtem górnictwem.
Tak czy inaczej, pierwsze pewne w ia­
domości o wydobyciu soli w tym rejonie
dotyczą 1251 r., kiedy wydrążono w Bo­
chni szyb głębokości ok. 70 m. Tylko
o rok młodszy jest istniejący do dziś
w Wieliczce szyb „Regis”.
 W początkowym okresie naszej pańs­
twowości w kopalniach zatrudniano
głównie ludzi niewolnych i zesłanych
tam k am ie przestępców. Niew ątpliw ie
kierowano się uciążliwością tego rodza­
ju pracy i związanymi z nią niebezpie­
czeństwami. Jednakże praca tych ludzi
okazała się mało wydajna. Toteż od XIII
w ieku coraz częściej eksploatacją bo­
gactw m ineralnych zajmowali się wolni
górnicy, zwykle fachowcy przybyli z za­
granicy, dokonujący tego na własny ra ­
chunek i oddający określoną część wy­
dobytego kruszcu właścicielowi kopal­
ni, którym bywało już w tym czasie
polskie miasto. Górnicy ci łączyli się
w związki, zwane gwarectw am i, odpo­
w iadające miejskim cechom. N astał
okres tzw. wolności górniczej.
Panujący książęta piastow scy zdaw a­
li sobie doskonale spraw ę z korzyści
związanych z rozwojem górnictwa. S ta­
rali się więc przyciągnąć odpowiednich
fachowców z zagranicy, gw arantując im
zachow anie praw , jakie mieli w swojej
ojczyźnie, a nawet nadając specjalne
przywileje. W ydając taki dokum ent tuż
po 1220 r. Leszek Biały objął nim rów ­
nież poszukiwaczy, w ykw alifikow a­
nych specjalistów zajm ujących się za­
wodowo odkrywaniem nowych złóż.
Z czasem panujący posługiwali się
swym praw em do w szelkich bogactw
ukrytych w ziemi, jako swego rodzaju,
instrum entem politycznym. Czynił to
np. W ładysław Łokietek, nadając bi­
skupom krakow skim praw o poszukiw a­
nia i eksploatacji rud ołowiu.
Na podstaw ie badań archeologicz­
nych wiemy, jak w yglądało górnictwo
kruszcowe w średniowieczu. Szyby były
nieregularne, nie zawsze pionowe, cza­
sem kw adratow e, niekiedy koliste
o średnicy ok. 1 m. Rzadko kiedy sięgały
głębiej niż na kilkanaście m etrów pod
pow ierzchnię terenu. W kopalniach soli
stosowano szyby prostokątne, ocembro­
wane drewnem. Od szybów rozchodziły
się chodniki, podążające za złożem, więc
najczęściej nieregularne. I tutaj ch arak­
terystyczne było zachowywanie możli­
wie m inim alnych wymiarów, dla osz­
czędności pracy i kosztów. Miękkie zło­
ża urabiano kopaczkam i w kształcie
serca, tw arde kilofam i i młotami. Bar­
dzo tw arde skały kruszono przy pomocy
ognia. U robek wydobywano na powie­
rzchnię w w iadrach z zastosowaniem
ręcznego kołowrotu.
Osadnictwo
kolonizacyjne
Od XII w ieku napływ na nasze ziemie
ludności z zagranicy stał się zjawiskiem
masowym, znanym pod nazw ą koloni­
zacji. Sprzyjało to zagospodarow aniu
słabo zaludnionego kraju, toteż cieszyło
się poparciem panujących i m ożnowład-
ców. N adaw ali oni cudzoziemskim
osadnikom tzw. praw a lokacyjne. Przy­
bysze otrzymywali tereny pod uprawę,
na których mogli gospodarować jako
wolni kmiecie, płacąc panu feudalnem u
określony czynsz oraz dziesięcinę koś­
cielną. Proces ten wywarł poważny
wpływ także na sytuację rodzimej lu d ­
ności wiejskiej, przyczyniając się do is­
totnych zm ian w strukturze praw nej,
polegających głównie na uw olnieniu
ludności wiejskiej od dotychczasowych
świadczeń i posług na rzecz panującego
i przeniesieniu owych praw na instytu­
cje kościelne i możnowładeów. Ludność
napływowa pochodziła w większości
z Niemiec. T rafiali się też przybysze
z innych krajów —stosunkowo liczna
była np. kolonizacja walońska. Z asad­
niczym terenem kolonizacji był Śląsk,
w znacznie mniejszym stopniu Pomorze .
Spora część owego elem entu napły­
wowego, przede wszystkim rzem ieślni­
cy, była lokowana w m iastach - już
istniejących albo pow stających właśnie
w związku z ich przybyciem.
W XIII w ieku pojawił się w Polsce
nowy w ażny elem ent - m iasta. Właści­
wie trudno dokładnie określić, od które-
 go m om entu duże zw arte skupiska lud­
ności trudniącej się zajęciami o charak­
terze usługowym —głównie rzemiosłem
i handlem - można już traktow ać jako
m iasta. Większość z nich wykształciła
się w sposób naturalny z podgrodzi roz­
budowywanych w końcu XI i w ciągu
XII wieku. W niektórych z tych miast
zaczęły funkcjonować wodociągi - zain­
stalow ano je m.in. w Opolu, Raciborzu
(1258), w Krakow ie (1286). W wielkich
m iastach przystąpiono do brukow ania
najważniejszych ulic, ale praw dę mó­
wiąc - ten rodzaj naw ierzchni pozostał
w Polsce rzadkością, aż do XIX wieku.
W m iastach kw itło rzemiosło. Ele­
m ent napływow y przyniósł do Polski
zaczyn istniejącej na Zachodzie organi­
zacji cechowej. W drugiej połowie XIII
w ieku pow stały w największych m ias­
tach zaczątki^ tego rodzaju zrzeszeń za­
wodowych. Pierwszą o nich wzm ianką
jest przywilej zezwalający na założenie
cechów, w ydany w 1245 r. dla Szczeci­
na. W następnych dziesięcioleciach po­
jaw iły się we Wrocławiu, Krakowie, Po­
znaniu, Świdnicy, Strzegomiu. O szyb­
kim rozwoju organizacji rzemiosła
świadczy m.in. fakt działania we Wroc­
ław iu już na początku XIV wieku aż 29
cechów.
...do murowanej
Dziedziną kultury m aterialnej,
w której postęp za czasów piastow skich
był szczególnie wyraźny, jest jednak bu­
downictwo. Od niego rozpoczęliśmy
opowieść i nim w ypada zakończyć.
Podstawowym m ateriałem konstruk­
cyjnym pozostaw ało w Polsce piastow ­
skiej drewno, ale gdy w pierwszych wie­
kach naszej państwowości jedyną trw a­
łą budow lą na terenie osiedla bywał
kam ienny kościół, z reguły spełniający
również rolę obronną, a nierzadko były
ziemianki, to pod koniec panow ania
Piastów na wsi zaczęły dominować cha­
ty o konstrukcji słupowej i plecionych
ścianach, na podgrodziach —a później
i w m iastach - budynki zrębow e z okrą­
glaków i bierwion, stanow iące najdo­
skonalszą formę domu średniowieczne-
go. Kryto je nadal słomą lub trzciną, ale
z XII wieku pochodzą pierwsze św iadec­
tw a stosowania gontów we Wrocławiu
i praw dopodobnie w Opolu. Od począt­
ku okresu piastowskiego upowszech­
niały się piece, zam iast tradycyjnych
otw artych palenisk.
Drewno - obok ziemi - długo pozosta­
wało w Polsce piastow skiej także pod­
stawowym budulcem fortyfikacji.
W 1266 r. książę kujawski Kazimierz
przyrzekł biskupowi Woiimirowi obw a­
rować Włocławek fosami i palisadam i -
ba, jeszcze w 1286 r. K raków otoczono
nowym drewniano-ziem nym wałem !
Ale, już na początku XIII w ieku na Po­
m orzu Zachodnim pojawiły się pierwsze
u nas m iasta otoczone muram i ceglany­
mi. W innych dzielnicach miało to m iej­
sce dopiero pod koniec tegoż stulecia -
najpierw otrzym ał je Wrocław, nieco
później Poznań (ok. 1290) i K raków (po
1291).
Zastosow anie cegły było w ażną no­
wością. Szybko rozpowszechniła się ona
w całym kraju, zasobnym w złoża glin
i iłów. Cegłę w ypalano początkowo pry­
mitywnym sposobem polowym, ale już
niebawem w coraz liczniejszych cegiel­
niach, wyposażonych w stałe piece. Ce­
gielnie związane bywały z instytucjam i
kościelnymi, które w owym czasie prze­
prow adzały wiele poważnych inw esty­
cji budow lanych - działała np. na O stro­
wie Tumskim we Wrocławiu, zaopatru­
jąca budowę miejscowej katedry, czy
późniejsza we W ronkach w Wielkopol-
sce, dostarczająca cegły do budowy koś­
cioła i klasztoru dominikanów. W Na-
rzymiu pod Działdowem zachował się
średniowieczny piec ceglarski z końca
XIV wieku. Od tego stulecia lokalizowa­
no stałe cegielnie miejskie poza obrę­
bem miast, zazwyczaj nad rzekami, aby
zapewnić im dostatek wody i piasku,
 Ruiny zamku w Czersku
potrzebnych do produkcji. Rozwojowi
budow nictw a murowanego tow arzy­
szyło również pow staw anie coraz licz­
niejszych w ypałam i wapna.
Cegła stała się podstawowym b u d u l­
cem polskiego gotyku. Wzniesiono z niej
wiele budowli monum entalnych, prze­
ważnie kościołów, jedno- lub trzynaw o­
wych. Najokazalsze z nich zbudowano
we W rocławiu, Trzemesznie, Czerwiń­
sku, Strzelnie, Kruszwicy. Od XIV wie­
ku najczęściej przykryw ano je ceglany­
mi sklepieniam i krzyżowo-żebrowymi.
Przy wznoszeniu wysokich budowli sto­
sowano rusztow ania - na każdej praw ie
konstrukcji gotyckiej w idać otwory
przeznaczone do oparcia belek. T rans­
port pionowy m ateriałów budowlanych
odbywał się za pomocą kołowrotów albo
dźwigów, nierzadko napędzanych ko­
łem deptakowym.
W połowie XIV w ieku Kazimierz
Wielki - ostatni Piast na polskim tronie
- mógł już przeprow adzić ogólnokrajo­
wy program budowy m urowanych z ce­
gły i kam ienia umocnień obronnych,
tworzących przemyślny system zabez­
pieczający w nętrze kraju, wymierzony
przede w szystkim przeciw łupieżczym
najazdom tatarskim i krzyżackim. Oto­
czył on m uram i około trzydziestu m iast
królew skich i biskupich, wzniósł też
w ważnych punktach strategicznych
ponad pięćdziesiąt zamków. Fortyfika­
cje owe były po raz pierw szy u nas,
wzmocnione prostokątnym i basztam i,
wysuniętymi na zew nątrz linii murów.
Baszty te zwiększały możliwość rażenia
szturm ujących m ury napastników . Jed­
nym z czołowych budowniczych tych
królewskich fortyfikacji był duchowny
W acław z Tęczyna.
Kazimierz Wielki zachował się w na­
rodowej pam ięci jako ten, co ,,zastał
Polskę drew nianą, a zostawił m urow a­
n ą’'. Gwoli prawdzie, w arto dodać, że
nie tylko wznosił umocnienia przeciw
ew entualnym najeźdźcom, usiłował też
zabezpieczyć kraj przed klęską powo­
dzi, sypiąc na brzegach Wisły pierwsze
u nas wały ochronne.
Pod panowaniem tego mądrego, go­
spodarnego króla zakończone zostało
chlubnie dzieło zapoczątkow ane przez
pierwszych Piastów. Polska dorówny­
w ała już pod wieloma względami pozio­
mem życia krajom Europy Zachodniej.
Położone zostały mocne podw aliny jej
przyszłej potęgi.
Artykuł jest fragmentem pochodzącym z książki Autora pt
..Nie tylko szablą i piórem” przygotowywanej dod ru ku w Wy­
dawnictwie ,.Śląsk”.
iKKMCf-wj iAN KArAft W PCTS2EK e s ‘ -‘ .^:CC'V
CZY ŚWIAT
JEST PROSTY?
Zbigniew Gawryś
W m atem atyce wszystko jest możli­
we. W ystarczy sporządzić odpowiedni
układ założeń, uzupełnić definicjam i
i można rozpoczynać intelektualną grę
w w yciąganie logicznych wniosków. Je­
śli dobry początkowy pomysł pozwoli
na udow odnienie tw ierdzeń i lematów,
zwłaszcza jeśli wnioski są niespodzie­
wane, a z nielicznych założeń uda się
wiele wydedukować, można mówić
o sukcesie. M iarą jakości teorii, czy
choćby dowodu tw ierdzenia jest jego
piękno, czynnik tyleż trudny do zdefi­
niow ania, co oczywisty dla wszystkich,
którzy przebrnęli przez niejeden tom
rozw ażań matem atycznych. Um iejęt­
ność sprytnego ominięcia żmudnych
i mało interesujących etapów rozważań,
ciekawe w ykorzystanie osiągnięć z in­
nych, z pozoru nie zw iązanych z rozpa­
tryw anym tematem, dziedzin m atem a­
tyki - to także decyduje o w artości p ra ­
cy. Mniej istotny jest natom iast związek
wyników z rzeczywistością, m atem aty­
ka nie podlega w eryfikacji dośw iad­
czalnej.
Nie oznacza to oczywiście, że m ate­
m atyka zatraciła kontakt z życiem. Wie­
le jej dziedzin, z pozoru czysto ab strak ­
cyjnych, zyskuje po latach niespodzie­
w ane znaczenie praktyczne, a znaczna
ich grupa pow stała na w yraźne „zamó-
wienie społeczne”, najczęściej dla po­
trzeb fizyki. Są pojęcia m atem atyczne,
które najpierw pojawiły się w zastoso­
w aniach, budząc gorący sprzeciw m ate­
m atyków oburzonych w prow adzaniem
tworów sprzecznych z podw alinam i
teorii. Tak było z „funkcją D iraca” . Po­
trzebny w fizyce i wprowadzony przez
słynnego współtwórcę m echaniki
kw antow ej tw ór - impuls trw ający nie­
skończenie krótko, ale zaw ierający pod
swym wykresem pole o jednostkowej
pow ierzchni, został wyklęty przez m a­
tematyków... do czasu, gdy stał się p u n ­
ktem wyjścia do uogólniającej pojęcie .. wahań czerpaka tego pięknego żurawia
funkcji teorii dystrybucji. Podobne opo­
ry spotkały, znacznie co praw da wcześ­
niej, wymuszone przez rozwój m echani­
ki pierw sze próby w prow adzenia ra ­
chunku różniczkowego i całkowego.
Służąc pomocą innym dziedzinom
wiedzy, m atem atyka zachowuje jednak
swój abstrakcyjny charakter. Pozwala
to na dość swobodny dobór zagadnień . drgań struny fortepianu .
i przykładów, jakim i karm i się uczniów
przekazując im w szkole podstaw y m a­
tem atyki. Jednym z podstaw owych w a­
lorów jest w tedy prostota przedstaw ia­
nych problemów. Nic więc dziwnego, że
mówiąc o zależności funkcyjnej poka­
zuje się przede w szystkim najprostszy
z możliwych przykładów —funkcję li­
niową. Zależność y = a • x + b ma
rzeczywiście magiczne właściwości.
Wszystko, co się z nią wiąże, można
bardzo łatw o obliczyć, narysow ać i w y­
kazać. Rysunek obrazujący ten rodzaj ...oscylacji łopat śmigłowca

zależności, pole powierzchni zaw artej

...czy wreszcie pracy elektroniczego generatora
pod wykresem funkcji, znaczenie po­
szczególnych param etrów , miejsca

Obserwując taki obraz na ekranie oscyloskopu nie może­

my stwierdzić. czy jest to wynik.
□uuuuugouł*«yuguefc;i)

& © 9 ę
9

■ ■ ■ . e ....g ...... g - j ę .
 przecięcia z osiami w spółrzędnych i na­
chylenie prostej będącej (nie ma co tego
ukrywać) wykresem zależności liniowej
- to hasła, których rozszyfrowanie nie
nastręcza trudności. To jednak nie
wszystko.
Wiele trudnych zagadnień oblicze­
niowych staje się możliwymi do rozw ią­
zania, jeśli w ystępujące w nich zależ­
ności funkcyjne ograniczyć do funkcji
liniowych. Dość wspomnieć układy
równań, które przy zależności liniowej
rozw iązuje się autom atycznie przy do­
wolnej ilości zmiennych, podczas gdy
z jednym rów naniem trzeciego stopnia
są już poważne trudności. To właśnie
powoduje, że m atem atyka - przynajm ­
niej w bardziej „przyziem nej” części
0 obliczeniowym charakterze - rozpada
się na zagadnienia liniowe, najczęściej
znajdujące swe ostateczne rozwiązanie,
1 na zagadnienia nieliniowe, w znacznej
ilości przypadków niemożliwe do do­
kładnego opisania i rozwiązania.
Tak rzecz ma się z m atem atyką, dzie­
dziną abstrakcyjną, która, jak to
w spom niano, nie potrzebuje w eryfika­
cji doświadczalnej. Skoro wolno przyj­
mować dowolne założenia, częste ogra­
niczanie się do zależności liniowych,
upraszczających zagadnienie, nie po­
winno razić. Skoro panuje zupełna do­
wolność wyboru ~ niech prostota
w przekazyw aniu wiadomości i łatwość
obliczeń gra rolę czynnika decydują­
cego.
W zupełnie innej sytuacji znajdują się
przyrodnicy. Chcąc zbadać tajem nice
natury i poznać praw a rządzące zacho­
waniem m aterii muszą nieustannie dbać
o to, by nie utracić k ontaktu z opisywa­
ną rzeczywistością. Nawet najpiękniej­
sza teoria opisująca gwiazdy jako kręgi
żółtego sera nie znajdzie uznania, a jej
tw órca może zyskać jedynie w ątpliw ą
sławę naukowego bajkopisarza. Ale
związek z tym, co nas otacza, to jeszcze
nie wszystko. Już William Thomson,
czyli lord Kelvin, znakom ity dziew ięt­
nastowieczny fizyk angielski stwierdził:
„Kiedy można mierzyć to, o czym się
mówi, i wyrazić to w liczbach, wie się
cośkolwiek o tym, lecz kiedy nie można
tego wyrazić w liczbach, wiedza o tym
jest uboga i niezadow alająca. Możemy
w tedy uważać to za początek wiedzy,
ale jest to zaledwie pierwszy krok na
■Stopniach nauki - jakiekolw iek zagad­
nienie mielibyśmy przed sobą”.
A skoro można i trzeba mierzyć -
dobrze jest także poznać związki pomię­
dzy różnymi cechami charakterystycz­
nymi badanych obiektów. W tym miej­
scu z pomocą przyrodnikom przyjść m u­
si m atem atyka. I, choć nie zawsze zdaje­
my sobie z tego spraw ę - przychodzi.
Praw a fizyki to właśnie ujęte w postaci
zależności funkcyjnych wyniki do­
świadczeń, które niezależnie od ich zna­
czenia dla fizyki, mogą być klasyfiko­
wane pod względem cech istotnych dla
m atem atyków.
Jeśli nigdy nie zastanaw ialiście się
nad matematycznymi właściwościami
praw fizyki, czeka was nie lada niespo­
dzianka. Zależność liniowa, popularna
w m atem atyce dla jej prostoty, jest nie­
mal regułą i w fizyce. Ogromną w ię­
kszość praw fizyki poznanych w szkole
można zapisać w postaci y = a • x + b,
gdzie y może oznaczać siłę, pracę, obję­
tość gazu lub zm ianę wym iarów ciała,
zmianę energii określonego rodzaju za­
w artej w układzie, ciśnienie, tem pera­
turę... i wiele innych cech układu fizycz­
nego. N ietrudno odgadnąć, czym będzie
w przypadku poszczególnych praw ów
x i w ystępujące w rów naniu współczyn­
niki.
Czyżby magiczne właściwości zależ­
ności liniowej sięgały aż do fizyki?
N awet praw o Boyle’a - M ariotteła,
będące z pozoru zaprzeczeniem naszych
wywodów, okazuje się, jeśli tylko zastą­
pić objętość odpow iadającą jej gęstością
—„uczciwym” praw em liniowym. Nie­
wzruszone pozostają jedynie praw a po­
wszechnego ciążenia i elektrostatyki
z jej zależnością... liniową od odw rot­
ności kw adratu odległości.
Część praw liniowych w fizyce jest
oczywiście efektem wyboru dokonane­
go przez człowieka. N iektóre definicje
i wiele mierzonych wielkości są dobie­
rane w ten sposób, by otrzymać wyniki
łatw e do interpretacji i obliczania. Jesz­
cze bardziej n atu raln ą przyczyną wy­
stępow ania zależności liniowych są li­
czne w fizyce praw a zachowania. Co
w ynika na przykład z praw a zachowa­
nia energii (lub praw a zachow ania d łu ­
gości sznurka)? Ponieważ całkow ita
energia wyizolowanego układu musi
pozostać stała, uszczuplone zasoby
energii jednego rodzaju m uszą odnaleźć
się w innym. Ponieważ linka w wielo­
krążku ma stałą długość, pociągnięcie
jej swobodnego końca spowoduje prze­
mieszczenie się ciężaru o odcinek k ró t­
szy tyle razy, ile linek łączy bloki wielo­
krążka. Obrazem tych i wielu innych
„bilansów ” jest zależność liniowa, obo­
w iązująca ściśle i będąca wynikiem
podstawowych praw natury. Nie wszys­
tko jednak można wyjaśnić w ten
sposób.
Dlaczego, na przykład, wszystkie
układy sprężyste zachow ują się w ten
sam sposób — siła odkształcająca jest
w prost proporcjonalna do odkształce­
nia? Ten zw iązek liniowy nie wynika już
z podstawowych zasad fizyki, jest tylko
efektem wielu doświadczeń. Dlaczego
praw a gazowe są tak proste? Dlaczego
rów nania opisujące wszystkie układy
drgające daje się sprow adzić do tej sa­
mej postaci? Dlaczego wreszcie druga
zasada dynam iki - związek między siłą
i przyspieszeniem - ma tak prostą po­
stać? Dlaczego przepuszczając przez
ośrodek kilka fal możemy niezależnie
obserwować przebieg każdej z nich? Na
każde z tych pytań nie sposob znaleźć
dostatecznie ugruntow anej odpowiedzi.
A jednak wszędzie tam , w mechanice
i term odynam ice, w optyce i elektrom a­
gnetyzmie, są stosowane zależności li­
niowe, prowadzące do rezultatów do­
brze udokum entow anych dośw iadczal­
nie. Dla takich obiektów pow stała na­
wet nazw a - układy liniowe (uwaga!
nie należy ograniczać tego pojęcia jedy­
nie do elektroniki, w której występuje
ono jako zawężenie pojęcia fizyczne­
go!), a powszechność występowania
układów liniowych w podręcznikach fi­
zyki może budzić podejrzenie, że ,.ukła­
dów nieliniowych” nie ma wcale.
O tym, że tak nie jest, może nas prze­
konać choćby spojrzenie... do szafy. Do­
skonałym, ale niezbyt poważnym przy­
kładem układu nieliniowego jest bo­
wiem kraw at. Każdy, kto choć raz w ią­
zał na nim węzeł, wie, jak trudno jest
dobrać odpow iednią długość tej ozdoby.
Na nic zdaje się przesunięcie początku
węzła o brakujący lub nadm ierny odci­
nek - szybko i niezbyt regularnie zmie­
niająca się szerokość taśmy powoduje,
że efekt pozostaje niewspółmierny do
przyczyny. Umieszczenie trzeciego węz­
ła w środku pomiędzy poprzednim i nie
spowoduje uzyskania k raw ata o do­
kładnie pośredniej długości. Zachęcam
do eksperymentów.
Perypetie z kraw atem pokazują, na
czym polegają główne trudności w p ra ­
cy z układam i nieliniowymi - trudno po
prostu przewidzieć ich reakcje na bodź­
ce zewnętrzne. Tym bardziej więc cieszy
nas liniowość tak powszechnie spotyka­
na w fizyce...
Wciąż jednak pozostają nieznane jej
przyczyny. Wielekroć można przypusz­
czać, że funkcja liniowa pojaw ia się we
wzorach jedynie w skutek przypadku.
Ale powód jest zupełnie inny. Jest to
wynik specyficznego przybliżenia. Aby
je zrozumieć, musimy powrócić do ele­
m entarnych, na szczęście, rozważań
m atem atycznych.
Wyobraźmy sobie dzielenie 1/0,9.
D ziałanie to można oczywiście wykonać
bezpośrednio, uzyskując 1,1111..,, ale
można także próbować sztuczek i zastą­
pić dzielenie dodawaniem. Wystarczy
Nasi przodkowie, choć me parali się jeszcze nauką, musieli dobrze zdawać sobie sprawą z konsekwencji zasad
Newlona. Bez tego nie sposób trafić włócznią w uciekające zwierzą

stw ierdzić, że 0,9 to niem al to sarno, co 1, jest wyraźna, choć niedoskonała. Błąd
a zmniejszenie m ianow nika powinno zmniejsza się w m iarę zbliżania się m ia­
spowodować taki sam względny przy­ nownika do 1 - dzieląc 1 przez 0,99
rost wyniku. A więc 1/0,9 to 1/(1-0, lb l), otrzymujemy 1,01, a więc tracim y tylko
czyli 1 + 0,lb l , albo ostatecznie 1,1. 0,000101... O tym, eo można uzyskać
Zbieżność z rzeczywistym wynikiem dalej, dążąc z mianownikiem do 1, mówi
nam zamieszczony w tym numerze odci­
..Zdarzały się też mniej przyjemne doświadczenia nek ROMA, nas bardziej niż rachunek
różniczkowy interesują mniej lub b a r­
dziej dokładne wzory umożliwiające
obliczenia przy skończonych w artoś­
ciach różnic.
A oto inny przykład. (1 +0,1 )a - 1,21.
Można to wyliczyć wprost, mnożąc
przez siebie 1,1, albo skorzystać ze wzo­
ru na kw adrat sumy: (1 + 0,l)2 =
1+2 0,1 + 0,1^. Z pozoru wygląda to na
niepotrzebne komplikowanie sobie ży­
cia, ale jeśli godzimy się na pewne przy­
bliżenie, liczy się już prościej. Jeżeli
jeszcze przypomnim y sobie, że dwoma
pierwszymi w yrazami w yrażenia opisu­
jącego dowolną potęgę sumy (1 + x)n są
1 + n • 1 *x, czyli po prostu 1+ nx, to
godząc się na popełnienie pewnych błę­
dów upraszczam y obliczenia. Gdy n= 3
we wzorze odnajdujem y znany związek
między współczynnikami rozszerzal­
ności liniowej i objętościowej. Mamy
więc już, choć dość fragm entaryczny,
związek rozw ażań z praktyką. A co na
tem at uzyskanych tu rezultatów mówi
teoria?
Zgodnie z teorią uzyskane tu rezulta­
ty są zupełnie zrozum iałe i stanow ią
jedynie przykłady powszechnie obowią­
zujących zależności. Funkcje l/(l-x )
i (l+ x )2 można bowiem, podobnie jak
wiele innych, przedstaw ić w postaci
szeregów potęgowych, czyli sumy kolej­
nych potęg dw um ianu x—x 0 z odpo­
wiednimi w spółczynnikami 1/1—x =
= l+ x + x 2+ x 3+ ...,a ( l+ x ) 2 = 1+2 x + x 2
(w tym przypadku wszystkie dalsze wy­
razy szeregu są zerami). Współczynniki
można łatw o znaleźć obliczając kolejne
pochodne funkcji w Xo i dzieląc wynik
przez n!. Tak więc każdą funkcję (o ile
posiada w szystkie pochodne) można
przedstaw ić w postaci sumy:
00
f(x) =
s
n= 0
f<n) ( X o ) (x -
n!
X o )n
Obliczanie nieskończonej ilości w yra­
zów jest oczywiście ,,mało praktyczne” .
Na szczęście godząc się na przybliżenia
możemy przerw ać proces obliczeń po
kilku krokach, popełniając jedynie błąd
łatw y do oszacowania; miejsce szeregu
potęgowego zajmuje wówczas szereg
Taylora. Postępow anie takie jest możli­
we, gdyż kolejne w yrazy szeregu na ogół
♦szybko maleją,
W ten sposób trafiam y na trop roz­
w iązania dręczącej nas zagadki fizycz­
nej. Niezrozum iała „liniowość przyro­
dy” jest w ynikiem przybliżenia, n ajb ar­
dziej widocznym objawem bardziej zło­
żonych zależności, których n atu rę usi­
łujemy poznać. Nie znając albo nie
umiejąc opisać mechanizmów rządzą­
cych wieloma zjawiskami, fizycy są
zmuszeni do podaw ania jedynie przy-
bl iżonych, powierzchownych zw iąz­
ków. Dogłębną, precyzyjną wiedzę m u­
siał, niestety, zastąpić szereg Taylora.
Tak przynajm niej wygląda to z m atem a­
tycznego punktu widzenia, dla fizyków
jest to wciąż wynik przybliżonego opisu
obserwowanych dośw iadczalnie zależ­
ności.
Fizycy mogą się w ydawać ludźmi wy­
jątkow o niecierpliwymi. Przybliżając
ogromną większość zależności w ystępu­
jących w fizyce przy pomocy szeregów
Taylora, postanow ili w dodatku nie cze­
kać na to, aż szereg „dobrze się rozw i­
nie” . Pozostawienie jedynie dwóch
pierwszych wyrazów szeregu m a jednak
swe źródło nie tylko w chęci uproszcze­
nia sobie pracy.
N aśladując tajem nice przyrody przy
pomocy prostych, liniowych zależności
nie popełnia się z reguły w ielkich błę­
dów, gdyż (x -x 0) jest na ogół niewielkie
w skali współczynników rozwinięcia
szeregu, a więc jego kw adrat i wyższe
potęgi można zaniedbać. W dodatku in­
formacje o zależnościach pochodzą
z doświadczeń, których dokładność jest
siłą rzeczy ograniczona. Szacowanie na
podstaw ie niezbyt pewnych dośw iad­
czeń wyższych współczynników rozw i­
nięcia jest zajęciem raczej dla astrolo­
gów niż dla naukowców.
Najistotniejszym powodem przyw ią­
zania fizyków do zależności liniowych
nie jest jednak prostota obliczeń ani
łatwość interpretow ania wyników do­
świadczeń. Modele o parte o zależności
liniowe w ykazują bowiem szereg szcze­
gólnych i spraw dzających się dośw iad­
czalnie cech, w yróżniających je spośród
wszystkich innych sposobów opisu zja­
wisk. Bezpośrednim dowodem tego, że
ograniczanie się do dwóch pierwszych
wyrazów szeregu potęgowego jest słusz­
ne, są na przykład zegary, wagi, sprzęt
fotograficzny i odbiorniki radiowe. Tyl­
ko dla liniowego związku między siłą
wym uszającą i odkształceniem elemen­
tu sprężystego, zbudowany z niego
układ drgający będzie miał częstotli- \
wość niezależną od am plitudy drgań.
Pozostaje to w mocy i dla różnego rodza­
ju analogów układu mechanicznego, na
przykład dla elektromagnetycznych
układów rezonansowych. Prostota bu ­
dowy i łatwość cechowania' wag spręży­
nowych to także wynik potwierdzonej
dośw iadczalnie przez Hookeła liniowej
zależności odkształcenia od siły.
W szystkie te cechy są jednak mało
istotne w porów naniu ze sposobem,
w jaki układ opisywany rów naniam i li­
niowymi przekształca docierające do
niego sygnały. To niezbyt precyzyjnie
określone pojęcie najlepiej wyjaśnić na
przykładach. W yobraźmy sobie pryz­
m at, na który rzucam y dwie wiązki
św iatła o różnej barwie. Efekt nasźego
działania będzie taki sam, niezależnie
od tego, czy wiązki rzucim y łącznie, czy
po kolei, a kształt uzyskiwanych obra­
zów będzie niezależny od siły św iatła
stosowanego w doświadczeniu. Radio­
odbiornik nastaw iony na określoną
częstotliwość będzie odbierał tę stację
niezależnie od tego, co dzieje się na
innych częstotliwościach. N aw et możli­
wość niezależnego traktow ania ruchów
odbywających się w różnych kierun­
kach, ta k charakterystyczna dla rozw a­
żań m echaniki, jest konsekwencją linio­
wości rów nań drugiej zasady dynam iki
Newtona. Bardzo wiele złożonych p ro­
blemów, jakie staw ia do rozw iązania
fizyka, daje się w ten sposób rozbić na
zagadnienia elem entarne, prostsze do
analizy, które łączy się w całość dopiero
na etapie tw orzenia ostatecznego w yni­
ku. Dla m atem atyka jest to konsekwen­
cja w ybrania do opisu zjaw isk zależnoś­
ci liniowych, a dla fizyków - odw rotnie
jest to argum ent za przyjęciem do
opisyw ania przyrody takich właśnie
funkcji. O możliwości „rozbijania”
skom plikow anych zagadnień i skutecz­
ności takiego postępow ania przekonują
nas bowiem nie tylko doświadczenia
prow adzone przez fizyków, ale i ogrom­
nie liczne fakty z życia codziennego.
„Intuicja naukow a", trudny do pre­
cyzyjnego określenia, ale przez wiele
wieków decydujący o rozwoju nauki
mechanizm, pom agający w poznaw aniu
św iata, jest także nieodrodną częścią
,,liniowego obrazu przyrody”. Tylko
wówczas bowiem inform acje zgroma­
dzone w pewnych w arunkach dają się
łatw o przenosić do nowych sytuacji,
a i obraz zjaw isk daje się zam knąć w ca­
łość logiczną i dostępną dla ludzkiej
wyobraźni.
Niestety, wszystko, co dobre, kiedyś
się kończy. Dokładność przeprow adza­
nych doświadczeń nieustannie w zrasta,
a i w arunki, w jakich są przeprow adza­
ne, coraz dalej odchodzą od tego, do
czego przyzwyczaiła nas codzienność.
Rosną odległości, prędkości i energie,
albo przeciwnie - zm niejszają obszary
przeprow adzanych badań, i tiw a ją ob­
serwacje coraz to subtelniejszych efek­
tów. Doświadczenie i rozw ażania teore­
tyczne sięgają do nowych, nie znanych
wcześniej form istnienia m aterii i zja­
wisk. Wraz z tym zaczynają tracić swe
fundam entalne znaczenie modele rze­
czywistości oparte na zależnościach li­
niowych. Przyroda okazuje się coraz
bardziej skomplikowana, a powody, dla
których można było bez obawy popeł­
nienia dużego błędu odrzucać już trzeci
człon szeregu potęgowego, przestają
obowiązywać. Prostota musi ustąpić
miejsca precyzji.
U trata monopolu tłum aczenia zja­
wisk przez zależności liniowe nastąpiła
wbrew pozorom dość dawno. Był to je­
den z powodów, dla których fizyka,
uw ażana pod koniec XIX w ieku za nau­
kę zam kniętą, w której wiadomo już
wszystko i w której nic nie zostało do
zrobienia, zyskała nowe życie. Obok no­
wych, zupełnie nie przewidywanych
wcześniej odkryć i zjawisk pojawiły się
także teorie zmuszające do całkowitej
zm iany spojrzenia na świat. Szczególne
znaczenie miało pojawienie się teorii
względności, która proste i zgodne
z podtrzym yw aną przez lata intuicją,
zasady dynam iki zapisane przez Newto­
na i rów nania transform acji Galileusza
dla układów w spółrzędnych zastąpiła
zależnościami pełnym i kw adratów ,
pierw iastków i odwrotności. Wszystko
po to, aby spełnić niewinny z pozoru
postulat o niezmienności prędkości
światła.
Kto jest dociekliwy, ten po niezbyt
trudnych rachunkach może przekonać
się, iż m echanika N ewtonowska to nie
jest nic innego jak pierw sze w yrazy roz­
winięć odpow iednich zależności danych
przez teorię względności względem p a­
ram etru B = v/c...
Poza obszar, w którym jest możliwe
stosowanie liniowych przybliżeń praw ­
dziwych, lecz ukrytych zależności, w y­
chodzą coraz to nowe dziedziny fizyki.
W poszukiw aniu nowych, ciekawych
zjaw isk buduje się coraz doskonalszą
ap aratu rę badaw czą, zdolną zarejestro­
w ać wciąż więcej szczegółów obserwo­
w anych procesów. Nie licząc się z tru d ­
nościami obliczeniowymi i kom pliko­
w aniem rozważań, teoretycy także co­
raz częściej pośw ięcają się analizie zja­
w isk nieliniowych. Odchodzenie od
prostoty jest, niestety, dom inującą ten ­
dencją współczesnej nauki.
Proponow any przez naukowców ob­
raz św iata traci przy tym swą daw ną
przejrzystość, gdyż sugestie nasuw ane
przez „zdrowy rozum ” wciąż pozostają
w ierne liniowym przybliżeniom fizyki
klasycznej, ale wiedza o przyrodzie
ogromnie na tym zyskuje. Teorie oparte
na zależnościach nieliniowych przew i­
dują coraz to nowe zjawiska, a wiele
z nich znalazło już pełne potw ierdzenie
w doświadczeniach. Pojaw iają się moż­
liwości interesujących zastosowań tech­
nicznych. Trzeba więc w dążeniu do
poznania praw dy o świecie godzić się
z utrudnieniem rozw ażań teoretycznych
i obliczeń, aby dowiedzieć się więcej i — i— m
w’
i otaczający nas św iat opisywać dokład­ Te same zasady dynamiki wystarczają do zrealizowania
niej. lotów kosmicznych
 NOWEI
nowsze^
Śruba Archimcdcsa tłoczących zawiesiny, od­
w kipieli piaskowej pornym na ścieranie,
okazał się ..Adipren” , ba­
Bystry strumień pia­ rdzo twarda odmiana
sku, niesionego przez kauczuku poliuretano­
sprężone powietrze lub wego. Zastosowanie tego
zawiesina twardych zia­ materiału pięciokrotnie
renek kwarcu w wodzie przedłużyło czas bezawa­
może zniszczyć najbar­ ryjnej pracy urządzeń.
dziej wytrzymałe na ście­ (zg)
ranie powierzchnie ma­
szyn i urządzeń. Zbudo­
wanie pomp tłoczących Ognioodporna tkanina
szlam o dużej zawartości
twardych częstek mine­ W licznych komunika­
ralnych jest więc sztuką tach prasowych o poża­
nie lada, a jednocześnie rach jest mowa o przy­ ny rozpalonego metalu marków sąsiadujących
polem do popisu dla wy­ czynach wzniecenia niosą w sobie dość ener­ urządzeń, grożąc ich
nalazców nowych two­ ognia. Częstokroć przy­ gii, by zapalić znajdujące uszkodzeniem. Najskute­
rzyw. Takim właśnie no­ czyną pożaru jest nie­ się w pobliżu miejsca czniejszym sposobem
wym, doskonałym mate­ właściwe prowadzenie spawania czy cięcia gazo­ ochrony wydaje się osło­
riałem nadającym się na robot spawalniczych. Pę­ wego, materiały. Drobiny nięcie wszystkich zagro­
wykładziny zwojów śrub ki iskier i większe drobi­ metalu trafiają do zaka­ żonych miejsc. Skąd jed­
nak wziąć odpowiedni,
ognioodporny, a jedno­
cześnie bezpieczny dla
zdrowia materiał? Maty
z, włókna szklanego czy
z azbestu stwarzają po­
ważne zagrożenie dla
płuc, a nawet dla znacz­
nie od nich odporniejszej
skóry. ..

Okazuje się jednak, że

tkaninę z włókna szkla­
nego można pokryć Neo-
p renem, tworzywem
chloroprenowym, bez
utraty cennych właści­
wości osłon. Wytwarzane
są już zarówno luźne
ogni< łodpome tkaniny
przeznaczone do nakry­
wania maszyn, jak i ekra­
ny z mat rozwieszanych
na lekkich stojakach do
odgradzania miejsca pra­
cy spawacza. (zg)
 ... i jeszcze raz choćby aktualnie prowa­
o Neoprenie dzony remont Trasy Ła­
zienkowskiej. Również
Specjalna mieszanina w naszym kraju istnieją
kauczuku, oparta na two­ środki ochrony antykoro­
rzywie sztucznym wy­ zyjnej, oparte na miesza­
twarzanym przez firmę ninach kauczukowych,
Du Pont pod nazwą Neo- a ściślej biorąc - wyko­
pren, jest również rewe­ rzystaniu zużytych opon.
lacyjnym ponoć środ­ Opracował je mgr To­
kiem, służącym do zabez­ masz Szczurek z Instytu­
pieczenia mostów, wia­ tu Technologii Nafty
duktów i innych budowli w Krakowie i noszą na­
wykonanych z betonu zwę „naftogumu". Ponoć
przed szkodliwym dzia­ już kilka lat temu prze­
łaniem wody, solanki, prowadzone badania da­
olejów, kwasów itp Masa ły doskonałe rezultaty.
ta jest elastyczna również Ciekawe więc, dlaczego
poniżej 0°C, a także od­ się ich nie stosuje? Zuży­
porna na zmiany tempe­ tych opon na razie prze­
ratur, obciążeń etc Na cież nam jeszcze nie bra­
zdjęciach pokazano za­ kuje... (j)
bezpieczenie wiaduktu
Gruyere w pobliżu Bulle Piezoelektryczny
(Szwajcaria). Wiadukt „przekaźnik”
ten ma długość ponad 2
km i powierzchnię 45 000 Sprzężenie elektroni­
m'. Operacja pokrywania cznych układów sterują­
wiaduktu masą polegała cych z elementami wyko­
na dokładnym umyciu nawczymi, połączonymi
betonu wodą pod ciśnie­ bezpośrednio z siecią
niem ok. 900 bar, nanie­ energetyczną, od dawna
sieniu warstwy mieszani­ sprawiało kłopoty za­
ny, a po tygodniu - poło­ równo konstruktorom
żeniu jezdni z żądanego urządzeń produkowa­
materiału. nych seryjnie, jak i maj­
Na marginesie tej no­ sterkowiczom. Zapew­
wej metody nie sposób nienie doskonalej izolacji
oprzeć się kilku refleks­ jest tu konieczne, gdyż
jom. mając na uwadze przedostanie się napięcia
sieci do zasilanych ni­
skim napięciem układów
elektronicznych grozi ich
zniszczeniem i niesie nie­
bezpieczeństwo poraże­
nia ludzi.
Próbowano różnych
rozwiązań. Początkowo
stosowano zawodne
przekaźniki, później
transformatory sprzęga­
jące, połączone z tyrysto­
rami. Obecnie najpopu­
larniejsze są transoptory
czyli zamknięte we
wspólnej obudowie diody
świecące i fototranzysto­
ry, a także elementy ma­
gnetyczne. Niestety, sy­
gnały odbierane z obyd­ i odbiornik sygnału.
wu typów tych elemen­ Skręcająca się pod wpły­
tów są zbyt słabe, aby wem pola elektrycznego
mogły bezpośrednio ste­ płytka może przekazy­
rować tyrystorami. Wy­ wać moc nawet 10 000 ra­
maga to instalowania do­ zy większą niż typowe
datkowych stopni transoptory, a sterowana
wzmacniających i kom­ przez zwykłe cyfrowe
plikuje konst rukcję urzą­ układy scalone wytwarza
dzeń. sygnał wystarczający do
Elektronicy7 z firmy odblokowania tyrystora.
,,Siemens” zapropono­ Napięcie przekra­
wał i zupełnie nowy spo­ cza 4 kV, a więc nowy
sób podejścia do proble­ element zapewnia bez­
mu. Ośrodkiem, w któ­ pieczną pracę przy coraź
rym rozchodzi się sygnał, powszechniejszych urzą­
jest u nich mała i cienka dzeniach codziennego
płytka z ceramiki piezoe­ użytku sterowanych
lektrycznej, a naniesione przez układy elektronicz­
na jej powierzchnię elek­ ne zawierające mikro­
trody stanowią nadajnik procesory (zg)
 NAPĘD PRZEDNI
historia sukcesu
Zdzisław Podbielski
W przedni napęd wyposażono pierw ­
szy sam ochód św iata. Zasłużył na to
miano, zdaniem historyków m otoryza­
cji, ciężki 3-tonow y pojazd, który zbu­
dow ał w 1769 r. oficer artylerii francu­
skiej Mikołaj Józef Cugnot. Przednie
koło (z przodu było tylko jedno koło)
napędzała para z kotła umieszczonego
na przodzie pojazdu i poruszająca dw a
tłoki. Ten pierw szy pojazd nie był oczy­
wiście samochodem osobowym, lecz
ciągnikiem artyleryjskim . W samocho­
dach ciężarowych i ciągnikach drogo­
wych przedni napęd nie znalazł szersze­
go zastosow ania z w yjątkiem pojazdów
m ających wszystkie koła napędowe.
Przedni napęd w samochodach cie­
szył się uznaniem w latach trzydzies­
tych naszego wieku, zwłaszcza w nie­
mieckim i francuskim przemyśle m oto­
ryzacyjnym.
Pierwsze seryjne samochody z napędem
przednim
Przedni napęd stosowano w sam o­
chodach osobowych już wcześniej, lecz
największą popularność uzyskały nie­
mieckie samochody m arki DKW, budo­
w ane seryjnie od 1931 r. Pojazdy te
oznaczone FA 600 (FI), m iały małe, 2-
-osobowe nadwozia długości 3,1 m etra
i wyposażone były w ustaw ione poprze­
cznie, dwusuwowe, dw ucylindrow e sil­
niki o pojemności 584 cm3, rozwijające
moc 11 kW (15 KM-DIN) przy 3500
obr./m in. Popularne DKW, oznaczone
kolejno F2, F4, F5, F7 i F8, znane były
również w Polsce. Od 1931 do 1942 r.
w yprodukow ano łącznie 218 000 tych
samochodów. Po wojnie produkcję
DKW-ek podjęto w NRD, gdzie produ­
kowano znane u nas samochody IFA F8
i F9, które były bezpośrednim i poprzed­
nikam i obecnie budow anych T raban­
tów i W artburgów . W BFN podjęto rów ­
nież produkcję wozów DKW z poprze­
cznie umieszczonymi silnikam i napę­
dzającymi koła przednie. W ytwarzano
je od 1950 roku, a w latach 1958 - 1968
sprzedaw ano pod m arką Auto-Union.
We Francji w 1934 roku uruchom iono
produkcję seryjną samochodu Citroen
7A, wyposażonego w przedni napęd.
K onstrukcja tego samochodu była na
owe czasy rewelacyjna. Oprócz przed­
niego układu napędowego samochód
miał wiele innych ciekawych rozwiązań
konstrukcyjnych. Niezwykły był już
jego wygląd: niskie nadwozie z odstają­
cymi błotnikam i i duży rozstaw kół. Do
metalowego nadwozia, o mocnej samo-
nośnej konstrukcji, bezpośrednio moco­
w ano zawieszenie kół jezdnych. Citroen
7 A zdobył sobie wielką popularność
i był produkow any w raz z odmianami
11 CV i 15 CV aż do 1957 r. Jeździli nim
francuscy mężowie stanu, jak np. gene­
rał prezydent Francji Charles de Gaulle
i polityk, prem ier a w latach 1955-56
m inister spraw zagranicznych Antoine
Pinay. Wozy te używane były również
Popularny niemiecki samochód DKW F7 z 1937 roku
z dwucylindrowym silnikiem umieszczonym poprzecznie
z przodu.
Uważany za „najbrzydszy samochód świata" Citroen 2CV
ma przednie kota napędzane silnikiem o 2 cylindrach
w układzie przeciwsobnym (boxer)
przez polskich dostojników i służbę bez­
pieczeństwa w latach czterdziestych
1 pięćdziesiątych. Przednionapędowe
Citroeny miały doskonałą stabilność
w ruchu, dobrą dynamikę, a przy tym
zapewniały duży kom fort jazdy.
Kolejnym samochodem firm y C itro­
en, który przyczynił się do dalszego roz­
powszechnienia przedniego napędu był
model 2 CVt produkow any seryjnie od
1949 roku. Samochód ten skonstruow a­
ny w wersji popularnej, a więc z zam ie­
rzonymi uproszczeniam i technicznymi
nadwozia, uzyskał miano „najbrzydsze­
go samochodu św iata”, ale jednocześnie
był bardzo poszukiwany. Główne zalety
2 CV to: prosta konstrukcja, nie w ym a­
gająca częstej obsługi, m ałe zużycie pa­
liwa przez 2-cylindrowy chłodzony po­
wietrzem silnik oraz duża przestrzeń
użyteczna i wysoki kom fort jazdy.
Oba pojazdy Citroen model 7A oraz
2CV, były podstawowym i konstrukcja­
mi dla rozwoju produkcji innych medeli.
Pierwszy z nich dał początek rodzinie
słynnych wozów DS i CX, a drugi m ode­
lom: Dyane, Ami, Mehari, GS i Visa.
Trzeba przy tym podkreślić, że Citroen 2
CV jest nadal produkow any w nie zmie-
nionej formie i ma wielkie uznanie u na­
bywców.
W śród pierwszych seryjnie budow a­
nych samochodów z przednim napędem
były również pojazdy am erykańskiej
firmy Cord. Produkow ane w latach
trzydziestych Cordy, w przeciwieństwie
do europejskich pojazdów DKW i Citro­
en, były dużymi, luksusowymi wozami,
wyposażonymi w ośmiocylindrowe w i-
dlaste silniki o pojemności skokowej po­
nad 5 litrów.
Podjęcie produkcji samochodów
z przednim napędem w iązało się ściśle
z opracow aniem przez dwóch inżynie­
rów francuskich Pierre Fenaille'a i Jean
G regoire’a przegubów synchronicz­
nych półosi napędowych, które zastoso­
w ane zostały po raz pierw szy w samo­
chodzie T racta w 1927 roku. Samochody
T racta były budow ane w niewielkiej li­
czbie, jednak zapoczątkow ały produk­
cję seryjną innych pojazdów z napędem
na koła przednie, przede wszystkim wy­
mienionych wyżej DKW i Citroen,
Angielskie przeguby zwyciężają
Po drugiej w ojnie światowej sam o­
chody z przednim napędem produkow a­
ło zaledw ie kilka firm, m.in. niemieckie
DKW i IFA, francuska Citroen oraz
szwedzka SAAB. Przyczyną powolnego
rozwoju samochodów z takim napędem
była niska trw ałość używanych przegu­
bów. Dopiero pod koniec la t pięćdzie­
siątych, kiedy angielska wytw órnia
H ardy Spicer Ltd. w chodząca w skład
wielkiej firm y GKN Birfield Transm is-
sions Limited) w prow adziła na rynek
udoskonalone przeguby równobieżne,
ruszyła z m iejsca produkcja samocho­
dów z przednim napędem. Angielskie
przeguby nazw ane Birfield są modyfi­
kacją poprzednio stosowanych przegu­
bów kulowych typu Rzeppa. Ponieważ
m odyfikacja przegubu Rzeppa sprow a­
dzona została praktycznie do udoskona­
leni a w ew nętrznych bieżni prow adnic
przy zachow aniu ogólnej zasady budo­
wy, udoskonalony przegub nosi nazwę
Birfiełd-Rzepp. Przeguby te przy m a­
łych wym iarach zewnętrznych odzna­
czają się dużą wytrzymałością i mogą
przenosić znaczne obciążenia m echani­
czne. Zalety przegubów Birfield-Rzepp
sprawiły, że są one powszechnie stoso­
wane do przekazyw ania napędu na koła
kierowane.
Przeguby Birfielda po raz pierwszy
zastosowano w konstrukcji układu
przeniesienia napędu samochodu Mini
M inor brytyjskiego koncernu British
Motor Corporation. Opracowany przez
greckiego konstruktora A. Issigonisa,
zatrudnionego w angielskich zakła­
dach, samochód Mini był rewelacją
światową. Wymiary zew nętrzne pojaz­
du były bardzo niewielkie: długość cał­
kow ita zaledw ie 3,05 m, a więc mniej niż
naszego Polskiego F iata 126p. Przy tych
m inimalnych w ym iarach zewnętrznych
brytyjski Mini był samochodem 4-oso-
bowym, o wygodnym w nętrzu, mającym
bagażnik z tyłu. Do napędu Mini zasto­
sowano nie jakiś tam mini silnik jedno-
lub dwucylindrowy, chłodzony powie­
trzem, ale ,,norm alny'’ czterocylindro-
wy, czterosuwowy silnik chłodzony cie­
czą. Było to możliwe dlatego, że silnik
połączono ze sprzęgłem, skrzynią bie­
gów i przekładnią główną w jeden blok
napędowy i umieszczono to wszystko
w poprzek samochodu, wyprow adzając
napęd na przednie koła krótkim i półoś-
kam i napędowymi zakończonymi prze­
gubam i typu Birf ield-R zepp. Cały układ
napędowy Mini zajmował zaledwie 20%
objętości nadwozia. Dostrzeżono więc
w ażną zaletę przedniego układu napę­
dowego - przy jego zastosow aniu można
lepiej wykorzystać w nętrze samochodu.
Samochód Mini produkow any był w li­
czbie około 6 tysięcy sztuk tygodniowo.
Od momentu rozpoczęcia produkcji
w 1959 roku do końca 1976 roku dostar­
czono ponad 4 miliony sztuk tych pojaz­
dów. Mini był budow any w Wielkiej
B rytanii aż pod czterem a m arkam i -
Austin Seven, Morris Mini-Minor, Riley
Elf i Wolseley H om et.
Sport jest doskonałym poligonem do­
świadczalnym konstrukcji samochodu,
a sukces sportowy zapew nia m arce po­
pularność. T ak się stało z Mini. Wyposa­
żony w przygotow any przez firm ę Coo­
per 4-cylindrowy silnik o pojemności
skokowej 1275 cm3 i mocy 55,2 kW/75
KM - DIN) przy 6000 obr./min. BMC-
Mini trzykrotnie - w 1964, 1965 i 1967 -
wygrywa jeden z najtrudniejszych
i prestiżow ych rajdów samochodowych
- zimowy Rajd Monte Carlo. Na prze­
rw anie ciągu sukcesów wpływ miały
względy „pozasportow e” - dyskw alifi­
kacja z powodu nieprzepisowego
ośw ietlenia zewnętrznego odebrała
zwycięstwo wozom BMC-Mini, które
również w 1966 r. dojechały pierwsze do Rewelacyjny, mały samochód angielski Mini-Minor
z 4-cyl. silnikiem poprzecznym, mający obszernewnętrze,
Monte Carlo. mieszczące wygodnie 4 osoby dorosłe.

Przedni napęd zyskuje popularność
Od m om entu zapoczątkow ania seryj­
nej produkcji, a także w czasie zdoby­
w ania kolejnych sukcesów sportowych
przez samochody Mini pojawiło się co­
raz więcej zwolenników przedniego na­
pędu. W 1960 roku rozpoczęto produk­
cję włoskiej Lancii Flavii, w 1961 r.
pojawiły się dw a francuskie samochody
- R enault 4L i Citroen AM 6. W 1962 r.
niemiecki Ford Taunus 12M otrzym ał
przedni napęd, rok później BMC-1100
i Lancia Fulvia, a w 1964 r. —BMC-1800
i A utobianchi Primula. Dwa następne
lata to dalszy rozwój samochodów
z przednim napędem. W roku 1965 roz­
poczyna się produkcja takich samocho­
dów, jak Renault 16, Peugeot 204,
Trium ph 1300 i A uto-Union Audi.
Wśród tych samochodów znajduje się
R enault 16, którego konstrukcja nad­
wozia łączy w sobie cechy limuzyny
i combi. Ten rodzaj nadw ozia w latach
następnych rozpowszechnił się szeroko
w śród wielu innych producentów, a bu-
dowę tego typu uniw ersalnych nadwozi
umożliwia w łaśnie zastosow anie przed­
niego napędu ze zw artym układem nie
wychodzącym poza przednią p artię sa­
mochodu. Można więc obniżyć jego pod­
łogę, w czym nie przeszkadza biegnący
wzdłuż nadw ozia w ał napędowy klasy­
cznego układu napędowego, a także ty l­
ny układ napędowy, który jest skutecz­
nym ham ulcem w budow aniu uniw er­
salnych nadwozi z dużą przestrzenią
bagażową.
Zastosow anie przedniego napędu
umożliwia także lepsze rozłożenie ob­
ciążeń na osie, co ma wpływ na polep­
szenie kierowalności samochodu i lep­
szą sterowność na zakrętach.
W 1966 roku zm ieniają zdanie ostatni
przeciwnicy przedniego napędu. W S ta­
nach Zjednoczonych rozpoczęto produ­
kcję dwóch samochodów: Oldsmobile
Tornado i Cadillac Eldorado. Wyposa­
żono je najpierw w silniki rozwijające
moc 265 i 235 KM - SAE, a w 1968 r.
otrzymały jeszcze większe źródła napę­
du, 8-cylindrowe w idlaste silniki o mo-
 produkcji nowego K adetta był zam iar
dotrzym ania kroku innym firmom, któ­
re produkow ały samochody przednio-
napędowe, samochody uznane za najno­
wocześniejsze konstrukcyjnie, modne
i najlepiej sprzedawane. W arto dodać,
że samochody klasy od 1 do 1,5 litra
pojemności skokowej silnika, takie jak
np. R enault 5, Volkswagen Golf, Ford
Fiesta i Escort, Chrysler H orizon i Opel
K adett, mające przedni napęd - są naj­
częściej kupowanym i wozami europejs­
kimi.
O ile japońskie konstrukcje samocho­
dów znane są z niewielkich wymiarów
nadwozia, to ciekawie rozw inęła się pod
tym względem sytuacja w USA. Drugi
Typ uniwersalnego nadwozia samochodu Zastawa 1100
kryzys paliwowy, jaki miał miejsce w -
z tylnymi drzwiami i dużą przestrzenią użyteczną, uzyska­ 1976 roku, zmusił producentów am ery­
ną po zastosowaniu przedniego napędu kańskich do opracow ania mniejszych,
oszczędniejszych samochodów. Opraco­
cy 380 KM - SAE. U pada argum entacja,
w ując nowe pojazdy konstruktorzy
że ze względu na przeguby półosi napę­
am erykańscy zdecydowali się na nowy
dowych, które są i ta k narażone na prze­
wybór koncepcji przedniego napędu.
noszenie dużych sił napędowych, dzia­
W skutek tej decyzji rozw inęła się
łających pod zmiennymi kątam i, przed­
w ielkoseryjna produkcja przedniona-
ni napęd może być stosowany tylko
pędowych samochodów marek: Buick,
w sam ochodach m ałych i średnich.
Chevrolet, Oldsmobile i Pontiac, wcho­
Zalety przedniego napędu okazały się
dzących w skład największego koncer-
ta k oczywiste, że firm a Volkswagen
utrzym ująca przez długie la ta produk­ Najmniejszy z produkowanych przez firmę Peugeot sa­
cję sam ochodu z tylnym układem napę­ mochodów, model 104, wyposażony jest w poprzeczny
układ napędowy.
dowym, nazywanego u n a s ,,garbusem ”,
postanow iła w lecie 1974 r. w prowadzić
do produkcji jego następcę - Volkswa-
gena Golfa, wyposażonego już w przed­
ni układ napędowy.
Z wprow adzeniem do produkcji sa­
mochodu z przednim napędem dłużej od
Volkswagena zw lekał Opel. Decyzja
w przypadku firmy Opel nie była tak
pilna, gdyż dostarczane przez nią samo­
chody m iały klasyczny układ rozmiesz­
czenia elemeptów przeniesienia napę­
du, a więc znacznie korzystniejszy niż
napęd tylny Volkswagenów. Jednak
W 1979 r. Opel w prow adził do produkcji
nowy samochód, model K adett z przed­
nim układem napędowym. Można są­
dzić, że przyczyną w prow adzenia do
nu samochodowego św iata - General
Motors,
W poprzek czy wzdłuż?
Produkow ane współcześnie samo­
chody osobowe z przednim i kołami na­
pędowymi tw orzą dwie podstawowe
grupy zależnie od kierunku umieszcze­
nia silnika: w jednej silnik umieszczony
jest równolegle do osi podłużnej pojaz­
du, w drugiej - prostopadle do osi pod­
łużnej, czyli poprzecznie do kierunku
jazdy.
Z przeprow adzonych analiz porów ­
nawczych wynika, że kierunek umiesz­
czenia silnika-poprzecznie lub w zdłuż­
nie, w samochodach z przednim napę­
dem m a bezpośredni związek z wielkoś­
cią nadwozia. W samochodach małych,
0 długości nadwozia do około 4 m, stoso­
wany jest poprzeczny układ silnika, n a­
tom iast w samochodach większych, po­
wyżej tej długości nadwozia, stosuje się
silnik umieszczony wzdłużnie. Ponie­
waż tych mniejszych samochodów p ro­
dukuje się więcej , są to samochody n a­
zywane popularnym i, a będące podsta­
wowymi pojazdam i w w ielu zmotoryzo­
w anych krajach, jak np. Włochy (Fiat
127, F iat Ritmo), Republika Federalna
Niemiec (Volkswagen Golf, Audi Polo,
Opel K adett, Ford Fiesta i Escort), Wiel­
ka B rytania (wozy koncernu Leyland:
Mini Metro, Austin i Morris 1100, a ta k ­
że Fordy Fiesta i Escort) i Niemiecka
Republika Dem okratyczna (Trabant).
Rozwiązania konstrukcyjne zastoso­
w ane w poprzednim układzie napędo­
wym z silnikiem umieszczonym poprze­
cznie nie są jednakowe. Pomimo tego, że
w szystkie elementy układu napędow e­
go; silnik, sprzęgło, skrzynia biegów
1 koło napędzające przekładni głównej
(które spełnia tak ą sam ą rolę jak wałek
atakujący przekładni głównej w klasy­
cznym układzie elementów napędo­
wych), umieszczone są poprzecznie, to
ich wzajemne rozmieszczenie jest różne.
Różna więc jest konstrukcja przede
wszystkim skrzyni biegów.
Wśród zastosowanych układów
przednionapędow ych można w yodręb­
nić sześć podstawowych rozwiązań:
1. Silnik we wspólnej obudowie ze
skrzynią biegów i przekładnią główną,
wspólny układ smarowania.
N apęd z silnika przekazyw any przez 3
koła zębate pośrednie do skrzyni bie­
gów. Skrzynia biegów 3-wałkowa,
umieszczona za silnikiem. Półosie napę­
dowe jednakowej długości. Przykłady
zastosowania takiego układu elemen­
tów: samochody B ritish Leyland - Mini,
Allegro, Maxi, Proncess.
2. Silnik w oddzielnej obudowie i od­
dzielny układ smarowania silnika
i skrzyni biegów. N apęd z silnika prze­
kazywany jest przez 3 koła zębate po­
średnie na 2-w ałkow ą skrzynię biegów
umieszczoną za silnikiem. Półosie napę­
dowe jednakowej długości. Przykład:
D atsun Cherry.
3. Silnik pochylony do tyłu we wspólnej
obudowie ze skrzynią biegów, wspólne
smarowanie. Trzy koła pośrednie zębate
przekazują napęd na 2-w ałkow ą4skrzy-
nię biegów, umieszczoną za silnikiem.
Półosie napędowe jednakowej długości.
Przykłady: Peugeot 104, R enault 14.
4. Wspólna obudowa silnika ze skrzynią
biegów, wspólne smarowanie. N apęd od
silnika na 2-wałkową skrzynię biegów
umieszczoną za silnikiem, przekazyw a­
ny za pośrednictw em dwóch kół zęba­
tych. Półosie napędowe jednakowej dłu­
gości. Przykłady: Peugeot 304 i 305.
5. Skrzynia biegów 2-wałkowa na koń­
cu wału korbowego silnika z lewej stro­
ny pojazdu. Półosie napędowe nierów ­
nej długości. Przykłady zastosowania:
Autobianchi A l 12, F iat 127, F iat 128,
F iat Ritmo, Lancia Delta, wozy Volks-
wagena: Polo, Derby, Golf, Jetta i Sci-
rocco, Ford Fiesta, Honda Civic, Honda
Accord i Prelude, Chevrolet Citation,
Bulek Skylark, Pontiac Phoenix, Olds-
Różne sposoby przeniesienia napędu w stosunku do położenia silnika
.mobile Omega, Opel K adett, Simca
1100, Talbot Horizon, Zastaw a 1100,
Trabant.
fi. Skrzynia biegów 2-wałkowa na koń­
cu wału korbowego silnika, z lewej stro­
ny pojazdu. Półosie napędowe równej
długości, połączone środkowym w ał­
kiem pośrednim. Przykłady zastosow a­
nia: Citroen CX, Ford Fiesta 1,3; Lancia
Beta.
N ajbardziej rozpowszechniło się roz­
w iązanie układu napędowego podane
w punkcie 5. Rozwiązanie to zapocząt­
kow ane zostało w 1964 roku przez wło­
ski samochód A utobianchi Prim ula. Jest
ono chętnie stosowane głównie z dwóch
powodów: umożliwia obniżenie zamon­
tow ania silnika w pojeździe oraz
zmniejszenie hałasu pracujących ele­
mentów układu przeniesienia napędu.
Zam ontować niżej silnik w samocho­
dzie można tu taj dlatego, że skrzynia Przedni układ napadowy umieszczony poprzecznie
biegów znajduje się obok silnika, a nie w nadwoziu samochodu Ford Fiesta.
pod nim. Niskie umieszczenie silnika
umożliwia stylistom nadwoziowym po­ tego, rozw iązanie to wykazuje zalety
prow adzenie nisko linii przedniej partii poprzednio wymienionego rozw iązania
nadwozia. Samochód o małej wysokoś­ przekazyw ania napędu na koła
ci, z pochyloną linią m aski silnika lepiej przednie.
sobie radzi z pokonywaniem oporów po­
w ietrza w czasie jazdy, a tym samym
spala mniej paliwa. Zmniejszenie hała­ Przedni napęd więcej wymaga
su pracujących zespołów uzyskano od kierowców
przez pominięcie zębatych kół pośred­
nich w przekazyw aniu napędu z silnika K onstrukcja współczesnych sam o­
do skrzyni biegów. chodów osobowych daje możność kie­
T rudno jest o rozw iązania idealne, rowcy uzyskania dużych prędkości przy
stąd i to ma także i wadę. Ze względu na zachow aniu kom fortu jazdy. Zachęca
przesunięcie skrzyni biegów i przekład­ więc do rozw ijania maksym alnych
ni głównej na jedną stronę, półosie n a­ prędkości. Nie zawsze jednak możli­
pędowe m ają nierów ną długość, co może wość uzyskania maksymalnej prędkości
powodować ściąganie pojazdu na jedną idzie w parze ze stabilnością pojazdu,
stronę przy rozpędzaniu. Zjawisko to szczególnie w czasie jazdy po luku. Na
w ynika z różnej sztywności nierównych popraw ne zachowanie się samochodu
półosi. Wadę tę wyeliminowano w roz­ podczas jazdy po łuku ma wpływ m.in.
w iązaniu przedstaw ionym w punkcie 6, rodzaj zastosowanego ogumienia,
w staw iając środkowy wałek pośredni­ a przede wszystkim rozkład obciążeń na
czący w przekazyw aniu napędu na pół- osie, a to z kolei zależy od umieszczenia
oś praw ą. W ten sposób wyrównano dłu­ elementów układu napędowego. Okre­
gość obydwu półosi napędowych. Prócz ślając charakterystykę prow adzenia sa­
mochodu po łuku mówimy, że samochód śli to nie pomaga, przeciw działa obróce­
jest nadsterow any lub podsterowany. niu się pojazdu, skręcając przekładnie
koła w przeciwnym niż zamierzony kie­
Najkorzystniej jest, gdy samochód runek jazdy. Jest to technika jazdy tzw.
w ykazuje neutralną charakterystykę poślizgu kontrolowanego.
prowadzenia. Uzyskuje się ją przy rów­
nomiernym rozłożeniu nacisków na osie Inaczej zachowują się w m chu pojaz­
pojazdu. Najlepiej w arunek ten spełnia­ dy z przednim układem napędowym.
ją samochody z silnikiem „centralnym ”, Dociążenie kierowanej osi przedniej po­
umieszczonym pomiędzy dwiema osia­ woduje, że trudniej jest w prow adzić ta ­
mi jezdnymi, oraz samochody z dobrze ki samochód w zakręt, co może.powodo­
rozmieszczonym klasycznym układem wać w ystąpienie niebezpieczeństwa
napędowym. Jednak, aby „dobrze” roz­ utraty kierunku jazdy wyznaczonego
mieścić elem enty klasycznego układu granicam i drogi, oczywiście przy dużej
napędowego, trzeba często uciekać się prędkości jazdy.
do nietypowych bardzo oryginalnych
rozwiązań. Z robiła to w swoich pojaz­ Również trudniejsza do opanow ania
dach znana włoska firm a Alfa Romeo. niż w przypadku pojazdów z tylnym
napędem jest technika jazdy po łuku
Modele samochodów tej firmy, Alfet- samochodem z przednim napędem. Przy
ta i G iuletta, m ają umieszczony z przo­ zwiększaniu siły napędowej na przednie
du silnik, natom iast sprzęgło, skrzynia koła jezdne, łatw o zerwać przyczepność
biegów i przekładnia główna połączone kół do naw ierzchni w tedy pomimo skrę­
są razem i znajdują się przy tylnej osi conych kół samochód nie reaguje na
pojazdu. Łącznikiem silnika z elemen­ zmiany kierunku jazdy —jedzie prosto.
tam i układu przeniesienia napędu jest Nie można już wówczas zapobiegać po­
dwuczęściowy w ał napędowy. Uzyska­ ślizgowi przednich kół napędowych, tak
no w ten sposób bardzo korzystny roz­ jak w przypadku samochodu z tylnym
kład obciążeń na dwie osie pojazdu. napędem. Należy natychm iast zwalniać
W przypadku np. Alfetty obciążenie osi nacisk pedału przyspiesznika, co może
przedniej wynosi 51% i osi tylnej 49% - spowodować ponowne przywrócenie
dla pojazdu bez obciążenia użyteczne­ przyczepności kół do nawierzchni.
go, a z obciążeniem tylko przez kierow ­
Jest to jednak m anew r trudny, gdyż
cę: 50,5 i 49,5 %. Ten równom ierny roz­
u tra ta przyczepności kół kierowanych
kład obciążeń wpływa w sposób wyczu­
wiąże się zazwyczaj z u tratą panow ania
w alny na prow adzenie samochodu,
kierowcy nad pojazdem.
szczególnie przy większej prędkości.
Przy prow adzeniu samochodu
Tylny układ napędowy (z silnikiem z przednim napędem z dużą prędkością
umieszczonym z tyłu) pomimo niskich należy pam iętać, zbliżając się do zakrę­
kosztów produkcji jest coraz rzadziej tu drogi, że trzeba zawsze zmniejszyć
stosowany. Obciążenie elementam i n a­ prędkość i nie zwiększać jej aż do chwili
pędowymi osi powoduje, że pojazd po­ opuszczenia zakrętu.
ruszający się po łuku „zarzuca tyłem ”.
Zwiększeniu prędkości na łuku tow a­ Technika jazdy samochodem z napę­
rzyszy zmniejszenie przyczepności tyl­ dem przednim na zakrętach wymaga od
nych kół napędowych, następuje wy­ kierowcy wielkiej rozwagi, powinni
chylenie samochodu na zew nątrzną o tym pam iętać kierowcy W artburgów
stronę zew nętrzną. W prawny kierowca . i Trabantów , Fiatów 127, Zastaw 1100
zmniejsza kąt skrętu przednich kół, a je­ oraz Syreny.
Z Ł O T O w POLSCE
Wiktor Niedzicki
Czytelnicy „Młodego Technika” p a­
m iętają zapew ne piękną opowieść Marii
Konopnickiej „Jak to ze lnem było” . Jej
bohaterem był król, władca krainy,
w której niczego nie brakow ało - oprócz
złota i w łaśnie niedostatek cennego k ru ­
szcu szalenie m artw ił monarchę.
N iejednokrotnie identyfikuje się ową
bajkow ą krainę z Polską. Sądzę jednak,
że nie całkiem słusznie. W czasach kró­
lów bowiem, w wielu miejscach na na­
szych ziem iach złoto wydobywano.
Wiadomo, że w Złotym Stoku już za
czasów pogańskich istniała kopalnia
złota. Cenny kruszec w postaci samo­
rodków i złotego piasku znajdow ano tu
dość płytko.
Na początku naszej ery zaczęto wydo­
bywać złoto na terenach między Bobrem
a Kaczawą. Dopiero jednak około 1200
roku książę Henryk Brodaty sprow adził
w te okolice doświadczonych górników,
którzy przystąpili do zorganizowanej
eksploatacji.
We wczesnym średniowieczu istniały
już kopalnie złota w Złotoryi, Lwówku,
M ikołajewicach i Złotym Stoku. Wydo­
bytą skałę kruszono na miejscu, prze­
mywano, przesiewano, oczyszczano i to ­
piono żółty metal.
W 1973 roku właśnie pod Złotoryją
w miejscowości Kopacz odkryto pozos­
tałości kopalni złotonośnego piasku
z X II-X III wieku. Znaleziono 4 dosko­
nale zachow ane szyby górnicze koliste
i prostokątne o powierzchni od kilku­
nastu do kilkudziesięciu m etrów kw a­
dratow ych i głębokości ponad 6 m.
W ich pobliżu natknięto się na rury
drew niane, kanały i ślady płuczki. War­
stwy z cenną zaw artóścią miały m iąż­
szość od 40 cm do 2 m. Złoto w ystępow a­
ło w nich (i w ystępuje nadal) w postaci
pyłu, ziarenek lub łusek, rzadziej zaś
sam orodków . Przeciętnie znajdow ano
około 2 gramów złota w 1 tonie urobku,
a więc zysk nie był nadzwyczajnie duży
(dziś w praw dzie można otrzymać zaled­
wie 0,2 g z 1 tony skały, ale zdarzają się
także fragm enty złóż znacznie bogat­
sze). Ocenia się, że ogółem w, rejonie
Złotoryi wydobyto około 20 ton złota.
Poszukiwano złota także w innych
rejonach naszego kraju. Poszukiwano
i... znajdowano.
W połowie XVIII w ieku pewien m ie­
szczanin z Kieżm arku parokrotnie
przywoził z T atr duże kaw ały czystego
złota. „Na łożu śmierci odkrył to miejsce
ewangelickiemu kaznodziei H ellnero-
wi, którego atoli w krótce śmierć zasko­
czyła” .
W 1770 roku niejaki Jekel z Wielkiego
Sławkowa na Spiszu „przyniósł był
z T atr kaw ał kruszcu złotego, tak wielki
jak konar, który sprzedał złotnikowi
z Nowej Wsi, funt po trzy reńskie” . Nie
jest wykluczone, że te drogocenne zna­
leziska pochodziły z masywu Kryw ania,
w którym do dziś można ponoć odnaleźć
ślady złota.
Do najdaw niej poznanych terenów
złotonośnych należą K arpaty W schod­
nie. W średniowieczu złoto w ydobywa­
no w Siedmiogrodzie i na Słowacji.
W Polsce znajdow ano cenne okruchy
w wąwozie Homole w Pieninach.
Poszukiw ania prowadzono m.in.
w Księstwie Oświęcimskim. Z daw nych
lat pozostało zapom niane już dziś przy­
słowie „Ten, co w Ropie złota szukał,
smołą się opłukał”. Szukającym był Se-
 Wyroby ze srebra i złota znalezione pod Borucinem w powiecie Aleksandrów Kujawski
weryn Boner, podskarbi króla Zygmun­
ta Starego. W czasie kopania szybu na
Podkarpaciu natknął się na ropę nafto­
wą, której wówczas nie um iano jeszcze
wykorzystać.
Zasobne złote żyły były także eksplo­
atow ane od XVI w ieku w rejonie Wle­
nia, W okolicach Radomie, Kleczy i Pili-
ehowic. Były to złoża stosunkowo boga­
te - zaw ierały do 64 g kruszcu w 1 tonie.
Jakie było pochodzenie złota wydo­
bywanego w Polsce?
Otóż, jak wcześniej wspomniałem,
były to złoża okruchowe. Pierw otna żyła
złota znajdująca się w skałach magmo­
wych (czyli złoże pochodzenia hydroter-
malnego), została w ypłukana przez wo­
dę, a jej cząsteczki rozwleczone na zna­
cznym obszarze. W sprzyjających w a­
runkach mogła nastąpić kum ulacja k ru ­
szcu w piasku rzecznym tak, iż powstało
złoże nadające się do eksploatacji. Jesz­
cze dziś w Polsce w zakolach Kaczawy
można odnaleźć drobiny złota.
W arto tu może przytoczyć hipotezę
W arrena Ham iltona, geologa am erykań­
skiego, który w 1970 roku wypowie­
dział pogląd, iż ok. 2 mld la t temu na
Ziemię spadł złoty deszcz. Twierdził on,
że złoża w południowo-zachodniej
Afryce są pozostałościami gigantyczne­
go m eteorytu z czystego złota, który
,,rozsypał się” w czasie wchodzenia
w atm osferę ziemską. Hipotezy o kosmi­
cznym pochodzeniu jakichkolwiek bo­
gactw czy zjawisk na Ziemi nie mają
jednak zbyt wielkiego uznania. Z akła­
dają bowiem bardzo dużą rolę przypad­
ku, a takie ,,cudow ne” rozw iązania pro­
blemów naukowych są zawsze tra k to ­
wane dość podejrzliwie.
W arto zadać sobie pytanie, czy ogó­
łem w Polsce było dużo złota czy mało?
Wydaje się, że kruszcu tego było spo­
ro. Świadczy o tym bogactwo wyrobów
złotniczych i duża liczba zakładów złot­
niczych. Jak wiemy, Bolesław Chrobry
obdarow ał O ttona III zastaw ą złotą,
z której część robiona była w Polsce. Pod
koniec XII w ieku b ra t zakonny Konrad
w yrabiał w Kaliszu złote przedmioty.
W 1370 roku wydany został przez króla
L udw ika Węgierskiego przywilej króle­
wski zatw ierdzający odrębność rzemio­
sła złotniczego. Świadczy to o tym, że
złotników było wielu a więc i samego
złota m usiało być niemało. Zawód ten
cieszył się wielką estymą - złotnicy, po­
dobnie jak szlachta, mieli praw o do no­
szenia szabli, a na uroczystych wystę­
pach czy pochodach zajmowali ekspo­
nowane, bo drugie miejsce.
Zamiłowanym złotnikiem był król
Zygm unt III Waza. Piękne em aliowane
kubki i srebrne kielichy kościelne jego
roboty można oglądać w muzeach i koś­
ciołach. Król miał naw et na Wawelu
w łasną pracow nię, zw aną Alchemią,
w której jak piszą kronikarze - ,,z w iel­
ką skłonnością” oddaw ał się złotnictwu.
Zajm ował się także alchem ią i pasjono­
w ała go zagadka ,,kam ienia filozoficz­
Średniowieczna pracownia alchemika
nego”, który jakoby miał przem ieniać
ołów w złoto. W „Encyklopedii staro­ brakowało. Św iadczą o tym także znale­
polskiej” Zygm unta Glogera czytamy: ziska zakopanych złotych skarbów.
,,Z ygm unt III, usłyszaw szy o alchem iku, Niestety, u tra ta Dolnego Śląska spowo­
zaw ezw ał go na zam ek kra ko w ski, dow ała odcięcie rodzimych w arsztatów
gdzie, ja k św iadczy sekretarz Maryi złotniczych od najbardziej zasobnych
Gonzagi, przem ienił Sędziw ój k ilk a ­ złóż cennego kruszczu. Mimo to jeszcze
krotnie ołów w zło to ”. Trudno przypu­ przez wiele lat bito u nas w kraju złote
szczać, aby te eksperym enty wzbogaciły monety - czerwone złote i w ytw arzano
skarb królewski. Znacznie pewniejsze złote ozdoby, choć drogi kruszec w w ię­
były kopalnie. kszej części pochodził z im portu. Potem
Według kronikarzy książęta legniccy w dalszych latach wojny, zabory i nie­
w XII-XIV w ieku eksportow ali miesię­ przyjacielskie okupacje ogołociły nasz
cznie do około 100 kg złota, co dawałoby kraj praw ie całkowicie z cennych przed­
ponad tonę rocznie. miotów.
We w spom nianej „Encyklopedii sta­ Teraz wydobywa się w Polsce nie­
ropolskiej” możemy przeczytać: „Nie wielkie ilości złota towarzyszącego in­
ma też praw ie testam entu (...), w którym nym kopalinom, m.in. rudom miedzi.
nie znajdow ałoby się srebro pstrozłocis- W procesie rafinacji i elektrolizy miedzi
te i białe, i to niekiedy w ilości, która otrzym uje się spore ilości srebra, nieco
dziw nie odbija od skrom ności innych złota, a także platynę.
w yliczonych sprzętów domowych. (...) Tak więc złotym m ocarstwem nigdy
Inw entarze pośm iertne robią wrażenie nie byliśmy i nie będziemy (wiemy o tym
konsygnacyi kram ów zło tn iczych ”. z badań geologicznych), ale zgryzoty
Z tych wyrywkowych wiadomości króla, bohatera opowieści „Jak to ze
można uznać, że w pierwszych w iekach lnem było”, nie powinniśm y dzielić.
państw a polskiego złota w Polsce nie Obyśmy mieli tylko takie zm artwienia!
Napisał: Zbigniew Pietrzykowski
S tał na moście i patrzył na płynącą
w dole rzekę. Słońce padało z ukosa na
granatow o-zielone fale i odbijało się
w nich jak w krzywym zwierciadle.
W sunął dłoń do kieszeni. Kiedy palce
nam acały banknot zw inięty w kulkę,
uśm iechnął się. Był bogaty; mógł wrócić
do m iasta, wejść do pierwszego napot­
kanego baru i zamówić soczysty befsz­
tyk. Kiedy o tym pomyślał, poczuł głód.
Oderwał wzrok od rzeki, spojrzał na
błyszczącą w słońcu balustradę i ruszył
wolno w stronę rysujących się na hory­
zoncie zabudow ań. Szedł ze zwieszoną
głową, patrząc na czerń asfaltu. My­
ślał...
Od chwili, kiedy utracił licencję pilo­
ta kosmicznego, upłynął miesiąc. Sa­
motność w tłum ie jest dotkliw sza niż
samotność w pustce kosmicznej; prze­
konał się o tym, przem ierzając wolnym
krokiem szerokie ulice m iasta, po k tó­
rych snuli się jak zjawy przechodnie.
Kiedy dotarł do pierwszych zabudowań,
rozejrzał się wkoło uważnie, ale nic nie
przykuw ało jego uwagi. Pierwszy n a­
potkany przezeń przechodzień pojawił
się w polu w idzenia i znikł. Ale w miarę,
jak zbliżał się do śródmieścia, tłum na
Ulicach gęstniał. Zatrzym ał się przed
kolorow ą tablicą z ogłoszeniami i zaczął
je skrupulatnie studiować: „Poszukuje
się sprzedaw cy lodów”, „Wynajmę na
trzy dni bagażów kę pow ietrzną...” ,
„Sprzedam k arn et wolnego w stępu na
wyścigi konne...” Kiedy spojrzał na b a r­
Ilustrował: Przemysław Woźniak
wny plakat, w strzym ał oddech: „Ośro­
dek podróży w czasie organizuje kurs
dla kandydatów na pilotów graw itolo-
tów czasoprzestrzennych. Warunki
przyjęcia...” Zamyślił się.
Nigdy nie interesow ał się podróżami
w czasie; uważał je za wymysł autorów
sensacyjnych powieści. Wiele lat spędził
w pojemniku hibem acyjnym z dala od
U kładu Słonecznego. Kiedy wrócił,
św iat w ydał mu się odmieniony. Z tru ­
dem przystosował się do nowych w a­
runków. Każdy dzień oddalał go od
chwili, które spędzał w ciasnej kabinie.
Przywykł do samotności. Zycie wśród
ludzi było mu udręką. Przechodnie snuli
się w zasięgu wyciągniętej dłoni, lecz
nikt nie zw racał na niego uwagi. Był
rozbitkiem na wyspie cieni. „Podróże
w czasie...” - pomyślał. A potem prze­
czytał adres i ruszył we w skazanym kie­
runku. Budynek, przed którym się za­
trzymał, przywodził na myśl starogree-
kie budowle. Z bijącym sercem przekro­
czył próg i znalazł się w obszernym holu.
- Pan do kogo? - usłyszał za plecami
czyjś głos. Obrócił się. Przed nim stał
portier, ubrany w obcisłą kamizelkę.
- Przeczytałem ogłoszenie... —rzekł
niepewnym głosem.
- Aha. Rozumiem... Zgłosi się pan do
pokoju czterdzieści trzy.
W oczach portiera dostrzegł błysk za­
interesow ania, ale trw ało to krótko.
Znów jego oczy przybrały beznamiętny,
urzędowy wyraz. Ruszył szerokim kory­
 tarzem po miękkiej jak puch w ykładzi­
nie i lustrow ał m ijane drzwi. Kiedy do­
ta rł do celu, zatrzym ał się i spojrzał na
prostokątną tabliczkę: „Ośrodek Szko­
lenia K andydatów Na Pilotów G raw ito-
lotów Czasoprzestrzennych’'.
Zapukał. Drzwi rozsunęły się bez­
głośnie, ukazując niewielki gabinet,
w którym za masywnym biurkiem sie­
dział starszy, szpakow aty mężczyzna.
Wszedł do środka i zatrzym ał się na
środku pokoju.
- Nazywam się Alex Nor - powie­
dział niemal szeptem, starając się za­
chować pow ażny w yraz twarzy.
- Pan do mnie? - zapytał urzędnik,
w skazując dłonią owalny fotel. N or ski­
nął głową i usiadł.
- Czytałem, że szukacie kandydatów
na pilotów... - zaczął niepewnym gło­
sem i urw ał. Mężczyzna siedzący za
biurkiem skinął głową i przez chwilę
przyglądał się Norowi ze zdwojoną
uwagą.
- To niebezpieczna praca - rzekł po
chwili.
- Bywałem w gorszych opałach - po­
w iedział Nor.
- N apraw dę? —zdziwił się urzędnik
i zapytał: — Czym pan zajmował się
dotychczas?
N or był pewien, że urzędnik zada mu
to pytanie, odpowiedział więc szybko:
- Pilotow ałem statk i kosmiczne
w czterdziestym szóstym sektorze
nieba.
- Naprawdę? — powtórzył urzędnik
i znów obrzucił N ora uważnym spojrze­
niem.
Alex skinął głową.
- Szukam y ludzi zahartow anych
w boju. Prow adzenie graw itolotów jest
trudniejsze niż pilotow anie statków
kosmicznych - pow iedział urzędnik.
- Nie boję się trudności - odpowie­
dział Nor.
- Rozumiem - rzekł urzędnik i zapy­
tał: - Dlaczego przestał pan latać?
Alex uśm iechnął się nieporadnie.
- Cofnięto mi licencję.
- Dlaczego?
- Uszkodziłem rakietę przy lądo­
waniu.
- Rozumiem - powtórzył urzędnik
i przez chwilę patrzył na blat biurka.
A potem otworzył szufladę, wyjął kwes­
tionariusz i podał go Norowi.
- Proszę to wypełnić.
Nor spojrzał pytająco na urzędnika.
- Teraz? Zaraz?
- Tak.
Sięgnął po długopis i zaczął w pisy­
wać do ru b ry k odpowiednie dane. Kiedy
skończył, podał kw estionariusz urzęd­
nikowi i powiedział:
- Nie było mnie tu taj pięćdziesiąt lat.
Sporo się zmieniło. W pojem nikach hi-
bem acyjnych czas nie płynie. Jestem
więc człowiekiem starej daty. Nie wiem
nic o współczesnym świecie. Chętnie
wróciłbym do przeszłości.
U rzędnik spojrzał na N ora pytająco
i powiedział:
- Ośrodek Szkolenia K andydatów na
Pilotów G raw itolotów Czasoprzes­
trzennych nie m a baz w czasie. Prow a­
dzimy badania czasoprzestrzeni w gra-
w itolotach nie wychodząc z nich.
- Szkoda - w estchnął Nor i dodał: -
Mogę podjąć zajęcia na kursie od zaraz.
U rzędnik milczał przez chwilę, w pa­
trując się w kw estionariusz leżący na
biurku, a potem rzekł:
- Dobrze. Dam panu skierowanie.
Kiedy Nor znalazł się na ulicy, św iat
w ydał m u się odmieniony. Znów był
kimś. Spojrzał lekceważącym wzrokiem
na snujących się bez celu przechodniów
i wszedł do baru. Befsztyk był podły, ale
Nor zjadł go ze smakiem. Potem zamó­
wił butelkę coca-coli i starannie przeli­
czył resztę, którą otrzymał. Znów zna­
lazł się na ulicy. Kroczył bez celu, przy­
glądając się kolorowym omnibusom, su­
nącym nad jezdnią na pneum atycznych
poduszkach. Kiedy doszedł do prze­
strzennego placu, dostrzegł m onum en­
talną rzeźbę, przedstaw iającą kosmo­
nautę stojącego przy otw artym włazie - Przyjmuję pana.
rakiety. Zamyślił się. Dla przeciętnych Ośrodek Szkolenia K andydatów Na
ludzi był bohaterem , zdobywcą kosmo­ Pilotów G raw itolotów Czasoprzes­
su, podróżnikiem owianym mgłą tajem ­ trzennych mieścił się w zabytkowej b u ­
nicy. Sięgnął do kieszeni i w yjął druk dowli pełnej krużganków i zdobionych
skierow ania na kurs, a potem przeciął bram. N or obszedł ją dw ukrotnie, przy­
na skos jezdnię i zatrzym ał się na przy­ glądając się masywnym murom i pięk­
stanku. nym, secesyjnym oknom. Kiedy wszedł
W ośrodku szkolenia przyjęto go do środka, odniósł w rażenie, że wniknął
chłodno. K andydatów do lotów czaso- do średniowiecznego zamczyska. K a­
przestrzennych było sporo; siedzieli m ienne schody wiodły na piętro, gdzie
w wielkiej sali i rozm awiali o niczym. mieściła się olbrzym ia aula, przyw odzą­
Był w śród nich obcym człowiekiem, ca na myśl am fiteatr, strop był bowiem
przybyszem z dalekiej przeszłości, cały ze szkła. Nigdzie jednak nie spos­
0 której n ik t już nie pam iętał. trzegł nic współczesnego: skom pliko­
Po kw adransie wezwano go do kie­ wanej techniki, tajem niczych urządzeń,
row nika ośrodka. ekranów, monitorów... Po kw adransie
- Szukam y ludzi odważnych - po­ w rócił do miejsca, skąd rozpoczął wę­
w iedział kierow nik, przyglądając się drówkę i zawiedziony, usiadł na skrzy­
uw ażnie Norowi. piącej ławie, m ając przed sobą na ścia­
nie obraz przedstaw iający myśliwego
N or uśm iechnął się.
- Codziennie ryzykowałem życiem. w otoczeniu sfory brytanów .
K ierow nik wzruszył ramionami. ,, Podróże w czasie’* - pomyślał
- Każdy - powiedział - kto tu taj i wzruszył ramionami. W m iarę jak czas
przychodzi, udaje bohatera. płynął, hol zapełniał się kursantam i;
N or znów uśm iechnął się. gw ar potęgował się. Nor omiótł w zro­
- Pilotow ałem statki kosmiczne d a ­ kiem siedzących i odczuł swoją sam ot­
lekiego zasięgu. ność bardziej niż kiedy indziej. Z apra­
- Naprawdę? gnął w yrw ać się z tego kręgu ludzi mu
- Tak. obcych, ale nie bardzo wiedział, dokąd
- Proszę pokazać licencję. pójść. Po chwili zjawił się profesor.
- Cofnięto mi ją. - Nazywam się Egberg - powiedział,
- Ile pan m a lat? otw ierając drzwi sali.
N or zamyślił się. Weszli do środka. Nie opodal zwykłej,
- Fizjologicznych czterdzieści, ziem­ masywnej katedry stał stalow y kocioł,
skich dziewięćdziesiąt. połączony gąszczem kolorowych prze­
- Co pan wie o współczesnym wodów z tablicą rozdzielczą. Nor obrzu­
świecie? cił go uważnym spojrzeniem i dostrzegł
- Nic - odparł Nor i rozłożył bezrad­ uchylony właz. Egberg zbliżył się do
nie ręce. kotła i dotknął go dłonią.
Kierow nik uśm iechnął się. - To w ehikuł czasu - rzekł przyglą­
- Cieszę się, że przyszedł pan do nas. dając się zebranym. A potem dodał:
W spółczesny św iat jest złożony. Roz­ - Podróże w czasie są bardzo skom­
wiązaliśm y sporo problemów... plikowane. Wniknąć do ściśle określo­
U m ilkł na moment, a po chwili dodał: nej epoki jest łatwo, ale wrócić do niej
- Ale przybyło nowych... istne błędne we właściwym momencie już trudniej.
koło. Tablice, przeliczniki, analizy zm ian po­
A potem poklepał N ora po ram ieniu la czasowego...
1 powiedział: U rw ał i znów przyjrzał się zebranym.
z r y o w \vyo>Z£D£ z <o d l A
' 03S2HDU C'0 W ^ o to , ^ P O tcH )
'i(ł O j ^ Z A i * n A W 1VACV nAD
hO^VZOriuZr7) O 3 1 :0 <; i ^CJAZVl
W j c GO < ie ^ u n < U
Po chwili dodał:
- Piloci graw itolotów czasoprzes­
trzennych utrzym ują stałą łączność
z bazą. W każdej chw ili można przerw ać
eksperym ent, Kiedy poznacie w łaści­
wości pola czasąwego, zrozumiecie, jak
ważnym czynnikiem jest umiejętność
analizow ania go w każdej rzeczywistoś­
ci. Doświadczony pilot steruje kotłem
nie zaglądając do tablic czasoprzes­
trzennych, ale tej trudnej sztuki trzeba
się pierw ej nauczyć.
Od owego pam iętnego w ykładu upły­
nął tydzień, zanim N or po raz pierwszy
wszedł do kotła. W nętrze przywodziło
na myśl kabinę statk u kosmicznego.
Kiedy zatrzaśnięto właz, odkręcił kurek
z tlenem i spojrzał na migocący koloro­
wymi lam pam i p u lp it sterowniczy. Po­
tem przeniósł wzrok na zegar kontrolny.
W skazówka balansow ała w pobliżu ze­
ra. Położył dłonie na pulpicie i wcisnął
kilka przycisków. Czerwona podziałka
przesunęła się w praw o i zatrzym ała się
w pozycji wyjściowej.
- Startujesz w przeszłość - usłyszał
z głośnika głos profesora Egberga.
Objął dłońmi koło startera i przekrę­
cił go wolno w lewo. Św iatło w kabinie
przygasło. Odczuł niewielki wstrząs. Za
chw ilę ruszy. Czekał na ten moment
z bijącym sercem. Znów był kimś.
Omiótł w zrokiem pomieszczenie -
podziałka graw itoskopu wychyliła się
w lewo i zaczęła wolno sunąć po tarczy.
W okrągłym ilum inatorze pojaw iały się
raz po raz błyszczące pasy. Przecinał
stulecia jak m eteor atmosferę. Z atrzy­
m ał koło startera, ale pojazd m knął na­
dal przez czas.
- Halo, baza! Halo, baza! - rzekł
drżącym głosem do mikrofonu. W głoś­
niku rozległy się przytłum ione trzaski.
Powtórzył wezwanie, ale n ik t nie zgłosił
się. Przekręcił koło w prawo. Kocioł
zatrzym ał się i znieruchomiał. N or spoj­
rzał w ilum inator. To, co zobaczył,
w praw iło go w zdumienie. Przed nim
rozciągało się morze piasku, falujące
wydmy wypełniały przestrzeń po hory­
zont.
- Halo, baza!
Znów cisza. Spojrzał na podziałkę
graw itoskopu - był w siedemnastym
wieku. Omiótł wzrokiem tablicę analiz
pola czasowego i precyzyjnie ustaw ił
podziałkę graw itoskopu w punkcie wyj­
ściowym; potem objął dłońmi koło star­
tera i przekręcił go ostrożnie w prawo.
Pojazd ani drgnął. Raz jeszcze pow tó­
rzył ten sam m anewr, ale znów bez re­
zultatu.
- Halo, baza! Halo, baza!
Ale głośnik m ilczał jak zaklęty.
„U tknąłem w piasku!” - pomyślał.
Podszedł do włazu, zwolnił blokadę
i otworzył m etalowe drzwi.
Do kabiny w darło się gorące powie­
trze. Wyszedł na zew nątrz i obrzucił
wzrokiem kocioł. Pojazd tkw ił nieru­
chomo w bity w piasek. - No, tak! -
powiedział do siebie. Przyłożył dłonie
do kotła i pchnął go mocno, ale kocioł
ani drgnął; zdeformowane am ortyzato­
ry szczęknęły głucho. Rozejrzał się wko­
ło. Faliste wydmy wypełniały prze­
strzeń. Był na pustyni. Nigdy do­
tychczas nie zetknął się z tak przy­
gnębiającą pustką; wzrok szukał jakie­
goś oparcia i nie znajdow ał go. Ponad
piaskiem falowało powietrze, rozgrzane
silnymi prom ieniam i słońca. Niebo było
czyste, niem al granatowe... Gdzieś
w dali, nad kreską horyzontu w isiał nie­
wielki, biały obłok.
„Oaza! ” - przem knęło mu przez myśl.
Wszedł do kotła. Absolwenci kursu dla
kandydatów na pilotów graw itolotów
czasoprzestrzennych odbywali krótkie
rekonesansowe rejsy; w nikali do ściśle
określonej rzeczywistości w czasie
i w racali niemal natychm iast. Ich kot­
łów nie zaopatryw ano w prow iant.
- Halo, baza! Halo, baza! - rzekł do
mikrofonu.
Zmienił częstotliwość nadaw ania, ale
głośnik nadal milczał.
 Gdyby w ylądow ał w pobliżu siedem­
nastowiecznego m iasta, m iałby szansę
na przetrw anie, lecz tutaj, na pustyni,
mógł liczyć w yłącznie na siebie. W p u st­
ce kosmicznej czuł się pewniej. Przy­
wykł do czerni nieba i ogników gwiazd.
Mógł skierować uszkodzony statek
w stronę Ziemi, włączyć sygnał wywoła­
wczy i wejść do pojem nika hibem acyj-
nego. Tam miał szansę na przetrw anie,
tutaj natom iast nie. Znów wyszedł
z kotła i obszedł go wkoło, a potem
spojrzał na wiszący nad horyzontem ob­
łok i ruszył w jego kierunku. Szedł z tru ­
dem, grzęznąc w sypkim piasku wydm.
Słońce chyliło się ku zachodowi; ostre
jak lancety prom ienie traciły z wolna
swą moc. Postanow ił dotrzeć do najwyż­
szej z wydm i spojrzeć z jej szczytu na
pustynny krajobraz. Miał nadzieję, że
coś dojrzy, że m onotonny krajobraz od­
słoni przed nim oazę, w której będzie
mógł napić się wody, ale nic takiego się
nie stało. Za wydmą falowało w podm u­
chach w iatru dalej bezkresne morze
piasku. Czerwona tarcza słoneczna wol­
no spłynęła za horyzont. Mrok zapadł
niem al natychm iast; pow ietrze ochło­
dziło się. Postanow ił wrócić do kotła, ale
kiedy obrócił się, nie dostrzegł jego kon­
turów . Serce zabiło mu mocniej. W m ia­
rę, jak czas płynął, przenikliw y chłód
staw ał się nie do zniesienia. Brnąc
w piasku ruszył po własnych śladach,
ale kotła nie znalazł. U siadł na piasku
i podciągnął nogi pod brodę. Ponad
czarnymi jak smoła wydmami m rugały
gwiazdy. Od strony zachodniej powiał
w iatr, gorący piasek ostygł i stał się
mniej sypki.
- Zamarznę! - pomyślał N or i szczel­
nie zapiął kombinezon.
Noc trw ała wieki. Raz pó raz zapadał
w krótką drzemkę, której żadną m iarą
nie można było nazw ać snem. Budził się
zziębnięty, zrezygnowany i zły. Nigdy
dotychczas nie miewał tak koszm arnych
snów. Kiedy otw ierał oczy, odnosił w ra-
żenie, że ktoś czyha na niego w pobliżu.
Dzień zastał go drepczącego w miejscu.
Słońce wypłynęło zza horyzontu i noc
w jednej chwili zm ieniła się w p u rp u ro ­
wy poranek. Ruszył wolno przez wydmy
w stronę wschodzącego słońca. Na
ziarnkach piasku perliła się rosa. Szedł
bez celu, bez w iary i nadziei, że dotrze
dokądkolwiek. Raz po raz nogi grzęzły
m u w piasku, potykał się, padał, w sta­
w ał i, zrezygnowany, podejmował d al­
szą m arszrutę. W miarę, jak słońce
wznosiło się coraz wyżej, upał staw ał się
nie do zniesienia. Z trudem wdychał go­
rące, bezwonne powietrze, z trudem
powłóczył nogami, z trudem przełykał
ślinę przez zaschnięte gardło... Zza mo­
rza piasku w yłaniało się inne piaszczys­
te morze; nie widział nic prócz falują­
cych wydm. Około południa legł na pias­
ku, a potem zaczął się czołgać, m ając
nadzieję, że dotrze wreszcie do jakiejś
oazy. I naraz coś zagrodziło mu drogę...
Wyciągnął dłoń: z piasku w ystaw ała
szklana tafla. Postanow ił ją ominąć,
A potem - zdenerwowany - w alnął ją
wściekle pięścią. Szkło rozsypało się na
kaw ałki. W powstałym otworze ukazała
się wypełniona ludźmi aula. Omiótł
wzrokiem szklaną klatkę.
- To tak! —krzyknął do obserw ują­
cych go ludzi. A potem wyszedł z klatki
i stanął na scenie.
- Holografia! Złudzenia! Zabaw a
w ciuciubabkę! Nie macie prawa! Sły­
szycie!
W jednej chwili pojął - bawiono się
jego kosztem.
- No, śmiejcie się! - krzyknął, - Jes­
tem tu po to, abyście się śmiali!
Kiedy umilkł, dostrzegł przed sobą
m asywną postać profesora Egberga.
- Obserwowaliśmy wszystkie pana
jeakcje,
Znów zaczął krzyczeć, ale audyto-
rium już go nie słuchało. Z ebrani w stali
i ruszyli do wyjścia.
 M O DELARSKA PRZYSTAW KA DO TO C ZE N IA
Wykonywanie wielu elementów wymaga­
jących toczenia jest dla modelarzy niemałym
problemem, ze względu na brak na rynku
odpowiednich urządzeń. Pozostaje zatem
najczęściej ręczna obróbka co znacznie wy­
dłuża czas wykonania niezbędnych modela­
rzowi elementów oraz utrudnia lub wprost
uniemożliwia wykonywanie pracy z wię­
kszą dokładnością.
W opisie tym przedstawiamy Czytelnikom
propozycję wykonania przystawki do wier­
tarki, umożliwiającej toczenie niewielkich
elementów z mosiądzu, aluminium, tekstoli-
tu, szkła organicznego itp. Wielkość toczo­
nych elementów ograniczona jest wielkością
uchwytu wiertarskiego w jaki wyposażona
jest wiertarka. Oprócz toczenia przy użyciu
proponowanej przystawki można wiercić
otwory „z konika" co umożliwia centryczne
wykonanie otworów w stosunku do zewnę­
trznej średnicy toczonych przedmiotów.
Przystawka przygotowana do pracy poka­
zana jest na rys. 1, jest to zestaw umożliwia­
jący oprócz toczenia także wiercenie.
W przypadku, gdy nie ma potrzeby wierce­
nia wygodniej jest nie ustawiać prawej pod­
stawy (poz. 6). Przy przygotowaniu do tocze­
nia, lewa i prawa podstawa (poz. 1 i 6) muszą
być mocowane na równym stole co zapewnia
współosiowość obu podstaw. Jest to konie­
czne przy wierceniu ,,z konika”.
Musimy jednak na wstępie powiedzieć, że
budowa przystawki-suportu (pokazanej
w stanie rozłożonym na rys. A) jest bardzo
trudna, wymagająca dokładności i staran­
ności w wykonaniu wszystkich poszczegól­
nych elementów. Natomiast wykonanie ko­
nika jest łatwe ze względu na jego proste
elementy. Przewidywane wiercenie małych
otworów umożliwia ręczne dosuwanie na­
rzędzia, co tytko upraszcza i ułatwia zada­
nie. Elementy konika są pokazane na rys. 2
i 3 a ich wzajemne położenie na rys. 1 oraz na
fotografii.
Przystawka-suport umożliwia przesuwa­
nie noża w dwóch kierunkach, co zostało
osiągnięte przez umieszczenie suwaka na
dwóch równoległych wałkach. Pokręcanie
śruby pociągowej powoduje przesuwanie
suwaka.
Pracę przy wykonaniu przystawki powin­
niśmy rozpocząć od przygotowania dwóch
odcinków ceownika (80), z których będzie
wykonany górny i dolny wspornik (poz. 18
i 29). Ceownik należy poddać dokładnej ob­
róbce, najwięcej trudności sprawi wywier­
cenie otworów. Dlatego też czynność tę po­
winno się wykonać na frezarce. Wiercenie
otworów powinno być wykonane jednocześ­
nie z otworami w suwaku (poz. 27). W przy­
padku gdy takie wiercenie okaże się niemoż­
liwe z powodu znacznej odległości ścianek
ceownika, może się okazać celowym wierce­
nie otworów w płytkach, które następnie
zostaną na stałe połączone z płaskownikiem,
w sposób pokazany na lys. 12. Różnice
w rozstawieniu otworów wspornika dolnego
i górnego mają na celu ułatwienie montażu
oraz usztywnienie całego zespołu. Nacięcia
na wspornikach oznaczone grubą linią na
rys. A służą jako wskaźnik do ustawienia
skali śruby podczas toczenia.
W głównych płaszczyznach wsporników
wywiercone są otwory, co zostało pokazane
na lys. A (nie jest widoczne na rys. 5). Dolny
wspornik mocowany jest czterema śrubami
do podstawki (poz. 13), wobec czego otwory
w obu tych elementach muszą być wiercone
jednocześnie, wiertłem o średnicy 5,2 mm, po
czym otwory w podstawce (poz. 13), powię-
 ksza się do wymiaru 6,2 mm, a otwory we
wsporniku gwintuje się. W górnym wsporni­
ku wywiercony jest tylko jeden otwór do
mocowania imaka nożowego.
Wskazane jest, aby prowadnice (poz. 19)
przedstawione na rys. 6 były utwardzone.
Śruby pociągowe (poz. 21) wraz z pokrętłem
i rączką pokrętła zrobimy wg rys. 7. W miej­
scu oznaczonym strzałką, obwód dzielimy za
pomocą dokładnego cyrkla na dziesięć rów­
nych części i w miejscach wyznaczonych
znaków robimy nacięcia małym przecina­
kiem.
Jeden pełny obrót śruby powoduje przesu­
nięcie suwaka o 1 mm, jedna działka na skali
ma 0,1 mm, jak więc widzimy podzielenie
obwodu pierścienia śruby na jeszcze drob­
niejsze działki, może zwiększyć dokładność
przesunięcia nawet do 0,05 mm.
Czytelnicy mający większe wymagania
dokładności obróbki mogą zastosować śruby
z gwintem o skoku 0,5 mm, wtedy dla prze­
sunięcia-suwaka o 1 mm trzeba wykonać
dwa pełne obroty śruby. Pokrętło ze śrubą
łączymy kołeczkiem (poz. 26).
Suwak po umieszczeniu na prowadnicach
powinien się swobodnie przesuwać, jeżeli
tak jest, to oznacza to, że otwory dla prowad­
nic zostały wykonane poprawnie. Środkowe
otwory, w których będą przesuwać się śruby
wierci się początkowo wiertłem o średnicy
6,9 mm w celu przeniesienia otworu na na­
krętkę (poz. 28). Jest to konieczne z tego
względu, że poprawne oddzielne wykonanie
nakrętek jest zupełnie niemożliwe. Muszą
one być wykonane w zestawie z suwakiem.
Sposób przygotowania nakrętek i tok postę­
powania przy ich wykonaniu uwidoczniony
jest na rys. 13.
Do gniazd suwaka (018x13 mm) dopaso­
wujemy mosiężne wałeczki o średnicy 18 mm
i długości około 15 mm (rys. 13b). Na suwaku
i wałeczkach zaznaczamy rysy uniemożli­
wiające zamianę miejsca położenia wałecz­
ka w otworze suwaka. Po włożeniu mosięż­
nych wałeczków w otwory suwaka, mocuje­
my go w imadle narzędziowym i na wiertarce
przenosimy otwór z suwaka na wałeczki.
Następnie otwór w suwaku powiększamy do
średnicy 7,6 mm i po włożeniu w otwór
oznakowanego wałeczka gwintujemy w nim
otwór przez otwór w suwaku, gwintowni­
kiem nr 1 (rys. 13c), po czym ponownie
powiększamy otwór i gwintujemy gwintow­
nikiem nr 2 (rys. 13d). Dopiero teraz otwory
w suwaku powiększamy do średnicy 8,5 mm
 2 /4 5 °
•4^2-

• v .. ////////<
i
o
i* i 3
-$V
* —S 8 |
<4 j- -ry-r•- r - . - 'I I ,
i|
1 *

-
....... ........
32 -
i
55 m
rys. 2

Okofo 12
_ _
T
ss
«_I L
_______________ l _—i —
J *

ceowmk C 60

Lo\wj 6,2

50
;H

fl ^>rą
TKi o o e

JSl.
25 ł i 21

Z
i
£

51 *
Mazwa
w sp o rn ika Pozycjo \ mm
73
W spornik dolny 16 44 67
56
W spornik górny 29 42
-i
?e
ry s 5
s k a la rys.7
-o

— i.
' iA-J----
jutu. r 1 n
1
\ w
^ i
S|
^16-005 _ promień
’7\ub faza 1mm

]" .
U-j ——i— i ■t 'l
H- Ł6 -
m ie js c e
o łw ory sm arne c e c h o w a n ia

^g n ia zd o dla n a k rę tk i poz 26
2 otw f 18 na g f 13

o tw ó r p o m o c n ic z y i6
M 8 * 1 w ie r c ić i g w in to w a ć
^ razem z poz 27
w g o p is u w te k ś c *
ry s 9
 rys 11
gwintownik M8*1 nr. 1
gwintownik MB*1 nr2
rys. 13
(rys, 13e). Natomiast nakrętki suwaka obni­
żamy na tokarce poniżej wym. 13 mm tak,
aby ich powierzchnie były niższe niż powie­
rzchnia suwaka. Następnie z drugiego końca
nakrętki obniżamy także o 0,1 mm (rys. 13e).
Na suwaku i nakrętkach w oznaczonych
miejscach wybijamy cechę oznaczającą po­
łożenie nakrętek w suwaku.
Imak nożowy, w którym będzie mocowany
nóż do toczenia, zrobimy wg rys. 10. W ima-
ku możliwe jest jednoczesne mocowanie
dwóch noży. W otwory mocujące nóż, wkrę­
camy śruby z łbem sześciokątnym, to samo
dotyczy śruby mocującej imak. Bardzo wy­
godne jest używanie do przykręcania tych
śrub kluczy nasadowych (opis wykonania
takich kluczy był zamieszczony w „MT”
1/80).
Dla zabezpieczenia przed zanieczyszcze­
niem prowadnic i śrub wiórami z toczonego
przedmiotu, musimy jeszcze dodatkowo wy­
konać osłonę-daszek, którą zrobimy ze sta­
rys 12
śruby M6«20
rys. V*
lowej blachy grubości 1 mm wg rys. 11.
Osłonę tę przykręcamy do górnego wsporni­
ka od strony wrzeciona wiertarki czterema
wkrętami M3x5 mm w sposób widoczny na
fotografiach.
Wymiary oznaczone na rysunkach
gwiazdkami należy traktować jako przybli­
żone i dokładnie ustalić je po wykonaniu i
złożeniu przystawki.
Do toczenia najlepiej stosować noże ze
stali szybkotnącej o wymiarach 6x6 lub 6x4
mm, gotowe półfabrykaty w sztabkach moż­
na kupić w sklepach narzędziowych. Dłu­
gość sztabek nie ma większego znaczenia,
ponieważ można je pociąć na mniejsze od­
cinki. Odpowiednie naostrzenie noży jest
dosyć trudne i wymaga odpowiedniej prak­
tyki i doświadczenia, dlatego ich wykonanie
należy powierzyć zaprzyjaźnionemu toka­
rzowi.
Do dokładnego ustawienia noża w osi to­
czonego przedmiotu możemy używać pod-
kładek. Podkładki takie możemy wyciąć
z blachy o różnej grubości, tnąc ją na paski
szerokości 6 mm i długości 30 mm.
Do toczenia stożków skręcamy całą pod­
stawkę - przystawkę na korpusie (5), luzując
a następnie po odpowiednim ustawieniu, do­
kręcając śrubę (poz. 15).
Pewną wadą przystawki jest brak możli­
wości dokładnego kątowego skręcenia przy­
stawki do toczenia stożków, jednak zrezy­
gnowano z tego w celu uproszczenia całej
konstrukcji.
Niewielka długość toczenia może być nie­
wystarczająca, zwłaszcza dla bardziej wy-
 chcemy wiercić otwory. Na rys. 14 pokazuje­
my prosty uchwyt do mocowania okrągłych
przedmiotów. Także w tym przypadku za­
stosowanie obrotowego stolika z podziałem
kątowym znacznie zwiększyłoby zakres za­
stosowania przystawki w dokładnych wier­
ceniach.
Czytelnicy, którzy podejmą się budowy
przystawki na pewno wprowadzą wiele
własnych usprawnień i ulepszeń. Opis ten
niech posłuży zatem za wskazówkę lub za­
chętę do podjęcia tego trudu.
W opisie nie zajmujemy się problemem
doboru noży i procesem toczenia, odsyłając
Czytelników do dostępnej literatury z zakre­
su tok ars twa.
Stefan Zbudniewek
(Prawa autorskie zastrzeżone)

magających modelarzy. Można jednak zwię­ wykaz części przystawki

kszyć ją przez wykonanie górnego wsporni­
ka (poz. 29) z ceownika [ 100, spowoduje to Lp. Nazwa części Materiał Szt. Rys.
jednak konieczność zmiany wymiarów pro­ 1 Podstawa lewa Patrz MT 2/80
wadnic i śruby pociągowej, ale umożliwi to­ 2 Wiertarka l PRCr 10/6 II B _
3
czenie o długości 40 mm. 4
Uchwyt wiertarki
Prowadnica _
Patrz MT 2/80
5 Korpus Patrz MT 4/81
Zastosowanie śrub z prawym gwintem jest 6
7
Podstawa pr.-konik Patrz MT 2/80 1 2
Tuleja prowadząca stal 3
znacznym ułatwieniem podczas wykonania 8 Trzpień prowadzący stał
1

przystawki, lecz przy poprzecznym toczeniu 9 Kółko pokrętło od zaworu 1 _

10
musimy pamiętać i przyzwyczaić się do tego, Podkładka
(hydraul.)
stal 1
że obrót śruby w prawo powoduje odsuwa­
nie noża od obrabianego przedmiotu, nato­ 11 Wkr$t M5 x 10 mm
1
12 Uchwyt wiertarski
miast przy wzdłużnym toczeniu pokręcenie 13 Podstawka
stal
PTRk 6
1
1
śruby w prawo powoduje przesunięcie noża 14 Podkładka stal 1
w stronę uchwytu. 15
16
Śruba M 10 x 25 mm stal 1
stal 4
Podkładka
Ponieważ nakrętki kontrujące na śrubach
(poz. 23) muszą być dokręcone w taki sposób 17 Śruba M6 x 10 mm stal
4
18 Wspornik dolny stal
aby śrubę można było obracać, na śrubie 19 Prowadnica ceownikst. (8 0
1 c
6
powstaje pewien luz (około 0,2 mm). Dlatego 20 Wkrąt M5 stal 4
4 0
stal
podczas toczenia, gdy pokrętło pokręcimy za 21
22
Śruba stal
z 7
Podkładka stal
dużo niż zamierzaliśmy, musimy śrubę cof­ 23 Nakrętka M5 stal
nąć o pełny obrót i dopiero wtedy powtórnie 24 Pokrętło stal 7
25 Rączka pokrętła stal
nastawić na żądany wymiar, w ten sposób 26 Kołek stal
O 7

kasujemy luz jaki jest na śrubie. 27 Suwak stal

1 8
28 Nakrętka mosiądz •y g
29
Przystawka oprócz głównego przeznacze­ 30
Wspornik górny
Imak nożowy
ceownik st. | 80 1 5
stal
nia jakim jest toczenie może być z powodze­ 31 Śruba M6 stal
i 10
1
niem stosowana do wiercenia na wiertarce. 32 Podkładka staJ
1
33 Śruba M 5 x 10 mm stal
Przystawkę wraz z podstawką (poz. 13) mo­ 34 Nóż tokarski stal szybkotnąca
cuje się śrubą do stolika a w miejsce imaka 35 O9łona*da8zek bl. st. = 1 mm
1 ■|1
36 Wkrąt M3 x 5 mm
nożowego mocuje przedmiot, w którym stal
4
 REGULATOR TEMPERATURY Z TERMOPARĄ

Temperatura ma znaczny wpływ na nie­ Zależność sity termoelektryczne i od temperatury

które właściwości materiałów, co umożliwia

jej pomiar przy zastosowaniu różnorodnych Temperatura
Termopara
metod wyróżniających się prostotą konstru­ spoiny (°C) Żelazo miedź
kcji pomiarowych i metody postępowania. konstantan konstantan
Elementem pomiarowym w proponowanym -8.27
-20 0 -5.53
przez nas układzie jest termopara, która ■100 “4.82 -3,49
umożliwia pomiar temperatury w zakresie 0 0 0
100 5.40 4.27
od - 200°C do 200G°C. Działanie termopary 200 10,99 9,28
polega na wykorzystaniu zjawiska powsta­ 300 16,56 14.85
22.07
wania siły elektromotorycznej w obwodzie 400
500 27,58
20.86

utworzonym z dwóch różnych metali, w któ­ 600 33,27

rym obie spoiny metali się umieszczone 700 39,30
800 45,72
w różnych temperaturach - jedna w tempe­ 900 59,29
raturze mierzonej a druga w temperaturze 1000 58,22

odniesienia. Powstająca siła elektromotory­

czna nazywa się siłą termoelektryczną. Za­
leżność siły termoelektrycznej od tempera­
tury pokazana jest w tabeli.
Termopary żelazo-konstantan używamy
do pomiaru temperatur w zakresie do kilku­
set °C. Przy 600°C zaczyna utleniać się kon-
stantan i w związku z tym w tej temperatu­
rze trwałość termopary wynosi tylko około
1000 godzin.
Praca układu wejściowego regulatora (ry­
sunek) polega na porównaniu napięcia zada­
nego potencjometrem P z napięciem uzyski­
Termopara wykonana przez autora artykułu
wanym z termopary. Przy zrównaniu się
tych napięć zostaje przesterowany wzmac­
niacz W1 i w konsekwencji wysterowanie
wzmacniacza W2. Zmiana polaryzacji na­
pięcia wyjściowego wzmacniacza W2 powo­
duje zablokowanie układu sterującego ty­
rystory.
Wzmacniacz W1 pracuje w układzie iner­
cyjnym. Inercję uzyskuje się przez równole­
głe dołączenie pomiędzy wejście i wyjście
kondensatora C3i rezystora R5. Charakterys­
tyczną cechą takiego układu jest wykładni-
Ml*
 czy wzrost napięcia wyjściowego. Jeżeli sy­
gnał sterujący będzie trwał dostatecznie
długo, to napięcie wyjściowe praktycznie
osiągnie wartość napięcia zasilania. Obniża
się przez to częstotliwość zmian napięcia na
wyjściu wzmacniacza przy zwiększonej do­
kładności działania.
. Wzmacniacz W2 pracuje w układzie pro­
porcjonalnie całkującym (R7, R8, C5). W ukła­
dzie tym przy przesterowaniu występuje
skok napięcia do wartości bliskiej napięcia
zasilania a następnie napięcie wyjściowe
maleje do zera. Układ całkujący zwiększa
liczbę załączeń regulatora i przez to zmniej­
sza uchyb temperatury. W układzie uzyska­
no 0,5% dokładności działania, co przy
500°C daje błąd wielkości ± 2,5°C. Na wyj­
ściu wzmacniacza W znajduje się miernik
1
wskazujący uchyb temperatury w zakresie
± 40% ustawiany potencjometrem Pr.
Wzmacniacz W2 steruje układem Darlingto-
na złożonym z tranzystorów T2 i T3. Układ
ten jest kluczowany tranzystorem Tl w celu
włączania tyrystorów w momencie przejścia
przez zero napięcia sieciowego (zasilającego
grzałkę). Włączenie tyrystora w takim mo­
mencie wpływa bardzo korzystnie na jego
pracę. Szczególnie groźne jest włączenie ty­
rystora w obwodzie zawierającym małą re­
zystancję jaką stanowi nierozgrzana spirala
grzejnika. Najgroźniejsze jest włączenie
grzałki w chwili maksymalnej wartości
chwilowej napięcia zasilającego, bo wystę­
puje wtedy duży skok wartości prądu w ob­
wodzie i w konsekwencji może dojść do
uszkodzenia struktury tyrystora. W maksi­
mum przyrost prądu jest największy, nato­
miast w okolicach zera, przyrost prądu limi­
towany jest szybkością narastania sinusoidy
napięcia a więc jest to przyrost niewielki.
Jeżeli mierzona temperatura, np. w piecu,
jest za niska na wyjściu wzmacniacza W2
pojawia się dodatnie napięcie sterujące
tranzystory T2 i T3. Tranzystor Tl włączany
jest na 9,5 ms a wyłączany na 0,5 ms. Tran­
zystor Tl pracuje w układzie klucza stero­
wanego z prostownika dwupołówkowego.
W czasie 0,5 ms, gdy zatkany jest tranzystor
Tl, tranzystory T2 i T3 pracują krótkimi
impulsami (0,5 ms). W związku z tym trans­
formator Ti należy wykonać tak, aby nie
zniekształcał impulsu. Transformator ten
powinien mieć niewielką liczbę zwojów:
uzwojenie pierwotne - 80 zw. drutu o średni­
cy 0,35 mm a wtórne - 40 zw. drutu 0 0,4
mm. Zbyt duża liczba zwojów powoduje
zniekształcenie impulsu. Natomiast zbyt
mała może być niewystarczająca do przeka­
zania energii do obwodu bramkowego tyrys­
tora. Transformator ten może być znacznie
przeciążony ponieważ pracuje tylko przez
0,5 ms a przez następne 9,5 ms jest wyłączo­
ny. Ponieważ obwód bramkowy tyrystora do
niezawodnego załączania wymaga tylko mo­
cy 5 W, to transformator impulsowy powi­
nien mieć przekrój kolumny środkowej oko­
ło 1 cm*. Na transformatorze Ti nawinięte
jest też uzwojenie neonówki sygnalizującej
załączenie tyrystorów. Uzwojenie to ma 400
zwojów nawiniętych drutem 0 0,1 mm. Dru­
ga neonówka sygnalizuje napięcie w sieci.
Wykonanie termopary
Na płótnie ściernym trzemy na proszek
węgielek wyjęty ze starej baterii. Proszek
węglowy wsypujemy do tygielka, na dnie
którego umieszczamy końcówkę przewodu
elektrycznego. Następnie skręcamy ze sobą
przygotowane druty (o średnicach , -0 2 0 , 6
mm) na termoparę, na długości 2-3 mm.
Obydwa skręcone druty chwytamy izolowa­
nymi płaskoszczypami, do których podłą­
czamy drugi przewód. Przewód z tygielka
i przewód od płaskoszczypów, dołączamy do
transformatora, na którym ustawiamy na­
pięcie około 90 V. Teraz ostrożnie dotykamy
skręconymi przewodami do proszku i po
rozgrzaniu szybko wyfmujemy stopione dru­
ty, które powinny być zakończone kuleczką.
Jeżeli nie ma kulki, a nawet śladu zgrzania,
próbę ponawiamy. Po kilku próbach można
dojść do takiej wprawy, że prawie każda
termopara będzie dobrze zgrzana. Druty na
termoparę muszą mieć długość kilkunastu
centymetrów, bo przy zbyt krótkich przewo­
dach termopara może nie działać, tzn. nie
wystąpi różnica temperatury między spoiną
a „zimnymi” końcami. *
Uwaga: Przy spawaniu należy zachować
wszelkie środki ostrożności w postaci przy­
ciemnionych okularów i izolowanych pła­
skoszczypów z izolacją na 500 V. Napięcie 90
V jest niebezpieczne. Spawanie jest typu
łukowego a więc może nastąpić porażenie
wzroku. Dlatego mając na uwadze te dwa
elementy zagrożenia należy postępować roz­
ważnie przy wykonywaniu termopary.
Antoni Białoszewski
 DREWNO W WARSZTACIE MAJSTERKOWICZA

D om ow y w arsztat stolarski

W poprzednich artykułach omówiliśmy etapie pracy wybieramy drewno tak, aby

różne sposoby ręcznej obróbki drewna. Nie
wspomnieliśmy jednak dotąd o dłutowaniu
i wierceniu. Komplet dłut oraz wierteł, jakie
wystarczą nam do pracy pokazuje fot. .
Dłutami będziemy posługiwali się głównie
przy wykonywaniu połączeń stolarskich, np.
przy budowie mebli lub innych użytecznych
przedmiotów.
Podczas dłutowania należy pamiętać, że
rozpoczynając wybieranie drewna nie może­
my ostrza dłuta ustawiać bezpośrednio na
linii wyznaczającej zarys gniazda bądź
otworu. Ostrze musi znajdować się w pewnej
odległości od tej linii, około 3 mm po jego
zewnętrznej stronie. Dopiero w końcowym
uzyskać dokładnie żądany kształt i wymiary
otworu bądź gniazda. Natomiast jeżeli wy­
konujemy przelotowy otwór, to robimy to
1 w dwóch etapach: najpierw do połowy głę­
bokości, a następnie zaczynając od przeciw­
nej strony, wybieramy dłutem resztę drew­
na. Dzięki temu unikniemy niepożądanego
odrywania drewna na krawędziach otworu.
Wiercenie otworów w zależności od po­
trzeb będziemy także wykonywali w różny
sposób. I tu też nasuwa się kilka praktycz­
nych wskazówek. Otwory pod wkręty do
drewna będziemy wykonywali najczęściej
świdrem ślimakowym. Ogólną zasadą jest
wykonanie otworu o średnicy równej lub

Fot. 1. Zestaw narzędzi do wykonywania gniazd i otworów w drewnie. U góry - dłuta stolarskie: a, b. dłuta płaskie
o różnej szerokości ostrza służące do wykonywania połączeń wczepowych; c - dłuto gniazdowe (tzw. przysiek) do
głębokiego dłutowania. Wszystkie te dłuta mają ścięte powierzchnie boczne aby nie uszkadzały powierzchni dłutowa­
nych otworów. U dołu - świdry , d - świder (wiertło) łyżkowy przystosowany do zamocowania w uchwycie wiertarki; e -
świder środkowiec z uchwytem przystosowanym do zamocowania w wiertarce (świdry te zasadniczo przeznaczone są
do mocowania w korbach stolarskich); t g, h - świdry kręte ręczne o różnej średnicy, służące do wykonywania otworów
pod wkręty, kołki i gwoździe.
zbliżonej do średnicy rdzenia wkręta. Otwór
o większej średnicy da w efekcie zbyt słabe
połączenie - wkręt nie będzie utrzymywany
przez drewno z odpowiednią siłą. Wkrętów
do drewna nigdy nie wolno wbijać, zawsze
musimy je starannie wkręcać w materiał.
Jak wykazały badania zdolność utrzymania
przez drewno wkrętów wkręconych jest oko­
ło dwukrotnie wyższa niż wkrętów wbitych
za pomocą młotka.
Przy wierceniu otworów przelotowych
wiertarką, bądź korbą do świdrów, dobrze
jest podłożyć pod element, w którym wyko­
nujemy otwór odpadowy drewniany klocek.
Zapobiegnie to odłupywaniu drewna przy
dolnej krawędzi otworu.
Pewne kłopoty może sprawiać wiercenie
otworów w okrągłych elementach, trudno
bowiem takie elementy zamocować i unieru­
chomić. Proponujemy więc wykonanie pros­
tego uchwytu, który będzie bardzo pomocny
przy tego rodzaju pracach. Budowę uchwytu
przedstawia rys. la. Uchwyt zrobiony jest
z niedużego drewnianego klocka (a), do któ­
rego przybijemy gwoździami dwa kawałki
zużytego, gumowego paska klinowego o du­
żym przekroju (b). Rys. Ib przedstawia spo­
sób zamocowania w wykonanym uchwycie
elementu, w którym chcemy wywiercić
otwór. Wymiarów uchwytu nie podajemy,
gdyż każdy może je ustalić dowolnie według
własnych potrzeb.

Prosty stół stolarski

Tak jak sugeruje tytuł tego artykułu pro­
ponujemy zająć się urządzeniem małego
warsztatu stolarskiego. Pierwszą rzeczą jaką
powinniśmy posiadać oprócz odpowiednie­
go pomieszczenia jest stół stolarski, który
umożliwi zamocowanie oraz obróbkę po­
trzebnych nam elementów. Ciekawy pomysł
takiego stołu zamieszczony został w książce
radzieckiego autora A.M. Szepielewa pt.
„Izgotowlenie mebieli swoimi rukami”. Po­
kazane tam rozwiązanie przedstawiamy
obok.
Stół ten może być wykonany w formie
nakładki na blat innego stołu, bądź może być
oparty na specjalnie wykonanej podstawie.
Tę sprawę pozostawiamy do rozwiązania
Czytelnikom. Podany poniżej opis będzie
dotyczył jedynie wykonania samego blatu.
 Wierzchnią część stołu najlepiej wykonać
z twardego drewna, np. bukowego. Przy dzi­
siejszym deficycie drewna jest to jednak ra­
czej bardzo trudne. Dlatego też będziemy
musieli posłużyć się bardziej dostępnym ma­
teriałem, np. deskami sosnowymi. Robocza
powierzchnia blatu (rys. ) musi być obro­
2
biona bardzo dokładnie. Powinna ona być
gładka, równa i płaska. Jest to bardzo waż­
ne, ponieważ powierzchnia ta będzie powie­
rzchnią odniesienia przy późniejszych pra­
cach. Blat stołu powinien mieć 1750 mm
długości, 600 mm szerokości i 50-60 mm
grubości. Deski o takich wymiarach na pew­
no nie znajdziemy. W związku z tym blat
będziemy musieli skleić z kawałków. O kle­
jeniu drewna napiszemy szerzej w dalszych
artykułach. Teraz podamy tylko kilka uwag:
do klejenia desek możemy użyć bądź kleju
stolarskiego w perełkach, do klejenia na go­
rąco (sposób przygotowania kleju podany
jest na opakowaniu), bądź kleju ,,Wikol” do
klejenia na zimno. Aby po sklejeniu i wy­
schnięciu spoiny otrzymać gładką powierz­
chnię musimy zwrócić uwagę na układ sło­
jów na poprzecznym przekroju desek. Rys.
3a, 3b i 3c pokazują, jaki powinien być
prawidłowy kierunek słojów przy sklejaniu
desek na szerokość i grubość. W konstrukcji
naszego stołu wystarczy zasadniczo skleje­
nie desek blatu na styk (rys. 3a). Aby jednak
zwiększyć sztywność połączenia możemy
zastosować sposób klejenia pokazany na rys.
3b. Po sklejeniu blatu na obu końcach stołu,
na całej jego szerokości musimy przykleić
drewniane klocki (z litego drewna lub skle­
jone z kilku warstw desek bądź sklejki). Aby
wzmocnić konstrukcję blatu, powinniśmy
przyklejone do niego wsporniki przykręcić
dodatkowo odpowiednimi wkrętami. Łby
wkrętów muszą być jednak całkowicie scho­
wane w powierzchnię stołu, aby nie prze­
szkadzały przy pracach stolarskich. Dlatego
też po uprzednim wywierceniu otworów na­
leży ich średnicę powiększyć za pomocą tzw.
gratnika (fot. ), tak, aby w górnej części
2
otwory miały kształt stożka.
W ten sposób zasadniczą konstrukcję sto­
łu mamy wykonaną. Teraz musimy zrobić
w stole odpowiednie otwory (gniazda),
szczeliny i zagłębienia potrzebne do moco­
wania kawałków drewna, które będziemy
chcieli obrabiać. Najpierw przymocujemy
do stołu dwa oporowe elementy zaznaczone
Fot. 2. Gratnik
na rys. 2 cyframi 1 i 2. Górny element oporo­
wy możemy wykonać z grubej sklejki, dolny
z kawałka drewnianego klocka. Elementy
oporowe przykleimy do blatu stołu w miej­
scach widocznych na rysunku. Połączenia na
klej wzmocnimy tutaj także kilkoma wkrę­
tami do drewna.
Następnie w blacie stołu wykonamy otwo­
ry zaznaczone na rys. 2 cyfrą 3. Służą one do
wsunięcia kołków, o które będzie opierał się
drewniany klin mocujący obrabiany na stole
element. Otwory te powinny mieć średnicę
około 15-20 mm i muszą być oddalone od
siebie o około 50 mm. Otwory wykonane
w wierzchniej części stołu mogą być przelo­
towe i powinny znajdować się w odległości
około 80-100 mm od krawędzi stołu, powin­
ny także leżeć na przedłużeniu osi symetrii
elementu oporowego (1). Otwory wykonane
w bocznej części stołu powinny mieć głębo­
kość około 60 mm i wypadać pomiędzy osia­
mi otworów w wierzchniej części stołu.
Dzięki temu nie osłabimy konstrukcji war­
sztatu.
Aby umożliwić zamocowanie desek na po­
wierzchni stołu lub w jego bocznej części,
musimy wykonać kilka drewnianych koł­
ków i klinów. Kołki powinny mieć średnicę
nieco mniejszą niż wywiercone w stole otwo­
ry, aby łatwo można było je w nie wsunąć.
Powinny one mieć długość około 100 mm.
Jako element oporowy dla klina przy moco­
waniu deski na powierzchni stołu posłuży
nam deseczka z osadzonymi w niej dwoma
kołkami (rys. 4c). Środki tych kołków muszą
być oddalone od siebie o 50 mm, aby można
je było swobodnie wsunąć w otwory wyko­
nane w powierzchni stołu. Drewniane kliny
zrobimy także z kawałków deseczki. Bardzo
 ważny jest tu kąt nachylenia klina, który
powinien wynosić 5-6°. Kołki i kliny podob­
nie jak i inne elementy mocujące i podpiera­
jące powinniśmy wykonać z twardego drew­
na, np. bukowego, grabowego lub brzozowe-
go. Muszą one wytrzymać dużą siłę nacisku
i nie mogą być podatne na rozłupanie.
Następną czynnością będzie przymoco­
wanie do spodniej części stołu trzech lub
czterech wysuwanych beleczek (4 - rys. 2).
Będą one służyły do podpierania i utrzymy­
wania w poziomie elementów zamocowa­
nych w bocznej powierzchni stołu. Kształt
beleczek i sposób ich zamocowania przed­
stawia rys. 4a. Aby zapobiec wypadaniu be­
leczek należy wykonać w nich odpowiednie
podcięcia. Metalowe obejmy, które będą
podtrzymywały beleczki wykonamy ze sta­
lowej blachy i przymocujemy je do stołu za
pomocą kilku wkrętów. Obejmy powinny
być tak przymocowane, aby beleczki po
wsunięciu nie wystawały poza krawędź
stołu.
Następną czynnością będzie wykonanie
w stole szczeliny (5 - rys. 2) biegnącej w po­
przek stołu, mniej więcej na głębokość rów­
ną 1/3 jego grubości. Orientacyjna szerokość
szczeliny wynosi około 100 mm. Szczelina ta
będzie służyła do zamocowania desek
w przypadku gdy zaistnieje potrzeba obra­
biania ich czołowej strony. I tutaj także, jak
widzimy na rys. 5, w celu zamocowania deski
posłużymy się klinem. Z kolei po przeciwnej
stronie stołu niż znajdują się wywiercone
otwory, po prawej stronie, zamocujemy dwa
tylne elementy oporowe - rys. 2). Sposób
( 6
ich przymocowania pokazuje rys. 4d. Ramię
( ) musimy zamocować w sposób obrotowy
1
tak, aby mogło być ono odchylone jak poka­
zuje to strzałka na rysunku. Dzięki temu te,
tak zwane tylne elementy oporowe nie będą
normalnie wystawały ponad płaszczyznę
stołu. Jedynie gdy zajdzie potrzeba (użyjemy
ich gdy będziemy musieli poprzecznie prze­
ciąć deskę lub kawałek drewna), ruchome
ramiona podpórki odchylimy do pionowej
pozycji. W tym wypadku podczas pracy nie­
zbędne jest podtrzymywanie deski ręką.
Ostatnią czynnością jaką wykonamy bę­
dzie zrobienie w tylnej części stołu prosto­
kątnego wgłębienia szerokości około 150
mm i głębokości około 2 0 mm służącego do
układania drobnych narzędzi podczas
Piacy Piotr Kreyscr
GALWANOTECHNIKA
DLA WSZYSTKICH (I)
Przygotowujemy się do pracy
Przede wszystkim realizm
Jednym z tematów bardzo często wspomi­
nanych w listach, jakie otrzymujemy od na­
szych Czytelników jest galwanotechnika
i związane z nią problemy:
- jak i czym posrebrzyć elementy radiotech­
niczne?
- jaki powinien być skład kąpieli do niklo­
wania?
- czy da się pochromować motocyklowy
zbiornik paliwa?
- z czego sporządzić elektrolit do miedzio­
wania?
- czy da się w domowych warunkach cynko­
wać, złocić i cynować różne drobiazgi?
Oto najbardziej typowe pytania pojawia­
jące się w korespondencji. Ńa wiele z nich,
niestety, trzeba dać negatywną odpowiedź.
Niektóre jednak dotyczą procesów, jakie
z powodzeniem można przeprowadzić
w amatorskich warunkach. Dlatego też, za­
nim rozpoczniemy opisy konkretnych czyn­
ności, powiedzmy sobie otwarcie, co da się,
a czego nie da się wykonać w warunkach
amatorskich.
Tak się niedobrze składa, że większość
roztworów, czyli kąpieli do galwanicznego
pokrywania przy użyciu prądu elektryczne­
go, zawiera bardzo silnie trujące związki -
cyjanek potasu i cyjanek sodu. Cyjanki są
składnikami większości kąpieli do miedzio­
wania, cynkowania, kadmowania, srebrze­
nia i złocenia. Nie będziemy nikogo przeko­
nywać, że nie może być mowy o posługiwa­
niu się tak toksycznymi składnikami w wa­
runkach amatorskich. Poza tym samo naby­
cie cyjanków jest całkowicie nierealne, dla­
tego w warunkach domowego laboratorium
będziemy z dobrym skutkiem stosowali po­
krywanie metalami bez prądu lub w odpo­
wiednio dobranych kąpielach nie zawierają­
cych cyjanków. Oczywiście, nie ma mowy,
abyśmy mogli sami pokrywać takie przed­
mioty, jak samochodowe zderzaki, ramy
wózków i rowerów czy koła motocykli. Po­
krywanie galwaniczne tych przedmiotów
może być wykonywane tylko w dużych i do­
brze wyposażonych zakładach. Wiąże się to
nierozerwalnie z wielkością wanien i, co za
tym idzie, ilością potrzebnej kąpieli. Przy­
kładowo na to, aby pochromować zderzak
samochodowy, trzeba dysponować odpo­
wiednich rozmiarów wanną, którą należy
napełnić, powiedzmy, 100 czy 150 litrami
kąpieli. Pomijając nawet trudności z naby­
ciem koniecznych do sporządzenia takich
ilości kąpieli (30-40 kg) soli niklu, to nie
zapominajmy o kosztach takiej inwestycji.
Dlatego też bądźmy realistami i pamiętajmy,
że ograniczają nas nie tylko składy kąpieli,
ale też i wymiary przeznaczonych do pokry­
wania przedmiotów. Będziemy mogli pokry­
wać różnymi metalami przedmioty małe,
a więc sprzączki, śrubki, klamerki, odznaki,
śledzie namiotowe, mydelniczki, drobne
części rowerowe, broszki, ramki czy elemen­
ty elektrotechniczne.
Poza pokrywaniem jednych metali drugi­
mi, w domowym laboratorium można rów­
nież barwić metale na najróżniejsze kolory.
A więc np. miedź czy stal można poczernić,
co często jest potrzebne przy sprzęcie foto­
graficznym, na miedzi można wytworzyć
piękną patynę, mosiądz upodobnić do złota,
natomiast aluminium bardzo łatwo daje się
zabarwić na wszystkie kolory tęczy.
Wyliczmy teraz kolejno, jakie prace gal-
wanotechniczne będziemy mogli wykonać
w domowym laboratorium.
1. Miedziowanie:
a) z prądem - stal, mosiądz, wosk, drewno,
szkło, tworzywa sztuczne, b) bez prądu -
żelazo, cynk.
2. Niklowanie:
a) z prądem - stal, mosiądz, b) bez prądu -
mosiądz.
3. Srebrzenie:
a) z prądem - miedź, mosiądz, b) bez prądu
- miedź, mosiądz.
4. Cynkowanie z prądem - stal, miedź,
mosiądz.
5. Cynowanie:
a) z prądem - stal, miedź, mosiądz, b) bez
prądu - stal, miedź, mosiądz, c) powłoki
krystalitowe.
6. Wykonywanie obwodów drukowanych.
7. Barwienie żelaza.
8. Barwienie miedzi, mosiądzu, brązu.
9. Anodowanie i barwienie aluminium.
Inne procesy galwanotechniezne, jak kad­
mowanie, złocenie czy chromowanie, nie są
dla nas dostępne, gdyż do tego celu są po­
trzebne albo bardzo trujące cyjanki, lub też
bardzo skomplikowane i drogie urządzenia,
jak to ma miejsce w przypadku chromowa­
nia, do czego konieczne są drogie prostowni­
ki dużej mocy.
Niezbędne wyposażenie
i
Do prowadzenia procesów galwanicznego
pokrywania za pomocą prądu jest oczywiś­
cie potrzebne odpowiednie źródło prądu. Do
prac galwanotechnicznych konieczny jest
stały prąd o niskim napięciu, czyli że nie
można do tego celu używać transformatora
i prądu z sieci oświetleniowej.
Najodpowiedniejszym źródłem prądu stałe­
go do naszych prac będzie akumulator (np.
motocyklowy lub jeszcze lepiej samochodo­
wy) lub prostownik z transformatorem włą­
czanym do sieci oświetleniowej.
Innym jeszcze źródłem prądu stałego jest
prądnica samochodowa. Prądnicę samocho­
dową można połączyć z silnikiem elektrycz­
nym poruszanym prądem czerpanym z sieci.
W tym przypadku prąd dostarczany przez
prądnicę doskonale nadaje się do prac gal­
wanotechnicznych. W ostateczności można
zastosować płaskie bateryjki do latarek kie­
szonkowych. Dla przeprowadzenia godzin­
nego procesu trzeba użyć co najmniej 6 - 8
bateryjek połączonych szeregowo - równo­
legle.
Przy galwanicznym pokrywaniu metala­
mi stosuje się napięcie nie przekraczające
4-5 V. Tylko do elektrolitycznego utleniania
aluminium, koniecznego przed jego barwie­
niem i przy chromowaniu niezbędne jest
napięcie 16-20 V.
Do prac galwanotechnicznych można też
z powodzeniem wykorzystać prostowniki
przeznaczone do ładowania akumulatorów.
Do niezbędnej regulacji natężenia prądu
podczas prac galwanizerskich potrzebna
jest opornica lub autotransformator. Opor­
nica służy do płynnej regulacji natężenia

prądu stałego. Natomiast dzięki pomocy au­
totransformatora zmieniamy napięcie
zmiennego prądu zasilającego prostownik,
co umożliwia płynną regulację natężenia do­
starczanego przez prostownik prądu stałego.
Do pomiaru natężenia prądu przepływa­
jącego przez elektrolit konieczny jest ampe­
romierz. Niektóre prostowniki do ładowania
akumulatorów mają wbudowany ampero­
mierz. Do prac galwanotechnicznych pros­
townik przełączamy na napięcie V.
6
Drugim również niezbędnym do prac gal-
wanizerskich przyrządem jest odpowiednie
naczynie, zwane w języku fachowym wanną.
Będziemy w niej pokrywać metalami różno­
rodne przedmioty. Ponieważ nie będziemy
prowadzili elektrolitycznego pokrywania
dużych przedmiotów, nasza wanienka nie
musi być zbyt duża, jej pojemność powinna
wynosić najwyżej dwa litry.
Wanna może być wykonana ze szkła, por­
celany, fajansu, kamionki, ebonitu, a nawet
z drewna lub z twardych płyt pilśniowych.
Pamiętajmy, że wanienka powinna być pros­
tokątna, a nie okrągła, a więc nie radzimy
używać zwykłych szklanych słoików. Z po­
wodzeniem możemy zastosować małe szkla­
ne akwarium, ebonitową skrzynkę po aku­
mulatorze samochodowym czy polistyreno­
we pudełko.
Gdybyśmy jednak w żaden sposób nie mo­
gli zdobyć gotowej wanny, wówczas, - nie­
stety trzeba ją będzie wykonać samemu.
Najlepiej do tego celu nadają się sosnowe
deseczki lub arkusze twardej płyty pilśnio­
wej. Z takiego materiału zbijamy, ale bardzo
dokładnie i szczelnie, skrzyneczkę o wewnę­
trznych wymiarach około 80 x 150 mm i wy­
sokości 110 mm. Taką wanienkę przed uży­
ciem trzeba najpierw zaimpregnować, a na­
stępnie dokładnie uszczelnić. Do impregna­
cji drewna lub płyty pilśniowej najlepszy
będzie gorący pokost. Suche drewno lub
płyta pilśniowa bardzo silnie wchłania gorą­
cy pokost. Po 2-3-krotnym takim zaimpre­
gnowaniu skrzynka powinna schnąć w cie­
płym miejscu przez 24 godziny, po czym jej
wnętrze możemy szczelnie pokryć smołą. Je­
żeli wanienka wykonana jest z drewna lub
z twardej płyty pilśniowej to ostrym narzę­
dziem na górnej krawędzi dwu dłuższych
boków 'wycinamy po trzy nacięcia. Jedno
dokładnie w środku i dwa w odległości 40
mm od nacięcia środkowego. W nacięciach
tych położymy tzw. szyny czyli metalowe
pręty, na których będą zawieszane anody
oraz przedmioty przeznaczone do pokrycia
metalem. Każda wanienka ma 3 szyny. Mo­
żemy je wykonać z mosiężnego pręta lub
grubego miedzianego czy mosiężnego drutu.
Pręt na szynę może być okrągły lub sześcio­
kątny. Pamiętajmy, że stal na pręty się nie
nadaje, gdyż bardzo szybko ulega korozji,
a przez to traci styk elektryczny.
Szyny kładzie się w poprzek wanienki na
jej górnej krawędzi. Jedną szynę, na której
będziemy zawieszać przedmioty, kładziemy
pośrodku wanienki. Dwie pozostałe rozmie­
szczamy równolegle do środkowej w odle­
głości 4-5 cm.
Do końca każdej szyny radzimy przyluto-
wae lub przykręcić śrubą izolowane, mięk­
kie przewody, co najmniej metrowej długoś­
ci. Do tego celu najlepiej nadaje się nie
pojedynczy drut, lecz plecionka w gumie lub
PCW. Pomimo pewnego kłopotu przewody
koniecznie trzeba przy lutować do szyn, bo
tylko takie połączenie zawsze gwarantuje
pewny styk.
Do niezbędnego wyposażenia wanny nale­
żą jeszcze anody, to znaczy blachy wykonane
z takiego metalu, jakim mamy zamiar pokry­
wać przedmioty. Do naszych celów potrzeb­
ne nam będą blachy o wymiarach 30 x 70 mm
wykonane z miedzi, niklu, cynku i cyny.
Srebrzenie przeprowadzać będziemy przy
użyciu anod nierozpuszczalnych (węglo­
wych), bo zdobycie srebrnej blachy jest trud­
ne i bardzo kosztowne.
Węglowe anody można wykonać z węglo­
wych prętów wymontowanych z bateryjek.
Pręty te trzeba dokładnie umyć wodą* po
czym wygotować przez 30 minut w 5-pro­
centowym wodnym roztworze kwasu azoto­
wego (HNO ). 3
Do prac galwanizerskich potrzebne nam
będą również ołowiane katody tzn. dwa ka­
wałki ołowianej blachy dowolnej grubości.
Katody te będą konieczne w procesie elek­
trolitycznego utleniania glinu.
Jeżeli chodzi o niezbędne do prac galwani­
zerskich odczynniki, to nie miałoby sensu
wyliczanie teraz ich wszystkich. Podamy je
każdorazowo przy omawianiu poszczegól­
nych procesów.
Musimy również uzbroić się w cierpli­
wość, która pomoże nam pokonać początko­
we trudności; są one nieuchronne do czasu
nabrania odpowiedniej wprawy. Wiele cier­
pliwości i staranności wymaga też praco­
chłonne, ale konieczne, bardzo dokładne
przygotowanie przedmiotu przed pokrywa­
niem galwanicznym. .
Pamiętajmy, że to, co na oko wydaje się
zupełnie czyste, w rzeczywistości dla po­
trzeb gawanicznych jest zupełnie brudne.
Każdy przedmiot, czy to stalowy, mosiężny,
miedziany, czy cynkowy, przebywając na­
wet krótko na powietrzu, pokrywa się wars­
tewką tlenku. Warstewka tlenku jest wro­
giem nr metali nakładanych galwanicznie.
1 Kąpiel o podanym składzie nie tylko usu­
Prawie każdy przedmiot jest zawsze mniej
lub więcej zatłuszczony. Wystarczy wziąć go
do ręki i już ze skóry dłoni przejdzie na jego
powierzchnię odrobina tłuszczu, który rów­
nież bardzo przeszkadza osadzaniu się me­
tali. Tłuszcz przy galwanizacji to wróg nr 2.
Wreszcie sprawa połysku. Zapamiętajmy,
że miedziowanie, niklowanie lub jakikol­
wiek inny sposób galwanicznego nakładania
metalu nie wygładza rys i chropowatości
powierzchni pokrywanego przedmiotu. Jeśli
więc sprzączka, kółeczko czy karabińczyk są
chropowate i porysowane, to po pokryciu ich
miedzią lub niklem ślady te nie tylko nie
znikną, ale często staną się jeszcze bardziej
widoczne. Warstewka metalu nakładanego
galwanicznie tworzy jakby bardzo wierną
odbitkę powierzchni, na którą jest nakłada­
na. Jeśli więc chcemy, aby nasz karabińczyk
po poniklowaniu był gładki i błyszczący,
musimy go dokładnie oczyścić i wypolero­
wać przed zawieszeniem w wanience.
Przygotowanie przedmiotu polega na:
szlifowaniu, polerowaniu, odtłuszczaniu,
trawieniu i płukaniu. Do odtłuszczania sto­
sujemy wstępnie aceton, a następnie papkę
z wapna gaszonego.
Trawienie żelaza lub stali przeprowadzi­
my w wodnym roztworze kwasu siarkowego
0 składzie:
woda 5 ml8
kwas siarkowy stężony, H S 0
2 4 8,4 ml
rozpuszczony w wodzie klej stolarski ,5 g 0
Przy sporządzaniu tego roztworu pamię­
tajmy, aby kwas dolewać do wody! Nie wol­
no lać wody do kwasu, bo można ulec popa­
rzeniu.
Odtłuszczony i wypłukany w wodzie
przedmiot zanurzamy na 2-3 minuty w roz­
tworze o podanym składzie, ogrzanym do
temperatury 40-50°C.
Do trawienia miedzi i jej stopów, a więc
mosiądzu i brązu radzimy przygotować roz­
twór o składzie:
kwas siarkowy stężony, H SO 2 55 ml
4
kwas azotowy stężony, HNOa 54 ml
chlorek sodowy (sól kamienna), NaCl 15 g
wa tlenki, ale ponadto wybłyszcza i rozjaś­
nia trawiony przedmiot. Kąpiel w roztworze
trawiącym musi trwać bardzo krótko (4-6
sekund), gdyż w przeciwnym razie powierz­
chnia metalu silnie zmatowieje.
Wytrawione przedmioty dokładnie płu­
czemy w bieżącej wodzie i natychmiast za­
wieszamy w odpowiedniej kąpieli do pokry­
wania. Pamiętajmy, aby odtłuszczonych
1 wytrawionych przedmiotów nie dotykać
gołymi rękami i długo ich nie przechowy­
wać, gdyż ulegną ponownie za tłuszczeniu
i utlenieniu. Czyste przedmioty zawieszamy
w wannie chwytając je np. drewnianymi
szczypcami.
Stefan Sękowski
 W ubiegłym roku minęła 30 roczni­
ca śmierci profesora Ferdinanda Po­
rsche, jednego z największych twór­
ców światowej motoryzacji. Nie ukoń­
czył wyższej uczelni, a tytuły inżynie­
ra. doktora i profesora otrzymał za
wybitne osiągnięcia konstrukcyjne.
Był twórcą ciężkiego ciągnika dla ar­
mii austriackiej, doskonałych samo­
chodów wyścigowych ..Mercedes'
serii S. samochodów ,,Austro-Daim-
ler", „Auto-Union", ,,Steyr” , „Volks-
wagen ..Cisitalia” , no i oczywiście
samochodów „Porsche” .
Wraz z synem Ferry, Ferdinand Po­
rsche założył w 1948 roku w Stutgar-
cie firmą, która istnieje do dzisiaj,
a budowane przez nią wozy mają nie
mniejszą sławę, niż jej założyciel.
Na łamach ,,MT” opisywaliśmy już
samochody marki „Porsche" modele
911 i 924 Teraz kolej na model 928,
samochód charakteryzujący się wie­
loma oryginalnymi rozwiązaniami
konstrukcyjnymi. Wprowadzając do
produkcji w 1975 roku samochód mo­
del 924 firma odstąpiła od tradycji
produkowania pojazdów z tylnym
układem napędowym, w którym silnik
chłodzony jest powietrzem. „Po­
rsche” 924 miał już silnik umieszczo­
ny z przodu i chłodzony cieczą oraz
niecodzienny układ elementów prze­
niesienia napędu. Układ ten, nazywa­
ny transaxle, powtórzono w nowszym napędowy mieści się w obudowie ru­
modelu „Porsche” , oznaczonym 928. rowej, do której mocowane są prze­
Tuż za silnikiem, umieszczonym wody układu wydechowego oraz dłu­
w przedniej części pojazdu, znajduje gi drążek sterujący, biegnący od
się sprzęgło, a dalej nie skrzynia bie­ dźwigni zmiany biegów do skrzyni
gów, jak w znanym, klasycznym ukła­ przekładniowej.
dzie napędc;</ym, lecz wał napędowy. We wspólnej, z przekładnią głów­
Skrzynia biegów wraz z przekładnią ną. . obudowie umieszczona jest
główną jest wbudowana dopiero przy skrzynia biegów. Trzy wałki z kołami
osi tylnej. Układ przeniesienia napę­ zębatymi służą do uzyskania 6 przeło­
du w każdym samochodzie zaczyna żeń. Szóste przełożenie to bieg wste­
się od sprzęgła. Ten element w „Po­ czny a piąte przełożenie jest bezpo­
rsche” 928 jest zbudowany inaczej średnie, a więc skrzynia biegów po
niż w innych wozach. Zamiast jednej włączeniu najwyższego przełożenia
tarczy sprzęgłowej są dwie o niezbyt przekazuje obroty wału napędowego
dużej, 20-centymetrowej średnicy. w nie zmniejszonej ilości do przekład­
Zastosowanie dwutarczowego sprzę­ ni głównej o stałym przełożeniu 2.75.
gła wiąże się bezpośrednio z konstru­ Ta wielkość przełożenia przekładni
kcją drugiego elementu układu prze­ głównej oznacza zwiększenie siły na­
niesienia napędu - wału napędowe­ pędowej na kołach jezdnych przy jed­
go Jest on długi ok. 2 m i pomimo noczesnym zmniejszeniu prędkości
małej średnicy (25 mm) ma duży mo­ obrotowej kół w stosunku do pręd­
ment bezwładności. Ponieważ wał kości obrotowej wału napędowego.
napędowy połączony jest sztywno, Zadanie takie spełnia przekładnia
bez klasycznych przegubów, ze główna w każdym samochodzie,
skrzynią biegów, jego duża bezwład­ szczególne są natomiast rozwiązania
ność mogłaby niekorzystnie wpływać konstrukcyjne zastosowane w silniku
na trwałość synchronizatorów kół zę­ samochodu „Porsche” 928.
batych skrzyni biegów. Kadłu b ośmiocyl i ndrowego widlas-
W celu zmniejszenia całkowitego tego silnika wykonany jest ze stopu
momentu bezwładności wirujących lekkiego i nie ma wstawianych ani
elementów układu przeniesienia na­ żeliwnych tułei cylindrowych, ani
pędu zastosowano więc dwie tarcze utwardzanych ścianek otworów cy­
sprzęgłowe o mniejszej średnicy. Wał lindrowych. Możliwe jest to dlatego,
że stop lekki, zastosowany do odlewa­
nia kadłuba, oprócz podstawowego
składnika, jakim jest aluminium, za­
wiera dużo, bo ok. 17% krzemu oraz
w małej ilości inne dodatki stopowe,
jak miedź i magnez. Utwardzona krze­
mem gładź cylindrów aluminiowego
kadłuba współpracuje z aluminiowy­
mi tłokami, które chronione są przed
zatarciem cieniutką, zaledwie setne
części milimetra liczącą warstewką
żeliwa lub chromu. Rozwiązanie takie
jest odmienne od powszechnie stoso­
wanych. Silnik „Porsche" 928 jest
pierwszym silnikiem europejskim,
w którym zastosowano odwrócony
układ wykonania gładzi cylindrowej
i tłoków Jedynie Amerykanie przed
12 laty produkowali podobnie skon-
struowane silniki do swych seryjnych
samochodów marki „Cheyrołet
Vega".
W bardzo ciekawy sposób wytwa­
rzane są korbowody silnika ..Po­
rsche" 928. Do ich konstrukcji używa
sie proszków spiekanych, które są
scalane w kształt korbowodu metodą
kucia, a następnie obrabiane. Taka
technologia wytwarzania daje korbo-
wodom wysoką wytrzymałość. Po­
dobnie jak kadłub, również głowice
wykonane są z lekkiego stopu. W gło­
wicach, rozwidlonego pod kątem 90°,
silnika znajdują się wałki rozrządu
Napęd dla obu wałków rozrządu oraz
dla pompy oleju i pompy cieczy chło­ nych, wysuniętych zderzaków, gdyż gęstości. Kształt zbiornika jest bardzo
dzącej nadaje jeden pasek zębaty tworzą one integralną całość z bryłą nieregularny, wypełnia on lukę mię­
o rekordowej długości aż 3086 mm. samochodu. Najbardziej wysunięte dzy podłogą bagażnika a elementami
zawieszenia. Praktycznym rozwiąza­
W 1979 roku konstruktorzy ..Po­ do przodu i do tyłu części nadwozia,
niem jest połączenie zbiornika paliwa
rsche" 928 przystosowali silnik do zarysowane linią łączenia, to właśnie
z dodatkowym zbiorniczkiem wyrów­
obniżonego zużycia paliwa. Uzyskali zderzaki wykonane ze stopu alumi­
nawczym, tak jak w zamkniętych
to ciekawą metodą przez odłączanie 4 niowego i pokryte elastyczną warstwą
układach chłodzenia silnika. Gdy
cyl indrów. Gdy sil nik pracuje w zakre­ pianki poliuretanowej. Zderzaki te
wzrasta ciśnienie wywołane nagrza­
sie niższych prędkości, np w czasie amortyzują uderzenie przy prędkości
do 8 km/h, a odkształcone powracają niem zbiornika, pary benzyny nie
jazdy miejskiej i wtedy, gdy nie wystę­
przedostają się do atmosfery, lecz
puję konieczność gwałtownego roz­ do pierwotnego stanu.
pędzania, pracują tylko 4 cylindry. Choć na chwilę zajrzyjmy do wnę­ przemieszczane są do zbiornika wy­
Włączenie wszystkich 8 cylindrów na­ trza nadwozia. Z przodu pojazdu za­ równawczego.
W samochodzie „Porsche" 928 za­
stępuję dopiero przy zapotrzebowa­ projektowano bardzo wygodne miej­
stosowano wiele rewelacyjnych roz­
niu na wyższą moc silnika. Zużycie sca dla kierowcy i siedzącego obok
wiązań konstrukcyjnych. Gdy uru­
paliwa przez samochód „Porsche" pasażera, natomiast z tyłu pozostało
chomiano produkcję tego pojazdu,
928. mierzone według międzynarodo­ bardzo mało miejsca. W zespole
firma twierdziła, że nie będzie potrze­
wej normy ECE, wynosi przy V = 120 wskaźników na desce rozdzielczej
by wprowadzania zasadniczych
km/h - 12,5 1/100 km, jednak w nor­ w razie awarii zapala się jedno duże
światło ostrzegawcze i drugie niniej­ zmian w jego konstrukcji do 1990
malnej eksploatacji silnik samochodu
zużywa 14 do 18 1/100 km. To dużo, sze, określające uszkodzony element roku. Przepowiednia ta dotychczas
sprawdza się i „Porsche" 928 jest
jeśli uwzględnić ceną benzyny, ale pojazdu
Za tylną osią z prawej strony samo­ wciąż jednym z samochodów o naj­
„Porsche" 928 to samochód kupowa­
ny zwykle przez ludzi zamożnych. chodu umieszczony jest elastyczny bardziej interesującej konstrukcji.
Pod względem dynamiki ..Po­ zbiornik paliwa o pojemności 85 li­ Z d zisła w P o d b ie lsk i
rsche" 928 należy do światowej czo­ trów, wykonany z polietylenu o dużej
łówki samochodów sportowych. Do —----------- --- |
prędkości 100 km/h pojazd rozpędza
się w ciągu 6.8 sekundy, a prędkość Dane techniczne samochodu „Porsche" 928
200 km/h uzyskuje w ciągu 31 Nadwozie samonośne, 2-drzwiowe, 2 + 2 miejscowe.
sekund. . Silnik 4-suw.. 8-cyl. widlasty. chłodzony cieczą, umieszczony z przodu
Podobnie jak układ napędowy, tak pojazdu, napędza koła tylne. a
Średnica cyl. x skok tłoka (poj. skokowa - 95 x 70.9 mm) 4474 cm
i nadwozie samochodu ma wiele inte­
- Moc maks 176.5 kW (240 KM-DIN) przy 5250 obr./min.
resujących rozwiązań konstrukcyj­
nych. Podstawowe elementy samo- - Stopień sprężania 8,5:1. . .
Skrzynka przekładniowa 5-biegowa. całk. synchronizowana lub automa-
nośnego nadwozia wykonane są
z blachy stalowej, doskonale zabez­
^ Zawieszenie przednie, trójkątne wahacze poprzeczne, sprężyny śrubo- J
pieczonej przed korozją za pomocą
we. amortyzatory teleskopowe, stabilizator.
cynkowania. Pokrywa komory silnika
- Zawieszenie tylne, niezależne typu „Weissach": wahacze poprzeczne, j
(maska) oraz drzwi zrobione są z bla­
wahacze skośne, sprężyny śrubowe z amortyzatorami teleskopowymi, sta­
chy aluminiowej. W ten sposób
zmniejszono masę własną nadwozia bilizator , j
Hamulce dwuobwodowe tarczowe na 4 koła ze wspomaganiem, hamulec
i całego pojazdu, a także zwiększono
trwałość nadwozia. Wprowadzenie , mechaniczny ręczny na koła tylne.
do produkcji solidnie skonstruowa­ | - Ogumienie o wymiarach 225/50 VR16.
nego nadwozia, dobrze zabezpieczo­
Długość/szer./wys. pojazdu - 444,5/183.5/131.5 cm.
nego przed korozją, dało firmie moż­ Rozstaw osi - 250 cm.
ność udzielania6-letniej gwarancji na Masa własna pojazdu - 1450 kg.
ten ważny zespół samochodu. - Prędkość maks. - 230 km/h.
_ Zużycie paliwa 12.5 1/100 km przy V = 120 km/h.
Oglądając nadwozie „Porsche"
928 nie zauważamy przy nim tradycyj­
 fo to :nmi/ości.
LORNETKI ZE STABILIZACJĄ
ŻYROSKOPOWĄ OBRAZU

Obserwacja przez lornetkę odle­

głych przedmiotów bywa często do­
syć męcząca, bowiem uzyskiwany ob­
raz jest z reguły „niespokojny” - ska­
czący. Przyczynę takiego zjawiska
stanowią niewielkie nawet ruchy rąk,
niemożliwe do całkowitego opano­
wania przez obserwatora trzymają­ Wygląd zewnętrzny lornetki
cego lornetkę w rękach. Ruchy te,
a także i mimowolne drgnięcia, prze­ Sehemat wewnętrznej budowy mechanizmu stabilizującego lornetki
noszą się na cały układ optyczny lor­
netki. Przy dużych powiększeniach
obrazu, np. 10-cio krotnym i więcej, o i pionowa
zespól \ okular
te niepozorne mchy zwiększają się na
drodze optycznej i powodują bardzo
dokuczliwe skakanie obrazu. Całe
zjawisko staje się jeszcze bardziej
kłopotliwe, gdy obserwację prowa­ zespot pryzmatów
dzimy z jakiegoś jadącego pojazdu,
jak np. z autokaru wycieczkowego,
łodzi motorowej, żaglówki lub z po­
kładu statku kołyszącego się na fa­
lach. Oglądanie takiego niespokojne­ silnik
go obrazu staje się dla obserwatora żyrosk
bardzo męczące, zmniejsza się też
zdolność dostrzegania drobniejszych
szczegółów obrazu.
Nad usunięciem tej niedogodności soczewka os pozioma
od dłuższego czasu pracowali Japoń­
» » c » » 11 i j c. i h j
czycy. Ich praktyczny zmysł techni­ zewnętrzna
płyta stabilita 2 ora ramka
czny umożliwił im wreszcie znalezie­
stabilizatora
nie udanego rozwiązania. I tak oto soczewka obiektywu
firma Fuji-Photo Optical Co., stowa­
rzyszona ze starszą od niej firmą Fuji Płytą z pryzmatami oraz żyrosko­ ny pracy żyroskopu. Firma produku­
Photo Film Co., produkującą materia­ pem umieszczona jest w układzie po­
je również układ regulacyjny umożli­
ły światłoczułe, przedstawiła niedaw­ dwójnego zawieszenia typu Cardana wiający zasilanie lornetki z innego
no na rynku światowym swoją nową - z pionową i poziomą osią obrotu.
konstrukcję lornetki o nazwie „Fuji- Jeżeli korpus lornetki ulega drga­ akumulatora (np. samochodowego)
0 napięciu od 12 do 28 V.
non Stabiscope”. Jest to lornetka, niom i nieregularnym ruchom prze­
w której zastosowano żyroskopową noszącym się nań z rąk trzymającego W handlu znajdują się dwa modele
stabilizację obrazu. Wewnętrzny lornetkę, to płyta z żyroskopem takich lornetek, a mianowicie: 10x40
1 14x40. Pierwszy z nich ma soczewki
układ konstrukcyjny tej lornetki i pryzmatami będzie zachowywać
przedstawiony został na rysunku. niezmienne położenie w przestrzeni, obiektywowe o średnicy 40 mm i źre­
nicę wyjściową o średnicy 4 mm oraz
Zarówno soczewki obiektywowe jak oczywiście w określonym zakresie.
też i okularowe są sztywno związane Pyta ta „pływa” w stosunku do kor­ kąt wadzenia 5U. Drugi model nato­
z korpusem lornetki. Natomiast oba pusu lornetki i dzięki temu nie prze­ miast przy średnicy soczewki obiek­
tywowej wynoszącej 40 mm ma źreni-
układy pryzmatyczne, znajdujące się noszą się na nią drgania i ruchy rąk.
pomiędzy obiektywem a okularem, Tym sposobem więc także i obraz cę wyjściową 2,8 mm i obejmuje kąt
umieszczone są na specjalnej płycie, obserwowany w lornetce pozostaje widzenia 4P. W obu modelach można
której położenie w przestrzeni podle­ stabilny w przestrzeni. dokonywać korekcji okularu (ze
ga stabilizacji. Do płyty tej, pomiędzy względu na wady wzroku obserwato­
Silnik napędzający żyroskop zasi­
obu zestawami pryzmatów, umoco­ lany jest z 6 miniaturowych akumu­ ra) w granicach ± 5 dioptrii, nato­
{ wany jest żyroskop napędzany mi­ latorów kadmowo-niklowych o wy­ miast stabilizacja obrazu obejmuje
niaturowym silniczkiem elektrycz­ miarach odpowiadających bateryj­ wychylenia o ± 5° we wszystkich kie­
nym. Żyroskop wiruje z prędkością kom R6. Jedno naładowanie tych runkach. Wymiaiy lornetki 200 x 96
12.000 do 15.000 obr./min mm, ciężar 2,1 kg.
akumulatorów wystarcza na 3 godzi­ Ryszard Kreyser

O KOROZJI ZZA LA B O R A TO RYJN EG O
STOŁU
Część III
Postarajmy się odpowiedzieć na pytanie:
czy istnieje jakaś analogia, bądź związek
pomiędzy rozpuszczaniem się blaszki cyn­
kowej w kwasie czy rdzewieniem stalowej
rury wodociągowej a energią elektryczną
czerpaną z akumulatora, bateryjki kieszon­
kowej lub sieci oświetleniowej?
Związek taki, i to związek bezpośredni,
istnieje. Nie koniec na tym. Żarówka elek­
tryczna zasilana z baterii lub z akumulatora
świeci tylko dlatego, że w baterii i akumula­
torze zachodzą procesy korozji. Nie wyma­
gajmy jednak, aby każdy korodujący kawa­
łek metalu świecił - biedne byłyby wtedy
nasze oczy, a na całej kuli ziemskiej pano­
wałby nieustannie oślepiający blask.
Nie wdając się chwilowo w zawiłą istotę
procesów korozji elektrochemicznej, stwier­
dzamy jedynie, że towarzyszy jej zawsze
przepływ prądu elektrycznego.
Z drugiej jednak strony wiemy, że prąd
elektryczny jest to uporządkowany ruch
e l e k t r o n ó w , czyli cząstek materii obda­
rzonych ładunkiem ujemnym.
Nie ma jednak dymu bez ognia. Skoro są
gdzieś elektrony, to oczywiście muszą też
być i dodatnio naładowane cząstki materii,
zwane ogólnie k a t i o n a m i .
Metale, które, jak wiemy, tworzą sieć
krystaliczną, zbudowane są z dodatnio nała­
dowanych jonów rozmieszczonych regular­
nie w sieci krystalicznej oraz z pewnej liczby
elektronów swobodnych. Właśnie te swo­
bodne elektrony odpowiedzialne są za prze­
wodnictwo elektryczne metali.
Z kolei drugim koniecznym czynnikiem
korozji elektrochemicznej są elektrolity.
Wiemy dobrze, że czysta, zupełnie czysta
woda prądu elektrycznego nie przewodzi.
Wystarczy jednak rozpuścić w niej odrobinę
jakiejkolwiek soli czy kwasu, aby natych­
miast zaczęła przewodzić prąd elektryczny.
I tu dochodzimy do sedna sprawy. Woda
powoduje dysocjację elektrolityczną wielu
związków, czyli ich rozpad na samodzielnie
bytujące kationy i aniony. Taki roztwór zdy-
socjowanej substancji, zwany elektrolitem,
odgrywa decydującą rolę w procesach ko­
rozji elektrochemicznej.
Ogniwo Daniella
Do doświadczenia, jakie teraz wykonamy,
potrzebne jest niewielkie naczynie porowa­
te, np. mały wazonik czy doniczka z nie-
polewanej gliny. Wazonik taki napełniamy
10-15% roztworem siarczanu cynkowego
(ZnS04) i zanurzamy w nim jako elektrodę
b\aszkę cynkową. Wazonik z roztworem
ZnS0 wstawiamy do większego naczynia
4
szklanego, np. do słoika, który napełniamy
10-15% roztworem siarczanu miedziowego
(CuS04). Na brzegu zewnętrznego większe­
go naczynia zawieszamy elektrodę - blaszkę
miedzianą. Po zmontowaniu takiego układu
nic się nie dzieje, ponieważ panuje stan rów­
nowagi. Ten stan równowagi zostanie jed-
■nak gwałtownie zakłócony, gdy obie elektro­
dy, czyli blaszkę miedzianą i cynkową, połą­
czymy przewodem z żaróweczką. Przewo­
dem tym natychmiast popłynie strumień ele­
ktronów, czego objawem będzie zaświecenie
się żaróweczki.
Elektrony podążają od płytki cynkowej,
na której jest ich nadmiar, do płytki mie­
dzianej, gdzie istnieje na nie wielkie zapo­
trzebowanie. Odprowadzanie elektronów
z blaszki cynkowej umożliwia jonom tego
metalu Zn2+ swobodne przechodzenie do
roztworu. Z kolei w drugiej połówce naczy­
nia, wskutek dopływu do blaszki miedzianej
elektronów, następne z kolei jony (kationy)
miedzi Cu2+ mogą osiąść na blaszce i prze­
kształcić się w obojętne atomy metalu.
Opisane naczynie z porowatą przegrodą
jest to znane od przeszło Ó lat o g n i w o
1 0
g a l w a n i c z n e typu Daniella. W wyniku
połączenia przewodnikiem blaszki cynko­
wej z blaszką miedzianą ogniwo staje się
źródłem energii elektrycznej.
 Zastanówmy się, czy w pracującym ogni­ cia elektrycznego zazwyczaj mamy iskrę
wie Daniella zachodzi istotnie proces koroz­ i wyzwala się wiele energii cieplnej. Może
ji. Oczywiście, przecież blaszka cynkowa więc... Tak, zgadza się, warstwa elektrolitu
ulega rozpuszczeniu, przy czym procesowi przy blaszce cynkowej jest wyraźnie cieplej­
temu towarzyszy przepływ prądu elektrycz­ sza. Po paru minutach energicznego roztwa­
nego. Mamy tu do czynienia z klasycznym rzania się cynku cały roztwór jest już wyraź­
przykładem korozji elektrochemicznej, me­ nie ciepły, niemal gorący. Wytwarzana przez
tal bowiem ulega utlenieniu. opuwa lokalne energia elektryczna zamie­
nia się więc w ciepło.
Kwas przeciw cynkowi, A teraz usystematyzujmy sobie zdobyte
czyli mikroogniwa wiadomości. Przyczyną samorzutnego roz­
twarzania się cynku w kwasie są występują­
Czy cynk roztwarza się w kwasach? Sły­ ce w nim zawsze zanieczyszczenia innymi
sząc takie pytanie, nawet przedszkolak che­ metalami. Cząstki tych obcych metali two­
miczny uśmiechnie się i powie: rzą łącznie z elektrolitem liczne l o k a l n e
- Cóż to za naiwność? Przecież wiadomo, o g n i w a g a l w a n i c z n e .
że cynk wrzucony do naczynia z kwasem Im więcej powstaje takich mikroogniw,
solnym, siarkowym czy azotowym roztwa­ tym szybciej i energiczniej roztwarza się
rza się, i to bardzo gwałtownie. Towarzyszy cynk. Ponieważ reakcji roztwarzania towa­
temu obfite wydzielanie się wodoru oraz rzyszy przepływ prądu elektrycznego (po­
silne rozgrzewanie całego roztworu. wodującego ogrzewanie elektrolitu), mamy
Tak, to prawda, i o tym możemy się łatwo więc do czynienia z typowym przykładem
przekonać doświadczalnie. Ale nie zapomi­ korozji elektrochemicznej. Właśnie owe set­
najmy, że mamy tu do czynienia z cynkiem, ki, a często i tysiące mikroskopijnych ogniw
no, powiedzmy, niezbyt czystym. Wielki bo­ lokalnych —to niepozorny, lecz najgroźniej­
wiem by nas spotkał zawód i rozczarowanie, szy czynnik korozji elektrochemicznej.
gdybyśmy np. do naczynia z kwasem siarko­
wym wrzucili kawałeczek spektralnie czys- O szlachetności metali
tego cynku. Cynk o takiej czystości jest nie­
mal całkowicie odporny na działanie kwasu. Dlaczego w ogniwie galwanicznym Da­
Czy w ogniwach galwanicznych z jednej ele­ niella cynk a nie miedź ulega roztworzeniu?
ktrody możemy otrzymać prąd elektryczny?
Oczywiście - nie. Muszą istnieć do tego dwie Na to pytanie jeszcze chwilowo nie umie­
elektrody. Tak właśnie jest z zupełnie czys­ my dać odpowiedzi. Wykonajmy więc takie
tym cynkiem. oto doświadczenie.
Natomiast cynk, jakim się posługujemy ha Do probówki z wodnym roztworem siar­
co dzień, zawiera zawsze minimalne ilości czanu miedziowego (GuSO*) zanurzamy,
domieszek takich metali, jak żelazo, anty­ oczyszczony papierem ściernym do połysku,
mon, bizmut czy miedź. Właśnie cząstki tych stalowy drut czy gwódź. Już po paru sekun­
metali, rozpuszczone w całej masie cynku, dach zauważymy, że stalowy przedmiot po­
podczas działania kwasu tworzą wraz z cyn­ kryje się warstewką czerwonej, metalicznej
kiem setki i tysiące maleńkich ogniw galwa­ miedzi. Z kolei do probówki zawierającej
nicznych, zwanych mikroogniwami. wodny roztwór azotanu srebra (AgN03) za­
Skutkiem działania każdego takiego mi­ nurzamy wyczyszczony do połysku papie­
kroogniwa jest tworzenie się kraterów wy­ rem ściernym drut miedziany. Tym razem
dzielających pęcherzyki wodoru, przy czym zaobserwujemy łatwo, iż czerwonomiedzia-
cynk ulega roztwarzaniu. na barwa drutu zniknie, a za to pojawi się
No, dobrze, ale skoro działają mikroogni­ matowomleczny kolor srebra.
wa, to musi powstawać i energia elektrycz­ Tutaj do pierwotnego pytania o cynk dołą­
na. Cóż więc się z nią dzieje podczas roztwa­ czamy następne:
rzania cynku? Następują krótkie spięcia. - Dlaczego miedź osadza się na stali?
Ba, ale i to jeszcze nie jest wyczerpująca i analogiczne:
odpowiedź. Przecież wiadomo, że energia - Dlaczego z kolei srebro osadza się na
jest niezniszczalna. Podczas zwykłego zwar­ miedzi?
 Ogólnie znana odpowiedź brzmi: Do podobnego uszeregowania metali doj­
- Mamy tu do czynienia z różną szlachet­dziemy, badając ich zachowanie się w roz­
nością metali. tworach soli innych metali.
Takie metale jak sód i potas roztwarzają Jeżeli np. do roztworu soli miedzi zanu­
rzymy przedmiot żelazny, cynkowy czy alu­
się nie tylko w kwasach, lecz nawet w czystej
wodzie. Roztwarzalność innych metali miniowy, to natychmiast pokryje się on cie­
w kwasach maleje w kolejności: bar, ma­ niutką warstewką miedzi. W tym samym
gnez, glin, cyk, żelazo, cyna. czasie równoważna ilość żelaza, cynku czy
glinu przejdzie do roztworu. Proces taki na­
A czy srebro, złoto i platyna roztwarzają
się w kwasach? - Zdecydowanie źle, o tym zywamy wypieraniem jednego metalu przez
wie każdy. Ale dlaczego tak się dzieje? drugi. Czy zachodzi on jednak również
- Bo są to metale szlachetne. w kierunku przeciwnym? To znaczy, czy
pałeczka miedziana zanurzona w roztworze
Ostatnie określenie nic nie mówi, jest ono
bowiem mocno przestarzałe, wręcz zdezak­ soli cynku lub aluminium pokryje się wars­
tualizowane. Na szczęście bowiem do minio­ tewką któregoś z tych metali? - Nie!
nej przeszłości należą czasy, kiedy to przy­ Wypieranie jonów z roztworu zachodzi
wilejem, ba niejako obowiązkiem ludzi wy­ tylko w jednym kierunku. Metal mniej szla­
soko urodzonych, owych szlachetnych, było chetny wypiera metal bardziej szlachetny.
nieróbstwo. Z tych to właśnie czasów pocho­Proces odwrotny natomiast jest niemożliwy.
dzi określenie ,,metale szlachetne w celu Chemika nie zadowala jednak takie jakoś­
zaakcentowania ich „wysoko urodzonego” ciowe określanie rozpuszczalności lub też
nieróbstwa chemicznego. szlachetności metalu. Potrafi on wyrazić te
Badając łatwość przechodzenia poszcze­ właściwości metalu w sposób ilościowy. Słu­
gólnych metali w stan jonowy, możemy je ży do tego tzw. p o t e n c j a ł n o r m a l n y ,
podzielić na 3 wyraźne grupy: czyli napięcie elektryczne ustalające się po­
między płytką badanego metalu z roztwo­
rem jego soli. Potencjały normalne metali
Metale najmniej szlachetne, najaktywniej­ wyznacza się względem potencjału normal­
sze: nego, tzw. elektrody wodorowej, który
przyjmuje się umownie za równy zeru. War­
potas K tość potencjałów normalnych metali pospo­
wapń Ca litych i wodoru podajemy w poniższej
sód Na tabelce:
magnez Mg Metal Potencjały
Al Metal Potencjały
glin
cynk Zn
lit - 3,04 żelazo - 0,44
potas - 2,94 nikiel - 0,25
Metale średnio szlachetne, średnio aktywne: ołów - 0,13
wapń - 2,87
sód - 2,71 wodór ± 0,00
kadm Cd - 2,37 miedź + 0,34
żelazo Fe magnez
glin - 1,66 srebro + 0,80
nikiel Ni - 1,18 rtęć + 0,85
j mangan
cynk - 0,76 platyna 4- 1,20
ołów Pb - 0,74 złoto + 1,50
cyna Sn chrom

Metale szlachetne, bardzo mało aktywne: Teraz jest już wszystko jasne. Metal o po­
tencjale niższym wypiera z roztworu metal
miedź Cu o potencjale wyższym, a z kolei aktywność
srebro Ag powstających ogniw galwanicznych zależy
od różnicy potencjałów metali tworzących
złoto Au takie ogniwo.
platyna Pt Stefan Sękowski
77
 *A s t r o n o m i a *
* dla wszystkich *
SA TU R N - W S P A N IA ŁY GLOB
„Nie ma być może innego obiektu na nie­
bie, który prezentowałby nam taką rozmai­
tość niezwykłych zjawisk jak planeta Sa­
turn: wspaniały glob...” - tak wyraził się
0 Saturnie, odkrywca Urana, astronom an­
gielski William Herschel. Herschel był jed­
nym z wielu uczonych, których zafascyno­
wała szósta planeta, kolekcja jej pierścieni
1 gromadka otaczających satelitów. Astro­
nomowie przez ponad 2600 lat obserwacji
zebrali sporo danych o Saturnie i jego oto­
czeniu, jednakże nawet wprowadzenie tele­
skopów nie umożliwiło tak ogromnego
wzmożenia napływu informacji, jaki obser-
wujemy obecnie dzięki sondom z serii
Voyager.
Już kilka lat temu, gdy sondy „odwiedzi­
ły” Jowisza, mieliśmy możność przekonania
się jak bardzo cenne są bezpośrednie obser­
wacje planet. W przypadku Saturna, któiy
jako bardziej odległy, był poznany dużo go­
rzej, efekt ten jest jeszcze wyraźniejszy. Ma-
my już przedsmak astronomicznej uczty
w niedalekiej przyszłości: jeśli nie zawiedzie
aparatura pokładowa, Voyager powinien
2
•zgodnie z planem dotrzeć w styczniu 1986 r.
do Urana, a kilka lat później (w 1989 r.) być
może również do Neptuna.
Planeta - olbrzym
Pod względem masy i rozmiarów Saturn
zajmuje w Układzie Słonecznym drugie
miejsce i ustępuje jedynie Jowiszowi. We
wnętrzu Saturna mogłoby się zmieścić ok.
750 planet wielkości Ziemi, mimo że jest on
od Ziemi jedynie 95-krotnie cięższy, ma on
bowiem najmniejszą wśród wszystkich pla­
net naszego Systemu średnią gęstość, równą
0,7 gęstości wody. Gdyby istniał taki „ocean
kosmiczny”, w którym moglibyśmy zanu­
rzyć cały Układ Słoneczny, na powierzchni
wody utrzymałby się tylko Saturn (i być
może Pluton). Nawet Słońce, którego gęstość
jest dwa razy większa od satumowej, poszło­
by szybko na dno.
Orbita Saturna wokół Słońca nie jest do­
kładną elipsą. Deformują ją oddziaływania
grawitacyjne pozostałych planet, a zwłasz­
cza bliskiego Jowisza. Przebywając stale
w odległości od Słońca ponad 9-krotnie wię­
kszej niż Ziemia, Saturn obiega je w czasie
29,5 lat. Oś jego obrotu jest nachylona do
płaszczyzny orbity pod kątem ok. 27°, „wy­
stawia” on w kierunku Słońca (a więc i w na­
szym) na przemian swoją północną i połud­
niową półkulę.
Tak jak wszystkie cztery planety-olbrzy-
my (od Jowisza do Neptuna) Saturn składa
się głównie z wodoru i helu. Pozostałe pier­
wiastki, takie jak węgiel, azot, tlen itp. wy­
stępują, podobnie jak na Słońcu, tylko w zni­
komych ilościach, głównie w postaci róż­
nych związków. W atmosferze Saturna do tej
pory wykryto m.in. metan (CH4), etan (C H6),
2
acetylen (C H2), fosforowodór (PH3) i amo­
2
niak (NH3).
Co kryje wnętrze Saturna?
Budowę wewnętrzną Saturna ustalono
dość dobrze na drodze teoretycznego mode­
lowania wnętrza planety. Wychodząc ze
znanych skądinąd wielkości, gęstości i skła­
du oraz wiedząc, że aby planeta była w rów­
nowadze hydrostatycznej ciśnienie panujące
w każdym jej punkcie musi równoważyć
nacisk całej materii znajdującej się nad tym
punktem, możemy wyznaczyć rozkład ciś­
nienia (w funkcji odległości od centrum)
w całej planecie.
Jeśli planeta obraca się wokół własnej osi
musimy dodatkowo uwzględnić działanie sił
bezwładności, które są większe, im dalej od
osi obrotu znajduje się dany punkt. Działa­
nie tych sił powoduje, iż obracająca się pla­
neta jest spłaszczona: promień biegunowy
jest mniejszy od równikowego. Ponadto
wielkość tego spłaszczenia zależy nie tylko
od prędkości obrotu, ale również od rozkła­
du materii wewnątrz planety, w ten sposób,
że z dwóch identycznych i w tym samym
tempie obracających się planet mniej spłasz­
czona będzie ta, w której materia będzie
skupiona bardziej w centrum.
Okres obrotu Saturna (długość doby) wy­
nosi ok. godzin, natomiast jego spłaszcze­
1 0
nie, największe wśród wszystkich znanych
nam planet, jest równe prawie 10%. Oznacza
to, że Saturn ma gęste jądro, które ponadto
nie może się składać jedynie z wodoru i helu
jak reszta planety. Ciśnienie w centrum nie
byłoby wtedy wystarczająco duże, aby „wy­
produkować” wymaganą dużą gęstość cen-
CIEKtY
WODÓR
c z ą st e c z k o w y
SKALISTE
JĄDRO
Rys. 1. Budowa wnętrza Saturna. Cienka atmosfera ota
czająca planetę nie została tutaj zaznaczona.
tralną z mieszanki tych dwóch „lekkich”
pierwiastków. Żądane wymagania spełnia
jedynie jądro skaliste (krzemiany + żelazo)
z dodatkiem zwykłego lodu w postaci np.
cienkiej skorupy otaczającej kamienne ją­
dro. Promień tego jądra, wyznaczony przez
sondę Pioneer 11, wynosi ok. 13,8 tys. km,
a zawiera ono 25% całej masy Saturna. Jest
więc tylko dwukrotnie większe od Ziemi, ale
z powodu dużej gęstości ponad -krotnie od
2 0
niej cięższe.
Wokół skalistego jądra rozciąga się wars­
twa wodoru (rys. 1). Przy dużych ciśnieniach
i temperaturach, nadal tutaj panujących,
wodór nie może występować ani w postaci
atomów, ani tym bardziej cząsteczek. Elek­
trony, uzyskawszy potrzebną energię, odry­
wają się od protonów i dostajemy elektrycz­
nie obojętną mieszankę tych dwóch rodza­
jów cząstek. Substancja taka, w której elek­
trony mogą się swobodnie poruszać, a więc
i przenosić ładunki elektryczne, jest dobrym
przewodnikiem prądu i zachowuje się jak
metal. Stosunkowo wysoka temperatura po­
woduje, iż jest to ciecz, a nie ciało stałe (na
Ziemi w warunkach normalnych znamy je­
den ciekły metal - rtęć); wodór w tej postaci
nazywamy ciekłym wodorem metalicznym.
Ta metaliczna warstwa rozciąga się nie­
mal do połowy długości promienia planety
od centrum, czyli do punktu gdzie ciśnienie
spada poniżej 3 x 10" Pa. Powyżej znajduje
się również ciekła mieszanka wodoru i helu,
z tym, że wodór jest już w postaci cząstecz­
kowej (wodór molekularny). W miarę gdy
posuwamy się coraz wyżej maleje zarówno
ciśnienie jak i temperatura, aż wreszcie osią­
gamy punkt, w którym zachodzi wrzenie
ciekłego wodoru. To powierzchnia planety.
Cienka strefa, w której oba te stany (ciekły
i gazowy) istnieją wspólnie: granica pomię­
dzy warstwą cieczy i gazu nie jest bardzo
wyraźnie zaznaczona. Jeszcze wyżej wodór
występuje już tylko w postaci gazowej: two­
rząc atmosferę Saturna.
Atmosfera Saturna
Atmosfera Saturna dostępna jest do bez­
pośrednich obserwacji jedynie w swej najba­
rdziej zewnętrznej części. Głębiej położone
warstwy przesłaniają gęste, nieprzezroczys­
te chmury złożone głównie z kryształów
amoniaku i jego związków pochodnych. Po­
 nadto, przy obserwacji z Ziemi, nawet ze­
wnętrzna powierzchnia chmur jest jakby
przysłonięta mgiełką. Wporównaniu z Jowi­
szem, na którym możemy zaobserwować
wiele charakterystycznych plam, smug i wi­
rów, odzwierciedlających cyrkulację materii
w atmosferze, tarcza Saturna wydaje się być,
poza nielicznymi wyjątkami, niezwykle jed­
norodna. Przyczyna tego leży w temperatu­
rze atmosfery Saturna. Znajduje się on pra­
wie dwa razy dalej od Słońca niż Jowisz,
a więc jednostka jego powierzchni otrzymu­
je 4-krotnie mniej energii słonecznej: jego
atmosfera jest ok. 30 stopni chłodniejsza,
a chmury kondensują w głębszych wars­
twach atmosfery, gdzie ciśnienie jest wyższe.
Powierzchnię chmur na Saturnie oglądamy
więc przez znacznie grubszą warstwę atmos­
fery, stąd ten brak szczegółów.
W miarę zbliżania się Voyagerów do Sa­
turna okazało się, że ruchy w jego atmosferze
(rys. ) są równie skomplikowane jak w at-
2

Rys. 2. Wygląd zewnętrznej powierzchni chmur. Ciemniejsza sinusoidalna linia na tle jasnoniebieskiego paska to
materia poruszająca się w kierunku wschodnim z prędkością 150 m/s. Ciemny owal, poniżej, oraz dwie mniejsze plamy
poruszają się na zachód z szybkością ok. 20 m/s.
mosferze Jowisza. Stwierdzono wiele podo­
bieństw między obiema planetami. Pomiary
prędkości poruszania się materii w atmosfe­
rze ma różnych szerokościach, po porówna­
niu ich z prędkością obrotu stałego jądra
planety (okres obrotu jądra wyznaczył Pio­
neer 1 1 z obserwacji radiowych - por. po­
przedni numer „MT”) pozwoliły na wyzna­
czenie rozkładu średnich prędkości wiatrów
na całej powierzchni. Okazało się (rys. 3), że
prędkość wiatru jest największa w okolicach
równika i dochodzi tu do 500 m/s (1800
km/h). Maksymalne prędkości obserwowane
na Jowiszu sięgają 150 m/s, a na Ziemi hura­
ganem nazywamy już wiatr o prędkości za­
ledwie 35 m/s (12 stopni w skali Beauforta)!
Charakterystyczne jest również to, iż
chmury na obu półkulach na szerokościach
symetrycznych względem równika porusza­
ją się z niemal identycznymi prędkościami.
Oś obrotu Saturna jest nachylona do pła­
szczyzny orbity jeszcze bardziej niż oś ziem­
ska. Saturn przechodzi więc zmienność pór
roku. Brak odzwierciedlenia tego faktu Rys 3. Prędkości wiatru w różnych odległościach od
w ruchach atmosfery wydaje się być co naj­ równika. Prędkość dodatnia oznacza ruch w kierunku
mniej dziwny. Być może wytłumaczeniem wschodnim. Wartość 500 m/s odpowiada mniej więcej
jest empirycznie potwierdzone istnienie 2/3 prędkości dźwięku w atmosferze Saturna.
własnego źródła ciepła Saturna, a tym sa­
mym jego atmosfera podgrzewana od we­
wnątrz nie jest tak wrażliwa na ilość promie­ jące, to Saturn nadal ma pewną nadwyżkę.
niowania docierającego do niej ze Słońca, Właśnie na podstawie danych dostarczo­
jak nasza ziemska. Zarówno bowiem sondy nych przez satelitę Voyager 2 udało się tę
Voyager, jak i wcześniejsze obserwacje po­ nadwyżkę wyjaśnić przez występowanie na
zwoliły stwierdzić, że ilość energii jaką Sa­ planecie opadów atmosferycznych w posta­
turn wypromieniowuje (głównie w podczer­ ci... deszczu helowego. Wzewnętrznej (mole­
wieni) jest dwa lub trzykrotnie większa od kularnej) warstwie Saturna stwierdzono
tej jaką pochłania wraz z promieniowaniem mianowicie obecność zaledwie % helu;
1 1

słonecznym. Musi posiadać więc jakieś we­
wnętrzne źródło energii. Jednak nie jest on
wystarczająco masywny, a jego temperatura
i gęstość centralna nie są wystarczająco duże
aby we wnętrzu mogły zachodzić reakcje
jądrowe (jak to ma miejsce w gwiazdach).
Jedynym źródłem energii może być energia
grawitacyjna. W początkowej fazie tworze­
nia się planety obłok materii kurczył się,
a jego energia grawitacyjna zamieniała się
w energię termiczną; rosła temperatura
wnętrza. Obecnie planeta stygnie wypro-
mieniowująe tę energię na zewnątrz. O ile
w przypadku Jowisza, który również wyka­
zuje wyższą emisję energii niż absorpcję,
wyjaśnienie takie okazuje się być wystarcza-
Jowisz i Słońce mają go po ok. 20%. Oznacza
to, iż ta brakująca część skropliła się i spły­
nęła (opadła) niżej, aż do warstw/y metalicz­
nej. Jeśli przy zamianie cieczy w parę musi­
my dostarczyć energii (np. ciepła), to w pro­
cesie odwrotnym energia jest wydzielana.
Padający hel okazał się być tym dodatko­
wym źródłem energii emitowanej przez
Saturna.
„Wspaniały glob” Herschela przypomina
więc nam swoimi rozmiarami, składem, zbli­
żonym do słonecznego, a przede wszysiada-
niem własnego źródła energii, bardziej
gwiazdę niż planetę taką jak Ziemia!
Marek Staniucha

Ciąg dalszy ze str. 4
3 km i oczywiście nie jest,
jak tamte, żeglowny. Od­
powiada to mniej więcej
przeobrażeniom dokona­
nym w 1835 roku w Au­
gustowie, kiedy to
wzmocniono budowle
piętrzące i przebito do je­
ziora Sajno tzw. Kanał
Bystry (zmiana kierunku
Netty).
Podkreślam jeszcze raz,
że naprawdę niegrzeczne
i niezręczne jest wypomi­
nanie błędów Prądzyń-
skiemu. Toż współcześni
specjaliści podejmując
zadania grubo poniżej
zakresu działań przy Ka­
nale Augustowskim
(przypominam - jest to
nadal drugi pod wzglę­
dem długości żeglowny
kanał śródlądowy w kra­
ju - całość 102 km, z tego
w granicach Polski - 80,
spławne pozostaje 77,5
km), korzystając ze zna­
cznie dłuższego czasu na
studia przygotowawcze
oraz na wykonanie (nb.
przedłużając jeszcze i tak
liberalne terminy), dys­
ponując nieporównywal­
nymi środkami technicz­
nymi, mający bogatszą
znacznie, przynajmniej
teoretycznie, wiedzę, po­
pełniają nie tylko pomył­
ki czy błędy, ale wręcz
partaczą inwestycje. My­
ślę, że jest się czego uczyć
od przodków - szczegól­
nie zaś ich stosunku do
pracy. Centralny odcinek
kanału - przekop po­
działowy (przez wodo­
dział) Swoboda - Gorczy­
ca, długości 9 kilome­
trów, nie uległ zmianom
w stosunku do wersji
w pierwotnej dokumen­
tacji, a nawet zachował
się bez większych prze­
obrażeń do naszych cza­ w Wentę i szedł nią do
sów. Pod kierunkiem
morza do portu Windawa
Prądzyńskiego wytyczo­ (dziś Ventspils).
no go w 1824 roku, w 1825
roku wytrzebiono las, Nie wiadomo czy Drucki-
w 1826 i 1827 roku wyko­ -Lubecki był pomysło­
nano wykopy (już pod dawcą inwestycji. W każ­
kierunkiem oficerów in­ dym razie okazał się jej
żynierów - naczelnym - gorącym orędownikiem
Henryka Rossmanna i propagatorem. Część li­
i cząstkowych - Woyczy- teratury historycznej
ńskiego i Jokisza). Zda­ uważa, że był nim Ta­
deusz Mostowski - minis­
niem wielu hydrotechni-
ków wybrany wariant ter spraw wewnętrznych.
trasy jest najbardziej Wiadomo jednak, że myśl
optymalny z możliwych. okrężnej drogi do Bałty­
Pytanie, czy nie było ku poza granicami Prus
w Królestwie Polskim propagowana była już
bardziej kompetentnego w czasach stanisławow­
specjalisty, jest w tym skich (lata 7Q/80-teXVlII
przypadku bezprzedmio­ wieku). W każdym razie
towe. Budowa ta ze właśnie Lubeckiemu za­
wdzięczamy realizację tej
względu na jej wielkość
i z powodów czysto poli­ idei, gdyż związał ją z fu­
nkcją politycznego atutu
tycznych (i to wewnętrz­
nych) powierzona została w wojnie celnej
z Prusami.
wojsku. Zgodnie z przy­
działem obowiązków Fragment pierwotnej Li­
projektowanie przypada­ cówki ceglanej zachował
ło kwatermistrzostwu, się nie w Kudrynkach,
a za najzdolniejszego ofi­ a w Kurzyńcu. Oryginal­
cera (doświadczonego na wykładzina kamienna
w topografii i niwelacji) istnieje na większości za­
uchodził Prądzyński, je­ bytkowych śluz, o czym
mu więc powierzył Hau- świadczą dobrze zacho­
ke kierowanie przed­ wane tablice kute w blo­
sięwzięciem. Za wykona­ kach piaskowca. Nawet
wstwo odpowiedzialna na nowych śluzach - z lat
była kilkuosobowa dyre­ 40-tych XX wieku -
kcja, wyłoniona ze wszy­ w Borkach i Sosnowic
stkich korpusów „uczo­ szanujący jeszcze wtedy
nych” - tj. kwatermis­ tradycję historyczną bu­
trzostwa, inżynierii i ar­ downiczowie wkompo­
tylerii, pod przewodnic­ nowali dawne bloki z ta­
twem dyrektora-dowód- blicą w żelbetową obudo­
cy Inżynierów gen. Jana wę. Nie można też stwier­
Ch. Malletskiego de dzić, że odcinek z Augus­
Grandville. Inżynieria cy­ towa do Biebrzy zatracił
wilna posiadała już wów­ wszelką wartość history­
czas specjalistów robót czną. Niewiele zmienił się
wodnych, bowiem kursy przebieg trasy. Śluza Dę-
w tym zakresie prowadził bowo przy ujściu do Bie­
Wojciech Lange już od brzy najmniej ze wszyst­
1816 roku. Najsławniej­ kich śluz kanałowych
szym z nich był stypen­ ulegała przekształce­
dysta Stanisława Staszi­ niom, posiada najwięcej
ca - Teodor Urbański - materiału dziewiętnasto­
w latach popowstanio­ wiecznego. Nic więc
wych dyrektor Kanału dziwnego, że Wojewódz­
Augustowskiego. ki Konserwator Zabyt­
Kanał Windawski nie ków w Suwałkach roz­
wchodził w rzekę Aa. ciągnął w 1976 roku poję­
Rozwiązanie przez tę rze­ cie zabytku na cały bieg
kę rozpatrywano przy kanału w granicach
możliwości połączenia Polski.
z Rygą. Szedł on od Nie­ Wiadomo też, gdzie znaj­
mna Dubissą, przekra­ dowały się pierwsze „ce­
czał wododział, wchodził mentownie”, to jest wy­
twórnie sztucznego wa­
pna hydraulicznego.
Pierwszą zorganizowano
do września 1825 raku
w Białobrzegach, drugą
zaś umiejscowiono rok
później w Gorczycy. Póź­
niej egzystowała znacz­
nie większych rozmiarów
centralna „wapiamia"
w Starej Wólce nad Czar­
ną Hańczą (rejon Wólki
Rządowej - obecnie Bia­
łoruska SRR). Ciekawe
wiadomości o tej ostat­
niej podał na łamach fa­
chowego czasopisma
Cement-Wapno-Gips”
profesor Znaczko-Jawo-
rski z Leningradu.
Powyższe uwagi opieram
na nowszej literaturze
pi~zedmiotu (książeczka
Orłowskiego i Górewicza
napisana została w 1969
roku) i na podstawie
ustaleń własnych. Od
dawna stosownie do
swych obowiązków za­
wodowych ipteresuję się
historią tego niezwykłe­
go. jak na nasze dzieje,
obiektu. Zwracam się
jednocześnie do Redakcji
z wielką prośbą. Muzeum
nasze stara się zebrać
pełną dokumentację pra­
sową. Wiem, że poświę­
caliście interesującej nas
tematyce sporo miejsca
na łamach ,,MT”. Byłbym
zobowiązany za wskaza­
nie możliwości uzyskania
numerów z artykułami,
w których są wzmianki
0 Kanale Augustowskim.
Niestety drogą oficjalną
poprzez odpowiednią
agendę „Ruchu” jest to
niemożliwe, gdyż zazwy­
czaj „MT” nie ma
zwrotów.
Łączę wyrazy szacunku
i pozdrowienia
Wojciech Batura
Dziękując panu Wojcie­
chowi Baturze za intere­
sujący list, obiecujemy
spełnienie jego prośby
1 popieramy jego apel
o pomoc w gromadzeniu
pamiątek związanych
z budową i historią Ka­
nału Augustowskiego. To
przecież zabytek polskiej
myśli technicznej!
 i doskonalona przez Arehimedesa. Pokaże­
my ją na oryginalnym przykładzie, opisując,
rzecz jasna, współczesnym językiem.
Wyznaczymy mianowicie pole figury
ograniczonej parabolą y = x2, osią x i odcin­
kiem prostej x = 1. Wpisujemy w tę figurę
F, n prostokątów o równych podstawach, tak
jak na rysunku 3. Można się przekonać, że
przy dużej liczbie prostokątów ich łączne
ZMAITOŚCI TEMATYCZNE pole mało różni się od 1/3. Rozważając zaś
prostokąty nieco wystające poza figurę,
przekonujemy się, że ich łączne pole może
być (jeśli tylko weźmiemy dostatecznie wiele
FLUKSJE I FLUENTY, prostokątów) dowolnie mało większe niż / 1

3. Stwierdzamy zatem: pole naszego odcinka

czyli skąd się wzięły różniczki i całki paraboli wynosi dokładnie 1/3.
To precyzyjne rozumowanie Arehimedesa
W matematyce jest wiele pojęć pozornie zawiodło przy obliczaniu pola koła. Istota
jasnych i zrozumiałych, tracących jednak metody wyczerpywania polega bowiem na
walor oczywistości po dokładniejszej ich wskazaniu liczby, od której pola wpisywa­
analizie. Oto dwa przykłady: nych i opisywanych figur różnią się dowol­
1 ) co to jest styczna do krzywej i jak ją nie mało. Dziś wiemy, że dla koła takiej
wyznaczyć? liczby wymiernej nie ma, nie jest to nawet
2 ) co to jest pole figury i jak je obliczyć?
Każdy wie, że styczną do okręgu jest pros­ Rys. 1
ta, mająca z nim jeden punkt wspólny. Okrąg
leży po jednej stronie stycznej, ale nie każda
krzywa ma taką własność. Oś x (rys. 1) jest
styczna do krzywej o równaniu y = x \ choć
„przebija” tę krzywą. A co jest styczną w
punkcie O do krzywej z rysunku ? 2

Od czasu, kiedy starożytni Grecy zaczęli

przeczuwać olbrzymią doniosłość obydwu
wymienionych zagadnień, do chwili, kiedy
zostały one poprawnie sformułowane, minę­
ło dwa tysiące lat. Językiem matematyki
greckiej była bowiem geometria, a geome­
tryczne zadania rozwiązuje się inaczej.
Dla Greków liczbę stanowił stosunek od­
cinków współmiernych, tj. takich, które są
całkowitymi wielokrotnościami innego od­
cinka. Odpowiada to naszemu dzisiejszemu
pojęciu „liczby wymiernej”. Pojęcie „liczby”
jest dość abstrakcyjne i najwyraźniej Grecy
nie mogli sobie dać z nim rady. Zamiast
rozwijać arytmetykę, torowali sobie drogę
przez skomplikowane rozważania geome­
tryczne, bardziej podległe intuicji, lecz
0 ograniczonym zakresie stosowalności.
Podobnie jak długość odcinka współmier­
nego z jednostkowym można wyznaczyć
dzieląc oba na małe części i składając, tak
1pole figury w prostych przypadkach można
wyznaczyć przez odpowiedni rozkład. Jest
to tzw. metoda wyczerpywania, zauważona

liczba algebraiczna. Mowa tutaj oczywiście
o liczbie jt.
Znacznie mniej znany niż zagadnienie
kwadratury koła jest paradoks strzały, sfor­
mułowany przez Zenona z Elei. Wypuszczo­
na z łuku strzała w każdej chwili swego lotu
przebywa w jakimś określonym miejscu, je­
żeli tam się znajduje, to znaczy, że w danej
chwili jest nieruchoma. Jest więc jednocześ­
nie ruchoma (bo leci) i nieruchoma (bo
w każdej chwili, „w każdym punkcie” osi
czasu spoczywa).
Jeszcze dziś ludzie próbują wyjaśniać pa­
radoks Zenona za pomocą skomplikowa­
nych rozstrząsań filozoficznych. Nie tędy
jednak droga prowadzi do celu. Wyjaśnienie
leży w precyzyjnym określeniu i konsekwen­
tnym stosowaniu pojęcia prędkości.
Prędkość możemy łatwo interpretować
geometrycznie. Sporządźmy wykres drogi
przebytej przez strzałę w zależności od czasu
(rys, 4). Średnia prędkość strzały od chwili t
0
do t jest równa stosunkowi przebytej długoś­
ci drogi PP do czasu, jaki upłynął: t-t#. Jest
0 Izaak Newton uczynił z interpretacji kine­
to zatem nachylenie siecznej naszego wykre­
su drogi. Czy jednak możemy mówić o pręd­
kości strzały w chwili t0? Minęły dwa tysiące
lat, zanim okazało się, że można.
W początkach wieków średnich rozwijała
się matematyka arabska i hinduska. Rozwi­
nięto algebrę - naukę o równaniach (i oczy­
wiście sztukę ich rozwiązywania).
Nie wdając się, jak Grecy, w subtelne
rozróżnienia między liczbami wymiernymi
i niewymiernymi, twórcy algebry wszystkie
wielkości traktowali jednakowo, stosując do
nich te same arytmetyczne reguły działań.
W rezultacie nauczyli się bardzo sprawnie
rachować, chociaż każdy z nich na pytanie:
„co to jest liczba?” wzruszyłby ramionami
i odpowiedział niezbyt mądrze: „liczba to
liczba”.
W Europie matematyka zaczęła odżywać
dopiero w okresie Odrodzenia, gdy w pięt­
nastym i szesnastym wieku rozwój handlu,
nawigacji i astronomii spowodował wzrost
zainteresowania techniką rachunkową. Po­
wrócono do starych greckich zagadnień.
Zwrócono też wtedy uwagę na pojęcie
stycznej i prędkości chwilowej. Zauważono,
że nachylenie siecznej mało różni się od
nachylenia stycznej, gdy punkt P zbliża się
dó P0. Już ta obserwacja umożliwia rozwią­
zanie paradoksu Zenona. Wystarczy bowiem
określić chwilową prędkość strzały jako
miarę nachylenia stycznej do wykresu jej
ruchu i cały paradoks znika. Strzała w każ­
dym momencie ma dobrze określoną pręd­
kość, bynajmniej nie równą zeru.
Zastąpmy wykres drogi przebytej przez
strzałę wykresem dowolnej funkcji, a doj­
dziemy do wniosku, że nachylenie siecznej
wykresu odpowiada prędkości zmian funk­
cji na danym odcinku, a nachylenie stycznej
- to prędkość chwilowa.
Rozważania te znane są dzisiaj każdemu
absolwentowi szkoły średniej. W XVH-wie-
cznym ujęciu były one dalekie od klasycznej
ścisłości, ale miały tę zaletę, że pozwalały
otrzymywać nowe wyniki. Tak na przykład
Pierre (Piotr) Fermat, bardziej znany jako
autor problemu o rozwiązalności równania
xn+yn=zn, zauważył, że wartości funkcji
rosną najwolniej w pobliżu punktu, w któ­
rym funkcja osiąga swoje maksimum, a więc,
gdzie styczna do wykresu przyjmuje położe­
nie poziome.
matycznej funkcji podstawę swojej matema­
tycznej teorii „nieskończenie małych wiel­
kości”. Wielkości zależne od czasu nazywał
fluentami. Tak więc zarówno zmienna nie­
zależna x, jak i zależna y były fluentami.
Prędkość, z jaką zmienia się fluenta, nazwał
fluksją i oznaczał przez dodanie kropki nad
fluentą.
Zobaczmy, jak można obliczyć fluksję dla
fluenty x'ł/3, czyli, mówiąc dzisiejszym języ­
kiem, jak zróżniczkować funkcję y = x3/3.
Przyjmijmy, że x = , tj., że „czas” na osi
1
x płynie jednostajnie. Oznaczmy przez o ma­
ły przedział czasu. Ponieważ x = , więc
1
przyrost fluenty (zmiennej niezależnej x)
w tym czasie wynosi o. Przyrost wartości
funkcji wynosi
(x H- o)3 (3 - x3)/3 = x2o + xo2 + o3/3
 ciągu małej chwili” Leibniz nazywał różni­
Po podzieleniu przez czas o otrzymujemy
czkami i oznaczał przez dx i dy. Stosunek
prędkość, z jaką dokonała się zmiana war­ dy/dx Leibniz nazywał pochodną i interpre­
tości funkcji: tował dwojako: r.az jako stosunek przyros­
x2 + xo + o2/3 tów, a raz jako prędkość chwilową, czyli
Z tego wzoru Newton wyznaczał prędkość newtonowską fluksję y. Obliczenie różniczki
chwilową podstawiając zero za o i otrzymu­ (i potem pochodnej) funkcji y = x /3 przebie­
jąc prawidłowy wynik: ga u Leibniza tak:
dy = (x+dx)a/3 - x'V3 = xadx+xdx2+dx3/3,
y = x2-
Metoda Newtona nadawała się również do następnie zaniedbuje się różniczki dx w po­
obliczania pól figur i on jako pierwszy zasto­ tęgach wyższych niż pierwsza i ostatecznie
sował rozumowanie odmienne od metody dy = x2dx.
Archimedesa. Rozważał mianowicie pole ja­ Jeśli teraz nie przywiązywać znaczenia do
ko funkcję i badał, z jaką prędkością się tego, czym są „naprawdę” owe dy i dx, to
zmienia, a następnie (znów używając dzi­ można z powodzeniem zapomnieć o całej,
siejszego terminu) całkował. Obliczając na interpretacji kinematycznej i bawić się wiel­
przykład pole odcinka paraboli y = x stwie­ kościami „nieskończenie małymi” prawie
rdzał, że przyrost pola jest równy w przybli­ jak zwykłymi liczbami. „Prawie” znaczy
żeniu polu prostokąta o podstawie o i wyso­ właściwie tylko tyle, że kwadrat różniczki
kości x2. Prędkość zmian wynosi więc dx jest równy zeru.
w przybliżeniu x2, a błąd jest tym mniejszy, W dzisiejszej terminologii powiedzieli­
im mniejsze jest o. Dla o równego zeru otrzy­ byśmy, że jest rachunek w przestrzeni stycz­
mujemy dokładną wartość chwilowej pręd­ nej lub w pierścieniu liczb dualnych R[x]/
kości zmiany pola: (A
Ś = x2 Zabawa taka jest jednakże pożyteczna,
Okazuje się, że wartość S zmienia się z tą można bowiem prosto wyprowadzić takie
samą prędkością, jak rozważana przedtem klasyczne wzory rachunku różniczkowego,
wielkość y. Ponieważ w chwili początkowej jak d(uv) - udv 4- vdu, d(u/v) = (vdu - udv)
obie te wartości są zerami, mamy wniosek: /v2 i inne.
S = x 3/3. Dla x = 1 daje to S = 1/3. Korzyści płynące z nowego rachunku nie
Ten sam wynik otrzymaliśmy już wcześ­ mogły jednak przesłonić jego kruchych
niej metodą Archimedesa. podstaw. W 1734 r. biskup Berkeley przy­
Newton odkrył więc, że dla wyznaczenia puścił gwałtowny atak na niejasności no­
pola figury ograniczonej wykresem funkcji wej metody rachowania. Czy o w rozumo­
f wystarczy znaleźć funkcję, która zmienia waniu Newtona jest zerem? Jeśli tak, to
się z prędkością f. Tym samym wykazał, że wyrażeń nie można dzielić przez o. Ale prze­
zadanie wyznaczania pola jest odwrotne cież w końcu przyjmujemy, że o jest równe
w stosunku do wyznaczania stycznej do wy­ zeru. Podobnie w rozumowaniu Leibniza:
kresu funkcji. Nachylenie stycznej jest tu dlaczego przyjmujemy, żedx2jest zerem. Co
dane jako f, trzeba natomiast znaleźć odpo­ to znaczy? Błąd siedzi na błędzie!
wiedni wykres i funkcję, którą on przedsta­ Polemika wszczęta wokół rachunku nie-
wia. Jest to różniczkowanie i całkowanie. skończonościowego wciągnęła, jak zwykle,
Newton opracował swój rachunek nies- filozofów. Jak dzisiaj, tak i wtedy nie byli oni
kończonościowy w latach 1655—1666, jednak w stanie pojąć szczytowych osiągnięć mate­
nie opublikował go aż do roku 1704. Tym­ matyki i fizyki i stworzyli sobie własną me­
czasem już w 1684 roku ukazała się praca tafizykę podstaw analizy i, co gorsza, zarazi­
niemieckiego filozofa i matematyka Gott- li nią sporą część ówczesnego świata nauko­
frieda I.eibniza, w której została przedsta­ wego. Rachunek różniczkowy i całkowy miał
wiona nowa wersja rachunku różniczkowe­ jednak jedną niezaprzeczalną zaletę: spraw­
go i całkowego. Był to początek zaciekłego dzał się w praktyce i po 200 latach wszedł
sporu między tymi dwoma uczonymi. nareszcie także i do programów szkolnych.
Zasługą Leibniza było wprowadzenie no­
Michał Szurek
wej symboliki. Przyrosty zmiennych x i y „w
 ki i naczynia. Wzrost ko­ twierdzi on, że wpisywa­
sztów wytwarzania bę­ nie poprawek do książek
dzie tym większy, że nie­ na podstawie dołączone­
zbędne jest produkowa­ go spisu błędów jest pra­
nie dwóch odmian paszki cochłonne i często nie da­
z uchwytem - dla prawo- je estetycznie zadowala­
i leworęcznych. Pomysł jących rezultatów. Roz­
kolegi Mariusza pozosta­ wiązaniem byłoby dru­
nie więc zapewne na eta­ kowanie przeznaczonych
pie projektu, gdy przegra do wymiany fragmentów
w trudnej walce o opła­ na samoprzylepnej folii
calność. stosowanej coraz po­
WKRĘTAK KĄTOWY to wszechniej do szyldzi-
A u to rzy każdego zamieszczonego pom ysłu pomysł kolegi Ireneusza ków, napisów i etykietek.
otrzym ują jako honorarium 10 000gr. W szystkie Parafiańczyka z Warsza­ Wklejając odpowiednie
nadesłane pom ysły są poza tym rozpatrywane wy. Część robocza wkrę­ fragmenty do książki ko­
przez Biuro M łodzieżowych Patentów, które taka i rączka są rozdzie­ rygowałoby się błędy
lone, zaopatrzone w stoż­ szybko i ładnie, Pomysł
przyznaje swoje nagrody i wyróżnienia. Pomysły
kowe koła zębate i osa­ wydaje się znacznie bar­
m ożna nadsyłać pod adresem Redakcji o dowol­ dziej realny niż wyjście
nej porze roku, dnia i nocy, byleby były opatrzo­ dzone w sześciennej obu­
jeszcze prostsze - druk
ne dopiskiem: „PO M YSŁY”. D otyczy to również bez błędów.
„ŚL A D Ó W PO M YSŁÓ W " , A u to rzy wyrdruko-
wanych „śladów” otrzym ują nagrody rzeczowe. KŁÓDKA ANTYZŁO-
DZIEJSKA - to nazwa
tylko z pozoru parado­
NADMUCHIWANY KO­ KUFLO-PUSZKA, jaką ksalna. Obecnie produ­
JEC dla dziecka, czyli je­ zaproponował kolega kowane kłódki są bo­
szcze jeden pomysł wy­ Mariusz Goździk z Gdań­ wiem poważnym uła­
nikły z troski o najmłod­ ska, należy chyba do po­ twieniem dla... włamy­
szych. Koleżanka Joanna mysłów ..zwariowa­ waczy do pi wnic i schow­
Kolarczyk z Kamienia, nych1', mimo że autorowi ków. Najprostsza techno­
doceniając użyteczność nie można zarzucić braku logia włamań polega bo­
dla młodych matek kojca dowie przekładni w taki
wyobraźni. Uzupełnienie sposób, że osie obydwu wiem na ukręceniu wy­
ograniczającego możli­ typowej puszki do piwa stającego ze ściany sko­
wość buszowania dziecka przez składane ucho ma elementów przecinają się
pod kątem prostym, Z po­ bla za pomocą kabłąka
po całym mieszkaniu, po­ ją przeistoczyć w przed­ kłódki i przełkniętego
stanowiła ten sprzęt zmo­ zoru jest to tylko próba
miot równie użyteczny przezeń pręta. Kolega
dernizować. Kojec jej po­ jak najlepszy kufel. Lub skomplikowania proste­
go i dość niezawodnego Piotr Walski z Łodzi pro­
mysłu jest nadmuchiwa­ nawet lepszy od niego, ponuje zmianę konstruk-
ny podobnie jak materace urządzenia. Ale analiza
gdyż odpowiednio zapro­
turystyczne. Dzięki temu jektowany otwór, zajmu­ konstrukcji spotykanych
zarówno burty, jak i pod­ na co dzień urządzeń
jący tylko niewielką
łoga są miękkie i nie na­ upewnia nas, że pełno
rażają dziecka na obraże­
nia, nawet przy upadku,
a urządzenie to, opróż­
nione z powietrza, zaj­
w nich trudno dostę­
pnych śrub i wkrętów
(celują w tym zwłaszcza
krajowi producenci sa­
mochodów). W takim wy­
•
o fc
muje niewiele miejsca.
Jako materiał zapropo­ padku stosowanie wkrę­
nowano podgumowaną taka kątowego może uła­
tkaninę. Trudno jednak twić pracę, zwłaszcza że
zgadnąć, czy niemowlaki kolega Ireneusz proponu­
zaakceptują wysokie je, by w pozostałych
i nieprzezroczyste ścian­ ściankach obudowy prze­
część wieczka, ma zapo­ kładni wykonać gwinto­
ki kojca, odcinające je biegać rozchlapywaniu cji kłódek, polegającą na
całkowicie od otoczenia. wane otwory do mocowa­ ukryciu skobla wystają­
się napoju. Nie wiadomo
Do ewentualnych prób nia dodatkowego uchwy­ cego ze ściany czy też
jednak, czy tak rozbudo­ tu umożliwiającego pre-
trzeba więc zastosować wana puszka nie straci z drzwi i ucha kabłąka
przezroczyste i mocne cyzyjne kierowanie na- kłódki we wgłębieniu
swej podstawowej cechy
tworzywo - nadmuchi­ rzędziem i ułatwiającego w jej obudowie. Przyle­
- znikomo niskiego kosz­ dociskanie go do łba
wane przezroczyste fote­ tu produkcji. To przecież gająca do ściany i nie do­
le były modne kilka lat śruby. puszczająca do najbar­
zdecydowało o jej popu­
temu, a więc i podobnie larności, zwolennicy bar­ dziej podatnych na
wykonany kojec będzie SAMOPRZYLEPNA ER­ uszkodzenie elementów
dziej wykwintnego spo­ RATA to propozycja
chyba możliwy do wyko­ sobu picia mają do dys­ kłódka spełni swą rolę
nania. Krzysztofa Imielskiego znacznie lepiej niż klasy­
pozycji tradycyjne butel­ z Cieszyna. Nie bez racji czna.
 Walec z miękkiej gumy,
GDZIE JEST KASOW­
NIK7 Poszukiwanie ka­ umieszczony między szy­
bami na środku okna ma
sowników w zatłoczonym
zmniejszać amplitudę
tramwaju czy autobusie
drgań i pochłaniać znacz­
nie należy do przyjem­
ności, zwłaszcza że miej­ ną część związanej z nimi
energii W7 realizacji tego
sca ich instalowania nie
pomysłu przeszkadza
są dokładnie ustalone.
jednak niezbyt estetycz­
W nowych „Ikarusach”
ny widok ściśniętego
pionowych drążków,
przez szyby kawałka gu­
przy których można się
my, Być może bardziej
spodziewać kasowników.
korzystny wizualnie oka­
załby się kawałek prze­
zroczystego tworzywa
o podobnych, jak guma,
właściwościach?
KOMAR-TURBO , czyli
jak zwiększyć moc silni­
ka? Bardzo skuteczną
metodą jest turbodołado­
wanie, czyli napełnianie
silnika powietrzem (lub
mieszanką) sprężoną
jest bardzo wiele, a sa­ w agregacie napędzanym
mych urządzeń zaledwie przez gazy spalinowe.
dwa lub trzy w kilkunas­ Turbosprężarki są jednak
tometrowym wnętrzu. bardzo drogie i trafiają
Kolega Sławomir Bułaje- jedynie do samochodów
wski z Milanówka propo­ sportowych i wielkich
nuje, by słupki z kasow­ ciężarówek. Kolega Rafał
nikami oznaczać za po­
mocą barwnych opasek
Mosakowski z Warszawy
proponuje rozwiązanie
umieszczonych tuż pod
sufitem, albo malować je
znacznie tańsze. Jego
zdaniem, odpowiednio
na jaskrawy, łatwy do za­ ukształtowana dysza
uważenia kolor. Realiza­ wlotowa zbierająca po­
cja pomysłu uspokoi za­ wietrze kierowane do
pewne wiele osób przeci­ gażnika motoroweru łub
skających się nerwowo motocykla zapewni zwię­
wśród innych pasażerów kszenie dawki powietrza
w poszukiwaniu kasow­ i wzrost mocy charakte­
nika. rystyczny dla pojazdów
z doładowaniem. Nie
AMORTYZATOR DO wiadomo jednak, czy roz­
SZYB - to pomysł Mariu­ miary dyszy potrzebnej
sza Trzeciaka z Gdyni. do zapewnienia odpo­
Widząc, nie bez racji, wiedniego wzrostu ciś­
w drganiach wywołanych nienia przy niewielkich
naporem wiatru albo prędkościach rozwija­
uderzeniami przedmio­ nych przez jednoślady nie
tów jedną z głównych zwiększą nadmiernie po­
przyczyn pękania szyb wierzchni czołowej po­
w oknach, proponuje cie­ jazdu i nie pochłoną uzy­
kawy środek zaradczy. skanej w ten sposób nad­
wyżki mocy na pokony­
wanie dodatkowych
oporów.
CZYSZCZĄCA GŁOWI­
CE KASETA MAGNE­
TOFONOWA to tylko
z pozoru przedmiot do­
skonale znany. Kolega
Stanisław Czapka ze
Szczecina proponuje bo­
wiem, aby połączyć
w jedno zwykłą kasetę.
przeznaczoną do nagrań,
z kasetą z taśmy czysz­
czącą głowice. Zdaniem
kolegi, odcinki taśmy
rozbiegowej można za­
stąpić kawałkami taśmy
czyszczącej i w ten spo­
sób przed i po odtworze­
niu nagrań nieco czyścić
głowice. Dobierając od­
powiednio długość taśm,
można spowodować, że
intensywność starań
o stan głowic będzie taka
sama, jak przy stosowa­
niu produkowanych już
kaset wyłącznie czysz­
czących.
ELEKTRONICZNY ZE­
GAREK WIELOCZYN­
NOŚCIOWY - to pomysł
kolegi Mirosława Ciepło-
cha ze Zduńskiej Woli.
Pomysł, przyznajmy, nie­
co „zwariowany*', gdyż
polegający na umieszcze­
niu w elektronicznym ze­
garku nie tylko kalkula­
tora (to już było), daleko­
siężnej stacji nadawczo-
-odbiorczej (od czego po­
stęp mikroelektroniki?),
ale i telewizora. Chęć po­
siadania stale przy sobie
„naręcznego okna na
świat” jest silniejsza niż
wszelkie trudności tech­
niczne i zapewne została­
by kiedyś zrealizowana,
gdyby nie problemy z ob­
serwowaniem akcji na
ekranie wielkości dzie-
sięciogroszówki ,,Duża
zaleta urządzenia - to, że
nie byłoby większe cłd rę­
cznego zegarka'' - jest też
jego największą wadą.
ENERGOOSZCZĘDNE
NEONY to typowy po­
mysł na kryzys. Wyłączo­
ne wskutek zarządzeń
dotyczących oszczędza­
nia energii elektrycznej
neony raczej szepcą niż
ozdabiają miasto.
Zauważył to kolega Zbi­
gniew Minko i natych­
miast zaproponował śro­
dek zaradczy. Pokrycie
rurek od wewnątrz odpo­
wiednio dobranymi do
rodzaju gazu farbami
odblaskowymi powinno
choć w przybliżeniu,
przywrócić reklamom ich
dawną świetność i po­
nownie ubarwić ulice.
śladem
Mpomystdw
Kolega Grzegorz Mu-
sioł z Leszczyn spotkał
ostatniej zimy w Rabce
naiciarzy posługujących
się zaproponowanymi
w n -rze 7/81 „M. T. ’' przez
Ireneusza Krypczyka
kółkami do transportu
nart. Nie wiemy, niestety,
czy było to urządzenie
produkowane seryjnie,
czy też dzieło własne, in­
dywidualne i prototypo­
we. być może zainspiro­
wane notatką w „M.T.”
Niesti-udzony kore­
spondent ..Klubu Wyna-
lazców" i „Pomysłów",
kolega Stanisław Wiesio­
łek donosi nam o kolej­
nym ,.śladzie z myszką".
Kapturków zabezpiecza­
jących koniec szydełka,
wykonanych z kości sło­
niowej, wyrabianych na
początku bieżącego wie­
ku, używała jego babcia,
a w numerze 8/81 „M.T.”
zostały one wynalezione
jeszcze raz, o czym dono­
simy ze skruchą.
 Wrocławia; w 1971 r. usamodzielniło
się ono, przyjmując swą dzisiejszą
nazwę.
Zespół budynków pobernardyń-
skich. gdzie mieści się muzeum, jest
o dobre pięć wieków młodszy od naj­
dawniejszych szczątków wrocław­
skiego budownictwa, znanych ar­
cheologom. Kościół murowany dla
zakonników odłamu franciszkanów,
zwanego później w Polsce bernardy­
nami, ukończono w 1466 r. Była to
trójnawowa bazylika o pewnych ce­
chach budowli obronnej, jako że plac
wyznaczony mnichom znajdował się
już poza zasięgiem murów miejskich
(których zachowany fragment można
dziś oglądać przy ul. Janickiego). Do
-kościoła dostawiono w końcu XV w
zabudowania klasztorne. Całość roz­
budowano na początku XVI w.
Wkrótce jednak bernardyni opuścili
miasto w wyniku konfliktu z radą
miejską. W 1526 r. kościół zamienio­
no na ewangelicki, a klasztor - na
szpital.
Dalsze dzieje zespołu po bernar­
dyńskich budynków klasztornych są
typowe dla wielu gotyckich zabyt­
ków Wrocławia. Wielokrotnie, m.in.
w następstwie pożarów, ulegał on
przebudowie. Jeszcze w 1827 r. dobu­
dowano od strony południowej klasy-
cystyczne skrzydło, ale wkrótce na­
gromadzenie wiedzy o stylach archi­
tektonicznych zaczęło powstrzymy­
Zarówno rozliczne zabytkowe budynki, jak i układ urbanistyczny wraz wać budowniczych przed takimi
z siecią wodną Wrocławia składają się na urzekający i urozmaicony wygląd przeróbkami. Z okazji 400-lecia koś­
miasta. Nos, ono jednak stosunkowo mało znamion polskości, a ponadto jest cioła postanowiono po pr jstu oczyś­
T n iif 1 * za" ledbane- W sam* m centrum nie brak nie remontowanych cić go z niegotyckich naleciałości.
i n,e zasiedlonych, niszczejących, bądź po prostu wyburzanych kamienic To W 1853 r. przebudowano cały zespół,
sie daleko
da e t o za
z a Krakowem
T '1 “ ^ czy
kaZ^Gdańskiem.
' ''ŚCie a,rakcji hist0,Vcznych Wrocław lokuje zastępując rozebrane fragmenty no­
się
wymi, pseudogotyddmi. Ostatnia
Dodatkowe, wartości przydają Wroclawowi muzea a wśród nich iedyne większa przebudowa została ukoń­
w Polsce - Muzeum Architektury. Trzon jego kolekcji stanowią, poza samym czona w 1901 r. W 1945 r. z kościoła
budynkiem, zaadaptowanym zespołem pobernardyńskim -detalearchitekto- zostały tylko mury boczne i sklepie­
Zbstofun6 ZbUrZL° nych w czasie wo>ny i nie odbudowywanych gmachów nie nawy głównej, klasztor ucieipiał
Zostały one wyeksponowane w taki sposób, by ukazać, ich miejsce w struktu­ jeszcze bardziej. Zniszczenia stwo­
r ę Wrodawiu p0ch° dzą.Na zd^ ciu ~ gotycka odnaleziona rzyły okazję do przeprowadzenia
i umieszczona ,ak' lakby ^ w ila w ostrołukowym sklepieniu gruntownych badań historycznych.
Żelazne rusztowanie zastępuje tu kamienne otoczenie rzeźby Dzięki temu Dopiero teraz architekci dowiedzieli
tosTTosko0nltoe zharmonizowana
z h a ti6i P° dStaWa zSPe,niató fUnkciĘ "«*"»■ E stetykateT by się ze szczegółami, jak kościół wyglą­
,ej podstawowym zadaniem konstruk- dał w XV i XVI w.
Odbudowę zespołu i przystosowa­
nie go do potrzeb Muzeum Architek­
dentyfikowanym ruinom. Ponieważ tury powierzono architektowi Ed­
DAWNA ARCHITEKTURA w krużganku dawnego klasztoru ber­
WROCŁAWIA mundowi Małachowiczowi. Powrót
nardynów, stanowiącego wraz do stanu pierwotnego był niemożliwy
z przyległym doń kościołem własność i niecelowy, lecz niektóre lepiej za­
Obfitość fragmentów architekto­ parafii ewangelickiej, znajdowało się
nicznych, odnalezionych w czasie od­ założone w 1928 r. lapidarium, po­ chowane fragmenty poddane zostały
gruzowywania Wrocławia, nasunęła wzięto myśl dalszego uzupełniania całkowitej rekonstrukcji. Część bu­
konieczność zabezpieczenia ich w ja­ jego zbiorów. Z czasem przerodziła dynku ma natomiast zupełnie nowo­
kiś sposób. Tylko niektóre mogły tra­ się ona w koncepcję urządzenia mu­ czesny charakter. Przy odbudowie
fić na swoje dawne miejsce w restau­ zeum. W 1965 r. powstało więc1tutaj użyto fragmentów z innych zniszczo­
rowanych budynkach, części w ogóle Muzeum Architektury i Odbudowy, nych budynków, np. renesansowy
nie udało się przypisać żadnym zi­ stanowiące oddział Muzeum Miasta portal południowy pochodzi z kamie­
nicy przy ul. Igielnej.
 Zajmowane pomieszczenie jest
równocześnie eksponatem Muzeum
Architektury. W zbiorach muzeum
znajdują się również stare dzieła
wrocławskich mistrzów, np. romań­
skie kamienne elementy architekto­
niczne z opactwa benedyktyńskiego
na Ołbinie czy z kościoła Najświęt­
szej Marii Panny na Piasku, a także
detale późniejsze, np. kolumny i po-
rtale barokowe. Muzeum gromadzi
także witraże, rzemiosło budowlane,
plany, widoki i projekty architekto­
niczne, dokumenty biograficzne,
dzieła rzeźbiarskie i malarskie zwią­
zane z architekturą. Wielką atrakcją
działu historii Wrocławia są dwa mo­
dele zabudowy miasta: w średniowie­
czu i ok. 1730 r. Zgromadzone w tym
dziale materiały ikonograficzne
przedstawiają z równą dokładnością
wszystkie etapy rozwoju urbanisty­
cznego śląskiej stolicy .
Dotyczy to także XIX i XX w.,
a przecież są to mało znane, często po
prostu nie łubiane okresy w dziejach
architektury. Oto, co o sytuacji
w uprzemysławianym i szybko roz­
rastającym się dziewiętnastowiecz­
nym Wrocławiu pisał historyk Ta­
deusz Broniewski:
Lata od około 1840 do ok. 1900 nie
oszczędziły architekturze Wrocławia
przykrego impasu, w jakim ugrzęzła
cała Europa. (...) Zastrzyk złota fran­
cuskiego po 1871 r. wydaje i tu owoce
pod postacią olbrzymiej kubatury
„czynszowej”, o pałacowych fasa­
dach. a lichych wnętrzach, oraz we
wzmożonej restauracji zabytków pod
hasłem akademickiej czystości stylo­
wej. (...) Powstają i rosną w liczbę
różnego stopnia szkoły budowlane,
wyrzucające co roku setki ,,baumeis-
trów”, dysponujących sprawnością
techniczną i paru receptami ..stylo­
wymi”. W miejsce utalentowanego
budowniczego-artysty wkracza fa­
langa patentowanych przez państwo
rutynistów. (...) W końcu przychodzą

(Dokończenie na str. 90)

Katedra Św Jana Chrzciciela, ufundowana

przed 1244 r.. jest najważniejszym gotyckim
zabytkiem Wrocławia. Odbudowano ją
w latach 1948-1958. Zastosowano przy tym
gotycką cegłę ze zburzonych kamienic śród­
mieścia. ale również - do wykonania stropu
krypty - żelbet. Zdjęcie ukazuje wnętrze
nawy głównej i fragment chóru w r 1948.
Widać zarówno ogrom gmachu, jak i techni­
ką rekonstrukcji łuków, opieranych na
drewnianych oszalowaniach, TYch prac nie
można było wykonać inaczej, jak tylko po­
wtarzając metody średniowiecznych
murarzv.
 projektantom w sukurs fabryki ze
swymi cennikami gotowych fryzów,
gzymsów, balustrad, kartuszy,
wsporników itp., z cementu, gipsu
czy terakoty. (Sztuka Wrocławia,
1967, s. 409.)
Niektóre pseudogotyckie kościoły
z tego okresu prezentują się jednak
nieźle w swoim otoczeniu, choć np.
pretensjonalne gmachy sądowe (ul.
Podwale) czy tzw. Nowej Giełdy (ul
Nowotki) opinię mają fatalną. W su­
mie wiekowi XIX Wrocław zawdzię­
cza obecny układ urbanistyczny
śródmieścia i wiele budynków o zna­
cznych walorach użytkowych i histo­
rycznych, jeśli nie estetycznych. Pró­
bie oceny można tę architekturę pod­
dać już w pierwszych chwilach poby­
tu we Wrocławiu, bardzo funkcjonal­
ny bowiem Dworzec Główny, wznie­
siony w 1, 1899-1904 reprezentuje
styl naśladujący zamki angielskie
z epoki Tudorów. Z przełomu XIX
i XX w, pochodzi we Wrocławiu spo­
ro budynków utrzymanych w duchu
secesji wiedeńskiej, choć niektóre
z nich są skażone naleciałościami
pseudohistoryeznymi.
W XX w. Wrocław wzbogacił się
o gmachy wymieniane w podręczni­
kach historii architektury Działało
tu kilku wybitnych projektantów,
współinicjujących przemiany
w światowym budownictwie. Zmiany
owe zmierzały, ogólnie biorąc, do eli­
minacji ornamentu i dominacji ele­
mentów konstrukcyjnych. Pierwszą
nowością była hala targowa przy
obecnym placu biskupa Nankiera,
projekt Richarda Pliiddemanna (1908
r.). Miała ona jeszcze neogotycką bry­
łę, lecz w jej wnętrzu kryły się potęż­
ne żelbetowe łuki paraboliczne,
dźwigające strop. Obecnie trwają
prace nad odbudową tego zabytku.
Innym przykładem awangardowego
budownictwa z pocz. XX w. jest biu­
rowiec przy ul. Ofiar Oświęcimskich,
projekt Hansa Poelziga, zrealizowa­
ny w 1911 i. (teraz służy jako dom
towarowy).
W 1913 r. odbył się we Wrocławiu
jubileusz stulecia „wojny wyzwoleń­
czej” (tj. z koalicją napoleońską). Na
tę okazję przygotowano teren wysta­
wowy we wschodniej części miasta.
Dominującym budynkiem była Hala
Stulecia (dziś - Ludowa), przezna­
czona do imprez masowych. Projek­
tantem jej był architekt miejski Wroc­
ławia Max Berg, z którym współpra­
cował Richard Konwiarz. Choć- za­
pomniana w latach późniejszych, Ha­
la Stulecia uznawana jest teraz za
epokowe,dzieło architektury betonu
zbrojonego. Max Berg ujawnił nie­
zwykłe rozumienie wybranego przez
siebie tworzywa. Całość z zewnątrz
nie wygląda przekonywająco - trzeba
koniecznie wejść do środka, aby do­
cenić monumentalne piękno i wdzięk
kopuły. Hala jest dość niska, lecz jej
średnica mierzy aż 65 m. Konstrukcja
0 wadze 4200 ton zajmuje powierzch­
nię 6384 m.kw. (Dla porównania -
kopuła Bazyliki Św. Piotra w Rzymie
zajmuje przestrzeń prawie 3,9 razy
mniejszą, a ciężar jej konstrukcji jest
większy 2,4 raza). Ze względów sta­
tycznych architekci i konstruktor
zastosowali oryginalny system prze­
niesienia napięć na fundamenty hali
Kopuła opada kaskadowo, stopnia­
mi, z których ostatni przechodzi
w podbudowę o formie czteroabsydo-
wej (wys. 19 m) Szkielet hali tworzą
32 promieniste półwięzary łukowe,
usztywnione poziomymi pierścienia­
mi, osadzonymi w ruchomych gniaz­
dach.
W latach dwudziestych i trzydzies­
tych we Wrocławiu budowano dużo
1 nowocześnie. Dla przykładu wy­
mieńmy dom towarowy na rogu ul
Szewskiej i Oławskiej, zaprojekto­
wany w 1927 r. przez czołowego
przedstawiciela ekspresjonizmu, Eri­
cha Mendelsohna. W 1929 r. odbyła
się na Dąbiu międzynarodowa wysta­
wa budownictwa mieszkaniowego,
na której zaprezentowano ponad 30
eksperymentalnych budynków. Nie­
które inne osiedla mieszkaniowe z te­
go okresu (Kowale, Książe Małe) też
mają już dziś charakter zabytkowy.
Henryk Hołlender
 Wykluczam rozwiązania zniechę­
cające krowy do przekraczania
umownej granicy typu: kusza z mate­
riałem usypiającym, wyzwalana lase­
rem, czy granat łzawiący uruchamia­
ny promieniowaniem podczerwo­
nym; chodzi po prostu o to, aby użyte
środki nie były z ,,armatą na mu­
chę".
Rozwiązania (ewentualne prototy­
py, zdjęcia) prosimy nadsyłać pod
adresem Redakcji w terminie do
dwóch miesięcy od daty rozkolporto­
wania tego numeru „M T” . Na koper­
cie należy dopisać: ,,Klub Wynalaz­
ców” - zadanie 385.
Autorzy najlepszych projektów
otrzymają nagrody. W przypadku
N O W O C ZE S N Y otrzymania dobrych prototypów, uzu­
PASTUCH pełnionych opisem jeden z nich zo­
stanie zaprezentowany w dziale „Na
Warsztacie’', a jego autor otrzyma do­
Zadanie 385 datkowe honorarium.
Teren pastwiska dawniej ograni­
czały potężne płoty. Potem zauważo­
M IK R O O B R A B IA R K A
no, że bydło jest wrażliwe na poraże­
nie prądem (o niskim napięciu) i za­ DO DRUKU
częto stosować ..elektryczne pastu­
chy” . Metoda ta polega na rozcią­
Rozwiązanie zadania 378
gnięciu na izolowanych słupkach nad
ziemią niskonapięciowego, nieizolo- Z powodu przerwy w wydawaniu
wanego przewodu (drugi biegun sta­ ,.MT” jak również niezbyt systematy­
nowi ziemia). Ci z Was, którzy to znają cznego ukazywania się zadań klubu,
i widziel i w działaniu wiedzą, że krowa dopiero teraz prezentujemy rozwią­
za żadną cenę nie dotknie drutu. Jed­ zanie zadania z nr 7/81 dotyczącego
nakże system ten ma swoje wady: np. techniki wykonywania obwodów dru­
nie działa, gdy ziemia jest bardzo kowanych. Zadanie okazało się dość
sucha. trudne, lecz odpowiedzi które nade­
Spróbujcie sami zaprojektować ta­ słaliście były ciekawe, prezentujące
kie urządzenie, które będzie utrzymy­ różnorodne rozwiązania.
wać krowy na wyznaczonym obszarze Przypomnijmy też. że problematy­
bez potrzeby widocznego grodzenia kę druku przy pomocy fotografii opi­
terenu pod warunkiem, że nie będzie sywaliśmy w nr 2/69 „M T” . Przejdźmy
bardzo kosztowne. jednak do konkretów.
Precyzyjne wykonywanie otworów
o małej średnicy w płytkach do obwo­
dów drukowanych nie należy do rze­
czy prostych. Trzeba równocześnie
zapewnić wysoką precyzję wiercenia
(rzędu 0,2 mm), równe nie „poszarpa­
ne” brzegi otworów oraz zabezpie­
czenie cienkich (do 0 1 mm) wierteł
przed połamaniem.
Przedstawimy dwie propozycje
urządzeń do wiercenia otworów i ew
■frezowania rowków. Pierwszy typ na­
pędzany jest silnikiem gramofono­
wym indukcyjnym, który ze względu
na wymaganą prędkość obrotową nie
mniejszą niż 2500 obr/min oraz pre­
cyzję prowadzenia wrzeciona okazał
się najlepszy. Ma on niezbyt duże wy­
miary oraz niewielką masę, a jego
moc wystarcza do wiercenia otworów
w laminacie epoksydowo-szklanym
o grubości do około 2 mm. Większą
moc, ale też i ciężar mają silniki do
magnetofonów szpulowych. Niektóre
z nich, w zależności od typu, mają tak
duży moment obrotowy, że możliwe
jest przy ich użyciu wiercenie w lami­
nacie otworów wiertłem o 0 6 mm.
Silniki prądu stałego mają wprawdzie
większą moc przy tym samym cięża­
rze, iecz są raczej trudno dostępne
oraz wymagają użycia odpowiednie­
go zasilacza. Silniczki stosowane do
napędu magnetofonów kasetowych
lub zabawek mają na ogół zbyt małą
moc, a ich przeciążanie prowadzić
może do trwałego uszkodzenia, jed­
nakże również niektóre z nich mogą
być stosowane do naszych cetów.
Istotną sprawą jest zamocowanie
wiertła na osi silnika. Stosowanie
uchwytów samoeentrujących od rę­
cznych wiertarek jest niecelowe gdyż
nie gwarantują one odpowiedniego
mocowania małych wierteł o 0 0.7
czy 0,8 mm. Bardziej celowe jest osa­
dzenie wiertła w kawałku pręta
o średnicy 4 lub więcej mm. Można
wtedy dobrać odpowiednio długość
wystającej części wiertła tak, by nie
było ono narażone na wyginanie (dla
wiertła o 0 0,8 mm długość ta wynosi
8-10 mm). Osadzenie wiertła winno
być bardzo precyzyjne (± 0,2 mm).
Można to osiągnąć następująco: ka­
wałek pręta, w którym zamierzamy
osadzić wiertło mocujemy w uchwy­
cie samocentrującym elektrycznej
wiertarki lub opisanym w dalszej
części artykułu uchwycie przezna­
czonym dla silnika gramofonowego.
Po uruchomieniu siłnika ostrym ryl­
cem należy wykonać dokładnie w osi
pręta niewielkie wgłębienie. Operacja
ta wymaga pewnej wprawy oraz częs­
to kilku prób poprzedzonych wyrów­
naniem czołowej powierzchni pręta,
 wiertfo osądzone w
kawałku starej ośki
pontecjometru <fr6mfn

Rys. 2

zespóf zaciskowy z potencjometru

o ośce 4ĄQ
dorobiona

Rys. 3

za pomocą pilnika. Po wykonaniu
wgłębienia wiercimy osiowo otwór za
pomocą wiertła zamocowanego
w małym imadle. Istotne jest tu osio­
we prowadzenie wiertła. Wiercenie
zaczynamy wiertłem 0 0,8-1,0 mm
i kończymy tym, które chcemy w prę­
cie osadzić. Otwór w pręcie powinien
umożliwiać swobodne (z niewielkim
luzem) wciśnięcie wiertła. Po odcię­
ciu części wiertła o odpowiedniej dłu­
gości, pręt rozgrzewamy lutownicą
i wkładamy wiertło do otworu po wy­
pełnieniu go roztopioną kalafonią.
Wiertło należy kilkakrotnie włożyć
i wyjąć z otworu, by usunąć powie­
trze. Następnie w gorącym jeszcze
pręcie, z wiertłem osadzonym
w uchwycie wiertarki przeprowadza­
my korektę niecentryczności osadze­
nia wiertła. ,,Bicie" wiertła na jego
końcówce nie powinno przekraczać
0,2-0,3 mm dla 0 1,5 mm.
Silniki do gramofonów mają naj­
częściej oś o średnicy 4 mm. Najproś­
ciej więc wykonać uchwyt do wierteł
wg rys. 1. Wykonanie go jest bardzo
proste Potrzebny będzie pręt stalowy
lub mosiężny o 0 około 10 mm, wiert­
ła 2,5 i 4 mm oraz gwintownik M3.
Średnica wierteł w tym przypadku
ograniczona jest do około 1,5 mm
Lepszym rozwiązaniem jest wyko­
rzystanie zespołu służącego do unie­
ruchomiania ośki potencjometrów,
spotykanego nieraz w starych typach
urządzeń radiofonicznych. Stosuje­
my wtedy mocowanie wierteł w ka­
wałkach osi potencjometru 0 6 mm
(rys. 2). Zespół unieruchamiający na­
leży wkręcić na wytoczoną tulejkę po­
średnią. zgodnie z rys. 3. Wymiary
tulejki są zależne od posiadanych ele­
mentów. Urządzenie takie jest bardzo
wygodne, gdyż mocowanie wiertła
odbywa się przez przekręcenie na­
krętki. Łatwa i szybka jest też wymia­
na wierteł. Uchwyt do mocowania
wierteł powinien być mocowany jak
najbliżej łożyska osi silnika ze wzglę­
du na precyzję prowadzenia wiertła.
Silnik stosowany do napędu wiertarki
powinien być dobrze izolowany ze
względu na konieczność długotrwa­
łego trzymania go w ręku. Opisane
urządzenie można łatwo przystoso­
wać do mechanicznego ltrycia" pły­
tek. Należy w tym celu jedynie odpo­
wiednio przygotować wiertło o 0 1,5
do 2 mm, ostrząc je w sposób pokaza­
ny na rys. 4. Żłobienie rowków w płyt­
ce wymaga nieco wprawy, można jed­
nak stosując metodę pokazaną na
rys. 5 osiągnąć prędkość rycia 0,5 do
1 cm/s. Po wykonaniu rowków płytkę
należy oczyścić z opiłków i wyrów­
nać drobnoziarnistym papierem
ściernym.
Drugim typem urządzenia, stoso­
wanym z powodzeniem od kilku lat,
jest prosta konstrukcja niewielkiej
frezarko-wiertarki. Wykorzystano
w niej kilka zużytych frezów dentysty­
cznych, które doskonale spełniają
swą rolę w tym nietypowym zastoso­
waniu. Jako uchwytu frezu użyto
szczęk ołówka automatycznego pro­
dukcji czechosłowackiej, które wy­
magają tylko niewielkiej przeróbki.
W szczękach należy ponacinać pod­
łużne rowki (w oryginalnym rozwią­
zaniu stosowane są rowki koncentry­
czne, trwale mocujące grafitowe
wkłady).
Przeróbki dokonać można w spo­
sób dwojaki:
- naciąć na szczękach uchwytu pod­
łużne rowki.

wiectfo-łrez do źfóbienia rowków w laminacie
pasować na wcisk
Rys. 6
Wystarcza to w przypadku posługiwa­
nia sie małymi frezami. Jeśli jednak
chcemy używać freza służącego do
przecinania koronek, wtedy warto
wykonać inną operacją:
- spiłować oryginalne rowki ze wszy­
stkich szczęk, pozostawiając je jedy­
nie na jednej, zaś frez spiłować z jed­
nej strony, co umożliwia pewne za­
mocowanie go.
Do napędu freza użyto nietypowe­
go silnika dostępnego w sklepach
„Bomisu". Przy napięciu 12 V ma on
około 9 tys. obr/min. Uchwyt mocują­
cy frez przylutowano bezpośrednio
do jego osi. Trzeba jednak podczas
tej operacji bardzo uważać by pasta
lutownicza nie dostała się do łożyska
i by nie przegrzać zbytnio osi.
Mniej cierpliwi mogą wytoczyć tu­
lejkę dystansową, mocującą przyrząd
na osi. Frez wkładamy w tulejkę od­
kręcając śrubkę mocującą przyrząd
do wału (rys. 6) i dociskając ją do
silnika co powoduje samozaciskanie
się szczęk mocujących.
Do napędu użyć można również
silnika od małego miksera. Ma on
wysokie obroty (10-20 tys/min).
kierunek obrotów
Precyzja wykonania otworów
w płytce zależy w dużej mierze od
zastosowanej technologii „produk­
cji" obwodów drukowanych. Autorzy
od 4 lat stosują z powodzeniem nastę­
pujący sposób:
1. za p ro jekto w a n ie obwodu (ścieżek,
otworów) na kartce papieru od strony
druku.
2. p rze n ie sie n ie p o ło że n ia o tw o ró w
z kartki na p ły tk ę - rylcem;
3. w y ko n a n ie o tw o ró w w g schematu:
4. o c z y s z c z e n ie oraz w ypolerow anie
p o w ierzc h n i dro b n o zia rn istym p a p ie­
rem śc iern y m (np. nr 400), powierzch­
nią szlifującą wzdłuż płytki, a nie
ruchem kolistym;
5. n a n iesien ie rysu n ku ś c ie ż e k gra­
fionem .
Po wielu próbach najlepszy okazał się
lakier renowacyjny do samochodów
typu „Autorenolak", odpowiednio
rozcieńczony rozcieńczalnikiem do
wyrobów ftalowych. Lakier powinien
być granatowy lub niebieski (kontras­
tuje z czerwoną powierzchnią miedzi).
6. p o d s u s z e n ie lakieru (su sza rką d o
w łosów ) oraz w y ko n a n ie poprawek
p o p rze z w ydra p yw a n ie m ię k k ie g o je ­
s z c z e lakieru o strze m cyrkla lub in ­
n ym n a rzęd ziem . Metodą tą można
wykonać także napisy.
7. traw ienie w ro ztw o rze FeCIs. Najle­
piej sporządzić 50 cmś stężonego
roztworu, który używamy aż do zmia­
ny zabawienia na brunatny i wyraź­
nego przedłużenia czasu trawienia
(ponad 1 h). Lekko podsuszony lakier
wytrzymuje ponad 1 h trawienia bez
zauważalnego „podtrawienła
ścieżek.
8. z m y c ie lakieru oraz p o w le c ze n ie
ś c ie ż e k a lko h o lo w y m ro ztw o rem k a ­
lafonii.
Przy wprawie, wykonanie operacji
w płytce od poz. 2-9 zawierającej
około 250 otworów i powierzchnię
około 1 dm2 nie przekracza 3-5 h,
W przypadku dużych powierzchni po­
krywanych lakierem zaleca się stoso­
wanie małego pędzelka.
Metoda ta umożliwia wykonanie
ścieżki szerokości mniejszej niż 1
mm.
Tyczymy powodzenia we własnej
„produkcji" obwodów drukowanych.
W Imieniu p re z m Klubu Wyn*ł**ców
Piotr Postawka Grzegorz Zalot
 wia przebywanie w strefie zagrożenia (fot. 2). Temu samemu celowi służą
przez wiele godzin, a czas nie jest umieszczane w hotelach, wysokich
limitowany ilością powietrza w butli. budynkach itp. maski ratownicze,
W przypadku awarii kompresora, które dają możność „wyjścia cało”
uszkodzenia przewodu itp -zasilanie z płonącego budynku, bez narażenia
zostaje automatycznie przełączone się na zatrucie dymem lub też trujący­
na butlę. mi substancjami, wydzielającymi się
Do ochrony zdrowia pracowników z coraz częściej stosowanych two­
H » H podczas awarii służą specjalne maski
z pochłaniaczami gazów trujących,
rzyw sztucznych (fot. 3). Obyśmy tylko
kiedyś tego sprzętu nie musieli sto­
Tym razem prezentujemy coś niety­ umieszczane zazwyczaj w strefie nie­ sować...
powego: środki do ratowania życia bezpiecznej na widocznym miejscu
(j)
podczas pożaru, wybuchu itp. Każde
urządzenie może ulec awarii, co jest
bardzo niebezpieczne w sytuacjach
zagrożenia życia. Stąd też wynika ko­
nieczność ochrony przed taką ewen­
tualnością, zwłaszcza w przemyśle
chemicznym, w petrochemii, w roz­
lewniach gazów płynnych itp.
Kombinezon przedstawiony na fot.
t służy do pracy ratownikom, wcho­
dzącym w strefę zagrożenia. Ma on
podwójne zabezpieczenie - wyposa­
żony jest w butlę ze sprężonym po­
wietrzem, jak również może być przy­
łączony do kompresora tłoczącego
powietrze. Taka kombinacja umożli-

H H 4<

« m l
 Laureaci XXV Ogólnopolskiej
Olimpiady Astronomicznej
Do finału tegorocznej jubileuszo­
wej Olimpiady Astronomicznej, tra­
dycyjnie rozgrywanej w trzech eta­
pach zakwalifikowało się 24 uczniów
z całej Polski. Po dwóch dniach zma­
gań w Planetarium i Obserwatorium
Astronomicznym im. M. Kopernika
w Chorzowie wyłoniono laureatów.
Zakończenie olimpiady połączone
z wręczeniem nagród i dyplomów od­
było się 24 marca w Planetarium Ślą­
skim w obecności nestora polskich
astronomów prof. dr. hab. Eugeniu­
sza Rybki. Zwycięzcą i laureatem
XXV Olimpiady Astronomicznej zo­
stał uczeń IV klasy IL .0. w Gliwicach
- Jerzy Pilśniak.
Tytuły laureata XXV
Olimpiady otrzymali po­
n a d t o : Wojciech Borczyk z I L.O.
Kutno kl. IV i Marek Biesiada IV L.O.
Katowice kl. IV.
Pozostali uczestnicy finału to: Ma­
rian Soida, I L.O. Chorzów; Ryszard
Kocur, L.O. Piekary Śląskie; Rafał
Bożek, VI L.O. Radom; Sławomir Laureaci X X V O lim piady A stro n o m ic zn ej
Grela, VI L.O. Radom; Paweł Jochym,
XII L.O. Kraków; Andrzej Sitarz,
I L.O. Kraków; Andrzej Bogusz, L.O.
gród laureatom VIII Olimpiady Wie­ wia przed Ryszardem Łukosiem
Stalowa Wola; Włodzimierz Klata, z Czechowie-Dziedzic i Romanem
L.O. Lębork; Dariusz Wieczorek, VI dzy Technicznej. Zgodnie z coroczną
tradycją olimpijczycy wystartowali Sakowiczem z Wrocławia. Na kolej­
L.O. Radom; Robert Dominiczak, ZS
w trzech grupach przedmiotowych: nych pozycjach uplasowali się: Wal­
L.O. Ostrów Wlkp.; Krzysztof Zawi­
mechaniczno-budowlanej, chemicz- demar Hebisch z Wrocławia, Bogu­
sza, HI L.O. Lublin; Wojciech Derko-
no-materiałowej i elektryczno-elek- sław Brosz z Czechowic-Dziedzic,
wski, L.O. Kluczbork; Krzysztof Ro-
tronicznej A oto nazwiska zwycięz­ Adam Haraziński z Piotrkowa Try­
chowicz, IV L.O. Olsztyn; Gabriel
ców w poszczególnych kategoriach: bunalskiego i Witold Rarycki z Wroc­
Pajdosz, L.O. Radzyń Podlaski;
ławia.
Adam Haraziński, I L.O. Piotrków
W grupie elektryczno-elektronicznej
Trybunalski; Tomasz Kwiatkowski, W grupie m echaniczno-budow lanej
I L.O. Bydgoszcz; Tomasz Sendyka, zwyciężył Piotr Podstawka z Sos­
nowca, przed Sławomirem Barań­ pierwsze miejsce zdobył Piotr Koza-
ZSOnr5L.O. Kraków; Andrzej Kola- czewski z Wielunia, drugie - Jerzy
siński, L.O. Krotoszyn; Tomasz Bar­ skim ze Zduńskiej Woli i Markiem
Grętkiewiczem również ze Zduńskiej Kwilnian z Lodzi, a trzecie - Tomasz
czyk, L.O. Olkusz; Janusz Blachnicki, Kasprzak z Wrocławia. Dalsze miej­
VI L.O. Radom; Maciej Nowacki, II Woli. Dalsze miejsca zajęli: Jacek Mi-
siurewicz z Warszawy, Grzegorz Bo­ sca zajęli: Tomasz Ryszkowski z War­
L.O. Grudziądz. szawy, Mirosław Zychowicz z Wodzi­
rowicz z Częstochowy, Marek Pa-
radiuk z Bydgoszczy, Witold Umer sławia Śl., Sławomir Cynk z Krako­
OLIMPIADA WIEDZY z Gorzowa Wlkp., Tomasz Janiszew­ wa, Piotr Nowakowski z Łodzi
TECHNICZNEJ ski z Warszawy i Witold Mysłek i Krzysztof Ćwik z Ostrowca Św.
z Wejherowa. Wszystkim laureatom, ich nauczycie­
27 maja br. w gmachu Muzeum Nau­ lom i rodzicom redakcja,,MT' składa
ki i Techniki NOT odbyła się uro­ W grupie m ateriałowo-chem ieznej serdeczne gratulacje!
czystość wręczenia dyplomów i na­ zwyciężył Paweł Biegański z Wrocła­ (jk)
Na początku lat pięćdziesiątych zrodziła się idea wykorzystania energii, powstającej podczas
reakcji termonuklearnej, do wytwarzania energii elektrycznej. Po wielu próbach zbudowano
kolejne generacje magnetycznego imitatora reakcji termojądrowej, w którym można było otrzy­
mywać plazmę o temperaturze 50-70 mln°C.
Ostatnie modele„Tokomaku" stanowią - jak twierdzą uczeni - ostatnie stadium przed zbudowa­
niem reaktora termojądrowego. Próby przeprowadzane w ZSRR, USA, Francji i innych krajach
przebiegają pomyślnie.
Reaktor termojądrowy zastępowałby 4 konwencjonalne elektrownie, o identycznej mocy, byłby
więc bardzo wydajny i tani w eksploatacji. Jednak na razie - jest to jeszcze sprawa przyszłości...
N a zdjęciu: strum ień p la zm y o tem peraturze ok. 70 m in °C

K O M B A J N
Rysunek na odwrotnej stronie okład­
ki przedstawia kombajn „Bizon-Super",
do zbioru czterech podstawowych zbóż.
Przyłączając do kombajnu dodatkowe
urządzenia, można nim dokonywać
sprzętu roślin strączkowych, oleistych
i innych roślin nasiennych, np. słonecz­
nika i kukurydzy.
Zbierać zboże kombajnem można
w dwóch lub w jednej fazie. Zbiór dwu­
fazowy polega rfa wcześniejszym sko­
szeniu zboża żniwiarką pokosową, na­
stępnie zboże z pokosów podbiera się
i młóci kombajnem. Zbiór jednofazowy
polega na jednoczesnym koszeniu
i młóceniu zboża przez kombajn. Kom­
bajnem można zbierać zboże o wilgot­
ności ziarna do 30%, pr2y zachowaniu
czystości ziarna powyżej 98%.
Kombajn jest maszyną samobieżną,
ma silnik wysokoprężny o mocy zna­
mionowej 74 kW. Silnik ten napędza
wszystkie zespoły robocze oraz mecha­
nizmy jezdne. W układzie napędowym
kombajnu zastosowano trzybiegową
skrzynię przekładniową z przekładnią
bezstopniową, sterowaną hydraulicz­
nie z pomostu kombajnisty {25}.
Kombajn osadzony jest na czterech
kołach, z czego dwa przednie (6}, wię­
ksze, są kołami napędowymi, a dwa
tylne - kołami kierującymi. Ponadto
w maszynie wyróżniamy następujące
podstawowe zespoły: zespół żniwny
(heder}, zespół młócący (młocarnia}, ze­
spół czyszczący ziarno oraz instalację
elektryczną.
Z przodu kombajnu zawieszony jest
wahadłowo, a od dołu podparty hy­
draulicznymi cylindrami zespół żniwny
(5). Przy jeżdzie kombajnem po drogach
publicznych zespół żniwny, ze względu
na jego szerokość, przewozi się na wóz­
ku transportowym, przyczepianym z ty­
lu do kombajnu.
Zadaniem zespołu żniwnego jest
ścięcie zboża, a następnie podanie go
do zespołu młócącego. Obracający się
nagarniacz 0 ) oddziela z łanu pewną
ilość zboża i nagarnia na mechanizm
tnący (3), Z obydwu stron zespołu tną­
cego znajdują się rozdzielacze łanu (2),
które oddzielają pas przeznaczony do
skoszenia od reszty łanu.
Ścięte zboże trafia na podajnik ślima*
kowo-pałcowy (4). Podajnikiem jest cy­
linder, na którym z dwóch stron nawi­
nięte są blaszane powierzchnie śrubo­
we o przeciwnym kierunku zwojów.
Część środkową stanowi podajnik pal­
cowy, którego palce zamocowane są na
Z B O Ż O W Y
wale wykorbionym mimośrodowo,
wskutek czego zależnie od zajmowane­
go położenia wysuwają się one mniej
lub bardziej 2 obudowy Ścięta masa
zbożowa doprowadzana jest z obydwu
stron podajnikiem ślimakowym ku
środkowi, a wysunięte palce zabierają
ją i podają (chowając się w tym momen­
cie w obudowie} na przenośnik pochyły
łańeuchowo-listwowy (26}. Nad wlotem
do gardzieli przenośnika pochyłego
umieszczona jest listwa z nożami, zapo­
biegająca nawijaniu się zboża na cylin­
dryczny podajnik.
Układ przenośnika pochyłego stano­
wią dwa wały: górny i dolny, na których
zamocowane są koła łańcuchowe. Dc
ogniw łańcuchów, przebiegających
przez koła łańcuchowe, przynitowane
są listwy. Masa zbożowa transportowa­
na jest przenośnikiem pochyłym do ze­
społu młócącego {6}, Przed tym zespo­
łem znajduje się chwytacz kamieni (7).
Jest to skrzynia O przekroju trapezo­
wym. Zadaniem chwytacza kamieni jest
zabezpieczenie młocarni przed uszko­
dzeniem wskutek dostania się twardych
przedmiotów do szczeliny omłotowej.
Młocarnia (8) typu cepowego składa
się z dwóch podstawowych podzespo­
łów: bębna młócącego i klepiska. Zboże
przechodzące przez szczelinę między
bębnem a klepiskiem zostaje podzielo­
ne na dwie zasadnicze frakcje: ziarno
i słomę. Część ziarna (ok. 80%) przedo­
staje się przez otwory w klepisku na
podsiewacz schodkowy (12) i następnie
jest transportowana do zespołu czysz­
czącego. Słoma natomiast z resztą ziar­
na podawana jest przez znajdujący się
u wylotu szczeliny omłotowej odrzutnik
słomy (10) na wytrząsacze {11}. W kom­
bajnie zastosowane są wytrząsacze kla­
wiszowe w kształcie skrzynek o górnej
części perforowanej zamocowanej na
dwóch wykorbionych wałach. Wał
przedni wytrząsacze jest napędzany
i umieszczony poniżej wału tylnego,
dzięki czemu zapewnia się pochylenie
wytrząsaczy w kierunku zespołu młócą­
cego.
W wyniku złożonego ruchu, jaki wy
konują wytrząsacze, znajdująca się na
nich słoma jest podrzucana do góry
i jednocześnie odrzucana do tyłu. Ziar­
no, które wraz ze słomą znalazło się na
wytrząsaczach, przesiewane jest mię­
dzy rozluźnionymi źdźbłami słomy
i opada na pochyłe dno rynienek wy­
trząsaczy, skąd zsuwa się na podsie­
wacz.
Słoma zostaje usunięta na zewnątrz,
a ziarno wraz 2 drobnymi zanieczyszcze­
niami dostaje się do kosza sitowego.
W koszu sitowym umieszczone są dwa
sita zaluzjowe: górne (15) i dolne (16).
Za sitem górnym mieści się sito kłoso­
we (17), będące przedłużeniem sita ża-
luzjowego. Sita owiewane są strumie­
niem powietrza kierowanym przez we­
ntylator (9), znajdujący się pod podsie-
waczem. Ruch posuwisto-zwrotny ko­
sza sitowego oraz prąd powietrza wy­
twarzany przez wentylator powodują
oddzielenie ziarna od zanieczyszczeń.
Na górnym sicie żaluzjowym nastę­
puje oddzielenie ziarna wraz z drobny­
mi zanieczyszczeniami od zanieczysz­
czeń grubych (kłosów, kawałków sło­
my}. Ziarno z drobnymi zanieczyszcze­
niami spada następnie na dolne sito
żaluzjowe, na którym następuje doczy­
szczanie. Czyste ziarno zsypuje się po
pochylni do rynienki z przenośnikiem
ślimakowym (13), z której wygarniane
jest do przewodu, w którym mieści się
przenośnik łańcuchowo-łopatkowy
(21), transportujący ziarno do zbiornika.
Zanieczyszczenia oddzielone od ziar­
na w procesie czyszczenia, usuwane są
z kombajnu na ściernisko, a nie wymłó-
cone kłosy spadają z sita kłosowego na
pochylnię i następnie do rynienki ze
ślimakiem (14). Ślimak kłosowy wygar­
nia je do przenośnika łańcuchowo-ło-
patkowego, który dostarcza je do prze­
nośnika ślimakowego (24). Z przenośni­
ka (24) nie wymłócone kłosy kierowane
są do zespołu młócącego.
Do wyładunku ziarna służy ślimak
(23), umieszczony na dnie zbiornika,
oraz ślimak (20), znajdujący się w rurze
wyładowczej (18). Wygarniać ziarno ze
zbiornika można zarówno w czasie pra­
cy kombajnu (jazdy), jak i na postoju.
We współdziałaniu mechanizmów
kombajnu bardzo ważną rolę odgrywa
układ hydrauliczny. Umożliwia on ste­
rowanie wieloma mechanizmami złożo­
nej maszyny bez fizycznego wysiłku
operatora i bez straty czasu pracy kom­
bajnu. Instalacja elektryczna spełnia ta
kie samo zadanie jak we wszystkich
pojazdach samochodowych.
Do dwufazowego zbioru zbóż kom­
bajn wyposaża się w podbieracz poko­
sów. Głównym elementem podbiera-
cza jest wałek, na którym osadzone są
palce służące do podnoszenia z pokosu
wcześniej ściętego, leżącego zboża.
Kombajn zbożowy ma szereg regula­
cji, przy czym w znacznym stopniu są
one scentralizowane na pomoście kom­
bajnisty.
Kombajny zbożowe produkowane są
w kilkunastu odmianach. Producentem
kombajnów w Polsce jest Fabryka Ma­
szyn Żniwnych w Płocku
Dr inż. Czesław Waszkiewicz