9

TECHNIK 1982

sędziwy
TSCHN3S
W Niemczech przedsięw­
zięto doświadczenia nad
zastosowaniem wynalazku
Faure‘a do welocypedów.
Jak wiadomo, Faure zdołał
zebrać w małej przestrzeni
dostateczną ilość elektry­
czności do wytworzenia si­
ły motorycznej. Welocype-
dy poruszane prądem, pę­
dzą nader szybko; zachodzi
tylko trudność w dowol­
nym kierowaniu.
Tygodnik Powszechny”
3 grudnia 1882 r.
Statek elektryczny
Znany konstruktor przy­
rządów elektrycznych p.
Trouve zbudował w Paryżu
mały motor elektryczny,
specjalnie zastosowany do
żeglugi. Jest to bobina w ro­
dzaju Siemensowskim, któ­
ra za pośrednictwem zwyk­
łej liny transmisyjnej i pew­
nych urządzeń drugorzęd­
nych porusza śrubę trójra-
mienną, do steru przymo­
cowaną (...). Dla ścisłości
historycznej zaznaczamy,
że pierwsze próby nawiga­
cji elektrycznej czynił zna­
komity wynalazca galwa-
noplastyki Jacobi w r . 1839
na rzece Newie. Jacobi uży­
wał do swego motoru bate­
rii G rove-go ze 128 par zło­
żonej a Trouve posługuje
się 12 elementami z dwu­
chromianem potażu.
Wędrowiec”
5 grudnia 1882 r.
Kolej Żelazna Pińska...
...otwartą została dla ruchu
w dniu 10 października r. b.
Na całej długości ma dwa
wielkie mosty: na Muchaw-
cu pod Kobryniem. pod Ho-
radem na kanale łączącym
Dniepr z Bugiem, a nadto
69 pomniejszych mostów
żelaznych. Całą tę prze­
strzeń wykończono w ciągu
czterech miesięcy, kosztem
28000 rs na wiorstwę. li­
cząc z taborem.
.. Wędrowiec”
7 grudnia 1882 r.
Fabryka akcyjna...
... na Nowej Pradze rozwija
się coraz bardziej i od ob-
stalunkow zaledwie może
wydążyć. Zarząd fabryki
dbając o licznych swych ro­
botników zakłada dla ich
dzieci szkołę dwuklasową.
odpowiadającą programom
szkół elementarnych miej­
skich. Dzieci robotników
będą otrzymywać bezpłat­
ną naukę i utensylia szkol­
ne. Szkoła będzie miała
dwóch nauczycieli i podle­
gnie nadzorowi dyrekcji
naukowej guberni i warsza­
wskiej.
..Dziennik Anonsowy'”
16 grudnia 1882 r.
Glin
N ow y sposób dobywania
metalu glinu (aluminium),
mogący wywołać radykal­
ne zmiany w handlu meta­
lami. pozyskał obecnie
w Anglii i wielu innych kra­
jach Europy przywilej i jest
przemysłowcom sprzeda­
wany. Wynalazca polega na
nowym sposobie fabryko­
wania glinu, przyczem osz­
czędza się 9/10 dotychczas
sowych kosztów. W prze­
ciągu kilku dni można w y­
produkować wielką ilość
pomienionego metalu, na
co do obecnej chwili po­
trzeba było kilka miesięcy
czasu. Wynalazcą jest p.
Webster z Holywoodu (oko­
ło Birminghanu), który od
1851 r. zajmował się. do­
świadczeniami. Przed ro­
kiem zdołał nareszcie rzecz
całą z pomyślnym skutkiem
zakończyć. Doniosłość
i waga nowego wynalazku
może być ocenianą z tego,
że syndykat francuzki za
prawo korzystania we
Francji ofiarował 500.000
fr.. towarzystwo akcyjne
w Ameryce za prawo fabry­
kacji w Stanach Zjedno­
czonych milion fst. Belgia
i Niemcy prowadzą obecnie
układy z p. Websterem
w celu pozyskania dla sie­
bie jego wynalazku. Przy
zwykłym sposobie fabryka­
cji glinu koszta za tonnę
wynoszą 1.000 fst. przy fab­
rykacji zaś sposobem Wob-
ster’a redukują się do nie­
spełna 100 fst.
.. Korrespondenł Rolniczy'.
Handlowy i Przemysłowy
21 grudnia 1882 r.
Światło elektryczne i piegi
Jeden z angielskich tygod­
ników zamieszcza wiado­
mość, która gdyby się miała
okazać prawdziwą, obudzi­
łaby niezawodnie w szere­
gach piękniejszej połowy
rodu ludzkiego silną opozy­
cję przeciw wprowadzeniu
elektrycznego oświetlenia
do mieszkań i lokalów pu­
blicznych: „Skoro ludzie
z delikatną cerą - pisze ow
tygodnik - czas jakiś w y­
stawieni są na działanie
elektrycznego światła,
twarz ich i ręce zimą nawet
podlegają opaleniu jak
wśród lata i występują na
nich... piegi” .
..Gospodyni Miejska i Wiej­
ska” 22 grudnia 1882 r.
W zastępstwie tranu...
... wielu lekarzy angiel­
skich. amerykańskich prze­
pisuje słodką śmietanę.
U osób, które środek ten
znoszą, czyli dobrze trawią,
ma wywierać wpływ nad­
zwyczajny skutecznie
wzmacniający. Używa się
zaś głównie rano w stanie
letnim. Im zaś świeże i czys­
tsze będzie mleko, z którego
śmietankę zebrano, tern
środek ten okaże się skute­
czniejszym.
„ Gospodyni Miejska i Wiej­
ska” 27 grudnia 1882 r.
Dowcipna reklama
Dowcipny sposób wymyśli­
ła w celu zjednania sobie
klienteli pewna modystka
w Baltimore. Wyuczyła pa­
pugę, aby każdą wchodzącą
do sklepu damę witała
okrzykiem „Ach, jaka
piękna!” .
..Kuryer Codzienny ”
28 grudnia 1882 r.
Cełluloid
Coraz więcej Cełluloid
znajduje zastosowanie do
wyrobów służących do co­
dziennego użytku. Obecnie
w Nowym Yorku jedna
z fabryk przedmiotów
optycznych używa go do
oprawy okularów. Ma on tę
wyższość, że jest nadzwy­
czaj lekkim, mniej ulega
wpływom atmosferycznym
i nie tak prędko ulega ze­
psuciu. Sprężyny do tego
rodzaju opraw przy ćwikie-
rach wykonane są z kompo-
zycyi metalowej nie rdze­
wiejącej i pod wpływem go­
rąca ulegającej bardzo nie­
znacznej zmianie.
„W ędrowiec”
28 grudnia 1882 r
Bezczelny telefon
Głos /. telefonu: - Przy­
chodź na kolację, będzie
Fruzia, Zuzia, Józia. Zona
- Co tam mówią do Ciebie.
mężulku0 Mąż: - A niech
licho porwie! Znów muszę
wieczorem iść na sesję
.,K urier Świąteczny
31 grudnia 1882 r
bryka szkła „Czechy”...
... w garwolińskim powiecie
obchodziła w tych dniach
sześćdziesięcioletni jubi­
leusz swego istnienia.
„ Dziennik Anonsowy "
31 grudnia 1882 r
Zebrał: Witold Michalski
 mim
POPULARNY MIESIĘCZNIK
N A U K O W O - T E C H N I C Z N Y
Nr 9 (4 0 9) 1982 Rocznik XXXIII

Serce to najciężej pracujący organ wewnętrzny naszego

organizmu. Pracuje bez przerwy dniem i nocą, przepom­
powując około 12dnP krwi na minutę. Czasem jednak coś
psuje się w rytmicznej pracy serca. Co wówczas? Na to
pytanie postaramy się dać odpowiedź w III części cyklu
„Proszę głęboko oddychać" pióra Adama Poradzisza na
str. 26.

Słońce, Ziemia, Księżyc, planety. .. w roku 1983. Nasz stały

dział „Astronomia dla wszystkich" zamieszcza dla wszys­
tkich wielbicieli nocnych obserwacji nieba kalendarium
najważniejszych zjawisk astronomicznych w przyszłym
roku. Zainteresowanych serdecznie
ry artykułu na str. 76.

Jedną z placówek umożliwiających zapoznanie się z his­

torią i kulturą techniki jest warszawskie Muzeum Techniki
NOT mieszczące się w Pałacu Kultury i Nauki. Nie jest ono
jednak ani jedynym, ani pierwszym tego rodzaju obiektem
muzealnym na świecie. O innych tego typu muzeach i ich
historii opowie Wam „Muzeum Młodego Technika" na
str. 93.

Na okładce: Tak swą księżycową podróż zaczynała dzie­

sięć lat temu załoga amerykańskiego statku kosmicznego
„Apollo". O dalszych perspektywach lotów na Księżyc (a
także parę słów o ich historii) - w artykule „Program
APOLLO i co dalej?" na str. 16.

% •
 SPIS TREŚĆ

Str.
Artykuły: W IEK ZŁO TY-Bolestaw O rłow ski................................................................................................... 6
PROGRAM APOLLO I CO DALEJ? - Jacek Nowicki, Krzysztof Z ię c in a ........................................ 16
PROSZĘ GŁĘBOKO ODDYCHAĆ cz. III - Adam Poradzisz.............................................................. 26
MOTOCYKLE W EUROPIE (do 1939 r.)-J a n Tarczyński........................................... 36
Felieton: PYTANIA-Jerzy K la w iń s k i................................................................................................................. 3
Opowiadanie: CORTEX CEREBRI-Rafał Z ie m k ie w ic z ....................................................................................... 46
Na Warsztacie: AUTOMATYCZNE OSŁONY OTWOROW WENTYLACYJNYCH FIATA 126p Krzysztof
Kopański............................................................................................................................................. 55
GALWANOTECHNIKA DLA WSZYSTKICH (IV): CYNKOWANIE i PASYWACJA - Stefan
Sękowski............................................................................................................................................. 58
MINIATUROWYOSCYLOSKOP (dokończenie) -G rzegorz Z a lo t................................................. 60
Klub Wynalazców: WSKAŹNIK PRZECIĄŻENIA (zadanie 388) DOMOWA WĘDZARNIA (rozwiązanie zadania
382), DŻWIĘKOSZCZELNE OKNA (rozwiązanie zadania 3 8 3 )....................................................... 87
Działy: SKRZYNKAADRESÓW....................................................................................................................... 4
LISTY.......................................................................................................................................... . '. . 4
SYLWETKA MIESIĄCA: prof. mgr inż. MIECZYSŁAW DĘBICKI - Jan Tarczyński......................... 5
NOWE I NAJNOWSZE........................................................................................................................ 70
POZNAJEMY SAMOCHODY: HONDA OUINTET - Zdzisław P odbielski........................................ 72
FOTONOWOŚCI: ZDALNY WYZWALACZ APARATU FOTOGRAFICZNEGO LUB KAME­
RY FILMOWEJ; NOWY APARAT FOTOGRAFICZNY „ELECTRA 112” - Ryszard Kreyser 74
ASTRONOMIA DLA WSZYSTKICH: KALENDARZYK ASTRONOMICZNY NA ROK 1983
- Marek Staniucha.............................................................................................................................. 76
ROZMAITOŚCI MATEMATYCZNE: SZYFRY- Michał S zu re k........................................................ 80
CHEMIA NA CO DZIEŃ: ŚWIĄTECZNE PRZYGOTOWANIA (Zimne ognie) - Stefan Sę­
kowski ................................................................................................................................................ 82
DLA KAŻDEGO COŚ INNEGO............................................................................................................ 86
POMYSŁY GENIALNE, ZWARIOWANE I TAKIE SOBIE.................................................................... 90
MUZEUM „M T": MUZEUM NAUKI ITECHNIKI. -H enryk Holender , ......................C ................. 93
Różne: KSIĄŻĘSTRONOMÓWI ASTRONOM KRÓLÓW-(w. s z e . ) ............................................................ 44
MŁODZIEŻOWE PATENTY-G-k.)...................................................................................................... 85
GŁOŚNIK-INACZEJ HOLOŚNIK...................................................................................................... 92
FARBY SPECJALNE - (s-ów) ............................................................................................................. 92
KOMPUTER ULEPSZA PROGNOZY METEOROLOGICZNE - ( j . t . ) .............................................. 93
Na okładce: STATEK KOSMICZNY „A P O L L O "..................................................................................................... I
SĘDZIWY TECHNIK...................................................................................... ' .1............................ II
MASZYNKA DO STRZYŻENIA OWIEC . . . .................................................................................III. IV

Numer Ilustrowali: Jerzy Flisak. Władysław P. Jabłoński.

Fotografie w numerze: DAD. M. Dziewiński. W.P. Jabłoński. K. Kopański. R. Kreyser. KRUPP. Z. Podbielski. Schenk AG. SIEMENS.
G. Zalot. K. Zięcina.

„Młodego Technika wydaje Instytut Wydawniczy „Nasza Księgarnia".

• \
Rada Redakcyjna: doc. dr Zygmunt Dąbrowski, dr inż. Lech Janczewski, inż. Jerzy Jasiuk, dr Zygmunt Kalisz, mgr Zbigniew Słowiński,
mgr inż. Jerzy Siek, dr inż. Zbigniew Płochocki. Piotr Postawka, prof. dr hab. Andrzej Wróblewski (przewodniczący), mgr inż. GrzegorzZąlot

Zespól Redakcyjny: Mikołaj Dubrawski (kier. działu techn.-organ.). Elżbieta Gaweł (sekretarz redakcji). Władysław P. Jabłoński (kier.
działu graficznego). Jerzy Klawiński (dział łączności z czytelnikami). Jerzy Pietrzyk (kierownik działu twórczości technicznej). Anna Sło-
bodzianek (dział nauki). Wiktor Szafijański (oprać, językowe). Józef Trzionka (red. naczelny).

Stali współpracownicy: Jan Barczyk (Znaczki). Robert Czyżewski. Adam Grzymała (Katedra fizyki), Jerzy Dąbrowski (Pomysły). Henryk
Hollender (Muzeum ..MT” ), Ryszard Kreyser (Foto-porady), W itold Michalski (Sędziwy technik). Piotr Postawka i Grzegorz Zalot (Klub
Wynalazców). Zdzisław Podbielski (Poznajemy samochody). Stefan Sękowski (Chemia na co dzień). Marek Staniucha (Astronomia).
Michał Szurek (Rozmaitości matematyczne), Jan Tarczyński (Motocykle).

ADRES REDAKCJI: ul. Spasowskiego 4.00-389 Warszawa, lub skr. poczt. 380.00-950 Warszawa. TELEFONY. Centrala 26-24-31 do 36. Dział
łączności z Czytelnikami wewn 60. sekretariat 26-26-27 lub wewn. 47. redaktor naczelny 26-26-27 lub wewn. 87.
WARUNKI PRENUMERATY: Ogólnie obowiązujące w kraju.

Szczegółowych informacji o prenumeracie udzielają Oddziały RSW ..Prasa-Książka-Ruch".

Druk. Zakłady Wklęsłodrukowe RSW ..Prasa '. Zam. 852. Nakład 180 315 egz z-25.
 Czy warto stawiać sobie poważne pytania ? Tego problemu nie
miał np. stary Szekspir, każąc się zastanawiać młodemu króle­
wiczowi duńskiemu nad poważnym zagadnieniem, dziś powie­
dzielibyśmy, egzystencjalnym.
Wstęp niniejszego felietonu jasno wskazuje na fakt, że ludzie
naprawdę wybitni i wielcy nie wstydzą się stawiać pytań i to
czasem, wydawałoby się zupełnie podstawowych. Co więcej -
ich wielkość polega właśnie na tym, że nie poprzestawali na
sformułowaniu problemu, lecz również starali się znaleźć odpo­
wiedź zgodną ze stanem współczesnej im wiedzy.
Owa umiejętność precyzyjnego i problemowego stawiania
pytań jest niejako charakterystyczna dla ludzi ze świata nauki
i techniki. Mam możliwość obserwować tozjawiskona co dzień,
jako osoba odpowiedzialna za kontakty z naszymi Czytelnika­
mi. Rozpieczętowując kolejną porcję listów mam pewność, że
zaraz zaleje mnie potok Waszych pytań na różne tematy...
Przy tej pozytywnej tendencji ogólnej występuje jednak nie­
pokojący fakt, jaki można zaobserwować w niektórych środo­
wiskach - istnieje przekonanie, że pytać nie uchodzi. W grupach
zajęciowych uczniów i studentów uważa się postawienie jakie­
gokolwiek pytania na temat wysłuchanego wykładu czy refera­
tu za rzecz wstydliwą. Jedynym pytaniem, będącym od dawna
niejako w dobrym tonie, jest „ile można zarobić?”.
Otóż można zarobić, i to sporo, właśnie na umiejętności
trafnego formułowania pytań. Co prawda nie u nas-m am y jak
zwykle niewielkie opóźnienie i w tej dziedzinie, ale na Zacho­
dzie istnieją całe instytuty, które zajmują się stawianiem pytań
istotnych z punktu widzenia danej dyscypliny wiedzy czy tech­
niki. N ic w tym dziwnego - bardzo stare porzekadło głosi, że
dobrze postawione pytanie zawiera w sobie połowę odpowiedzi.
Za prawidłowo ułożony program badań z danej dyscypliny (a
cóż to jest ów program, jak nie zestaw pytań, na które należy
koniecznie odpowiedzieć przed rozwiązaniem jakiejś technicz­
nej lub naukowej zawiłości) można zarobić ciężkie pieniądze.
Innym aspektem korzyści wynikających ze stawiania pytań
jest światowy system informatyczny, który oszczędza nam wiele
czasu przy pracach konstrukcyjno-badawczych. Ot, po prostu
pytamy teleksem, czy np. problem, który utrudnia nam przepro­
wadzenie jakiejś pracy nie został już przypadkiem przez kogoś
rozwiązany. Jeśli tak, to oszczędza nam to mnóstwo czasu
i kosztów.
Z powyższych rozważań jasno wynika, że stawianie pytań to
konieczność naszych czasów, bynajmniej nie wstydliwa, a osz­
czędzająca nam wiele kłopotów i wpadek w przysłowiową ślepą
uliczkę labiryntu nauki. Żeby w nią nie wpaść, wystarczy po
prostu zapytać. Wiadomo - jeśli wierzyć przysłowiu - kto pyta
nie błądzi...
JE R ZY K L A W IŃ S K !
 „W ielkiego słownika pol­
sko-niemieckiego", War­
szawa 1874, oraz „W iel­
kiego słownika nie­
miecko-polskiego” . Do w y­
miany oferuje: luźne nu­
Kol. Dorota Zagrodnic- mery „M łodego Technika” ,
ka. ul. Kaliska 19 m. 2, „Małego Modelarza” , zna­
63-300 Pleszew, nawiąże czki pocztowe polskie i za­
korespondencje z miłośni­ graniczne, etykiety zapał­
kami muzyki rozrywkowej czane, różne książki (nau­
i'sportu. kowe i przygodowe), od­
znaki, prospekty i naklejki
Kol. Jacek Dostatni, ul.
samochodowej foldery tu­
Głuszyna 127 m. 2, 61-329
rystyczne, mapy, atlas
Poznań, zgłasza do wym ia­
świata z 1913 r „ książki
ny miernik UM-3, magne­
0 sporcie, numizmatyce
tofon „Tonette” , wzmac­
1rybach, sprzęt wędkarski,
niacz 40 W lampowy (mo­
stare monety i banknoty.
n o ! silnik magnetofonowy
od M K HOT, silnik adapte­ Kol. Emil Nicpoń, ul.
rowy od gramofonu GE - Fabryczna 5,68-208 Łękni­
54, banknoty, bogaty zbiór ca, poszukuje książek o te­
czasopism: „M łody Tech­ matyce łowieckiej, doty­
nik” , „Kalejdoskop Tech­ czących psów myśliwskich,
niki" i „Horyzonty Techni­ zwierząt łownych, broni i o
ki” , oraz ciekawe książki. czynnościach związanych
W zamian pragnąłby otrzy­ z łowiectwem. W zamian
mać aparat fotograficzny oferuje1 światłomierz „L e ­
„Zen it E " lub podobnej ningrad 4” , lampę błysko­
klasy, lornetką (dowolny wą, książki o tematyce fo­
typ), magnetofon kasetowy tograficznej, większą ilość
lub dodatkowe wyposaże­ znaczków wraz z Masera­
nie do „Zenita E". mi, transformatory minia­
Kol. Sławomir Przeż- turowe, diody, oporniki,
dzieeki, ul. Bydgoska 2 m. lampy, książki o różnej te­
matyce, ilustrowaną ency­
11, 86-050 Solec Kujawski,
klopedię dla wszystkich pt.
odda kalkulator „Brda
„Lotnictw o" wyd. I i II,
12U” za lornetkę lub kilka
„Lotnictwo i kosmonauty-
kaset magnetofonowych
ka” (zarys encyklopedycz­
chromowych. Nawiąże też
ny), „Mała encyMopedia -
korespondencje z osobami
lotnictwo" „Flota Białego
interesującymi sit* muzyką
Orła” , „M ały leksykon
rockową.
morski” oraz szereg innych
Kol. Dariusz Solecki, ul. wydawnictw z kręgu tema­
22 Lipca 36 m. 16, 24-100 tyki lotniczej i morskiej,
Puławy, interesuje się mu­ a także prospekty i komi­
zyką rockową, fotografią,
ksy. Kol. Emil poszukuje
turystyką, plakatami oraz także kolejki „Piko HO”
zbiera wszelkie materiały wraz z akcesoriami.
dotyczące Japonii. Chętnie
Kol. Jan Podlawski, ul.
nawiąże korespondencję
z osobami o podobnych za­ MicMewicza 19,64-630Ry-
czywół, poszukuje następu­
interesowaniach.
jących książek o tematyce
Kol. Włodzimierz Bacze-
wędkarskiej: J. Wyganow-
wski, ul. Ślężna 178b m. 3,
ski „Poradnik wędkarski” ,
53-111 Wrocław, pilnie po­
W. Zeiske „Sztuka wędko­
szukuje: palnika lampy
wania", T. Andrzejczyk
błyskowej IF K 120, ukła­
„Wędkarstwo jeziorowe” .
dów scalonych U C Y 74121,
Do wymiany przeznacza:
U C Y 7476, diody B S X P 66
pozycje z zakresu radiote­
oraz tyrystora BTP2/300.
chniki: T. Masewicz, S.
Warunki wymiany do
Wenda „Materiałoznaws­
uzgodnienia.
two radiotechniczne", H.
Kol. Tadeusz Stręk, ul. Chaciński „Odbiorniki ra­
Zagumnie 30, 32-440 Suł­ d iow e” , K i A. Lewińscy
kowice, poszukuje I tomu „Naprawa i strojenie od­
biorników radiowych” , L.
Widomski „Tranzystorowe
przyrządy pomiarowe” i L.
Kosobudzki i J. Ładno
„Odbiorniki radiostacji
amatorskich".
Kol. Andrzej Nowak, ul.
Kościuszki 27, 55-300 Śro­
da Śląska, wymieni pow ię­
kszalnik „Beta N ova” , nu­
mery „M łodego Technika”
z lat 1970-81, „Horyzonty
Techniki” z lat 1970-1980,
„Radioamator i Krótkofa­
lowiec” z lat 1973-80,
„Zrób Sam", książki o te­
matyce fotograficznej, na
dwa układy scalone UCY
7490, kwarc 10,235 lub
11,35 MHz, filtry 1-34 F -l,
3-23 A4, PCD - 465-7-36,
FCM-10,7 orazopom ikiod
0,5 do 1 oma.
Kol. Bogdan Pochwała,
ul. Reptowska 9 m. 4,
41-908 Bytom, za stare mo­
nety i medale odda 170 róż­
nych oporników, konden­
satory stałe i elektrolitycz­
ne, tranzystory, diody, słu­
chawkę, głośnik 4 omy,
znaczki pocztowe oraz inne
części radiotechniczne
i luźne numery „M łodego
Technika” .
Kol. W itold Żyła, ul. Ko-
rotyńskiego 19a m. 30,
02-123 Warszawa, poszu­
kuje numerów B i 4/80 i 1/81
pisma „Zrób Sam” oraz
elementów kolejki „Piko
HO ” . Do wymiany oferuje
numery „M łodego Techni­
k a " / . ^ 1966-1980.
Kol. Janusz Modras, ul.
Dzierżyńskiego 153 m. 5,
40-101 Katowice, poszuku­
je książek: J. W ojciechow­
skiego „Zdalne kierowanie
modeli", „Budowa i radio-
pilotaż. radiomodeli", „Ra-
diomodele” , „Jak zbudo­
wać kierowany radiem
model?” .
Kol. Tomasz Pasturczak,
ul. Ściegiennego 33 m. 1,
25-033 Kielce, poszukuje
sprawnego układu mecha­
nicznego i części do niego
z magnetofonów szpulo­
wych serii 2000 (np. 2403
SD „Dama Pik"). W zamian
oferuje: części elektronicz­
ne różnego typu, np. cyfro­
we układy scalone, analo-
gpwe układy scalone, diody
i tranzystory, tyrystory i in­
ne półprzewodniki, a także
podejmie się wykonania
dowolnych uMadów elek­
tronicznych z zamieszczo­
nych w „M łodym Techni­
ku" lub „Radioelektro-
niku” .
Kol. Piotr Drzewowski,
ul. Cichockiego 5 m. 30,
24-100 Puławy, poszukuje
aparatu fotograficznego
Praktica B 200, B 100, EE,
VLC, PLC, albo Exakta
(model obojętny), ewentu­
alnie Exa 500, ostatecznie
Zenit 19, w dobrym stanie
i w pełni sprawny technicz­
nie. Istnieje też możliwość
wymiany na sprzęt dodat­
kowy do aparatu Pentacon
s ix T L .
Szanowna Redakcjo!
Zwracam się z prośbą
o nadesłanie na mój adres
numerów 1, 2, 3 i 4 M T
z bieżącego roku, za zali­
czeniem pocztowym. Prze­
syłam pozdrowienia
(nazwisko i adres znane re­
dakcji)
Od redakcji: Dziesiątki lis­
tów o tej lub podobnej treś­
ci, napływających na nasz
adres, sprawiają nam nie­
mało kłopotu. Po prostu re ­
dakcja nie może spełnić
prośby każdego z Was, gdyż,
ani nie dysponuje taką iloś­
cią egzemplarzy, ani nie
jest powołana do tego ro­
dzaju działalności.
Na szczęście mam.y dla
wszystkich zawiedzionych
w swych nadziejach nieco
radości na przyszłość, gdyż
najprawdopodobniej uda
się nam dość znacznie pod­
wyższyć nakład naszego
miesięcznika. Żyw im y na­
dzieję, że rozwiąże to p ro ­
blem kupna M T wielu z po­
śród Was. Oby tak było!

SY LWE TKA M I ES I ĄC A
Prot. mgr inż. Mieczysław Dębicki
1905-1977
Mieczysław Dębicki urodził się
w Warszawie 1.01.1905 r. Po ukoń­
czeniu 6 klas gimnazjum zapisał się
na Wydział Mechaniczny Państwowej
Szkoły Morskiej w Tczewie. W 1924
roku uzyskał świadectwo dojrzałości
i rozpoczął praktykę - jako pomocnik
mechanika - na. statkach polskich,
zaś po upływie kilku miesięcy praco­
wał już jako stały członek załogi na
statkach jednej z duńskich linii żeglu­
gowych, obsługującej porty europej­
skie oraz USA i Kanady.
W 1925 roku Mieczysław Dębicki
wstąpił na Wydział Mechaniczny Poli­
techniki Warszawskiej, lecz po 3 la­
tach przerwał studia i .wrócił do pracy
na morzu. Pływał na stanowisku po­
mocnika mechanika okrętowego na
statkach francuskich, zawijających
do krajów afrykańskich i Ameryki Ła­
cińskiej.
Od 1929 roku kontynuował naukę,
studiując na Wydziale Mechanicznym
Politechniki Lwowskiej. W trzy lata
później uzyskał tytuł inżyniera-me-
chanika, a jego praca dyplomowa (z
dziedziny samochodów) została spe­
cjalnie wyróżniona. Po dwóch latach
pracy w różnych stołecznych przed­
siębiorstwach motoryzacyjnych, inż.
Dębicki objął stanowisko konstrukto­
ra w Biurze Studiów PZInż. w Warsza­
wie, jedynego wówczas krajowego
producenta pojazdów mechanicz­
nych. Szybko awansował i w niedłu­
gim czasie został kierownikiem grupy
konstrukcyjnej. W latach 1936-1939
opracował szereg poważnych kon­
strukcji, przeznaczonych do produk­
cji seryjnej. Były to m.in.: podwozie
reprezentacyjnego samochodu oso­
bowego Lux-Sport (PZInż 403), po­
dwozia 3,5-4-tonowych nowoczes­
nych ciężarówek PZInż. 703 i 713 oraz
opartego na ich podzespołach auto­
busu gazogeneratorowego PZInż.
723 G. W tym samym czasie wykonał
także dla Zakładów Przemysłowych
„Bielany" SA w Warszawie projekt
podwozia popularnego samochodu
osobowego (typ A. W.), który zastąpić
miał przestarzałego już Polskiego
Fiata 506 III.
Wybuch wojny uniemożliwił jednak
seryjną produkcję tej wartościowej
konstrukcji, a prototypowe egzem­
plarze zaginęły. Pod koniec okresu
międzywojennego inż. Dębicki zapro­
jektował także dla firmy „Grupa Tech­
niczna" dwa rodzaje wózka akumula­
torowego o ładowności 1 ,5 1, produ­
kowanego następnie przez szereg lat.
W okresie pracy w PZInż. był także
rzeczoznawcą do spraw samochodo­
wych w kilku towarzystwach ubezpie­
czeniowych. Działał również społecz­
nie na polu naukowym - był człon­
kiem zarządu Koła Inżynierów Samo­
chodowych SIMP.
W 1936 roku inż. Dębicki rozpoczął
pracę dydaktyczną obejmującą Wy­
kłady w zakresie budowy samocho­
dów w Państwowej Szkole Technicz­
nej Samochodowo-Lotniczej w War­
szawie. Pełnił tu równocześnie funk­
cję kierownika Wydziału Samocho­
dowego.
Okres okupacji przerwał jego pracę
zawodową. Zarabiał na życie tzw.
drobną wytwórczością, lecz całe swo­
je umiejętności poświęcił walce
z wrogiem. Został żołnierzem Armii
Krajowej, a do jego zadań należało
m.in. przygotowywanie samochodów
(przeważnie zdobycznych niemiec­
kich) do akcji zbrojnej - a więc zmie­
nianie wyglądu zewnętrznego i nu­
merów rejestracyjnych, ew. adaptacja
wnętrza do celów konspiracyjnych,
wystawianie fałszywych dokumentów
etc.
Po wyzwoleniu, już w lutym 1945
roku Mieczysław Dębicki rozpoczął
pracę przy organizowaniu Państwo­
wego Przedsiębiorstwa Transporto­
wego a oddelegowany do Gdańska,
stworzył tam jego oddział. Po wypeł­
nieniu zadania przeszedł do grupy
organizującej Politechnikę Gdańską.
W jesieni tegoż roku został powołany
(jako zastępca profesora) na stanowi­
sko kierownika Katedry Pojazdów
Mechanicznych. Z uczelnią gdańską
nie rozstanie się już do końca pracy
naukowej. Wiosną 1949 roku został
mianowany profesorem nadzwyczaj­
nym. Stopień profesora zwyczajnego
otrzymał w 1962 r.
W 1946 roku inż. Dębickiemu po­
wierzono opracowanie podwozia pol­
skiego samochodu ciężarowego.
W efekcie prac zespołowych, prze­
prowadzonych w niezwykle krótkim
czasie, powstał 3,5-tonowy Star 20.
oparty na rozwiązaniach konstrukcyj­
nych przedwojennej ciężarówki
PZInż 713. W uznaniu wybitnych za­
sług twórczych, Mieczysław Dębicki
otrzymał za ten projekt Nagrodę Pań­
stwową II stopnia.
Niezależnie od pracy naukowo-dy­
daktycznej w macierzystej uczelni był
prof. Dębicki doradcą technicznym
i współpracownikiem wielu instytucji
oraz członkiem licznych stowarzy­
szeń naukowo-technicznych w kraju
i na świecie. Był m.in. przewodniczą­
cym podkomisji Ogumienia Samo­
chodowego Polskiego Komitetu Nor­
malizacyjnego, członkiem Komitetu
Budowy Maszyn PAN, członkiem sek­
cji przemysłu motoryzacyjnego Rady
Naukowo-Technicznej przy ministrze
przemysłu ciężkiego i członkiem Ra­
dy Motoryzacyjnej przy Prezydium
Rady Ministrów. Od 1933 roku był
aktywnym członkiem SIMP. przez pe­
wien czas przewodniczącym Oddzia­
łu Gdańskiego. W uznaniu zasług
w dziedzinie nauki i rozwoju stowa­
rzyszenia otrzymał w 1967 roku god­
ność członka honorowego. Brał także
czynny udział w życiu Związku Nau­
czycielstwa Polskiego. Przez szereg
lat był członkiem Gdańskiego Towa­
rzystwa Naukowego pełniąc w nim
różne funkcje m.in. w zarządzie oraż
jako przewodniczący Wydziału Nauk
Technicznych.
Prof. Dębicki należał także do poważ­
nej organizacji światowej z olbrzymi­
mi tradycjami - Stowarzyszenia Inży­
nierów Samochodowych (Society of
Automotive Engineers - w skrócie
S.A.E.) w Nowym Jorku.
W publicystycznym dorobku nauko­
wym profesora znajdujemy 44 poważ­
ne opracowania, nie licząc recenzji
wydawniczych, doktorskich i habilita­
cyjnych oraz ekspertyz, orzeczeń i ko-
referatów. Jedną z najbardziej zna­
nych prac jest podręcznikakademicki
„Teoria samochodu. Teoria ruchu",
wznawiany wielokrotnie.
Pod kierunkiem prof.- Dębickiego
opracowano w latach 1949-1960, 10
ważniejszych prac zespołowych m.in.
dla potrzeb sił zbrojnych.
Wśród licznych nagród i odznaczeń
prof. Dębickiego wymienić należy
Krzyż Kawalerski Orderu Odrodzenia
Polski (1956 r.) i Krzyż Oficerski tegoż
orderu (1973 r.), a także Medal Dzie­
sięciolecia. Medal Komisji Edukacji
Narodowej oraz liczne nagrody mi­
nisterialne i odznaczenia branżowe.
Prof. Mieczysław Dębicki zmarł
w Gdańsku 21 czerwca 1977 roku.
Jan Tarczyński
 Bolesław Orłowski
Polska piastowska zdołała dorównać
poziomem cywilizacji technicznej kra­
jom Europy Zachodniej. Wspólne za­
grożenie ze strony Zakonu Krzyżackie­
go kazało jej szukać ratunku w ścisłych
związkach z Litwą. Pod berłem Jagiel­
lonów weszła w okres wielkiej ekspansji
i potęgi (815 tys. km2 obszaru i 7 min
ludności w 1582 r.). Niejednolita pod
względem narodowościowym i cywili­
zacyjnym (mimo podejmowanych dzia­
łań unifikacyjnych obszary Wielkiego
Księstwa Litewskiego należały do naj­
bardziej zacofanych w Europie), stała
się - dzięki długotrwałemu dobrobyto­
w i i tolerancji — ogromnym tyglem
sprzyjającym wymianie kulturalnej, po­
wstawaniu nowych idei i kształtowaniu
się nieprzeciętnych osobowości.
Zanim jednak mogło dojść do owego
„złotego wieku” polskiego odrodzenia,
trzeba było uporać się z krzyżackim
niebezpieczeństwem. Państwo zakonne,
choć niewielkie terytorialnie w zesta­
wieniu z polsko-litewskim kolosem, by­
ło bowiem prawdziwą potęgą militarną,
dysponującą znakomitą organizacją,
zaawansowaną techniką oraz - dzięki
umiejętnej propagandzie —wielostron­
nym poparciem Zachodu.
Od strony tecłiniki wojennej...
w starciu tym zaprezentowaliśmy się
nadspodziewanie dobrze. 30 listopada
1409 r. odbyła się w Brześciu nad Bu­
giem narada, na której ułożono zasadni­
czy plan strategiczny wyprawy prze­
ciwko Krzyżakom. Wówczas to - jak
podaje sławny dziejopis Jan Długosz -
Władysław Jagiełło i Witold... „uchwa­
lili (...) postawić most na łyżwach, jakie­
go nigdy pierwej nie widziano” .
W 1410 r. ów most łyżwowy (dziś
nazwalibyśmy go pontonowym, bo ów­
czesny termin „łyżwa” oznaczał podpo­
rę pływającą, rodzaj łodzi) ustawiono
pod Czerwińskiem, gdzie 30 czerwca,
zdążające na zwycięskie pola grunwal­
dzkie „...wszystkie wojska królewskie
(...) przeszły szczęśliwie rzekę Wisłę” .
Następnie most rozebrano i spławiono
do Płocka. Skorzystały z niego powra­
cające z kampanii wojska. Podobne
mosty stosowano jeszcze wielokrotnie
podczas późniejszych wojen z zakonem.
Polscy inżynierowie wojskowi tej epoki
konstruowali również mosty strategicz­
ne oparte na szczelnie zamkniętych, po­
wiązanych ze sobą beczkach. Taki to
właśnie most wystawił na Dnieprze,
podczas wyprawy na Orszę, w 1514 r.
Jan Basta, budowniczy z Żywca. Prze­
prawiła się po nim polska artyleria dys­
ponująca już wówczas działami o cięża­
rze około tony. Zachował się współczes­
ny obraz tego wydarzenia, pędzla nie­
znanego nam z imienia malarza krako­
wskiego, przechowywany w Muzeum
Narodowym w Warszawie.
Podczas kampanii w 1410 r. strona
polska wyposażona była w artylerię. Ar­
maty pojawiły się w naszym kraju już
wcześniej, w ostatnim dziesięcioleciu
X IV wieku. Pierwsza, nie budząca wąt­
pliwości, wiadomość o użyciu armaty
pochodzi z kroniki Janka z Czarnkowa
i dotyczy oblężenia Pyzdr w 1383 r.
„Zdarzyło się coś zaś, zanim miasto
zostało poddane ziemianom, że rzemie­
ślnik (puszkarz) Bartosza wystrzelił ka­
mień ze spiżowego działa w bramę mias­
ta, który to kamień przeszedłszy przez
dwa zamknięcia bramy uderzył znajdu­
jącego się po drugiej stronie bramy, na
ulicy miasta, pana Mikołaja proboszcza
z Biechowa tak, że ten upadł i wkrótce
Most na beczkach, zbudowany na Dnieprze w 1514 r. *
wyzionął ducha” .
Artylerii używał także Jagiełło pod­ osłabić siłę odrzutu przy wystrzale. Oba
czas wypraw przeciwko posiadłościom rodzaje pocisków produkowano w kraju
Władysława Opolczyka w ostatnim (kamienne ociosywali kamieniarze).
dziesięcioleciu X IV wieku. Wiemy o tym Pod koniec X V wieku wspomina się
z rachunku miasta Krakowa, które zao­ w dokumentach o wytwarzaniu kulek
patrywało wówczas króla w sprzęt wo­ żelaznych; w 1488 r. miał je wyrabiać we
jenny. Do punktu koncentracji wojsk Lwowie kowal Czech. Udoskonalone
w Krzepicach zwożono proch, kule ka­ żelazne kule armatnie - odlewgne z żeli­
mienne, ołów oraz działa rozmaitej wa bądź kute - które w drugiej połowie
wielkości - w 1395 r. szczególnie ciężką tego stulecia upowszechniały się na Za­
bombardę, za której transport zapłaco­ chodzie, w Polsce pojawiły się prawdo­
no aż 6 grzywien. Z tego czasu pochodzi podobnie dopiero w X V I wieku. Proch
wiadomość o wyposażeniu przez Jagieł­ sprowadzano z zagranicy, lub wytwa­
łę Lwowa w armaty i 6 beczek prochu, rzano w kraju z importowanej saletry;
nad którymi miał pieczę puszkarz w końcu X V stulecia poświadczone jest
Zbrożek. działanie prochowni we Lwowie. Działa
W bitwie pod Grunwaldem obie stro­ ze stopów miedzi odlewano w Krakowie
ny użyły hufnic polowych. Znaczną licz­ już w ostatnim dziesięcioleciu X IV wie­
bą armat dysponowała armia polska ku, podczas wspomnianych już działań
podczas bezskutecznego oblegania Mal­ wojennych przeciwko Władysławowi
borka. Ówczesna artyleria była jeszcze Opolczykowi. Wydaje się natomiast, że
mało skuteczna, choć zapewne nie nale­ krajowa produkcja żelaznych luf ar­
ży lekceważyć choćby psychologicznego matnich stała się możliwa dopiero
oddziaływania huku wystrzałów. Nieco w X VI stuleciu. Być może wcześniej for­
większą rolę odegrała artyleria podczas mowano je "ze skuwanych na gorąco
Wojny Trzynastoletniej (1454-1466), sztab, wzmacnianych dodatkowo obrę­
kiedy do armii polskiej dostarczały czami.
sprzętu głównie Gdańsk i Toruń.
Była też w użyciu prymitywna ręczna
Rolnictwo...
broń palna, tzw. ręczne puszki, strzela­
jąca kulami wielkości włoskiego orze­
cha odlewanymi z ołowiu. Jednym z jej w Polsce „złotego wieku” było nadal
popularnych typów były hakownice, podstawową dziedziną produkcji. Jego
które zahaczano o jakąś podporę by udział ocenia się na 80% ogólnej- war­
tości wytwarzanych dóbr. W X V wieku,
dzięki upowszechnieniu w skali krajo­
wej dotychczasowych zdobyczy, osią­
gnęło ono bardzo wysoki poziom i zna­
czny wzrost plonów. Coraz częściej uży­
wano do orki koni. Uzyskiwano do 5
ziaren z jednego zasianego, pod wżglę-
dem wydajności ustępując jedynie N i­
derlandom.
W ciągu tego stulecia zwiększało się
jednak stopniowo obciążenie ludności
wiejskiej obowiązkową robocizną na
rzecz feudalnych właścicieli ziemskich,
tak, że pod koniec wieku system pańsz­
czyźniany dominował już na polskiej
wsi, spychając definitywnie chłopów
w stan całkowitej niemal zależności od
szlachty (warto dodać, że u schyłku XVI
stulecia przymusową pracę pańszczyź­
nianą zaczęto także stosować w innych
dziedzinach gospodarki, np. w kuźniach
i kopalniach, ale jedynie do zadań po­
mocniczych). Podstawową jednostką
gospodarki wiejskiej stał się folwark
oparty na pracy przymusowej, a więc
mało wydajnej, co z czasem miało zacią­
żyć na przyszłości polskiego rolnictwa.
Na tym etapie rozwoju folwark spełniał
jednak dobrze swe zadania, produkując
znacznie więcej zbóż niż było potrzeba
do wyżywienia kraju.
W końcu X V wieku otworzyły się więc
dla szlachty szerokie możliwości boga­
cenia się na eksporcie nadwyżek rol­
nych, a także towarów leśnych, głównie
drewna, oraz polskiego czerwca (plusk­
wiaka), który był poszukiwanym za gra­
nicą surowcem farbiarskim zanim spro­
wadzono do Europy koszenilę w końcu
X V I stulecia. Zapoczątkowano wów­
czas na wielką skalę trwający przez kil­
ka stuleci spław owych produktów W i­
słą do Gdańska. Zyskowność tego han­
dlu skłoniła właścicieli ziemskich do
usiłowań zmierzających do zwiększenia
wydajności pól. Rezultatem tych dążeń
był dalszy wzrost produkcji rolnej
w XVI wieku. Wedle dzisiejszych usta­
leń uprawiano wówczas głównie żyto
(40%), i owies (38%), a z pozostałych
zbóż przede wszystkim pszenicę (9%)
i jęczmień (6%). Szesnastowieczne
ogrodnictwo wzbogaciło się dzięki imi­
grantom italskim o nowe odmiany wa­
rzyw: selery, pory, kalarepę, koper, sa­
łatę. W dobrach szlacheckich rozwinęła
się gospodarka stawowa tak poważnie,
że należeliśmy do czołówki światowej,
tak pod względem produkcji, jak i tech­
niki urządzania stawów.
Wodą i powietrzem
Podjęto też starania o zapewnienie
dogodnych warunków spławu. Na sej­
mikach poświęcano wiele uwagi zagad­
nieniom związanym z uspławnianiem
rzek, wydawano zakazy stawiania na
nich tam, jazów i innych urządzeń
utrudniających transport wodny.
W 1589 r. szlachta województwa siera­
dzkiego opodatkowała się w wysokości
4 groszy od łanu „na wyprawę” - czyli
na doprowadzenie do stanu używalnoś­
ci - Pilicy.
Porządkowanie rzek w interesie eks­
porterów zboża miało nie tylko pozy­
tywne skutki. Ograniczało bowiem
w praktyce możliwości powstawania
wszelkiego rodzaju zakładów produk­
cyjnych, powszechnie już w tym czasie
wykorzystujących energię wodną. Sta­
nowi to klasyczny przykład ujemnych
efektów ubocznych towarzyszących eg­
zekwowaniu środkami politycznymi
partykularnych interesów stanowych
w dziedzinie gospodarczej.
Pomimo owych tendencji - zaledwie
dostrzegalnych na tle ówczesnej ogólnej
prosperity, ale brzemiennych w konsek­
wencje zgubne w przyszłości dla pol­
skiej gospodarki - w okresie wieku zło­
tego niepomiernie wzrosła liczba urzą­
dzeń produkcyjnych o napędzie wod­
nym. Koło wodne, wykorzystywane
w Polśce piastowskiej w młynach zbo­
żowych, kuźnicach, foluszach, garbiar-
niach, tartakach, znalazło nowe zasto­
sowanie. W X V wieku poruszało już
młyny papiernicze i urządzenia w hu­
tach szkła, a w X V I upowszechniło się
w wielu innych zakładach, m.in. olejar­
niach i wytwórniach prochu; użyto go
też do odpompowywania wody z ko­
palń, a nawet do zasilania wodociągów
miejskich.
W rezultacie tego procesu w okresie
odrodzenia na samych tylko ziemiach
etnicznie polskich pracowało około 3
tys. kół wodnych, których łączną moc
ocenia się na 6 tys. koni mechanicznych.
Napędzały one urządzenia około tysiąca
młynów, 200 kuźnic i zakładów metalo­
wych, 100 tartaków, 30 papierni, a także
pewnej liczby innych wytwórni. Warto
zwrócić uwagę, że siła wody pozostała
podstawowym źródłem energii polskie­
go przemysłu aż do połowy X IX wieku.
Fakt ten oraz znaczenie w tej epoce
transportu wodnego szczególnie dla du­
żych mas towarowych, których nie moż­
na było przewozić lądem zanim powsta­
ła sieć kolejowa, stały się decydującymi
czynnikami, wyznaczającymi geografię
przemysłową dawnej Rzeczypospolitej.
W X V I wieku, zwłaszcza w jego dru­
giej połowie, ogromnie zwiększyła się
również liczba wiatraków. Były to nie­
mal wyłącznie młyny zbożowe lekkiego
typu, tzw. koźlaki o mocy 2-6 KM. Moż­
na je było dowolnie obracać, aby nasta­
wić skrzydła optymalnie w stosunku do
kierunku wiatru. Nawiasem mówiąc,
taki wiatrak stał się zapewne pierwo­
wzorem domków na kurzej stopce,
w których fantazja ludowa kazała mie­
szkać baśniowym czarownicom. W opo­
wieściach tych pobrzmiewa echo znacz­
nie dawniejszych średniowiecznych
czasów, kiedy zwykłemu zjadaczowi
chleba wiedza techniczna jaką dyspo­
nował młynarz mogła wydawać się ta­
jemną. Jedynie na Żuławach stosowano
wiatraki wzorem Niderlandów, do od­
pompowywania wody w celach meliora­
cyjnych. Udoskonalony wiatrak ma­
sywny typu holenderskiego, w którym
obracała się tylko wieżyczka dźwigają­
ca skrzydła, pojawił się w Polsce dopie­
ro w X VIII wieku.
Polskie górnictwo...
w epoce odrodzenia zapisało także pięk­
ną kartę. Nastąpił wówczas wielostron­
ny jego rozwój. Znacznie rozszerzono
zakres i obszar eksploatacji, w wyniku
udanych, zakrojonych na coraz szerszą
skalę poszukiwań nowych złóż. Działal­
ność ta prowadzona była w oparciu
o specjalne przywileje. O widocznym
rozmachu w jej postępach świadczy
fakt, że wiemy o wydaniu 10 takich
przywilejów w okresie od schyłku XTV
do końca X V wieku, a w X V I stuleciu
liczba ich wyniosła aż 64. Istnieją dowo­
dy eksploatacji rud ołowiu w rejonie
kielecko-chęcińskim w wieku XV,
a w drugiej połowie tego stulecia po­
wstała kopalnia miedzi w Miedziance
pod Chęcinami. Nadal jednak, podobnie
jak w średniowieczu, główne skupiska
kopalń kruszców znajdowały się
w trzech rejonach kraju: śląsko-krako-
wskim, kielecko-chęcińskim oraz w Ta­
trach. Pierwszy z nich zdecydowanie
wysunął się w X V I wieku na pierwsze
miejsce. W pierwszej połowie owego
stulecia, w wyniku odkrycia bogatych
złóż galeny, powstał na Śląsku nowy
wielki ośrodek górniczy - Tarnowskie
Góry - gdzie pracowało kilkanaście ty­
sięcy szybów. Wydobytą rudę oczysz­
czano, wzbogacano i przetapiano dla
uzyskania ołowiu i srebra w bardzo licz­
nych powstałych w najbliższej okolicy
zakładach (ocenia się, że działało tam
180 płuczek, 40 rosztów oraz 30 hut).
W rejonie Swoszowic nastąpił w XVI
wieku znaczny rozwój zapoczątkowanej
już wcześniej eksploatacji złóż siarki.
Wedle relacji z końca tego stulecia, pra­
cowała tam wielka ilość kopalń. Wzbo­
gacanie i destylacja siarki odbywały się

Poszukiwanie metali wg dzielą Agricoli z połowy
XVI w
na miejscu. Roczną jej produkcję szacu­
je się w tym czasie na 80 ton, co pokry­
wało całkowicie zapotrzebowanie kra­
jowe, sprowadzające się do produkcji
prochu i lekarstw oraz pozwalało na
eksport do Słowacji, na Dolny Śląsk
oraz Wisłą do Gdańska.
Poważny postęp zaznaczył się także
w wydobyciu soli kamiennej w podkra­
Kopalnia w Wieliczce wg sztychu z XVIII w.
kowskich żupach solnych w Wieliczce
i Bochni, dalsza rozbudowa ich pozwo­
liła na eksport soli. Mniejsze znaczenie
miały tzw. żupy ruskie, skupione głów­
nie w okolicach Drohobycza. Dostar­
czały one solanki do warzelni królew­
skich.
Charakterystyczną cechą górnictwa
okresu odrodzenia było sięgnięcie - po
wyczerpaniu najbogatszych i najpłyciej
zalegających złóż - znacznie głębiej pod
ziemię. Powszechnie eksploatowano po­
kłady znajdujące się od 50 do 80 m pod
powierzchnią terenu, a w Wieliczce pod
koniec X V I wieku górnicy pracowali już
na głębokości 120 m. Tak poważne obni­
żenie poziomów wydobywczych w istot­
ny sposób skomplikowało transport
pionowy oraz pociągnęło za sobą konie­
czność stałego odprowadzania wody
z kopalni. Zwłaszcza ten ostatni pro­
blem wymagał dużych nakładów i sto­
sowania nowych rozwiązań technicz­
nych. Musiano specjalnie w tym celu
drążyć bardzo głębokie i stosunkowo
przestronne szyby, w których instalo­
wano urządzenia odwadniające.
 Najczęściej był to tzw. patemoster,
czyli łańcuch bez końca z czerpakami,
niekiedy umieszczony wewnątrz drew­
nianej rury, rzadziej odwadniarki inne­
go typu lub pompy. Paternoster rurowy
poświadczony jest w Olkuszu już w 1430
r. W 1482 r. wybudowano w Olkuszu
szyb sięgający głębokości 52 m o prze-,
kroju poprzecznym3,9 m na l,5m. Za­
instalowane w nim były dwa patemos-
try, każdy pon szany przez trzy pary
koni, pracujące na 4 zmiany. W końcu
X VI wieku stosowano w górnictwie
wielkie kieraty, obsługiwane przez kil­
kanaście koni na raz. W związku z tym
kopalnie zmuszone były zatrudniać
znaczną liczbę tych zwierząt - wiemy,
że w Tarnowskich Górach było w tym
czasie „na etacie” 700 koni, a w Olkuszu
jeszcze więcej.
Urządzenia wyciągowe napędzano
także siłą ludzką za pomocą kołowro­
tów palczastych. Natomiast prawie nie
korzystno w naszym górnictwie z koła
wodnego, powszechnie stosowanego
w kopalniach czeskich i niemieckich.
Przyczyną był brak odpowiednich wa­
runków wodnych w najważniejszych
polskich zagłębiach. Toteż znalazło ono
zastosowanie jedynie w rejonie Tatr
oraz epizodycznie w Tarnowskich Gó­
rach, gdzie przez pewien czas za pomocą
wymyślnego systemu dźwigni przeno­
szono napęd na maszyny kopalniane
z koła wodnego oddalonego o kilkaset
ńietrów.
Borykanie się z problemami odwad­
niania i wyciągu stało się inspiracją dla
poszukiwania nowych, dogodniejszych
i tańszych rozwiązań technicznych.
Świadectwem rodzimej pomysłowości
w tej dziedzinie są przywileje wydawa­
ne na stosowanie udoskonaleń kon­
strukcyjnych. W X V wieku zanotowano
ich 6, w XVI - 22, co dowodzi poważne­
go wzrostu zainteresowania ową pro­
blematyką w omawianym okresie.
Ważnym udoskonaleniem było przej­
ście w X VI wieku w Olkuszu i Tarnow­
skich Górach na system samoczynnego
odwadniania grawitacyjnego. Budowa­
no w tym celu głębokie i długie sztolnie,
obsługujące kilka sąsiadujących ze sobą
m a
PUEgll
 kopalni. W rejonie Olkusza 5 takich
sztolni rozwiązało problem odwadnia­
nia w skali całego miejscowego zagłę­
bia. W miarę sięgania do jeszcze głęb­
szych pokładów, leżących poniżej zasię­
gu oddziaływania istniejących sztolni,
uciekano się do systemu kombinowane­
go, podnosząc mechanicznie wodę
z owych najniższych poziomów do po­
ziomu sztolni. Nawet w takich przypad­
kach dawało to więc znaczne oszczęd­
ności, pozwalając uniknąć uciążliwego
. wydobywania wody z wielkich głębo­
kości na powierzchnię.
Inną cechą charakterystyczną górnic­
twa owej epoki była daleko posunięta
specjalizacja. Rezultatem zaawansowa­
nego podziału pracy był znaczny wzrost
wydajności. W zakresie organizacji pro­
dukcji górnictwo było wówczas bez
wątpienia przodującą dziedziną techni­
ki. Warto też zwrócić uwagę na zwię­
kszenie dokładności wybierania złóż
i wykorzystywanie ich uboższych partii,
przedtem z reguły zaniedbywanych.
Problemy związane z budową sztolni
odwadniających spowodowały rozwój
podziemnego miernictwa i kartografii
górniczej. Z 1579 r. zachował się plan
odcinka sztolni Św. Jakuba w Tarnow­
skich Górach, w skali 1:200, wykonany
przez kunstmistrza Jana Trappa z Tu­
ryngii. W następnym stuleciu (szczegól­
nie w podkrakowskich żupach solnych)
odnotowano w Polsce sporo poważnych
osiągnięć na tym polu. Wzrost zapotrze­
bowania na budulec kamienny spowo­
dował rozwój eksploatacji kamienioło­
mów. Na początku X V I w. zaczęto wyła­
mywać piaskowiec w rejonie Myślenic
i Dobczyc, później w Szydłowcu i Kuno­
wie. Coraz więcej wydobywano także
wapieni różnych odmian.
Na uwagę zasługuje ustawa z 1576 r.
przyznająca wszystkim właścicielom
ziemskim prawo swobodnej eksploata­
cji kopalin znajdujących się w ich do­
brach. Do tego czasu wszelkie bogactwa
we wnętrzu ziemi były tradycyjnie wy­
łączną własnością króla. W praktyce już
od końca X V wieku traktowano to zwy­
czajowe prawo czysto formalnie. Nowa
ustawa nie miała większego znaczenia
gospodarczego, gdyż najzasobniejsze
złoża kruszców leżały w dobrach króle­
wskich. Stanowiła wszakże jeszcze je­
den przejaw umacniania się dominacji
szlachty w Rzeczypospolitej.
Metalurgia
Wprawdzie w „złotym wieku” Polacy
kochali się bardziej w zbytku niż w żela­
zie, niemniej żelazo odgrywało w ich
życiu ważną i stale wzrastającą rolę. Do
połowy X V I wieku wytwarzano je w na­
szym kraju nadal średniowiecznym spo­
sobem dymarskim w kuźnicach, prze­
ważnie niewielkich zakładach o rocznej
produkcji wynoszącej od kilkunastu do
ok. 30 ton. Kuźnica dysponowała za­
zwyczaj jednym lub dwoma piecami
hutniczymi, a jej napęd stanowiły dwa
lub trzy (choć znane są nawet przypadki
sześciu) koła wodne, poruszające mie­
chy i młot. Polskie żelazo było niskiej
wartości, a jego produkcja nie wystar­
czała na potrzeby krajowe, zwłaszcza
rolnictwa używającego stale rosnącej li­
czby narzędzi z częściami żelaznymi
oraz rozwijającego się przemysłu zbro­
jeniowego.
Niezbędny był więc import żelaza,
zwłaszcza wysokiej jakości, m.in. stali.
Głównie korzystaliśmy z wytworów hut
Styrii, Moraw, Słowacji i Węgier, które
przesyłano w tym okresie tranzytem
przez nasze ziemie do Gdańska, skąd
wędrowały morzem do Europy Zachod­
niej. Sprowadzaliśmy także ze Szwecji
tzw. osmund odznaczający się znakomi­
tą kowalnością. Od X V wieku przeku­
wano go w hamrach pod Gdańskiem na
sztaby i tzw. stal gdańską.
W X V f wieku liczba kuźnic w Polsce
wzrosła trzykrotnie, dochodząc do ok.
350. Z tego ponad 140 znajdowało się
 w województwie sandomierskim, prze­
szło 60 w Wielkopolsce wraz z Kujawa­
mi, powyżej 50 w województwie krako­
wskim, 40 na Mazowszu. Kuźnice były
dość rozproszone. Wynikało to z konie­
czności posiadania odpowiednio rozle­
głego zaplecza leśnego (ocenia się, że
zakład przeciętnej wielkości potrzebo­
wał nieco ponad 300 hektarów). Dążono
do tego, by na otaczającym kuźnicę ob­
szarze naturalny przyrost lasu mógł po­
kryć jej zapotrzebowanie na opał.
Nie od razu i nie wszędzie stosowano
tak racjonalne reguły postępowania,
W niektórych miejscach, głównie w Ma-
łopolsce i na Śląsku już na początku XVI
wieku doszło lokalnie do poważnych
dewastacji drzewostanu na skutek nie­
przemyślanej gospodarki przemysło­
wej. Nie tylko hutnictwo ponosiło za to
winę, np. lasy w rejonie Wieliczki i Bo­
chni padły ofiarą działalności warzelni
soli. Nic więc dziwnego, że w obu tych
dziedzinach próbowano w X V I stuleciu
wprowadzić usprawnienia mające prze­
de wszystkim na celu oszczędność pali­
wa. Zachowały się przekazy o wydawa­
nych z takich okazji przywilejach dla Kużnica z poi. XVI w. wg Agricoli
rodzimych wynalazców. Niektóre z in­
nowacji wprowadzonych w dziedzinie
czesne metody hutnicze, wypracowane
metalurgii przez naszych zapomnia­
w poprzednim stuleciu głównie w Aus­
nych pionierów, musiały nosić znamio­
trii i Nadrenii. Pojawił się tzw. piec
na oryginalności, gdyż Georgius Agrico-
styryjski, stanowiący pośrednie ogniwo
la - ówczesny europejski autorytet
pomiędzy tradycyjną dymarką a w iel­
w tym zakresie - nazywa niektóre pro­
kim piecem, używanym zresztą już wte­
cesy i metody polskimi.
dy dość szeroko w Europie Zachodniej.
W tym okresie zaczęto w hutnictwie Zaczęto stosować topniki, spotęgowano
stosować węgiel drzewny, posiadający dmuch, zapoczątkowano krajową pro­
wyższe od drewna wartości opałowe. dukcję stali tzw. procesem fryszerskim.
Otrzymywano go zwęglając drewno Przodował w tej dziedzinie Gdańsk,
w dołach lub stosach przykrytych zie­ choć stal wytwarzano sporadycznie
mią i darniną, czyli w tzw. mielerzach. również w innych ośrodkach hutni­
W związku z zapotrzebowaniem hutnic­ czych, m.in. w Olkuszu. Na wielką skalę
twa na nowe paliwo, powstał wówczas zaczęto wytwarzać gwoździe, głównie
zawód węglarzy, zwanych też kurzacza- w rejonie Kielc, zwłaszcza w okolicach
mi, zajmujących się jego produkcją Gowarczewa, a także na Mazowszu.
w lasach, na miejscu wyrębu drzewa. W Gdańsku kwitło też iglarstwo. Zakła­
W drugiej połowie X V I wieku zaczęto dy w Nowym Sączu produkowały rocz­
przyswajać w Polsce bardziej nowo- nie ponad 80 tys. sierpów. Na mocy
 Wciąganie dzwonu Zygmunta rta wieżą Katedry Wawelskiej
przywileju królewskiego na stosowanie
nieznanych przedtem w Polsce metod
produkcyjnych - kupiec krakowski Pa­
weł Kauffman założył w 1524 r. w Star-
czynowie pod Olkuszem wytwórnię bla­
chy kutej i drutu. W 1525 r. dostarczał
swych wyrobów królowi.
W rejonie Olkusza rozwinęła się
w ciągu X V wieku produkcja ołowiu
z miejscowych rud. W połowie tego stu­
lecia roczna produkcja przekraczała
500 ton. Piąta jej część pokrywała w ca­
łości zapotrzebowanie krajowe, związa­
ne głównie z odlewaniem kul do broni
palnej, a pod koniec owego wieku także
czcionek drukarskich. Resztę eksporto­
wano.
Zwiększyło się także wykorzystanie
miedzi. Od drugiej połowy X V wieku
huty w Polichnie wytwarzały ją z rudy
wydobywanej w Miedziance pod Chęci­
nami. W tym czasie Jam Turzo (1437-
1508) z Leweczy założył w Mogile pod
Krakowem hutę miedzi, w której prze­
rabiał rudę sprowadzoną z Węgier i sto­
sował prawdopodobnie odzysk srebra.
W końcu X V I stulecia, w związku z od­
kryciem złóż miedzi w Miedzianej Gó­
rze, powstało na Kielecczyźnie kilka du­
żych zakładów hutniczych, m.in. w Nie-
wachlowie i Białogonie. Stopy miedzi -
brązy, mosiądze i spiże - znajdowały
w tej epoce rozliczne zastosowania. Od­
lewano z nięh w ludwisamiach działają­
cych w Krakowie, Lwowie, Wilnie, N ie­
świeżu, Gdańsku, Warszawie, Dubnie
działa oraz dzwony, wykonywano
przedmioty artystyczne i ozdoby. Swego
rodzaju wydarzeniem było odlanie
w 1520 r. w Krakowie przez Hansa Be-
hema (zm. ok. 1533 r.) z Norymbergi,
przełożonego nad artylerią królewską,
z miedzi i spiżu 8-tonowego dzwonu
Zygmunta dla Katedry Wawelskiej.
Jeszcze o kunszcie techniki wojennej
Z przemysłem metalurgicznym zwią­
zana była ściśle produkcja broni.
W okresie odrodzenia przodującą jej ga­
łęzią było wytwarzanie ręcznej broni
palnej. Przodował w tej dziedzinie
Gdańsk, a znaczące ośrodki znajdowały
się w Toruniu, Lwowie, Wilnie, Pozna­
niu, Tykocinie, Nidzicy. Poza tradycyj­
nymi zamkami lontowymi, konstruowa­
no już w Polsce również zamki kołowe.
Wytwarzano też pociski - do broni
ręcznej, odlewano kule z ołowiu,
a w przypadku hakownic stosowano
niekiedy żelazne kule kute. Dla artylerii
produkowano w Polsce od początku
X V I stulecia lane kule ołowiane, czasem
wypełniane śrutem żelaznym oraz kute
z żelaza. W latach czterdziestych na
zlecenie Zygmunta Augusta zaczęto
w Wilnie odlewać kule armatnie z żeli­
wa, w formach sprowadzonych z Wę­
gier. Od połowy wieku wytwarzał je
Gdańsk, a od lat siedemdziesiątych kil­
ka zakładów w rejonie Kwidzynia,
zwłaszcza kuźnica w Ryjewie, której ro­
czna produkcja wynosiła ok. 18 ton.
Od 1580 r. polska artyleria strzelała
pociskami zapalającymi. Wprowadził je
u nas Domenico Ridolfino, jeden z wło­
skich inżynierów wojskowych sprowa­
dzonych wówczas przez Stefana Bato­
rego, twórcę i protektora naszych wojsk
technicznych. Ridolfino natychmiast po
przybyciu do Polski wziął udział w dru­
giej wyprawie wielkołuckiej (1580 r.),
w której odegrał ważną rolę. Moskiew­
skie twierdze W ieliż i Wielkie Łuki zo­
stały zdobyte głównie dzięki zbombar­
dowaniu ich przygotowanymi przez nie­
go „kulami rozpalonymi” . Sam Ridolfi­
no tak o tym napisał:
„Przyczyną tak raptownego zwycięs­
twa naszego jest budowa ich twierdz,
które powszechnie są stawiane z drze­
wa. Zwykłe strzały nic im nie szkodzą
i pozostałyby całkiem bez skutku, gdyby
nie pewien mój wynalazek (...) tak tedy
przy zdobywaniu tej twierdzy (chodzi
0 W ieliż - przyp. mój, B.O.) ziścił się
najzupełniej kunszt mój, którego też
w podobnym przypadku zawsze użyję,
ale fortelu mego nie wyjawię nikomu” .
Warto dodać, że podczas wypraw Ba­
torego w wojnie o Inflanty w pracach
oblężniczych, a następnie odbudowie
1 umacnianiu zdobytych fortec, ważną
rolę odegrał sformowany przez niego
zalążek polskich wojsk saperskich.
Składał się on z 20 szancmajstrów i 50
szancknechtów, którymi dowodził
szancmagister Ludwik Wedel. Podczas
działań wojennych odkomenderowywa-
no im do pomocy znaczną liczbę zwer­
bowanych chłopów, w charakterze nie­
wykwalifikowanej siły roboczej.
W drugiej połowie X V I wieku krajo­
we wytwórnie prochu strzelniczego po­
sługiwały się tzw. młynami prochowy­
mi, napędzanymi kieratami lub kołami
wodnymi. Główne ośrodki produkcji
prochu znajdowały się wówczas
w Gdańsku, Krakowie, Kamieńcu Po­
dolskim, Kijowie, Wilnie, Mohylewie.
Używano go nie tylko do broni palnej,
ale także do sporządzania min, petard
oraz tzw. machin piekielnych.
W „złotym wieku” używano prochu
nie tylko na wojnie. Służył on również
do urządzania pokazów pirotechnicz­
nych z okazji uroczystości publicznych.
Wjazd Henryka Walezego do Krakowa
w 1574 r. uświetniono fajerwerkiem na
jednej z baszt, przedstawiającym kon­
nego rycerza. Ognie sztuczne były jedną
z atrakcji podczas zaślubin Jana Zamo­
yskiego z synowicą Stefana Batorego,
Gryzeldą, w 1583 r. Inną, także związa­
ną z techniką stanowiły mechaniczne
wieloryby, z których oczu i nozdrzy try­
skały fontanny wonnych olejków.
Ostatni dwaj Jagiellonowie próbowa­
li stworzyć zalążek polskiej potęgi mor­
skiej. Zygmunt Stary korzystał z usług
tzw. kaprów, czyli utrzymywanych
przez państwo korsarzy, których zada­
niem było dezorganizowanie .żeglugi
nieprzyjacielskiej. Flotę kaperską roz­
budował Zygmunt August. Kiedy,
w 1568 r. powołał on do życia Komisję
Morską - pierwszy urząd morski i zara­
zem admiralicję - liczyła już ona ok. 40
jednostek. Król miał szeroko zakrojone
plany morskie. Zaczątkiem regularnej
floty wojennej miała stać się wielka ga­
leona „Smok” , zbudowana w Elblągu
przez specjalnie sprowadzonych z We­
necji mistrzów Dominika i Jakuba. Wo­
dowanie jej odbyło się w 1571 r. Rychła
śmierć Zygmunta Augusta udaremniła
realizację tych zamysłów, które docze­
kały się spełnienia dopiero w kilkadzie­
siąt lat później, za panowania Zygmun­
ta III Wazy i Władysława IV. Historię tę,
jak i resztę zagadnień związanych z te­
chniką i gospodarką polskiego odrodze­
nia opowiemy w następnych odcinkach.
Program
Jacek Nowicki
i co dalej ?
Krzysztof Zięcina
10 lat temu 19 grudnia 1972 r. na
Pacyfiku, w pobliżu archipelagu Samoa
wodował powracający z Księżyca statek
kosmiczny Apollo 17. Trzech amerykań­
skich astronautów Eugene A. Ceman -
dowódca wyprawy, Ronald E. Evans -
pilot statku CSM Apollo, oraz Harrison
H. Schmitt - naukowiec geolog, pilot
lądownika LM pomyślnie zakończyli
najdłuższą z dotychczasowych wypraw
człowieka na inne ciało niebieskie. Eks­
pedycja ta była jak dotychczas ostatnim
lotem załogowym na Księżyc. Fakt ten
nie oznaczał jednak zakończenia badań
Księżyca. Naukowcy prowadzili prace
nad przywiezionymi przez astronautów
próbkami gruntu i analizowali dane
nadsyłane przez automatyczne stacje
pozostawione przez wyprawy Apollo na
powierzchni Srebrnego Globu. Teraz,
po dziesięciu latach można przypatrzeć
się efektom tych badań i zastanowić się
nad planami dalszej eksploracji Księ­
życa.
Program Apollo
Serię jedenastu misji załogowych
statków Apollo można podzielić na trzy
fazy. W pierwszej z nich odbyły się loty
testowe na orbicie wokółksiężycowej
lub wokółziemskiej mające na celu;wy­
próbowanie systemów pojazdu i sche­
matu misji (Apollo 7, 8, 9, 10). W fazie
drugiej przeprowadzono operacje lądo­
wania na Księżycu w ramach tzw. misji
H, wypraw Apollo 11, 12, 14 (w locie
Apollo 13 z powodu awarii w członie
CSM nie przeprowadzono lądowania na
Księżycu). Misje H miały charakter
wstępnej eksploracji. Astronauci mogli
przebywać poza kabiną lądownika LM
od 2 do 4 godzin i odchodzić od statku na
największą odległość 1 km. W ostatniej
misji serii H (Apollo 14) astronauci She-
pard i Mitchell posługiwali się niewiel­
kim wózkiem ręcznym MET do przewo­
zu aparatury naukowej, narzędzi i pró­
bek gruntu. Ostatnią, trzecią fazą pro­
gramu Apollo były misje J —Apollo 15,
16,17. Ich celem były szczegółowe bada­
nia naukowe. Udoskonalony typ ska­
fandrów księżycowych pozwalał na
7,5 godziny pobyt poza kabiną LM. Do
przemieszczania się po powierzchni
Księżyca posłużył elektryczny łazik
LR V ,,Rover” , który pozwolił na rozsze­
rzenie promienia penetracji wokół lą­
downika do 5-8 km. Aparatura badaw­
cza użyta w misjach J była bogatsza niż
w misjach H. Statek Apollo CSM, który
w oczekiwaniu na powrót 2 astronau­
tów z powierzchni Księżyca był piloto­
wany przez jedntt,' astronautę w mis­
jach J wyposażono w zespół aparatów
do obserwacji (m.in. geochemicznych)
powierzchni Srebrnego Globu z orbity.
Od pojazdów Apollo 15 i 16 na orbicie
Księżyca odłączono subsatelity badaw­
cze. Planowano przeprowadzenie jesz­
cze trzech misji J - Apollo 18,19, 20, ale
redukcja budżetu N A S A w początkach
lat siedemdziesiątych uniemożliwiła ich
realizację. Rakiety nośne i pojazdy kos­
miczne przygotowywane dla tych wy­
praw użyto w programach Skylab
i ASTP.
Ex Luna scientia
Ta łacińska maksyma - „Księżyc źró­
dłem wiedzy” - była hasłem wpisanym
w 1emblemat jednej z misji Apollo. Księ­
życ okazał się bowiem nie tylko skarbni­
cą informacji o nim samym, ąle także
o Ziemi, systemie słonecznym i wszech-
świecie. Przed pierwszą wyprawą zało­
gową na Księżyc laureat nagrody Nobla
w dziedzinie chemii profesor Harold C.
Urey stwierdził: „Dajcie mi okruch
Księżyca, a może zdołam odpowiedzieć
na pytanie jak powstał Układ Słonecz­
ny” . Przywiezione przez 6 wypraw
Apollo około 380 kg „okruchów” trafiło
najpierw do Księżycowego Laborato­
rium Odbiorczego (LR L - Lunar Recei-
ving Laboratory) w ośrodku astronau-
tyęznym w Houston. Ośrodek LR L był
miejscem kwarantanny załóg i statków
kosmicznych Apollo. Badano tam, czy
materiał przywieziony z Księżyca nie
stanowi niebezpieczeństwa dla ziem­
skich organizmów żywych. Specjaliści
z N ASA przygotowywali próbki skał
i pyłu do badań naukowych tak, aby
przyniosły one jak najlepsze efekty.
Po zakończeniu okresu 50-dniowej
kwarantanny (dla misji H) próbki grun-

ZAŁOGOWE LĄDOWANIA NA KSIĘŻYCU W RAMACH PROGRAMU APOLLO

Wyprawa Daty. Czas pobytu Miejsce Masa dos­ Masa

Typ misji

Czas trwania Dystans

Załoga: startu misji: poza ładow­ lądowania tarczonych przebyty po dostarczonej
dowódca lądowania dni nikiem LM na Księżycu próbek powierzchni na Księżyc
pilot CSM (na Ziemi) (godziny, (h:min) i jego ^ gruntu (kg) Księżyca aparatury
pilot LM minuty, szerokości przez naukowej (kg)
sekundy długość se- załogę (km)
d:h:min:s) lenograficzna

H Apollo 11 16:07:69 8:3:18:35 2:24 Morze 21 0,25 102

N. Armstrong 24:07:69 Spokoju
M. Collins 0,647°N
E Aldrin 23.505°E

H Apollo 12 14:11:69 9:8:36:24 7:29 Ocean 34 2 166

C Conrad 24.11.69 Burz
R. Gordon 3.036"S
A Bean 23,418"W

H Apollo 14 31.01.71 9:0:1:58 9:23 okolica 43 3.3 209

A. Shepard 9.02.71 krateru
S. Roosa Fra Mauro
E Mitchell 3.66°S
17.48°W

J Apollo 15 26.07.71 12:7:11:53 18:33 okolica 77 27.9 550

D. Scott 7.08.71 góry Haldley
A. Worden 26,1°N
J Irwin 3,65°E

J Apollo 16 16.04 72 11:1:51:50 20:12 okolica 94 27 563

J. Young 27.04.72 krateru
T Mattingly Descartes
C Duke \ 9'S
15.5rE

J Apollo 17 7.12.72 12:13:51:59 22:05 dolina 110 35 514

E. Cernan 19.1272 Taurus-Littrow
R Evans 20,21°N
H Schmitt 30.75°E

Gigantyczna, 111-metrowej wysokości rakieta nośna Sa­
turn 5 wznosi się ponad wyrzutnię 39-A Centrum Kos­
micznego im. Kennedy ego unosząc w kierunku Księżyca
pojazd Apollo 17 z trzema astronautami. Start nastąpi!
33 minuty po północy czasu wschodnioamerykańskiego
Miejsce lądowania wyprawy Apollo 16. Na pierwszym planie astronauta John Young i sztandar USA. W głębi
lądownik LM „O rion" i już zmontowany łazik LRV
tu umieszczono w hermetycznych ko­
morach obserwacyjno-badawczych
gdzie każda z nich otrzymała numer
identyfikacyjny, została sfotografowa­
na, zważona i szczegółowo opisana. Na­
stępnie dokonano serii wstępnych prób
mających na celu określenie własności
chemicznych, fizycznych i magnetycz­
nych księżycowych minerałów. Do eks­
perymentów tych dochodziły jeszcze
badania petrologiczne, mineralogiczne,
radiologiczne, analizy elementów gazo­
wych zawartych w skałach, ekspery­
menty dyfrakcyjne i fluorescencyjne
w promieniach X. Później próbki udos­
tępniono naukowcom dla odbycia
szczegółowych badań. Odbywały się one
także poza L R L - na uniwersytetach
Harward, teksaskim, chicagowskim, ka­
lifornijskim, Comell, w ośrodku N A S A
Ames w M offet Field w K a lif orni, a tak­
że w wielu innych placówkach nauko­
wych USA. Księżycowe minerały udos­
tępniono także ponad 140 instytutom
i uczelniom spoza Stanów Zjednoczo­
nych. Sześć wypraw Apollo pozostawiło
na Księżycu automatyczne stacje nau-
kowe: EASEP (Early Apollo Scientific
Experiment Package —zestaw wstępny
naukowej aparatury doświadczalnej
Apollo) w misji Apollo 11, ALSEP
(Apollo Lunar Scientific Experiment
Package - zestaw naukowej księżyco­
wej aparatury badawczej) w misjach
Apollo 12 i 14 oraz Advanced ALSEP
w misjach typu J. W skład tych stacji
wchodziły następujące instrumenty ba­
dawcze: zespół sejsmometrów biernych,
spektrometr cząstek wiatru słoneczne­
go, magnetometr, detektor jonów nad-
cieplnych, sonda cieplna, spektrometr
masowy. Przyrządy te składano w różne
zestawy w zależności od misji.
Wszystkie przyrządy aparatury A L ­
SEP były połączone za pomocą kabli ze
stacją centralną gdzie znajdował się na­
dajnik do łączności z Ziemią. Źródłem
prądu dla całej aparatury było ogniwo
radioizotopowe SNAP-27 (Systems for
Nuclear Auxiliary Power) o mocy 63 W.
Urządzenie to jest ogniwem termoelek­
trycznym, któremu ciepła dostarcza
rozpad izotopu Pu238 (pluton). W
aparaturze EASEP prądu dostarcza­
ły fotoogniwa słoneczne. Sejsmometry
bierne przywiezione na Księżyc przez
załogi Apollo 12, 14, 15, 16 utworzyły
sieć czterech stacji sejsmicznych, dzięki
której możliwe stało się przestrzenne
lokalizowanie wstrząsów. Aktywne
eksperymenty sejsmiczne polegały na
sztucznym wytwarzaniu wstrząsów za
pomocą zrzucania na Księżyc opróżnio­
nych trzecich stopni rakiet nośnych Sa­
turn 5 (trzeci stopień nosi nazwę Saturn
IVB), co wywoływało efekt równoważny
eksplozji 11 ton T N T (trójnitrotoluen),
zużytych członów wzlotowych lądowni-
ków LM - równoważne wybuchowi 700
kg TNT, rozmieszczaniu na Księżycu
ładunków wybuchowych odpalanych
zdalnie, strzelaniu z automatycznego
granatnika i wywoływaniu niewielkich
wybuchów urządzeniem przykładanym
do gruntu (tzw. grzmotnik-„Thumper” ).
Fale sejsmiczne wywoływane tymi wy­
buchami były odbierane przez sejsmo­
metry i przykładane do gruntu geofony.
Efektem tych badań jest opracowanie
modelu wnętrza Srebrnego Globu.
Podobną do sieci sejsmometrów była
sieć trzech magnetometrów pozosta­
wionych w misjach Apollo 12, 15, i 16.
Odbłyśniki laserowe dostarczone na
Księżyc w misjach Apollo 11, 14 i 15
umożliwiły dokładny pomiar odległości
Księżyca od Ziemi, promienia Księżyca,
obserwację ruchu jego środka masy itp.
Automatyczne stacje ALSEP zakończy­
ły pracę na rozkaz z Ziemi 1 październi­
ka 1977 r.
Wnioski, pytania bez odpowiedzi
i odpowiedzi bez pytań
Począwszy od momentu, gdy po raz
pierwszy dostarczono próbki materii
Srebrnego Globu, Księżycowe Labora­
torium Odbiorcze w Houston stało się
Mekką badaczy-selenologow. Corocz­
nie N ASA organizuje konferencję na
której geolodzy, chemicy, fizycy, geo-
chemicy, geofizycy, astronomowie i as­
trofizycy z całego świata prezentują
efekty swoich dociekań i badań, do któ­
rych materiału dostarczyła astronauty-
czna eksploracja Srebrnego Globu. Na
podstawie prac kilku takich konferencji
można pokusić się o sformułowanie
wniosków wynikających z danych do­
starczonych z Księżyca przez pojazdy
kosmiczne.
1) Próbki gruntu przywiezione przez
astronautów wskazują, że na Księżycu
nigdy nie istniały żadne formy życia.
Brak jest także wody w postaci nie zwią­
zanej, choć nie można odrzucić przypu­
szczenia, że zachowała się ona w postaci
lodu na całkowicie zacienionych obsza­
rach w pobliżu biegunów.
2) W bazach sieci krystalicznych mi­
nerałów księżycowych znajdują się ta­
kie same elementy jak w minerałach
ziemskich. Różnice wynikają z innych
proporcji poszczególnych pierwiast­
ków. Więcej jest żelaza, tytanu i cyrko­
nu lecz mniej sodu, potasu i niklu. Zwią­
zane jest to z odmiennymi niż na Ziemi
warunkami formowania minerałów.
3) W początkowym okresie powsta­
wania Księżyca, gdy gorąca magma os­
tudziła się, lekkie kryształy plagioklazu
wypłynęły formując skorupę o małej
gęstości pozostawiając gęstszą materię
niżej.
4) Skały górskie, o małej gęstości wy­
stępują powszechnie w skorupie Księ­
życa z wyjątkiem miejsc gdzie pokrywa­
ją ją gęściejsze bazalty. Obszary mórz
księżycowych powstały w wyniku w y­
cieku bazaltowej zawartości płaszcza,
poprzez pęknięcia w skorupie, do zagłę­
bień pometeorytowych.
5) Istnieje wiele dowodów na to, że
ukształtowanie powierzchni Księżyca
w postaci kraterów jest pochodzenia
meteorytowego. Tezę tę potwierdzają
efekty uderzeniowe na znalezionych na
Srebrnym Globie skałach.
6) Orbitalne eksperymenty geoche­
miczne potwierdziły, że próbki zebrane
na lądowiskach pojazdów Apollo są re­
prezentatywne dla całej powierzchni
Księżyca.
7) Kształt Księżyca jest zdecydowa­
nie asymetryczny, odwrotna jego strona
jest wyższa, strona widoczna niższa
względem promienia Księżyca wyno­
szącego 1783 km. Środek masy jest prze­
sunięty około 2 km ku Ziemi względem
centrum geometrycznego bryły.
8) Istnieje także asymetria natural­
nego promieniowania gamma. Złoża ra­
dioaktywnych minerałów są skoncen­
trowane na zachodniej części strony w i­
docznej. Wyjątkiem jest sąsiedztwo kra­
teru Van de Graff, znajdującego się na
zbadanej części odwrotnej strony Księ­
życa.
9) Księżyc jest prawdopodobnie po­
kryty skorupą o grubości 65 km na stro­
nie widocznej i przypuszczalnie grubszą
na stronie niewidocznej, posiada on sta­
ły płaszcz o grubości około 1100 km
i jądro o promieniu ok. 500 km, które
w pewnej części jest ciekłe lub zawiera
częściowo ciekłą warstwę.
10) Dane zgromadzone dotychczas
nie pozwalają ostatecznie stwierdzić
skąd pochodzi Księżyc.
Na wiele postawionych przez nau­
kowców pytań dotyczących naturalne­
go satelity Ziemi ciągle brak jeszcze
odpowiedzi. Jednocześnie uzyskano da-
ne, których interpretacja nastręcza wie­
le kłopotów. Najbardziej obrazowo ujął
to jeden z uczonych, który rozpoczął
swój raport naukowy od anegdoty doty­
czącej amerykańskiej telewizyjnej
„Wielkiej Gry” : „Odpowiedź na pytanie
brzmi - Północna Dakota w roku 1822. -
Znakomicie! Tylko że my nie mamy py­
tania do tej odpowiedzi” .
Biegunowe satelity
Księżyca
Wprowadzenie do eksploatacji waha­
dłowca - środka transportu kosmiczne­
go wielokrotnego użytku otwiera nowe
możliwości w dziedzinie badań Księży­
ca. Najbliższym zrealizowania wydaje
się być projekt wysłania na pokładzie
samolotu kosmicznego biegunowego sa­
telity Księżyca LPO (Lunar Polar
Orbiter).
Po wyniesieniu na orbitę wokółziem-
ską przez wahadłowiec byłby on wysła­
ny na trajektorię wiodącą do Księżyca,
na skutek odpalenia stopnia górnego
jednorazowego użytku „Centaur” lub
wielokrotnego użytku OTV (Orbit al
Transfer Vehicle). Po wejściu na orbitę
biegunową w zasięgu obserwacji sateli­
ty znajdzie się cała powierzchnia Srebr­
nego Globu (efekt złożenia ruchu orbi­
talnego satelity i ruchu obrotowego
Księżyca). Badania prowadzone przez
LPO uzupełnią dane zgromadzone
w czasie misji statków typu J programu
Apollo. Aparatura próbnika przekaże
na Ziemię wielospektralne, stereosko­
powe mapy interesujących obszarów.
Satelita poszukiwać będzie obszarów
o szczególnej koncentracji minerałów
zawierających tytan i żelazo. Spektro­
metry geochemiczne umożliwią określe­
nie ilości glinu, krzemu, potasu i magne­
zu oraz koncentracji radioaktywnych
pierwiastków takich jak tor i uran. Gdy
LPO znajdzie się na orbicie oddzieli się
od niego niewielki subsatelita. Oba
obiekty będą leciały obok siebie obser­
wując swoje względne położenie. Ewen­
tualne zmiany odległości między pojaz­
dami świadczyć będą o istnieniu ewen­
tualnych zaburzeń pola grawitacyjnego
wywołanych koncentracjami masy pod
powierzchnią Srebrnego Globu. Zabu­
rzenia te, zwane maskonami, zostały
wykryte po raz pierwszy w 1968 r. przez
matematyków P. Mullera i W. Sjógrena
podczas analizowania ruchu fotografi­
cznej sondy księżycowej Lunar Orbi­
ter 5. Pomiary dokonywane przez biegu­
nowego satelitę Księżyca LPO pozwolą
na poszukiwanie maskonów także na
odwrotnej stronie Srebrnego Globu. In­
ne przyrządy gromadzić będą dane do­
tyczące pola magnetycznego, prądów
konwekcyjnych i emisji ciepła z wnętrza
Księżyca.
Podobną do LPO misję projektuje Eu­
ropejska Agencja Kosmiczna ESA.
Próbnik ESA nosić będzie nazwę Polo.
Do jego wysłania zostanie użyty albo
amerykański wahadłowiec systemu
Space-Shuttle albo wersja rozwojowa
europejskiej rakiety Ariane. Misje LPO
i Polo pozwolą zgromadzić dane nie­
zbędne nie tylko dla celów naukowych,
ale także dla gospodarczego wykorzys­
tania Srebrnego Globu. Tym samym po­
jazdy te staną się swoistymi satelitami
zasobów Księżyca spełniającymi po­
dobną rolę jak system teledetekcyjnych
satelitów Landsat na orbicie Ziemi.
Bazy księżycowe
W latach dziewięćdziesiątych można
oczekiwać najbliższych lotów załogo­
wych na Księżyc. Ich celem będzie naj­
prawdopodobniej utworzenie stałych
baz na orbicie i powierzchni Srebrnego
Globu. Bazy te pozwolą na przeprowa­
dzenie szczegółowych badań nauko­
wych (selenologia, astronomia, sejsmo­
logia, biologia), oraz przygotowania do
rozpoczęcia eksploatacji księżycowych
bogactw mineralnych. Budowa baz bę-
 Astronauta Eugene Cernan w łaziku LRV ,,Rover”
dzie odbywać się stopniowo. Pierwszym
krokiem musi tu być umieszczenie dużej
stacji orbitalnej na orbicie wokółziem-
skiej. Realizacja tego projektu nazwa­
nego SOC (Space Operations Center) ma
nastąpić już w drugiej połowie lat'
osiemdziesiątych. Według jednej z kon­
cepcji opracowanej przez N A S A sto­
pniowo konstruowano by coraz większe
obiekty:
Ocean Burz był celem drugiej wyprawy ludzi na Księżyc.
Na zdjęciu astronauta Alan Bean przeprowadza ładowa­
nie elementu paliwowego do radioizotopowego ogniwa
SNAP-27.
1° sześcioosobowa stacja na orbicie
biegunowej Księżyca
2° sześcioosobowa baza powierzch­
niowa
3° dwudziestoczteroosobowa stacja
na orbicie Księżyca
4° czterdziestoośmioosobowa baza
powierzchniowa.
Początkowo bazy te będą laborato­
riami dostarczanymi na Księżyc w ca­
łości z Ziemi lub jej orbity. W przyszłoś­
ci jednak niezbędnym stanie się umiesz­
czanie dużych baz pod powierzchnią
gruntu (ochrona przed promieniowa­
niem kosmicznym, meteorytami, zmia­
nami temperatury). Będą one montowa­
ne w otworach wykonanych za pomocą
ładunków wybuchowych. Do ich kon­
strukcji posłużą gotowe elementy dos­
tarczane z Ziemi. Duża baza księżycowa
wyposażona będzie w wygodne pomie­
szczenia mieszkalne, systemy podtrzy­
mywania życia (układy termoregulacji,
zamknięty obieg wody i tlenu), magazy­
ny żywności i materiałów pędnych, ho­
dowle hydroponiczne roślin, stacje łącz­
ności telekomunikacyjnej z Ziemią i lą­
dowisko dla pojazdów kosmicznych.
Energii elektrycznej dostarczać będzie
siłownia nuklearna, fotoogniwa słone­
czne lub będzie ona przesyłana za po­
średnictwem wiązki mikrofalowej z wo-
kółziemskiej słonecznej elektrowni sa­
telitarnej SPS.
Do poruszania się po powierzchni
Księżyca mieszkańcy bazy używać będą
elektrycznych łazików, których proto­
plastą jest LRV „Rover” użyty w mis­
jach Apollo. Do realizacji tak ambit­
nych planów budowy baz księżyco­
wych, niezbędne stanie się stworzenie
względnie taniego i wydajnego sposobu
przerzutu ludzi i materiałów z Ziemi na
Księżyc. Przerzut ten odbywać się bę­ Statek macierzysty wyprawy Apollo 16, CSM „O rion" z
dzie w kilku etapach. Pierwszym będzie astronautą Thomasem Mattinglym na pokładzie, dokony­
wał badania Księżyca z orbity
transport na niską orbitę satelitarną
przy użyciu wahadłowców Space Shutt-
zowanego ładunku będzie dokonywany
le (możność wyniesienia 29,5 t ład. uży­
za pomocą manipulatora systemu Cher-
tecznego), jego zmodyfikowanych
ry-Picker. Na trasie między orbitami
wersji (45 t ład. użytecznego), ciężkich
Ziemi i Księżyca do transportu lżej­
wehikułów startowych H L L V (68 t ład.
szych ładunków (ok. 12 t) można użyć
użytecznego) i wahadłowców 2 genera­
międzyorbitalnych wehikułów trans­
cji systemu Space Freighter (485 t ład.
portowych COTV (Cargo Orbital Trans­
użytecznego). Transport ludzi może się
fer Vehicle), a do transportu ludzi ich
odbywać za pomocą instalowanego
załogowej wersji MOTV (Manned Orbi­
w ładowni wahadłowca Space Shuttle
tal Transfer Vehicle).
modułu pasażerskiego z miejscami dla
Projektowany jest także pasażerski
74 astronautów.
wehikuł międzyorbitalny POTV (Per­
W późniejszej fazie do transportu sonnel Orbital Transfer Vehicle) mogą­
możliwe będzie użycie pojazdu projek­ cy przewozić 160 ludzi plus 96 t najpo­
towanego obecnie dla transportu przy trzebniejszego ładunku.
budowie słonecznych elektrowni sateli­ Cięższe ładunki będą musiały być
tarnych. Będzie to: pasażerski wehikuł transportowane przy użyciu promów
startowy (Personnel Launch Vehicle - 0 większym udźwigu podobnych do pro­
PLV) z miejscami dla 500 ludzi. Mate­ jektowanych na początku lat siedem­
riały i ludzie będą transportowani do dziesiątych rakiet o napędzie jądrowym
Kosmicznego Centrum Operacyjnego - „Rover” , napędzanych silnikami Nerva.
stacji orbitalnej SOC. Tam nastąpi prze­ Promy po załadunku na stacji SOC po­
ładunek na promy kosmiczne do komu­ ruszać się będą po wydłużonych orbi­
nikacji na trasie orbita okołoziemska - tach ziemskich w kierunku Księżyca. Po
orbita okołoksiężycowa. Stacja SOC bę­ wejściu na orbitę Księżyca nastąpi połą­
dzie wyposażona w uniwersalne węzły czenie ze stacją orbitalną analogiczną
cumownicze pozwalające na połączenia do stacji SOC. Zarówno stacja na orbi­
ze wszystkimi typami wahadłowców cie wokółksiężycowej, jak i SOC będą
Ziemia-orbita okołoziemska, jak i pro­ zaopatrzone w żywność, tlen, wodę
mami orbita okołoziemska-orbita oko­ 1materiały pędne dla promów wahadło­
łoksiężycowa. Przeładunek skontenery- wych, a także w niezbędny serwis tech-
 Po starcie członu wzlotowego pojazdu „O rion" na jego kadłubie zauważono pewne uszkodzenia. Na zdjęciu
widoczne są także małe silniczki manewrowe RCS oraz radar zbliżeniowy i antena systemu łączności
Wodowanie pojazdu Apollo 16. Zawieszona na trzech
wielkich spadochronach kapsuła opada na powierzchnię
Pacyfiku, 215mil na południowy wschód od Wysp Bożego
- Narodzenia
niczny pojazdów kosmicznych. Najko­
rzystniejszą orbitą dla stacji wokółksię-
życowej jest orbita biegunowa.
Na stacji orbitalnej nastąpi kolejny
przeładunek, tym razem na promy do
komunikacji orbita wokółksiężycowa-
-Księżyc. Na Księżycu rozładunek na­
wet pokaźnych mas nie będzie nastrę­
czać trudności ze względu na sześcio­
krotnie mniejszą niż na Ziemi grawita­
cję. Opisany powyżej system transportu
Ziemia-Księżyc jest bardzo efektywny,
bo zapewnia najlepsze wykorzystanie
każdego typu statku transportowego.
Księżycowe minerały będzie można
użyć przy budowie wielkich konstrukcji
(elektrownie słoneczne, centra przemy­
słowe) na orbicie geostacjonarnej, a tak­
że przy konstruowaniu tzw. osiedli
0 ’Neilla (w punktach libracyjnych).
Opierając się na studiach teoretycz­
nych ustalono, że na Księżycu można
produkować żelazo, glin, krzem i tytan
o czystości rzędu 99%. Rachunek eko-
nomiczny wykazuje, że dla budowy
wielkich konstrukcji satelitarnych bar­
dziej opłaci się transportować surowce
z Księżyca niż z Ziemi. Na jednostkę
masy wyrzucanej z Księżyca przypada
20-krotnie mniej energii niż przy analo­
gicznej operacji, przeprowadzanej
z Ziemi. Do produkcji czystych metali
i niemetali na Księżycu użyto by auto­
matycznych lub półautomatycznych
wytwórni dostarczonych tam transpor­
tem wahadłowym. Do ekspediowania
w przestrzeń kosmiczną gotowych pro­
duktów planuje się użycie tzw. miotacza
masy. Urządzenie to jest linearnym sil­
nikiem synchronicznym. Może on roz­
pędzać obiekty z przyspieszeniami od
500 do 1000 g (g - przyspieszenie ziem­
skie). Do jego zasilania zostanie użyta
siłownia nuklearna o mocy 200 MW.
Istnieje także koncepcja, aby materiał
księżycowy wyrzucać w przestrzeń
w stanie nieprzetworzonym, a jego ob­
róbki dokonywać dopiero w miejscu
przeznaczenia. Wydajność miotacza Powrót Apollo 17 na Ziemię. Śmigłowiec Sikorsky „Sea
masy będzie rzędu 1800 ton rocznie. Po Kong" wciąga astronautów na pokład w specjalnym
rozpędzeniu przez miotacz masy (2,4 koszu. W głębi okręt odbiorczy USS Ticonderoga
km/s) ładunki odbywałyby drogę do
punktu przeznaczenia, gdzie wyłapy­ dzień. Lustro księżycowe o powierzchni
wać je będzie specjalny przechwyty- 2000 km2 pozwoliłoby oświetlić cztery
wacz. silnie zaludnione obszary w ciągu doby:
Inną koncepcją użytkowego zastoso­ 1) Japonię, Koreę, wsch. Chiny, 2) Indie,
wania Księżyca jest projekt umieszcze­ Pakistan i Bangladesz, 3) Europę, 4)
nia na nim systemu zwierciadeł o powie­ Amęjrykę Płn. Pomysł ten, choć na pozór
rzchni 2000 km2. Oświetlanie ziemskich fantastyczny, znajduje jednak poparcie
miast za pomocą takich luster pozwoli­ wśród naukowców podobnie, jak wiele
łoby na uzyskanie takiego natężenia innych projektów wielkich konstrukcji
oświetlenia, jakie dają uliczne latarnie. satelitarnych i księżycowych.
Ponieważ zdolność odbicia „księżyco­
wego” zwierciadła byłaby ok. miliona *
razy większa od zdolności odbicia grun­ Choć przez najbliższe kilka lat ludzie
tu księżycowego zastosowanie jeszcze nie odwiedzą Srebrnego Globu, to udo­
większych zwierciadeł umożliwiłoby skonalenie techniki transportu kosmi­
uzyskiwanie „dnia księżycowego” przy­ cznego w tym czasie umożliwi jego przy­
pominającego oświetlenie o wschodzie szłe badanie i eksplorację w sposób zna­
lub zachodzie Słońca. Na terenach tro­ cznie bardziej zaawansowany. Księżyc
pikalnych oświetlonych lustrami księ­ stanie się dla ludzkości hie tylko źró­
życowymi rolnicy mogliby pracować dłem wiedzy, ale także ważnym elemen­
w czasie chłodnej nocy, a nie w upalny tem światowej gospodarki.

P ro s z ę
r r łn
D U J V U
Adam Poradzisz
Chyba najciężej pracującym układem
w organizmie człowieka jest układ krą­
żeniowo-oddechowy. Pracuje on
w dzień i w nocy, niezależnie od snu,
pracy i czuwania i nigdy, nawet na kil­
kanaście minut, nie może odpocząć. Jest
to praca godna podziwu. Przez 8 milio­
nów pęcherzyków płucnych w każdym
płucu (o średnicy 0,2-0,3 mm) wchłania­
ne jest co minutę 120 cm* tlenu. Odbywa
się to poprzez powierzchnię około 70 m2.
Serce przepompowuje około 12 dm3
krwi na minutę. Gdyby zsumować pracę
wykonywaną przez dwa przedsionki
i dwie komory w ciągu doby, to wystar­
czyłaby ona na uniesienie właściciela
owego serca na wiele metrów w górę.
Dość powiedzieć, że 90 beczek krwi na
dobę przepompowuje narząd o wielkoś­
ci dłoni swego właściciela. Podobnej
dzielności nie mają jeszcze aparaty
stworzone przez człowieka. I pomyśleć,
że narząd ten wypoczywa właściwie tyl­
ko przez okres kilku setnych sekundy co
sekundę, a zaledwie kilku sekund co
minutę. W czasie wzmożonego wysiłku
fizycznego praca ta wzrasta kilkakrot­
nie. Nic więc dziwnego, że aparaty bu­
dowane przez ludzi dopiero „uczą się”
działać z taką mocą i niezawodnością.
Jak każdy narząd człowieka, tak i ten
wymaga czasem naprawy.
c z ę ś ć III
oddychać
Co się psuje w sercu?
Jak wiadomo, serce to zespół czterech
pomp (dwóch przedsionków i dwóch ko­
mór), które mogą ulec awarii. Psują się
albo „zawory” między tymi pompami,
albo każda pompa, może też ulec uszko­
dzeniu mechanizm synchronizujący
pracę poszczególnych elementów i do­
stosowujący ją do obciążenia. I to właś­
ciwie wszystkie możliwe awarie. Pozos­
tają jeszcze tzw. wady wrodzone, pole­
gające na przykład na istnieniu dziur
między poszczególnymi komorami lub
przedsionkami. Leczenie mechanizmów
synchronizujących pracę poszczegól­
nych elementów funkcjonalnych serca
to głównie wszczepianie sztucznych
rozruszników, stymulatorów serca.
Zawory serca - to zastawki. Uszko­
dzenia ich polegają albo na niedomykal­
ności (to znaczy nie zamykają się one
całkowicie i w czasie skurczu część krwi
cofa się przez nie domkniętą zastawkę),
albo też ulega zmniejszeniu światło
otworu, którym przepływa krew i w któ­
rym pracuje zastawka. W ten sposób
krew z trudem przeciska się przez za­
stawkę. Oczywiście, są możliwe scho­
rzenia będące kombinacją obu poprzed­
nich, to znaczy - niedomykalność ze
zwężeniem.
 I w jednym, i w drugim przypadku, ciała do żądanego poziomu, pacjenta
najbardziej radykalnym sposobem le­ operuje się a później ogrzewa.
czenia jest po prostu wymiana zastawki Już z opisu metody widać jej ograni­
na inną. Wymaga to wycięcia zastawki czenia. Po pierwsze - zabieg nie może
i wszycia innej, zastępczej, wykonanej trwać zbyt długo, pewne operacje są
z metalu czy z tworzywa sztucznego, lub w ten sposób niemożliwe do wykonania.
też pobranej od innego organizmu. Ta­ Po drugie - jest to procedura powolna,
kie przeszczepy przyjmują się stosunko­ bez gwarancji, czy się z pewnością uda.
wo nieźle. Zdecydowany postęp w kardiochi­
Awaria „pompy” może być rozmaita. rurgii przyniosło skonstruowanie apa­
Albo pęknięcie ściany (np. w wyniku ratu zwanego sztucznym płuco-sercem.
choroby lub urazu), albo niedźiałanie
części mięśnia (z powodu blizny zawało­
wej, tętniaka, wady wrodzonej). Lecze­ Sztuczne serce
nie polega na zszyciu rany, wycięciu
blizny, doprowadzeniu krwi do niedot- Jest prostsze technicznie - to zespół
lenionego miejsca.
pomp. Ale nie takich zwyczajnych.
Wszystkie te zabiegi na mięśniu lub Analizę wymagań stawianych kon­
na zastawce wymagają jednak zapew­
struktorom sztucznego serca, należy
nienia dobrego dostępu do serca, najle­ rozpocząć od odpowiedzi na pytanie, co
piej opróżnienia go z krwi i zatrzymania
to właściwie jest krew? Krew to miesza­
jego pracy.
nina dwóch rodzajów elementów: ele­
mentów komórkowych (komórek krwi,
Jak „wyłączyć” serce? takich jak: czerwone ciałka krwi, ciałka
białe, płytki krwi) i płynu, zwanego oso­
czem. Łącznie krew to bardzo skómpli-
Historycznie pierwszą metodą było kowana mieszanina, składająca się
oziębienie ciała. Jak wiadomo, obniże­ głównie z wody, ale także z białek, lipi­
nie temperatury o każde 3 stopnie po­ dów, elektrolitów oraz rozpuszczonych
woduje zwolnienie reakcji biochemicz­ i chemicznie związanych gazów.
nych o połowę. Jeżeli w warunkach nor­ Oczywiście pompa musi tak działać,
malnych można zatrzymać krążenie na aby nie zmieniać składu pompowanej
około 5 minut bez zasadniczej szkody przez siebie mieszaniny. A to nie takie
organizmu, to po obniżeniu temperatu­ proste! Wiemy, że krew poza naczynia­
ry ciała o 6° możliwe jest zatrzymanie mi krwionośnymi krzepnie. Powstrzy­
krążenia na około 20 minut - a jest to już manie procesów krzepnięcia krwi jest
czas, który umożliwia wykonanie pew­ jeszcze względnie proste, po prostu pa­
nych, niedużych korektur wad serca — cjentowi podaje się lek - heparynę. Ale
(w praktyce zostawia się bowiem spory elementy komórkowe szybko rozpadają
margines czasu). Ta metoda jest nazy­ się w zetknięciu z metalami, nieco wol­
wana hipotermią i jest jeszcze stosowa­ niej, gdy stykają śię z masami plastycz­
na w niektórych ośrodkach kardiochi­ nymi. Komórki pękają wszędzie tam,
rurgicznych. Jest względnie prosta te­ gdzie coś trze, wiruje, jednym słowem -
chnicznie, nie wymaga skomplikowanej pompa musi być pomyślana tak aby jak
aparatury. najmniej uszkadzała krew. Takie wa­
Oto pacjenta, w znieczuleniu ogól­ runki spełniają dwa rodzaje pomp: rol­
nym, kiedy wyłączone są mechanizmy kowa i przeponowa. Pompa rolkowa jest
termoregulacji, umieszcza się w wannie najczęściej stosowana w sztucznym
napełnionej wodą z losem. Po oziębieniu płuco-sercu, przeponowa, jak się wyda-

\
je, będzie zastosowana w sztucznym
sercu (protezie serca), przynajmniej
w tym kierunku idą poszukiwania kon­
struktorów amerykańskich i radziec­
kich.
Jak działa pompa rolkowa?
Jest to po prostu sprężysta rura z two­
rzywa sztucznego (silikonu), uciskana
przesuwającymi się rolkami, które za­
mykają światło rury i taką „zaporę”
przesuwają wzdłuż rury, w kierunku
tłoczenia. Oczywiście, technicznie jest
to realizowane w nieco bardziej skom­
plikowany sposób. Takie same pompy
rolkowe stosuje się również i w sztucz­
nej nerce. Istotną wadą pompy rolkowej
jest to, że przepływ krwi przez nią jest
stały w czasie, podczas, gdy serce pom­
puje krew cyklicznie. Wbrew pozo­
rom, przepływ cykliczny jest dla orga­
nizmu lepszy. Obecnie konstruktorzy
próbują tak przekonstruować pompę
rolkową, aby dawała przepływ okreso­
wo zmienny. Być może, te próby zostaną
uwieńczone powodzeniem. Praca sztu­
cznego serca musi być nieco większa od
pracy organu naturalnego, w warun­
kach fizjologicznych bowiem elemen­
tem pompującym krew jest również od­
dychające płuco.
Konstrukcja sztucznego płuca jest
bardziej skomplikowana. Zasada dzia­
łania tego aparatu sprowadza się do
tego, aby do krwi w objętości około 6
dm‘ na minutę wprowadzać po około
250 cm3 tlenu. W organizmie człowieka
odbywa się ten proces w taki sposób, że
owa objętość krwi styka się na powierz­
chni około 150 m2 w ciągu około 0,7
sekundy z powietrzem pęcherzykowym,
co wystarcza do wysycenia krwi w żąda­
nej proporcji.
Wydawać by się mogło, że nic łatwiej­
szego, jak przepuszczać ową objętość
krwi przez „rozlane” jeziorko o wyma­
ganej powierzchni wymiany, dodając
tlen. Problem wszakże jest o tyle trudny,
że objętość krwi, która może się mieścić
w aparacie, jest z natury ograniczona.
Jeden dawca krwi może oddać maksy­
malnie 0,5 dm3 krwi, a więc do wypeł­
nienia aparatu czterema decymetrami
sześciennymi krwi (jak to się zwykle
robi), potrzeba krwi od 8 dawców.
I rzecz nie w tym, że krwi w ogóle
brakuje ale, że trzeba tę krew dobrać.
N ie każdą krew można ze sobą zmie­
szać. Już przetoczenie do aparatu krwi
od 8 dawców wymaga sprawdzenia
zgodności krwi w 72 układach. Ponadto
każde przetoczenie krwi niejako „uczu­
la” pacjenta na antygeny krwi dawcy.
W przyszłości więc nie będzie można
przetaczać krwi od tego samego (lub
takiego samego, pod względem immu­
nologicznym) dawcy. Każdy następny
dawca to znaczne utrudnienie. Kierunki
rozwoju tego rodzaju aparatury idą
więc zasadniczo tak, aby maksymalnie
ograniczać ilość wypełniającej aparat
i przewody krwi. Jak więc pogodzić po­
trzebę zapewnienia maksymalnej po­
wierzchni styku krwi z mieszaniną ga­
zów (tlenem) a minimalną ilością krwi,
biorącą udział w utlenowaniu?
W chwili obecnej ten dylemat naj­
częściej jest rozwiązywany przez zasto­
sowanie tzw. oksygenatora spieniające­
go. Do krwi wprowadzany jest tlen
przez odpowiednie „sitko” , co powodu­
je pienienie się mieszaniny i powiększe­
nie powierzchni styku krwi i gazu. Ale
trzeba z kolei zaraz proces ten odwrócić,
bo piany do naczyń krwionośnych nie
można wpompowywać. Czyni się to
przez zetknięcie owej piany ze specjal­
nym tworzywem sztucznym, ukształto­
wanym w formie materaca, siatki prze­
strzennej. Następuje zmiana napięcia
powierzchniowego i „odpienienie” . Po­
tem krew nasycona tlenem wprowadza­
na jest z powrotem do organizmu. Częs­
to w obieg włączony jest również w y­
miennik ciepła, który krew ogrzewa lub
oziębia w zależności od potrzeby.
 w ylot tlen u w lot tleniu
Schemat działania oksygenatora spieniającego firmy
„Polystan" (szkic uproszczony, pominięto mniej istotne
szczegóły konstrukcyjne)
Umożliwia to łączenie krążenia pozaus-
trojowego z hipotermią. Oksygenator
spieniający jest urządzeniem jednora­
zowego użytku, fabrycznie wyjałowio­
nym. Najbardziej rozpowszechnione są
oksygenatory produkcji duńskiej firmy
„Polystan” . Cena jednego wynosi kilka­
set dolarów. Produkowane są w rozmai­
tej wielkości, zależnie od potrzeb.
Niestety, trzeba powiedzieć, że oksy-
genator spieniający nie jest urządze­
niem idealnym. Podczas jego pracy do­
chodzi jednak do uszkadzania elemen­
tów komórkowych krwi i dlatego ma­
ksymalny czas stosowania sztucznego
płuco-serca w chwili obecnej nie prze­
kracza 6 godzin. Przez ten czas można
wykonać prawie wszystkie operacje, ale
aparat nie może na stałe zastąpić praw­
dziwego serca i prawdziwych płuc.
Pewne nadzieje można wiązać tu
z tzw. oksygenatorem membranowym,
ale o tym powiemy może przy innej
okazji.
Po operacji, jeszcze przed zakończe­
niem stosowania krążenia pozaustrojo-
wego, należy z powrotem uruchomić
serce. Na czas trwania zabiegu zwykle
bowiem zatrzymuje się akcję serca, naj­
częściej przez wywołanie migotania
komór.
Jak można jeszcze wspomóc
serce w jego pracy?
O metodzie zwanej „intraaortic balo-
on pumping - IA B P ” pisałem w 10 nu­
merze „Młodego Technika” z 1979 roku.
Kolejną metodą, bardzo podobną te­
chnicznie do IABP, jest krążenie wspo­
magane balonem wewnątrzkomoro-
wym (left ventricular baloon pumping -
LVBP). Jak wykonuje się tego rodzaju
zabieg? Do wnętrza lewej komory wpro­
wadza się okresowo napełniany balo­
nik. I mimo, że mięsień serca nie kurczy
się dostatecznie, to krew z jego lewej
komory wypycha rosnący w odpowied­
nim momencie balonik. Proste, prawda?
Zarówno IABP jak LVBP - to metody
wymagające wprowadzenia elementu
roboczego do wnętrza serca lub do aor­
ty. A może by tak odwrotnie?
Wszyscy młodzi technicy, jak sądzi
autor, znają lub powinni znać technikę
zewnętrznego masażu serca. Kiedy ser­
ce nie kurczy się, to efekt mechaniczny
w postaci pompowania krwi można uzy­
skać uciskając od zewnątrz na worek
serca. W przypadku zewnętrznego ma­
sażu serca - przez ściany klatki piersio­
wej. Powstaje pytanie, czy nie można by
tej zasady wykorzystać do wspomaga­
nia serca w jego pracy? Otóż okazało się,
że można! Robi to urządzenie zaprojek­
towane przez Anstadta. Po otwarciu
ściany klatki piersiowej umieszcza się
serce w elemencie roboczym, podobnym
nieco do elementu roboczego dojarki
mechanicznej. W momencie skurczu
serca element roboczy dodatkowo uci­
ska na serce, wyciskając dodatkową ob­
jętość krwi z serca. Niby proste, praw­
da? Jednak wymaga to oczywiście do­
skonałej synchronizacji rytmu pracy
serca i aparatu.
Czy więc są to jedyne kierunki rozwo­
ju myśli technicznej? Otóż nie, rozwój
techniki medycznej może również iść
w kierunku zastępowania na czas ope­
racji prawdziwej krwi przez krew sztu­
czną. W tym przypadku nie ma zagroże­
nia w postaci rozpadania się czerwo­
nych ciałek krwi i uwalniania wolnej
hemoglobiny (co jest niebezpieczeńs­
twem stosowania sztucznego płuco-ser­
ca). Dokonywane są próby wyproduko­
wania sztucznej krwi, przenoszącej
równie sprawnie gazy (tlen i dwutlenek
węgla) jak czyni to prawdziwa krew.
Badane są fluorokarbony, jak również
związki perfluorowe (z których najbar­
dziej obiecująca jest perfluorotributyla-
mina).
Precyzja i bezpieczeństwo
Skomplikowany układ dwóch po­
dwójnych pomp, jakim jest ludzkie ser­
ce, wymaga starannej synchronizacji
pracy (tłoczenia) poszczególnych ele­
mentów. Skurcz komór może się rozpo­
cząć nie wcześniej niż wtedy, gdy przed­
sionki przepompują swą zawartość do
ich wnętrza. Komory mogą ponadto roz­
począć swe obkurczanie tylko wtedy,
gdy są w dostateczny sposób wypełnio­
ne. A trzeba dodać, że wypełnienie serca
może ulegać zasadniczym zmianom.
Inaczej wygląda wtedy, gdy serce pra­
cuje w spoczynku organizmu, w pozycji
na przykład leżącej, inaczej gdy czło­
wiek „stoi” na głowie, a inaczej wtedy,
gdy serce wykonuje zwiększoną pracę
wywołaną dużym wysiłkiem fizycznym
(np. biegiem na 10 km).
Duży wysiłek fizyczny, powodujący
przyspieszenie akcji serca do około 200
uderzeń na minutę, równa się zwiększe­
niu częstości akcji serca o 200% i rów­
nież wtedy serce musi pracować skute­
cznie i efektywnie. Jak do tego do­
chodzi?
Przypomnijmy tu ponownie budowę
serca. Jest ono zbudowane z czterech
części: dwóch przedsionków i dwóch
komór. Jest rzeczą interesującą, że mię­
sień zarówno obydwu przedsionków,
jak i obu komór to jedna wielka zespól-
nia. N ie można odgraniczyć od sie­
bie poszczególnych włókien, prze­
chodzą one płynnie jedne w drugie.
Efektem takiej budowy jest to, że gdy
obkurcza się jedno włókienko mięśnio­
we, to skurcz przenosi się swobodnie na
inne włókienka. Ale bodźce w sercu
przenoszą się tą drogą niezbyt szybko.
W efekcie więc nie kurczyłby się, gdyby
liczyć tylko na powyższy mechanizm,
cały mięsień komory od razu. Aby za­
pewnić efgktywne, jednoczesne kurcze­
nie się mięśni serca, wmontowany jest
w nie cały system włókien przenoszący
pobudzenia. Jest to tzw. tkanka przewo­
dząca serca. W sercu mamy dwa takie
mechanizmy: jeden mieszczący się na
granicy wejścia do prawego przedsion­
ka i drugi mieszczący się na przejściu
między przedsionkami i komorami.
Tkanka przewodząca działa jak skom­
plikowany układ elektroniczny.
W chwili gdy krew napłynie do przed­
sionków, węzeł zatokowo-przedsionko-
wy wysyła impuls do mięśni przedsion­
ków powodując ich obkurczenie się.
Jednocześnie ten sam impuls powoduje
„zablokowanie” pracy generatora niż­
szego rzędu, tzn. pęczka Hissa (na grani­
cy przedsionków i komór). Gdy bodziec
nie dotrze do pęczka Hissa, to ten uru­
chomi własną automatykę, o niższej niż
zatokowo-przedsionkowa częstotliwoś­
ci podstawowej i komory zaczną praco­
wać z rytmem niższym o częstości 40-50
na minutę. Taka konstrukcja stanowi
zabezpieczenie, że nawet gdy ulegnie
uszkodzeniu ośrodek zatokowo-przed-
sionkowy, to człowiek nie umiera. Jego
serce nie zatrzymuje się, uruchamia się
bowiem mechanizm zastępczy, o niższej
częstości co prawda, ale wystarczający,
aby nadeszła pomoc.
Również, w przypadku sytuacji od­
wrotnej, to znaczy wtedy, gdy na skutek
wystąpienia pewnych schorzeń zaczną
przedsionki pracować z wysokim, niere­
gularnym rytmem (ponad 300 /min), to
Stymulatory firmy „Cardiac Pacemakers" modele Microlith-D-Demand, model 0507, oraz Microlith-A-Asynchronous
(asynchroniczny, dwubiegowy), model 0803 Oba modele z zasilaniem z ogniwa litowo-jodowego, wystarczającego na 8
lat pracy.

wówczas ośrodek przedsionkowo-ko- a nawet z innym nieco rytmem. Taki

morowy nie przepuści natłoku impul­
sów niżej. I ludnie żyją z migotaniem
przedsionków, przedsionki oczywiście
wtedy nie pompują efektywnie krwi, ale
mimo ich niedziałania serce pracuje,
i krew jest pompowana.
Pęczek Hissa („automat” przedsion-
kowo-komorowy) może również ulec
uszkodzeniu. Zresztą, u kilku procent
zdrowych pod tym względem ludzi spo­
tyka się w badaniu elektrokardiografi­
cznym zaburzenia przewodnictwa
w obrębie pęczka Hissa (jeżeli więc
w opisie ekg lekarz napisze: niezupełny
blok prawej odnogi pęczka Hissa, to jest
to stan absolutnie normalny i nie powi­
nien nikogo niepokoić). W razie bloku
całkowitego którejś z odnóg pęczka His­
sa dochodzi do ciekawego zjawiska, że
komory zaczynają pracować jedna
z opóźnieniem w stosunku do drugiej,
stan jest zdecydowanie niepożądany dla
organizmu.
Zadaniem autora nie było przepro­
wadzenie wykładu z diagnostyki elek­
trokardiograficznej. Taka diagnostyka
to cały potężny podręcznik. Ale to krót­
kie, bardzo uproszczone wprowadzenie
do tematu było konieczne, aby móc roz­
ważać problemy stymulacji serca.
Stymulatory serca
Przyjrzyjmy się rozmaitym typom
stymulatorów. N ie chodzi oczywiście
o ich zewnętrzną obudowę lub schemat
elektroniczny. Chodzi o sposób dzia­
łania.
Najstarszymi stymulatorami były
tzw. stymulatory sztywne. Ich działanie
polegało na tym, że wysyłały około 70
impulsów na minutę do elektrody przy­
czepionej do komory (mięśnia serca).
Oczywiście, taka metoda stymulacji by­
ła możliwa tylko wtedy, gdy mięsień
serca nie był w ogóle pobudzany, tzn.
gdy dochodziło do tak zwanego bloku
zupełnego (tzn. całkowitego zatrzyma­
nia pracy ośrodka przedsionkowo-ko-
morowego). W tym przypadku taki sty­
mulator mógł względnie dobrze speł­
niać swoje zadanie. I chociaż przedsion­
ki pracowały swoim rytmem, a komory
swoim (narzuconym przez stymulator),
to jednak w całości serce pompowało
krew. Odmianą stymulatora sztywnego
były stymulatory (nie produkowane
obecnie) posiadające możliwość pracy
w dwóch rytmach, jednym wolniejszym,
drugim szybszym. Przełączenie z pracy
wolnej na szybką następowało np. przez
przysunięcie magnesu do stymulatora
(wszytego przecież pod skórą). Taka
manipulacja powodowała dokonanie
przełączenia, a co za tym idzie, zmianę
wydolności mechanicznej serca. Stymu­
latory sztywne, o regularnych parame-
Stymulator transportowy firmy „Biotronik", typu EDP-10
VITAmON/^if\ J
M ED IC A L \ ! l /
Dieren. Holland
Vitalith™ C 2140
Wl
1.0 ms 70bpm
©
j
Stymulator Vitalith C 2140
trach pracy używane są obecnie jako
tzw. stymulatory transportowe. Stymu­
lator ten (na przykład taki, jak pokaza­
ny na fotografii firmy Biotronik) umoż­
liwia przewiezienie pacjenta do ośrod­
ka, gdzie otrzyma on już ten „właści-
w y” . Stymulator transportowy umoco­
wuje się na ramieniu pacjenta, elektrodę
zaś wprowadza się przez żyłę łokciową
(lub podobojęzykową). Stymulator
transportowy oczywiście może być w ię­
kszy (omawiany ma wymiar 116 x 62
x 25 mm) niż wszczepiany i ma baterię
(wymienialną), przy użyciu której może
pracować około 40 dni bez przerwy.
Następnym rodzajem stymulatora był
stymulator typu „on demand” (na żąda­
nie). Stymulator tego typu pracuje w ta­
ki sposób, że po podaniu impulsu do
elektrody „oczekuje” na skurcz mięśnia.
Jeżeli mięsień wykonał skurcz (co obja­
wiło się „pikiem ” na elektrodzie), to
stymulator czekał dalej, na następny.
Jeżeli jednak skurcz się nie pojawił, to
stymulator podawał kolejny impuls.
I tak kolejno. Operacja powtarzała się
cyklicznie. Stymulatory tego typu mają
zastosowanie głównie wtedy, gdy do­
chodzi do tzw. niezupełnego bloku
przedsionkowo-komorowego i czasami
impuls przechodzi do komory z przed­
sionka, a czasem nie. Na fotografii w i­
doczny jest stymulator firmy Vitatron,
typu C 2140. Ma on zasilanie z baterii
litowo-jodowej, zapewniające mu
sprawne działanie przez okres około 8
lat.
Najnowszym rodzajem stymulatora
jest stymulator sterowany rytmem
przedsionków. Z elektrody przymoco­
wanej do przedsionka doprowadzany
jest impuls stymulujący i jeżeli komora
nie obkurczyła się (co stymulator sam
musi rozpoznać), to wówczas stymu­
lator musi podać impuls sam (po odcze­
kaniu odpowiedniego czasu). Pacjenci
z takim stymulatorem mają największe
życiowe możliwości, serce pracuje
w rytmie takim, jaki narzucają życiowe
potrzeby (a ściśle mówiąc, jaki narzuca
ośrodek zatokowo-przedsionkowy).
Jak wykonuje się podłączenie stymu­
latora do serca człowieka? Pierwotnie
Polączenie stymulatora i organizmu człowieka - wkręcona w mięsień serca elektroda typu ,.helifix"
dokonywano zabiegu „przyszycia” ele­
ktrody do osierdzia serca, idąc od ze­
wnętrznej strony klatki piersiowej. Na
nasierdziu przymocowywano malutką
(kilka mmJ) platynową płytkę, do niej
przymocowywany był przewód, łączący
elektrodę ze stymulatorem. Drugą elek­
trodę stanowiło połączenie metaliczne
ściany stymulatora i ciała człowieka.
Stymulatory umieszczano zwykle
w miejscu zabezpieczonym przed ude­
rzeniami (np. w tkance tłuszczowej na
brzuchu), pod skórą przeprowadzało się
przewód. Umieszczenie stymulatora by­
ło takie, aby można go było stosunkowo
łatwo wymieniać na nowy, z nową
baterią.
Początkowo stymulatory wyposaża­
no w baterie o niewielkiej pojemności
i o niewielkim czasie pracy. I chociaż
energia elektryczna wysyłana przez sty­
mulator jest względnie niewielka,
a układ hybrydowy też niewiele zużywa
energii „na potrzeby własne” , to w su-
mie wiele lat pracy wymaga odpowied­
nio dużej energii zmagazynowanej
w bateryjce zasilającej. Stymulator po­
daje napięcie około 5,5 V, natężenie prą­
du na oporze 500 omów wynosi około
10-19 mikroamperów. Jak się wydaje,
dopiero ogniwa atomowe zapewnią wie­
loletnią, przynajmniej 2 0 -letnią nie­
przerwaną pracę stymulatora.
Obecnie stymulatory wszczepiane są
nieco inaczej. Elektroda przymocowy­
wana jest w odpowiedni sposób do wnę­
trza komory serca (można powiedzieć że
jest „wkręcana” w mięsień). Przewód
wprowadzany jest przez żyłę podoboj-
czykową. Taki sposób powoduje, że nie
zachodzi potrzeba otwierania klatki
piersiowej. Zabieg jest wskutek tego ba­
rdzo prosty. Wykonuje się małe nacięcie
poniżej prawego obojczyka, nakłuwa
żyłę i wprowadza elektrodę przyłączoną
do aparatu elektrokardiograficznego.
Obserwacja zapisu ekg pozwala ustalić,
kiedy elektroda zetknie się ze ścianą
Hala produkcyjna fabryki stymulatorów ..Cardiac Pacemakers ln c .'\ mieszczącej się w północnej części miasta St. Paul
w Stanach Zjednoczonych
komory, wtedy też przymocowuje się ją.
Można również dokonać kontroli radio­
logicznej (badaniem rtg), gdzie znajduje
się elektroda, kontrolować oporność po­
łączenia „elektroda - mięsień serca”
i dokonywać próbnej stymulacji. Kiedy
już wiadomo, że wszystko jest w porząd­
ku, umieszcza się w znieczuleniu miej­
scowym stymulator pod mięśniami pier­
siowymi i przeprowadza pod skórą ka­
bel elektrody. Miejsce wszycia stymula­
tora nie jest zresztą takie ważne, obec­
nie bowiem produkowane stymulatory
(na zdjęciu hala produkcyjna) są bardzo
odporne na urazy mechaniczne.
Elektroda, jak widać na zdjęciu rtg,
jest podłączona tylko do jednej, prawej
komory serca, ale jak już mówiliśmy,
bodziec skurczowy swobodnie przenosi
się i na drugą komorę, bo jest to jeden
mięsień. Bodziec przenosi się nieco wol­
niej niż w warunkach fizjologicznych,
odbywa się to jednak bez szkody dla
mechanicznego działania serca.
 Zainstalowany stymulator serca wy­
maga oczywiście kontroli. Kontrolę
przeprowadza się w rozmaity sposób:
najprościej jest oczywiście wykonać ba­
danie ekg, na zapisie widoczne są im­
pulsy wysyłane przez stymulator. Moż­
na sprawdzić, czy serce pracuje zgodnie
z tymi impulsami, czy są one skuteczne,
czy są dostatecznie silne. Kontrolę taką
można przeprowadzić również u pa­
cjenta w domu, (pisał o tym „M T ”
w dziale „N ow e i najnowsze” ). Wykonu­
je ją sam pacjent, przykładając do swej
piersi specjalny aparat wyposażony
w elektrody, przetwornik i malutki
głośniczek. Do głośniczka przykłada się
słuchawkę telefoniczną (mikrofonem),
połączoną linią telefoniczną z ośrod­
kiem kontroli stymulatorów. W tym
ośrodku dokonywany jest zapis pracy
Zdjęcie rentgenowskie klatki piersiowej pacjenta z zało­
stymulatora i badana jest krzywa ekg. żonym stymulatorem
Inny rodzaj kontroli polega na wyko­
naniu badania radiologicznego za po­
założone są pętle indukcyjne (np. nowo­
mocą promieni X. Widać nie tylko nu­
czesne systemy tłumaczenia z języków
mer stymulatora (każdy bowiem stymu­
obcych).
lator ma swój fabryczny numer, dzięki
czemu można go zidentyfikować), ale Ograniczeń jest sporo, muszą o nich
można również sprawdzić, czy nie na­ j pamiętać pacjenci, muszą pamiętać
stąpiło przerwanie kabla elektrody, czy również i inżynierowie elektrycy i elek­
elektroda nie wypadła ze swego miejsca tronicy, aby wykluczać przechodzenie
zamocowania. Ponadto w niektórych pacjentów ze stymulatorami serca przez
stymulatorach można w ten sposób do­ zmienne pole elektromagnetyczne.
konać kontroli stanu baterii, albowiem Najniebezpieczniejsze jest pole
obraz rentgenowski stymulatora zmie­ 0 częstości od 0,5 Hz do około 300 Hz.
nia się w miarę postępującego rozłado­ Inne, o częstości mierzonej w kilo- i me­
wania. gahercach, nie jest niebezpieczne. Źró­
Pacjent z założonym stymulatorem dłem zagrożenia nie jest w tym przypad­
musi pamiętać, że stymulator to tylko ku nawet stymulator (chociaż w przy­
maszyna. N ie jest więc tak idealny, jak padku stymulatora typu „on demand”
„mechanizm” żywy. Pacjentom z zało­ lub sterowanego rytmem przedsionków
żonymi stymulatorami nie wolno przy­ 1on może ulec zablokowaniu), ale głów­
bliżać się do zmiennych pól magnetycz­ nie kabel dołączony do elektrody (dzia­
nych; np. do „bramek” na lotniskach łający w tym przypadku jako antena
(instalowanych w celu wykrywania bro­ odbierająca zakłócenia).
ni u ewentualnych porywaczy), nie mo­ Schorzenia serca to z reguły schorze­
gą oni oczywiście pracować w fabry­ nia „męskie” . Mężczyźni mają z reguły
kach przy urządzeniach, gdzie są duże słabsze serca niż kobiety, zresztą dlate­
prądy indukcyjne. N ie mogą również go umierają szybciej (o prawie 7 lat
znajdować się w pomieszczeniach, gdzie wcześniej wg danych dla Polski).
M o t o c y k le w E u r o p ie
(do 1939 roku)
Jan Tarczyński
Pojazdy jednośladowe z.własnym na­
pędem towarzyszą człowiekowi już od
blisko 100 lat. Traktowane początkowo
jako ekstrawaganckie eksperymenty
nielicznej grupy entuzjastów, stały się
w niedługim czasie przedmiotem produ­
kcji fabrycznej i pozostają w powszech­
nym użytkowaniu do dnia dzisiejszego.
Już pierwsze w pełni użytkowe motocy­
kle wytwarzane seryjnie na przełomie
stulecia, cieszyły się rosnącym powo­
dzeniem, najpierw wąskiego grona od­
biorców, traktujących jazdę jako atrak­
cyjną rozrywkę a w miarę rozwoju pro­
dukcji, także i szerokich warstw społe­
cznych.
Motocykl zaspokoił pragnienia sporej
grupy wielbicieli pojazdów mechanicz­
nych, którym zasoby finansowe nie po­
zwoliły na zakup o wiele droższego sa­
mochodu i w połączeniu z szeroko poję­
tą uniwersalnością zastosowania stał się
głównym czynnikiem wpływającym na
rozwój taniej, masowej motoryzacji.
Historia motocykla wywodzi się z tra­
dycji prymitywnych pojazdów jedno­
śladowych z pierwszego dwudziestole­
cia X IX wieku.
W roku 1813 (według innych źródeł
w 1816) leśniczy badeński, baron Karol
von Drais zademonstrował po raz
pierwszy publicznie swoją „maszynę
biegową” . Konstrukcja Draisa stanowi­
ła prawzór pojazdu, nazwanego później
rowerem, lecz była jeszcze pozbawiona
pedałów i zmuszająca jeźdźca do odpy­
chania się nogami od podłoża.
Myśl konstrukcyjna poszła dalej
w dwóch kierunkach. Pierwszy, traktu­
jąc w dalszym ciągu prowadzącego po-
Angielski Zenith ..Gradua" (1920 r.) z dwucylindrowym
silnikiem w układzie widlastym.
jazd jako źródło napędu, dążył do
zmniejszenia jego wysiłku przez obniże­
nie ciężaru roweru i wyprowadzenie co­
raz doskonalszych sposobów przenie­
sienia napędu. Natomiast zwolennicy
idei „samojazdów” pragnęli zastąpić si­
łę mięśni działaniem silnika. Ze zna­
nych wówczas rodzajów silników do na­
pędu pojazdu mechanicznego kwalifi­
kowała się jedynie maszyna parowa. Ist­
nieją przypuszczenia, że już w 1818 roku
wykorzystano ją do napędu prostego
pojazdu jednośladowego nazwanego
„velocipedraisiavaporianna” . Podobno
w ogrodzie Luxemburskim w Paryżu
przeprowadzono nawet publiczny po­
kaz. Być może jednak wehikuł ten nigdy
nie istniał, zaś informacje o nim były
wytworem ówczesnych.satyryków, pra­
gnących „przystosować” napęd parowy
do prymitywnych „draisyn” .
W miarę rozwoju maszyny parowej
coraz bardziej realnym stawało się jej
zastosowanie w użytkowych pojazdach
jednośladowych.
Pierwszym znanym przykładem jest
pojazd Michaux-Perreaux, zbudowany
w 1869 roku we Francji. Było to połącze­
nie roweru Michaux (z pedałami na osi
przedniego koła) z niewielką jednocy-
lindrową maszyną parową Perreaux.
Trzeba dodać, że pojazd ten dotrwał do
naszych czasów i znajduje się w znanej
„Robert Grandesiegne Collection” we
Francji. Eksperymentowano wówczas
nie tylko w Europie, lecz i na całym
świecie.
Pojazdy z lat siedemdziesiątych
i osiemdziesiątych ubiegłego stulecia
niewiele jednak przypominały motocy­
kle. Pierwszym, zbliżonym do naszego
o nich wyobrażenia był parowy motor
Hilderbranda zbudowany w 1889 roku.
Niewielki silnik 1-cylindrowy podwój­
nego rozprężania umocowany był nad
wierzchołkiem ramy, zbudowanej na
kształt rowerowej, zaś nad nim, pod
górną belką, był zawieszony zbiornik na
wodę. Przeniesienie napędu odbywało
się za pomocą mechanizmu korbowego,
połączonego z piastą tylnego koła. Mo­
tocykl miał szprychowane stalowe koła
o jednakowej średnicy, zaś wyposażenia
podwozia dopełniały błotniki i hamulec
ręczny, działający dociskowo na ogu­
mioną obręcz przedniego koła. Zawór
suwakowy sterujący dopływem pary do
cylindra znajdował się w środkowej
części górnej belki ramy, tak więc regu­
lowanie szybkości jazdy wymagało ode­
rwania od kierownicy prawej ręki.
W 1882 roku angielski wynalazca na­
zwiskiem Brownshil zaproponował wy­
korzystanie do napędu motocykla sprę­
żonego powietrza, zaś w tym samym
czasie firma The Humber Company w y­
budowała pierwszy motocykl elektrycz­
ny. Próby z silnikami innych rodzajów
niż o spalaniu wewnętrznym czynione
były jeszcze długo, lecz nie one wytyczy­
ły nowy kierunek w konstrukcji jednos­
tek napędowych.
Na podstawie m.in. doświadczeń Bel­
ga Etienne Lenoira (silnik gazowy)
z 1860 roku i teoretycznych prac francu­
skiego uczonego Beau de Rochas (rok
1862 - stworzenie teorii obiegu cztero-
suwowego), August Mikołaj Otto opra­
cował w 1877 roku zasady działania
czterosuwowego silnika tłokowego
o spalaniu wewnętrznym. Silnik taki
miał wiele zalet - był znacznie lżejszy,
mniejszy, bardziej sprawny i ekonomi­
czny, a więc dogodniejszy w eksploata­
cji w pojazdach jednośladowych niż np.
maszyna parowa.
Osiągnięcie to wykorzystało kilku
wynalazców. Jeden z nich, Gottlieb Da-
imler wykonał czterosuwowy silnik
o pojemności 264 cm3 i mocy 0,5 KM
przy 700 obr/min i tytułem próby wbu­
dował go w najprostsze podwozie -
drewnianą ramę wspartą na dwóch ko­
łach jezdnych W ten sposób, nieświado­
mie, stał się twórcą pojazdu jednoślado­
wego stanowiącego istotną nowość w je­
go historii.
Obsługa i eksploatacja tego pojazdu
znacznie odbiegała od przyjętych obec­
nie sposobów postępowania. Oto jak
wyglądało uruchomienie silnika: pierw­
szą czynnością, jaką należało wykonać
po napełnieniu paliwem gaźnika, było
zagrzanie rury żarowej (silnik miał za­
płon żarnikowy) za pomocą wbudowa­
nego palnika benzynowego, pobudzane­
go z kolei do działania palnikiem spiry­
tusowym. Z chwilą rozgrzania żarnika
trzeba był wstrzyknąć paliwo do rury
ssącej gaźnika i uruchomić silnik kręcąc
korbą umieszczoną z prawej strony. Te­
raz już można było wskoczyć na siodło,
napiąć skórzany pas płaski przenoszący
napęd na tylne koło i przestawiając do
oporu umieszczoną w środkowej części
ramy dźwignię sterowania przepustni-
cą, potoczyć się do przodu z zawrotną
szybkością 12 km/h. Pojazd nie był reso­
rowany, więc jazda po ówczesnych dro­
gach nie należała do przyjemności. Jed­
nakże syn Daimlera, Paul, odbywał na
nim nawet kilkudziesięciokilometrowe
wyprawy.
Był to pojazd doświadczalny, lecz za­
sadnicze założenia konstrukcyjne, takie
jak: silnik spalinowy umieszczony cen­
tralnie pomiędzy kołami, zbiornik pali­
wa umocowany nad silnikiem, pionowy
cylinder, napęd tylnego koła i dwa kola
jezdne jednakowej średnicy przetrwały
bez mała 1 0 0 lat, znajdując zastosowa­
nie i we współczesnych motocyklach.
Następnym ważnym wydarzeniem
było podjęcie w 1894 roku przez braci
Hilderbrand i Aloisa Wolfmiillera seryj­
nej produkcji pojazdów, określonych po
raz pierwszy mianem „motocykla”
(niem. „Motorrad” ). Miały one ramy
z rur stalowych, a napędzane były dwu-
cylindrowymi czterosuwowymi silnika­
mi chłodzonymi wodą. Rama pojazdu
spełniała także rolę chłodnicy i zbiorni­
ka. Z pojemności skokowej 1800 cm3 (o
300 cm3 więcej od współczesnego Fiata
Pierwszy motocykl wyprodukowany seryjnie - Hilderb­
rand i Wolfmuller z lat 1894-97
125 czy Poloneza) osiągały niedużą moc
2,5 KM przy bardzo niewielkiej pręd­
kości obrotowej wału korbowego - 240
obr/min. Silnik nie posiadał skrzyni
korbowej i kół zamachowych, a napęd
na tylne koło przenoszony był bezpo­
średnio za pomocą długich korbowodów
(od 1897 roku za pomocą wałka). Pojaz­
dów takich wyprodukowano kilkaset
sztuk. Praca silników pozostawiała jed­
nak wiele do życzenia, a pożar jednego
z motocykli na wyścigach we Francji
wyrobił im opinię niebezpiecznych.
W rezultacie „W olfm iillery” zniknęły
z rynku.
Nieco później, bo w 1896 roku poja­
w iły się produkowane w różnych wer­
sjach przez 5 lat (ok. 3 tys. sztuk) trój­
kołowce starej, znanej francuskiej firmy
De Dion-Bouton, wyposażone w silniki
o mocy 1,25-1,75 K M , umieszczone nad
tylną osią. Te udane, trwałe pojazdy
znane były w Królestwie Polskim (spro­
wadzone przez stołeczną firmę Stani­
sława Grodzkiego). Jeden z nielicznych
egzemplarzy, jakie przetrwały do na­
szych czasów, znajduje się w Muzeum
Techniki w Warszawie.
W tym samym okresie trafiły na zie­
mie polskie motocykle produkowane od
1897 roku w dużej wytwórni braci Wer­
nerów w Paryżu. Pojazdy posiadały sła­
be, jednokonne silniki mocowane nad
przednim kołem, a przeniesienie napędu
- bez sprzęgła i skrzyni biegów odbywa­
ło się za pomocą krótkiego skórzanego
pasa. Motocykle te były jednakże nie­
wygodne w prowadzeniu. Wolne od wad
„przedniego napędu” były natomiast
pojazdy z silnikiem umieszczonym nad
tylnym kołem, wypuszczone na rynek
w 1902 r. przez spółkę Jaąuot i Gerard.
Na przełomie X IX i X X w. powstaje
wiele nowych wytwórni. Niektóre z nich
jak np. niemieckie Diirkopp, NSU
i Triumph oraz francuski Peugeot po­
wstają z fabryk rowerów. Wymienić
także warto czeskie Waltery i Laurin-
-Klementy oraz niemieckie Wanderer,
Brennabcrr, Victorię, Progres i Hiller,
angielskie Triumph, Ekselsior, a także4
Singer typu „motorowe koło” (silnik
mocowany był na osi tylnego koła) oraz
belgijską F.N. Motocykl F.N. z 1905 ro­
ku miał czterocylindrowy, rzędowy
czterosuwowy silnik o mocy 3,5 KM
przy 2500 obr/min. zapłon od iskrowni­
ka Bosch, napęd wałkiem tylnego koła,
oraz resorowanie koła przedniego na
krótkim wahaczu pchanym. Ten system
resorowania stał się wkrótce typowy dla
ciężkich motocykli amerykańskich
marki Harley-Davidson, gdzie utrzymał
się ponad 30 lat. Trzeba dodać, że pro­
dukcja tej najbardziej znanej na drugiej
półkuli firmy, założonej w 1903 roku
przez Williama Harleya i Artura Da-
vidsona, stanowi doskonały przykład
rozwoju amerykańskiego ' przemysłu
motocyklowego. W 1906 roku wypusz­
czono na rynek 5 Harley-Davidsonów,
w rok później już 150, zaś w latach
1917-1918 około 20 tys.
O osiągnięciach tego pionierskiego
okresu motocykli świadczą także wy­
niki sportowe. Znamienny jest fakt,
że już w 1904 roku motocykl Peugeot
o ciężarze 85 kg przekroczył znacznie,
bo o 22 km, „barierę” 100 km/godz. Od
około 1904 roku obserwujemy dalszy
postęp, szczególnie w konstrukcji ukła­
du przeniesienia napędu. Większość po­
jazdów co prawda nadal przypomina
rowery z doczepionym silnikiem, lecz
pas płaski służący do przenoszenia na­
pędu ustępuje coraz częściej na rzecz
pasa klinowego, a w drugim dziesięcio­
leciu - łańcucha. W dalszej kolejności
wprowadzono 2 biegi z biegiem wolnym
(typu rowerowego) najczęściej w piaście
tylnego koła. Zasadnicze ulepszenia, jak
trzybiegowa skrzynka przekładniowa,
rozrusznik nożny i oświetlenie elektry­
czne stosowano sporadycznie na krótko
przed wybuchem I wojny światowej.
Około 1912 roku ukazało się (we francu­
skim motocyklu Deabon) zawieszenie
przedniego koła w widelcu teleskopo­
wym, które z czasem wyparło używany
powszechnie widelec trapezowy i jest
stosowane we współczesnych pojaz­
dach.
Motocykle uzyskały dużą popular­
ność już przed I wojną światową (np.
w 1914 roku po drogach Niemiec jeździ­
ło ok. 2 0 tys. tych pojazdów), lecz praw­
dziwy rozwój ich konstrukcji, kształtu­
jący sylwetkę nowoczesnego motocykla
nastąpił dopiero w okresie powojennej
prosperity. Pęd do posiadania własnych
„dwóch kółek” był u naszego zachod­
niego sąsiada tak silny, że np. w 1927
roku jeździło tam ponad 400 tys. moto­
cykli. Nic więc dziwnego, że zwłaszcza
w tym kraju (a także i w innych pańs­
twach europejskich) wytwórnie moto­
cykli powstawały jak przysłowiowe
„grzyby po deszczu” i często nad byle
szopą widniał dumny napis „Motoren-
bau” . W latach dwudziestych olbrzymi
rozwój produkcji obserwujemy szcze­
gólnie w okolicach Berlina (ponad 100
wytwórni) i Norymbergi (około 40). N ie­
które z nięh, jak Gandig czy Rapid były
tworami efemerycznymi, lecz wiele
przetrwąło do naszych czasów (np.
RFN-owski „Hercules” ).
Wiodącą rolę w motoryzacji paszego
zachodniego sąsiada odegrały jednak
duże firmy jak: BMW, DKW, NSU,
a później także Ziindapp.
 Rudge-Multi 1915 - produkcja angielska.
Zatrzymajmy się przy dwóch pierw­
szych.
Znana do dzisiaj firma BMW wypro­
dukowała w 1923 roku swój pierwszy
model („R-32” ; o mocy 8 KM) skonstru­
owany przez Maxa Fritza, a w niedłu­
gim czasie stworzyła całą gamę dosko­
nałych pojazdów. W 1935 roku firma
wprowadziła w zawieszeniu przedniego
koła produkowanych seryjnie pojazdów
widelec teleskopowy z tłumieniem hy­
draulicznym. Nowość ta w istotny spo­
sób wpłynęła na komfort i bezpieczeńs­
two jazdy.
W 1937 roku firma ta zadziwiła mi­
łośników sportu motorowego aerodyna­
micznym motocyklem klasy 500 ccm.
Pojazd ten ustanowił rekord świata,
osiągając szybkość 279,5 km/h, pobity
dopiero w roku 1951 (290 km/h) przez
motocykl rekordowy NSU, jednakże
o dwa razy większej pojemności. Kon­
strukcje BMW stały się wkrótce wzorem
ciężkiego motocykla niemieckiego,
a stosowane wówczas rozwiązania (sil­
nik czterosuwowy o przeciwsobnym
układzie cylindrów i napęd tylnego koła
J
za pomocą wałka) używane są w najno­
wszych pojazdach tej firmy.
Pierwszym motocyklem firmy DKW
„specjalisty od dwusuwów” był Reisch-
fahrmodell z 1922 roku wyposażony
w silnik 1 -cylindrowy o pojemności 142
cm3 i mocy 1,5 KM, bez skrzyni biegów.
Napęd, bezpośrednio z silnika, przeno­
szony był na tylne koło rzemiennym
pasem klinowym. Aby uniknąć prze­
grzania w ciężkich warunkach pracy,
silnik był wyposażony w wentylator.
Pojazd ważył niewiele ponad 40 kg i roz­
wijał prędkość do ok. 60 km/h. Po uda­
nej premierze przyszły kolejne typy,
a wśród nich LM -E 206 w wersji Sahara
i Luxus 200 - znany szerzej jako
„Krwista bańka” (Blutblase) ze wzglę­
du na nietypowy, czerwony kolor zbior­
nika, oraz - znacznie później - motocykl
z silnikiem dwucylindrowym, chłodzo­
nym wodą. Tradycje firmy kontynuują
dzisiaj motocykle „M Z ” z NRD.
Nie bez znaczenia była także działal­
ność wytwórni NSU, która obok moto­
cykli z silnikami czterosuwowymi
o większych pojemnościach (w latach
trzydziestych typu OSL), produkowała
słynne „setki” - Pony i Quick z jednocy-
lindrowymi silniczkami o pojemności 93
cm3 i mocy 2,4 KM, różniącymi się m.in.
ilością przełożeń w skrzyni biegów, a co
za tym idzie i prędkością maksymalną
(odpowiednio 75 i 55 km/h). Od połowy
lat trzydziestych wypuszczono na rynek
niebagatelną liczbę ponad 1 0 0 tys. tych
tanich pojazdów, zaś do końca okresu
produkcji, tj. do 1953 roku dalszych 200
tys. - częściowo w nieco zmodyfikowa­
nej wersji.
Niektóre firmy niemieckie np. BMW,
czy Ziindapp specjalizowały się w pro­
dukcji ciężkich wojskowych motocykli
terenowych, z napędem także na koło
bocznego wózka. Najsłynniejszą ich Francuski Terrot 350 z lat 1925-28
odmianą była „Sahara” przeznaczo­
na dla walczących w Afryce hitlero­ nie pozbawione istotnych osiągnięć
wskich korpusów ekspedycyjnych. konstrukcyjnych. Z wielu produkowa­
Osobnym rozdziałem w produkcji nych tam pojazdów warto wymienić
motocykli są wytwórnie brytyjskie, bar­ szczególnie marki: Douglas, Francis-
dziej konserwatywne w przyjmowaniu -Bamett, HRD, Matcheless, Rudge, Ve-
wszelkich nowinek technicznych - ale locette oraz najbardziej luksusowy,

Rodzynek wśród pojazdów z kontynentu amerykańskiego -jednocylindrowy Harley-Davidson 500 ccm z ok. 1930r
zwany „Rolls-Roycem” motocykli -
fantastycznie drogi Brough Superior,
a także i kine, które przetrwały do cza­
sów współczesnych - np. AJS, JAP, Nor­
ton i Triumph. W tym okresie zasłynęła
także firma Ariel, producent m.in. mo­
tocykli z silnikami czterosuwowymi
o dużej pojemności, posiadającymi czte­
ry cylindry ustawione w kwadrat. Nato­
miast wytwórnia Scott budowała - jako
wyjątek wśród „anglików” - motocykle
z silnikami dwusuwowymi, chłodzony­
mi wodą. W innym modelu tej firmy -
„Flying Sąuirrel” (Latająca Wiewiórka)
z 1935 roku zastosowano prawie niespo­
tykane (lecz najbardziej racjonalne)
rozwiązanie polegające na tym, że śred­
nica cylindra przewyższa skok tłoka
(układ ponadkwadratowy, stosowany
obecnie w każdym prawie silniku). Fab­
ryka wprowadziła też oryginalny spo­
sób oznaczeń sportowych silników tego
modelu - jednostki napędowe przezna­
czone do wyścigów szosowych miały cy­
lindry malowane na czerwono, zaś do
wyścigów torowych - zielone głowice.
We Francji w okresie międzywojen­
nym działa szereg firm motocyklowych.
Najpoważniejszymi były m.in. Monet-
-Goyon, Motobecane, Orial, Terrot i Ze-
del. Warto zwrócić uwagę na produkt
fabryki Terrot w Dijon (wyróżniającego
się wytwórcy ciężkich typów motocykli
„750” i „500” ), model „HD 350” , monto­
wany również w Czechosłowacji. Były to
motocykle bardzo wytrzymałe, a swoją
niezawodność udokumentowały w cza­
sie bezawaryjnej podróży na trasie 1 0
tys. km wiodącej po bezdrożach Afryki.
Firma Zedel produkowała swe pojaz­
dy we Francji oraz w Szwajcarii, gdzie
działała jeszcze wytwórnia ciężkich
czterosuwów marki Uniwersał i Moto-
sacoche ( 1 -cylindrowe i unikatowe już
2 -cylindrowe w układzie widlastym),
znana z doskonałych silników, monto­
wanych także w pojazdach innych
fabryk.
We Włoszech, obok firm Bianchi, Du-
cati, Gillera i innych, motocykle wytwa­
rzała (od 1921 roku) fabryka Moto-Guz-
zi. Najsłynniejszymi jej wyrobami były
modele Dondolino i Gambalunga z reso­
rowanym tylnym kołem. Typ sportowy
„500 OHV” z 1929 roku miał jednocylin-
drowy leżący silnik o mocy 30 KM,
skrzynię biegów o czterech przełoże­
niach, już zblokowaną z silnikiem i osią­
gał prędkość maksymalną ok. 160km/h.
Z innych ciekawszych pojazdów wy­
puszczanych na rynek przez zachodnio­
europejskich wytwórców zaprezento­
wać warto jeszcze kilka. Jednym z tej
grupy będzie szwedzki motocykl Bert-
hold Ericsson z 1935 roku, w którym
napęd - za pomocą łańcuchów - przeno­
szony był na przednie (!) i tylne koło.
Podobnie udziwniony był jeden z typów
motocykla Bohmerland (produkowa­
nych od 1924 roku w czeskich Kunrati-
cach), tak długi, że z łatwością mieściły
się na nim trzy osoby. Charakterystycz­
ną sylwetkę tego pojazdu podkreślały
jeszcze 2 zbiorniki paliwa, umieszczone
nad tylnym kołem i pełne koła, odlewa­
ne z lekkiego stopu.
Rekord siedzeń pobił jednak 4 osobo­
wy Pennington. Obok nich powstawały
i inne nietypowe konstrukcje jak np.
motocykl z silnikiem 1 0 -cylindrowym,
z silnikiem lotniczym, w przypadku
Opla nawet odrzutowym, z chłodzeniem
olejowym, sprężarkami etc. Do wyjąt­
ków należały także pojazdy z silnikami
0 gwiaździstym układzie cylindrów jak
Millet i 2 wersje niemieckiej Megoli
(pierwsza w 1925 roku) oraz z napędem
gąsienicowym i samochodowym silni­
kiem (Opel 1,3 litra), jak lekkie niemiec­
kie ciągniki (NSU, Zundapp) z okresu II
wojny światowej.
W okresie międzywojennym przemysł
motocyklowy rozwinął się także
1w Czechosłowacji. Największe uznanie
zyskały wówczas dwie marki - Jawa
i CZ. Pierwsza Jawa powstała w 1929
roku w Pradze. Był to ciężki i drogi
motocykl klasy 500 cm3, budowany na
podstawie licencji niemieckiej firmy
Wanderer przez „Zbrojowka ing. F. Ja-
necek” . Z połączenia pierwszych liter
nazwiska producenta i licencjonodawcy
powstała nazwa wyrobu. Po trzech la­
tach rozpoczęto produkcję lekkich
i trwałych motocykli z dwusuwowymi
silnikami 175 cm3, a później także i 98
cm3 (Jawa-Robot).
Od 1930 roku motocykle z silnikiem
98 cm3 wytwarzały również zakłady Ce-
ska Zbrojowka (CZ), w niedługim jed­
nak czasie ukazały się także CZ-ki
z dwusuwowymi silnikami, lecz o wię­
kszych pojemnościach (125, 175 i 250
cm3) - nie były to jednak żadne kon­ Lekki ciągnik NSU z okresu II wojny światowej.
strukcyjne rewelacje.
Wybitnych osiągnięć konstrukcyj­ (seria 5 modeli), lecz dopiero w cztery
nych nie miał także przemysł Związku lata później ukazał się na rynku pierw­
Radzieckiego (w carskiej Rosji motocy­ szy model - Iż 7, z silnikiem dwusuwo­
kli w ogóle nie produkowano). W latach wym o pojemności 250 cm3. Wyprodu­
trzydziestych budowano tam seryjnie kowany w 5 lat później kolejny Iż, ozna­
wytrzymałe pojazdy oznaczone symbo­ czony symbolem „ 8 ” był prawzorem
lami L-300 (dwusuwowy, o mocy 6,5 Iż-a 49 popularnego po II wojnie świato­
KM ) i P Z M -A 750 z silnikiem czterosu- wej na naszych drogach.
wowym, dwucylindrowym w układzie
widlastym. Pojazd ten, tak jak i wypro­ Współpraca z potężnym przemysłem
dukowany w 1936 roku 1-cylindrowy motocyklowym hitlerowskiej III Rzeszy
motocykl TJZ-AM M 600, nawiązywał spowodowała, że na drogach Kraju Rad
wyraźnie do konstrukcji niemieckich. ukazały się (w 1941 roku) znane do dzi­
Znane Iż-e zaprojektowano w 1928 roku siaj ciężkie motocykle M-72. Była to
wojskowa wersja popularnego BMW
R-71, opracowana specjalnie dla po­
Angielski czterozaworowy Rudge Sports Special z 1938 r.
trzeb wschodniego kontrahenta.
Na rozdartych zaborami ziemiach
polskich przemysł motocyklowy w zasa­
dzie nie istniał. Po odzyskaniu niepodle­
głości, gdy w połowie lat dwudziestych
pokonano już pierwsze trudności okresu
zjednoczenia, nastąpiło zainteresowa­
nie produkcją motocykli.

Rozwój rodzimej wytwórczości, jej

wzloty i upadki w okresie II Rzeczypo­
spolitej, przedstawimy w następnych
numerach, w nowym stałym dziale „M o­
tocykle polskie 1918-1939” .

KSIĄŻĘ ASTRONOMÓW
I ASTRONOM KRÓLÓW
Dnia 28 stycznia 1611 roku zamoż­
nemu, szanowanemu gdańskiemu
kupcowi zbożowemu oraz piwowaro­
wi, panu Abrahamowi Hewelke uro­
dził się syn, któremu nadano imię
Jan, Potomkowi rodu przeznaczone­
mu od początku przez troskliwego
rodzica do poważnego zawodu ku­
pieckiego, nie w tym jednak głównie
zawodzie dane było działać i zdoby­
wać ludzki szacunek, poważanie
i majątek.
Sławę sięgającą daleko poza grani­
ce rodzinnego miasta i Polski, przy­
niosły mu gwiazdy, planety, komety
i Księżyc. Przyszedł czas, kiedy imię
tego gdańskiego astronoma stało się
znane całej oświeconej Europie Do­
dajmy, gwoli ścisłości, że znane nie
w jego brzmieniu rodowym, lecz
w zlatynizowanej ówczesnym po­
wszechnym zwyczajem formie: Heve-
lius, a także w naszym kraju, z pol­
ska: Heweliusz.
Pierwsze dzieło gdańskiego astro­
noma, wydrukowane w Gdańsku
Jan Heweliusz według miedziorytu Jeremia­
sza Falcka
historię astronomii oraz dokładny
opis obserwatorium gdańskiego i jego
instrumentów, a także zbudowanego
przez Heweliusza pod Gdańskiem
wielkiego teleskopu, długości aż 50
metrów, będącego wówczas najwię­
kszym teleskopem na świecie.
Druga część wspomnianego dzieła,
zawierająca opis własnych obserwa­
cji Heweliusza, ukazała się w 1679
roku, zadedykowana przez autora
królowi Janowi III Sobieskiemu.
Dzięki finansowej pomocy Jana HI
oraz króla francuskiego Ludwika
X IV Heweliusz urządził w 1682 roku
nowe obserwatorium astronomiczne
(znacznie jednak skromniejsze niż
dawne, które spłonęło) i kontynuował
swoje obserwacje przez pięć nastę­
pnych lat, aż do 1687 roku, w którym
dnia 28 stycznia zmarł.
Jeszcze za życia Heweliusza rozpo­
czął się druk jego ostatniego monu­
mentalnego dzieła. „Prodromus as-
tronpmiae cum catalogo fixarum et
Firmamentum Sobiescianum". Druk
tego dzieła został ukończony dopiero
w roku 1690 przez wdowę po astro­
nomie.
Pierwsza część dzieła traktuje
o różnych zagadnieniach astronomi­
cznych i chronologicznych. Druga,
jest katalogiem obejmującym pozycje
1564 gwiazd z ich współrzędnymi po-
Wizerunek Heweliusza przy teleskopie włas­
nej konstrukcji (rycina z jego dzieła ..Sele­
nographia, sive Lunae Descriptic")
w roku 1647, nowi niezwykle długi,
barokowo zawiły tytuł łaciński, któ­
rego pierwszy, najważniejszy człon
brzmi: „Selenographia, sive Lunae
Descriptio” , co się po polsku wykłada
krótko: „Opis Księżyca". Potężna
księga w formacie folio, licząca 563
strony ilustrowanego tekstu oraz 104
tablice poza tekstem, była najwybit­
niejszym do tego czasu i długo potem
dziełem z dziedziny topografii sateli­
ty Ziemi. Dokładniejsze mapy Księ­
życa ukazały się dopiero w półtora
wieku później.
Drugim dużym dziełem gdańskiego
astronoma była wydana w roku 1668
„Cometographia", zawierająca opisy
i historię wielu komet, z 306 rysunka­
mi. Warto wiedzieć, że sam Hewel-
liusz odkrył aż dziewięć komet i był
autorem ważnego stwierdzenia, iż
niektóre komety biegną po orbitach
parabolicznych. W 1673 roku ukazała
się pierwsza część kapitalnego, boga­
to ilustrowanego dzieła Heweliusza
„Machina coelestis", zawierająca
Gw iazdozbiór,. Tarcza Sobieskiego na ma­
pie nieba Jana Heweliusza
Karta tytułowa dzieła Jana Heweliusza pt.
..Machina Coelestis". wydanego w Gdańsku
w 1673 r.

danymi po raz pierwszy w tzw. ukła­

dzie równikowym, co od tej pory stało
się powszechną zasadą. Heweliusz
wprowadził do astronomii siedem
nowych gwiazdozbiorów, a wśród
nich „Scutum Sobiescianum” - „T ar­
czę Sobieskiego” , dla upamiętnienia
zwycięstwa Jana III nad Turkami pod
Wiedniem.
Rola i zasługi Jana Heweliusza zo­
stały trafnie określone napisem na
specjalnym medalu wybitym na jego
cześć przez wdzięcznych potomnych.
Treść tego łacińskiego napisu brzmi
w wolnym tłumaczeniu polskim na­
stępująco:
„Jan Heweliusz, Gdańszczanin,
rajca Starego Miasta, ulubiony przez
królów i książąt, sam astronomów
książę, ku chwale i podziwowi wieku,
ojczyzny i świata całego 1611 roku
dnia 28 stycznia urodzony. Rzeczpo­
spolitą wsparł radą, nauki wyborny­
mi pomnożył dziełami, w nich jaśnie­
jący - zacność imienia swego później
przekazał potomności” -
(w.sz.j
 CORTEX CEREBRI
Napisał: Rafał A. Ziemkiewicz
Bluza mundurowa... pas skórzany z kabu­
rą... broń krótka i siedemnaście sztuk amu­
nicji... buty oficerskie ze srebrnymi ostroga­
mi, oznaką korpusu dragonów...
Patrzył w milczeniu jak robot wprawnymi
ruchami przesuwa sprawdzone części ekwi­
punku z biurka na długą, brązową ladę.
- Bagnet - powiedział sucho android,
przesunąwszy wszystko na lśniącą lakierem
deskę.
Avaken z niechętnym westchnieniem wy­
jął z kieszeni czarny, skórzany futerał. To
Ilustrował: Władysław P. Jabłoński
jasne, robot nie mógł o tym zapomnieć. Po
raz ostatni wyjął nóż z pochwy i przez chwilę
jeszcze przyglądał się ze smutnym uśmie­
chem jego lśniącemu, srebrzystemu ostrzu,
przeciętemu ód czubka klingi po rękojeść
pionowym wgłębieniem. Błyszczało ono
w ostrym świetle jarzeniówek pełzającymi
plamami światła, zdawało się żyć. Pogładził
je pieszczotliwie. Pod palcami poczuł cienką
warstwę smaru, którym regularnie co ty­
dzień pokrywał klingę.
- Proszę bagnet - powtórzył beznamięt­
nie robot.
 Avaken nerwowo wcisnął nóż do pochwy,
aż jęknął zatrzaskowy zamek i położył go na
biurku.
- „Zdecydowałeś się już. Nie przedłużaj
tego” - pomyślał, patrząc jak futerał wędru­
je na brązową ladę, by spocząć obok złożone­
go munduru.
Robot otwprzył szufladę biurka i wyjął
z niej dwie żółte, plastikowe karty i arkusz
srebrzystej kalki, tego samego formatu. Zło­
żył je razem i położył przed sobą. Błyszcząca
igła, która wysunęła się z palca kancelisty
błądziła przez chwilę po lśniącej tafli, wy­
pełniając rubryki danymi z książeczki woj­
skowej Avakena. Następnie automat wziął
obie złożone ze sobą karty i wsunął je
w szczelinę stempla. Rozległ się cichy szum
i na wyjętych ze szczeliny czarnego walca
kartach pojawiły się okrągłe, wklęsłe pie­
częcie.
- 033.027.859 zdemobilizowany na wnio­
sek własny - oświadczył kancelista urzędo­
wym tonem, kładąc przed Avakenem kartę
demobilizacyjną. Jej kopię schował wraz
z listkiem srebrzystej kalki do szuflady.
- Możecie odejść - dorzucił po dłuższej
przerwie, w czasie której Avaken nierucho­
mo wpatrywał się w żółty prostokąt. Dopiero
po tych słowach wziął go z biurka i wyszedł
z gabinetu.
Dopiero gdy był już na korytarzu dotarło
do niego, co się stało. Poruszył ramionami,
jakby chciał poprawić jakiś leżący na nim
ciężar.
- „Tak, stało się wreszcie” - powiedział
do siebie.
Minął przeszklone wrota windy i skręcił
w przeciwległe drzwi. Jego szybkie kroki
zadudniły po schodach. Windą byłby na dole
szybciej, ale winda nigdy nie jeździ pusta,
a on nie chciał już spotykać nikogo z daw­
nych znajomych i przyjaciół. Po części wsty­
dził się pokazać im w cywilnym ubraniu
(czuł się w nim jak nagi), a po części miał już
serdecznie dość tych ich idiotycznych spoj­
rzeń, pytań i dobrych rad: „Odchodzisz? Co
ty człowieku, oszalałeś? Mówię ci, robisz
głupstwo, zastanów się nad tym. Co ci się
stało?” . Od pewnego czasu stracił z nimi
kontakt, choć ciągle przebywali ze sobą. Nie
rozumieli się wzajemnie i Avaken często już
wolał włóczyć się samemu po zatłoczonych
ulicach miasta, niż siedzieć w kasynie albo
w koszarach. Nigdy w życiu nie czuł się
parszywiej niż w czasie tych długich, samot­
nych spacerów. Ale właśnie w czasie jednego
z nich poznał przypadkiem Chris.
Zanim wyszedł na parter wychylił głowę
przez uchylone drzwi i rozejrzał się ostroż­
nie. Korytarzem szedł kapitan Yasath ze
swoją żoną, porucznik Liii z trzynastego
samodzielnego. Odczekał, aż zniknęli za za­
krętem korytarza i szybkim krokiem prze­
biegł kilkanaście metrów, dzielące go od
głównego wyjścia. Wartownik przy bramie
nie zasalutował mu. Może zastanawiał się
przez chwilę, skąd wziął się w budynku
cywil, z pewnością jednak nie domyślił się,
że był to pierwszy i jedyny od wielu lat
zdemobilizowany na własną prośbę.
Avaken nie zwrócił na wartownika naj­
mniejszej uwagi. Nie dostrzegał już niczego
ani nikogo oprócz jasnowłosej dziewczyny
czekającej na niego przy samochodzie. Nie
zauważył nawet, że zaczął ku niej biec. To
dla niej właśnie rzucał pierwszą wielką mi­
łość swego życia: armię.
II
Generał Lant nie należał do ludzi, którzy
wrzeszczą na podwładnych o byle co. Wprost
przeciwnie. Nawet o najważniejszych spra­
wach rozmawiał z nimi spokojnym, cichym
głosem, tonem tak lodowatym, że aż przy­
prawiającym słuchających a zwłaszcza stro­
fowanych, o dreszcze. I chyba właśnie dlate­
go, że nigdy nie dawał się ponieść nerwom
wszyscy podwładni bali się go panicznie.
W kryzysowych wypadkach woleli już mieć
do czynienia z jego cholerycznym zastępcą,
co też im się zwykle udawało, bo generał
miał na głowie ważniejsze rzeczy niż sprawy
dyscyplinarne, nie lubił zresztą napominać
swoich oficerów.
To, że wezwał ich jeszcze tego samego
dnia, świadczyło najlepiej, jak wielką wagę
przywiązywał do sprawy Avakena. Stenton
już kilka tygodni wcześniej, skoro tylko
Avaken oznajmił mu swą decyzję, przypusz­
czał, że przysporzy mu ona kłopotów. Nie
spodziewał się jednak, że zostanie wezwany
przez samego Lanta i to w dodatku do jego
prywatnego mieszkania. Siedział w mięk­
kim fotelu jak na szpilkach, patrząc kątem
oka na nie mniej, zdenerwowanego dowódcę
drugiej brygady, pułkownika Intore.
 - Sądzę, że zdążyli się już panowie z tym
zapoznać - powiedział Lant, podnosząc
w górę podanie Avakena. Rozwarł palce i po­
kryty równymi liniami pisma arkusz ześliz­
nął się na blat stołu. - Nie zamierzam teraz
panów strofować ani szukać winnego...
Potoczył po nich wzrokiem.
- Jeśli chodzi o mnie, panie generale... -
zaczął Intore nie wytrzymawszy tego spoj­
rzenia. Lant uciszył go ruchem dłoni.
- Ale uważam - ciągnął - że nie możemy
tej sprawy tak zostawić. Nie możemy mu
pozwolić odejść. Utrata wyszkolonego ofice­
ra zostawia nam potężną lukę w systemie
dywizji, a nie dysponuję w tej chwili nikim,
kto mógłby go zastąpić.
- Może zażądać przysłania kogoś z innej
dywizji? - zaproponował Intore.
Lant wzruszył ramionami.
- Możemy. Chociaż wątpię, czy w jakiej­
kolwiek innej dywizji mają wolnych ofice­
rów. W ostateczności moglibyśmy po prostu
ściągnąć młodego człowieka z podchorą­
żówki i pogodzić się z utratą Avakena. -
Lant zgniótł w popielniczce cygaro. - Ale
musimy przecież pamiętać o naszym presti­
żu. Armia wydała miliardy na plan „Cortex
Cerebri” , który miał-nas zabezpieczyć na
zawsze przed temu podobnymi zdarzeniami.
A fakt, że zdarzył się pierwszy od trzydziestu
dwóch lat dezerter, zostanie na pewno pod­
chwycony i rozdmuchany przez cywilów.
- „A wtedy” -pomyślałStenton-„gene­
rał Lant dostanie w sztabie głównym po
łbie.”
- Obawiam się - powiedział na głos - że
próby wywarcia na Avakena presji, w wy­
padku wykrycia przez prasę czy holowizję
mogłyby mieć dla nas fatalne skutki. Avaken
w tej chwili jest chroniony przez prawo
cywilów.
- To nie jest przeszkoda - powiedział Lant
- Popełniliśmy gdzieś błąd i jestem gotów nie
cofnąć się przed niczym, aby dowiedzieć się
na czym on polega. Krótko mówiąc: Avaken
musi wrócić do armii i nikt ani przez chwilę
nie może mieć wątpliwości, że zrobił to
z własnej woli. Wezwałem tu panów po to,
abyśmy zastanowili się, jak to zrobić.
Podniósł się i ze szklanką w ręku podszedł
do barku. Był to jeden z tych drogich, luksu­
sowych mebli, których nie można kupić
w normalnych sklepach. Zrobiony z praw­
dziwego drewna, miał kształt kilkunastu le­
żących rzędem beczułek. Z każdej beczułki
sterczał srebrzysty kranik, z którego, po
podstawieniu kubka wypływał strumień
orzeźwiającego płynu. Beczułek było czter­
naście i każda z nich zawierała inny napój.
Stenton widział już kiedyś podobne urzą­
dzenie w salonie profesora Kamsa, ale tam
było tylko dziewięć antałków i kraniki przy
nich trzeba było odkręcać i zakręcać ręką.
Przez skojarzenie z tym luksusowym bar­
kiem przypomniał mu się sam Kams, czło­
wiek, który swego czasu wprowadzał go
w tajniki planu „Cortex Cerebri” . Dziś był
już zapewne emerytem.
Stenton zastanowił się. Emeryci mają za­
zwyczaj wiele czasu. Możliwe więc, że Kams
zgodzi się mu pomóc. Jest świetnym fachow­
cem, a poza tym ten Avaken był operowany
właśnie w tym okresie, w którym Kams
kierował sztabem chirurgów i programis­
tów. Stosowano wtedy nieco inne metody niż
te, których używał Stenton.
I zanim generał Lant napełnił swoją
szklankę złocistym winem i ponownie usiadł
przy stole, Stenton wiedział już dokładnie,
co zrobić.
III
Avaken leżał wygodnie na miękkim, sze­
rokim tapczanie i nudził się niepomiernie.
Od rana nie mógł sobie znaleźć miejsca.
Obudził się, jak zwykle, o piątej - chociaż
nikt go nie wzywał na poranny apel - i potem
już nie mógł zasnąć. Leżał przez trzy godziny
bez ruchu wsłuchując się w równy, spokojny
oddech śpiącej Chris i rozmyślając jeszcze
raz nad swoją decyzją o opuszczeniu armii.
Przerwał w końcu te jałowe rozważania głu­
chym westchnieniem i wstał. Żeby się nie
nudzić i jednocześnie zrobić coś pożyteczne­
go przygotował śniadanie, ale tak je przypa­
lił i przesolił, że nadawało się tylko do wy­
rzucenia. Chris obudziła się o dziewiątej,
zrobiła porządny posiłek i poszła do pracy.
Avaken leżał od kilku godzin na tapczanie
ubrany w kwiecisty szlafrok, w którym czuł
się jak błazen. Jak zresztą we wszystkich
cywilnych ubraniach. Dawno już minęła po­
ra śniadania i sprawdzania sprzętu. Minął
czas przedpołudniowych ćwiczeń i zajęć teo­
retycznych, zdano codzienne raporty, a on
wciąż leżał i nudził się. Usiłował czytać
walające się po mieszkaniu cywilne tygodni­
 ki, ale ich język rojący się od błędów i wręcz Usiadł w fotelu i zapalił papierosa. Dla
debilna treść szybko go do tego zniechęciły. przyzwyczajonego do ciężkiej pracy żołnie­
Około drugiej w mieszkaniu rozległo się rza taka przymusowa bezczynność była pra­
natrętne buczenie wideofonu. Avaken usiadł wdziwą torturą. Przypatrywał się chwilę po­
na tapczanie. Siedział chwilę, zastanawiając marańczowej, gąbczastej substancji, wypeł­
się czy go odebrać, aż w końcu podszedł do niającej papierosa. Żarzyła się delikatnie,
wtopionego w ścianę ekranu i nacisnął włą­ powoli zamieniając się w wąską smużkę su­
cznik. nącego ku sufitowi błękitu. W wojsku uda­
Na ekranie ukazał się krótko ostrzyżony wało mu się czasem dostać papierosy z praw­
mężczyzna o pociągłej twarzy, ubrany w sza­ dziwym tytoniem, tutaj musiał poprzestać
ry, nieco wymięty garnitur. na syntetycznym.
- Słucham pana? Ńawet się specjalnie nie zmartwił, gdy
- Dzień dobry. Pan Avaken? sięgając po szklankę nieostrożnie przytknął
- Tak, to ja. papierosa do kurtki. Syntetyczne włókna
- Jestem An Tanken z „Dziennika Połud­ tkaniny zwęgliły się w jednej chwili i na
niowego” . bluzie wykwitła rozległa, czarna plama.
- Dziennikarz? Starczyło tylko dotknąć jej lekko palcem, by
- Tak. Chciałbym z panem porozmawiać. rozsypała się w czarne, kruche płatki.
- Przypuszczam, że nie mam do powie­ - „Cywilny śmieć. Mundury są robione
dzenia nic, co mogłoby zainteresować pań­ z porządnego materiału” .
skich czytelników.
- Pan jest pierwszym od wielu lat czło­ ■ Zgasił papierosa i zdjął kurtkę. Nawet nie
wiekiem, który zrezygnował ze służby zaklął. Ubrań było przecież w sklepach pod
w armii. dostatkiem, a o pieniądze mógł się nie mar­
„Cholerny gryzipiórek. Jak on się mógł twić. W dodatku miał wreszcie pretekst, by
o tym dowiedzieć? Daję głowę, że armia wyjść z mieszkania.
niczego oficjalnie nie ogłosiła. Najprawdo­ Kilka minut później był już na ulicy. Wto­
podobniej Chris powiedziała to komuś” . pił się w wartki nurt szarych, nic nikomu nie
- Więc gdyby pan mógł... mówiących twarzy i płynął z nimi kaskadą
- Nie, nie mógłbym - odpowiedział Ava- ruchomego chodnika. Znał jeden sklep,
ken stanowczo. wciśnięty między dwa wielkie biurowce, do
- ... czekam na pana w barze „Mathena” ! którego czuł jakąś dziwną sympatię. W go­
Wyłączył wideofon i stanąwszy na środku dzinach urzędowania był on pusty, dopiero
pokoju zaczął się zastanawiać, co robić da­ po trzeciej zalewała go upuszczona z sąsied­
lej. Dość już miał bezczynnego leżenia na nich budynków urzędnicza, bezosobowa
kanapie. Nie chciał też brać ponownie natry­ ciecz. Avaken trafił tam kiedyś przypad­
sku, robił już to dwa razy. Znudzonym ru­ kiem, włócząc się swoim zwyczajem wśród
chem zrzucił z siebie kwiecisty szlafrok i tego obcego mu tłumu.
podszedł do ściennej szafy. Nacisnął przy­ Marzył, by ktoś tam na niego czekał, za
cisk zamka i wyjął z niej swoje jedyne ubra­ grubymi murami koszar. Mówił wszystkim
nie, w którym opuścił jednostkę. Bez pośpie­ kolegom, że tak jest naprawdę i w końcu
chu zaczął je zakładać. Brązowe, obcisłe niemalże sam w to uwierzył. W rzeczywis­
spodnie, lekko rozszerzane na dole, koszula z tości nie miał nikogo. Z rodzicami i przyja­
pagonami lekka kurtka ze ściągaczem, bez ciółmi zerwał kontakt, gdy znalazł się w wię­
podszewki. Na nogi założył miękkie, gumo­ zieniu w Menenso (właściwie to oni z nim ze­
we pantofle. rwali). A potem gdy zaciągnął się do drago­
- „Podobne do tych, jakich używali kie­ nów, wychodząc z założenia, że lepiej odbęb-
dyś grenadierzy pancerni” - pomyślał. Nalał nić te kilka lat w wojsku niż w mamrze, i gdy
sobie szklankę wody sodowej i podszedł do zasmakowawszy w wojskowym stylu życia
lustra. pozostał tam na stałe, słabiutka więź ze
Dopiero teraz zauważył, że ubranie które światem, w którym się urodził i wychował
kupił sobie na kilka dni przed opuszczeniem uległa ostatecznemu zniszczeniu. Przez wie­
armii przypominało nieco krojem i barwą le lat jakoś sobie radził ze swoją samotnoś­
mundur. cią, ale w końcu zaczęła go ona przerastać,
dusić. Więc kiedy poznał Chris nie wahał się
ani chwili. Po prostu musiał być przy niej.
W sklepie wybrał sobie marynarkę, wą­
skie spodnie i pstrokate szarawary, uważa­
jąc, by w niczym nie przypominały one mun­
duru. Wziął to wszystko pod pachę i powoli
szedł do domu.
Zupełnie niespodziewanie znalazł się przy
barze „Mathena” . Stał przed nim przez dłuż­
szą chwilę, a potem wzruszył ramionami
i wszedł.
- Dzień dobry! - przywitał go oparty
o ścianę dziennikarz - Już myślałem, że pan
nie przyjdzie.
- Wcale nie miałem zamiaru przychodzić
- odparł Avaken wrzucając monetę do dys­
trybutora z napojami. - Ale skoro już jestem,
niech pan nie traci czasu i mówi od razu, o co
chodzi. ) nie z konstytucją służba wojskowa jest naj­
Kątem oka wyłowił delikatny ruch palca
dziennikarza na wyłączniku ukrytego za po­
łą kurtki magnetofonu.
- Panie poruczniku..,
- Nie jestem już porucznikiem.
- Panie Avaken, jest pan pierwszym od
trzydziestu czterech lat człowiekiem, który
zdecydował się na opuszczenie armii. Co
pana do tego skłoniło?
- Zrobiłem to z powodów osobistych.
- Czy doszło do jakichś konfliktów mię­
dzy panem a armią?
- Nie, nigdy nie miałem w armii żadnych
konfliktów. . zostało to wytarte z pańskiej pamięci? Me­
Dziennikarz nerwowo podrapał się po
brodzie.
- Czy mówią panu coś słowa „Cortex Ce-
rebri”?
- O ile wiem, jest to łacińska nazwa kory
mózgowej.
- Czy nie zetknął się pan, będąc w armii,
ze sprawą planu ,,Cortex Cerebri” ?
- Nie przypominam sobie. - wzruszył ra­
mionami Avaken.
- Może spróbuję panu przypomnieć.
Osiem lat temu dziennikarz „Wieczoru” ,
Mereld Gofsky ogłosił, że w armii dokonuje
się w tajemnicy operacji mózgów werbowa­
nych rekrutów.
Tak, teraz sobie przypomniał. Słyszał o tej
sprawie. Jeszcze jedno parszywe oszczers­
two tych pieprzonych urzędasów z lewicy.
- Gofsky twierdził, że jest w stanie do­
starczyć dowody na poparcie swojej tezy.
Niestety, nie zdążył tego zrobić. W kilka
miesięcy później zmarł w tajemniczych oko­
licznościach.
- Zmarł w sposób zupełnie normalny, na
atak serca. Był już zresztą w podeszłym
wieku.
- Istotnie, komisja śledcza mimo żmud­
nych poszukiwań nie natrafiła na żadne po­
szlaki, które wskazywałyby na nienaturalne
przyczyny śmierci Gofsky’ego - zmieszał się
Tanken. - Widzę, że jednak słyszał pan coś
o tej sprawie.
- Tak, jedna z wielu bzdur tej waszej
prasy. Po prostu nie może wam się pomieścić
w głowach, że w armii jest lepiej niż tu.
Dopił ze szklanki sok i wrzucił do dystry­
butora następną monetę.
- W armii nigdy nie przeprowadzono ża­
dnych operacji mózgu - powiedział. - Zgod­
zupełniej dobrowolna i każdy żołnierz może
ją przerwać kiedy zechce, tak jak ja to zrobi­
łem. Ale tam... to jest zupełnie inne życie.
Kto tego raz zasmakował nigdy nie będzie
miał ochoty wracać do tych waszych śmier­
dzących, betonowych mrowisk.
- „Czasem sam się czuję niemalże jak
zdrajca. Dezerter” - pomyślał, ale nie powie­
dział tego na głos.
- Cóż, spodziewałem się, że tak pan bę­
dzie uważał. Ale skąd pan wie - dziennikarz
nachylił się ku Avakenowi patrząc mu
w twarz - Może i pan był operowany, tylko
reld wpadł na trop tej sprawy zupełnie przy­
padkowo, dowiedział się o niej od lekarza,
który u kilku swoich pacjentów-żołnierzy
wykrył ślady operacji mózgu. Dzisiaj można
już takie ślady usunąć, ale jeszcze kilka lat
temu...
- Gofsky wyssał to wszystko z palca! Żoł­
nierze nie leczą się nigdy u cywilnych leka­
rzy! Nie zamierzam zresztą więcej rozma­
wiać z panem na ten temat.
Avaken oparł się pięściami o bar, usiłując
zachować spokój.
- Ale ostatecznie można to przecież
sprawdzić. - Nie ustępował Tanken. - Pod­
dałby się pan odpowiednim badaniom... -
Dziennikarz wzruszył ramionami. - Widzi
pan, przygotowujemy specjalny program
holowizyjny poświęcony armii i dobrze by
było, gdyby wziął pan w nim udział. Jeżeli
chodzi o honorarium, to mogę panu
obiecać...
 Avaken przerwał mu w pół słowa.
- Niech pan wyłączy magnetofon.
Tanken pomyślał chyba, że udało mu się
uczynić jakiś drobny wyłom w niewzruszo­
nym uporze żołnierza. Posłusznie sięgnął
dłonią ku malutkiej kasetce, ukrytej pod
marynarką.
- Więc słuchaj, pieprzony cywilu. Załóż­
my nawet, że to co wymyślił ten twój Gofsky
jest prawdą. I co z tego? Kiedy trafiłem do
wojska byłem pijakiem i narkomanem. Jesz­
cze parę lat i zgniłbym w jakimś więzieniu,
albo zachlał się na śmierć. A wojsko zrobiło
ze mnie człowieka, który ma po co żyć. Wisi
mi, w jaki sposób. I jeżeli w tym twoim
parszywym dzienniku znajdę coś szkalują­
cego armię, to wybiję ci wszystkie zęby.
- Czemu się pan wścieka? - zapytał spo­
kojnie dziennikarz - Przecież już pan nie jest
żołnierzem.
Avaken chwycił go prawą ręką za koszulę
na piersi i pochyliwszy się, wzniósł nieco
lewą pięść. Tanken spokojnie uwolnił się od
jego chwytu i wziąwszy z półki pod ladą
swoją torbę skierował się ku drzwiom.
Stał dłuższą chwilę z głupią miną, wresz­
cie wybiegł z pustego baru. Przebiegł dobre
kilkaset metrów, przeskakując z jednego
ruchomego chodnika na drugi. Dopiero
przed domem zatrzymał się. Wsunął sobie do
ust papierosa i zaciągnął się głęboko słodka-
wym dymem.
Gdy wchodził w drzwi wieżowca dostrzegł
Wysiadającego z windy człowieka w mundu­
rze dragona. Poznał go, był to major Stenton,
szef medyczny brygady. Czyżby chciał mu
złożyć wizytę? Avaken się schował za zało­
mem korytarza i czekał, aż Stenton
przejdzie.
Mieszkanie wciąż jeszcze było puste. Pod­
niósł z podłogi nadpaloną kurtkę i wyrzucił
ją do zsypu. Potem, nie ruszając się z miejsca,
sięgnął do kieszeni i wydobył z niej walco­
watą, błyszczącą bryłkę metalu. Zwykły na­
pój do mortyfikątora, kaliber 8,53, pojem­
ność 300, czyli prawie dziesięć minut ciągłe­
go ognia. Udało mu się uchronić go przed
robotem-kancelistą. Ostatnia nić wiążąca go
ż wojskiem.
Przez chwilę obracał nabój w palcach,
przyglądając się w zadumie jego lśniącej
powierzchni, aż wreszcie z rozmachem rzu­
cił go w czarną czeluść zsypu.
- Moim zdaniem przesadzono z tajnością
sprawy - mówił Stenton. - Oczywiście, plan
musiał zostać zachowany w tajemnicy, ale
jego twórcy źle do tego podeszli. Nie chciano
zmieniać rekrutów zbyt gwałtownie, oba­
wiając się, by nie rzuciło się to zbytnio
w oczy dawnym znajomym żołnierza i nie
doprowadziło do...
- Niech pan mówi jasno i dokładnie, o co
chodzi - przerwał mu Lant.
Kątem oka dostrzegł złośliwy uśmiech na
twarzy Intorego.
- Już mówię. Po prostu matrycę przygo­
towuje się w ten sposób, żeby wszczepiała
rekrutowi jedynie dążenie do pewnych idea­
łów. Dzięki temu zmiany pooperacyjne przy­
pominają efekty tradycyjnego procesu szko­
leniowego. Rekrut stwierdza po pewnym
czasie, że nieznany mu dotąd styl życia za­
czyna go wciągać, wdraża się do zajęć poi ,
wych, do dyscypliny... Tylko, że nie wzięto
pod uwagę możliwości stopniowego przewa­
żania jednej z cech zapoczątkowanych za­
biegiem nad pozostałymi. Wyjaśnię to może
na przykładzie: pośród podstawowych cech,
takich jak zdyscyplinowanie, umiejętność
zachowania tajemnicy, czy umiłowanie do
wszelkich militariów, wszczepiamy żołnie­
rzowi silne poczucie własnej godności, jako
oficera sił zbrojnych narodu. Cecha oczywiś­
cie bardzo potrzebna, ale wszczepiono mu
nie samo poczucie godności, lecz tylko nieu­
stanne dążenie do niego. Z biegiem czasu
cecha ta przybiera na sile, wchodzi w kon­
flikt ze zdyscyplinowaniem i jeżeli była za­
znaczona za mocno - jest to błąd nie do
wykrycia przez komputer - bierze nad nim
górę doprowadzając do szeregu konfliktów
z przełożonymi i w końcu do demobilizacji
na własną prośbę.
- Rozumiem - powiedział Lant. - I tak
było z Avakenem?
- Właśnie. Oczywiście sprawa była o wie­
le bardziej skomplikowana niż w podanym
przeze mnie przykładzie. Planujący matryce
starają się unikać podobnych niebezpie­
czeństw i jedna zagrażająca cecha zostałaby
skorygowana. U Avakena nałożyło się na
siebie kilkanaście takich cech, łącząc się
w dodatku z niewytartymi pozostałościami
poprzedniego okresu życia. Spowodowały
 one u niego silne poczucie wyobcowania
i kompleks samotności. To z kolei połączyło
się jeszcze z jego silną uczuciowością...
Trudno mi to panom dokładnie wytłuma­
czyć, rozszyfrowanie tej łamigłówki zajęło
naszemu zespołowi prawie dwa dni wytężo­
nej pracy. Ale w tej chwili jesteśmy już
w stanie odwrócić niekorzystne zmiany w je­
go mózgu.
Mimo, że nieprzespana noc natarczywie
dawała mu o sobie znać pieczeniem powiek
i bólem głowy, uśmiechnął się szeroko, dum­
ny z malującego się na twarzy Lanta zado­
wolenia.
- Chciałbym jeszcze wiedzieć, jak pan
planuje tę akcję.
- Właściwie - Stenton wzruszył ramiona­
mi - do mnie należy tylko przeprowadzenie
operacji. Jeżeli dostanę Avakena do sali ope­
racyjnej, za pół godziny będzie on znowu
normalnym żołnierzem.
- Zdążył już chyba nawiązać bliskie zna­
jomości z niektórymi cywilami, zauważą je­
go zniknięcie.
- Skądże znowu. Po zabiegu podrzucimy
go w to samo miejsce, z którego został zabra­
ny. Pomyśli, że po prostu zasłabł. A po ja­
kimś tygodniu, dwóch, dojdzie do wniosku,
że zrobił głupstwo...
- Zajmę się tym - powiędział Intore. -
Wezmę kilku zaufanych żołnierzy.
- Po akcji będziemy musieli wymazać im
to z pamięci, zastępując jakimiś innymi
wspomnieniami. Nie będzie z tym kłopotu.
- Mam zaufanie do moich żołnierzy.
- Tak, panowie, to jest dobry plan -
stwierdził Lant, przerywając ich kłótnię. -
Pułkowniku, niech pan wybierze ludzi
i przez kilka dni prowadzi dokładną obser­
wację Avakena. Nie może być żadnego ryzy­
ka, rozumie pan?
- Naturalnie. Myślę, że dobrze będzie
upozorować... powiedzmy mały wypadek sa­
mochodowy.
- To już pańska sprawa - skinął głową
Lant i dopił koniak z kieliszka. - Dziękuję
panom. I życzę powodzenia.
- Jeszcze jedno, panie generale - Stenton
wyjął z kieszeni złożony w czworo arkusz
papieru. - Avaken był pierwszym operowa­
nym przy użyciu matrycy MC 234/128c, dla­
tego też u niego zaburzenia wystąpiły naj­
wcześniej . Mam tu listę innych żołnierzy z tej
samej matrycy. Chciałem prosić o zezwole­
nie na dokonanie drobnych zabiegów korek­
cyjnych dla zapobieżenia u nich podobnym
przypadkom.
- Oczywiście - skinął głową Lant.
V
Srebrna kula, pchnięta stalowym tłokiem
wytrysnęła ze swego łożyska i roztrącając
delikatne druciki czujników wpadła na roz­
ległe, usiane przeszkodami pole. Popchnięte
cichym buczeniem rozchwianych czujników
cyfry w okienku, na pionowej ścianie bilar­
du, zaczęły przeskakiwać z trzaskiem w mia­
rę, jak rosła liczba zdobytych przez Avakena
punktów.
Odrzucona sprawnymi uderzeniami
dwóch plastikowych ramion bila wpadła
między białe walce, zwieńczone z góry napi­
sem ,,100 POINTS” , szalała między ścianka­
mi pulpitu wywołując co chwila delikatny
dzwonek i trzask przeskakujących cyfr.
W końcu odbiwszy się od samego szczytu
wyznaczonego dla niej pola gwałtownie po­
mknęła w dół. Prześlizgnęła się między wy­
ciągniętymi ku niej rozpaczliwie ramionami
i z trzaskiem zniknęła w głębi prostokątnego
pudła automatu.
Avaken odruchowo odciągnął prawą ręką
lśniący uchwyt w rogu pulpitu, ale gdy roz­
warł palce wypchnięty sprężyną metalowy
tłoczek uderzył w powietrze. Sięgnął dłonią
do kieszeni na piersi, ale jeszcze zanim ją
tam włożył wiedział, że nie ma już ani jednej
monety.
Na pionowej tablicy, nad rzędem cyfr
oznajmiających liczbę zdobytych punktów
rozpalił się czerwony napis: GAMĘ OVER.
Ze zrezygnowaniem huknął otwartymi
dłońmi w szybę, przykrywającą pulpit flip-
pera i obróciwszy się spojrzał na wiszący na
ścianie zegar.
Przegranie na bilardzie wszystkiego, co
udało mu się wygrać od „jednorękiego gang­
stera” , i resztek pieniędzy, które zostały mu
po zjedzeniu w barze obiadu zajęło mu dwie
godziny. Pozostało jeszcze czterdzieści mi­
nut. Obrzucił puste wnętrze zautomatyzo­
wanego baru i staroświecki bilard niechęt­
nym spojrzeniem, westchnął cicho i wyszedł.
Ten malutki, automatyczny bar, w którym
zazwyczaj jadał obiady, mieścił się przy wą­
skiej, bezludnej uliczce. Zdarzało się jeszcze,
że od czasu do czasu przejeżdżał nią jakiś
zabłąkany samochód, ale chodniki były za­ wadzało ją do wściekłości. (Każdego dnia
wsze puste. Poza tym znajdował się on blisko palił coraz więcej. Ostatnio po prostu odpa­
lądowiska, na którym Avaken codziennie od lał jednego „Mervilla” od drugiego.) Dwa
kilku dni osadzał swój transportowiec. Było dni temu pokłócili się o to. Pierwszy raz,
to całkiem niezłe zajęcie, dawało mu poczu­ odkąd się poznali. Nie przypuszczała nigdy,
cie swobody, wielkiej przestrzeni, do które­ że Av potrafi się z nią kłócić.
go tak przywykł podczas codziennych ćwi­ Napiła się soku. Coś było nie tak. Jutro
czeń polowych, kiedy to wcieliwszy się jed­ miał być ich ślub, ale od pewnego czasu coś
nocześnie w setki robotów bojowych prze­ się nagle zepsuło. Nie potrafiłaby powie­
mierzał wraz z nimi miliony kilometrów. dzieć co. Jakieś nieuprzejme burknięcia
Pilotowanie ,,Tracków” było dla niego dzie­ znad papierosa, jakaś dziwna nerwowość...
cinnie proste. Praca zresztą nigdy nie zajmo­ Podeszła do stolika. Popielniczkę wypeł­
wała mu więcej niż kilka godzin dziennie, bo niał stos niedopałków. Wypalił chyba ze
tylko na tyle starczało zamówień. Potem dwie paczki. Obok złożona kartka papieru.
można było zostawić transportowiec na lot­ Rozprostowała ją. Równe linie pisma, jego
nisku i iść, gdzie kto chciał. Wszystkich pisma, porozciągane nerwowo litery. Prze­
cywili ten stan rzeczy bardzo cieszył. Avake- biegła je wzrokiem raz, drugi, i jeszcze raz,
na nie. Zmuszało go to do bezczynnego łaże­ i znowu, jakby nie wierząc. Nie płakała,
nia po mieście, bo nie chciał przychodzić do tylko nagle poczuła coś gorącego na policz­
mieszkania przed Chris. Nie znosił go, kiedy kach i zaśmiała się nerwowo, jakby chciała
było puste. powiedzieć „O Boże, to jednak tak musiało
Na ulicy pojawił się ciemny samochód być, wszyscy to mówili od dawna” . Jeszcze
i wolno podpłynął do Avakena, który nie­ raz przebiegła list wzrokiem idąc do kuchni.
dbale obrzucił go spojrzeniem - banalny NT Rozprostowała palce. Biała kartka zniknęła
497 kombi, nieco przestarzały - i włożywszy w czeluści zsypu.
ręce do kieszeni szedł dalej, patrząc w zie­
mię. Samochód przesunął się obok niego VII
i zatrzymał się cicho.
- Avaken? - usłyszał za sobą. Odwrócił Drzwi sali operacyjnej rozsunęły się deli­
się. Przy samochodzie stało dwóch ludzi, katnie i wytoczył się z nich wózek z uśpio­
trzymających coś w rękach. Spojrzał na nich nym człowiekiem. Potoczył się przez salę, aż
pytająco. zatrzymał się w połowie drogi do przeciwle­
Odpowiedzią był zimny powiew gazu usy­ głych tuż przy Stentonie, który bezwiednie
piającego, który przez chwilę poczuł na poli­pochylił się nad leżącym.
czkach. .Operacja nie pozostawiła żadnych śladów.
Żadnych blizn, ubytków we włosach, nicze­
VI go. Ten żołnierz miał za parę godzin obudzić
się i wrócić do swej jednostki pewny, że był
- Av? - wsunęła nieśmiało głowę do mie­ na szkoleniu artyleryjskim. Tylko na jego
szkania - Av, jesteś tu? mózgu, zaznaczonym fatalną matrycą MC
Cisza. 234/128 c przybyło jeszcze jedno włókno
Weszła do przedpokoju. Drzwi zamknęły niewidzialnego łańcucha.
się za nią bezszelestnie. Zrzuciła płaszcz - Panie majorze - usłyszał za sobą głos
i buty i założywszy miękkie kapcie podeszła jednego z asystentów. - Następny?
do szafy. Podniósł głowę.
W pokoju unosił się jeszcze delikatny za­ - Tak.
pach zgaszonego przed chwilą „Mervilla” . „Nie mają nawet tej szansy, co tamten”
z długim, złotym filtrem wypełnionym po-ł - pomyślał, prostując się powoli. - „On przy­
marańczową gąbką. Niewielu ludzi paliło te najmniej przez kilka dni był wolny.”
papierosy. Avaken należał do tej nielicznej Sam zdziwił się, skąd przyszła mu do gło­
grupki. , wy taka myśl.
Chris przebrała się w domową sukienkę
i nacisnęła przycisk wentylatora. Nie znosiła (Opowiadanie nagrodzone w konkursie Klu­
tego zapachu i to, że Av wciąż palił, dopro­ bu SFAN)
w*

* .
 A U T O M A T Y C Z N E O SŁ ON Y OTWORÓW WENTYLACYJNYCH
FIATA 126p.

Fiat 126p jest w równym stopniu obiektem Osłony (patrz fotografia) są wykonane
kpin i pożądania. Konstruktorzy w dążeniu z cienkiej stalowej, mosiężnej lub innej bla­
do uproszczenia konstrukcji samochodu chy, dającej się spawać lub lutować.
przysporzyli nabywcy dużo kłopotów. Zasada działania automatycznych osłon
Z tymi kłopotami wielu kierowców radzi została pokazana na rys. 1. Widoczny jest
sobie z różnym skutkiem. Czasami dodatko­ tam termostat, który pod wpływem'ciepła
we urządzenia przynoszą samochodowi tyl­ wytworzonego przez silnik rozszerza się
ko szkodę. podnosząc do góry prawą osłonę, a ta za
Jednym z obiektów usprawnień są otwory pomocą wykonanego z drutu łącznika pod­
wentylacyjne silnika. Konstruktor umieścił nosi do góry lewą osłonę. Oba druty są połą­
je w tylnej części nadwozia mając na wzglę­ czone widocznymi na rys. 1 opaskami
dzie wsysające działanie podciśnienia w cza­ z blachy.
sie jazdy. Układ otworów jest jednak niefor­ Osłony są zamocowane obrotowo w bocz­
tunny ze względu na wlewającą się do silni­ nych częściach obejmy (rys. 2 ), gdzie wy­
ka podczas deszczu wodę. Zimą z kolei we­ wiercono 2 otwory 0 4 mm na obu ich bo­
wnątrz komory silnikowej tworzy się śnież­ kach. W te otwory wchodzą końce osi (0 4
na zaspa. Czasami woda zamarza i są z tym mm) połączone lutowaniem lub zgrzewa­
poważne kłopoty. Utrzymanie czystości niem z osłoną.
w komorze silnika jest również bardzo W celu umocowania obejmy, na klapie
trudne. komory silnika przylutowano lub umocowa­
Przemysł i rzemiosło wyszły naprzeciw no innym sposobem po dwa płaskowniki,
temu problemowi wypuszczając na rynek w których wywiercono otwory 0 5,5 mm.
różne stałe i regulowane osłony, które mają
wiele wad: miękną w podwyższonej tempe­
raturze utrudniając chłodzenie i wymagają
stałej obsługi.
Mając na względzie poprawę komfortu
obsługi silnika małego fiata proponujemy
rozwiązanie proste lecz niezwykle skutecz­
ne. Są to automatyczne osłony sterowane
termostatem. Koszt materiałów jest przy
tym minimalny. Jedyny poważniejszy zakup
to termostat. Można jednak do tego celu
wykorzystać stary termostat, który należy
naprawić. Jest to termostat tego samego ty­
pu, jaki reguluje przepływ powietrza chło­
dzącego silnik Fiata 126p.
Termostat wymaga niewielkiej przeróbki
o czym będzie mowa dalej.
Przez te otwory, śrubami M5, przykręca się w który należy wcisnąć kawałek igelitowej
obejmę do klapy wykorzystując podłużne rurki w celu wytłumienia stuków. Musimy
otwory wentylacyjne. dobrać igelit o takiej średnicy, aby ciasno
Niektóre wersje Fiatów 126p mają dłuższe wchodził w otwór w osi termostatu. Nato­
niż standardowe otwory wentylacyjne (dłu­ miast w rurkę igelitową należy włożyć śrub­
gości 350 mm). Przed rozpoczęciem pracy kę M3, która umożliwi połączenie termosta­
należy więc zmierzyć długość otworów tu z widlastym końcem łącznika (rys. 6 ).
w swoim samochodzie. Zmianie ulegnie tyl­ Łącznik w swej rozwidlonej części ma dwa
ko długość samych osłon. Reszta wymiarów otwory przy czym z lewej strony wywiercony
pozostanie bez zmian. jest otwór 0 3 mm, a z drugiej - nagwintowa­
Na rys. 3 pokazano kompletną lewą osło­ ny otwór M3. Po nałożeniu widełek na ter­
nę, a na rys. 4 - prawą. mostat wkładamy śrubę M3 w otwór 0 3 mm,
Rys. 5 przedstawia wspornik termostatu przekładamy ją przez igelitową rurkę w osi
wykonany ze sztywnego płaskownika. termostatu i wkręcamy w otwór M3, co zapo­
W otwór 012 mm wkładamy nagwintowany biegnie wypadaniu śruby. Dodatkowo śrubę
koniec sworznia termostatu i mocno przy­ można zabezpieczyć przeciwnakrętką.
kręcamy go nakrętką M12. Drugi koniec Drugi koniec łącznika jest wygięty pod
termostatu ma prostopadły do osi otwór, kątem prostym i należy go włożyć przy mon-
 tażu w otwór 0 3 mm zaznaczony na rys. 4.
Na rys. 7 pokazano sposób zamocowania
wspornika termostatu do nadwozia. Na we­
wnętrznej stronie pokrywy komory silnika
znajduje się zamek, który jest przykręcony
trzema nakrętkami M5. Dolną, pojedynczą
śrubę mocującą zamek wykorzystamy do
przykręcenia wspornika. Przez drugi otwór
we wsporniku wywiercimy otworek, który
będzie służył do wkręcenia wkręta regula­
cyjnego. Wkrętem regulujemy osłony tak,
aby przy zimnym silniku osłony były całko­
wicie zamknięte, a łącznik nie był zbyt moc­
no napięty.
Teraz, gdy już wszystkie elementy urzą­
dzenia są gotowe zabierzemy się do przerób­
ki termostatu.
Termostat należy przedziurawić w miej­
scu oznaczonym literą A i usunąć z niego
alkohol.1 W otwór ten należy wlutować cien­
ką miedzianą rureezkę długości 2 0 mm, np.
taką-jaka stosowana jest przy termostatach
lodówek.
Następnie za pomocą Strzykawki wypeł­
niamy wnętrze termostatu eterem lub rozpu­
szczalnikiem nitro (do pełna). Igłę strzykaw­
ki należy wsunąć przez rurkę głęboko do
termostatu. Następnie należy zacisnąć
szczypcami koniec rurki (w punkcie B - rys.
8 ) i dopiero wówczas rurkę można zaluto-
wać. Oczywiście, zaciśnięcie rurki musi na­
stąpić przy termostacie ściśniętym. W celu
sprawdzenia termostatu wkładamy go do
zimnej wody i powoli ogrzewamy. Termostat
powinien zacząć wydłużać się już przy tem­
peraturze 55°C i nigdzie nie mogą z niego
uchodzić pęcherzyki gazu.
Uwaga: wzór zastrzeżony w Urzędzie Paten­
towym PRL W-65140 - produkcja zarobko­
wa możliwa tylko za zgodą właściciela
wzoru.
Krzysztof Kopański
 G A LW A N O TE C H N IK A DLA
Cynkowanie i pasywacja
Każdy z nas niejednokrotnie oglądał śru­
by, nakrętki, podkładki oraz najrozmaitszy
elektrotechniczny sprzęt motoryzacyjny,
a więc np. osłony regulatorów napięcia
prądnicy, oprawki żarówek samochodo­
wych itp. Wszystkie te, oraz podobne wyro­
by, zazwyczaj są pokryte jakąś powłoką mie­
niącą się wszystkimi kolorami tęczy, przy
czym najczęściej dominuje barwa żółtawo-
-zielona lub czerwono-złota. Tak właśnie
wyglądają powłoki cynkowe, dodatkowo je­
szcze pasywowane.
Z wyjątkiem paru metali szlachetnych,
jak złoto i rodzina platynowców, wszystkie
metale w mniejszym lub większym stopniu
ulegają korozji. Nic też dziwnego, że koro­
duje również cynk, ale w porównaniu z inny­
mi metalami, a zwłaszcza stalą, robi to zna­
cznie, znacznie wolniej.
Powłoka cynkowa na stali stanowi jak
gdyby ochronny pancerz zabezpieczający
przez pewien czas stal przed atakiem ko­
rozji. Ponieważ ze względów praktycznych
taki pancerz nie może być zbyt gruby, che­
micy znaleźli bardzo prosty, a zarazem sku­
teczny sposób zwiększania trwałości powło­
ki cynkowej. Okazało się mianowicie, że
cynk zanurzony na kilkanaście sekund
w roztworze zawierającym związki chromu
pokrywa się cieniutką warstewką produk­
tów reakcji. Warstewka ta, o barwie zielon-
kawo-żółtej i mieniąca się różnymi kolorami
tęczy, oprócz dosyć niezwykłego wyglądu
odznacza się ponadto bardzo dużą odpor­
nością korozyjną. Innymi słowy, kolorowa
warstewka zwana pasywną lub konwersyjną
przedłuża żywot powłoki cynkowej, która
chroni stal.
Spośród wielu rodzajów stosowanych
w praktyce kąpieli do cynkowania, jak
np. cyjankowe, alkaliczne, aminochlor-
kowe i kwaśne, z uwagi na nietoksyczność
oraz możliwość nabycia niezbędnych su­
rowców w warunkach amatorskich najod­
powiedniejsze są kwaśne kąpiele.
Pierwszy przepis: kąpiel zwykła - dla uzy­
skania powłoki grubości 1 0 pm proces musi
trwać około 25 minut.
WSZYSTKICH (IV)
W 700 ml wody o temperaturze 60°C rozpu­
szczamy:
siarczanu cynkowego ZnS04 -7H2 0 - 450 g,
siarczanu glinowego A12 (S0 4 ) 3 18H20 - 30 g,
siarczanu sodu Na2 S0 4 10H2O - 50 g
Po przesączeniu roztworu dopełniamy go
wodą do objętości 1 1 i wlewamy do wanien­
ki. Gdybyśmy nie mogli dostać siarczanu
glinowego, to możemy go zastąpić 45 g ałunu
glinowo-potasowego.
Kąpiel pracuje w temperaturze 18-25°C przy
gęstości prądu 1-2 A/dm2 pokrywanej po­
wierzchni.
Drugi przepis: kąpiel szybkosprawna - dla
uzyskania powłok grubości lOpm proces
trwa tylko 1 0 minut.
W 700 ml wody rozpuszczamy:
siarczanu cynkowego ZnS04 7H20 - 450 g,
chlorku amonu NH4 C1 - 25 g,
kwasu borowego H2 B0 3 - 40 g.
Otrzymany roztwór przesączamy, dopełnia­
my wodą do'objętości 1 1 i wlewamy do
wanienki. Kąpiel ta pracuje w temperaturze
18-25°C i możemy stosować gęstość prądu
2-4 A/dm2 pokrywanej powierzchni.
Trzeci przepis: kąpiel do otrzymania półbły-
szczących powłok.
W 600 ml wody ogrzanej do temperatury
60°C rozpuszczamy kolejno:
siarczanu cynkowego ZnS04 •7H20 - 350 g,
siarczanu glinowego A12 (S0 4 ) 3 •18H20 - 30 g,
siarczanu sodu Na2 S04-10H2O - 30 g.
po czym całość przesączamy.
Osobno, w małej ilości wody rozpuszczamy
1 0 g dekstryny, dodajemy troszkę wody i ca­
łość ogrzewamy mieszając do temperatury
60°C.
Następnie łączymy oba roztwory i dopełnia­
my je do objętości 1 litra. Kąpiel ta pracuje
w temperaturze' 18-25°C przy gęstości prądu
1-2 A/dm2 pokrywanej powierzchni, ale -
jak już wspominaliśmy - powstająca w niej
cynkowa powłoka jest półbłyszcząca.
Aby powłoka cynkowa miała należyte
właściwości ochronne, musi być dokładnie
związana z podłożem. Warunek ten zapew­
nia dokładne wytrawienie i odtłuszczenie
przedmiotów.
 Ponieważ wyrobów przeznaczonych do
cynkowania nie szlifuje się i nie poleruje
więc trawienie ich powierzchni musi być
szczególnie staranne. Ma ono na celu usunię­
cie zgorzeliny i wszelkich śladów produktów
korozji, gdyż uniemożliwiają one należyte
związanie cynku z podłożem.
Trawienie stalowych wyrobów najlepiej
wykonać w 1 0 % wodnym roztworze kwasu
solnego HC1. Proces w zależności od gruboś­
ci warstwy produktów korozji trwa od 3 do
15 minut.
Do elektrolitycznego cynkowania muszą
być stosowane cynkowe anody, wykonane
we własnym zakresie. Do tego celu potrzeb­
na będzie wanienka galwaniczna napełnio­
na kąpielą sporządzoną wg przepisu 2 (ką­
piel ta jest najodpowiedniejsza z uwagi na
szybkosprawność). Na obu bocznych szy­
nach zawieszamy kawałki cynkowej blachy
uzyskanej np. ze starych baterii. Po rozcięciu
kubeczka z cynkowej blachy usuwamy jego
zawartość, po czym tak uzyskaną cynkową
blachę dokładnie płuczemy i. szczotkujemy
drucianą szczotką. Z kolei na środkowej
szynie zawieszamy dwie cienkie blaszki cyn­
kowe o wymiarach 40x70 mm.
Uwaga: wszelkie wieszaki i połączenia
muszą być tak wykonane, aby druty nie
dotykały do elektrolitu.
Gęstość prądu obliczoną w stosunku do
powierzchni katod, czyli blaszek zawieszo­
nych na środkowej szynie, regulujemy tak,
aby wynosiła ona 1,5 A/dm2. W trakcie elek­
trolizy zawieszone na bocznych szynach
cynkowe blaszki stopniowo rozpuszczają
się, a metaliczny cynk osiada na katodach,
powodując powolny wzrost ich grubości.
W miarę rozpuszczania się cynkowych bla­
szek ilość cynku na bocznych szynach należy
uzupełniać nowymi blaszkami. Po 3-4 cy­
klach, czyli po upływie 8 - 1 0 godzin zawie­
szone na środkowej szynie blaszki zamienią
się w grubie blachy, które już mogą być użyte
jako anody do cynkowania. Przypominamy
jednak, że po skończonym cynkowaniu ano­
dy należy wyjąć z wanienki, dokładnie opłu­
kać a kąpiel zlać do szczelnie zamykanego
naczynia.
Aby zwiększyć odporność korozyjną nało­
żonych powłok cynkowych, poddaje się je
tzw. pasywacji czyli wytwarzaniu na nich
powłoki konwersyjnej. Powłoka taka jest
bardzo cienka, ale doskonale chroni cynk
przed korozją, a tym samym przedłuża czas
ochrony stalowego wyrobu przed rdzewie­
niem. Jak wykazały badania, dobrze wyko­
nana pasywacja przedłuża całkowitą ochro­
nę stali co najmniej dwukrotnie.
Gotowe już powłoki cynkowe, przed pasy­
wacją, poddajemy procesowi rozjaśniania.
Proces ten polega na zanurzaniu pocynko-
wanych wyrobów w 1 % roztworze kwasu
azotowego HN03. Zanurzenie musi trwać
1 -2 sekundy, po czym od razu następuje
płukanie i pasywacja.
Oto przepisy na roztwory do pasywowania
cynku:
1. W 600 ml wody rozpuszczamy:
2 0 0 g dwuchromianu sodowego Na2 Cr2 0 7 ,
dodajemy 6 ml stężonego kwasu siarkowego
H2 S04, po czym całość dopełniamy wodą
do objętości 1 litra. Z kąpieli tej otrzy­
mamy powłoki żółto-złociste.
2. W 800 ml wody rozpuszczamy:
120 g bezwodnika kwasu chromowego Cr03,
następnie dodajemy:
1 ml kwasu azotowego HN03,
0,5 ml kwasu siarkowego H2 S04,
po czym całość dopełniamy wodą do objętoś­
ci 1 litra.
3. W 500 ml wody rozpuszczamy:
100 g bezwodnika kwasu chromowego Cr03,
a osobno w 200 ml wody - 25 g chlorku so­
du NaCl.
Oba te roztwory zlewamy razem, po czym
dopełniamy wodą do objętości 1 litra. Z ką­
pieli tej powstają błyszczące powłoki o bar­
wie złocisto-czerwonej, przypominającej
brąz.
A teraz sprawa zasadnicza - jak te roztwo­
ry do pasywacji stosować? Pasywowanie po­
włok cynkowych przeprowadza się w tempe­
raturze pokojowej 18-20°C. Powłoka prze­
znaczona do pasywacji musi być zupełnie
czysta i rozjaśniona. W praktyce najlepiej
wykonać pasywację od razu po nałożeniu
powłoki i jej rozjaśnieniu. Oczywiście nie ma
mowy, aby pocynkowany przedmiot dotykać
palcami.
Przedmiot z rozjaśnioną powłoką cynko­
wą zanurza się do jednego z podanych roz­
tworów pasywujących na 10-15 sekund, po
czym bardzo dokładnie płucze pod bieżącą
wodą. Czas pasywacji musi być starannie
przestrzegany.
Stefan Sękowski

(Dokończenie)
TorY
Zadaniem toru Y jest odpowiednie
wzmocnienie sygnałów wejściowych tak,
aby umożliwić obserwację na ekranie lampy
oscyloskopowej (o czułości płytek 30 V/em).
Maksymalna czułość zastosowanego układu
wynosi 10 mV/dz przy sprzężeniu stałoprą-
dowym, co czyni opisany oscyloskop bardzo
przydatnym w pomiarach układów sprzężo­
nych stałoprądowo, umożliwiając pomiary
napięć stałych rzędu kilkudziesięciu mV.
Schemat ideowy układu przedstawiony jest
na rys. 9. Kondensator Ci ma za zadanie
oddzielenie składowej stałej w odpowiednim
położeniu przełącznika. Elementy R1-R 7
oraz C2-C7 tworzą dzielnik napięcia o czte­
rech stopniach tłumienia: 1:1; 1:10; 1:100;
1:1000. Odpowiednią szerokopasmowość
dzielnika uzyskuje się strojąc go trymerami
powietrznymi C2, C4, C6.Rezystory dzielnika
powinny zostać dobrane z dokładnością nie
mniejszą, niż 1 - 2 % aby zachować wymaga­
ną tolerancję podziału. Dzielnik ten ma stałą
rezystencję wejściową równą 1 M u . Bar­
dziej zaawansowani radioamatorzy mogą
wykonać dzielnik o stałej pojemności wej­
ściowej dodając cztery trymery.
ElementyR9, R10, C8, Dl iD2 tworzą układ
zabezpieczający tranzystor T2 przed uszko­
dzeniem w przypadku pojawienia się prze­
pięć większych od kilkunastu wolt. Pierw­
szym stopniem wzmacniacza jest symetrycz­
ny wtórnik źródłowy. Kompensację napięcia
niezrównoważenia zapewnia potencjometr
P! wraz z dzielnikiem R18 i R19. Od tego
miejsca układ jest w pełni symetryczny,
dzięki czemu •charakteryzuje się on dużą
odpornością na zakłócenia i małym dryftem
temperaturowym. Drugi stopień wzmacnia­
cza zrealizowany na tranzystorach T3 i T4
zapewnia skokową regulację wzmocnienia
dzięki przełączanym obwodom RC w emite­
rach. Wzmocnienie tego stopnia może być
równe 0,5; 1; 2,5; lub 5. Trzeci stopień na
tranzystorach T 8 i T9 ma wzmocnienie około
1 0 i realizuje przesuw w pionie. Wykorzysta­
no w tym celu różnicowe źródło prądowe
T 6 , T7, dzięki czemu można było unik­
nąć stosowania podwójnego potencjo­
metru przesuwu. Stopień końcowy w ukła­
dzie kaskody ma wzmocnienie około 30 przy
paśmie 5-7 MHz, zależnie od pojemności
montażowych. Rezystory R5 7 i R5 8 zapewnia­
ją redukcję napięcia zasilającego stopień
końcowy do około 160 V. Tranzystor T15
wraz z diodą Zenera D Z 1zbiera niesymetry­
cznie sygnał z bazy tranzystora T l i i po
przesunięciu jego poziomu do masy dostar­
cza wewnętrznego sygnału synchronizujące­
go podstawę czasu o wartości około 250
mV/działkę. Tranzystory T5 i T10 realizują
funkcję źródeł prądowych stabilizując
punkt pracy wzmacniacza.
Cały układ z wyjątkiem dzielnika wejścio­
wego i obwodów RC ustalających skokowo
wzmocnienie jest zmontowany na jednej
płytce drukowanej. Gdyby rozwiązanie ta­
kie było kłopotliwe, płytkę można podzielić
na dwie mniejsze, „rozcinając” układ w pun­
ktach A -A ’. Połączenia w takim przypadku
nie mogą przekraczać 1 0 cm i muszą być
prowadzone przewodem symetrycznym.
Proponowaną topografię płytki drukowanej
przedstawia rys. 10. Przy montażu elemen­
tów należy zwrócić uwagę na fakt, że tran­
zystory Tl 3 i T14 muszą być zaopatrzone
w niewielkie radiatory, wykonane w postaci
rurki z paska blachy aluminiowej grubości 1
mm i długości 1-1,5 cm (moc wydzielana
w tranzystorach T13 i T14 jest rzędu 750
mW). Rezystory R31 i R32 o sumarycznym
oporze 1,43 ku są łączone „w powietrzu”
- można oczywiście zastosować jeden rezys­
tor o odpowiedniej wartości. Fragment płyt­
ki zawierający tranzystory Tl, T5 powinien
być ekranowany elektrostatycznie - wystar­
czy nałożyć na tę część płytki odpowiedni
„kubek” z blachy.
Uruchamianie płytki rozpoczynamy od
końca. Pierwszą czynnością jest ustawienie
napięcia na kolektorach tranzystorów T l 3
i T l 4. W tym celu, przy wylutowanych tran­
zystorach T 8 , T9 i T15 dobieramy taki rezys­
tor R46, aby napięcia na kolektorach T l 3
i T14 wynosiły 100±5 V. Następnym kro­
kiem jest wlutowanie wszystkich pozosta­
łych elementów oraz zwarcie kolektorów
tranzystorów T3 i T4 (np. kawałkiem prze­
wodu). Teraz mierzymy napięcie połączo­
nych kolektorów T3 i T4 - powinno ono
wynosić +5±0,5 V. Jeżeli odbiega ono od
podanej wartości, korygujemy wartość na­
pięcia dobierając rezystor R30 (względnie
 Tranzystory:
Tabela 5
T1, T2 - BF245B lub inne połowę o kanale typu n, parowane.
Zestawienie elementów toru Y
T3. T4. T5 - BF194 lub podobne.
T6 , T7. T8 , T9 - BF519 - 521 lub podobne.
(BF194 też. lecz inna topografia wyprowadzeń),
T10, T11. T12, T15 - BF519 - 521 lub odpowiedniki.
R-2 2 , gdy korekcja R3 0 nie wystarcza). Nastę­ T13, T14-BF257.
pną czynnością jest pomiar napięć na kolek­ Diody: D1. D2 - BA182 (lub inne o bardzo małym prądzie
wstecznym).
torach tranzystorów T 8 i T9 - ich różnica nie D3, D5 - LED czerwona, np. COYP40.
powinna być większa od 0,3 V - gdyby było D4 - dowolna krzemowa, np. BAP795,
DZ1 - dioda Zenera o napięciu około 9.1 V np. BZP630C9V1
inaczej, należy ją zmniejszyć przez odpo­
Kondensatory:
wiednią korekcję położenia suwaka poten­ C, - 0.1 ii F /1000 V. KSE lub MKSE
cjometru P2 (przesuw w pionie). Jeżeli teraz C2, C4, C6 - trymer powietrzny 3,5 - 27pF lub podobny
C3 - lOOpF ceramiczny
napięcia na kolektorach T 8 i T9 przekracza­ C5 -1 n F
ją 10,5 V - zmniejszamy rezystory R33 i R3 6 do C7 - 10nF
470 a (lub jeszcze mniejszej wartości); Cfl - 1nF/250 V, ceramiczny,
Cg. C20. c 17. C18, C jp C23, C24, C^J. c x . c ^ . Ca
gdy są mniejsze od 9,5 V, zwiększamy rezys­ ceramiczny 10-47 nF/100 V, Ca na 250 V.
tory do 560 a (lub większej wartości). C10, Cu - 10 uF/16 V, elektrolityczny.
C12- 100 nF/100 V.
Sprawdzamy teraz napięcia na wyjściu sy­ C i 3-C,g - dobierane przy strojeniu, ceramiczne.
gnału synchronizacji, czyli na rezystorze R60. C 19 - ceramiczny, około 30-100 pF. dobierany przy strojeniu.
C22 - jak wyżej, lecz około 180 pF,
Jeśli wykracza ono poza przedział -0,2 -
+0,2 V o więcej niż 0,3 V, należy dobrać inną Rezystory:
diodę Zenera, o odpowiednio zmienionym R, 56 G
R2-9 0 0 k G 1%.
napięciu. Gdy wymagana korekcja napięcia R3 - 111 kG 1%.
tego jest mniejsza, dobieramy odpowiednio R4 - 990 kG 1%,
R5 - 10,1 kG 1%.
rezystor R41 (ewentualnie także R3 3 i R36) R6 -9 9 9 k G 1%.
starając się uzyskać napięcie na rezystorze R7- 1 kG 1%. * '
RB0 jak najbliższe zera - dopuszczalna od­ R8 - 1 MG 5%,
Rg 330 kG (około).
chyłka wynosi około 250 mV. Teraz możemy R10 - 100G
już wypróbować działanie układu przesuwu Rn -5 1 0 Q
R12. R 13 - ok. 3,3 kG dobierane (patrz uwagi w tekście).
w pionie - zakres przesuwu powinien wyno­ R14. R15 -1 0 0 G
sić co najmniej 1 wysokość ekranu lampy (5 R16, R 17 - 2.7 kQ (około).
R18- 10 kG
cm). R 19 - dobierany. 82 - 330 G
Należy teraz przejść do sprawdzenia nie- R20‘ R 21 - 1 k G
zrównoważenia pary tranzystorów Tl i T2. R 22 ~ 160G
R23 - 10 kG
W tym celu zwieramy rezystory R8 oraz R19 R 24 - dobierany ok. 5 - 1 5 kG
na masę. Jeżeli różnica napięć na źródłach Ra dobierany ok. 2 k G
Ra - dobierany ok. 270 G
tranzystorów T l i T2 (na rezystorach R12 R ^ - dobierany ok 240 G
i R i3) przekracza 0,4 V, konieczne jest lepsze Ra . R29 - 2 kG
Ra - dobierany ok. 270 G
sparowanie tranzystorów. W tym celu trzeba R31 - 1 kG
niestety wykonać szereg prób na kilku przy­ R32 " 430 G
najmniej egzemplarzach. Różnicę napięć R33 R3 6-5 1 0 G
R34- R 35 - 360 G
mniejszą od 0,2 V kompensujemy potencjo­ R37. Ra ■ 20 k G
metrem P) bez zmieniania rezystorów R12 Rs 100 G
R ^ dobierany ok 1 6 0 G
i R13. Większa różnica (maks. 0,4 V) wymaga R41 dobierany ok 820 G
korekcji wartości R! 2 (R i 3) - należy zmniej­ R42. R43 430 G
10 kG
szyć ten rezystor, na którym napięcie jest R ^ -4 7 0
większe i przewyższa +1,5 V lub zwiększyć R ^ . dobieramy,
ten, na którym napięcie jest niższe (i mniej­ R „. R« 330 U
Rw - dobierany, ok. 430 U
sze od +0,5 V). Dokładnej regulacji niezrów- R50- 4 7 B
noważenia dokonujemy dobierając rezystor R6i.R 5! -1 k Q /0 ,5 W .
R5 3 R5 6 - 9-1 k a /2 W .
R1h(po usunięciu zwory) jak najmniejszy, ale r m. Rgg- 8.2 kQ /2 W,
taki, który pozwala osiągnąć zerowe napię­ RS7 1 k u /1 W,
Rga 4 30 & /0.5W .
cie pomiędzy punktami A i A’ (na rezysto­ Rgg ~ 1 0 0 U
rach R:tl i R32). Odpowiada to dokładnie Rgn 1.8 kQ
centralnemu położeniu plamki na ekranie Potencjometry: P, 10 kU montażowy. P2 4,7 k u liniowy
Dzielnik wejściowy

Rys. 9. Tor Y
R ys. 10.
 przy środkowym położeniu potencjometru Tabela 6

przesuwu P2. Od tej chwili możemy oglądać

Dzielnik Skokowa
na ekranie (z czułością około 100 mV/dz) Lp. Czułość mV/dz.
wejściowy reg. wzm.
przebiegi napięciowe np. z generatora. W ce­
lu uzyskania synchronizacji należy podłą­ 1. 10 1 1 10 mV
czyć punkt „S” (rys. 9) do odpowiedniego 2 20 1 1 20 mV
50 1 1 50 mV
styku przełącznika rodzaju wyzwalania ze­ 3
1 1 100 mV
4. 100
wnętrznego (rys. 8 ). Moment ten jest niejako 5 200 1 10 20 mV
przełomowy w pracy nad oscyloskopem, po­ 6. 500 1 10 50 mV
7. IV 1 10 100 mV
nieważ już „coś widać” na ekranie. Pozosta­ 8 2V 1 100 20 mV
je tylko zmontować dzielnik wejściowy wraz 9. 5V 1 100 50 mV
10 10V r 100 100 mV
z przełącznikami ZERO i zwierania Ci oraz 11 20 V 1 1000 20 mV
przełącznik skokowej zmiany wzmocnienia 12 50 V 1 1000 50 mV
100V 1 1000 100 mV
(w sekwencji 1:2:5:10). Przełącznik ten nale­ 13.

ży umieścić jak najbliżej płytki toru Y -

połączenia dłuższe niż 3-5 cm mogą spowo­ (zakres 13. tylko dla wersji z dwoma przełącznikami)

dować bardzo trudne do usunięcia wzbudze­
nia się układu, dające różne nieprzewidziane
efekty na ekranie. Ponadto istnieją dwie
możliwości rozwiązania przełącznika zmia­
ny wzmocnienia oraz przełącznika dzielni­
ków wejściowych. Jedna możliwość, to za­
stosowanie jednego trzysekcyjnego przełą­
cznika 12-pozycyjnego (lub nawet 13-pozy-
cyjnego), a druga to dwa niezależne od siebie
przełączniki: jeden dwusekcyjny, czteropo-
zycyjny dla dzielników wejściowych, a drugi
również czteropozycyjny, ale jednosekcyjny
dla skokowej zmiany wzmocnienia. To dru­
gie rozwiązanie jest bardziej praktyczne ze
względu na dużo łatwiejszy montaż oraz
mniejszą liczbę przełączników (najlepsze są
Isostaty). Rozwiązanie pierwsze jest „przy­
jemniejsze” w obsłudze, lecz wymaga trudno
osiągalnego przełącznika 1 2 -pozycyjnego.
Tabela 6 przedstawia wymagane położe­
nia odpowiednich przełączników dla uzy­
skania jednej z 12 (13) czułości toru Y.
Należy zauważyć, że skokowa regulacja
wzmocnienia w położeniu 10 mV jest wyko­
rzystywana tylko raz na najczulszym zakre­
sie. Wynika to z nieco węższego pasma, niż
na wyższych zakresach oraz większego dry-
ftu temperaturowego.
Jeszcze kilka uwag odnośnie przełączni­
ków. Przełącznik skokowej zmiany wzmoc­
nienia oprócz tego, że musi się znajdować jak
najbliżej płytki wzmacniacza Y, to jeszcze
powinien być ekranowany elektrostatycznie
od pozostałych układów. Elementy R24, R2?,
C13 i Ct 6 służą do strojenia układu i powinny
być zamontowane na wspornikach lub na
płytce z laminatu od strony miedzi tak, aby
był możliwy do nich dobry dostęp. Należy
przewidzieć możliwość lutowania kilku ele­
mentów równolegle (szczególnie kondensa­
torów), co sprowadza się do wydzielenia
większej ilości miejsca na te elementy. Moż­
na oczywiście zastosować miniaturowe po­
tencjometry montażowe oraz trymery, lecz
nie jest to konieczne, a ponadto wymaga
więcej miejsca. Orientacyjna wartość po­
jemności C]3 -Ci 6 wynosi: Ci3 - około 10 pF,
C14 - około 20 pF, Ci5 - około 50 pF, a Ci6 -
około 100 pF (rzeczywista wartość może się
różnić nawet 2-krotnie). Dzielniki wejścio­
we najlepiej zmontować na odrębnym prze­
łączniku, lutując elementy „w powietrzu” ze
względu na małe pojemności montażowe.
Całość należy ekranować elektrostatycznie
zostawiając otwory pozwalające stroić try­
mery C2, C4 i C6.
Pozostaje teraz do wykonania bardzo
ważna i precyzyjna operacja zestrojenia toru
Y. W tym celu konieczny jest generator im­
pulsów prostokątnych o częstotliwości około
1 kHz, 1 MHz oraz 2 MHz. W warunkach
amatorskich do strojenia w zupełności wy­
starczy prosty generator TTL wykonany
z kilku inwerterów. Przykładowe rozwiąza­
nie przedstawia rysunek 11. Rezystory Ri
i R3 stosowane są w razie konieczności do
zwiększenia lub zmniejszenia amplitudy sy­
gnału prostokątnego. Bez tych rezystorów
wynosi ona około 3,5 V, po dołączeniu Rj
około 5 V, a z dzielnikiem R2, R3 (bez Rx)
około 1,5 V. Generator należy zasilać z od­
rębnego źródła napięcia, ewentualnie nawet
z bateryjki 4,5 V. Do strojenia konieczny jest
poza tym dobry woltomierz o najniższym
zakresie około 50-100 mV oraz regulowane
źrodło napięcia stałego - najlepiej zasilacz

Fotografie ekranu oscyloskopu w wersji z podświetlaną
skalą. Obrazy przebiegów z generatoraTTL; od góry: f = 1
MHz, f = 5 MHz, f = 10 MHz
stabilizowany lub ewentualnie bateryjka
z potencjometrem 1 k o . Bardzo przydatny
byłby także oscyloskop, lecz można się bez
niego obejść.
Czynność strojenia rozpoczynamy „od
końca” . Na wejście wzmacniacza podłącza­
my masę, przełącznik zakresów ustawiamy
w pozycji 100 mV/dz. Pierwszą operacją jest
dobranie rezystora R4a (około 430 a w za­
leżności od czułości lampy). W tym celu
podłączamy woltomierz między kolektory
tranzystorów T 8 i T9 i mierzymy różnicę
napięć (różnicowo!) konieczną do przesunię­
cia plamki o np. 4 działki (za pomocą poten­
cjometru P2). Jeżeli zamierzona różnica na­
pięć wynosi 400-500 mV/działkę, rezystor
R4 9 pozostawiamy bez zmian, gdy różnica
jest mniejsza od 400 mV - rezystor zwiększa­
my. Odwrotnie przy różnicy ponad 500 mV -
rezystor zmniejszamy. Po wykonaniu tej
operacji woltomierz na zakresie 500 mV
podłączamy do kolektorów T3 i T4, ustawia­
jąc jednocześnie przełącznik na zakresie 2 0
lub 10 mV/ działkę. W opisany powyżej spo­
sób mierzymy wymaganą różnicę napięć na 1
działkę, przesuwając plamkę tym razem za
pomocą potencjometru montażowego Pj. Je­
żeli pomiary wykażą 50-55 mV/działkę, re­
zystor R4 0 pozostawiamy bez zmian. Koń­
cząc tę operację ustawiamy zerowe napięcie
między kolektorami tranzystorów T3 i T4 za
pomocą potencjometru P4.
Następnie zaczniemy strojenie układu na
optymalną odpowiedź impulsową. Rozpo­
czynamy od dobrania pojemności C2 2 -W tym
celu nasz generator (z rys. 1 1 ) bez rezystorów
Ri, R3, dołączamy przez kondensator 0,lnF
między kolektory tranzystorów T 8 i T9 (ge­
nerujemy przebieg symetryczny względem
masy, stąd wymagane odrębne zasilanie).
Podstawa czasu powinna być na zakresie
100 ns/dz, częstotliwość generatora 1 MHz.
Po zsynchronizowaniu przebiegu dobieramy
C22 tak, aby przebieg na ekranie jak najbar­
dziej przypominał prostokąt bez przerostów
oraz zwisów. Należy zauważyć, że zbyt mała
wartość C2 2 powoduje powolne narastanie
przebiegu na ekranie, natomiast zbyt duża
wywołuje przerosty oraz zwisy impulsów.
Wykonując tę czynność należy zapewnić ta­
kie połączenia płytek Y ze wzmacniaczem,
jakie będą stosowane po zamknięciu przy­
rządu w obudowie, gdyż pojemności monta­
żowe bardzo silnie wpływają na wartość C22
- przy wzroście pojemności montażowych
o 1 pF(!) pojemność C22 wzrasta o około
20-30 pF! Przy starannym montażu pojem­
ność C22 nie powinna przekroczyć 220 pF,
a czasy narastania i opadania około 70 ns.
Możemy teraz odłączyć generator od układu.
Kolejną czynnością jest zestrojenie dziel­
ników wejściowych 1:10 i 1 :1 0 0 . Strojenie
przeprowadzamy na zakresach 1 V i 2 V/dz.
podłączając generator 1 kHz wraz z Ri do
wejścia oscyloskopu. Stroimy trymerami od­
powiednio C2 i C4 aż do uzyskania przebiegu
prostokątnego. Należy teraz dobrze dobrać
rezystory R2 4 - R2 7 . W tym celu najlepiej
posłużyć się regulowanym źródłem napięcia
stałego (potencjometr + bateryjka lub zasi­
lacz) podłączonym do wejścia. Poziom masy
na ekranie odpowiada linii kreślonej po
wciśnięciu przełącznika ZERO. Przebieg
operacji jest następujący: WyH/2)
X. Ustawiamy wybrany zakres, np. 1 V/dz
(skokowa regulacja wzmocnienia 100 mV).
c
2. Wylutowujemy odpowiedni rezystor spo­ f (okofo)
śród R24 - R27 (dla 1 V/dz) i zastępujemy go 1kHz 2pF
potencjometrem (podłączonym krótkimi 1 MHz 2nF
przewodami o wartości około 2 x (R24 - R27) - Rys. 11. 2 MHz 430 pF
dla 1 V/dz około 25 ky.
3. Do wejścia oscyloskopu podłączamy na­
pięcie odpowiadające np. 5-ciu działkom
(dla 1 V/dz - 5 V). czna korekcja wartości CB, ale nie więcej niż
4. Tak dobieramy ustawienie potencjome­ około 10-15%. V
tru, aż linie kreślone przy wciśniętym oraz Po zestrojeniu zakresów 1 V/dz stroimy
wyciśniętym przełączniku ZERO będą od­ pozostałe zakresy w następujący sposób:
dalone od siebie o ustaloną liczbę działek - zakres 2 V/dz, podłączamy w generatorze
(np'. 5). Rj - dobieramy C1S
5. Odłączamy potencjometr, mierzymy - zakres 500 mV/dz, generator z dzielnikiem
ustaloną wartość rezystancji i wlutowujemy R2, R3 - dobieramy C14,
odpowiedni rezystor (względnie kombinację - zakres 10 mV przy załączonym dzielniku
rezystorów). 1:100, generator bez Rlt R2 i R3 - dobieramy
Opisany proces powtarzamy czterokrotnie, Cu-
Przy podłączeniu generatora należy stoso­
aż do ustalenia wartości rezystorów R24 -
wać bardzo krótkie przewody ze względu na
R27. Wartość rezystora R27 najlepiej dobierać
przy włączonym dzielniku 1 : 1 0 0 - odpowia­ pojemności montażowe.
Dzielnik wejściowy 1:1000 stroimy na za­
da to zakresowi 1 V/dz. Jeżeli w układzie
kresie 20 lub 50 V/dz wykorzystując genera­
zamiast rezystorów R2 4 - R27 zastosowano
tor przebiegu prostokątnego 1 kHz o napię­
potencjometry montażowe, opisany powyżej
ciu co najmniej 40 Vpp. Generator taki moż­
proces nieco upraszcza się.
na wypożyczyć w niektórych pracowniach
Można przejść teraz do dobrania wartości szkolnych lub zbudować samodzielnie (mul-
kondensatorów Cu - Cu i C19. W tym celu tiwibrator zasilany napięciem 40 V).
podłączamy do wejścia oscyloskopu genera­
tor 2 MHz. Strojenie rozpoczynamy od za­
kresu 1 V/dz, generator bez R4 - R3. Po
zsynchronizowaniu podstawy czasu na ma­
ksymalnej jej szybkości, drogą prób i błędów
dobieramy kondensator Cu (około 10 pF)
oraz Cu (około 30-150 pF). Staramy się przy
tym uzyskać jak najszybsze narastanie prze­
biegu bez wyraźnych przerostów i zafalo-
wań. Kondensator Cu ma przy tym mniejsze
znaczenie niż Cu i decyduje raczej o kształ­
cie przejścia zbocza sygnału w poziomy od­
cinek linii. Staranne przeprowadzenie tej
operacji decyduje o uzyskaniu odpowiedniej
charakterystyki częstotliwości toru Y. Pod­ Rys. 12
czas tych czynności może się okazać konie-
 Ostatnią czynnością jest zestrojenie za­ wieniu mnożnika czasu na 1 - czyli P2 z rys.
kresów podstawy czasu. Do tej czynności 5) z rzeczywistą częstotliwością przebiegu.
jest jednak potrzebny kalibrowany genera­ Zakres najwyższy, 100 ns stroimy przy
tor lub fabryczny oscyloskop i dowolny już częstotliwości generatora najlepiej 2 MHz
teraz generator, pokrywający zakres częs­ i mnożniku czasu 1 (P2). Regulująctrymerem
totliwości od około 1 kHz do 2 MHz. Zamiast Cu dążymy do tego, aby 1 okres sygnału miał
oscyloskopu można zastosować odpowiedni na ekranie długość 5 działek.
częstościomierz. Kalibrację podstawy czasu I to już jest koniec wszelkiego rodzaju
rozpoczynamy od zakresu 100 jis. Współ­ strojenia,' dobierania rezystorów itp. Jeżeli
czynnik czasu powinien dać się płynnie wszystkie układy oscyloskopu działają
przestrajać w zakresie od 1 0 0 ps/działkę do 1 sprawnie, możemy sobie pogratulować. Nie
ms/działkę - kontrolujemy to za pomocą pozostaje teraz nic innego, tylko zająć się
sygnału odpowiednio 10 kHz i 1 kHz. Jeżeli ,,czarną robotą” , czyli konstrukcją mechani­
zakres regulacji jest niewystarczający, kory­ czną. Przy jej wykonaniu należy pamiętać
gujemy odpowiednio wartości rezystorów o następujących sprawach:
R24 i R25 w układzie podstawy czasu (rys. 5). 1. Lampę oscyloskopową należy bardzo do-
Po wykonaniu tej operacji wygodnie jest , kładnie ekranować magnetycznie za pomocą
wyskalować potencjometr P2 (rys. 5) ekranu z wyżarzonej stalowej blachy gru­
w mnożniku czasu/dz - jest on płynnie regu­ bości około 1 mm.
lowany od 1 do 10. Następną czynnością jest 2. Transformator zasilacza powinien być
dobranie kondensatorów C12 i C13 przełącz­ umieszczony jak najdalej od lampy oscylo­
nika zakresów podstawy czasu. Dokonuje­ skopowej, najlepiej umieścić go w ekranie ze
my tego przy częstotliwościach sygnału ge­ stalowej blachy (blacha stalowa o dużej za­
neratora odpowiednio 1 MHz i 100 kHz. wartości C nie nadaje się).
Kondensatory dobieramy tak, aby uzyskać 3. Należy zapewnić takie rozmieszczenie
zgodność wskazań oscyloskopu (przy usta­ elementów, przy którym połączenia płytek
z lampą oscyloskopową oraz przełącznikiem
będą jak najkrótsze. Proponowane rozwią­
zanie przedstawia rys. 12. Jest to jednak tyl­
ko propozycja, gdyż szczegółowa koncepcja
montażu jest uzależniona od posiadanych
narzędzi i materiałów.
4. Nie wolno zapomnieć o chłodzeniu rezys­
torów dużej mocy, końcowych wzmacniaczy
X i Y oraz elementów zasilacza. I jeszcze
kilka uwag na zakończenie.
Po pierwsze: konstrukcję można zminia­
turyzować, wykonując mniejsze płytki dru­
kowane drogą pionowego montażu elemen­
tów i ich większego zagęszczenia oraz stosu­
jąc elementy miniaturowe. Jest to jednak
zadanie bardzo trudne, którego podjąć się
może jedynie bardziej zaawansowany radio­
amator o dużym doświadczeniu.
Po drugie: przy montażu należy przestrze­
gać zasad podobnych jak w przypadku
wzmacniaczy akustycznych (prowadzenie
masy, ekranów itp). W przypadku „dziwne­
go zachowania się” układu, zakłóceń itp.
należy stosować metodę prób i błędów, w od­
niesieniu do podłączenia masy, ekranowa­
nia, przełącznika zakresów itp. Często prze­
sunięcie przewodu o kilkanaście mm daje
radykalną poprawę.
Po trzecie: opisy poszczególnych układów
oraz ich uruchamiania, jak również opis
konstrukcji mechanicznej (bardzo krótki
zresztą), zostały przedstawione w sposób
niezbyt szczegółowy i czasami pobieżny,
zrozumiały w zasadzie tylko dla człowieka,
który ma pewną wiedzę i trochę praktyki.
Zostało to zrobione świadomie dla dobra
tych wszystkich, którzy chcą samodzielnie
zbudować oscyloskop - jest to pewnego ro­
dzaju próba posiadanej wiedzy i umiejętnoś­
ci. Jeżeli po przeczytaniu zaprezentowanego
tekstu ktoś ma „mętlik w głowie” lub po
prostu wielu spraw nie rozumie, to nie ma
sensu marnować pieniędzy i czasu na budo­
wę oscyloskopu. Lepiej zrobić to za rok czy
dwa, gdy przybędzie trochę doświadczenia
i wiedzy.
Po czwarte: to już uwaga z własnego do­
świadczenia konstrukcyjnego. Jeżeli coś
nam uparcie „nie wychodzi” , to lepiej odło­
żyć całą robotę na parę dni, po których ze
świeżymi siłami i „z głową” a nie z lutownicą
i kleszczami, znacznie szybciej i z mniejszy­
mi stratami osiągniemy upragniony sukces.
Po piąte: literatura. Jerzy Rydzewski
„Oscyloskop elektroniczny” , Jan Pieńkoś
„Układy scalone TTL w systemach cyfro­
wych” oraz instrukcje serwisowe i sche­
maty oscyloskopów ST315A oraz DT516A.
Możliwości udoskonalenia oraz rozbudo­
wy układu oscyloskopu to:
1) układ stałoprądowego wygaszania
plamki,
2) układ wzmacniacza X o maks. czułości 20
mV/dz i paśmie około 0,5 MHz,
3) płynna regulacja wzmocnienia w zakre­
sie 1:2,5
4) podświetlana skala z regulacją jasności,
5) dzielniki napięcia na zewnętrznym wej­
ściu synchronizacji,
6) zewnętrzna modulacja jasności plamki.
Grzegorz Zalot
 Niekonwencjonalna piła
Przywykliśmy do okrą­
głych tarcz w piłach tarczo­
wych. Okazuje się jednak,
że tarcza, mająca kształt
wiórowej. Kształt i szerokie I
rozchylenie zębów ułatwia­
ją cięcie, a sama tarcza, jak
widać na zdjęciu, pasuje do
każdej pity o odpowiedniej,
oczywiście średnicy. To

NOWE
trójkąta ze ściętymi zębami
może być bardziej uniwer­
salna. Można nią ciąć do
przodu, tyłu, w boki oraz
wycinać koliste kształty
niekonwencjonalne ostrze,
wyprodukowane przez fir­
mę amerykańską, ma jesz­
cze jedną zaletę, szczegól­
nie cenną dla majsterkowi­

nowsza
w dowolnego rodzaju czów - jest tanie.
drewnie, sklejce czy płycie (ap)

Nowy rekord świata Rekordowy ciężar, jaki

Został pobity w USA.
Firma Krupp oddala tam
do eksploatacji nowy typ
wagonu do przewozu cięż­
kich konstrukcji, wyposa­
żony w wiele unikalnych
urządzeń m.in. do samo­
dzielnego jx>dnoszenia sieci
trakcyjnej, usuwania prze­
szkód itp.
przewieziono tym wago­
nem wynosił 8031, tyle w a­
żył generator, przeznaczo­
ny dla elektrowni jądrowej.
Podroż na trasie o długości
500 km tiwała aż 6 dni.
Nowy wagon posiada 36
osi, ma długość 88 m i waży
- bagatela - 336 t.
(j)
 Jeszcze prędzej!
Na początku tego roku,
w numerze 2/82 pisaliśmy
0 kolei, przeżywającej dru­
gą młodość. Jak dotych­
czas. najszybciej na świecie
pociągi jeżdżą w Japonii
1 Francji. N ie chce jednak
pozostać z tylu kolej RFN:
prowadzi się tam zakrojone
na szeroką skalę prace ba­
dawczo-rozwojowe. W pół­
nocnej części tego kraju
zbudowano eksperymen­
talny odcinek szybkiej ko­
lei magnetycznej. zaś
w Monachium powstał pro­
totyp lokomotywy spalino­
wo-elektrycznej napędza­
nej prądem trójfazowym.
Jej aerodynamiczna kon­
strukcja została zbudowa­
na ze wzmocnionego w łók­
nem szklanym tworzywa
sztucznego: Osiąga w jaz­
dach próbnych szybkość
350 km/h.
© (j)
Aparat dba
o nasze bezpieczeństwo
Zachodnioniemiecka fir­
ma Siemens opracowała
ciekawy aparat, mierzący
poziom stężeń gazów to­
ksycznych. Jest on przezna­
czony do kontroli składu
powietrza w garażach, tu­
nelach itp. Dane z kilku pu­
nktów pomiarowych służą
do analizy stężeń m.iń. CO,
C 0 2, C H „ C ,H U.
Po przekroczeniu dopu­
szczalnego stężenia gazu
w danym pomieszczeniu
włącza się automatyczny
system alarmowy, wyposa­
żony w optyczne i akusty­
czne środki ostrzegania.
W naszych warunkach, gdy
większość samochodów ga­
rażuje pod przysłowiową
chmurką, stosowanie tak
skomplikowanego przyrzą­
du traci niestety swój sens!
 Słynna z produkcji doskonałych
motocykli japońska firma Honda do­
piero w połowie lat sześćdziesiątych
rozpoczęła wytwarzanie samocho­
dów Początkowo robiła to bardzo
ostrożnie, zadowalając się produkcją
małych samochodów napędzanych
silnikami motocyklowymi. Sukcesy
przyszły po kilku latach Małe Hondy
zaczęły zdobywać rynki zbytu. Można
było pójść dalej i w 1972 roku ukazał
się większy samochód o długości
przekraczającej 3,5 m. Wóz ten stał
się rewelacją, gdy w rok po rozpoczę­
ciu jego produkcji otrzymał silnik wy­
dalający spaliny o znacznie zmniej­
szonej toksyczności. Silnik CVCC
miał 3 zawory przy każdym cylindrze
a ten trzeci zawór ssący, wpuszczał
do dodatkowej komory spalania bo­
gatą mieszankę przygotowaną w gaż-
niku. Łatwo zapalona od iskry elektry­
cznej świecy zapłonowej bogata mie­
szanka paliwowo-powietrzna zapala­
ła równolegle dostarczaną u gażnika
do sąsiedniej komory spalania cylin­
dra, ubogą mieszankę. Ponieważ
ubogiej mieszanki było więcej silnik
pracował zasilany mieszanką o 30%
nadmiarze powietrza. Wydalał więc
„czystsze” spaliny. Silniki CVCC sto­
sowane są nadal w samochodach
Honda; takie wozy eksportuje się do
USA.
W 1976 r. firma Honda Motor Co Ltd
ugruntowała swoją pozycję produ­
centa samochodów. Rozpoczęto bo­
wiem produkcję samochodów wię­
kszych o długości nadwozia przekra­
czającej 4 metry. Były to samochody
o dźwięcznej nazwie Accord z trzy-
drzwiowym nadwoziem typu coupe.
W rok później weszła do produkcji
nowa wersja samochodu Accord,
z nadwoziem 4-drzwiowym z wyraź­
nie zarysowanym bagażnikiem. Sa­
mochody Accord zapoczątkowały
produkcję nowej „m uzycznej" serii
samochodów Honda W 1978 roku
rozpoczęto produkcję samochodu
Prelude - sportowego coupe 2+2,
w 1980 roku ukazał się samochód
Ouintet a w parę miesięcy później
tego samego roku następny pojazd
o nazwie zaczerpniętej z muzycznej
term inologii - Balladę
W tym wykazie modeli samocho­
dów firmy Honda nie można pominąć
modernizacji przeprowadzonej na
znanym wcześniej modelu Civic, któ­
rą to modernizację zakończono wsie-
rpniu 1979 roku. Honda Civic otrzy­
mała nadwozie zunifikowane w wielu
elementach z nadwoziami modeli Ac­
cord i Prelude. Z kolei nadwozie zmo­
dernizowanej Hondy Civic posłużyło
konstruktorom jako baza wyjściowa
do opracowania nadwozia dla samo-
chodu Ouintet. W porównaniu z Clvic,
Ouintet jest samochodem dłuższym
o 28 cm, szerszym o 3,5 cm, ma roz­
staw osi większy o 4 cm. natomiast
wysokość obu pojazdów jest identy­
czna.
Zwiększenie długości nadwozia
Ouintet przeprowadzono głównie
w tylnej jego części. Za bocznymi tyl­
nymi drzwiami Ouintet otrzymał do­
datkowo boczne okno i powiększono
zwis tylny, czyli odległość od osi kół
tylnych do najdalej wysuniętej krawę­
dzi zderzaka tylnego, o 24 cm. Wydłu­
żając nadwozie w tylnej części uzy­
skano większą przestrzeń użyteczną
wnętrza, w tym więcej miejsca dla
pasażerów jadących na tylnym sie­
dzeniu. Różnica w przedniej części
nadwozia między Civic i Ouintet spro­
wadza się w zasadzie do zastąpienia
okrągłych reflektorów stosowanych
w Ciyic, reflektorami o kształcie pros­
tokątnym.
Nadwozie typu fastback z silnie po­
chyloną do przodu ścianą tylną wy­
gląda na dłuższe niż jest w rzeczywis­
tości. W tylnej ścianie są dłuższych
rozmiarów drzwi, ułatwiające wkłada­
nie bagażu. Kształt tylnych drzwi, jest
nieregularny - są zwężone w dolnej
części, aby uniknąć stosowania du­
żych kloszy lamp tylnych.
Jslie spotykane w europejskich w o­
zach jest umieszczenie zamka drzwi
tylnych. Gniazdo na kluczyk znajduje
się po prawej stronie drzwi, obok ta­
blicy numeru rejestracyjnego a nie
przy uchwycie do unoszenia drzwi
Duże okno drzwi tylnych oczyszczane
jest wycieraczką, stanowiącą wypo­
sażenie seryjne samochodu. Duże
powierzchnie przeszklone sprawiają,
że nadwozie wygląda „lekko” . Wraże­
nie to kontrastuje z masywnie zbudo­
wanym wnętrzem. Potężna jest deska
rozdzielcza, grube obicia ścian we­
wnętrznych. Wykonane ze skaju o b i­
cia tapicerskie foteli mają zbyt małą
wkładkę środkową aby zapewnić
przepływ powietrza. Poza tym przed­
nie fotele mają kształt mało dopaso­
wany do ciała człowieka.
Działanie mechanizmów sterowa­
nia pojazdem, jak we wszystkich ja­
pońskich konstrukcjach, jest precy­
zyjne. Honda jako pierwsza na świę­
cie wytwórnia samochodów średniej
klasy zastosowała w modelu Accord
urządzenie wspomagające układ kie­
rowniczy. Urządzenie to zmniejsza
potrzebną siłę do obracania kierow­
nicą, jest to szczególnie ważne przy
jeżdzie z niższymi prędkościami.
Układ wspomagania kierownicy moż­
na również otrzymać w samochodzie
Ouintet.
Długa jest przednia część nadwo­ ustawionego silnika, znajduje się
zia, tworząca komorę silnika. Jej dłu­ skrzynka biegów o pięciu przełoże­
gość wynika raczej ze stylizacji, chęci niach do jazdy w przód. Ze skrzynki
uzyskania ładnego wyglądu niż z po­ biegów napęd przekazywany jest na
trzeby. Silnik ustawiony jest poprze­ przekładnię główną, umieszczoną
cznie bliżej przegrody oddzielającej również po prawej stronie - półosie
przestrzeń pasażerską. Duża jest na­ napędowe mają nierówną długość,
tomiast odległość od silnika do prawa półoś jest znacznie krótsza.
przedniej krawędzi nadwozia tak, że Silnik zapewnia pojazdowi wystar­
mieści się swobodnie wentylator oraz czającą dynamikę, porównywalną
chłodnica i pozostaje jeszcze miej­ z europejskimi wozami klasy 1,6 litra.
sce. Duża przestrzeń w komorze silni­ Ouintet rozpędza się do prędkości
ka ułatwia dostęp do osprzętu a więc 100 km /h w czasie 12 sekund.
ułatwia wykonywanie czynności ob­
We wstępie wymienione zostały ko­
sługowych.
lejne modele samochodów Honda.
Podobnie jak nadwozie Hondy Ou­
Daje to obraz działalności modelowej
intet, które jest wzorowane na
firmy. Różne modele samochodów
uprzednio wprowadzonym do produ­
powstały przez odpowiednie zesta­
kcji samochodzie Civic, tak i silnik nie
wienie elementów z już wcześniej wy­
jest nową konstrukcją. Wykorzystany
twarzanych pojazdów. Nie trzeba ku­
został z samochodu Prelude i jest
pować nowych urządzeń, budować
opracowany z zastosowaniem ele­
nowych linii do obróbki i opracowy­
mentów silnika 1600. stosowanego
wać nowej technologii. Wystarczy
jeszcze wcześniej w Hondzie Accord
wytwarzane zespoły odpowiednio po­
Od wielu lat Honda wytwarza silniki
składać i uzyskuje się szeroką gamę
o podobnej konstrukcji. Głowica sil­
modeli. Wówczas oferta handlowa
nika wykonana jest ze stopu lekkiego,
jest duża a koszty wytwarzania znacz­
w głowicy umieszczony jest wałek
nie mniejsze. Poza tym „now y” , zło­
rozrządu napędzany paskiem zęba­
żony z istniejących zespołów model
tym od wału korbowego. Wał korbo­
samochodu wprowadza się szybko
wy podparty jest w pięciu punktach
do produkcji.
bloku cylindrów, który jest wykonany
podobnie jak głowica ze stopu lekkie­ Rezultaty finansowe firmy muszą
go. W aluminiowym bloku wmonto­ być dobre skoro zdecydowała się ona
wane są żeliwne tuleje cylindrowe od­ podjąć współpracę z brytyjskim kon­
porne na zużycie. Są to tuleje typu cernem Leyland. który boryka się
suchego a więc na całej długości sty­ z kłopotami finansowymi. W wyniku
kają się z blokiem cylindrów i nie są tej współpracy należąca do Leylanda
obmywane przez krążący płyn chło­ firm a Triumph rozpoczęła w 1981 r.
dzący silnik. produkcję samochodu Honda Balla­
Po prawej stronie pojazdu, na koń­ dę pod nazwą Triumph Acclaim.
cu wału korbowego poprzecznie Zdzisław Podbielski
Dane techniczne samochodu Honda Ouintet:
- Nadwozie samonośne 5-drzwiowe, 5-miejscowe;
- Silnik 4 -suw, 4-cyl. rzędowy, chłodzony cieczą, ustawiony poprze­
cznie z przodu pojazdu, napędza koła przednie: 3
- Średnica cyl. X skok tłoka (poj. skokowa - 77x86 mm) 1602 cm'5;
- Moc maks. 59 kW (80 KM-DIN) przy 5300 obr./m in.;
- .Stopień sprężania 8,4:1;
- Skrzynka przekładniowa 5-biegowa synchronizowana lub automaty­
czna:
- Zawieszenie przednie: wahacze poprzeczne, kolumny amortyzato­
rów teleskopowych typu Mc Pherson, stabilizator;
- Zawieszenie tylne: pojedyncze ramiona wahaczy wzdłużnych i po­
przecznych, kolumny amortyzatorów z górnymi sprężynami spiralnymi;
- Hamulce dwuobwodowe ze wspomaganiem, przednie tarczowe, tyl­
ne bębnowe, hamulec ręczny mechaniczny działa na koła tylne;
- Ogumienie o wymiarach 155SR13;
- Długość/szer./wys. pojazdu: 411/161,5/135.5 cm;
- Rozstaw osi - 236 cm;
- Masa własna pojazdu - 920 kg;
- Prędkość maksymalna - 162 km/h;
- Zużycie paliwa - 5,91/100 km przy V = 90 km/h.
fo to :SE

Zdalny wyzwalacz
aparatu fotograficznego
lub kamery filmowej

Są sytuacje, w których trzeba w y­

konywać zdjęcia fotograficzne, gdy
aparat fotograficzny (lub kamera fil­
mowa) umieszczony jest w pobliżu
fotografowanego przedmiotu a osoba
obsługująca aparat musi być oddalo­
na od niego o kilka, kilkanaście lub
nawet kilkadziesiąt metrów. Ma to
miejsce np. gdy chcemy fotografować
z bliska ptasie gniazdo z pisklętami
w momencie karmienia piskląt przez cym tylko promienie podczerwone. Zasięg działania urządzenia w y­
rodziców. Wówczas odpowiednio za­ W momencie naciśnięcia odpowied­ zwalającego wynosi 60 metrów, przy
maskowany przed ptakami aparat niego przycisku na lampie, wyzw olo­ czym lampa wysyłająca błysk pod­
ustawia się w m ożliwie bliskiej odle­ ny zostaje błysk promieniowania czerwieni powinna być skierowana
głości od gniazda, ale osoba wyzw a­ podczerwonego. Błysk dochodząc do w stronę aparatu i odbiornika, gdy
lająca migawkę aparatu musi się zna­ odbiornika przy aparacie fotografi­ chodzi o pracę na otwartej przestrze­
cznie oddalić od tego miejsca aby nie cznym lub kamerze spowoduje za­ ni. W przypadku posługiwania się
płoszyć ptaków i nie powodować działanie tego odbiornika i wysłanie urządzeniem w e wnętrzach nie musi
swoją obecnością nienaturalnego ich przez niego do aparatu fotograficzne­ być spełniony warunek bezpośred­
zachowania się. go odpowiedniego impulsu elektrycz­ niej łączności wizualnej między na­
W takim przypadku aparat wypo­ nego. Jeżeli aparat nie jest wyposażo­ dajnikiem, który stanowi lampa da­
sażony musi być w odpowiedni silnik, ny w elektryczny spust migawki, w ó­ jąca błysk podczerwony, a odbiorni­
który po każdym zdjęciu przesunie wczas skorzystać można ze specjal­ kiem. W pomieszczeniu zamkniętym
błonę i naciągnie migawkę. Zdalne nego przetwornika elektromechani­ bowiem promienie podczerwone od­
wyzwolenie migawki przeprowadzić’ cznego (na fot. 2 widać jgo po lewej bijając się od ścian i sufitu docierają
można albo impulsem elektrycznym stronie), który zamieni impuls elek­ do odbiornika nawet wówczas, gdy
za pośrednictwem odpowiednio dłu­ tryczny na ruch rdzenia elektroma­ znajduje się on za załomem ściany lub
giego kabla, albo też drogą radiową. gnesu i za pośrednictwem wężyka fo ­ w sąsiednim pomieszczeniu.
W tym drugim przypadku specjalny tograficznego w yzw oli migawkę. Ryszard Kreyser
nadajnik radiowy, po naciśnięciu gu­ Aparat z umocowanym na nim u góry odbiornikiem impulsów podczerwonych. Obok
zika, wysyła impuls, który jest odbie­ aparatu przekaźnik elektromagnetyczny uruchamiający migawką za pośrednictwem
rany przez odpowiedni odbiornik ra­ wąźyka spustowego
diowy umieszczony bezpośrednio
przy aparacie. Następnie zamieniany
on jest na spust w przetworniku elek­
tromagnetycznym na ruch elementu
mechanicznego, który naciskając na
spust aparatu wyzwala jego
migawkę.
Niemiecka firma ROW I - Interna­
tional proponuje jeszcze inne rozwią­
zanie. Dostarczane przez tę firmę
urządzenie wykorzystuje do w yzwo­
lenia migawki aparatu (lub spustu
kamery film owej) niewidzialne pro­
mienie podczerwone. Przy aparacie
(jak to widać na ilustracji 2) umiesz­
czony jest odbiornik elektroniczny,
wyposażony w fotoelement czuły na
promienie podczerwone. Osoba zdal­
nie uruchamiająca migawkę aparatu
trzyma w ręku - jak to pokazuje foto­
grafia 1 - niewielką lampę błyskową.
Rurka wyładowcza tej lampy zakryta
jest ciemnym filtrem przepuszczają­
 Nowy aparat fotograficzny
„Elektra 112”
Jak poinformowało radzieckie cza­
sopismo „Sowietskoje Foto" (nr 5/
82), przemysł fotooptyczny w ZSRR
wyprodukował nowy model aparatu
małoobrazkowego „Elektra 112” .
Aparat ma migawkę centralną, nie-
wymienny obiektyw oraz celownik
lunetkowy. Nowością w jego kon­
strukcji jest zastosowanie elektroni­
cznej migawki i układu automatycz­
nej regulacji ekspozycji, jak również
wbudowanego w celownik dalmie­
rza. Jest więc to odpowiednik produ­
kowanych przez Japończyków apa­
ratów typu EE. Opisywany aparat
stanowi kontynuację całego szeregu
popularnych i produkowanych już od
dłuższego czasu w ZSRR aparatów
małoobrazkowych, takich jak „Smie-
na” , „S okół” czy też „ŁOMO-135
WS” .
Aparat „Elektra 112” wyposażony
jest w obiektyw „Industar-73”
o otworze 2,8 i ogniskowej 40 mm.
Wielkość otworu przysłony nasta­
wiana jest ręcznie. Przed rozpoczę­
ciem zdjęć należy też ręcznie nasta­
wić na odpowiedniej skali czułość
błony fotograficznej użytej do zdjęć.
Zależnie od tego oświetlenia fotogra­
fowanego przedmiotu, układ auto­
matycznej regulacji ekspozycji samo­
czynnie nastawi właściwy czas eks­
pozycji, taki aby móc otrzymać pra­
widłowo naświetlone zdjęcie. Zakres
automatycznej regulacji czasu
otwarcia migawki mieści się w grani­
cach od 1/500 do 8 s. Do aparatu
wbudowane są elementy wskazujące
sposób funkcjonowania automatycz­
nego układu pomiaru i doboru ekspo­
zycji. Owe elementy sygnalizacyjne
w postaci diod świetlnych widoczne
są, zarówno na górnej ściance apara­
tu, jak też i w polu widzenia jego
celownika. Sposób świecenia diod in­
formuje o tym, czy oświetlenie foto­
grafowanego przedmiotu jest zbyt
silne, czy też za słabe w stosunku do
nastawionego . otworu przysłony
obiektywu. W pierwszym przypadku
właściwy byłby czas naświetlania
krótszy niż 1/500 s, w drugim nato­
miast powinien być dłuższy niż 8 s.
Ponieważ obie wartości czasu na­
świetlania wychodzą poza zakresy
czasów, w jakie wyposażona jest mi­
gawka. występuje konieczność zmia­
ny otworu przysłony i trzeba to w y­
konać ręcznie. Diody świecące wskd-
zują więc, w jakim kierunku należy
zmienić otw ór przysłony, inaczej mó­
wiąc - pokazują, w jakim kierunku
należy obracać pierścień nastawiania
przysłony.
Aparat ..Elektra 112"
Specjalny sposób świecenia diod
wskazuje, że czas ekspozycji jest dłu­
ższy niż 1/30 s, co wymaga użycia
statywu fotograficznego w celu unik­
nięcia poruszenia żdjęcia. W inny
sposób sygnalizowany jest stan,
w którym oświetlenie fotografowa­
nego przedmiotu jest na tyle niedos­
tateczne, że do prawidłowej ekspozy­
cji konieczne będzie użycie lampy
błyskowej. W momencie wsunięcia
stopki lampy w saneczki umocowane
na górnej ściance aparatu, migawka
automatycznie przełączona zostaje
na czas 1/30 s, zostają też ustalone
warunki do uzyskania pełnej syn­
chronizacji błysku lampy z momen­
tem otwarcia migawki. Impuls syn­
chronizacyjny przekazywany jest do
lampy za pośrednictwem kontaktu
środkowego saneczek.
Dobór właściwej przesłony obiek­
tywu dla zdjęć przy świetle błysko­
wym odbywa się ręcznie, na podsta­
w ie obliczeń dokonanych według li­
czby przewodniej lampy. Układ auto­
matycznego doboru ekspozycji nie
jest przystosowany do samoczynnego
doboru warunków naświetlania przy
świetle'błyskowym, nie należy więc
liczyć na to, że będzie on pomocny
w tym zakresie.
Migawka centralna o sterowaniu
elektronicznym, w jakie wyposażony
jest aparat „Elektra 112” , urucha­
miana jest za pośrednictwem wbudo­
wanego w nią elektromagnesu, nato­
miast energię mechaniczną do swojej
pracy czerpie ona z naciągu mechani­
cznego. Napinanie migawki następu­
je każdorazowo w momencie urucho­
mienia dźwigni przesuwu błony po
kolejnym zdjęciu.
Czas ekspozycji dobierany jest
przez układ elektroniczny, w skład
ktorego wchodzą: fotoelement oce­
niający oświetlenie fotografowanego
przedmiotu, układ scalony przetwa­
rzający uzyskane z fotoelementu sy­
gnały na wartość czasu naświetlania
(przy uwzględnieniu czułości błony
i wielkości otworu migawki), układ
sterujący elektromagnesem i bateria
zasilająca wszystkie te układy ener­
gią elektryczną.
Układ elektroniczny stanowi ca­
łość, gdyż jego elementy łączą się
przez obwody drukowane wykonane
na giętkim podłożu. Obwody te uło­
żone są w e wnętrzu aparatu, a giętkie
podłoże umożliwia dogodne przysto­
sowanie połączeń do kształtu wewnę­
trznych elementów mechanizmu. Jest
to technologia stosowana już od lat
przez czołowych producentów sprzę­
tu fotograficznego w Japonii.
Do zasilania elektronicznego ukła­
du opisywanego aparatu stosowane
są baterie: 4 RC-53 lub ich odpowied­
niki, jak np. EPX-625, Varta 4626,
LR 9/H-D.
Celownik aparatu ma wbudowany
i sprzężony z obiektywem dalmierz.
Um ożliwia to bardzo dokładne
i szybkie nastawianie ostrości
obrazu.
Uprzedzając ewentualne pytania
Czytelników, pragniemy wyjaśnić, że
redakcja nasza nie ma żadnych infor­
macji na temat ceny tego aparatu
w ZSRR, ani też nie może powiedzieć,
kiedy ukaże się on na naszym rynku.
Sądzimy jednak, że gdy produkcja
seryjna tego aparatu wzrośnie, wów ­
czas po zaspokojeniu potrzeb rynku
wewnętrznego w ZSRR, aparat ten
będzie także eksportowany i do na­
szego kraju. My w redakcji też chęt­
nie obejrzelibyśmy z bliska ten nowy
radziecki aparat „Elektra 112” .
Ryszard Kreyser
 * Astronomi a *
* dla wszystkich *
KALENDARZYK A STR O N O M IC ZN Y NA ROK 1983
Słońce, Księżyc, Ziemia...
Początek roku kalendarzowego przypada
jak zwykle w okresie największego zbliżenia
między Słońcem i Ziemią. Dokładnie 2 sty­
cznia o 16h54m(w całym artykule używamy
czasu środkowoeuropejskiego) Ziemia znaj­
dzie się w perihelium - punkcie swojej orbity
najbliższym Słońcu - wodległości 147,1 min
km od macierzystej gwiazdy. Około pół roku
później, 6 lipca o 10"54m, gdy Ziemia znaj­
dzie się w aphelium, odległość ta będzie
o ponad 3% większa. W pierwszej chwili
może to wyglądać paradoksalnie, że im dalej
od Słońca się znajdujemy tym cieplejszą ma­
my porę roku (dotyczy to jedynie mieszkań­
ców półkuli północnej), ale jest to jeszcze
jeden dowód na to, że w kształtowaniu pogo­
dy w danym punkcie powierzchni Ziemi du­
żo większą rolę odgrywa kąt padania pro­
mieni słonecznych niż sama odległość od
Słońca.
21 marca o 5h39mSłońce wchodzi w znak
Barana (nie należy go mylić z gwiazdozbio­
rem o tej samej nazwie). Oznacza to początek
astronomicznej wiosny. Natomiast astrono­
miczne lato rozpoczyna się 22 czerwca o -
0h09m, jesień - 23 września o 15h42m, a zima -
22 grudnia o l l h30m.
Skoro jesteśmy przy porach roku to warto
wspomnieć również o tzw. czasie letnim
(wschodnioeuropejskim), który po dłuższej
przerwie jest od roku 1977 ponownie w Pol­
sce wprowadzany na okres wiosenno-letni.
Przejście na czas letni, czyli przesunięcie
zegarków o 1 godzinę do przodu, odbywa się
zwykle w czasie jednej z najbliższych nocy
z soboty na niedzielę po równonocy wiosen­
nej (21 III), a powrót do czasu zimowego -
w podobnych okolicznościach po równonocy
jesiennej (23 IX). Nie jest to jednak operacja
automatyczna (odpowiednie decyzje są po­
dejmowane każdorazowo), niemniej w razie
jej przeprowadzenia trudno tego nie zauwa­
żyć. Jeśli czas letni wprowadzony będzie
również w roku 1983, to zarówno lato, jak
i jesień rozpoczną się o godzinę później.
W roku 1983 mamy 4 zaćmienia: 11 VI -
całkowite zaćmienie Słońca, 25 VI - częścio­
we zaćmienie Księżyca, 4 XII - obrączkowe
zaćmienie Słońca, i wreszcie najmniej chyba
interesujące (a z pewnością najmniej wido­
wiskowe), ale jedyne widoczne w Polsce -
półcieniowe zaćmienie Księżyca w nocy
19/20 Xn. Rozpoczyna się ono 47 min. po
północy, o 2h50mosiąga maksimum, a kończy
się o 4h53mrano. Księżyc przechodzi jedynie
przez półcień Ziemi (będąc na Księżycu mo­
glibyśmy obserwować częściowe zaćmienie
Słońca przez naszą planetę), a więc spadek
jasności jego powierzchni jest nieznaczny.
Chcąc cokolwiek zauważyć powinniśmy
rozpocząć obserwacje znacznie wcześniej
przyzwyczajając nasze oczy do rejestracji
niewielkich zmian blasku. Przydatna może
się okazać lornetka.
Słońce, pomimo, że maksimum jego ak­
tywności miało miejsce na przełomie lat
1979/80, nadal powinno wykazywać dosyć
znaczne „zaplamienie” (liczby plamowe ok.
100 z tendencją malejącą z upływem czasu)
i stanowić interesujący obiekt dla obserwa­
torów. A więc nawet niewielka luneta (lor­
netka) z odpowiednim ekranem, na który
rzutujemy obraz Słońca (pod żadnym pozo­
rem nie wolno patrzeć na Słońce wprost
Rysunki przedstawiają położenie Merkurego na niebie i jego kątową odległość od Słońca w momencie gdy znajduje sią
ono 9° pod horyzontem, czyli ok. 1 godz. po zachodzie (rys. górny) lub przed wschodem
przez jakikolwiek instrument optyczny)
z pewnością się przyda.
Planety
Merkury, przebywający stale w bliskim
sąsiedztwie Słońca i nie oddalający się od
niego bardziej niż na 28°, jest stosunkowo
trudny do obserwacji. Na niebie możemy go
„upolować” jedynie w okresach maksymal­
nych elongacji - rano, gdy znajduje się on na
zachód od Słońca lub wieczorem, gdy elon-
gacja jest wschodnia. W roku 1983 mamy 6
maksymalnych elongacji Merkurego (w nie­
których latach jest ich 7) jednak nie wszyst­
kie one są równie dogodne do obserwacji
(patrz rys. 1). Wynika to stąd, że kąt nachyle­
nia ekliptyki, przebiegającej w przybliżeniu
wzdłuż linii Merkury-Słońce, do horyzontu
zmienia się w dosyć szerokich granicach.
I tak np. 19.Vm Merkury odległy od Słońca
o 28° jest prawie niewidoczny (możemy pró­
bować go odnaleźć tuż po zachodzie Słońca
bardzo nisko nad horyzontem, ale bez żadnej
gwarancji na sukces), podczas gdy na przeło­
mie września i października warunki do jego
obserwacji są znacznie lepsze, chociaż odle­
głość od Słońca jest raczej niewielka (18°).
Ogólnie, najdogodniejsze do obserwacji
Merkurego są okresy jego wiosennych (wy­
padających na wiosnę) elongacji wschod­
nich i jesiennych elongacji zachodnich, tzn.
w 1983 r. kilkanaście dni wokół 21IV oraz 1
X.
Wenus, co prawda również nie oddalająca
się od Słońca zbyt daleko (maksymalnie 48°),
jest jednak znacznie łatwiejsza do obserwa­
cji, głównie ze względu na dużą jasność.
Przez pierwsze 7 miesięcy 1983 r. jest ona
widoczna na niebie wieczornym, po zacho­
dzie Słońca (rys. 2), 25 VIII przechodzi przez
dolną koniunkcję ze Słońcem, a od pierw­
szych dni września pojawia się rano - przed
wschodem. Na rys. 2 przedstawione jest za­
równo jej położenie w stosunku do horyzon­
tu jak też względna wielkość i kształt
oświetlonej części jej tarczy. Np. 1 VIII i 15
IX widoczna średnica tarczy Wenus wynosi
50” (sekund kątowych), a szerokość jej sier­
pa - 7” . Używając więc nawet niewielkiej
lornetki o kilkukrotnym powiększeniu i pro­
wadząc obserwacje gdy niebo jest jeszcze
(lub już) stosunkowo jasne i kontrast mię­
dzy tłem a samą planetą niezbyt wielki,
 położenie w stosunku do Słońca (rys. 2),
— 1—
WENUS NA NIEBIE WIECZÓRNYM — 1983
możemy próbować ją odnaleźć na niebie
IV
nawet w ciągu dnia (por: „MT” 12/79).
151V 1 1SV
% 4 *4
15111 <1VI Mars w 1983 r. znajduje się w położeniu
1511
jW * <15 VI niezbyt dogodnym do obserwacji, gdyż pra­
111
•
^IVII wie dokładnie w połowie roku (3 VI) wypada
• jego koniunkcja ze Słońcem (Mars znajdzie
151 J 15VII
• się po przeciwnej stronie Słońca niż Ziemia),
•
11. J 1 VIII a więc przez cały rok przebywa on z dala od
SW w - /
------1— .A
_ l— *—- —L---------- 1---------- 1
I-------------1------------- ---------- ------------
1-------------1--------- *----------1
* ----------_ L__
_ Ziemi. W styczniu można go odnaleźć wie­
40 ° 50 ° 60 ° 70° 80° 90° 100° czorem nisko nad płd.-zach. horyzontem.
AZYMUT
Jest on widoczny przez ok. 3 godz. po zacho­
WENUS NA NIEBIE PORANNYM------1983-1994 dzie Słońca, a jego jasność wynosi +l,m3.
15X 1X1 Z upływem czasu jasność maleje, a okres
1X
^ V
^ 15X1
widoczności staje się coraz krótszy. W maju
— T-

^ ix n .
r

i czerwcu Mars jest praktycznie niewidocz­

i5x m ny, a od początku lipca do końca roku może­
— i—

X
ą

u my go obserwować rano przed wschodem

• Słońca - stopniowo coraz dłużej. W końcu
i 5 ii jn Bi grudnia jego jasność osiąga + l m,4. Na
mi •
. /■ __
( 151V 1984.
15III
•
tle gwiazd Mars przesuwa się z nocy na
SE
noc stosunkowo szybko, tak że w ciągu roku
270° 280° . 290° 300° 310° 320° 330° 340° zdąży on „odwiedzić” ponad 2/3 wszystkich
AZYMUT
gwiazdozbiorów z pasa Zodiaku.

Rys 2. Warunki obserwacji Wenus. Przedstawione jest Cztery zewnętrzne planety-olbrzymy,

położenie na niebie, faza i względne rozmiary planety a szczególnie trzy z nich: Jowisz, Uran i Nep­
w momencie zachodu (lub na rys. dolnym - wschodu)
Słońca dla 1 i 15 dnia każdego miesiąca. Rozmiary
tun, przebywają w ciągu całego roku w sto­
tarczy Wenus, w stosunku do skali na osiach, zostaty sunkowo bliskim sąsiedztwie na niebie. Ich
powiększone ok. 500 razy położenie na tle gwiazd przedstawia sche­
matycznie rys. 3. Trochę dalej znajduje się
tylko Saturn, przebywający na pograniczu
możemy dosyć łatwo dojrzeć jej tarczę. Zna­ gwiazdozbiorów Panny i Wagi (rys. 4). Okre­
ne są przypadki określania fazy Wenus jedy­ sy widoczności tych planet przedstawiają się
nie na podstawie obserwacji nieuzbrojonym więc podobnie. Na początku roku możemy je
okiem (zdolność rozdzielcza oka wynosi ok. obserwować na niebie porannym. W pierw­
60” ) - może więc uda się to komuś z naszych szych dniach stycznia Saturn (jasność
Czytelników. Na 36 dni przed i po dolnej +0m,9) wschodzi ok. godziny 2. W 2,5 godz.
koniunkcji (czyli 19 VII i 1X 1983 r.). Wenus później na niebie pojawia się również Jowisz
osiąga swój maksymalny blask (-4,m3). (-1 ,m3), a wkrótce po nim Uran. Wreszcie na
W tych też okresach, znając jej względne godzinę przed wschodem Słońca wschodzi
również Neptun. W kolejnych miesiącach
każda z planet pojawia się stopniowo coraz
wcześniej, aby w okresie opozycji (patrz ta­
Konfiguracje planet zewnętrznych bela) - gdy znajduje się po przeciwnej stro­
Opo­ nie Ziemi niż Słońce - być widoczna przez
Jas­ Koniunkcja
zycja ność całą noc. W lecie wszystkie cztery planety są
widoczne na niebie wieczornym. Później,
w miarę zbliżania się każdej z nich do koniu­
Jowisz 27 V (-2m,l) 14 ,XII
nkcji ze Słońcem (w okresie koniunkcji pla­
Saturn 21 IV (+0m,4) 31 X
nety są niewidoczne; daty podane są w tabe­
Uran 29 V (+5m,8) 2 XII
li) okres widoczności staje się coraz krótszy.
Neptun 19 IV (+7m,6) 21 XII
Saturn, który przechodzi ze Słońcem naj-
 Rys 3. Drogi Jowisza. Urana i Neptuna wśród gwiazd w 1983 r Zaznaczone są jedynie gwiazdy najjaśniejsze

Rys 4 Położenie Saturna na tle gwiazd w 1983 r

I
wcześniej, w grudniu ponownie pojawia się
na niebie porannym.
Pluton (+14,m3) może być obserwowany
jedynie przy użyciu dużych teleskopów (po­
nad 20 cm średnicy obiektywu). Znajduje się
on ok. 10° na północ (w kierunku Arktura) od
gwiazdy (jota) Panny, widocznej na rys. 4.
Na koniec jeszcze kilka interesujących
złączeń planet z gwiazdami oraz między so­
bą. Trzykrotną koniunkcję zarówno Jowisza
jak i Urana z Antaresem możemy prześledzić
na rys. 3. Tam też znajdziemy trzykrotne
złączenie obu planet (daty: 17II, 16V, 24IX).
Trzy razy w 1983 r. spotykają się również na
niebie Wenus i Mars: 18 II (odległość planet
0,°5; jasności -3m,4 i + l m,5), 14 IX (9°; -4m,0
i +2m,0) i 28 X (2°; -4m,l i + l m,9); Wenus
przechodzi na południe (bliżej horyzontu) od
Marsa. Wreszcie 17 XII Wenus (-3m,7) znaj­
duje się zaledwie 0°,2 od Saturna (+0m,8).
Marek Staniucha
79

Z M A M TEMATYCZNE
SZYFRY
„Matematyka jest królową nauk, a teoria
liczb jest królową matematyki” . W to zdanie
Karola Fryderyka Gaussa wierzy oczywiście
każdy matematyk, ale nie znaczy to, że teoria
liczb jest ważna w zastosowaniach matema­
tyki. Wprost przeciwnie, uważa się, że jest to
jedna z ostatnich gałęzi matematyki, która
mogłaby się gdzieś przydać poza matematy­
ką. Tymczasem rozkładami dużych liczb na
czynniki pierwsze zainteresował się nawet
(miejmy nadzieję, że przejściowo) Pentagon.
A oto dlaczego.
Wśród wielu szyfrów, jakie ludzie tworzą
od stuleci najbardziej prymitywne to te, któ­
re polegają na sztywnym przyporządkowa­
niu litera-liczba czy litera-litera. Takie szy­
fry łamiemy łatwo analizą statystyczną. Po­
służył się nią już Sherlock Holmes: wystar­
czy odgadnąć znaczenie kilku liter czy cyfr,
a potem już łatwo...
Łatwo skonstruować szyfry nie mające tej
wady. Wydawać by się jednak mogło, że
jednej zasadniczej wady każdego szyfru nie
sposób ominąć: jeżeli znamy sposób szyfro­
wania, to i deszyfrowania wiadomości. Oto
jednak grupa uczonych z M.I.T. (Massachu­
setts Institute of Technology, Boston, USA)
opracowała w 1978 roku taki sposób kodo­
wania wiadomości, że
a) każdy może ogłosić publicznie (np.
w gazecie): adresowane do mnie wiadomości
proszę szyfrować tak a tak;
b) zaszyfrowaną wiadomość może wysłać
każdy, ale odczytać - tylko adresat.
Konstrukcja takiego szyfru oparta jest na
teorii liczb, a dowód, że z praktycznego pun­
ktu widzenia szyfr jest nie do złamania,
wykorzystuje twierdzenia teorii automatów.
Chodzi o to, że rozkład dużej liczby na czyn­
niki pierwsze nawet najszybszemu i najzrę­
czniej zaprogramowanemu komputerowi
zabiera zbyt wiele czasu (przy kilkusetcyfro-
wych liczbach mogą to być... lata pracy).
Przypomnimy, że jeżeli dwie liczby dają
z dzielenia przez inną liczbę naturalną N tę
samą resztę, to mówimy, że przystają one do
siebie modulo dana liczba N, oznaczamy to
trzema kreskami poziomymi = . Oto przy­
kłady:
17=3 (mod 2). bo 17 : 2 = 8 reszta 1 i 3:2 = 1
reszta 1,
564= 64 (mod 100), bo 564 i 64 dają z dziele­
nia przez 100 resztę 64,
432 = 257 (mod 7), bo 432 - 25,7 = 25 -7,
601=277 (mod 54), bo 601 - 277 = 54 6
i tak dalej. Zależności tego typu nazywamy
kongruencjami. O ważności kongruencji de­
cyduje to, że można je, podobnie jak równa­
nia, dodawać i mnożyć stronami. Przykła­
dowo:
skoro 17=3 (mod 2) i 25 = 5 (mod 2), to 42= 8
(mod 2), a także 425 = 17 ■25= 15 = 3 5 (mod
2);
skoro 564 = 64 (mod 100), to także 5642= 642
(mod 100);
Ostatnią własność wykorzystujemy do za­
dań w rodzaju:
Znaleźć trzy ostatnie cytry liczby 21000.
Rozumujemy bowiem tak. Wyznaczenie
trzech ostatnich cyfr sprowadza się do zna­
lezienia trzycyfrowej liczby n takiej, że 21000
= n (mod 1000)
Obliczamy:
210 = 1024=24 (mod 1000),
220 = (210)2= 244 (mod 1000), czyli 220= 576
(mod 1000)
240= (220)2=57 62= 33 1776=776 (mod 1000),
280= (240)2=7762= 602176=176 (mod 1000),
2240 = (280)3= 1763 = 5451776 = 776 (mod
1000 ) ,
2480 = (224o)2 = 7 ? 6 2 = 6 0 2 1 7 6 = 176 (mod
1000),
2500 = 2480 • 220 = 176 • 576 = 101376 =376
(mod 1000),
Ostatecznie:
21000 = 3762 = 141376 = 376 (mod 1000),
a więc 2!0HUkończy się na 376.
Do zakodowania tekstu wybieramy dwie
różne liczby pierwsze, p i q(najlepiej: nowe,
jeszcze nie figurujące w spisach liczb pierw­
szych) i obliczamy ich iloczyn pq = K Wy­
bieramy dowolnie liczbę E, jednak tak, by
była względnie pierwsza z (p-1) (q-l): E jest
liczbą kodującą. Znajdujemy następnie
D> Otakie, by
D ■E + a (p -l)(q -l) = 1,
gdzie a jest dowolne (ale całkowite, rzecz
jasna). Istnienie i sposób znalezienia takich
liczb a i D zapewnia algorytm Euklidesa
(tablica obok) poszukiwania największego
wspólnego dzielnika dwu liczb. Liczba
Djest liczbą dekodującą. Przykładowo, gdy
p = 7, q= 13, E — 5, to K = 91 i D = 29, bo
29 • 5 - 2 72 = 1
Przesyłany tekst słowny zamieniamy naj­
pierw w ustalony i jawny sposób na ciąg
liczb (np. A = 01, B = 02, C= 03...) i dzielimy
na bloki: każdy blok Brna być liczbą mniej­
szą niż K. Kodujemy B jako resztę C z dziele­
nia Bfc przez K. Przykładowo, blok B = 32
zostanie zakodowany jako C = 2, gdyż
325 = 32554432 = 368730 -91 +2
Gdy otrzymamy depeszę, w której będzie
C, to odtworzymy B podnosząc C do potęgi
D i obliczając resztę z dzielenia przez K:
229 = 536870912 = 5899680 -91 + 32
a więc otrzymując rzeczywiście zakodowane
B. Działanie szyfru oparte jest na prostych
twierdzeniach teorii liczb. Obliczenia wy-
Algorytm Euklidesa wyznaczania największego wspól­
nego dzielnika dwóch liczb
Dane lic zby naturalne A. B. As5B
! STOP
I____
magają, jak widać kalkulatora, dla dużych
liczb p i q niezbędny staje się choć minikom­
puter.
Ale co w tym rewelacyjnego? To mianowi­
cie, że liczby K i E nie muszą być trzymane
w sekrecie! Można powiedzieć: szyfrujcie mi
wiadomości, używając takiego a takiego
K i E. Każdy, kto chce nam wysłać wiado­
mość, może ją bez obawy zamieścić np. w ga­
zecie. Dzieje się tak dlatego, że do odszyfro­
wania wiadomości potrzebna jest jeszcze li­
czba deszyfrująca D. Można ją łatwo zna­
leźć, znając p i q. Ale osoby postronne znają
tylko K = pq. Rozłożenie dużej liczby na
czynniki wymaga tak znacznego czasu pracy
komputera, że po zaszyfrowaniu depeszy
możemy spać bezpiecznie. I właśnie dlatego,
gdyby np. Amerykanie zdecydowali się na
posługiwanie się takim szyfrem, utajniono
by badania nad dużymi liczbami pierw­
szymi!
Podamy jeszcze przykład ilustrujący zło­
żoność obliczeniową szyfrowania. Wybierz­
my p = 37, q = 61, zatem K ~ pq = 2257,
niech E = 77, jest to liczba względnie pierw­
sza z (p-1) (q-l) = 2160. Wyznaczymy liczbę
dekodującą D. Posługując się algorytmem
Euklidesa, znajdujemy:
2160 = 28-77 + 4
77 = 19 ■4 + 1
stąd łatwo obliczamy, że 533 • 77 - 19 ■2160
= 1,
tzn. dekoder D jest równy 533. Możemy szy­
frować bloki cyfr wyrażające liczby mniej­
sze niż 2257. Zakodujemy B = 1000. Należy
obliczyć resztę z dzielenia B? = 100077 =
10231przez K = 2257. Posługując się kongru-
 encjami, obliczamy szybko za pomocą kal­
kulatora:
105 = 10000 = 44 ■ 2257 + 692= 692 (mod
2257),
101( = 6922= 478864 = 212 ■2257 + 380=380
(mod 2257),
10m = 3803= 2073 (mod 2257),
106n=20732 = 4297329 = 1904 • 2257 + 1= 1
(mod 2257),
102’ = 1010+10+1= 3802 • 10= 1444000 = 1777
(mod 2257),
ostatecznie 102:n = io 180+3(H21 = 1.0180 ■103° •
1021= 1 ■2073 ■ 1777 = 3683721= 297 (mod
2257).
Liczbę 1000 kodujemy zatem jako 297. Od­
wrotnie, chcąc odszyfrować 297 musimy ob­
liczyć resztę z dzielenia 297533 przez 2257.
Obliczenia zajmują kilka minut:
2972 = 88209= 186 (mod 2257),
2974=1862=741 (mod 2257),
2975=741 ■297 = 1148 (mod 2257)
2971" =11482= 2073 (mod 2257),
29720=20732S J,,
297520 = (29720) = 1 (mod 2257),
obliczymy jeszcze końcówkę liczby 297u:
29713 = 29710 2973=2073 • 1074 = 2226402
- 986 2257 + 1000, a zatem 297531= 297520 •
29713 = 1 • 1000 = 1000 ( mod 2257), tj.
odcyfrowaliśmy przysłaną depeszę. Trud­
ności rachunkowe były niewielkie - jeśli
tylko dysponowaliśmy urządzeniem liczą­
cym, a specjalnie zaprogramowany kompu­
ter poradziłby sobie z tym w ułamku sekun­
dy. Ale i on nie pomógłby, gdyby liczba
K była za duża (i gdybyśmy nie znali p i q).
Kto chce wprawić się w szyfrowaniu tą
metodą, niech sprawdzi, że przy p = 947, q =
953, E = 3 mamy MŁODY TECHNIK =
370846 - 583485 - 713413 -12296 -566017 -
673064, gdzie szyfrowaliśmy po dwie litery
A jako 01, B jako 02 i dalej C, D, E, F, G, H, I,
J, K, L, M, N, O, P, R, S, T, U, W, Y, Z jako
dalsze liczby.
Ktoś zaś nie wierzy, jak trudno złamać szyfr
mając K i E niech zobaczy, ile czasu zajmie
mu odszyfrowanie tekstu w którym E = 3,
a K jest także stosunkowo niewielkie:
K = 49390459
30395636-44274749-28893705-32891414
- 303956636;
Zakodowane słowo jest nazwą jednego ze
szczytów tatrzańskich.
Michał Szurek
Zimne ognie
Tradycyjnie w każdym domu, gdy zbliżają
się święta Bożego Narodzenia, ubiera się
choinkę. Do zwyczaju należy również zapa­
lenie przy choince zimnych ogni. Któż ich nie
lubi zapalać i patrzeć na piękną kaskadę
iskier, chociaż nieraz zdarzy się, że drut
poparzy palce. Jak wiemy z doświadczenia,
zimnych ogni jest zawsze za mało, ot jedno,
dwa pudełka, bo tyle jest przecież ważniej­
szych rzeczy do kupienia.
Co zrobić, aby było ich więcej? Zaraz po­
damy wskazówki, jak je wykonać i na pew­
no o wiele więcej radości i zadowolenia da
nam zapalenie nawet jednego zimnego ognia
własnej roboty, niż całej paczki kupionych
w sklepie czy kiosku.
Na samym początku podajemy rodzaj
i ilości niezbędnych surowców:
azotan barowy, Ba(N03)2 50 g
opiłki żelazne 32 g
dekstryna 13 g
pył aluminiowy 5 g
drut żelazny 01-2 mm.
Techniczny azotan barowy spotykany jest
w handlu w postaci białych, czasem lekko
szarawych kryształków. Przed użyciem pro­
dukt handlowy trzeba dobrze wysuszyć,
a następnie utrzeć w moździerzu i przesiać
przez jak najgęstsze sito. Uprzedamy, że
azotan barowy trudno jest dostać i to nawet
w sklepach chemicznych, ale niestety nie
można go zastąpić kwasem borowym,
H3B03, jak to kiedyś proponował w jednym
ze swych listów pewien młody, „zielony”
jeszcze chemik. Azotan barowy w mieszani­
nie do zimnych ogni spełnia rolę utleniacza,
to znaczy podtrzymuje palenie się całej mie-
szaniny. Właściwym źródłem pięknych
iskierek są opiłki, trzeba więc poświęcić im
wiele uwagi. Po pierwsze opiłki żelazne mu­
szą być świeże, to znaczy nie zardzewiałe.
Dalej, możliwie bardzo drobne, a więc prze­
siane przez sito.
Trzeci składnik masy, dekstryna, spełnia
rolę lepiszcza, czyli środka wiążącego.
W handlu spotykane są dwa gatunki deks­
tryny - biała i żółta. Dla naszych celów
nadają się obie, przy czym dekstryna nie
może być zawilgła ani zbrylona.
Do wyrobu zimnych ogni zamiast dekstry­
ny można również użyć zwykłej, spożywczej
mąki ziemniaczanej. Jednak w tym przypad­
ku, podczas zarabiania całej masy wodą,
łatwo tworzą się trudne do usunięcia „klu­
ski” , a ponadto masa schnie długo i jest
trudna do nakładania na druty.
Ostatni wreszcie składnik masy, to pył
aluminiowy. Zadaniem jego jest podwyższe­
nie temperatury palącej się masy. W wyso­
kiej temperaturze rozpalone do białości ka­
wałeczki żelaza wyrzucane są na zewnątrz
i spalają się w powietrzu tworząc piękne
iskierki. Stosowane do wyrobu zimnych ogni
aluminium musi być bardzo dokładnie roz­
drobnione. Samemu trudno to jest wykonać,
dlatego też najlepiej jest kupić w sklepie
z farbami torebeczkę tzw. brązu aluminio­
wego lub „sreberka” . Będzie to właśnie alu­
minium i to w postaci bardzo drobnego pyłu.
Od wielkości ziaren opiłek żelaznych
i aluminiowych zależy przede wszystkim ła­
twość zapalania się zimnych ogni.
Na zakończenie omawiania surowców
trzeba przypomnieć, że potrzebny nam jesz­
cze będzie drut żelazny o średnicy 1-2 mm.
Pamiętajmy, że z uwagi na wysoką tempera­
turę i przewodnictwo cieplne, nie wolno do
tego celu używać drutu aluminiowego, mie­
dzianego czy mosiężnego. Będą one topić się
i parzyć palce. Nie można również stosować
drutu żelaznego cieńszego, gdyż stopi się on,
a wówczas paląca się masa spadnie na pod­
łogę, dywan, choinkę czy ubranie.
Produkcja
W myśl tych wszystkich wskazówek przy­
gotowane i odważone składniki (oczywiście
bez drutu) zsypujemy do parowniczki i bar­
dzo dokładnie mieszamy na sucho drewien­
kiem. Teraz dolewamy po kropli gorącą wo­
dę i ciągle mieszamy. Wody dodajemy tyle,
aby po wymieszaniu otrzymać maź bez gru­
dek i bryłek o konsystencji gęstego miodu.
Następnie masę przelewamy do probówki
i aby jej zawartość nie stygła, wstawiamy ją
do zlewki z gorącą wodą. Do probówki tej
zanurzamy poprzednio przygotowane druty
i wyjmujemy je powolnym ruchem. Po jed­
norazowym zanurzeniu pozostanie na drucie
cienka warstwa masy. Teraz druty zawiesza­
my nad kaloryferem lub w pobliżu pieca, aby
wyschły. Po 30-40 minutach, gdy cała masa
już wyschnie, zanurzamy druty znowu do
probówki i ponownie suszymy.
Czynność tę trzeba powtórzyć 3-4 razy
aby uzyskać na drucie suchą masę typowej
grubości. Pamiętajmy jednak, że po każdym
zanurzeniu, masa na drucie musi dokładnie
wyschnąć, inaczej całość z drutu spłynie
i robotę trzeba wówczas zaczynać od nowa.
Zawartość probówki musimy często mie­
szać, dlatego, że opiłki żelazne jako najcięż­
sze opadają powoli na dno.
Gotowe, wysuszone już zimne ognie są
bardzo higroskopijne (łatwo wchłaniają wil­
goć), trzeba więc je przechowywać w suchym
miejscu. W celu zabezpieczenia przed zawil-
gnięciem możemy swoje zimne ognie pokryć
warstewką ochronną. W tym celu w 10 ml
acetonu lub rozpuszczalnika „Nitro” rozpu­
szczamy 0,5 g celuloidu. Do tak otrzymanego
roztworu zanurzamy suche już zimne ognie.
Źródłem celuloidu może być stara ekierka,
krzywik czy piłeczka pingpongowa. Do za­
bezpieczenia gotowych już zimnych ogni
wykorzystać można lakier do drewna
„Capon” .
Mechanizm reakcji
Warto jeszcze wyjaśnić, na czym polega
palenie się zimnych ogni. O każdym ze
składników była już poprzednio mowa. Te­
raz zobaczymy, jak się one zachowują i jakie
następują reakcje po zapaleniu.
Przy ogrzaniu podczas zapalania, tempe­
ratura masy na tyle wzrasta, że zaczyna
zachodzić rozkład azotanu barowego
Ba(N03)2. W wyniku rozkładu tej substancji
wydziela się tlen. Z kolei tlen w podwyższo­
nej temperaturze poczyna łączyć się z gli­
nem. Ta reakcja jest silnie egzotermiczna, to
znaczy, raz zapoczątkowana dostarcza bar­
dzo dużych ilości ciepła.

W wysokiej temperaturze, która jest wyni­
kiem reakcji utleniania się glinu tlenem do­
starczonym z rozkładu azotanu barowego,
opiłki żelazne rozgrzewają się, częściowo
nadtapiając i zostają z impetem wyrzucone
w powietrze. Silnie nagrzane wielkie cząste­
czki żelaza spalają się w powietrzu, tworząc
piękne białe iskierki.
Bez azotanu barowego
Podamy teraz przepis na inny nieco rodzaj
zimnych ogni choinkowych, w skład których
nie wchodzi azotan barowy. Po pierwsze
musimy naskrobać nieco świecy i strużynki
te rozpuścić w czystej benzynie ekstrakcyj­
nej. Tylko uwaga: do tego celu nie wolno
używać benzyny samochodowej, gdyż za­
wiera ona silnie trujący dodatek - czteroety-
lek ołowiu.
Skoro więc sporządzimy już benzynowy
roztwór parafiny, zalewamy nim w parowni-
czce drobne opiłki żelaza. Po paru minutach
mieszania roztwór parafiny zlewamy do bu­
teleczki, zaś opiłki suszymy na bibule i prze­
sypujemy do szczelnie zamykanego słoiczka.
Na 1 g zaimpregnowanych i wysuszonych
opiłków żelaza odważamy:
8 g azotanu ołowiowego, Pb(N03)2
1 g sproszkowanego węgla drzewnego, C.
Po dokładnym wymieszaniu, suchą substan­
cję wsypujemy do słoiczka i zalewamy
10-15% alkoholowym roztworem szelaku.
Uprzedzamy jednak lojalnie, że szelak bar­
dzo opornie i powoli rozpuszcza się w dena­
turacie. Dlatego też roztwór taki musimy
nastawić już parę dni-wcześniej.
W tym celu do 250 ml szczelnie zamykanej
buteleczki wsypujemy 15 g drobno zmielo­
nego szelaku, po czym zalewamy go 100 ml
denaturatu. Zamkniętą buteleczkę silnie po­
trząsamy przez 10 minut, po czym odstawia­
my w ciepłe miejsce na 2-3 dni. Tak otrzy­
manym roztworem zalewamy mieszaninę
opiłków żelaza z azotanem ołowiowym,
Pb(N03)2 i węglem, po czym zarabiamy do
konsystencji lepkiej masy. W masie tej zanu­
rzamy długie drewienka średnicy ołówka
i suszymy je w pozycji pionowej.
W przeciwieństwie do zimnych ogni opi­
sanych poprzednio, te nowe spalają się nie
na drucie lecz na drewnie, a właściwie razem
z nim. Płoną one spokojnie, sypiąc drobnymi
iskierkami. Rola opiłków żelaza jest taka
sama jak poprzednio. Są one mianowicie
surowcem „iskrotwórczym” . Ale nie same.
Również i węgiel drzewny dostarcza kaska­
dy małych iskierek. Środkiem utleniającym
jest tu azotan ołowiowy, zaś lepiszczem -
szelak.
Papierki bengalskie
Aby nie było żadnych nieporozumień, naj­
pierw wyjaśnimy samą nazwę. Ognie benga­
lskie, zwane również sztucznymi ogniami, są
to mieszaniny prochu czarnego z różnymi
dodatkami. Jedne z tych dodatków powodu­
ją powstanie efektownych kul świecących
lub iskier, inne znowu zabarwiają płomień
na czerwono, zielono lub żółto. Z mieszaniny
takiej wykonuje się barwne rakiety świetlne,
żabki itp.
Niestety, wykonanie ogni bengalskich jest
trudne i niebezpieczne, a więc zajmować się
tym nie będziemy. Zupełnie inaczej nato­
miast ma się sprawa z tzw. papierkami ben­
galskimi. Papierki takie, paląc się zupełnie
spokojnie, dają bardzo ładne różnokolorowe
płomienie. Kolor płomienia papierka zależy
od rodzaju związku użytego do nasycenia
takiego papierka.
Jeśli więc chcemy otrzymać płomień
krwistoczerwony, to do pół szklanki wody
wsypujemy pół łyżeczki saletry potasowej,
K N 03, i łyżeczkę azotanu strontowego,
Sr(N03)2. Po rozpuszczeniu tych związków,
do szklanki dolewamy 3-4 łyżki denaturatu
i wszystko dobrze mieszamy. W płynie tym
zanurzamy paski lub rurki z bibuły i suszy­
my je w ciepłym miejscu.
Natomiast po to, aby otrzymać płomień
zielony, do pół szklanki wody dosypujemy Aby otrzymać płomień o barwie fioleto­
łyżeczkę saletry potasowej KN03, 2 łyżeczki wej, do pół szklanki wody wsypujemy 2 łyże­
azotanu barowego, Ba(N03)2, i dolewamy czki chloranu potasowego, KC103 i jedną
3-4 łyżki denaturatu. W tym przypadku za­ łyżeczkę azotanu miedziowego, Cu(N03)2.
miast trudnego do nabycia azotanu barowe­ Radzimy z bibuły zwijać małe stożki, scze-
go można użyć 2 łyżeczki kwasu borowego, piając je biurowym spinaczem i nasycać
h *b o ,. w podanych cieczach. Po wyschnięciu stożek
Padnie pytanie - a dlaczego w tym przy­ taki stawia się na płytce lub talerzu i zapala.
padku azotan barowy można zastąpić znacz­ Pamiętajmy, że papierków bengalskich nie
nie łatwiejszym do nabycia kwasem boro­ wolno zapalać bezpośrednichna stole czy na
wym, natomiast przy wyrobie ogni postąpić obrusie. Za to warto przedtem zgasić świat­
tak nie można? Jak już wspomnieliśmy, ło, aby otrzymać ładniejszy efekt.
w zimnych ogniach azotan barowy spełnia Stefan Sękowski
rolę związku dostarczającego tlen pod wpły­
wem ogrzewania. Oczywiście zadania takie­
go nie spełnia kwas borowy, gdyż ogrzewany Miłośników eksperymentów chemicz­
tlenu nie wywiązuje. Natomiast w papier­
nych zawiadamiamy, że nakładem Wydaw­
kach bengalskich rola azotanu barowego nie
nictw Szkolnych i Pedagogicznych ukaza­
polega wcale na dostarczaniu tlenu, lecz na
zabarwieniu płomienia na zielono. Ponieważ ła się kolejna pozycja z serii „Chemia dla
tę samą zdolność posiadają związki baru, Ciebie” - p.t. „B a za r chem iczny” . Naj­
stąd też kwas borowy w papierkach bengal­ nowsza książka Stefana Sękowskiego za­
skich z powodzeniem zastępuje azotan wiera opisy wielu ciekawych doświadczeń
barowy. m.in. z kryształami, białkami, srebrem, li­
Gdy chcemy otrzymać płomień barwy po­ tem, bromem, kwasami organicznymi i
marańczowej, to do pół szklanki ciepłej wo­ galasówkami, (ss)
dy dodajemy łyżeczkę saletry potasowej i 2
łyżeczki chlorku wapniowego, CaCl2.

k ła d n ię d w u k ie r u n k o w ą . M a c ie j M a ­
M ŁODZIEŻOW E PATENTY 1982 c ie je w s k i z e S z c z e c in a - z a w ia d r o
z z a w o r e m w d n ie , M ic h a ł K u lp iń s k i
z B y d g o s z c z y - z a tu ry s ty c z n y ś c is k
do s k le ja n ia d ę te k . G rz e g o rz G aj
Z g o d n ie z c o r o c z n ą tra d y c ją B iu r o i d z ia łu „ P o m y s ły g e n ia ln e , z w a r io ­
M ło d z ie ż o w y c h P a te n tó w o g ło s iło z N o w e g o T a r g u - z a u p r z e s tr z e n n ia -
w a n e i ta k ie s o b ie " .
lis tę la u r e a tó w te g o r o c z n e j e d y c ji n ie o b r a z ó w z film ó w k in e m a to g r a fi­
D o n a g ro d z o n y c h i w y ró ż n io n y c h
M ło d z ie ż o w y c h P a te n tó w " . W r ę c z e ­ c z n y c h . o r a z J a c e k K o ła c z z S o s n o w ­
p r z e m a w ia ł ró w n ie ż z a s tę p c a n a c z e l­
n ie d y p lo m ó w , p a te n to w y c h i w y r ó ż ­ c a - z a b e z z a w o r o w y s iln ik c z te r o s u -
n ik a Z H P - J u lia n N u c k o w s k i, któ ry
n ie ń o d b y ło s ię 2 6 m a ja br. w G łó w n e j w ow y.
p o g ra tu lo w a ł im s e r d e c z n ie w im ie ­
K w a te r z e Z H P . n iu w s p ó ło r g a n iz a to r a d z ia ła ln o ś c i Wyróżnienia Biura Młodzieżowych
B M P - G łó w n e j K w a te ry Z H P . Patentów zdobyli:
U ro c z y s to ś ć z a g a ił p r e z e s U r z ę d u
P o d c z a s a k tu w rę c z a n ia „ M ło d z ie ­ E w a W ie rz c h o w ie c k a z R y b n ik a -
P a te n to w e g o P R L - d r J a c e k S z o m a -
ż o w y c h P a te n tó w " , k tó r e g o d o k o n a ł z a p o d ś w ie tla n y g rz y b e k d o c e r o w a ­
ń s k i N a s tę p n ie z p o s z c z e g ó ln y m i n a ­
d r J a c e k S z o m a ń s k i, w ś ró d lic z n y c h n ia , S ła w o m ir K o z a c z u k z S ie d le c - z a
g r o d z o n y m i p r o je k ta m i z a p o z n a ł z e ­
n a g ró d la u r e a c i o trz y m a li ró w n ie ż z a w ia s y d r z w io w e . J e rz y W a c h o w ia k
b r a n y c h s e k re ta r z B iu r a M ło d z ie ż o ­
k s ią ż k i, u fu n d o w a n e p r z e z r e d a k c ję z W r o c ła w ia - z a s a m o c z y n n y d o z o w ­
w y c h P a te n tó w - d r in ż. L e c h J a c z e w ­
M T. n ik w o d y d la ro ś lin . M a r e k P a ń c z y k
ski. P r z e d s ta w ia ją c k o le jn e r o z w ią z a ­
A o to lis ta la u r e a tó w te g o ro c z n e j z R y b n ik a - z a u r z ą d z e n ie d o n a p e ł­
n ia , w skazał na ic h n o w a to r s tw o
e d y c ji „ M ło d z ie ż o w y c h P a te n tó w " : n ia n ia g a z e m d ę te k ro w e ro w y c h i J a ­
i k r ó tk o je c h a ra k te ry z o w a ł. O k a z a ło
Młodzieżowe Patenty za rok 1982 ro s ła w B e re n t z In o w ro c ła w ia - za
s ię , ż e c z ę ś ć z g ło s z o n y c h k o n s tr u k c ji
otrzymali: k o ń c ó w k ę łą c z ą c ą n a b ó j a u to s y fo n u
nosi cechy „ d o r o s ły c h ” p a te n tó w
J a c e k C h o jn a c k i z K le s z c z e w a za z w e n ty le m ro w e ro w y m .
i b ę d z ie r o z p a tr y w a n a p r z e z U P P R L .
u r z ą d z e n ie d o n a p e łn ia n ia g a z e m p i­ W s z y s tk im n a g ro d z o n y m i w y r ó ż ­
N a s z a r e d a k c ja m a te ż n ie m a ły p o ­ łe k i d ę te k , P io tr W ę g rz y n z B a n i - z a n io n y m r e d a k c ja M T s k ła d a s e r d e c z ­
w ó d d o d u m y , g d y ż k ilk a z n a g r o d z o ­ p o w ie tr z n ą fro te r k ę , J a n u s z Ś lę c z k a n e g r a tu la c je i ż y c z e n ia d a ls z y c h s u k ­
n y c h i w y r ó ż n io n y c h p r a c t r a fiło d o z K r a k o w a - z a u k ła d d o ła d o w a n ia c e s ó w n a n iw ie te c h n ik i. G ra tu la c je
BMP za p o ś re d n ic tw e m „ M ło d e g o a k u m u la t o r a e n e r g ią p r o m ie n io w a ­ s k ła d a m y r ó w n ie ż r o d z ic o m la u r e ­
T e c h n ik a " . B y ły t o r o z w ią z a n ia n a ­ n ia ra d io s ta c ji n a d a w c z e j, P io tr M o c ­ a tó w .
szeg o d z ia łu „ K lu b W y n a la z c ó w " n y z B o le s ła w c a - z a h ip o id a ln ą p r z e ­ (jk)

S t r z e ż m y S ie
k o fe in y
W s ie rp n iu te g o r o k u w o ś m iu m ia s ­
ta c h S ta n ó w Z je d n o c z o n y c h n a i ta k
ju ż p r z e p e łn io n y c h p ó lk a c h s u p e r ­
m a r k e tó w p o ja w iła s ię ja s n o c z e rw o -
n a p u s z k a z n ie b ie s k im n a p is e m P e p ­
si F ree. J e s t t o n o w y n a p ó j k o n c e rn u
P e p s i C o . k o la p r a k ty c z n ie p o z b a w io ­
n a ko fein y. W c z e ś n ie j p r o d u c e n c i k a ­
w y, o b e c n ie z a ś p r o d u c e n c i n a p o jó w
o r z e ź w ia ją c y c h p o z b y w a ją się te g o ,
w y d a w a ło b y s ię n ie o d łą c z n e g o ,
s k ła d n ik a s w y c h p r o d u k tó w . J e s t to
o d p o w ie d ź n a c o r a z p o w s z e c h n ie j-
sze o b a w y p o p a r te , a ja k ż e , w y n ik a m i
naukow ych b a d a ń , ż e k o fe in a , p o ­
d o b n ie ja k só l. ty to ń , s a c h a ry n a ,
a ta k ż e c ały z a s tą p in n y c h s u b s ta n c ji
m o g ą s z k o d z ić n a s z e m u z d ro w iu .
N a n ie s z c z ę ś c ie d la s p o k o ju u m y ­
s łó w m ilio n ó w k o n s u m e n tó w kaw y.
h e rb a ty i n a p o jó w b e z a lk o h o lo w y c h
p rz y p a d e k k o fe in y n ie je s t c a łk ie m
jasn y. J u ż p o n a d 10 tys. a rty k u łó w
i r a p o r tó w a n a liz o w a ło je j w p ły w na
z d r o w ie c z ło w ie k a . C z ę ś ć z ty c h o p r a ­
c o w a ń w ią z a ła k o fe in ę z e s fe rą p a to ­
lo g ii z d r o w ia lu d z k ie g o : w a d a m i w r o ­
d z o n y m i. c h o ro b a m i s e r c a i ra k ie m .
In n e , r ó w n ie w ia r y g o d n e , p o d w a ż a ły
te z w ią z k i. S y tu a c ję d o b rz e c h a ra k te ­
ry z u je w y p o w ie d ź s z e fa B iu r a A d m i­
n is tra c ji d s. Ż y w n o ś c i i L e k ó w - d ra
S ta n fo r d a M ille r a : „ J e ś li p o ja w ia ją się
p y ta n ia o b e z p ie c z e ń s tw o , tz n . ż e n ie
m a o d p o w ie d z ia ln e j p e w n o ś c i b ra k u
szkó d".
S p ra w a je s t p o w a ż n a , b o k o fe in a
je s t n a jb a rd z ie j p o p u la rn y m i n a jc h ę t­
n ie j spożyw anym n a rk o ty k ie m
ś w ie c ie , z n a n y m z r e s z tą o d w ie k ó w
i c e n io n y m p r z e z w s z y s tk ie c y w iliz a ­
c je . E tio p c z y c y p r z y g o to w u ją c s ię d o
w a lk i ż u li z ia r n a kaw y z m ie s z a n e
z tłu s z c z e m , s ta r o ż y tn y c h C h iń c z y ­
k ó w z a g r z e w a ła h e r b a ta , a M a jo w ie
z n a jd o w a li in s p ira c ję d u c h o w ą w c e ­
re m o n ia ln y m ły k u c z e k o la d y .
W c z y s te j fo r m ie k o fe in a je s t m e ty -
lo k s a n ty n ą , b ia ły m , g o r z k o s m a k u ją ­
c y m k ry s z ta łe m , k tó ry m a z n a c z ą c y
w p ły w n a o r g a n iz m lu d z k i, s z c z e g ó l­
n ie n a c e n tr a ln y s y s te m n e rw o w y .
W p ro w a d zo n y do o r g a n iz m u je s t
s z y b k o p rz e z n o s z o n y p r z e z k r e w i d o ­
c ie r a d o n a jo d le g le js z y c h z a k a m a r ­
k ó w c ia ła w p r z e c ią g u 5 m in u t. P o w o ­
d u je z w ę ż e n ie c z ę ś c i n a c z y ń k r w io ­
n o ś n y c h , a r o z s z e r z e n ie in n y c h , p rz y ­
s p ie s z a p o d s ta w o w ą p r z e m ia n ę m a ­
te rii o o k o ło 1 0 % i p o tę g u je w y d z ie la ­
n ie k w a s ó w ż o łą d k o w y c h i m o c z u .
D z ia ła ła g o d z ą c o n a m ię ś n ie g ó rn y c h
d ró g oddechow ych - k o fe in a b yła
te s to w a n a ja k o ś r o d e k p o m o c n ic z y
w o d d y c h a n iu u w c z e ś n ia k ó w - a le
p o w o d u je ta k ż e s iln ie js z e s k u rc z e
m ię ś n ia s e rc a . Ś m ie r te ln a d a w k a k o ­
fe in y w y n o s i o k. 10 tys. m g , a le z n a n e
są w y p a d k i, ż e d e lik w e n t p r z e ż y ł p o
w y p ic iu 1 0 0 filiż a n e k k a w y (d a w k a
k o fe in y z a w a r te j w 1 f iliż a n c e w a h a k r w io n o ś n y c h i spadek c iś n ie n ia .
się o d 4 0 d o 1 5 0 m g , z a le ż n ie o d U lu d z i n a g łe p o w ię k s z e n ie n a c z y ń
z a w a rto ś c i z ia rn a , s p o s o b u p a r z e n ia k rw io n o ś n y c h m o ż e te ż p o w o d o w a ć
i m ie le n ia k a w y ). N a s z c z ę ś c ie k o fe in a b ó le g ło w y
je s t s z y b k o m e t a b o liz o w a n a - ty p o w a D o ro ś li w ie d z ą , ż e m o g ą z lik w id o ­
ilo ść s p o ż y ta w c z a s ie o b ia d u z o s ta je w ać k o fe in o w e k ło p o ty po p ro s tu
p ra w ie c a łk o w ic ie w y d a lo n a z u k ła d u o g r a n ic z a ją c p e w n e n a p o je . A le c o
k r ą ż e n ia ju ż n a s tę p n e g o ra n k a . m a ją ro b ić d z ie c i? N ie m a l w s z y s tk ie
a m e r y k a ń s k ie d z ie c i m ię d z y 5 a 18
Jedyne n ie b e z p ie c z e ń s tw o , ja k ie
r o k ie m ż y c ia s p o ż y w a ją k o fe in ę , n ie
ro d z i k o fe in a , c o d o k tó r e g o w s z y s c y
ty le w n a p o ja c h I c z e k o la d z ie , ja k
są z g o d n i, to u z a le ż n ie n ie fiz y c z n e .
p r z y p u s z c z a n o , a le w n ie s p o d z ie w a ­
K a ż d y , k to p ije 5 lu b w ię c e j filiż a n e k
n ie w ie lk ie j ilo ś c i k a w y i h e r b a ty p o d
k a w y d z ie n n ie m o ż e m ie ć k ło p o ty z je j
ró żn y m i p o s ta c ia m i. Na s z c z ę ś c ie
o d s ta w ie n ie m . S y m p to m y o d w y k o w e
p o ls k i kry z y s s k u te c z n ie c h r o n i n a s z ą
o b e jm u ją b ó l g ło w y , p o d e n e r w o w a ­
m ło d z ie ż p r z e d p o d o b n y m z a g r o ż e ­
n ie , z n u ż e n ie , m d ło ś c i, w s z y s tk o m ija
n ie m .
z w y k le po k ilk u d n ia c h . Pow ażne
C ię ż a r n e k o b ie ty te ż . z w ła s z c z a n ie
n a d u ż y w a n ie m o ż e łą c z y ć s ię z z e ­
o g r a n ic z a ją c e ilo ś c i k o fe in y , z a c z y ­
s p o łe m c h o ro b o w y m , c h a r a k te r y z u ­
ją c y m s ię u ry w a n y m o d d e c h e m , p o d ­ n a ją n ie p o k o ić s ię o s w o je p o to m s ­
tw o . N a rk o ty k s z y b k o d o c ie r a d o p ło ­
n ie c e n ie m , z m ia n a m i n a s tro jó w ,
d u i je s t m e ta b o liz o w a n y s z y b c ie j n iż
d r ż e n ie m i p a lp ita c ja m i s e rc a . C z ę s to
n o r m a ln ie . J a k d o t ą d ty lk o d o ś w ia d ­
a n i p a c je n t a n i le k a r z n ie łą c z ą ty c h
c z e n ia z e z w ie r z ę ta m i w y k a z a ły , ż e
na o b ja w ó w z e s p o ż y w a n ie m k a w y .
k o f e in a s z k o d z i p ło d o m . M ło d e s a ­
N a u k o w c y d o p ie r o z a c z y n a ją p o ­ m ic , k tó r y m p o d a w a n o k o fe in ę , b yły
z n a w a ć m e c h a n iz m d z ia ła n ia k o f e i­ lż e js z e i c z ę s to p o z b a w io n e p a lc ó w ,
ny. P o d e jr z e w a się, ż e b lo k u je o n a b a d a n ia u ja w n iły ta k ż e o p ó ź n ie n ia ,
d z ia ła n ie a d e n o z y n y , w ie lo f u n k c y jn e ­ w r o z w o ju s z k ie le tu .
g o c h e m ic z n e g o p o s ła ń c a , s k ła d n ik a T o je d n a k , c o s z k o d z i s z c z u ro m ,
k w a s ó w n u k le in o w y c h . K o fe in a w ią ż e n ie m u s i z a g r a ż a ć lu d z io m . Z n a n y c h
s ię z tym i r e c e p to r a m i w m ó z g u , k tó r e je s t o k o ło 12 p o w s z e c h n ie u ż y w a ­
są n o r m a ln ie z a r e z e r w o w a n e d la a d e ­ nych ś ro d k ó w fa r m a k o lo g ic z n y c h ,
n o z y n y i w y łą c z a ją z a k c ji. U s z c z u ­ k t ó r e p o w o d u ją u s z k o d z e n ia p ło d u
ró w , k tó ry m p o d a w a n o k o fe in ę lic z b a u w ie lu z w ie r z ą t, a le n ie u lu d z i.
r e c e p to r ó w adenozyny w z ra s ta ła D y s k u s je i b a d a n ia t rw a ją . I c h o ć
i k ie d y k o fe in a p r z e s ta w a ła d z ia ła ć , te z p e w n o ś c ią k o fe in a n ie je s t t a k n ie ­
d o d a tk o w e re c e p to r y s p r a w ia ły , ż e b e z p ie c z n a ja k n ik o ty n a i a lk o h o l,
z w ie r z ę ta s ta w a ły s ię n ie z w y k le w r a ż ­ w a r to p a m ię ta ć , ż e te ż s tw a r z a p e w n e
liw e n a d z ia ła n ie a d e n o z y n y . P o w o ­ z a g r o ż e n ie .
d u je o n a z k o le i ro z s z e r z e n ie n a c z y ń (a m s )
 n ie (n o . m o ż e n ie w k ie s z e n i, a le np.
w te c z c e ) i d o s y ć d o k ła d n y p o m ia r
w w a r u n k a c h p o lo w y c h . W y n ik p o ­
m ia ru m o ż e b yć d w u s ta n o w y - ,,p o ­
ja z d w p o r z ą d k u /p o ja z d p r z e c ią ż o ­
n y " . P a m ię ta jc ie p rz y tym , ż e s a m o ­
c h o d y r ó ż n ie w a ż ą , m a ją ró ż n ą k o n ­
s tr u k c ję i r ó ż n ą m a k s y m a ln ą ła d o w ­
n o ś ć . W p ra k ty c e je d y n y m i d an ym i,
ja k ie m o ż n a w y k o rz y s ta ć d o u zy s k a ­
n ia o d c z y tu , są p o m ia r y p a ra m e tró w
s a m e g o p o ja z d u o r a z je g o d a n e z d o ­
w o d u re je s tra c y jn e g o .
(>i)
DOMOW A W ĘDZARNIA
W S K A ŹN IK
PRZECIĄŻENIA
Rozwiązanie zadania nr 382
Zadania 3B8 P ro b le m z a p r o je k to w a n ia dom o­
w e j w ę d z a r n i n ie w y w o ła ł z b y t d u ż e g o
K o n tr o la d r o g o w a : d o c ię ż a r ó w k i z a in te r e s o w a n ia w ś r ó d C z y te ln ik ó w .
p o d c h o d z i m ilic ja n t i s tw ie r d z a , ż e T r u d n o p o w ie d z ie ć , cz y s p o w o d o w a ­
p o ja z d je s t p r z e c ią ż o n y . W y w ią z u je n e je s t to b ra k ie m p r o d u k tó w d o w ę ­
s ię d y s k u s ja , b o k ie r o w c a p r z e k o n u je d z e n ia , c z y te ż n ie c h ę c ią d o s to s o w a ­
k o n tr o lu ją c e g o , ż e ła d u n e k to „ p ió r ­ n ia te g o w ła ś n ie s p o s o b u k o n s e rw o ­
k o " . W o d p o w ie d z i fu n k c jo n a r iu s z w a n ia a rty k u łó w ż y w n o ś c io w y c h .
M O w y c ią g a z k ie s z e n i p rz y rz ą d , d o ­ T y m n ie m n ie j o trz y m a liś m y k ilk a roz­
k o n u je p o m ia r u i s tw ie r d z a , ż e je d n a k sądnych ro z w ią z a ń , p re z e n tu ją c y c h
m ia ł r a c ję k ie r o w c a , b o c ię ż a r ó w k a p ro s te i ła tw e d o w y k o n a n ia w ę d z a r ­
n ie b y ła p r z e ła d o w a n a . O b ie s tro n y n ie , p rz y s to s o w a n e g łó w n ie d o w ę ­
ro z s ta ją s ię w z g o d z ie . A d la W a s d z e n ia ryb.
d ro d z y C z y te ln ic y w y n ik a z a d a n ie K o le g a M a r c in K onczakow ski
s k o n s tru o w a n ia t a k ie g o p rz y rz ą d u , z G dańska p r o p o n u je w y k o n a n ie
k tó r y u m o ż liw ia łb y n a ty c h m ia s to w y p rz e n o ś n e j w ę d z a r n i z trz e c h p u s z e k
p o m ia r p r z e c ią ż e n ia p o ja z d u , p rzy p o o g ó rk a c h k o n s e rw o w y c h lu b d ż e ­
c z y m w y m ia r y i d z ia ła n ie p rz y rz ą d u m ie (w y m ia ry o k o ło 1 7 0 x 2 0 0 m m ) -
u m o ż liw ia ły b y je g o ła tw e p r z e n o s z e ­ rys. 1. C a ło ś ć s k ła d a się z k o m o ry
w ę d z a r n ic z e j i p a le n is k a K o m o ra w ę -
d z a r n ic z a w y k o n a n a je s t z d w ó c h p u ­
s z e k (4 i 6 ). p o łą c z o n y c h o b e jm ą (5 )
z a c is k a n ą ś r u b ą i n a k rę tk ą . Z p u s z k i
(4 ) u s u n ię to d w a d e n k a , n a to m ia s t
z p u s z k i (6 ) je d n o . W g ó rn e j czę ś c i
p u s z k i (4 ) z n a jd u je s ię w ie s z a k (1)
w y k o n a n y z je d n e g o z d e n e k , w s p a rty
n a c z te r e c h n ita c h (3 ). K o m o ra p r z y ­
k ry ta je s t p o k ry w ą (2).
P a le n is k o z r o b io n e z p u s z k i (7 ) m o ­
c o w a n e je s t d o k o m o ry w ę d z a r n ic z e i
z a p o m o c ą o b e jm y (9 ) ta k ie j s a m e j,
ja k o b e jm a (5 ) D e n k o w y c ię te z p u s z ­
k i (6 ), p o w y w ie r c e n iu w n im o tw o ró w
s p e łn ia ro lę ru s z tu , w s p a r te g o n a p ię ­
c iu n ita c h (3 ) W p u s z c e (7 ) w y k o n a n o
o tw ó r s łu ż ą c y d o u z u p e łn ia n ia p a li­
w a , a w g ó rn e j c z ę ś c i p u s zk i w y w ie r ­
c o n o o s ie m o t w o ró w o 0 1 2 m m d o
o d p ro w a d z a n ia s p a lin . K o m o ra w ę -
d z a r n ic z a m oże być w y k o rz y s ta n a
b e z p a le n is k a , k tó r e w ó w c z a s z a s tę ­
p u je m a łe o a n is k o .
Ź r ó d łe m d y m u w e d łu g K o le g i K o n -
c z a k o w s k ie g o s ą s u c h e o lc h o w e w ió ­
ry o r a z ja ło w c o w y ch ru s t, p o d g r z e ­
w a n e p ło m ie n ia m i z p a le n is k a . M o ż ­
n a s ię z a s ta n o w ić , c z y s a m o p o d g r z e ­
w a n ie w ió r ó w i c h ru s tu w y s ta rc z y d o
w y tw o r z e n ia o d p o w ie d n ie j ilo ś c i d y ­
m u - m o ż e s ię w ię c o k a z a ć k o n ie c z n e
d o p ro w a d z e n ie d o k o m o ry w ę d z a r n i­
c z e j p e w n e j ilo śc i p o w ie tr z a w c e lu
w y w o ła n ia tle n ia s ię w ió r k ó w i c h r u s ­
tu - w te d y ilo ś ć d y m u n ie w ą tp liw ie się
z w ię k s z y . M o ż n a o c z y w iś c ie w y tw a ­
r z a ć d y m p r z e z s p a le n ie o d p o w ie d ­
n ie g o d r e w n a - w ta k im w y p a d k u n ie
m o ż n a je d n a k d o p u ś c ić d o p o w s ta n ia
z b y t d u ż e g o p ło m ie n ia , k tó ry m ó g łb y
z a m ia s t w ędzonych, dać s p a lo n e
ryby.
W y s o k o ś ć p ło m ie n ia m o ż n a o g r a ­
n ic z y ć p r z e z w p r o w a d z e n ie s ta lo w e j
s ia tk i m ię d z y p a le n is k o i k o m o r ę w ę -
d z a r n ic z ą . S ia tk a m usi m ie ć dość
d r o b n e o c z k a (o w y m ia ra c h 1 - 2 m m ):
s k u te c z n ie o g r a n ic z a o n a w y s o k o ś ć
p ło m ie n ia . In n a m o ż liw o ś ć , to z w ię ­
k s z e n ie w y s o k o ś c i p a le n is k a ta k , ab y
p ło m ie ń p o p ro s tu n ie s ię g a ł w ę d z o ­
n e j ż y w n o ś c i.
P e w n ą w a d ą o p is a n e j w ę d z a rn i -
s z c z e g ó ln ie p rz y je j w y k o rz y s ta n iu
w c z a s ie w ę d r ó w k i - je s t d u ż a jej
o b ję to ś ć , naw et po r o z ło ż e n iu na
c z ę ś c i. P ro b le m m ożna ro z w ią z a ć
s to s u ją c trz y p u s z k i o s to p n io w o m a ­
le ją c e j ś re d n ic y ta k , a b y je d n a w c h o ­
d z iła w d ru g ą . M o ż n a te ż z a s to s o w a ć
p u s z k i o s to ż k o w y m k s z ta łc ie , k tó re
ta k ż e w c h o d z ą je d n a w d r u g ą i z n a c z ­
n ie z m n ie js z a ją o b ję to ś ć w ę d z a rn i.
Z a m ia s t tru d n o o s ią g a ln y c h p u s z e k
w k s z ta łc ie s to ż k o w y m m o ż n a u żyć
z w y k ły c h m e ta lo w y c h w ia d e r - k o n -
 w o d o w a ć tr u d n e d o p r z e w id z e n ia r e ­
a k c je s ą s ia d ó w , s z c z e g ó ln ie ty c h
z n a s tę p n e g o p ię tra ! W n a jle p s z y m
p o ło ż e n iu s ą p o s ia d a c z e d z ia łe k i d o -
ł 2 m k ó w le tn is k o w y c h lu b je d n o r o d z in ­
n y c h - w te d y n ie m a p r o b le m ó w z o d ­
p r o w a d z e n ie m dym u. Tym m n ie j
s z c z ę ś liw y m n ie p o z o s ta je c h y b a n ic
in n e g o , ja k r o z ło ż y ć s w o ją s k ła d a n ą
w ę d z a r n ię n a ło n ie p rz y ro d y , n ie k u ­
sząc z b y tn io m ie s z k a ń c ó w b lo k ó w
p o n ę tn y m z a p a c h e m w ę d z o n y c h s z y ­
n ek i boczków .
N a g r o d ę o tr z y m u je ty m ra z e m ty lk o
je d e n z u c z e s tn ik ó w K lu b u W y n a la z ­
ców - M a r c in Konczakow ski
z G dańska.

DZW IĘKOSZCZELNE
OKNA

Rozwiązanie zadania nr 383

s tru k c ja ta k a u m o ż liw ia s to s u n k o w o
ła tw o z b u d o w a ć p r z e n o ś n ą (a lb o ra ­
c z e j p r z e w o ź n ą z e w z g lą d u n a c ią ż a r
i w y m ia ry ) w ę d z a r n ią o w ię k s z e j p o ­
je m n o ś c i i w y d a jn o ś c i. N a le ż y je d y n ie
u n ik a ć w ia d e r o c y n k o w a n y c h , g d y ż
p o ic h r o z g r z a n iu p a ry c y n k u lu b je g o
z w ią z k i m o g ą s p o w o d o w a ć c ię ż k ie
z a tr u c ia o s ó b s p o ż y w a ją c y c h w ę d z o ­
n e p o tra w y .
P ro b le m u ż y w a n ia w ę d z a r n i w d o ­
m u n ie s p o tk a ł się n ie s te ty z d u ż y m
z a in te r e s o w a n ie m C z y te ln ik ó w . P ro ­
p o n o w a n o u ż y c ie ru ry o d o d k u r z a c z a
d o o d p ro w a d z a n ia d y m u p o z a m ie s z ­
k a n ie o r a z w y k o r z y s ta n ie w c h a ra k te ­
rz e w y tw o r n ic y d y m u p ie c y k a typu
..k o z a " . W y d a je n a m się, ż e te g o typ u
ro z w ią z a n ia n ie s ą n a jle p s z e z te g o
Z ło ż o n o ś ć p r o b le m u d ź w ię k o s z -
c z e ln y c h o k ie n z n ie c h ę c iła z a p e w n e
m ło d y c h k o n s tr u k to r ó w , g d y ż d o re ­
d a k c ji n a p ły n ę ło z a le d w ie k ilk a p o ­
m y s łó w . R z e c z y w iś c ie , z a g a d n ie n ie
je s t n ie w d z ię c z n e . P o p r a w n e r o z w ią ­
z a n ie p o w in n o g o d z ić z s o b ą w y m a ­
g a n ia e s te ty k i, n ie z a w o d n o ś c i i b e z ­
p ie c z e ń s tw a z a r ó w n o p o m ie s z c z e ń ,
ja k i je g o u ż y tk o w n ik ó w . O k n o m u s i
z a c h o w a ć s w e p o d s ta w o w e fu n k c je .
N ie z b ę d n e je s t u w z g lę d n ie n ie r o z ­
w ią z a ń s to s o w a n y c h w m a s o w y m b u ­
d o w n ic t w ie o r a z w ła ś c iw o ś c i ty p o w e j
s to la r k i b u d o w la n e j. R e a liz a c ja p o ­
m y s łu p o w in n a b y ć m o ż liw a w a m a t o ­
rs k ic h w a r u n k a c h , z a ś e fe k ty m u s z ą
u s p ra w ie d liw ia ć n a k ła d y
Z le k tu ry lis tó w w y n ik a , ż e n ie w s z y ­
scy k o le d z y d o s ta te c z n ie w n ik liw ie
p r z e a n a liz o w a li z ja w is k a z w ią z a n e
z p o k o n y w a n ie m okna p rze z fa lę
a k u s ty c z n ą i p rz e m y ś le li p r z e d s ta ­
w io n e pow yżej o g r a n ic z e n ia . W ię ­
c h o ć b y w z g lę d u , ż e ru ry o d o d k u r z a ­ kszo ść n a d e s ła n y c h r o z w ią z a ń na­
c z a w y tw a r z a n e są z t w o r z y w s z tu c z ­ w ią z u je do s to s o w a n e j od daw na
n y c h , a p o m y s ł z p ie c y k ie m n ie je s t k o n c e p c ji p o d w ó jn y c h s z y b . k o n c e n ­
ła tw y d o re a liz a c ji w c z a s a c h c e n tr a l­ t r u ją c s ię n a u s p ra w n ie n iu z a m o c o ­
n e g o o g rz e w a n ia . w a n ia s z k la n y c h ta fli I „ z a g o s p o d a r o ­
M ie s z k a ń c y d y s p o n u ją c y o d p r o w a ­ w a n iu " p r z e s tr z e n i m ię d z y n im i. Z a ­
d z e n ie m d o c ią g u k o m in d w e g o (w m o c o w a n ie s z y b p o w in n o b y ć d o s ta ­
s ta rs z y m b u d o w n ic tw ie b y ły k u c h e n ­ t e c z n ie s z ty w n e i ró w n o c z e ś n ie
ki w ę g lo w e o ra z g a z o w e p ie c y k i k ą ­ w m a k s y m a ln y m s to p n iu p o c h ła n ia ć
p ie lo w e ) m o g ą g o w y k o r z y s ta ć b e z e n e r g ię d r g a ń szyb .
w ię k s z y c h tru d n o ś c i d o o d p r o w a d z e ­ K o l. Z b ig n ie w K ilo n z P o z n a n ia p r o ­
n ia d y m u G o rz e j s y tu a c ja w y g lą d a p o n u je w k le je n ie s z y b w ra m ę w y k o ­
w n o w y m b u d o w n ic tw ie w ie lk o p ły t o ­ n a n ą z m ię k k ie j g u m y (ry s. 1). C a ło ś ć
w y m , g d z ie p r z e w o d ó w k o m in o w y c h b y ła b y m o c o w a n a w o t w o r z e o k ie n ­
p o p ro s tu n ie m a. a p r z e w o d y w e n ty ­ n y m z a p o m o c ą a lu m in io w y c h lis te w
la c y jn e d o o d p ro w a d z a n ia d y m u a b ­ p r z y tw ie r d z o n y c h d o ra m y o k ie n n e j
s o lu tn ie n ie n a d a ją się. M o ż n a p r ó b o ­ w k r ę ta m i. Z a le t ą r o z w ią z a n ia je s t
w a ć w te n c z y in n y s p o s ó b o d p r o w a ­ o g r a n ic z e n ie p r z e n o s z e n ia d rg a ń
d z ić d y m z a o k n o , le c z m o ż e t o s p o ­ m ię d z y s z y b a m i p r z e z r a m ę o k n a .

Sposób umieszczania pasków pianki miedzy dwiema szybami
okna: 1 - szyby, a - wewnętrzna, b - zewnętrzna: 2 - pianka: 3 -
ramaokienna
K o l. J a n K u rp e ta z W a r s z a w y c h c e
w y tłu m ić w ib r a c je s zy b z a p o m o c ą
pasków p ia n k i u m ie s z c z o n y c h w e ­
w n ą tr z o k n a m ię d z y s z y b a m i. P aski
te , p o c z ą tk o w o n ie c o s z e r s z e n iż o d ­
s tę p ta fli, p o s k r ę c e n iu o k n a u le g a ją
o d k s z ta łc e n iu w c e lu u n ie r u c h o m ie ­
n ia szyb . R o z w ią z a n ie je s t p r o s te I t a ­
n ie , a c o n a jw a ż n ie js z e , n ie w y m a g a
p o w a ż n ie js z y c h p ra c s to la r s k ic h (rys.
2).
O m ó w io n e r o z w ią z a n ia m ogą
z m n ie js z y ć r e z o n a n s e ta fli s z k la n y c h ,
o b ja w ia ją c e s ię z w y k le d o k u c z liw y m
b r z ę c z e n ie m , w ą tp liw e je d n a k , c z y is­
to tn ie o g r a n ic z ą p r z e n ik a n ie d o m ie ­
s z k a n ia h a ła s u . E le m e n te m p r z e n o ­
s z ą c y m te d ź w ię k i je s t b o w ie m w a r s ­
tw a p o w ie tr z a m ię d z y s z y b a m i. R a d y ­
k a ln y m p o c ią g n ię c ie m b y ło b y w y e li­
m in o w a n ie te j w a r s te w k i i w y tw o r z e ­
n ie m ię d z y s z y b a m i p ró ż n i, c o s u g e ­
r u ją n ie k tó r z y k o re s p o n d e n c i. R e a l­
n o ś ć t a k ie g o r o z w ią z a n ia w a m a to r ­
s k ic h w a r u n k a c h w y d a je s ię w ą tp li­
w a . W y k o n a n ie c h o c ia ż b y o d p o w ie d ­
n ic h u s z c z e ln ie ń n a s trę c z y ło b y p o ­
w ażnych tru d n o ś c i - n a le ż a ło b y
u w z g lę d n ić c ie p ln ą ro z s z e rz a ln o ś ć
m a te r ia łó w , w p ły w y a tm o s fe ry c z n e ,
z a p e w n ić o d p o rn o ś ć na w ib r a c je
i w s trz ą s y itp.
N a jp o w a ż n ie j w t a k ic h ro z w ią z a ­
n ia c h p r z e d s ta w ia ją się p ro b le m y w y­
trz y m a ło ś c io w e . T a fle s z k la n e o p o ­
w ie r z c h n i o k o ło 0 ,5 m s m u s ia ły b y w y­
t r z y m a ć n a c is k o k o ło 5 0 0 0 0 N. W y­
m a g a ło b y to u ż y c ia g r u b e g o s z k ła
o w y s o k ie j w y trz y m a ło ś c i. K o l. M a ­
r iu s z M a r k ie w ic z z G o r z o w a W lk p .
p r o p o n u je u m ie ś c ić m ię d z y szy b a m i
lis tw y -r o z p ó rk i, k tó re z a p e w n e s k u te -
c z n ie p rz e n o s iłb y w ib r a c je m ię d z y
s z y b a m i, n iw e c z ą c k o rz y ś c i p ły n ą c e
z o d p o m p o w a n ia p o w ie trz a . S k rz y d ło
o k n a m ia ło b y b yć n a to m ia s t o tw ie r a ­
n e d o c z y s z c z e n ia w n ę trz a . K ryje się
t u b łą d lo g ic z n y . Jeś li m ię d z y szyb y
n ie d o s ta n ie s ię p o w ie tr z e , t o n ie b ę ­
d z ie ta m i k u rz u , a c z y s z c z e n ie szyb
o d w e w n ą tr z s ta n ie się z b ę d n e . P ro ­
p o n o w a n y o d s tę p ta fli - 5 c m - w y d a ­
je s ię s ta n o w c z o z b y t du ż y . Je ś li p r ó ż ­
n ia n ie p rz e w o d z i d r g a ń a k u s ty c z ­
n y c h , t o je s t o b o ję tn e , c z y szyb y są
o d le g łe o 2 m m , c z y o 5 cm .
P r z y p a d k o w e s tłu c z e n ie p r ó ż n io ­
w e g o o k n a g r o z iło b y fa ta ln ą w s k u t­
kach im p lo z ją . U n ik n ię c ie s k u tk ó w
im p lo z ji b y ło b y m o ż liw e w p rz y p a d k u
u ż y c ia s z k ła z b r o jo n e g o , c o je d n a k
k łó c i s ię z w y m a g a n ia m i e s te ty k i.
W y p e łn ia n ie w n ę tr z a okna w odą
p o le c ić m ożna ty lk o z a m iło w a n y m
hodowcom ry b e k a k w a ry jn y c h , n ie
p o z b a w io n y m s k ło n n o ś c i d o h a z a r­
d u . W p rz y p a d k u a w a r ii m ie s z k a n iu
g r o z iła b y p o w ó d ź , a p rz y p a d k o w y m
p r z e c h o d n im - p ry s z n ic . W y p e łn io n e
w o d ą o k n o b y ło b y c ię ż k ie i tru d n e d o
s ta b iln e g o u m ie s z c z e n ia w n o rm a ln e j
ra m ie . W y d a je s ię , iż
n a jo d p o w ie d n ie js z y m m e d iu m do
w y p e łn ie n ia p rz e s trz e n i m ię d z y sz y ­
b a m i p o z o s ta je je d n a k p o w ie tr z e p o d
c iś n ie n ie m a tm o s fe ry c z n y m . A m o ż e
p o m o g ło b y w s ta w ie n ie d o ś r o d k a d o ­
d a tk o w e j p r z e g r o d y w p o s ta c i trz e c ie j
s zyb y?
K o l. A d a m Ł o z iń s k i z K ę trz y n a p o ­
s tu lu je z a w ie s z e n ie p o z e w n ę tr z n e j
s tr o n ie o k n a ż a lu z ji z p rz e z ro c z y s te ­
g o tw o r z y w a . E fe k ty w n o ś ć ta k ie g o
r o z w ią z a n ia b y ła b y z a p e w n e n ie w ie l­
k a . je d n a k je g o r e a liz a c ja n ie p o w in ­
n a n a s tr ę c z a ć w ię k s z y c h k ło p o tó w .
W a d ą r o z w ią z a n ia je s t w ra ż liw o ś ć n a
w ie t r z n ą pogodę - k le k o c ą c a za
o k n e m i o b ija ją c a s ię o f ra m u g ę ż a ­
lu z ja m o ż e z m ie n ić s ię w ź r ó d ło p rz y ­
k r e g o h ała s u .
Z a p ro p o n o w a n y p rze z je d n e g o
z k o le g ó w u k ła d p r z y tw ie r d z o n y c h do
f ra m u g i ra m y o k ie n n e j w y s ię g n ik ó w
z p rz y s s a w k a m i, k tó ry c h z a d a n ie m
b y ło b y u s z ty w n ie n ie sz y b y i s tłu m ie ­
n ie je j d r g a ń , m o ż n a u z n a ć z a c h y b io ­
n y z e w z g lę d ó w n a tu ry e s te ty c z n e j.
W id o k p a ję c z y c h m a c e k s p le c io n y c h
n a o k ie n n e j s z y b ie b y łb y w s ta n ie p o ­
p s u ć n a s tró j n a jp ię k n ie j u rz ą d z o n e g o
p o m ie s z c z e n ia .
Z a d a n ie n ie d o c z e k a ło się w ię c p e ł­
n e g o r o z w ią z a n ia , a c z k o lw ie k n ie k tó ­
rzy k o r e s p o n d e n c i p rz e d s ta w ili z a ­
s łu g u ją c e n a u w a g ę p rz y c z y n k i d o
d a ls z y c h p ra c nad a k u s ty c z n y m
u s z c z e ln ie n ie m o k ie n .
N a g r o d y o trz y m u ją : Z b ig n ie w K ilon
z P o z n a n ia i J a n K u rp e ta z W a rs z a w y .
W Imieniu prezesa Klubu Wynalazców
Piotra Postawka i Grzegorza Zalot
 miot użyteczny, który może przedmieść i wsi - pow i­

POMYSŁY
oentalne-k * * * *
być równocześnie znako­
mitą zabawką reklamową.
Piotrek proponuje wypusz­
czenie na rynek niewielkich
butelek składających się
nien mieć pod dachem, na
strychu, pod okapami czy
wysoko umieszczonymi
gzymsami domki dla nieto­
perzy. Mogą to być np. dre­
z dwóch części, które moż­ narskie rurki odpowiednio

* 3NU/nOTH¥/n2 na rozkręcać uzyskując wmurowane, czy też spe­

sobie » c
w ten sposób: z góry - lejek, cjalnie wymodelowane

2 z dolnej części - szklankę

W pierwszej chwili, kie­
budki. Wiem, że podobną
gprawą - projektowaniem
dy o tym przeczytałem, po­ miejsc lęgowych dla pta­
myślałem sobie, ż t mogą ków w murach miejskich
Autorzy każdego zamieszczonego pomysłu być kłopoty z uszczelnie­ bloków - zajmował się kie­
otrzymują jako honorarium 10 000 gr. Wszystkie niem gwintów, które będąc dyś ornitolog dr tóaciej Lu-
nadesłane pomysły są poza tym rozpatrywane ze szkła... Otóż to! Co zna­ niak, autor książki „Ptaki
przez Biuro Młodzieżowych Patentów, które przy­ czy myślenie stereotypami; Warszawy” . Czekamy na
znaje swoje nagrody i wyróżnienia. Pomysły moż­ przyżnaję się, że pojęcie: pańską opinię w tej spra­
butelka oraz szklanka na­ wie, panie doktorze!
na nadsyłać pod adresem Redakcji o dowolnej
tychmiast skojarzył)' mi się
porze roku, dnia i nocy, byleby były opatrzone
właśnie ze szkłem i dopiero
dopiskiem: ,,P O M Y S Ł Y ". Dotyczy to również po pewnym czasie zaświta­ PROSZĘ „ADAPTER"
..Ś L A D Ó W P O M Y S Ł Ó W ’’. Autorzy wydrukowa­ ło mi w mózgownicy, że ta­ I „ZŁODZIEJKĘ”
nych ,,śladów" otrzymują nagrody rzeczowe. ka butelka może być prze­
cież z tworzywa. Najlepiej Jacek Konieczny z Po­
DAJĘ DWIE W A R S ZA W ­ się najszczęśliwsze. Przede oczywiście przejrzystego, znania wymyślił coś, co ja
SKIE „W ISŁY” Z A JED­ wszystkim dlatego, że trze­ żeby było widać co jest sam, przyciśnięty twardą
NEGO SĄDECKIEGO ba by uruchomić kolejny w środku. Prosta uszczelka
„DUNAJCA”... system kontroli przy w yj­ gumowa - podobna jak
ściu, zatrudnić ludzi do sor­ w słojach Wecka - zapewni
towania i układania wg. ja­ jej całkowitą szczelność.
kiegoś klucza setek owych A swoją drogą: ciekawe,
kolorowych krążków, które czy ktoś w świecie wpadł
- jestem tego pewien - bar­ już na taki pomysł? Jeśli
dzo szybko stałyby się po­ nie, znaczyłoby to, iż ste­
szukiwaną atrakcją kolek­ reotypy mają twardy żywot
cjonerską, lub czymś w ro­ i tylko Piotrek jednemu
dzaju pamiątkowego zna­ z nich dał radę...
czka dokumentującego po­
byt w określonym mieście. NIETOPERZ W KAŻDYM koniecznością skleciłem
Oto jeden z pomysłów, Nie chcąc więc mnożyć kło­ DOMU z trudem kilka miesięcy te­
który u swych podstaw ma potów obsłudze kin, pozos­ mu. Mianowicie „adapter”
tyleż szlachetne, co niestety tańmy na razie przy trady­ Leszek Urbaniak z K ali­ pozwalający mi stosować
niezbyt często potwierdza­ cyjnych biletach jednora­ sza zwrócił arcysłuszną żarówkę o małym gwincie,
ne przekonanie, iż wszyst­ zowego użytku, a na pa­ w lampie mającej tradycyj­
kich ludzi cechuje nieskazi­ miątkę z Warszawy przy­ ną oprawkę. Teraz z żarów­
telna uczciwość. Jacek wieźmy do domu coś kami jest już nieco lepiej,
Chołub z Suwałk jest zda­ innego. ale takie „adaptery” są na­
nia, że papierowe bilety do prawdę potrzebne, choćby
kina należy zlikwidować, z tego względu, że żarówki
a na ich miejsce wprowa­ TEGO CHYBA JESZCZE z małym gwintem są z regu­
dzić żetony, które będzie się NAPRAWDĘ NIE BYŁO! ły mniejszej mocy, a takich
oddawać przy wyjściu z ki­ brak.
na. Żetony miałyby odpo­ Chodzi o rewelacyjny po­ Skoro już jesteśmy przy
wiednie oznakowanie mysł Piotra Fundowicza tym temacie, to myślę, że
i oczywiście można by je (13 1.) z Radomia, na przed­ równie poszukiwane są
używać wielokrotnie, ku­ uwagę na fakt niezbyt, jak tzw. złodziejki. Tą nie­
pując za każdym razem od sądzę, znany szerokiemu zbyt elegancką nazwą
nowa. ogółowi. Otóż najgroźniej­ ochrzczono kiedyś proste
System sprzedaży róż­ sze szkodniki drzew owo­ urządzenie, które po w krę­
nych rzeczy przy pomocy cowych w stadium motyli - ceniu do normalnej opraw ­
pośrednika jakim jest żeton to różnorakie nocne ćmy. ki pozwalało - obok żarów­
istotnie funkcjonuje z po­ A czyją ulubioną potrawą ki - włączyć jeszcze w tycz­
wodzeniem tu i ówdzie - są tacy nocni nieproszeni kę np. kolby elektrycznej.
np. u nas sprzedaje się tak goście naszych sadów? N ie­ Przed laty można było ten
lody w niektórych lodziar­ toperzy oczywiście. Stąd prosty, a użyteczny przed­
niach. Jednak zastosowa­ pomysł: każdy budynek - miot kupić w każdym skle­
nie go w kinie nie wydaje mi dotyczy to szczególnie pie elektrotechnicznym...
KRÓTKIE - Z JEDNEJ,
D ŁU G IE - Z OBU...
Dlaczego - rzuca retory­
czne pytanie Stanisław
Ciura ze Skarżyska - zapał­
ki mają łebki tylko z jednej
strony?
Z wana na płasko po dwóch
Gdyby mnie o to ktoś
znienacka spytał, to sądzę
że odpowiedziałbym, iż ze
względu na bezpieczeńs­
two: zagapienie się mogło­
by doprowadzić do popa­
rzenia. Myślę więc, że zw y­
czajne zapałki powinny zo­
stać takie jakie są, bez
względu na 50% oszczęd­
ność drewna, którą można
uzyskać wykonując główki
po obu stronach patyczka.
A le istnieją przecież zapał­
ki o długim drewienku i
te bez obawy można w y­
posażyć w drugi łepek. po­
mysł jest więc częściowo do
wykorzystania.
„G W Ó ŹD Ź KUCH ARA”
Zostało to już powiedzia­
ne przy którejś z poprzed­
nich okazji, ale warto po­
wtórzyć raz jeszcze, że naj­
trudniej ulepszyć coś bar­
dzo prostego. A już praw­
dziwej gimnastyki umysło­
wej - że nie powiem genial-
ności - wymaga usprawnie­
nie czegoś w dziedzinie naj­
popularniejszych narzędzi
czy przedmiotów, takich
jak młotek, obcęgi, dłuto,
pilnik, śruba, gw óźdź itp.
Podjął się tego niełatwego
zadania jeden z naszych
najwierniejszych Czytelni­
ków E. Kuchar z Kędzie-
rzyna-Koźla. Pisze on tak:
„Uwsiżnie studiując przez
wiele lat „M T ", natrafiłem
kiedyś na problem połącze­
nia zalet gwoździa i śruby.
Po zastanowieniu się nad
tym zagadnieniem dosze­
dłem do wniosku... ”
Takiego to: że należy po­ Oparcie powinno być się zostawić na dłużej bate­
łączyć najlepsze cechy przesuwane na prowadni­ rię np. w kalkulatorze, co
gwoździa i wkrętu. A są one cach umieszczonych poni­ może doprowadzić do zni­
następujące: gwóźdź wbija żej siodełka. Gdy służy kie­ szczenia przyrządu. W ia­
się szybko, wkręt trzyma rowcy - wtedy blokowane domo bowiem, że nasze
rnocniej. T e dwie zalety są jest mniej więcej w połowie bateryjki mają paskudną
najważniejsze 1 na nich siodełką. Gdy opiera się na tendencję do wyciekania.
trzeba się skupić. I tak nim pasażer * blokowane Pewnym zabezpieczeniem
właśnie powstał „gw oź- jest w pozycji rrwksymalnie byłyby w takim przypadku
dziowkręt’'. Ma on wszelkie wysuniętej d® tyłu przejrzyste dekielki na po­
cechy gwoździa: płaski łe­ jemniku z bateriami.
bek, zaostrzony koniec, Dla zdenerwowanych
a jego ścianki są równole­ trzeszczeniem potencjome­
głe, a nie zbieżne jak u śru­ tru, jest pomysł, aby tę
by. A le czymś ją przypomi­
na - ma mianowicie na łeb­
■ śladem część radioodbiornika bądź
telewizora opracować
ku przecięcie, a cały wygląd \ pomysłów w formie modułu, do w y­
niby dziwna śruba, opiło- miany przez każdego użyt­
kownika. bez wzywania fa­
bokach. Owe „resztki Ten sam Piotrek Fundo- chowca.
gw intu" rozmieszczone są wlcz z Radomia, który w y­ Dla oszczędnych w ogóle.
więc symetrycznie wzglę­ nalazł butelkę składającą Propozycja skierowana do
dem osi po obu stronach te­ się z dwóch części, przejrzał producentów mydła, aby
go niby gwoździa. stos starych numerów MT w produkowanych kost­
Gwoździem tym można i natknął się w nich na całą kach formowali niewielkie
łączyć elementy z drewna masę ŚLADÓW . Oto kilka zagłębienie, w które bę­
lub niektórych tworzyw z nich: dziemy mogli wklejać sobie
w następujący sposób. N aj­ N r 8/68 r. „GUM OW E stare, zmydlone już kawał­
pierw wbija się go młot­ BEZPIECZNIKI”. Takie ki mydła. ,,Oszczędność -
kiem, jak gwoźdź, a nastę­ same są obecnie w użyciu jak pisze pomysłodawca -
pnie za pomocą wkrętaka... u Piotrka w domu. nawet rzędu 3 do 7 gramów
pizekręca o 90°! Tym sa­ N r 10/68 r. „GEOGRA­ na każdej kostce jest jak
mym dwie połówki gwintu FICZNE U K ŁA D A N K I”. sądzę nie do pogardzenia
wczepiają się w materiał Były do niedawna jeszcze
umacniając dodatkowo po­ w sprzedaży W formie ad­
łączenie. ministracyjnej mapy Pol­
Ten wynalazek ma jesz­ ski. Pytałem o nie w lipcu OD REDAKTORA
cze dodatkową zaletę: oto w kilku warszawskich skle­ D ZIAŁU
w przypadku gdy trzeba ów pach z zabawkami, nieste­ Marzy mi się, aby każdy
„gw oździow kręt" wycią­ ty, spóźniłem się i ja... piszący do tego działu za­
gnąć, robi się to również N r 1/77. Sposób na wsze podawał swój wiek.
wkrętakiem - wykręcając ogrzewanie lusterek den­ Dla oceniającego pomysły,
go niby śrubę! tystycznych, by nie ulegały taka informacja jest bardzo
Życzę autorowi tego zna­ zaparowaniu w ustach pa­
ważna, nie tylko dlatego, że
komitego pomysłu, aby jak cjenta. Piotrek twierdzi, że zupełnie inaczej czyta się
najszybciej zainteresowali tą samą metodą ogrzewane
list z pomysłem np. 10-
się nim producenci, a jego są od dawna lusterka laryn­ latka, niż kogoś, kto ma już
wynalazek nazwali „G w oź­ gologiczne. za sobą pewne przygotowa­
dziem Kuchara". I w razie N r 12/78. Nasz kore­ nie teoretyczne i doświad­
czego proszę nie zapomi­ spondent miał taką samą
czenie w myśleniu katego­
nać, że to „M T ” pierwszy piłę, jaką opisano w tym riami techniki. Chciałbym
opublikował! numerze. Uważa jednak, iż bowiem również, aby czy­
zmienianie w niej brzesz­ telnicy tej strony wiedzieli
czotów jest niewygodne. z kim mają do czynienia.
OPARCIE D L A „G ILA "
W liście jest jeszcze kilka Dziękuję więc Piotrkowi F.
innych ŚLADÓW , ale już - lat 13. że sam z własnej
Ciekawe jak się to ma do
o nich pisaliśmy, nie bę­ inicjatywy dołączył infor­
obowiązujących przepi­
dziemy się więc powtarzać. mację o swym wieku do lis­
sów, ale jeśli na to zezwala­
tu i umawiamy się, że od
ją - warto by spróbować.
dziś, po nazwisku kolejne­
Chodzi o domontowanie RÓŻNE go korespondenta będę
oparcia dla kierowcy lub
DROBIAZGI mógł podawać w nawiasie
pasażera motocykla, który
liczbę informującą ile lat
tego rodzaju wyposażenia Tym razem również jed­
ma autor. Autorki, na spe­
nie ma, jak np. krajowy nego autora, I>eszka Lu-
cjalne żądanie mogą być
W S K „ G IL ” . Taki pomysł chowskiego z Gliwic.
zwolnione od tego do­
nadesłał Krzysztof Adamus Coś dla tych, którzy mają
datku...
(17 1) z K leczy Dolnej. krótką pamięć i zdarza im
 przy dużej domieszcze rodzimego
Głośnik, Inaczej - hołośnik grafitu. Takież garnki toczyli w znacz­
nych ilościach mistrzowie koła. głów­
nie z Czech, na Rusi, tudzież
w Polsce.
Prawdopodobnie wyroby rodzaju
głośników, pochodzące od mazo­
wieckich wytwórców, przewożono do
ówczesnej Litwy, zwłaszcza w poło­
wie średniowiecza.
Wbudowane do murów, zapewnia­
ły stosowny pogłos, a także tłumiły
niekorzystne echa, przez co wołanie
kaznodziei wielce zyskiwało na sile.
przede wszystkim zaś na wyrazistoś­
ci. Oczywista rzecz, jeśli ścian nie
.... Tak nazywamy dzisiaj garnki tynkowano.
wmurowane niegdyś w ściany staro­ Zresztą w późniejszych latach kon­
żytnych cerkwi na Rusi i niektórych serwatorzy zalepili otwory głośników
kościołów w Polsce, z otworem do włocławskiej katedry, uznając je za
wnętrza świątyni, w celu powiększe­ niepotrzebne. Tym samym świetne
nia (?!) akustyki..." (sic). warunki dla mówców uległy zmniej­
Najstarsza wzmianka o głośniku, szeniu, a nawet całkowicie zanikły.
z XI wieku, mówi o zastosowaniu ta­ Prezbiteria nagle ogłuchły - mawia­
kiego urządzenia przy budowie cerk­ no, nie dociekając przyczyn ustania
wi św. Bazylego w Owruczu. Zresztą korzystnego zjawiska.
do niedawna można było je oglądać Mazowieccy ' akustycy-praktycy,
w murach cerkwi w Grodnie. Naliczo­ konstruując swe urządzenia nagłaś­
no ich tam aż 100. niające ustalili ich wymiary, których
Nie inaczej byto w Polsce. W 1340 ściśle przestrzegano: głębokość
roku biskup włocławski Maciej głośnika - 1 8 cali, średnica głośnika -
Gołańczewski polecił wmurować 11 cali, średnica otworu głośnika - 4
w ściany katedry po cztery głośniki cale. Ongiś cal = 12 ziarnkom jęcz­
wokół okien. Dwa pod sklepieniem mienia rzędem położonych, jak poda­
prezbiterium, dwa nieco poniżej. je „Geometra polski", ks. Solskiego
Oczywista rzecz, nie licząc umiesz­ z 1683 roku.
czonych w stropie i ponad drzwiami. Niezależnie od przeznaczenia, jak
Dlatego właśnie budynek Katedry W opisie, głośniki, puste wewnątrz,
Włocławskiej słynął czas jakiś z właś­ czasami ziemią wypełnione, rzadziej
ciwości przeistaczania szeptu czło­ gipsem, przysposabiano na pustaki
wieka nieomal w grzmot. do budowy sklepień. Dogodny ów
Czymże zatem były rzeczone głoś­ materiał jak najbardziej nadawał się
niki? na stropy odznaczające się lekkością,
Nazwę głośnik nadawano pękatego nadzwyczaj ciepłe i - co najważniej­
kształtu naczyniom, lepionym z gliny. sze - całkowicie ogniotrwałe, aczkol­
wiek kosztowne.
Miejsca, wktórych montowano głośniki Opis takiego sklepienia zachował
się w pismach Beauplana z XVII
wieku
Farby specjalne
Badania zjawiska szarzenia powłok
ochronnych dały interesujące wyniki.
Ciemnienie powierzchni powstaje nie
tylko wskutek brudzenia się. Wywoła­
ne jest także działaniem pewnych ro­
dzajów pleśni, grzybów, które rozwi­
jają się wewnątrz powłoki. Stwierdzo­
no też, że zjawisko niebieszczenia po­
wierzchni pokrytych farbami olejnymi
powodowane jest rpwnież przez pe­
wien rodzaj grzybków.
Niszczące działanie grzybów i in­
nych drobnoustrojów, zwłaszcza
w warunkach utrzymywania się wyso­
kiej temperatury i wilgotności w po­
mieszczeniach, nie ogranicza się tyl­
ko do powłok malarskich, lecz doty­
czy także większości materiałów kon­
strukcyjnych, używanych w budowni­
ctwie. Zjawisko to jest bardzo nieko­
rzystne. Prócz zmiejszenia trwałości
obiektów i pogorszenia ich wyglądu,
wydzielane przez rozwijającą się
grzybnię produkty przemiany materii
wyraźnie pogarszają m ikroklim at po­
mieszczeń.
Z tych też względów w ostatnich
latach stosuje się coraz powszechniej
specjalne farby i lakiery, zawierające
w swym składzie środki grzybobój­
cze, zwane ogólnie fungicydami.
Wśród nich należy wymienić stoso­
wany na szeroką skalę w USA - oksy-
chinolan miedzi. Niedogodnością
przy malowaniu specjalnymi farbami
zawierającymi oksychinolan miedzi
jest to, że należy używać ich w dość
dużym stężeniu - co najmniej 0.5%
suchej masy farby. Zielony kolor tego
środka wpływa też niekorzystnie na
jasne odcienie farb Ochronnych.
Do preparatów o silnym działaniu
grzybobójczym należą organiczne
związki rtęci. Dodatek środka o na­
zwie Phenyl-Quecksilberkomplex w
ilościach 0,1-0,22%, licząc na su­
chą substancję farby, wywołuje jej
silne działanie grzybobójcze. Rozpu­
szczony w olejach Phenyl-Ouecksil-
berkomplex daje się łatwo wprowa­
dzać do lakierów i olejów zawierają­
cych rozpuszczalniki. Można go rów­
nież łatwo mieszać z farbami ochron­
nymi produkowanymi z użyciem ży­
wic syntetycznych. W tym przypadku
dodaje się go wprost do żywicy. Ma­
jąc farby zawiesinowe, omawiany śro­
dek po rozpuszczeniu w rozcieńczal­
niku dodaje się do pigmentu albo do
składnika farby będącego środkiem
wiążącym.
Do produkcji farb zabezpieczają­
cych drewno przed niszczącym dzia­
łaniem drobnoustrojów stosuje się
z powodzeniem dodatek pięciochlo-
rofenolu. Środek ten, obok naftenia-
nu miedzi lub cynku, ma coraz szer­
sze zastosowanie do konserwacji po­
mieszczeń fabrycznych.
Przeprowadzone próby wskazują,
że nieznaczny dodatek środków grzy­
bobójczych do farb, nie działa ujem­
nie na zdrowie pracowników zatrud­
nionych przy malowaniu. Nowoczes­
ny przemysł farb i lakierów produkuje
obecnie najrozmaitsze i coraz skute­
czniejsze rodzaje powłok ochron­
nych. ułatwiające konserwację
i utrzymanie higieny we wszelkich po­
mieszczeniach.
(s-ów)

Komputer ulepsza
prognozy meteorologiczne
Aby prognozy pogody były coraz
bardziej zbieżne z rzeczywistością,
często korzysta się z pomocy kompu­
tera. W Centrum Europejskiej Organi­
zacji Badania Ziemi w Darmstadt
(RFN) zastosowano ostatnio nowy
system komputerowy, opracowany
przez firmę Siemens. Przetwarza ona
dane przekazywane przez satelity me­
teorologiczne ..Meteosat I i II". anali­
zuje też nadesłane zdjęcia chmur.
W X V I w gabinety cennych przed­
MUZEA NAUKI miotów bywają już obiektem zainte­
I TECHNIKI J | resowania zamożnych podróżników.
Choć za pierwowzory współczes­ Właściciele zbiorów rywalizują mię­
nych muzeów można uznać skarbce d zy sobą. W owych książęcych
świątyń greckich, zbiory kosztow­ „kunstkamerach" nie brakowało na
ności królów pergamońskich i ale­ ogół niczego: obrazy, monety, zabytki
ksandryjskich, nie będziemy się cofać archeologiczne, broń, zabawki me­
aż tak daleko. Gabinety sztuki, oka­ chaniczne, zegary, rzeźby, instru­
zów przyrodniczych i osobliwości, menty astronomiczne i muzyczne,
urządzane na dworach i w miastach okazy geologiczne, zoologiczne i bo­
wczesnego Renesansu, dają początek taniczne stłoczone były ciasno na nie­
dzisiejszemu kolekcjonerstwu ze wielkiej przestrzeni. Niektórzy zbie­
wszystkimi jego odcieniami. Zacznij­ racze dążyli jednak do ukierunkowa­
my więc od czasów nowożytnych. nia swoich zbiorów. Np. w 1600 r.
Tak wyglądało Museo Kircheriano w Rzymie. Ilustracja pochodzi z monografii muzeum,
wydanej wAmsterdamie w 1678 r.

Warto dodać, że w 1986 r. zostanie

wystrzelony największy satelita tele­
komunikacyjny świata. Będzie on za­
stępował 33 000 łącz telefonicznych
dalekiego zasięgu, a także umożliwiał
przekazywanie 4 programów telewi­
zyjnych.
(j.t.)

Uwaga uczniowie
interesujący się chemią!
Młodzieżowa Akademia Nauk,
działająca przy Głównej Kwaterze
ZHP, organizuje latem 1983 r. obóz
harcerski ,.młodych chemików" Wa­
runkiem zakwalifikowania na obóz
jest nadesłanie w termi nie do 30.01.83
r. zgłoszenia zawierającego: dane
osobowe, adres prywatny i szkoły,
opinię nauczyciela (opiekuna nauko­
wego), krótki opis własnych osią­
gnięć oraz opinię drużynowego
(szczepowego).
Pierwszeństwo w przyjęciu mają
członkowie ZHP.

Twór precyzyjnej mechaniki i optyki, doskonały eksponat dla muzeów nauki i techniki
mikroskop. Przed kilku laty zwróciliśmy się do muzeów w różnych krajach z prośba
o przysyłanie zdjęć najcenniejszych eksponatów. Okazało się wówczas, że wiele z nich
szczyci się swoimi kolekcjami mikroskopów.
Nimwrócimydo mikroskopów(byt impoświęcony odcinek Muzeum Młodego Technika
wnumerze 11 z 1976 r.) przypomnijmy, skąd wogóle wzięłysię muzea nauki i techniki. Na
razie zaś dajmyujrzeć światłodzienne tej fotografii. Przedstawia ona mikroskop z londyń­
skiej pracowni Georgea Adamsa, wyprodukowany wpołowie XVIII w. Jest on własnością
' Muzeum Sztuk i Historii wGenewie (Musee d'art et dhistoire).
Johannes Kepler miał okazję zwie­
dzić gabinet elektora saskiego Au­
gusta I w Dreźnie. Kolekcja zdradza­
ła naukowe zainteresowania elekto­
ra: dominowały w niej instrumenty
astronomiczne i chirurgiczne, dzieła
rzemiosła, maszyny, okazy mineralne
i mapy. W ielki astronom szczególnie
starannie zapoznał się z przyrządami
optycznymi z tego zbioru.
Funkcje muzealne pełniły także te­
atry anatomiczne - stoły sekcyjne
z audytoriami, należące na ogół do
uniwersytetów. Dysponowały one
bogatymi kolekcjami szkieletów,
które w czasie wolnym od zajęć udos­
tępniano zwiedzającym. Nadal jed­
nak projektowano muzea o charakte­
rze uniwersalnym, nazywając je
szumnie „teatrami mądrości” . Były
to, w zamiarze, prezentacje wszyst­
kich dzieł ludzkich rąk i umysłów,
więc jakby muzea cywilizacji. Ideę
takiego muzeum było jednak bardzo
trudno wcielić w życie.
W X VH w. coraz częstsze są zbiory
osobliwości naukowych i technicz­
nych. Sławę zyskało tzw. Museo K ir-
cheriano w Rzymie - kolekcja założo­
na przez niemieckiego polihistora, je­
zuitę Athanasiusa Kirchera w 1651 r.
Odzwierciedlało ono zainteresowa­
nia twórcy, typowe zresztą dla tej
epoki: aparaty fizyczne, maszyny hy­
drauliczne, maszyny „perpetuum
mobile", obiekty przyrodnicze, in­
strumenty astronomiczne i muzycz­
ne, monety i rozmaite starożytności,
zwłazcza egipskie. W tym samym
czasie inżynier wojskowy z Lyonu,
Nicolas Grollier de Serviere zgroma­
dził kolekcję składającą się w yłącz­
nie z aparatów fizycznych i modeli
technicznych. Również w II połowie
X V II w. w Towarzystwie Królewskim
(Royal Society) w Londynie otwarto
gabinet „rzadkości naturalnych
i sztucznych". Część z tych obiektów
trafiła później do Muzeum Brytyj­
skiego (British MuseumJ, a następnie
do Muzeum Nauki (Science Museum),
będącego dziś jednym z kilku najpo­
ważniejszych muzeów świata. Po­
dobno gabinety istniały i przy innych
akademiach nauk i uniwersytetach.
W X V m w rozumiano na ogół sens
oddzielania obiektów przyrodni­
czych od instrumentów naukowych.
Wyznaczono im np. osobne miejsce
w Dreźnie, w nowo wybudowanym
Zwingerze elektora saskiego i króla
polskiego Augusta II (Mocnego), przy
czym wiadomo, że sam król był zain­
teresowany naukowym charakterem
zbiorów i zdawał sobie sprawę, że
chaotyczne gabinety osobliwości na­
leżą już do innej epoki. Wkrótce poja­
w iła się inna znacząca tendencja —
udostępniania zbiorów prywatnych
wszystkim zainteresowanym. Jest in­
teresujące, że zarówno we Francji,
jak i w Anglii muzea publiczne poja­
wiły się w tym samym czasie, co
pierwsze encyklopedie, tj. w latach
pięćdziesiątych X V III w. Jedne i dru­
gie wyrażały osiemnastowieczne dą­
żenie do szerzenia wiedzy. N ie ozna­
czało to jeszcze, że wszyscy rzeczy­
wiście mogli uzyskać wstęp do muze­
ów, choć pojawiły się i takie propozy­
cje. K rąg zwiedzających poszerzył się
jednak znacznie, a umiejętność roz­
mowy na tematy naukowe stała się
elementem ogłady towarzyskiej
w sferach szlacheckich i wielkomiej­
skiej burżuazji. \
Pierwsze muzeum techniczne
z prawdziwego zdarzenia jest efek­
tem polityki oświatowej rewolucyj­
nych władz francuskich, ta zaś w y­
nikła oczywiście w dużym stopniu
z wcześniejszych projektów encyklo­
pedystów. W 1794 r. w Paryżu powo­
łano do życia Konserwatorium Sztuk
i Rzemiosł (Conservatoire des Arts et
Metiers), wielki zbiór maszyn i mode­
li, warsztatów i rysunków, a także
książek z zakresu rzemiosła i przemy­
słu. Konserwatorium prowadziło
kursy techniczne na poziomie śred­
nim i wyższym. W skład zbiorów we­
szła kolekcja mechaniczna Jacquesa
de Vaucanson, która po jego śmierci
dostała się w ręce króla Ludwika
X V I, zgładzonego w 1793 r. na giloty­
nie. Drugim zasadniczym źródłem
zbiorów konserwatorium był gabinet
instrumentów, modeli i maszyn Aka­
demii Nauk w Paryżu, założonej
‘ w 1666 r.
W większości krajów europejskich
zaczęły powstawać podobne instytu­
cje pod nadzorem państwowym lub
społecznym, albo też jako kolekcje
szkół politechnicznych, wzorowa­
nych na Ecole Polytechniąue, powo­
łanej do życia w Paryżu w 1794 r.
Posiadały one zazwyczaj eksponaty
współczesne, ale ze względu na szyb­
ki rozwój techniki wiele z nich wkrót­
ce po zainstalowaniu w muzeum tra­
ciło przydatność dla szkolenia inży­
nierów. Część zbiorów mechanicz­
nych Szkoły Politechnicznej w Mo­
nachium, założonej w 1827 r., została
przekazana Muzeum Germańskiemu
w Norymberdze, gdy nie była już po­
trzebna do zajęć ze studentami. Mu­
zea dziewiętnastowieczne miały
wszak za zadanie wzmacniać uczucia
patriotyczne publiczności; kolekcje
obrazujące osiągnięcia przemysłowe
doskonale się do tego nadawały,
zwłaszcza w państwach niemieckich,
które w I poł. X IX w. dopierp wkra­
czały na drogę uprzemysłowienia.
Zasadniczym krokiem naprzód
w dziedzinie muzealnictwa technicz­
nego była pierwsza W ystawa Świato­
wa w Londynie w 1851 r. Była to
wielka ekspozycja dzieł techniki
i przemysłu, zgromadzonych pod
szklanym dachem Kryształowego Pa­
łacu, zaprojektowanego specjalnie
przez Josepha Paxtona. To właśnie
wystawy światowe pokazały kusto­
szom muzeów, jak wielkie tłumy
można ściągnąć dobierając ekspona­
ty, które obchodzą szarego człowie­
ka. Wstęp na wystawę był bezpłatny
i choć wokół tej decyzji rozpętała się
burza w londyńskiej prasie, masy
zwiedzających zachowały podziwu
godną dyscyplinę. Sukces Wystawy
Światowej zachęcił również dyrekcje
tradycyjnych muzeów do nowocześ­
niejszego wyposażania budynków;
zaczęto instalować w salach wysta­
wowych oświetlenie gazowe, jak
w Kryształowym Pałacu, a także pro­
jektować gmachy z lanego żelaza
i szkła, choć szaleństwa te tonęły na
ogół wśród wiktoriańskich ornamen­
tów, z jakich architekci nie odważali
się rezygnować.
Efektem Wystawy Światowej był
zwyczaj urządzania pokazów w miej­
scowościach prowincjonalnych, zai­
nicjowany przez producentów ma­
szyn rolniczych i sprzętu gospodars­
twa domowego, którzy nie spodzie­
wali się wielkiego zbytu na swoje
wyroby w Londynie, Paryżu czy
Wiedniu. Na pokazach tych prezen­
towano też rozmaite wynalazki, dzie­
ła wzornictwa, a nawet obrazy, a ich
przewaga nad tradycyjnymi muzea­
mi polega na tym, że nie narzucały
one sztywnej, wymuszonej atmosfe­
ry. Skupiały ludzi różnych warstw
i zawodów, poszerzały ich zaintere­
sowania i wiedzę. Niektóre z nich
dały początek muzeom rolniczym. In­
nym, pośrednim skutkiem wystawy
było założenie w Londynie muzeum
South Kensington, gdzie trafiły m.in.
nadwyżki nie wykorzystane w Krysz­
tałowym Pałacu. Kolekcja ta wzbo­
gaciła się o prywatne muzea maszyn
oraz zbiory Urzędu Patentowego;
w końcu X IX w. dział naukowo-tech­
niczny South Kensington Museum
usamodzielnił się, dając początek
późniejszemu Science Museum.
Wśród jego eksponatów znalazły się
m.in. oryginalne wyroby R. Ark-
wrighta, G. Stephensona, Ch. Wheat-
stone'a i innych ojców brytyjskiej po­
tęgi przemysłowej.
Ludzie dziewiętnastego wieku byli
przekonani, że muzea powinny uczyć,
uczyć i jeszcze raz uczyć. N ie służyły
rozrywce, nie miały dostarczać spo­
sobu na przyjemne spędzenie wolne­
go popołudnia. Dlatego muzea wyro­
bów przemysłowych, okazów przy­
rodniczych i etnograficznych stano­
w iły najważniejszy, podstawowy ro­
dzaj muzeów. Kiedy więc np. James
Smithson założył w 1846 r. w Waszy­
ngtonie Instytut Pomnażania i Posze­
rzania W iedzy Ludzkości, stał on się
ośrodkiem gromadzenia zbiorów,
które po kilku latach udostępniono
publiczności jako Muzeum Narodo­
w e Stanów Zjednoczonych. Począt­
kowo jego specjalnością była historia
i historia naturalna, czyli nauki bio­
logiczne i o Ziemi. W 1881 r. zaczęło
ono gromadzić również eksponaty
z zakresu techniki i przemysłu. Jak
i w innych muzeach tego typu i z tego
okresu, nie chodziło tu wcale o histo­
rię techniki. W skład ekspozycji we­
szły także wybrane modele z amery­
kańskiego urzędu patentowego. Dziś
Smithsonian Institution (taka nazwa
przetrwała) jest właścicielem kilku
muzeów różnych specjalności.
Również Muzeum Arcydzieł Przy­
rodoznawstwa i Techniki, jakie zało­
żył w 1903 r. Oskar von M iller w Mo­
nachium (dziś - Deutsches Museum)
nie miało służyć zachwytom nad
przeszłością, ale ukazywać ludzkości
przyszłe kierunki jej rozwoju. Miller
unowocześnił technikę eksponowa­
nia zbiorów, stosując takie środki,
jak aparaty wprawiane w ruch przez
zwiedzającego, jak wystawianie
przekrojów mechanizmów, jak diora­
my ukazujące ludzi pracujących przy
maszynach. Wkrótce powstały, nie
bez wpływu Monachium, muzea te­
chniczne w Wiedniu i w Pradze.
Unikalne funkcje pełniło Muzeum
Przemysłu i Rolnictwa, założone
w 1875 r. w Warszawie. Miało ono
stać się narzędziem rozwoju gospo­
darczego Królestwa Polskiego, ale
w istocie przerodziło się w zastępczą
uczelnię. Szkoła Główna została
przecież w 1869 r. zastąpiona rosyj­
skim uniwersytetem, w którym pol­
scy uczeni karier naukowych na ogół
robić ani nie mogli, ani nie chcieli.
Muzeum zostało więc - dzięki ofiar­
ności społeczeństwa - wyposażone
w pracownie i laboratoria, urządzało
wykłady i kursy, które przygotowały
wielu młodych przyrodoznawców do
samodzielnej pracy lub im ją później
ułatwiało.
Współczesne muzea różnią się bar­
dzo od swoich dziewiętnastowiecz­
nych pierwowzorów. Różnią się - na
korzyść. Wartościowe, a co najważ­
niejsze - atrakcyjne, dynamicznie
eksponowane obiekty przyciągają
tłumy zwiedzających, które nie uczą
się mniej przez to, że się bawią. Doty­
czy to zwłaszcza dużych zamożnych
muzeów w krajach o starych trady­
cjach naukowych i technicznych.
Większe zainteresowanie wzbu­
dzają jednak muzea, w których eks­
ponaty nie są wyrwane ze swojego
naturalnego środowiska. Ma to coś
wspólnego ze skansenami, tam jed­
nak dopuszczano przenoszenie eks­
ponatów w jedno miejsce, teraz zaś
obowiązuje zasada, by wszystko zo­
stawić tam, gdzie było. Owe modne
ostatnio ekomuzea są więc po prostu
czymś w rodzaju rezerwatów. Najle­
piej czują się w nich zabytkowe
obiekty przemysłowe, bo przemiana
w muzeum stwarza możliwość uru­
chomienia jakiejś pokazowej produ­
kcji, a więc utrzymania urządzeń
w ruchu. Mamy w Polsce kuźnię wod­
ną w Oliwie, papiernię w Dusznikach
i kilka innych. Holendrzy pokazują
np. zespół wiatraków pompujących
wodę w Kinderdijk, Walijczycy - fab­
ryki łupków budowalnych, Duńczycy
- dziewiętnastowieczną przetwórnię
mleka w 01god. Finowie odtworzyli
dzielnicę rzemieślniczą w Turku;
produkuje się tam wszystko to, co
przed stuleciem. W 1967 r Smithso­
nian Institution uruchomiło w czar­
nej dzielnicy Waszyngtonu niezwykłe
muzeum w starym domu towarowym,
gdzie można nie tylko zjeść lody
ukręcone w maszynie z zeszłego stu­
lecia, ale i pobawić się wypchanymi
zwierzętami, muszlami i starymi za­
bawkami, składać plastikowe szkie­
lety, nauczyć się sitodruku, spróbo­
wać sił w rzeźbiarstwie... Jest to w y­
raźnie „gabinet osobliwości" nasta­
wiony na młodą i trudną publiczność,
ale być może oznacza on jakiś krok ku
ponownej akceptacji starej idei mu­
zeum uniwersalnego nawet i w doro­
słym świecie.'
Henryk Hollender
 Wszelkie wirujące części (m.in. waty) muszą być do­
kładnie wyważone. Służą do tego maszyny, zwane wywa­
żarkami.
Nowy typ takiej maszyny wyprodukowała firma Schenk.
Wyważaną część montuje się na wyważarce, a do mikro­
procesora wprowadza się niezbędne dane. Proces po­
miaru realizowany jest automatycznie, a na monitorze
wyświetlany jest uzyskany wynik.
W przypadku, gdy wał wykonany został wadliwie (poza
tolerancją) możemy poszukać błędu wykonania, nie uru­
chamiając powtórnie maszyny. Proces jest stymulowany
za pomocą komputera a jego wynik wyświetlony na m oni­
torze. 0)
 M A S Z Y N K A DO S T R Z Y Ż E N I A O WI E C
Wełnę uzyskuje się w wyniku strzy­
żenia owiec (w Polsce, bo w wielu
krajach także innych zwierząt) z częs­
totliwością raz lub dwa razy w roku.
Czynność tę wykonuje się ręcznie -
nożyczkami lub mechanicznie - za
pomocą specjalnej maszynki. Strzy­
żenie ręczne jest bardzo pracochłon­
ne i ma inne wady, takie jak straty
wełny (tzw sieczka), okaleczanie
zwierząt i niska wydajność. Strzyże­
nie mechaniczne ma zdecydowaną
przewagę nad ręcznym. Jest wydaj­
niejsze (doświadczony pracownik
może ostrzyc ręcznie 15-20 owiec,
a maszynką 60 owiec), daje wysokiej
jakości wełnę (dłuższy włos), zwię­
ksza jej ilość od 6 do 12% i powoduje
mniejsze okaleczenie zwierząt.
Rysunek na odwrotnej stronie
okładki przedstawia maszynkę do
strzyżenia owiec, której producentem
jest Związek Radziecki. Jest to ma­
szynka o napędzie elektrycznym po­
średnim - za pomocą walka giętkiego
(rys. 1). Tego typu maszynki są rozpo­
wszechnione w Polsce.
Maszynka składa się z korpusu,
w którym zamontowany jest przyrząd
tnący, mechanizm przyciskowy, me­
chanizm mimośrodowy oraz mecha­
nizm przegubowy.
Elementem łączącym poszczegól­
ne mechanizmy jest korpus (13), który
przewód elektryczny
silnik elektryczny
watek giętki
jednocześnie jest rękojeścią maszyn­
ki. Zespołem roboczym maszynki jest
przyrząd tnący, w skład którego
wchodzą, grzebień (12) i nóż (11).
Szerokość robocza przyrządu tnące­
go wynosi 76,8 mm. Grzebień ma trzy­
naście zębów rozstawionych co
6.4 mm, natomiast nóż ma cztery zęby
rozstawione co 19,2 mm (rys. 2). Zęby
grzebienia są cienkie i zaokrąglone
od dołu. aby grzebień lepiej zagłębiał
się w runo owcy i nie kaleczył skóry
zwierzęcia, zaś nóż ma kształt
wypukły
W przedniej części korpusu ma­
szynki umieszczony jest mechanizm
przyciskający, którego zadaniem jest
zapewnienie odpowiedniego przyle­
gania noża do grzebienia. Mecha­
nizm przyciskowy stanowi trzpień
(10) i nakrętka dociskowa (9). Trzpień
zakończony jest kulistymi czopami,
które wchodzą w łożyska oporowe
Czop dolny wywiera nacisk na przed­
nią część dźwigni (7). przekazującej
napęd na nóż. Dźwignia zakończona
jest prowadnicą, w której ślizga się
rolka (6). Z kolei rolka nałożona jest
na mimośród (5). nakręcony na wałek
(4). Gdy wałek obraca się, rolka umie­
szczona w prowadnicy dźwigni zmie­
nia ruch obrotowy wałka na ruch
wahliwy dźwigni względem ośki (8).
Wskutek zastosowania mechanizmu
rys 2
mimośrodowego, ruch obrotowy wał­
ka zostaje zamieniony na ruch posu­
wisto-zwrotny noża po nieruchomym
grzebieniu, umożliwiając tym samym
ścinanie wełny
W tylnej części maszynki umiesz­
czony jest mechanizm przegubowy,
którym jest przekładnia zębata (2).
złożona z dwóch kół zębatych. Kształt
zębów tych kół umożliwia ustawienie
wałków (1) i (4) maszynki pod różnymi
kątami, co ułatwia prowadzenie ma­
szynki.
Wałek giętki, przenoszący napęd
z silnika elektrycznego na maszynkę,
jest wykonany z linki skręcanej z kilku
stalowych drutów, osłoniętej pance­
rzem z taśmy stalowej. Dlatego waż­
nym zagadnieniem w obsłudze przed­
stawionej maszynki do strzyżenia
owiec jest zwrócenie uwagi na kieru­
nek obrotów silnika elektrycznego
Linka jest prawoskrętna, a zatem kie­
runek obrotów silnika powinien być
taki, aby podczas pracy maszynki lin­
ka była zawsze skręcana w prawo
W przypadku stwierdzenia niewłaści­
wego kierunku obrotów silnika, nale­
ży niezwłocznie zamienić między so­
bą dwa sąsiednie przewody na tabli­
czce zaciskowej silnika, gdyż w prze­
ciwnym razie linka bardzo szybko ule­
gnie zniszczeniu.
Silnik elektryczny napędzający ma­
szynkę do strzyżenia owiec ma moc
120 W i jest przystosowany do napię­
cia 220/380 V Maszynowe strzyżenie
owiec można prowadzić również
w miejscach nie zelektryfikowanych
np oddalonych pastwiskach, a do za­
silania silników elektrycznych stosuje
się wtedy agregaty prądotwórcze
składające się z prądnicy trójfazowej
o mocy 4 kW i napięciu 220 V. napę­
dzanej silnikiem spalinowym o mocy
4,5 kW
Czesław Waszkiewicz