r \

sędziwy ze sznura, pokryta ze stron tarczać będzie wody, nale­

obu grubem płótnem. Wa­ życie przez filtry oczysz­
lec połączony jest z rurą czonej, do użytku miejsco­
N ajpiękniejszy
i najwygodniejszy

TECHtni: wodociągową i w razie po­ wego pałacu, obszernego pociąg,,.

żaru dosyć jest otworzyć ogrodu i folwarku.
kran, aby wzmiankowana ..Korespondent Rolniczy, .. .zwany Luxsusblitzug
kortyna automatycznie Handlowy i Przemysłowy” krąży od kilku dni między
i bezustannie była wilżoną 12 października 1882 r. Wiedniem i Paryżem,
wodą. Próby czynione wy­ i pj-zestrzeń tę przebiega
kazały, iż ogniotrwałość Edison w chwilach w 27 godzinach. Pociąg ten
Ruch tramwajowy kurtyny nowo wynalezionej wolnych... składa się z 4 wagonów sy­
jest bardzo wielka, a zasto- pialnych i wagonu restau­
sowanie jej w praktyce nie ...od swych fizyczno-che- racyjnego. Wagon ten ma
przedstawia zbyt wielu micznyeh zajęć, sporządził jedynie zadanie służyć za
trudności. nowy uspokajający środek restaurację i urządzony
..Kurye r Codzienny 'T z chloroformu i eteru złożo­ z najwykwintniejszym
12 października 1882 r. ny. Ma to być cudowny lek komfortem. Jest to podłuż­
na bezsenności. Anglia ny salon umeblowany, jak
Wodociągi na wsi i Niemcy przyznały mu już najpierwsza restauracja
w - ® * 1 podobno patent. stolicy, i 24 osób może być
„Gazeta Naixxiowa " w nim naraz obsłużonym.
Od czasu otwarcia pierw­ 13 października 1882 r. Małą część wagonu zajmuje
szej linii tramwajowej do kuchnia, w której zajętych
dnia 1 czerwca przejechało Profesora 0 . lh edoe’go... jest dwóch paryskich ku­
liniami tramwajów około charzy, którzy należą do
1.200 000 osób. ... tynktura na brodę okaza­ najlepszych. Konstrukcja
,, Gazeta Warsza wska'’ ła się od lat 18 jako naj­ tego wagonu jest tego ro­
2 października 1882 r. Wieś Różanka, główna re­ prawdziwszy i najskutecz­ dzaju. że ruch nie daje się tu
zydencja hr. Augusta Za­ niejszy środek w dopoma­ prawie odczuwać.
mojskiego, właściciela dóbr ganiu wzrostowi włosów „ Gazeta Narodowa "
Kart oflarka... włcfclawskich w guberni i wywołuje już u młodych 22 października 1882 r.
Siedleckiej, jako zbudowa­ zupełnie ludzi pełną, silną
..to jest maszyna do kopa­ na na znacznej wyniosłości brodę. Cena flakonika M.2.
nia kartofli. Odbyła się pró­ nad rzeką Bugiem, z natury O św ie tle n ie ele k try c z n e ...
Używające się przylem we­
ba z taką maszyną w Bro- swego położenia pozbawio­ dle przepisu użycia mydło
nowicach pod Lublinem - ną jest zupełnie dobrej wo­ bretonowe 50 fen. Skład .. Anglicy prawdziwie nad­
i wszyscy ją bardzo chwalą. dy studziennej. Dla zara­ w Poznaniu u J. Sobeckie­ używają. Właściciele ziem­
Próba trwała dwie godziny, dzenia temu niedostatkowi go, Stary Rynek Nr. 8. scy Lancastru posługują się
a wykopała 50 korcy. Obli­ urządzony tam był przed ..Dziennik Poznamki” takim oświetleniem w spo­
czono, że przez siedem go­ laty wodociąg, pompujący 15 października 1882 r. sób barbarzyński i w krót­
dzin z trzech morgów mogą siłą koni za pomocą kiera ta, kim czasie wytępili lub wy­
być zebrane kartofle - do wodę z rzeki Bugu do drew­ Telefony w arm ii pędzili wszystką zwierzynę
czysta i w ziemi nic nie zo­ nianych wodozbiorów. Wo­ ze swych posiadłości. Polo­
stanie. Ważne to jeszcze, że dociąg jednak takowy nie wanie w nocy przy oświet­
ziemię kartoflarka tak mógł zaspokoić wszystkich leniu elektrycznym jest
spulchnia po przeoraniu potrzeb miejscowych, nadzwyczaj łatwe. W polu
jak żaden pług. Trzeba jed­ a zresztą przez czas uległ wystawia się lokomobilę
nak 20 ludzi do podbierania zniszczeniu i do użycia oka­ lub machinę dynamo-elek-
i cztery konie w pociągu. zał się niezdatnym. Otóż tryczną, zasilającą machinę
Kosztuje drogo, więc rzad­ obecnie urządzone są w Ró­ elektryczną, wiszącą na
ko komu jest przystępna do żance nowe wodociągi, ma­ wysokim miejscu. Potem
ceny. Z czasem jednak, jak jące być wprawione w ruch rozsyła się ludzi, którzy
mechanicy zaczną popra­ machiną parową. krzykami wypłaszają śpią­
wiać - to i stanieje. Przyrządy do nowo zapro­ cą zwierzynę. Biedne, jesz­
„Gazeta Świąteczna*’ wadzonego wodociągu jako cze nieprzytomne ptactwo
2 października 1882 r. to: machiny parowe, pompy W artyleryi fortecznej i czworonożne zwierzęta
rezerwuary żelazne i rury w twierdzy Modlin zapro­ zbiegają się do tego światła
kommunikacyjne, zakupio­ wadzono telefony, a miano­ elektrycznego i się zabijają.
G azeta angielska ne zostały na licencyi na wicie cztery tele-mikrofony Na jednem tego rodzaju po­
„W ... stacyach Warszawa i Sie- systemu BetFa i cztery' pary lowaniu zabito 11 bekasów,
dlece kolei terespolskiej, za telefonów systemu Siemen­ 143 jarząbki, 463 dublety
... komunikuje ó nowym nieznaczną stosunkowo s a i Halske’go. Pierwsze łą­ i mnóstwo drobnego
wynalazku niemałej wagi summę około 1200 rubli. czą zarząd artyleryi, a dru­ ptactwa.
dla teatrów, jakim jest kor- Wszystko to naprawiono, gie służą do kommunikacyi ..Dziennik Anonsowy
tyna ogniotrwała, urządzo­ odnowiono i uzupełniono poi owej. Próby wydały bar­ 31 października 1882 r.
na w sposób następujący. w fabrykach warszawskich dzo dobry rezultat.
Do walca wewnątrz puste­ i odstawiono na grunt do ..Gazeta Warszawska” Zebrał
go przymocowuje się siatka Różanki. Rzeka Bug dos- 19 października 1882 r. Witold Michalski
 TECHNIK
POPULARNY MIESIĘCZNIK
N A U K O W O - T E C H N I C Z N Y

Nr 7 ( 4 06) 1 9 82 Rocznik XXXIII

Zmniejszenie zużycia paliwa przez samochód jest próbie*

mem ciągle nurtującym współczesnych konstruktorów.
Jednym ze sposobów osiągnięcia postępu w tej dziedzi­
nie jest zmniejszenie współczynnika aerodynamicznego
karoserii, co wpływa na obniżenie oporów powietrza
podczas jazdy. O wpływie współczynnika, oznaczonego
symbolem Cx, na oszczędność paliwa można przeczytać
w artykule Zdzisława Podbielskiego na str. 13.

Międzynarodowe Targi Poznańskie są od lat imprezą

handlową o ustalonej renomie. O tym, co w tym roku
można było ciekawego zobaczyć w salonach ekspozycyj­
nych MTP. przeczytacie w naszym reportażu Targi Po­
znańskie - post factum" na str. 24.

Waga to urządzenie znane od wieków. Wydawałoby się

że jest to konstrukcja, która oparła się rozwojowi techniki
i w prawie niezmienionym kształcie (jeśli chodzi o zasadę
działania) przetrwała do dziś. Tak jednak nie jest, gdyż i tu
nowoczesna technika wprowadziła daleko idące zmiany.
Zainteresowanych tym tematem odsyłamy do artykułu na
str. 36.

Na okładce: Tunel aerodynamiczny, podstawowe urzą­

dzenie do wyznaczania wielkości współczynnika dosko­
nałości aerodynamicznej nadwozia - Cx.
 str.
Artykuły: NAJWIĘKSZE OKRĘTY ŚWIATA - Zdzisław B ro d z k i................................................................... 6
Cx - WSPÓŁCZYNNIK OSZCZĘDNOŚCI - Zdzisław Podbieiski.................................................. 13
JEDYNY Cl EKŁY - Krzysztof Błaszkowski .................................................................................. 28
SPRAWA WIELKIEJ WAGI - Janusz O d o ro w ic z .......................................................................... 36
PROSZĘ GŁĘBOKO ODDYCHAĆ - Adam Poradzisz.................................................................... 42
Felieton: DYSKRETNY UROK BICYKLA- Jerzy K law iński.................................. 3
Opowiadanie: O POKRZYWIE ŁAGODNEJ-Zbigniew D w o ra k........................................................................... 48
Na Warsztacie: SZTALUGI MALARSKIE - opr. Piotr K reyser................................................................................. 55
ZEGAR ELEKTRYCZNY - Antoni B ia ło sze w ski.......................................................................... 59
LATAWIEC SKRZYNKOWY-Włodzimierz Mazurek.................................................................... 66
GALWANOTECHNIKA DLA WSZYSTKICH (III) NIKLOWANIE Z PRĄDEM I BEZ PRĄDU
Stefan Sękowski............ 67
OGRANICZNIK PRĄDU ZMIENNEGO - Stefan Zbudniewek . . . . . . . .......................... 70
DŁUGI ŚCISK STOLARSKI - Stefan Zbudniewek.......................................................................... 71
Klub Wynalazców: UNIWERSALNE URZĄDZENIE BIWAKOWE {zadanie 387); UWAGA, AWARIA (rozwiązanie
zadania 381).............................................................................................................. 69
Działy: LISTY, ......................................................................................................................................... 4
SYLWETKA MIESIĄCA; STANISŁAW PANCZAKIEWICZ - Jan T a rc z y ń s k i................................. 5
NOWE I NAJNOWSZE................................................................................................................ 22
NOWE KSIĄŻKI ............................................................................. .. • • ' ................................. 47
POZNAJEMY SAMOCHODY; MITSUBISHI COLT-Zdzisław P o d b ie iski.................................... 72
FOTONOWOŚCl: LAMPA BŁYSKOWA JAKO UZUPEŁNIAJĄCE ŹRÓDŁO ŚWIATŁA - Ryszard
Kreyser........................................................................................................................................... 74
ASTRONOMIA DLA WSZYSTKICH: LUNETA ASTRONOMICZNA - Marek S ta n iu c h a ............ 78
SKRZYNKA ADRESÓW........................................................... 79
ROZMAITOŚCI MATEMATYCZNE: ZABAWY LOGICZNE - Michał S z u re k ................................. 80
CHEMIA NA CO DZIEŃ: O KOROZJI ZZA LABORATORYJNEGO STOŁU-Stefan Sękowski. . . 83
POMYSŁY GENIALNE. ZWARIOWANE I TAKIE SOBIE...................................... 86
DLA KAŻDEGO COŚ INNEGO....................................................................................................... 88
M UZEUM ,.M T": SILNIK BRACI WRIGHTÓW - Henryk Hol lender............................................... 93
Różne: LOTNISKOWCE............................................................................................................................. 8
OLIMPIJCZYCY 1982 ................................................................................................................... 95

Okładki: TUNEL AERODYNAMICZNY ........................ I

SĘDZIWY TECHNIK................................................................................................................... II
ARK ROYAL .................................................................................................................................. HM IV

Numer ilustrowali: Jerzy Flisak, Władysław Paweł Jabłoński, Przemysław Woźniak

Fotografie w numerze: CAF. K. Furmanek, W.P. Jabłoński, R. Kreyser. S. Rutkowski. ASEA, „Morze' . . .Hobby", „Sartorius1. „Science et
Vie” . .System D” . „Selbet is td e r Mann", Z. Podbieiski ze zbiorów redakcji.

„Młodego Technika” wydaje Instytut Wydawniczy „Nasza Księgarnia”.

Rada Redakcyjna: cłoc. dr Zygmunt Dąbrowski, dr inż. Lech Janczewski, inż. Jerzy Jasiuk. dr Zygmunt Kalisz, mgr Zbigniew Słowiński,
mgr inż. Jerzy Siek, dr inż. Zbigniew Płochocki. Piotr Postawka, prof. dr hab. Andrzej Wróblewski (przewodniczący), mgr tnż. Grzegorz Zalot
Zespół Redakcyjny: Mikołaj Dubrawski (kier. działu techn.-organ), Elżbieta Gaweł (sekretarz redakcji). Władysław P. Jabłoński (kier.
działu graficznego). Jerzy Klawiński (dział łączności z czytelnikami), Jerzy Pietrzyk (kierownik działu twórczości technicznej), Anna Sło-
bodzianek (dział nauki). W iktor Szafijański (oprać, językowe), Józef Trzionka (red. naczelny)
Stali współpracownicy: Jerzy Dąbrowski (Pomysły). Henryk Hollender (Muzeum „M T ” ), Ryszard Kreyser (Foto-porady), Witold Michalski
(Sędziwy technik). Piotr Postawka i Grzegorz Zalot (Klub Wynalazców), Zdzisław Podbieiski (Poznajemy samochody). Stefan Sękowski
(Chemia na co dzień). Marek Staniucha (Astronomia). Michał Szurek (Rozmaitości matematyczne). Czesław Waszkiewicz (okładka)
ADRES REDAKCJI: ul. Spasowskiego4,00-389 Warszawa, lubskr. poczt. 380,00-960 Warszawa.TELEFONY: Centrala26-24-31 d o 36. Dział
łączności z Czytelnikami wewn. 60, sekretariat 26-26-27 lub wewn. 47. Redaktor naczelny 26-26-27 lub wewn 87.
WARUNKI PRENUMERATY: Cena prenumeraty półrocznej - 210zł. kwartalnej - 105 zl.
Prenumeratę na kraj przyjmu|q:
- Oddziały RSW „Prasa-Książka-Ruch" od instytucji, organizacji społeczno-politycznych, jednostek gospodarki uspołecznionej i innych
zakładów praey zlokalizowanych w miastach.
- Oddziały RSW przyjmują również zbiorowe zamówienia od dotychczasowych prenumeratorów składane poprzez macierzyste zakłady
pracy (przedstawiając do wglądu dowody wpłat prenumeraty pocztowej na 1981 r )
- Urzędy pocztowe na wsi i wiejscy doręczyciele od instytucji i zakładów pracy zlokalizowanych na terenach wiejskich oraz osób fizycznych
zamieszkałych na tych terenach.
Prenumeratę ze zleceniem wysyłki za granicę przyjmuje RSW ,,Prasa-Książka-Ruch" Centrala Kolportażu Prasy i Wydawnictw, ul.
Towarowa 28, 00-958 Warszawa, konto NBP XV Oddział w Warszawie Nr 1153-201045-139-11
Prenumerata ze zleceniem wysyłki za granicę dla zleceniodawców indywidualnych jest droższa od prenumeraty krajowej o50% i o 100%
dla zlecających instytucji i zakładów pracy.
Szczegółowych informacji o prenumeracie udzielają Oddziały RSW „Prasa-Książka-Ruch".
Druk: Zakłady W klęsłodrukowe RSW „Prasa . Zam. 595. Nakład 180.315 egz. Z-30.
 Wnaszej atomowej erze, w wieku niepohamowanej pogoni za
nowoczesnością rozwiązań technicznych (i nie tylko!), darzymy
dziwnym przywiązaniem i sentymentem stare lampy naftowe,
samowary, ,,przedpotopowe” samochody itp, itd. Jest to ten­
dencja do pewnego stopnia wytłumaczalna. Owe starocie unao­
czniają nam jak często daleko doszliśmy od nieseryjnych pier­
wowzorów owych urządzeń, jak dalece się one współcześnie
różnią od swych praszczurów, i to nie tylko pod względem
estetycznym...
Bo gdzież tu postawić współczesny rower wyścigowy, ha -
nawet turystyczny, obok klasycznego bicykla. Znane jest
stwierdzenie, że ktośf kto po raz pierwszy porównał kobietę do
kwiatu, był poetą, a ten, który to powtarza, jest tylko miernym
naśladowcą, nawet jeśli ducha tej wypowiedzi ubiera w nowe
szaty stylistyczne (na przykład: moje ty caprifolium!). Żeby nie
wiem ja k ,,cudowano” przy budowie współczesnego gramofonu
stereo- czy kwadrofonicznego, dla mnie zawsze Edison będzie
większy od konstruktora z firmy Grundig czy Telefunken, gdyż
to on pierwszy wpadł na pomysł zapisu głosu na wałku lub
płycie i zbudował urządzenie do jego odtwarzania. Wszystko, co
wymyślono na ten temat po nim, to tylko naśladownictwo, może
i twórcze, ale...
Można mi w tym miejscu zarzucić, że wydziwiam, że próbuję
ująć geniuszu współczesnym naukowcom i technikom. Nic
podobnego! Pragnę tylko pokazać, że genialność swą zawdzię­
czają nie jakiemuś objawieniu, tylko długiej i mrówczej pracy
poprzednich pokoleń, które budowały kolejno piętra piramidy
ludzkiej wiedzy i geniuszu. Ze świecą na naszym „naukowym”
niebie, tylko nie zawsze wiemy i możemy ocenić, czy to
autentyczne słońca myśli ludzkiej, czy tylko odbijające blask
tych słońc planety. Toteż drogi Czytelniku, gdy będziesz czytał
o kosmicznych lotach, lądowaniach na obcych planetach, ge­
nialnych odkryciach i wynalazkach, które zmieniają oblicze na­
szej cywilizacji, pomyśl przez chwilę z sympatią o jaskiniowcu,
który sięgnął po kij, aby strącić sobie z drzewa owoc, był to
bowiem pierwszy wynalazca na Ziemi...
JERZY KLAWINSKI

Drodzy Czytelnicy MT!
Dziś w rubryce „Listy"
znajdziecie list do Was od
redakcji, ponieważ namno­
żyło się spraw, o które pyta
wielu Czytelników. Zachę­
camy więc wszystkich do
uważnej lektury poniższe­
go tekstu.
1) Redakcja MT, wzorem
innych redakcji, nie zajmu­
je się sprawami związany­
mi z prenumeratą i dystry­
bucją naszego magazynu.
Wszelkie działania z tego
zakresu leżą w gestii RSW
„Prasa-Książka-Ruch",
które to przedsiębiorstwo
rozprowadza czasopisma
w kraju za pomocą sieci
kiosków, klubów książki
i prasy a także jeszcze do
niedawna poprzez placów­
ki pocztowe. Jednak ostat­
nio warunki prenumeraty
zmieniły się, o czym infor­
mowała prasa i inne mass-
-media. Warunki prenume­
raty podajemy również
w naszej stopce redakcyj­
nej, zamieszczanej w każ­
dym numerze MT. Redak­
cja ze swej strony nie ma
wpływu na umożliwienie
załatwienia komukolwiek
prenumeraty, a nasze
niewielkie zapasy redak­
cyjne nie mogą niestety być
wysyłane Czytelnikom, sta­
nowią bowiem nasze ar­
chiwum.
2) Nasi prenumeratorzy,
kolekcjonujący numery
MT, pytają często, ile nu­
merów zostało wydanych
w roku 1981. Informujemy
zatem, że w roku ubiegłym
wydaliśmy 10 numerów
MT, dwa pojedyncze i czte­
ry podwójne, tyle więc po­
winni otrzymać ci, którzy
zaabonowali nasz maga­
zyn. W roku bieżącym, ze
względu na trzymiesięczne
zawieszenie działalności
naszego pisma, wydamy
dziewięć numerów.
3) Redakcja nie podaje
Czytelnikom prywatnych
adresów swoich autorów -
zobowiązuje nas do tego
etyka dziennikarska autor
bowiem ma prawo do pły­
walnego życia. Każdy list,
kierowany na adres redak­
cji, a przeznaczony dla au­
tora którejś z publikacji,
jest mu doręczany. Wmiarę
potrzeby - autor zobowią­
zany jest do pisemnej odpo­
wiedzi. Nie podajemy rów­
nież adresów firm samo­
chodowych, motocyklo­
wych, elektronicznych itp.
Wszystkich zawiedzionych
w swych nadziejach ser­
decznie przepraszamy, ale
będziemy konsekwentni.
4) Wszystkich Czytelni­
ków, którzy piszą do nas
w sprawie indywidualnych
projektów urządzeń i insta­
lacji musimy niestety zmar­
twić. Częste prośby o skon­
struowanie czy zaplanowa­
nie nietypowych układów
nie będą przez redakcję
spełniane, gdyż nie możemy
pokrywać znacznych kosz­
tów ich wykonania, a często
są one wręcz niemożliwe do
zrobienia ze względu na pa­
rametry, jakich życzą sobie
nasi Czytelnicy (przewyż­
szają one czasem osiągi
urządzeń profesjonalnych).
Ostatnio mamy również
kłopoty z powielaniem
schematów radioelektroni­
cznych. Dlatego też propo­
nujemy Wam, by przeryso­
wywać schematy z poszcze­
gólnych n-rów MT we
własnym zakresie.
5) Z przykrością stwier­
dziliśmy, że część listów
i materiałów przesyłanych
na nasz adres w końcu
ubiegłego roku, nie dotarła
do nas. Prosimy więc o wy­
rozumiałość i powtórzenie
korespondencj i.
Mamy nadzieję, że Czy­
telnicy' podejdą ze zrozu­
mieniem do naszego stano­
wiska w wyżej opisanych
sprawach.
Jerzy Klawiński
Redaktor Działu
Łączności z Czytelnikami
S z a n o w n a R ed ak cj o !
Do napisania niniejszego
listu skłoniła mnie lektura
artykułu dr Leszka Sobcza­
ka pt, ..Zeołity - materiały
przyszłości" opublikowa­
nego w nr 1/82 MT. Wiado­
mości dr L. Sobczaka na
temat zeolitów są - oględ­
nie mówiąc - nieścisłe.
I tak: stwierdzenie, że ,,ich
szczególna budowa spra­
wia, że odpychają od siebie
wodę, a przyciągają wszel­
kie znajdujące się w niej
zanieczyszczenia" jest nie­
prawdziwe. W rzeczywis­
tości jest tak, że zeolity ma­
ją znakomite własności sor-
bcyjne, ale sorbują przede
wszystkim wodę, są więc
doskonałym środkiem do
odwodnienia, a więc do
usuwania wody z innych
cieczy (lub pary wodnej
z gazów), a nie na odwrót.
Drogą odpowiedniej ob­
róbki chemicznej można
otrzymać taki typ zeolitu,
który będzie sorbował
określoną grupę związków
chemicznych, a innych nie,
w zależności od wielkości
i kształtu cząsteczek tych
związków - stąd inna po­
wszechnie znana, nazwa
zeolitów - „sita molekular­
ne". Zawsze jednak zeolity
w pierwszej kolejności sor­
bują wodę.
Prawdą jest, że zeolity
znalazły zastosowanie do
usuwania z wody niektó­
rych pierwiastków (a właś­
ciwie jonów), np. zanieczy­
szczeń radioaktywnych.
Nie ma to jednak żadnego
związku ze wspomnianymi
powyżej własnościami sor-
bcyjnymi, ale z ciekawą
i najbardziej charakterys­
tyczną dla zeolitów właści­
wością (o czym di* Sobczak
nie wspomniał ani słowem),
mianowicie zdolnością do
wymiany jonowej. Chodzi
o to, że zeolity, otrzymywa­
ne najczęściej w formie gli-
nokrzemianu sodu (zeolity
syntetyczne produkowane
są w Polsce na skalę prze­
mysłową od dobiych kilku­
nastu lat - o czym w arty­
kule również się nie wspo­
mina), i ten właśnie kation
Na+ można stosunkowo ła-
two wymienić na kation in-
nejjo metalu (lub kation
H ). Ta szczególna włas­
ność zeolitów ma duże zna­
czenie praktyczne, m.in.
właśnie przy uzdatnianiu
wody. I tu dochodzę do mo­
mentu, w którym ignoran­
cja dr Sobczaka oburzyła
mnie najbardziej. Jak moż­
na w 80-tych latach XX w.
napisać takie zdanie: „Ma­
ło dotychczas zajmowano
się szczególną właściwoś­
cią zeolitów, jaką jest ich
zdolność (powinno być -
aktywność, A.S.) katality­
czna, czyli przyspieszania
reakcji chemicznych". Ka­
talizatory zeolitowe zostały
zastosowane na skalę prze­
mysłową dokładnie 20 lat
temu i to od razu (w ciągu 2
lat) w bardzo dużym zakre­
sie. Wg danych amerykań­
skich z 1972 r. (a więc
sprzed 10 lat) z używanych
w USA corocznie 130 tys.
ton katalizatorów krakingu
tylko 14 tysięcy ton nie za­
wiera zeolitów. Do 1969 r.
ukazało się na świecie po­
nad 4,5 tys. publikacji na
ten temat, a w samych tylko
USA do 1969 r. udzielano
1000 patentów. Od 1967 r.
odbywają się regularnie co
3 lata międzynarodowe
konferencje poświęcone
wyłącznie zeolitom, W1974
r. Polska Akademia Nauk
zorganizowała ogólnopol­
skie seminarium „Zeolity
syntetyczne i ich zastoso­
wanie w katalizie” . W Pol­
sce (nie mówiąc o innych
krajach gdzie prace nad ka­
talitycznymi własnościa­
mi zeolitów są znacznie
zaawansowane - USA.
ZSRR, Japonia, Kanada)
istnieją placówki naukowe
zajmujące się tylko i wyłą­
cznie tym zagadnieniem,
np. Zakład Katalizy na Ze-
olitach Uniwersytetu im. A.
Mickiewicza w Poznaniu,
którego pracownikiem by­
łem do 1977 r.
A dr Sobczak spokojnie
sobie pisze: „mało dotych­
czas zajmowano się"...
dr A. Stukowski
Poznań

SYLWETKA MI ES IĄ C A
Inż. Stanisław Panczakiewicz
( 1900 - 1982 )
Stanisław Panczakiewicz. najwy­
bitniejszy polski konstruktor i stylista
nadwozi samochodowych, urodził się
w Warszawie 11.IV. 1900 r.
Zamiłowanie do mechaniki przeja­
wiał już od dzieciństwa; z tej właśnie
racji uczęszczał do Gimnazjum im.
Staszica w Warszawie, szkoły raczej
0 technicznym profilu.
W okresie I wojny światowej,
w 1916 roku. przerwał naukę by wstą­
pić do Legionów Polskich w Cesars­
twie Austro-Węgierskim. Służył w 5
pułku piechoty, wchodzącym w skład
1Brygady, dowodzonej przez komen­
danta Józefa Piłsudskiego.
W 1917 r . po tzw. kryzysie przysię­
gowym. gdy większość legionistów
odmówiła złożenia przysięgi w duchu
proniemieckim, został internowany
razem ze swym pułkiem w Zegrzu
koło Warszawy. Dzięki pomocy rodzi­
ny odzyskał wolność.
Jednak w niedługim czasie został
jako poddany austriacki powołany do
armii cesarskiej i wysłany na front
wioski. W 1918 roku uzyskał skiero­
wanie do Szkoły Oficerskiej Piechoty
w Opawie, jednakże przedtem uzu­
pełnił lukę w swym wykształceniu,
uzyskując w Krakowie świadectwo
dojrzałości. Szkołę oficerską opuścił
w stopniu chorążego
W końcu 1926 roku ukończył znane
uczelnie paryskie; Ecole Superieure
Aeronautique et de Constructions
Mecanigues (Wyższa Szkoła Lotnicza
i Konstrukcji Mechanicznych) i Ecole
d Ingenieurs Civiles (Szkoła Inżynier­
ska) oraz kilkumiesięczne kursy han­
dlowe w Ecole de Hautes Etudes
Commerciles.
Największym osiągnięciem młode­
go inżyniera było wykonanie projek­
tów różnych typów nadwozi do CWS
T1, pierwszego polskiego samocho­
du osobowego zbudowanego przez
inż. Tadeusza Tańskiego i jego wersji
pochodnych. Wóz ten produkowany
był seryjnie w latach 1927-1930/31
W latach 1932-1933 podróżował po
krajach Europy Zachodniej gdzie za­
poznał się z osiągnięciami w dziedzi­
nie budowy nadwozi. Od 1934 roku
pracował wraz ze swoim zespołem
konstruktorskim w Biurze Studiów
PZInż., gdzie kierował działem nad­
wozi. Tam właśnie w latach
1931-1939 powstały najciekawsze je­
go prace m.in. nadwozia: autobuso­
we - do produkowanych na podsta­
wie licencji szwajcarskich Saurerow
międzymiastowych i miejskich, do
Polskiego Fiata 621 w specjalnej wer­
sji turystycznej dla Zakopanego, do
francuskich podwozi Somua, spro­
wadzanych do potrzeb komunikacji
miejskiej Warszawy. Opracował także
nadwozie do wózka bocznego cięż­
kiego polskiego motocykla CWS
M 111 i współdziałał w tworzeniu ar­
chitektury nadwozia wszystkich ty­
pów motocykli ..Sokół” , produkowa­
nych w PZlhż Stanisław Panczakie­
wicz był twórcą ultranowoczesnego,
opływowego nadwozia prototypowe­
go samochodu osobowego Lux-
-Sport oraz nadwozi samochodów
ciężarowych wysokiej klasy
3.5-tonowych PZInż. 703 i 713 (oraz
wersji pochodnych), których produk­
cja seryjna ruszyć miała w 1940 roku.
We wrześniu 1939 roku zmuszony
do ewakuacji, przeniósł się wraz z
Państwowymi Zakładami Inżynierii na
wschodnie tereny Rzeczypospolitej.
Po zakończeniu działań wojennych
powrócił do stolicy. W czasie okupa­
cji prowadził skład papierniczy nie
chcąc podejmować pracy w ocala­
łych fabrykach motoryzacyjnych,
działających przymusowo na rzecz
najeźdźcy. Był wówczas poruczni­
kiem AK (pseudonim „Bończa” ). żoł­
nierzem słynnego ..Kedywu” . W cza­
sie powstania warszawskiego, odcię­
ty od macierzystej jednostki, walczył
na Mokotowie, a po upadku powsta­
nia, przeżył piekło kolejnych obozów
jenieckich Z obozu w Wolbromiu
udało mu się uciec. 18 stycznia 1945
roku powrócił do Warszawy i rozpo­
czął pracę przy odbudowie Szkoły I n­
żynierskiej im. Wawelberga, gdzie za­
inaugurował także pierwszy cykl wy­
kładów.
Po krótkim okresie pracy w instytu­
cjach państwowych inż. Panczakie­
wicz powrócił na początku 1947 roku
do swojej przedwojennej działalnoś­
ci. Objął stanowisko kierownika dzia­
łu nadwozi w Centralnym Biurze Kon­
strukcyjnym Nr 5 w Warszawie, prze­
mianowanym później na Biuro Kon­
strukcyjne Przemysłu Motoryzacyjne­
go. Funkcję tę pełnił do 1968 roku
Najpoważniejsze prace inż. Pan-
czakiewicza z okresu powojennego
to nadwozia do popularnego samo­
chodu ciężarowego Star 20 i do jego
wersji rozwojowych, do samochodu
osobowego Syrena, do prototypo­
wych nowoczesnych autobusów
Star 50 i Odra. to także prototypowa
piękna i funkcjonalna kabina kierow­
cy samochodu Star, zbudowana z ła­
two wymiennych elementów (kształ­
tem swoim przypominała późniejsze
kabiny ciężarowych Mercedesów)
oraz propozycje, niestety niezrealizo­
wane. ulepszeń i zmian
w nadwoziach Warszawy i Syreny.
Kiedy przygotowywaliśmy ten nu­
mer do druku - dotarła do nas smutna
wiadomość inż. Panczakiewicz
zmarł nagłe 8.07.1982 r.. Technika
polska utraciła jednego ze swych naj­
wybitniejszych przedstawicieli.
Jan Tarczyński
NAJWIĘKSZE OKRĘTY ŚWIATA
Zdzisław Brodzki
Lotniskowce, to okręty służące do
przewozu, wysyłania i przyjmowania
samolotów lub śmigłowców lotnictwa
morskiego, przeznaczone do działań mi­
litarnych. Należą do największych
okrętów wojennych - klasyczne lotni­
skowce mają wyporność sięgającą 75
tys. ton, zabierają ponad 3 tys. ludzi
załogi, ich prędkość dochodzi do 65
km/h. Największy i najnowocześniejszy
amerykański lotniskowiec „Nimitz”
o napędzie atomowym, ma jeszcze bar­
dziej imponujące parametry: wypor­
ność 91 tys. t, prędkość około 70 km/h,
załoga liczy 6,3 tys. osób. Zabiera on na
pokład 100 samolotów, a zapasy paliwa
zgromadzone w dwóch siłowniach wy­
starczają na ponad 10 lat.
Lotniskowce w zależności od prze­
znaczenia dzieli się na: eskadro we (lot­
niskowce floty), eskortowe, transporto­
we lub —ostatnio coraz popularniejsze-
śmigłowcowe. Sylwetki tych okrętów są
na ogół typowe. Nadbudówka dowodze­
nia, sterowania, kominy i dźwigi zgro­
madzone są przy jednej burcie. Wzdłuż
 drugiej burty pokładu z jednej strony
wyznaczone są pasy lądowania, zazwy­
czaj odchylone pod kątem (około 8°)
w stosunku do osi podłużnej okrętu, a na
przeciwnym końcu - pasy startowe.
Dzięki takiemu układowi starty i lądo­
wania mogą odbywać się bezkolizyjnie.
Samoloty startują samodzielnie lub
są wyrzucane przy pomocy katapulty,
której podstawowym elementem jest
wózek łub hak ciągnący, służący do roz­
pędzania startującego samolotu. W sys­
temie bez wózka samolot porusza się na
własnym podwoziu. Stosowane są różne
rodzaje napędu katapult. Najczęściej
wykorzystuje się ciśnienie sprężonego
powietrza, pary lub gazów prochowych,
oddziałujących na tłok połączony prze­
kładnią wielokrążkową z liną ciągnącą.
Wykorzystuje się także różnego typu
silniki obracające przez przekładnie
bębny linowe.
Przy lądowaniu dobieg samolotów
jest skrócony do 30-40 m poprzez hamo­
wanie za pomocą lin stalowych, o które
zaczepia odpowiedni hak lub za pomocą
siatek rozciągniętych w poprzek pokła­ Francuski lotniskowiec ..Clemenceau”
du na nieznacznej wysokości. Liny ha­
mujące są rozpięte w poprzek toru lądo­
wania na wys. 10-20 cm nad pokładem. Pierwszy lotniskowiec o napędzie atomowym - amery­
kański „Enterprise"
Samolot zbliżający się do „pokładowa-
nia” wysuwa hak, który chwyta linę,
nawiniętą z obu końców na bębny z ha­
mulcami, połączone z innymi urządze­
niami amortyzacyjnymi. Opóźnienia sa­
molotów nie przekraczają przy tym 3-4
,,g’\ Przy startach i lądowaniach lotni­
skowce ustawiają się tak, aby ruch
własny i wiatr pomagały w tych trud­
nych manewrach, start i lądowanie od­
bywają się pod wiatr. Pomocą przy lą­
dowaniu przy wąskim i krótkim pokła­
dzie są systemy zwierciadeł, w których
pilot widzi odbicie swego lądującego
samolotu i może ocenić swą sytuację
znacznie dokładniej niż ,,na oko” .
Pod pokładem lotniskowca znajdują
się kabiny mieszkalne, warsztaty, po­
mieszczenia służbowe, magazyny części

FOUDRE 1897 FRANCJA
RUŚ 1904 ROSJA
ENGADINE 1914 ANGLIA
IMPIERATOR ALEKSANDER 11916 ROSJA
VINDiCTIVE 1918 ANGLIA
FURIOUS 1917 ANGLIA
(PONTON) + REDOUBT 1918 ANGLIA
KOMMUNA 1918 ROSJA RADŹ.
FURIOUS 1925-1939 ANGLIA
RANGER 1933 USA
LOTNISKOWCE
Pierwsze próby
1898-1901: próby użycia balonów na
uwięzi do obserwacji morza
FOUNDRE 1912 FRANCJA (Francja, okręt ..Foudre")
1903: Langley próbuje bez powodze­
nia startować z pontonu zako­
twiczonego na Potomacu
(USA)
1904: w Rosji statek ..Ruś" przebu­
BEN-MY-CHREE 1915 ANGLIA dowano na bazę sterowców
1910: Rosja: oficer Konokotin zapro­
jektował pierwszy lotnisko­
wiec
Pierwsze wzloty
1910: USA: EugeneEly na samolocie
Curtiss wystartował z pokładu
krążownika ..Birmingham"
1911: USA: pierwsze lądowanie na
pokładzie okrętu (USS „Pen­
sylwania")
- doświadczenia z katapultą
konstrukcji W. Chambersa
1912: Francja: Rene Candron na sa­
molocie Caudron G-III wystar­
tował z pokładu ..Foudre" wy­
posażonego w pomost
startowy
Anglia: pilot Samson na samo­
locie Skort wystartował z pan­
cernika „Africa"
1913: na kilku okrętach angielskich
zainstalowano prowadnice
umożliwiające start wodnosa­
molotu z odrzucanego wózka.
Pierwsza wojna
1914: angielski transportowiec sa­
molotów (awiomatka) „Ark
Royal" otrzymał pomost
startowy
1914-16: przebudowa wielu statków
na awiomatki (po obu walczą­
cych stronach); udział awio-
matek w akcjach na Adriatyku.
M. Czarnym i w Dardanelach
1916: przebudowa liniowa angiel­
skiego „Furious" na półlotni-
skowiec (z pokładem lotni­
czym w części dziobowej)
1918: kolejna przebudowa „Furiou-
sa" - dodanie drugiego pokła­
du lotniczego w części rufo­
wej, pozostawienie komina
i nadbudówek.
- przebudowa krążownika lek­
kiego HMS ,,Vindictive" na krą­
żownik lotniczy
- użycie małych pontonów z
platformami startowymi holo­
wanych przez szybkie kontr-
torpedowce jako minilotnis-
kowców (sukces, zniszczenie
sterowca L-53)
 Rosja Radziecka: wołżańska
barka „Kommuma” przys­
tosowana do startu samolo­
tów

Pierwsze z prawdziwego zdarzenia

1919: Anglia rozpoczyna budową
okrętu „.Hermes” - pierwsze­
go od początku zaprojektowa­
nego jako lotniskowiec
1921: Japonia buduje swój pierwszy NAIRANA 1943 ANGLIA
lotniskowiec „Hostio”
1922: USA - pierwszy lotniskowiec
„Langley”

konferencja rozbrojeniowa
w Waszyngtonie (ogranicze­
nie tonażu flot, ujednolicenie
klasyfikacji okrętów, podział
lotniskowców na lekkie i cięż­
kie - granica 23000 ton)

Początek rozkwitu

1923: USA, Japonia i Anglia rozpo­

czynają budowę nowych lotni­
skowców i przebudowę okrę­
tów liniowych na lotniskowce
1925: Anglia HMS ..Furious'' po kolej­
nej przebudowie uzyskuje os­
tateczny kształt lotniskowca
1933: Szwecja buduje krążownik
lotniczy ..Gotland” Do r.
1939 lotniskowce budowa­
no praktycznie tylko w 3 kra­
jach (USA, Anglia, Japo­
nia). We Francji przebudowa­
no w r. 1928 liniowiec ..Bearn”
na lotniskowiec; w Niemczech
rozpoczęto budowę 2 lotni­
skowców, których nigdy nie F.D. ROOSEVELT 1945 USA
skończono. Do r. 1940 zbudo­
wano łącznie 31 lotniskowców
(10 - Anglia, 13 - Japonia, 7 -
USA, 1 - Francja)

Miecz i tarcza

1940: pierwsze straty wojenne skła­

ARK ROYAL 1943/1950/1970 ANGLIA
niają Anglię do rozpoczęcia
budowy nowych lotni­
skowców
- angielski atak na Tarent za­
kończony dużym sukcesem
1941: początki budowy lotniskowców
eskortowych
- atak japoński na Pearl
Harbor
1942: pierwsze bitwy powietrzno-mo-
rskie (M. Koralowe, Midway)
1942-45: w Anglii i USA seryjna budo­
wa kilku typów lotniskowców
1944: seria bitew morsko-łotniczych
na Pacyfiku stawia Japonię w
obliczu klęski FOCH 1961 FRANCJA
- pospieszna przebudowa
pancern ików jap. J s e ” i „Hyn-
ga” na półlotniskowce
 1945: liczba lotniskowców przekra-
cza 100
w latach 1939-45 zbudowano

lo tn is k o w c ó w A n g lia USA J a p o n ia

c ię ż k ic h 17 6

JEANNE D'ARC 1964 FRANCJA le k k ic h 12 11 3

e s k o rto w y c h 42 75 5

ENGADINE 1967 ANGLIA
JOHN F. KENNEDY 1968 USA
VITTORIO VENETO 1968 WŁOCHY
HARUNA 1973 JAPONIA
INVINCIBLE 1980 ANGLIA
J Falklandy.
Po burzy
1945-54: wycofanie z eksploatacji
wszystkich lotniskowców es­
kortowych (złomowanie lub
przebudowa na transportow­
ce)
- dokończenie i modernizacja
dużych lotniskowców wojen­
nych (Anglia, USA)
- Anglia rozpoczyna wyprze­
daż swych lotniskowców {mJn.
do Argentyny, Holandii, Bra­
zylii, Francji, Indii, Kanady,
Australii)
1954: po dłuższej przerwie USA
wprowadzają do eksploatacji
nowy lotniskowiec „Forrestal”
1958-61 Francja buduje lotnisko­
wiec „Foch” i „ Clemenceau”
oraz śmigłowiec ..Jeanne
d'Arc" (ex ..La Rósolue” )
Nowe czasy
1960: USA: pierwszy atomowy lotni­
skowiec USS „Enterprise" -
pierwsze śmigłowce desanto­
we typu „Iwo Jima ’)
1960-68: rozwój nowej klasy okrętów
d esan towo -śm ig ło wcowy c h
- wyposażenie coraz mniej­
szych okrętów w śmigłowce do
zwalczania okrętów podwod­
nych
1968: Włochy: krążownik eskortowy
(śmigłowcowy, przeciwpod-
wodny) ,,Vittorio Veneto"
- USA: nowy wielki lotnisko­
wiec „John F. Kennedy”
1969: ZSRR - krążownik śmigłowco­
wy (przeciwpodwodny) typu
„Moskwa”
1973: ZSRR-krążownik przeciwpod­
wodny typu „Kijew” wyposażo­
ny w śmigłowce i samoloty od­
rzutowe V/STOL
USA - atomowy lotniskowiec
„Nim itz”
Japonia - niszczyciel-śmłgło-
wiec „Haruna”
1975: USA - nowe lotniskowce śmig­
ło wcowo-desantowe typu „Ta-
rawa”
1978: nowe lotniskowce angielskie
samolotów V/STAL typ „lnvin-
cible” i „Hermes”
1982: wojnaangielsko-argentyńskao
zamiennych oraz oczywiście hangary,
Do transportu do podpokładowych han­
garów służą dźwigi platformowe. Skła­
dane płaty samolotów ułatwiają często
ten transport.
Rolę tych okrętów różnie oceniano
w ich ponad 60-letnim rozwoju. Począt­
kowo wydawało się, że będą królować
na morzach, a II wojna światowa, w któ­
rej właśnie lotniskowce zdecydowały
o wielu rozstrzygnięciach, potwierdziła
tę hipotezę. Późniejszy rozwój techniki
rakietowej osłabił jednak pozycję tych
konstrukcji, będących przecież ogrom­
nymi tarczami strzelniczymi. Inne wa­
dy: powolność, mała zwrotność, podat­
ność na uszkodzenia - sprawiły, że zna­
czenie strategiczne lotniskowców zma­
lało i wiele państw odeszło od zamysłu
ich budowy na korzyść stałych baz lot­
niczych. Pozostało znaczenie lokalne,
Amery kańskie lotniskowce „Intrepid" (CUS 11). „Sarato-
taktyczne - zwłaszcza dla dalekich pa- ga" (CVA 60) i „Indepedence'' (CVA 62)

Samolot typu ..Gannet T5 startujący z pokładu lotniskowca

 troi i dla ochrony terytoriów i baz
zamorskich- Dane sprzed kilku lat przy­
pisuj ą flocie amerykańskiej 27 lotni­
skowców i 6 nosicieli śmigłowców, Wlk.
Brytanii - 8 lotniskowców, Francji —2,
Związkowi Radzieckiemu - 3 i Australii
- 2 okręty tego typu.
Ostatnio rozwój samolotów krótkiego
i pionowego startu oraz śmigłowców
zmienił koncepcję wykorzystania lotni­
skowców w sztabach wielu państw. We
Francji np. rozważa się dwie możliwoś­
ci: budowę lotniskowca o ograniczonej
wielkości i napędzie nuklearnym dla
pionowzlotów oraz klasycznego lot­
niskowca olbrzyma. Koszt takich
przedsięwzięć jest zawrotny: 2-3 mld
franków, w przypadku napędu nuklear­
nego suma ta podwaja się.
Na Zachodzie i inne źródła za wersję
optymalną uważają lotniskowiec o po­
kładzie 180-200 m, zabierający 12-14
samolotów pionowego startu i śmigłow­
ce. Która z koncepcji zwycięży - czas
pokaże. Natomiast wyniki starć w
konflikcie angielsko-argentyńskim wy­
dają się świadczyć o słabości obrony
przeciwlotniczej współczesnych okrę­
tów, nawet działających w zespołach,
bez jej wsparcia przez szybkie samoloty
myśliwskie o względnie dużym zasięgu
(do których nie należy ,,Sea Harrier’1).
Tak więc można by się spodziewać zwy­
cięstwa koncepcji dużych, ciężkich lot­
niskowców niosących większą liczbę sa­
molotów klasycznych, nie zaś V/STOL -
koncepcję tę od lat lansują Stany Zje­
dnoczone.

Krążownik rakietowy, przeznaczony jednocześnie do zwalczania okrętów podwodnych. W jego kadłubie zespolono
różnorakie funkcje bojowe służące do skutecznej obrony przeciwrakietowej, przeciwlotniczej. okrętów nawodnych
oraz wszechstronnego zwalczania okrętów podwodnych

Cx
współczynnik oszczędności
Występujące w ubiegłym dziesięcio­
leciu trudności paliwowe były dostate­
cznie mocnym sygnałem dla ludzi decy­
dujących o przyszłości samochodu, aby
zajęli się poważnie problemami osz­
czędności paliwa. Oszczędności tych
poszukuje się wszędzie. Udoskonalane
są klasyczne silniki benzynowe, sięgnię­
to masowo po silnik wysokoprężny
i z dużym sukcesem przystosowano go
do eksploatacji w samochodach osobo­
wych, zmniejszono znacznie masę włas­
ną samochodów. Wielkie nadzieje wiąże
się z możliwością obniżenia zużycia pa­
liwa przez poprawienie aerodynamiki
kształtu samochodu. Aerodynamiką in­
teresują się obecnie najpoważniejsze
firmy światowe produkujące samocho­
dy. Zanim zajmiemy się wpływem
kształtu nadwozia na ilość zużywanego
Zdzisław Podbielski
przez dany samochód paliwa, warto po­
znać, jak mierzy się zużycie paliwa.
Pomiar zużycia paliw a
Walka o rynki zbytu między produ­
centami samochodów spowodowała, że
w ofertach reklamowych, a także w in­
strukcjach obsługi producenci zaniżają
dane o zużyciu paliwa swoich pojazdów.
Chwyt reklamowy jest bardzo prosty -
podaje się np. że samochód na przeje­
chanie odcinka drogi długości 100 km
potrzebuje zaledwie 5 litrów paliwa, ale
nie podaje się, przy jakiej prędkości do­
konano tego pomiaru. Wiadomo po­
wszechnie, że im wyższa prędkość jaz­
dy, tym wyższe zużycie paliwa. Do po­
wstawania takich nieścisłości zachęcały
obowiązujące normy, różne w różnych
 krajach. W Polsce na przykład obowią­ przeprowadził odpowiednie badania
zuje norma PN, wg której mierzy się i określił wielkości zużycia paliwa, któ­
kontrolne zużycie paliwa przy prędkoś­ re nie mogą być przekroczone przy
ci 80 km/h, a w Związku Radzieckim otrzymywaniu zezwolenia na dopusz­
norma GO ST określa zużycie paliwa czenie do ruchu samochodu. Wielkości
przy prędkości 40 km/h. Najczęściej po­ zużycia paliwa (podane w tabeli) odnie­
dawano dotychczas zużycie paliwa wg siono do pojemności skokowej silników
warunków określonych przez RFN-ow- benzynowych samochodów osobowych.
ską normę DIN, odnosząc je do 3/4 pręd­
kości maksymalnej samochodu z za­
strzeżeniem, że nie może to być pręd­ Pojemność Zużycie paliwa w 1/100 km
kość wyższa niż 110 km/h. Publikacje, skokowa
w których chciano rzetelnie informować wcm1 V = 90 km/h V - 120 km/h test
miejski
czytelników, w punkcie charakterystyki
technicznej samochodu dotyczącym zu­ 600 5,7 — 6,7
życia paliwa od razu podawały pręd­ 650 5,8 - 6,9
kość, przy jakiej dokonano pomiaru. 850 6,1 8,6 7,8
Oczywiście, taka informacja nie mogła 1300 6,8 9,3 9,9
być porównywana z inną, ponieważ 1500 7,1 9,6 10,8
w opisie jednego pojazdu podawano zu­
życie paliwa np. przy prędkości 80
Francuskie normy zużycia paliwa są
km/h, a w opisie innego przy prędkości bardzo ostre, o czym możemy się prze­
100 km/h.
konać, porównując zużycie paliwa mie­
rzone wg ECE znanych w Polsce samo­
Dowolność w określaniu ilości spala­ chodów:
nych paliw ropopochodnych musiała się
jednak skończyć w momencie podjęcia Polski Fiat 126p — 650 zużywa wg
przez wytwórców pojazdów energicz­ pomiaru ECE odpowiednio - 6,1/ - /7,3
nych prac zmierzających do zmniejsze­ 1/100 km/Fiat 127 1050CL - 6,6/9,2/8,9
nia zużycia paliwa. Prace te są bardzo 1/100 km, Ford Fiesta 1,3 S - 6,4/8,4/9,0
mozolne i kosztowne, dlatego zadbano, 1/100 km, Łada 1500 - 8,0/10,6/ 10,9
aby wyeliminować akcenty reklamowe 1/100 km, Renault 5GTL 1300 - 5,7/8,0/
i ujednolicić warunki określające zuży­ 7,9 1/100 km, Volkswagen 1200 - 7,2/-
cie paliwa. /10,6 1/100 km, Volkswagen Golf 1600
W związku z tym międzynarodowa -6,7/8,5/11,2 1/100 km, Łada 1300-7,8/
organizacja - Europejska Komisja Gos­ 10,8/11,1 1/100 km, Polski Fiat 1300 -
podarcza (ECE) zaleciła, aby w doku­ 7,9/11,5/10,5 1/100 km, Polski Fiat 1500
mentacji technicznej i ofertowej zuży­ - 8,0/11,7/11,61/100 km i Polonez 1500-
cie paliwa podawane było w trzech wa­ 0,0048 Cx • F • V2 (kG).
riantach: przy stałej prędkości 90
km/h, 120 km/h oraz według testu jazdy Z przedstawionych danych wynika,
miejskiej. Oprócz prędkości, przy jakiej że porównanie pod względem zużycia
mierzy się zużycie paliwa, określono paliwa produkowanych w Polsce samo­
również warunki drogowe i atmosfery­ chodów z warunkami określonymi
czne, a także dokładnie sprecyzowano przez francuski urząd homologacyjny
i ujednolicono pojęcie testów jazdy jest bardzo niekorzystne dla naszego
miejskiej. sprzętu. Wiele jeszcze pracy czeka na­
szych rodzimych konstruktorów, aby
Po ukazaniu się zaleceń ECE, francu­ nasze, wozy spełniały francuskie
ski urząd zajmujący się homologacją warunki.
 Opór powietrza Wyniki pomiarów różnych samochodów
w tunelu aerodynamicznym firmy Volkswagen

Na poruszający się pojazd działają

Samochód Cx Cx-F(m*>
siły określane jako opory ruchu. Są to:
opory toczenia, powstające na skutek Citroen GSA 0.34 1,87 0,64
odkształceń elastycznych sprężystej Porsche 924 0,37 1,75 0,65
Renault Fuego GTS 0,37 1,83 0,68
opony toczącego się koła jezdnego, opo­ Mercedes 380 SE 0.37 2,19 0.81
ry wzniesienia, powstające przy poko­ Volkswagen Passat 0,38 1,89 0,72
0,69
Alfasud ti 0.39 1,77
nywaniu wzniesienia drogi, oraz opory Ferrari Dino 308 0,40 1.76 0,70
0.71
powietrza. Porsche 911 SC
Jaguar XJS
0,40
0.40
1.77
1,83 0.73
Citroen CX 0,40 1,96 0,78
Gdy pojazd porusza się po drodze Lancia Gamma 0,40 2,01 0,80
0,75
poziomej bez wzniesień, o gładkiej, be­ Opel Kadett
Mercedes 500 SLC
0,41
0,41
1,82
1.93 0,79
tonowej lub asfaltowej nawierzchni, po­ Renault 5 0,42 1,72 0.72
Ford Escort 0.42 1.81 0.76
zostaje wówczas najistotniejszy pro­ Renault 14 0.42 1,83 0,77
blem - pokonanie oporów powietrza. Volkswagen Golf 0,42 1,83 0,77
0,84
Audi 100 SE 0,42 2,00
Wielkość tych oporów zależy od kilku Ford Fiesta 0,43 1.71 0,74
czynników: prędkości jazdy samocho­ Renault 18
Alfa Romeo Giulietta
0.43
0.43
1,84
1.87
0,79
0,80
du, wielkości jego powierzchni czołowej BMW 520 0,43 2,00 0.86
0.88
oraz od współczynnika doskonałości ae­ Rover 3500
Mercedes 200/280 TE
0,43
0,43
2,05
2.08 0,89
rodynamicznej nadwozia. W matematy­ Alfasud 0,44 1.77 0,78
Fiat Ritmo 0,44 1,86 0.82
cznym zapisie możemy to przedstawić Porsche 928 0,44 1.95 0,85
tak: siła oporu powietrza P = Renault 20/30 0,44 2,02 0,89
0.89
Peugeot 505 0,44 2,03
0,0048.Cx.F.V2 (kG). Peugeot 604 0.44 2,09 0.92
Fiat 127 Sport 0,45 1.71 0,77
Ze wzoru jasno wynika, że siła oporu Ford Taunus
Opel Senator
0,45
Ó.45
1,90
1.99
0,86
0,90
powietrza (P) rośnie proporcjonalnie do BMW 728/730 0.45 2,12 0,95
0.45 0,95
kwadratu prędkości (V w km/godz.) i za­ Ford Granada
Toyota Starlet 1.2S - 0,46
2,12
f,72 0,79
leży przede wszystkim od prędkości, z Peugeot 305 0.46 1,84 0,85
Opel Rekord 0.46 1.97 0,90
jaką poruśza się pojazd. Volvo 244 GLi 0,46 2.13 0,98
Fiat 126 0.47 1.51 0,71
0.47 0,82
Powierzchnia czołowa (F w m2) Toyota Tercel
BMW 320 0,47
1.74
1,82 0,86
współczesnych samochodów osobowych Toyota Crown 0,47 2,02 0.95
Datsun Sunny coupó 0.48 1,73 0.83
wynosi ok. 2 m2. Jest to rzut obrysu po­ Lancia Delta 0,48 1,80 0.86
jazdu na płaszczyznę prostopadłą do po­ VW ..Garbus’ 0,48 1,80 0,86
0,97
B uickSkylark 0,49 1.99
dłużnej osi samochodu, czyli po­
wierzchnia samochodu w widoku z
przodu, oglądana z możliwie dużej od­
ległości tak, aby były widoczne wszyst­ pohamowanej chęci jeżdżenia samocho­
kie elementy obrysu zewnętrznego. dami z dużą prędkością, pozostaje więc
jedyna, jak się wydaje, możliwość
Powierzchnia czołowa samochodu zmniejszenia oporów powietrza - przez
musi mieć odpowiednią wielkość, aby zmniejszenie wielkości współczynnika
samochód spełniał zadanie użytkowe. kształtu nadwozia Cx, nazywanego po­
Pod blachą nadwozia musi być odpo­ pularnie współczynnikiem doskonałoś­
wiednio dużo miejsca dla ludzi i prze­ ci aerodynamicznej pojazdu.
wożonych bagaży lub większych ładun­
ków, w przypadku samochodów cięża­ Jak wynika z zamieszczonego wykazu
rowych. Dlatego trudno się spodziewać, współczynnik Cx współcześnie produ­
aby można było uzyskać duże zmniej­ kowanych samochodów osobowych wy­
szenie powierzchni czołowej. Przy nie- nosi średnio 0,45.
 aż 16KM. Dla tych, którzy chcieliby
przeprowadzić wyliczenia odnosząc je
do konkretnych pojazdów, podaję wzór
na obliczenie mocy oporów powietrza :

P • V:j
N (K M ).
270

Zwiększone opory aerodynamiczne

okupione są nie tylko zmniejszeniem
mocy silnika, ale również zwiększonym
zużyciem paliwa. Obliczenia wykonane
przez aerodynamików dowodzą, że ob­
niżenie oporu powietrza o 10% powodu­
je zmniejszenie zużycia paliwa o 3,5%.
Istnieje więc szansa, że produkowane po
roku 1990 samochody osobowe będą
mogły zużywać o 15% paliwa mniej i to
tylko przez zmniejszenie oporów aero­
dynamicznych.

Sam ochód w tunelu aerodynamicznym

Badania aerodynamiczne związane

były do niedawna z budową samolotów.
Teraz stosuje się je na coraz szerszą
skalę przy opracowywaniu konstrukcji
pojazdów samochodowych. Ładna,
o opływowym kształcie sylwetka samo­
chodu, znajduje coraz częściej zwolen­
ników nie tylko wśród estetów, ale także
Rys. 1. Model samochodu w skali 1:5 w czasie pomiarów wśród nabywców chcących taniej jeź­
aerodynamicznych
dzić. Poza tym nie zawsze opływowa dla
oka linia samochodu ma korzystny ae­
Podstawmy teraz znane wartości do
rodynamiczny kształt, który uzyskuje
wzoru. Okaże się, że przy prędkości jaz­
się drogą długotrwałych i żmudnych
dy powyżej 60 km/h opór aerodynami­ prac badawczych.
czny działa z siłą, która przekracza war­
tość 15 kG i ma tendencje wzrastające, Pojawiające się już przepisy prawne,
aby przy V = 100 km/h osiągnąć wartość dotyczące maksymalnego zużycia pali­
43 kG. W celu pokonania wyliczonych wa przez pojazdy, określają kierunki
powyżej oporów aerodynamicznych sil­ prac badawczych i rozwojowych nad
nik samochodu traci moc równą - współczesnym samochodem. Zmusza to
w pierwszym przypadku - 3,5 KM, czołowych producentów samochodów
a w drugim przypadku, przy V = 100 do prowadzenia prac nad zmniejsze­
km/h, aż 16 KM. Aż strach pomyśleć, że niem oporów aerodynamicznych produ­
przy prędkości 100 km/h można zabrać kowanych przez nich pojazdów. Prace
np. naszemu małemu Fiatowi 126p moc te można dobrze wykonać dysponując
kosztownym urządzeniem, nieporów­
nywalnym, pod względem poniesionych
kosztów, z innymi urządzeniami po­
trzebnymi do prowadzenia badań po­
jazdów. Urządzeniem tym jest tunel ae­
rodynamiczny .
Zasada działania tunelu polega na
tym, że do rury o znacznej średnicy
wprowadza się model redukcyjny
w skali samochodu lub samochód o rze­
czywistych wymiarach. Pojazd ustawia
się na obrotnicy wagi aerodynamicznej.
Z jednej strony wylotu rury umieszczo­
ny jest wentylator spełniający rolę dmu­
chawy, która powoduje szybki przepływ
powietrza w tunelu. Znając prędkość
przepływu strugi powietrza wewnątrz
tunelu, powierzchnię czołową badanego
pojazdu oraz zmierzoną za pomocą wagi
aerodynamicznej siłę oporu powietrza
określa się wielkość współczynnika Cx,
świadczącego o doskonałości aerodyna­
micznej samochodu.
Pełny obraz właściwości aerodyna­
micznych samochodu otrzymuje się, gdy
określimy przebieg opływu strugi po­
wietrza na całym nadwoziu samochodu
oraz zbadamy, jakie ciśnienie panuje
w poszczególnych punktach nadwozia.
Przebieg opływu strugi powietrza uzy­
skuje się przez naklejenie w wielu punk-
"tach nadwozia lekkich tasiemek lub jed­
wabnych nitek. Owiewane powietrzem
nitki lub tasiemki układają się na nad­
woziu tak, że łatwo wykrywamy nieko­
rzystne aerodynamiczne zawirowania
powietrza, powstałe z niedoskonałości
kształtów nadwozia. Badanie rozkładu
ciśnień jest bardzo istotne, gdyż pomaga
np. wybrać najstosowniejsze miejsca
dla otworów wlotowych osłony chłodni­
cy i przelotów wentylacyjnych w nad­
woziu. Badanie przeprowadza się w ten
sposób, że w wybranych miejscach nad-
wodzia zakłada się rurki połączone
z manometrami, które wskazują panu­
jące nadciśnienie lub podciśnienie.
Nadciśnienie występuje tam, gdzie
przepływające przez tunel aerodynami­
czny powietrze napotyka wyraźny opór
części nadwozia lub w tych miejscach
nadwozia, gdzie zmniejsza się prędkość
opływającej strugi powietrza.
Tunele aerodynamiczne budowano
początkowo niewielkie; były przystoso­
wane do badania modeli redukcyjnych,
stanowiących wierną kopię samochodu.
Okazało się jednak, że mały model re­
dukcyjny niezbyt dokładnie oddaje wa­
runki panujące w czasie jazdy normal­
nego samochodu. Stopniowo zwiększa­
no więc modele redukcyjne, powiększa­
no też tunele aerodynamiczne, i to tak
dalece, że można było wprowadzać do
przestrzeni badawczej normalne samo­
chody. Takie tunele, w których można
prowadzić pomiary na samochodzie na­
turalnej wielkości, ma w Europie tylko
kilka firm: słynna włoska firma nadwo­
zi Pininfarina, niemieckie firmy Daim-
ler-Benz i Volkswagen oraz Centro-Ri-
cherche włoskiego Fiata.
Podstawowym zadaniem tunelu aero­
dynamicznego jest uzyskanie powta­
rzalności warunków badań właściwości
aerodynamicznych różnych pojazdów.
Nie można oczywiście oczekiwać, aby
wszystkie pojazdy były badane w tym
samym tunelu, ale warunki pomiarów
w różnych tunelach powinny być po­
dobne, aby wartości współczynników
doskonałości aerodynamicznej pojaz­
dów dały się porównywać. Niestety, nie
zawsze tak bywało, ale w tym przypad­
ku nie popłaca slogan reklamowy
o mniejszej wartości współczynnika do­
skonałości aerodynamicznej Cx niż rze­
czywista wartość samochodu. Przecież
sprzedawany w dużej ilości, seryjny sa­
mochód każdej firmy można swobodnie
kupić i przetestować. A i samej firmie na
tym zależy, aby najdokładniej opraco­
wać pod względem aerodynamicznym
własny pojazd. Przypadek błędnego
określenia współczynnika Cx przytrafił
się włoskiemu Fiatowi. Przygotowując
do produkcji swój nowy model samo-
Rys. 2. Duży. luksusowy samochód Citroen CX-2000 ma oznaczenie wskazujące na dobrze pod względem aerodynami-
cznym opracowane nadwozie. Zużycie paliwa: przy V = 90 km/h - 8,2 1/100 km. przy V = 120 km/h - 10,2 1/100 km

chodu o nazwie Ritmo, Fiat skorzystał
z tunelu aerodynamicznego firmy Pi-
ninfarina. Badania wykazały świetny
współczynnik Cx = 0,38, ale szybko
sprawdzono ten rezultat w innych tune-
Rys. 3. Porównanie zużycia paliwa samochodów o róż­
nych współczynnikach Cx
lach. Okazało się, że prawdziwy współ­
czynnik Ritmo wynosi Cx = 0,44.
Winę za błędną informację ponosi tu­
nel Pininfariny. Długość odcinka po­
miarowego tunelu wynosi 9,5 m, to jest
zbyt mało, aby móc uzyskać właściwy
wynik. Fiat zbudował już własny tunel,
\ w którym odcinek pomiarowy jest dłuż­
szy o cały metr.
Przypadek z Fiatem Ritmo wykazał,
że bardzo istotny wpływ na uzyskanie
poprawnego wyniku pomiaru ma dłu­
gość odcinka rury tunelu, w której znaj­
duje się badany pojazd, a także przekrój
tej rury. Ze względu na znaczne koszty
poprzestano, w tym nowym tunelu, na
długości odcinka pomiarowego, który
mierzy 10 metrów. Dodać należy, że cały
kompleks badawczy jest kilkanaście lub
kilkadziesiąt razy większy niż odcinek
pomiarowy. Tak np. droga prowadzenia
powietrza w tunelu aerodynamicznym
Yolkswagena ma 144 metry długości,
a największa średnica rur doprowadza­
jących powietrze do odcinka pomiaro­
wego wynosi 13,8 m. Cała droga prowa­
dzenia powietrza mieści się w obwodzie
zamkniętym o kształcie prostokątnym.
Przeprowadzone w Stanach Zjedno­
czonych badania samochodów w tunelu
aerodynamicznym wykazały, że po
wprowadzeniu dodatkowych elemen­
tów w niektórych miejscach nadwozia
można zmniejszyć opór powietrza aż
o ok. 30%, co odpowiada zmniejszeniu
zużycia paliwa o ok. 6%. Tak duże
zmniejszenie oporu powietrza jest jed­
nak możliwe w dużych samochodach
amerykańskich, które mają znaczną po­
wierzchnię czołową i duży współczyn­
nik doskonałości aerodynamicznej Cx.
Po prostu jest z czego zmniejszyć opory.
W Europie natomiast zamiast dołączać
dodatkowe elfementy do nadwozia po­ Rys. 4. Schemat tunelu aerodynamicznego francuskiego
Instytutu w Sint-Cyr. gdzie badane są konstrukcje francu­
dejmuje się coraz skuteczniejsze próby skich samochodów: 1 - pomieszczenie uspokajające
opracowywania nadwozi ściśle aerody­ strugi powietrza, 2 - dysza przyspieszająca strugi powie­
namicznych. trza. 3 - odcinek pomiarowy tunelu aerodynamicznego. 4
- stanowisko rolkowe (hamownia podwoziowa), 5 - obro­
towa waga aerodynamiczna, 6 - dyfuzor centralny , chwy­
Oprócz badania tych właściwości sa­ tający powietrze po pomiarze. 7 - dyfuzor boczny, 8 -
mochodów, jakie wiążą się z oporem dmuchawa (wentylator napędzany silnikiem) tłocząca po­
powietrza w odpowiednio przystosowa­ wietrze
nych tunelach aerodynamicznych moż­
na też prowadzić badania samochodów się od -30 do +45°C, a wilgotność powie­
w różnych warunkach klimatycznych, trza wynosi od 5 do 95%. Zamontowane
w jakich użytkowany będzie samochód. promienniki wytwarzają „nasłonecz­
We wspomnianym tunelu Volkswagena nienie” od 500 do 1200 W/m2. W tunelu
zakres uzyskiwanych temperatur waha można wytworzyć sztuczny deszcz lub

Rys. 5. Ł a g o d n y ,n ie o d ry w a ją c y s ię o d n a d w o z ia s a m o c h o d u p rz e p ły w s tru g p o w ie trz a

 prac, budując nadwozia autobusów
o ostrych kształtach, celem uzyskania
we wnętrzu nadwozia dużo więcej miej­
sca. Przykładem zmian, jakie zaszły na
gorsze w budowie nadwozi autobusów
pod względem pokonywania oporów
powietrza, są nasze pojazdy: Jelcz-Ka-
rosa z lat pięćdziesiątych, o zaokrąglo­
nych połączeniach płaszczyzn nadwo­
zia, oraz kanciasty Jelcz-Berliet z lat
siedemdziesiątych.
Rys. 6. Zmniejszenie oporu powietrza, wyrażone w pro­ Zainteresowanie konstruktorów
centach, przez zastosowanie dodatkowych elementów kształtem nadwozi samochodów cięża­
kształtowych w nadwoziu
rowych i autobusów wzmogło się, gdy
pojazdy te zaczęły obsługiwać regular­
nie długie, międzynarodowe trasy. Aby
można było łatwiej przebyć długie szla­
ki dróg, przystosowano pojazdy do
utrzymywania wysokiej prędkości jaz­
dy. Przypomniano sobie wówczas, że
opory powietrza rosną wraz z kwadra­
tem prędkości. Przy dwukrotnym zwię­
kszeniu prędkości jazdy opory powie­
Rys. 7. Projekt nadwozia samochodu osobowego o aero­
dynamicznym kształcie trza rosną czterokrotnie i gwałtownie
wzrasta zużycie paliwa.
Konstruktorzy amerykańscy prze­
dym i badać szczelność nadwozia, a tak­
prowadzili w tym względzie wiele ba­
że stopień brudzenia się samochodu po
dań. Wynikło z nich np., że ciągnik sio­
wytworzeniu błota przez rozpylające dłowy, wyposażony w kabinę kierowcy
wodę i piasek dysze umieszczone w po­
umieszczoną nad silnikiem i połączony
bliżu kół. Ze względu na szeroki zakres
z naczepą, poruszający się z prędkością
prowadzonych badań tunel taki nosi na­
80 km/h, traci ponad 50% mocy silnika
zwę klimatyczno-aerodynamicznego. na pokonanie oporów powietrza. Powo­
duje to prostopadła do kierunku jazdy
Aerodynamika samochodów olbrzymia ściana czołowa kabiny kie­
ciężarowych i autobusów rowcy i skrzyni ładunkowej. Powierzch­
nia czołowa samochodu ciężarowego
Do niedawna konstruktorzy samo­ jest duża, F = 7-9 m2, również duża jest
chodów ciężarowych nie zwracali uwagi wartość współczynnika oporu aerody­
na znaczenie oporów powietrza wystę­ namicznego Cx = 0,7-1,2
pujących w czasie jazdy . Koncentrowali W czasie badań stwierdzono, że obu­
swoją uwagę na zwiększaniu ładownoś­ dowanie przestrzeni pomiędzy kabiną
ci. Nieco inaczej było z autobusami. kierowcy ciągnika i naczepą powoduje
W latach pięćdziesiątych budowano au­ zmniejszenie oporów powietrza o około
tobusy o łagodnych liniach nadwozia, 23%, a zużycie paliwa zmniejsza się
starając się, może niezbyt naukowo, ale o około 18%. Stwierdzono również, że
dość skutecznie zmniejszyć opory po­ zaokrąglenie ściany czołowej skrzyni
wietrza. Odstąpiono jednak od tych ładunkowej zwykłego samochodu cię-
Rys 8. Opływ strug powietrza modelu szwajcarskiego ciągnika Saurer D330F: a) bez odchylacza strugi powietrza,
b) z odchylaczem
żarowego poruszającego się z prędkoś­
cią 90 km/h powoduje zmniejszenie
oporów powietrza o 35%, oraz zużycia
paliwa o 23%.
Pociąg drogowy składający się z cią­
gnika siodłowego i naczepy, jest wrażli­
wy szczególnie na boczny wiatr. Jeśli
wypełni się całkowicie (od góry i z bo­
ków) przestrzeń pomiędzy ciągnikiem
i naczepą, to przy wietrze bocznym
wiejącym z prędkością 30 km/h wypeł­
nienie daje aż 60% oszczędności paliwa.
Wypełnienie prześwitu bocznego po­
między ciągnikiem i naczepą trudno
w praktyce stosować, natomiast coraz
częściej, nawet na polskich drogach, po­
jawiają się pojazdy ciężarowe z zamon­
towanym na dachu kabiny deflektorem,
czyli odchylaczem strugi powietrza.
Osłania on od góry przestrzeń pomiędzy
kabiną ciągnika i naczepą.
Rys. 9. Aerodynamiczny kształt nadwozia autobusu
Również i w Polsce prowadzi się ba­
dania mające na celu zmniejszenie zuży­
cia paliwa przez zmniejszenie oporów
powietrza. Prace takie prowadzi m.in.
Politechnika Śląska. Są już wymierne
wyniki. Okazuje się, że po zastosowaniu
deflektorów, polski ciągnik siodłowy
Jelcz 317 z naczepą, jadący z prędkością
80 km/h, zużywał mniej paliwa o 15%.
Powróćmy raz jeszcze do badań ame­
rykańskich, tym razem przeprowadzo­
nych na seryjnym autobusie, używanym
w USA na szlakach linii międzymiasto­
wej. Przy badaniu autobusu MC-7 o os­
trych krawędziach nadwozia okazało
się, że istotny wpływ na wielkość współ­
czynnika oporu aerodynamicznego ma­
ją miejsca połączeń ściany czołowej, da­
chu i ścian bocznych. Natomiast kształt
tylnej części nadwozia nie ma większego
wpływu na zmianę współczynnika opo­
ru aerodynamicznego. Z badań tych wy­
ciągnięto praktyczny wniosek: wpro­
wadzono łukowe oprofilowanie dachu
oraz przednich słupków autobusu.
Poprawienie właściwości aerodyna­
micznych samochodów prowadzi nie
tylko do liczącego się bardzo zmniejsze­
nia zużycia paliwa. Zmniejszając opory
powietrza redukuje się również hałas
i boczne kołysanie samochodu, a zwię­
ksza stabilność pojazdu w ruchu, wsku­
tek czego mniej niszczy się ogumienie
i przedłuża się czas jego użytkowania.
 mory odsalania, zamonto­ następuje tu przez mecha­
wane na barce. niczne sprężenie pary', (j)

i n Nowe ulepszone instala­

cje stacjonarne do odsala­
nia wody morskiej przed­
Odkurzacz do... stołu

Tego jeszcze nie było! Fir­

NOWE
stawi! „Krupp" na tegoro­ ma „Black & Decker"
cznych targach w Hanowe­ wpadła na pomysł wypro­
rze. Stacja taka zbudowana dukowania odkurzacza do
jest systemem moduło­ oczyszczania powierzchni
wym; ułatwia to jej trans­ stołu z okruszyn, popiołu
port, montaż, a także skła­ papierosowego czy też np.
1
nowsze. danie w dowolne wielkości.
Wydajność takiej stacji wy­
nosi od 500 do 2000 rn wo­
dy pitnej na dobę. Jej naj­
rozsypanej mąki czy cukru.
Pomaga to zwłaszcza oczy­
ścić obrus w trakcie posiłku
bez konieczności zdejmo­
większą zaletą jest mały wania go ze stołu.
pobór energii. Odsalanie (jk
Woda pitna
coraz bardziej
w cenie

W wielu miastach Polski

odczuwalny jest brak do­
brej wody do picia. Spowo­
dowane jest to najczęściej
przerażającym stanem za­
nieczyszczenia naszych
wod, zwłaszcza w rzekach.
Stan ten wywołany został
działalnością ludzi. W wie­
lu regionach świata brak
wody, to stan chroniczny.
Tak jest np. w krajach ara­
bskich, które wodę pitną
sprowadzają tankowcami
nawet z Norwegii.
Coraz częściej jednak
wodę pitną otrzymuje się
przez odsalanie wody mor­
skiej . Jednakże, jak dotych­
czas, proces odsalania jest
bardzo energochłonny i ko*
sztowny.
Instalacje odsalające wo­
dę morską produkuje za-
chodnioniemiecka firma
„Krupp". Oferuje ona os­
tatnio kilka interesujących
konstrukcj i, przeznaczo­
nych dla krajów' arabskich.
Pierwszą w świecie pły­
wającą stację odsalania
wody zamówiło Abu Dhabi.
Wydajność jej wynosi 2500
m destylatu dziennie, przy
czym zapas wody słodkiej,
jaki można gromadzić na
barce wynosi 1000 ml Sta­
cja odsalania wody zaopa­
truje w wodę pitną małe
wyspy, zakłady przemysło­
we, osiedla pustynne, także
dostarcza wodę w razie
awarii instalacji stacjonar­
nych. Na zdjęciach - pływa­
jąca stacja, widać dwie ko-
 umożliwia swobodne ciągłe
obserwowanie sąsiedniego
pasa ruchu. Martwe pole
widzenia przy zastosowa­
niu ..autoszpiega” przesta­
je być groźne, bo - nie poja­
wia się wcale. (j)

Pomiar temperatury
na odległość

Mierzenie temperatury
kojarzy się nam najczęściej
z termometrem zawieszo­ ru odczytujemy na wskaź­
nym na balkonie czy też niku ciekłokrystalicz­
wkładanym pod pachę nym. Termometr bezdoty­
podczas grypy. Ogólnie kowy mierzy temperatu­
że w momencie wyprzedza­ biorąc mierzenie tempera­ rę na odległość w zakresie
Nowoczesny wiatrak tury przedmiotu, cieczy czy
nia wozu przez inny pojazd 600° w skali ujemnej i do­
występuje martwe pole wi­ gazu jest stosunkowo pros­ datniej. (j)
Na lotnisku Tempelhof te, jeśli obiekt pomiaru nie
w Berlinie Zachodnim dzenia tzn. nie widzimy
wyprzedzającego w bocz­ znajduje się w ruchu. Wy­
uwagę pasażerów zwraca starczy, zamontować ter­
dość oryginalna w kształcie nym i wewnętrznym luster­
ku. Jest to bardzo niebez­ mometr czy też zetknąć go
konstrukcja. Pięć lat praco­ z powierzchnią, której tem­
wał nad jej wykonaniem pieczne, zwłaszcza w ruchu
miejskim, gdzie zmuszeni peraturę chcemy znać
46-letni mechanik Alfred i rzecz załatwiona.
Goedecke. Drogą wielu jesteśmy często do zmiany
pasa ruchu, a niedostrzeże- Jak jednak mierzyć tem­
prób udało się mu zbudo­ peraturę przedmiotów bę­
wać instalację, pracującą nie samochodu jadącego
nieco za nami prowadzi do dących w ruchu? Mamy tu
niezależnie od siły i kierun­ na myśli taśmy gumowe,
ku wiatru i zaopatrującą nieuchronnej kolizji
metalowe, żywność (chleb
w prąd stację meteorologi­ w piekarniku), chemikalia,
czną, znajdującą się na poluAby ułatwić ciągłą ob­
serwację sąsiedniego pasa wirujące części maszyn itp.
wzlotów. Z pomocą przychodzi nam
Ten nowy te wiatraka jezdni, zwłaszcza podczas
trudnych warunków at­ wtedy promieniowanie
znajdzie w niedalekiej podczerwone. Termometr
mosferycznych, kiedy to
przyszłości szerokie zasto­
lusterko zewnętrzne zale­ ..Thermopil Infra-5680*'
sowanie do zaopatrywania działa właśnie na zasadzie
wane jest wodą, a szyby
w energię elektiyczną in­
szybko rosieją, Holendrzy pomiaru promieniowania
stalacji, znajdujących się podczerwonego. Specjalny
z firmy „B JS" zapropono­
z dala od linii przesyło­
wali zastosowanie „autosz- filtr przepuszcza jedynie
wych, osiedli itp. (j) prcmienie długości 8 do 14
piega” Jest to wykonane
z nie tłukącego się plasty­ m, co wyklucza wpływ ob­
Autoszpieg cych źródeł promieniowa­
ku. zwykłe lusterko, za­
nia podczerwonego, np.
Wszyscy, którzy mieli montowane w przedniej ciepła słonecznego, pary
lub mają okazję pro­ części drzwi, wewnątrz sa­ wodnej itp. Wynik pomia­
wadzić samochód wiedzą, mochodu. Lusterko to
M e c h a n ic z n a rę k a

Naukowcy z Uniwersy­
tetu w Hamburgu zbudowa­
li pierwszą w świecie „me­
chaniczną rękę” . Napędza­
na jest ona układem elek­
tryczno- hydraulicznym,
zasilanym z baterii. „Me­
chaniczna ręka” jest prze­
znaczona dla osób nie po­
siadających z różnych
przyczyn całej ręki. Może
ona podnosić się, opusz­
czać, zginać, prostować.
Rozkazy dla mechanizmów
ręki wydawane są za pomo­
cą miniaturowego urządze­
nia elektronicznego. fi)
Z TARGÓW - POST FACTUM

= g = £ S 2 rS = E = = H
ła m T c r s S 7 zfatów9° rOCZnyCh ^ P° 2nańskich D° •" •“ * * * nowości bodziemy wracać na

0—
Coraz większą moc osiągają współczesne turbiny cieplne. Jeszcze nie tak dawno szczytem osiągnięć była turbina 220
MW, potem - 360 MW (takie montowane są w Bełchatowie). Czechosłowacka Śkoda buduje już turbiny 500 MW (na
zdjęciu) a przygotowuje się do podjęcia produkcji aż 1000 MW kolosów. .
 Czechosłowacja specjalizuje się m.in. w produkcji róż­
nego typu obrabiarek. Nie zabrakło więc ich również w
Poznaniu. Oto jedna z nich: wiertarka współrzędnościo­
wa sterowana numerycznie. Sterowana może być w
osiach X i Y. Może wiercić, wytaczać, roztaczać, frezo­
wać, nacinać gwinty, wiercić głębokie otwory itp

Radiomagnetofon kasetowy stereo ,.Klaudia” , prezen­

towany przez bydgoską ,,ELTRĘ” również nagrodzono
złotym medalem.

. in « 0 kapturzone przewody wysokiego napięcia przezna­

czone do przesyłania prądu o napięciu od 1 do 30 kV
i natężeniu 2-8 kA prezentowane przez Przedsiębiorstwo
Montażu Elektrycznego ELEKTROBUDOWA z Katowic.
Postaramy się opisać w przyszłości to ciekawe i nowo­
czesne rozwiązanie, wyróżnione złotym medalem MTP.

„Starlift 722 jest jedną z najnowszych konstrukcji firmy

COLES z Wielkiej Brytanii. Mimo znacznych rozmiarów
daje się schować... w standardowym kontenerze. Dzięki
uprzejmości serwisu firmy COLES wysłannik ,.M T mógł
obejrzeć teren targów z wysokości ponad sześciu pięter... GEKAPSELTE HOCHSTROMSCHINEN
 Nowy radziecki samochód terenowy ŁUAZ 969 M pre-
zentowany przez Tirmę AUTOEXPORT

Szwedzka firma. Bulten-Kanthal AB specjalizuje się

w produkcji elementów grzewczych. Ich najnowszy pro­
dukt to Kanthal-Super, przy pomocy którego otrzymać
możemy w piecach grzewczych temperaturę do 1700°C.
Na zdjęciu: doświadczenie przeprowadzane przy pomocy
pieca, wyposażonego w Kanthal-Super.

Automatyczną kontrolę silników spalinowych przepro­

wadzoną podczas ich produkcji można wykonać na urzą­
dzeniach RFN-owskiej firmy Schenk AG. Program kontro­
li przewiduje sprawdzenie synchronizacji zaworów, usta­
wienie kąta wyprzedzenia zapłonu, szczelności silnika,
stopnia sprężania, ciśnienia oleju, toksyczności spalin
etc. Silnik przenoszony jest na paletach, mocowany
w uchwytach szybkomocujących. Wyniki pomiarów anali­
zowane są przy pomocy mikroprocesora, a wyniki poda­
wane w formie wydruku. Mogą być również przekazywane
do centralnego komputera.
Jeszcze raz Śkoda - tym razem elektrowóz produkcji
tego koncernu przemysłowego. Jest to lokomotywa typu
55 E, podwójnego systemu. Przeznaczona do obsługi po­
ciągów ekspresowych i pospiesznych, w wykonaniu stan­
dardowym osiąga prędkość 160 km/h, a po zmianie prze­
łożenia - do 200 km/h. Zasilana może być prądem stałym
o napięciu 3 kV lub zmiennym - 25 kV, 50 Hz.
 JEDYNY CIEKŁY
Krzysztof Błaszkowski
Gkły trzymamy ją na dłoni, jest w sta­
łym ruchu, drży w takt pulsu krwi krą­
żącej w żyłach, powtarza każde drgnie­
nie ręki. Rozlana na stół dzieli się na
drobne, idealnie kuliste kropelki, ucie­
kające przed próbującymi je złapać pal­
cami. W obu przypadkach stwarza wra­
żenie żywej, co w połączeniu z jej poły­
skliwą, białometaliczną barwą przydało
jej najstarszą i najdłużej używaną na­
zwę: „żywe srebro”.
Metal ten znaleziono w grobowcach
egipskich zbudowanych ok. 1600 r.
p.n.e. Przypuszcza się jednak, że został
on tam pozostawiony znacznie później
przez Arabów, którzy używali małych
naczyń szklanych wypełnionych rtęcią
jako amuletów. Rtęć odkryto najpraw­
dopodobniej dopiero w V lub nawet w IV
w. p.n.e., a więc znacznie później niż
pozostałych 6 znanych starożytnych
metali (złoto, miedź, srebro, cyna, ołów
i żelazo). Jej płynność nawet w tempera­
turze, w której zamarza woda, stała się
przyczyną pogardy starożytnych dla
rtęci. Pliniusz, który jako pierwszy sze­
roko opisuje rtęć, określa ją jako „ślinę
srebra” lub „szumowiny, wyziewy sreb­
ra” . Niby metal podobny do srebra,
a ciekły, a więc... niemetal.
I podobnie jak nazwy, tak i pogląd ten
przetrwał prawie do naszych czasów, bo
aż do 1759 roku, kiedy to rtęć zamarzła
w termometrach podczas ostrej zimy
w ówczesnym Petersburgu. W tym sa­
mym roku również w Petersburgu za­
mrożono rtęć w laboratorium przy uży­
ciu śniegu i kwasu azotowego, a w 1783
r. wykorzystując ostre mrozy w forcie
Albany nad zatoką Hudsona, określono
temperaturę krzepnięcia rtęci na 38,9°C
poniżej zera. Stwierdzono jednocześnie,
że zamrożona rtęć swym wyglądem
przypomina ołów, a pod względem
własności chemicznych i fizycznych
zbliżona jest do srebra. Mimo to jeszcze
w dwa lata później, znany przyrodnik
Buffon twierdził, że rtęć nie jest meta­
lem, a za „koronny dowód” na metalicz­
ną naturę rtęci, uznano dopiero ... strzał
z broni palnej oddany w 1849 roku
w Grenlandii, strzał, w którym kula
z zamrożonej rtęci przebiła calowej gru­
bości deskę. Dziś wiemy na pewno że
rtęć to metal. Wiemy też, że używana
jest jako ciecz termometryczna i w tym
zastosowaniu każdy ma ją we własnym
domu. W rzeczywistości, rtęć znalazła
nieoczekiwanie szerokie zastosowanie,
i to zrówno współcześnie, w świecie naj­
nowszej techniki, nowych materiałów
i urządzeń, jak i dawniej, w świecie
naszych praprapraprzodków, którzy
w naszym dość powszechnym mniema­
niu z techniką niewiele mieli wspólnego.
Oto tylko niektóre zastosowania rtęci.
Pigmenty, farby i... porcelana
Po raz pierwszy rtęć pojawia się jako
cinnabar, czyli ruda koralowa. Słowo to
pochodzi z Indii, gdzie używa się go do
określenia czerwonej żywicy, tzw. smo­
czej krwi. Dziś po niewielkiej zmianie
nazwy cynober określa główną rudę rtę­
ci - jej siarczek HgS, tzw. czerwień rtę­
ciową o intensywnie czerwonej barwie.
W czystej postaci HgS stosowany jest
jako pigment do wytwarzania barwni­
ków o dużej sile krycia. Niestety, wyka­
zuje niską odporność na działanie
światła. Jako czerwone pigmenty stoso­
wane są również inne związki rtęci:
HgO, HgJ2i HgCl2, przy czym ten ostatni
głównie do barwienia porcelany. Zo­
stańmy jednak przy siarczku.
Cynober, zawierający aż 86,2% rtęci
i tylko 13,8% siarki, jest niemal jedy­
nym źródłem pozyskiwania rtęci od naj­
dawniejszych czasów. Największe złoża
cynobru i najstarsza na świecie kopal­
nia tej rudy znajduje się na płd. Hiszpa­
nii w pobliżu miasta Almaden (po arab-
sku - kopalnia).
Wiadomo, że cynober wydobywano
tutaj już w czasach panowania Kartagi­
ny, a więc co najmniej 2400 lat temu,
Wtym samym czasie Egipcjanie używali
cynobru do malowania obrazów swych
bogów, a niewiele później zwyczaj ten
przejęli Rzymianie. Wiemy o tym mię­
dzy innymi od Pliniusza, który pisze, że
w czasie uroczystych świąt cynobrem
malowano twarz Jowisza, który obok
Marsa był bogiem wojny i ,,kierowni­
kiem bitew decydujących o ich wyni­
ku” . Z tego samego powodu czerwonym
cynobrem- symbolem krwi i rzezi - bar­
wili swe ciała rzymscy dowódcy powra­
cający ze zwycięskich bitew i składający
Jowiszowi dary w formie części łupów
wojennych.
Z cynobrem wiąże się również znane
nam słowo ,,minia” , określające czer­
wień ołowiową (Pb02’ 2PbO), która po
utarciu z olejem, stanowi doskonałą far­
bę przeciwrdzewną stosowaną do grun­
towania żelaza. Słowo „minium” to
stara, rzymska nazwa cynobru. Ale
„prawdziwe minium” było drogie, fał­
szowano je więc innym, tańszym „mi­
nium drugiego gatunku” , i to tak często,
że nazwa przeszła z cynobru na czer­
wień ołowiową.
Cynober jako pigment do wytwarza­
nia barwników nie jest jednak wynalaz­
kiem wyłącznie europejskim. W słyn­
nym hinduskim dziele Rasamavatantra
z ok. 1200 r. n.e. przytoczony jest przepis
na przyrządzanie cynobrowych barwni­
ków, identyczny z wcześniej stosowa­
nym w Chinach. Chińczycy używali cy­
nobru jako barwy królewskiej, a znany
nam Marco Polo pisze o „królewskich
podpisach w cynobrze” , a więc o atra­
mencie barwionym siarczkiem rtęcio­
wym. Co więcej, na podstawie czerwo­
nych barwników używanych przez In­
dian peruwiańskich, odkryto w 1566 ro­
ku duże złoża cynobru, eksploatowane
do dziś w kopalniach Guancavelica.
Amalgamaty, lustra.*, fotografika
Amalgamat lub po polsku ortęć to
stop rtęci z innym metalem. Stop w wię­
kszości przypadków łatwy do otrzyma­
nia nawet w temperaturze pokojowej,
gdyż rtęć wykazuje znaczną zdolność
rozpuszczania innych metali, jak cyna,
sód, kadm, a nawet metale szlachetne,
jak srebro czy złoto. Od tych szlachet­
nych rozpoczyna się kariera ortęci
i trwa do dnia dzisiejszego. Rtęci uży­
wano przez wiele wieków do wydobycia
lub, jak to nazywali starożytni, do oczy­
szczania złota. Pokruszone skały, z któ­
rych trudno byłoby usunąć drobne ka­
wałki złota, zalewano rtęcią, wypływa­
jące na wierzch zanieczyszczenia usu­
wano, a złoto lub srebro odzyskiwano
przez odparowanie rtęci. Przypomnij­
my, że rtęć ma nie tylko niską tempera­
turę topnienia (-38,9°C), ale również ba­
rdzo niską temperaturę parowania —za-
Bogaci władcy wschodu wypełniali sadzawki pa­
łacowe rtęcią i popisywah się spaceram i „po wo­
dzie”, oczywiście po założeniu na nogi miniaturo­
wych łódeczek lub rozłożeni u na powierzchni rtęci
giubych i sztywnych dywanów. Możliwe było to
dzięki dużej gęstości rtęci - aż 13,55 g/cm3. Z tego
samego powodu rzymski pisarz Witruwiusz gor­
szył się, że wielkie i ciężkie głazy pływ ają na
powierzchni rtęci, a nawet mały kawałek złota
tonie. Złoto było wówczas jedynym znanym m ate­
riałem o gęstości większej niż rtęć (19,3 g/cm ).

Cynober
ledwie 357° powyżej zera. Współcześnie
sposób ten zarzucono wprowadzając
bardziej wydajną metodę cyjanową,
w której rtęć zastąpiona została cyjan­
kiem wapniowym, Ca(CN)2.
Niską temperaturę odparowania rtęci
z amalgamatów złota wykorzystano
również do tzw. ogniowego złocenia.
W tym celu złocony przedmiot najpierw
„marynowano” , tzn. zanurzano w kwa­
sach w celu oczyszczenia jego powierz­
chni, następnie szczotkowano kwaśnym
roztworem azotanu rtęci, co prowadziło
do pokrycia jego powierzchni cienką
warstwą tego metalu, a w końcu twardą
szczotką nanoszono złoto, tworząc war­
stwę amalgamatu, który należało już
„ Włóż cynober do żelaznego garnka, wstaw go do
naczynia glinianego, przykryj pokrywą, uszczelnij
kitem i ogrzewaj z zewnątrz. Rtęć tworzy pod
pokrywą jakoby dym, który po ostudzeniu zlewa
się w postaci kropel rtęci”. (Z przepisów m etalur­
gicznych I w n.e.).
tylko odparować. Współcześnie metodę
tę zarzucono na korzyść... gorszej —elek­
trolitycznej. Złocenie i srebrzenie
ogniowe dające trwalszą powłokę, było
jednak przyczyną licznych zatruć bar­
dzo toksycznymi parami rtęci.
Amalgamaty srebra lub cyny stały się
również podstawą początku produkcji
luster. W tym przypadku na płytę szkla­
ną nakładano arkusz blachy cynkowej
i całą powierzchnię zalewano rtęcią. Ta
rozpuszczała cynę, a powstały amalga­
mat idealnie przylegał do powierzchni
szkła, tworząc lustrzaną warstwę, do­
piero niedawno zastąpioną tańszymi
i trwalszymi lustrami, w których na
szkło nanosi się warstwę aluminium.
Zdolność rtęci do tworzenia amalga­
matów wykorzystano również w nauce,
przemyśle, dentystyce, a nawet w foto­
grafii. Przykład z dziedziny nauki to
odkrycie nieznanych jeszcze w 1807 ro­
ku pierwiastków - metali alkalicznych:
potasu i sodu. Dokonał tego H. Davy,
używając elektrody rtęciowej podczas
elektrolizy potażu i sody i wykorzystu­
jąc rozpuszczalność potasu i sodu
w ogrzanej rtęci. Uzyskanie tych pier­
wiastków bez elektrody rtęciowej było­
by niemożliwe wobec silnego powino­
wactwa tych metali z tlenem z powiet­
rza. Przy okazji - tlen również odkryto
dzięki rtęci. Dokonał tego w 1774 r.
Priestley, ogrzewając tlenek rtęciowy,
HgO.
W przemyśle stosuje się, i to do dnia
dzisiejszego, amalgamat sodowy jako
katalizator w procesie elektrolizy soli
kuchennej, NaCl metodą rtęciową oraz
jako reduktor w chemii organicznej.
Również współcześnie stosuje się amal­
gamaty cynku, cyny i kadmu w dentys-
Amalgamaty żelaza, kobaltu i niklu wykazują
właściwości ferromagnetyczne. Są roztworami
koloidalnymi, np. żelaza w rtęci i wykazują nasy­
cenie namagnesowania proporcjonalne do stęże­
nia Fe, przy czym każda cząsteczka koloidalna Fe,
Co lub Ni twórczy jedną domenę magnetyczną.
tyce, jako materiały na plomby. Świeżo
wykonane amalgamaty są tak plastycz­
ne, że można je modelować jak wosk,
pod naciskiem narzędzia idealnie wy­
pełniają „dziurę*’ w zębie, a następnie
twardnieją stając się najtrwalszymuzu­
pełnieniem ubytku w zębie.
O amalgamatach mówić można by
dużo. Zamiast całej książki proponuję
jeszcze jedną, zapomnianą już dzisiaj
ciekawostkę. Rtęć, a dokładniej jej zdol­
ność do tworzenia amalgamatu ze sreb­
rem, dała początek dzisiejszej fotogra­
fii. W 1835 roku Francuz L.J. M. Dagu-
erre otrzymał jedne z pierwszych obra­
zów fotograficznych tzw. dagerotypy.
To wiemy wszyscy, lecz nieliczni tylko
pamiętają, że obrazy te powstały na po­
srebrzanej płytce mosiężnej uczulonej
parami jodu, dzięki czemu na powierz­
chni płytki powstała warstewka świat­
łoczułego jodku srebrowego. Po na­
świetleniu płytkę umieszczano nad
ogrzewanym zbiornikiem z rtęcią, pary
rtęci tworzyły amalgamat ze srebrem
wydzielonym w wyniku naświetlenia,
a następnie obraz utrwalano w roztwo­
rze soli kuchennej. Rtęć była więc jed­
nym z pierwszych wywoływaczy foto­
graficznych.
Zbroja złocona
Prawdziwa rtęć i sztuczne.,, złoto
głosu doszli alchemicy, znaczenie rtęci
Rtęć występuje w przyrodzie w postaci znacznie wzrosło. Powstała wówczas
cynobru, ale również jako rtęć rodzima tzw. teoria siarkowo-rtęciowa, będąca
w postaci kropelek czystego metalu lub kontynuacją starej, greckiej idei o budo­
krystalicznego amalgamatu srebrowe­ wie świata z czterech elementów: ziemi,
go. Czysta, płynna rtęć znana była więc która reprezentowała stan stały, wody
już starożytnym wydobywającym cyno­ (stan ciekły), powietrza (stan lotny)
ber w Almadenie. Szybko też opanowa­ i ognia (stan rozżarzony). Alchemicy do-
no sposób otrzymywania rtęci z cynob­ • dali jeszcze dwa elementy - rtęć, która
ru, i to aż dwiema metodami: przez reprezentowała stan topliwości, i siarkę
działanie na cynober octem oraz metodą (palność).
prażenia cynobru w obecności żelaza,
Teoria alchemików przeniesiona na
stosowaną jeszcze w naszych czasach.
metale głosiła, że wszystkie metale skła­
Wiemy już, że starożytni traktowali dają się z rtęci i siarki, a różnią się od
rtęć pogardliwie, nie zaliczając jej do siebie tylko różną zawartością tych
metali. W późniejszych czasach, gdy do składników. W konsekwencji uznali za
 realną przemianę jednego metalu w in­ Rtęć stanowi wzorzec oporności elektrycznej i słu­
ny, a najłatwiej rtęci w złoto przez doda­ ży jako wzorzec ciśnienia: 1 om odpowiada opor­
nie siarki i...,,czegoś dodatkowego” , ności słupa rtęci o długości 1,063 m i przekroju 1
mm2; 1 atmosfera fizyczna (0,1 MPa) odpowiada
czego poszukiwano przez dziesiątki lat. ciśnieniu wywieranemu przez słup rtęci wysokoś­
Istnieją oczywiście liczne dowody na ci 760 mm.
„udane” przypadki transmutacji i jesz­
cze liczniejsze dokumenty i opisy proce­
sów sądowych w wyniku ujawnionych zostało jednak zapomniane przez 1000
oszustw. Również i w tej dziedzinie Eu­ lat.
ropa nie ma wyłącznych praw. Alchemi­
cy działali wszędzie, wszędzie też rtęć Trucizna, lekarstwa i ...piękna cera
uznawana była za „pramatkę” wszyst­
kich metali, a więc i złota, a najwyż­ Rtęć jest jedną z najgroźniejszych
szych dostojeństw doczekała się u al­ trucizn. Szczególnie trująca w postaci
chemików hinduskich, dla których bóg soli, jest bardzo niebezpieczna nawet
Siwa był bóstwem rtęci, która nie tylko w formie metalicznej, a zwłaszcza w po­
służyła do przemiany metali w złoto, ale staci pary. Metaliczna rtęć, np. rozlana
„przedłużała życie ... ponad zwykły z pękniętego termometru, paruje inten­
czas” . sywnie nawet w temperaturze 0°C, a tym
bardziej w temperaturze pokojowej.
Złota z rtęci alchemicy nie stworzyli, Wchłaniana przez organizm łączy się
lecz prócz poważnych zasług w stworze­ z białkiem, szczególnie mięśnia serco­
niu późniejszej chemii pozostawili po wego, powodując ostrą niewydolność
sobie jeszcze jedną odmianę nazwy rtę­ układu krążenia i odwodnienie organiz-
ci: mercury - w języku angielskim, mer-
MfChał Sędziwói
cure - w języku francuskim i merku-
riusz - stosowany w polskiej literaturze
chemicznej jeszcze w XIX,a nawet w XX
wieku. Rtęć, żywa, ruchliwa, była sym­
bolem Merkurego - planety, a jedno­
cześnie równie ruchliwego jak rtęć boga
handlu. Jeden z twórców teorii siarko-
wo-rtęciowej, słynny arabski alchemik
Dżabir ibn Hajjan, żyjący w latach 760-
815, ustalił nawet, że rtęć jest metalem,
mimo że jest płynna. Stwierdzenie to

„Weź 5 drachm ołowiu i tyleż rtęci, roztop ołów na

ogniu, a gdy będzie płynny, wiej ogrzaną rtęć
zam ieszaj i zestaw z ognia. Gdy ostygnie, utrzyj
drobno. Weź 6 drachm cynobru i tyleż ałunu,
utrzyj dobrze, zm ieszaj i wsyp do francuzkiego
naczynia. Teraz weź 5 drachm miodu, tyleż octu,
zm ieszaj dobrze, do tego wsypuj cynober za ału­
nem i trzyj, żeby było gęste jak miód, potem wsyp
ołów i utrzyj wszystko razem dobrze w moździe­
rzu. Miej w pogotowiu 5 drachm drobno utartej
siarki i wsypuj ją powoli, rozcierając aż tamte
składniki ją przyjmą. Teraz wsyp wszystko do
tygla, niech postoi 3 do 6 dni, po czym stop na
ogniu, odlej z tego sztabki, a będziesz m iał złoto
lepsze od wydobytego w kopalniach”.
mu prowadzące do zgonu. Wiadome to
było już starożytnym, obserwującym
skutki pracy w kopalni cynobru, a Pli­
niusz opisał trujące właściwości rtęci
tak przekonywająco, że żaden lekarz nie
odważył się użyć rtęci jako lekarstwa,
mimo że znane były lecznicze właści­
wości wielu innych trucizn.
Pierwszego wyłomu dokonał Paracel-
sus. Zgodnie z ówczesną wiedzą alche­
mików, twierdził on, że „...Ludzkie ciało
jest zbudowane z trzech składników -
rtęci, soli i siarki. Trzeba jednak pamię­
tać, że każda z tych trzech substancji
istnieje w najrozmaitszych postaciach,
a zatem lekarz musi poznać, którego
rodzaju siarki, rtęci lub soli człowiek ma
za mało lub zbyt dużo.” Coś jakby
współczesna wiedza o budowie i równo­
wadze chemicznej żywego organizmu,
ubrana tylko w skomplikowane sformu­
łowania i oparta na niedostatecznych
wiadomościach z chemii. Mimo braku
współczesnej wiedzy chemicznej Para-
eelsus staje się prekursorem jatrochemii
- leczenia środkami chemicznymi m.in.
kiły przy użyciu soli rtęci. Jak sam pisze:
„sole te szybko usuwały wszystkie obja­
wy choroby, a poprawa widoczna była
już po kilku dniach” . Za Paracelsusem
sole rtęci stosowano w lecznictwie kiły
aż do początku naszego stulecia, gdy
zostały wyparte przez bardziej trujące,
a jednocześnie bardziej skuteczne sole
arsenu.
Rtęć i jej związki do dziś używane są
w lecznictwie, zarówno zewnętrznie, ja­
ko szara maść (maść zawierająca ok.
30% mercurius vivus, czyli rtęci), jak
i wewnętrznie, w formie leków przeciw-
pasożytniczych i odkażających, a po­
nadto w zwalczaniu grzybów, owadów
i chwastów oraz w produkcji środków
antyseptycznych. Antysep tyczne właś­
ciwości cynobru znane były od dawna.
Wykorzystywali je np. Japończycy do
zabezpieczania ciał zmarłych przed roz­
kładem. Zamożniejsi chowani byli
w kilku trumnach, jedna w drugiej, przy
Największe powinowactwo chemiczne wykazuje
rtęć w stosunku do siarki, stąd główną rudą rtęci
jest cynober i dlatego też rozlaną w pomieszczeniu
trującą rtęć neutralizuje się przez wysypanie całe­
go pomieszczenia siarką. Podobnie postępować
można w domu, gdy rozleje się rtęć, np. z termome­
tru. Gdy nie mamy siarki, można rtęć zebrać
z podłogi złotą obrączką, ale obrączka zmieni
Kolor na biały - powstanie amalgamat.
czym uszy, nos i usta wypełniano cynob­
rem. Jeszcze bogatszym - wypełniano
cynobrem całą trumnę.
I znowu ciekawostka. Jednym z naj­
częściej stosowanych współcześnie
„środków leczniczych” , opartych na
rtęci, jest maść przeciwko ...piegom.
Nauka, technika i ...wojna
Datą przełomową dla chemii jest rok
1661. W tym roku Robert Boyle ogłosił
swoją pracę pt. „Nie dowierzający che­
mik, czyli fizykochemiczne zwątpienia
i paradoksy traktujące o eksperymen­
tach, przez które pospolici sparagyryści
usiłują podnieść swą Sól, Siarkę i Rtęć
do rzędu Prawdziwych Podstaw Rze­
czy” . Boyle ogłasza swoją nowoczesną
teorię atomistyczną, wprowadza poję­
cia pierwiastków jako niepodzielnej
substancji, do których zalicza m.in. rtęć,
zaprzecza możliwości transmutacji me­
tali. To nic, że alchemicy działają dalej,
pierwszy krok został postawiony.
O roli rtęci w odkrywaniu pierwiast­
ków już wiemy. W 1643 r. Evangelista
Torricelli, wykorzystując dużą gęstość
rtęci, buduje pierwszy barometr i ogła-
,,W miejscowości Bedforth w pobliżu Nuneatou
utonęła 15-letnia dziewczyna. Po raz ostatni wi­
dziano ją na ścieżce wiodącej w stronę kanału
Coventry, na brzegu którego znaleziono też jej
woreczek. Je j wuj zgodnie ze starym i wierzeniami
umieścił nieco rtęci w bochenku chleba i wrzucił
go do wody kanału. Następnego dnia odnalazł
bochenek stojący na wodzie w pobliżu mostu
i wskazujący miejsce, gdzie powinno być ciało
topielicy. I rzeczywiście, w miejscu wskazanym
przez chleb z rtęcią, wydobyto ciało dziewczyny.
Działo się to 13 października 1932 r. ” (wg proto­
kółu policji)
 sza, że powietrze ma swoją wagę, że
wywiera nacisk na powierzchnię Ziemi.
Rtęć umożliwia również pomiary tem­
peratury (pierwszy barometr rtęciowy
Przykłady urządzeń, w których czynnikiem roboczym
jest para Hg
Nazwa Zasada działania
Pompa
dyfuzyj­
Pompa próżniowa, której pod­
stawą działania jest dyfuzja
na cząsteczek pompowanego
gazu do strumienia pary.
np. rtęci Para z wchłoniętymi
cząsteczkami gazu podlega
następnie skropleniu na
ściankach komory pompy, a
uwolniony gaz odprowadza­
ny jest poza otwór wylotowy
Lampa Lampa świecąca w wyniku
wyłado­ wyładowania elektrycznego
wcza
rtęcio­
w parach rtęci, przy czym
wzbudzone atomy rtęci emitu­
wa ją światło niebiesko-zielone
o znacznej ilości promieni
nadfioletowych.
Lampa Odmiana lampy wyładow­
lumines- czej, wypełniona parami
cencyjna rtęci z dodatkiem gazu po­
mocniczego, najczęściej ar­
gonu. W wyniku wyładowania
w parach rtęci zmieszanych
z gazem pojawia się pro­
mieniowanie nadfioletowe
inicjujące świecenie lum i­
noforu naniesionego na pow
lampy.
Lampa Lampa rtęciowa wysoko- lub
niskociśnieniowa, której bań­
światła
czarne­ ka wykonana jest ze szkła
go Wooda przepuszczającego
tylko promienie z obszaru
bliskiego nadfioletu, czyli
światło niewidzialne (czarne).
Lampa Lampa jarzeniowa spec­
Geiss- jalna do wywoływania wyłado­
iera wania w gazach lub parach
rtęci między dwiema „zim ­
nymi” elektrodami, przez
wąską kapilarę, wskutek
czego uzyskuje się zwięk­
szoną luminację świecenia.
Ignitron Lampa prostownicza dużej
mocy z anodą grafitową,
cienią katodą rtęciową i elek­
trodą zapłonową uruchamia­
jącą ignitron krótkotrwałym
impulsem wywołującym wy­
ładowanie łukowe wewnątrz
bańki w parach rtęci
Tyratron Lampa elektronowa wypeł­
niona parami rtęci, stosowa­
na jako sterowany zawór pro­
stowniczy. głównie do wytwa­
rzania krótkich impulsów
prądu
w 1714 r. —D.G. Fahrenheit), a więc
badania wpływu ciepła na reakcje che­
miczne i zjawiska fizyczne. Na początku
naszego wieku, H. Kamerlingh-Onnes,
badając zachowanie się rtęci w niskich
temperaturach, odkrywa nadprzewod­
nictwo elektryczne Rtęć święci swoje
Zastosowanie
triumfy w nauce, a stąd już tylko krok
do techniki, i to techniki od zupełnie
Pompy stosowane do zwykłej do tej najbardziej nowoczesnej
wytwarzania próżni koń­
cowej o ciśnieniu:
- elektronicznej.
KHdoSKM Tr
Obliczono, że rtęć znajduje zastoso­
wanie co najmniej w 80 gałęziach prze­
mysłu do co najmniej 3000 celów. W po­
staci stopów, związków chemicznych
i jako czysty, metaliczny pierwiastek.
Stosowane w fizykote­
rapii, jako lampy kwar­ W konstrukcji różnego rodzaju urzą­
cowe (sztuczne słońce) dzeń rtęć stosowana jest w dwóch posta­
lub do oświetlania du­
żych obszarów (place, ciach - jako ciecz i jako para. Jako ciecz
ulice). 1 - w znanych nam termometrach, baro­
metrach i manometrach; jako szczeliwo
Do oświetlania po­
mieszczeń - lampy zna­
ciekłe, np. w wakuometrach, tzn.
ne powszechnie jako w przyrządach do pomiaru ciśnień
świetlówki
mniejszych od atmosferycznego; jako
styki i przerywacze elektryczne m.in.
w pierwszym telefonie zbudowanym
w 1861 r. przez Niemca J.R, Reisa; jako
elektrody - w ogniwach i elektrolize-
W chemii, przemyśle rach, a więc w wielu urządzeniach prze­
spożywczym, medycy­
nie do wzbudzania w
mysłu chemicznego. Jako para rtęć sto­
ciemności (bez oświet­ sowana jest w jeszcze większej liczbie
lenia światłem widzial­
nym) niektórych lumi*
urządzeń mechanicznych, elektrycz­
noforów i związków nych i elektronicznych. Najczęściej par
organicznych
rtęci używa się jako wypełniaczy lamp,
Oo wytwarzania wzor­
cowych linii widmowych np. zwykłej świetlówki, czyli lampy flu­
gazów szlachetnych,
azotu, wodoru, par rtęci
orescencyjnej, w neonach, żarówkach
w refraktometrach rtęciowych, lampach radiowych itp.
Najbardziej typowe i najciekawsze
przykłady stosowania par rtęci zesta­
Do zasilania radiowych wiono w tabeli.
urządzeń nadawczych,
w elektrochemii, w trak­ Odrębną rolę spełniają rtęć oraz jej
cji elektrycznej, wzgrze-
warkach
związki - jako środki chemiczne. Część
już znamy, to lekarstwa, środki anty-
peptyczne i trucizny. Związków tych
W nadajnikach radio­
'jest zbyt dużo, aby je opisywać. Zatrzy­
lokacyjnych oraz iinio- majmy się przy jednym: związek o bar­
wych akceleratorach
cząstek naładowanych
dzo niewinnym wzorze Hg(CNO)2 - po­
zornie nic strasznego - jeden atom Hg
połączony z dwoma atomami węgla,
azotu i tlenu. Znacznie mniej niewinnie
brzmią dwie jego nazwy : piorunian rtęci
lub rtęć piorunująca. Związek ten pod
wpływem uderzenia gwałtownie wybu­
cha, stosowany jest do wyrobu spłonek
i detonatorów ładunków wybuchowych.
Zakończenie i ...nieoczekiwana prawda
BO gałęzi przemysłu i 3000 celów, do
których używana jest rtęć, można pod­
sumować inaczej. Ponad30% światowej
produkcji rtęci zużywane jest w medy­
cynie i chemii w postaci czystej jako
katalizatory reakcji lub w postaci
związków. Na drugim miejscu - prawie
20% do produkcji ...rtęci piorunującej.
Ponad 10% - do produkcji barwników,
farb i lakierów nie tylko o czerwonych
barwach; 10% - do produkcji aparatów
i elementów elektrycznych i elektroni­
cznych; 3% - do wydobywania złota
i srebra, mimo wprowadzenia bardziej
wydajnej metody cyjanowej; również
3% - do produkcji różnych przyrządów,
jak barometry, termometry, pompy
próżniowe itp., a reszta w formie amal­
gamatów używanych w chemii, dentys-
tyce i technice oraz do innych celów.
Zapotrzebowanie na rtęć jest więc
olbrzymie. Tymczasem jej światowe za­
soby oceniane są na 500 000 ton, przy
rocznym wydobyciu rzędu 10 000 ton.
Już dziś można przewidywać czasy bez-
rtęciowych termometrów i barometrów.
Rtęci zabraknie prawdopodobnie
wcześniej niż innych metali, mimo że nie
jest ona najrzadszym pierwiastkiem
w skorupie ziemskiej. Niestety, należy
do typowych pierwiastków rozproszo­
nych w całej przyrodzie, w jednej tylko
rudzie, jaką jest cynober. Jedyne na
świecie miejsca wydobycia rtęci - to
Według najnowszych wyników badań biologii
molekularnej, rtęć wchodzi w skład cząsteczek
jądi%
a komórkowego (DNA). Awansowała tym sa­
mym z grupy zanieczyszczeń do grupy mikroele­
mentów, pierwiastków życia. Być może, bierze
udział w przekazywaniu informacji dziedzicznej.
nieśmiertelny Almaden w Hiszpanii,
który do chwili obecnej jest głównym
dostawcą rtęci, Idria w Jugosławii, Za­
głębie Donieckie w ZSRR i Kalifornia
w USA. Mniejsze ilości rtęci wydobywa­
ne są w Meksyku, Japonii, Peru
i Chinach.
Tytuł tego artykułu „Jedyny ciekły”
jest niezupełnie prawdziwy, ponieważ
istnieją jeszcze trzy metale, które w wa­
runkach ziemskich, bez specjalnych
urządzeń grzewczych, mogą być ciekłe.
Są to: cez, gal i rubid. Cez topi się
w temperaturze 29,7°C, a gal w 29,8°C -
wystarczy więc ciepło dłoni lub trochę
słońca. Na stopienie rubidu (tt = 38,8°C)
trzeba już upalnego lata.
Gal zresztą zaczyna powoli zastępo­
wać rtęć w wielu urządzeniach. Pierw­
szy przykład - to ciekłe uszczelnienia
w przyrządach próżniowych, w których
pełni tę funkcję lepiej niż rtęć, gdyż
w stanie ciekłym zarówno gal, jak i jego
niskotopliwe stopy (tern. topnienia ok.
10°C), lepiej zwilżają inne metale niż
rtęć, a więc też lepiej uszczelniają. Inny
przykład - to termometry. Temperatura
wrzenia rtęci wynosi zaledwie 357°C,
a więc termometry rtęciowe mogą pra­
cować do temperatury nie wyższej niż
280°C. Specjalne, ciśnieniowe termome­
try rtęciowe, w których przestrzeń nad
słupem rtęci wypełniona jest gazem
obojętnym, np. azotem pod wysokim
,ciśnieniem, mogą być używane do po­
miaru temperatury do 700°C. Tymcza­
sem zwykłe termometry wypełnione ga­
lem mogą mierzyć temperaturę 1200°C,
oczywiście pod warunkiem, że gal zato­
piony będzie w kapilarze ze szkła kwar­
cowego, odpornego na działanie tak wy­
sokiej temperatury. Istnieje tylko jedno
niebezpieczeństwo. Gal w termometrze
nie może zakrzepnąć. W przeciwieńs­
twie do rtęci, po zakrzepnięciu metal ten
podobnie jak woda - zwiększa swoją
objętość i rozsadza termometr. Pod tym
względem więc termometry rtęciowe są
lepsze.
 SPRAWA
WIELKIEJ
WAGI
Janusz Odorowicz

Każdy, nawet małe dziecko wie, co to muje się wartość masy towaru w wago­
jest waga, jak wygląda, do czego służy... nie, w kontenerze lub w pociągu drogo­
Nie wszystkim jednak wiadomo, że już wym.
w starożytnej Babilonii używano wag Większość użytkowanych dotychczas
i pięknych ozdobnie wykonanych (np. wag pomostowych ma budowę opartą
w kształcie leżącego lwa) odważnikowi na rozwiązaniach mechanicznych typu
Miaiy i wagi są więc prawie tak stare, dźwigniowego. Stosuje się po prostu
jak cała ludzka cywilizacja i jedna z jej układy dźwigni znanych już w starożyt­
form - handel, zarówno ten pierwotny, ności, odpowiednio połączonych ze sobą
wymienny, jak i ten późniejszy, oparty i dających proporcjonalne do masy wa-
na pieniądzu.
Rys. t. Schemat głowicy pełnouchylnej: C - cięgno. S -
Warto tu zaznaczyć, że chyba pierw­ taśmy, K - koło zębate wskazówki, Z - łistwa zębata. 0 -
szy wizerunek wagi znany w polskiej osie obrotu dźwigni z przeciwciężarami P i krzywkami T.
sztuce, możemy obejrzeć na słynnych Ł - łączniki, T, - wycinki zębate, S1 - listwy zębate.

drzwiach w Katedrze Gnieźnieńskiej

(scena wykupienia zwłok św. Wojciecha
—na wagę złota).
Wiadomo, że wagi są różne: od naj­
mniejszych, laboratoryjnych określają­
cych niezwykle dokładnie masy wiel­
kości tysięcznych części grama do
ogromnych, pomostowych wag kolejo­
wych. Właśnie o tych wielkich wagach
chcemy opowiedzieć w tym artykule.
Wagi pomostowe są potrzebne przy
transporcie drogowym i kolejowym,
gdzie kontroli wagowej podlegają
ogromne masy towarów. Ważenie ła­
dunku małymi porcjami byłoby niezwy­
kle uciążliwe, więc stosuje się starą
i prostą metodę: waży się pojazd lub
wagon kolejowy przed napełnieniem,
a następnie po napełnieniu. Potem
w wyniku prostego odejmowania otrzy­
Ry. 2. Schemat urządzenia włącznikowego: C - cięgno,
L - listwa wagowskazu, P,-P5 - obciążniki
żonego obiektu napięcie cięgna, które
z kolei przenosi je do urządzenia równo­
ważącego - głowicy pełnouchylnej (rys.
1), urządzenia włącznikowego (rys. 2)
lub najbardziej rozpowszechnionego
urządzenia przesuwnikowego (znanego
w uproszczonej postaci, każdemu kto
poznał budowę wagi dziesiętnej - rys.
3). Mechanizmy te służą nie tylko do od­
czytywania wartości ciężaru, lecz pełnią
również niezwykle istotną rolę - równo-
Rys. 3. Urządzenia przesuwnikowe: 1 - podzielnia wrębo­
wa, 2 - przesuwnik główny (suwak), 3 - zapadka przesuw-
nśka głównego, 4 - dźwignia zwalniająca zapadkę, 5 i 6 -
przesuwni ki dodatkowe, 7,8 i 9 - wskazy odczytowe, 10 -
zderzak ograniczający ruch przesuwnika, 11 - szczelina
aparatu drukującego, 12 - kołki z cyframi na spodniej
stronie podziel ni przesuwników, 13 - dźwignia aparatu
drukującego
Rys. 4. Schemat układu dźwigniowego Falcota z dźwi­
gniami podpomostowymi w kształcie trójkąta i przesuw­
ni kowym urządzeniem równoważącym: A - dźwignie ła­
dunkowe, B - dźwignia pośrednia. C - cięgno, P
przesuwnik.
ważą przez wyżej wspomniane zestawy
odpowiednio ustawionych dźwigni ma­
sę ładunku.
Dźwignie wag pomostowych pozwa­
lają na wielokrotne (np. 200x) zmniej­
szenie napięcia w cięgnie wagowskazu
w stosunku do obciążenia pomostu,
zgodnie z zasadą obowiązującą w po­
wszechnie znanym prawie fizycznym.
Wiadomo, że Archimedes twierdził, iż
gdyby tylko miał punkt podparcia
Rys. 5. Schemat układu Falcota z dźwigniami w kształcie
T: A - dźwignia ładunkowa. B - dźwignia pośrednia, C -
cięgno.
 ciej wg układu Falcota, natomiast wagi
kolejowe, o długich pomostach - głów­
nie wg układu Fairbanksa, dającego
możność stosowania krótkich dźwigni
ładunkowych (lżejszych i łatwiejszych
do wykonania i montażu).
Wielodźwigniowe wagi pomostowe
odznaczają się prostotą konstrukcji,
trwałością i odpornością na wpływy at­
Rys. 6. Schemat układu dźwigniowego Sagniera: A -
dźwignia ładunkowa, C - cięgno
mosferyczne, a ich eksploatacja nie na­
stręcza trudności.
Wadami wielodźwigniowych wag po­
uniósłby za pomocą dźwigni Ziemię. Ten mostowych są: duża materiałochłon­
prosty przykład pokazuje, że stosując ność w produkcji, znaczny ciężar ele­
odpowiednie układy dźwigni można mentów utrudniający konserwację i na­
podnieść (a więc i zważyć) ogromne ma- prawy eksploatowanych wag, koniecz-
sy. ność przygotowania kosztownego dołu
Długie lata doskonalenia wag pomos­ fundamentowego i wreszcie długi czas
towych doprowadziły do powszechnego ważenia. Aby uzyskać dokładny wynik
stosowania trzech typów układów pomiaru, ważony pojazd musi wjechać
dźwigniowych: Falcota, Sagniera i Fa- na pomost wagi z bardzo małą prędkoś­
irbanksa. System Falcota opiera się na cią (maks. 5 km/h, tj. ok. 1,4 m/s), os­
dwóch rodzajach dźwigni podpomosto- trożnie zatrzymać się, aby zmniejszyć
wych: w kształcie trójkąta (rys. 4) kołysanie się pomostu, a po zważeniu,
i w kształcie litery T (rys. 5). Analizując które trwa obecnie ok. 40 s, równie os­
rys. 4, 5, 6, 7 łatwo można uchwycić trożnie zjechać z wagi. Operacja waże­
różnice występujące pomiędzy poszcze­ nia trwa łącznie nie mniej niż 1 min.
gólnymi konstrukcjami. Mogłoby się wydawać, iż jest to czas
Każdy z tych typów rozwiązań za­ krótki. W wielu jednak przypadkach
pewnia uzyskanie wymaganej w handlu tradycyjna waga pomostowa stanowi
dokładności wskazań 0,1%, toteż przy poważne ograniczenie przepustowości
podobnych procesach technologicznych drogi i wyraźnie wydłuża czas transpor­
wybór rozwiązania przez producenta tu. Powstała więc konieczność skon­
zależy od jego możliwości produkcyj­ struowania takich wag, których stoso­
nych i tradycji. Wagi wozowe (samocho­ wanie nie powodowałoby powstawania
dowe) na przykład buduje się najczęś- wymienionych ograniczeń. Wagi takie,
w pełni zautomatyzowane, skonstruo-
Rys. 7. Schemat układu dźwigniowego Fairbanksa: A - wano dzięki zastosowaniu skompliko­
dźwignie ładunkowe, R - dźwignie pośrednie, C - cięgno.
wanych układów elektronicznych,
umożliwiających pomiar masy pojazdu
bez konieczności zatrzymywania się go
na wadze. Taki sposób ważenia nazwa­
no ważeniem dynamicznym. Wostatnim
dziesięcioleciu kilkanaście firm zachod-
' nioeuropejskich, amerykańskich i japo­
ńskich rozwiązało problem ważenia ma­
sy pojazdu będącego w ruchu i podjęło
produkcję odpowiednich urządzeń.
Przykładem takiej wagi może być urzą-

Rys. 8. Schemat wagi tensometrycznej: a) pomost, b)
tensometryczny przetwornik siły. c) podkładka gumowa,
dzenie FW 26 wytwarzane przez szwe­
dzką firmę Telub-Norden AG, przezna­
czone do ważenia pociągów bagażo­
wych na lotniskach. Za jego pomocą
można ważyć pociągi o ładowności 2 Mg
z dokładnością do 6 kg (0,3%) przy pręd­
kości jazdy do 2,8 m/s (ok. 10 km/h).
Pomost wagi FW 26 opiera się na
czterech tensometrycznych przetworni­
kach siły, w których tensometry połą­
czone są w układzie mostka Wheatsto-
ne’a. Przetworniki są osadzone w ramie
na podkładkach gumowych, eliminują­
cych drgania i mają wbudowane wyłą­
czniki przeciążeniowe oraz elementy
ograniczające wpływ sił bocznych.
Elementami elektronicznej części
wagi są: stabilizowany zasilacz mostka,
wzmacniacz, dwa przetworniki analo­
gowo-cyfrowe (a-c) i mikrokomputer
oraz wyposażenie peryferyjne (wy­
świetlacz, drukarka itp.) (rys. 9).
Pierwszy z przetworników a-c wy­
twarza ciąg impulsów, proporcjonalny
Rys. 9 Schemat blokowy układu elektronicznego wagi tensometrycznej: a) czujnik siły. b) zasilacz mostka, c) wzmac­
niacz. d) przetwornik a-c napięcia zasilania, e) przetwornik a-c napięcia mostkowego, f) mikrokomputer, g) wyświet­
lacz. h) drukarka, k) interface do komputera sterującego produkcją.
do napięcia zasilania mostka. Ciąg ten
służy do tworzenia tzw. podstawy czasu
podczas ważenia. Uniezależnia to wy­
nik ważenia od zmian napięcia.
Sygnał napięciowy z mostka (propor­
cjonalny do obciążenia pomostu),
wzmocniony przez wzmacniacz, kiero-.
wany jest do drugiego przetwornika a-c,
który wytwarza ciąg impulsów propor­
cjonalny do sygnału pomiarowego.
Oba te ciągi impulsów kierowane są
do mikrokomputera zaprogramowane­
go w taki sposób, że pewna liczba im­
pulsów z pierwszego przetwornika uak­
tywnia bramkę (otwiera ją) na czas od­
wrotnie proporcjonalny do napięcia za­
silania. W czasie otwarcia bramki zli­
czana jest liczba impulsów z drugiego
przetwornika, odpowiadająca wartości
obciążenia w czasie pomiaru.
Ważenie odbywa się ,,oś po osi” . Mi­
krokomputer oblicza masę każdej osi
i obliczoną wartość wprowadza do pa­
mięci, gdzie następuje sumowanie. Po
zakończeniu ważenia jego wynik uka­
zuje się na wyświetlaczu i zostaje wy­
drukowany na specjalnej karcie. Jeżeli
do pamięci mikrokomputera zostanie
wprowadzony ciężar używanych wóz­
ków (tara), wówczas mikrokomputer
może samoczynnie odejmować wartość
tary od wyniku ważenia i na karcie
wagowej podawana będzie masa netto.
W przerwach pomiędzy operacjami
Takie „połowę ' wielkie wagi. działające na elementach pressduktorowych produkuje szwedzka firma ASEA. Poniżej
pokazany element zawierający elektroniczne „serce” wagi - pressduktor.
ważenia poszczególnych osi mikrokom­
puter dokładnie sprawdza wszystkie
elementy systemu pomiarowego - od
przetworników po wyświetlacz i, jeśli
trafi się jakiekolwiek odchylenie, nastę­
puje od razu korekta obliczeń. Czas po­
między wjazdem i zjazdem wagonika
(kiedy para kół przejeżdża przez po­
most) jest mierzony przez mikrokompu­
ter, który w ten sposób oblicza prędkość
pojazdu. Jeśli wykracza ona poza dopu­
szczalną granicę lub pojawi się jakikol­
wiek inny błąd, wynik ważenia zostaje
odrzucony i włącza się system alarmo­
wy. Tak więc wpływ przypadków, mo­
gących spowodować błędy ważenia, zo­
stał zredukowany do minimum.
Waga FW 26 jest urządzeniem półau­
tomatycznym, obsługiwanym przez ma­
szynistę, który prowadzi pociąg bagażo­
wy. Wagę włącza się za pomocą włącz­
nika naciągowego, bez konieczności za­
trzymywania pociągu. Zielone światło
na sygnalizatorze oznacza gotowość
wagi do ważenia. Po przejechaniu przez
pomost wagowy maszynista zatrzymuje
pociąg przy szafce sterującej i przez
przyciśnięcie guzika uruchamia dru­
karkę, co jest równoznaczne z zakończe­
niem ważenia. Po kilkunastu sekundach
otrzymuje wydruk komputerowy, za­
wierający dane określające masę po­
szczególnych wózków oraz całego po­
ciągu, datę i godzinę ważenia, numer
lotu itp. Po zakończeniu drukowania
waga wyłącza się samoczynnie.
Jak z tego widać, waga elektroniczna
pracuje niezwykle szybko i nie wymaga
specjalnej fachowej obsługi.
Poza tym przy produkcji wag elektro­
nicznych zamiast dźwigniowych wag
pomostowych uzyskuje się oszczędność
materiałów (zwłaszcza stali, wskutek
wyeliminowania dźwigni i wagowska-
zań) minimalne są też w stosunku do
rozwiązań mechanicznych koszty insta­
lacji wagi elektronicznej, bo wystarcza
tylko płytki fundament, mała jest też
liczba innych elementów.
Schemat budowy nowoczesnej wagi samochodowej,
której budowa jest oparta na zastosowaniu elementów
elektronicznych
Obniżenie kosztów eksploatacji (au­
tomatyzacja), zmniejszenie niebezpie­
czeństwa awarii (dopuszczalne przecią­
żenie wynosi ok. 150—200% nośności no­
minalnej) i wielokrotne skrócenie czasu
ważenia to inne zalety urządzeń tego
typu. Jeśli jeszcze dodamy do tego moż­
liwość włączenia wagi do układu kom­
puterowej rejestracji danych, to widzi­
my, że np. żaden terminal kontenerowy
czy tzw. suchy port nie może się obyć bez
urządzeń tego typu.
Niestety, istnieją jeszcze trudności
opóźniające powszechne stosowanie
wag elektronicznych. Są nimi: znaczny
koszt wytwarzania przetworników ten-
sometrycznych i podzespołów elektro­
nicznych (te ostatnie jednak stopniowo
tanieją) oraz konieczność prze­
prowadzenia przeglądów i remontów
wag przez specjalistów z dziedziny elek­
troniki. Nie są to trudności nie do prze­
zwyciężenia, ale w naszych warunkach
z pewnością opóźnią powszechne stoso­
wanie tych urządzeń.
Kończy się epoka stosowania wag me­
chanicznych, szczególnie w masowym
transporcie towarów. Zastępują je co­
raz częściej wagi elektroniczne. Mimo
to trudno byłoby nam wyobrazić sobie
dzisiaj na przykład boginię sprawiedli­
wości, Temidę... z elektroniczną wagą w
ręce.
 Proszę
głęboko
- oddychać
Adam Poradzisz
Sala operacyjna jest na ogół miej­
scem, gdzie nie oprowadza się wycie­
czek. Tym razem „Młody Technik"
chciałby zaproponować swoim Czytel­
nikom odwiedzenie tego bardzo tajem­
niczego miejsca. Czasami salę operacyj­
ną można obejrzeć na filmie lub w tele­
wizji i chociaż widzowie nie za bardzo
orientują się kto jest kto i co jest co, to
zwykle można się domyślić, że ten kto
leży poziomo i nieruchomo - to pacjent,
a pozostali —to personel medyczny. At­
mosfera jest pełna tajemniczości, napię­
cia, błyszczy sprzęt, coś stuka, padają
rozmaite tajemnicze określenia. Czasa­
mi nawet pacjent wychodzi z tego
żywy...
Autor jest zdania, że kto jak kto, ale
młodzi technicy winni czuć się na sali
operacyjnej jak u siebie w domu. Bo też
po prawdzie, mimo tajemniczego wy­
glądu aparatów, to w gruncie rzeczy
wszystko jest bardzo proste...
Odwiedziny na sali operacyjnej musi­
my zacząć od wejścia na tzw. blok ope­
racyjny. Wchwili obecnej sale operacyj­
ne szpitala grupowane są zwykle w je­
den wspólny blok. Razem mieszczą się
urządzenia i aparaty wspólne dla róż­
nych sal operacyjnych, razem pracują
instrumentariuszki i pozostały personel
anestezjologiczny i operacyjny... Prze­
ciętny blok operacyjny to 6-8 sal razem.
Zwykle różnią się one przeznaczeniem,
nieco też i wyposażeniem, ale w zasadzie
każdą operację od biedy można by było
przeprowadzić na każdej z sal. Tej wiel­
kości blok operacyjny zabezpiecza zwy­
kle potrzeby wieloprofilowego szpitala
o wielkości na około 800 łóżek. Jeżeli
wszystkie łóżka są „operacyjne", chi­
rurgiczne, to blok oczywiście winien być
większy. W takim bloku może być zgru­
powane i 12-14 sal operacyjnych. Łącz­
na powierzchnia bloku operacyjnego
może sięgać wielkością powierzchni bo­
iska do piłki nożnej. Można się więc
zgubić... Wtajemnicy możemy dodać, że
czasami nawet pacjenci się gubią i ope­
rowany jest nie ten pacjent co trzeba.
Takie przypadki już się zdarzały na
świecie, rzadko, bo rzadko, ale czasem...
Zdarzały się częściej, gdy budowano
szpitale-giganty, po ok. 2000 łóżek.
Wtedy w ciągu jednego dnia można ope­
rować po 60—80 pacjentów i o pomyłkę
jest łatwiej. Budowane w Polsce szpitale
(o tzw. zwartej budowie) mają do 1000
łóżek, nie więcej. Łączna powierzchnia
sal operacyjnych jest mniejsza od poło­
wy powierzchni bloku. Co zajmuje więc
pozostałą powierzchnię? Do każdej sali
operacyjnej zwykle przynależą takie
pokoje jak:
- pomieszczenie przed - i pooperacyjne
dla pacjenta,
- pomieszczenie przygotowania perso­
nelu do mycia się i ubierania,
- pomieszczenie przygotowania mate­
riału i sprzętu operacyjnego.
Przeciętna sala operacyjna ma 3 5 ^ 0
m2 powierzchni. Centralnym punktem
sali operacyjnej jest stół operacyjny,
a nad nim lampa (jak to widać na foto­
grafiach). Wynika to z tego, że w Polsce,
jak i w większości innych krajów, naj­
częściej stosowany jest tzw. system jed­
nego nieruchomego stołu. Polega on na
tym, że pacjent jest wwożony na salę na
wózku, przekładany na stół, a po opera­
cji ponownie wjeżdża na salę wózek i po
ponownym przełożeniu pacjenta wyje­
żdża.
System ten jest zdecydowanie nie­
dobry. Pacjenta przekłada się wielo­
krotnie, co nie jest dla niego korzystne.
Lepszy byłby system tzw. ruchomego
stołu, w którym na salę operacyjną pa­
cjent przyjeżdża na wózku, który staje
się stołem operacyjnym, a po operacji na
nim wyjeżdża. Rzecz jednakże w tym, że
dotychczas nikt jeszcze nie wymyślił ta­
kiego wózka-stołu.
Oto wymagania jakie stają przed kon­
struktorami: waga wózka 50-60 kg, sze­
rokość około 40 cm, długość 200 cm.
Winien on pozwalać na łatwe, swobodne
pochylanie pacjenta na wszystkie stro­
ny, pozwalać na dowolne ustawianie
każdej kończyny osobno, na unoszenie
i opuszczanie głowyna,,łamanie” w po­
łowie tułowia do operacji np. nerki czy
woreczka żółciowego. Jak widać wyma­
gania są bardzo wysokie, a budowa
skomplikowana i może dlatego jeszcze
do tej pory nie udało się nikomu takiego
wózka-stołu skonstruować. Są już
wszakże dwa udogodnienia dla kon­
struktora, a właściwie nawet trzy: po
pierwsze - większość operacji wykonuje
się na pacjencie leżącym na plecach,
a po drugie - do nietypowych operacji
można używać nietypowego wózka-sto­
łu, po trzecie - cena nie gra tu roli.
Dobry stół operacyjny w chwili obecnej
kosztuje do miliona złotych, a wiadomo,
że za jeszcze lepszy-każdy szpital chęt­
nie zapłaci więcej...
W czasie średniej wielkości operacji,
na sali operacyjnej, oprócz oczywiście
 pacjenta, znajduje się 5-6 osób. Któż to jologiczny za to, żeby pacjent przeżył
jest? Są to: i wyżył. Czasami przy większych opera­
1) sanitariuszka operacyjna cjach, dochodzą jeszcze i inne osoby, np.
tzw. maszynista, czyli lekarz obsługują­
2 ) pielęgniarka-instrumentariuszka
3) anestezjolog i pielęgniarka anestezjo­ cy płuco-serce, laborant wykonujący
logiczna zdjęcia rentgenowskie lub badania bio­
chemiczne. W sumie więc na sali opera­
4) operator i jedna —dwie osoby asysty .
cyjnej może być oprócz pacjenta nawet 8
Kolejność, w jakiej te osoby zostały osób. Żeby nie było bałaganu potrzebne
wymienione nie jest przypadkowa. Naj­ jest dobre wyszkolenie i zgranie zespo­
wcześniej rozpoczyna pracę sanitariu­ łu. Nie przychodzi to łatwo, czasami
szka, sprząta salę, myje podłogę, ściany, dopiero po kilku latach...
a okresowo nawet sufit. Jest to osoba, od Swoją pracę kończy, jako pierwszy
solidności której bardzo wiele zależy. operator, asysta, potem zespół anestez­
Instrumentariuszka zaczyna swoją pra­ jologiczny, a na końcu personel sali ope-
cę na kilka godzin przed operacją. Ste­ racyjnej, czyli instrumentariuszka i sa­
rylizuje materiał operacyjny, narzędzia, nitariuszka operacyjna. Czasami bywa
przygotowuje wszystko co trzeba do odmiennie i opieka pooperacyjna, którą
prowadzenia operacji. Anestezjolog za­ zajmuje się personel anestezjologiczny,
biera się do pracy na godzinę przed przeciąga się na wiele godzin, a nawet
operacją, czasem jednak poprzedniego dni. Odbywa się ona jednak poza blo­
dnia rozmawia z pacjentem, bada go, kiem operacyjnym, na oddziale inten­
zleca tzw. premedykację. Pielęgniarka sywnej terapii.
anestezjologiczna przygotowuje sprzęt
do znieczulania, leki, zakłada kroplów­ Tyle ogólnego opisu przebiegu opera­
kę, podłącza elektrody do monitorowa­ cji. A co z techniką? O stole operacyjnym
nia, czasami uśmiechnie się do pacjenta, już mówiliśmy. Nad stołem operacyj­
powie coś miłego... To też bywa ważne. nym wisi przesuwana lampa operacyj­
Na przygotowanie materiału opera­ na, czyli zespół 7-9 lamp o niewielkiej
cyjnego i rozłożenie narzędzi instru­ mocy każda, przesłoniętych filtrami za­
mentariuszka zwykle potrzebuje około trzymującymi promieniowanie pod­
30 minut. Przez ten czas anestezjolog czerwone. Metod oświetlenia sal opera­
zaczyna zwykle znieczulenie, a operator cyjnych było wiele, stosowano np. jedną
z asystą myją się i ubierają. Po wejściu lampę i zespół luster na specjalnie
operatora na salę anestezjolog informu­ ukształtowanym suficie, szereg lamp
je go, że pacjent leżący na stole nazywa umieszczonych na suficie i włączanych
się tak a tak i pyta, jaki zabieg zamierza sekcjami... W końcu jednak najlepszy
operator wykonać. Jeżeli wszystko się okazał się system jednej lampy bezcie­
zgadza, anestezjolog zezwala na rozpo­ niowej, o wielu ogniskach światła,
częcie operacji. Bo gdyby się coś nie ” a w razie potrzeby ustawianych i włą­
zgadzało, to nieprzytomny pacjent już czanych lamp dodatkowych. Lampa
nie zaprotestuje... oczywiście ma awaryjne zasilanie z aku­
mulatorów i z agregatu prądotwórcze­
Podział ról między zespołem opera­ go. Mało kto jednak wie, że są operację
cyjnym (operator, asysta, instrumenta­ odbywające się w ciemności. No, może
riuszka) i anestezjologicznym (anestez­ nie całkiem, oświetlone jest tylko małe
jolog, pielęgni arka anestezjologiczna pole, kilka cm w trakcie np. trwania
i inne osoby) jest taki, że zespół opera­ operacji - oto-rhino-laiyngologicznych
cyjny odpowiada za operację, a anestez­ (uszu, nosa i krtani).
 Narzędzia chirurgiczne, te do klasy­
cznej operacji chirurgii, zwłaszcza tzw.
miękkiej, niewiele zmieniły się przez
ostatnie 50 lat. Są to narzędzia tnące
(noże, nożyczki), trzymające (pincety,
kleszczyki, imadła), niewiele zmieniły
się też igły. Nadal są w użyciu igły
o przekroju okrągłym lub trójkątnym
(tnące np. do szycia skóry). Coraz częś­
ciej stosuje się sprzęt jednorazowego
użytku np. igły z przymocowanym fab­
rycznie na stałe materiałem do szycia.
Postęp techniczny zaznaczył się wyraź­
niej w innych dziedzinach, na przykład
w chirurgii twardej (kostnej). Narzędzia
do tych operacji wyglądają właściwie
tak, jak pomieszanie warsztatu stolar­
skiego i ślusarskiego no, może tylko nie
ma hebli. Są wiertarki i wiertła, dłuta,
młotki i śruby, gwoździe, a nawet uży­
wany jest klej (do osadzania na przykład
protezy stawu biodrowego). Ortopeda­
mi zwykle zostają ci lekarze, którzy ma­
ją zacięcie do prac ręcznych: coś przy­
ciąć, wbić, przykręcić... Bo też chirurgia
ortopedyczna to ciężka fizycznie pra­
ca... Może dlatego narzędzia coraz częś­
ciej uzyskują napęd elektryczny lub
pneumatyczny.
Największy postęp w stosowanej te­
chnice zaznaczył się w chirurgii serca
i naczyń krwionośnych. Warto oczywiś­
cie dodać, że chociaż serca szyto od
prawie 100 lat, operacje serca, zwłasz­
cza dokonywane w sposób planowy, to
osiągnięcie ostatnich 40-50 lat.
Największe możliwości operacyjne
stworzyło użycie najpierw tzw, hipo-
termii (oziębienia), a potem „krążenia
pozaustrojowego'* i chociaż ta techni­
ka jest ciągle jeszcze niezbyt doskona­
ła, to umożliwia wykonywanie opera­
cji na niepracującym, niewypełnionym
krwią sertru i stworzyła zupełnie nowe
możliwości operacyjne.
Jakie jeszcze aparaty są stosowane
w czasie operacji?
Oczywiście aparatura anestezjolo­
giczna i monitorująca (pozwalająca na
ciągły nadzór funkcjonowania orga­
nizmu), oraz diatermia chirurgiczna
(tzw. nóż chirurgiczny). Istotą działa­
nia tego aparatu jest przepływ prądu
o częstotliwości 27,12 MHz między du­
żą elektrodą bierną (podłożoną zwykle
pod pośladkami), a małą elektrodą
czynną. Natężenie przepływu w okoli­
cy elektrody czynnej jest duże i docho­
dzi do cięcia tkanek (woda zawarta
w tkankach zamienia się w parę i roz­
sadza komórki) lub ich koagulowania
(zwęglania). W ten sposób osiąga się
niekrwawiące pole operacyjne, a przy
tym jest ono zupełnie jałowe.
Osiągnięciem ostatnich lat w medy­
cynie jest diatermia dwupunktowa,
w której obie elektrody są czynne,
a przepływ prądu odbywa się między
ramionami pincety. Skonstruowanie
tego aparatu było możliwe tylko w wa­
runkach użycia nowoczesnej techniki
elektronicznej, ponieważ aparat sam
musi zmieniać parametry przepływu
w zależności od oporności między
elektrodami.
Jakie jeszcze aparaty można spotkać
na sali operacyjnej? Oczywiście ssak,
a czasem nawet aż kilka. Umożliwiają
one odsysanie krwi, wydzielin z pola
operacyjnego, żołądka etc. To bardzo
ważne narzędzie - anestezjolog zwykle
ma jeszcze w aparacie do dyspozycji
ssak awaryjny, napędzany sprężonym
tlenem. Chodzi o możliwość odsysania
treści (zawartości) dróg oddechowych.
Jest to bardzo ważna możliwość np.
przy wykonywaniu cięcia cesarskiego.
Przy tym zabiegu zespół operacyjny
jest nieco większy, dochodzi bowiem
pediatra przejmujący noworodka, jak
też i sprzęt taki jak: urządzenia do
odessania treści z dróg oddechowych
dziecka, lampa ogrzewająca, no i cza­
sem urządzenie do podania tlenu pod
określonym ciśnieniem (wykonanie
pierwszego wdechu, czasem kilku na­
stępnych).
 Spora część aparatury sali operacyj­
nej jest niewidoczna, gdyż mieści się
w ścianach i w podłodze. Jest to na
przykład sieć dostarczająca energii
elektrycznej, sprężonych gazów (tlenu,
podtlenku azotu Ń20 , powietrza),
próżni (podciśnienia), wody (kanaliza­
cja), to aparatura sterylizująca, miesz­
cząca się po części w centralnej steryli-
zatomi szpitala, a w części w pobliżu
sali operacyjnej, to wreszcie aparatura
wentylacyjna, ogrzewająca, klimaty­
zacyjna. Obowiązuje zasada, że na sali
operacyjnej winno panować niewiel­
kie nadciśnienie (aby nie wnikał kurz
z zewnątrz), temperatura około 295°K,
wilgotność względna około 75%. Nie
są to warunki komfortu dla personelu,
ale chodzi o to, aby pacjent zwłaszcza
podczas wielogodzinnych operacji, nie
oziębiał się. Noworodek w czasie ope­
racji łatwo traci ciepło, owinięty jest
więc zwykle w folię aluminiową, a cza­
sem leży na podgrzewanym materacu.
Jeszcze niedawno, kiedy do znieczu­
lania pacjentów używano środków ła­
twopalnych, wybuchowych (np. eter
dwuetylowy, cyklopropan), istotnym
problemem była walka z tzw. elektry­
cznością statyczną. Obecnie, ponieważ
nie stosuje się takich środków do znie­
czulania, odpadła i ta zmora sal opera­
cyjnych. Troskliwie uziemiane są apa­
raty, stoły operacyjne, a także wydano
zakaz używania bielizny z włókien
sztucznych.
Z powyższych rozważań jasno wyni­
ka, że prawidłowe zaprojektowanie
i wykonanie bloku operacyjnego to ca­
ła sztuka. I na dobrą sprawę jeszcze
nikomu się nie udało w całości zaspo­
koić wymagań pacjentów i personelu
w tym zakresie...
Po tym ogólnym wprowadzeniu
wrócimy do niektórych zasygnalizo­
wanych tematów, ale to już w nastę­
pnych numerach „Młodego Technika” .

CIEKAWE
KSIĄŻKI
Przedstawiamy cztery
książki nie prezentowane­
go dotychczas na naszych
łamach Wydawnictwa
„Śląsk” . Są one wydane
jakby specjalnie dla Czytel­
ników „MT” interesują­
cych się nauką, techniką
i ich historią. Wszystkie
w jednakowym formacie
i zbliżonej, wielobarwnej
szacie graficznej, jakby se­
ria wydawnicza dekorująca
półkę z książkami, choć bez
wad wynikających z prawa
serialu, jego sztywnych ram
i często sztucznych ograni­
czeń. Sądząc po czterech
już wydanych książkach
i zapowiedziach na przy­
szłość, Wydawnictwo
„Śląsk” jeszcze niejedno­
krotnie będzie prezentowa­
ne w tym miejscu.
„SKĄD PRZYCHO­
DZISZ, ADAMIE?” - to
książka Josefa Kleibla (str.
183, cena w księgarniach
190 zł, u przekupniów - 420
zł. co jest najlepszą reko­
mendacją i najkrótszą re­
cenzją), tłumaczona z cze­
skiego przez Wiesławę For-
nelską, przepięknie ilustro­
wana. Wprowadza nas
w życie naszych prapra-
przodków od proconsuia do
pietekantropa i słynnego
Starca z Cro-Magnon i uka­
zuje również historię od­
kryć, czasem szczęśliwie
przypadkowych, często
całkowicie zaplanowa­
nych, choć równie szczęśli­
wych, a czasem wyśmia­
nych, zapoznanych i odkry­
wanych po raz drugi. Od­
krycia te pomagają zrozu­
mieć drogę ewolucji rodza­
ju ludzkiego od prapraczło-
wieka do Homo sapiens.
Czytelników ,,MT” zainte­
resują też najstarsze narzę­
dzia, sposoby zdobywania
jedzenia i metody polowań,
w tym na zwierzynę najgru­
bszą - słonie i mamuty.
Równie ciekawy jest opisa­
ny w książce świat najdaw­
niejszej naskalnej sztuki.
Sztuki magicznych obra­
zów malowanych natural­
nymi barwnikami i równie
magicznych rzeźb. Książka
warta swej ceny.
„FENOMENY PRZYRO­
DY” to kolejna książka
znanego autora Andrzeja
Trepki (str 223, cena 80 zł).
Jest to zbiór opowiadań
o zwierzętach, które zainte­
resują nie tylko biologów,
ale również fizyków, che­
mików i techników. Nie tyl­
ko młodych, lecz również
dorosłych wynalazców po­
szukujących impulsu do
nowych odkryć w różnych
dziedzinach współczesnej
techniki. Oto tytuły kilku
tylko opowiadań: „O na­
rzędziach zwierząt” , „ Pod­
wodne elektrownie” ,
„Sztuczna wylęgarnia” ,
„Echolokacja ptaków” ,
„Ryba, którą przyciąga ma­
gnes”, „Niedostępna uroda
nadfioletowych kwiatów” .
Wyjaśnijmy, że sztuczna
wylęgarnia to nie twór
człowieka, lecz „inkuba­
tor” budowany przez ptaki,
którym „znudziło się” wy­
siadywanie jaj i wolą ciężką
pracę budowniczych. Część
rozdziałów to opowiadania
6 zwierzętach, które żyły
w minionych czasach, inne
- o zwierzętach mało zna­
nych. Wszystkie opowiada­
nia stanowią zbiór cieka­
wostek i spostrzeżeń przed­
stawionych w interesujący
sposób.
„OPOWIADANIA
O METALACH” S.J. Wie-
nieckiego (str. 195, cena 120
Wszyscy wielbiciele as­
tronomii zainteresują się
zapewne nową, ciekawą
pozycją z zakresu ich ulu­
bionej dyscypliny nauko­
wej. Jest to H wydanie do­
skonałej książki Ludwiga
Ostera „ASTRONOMIA
WSPÓŁCZESNA” pozycji
niezbędnej każdemu bar­
dziej zaawansowanemu
miłośnikowi obserwacji
rozgwieżdżonego nieba.
Autor w formie rzeczowego
zł) - to książka tłumaczona
z języka rosyjskiego przez i ciekawego wykładu prze­
Jeremiego Gliszczyńskiego. kazuje czytelnikowi zespół
Wyróżniona w konkursie tych wiadomości, których
na książkę popularno-nau­ nie zdobywa się nawet wie­
kową w ZSRR, zawiera loletnią obserwacją kosmo­
zbiór opowiadań o 24 meta­ su przez najbardziej dosko­
lach, tych pozornie zna­ nały amatorski teleskop. Są
nych, jak żelazo, złoto czy tu informacje zarówno
miedź, ale również o takich 0 Ziemi jako planecie, jak
jak beryl czy cyrkon. Autor 1 o naszym układzie plane­
przedstawia współczesną tarnym, o znajdującej się
wiedzę o metalach bardzo w centrum naszego układu
wszechstronnie. Ukazuje gwieździe - Słońcu. Prócz
nie tylko ich znane powsze­ tego książka przedstawia
chnie właściwości, ale rów­ nam i inne gwiazdy: ich ty­
nież mniej, a czasem zupeł­ py, przemiany, procesy as­
nie nieznane sposoby zasto­ trofizyczne itp„ zaś w trze­
sowania i wykorzystania ciej części objaśnia procesy
tych właściwości w naj­ powstawania układów
mniej oczekiwanych dzie­ gwiazdowych, ich ekspans­
dzinach, nie tylko w techni­ ję, zasady istnienia kwaza-
ce, ale również w przyro­ rów, radiogalaktyk i innych
dzie, żywych organizmach. wielkoskalowych obiektów
Książka bogata w anegdo­ Wszechświata. Po każdej
ty, nie tylko dla „huma­ części tekstu autor zamie­
szcza zestawy pytań i pro­
nistów” .
„ZŁOTO PÓŁNOCY” blemów, na które czytelnik
Anny Pęczalskiej (str. 146, powinien potrafić odpo­
cena 120 zł) to chyba pierw­ wiedzieć po zapoznaniu się
sze w polskim piśmiennic­ z treścią danego rozdziału.
twie opracowanie, które Będzie to na pewno sprzy­
mówi prawie wszystko jać ugruntowaniu wiedzy
o bursztynie, jego pocho­ odbiorcy. Na zakończenie
dzeniu, powstaniu, wydo­ autor przezornie zamieścił
byciu, obróbce i zastosowa­ mnóstwo przydatnych wia­
niu, i to na tle historii i kul­ domości, jak: podstawowe
tury społeczeństw oraz informacje matematyczne
o ludziach, którzy ten naj­ i fizyczne, katalogi nazw
bardziej polski „drogj ka­ obiektów niebieskich, opi­
mień” kochali i czcili, nosili sy instrumentów astrono­
jako amulety i ozdoby albo micznych, mapy nieba
wprost stosowali jako le­ i słowniczek. Jak z powyż­
karstwo, co aprobuje współ­ szego opisu widać, jest to
czesna farmakologia i kos- książka niezmiernie cenna
metologia.,, Złoto Północy ’’ dla astronomów - amato­
- to książka napisana z pas­ rów i trzeba ją koniecznie
ją przez autorkę rozmiło­ mieć. Pozycja ta kosztuje
waną w temacie. Powinna 150 zł, a wydało ją Pańs­
zainteresować nie tylko twowe Wydawnictwo Nau­
„piękniejszą część" Czytel­ kowe. Życzymy miłej i cie­
ników „MT” . kawej (a także pożytecz­
(kb) nej!) lektury!
Napisał: Zbigniew Dworak
Pośród migotliwie barwnej feerii
kwiatów - rozpościerających się aż po
horyzont i mających we władaniu prze­
strzeń tak znaczną, jak żadne dotąd kró­
lestwo roślin, ów ,,ósmy wspaniały
świat” - wznosiła swą postać Ona...
Powiew wiatru łagodnie kołysał nie­
zmierzone przestworza zieloności wień­
czonej kwieciem i falowanie owo przy­
pominało muzykę, tyle że światła i kolo­
rów, rozedrganych i mieniących się ga­
mą odcieni już to pastelowych, już to
jaskrawych, intensywnością swą nasy­
cającą rozmaitość zawieszoną chybotli­
wie pod błękitem nieba.
Ilustrował: Przemysław Woźniak
Poszum cichy niósł się ponad prze­
strzenią rozpiętą chwiejnie na tej roz­
maitości blasków posłusznie odwzoro­
wujących padające widmo promienio­
wania kuli słonecznej zwolna przemie­
rzającej nieboskłon. Donosiły się jakieś
szepty, westchnienia, a nawet może dłu­
ższe i zawiłe rozmowy - nastał bowiem
wielki czas roślin, od dawna już zapo­
wiadany, lecz przez nikogo nie przyjmo­
wany do wiadomości, póki sprawiedli­
wości nie stało się zadość.
Poezją opisany świat zjawisk fizycz­
nych, cóż mogłoby być doskonalszego! -
i któż śmiał przypuszczać, że odwieczne
marzenia o fizyce-liryce spełnią się tak
nieoczekiwanie. Język którym posługi­
wały się rośliny, był najzupełniej od­
mienny od wcześniej stosowanego sys­
temu pojęć, chociaż logiczna osnowa
pozostała wciąż ta sama, lecz treść i for­
ma były niedościgłe. Usiłując zgłębić ów
rozziew pomiędzy dawną a nową epoką
rośliny rozkwitały coraz piękniej, ziele­
niały coraz intensywniej i coraz
mocniejszy rozsiewały aromat do szcze­
gólnych rezultatów dochodząc w króle­
stwie kwiatów, aż wyniosłe słoneczniki
- owi strażnicy czasu odmierzający jego
upływ ruchem nadążnym za światłością
dzienną i dzięki niej mogące udzielić
więcej uwagi dociekaniom o istocie
świata - emanowały całym swym jestes­
twem lekkie zaniepokojenie i zdziwie­
nie z powodu tak szybko następujących
zmian w grze barw, szeleście liści
i traw... Znajdujące się w sąsiedztwie
malwy zagłuszały niepokój słoneczni­
ków łagodniejszą i pastelową zmianą
barw, czym z kolei wywoływały prze­
ciwną reakcję wśród kolonii niedale­
kich pokrzyw. Nikt nie wiedział, skąd
się one tu właściwie znalazły, ale że
w świecie roślin dominowało poszano­
wanie autonomii, nie kwestionowano
więc obecności pokrzyw w samym sercu
królestwa kwiatów. Chociaż... dawało
się przecież wyczuć niejaką zło wrogość
w wyglądzie ciemnozielonej kolonii
Urtica, niełatwo jednak było otoczeniu
dociec, przeciwko komu była właściwie
owa niechęć zwrócona ~ nie wspomina­
jąc już o tym, że w ogóle nie powinna się
ona pojawiać w królestwie kwiatów.
W bezksiężycowe noce, kiedy barwy ga­
sły, a silniejszy wiatr naruszał rytmicz­
ne falowanie i szepty zamieniały się
w trwożne trzepotanie, wtedy ciemna
zieleń pokrzyw wydawała się być prze­
rażającą czernią, zaś miarowe kołysanie
się całej kolonii przeobrażało się w bu­
rzliwe jazgotanie, wzbudzające dawno
zapomniane, niejasne lęki. Tylko Ona
wiedziała, co miał oznaczać ten zew
minionych dni, lecz pozostawała nań
nieczuła.
Pasmo zwątpień i pasmo traw oddzie-
lało ją od ciemnozielonej autonomii.
Chociaż najbardziej smukła i najbar­
dziej rosła była najbardziej samotna
w nieobjętym królestwie kwiatów. Ko­
lonia przed więloma światłościami
dziennymi cofnęła się, jakby się jej wy­
rzekając, zaś z drugiej strony kształt
jakowyś szeroko rozpostarty, dotykają­
cy jej niemal, oddzielał ją od reszty
świata kwiatów. Dwie pozostałe strony
zajmowały - również w pewnej odle­
głości —naparstnice purpurowe oraz to­
jady mocne, które najwyraźniej upodo­
bały sobie towarzystwo kolonii
pokrzyw.
Powodem niespotykanej już w świe­
cie wrogości była... łagodność samotnej
pokrzywy. Nie rozumiano jej, bądź też
jakby nie dowierzano - no bo niby skąd
tak niespodzianie: pokrzywa, a łagod­
na? Na nic się zdawał oczywisty przy­
kład pokrzyw białokwietnych. Tak, to
prawda, ale one z a w s z e były takie! -
taka już ich odwieczna uroda; zresztą
jako niepozorne i egzystujące na obrze­
żach królestwa kwiatów nie zwracały
niczyjej uwagi. Lecz ona?... Cóż za śmia­
łość! Piękna, wspaniała, dumna - ale
łagodna. I łagodna pokrzywa była nie­
szczęśliwa, bardzo samotna i ogromnie
smutna pośród krainy radosnych barw
życia. Brak jej było towarzystwa, cho­
ciaż otaczały ją niezliczone kwiaty, lecz
cóż, skoro te najbliższe były niemal wro­
go doń usposobione, natomiast te dalsze
wiedząc o jej obecności i rozterce nie
zwracały jednak na nią uwagi. Może
tylko malwy rozumiały ją, ale one zajęte
były słonecznikami. Trwała więc w odo­
sobnieniu łagodna pokrzywa, lecz mimo
iż coraz piękniejszymi i coraz bardziej
wyrazistymi okrywała się kwiaty, to
nikt nie objawił zainteresowania, pod­
czas gdy ona wchłaniała całą grę barw
rozmaitych, szepty i krzyki, jak również
wymowną ciszę.
 Piękna pokrzywa nie dość mogła się
nadziwić zastanawiającej obojętności -
już nawet nie wobec niej samej, lecz
wobec emanacji jej odczuć. Ten wspa­
niały świat roślin nie miał już wrogów,
nikt nie niepokoił, nie niszczył, nie za­
truwał ich. Poprzedni władcy planety,
wygubiwszy najpierw wszelkie niemal
żywe stworzenia (oprócz na szczęścić -
roślin, chociaż niewiele już brakowa­
ło...), sami dobrowolnie zatrzasnęli pu­
łapkę za sobą. Naruszając ekosystemy
wyzwolili proces lawinowy, który i ich
nie oszczędził. I zafalowała Ziemia,
wzburzyły się wody, zawirowała atmos­
fera pozbawiona już prawie całkowicie
tlenu, a przesycona dwutlenkiem węgla
i innymi świństwami; przyćmiła się
światłość dzienna, ciężki pył leniwie
snuł się nad ziemią i nic już nie mogło
uratować wielkich niegdyś władców
planety... Opustoszały nagle nisze eko­
logiczne i rośliny, powoli odzyskując
równowagę, ponownie zapełniały je,
a szybka zmiana pokoleń pozwoliła do­
konać ewolucyjnego skoku - teraz rośli­
ny były władcami i dobrze wiedziały
o tym.
Począł szybko narastać harmonijny
rozwój różnorodnych królestw roślin,
a najpełniejszą okazałość osiągnęły
kwiaty. Ich system pojęć przewyższał
wszystkie dociekania poprzednich
epok, chociaż był nieprzystający do
tamtych rozważań - stąd pewna niecią­
głość, która dawała się obserwować
w rozwoju biosfery oraz nowej psy-
chosfery. Odmienność nowej Ziemi sta­
wiała nowe problemy i przynosiła nowe
rozwiązania, lecz dlaczego tyle jeszcze
pozostało rudymentów?... Czyżby milio-
nolecia parasymbiozy z poprzednimi
władcami planety mogły tak rzutować
na zachowanie się niektórych ga­
tunków?
Pogrążona w kontemplacji zdarzeń
minionych i obecnych łagodna pokrzy­
wa usiłowała przekazać swe odczucia
otoczeniu - głównie innym przedstawi­
cielkom swojego gatunku. Po cóż bo­
wiem zachowywać dawne właściwości
(ową zdolność parzenia) przeznaczone
przeciwko tym, których już nie było?
Niepotrzebna to była strata siły życio­
wej, powstrzymywanie samodoskonale­
nia ...Lecz czy to zdolność do autode-
skrypcji była wśród gatunku Urtiea
zbyt nikła, czy też dominowało konser­
watywne rozumienie świata - dość, że
usiłowania łagodnej pokrzywy okazy­
wały się daremne, co napawało ją jesz­
cze większym smutkiem i podważało
wiarę w logikę ewolucji. Wobec tak po­
wszechnej dążności do harmonii nie po­
winno być miejsca dla tak zapóźnionych
mechanizmów obronnych wymierzo­
nych już w próżnię...
Pozostawało jeszcze coś. Otóż łagod­
na pokrzywa osiągała absolutną łagod­
ność - wiedziała, że nie potrafiłaby być
już wrogą nawet dla poprzednich wład­
ców planety i w tym tkwiło zapewne
wyjaśnienie ogólnej niechęci, jaką ze­
wsząd odbierała.
Przyczyn takiej postawy, która czyni­
ła ją wyjątkową w królestwie kwiatów,
nie potrafiła łagodna pokrzywa sama
dociec ani też sprecyzować. Być może
przyczyna tkwiła w tym szeroko rozrzu­
conym kształcie bielejącym tuż obok,
bowiem jawiły się jej niekiedy obrazy,
których nie mogła ogarnąć, a były one
najprawdopodobniej związane z dras­
tycznymi i dramatycznymi wydarzenia­
mi poprzedniej epoki. Ten zew poprzez
wieki był tak dojmujący, że jakby niere­
alny, jakby imaginacja. Urywki niejas­
nych pojęć, zamarłe echa niewyjaśnio­
nych dążeń i pragnień, wizje nienazwa­
ne niby jakieś legendy albo mity pras­
tare.
Posiadały rośliny i własne legendy,
ale odnosiły się one niemal wyłącznie do
tych zamierzchłych czasów sprzed mi-
lionoleei, kiedy jeszcze nikogo prócz ro­
ślin nie było i kiedy rośliny dalekie jesz­
cze były od wzniesienia się na poziom
samookreślenia, samopoznania. Był to
I■
okres dziecięcej naiwności roślin, cho­
ciaż i pierwszego burzliwego ich rozwo­
ju. Wtedy też powstawały pierwsze kró­
lestwa roślin.niemal w zaraniu oparte
0 sprawiedliwy sposób uzyskiwania ży­
ciodajnej energii - wprost ze światłości
dziennej. Pasożyty - wraz z poprzedni­
mi władcami planety na czele - pojawiły
się znacznie później, a im większy był
stopień pasożytnictwa, tym krótsze pa­
nowanie, zaś najkrótsze - największych
pasożytów. Lecz nie o tym były legendy.
Legendy opiewały pradawne dzieje,
a przekazicielami legend były reliktowe
rośliny, ocalałe z trudem pomimo usta­
wicznego zagrożenia, otaczane czcią
1 uważane za świętość. Odciśnięte w ich
plazmie dziedzicznej obrazy dawno mi­
nionego świata dotrwały do ponownego
tryumfu roślin. Obrazy-legendy były
pełne niejasności, zadziwiających do­
znań, osobliwych wizji - lecz ostatecz­
nie były to legendy własne, a poziom
niezrozumiałości dotyczył kwestii ra­
czej drugorzędnych, w niczym nie naru­
szając zasadniczych pojęć. Lecz obrazy,
jakie jawiły się niekiedy łagodnej po­
krzywie, były zupełnie odmienne. Co
mogły na przykład oznaczać takie poję­
cia jak ,,dziś do ciebie przyjść nie mogę”
lub ,,a może właśnie jest miłość”?, albo
„przyszedłem, żeby walczyć” ... A cza­
sem jawiły się jej obrazy zmagań ogrom­
nych, nasycone pojęciami o utraconych
ideałach, o cywilizacji ,,contra natu-
ram” , o wyspach szczęśliwych i rozwoju
harmonijnym, o ziemi poczerniałej od
bólu, o drodze do gwiazd zagubionej
bezpowrotnie, i znowu o miłości, niena­
wiści...
Do najbardziej zrozumiałych natomiast
należały obrazy zieleni, kwiatów
i drzew - budziły wzruszenie i zarazem
niepokój trudny do określenia. Ten
kształt bielejący - kogo w przeszłości
przedstawiał? Trawy, które poprzeras-
tały ów kształt, naszeptywały coś o os­
tatnim wielkim samotniku wśród po­
przednich władców planety, daremnie
walczącym o świat zbilansowanej eko­
logii, o środowisko naturalne i piękno
przyrody. Trawy uważały, że kształt
bezimienny winien być otoczony czci ą
i przekazywały niejasne określenie —
„poległy w walce o ostatni rezerwat
przyrody na Ziemi” .
Przemoc nie pomogła i świat roślin
królował już niepodzielnie, lecz łagod­
nej pokrzywie wcale od tego nie było
lżej, albowiem zawładnęły nią sprzecz­
ne uczucia - i to, że kolonie gatunku
Urtica nie chcą ewoluować podobnie
jak poprzedni władcy planety, i to, że
jednak nie ma już ich w ogóle, i to, że jest
ona tak bardzo samotna. Niespełnione
nadzieje tego kształtu, który był kimś,
niosły z sobą tylko smutek i przygnębie­
nie. I tkwiło w nich jeszcze coś, coś
^szalenie osobistego, lecz tak przejmują­
cego, że łagodna pokrzywa drżała, kiedy
w szczególnie jasne noce nasilały się
obrazy - niby jakiegoś powoju uczuć, ,
jak je usiłowała sobie tłumaczyć. Była i
w nich skarga - jak gorycz piołunu, i był '
bó] - ostiy jak ciernie róż, które nie­
gdyś... (właśnie - niegdyś ciernie róż
miały swoje uzasadnienie, lecz teraz?!)
i było też uczucie najbardziej zrozumia­
łe dla łagodnej pokrzywy - tęsknota.
W kalejdoskopie pojęć i znaczeń prze­
wijał się wciąż jeden i ten sam motyw -
tak bliski odczuciom łagodnej pokrzy- ^
wy i przez to budzący niepokój, bowiem
wydawać by się mogło, iż ciąży nad
całym światem fatum potworne, które
obezwładnia działanie. Był to motyw j
niezrozumienia, niezrozumienia i nie­
porozumienia. I łagodna pokrzywa - 3
czuwająca samotnie wśród rozkołysa­
nych wiatrem, opromienionych świat­
łością dzienną radosnych kwiatów, któ­
re po przywróceniu zachwianej równo­
wagi ekologicznej jakby eksplodowały .
w przestrzeń wymyślnością kształtów. J
istną feerią barw i aromatów usiłując
zrekompensować miniony okres niewoli
i prześladowań - cierpiała z powodu
niezrozumienia jej dążeń i pragnień.
 Piękny wokół rozpościerał się świat -
z królestwem kwiatów graniczyło za*
przyjaźnione bardzo i mające wiele
z nim wspólnego królestwo traw położo­
ne na suchym terenie; w kierunku pół­
nocnym rozciągało się królestwo drzew
(lasy, puszcze, bory, a jeszcze dalej -
tajga), na południu natomiast, za pas­
mem gór pokrytych roślinnością alpej­
ską, leżało królestwo tropikalnych
dżungli. Samotna pokrzywa wiedziała
również o istnieniu innych światów,
czas nawet jakiś poświęciła napływają­
cej z różnych stron informacji, lecz teraz
nic jej nie cieszyło, a tęsknota ogromna
i żal pogłębiały jej smutek. Chwilami
pragnęła, żeby się tu rozpętało zielone
piekło i nieco chociaż wstrząsnęło pięk­
nymi, lecz w gruncie rzeczy pustymi
kwiatami (mimo, iż posiadały one znacz­
ną wiedzę, najwyraźniej nie umiały
z niej korzystać) - bywała wtedy bliska
porzucenia swej łagodności i niemal go­
towa była odzyskać normalną więź z ko­
lonią niedalekich pokrzyw. Do bólu na­
pięte tkanki tchnęły rozpaczą, liście tra­
ciły blask; przygasała emitowana po­
świata aureolą otaczająca rośliny -
w takich momentach łagodna pokrzywa
najchętniej powitałaby huraganowy
wiatr, który porwałby ją i poniósł dale­
ko, jak najdalej i najlepiej na pustynię,
gdzie samotność byłaby zrozumiała...
Lecz nic takiego nie następowało i ła­
godna pokrzywa przyzywała wtedy ob­
raz legendy o Wielkim Ogrodniku - le­
gendy, której tajemnicy nie potrafiła
zgłębić żadna roślina. Była to bowiem
najdziwniejsza ze wszystkich legend -
nie przekazywały jej najstarsze rośliny
i wszystko wskazywało na to, że po­
wstała ona później, a wyobrażenia na
ten temat były podzielone, dość na tym,
że nic rozumiano nawet pojęcia Ogrod­
nik, wiedziano tylko, że Wielki Ogrod­
nik odegrał w życiu roślin ogromną rolę,
ale prób łączenia go z poprzednimi
władcami planety nie traktowano po­
ważnie. Ukołysana obrazem odwiecznej
zagadki łagodna pokrzywa odzyskiwała
wspaniały wygląd, a pojęcia już nie
rwały się bezładnie, jakby to właśnie
unosił je wiatr i powracała owa równo­
waga pozwalająca roślinom harmonij­
nie stapiać się z otoczeniem.
Powoli gasła światłość dzienna od­
prowadzana i żegnana przez kwiaty sło­
neczników. Niebo tonęło w zorzach,
wiatr zamierał i wśród zapadającego
zmierzchu i ciszy łagodna pokrzywa
dumnie prostowała się przeniknięta
niespodziewanym domysłem, jak należy
rozumieć legendę o Wielkim Ogrodni­
ku... I z minionych czasów napływały
obrazy początków tej epoki „gdzie woda
czysta i trawa zielona” - a zieleń to
kolor nadziei...
 .■mm

¥. ' i S -. 3 f'a
v.^' i ■ W f S t e v l
$ 4 * $ ., M -j [ ft ? . V f ( |t , W • ■•'. s
® T ś - l''g l p
j^t|G gf Li1-.
i-
mM gg:
K:
'+
■■%

RP; J
 SZTALUGI MALARSKIE

Wjednym z tegorocznych numerów RFN- W Niemczech najbardziej rozpowszechnio­

-owskiego czasopisma dla majsterkowiczów ne były sosna, lipa, dąb i buk, a we Francji
„Selbst ist der Mann'1 znalazł się ciekawy i w Anglii najczęściej stosowano dąb, mniej
opis wykonania drewnianych sztalug. Ci orzech” .
spośród Czytelników, którzy sami malują
lub też mają kogoś bliskiego, kto zajmuje się
malarstwem wiedzą, że sztalugi to jeden
z nieodłącznych rekwizytów każdego mala­
rza. W ciągu wielu lat sztalugi przechodziły
swoistą ewolucję form i kształtów. Wytwo­
rzyły się dwa podstawowe typy: sztalugi
plenerowe i sztalugi pracowniane (pokojo­
we). Konstrukcja sztalug ułatwia zamoco­
wanie na nich ramy, tzw. blejtramu (po pol­
sku - krosien malarskich) z napiętym na niej
płótnem, na którym namalowany będzie ob­
raz. Wskutek specjalnej konstrukcji sztalug,
blej tram może być umieszczony na dowolnej
wysokości odpowiadającej malarzowi. Jest
on sztywno zamocowany, co umożliwia wy­
godne malowanie.
Ze sztalugami wiąże się pojęcie malarstwa
sztalugowego (na płótnie, deskach lub in­
nym podłożu) w odróżnieniu od malarstwa
ściennego. Jerzy Werner w książce „Podsta­
wy technologii malarstwa i grafiki” opisuje
historię zastosowania drewna w malarstwie.
Pisze on: ....Deska drewniana służyła od
najdawniejszych czasów za podłoże pod ob­
razy sztalugowe... (...) z zapisków Pliniusza
dowiadujemy się, że za jego życia najbar­
dziej ceniono drzewa cyprysowe, cedrowe,
hebanowe, bukszpanowe i oliwkowe, jak
również wymienia dąb. kasztan i orzech...”
W okresie Odrodzenia i później we Wło­
szech „najczęściej używano drewna topolo­
wego, rzadziej dębu, kasztana, sosny, cedru,
oliwki i orzecha. WHolandii typowym drew­
nem był dąb, w rzadkich przypadkach uży­
wano orzecha, lipy, sosny, jodły i mahoniu.
 s
3^ ^

Li r- =3 ___
/ \
*CT",T ' ~ i .j
ry s .3
Fot. 1

Od najdawniejszych czasów umiano także wielu konstrukcjach. Zaletą ich jest łatwość
odpowiednio przygotowywać drewno, a tak­ wykonania przy stosunkowo dużej nośności
że tak je użytkować, aby jak najlepiej służyło i sztywności. Wykonując takie złącza szcze­
malarzom. Werner pisze:.Teofil w opisach gólną uwagę musimy zwrócić na grubość
pochodzących z IX w podaje sposób skleja­ czopa i szerokość gniazda. Pasowanie ele­
nia desek kazeiną. Cennino Cennini zaleca mentów czop - gniazdo powinno odbywać
wygotować drewno przeznaczone na obrazy się na wcisk. Strzałki na rys. 2 pokazują, że
tak, aby po wyschnięciu nie pękało”. Jak na bocznych powierzchniach czopa i gniaz­
wykazały badania .dawni mistrzowie ho­ da powinien wystąpić wzajemny docisk. Do­
lenderscy malowali na wyługowanych de­ kładność przylegania do siebie tych płasz­
skach, pochodzących ze starych okrętów, czyzn będzie decydować o wytrzymałości
skrzyń i beczek i dlatego ich obrazy odzna­ połączenia. Dodatkowe wprowadzenie kleju
czają się dużą trwałością”. (a z nim i wilgoci) spowoduje spęcznienie
Właściwości drewna ludzie już przed wie­ czopa i dodatkowe oddziaływanie gniazda
kami bardzo dobrze znali. Wiedza ta naj­ i czopa na siebie. To z kolei usztywni spoinę
częściej wynikała z praktyki. Wnioski wy­
ciągane z obserwacji ułatwiały świadome
wykorzystanie naturalnych cech drewna (na Fot 2
podobrazia brano gatunki, które w minimal­
nym stopniu ulegały skurczeniu i spaczeniu
podczas wysychania oraz drewno przeżywi-
czone, odporne na szkodniki). Chcąc, aby
rzecz wykonana z drewna przetrwała długie
lata, musiano zwracać baczną uwagę na jego
zachowanie się w odpowiednich warunkach
otoczenia, na jego naturalną trwałość, na
charakter powierzchni.
Mamy sporządzić sztalugi. Przyjrzyjmy
się rys. 1, pokazuje on całą konstrukcję szta­
lug. Części podstawowej konstrukcji połą­
czone są na złącza proste, jednoczopowe.
Takich złączy używaliśmy już w konstrukcji
opisywanej poprzednio ramy do lustra. Złą­
czy jednoczopowych używa się w bardzo

Fot. 3
spowoduje utwardzenie jej w stabilnych
warunkach. Na skutek tego otrzymamy od-
>owiednio mocne połączenie. Jak zawsze
}rzy klejeniu, obowiązuje tutaj także zasada
nożliwie najmniejszej grubości spoiny kle-
owej. Wtym przypadku jednak, dzięki cias-
lemu pasowaniu czop - widlica, spoina ta
pędzie dostatecznie cienka.
Zanim zaczniemy pracę, musimy zgroma-
Izić potrzebne materiały, wg wykazu przed-
;tawionego w tabeli na str. 58.
Rys. 1 pokazuje całą konstrukcję sztalug,
^ie wszystkie elementy konstrukcyjne są
utaj dokładnie widoczne. Fot. 1 zwraca
Fot. 4
Fot. 5
uwagę, iż na szerokiej płaszczyźnie listew A,
po ich wewnętrznej stronie, należy wyfrezo-
wać rowek. W tym celu można posłużyć się
wiertarką z zamocowanym w jej uchwycie
odpowiednim frezem. Jeżeli nie dysponuje­
my takimi możliwościami, rowek możemy
wykonać nacinając listwę piłą, a następnie
ostrożnie wybierając drewno dłutem tak,
aby ściany rowka były równoległe na całej
długości.
Fot. 2 pokazuje, jak można w prosty spo­
sób wykonać gniazdo w miejscu połączeń
listew, posługując się wiertłem.
Na fot. 3 widzimy gotowy element składo­
wy sztalug, na którym wesprzemy blejtram
mając możliwość ustawienia go na odpowia­
dającej nam wysokości. Fot. 4 pokazuje, jak
wykonać połączenie ramki tego elementu.
Listwa G (rys. 1) musi mieć, podobnie jak
listwy A, wyfrezowany rowek, w którym
będą przesuwały się prowadnice P klocka
O (dokładnie jest to widoczne na fot. 5).
Klocek służy do umocowania blejtramu na
sztalugach. Aby unieruchomić go na odpo­
wiedniej wysokości, posłużono się dociskiem
Fot 6
 D W podstaw ie cztery kołeczka lub rolki, co
um ożliw i łatw e p rzesuw anie sztalu g w do­
w olne m iejsce.
We wstępie tego artykułu wspomnieliśmy
0 malowaniu na drewnie. Było ono typowym
podłożem malarskim do czasów Renesansu,
kiedy to płótno stopniowo wypierało deskę.
Jednocześnie więc pojawiły się blejtramy
jako konstrukcja, na której napinano przy­
gotowane w specjalny sposób płótno malar­
skie. Podobnie jak sztalugi, blejtramy także
możemy sobie zrobić we własnym zakresie.
Blejtramy (krosna malarskie) znajdujące się
w handlu są wykonane z sosnowego drewna
1łączone na specjalne złącza uciosowe. Połą­
czenie krosien zasadniczo powinna być bez
kleju. Napięte na ramie płótno będzie utrzy­
śrubowym, który możemy zrobić z dwóch mywało całą konstrukcję. Brak kleju w złą­
kawałków blachy i śruby, lub też posłużyć czach umożliwia regulację napięcia płótna.
się gotową śrubą pochodzącą z małego Wykonuje się ją za pomocą drewnianych
ścisku. klinów wbijanych w miejsca połączeń listew
blejtramu. Rozwiązania konstrukcyjne, ja­
Ponieważ półka wraz przymocowaną kie proponuje Werner w cytowanej na po­
ramką i listwą (fot. 6) będzie przesuwana na czątku artykułu książce, przedstawia rys. 3.
odpowiednią wysokość, musimy ją w jakiś
sposób unieruchomić. W tym celu w listwie Ten sam autor zwraca uwagę, aby
C zostały wykonane otwory. Aby było proś­ „...płótno nie dotykało powierzchni krosien.
ciej otwory te wywiercimy przelotowe (śred­ Wprzeciwnym razie wewnętrzne krawędzie
nica 10-15 mm). Następnie musimy zrobić listew pozostawią po pewnym czasie trwały
niewielkiej długości kołek dokładnie dopa­ ślad załamania widoczny na obrazie..,’ł
sowany do średnicy otworu. W ten sposób Unikniemy tej wady, jeżeli listwy będą ze-
wtykając kołek w odpowiedni otwór będzie­ strugane skośnie, brzeg na zewnętrznym ob­
my mogli blejtram ustawić na potrzebnej wodzie krosna będzie zaokrąglony, jak rów­
wysokości. Jeżeli zachodzi potrzeba, może­ nież poprzeczne listwy wzmacniające kros­
my jeszcze przymocować ia końcach listew no będą w pewnym odstępie od płótna (około
10 fruń). I to jest chyba przy konstruowa­
niu blejtramu zasada najważniejsza, o któ­
Wykaz materiałów
rej zawsze musimy pamiętać.
Oznaczenie Ilość Rodzaj
Wymiary (mm)
Jeżeli chcemy samodzielnie wykonać
na rys. 1 (szt) materiału krosna malarskie, połączenia listew możemy
1700 x 60 x 30
uprościć. Możemy je np. połączyć na klej
A 2
8 2 680 x 60 x 25 wykonując złącza jednoczopowe, proste lub
C 1 1190x60x25 skośne. W takim razie będziemy musieli
600 x 60 x40
D
E
2
2 690 x 50 x 30
uważać, aby dokładnie napiąć płótno, gdyż
F 2 listwy sosnowe lub 400 x 40 x 20 łącząc blejtram na klej pozbawimy się moż­
G
H
1
2
z innego gatunku
drewna
1400 x 80 x 25
500 x 60 x 25
liwości jego regulacji. Jak wykazały bada­
/ I 1 580 x 60 x 25 nia, połączenie czopowe skośne będzie ule­
J 2 280 x 60 x 25
900 x 120 x 20
gało większym odkształceniom w wyniku
K 2
L 2 150 x 120x2 0 nawilżania lub wysychania drewna niż złą­
M 1 680 x 2 5 x 1 0 cze czopowe proste. Dlatego też to ostatnie
900 x 25 x 10
N
0
2
1 klocki z drewna
wydaje się w tym wypadku lepsze.
P 2 twardego,
np. brzoza, buk Wg czasopisma
oraz docisk śrubowy, kółka lub rolki,kilka wkrętów do drewna
..Selbst ist der Mann"
opr. Piotr Kreyser
 kowany seryjnie układ scalony zegarka
ZEGAR ELEKTRONICZNY (MC1201) wykonany w technologii C-MOS,
przeznaczony jest do sterowania wskaźni­
kiem półprzewodnikowym typu LED. Układ
Ludzie od najdawniejszych epok mierzyliscalony zawiera elementy generatora, dziel­
czas w różny sposób. Początkowo były to niki częstotliwości, liczniki sekund, minut,
godzin, multiplekser oraz translatory' ko­
oliwne kaganki, które wypalały się w okre­
dów. Układ ma wewnętrzny roczny kalen­
ślonym czasie, nieco później wymyślono pia­
skowe i wodne klepsydry używane do pew­ darz, liczniki dni i miesięcy.
nych celów nawet w obecnej dobie. Nastę­ Prądy wyjściowe z układu scalonego
pnym etapem było skonstruowanie zegara MCI 201 są zbyt małe do bezpośredniego
wahadłowego i potem - z napędem spręży­ wysterowania wskaźników, dlatego konie­
nowym. czne jest zastosowanie układów wzmacnia­
jących w postaci tranzystorów lub układów
Zegary wahadłowe pracują w niektórych scalonych (CK1121) do sterowania cyfr
wieżach kościelnych i ratuszowych po kilka
i układów (ULI 122) do sterowania seg­
stuleci. W ciągu ostatnich lat występują bu­
mentów.
rzliwe zmiany w konstrukcji, budowie i pro­
dukcji zegarków i zegarów. Układ scalony MC1201 spełnia wszystkie
funkcje logiczne cyfrowego zegarka elektro­
Przez kilkaset lat niepodzielnie panowały
nicznego. Ciągły pomiar czasu, wskazywa­
'zegary mechaniczne. Nie zapewniały one nie godzin, minut, sekund, dni, miesięcy,
dużej dokładności pomiaru czasu, ale miałyzerowanie sekund. Układ MCI201 wymaga
cenną zaletę: były stosunkowo tanie w pro­
sterowania częstotliwością 32768 Hz (2Ia)
dukcji. z generatora. Sygnał 32768 Hz podawany
Opanowanie wielkoseryjnej produkcji z generatora powoduje, że odpowiednie licz­
niki miesięcy, dni, godzin, minut i sekund
układów scalonych wielkiej skali integracji,
wykonanych w technologii MOS, C-MOS działają w dwóch cyklach: w trakcie nor­
i innych, zrewolucjonizowało tradycyjną te­
malnego funkcjonowania zegarka zgodnie
chnikę budowania zegarków i zegarów. Ze­ z czasem bieżącym lub w trakcie nastawia­
gary elektroniczne dzięki stabilizowanej nia z częstotliwością 2 Hz.
kwarcem częstotliwości wzorcowej zapew­ Rezonatory kwarcowe 32768 Hz (215 Hz)
niają dokładność pomiaru czasu kilka razy produkuje ,,Omig” warszawski, cena jedno­
stkowa 360 zł. Jest to miniaturowy kwarc
lepszą niż zegary mechaniczne, są też znacz­
nie mniej kłopotliwe w eksploatacji - nie przystosowany do zabudowania w zegarku
ręcznym. Jeżeli Czytelnik dysponuje kwar­
trzeba ich nakręcać i regulować. Wyświetla­
cze cyfrowe stosowane w tych zegarkach cem wymontowanym z zegarka zagranicz­
dają wygodny odczyt czasu nawet w ciem­ nego, to też można go zastosować, bo zegarki
ności . te przeważnie mają generatory pracujące
również z częstotliwością 2lsHz,
Wlatach sześćdziesiątych pojawiły się ze­
gary elektroniczno-mechaniczne. Zawierały Krajowy układ zegara MCI201 produko­
one elektroniczny generator częstotliwościwany przez „TEWĘ” wmontowany jest
w obudowę 28-nóżkową. Trafiają się jeszcze
wzorcowej i dzielnik częstotliwości, którym
egzemplarze z serii modelowej w obudowie
sterowany był silnik elektryczny tzw. kroko­
wy, napędzający przekładnie zębate klasy­ 40-nóżkowej, dlatego w dalszej części opisa­
cznego zegara. Bateria R14 stosowana jako ne będą układy w obydwu obudowach tak,
źródło zasilania zapewniła roczną eksploa­aby Czytelnicy dysponujący jednym lub dru­
gim układem mogli zastosować je do budowy
tację zegara, po tym okresie należało baterię
wymienić. Zegarki wykonywane tą techniką zegara.
produkowane były w wersji stołowej ijiarę- Opis działania
cznej. W wersji naręcznej zegarki te były układu MCI201
wyposażone w miniaturowy akumulatorek
umożliwiający półroczną eksploatację. Układ, którego schemat blokowy przed­
Następnym etapem było opracowanie ze­ stawiony jest na rys. 1, realizuje funkcje
garka w technologii monolitycznej. Produ­ zegarka elektronicznego. Sygnał 32768 Hz
 Wyjścia segmentów
Rys. 1.
wytwarzany w generatorze stabilizowanym
kwarcem (rys. 2), którego element czynny,
tranzystor MOS, znajduje się wewnątrz
układu monolitycznego, jest podawany na
wejście 15-stopniowego dzielnika częstotli­
wości. W dzielniku tym wytwarzane są
wszystkie sygnały o różnych częstotliwoś­
ciach, wykorzystywane w poszczególnych
blokach funkcjonalnych układu. Sygnał
o częstotliwości 1 Hz, wytwarzany w ostat­
nim stopniu dzielnika, jest zliczany w liczni­
ku sekund, jego sygnał wyjściowy w liczniku
minut i dalej odpowiednio przez licznik go­
dzin, dni i miesięcy.
Wzależności od polaryzacji wyprowadze­
nia XHR uzyskuje się przez podanie do niego
napięcia UDD system 12-godzinny lub przez
podanie napięcia Uss system 24-godzinnego
zliczania godzin.
Stan licznika miesięcy modyfikuje odpo­
wiednio stany na wyjściu poszczególnych
stopni licznika dni, co realizuje liczenie dni
w systemie 30 i 31 oraz 29, w zależności od
miesiąca. Sygnały wyjściowe poszczegól­
nych stopni liczników, zaszyfrowane w ko­
dzie BCD, są przesyłane do multipleksera,
a stąd do dekodera. Na wyjściu dekodera
otrzymuje się sygnał na 7 liniach sterujących
segmentami. Wewnętrzny układ taktujący
wytwarza sygnał strobujący dla multiple­
ksera i jednocześnie daje sygnał zezwalający
podawany na wyjście cyfr. Do układu taktu­
jącego jest doprowadzony sygnał układu -
nastawianie (odczyt, w którym jest ustawio­
ny i wybierany rodzaj pracy: odczyt czasu,
odczyt daty, nastawianie daty, nastawianie
czasu). Odczyt czasu odbywa się około 1,25 s,
a następnie wyświetlane są sekundy, dla
których czas wyświetlania jest określony
przez sygnał o częstotliwości 1 Hz pochodzą­
cy z 15-stopniowego dzielnika.
Podanie „1” logicznej na wejście „nasta­
wianie'1powoduje zatrzymanie normalnego
sygnału nośnego poszczególnych liczników
i zmianę częstotliwości sygnału wyjściowego
nastawianego licznika na 2 Hz. Podczas na­
stawiania minut, wyjścia poszczególnych
stopni licznika są zerowane, tak więc po
Elektroniczny zegar w metalowej obudowie oklejonej drewnopodobną tapetą

Wnętrze elektronicznego zegara

 zakończeniu operacji nastawiania licznik zwarcia łącznika trwa nadal, to na wskaźni­
sekund startuje z pozycji zerowej. kach minutowych wyświetlone będą
Oprócz normalnych funkcji zegarka, po­ sekundy.
miar - odczyt czasu, układ MC1201 zawiera Kondensator Cr umożliwia korekcję częs­
układ sterujący intensywnością wyświetla­ totliwości generatora tak, aby zegar nie spie­
nia. Umieszczony na zewnątrz fotorezystor szył się i nie późnił. Rezystor 22 megaomy
powoduje przez podanie na bramkę NAND polaryzuje tranzystor rezonatora kwarco­
sygnału wydłużania lub skracania czasu po­ wego i zapobiega wzbudzeniom generatora
dawania sygnału sterującego segmentami na innych częstotliwościach niż 32768 Hz.
i cyframi. W ten sposób współczynnik wy­ Kondensator zapobiega szybkim zmianom
pełnienia sygnału sterującego zmienia się odjasności wskaźnika przez wprowadzenie
,3% do 100% w zależności od oświetlenia. opóźnienia. Rezystory w bazach tranzysto­
rów ograniczają prąd pobierany z układu
Budowa zegara monolitycznego.
Na lys. 4 pokazana jest topografia układu
Na rys. 3 pokazany jest układ połączeń MC1201 w obudowie 40-nóżkowej, a w tabe­
zegara. Ustawianie zegara: godziny, minuty, li widać, od jakich sygnałów na wejściach
dzień, miesiąc oraz odczyt czasu lub daty, wymusza się odczyt, względnie ustawianie
możliwe jest dzięki łącznikom stabilnym, wewnętrznych stanów zegara.
DR, HS, MS, TR. Odczyt daty możliwy jest Na rys. 5 przedstawiony jest układ połą­
przez 1,25 s od chwili naciśnięcia łącznika czeń zegara z elementami MCI 201 w obudo­
przycisku DR i TR. Wtym czasie wyświetla­ wie 28-nóżkowej i z wyświetlaczami
ny na wskaźnikach obraz zanika. Jeżeli stan CQYP74.
 ----------------------- — -----------
1 T i r 340 MS HS t r |DR
-
U s HS TR DR

2 339 0 0 nie w yśw ietla 0 0 0 0 nie wyświetla

0 0
dzień m iesiąc o d czyt
3C 338 0 0 0 1 dzień miesiąc odczyt 0
0
0
0
0
1
1
0 godzina minuta o d czyt
4C 337 0 0 1 0 godzina minuta
0 0 1 1 dzień m iesiąc odczyt
5C 336 0
0
0
1
1
0
1
1
odczyt daty
ustaw liczn ika mi es 0 1 0 0 ustaw, liczn ika godzin
6C 335 0 1 0 0 ustaw, liczn ika godz 0 1 0 1 ustaw lic z n ik a mtesiący
7C 334 ustaw liczn ika godz 0 1 1 0 ustaw liczn ika godzin
0 1 1 0
ustaw. liczniK a dni
8C 333 0 1 1 1 ustaw liczn ika dni 0 1 1 1
ustaw licznika minut
ustaw lic z n ik a minut 1 0 0 0
9C 332 1 0 0 0
ustaw liczn ika minut 1 0 0 1 ustaw lic z n ik a minut
1G C MC 1201 331 1 0 0 1
1 1 0 0 ustaw liczn godz i min
11 c 330 1 0 1 0 ustaw liczn ika minut
ustaw liczn ika m inut 1 1 0 1 ustaw liczn. godz i min
1 0 1 1
12 C 329
1 1 0 0 ustaw liczn min, i godz S2 S3 S4
13 C 328 1 1 0 1 ustaw liczn min i godz (K2) (K3) (K4J
14 C 327 1 1 1 0 ustaw liczn min. i godz
15C 326 1 1 1 1 ustaw liczn min t godz _k i i -k -li
16d
17C
325
324
0 -
1-
s ty k w y łą c z o n y
s ty k z a fą c z o n y
J f>fM bI* fl_g_lbfi_Jb
18 C 323
19C 322
i d ic ei d ic ,f ei d ic ei d ic
a b c d e f g — segmenty System 24 godzinny
2on 321 SI S2 S3 54 — cytry

I [
Si S2 'S3
I UDD 2 0 - MS XHR-wybdr systemu pracy 12/24 godz
2- LT22- H7SR —odczyt czasu
i i 1
3- 9 21- Uss
4- f 23- UMS—
st ustaw m inut lc fi _ J b k i J b ’I J ‘
7- e 26- 2Hz
HS —ustaw godzin
8- ć 27- DR
DR - odczyt daty
id d ic ,c ei d i° ei d i
9- d 30- OSO
10—b 31- OSO-wyjście generatora
0S3 System 12 godzinny
II “Q 34- S10SD—wejście generaiora
12- DC3 5 - S2
U5s” Zasilanie
13- OCJ3 6 - S3
14- 37-
XHR S4
U ^p -z a s ila n ie ,,+ " Rys. 4
18-TR
 K1 K2 K3 K4 = 51
Rys. 6.
BO285 lub BD354
Rys. 9.
Na rys. 6 pokazana jest płytka drukowana
do wskaźników CQYP75 łub CQYP74.
Rys. 7 to schemat montażowy zegara z ele­
mentem MC1201 w obudowie czterdziesto-
nóżkowej. Zasilanie układu „ + ” nie po­
S2 S3 54
winno przekroczyć granicy 7 V, bo może ulec
zniszczeniu struktura układu MC1201, le­
piej obniżyć to napięcie do 5 V. Wukładzie
prototypowym zastosowano tranzystory
BC147 i RC157, ale nic nie stoi na przeszko­
dzie zastosować inne typy tranzystorów.
oczywiście z odpowiednim zachowaniem zmienić polaryzację tranzystorów na prze­
polaryzacji, np. zamiast BC147 - BC107 czy ciwną, tak jak to pokazuje rysunek. Z całego
BF519. wyświetlacza CaYP95 (kalkulatorowego)
wykorzystuje się cztery cyfry. Dwóch pierw­
Rys, 8 przedstawia schemat montażowy szych katod nie podłącza się, dwie następne
zegara z elementem MC1201 w obudowie katody to KI i K2, następnie znowu powinna
28-nóżkowej. W tym wypadku należy prze­ być jedna wolna katoda i do dwóch kolej­
ciąć połączenie „f” w pierwszym wskaźniku nych podłącza się K3 i K4. Dwie ostatnie
(dziesiątki godzin). Na przyciski HR, MS, pozostają nie podłączone.
TR, HS, DR można użyć przełączników Isos-
tat bez podtrzymywania (należy wyjąć z nich Schemat połączenia wyświetlaczy poka­
kołki blokujące). zany jest na rys. 10. Segmenty pozostałych
wzmacniaczy są połączone razem: cztery ,,a”
Schemat zasilacza zegara pokazany jest cztery „b” itd. widać to na rysunku płytki
na rys. 9. Do jego obudowy użyto transfor­ (rys. 6 ). Do katod podłącza się kolektory
matora dzwonkowego. czterech tranzystorów (dolna część rys. 10)
Podzespoły zegara - płytka drukowana, lub katody podłącza się do wyjść układu
zasilacz i wyświetlacze - można umieścić ULI 121. Na rys. 10 ponumerowane są wy­
w obudowie sklejonej z płytek polistyreno­ prowadzenia tego układu. Aby uzyskać cią­
wych, drewnianych lub można wykonać głe wyświetlanie zliczanego czasu, należy
obudowę z blachy, a następnie okleić ją wyjście częstotliwości 2 Hz połączyć z od­
tapetą lub specjalną folią ozdobną - imitują­ czytem czasu —16 nóżka układu MC1201
cą wykładzinę drzewną. zwarta z 11 nóżką (odczyt czasu) lub 11
nóżkę połączyć przez rezystor o wartości
Jeżeli wystąpią trudności z nabyciem wy­ około 2 kiloomów z 3 nóżką (f).
świetlaczy CQYP75, to można zastosować
wyświetlacz CQYP95 (kalkulatorowy) lub
CQYP74. Jednakże w tym przypadku trzeba Antoni Białoszewski

LATAWIEC SKRZYNKOWY
Puszczanie latawców - to najstarsza za­
bawa lotnicza, rozpowszechniona na całym
świecie. Wdawnych czasach latawców uży­
wano też i w celach praktycznych, jak bada­
nie atmosfery, obserwacja i sygnalizacja. Oj­
czyzną latawców są kraje Dalekiego Wscho­
du, gdzie nie brak było takich materiałów do
ich budowy, jak bambus i jedwab oraz naj­
wcześniej wynaleziony papier.
Na pewno większość Czytelników „MT”
robiła już płaskie latawce i pora pomyśleć
o wykonaniu latawca „skrzynkowego” wy­
korzystując przy tym nabyte wcześniej do­
świadczenia. Latawiec tego typu, jak poka­
zany na rysunku, odznacza się doskonałą
statecznością w locie dzięki małym, bocz­
nym skrzydłom,
Budowę latawca zaczniemy od narysowa­
nia na arkuszu papieru równobocznego trój­
kąta o boku 50 cm. Następnie z kawałków
drewnianych listewek o przekroju 7 x 7 mm
sklejamy trzy trójkąty, kładąc listwy na na­
rysowanym planie i odpowiednio je przeci­
nając piłką do metalu. Trójkąty budujemy
w ten sposób, że wszystkie listewki kładzie­
my wewnątrz narysowanego trójkąta. Pod­
stawa jest prosto uciętym kawałkiem listew­
ki, natomiast dwa pozostałe boki trzeba
u dołu przyciąć skośnie, aby dotykały całą
powierzchnią przekroju do podstawy (szcze­
gół A).
Przy górnym wierzchołku ścinamy listwy
na lekki skos i na razie sklejamy je tylko
krawędziami; między listwami utworzy się
trójkątne zagłębienie, w które później wklei­
my podłużnice (szczegół B).
Czwarty trójkąt różni się od pozostałych
tylko tym, że listwa podstawy jest dłuższa
i wystaje na zewnątrz po 20 cm z każdej
strony, co posłuży później do bocznych
skrzydeł latawca.
Teraz, gdy na dopasowanych i złożonych
z listewek trójkątach wysycha klej, na arku­
szu papieru rysujemy prostokąt o bokach 50
x 90 cm i poprzecznymi liniami dzielimy go
na trzy prostokąty o wymiarach 50 x 30 cm.
Z kolei wzdłuż boków (długości 90 cm) duże­
go prostokąta kładziemy dwie listwy i przy­
bijamy je lekko szpilkami, a następnie przy­
klejamy trójkątne wręgi we właściwych
miejscach, wyznaczonych przez poprzeczne
linie na rysunku. Od góry przyklejamy trze­
cią podłużnicę w trójkątnych zagłębieniach
wręg.
Po dobrym wyschnięciu kleju na wszyst­
kich połączeniach, zdejmujemy szkielet la­
tawca ze stołu i owijamy nićmi (na klej)
wszystkie węzły (miejsca łączenia listewek).
Gdy szkielet mamy gotowy, napinamy na
nim nici, które będą krawędziami bocznych
skrzydeł. Szkielet się bardzo usztywni, jeżeli
wszystkie prostokątne pola między listew­
kami skrzyżujemy napiętą nicią. Boczne
skrzydła oklejamy papierem w podobny spo­
sób jak przy płaskich latawcach. Przednia
i tylna komora kadłuba latawca również
pokryta jest papierem.
Uzda składa się tylko z dwóch odłączeń.
Końce uzdy umocowane są do końców dolnej
listwy kadłuba. Dobór długości nici uzdy
oraz próby w locie przeprowadzamy podob­
nie jak z płaskimi latawcami.
Na zakończenie trzeba jeszcze wspomnieć
o wymogach bezpieczeństwa.
Przede wszystkim jako linki holowniczej
nie wolno używać drutu czy metalowej ple­
cionki przewodzącej prąd elektryczny. Wat­
mosferze na różnych wysokościach bywają
duże różnice potencjałów elektrycznych, to­
też po lince może spłynąć niekiedy bardzo
silny ładunek elektryczny. Może to spowo­
dować nawet śmiertelne porażenie prądem.
Takie samo niebezpieczeństwo istnieje, gdy
zwykła linka (szpagat) jest mokra. Nie pusz­
czamy więc latawców w czasie deszczu.
Z podobnych względów absolutnie nie wol­
no puszczać latawców w pobliżu napowie­
trznych linii energetycznych.
Włodzimierz Mazurezak
 G A L W A N O T E C H N I K A DLA W S Z Y S T K I C H ( I I I )
Niklowanie z prądem i bez prądu
Tym razem zaczniemy od łatwiejszego
procesu, jakim jest niklowanie bezprądowe.
Podstawową zaletą tego procesu jest to, że
do jego przeprowadzenia nie są potrzebne
bardzo trudne do nabycia niklowe anody.
Podobnie jak przy miedziowaniu bezprądo-
wym, tak też i przy tego rodzaju niklowaniu,
osadzający się na pokrywanym przedmiocie
nikiel pochodzi z roztworu. Niklować bez­
pośrednio możemy bez prądu miedź i jej
stopy, natomiast stal należy uprzednio po-
miedziować.
Przed niklowaniem przedmioty miedzia­
ne, mosiężne i brązowe muszą być wypolero­
wane, odtłuszczone i wytrawione. Nato­
miast przedmioty stalowe pomiedziowane,
oczywiście jeżeli nie wymagają polerowania,
można od razu poddawać niklowaniu bez-
prądowemu.
Kąpiel do bezprądowego niklowania spo­
rządzamy w następujący sposób. W 1 litrze
gorącej destylowanej wody rozpuszczamy
30 g siarczanu niklowo-amonowego
Ni(NH4)2(S0 4)2 oraz 600 g chlorku amonu
NH4C1.
Do tego roztworu powoli dodajemy
(kroplami i stale mieszając) wodorotlenek
amonowy, tak długo, aż papierek lakmu­
sowy przestanie barnie się na czerwony
kolor. Wówczas wrzucamy parę kryształków
kwasu cytrynowego i roztwór jest już
gotowy.
Przedmioty świeżo wyjęte i tylko opłuka­
ne po kąpieli miedziującej lub inne miedzia­
ne, ale oczywiście odpowiednio odtłuszczo­
ne, łączymy kawałkami drutów z aluminio­
wą blachą (np. kawałkiem starego garnka)
i razem z nim zanurzamy na 1-2 minuty
w roztworze niklującym, podgrzanym do
wrzenia. Wczasie zanurzenia przedmiotami
należy często poruszać. Oczywiście w tym
przypadku ze względu na konieczność
ogrzewania, niklowanie musimy przepro­
wadzić nie w wanience, lecz w emaliowanym
garnku.
Po wyjęciu z bezprądowej kąpieli niklują­
cej przedmioty płuczemy wodą, suszymy
w trocinach i aby nadać powłoce niklu wy­
soki połysk, przecieramy je suchą szmatką
posypaną miałką kredą. Sposób nieskompli­
kowany, prosty, prawda?
Zanim przejdziemy do elektrolitycznego
niklowania trzeba wyjaśnić rolę aluminium
podczas bezprądowego piklowania miedzi
i jej stopów. Otóż w tym przypadku wyko­
rzystujemy różne potencjały metali. Nikiel,
mniej szlachetny od miedzi, nie może jej
wyprzeć z roztworu i osadzić się na pokry­
wanym przedmiocie. Jeżeli jednak do pomo­
cy ,,zaprzęgniemy” aluminium, metal jesz­
cze mniej szlachetny od niklu, to metal ten
spowoduje wydzielanie się niklu z roztworu
i jego osiadanie na powierzchni miedzi.
Przechodzimy do niklowania galwanicz­
nego, czyli elektrolitycznego. Podstawowym
warunkiem prowadzenia tego procesu są
anody niklowe czyli niklowe blaszki o wy­
miarach około 40x70 mm. Zdajemy sobie
doskonale sprawę z tego, że zdobycie niklo­
wych anod jest bardzo trudne. Dlatego też
podajemy z czego i jak takie anody wykonać
we własnym zakresie. Otóż anody wykona­
my metodą elektrolityczną. Do tego celu
musimy kupić siarczan niklawy
NiS0 4 • 7H20. Z roztworu siarczanu przez
elektrolizę będziemy mogli wydzielić czysty,
metaliczny nikiel i tą drogą uzyskać anody.
Jeżeli mamy już siarczan niklowy, to roz­
puszczamy 340 g tego związku w 600 ml
wody, po czym dodajemy 25 g białej, ku­
chennej soli. Z kolei w 400 ml wody rozpusz­
czamy 30 g kwasu borowego. H3B 0 3 (tzw.
kwas borny), mieszamy to z poprzednim roz­
tworem i wlewamy do wanienki.
Na obu bocznych szynach, na miedzia­
nych drutach, zawieszamy po 4-5 węglo­
wych pałeczek na każdej szynie. Będą to
nierozpuszczalne anody.
Uwaga: drut mocujący węglowe anody nie
może dotykać roztworu w wanience.
Katodę będą stanowiły oczyszczone, odtłu­
szczone i wytrawione 2 cienkie blaszki mie­
dziane lub mosiężne.
Kąpiel ogrzewamy do 30-40°C, włączamy
prąd i na środkowej szynie zawieszamy bla­
szki katody. Na tych blaszkach bardzo po­
woli, lecz stale osadzać się będzie metaliczny
 nikiel. Gęstość prądu powinna wynosić 2—3 Jedną z przygotowanych kąpieli wlewamy
A/dm2.
do wanienki, na bocznych szynach zawie­
Proces osadzania się niklu jest bardzo po­ szamy anody niklowe i włączamy prąd. Te­
wolny. musimy uzbroić się w duży zapas raz na środkowej szynie zawieszamy odpo­
cierpliwości. Po 24 godzinach elektrolizy, wiednio przygotowany przedmiot przezna­
kąpiel przesączamy, odparowujemy z niej czony do niklowania.
część wody tak, aby pozostało 800 ml roz­
tworu dodajemy 100 g NiS0 4■ 7HaO. Montu­ Dobrze przebiegający proces niklowania
jemy cały układ, włączamy prąd i prowadzi­ rozpoznamy po umiarkowanym wydzielaniu
my elektrolizę znowu przez 24 godziny. Po się na katodzie pęcherzyków wodoru. Przed­
tym czasie kąpiel trzeba zagęścić przez od­ mioty niklowane już w kilka sekund po za­
parowanie jej do 600 ml. Teraz następuje, wieszeniu w kąpieli powinny pokrywać się
ostatnia doba elektrolizy. jasną warstewką niklu, jeżeli to nie następu­
Niklować elektrolitycznie możemy bezpo­ je, trzeba szukać winy w niewłaściwym po­
średnio stal, przy czym tak osadzona cienka łączeniu, zbyt słabym prądzie, względnie
powłoka niklu stanowi podkład pod grubą zimnej lub złej kąpieli. Jeżeli zaś przedmioty
warstwę miedzi, nakładanej z kąpieli kwaś­ niklują się, lecz zewnętrznie ich części przy­
nej, dalej - miedź i jej stopy, jak mosiądz czy bierają kolor szaro-czarny, świadczy to
brąz. 0 zbyt dużym natężeniu prądu. Zbyt silny
Natomiast nie da się niklu bezpośrednio prąd powoduje również zbyt intensywne
osadzać na cynku i jego stopach (np. popu­ wydzielanie się gazów w kąpieli. Wten spo­
larny Znal) oraz aluminium. Te metale wy- sób wytworzona powłoka nie trzyma się do­
magają specjalnej powłoki pośredniej oraz brze podłoża, łatwo pęka i łuszczy się, szcze­
całego cyklu czynności przygotowawczych. gólnie na narożach.
Z uwagi na wspomniane już właściwości Jeśli niklowanie odbywa się, lecz niektóre
miedzi, umożliwiające jej łatwe polerowanie miejsca pozostają nieponiklowane, to przy­
stalowe wyroby są zazwyczaj grubo mie­ czyną tego jest niedostateczne oczyszczenie
dziowane, szlifowane, polerowane i dopiero powierzchni, albo czasem zbyt silne tworze­
na końcu niklowane. nie się pęczerzyków wodoru. W tym ostat­
Istnieje bardzo duża liczba przepisów na nim przypadku należy zmniejszyć gęstość
kąpiele do elektrolitycznego niklowania. prądu."
Wich skład wchodzą prawie wszystkie zna­ Gdy osadzanie niklu odbywa się powoli
ne sole niklu. Z tej wielkiej liczby przepisów 1nierównomiernie, przyczyna tego zjawiska
podajemy poniżej dwa najprostsze. leży w zbyt małej zawartości niklu w kąpieli
Pierwszy przepis: W500 ml wody rozpusz­ lub też w zbyt zimnej kąpieli. Dobre niklo­
czamy kolejno 150 g siarczanu niklawe- wanie musi trwać co najmniej 45 minut.
go NiS0 4 ■ 7H20, 50 g siarczanu sodu Przedmiot wyjęty z kąpieli starannie płucze­
Na2S 0 4-10H2O oraz 5 g chlorku sodu NaCl. my wodą i suszymy - jak poprzednio - w tro­
Po rozpuszczeniu wszystkich składników cinach.
całość przesączamy. Osobno w 400 ml gorą­ Powłoka niklu nałożona galwanicznie jest
cej wody rozpuszczamy 20 g kwasu borowe­ przeważnie matowa. Dla nadania jej piękne­
go H3BO3, po czym oba roztwory mieszamy. go połysku suchy przedmiot przepoi erujemy
Kąpiel ta pracuje w temperaturze 18-25°C filcem posypanym kredą lub posmarowa­
przy gęstości prądu 0,8-1 A/dnT pokrywanej nym pastą do zębów. Polerowanie takie jest
powierzchni. łatwe i nie zabiera wiele czasu. Jeżeli przed­
Drugi przepis: W 600 ml destylowanej miot był uprzednio starannie przygotowany,
wody rozpuszczamy 240 g siarczanu nikla- to teraz dopiero zbierzemy tego owoce.
wego NiS0 4-7H20 i dodajemy 25 g soli ku­ A teraz jeszcze parę słów o niklowaniu
chennej, czyli chlorku sodu NaCL. Osobno przedmiotów aluminiowych lub ze stopów
w 400 ml wody destylowanej rozpuszczamy Zn-Al. Tego rodzaju wyrobów nie możemy
4 g kwasu borowego. Oba te roztwory zlewa­ bezpośrednio niklować, więc trzeba się ucie­
my razem i dokładnie mieszamy. W tej ką­ kać do drogi nieco okrężnej. Otóż niklowanie
pieli nikluje się w temperaturze 18-20°C aluminium oraz stopów Zn-Al musi być po­
przy gęstości prądu 1-1,5 A/dm2. przedzone następującymi operacjami:
 100 ml st. H2S0 4 rozpuszczonego w 1 litrze
1) wstępne odtłuszczanie chemiczne,
wody. Trawienie prowadzi się w temperatu­
2 ) płukanie, rze pokojowej. Orientacyjny czas trawienia
3) odtłuszczanie elektrochemiczne, aktywującego wynosi 1 minutę. Trzeba przy
4) płukanie, tym bacznie obserwować przedmiot zawie­
5) trawienie, szony w roztworze. Gdy jego powierzchnia
6) płukanie, lekko zciemnieje i zacznie się pokrywać ma­
7) zacynkowanie. łymi pęcherzykami gazu, trawienie należy
1. Wstępne odtłuszczanie chemiczne przerwać.

W zależności od stopnia i rodzaju zabru­ 6. Płukanie

dzenia powierzchni wyrobów z aluminium
lub ze stopów Zn-Al, odtłuszcza się je wa­ Wyjęte z trawiącej kąpieli przedmioty
pnem wiedeńskim, bądź po uprzednim umy­ płucze się dokładnie pod bieżącą wodą i od
ciu w acetonie lub benzynie ekstrakcyjnej razu zawiesza w kąpieli do zacynkowania.
(uwaga: ciecze łatwopalne). Mycie wymie­
nionymi rozpuszczalnikami stosuje się, gdy 7. Zacynkowanie
na powierzchni wyrobów znajdują się reszt­
ki pasty polerowniczej czy też środka kon­ Po dokładnym przemyciu przedmioty na­
serwującego, leży natychmiast zanurzyć w roztworze soli
cynku. Przedmioty aluminiowe i ze stopów
2. Płukanie Zn-Al pokrywają się wtedy kontaktowo.
Warstwą tego metalu, co umożliwia osadza­
Odtłuszczone wapnem wiedeńskim po­ nie się żądanych powłok metalicznych meto­
wierzchnie spłukujemy dokładnie wodą. dą galwaniczną, w naszym przypadku po­
Miernikiem dobrego odtłuszczenia jest two­ włoki niklu. Wcelu kontaktowego pokrycia
rzenie się na całej powierzchni wyrobu filmu aluminiowych i stopowych przedmiotów
wodnego. Jeżeli zauważymy, że w pewnych cynkiem, zanurza się je do roztworu cynka­
punktach powierzchni film wodny się prze­ mi sodowego. Temperatura tej kąpieli wyno­
rywa, miejsce to trzeba jeszcze raz przetrzeć si 17-20°C, czas zanurzenia - 1-3 min.
zawiesiną wapna wiedeńskiego, po czym do­ Przedmioty z osadzoną na ich powierzchni
kładnie spłukać pod bieżącą wodą. Odtłusz­ warstwą cynku wyjmuje się z kąpieli, bardzo
czonych przedmiotów nie wolno już dotykać starannie płucze w wodzie i zaraz przenosi
rękami. do kąpieli galwanicznej do niklowania.
Roztwór cynkanu sodowego przygotowuje
3. Odtłuszczanie elektrolityczne się w następujący sposób: uprzednio przygo­
towany 30% wodny roztwór siarczanu cyn­
Wstępnie odtłuszczone i opłukane przed­ kowego, ZnS04 H20 wlewa się stopniowo,
mioty zawiesza się jako katody (na szynie przy ciągłym mieszaniu do 40—50 % roztwo­
katodowej) w roztworze do odtłuszczania ru wodorotlenku sodowego, NaOH. Na 100
elektrolitycznego, który stanowi fosforan cz. wag. Zn S0 4•7H20 zużywa się 90-100 cz.
trójsodowy - 70 g/1 wody, o temperaturze wag. NaOH. Wprzypadku stwierdzenia, że
50-60°C. Czas odtłuszczania wynosi 2-5 mi­ pokrycie przedmiotów cynkiem jest nierów­
nut, anody muszą być wykonane ze stalowej nomierne, obrabiany przedmiot należy za­
blachy. nurzyć do mieszaniny kwasów siarkowego
i azotowego w stosunku 1 :1, w celu usunięcia
4. Płukanie wadliwej warstewki cynku, następnie
przedmiot opłukać wodą i powtórnie zanu­
Odtłuszczone elektrolitycznie przedmioty rzyć do roztworu cynkanu sodowego. Dopie­
opłukuje się pod bieżącą wodą. ro tak obrobione przedmioty można już
w zwykły sposób galwanicznie miedziować,
5. Trawienie aktywujące niklować, cynować lub srebrzyć.
Ponownie opłukane przedmioty zawiesza
Stefan Sękowski
się w roztworze do trawienia, który stanowi
 OGRANICZNIK PRĄDU ZMIENNEGO (do 1,5 A)
Omawiany przyrząd jest przeznaczony do
automatycznego odłączania obciążenia, jeśli
przepływający prąd przekroczy dopuszczal­
ną moc.
Prąd przepływający przez obciążenie
przyłączone do zacisków X-X powoduje na
rezystorze R3 spadek napięcia. Część tego
napięcia, otrzymywana z suwka potencjo­
metru R2, podaje się do obwodu bazy tran­
zystora Tl. Wobwodzie kolektora tego tran­
zystora załączony jest przekaźnik elektro­
magnetyczny KI. Jeśli prąd obciążenia prze­
kroczy dopuszczalną wartość, to przekaźnik
zadziała i swoimi zestykami KI. 1i KI.2 odłą­
czy obciążenie od sieci i zablokuje się. Wta­
kim stanie przyrząd pozostaje tak długo,
dopóki nie zostanie naciśnięty przycisk SI.
Rezystor Rlt dioda Zenera Dl i kondensa­
tor Ci tworzą stabilizowane źródło zasilania.
Dioda D2 zabezpiecza złącze emiterowe
tranzystora Tl od działania na niego napię­
cia o odwrotnej polaryzacji.
Prąd organiczania ustala się potencjome­
trem R2. Minimalny prąd ograniczania wy­
znacza się oporem rezystora R:i. W danym
układzie wynosi on około 0,2-0,3 A.
Dla zabezpieczenia sieci przed ewentual­
nymi krótkimi zwarciami, w układzie stosu­
je się bezpiecznik B. Zestyki KI.l i KI.2
przekaźnika KI połączone są równolegle dla
uzyskania możliwie dużego prądu ogranicz­
nika.
Po zbudowaniu i starannym sprawdzeniu
wszystkich elementów ogranicznika prądu
zmiennego przyłączamy do jego zacisków
X - obciążenie, np. żarówkę o mocy 100
Wi ustawiamy potencjometr R2 w skrajnym
lewym położeniu. Następnie przyłączamy
sieć 220 V prądu zmiennego i obracając po­
krętłem potencjometru R2 w prawą stronę
wyznaczamy pozycję wyłączania przekaźni­
ka KI. Potencjometr R2 można wyposażyć
w skalę. Przyłączając do przyrządu obciąże­
nia o różnej mocy można wyskalować po­
krętło w jednostkach mocy lub prądu.
Maksymalny prąd ograniczenia przyrzą­
du nie powinien przekraczać 1,5 A, gdyż
można uszkodzić zestyki przekaźnika KI.
Na podstawie czasopisma „Radio”
opr, Edward Wągrodzki

długi ś c is k stolarski
Klejenie szerokich przedmiotów z desek,
np. płyty stołu, drzwi itp. wymaga dobrego
ściśnięcia sklejanych elementów po posma­
rowaniu klejem. Do tego celu potrzebne są
długie ściski stolarskie. Zakup takich ści­
sków nie zawsze jest możliwy z różnych
powodów, albo brak w handlu albo też ich
cena odstrasza od zakupu. Można sobie wta­
kich wypadkach radzić używając drewnia­
nych klinów, jednak lepszym rozwiązaniem
będzie naszym zdaniem samodzielne wyko­
nanie prostych a jednocześnie funkcjonal­
nych ścisków.
Jak widać z rysunku, głównym elementem
ścisku jest teownik, którego długość zależna
jest od wielkości klejonych elementów i mo­
że wynosić nawet 2000 mm. Do teownika
przyspawane są dwie nakrętki Ml 6 , które
przed spawaniem należy wkręcić na śrubę
i w takim położeniu spawać. Śrubę należy
zabezpieczyć przed przyklejaniem się od­
prysków.
Przyspawanie nakrętek bezpośrednio do
teownika nie jest wskazane ze względu na
niewielką odległość osi śruby od powierzch­
ni teownika, co utrudnia ściskanie grubych
desek. Dlatego też pod nakrętki należy pod­
łożyć kawałek płaskownika grubości 4-5
mm, szerokości 15 mm i długości około 50
mm.
Na drugim końcu teownika suwliwie mo­
cowana jest płytka oporowa, której wielkość
należy dobrać stosownie do wielkości użyte­
go teownika. Płytkę można wyciąć z blachy
grubości około 5-8 mm. W płytce oporowej
należy wyciąć i wypiłować kształt teownika
tak, aby płytka swobodnie przesuwała się po
teowniku, ale bez nadmiernych luzów. Wce­
lu wycięcia kształtu teownika, w płytce moż­
na wywiercić szereg otworów i następnie
wycinać i piłować ostateczny kształt otworu.
Do tak przygotowanej płytki trzeba przy-
spawać trójkąt oporowy; można go zrobić
z tej samej blachy co płytkę oporową. Płytka
oporowa z teownikiem powinna tworzyć kąt
prosty lub trochę mniejszy.
W teowniku, w miejscu oznaczonym na
rysunku, na niemal całej długości wiercimy
otwory o średnicy 8—10 mm. Rozstawienie
otworów zależne jest od długości wysunięcia
śruby i powinno być o około 10 m m mniejsze.
W otwory te wsuwa się przetyczkę o tej
samej średnicy co otwór.
Używanie ścisku jest bardzo proste, od­
kręcamy śrubę w skrajne położenie i układa­
my teownik ścisku na klejonych elementach,
po czym przesuwamy płytkę oporową do
styku z klejoną deską i w najbliższy otwór
wsuwamy przetyczkę, po czym klejone ele­
menty dociskamy śrubą.
Stefan Zbudniewek
 Każda z firm produkujących samo­
chody osobowe stara się, aby jej sa­
mochody były chętnie kupowane.
Jedną z form zachęty do kupna jest
zastosowanie oryginalnych rozwią­
zań technicznych, zwłaszcza takich,
które przynoszą korzyść nabywcy po­
jazdu. Rozwiązania tego typu stosuje
w swoich pojazdach m.in. japońska
firma Mitsubishi. W konstrukcjach
Mitsubishi należy wymienić trzy no­
we, ciekawe rozwiązania, z których
dwa dotyczą silników, a jedno skrzyni
biegów.
Powszechnie wiadomo, że im wię­
cej cylindrów ma silnik, tym jego pra­
ca jest bardziej równomierna i cicha.
Przy mniejszej liczbie cylindrów nale­
ży dobrze wyważyć pracę wału korbo­
wego. Firma Mitsubishi zastosowała
dwa dodatkowe wałki wyrównujące
pracę wału korbowego. Wynalazek
ten nie jest nowy. gdyż opatentowano
go już w 1911 roku. Jego twórcą był
słynny konstruktor brytyjski Lanches-
ter. Nie było to jednak usprawnienie
powszechnie stosowane ze względu
na zwiększone koszty wytwarzania
silnika z dodatkowymi wałkami, które
trzeba było jeszcze ułożyskować
w silniku, odpowiednio uszczelnić,
a także rozwiązać konstrukcję napę­
du wałków.
Drugie usprawnienie konstrukcyj­
ne dotyczące silnika jest oryginalnym
rozwiązaniem firmy Mitsubishi.
W półkolistej komorze spalania,
oprócz zaworu ssącego i wydecho­
wego. umieszczono dodatkowy mały
zaworek, który doprowadza powie­
trze do cylindra i powoduje intensyw­
ne zawirowanie ładunku mieszanki
przeznaczonego do spalania. Inten­
sywne zawirowanie mieszanki pali-
wowopowietrznej. pomimo jej zubo­
żenia nadmiarem powietrza docho­
dzącym do 20%, powoduje jej prawi­
dłowe spalanie.
Nadmiar powietrza w mieszance to
oszczędność drogiego paliwa. Ten
system spalania, opracowany w labo*
ratoriach Mitsubishi, nosi nazwę
MCA-Jet.
Sprzedawany w USA samochód
Colt z silnikiem 1,4 litra, wyposażony
w system MCA-Jet, wykazuje mniej­
sze zużycie paliwa niż inne eksploato­
wane w USA samochody osobowe
W ruchu miejskim Colt spala 6,41 pali­
wa na 100 km.
Pierwsze z wyżej wymienionych
rozwiązań konstrukcyjnych jest sto­
sowane w silnikach o pojemności
skokowej 1.6 i 2 litry, drugie w silni­
kach wozów przeznaczonych do
USA.
Trzecie rozwiązanie dotyczy inne­
go zespołu samochodu - skrzyni bie­
gów i jest powszechnie stosowane
w samochodach napędzanych silni­
kiem 1,4 litra. Skrzynia biegów samo­
chodu Colt ma aż osiem przełożeń do
jazdy w przód! Można sobie wybrać 4
z nich. Obok typowej dźwigni zmiany
biegów, kierowca ma do dyspozycji
nieco krótszą dodatkową dźwignię,
podobnie jak np. w samochodach te­
renowych. Zanim kierowca zacznie
zmieniać biegi typową dźwignią
musi się zdecydować, jak chce je­
chać prędko, z wykorzystaniem peł­
nej możliwości pojazdu do rozpędza­
nia, czy ekonomicznie. W pierwszym
przypadku dodatkową dźwignię prze­
suwa do przodu w położenie ozna­
czone literą P (power). W drugim
przypadku, gdy kierowcy zależy na
jeździe ekonomicznej, przesuwa
dźwignię do tyłu, w położenie ozna­
czone E {economy} i uzyskuje cichą
pracę silnika i, co najważniejsze, zu­
żywa małe ilości paliwa. Przesunięcie
dodatkowej dźwigni zmienia położe­
nie ogólne na wejściu do skrzyni bie­
gów. gdyż przesuwka sterowana do­
datkową dźwignią łączy sprzęgło ko­
łowe, osadzone na wałku sprzęgło­
wym skrzyni, z innym zespołem kół
zębatych tworzących 4 przełożenia.
W układzie E uzyskuje się mniejsze
wartości przełożeń z dwoma najwyż­
szymi biegunami poniżej jedności.
Skrzynie biegów w samochodach
z poprzecznie ustawionym silnikiem
z przodu mają najczęściej dwa wałki,
podczas gdy ta w Mitsubishi Colt jest
trzywałkowa i ma aż 12 kół zębatych
o uzębieniu skośnym! Korzyści z uzy­
skania zmniejszonego zużycia paliwa
zostały okupione zwiększonymi ga­ i 1,4 litra dwie nadwoziowe 3-
barytami skrzyni biegów, dodatko­ i 5-drzwiowa oraz modele z mechani­
wym wałkiem oraz kilkoma kołami czną i z automatyczną skrzynką bie­
zębatymi, jednak zużycie paliwa przy gów. Owe dwie wersje silników są
zastosowaniu przełożeń ekonomicz­ zunifikowane Różnica w pojemności
nych jest niższe w samochodzie z sil­ skokowej wynika ze zwiększonej o 4,5
nikiem 1 4 litra niż w samochodzie 1,2 mm średnicy cylindra silnika 1,4 przy
litra bez ekonomicznej skrzyni. Nato­ zachowaniu nie zmienionego skoku
miast samochód z tym samym silni­ tłoka. Identyczny w obu silnikach jest
kiem 1.4 litra z włączonym ekonomi­ stopień sprężania oraz liczba obro­
cznym przełożeniem zużywa średnio tów maksymalnych.
ok. 10% paliwa mniej niż z włączonym Zależnie od liczby drzwi Colt ma
przełożeniem P (power). różną długość całkowitą i różny roz­
Mitsubishi Colt jest pierwszym sa­ staw osi. Odmiana 5-drzwiowa jest
mochodem wielkiego japońskiego dłuższa od 3-drzwiowej o 105 mm
koncernu wyposażonym w przedni i ma 80 mm większy rozstaw osi . Tylne
układ napędowy, z silnikiem ustawio­ drzwi (unoszone do góry) ułatwiają
nym poprzecznie. Produkcję tego wkładanie bagażu, który może być
modelu samochodu rozpoczęto przewożony na zwiększonej powierz­
w 1978 r.. był on wówczas konkuren­ chni po złożeniu oparcia tylnego sie­
tem europejskich wozów: Renault 5, dzenia. Oparcie tylne jest dzielone,
Volkswagen Golf i Ford Fiesta, Obec­ można n iezaleźnie składać jedną z je­
nie jeszcze przybyło kilku konkuren­ go części. Należy odnotować jeszcze
tów w klasie samochodów z przednim jedno rzadko spotykane rozwiązanie,
układem napędowym i o podobnych tym razem dotyczące nadwozia. Colt
wymiarach zewnętrznych, Colt jest nie ma przy górnej krawędzi dachu
jednak dalej wytwarzany i znajduje rynienki do spływu wody. Rynienka
nabywców nawet w Europie Przyczy­ jest nieco niżej, zasłonięta górnym
ną tego są nie tylko oryginalne roz­ obramowaniem okna drzwi. Dokład­
wiązania techniczne, ale także wyso­ nie uszczelniono miejsca styku drzwi
ka jakość wykonania W momencie z resztą nadwozia za pomocą dwóch
rozpoczynania produkcji Colt nosił uszczelek elastycznych jednej mo­
nazwę Mi ragę, która do dzisiaj jest cowanej do krawędzi rynienki i dru­
używana na wewnętrznym, japoń­ giej mocowanej do obwodu wykroju
skim rynku. otworu drzwiowego
Samochód jest oferowany w 5 od­
mianach: dwie wersje silnikowe -1 ,2 Zdzisław Podbielski
Dane techniczne samochodu Mitsubishi Colt 1200 (1400)
Nadwozie samonośne 3- lub 5-drzwiowe, 5-miejscowe
Silnik 4-suw., 4-cyl rzędowy, chłodzony cieczą, umieszczony poprzecz­
nie z przodu, napędza koła przednie
- Średnica cyl. x skok tłoka [poj. skokowa - 69,5 x 82 (74,0 x 82) mm] 1244
(1411)cm3
- Moc maks. 40,5 kW = 55 KM-DIN (51,5 kW = 70 KM-DIN) przy 5000
obr/min.
Stopień sprężania -- 9,0:1
- Skrzynka przekładniowa - 4-biegowa całk. synchronizowana ( 4 x 2
biegowa synchronizowana)
Zawieszenie przednie zwrotnice kolumnowe typu Mc Pherson, wahacze
poprzeczne, drążki reakcyjne, stabilizator
Zawieszenie tylne - wahacze wzdłużne połączone poprzecznym drąż­
kiem, sprężyny śrubowe, amortyzatory teleskopowe
Hamulce - dwuobwodowe ze wspomaganiem: przednie tarczowe, tylne
bębnowe, hamulec ręczny mechaniczny działa na tylne koła
Ogumienie - o wymiarach 155 SR 13
Długość/szer./wys. pojazdu - 3895 (wersja 5-drzwiowa), 3790 (wersja
S-drzwiowa) /1 590/1345 mm
- Rozstaw osi - 2380 mm {wersja 5-drzwiowa), 2300 mm (wersja
3-drzwiowa)
Masa własna pojazdu -- 810--880 kg (zależnie od odmiany)
Prędkość maksymalna -147(152) km/h
- Zużycie paliwa - 5,9(5,1 przełóż. E) 1/100 km przy 90 km/h

LAMPA BŁYSKOWA JAKO
UZUPEŁNIAJĄCE ŹRÓDŁO
ŚWIATIj Y
Przed kilku laty w prasie fotografi­
cznej rozgorzała dyskusja na temat
stosowania lamp błyskowych. Prze­
ciwnicy tego rodzaju zrodeł światła,
będący zwolennikami fotografowa­
nia wyłącznie przy oświetleniu natu­
ralnym. przepowiadali rychły
zmierzch produkcji tych lamp. Jed­
nym y. koronnych argumentów w tej
dyskusji było pojawienie się w sprze­
daży błon fotograficznych o wysokiej
czułości (od 27 do 36 DIN) w tym
również i błon do fotografii barwnej.
Przy czułościach tego rzędu można
już śmiało mówić o fotografowaniu z
krótkimi czasami naświetlania, nawet
i we wnętrzach, wyłącznie przy
świetle normalnych lamp elektrycz­
nych. zainstalowanych w tych wnę­
trzach do ich oświetlania. Tą metodą
można oczywiście otrzymać zdjęcia
o dostatecznej ekspozycji, jednak tyl­
ko za pomocą obiektywów o stosun­
kowo dużych otworach przysłony.
Pociąga to za sobą zjawisko niewiel­
kiej głębi ostrości w wykonanych tym
sposobem obrazach fotograficznych,
co może być uciążliwą wadą, np wie­
lu zdjęć typu reporterskiego. Ponadto
mogą się trafiać wnętrza bardzo sła­
bo oświetlone, a także wiele sytuacji
szczególnych, kiedy bez dodatkowe­
go źródła światła nie sposób otrzy­
mać obrazow fotograficznych o od­
powiedniej jakości technicznej. Wre­
szcie i takie sytuacje, gdy oświetlenie
naturalne (dotyczy to zarówno świat­
ła dziennego, jak i oświetlenia panu­
jącego we wnętrzach) może układać
się w sposób niekorzystny dla nas.
z punktu widzenia efektów światło­
cienia, jaki chcemy uzyskać w goto­
wym obrazie fotograficznym. Popra­
wienie tego stanu rzeczy, co dotyczyć
może np. zarówno kierunku padania
światła, jak i nadmiernych kontras­
towa oświetlenia czy też niewłaściwe­
go układu cieni, wymaga użycia jed­
nego lub nawet kilku dodatkowych
źródeł światła. Takim dodatkowym
źródłem światła, i to bardzo wygod­
nym w użyciu jest właśnie lampa bły­
skowa. Nie wyklucza to oczywiście
innych możliwych zastosowań lampy
błyskowej w określonych sytuacjach
np. jako głównego źródła światła.
Nie sprawdziły się przepowiednie
przeciwników światła błyskowego
i produkcja elektronowych lamp bły­
skowych zamiast spadać, zaczęła
gwałtownie rosnąć. Dla przykładu
można tu podać, że w roku 1981 sami
tylko przemysłowcy japońscy produ­
kowali 0.4 do 0,5 min sztuk lamp
błyskowych miesięcznie.
Możliwości użycia światła błysko­
wego do celów fotograficznych jest
bardzo wiele, my tutaj zajmiemy się
jedynie częścią tego tematu, a miano­
wicie: użyciem lampy błyskowej jako
uzupełniającego źródła światła.
Lampa błyskowa jest bardzo wy-
godnym źródłem oświetlenia. Jest
niewielka i stosunkowo lekka a więc
wygodna do przenoszenia. Najczęś­
ciej niezależna jest od sieci elektrycz­
nej; większość lamp bowiem ma zasi­
lanie bateryjne lub z wbudowanego
miniaturowego akumulatora. Lampa
taka daje błysk o bardzo dużej mocy
w porównaniu do swoich wymiarów
i do energii pobieranej z baterii zasi­
lających. Związane jest to z zasadą jej
działania. W kondensatorze elektro­
litycznym o dużej pojemności groma­
dzi się w ciągu kilkunastu do kilku­
dziesięciu sekund ładunek elektrycz­
ny o znacznym potencjale, rzędu kil­
kuset woltów. Stosunkowo długi czas
ładowania kondensatora powoduje,
że prąd pobierany z baterii lub aku­
mulatora zasilającego jest stosunko­
wo niewielki, co chroni użytkownika
przed zbyt szybkim wyczerpaniem
tych źródeł zasilania, z jednego kom­
pletu baterii (lub z jednego ładowa­
nia akumulatora) można otrzymać
wiele błysków. Oczywiście, że kon­
densator błyskowy lampy nie jest ła­
dowany wprost z baterii, lecz ze spe­
cjalnego układu przetwarzającego
niskie napięcie baterii na wysokie na­
pięcie, potrzebne do naładowania te­
goż kondensatora. W momencie wy­
zwolenia błysku ładunek nagroma­
dzony w kondensatorze rozładowuje
się w rurce napełnionej szlachetnym
gazem (ksenonem); rurka ta nazywa­
na też bywa palnikiem lampy błysko­
wej Ponieważ czas trwania wyłado­
wania wynosi drobny ułamek sekun­
dy rzędu 1/1000 s, i w tym czasie
przez palnik lampy płynie prąd o du­
żym natężeniu, więc też intensyw­
ność tego błysku jest bardzo duża
przy stosunkowo niewielkiej energii
elektrycznej pobieranej przez lampę
i zamienianej na energię świetlną
błysku. Wwiększości używanych dzi­
siaj popularnych typów lamp energia
błysku waha się od kilkudziesięciu do
sfukilkudziesięciu wato-sekund. In­
tensywność błysku jest jednak na tyle
duża, że wystarcza do prawidłowego
naświetlania zdjęcia przy krótkim
czasie ekspozycji
Wspomniane zachęcające właści­
wości lampy błyskowej powodują, że
ma ona bardzo szerokie zastosowanie
jako dodatkowe źródło światła przy
zdjęciach w plenerze, a więc przy
świetle słonecznym.
Oto kilka przykładów użycia lam­
py błyskowej w takich właśnie wa­
runkach.
Gdy fotografujemy pod słońce,
uzyskać możemy wiele ciekawych
efektów. Duża plastyka obrazu, po­
wstawanie załamań światła i aureoli
na krawędziach przedmiot* >wczy też
na włosach fotografowanych osób,
uwydatnianie struktury pówierzeh-
ni, po której światło ślizga się w stro­
nę aparatu, to jedynie drobna część
spośród możliwych do osiągnięcia na
tej drodze efektów. Wiadomo jednak,
że przy ustawieniu pod słońce wystę­
pują silne kontrasty oświetlenia. Gdy
kontrasty te przekroczą określoną
wartość, błona fotograficzna nie mo­
że ich zarejestrować. W szczególny
sposób dotyczy to odwracalnych błon
barwnych. Błona taka bowiem, w po­
równaniu z błoną czarno-białą, ma
dużo silniej ograniczoną zdolność re­
jestracji rozpiętości kontrastów
świetlnych występujących na powie­
rzchni fotografowanego przedmiotu.
Możemy poradzić sobie dwojako.
Pierwszy sposób to dokonanie wy­
boru i określenie, co jest ważniejsze:
szczegóły w światłach czy też szcze­
góły w cieniach. Niewykonalne jest
bowiem przy dużych kontrastach
jednoczesne zarejestrowanie szcze­
gółów zarówno w cieniach, jak
i w światłach. Najczęściej wybieramy
szczegóły w światłach, cienie zosta­
wiając nieprzejrzyste. Z psychologii
widzenia wynika bowiem, że bardziej
rzucają się w oczy miejsca jasne i je­
żeli miejsca te będą pozbawione
szczegółów rysunku, wówczas zosta­
nie to natychmiast spostrzeżone
przez widza i będzie go to zdecydo­
wanie denerwowało. Natomiast miej­
sca ciemne są mniej agresywne dla
oka obserwatora, nie analizuje on
więc ich tak szczegółowo jak miejsc
jasnych. Dlatego też pozbawienie
tych miejsc pewnej ilości szczegółów
nie jest dla widza tak denerwujące.
Jedyny wyjątek stanowi sytuacja,
gdy ciemne elementy obrazu zajmują
zdecydowaną większość powierzchni
obrazu. Ale wówczas decydujemy się
na wypracowanie szczegółów rysun­
ku w cieniach, kosztem prześwietle­
nia miejsc jasnych. Osiągamy to przez
odpowiedni dobór ekspozycji.
 Druga możliwość to zmniejszenie
nadmiernych kontrastów oświetlenia
fotografowanego przedmiotu. Osią­
gamy to przez rozjaśnienie miejsc
ocienionych. I tutaj niezwykle przy­
datna okazuje się właśnie lampa bły­
skowa.
Stosując tę metodę można np. wy­
konać zdjęcie postaci człowieka pod
słońce (sylwetka postaci zasłania
słońce), tak aby na jej włosach po­
wstała silna aureola rozproszonego
światła Jednocześnie twarz tej oso­
by, nie oświetlona promieniami słoń­
ca, bo zwrócona w stronę aparatu
fotograficznego, zostanie rozjaśniona
przez skierowany na nią błysk lampy
Zdjęcie zarejestruje wówczas całe
bogactwo światłocienia. Bez rozjaś­
nienia lampą błyskową, twarz pozos­
tałaby jedynie ciemną plamą, a cała
postać sylwetką.
Powstaje pytanie, jak dobrać wa­
runki ekspozycji, aby prawidłowo
naświetlić fotografowaną postać.
Otóż musimy starać się o to, aby prze­
de wszystkim dobrze naeksponować
światła. W tym celu dokonujemy po­
miaru światłomierzem, mierząc np.
światło słoneczne padające na własną
dłoń. Światłomierz będzie wówczas
skierowany nie w stronę słońca, lecz
w stronę zgodną z kierunkiem pada­
nia promieni słonecznych. W ten spo­
sób mierzymy oświetlone fragmenty
fotografowanej postaci i jej otocze­
nia, a według tego pomiaru dobiera­
my warunki prawidłowej ekspozycji.
Przy tym musimy dobrać taki czas
naświetlania, aby można było zsyn­
chronizować z nim błysk lampy. Jeże­
li do zdjęć używamy elektronowej
lampy błyskowej, wówczas dla mi­
gawki szczelinowej musimy wybrać
czas naświetlania nie krótszy niż 1/
125, 1/60 lub 1/30 s, w zależności od
typu aparatu fotograficznego i zgod­
nie z jego instrukcją fabryczną. Cho­
dzi o to, aby migawka odsłaniała na
moment błysku jednocześnie całą po­
wierzchnię negatywu. Migawka cen­
tralna jest tu wygodniejsza, umożli­
wia bowiem synchronizację błysku
również z krótszymi czasami
otwarcia.
Inny przykład. Przypuśćmy, że za­
stosujemy czas naświetlania równy
1/60 s (migawka szczelinowa) a z po­
miaru światłomierzem wyniknie ko­
nieczność ustawienia otworu przy­
słony na 11.
Teraz musimy ustalić warunki eks­
pozycji dla lampy błyskowej oświet­
lającej ocienioną stronę fotografowa­
nej postaci. Czas ekspozycji jest tu
określony przez czas trwania błysku.
Jest on przy tym wielokrotnie krótszy
od czasu otwarcia migawki wynoszą­
cego 1/60 s, bo czas błysku z reguły
nie przekracza 1/1000 s. Mieści się
więc w czasie otwarcia migawki i dla­
tego U‘Z nie musimy go brać pod uwa­
gę w naszych obliczeniach. Wielkość
otworu przysłony obiektywu została
już określona przy pomiarze miejsc
oświetlonych światłem dziennym
i wynosi w naszym przykładzie 11.
Znając wielkość liczby przewodniej
lampy (powiedzmy, że wynosi ona
22), musimy znaleźć jedynie odle­
głość, w jakiej należy umieścić lampę
błyskową, aby oświetlona jej bły­
skiem ocieniona część fotografowa­
nej postaci naeksponowała się na bło­
nie w sposób prawidłowy. Odległość
tę znajdziemy wykonując obliczenie:
odległość „ liczba praewodnia
w metrach przysłona
~ 2 metry
11
Wystarczy więc umieścić lampę
w odległości 2 metrów od fotografo­
wanej osoby i wykonać zdjęcie Po­
nieważ odległość aparatu fotografi­
cznego od przedmiotu zdjęcia może
być inna, np. większa niż wymagane
w opisywanym przypadku 2 metry,
należy lampę połączyć z aparatem
odpowiednio długim przewodem
synchronizacyjnym, a samą lampę
ustawić we właściwej odległości. Mo­
że tu okazać się konieczne umieszcze­
nie lampy na dodatkowym statywie
lub też skorzystanie z pomocy drugiej
osoby do jej przytrzymania. Należy
przy tym pamiętać, aby ani lampa,
ani też przewód synchronizacyjny nie
weszły w pole widzenia obiektywu
aparatu fotograficznego. W ten spo­
sób na zdjęciu otrzymamy prawidło­
wo naświetlone światła (aureola na
włosach, najbliższe tło itp.), jak też
i wszystkie szczegóły w cieniach roz­
jaśnionych błyskiem lampy. Możli­
wość zmniejszenia nadmiernych kon­
trastów oświetlenia jest szczególnie
cenna przy fotografowaniu na od­
wracalnych błonach barwnych.
Opisana metoda zmniejszania nad­
miernych kontrastów świetlnych mo­
że być skuteczna tylko przy stosun­
kowo niewielkich obiektach, położo­
nych niezbyt daleko od aparatu.
Trudno sobie wyobrazić zastosowa­
nie jej do rozjaśniania ciemnej alei
parku, przez którą chcielibyśmy foto­
grafować skąpany w słońcu krajob­
raz. Nie wystarczy do tego ograniczo­
na energia światła błysku lampy,
Możliwość rozjaśniania cieni bę­
dzie nam bardzo przydatna nie tylko
przy fotografowaniu pod światło.
Wszelkiego rodzaju zdjęcia wykony­
wane przy jednym źródle światła,
obojętne czy to będzie słońce, czy też
reflektor fotograficzny, charaktery­
zują się głębokimi cieniami występu­
jącymi po tej stronie fotografowane­
go przedmiotu, która nie jest zwróco­
na do światła. Przykładem może być
portret wykonywany bądź w plenerze
przy silnym słońcu świecącym z bo­
ku, bądź też we wnętrzu w pobliżu
okna, czy wreszcie przy świetle jed­
nego silnego reflektora. Ta strona
twarzy osoby portretowanej, która
jest zwrócona w stronę źródła świat­
ła, będzie oświetlona w sposób dosta­
teczny. Natomiast na drugiej stronie
twarzy wystąpią głębokie cienie, któ­
re mogą zniekształcić jej rysy, zacie­
rając podobieństwo modela i portre­
tu. W celu uniknięcia tych nieprzy­
jemnych efektów rozjaśnimy wspom­
niane1 cienie błyskiem lampy. Odle­
głość lampy błyskowej należy przy
tym tak dobrać, aby rozjaśnione cie­
nie nie dorównywały jasnością
oświetlonej części twarzy. Wtym celu
ustawimy lampę nieco dalej, niżby to
wynikało z obliczeń przeprowadzo­
nych na podstawie liczby przewod­
niej i ustalonej dla podstawowego
oświetlenia wielkości otworu przy­
słony obiektywu. Światła lampy bły­
skowej użyć można również do złago­
dzenia cieni osób lub przedmiotów,
gdy cienie te rzucane są na ścianę
przez naturalne źródło światła czy też
przez silne lampy oświetlające wnę­
trze, w którym wykonujemy zdjęcia
Reflektor lampy błyskowej kieruje­
my wówczas w stronę cieni na ścia­
nie, umieszczając go pomiędzy osobą
rzucającą cień a ścianą. Wybór odle­
głości lampy błyskowej od ściany mu­
si być przeprowadzony w sposób
przemyślany, tak aby uzyskany na
zdjęciu efekt złagodzenia cieni wy­
padł naturalnie. Należy przy tym pil­
nie uważać, aby sama lampa błysko­
wa nie weszła w pole widzenia obiek­
tywu aparatu fotograficznego. Sto­
sując metodę rozjaśniania cieni
światłem lampy błyskowej, dla oś­
wietlonej pierwotnym źródłem świa­
tła strony fotografowanego przed­
miotu i jego najbliższego oto­
czenia ustalamy ekspozycję na pod­
stawie pomiaru światłomierzem in­
tensywności tego oświetlenia. Nato­
miast warunki ekspozycji dla miejsc
ocienionych, tzn. odległość lampy
błyskowej od przedmiotu, ustalamy
według liczby przewodniej lampy
i wielkości otworu przysłony obiek­
tywu. Otwór ten uprzednio określa­
my na podstawie pomiaru światło­
mierzem podstawowego oświetlenia
przedmiotu.
Ryszard Kreyser
 * Astronomia *
* dla wszystkich *
LUNETA ASTRONOMICZNA
W I części artykułu omówiliśmy budowę
i działanie najprostszej lunety. Powiększe­
nia obrazów, otrzymywanych za pomocą ta­
kiej lunety w największym stopniu zależą od
rozmiarów obiektywu. Im większa jest jego
średnica, tym słabsze obiekty możemy ob­
serwować, oglądany obraz jest jaśniejszy,
dostrzegamy coraz więcej szczegółów (po­
prawia się zdolność rozdzielcza), możemy
także stosować coraz znaczniejsze powię­
kszenia. Dla danej lunety powiększeniem
najkorzystniejszym (optymalnym) jest po­
większenie ok. 7 razy większe od średnicy
obiektywu wyrażonej w centymetrach. Jeśli
obserwowany obiekt ma bardzo małą jas­
ność powierzchniową, wówczas stosujemy
mniejsze powiększenia, a tylko wprzypadku
obiektów o wyjątkowo dużym blasku (np.
Księżyc) możliwe są powiększenia większe
od optymalnego.
Wady soczewek
W dotychczasowych naszych rozważa­
niach przyjmowaliśmy, iż zarówno obiek­
tyw, jak i okular, są pojedynczymi soczew­
kami skupiającymi, a ponadto milcząco za­
łożyliśmy, że są to soczewki idealne. Ale jak
uczy nas doświadczenie, ideałów (poza bar­
dzo nielicznymi wyjątkami) nie ma i każda
soczewka ma pewne wady tzw. aberrację,
która nie wynika z niedostatecznej precyzji
wykonania czy złych materiałów, lecz od­
zwierciedla samą - w tym przypadku nie­
sprzyjającą - naturę soczewki.
Równoległa wiązka światła wysłanego
przez odległy, punktowy obiekt, po przejściu
przez soczewkę nie skupia się dokładnie
w jednym punkcie, tak jakbyśmy tego ocze­
kiwali. Promienie biegnące dalej od osi opty­
cznej przecinają się nieco bliżej soczewki niż
promienie bliskie osi (rys. 1). Wskutek tego
ognisko soczewki jest rozmyte i zamiast ob­
razu punktu widzimy okrągłą plamkę, a ob­
raz obiektu rozciągłego jest nieostry. Wadę
tę nazywa się aberracją sferyczną i można ją
usunąć, przynajmniej częściowo, odpowied­
nio modelując kształt soczewki lub stosując
odpowiednio dobrane układy soczewek.
Drugą, niemniej istotną wadą jest aberra­
cja chromatyczna. Polega ona na tym, że
światło o różnych odległościach fal, a więc
o różnych barwach jest skupiane przez so­
czewkę w różny sposób: najbliżej niej prze­
cinają się promienie fioletowe, najdalej -
czerwone (rys. 2). Dla każdej barwy światła
obraz powstaje w innym miejscu. Jeśli na
soczewkę pada światło białe, które jest mie­
szanką wszystkich barw, to po przejściu
przez nią ulega ono rozszczepieniu na po­
szczególne składowe i w efekcie otrzymuje­
my nieostry obraz z wielobarwną obwódką
na krawędziach.
Najskuteczniejszą metodą pozbycia się
zabarwienia obrazów jest zbudowanie
obiektywu złożonego z dwóch ustawionych
jedna za drugą soczewek: skupiającej i roz­
praszającej, wykonanych z różnych gatun­
ków szkła (rys. 3). Obie soczewki działają
razem jak jedna soczewka skupiająca, ale
pozbawiona w znacznym stopniu aberracji
chromatycznej, a przy niewielkich popraw­
kach również i aberracji sferycznej. Pierw­
szy taki obiektyw achromatyczny zbudował
w 1758 r. Anglik J. Dollond, a obecnie stosuje
się je w większości teleskopów soczewko­
wych, w dobrych lornetkach itp. Aparaty
fotograficzne wysokiej klasy mają wpraw­
dzie obiektywy złożone nawet z 6 i więcej
soczewek, jednakże w astronomii, gdzie ma-

ós
optyczna
Rys. 1. Aberracja sferyczna
Rys. 2. Aberrację chromatyczną wykazuje zarówno so­
czewka skupiająca, jak i rozpraszająca
Rys. 3. Obiektyw achromatyczny składa się z dwóch
soczewek (skupiającej i rozpraszającej) wykonanych
z różnych gatunków szkła.
my do czynienia z wyjątkowo słabymi źró­
dłami światła i poza wiernością obrazu rów­
nie istotna jest jego jasność (każda dodatko­
wa soczewka oznacza utratą pewnej ilości
światła) zbyt rozbudowane układy soczewek
nie znajdują zastosowania.
W naszym przypadku dwusoczewkowy
obiektyw achromatyczny o co najmniej kil­
kucentymetrowej średnicy byłby najodpo­
wiedniejszy. Niestety, jego zdobycie może
okazać sią niemożliwe, głównie ze względu
na koszty. Samodzielne szlifowanie socze­
wek wymaga poza pewnym doświadczeniem
również odpowiedniego sprzętu i materia­
łów; nie zawsze też uda się nam kupić szkło
optyczne odpowiedniego gatunku. Czy
oznacza to, że skazani jesteśmy na oglądanie
w lunecie nieostrych obrazów otoczonych
barwnymi obwódkami?
Długi refraktor
Jeśli nie możemy korzystać z najnowszych
osiągnięć nauki i techniki (w tym przypadku
chodzi o wynalazek Dollonda z połowy XVIII
w.), musimy cofnąć się trochę w czasie i pójść
śladami ówczesnych obserwatorów nieba.
A był to przecież okres (wiek XVII), w któ­
rym za pomocą bardzo prostych lunet nie
tylko odkryto góry na Księżycu, fazy Wenus
i jasne księżyce Jowisza i Saturna, ale rów­
nież stwierdzono istnienie pierścieni Satur­
na, gwiazd podwójnych i mgławic oraz po­
znano budowę Drogi Mlecznej. Instrumenty
wówczas używane nie były więc takie złe.
„Wynalazkiem” owych czasów był długi
refraktor. Ówcześni konstruktorzy telesko­
pów wiedzieli, że prosty jednosoczewkowy
obiektyw o długiej ogniskowej daje dużo
lepsze obrazy niż taki sam o krótszej ogni­
skowej, chociaż nie bardzo rozumieli dlacze­
go. Wyjaśniło się to dopiero później, gdy
okazało się, że aberracja sferyczna maleje
jeśli zmniejszymy średnicę obiektywu lub
wydłużymy jego ogniskową. Ponadto, aber­
racja chromatyczna, która dużo bardziej
wpływa na jakość obrazu, nie zależy od dłu­
gości ogniskowej. Im dłuższa ogniskowa,
tym większe są liniowe rozmiary obrazu
przekazywanego przez obiektyw, a tym sa­
mym względna wielkość zniekształceń wy­
nikających z aberracji chromatycznej w sto­
sunku do wielkości samego obrazu maleje.
Aby uzyskać żądane powiększenie, nie musi­
my też używać okularu o bardzo krótkiej
ogniskowej, co jest również wygodne. Wsu­
mie, obiektyw długoogniskowy przynosi
nam prawie same korzyści (przynajmniej
przy obserwacjach wizualnych) i tylko jedną
ale za to dosyć istotną, niedogodność: długa
ogniskowa obiektywu wymaga długiej lune­
ty, która wprawdzie optycznie zachowuje się
całkiem nieźle, ale ze względu na rozmiary
jest bardzo niewygodna w użyciu. A rozmia­
ry te są rzeczywiście wydatne.
Cofając się ponownie do wieku XVII, na­
trafimy na wydaną w 1665 r pracę astrono­
ma francuskiego A. Auzouta. Analizując pa­
rametry używanych wówczas refraktorów
zestawił on tabelkę, w której podał zalecane
długości ogniskowych (F) dla obiektywów
o różnych średnicach (D). Na przykład so­
czewka o średnicy 4 cm powinna według
niego mieć ogniskową co najmniej 180 cm,

Rys. 4. Teleskop Heweliusza ustawiony pod Gdań­
skiem. Tradycyjny tubus został tu zastąpiony wieloma
przysłonami rozmieszczonymi wzdłuż długiej listwy, któ­
rej przekrój w celu zwiększenia sztywności - miał
kształt htery L. Na szczycie wysokiego masztu możemy
dostrzec niewielką figurę pracującego człowieka
a obiektyw 12-centymetrowy - ogniskową
dłuższą od 15 metrów! (Przy wyznaczaniu
ogniskowych dla obiektywów o innych śred­
nicach możemy posłużyć się przybliżonym
wzorem: F = 20 + 11D\ gdzie F i D są w cm).
Budowano też lunety znacznie większe: naj­
dłuższa. jaka kiedykolwiek powstała, miała
prawie 50 m i była dziełem gdańskiego piwo­
wara (!) i sławnego astronoma Jana Hewe­
liusza (rys. 4). Nas jednak interesują instru­
menty raczej nieduże, nie sprawiające kło­
potów, zarówno z przenoszeniem z miejsca
na miejsce, jak i z przechowywaniem, tzn.
krótsze od ok. 1,5-2 m. Można, co prawda,
budować lunety znacznie dłuższe i np. ,.ła­
mać” je na kilka części, stosując dodatkowe
płaskie zwierciadła (rys. 5), ale liczyć się
wówczas należy z nowymi trudnościami,
zwłaszcza że konstrukcja takiej lunety musi
być dokładniejsza i bardziej sztywna,
a zwierciadła umieszczone niezwykle precy­
zyjnie; ponadto, dwie jednakowe powierz­
chnie odbijające powodują dosyć dużą stratę
światła, która nawet przy bardzo dobrych,
aluminizowanych zwierciadłach może się­
gać 25% i więcej.
Jeśli więc 2 m stanowią górną granicę
długości lunety to, stosując ściśle zalecenia
Auzouta, ograniczeni bylibyśmy zasadniczo
do obiektywów mniejszych od ok. 4 cm
Musimy wszakże pamiętać, że przytoczone
powyżej formułka podaje wartości przecięt­
ne. Jakość obrazu powstającego w lunecie
zależy przecież również od takich czynni­
ków. jak rodzaj szkła, z którego wykonana
jest soczewka, dokładność, z jaką została
ona oszlifowana itp. Poza tym istotne jest
również, jakie obiekty mamy zamiar obser­
wować. W jednym przypadku będzie nam
zależało na uzyskaniu możliwie jasnego ob­
razu. którego niewielkie zabarwienie nie od­
grywa roli. w innym - najistotniejsza będzie
ostrość. Dlatego też najlepiej jest wyznaczyć
odpowiedni stosunek średnicy obiektywu do
jego ogniskowej w sposób doświadczalny,
posługując się wytycznymi Auzouta jedynie
jako pewnego rodzaju wskazówką.
Jak to wyliczyć, by zgadzało się w prakty­
ce? Powiedzmy, że decydujemy się na budo­
wę lunety o długości ok. 130 cm. Jako obiek­
tyw może nam posłużyć np. zwykła, nie szli­
fowana bocznie soczewka do okularów
0 ogniskowej 1,25 m (zdolność skupiająca
takiej soczewki wynosi 1/1,25 = -ł-0,8 dio­
ptrii) i o średnicy ok. 6 cm. Formułka Auzou­
ta daje nam wtedy wartość D = 3,1 cm. Po­
większenie optymalne (7 D) dla takiej lunety
wynosiłoby więc ok. 22 razy, czyli okular po­
winien mieć ogniskową równą 125/22~5-6
cm. Jeśli po zmontowaniu lunety umieś­
cimy przed obiektywem, który jest trochę za
duży. nieprzezroczystą przysłonę z kołowym
otworem o średnicy 3 cm w środku, wówczas
powinniśmy dostać obraz dostatecznie ostry
1pozbawiony sztucznego zabarwienia; jeśli
tak nie jest - otwór w przysłonie musimy,
niestety, zmniejszyć. Najlepiej jest przygo­
tować sobie wówczas kilka przysłon (wyko­
nanych np. z cienkiej tektury) z otworami
Rys 5. ..Łamany refraktor umożliwia trzykrotne skróce­
nie długości lunnety.
o rożnych średnicach i używając ich kolejno
wybrać najbardziej odpowiednią. Wefekcie
luneta nasza będzie się tak zachowywać,
jakby soczewka obiektywu miała średnicę
równą wielkości otworu w przysłonie, a więc
przysłona decydować będzie o zasięgu lune­
ty, jej zdolności rozdzielczej, jasności obrazu
itp.
Okular
Dotychczas zajmowaliśmy się głównie
obiektywem, gdyż od niego w największym
stopniu zależy jakość iltinety. Jest chyba jed­
nak oczywiste, że cały trud, jaki włożymy
w zdobycie dobrego obiektywu - czy to bę­
dzie drogi obiektyw achromatyczny, czy też
pojedyncza soczewka z odpowiednią przy­
słoną - pójdzie na marne, jeśli nie będziemy
mieli dobrego okularu. Z jego znalezieniem
nie powinno być jednak zbyt wielkich kłopo­
tów. Możemy tu przecież wykorzystać oku­
lary od innych przyrządów optycznych: sta­
rego, nie używanego już mikroskopu, lunetki
czy teodolitu. Dobrze nadają się do tego celu
również okulary od lornetek pniowych
(pryzmatycznych).
Okular w lunecie jest zwykle elementem
wymiennym; używany jest ten, który daje
potrzebne w danej chwili powiększenie.
Dlatego dobrze jest mieć kilka okularów
o różnych ogniskowych, a najlepiej 3, po­
zwalające uzyskiwać zarówno powiększenia
optymalne dla danej lunety, jak też powię­
kszenia bliskie minimalnemu i maksymalne­
mu. Jeśli z różnych względów możemy sobie
pozwolić tylko na jeden okular, to najkorzy­
stniejszy i najbardziej uniwersalny będzie
taki, za pomocą którego otrzymamy powię­
kszenie optymalne.
Marek Staniuchą

wą, aparat fotograficzny Kol. Jerzy Janowicz, ul. Bielsko-Biała, poszukuje

C K tr e i^ ó w
Kolega Piotr Wąs, ul Wol­
ności 543a m, 5.41-800 Za­
brze, poszukuje układu
scalonego MAA 504, za któ­
ry odda jeden 2 układów
typu UCY 7400. UCY 7472,
L 496, XL 1490, UCY 7440,
UL 1481 lub do uzgod­
nienia.
Kol. Jacek Michna ul. Ko­
chanowskiego 1D m. 48,37-
100 Łańcut, poszukuje
tranzystorów 2N3055 lub
BDP 620 (dwie sztuki), oraz
płytki laminowanej mie­
dzią (jednostronnie) o wy­
miarach 10x5 cm i głośnika
GDN 25/49/8 omów
(sprawny). W zamian odda
płytę zespołu ,,Krzak” , ka­
setę C-60 (nową), słuchaw­
ki SN 50 i dwa telefony
(uszkodzone).
Kol. Adam Barciszewski,
ul. Polna 9,62-007 Biskupi­
ce, pragnie otrzymać lor­
netkę lub dwa radiotelefo­
ny „Echo” . Do wymiany
przeznacza gitarę akusty­
czną. nową piłkę futbolo­
„Ami" 66, uszkodzony ra­ Wolność 25 m. 5,64-100 Le­ aparatury' do zdalnego ste­
dioodbiornik „Dominika” , szno, poszukuje miernika rowania (co najmniej czte-
książkę E. Gajkowskiego uniwersalnego dowolnego rokanałowej), dowolnego
„Na poligonie i na defila­ typu. silniczka spalinowego,
dzie", książki z serii „ T y Kol. Dariusz Drzewiec­ układów scalonych UCY
grysa” , znaczki pocztowe, ki, Os. Manifestu Lip­ 7493, UCY 7442 lub UCY
nalepki i kalkomanie oraz cowego 90 m.2, 61-381 Po­ 74145. Do wymiany oferuje
longplay zespołu „Goom- znań, poszukuje uniwersal­ różnorodne diody, konden­
bay Dance Band" nego miernika ty^pu „Lavo" satory, tranzystory BC 149
Kol. Jacek Wychowaniee, łub „UM". W zamian pro­ i BC 108. kilkanaście ksią­
ul. Rokicińska 216a, 95-021 ponuje sprzęt fotograficz­ żeczek z serii „Miniatury
Andrzejów, posiada dużą ny, odczynniki fotograficz­ lotnicze” , stare monety, po­
ilość odczynników chemi­ ne, 80 numerów' „Kalejdo­ tencjometry, oporniki, mo­
cznych, za które pragnie skopu Techniki” , radio del dźwigu i uszkodzoną
otrzymać części elektroni­ tranzystorowe „Selga” , nu­ kolejkę typu HO
czne, kasety magnetofono­ mery „Młodego Technika"
we czyste i nagrane, oraz i „Radioelektronika” oraz Kol. Marek Włodarczyk, ul.
polskie płyty długogrające różnorodny sprzęt elektro­ Ogrody 25 m. 175,'Byd­
i single. niczne-techniczny. goszcz, odstąpi aparat foto­
Kol. Piotr Wawrzonek, ul. Kol. Piotr Garbacewicz, graficzny „Druh” , rzutnik
Jedności Robotniczej 2b rn blok 2 m. 6,19-316 Wiśnio­ (diaskop) „Jota” , silnik
26, 20-247 Lublin, za książ­ wo Ełckie, poszukuje 3 i 4 z trójbiegową przekładnią
ki „Cyfrowe układy scalone numeru „Młodego Techni­ i transfromator od gramo­
TTL" i „Układy scalone ka” z roku 1980 i książek fonu, książki: „Podstawy
i ich zastosowanie" odda o tematyce wędkarskiej. Do elektroniki", „Modele kar­
klaser ze znaczkami i książ­ wymiany przeznacza książ­ tonowe” , „Wszystko o jo­
ki z serii „Tygrysa” . ki: „Lotnictwo polskie dze” , „Radar i foto w kon­
Kol. Krzysztof Lewicki, ul. w pierwszych latach powo­ troli ruchu drogowego",
Chrobrego 7 m. 2, 10-033 jennych" z serii „Miniatury oraz modele (do wykona­
Olsztyn, zamieni grę tele­ lotnicze” , „Geometrię" dla nia): szybowca „Młodzik",
wizyjną TVG —10 w ideal­ ki. I technikum, „Algebrę” rakietoplanu „Alfa" i śmi­
nym stanie lub powiększal­ dla kl. II pięcioletniego te­ głowca „Jak 24 P” . Pragnie
nik fotograficzny typu chnikum i liceum zawodo­ otrzymać silniczek spalino­
„Krokus” na teleobiektyw wego. wy' o pojemności do 2,5 cm1,
do aparatu „Praktiea” lub Kol. Paweł Trzmielewski, fotorezystor lub parę radio­
„Zenit” . ul. Karowa 7 m. 25, 43-300 telefonów np. „Trop".
 Czy wybrany przedmiot jest w górnej
połówce tabelki? Jeżeli usłyszę odpo­
wiedź „tak” , przesuwam dolne przed­
mioty do następnej kolumny na prawo.
Na „nie” przesuwam górne. Następnie
nie zmieniając kolumn, w których są
rozmieszczone moje przedmioty roz­
mieszczam je mniej więcej po równo
w górnej i dolnej połówce - jak na po­
ZMAITOŚCI TEMATYCZNE czątku. I znów zadaję pytanie: czy wy­
brany przedmiot jest w górnej połówce
tabelki. Nie możesz mi zarzucić, że py­
tam jeszcze raz o to samo, bo moje
ZABAWY LOGICZNE przedmioty są teraz inaczej rozmiesz­
czone: i odpowiedzi mogą być różne,
Dzisiejszy kącik RO-MA poświęcimy choć obie prawdziwe.
logice, ale zaczniemy od prostej zabawy. Odpowiedziałeś „nie” . Skłamałeś za­
Kłam ile chcesz - prawda zawsze wyj­ tem, ale ja tego nie wiem. Przesuwam:
dzie na wierzch!
Połóż na stole kilka różnych przed­ 0 kła m stw
1 2 na p e w n o n ie ten
miotów i w myśli wybierz sobie jeden
abcd
z nich. Zaraz zgadnę, który to. Będziesz
tylko odpowiadać „tak” lub „nie” na ef gh
moje pytania... Ze co? Żebym się nie wy­
głupiał, bo to przecież każdy potrafi? 0 1 2 na p e w n o n ie ten
Tak, tak, ale nie zdążyłem powiedzieć,
e f a b
że będziesz mógł kłamać, ile chcesz - a ja
gh c d
i tak zgadnę. Musisz tylko obiecać (i
dotrzymać), że nie skłamiesz więcej niż
ileś tam razy. Nie będę wymuszał praw­ Pytam: czy teraz przedmiot wybrany
dziwej odpowiedzi zadając ci w kółko to przez Ciebie jest w górnej połówce?
samo pytanie (wtedy zapas kłamstw Przyszła Ci ochota, żeby tym razem
szybko by ci się wyczerpał). nie skłamać i odpowiedzieć „nie” , więc
Chcesz wiedzieć, jak to się robi? Po­ ja przesuwam górne przedmioty:
każę Ci na prostym przykładzie. Do wy­
boru masz agrafkę, bułkę, cukierek, de­ 0 1 2 na p e w n o n ie te n
seczkę, ekierkę, flamaster, gumkę i her­ ef a b
batnik. Wybrałeś cukierek. Obiecałeś,
g h c d
że nie skłamiesz więcej niż dwa razy.
Rysuję tabelkę:
i dzielę po równo:
0 kłamstw 1 kłamstwo 2 kłamstwa Na pewno nie ten
0 1 2 na p e w n o nie ten
a bcd
g ef a
ef gh
h c d b

dzieląc zbiór przedmiotów, z których

mam zgadywać, na dwie równe części (a Na trzecie pytanie odpowiedziałeś
jak się nie da, to prawie równe). Pytam „nie” , zgodnie z prawdą. Przesuwam
teraz: górne i tabelka wygląda tak oto:
 0 1 2 na p e w n o n ie ten
9 ef a
h c d b
Pomyślałeś, że najwyższy czas skła­
mać - i na czwarte pytanie: „czy teraz
przedmiot jest górnej połówce? - odpo­
wiedziałeś „tak” . Nic Ci to nie pomoże,
tabelka prawdę powie. Oto bowiem jej
postać po czwartej odpowiedzi:
0 1 2 na p ew n o nie ten
9 e f a
h c d b
Na razie wiem, że nie wybrałeś agraf­
ki ani bułki. Pytam dalej: czy teraz
przedmiot, o którym myślisz, jest w gór­
nej połówce? Skłamałeś już dwa razy
(chociaż wciąż o tym nie wiem) i musisz
mówić prawdę: nie. Tabelka zmienia się
na taką:
0 1 2 na p e w n o nie ten
h 9
cd e f a b
a po następnym pytaniu (na które już
musisz odpowiedzieć „nie” , bo wyczer­
pałeś limit kłamstw):
0 1 2 na p e w n o nie ten
h c g b ef a
d
Dokończ sam zgadywanie. Zoba­
czysz, że w ostatniej kolumnie „na pew­
no nie ten” znajdą się wszystkie przed­
mioty oprócz c (cukierka). Sherlock
Holmes mawiał: jeśli wykluczymy nie­
możliwe, to co pozostaje, choćby nie­
prawdopodobne, musi być prawdą. Wy­
próbuj sztuczkę na kolegach.
Jak przekonać się, że nasze postępo­
wanie rzeczywiście zawsze „prawdę po­
wie”? Wystarczy chwila zastanowienia
i znajomość prostych reguł logicznych.
Wielu ludzi słyszało o „logice mate­
matycznej” i często sądzą oni, że to
logika inna od zwykłej, codziennej, i że
w ogóle matematycy w swoich rozważa­
niach stosują dziwne i podejrzane rozu­
mowania. Tak oczywiście nie jest, cho­
ciaż temat „jak oszukiwać za pomocą
matematyki” byłby frapujący.
Logika matematyczna jest jednak
dziełem matematyki i ma swoje aksjo­
maty i twierdzenia. Aksjomatyczne po­
dejście do logiki - oprócz wielu wad -
ma tę zaletę, że uwalnia ją od nieprecy­
zyjnych sformułowań języka potoczne­
go, niuansów znaczeniowych i gramaty­
cznych. Na ogół godzimy się, że podwój­
ne przeczenie to to samo, co potwierdze­
nie, ale język potoczny czuje różnicę:
„dziś jest pogoda” brzmi bardziej opty­
mistycznie niż „dziś nie ma niepogody” .
Przy bardziej złożonych sformułowa­
niach znaczenie może przejść na zupeł­
nie przeciwne: „nikt tu nigdy niczego
niepotrzebnego nie robi” brzmi bardziej
pozytywnie, choć przeczeń jest pięć i po­
winny w sumie nadawać zdaniu odcień
pejoratywny. Jeszcze gorzej wygląda
sprawa z takim zdaniem-dziwolągiem,
które z powodzeniem mogłoby zostać
wygłoszone na jednym z jałowych ze­
brań poświęconych Usprawnianiu Tego
i Owego:
- Nie jesteśmy wcale przeciwko
uchyleniu poprawki do paragrafu
o zniesieniu zakazu nieuwzględniania
nieformalnych zaświadczeń.
t
 Logika, której używają matematycy,
musi być precyzyjna i jednoznaczna.
Mimo to nie wszyscy matematycy są
zgodni co do pewnych zasad logicznych.
Oto najczęściej podawany przykład.
Rozważmy takie oto zadanie: czy ist­
nieje liczba niewymierna a, która pod­
niesiona do potęgi niewymiernej daje
liczbę wymierną? To nie jest trudne za­
danie. Oto bowiem:
1 /2 s niewymierność 1 2 jest dobrze
= 3:
znana, niewymierność liczby log23 wy­
kazać bardzo łatwo. Ale można to zada­
nie rozwiązać inaczej. Zacznijmy od 2
Jeżeli / ’ ^ jest liczbą wymierną, to do­
brze; poszukiwaną w zadaniu liczbą jest
właśnieV2 Jeśliby zaś / ^ była niewy­
mierna, to też dobrze, bo:
1/2 ,T lT - l/i"2 - 2
. , \r- VT
a więc za*a można przyjąć V2
Czy to ostatnie rozumowanie jest po­
prawne? Wygląda na bez zarzutu, pro­
wadzi do poprawnej odpowiedzi, a jego
rezultat da się streścić tak:
Pozytywną odpowiedź na postawione
w zadaniu pytanie daje:
1/iFlub 1/2" ^
Cóż z tego, że nie możemy powiedzieć,
która z nich? Jedna z nich i basta.
Jeżeli jednak dowodzenie tez mate­
matycznych przyrównamy do konstruk­
cji pomostów czy budowy ścieżek od
aksjomatów w głąb dżungli zależności
między pojęciami, to sprawa popraw­
ności przytoczonego powyżej rozumo­
wania może być dyskusyjna. Nie wska­
zaliśmy bowiem,.która to liczba ma da­
ną własność. Między spostrzeżeniem, że
po pustyni spaceruje lew a złapaniem go
jest pewna różnica, prawda?
Taki punkt widzenia na dowody ma­
tematyczne - to konstruktywizm.
Przedstawiciele tego kierunku filozofii
matematyki stoją twardo na stanowi­
sku, że dowód zdania postaci:
,,istnie je x o takiej a takiej własności"
musi kończyć się słowami ,,oto poszuki­
wane x ” . Dowody postaci ,,z nieistnie­
nia x wynika sprzeczność, a więc x ist­
nieje” są w gruncie rzeczy - dla kon-
struktywistów - nic nie warte.
Ogół matematyków uznaje takie niee­
fektowne dowody istnienia za dopusz­
czalne, traktując konstruktywizm, jako
pewien pogląd filozofii matematyki, nie
zaś jako nakaz przeprowadzania dowo­
dów wyłącznie ,, konstruktywny eh.’’.
Oczywiście, że dowód istnienia, w któ­
rym pokazujemy konkretnie, jakie to
x ma żądaną własność są więcej warte
z subiektywnego punktu widzenia, ale
ich wartość logiczna jest taka sama.
Każdemu nasunie się pytanie: „do­
bra, dobra, a jak to jest naprawdę” ?
Przecież niezależnie od poglądów filo­
zoficznych tego czy innego matematyka
„jakoś” to jest: albo te dowody są po­
prawne, albo nie.
To trudna sprawa. Rzeczywistość ma­
tematyczna opiera się - w ostatecznym
rozrachunku - na aksjomatach i jeżeli
system aksjomatów jest niepełny, może
on być po prostu za słaby, żeby móc
odpowiedzieć na dane pytanie. Dopóki
nie obejrzeliśmy „na własne oczy” nie­
widocznej z Ziemi strony Księżyca, mo­
gliśmy swobodnie fantazjować na jej
temat, nawet umieszczać tam istoty ży­
jące. W matematyce sytuacja jest bar­
dziej kategoryczna. Można czasami wy­
kazać, że przy przyjętym systemie pojęć
pierwotnych i aksjomatów nie da się
udowodnić ani pewnego twierdzenia,
ani jego zaprzeczenia. Możemy zatem
zupełnie swobodnie przyjąć dane twier­
dzenie, jako nowy aksjomat albo... to
samo zrobić z twierdzeniem do niego
przeciwnym. Odkrycie takich parado­
ksów wstrząsnęło podstawami matema­
tyki, ale jej samej nie dotknęło w naj­
mniejszym stopniu.
Michał Szurek

O KOROZJI ZZA
LABORATORYJNEGO STOŁU
Część V
Poprzednim razem, mówiąc o ochronie
przed korozją, poznaliśmy skutki pokrywa­
nia stali innymi metalami.
W przypadku zastosowania cynku, chro­
nił on dobrze stal przed korozją, natomiast
pokrycie stali miedzią wywoływało skutek
zupełnie odwrotny, czyli wręcz przyspieszo­
ną korozję metalu podłoża. Jednak musimy
bezstronnie przyznać, że warunki, w jakich
przeprowadzaliśmy te doświadczenia, mogą
budzić pewne uzasadnione wątpliwości.
Mianowicie do miedziowania wykorzysta­
liśmy proces bezprądowy, natomiast cynk
nakładaliśmy metodą galwaniczną'. Jest
więc jasne, że powstająca w takich warun­
kach warstewka miedzi była wielokrotnie
cieńsza od warstewki cynku. Obu tym meta­
lom, miedzi i cynkowi, nie daliśmy równych
szans. Tak to prawda, ale na usprawiedli­
wienie dodamy, że stal metodą galwaniczną
można miedziować jedynie z roztworów cy­
jankowych, a te są poza zasięgiem naszych
domowych laboratoriów. Jednak doświad­
czenia z korodowaniem stali powtórzymy
jeszcze *az, ale w zmienionych warunkach.
Chlorek sodu roztworem testowym
Do doświadczeń, które za chwilę wykona­
my, przygotujmy pasek blachy stalowej,
oczyszczonej do połysku drobnoziarnistym
papierem ściernym, dalej - kawałeczek bla­
chy miedzianej i kawałeczek blachy cynko­
wej oraz 3% wodny roztwór chlorku sodu
(NaCl) i 3% roztwór wody utlenionej (H20 2).
Pasek blachy stalowej tniemy na trzy kawał­
ki. jeden kawałek ważymy i zawieszamy
w zlewce ze 100 cm* roztworu NaCl na 4
godziny. Do roztworu NaCl dodajemy 1-2
cm3 H20 2. Dodatek wody utlenionej wybit­
nie przyspieszy działanie korozji.
Już zaledwie po paru minutach zauważy­
my, że lśniący niedawno kawałeczek blaszki
stalowej pokryje się rdzawym nalotem ko­
rozji. Po czterech godzinach silnie już skoro­
dowany kawałeczek stalowej blachy wyjmu­
jemy ze zlewki z roztworem i płuczemy go
pod bieżącą wodą, pocierając twardą szczo­
teczką. Zabieg ten ma na celu całkowite
usunięcie produktów korozji. Po dokładnym
wysuszeniu oczyszczony kawałeczek blachy
ponownie ważymy, a z różnicy ciężarów
przed i po doświadczeniu, wyznaczamy uby­
tek. Ale to jeszcze nie wszystko. Musimy
dokładnie zmierzyć nasz kawałek blaszki,
również przed i po doświadczeniu, wyzna­
czając jego powierzchnię i dopiero teraz
obliczyć ubytek ciężaru na jednostkę powie­
rzchni, czyli g/cm2. Zapiszemy tę wielkość.
Z kolei ważymy drugi kawałeczek blachy,
łączymy go miedzianym drutem z blachą
miedzianą, umieszczamy w zlewce ze 100
cm3 3% roztworu NaCl, do którego tak jak
i poprzednio dodajemy 1-2 cm3 H20 2. Po 4
godzinach kawałek stalowej blaszki wyjmu­
jemy, płuczemy, czyścimy, suszymy i waży­
my. Z różnicy ciężaru i powierzchni oblicza­
my, ile metalu w g/cm2 ubyło wskutek dzia­
łania korozji.
Przychodzi wreszcie kolej na trzeci kawa­
łek blachy stalowej. Po zważeniu, opasujemy
go blaszką cynkową i umieszczamy w zlewce
ze 100 cm roztworu NaCl z dodatkiem 1-2
cm3 H20 2. Tak jak i poprzednio zostawiamy
blaszkę w roztworze przez 4 godziny. Po
opłukaniu, oczyszczeniu, wysuszeniu, zwa-
 żeniu i zmierzeniu wyznaczamy w g/cm2 a nie „nakładanie”. Określenia tego użyliś­
ubytek metalu. my oczywiście zupełnie celowo, bo powłoki
Jesteśmy bardzo ciekawi rezultatu do­ wersuj fosforanowe należą do grupy powłok kon­
nych.
świadczeń. Jeżeli były one przeprowadzone
poprawnie, to uzyskamy takie oto wyniki: Powłoki konwersyjne tym się różnią od
- blaszka stalowa ubytek X g/cm2 powłok nakładanych, np. lakierowanych czy
- blaszka stalowa + miedź ,, 3-4 X g/cm2 galwanicznych, że się ich nie nakłada, lecz
- blaszka stalowa + cynk „ O g/cm2 wytwarza. Mianowicie podczas procesu fos­
Znaczy to, że cynk całkowicie ochronił foranowania ze składników odpowiedniej
stal przed korozją, natomiast miedź powo­ kąpieli oraz metalu podłoża, czyli żelaza,
duje 3-4-krotnie silniejszą korozję stali. Po­ powstają związki chemiczne - fosforany.
dobnie jak miedź, przyspieszoną korozję że­ (Podobnie do fosforanowych również i po­
laza wywołają i inne szlachetniejsze od niego włoki tlenkowe na aluminium należą do po­
metale, jak np. cyna czy srebro. I przeciwnie, włok konwersyjnych, gdyż powstają z meta­
metale od żelaza mnie szlachetne, jak alumi­ lu podłoża).
nium, cynk czy kadm, chronią je bardzo Aby otrzymać najprostszą kąpiel do fosfo­
długo i skutecznie. Wtym miejscu jeszcze raz ranowania, sporządzamy roztwór:
przypomnijmy, że zasadniczą przyczyną ko­
rozji elektrochemicznej jest tworzenie się * kwas fosforowy, H3PO4 ~0,4g
ogniw lokalnych. Ogniwa takie powstają nie - kwaśny fosforan manganowy,
tylko pomiędzy powłoką a podłożem, lecz Mu(H2P0 4)2 -3,2 g
przede wszystkim tworzą się pomiędzy sa­ - woda do objętości 100 cm:i
mym metalem podłoża a zawartymi w nim Po rozpuszczeniuskładników i dokład­
wtrąceniami metalicznymi i niemetaliczny­ nym wymieszaniu, roztwór jest gotowy do
mi. Z wtrąceń metalicznych szkodliwe są użycia. Fosforanowanie w tym roztworze
wtrącenia metali bardziej szlachetnych, należy prowadzić w temperaturze 98°C,
przy czym szkodliwość wzrasta w miarę a więc praktycznie w temperaturze wrzenia.
wzrostu różnicy potencjałów normalnych. Prawidłowy czas fosforanowania w poda­
Ze szkodliwych wtrąceń niemetalicznych nym roztworze i temperaturze wynosi 30
należy wymienić przede wszystkim tlenki minut. Zabieramy się więc do dzieła.
i siarczki. Pamiętajmy, że im większa jest
różnica potencjałów pomiędzy metalem Jak i poprzednio, przygotowujemy pasek
a powłoką lub wtrąceniami, tym aktywniej blachy stalowej, który czyścimy do połysku
będą działały ogniwa lokalne. drobnoziarnistym papierem ściernym. Na­
stępnie pasek rozcinamy na trzy kawałki.
Fosforanowanie
Sporządzony wg podanego przepisu roz­
Jeszcze jednym, oprócz malowania i po­ twór do fosforanowania wlewamy do zlewki
krywania powłokami galwanicznymi, spo­ i ogrzewamy do wrzenia. Gdy roztwór już
sobem zabezpieczania stali przed korozją uzyska temperaturę wrzenia, zanurzamy
jest tzw. fosforanowanie, zwane od wynalaz­ w nim pierwszą stalową blaszkę. Rozpoczy­
cy tego procesu - parkeryzacją. Parkeryza- na się od razu proces fosforanowania, czego
cja stali stosowana jest z powodzeniem już objawem będzie obfite wydzielanie się pę­
od wielu lat, a polega na wytworzeniu na cherzyków wodoru.
powierzchni stali mieszaniny fosforanów że­
laza i innych metali. Powłoki fosforanowe sięW tym czasie na powierzchni stali tworzy
warstewka mieszaniny fosforanu żelaza
już same chronią nieźle stal przed korozją, i fosforanu manganowego.
a są wprost niezastąpione jako podkład pod
lakiery. Nic więc dziwnego, że np. nadwozia Proces fosforanowania blaszki przerywa­
samochodowe, sprzęt oświetleniowy, kabiny my po 10 minutach. Blaszkę próbną dokład­
maszyn rolniczych i inne wyroby - są naj­ nie płuczemy i suszymy.
pierw fosforanowane, a dopiero następnie Bezpośrednio po wyjęciu tej pierwszej
malowane. Mówiąc o powłokach fosforano­ próby, do stale ogrzewanego do wrzenia roz­
wych użyliśmy określenia „wytwarzanie” tworu fosforanującego zanurzamy następną
próbkę blachy stalowej. Tym razem proces nakładamy kroplę roztworu kontrolnego.
fosforanowania prowadzimy przez pełne 30 Tym razem upłynie już kilkanaście sekund,
minut, po czym próbkę płuczemy i suszymy. zanim pojawi się charakterystyczne, czer­
Mamy więc już 3 próbki blachy stalowej. wone zabarwienie.
- fosforanowaną przez 10 minut Taki sam eksperyment przeprowadzamy
- fosforanowaną przez 30 minut z trzecią próbką blachy stalowej fosforano­
- surową, nie fosforanowaną wanej przez 30 minut. Teraz musimy pocze­
Postaramy się teraz zbadać odporność ko­ kać dobrych kilkadziesiąt sekund na poja­
rozyjną wszystkich trzech naszych blaszek. wienie się czerwonej plamy. Nie zapomnij­
Do tego celu służy roztwór kontrolny o na­ my tylko ograniczyć powierzchni, na którą
stępującym składzie: nakładamy kroplę - taśmą, bądź tłustą
5% roztwór CuS0 4 - 40 cm kredką!
10 % „ NaCl - 20 cm3
3 % „HC1 - 1,5 cm3 Właśnie ta specyfika powłok fosforano­
Roztwór ten stosowany jest do badania wych, powodująca owo rozpływanie się po
jakości powłok fosforanowych, przy czym nich cieczy sprawia, że powłoki te doskonale
odporność korozyjna danej powłoki fosfora­ nadają się do nasycania np. olejami, jak to
nowej jest, tym wyższa, im dłużej kropla ma miejsce w przypadku licznych wyrobów
roztworu nie utworzy czerwonej plamy. Ba­ części silników, lub stanowią doskonały
danie polega więc na nanoszeniu kropli roz­ podkład pod farby czy lakiery.
tworu na poziomo umieszczoną powłokę fos­ Na zakończenie proponujemy jeszcze wy­
foranową i na pomiarze stoperem czasu, jaki konanie prostego doświadczenia, ilustrują­
upłynie do chwili pojawienia się czerwonej cego zjawisko pasywowania się metali. Roz­
plamy. patrując szereg napięciowy metali widzimy,
Plama taka powstaje w wyniku dobrze że aluminium jest o wiele mniej szlachetne
nam znanej reakcji siarczanu miedziowego niż miedź. Logicznie należy się więc spodzie­
z odsłoniętym podłożem stalowym. Nato­ wać, że jeśli do roztworu siarczanu miedzi
miast dodatki NaCl i HC1 mają za zadanie (CuS04) zanurzymy np. drut aluminiowy, to
zwiększenie agresywności całego roztworu - podobnie jak drut żelazny czy cynkowy -
kontrolnego, który powoli trawi badaną po­ pokryję się on warstewką miedzi.
włokę fosforanową. Liczy się więc tu zarów­ Oczyszczony do połysku szklistym papie­
no grubość jak też i szczelność, czyli brak rem ściernym drut aluminiowy zanurzamy
porowatości badanej powłoki fosforanowej. na parę sekund w stężonym kwasie azoto­
Badanie zaczynamy od próbki bez powło­ wym (HN03), płuczemy i umieszczamy
ki fosforanowej. Na próbkę blachy nakłada­ w roztworze CuS04. Miedź na drucie się nie
my kroplę roztworu kontrolnego i stoperem osadza. Dlaczego? Bo aluminium uległo pa­
lub za pomocą sekundnika (przydatne są sywacji w stężonym HN03, czyli z postaci
zwłaszcza do tego celu zegarki z odczytem czynnej przeszło w postać chemicznie
cyfrowym) zegarka ręcznego mierzymy czas, bierną.
jaki upływa do chwili nałożenia kropli roz­ Wystarczy natomiast drut aluminiowy
tworu kontrolnego do chwili powstania wy­ zaktywować przez wytrawienie w HC1, aby
raźnej czerwonej plamy osadu miedzi. miedź natychmiast osadziła się na nim.
W przypadku blachy stalowej niepokrytej
czas ten jest bardzo krótki i wynosi 2-3 Podobnie stal, rozpuszczająca się w roz­
sekundy. cieńczonych HNO3, zanurzona do stężo­
nego roztworu tegoż kwasu ulega pasy­
Z kolei do badań bierzemy próbkę blachy
fosforanowanej przez 10 minut. Tu mała wacji i przestaje się rozpuszczać.
uwaga. Otóż z powodu specyficznej struktu­ Zjawiska wyżej opisane wykorzystuje się
ry powłoki fosforanowej nałożona na jej po­ w technice, np. do przewożenia stężonego
wierzchnię kropla do razu rozpływa się. Aby HNCh z całym spokojem używa się dystem
do tego nie dopuścić, paskami taśmy klejącej Stalow ych lub alum iniow ych,
lub tłustą kredką organiczamy powierzchnię
wielkości ok. 1 cm" i dopiero w jej środek Stefan Sękowski
 POMYSŁY
40 Kaczmarczyka z Rybni­
ka. Zaledwie dwa lata temu
śla d e m („MT” nr 2, 1980 r.) postu­

genialne * * * pom ysłów

lował on zabezpieczenie ro­
werzysty przed potrącę-

?, N H/n oiH
i takie sobie h
3tf/nZ Bogdan Drugo*/. / ł^>dzi
wygrzebał w starym nume-
**? „MT” (nr 4, z roku 1962)
niem w formie przegubo­
wego wysięgnika z chorą­
giewką i czerwoną lampką,
przymocowanego z lewej
strony roweru...
nomysł Józefa Cherlana ..Od roku jestem posia­
Autorzy każdego zamieszczonego pomysłu /. Zabrza, proponującego, daczem podobnego urzą­
otrzymują jako honorarium 10000 gr. Wszystkie aby w wagonach PKP zain­ dzenia, które nabyłem
nadesłane pomysły są poza tym rozpa hw a ne stalować fotele o zmiennym w sklepie z częściami rowe­
kącie oparcia. No i proszę - rowymi - pisze triumfalnie
przez Biuro Młodzieżowych Patentów, które przy­
20 lat minęło jak z bicza Bogusław Rybak z Katowic
znaje swoje nagrody i wyróżnienia. Pomysły moż­ strzeli! i dziś mamy takie - Jest to pomarańczowy'
na nadsyłać pod adresem Redakcji o dowolnej fotele we wszystkich wago­ wysięgnik w kształcie cho­
porze roku, dnia i nocy, byleby były opatrzone nach 1-klasy. rągiewki, ze szkłami odbla­
dopiskiem „POMYSŁY". Dotyczy to również Jeszcze szybciej udało się skowymi - białym z przodu,
„ŚLADÓW POMYSŁÓW". Autorzy wydrukowa­ zrealizować pomysł Jerze- czerwonym z tyłu . "
nych „siadów " otrzymują nagrody rzeczowe.

ZABRAKLO WODY! - w jakie zaopatrzone są nosić - oprócz innych zaku­

ALE NIE U NAS. Tak to zwykłe pompy „abisynki” . pów - dwie butelki mleka
już jest. że im bardziej Zbiornik ma dodatkowy bez obawy wylania się ich
ułatwiamy sobie życie, za­ kran, w ściance, tuż przy
przęgając do służby róż­ zawartości. Zachęcam do
dnie. Jeśli nastąpi awaria tego rodzaju usprawnień,
nego rodzaju maszyny, sy­ wodociągów i woda wy­
stemy i urządzenia - tym ponieważ do ich wprowa­
cieknie z rur - pozostanie dzenia v/ życie nie są po­
bardziej stajemy się od w naszym zbiorniku, gdyż trzebne żadne wysokie ko­
nich zależni. Uwagę na ten nie pozwoli jej wypłynąć misje ani skomplikowane
fakt zwrócił Zdzisław Dec zawór. Pomysł jest super- technologie.
z Hrubieszowa, wykazując prosty, należy tylko, jak są­
na przykładzie swojej „hy­ dzę, tak dobrać pojemność ZMECHANIZOWANE
dratowym", że choć z jed­ zbiornika, aby ciężar wody TACZKI .Wiadomo, że naj­
nym kłopotem - przerwami - pomnożony wszak przez trudniej wpaść na pomysł
w dostawie wody wodocią­ liczbę mieszkań - nie sta­ usprawnienia prostego
gowej - możemy sobie jako nowił zagrożenia dla kon­ urządzenia, maszyny czy
tako poradzić. Wystarczy strukcji budynków narzędzia. Dlatego właśnie
system wodny w swoim Darek przedstawił ten
ucieszył mnie projekt Da­
mieszkaniu uzupełnić MLEKO W PĘTEL­ problem czysto teoretycz­
riusza Szulczyka z Rado­
w dodatkowy, hermetyczny KACH .Wreszcie pomysł od mia - aktualnie odbywają­ nie, nie kusząc się nawet na
zbiornik. Jest on zasilany dziewczyny! Całe, szczęś­ cego służbę wojskową - na jakieś koncepcje konstruk­
wprost z pionu wodnego od cie, bo już myślałem, że cyjno. A więc - rzucił po­
usprawnienie... taczek, Da­ mysł, a Wy go łapcie...
dołu i ma odprowadzenie rek zauważył, że marnuje
do tego samego pionu - od się dość dużo energii w mo­
góry. Aby woda płynęła za­ mentach, gdy pustą bądź LEKARSTWO NA SZA­
wsze w jednym kierunku - naładowaną taczkę trans­ RE ŻYCIE? Pomysł, który
co jest bardzo ważne. Przy portujemy po pochyłości proponuje Mariusz Pastor
ujściu dolnej rury jest sa­ w dół. Musimy wtedy zuży­ z Kobyłki dotyczy dziedzi­
moczynnie działający za­ wać jeszcze dodatkowo ny dość rzadko goszczącej
wór, Coś w rodzaju tego, własną energię na hamo­ w naszym dziale, a miano­
wanie. Gdyby więc tak coś wicie estetyki życia co­
wymyśleń, coś, co by po­ dziennego. Mariusz wymy-
zwoliło najpieiw magazy­
nować. niejako detalicznie,
małe porcje energii, a po­
tem, w miarę potrzeb - od­
w tych sprawach tylko bierać ją hurtem. Wtedy, i i i a
chłopcy mają coś sensow­ gdy wieziemy coś ciężkiego O . o .0 o
nego do powiedzenia M iro ­ - pod górę... Mógłby to być i 1 A A
sła w a Zientek z Rybnika np. jakiś nieskomplikowa­ oi
° l ° i ° avi
usprawniła swoją siatkę na ny mechanizm sprężynowy.
zakupy, przyszywając do Rzecz jasna, lekki, aie 0 A W i
jej wnętrza po dwie pętle o dość dużej pojemności
z każdego boku. Może teraz 0 i 0 iio! Af
energetycznej. -A
slil tapety, które w zależ­
ności od kąta patrzenia,
mają trzy rożne wzory i to
w trzech wersjach kolorys­
tycznych. Chodzi tylko o to,
aby zamiast płaskiego, pa­
pierowego podłoża, na któ­
rym drukuje się owe wzory
- wyprodukować coś w ro­
dzaju dość sztywnej har­
monijki o pionowych fał­
dach. W przekroju i zbliże­
niu tapeta taka przedsta­
wiać się ma jak rząd równt>-
bocznych, połączonych
podstawami maleńkich
trójkącików. Patrząc na ta­
ką tapetę z odpowiedniej
odległości i zlewa - widzia­
łoby się wzór wydrukowa-
ny na lewych ściankach
harmonijki. Patrząc z pra-
wej - zobaczymy wzór
z prawych ścianek. Trzecia
wersja obrazu byłaby wi­
doczna w przypadku pa­
trzenia wprost. „Tapeta mo­
jego pomysłu - pisze Ma­
riusz - dawałaby wiele at­
rakcyjnych złudzeń wzro­
kowych, wzbogacając na­
sze codzienne szare życie".
Coś w tym jest. Z jednym
zastrzeżeniem: jeśli ktoś
uważa, iż jego życie jest
szare, to na taką fatalną
przypadłość żadna tapeta
nie pomoże...
UNIWERSALNA
OPRAWKA. W sprzedaży
znajdują się, jak na razie,
dwa rodziłje małych żaro-
weczek do latarek, z gwin­
tem i z kołnierzem. I oczy­
wiście mamy z tym ciągłe
kłopoty, bo jeśli uda nam
się wreszcie dostać żarówe-
czkę na odpowiednie na­
pięcie, to nie zawsze taką,
która będzie pasować do
oprawki w naszej latarce.
Świętą rację ma więc Arka­
diusz Stelmaszuk z Dziw­
nowa. który uważa, że naj­
wyższy czas z tym skończyć
i zacząć produkować uni­
wersalne oprawki pasujące
do każdej żaroweczki.
Zwróćcie przy tym uwa­
gę na fakt, że najpierw
wprowadza się do produk­
cji dodatkowy typ żarówe-
czki (ten z kołnierzem, bo
dawniej były tylko gwinto­
we), a teraz, my musimy
główkować co z tym fantem
zrobić. Arek wymyślił np.
oprawkę gwintową, skła­
dającą się z dwóch spręży­
nujących połówek, pomię­
dzy którymi jest 2-3 mm
szpara. Gwintowe żarówki
normalnie się wkręca, a te
z kołnierzem po prostu wci­
ska. Proponuję zaopatrzyć
te gwintowe połówki w do­
datkowe występy, pełniące
rolę zatrzasków dla ..koł­
nierzyków", aby nie luzo-
wały się przy wstrząsach,
i... czekać na trzeci typ ża-
róweczek. Bowiem specja­
liści od wprowadzania gali­
matiasu nie śpią, niestety...
PUZONOWA WŁOŚNI­
CA .Nie myli się Krzysztof
Cichoń z Łodzi, pisząc, iż
poważną wadą piłki włoś-
nicowej tzw. laubzegi
jest określona raz na za­
wsze długość jej ramion.
Ogranicza to bowiem głę­
bokość cięcia, a nie można
owych ramion za bardzo
wydłużać, gdyż to z kolei
utrudnia manewrowanie
piłką przy płytkich cię­
ciach, zwiększając równo­
cześnie kłopoty związane
z przechowywaniem tak
długiego narzędzia. Jedy­
nym wyjściem w tej sytua­
cji wydaje się skonstruowa­
nie piłki włośnićowej z ra­
mionami o zmiennej dłu­
gości. I to właśnie proponu­
je Krzysztof.
Pomysł jest niezły, z po­
wodzeniem zresztą stoso­
wany od dawna przy.., pu­
zonie. Tzw. suwak, czyli
rurka wygięta w kształcie
dużej litery U, służy tam
również do skracania i wy­
dłużania, tyle ze słupa po­
wietrza drgającego w in­
strumencie. W przypadku
piłki, o której mowa, całość
musiałaby być jednak so­
lidniej wykonana.
RÓŻNE jechaniem ich przez inne
DROBIAZGI pojazdy nocą - wymyślił
więc coś z tej dziedziny.
Jacek Konieczny z Po­ A mianowicie tak skonstru­
znania proponuje uzupeł­ owane dwa dodatkowe tyl­
nienie młynka Żarnowego ne światełka odblaskowe,
do kawy produkcji polskiej że błyskają w zależności od
, .Predom-Prespol ’ ’ o ślimak kierunku, w jakim skręca
transportujący ziarnka rowerzysta. A że mają one
wprost do żaren. kształt strzałek, stanowią
Maciej Stęgierski z Pu­ dla jadącego za nim pojaz­
ław chciałby oznaczenie du doskonałą informacją
lamp radiowych widzieć 0 skręcie.
wewnątrz balonu każdej Jacek Ryng z Żużeli na­
lampy, gdyż obecne ozna­ desłał prosty schemat urzą­
kowania - na jej powierz­ dzenia automatycznie wy­
chni - ulegają szybkiemu łączającego silnik magne­
zatarciu. tofonu w czasie natrafienia
Radosław Utnik z Lubli­ na przerwę między nagra­
na - życzy sobie, by sprze­ nymi utworami.
dawano kalendarze z waż­ Andrzej Jaruga z Łodzi
nością na kilka lat, a nie jest strasznym śpiochem
tylko na jeden rok. Już ma 1 zwykły dzwonek do drzwi
bowiem dość ciągłego prze­ go nie obudzi. Połączył
pisywania rożnych notatek więc tak zmyślnie przewo­
i danych ze swojego starego dy dzwonkowe ze swoim
kalendarzyka do nowego. radiem tranzystorowym, że
Wojtek Leszczuk z Lu­ teraz naciśnięcie dzwonka
blina uważa, iż w handlu - włącza mu równocześnie
powinny się znaleźć dzban­ radio.
ki na kompoty, wyposażone
w środku w specjalne sitko
i wytłoczony w ściance po­ Dochodzą do nas
informacje, że nie do
jemnik na pestki.
Artur Pląder z Krakowa wszystkich, któryrch
radzi zaopatrzyć świecące pomysły wykorzys­
na dachach taksówek napi­ taliśmy w ostatnich
sy „TAKI" w żarówki numerach - dotarły
o dwu kolorach. Ułatwiło­
w odpowiednim ter­
by to orientację w nocy minie honorańa.
z pewnej odległości. Napis,
Prosimy więc o sy­
np. czerwony oznaczałby,
że taksówka jest zajęta, na­ gnalizowanie nam
pis - zielony - że jedzie tego rodzaju przy­
wolna. padków i równo­
Maciej Giers z Rawicza cześnie o bardzo
jest zdania - tak jak i my -
czytelne podawanie
że nigdy dość zabezpiecze­ nazwiska i adresu.
nia rowerzystów przed na­
OD REDAKTORA DZIAŁU
Listy, które od Was otrzymuję, aż kipią od wszelakiej
maści wynalazków, innowacji i ulepszeń dotyczących
wszystkich możliwych i niemożliwych dziedzin życia.
Z wyjątkiem jednak: kaligrafii, czyli sztuki czytelnego,
ręcznego pisania...
A mnie, jak na złość, najbardziej potrzebny by był jakiś
rewelacyjny pomysł - może różdżka czarodziejska? - za
pomocą której dałoby się coś zrobić z tymi, co piszą jak
kura pazurem. Nad jednym takim zdolnym, ale gryzmołą
- który jest gotów usprawnić wszystko, począwszy od
szpilki, a skończywszy na systemie słonecznym - ślęczę
od tygodnia. Mam bowiem zamiar tylkojego propozy­
cjom poświęcić cały następny odcinek POMYSŁÓW Jeśli
oczywiście rozszyfruję te zakrętasy, ogonki, wężyki, ro­
baczki i wyskrobki...
 » » » dla
H

Lampy kwarcowe
a produkcyjność zwierząt

Przy współczesnych metodach

chowu, zwierząta gospodarskie naj­
częściej przebywają w pomieszcze­
niach zamkniętych, pozbawionych
oddziaływania naturalnego źródła
światła, jakim jest słońce. Chodzi
głównie o pewien szczególny rodzaj
promieni -- nie przenikających przez
szyby okienne, a niezbędnych do
uczynniania prowitaminy D w orga­
nizmach żywych - zwanych nadfiole­
towymi.
Prowitamina 0 znajduje się w skó­
rze zwierząt oraz w pewnych pokar­
mach i dopiero pod wpływem promie­
niowania pozafiołkowego przechodzi
w witaminą D. Niedobór jej objawia
sią głównie chorobą zwaną krzywicą,
Ale rola tej witaminy w organizmach
żywych jest znacznie większa, regulu­
je ona gospodarkę wapniowo-fosfo- N ajstarsze i n a jle p ie j z a ch o w a n e w E u ro p ie Ś ro d k o w e j p ie c e d o w ypa lan ia
rową i wpływa na przemianę materii. w ap na z n a jd u ją s ię w L e n g e fe ld (NRD). P ra co w a ły n ie p rz e rw a n ie o d XVIII
Już dawno stwierdzono, że światło w ie k u d o 1957 roku. P rze kszta łco n o je w ów cza s w o b ie k ty m uzealne.
kwarcowe nie tylko leczy krzywicę, Z c ie ka w o ste k z w ią za n ych z h is to rią tych p ie c ó w w a rto w iedzieć, że u k ry te
ale także wzmaga przemianę materii, w n ic h zo s ta ły p rz e z h itle ro w c ó w d zie ła k u ltu ry w yw ie zio n e z G a le rii D re zde ń ­
zwiększa przyswajanie pokarmów, s k ie j - 189 b e zce n n e j w a rto ś c i o b ra z ó w sta rych m istrzó w . (j)
uodparnia na czynniki zewnętrzne,
dezynfekuje powietrze, niszczy bak­ ★
terie i wirusy.
C zyżby ka ro seria z s u ro w c a za stępczego, a n ty k o ro z y jn e g o lu b p o p ro s tu
W Zootechnicznym Zakładzie Do­
w ła sn o sc zn a n e g o m a jstra m u ra rs k ie g o ? N ie , to ty lk o p o lska o d m ia n a z ja w i­
świadczalnym JBM ER" w Kołbaczu
ska o p isa n e g o p rz e z M T w n -rze 7 -8 /8 1 na str. 8 6 (w II czę ści n um eru).
stwierdzono ponad wszelką wątpli­
M a lo w a n ie p o ja z d ó w je s t za p e w n e za kąś p s ych iczn ą s p u ścizn ą p o m ło d z ie ń ­
wość, że zwierzęta naświetlane lam­
czych w yczyna ch w s ty lu w ypisyw an ia sło w a „ b r u d a s " na z a k u rz o n e j b u rc ie
pami kwarcowymi uzyskują zdecydo­
sa m o ch o d u . G o rze j, je ś li b yło to w yd ra p yw a n ie g w o źd zie m sło w a „c z y ś ­
wanie większe przyrosty wagi ciała,
c io c h '', g d y w ła ś c ic ie l w ozu ro z c z a ro w a ł nas i a u to u m y ł... (jk)
wzrasta mleczność u krów oraz
nieśność kur.
U bydła naświetlanego promienia­
mi nadfioletowymi z lampy kwarco­
wej wydajność mleka była wyższa
o 10-28%, waga cieląt wzrosła
o 12-15%, a prosiąt o 15-20%. Kury
zwielokrotniły nieśność jaj o 10-18%.
(s-ów)

4C

UNIWERSALNE
URZĄDZENIE
BIWAKOWE
Zadanie 387
Piesza turystyka jest w naszym kra­
ju bardzo popularna. Co roku wiele
osób decyduje się wyruszyć na letnią
wędrówkę zabierając ze sobą w ple­
caku komplet niezbędnych rzeczy.
Niektóre z wielu urządzeń potrzeb­
nych na biwaku, to saperka do okopy­
wania namiotów czy zakopywania
śmieci, siekierka, pomocna przy roz­
palaniu ogniska, czy choćby naczynia
na wodę, którą nierzadko przecież
trzeba donosić z pobliskiego strumy­
ka. Wyruszając, rzadko zabieramy
wszystkie potrzebne narzędzia - po
prostu są one czasem bardzo ciężkie,
a przecież każdy dodatkowy kilogram
w plecaku to prócz większego zmę­
czenia, mniej zabranych konserw itp.
Nasuwa się pytanie, czy nie można
by skonstruować lekkiego (maks
1-1,5 kg) zestawu narzędzi biwako­
wych, potrzebnych każdemu turyście.
Powinny być one nie tylko lekkie, ale
też niewielkie oraz uniwersalne.
Przykładowo - bardzo przydatne
siekierko-toporki są może uniwersal­
ne. ale za to ważą prawie 1 kg, a to
dość dużo, jak na noszenie w pleca­
ku, a zarazem mało w razie potrzeby
przerąbania niezbyt grubej nawet
gałęzi.
Czy jednak nie można by było np.
zwiększyć masę siekierki bezpośred­
nio przed jej użyciem np. za pomocą
ogólnie dostępnych materiałów typu
piasek, kamień czy po prostu woda?
Wtedy można by też dobrać odpo­
wiednio jej masę do aktualnych
potrzeb.
Nieco inaczej rzecz się ma z saper­ nastu minutach może doprowadzić
ką, zestawem do gotowania na ogni­ do jej zniszczenia. Fakt ten jest godny
sku {kociołek + trójnóg), względnie pochwały, gdyż znamy wszyscy pro­
naczyniami na wodę (np. brezento- blemy ze zdobyciem pompy czy choć­
wanymi lub plastykowymi wiadrami - by przewinięciem silnika-drobna na­
oczywiście składanymi). W takim wet awaria mogłaby spowodować kil­
przypadku należy dążyć do maksy­ kumiesięczną przerwęw pracy hydro­
malnego zmniejszenia ciężaru oraz foru oraz niemałe koszty naprawy.
wymiarów przy zachowaniu uniwer­ Temat zadania sugerował zapro­
salności konstrukcji oraz jej prostoty.
jektowanie urządzenia wyłączające­
Nie wolno zapominać o tym, że narzę­ go hydrofor w przypadku wykrycia
dzia te muszą być zbudowane z ta­ niekontrolowanego wycieku wody.
nich oraz łatwo dostępnych materia­ Większość nadesłanych rozwiązań
łów. Przytoczone przykłady, to tylko opiera się na tej właśnie zasadzie.
najważniejsze urządzenia potrzebne Kolega Jerzy Sykała zaproponował
na biwaku. Jest wiele jeszcze czyn­ inne rozwiązanie: silnik pompy nie
ności. które można by znacznie uła­ zostanie załączony w przypadku wy­
twić, mając odpowiednie narzędzia. krycia awarii Załączenie hydroforu
To już jednak pole do popisu dla następuje przy jednoczesnym speł­
członków „Klubu” oraz wszystkich nieniu trzech warunków:
tych, którzy wędrują pieszo i odpo­ 1. Odcinek przewodu doprowadzają­
czywają na biwakach. cego wodę do pompy jest całkowicie
Tematem zadania jest zaprojekto­ wypełniony wodą (zabezpieczenie
wanie jednego lub kilku urządzeń po­ przed pracą „na sucho” ).
trzebnych każdemu biwakującemu 2. Ciśnienie w zbiorniku spadło poni­
turyście, maksymalnie lekkich, ma­ żej jego minimalnej wartości wynika­
łych oraz uniwersalnych. Liczymy jącej z nastawienia wyłącznika ciśnie­
przy tym na turystyczne doświadcze­ niowego.
nie członków i sympatyków naszego 3. Następuje pobór wody z jednego
„Klubu” - może będzie to jakieś uła­ z jej odbiorników (czyli zaworów
twienie dla tych, którzy przedkładają czerpalnych, kranów itp.).
nocleg na świeżym powietrzu w na­ W przypadku wycieku niekontrolo­
miocie nad skądinąd bardzo drogi wanego w obrębie zbiornika nie jest
pobyt w schroniskach. spełniony trzeci warunek - hydrofor
Autorzy najlepszych projektów nie zostanie załączony. Należy zau­
otrzymają nagrody w postaci sprzętu ważyć, że czujnik poboru wody powi­
turystycznego. nien być zamontowany jak najbliżej
odbiorników wody, gdyż tylko część
instalacji wodociągowej od pompy
przez zbiornik do czujnika jest zabez­
pieczona przed niekontrolowanym
UWAGA, AWARIA wyciekiem.
Schemat instalacji zabezpieczają­
cej zaproponowany przez Kolegę Je­
Rozwiązanie zadania 381 rzego Sykałę przedstawia rysunek 1.
Załączenie silnika przez zwarcie ze­
styków stycznika nastąpi w przypad­
Zadanie nie wywołało, niestety,
ku zwarcia szeregowego połączo­
zbyt dużego zainteresowania wśród
nych styków: .,A” (zabezpieczenie
Czytelników. Przyczyn takiego stanu
przed brakiem wody w źródle), Z5
rzeczy może być kilka - na ogół
(łącznik ciśnieniowy) oraz Z1 (kontro­
w miastach (i tych mniejszych) mamy
sieć wodociągową, a na wieś, gdzie la poboru wody). StykZI jestzboczni-
najczęściej spotyka się instalacje hy­ kowany czwartym stykiem stycznika
droforowe mógł nie dotrzeć na czas w układzie „z podtrzymaniem” , co
MT. Poza tym duża nieregularność umożliwia pracę pompy po zaprzes­
ukazywania się numerów naszego taniu poboru wody. Zestyki Z3 i Z2
pisma też nie jest bez znaczenia. służą do sygnalizacji niekontrolowa­
nego wycieku wody. Należy zauwa­
Okazuje się, że Czytelnicy spojrzeli żyć. że przedstawiony układ nie za­
na problem nieco szerzej niż sugero­ bezpiecza przed skutkami awarii po­
wał to temat zadani a - w proponowa­ wstałych w czasie poboru wody lub
nych rozwiązaniach występują zabez­ pracy pompy oraz w przypadku nie­
pieczenia nie tylko przed niekontrolo­ zauważenia sygnalizowanej awarii
wanym wyciekiem wody. ale też przed i rozpoczęcia pobierania wody.
przeciążeniem silnika na skutek zani­
ku poduszki powietrznej, oraz pracy Omówienia wymagają dwa przed­
pompy ,,na sucho” , która po kilku­ stawione na rysunku układy kontroli.
 Rys. 4.
Do u kfd du
z a b e z p ie c z e n ia
przed w yciekiem
wody
Rys. 5.
Pierwszy z nich wykrywa brak wody
w strefie podciśnienia. Kol Sykała
proponuje zastosowanie czujnika
elektronicznego, reagującego na
zmianę prądu przepływającego przez
elektrodę zanurzoną w wodzie lub
nie zanurzoną. Rozwiązanie takie jest
jednak niezbyt pewne w działaniu,
gdyż przewodność wody zależy w du­
żym stopniu od jej nasycenia solami
mineralnymi i może zmieniać się na­
wet kilkunastokrotnie. Ponadto po
wynurzeniu elektrody z wody prąd
będzie przepływał po powierzchni
—/— C
w = ^ rł
S3
4
\_
~V
□o s iim k o
wilgotnych elementów izolacyjnych,
a jego wartość jest dość trudna do
ustalenia Proponujemy inne roz­
wiązanie, chyba trochę łatwiejsze i ta­
ńsze w realizacji, przedstawione na
rys. 2 Czujnik jest umieszczony
w miejscu oznaczonym literą ,,X’' na
rys. 1 i składa się z elementów podob­
nych do stosowanych w przypadku
wodowskazów. z tą drobną różnicą, że
szklaną rurkę można zastąpić rurką
z dowolnego materiału niemagnety­
cznego Wewnątrz tej rurki pomiędzy
dwoma ogranicznikami porusza się
Z abe zpieczen ie pompy
f topikow e i te rm ic z n e )
Wyłącznik
ciśnieniowy 1
J
pływak z zamocowanym magnesem
Przy zalaniu czujnika wodą pływak
przemieszcza się ku górze, a magnes
przybliżając się do kontaktronu po­
woduje jego zwarcie. Brak wody
w czujniku wywołuje rozwarcie sty­
ków kontaktronu.
Drugi z zastosowanych układów
kontroli wykrywa przepływ wody
w odpowiednim kierunku w przewo­
dzie łączącym zbiornik ciśnieniowy
z odbiornikiem wody. Kolega Sykała
proponuje dwa rozwiązania: miniatu­
rowa turbinkę połączoną z prądnicz-
 ką i układem elektronicznym, względ­
nie układ mechaniczny składający się
z klapki umieszczonej niesymetrycz­
nie w przewodzie, która odchylona
przepływem wody (przez ośkę z ukła­
dem dławic), uruchamia odpowiednie
zestyki. Rozwiązania te niestety, nie
są proste w realizacji, choćby ze
względu na duże trudności z uszczel­
nieniem osi przenoszących bądź co
bądź‘ niewielkie momenty obrotowe.
Proponujemy nieco inne rozwiązanie,
wykorzystujące typowe elementy za­
woru zwrotnego, przedstawione na
rys. 3. Wymagane przeróbki zaworu
polegają na przewierceniu otworu
w korku zaworu i dolutowaniu odcin­
ka zaślepionej, mosiężnej rurki dłu­
gości około 2-3 cm, oraz wydłużeniu
grzybka zaworu przez doklejenie kle­
jem cyjanoakrylowym kawałka ma­
gnesu. Należy zwrócić uwagę, aby
skok grzybka przy poborze wody nie
był mniejszy niż 5-6 mm - gdy skok
ten nie jest wystarczający, należy od­
powiednio przedłużyć cylindryczną
część grzybka wchodzącą w gniazdo
zaworu. Ponadto nie jest konieczne
stosowanie uszczelki. Przepływ wody
wywołuje podniesienie grzybka,
a zarazem przybliżenie magnesu do
kontaktronu i zwarcie styków. Szcze­
góły konstrukcyjne pozostawiamy już
pomysłowości Czytelników.
Większość nadesłanych rozwiązań
przewidywała stosowanie czujników
wykrywających przecieki wody w po­
mieszczeniu hydroforu. Przeciek taki
jest o tyle niebezpieczny, że może
spowodować wyczerpanie źródła w o­
dy i zatarcie pompy, lub w przypadku
niewłaściwej instalacji kanalizacyjnej
odprowadzającej wodę z pomiesz­
czenia, zalanie silnika i jego uszko­
dzenie. Kilka ciekawych rozwiązań te­
go typu czujników przedstawił Kolega
Jerzy Jurkowski. Wykorzystał on zja­
wisko znacznego zmniejszenia się
oporu pomiędzy dwoma elektrodami
przedzielonymi woreczkiem (z tkani­
ny) zawierającym zwykłą sól kuchen­
ną, po zalaniu go wodą. Przepływają­
cy prąd może bezpośrednio sterować
czuły przekaźnik lub odpowiedni
wzmacniacz elektroniczny, Nasuwa
się jednak pytanie, jak tego rodzaju
czujnik będzie reagował na bardzo
wysoką z reguły wilgotność w pomie­
szczeniu hydroforu - czy higroskopij-
ność soli kuchennej, niewielka co
prawda, nie spowoduje zadziałania
czujnika. Inne rozwiązanie, przedsta­
wione na rys. 4 wykorzystuje zwykły,
drewniany spinacz do bielizny oraz
właściwości niektórych tabletek (np.
aspiryny lub innych musujących) po­
legające na ich rozpadaniu się pod
wpływem wody. Czujnik taki jest bar­
dzo wygodny w użyciu ze względu na
małe rozmiary i stąd może być łatwo
stosowany do zabezpieczania pomie­
szczeń, np. łazienki czy kuchni. Za­
działanie czujnika spowodowałoby
wyłączenia pompy przez przekaźnik
z samopodtrzymaniem - tu Kolega
Jurkowski proponuje zastosowanie
podtrzymania przekaźnika przez od­
powiednią zapadkę zwalnianą ręcz­
nie. Rozwiązanie to ma tę ogromną
zaletę, że jest niewrażliwe na chwilo­
we zaniki prądu w sieci.
Opisane sposoby zabezpieczenia
mają niestety pewną wadę: po wyłą­
czeniu silnika pompy w zbiorniku po­
zostaje jeszcze przecież pewna ilość
wody, na ogół w zupełności wystar­
czająca do zniszczenia zalewanych
pomieszczeń. Idealnym rozwiąza­
niem byłoby zastosowanie zaworu
otwieranego elektrycznie, powodują­
cego wypuszczenie powietrza ze
zbiornika ciśnieniowego (względnie
wody. co jednak trwa znacznie dłużej)
i w konsekwencji zanik ciśnienia
w przewodach (dła zbiorników poło­
żonych w najniższej kondygnaci; bu­
dynku). Odpowiedni zawór jest nie­
stety trudno osiągalny, lecz można
próbować wykonać go we własnym
zakresie.
Wśród czujników zabezpieczają­
cych hydrofor przed przeciążeniem
lub uszkodzeniem, oprócz przedsta­
wionego już czujnika braku wody
w strefie ssania, Koledzy proponują
kontrolę maksymalnego poziomu
wody w zbiorniku. Nadmierny jej po­
ziom świadczyłby o zaniku poduszki
powietrznej (np. na skutek nieszczel­
ności), co w konsekwencji prowadzi
do zbyt częstego załączania silnika
i jego przeciążenia. Kolega Marek Ni­
kodem proponuje umieszczenie czuj­
nika poziomu wody w wodowskazie.
Można tu zastosować pływak połą­
czony z magnesem uruchamiającym
kontaktron względnie zastosować
metodę optyczną (przerwanie stru­
mienia światła przez pływak), lub
czysto elektryczną, z elektrodą odizo­
lowaną od zbiornika. Wybór rozwią­
zania należy od możliwości i umiejęt­
ności majsterkowiczów. Najpewniej­
szym jednak rozwiązaniem wydaje się
pływak z magnesem i kontaktronem.
Stosując układy z kontaktronami
należy pamiętać, że są one bardzo
wrażliwe na przeciążenie, powodują­
ce często sklejanie się styków lub ich
nadpalenie i brak kontaktu, W związ­
ku z tym kontaktron może sterować
tylko małymi obciążeniami, najlepiej
przy napięciu 24 V (bezpieczne dla
człowieka). Ponadto należy unikać
obciążeń o charakterze indukcyjnym
względnie stosować elementy tłumią­
ce przepięcia w obwodzie.
Odrębnym problemem jest zabez­
pieczenie silnika pompy przed prze­
ciążeniem i uszkodzeniem w przy­
padku zaniku jednej z faz lub dużego
w niej spadku napięcia (a zdarza się to
przecież dość często). Kolega Jerzy
Sykała proponuje użyć w tym celu
prosty układ elektroniczny wykrywa­
jący zanik lub nadmierny spadek na­
pięcia jednej z faz. Układ wykorzystu­
je ,.sztuczne zero” i wykrywa asyme­
trię napięć. Niestety, spadek napięcia
wszystkich trzech fa2 nie jest przez
taki układ wykrywany. 2 kolei stoso­
wane zabezpieczenia stycznikowe,
proponowane m in. przez Kolegę Ja­
na Anisimowicza, wykrywają brak fa­
zy, natomiast nie reagują na spadek
napięcia mniejszy od 30-50% ze
względu na bardzo dużą histerezę
produkowanych styczników, Można
jednak układ proponowany przez Kol.
Anisimowicza udoskonalić, wprowa­
dzając drobne zmiany (rys. 5). Trzy
styczniki (S,, S2 i S3) powinny być tak
wyregulowane, aby załączały przy na­
pięciu większym od około 190 V. Re­
gulację taką można zrealizować na
drodze mechanicznej (napinanie
sprężyny), lub elektrycznej, przez sze­
regowe włączenie odpowiedniego
oporu (dobieranego). Wyłącznik ciś­
nieniowy podając napięcie na stycz­
niki S, i S2 spowoduje ich załączenie
przy odpowiedniej wartości napięć
dwóch faz. Stycznik S3kontroluje na­
pięcie trzeciej fazy i załącza silnik
pompy, bodatkowo zastosowane za­
bezpieczenie termiczne chroni silnik
przed przeciążeniem mechanicznym
oraz spadkiem napięcia zaistniałym
w czasie pracy pompy.
Przedstawione poszczególne za­
bezpieczenia układu hydroforowego
w zasadzie wyczerpują ich rozsądne
warianty, nie wymagające zbyt du­
żych nakładów Łączne ich stosowa­
nie daje duże zmniejszenie prawdo­
podobieństwa awarii czy zalania po­
mieszczeń, chociaż swoją drogą przy
pozostawieniu domu bez opieki naj­
lepiej całą instalację po prostu wyłą­
czyć, a wodę ze zbiornika wypuścić.
Nagrody otrzymują Koledzy Marek
Nikodem ze Szczecina. Jan Anisimo-
wicz z Lęborka, Jerzy Sykała z Żurawi­
cy i Jerzy Jurkowski z Warszawy.
W imieniu
prezesa Klubu Wynalazców
Piotr Postawka i Grzegorz Zalot
 Pewnego jesiennego poranka 1903 r. dwaj dżentelmeni
w strojach cyklistów rzucali monetę na piaszczystych
wydmach Kill Devił Mills w stanie Północna Karolina.
W chwilę później młodszy z nich wsiadł do samolotu
i uruchomił silnik. Był czwartek 17.XII, godz. 10.35. szyb­
kość wiatru ok. 11 m/s. Kilka sekund później miał się
odbyć pierwszy w historii lot aparatu o napędzie śmigłow­
ca z człowiekiem na pokładzie. Człowiekiem tym był
zamożny producent rowerów, Orville Wright. Mógł nim
zostać również jego brat Wilbur, gdyby to do niego
uśmiechnął się los.
Bracia Wrightowie zdobyli zasłużoną sławę, sylwetka
ich dwupłatowca ,,Flyer" jest dobrze znana miłośnikom
lotnictwa. Mniej uwagi poświęca się silnikowi, który
uniósł po raz pierwszy Orville’a na wysokość dwóch stóp.
Nie służył on zresztą zbyt długo w powietrzu. Wkrótce po
pierwszych lotach uległ awarii. Wyremontowano go
w 1916 r aby pokazać go na wystawie. Okazało się wtedy,
że brak w nim wału korbowego i koła zamachowego,
części wypożyczonych na jakąś wcześniejszą wystawę,
kiedy cały silnik nie nadawał się do ekspozycji. Zastąpio­
no je więc teraz wałem i kołem z późniejszego silnika,
zbudowanego w 1904 r. Dziś silnik braci Wrightów jest
własnością muzeum Lotnictwa i Kosmonautyki (National
Air and Space Museum) w Waszyngtonie, będącego od­
działem Smithsonian Institution. który jest czymś w ro­
dzaju muzeum narodowego Stanów Zjednoczonych.

Taylor opisał, jak powstawała w 1902 ciężar na konia mechanicznego, i tak

SILNIK BRACI WRIGHTÓW
Bracia Wrightowie byli wszech­
stronnie uzdolnionymi inżynierami.
Wiedzieli, ze samolot należy- projek­
tować kompleksowo, że nie wzbije się
w powietrze szybowiec z przypadko­
wo dobranym silnikiem. Współpra­
cujący z nimi mechanik Charles E.
r. koncepcja nowego, tizeciego już od
1901 r. silnika.
,,Orv i Will prosili mnie o pomoc
przy budowie ich pierwszej maszyny
napędzanej silnikiem. (...) O ile do­
brze pamiętam, najpierw mieliśmy
pomysł silnika chłodzonego powie­
trzem, ale szybko wyliczyliśmy, że
silnik chłodzony wodą da mniejszy
już zostało. Wydaje mi się, że gdybyś­
my mieli lekkie stopy dostępne dzi­
siaj. trwalibyśmy przy idei chłodze­
nia silnika powietrzem.
Zaczęliśmy od eksperymentu. Zbu­
dowaliśmy coś w rodzaju ażurowego
modelu, tak żeby móc zaobserwować
funkcjonowanie zasadniczych części
przed przejściem do prac wykończe-

,'Flyer III" w specjalnie wybudowanym budynku wystawowym w Corillon Park w Dayton
w stanie Ohio, W tym mieście urodził się Orville Wright.
niowych. Orv i Will byli w tym bardzo
dokładni. Chcieli mieć wszystko do­
pracowane bez pośpiechu. Myślę, że
to ma ścisły związek z ich później­
szym sukcesem1'.
Wistocie ezterosuwowy silnik Wri­
ghtów i Taylora był wzorowany na
samochodowych. Miał on cztery po­
ziome cylindry o czterocalowej śred­
nicy i czterocalowy skok tłoka. Nie
był wyposażony w świece - zapłon
następował za pośrednictwem nisko­
napięciowego układu elektromagne­
tycznego, Zawory nie były chłodzone
i po kilku minutach rozgrzewały się
do czerwoności. Nie zastosowano
gaźnika. Benzyna spływała do silnika
własnym ciężarem i ulegała zmiesza­
niu z powietrzem parując w zetknię­
ciu z dużą gorącą powierzchnią pła­
szcza wodnego. Silnik osiągał 1200
obr/min. w piętnaście sekund po uru­
chomieniu, a po rozgrzaniu się nieco
zwalniał.
Skrzynia korbowa silnika była od­
lana ze stopu aluminiowego, wał kor­
bowy wykuty ze stali. Na końcu wału
tkwiło koło zamachowe o średnicy 15
cali i wadze 26 funtów. Wał rozrząd-
czy napędzany był za pośrednictwem
łańcucha rowerowego, napinanego
przez drewniane koło o średnicy 1,25
cala. Głowice zaworów sporządzone
były z lanego żelaza. Ani cylindry, ani
tłoki nie były szlifowane.
Silnik uruchamiano za pomocą
rozrusznika elektrycznego. Zapłon
następował w wyniku działania ni­
skonapięciowego elektromagnesu,
napędzanego bezpośrednio przez ko­
ło zamachowe. Izolowane elektrody
zapłonowe w głowicach cylindrów
były połączone pasemkami miedzi
Wysokość obrotów silnika na ziemi
regulowano opóźnianiem zapłonu
przez zmianę pozycji wału rozrząd-
czego za pomocą niewielkiej dźwigni.
Regulacji szybkości w czasie lotu nie
przewidziano. Smarowanie następo­
wało wskutek pracy pompy olejowej
napędzanej przez wał rozrządczy za
pośrednictwem przekładni ślimako­
wej. Brakowało pompy wodnej. Zasi­
lanie paliwem było kontrolowane
przez zawór dawkujący, nieruchomy
w czasie lotu. Zawór odcinający do­
pływ paliwa sporządzony był z kurka
używanego w miejskich latarniach
gazowych; lotnik miał do niego do­
stęp w czasie lotu. Pojemność baku
wynosiła ok. 0,51. Przewód paliwowy
sporządzono z miedzi.
Ten silnik osiągał 12 KM przy 1090
obr./min. Jest prawdopodobne, iż był
to pierwszy silnik czierocyl ind rowy.
jaki kiedykolwiek zbudowano. Prze­
mysł samochodowy był wówczas zbyt
słabo rozwinięty, by można było zło­
żyć po prostu zamówienie na silnik
u któregoś wytwórcy automobili. Ta­
ylor próbował wprawdzie wejść
w kontakt z firmą Oldsmobile, ale jej
przedstawiciele nie chcieli podjąć się
budowy silnika o wadze zaledwie 200
funtów. A tyle właśnie - wraz z wodą
chłodzącą - ważył silnik pierwszego
,,Flyera” . Cały samolot wraz z silni­
kiem (i bez Orville’a) ważył 605 fun­
tów, czyli jeszcze trochę mniej niż
zwykłe silniki samochodowe
w owych czasach. Silnik zamontowa­
no po prawej stronie lotnika, tak aby
te dwa ciężary - człowieka i motoru -
równoważyły się do pewnego stopnia.
Dalsze prace braci szły w kierunku
uzyskania jednostki napędowej
o większej mocy. Nie zmieniając
ogólnej koncepcji ani wymiarów (4
x 23 x 31 cali), w 1906 r. wypróbowali
oni silnik osiągający 24-25 KM przy
1300 obr./min. . ,Flyer III ", pierwszy
praktyczny samolot świata, oblatany
w 1905 r. wyposażony był w jeszcze
słabszy silnik; zasadnicze zmiany de­
cydujące o użyteczności tego aeropla­
nu polegały na konstrukcyjnych
zmianach skrzydeł, sterów i śmigieł
Flyer III” mógł wykonywać loty
trwające prawie 40 min, w czasie któ­
rych pokonywał odległość ponad 20
mil.
Trafny wybór motoru do samolotu
nie był bynajmniej w czasach braci
Wright rzeczą prostą, Jeszcze w os­
tatnim dziesięcioleciu XIX w wielu
zwolenników miała koncepcja silni­
ka parowego. W opinii konstrukto­
rów silniki spalania wewnętrznego
były zbyt zawodne, by powierzać im
życie lotnika. Kiedy wreszcie zapa­
nowało przekonanie, że głównym za­
daniem jest zbudowanie bardzo lek­
kiego silnika o krótkim czasie działa­
nia, zaczęły się eksperymenty ze sprę­
żonym powietrzem. To zresztą nie by­
ła jedyna ślepa uliczka, w jaką wpa­
kowali się niedoszli lotnicy. Sukces
braci Wright polegał między innymi
na tym, że poważnie potraktowali
sprawę studiów nad odpowiednim
kształtem śmigła; większość ich kole­
gów' widziała w nim coś w rodzaju
śruby wrzynającej się w powietrze,
a nie narzędzie do wytwarzania ciągu
(samolot poruszający się po torze spi­
ralnym jak napisał później Onfille).
Inną ich przewagą było dobre opano­
wanie sztuki lotu szybowcem, zanim
przystąpili do budowy samolotu sil­
nikowego. Gdyby zresztą nie istniała
w Stanach Zjednoczonych na pocz
XX w. duża grupa marzycieli i inży­
nierów st srających się zbudować ma-
 z IV LO w Lodzi, Sławomir Barański
z Zesp. Szk. Zaw. w Zduńskiej Woli,
Janusz Wróbel z Techn. Elektron,
* w Sosnowcu, Tadeusz Foszez z VIII
LO w Katowicach, Paweł Trautman
z V LO w Warszawie, Adam Tychota
z Tech. El. w Opolu, Grzegorz Siuchta
XXXIII OLIMPIADA OLIMPIADA FIZYCZNA z I LO w Elblągu, Marcin Morawiecki
MATEMATYCZNA 31 maja br. w gmachu Wydziału z XVIII LO w Warszawie, Robert Frącz-
Fizyki UW w Warszawie odbyło się kiewicz z LO w Lublinie, Jerzy Pilś-
Główny Komitet Olimpiady Matema­
uroczyste wręczenie nagród i dyplo­ niak z I LO w Gliwicach, Dariusz Gra­
tycznej decyzją z 3 maja 1982
mów laureatom tegorocznej edycji bowski z I LO w Koninie, Sławomir
roku przyznał dyplomy laureatów
Olimpiady Fizycznej. Grela z VI LO w Radomiu j Rafał
XXXIII Olimpiady Matematycznej.
A oto lista zwycięzców: Jarodzki z XIV LO we Wrocławiu.
Pierwszą lokatą uzyskali: Cezary Ju­
Aleksander Źarnecki z V LO w War­ Wszyscy wymienieni uzyskali tytuł
szczak z XIV LO we Wrocławiu i Jacek
szawie, Cezary Juszczak z XIV LO we laureata Olimpiady Fizycznej i prawo
Świątkowski z XIV LO we Wrocławiu.
Wrocławiu, Michał Kiełkowski z III LO wstępu na wyższe uczelnie bez egza­
Drugą lokatą przyznano Tomaszowi
w Gdyni. Dariusz Wieczorek z VI LO minu. Redakcja ,,MT” zgodnie z tra­
Hrycakowi"z XIV LO we Wrocławiu.
w Radomiu, Paweł Jałocha z I LO dycją ufundowała dla zwycięzców li­
Laureaci z trzecią lokatą to: Wiktor
w Krakowie, Paweł Stępień z XLłV LO czne nagrody książkowe.
Konstantinidis z I LO w Legnicy, An­
w Warszawie, Dariusz Pośpiech z I LO Laureatom obu olimpiad i ich na­
drzej Wojtusiak z VIII LO w Katowi­
w Chrzanowie, Krzysztof Miksa z I LO uczycielom, a także rodzicom re­
cach i Grzegorz Świątek z I LO
w Lodzi. Jarosław Łuszcz z LO dakcja „Młodego Technika" składa
w Lodzi,
w Mońkach. Adam Jaroszewicz z XXI serdeczne gratulacje!
Czwartą lokatą uzyskali: Waldemar
LO w Warszawie, Jacek Gaworczyk
Hebisch z XIV LO we Wrocławiu i Mi­
z XII LO w Łodzi, Zbigniew Płuciennik
chał Wojciechowski z XIV LO w War­
szawie.
Wyróżnienia XXXIII Olimpiady Mate­
matycznej zdobyli: Dariusz Bielawski
z I LO w Gdańsku. Jarosław Cel z LO
w Końskich, Sławomir Cynk z I LO
w Krakowie, Piotr Figurny z II LO
w Lublinie, Zbigniew Koza z III LO we
Wrocławiu, Jerzy Marcinkowski z XIV
LO we Wrocławiu, Mariusz Skałba
2 LO w Krośnie i Paweł Węgrzyn
z V LO w Krakowie.
Laureaci wezmą udział w dorocz­
nych matematycznych zawodach au­
striacko-polskich i w XXIII Międzyna­
rodowej Olimpiadzie Matematycznej,
która w tym roku odbędzie się w Wę­
gierskiej Republice Ludowej w lipcu
br.
Redakcja ,.MT" dla laureatów za­
kupiła nagrody w postaci książek
z zakresu ich ulubionej dyscypliny Moment wręczania dyplomu najlepszemu uczestnikowi Olimpiady Fizycznej - AJeksan
naukowej. drowi Żarnecki&mu

szyny latające, bracia Wright musie­
liby o wiele większą liczbę błędów
popełnić sami.
Dość powiedzieć, że już w 1871 r.
W.H. Wenham i J. Browning zastoso­
wali po raz pierwszy tunel powietrz­
ny do badań nad szybowcami. Pierw­
sze parametry przyszłego silnika spa­
linowego dla samolotu podano w *
1898 r. Miał on ważyć 100 funtów
i osiągać aż 24 KM; proponowano
użycie dwóch takich silników do na­
pędu jednego samolotu (,,Aero-
drome” Samuela Langleya). Wkrótce
potem pojawiła się koncepcja silnika
gwiaździstego. Niektóre z nich zdały­
by egzamin w powietrzu, gdyby połą­
czono je z lepiej zaprojektowanymi
płatami i śmigłem. Ujawniło się tu
wspomniane już niedocenianie szy­
bowca jako obiektu badań, ekspery­
mentów i ćwiczeń praktycznych.
Sam Langley, niewątpliwie znako­
mity uczony i konstruktor, który wy­
próbował wiele modeli latających
o różnych napędach, nie potrafił zro­
zumieć roli pilota w prowadzeniu sa­
molotu. Kiedy w sierpniu 1903 r. udał
się wreszcie lot modelu maszyny,,Ae-
rodrome", Langley zbudował praw­
dziwy, 730-funtowv samolot. Ochot-
nik-pilot nie miał za sobą ani minuty
spędzonej w powietrzu na szybowcu,
a konstruktor uparł się, aby maszyna
wzbiła się do lotu wystrzelona kata-
pultą nad wodą w celu uniknięcia
skutków ewentualnej katastrofy. Cóż
z tego, kiedy kokpit był podwieszony
pod korpusem samolotu, nawet poni­
żej pływaków! Oba loty, 7 paździer­
nika i 8 grudnia skończyły się upad­
kami; pilot zdołał się jakoś wydostać
na powierzchnię wody. Tymczasem
bracia Wright byli już gotowi do swo­
ich nieśmiałych, lecz coraz dłuższych
skoków samolotowych na piaskach
Północnej Karoliny.
Henryk Hollender
 W ISH *

Od dziesięciu !at wyroby sygnowa­

ne „Carl Zeiss Jena" latają systematy­
cznie w Kosmos, będąc widomym
znakiem realizacji programu Jnter-
kosmos ,
Wielokanałowa kamera do fotogra­
fii wielospektralnejj MKF jest przysto­
sowana do pracy na satelitach, stat­
kach kosmicznych lub samolotach.
Przy jej pomocy można m in badać
i kontrolować środowisko naturalne
człowieka. Zaletą tego typu zdjęć jest
ich wysoka rozdzielczość i dokład­
ność geometryczna
System fotografii i analizy wielo-
spektralnej podzielić można ogólnie
na trzy etapy wykonywania zdjęć
przy pomocy kamery MKF-6 lub
MKS-4. wstępnej ich obróbki i anali­
zowania zdjęć na specjalnym apara­
cie MSP-4C. Jest |o specjalny cztero-
kanałowy syntetyzator barw. Duża
ilość informacji fotograficznych
przedkładana jest analizującemu na
zsyntetyzowanym barwnie obrazie.
MSP-4C,ma szerokie zastosowanie
do interpretacji danych z dziedziny
zdalnej penetracji Ziemi, lokalizacji
surowców naturalnych, badań nad
środowiskiem naturalnym itp., głów­
nie zaś dla potrzeb geologii, kartogra­
fii hydrologii, eksploatacji mórz. oce­
anologii itp

ARKROYAL
Lotniskowiec angielski. Pierwsza
nazwa Jresistible” . Początek budo­
wy 3.V.1943, wodowanie 3.V.1950,
ukończenie 25.11.1955, generalny re­
mont i modernizacja w latach
1967 1970 (otrzymał skośny pokład
startowy, zlikwidowano uzbrojenie
artyleryjskie składające się początko­
wo z 16 dział kalibru 114 mm zastępu-
jąc je wyrzutniami pocisków kierowa­
nych).
Podstawowe dane:
• wyporność std 43060 t (peł­
na 50766 t)
• długość całkowita - 257,6 m
• szerokość kadłuba - 34,4 m (cał­
kowita - 50.6 m)
• zanurzenie - 11 m
• skos pokładu startowego - 8.5"
• uzbrojenie - 4 poczwórne wyrzut­
nie przeciwlotniczych pocisków kie­
rowanych ,,Seacat"
• opancerzenie - burty 114 mm, po­
kład lotniskowy 114 mm, pokłady
hangarowe 63 mm, ściany hangarów
38 mm
• sprzęt latający - do 30 samolotów
ze stałymi skrzydłami (tub odpowied­
nio więcej ze składanymi), 6 śmigłow­
ców: samoloty HS ..Buccaneer", F-4
..Phantom” , Fairey ..Gunnet", śmi­
głowiec ,,Wessex HU Mk5”
• wyposażenie pokładowe - 2 kata-
pulty parowe, 2 podnośniki samo­
lotów
• napęd 4 zespoły turbin parowych
o łącznej mocy 110 000 kW. 4 śruby,
prędkość maks. 58,5 km/h (31,5
węzła)
• załoga 260 oficerów i 2380 mary­
narzy (łącznie z personelem lotni­
czym)
Koszt budowy - 21,5 min funtów koszt
ostatniej modernizacji 32,5 min. Os­
tatni z dużych lotniskowców angiel­
skich nie przebudowany na śmigłow-
cowiec. Zamówiony jest już jego na­
stępca o tej samej nazwie należący do
typu „Jrwtncible" (ten lotniskowiec
z kolei brał udział w walkach o Fal­
klandy)
Początkowo ..Ark Royal" miał 2 ka-
tapulty na podkładzie dziobowym
oraz trzeci podnośnik samolotów
przy lewej burcie (zlikwidowany w r.
1959). Modyfikacje miały na celu
przystosowanie okrętu do cięższych
typów samolotów i wyposażenie go
w nowsze typy urządzeń elektronicz­
nych. Jest on w tej chwili jednym
z ostatnich znajdujących się w czyn­
nej służbie dużych lotniskowców floty
zbudowanych podczas wojny.
Na jego przykładzie można prześle­
dzić rozwój lotniskowców po roku
1945, a więc zmiany, jakie spowodo­
wało zastosowanie samolotów odrzu­
towych, zdalnie kierowanej broni ra­
kietowej i współczesnej elektroniki.
Tomasz Makowski

LOTNISKOWIEC „ARK ROYAL” 1 - Wybieg katapulty dziobowej 2 - Antena namiarowa.3 - Pokład dziobowy,4 -
Prowadnica katapułty dziobowej,5 - Samoiol Btackburn ..Buccaner” 6 - Pomost bojowy.7 - Anteny radiolokacyjne
dalekiego wykrywania. 8 - Antena radaru przeciwlotniczego 9 - Antena radaru nawigacyjnego 10 - Urządzenie
nawigacyjne dla samolotów (radiolatamia) 11 - Stanowisko kontroli ruchu lotniczego 12 - Antena radaru dalekiego
zasięgu 13 - Antena radarowa 14 - Antena urządzenia namiarowego 15 - Antena radaru naprowadzania i lądowania
(w plastykowej kopule), 16 - Dźwig pokładowy 17 - Śmigłowiec Westłand „Lynx" 18 - Ekran przeciwodrzutowy, 19 -
Platforma rufowego podnośnika samolotów, 20 - Urządzenie optyczne do sprawdzania podejścia przy lądowaniu
(system lustrzany) 21 - Samolot McDonnell F-4 „Phantom" 22 - 23 - Anteny łączności dalekiego zasięgu na
wysięgnikach (złożone dla umożliwienia lądowania) 24 - Wyrzutnia przeciwlotniczych pocisków kierowanych
..Seacat, 25 - Motorówka pokładowa 26 - Szalupa ratunkowa 27 - Śruby napędowe,28 - Tratwy ratunkowe (złożone
w pojemnikach) 29 - Magazynek,30 - Urządzenia katapulty^l - Siłownia.32 - Pomieszczenia pomocnicze (warsztaty)
33 - Skośny pokład do lądowań ia, 34 - Pokład hangarowy 35 - Pokład hangarowo-warsztatowy , 36 - Stępka
przechyłowa. 37 - Zbiorniki paliwowe w podwójnym dnie. 38 - Platforma dziobowego podnośnika z samolotem
Blackburn „Buccaner” 39 - Urządzenia hydrauliczne 40 - Pomieszczenia mieszkalne 41 - Kabestany kotwiczną42
Windy cumownicze 43 - Kotwica 44 - Kluza cumownicza
 1T °*
KkSrfl cvi b^ir*aixLa ■ r 10

o
'ijf Fh

|LJK b—

[i ji a*
----- Ib
36

ktk m
*\U*!E ■IM*
35

“f i
:U A
p^PTŁ"
34

^ vaSl?
% ^ »aP
33

Ł\ W
32

(A W L ^iJ a i

i I . !
V f
V |