Teatr Letni W Sądzie chnie mówiono, że nic
miał. . serca. Prawda ma
W Teatrze Letnim, jal*
wiadomo’, z powodu prze­
róbki Sali Teatru Wielkiego
<>dbywac się mają przedsta­
wienia także w porze zimo-
wej i odpowiednie ku temu
L U T Y 1KH4 r.
urządzenie wkrótce doko­
Fabryka rękawiczek nane zostanie W celu za­
pewnienia budynkowi i pu-
bl iezra iści bezpieczeństwa
budowniczowie i brand-
majstr/y straży ogniowej
z. jej naczelnikiem pułkow­
nikiem Curikowem na czele
oglądali w tych dniach bu­
dynek teatralny i orzekli
potrzebę urządzenia <ismiu
Pi uniędzy tutejszymi rę- hydrantów, mogących do­
kawicznikami rozniosła się starczyć w każdej chwili
pogłoska o projektowaniu masę w«»dy i umocowania
założenia w Łodzi wielkiej przy ścianach zewnętrz­
fabryki wyrobów ręknwi- nych kilku pionowych dra­
c/niczych Fabrykę zakła­ bin żelaznych.
da kapitalista belgijski La- 25 lutego 1884 r.
casseur, ze współdziałam
grona przemysłowców łó- Na Bielanach
dzkieh. Celem nowego
przedsiębiorstwa ma być
produkowanie rękawiczek
głównie dla Cesarstwa
15 lutego 1884 r.
Ogłoszenie
Zakładów Żyrardowskich
Onegdaj odbyła się licy­
tacja na zadzierżawienie
placu rządowego na Biela­
nach dla ustawiania roż­
nych huśtawek, karuzeli,
młynów rfjąbelskich itp.
hec oraz igrzysk ludowych
18 lutego 1884 r.
Główny Skład Zakładów
Żynudowskieh w Warsza­ Tramwaje w taidzi
wie. Krakowskie Przed -
mieście Nr 35. Firanki do
100 okien z jednego dese­
niu. podług wzorów fran­
cuskich i angielskich,
w fabrykach tutejszych wy­
łącznie dla składu wyrabia­
nych. Zarządzający skła­
dem L, Bułakowski. Magistrat Łódzki, jak
W lutego 1884 r.donosi dziennik miejscowy
zawarł już. umowę, z pry­
Filia poczty watną spółką, która p o d j ę ­
ła się budowy tramwajów.
Donosiliśmy przed kil­ Budowa zaczętą być ma
koma dniami, iż w gmachu w r.b lecz zapewne ni obę­
hotelu Europejskiego ma dzie jeszcze skończoną
być otwartą filia pocztowa przed zimą roku przy­
z biurem telegraficznym. szłego.
7 lutego 1884 28 lutego 1884
wiele podobieństw do chi­
l » niny, chociaż jest gorzka,
sprawia dobroczynne skut­
ki Arszenik i zawisły ży­
ciowe, to jedno. Oboje zaży­
wane w ciągłych stopnio­
wych dozach hartują ciało
pi (mł i lub ducha.
12 lutego 1884
- Oskarżony, czy przy­
znaje się do winy?
Podeszwy z papieru
Przepraszam. panie
sędzir >, muszę naprzód
usłyszeć, co świadkowie
wiedzą.
24 lutego 1884
Rzeźba posągu
Miel iśmy sp<iw»bn<»sc
Posąg Diderota wykona­ oglądania pierwszej paty
ny przez rzeźbiarza Trup- butów z podeszwami., pa­
herna figum wał będzie pierowemu. Nowość ta
w tegorocznym paryskim przyszła do nas z Berlina
salonie. Sławny encyklope­ z propozycjami wyrabian ia
dysta jest w pozie siedzący masy i poczyń iani a zamó­
wień. Wprawdzie Amery­
w fotelu.
28 lutego 1884 kanie wyrabiają podobno
z masy papierowej nawet
kola d o w a g o n ó w , ule czy
Akwarele literaekie
papierowe buty okażą się
p faktycznemu
28 lutego 1884
Archeologowie zagraniczni
Ajenci przybywający Ho
nas z zagranicy celem zao­
patrywania swoich muze­
ów w nasze zabytki staro­
żytne. pomimo nawoływań
prasy ostrzegającej przed
Czytałoś ostatni utwór łupieżcami, robią wcale
Iksa - jakże Ci się spodobał niezłe interesu. Obecnie ba­
len obniżek? wi w Warszawie jakiś
Sądzę, iż należałoby „uczony" z Holandji. który
go raczej nazwać akwa­
jak s i ę dowiadujemy, z po­
relą...
mocą miejscowych fakto­
A dlaczego?
rów zdołał wykupić sporą
Ponieważ w dziele tern
liczbę starożytnych puha-
znać sporo... wody.
rów, pasów itp.
I lutego 1884 27 lutego 1884 r.
Aforyzmy medyka Zebrał: Witold Michalski
7. pism; ..Wifdnwiec". ..Gaze­
Byłem zawezwany do ta Krakowsku”. „Nowiny”.
umierającego na mzszerzt*- „Prawda”, „Kurier Świątecz­
nie serca. okloiyrn i>iwsze- ny". „Gazeta Narodowa”
 f

P O P U L A R N Y M A G A Z Y N
N A U K O W O - T E C H N I C Z N Y
Nr 2 (422) Luty 1 9 84 Rocznik XXXIV

Już w r 1891 pojawiła się pierwsza ciężarówka Daimlera,

bowiem od początku motoryzacji dostrzegano rolę sam o­
chodów ciężarowych i starano się je rozwijać w wielu
krajach. Ciekawe informacje o konstrukcjach sam ocho­
dów ciężarowych, furgonów dostawczych, autobusów
piętrowych i innych produkowanych do roku 1920 znajdą
Czytelnicy na str 4.

Od czasu kiedy Edison wynalazł swój fonograf bez

przerwy coś się udoskonala w dziedzinie zapisywania
i odtwarzania dźwięku. Jednym z ostatnich szłagierów
wśród urządifeń fonograficznych jest aparatura typu
Compact - Disc. Z jej działaniem pragniemy zapoznać
naszych Czytelników w artykule rozpoczynającym się na
s. 16.

Entuzjaści sportu lotniczego zdobyli nową możliwość do

lotu w przestworza - motolotnię. W niektórych krajach
majsterkowicze mogą ją po prostu kupić w sklepie. Pierw­
szą w Polsce motolotnię skonstruował konstruktor z S o s­
nowca - Zygmunt Kubłhski. 0 szczegółach - przeczytacie
na s. 42.

Nasza okładka: Zazwyczaj termin ..karetka pogotowia"

kojarzy nam się z szybko mknącym mikrobusem wyposa­
żonym w modulowany sygnał akustyczny i migającą nie­
biesko lampę na dachu.
Nie wszyscy jednak wiedzą, że coraz bogatsze jest
medyczne wyposażenie wewnętrzne ambulansów -
a wszystko*to po to, aby chorego ratować ,,Szybciej,
sprawniej..." (s.27)
 SPIS TREŚCI
Artykuły: SA M O C H O D Y CIĘŻAROW E W EURO PIE (do roku 1920)- Jan T a rc z y ń sk i......................... 4
M U ZYKA Z C O M P A C T DISCU - Jacek Nowicki, Krzysztof Zlęclna ................................. .. 16
SZYBCIEJ, SP R A W N IE J-A d a m P o r a d z is z ................................................................ 27
„BŁY SK A W ICZN A " R EW O LU CJA-oprać. J.F.K......................................................... 35
Felieton: G O R ZK A PIGUŁKA - Jerzy Klawiński.......................................................................... 3
Opowiadanie: W P U STYM SE K T O R ZE -Zbigniew Skaw ski................................................................ 45
Na warsztacie: NAPRAW A AKUMULATORA N IERO ZBIERA LNEG O - (wpj).............................................. 49
B O N S A I(II)-A n n a K n i a ź ....................................................................................... 53
KOŃCÓW KI DO POM IARÓW ELEK T R Y C Z N Y C H -M are k K o n o p s k i................................. 58
STOJAKI DO PR A C DO M O W YCH - Stefan Zbudniewek................................................. 59
SA M O C H O D O W E T ESTER Y DO SA M O D ZIELN EG O MONTAŻU - Jerzy P ie trz y k ................ 60
Działy: NOW E I N A J N O W S Z E ............................................................................................. 40
LISTY, SK R ZYN K A A D R E S Ó W ............................................................................... 44,93
CIĘŻARÓW KI POLSKIE (1918-1939): CIĄ G N IK ..U R SU S" model 1921/1922-JanT arczyński. 64
POZNAJEM Y S A M O C H O D Y : FERRARI BB512 - Zdzisław P o d b ie lsk i............................... 66
BIO LO GIA NOW OTW ÓR W YW OŁANY PR ZEZ BAKTERIE - Magdalena F i k u s ................... 70
A STRO N O M IA DLA W SZYSTKICH: NIEBEZPIECZNI SĄ SIED ZI ZIEM I - Stanisław R. Brzo-
stkiewicz............................................................................................................. 73
KA TED RA FIZYKI: FK3MYSŁ GENIALNEG O K S IĘ C IA -A d a m Grzymała, Robert Czyżewski . . . 77
FOTONOW OŚCI: UNIW ERSALN Y LEJEK DO FILTROWANIA ROZTWORÓW: M ASKO W NICA
BEZRAMKO W A; JAPOŃSKA R ĘC ZN A LAMPA C IEM N IO W A -R yszard K re y se r................... 80
RO ZM A ITO ŚCI MATEMATYCZNE: LEWO I PRAW O - Michał Szurek................................. 82
„DELTA " O NAUKOWCACH: ANDRZEJ M O STO W SKI - Andrzej P e l c ............................... 86
CH E M IA NA CO DZIEŃ: O MGLE, DYM IE I TROCH Ę O PARZE (II) - Stefan Sękowski.............. 88
P O M Y S Ł Y G EN IALN E,ZW ARIOW ANE I TAKIE S O B IE ................................................. 90
M U ZE U M „MT": PSYCH O LO G IC ZN E LABORATORIUM - Henryk Hollender........................ 94
G R Y Z GŁOWĄ: WERTIKAL, CZYLI KLOCKI DLA D O R O SŁYC H - Robert H a r d y ................... 96
Różne: SAMOLOT,,. ZE SK LEPU - 0 ) ................................................................................... 42
SŁO W ACK A MAŁA MECHANIZACJA W R O L N IC T W IE - ( e g ) .......................................... 68
POLSKI DŹW IG ZM O DERN IZO W ANY W NRD - Ot)......................................................... 92
Na okładce: KARETKA P O G O T O W IA ........................................................................................ I
S Ę D Z IW Y T E C H N IK .................................................................................................. II
Z A M E K B Ł Y SK A W IC Z N Y -A n n a K n i a ź .....................................................................III, IV

Numer ilustrowali: Jerzy Flisak, Władysław P. Jabłoński, Przemysław Woźniak, Kalina Zarzycka.
Fotografie w numerze: „EA R LY AUDlTORY ST U D IE S”. Władysław P. Jabłoński, Marek Konopski, Ryszard Kreyser. Justyn Opara, Zdzi­
sław Podbielski, „PRO FILE". Stefan Rutkowski, Friedbert Sammler, „SClENClFIC AM ER IC AN ", Studio Fototecnlco (Torino), Józef
Śniecińaki. „W IADO M O ŚCI H ANDLO W E U SA ", ze zbiorów redakcji.

---------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
„Młodego Technika" wydaje Instytut Wydawniczy „Nasza Księgarnia"

Rada Redakcyjna: doc. dr Zygmunt Dabrowski.dr Inż. Lech Janczewski, ińż. Jerzy Jasiuk, dr Zygmunt Kalisz, mgr Zbigniew Słowiński, mgr
inż. Jerzy Siek, dr inż. Zbigniew PłochockL Piotr Postawka, prof. dr hab. Andrzej Wróblewski (przewodniczący), mgr i n l Grzegorz Zalot
Zespól redakcyjny: Mikołaj Dubrawski (kier. działu techn.-organ.) Elżbieta Gaweł (sekretarz redakcji). Władysław P, Jabłoński (kler. działu
graficznego), Bogusław Kitzmano (red. działu), Jerzy Klawiński (dział łączności 2 Czytelnikami), Jerzy Pietrzyk (kierownik działu twórczości
technicznej), Anna Kniaź (dział nauki), Wiktor Szafijańskł (oprać, językowe). Lidia Sadowska-Szlaga (korekta), Józef Trzlonka (red.
naczelny).
Stali współpracownicy: Jan Barczyk (znaczki), Jerzy Borkowski (motocykle), Stanisław R. Brzostkiewicz (astronomia), Robert Czyżewski,
Adam Grzymała (Katedra fizyki), Jacek Ciesielski (Gry z głową), Jerzy Dąbrowski (pomysły), Magdalena Fikus (biologia), Henryk Hollender
(Muzeum „MT”), Ryszard Kreyser (foto), Jacek Nowicki, Krzysztof Żlęcina (loty kosmiczne). Piotr Postawka, Grzegorz Zalot (Klub
Wynalazców), Zdzisław Podbielski (Poznajemy samochody). Stefan Sękowski (chemia), Michał Szurek (Ro-ma), Jan Tarczyński (historia
motoryzacji). Roland Wacławek (elektronika), Piotr Zarzycki (historia techniki uzbrojenia).
A D R E S REDAKCJI: ul. Spasow skiego 4,00-389 Warszawa, lub skr. poczt. 380.00-950 Warszawa, TELEFONY: centrala 26-24-31 do 36. Dział
łączności z Czytelnikami wewn. 60, pozostałe działy wewn. 42 i 47, redaktor naczelny 26-26-27 lub wewn. 87.
W ARUNKI PRENUMERATY: Ogólnie obowiązujące w kraju. Terminy przyjmowania prenumeraty na kraj i zagranicę:
- do 10 listopad a na I kwartał, I półrocze roku następnego oraz cały rok następny,
- do dnia 1 każdego miesiąca poprzedzającego okres prenumeraty roku bieżącego.
Artykułów niezamówionych redakcja nie zwraca.

Druk: Zakłady Wklęsłodrukowe R SW „Presa", Zam. 1683. Nakład 250.315 egz. T-46

2 ir
 Znany przyjaciel młodzieży Kornel Makuszyński, twórca
postaci nieśmiertelnego Koziołka Matołka, zapytany kiedyś
o uczucia do swego lekarza odpowiedział: „Lubimy się bar­
dzo. On przepisuje mi lekarstwa, ja ich nie biorę i obaj
czujemy się świetnie... ”
Nie namawiam bynajmniej Czytelników do pójścia w ślady
prześmiewcy i kawalarza o złotym sercu, ale trzeba przyznać,
że jednym z coraz bardziej niepokojących zjawisk jest bez­
graniczna wiara ludzi w dobroczynne działanie leków.
Ogromną popularnością cieszą się zwłaszcza wszelkie leki
psychiatryczne o działaniu uspokajającym. Nagminne ich
używanie i spowodowany tym popyt powoduje, że firmy
farmaceutyczne wypuszczają na rynek coraz to nowe środki,
ale nie zawsze dokładnie sprawdzone, zwłaszcza jeśli chodzi
0 powodowane przez nie działanie uboczne. Najlepszym tego
przykładem jest słynna przed laty sprawa „Thalidomidu”,
który jak na lek uspokajający spowodował ogromne zaniepo­
kojenie społeczeństwa po ujawnieniu skutków ubocznych,
jakie wywierał, zwłaszcza w organizmach ciężarnych ko­
biet
Naturalną konsekwencją sięgnięcia wieczorem po tabletkę
(a potem może po dwie lub trzy...) nasenną jest ociężałość
1 uczucie senności rano. Co więc robić, jeśli już niedługo
trzeba będzie podjąć wykonywanie codziennych obowiąz­
ków? Oczywiście „klin klinem ”, czyli sięgamy po tabletkę
pobudzającą - np. z kofeiną - lub psychedrynę...
Stąd już tylko krok do lekomanii, a jeśli dodamy do tego
setki aspiryn, proszków od bólu głowy, niepotrzebnie i bez
uzgodnienia z lekarzem przyjmowanych witamin...
Słyszałem o pewnym alkoholiku, który twierdził, że pije po
to, a by inni mogli się naocznie przekonać o zgubności nałogu
pijaństwa. W wypadku lekomanii nadużywa się nauki, aby
zapomnieć o stressach życiowych, przełamać apatię lub po
prostu osiągnąć drogą autosugestii poprawę samopoczucia -
„brałem lek, to muszę poczuć się lepiej”. Niestety, jeszcze
nikt nie wymyślił szczęścia w pigułce, co autorytatywnie
oświadczam Czytelnikom i idę zażyć tabletkę „z krzyży­
kiem ”, gdyż od intensywnego myślenia o krzywdzie, jaką
wyrządzają sobie lekomani, rozbolała mnie głowa...
JERZY KLA WIŃSKI

%
SAMOCHODY CIĘŻAROWE
w Europie
(do roku 1920)
Jan Tarczyński
W historii samochodu z silnikiem
0 wewnętrznym spalaniu, tak jak
1w dziejach innych maszyn wyodrębnić
można kolejne fazy rozwoju.
W końcu XIX stulecia, w okresie na­
rodzin samochodu, królują wynalazcy.
W nowo powstałej dziedzinie techniki
nie było jeszcze specjalistów, bo nie ist­
niały specjalności. Była natomiast spora
grupa entuzjastów często nie mających
zawodowo nic wspólnego z techniką,
którzy w różnych krajach usiłowali rea­
lizować idee będące nierzadko bardziej
przeczuciem niż przemyślaną koncep­
cją. Zbudowanie pojazdu, który poru­
szał się bez udziału stosowanych do­
tychczas niedoskonałych źródeł napę­
du, a więc np. energii zmagazynowanej
w nakręconej sprężynie, siły wiatru,
mięśni (ludzkich lub końskich) albo pa­
ry, wytwarzanej w nie zawsze bezpiecz­
nym kotle i zasilającej maszynę parową
0 niewielkiej sprawności, zawdzięcza­
my długoletniej pracy wielu uczonych
1 techników.
Na podstawie m in. doświadczeń bel­
gijskiego uczonego Etienne Lenoira (sil­
nik gazowy z 1860 r.) i teoretycznych
prac Francuza, Beau de Rochas (stwo­
rzenie teorii obiegu czterosuwowego
w 1862 r.), August Mikołaj Otto opraco­
wał w 1877 roku zasady działania czte­
rosuwowego silnika o spalaniu wewnę­
trznym. Osiągnięcie to wykorzystało
wielu wynalazców. Powstały liczne po­
jazdy, budowane przez rzemieślników -
praktyków (najstarsze: Marcusa - 1875
4
r. i Benza - 1885 r.) i konstruktorów-
teoretyków (np. Daimler -1886 r.), z ta­
kich materiałów, jakie były wówczas
dostępne. Niedoskonałe te konstrukcje
były czymś tak niezwykłym, że więcej
od nich nie wymagano. Nowy środek
lokomocji wkrótce stał się modny a oso­
by, które mogły sobie nań pozwolić do­
starczyły - często z narażeniem zdrowia
lub życia - cenne doświadczenia, jak go
użytkować.
Era wynalazców trwała krótko. Pu­
bliczność zaczęła stawiać wymagania,
a i sami twórcy uznali niedoskonałość
swych pojazdów. Około roku 1900 na­
stąpił okres drugi, w którym dominował
inżynier-mechanik. Eksperymentalne
błądzenie wyparła stopniowo systema­
tyczna praca teoretyków, konstrukto­
rów i badaczy. Nastąpiła specjalizacja
typów, określająca konstrukcję pojazdu
w zależności od jego przeznaczenia.
W wyniku przekształceń samochodu
osobowego powstały pojazdy bardziej
wytrzymałe, przeznaczone np. do prze­
wozu towarów lub większej ilości pasa­
żerów. Rozwój automobilu, jak go wów­
czas nazywano, przebiegał w Europie
prawie jednakowo, jedynie Ameryka
chodziła własnymi drogami. Postęp te­
chniczny i dalsza ścisła specjalizacja
spowodowały, że na przełomie lat dwu­
dziestych i trzydziestych naszego wieku
samochód ciężarowy został doprowa­
dzony niemal do doskonałości, której
najbardziej nawet wymagający użyt­
kownik nie mógł nic zarzucić.
 Pierwsze miejsce w zakresie przemy­
słowego rozwoju samochodu ciężarowe­
go i jego pochodnych należy do Niemiec,
aczkolwiek próby czynione były prawie
równolegle w wielu krajach, których
najpoważniejszych wytwórców posta­
ram się przedstawić.
Już w 1887 roku Gottlieb Daimler
wykorzystał swój jednocylindrowy sil­
nik o mocy 1,75 KM (zastosowany rok
wcześniej w pierwszym samochodzie)
do napędu wieloosobowego pojazdu
szynowego (w rodzaju dzisiejszego
tramwaju) zademonstrowanego na tar­
gach w Cannstatt. Zachęcony pozytyw­
nym przyjęciem, stosuje ten silnik (a
później mocniejsze - 3,25 i 3,75 KM)
także i w szosowych pojazdach ciężaro­
wych, budowanych na bazie osobowych
modeli (pierwsza ciężarówka Daimlera
ukazała się w 1891 roku) oraz do napędu
pomp strażackich. Sukcesy Daimlera
wywołały odpowiedź Karla Benza jego
zagorzałego antagonisty. Od 1894 roku
produkuje on lekkie samochody cięża­
rowe i omnibusy wykorzystując elemen­
ty podwozia z osobowego modelu ,,Vic-
toria”. Przez trzy lata silnik „Victorii”
stanowił także jednostkę napędową
tych pojazdów. Z pojemności skokowej
2900 cm3 rozwijał moc od 3 do 6 KM
i wyposażony był w typowy wówczas
gaźnik typu ulatniakowego, lecz już nie­
co ulepszony, z samoczynną regulacją
dopływu paliwa. Przeniesienie napędu
na tylne koła odbywało się za pomocą
skórzanych płaskich pasów, współpra­
cujących z kołami pasowymi o różnych
Furgon dostawczy Benz z 1896 roku, budowany na bazie
osobowego modelu ,,Victoria”
Od 1897 roku ciężarówki Benza mają
silniki nowej konstrukcji. Był to słynny
„Kontra-Motor”, leżący, dwucylindro-
wy, przeciwbieżny o pojemności
1700 cm3 i mocy 9 KM przy 700 obr./
min., którego jedna ze wzmocnionych
wersji (z 1899 roku), 15-konna, nadawa­
ła 12-osobowemu omnibusowi o cięża­
rze własnym 1400 kg prędkość maksy­
malną 24 km/h. Należy dodać, że silnik
ten miał już zapłon odrywkowy zasilany
z iskrownika niskiego napięcia, co sta­
nowiło pewien postęp w porównaniu ze
stosowanym dotychczas powszechnie
zapłonem typu brzęczykowego, zasila­
nym z galwanicznej baterii.
Na ripostę Daimlera nie trzeba było
długo czekać, W 1896 roku, w rok po
utworzeniu Daimler Motoren Gesell­
schaft, gdzie do współpracy zaproszono
Ciężarówka Daimlera z 1896 roku, naśladowana później
przez wielu europejskich producentów

średnicach, dla doboru właściwego

przełożenia. W niedługim czasie pojaz­
dy te dostarczano już z 3-biegową, pla­
netarną skrzynką przekładniową.
Omnibusy wykorzystywane były nie
tylko w miastach, jako np. pojazdy hote­
lowe, lecz i w komunikacji międzymias­
towej, jak np. pojazd z 1895 roku eks­
ploatowany przez Netphen Omnibus
Gesellschaft na trasie Siegien - Netphen
- Deuz.

5

Dwucylindrowy silnik Daimler-Phoenix, używany m.in. do
napędu ciężarówek w latach 1896-1900
Francuski Peugeot z 1898 roku z dwucylindrowym silnikiem o mocy 8 KM. Nadwozie zbudowane w warsztatach
węgierskie) poczty
6
znanego konstruktora i przyjaciela
właściciela firmy, inż. Wilhelma May-
bacha, stworzono nową konstrukcję sa­
mochodu ciężarowego, prostą i funkcjo­
nalną, naśladowaną później przez in­
nych producentów.
Ciężarówka ta była właściwie plat­
formą osadzoną na sztywnych osiach
z dużymi drewnianymi szprychowymi
kołami, o stalowych a później gumo­
wych (tzw. masywy) obręczach. Oś
przednia, zawieszona na poprzecznym
eliptycznym resorze piórowym, stero­
wana za pomocą łańcucha rolkowego,
umocowanego końcami przy samych
kołach i współdziałającego z kołem zę­
batym osadzonym w dolnej części pio­
nowej kolumny kierownicy, zwracała
się w całości, tak jak w wozach konnych.
Nieosłonięte stanowisko kierowcy - 2-
osobowe siedzenie i przyrządy kierowni­
cze - wysunięte były przed przednią oś.
Ramę wykonano z kształtowników sta-
 lowych, z dodatkowymi drewnianymi
poprzecznicami dla ustawienia drew­
nianej skrzyni ładunkowej. Jednostka
napędowa typu Phoenix, rzędowa, 2-lub
4-cylindrowa o pojemności od 1527 do
5507 cm3 i mocy odpowiednio od 6 KM
przy 700 obr./min, do 24 KM przy 900
obr./min. z nowoczesnym chłodzeniem
wodnym, wymuszonym za pomocą wir­
nikowej pompy i odrywkowym zapło­
nem, umieszczona była z tyłu pojazdu,
poniżej poziomu skrzyni. Zespół napę­
dowy działał na koła tylnej osi (bez
mechanizmu różnicowego) za pomocą
przekładni zębatej. Kierujący miał do
dyspozycji dwa hamulce: nożny działa­
jący bezpośrednio na oś napędową i rę­
czny klockowy, na koła tylne. W zależ­ Jeden z pierwszych piętrusów brytyjskiego Leyłanda - ok.
ności od wersji silnika pojazd mógł 1907 roku
przewozić ładunki o ciężarze od 1,5 do 5
i rozplanowanie siedzeń w 2 rzędach
ton. Ciężarówki tego typu (oraz omni­
z przejściem w środku niewiele odbiega­
busy na ich podwoziach) produkowano
ło od stosowanych dzisiaj rozwiązań.
do 1900 roku. Stanowiły najbardziej
Zastosowano tu rozwiązania przyjęte
rozpowszechniony rodzaj pojazdów tej
w wielu europejskich firmach. W po­
klasy i były wzorcem dla ciężarówek
wytwarzanych przez innych producen­ dobny sposób skonstruowano np.
tów, niekiedy z trochę odmiennym usy­ pierwszego Biissinga (międzymiastowy
autobus w 1904 roku), lecz kabina pasa­
tuowaniem silnika, np. pod fotelem kie­
rowcy. żerska była oszklona i całkowicie za­
mknięta a miejsce kierowcy, otwarte
Nowa generacja ciężarówek i autobu­ z boków, chronione przednią szybą.
sów Daimlera, zapoczątkowana w 1899 W tym okresie pojawiły się także
roku nawiązywała układem podzespo­ pierwsze autobusy piętrowe. Jeden
łów do rozwiązań nazywanych dzisiaj z pierwszych, Bussing z 1905 roku miał
klasycznymi (kolejno: silnik, sprzęgło, typowy układ dzisiejszego „piętrusa”,
skrzynia biegów, system przeniesienia lecz ze względu na ograniczoną nośność
napędu, oś tylna) i zewnętrznym wyglą­ podwozia i niewielką sztywność drew­
dem odbiegała od tradycyjnych powo­ nianej konstrukcji kabiny, otwarty im­
zowych kształtów. Silnik znalazł miej­ periał (czyli piętro) ograniczono do ma­
sce nad przednią osią - powiększyła się łej przestrzeni nad stanowiskiem kie­
ładowność a uzyskana przestrzeń stwa­ rowcy. Jako ciekawostkę warto odnoto­
rzała dogodne warunki do jej rozplano­ wać, że wejście do kabiny znajdowało
wania. Szczególne znaczenie miało to się z tyłu, zaś na piętro - z przodu -
w pojazdach pasażerskich. Już pierwszy wchodziło się wąskimi „drabinowymi”
autobus Daimlera nowego typu (z 1899 schodami po lewej stronie miejsca
roku) miał stanowisko kierowcy połą­ szofera.
czone z częścią pasażerską i wraz z nią Austriacka filia Daimlera, założona
chronione dachem. W przedziale pasa­ w 1899 roku w W iener-Neustadt, reali­
żerskim, jeszcze bez okien, zarówno od­ zowała przez 7 lat program produkcyjny
dzielne wejście (w tylnej ścianie) jak macierzystej wytwórni. Interesującą
7
 konstrukcją był specjalny wojskowy po­
jazd terenowy, o 4 kołach napędzanych,
którego produkcję - na zlecenie Cesar­
sko-Królewskiego Wojskowego Komi­
tetu Technicznego - rozpoczęto w 1903
roku.
W 1901 roku Motorfahrzeug und Mo-
torenf abrik w Berlinie rozpoczęła licen­
cyjną produkcję ciężarowych samocho­
dów Daimlera, zaś w rok później -
w wyniku umowy podpisanej przez
przedstawicieli tej firmy z londyńskimi
zakładami George F. Milnes and Com­
pany Ltd - pojawiły się w Anglii nie­
mieckie ciężarówki pod wspólną marką
Milnes - Daimler.
W niedługim czasie Motorfahrzeug
und Motorenfabrik przekształciła się
w filię Daimler Motoren Gesellschaft (w
Marienfelde) i produkowała wyłącznie
samochody ciężarowe, autobusy oraz
silniki okrętowe i stacjonarne. Lżejsze
pojazdy wyposażone były w wał napę-
' dowy z przegubami krzyżakowymi, zaś
cięższe miały napęd łańcuchowy.
Gdy w 1905 roku uruchomiono w Ba­
warii, pomiędzy Bad Tólz i Lenggries
jedną z pierwszych regularnych linii au­
tobusowych pocztowo-pasażerskich,
powodzenie było tak duże, że nowy śro­
dek publicznego transportu wzbudził
zainteresowanie władz wojskowych.
Zakłady w Marienfelde rozpoczęły pro­
dukcję samochodów ciężarowych róż­
nych typów dostosowanych do potrzeb
armii.
Ciężarówka wojskowa z przełomu \ i tl dziesięciolecia
naszego wieku - Bock-Hollender mod. 1907 (obok tylne*
go koła łańcuch zwiększający jego przyczepność)
8
Do średniej wielkości samochodów
ciężarowych i autobusów stosowano
w owym okresie ten sam typ podwozia,
wyposażonego w 4-cylindrowy silnik
0 mocy 28 KM, który pozwalał na osią­
ganie szybkości 18 km/godz. z obciąże­
niem 22 pasażerami lub równoważnym
ładunkiem. Pojazdy były niezawodne,
pewne utrudnienie w eksploatacji sta­
nowiło stosowanie przestarzałych już
wówczas hamulców klockowych. Skó­
rzane lub drewniane klocki w wyniku
tarcia o obręcz koła rozgrzewały się lub
nawet paliły i konieczne było chłodzenie
wodą, czerpaną ze specjalnego zbior­
nika,
W 1910 roku niektóre modele Daimle-
rów oraz pojazdów innych firm, wyka­
zywały już duże przystosowanie kon­
strukcyjne. Np. autobus miejski z 33-
-konnym silnikiem, używany w Dreźnie
masowo przez kilka lat, miał bardzo
niskie podwozie, szerokie błotniki i wy­
godną oszkloną kabinę pasażerską z ok­
nami dzielonymi i szybami przesuwany­
mi jak w dzisiejszych „Jelczach”. Kie­
rowca chroniony był jedynie dachem
1 przednią szybą - całkowicie zakryte,
jednolite nadwozia autobusowe poja­
wiają się w Niemczech dopiero w parę
lat później. Wśród innych licznych pro­
ducentów, wymienić trzeba firmę Diir-
kopp (założoną w 1897 r.), która do
swych ciężarówek skonstruowała spe­
cjalne przyczepy, będące w zasadzie ich
bezsilnikową kopią wyposażoną w po­
mocniczy układ hamulcowy.
Na przełomie 1910il911 roku Siid-
deutsche Automobilfabrik GmbH
w Gaggenau połączyła się z firmą Benz,
tworząc Benzwerke Gaggenau GmbH.
Podstawowy program produkcyjny no­
wego zakładu stanowiły samochody cię­
żarowe różnych typów i autobusy. Cięż­
sze modele (ładowność do 6 ton) wypo­
sażone były w przekładnie łańcuchowe
w układzie przeniesienia napędu.
Dalsza produkcja wiodących firm
niemieckich opierała się przeważnie na
 rozwinięciu dotychczasowych modeli,
które z ulepszonymi podzespołami,
głównie silnikami i systemem przenie­
sienia napędu, zostały przekształcone
w pojazdy wojskowe i uczestniczyły
w działaniach wojennych w latach
1914-1918, szczególnie jako środek
przewozowy dla artylerii. Armia nie­
miecka była jedną z pierwszych, która
otrzymała samochody pancerne. Istotne
znaczenie wojenne miały opancerzone
samochody ciężarowe z napędem na 4
i :pił
L^ i
P
koła, wyprodukowane przez firmę Da-
imler w 1914 roku oraz ich późniejsze
wersje rozwojowe, budowane zarówno
jako pancerne jak i transportowe. W Przykład autobusu europejskiego z końca I dziesięciole­
cia - niemiecki N.A.G. model 1910
1915 roku pojawił się w Niemczech sa­
mochód ciężarowy na podwoziu gąsie­ małe omnibusy budowane na ich po­
nicowym, a w dwa lata później duża cię­ dwoziach, w większości przeznaczone
żarówka słynnych zakładów metalo­ na eksport, nawet do USA, lecz już
wych Kruppa, przeznaczona dla artyle­ w 181)1 roku, a więc równorzędnie z Da-
rii i wyposażona w 100-konny silnik, imlerem, ukazała się na rynku pierwsza
stalowe nadwozie i wciągarkę linową. ciężarówka, skonstruowana od razu
Pojazdy te zdały egzamin na polach bi­ w układzie klasycznym (patrz samo­
tew, zaś po wojnie produkowane były chód Daimlera z 1889 roku) i niekłopot-
jeszcze przez kilka lat w cywilnej szacie, liwa w obsłudze. Jedynym mankamen­
lecz już w o wiele mniejszych ilościach. tem był słaby silnik (jeden z kilku typów
Drugie miejsce (a może nawet ex ae- budowanych na licencji Daimlera),
quo pierwsze) w tym „wyścigu cięża­ ograniczający zdolność przewozową te­
rówek* ’ należy do Francji. Prym dzierży go udanego pojazdu. W 1893 roku, przez
zasłużona firma Renś Panhard i Emila ustawienie na platformie kilku rzędów
Levassora, założona w 1889 roku. Profil foteli, stworzono prawzór dzisiejszego
produkcyjny zakładu obejmował po­ autokaru. Produkcję samochodów cię­
czątkowo tylko samochody osobowe lub żarowych firma traktowała raczej mar-
Durkopp o nośności 3-4 ton z 2-tonową przyczepą. Samochody tego typu budowane były masowo przez różnych
wytwórców, szczególnie w latach 1908-1914
 Francuskie sanitarki wciskowe - Panhard-Levassor model 1909 z 24-konnym silnikiem
ginalnie, lecz w okresie I wojny świato­
wej przyznano im istotny priorytet, bu­
dując m.in. doskonałe wojskowe cięża­
rówki i ambulanse sanitarne.
Wśród dużej grupy francuskich pro­
ducentów furgoników, ciężarówek i au­
tobusów wyróżnić trzeba zakłady Peu­
geota.
W okresie od 1895 do 1902 roku jego
„samochody ciężkiej wagi” wyposażone
były w silniki dwucylindrowe (od 1896
roku z wytwórni Daimlera), sprzęgło
stożkowe i łańcuchowe przeniesienie
napędu. Produkowane były w wielu od­
mianach, zaś gdy wprowadzono nowe
konstrukcje, liczba podstawowych ty­
pów ciężarówek budowanych od 1906
roku przekroczyła 23. Większość z nich
miała wspólne cechy podstawowe: sil­
Biisslng z 1914 roku, budowany w Niemczech także
w okresie I wojny światowej
10
nik 4-cylindrowy, sprzęgło stożkowe,
później tarczowe, skrzynię biegów o 4
przełożeniach i przeważnie łańcuchowe
przeniesienie napędu. Wśród produko­
wanych odmian i wersji, których reno­
ma sięgała daleko poza granice Francji,
wymienić warto autobusy alpejskie
0 specjalnej, wzmocnionej konstrukcji
1 podwójnych, bardzo skutecznych ha­
mulcach.
W czasie I wojny światowej Peugeot
ograniczył się tylko do przystosowania
dla celów militarnych aktualnie produ­
kowanych modeli. Najbardziej znane to
pojazdy typów 1501, 1504, 1515, 1524
i 1525 wyposażone w czterocylindrowe
silniki o pojemnościach od 2120 do
4712 cm3. Ciężarówki te mogły przewo­
zić ładunki o ciężarze do 4 ton i używane
były do transportu piechoty, amunicji
i uzbrojenia, w tym też i armat. Odpo­
wiednio przystosowane służyły także
jako ruchome apteki i sanitarki.
Berliet, obecnie wyspecjalizowany
producent samochodów ciężarowych,
późno rozpoczął ich wytwarzanie. Sa­
mochody osobowe produkował już co
prawda od 1895 roku a w 7 lat później
zbudował z wykorzystaniem ich ele­
mentów niewielki furgon dla jednego
z liońskich domów towarowych, lecz
prawdziwa ciężarówka powstała dopie­
ro w 1906 roku.
Był to model CAM (pojazdy Berlieta
były wówczas zawsze oznaczone litera-
 mi), ale już w niedługim czasie ruszyła
produkcja innych odmian z silnikami
o mocy 18-22 KM.
W myśl ówczesnej reklamy prasowej
pojazdy te miały być ,,tańsze od koni,
szybsze od koni i zdolne do pokonywa­
nia większych, niż konie, odległości”.
Następnie Berliet wyprodukował auto­
bus, który wynajął poczcie do eksploa­
tacji na trasie Panissiete-Feurs. W 1907
roku pojazdy ciężarowe i autobusy
otrzymują wzmocnione podwozia, co
przy zachowaniu tych samych silników
o mocach: 22, 40, 60 i 80 KM (z podgrze­
Autobus Biissing z typowym nadwoziem międzymiasto­
wanym kolektorem ssącym) podniosło wym z lat 1912-1915
maksymalną ładowność z ok. 1,5 do 3
ton. Samochody 3-tonowe miały jednak waniu pierwszego osobowego samocho­
nieskuteczne (zwłaszcza w czasie desz­ du, skonstruowano w Turynie pojazd
czu) hamulce klockowe, model udosko­ przeznaczony do transportu towarów.
nalony - ICB - pojawił się w 1908 roku. Był to twór nieco prymitywny i ciężki
W cztery lata później powstał nowo­ (ciężar własny - 2000 kg), lecz napędza­
czesny już typ ciężarówki z krótkim lub ny silnikiem o mocy 24 KM, potrafił
wydłużonym podwoziem i niezawod­ przewozić 4-tonowe ładunki z szybkoś­
nym silnikiem produkowanym w trzech cią 13 km/h. Początkową nieufność co
wersjach (jako 15-, 22- i 40-konne), do możliwości ,długodystansowych’*
z gaźnikiem rozpylaczowym i samo­ przewozów w górzystym terenie Włoch,
czynnym chłodzeniem wodnym. Pojaz­ rozwiał F.I.A.T. doskonałym pociągnię­
dy miały skrzynie biegów o 4 przełoże­ ciem reklamowym. Po bezawaryjnym
niach i łańcuchowe przeniesienie napę­ przewiezieniu 500 kg towaru na kilku-
du. Na tym podwoziu budowano samo­ setkilometrowej trasie Turyn-Genua-
chody ciężarowe o ładowności 1,2-2,5 Nicea samochód osiągnął pełny sukces
ton i alpejskie autobusy. a firma zdobyła zamówienie Ministers­
twa Wojny na 2 ciężarówki. Pojazdy
W przeddzień wybuchu I wojny świa­ sprawdziły się, poważniejsze uszkodze-
towej wybudowano słynny lekki model
CBA z silnikiem o mocy 22-30 KM, Dwutonowa Hansa w służbie wojennej - końcowy okres
I wojny światowej
używany w walczącej armii masowo,
bowiem prawie 65% wojskowych cięża­
rówek pochodziło z firmy Berliet. Tak
duże dostawy wynikały przede wszyst­
kim z dużego oddalenia fabryki w Lio-
nie od linii frontu i wysokiej jakości
wykonania, bowiem do produkcji mo­
delu CBA przygotowywano się bardzo
starannie. Prototypowy pojazd pokonał
nawet w ciągu nieprzerwanej jazdy tra­
sę 80 000 km.
We Włoszech dominowała Fabbrica
Italiana Automobili Torino. W 1903 ro­
ku, w niepełne cztery lata po wybudo-

11
 Autobus międzymiastowy SPA dla 30 pasażerów
nia zdarzały się bardzo rzadko, toteż na
manewrach wojskowych w 1907 roku,
w ogólnej liczbie 18 samochodów wy­
różnić można było 10 Fiatów 2 modeli:
z silnikami 24 KM i większe, mocniejsze,
wyposażone w 40-konną jednostkę na­
pędową.
W latach 1907-1910 F.I.A.T. produ­
kował obok samochodów ciężarowych 2
rodzaje omnibusów: lekki, o 12—14 miej­
scach, z 24-konnym silnikiem i ciężki,
20-36-miejscowy z silnikiem 40 KM.
Pierwszy z nich osiągał 27 km/h, zaś
drugi prawie 40 km/h. W obu modelach
silnik oraz stanowisko kierowcy wysu­
nięte było maksymalnie do przodu, nie­
które odmiany miały ponadto niewielką
ilość miejsc na dachu autobusu,
Autokar turystyczny SPA na 2-tonowym podwoziu z 30-konnym silnikiem
12
w otwartym imperiale. Autobusy były
budowane w 2 podstawowych warian­
tach: z otwartą kabiną, stosowane
w ciepłych regionach i zamknięte, prze­
znaczone do służby w chłodnym klima­
cie. Autobusy miejskie miały ponadto 2
klasy, o różnym komforcie.
Rozwijająca się stale produkcja
F.I.A.T. była coraz bardziej wszech­
stronna - miało to ogromne znaczenie
zwłaszcza w czasie wojny włosko-abi-
syńskiej (lata 1911-1912), kiedy to tyl­
ko w jednej bitwie (pod Tripolisem)
uczestniczyło ponad 200 pojazdów tej
marki, w tym i ambulanse sanitarne.
W wyniku wojskowych zamówień po­
wstała słynna 1-tonowa „ciężarówka li­
bijska”, której udoskonalony model,
 Fiat 15 Ter o ładowności 1,5 tony stał się
jednym z podstawowych modeli wytwa­
rzanych w czasie I wojny światowej.
Produkcja F.I. A.T. była już wówczas tak
rozwinięta, że fabryka uczestnicząc
w dostawach wojskowych pokrywała
zapotrzebowanie na ciężarówki nie tyl­
ko własnych armii, lecz i stron sprzy­
mierzonych. W 1918 roku na różnych
frontach znajdowało się ok. 35 000 cię­
żarowych Fiatów różnych typów; 25
modeli - w tym m.in. wozy radiowe,
laboratoria fotograficzne, cysterny, sa­
mochody do transportu samolotów, ele­
ktrownie połowę, ambulanse i ruchome
sale operacyjne - posiadała wówczas
armia włoska. Ładowność produkowa­
nych wówczas ciężarowych Fiatów wy­
nosiła od 1 tony (typ 17 A) do 6 - 7 ton
(typy 20B i 30), jednakże największe
zastosowanie miał średni, 2-tonowy
model 18P. Innym typem samochodu,
który wszedł do historii motoryzacji był
ciężki, ponad 10-tonowy Fiat 18 BL,
którego wojskowa produkcja osiągnęła
20 tys. sztuk, a budowany był jeszcze
wiele lat po zakończeniu wojny do celów
cywilnych.
Wśród innych włoskich wytwórców
poważny wkład w produkcję cięża­
rówek miały także dwie wyróżniające
się firmy: Officine Meccaniche (O.M.)
i Lancia, O.M. produkowała samochody
ciężarowe od 1908 roku. Wysoka jakość
wyrobów i duży potencjał przemysłowy
fabryki skutecznie zwalczały konku­
rencję w dziedzinie wojskowych zamó­
wień - doskonałe ciężarówki O.M. brały
udział w działaniach wojennych nie
tylko lat 1914—1918, ale i II wojny świa­
towej.
Firma Lancia późno rozpoczęła bu­
dowę ciężarówek. Inspirowana sprzyja­
jącą koniunkturą (wojna z Abisynią) za­
częła w 1911 roku przerabiać osobowe
modele Epsilon i Eta (z 4-cylindrowymi
silnikami o pojemnościach odpowiednio
4080 i 5030 cm3 i z suchym sprzęgłem
jednotarczowym) na wojskowe cięża­
rówki typu IZ, które sprawdziły się
w toku działań militarnych. Z tego mo­
delu postał słynny typ Theta z 35-kon­
nym silnikiem i kompletną instalacją
elektryczną, który zadebiutował w cza­
sie I wojny światowej. Od 1915 roku cała
produkcja Lancii przeznaczona była dla
potrzeb armii. Najbardziej popularny
był nadal typ IZ, lecz już z nowoczes­
nym, zwartym (monoblokowym) 4-
- cylindrowym silnikiem o mocy 70 KM
przy 2200 obr./min., osiągający z ładun­
kiem 2200 kg szybkość maksymalną 60
km/h. W tym samym roku powstały
zbliżone typy Yota i Diota z tymi samy­
mi silnikami, lecz o nieco większej ła­
downości. Podobnie jak i IZ, podwozia
tych modeli dostosowane były do ewen­
tualnego opancerzenia. Produkcja roz­
wijała się w takim tempie, że w 1918
roku tereny fabryki zajmowały już
120 000 m2, czterokrotnie więcej niż trzy
lata wcześniej.
Punktem wyjścia dla angielskiej cię­
żarowej motoryzacji była działalność
firmy Leyland - przez całe ćwierćwiecze
wszystkie samochody ciężarowe i auto­
busy a także tramwaje i wojskowe po­
jazdy specjalne pochodziły z jej warsz­
tatów.
W 1896 roku rozpoczęła się tu produ­
kcja parowych samochodów ciężaro-
Dojrzała konstrukcja z powojennego okresu - szwedzki
autobus pocztowy Scania-Vabis model 1923 (narty i gą­
sienicowy mechanizm napędowy montowane przed jazdą
po śniegu)
13
wych, stale ulepszanych i rozwijanych.
W latach 1906-1908, po wchłonięciu za*
kładów Coułthards z Preston, rozpoczę­
to próby a później produkcję samocho­
dów z silnikami o wewnętrznym spala­
niu. Początkowo były to dwa modele:
X - z 4-cylindrowym silnikiem o mocy
35 KM z zapłonem z iskrownika niskie­
go napięcia, o ładowności 3,5 tony (lub
34 pasażerów w wersji autobusowej)
i U - z takim samym podwoziem, lecz
z silnikiem mocniejszym o 15 KM.
W niedługim czasie wprowadzono do
produkcji lżejsze, 2-tonowe pojazdy ty­
pów S (24 KM) i ST (30 KM).
W 1910 roku silniki te zostały ulep­
szone a cięższe modele ciężarówek wy­
posażone były od tej chwili w nowe
jednostki napędowe, dolnozaworowe,
o mocy 40 i 50 KM. W końcu tegoż roku
zbudowano 6-cylindrowy silnik o mocy
85 KM dla samochodów pożarniczych.
Firma szła z postępem technicznym.
Katalog Leylanda z 1912 roku informu­
je o zastąpieniu lamp acetylenowych
w samochodach ciężarowych oświetle­
niem elektrycznym. W rok później, do
lżejszych, 1,5-2-tonowych ciężarówek
stosowano już ogumienie pneumatycz­
ne, zaś dla masywów montowanych na­
Typowe podwozie europejskiej ciężarówki, produkowanej po zakończeniu I wojny światowej (włoski S.P.A. o ładownoś
ci ok. 2 ton)
dal w ciężkich modelach, gwarantowa­
no przebieg 16 tys. km. Stosowano też
amortyzatory, zakładane na żądanie
klienta.
Z subwencji Ministerstwa Wojny
stworzono w fabryce (w 1912 roku) od­
dział prób dla 3-tonowych ciężarówek,
przeznaczonych dla armii. Wojskowe
pojazdy z powodzeniem przechodzą
przez odbiór techniczny - w ciągu roku
dostarczono odbiorcy 88 samochodów.
Wymagania wojska doprowadziły do
stworzenia standardowego 3-tonowego
modelu z silnikiem o mocy 32-36 KM,
który w postaci typu R. A.F. produkowa­
ny był od 1914 roku, zaś od 1915 r.
wyłącznie dla lotnictwa. Leyland był
pierwszym producentem ruchomych
warsztatów naprawczych na podwo­
ziach ciężarówek; gama modeli R.A.F.
obejmowała ponadto m.in. samochody
do transportu bomb, samolotów, balo­
nów, radiostacji, dział przeciwlotni­
czych, cysterny, laboratoria różnych ty­
pów oraz ruchome gabinety chirurgicz­
ne i stomatologiczne. W okresie woj­
ny na podwoziach 3-tonowych cięża­
rówek budowano ponadto samochody
pancerne, wyposażone w działka szyb­
kostrzelne i silne reflektory.
 Pierwsze dwudziestolecie naszego
wieku jest okresem, gdy samochód prze­
kształcił się z XIX-wiecznych form po­
wozowych w samochód klasyczny, Oto
podstawowe cechy ciężarówki typowej
dla lat dwudziestych. Już w połowie
tego okresu silnik przybrał postać 4-cy-
lindrowego, rzędowego, z reguły chło­
dzonego wodą. Głowica silnika stano­
wiła całość z kadłubem (połączenie roz­
łączne wprowadzono w USA - Ford -
dopiero pod koniec lat dwudziestych).
Cylindry żeliwne odlewane były począt­
kowo każdy oddzielnie, następnie
w blokach po 2 a pod koniec okresu po 4,
jako monoblok. Tłoki były żeliwne, po­
dobnie jak ich pierścienie, a korbowody
i wały korbowe stalowe, kute, smarowa­
nie w systemie rozbryzgowym, dopiero
w końcu omawianego okresu wprowa­
dzono pompy oleju. Chłodzenie było
przeważnie samoczynne (termosyfon),
tylko w niektórych modelach spoty­
kało się wirnikowe pompy. Silnik umie­
szczany był przed kierowcą, zaś chłod­
nice w zasadzie przed silnikiem.
Napęd na tylne koła przekazywany
był przez sprzęgło stożkowe lub tarczo­
we (suche albo mokre), skrzynię biegów
0 3 lub 4 przełożeniach do jazdy wprzód
1 z biegiem wstecznym, a następnie
w zależności od rodzaju transmisji:
przez przekładnię główną, mechanizm
różnicowy, koła łańcuchowe i łańcuchy
albo też przez wał napędowy z przegu­
bami, przekładnię główną, mechanizm
różnicowy i półosie.
Hamulce były wyłącznie mechanicz­
ne, ręczny i nożny, działały na koła tyl­
nej osi bezpośrednio przez bębny ha­
mulcowe mocowane przy kołach lub po­
średnio, przed szczęki i bęben osadzony
na wale napędowym. Zawieszenie po­
jazdu realizowane było wyłącznie przy
użyciu resorów piórowych, niekiedy
z taśmowymi amortyzatorami przed­
nich kół. Koła początkowo drewniane
szybko ustąpiły miejsca stalowym - la­
nym, w ciężarówkach często szprycho­
Szwajcarski Saurer z drewnianym piętrowym nadwoziem,
używany w warszawskiej komunikacji w latach 1919-1923
wym. Powszechnie stosowanym rodza­
jem ogumienia był „masyw", nawulka-
nizowany na stalową obręcz napraso-
waną na koło samochodu, W furgonach
dostawczych i lekkich ciężarówkach
wprowadzano - zwłaszcza w drugim
dziesięcioleciu - ogumienie pneumaty­
czne.
Powszechnym typem samochodu cię­
żarowego był pojazd o ładowności 3-4
tony napędzany silnikiem o mocy około
35 KM, z drewnianą skrzynią ładunko­
wą, stanowiskiem kierowcy w postaci
2-3-osobowej ławy, osłoniętej przed
wpływami atmosferycznymi jedynie
składaną skórzaną budą. Niektórzy wy­
twórcy stosowali sporadycznie szyby
przednie, często składane, zaś zamknię­
ta kabina kierowcy pojawiła się w cięża­
rówkach dopiero na przełomie lat dwu­
dziestych i trzydziestych. Średnia szyb­
kość pojazdu wynosiła ok. 16 km/h,
mógł on ciągnąć przyczepę o ładowności
ok. 2 ton.
Przedstawiony tu w wielkim uprosz­
czeniu zarys rozwoju europejskiej cię­
żarówki do końca I wojny światowej,
będzie w przyszłości kontynuowany, ja­
ko opis działań techniczno-produkcyj­
nych w okresie międzywojennym. Za­
czynamy od wytwórczości krajowej,
którą przedstawiać będziemy już od te­
go numeru w nowym, stałym dziale
„Ciężarówki polskie 1918~1939*\
15
 Posłuchajmy muzyki z płyty. Gdy
uruchomione ramię gramofonu opuści
się na czarną, lśniącą powierzchnię pły­
ty, to nim jeszcze usłyszymy pierwsze
dźwięki, z kolumn głośnikowych popły­
nie cichy szum. Będzie on także towa­
rzyszyć muzyce. Do tego dojdą jeszcze
zakłócenia spowodowane rozchodze­
niem się wibracji silnika i nierówno-
miemością jego obrotów. Możliwe jest
powstanie sprzężenia akustycznego
między drganiami igły a drganiami
membran kolumn głośnikowych. Jeżeli
płyta była już wcześniej wielokrotnie
odtwarzana, to trzaski i szumy będą
wyraźnie słyszalne, Ale to jeszcze nie
wszystkie wady klasycznego gramofo­
nu. Zapis mikrorowkowy ulega niszcze­
niu pod wpływem kurzu i dotknięć pal­
cami, nie mówiąc już o zarysowaniu
płyty, Konkurencyjny dla gramofonu
16
magnetofon także posiada niemało wad.
Prawie zawsze występuje tzw. szum taś­
my, a zapis, choć trwalszy niż na płycie,
ulega jednak zniszczeniu na skutek ście­
rania się podłoża magnetycznego.
Zdobycze najnowszej technologii za­
stosowane w sprzęcie Hi-Fi zbliżyły nie­
słychanie wierność odtwarzanej muzyki
w stosunku do oryginału, a nie wyelimi­
nowały żadnej z powyższych wad. Po­
woli stało się jasne, że dalsza poprawa
jakości może nastąpić tylko przy zmia­
nie koncepcji zapisu dźwięku. Sięgnięto
więc po nową technologię. Efektem jest
niewielki krążek - płyta Compact Disc,
wynalazek, który spowodował najwię­
kszą rewolucję w dziedzinie trwałego
zapisu dźwięku od roku 1877, w którym
Thomas Alva Edison skonstruował fo­
nograf.
 wprowadzenia na rynek popularnej ele­
Narodziny Compact Discu ktroniki.
Badaniami nad sposobem, w jaki te­
Z fizycznego punktu widzenia dźwięk chnika PCM mogłaby wkroczyć do
jest falą mechaniczną rozchodzącą się sprzętu .elektronicznego domowego
w ośrodku sprężystym, na przykład użytku zajęło się wiele laboratoriów
w powietrzu. Ludzkie ucho jest w stanie i ośrodków badawczych w Japonii, Eu­
rejestrować drgania o częstotliwościach ropie i Stanach Zjednoczonych. W pew­
od 16 Hz do 20 kHz (częstotliwości akus­ nym momencie okazało się, że najlep­
tyczne). Jak wiadomo falę dźwiękową szym środkiem do zapisywania sygnału
można za pośrednictwem przetwornika cyfrowego w możliwie ekonomiczny
elektroakustycznego (jakim jest mikro­ sposób jest zastosowanie cyfrowej płyty
fon) zamienić na impulsy elektryczne. dźwiękowej DAD (Digital Audio Disc).
Zapis dźwięku metodami klasycznymi Firmy takie jak JVC, AEG/Teldec, Mit­
polega na rejestracji tych impulsów subishi, Sony, Philips, Hitachi zapropo­
w postaci rowków na płycie, bądź w po­ nowały wiele rozwiązań technicznych
staci namagnesowanych obszarów na takiej płyty. Ostatecznie jednak w 1982
taśmie magnetycznej. Jest to tzw. zapis r. około czterdziestu firm zdecydowało
analogowy, wrażliwy na wszelkiego ro­ się przyjąć jako standard propozycję
dzaju zniekształcenia w czasie rejestra­ dwóch przedsiębiorstw: japońskiego
cji, przesyłania, zapisywania i odtwa­ Sony i holenderskiego Philips of Hol­
rzania, tak, że na dźwięk docierający do land nazwaną Compact Disc. Jako cie­
naszych uszu nakładają się zakłócenia kawostkę przypomnijmy, że to właśnie
powstałe przy wszystkich tych proce­ Philipsowi zawdzięczamy popularną
sach. Trudno skonstruować urządzenie kasetę magnetofonową - Compact Cas-
oczyszczające sygnał analogowy z nie­ sette, firma ma więc już duże doświad­
pożądanych ,,nalotów”. Znacznie ła­ czenie we wprowadzaniu na rynek tego
twiej natomiast takie, które stwierdza rodzaju nowości.
kiedy sygnał jest, a kiedy go nie ma.
Fakt ten wykorzystał Amerykanin Istota zapisu cyfrowego
A.H. Reeves pracujący w paryskim la­
boratorium koncernu ITT, który już Porzućmy na chwilę zelektronizowa-
w 1939 r. opracował dla potrzeb teleko­ ny świat lat osiemdziesiątych i przenieś­
munikacji system cyfrowego nadawania my się do... przełomu XVIII i XIX stule­
i odtwarzania sygnałów elektrycznych cia. Zapoznamy się z pewnym proble­
PCM (Pulse Codę Modulation). Objaś­ mem, z którym uporał się francuski fi­
nieniem jego zasad zajmiemy się nieco zyk i matematyk Jean Baptiste Fourier.
później. Rozwój technologii komputero­ Fala mechaniczna lub elektromagnety­
wej i mikroelektroniki po wojnie umoż­ czna (a więc również dźwięk i odpowia­
liwił znaczną redukcję kosztów tego ro­ dające mu sygnały elektryczne) jest fun­
dzaju urządzeń. W latach siedemdzie­ kcją czasu. Sygnały o różnych częstotli­
siątych rozpowszechniły się magnetofo­ wościach mogą nakładać się, mogą też
ny studyjne do nagrań w technice PCM. być przesunięte względem siebie. Istnie­
Są one jednak bardzo drogie i skompli­ je jednak prawo, za pomocą którego
kowane, a także wymagają użycia możemy opisać dowolnie skompliko wa­
ogromnych ilości taśmy magnetycznej ny przebieg, Fourier wykazał, że każdy
(duża ilość kodowanej informacji sygnał jest złożeniem sygnałów sinusoi­
i związana z tym duża szybkość przesu­ dalnych o różnych częstotliwościach
wu taśmy), więc niezbyt nadają się do a także składowej stałej i znając prze-
17
 A*
Rys. 1.1 - dowolny przebieg sygnału przedstawiony jako
funkcja czasu. 2 - ograniczone widmo amplitudowe tego
sygnału, 3 - proces próbkowania, 4 - kwantowanie pró­
bek sygnału
bieg sygnału w czasie można określić
częstotliwość sygnałów sinusoidalnych
wchodzących w skład badanego prze­
biegu. Przekształcenie takie nazywane
jest transformatą Fouriera. Transfor­
mata Fouriera jest matematycznym od­
powiednikiem pryzmatu, który załamu­
je padające promieniowanie świetlne
zależnie od częstotliwości fali padają­
cej. Przy pomocy pryzmatu możemy
analizować fale świetlne tworzące
światło słoneczne. Analogicznie stosuje
się transformatę Fouriera, poddając
Rya. 2. Niewrażliwość sygnału cyfrowego na zakłócenia
PRZEKAZ SYGNAŁU*
ZNIEKSZTAŁCENIA
18
przekształceniom matematycznym
brzmienie skrzypiec otrzymamy infor­
mację o częstotliwościach, amplitudach
i kątach przesunięcia względem siebie
tych sinusoid, które po złożeniu dadzą
sygnał początkowy. Informacja ta nosi
nazwę widma amplitudowego. Z rysun­
ku 1-2 widać, że nie ma sinusoid o częs­
totliwościach mniejszych od fd (granicy
dolnej) i większych niż fg (granica gór­
na). Jeśli sygnał ma ograniczone widmo
amplitudowe (czyli takie jak na rys. 1-1
i 1-2), okazuje się, że aby odtworzyć
sygnał początkowy nie trzeba znać całe­
go przebiegu funkcji w czasie: wystar­
czą jej wartości w pewnych odstępach
czasu. Proces taki zwany jest próbko­
waniem.
(Spróbkowany sygnał przedstawiony
jest na rysunkach 1-3 i 1-4.) Próbki
sygnału są niczym innym jak tylko licz­
bowymi wartościami funkcji w danych
punktach. Każdą taką wartość, zwaną
także wysokością próbki można zako­
dować w systemie binarnym. Wymogi
układów cyfrowych powodują jednak,
że wartości tych musi być skończona
liczba. Przewiduje się więc próbkę
o maksymalnej wysokości i tę wartość
dzieli się na „kawałeczki”, których
w przypadku Compact Disc jest 215 Po­
nieważ próbki mogą się znajdować za­
równo nad jak i pod osią czasu, więc
ogólna liczba wysokości próbek zwię­
ksza się dwukrotnie i wynosi 216 =
65 536 wartości. Wysokość każdej prób­
ki przybliża się do jednej z przewidywa­
nych wielkości. Zrozumiałe jest, że im
więcej mamy do dyspozycji możliwych
wartości to tym mniej musimy oszuki­
wać przy przybliżaniu zwanym również
kwantowaniem. Poprawia się również
dynamika sprzętu powiązana z prostym
wzorem:
D = 20 log x
gdzie: D - dynamika w dB
x - liczba możliwych wartości
Liczba wartości próbek nieprzypad­
kowo jest potęgą dwójki. Po procesie
 lasera

Q 33~356/« rt> i* 4 0 * !
A ścieżek
ro ła c ia k

■4 ' ■ł
lAo.5j*mC D CDD C D
CD 0 | D CD.
16ji*m
CD CD CD ł

Rys. 3. A, Płyta Compact Discu - wymiary w milimetrach, litery na rysunku oznaczają kolejno: A - plastykowa warstwa
ochronna. B - powierzchnia, na której płyta styka sie z odtwarzaczem. C -ście ż ki wprowadzające. D -ścieżki kończące,
E - obszar powierzchni sygnałowej. F - warstwa przezroczysta. B. Porównanie rozmiarów ścieżek na płycie CO z włosem
ludzkim i powierzchnią płyty gramofonowej. C. Mikroskopowa struktura powierzchni Compact Discu - widok z boku.
D. Ta sama struktura - widok z góry

kwantowania każdą wartość można za­ wita niewrażliwość na zakłócenia (patrz

kodować w systemie binarnym (dwój­
kowym). I tak na przykład:
64(|0) = l - 2 fl + 0- 25+ 0 - 2 5 + 0- 2 4+ 0
2* + 0 • 22 + 0 • 21 + 0 • 2° = +1000000(2)
albo
-55a0) = -(0 • 26 + 1 • 25+ 1 • 24 + 0 • 23 +
1 • 22 + 1 • 2* + 1 • 2°) = -0110111(2,
Czyli liczbie -+-64 w układzie dziesiątko­
wym odpowiada liczba -4-1000000
w układzie binarnym, a liczbie -55 licz­
ba -0 U 0111. Na każdą próbkę przypada
16 bitów odwzorowujących jej wyso­
kość. Liczba zapisana w kodzie dwójko­
wym posiada swój prosty odpowiednik
w impulsie elektrycznym. Liczbie zero
odpowiada brak sygnału, liczbie jeden
sygnał o stałej wartości, reprezentację
znaku liczby (plus lub minus) ustala się
umownie jako sygnał lub jego brak. Naj­
większą zaletą stosowania sygnału ze-
ro-jedynkowego jest jego prawie całko­
rys, 2), które mogą dochodzić nawet do
połowy wielkości impulsu, lecz w koń­
cowym efekcie zawsze można ustalić
czy sygnał był czy nie. A nic więcej nie
jest potrzebne do odtworzenia pierwo­
tnego sygnału w niezmienionej postaci.
Compact Disc
- zaczarowany krążek
Czym jest płyta Compact Disc?
W przeciwieństwie do płyt gramofono­
wych jest ona nagrana tylko na jednej
stronie, ale ta jedna strona zawiera aż
godzinę muzyki, a także elektroniczne
informacje dla odtwarzacza o cząsie na­
grania, liczbie utworów lub części. Krą­
żek CD o średnicy 12 cm i grubości 1,2
mm (patrz rys. 3-A) ma trzy warstwy:
plastykową powłokę ochronną, alumi-
nizowaną powierzchnię sygnałową
19
i warstwę przezroczystą. Zapis cyfrowy,
odczytywany w odtwarzaczu za pomocą
wiązki laserowej zakodowany jest na
powierzchni płyty w postaci tzw. pitów
- mikroskopijnych wgłębień o zaokrą­
glonych końcach (rys. 3-D i 3-C). Na
jednej płycie jest ich od 10 do 14 miliar­
dów, Gęstość upakowania informacji na
płycie CD jest duża, na przestrzeni
o szerokości włosa ludzkiego lub też
jednego rowka płyty gramofonowej
mieści się 40 ścieżek zapisu cyfrowego
(rys. 3-B). Powierzchnię sygnałową po­
krywa warstwa ochronna z przezro­
czystego tworzywa sztucznego. Wiązka
laserowa uderza w spód płyty i przecho­
dzi przez całą jej grubość nim zostanie
zogniskowana na powierzchni sygnało­
wej. Współczynnik załamania światła
w warstwie przezroczystej wynosi 1,5
tak więc gdy na powierzchni zewnętrz­
nej średnica plamki światła laserowego
wynosi 0,8 mm to na skutek refrakcji
zmniejszy się ona po dojściu do warstwy
sygnałowej do 1,7 |xm. Ważną konsekwe­
ncją tego zjawiska jest fakt, że odciski
palców, a także pyłki lub rysy o rozmia­
Rys 4 Rchomat przebiegu procesu produkcyjnego - od taśmy wzorcowej do krążka Compact Disc
PRZEGRANIE
[polerow ana płytka
sz k la n o
magnetyczna
z iapi*em
cyfrowym
warstwa^
światłoczuło
NAŚWIETLANIE
LASEREM
WYWOŁANIE
ru m
METALIZOWANIE
plytp -wzorzec
20
rach do 0,5 mm znajdujące się na zewnę­
trznej powierzchni rzucają niewielki
,,cień’’ na powierzchnię sygnałową i tym
samym nie mają żadnego wpływu na
odczyt sygnału. Źródłem zapisu dla pro­
dukcji płyty CD jest zasadniczo taśma
z nagraniem dokonanym w technice cy­
frowej. Gwarantuje to bardzo wysoką
jakość odtwarzanej muzyki. Jednak już
obecnie wypuszczane są na rynek płyty,
których taśmy wzorcowe były nagrane
w klasycznej technice analogowej. Jest
to zrozumiałe, bo zwykle pochodzą one
z okresu, gdy technika nagrań cyfro­
wych nie była stosowana. Nagranie na
Compact Discu gwarantuje w tym wy­
padku, że na istniejące na taśmie wzor­
cowej zniekształcenia nie nałożą się już
żadne inne. Złożony proces produkcji
płyty Compact Disc pokazany jest na
rys. 4.
Odtwarzacz laserowy
- optyka plus elektronika
Odtwarzacz laserowy — urządzenie
pozwalające zamienić miliardy „pitów”
PRZYGOTOWANI! TŁOCZENIE POWLEKANIE
MATRYCY
matryca metalowa METALIZOWANIE
wzorzec
COMPACT
DISC
wyciśniętych na krążku CD w sygnał
analogowy, który po podłączeniu do
zwykłego wzmacniacza stereofoniczne­
go z kolumnami głośnikowymi stanie się
wspaniałej jakości muzyką.
Istnieje wiele różnych rozwiązań te­
chnicznych odtwarzacza laserowego,
ale my zaznajomimy się dokładnie tylko
z jednym z nich, japońskim Sony CDP-
101. A oto i on, czarny prostopadłościan
o wymiarach 33,5x10,5x32,5 cm. Włą­
czamy napięcie. Na wyświetlaczu cyfro­
wym pojawia się liczba jeden. Przyci­
skamy klawisz „Open-Close” i z urzą­
dzenia bezszelestnie wysuwa się „szuf­
ladka” z wgłębieniem, w którym umie­
szczamy płytę CD, Po powtórnym wciś­
nięciu klawisza „Open-Close” lub kla­
wisza „Play” płyta zostaje wciągnięta
na „szufladce” do wnętrza odtwarza­
cza. Przycisk „Play” rozpoczyna odtwa­
rzanie od początku zapisu. Za pomocą
przycisku „Open-Close” możemy wpro­
wadzić za pośrednictwem programato­
ra numer ścieżki, od której chcemy roz­
począć odtwarzanie (numery ścieżek
oraz odpowiadająca im zawartość mu­
zyczna wypisane są na pudełeczku sta­
nowiącym opakowanie krążka CD). Mi­
gające czerwone światełko informuje, że
Rys. 5. System optyczny odtwarzacza Sony CDP-101:1 -
laser półprzewodnikowy, 2 - soczewki kolimatora. 3 -
specjalna kostka pryzmatyczna, 4 - membrany dielektry­
czne, 5 - polaryzator, 6 - obiektyw, 7 - powierzchnia
sygnałowa płyty, S - obwód magnetyczny, 9 - cewka
ogniska. 10 - cewka śledzenia, 11 - pośrednie soczewki
zbierające, 12 - soczewki walcowe, 13 - fotodioda.
(*♦•*£♦»=
sygntł wf i
częstotliwości
U+CHB*0*=
sygnet błędu
zogniskowani*
śledzenie sygnału
błędu
— -m,
2
I
0
A A
0
f
0 0
1
3.
O y o
Rys. 6. Układ trzech fotodiod służący utrzymaniu ogniska
układu optycznego głowicy na powierzchni płyty (u góry).
Ślady plamki laserowej na fotodiodach: 1 - gdy ognisko
jest na powierzchni sygnałowej płyty, 2 - gdy obiektyw
jest zbyt blisko płyty, 3 - gdy obiektyw jest zbyt daleko
płyta już wiruje i nastawiona jest na
właściwą ścieżkę. Wyświetlacz cyfrowy
podaje ile minut i sekund nagrania
upływa od początku płyty do danego
punktu, a po wciśnięciu przycisku „Ti­
me Remaining” można się dowiedzieć,
ile czasu pozostało do końca. Klawisz
,,Peset’’ powoduj e powrót głowicy opty­
cznej do uprzednio zajmowanej pozycji.
Zespół przycisków programatora umoż­
liwia wykonanie kilku operacji związa­
nych z powtarzaniem fragmentów mu­
zyki, takich jak np. odegranie jakiejś
sekwencji zapisu pomiędzy dwoma do­
kładnie określonymi punktami. Przy­
cisk „Backward” służy do cofania do
wcześniej odtworzonych ścieżek,
a „Pause” do krótkotrwałego zatrzyma­
nia odczytu. Odtwarzacz można podłą­
czyć do wzmacniacza, ale możliwe jest
słuchanie za pośrednictwem słuchawek.
I jeszcze jedno - małe pudełko dołącza­
ne przez producenta do CDP-101. Jest to
zespół zdalnego sterowania na podczer­
wień zasilany z dwóch baterii R-6, po­
zwalający w równie skuteczny sposób
sterować odtwarzaczem, jak za pomocą
jego zwyczajnych przycisków.
To już wszystko co można zobaczyć
z zewnątrz, nas jednak interesuje także
21
 Tłocznia płyt Compact Disc
Technologia produkcji krążków CD wymaga warunków
wysokiej czystości. Pracownicy tłoczni muszą być ubrani
w specjalne przeciwpyłowe kombinezony
Maszyna do nanoszenia na płyty napisów informujących
o zawartości muzycznej krążka
22
,.Szufladka" wysunięta z wnętrza odtwarzacza. Na niej
umieszczamy płytę
zawartość. Zacznijmy od tego, że płyta
CD wiruje z dość dużą prędkością obro­
tową, od 500 obr./min. na początku do
200 obr./min. przy końcu. Ma to na celu
utrzymanie stałej szybkości głowicy
względem płyty (od 1,2 do 1,4 m/s). Od­
czyt odbywa się od środka płyty w kie­
runku na zewnątrz. Źródłem światła
głowicy optycznej jest laser półprze­
wodnikowy o wyjątkowo dużej mono-
chromatyczności. Jest on umieszczony
w ognisku soczewki o względnie długiej
ogniskowej. Promienie światła lasero­
wego po przejściu przez tę soczewkę
biegną równolegle do siebie, a następnie
są ogniskowane na lustrzanej powierz­
chni sygnałowej płyty przez soczewki
obiektywu (patrz rys. 5). Pomiędzy so­
czewkami obiektywu znajduje się ro­
dzaj pryzmatu w postaci kostki - sześ­
cianu z ukośnymi membranami dielek­
trycznymi, które kierują wiązkę sygna­
łową na powierzchnię sygnałową,
a wiązkę odbitą od płyty do fotodiody.
Rozwiązanie takie nie pozwala na do­
cieranie poziomo spolaryzowanej wiąz­
ki (która kierowana jest na powierzch­
nię sygnałową) do fotodiody, podczas
gdy pionowo spolaryzowana wiązka od­
bita od powierzchni trafia do niej w ca­
łości. Polaryzator powoduje polaryzację
nadchodzącego i powracającego światła
i zapewnia skierowanie całości powra­
cającej wiązki do fotodiody. Układ
optyczny głowicy charakteryzuje się ba­
rdzo małą głębokością ogniska, która
wynosi tylko 2gm, podczas gdy drgania
pionowe wirującej płyty są aż stukrot-
nie wyższe! Niestety, zjawisko drgań
płyty jest trudne do wyeliminowania*
Użyto więc układu regulacji automaty­
cznej z serwomechanizmem, który tak
steruje położeniem obiektywu, aby
ognisko znajdowało się stale na powie­
rzchni sygnałowej (patrz rys, 6). Układ
optyczny wyposażony jest w soczewki
walcowe powodujące, że plamka stano­
wiąca ślad wiązki lasera na fotodiodzie
ma przy właściwym położeniu obiekty­ Rys. 7. ,,Metoda trzech plamek” 9łuży do utrzymania
wiązki na ścieżce
wu kształt kolisty, zaś przy niewłaści­
wym elipsoidalny. Sygnał kontroli błę­ przy przechyłach bocznych. Na każdej
du ogniska otrzymuje się dzięki specjal­ z nich musi powstać plamka laserowa.
nej konstrukcji fotodiody, składającej Odbywa się to dzięki siatce dyfrakcyj­
się z czterech elementów fotoelektrycz- nej, która ugina wiązkę główną wysyła­
nych (na rys, 6 obszary A, B, C, D). Po jąc tzw. prążek zerowy w kierunku foto­
przesłaniu sygnałów do wzmacniacza diody głównej, a prążki rzędu pierwsze­
różnicowego, sygnał na jego wyjściu go w kierunku fotodiod dodatkowych.
musi powodować interwencję serwome­ Zasada działania tego zespołu polega na
chanizmu tak, aby sygnał kontroli błędu tym, że gdy plamka zboczy ze ścieżki
(A+C) - (B+D) był stale równy zero. powstaje sygnał błędu (E-F) sterujący
W ten sposób wiązka świetlna jest za­ cewką śledzenia, która z kolei porusza
wsze zogniskowana na powierzchni sy­ obiektywem w płaszczyźnie poziomej,
gnałowej płyty. Dwie dodatkowe foto­ korygując jego położenie. Opisany wy­
diody, umieszczone po bokach głównej żej system nosi nazwę „metody trzech
(oznaczone na rys. 6 jako E i F) służą do plamek” (rys. 7). Mechanizm poruszają­
utrzymania wiązki laserowej na ścieżce cy obiektywem przypomina w działaniu
Rys 8 Schemat blokowy mechanicznych, optycznych I elektronicznych systemów japońskiego odtwarzacza CD typu
Sony CDP-101

UTRZYMANIE DOKŁADNOŚCI
Obwód - DEWTlUW I STEROWANIE

EŁF
poprawiania Pamięć
płyta co DANYMI
TRZYOKŁAOY- błędów
SCALONE LSI
SYSNtt WYSOKIEJ /
CZĘSTO
TLIW
OŚCI DANE CYFROWE I
BITY NADMIAROWE ODTWORZENIE SYGNAŁU
ANALOGOWEGO
M
IA
ZK
APWAJACA
ODBITA
WIĄZKĄ DANE BINARNE WYJŚCIE
WZMACNIACZ
WYSOKIEJ CZ
UKŁAD
SILNIK OPTYCZNY I UKŁAD
SYNCHfl. FAZY

Sterowanie
iledi*ni#n"i |
ogniikowaniem

Sterowanie
głowię*
optycina

Sterowanie
obrotami
•Unika
UTRZYMANIE STAŁEJ
SZYBKOŚCI STEROWANIE PRZEZ UŻYTKOWNIKA
LINIOWEJ

23
 t-

Pioneer P-D1 wyposażony został w klawiaturą do progra­ Pasmo przenoszenia tego odtwarzacza zaczyna się od
mowania podobną do stosowanych w elektronicznych 4 Hz a kończy na 20 000 Hz. Na zdjęciu Technics SL-P10
kalkulatorach

cewkę elektromagnetyczną głośnika. jest wzmocnienie i demodulacja odtwo­

Odczyt sygnału z płyty CD za pomocą rzonego sygnału cyfrowego, przetwo­
światła lasera ma tę podstawową zaletę, rzenie go na sygnał analogowy i wstępne
że nie powoduje jakichkolwiek ubytków wzmocnienie tego sygnału. Układ elek­
w zapisie i każde kolejne jego odtworze­ troniczny steruje także obrotami silni­
nie jest dokładnie takie samo jak po­ ka, głowicą optyczną, posiada system
przednie. wykrywania i likwidacji błędów sygna­
Z układem optycznym odtwarzacza łu. Ważną rolę odgrywa mikrokomputer
współpracuje nie mniej złożony i cieka­ (układ mikroprocesorowy) zarządzają­
wy układ elektroniczny. Jego zadaniem cy sterowaniem odczytu i informowa­
Odtwarzacz CD może być zestawiony z każdą aparaturą niem użytkownika o pracy urządzenia.
stereofoniczną Półprzewodnikowa pamięć o dostępie
swobodnym RAM (Random Access Me­
mory) ma dość dużą pojemność 16 kilo­
bajtów i odgrywa ważną rolę przy ko­
rzystaniu z programatora, Trzy specjal­
nie wyprodukowane przez Sony układy
scalone o wielkiej skali integracji LSI
mieszczą w sobie obwody demodulacji,
wykrywania i poprawiania błędów, W
systemie Compact Disc nie ma mowy o
nierównomiemości obrotów i to nie tyl­
ko dlatego, że silnikiem steruje mikro­
komputer. Sygnały cyfrowe odczytane
z płyty CD gromadzą się w tzw. bufo­
rze, skąd do przetwornika eyf rowo-ana-
iogowego ekspediowane są w rytmie
drgań generatora kwarcowego, a więc
z dokładnością godną elektronicznego
zegara. Czytelników bardziej dociekli­
wych odsyłamy do zapoznania się ze
schematem blokowym odtwarzacza So­
ny CDP-101 zamieszczonym na rys. 8.
24
 Odtwarzacz laserowy firmy Sanyo

lasery półprzewodnikowe, układy sca­

Czy CD chwyci? lone LSI, mikroprocesory i pamięci
Już chwycił. Compact Disc dokonał RAM są z każdym rokiem coraz tańsze.
skokowej zmiany w jakości i sposobie Już obecnie cena odtwarzacza lasero­
odtwarzania dźwięku. Układy elektro­ wego jest tylko dwukrotnie wyższa od
niczne, dzięki którym zbudowano od­ ceny klasycznego gramofonu lub ma­
twarzacze CD takie jak miniaturowe gnetofonu kasetowego typu deck, zaś
W odtwarzaczu Hitachi DA-100 płyta pracuje w pozycji pionowej

25
 DANE T E C H N IC Z N E O D T W A R Z A C Z Y PŁYT C O M P A C T D I 8 C

l I
Typ Pasmo Dyna­ Stosu­ Separacja Zniekształ­ Kołysanie Wymiary (cm) Po- Masa Cena Producent
urządzenia przenoszenia mika nek syg­ kanałów cenia har­ i drganie bór (kg) w do­
netu do
szumu
stereo moniczne dźwięku I mo­ larach
cy USA
[W]

5 Hz 20 kHz, ponad ponad ponad 0,004% nie- 33,5 10,5 32,5 7,6 670 Sony,
± 0.5 dB 90 dB 90 dB 90 dB przy przy mierzalne Japonia
1 kHz 1 kHz

Hitachi 20 Hz-20 kHz, ponad ponad ponad 0,03% nie­ 32 14,5 23,4 24 5,54 Hitachi,
DA-1000 ± 0,5 dB 90 dB 90 dB 60 dB mierzalne Japonia
Technics 4 Hz-20 kHz, ponad ponad ponad poniżej nie­ 43 13,3 31.5 48 10 Panasonic,
SL-P10 ± 0.5 dB 90 dB 90 dB 90 dB 0,004% mierzalne Japonia
przy 1 kHz,
O dB

Kyocera 20 Hz^20 kHz, ponad ponad ponad poniżej nie­ 46.4 13,3 31,9 30 6,4 1050 Kyoto,
DA-01 ± 0.5 dB 90 dB 90 dB 90 dB przy 0,005% mierzalne Japonia
1 kHz przy 1 kHz

Philips 20 Hz-20 kHz, ponad ponad 86 dB poniżej nie­ 32 7,3 26.7 20 5 800 Philips of
C D -100 ± 0.5 dB 90 dB 90 dB <20 H z- 0.005% mierzalne Holland,
20 kHz) Europa
90 d B przy Zach.
1 kHz

Mitsubishi 5 Hz-20 kHz, ponad ponad ponad poniżej nie­ 42.4 14.5 31,2 40 10,5 1100 Mitsubishi,
D P -101 ± 0.5 dB 90 dB 90 dB 90 dB 0,004% mierzalne Japonia
przy 1 kHz,
OdB

Phase Linear 20 Hz-20 kHz, ponad ponad ponad poniżej nie­ 43 13,2 32 30 8 995 Esmark,
9500 ± 0.5 dB 90 dB 90 dB 90 dB 0,005% mierzalne Stany
Zjedn.

niższa od ceny niektórych typów ma­ płyt CD w programach radiowych.

gnetofonów szpulowych wysokiej klasy
i magnetowidów.
Pierwsze odtwarzacze CD ukazały się
w sprzedaży w Japonii na jesieni 1982 r.
Cena opisanego tu odtwarzacza Sony
CDP-101 wynosiła 168 000 jenów, co
stanowi równowartość 670 dolarów. Na
wiosnę 1983 r. Compact Disc przywę­
drował do Europy i Stanów Zjednoczo­
nych. W Republice Federalnej Niemiec
odtwarzacz laserowy kosztuje ok. 2000
DM, a płyty do niego (ukazało się ponad
tysiąc tytułów) od 32 do 40 DM (a więc
są droższe od normalnych longplayów
dwukrotnie). Jeśli chodzi o nagrywaną
na Compact Disc muzykę, to prawdziwą
furorę robią płyty z muzyką poważną,
które miłośnikom tego gatunku zapew­
niły wreszcie tak pożądaną dynamikę
i brak szumów w partiach piano.
Interesujące są eksperymenty emisji
26
Pierwszy taki program w Polsce został
nadany w sierpniu ubiegłego roku. Po­
prawa jakości odtwarzanego dźwięku
była bardzo duża, szczególnie związana
z redukcją szumów, choć zakłócenia po­
chodzące od nie najlepszych nadajni­
ków radiowych często psuły ostateczny
efekt.
System Compact Disc uświadamia
nam jak wielki postęp-dokonał się w po­
pularnej elektronice w okresie ostatnich
kilku lat. Płyty CD wprowadziły nowy
standard zapisu dźwięku, który będzie
obowiązywał przez najbliższe kilkanaś­
cie, jeśli nie kilkadziesiąt lat. A z czasem
wyprą go zapewne, jeszcze doskonalsze
systemy, których użytkownicy tak pa­
trzeć będą na obecne odtwarzacze lase­
rowe, jak my patrzymy na gramofony
z początków naszego stulecia.
 i
/

SZ Y B C IE J
SP R A WNIEJ... Adam Poradzisz

Postęp techniki to nie tylko wygod­ ry umiera w wyniku wypadku, urazu

niejsze życie, lżejsza praca i więcej żyw­ lub zatrucia jest ofiarą wypadku drogo­
ności. To czasem również i śmierć! Co­ wego.
raz więcej ludzi umiera na skutek wy­ Problem sprawnego udzielania po­
padków, urazów i zatruć. Najwięcej wy­ szkodowanym pomocy nie jest tylko
padków wydarza się na drogach, w ża­ kwestią odpowiedniej organizacji i fa­
kładach pracy i na polach, a także w ku­ chowego wy szkolenia. To także problem
chni... Co trzeci człowiek w Polsce, któ­ odpowiedniej techniki medycznej kon-
Na pierwszym planie karetka na podwoziu samochodu „W ołga" M-21, na drugim - karetka na podwoziu samochodu
RAF - „Łatwija”
 strukcji pojazdów mechanicznych (ka­
retek, ambulansów), samolotów lotnic­
twa ratunkowego...
Człowiek umiera szybko. Śmierć bio­
logiczna następuje w kilka (4 - 6) minut
po zatrzymaniu krążenia. Polowa wszy­
stkich ofiar wypadków umiera w ciągu
pierwszych 4 godzin od momentu wy­
padku. Stąd też ogromnego znaczenia
nabiera szybkość i sprawność pomocy.
Szybkością wiele można osiągnąć. We
Francji umiera co trzydziesta ofiara wy­
padku drogowego (w zaokrągleniu),
w Czechosłowacji, — co dwudziesta,
a w Polsce co piętnasta. Jest więc wiele
do zrobienia!
Zdaniem autora sprawne udzielanie
pomocy ofiarom wypadków zależy
głównie od organizacji techniki medy­
cznej i nakładów finansowych, a w naj­
mniejszej części - od poziomu fachowe­
go personelu. W wielu krajach bowiem
udzielaniem pomocy ofiarom wypad­
ków np. drogowych zajmują się nie tyl­
ko ekipy lekarskie, ale ekipy policji,
straży pożarnych oraz ekipy złożone
z „techników medycznych”, A efekty
udzielanej pomocy wcale nie są gorsze
od tych w Polsce, a często o wiele lepsze.
Tak jest w Szwecji, Norwegii, Stanach
Zjednoczonych, Francji itp. Na ogół
można zauważyć, że w krajach gdzie
udzielanie pomocy doraźnej należy do
służb zorganizowanych na wzór para­
militarny (np. do policji) odbywa się
ono w sposób bardziej sprawny.
Problemami udzielania pomocy ofia­
rom wypadków zajmuje się w świecie
szereg instytutów naukowych. Najbar­
dziej znane to Instytut Pomocy Doraź­
nej w Leningradzie i Instytut Medycyny
Ratunkowej w Baltimore (stan Mary­
land, USA). Osiągnięcia techniki medy­
cznej, samochodowej czy lotniczej w za­
kresie udzielania pierwszej pomocy są
najbardziej błyskotliwe, najbardziej
efektowne. Bo tak w ogóle to praca po­
gotowia ratunkowego jest niewątpliwie
Typy karetek: Typ I, Typ llt Typ (li (objaśnienia w tekście) najbardziej „widowiskowa” w porów-
28
 I to wszystko winno zmieścić się w karetce!
naniu z innymi służbami medycznymi.
W pogotowiu dzieje się akcja wielu
filmów.
Praca w nim wymaga wielu predy­
spozycji psychicznych i ma wiele wspól­
nego z pracą w straży pożarnej. Wymaga
umiejętności podejmowania szybkich
decyzji, działania w warunkach obcią­
żenia psychicznego, wymaga refleksu,
zdolności koncentracji uwagi i jej po­
dzielności. W zamian za to pracownicy
pogotowia przynajmniej w tych jednos­
tkach, gdzie praca jest dobrze zorgani­
zowana, pracują względnie mało. Bo
główmy ich obowiązek - to być w pogo­
towiu do działania. Ambulans pogoto­
wia jest jak telefon - aby można było
w każdej chwili bez czekania z niego
skorzystać - musi być wolny. Jeżeli więc
widzimy stację pogotowia, w której sta­
le się coś dzieje, karetki jeżdżą jak opę­
tane - to znaczy, że jest źle, bo ktoś musi
czekać. A czas jest na wagę ludzkiego
życia...
Najpowszechniejszym środkiem
transportu jest obecnie karetka (zwana
również ambulansem) i śmigłowiec: sa­
mochód - w mieście, śmigłowiec poza
miastem, np. na autostradzie. Oczywiś­
cie tańszy jest samochód, tańsza jest
również jego eksploatacja. Na szerokie
zastosowanie śmigłowców mogą sobie
więc pozwolić jedynie bogate państwa.
Ale sumarycznie takie wydatki się opła­
cają.
Przypatrzmy się więc najpowszech­
niej stosowanej w Polsce karetce sani­
tarnej. Autor sądzi, że każdy Czytelnik
,,MTM widział taką karetkę: na bazie
polskiego „Fiata 125p” czy samochodu
„Nysa”, Ta pierwsza nadaje się tylko do
tego aby chorego przewieźć, nawet
względnie wygodnie, i chociaż nasze
polskie nosze są nieco za wąskie, twar­
de, to samochód jest względnie szybki,
dobrze resorowany, nieźle ogrzewany,
ale ciasny! W karetce personel może
tylko siedzieć. Dostępu do pacjenta
praktycznie nie ma. Żeby założyć opa­
trunek na nogę rannego - trzeba go
z karetki na noszach wyciągnąć.
Poza tym „Fiat” nie pojedzie polną
drogą lub bezdrożem. Niskie zawiesze­
nie, brak napędu na 4 koła praktycznie
uniemożliwia dojazd w zimie do chorego
na wsi. Ale do przewożenia lekko chore-
29

Wnętrze karetki produkcji firmy Peugeot. Personel może
w niej pracować w pozycji stojącej
go w mieście nadaje się dobrze. Te re­
fleksje autora wynikają z kilkuletniej
pracy w pogotowiu. I chociaż jeździło
się mu „Fiatami” dobrze, to pracować
w nich nie ma możliwości.
Te możliwości miała stworzyć karet­
ka na bazie samochodu „Nysa”. Trzeba
jednak powiedzieć, że jest to samochód
również nie w pełni udany. Dokonajmy
porównania z typowymi konstrukcjami
karetek pogotowia (ambulansów). Ame­
rykańska klasyfikacja karetek wyróż­
nia trzy typy pojazdów. Typ pierwszy -
posiada kabinę zabudowaną na bazie
samochodu osobowego (na podwoziu
około 750 kg). Typ drugi - to po prostu
przebudowany mikrobus. Typ trzeci - to
specjalnie skonstruowany samochód,
z wyodrębnioną kabiną kierowcy, o sze­
rokim podwoziu, ładowności rzędu
30
1500 - 2000 kg, podwójnym tylnym ogu­
mieniu.
Łatwo zauważyć, że polska „Nysa"
mieści się w tej klasyfikacji w drugiej
grupie. Jest to typowe nadwozie mikro­
busu. Z tego samochodu konstruktorzy
usiłowali uzyskać „osiągi” potrzebne
karetce pogotowia. Niestety, trzeba po­
wiedzieć, że im się to nie udało. Samo­
chód jest po pierwsze zbyt mały. Podwo­
zie „Nysy” pozwala na obciążenie ła­
dunkiem około 1 tony. Może ktoś zau­
ważyć, że przecież pacjent waży najwy­
żej sto kilogramów. Ale ładowność ka­
retki to również kwestia swobodnego
dostępu do pacjenta, to możliwość poru­
szania się personelu w pozycji stojącej.
Im karetka szersza - tym lepiej trzyma
się drogi, tym bardziej jest stateczna (na
stateczność wpływa nie tylko szerokość,
ale również i niskie umiejscowienie
środka ciężkości). Wysokość karetki
winna być limitowana wzrostem prze­
ciętnego członka personelu. A więc ka­
retka powinna mieć około 2 m wysokoś­
ci (licząc od powierzchni drogi), najle­
piej - około 240 cm. Im jest szersza
w proporcji do wysokości tym lepiej
trzyma się drogi, łatwiej pokonuje
w ruchu ulicznym zakręty, jest mniej
wywrotna.
I karetka musi jechać szybko! Prze­
ciętna szybkość współczesnej karetki
w ruchu miejskim wynosić powinna
około 70 km na godzinę (około 40 mil
angielskich na godzinę). Ale jest to szyb­
kość przeciętna. Składają się na nią
proste odcinki dróg szybkiego ruchu,
gdzie winna osiągać prędkość 120 -140
km/godz„ zakręty oraz skrzyżowania -
gdzie o szybkości decyduje zrywność
czyli zdolność osiągania dużych przy­
spieszeń pojazdu. Dlatego też pod ma­
ską karetki nierzadko kryje się silnik
o mocy sięgającej nawet 200 kW. I cho­
ciaż nieczęsto moc ta jest wykorzysty­
wana do osiągania dużych prędkości, to
jednak pozwala ona na osiąganie du­
żych przyspieszeń. Temu celowi służy
Wnętrz© karetki na podwoziu samochodu „Mercedes" 307D. Widoczne są: A - urządzenie do telemetrycznego
przekazywania (przez radiotelefon) sygnału EKG pacjenta, B - urządzenie do tlenoterapii. C - ssak pneumatyczny,
D - zestaw do reanimacji oddechowej, E - przenośny ssak, F - opatrunki, G ~ wieszak do kroplówki, H - lampa
oświetlenia miejscowego.
Wnętrze karetki na podwoziu „Wołgi"
również stosowanie z tyłu podwójnych
kół. Im więcej kół —tym większa powie­
rzchnia styku opon z podłożem, a więc
większa moc, którą takie połączenie
może przenieść.
• *
Poruszanie się w ruchu miejskim, o
dużym nasileniu ułatwia specjalne ozna­
kowanie i stosowane sygnały (akustycz­
ne i świetlne). Karetka musi być po pro­
stu łatwo zauważalna. Widoczność po­
większają sygnały świetlne rozmiesz­
czone symetrycznie, możliwie najbliżej
obrzeża samochodu. Tak oznakowany
samochód jest widoczny z daleka, gdy
tylko trochę się wysunie z pasma ruchu.
Dlatego w Polsce zrezygnowano w ka­
retkach „Fiat” z centralnie umiejscowio­
nego „koguta” i obecnie produkowane
„Fiaty" mają na dachu dwa migacze.
Przepisy amerykańskie wymagają na
przykład czterech migających (pulsują­
cych) świateł, umiejscowionych w ro­
gach nadwozia. Kolory - to już kwestia
umowy, mogą być niebieskie (jak w Eu­
ropie) lub czerwone (jak w USA), fiole­
towe, czasami stosowane jest i żółte
światło. Samo tylko oświetlenie sygna­
łami uprzywilejowania w ruchu drogo­
wym pochłania więc około 300 W mocy
elektrycznej. Ponadto stosowane jest
silne oświetlenie drogi (halogeny). Do­
chodzi też specjalny sygnał akustyczny.
Obecnie najczęściej stosowane są dwa
typy sygnałów: o tonie falującym i prze­
miennym (dwutonowy). Oba mają swoje
zalety i wady. Niezależnie jednak od
typu stosowanego sygnału winien da­
wać on należytą moc sygnału akustycz­
nego. Przyjmuje się, że sygnał winien
mieć około 70 W mocy wypromieniowa-
nej. Taki sygnał jest słyszalny w ruchu
drogowym miejskim na odległość 1 km.
A dystans jednego kilometra karetka
pokonuje w mieście w ciągu średnio 45 s.
Sygnał ten w praktyce jest jednak sły­
szalny z mniejszej odległości, zwłaszcza
przez kierowców autobusów i ciężaró­
wek. Trzeba niestety powiedzieć, że sto­
sowany w Polsce sygnał dwutonowy,
32
oparty na dwóch typowych urządze­
niach typu „brzęczyk” jest słyszalny
przez kierowcę autobusu typu „Berliet
PB 110” w ruchu miejskim z odległości
10 m.
Chociaż w Polsce na palcach jednej
ręki można policzyć samochody uprzy­
wilejowane w ruchu z prawidłowym sy­
gnałem akustycznym, to i tak karetki
„R” z zainstalowanym sygnałem produ­
kcji czechosłowackiej firmy TESLA (ty­
pu AZD - 500) solidnie dają się we znaki
mieszkańcom miast. A jest to sygnał
i tak słabiutki. Moc promieniowanego
sygnału sięga 5 - 10 W!
Dobrze oznakowana karetka już z da­
leka winna przypominać migającą
świątecznymi światłami choinkę, a po­
winna być słyszalna jak ryczący smok
wawelski!
Zasilanie sygnału dźwiękowego to
kolejne 200 - 300 W (zwłaszcza sygnału
o napędzie pneumatycznym). Kolejny
pożeracz mocy - to ogrzewanie pojazdu.
Ogrzanie karetki w naszym klimacie,
zwłaszcza, że ciągle otwierane są sze­
roko drzwi pochłania w zimie około 2 -3
kW mocy! Oczywiście nie tylko mocy
elektrycznej, ale również i ciepła produ­
kowanego przez silnik. Na postoju zwy­
kle podłącza się karetkę do sieci prądu
zmiennego. Celem takiego postępowa­
nia jest to, aby karetka stale była, zwła­
szcza w porze zimowej, nagrzana. Moż­
liwie szybkie przeniesienie ofiary wy­
padku do nagrzanego pomieszczenia ma
zasadnicze znaczenie w leczeniu
wstrząsu urazowego. Pacjent we
wstrząsie, który zmarznie jest najbar­
dziej narażony na zgon, doraźnie z po­
wodu nieodwracalnego wstrząsu,
a w ciągu najbliższych tygodni lub mie­
sięcy z powodu niewydolności nerek.
Wyposażenie karetki (ambulansu) to
również oświetlenie typu „szperacz”,
pozwalające na oświetlenie miejsca wy­
padku, wentylacja (klimatyzacja). Istot­
ne znaczenie mają również oznakowa­
nia (pasy, napisy) pojazdu, jego resoro-
 wanie, stosowane ogumienie itp. Ale są
to elementy w zasadzie typowe. Czasami
wyposaża się również pojazd w wycią­
garkę, napęd na dwie osie. Samochody
pogotowia ratunkowego są nierzadko
karosowane i wyposażane przez firmy
produkujące pojazdy typu „rescue squ-
ad” (ratownictwa) lub straży pożarnej.
Wiele elementów ambulansów pogoto­
wia jest wspólnych bowiem z elementa­
mi tych pojazdów. Pozostałe wyposaże­
nie na stałe zamontowane w ambulansie
to na przykład radiotelefon (często kil­
ka). Moc radiotelefonu (nadajnika) się­
gająca 20 - 30 W pozwala na łączność
w warunkach płaskiego terenu na odle­
głość około 30 km. Stosowane w Polsce
pasma to 44 i 300 MHz. Większe zasięgi
można uzyskać stosując przekaźniki
(np. w Warszawie przekaźnik dużej mo­
cy jest umiejscowiony na Pałacu Kultu­
ry i Nauki, dzięki czemu zasięg radiote­
lefonów zainstalowanych w karetkach
swobodnie pokrywa całe województwo
stołeczne). Urządzenie radiotelefonicz­
Wnętrze karetki RAF - Latwija. Widoczne są uniesione nosze, po lewej stronie (w czerwonym opakowaniu) wyposażenie
ratownictwa technicznego, po prawej - szafka na butle ze sprzężonym tlenem
ne lub sygnał akustyczny (uprzywilejo­
wanie w ruchu drogowym) często bywa
sprzężony z urządzeniem nagłaśniają­
cym. Sygnał AZD - 500 zainstalowany
w polskich karetkach reanimacyjnych
może być wykorzystany do kierowania
akcją ratowniczą.
Czasami radiotelefony bywają uży­
wane do przekazywania z jadącej karet­
ki do ośrodka centralnego sygnału elek­
trokardiograficznego pacjenta. Takie
rozwiązanie bywa stosowane zwłaszcza
wtedy, gdy wśród personelu karetki nie
ma lekarza, W tym przypadku lekarz,
znajdujący się w ośrodku dyspozycyj­
nym ma możliwość oceny zapisu EKG
i wydania odpowiednich zaleceń sanita­
riuszom ratującym pacjenta.
Uchwyty do zamocowania noszy,
butli z gazami (tlenem, sprężonym
powietrzem, propanem-butanem), u-
chwyty do mocowania sprzętu medy­
cznego, pojemniki na leki i opatrunki
uzupełniają wyposażenie karetki. Oczy­
wiście nie jest to całe wyposażenie -
sprzęt ten jak wiemy waży często ponad
100 kg, a wart jest czasem i kilkadziesiąt
tysięcy dolarów.
Popatrzmy na nowoczesne karetki
produkowane za granicą. Autor chciał­
by posłużyć się karetkami karosowany-
mi i wyposażanymi przez fińską firmę
TAMRO na podwoziach samochodów
rozmaitych firm.
Jako pierwszy typ karetki chciałby
autor pokazać ambulans na podwoziu
znanej wszystkim czytelnikom radziec­
kiej „Wołgi”. Niewielkie wymiary po­
dwozia i niewielka ładowność pozwoliły
na zabudowanie w tego typu samocho­
dzie jedynie najpotrzebniejszego wypo­
sażenia.
W samochodzie mieszczą się nosze,
urządzenie do podawania tlenu, ssak
pneumatyczny. I tó właśnie jest wszyst­
ko, nie licząc rzecz jasna odpowiedniego
oświetlenia, szafek na materiały opa­
trunkowe i leki.
Niewielka wysokość nadwozia po­
zwala jedynie na stanie w pozycji przy­
garbionej (160 cm). Autor chciałby
zwrócić uwagę na widoczne na zdjęciu
oświetlenie pojazdu. Na dachu, widocz­
ne są dwa niebieskie, migające światła
(widoczne również z tyłu pojazdu), po­
nadto z przodu, przed maską pojazdu
znajduje się niebieski, pulsujący reflek­
tor. Sygnał akustyczny (elektroniczny)
pozwala na osiągnięcie z mocy 100 W
poziomu dźwięku równego 118 dB. Tak
więc pojazd jest wyposażony w sygnały
uprzywilejowania w ruchu drogowym.
Kolejna pokazana karetka została
skarosowana na podwoziu samochodu
„Mercedes 3G7D”, Wnętrze karetki jest
już wyższe (180 cm), można pomieścić
więcej sprzętu. Chociaż karetka nie jest
wyposażona w pełni w sprzęt reanima­
cyjny, to jednak pozwala ona na udzie­
lenie pomocy prawie w pełni „reanima­
cyjnej”. Personel tej karetki dysponuje
bowiem wbudowanym w samochód,
aparatem do przekazywania sygnałów
EKG pacjenta do ośrodka centralnego.
34
Znajdujący się tam lekarz ma możli­
wość „zdalnego” postawienia diagnozy
i zalecenia odpowiedniego postępo­
wania.
Również i ta karetka jest we wzorowy
sposób oznakowana sygnałami uprzy­
wilejowania w ruchu drogowym. Z tyłu
nadwozia, w dwóch tylnych rogach
umieszczone są pulsujące sygnały kolo­
ru niebieskiego.
Najszersze wyposażenie ma karetka
karosowana na podwoziu radzieckiego
samochodu RAF - Łatwija. Została ona
pomyślana jako karetka reanimacyjna.
Z tyłu, w przedziale pacjenta mieszczą
się trzy siedzenia dla personelu. Wypo­
sażenie, przewidziane przez producen­
ta, zapewnia udzielenie pomocy reani­
macyjnej w pełnym rozmiarze. Nosze
można ustawić w dowolnym położeniu
(w tym i z nogami pacjenta do góry), są
one doskonale zamortyzowane.
Jak się wydaje, polska służba zdrowia
będzie stopniowo wyposażana w tego
typu pojazdy.
Nie jest to jednak samochód idealny.
Kabina jest zbyt niska (158 cm), perso­
nel nie może więc pracować w pozycji
wyprostowanej. Samochód jest wąski
(195 cm): ambulans karosowany na po­
dwoziu 5,7-litrowego „Chevroleta” jest
o 10 cm szerszy, a ambulanse na podwo­
ziu samochodu „Dodge” są szersze
o 20 cm.
Można oczywiście zastanawiać się,
czy w naszym klimacie i w naszych wa­
runkach drogowych samochód ten nie
jest zbyt nisko zawieszony, czy nie przy­
dałby się na polskie bezdroża pojazd
o napędzie na 2 osie. Ale jeżeli chodzi
0 wyposażenie medyczne - to nie budzi
ono zastrzeżeń. Dobre ogrzewanie, wy­
godne wnętrze - zapewniają bardzo do­
bre warunki pracy dla personelu, no
1 rzecz jasna - doskonałe warunki dla
pacjenta.
O wyposażeniu reanimacyjnym, znaj­
dującym się wewnątrz ambulansu -
w następnym odcinku,
r
Zamki błyskawiczne, zwane potocz­
nie suwakami, są wszechobecne w na­
szym życiu, zadomowiły się na dobre
w odzieży i galanterii. Trafiły tam dzięki
swojej prostocie i funkcjonalności, a os­
tatnio wraz z modą sportową i militarną
awansowały nawet do roli elementu
zdobiącego.
W 1943 r. Frank B. Jewett, prezes Bell
Telephone Laboratories i prezydent Na­
tional Academy of Sciences powiedział
w swoim przemówieniu na temat tech­
nologii, wygłoszonym w New York Uni-
versity:,, Jako o przykładzie niemożnoś­
ci przewidywania przyszłości nawet
w stosunku do rzeczy małych, myślę
często o tym, jak nieskończenie małe
mogło być szansą dla grupy ludzi, (włą­
czając w nią człowieka, który miał po­
mysł) planujących wynalezienie zwyk­
łego suwaka’*.
Tym, który miał pomysł był Elias Ho-
we, znany lepiej z racji udziału w wyna­
lezieniu maszyny do szycia, W 1851 r.
dostał amerykański patent na automa­
tyczne, ciągłe zamknięcie, o którym pi­
sał: „Mój wynalazek składa się z serii
obejm zjednoczonych przez połączony
kord, biegnących lub ślizgających się
nad żeberkami”. Zasada Howe’a prze­
widywała wiele cech nowoczesnych za­
mków błyskawicznych, ale ponieważ
nie była jasna, nigdy nie trafiła na ry­
nek. Stąd za wynalazcę suwaka uważa
się Whitcomba L. Judsona, który w
1893 r. opatentował w Stanach Zjedno­
czonych dwie zasady działania automa­
tycznych zamków z mechanizmem śliz­
gowym. Nie wiadomo, czy z powodu
ograniczonej wizji zastosowań swojego
wynalazku, czy z racji wymagań paten­
towych Judson swój pierwszy patent
zatytułował: „Klamrowy zapinacz lub
otwieracz do butów”. Zamki te różniły
się od nowoczesnych tym, że ich ruch był
prostopadły w stosunku do płaszczyzny
otworu, który miał być zamknięty, tzn.
działały tak, jak ówczesne zapinki przy
kaloszach. Składały się z serii pojedyn­
czych klamr, każda miała dwie dopaso­
wane wzajemnie części, przymocowane
do obu stron zamykanego otworu. Za­
mek mógł być zapinany ręcznie, ale Jud-
son także przewidział mechanizm „śliz­
gu”, otwierający i zamykający klamry
po kolei.
Wynalazkiem zainteresował się
prawnik —Lewis A. Walker, który w
1894 r. wszedł w spółkę z wynalazcą.
Powstałe Universal Fastener Company
zaczęło wkrótce lansować jeden wzór
suwaka pod nazwą Universal. Popyt był
mały, częściowo z powodu istotnych
mankamentów - zamek miał tendencję
do rozpinania się z trzaskiem przy wię­
kszym napięciu, ponadto był ostry i cza­
sami rozrywał materiał, który wszedł
mu w drogę.
W 1904 roku spółka została zreorga­
nizowana i pod nową nazwą Automatic
Hook and Eye Company oferowała ule­
pszony zamek C-Curity. Firma miała
pewną przewagę w branży, bo wyko­
rzystywała do produkcji maszynę opa­
tentowaną przez Judsona w 1902 r., zaś
poprzednio zamki były produkowane
ręcznie. Nieco później zatrudniono inż.
Gideona Sundbacka, który systematy­
cznie ulepszał zamki.
35
 W 1913 roku intendent w Automatic
Hook and Eye opatentował zasadę no­
woczesnego, w naszym pojęciu, zamka
rozdzielczego - otwieranego z obu koń­
ców. Ale sprzedaż była nadal kiepska
i spółka balansowała na krawędzi ban­
kructwa. Przeżyła dzięki produkcji
ubocznej i doczekała się nowego paten­
tu, uzyskanego przez wspomnianego już
wynalazcę inż. Sundbacka, na zamek
już w pełni nowoczesny, bez haczyków.
Ulepszenie było tak istotne, że spółka
zmieniła nazwę na Hookless Fastener
Company (Towarzystwo Zamków Bez-
haczykowych), a założyciel prawnik
Walker został jej prezesem i funkcję tę
piastował dożywotnio aż do 1938 r.
Stopniowo interes rozkręcał się.
Pierwszym wyrobem z zamkiem błyska­
wicznym, który produkowano na skalę
przemysłową był pas na pieniądze wy­
naleziony przez nowojorskiego krawca
i popularny wśród marynarzy podczas
I wojny światowej. Większość z 24 tys.
zamków, które w 1917 r, sprzedała spół­
Rys. 1. Jedna z metod produkcji metalowych zamków: 1 - stempel, 2 - odcinek, 3 - uformowany drut, 4 * stempel,
5 - zaciski, 6 - stół obrotowy, 7 - matryca, 8 - taśma z zawiniętym brzegiem
36
ka była przeznaczona do tego celu, W
1918 r. w suwaki wyposażono 10 tys.
mundurów dla marynarki amerykań­
skiej. Wkrótce po wojnie zastosowanie
suwaków w rękawiczkach i kapciu-
chach pomogło upowszechnić zamki
błyskawiczne wśród ludności cywilnej.
Ale największą popularność zyskały te
zamki, kiedy w 1923 r. firma B. F. Goo­
drich Company zastosowała je do kalo­
szy , jej też zawdzięczamy nazwę suwak
(niezbyt poprawną, bo tak się fachowo
nazywa sam mechanizm ślizgający).
Od tej pory zaczęła się prawdziwa
ekspansja. Hookless Fastener, jedyny
amerykański producent zamków od
24 tys. szt. w 1917 r. doszedł w 1934 r.
do ponad 60 min sprzedanych zamków.
W tym czasie towarzystwo zmieniło po­
nownie nazwę swoich zamków na Ta­
lon, a w ślad za tym i nazwę firmy na
Talon, Inc. Rekord amerykańskiej pro­
dukcji - 2,3 mld zamków miał miejsce
około 10 lat temu, od tej pory poziom
produkcji wskutek konkurencji zagra-
Rys. 2. Alternatywny proces wytwarzania metalowych zamków: 1 12 - stemple, 3 i 4 - elementy obcinaka i okrojnika,
5 - zaciski. 6 - taśma z zawiniętym brzegiem
nicznej opadał i zatrzymał się na 118 mld
sztuk w 1981 r.
Budowę i zasadę działania zamka
błyskawicznego prezentujemy na III i IV
stronie okładki tego numeru.
W produkcji zamków metalowych is­
totny jest sposób mocowania zębów.
Jeden z procesów rozpoczyna się od
okrągłego drutu z mosiądzu, aluminium
lub tzw. nowego srebra (stop z grupy
Cu-Zn-Ni). Drut przechodzi przez kilka
przepustów i po walcowaniu osiąga wy­
magany profil o przekroju w kształcie
litery Y. Taki drut jest następnie krojo­
ny na plasterki (rys. 1), z których każdy
będzie odrębnym zębem. Po obcięciu
element trafia do obracającej się matry­
cy, w której stempel formuje w plastrze
jednocześnie kopułkę i kieszonkę, a na­
stępnie po obrocie o 180° trafia na taśmę
o zawiniętym brzegu, na której jest zaci­
skany. Po zamocowaniu zęba taśma jest
przesuwana na odległość nieco większą
od podwójnej grubości zęba. Opisana
maszyna jest potomkiem oryginalnej
konstrukcji Sundbacka z 1923 r. Przed­
tem każdy ząb stemplowało się oddziel­
nie, polerowało i platerowało, a taśma
była przewlekana przez nóżki, które po­
tem należało zagiąć. Przy takim stem­
plowaniu odpady sięgały 40% i maszyna
Sundbacka, nie dająca odpadów w ogó­
le była olbrzymim sukcesem. Dzisiaj te­
chnologii tej nie stosuje się często z tej
racji, że jest stosunkowo wolna.
Inny sposób produkcji zamków meta­
lowych (rys. 2), opatentowany w latach
czterdziestych wymaga nie drutu, ale
taśmy metalowej, podawanej na rol­
kach. W takiej przesuwającej się taśmie
stemple formują kopułki, elementy taś­
my z kopułką są rozcinane wycinakiem
i okrojnikiem do pożądanego kształtu
znanej nam już litery Y. Ramiona tych
elementów są tak, jak w poprzednim
sposobie zaciskane na brzegu taśmy
z wydajnością 50 sztuk na sekundę.
Opisane sposoby produkcji są
w gruncie rzeczy bardzo podobne,
w obydwu produkuje się odrębne zęby
i mocuje je na taśmie. Jest jeszcze trzecia
metoda, znana od lat trzydziestych, któ­
ra polega na bezpośrednim odlewaniu
zębów na taśmie. Taśma porusza się
między otwartą, dwuczęściową formą,
która ma szereg wgłębień, odpowiada-
37
jących zębom. Do zamkniętej formy chmalu, po niej odciskowe wałki odsą­
wstrzykuje się pod ciśnieniem cynk, czają ciecz i całość suszy się w suszami.
później chłodzi się ją wodą i po zakrze­ Na zakończenie zęby traktowane są go­
pnięciu metalu otwiera. Taśma wędruje rącym woskiem, co ułatwia otwieranie,
dalej, a surowy odlew jest gotowy do dopóki zamek się ,,nie wyrobi”. Tak
czyszczenia. wykończone połówki łańcucha, gotowe
Bez względu na to, jaką metodą na­ do zespolenia, nawija się na szpule.
niesiono zęby na taśmę, połówki metalo­ Zamki plastikowe w ich obecnym
wego łańcucha poddaje się operacjom kształcie pojawiły się po raz pierwszy
wykańczającym. W tym celu łączy się je w Niemczech po II wojnie światowej.
za pomocą urządzenia podobnego do Fabryki niemieckie straciły podczas
suwaka, a zamknięty łańcuch przepusz­ wojny większość swojego wyposażenia,
cza między wałkami, które prasują go toteż stanąwszy w obliczu gruntownej
na żądaną grubość, następnie szereg ob­ odbudowy Niemcy postanowiły rozwi­
rotowych szczotek usuwa ostre krawę­ nąć produkcję zamków plastikowych.
dzie. Kolejna operacja to kąpiel w kro­ Pionierską spółką była Opti-Werk
Rys. 3, Zawijarka; 1 - dozownik drutu, 2 - drut plastiko­
GMBH. Jak zwykle do rozwoju produk­
wy, 3 - śruby. 4 - wyrzynarka, 5 - stół obrotowy, 6 - grzej­ cji przyczyniło się wielu wynalazców.
nik, 7 - dysza oziębiająca, 8 - kord, 9 - wykończona spi­ Między nimi byli dwaj Amerykanie -
rala, 10 - punktak formujący główkę
w 1942 r. Al den W. Hanson otrzymał
patent na metodę przyszywania plasti­
kowych zwojów do taśmy, a w 1951 r.
Nicholas A. Wahl opatentował sposób
nawijania dwóch wyprofilowanych
drutów plastikowych na pojedyńczym
trzpieniu. Później J. R. Ruhrman dostał
niemiecki patent na łańcuch drabinko­
wy. A. Germana i niezależnie firmę Wi-
liam Prym-Werke uhonorowano paten­
tami na metodę produkcji wyżłobionego
drutu, który może być wetkany w taśmę.
Inny ważny patent przyznano w 1968 r.
australijskiemu wynalazcy E.E. Cuc-
ksonowi za system ciągłego odlewania
zębów,
,,Uzębienie” zamka plastikowego,
wykonane z poliestru lub z nylonu, ma
kształt zmodyfikowanej spirali lub me­
andra. W większości zamków tego typu
spirale są przyszywane lub wetkane
w taśmę, z wyjątkiem jednej wersji plas­
tikowych suwaków, w której zęby są
odlewane bezpośrednio na taśmie. I po­
liester, i nylon mają punkt topnienia ok.
204°C, a więc odzież z tego rodzaju zam­
kami można bezpiecznie prasować. Jak
się formuje plastikowe spirale? Spój­
rzmy na rysunek 3. Taka maszyna, zwa­
na zwijarką tworzy spirale z plastiko­
 wego drutu. Obracający się trzpień i se­
kcja kordu osadzone są na wspólnym
wale. Kord biegnie poprzecznie do po­
wstającej spirali. Drut plastikowy opu­
szcza dozownik i zwijany wokół trzpie
nia (wówczas powstaje wcięcie na dru
cie, ułatwiające przyszycie spirali do
taśmy) dostaje się pomiędzy dwie ogrze­
wane śruby, które obracając się w prze­
ciwnych kierunkach rozciągają dru1
i formują spiralę. Pozostaje tylko ufor­
mować główkę i całość ochłodzić, żeby
termoutwardzona spirala była gotowa.
W takim spiralnym łańcuchu połówki
muszą mieć spiralę lewo- i prawoskręt-
ną, toteż dwie takie jednostki muszą
pracować równocześnie. Śruby mogą Rys. 4. Odlewanie plastikowych zębów; I - koło maszyny
być zastąpione kołami zębatymi, często rozlewniczej, 2 - fartuch, 3 - nóż, 4 - kord, 5 - wtryskiwany
też termoutwardzanie przeprowadza się plastik, 6-forma, 7-nadmiar materiału, 8-wytłaczarka

indukcyjnie.
Wspominaliśmy już, że plastikowe lub cynkiem. Zamki automatyczne mają
wypustki mogą być odlewane na taśmie. dodatkową, stalową sprężynę, utrzymu­
Potrzebne do tego celu jest koło maszy­ jącą suwak w zadanym położeniu, dopó­
ny rozlewniczej (rys. 4) z rozmieszczo­ ki uchwyt nie zostanie podniesiony. Ca­
nymi na obwodzie formami zębów. Dwa łość suwaka jest malowana na odpo­
kordy przymocowane do każdej linii zę­ wiedni kolor, dobrany do łańcucha
bów ułatwiają utrzymanie ich razóm i taśmy.
i zsunięcie z koła. Plastikowy materiał Nie chcę zamęczać Czytelników inny­
odlewniczy jest wstrzykiwany w rytmie mi szczegółami technologicznymi.
przesuwających się foremek, fartuch Z tych przytoczonych i tak wyłania się
podtrzymuje go w formie dopóki nie obraz postępu w produkcji zamków bły­
zakrzepnie. Następnie nóż usuwa nad­ skawicznych. Co będzie dalej? Amery­
miar materiału i taki zębaty półprodukt kański specjalista w tej branży Lewis
wędruje do kolejnej obróbki - nadania Weiner przewiduje, że przed nami wciąż
kształtu i utwardzenia. Po przyszyciu wiele niespodzianek - zamki olbrzymy
gotowych zębów do taśmy, technologia np. do połączeń ekranowych ścian i za­
wykończenia jest standardowa: kąpiel mki liliputki do wielu gadgetów. A tak­
w krochmalu, suszenie i nawinięcie na że zamki jednorazowe do jednorazo­
rolę. Później z takich roli od wij a się wych wyrobów różnego typu. Z bardziej
połówki zamka, aby po pocięciu na od­ wyrafinowanych zastosowań marzą mu
powiednie odcinki oraz dodaniu suwa­ się hermetyczne zamki do skafandrów
ka i ograniczników utworzyły wreszcie kosmicznych i chemicznie bierne „su­
gotowy zamek. waki11 chirurgiczne, mocowane u pa­
cjentów w miejscach wielokrotnych in­
Suwaki do zamków metalowych są terwencji chirurgicznych np. przy wy­
wyrzynane z blachy stalowej, zaś suwa­ mianie rozruszników serca. Kto wie, być
ki do zamków plastikowych ze względu
może zamki błyskawiczne znów nas za­
na dodatkowe skrzydełka odlewa się dziwią.
.kokilowo. Następnie, aby suwaki były Na p o d sta w ie "Scientific A m erican n 6/83
nierdzewne plateruje je się mosiądzem oprać. J.F.K.
39
 i na*fik
NOWE
noiv$ze.
Latające nożyczki
Samolot AD-1, przedsta­
wiony na zdjęciu jest eks­
perymentalnym prototy­
pem opracowanym przez
NASA - amerykańską
organizację zajmującą się
lotnictwem i kosmonauty-
ką. Jak widzimy samolot
ma skrzydło zmieniające
swe położenie aż do utwo­
rzenia kąta 60° względem
osi podłużnej kadłuba.
Zmiana kąta między skrzy­
dłami a kadłubem odbywa­
jąca się w locie upodabnia
samolot do wielkich latają­
cych nożyc - stąd nazwa.
Zaletą tego rozwiązania
konstrukcyjnego jest
zmniejszenie aerodynami­
cznego oporu czołowego, co
przy niezmienionym zuży­
ciu paliwa powoduje przy­
rost prędkości, W locie na
małych prędkościach ze
skrzydłem w „normalnym”
położeniu prototyp AD-1
ma bardzo dobrą statecz­
ność i sterowność, a także
niski poziom hałasu przy
starcie, co jest docenianą
dziś zaletą ze względu na
ochronę środowiska.
Długość latających noży­
czek wynosi 12,20 m, roz­
piętość 9,75 m, Napędzany
przez dwa silniki turbo­
odrzutowe, każdy o ciągu
0,98 kN prototyp AD-1
osiąga prędkość 370 km/h.
(bk)
Zawór nylonowy odporny Nowe opony ze starej gumy
no wodę morską
Z zużytych opon można
Zawory i inne elementy produkować pełnowartoś­
armatury wykonane z nylo­ ciowe opony. Produkcję
nu wzmocnionego włók­ opon z odzysku opracowała
nem szklanym okazały się amerykańska firma Ame-
lepsze od konwencjonal­ race Corp., Wheel Products
nych zaworów z brązu, Division. Nowa opona ze
gdyż sztuczne tworzywo starej gumy wykazuje bar­
nie jest wrażliwe na koroz­ dzo dobre właściwości elas­
ję. Dotychczas używane tyczne, odporność na prze­
elementy, przewidziane do bicie oraz wytrzymuje wię­
styczności z wodą morską ksze obciążenia i prędkości
powodującą silną korozje niż konwencjonalne ogu­
musiały być wymieniane mienie. Nowy ten produkt
dość często, siedem razy zwany oponą „Ace-Tuf”
częściej niż trzeba to czynić zastosowano w pierwszym
w przypadku zaworów ny­ doświadczalnym okresie do
lonowych. wózków towarowych, od­
Podczas prób szczelności śnieżarek i kosiarek.
zawory nylonowe wytrzy­ (bk)
mywały ciśnienie 0,5 MPa
po 11000 otwarć i zamknięć.
Są one dwa razy tańsze od
metalowych i można je sto­
sować wszędzie tam, gdzie
używano zaworów me­
talowych. Te zalety za­
chęciły nie tylko budow­
niczych okrętów i jach­
tów do stosowania za­
worów nylonowych, także
inni konstruktorzy zwrócili
uwagę na te zawory i prze­
widują je w projektowa­
nych urządzeniach do
zmiękczania wody, w apa­
raturze farmaceutycznej,
galwanizerniach, urządze­
niach chłodniczych i in. Za­
wór pokazany na zdjęciu
jest wyrobem nowozelan­
dzkiej firmy Auckland Tool
and Gauge Co. (bk)
i

59 000 znaczków na
minutę!
W Szwecji zainstalowa­
no nową, wyprodukowaną
w RFN maszynę do druko­
wania znaczków poczto­
wych. Maszyna ta ma 17 m
długości i można na niej
drukować znaczki w tech­
nice stalorytniczej (w sześ­
ciu kolorach) oraz offseto­
wej (w czterech kolorach).
Możliwe jest tworzenie
wielobarwnych kombinacji
techniki stalorytniczej
i offsetowej. Maszyna dru­
karska jest wyposażona
w dwa mikrokomputery,
z których jeden steruje pro­
cesem drukowania, drugi
kontroluje wszystkie para­
metry technologiczne pro­
cesu (np. temperatura wody
i powietrza).
Poczta Szwecji, która
wydaje obecnie jedne z naj­
piękniejszych znaczków,
dzięki wprowadzeniu naj­
nowocześniejszych techno­
logii druku zdecydowanie
podwyższy jakość wykona­
nia swoich znaczków. (jb)
Przeciw ucieczce ciepła
Mając na uwadze
zmniejszenie strat ciepl­
nych w dużych halach fab­
rycznych, magazynach,
chłodniach itp. Ameryka­
nie ćoraz częściej stosują
zasłony wykonane z prze­
zroczystych taśm z PCV.
Taśmy zawieszone są nad
wjazdem i ślizgają się po
wjeżdżającym czy wyjeż­
dżającym pojeździe i zamy-
kają się za nim. Dodatkowo
taśmy chronią obiekty
przed kurzem, owadami
itp. Zmniejszenie strat cie­
plnych to także cel wyko­
rzystania mat stosowa­
nych w urządzeniach
pracujących w wysokich
temperaturach. Maty wy­
konane są z włókna szkla­
nego, pokrytego silikonem.
Stosowane są do izolowa­
nia urządzeń pracujących
w temperaturze do 816°C -
w szczególności w przemy­
śle rafineryjnym, hutni­
czym itp. Osłony te są od­
porne na działanie wody,
tłuszczów i większości
związków chemicznych,
Dodatkową ich zaletą jest
możliwość ich łatwego
zdejmowania i ponownego
zakładania (np. podczas re­
montów). (j)
rrn
0 15 OB 1
Automatyzacja pomiaru „Hiloat Automatic Lifebo-
ciśnienia krwi uy” opatentowane zostało
w USA. W celu uruchomie­
Większość Czytelników nia boi wystarczy przesu­
„MT” miała zapewne mie­ nąć dźwigienkę sterowni­
rzone ciśnienie krwi. Po­ czą i urządzenie wrzucić do
miar polega na założeniu wody. Po upływie 20 s. boja
mankietu, wypełnionego napełnia się i może utrzy­
w sposób kontrolowany mać na wodzie 2 dorosłe
sprężonym powietrzem osoby. Górna część boi staje
oraz na wysłuchiwaniu tęt­ się dryfującą kotwicą, któ­
na krwi słuchawką. Pomiar ra zmniejsza przemieszcza­
daje się znakomicie zauto­ nie się jej pod wpływem
matyzować. Przykładem wiatru i fali. Boja może być
urządzenia do automatycz­ powtórnie użyta, po włoże­
nego pomiaru ciśnienia mo­ niu do niej nowego naboju
że być aparat produkcji freonowego. (j)
amerykańskiej firmy „Vita
- Stat”. Aparat może być
wykorzystywany do ciągłe­
go nadzoru pracy serca, ciś­
nienia krwi pacjentów na
salach operacyjnych i od­
działach intensywnej tera­
pii. W razie przekroczenia
wielkości ciśnienia i tętna,
nastawionych uprzednio,
aparat automatycznie sy­
gnalizuje wykryte niepra­
widłowości. (ap)
Boja ratunkowa
Nadmuchiwane urzą­
dzenie ratunkowe o nazwie
41
 Bajecznie kolorow a motolotnia w locie. Sterowanie nią odbywa się przez przesunięcia środka ciężkości

Samolot ...ze s k l e p u Fotel pilota motolotni

Gwałtowny rozwój lotniarstwa (m.in. ostatnio również

i w Polsce) spowodował stałe udoskonalanie konstrukcji
i wykonania lotni. Klasyczna lotnia ma jednak jedną
zasadniczą wadę - by na niej ,.popłynąć w przestworza”
potrzebne jest wzgórze, pagórek, góra, z której moglibyś­
my poszybować w dół. Stąd też konstruktorzy lotni od lat
próbowali ją zmodernizować i uniezależnić od warunków
terenowych. Takie wymagania spełnia motolotnia-lotnia
z zamontowanym na niej silniczkiem służącym do jej
napędu i zamieniającym ją w minl-samolot Konstrukcyj­
nie okazało się to dosyć trudne - trzeba było wzmocnić

Mini-samoloty, w które zam ieniły się lotnie, wyposażone są w stery,

hamulce, podw ozia itp
Motolotnie p oczątkow o napędzane były za p o m o cą silnika spalino­ B abcia Teodozja G órka z dum ą prezentuje plon wielomiesięcznej
w ego o d kosiarki ogrodow ej , Ostatnio jednak coraz częściej spoty­ pracy w nuka - motolotnię
ka się je w yposażone w silniki specjalnie skonstruow ane do
tych celów, od znaczające się matą w agą i niewielkim zużyciem Nie mając możliwości kupna w sklepie motolotni (lotnie
paliwa
już można kupić w CSH I) konstruktor - amator i zapalony
lotniarz w jednej osobie, wicemistrz Polski w lotniarstwie
konstrukcją maszyny oraz przesunąć jej punkt ciężkości.
Zygmunt Kublński, mieszkający w okolicy Sosnowca po­
Przy tym lotnia wraz z silniczkiem spal inowym waży około
stanowił sam zbudować taką maszynę. Zakupił silnik od
80 kg - powstał więc problem startu: nie można było już
„Trabanta”, odchudził go do 28 kg, wynajął od kolegi
nią startować tak, jak robiono to tradycyjnie - z rozbiegu.
stodołę I... metodą prób i błędów zbudował pierwszą
Trzeba było skonstruować specjał ne podwozie z kółkami.
chyba w Polsce motolotnię. Przelatał już na niej bez
Sterowanie motolotnią odbywa się w różny sposób: za
wypadku ponad 60 godzin. Oczywiście, aby nią latać,
pomocą urządzeń sterowych {wyposażając je w ster wy­
musiał ukończyć kurs pilotażu III stopnia i pokonać m nós­
sokości i kierunku), lub też tak jak robiono to dotychczas
two barier biurokratycznych. Koniec jednak wieńczy dzie­
- za pomocą zmiany pozycji ciała, a tym samym przesu­
ło i czasem na łąkach pod Sosnowcem można obserwo­
nięcia środka ciężkości.
wać kolorowego ptaka, sprawnie startującego i lądujące­
W wielu krajach, w sklepach dla hobbystów można go... (j)
nabyć już motolotnie do samodzielnego składania. Ich
cena np. w RFN wynosi od 8 do 20 tys. marek. Początkowo Zygm unt K u biński - konstruktor-amator s p o d So sn o w c a na chwilę
przed startem
były one wyposażane w silnik od ... kosiarki ogrodowej,
stanowiący podstawowe źródło jej napędu. Jednakże
z czasem zaczęto wyposażać je w lekkiesilniki, specjalnie
skonstruowane do tych celów.
Aby wystartować - wystarczy 20-30 m trawiastej łąki.
Silnik pozwala na przelot ze średnią prędkością około 60
km/h. W zbiorniku paliwa mieści się około 2 0 1benzyny,
co pozwala na 2,5 do 4 h lotu. Oczywiście, przeciwny
wiatr, deszcz, trudne warunki atmosferyczne powodują
znaczne zmniejszenie prędkości przelotu, jak również
wydatnie wpływają na obniżenie bezpieczeństwa lotu.
W RFN - na przykładzie którego pokazujemy rozwój
motolotni - znajduje się obecnie w sprzedaży około 150
ich typów. Otrzymały one nazwę UL (ultralekki). Tych
mini-samolocików sprzedano już 5000, co zmusiło wła­
dze do wprowadzenia specjalnych zarządzeń, wymagają­
cych od posiadaczy UL-i złożenia specjalnych egzami­
nów, posiadania spadochronu podczas przelotu oraz
ukończenia 60-godzinnego kursu pilotażu.

43
 Będziemy wdzięczni Re­ woczesne zabawki". Do foniczne i mini-radio typu
dakcji „Młodego Technika" wymiany przeznacza: Z. „Cosmos" odda do wyboru:
za wydrukowanie naszego Skrak „Archeologia mórz", dwie lokomotywy, wagony,
sprostowania. Sądzimy, że literaturę s-f, książki Z. tory, elektromagnetyczną
pominięcie naszego udziału Nienackiego, luźne numery zwrotnicę (prawą) do kolej­
przez autora wspomniane­ „Reiaxu", znaczki poczto­ ki TT, zestaw wiertarski
go listu, kol. Nowowiej­ we - polskie i zagraniczne. SM3, wiele części elektro­
skiego było zwykłym prze­ Kol. Jacek Wojciechow­ nicznych, lutownicę trans­
oczeniem i tak to traktuje­ ski, ul. Sokołowska 8 m 14, formatorową 65 W, miliam-
my. Mając jednak na uwa­ 01-136 Warszawa, wymieni pcromierz, znaczki poczto­
Z dużym zainteresowa­ dze ogrom pracy wkładanej grę telewizyjną wykonaną we wraz z klaserami, silnik
niem przeczytaliśmy list, przez nas we współpracę na układzie AY3-850 wraz 220 V/40O W, opornicę su­
jaki nadesłał do Waszej Re­ z „Odgłosami", pominięcie z zasilaczem na kamerę fil­ wakową oraz książki:
dakcji jeden z działaczy naszego listu bez słowa by­ mową super 8 dowolnego „ABC krótkofalowca",
Sfan-Clubu, a który zamie­ łoby dla nas krzywdzące. typu. „Mały modelarz rakiet",
szczony został w numerze Załączamy pozdrowie­ Kol. Mirosław Ambroży, „Sekrety modeli z napędem
8/83 „Młodego Technika". nia dla Redakcji „MT", Niziny 87, 28-142 Tuczępy, gumowym", „Sekrety mo­
Nasze zainteresowanie by­ a działaczom Sfan-Clubu wymieni: kalkulator „Bo­ deli swobodnie latających
ło tym większe, iż jedna życzymy dalszych suk­ lek" wraz z zasilaczem, słu- • z napędem silnikowym",
z poruszonych w liście cesów. za Radę Oddziału chawki SN 52M z mikrofo­ oraz cztery książeczki z se­
spraw dotyczyła bezpo­ nem, transformator 220/24 rii „Młodego Technika"
sekretarz
średnio Oddziału w Łodzi V 250 W, transformator i uszkodzone radyjko „Ne-
Włodzimierz Bogdański
Polskiego Stowarzyszenia 220/17 V 100 W, miernik yva 402".
Miłośników Fantastyki. uniwersalny LAVO 3 lub Kol. Bogdan Pogodziń­
ski, ul. Tysiąclecia 84/102,
Autor listu pisze....dys­ H M UM 111, 2 głośniki typu
40-871 Katowice, poszuku­
ponujemy stałą dużą rubry­
ką fantastyki w tygodniku
aoir-e^ów GDW 40 W 8 omów, głośnik
GDN 15 W 8 omów. W za­ je kondensatora 4,7 pF 25 V
mian pragnie otrzymać lus­ i tyrystorów BTP 2/400.
»Odgłosy«..." a następnie
Kol. Piotr Narel, ul. trzankę małoobrazkową W zamian oferuje szkło
wymienia wydawnicze osią­
gnięcia swego klubu na ła­ Sienkiewicza 140, Ciecha­ „Zenit" lub inną, ew. lampę chemiczne, niektóre nume­
mach tego pisma, ignorując nów, poszukuje książki błyskową, zasilacz bateryj­ ry „MT", „Kalejdoskopu
zupełnie fakt. iż już w lu­ Stefana Sękowskiego „Mo­ ny do lampy (może być sa­ Techniki”, książki: „Pod­
tym bieżącego roku nawią­ je laboratorium" ez. I i II. modzielnie zbudowany). stawy elektroniki" cz. I,
zaliśmy (tj. Oddział w Ło­ Odda za nią słuchawkę, od­ Koi, Bogdan Majkowski, „Fotografujemy", „Budowa
dzi PSMF) współpracę z re­ czynniki chemiczne oraz ul. Wazów 1/54, 76-200 plastykowych modeli sa­
dakcją „Odgłosów" przy­ książkę S. Sękowskiego Słupsk, posiada do odstą­ molotów" oraz specjalny
stępując tym samym do „Bazar chemiczny". pienia szereg podwójnych prospekt fotograficzny RE-
współuczestnictwa w reda­ Kol. Michał Kotnis, ul. numerów „MT" z lat 1974, VUE (RFN).
gowaniu kolumny fantas­ Wilgi 16/3, 44-114 Gliwice, 76,77,78,79, 80,B2,atakźe Kol. Jarosław Polański,
tyki. Od tego czasu ukazało za monetę 50 zł z wizerun­ numer 7/83. W zamian po­ ul. H. Sawickiej 9/98, 88-
się już wiele opowiadań na­ kiem Kazimierza I Odnowi­ szukuje prospektów firmy -100 Inowrocław, za silnik
szych członków oraz ciela odda następujące nu­ Daimler-Benz od roku 1977 elektryczny do łodzi Mikro-
współpracujących z nami mery „MT": 1,2,3,4, 6,7,8 wzwyż. Posiada również ma-70, magnetofon MK-
twórców z całego kraju i 9/82. wiele książek z zakresu bu­ -122, materiały do budowy
(Andrzej Mercik, Zbigniew Kol. Przemysław Sulich, dowy i obsługi pojazdów. teleskopu oraz dużo ksią­
Prostak, Krzysztof Piesyk, ul. Kusocińskiego 17/81,39 Kol. Jacek Stucki, ul. żek s-f i luźnych numerów
Jacek Rożniecki i inni), -300 Mielec, poszukuje ma­ Główna 47, 89-500 Tucho­ „MT" i „HT" pragnie otrzy­
przekłady fantastyki an­ teriałów o judo, la, za komplet radiotelefo­ mać radioodbiornik „Eli­
glosaskiej oraz szkice po­ kung-fu, a terni-waza, osae- nów typu „Echo" lub po­ zabeth" Hi-Fi na gwara­
święcone filmom science- -waza, ju-jitsu i innych dobnych, słuchawki stereo­ ncji.
-fiction pióra Romualda wschodnich walkach
Szoki, jednocześnie prowa­ obronnych. W zamian ofe­
UWAGA, CZYTELNICY!
dzącego rubrykę z ramienia ruje: „Astronautykę" (od
naszego oddziału. W celu 1981 r.), 30 numerów „Ka­ Zapraszamy Was do udziału w błyskawicznej ankiecie ..MT".
informowania Czytelni­ lejdoskopu Techniki", 25 Prosimy o przysłanie na adres:
ków-fanów o działalności tomików z serii „Tygrys",
polskiego i europejskiego znaczki, zagraniczne mo­ Redakcja „MŁODEGO T ECH N IK A"
fandomu prowadzimy Kro­ nety i książki: „Na tropach •kr. poczt. 380
00-850 W ARSZAWA
nikę Aktualności SF. Os­ życia pozaziemskiego",
tatnio wspólnie z Redakcją „Zwierzęta w moim obiek­ karty pocztowej z odpowiedzią na pytanie:
„Odgłosów" przygotowa­ tywie", „Czy istnieje życie
liśmy specjalną ankietę dla poza Ziemią?", „Jak stać Czy można w Waszym mieście, wsi czy osiedlu łatwo 2dóbyć
.Młodego Technika"? Jakie macie szanse systematycznego ku­
Czytelników, która pozwoli się silnym i sprawnym?",
pna ..MT"?
im wpłynąć na oblicze ko­ „Siła, sprawność, piękno".
lumny i która oceni nasze Koi. Leszek Wawryniuk, W śród Czytelników, którzy najszybciej nadeślą odpowiedzi (do
dotychczasowe wysiłki, jak ul. Wiosny Ludów 26 m 56, 1 miesiące od daty ukazania się tego numeru „M T" w kiosku)
rozlosujemy liczne nagrody w postaci ciekawych książek!
i trud kolegów ze Sfan- 71-471 Szczecin poszukuje
-Clubu. dwóch części książki „No­

44
Napisał: Zbigniew Skawskl
,.Achilles” przemierzał przestrzeń ze
stałym przyspieszeniem, a In - wgniata-
ny w fotel - z trudem zbierał myśli
i analizował wypadki ostatnich kilku­
nastu godzin.
Wczoraj, w osiemdziesiątym dniu lo­
tu, dostarczył przesyłki na stację AA-8
i zgodnie z programem wziął kurs na
stację AA-7. Wtedy przyszedł ten nie­
zrozumiały komunikat z Bazy.
„SSS Achilles! Pilot In! Przerwać
wykonywanie programu. Kurs na sektor
192, pełny ciąg. Czekać na dalsze pole­
cenia”.
Sektor 192 jest odległy i pusty. Nie
przecina go orbita żadnej stacji badaw­
czej, nie prowadzą przezeń drogi ża­
dnych statków kosmicznych, bo i skąd
i dokąd można by tamtędy lecieć, skoro
zaczyna się ten sektor dwadzieścia pięć
minut świetlnych za orbitą Terpsycho-
ry, niedawno odkrytej planety transplu-
tonowej. Co zatem może oznaczać ten
rozkaz, żeby pędzić w pusty sektor peł­
ną mocą silników? Mija dwanaście go­
Ilustrował: Przemysław Woźniak
dzin lotu na przyspieszeniu, za chwilę
,,Achilles11 osiągnie prędkość maksy­
malną i skończy się to wciskanie w fotel.
A Baza milczy, niczego nie wyjaśniając.
Nareszcie!
,,SSS Achilles! Pilot In! Mówi Baza. -
In poznaje głos komendanta. - Nowe
rozkazy, jakie otrzymałeś, wiążą się
z niecodziennym i pożałowania godnym
wypadkiem. W sektorze 192 znajduje się
„Atahualpa11 pilotowany przez Ala Wo-
wina. Jest już na krańcach sektora i od­
dala się od Układu Słonecznego z piątą
prędkością. Wowin prawdopodobnie...
No, jeszcze nie przesądzajmy! Nadał
meldunek pełen drwin pod adresem Ba­
zy i jej dowództwa. Na nasze wezwania
nie odpowiada. Sygnał kontrolny statku
odbieramy już bardzo słabo, a odległość
szybko rośnie. In, jako przyjaciel Wowi-
na nawiąż z nim łączność i przemów mu
do rozsądku. On pracuje na kanale 410.
Spróbuj na niego wpłynąć. Jeśli ci się to
nie uda, będzie już za późno i Wowin nie
zdoła już nigdy powrócić na Ziemię.
Potwierdź odbiór!11
45
 A więc to tak! Takie jest wyjaśnienie
zagadki... Wowin... Lekko zmarszczone
brwi, żywe niebieskie oczy, zawsze sku­
pione, przytomne. Najlepszy pilot Bazy.
Wowin na piątej prędkości ucieka od
świata. Za kilka dni wyczerpie paliwo
i lecieć będzie wiecznie w milczącej,
czarnej próżni w głąb Galaktyki.
In kręci skalą głównego nadajnika,
w okienku odczytu zapalają się i gasną
kolejne cyfry. Czterysta dziesięć. Do­
strojenie precyzyjne.
,,SSS Atahualpa! Pilot Wowin! Mówi
In. Al, co ty wymyśliłeś takiego, że ko­
niecznie chcesz się uwolnić od przycią­
gania słonecznego? Przecież widzieli­
śmy się niedawno, zaledwie pół roku
temu, i miałeś dobry humor. Piliśmy
naszą ulubioną krasnodarską herbatę*.
Co ci się stało? Mówiłeś mi wtedy, ile
warta jest przyjaźń pilotów w dalekiej
podróży... Czyżby już wtedy coś cię drę­
czyło? Bez pożegnania ze mną, bez słowa
ruszyłeś teraz na piątej prędkości w dro­
gę od Słońca!? Wracaj, Al! Jeśli masz
kłopoty, pomogę ci. Razem damy chyba
radę każdemu problemowi. Wracaj Al!
Wracaj natychmiast!’*
Trzy godziny czekania na odpowiedź.
Jeśli odpowie. Trzy godziny, jeśli naty­
chmiast odpowie...
In machinalnie przestraja pomocni­
czy odbiornik, przesłuchuje kanały wy­
pełnione jednostajnym szumem. Jest!
Przemienny ton - tysiąc, potem cztery­
sta dziesięć herców. Sygnał kontrolny
„Atahualpy”. Tam, u początku tej fali,
Al Wowin. Sam ze swoją niezrozumiałą
decyzją. Jakże to możliwe!... Wowin...
Wrażliwy, ale zawsze precyzyjnie my­
ślący, aż zimny w logice słów. Dziesiątki
testów i setki sprawdzianów! Wowin
dumny ze swojej szóstej specjalizacji.
I właśnie ten Wowin nagle... jak histery­
czna, przeintelektualizowana panienka.
Jak to możliwe? Pilot szóstej specjaliza­
cji... i myśli samobójcze! Nie, to jakieś
nieporozumienie, które Wowin za chwi­
lę wyjaśni!
,,SSS Achilles! Pilot In! Mówi ko­
mendant Bazy. Retransmituj nas na ka­
nał czerysta dziesięć! Będzie mówić
Stanis, narzeczona Wowina. Zestrój ka­
nały dokładnie, zależy nam na maksy­
malnej wierności dźwięku!”
A więc to tak...
,,SSS Atahualpa! Pilot Al Wowin!
Mówi do ciebie Stanis. Słuchaj Al, nie
możesz robić takich głupstw z powodu
dziewczyny. To smarkateria. Przebacz
mi wszystko i wracaj! Tego, co cię z mo­
jej strony spotkało, nie musiałeś zaraz
tak przeżywać... Nie wiesz, jakie są
dziewczyny? Wracaj, Al czekam na cie­
bie! A na rozmowę przed miesiącem
komendant nie mógł się zgodzić, bo miał
zajęte wszystkie kanały. To nie była
złośliwość! Zawiadomił mnie, że chcia­
łeś ze mną rozmawiać, lecz zgodzić się
nie mógł. Wracaj, Al, czekam!”
„Achilles i Baza! Achilles i Baza! Mó­
wi Al Wowin! Jestem wam szczerze
wdzięczny, że nie wygłosiliście mi prele­
kcji o tym, jaką wartość przedstawia
statek „Atahualpa” i ile środków prze­
znaczyło na to społeczeństwo, żeby
mnie, Ala Wowina, wyszkolić na pilota
szóstej specjalizacji. Ty, In, lepiej już
zawracaj, bowiem w każdej chwili mo­
żesz podzielić mój los. Wysłuchałem cię
i nie zmieniło to niczego. Trzymaj się, In,
i nie zawracaj natychmiast, póki nie
wyleciałeś raz na zawsze z tego przemi­
łego Układu, gdzie pod ciepłym Słone­
czkiem wygrzała się nasza przemiła cy­
wilizacja. A szefowi melduję, że już
w drugim tygodniu lotu złamałem regu­
lamin i nabyłem, przepłacając zresztą,
cztery butelki... pewnego płynu od zało­
gi jednego z napotkanych transportow­
ców. Została mi już, niestety, tylko jed­
na z nich. Tobie zaś, Stanis, nic nie
odpowiem na twój zdyszany szczebiot-
bełkot. To wszystko, moi drodzy już
nieobecni! Wyłączam teraz odbiorniki
i tym samym przerywam dramatyczną
walkę o superszybki statek „Atahual­
pa” i o życie pilota-desperata Ala Wo­
wina!”
47
 N A P R A W A A K U M U LA T O R A N IE R O Z B IE R A L N E G O
Każdy prawie użytkownik pojazdu me­
chanicznego ma kłopoty z akumulatorem.
Dopóki jest nowy (przez 2-3 lata) dolewamy
od czasu do czasu do niego wody destylowa­
nej i nie zajmujemy się nim więcej. Dopiero
po tym okresie, któregoś dnia, wsiadamy do
samochodu, przekręcamy kluczyk, słychać
klapnięcie włącznika... i gasną lampki kon­
trolne, akumulator nie obraca rozrusznika.
Mogą być dwa powody takiego zachowa­
nia się akumulatora. Pierwszy to starzenie
się płyt (zasiarczenie) i utrata pojemności
baterii. Akumulator, który miał 45 Ah gdy
był nowy, po kilku latach pracy ma pojem­
ność przeważnie o połowę mniejszą
i w związku z tym, zwłaszcza w czasie mro­
zu, nie może obrócić silnika samochodu. Ta­
ki zużyty częściowo akumulator co 2-3 dni
ładujemy, zabieramy na noc do ciepłego po­
mieszczenia, można go również spróbować
odsiarczyć (pisaliśmy na ten temat w ,,MT” 4
i 5 z 1979 r.).
Drugim powodem niesprawności akumu­
latora mogą być przerwy pomiędzy poszcze­
gólnymi celami. Jest to poważna awaria,
dosyć trudna do usunięcia, gdyż nowoczesne
akumulatory są nierozbieralne.
Objawy braku połączeń cel są następują­
ce. Gdy podłączymy akumulator do ładowa­
nia, przez jego obwód płynie bardzo słaby
prąd. Nastawiamy prostownik np. na prąd
ładowania 4 ampery, a przez szeregowo włą­
czony amperomierz płynie prąd 1 lub 0,5 A,
albo jeszcze mniejszy - akumulatora nie
można ładować. Po przyłączeniu do zaci­
sków żarówki 12 V/45 W, żarówka na chwilę
zabłyśnie, po czym zaczyna świecić na czer­
wono. O ile zmniejszanie się pojemności na­
stępuje stopniowo, prawie niezauważalnie,
to objawy braku połączeń następują nagle.
Mając trochę zdolności do majsterkowania
możemy spróbować taki akumulator na­
prawić.
Połączenia pomiędzy celami (rys. 1) są
wykonane w następujący sposób. Z mostka
łączącego płyty ujemne wznosi się do góry
występ, zakończony poziomym walcem
(grubości ołówka), który przechodzi przez
otwór w przegrodzie do sąsiedniej celi. Na­
tomiast z mostka łączącego dodatnie płyty
w sąsiedniej celi wystaje obrączka wciśnięta
na walec ujemnego mostka i zaprasowana.
Jest to więc połączenie na wcisk. Po obu
stronach przegrody, między celami, są wło­
żone gumowe uszczelki, aby przez szpary nie
przedostawał się elektrolit.
W czasie pracy akumulatora, wskutek
wstrząsów, połączenie zostaje osłabione
i obrączka zaczyna korodować (rys. 2). Im
słabsze połączenie, tym korozja (elektrolity­
czna) postępuje szybciej. Wkońcu z obrączki
pozostaje kikut, który już nie ma połączenia
z elektrodą ujemną. Taki akumulator nie
przewodzi prądu, chociaż płyty może mieć
jeszcze w zupełnie dobrym stanie.
Podstawową trudnością jest określenie,
które z połączeń zostało przerwane. Na iys. 3
pokazujemy schemat akumulatora z zazna­
czonymi celami, w których znajdują się koń­
cówki dodatnie, zakończone obrączkami.
Ponieważ końcówki ujemne nie korodują,
w grę mogą tylko wchodzić cele zaznaczone
na rysunku. Jest ich 5. To bardzo upraszcza
sprawę i przyspiesza poszukiwania uszko­
dzonego miejsca.
Z tych pięciu połączeń, tylko jedno może
nie przewodzić prądu a inne być może są
dobre. Aby się o tym przekonać, dołączamy
49
 przegroda
kontaktu

mostek ujemny

uszczelka
gumowa
mostek dodatni
( brązowy)

strona

strona

transfor-
mator
przekrój rdzenia
min. 16 cm3

777Z777777777. Y77777777Z
\
 akumulator do prostownika na maksymalny wać spawanie elektryczne. Do wtórnego
prąd ładowania, a następnie przechylamy go uzwojenia transformatora w prostowniku
na jedną stronę, tak, aby poziom elektrolitu (przed diodami) podłączamy dwa grube
obniżył się z drugiej strony (rys. 4). Przez miękkie przewody, o przekroju 3-4 mm2,
odkręcone korki patrzymy do środka i odsłu­ a na ich końcach mocujemy dwa duże gwoź­
chujemy poszczególne cele. Z celi, w której dzie, lub zaostrzone stalowe pręty wielkości
jest uszkodzenie słychać szum i mogą wydo­ długopisu. Końce gwoździ od strony łebków
bywać się delikatne obłoczki pary. Nastę­ trzeba owinąć izolacją, gdyż rozgrzeją się
pnie przechylamy akumulator na drugą i będą parzyły w ręce. Następnie ucinamy
stronę, i znów słuchamy. W ten sposób moż­ skrawek ołowiu i układamy go w miejsce
na ustalić czy przerwa jest po stronie A, (2 ubytku. Włączamy prąd i jeden gwóźdź doci­
miejsca) czy po stronie B (3 miejsca) - rys. 3. skamy do mostka, a drugim przytrzymujemy
Przy odrobinie szczęścia po otwarciu aku­ kawałek ołowiu, który chcemy przytopić.
mulatora możemy od razu znaleźć uszko­ Powstający łuk elektryczny topi ołów. Na­
dzenie. stępnie nakładamy nowy skrawek ołowiu
w to samo miejsce. Czynność tę powtarzamy
Otwór wycinamy w górnej części w obu­ tak długo, aż wytworzy się trwałe połączenie
dowie. Miejsca i kształty wycięć zaznaczone obu części.
są na rysunku 5, na którym jest przedstawio­
ny akumulator od przodu i od tyłu. Numera­ Im większy przekrój transformatora zasi­
cja cel jest taka sama jak na rys, 3. lającego tym lepiej. Transformator o małym
rdzeniu grzeje się, a powstający łuk elektry­
Brzeg pokrywy należy napiłować piłką do czny jest bardzo mały. Doskonale nadaje się
metalu z dwóch stron, rys. 6c, a resztę otwo­ do naszego celu transformator o przekroju
ru dokończyć ostrym nożem z dobrze zao­ 16-20 cm2 i napięciu wtórnym 15-20 V. Pa­
strzonym czubkiem. Plastik, z którego zro­ miętać należy również o tym, aby nałożyć
biona jest obudowa ma grubość około 1 mm, ochronne ciemne okulary.
jest miękki i świetnie daje się przecinać
nożem. Po zdjęciu wyciętej części pokrywki Zreperowany akumulator sprawdzamy,
zaglądamy do otworu i sprawdzamy czy do­ podłączając do prostownika. Jeżeli zacho­
brze trafiliśmy. Następnie wpychamy do celi wuje się on normalnie, możemy wkleić wy-
trochę waty i oskrobujemy skorodowane re­ ciętą przykrywkę. Jeśli naprawa niewiele
sztki końcówki. Ołów, z którego jest odlana pomogła, szukamy dalszych uszkodzeń.
końcówka powinien być oczyszczony do po­ Po przywróceniu połączeń elektrycznych
łysku. Wszystkie brudy ze skrobania, które pomiędzy celami, należy zamknąć wycięty
wpadłyby do środka, zaczepiają się o watę otwór przykrywką i brzegi cięć zalepić lu­
i razem z nią mogą być wydobyte na ze­ townicą elektryczną. Robimy to bardzo os­
wnątrz. Teraz trzeba się zdecydować na ro­ trożnie, gdyż plastik, jak już wspomnieliś­
dzaj naprawy. Jeśli resztki obejmy jeszcze my, ma grubość tylko 1 mm i łatwo można
istnieją, możemy ją spawać u góry, przy w nim powypalać dziury.
gumowej uszczelce (rys. 6a). Jeśli natomiast
w czasie skrobania obejma zupełnie się roz­ Teraz akumulator włączamy do ładowa­
padnie, trzeba z ołowiu zrobić nową (rys. 6b) nia na kilkanaście godzin. Dobrze jest w sze­
i przyspawać ją po nałożeniu na bolec, u dołu reg włączyć żarówkę od świateł pozycyjnych
i u góry. Obejmę można zrobić z kawałka samochodu o mocy 5 lub 10W (12 V). Światło
ołowiu wyklepanego na kształt płytki gru­ żarówki będzie nam wskazywało czy proces
bości 4 mm. Kształt płytki jest obojętny, ładowania przebiega prawidłowo. W ten
ważne jest tylko to, aby dosyć ciasno wcho­ sposób naprawiony akumulator może nam
dziła na bolec i dołem dotykała do mostka służyć jeszcze rok lub dwa lata, a tymczasem
z płytami. Teraz następuje decydująca faza możemy rozpocząć starania o zakup no­
operacji. Należy przywrócić przerwane po­ wego...
łączenie, Lutowanie ołowiem i lutownicą (w.p.j.)
elektryczną nie wchodzi w rachubę, gdyż Uwaga! * 3'
Przed rozpoczęciem naprawy akumulator trzeba wywie­
rozgrzane miejsca natychmiast pokrywają trzyć, gdyż wodór z powietrzem tworzą mieszaninę wy­
się tlenem i lut nie chwyta. Trzeba zastoso­ buchową.
52

W poprzednim numerze pisaliśmy o kryte­
riach doboru dzikiej siewki i o podstawo­
wych zasadach rozpoczęcia hodowli drze­
wek z nasion. Pora na
bonsai z sadzonki
bowiem ta metoda reprodukcji jest znacznie
szybsza od hodowli z nasion. Sadzonka w za­
Otwór należy wykonać sadzakiem i pozba­
wioną dolnych liści sadzonkę zagłębić na ok.
1/3 jej długości. Ziemię trzeba mocno ubić
i posadzony pęd podlać.
Sadzonki miękkodrzewne trzeba trzymać
w warunkach cieplarnianych. Idealna do te­
go celu jest szklarnia, w domu można osią­
gnąć zbliżone warunki okręcając nadmu­
chaną torbę foliową wokół drzewka. Sa­
dzonki z drzewa starszego należy przecho­
wywać na zewnątrz, w półcieniu.
Po rozwinięciu się korzeni należy sadzon­
kę bezzwłocznie przesadzić do bardziej po­
żywnego środowiska. Wtedy również przy­
chodzi pora na rozpoczęcie pierwszych za­
biegów korekcyjnych.
Narzędzia
\

sadzie może pochodzić z gałęzi, liści lub Większość zabiegów niezbędnych przy
korzenia, ale nas najbardziej interesują sa­ hodowli bonsai należy do rutynowych dzia­
dzonki z gałęzi. Zasady obcinania pędów są łań ogrodniczych, toteż i narzędzia mają
takie same jak dla drzew pełnowymiaro­ swoje ogrodnicze odpowiedniki. Najlepsze
wych. Jeśli drzewko ma zdrewniałe łodyżki są rzecz jasna oryginalne narzędzia japoń­
gałązkę należy obciąć tuż przy pniu, tak aby skie, raczej dla polskich hodowców niedos­
powstała podstawa że starszego drewna. Po­ tępne i z racji odległych źródeł zaopatrzenia,
wstała w ten sposób większa powierzchnia i z powodów ekonomicznych. Na szczęście
pozwala pędowi łatwiej się ukorzenić (rys. 1). większość niezbędnego wyposażenia można
Inny sposób to obcięcie gałązki sekatorem zastąpić krajowymi odpowiednikami. Spój-
dokładnie pod kolankiem.
Miękkie pędy można ścinać już wiosną, ale
większość bonsai rośnie z sadzonek z twar­
dego, dojrzałego drzewa, ścinanych jesienią
lub nawet zimą. Szybkość ukorzeniania się
sadzonek zależy od gatunku drzewa i wa­
runków klimatycznych. Najłatwiejsze do
hodowli z sadzonek są wierzby, nadają się
także do tego celu: wiąz Zelkova (brzostow-
nica) i jałowiec. Modrzewie, buki i graby
lepiej rosną z nasion, ale irga, bluszcz i kwit­
nące krzewy np. lawenda mogą być hodowa­
ne z pędów. Sadzonki drzew iglastych są
trudniejsze do ukorzenienia, wymagają po­
mocy hormonalnej i cieplarnianych warun­
ków. Większość ogrodników obawia się
zwłaszcza hodowania sosen tą metodą. Te
sadzonki sosen, które się przyjmują są pozy­
skiwane w następujący sposób: łamie się
gałązkę i pozostawia odłączoną na kilka dni,
co sprawia, że pozbawiony żywicy pęd ma
większą szansę na ukorzenienie.
Większość sadzonek pdwinna być sadzona
od razu, najlepiej w piasku ogrodniczym. Rys.1. Dwa sposoby obcinania pędów na sadzonkę

53
Azalia japońska rośnie w płaskim, tacowym pojemniku Drzewa iglaste wymagają doniczek o stonowanych kolo­
rach. ta 40-letnia sosna dobrze prezentuje się w szarym
pojemniku

rzmy na rysunek 2, przedstawia on narzę­ nalny daje wklęsłe cięcie. Narzędzie jinning
dzia najbardziej przydatne do hodowli bon- to rodzaj małych cążek, które są pomocne
sai. Są to: dwie pary nożyc (dłuższe do deli­ w usuwaniu kory, co wywołuje, pożądany
katnej pracy nad liśćmi i gałązkami, krótsze zwłaszcza u starszych okazów, efekt
do cięcia korzeni), sekator, obcinacze do uschniętego drewna, ale to już wyższa szkoła
drutu i gałęzi, rydel ogrodniczy, narzędzie jazdy i początkujący mogą sobie zdobywanie
jinning, miotełka, pałeczka, łopatka, grabki tego narzędzia darować. Drewnianą pałecz­
o kształcie widelca, zakończone małą łopat­ ką sprawdza się przy pomocy dźgnięć, czy
ką. Z tego zestawu właściwie tylko obcinacz przy przesadzaniu ziemia wchodzi między
gałęzi jest trudny do zastąpienia, bo orygi- korzenie drzewka. Do niezbędnego wyposa-

Rys.2.

54
żenią należy też zaliczyć rozpylacz do wody
(krajowe produkuje rzemiosło), siatkę do
przesiewania ziemi i ochrony otworów dre­
nażowych, a także arkusz folii, motek sznur­
ka, które, jak już wiemy, są niezbędne przy
przenoszeniu dzikich siewek.
Zasady przechowywania i konserwacji
narzędzi są takie, jakie obowiązują w całym
ogrodnictwie - po użyciu trzeba je wyczyścić
i przechowywać w suchym miejscu.
Wiemy już czym się posługiwać przy pielę­
gnacji drzewek. A w czym je hodować?
Naczynia ceramiczne

Należy pamiętać, że w hodowli bonsai

doniczka jest integralną częścią kompozycji.
Liczy się typ naczynia, jego rozmiar, kształt
i kolor. Są pewne zasady doboru pojemnika
do drzewka, przy czym istotne są tu rozmia­
ry dojrzałego bonsai. Generalnie rzecz bio­
rąc głębokość doniczki powinna być równa
średnicy pnia dojrzałego bonsai, a szerokość
prostokątnego pojemnika powinna być czte­
rokrotnie większa (właściwe proporcje całej
kompozycji na rys. 3). Jeszcze raz podkre­
ślam, że zasady te obowiązują dla dorosłych
drzew i nie mogą być stosowane do młodych
drzewek, bo na tym etapie efekt wizualny nie
jest najważniejszy. Doniczka musi przede
Rys.3. Takie powinny być idealne proporcje między doj­
rzałym drzewkiem, a jego pojemnikiem

Zwróćmy uwagę na naczynka, w jakich hodowane są te

klony

wszystkim zapewniać odpowiednie warunki

«---------- 4 A ---------►
dla zdrowego wzrostu drzewek, a więc na
każdym etapie hodowli trzeba stosować od­
powiednie naczynia. Młode drzewka z małą
koroną i odpowiednio małymi korzeniami
potrzebują małych, płytkich pojemników,
większe—większych z powodu bardziej roz­
budowanego systemu korzeniowego.
55
 bione doniczki, chociaż czasem takie naczy­
1 nie bardzo dobrze się komponuje wtedy, gdy
<3
• • • • ! • • • • kolor zdobień dobrany jest do barwy kwia­
A i tów drzewka.
i Jeśli już wybierzemy doniczkę dla naszego
i okazu, należy ją odpowiednio przygotować
i
na jego przyjęcie, zakładając oczywiście, że

&
i
i drzewko jest w odpowiednio dobrej formie
._________________!________________ _ do takiej przeprowadzki. Otwory drenażowe
£ zabezpieczamy kawałkami plastikowej siat­
Rys.4.
ki, a na dnie tworzymy ze żwiru warstwę
drenażową (rys. 5). Dobór ziemi zależy od
gatunku drzewka, toteż początkującym za­
Doniczki mogą mieć różne kształty; od lecam w tym względzie lekturę poradników
okrągłych, płaskich tac, poprzez miseczki ogrodniczych. Hodowcy miejscy mogą odpo­
okrągłe lub sześciokątne do prostokątnych wiednią mieszankę kupić, inni po przynie­
pojemników o różnych wysokościach. Są sieniu ziemi z ogrodu muszą sprawdzić jej
zwykle niepowlekane w kolorze stłumionego kwasowość. Ziemia powinna być np. alkali­
brązu, zieleni, szarości. Oryginalne japoń­ czna, z dużą zawartością wapnia dla wię­
skie naczynka Jpywają w zgaszonych ziele­ kszości drzew iglastych, kaliny, bzu i ostro-
niach, czerwiemach i brudnym kolorze nie­ krzewu lub z dodatkiem torfu np. dla rodo­
bieskim. Są czasem powlekane z zewnątrz, dendronów i azalii. Proporcje w mieszance
ale nigdy na powierzchni wewnętrznej lub ustalamy w zależności od typu drzewa. Po­
na dnie doniczki. Jasne kolory, kremowy, winna się ona składać z iłu, kompostu, pia­
biały są bardzo rzadkie. Dobre naczynie po­ sku i torfu. Nie należy dodawać próchnicy
winno być tak skonstruowane, żeby zapew­ w celu użyźnienia, bo źle wpływa na delikat­
niało dobry odpływ wody, toteż może mieć ne korzenie i uaktywnia szkodniki. Zawsze
nawet kilka otworów drenażowych. należy dodać trochę więcej piasku, bo po­
Drzewa iglaste lepiej wyglądają w nie- jemnik odwadnia się wolniej niż w naturze.
powlekanych, ciemnobrązowych lub szaro­ Przed ułożeniem ziemi w doniczce należy ją
zielonych doniczkach. Liściaste z barwnymi wysterylizować. Najlepiej po prostu wypra­
liśćmi dają lepszy efekt w naczyniu o kolorze żyć ją w szczelnej puszce w piekarniku, cza­
zgaszonej czerwieni, zieleni lub niebieskim. sami ogrodnicy radzą przelewać wrzątkiem,
Pojemniczki dla maleńkich marne bonsai są ale taki zabieg daje krótkotrwały efekt. Is­
maciupeńkie i w tonacji prawie się nie od­ totna jest również konsystencja ziemi, nie
różniają od drzewka. Rzadko stosuje się zdo­ musi to być pył, ale nie powinna zbrylać się,

Rys. 5. Tak należy przygotować pojemnik przed posadzeniem drzewka: 1 - siatka plastikowa, 2 - warstwa żwiru,
3 - podstawowa mieszanka ziemi, 4 - warstwa ziemi żyznej, 5 - mech

1—

56
toteż zwykle należy ją przesiać. Ziemię sy­
piemy na warstwę żwiru, tak aby tworzyła
mały kopczyk, można ją pokryć warstewką
bardziej odżywczą i posypać wysuszonym
mchem, który w miarę podlewania zacznie
rosnąć i uformuje sprężystą powierzchnię.
Reguły sztuki zabraniają sadzić drzewka
pośrodku doniczki, należy oznaczyć środek
i umiejscowić bonsai w jednej z ćwiartek
(tak jak zaznaczono na rys. 4)
Operacji przesadzania należy poświęcić
dużo uwagi, bo od jej właściwego przepro­
wadzenia zależy w dużej mierze przyszłość
drzewka. Pamiętajmy, że w długotrwałej ho­
dowli bonsai jest to jeden z podstawowych,
wielokrotnie wykonywanych zabiegów
ogrodniczych. Usuwając drzewko ze starego
pojemnika nie należy go ciągnąć za pień,
tylko doniczkę odwrócić i delikatnie opuku­
jąc wyjąć razem z ziemią. Następnie staran­
nie wygrabiamy zewnętrzne korzenie za po­
mocą grabek, tak aby otrzymać mniejszy
kłąb ze zwieszającymi się korzeniami. Redu­
kując system korzeniowy obcinamy zbędne
korzenie ostrymi nożycami, ale nie więcej W hodowli bonsai często stosuje się sześciokątne naczy­
niż o 1/3 ich długości. Tak przygotowane nia, podobne do tego, w którym rośnie ta
drzewko umieszczamy w otworze na odpo­ 40-centymetrowa brzoskwinia

wiedniej wysokości, ziemię wpychamy mię­

dzy korzenie za pomocą pałeczki, a nie pal­
ców. Ugniatamy powierzchnię rydlem, pa­
miętając o kształcie kopczyka. Dobrze posa­
dzone drzewko powinno stać, wyższe okazy
można wiązać zanim się nie ukorzenią.
Podlewanie...
...jest w przypadku bonsai sztuką empi­
ryczną. Nie należy podlewać mało i często,
tylko wtedy, kiedy drzewko tego naprawdę
potrzebuje. Trzeba po prostu obserwować
i drzewko i ziemię, podnosić pojemnik i „na
wagę” oceniać ubytek wody. Latem zwykle
podlewamy raz dziennie, zimą 1-2 razy ty­
godniowo, częstotliwość zależy od pogody
i drzewka. Drzewa liściaste w lecie potrze­
bują więcej wody od iglastych, zimą odwrot­
nie, zawsze trzeba uwzględniać wpływ po­
gody i pamiętać, że wiatr może osuszać rów­
nie dobrze jak słońce.
Pora podlewania zależy od pory roku.
W lecie podlewamy rano lub wieczorem,
chodzi o to, żeby nie podlewać na słońcu.
Zimą z kolei nie należy podlewać rano, kiedy
ziemia jest zmarznięta, tylko raczej w połud­
nie. Używam terminu podlewanie, ale w ho­
dowli bonsai nie lejemy wody na powierzch­
nię ziemi, tylko albo doniczkę zanurzamy
w wodzie aż po brzegi (np. po przesadzeniu
lub kiedy chcemy wyługować nawóz), albo
zraszamy liście i ziemię rozpylaczem. Najle­
piej używać wody deszczowej, gdy zmuszeni
jesteśmy korzystać z wody miejskiej' nigdy
nie bierzemy jej prosto z kranu, tylko
odczekujemy, aby chlor się zdesorbował.
Temperatura wody powinna być dosto­
sowana do tej, w jakiej przebywa drzewko
w porze podlewania, szoki temperaturowe
nie są zdrowe.
Cały czas jednak trzeba pamiętać o tym, że
każde drzewko jest indywidualnym okazem
i ma swoje gatunkowe upodobania. Im
wcześniej się do nich dostosujemy, tym wię­
kszą mamy szansę na wyhodowanie zdrowe­
go bonsai. O tym jak się do właściwej hodow­
li zabrać napiszemy w kolejnym odcinku.
Na podstawie źródeł angielskich oprać.
Anna Kniaź

57
 KOŃCÓW KI
DO P O M IA R Ó W E LE K T R Y C Z N Y C H

Pomiary elektryczne wiążą się z koniecz­

nością dotykania przewodami stanowiącymi
wyposażenie miernika różnych miejsc ob­
wodów elektrycznych, często trudno dostę­
pnych lub też mających małą powierzchnię.
Staje się to czasami zupełnie niewykonalne
przy użyciu przewodów niczym nie zakoń­
czonych lub zakończonych tylko wtyczkami
bananowymi. Bardzo przydają się wtedy os­
tre końcówki pomiarowe, które można łatwo
i szybko zrobić z zużytych pisaków, gniaz­
dek radiowych i kawałków drutu.
Do tego celu nadają się pisaki, w których
w górną część obudowy luźno wchodzą gnia­
zdka radiowe.
Aby wykonać końcówkę należy z pisaka
usunąć wkład i końcówkę piszącą. Nastę­
pnie kawałek stalowego drutu, dłuższego od
pisaka o 1 do 1,5 cm i o średnicy końcówki
piszącej, trzeba sklepać na jednym końcu
i włożyć do obudowy pisaka spłaszczeniem
ku górze.
W gniazdku radiowym należy jedno­
stronnie spiłować gwint według rysunku
i wcisnąć je do obudowy pisaka, podkładając
pod ścięcie gniazdka spłaszczoną końcówkę
drutu. Na wystający kołnierz gniazdka war­
to nałożyć pokrywkę pisaka i obciąć ją tak,
aby wystawała około 2 mm nad gniazdko. Końcówki nakłada się na wtyczki banano­
Uniemożliwi ona przypadkowe dotknięcie we umocowane do przewodów miernika.
ręką gniazdka w czasie pomiaru i uchroni Wykonywanie przy ich użyciu wszelkich po­
operatora od ewentualnego porażenia. Na miarów jest łatwe, bezpieczne i wygodne.
zakończenie wystającą końcówkę drutu na­
leży zaostrzyć. Marek Konopski

58
 W związku z tym przedstawimy Czytelni­
ST O JA K I DO P R A C D O M O W YCH kom kilka praktycznych sposobów zaczer­
pniętych z węgierskiego miesięcznika „Ezer-
W domu i w altance na działce często mester”.
trafiają się różnego rodzaju prace konserwa- W wymienionych na początku pracach
cyjne: okien, drzwi, półek i wielu innych nieocenione usługi mogą oddać koziołki (ko­
elementów drewnianych. Ale niektóre z tych byłki). Jest to mało skomplikowany stojak
prac trudno wykonać samemu, potrzebna wykonywany najczęściej z drewna, gdzie
jest pomoc drugiej osoby, najczęściej do główną belkę stanowi gruba deska a nogi
przytrzymania obrabianego elementu. Nie wykonane są z łat drewnianych.
zawsze na taką pomoc możemy liczyć, musi­ Nie sposób wyliczyć tutaj wszystkich za­
my wtedy radzić sobie sami. stosowań takiego koziołka. Pomimo prosto-

59
ty można ten zakres możliwości jeszcze po­
szerzyć przez wykonanie dodatkowych,
składanych poprzeczek.
Poprzeczki takie wykonuje się także
z drewna w sposób pokazany na rys. 1 i 2. Niedawno opisywaliśmy w „Młodym Te­
Zawiasy (łatwo kupić w sklepach z artykuła­ chniku” elektroniczne składaki rozprowa­
mi metalowymi) są przykręcone długimi dzane przez Centralną Składnicę Harcerską.
wkrętami do drewna, do obu połówek. Jeżeli Dziś zajmiemy się podobnym zagadnieniem,
na działce potrzebujemy dużego stołu dla a mianowicie omówimy proponowane rów­
kilku osób, wystarczy na koziołku ułożyć nież przez CSH samochodowe testery do
dwie poprzeczki a na wierzch szeroką deskę samodzielnego montażu.
i stół gotów. Poprzeczki mogą być także Testery to urządzenia przeznaczone do
bardzo użyteczne dla wielu prac: stolar­ testowania a ściślej do ciągłej kontroli pew­
skich, malarskich itp. Złożenie poprzeczek nych określonych parametrów samochodu.
polega na podniesieniu ich końców i zdjęciu CSH proponuje zakupienie testera układu
ich z koziołka. W takim położeniu mogą być zapłonowego i napięcia akumulatora oraz
one przechowywane. testera prędkości obrotowej silnika samo­
chodowego (obrotomierza).
W innym przypadku, np. podczas obróbki Obydwa urządzenia produkowane są
boku deski, wystarczy na poczekaniu wyko­ przez nieco tajemniczą firmę podpisującą
nać w drewnianej beleczce skośne wycięcie się: „S.I. ELEKTRA, Kutno, ul. Dąbrow­
oraz do tego wycięcia dopasować odpowied­ skiego 12”. Co ma oznaczać skrót ,,S.L”?
ni klin. Prawdopodobnie chodzi tu o Spółdzielnię
Po zamocowaniu tej beleczki ściskami sto­ Inwalidów. Dlaczego jednak producent tak
larskimi lub po przybiciu jej gwoździami do kamufluje swoją nazwę? Czyżby wstydził się
belki kobyłki, możemy w niej mocować swoich produktów? Właściwie byłoby to słu­
w sposób wystarczająco pewny deskę (rys. szne biorąc pod uwagę niechlujstwo instruk­
4). cji montażu, błędy na rysunkach i na płyt­
kach drukowanych oraz wiele nieprzemy­
Ale co mamy zrobić, gdy musimy ślanych szczegółów konstrukcyjnych urzą­
w drzwiach poprawić zamek lub strugiem dzeń.
dopasować spaczone drzwi albo jeszcze coś
innego? Tester układu zapłonowego
Wystarczy wtedy do grubszej i odpowied­ i napięcia akumulatora
nio szerszej deski zamocować dwa kawałki Już sama nazwa budzi moje zastrzeżenia:
drewna równo ucięte w sposób pokazany na „...i napięć akumulatora”. Oile mi wiadomo,
rys. 5, ażeby uzyskać odpowiedni stojak. akumulator ma jedno napięcie, wyższe lub
W stojaku tym umieszczamy drzwi, które niższe. Poza tym producent oferuje ww.
pewnie stoją i spokojnie możemy pozostawić układ do samochodu PF 126 dodając, że
je tak nawet na dłuższą chwilę bez obawy, że może on być instalowany również do innych
się przewrócą a przy tym bez potrzeby mę­ pojazdów z instalacją 12 V i z minusem na
czącego trzymania. masie. Wydaje się, że to ostatnie stwierdze­
Aby zabezpieczyć drzwi przed porysowa­ nie wystarczy, zupełnie zbędne jest dedyko­
niem lakieru, celowe jest oklejenie desek wanie układu szczególnie do PF 126.
w miejscach pokazanych na rysunku filcem, Instrukcja montażu w drugim akapicie
grubym suknem lub t.p. mającym rzekomo omawiać zasady działa­
nia wyjaśnia jedynie co oznacza świecenie
To tylko niektóre ze sposobów, jakie mogą poszczególnych diod. Autora instrukcji pra­
nam pomóc w wielu pracach domowych. gnę poinformować, że zasady działania to
Czytelnik wykonujący określone prace wszystkie zjawiska występujące wewnątrz
z pewnością znajdzie wiele innych pomysło­ układu oraz współdziałanie jego poszczegól­
wych rozwiązań ułatwiających wykonanie nych elementów. Natomiast świecenie diod
tych prac. wskaźnikowych to tylko wynik tego współ­
Stefan Zbudniewek działania.

60
 Opis montażu ogranicza się do kilku lako­
nicznych uwag, między innymi: Posłu­
gując się rys. 1 i rys. 2 wlutować elementy
w płytki drukowane... ”
Panowie producenci! Jeżeli piszecie, że
układy przeznaczone są dla średnio zaawan­
sowanych majsterkowiczów, to chyba jasne
jest, że elementy należy wlutować w odpo­
wiednie miejsca, jeżeli w komplecie są te
elementy i jest płytka montażowa! Zamiast
wypisywać głupstwa w „instrukcji” monta­
żu trzeba było zwrócić większą uwagę na
rysunki, np. na rys. 2 przedstawiającym
układ montażowy, na płytce oznaczonej bez­
sensownym dla nabywcy symbolem 3895-1
dwukrotnie występuje rezystor Ru brak na­
tomiast miejsca na diodę DL
Niestety, również cała konstrukcja me­
chaniczna omawianego testera jest błędna.
Do zestawu wprowadzone są oprawki do
diod zupełnie innego typu niż te znajdujące
61
się w torebce. Żeby spasować te elementy,
oprawki diod należy wcisnąć w płytkę czoło­
wą testera a następnie wystające do tyłu
płytki części oprawek skrócić ostrym nożem
tak, by nie wystawały one poza płaszczyznę
płytki więcej niż 1mm. Prócz tego producent
dodaje do zestawu przewody łączące urzą­
dzenie z instalacją samochodową tylko
w dwóch kolorach, natomiast przewody
są cztery! A więc dwie jednakowe pary,
które po zamknięciu w obudowie testera są
nie do odróżnienia!
Inna wada konstrukcyjna to odwrotne
ułożenie płytek montażowych testera we­
wnątrz obudowy. Płytka, do której przyluto-
Zmontowany obrotomierz
Wnętrze obrotomierza
62
wane są cztery grube i sztywne przewody
połączeniowe znajduje się u góry obudowy.
Przewody muszą ominąć pierwszą płytkę,
aby można je było, z ogromnym zresztą tru­
dem, przepchnąć przez plastykową rurkę
stanowiącą konstrukcję wsporczą testera.
I na koniec skalowanie. Jak producent to
sobie wyobraża? Moim zdaniem do każdego
zestawu należy dawać sprawdzone elementy
montażowe i tak dobrane, by żadne skalo­
wanie nie było potrzebne, bowiem majster­
kowicz, który może sobie taki układ wyska-
lować i zna się na tym zmontuje sobie zupeł­
nie inny tester, bardziej użyteczny od propo­
nowanego.
Gotowy tester zapłonu i napięcia akumulatora
Wnętrze testera zapłonu i napięcia akumulatora

Tester obrotów
silnika samochodowego
Taki tester nazywa się po prostu obroto­
mierzem. Ten z zestawu, proponowany przez
producenta ma wmontowany wskaźnik od
magnetofonu. Błąd polega jednak na tym, że
majsterkowicz ma rozbierać wskaźnik
i zmieniać fabryczną skalę na inną znajdują­
cą się w zestawie a nazywaną przez autora
instrukcji montażu podzielnią.
Montaż obrotomierza jest dość łatwy jeże­
li mamy do dyspozycji omomierz. Niestety,
rezystory znajdujące się w zestawie mają tak
nędzne oznakowanie barwne, że ich wartość
można odczytać jedynie za pomocą omomie­
rza. Przykre jest natomiast to, że niektóre
elementy znajdujące się w torebce są uszko­
dzone. A więc nikt nie zadał sobie odrobiny
trudu, by sprawdzić, co wkłada do torebki
przeznaczonej przecież dla człowieka nie
parającego się zawodowo elektroniką.
Instrukcja dołączona do zestawu jest tak
samo nieudana jak przy poprzednio opisy­
wanym zestawie. Natomiast wszelkie rekor­
dy bije opis skalowania obrotomierza. Sza­
lenie łatwo jest napisać tak jak w instrukcji,
by wyskalować przyrząd posługując się fab­
\
rycznym, dokładnym obrotomierzem. Szko­
da natomiast, że do zestawu nie dodaje się
tego fabrycznego obrotomierza! Polecanie
zaś by do skalowania użyć prądu zmiennego,
wyprostowanego zakrawa na żart, bowiem
taka propozycja bez dokładnego opisu po­
szczególnych czynności i bez rysunków wy­
konawczych (schematu) może najwyżej spo­
wodować zniszczenie dość drogiego układu.
Nawet jeżeli majsterkowicz podłączy obro­
tomierz prawidłowo i do odpowiedniego na­
pięcia, to skalowanie będzie możliwe tylko
dla zakresu 6000 obrotów. Jak natomiast
wyskalować zakres 1000 obrotów? Instruk­
cja tajemniczo milczy.
Podsumowując należy stwierdzić, że oma­
wiane zestawy testerów nie spełniają swoje­
go zadania i pod żadnym pozorem nie po­
winny znaleźć się w sprzedaży. Do zestawów
należy najpierw opracować rzetelną i wy­
czerpującą instrukcję montażu a do torebek
wkładać wyłącznie sprawdzone elementy
tak, by gotowych układów nie trzeba było
skalować. Naturalnie, należy przekonstruo­
wać tester napięcia akumulatora oraz po­
prawić błędy na rysunkach.
Jerzy Pietrzyk
63
 C ią g n ik
Rozpoczynamy nowy stały dział
przedstawiający rozwój krajowej pro­
dukcji w zakresie nie tylko sam ocho­
dów ciężarowych (choć temat ten bę­
dzie głównym wątkiem działu), ale
i autobusów, ciągników, sam ocho­
dów terenowych oraz pojazdów spe­
cjalnych.
Pierwszy pojazd mechaniczny
z własnym napędem stworzony w Pol­
sce w okresie międzywojennym nie
był samochodem ani specjalistycz­
nym pojazdem wojskowym, lecz trak­
torem. W 1921 roku Fabryka Silników
i Traktorów ,.Ursus” S.A. (przejścio­
wa nazwa późniejszego oddziału Za­
kładów Mechanicznych ,.Ursus” S.A.
Historyczny moment przejmowania ciągnika przez muzeum przyfabryczne w Ursusie
64
„U rsu s” model 1921/1922
w Czechowicach koło Warszawy) zaj­
mująca rozległe tereny przy ul. Skier­
niewickiej 27/29 w Warszawie, przy­
stąpiła do prac przygotowawczych
związanych z uruchomieniem produ­
kcji ..ciągówek” rolniczych. Traktory
te wzorowane były na wypróbowa­
nych ciągnikach amerykańskiej marki
„Titan”. Konstruktorem prototypo­
wych egzemplarzy, zbudowanych już
w łatach 1915-1918, a więcwtrudnym
okresie I wojny światowej, był profe­
sor Karol Taylor, kierownik katedry
silników spalinowych Politechniki
Warszawskiej. Pojazdy przeznaczone
do produkcji, zachowując zasadnicze
rozwiązania techniczne swych po­
przedników. odbiegały od nich nieco
wyglądem zewnętrznym. Próby serii
informacyjnej zakończono pomyślnie
i już w czerwcu 1922 roku na polsko-
-franeuskiej wystawie maszyn rolni­
czych zorganizowanej w stołecznym
parku Agrykola, zaprezentowano
pierwszy polski traktor. Drugi pojazd
uczestniczył w pokazach orki na wy­
stawie w Wilanowie. „Ciągówki”
z ,,Ursusa” wystawione zostały także
na Targach Wschodnich we Lwowie
w jesieni tegoż roku. Nie wiadomo
dzisiaj, ile traktorów opuściło w la­
tach 1922-1925 wytwórnię przy ul.
Skierniewickiej. Ścisłe informacje,
posiadane jedynie dla pierwszego
okresu produkcji (lata 1922-1923)
mówią o stu traktorach. Można przy­
puszczać, że ogółem wyprodukowa­
no ich niewiele, może nieco ponad
200 .
Konstrukcja ciągnika była trwała
i tak prosta, że nawet niewyszkolony
fachowo użytkownik nie miał kłopo­
tów z jego obsługą. Traktor wyposa­
żony był w silnik dwucyl ind rowy
0 mocy 25 KM przy 575 obr./min.,
pracujący zarówno na benzynie jak
1 na nafcie. Jednostka napędowa po­
siadała iskrownik wysokiego napięcia
znanej niemieckiej firmy Robert
Bosch, odśrodkowy regulator obro­
tów, samoczynny system smarowa­
nia, i specjalny filtr powietrza, skute­
cznie zabezpieczający przed wszech­
obecnym wówczas kurzem. Skrzynka
biegów miała dwa przełożenia do jaz- I k f
dy w przód i jedno do tyłu. Na pierw­
szym biegu traktor osiągał 3,4 km/h, J e d e m p i e r w s z y c h m o d e l i c i ą g n ik a .U rs u s
lecz siła pociągowa była znaczna
i wynosiła 900 kG. Bieg drugi pozwa­
lał na osiąganie prędkości do 4,7 km/
h. Siła pociągowa oczywiście była
mniejsza, lecz wykonywanie orki ty­
powym pługiem trzyskibowym nie
sprawiało trudności. Stalowe koła
ciągnika nie były ogumione. Dla uzy­
skania odpowiednich efektów trak­
cyjnych, a także aby uniknąć zapada­
nia się ciężkiego traktora (2600 kg)
w grunt nadano kołom tylnym znacz­
ne wymiary: średnica -1,37 m, szero­
kość - 25 cm ,a ponadto zastosowano
tzw. ostrogi przeciwpoślizgowe (czyli
listwy żelazne umieszczone na obwo­
dzie koła) i dodatkowe poszerzające
obręcze, zakładane w szczególnie
ciężkich warunkach drogowych. Na
życzenie zamawiającego ..ciągówka”
mogła być wyposażona w „przyrząd
do samoczynnego kierowania", po­
dobno usprawniający znakomicie
pracę na roli. Traktor był w pewnym 0rka pługiem trzyskibowym
sensie maszyną wielofunkcyjną.
Obok zadań transportowych i prac
rolniczych mógł spełniać także rolę
stacjonarnej jednostki napędowej dla Dane techniczne ciągnika „Ursus" model 1921/1922
młocarni, tartaków, młynów etc , bo­
wiem pgsiadał urządzenie umożliwia­ Nadwozie - w formie szczątkowej, specjalne ciągnikowe, osadzone
jące pobór mocy za pomocą prze­ wraz z silnikiem w stalowej ramie, obniżonej w części środkowej.
kładni pasowej. Koło zdawcze tej Silnik - wielopałiwowy, czterosuwowy, dwucylindrowy napędza koła
przekładni połączone było z wałem tylne za pomocą łańcuchów rolkowych.
silnika w taki sposób, że liczba jego Moc - 25 KM przy 575 obr./min.
obrotów odpowiadała obrotom wału Skrzynia biegów - o dwóch przełożeniach, z biegiem wstecznym
korbowego. Zawieszenie przednie - oś sztywna zawieszona wahliWie na sworzniu
centralnym
Jeden egzemplarz ,,ciągówki" rol­ Zawieszenie tylne - sztywne
niczej model 1921/1922 przetrwał do Hamulce mechaniczne na koła tylne
naszych czasów w znakomitym stanie Długość/szerokość/wysokość - 3650/1500/1700 mm
i pełnej sprawności mechanicznej Masa własna - 2600 kg
i jest ważnym eksponatem przyfabry­ Prędkość maksymalna - na I biegu 3,4 km/h, na II biegu 4.7 km/h
cznego muzeum w Ursusie. Siła pociągowa na I biegu - 900 kG
Jan Tarczyński

65
 Przedstawiany wcześniej w ,,MT”
Ferrari 308GTB, pomimo bardzo do­
brych własności dynamicznych i ty­
powego charakteru pojazdu sporto­
wego (przystosowanego do użytku na
drogach publicznych), ustępuje inne­
mu pojazdowi tej marki. Jest nim mo­
del BB512, samochód dysponujący
jeszcze lepszymi własnościami dyna­
micznymi, w tym wysoką prędkością
maksymalną, jaką dysponuje zaled­
wie kilka modeli samochodów użyt­
kowanych na świecie. Tak wysoką dy­
namiką samochód zawdzięcza prze­
de wszystkim silnikowi. Jest to
12-cylindrowa jednostka napędowa
opracowana do napędu sam ocho­
dów wyścigowych. Silniki
12-cyłindrowe produkowane były
przez firmę Ferrari od 1946 roku,
oczywiście dła pojazdów wyczyno­
wych.
Przez 18 Jat wytwarzano silniki
w układzie włdlastym - ustawienie
dwóch rządów cylindrów wzglądem
siebie pod kątem 60°. W 1964 roku
pojawia sią wyścigowy samochód
formuły 1 typ 512 z silnikiem
12-cyliodrowym, ale w układzie prze-
ciwsobnym (leżących cylindrów), na­
zywanym boxer. Ma on jednak nie­
wielką pojemność skokową, zaledwie
1489,6 cm3. Cztery lata później silnik
wozu 212/E otrzymuje pojemność
1991 cm3 a w następnym roku jest już
produkowany samochód 312BB z sil­
nikiem 12-cylindrowym typu boxer
o pojemności skokowej 2991 cm 3.
Jest to samochód wyścigowy for­
muły 1.
Odtąd corocznie ukazuje sią nowy
model wyścigowego samochodu:
312B1,31202 i 312B3. Wozy te odno­
szą zwycięstwa w eliminacjach zali­
czanych do mistrzostw świata: w Bu­
enos Aires, na torach Daytona, Seb-
ring, Monza, Targa Florio i Nurbur-
gring. Silnik jest sprawdzony i nieza­
wodny.
Na odbywającym sią w Turynie mię­
dzynarodowym salonie samochodo­
wym w 1971 roku firma Ferrari pre­
zentuje prototypowy samochód
o oznaczeniu BB. Dwielitery informu­
ją, że jest to samochód typu „berlinet-
ta” - dwumiejscowy. sportowy i ma
też sifnłk boxer. Produkcja pojazdu
rozpoczyna sią od 1973 roku. Nosi
początkowo oznaczenie 365BB.
Oznaczenie cyfrowe nawiązuje do
wcześniej wytwarzanych samocho­
dów osobowych Ferrari z silnikiem
widlastym, 12-cylindrowym, umiesz­
czonym w przedniej części nadwozia.
Nadwozie wozu 365BB jest zupełnie
inne, o bardziej sportowym wyglą­
dzie. Pojazd wzbudzał początkowo
wielką sensacje. Wówczas, w pierw­
szej połowie lat siedemdziesiątych
rozwiązania techniczne zastosowane
w konstrukcji B B wybiegały poza spo­
tykane w innych pojazdach. Podob­
nie jest i obecnie, choć wóz produko­
wany jest już 10 lat. W okresie tym
poddawany był modernizacji. Zmie­
niono przede wszystkim konstrukcje
silnika, zwiększając w 1976 roku jego
pojemność z 4390 cm* na 4942 cm^.
Warto w tym miejscu podkreślić, że
poprzedni silnik BB miał identyczne
wymiary - średnice cylindrów i skok
tłoków jak silnik samochodu Ferrari
308GTB. Unifikacja elementów silni­
ków Ferrari jest do dzisiaj stosowana
w przypadku innych wozów, jest ko­
rzystna - konstruktorowi łatwiej oprą-
cowywać nowy silnik, gdyż wykorzys­
tuje istniejące już opracowania nie­
których elementów, a wydłużenie se­
rii produkcji jednakowych elementów
obniża koszty ich produkcji.
Po otrzymaniu większego,
5-litrowego silnika Ferrari nosi ozna­
czenie 512BB Silnik o większej po­
jemności skokowej ma niezmienioną
koncepcje konstrukcyjną. Blok silni­
ka i głowice leżących cylindrów wy­
konane są ze stopów lekkich. Tuleje
cylindrowe, wstawiane, typu mokre­
go (ścianki tulei są obmywane cieczą
chłodzącą) odlewane z żeliwa. Wał
korbowy ułożony w 7 łożyskach. Dwa
wałki rozrządu w każdej głowicy ste­
rują zaworami ustawionymi wzglą­
dem siebie pod kątem 46°. Napęd wał­
ków rozrządu od wału korbowego od­
bywa się za pośrednictwem pasków
zębatych.
I zapasowego, chłodnicy i dwóch wen­
Układ zasiłania składa się z czte­
rech gaźników trójprzelotowych typu
Weber i z dwóch elektrycznych pomp
paliwowych. Zbiornik paliwa o po­
jemności 120 litrów nawet przy bar­
dzo szybkiej jeździe wystarcza na
przejechanie ponad 400 km. Wytwór­
nia podaje zużycie paliwa
20-23 1/100 km. Takie ilości paliwa
pojazd zużywa jadąc z prędkością nie
większą niż połowa maksymalnej.
Przy prędkościach bliskich maksy­
malnej (300 km/h) zużycie dochodzi
do 401/100 km. Podobnie wysokie jak
prędkość maksymalna są zdolności
do rozpędzania pojazdu. Aby uzyskać
prędkość 100 km/h Ferrari B B 512
potrzebuje zaledwie 5,7 s. Tak świet­
ne osiągi dynamiczne to przede wszy­
stkim zasługa wyczynowego silnika.
Ma w tym zakresie swój udział I nad­
wozie. Jest dobrze (pod względem
aerodynamicznym) opracowane
przez nadwoziową firmę Pininfarina,
ma małą powierzchnię czołową, co
jest m.in. wynikiem bardzo małej wy­
sokości pojazdu. Do konstrukcji nad­
wozia Pininfarina wprowadziła wiele
oryginalnych, własnych rozwiązań
stanowiących zastrzeżenie patento­
we. Przednie, podwójne reflektory są
wysuwane z nadwozia przez układ
sterowania z miejsca kierowcy. Przed
tymi reflektorami są dwa odpowied­
nio nachylone żółte szkła, które spra­
wiają, że po odbiciu od nich światła
reflektorów uzyskuje się światła prze­
ciwmgłowe. Drugim patentem Pinin-
fariny oraz firmy Carello jest sposób
oczyszczania szyby przedniej. Jest
tylko jedno ramię wycieraczki szyby,
ale wycieraczki (piórka gumowe) są
dwa. Jedno długie jest zamocowane
u góry ramienia, a u dołu umieszczo-
no drugie - krótkie. W ten sposób
duża, giętka i silnie pochylona do tyłu jazdu zaraz za oparciem foteli, od­
szyba przednia jest dokładnie oczysz­ dzielony jest od pomieszczenia oso­
czana. Bardzo ciekawie są umiesz­ bowego ścianą dobrze izolowaną
czone klamki drzwi - pionowo, przy przed hałasem oraz cieplnie. W po­
tylnych ramkach okien drzwiowych. krywie silnika, za tylną szybą znajdują
Klamki nie ulegają szybkiemu zabru­ się dwa podłużne, użebrowane otwo­
ry. Przednia część obu otworów znaj­
dzeniu oraz nie zakłócają swoją
duje się w strefie podciśnienia. Jest
obecnością wrażenia ,,czystej" bocz­
nej linii nadwozia. Osłony przeciwsło­ przykryta osłoną, spod której odpro­
neczne są skonstruowane w postaci wadza się ciepłe powietrze od silnika.
rolet umieszczonych przed kierowcą Natomiast przez tylne partie użebro-
i siedzącym obok pasażerem. Wałki wania wpada świeże powietrze pro­
rolek są zamocowane nad górną kra­ wadzone kanałami do rur ssących
wędzią szyby, pociąga się więc roletę układu zasilania silnika.
w dół i dolnym końcem mocuje dwie­ Nadwozie ma nośną konstrukcję
ma przyssawkami do szyby. Wskaźni­ stalową, drzwi oraz przednia i tylna
ki pojazdu są bardzo dobrze czytelne, pokrywa są wykonane ze stopów lek­
głęboko wpuszczone w osłonę deski kich, a spodnie osłony i naroża błotni­
rozdzielczej, chronione przed odbla­ ków wykonano ze wzmocnionych ży­
skami i podświetlane czerwonym wic. Przednia i tylna pokrywa otwiera­
światłem. ne są do góry razem z błotnikami,
tworząc doskonały dostęp do koła
Zwykle przy wysokich prędkoś­
ciach jazdy powstaje hałas wywołany tylatorów elektrycznych, a także do
przepływem powietrza przez nadwo­ małego (140dnrP) bagażnika z przodu,
zie. Intensywność tego hałasu jest oraz z trzech stron odsłaniają silnik
w Ferrari zmniejszona kształtem nad­ z tyłu. Patrząc na nadwozie Ferrari
wozia. Samochód jest mało wrażliwy BB512 widać wyraźny podział na dwie
na podmuchy bocznego wiatru. Sta­ części, górną, zazwyczaj malowaną
bilność w ruchu uzyskano m.in. przez na firmowy kolor czerwony oraz do­
zastosowanie, podobnie jak w mode­ lną, czarną. Samochody Ferrari pro­
lu 308GTB, stateczników bocznych. dukowane w małych seriach, są bar­
Nad tylnym małym oknem jest umie­ dzo drogie, ale ich rozwiązania kon­
szczony spoiler, który kieruje prze­ strukcyjne przyczyniają się do postę­
pływ powietrza do silnika, a także pu w opracowywaniu pojazdów bar­
powoduje „dociśnięcie" pojazdu do dziej popularnych, dla szerszego od-
nawierzchni w czasie szybkiej jazdy.
biorcy. Zdzisław Podbielski
Silnik umieszczony jest wzdłuż po­
Dane techniczne samochodu Ferrari BB512
- Nadwozie - mocowane do rurowej ramy kratownicowej, 2-drzwiowe,
2-miejscowe
- Silnik - 4-suw., 12-cyl. boxer, chłodzony cieczą, umieszczony
wzdłużnie nad osią tylną (z przesunięciem do przodu - centralnie),
napędza koła tylne
- Średnica cyl. x skok tłoka /poj. skokowa - 82x78 mm/4942 cm3
- M oc maks. - 265 kW = 360 KM-DIN przy 6800 obr./min.
- Stopień sprężania — 9,2:1
- Skrzynka przekładniowa - 5-biegowa synchronizowana
- Zawieszenie przednie - wahacze poprzeczne, sprężyny śrubowe,
amortyzatory teleskopowe, stabilizator
- Zawieszenie tylne - wahacze poprzeczne, po dwie sprężyny śrubowe
i dwa amortyzatory teleskopowe z każdej strony, stabilizator
- Hamulce - dwuobwodowe, tarczowe na 4 koła (tarcze wentylowane)
ze wspomaganiem, hamulec ręczny mechaniczny działa na koła tylne
- Ogumienie - o wymiarach: przednie - 215/70VR15, tylne -
225/70VR15
- Długość/szer./wys. pojazdu - 440/183/112 cm
- Rozstaw osi - 250 cm
- Masa własna pojazdu-1515 kg
- Prędkość maksymalna - 302 km/h
- Zużycie paliwa 20 - 23 1/100 km (wg danych fabrycznych)
 SŁOWACKA MAŁA MECHANIZACJA
w rolnictwie
We wrześniu 1983 r. rozstrzygnięto
ogłoszony w Słowacji konkurs „Mała
mechanizacja w rolnictwie'’. Organi­
zatorami konkursu były Centralny Ko­
mitet Słowackiego Związku Młodzie­
ży i redakcja czasopisma „Elektron".
„Młody Technik” jest współorgani­
zatorem konkursu o podobnej tema­
tyce, ale jego zamknięcie przewidy­
wane jest na 30 IV 1984 r.
Obydwa konkursy - to inicjatywa
bardzo pożyteczna. Wykazał to finał
konkursu w Słowacji. Do jury konkur­
su zgłoszono tam około 100 prototy­
S p u lc h n ia ć ?
pów najrozmaitszych mikrourządzeń
- od małych traktorów, kultywatorów
(spułchniaczy), pługów - do kolekto­
rów słonecznych l nawadniaczy wia­
trowych. Do eliminacji finałowych za­
kwalifikowano 30 urządzeń, które
twórcy mogli czynnie zaprezentować
na stałych terenach wystawowych
„Agrokompleksu” w Nitrze. Jako cie­
kawostkę podam, że aby ułatwić
zwiedzającym obejrzenie ogromnej
powierzchni wystawy działa tam wol­
no poruszająca się po torach platfor­
ma z ławeczkami do siedzenia. Jest
ona widoczna na zdjęciu.
Rotacyjna siłownia wiatrowa napędzająca
alternatory o m o cy 4 k W
W finale konkursu znalazły się ma­
szyny do wykonywania jednej czyn­
ności i wielofunkcyjne, z napędem
elektrycznym i spalinowym oraz wy­
korzystujące energię słoneczną i wia­
tru. Wszystkie były samodzielnie wy­
konane przez młodych techników, ro­
botników i studentów. Interesująco
prezentowały się eksponowane na
wystawie kolorowe normalnie pracu­
jące „zabawki”.
Pokaz pracujących urządzeń po­
twierdził ich dużą przydatność na
działkach przyzagrodowych i rekrea­
cyjnych. Oto kilka urządzeń, które
znalazły się w eliminacjach finało­
wych konkursu.
Miniaturowa tradycyjna siłownia wiatrowa
d o napędu niewielkich urządzeń (pompy,
O rka mini-traktorem
wodnej, prądniczki itp.)
napę dzan y m a l u t k i m $ ił n i c z k i e m s p a l in o w y m
M otonarzędzia na pierwszym planie ciągn ; z napędem elektrycznym z zam ontow anym lemieszem; na drugim planie platforma dla
zw iedzających poruszająca się p o szynach

Skonstruowano np. maszynę wie­ V\ |

lofunkcyjną z silnikiem motocykla
„Babette", która spulchnia glebę
w odstępach 20,40 i 60 cm, robi jamki
w ziemi przeznaczone do sadzenia
roślin, kosi trawę itp. Jej konstrukto­
rów - Jśna Belobrada I Mariana Hłin-
kę z Povażskiej Bystrzycy - nagrodzo­
no. Maszynę zakwalifikowano do pro­
dukcji. W pierwszym etapie zostanie
wytworzona w liczbie 500 szt. a doce­
lowo planuje się 1500 szt. i więcej
w zależności od zapotrzebowania na
nią.
Rotacyjną siłownię wiatrową skon­
struował Marin Mraz zTeŚmak, uczeń
czwartej klasy przemysłowej szkoły
średniej. Siłownia składa się z trzech
łopat wykonanych z pokrowców na
samochody. Powierzchnia jednej ło­
paty wynosi 11 m* Urządzenie to przy
prędkości wiatru 30 km/h napędzając
dwa alternatory wytwarza prąd o na­
pięciu 24 V, o mocy 4 kW. Przy bardzo
silnym wietrze można zmniejszyć po­
wierzchnię łopat. Orka m otonarzędziem z napędem spalinowym

Josef Bona z Nevidzany skonstruo­

wał maszynę do rozbijania grud zie­
mi, wyrywania chwastów, do pielę­
gnacji np. winorośli, truskawek itp.
Konstruktor zastosował w niej silnik
z motocykla „Babette'\ Jest ona bar­
dzo tania w produkcji i eksploatacji.
Małym traktorem, po doczepieniu
różnych dodatkowych urządzeń,
można wykonać 27 czynności agrote­
chnicznych. Traktor będzie produko­
wany na licencji przez „Agrozet
z Brna.
Aby zachęcić naszych Czytelników
do wzięcia udziału w ogłoszonym
przez nasz miesięcznik konkursie
i konstruowania własnych urządzeń
„małej mechanizacji w rolnictwie"
opisaliśmy i prezentujemy zdjęcia
niektórych eksponatów ze siowackiej
ubiegłorocznej konkursowej wysta­
wy. (eg)

69

NOW OTW ÓR W YW O ŁA N Y PRZEZ
B A K T E R IE
W ubiegłym miesiącu obiecałam Czytelni­
kom kontynuowanie opowieści o historii od­
krycia i przyczynach podobnej do nowotwo­
ru choroby gallusowej, której ulegają rośliny
dwuliścienne. Czynnikiem infekcyjnym są
bakterie glebowe, Agrobacterium tumefa-
ciens. W przyrodzie bakterie te zakażają
część rośliny na granicy pędu i korzenia,
powstaje narośl z szybko rosnących, nie-
zróżnicowanych komórek. Komórki galluso-
we można hodować w laboratorium, prowa­
dząc tzw. hodowlę tkankową w szklanych,
sterylnych naczyniach. W odróżnieniu od
zdrowych, komórki gallusowe w hodowli nie
wymagają dodania do pożywki hormonów
roślinnych: auksyn i cytokinin. Taki nieza­
leżny od hormonów wzrost nowotworowych
komórek formalnie można zatem przyrów­
nać do dodawania do hodowli, w odpowied­
niej proporcji, auksyn i cytokinin.
Badacze choroby gallusowej stwierdzili,
że w zakażonych komórkach nie ma bakterii
Nowotwór zaczyna się od przeniknięcia bakterii do zra­
nionej tkanki rośliny, zazwyczaj na granicy pędu i korzeni
a choroba mimo to rozwija się. Zaczęli zatem
szukać w komórkach roślinnych śladów byt­
ności bakterii, które - co do tego nie było
wątpliwości - były pierwotnym czynnikiem
wywołującym chorobę. Wiedzieli również,
że cechy charakteryzujące chorobę w pier­
wotnie zakażonych komórkach utrzymują
się po ich podziale, a zatem przekazywane są
jako cechy dziedziczne. Jeżeli są to cechy
dziedziczne, to muszą być one przechowy­
wane w komórkach w formie jednostek dzie­
dziczności, w genach. Gen to nie co innego
jak odcinek biopolimeru, kwasu dezoksyry­
bonukleinowego DNA, DNA stanowi zapis
genetyczny żywych organizmów, na podsta­
wie tego zapisu syntetyzowane są w organiz­
mach żywych białka, współdziałanie wielu
białek przejawia się w postaci różnorodnych
cech zewnętrznych osobników żywych.
Cząsteczkę DNA zawierają agrobakterie,
jest to ich zapis genetyczny. Inne cząsteczki
DNA stanowią zapis informacji genetycz­
nych komórek zakażonej przez bakterie ro­
śliny. W chorych komórkach rośliny nie ma
już bakterii, ale może jest fragment DNA
bakteiyjnego?
Takie przypuszczenie, choć logiczne, wy­
dawało się wysoce nieprawdopodobne.
W warunkach naturalnych nie są znane
T -D N A z bakterii wnika do komórki rośliny i integruje do
genomu rośliny
przypadki wchodzenia DNA bakteryjnego
do komórek zwierzęcych, choć tak naprawdę
to przecież nie wiemy, czy nie dochodzi do
takich procesów, np. w przewodzie pokar­
mowym zwierząt i ludzi, zasiedlonym przez
tysiące różnych gatunków bakterii. Nie ma
jednak na to dowodów ani potwierdzających
takie przypuszczenia obserwacji. I oto
w przypadku choroby gallusowej niepraw­
dopodobne okazało się prawdziwe. W geno­
mie zakażonej rośliny, w jej własnej cząste­
czce DNA znaleziono wstawkę obcego DNA,
wykazano również, że ten DNA pochodzi
z Agrobacteńum tumefaciens. To jest ten
ślad, który zostawiły bakterie stykając się
z rośliną. Fragment bakteryjnego DNA (na­
zwany T-DNA - od angielskiego „tumor
DNA”) stał się integralną częścią roślinnego
DNA, genomu rośliny. T-DNA to kilka ge­
nów, ich obecność powoduje syntezę w ko­
mórce kilku substancji, które decydują o no­
wotworowym charakterze wzrostu komórek
zawierających T-DNA.
Jak doszło do tego finalnego stanu? Nie
mógł to być proces prosty i jednostopniowy.
Próbowano dodać do komórek roślinnych,
pozbawionych czasowo ścian (nazywa się je
protoplastami), wyodrębniony w laborato­
rium T-DNA i nie uzyskiwano przemiany
protoplastów w komórki gallusowe. Uważa
się zatem, że bakterie - mimo, iż nie wchodzą
do komórek - spełniają jakąś dodatkową
funkcję ułatwiającą rozprzestrzenianie się
choroby. Komórki roślinne otoczone są
sztywną ścianą zabudowaną z poliwęglowo-
danów, wnętrze komórek pełne jest enzy­
mów degradujących obce substancje, jeżeli
udałoby się im pokonać fizyczną barierę,
jaką jest ściana komórki. Nie dość na tym,
DNA roślinny znajduje się w jądrze komórki
ograniczonym następną błoną. Muszą ist­
nieć zatem jakieś czynniki kontrolujące wy­
cinanie istotnego dla procesu nowotworzenia
fragmentu DNA z genomu bakterii, jakieś
sposoby transportowania bakteryjnego
DNA do komórki i jej jądra oraz jakieś czyn­
niki, które wbudują obcy DNA do DNA
roślinnego. Te i inne fascynujące pytania
pozostają na razie bez odpowiedzi. Odręb­
nymi pytaniami badawczymi towarzyszący­
mi zjawisku choroby galłusowej są przyczy­
ny szczególnego znaczenia fragmentu T-
DNA w komórkach roślinnych. Wiadomo, że
pewien odcinek T-DNA warunkuje zdolność
syntezy prostych związków chemicznych
obecnych zawsze w komórkach galluso-
wych, tak zwanych opin. Geny syntezy opin
potrzebne są Agrobacteńum, gdyż opiny
stanowią źródło pożywienia tych bakterii,
z ich rozkładu czerpią one energię niezbędną
do życia. W wolnych od bakterii galluso-
wych komórkach roślinnych biegnie nadal
synteza opin; dlaczego właśnie geny syntezy
opin zachowane zostały we fragmencie DNA
jako istotne, nie wiadomo. Inny odcinek T-
DNA, funkcjonując w chorej komórce ro­
ślinnej zastępuje działanie auksyn, jeszcze
inny cytokinin. Geny te niewątpliwie mają
związek z nowotworowym charakterem
wzrostu komórek gallusowych, ale poza to
oczywiste stwierdzenie na razie właściwie
nie wyszliśmy, nie rozumiemy dlaczego ko­
mórki zawierające T-DNA przestały być
zdrowe.
I na koniec jest jeszcze jeden powód, dla
którego choroba gallusowa interesuje wielu
badaczy na świecie. Pomyślano, że można by
spróbować wykorzystać Agrobacteńum ja­
ko nośnik dodatkowej informacji genetycz­
nej, która zmieniłaby cechy genetycznie za­
każonej rośliny w kierunku zaprogramowa­
nym przez ludzi. Przypomnijmy, że mała
glebowa bakteria wykonuje w przyrodzie
zabiegi, które w laboratoriach zaczęto na­
śladować dopiero dziesięć lat temu, a które
ogólnie przyjęto nazywać inżynierią genety­
czną. Polegają one na łączeniu w jednym
organizmie różnych genów pochodzących
z różnych dawców. Oczekuje się, że komórka
potomna będzie przejawiać cechy związane
z wprowadzonymi genami. Wpraktyce labo­
ratoryjnej okazało się bardzo trudnym uzy­
skanie komórkowych chimer, posiadających
geny odległych ewolucyjnie gatunków.
Agrobacteńum rozwiązało pomyślnie ten
problem setki tysięcy lat temu.
Wykorzystanie Agrobacteńum do dal­
szych modyfikacji genetycznych zakażo­
nych roślin wymaga spełnienia kilku wa­
runków.
Do komórki roślinnej powinien przenik­
nąć i włączyć się do jej genomu T-DNA
pozbawiony genów nowotworowych: zaka­
żone komórki powinny rozwijać się i dzielić
jak zdrowe.
Wprowadzone za pośrednictwem T-DNA
nowe geny powinny się w komórce roślinnej
„wyrażać”, to znaczy zgodnie z wniesioną
przez nie instrukcją komórka powinna syn­
tetyzować nowe białka, uzyskując dzięki
nim nowe cechy.
Żeby cechy te przekazywane były nastę­
pnie dziedzicznie nowym pokoleniom roślin
niezbędne jest doprowadzenie do odtworze­
nia całej rośliny z pojedynczej komórki ho­
dowanej w laboratorium i doprowadzenie
tej rośliny do wydania nasion. Pierwszą taką
regenerację przeprowadzono dopiero w 1965
roku, choć już od lat trzydziestych czyniono
w tym kierunku wiele prób. Niestety, do dnia
dzisiejszego pomyślne odtwarzanie roślin
z pojedynczych komórek udaje się w przy-
71
 Planowane w przyszłości odtworzenie rośliny z pojedynczej komórki zawierającej nowy gen wprowadzony wraz
z T-DNA
padku tylko niewielu gatunków, zwłaszcza
w przypadku roślin o znaczeniu gospodar­
czym. Przypomnieć również należy, że cho­
roba gallusowa dotyka tylko rośliny dwuliś­
cienne, podczas gdy większość roślin spoży­
wczych (zboża) to jednoliścienne.
Na razie nie udało się łatwo regenerować
całej rośliny z komórek zawierających T-
DNA, lub też nawet jeśli regeneracja powio­
dła się to nie stwierdzono, aby dodatkowe
dołączone do T-DNA geny były w nowej
roślinie „wyrażane”. Tym niemniej wydaje
się, że do osiągnięcia jednocześnie obu celów
jest już bardzo blisko. Opóźnienia mogą je­
szcze wyniknąć z zupełnie podstawowych
braków wiedzy o tym, jak znaleźć te pożyte­
czne, dodatkowe geny, które chcielibyśmy
wprowadzić do roślin. Nie ma wątpliwości,
że wielkość plonu, odporność na suszę, mróz,
upał, choroby, środki chemiczne, te wszyst­
kie cechy roślin są uwarunkowane genetycz­
nie, ale bardzo mało wiadomo jakie geny
odpowiadają za zespoły tych cech. Jeżeli
chcemy je modyfikować i ulepszać, zacząć
musimy od wyodrębnienia, poznania i cha­
rakterystyki określonych genów. Hodowla
różnych odmian i wariantów roślin i poszu­
kiwanie coraz lepszych okazów jest jednym
z najstarszych przykładów na twórczą selek­
cję, dokonywaną przez człowieka. Opierała
się ona na umiejętnościach obserwacji poja­
wiających się przypadkowo i spontanicznie
nowych cech i wieloletnich zabiegach ho­
dowlanych. Po raz pierwszy nauka współ­
czesna pozwala mieć nadzieję, że pożądane
cechy genetyczne zaplanujemy i wprowadzi­
my do wybranych roślin w pełni kontrolując
ten proces laboratoryjnie, a czas konieczny
72
na uzyskanie wyników będzie po prostu cza­
sem wydania potomstwa przez zmodyfiko­
wane genetycznie rośliny. Już dziś wiadomo,
że wykorzystanie Agrobacteńum jest tylko
jedną z możliwości osiągnięcia tego celu.
Mówi się również o wprowadzeniu takich
zmian do niektórych wirusów zakażających
rośliny, aby przestały one zabijać swojego
gospodarza, a stały się jedynie czynnikiem
wnoszącym do niego nowe informacje gene­
tyczne. Drugą możliwością uzyskiwania no­
wych gatunków roślin metodami inżynierii
genetycznej będą zapewne tzw. ruchome ele­
menty genetyczne odkryte w przyrodzie je­
szcze w latach trzydziestych przez laureatkę
nagrody Nobla w dziedzinie fizjologii i me­
dycyny w 1983 r. Barbarę McClintock, Są to
odcinki DNA roślinnego, które przenoszą się
w obrębie tej samej komórki roślinnej z miej­
sca na miejsce w genomie. Jeżeli uda się
dołączyć do nich dodatkowe geny, mogłyby
pełnić taką samą rolę, jak T-DNA lub mody­
fikowane wirusy roślinne. Ważną okolicz­
nością jest fakt, że ruchome elementy wy­
kryto po raz pierwszy w kukurydzy, a istnie­
ją poważne przypuszczenia, że występują
one także w licznych zbożach.
Tak to od badań pewnej nowotworowej
choroby roślin doszliśmy do daleko wybie­
gających w przyszłość projektów genetycz­
nych, do kontrolowanych modyfikacji świa­
ta roślinnego. Na razie wciąż jeszcze w fan­
tazji uczonych, ale jak często zdarzało się to
w historii nauki, pierwszy sukces może
przyjść wcześniej niż sądzimy.
Magdalena Fikus
 *A s t r o n o m i a *
* dla wszystkich *
N IE B E Z P IE C Z N I S Ą S IE D Z I Z IE M I

Między orbitami Marsa i Jowisza krążą przyzwyciężyć siły wiązań tworzącej ]e ma­
tysiące drobnych ciał, zwanych planetoida- terii. Jest to możliwe dopiero wówczas, gdy
mi. Ich rozmiary są bardzo małe i tym należy ciało o gęstości planetoidy ma co najmniej
tłumaczyć fakt, że pierwszy taki obiekt od­ 300 km średnicy. A tymczasem średnice wię­
kryto dopiero na początku XIX w. Od tego kszości planetoid nie mają nawet jednego
czasu zaczęto systematycznie poszukiwać kilometra i dlatego kształtem przypominają
planetoid, toteż liczba odkrywanych obiek­ zapewne nieregularne bryły skalne.
tów nieustannie wzrasta. Kiedyś było to nie­ Orbity wszystkich większych i jaśniej­
zmiernie mozolne zajęcie, gdyż obserwator szych planetoid leżą za orbitą Marsa. Jakież
rysował mapkę badanego obszaru nieba więc było zdumienie uczonych, gdy 13 sier­
i następnie porównywał ją z atlasem nieba. pnia 1898 roku astronom niemiecki Karol G.
Jeżeli spostrzegł, że któraś z gwiazd zmieniła Witt i astronom francuski A. Charlois odkry­
swe położenie, mógł ją uważać za nieznaną li planetoidę Eros, która od razu wzbudziła
planetoidę. Duży postęp w tej dziedzinie duże zainteresowanie obserwatorów z uwagi
nastąpił w roku 1891, kiedy to niemiecki na bardzo szybki - w porównaniu z innymi
astronom Max Wolf do poszukiwań planeto­ planetoidami - ruch na niebie. Dopiero po
id zastosował fotografię. Dziś wybrane frag­ obliczeniu jej orbity okazało się, iż w aphe-
menty nieba fotografuje się za pomocą spe­ lium oddala się za orbitę Marsa, ale w peiy-
cjalnych kamer, prowadzonych automatycz­ helium zbliża się do Ziemi na odległość za­
nie za ruchem sfery niebieskiej, toteż gwiaz­ ledwie 18 milionów km. W tym czasie jej
dy i na długo naświetlanych kliszach wido­ paralaksa dzienna (geocentryczna) jest wię-
czne są jako punkty. Planetoidy jednak
Orbity niektórych olanetoid typu Apollo
zmieniają swe położenia względem gwiazd
i na takich fotografiach mają postać dłuż­
szych lub krótszych kresek.
Posiadamy o nich na razie niezwykle ską­
pe wiadomości. Najprawdopodobniej są to
nieregularne bryły, przypominające kształ­
tem i zewnętrznym wyglądem maleńkie
księżyce Marsa. Świadczą o tym zmiany bla­
sku planetoid, wynikające - jak się przypu­
szcza - z ich ruchu wirowego. Na przykład
Ceres obraca się wokół swej osi raz na 9
godzin i 6 minut, a jeden obrót Westy trwa 10
godzin i 36 minut. Wymienione jednak pla­
netoidy mają dość duże rozmiary (1003 i 538
km średnicy) i wobec tego można sądzić, że
kształtem mało różnią się od kuli. O wiele
większe różnice pod tym względem wystę­
pują w przypadku mniejszych ciał tego typu,
co zresztą jest zupełnie zrozumiałe. Po pros­
tu ich siła ciążenia była za słaba na to, by
73

30
25
O lOkm
20
15
10
5
Herrnes
0 Apoillo# *
Eros
5 dzięki obliczeniom prowizorycznych orbit,
GonymSdm
8s ^ ^ .A*w
10
15-
20 -
25
-+“--- H
'90Q 1920 1940
Wzrost liczby znanych planetoid typu Apollo i Amor (na
osi poziomej - iata, na osi pionowej - liczba znanych
planetoid)
ksza od jednej minuty kątowej i daje się
zmierzyć ze znaczną dokładnością. Dlatego
też opozycję planetoidy Eros w latach 1901
i 1931 wykorzystano do pomiaru odległości
Ziemi od Słońca.
W latach 1911—1922 odkryto jeszcze czte­
ry planetoidy o podobnych do Eros orbitach.
Na początku lat trzydziestych znano już po­
nad 1200 planetoid. O wiele jednak ciekaw­
szego odkrycia dokonano 27 kwietnia 1932
roku, kiedy astronom niemiecki Karl Rein-
muth odkrył planetoidę Apollo, która w pe-
ryhelium zanurza się do wnętrza ziemskiej
orbity. A ponieważ miesiąc wcześniej astro­
nom belgijski EJ. Delporte odkrył planetoi­
dę Amor o orbicie podobnej do orbity Erosa,
planetoidy z małymi odległościami peryhe-
liów zaczęto dzielić na dwie grupy: typu
Amor i typu Apollo. Pierwsze z nich mają
peryhelia po zewnętrznej stronie orbity Zie­
mi, drugie przecinają jej orbitę i w peryhe-
lium zbliżają się do Słońca jeszcze bardziej
niż nasza planeta. Już wtedy było wia­
domo, że minimalna odległość planetoid
od Ziemi jest właściwie nieograniczo­
na. Potwierdziła to odkryta w roku 1936
74
przez Delporte’a planetoida Adonis, która
i minęła naszą planetę w odległości 2,2 milio­
na kilometrów. Jeszcze bardziej, bo zaled­
t
1 wie na odległość 750 tysięcy kilometrów (po­
dwójna odległość Księżyca od Ziemi) zbliży­
i ła się do globu ziemskiego odkryta w roku
1937 przez Reinmutha planetoida Hermes.
Rekordu tego do dziś nie pobiła żadna
inna planetoida.
$
Apollo, Adonis i Hermes wkrótce po od­
APOLLO kryciu zaginęły. Pierwsze dwie planetoidy
zostały na nowo odkryte w latach 1973 i 1977
AMOR
których dokonano na podstawie danych ob­
I. serwacyjnych. Hermesa nie odnaleziono,
a z obserwacji wykonanych w październiku
1937 roku nie można obliczyć na tyle ścisłej
orbity, aby na jej podstawie odszukać go na
niebie. Zapewne wcześniej czy później przy­
% padek umożliwi odnalezienie i tej planetoi­
dyi podobnie jak to miało miejsce przy po­
wtórnym odkryciu Adonisa i Apolla. Od
1960 1960
pierwszej obserwacji tego ostatniego upły­
nęło 40 lat, w tym czasie dokonał on 23
obiegów dokoła Słońca, Na podstawie jego
skąpych obserwacji z roku 1932 można było
jedynie wyznaczyć na niebie pas, w którym
jakiejś nocy mógł się on znaleźć. Pas ten
zdecydował się pokryć fotografiami astro­
nom amerykański Richard M. McCrosky
i jakże przyjemne było jego zaskoczenie, gdy
poszukiwanego Apolla znalazł już na pierw­
szym zdjęciu. Gdyby zaczął fotografować ów
pas o jedno pole dalej, strawiłby wiele nocy
przy teleskopie.
Tak więc po 40 latach protoplasta „rodu
Apollo” został ponownie odkryty. Znany as­
tronom amerykański Brian Marsden z roz­
rzewnieniem wspomina, jak to pośrodku no­
cy wyrwał go ze snu dzwonek telefonu. Tele­
fonował właśnie współpracujący z nim
McCrosky, który - na uwagę gospodarza, że
robi to w tak niestosownej porze, jakby co
najmniej odkrył Apolla - odpowiedział
twierdząco. Było to coś zdumiewającego i
Marsden oczywiście zapomniał o śnie. Nale­
ży bowiem pamiętać, że poszukiwanie blis­
kich i małych planetoid jest bardzo trudnym
zadaniem. Główny problem w tych obserwa­
cjach stanowi szybki ruch tych obiektów na
niebie, któiy w przypadku Hermesa wynosił
aż 5° na godzinę. Szybkość kątowa planetoi­
dy typu Apollo jest wprawdzie 10 tysięcy
razy mniejsza od szybkości typowego meteo-
ru, ale jednocześnie 10 tysięcy razy większa
od szybkości kątowej najdalszej planety
i kilkaset razy większa od szybkości innych
planetoid. Bliska planetoida przez pole wi­
dzenia zwykłego teleskopu przebiega w cią­
gu kilku zaledwie minut.
Pod koniec drugiej wojny światowej zna­
no tylko dziewięć planetoid typu Apollo.
Wkrótce jednak nastąpił duży postęp w te­
chnice obserwacyjnej, zwłaszcza po wpro­
wadzeniu do obserwacji wielkiej kamery
Schmidta w obserwatorium na Mt Palomar Hipotetyczny wygląd planetoidy Geographos
(USA), toteż już w ciągu sześciu lat liczba
znanych obiektów tego typu podwoiła się. Niektórzy badacze sądzą, że planetoidy
Wielką uwagę skupiła na sobie plane­ typu Apollo są „wygasłymi” jądrami komet.
toida Icarus, charakteryzująca się wielo­ Przy każdym bowiem powrocie do Słońca
ma ciekawymi cechami. Przede wszystkim odrzucają one od siebie duże ilości gazu i po
jest pierwszą planetoidą typu Apollo, która pewnym czasie w ogóle pozbywają się lot­
po odkryciu nie zaginęła. Ale o wiele ważnie­ nych składników. Pozostaje skaliste, nieak­
jsze jest to, że zbliża się do Słońca bardziej tywne już jądro komety, nie mogące wytwo­
niż Merkury. Ponadto obraca się wokół swej rzyć głowy ani warkocza. Ze znanych komet
osi raz na 2 godziny i 16 minut, czyli ze na początku takiego procesu znajduje się
wszystkich planetoid typu Apollo wiruje krótkookresowa kometa Enckego. Jest ona
najszybciej. interesująca i z tego powodu, że porusza się
Inną cechą charakteryzuje się planetoida po orbicie bardzo przypominającej orbitę
Geographos, zmieniająca swą jasność o dwie planetoidy Hephaistos. Jeżeli więc w przy­
wielkości gwiazdowe, co świadczy o jej nie­ szłości kometa Enckego wyczerpie swe zaso­
regularnym kształcie. Ze zmian tych wyni­ by lodu i jej jądro się nie rozpadnie, trudno
kałoby bowiem, że ma kształt wrzeciona. będzie ją odróżnić od planetoid typu Apollo.
A może zmiany jasności tej planetoidy wy­ Ale pewności czy wszystkie planetoidy tego
wołane są innymi czynnikami? Może chodzi typu w ten sposób powstają na razie nie ma,
0 dwa ciała, które obiegają wspólny środek bo istnieje jeszcze inna możliwość- Mogą one
ciężkości? pochodzić z głównego pasma planetoid, któ­
Pod względem rozmiarów planetoidy typu re _ jalc już wspomniano - rozciąga się mię­
Apollo i Amor przypominają jądra kometar- dzy orbitami Marsa i Jowisza. Gęstość pla­
ne. Oba typy ciał niebieskich łączy jeszcze netoid jest tu dostatecznie duża, aby docho­
jedna ważna właściwość - niestabilny ruch dziło między nimi do zderzeń i wtedy też
wokół Słońca. Zarówno bowiem komety , jak niektóre z nich mogą być przerzucane na
1 planetoidy typu Apollo przecinają orbity orbity z punktami przysłonecznymi leżący­
planet. Pola grawitacyjne mogą więc zakłó­ mi bliżej Słońca.
cać ruch tych niewielkich ciał, toteż część
z nich po pewnym czasie zapewne umyka Największe znane zbliżenia do Ziemi
w przestrzeń międzygwiazdową, część zaś komet i planetoid typu Apollo
może zderzać się z planetami. Okres życia --------------j
planetoid typu Apollo i komet ocenia się na — ----------------------- '
Średnica Data Najmniejsza
kilkadziesiąt zaledwie milionów lat. Według Nazwa obiektu obiektu zbliżenia odległość
od Ziemi
ludzkich kryteriów jest to bardzo dużo, ale (w km)
{w km)
w dotychczasowej historii Układu Słonecz­ __
nego, który, jak się obecnie ocenia, istnieje 30X1937 750 00
Planetoida Hermes 0.8
już 4,6 miliardów lat, to epizod. Jeżeli więc Planetoida Hathor 0.3 20 X 1976 1 170 000
planetoidy typu Apollo jeszcze dziś obser­ Planetoida Adonis 0.6 7 II 1936 2 210 000
1 VII 1770 226 0 000
wujemy, muszą one ciągle powstawać, Kometa Lexela
Kometa Tempel-Tuttle
1.5
1.0 26X1366 3 4 6 0 000
a więc miejsce ich narodzin musi znajdować Kometa IRAS-Araki-Alcock 1.0 1 1 V 1983 4640000
się w Układzie Słonecznym.
75
 Mamy zatem dwie różne hipotezy na te­
mat pochodzenia planetoid typu Apollo
i Amor. Przeciw planetoidalnemu pochodze­
niu planetoid tego typu przemawia przede
wszystkim liczba tych obiektów, gdyż we­
dług teoretycznych założeń winno ich być
dużo więcej niż się obserwuje. Natomiast
aby prawdziwa była konkurencyjna teoria
musiałby następować specjalny rozwój dy­
namiczny komet i ich pierwotne jądra mu­
siałyby mieć odpowiednią wielkość. Przy­
szłość pokaże, który z tych poglądów jest
bliższy prawdy.
Bezsporny jest jednak związek planetoid
typu Apollo z innymi ciałami kosmicznymi.
Nie będzie bowiem dużej pomyłki w twier­
dzeniu, że większość spadłych na Ziemię
meteorytów to odłamki planetoid. Labora­
toryjne badania meteorytów ujawniają więc
ich właściwości. Na tej podstawie uczeni
radzieccy B.J. Lewin i A.N. Simonenkowa
wykazali, iż właściwości takich planetoid
przeczą współczesnym wyobrażeniom o we­
wnętrznej budowie komet. Więcej można by
się dowiedzieć, gdyby planetoidy typu Apol­
lo miały większe rozmiary i częściej zbliżały
się do Ziemi, bo wtedy byłoby można badać
je metodami współczesnej astrofizyki. Nie­
stety, niektóre dane fizyczne zostały dotych­
czas wyznaczone tylko dla niewielu obiek­
tów tego typu, a w dodatku niezbyt dokład­
nie. Wykazują one jednak, że między tymi
ciałami występują takie same różnice, jak
między meteorytami. Ich albedo (0,15-0,20)
przypomina albedo kamiennych meteory­
tów, które - jak się sądzi —pochodzą z we­
wnętrznego brzegu głównego pasma plane­
toid. Niektóre jednak plentoidy typu Apollo
są bardzo ciemne i pod względem albedo
(0,04) przypominają węgliste chondryty. Te
'zaś mają pochodzić z zewnętrznych regio­
nów pasm planetoid.
Każdego roku - jak się dziś ocenia - wpa­
da do ziemskiej atmosfery około 400 ton
drobnych okruchów z obiektów typu Apollo.
Słowacki astronom Lubor Kresak sugeruje,
że raz na 5 tysięcy lat nasza planeta zderza
się z planetoidą o średnicy ponad 100 m i raz
na 1 - 2 miliony lat z planetoidą o średnicy
ponad 1 km. Już pierwszy przypadek spowo­
dowałby katastrofę równą katastrofie po
wybuchu 100 megafonowych ładunków ją­
drowych, a drugi byłby zapewne dla ludz­
kości krytyczny. Niemal cała energia upada­
76
jącego ciała uwolniłaby się w potężnym wy­
buchu i to nawet wtedy, gdyby spadło ono do
oceanu. Wyrzucenie do górnych warstw at­
mosfery wielkiej ilości pyłu i gazów mogłoby
spowodować, że do powierzchni naszej pla­
nety przez jakiś czas docierałoby mniej pro­
mieniowania słonecznego, a następstwem
tego byłby spadek temperatury i zahamowa­
nie fotosyntezy w roślinach. Po wieloletnim
okresie chłodu mógłby z kolei nastąpić okres
gorący, wywołany - podobnie jak na Wenus
~ efektem cieplarnianym.
Hipoteza powyższa stawia planetoidy ty­
pu Apollo w osobliwym świetle. Nie idzie już
przecież o obiekty godne naukowego bada­
nia, ale i o ocenę niebezpieczeństwa, które
nam z przestrzeni międzyplanetarnej zagra­
ża. Niektórzy dopuszczają nawet możliwość,
że spadek planetoidy o średnicy 10 km na
przełomie ery kredy i trzeciorzędu przyczy­
nił się do wymarcia dinozaurów. Katastrofa
ta mogła nastąpić - jak sądzi astronom ame­
rykański Fred L. Whipple - w okolicy Islan­
dii. Upadająca planetoidą mogła przebić
stosunkowo cienką skorupę pod oceanem
i z powstałego tam krateru mogły wylać się
tak duże ilości magmy, że utworzyły wyspę.
My jednak możemy spać spokojnie, bo praw­
dopodobieństwo podobnej katastrofy jest
bardzo małe.
Stanisław R. Brzostkiewicz
NIEBO W M ARCU
Słońce wstępuj© w zodiakalny znak Barana (21 marca) rozpo­
czyna się wiosna astronomiczna. Dominującym gwiazdozbiorem
nieba wieczornego jest wciąż Orion, chociaż świeci już na
zachodniej stronie nieba. Tam też znajdziemy gwiazdozbiór Byka
z jasną gwiazdą Aldebaran. mającą aż 50 milionów km średnicy
i oddaloną od nas o 60 lat świetlnych. W gwiazdozbiorze tym
znajdują się widoczne gołym okiem dwie otwarte gromady
gwiazd: Hiady i Plejady. Dalej na wschód ujrzymy gwiazdozbiór
Woźnicy z jasną Kapel lą oraz gwiazdozbiór Bliźniąt z Kastorem
i Polluksem. W zenicie, niemal nad naszymi głowami świeci
gwiazdozbiór Wielkiej Niedźwiedzicy. Znajduje się w nim znana
gwiazda podwójna Alkor, a obok niej słaba Mizar. Ludzie obda­
rzeni dobrym wzrokiem widzą obie gwiazdy. Próbę taką należy
oczywiście przeprowadzić w pogodną, bez księżycową noc (nów
Księżyca wypadnie 3 marca).
W marcu możemy obserwować wszystkie 5 planet widocznych
gołym okiem. Merkury w pierwszej dekadzie miesiąca świeci
jeszcze na porannym niebie, lecz coraz bardziej zbiiża się do
Słońca i w końcu znika w jego blasku. Pojawia się w drugiej
dekadzie marca, ale należy go szukać tuż po zachodzie Słońca
nisko nad zachodnim horyzontem. Wenus ciągle świeci jako
gwiazda poranna, wschodzi jednak coraz później, toteż warunki
jej widoczności stopniowo się pogarszają. Coraz lepsze nato­
miast są warunki do obserwacji pozostałych trzech planet (Mars,
Jowisz i Saturn), które coraz wcześniej wschodzą. Odnaleźć je
można w drugiej połowie nocy w południowo-wschodniej części
nieba.
 dra atomowego wodoru. Były one dane przez
warunek:
h
n w r-n —

gdzie mv = pęd elektronu, r-promień orbity,

n - liczba naturalna (numerująca orbity). Na
orbitach dozwolonych, powiadał Bohr, elek­
tron atomu wodoru może poruszać się swo­
bodnie nie tracąc energii, tak więc nie pro­
mieniuje. Nikt tylko nie wiedział dlaczego
tak się dzieje!
Jednym z uczonych zmagających się z wy­
jaśnieniem atomu i dualizmu światła był
książę Louis Victor de Broglie. Dokonał on
w tym kierunku bardzo wiele wprowadzając
Wykład XIV pewną bardzo prostą ideę. Założył mianowi­
cie, że nie tylko światło ale WSZYSTKIE
P O M Y S Ł G E N IA L N E G O K S IĘ C IA ciała w przyrodzie powinny posiadać jedno­
W poprzednim wykładzie staraliśmy się NE. Takcechy
cześnie FALOWE i KORPUSKULAR-
więc skoro mówimy o cząstkach
wyjaśnić jak to się dzieje, że światło zacho­ i jednocześnie falach światła, powinniśmy
wuje się w pewnych doświadczeniach jak mówić także o cząstkach i jednocześnie FA­
fala o długości \ i częstości v = c/K LACH MATERII. Tak kategorycznych i od­
w innych zaś - jak strumień cząstek - foto­ biegających od wszystkiego, co było dotąd
nów o energii E = hv i pędzie p = hv/c znane, twierdzeń, nie można wypowiadać
każdy (przypominamy: h - stała Plancka, c - bezpodstawnie. De Broglie przytaczał jed­
prędkość światła). Przyszło to nam z najwię­ nak na dowód swojej hipotezy fakt dobitnie
kszym trudem mimo, że korzystaliśmy z po­ przekonywający wszystkich oponentów.
mocy fizyka —specjalisty mechaniki kwan­ Stwierdzał, że potraktowanie elektronu jako
towej. Jeżeli zatem dualizm korpuskulamo- fal pozwala w prosty sposób wyjaśnić zagad­
-falowy przysparza tak wielkich kłopotów
interpretacyjnych w około 70 lat po wielu kę Żeby trwałości atomów!
to dobrze zrozumieć prześledźmy
potwierdzających go eksperymentach, mo­ rozumowanie de Broglie’a od początku do
żemy sobie wyobrazić jak wielką zagadkę końca. Wszystko zaczęło się bowiem od tego,
stanowił dla ówczesnych teoretyków. Nie że książę Louis zapatrzył się na... drgające
mogąc oczywiście negować faktów doświad­ struny. Idąc za jego przykładem zbudujmy
czalnych teoretycy nie potrafili jednocześnie prosty układ eksperymentalny - metalową
wyjaśnić co oznacza sformułowanie: „kwan­ strunę napinamy i mocujemy jej końce do
ty, czyli cząstki światła odpowiadają fali czegokolwiek. Następnie uderzamy w nią,
świetlnej”. Nic w tym dziwnego - taka myśl zaczyna drgać, co wprawia z kolei w ruch
jest poważnym zadaniem rzuconym ludzkiej cząsteczki powietrza, tworzą się fale dźwię­
wyobraźni. Mówiąc „cząstka” wyobrażamy kowe i słyszymy wyraźne „bammmm”. Jeże­
sobie bowiem kamyk, kulę bilardową, czy li skrócimy strunę uzyskamy dźwięk wyraź­
ziarnko piasku, ale nigdy - fale morskie! nie wyższy, a jeśli wydłużymy - niższy od
Przypomnijmy, że teoretyków drugiej de­ początkowego, Następna obserwacja polega
kady naszego stulecia dręczył także inny na wprawieniu struny w drgania a następnie
problem. Mimo sukcesu teorii Bohra nikt nie chwyceniu jej mocno w połowie długości.
wiedział nadal DLACZEGO atomy są trwa­ O dziwo, dźwięk nie zanika, a staje się tylko
łe. Zgodnie bowiem z prawami elektrodyna­ znacznie wyższy. Żeby stało się to bardziej
miki elektron krążący wokół jądra atomo­ jasne posłużymy się przyrządem pozwalają­
wego powinien przy tym promieniować cym określić jaka jest częstość drgań naszej
energię i w rezultacie spaść na nie. Pierwszy struny. Okazuje się, że takich częstości jest
postulat Bohra określał promienie orbit do­ wiele - nasz przyrząd może wykryć ich kilka
zwolonych dla ruchu elektronu dookoła ją­
77
 ny musi być warunek: w długości struny
mieści się całkowita wielokrotność połowy
o długości fali (co widać dobrze na rysunku).
Uzbrojeni w tak wspaniałe wyniki możemy
ruszyć dalej tropem rozumowania de Bro-
glie’a. Wyobraził on sobie, że każda orbita
elektronowa jest podobna do drgającej stru­
ny, ale nie takiej jak nasza, a zwiniętej
w pierścień, natomiast elektron jest falą krą-
* żącą po tej strunie. Trzeba pamiętać przy
tym, żerne wszystkie rodzaje fal, które poja­
wiały się w strunie przymocowanej na koń­
cach, będą możliwe jeżeli ją zawiniemy. Na
Rys 1. Rodzaje fal wytwarzanych w drgającej strunie pierścieniowej strunie nie może się mieścić
lub nawet kilkanaście (zależy to od jakości dowolna, a tylko parzysta liczba połówek
struny i dobrego zamocowania). Najmniejsza fali, czyli całkowita liczba k fal o długości
częstość wynosi powiedzmy 440 drgań na ^ (wyjaśnia to rys. 2). Ponieważ dłu­
sekundę (czyli 440 herców) następnie zaś: 2 gość struny jest teraz równa obwodowi okrę­
x 440 = 880 herców, 3 x 440 = 1320 herców gu o promieniu r, dostajemy warunek
itd. 440 drganiom na sekundę odpowiada 2jrr = kX
tzw. dźwięk podstawowy, a wyższym częs­ De Broglie porównał tę zależność ze wzorem
tościom - kolejne tzw. harmoniczne. Policz­
my zatem - długość fali odpowiadającej mvr —n —-
dźwiękowi podstawowemu. Posługując się 2n
znanym ze szkoły wzorem X = v/v (gdzie czyli matematycznym zapisem pierwszego
X długość fali, v - częstość, a v - prędkość postulatu Bohra, założył dodatkowo, że na
rozchodzenia się fal dźwiękowych w powie­ orbicie o numerze n pojawia się n długości
trzu. Wiedząc, że v = 334m/s łatwo wyliczy- fali (tzn. k = n) i po prostych przekształce­
my, że Xo = 76 cm. Podobnie otrzymamy niach uzyskał
długości fal odpowiadających kolejnym
drganiom harmonicznym: X1= 38 cm = X0/21 X = h/mv
X2 = 25,3 cm = X</3 itd. Dla porównania wzór określający DŁUGOŚĆ FALI ELEK­
zmierzmy 1 - długość struny. Użycie zwyk­ TRONU!
łej linijki daje w wyniku 1 = 38 cm. Tak więc okazało się, że traktowanie mi-
Możemy już podsumować wyniki naszego krocząsteczek jako fal doprowadza w sposób
doświadczenia. Okazało się, że drgająca naturalny do warunków kwantowych, któ­
struna produkuje fale dźwiękowe o różnych re w teorii Bohra pojawiają się jako niczym
długościach (rys. 1), zawsze jednak spełnio- nie uzasadnione postulaty. Teraz wszystko
stało się jasne. Skoro bowiem elektron poru­
Rys. 2. Zwinięta struna nie może mieścić nieparzystej sza się np. po orbicie oznaczonej n = 3,
ilości połówek fal
z charakterystyczną dla tej orbity prędkoś­
cią (którą można obliczyć na podstawie da­
nych doświadczalnych) możemy teraz po­
wiedzieć, że w pewnej odległości od jądra
obiega je fala materii, przy czym odległość ta
jest dokładnie taka, że na orbicie mieszczą
się trzy długości fali. Gdyby odległość była
nieco mniejsza, lub większa, fala o takiej
właśnie długości nie zmieściłaby się trzy­
krotnie albo zostałby „kawałek wolnego
miejsca” (rys. 3). Jeżeli rozumuje się w ten
sposób, łatwo dostrzec, że stabilność ato­
mów mogą zapewnić jedynie elektrony krą­
żące po wybranych orbitach i „dziwne” po-
78

Nie mieści sią Zostaje
W tasciwy promień Nieco mniejszy Nieco większy
orbity promień orbity promień orbity
Rys. 3. Tylko wybrane promienie orbit wchodzą w grą
stulaty Bohra wydają się logicznie uzasad­
nione.
Ponieważ nasz stary przyjaciel - Oponent
- już od dłuższego czasu chce się wtrącić
w tok wykładu, oddajemy mu głos. „Nie jest
to wszystko takie proste” - mówi. „Z wa­
szych wzorów wynika przecież, że na każdej
orbicie mamy falę o INNEJ długości. Gdyby
zatem, trzymając się waszego przykładu
orbitę n = 3 uczynić nieco mniejszą, można
by zawsze znaleźć taką (trochę krótszą) falę,
która by się tam akurat trzy razy zmieściła.
W ten sposób rozumując dochodzę do wnio­
sku, że każda orbita jest w świetle teorii de
Broglie^ możliwa a zatem cały wasz wywód
wydaje mi się delikatnie mówiąc mistyfika­
cją’ Jest to poważny, choć błędny zarzut.
Wypływa on z opacznego pojmowania po­
wiązań między teorią i rzeczywistymi fakta-
Rys, 4. Prążki interferencyjne dla światła widzialnego
i elektronów
mi. Należy bowiem zawsze pamiętać, że teo­
ria fizyczna ma za zadanie jedynie ODKRYĆ
i przybliżyć ludziom prawa przyrody, nigdy
zaś ich nie TWORZY, To prawda, że w powy­
żej przedstawionej hipotezie de Broglie’a
jest miejsce dla tworzenia dowolnych orbit
elektronowych w atomie wodoru. Nie ma
jednak dla nich miejsca w rzeczywistości.
Dowolne orbity po prostu nie istnieją, na co
mamy przekonywające dowody doświad­
czalne. Hipoteza krążących wokół jądra fal
materii nadała jedynie sens fizyczny „nie­
zrozumiałym” postulatom Bohra, które wy­
jaśniły przecież wyniki licznych badań wid­
mowych. Dzięki księciu Louisowi istnienie
wybranych orbit elektronu wodoru zostało
sprowadzone do bardziej codziennych pojęć
i stało się dzięki temu mniej niezrozumiałe
dla ludzi (przede wszystkim - dla fizyków).
W ten tylko sposób należy tę sprawę rozpa­
trywać.
„W porządku - na to Oponent - lecz czy
w takim razie nie można było wyjaśnić spra­
wy trwałości atomów w jakiś inny, mniej
szokujący sposób niż wprowadzanie fal ma­
terii? Teoria Bohra poza tym przestała prze­
cież być już aktualna, czy zatem hipoteza de
Broglie’a nie podzieliła jej losu?”
Odpowiedź na te zarzuty jest na szczęście
prosta i ewidentna. Koncepcja dwoistego,
korpuskulamo-falowego charakteru wszel­
kiej materii jest bowiem znacznie bardziej
ogólna niż postulaty Bohra, a rozwój fizyki
nie tylko nie pozbawił jej prawa bytu, ale
odwrotnie - przyniósł dobitne potwierdze­
nie eksperymentalne. Za sprawą Josepha
Davissona i Lestera Germera, a później
Thomsona, Tartakowskiego i innych ekspe­
rymentatorów okazało się, że jeżeli ominąć
(wyłącznie techniczne) trudności doświad­
czalne, można zaobserwować dla wiązki ele­
ktronów wiele znanych w optyce efektów
falowych światła, jak interferencja, czy dy­
frakcja. Dowodem na to może być rys. 4,
gdzie mamy okazję porównać identyczność
„świetlnych” i „elektronowych” prążków
interferencyjnych. W ten sposób hipoteza de
Broglie’a stała się faktem. Wiele analogicz­
nych doświadczeń wykonano też dla innych
mikrocząstek, jak protony, neutrony, czy na­
wet całe atomy. I wszystkie wyniki pozostają
w zgodzie ze wspaniałą ideą genialnego
księcia Adam M. Grzymała
Robert Czyżewski
79
fo to :
Dzisiaj zajm iem y się kilkom a elemen­
tami wyposażenia fotograficznego, kfc-re
w pracowni fotograficznej mogą się bar­
dzo przydać. Zdajem y sobie p rzy tym
sprawę z faktu, że urządzeń tych nie m oż­
na kupić w naszych sklepach, ale jedno­
cześnie uważamy, że Czytelnicy pow inni
o nich wiedzieć. L iczym y też na naszych
rodzimych konstruktorów , któ rzy mogą
się nim i zainteresować i próbować wy­
tworzyć je sami. Wówczas rynek nasz
wzbogaciłby się o szereg nowych
wyrobów.
Uniwersalny lejek
do filtrowania roztworów
W pracowni fotograficznej sporzą­
dzamy często różne roztwory, po­
trzebne do obróbki materiałów foto­
graficznych. Roztwory te przed uży­
ciem powinny być przefiltrowane,
aby usunąć z.nich drobne zanieczysz­
czenia mechaniczne, które mogłyby
osiąść na emulsji obrabianych mate­
riałów i spowodować zanieczyszcze­
nie powierzchni. Najprostszy sposób
polega na filtrowaniu roztworu przez
zwitek waty włożony do odpowied­
niego lejka.
Angielska firma „PATERSON”
wyprodukowała specjalny lejek do
celów fotograficznych. Wykonany
jest on z odpornego na działanie che­
mikaliów fotograficznych tworzywa
sztucznego i składa się z dwóch części
gwintowanych skręcanych ze sobą.
Lejek nie różni się od innych lejków
i może być używany do nalewania
roztworów do butelek. Jednak aby
80
Maskownica bezramkowa
użyć go do filtrowania roztworów,
między obie skręcane ze sobą części
trzeba założyć element filtrujący. Bardzo często trzeba wykonać po­
Jest nim płaski pierścień o średnicy większenie w taki sposób aby wokół
44 mm, wykonany z tworzywa sztu­ obrazu nie było białego marginesu.
cznego, w środku którego zatopiony Margines ten powstaje w wyniku za­
jest krążek metalowej siatki. Siatka słonięcia brzegów papieru fotografi­
ta, utkana z niezwykle cienkich dru­ cznego (w czasie jego naświetlania
cików nierdzewnej stali, jest tak ści­ pod powiększalnikiem) przez ramkę
sła, że zatrzymuje na swojej powierz­ maskownicy, zapewniającą płaskie
chni wszelkie, nawet najdrobniejsze położenie papieru w tejże maskowni­
zanieczyszczenia mechaniczne. Stal cy. Oczywiście, że można powiększe­
nierdzewna gwarantuje, że żaden nie wykonać używając zwykłej ma-,
z normalnych roztworów fotograficz­ skownicy a później obciąć zbędne
nych nie spowoduje chemicznego marginesy. Metoda ta nie jest zbyt
uszkodzenia siatki. W przypadku za­ wygodna, wymaga bowiem dodatko­
tkania się elementu filtrującego, wych czynności po wysuszeniu po­
osiadającymi na nim zanieczyszcze­ większeń. Toteż różni producenci
niami mechanicznymi, wystarczy starają się skonstruować takie typy
przepuścić przez niego silny strumień maskownic aby móc przy ich użyciu
bieżącej wody (w kierunku odwrot­ od razu wykonywać powiększenia
nym do kierunku filtrowania). Ele­ bez marginesów.
ment filtrujący nie ulega więc zuży­ W tym odcinku chcemy przedsta­
wić maskownicę bezramkową produ­
ciu i można go regenerować w prosty
sposób - przez przepłukanie. kcji niemieckiej firmy „ROWI - IN­
TERNATIONAL”. Maskownica ma
Za pomocą tego lejka można też kształt płyty o wymiarach 330 x 440
filtrować wodę z kranu, potrzebną do mm i wykonana jest z białego sztucz­
płukania błon. Wówczas zamiast gór­ nego tworzywa. Spodnia strona płyty
nego kielicha lejka łączy się jego do­ jest odpowiednio żebrowana w celu
lną część z gumową rurką, którą za­ nadania jej potrzebnej sztywności.
kłada się na kran (element filtrujący Na tej stronie umocowane są też lis­
znajduje się między obu częściami). twy z szorstkiej gumy. Ich zadaniem
Konstrukcja lejka, sposób umiesz­ jest przeciwdziałanie przypadkowe­
czenia elementu filtrującego oraz mu przesuwaniu się płyty na desce
sposób użycia zestawu do filtrowania powiększalnika. Na górnej płasz­
wody z kranu pokazuje rysunek. czyźnie maskownica ma wyrysowane
ramki ograniczającego pole najbar­
Trzeba sobie tutaj powiedzieć, że dziej typowych formatów papieru fo­
lejek pozwala na odfiltrowanie jedy­ tograficznego - począwszy od forma­
nie zanieczyszczeń mechanicznych tu 7,4 x 10,5 cm a skończywszy na
oraz wszelkiego rodzaju osadów po­ formacie 30,5 x 40,6 cm (zwróćmy
wstających z czasem w roztworach uwagę na fakt, że standardowe for­
fotograficznych. Nie sposób jednak maty papieru fotograficznego uży­
na tej drodze usunąć zmętnienia czy wane w innych krajach różnią się
też zabarwienia roztworu, które spo­ nieco od formatów używanych w Pol­
wodowane są przez substancje roz­ sce, aczkolwiek są do nich zbliżone).
puszczone w roztworze. Substancje Na górnej krawędzi oraz na krawędzi
takie bowiem swobodnie przenikną lewej maskownica ma po kilka czar­
przez siatkę filtru wraz z płynem, nych zderzaków, do których dosuwa
’w którym są rozpuszczone. W angiel­ się krawędź górną i lewą papieru przy
skiej nomenklaturze producenta umieszczaniu go w maskownicy. Na
omawiany lejek w zestawie nosi na­ powierzchni płyty, wzdłuż jej górnej
zwę „Photo Filter System No. 316”. i lewej krawędzi oraz po przekątnej
 kuwetą można dokładnie kontrolo­
wać stopień wywołania pozytywów.
Żółto-zielony kolor światła nie zmie­
nia tonalności wywoływanych obra­
zów, wyglądają one dokładnie tak jak
przy świetle białym. Unika się tu błę­
dów oceny jakie mogą wystąpić przy
czerwonym lub nawet pomarańczo­
wym świetle lampy ciemniowej,
w którym to świetle obrazy wydają
się ciemniejsze niż są w rzeczywistoś­
ci. Opisywana latarka może też zastą­
pić normalną lampę ciemniową, gdy
np. fotograf znajduje się w podróży
i w warunkach prowizorycznych chce
wykonać próbne odbitki. Latarkę ta­
ką łatwiej wziąć bowiem w drogę niż
normalną lampę ciemniową o zasila­
niu sieciowym.
Omawiana latarka produkowana
jest pod nazwą „Personal Handy Sa-
fety Light”. Można byłoby się poku­
sić o wykonanie podobnej latarki we

umocowane są odpowiedniej szero­

kości paski przezroczystej folii po­
krytej warstwą kleistą. Do tych pa­
sków przyciska się (od strony podło­
ża) papier fotograficzny po umiesz­
czeniu go na płycie maskownicy. Pa­
pier przykleja się do wspomnianej
warstwy kleistej i leży płasko, mimo
że nie jest przyciśnięty na stałe żadną
ramką. Po naświetleniu powiększe­
nia papier zdejmuje się z maskowni­
cy, unosząc go do góry i tym samym
odrywając od warstwy kleistej. Lep­
szy uchwyt zapewniają odpowiednie
zagłębienia na powierzchni maskow­
nicy, w które można wsunąć palce.
Zastosowana w maskownicy wars­
twa kleista nie traci swoich właści­
wości mimo wielokrotnego przykle­
jania do niej i odklejania papieru fo­
tograficznego. Jeżeli po upływie pew­
nego czasu do warstwy tej przylgną
odrobiny kurzu powodując jej zabru­
dzenie i zmniejszenie właściwości
klejących, wówczas w bardzo prosty
sposób można oczyścić ją i przywró­ ona kształt zwykłej bateryjnej latarki własnym zakresie. Otóż w zwykłej
cić pierwotną siłę przyczepną. Biała elektrycznej, takiej jaką używa się na latarce na płaską bateryjkę zamiast
powierzchnia płyty jest matowa, wsi czy w warunkach turystycznych. żaróweczki należałoby umieścić dio­
można więc na niej bardzo dobrze W swoim wnętrzu mieści ona dwie dę luminescencyjną w kolorze żółtym
nastawiać ostrość powiększanego ob­ bateryjki typu R-14, natomiast wref- i o jakiejś większej mocy. Trzeba tylko
razu. Wielkość rzutowanego obrazu lektorze zamiast żaróweczki umiesz­ pomyśleć o włączeniu w szereg z nią
dobieramy korzystając z umieszczo­ czono silnie świecącą diodę lumine- odpowiedniego rezystora aby ograni­
nych na płycie ramek formatowych. seencyjną. Dioda ta daje światło o ko­ czyć jej prąd, dobierając odpowied­
W niemieckiej nomenklaturze produ­ lorze żółto-zielonkawym. Wskutek nie warunki pracy i unikając w ten
centa, omawiana maskownica nosi bardzo małego poboru prądu, bate­ sposób przegrzania diody. Ważny jest
nazwę „Vergrosseruns Randlos-Kas- ryjki wystarczają na kilkadziesiąt też kolor światła emitowanego przez
setteNo. 182”. godzin używania latarki bez przerwy, diodę. Należy przeprowadzić próbę
jest więc ona bardzo ekonomiczna. czy nie powoduje ono zaświetlania
Japońska ręczna Latarka służy do kontroli przebiegu papieru fotograficznego. W razie po­
lampa ciemniowa wywoływania czarno-białych papie­ trzeby próbować przesłonić ją nieco
Japońska firma „BRTJ.TO Interna­ rów fotograficznych. Światło latarki jakąś folią w kolorze zielonym lub
tional Corporation” z Tokio, pokaza­ jest całkowicie bezpieczne dla tych jasnopomarańczo wym.
ła ostatnio bardzo ciekawą i prostą papierów i nie powoduje ich zaświet-
w konstrukcji latarkę ciemniową. Ma lania. Świecąc latarką z bliska nad Ryszard Kreyser

81

Z M A M I TEMATYCZNE
LEWO I PRAWO
P u c h a te k s p o jr z a ł na s w o je o b y d w ie
ła p k i. W ie d z ia ł , ż e je d n a z n ich b y ła le w ą ,
a dru ga p r a w ą i ż e je ż e li s ię u s ta liło , k tó ra
z n ich b y ła le w ą to ta dru ga b yła p ra w ą , a le
n ig d y n ie w ie d z ia ł, o d k tó r e j z a c z ą ć ...ff
Stań, Czytelniku, przed lustrem. Osoba
patrząca na Ciebie z tamtej strony jest trochę
do Ciebie podobna. Ale to nie Ty! Ty zacze-
sujesz włosy na prawo, on na lewo. Nigdy nie
podobało Ci się własne lewe ucho - on ma
niezbyt foremne prawe. Skaleczyłeś się dziś
rano przy goleniu na prawym policzku (we­
rsja dla Czytelniczek: zobaczyłaś nowy pieg)
- on (ona) ma rankę (pieg) na lewym.
„Zgadza się, przecież lustro odwraca lewą
i prawą stronę” - odpowie każdy. To praw­
da, ale dlaczego odwraca? Tych, którzy są­
dzą, że to typowe „głupie pytanie” pragnę
zapytać:
nami stał mny człowiek. Utożsamiamy się
z nim, wykonując w domyśle obrót (rys. 1).
Nasz obraz geometryczny w zwierciadle jest
zaś utworzony przez symetrię płaszczyzno­
wą (rys. 2). Stąd rozbieżność. Obroty zacho­
wują orientację przestrzeni, symetrie ją
/.mieniają. „Prawdopodobnie” nie byłoby
nieporozumień, gdybyśmy byli wybitnie nie­
symetrycznie zbudowani. Wtedy „prawdo­
podobnie” lustro... nic by nie odwracało.
Stańmy bokiem do lustra. Nasz zwierciadla­
ny towarzysz ma przód „z przodu”, a tył „z
tyłu”, a nie na odwrót.
Wziąłem w cudzysłów słowo p r a w d o p o ­
d o b n ie - rozważania jak widzielibyśmy
świat mając pięć nóg, troje oczu i garb niere­
gularnego kształtu są chyba pozbawione
większego sensu.
Cóż to jest jednak „lewo” i „prawo”? Jak
je odróżnić? To dość trudne, najlepszy do­
wód, jak późno dzieci uczą się odróżniać
lewą rękę od prawej i najlepiej rozumieją,
gdy się mówi do nich: prawa ręka to ta, którą
jesz, piszesz i żegnasz się.
Zastanawiająca jest tiprawostronnośćr*
wszystkich języków ludzkich. „Prawo” jest
zawsze kojarzone z legalnością, poprawnym
zachowaniem, wysokimi walorami moralny­
mi, mocą i mężnością. Na uniwersytetach
mamy wydziały prawa, prawy charakter to
charakter sprawiedliwy, dobry i dzielny,
z prawością ma wspólny rdzeń prawda -
Rys. 1 Rys. 2

Dlaczego lustro odwraca lewo i prawo,

a nie odwraca góry i dołu?
Sprawa jest dość skomplikowana. Jeżeli
stoimy przed lustrem i przeglądamy się
w nim „normalnie”, mamy głowę „na górze”
a nogi ,,na dole”. Ale stańmy na lustrze. Czy
teraz góra i dół zostały odwrócone? A lewo
i prawo?
Gdy prowadząc samochód spojrzymy
w lusterko nad kierownicą - na wyprzedza­
jący nas pojazd, zobaczymy jego włączony
lewy migacz po jego lewej stronie? A kiedy
lustro odwróci przód i tył?
„Odwracanie” obrazu lustrzanego wydaje
się być związane z symetrią ludzkiego ciała.
Patrząc w lustro identyfikujemy się z na­
szym odbiciem w taki sposób jakby to przed
82
„ , .w _,_ w , zv za szvba stoi siostra bliźniaczka? W pierwszym przypadku wydaje się nam. że ta
^ S S S ^ I ^ S S i M m . m. M * * « ™ I— ) W . » * « * »

przeciwieństwo fałszu. W innych językach lewą nogą, a na domiar złego włożył koszulę
jest podobnie. W angielskim mamy human mach na lewą stronę. W parlamentarnych syste­
rights - prawa człowieka. I am right znaczy ła po rządów lewej
opozycja tradycyjnie siadywa­
stronie, przeciwstawiając się le­
mam rację. I have a right - mam prawo.
Niemieckie richtgopchodzi od a rze­ galnej, prorządowej prawicy.
czownik das echtznaczy „prawo . Rosyj­
R Wszyscy wiemy, że człowiek nie jest ideal­
skie prawilnotłumaczymy jako poprawnie, nie symetrycznie zbudowany. Ważniejsza od
tj. dobrze. Często prawy kojarzy się z pros­ niecentralnego położenia serca jest asyme­
tym (francuskie droit znaczy i prosty i pra­ tria działalności półkul mózgowych i zwią­
wy, angielskie straightprzypomina right,różna rola prawej i lewej ręki.
zana z tym
my zgodzimy się, że człowiek prawy jest W szeregu eksperymentach zostało niezbicie
prostolinijny, w meksykańskim hiszpań­ potwierdzone, że prawa półkula przejmuje
skim prosto znaczy prawo, prawo), WPiśmie wszelkiego rodzaju myślenie abstrakcyjne.
Świętym znajdujemy zwrot „siedzi po pra­ W niej zachodzą procesy myślowe związane
wicy Boga". z rozpoznawaniem obrazów, orientacją
Po drugiej (niemal dosłownie!) stronie eksperymentalnych przestrzenną, tworzeniem teorii z danych
mamy negatywne określenia w rodzaju ,.le­ i odnajdowanie ukry­
we interesy”, „załatwiać coś na lewo” itp. tych związków pomiędzy zjawiskami. Do­
Angielskie Ieft wyrasta ze staroanglosak- meną lewej półkuli są takie czynności jak
pisanie, mowa, czytanie, liczenie - a więc
sońskiego lyft (słaby, bezwartościowy, „do
luftu”), francuskie gauch oznacza także półkula jak gdyby bardziej istotne dla codziennego życia. Lewa
weryfikuje hipotezy po­
krzywy, niezręczny (ma wstające z prawej. Ponieważ lewa półkula
che przetłumaczymy jako pożycie na kocią kontroluje prawą stronę ciała, stąd powsze­
łapę, dzieci z takiego związku są z lewego chna u ludzi dominacja praworęcznych. Wy­
łoża), a gauche(na lewo) może znaczyć także głoszona tu teoria jednak ma poważny
na opak. Unikaj szefa, jeżeli dzisiaj wstał
83
 kontrargument. Nie jest byna jmniej jasne, że
u leworęcznych dominuje półkula prawa!
Procent leworęcznych wśród naukowców
wydaje się nawet mniejszy niż w całej popu­
lacji ludzi.
Leworęczni są natomiast w korzystnej sy­
tuacji w boksie, tenisie i sportach mających
charakter pojedynku. Bliżej nie wiadomo
dlaczego praworęcznemu tenisiście trudniej
grać z leworęcznym niż leworęcznemu z pra­
woręcznym: badania potwierdziły, że nie
można wiązać tego z przyzwyczajeniami.
Jest to być może jakiś relikt dawnych cza­
sów, kiedy leworęczny szermierz mógł po­
dejść do przeciwnika z wyciągniętą niby do
zgodyt prawą ręką, a uzbrojoną lewą zadać
zdradziecki cios. Nawet przecież całkowicie
leworęczni powinni na powitanie podawać
prawe ręce i bylibyśmy niemile zdumieni,
gdyby ktoś wyciągnął do nas przy powitaniu
lewą rękę wyjaśniając „jestem mańkutem”.
Kilkanaście lat temu odkryto, że przyroda
też odróżnia lewą stronę od prawej: pewne
cząstki elementarne w polu magnetycznym
odchylają się częściej w lewo! Wmatematyce
zaś pojęcie orientacji układu (i związane
z tym odróżnienie lewostronności od prawo-
stronności) jest nadspodziewanie trudne.
Pamiętam, że na I roku studiów usłyszałem,
że układ prawoskrętny to taki, w którym
wektory ustawione są zgodnie z ruchem
wskazówek zegara, czy powszechnie stoso­
wanej śruby. Nie odważyłem się wtedy zapy­
tać, czy matematyk musi się znać na zegarze
i czy cała nasza matematyka (a więc i fizyka)
byłaby inna, gdyby nasze zegarki chodziły
w drugą stronę?
Nie ma wątpliwości, że (patrz uwagi wy-
żej) prawoskrętność należy kojarzyć z do-
datniością, a lewoskrętność z ujemnością.
Dodatni kierunek osi liczbowej to na prawo,
ujemny - na lewo. Zastanawiające jest nato­
miast, dlaczego dodatni kierunek obrotu jest
w matematyce obrotem w lewo.
W geometrii analitycznej odróżnia się
układ lewoskrętny od prawoskrętnego przez
porównanie współrzędnych. Wektory \a , b,
c t] [d ,e , f] i [g, h t i] tworzą układ prawoskręt­
ny. gdy ich wyznacznik
a dg
i b eh
c fi
tj. wyrażenie aei + cd h + b f g - b d i - a f h - ceg
84
jest dodatnie. Ale przecież współrzędne we­
ktorów zależą też od układu współrzędnych,
więc czy może być tak, że układ wektorów
jest prawoskrętny w jednym układzie współ­
rzędnych, a lewoskrętny w drugim?
I tak i nie. Możemy powiedzieć, że dwa
układy bazowe (tj. układy wektorów na
osiach współrzędnych) są tak samo zoriento-
wane, jeżeli przejście od jednego do drugiego
odbywa się za pomocą przekształcenia za­
chowującego orientację (przekształcenia
o dodatnim wyznaczniku). Z tego zdania -
brzmiącego trochę jak masło maślane —wy­
nika jednak, że możemy tylko mówić o tak
samo, bądź przeciwnie zorientowanych
układach, nie potrafiąc ani nie mając ża­
dnych podstaw do tego by jeden z nich na­
zwać lewoskrętnym, a drugi prawoskrętnym
~ inaczej niż po prostu przez pokazanie: oo,
ten i wszystkie z nim równoważne będą
prawoskrętne. Podobnie czynił Kubuś Pu­
chatek (por. cytat na początku artykułu).
Przestrzeń, w której podobno żyjemy (tj.
euklidesowa przestrzeń trójwymiarowa) jest
orientowalna: od układu lewoskrętnego do
prawoskrętnego nie można przejść, nie wy­
chodząc z przestrzeni. Podobnie transfor­
macja liteiy R w rosyjskie „ja” nie da się
wykonać na płaszczyźnie - obrotu trzeba
dokonać w przestrzeni o większym wymia­
rze. To właśnie znaczy, że przestrzeń jest
orientowalna.
Możliwe (choć mało prawdopodobne) jest
jednak, że nasza przestrzeń fizyczna jest
skręcona tak, jak wstęga Móbiusa (rys. 3).
Wtedy po podróży naokoło świata (wszech-
-śyriata!) wrócilibyśmy do domu „wywróce­
ni na drugą („lewą”) stronę. Nam by się zaś
wydawało, że Ziemianie powariowali i czy­
tają od prawej do lewej, zegarki chodzą do
tyłu, Anglicy przeszli na ruch prawostronny
a Europa jeździ po lewej.
Wstęga Móbiusa jest przykładem powie-
rzchni nieorientowalnej. Na takich powierz­
chniach pojęcie „lewo- i prawoskrętności”
ma jedynie sens lokalny. Przypomina to nie­
co sytuację z synchronizacją czasu na Ziemi.
Jak wiemy, nie można wszędzie na Ziemi
wprowadzić spójnej rachuby czasu zgodne­
go z astronomicznym - gdzieś trzeba ustalić
linię zmiany daty. Na Ziemi biegnie ona
przez cieśninę Beringa, potem oskrzydla
Aleuty i wchodzi na południk 180°, przewija
się między Filipinami a Wyspami Karoliń­
skimi, potem zostawia Australię i Nową Ze­
landię po „późniejszej” stronie globu i ginie
w oceanie przed Antarktydą. Wylatując
z San Francisco o 8.00 dolatujemy po dwu-
nastogodzinnym locie do Tokio w półtorej
doby później. Zgubiony dzień odnajdujemy
przy powrocie.
Nieorientowalność przestrzenną kosmosu
bardzo trudno sobie wyobrazić, ale i zjawi­
sko zmiany czasu na Ziemi nie spowszednia­
ło nam jeszcze, choć już wyprawa Magellana
przywiozła do Europy czwartek, podczas
Czy to jest odwrócone zdjęcie, czy profesor Lee wziął
gdy w Europie panował już szczęśliwie pią­ kredę do lewej ręki i napisał kilka wzorów lustrzanym
tek. Dzięki przekroczeniu linii zmiany daty pismem? Zwróć uwagę na marynarkę profesora
(wtedy jeszcze nie istniejącej) w dobrą stronę
Fileas Fogg („W osiemdziesiąt dni dookoła my nie wiedzieć, że gdzieś daleko od nas
świata”) wygrał 20 000 funtów, sumkę nie­ przestrzeń „zakręca” i „wraca do nas” prze­
bagatelną nawet dzisiaj. W XIX wieku różne ciwnie zorientowana.
miasta miały własny czas (przewodnik Elja-
sza po Tatrach z 1891 roku podaje, że czas Matematycy potrafią sklasyfikować
lwowski różni się od krakowskiego o 16 wszystkie zwarte powierzchnie nieoriento-
minut!). Dopóki ludzie nie podróżowali tak walne, nie mające brzegu (zwykła wstęga
wiele jak dzisiaj nie było potrzeby wprowa­ Móbiusa ma brzeg, sklejając taką wstęgę
dzenia linii zmiany daty. Podobnie żyjąc z „nieskończenie szerokiego” paska papieru
w ograniczonej części wszechświata może- otrzymujemy przykład powierzchni bez
brzegu). Każda taka powierzchnia wygląda
jak „wieloprecel” (rys. 4), w którym wycięto
Rys. 4.
otwór i zaklejono go następnie wstęgą Mó­
biusa. Takie zaklejenie nie da się urzeczywi­
stnić w przestrzeni trójwymiarowej. Podob­
nie jak przy przekształceniu R na „ja” po­
trzebny jest dodatkowy wymiar. Jeżeli nasza
przestrzeń fizyczna jest nieorientowalna,
z topologicznego punktu widzenia wygląda
właśnie tak: gdzieś „bardzo, bardzo daleko”
wycięto z naszej przestrzeni dziurkę i zakle­
jono ją trójwymiarowym odpowiednikiem
wstęgi Móbiusa. Brzmi to bardzo zachęcają­
co do napisania opowiadania z gatunku s-f,
w tej branży niżej podpisany nie czuje się
jednak kompetentny.
Michał Szurek
85

W kąciku sygnowanym takim znaczkiem , reda­
kcja „D elty” będzie prezentowała sylw etki w ybit­
nych polskich uczonych - przedstaw icieli nauk
ścisłych
Z samej „D elty” polecić chcemy jej trójwym ia­
row y numer - będzie to numer kwietniowy. Ale
trójwymiarowość nie będzie żadnym prim aapńli-
sowym żartem. Do numeru będą bowiem dołączo­
ne takie okulary , ż e patrząc przez nie będzie
można zobaczyć na stronach tego miesięcznika
trójwym iarowe bryły, kryształy i inne cuda. Ci,
k tó rzy kupią kw ietniową „D eltę” i zachowają
okulary, znajdą trójwym iarowe obrazki i w nastę­
pnych numerach
ANDRZEJ MOSTOWSKI
(1913-1075)
Profesor Andrzej Mostowski urodził się
we Lwowie 1 listopada 1913 roku. Po ukoń­
czeniu studiów matematycznych w Warsza­
wie w roku 1936, udał się do Wiednia, gdzie
pracował pod kierunkiem Kurta Godła,
a potem do Zurichu. W roku 1938 A. Mosto­
wski uzyskał stopień doktora na podstawie
rozprawy poświęconej różnym definicjom
zbioru skończonego. Wiatach 1942-1944 był
wykładowcą Podziemnego Uniwersytetu
Warszawskiego. Po wojnie pracował krótko
na Uniwersytecie Jagiellońskim, gdzie w ro­
ku 1945 przedstawił rozprawę habilitacyjną
poświęconą różnym formom pewnika wybo­
ru dla zbiorów skończonych. Wroku 1946 A.
Mostowski powrócił do Warszawy, zostając
docentem na Uniwersytecie Warszawskim,
a potem profesorem nadzwyczajnym w roku
1947 i zwyczajnym w roku 1951. Przez nastę­
pnych 16 lat był kierownikiem Katedry Al­
gebry, a potem Katedry Podstaw Matematy­
ki Uniwersytetu Warszawskiego. W roku
1952 objął stanowisko dziekana Wydziału
Matematyki i Fizyki UW, a w latach 1948-
1968 był również kierownikiem Zakładu
Podstaw Matematyki PAN.
W roku 1956 A. Mostowski został człon­
kiem korespondentem PAN, a w siedem lat
później członkiem rzeczywistym. W latach
1953 i 1966 otrzymał nagrodę państwową.
Był członkiem wielu zagranicznych towa­
rzystw naukowych i komitetów redakcyj­
nych czasopism matematycznych. W roku
1972 profesor A. Mostowski został wybrany
prezydentem Sekcji Logiki, Metodologii
i Filozofii Nauki Międzynarodowej Unii
Historii i Filozofii Nauki, a w roku 1973
członkiem Fińskiej Akademii Nauk. Zmarł
w Vancouver w Kanadzie 22 sierpnia 1975
roku.
Specjalnością naukową Andrzeja Mosto­
wskiego były podstawy matematyki.
W okresie jego twórczej działalności stały się
one osobną dyscypliną matematyczną, wyo­
drębnioną spośród reszty matematyki, lecz
również oddzieloną od rozważań filozoficz­
nych stanowiących pierwotną inspirację jej
rozwoju. Głównymi problemami podstaw
matematyki są zagadnienia związane z siłą
poznawczą środków stosowanych w* mate­
matyce. Jako przykłady można tu wymienić:
niezależność zdań od teorii aksjomatycz-
nych, zupełność i nierozstrzygalność teorii
oraz logiczną klasyfikację pojęć matematy­
cznych. Właśnie owe najgłębsze problemy
podstaw matematyki, związane zwłaszcza
z siłą poznawczą arytmetyki i teorii mnogoś­
ci stały się ośrodkiem zainteresowań badaw­
czych A. Mostowskiego.
Charakterystyczną cechą jego twórczości
naukowej były liczne prace o charakterze
fundamentalnym, otwierające nowe kierun­
ki badań i inspirujące na długie lata wielu
innych matematyków. Dobrym przykładem
jest tu artykuł o niezależności twierdzenia
o liniowym uporządkowaniu od pewnika
wyboru, od którego zaczęły się intensywne-
badania słabych form pewnika wyboru za
pomocą tzw. modeli Fraenkla-Mostowskie-
Od redakcji „Delty” Jeszcze dwa przykłady z problematyki Jaką uprawiał profesor Mostowski
Wyobraźmy sobie, że mamy wiele (np. nieprzeliczalnie
wiele) zbiorów n-elementowych. Chcemy wybrać po jed­
nym elemencie z każdego zbioru, czyli znaleźć taki zbiór,
który ma dokładnie jeden element wspólny z każdym
zbiorem z naszej rodziny. Możność zbudowania takiego
zbioru nazywa się w teorii m nogości p e w n ik ie m w yb o ry
dla zb io ró w n -e le m e n to w y c h . Przypuśćmy, że zachodzi
taki pewnik dla zbiorów nf, n^.....n-elementowych. Po­
wstaje pytanie czy wynika stąd prawdziwość pewnika
wyboru dla innych jeszcze n. A jeśli tak, to dla jakich? Np.
z pewnika wyboru dla zbiorów 3 - i 7-elementowych
wynika pewnik wyboru dla zbiorów 9-elementowych,
a z pewnika wyboru dla zbiorów 3 -f 5-
i 13-elementowych, nie wynika ten pewnik dla
15-etementowych. A. Mostowski wskazał w latach czter­
dziestych pewien warunek dostateczny na to. by z pewni­
ka dian,, .... nkwynikał pewnik dla ustalonego n. Nie umiał
jednak udowodnić, że warunek ten jest również koniecz­
go. Jako inny przykład może służyć też pra­
ca, w której A. Mostowski uogólnił pojęcie
kwantyfikatora. Różne warianty tego uogól­
nienia są do dziś rozważane przez wielu
autorów.
Bibliografia prac Andrzeja Mostowskiego
liczy 119 pozycji. Poza artykułami jest tam
wiele monografii oraz podręczników z za­
kresu algebry wyższej i teorii mnogości, au­
tor był bowiem znany jako znakomity popu­
laryzator i wykładowca. Jego bezsprzeczną
zasługą dla polskiego życia naukowego jest
stworzenie szkoły podstaw matematyki,
z której - pośrednio lub bezpośrednio - wy­
wodzą się wszyscy niemal polscy matematy­
cy pracujący w tej dziedzinie. W okresie
działalności A. Mostowskiego bardzo oży­
wione były naukowe kontakty polskiego
ośrodka z zagranicą. Wielu uczonych przyje­
żdżało współpracować z nim lub pracować
pod jego kierunkiem.
Na zakończenie tego krótkiego z koniecz­
ności opisu działalności A. Mostowskiego
przytoczę pewne zdarzenie dobrze charakte­
ryzujące stosunek profesora do studentów
i jego subtelne poczucie humoru. Gdy jako
student II roku przyszedłem poradzić się go,
czy mam chodzić na (zbyt trudny wówczas
dla mnie) wykład prowadzony przez dr
X z Zakładu Podstaw Matematyki, profesor
Mostowski powiedział mi: pan dr X mówi
wprawdzie, że jest to wykład łatwy, ale to co
jest łatwe dla niego, dla pana lub dla mnie
może okazać się bardzo trudne, więc niech
pan lepiej poczeka.
Andrzej Pelc
ny. Wykazał to dopiero Truss w końcu lat sześćdziesią­
tych.
A oto drugi przykład. Mówimy, że zbiór A, którego
elementami są zbiory, jest ek sten s/o n a ln y, gdy dowolne
dwa różne elementy A mają różne części wspólne z A.
Zbiór B nazywamy p rzech o d n im , gdy każdy jego element
jest w nim zawarty. Np. zbiór Aq = {a, {a ), {a, { a )}} gdzie a
jest jakimś zbiorem,to zbiór ekstensjonalny. Gdy w szcze­
gół nym przypadku a = 0. otrzymujemy zbiór B 0= {0. {0}.
(0. { 0 } ) } który jest także przechodnim. A. Mostowski
udowodnił następujący lemat (nazwany jego nazwi­
skiem). Każdy zbiór ekstensjonalny A można wzajemnie
jednoznacznie przekształcić na pewien zbiór przechodni
B w ten sposób, że jeśli pewien element zbioru A należy do
innego elementu tego zbioru - to ma miejsce taka sama
zależność dla ich odpowiedników w zbiorze B. Sądzimy,
że Czytelnicy będą umieli wskazać takie przekształcenie
A0 na B0.
87

W przeciwieństwie do mgieł, które po­
wstają z drobniuteńkich kropelek pary wod­
nej pochłoniętych przez odpowiedni silnie
higroskopijny związek chemiczny, dymy
stanowią powietrzną zawiesinę maleńkich
cząstek ciał stałych.
Klasycznym przykładem naturalnego dy­
mu są cząstki sadzy czyli węgla, powstające
podczas niecałkowitego spalania jakichkol­
wiek związków organicznych. Wiemy do­
skonale z codziennej obserwacji, jakie to
kłęby czarnego dymu buchają podczas spa­
lania węgla, drzewa czy np. starych opon
samochodowych.
Cząstki sadzy, jako że sadza jest czarna,
dają oczywiście dym od jasnoszarego do
czarnego, w zależności od stężenia cząstek
sadzy w powietrzu. Ale pamiętajmy, że sa­
dza nie jest wcale jakimś uprzywilejowanym
ciałem dymotwórczym. Jak zaraz się przeko­
namy, istnieje wiele związków, których czą­
stki tworzą w powietrzu zawiesiny, a więc
dym. A ponieważ są to związki barwne, stąd
też możemy wytwarzać różnokolorowe
dymy.
Dym czarny Czarny gęsty dym powstaje
przy spalaniu mieszaniny składającej się z:
6 g naftalenu,
10 g kwasu szczawiowego,
8 g ziemi okrzemkowej,
1,5 g laktozy czyli cukru mleko­
wego,
12 g azotanu potasu.
Tlen dostarczany przez rozkład azotanu
potasu wystarcza jedynie do podtrzymywa­
nia niecałkowitego spalania się związków
organicznych. Takiemu niecałkowitemu
spalaniu ulega naftalen i to właśnie on jest
główną substancją dymotwórczą.
88
Gęsty czarny dym wytwarzać można spa­
lając nieco inną mieszaninę o składzie:
1 g pyłku magnezowego
3 g sześciochlorometanu
1 g naftalenu.
Tu warto przypomnieć, że kulki lub łuski
stosowane do ochrony odzieży i tkanin przed
molami, zwane potocznie naftaliną, są nie­
mal 100% naftalenem.
Dym biały. Białe kłęby dymu, które zawie­
rają ponadto nieco mgły, uzyskuje się spala­
jąc mieszaninę o składzie:
8 g azotanu potasu,
6 g laktozy (cukier mlekowy),
7 g salmiaku,
2 g tlenku magnezowego,
W wysokiej temperaturze powstającej
w wyniku spalania się laktozy z tlenem do­
starczanym przez azotan potasu następuje
ogrzanie, sublimacja i rozpylenie cząstek
tlenku magnezowego i salmiaku. Z nich to
właśnie powstają gęste obłoki białego dymu.
Dym niebieski. Dym o barwie intensywnie
niebieskiej uzyskujemy spalając mieszaninę
o składzie:
2 g azotanu potasu
2 g laktozy
1,5 g barwnika indygo.
Indygo jest to syntetyczny barwnik o bar­
dzo intensywnej niebieskiej barwie. Przed
sporządzeniem mieszaniny należy go dokła­
dnie wysuszyć i jak najdrobniej rozetrzeć.
Podczas spalania laktozy tlenem dostar­
czanym przez rozkładający się azotan pota­
su, wytwarza się wysoka temperatura, dzięki
czemu następuje sublimacja indygo. Tempe­
ratura sublimacji tego barwnika wynosi ok,
410°C. Aby obniżyć temperaturę spalania,
a tym samym uchronić indygo przed rozkła­
dem w zbyt wysokiej temperaturze, do całej
mieszaniny można dodać ok. 1 g ziemi
okrzemkowej lub talku. Oczywiście taki do­
datek nie tylko obniży temperaturę spalania,
ale też i wpłynie na spowolnienie samego
procesu.
Dym czerwony. Spala się mieszaninę
o składzie:
6 g azotanu potasu
6 g laktozy
l i g czerwiem anilinowej.
Barwnik ten podczas spalania mieszaniny
sublimuje. Można użyć innej mieszaniny,
złożonej z:
2,7 g chloranu potasu
1,9 kwaśnego węglanu potasu
 1,1 g siarki - zielenią metylową - zieloną,
4,3 metyloaminoantrachinonu - kredą-białą,
Dym zielony. Dym o barwie głębokiej zie­ - sadzą-czarną.
leni otrzymuje się spalając mieszaninę
o składzie: Parę słów o laktozie
7 g azotanu potasu Niemal we wszystkich przepisach na bar­
3,5 g laktozy wne dymy występował znany utleniacz azo­
2 g auraminy tan potasu, czyli tzw. saletra potasowa, sto­
2 g barwnika indygo. sowana powszechnie w gospodarstwie do­
Podczas spalania laktozy tlenem dostar­ mowym do peklowania mięsa, oraz substan­
czanym przez rozkład azotanu potasu, po­ cja ulegająca spalaniu - laktoza.
wstaje wysoka temperatura, dzięki której Laktoza, a więc cukier mlekowy jest to
następuje subiimacja auraminy i indygo. węglowodan o wzorze sumarycznym
Cząstki auraminy tworzą dym żółty, zaś czą­ Ci2H220n. Związek ten należy do rodziny
stki indygo - dym niebieski. Połączenie tych dwucukrów i jego cząsteczka zbudowana
dwu barw, dzięki doskonałemu wymiesza­ jest z galaktozy i glikozy. Czysta lakto­
niu cząstek obu barwników, daje wypadko­ za ma postać drobnych, bezbarwnych,
wy zielony kolor dymu. słodkawych kryształków o temperaturze to­
Dym pomarańczowy. Dym tej barwy pnienia 202°C, jest rozpuszczalna w wodzie
otrzymuje się spalając mieszaninę o skła­ i prawie nierozpuszczalna w alkoholu etylo­
dzie: wym. Występuje w mleku ssaków w iloś­
10 g dwutlenku ołowiowego ciach 4-8%. Pod wpływem bakterii nadaje
7 g dwuchromianu potasu specyficzny smak zsiadłemu mleku, kefirowi
3 g pyłu magnezowego. czy jogurtowi.
Wszystkie składniki muszą być osobno W warunkach amatorskich laktozę można
bardzo dokładnie sproszkowane. Dwutlenek z powodzeniem otrzymać z mleka krowiego.
ołowiu, jak też i dwuchromian potasu dzia­ W tym celu mleko rozcieńcza się 1+1 wo­
łają jako silne utleniacze na pył magnezowy. dą, ogrzewa do ok. 35°C, dodaje 0,5 g posie­
W wyniku spalania powstaje bardzo lotny kanego żołądka cielęcego (zawierającego
biały proszek tlenku magnezowego. Jedno­ podpuszczkę) i utrzymuje w tej temperatu­
cześnie wysoka temperatura reakcji powo­ rze przez 2 godziny. Pod wpływem enzymu
duje sublimację pomarańczowych związków podpuszczki następuje ścinanie się kazeiny
chromu, dzięki czemu powstający dym jest (sera), którą oddzielamy sącząc całość przez
intensywnie zabarwiony. gęste płótno. Przesącz czyli serwatkę ogrze­
Dym brązowy. Dym tej barwy uzyskuje się wamy przez 15 minut do wrzenia, a gdy
spalając mieszaninę o składzie: zetnie się już reszta białka, odsączamy je
10 g tlenku miedziowego przez gęstą tkaninę, po czym serwatkę, w ce­
7 g dwutlenku ołowiowego lu odparowania wody gotujemy w dużym
3 g pyłu magnezowego. płaskim naczyniu. Gdy pojawi się już biały
Wszystkie składniki muszą być suche i od­ osad laktozy, odsączamy go i roztwór dalej
dzielnie bardzo dokładnie sproszkowane. Po odparowujemy, ale już teraz na łaźni wod­
zapaleniu następuje silne utlenianie magne­ nej. W ten sposób postępując zbierzemy 2-3
zu, a wysoka temperatura powoduje subli- porcji laktozy. Zebraną laktozę w celu oczy­
mację związków miedzi, co daje brunatny szczenia, rozpuszczamy w jak najmniejszej
dym. ilości wrzącei wody i do roztworu tego doda­
jemy 25 cm alkoholu etylowego. Po 2-3
★ ★ ★ godzinach na dnie naczynia zbierze się drob-
Rakiety sygnalizacyjne, jak też i pociski nokrystaliczny białawy osad czystej laktozy.
smugowe, wykorzystują zjawisko powolne­ Z 1 litra mleka otrzymać możemy 30 g lakto­
go spalania prochu czarnego zmieszanego z: zy. Ekonomiczniej oczywiście będzie użyć
- minią co daje barwę dymu jako surowca nie pełnego mleka, lecz po
czerwoną,. prostu tańszej serwatki.
- ultramaryną - niebieską,
- żółcienią chromową - żółtą, cd na str. 92
 rozdmuchiwanie jest bar­ namawia nas abyśmy za­

POMYSŁY
genialne
dzo pożyteczne. Wojtek
proponuje bowiem, aby ze­
staw końcówek do odku­
rzacza uzupełnić o jeszcze
jedną. Taką, która by lekko
częli oszczędzać na słowach
pisanych dużymi literami.
Ponieważ trudno to opisać
- a używanie dużej liczby
słów przeczyłoby oszczęd­
* * 3NU/nO!HH/riZ dmuchała, równocześnie
mocno wciągając powie­
trze. Za pomocą takiej koń­
ności - przedstawiam rzecz
całą na przykładzie. A więc
zamiast pisać:
i takie sobie ♦ * cówki można będzie usu­
wać kurz 7. tmdno dostę­
pnych głębokich zagłębień,
spod tapczanów, szaf itp.
M Ł O D Y T E C H N IK
Pomysł wydaje się ciekawy,
A utorzy każdego zamieszczonego pomysłu poddaję go więc pod rozwa­ piszemy w skrócie, oszczę­
otrzymują jako honorarium 10 000 gr. W szystkie gę naszych producentów dzając:
nadesłane pom ysły są poza tym rozpatrywane odkurzaczy. A nuż coś z te­
przez Biuro M łodzieżowych Patentów, które p rzy­ go wyjdzie? Jeśli tak, to pro­
szę pamiętać, że wymyślił to
znaje swoje nagrody i wyróżnienia. Pom ysły m oż­
Wojtek!
MiCPY "ECHsK
na nadsyłać pod adresem redakcji o dowolnej
porze roku , dnia i nocy , byleby były opatrzone STRZYKAWKA W ROLI
ODWAŻNIKA. Umiejęt­ Zgryźliwym malkonten­
dopiskiem: „POM YSŁY”. D otyczy to również ność wykorzystania różne­ tom, którym nic nie dogo­
„ŚLADÓW POM YSŁÓW ”. A utorzy wydrukowa­ go rodzaju przedmiotów dzi, i którzy i tym razem
nych „śladów ” otrzymują nagrody rzeczowe. w sposób dla nich nietypo­ zapewne zaczną wydzi­
wy stanowi od lat stały wiać, że taki rodzaj pisania
punkt programu badań nie ma przed sobą oszała­
COŚ D lJ\ LENIWYCH szerokiej nasadki centruj ą- zdolności umysłowych. Nie miających perspektyw -
MELOMANÓW. Jednym cej płytę. Jest coś w tym, ma się czemu dziwić, bo odpowiadamy: nasz dział
z najbardziej rozpowszech­ myślę jednak, że im więcej właśnie ta cecha ludzkiego to nie piekarnia. Tu się nie
nionych i najprostszych takich ułatwień tym przy­ umysłu, uważana za jedną produkuje wyłącznie towa­
urządzeń służących roz- jemność ze słuchania mu­ z najważniejszych, świad­ rów do natychmiastowego
rywce jest gramofon. Jak zyki jakby mniejsza. I coraz czy t>umiejętności myślenia spożycia, lecz i takie, któ-
Polska długa i szeroka częściej lękam się, że w tym twórczego. Przykładem rych wiekopomną donio­
o każdej porze dnia i nocy np. konkretnym przypadku z tej dziedziny może być po­ słość ocenią dopiero nastę­
kręcą się więc grające krąż­ - nadejdzie wreszcie taki mysł Jerzego Dobrzańskie­ pne pokolenia.
ki, co oczywiście mobilizuje moment, że wszystko łącz­ go (15 lat) z Bochni. Ma on CZTERY KOLORY
klientów naszego działu do nie z wysłuchaniem płyty własnoręcznie zbudowaną W JEDNYM. Na temat nę­
wynajdywania coraz to ge­ załatwi za nas skomputery­ wagę laboratoryjną, a rolę dzy opakowań różnych to­
nialniejszych ulepszeń tej zowany automat, a nam odważników - spełniają warów napisano już wszys­
muzycznej maszynki. Np. przekaże tylko informację dwie strzykawki lekarskie. tko co można było i niewie­
Jarek Dzięciclak (14 lat) czy mu się podobało. Oczy­ Jedna o pojemności 10 cm3, le to zmieniło sytuację.
z D ę b n a uważa, iż każdy wiście o ile dojdzie do a druga 1 cm3. Pierwsza ma A Mirosław Grygorczuk (13
gramofon powinien mieć wniosku, że jesteśmy godni podziałki co 1 cm3, druga - lat) z Białegostoku, zamiast
czujnik, za pomocą którego jakiejkolwiek informacji... co 0,1 cm3. Jeśli Jurek chce narzekać wynalazł nowy
sam rozpozna płytę (chodzi KAJAM SIĘ I POSYPU­ coś zważyć, nabiera wody typ okrągłego pudełka na
o jej wielkość, liczbę obro­ JĘ GŁOWĘ POPIOŁEM. do którejś ze strzykawek pastę do butów - i to od
tów na minutę, rodzaj A to mianowicie dlatego, że i odpowiednią, ściśle od­ razu w czterech kolorach!
otworu centrującego) jaką w „MT” 5/83 wyraziłem mierzoną jej ilość wylewa Dolna część tego pudełka
nałożono na talerz. Czujni­ z gruntu fałszywy pogląd, na szalkę. Ponieważ 1 cm3 stanowiąca właściwy po­
kiem może być np. odpo­ iż rozdmuchiwanie - a nie wody waży 1 g, odważenie jemnik jest podzielona na
wiednio ukształtowany zbieranie - kurzu za pomo­ drobnych ilości czegokol­ cztery części i napełniana
strumień światła, który po cą odkurzacza może się nie wiek nie przedstawia ża­ pastami o różnych kolo­
odbiciu od spodniej krawę­ przyjąć. Otóż jeśli zastoso­ dnej trudności. Oczywiście rach. Przykrywka jest rów­
dzi płyty długogrającej - wać pomysł Wojciecha Ja­ dokładność takiego waże­ nież okrągła, lecz nie moż­
jako, że jej średnica jest nasa (13 lat) z Ostrowca nia jest wystarczająca tylko na jej zdjąć, a tylko obracać
większa od średnicy talerza Świętokrzyskiego, to takie dla potrzeb amatorskich. wokół osi. Właściwe wiecz­
- trafia do fotokomórki. OSZCZĘDZAJMY LI­ ko ma wielkość jednej
W takiej sytuacji automat TERY! Szał oszczędzania czwartej części przykrywki
ustawia prędkość 33 obro­ wszystkiego, począwszy od i normalnie się otwiera. Po
tów na minutę. W przypad­ trampek, a skończywszy na otwarciu, obracamy przy­
ku singli - które są mniejszt • !>enzynie, nie ominął i na­ krywkę tak, aby ukazała się
od talerza - światło nie ma szego działu. Coraz to nad- nam pasta odpowiedniego
się od czego odbić i automa <-hodzą nowe rewelacyjne koloru. Do pudełka są dołą­
tyka wówczas reaguje pomysły z tej dziedziny. czone cztery maleńkie
ustawiając 45 obr/min Marek Sundyk z Drawska szczoteczki. Drobiazg - ale
z równoczesnym wysunię Pomorskiego przejął się tą myślę, że każdy z chęcią ku­
ciem z płaszczyzny talerza ideą do tego już stopnia, iż pi coś takiego...

90
 REWELACJA WSZECH­
CZASÓW . Tak bez przesady
można nazwać wymyślony
przez Marka Wąsowskiego
z Otwocka sposób chronią­
cy nasze mienie przed kra­
dzieżą. Należy w tym celu
te wszystkie rzeczy, które
na co dzień walają się po
domu, a więc m.in. futra,
biżuterię, perły, diamenty,
złote łańcuchy, srebrną za­
stawę stołową, obrazy sta­
rych mistrzów, kartki na
mięso, gumki do kąpieló­
wek i w ogóle to na czym
nam szczególnie zależy -
załadować do starych kar­
tonów. Pudła maskujemy
gazetami, piszemy na nich,
dla niepoznaki: „makula­
tura” i wynosimy do piwni­
cy. Sugestię Marka, aby do­
datkowo. dla wszelkiej
pewności „piwnicę podłą­
czyć pod prąd” możemy so­
bie darować, W sytuacji,
gdy posiadanie makulatury
to tylko kłopot - naszych
skarbów nikt nam nie ru­
szy, nawet gdyby je tak za­
maskowane wystawić na
klatkę schodową,
JESZCZE JEDEN
WSKAŹNIK? Każdy po­
mysł, stwarzający choć nie­
wielką nadzieję, że jego za­
stosowanie zmniejszy licz­
bę wypadków drogowych -
wart jest zastanowienia.
Tak jest i z propozycją Ro­
berta Deptuły (16 lat)
z Łomży. Nasz korespon­
dent uważa, źe obok tych
wskaźników, które już są,
na desce rozdzielczej przed
kierowcą należałoby
umieścić jeszcze jeden. Ta­
ki, który pokazuje długość
drogi hamowania. Ponie­
waż jest ona różna w zależ­
ności od prędkości jazdy,
stanu nawierzchni drogi,
stopnia zużycia opon, stanu
hamulców itp, - wskaźnik
ten musiałby być połączony
z dość skomplikowanym
urządzeniem, które
uwzględnia wiele zmienia­
jących się czynników. Wy­
daje się jednak, że już obec­
nie jest to możliwe do zrea­
lizowania pod* warunkiem,
iż zaprzęgnie się do tej pra­
cy mikroprocesory. Zresztą
hamulce sterowane mikro­
procesorem już istnieją...
oznacza, że łomotnęło to zmienić na formę ścięte­
RÓŻNE gdzieś blisko, a jak wieść go stożka o niewielkiej
DROBIAZGI gminna głosi lepiej wów­ zbieżności ścianek, to takie
czas nie słuchać radia ani puszki można by - po zje­
nie oglądać telewizji. O tym dzeniu ich zawartości - po­
Dariusz Manno 1 (15 lat) co zrobić w tej sytuacji wkładać jedna w drugą, co
z Brzeska wysuwa pod z anteną TV - nadal nie zajmuje o wiele mniej
adresem TV postulat, aby wiadomo. miejsca.
w czasie wyświetlania fil­
mu informowała w sposób Artur Linkicl z Gdyni za­ Artur Magdziarz z Lubli­
ciągły ile czasu pozostaje projektował gustowny ha­ na podejrzewa, iż gdyby
do końca emisji. Najlepiej - czyk przyczepiony do spod­ wewnętrzne ścianki pralki
proponuje Darek - aby to ni. A miahowicie po to, aby były z falistej blachy, to
był wskaźnik procentowy w razie potrzeby, np w au­ pranie przebiegałoby szyb­
wyświetlany w dolnym ro- tobusie czy tramwaju gdy ciej i dokładniej.
go obrazu. Na początku by­ kasuje bilet, mógł na owym
łoby Łam zawsze 100 pro­ haczyku powiesić siatkę Marek Obremski ze Star­
gardu przywiązał do koń­
cent, potem, coraz mniej z zakupami.
i mniej, informacja kończy­ ców skrzydełek swojego
Mieczysław Połosak wentylatora krótkie ta­
łaby się 1 proc.
/. Karolewa sądzi, iż zmiana siemki. Gdy wentylator
Tomek Stasiak (11 lat) kształtu puszek do konserw działa, tasiemki ostrzegają
z Lublina przysłał schemat ułatwiłaby ich składanie nieostrożnych, którzy za
najprostszego urządzenia po wykorzystaniu. Teraz bardzo zbliżyli się do wiru­
alarmującego o pożarze. mają kształt walca, gdyby jących skrzydełek.
Jest to dzwonek elektrycz­
ny, którego rozwarte styki
odciągane są przez sprę­
żynkę, a ta z kolei podtrzy­ ściany foremne ”. Nie mamy
mywana jest przez dwie niczego na swoje usprawie­
sklejone parafiną tekturki. śla d e m dliwienie, ale za to obiecu­
Podwyższona temperatura jemy że od dziś przyłożymy
rozmiękcza parafinę, tek­ pom ysłów się pilniej do geometrii.
turki się rozklejają i dzwo­ Na dociskaeze ułatwia­
nek daje o tym znać. jące kreślenie planów, jakie
„Pragnę poinformować,
Krystian Woszczek (14 że posiadam kalendarzyk proponował D Manmol
„MT” 6/83 natrafił Woj­
lat) z Piotrkowa Tryb. jest kieszonkowy, o którym
zdania, iż niewielki wirnik przeczytałem w ,, MT’’ ciech Wrudlarek z Pozna­
nia. Nie ma ich w handlu,
umieszczony w rurze wyde­ 6/83... ’'- pisze Grzegorz Fi­
chowej samochodu i połą­ lipczak z Łodzi. Oczywiście ale Wojtek widział takie
przybory w jednym z po­
czony z prądnicą byłby bar­ chodzi tu o pomysł kalen­
dzo przydatny w odzyski­ darza uczniowskiego, który' znańskich biur projektów.
Hamulec do nart działa­
waniu części energii spalin. zaczynałby się we wrześ­
Prądnica ta mogłaby łado­ niu; a kończył w sierpniu. jący na takiej samej zasa­
dzie jak ten, wymyślony
wać np. dodatkowy aku­ Okazało się, że takie kalen­
mulator. darzyki wydaje od lat reda­ przez K. Warpechowskiego
- „MT” 6/83 - bywa przy
kcja „Kalejdoskopu Tech­
Piotr Kujawa z Kola wy­ niki”, a więc wydawnictwo niektórych typach nart
nalazł klamkę naciskaną NOT, i zawierają one całą z RFN. Napisał nam o tym
nogą, otwierane ściany masę różnych pożytecz­ Paweł Komur z Poznania
w teatrach i kinach (aby ła­ nych informacji. Warto dodając, że te RFN-owskie
twiej było w razie pożaru również wiedzieć, że w po­ hamulce umieszczone są
ewakuować ludzi) oraz in­ czątkach roku szkolnego pod stopą, a nie na końcu
formator szkolny, w któ­ 83/84 ukazał się ścienny nart.
rym na wstędze Móbiusa kalendarz ucznia z takim No i znów trafiło się nam.
zawarte by były informa­ samym układem miesięcy.
że wymyśliliśmy drugi raz
cje, jaka klasa, gdzie i kiedy to samo! Bowiem nożyczki
ma lekcje. Aż dziw, że dopiero teraz
ktoś zwrócił uwagę na fakt, z podziałką centymetrową
Ryszard Tacik (14 lat) ze że w „MT” 12/80 zupełnie - o czym donosi z Białegos­
Stanisławie życzy sobie, poważnie proponowaliśmy toku Dariusz Bochen -
aby w każdym mieszkaniu budowę kostki do gry pierwszy raz ujrzały świat­
przy liczniku był zainstalo­ w formie figury stereome- ło dzienne w „MT” 10/70
wany centralny wyłącznik trycznej, która... nie istnie­ a drugi raz w „MT” 3/83.
elektryczności, który odci­ je. Miał to być bowiem 10- Całe szczęście, że stało się
nałby w czasie burzy do­ -ścian foremny, a jak pisze to jeszcze przed urodze­
pływ prądu w przypadku Jarosław Gustaw z Gdyni niem najmłodszych z na­
głośnego uderzenia pioru­ ,, istnieją tylko 4-ściany, 6- szych klientów.
na. Bowiem głośny piorun -ściany, 8-ściany i 20- Jerzy Dąbrowski
91
c.d. że str. 89 P O L S K I DŹW IG
Efekty sceniczne -Z M O D E R N IZ O W A N Y W N R D

Do wyczerpania naszej dymnej tematyki
pozostaje nam jeszcze omówienie tzw. efek­
tów scenicznych.
I tu również nawarstwiło się wiele błęd­
nych pojęć i wniosków. Dlatego też musimy
jasno powiedzieć, iż zupełnie inne środki
stosowane są do wywoływania dymów czy
mgły w plenerze, a więc podczas filmowania
scen odbywających się na wolnym powie­
trzu, a zupełnie inne środki można i wolno
stosować w studio, dyskotece, teatrze sło­
wem w pomieszczeniach zamkniętych. Jesz­
cze raz powtarzamy, że żadnej z dotychczas
poznanych mieszanin mgło- czy dymotwór­
czych nie wolno stosować w pomieszcze­
Na wielu budowach w NRD spotkać można samojezdne
dźwigi produkowane w Polsce, montowane na podwo­
ziach samochodów „Star”. Na ubiegłorocznych central­
nych Targach Młodych Mistrzów Jutra duże zaintereso­
wanie wzbudziła modernizacja takiego „Stara”, wykona­
na przez brygadę młodzieżową z Zakładów Betonu i Ka­
mienia Budowlanego w Colbitz.
Aby zmniejszyć zużycie drogiego i deficytowego oleju
napędowego, jakim napędzany jest dźwig, postanowiono
wyposażyć „Stara” dodatkowo w napęd elektryczny. Sto­
sowany jest on wszędzie tam, gdzie można włączyć silnik
do sieci elektrycznej (np. podczas załadunku i wyładunku
towarów na rampie kolejowej). Silnik elektryczny napę­
dza pompę hydrauliczną. Przełączenie pracy z napędu
spalinowego na elektryczny następuję za pomocą zaworu
trójpołożeniowego.
Użytkując prototyp zmodernizowanego dźwigu, zao­
szczędzono w ciągu miesiąca ok. 600 i ropy.

niach zamkniętych* Środki bezpieczeństwa Na Targach Młodych Mistrzów Jutra podpisano kilkaset
umów licencyjnych na sprzedaż tego interesującego po­
przeciwpożarowego to jeden ważny powód, mysłu. A może i u nas znajdą sią naśladowcy młodych
ale jeszcze istotniejsza sprawa, to silna to­ twórców z Colbitz?
ksyczność powstającej mgły czy dymu. Dla­ (Na podst. „Jugend und Technik” oprać, jt)
tego też do wywoływania efektów scenicz­
Silnik elektryczny napędzający pom pą hydrauliczną um ieszczony
nych w zamkniętych pomieszczeniach ko­ za kabiną kierow cy i operatora
rzystamy nie z reakcji chemicznych, lecz
z prostych procesów fizycznych. I tak np.
efekt kłębów mgły, czy też „wylewanie’1się
białych obłoków z naczynia czy ze stołu na
podłogę, wytwarzany jest za pomocą
- tzw. suchego lodu, czyli zestalonego C02
- ciekłego skroplonego powietrza.
Temperatura suchego lodu wynosi około
-70°C, natomiast ciekłego powietrza około
-170°C. Wokół otwartego naczynia z suchym
lodem lub z ciekłym powietrzem, powietrze
atmosferyczne zostaje silnie oziębione, co,
jak wiemy, prowadzi do kondensacji pary
wodnej i tworzenia się mgły. Z kolei silnie
oziębione powietrze, jako znacznie cięższe
od powietrza o temperaturze pokojowej,
opada szybko w dół, co powoduje efektowne
opadanie białych kłębów mgły. Jeszcze sil­
niejszy efekt uzyskamy, gdy do naczynia
z wodą wrzucimy kostkę suchego lodu, lub
też gdy na podłogę wylejemy nieco skroplo­
nego powietrza.
Tak właśnie wytwarzane są efekty sceni­
czne w pomieszczeniach zamkniętych. Po­
wstające obłoki i kłęby mgły są dla organiz­
mu ludzkiego całkowicie nieszkodliwe, a po­
nadto nie zachodzi niebezpieczeństwo
pożaru.
Stefan Sękowski

92
 D źw ig polskiej produkcji typu Z S H -6 o napędzie spalinow ym i elektrycznym , pracujący na b oczn icy kolejowei w Colbitz
Kol. Andrzej Monarski,
ul. Słowackiego 29 m 69,
96-200 Rawa Mazowiecka,
poszukuje: obiektywów
z gwintem M42xl do Prak-
ticy lub Zenita, słuchawek,
lampy błyskowej, kalkula­
tora, odczynników (zwłasz­
cza do fotochemii) oraz
książek o tematyce fotogra­
ficznej, Do wymiany oferu­
je: zegarek elektroniczny,
magnetofon ZK 140, za­
chodnie modele w skali
1:24; 1:60 i 1:100, kasety
żelazowe i chromowe oraz
książki sensacyjne, przygo­
dowe, lotnicze i s-f, komi­
ksy, szkło laboratoryjne
i odczynniki, atrakcyjne
znaczki i nalepki, stare
banknoty • i prospekty.
Szczegółowy wykaz wyśle
na konkretne życzenie.
Kol. Lech Marzęcki, ul.
Przemysłowa 7a/8, 14-510
Orneta, wymieni magneto­
fon kasetowy z kasetą, ra­
dio typu ..Legenda 401’*
(ZSRR) na jedną lampę
oscyloskopową typu D6-
-100, D7-15, D7-150,
5Ł038, B6S1 i dwa tranzys­
tory BF245.
Kol. Dariusz Jekiełek,
32-651 Nowa Wieś 547, ofe­
ruje do wymiany aparat fo­
tograficzny prod, radziec­
kiej, części elektrotechni­
czne* soczewki mikrosko­
powe, kilkanaście singli
grup rockowych, płyty
„Perfectu" i J. Skrzeka,
przeglądarkę do slajdów,
klaser ze zbiorem znacz­
ków i książki o różnej tema­
tyce. W zamian pragnie
otrzymać sprawny magne­
tofon kasetowy wraz z wy­
posażeniem.
Kol. Leszek Kalbarczyk,
ul. Sportowa 8/7, 65-400
Otwock, poszukuje: od­
czynników chemicznych
i szkła laboratoryjnego,
wtorkowych numerów
,,ŚM” i luźnych numerów
„MT" i „K T \ W zamian
oferuje: stare monety i ban­
knoty polskie i zagranicz­
ne, duży zbiór znaczków
pocztowych, ciekawe
książki i broszurki, komi­
ksy oraz książeczki z serii
BKD.
Kol. Włodzimierz Treter,
ul. Kościuszki 4a/24, 26-
-600 Radom, zgłasza do
wymiany duży zbiór znacz­
ków pocztowych, kolumny
głośnikowe 16 W 4 omy, ro­
wer ty p u ,,Rekord ’', ksi ążkę
0 karate (270 str.), książkę
„świat starych samocho­
dów’’, mikrofon i adresy
firm samochodowych na
świecie. W zamian poszu­
kuje lutownicy i mierników
elektronicznych.
Kol. Andrzej Sadowski,
ul. Kościuszki 27a 05-307
Dobre, poszukuje książki
Jerzego Miłkowskiego
„Karate" oraz średniego
rozmiaru kimona do judo
lub karate. Do wymiany
przeznacza zegarek elek­
troniczny marki PANATIC
1szereg książek popularno­
naukowych.
Kol. Hubert Morawski,
ul. Sandomierska 12 m 193,
26-600 Radom, odstąpi
optykę niewielkiej lunetki
achromatycznej, jak rów­
nież optykę mikroskopu
(obiektyw o pow. 10-100 x,
zestaw okularów, matów-
ka). W zamian chciałby
otrzymać książki o tematy­
ce astronomicznej, ewentu­
alnie atłas astronomiczny
lub książki o tematyce fan-
tastycz no- na uko\ /ej.
Kol. Marek Konopski, ul.
B. Chrobrego 5d m 84, 15-
-057 Białystok, poszukuje
aparatu „Praktica"
z obiektywami: standardo­
wym i teleobiektywem.
W zamian odstąpi oscylo­
skop OK-9 V.
Kol. Janusz Szwanków-
ski, Rogówko, 515 Ro­
gowo, oferuje książki fan­
tastyczno-naukowe, „Mały
słownik pisarzy świata",
książki Z. Nienackiego z se­
rii „Pan Samochodzik i...”
i książki z serii „Port lotni­
czy". Pragnie natomiast
otrzymać,,Kalej doskop Te­
chniki", numery „MT\,
„Relaxy" i inne komiksy,
odznaki metalowe, modele
samochodów, aparat foto­
graficzny Ami 66, Ami 2 lub
Ami 1. Nawiąże też kore­
spondencję z kolegami o za­
interesowaniach typu tech­
nicznego.
93
 Urządzenie do generowania dźwięków różnej częstotliwości, widoczne na
fotografii, pochodzi z kolekcji Narodowego Muzeum Historii i Techniki
Stanów Zjednoczonych. Instrument wyprodukowała firma M AX K O H l
w Chemnitz po roku 1890. Do Ameryki przywiózł go któryś z badaczy,
zafascynowanych wprowadzeniem w Niemczech metod fizycznych do psy­
chologii. Podobnych instrumentów - kamertonów. piszczałek, rezonatorów
i syntezatorów różnych typów - budowano wówczas wiele. Służyły one m.in.
do sprawdzania, jaka jest najwyższa i najniższa częstotliwość dźwięków
odbieranych przez badaną osobę, jaką minimalną głośność dźwięków odbie­
ra ludzkie ucho, jak odbywa się lokalizacja źródła dźwięku itp. Badania
odbywały się w laboratoriach, ale także w warunkach naturalnych, toteż
istniały przyrządy przygotowane do pracy „w terenie”. Sir Francis Galton
używał podobno gwizdka wbudowanego do laski, aby móc dyskretnie obser­
wować reakcje zwierząt i przechodniów na dźwięki dochodzące z niewiado­
mego kierunku.

psychologiczne było łatwiej zarejes­ wiadomo, przy pewnym nieznacznym

trować z powodów politycznych.
Władzom carskim nie wydawało się
wskazane, by warszawscy intelektu­
aliści zbytnio filozofowali.
Od dawna jednak, bo od czasów
Oświecenia, kształtowała się tenden­
cja, aby uczynić z psychologii naukę
przyrodniczą, opartą na metodach
empirycznych. Od początku XIX w.
występowano coraz śmielej z biologi­
cznymi interpretacjami zjawisk psy­
chicznych, chociaż nie były one
wsparte planowo prowadzonymi ba­
daniami. Mimo to rozwój biologii ma
zasadnicze znaczenie dla ukształto­
wania się współczesnych nauk o czło­
wieku. Wielki wstrząs intelektualny
wywołało dzieło Darwina „O pocho­
dzeniu gatunków" (1859), ono to bo­
wiem po raz pierwszy konsekwentnie
ukazało organizm ludzki jako pewną
złożoną całość, zupełnie innego ro­
dzaju niż najbardziej nawet skompli­
kowana maszyna.
Bywa, że daty układają się w zna­
czące szeregi. W 1860 r. Gustav Theo­
dor Fechner opublikował w Nie­
mczech ,,Elemen ty psychofizyki' \
a w 1863 r. Hermann von Helmholtz
„Naukę o (xlczuwaniu dźwięku”.
Z książek tych nie wynikał jeszcze
PSYCHOLOGICZNE żaden spójny program badań ekspe­
LABORATORIUM rymentalnych. Przeczytawszy je,
wielu młodych ludzi zaczęło sobie
Jeszcze w naszym stuleciu psycho­ jednak wyobrażać, że z czasem będzie
logia była traktowana jako gałąź filo­ można zastosować w psychologii
zofii; w rozmaitych systemach klasy­ większość metod nauk przyrodni­
fikacji nauk dyscypliny te najczęściej czych.
łączono ze sobą. Bywało, że psycholo­ Obaj wspomniani uczeni rzeczy­
gowie zajmowali uniwersyteckie ka­ wiście przyczynili się do rozwoju psy­
tedry filozofii, a filozofowie - psy­ chologii zgodnie z ówczesnymi poglą­
chologii. Spór o obsadę obu katedr dami na istotę nauki. Helmholtz np.
rozgorzał np. w Warszawie w 1915 r., okazał się doskonałym konstrukto­
kiedy to w stolicy Królestwa Polskie­ rem instrumentów. Do najbardziej
go reaktywowano polski uniwersytet. znanych jego dzieł należy kimograf,
Wcześniej, bo w 1907 r., w Warszawie aparat do zapisu pracy podrażnione­
powstało Towarzystwo Psychologi­ go mięśnia, oraz estezjometr, przy­
czne; jego założycielom chodziło ra­ rząd do drażnienia skóry w dwóch
czej o towarzystwo filozoficzne, ale punktach o zmiennej odległości (Jak
odstępie dwóch igieł dwa ukłucia od­
czujemy jako jedno. Żeby fen sam
efekt wystąpił na języku, igiełki mu­
siałyby być jednak bardzo blisko sie­
bie). Teoria słyszenia Helmholtza by­
ła teorią instrumentu: ciało ludzkie
według niej miało mieścić w sobie
skomplikowane urządzenie, które
wytwarzało drgania odpowiadające
określonym długościom fal dźwięko­
wych.
Badania nad fizjologią słyszenia
wydawały się wówczas bardzo atrak­
cyjne, gdyż znano już we wszystkich
szczegółach - dzięki udoskonaleniu
mikroskopu - wewnętrzną budowę
ludzkiego ucha. W latach siedem­
dziesiątych XIX w. dokonano kilku
,.dźwiękowych” wynalazków, które
wynikały być może - któż to wie na
pewno - z tego samego zainteresowa­
nia fenomenem zmysłu słuchu, co ba­
dania psychologów. W 1876 r. poja­
wia się telefon Alexandra Grahama
Bella, w 1877 fonograf Thomasa Edi­
sona. a za nimi liczne patenty na
audiometry, mikrofony, aparaty słu­
chowe itp,
Z obszernym programem badań
nad doznaniami zmysłowymi wystą­
pił profesor uniwersytetu lipskiego
Wilhelm Wundt. Jest znamienne, że
z wykształcenia był on fizykiem.
Zgromadzone przez niego przyrządy,
które pierwotnie miały służyć do de­
monstracji w 1879 r. dały początek
pierwszemu w świecie laboratorium
psychologicznemu. Typowe wundto-
wskie badanie polegało na stopnio­
waniu bodźca, np. świetlnego i okre­
ślenie, jaka wielkość zmiany staje się
zauważalna dla osoby badanej. Uwa­
ga, percepc ja, wola - to były podsta­
wowe pojęcia tego kierunku. Jego
osiągnięciami stały się z czasem ścisłe
prawa, takie np jak prawo Webera-
-Feehnera (doznanie jest proporcjo­
nalne do logarytmu bodźca). Licz­
nych zwolenników Wundta niewiele

94
 Reprezentantem kolejnego pokole­
nia psychologów eksperymental­
nych, który bardzo już oddalił się od
drogi wytyczonej przez Wundta, był
Władysław Heinrich, asystent profe­
sora fizyki, Augusta Witkowskiego,
później profesor psychologii UJ. W
1903 r. utworzył on w swej uczelni
pracownię psychologii eksperymen­
talnej, pierwszą na ziemiach pol­
skich. Jako drugą uznać można pra­
cownię Uniwersytetu Lwowskiego,
otwartą w 1905 r., lecz działającą
nieoficjalnie już w 1903 r., w której
posługiwano się przyrządami z Za­
kładu Fizyki i Fizjologii. Inicjatorem
jej powstania był wybitny filozof Ka­
zimierz Twardowski, prowadzący
również zajęcia z psychologii, lecz
pełen rezerwy wobec badań ekspery­
mentalnych w tej dziedzinie. Mimo
Laboratoria psychologiczne w uniwersytetach amerykańskich nie s łu ż y ły -ja k w Lipsku swojej nieufności, Twardowski odbył
u Wundta - wyłącznic badaczom, lecz rów nież studentom, poczynając od drugiego roku specjalną podróż, aby poznać działal­
stud iów . Na U ję c iu , wykonanym w Uniwersytecie Comella ok. 1900 r. widać zgromadzo­ ność najlepszych pracowni zagrani­
ne w pracowni przyrządy do generowania dźw ięku cznych.

obchodziły skomplikowane proble­ również naśladowców. W Krakowie Trzecia z kolei pracownia psycho­
my ludzkiej osobowości, podjęto badania eksperymentalne. logiczna powstała w Warszawie.
Jedna z pierwszych opublikowanych Z powodu braku polskiego uniwersy­
Do laboratorium w Lipsku ściągali tetu warunki do pracy naukowej były
studenci z całej Europy i z Ameryki. tam prac, opartych na materiale do­
świadczalnym dotyczyła poczucia tu najtrudniejsze.
Wkrótce powstało podobne laborato­
rium w Getyndze i pięć innych w Sta­ smaku u osoby pozbawionej języka W 1909 r. na I Zjeździe Neurolo­
nach Zjednoczonych. (1887 r.). W Uniwersytecie Jagielloń­ gów, Psychiatrów i Psychologów Pol­
skim przeprowadzono też badania skich w Warszawie powzięto decyzję
Polscy filozofowie i pedagodzy in­ z zakresu elektroencefalografii oraz powołania do życia dwóch instytu­
teresujący się psychologią nie tylko badania nad aktywnością kory móz­ tów - psychologicznego i neurologi­
jeździli do Lipska słuchać wykładów gowej, które były wielokrotnie cyto­ cznego, wraz z pracowniami. Wyniki
Wundta, ale nawet zdobywali się na wane w specjalistycznej literaturze badań prowadzonych w Laborato­
krytykę jego koncepcji. Nie zabrakło światowej. rium Psychologicznym w Warszawie
publikowane były w serii „Prace
Czy osoba obracana w kó łko potrafi prawidłowo zlokalizować źródło dźw ięku? Zdjęcie z psychologii doświadczalnej”. Re­
przedstawia przygotowania do eksperym entu w Uniwersytecie Harvarda. prawdopodob­ prezentatywna dla laboratorium jest
nie w 1893 r Zw róćm y uwagę na młodego człowieka z praw ej strony fotografii. Obsługuje praca Edwarda Abramowskiego
on urządzenie korbowe, za pomocą którego fotel z badanym mężczyzną będzie wprawiony „ Wpływ woli na reakcje galwanome-
w ruch obrotow y. D w aj inni szykują instrum enty do wytwarzania i pomiaru dźwięku. tryczne”, wydana w 1913 r.
Abramowski ukończył studia za­
graniczne. Kierując laboratorium,
starał się upodobnić je do znanych
sobie placówek szwajcarskich. Roz­
budowywał laboratorium, ale mod­
nych trzydzieści lat wcześniej badań
nad słuchem wówczas już w Warsza-
wie nie prowadzono. Abramowski
obserwował m.in. wpływ skupienia
uwagi na oddech i puls, wpływ woli
na stany emocjonalne, wpływ narko­
tyków i alkoholu na skłonność do
ulegania emocjom, zakłócenia pa­
mięci. W całej światowej psychologii
zwracano się zresztą wtedy ku pro­
blematyce filozoficznej. Laboratoria
psychologiczne istniały nadal, ale ba­
dania jakie w nich wykonywano, były
znacznie bardziej skomplikowane niż
eksperymenty nad postrzeganiem
wrażeń zmysłowych.
Henryk Hołlender
 Z GŁOWĄ
Redakcja „Młodego Technika" wprowadza no­
□ 3
a
r m m
m m
w y dział na łam y naszego pism a, drukowany,
niestety, nie w każdym numerze ze względu na n p □ J CD
małą jego objętość , poświęcony grom i innym
rozrywkom umysłowym. Będą wśród nich rozmai­
te zabawy, wymagające gimnastyki intelektu , w y­
L£ X!
\ZLi CEO
obraźni, pomysłowości. Ćwiczyć umysł można sa­
Rys. 2
motnie albo w tow arzystw ie innych osób , dlatego
też będę przedstaw iał problem y i łamigłówki dla
jednej osoby, ja k i g ry dw u- bądź wieloosobowe. dzinę współczesnych ,,gi<*r cianów' wykonując ruchy
Do dobrej gry wcale nie je st potrzebna ozdobna , matematycznych”. na kartce papieru. Ten spo­
Wertikal jest grą na sób rozgrywki popularyzo­
kolorowa plansza i kilka tuzinów specjalnych pio­ wany był w ZSRR. Należy
nów. Raczej komplementem niż zarzutem wzglę­ wskroś nowoczesną, intere­ narysować planszę, a po jej
dem pojęcia gier jest powiedzenie, że grać można sującą i oryginalną. Piona­ każdej stronie zestaw pio­
mi są tu bowiem... prosto*
byle czym. Do gier, które będę opisyw ał , będą padłościany. Każdy z obyd­ nów (rys. 2). Po wykonaniu
potrzebne rozm aite rekw izyty: piony, kości, karty, wu graczy ma po osiem ta­ ruchu trzeba skreślić ten
a często zaledw ie kartka papieru, bądź garść kich figur. Siedem z nich klocek, który niejako
zapałek. ma wymiary: 1x1x2, zaś umieściliśmy na planszy.
Życzę Czytelnikom i sobie dobrej zabawy. Takim pisanym sposobem
jedna 1x1x3 Jak widać,
gry można bawić się w „we­
A utor składają się one z sześcia­
nów. Piony przeciwników rtikal” w wielu sytuacjach,
np. w pociągu, na ławce
WERTIKAL, stwarzają mnóstwo cieka­ oczywiście, różnią się kolo­ w parku.
CZYLI KLOCKI wych, choć nieskompliko­ rami (np. białe i czarne).
DLA DOROSŁYCH wanych gier. Zhwarta tam Rysunek zapewne wszystko Proponowana gra nie jest
„idea matematyczna1" wyjaśni (rys. 1). Plansza ma błaha. Zdążyli się o tym
Amerykański znawca uzewnętrznia się w ich wa­ kształt 16-polowego kwa­ przekonać nie tylko mate­
gier. Sidney Sackson, po­ lorach strategicznych, pod­ dratu. matycy, ale i maszyny li­
wiedział kiedyś nieco prze­ czas gdy prostota reguł Krótki opis reguł gry: czące. Dość pówiedzieć, że
sadnie: ,,gry tworzone są i rekwizytów zdaje się częstokroć zachodzą na
albo przez historię, albo świadczyć o ich naiwności. 1. Rozpoczynają białe. planszy takie sytuacje,
przez maszyny matematy­ Ta właśnie prostota spra­ 2. Ruch polega na usta­ w których gracz ma wię­
czne”. Historia dała nam wia, że zdobywają one so­ wieniu dowolnego piona na ksze możliwości ruchu niż
szachy, warcaby, karty, go bie większą popularność planszy. Może on zakryć szachista. Niemało kłopo­
- najstarszą grę świata - niż ekskluzywne gry plan­ jedno, dwa lub trzy pola tów sprawił „wertikal”
oraz wiele innych. Współ­ szowe. Proponuję najpierw planszy, zależnie od tego, komputerowi „Odra-
czesne maszyny liczące, polską grę o nazwie „werti- czy pion „postawimy”, czy 1201 ”, na którym przed kil­
a raczej ich programiści, kal”. Reprezentuje ona ro­ też „położymy” na boku. koma laty radziecki mate­
3. Raz ustawionych na matyk, A. A. Anikeicz, ba­
planszy pionów nie można dał strategię tej gry. Prace
zdejmować ani przesuwać. te, prowadzone na lenin-
Nie biją się one wzajemnie. gradzkim Uniwersytecie
4. Piony nie mogą wysta­ im. Zdanowa uwieńczyło
wać poza brzeg planszy, opracowanie pod kierun­
muszą się na niej zmieścić. kiem dr. J. Cejtina specjal­
nego programu dla kompu­
5. Przegrywa partię ten tera.
z graczy, który musi zakryć
ostatnie pole planszy. Gra okazała się tak inte­
Ważną zaletą w „werti- resująca, rozwijająca logi­
kalu” jest to, że jedna par­ czne myślenie, jak i wyo­
tia nie trwa dłużej niż 2-3 braźnię przestrzenną, że do
minuty. Rozgrywa się więc badań nad nią przystąpiła
kolejno kilka lub kilkanaś­ grupa radzieckich nauko w-
cie partii. Sporządzenie giy ców-psychologów. Dla nas
nie sprawia trudności. Wy­ wniosek jest jeden: skoro
starczy kupić 34 kostki do gra warta jest naukowych
gry i skleić z nich piony. badań, warta jest także te­
go, by w nią grać.
Można bawić się również
nie używając prostopadłoś­ Robert Hardy

96
 G d y b y k sią d z B e n e d y k t C h m ie lo w ­
s k i u k ła d a ł n ie c o p óźn ie j s w o ją e n c y ­
k lo p e d ię ró w n ie ż p rzy h a śle z a m e k
b ły s k a w ic z n y n a p is a łb y zapew ne
sły n n e w yja śn ie n ie jaki jest k a ż d y
w id zi B o też za m ki b ły s k a w ic z n e s ą
w n aszej cyw ilizacji ró w n ie p o p u la r n e
jak k o n ie w X V III w tch o b e c n o ś ć jest
tak o czyw ista, że tej prostej i n ie z a ­
w o d n e j k o n stru k c ji p ra w ie nie z a u w a ­
ż a m y i c h o ć p o p u la rn e s u w a k i p r o d u ­
ku je w iele k o n c e r n ó w n ie w ie le o s ó b
m o ż e p o w ie d z ie ć c o k o lw ie k o p o c h o -
d z e n iu i ro zw o ju te c h n o lo g ii ich w y ­
tw arzania. T y m c z a s e m s a m a idea m a
z g ó r ą sto lat a istotn y p o stę p t e c h n o ­
log! i z a c zą ł s ię je szc ze p rze d I w o jn ą
Ś w ia to w ą Sze rze j o tych z a g a d n ie ­
n ia c h p isz e m y w tym n u m e rz e w a rty­
k u le p o ś w ię c o n y m e w o lu cji z a m k ó w
b ły s k a w ic z n y c h , tutaj za jm ie m y s ię
w y ja śn ie n ie m sa m e j z a s a d y ich d z ia ­
łania.
N a ostatniej o k ła d c e p re ze n tu je m y
w p ra w d z ie m eta low y z a m e k b ły s k a ­
w ic zn y. ale i w p rz y p a d k u n ie c o o d ­
m ie n n y c h k o n stru k c ji p la st ik o w y c h
id e a p o z o sta je ta sa m a .
Podstawowymi składnikami meta­
lowego zamka są: zęby, taśma, suwak
(tak poprawnie nazywa się sam me­
chanizm zamykający lub otwierają­
cy), łącznik i końcówki. Każdy ząb jest
odpowiednio uformowany - z kopuł-
ką na górze i jednocześnie wgłębie­
Plastikowe sp/rale i zęby mogą m ieć różne kształty aie zasada działania zamka pozosta/e ta
sama
niem te g o s a m e g o ro z m ia ru n a dole,
p rz y p o m in a w ię c kształte m czerpak.
Z ę b y jako o d d z ie ln e je d n o stk i m o c u ie
s ię w s z e re g u n a b rz e g u taśm y, tak
u z b ro jo n a ta śm a sta n o w i p o łó w k ę
ła ń c u c h a . S a m a ta śm a słu ż y jako
p o d ło ż e z a ró w n o d o u m o c o w a n ia z ę ­
bów . jak i d o p rz y sz y c ia z a m k a d o
o d z ie ż y lu b w yrob u . P o p o łą c z e n iu
o b u c z ę śc i tw orzy się ła ń c u ch . Ł ą c z ­
nik na d o le i k o ń c ó w k i p o o b u s tro ­
n a c h na g ó r z e nie p o zw a la ją s u w a k o ­
wi w y ś liz g n ą ć się. Z a m k i ro zd zie lcze
m ają ro z d z ie lc z e łą c zn ik i tzn trzpień
łą c z n ik a m o ż n a łąc zyć lu b ro zd zie la ć
ze s p e c ja ln y m uchw ytem . P o o tw a r­
c iu z a m k a c z ę ść łą c z n ik a p o d trz y m u ­
je w is z ą c y w ó w c z a s s u w a k
D zia ła n ie s u w a k a łatw o p rz e śle d z i­
m y na ry su n k i* p o k a z u ją c y m ten m e ­
c h a n iz m z u s u n ię t ą g ó r n ą p o k ry w ą
Je st o n b a r d z o prosty, istotn e s ą w y ­
w in ię te b rze g i i g ó r n a w y p u k ło ś ć
w k sz ta łcie litery V, któ ra n o s i n a zw ę
szyjki T o w ła śn ie szyjk a u sta w ia w y ­
tło c z o n e zę b y w o d p o w ie d n ie j o d le ­
g ło ś c i i p o d p ra w id ło w y m kątem tak
a by m o g ły o n e z a c h o d z ić na sie b ie tj
k o p u łk a je d n e g o zę b a trafiła w w yo-
b le n ie zę b a n a p rz e m ia n le g łe g o itd
P o d c z a s o tw ie ra n ia z a m k a szyjk a
ro z d z ie la zę b y w a n a lo g i c z n y sp o só b .
P o c z ą t k o w o p r o d u k o w a n o zam ki
s z tu c z n y c h i m etod ich fo rm o w a n ia
b ły s k a w ic z n e tylko z m etalu P o II
d a ło m o ż liw o ś ć p ro d u k o w a n ia p la sti­
w o jn ie św iato w ej u le p sz e n ie tw orzyw
k o w y c h za m kó w . Pojaw iły s ię n o w e
k o n stru k c je spiralne, zw ojow e, d ra ­
b in kow e . aie z a sa d a d zia ła n ia 2a m k a
p o zo sta ła ta sa m a n a d a l o d p o w ie d ­
nia g e o m e tria zębów , c z y w y p u ste k
spirali p o zw a la im na p re cyzyjn e z a m ­
k n ię cie
D zisia j za m ki b ły sk a w ic z n e p r o d u ­
k o w a n e s ą z ró ż n y c h m ate riałó w i na
w iele s p o s o b ó w , p o n ie w a ż n ie kie d y
p e w n e typy słu ż ą lepiej n iż in n e
w sp e c ja ln y c h za sto so w a n ia c h . T a k
jak d o su k ie n k i le p szy jest m iękki, nie
d ra ż n ią c y s k ó ry p la stik o w y zam ek,
tak w p od różn ej, solid n e j to rb ie lepiej
sp is u ją się zam ki m e ta lo w e lu b p la sti­
k o w e o d u ż y c h zębach.
R o z m ia r za m k a u sta la się p o p rze z
zm ie rze n ie s z e ro k o śc i p o łą c z o n e g o
ła ń c u ch a . N u m e ry dla m e ta lo w ych
z a m k ó w u s z e re g o w a n e s ą o d 2 d o 7
(od 0.35 cm d o 0.88 cm ), p rzy s u w a ­
k a c h p la stik o w y c h n u m e ry o d 3 d o 9
o d p o w ia d a ją z g r u b s z a m ilim e tro m
(ak)
r

Is;r^ł<i

r «-