1984
Nowe fabryki
Latarnie gazowe miej­
skie mają zapalane być
obecnie o godzinie 5-tej mi­
nut 15 wieczorem, gaszone
zaś o godzinie 5-tej minut
15 /.rana, palą się zatem go­
dzin 11-
.,Kurier Warsza w ski''
7 marca 1884 r.
Znaczny transport
Z Cesarstwa przybywają
do Warszawy znaczne
transporty ryb. W dniu
wczorajszym na stacji te-
respolskiej stanął jeden
wagon ryb zamrożonych,
na petersburskiej zaś drugi.
Przed wypakowaniem
transportu komisja sani­
tarna zbadała takowy
w całości.
..Kurjer Warszawski”
7 marca 1884 r.
Pomysł
Jedna z fabryk tutej­
szych wykonała model dre­
zyny kolejowej. Pomysł na­
leży do dyrektora tejże fab­
ryki inżyniera K.
Kur jer Warszawski”
8 marca 1884 r.
Gospodarstwo, przemysł, niedawnym czasem mate­
handel, komunikacja riał zabójczy panklastyk
przewyższa pod każdym
W Gubemji Łomżyńskiej względem dynamit.
wynaleziono rudę manga­
nową, użyteczną przy fab­ otwartem powietrzu i bez
rykacji stali. wybuchu.
,,Przegląd Tygodniowy”
8 marca 1884 r.
Dla amatorów Oświetlenie elektryczne
w Warszawie słodyczy
Jeden z klubów tutej­
Słyszeliśmy, iż p.p cu­ szych ma być wkrótce
kiernicy z powodu braku oświetlony. Przyrząd odpo­
lodu zamierzają podnieść wiedni w tych dniach bę­
ceny mrożonych słodyczy. dzie ustawiony i próby za­
Podziała to bardziej od lo­
raz się rozpoczną. Oświet­
dów... ochładzająco. lenie zastosowane będzie
,.Kurjer Warszawski” do sali balowej oraz czytel­
18 marca 1884 r.
ni. Ze względu na zdrowie
oczu, przy stolikach do gry
pozostaną stare, poczciwe
W Warszawie założono Nowa praca
świece!
pierwszą szlifiemię dya- „Kurjer Warszawski”
mentów i to obsługiwaną Fabryki Lilpopa, Raua 26 marca 1884 r *
przez kobiety. W Warsza­ i Loewensteina zapotrze­
wie założono fabrykę labi- bują wkrótce kilkuset ro­ Napęd konny
lolitu. botników do nowo wybudo­
,,Przegląd Tygodniowy wanych modelami na No­
8 marca 1884 r. wej Pradze i kotłami na uli­
cy Książęcej. ®5j
,, Kur jer Warszawski "
O’ o
18 marca 1884 r.
Próby z olbrzymim
telefonem...
... odbyły się niedawno
w „Postał Telegraph Com Liczbę letnich wagonów
pany’* w New Yorku. Wy­ kolei konnej powiększono
nalazca tego telefonu p. z sześciesięciu do stu, po­
Webster Gillett z Ypsilanti między k torem i znajduje
(Michigan) zamierza urzą­ się kilkanaście wagonów
W Stownickiem zawią­ dzić podwodną telefonicz­ 10-osobowych, spacero­
zano spółkę celem eksploa­ ną komunikacją z Europą. wych, na wzór sprowadzo­
tacji nafty we wsi Wojczy, Praktyczne próby wynalaz­ nych w b.r. z. Anglji.
gdzie dziś ze źródeł dobyć ku rozpoczną się, skoro tyl­ Kurjer Warszawski”
można po 30 garncy ko skończoną zostanie pod­ 26 marca 1884 r.
dziennie. morska linia telefoniczna
,,Przegląd Tyg(xiniowy” Bennett Mackay. A więc Wystawa elektryczna
10 marca 1884 rozmowy poufne z Ame-
tyką... Międzynarodowa Wysta­
Telegraf podwodny „Kurjer Warszawski” wa elcktiyczna odbędzie
22 marca 1884 r. się we wrześniu i paździer­
Płock ma być podłączony niku r.b. w Filadelfji, Urzą­
bezpośrednie >z Gostyni nem W pracowni obuwia dzeniem jej zajmuje się
linią telegraficzną, której miejscowy Instytut Fran­
drut przeprowadzony zo­ klinu.
stanie przez Wisłę pod wo­ „Kurjer Warszawski”
dą. Będzie to pierwszy u nas 26 marca 1884 r.
telegraf podwodny.
„Kurjer Warszawski” Transport cebuli
17 marca 1884 r.
Ulubiony ten przysmak
Nowy materiał pewnej części ludności
zabójczy warszawskiej w znacznych
- Panie majster, prawy palliach przesunął się
Nowowynaleziony przed but trochę za obszerny... w tych dniach przez nasze
- Eh! to nic, wilgotne po­ miasto. Kilkanaście wago­
wietrze.. Jak się trochę nów cebuli przesłano z dal­
osuszy, to się skurczy. szych gubemji aż pod
- Ale za to lewy za ciasny! mgliste niebo Brytanji.
Pankłastyk pali się na - I to głupstwo, proszę pa­ ,,Kurjer Warsza wski' ’
na... Niech no deszcz dłużej 29 marca 1884 r.
popada to się rozchodzi.
..Kurjer Warszawski” ,,Kmjer Warszawski”
18 marca 1884 r. 26 marca 1884 r. Z eb rał: W itold M ichalski
 TECHNIK
P O P U L A R N Y M A G A Z Y N
N A U K O W O - T E C H N I C Z N Y
Kr 3 (423) M a rz e c 1®B4 R ocznik XXXIV

Artykułem Bolesława Orłowskiego ,,Początek opanowy­

wania przestworzy", drukowanym w ,,MT" w numerze
7/83, uczciliśmy dwusetną rocznicą pierwszego wzlotu
balonem. Tym razem kontynu ując tą tematyką chcielibyś­
my uczcić również dwusetną rocznicą lotów balonowych
w Polsce. 0 dalszych losach tej pięknej dyscypliny sportu
możecie przeczytać na s. 6

Elektrownie jądrowe - to już najbliższa przyszłość pol­

skiej energetyki. Rośnie pierwsza polska elektrownia ją­
drowa w Żarnowcu, na deskach konstruktorów są już
dalsze. W ramach RWPG pewne ważne elementy składo­
wa takich elektrowni budowane są w Polsce. Przeczytać
o tym możecie na s. 17

Pod koniec lat trzydziestych polscy inżynierowie opraco­

wali wiele nowoczesnych, interesujących typów broni
i uzbrojenia. Większość z nich jest nieznana do dziś.
,,MT", chcąc zapełnić istniejącą luką w historii techniki,
co kwartał będzie publikował opis jednego z typów broni
iub uzbrojenia. Liczymy przy tym na pomoc naszych
Czytelników w usunięciu „białych plam" w posiadanych
informacjach. Pierwszy odcinek pn „Broń strzelecka" -
nas, 114.

Nasza okładka: Tym razem prezentujemy naszym Czytel­

nikom bardzo ciekawy autobus - piętrowy „Bussing"
odbył właśnie niedawno swą ostatnią podróż po ulicach
Warszawy, Bliższe szczegóły o tej i innych konstrukcjach
autobusowych znajdziecie wewnątrz numeru.
 SPI S TREŚCI

Artykuły: BALONEM PRZEZ W IEK I- Jarosław G.Gozdackt . . . . .... . ...................... ............................... 6

POLSKI WKŁAD W ROZWÓJ ENERGETYKI JĄDROWEJ.................................................................. 17
DZIŚl JUTRO POLSKIEJ MOTORYZACJI - Zdzisław Podbielski.................................................. 23
SZYBCIEJ, SPRAWNIEJ-Adam Poradzisz................ . . . ........................................................ 29
AUTO BUSY WARSZAWY (1919-1939) - Jan T arczyński........................................................... ... . 37
PIROGRAFII-Andrzej Nowicki. Rafa! W łodarski........................................................................... 52
TRUCIZNA, CZY LEKARSTWO - Anna Blaszkowska........................................................................ 59
Felieton: ZABAWA W SPORT - Jerzy Klawiński............................... I ............................... ............................... 3
Opowiadanie: ICH DWUDZIESTU-Andrzej Drzewiński . . ................... ........................... ... ■ ■ 64
Na warsztacie: SPAW ARKA TRANSFORMATOROWA TYPU ET-100-Jerzy Pietrzyk.................. ......................... 73
ROZBUDOWA MINIATUROWEGO OSCYLOSKOPU (dokończenie) - Grzegorz Z a lo t................ 75
NAPĘD WAŁKA GIĘTKIEGO - StefanZbudm ew ek......................................................................... 32
STOŁEK DO K U C H N I-(w p j).................................................. ........................................................... 84
TWORZYWA SZTUCZNE - Krzysztof Blaszkowski............................................................................... 87
Działy: SKRZYNKA ADRESÓW ............................ 4
NOWE I NAJNOWSZE ...................................... - ........................ ........................................................ 50
CHEMIA NA CO DZIEŃ: MAŁE WADEMECUM KWASÓW MINERALNYCH (I) - Stefan
Sękowski........................................................................................
KATEDRA FIZYKI: JAMNIK WOKÓŁ NIEDŹWIEDZIA - Robert Czyżewski, Adam Grzymała . . . 94
ROZMAITOŚCI MATEMATYCZNE: KIEDY BĘDZIE WIELKANOC, ROZWIĄZANIA ZADAŃ Z NR.
12/83 -M ichałSzurek.................................................................................
DELTA. MAKSYMILIAN TYTUS HUBER - WIELKI UCZONY POLSKI-Zbigniew Olesiak 99
ASTRONOMIA DLA WSZYSTKICH: KOMETY - ROZNOSICIELKAMI ŻYCIA WE WSZECH-
ŚW1ECIE-Stanisław R.Brzostkiewicz............................... .. .................................................. 100
POZNAJEMY SAMOCHODY: LANCIA GAMMA-Zdzisław P o d b ielski......................................... 104
NOWOCZESNE JEDNOŚLADY: MOTOGUZZIV35CUSTOM - Jerzy Borkowski......................... 110
GRY Z GŁOW Ą-Robert H a rd y ........................................................................................................... 112
PROTOTYPY POLSKIEJ BRONI W LATACH 1936-39: BROŃ STRZELECKA-Piotr Zarzycki . . 114
POMYSŁY GENIALNE, ZWARIOWANE! TAKIE SOBIE. . . ............................................ ............... 116
BIOLOGIA: DO CZEGO I KOMU SŁUŻĄ BAKTERIE? - Magdalena F ik u s ..................................... 110
LOTY KSIĘŻYCOWE: WIELKA PRÓBA CZŁONU ZAŁOGOWEGO - Jacek Nowicki, Krzysztof
Zięcina................... ..................... ... .................................................................. ........................ • 122
MUZEUM.,MT": MUZEUM HISTORII PRZEMYSŁU- Henryk H o lle n d e r..................................... 124
NAUKA I TECHNIKA NA ZNACZKACH POCZTOWYCH: POLSKIE ZAKŁADY PRZEMYSŁOWE
-JanBarczyk. . ............................................................ ........................... ........................................ 127
Różne: MAGNUM T R O P H A E U M ................... .................................................................... ... 4
CIEKAWE KSIĄŻKI. .............................................................................................................................. 4
LAMPY N AFTO W E-(w pj)......................... ' ............................................................................ 48
Na okładce: AUTOBUS PIĘTR O W Y „B U S SIN G "................... ...........................................................................- I
SĘDZIWY TECHNIK.........................................................................................,.................................... II
SILNIK Z TWORZYW SZTUCZNYCH-Krzysztof Błaszkowski...................... .................................. III. IV

Numer Ilustrował: Przemysław Wożniak.

Iluatracje w num»rze: Jerzy Borkowski. CAF Jacek Ciesielski, DaD, Andrzej Gołąbek, INTER NATIONES, Władysław P. Jabłoński,
Marian Kałuża, Letectvi Kosmonautika, Muzeum Historii Przemysłu w Opatówku, Andrzej Nowicki. Jacek Nowicki Zdzisław PodbleJskl,
Stefan Rutkowski, SIEMENS, Jan Tarczyński. Krzysztof Ziąelna. ze zbiorów redakcji.

„Młodego Technika" wydaje Instytut Wydawniczy „Nasza Księgarnia".

Rada Redakcyjna: doc d r Zygmunt Dąbrowski, dr Inż. Lech Janczewski, inź. Jerzy Jasiuk, dr Zygmunt Kalisz, mgr Zbigniew Słowiński
mgr Inż. Jerzy Slek, dr Zbigniew Płochocki, Piotr Postawka, prof dr hab Andrzei Wróblewski (przewodniczący), mgr inż. Grzegorz Zaiot

Zespół redakcyjny: Mikołaj Dubrawski (kier. działu techh.-organ), Elżbieta Gaweł (sekretarz redakcji). Władysław P Jabłoński (kier
działu graficznego), Bogusław Kitzmann (red. działu), Jerzy Klawiński (dział łączności z czytelnikami), Anna Kniaź (dział nauki), Jerzy
Pietrzyk (kier. działu twórczości technicznej), Wiktor Szafijański (oprać, językowe), Lidia Sadowska-Szlaga (korekta), Józef Trzipnka
(redaktor naczelny)

Stali współpracownicy: Jan Barczyk (znaczki). Jerzy Borkowski (motocykle), Robert Czyżewski Adam Grzymała (Katedra fizyki) Jacek
Ciesielski (Gry z głową).'Jerzy Dąbrowski (Pomysły), Magdalena Fikus (biologia). Henryk Hollender (Muzeum ,.MT"), Ryszard Kreyser
(foto). Jacek Nowicki, Krzysztof Zięcina (loty księżycowe). Grzegorz Zalot (Klub wynalazców). Zdzisław Podbielski (samochody). Marek
Stanlucha (astronomia), Stefan Sąkowski (chemia). Michał Szurek (Ro-Ma), Jan Tarczyński (historia motoryzacji), Roland Wacławek
(elektronika), Piotr Zarzycki (historiB techniki uzbrojenia),

ADRES REDAKCJI; ul Spasowskiego 4. 0G-38& Warszawa lub skr poczt. 380, 00-950 Warszawa. Telefony centrala 26-24-31 do 36,
Dział Łączności z Czytelnikami wew 60 (czynny od 10 do 14). pozostałe działy wew 42 i 47. redaktor naczelny 26-26-27 lub wew. 87.
Warunki prenum eraty: ogólnie obowiązujące w kraju.
Redakcja zastrzega sobie prawa adiustacji i skracania nadesłanych materiałów Artykułów niezamówtońych redakcja nie zwraca
Druk: Zakłady W klęsłodrukowe RSW ..Prasa' Zam 1B73. NAKŁAD: 280 315 egz T-46
i
2
 Ostatnio wyczytałem gdzieś ponownie o dyskwalifikacji jakiegoś
sportowca, spowodowanej zażywaniem przez niego sterydów ana-
bolicznych. Ta popularna do niedawna ze względu na swoją niewy-
krywalność forma dopingu, zakazana przez międzynarodowe wła­
dze sportowe, jest - zdawałoby Mę - w odwrocie ze względu na
opracowanie odpowiednich testów ujawniających fakt używania
przez zawodnika niedozwolonych preparatów farmakologicznych.
Ale to tylko pozór!
Otóż okazuje się, że koszt przeprowadzenia takiego testu wynosi
około siedemdziesięciu dolarów na jednego badanego! Cała próba
antydopingowa wymaga też wielce skomplikowanej aparatury i fa­
chowej obsługi oraz... czasu. Tak więc zawodnik poddający się
odpowiedniemu testowi nie dowie się o jej wyniku nawet po zakoń­
czeniu zawodów, lecz dopiero w jakiś czas potem. Jest bowiem
niemożliwe ze względów technicznych przebadanie kilkudziesięciu
próbek zaraz po meczu (wtedy zwykle pobiera się próbki od wyty­
powanych sportowców) i natychmiastowej weryfikacji rezultatów
zawodów, jeśli badanie którejś z nich dałoby dodatni wynik... Co
więcej - nawet po otrzymaniu dodatniego wyniku próby, co sugeru­
je, że dany zawodnik korzystał z zabronionych leków, trzeba prze­
prowadzić powtórną próbę z zabezpieczoną komisyjnie drugą par­
tią materiału analitycznego, oddzieloną od pierwszej próbki. Cóż to
musi bycza widok: grupa dżentelmenów w nienagannie skrojonych
garniturach sprawdza, czy to co wysiusiał zawodnik jest prawidło­
wo podzielone i oznaczone...
W rezultacie już w kitka miesięcy po zawodach ukazuje się
komunikat, iż taka to a taka federacja dyskwalifikuje zwycięzcę
takiego czy innego meczu za stosowanie niedozwolonych środków
farmakologicznych. Protesty, zwroty medali, cyrk...
A propos - czy wiecie, drodzy Czytelnicy, że już za użycie
niektórych środków typu kropli do nosa, proszku od bólu głowy czy
/eku nasercowego można zostać zdyskwalifikowanym? Na liście
zakazanych leków znalazłem np. niewinny „Glucardiamid
Z drugiej strony - nie mogę oprzeć się wrażeniu, że cała ta heca
wokół sportu wyczynowego przestała już dawno być niewinną
zabawą na zasadzie - kto lepszy? Zaczął się natomiast wyścig
fizjologów, farmakologów, speców od inżynierii materiałowej...
Zwycięży ten, kto będzie miał iepszą „chemię”, nowocześniejszy
sprzęt fvide: saneczkarstwo/ komu sztab psychologów i fizjologów
lepiej ustawi szczyt formy. Tylko, że wtedy zagubimy to, co do tej
pory stanowiło o a trakcyjności sportu - elemen ty zabawy i szlachet­
nej sportowej rywalizacji. Wówczas zaś wróci z całą mocą pytanie-
w co się bawić? Więc może by tak mniej nauki i techniki -
przynajmniej w sporcie. Natomiast przydałoby się więcej uczciwej,
żmudnej i systematycznej pracy, pracy, pracy...
JERZY KLAWIŃSK1

3

MAGNUM TROPHAEUM
Zgadnie z coroczną tradycją zespół redakcyjny
,,Młodego Technika’’przyrznał swe honorowe wy­
różnienie Magnum Trnphaeum za działalność pu­
blicystyczną. Laureatami „ATT” w roku 1983 zo­
stali: Michał Szurek i Adam Poradzisz.
MICHAŁ SZUREK - ADAM PORADZISZ -
urodzony 5.IV. 1946 ro­ urodził się 10.XII.1944
ku w Warszawie, doktor roku w Krakowie. Tam
nauk matematycznych, też ukończył w 1969 ro­
pracownik naukowy ku studia medyczne na
Uniwersytetu Warsza­ Wydziale Lekarskim
wskiego (MIM), specja­ AM.
Po ukończeniu stu­
lizuje się w dziedzinie
geometrii algebraicz­ diów specjalizował się
nej. Z ,,Młodym Techni­ w zakresie anestezjolo­
kiem” współpracuje nd gii i intensywnej terapii.
pięciu lat zamieszczając Od 1978 roku opubli­
w tym czasie osiem du­ kował na łamach „Mło­
żych artykułów. dego Technika” dziesięć
dużych artykułów po-
■święconych technice
Od czerwca 1979 roku
jest stałym współpra­ medycznej.
cownikiem naszej reda­ Oprócz prac ściśle na­
kcji - prowadzi dział ukowych publikuje
„Rozmaitości matema­ również prace popular­
tyczne”, Jego publika­ ne i publicystyczne,
cje można także odszu­ m.in. na łamach „Nowe­
kać np. w „DELCIE”. go Medyka”,
Kol. Stanisław Fryda, ul.
Gałczyńskiego 5a/6, BO-524
Gol-Brzeżno, poszukuje
numerów „Młodego Tech­
nika': 2/71,5/71, 4/83.
Kol, Eugeniusz Mroczek,
bl. 15 m 25, 27-530 Ożarów
K ot Marian Stanisław­ k, Opatowa, wymieni zegar
ski. ul. 1 Maja 18D/8, 47- elektroniczny bez oprawy,
220 Kędzierzyn-Koźle, po­ około 100 numerów „Mło­
szukuje soczewki obus­ dego Technika", 40 egzem­
tronnie wypukłej n ogni­ plarzy „Małego Modela­
skowej 1 m i średnicy 7-K rza”, aparaty fotograficzne
cm. Zakupi ją iub wymieni typu „Fed" i „Znrkij" ora/.
na dwa kolon twe prospekty „Certo" SL 110 i obiektyw
kolejki TT (NRD). do „Zenita E" o ogniskowej
4
ponad 158 mm obiek­
tyw szerokokątny rin ,,Ze­
nita" na nadajnik i od­
biornik.
Kol. Piotr Walasek, ul.
Nowotki 2/61, 32-300
Olkusz, poszukuje planów
budowy żaglówek „Lotna"
i „Wydra".
Kol. Rafał Szatnocki, ul.
1 Maja 10/6,75-flOO Kosza­
lin, posiada do odstąpienia
makietę kolejową rozmiaru
N (firma PIKO) o wymia­
rach 2440 X1220 mm wraz
z taborem: 4 lokomotywy
i 25 wagonów. Makieta wy­
maga wykończeniowych
prac dekoracyjnych. Odpo­
wie na każdy list.
Kol. Józef Wojciechow­
ski, 62-633 Wrząca Wielka,
zgłasza do wymiany apara­
ty fotograficzne: „Pentaeon
six”, „Prakti six" (6*6),
„Zenit TTL", lampę bły­
skową reporterską B5-04
n liczbie szacunkowej 44
przy 21 DIN. W zamian po­
szukuje kamery filmowej
„Kwarc 3" lub podobnej,
obiektywu do „Prakticy"
0 ogniskowej powyżej 200
mm, urządzenia iluminofo-
nkznego dużej mocy, ra ­
diotelefonów „Echo” lub
wzmacniacza stereofonicz­
nego o mocy powyżej 20 W.
Poszukuje również chemi­
kaliów do wywoływania
diapozytywów.
Kol. Leszek Lewandow­
ski, ul. Olsztyńska 81/1 £,
80-395 Gdańsk-Przymorze,
poszukuje następujących
książek: „Limesinfcrior" J
A. Zajdla, „Zagubiona
przyszłość" A Trepki i K.
Boruma, „Senni zwycięz­
cy" M. Oramusa, „Homo
Futurus” V Graafa, oraz
„Poradnik miłośnika astro­
nomii” M. Kulikowskiego
Kol. Marek Szczepanek,
ul, 1000-lecia 2B m 8, B3-
050 Kolbudy, oferuje nu­
mery „Wiadomości Węd­
karskich” (20 egz.}, „Małe­
go Modelarza" (8 eg/-),
„Fantastykę” (4 eg/,.}, „Re-
lax" (20 eg/.,), inne komiksy
(23 egz.), książki z serii
„Żółtego tygrysa" (10 egz.),
głośniki: 6DN 16/21 W (1
szt), GD 10-16/5 W (2 szt.)
1 słuchawki SN 5(1 w za­
mian za uniwersalny mier­
nik „Lavo" lub UM.
CIEKAWE
KSIĄŻKI
Nareszcie! Nareszcie
znów jest na tynku dobra
książka n popularnej mate­
matyce. Od długiego czasu
panowała tu bowiem stra­
szliwa posucha Niełatwo
jest napisać książkę, która
będąc dostępną dla
Uczniów i iiBÓb nie zajmują­
cych się zawodowo mate­
matyką nie traktowałaby
w kółko o „wielkich mate­
matykach greckich”, „wy­
bitnych matematykach
arabskich IX wieku”, Ada­
mie Adamandym Kochań­
skim i cudownych własnoś­
ciach liczby 7. Dla matema­
tyków greckich p i winniś­
my czuć podziw i wdzięcz­
ność, ale na miłość boską,
przez te 25 stuleci coś
w matematyce drgnęło (czy
zresztą naprawdę - patiz
RO-MA 10/84). Tymczasem
prezentowana do tej pory
szerszej publiczni iści mate­
matyka to: albo Grecy, albo
rodzina... backich, albo
sztuczki liczbowe w stylu:
jaki jest numer lokomoty­
wy. którą należy odstawić
di i Depo nad Łabą?
II wydanie książki pani
Cecylii Rauszer („ROZ­
MAITOŚCI MATEMATY­
CZNE" Nasza Księgarnia,
1083) jest więc jaskółką,
która oby uczyniła wiosnę.
Celowo napisałem „drugie
wydanie" - różni się ono
bowiem zasadniczo od
pierwszegi i przede Wszyst­
kim usunięciem zbyt licz­
nych tam usterek.
Książka - powstała z ar-
iykułów autorki w „Mło­
dym Techniku" z lat 1972-
77 - zawiera omówienie
wielu ciekawych zagadnień
i zadań. Równocześnie au­
torka wielokrotnie dopro­
wadza czytelnika do na­
prawdę współczesnej mate­
matyki, tej ,,z przodka",
choć oczywiście opisanie
najważniejszych proble­
mów, nad którymi pracują
obecnie matematycy, nie
jest możliwe w książeczce
tego typu. Uczniowie znaj­
dą w niej wiadomości bez­
pośrednio rozszerzające
program szkolny (inwersja,
 zagadnienia Apolloniusza,
dokładniej o konstrukcjach
geometrycznych i ich
związkach z algebrą - do­
kładniej: o liczbach wy­
miernych i niewymiernych,
0 rozmaitych cechach po­
dzielności, rachunku zadań
1algebrach Bole'a), a miłoś­
nicy gier planszowych -
dyskusję o Go, Za-in, Ran-
-ka, Hcx, Sim i innych
grach o dziwnych nazwach.
Dla tych. którzy lubią za­
bawy logiczne, ,,za pałko­
we" i ciekawe zadania teks­
towe, jrat przeznaczonych
co najmniej 5 (z dwudziestu
jeden) rozdziałów. „Mania­
cy liczbowi" mngą zachwy­
cić się niezwykłymi (wcale
zresztą niebanalnymi)
własnościami liczby 3(1.
Rozdział XVI opisuje pro­
blem optymalnego pako­
wania pudełek - bezna­
dziejnie trudne zagadnie­
nie elementarnej matema­
tyki; kilka innych (żałować
należy, że nie więcej) roz­
działów wprowadza czytel­
nika w zagadnienia mate­
matyki ostatnich lat.
Omne trimtm perfectum,
czyli wszystko co trzecie
jest doskonałe. W III wyda­
niu książki zostaną z pew­
nością usunięte pozostałe
jeszcze usterki. Nie jest ich
wiele, ate o niektósych war­
to tu wspomnieć. Pisząc
o zastosowaniach inwersji
do rozwiązania zadania
Apolloniusza (konstrukcja
okręgu stycznego do trzech
danych) autorka, wzorem
wielu opracowań, ograni­
czyła się do najprostszego
przypadku skonstruowania
okręgu stycznego zewnę­
trznie do danych. Dyskusja
pozostałych przypadków
(w liczbie siedmiu) wymaga
pewnej pracy. Zbyt skróto­
wo jest napisany fragment
o liczbach konstruowal-
nych (str. 21) i wcale nie
dowodzi on twierdzenia ze
str. 20 Niespłaszezalne
grafy Kuratnwskiego moż­
na, zdaje się, opisać proś­
ciej Chochlik drukarski,
zamienił operacje wymier­
ne na „wymiennej (str. 10),
złożoną potęgę T + ] (dwa
do dwa do n-tej plus 1, str.
9) na 2in + 1 i przestawił
piątkę z szóstką w wyniku
rozmaitości
matematyczne
mnożenia 21734 ■ 543 -
11801562 (str. 194); kilka
dalszych pomyłek druku
nie może wprowadzić Czy­
telnika w błąd. W czasie
diuku książki odkiyto licz­
bę pierwszą większą niż
wspomniana w tekście (p,
RO-MA 7f83). W kilku
miejscach autorka „przepi­
sała się”: „Od roku 1799
było wiadomo, że każde
równanie ma rozwiązanie"
- winno być równanie
f(x) = 0, gdzie £ jest wielo­
mianem różnym od stałej,
a rozwiązań szukamy
wśród liczb zespolonych",
„posąg z brązu, którego
piedestał ma kształt 17-
-kąla foremnego"; „weźmy
talię kart (nieznaczonych)"
- (czyżby autorka używała
zwykle „znaczonych"?);
wreszcie zadanie 10 na str.
278 zaczyna się od polece­
nia „Napiszcie na kartkach
liczby od 11111 do 99999
włącznie" - osiemdziesiąt
osiem tysięcy osiemset
osiemdziesiąt dziewięć
liczb to dwie sekundy na
napisanie jednej w ciągu
dwu dni bez jedzenia i bez
spania,,.
Ponieważ są to bodaj
najpoważniejsze niedocią­
gnięcia jakie znalazłem,
więc wobec opisanych wy­
żej licznych zalet książki
Cecylii Rauszer „Rozmai­
tości matematyczne"
Z przyjemnością kończę re­
cenzję słowami: warto
kupić!
Michał Szurek
Książek naszego stałego
współpracownika, pana
Stefana Sękowskiego, nie
trzeba reklamować wśród
Czytelników „MT"t Dla
nich to właśnie mamy miłą
wiadomość, Na księgar­
skim rynku ukazało się po­
prawione Vn wydanie ce­
nionej i ciekawej książki
„GALWANOTECHNIKA
DOMOWA", którą w na­
kładzie 40 000 egzemplarzy
wydały Wydawnictwa Na­
ukowo-Techniczne. Jest to
pozycja wprost nieocenio­
na dla tych, którzy jako za­
paleni majsterkowicze lu­
bią wszystko zrobić sami.
Znajdą tu wiele informacji
na temat, miedziowania, ni­
klowania, cynkowania,
a nawet srebrzenia w wa­
runkach domowych i to nie
tylko za pomocą prądu, ale
i bez niego! Elektronicy
znajdą tu też sposób na sa­
modzielne wykonywanie
obwodów drukowanych,
a ci, którzy będą chcieli
efektownie wykończyć me­
talowe konstrukcje znajdą
też rozdziały traktujące
o barwieniu i polerowaniu
chemicznym metali.
Oczywiście prócz prak­
tycznej umiejętności po­
krywania metali różnorod­
nymi powłokami, autorowi
udało się „przemycić" wie­
le ciekawych wiadomości
teoretycznych, a także po­
kazać, jak powinien być
urządzony i wyposażony
kącik galwanotechoika-
-maj Sterkowicza. Wzno­
wienie książki pana Sęko­
wskiego po raz siódmy naj­
lepiej świadczy o ogromnej
popularności tej tematyki
wśród młodzieży. Pozwolę
sobie więc z tego wysnuć
wniosek, że i hi wydanie nie
będzie długo zalegać półek
w księgarniach!
(jk)
W mku 1971 PWRiL wy­
dali i „Dziwy świata roślin",
a w roku ubiegłym - „DZI­
WY ŚWIATA ZWIE­
RZĄT”. Ta interesująca
książka wydana została
w nakładzie 30 000 egz.,
a jej cena wynosi 350 zł.
Jest to książka, którą
można właściwie polecić
każdemu: tak dorosłemu
jak i uczniowi. Szczególnie
zaś pomocna być powinna
nauczycielowi w pobudza­
niu zainteresowań, w przy­
bliżaniu i rozumieniu świa­
ta zwierząt.
Książka napisana jest
w sposób bardzo przystę­
pny, zawiera nawet spory
ładunek humoru, o czym
świadczyć nu >gą tytuły roz­
działów i podrozdziałów.
Dla przykładu: „Cuda
mniemane", „Radość
wszelkiego stworzenia",
„Ani ptak ani łysa mysz"
i in. Dowiedzieć się z książ­
ki można dlaczegodżdżow-
nica śpiewa (i jak to spraw­
dzić), co to są „naturalne
pisanki", jakie istnieją nie
opatentowane rozwiązania
techniczne i o innych dzi­
wach tajemniczego i fascy­
nującego świata zwierząt.
Książka uczy przyjaźni do
wszystkich żywych stwo­
rzeń, tolerancji dla wszyst­
kiego co żyje, a często bez­
myślnie jest przez człowie­
ka niszczone.
A ile iłowinien się jeszcze
człowiek od zwierząt
uczyć! I to zarówno w sfe­
rze czysto technicznej jak
i uczuciowej, o czym świad-
czą przykłady wierności
choćby par gęsich, jak rów­
nież przyjaźni różnych ga­
tunków psa z kntem, ptaka
z rybą, czy też społeczna
opieka nad potomstwem
wśród małp, pingwinów,
trzmieli, ssaków kopytnych
itd.
Naprawdę warto książkę
zdiibyć i przeczytać! (j)
5
 przez wieki Jarosław G. Gozdecki
Od końca XVIII w ieku szeroko rozpo­
w szechniło się w Europie lotnictw o b a ­
lonowe. Przyczynili się do tego przede
wszystkim w ynalazcy balonu w 1783 r.
bracia Joseph M. i Jacąues E. Montgol-
fierow ie oraz w ybitni aeronauci, tacy
jak: J. Piliłtre de Rozier, cTArlandes,
Jacąues Charles, J, P. B lanchard i inni.
Szereg eksperym entów balonowych
przeprow adzonych także na ziem iach
polskich od 1784 roku - czyli od daty
pierwszego w zlotu J. C harlesa balonem
w odorowym — przyczyniło się do po­
w stania coraz to nowych konstrukcji.
K ilka m iesięcy wcześniej napisaliśm y
w ,,MT” o zaran iu dziejów baloniars-
twa. T eraz chcemy opowiedzieć o d al­
szym jego rozwoju.
W 1800 roku w W arszawie, będącej
pod zaborem rosyjskim w ydaw ałoby
się, że m ało kto m yślał o podejm ow aniu
dośw iadczeń balonowych. Jednak Jan
August Keyzer, stolarz i m echanik, za­
m ierzał dokonać w ypuszczenia balonu
napełnionego wodorem. Balon ten m iał
bardzo ciekaw ą konstrukcję —w ykona­
ny był bowiem z cienkich błonek zwie­
rzęcych sklejonych ze sobą. Całość
przedstaw iała postać kobiety trzym ają­
cej nad głową balon. Figura m iała wyso­
kość około 3 metrów, a jej ciężar nie
przykraczał 1/2 kg. T ak m ały ciężar ca­
łości św iadczył o bardzo delikatnym
m ateriale i m isternej pracy Keyzera.
N iestety, podczas napełniania wodorem
pow łoka balonu została uszkodzona, co
6
uniemożliwiło jego start. Zniechęcony
tym niepowodzeniem Keyzer nie pono­
wił ekspeiym entu.
Po blisko 16 latach od pierwszego
w zlotu człowieka balonem na ziem iach
polskich W arszaw a znowu mogła podzi­
w iać odważnego aeronautę. Był nim
M ołdaw ianin - Jordaki K uperentko.
W 1806 roku dokonał on przelotu balo­
nem nad W arszawą. Swój eksperym ent
pow tórzył tego samego roku w Wilnie.
W dw a lata później, 24 lipca 1808 roku,
K uperentko ponownie w ykonał lot b a ­
lonowy w W arszawie. Podczas tego lotu
nastąpiło nagłe pogorszenie w arunków
atmosferycznych, w skutek czego balon
pękł i opadł w rejonie Powązek. Mimo
groźnie wyglądającej katastrofy K upe­
rentko wyszedł z w ypadku cało. Dzięki
swym lotom przeszedł do historii jako
drugi polski aeronauta.
W ypadek K uperentki nie był, nieste­
ty, odosobniony w historii baloniars-
twa, W 1809 roku zginął znany francu­
ski aeronauta Jean Pierre Blanchard.
W ypadek zdarzył się w okolicy Hagi,
kiedy to podczas swej 66 podróży balo­
nem B lanchard w ypadł z kosza z wyso­
kości 20 m etrów i na skutek odniesio­
nych obrażeń zmarł. W 10 lat później,
również w w ypadku balonowym zginęła
jego żona. N agła śmierć pary znakom i­
tych pilotów balonowych była w ielką
stra tą dla społeczności aeronautycznej.
W latach 1809-1829 mieszkańcy Wa­
rszaw y byli św iadkam i mniej lub bar-
 dziej udanych eksperym entów balono­
wych, przeprow adzanych przez obco­
krajow ców . Kolejnego przelotu balo­
nem nad W arszaw ą dokonał aerónauta
Robertson. Francuz M ichaux 2 czerwca
1816 roku usiłow ał wzlecieć balonem,
lecz, niestety, kilkakrotnie ponaw iane
próby nie udały się,
W dziew iętnastow iecznej W arszawie
balony były używ ane również do
uśw ietniania w ielu uroczystości, np.
podczas koronacji cara M ikołaja I
w 1826 roku nad W arszawę wzleciało
kilka balonów z ogrzanym powietrzem.
Pierw szą w świecie kobietą, która od­
w ażyła się dokonać w zlotu balonem, by­
ła belgijska pilotka E lisabeth Thible,
W 1784 roku na balonie ,,Le G ustave”
w zniosła się ona na wysokość 3000 m, co
było w owych czasach znacznym wyczy­
nem. Ale już w 1804 roku francuscy
uczeni G ay-Lussae i Jean B aptiste Biot
w ykonali lot na wysokości 7000 m, pod­ Pierwszą wzloty wysokościową z powodu braku tlenu
nierzadko kończyły sie tragicznie
czas którego obserw ow ali zjaw iska
zw iązane z m agnetyzm em ziemskim, Skok spadochronowy z balonu w wykonaniu członka
rodziny Gamerin
ciśnieniem atm osferycznym i tem pera­
tu rą oraz składem pow ietrza. Niewiele
brakow ało, a lot zakończyłby się trag i­
cznie z pow odu niedostatecznej ilości
tlen u na tej wysokości.
D użą popularnością w ówczesnej E u ­
ropie cieszyła się francuska rodzina
G am erin. A ndre Jacąues G am erin zbu­
dow ał sam odzielnie balon i w ykonał
z niego 22 października 1797 roku w P a­
ryżu pierwszy skok spadochronowy.
Również jako pierwszy, G am erin użył
balonu do celów w ojskow ych w bitw ie
pod FleurUs. Cała rodzina odbyła wiele
pokazów aero nautycznych w kilkunas­
tu p aństw ach Europy. W latach trzy­
dziestych XIX w ieku G arnerinow ie goś­
cili rów nież w W arszawie, gdzie Eliza
G arnerin w ykonała skok spadochrono­
wy z balonu.
Użycie balonów do celów wojsko­
w ych zapoczątkow ano w 1794 roku we
F rancji - zorganizow ano w tedy po raz
pierw szy w historii oddział balonowy,
 balonów) balon ..Polonia" zajął IV przelatując odległość 1650 km. Re­
kord ten został pobity już w roku
SALONEM O NAGRODĘ miejsce, a „Gdynia" - VI, Także wtym
roku Amerykanie po razdrugi zdobyli następnym przez Belga E. Do­
GORDON-BENNETTA puchar na własność. rn uytera, który przeleciał 2150 km.
Następne zawody w 1933 roku. zor­ zwyciężając w zawodach i zdobywa­
Historia ta zaczęła się w 1906 roku. ganizowane zostały zgodnie z regula­ jąc nagrodę przechodnią - nowy pu­
kiedy to amerykański dziennikarz minem w Stanach Zjednoczonych. Do char ufundowany przez „Gazetę Pol­
i właściciel wielkiego koncernu pra­ zawodów ze względu na znaczne ko­ ską". Sukces swój powtórzył Demuy-
sowego „New York Harald" James szty przejazdu przez Atlantyk, zgło­ ter w roku następnym i dopiero
Gordon-Bannett ulundował j">rze- szono zaledwie 7 balonów. Aeroklub w 1938 r. nagroda Gordon-Bennetta
chodnią nagrodę dla zwycięzców Polski wysłał na zawody nawy balon powróciła do Polski po pięknym zwy­
w międzynarodowych zawodach ba­ „Kościuszko" z załogą - Franciszek cięstwie załogi A. Janusz IF. Janik na
lonowych. Hynek i Zbigniew Burzyński Rok ten balonie „LOPP". Piloci polscy przele­
Regulamin zawodów przewidywał, stal się szczęśliwy dla Polski, ponie­ cieli odległość 1725km zLiegewBsl-
że pojemność balonów nie może waż po bliska 40-godzinnym locie na­ gii do Trojan w Bułgarii. Sukcesy Po­
przekraczać 2200 ma. a wszystkie ba­ sza załoga wylądowała w Puszczy Ka­ laków w zawodach o nagrodę Gor­
lony muszą być wypełnione jednako­ nadyjskiej. w okolicy Port Neuf, odle­ don-Bennetta przy silnej międzynaro­
wym gazem nośnym. głej o 1361 km od Chicago, skąd dowej konkurenci i były tryumfem pol­
Start do pierwszych zawodów od­ wystartowała. Wynikiem tego uplaso­ skiego balonlarstwa ukazywały świa­
był się 30.1 X 1 906 r. we Francji i przy­ wała się na pierwszym miejscu, zdo­ tu wybitne zdolności polskich pilotów
niósł zwycięstwo załodze amerykań­ bywając nagrodę Gordon-Bennetta balonowych i konstruktorów,
skiej. klóra przebyła w przestworzach dla Polski,
największą odległość, tj. 647 km. Na­ W 1934 r. po raz pierwszy zawody Start do kolejnych zawodów został
stępne zawody, a odbywały się one co zorganizowano w Warszawie. Fakt wyznaczony na pierwszednl września
roku, musiał zorganizować kraj, któ­ len przyczynił się ogromnie do wzros­ 1939 r. we Lwowie. Niestety, wskutek
rego aeroklub odniósł ostatnio zwy­ tu zainteresowania sportem balono­ wybuchu drugiej wojny światowej za­
cięstwo. Ponieważ w pierwszych za­ wym w kraju, przysparzając mu wielu wody nie odbyły się. W czasie zawie­
wodach zwyciężyli Amerykanie, nowych zwolenników Barwy Polski ruchy wojenne| 2ginął również pu­
w 1907 r wystartowano z St. Louis zaprezentowały trzy balony. „Kościu­ char. zdobyty w 1938 r. przez Pola­
(USA). Tym razem szczęście uśmie-' szko" - z załogą F. Hynek i W. Pomor­ ków, i do tej pory gonie odnaleziono.
chnęło się do załogi niemieckiej. ski - oraz „Polonia II" i „Warszawa II Dopiero w roku 1983 z okazji
Zawody te przyniosły drugie zwycięs­ 200-lecia baloniarstwa międzynaro­
twa polskim baloniarzom. Balon dowa komisja FAI postanowiła konty­
Zawody o puchar Gordon-Bermet-
ta odbywały się do 1913 roku, po czym „Kościuszko" zajął pierwsze miejsce nuować tradycję zawodów Gordon-
zostały przerwane w wyniku prowa­ przelatując 1346 km, na drugim miej­ Bennetta. Siad do tych zawodów od­
scu byl balon „Polonia 11", który prze­ był się w czerwcu 1983 r. w Paryżu.
dzenia działań wojennych. Wznowio­
no je w 1920 r. w Wielkiej Brytanii. Już leciał odległość 1301 km, Zwycięzcami zostali Polacy Ireneusz
w 1924 r. aeroklub Belgii po trzykrot­ Cieślak i Stefan Makne z Aeroklubu
W zawodach, które ponownie od­ Poznańskiego na nowo zbudowanym
nym zwycięstwie w kolejnych zawo­
balonie „Polonez" o pojemności
dach zdobył puchar Gordon-Bennet- były się w Warszawie w 1935 r brało
1200 rrd gazu. Nasi wspaniali piloci
ta na własność. Drugi puchar ufundo­ udział 13 balonów z siedmiu państw.
przelecieli w bardzo trudnych warun­
wany w 1925 r. przez Aeroclub Royal Zwycięstwo ponownie przypadło Po­
kach atmosferycznych 620 km. Na­
de Be!gique został zdobyty w 1928 r. lakom, którzy zajęli dwa pierwsze
miejsca, zdobywając w ten sposób groda, którą otrzymali - puchar prze­
przez Amerykanów.
chodni wykonany przez artystę plas­
Dopiero w roku 1933 po raz pierw­ nagrodę Gordon-Bennetta na włas­
tyka Leona Machowskiego - znajduje
szy do zawodów stanęli przedstawi­ ność. Jednocześnie zdobywcy pierw­
się obecnie w Aeroklubie Narodowym
ciele Polski . Już pierwszy start wypadł szego miejsca na balonie ..Polonia II”
PRL.
pomyślnie dla polskich załóg - w bar­ - Z. Burzyński i W. Wysocki - ustano­
dzo silnej konkurencji (startowało 16 wili nowy rekord międzynarodowy, (jg )

którego zadaniem było obserwowanie
ruchów wojsk nieprzyjacielskich.
O kupacja Polski przez trzy znane pa­
ństw a zaborcze spraw iła, że wielu
św iatłych Polaków m usiało opuścić
kraj. Liczni z nich znaleźli schronienie
za oceanem. Należał do nich Tadeusz
Sobieski, technik i wynalazca. W 1859
roku rozpoczął przygotow ania do pod­
8
róży balonem ,,G reat W estern” przez
A tlantyk, Balon ten przez długie lata
uznaw any był za największy zbudow a­
ny aerostat. Miał wysokość 65 m, średni­
cę ok. 43 m, pojemność 240 tys. m \
całość natom iast w ażyła ok. 22,5 tony.
„G reat W estern” swój pierwszy lot od­
był 28 czerwca 1860 roku. Podczas woj­
ny secesyjnej w S tanach Zjednoczonych
Sobieski zorganizow ał pierwsze
#
 PRZEZ OCEANY
Już w połowie XIX wieku podejmo­
wano próby przelotu balonem przez
Atlantyk. Jednym z pierwszych śmiał­
ków był Tadeusz Sobieski. W nas+e-
pnych latach wieiu innych próbowało
pokonać w batonie bezmiar wód oce­
anu. Jednak z powodu niewłaściwych
rozwiązań technicznych aerostatów
nie mieli szans powodzenia.
W 1958 roku czwórka aeronautów
angielskich; Arnold Eiioart z synem
Tomem i Colin Mudie z żoną Rosema-
ry podjął i próbą przelotu nad Atlanty­
kiem na balonie ,.The Smali World” .
Gondola tego balonu była jednocześ­
nie łodzią, którą w razie wodowania
można było dopłynąć do stałego iądu.
Po przebyciu około 1200 mil balon
„The Smali World” wodował, a załoga
po dwóch tygodniach żeglugi dopły­
nęła do wyspy Barbados. Kolejną pró­
bą podjął Anglik Francis Brenlon,
który dwukrotnie, w 1968 i 1969 roku,
usiłował bezskutecznie pokonać At­
lantyk.
W 1970 roku Amerykanie Rod An­
derson z żoną Pamelą i Malcolm Brig­
hton po pokonaniu 1000 mil nad wo­
dami Atlantyku zaginąli bez wieści.
Daremne poszukiwania trwały 19 dni.
W cztery lata później z Pensylwanii
wystartował Thomas Gatch na balo­ Balon, w którego g o n d o li u siłow ano p o k o ­ 17 sierpnia 1978 roku pokonany został
naćMantyk w 1873 roku Atlantyk na balonie . Double Eagle l i
nie .Light Heart'1. Hermetyczna gon­
dola była podwieszona do dziesięciu do iiny zwisającej z gondoli, uczepił 5001,22 km wciągu 137 h 5 min 5 0 s.
balonów, z których każdy miał siedem się jakiś człowiek, który miał najwido­ Balon ich miał 4500 rrP pojemności,
metrów średnicy. Po kiłku dniach lotu czniej zamiar pokonać Atlantyk ze 29 m wysokości i 19 m średnicy.
łączność radiowa z aeronautą nagle Sparksem. Nadmiernie wskutek tego Kolejnym wielkim wyczynem balo­
została przerwana Rozpoczęto obciążony balon wkrótce wodował. nowym był przelot nad Oceanem
żmudne poszukiwania, w wyniku któ­ Co roku podejmowano nowe próby Spokojnym z Japonii do Stanów Zje­
rych odnaleziono szczątki balonu, przelotu batonem nad Atlantykiem, dnoczonych. Dokonał tego wspom­
przy których nie było pilota, lecz żadna z nich sią nie udała Dopie­ niany już Ben Abruzzo na balonie
Nawet takie tragedie nie powstrzy­ ro Ben Abruzzo, Max Anderson oraz ..Double Eagle V". który wystartował
mały następnych śmiatków W 1975 Larry Newman na balonie „Double 10 listopada 19B1 roku i po czterod­
roku Robert Sparks podjął drugą pró­ Eagle II" pokonali Atlantyk. Wystarto­ niowym locie pokonał Pacyfik, prze­
bą przelotu nad Atlantykiem, startu­ wali oni 11 sierpnia 1978 roku z Pras- bywając odległość 8226 km i ustana­
jąc z Mashpee w stanie Massachu­ gue Isle w Stanach Zjednoczonych, wiając tym samym absolutny rekord
setts W momencie startu licznie a 17 sierpnia wylądowali 100 km na długości przelotu.
zgromadzona publiczność ujrzała, że zachód od Paryża. Łącznie przelecieli Jarosław G. Gozdecki

w Ameryce oddziały balonowe, które do pierwszego aeronautę Ameryki Ł aciń­

obserw acji przeciw nika używały balo­
nów jego konstrukcji.
Inny Pniak, em igrant, uczestnik woj­
ny secesyjnej w S tanach, Robert Choda-
siewicz, w 1866 roku przybył do Argen­
tyny, gdzie podczas wojny z P aragw a­
jem z powodzeniem w ykorzystyw ał ba­
lony na uwięzi do celów obserw acyj­
nych. Chodasiewicz uw ażany jest za
skiej.
Późniejsze użytkow anie balonów do
celów wojskowych było mniej lub b ar­
dziej pożyteczne. Dopiero podczas woj­
ny franeusko-pruskiej w latach 1870-
1871 użyto balonów na większą skalę,
W ciągu czterech miesięcy oblężenia Pa­
ryża przez Niemców, jego obrońcy wy­
konali ponad 60 balonów o poj. 2000 m3.

9

Użycie balonu do obserwacji ruchów wojsk przeciwnika
w czasie wojny miało duże znaczenie
W ykorzystywali je do przekazyw ania
przesyłek, których ogólna liczba wynio­
sła ok. 3 rn i li<mów, a ich ciężar obliczono
na 10 tys. kg. Z odciętego od reszty
Francji Paryża w ysłano w tedy także
około 160 osób.
Wielu św iatow ej sław y uczonych po­
sługiw ało się balonam i do badania a t­
mosfery. Jednym z nich był szwedzki
uczony, badacz polarny A ugust Andree.
P ostanow ił on odbyć w celach nauko­
w ych podróż balonem do bieguna pół­
nocnego. W raz z K nutem Frenkelem
i Nielsem Strindbergiem , Andree wy­
starto w ał 11 lipca 1897 roku ze S p its­
bergenu na balonie „O m en” o pojem­
ności 4300 m ‘. Na skutek oblodzenia
pow łoki balonu oraz niesprzyjających
w iatrów załoga zm uszona była w ylądo­
wać na polu lodowym 800 km od biegu­
10
na. Po trzech miesiącach pieszej w ę­
drów ki wszyscy trzej śmiałkowie zm arli
z wycieńczenia. Ciała ich zostały odna­
lezione dopiero w 1930 roku przez nor­
w eską w ypraw ę polarną. Przy zwłokach
znal eziono oryginał ne zapiski oraz zdję­
cia fotograficzne, co pozwoliło odtw o­
rzyć dokładny przebieg całej wyprawy.
Od 1888 roku na terenie Niemiec
działał aerolog i fizyk niemiecki pol­
skiego pochodzenia - A rtur Bersem. Wy­
konał on szereg lotów balonowych w ce­
lach naukowych. W 1901 roku osiągnął
rekordow ą wówczas wysokość wzlotu
balonem - 10 800 m. N ajbardziej zaś
w sławił się również w tym samym roku
przelotem nad Bałtykiem, lecąc z Berli­
na do południowej Szwecji.
Na początku naszego stulecia dużą
rolę w krzew ieniu k u ltury technicznej
we Lwowie odegrał Galicyjski Związek
Techniczno-Lotniezy „A viata’\ U tw o­
rzono tam sekcję balonową. Pracę sekcji
zainaugurow ał 29 m aja 1910 roku start,
balonu 11 nazwie ,.,Aviata", którego pilo­
tem był Edm und Libański.
W kilka lat później w ybuchła pierw ­
sza w ojna światowa, po której zakoń­
czeniu, na mocy tra k ta tu w ersalskie­
go, Polska uzyskała w 1918 roku nie­
podległość. W Poznaniu od razu przy­
stąpiono 'wtedy do organizow ania od­
działów balonowych w Wojsku Pol­
skim. W tym celu powołano Oficerską
Szkołę A eronautyczną. U czestnikam i
zajęć w tej szkole byli żołnierze i ofice­
rowie, którzy dotychczasow ą swą wie­
dzę zdobyli pełniąc przym usow ą służbę
w arm iach państw zaborczych, W po­
czątkowym okresie działalności
wspom nianej szkoły, w skład jej wypo­
sażenia aeronautycznego weszły balony
p<izostawione przez Niemców, a później
pochodzące z zakupów Polskiej Misji
Wojskowej we Francji. Były to balony
obserw acyjne typu Parseval Siegfeld
D rąchen oraz C aąuot typ R. Załogi tych
balonów były dwuosobowe, a ich po­
jemność w ynosiła odpowiednio 760 i
 Balony obserwacyjne pozostawione przez Niemców w hali sterowcowej w Poznaniu

930 rir* gazu, a pułap operacyjny B00

i 1250 m. Balon francuskiego inż. A. Ca-
quota - stąd nazwa balonu ,,C aquot’ł
- konstrukcyjnie przew yższał niem iec­
kiego Parsevala D rąc hen.
Twórcami polskiego baloniarstw a
wojskowego, a potem sportow ego byli
płk. A leksander W ańkowicz i płk. Feliks
Bołsunowski. K ierowali oni szkoleniem
w Oficerskiej Szkole A eronautycznej
w Poznaniu, a później w Toruniu i Le-
gionowie. Płk. A. W ańkowicz był tw órcą
i fundatorem pucharu K rajow ych Z a­
wodów Balonów Wolnych, płk. Bołsu­
nowski żywo zajm ow ał się propagow a­
niem lotów na sterow cach oraz szkole­
niem pilotów sterowcowN/ch.
Jedynym polskim producentem
sprzętu balonowego były pow stałe
w 1923 roku C entralne Z akłady Aero-
nautyczne (później W ytwórnia Balo­
nów i Spadochronów ) w Legionowie,
których wyroby cieszyły się uzasadnio­
nym uznaniem w k raju i na świeeie.
W zakładach tych produkow ane były
między innymi balony w olne (kuliste)
o pojem nościach: 450, 750, 1200, 1600.

11
 woczesnego sprzętu rażenia i w ykryw a­
nia środków powietrznych, stosowanie
zapór balonowych przestało być użyte­
czne. Większość zaś posiadanych balo­
nów przekazano do regionalnych placó­
w ek A eroklubu PRL oraz do Muzeum
L otnictw a i A stronautyki w Krakowie.
Baloniarstw o sportow e w Polsce po­
wojennej zostało reaktyw ow ane pod ko­
niec lat pięćdziesiątych. Zaw iązała się
wówczas Sekcja Balonowa przy Aero­
klubie W arszawskim. Z jej inicjatyw y
zbudow ano kilka balonów. Były to b a­
lony gazowe, kuliste: wyczynowe MOS-
1, MOS-2 o poj. 2200 m 3, treningowy
ZB-3 o p o j. 1200 m3oraz inny typ balonu
treningowego, tzw. bezsieeiowy typ BS
0 poj, 600 m3. Na takich w łaśnie balo­
nach nasi piloci startu ją we współczes­
nych zawodach balonowych.
Od m om entu, kiedy w 1783 roku Jae-
ques Charles napełnił swój balon wodo­
rem, następow ały stałe ulepszenia kon­
strukcji balonów. Jako m ateriał powło­
Nowoczesny bezsieeiowy balon gazowy produkcji amery­ kowy stosowano różne tkaniny, pokry­
kańskiej ..ATMOSAT"
w ane różnymi środkam i uszczelniający­
mi. Zdarzało się, że pow łoką było
2200 m'. K onstruow ano również woj-*
zgrzebne płótno grubo woskowane, póź­
skowe balony zaporow e oraz także woj­
niej zaczęto stosować w celu zmniejsze­
skowe balony obserwacyjne.
L otnik polski, k ap itan Franciszek nia ciężaru balonu jedw ab pokryw any
cienką w arstw ą gumy. W celu zaś zw ię­
Hynek, zdobył, lecąc na balonie polskiej
kszenia szczelności powłoki, a tym, sa­
konstrukcji, dw ukrotnie (w 1933 i 1934
mym zm niejszenia ubytku gazu, zaczęto
r.) 1 miejsce w zaw odach balonów w ol­
używać podwójnych, a naw et potrój­
nych o p u ch ar G ordon-Rennetta. W
nych w arstw gumowanego m ateriału.
1935 roku także zwyciężyła w tych za­
W m iarę rozw oju przemysłu i techniki
w odach załoga polska, po raz trzeci,
zmniejszono liczbę tkanin do jednej, ale
zdobyw ając p u ch ar G ordon-B ennetta
za to trzykrotnie gumowanej, co b a r­
na własność.
dziej uszczelniało powłokę przy zm niej­
Balony zaporow e w czasie n wojny szeniu jej ciężaru, a także dało możność
św iatow ej miały duże znaczenie dla przedłużyć lot.
obronności m iast i obiektów przem ysło­ W spółczesne balony gazowe w ykony­
wych. Przykładem może tu być obrona w ane są z w yjątkow o cienkich, lekkich
L ondynu oraz Moskwy. 1 nie przepuszczających gazu, a zarazem
W pierw szych latach pow ojennych bardzo w ytrzym ałych folii plastyko­
stosow ano balony zaporow e w W ojsku wych. Balony te są niezwykle koszto­
Polskim do szkolenia skoczków spado­ wne, w skutek czego nie w szystkie kluby
chronow ych w dyw izjach pow ietrzno- balonowe mogą je zakupić.
-desantow ych, poniew aż w związku Od niedaw na coraz większą popular-
z w prow adzeniem na użytek w ojska no­

12
ność ma na świecie inny rodzaj balonia-
rstw a. N astąpił renesans balonów zw a­
nych „m ontgolfieram i” , czyli napełnia­
nych ogrzanym powietrzem . Są to balo­
ny, których powłoka, w kształcie grusz­
ki, w ykonana jest z tkaniny nylonowej
i folii mylorowej. Powłokę w ypełnia się
gorącym pow ietrzem , które otrzym uje
się w w yniku spalania gazu, np. propa-
n u -b u tan u , pod o tw artą dolną częścią
powłoki. Wysokość lotu balonu osiąga
się przez regulację wielkości płom ienia
spalanego gazu.
Pierwszym współczesnym rekordo­
w ym przelotem balonu na ogrzane po­
w ietrze był lot A m erykanina Malcolma
Forbesa, który w 1973 roku przeleciał
w poprzek teren u Stanów Zjednoczo­
nych, tj. około 4 tys. km.
N ajw iększą i najbardziej znaną
w spółczesną w ytw órnią balonów są

Napełnianie współczesnego balonu na ogrzane powie­

trze

Ogrzewanie powietrza balonu podczas lotu

brytyjskie zakłady Don Cameron, które

w 1974 roku w yprodukow ały najw ię­
kszy balon na ogrzane powietrze, o po­
jemności 14 tys. m'\ Balon ten ma 45
m wysokości, udźw ig 3,5 tony, a jego
dw upiętrow a gondola może pomieścić
32 osoby.
Polska również ma balon na ogrzane
powietrze. Jest to balon o nazwie „Ca­
non” (pojemność 2180 m3), na którym
kilkakrotnie ekipy polskie brały udział
w zaw odach balonowych w kraju i za
granicą.
Przed kilku laty w Wielkiej Brytanii
zbudow ano pierwszy balon słoneczny,
czyli wypełniony powietrzem ogrzewa­
nym prom ieniam i słonecznymi. Powłoki
tych balonów wykonywane są z czarne­
go tworzyw a, pochłaniającego ciepło,
a ich czw orokątny kształt sprzyja szyb­
szemu nagrzew aniu się zaw artego
w nich pow ietrza. Balony słoneczne, mi­
mo że są mało sterow ne i z opóźnieniem

13
 Przygotowanie balonu słonecznego do lotu Charakterystyczny czworokątny kształt balonu słonecz­
nego

Schemat stratostatu ,.Gwiazda Polski": a - przed startem, b - powłoka całkowicie wypełniona; 1 - klapa nawigacyjna,
2 - przewód sprężonego powietrza, 3 - rozrywacz, 4 - rękaw do napełniania, 5 - 1pas nośny lin manewrowych, 6 - liny
manewrowe, 7 - II pas nośny, 8 - lina rozrywaoza, 9 - lina ręcznego sterowania klapy, 10 - rękaw powłoki. 11 - taśmy
nośne obręczy

14
reagują na czynności sterow nicze pilo­
ta, z powodzeniem możemy nazw ać ae-
ronautyczną zabaw ką XXI wieku.
L oty stratosferyczne
W latach trzydziestych XX w ieku po­
dejm ow ano na świecie kilkakrotnie
próby zdobycia stratosfery. 27 m aja
1931 roku wzniósł się w przestrzeń na
stratostaeie o nazw ie „FNRS" - prof,
A ugust P iccard (1884-1962), Ten słynny
szw ajcarski fizyk, profesor uniw ersyte­
tu w Z iiriehu i Brukseli, kilkakrotnie
w zlatyw ał do stratosfery. W 1932 roku
osiągnął rekord wysokości, 16 200 m.
W drugiej połowie lat trzydziestych goś­
cił rów nież w Polsce. Przyjm ow any był
przez polskich baloniarzy; odwiedził
zakłady balonowe w Legionowie, gdzie
przeprow adził rozmowy na tem at zbu­
dow ania dla niego przez Polskę balonu
stratosferycznego. Prof. Piccard po II
w ojnie światowej zajął się badaniem
głębin m orskich. Duże znaczenie w pro­
jektow aniu batyskafów miały dośw iad­
czenia zdobyte przez Picearda przy kon­
struow aniu gondoli stratostatów .
W 1934 roku w polskich kołach nau­
kow ych pow stał projekt przeprow adze­
nia lotu stratosferycznego. W tym celu
w W ytwórni Balonów i Spadochronów
w Legionowie przystąpiono w 1937 roku
do opracow ania technicznego k o n stru ­
kcji, a następnie w ykonania pierwszego
polskiego balonu stratosferycznego. Ba­
lon ten otrzym ał nazwę „G w iazda Pol­
ski" i w owym czasie był największym,
jak i zbudow ano na .świecie, Jego wyso­
kość w ynosiła 120 m, a objętość powłoki
125 tys. m \ Pilotem tego balonu był kpi.
Z bigniew Burzyński, a obserw atorem
naukow ym - d r K onstanty N arkiew iez-
-Jodko. S ta rt strato statu zaplanow ano
na 12 października 1938 roku. Jednak
podczas napełniania balonu zmieniły
się nagle w arunki atm osferyczne i pod­
jęte) decyzję o przerw aniu eksperym en­
tu^ Rozpoczęto długo trw ające opróż-
Prof. Piccard w gondoli swojego stratostatu na chwilę
przed startem
nianie powłoki z wodoru. Io to na skutek
tarcia o siebie fałdów powłoki balonu,
wykonanej z przegum owanego jedw a­
biu - nastąpił przeskok iskry elektrycz­
ności statycznej, co spowodowało zapa­
lenie się wodoru. G órna część,,G wiazdy
Polski" spłonęła, uniem ożliw iając do­
konanie lotu. Powłokę w yrem ontow ano
w czasie zimy, a nowy w zlot m iał n astą­
pić pod koniec w rześnia 1939 roku.
Również w ZSRR przeprow adzono
eksperym enty balonowe, których uko­
ronowaniem było zdobycie stratosfery.
W 1933 roku oficerowie wojsk balono­
wych: Prokofiew, Birnbaum oraz inż,
Godunow w znieśli się na wysokość
18990 m w stratostaeie „SSSR” o poj.
24 320 m :i. W następnym roku nowo
zbudow any „Gssowiachim U" z za­
łogą: Fiedosiejenko, Ususzkin, Wa-
sienko w ystartow ał do rekordowego lo­
tu na wysokość 22 tys. m. Sukces ten
przyćmiony został jednak przez tragicz­
ny wypadek. Z powodu nagłego opada­
nia balonu gondola oderw ała się od po­
włoki i spadła na ziemię, grzebiąc
w swych szczątkach trójkę pilotów.
Rozgłos jaki miały dośw iadczenia stra­
tosferyczne, spowodował, że również
w S tanach Zjednoczonych zaintereso-
15

Napełnianie balonu stratosferycznego przed startem do
kolejnej amerykańskiej próby programu „Człowiek na
wysokości”
w ano się eksperym entam i przeprow a­
dzonym i masowo na starym konty­
nencie.
Jesienią 1933 roku dw aj A m erykanie
T. G. S ettle i M. Fordney wznieśli się na
wysokość 18 665 m strato statem o poj.
16 986 m 3, w trakcie lotu przeprow a­
dzali liczne b adania naukowe. W dw a
la ta później am erykańska załoga O.A.
A ndersen i A. Stevens na balonie s tra ­
tosferycznym ,,Explorer II” w zniosła się
na wysokość osiągniętą przez balon
16
„Ossowiachim II” , a naw et większą
o 66 metrów. O wielkości tego wyczynu
może świadczyć to, że rekord ów nie
został pobity przez dalsze 22 lata. Gon­
dola strato statu am erykańskiego m iała
interesujące rozw iązania techniczne.
Zastosow ano tam śmigło napędzane sil­
nikiem elektrycznym, które obracało
gondolę wokół osi pionowej. Obrót gon­
doli powodował, że prom ienie słoneczne
nie nagrzew ały jej przez cały czas z jed­
nej strony, co przyczyniało się do zm nie­
jszenia tem peratury we w nętrzu
gondoli.
Po przerw ie, jaką spowodowała woj­
na, od roku 1957 rozpoczęto am erykań­
skie eksperym enty o nazwie „Człowiek
na w ysokości” . Doświadczenia te m iały
na celu badanie odporności ludzkiego
organizm u na w arunki panujące na d u ­
żych wysokościach. Wyniki tych badań
w późniejszym okresie były bardzo
przydatne w przygotow aniach do lotów
kosmicznych. W szystkie balony używ a­
ne w eksperym entach były jednakowe,
miały pow łoki polietylenowe o pojem­
ności 110 tys. m 3, napełniane helem.
Gondola strato statu była herm etyczna,
w środku zaś oprócz fotela pilota znaj­
dowały się barografy, termom etry, ap a­
raty fotograficzne, urządzenia klim aty­
zacyjne, teleskop oraz ap aratu ra radio­
wa. W celu zwiększenia bezpieczeństwa
lotu, pilot ubrany był w kombinezon
ciśnieniowy, a także m iał osobisty spa­
dochron.
W 1961 roku am erykańscy naukowcy
zbudow ali olbrzymi strato stat o pojem­
ności 283 tys. m 3, na którym pilot Mal­
colm Ross uzyskał rekordow ą wysokość
34 6 8 8 m.
S trato staty obecnie w ykorzystuje się
również do badania przestrzeni m iędzy­
planetarnej. W gondoli balonu umiesz­
cza się bardzo czułe teleskopy, za pomo­
cą których załoga w ykonuje dokładne
zdjęcia innych planet.
 w i

Polski wkł ad w rozwój

energetyk i jądrowej
W roku 1974 pełnomocnicy rządów
PRL i ZSRR zaw arli umowę o koopera­
cji w zakresie produkcji urządzeń dla
energetyki jądrowej. Zobow iązywała
ona zakłady przem ysłowe w Polsce do
podjęcia produkcji urządzeń dla elek­
trow ni jądrow ych typu WWER o mocy
440 MW. Do produkcji w ybranych u rzą­
dzeń wyznaczono R aciborską Fabrykę
Kotłów, k tó ra m iała duże dośw iadcze­
nie w w ytw arzaniu urządzeń dla elek­
trow ni konw encjonalnych. Zbudow ano
w Raciborzu now ą halę fabryczną i w y­
posażono ją w specjalne i unikalne u rzą­
dzenia, służące do budow y stabilizato­
rów ciśnienia.

Do czego służy stabilizator?

Zadaniem stabilizatora ciśnienia jest

utrzym yw anie stałego ciśnienia w p ier­
w otnym obiegu reak to ra jądrowego, za­
rów no w w arunkach ustalonych, jak
i nieustalonych. Ma on za zadanie nie­
dopuszczenie do odparow ania wody
chłodzącej w jakim kolw iek punkcie
chłodzenia reaktora oraz zabezpiecze­
nie przed w zrostem ciśnienia powyżej
w artości ustalonej dla w ytrzym ałości
mechanicznej układu urządzeń do wy­
tw arzania pary. S tabilizator w ypełnio­
ny jest częściowo wodą, częściowo parą,
przy czym w oda i p ara znajdują się
w równ<w adze term odynam icznej. Po­
duszka parow a, znajdująca się nad wo­
dą w stabilizatorze ma za zadanie łago­
dzenie skokowych zm ian ciśnienia
 *

i I
Platerowanie stabilizatora za pomocą taśm austenitycznych
Dna stabilizatorów wytłaczane są w ogromnej prasie o nacisku 4000 Mg
 Ogólny widok stabilizatora znajdującago się jeszcze w hali fabrycznej
w obiegu pierw otnym , spow odowanych
gw ałtow nym i zm ianam i mocy reaktora.
Do nagrzew ania wody, zam iany jej
w p arę i w ytw arzania ciśnienia służą
grzałki elektryczne umieszczone w do­
Tak wygląda obróbka den na maszynie o specjalnej kon­
strukcji
20
lnej części stabilizatora. W górnej prze­
strzeni (parowej) umieszczony jest ko­
lektor w tryskow y chłodziwa. Jego wy­
trysk kondensuje część pary i obniża
ciśnienie w układzie reaktora w przy­
padku nagłego zm niejszenia obciążenia
elektrow ni. Daje to również możność
operatywnego sterow ania zm ianami
ciśnienia, np, przy schładzaniu reak ­
tora.
Jeżeli przy włączonym w trysku lub
przy jego aw arii ciśnienie w stabilizato­
rze zaczyna rosnąć aż do osiągnięcia
określonej w artości, następuje zrzut p a­
ry przez urządzenie zabezpieczające.
Przy zaburzeniu negatywnym — tzn.
przy odpływie czynnika z reaktora, na­
stępuje w rzenie wody nagrzanej do tem ­
peratury' nasycenia oraz wznoszenie się
poduszki parowej co powoduje wolniej­
szy spadek ciśnienia w obwodzie. Do­
datkow e włączenie grzejników elektry­
cznych również opóźnia spadek ciśnie­
nia przy stanach nieustalonych, a nastę­
pnie powoduje ustalenie norm alnej
w artości ciśnienia.
 Jak wygląda stabilizator?

S tabilizator ciśnienia to jest pionowe

naczynie ciśnieniowe, zam knięte dnam i
elipsoidalnym i. Średnica w ew nętrzna
zbiornika wynosi 2400 mm, grubość
dzwon i den - 155 mm, a grubość dzwo­
na grzałkowego — 185 mm. W ykonany
jest ze stali stopowej K22MA, a jego
w nętrze jest platerow ane stalą austeni­
tyczną 08H18N10T. Całkow ita objętość
stabilizatora ciśnienia wynosi 44 m'\
m asa - 135 Mg, ciśnienie robocze - 42,3
MPa (125 kg/cm 2), a tem p eratu ra robo­
cza czynnika - 598 K. W dolnym dzwo­
nie umieszczonych jest 108 króćców
z grzałkam i o łącznej mocy 1620 kW,

Jak wykonuje się stabilizator?

Jak wiadomo, przy w yrobie urządzeń

dla energetyki jądrow ej nie chodzi tylko
o ich wysoką wydajność, spraw ność itp., Wiercenie otworów

Wnętrze stabilizatora
 Do wywiezienia stabilizatora z fabryki, trzeba byto zbudować specjalny wagon

lecz przede w szystkim o ich bezpieczną, nich m anipulatorów . Prócz spaw ania
bezaw aryjną pracę. Wiąże się to z bez­ ręcznego elektrodam i otulonym i stosuje
pieczeństw em pracy tych elektrow ni. się tu również spaw anie w osłonie
W ym agania tego rodzaju energetyki argonu.
staw iają w arunek udokum entow ania M ateriał, z jakiego budow any jest
długotrw ałym i badaniam i właściwości stabilizator oraz w szystkie spoiny pod­
m ateriałów i połączeń spawanych. W ar­ daw ane są bardzo dokładnym b ad a­
to może dodać, że obliczeniowy okres niom niszczącym i nieniszczącym. Dość
pracy stabilizatora wynosi 30 lat! powiedzieć, że przy tych operacjach sto­
Elem enty, z jakich składa się stab ili­ suje się m.in. lineatron o mocy 8 MeV.
zator, w ykonyw ane są w „R afako” za
pomocą specjalnych urządzeń. Dna sta­ Co dalej?
bilizatora o średnicy w ew nętrznej 2400
mm i grubości 170 mm tłoczone są Pierwsze stabilizatory ciśnienia
w prasie o nacisku 4000 Mg, a dzw ona opuściły już „R afako” i pojechały na
, z blach tej samej grubości zw ijane na miejsce m ontażu. Było nieco kłopotów
w alcach w stanie gorącym. z transportem . Trzeba było na przykład
Elem enty te poddaw ane są obróbce zbudować specjalny wagon, a halę,
cieplnej w piecach gazowych i indukcyj­ ' w której m ontowany jest stabilizator,
nych. D na stabilizatora i jego dzw ona wyposażyć w suw nice o udźw igu aż
spaw a się m etodą elektrożużlow ą i tu ­ 200 Mg!
kiem krytym . Zastosow ano tu w iele in­ „R afako” przygotowuje się obecnie
teresujących rozw iązań. W ewnętrzne do produkcji stabilizatorów dla elek­
pow ierzchnie dzwon i den stabilizatora trow ni jądrow ych o większej mocy. Tak
ciśnienia są platerow ane m etodą n ap a­ więc osiągnęliśmy w naszym kraju jesz­
w ania łukiem krytym za pomocą taśm y cze jeden sukces technologiczny.
austenitycznej i stosow ania odpow ied­ (j)
 Dz i ś i j u t r o
polskiej
motoryzacji
* i{ ;
Zdzisław Rodbielski
Jeśli w 1980 r. w yprodukow ano 430,5
tys. sam ochodów to w roku następnym
311,6 tys. sztuk, a w 1982 r. w yproduko­
w ano tylko 292,5 tys. samochodów.
D rgnął nieco przem ysł krajowy, bo w
1983 r. zam ierzano w yprodukow ać oko­
ło 46 tys. pojazdów więcej niż w roku
poprzednim .
Dąży się obecnie do osiągnięcia w iel­
kości produkcji samochodów sprzed
kryzysu z 1980 r. Ze względu na brak
dewiz, a im port części do samochodów
osobowych jest konieczny, szybciej
m ożna rozw inąć produkcję np. sam o­
chodów dostawczych, których produk­
cja i konstrukcja oparte są na własnych,
krajow ych opracow aniach. W ydawało­
by się, że jest to właściwe rozw iązanie.
Są jednak trudności - konstrukcja i me­
tody w ytw arzania naszych pojazdów
dostaw czych nie są już nowoczesne.
K onstrukcja polskich samochodów
dostaw czych ak tu aln ie w ytw arzanych
pochodzi z lat pięćdziesiątych. Przy­
pomnę, że Ź uk opracow any został w
1956 roku i w prow adzony do produkcji
w październiku 1958 roku. Pierw szy sa­
m ochód Nysa (furgon N-57) został op ra­
cowany w 1957 roku - produkcję tych
pojazdów uruchom iono rów nież w 1958
r. T arpan w prow adzony później do p ro­
dukcji nie jest w łaściw ie nowocześniej­
szym samochodem, gdyż jego konstruk­
cja została o p arta na zespołach Żuka.
Zdolności przewozowe tych pojazdów
w porów naniu do ich masy własnej są
niskie.
Wozy dostaw cze zagranicznych firm
jak np. Volkswagen LT, F iat Daily, Ford
Transit, Peugeot J9 lub Renault Trafie
i Master, które m ają podobną masę
własną, legitym ują się większą zdolnoś­
cią przewozową o 200 do 300 kg od Żuka
i Nysy. Poza tym tendencja w budowie
samochodów dostawczych prowadzi do
zwiększenia dopuszczalnej masy całko­
witej do 3,5 a naw et 4,5 tony, tym sa­
mym do zwiększenia zdolności przewo­
zowej wynoszącej 1,8-2,5 tony. Nasze
samochody dostaw cze m ają ładowność
nie przekraczającą 1 tony. W adą Żu­
ków, Nys i Tarpanów jest duże zużycie
paliw a. Przyczyna jest jasna. Stosowane
silniki, których konstrukcja wywodzi
się z am erykańskiego Forda z lat czter­
dziestych, przeniesiona przez radziec­
kiego licencjodawcę w samochodzie M-
20 Pobieda do Polski nie może, pomimo
m odernizacji zmieniającej układ roz­
rządu, dać zadow alających wyników.
Są to już silniki przestarzałe. Do dosta- «
wczych wozów stosowane są również
silniki F iata 125p. Jednak te silniki nie
są przystosowane do napędu samocho­
dów dostawczych klasy 2,5 tony masy
całkowitej, pracują pod dużym obciąże­
niem. Pomimo mało już nowoczesnej
konstrukcji polskich wozów dostaw -
23

Siedziba instytucji polskiej motoryzacji - gmach POLMO
przy ul. Stalingradzkiej w Warszawie
czy eh pojazdy te spełniają swoje funkcje
użytkow e. Przyczynia się do tego m.in.
różnorodność odm ian nadwozi tych por
jazdów. Ż uk w ytw arzany jest w pięciu
odm ianach. Nysa w podobnej ilości od­
mian oraz T arpan w trzech podstaw o­
wych odm ianach nadwoziowych.
Sytuacja w dziedzinie samochodów
dostaw czych znana była od daw na fa­
chowcom z przem ysłu m otoryzacyjne­
go. D latego już w drugiej połowie lat
Wersja pick-up licencyjnego samochodu „Polski Fiat 125p" (obecnie FSO 1300/1500) jest eksportowana do
krajów zachodniej Europy
24
sześćdziesiątych FSC Lublin we w spół­
pracy z innymi ośrodkam i przemysłu
motoryzacyjnego opracow ała nowe
konstrukcje samochodów dostawczych
oznaczonych roboczo ,,40”. Były to po*
jazdy o ładowności ok. 1,8 tony, o dużej
powierzchni użytecznej, wyposażone
w przedni układ napędowy. W drugiej
połowie lat siedem dziesiątych opraco­
w ano następną rodzinę samochodów
dostaw czych klasy 2,5 tony i 3,5 tony
dopuszczalnej masy całkowitej. Są real­
ne szanse w prow adzenia do produkcji
tych pojazdów.
O pracow anie konstrukcyjne nowego
samochodu to dopiero część pracy
w procesie przygotow ania produkcji.
Znacznie trudniej jest przygotować te­
chnologicznie pojazdy do produkcji
i zorganizować sam ą produkcję. Tym
należy tłum aczyć zakup licencji na pro­
dukcję samochodów osobowych. Z ak u ­
pione licencje u F iata pozwoliły nam
w znacznie krótszym czasie uzyskać od­
powiedni poziom produkcji samocho­
dów. Skrócić dystans jaki dzielił polski
przemysł motoryzacyjny od światowej
techniki w w ytw arzaniu pojazdów.
Można powiedzieć, że zakup licencji nie
 Prototyp samochodu dostawczego ,,Lublin-25" opracowany w końcu lat siedemdziesiątych

jest błędem. Błędem jest nierozw ijanie paliw a od benzyny. Silnik andrychow -
licencji. W ytw arzane obecnie polskie ski zbudow any został do samochodów
sam ochody osobowe utrzym ują się na dostawczych. Również Fabryka Sam o­
poziomie, który g w arantuje im zbyt chodów Osobowych w W arszawie pro­
w krajach socjalistycznych - są w d al­ w adzi prace nad silnikiem w ysokopręż­
szym ciągu nowocześniejsze od T rab an ­ nym. Zanim ukaże się polski silnik Dies­
tów, W artburgów , Skód i Zaporożców, la w arszaw ska FSO wyposaża od IV
ale nie w ytrzym ują konkurencji z w oza­ k w artału 1983 r. niektóre Polonezy
mi przodujących firm. Głów ne ich w ady w silniki włoskiej firm y VM. Przew iduje
to zbyt duża m asa w łasna i duże zużycie się, że w Polonezach będą również stn-
paliw a, nie m ówiąc już o jakości wyko­ sł iwane sil niki wysokoprężne japońskiej
nania. Samochody podobnej klasy użyt­ firmy Isuzu.
kowej jak np. Polonez m ają m asę w łasną W drugiej połowie 1983 roku fabryka
niższą o około 250 kg i zużyw ają praw ie z Ż erania w prow adziła do produkcji
3 litry paliw a mniej na 100 km! różne w ersje samochodów. Oprócz
Zm niejszenie zużycia paliw a przez oznaczenia inform ującego o pojemności
sam ochody osobowe i dostaw cze można skokowej zastosowanego silnika w pro­
uzyskać stosując silniki wysokoprężne. w adzono literowe oznaczenie inform u­
Silnik taki został skonstruow any w jące o w ersyjności pojazdu. Oznaczenia
1074 roku przez W ytwórnię Silników te dotyczą samochodów FSO 1300/1500
W ysokoprężnych w Andrychowie. (dawne PF 125p) i Polonez. Litera
D w ukrotnie, w 1976 i 1979 roku, spraw ­ C oznacza w ersję stan d ard , L - w ersję
dzany był m etodam i badawczym i lux, LS - w ersję lux z podwyższoną
w specjalistycznym brytyjskim In sty tu ­ mocą silnika i litery LE w ersję lux
cie Ricardo. Polski „diesel” wykazywał z silnikiem ekonomicznym. Opisywanie,
dużą trw ałość oraz w alory w zakresie która wersja jakie posiada wyposażenie
oszczędności paliw a - badaw czy m ikro­ zajęłoby dużo miejsca. Stw ierdzić moż­
bus Nysa z zabudow anym silnikiem an- na tylko, że w ersje stan d ard zostały zu­
drychow skim zużywał średnio 9 1/100 bożone przez pozbaw ienie samochodów
km oleju napędowego a więc tańszego zew nętrznych listew ozdobnych, mają
25

Samochód ,,Polonez" w „2ubożonej*‘ wersji, oznaczony
literą C - standard, z metalowymi zderzakami przed nimi,
bez bocznych listew ozdobnych i z tańszym wyposaże­
niem wnętrza nadwozia.
mniej kosztow ne w yposażenie w nętrza
nadw ozia i inne rozw iązania, dzięki,
którym uzyskano oszczędni>ścji m ateria­
łowe.
Obie fabryki sam ochodów osobo­
wych, FSO i FSM prow adzą prace nad
zm niejszeniem zużycia paliw a przez
produkow ane u siebie pojazdy. Już w ill
k w artale 1982 roku FSM rozpoczęła
produkcję oszczędnych „m aluchów ”
oznaczonych literą E. Dalsze zm iany
pow odujące zm niejszenie zużycia pali­
wa w prow adzono w drugiej połowie
1983 roku. U zyskano mniejsze zużycie
paliw a o około 12%. Podobnie jak F ab­
ryka Sam ochodów M ałolitrażowych
i w arszaw ska fabryka prow adzi prace
nad zm niejszeniem zużycia paliw a. Po­
lonez w w ersji LE ma bezstykowy za­
płon elektroniczny i oszczędzacz typu
Olson. Oszczędzacz paliw a pow oduje
zubożehie m ieszanki palnej przy małym
obciążeniu silnika, natom iast przy
zw iększonym obciążeniu silnika zubo­
żenie m ieszanki jest mniejsze. W prow a­
dzenie elektronicznego u k ład u zapłono­
wego w raz z oszczędzaczem spowodo­
w ało zm niejszenie zużycia paliw a na
m niejszych prędkościach jazdy. Jeśli
Polonez LS (bez oszezędzacza) zużywa
przy V = 9 0 k m /h -7 ,5 1/100 km benzyny
26
to w ersja oszczędna LE przy tej samej
prędkości - 6,91/100 km. Obecna trudna
sytuacja gospodarcza w kraju wskazuje,
że do 1985 roku nie należy oczekiwać
w prow adzenia do produkcji nowych sa­
mochodów osobowych. Taki stan może
jednak ulec zm ianie w pewnym zakre­
sie, ponieważ prow adzone są rozmowy
dotyczące w spółpracy polskiego prze­
mysłu motoryzacyjnego z firm ami za­
granicznymi. Również sam ochody cię­
żarow e wym agają m odernizacji, zw ła­
szcza w celu uzyskania większej zdol­
ności przewozowej. W tym kierunku
prace już są zaaw ansow ahe a nowe pol­
skie ciężarówki można było już oglądać
na targach w Poznaniu, w 1983 roku.
Prace nad nowymi samochodami
Brak pieniędzy na nowe inwestycje
potrzebne do uruchom ienia produkcji
nowych samochodów nie może prze­
rwać prac rozwojowych. Prowadzi się je
po to, aby w przyszłości polska m otory­
zacja nie m usiała doganiać czołówki
św iatow ej za pomocą zakupu kolejnych
licencji.
W połowie 1983 roku prasę polską
obiegła wiadomość, że FSM opracow uje
nowy samochód w miejsce dotychczas
w ytw arzanego F iata 126p. Podano na­
wet oznaczenie robocze nowego pojazdu
- „106”. Sam ochód ma mieć większy
rozstaw kół i osi od dotychczasowego
pojazdu, przedni napęd, silnik o mocy
około 22,06 KW (30 KM), nowoczesne
nadwozie 3-drzwiowe. W prowadzenie
do produkcji tego pojazdu to raczej od­
legła przyszłość, około 1990 roku.
W cześniejsze zam ierzenia FSM doty­
czą systematycznej m odernizacji obec­
nie produkow anego pojazdu. W 1983
roku odbiorcy otrzym ali samochód b ar­
dziej ekonomiczny, zużywający mniej
paliw a. Przew iduje się dalsze prace nad
zmniejszeniem zużycia paliw a w latach
następnych. Już w 1984 roku w prow a­
dzony zostanie tzw.. drugi pakiet zmian,
które to zm iany doprow adzą do zm niej­
szenia zużycia paliw a o 15—20%, do po­
ziomu 5,5 1/100 km. Zm iany te obejmą:
zastosow anie innej głowicy silnika,
w prow adzenie gaźnika dw ugardzielo-
wego, w prow adzenie elektronicznego
zapłonu i zm ianę przełożeń w układzie
przeniesienia napędu. Plany śląskiej
fabryki przew idują m odernizację „m a­
lucha" w takim zakresie, aby mógł on
spełniać przepisy bezpieczeństw a b ier­
nego i czynnego.
W m aju 1983 roku odbyły się polsko-
-rum uńskie rozmowy o w spółpracy do­
tyczącej przem ysłu motoryzacyjnego.
W stępnie rozpatrzono możliwość wyko­
rzystania do napędu F iata 126p silni­
ków z rum uńskiego sam ochodu O lteit
w ytw arzanego na licencji francuskiego
Citroena.
Plany w arszaw skiej Fabryki Sam o­
chodów Osobowych zakładają podjęcie
produkcji za trzy, cztery la ta nowego
sam ochodu klasy 1200 cm 3 pojemności
skokowej silnika. Będzie to sam ochód
o 300-400 kg lżejszy od obecnie w ytw a­
rzanych pojazdów, zużywający około b
do 6 litrów benzyny na 100 km przy
prędkości 90 km /h. Żerańska fabryka
m a już opracow any własny silnik wyso­
koprężny, k tó iy może być stosowany do
napędu wozów osobowych jak i dostaw ­
czych. Uruchom ienie produkcji tego sil­
nika zw iązane jest z posiadaniem środ­
ków finansowych, które zam ierza się
wygospodarować wspólnie z zaintere­
sowanym i fabrykam i samochodów do­
stawczych.
Od kilku lat prowadzone są prace nad
nową rodziną samochodów dostaw ­
czych. W w yniku tych prac pow stał no­
wy model samochodu dostawczego o ła­
downości okołol tony i masie całkowitej
2,5 tony, T rw ają prace nad konstrukcją
samochodu dostawczego o masie całko­
witej 3,5 tony i ładowności około 1,5
tony. Prototypy tych wozów znajdują
się w badaniach eksploatacyjnych a ca­
łość prac nad tym pojazdem przewiduje
się ukończyć do 1985 roku. Rodzinę no­
wych samochodów dostaw czych cechu-

W czwartym kwartale 1984 r. planuje się zakończyć budowę pierwszej serii najnowszych polskich samochodów
ciężarowych - ciągnika siodłowego „Jelcz C-620” przystosowanego do transportu ładunków powyżej 20 łon. na duże
odległości

27
 je znaczna trw ałość w porów naniu
z obecnie w ytw arzanym i pojazdam i.
Między innym i w osi kół przednich za­
stosowano mocną sztyw ną beikę roz­
w iązując tym samym problem kłopotli­
wej obsługi i zawodności stosowanego
obecnie zaw ieszenia niezależnego kół
osi przedniej, pochodzącego z samocho­
du W arszawa.
Sanocka F ab iy k a Autobusów już
w 1982 roku, na M iędzynarodowych
Targach Poznańskich, eksponowała no­
wy autobus Autosan H10 przeznaczony
do przew ozu 45 pasażerów na miejscach
siedzących w ruchu międzym iastowym
i turystycznym .
K onstrukcja nadw ozia jest ta k pomy­
ślana, że m ogą być w autobusie zabudo­
w ane zespoły napędow e i jezdne pocho­
dzące z różnych firm. Prototypy au to b u ­
sów badan e są z silnikam i polskimi,
w ytw arzanym i w Andrychowie, oraz
z silnikam i jugosłowiańskim i firmy
TAM.
Nową w ersję autobusu opracow ały
również Jelczańskie Z akłady Sam ocho­
dowe. Jest to 45-miejscowy autobus tu ­
rystyczny o długości 12 m etrów ozna­
czony PR110T/120D. N apędza go silnik
w ysokoprężny SW680/165 o mocy 137,5
kW. A utobus ma m asę całkow itą 16 ton
a w yposażenie w nętrza i rozw iązania
konstrukcyjne odpow iadają sta n d ar­
dom światowym. Pojazd był po raz
pierw szy prezentow any na targach
w Poznaniu, w 1983 roku, serię inform a­
cyjną - 10 sztuk autobusów turystycz­
nych planuje się wykonać w pierwszym
k w artale 1984 roku. W tym samym roku
zbuduje się już około 200 sztuk nowych
Jelczy PR11GT
W w ytw arzaniu autobusów dużej po­
jem ności zakłady w Jelczu podejm ą
w spółpracę z w ęgierskim Ikarusem . Już
w 1983 roku rozpoczęto produkcję zmo­
dernizow anych ciągników siodłowych
Jelcz C-417 o nacisku na siodło 9 ton
i dopuszczalnej masie całkowitej z n a­
czepą 32 000 kg, zdolnych do w spółpra­
28
cy z naczepami o ładowności 19 ton.
Ciągnik ma unowocześnioną, odchylaną
kabinę kierowcy um ożliw iającą łatw y
dostęp do silnika wysokoprężnego typu
SW 680/207 rozwijającego moc z doła­
dow aniem 179 kW. Ciągnik siodłowy
o większej zdolności przewozowej Jelcz
C-620 był prezentow any na targach po­
znańskich 1983 r. Nacisk na siodło; 12
ton, m asa całkow ita dopuszczalna ze­
staw u (ciągnik + naczepa) 36 ton. Silnik
z doładowaniem jak w Jelczu C-417.
Zwiększony nacisk na siodło stał się
możliwy po zastosow aniu trzyosiowego
u kładu jezdnego ciągnika.
Nowy ciągnik C-620 nadaje się do
przebiegów dalekobieżnych. Ma wy­
godną, przedłużoną i uchylaną kabinę.
Tylna, trzecia oś ciągnika jest unoszona.
Pierwsza seria inform acyjna nowych 3-
osiowych ciągników ma być zbudow ana
w I kw artale 1984 roku. Trzy miesiące
później ma się ukazać seria inform acyj­
na 3-osiowyeh samochodów skrzynio­
wych Jelcz S-416 o ładowności 11 ton.
Produkcję seryjną tych pojazdów roz­
pocznie się w 1985 roku.
Fabryka Samochodów Ciężarowych
w Starachow icach zakończyła w rV
kw artale 1983 roku produkcję samo­
chodów S tar wyposażonych w silniki
benzynowe. Pokonano również tru d ­
ności związane z produkcją silników
wysokoprężnych typu S-359. Aluminio­
we kadłuby tych silników otrzymywane
z Węgier zastąpiono kadłubam i żeliw­
nymi w ykonywanym i w kraju. Trw ają
przygotow ania do uruchom ienia produ­
kcji zm odernizowanego samochodu
S tar 1142. Samochód ma zwiększoną
zdolność przewozową do 6500 kg, wy­
dłużoną skrzynię ładunkow ą o ponad
170 cm w porów naniu ze Starem 200
oraz unowocześnioną kabinę kierowcy
z możliwością jej odchylania celem ła­
twiejszego dostępu do silnika. Przew i­
dyw ane uruchom ienie produkcji nowe­
go modelu S tara ma nastąpić w 1985
roku.
SZYBCIEJ
SPRA WNIEJ-
Adam Poradzisz

P rzypatrzm y się, zgodnie z zapow ie­ oraz zestaw do udzielania pierwszej po­
dzią kończącą poprzedni odcinek, wy­ mocy (first aid stretcher). Wróćmy jed­
posażeniu nowoczesnej k aretk i pogoto­ nak do pierwszej fotografii. Na ścianie
wia ratunkow ego. Można je, z grubsza, (oznaczony literą B) jest widoczny ze­
podzielić na dwie grupy : staw do w yciągania rannych z samocho­
a) na wyposażenie służące do udzie­ du osobowego lub też innych osób z u ra ­
lania pomocy medycznej, zami kręgosłupa. Ponad wezgłowiem
b) na sprzęt ratow nictw a technicz­ pacjenta jest w idoczna lampa oświetle­
nego. nia miejscowego (punktowego) zapew­
niająca dobre w arunki do udzielenia
Sprzęt medyczny pomocy w formie małego zabiegu chi­
rurgicznego. A utor poczuwa się do obo­
Jako przykładem chciałby au to r po­ w iązku zw rócenia uw agi na fakt, że no­
służyć się sprzętem grupow anym przez sze mogą być rozm aicie technicznie roz­
firm ę TAMKO (Finlandia) karosującą wiązywane. I tak na okładce nr 2/84
i w yposażającą szereg karetek, m.in. na „MT” jest widoczne wyposażenie k aret­
podw oziu sam ochodu firm y RAF - „Ł a­ ki przygotowanej dla RFN (na podwoziu
tw i ja ” (ZSRR). sam ochodu „M ercedes”). Nosze w tym
W yposażenie to jest pokazane na przypadku posiadają również i podwo­
dw óch pierw szych fotografiach. Popa­ zie (coś jakby składany wózek), dzięki
trzm y na pierw szą z nich. Na cen tral­ czemu można swobodnie pacjenta na
nym miejscu w karetce m ieszczą się nich przewozić, a nie tylko przenosić.
oczywiście nosze (nie jest to w szakże Takie rozw iązanie konstrukcji noszy,
rozw iązanie jedyne, w arto pam iętać, że analogiczne do system u produkow ane­
w karetce typu ,,NMcentralnym p u n k ­ go przez am erykańską firm ę STRYKER
tem jest in k u b ato r dla niem owląt). Jak znacznie ułatw ia personelowi tran s­
w idać na trzeciej fotografii nosze te port. Z systemem tym, z jego zasadam i
um ieszczone są na specjalnych uchw y­ konstrukcyjnym i zapoznał Czytelników
tach. Z apew niają one nie tylko dosko­ „MT” w nr 1/84.
nałą am ortyzację przy w strząsach, Na noszach znajdują się tzw. nosze
w czasie jazdy, ale również i możliwość próżniowe (m aterac próżniowy). Co to
ustaw ienia ich na dowolnej wysokości takiego? Jest to po prostu szczelny, plas­
i w dow olnym położeniu (np, nogami tykowy w orek, o odpow iednich wymia­
wyżej). Po lewej stronie noszy (patrząc rach, w ypełniony w ew nątrz małymi
od tyłu karetki) są widoczne gaśnice kulkam i z tw orzyw a sztucznego. Kule-
29
Wnętrze karetki typu RAF - ..Łatwija” karosowanej przez fińską firmę TAMRO Widok w kierunku drzwi tylnych
Objaśnienia oznaczeń zawarte są w tekście

Widok w kierunku lewej ściany. Objaśnienia w tekście

 Widok przez otwarte drzwi w kierunku na lewą ścianę

Malerac próżniowy

czki te m ają dość szorstkie pow ierzch­

nie. Gdy na takim m ateracu ułoży się
pacjenta, to oczywiście przesuw ające
się sw obodnie kuleczki dopasują się do
kształtu pacjenta i w efekcie m aterac
zacznie ściśle przylegać do ciała. Gdy
z kolei personel odessie z takiego m ate­
raca powietrze, to oczywiście kulki za­
czną ściśle przylegać do siebie. M aterac
zachowa w całości swój kształt, ale „stę­
żeje”, stanie się tw ardy.
Na fotografii widać, że m aterac za­
chow ał swoje k ształty i że można go
sw obodnie przenosić. Nie defonnuje się
on w czasie tran sp o rtu . P acjent leży
więc w czasie tran sp o rtu na swoim „ne­
gatyw ie” ; jest znakom icie zabezpieczo­
ny przed dalszymi urazam i i przesuw a­
niem się kończyn względem siebie. Ma­
terac taki zw łaszcza nadaje się do tra n s­
p o rtu osób z uszkodzeniam i kręgosłupa.
Wróćmy jednak do naszej karetki. Po­
patrzm y teraz na drugą ścianę, lewą
31
 (patrząc w kierunku jazdy karetki). Z a­
m ontow ane są na niej najw ażniejsze
części w yposażenia medycznego. Z a­
m ontow ane są jednak tak, że w razie
potrzeby można je sw obodnie zdjąć
i wynieść do pacjenta (na przykład do
m ieszkania). Cóż się tam znajduje: re­
spirator, urządzenie do tlenoterapii
i ssak pneum atyczny. W szystkie te u rzą­
dzenia (oznaczone na rysunku literą A)
są napędzane ciśnieniem tlenu z butli.
Kolejno (w lewo, litera B) w idoczny jest
a p a ra t do znieczulenia ogólnego. Po­
zw ala on na podanie pacjentow i w cza­
sie tran sp o rtu znieczulenia ogólnego
drogą w ziew ną. W ten sposób zm niejsza
się reakcje na ból i w strząs pourazowy.
Po lewej stronie, idąc dalej do tyłu po­
jazdu, jest w idoczny defibrylator (ozna­
czony literą C). Wyżej, za szybką, w idać
tzw. w orek oddechowy (zwany pow sze­
chnie w orkiem AMBU) służący do oddy­
chania za pacjenta w czasie akcji reani­
m acyjnej (D). P onadto jest widoczny
rów nież szereg innych elem entów wy­
posażenia, o mniejszym jednak znacze­
niu (takie jak zestaw do intubacji do-
tchaw iczej, opatrunki, zestaw y leków
itp.).
Laryngoskop
32
Jak działają w spom niane aparaty?
D ziałanie respiratora „Młody Technik’'
opisał w num erze 10 z 1979 roku. Przy­
pomnijmy sobie w skrócie zasadę jego
działania. Polega ona na okresowym
w ykonyw aniu w dechu za pacjenta.
Szczelnie połączony z drogami odde­
chowymi pacjenta resp irato r podaje do
tych dróg (tchawicy) okresowo porcję
pow ietrza. Wydech jest wykonywany
w zasadzie biernie. Po prostu po wyko­
naniu w dechu otw iera się stosowny za­
w ór i pow ietrze z dróg oddechowych
pacjenta samo uchodzi do atmosfery.
R espirator może być tak nastawiony,
aby pogłębiał n atu raln y oddech pacjen­
ta, podając niejako „dodatkow ą” porcję
m ieszaniny oddechowej (jest to tzw. od­
dech wspomagany). W tym przypadku
pacjent oddycha rytm em wyznaczonym
przez działanie własnego ośrodka odde­
chowego. R espirator może też działać
w ten sposób, że rytm oddechów może
wyznaczać w ew nętrzny mechanizm,
znajdujący się w respiratorze (oddech
kontrolowany). Ten drugi rodzaj odde­
chu stosuje się w karetce częściej.
Ssak pneum atyczny, wykorzystujący
jako źródło napędu ciśnienie tlenu znaj­
dującego się w butli zapew nia m ożli­
wość odessania płynnych treści z dróg
oddechowych. U pacjenta nieprzytom ­
nego często dochodzi do zalew ania dróg
oddechowych, a potem i tkanki płucnej,
treścią płynną (na przykład z żołądka).
Takie zalanie płuc powoduje pow sta­
nie tzw. zachłystowego zapalenia płuc.
Jest to schorzenie groźne, bardzo często
prow adzące do zgonu. Aby więc unik­
nąć takiego pow ikłania w karetce musi
znajdow ać się ssak o wysokiej spraw ­
ności.
Rozwiązań technicznych takiego
urządzenia może być wiele. Ssaki mogą
być również napędzane energią elektry­
czną z akum uiatorka lub sieci „pokła­
dow ej” samochodu.
 Interesującym urządzeniem jest de­
fibrylator. Jego wygląd zew nętrzny
przedstaw iono na fotografii 6, a zabieg
defibrylacji na fotografii 7. Na czym
polega jego działanie? Jak wiemy z po­
przednich odcinków tego cyklu czasa­
mi, na przykład przy zaw ale serca, do­
chodzi do tzw. m igotania komór. Jest to
stan, w którym każde w łókienko mięś­
nia kom ór kurczy się w innym rytmie,
oddzielnie. Ja k to mówimy - serce migo­
cze. Bo też rzeczywiście, gdybyśmy mo­
gli w tedy otw orzyć k latk ę piersiow ą
Defibrylator produkcji firmy duńskiej

i w orek osierdziowy, to okazałoby się że
pow ierzchnia serca „błyska", tak bo­
wiem kurczą się poszczególne w łókien-
ka. Jest to stan dla organizm u bardzo
groźny. Serce w tedy nie pracuje, nie
pom puje krw i na obwód. Co więcej -
sam mięsień serca, na skutek owych
skurczów i wobec b rak u świeżej krw i,
zakw asza się, popada bowiem w tzw.
dług tlenowy. Samo serce z tego stanu
wyjść nie potrafi. Aby więc ratow ać
takiego nieszczęśnika, o którym mówi
się, że ma serce zbyt zdrowe, aby
umrzeć, stosuje się w yładow anie elek­
tryczne. Przez serce przepuszcza się
p rąd rozładow ania z dużego kondensa­
tora, o wysokim napięciu (rzędu 7 kV)
i znacznej energii (około 400 J). Oczy-

33
 wiście należy zadbać, aby opory prze­
pływ u takiego w yładow ania były małe
i dlatego stosuje się elektrody o dużej
pow ierzchni, a dodatkow o stosuje się
pastę przew odzącą między skórę k latk i
piersiowej i elektrody.
Uderzenie prądem powoduje, że włó­
kien ka m ięśnia serca popadają w jakby
krótkie „ o d r ę tw ie n ie 'a b y potem, już
w zgodnym rytm ie, ruszyć razem do
pracy. Oczywiście zabieg może się nie
.powieść za pierw szym razem, jest też
potrzebne podanie szeregu leków (np.
odkw aszających), ale w zasadzie au to r
starał się w iernie oddać istotę tego
zabiegu.
W w arunkach pogotowia stosuje się
oczywiście defibrylatory przenośne, za­
silane z akum ulatora, taki akum ulator
kadm ow o-niklow y, mieszczący się
w defibrylatorze, w ystarcza zwykle na
w ykonanie około 70-100 defibrylacji
m aksym alną energią (dla dzieci oczy­
wiście jest potrzebna znacznie niniejsza
energia).
Kolejny elem ent w yposażenia rean i­
macyjnego to tzw. w orek sam orozprę-
żalny (na fotografii k aretk i oznaczony
D). Z w any jest popularnie (w Polsce)
w orkiem AMBU. Nazwa jego to nazwa
Worek samorozprężalny firmy AMBU
34
duńskiej firmy, produkującej chyba
najlepsze tego typu elementy. Z czego
składa się taki worek? Widzimy go na
fotografii 8. Od lewej strony jest w ido­
czny w lot pow ietrza (wzbogaconego tle­
nem) poprzez odpow iednią jednokie­
ru n k o w ą zastawkę. Kolejno, w prawo,
widzimy cienki, gumowy worek, we­
w nątrz którego jest umieszczona jakby
plastykow a klatka. Gdy taki w orek ściś-,
nie się ręką, to oczywiście zmniejsza on
swoją objętość, a gdy nacisk ustanie - to
plastykow y szkielet powoduje pow rót
do poprzedniego kształtu i poprzedniej
objętości. Worek taki sam zasysa powie­
trze z otoczenia. N astępnym z kolei ele­
mentem jest zawór; jest on ta k skon­
struow any, że wdech kieruje się z w or­
ka do m aski i płuc pacjenta, a wydech
z pacjenta - do atmosfery. Worek
taki, połączony z rozm aitym i maskami,
rurkam i dotchawiczym i (wkładanymi
di) w nętrza tchawicy) wchodzi w skład
rozm aitych zestawów reanim acyjnych.
Na kolejnej, dziewiątej fotografii są po­
kazane tak ie zestawy w najrozmaitszym
wykonaniu.
W zestawie reanim acyjnym , oprócz
wspomnianego w orka AMBU, spotyka
się też i ssak nożny, czasami również jest
butla zć sprężonym tlenem. Ale są to
elem enty mniej ważne, typowe i dlatego
nie będziemy się nimi bardziej szczegó­
łowo zajmowali.
Unieruchamianie złamań
Zestaw y do unierucham iania złamań
w inny zabezpieczać przed poruszaniem
się złam anych odłamów kości względem
siebie. Oczywiście w inno to dotyczyć nie
tylko ta k zw anych kości długich (kości
kończyn), ale również - co jest trudniej­
sze - unieruchom ienia złamanego krę­
gosłupa szyjnego lub lędźwiowego.
U nieruchom ienie kręgosłupa winno za­
pewnić spokojny, nie uszkadzający
Rozmaite tesiawy reanimacyjna firmy AMBU
 (czyli - jak mówimy - nietraum atyzują-
cy) transpo rt. Wiemy bowiem, że złam a­
nia kręgosłupa często w iążą się z uszko­
dzeniem rdzenia kręgowego i, co za tym
idzie, z m ożliwością porażeń. Leczenie
takich pacjentów , trzeba powiedzieć
uczciwie, nie jest jeszcze dostatecznie
efektywne.
U nieruchom ienie złam anej kończyny
najlepiej zapew nia się przez użycie
tzw. szyn pneum atycznych. W zasadzie
szyna pneum atyczna jest to w orek p las­
tykowy, szczelny i wytrzym ały, o prze­
ciwległych kraw ędziach zaopatrzo­
nych w zam ek błyskaw iczny (tzw, su­
wak). Po założeniu szyny na kończy­
nę i zasunięciu zam ka napełnia się po­
w ietrzem w nętrze owego w orka. Ten
w ypełniając się naciska na kończy­
nę, wokół której jest owinięty, ściśle ją
unierucham iając. Szyny takie są już od
szeregu la t produkow ane również
i w Polsce. Bardziej kłopotliw e jest
unieruchom ienie złam anego kręgosłupa
szyjnego. U zyskuje się je poprzez zasto­
sow anie tzw. kołnierza unierucham ia­
jącego, wykonanego z różnych tworzyw.
O tacza on szczelnie szyję i dźwiga ciężar
głowy. Praw idłow o założony kołnierz
nie pow inien powodować ucisku na szy­
ję, ta k aby nie zaburzać krążenia krw i
i oddychania.
Z estaw przeciw w strząsow y
W strząs u ofiary w ypadku (tzw.
w strząs pourazow y) pow staje najczęś­
ciej i rozw ija się na skutek w ylew ania
się krw i z naczyń (w ykrw aw iania się
rannego). Jest on nasilany przez reakcje
bólowe. Leczenie takiego w strząsu po­
lega na dożylnym w lew aniu płynów
krw iozastępczych oraz na podaw aniu
środków przeciw bólow ych (narkoty­
ków). Jak wiemy stosow ane jest również
podanie środków znieczulenia ogólne­
go. Technika m edyczna wymyśliła rów ­
nież tzw. spodnie przeciw w strząsowe.
Z asada konstrukcyjna tych spodni jest
36
dokładnym przeciw staw ieniem tzw.
spodni graw itacyjnych, używanych
w trakcie lotów kosmicznych. Jak w ie­
my, w trakcie przebyw ania kosm onauty
w w arunkach nieważkości dochodzi do
rozregulow ania się mechanizmów dys­
trybucji krw i w organizmie. W w arun­
kach ziemskiego ciążenia krew w w yni­
ku działania siły ciężkości ma tendencję
do przem ieszczania się do tych części
ciała, które położone są najniżej. Aby
zapew nić dostarczanie krwi również
i do tych części organizmu, które są
wyżej, w krążenie w budow ane są m e­
chanizm y regulacyjne, zapew niające
stosow ną dystrybucję płynów, W w a­
runkach nieważkości oczywiście te od­
ruchy wygasają. Aby tem u przeciw dzia­
łać stosuje się specjalny trening. Polega
on na tym, iż kosm onauta ubiera się
w spodnie, w których w ytw arza się pod­
ciśnienie. W ten sposób krew jest „ścią­
g an a” do nóg, co im ituje działanie siły
ciężkości. Spodnie przeciw w strząsow e
działają dokładnie przeciwnie, a m iano­
wicie na skutek działania ciśnienia gazu
wpompowywanego w ścianki spodni
w yciskają krew z nóg. W ten sposób
można pacjentow i podać do krążenia
i do litra krwi. Nogom to nie Zaszkodzi,
a zabezpieczy się przynajm niej na czas
tran sp o rtu dodatkow ą porcję krw i i po­
lepszy np. krążenie mózgowe.
W karetce reanim acyjnej jest jeszcze
wiele innego sprzętu, na przykład zesta­
wy leków i wyposażenie do udzielania
pomocy osobom zatrutym , zestaw po­
łożniczy i wiele innych. Życie bowiem
przynosi czasem zaskakujące przypadki
i nie zawsze k aretk a reanim acyjna służy
do ratow ania życia, które ginie. Czasem
jej personel ratu je życie, które dopiero
się rodzi.
W karetce jest również wyposażenie
służące do tzw. ratow nictw a technicz­
nego. Powiemy sobie o nim przy. innej
okazji, gdy będziem y mówili o ratow a­
niu ofiar postępu cywilizacyjnego czy
ofiar postępu techniki.
AUTOBUSY
WARSZAWY
1919-1939
Jan Tarczyński

Próby w prow adzenia autobusów do m echanicznych - w prow adzenie auto­

kom unikacji miejskiej w W arszawie busów stało się jednak koniecznością.
czynione były na długo przed w ybu­ W 1919 roku „D yrekcja Tram w ajów
chem I w ojny św iatow ej, lecz nie w zbu­ M iejskich” (której podlegał nowo zor­
dziły zainteresow ania u w ładz m iej­ ganizow any W ydział Autobusów) za­
skich, W założeniach m agistratu dom i­ mówiła w w iedeńskich zakładach
nującym środkiem tran sp o rtu m iały zo­ szw ajcarskiej firmy „S au rer” i w fabry­
stać tram w aje. ce samochodów „Benz” w Gaggenau 56
Do myśli o w prow adzeniu kom unika­ autobusów m iejskich z nadwoziami
cji autobusow ej powrócono jednak po zwykłymi oraz piętrow ym i - w w ersjach
odzyskaniu niepodległości, gdy zaist­ z otw artym i zam kniętym im periałem
niało wzmożone zapotrzebow anie na (piętrem), a także 10 wozów przycze­
nowe środki lokomocji, a budow a linii pnych bez im periałów .
tram w ajow ych okazała się zbyt kosz­ Autobusy obu m arek napędzane były
tow na i pracochłonna. czterosuwowymi silnikam i gaźnikow y-
Postanow iono wówczas, idąc za przy­ mi, miały oszklone nadwozia o k onstru­
kładem innych m iast europejskich, kcji drew nianej, ham ulce m echaniczne
w prow adzić do stolicy autobusy. Linie działające tylko na bębny kół tylnych
autobusow e miały połączyć śródm ieście i ogumienie masywami, czyli obręczam i
z przedm ieściam i, zupełnie dotąd po­ z lanej gumy. Wejścia oraz schody do
zbaw ionym i tran sp o rtu miejskiego. im perialu - w autobusach piętrow ych -
Jednakże naw ierzchnie ulic peryferyj­ znajdow ały się na tylnej ścianie nad­
nych dzielnic W arszawy: Targów ka, wozia.
B ródna, M arym ontu, G rochow a i Czer- Wraz ze zh>żeniem zam ów ienia na au ­
niakow a nie nadaw ały się do utrzym y­ tobusy rozpoczęto prace przygotow aw ­
w ania stałego ruchu ciężkich pojazdów cze nad utw orzeniem dla nich nieo-
37

Autobus ,,Benz"
dzownego zaplecza technicznego. Z a­
projektow ano dw ie zajezdnie: na M ura­
nowie (ul. Sierakow ska 7), z przebudo­
wanej remizy tram w ajów konnych, i na
Pradze (ul. Inżynierska 6), oraz w arsz­
tat, obok zajezdni tram w ajow ej przy ul.
M łynarskiej.
W czerw cu 1920 roku przybyła do
W arszawy pierw sza p artia zakupionych
pojazdów - piętrow e „S au rery ” z za­
m kniętym im periałem (piętrem). Przy­
jechały szosą, co w zbudziło podziw m ie­
szkańców stolicy bowiem znaczne gaba­
ryty tych autobusów (wysokość 4,5 m)
uniem ożliw iły ich tran sp o rt koleją. A u­
tobusy pojaw iły się tuż przed planowym
strajkiem tram w ajarzy i w chw ili jego
Piętrowy „Saurer" z otwartym imperiałem
38
wybuchu, mimo braku odpowiednich
urządzeń technicznych, zostały w pro­
w adzone przez Stow arzyszenie Sam o­
pomocy Społecznej do kom unikacji
miejskiej na ważnej trasie plac Zbaw i­
ciela - plac Zamkowy.
W niedługim czasie potem przybyła
koleją następna p artia autobusów - 7
,,Renzów” i 5 wozów przyczepnych.
Jednakże wobec chwilowych sukcesów
wojsk radzieckich, docierających
w okolice Warszawy, sprow adzone do­
tychczas pojazdy zostały zarekw irow a­
ne przez wojsko. Rada Obrony Stolicy
powołała bowiem sekcję środków prze­
wozu, na czele której stał inż. Alfons
Kiihn, dyrektor „Tram w ajów Miej­
skich”. Oprócz 11 autobusów sekcja do­
starczyła na front 75 samochodów oso­
bowych i 56 ciężarowych, uzyskanych
z terenu Warszawy.
Rozpoczęła się pierw sza służba stołe­
cznych autobusów dla swojego m iasta.
Przewożenie w ojska na trasie W arsza­
w a - Płock i W arszawa —Modlin oraz
transporty na przedpolach stolicy to tyl­
ko fragm enty ich wojennej działalności.
Przydatność autobusów podkreślił
w specjał nej odezwie kw aterm istrz
frontu płk Staszewski: „W czasie dw u­
tygodniowych w alk w bliskości stolicy
autobusy spełniły chlubnie swoje zada­
nie, oddając wielkie zasługi operacyjne
przy transporcie w ojska na najbardziej
zagrożone punkty. W im ieniu generała
H allera w yrażam podziękow anie za po­
moc w uruchom ieniu i pracę wymienio­
nych sam ochodów ” .
Z frontu pojazdy w racały podnisz­
czone, a niektóre naw et ciężko uszko­
dzone. O tw arcie pierw szych linii auto­
busowych mogło więc nastąpić dopiero
po w yrem ontow aniu sam ochodow i zde­
m obilizow aniu personelu.
20 grudnia 1920 roku rozpoczęto re­
gularną kom unikację na dwóch trasach:
u l. Strzelecka —Nowe Bródno i Dworzec
G dański - Marymont. W ciągu nastę­
pnego roku sprow adzono do stolicy d al-
 Autotrarn, czyli szynowy autobus ..Bpnz,ł z przyczepą na trasie bródnowskiej

sze „S aurery” i „Benzy” , W iatach 1921-

1922 kursow ały już w W arszaw ie 43
autobusy i 6 wozów przyczepnych.
Przybyła też nowa linia łącząca plac
Zamkowy z Dworcem Wschodnim. Ł ą­
czna długość w szystkich tras wynosiła
wówczas 24 km.
Liczba i długość tras autobusow ych
ulegała ciągłym zmianom. W latach
1922-1924 przybyły dw ie nowe linie łą ­
czące Dworzec Główny z W ójtówką
(Dolny Mokotów) i plac Zamkowy
z Bródnem, lecz jednocześnie skasow a­
no cztery z dotychczasowych, w prow a­ Autobus „Sotnua z nadwoziem PZInż - widok z przodu
dzając zam iast autobusów - tram w aje. Asifńhir; Sr>Miiin" / nrtdWn/iom P 7 fn / widok z lylii
W grudniu 1922 roku długość linii ko­
m unikacji autobusow ej osiągnęła m a­
ksim um, określone liczbą 28 km. W tym
roku przewieziono też autobusam i n aj­
w iększą liczbę pasażerów - praw ie 2
min 800 tys.
Na początku 1924 roku zakończono
układanie torow iska tram w ajow ego na
trasie bródnowskiej i w ydaw ać by się
mogło, że i na tej linii nastąpi zm ierzch
autobusów . Trasa nie została jed n ak na
czas zelektryfikow ana, toteż kom unika­
cję utrzym yw ały nadal autobusy, lecz
w zm ienionej postaci. W kilku ,,Ben-
zach” i w ozach przyczepnych osadzono
na kołach autobusow ych obręcze kół

39

Silnik autobusu „Somua"
tram w ajow ych i po zablokow aniu
zw rotnic przedniej osi otrzym ano auto-
tram y, czyli pojazdy przystosow ane do
jazdy na szynach. Dzięki gładkiem u
podłożu w zrósł znacznie przebieg mię-
dzynapraw czy sfatygow anych już au to ­
busów. W końcu tegoż roku, wobec za­
kończenia prac elektryfikacyjnych, au -
totram y zlikwidowano. A utobusy
Utrzymały się wówczas tylko na dwóch
Autobus ..Saurer-Zawrat" produkcji PZInź.
liniach: M uranów - M arymont i ul. K i­
jowska - Grochów II.
W pierwszych m iesiącach 1925 roku
zaczęto przeprow adzać ich całkow itą
likwidację. W prasie warszawskiej po­
jawiły się inform acje o wyprzedaży po­
zostałego taboru. Trzeba tu bowiem do­
dać, że już od 1923 roku przebudow ano
wycofane z ruchu autobusy na sam o­
chody ciężarowe, odciążając w ten spo­
sób tow arow e wagony tram wajowe,
które po adaptacji przeznaczono do
ruchu pasażerskiego. Całkowite zużycie
tego improwizowanego taboru ciężaro­
wego nastąpiło w 1927 roku.
Wycofane z regularnych tras autobu­
sy kursow ały także na liniach okolicz­
nościowych: cm entarnych (na Bródno) -
w Zaduszki i „zielonych” - na Bielany -
organizowanych w Zielone Św iątki.
Rok 1926 przyniósł zakończenie
ruchu autobusowego na liniach kom u­
nikacyjnych stolicy lecz Wydział A uto­
busów „Dyrekcji Tram w ajów Miej­
skich” nie został rozwiązany. K ierow ni­
ctwo w ydziału rozpoczęło studia przy­
gotowawcze, badając ruch autobusow y
w innych europejskich stolicach.
Dyrekcja przedsiębiorstw a, działając
w porozum ieniu z m agistratem m. st.
W arszawy zam ierzała pow tórnie w pro­
wadzić autobusy do ruchu pasażerskie­
go, lecz tym razem w Śródmieściu, gdzie
wąskie ulice i liczne zakręty nie pozw a­
lały na zastosow anie trakcji szynowej.
Długo zastanaw iano się nad wyborem
m arki pojazdów — z trzydziestu kilku
ofert w ybrano najtańszą (lecz nie najgo­
rszą) zgłoszoną przez paryską firmę
„Som ua” , należącą do koncernu Schne-
ider-Creuzot, znanego dostawcy auto­
busów dla stolicy Francji. W pierwszej
fazie działania zakupiono 11 autobu­
sów, które dostarczono wiosną 1928 ro ­
ku. Były to pojazdy średniej wielkości,
o w ym iarach podwozia: rozstaw osi - 5
m, rozstaw kół przednich - 1,67 m, tyl­
nych (bliźniaczych) - 1,75 m. O rienta­
cyjne wym iary nadwozia wynosiły 8,9
x 2,25 x 2,8 m, przy czym autobus mógł
przewozić 44 pasażerów (nie licząc
miejsc w szoferce dla kierow cy i służbo-
wego oraz siedzenia dla konduktora).
W pom ieszczeniu zam ykanym przez za­
suw ane drzwi, znajdow ały się 32 miej­
sca siedzące, 12 pozostałych zaś na ty l­
nej otw artej, krytej platform ie. Miejsca
dla kierow cy i służbow e znajdow ały się
nad silnikiem , bezpośrednio za nimi za­
czynała się pasażerska część autobusu.
Podwozie było znacznie obniżone, co
w dużym stopniu ułatw iało korzystanie
z pojazdu. W spólne wejście i wyjście
umieszczono w środkowej części tylnej
ściany platform y i w czasie jazdy zabez­
pieczone było jedynie łańcuchem . Ist­
niały inne odm iany, w których oddziel­
ne wejście i wyjście w ykonane były
w tylnej i praw ej bocznej ścianie p la t­
formy. A utobus w yposażony był w b ar­
dzo w ydajny system ogrzew ania za po­
mocą spalin, przepuszczanych przez od­
pow iednie nagrzew nice zainstalow ane
w jego w nętrzu.
Czterocylindrowy, gaźnikow y silnik
autobusu „S om ua” m iał mieszany
układ zaworów. Tłoki i korbow ody mo­
gły być wyjmowane, po zdjęciu jedynie
miski olejowej, co w znacznym stopniu
ułatw iało konserw ację i napraw ę. P a­
newki główne i k o rb o wodów sm arow a­
ne były pod ciśnieniem. Silnik chłodzo­
ny był płynem, w obiegu wymuszonym.
Zapłon m ieszanki dokonyw ał się za po­
mocą iskry z iskrow nika wysokiego na­
pięcia, wyposażonego w autom atyczny
przyspieszacz zapłonu. Przekroczenie
m aksym alnej liczby obrotów silnika -
ok. 1500 na m inutę - uniem ożliw iał od­
środkow y regulator. Silnik posiadał
prądnicę i m iał rozrusznik elektryczny.
Sprzęgło było suche, trzytarczow e.
Skrzynia biegów o czterech przełoże­
niach do jazdy w przód i biegu w ste­
cznym um ieszczona była w znacznej
odległości od silnika i połączona z
nim za pom ocą w ałka z przegubam i
elastycznym i. W skutek takiego u sta ­
,,Chevrolet" EFD montowany u Lilpopa 2 krajowym nad- _
woziem
wienia silnika w ał napędowy był sto­
sunkowo krótki i m ógł pracow ać w naj­
korzystniejszych w arunkach. W celu jak
największego obniżenia tylnego mostu
(przez zm niejszenie pow ierzchni zajm o­
wanej przez przekładnię główną i m e­
chanizm różnicowy) zastosowano prze­
kładnię o bardzo niewielkim przełoże­
niu (koła zębate o niedużej średnicy),
a przy kołach tylnych dodatkow e zwol­
nice.
Koła przednie i tylne miały ogumienie
pneum atyczne o jednakow ych wymia­
rach. H am ow anie odbywało się za po­
mocą ham ulców mechanicznych, dzia­
łających na cztery koła albo za pomocą
,,ham ulców bezpieczeństw a w łącza­
nych ręcznie i służących także do unie­
rucham iania wozu po jego zatrzym a­
niu” . Całkow ita m asa pojazdu (wraz
z pasażeram i i personelem) wynosi ok.
9000 kg, a prędkość podróżna ok, 50
km/h.
Po blisko trzyletniej przerw ie 29 czer­
wca 1928 roku otw arto ponow nie kom u­
nikację autobusow ą. Trasa pierwszej li­
nii, oznaczonej literą A (długości 3,5 km)
prow adziła z placu Teatralnego na plac
Zbaw iciela, a obsługiw ało ją 8 au to b u ­
sów kursujących co 6 minut. Jazda,
z przystankam i, trw ała 18 minut.
Stołeczny m agistrat m iał spore oba­
wy dotyczące powodzenia nowego środ­
ka kom unikacji miejskiej, jednakże już
pierwsze tygodnie eksploatacji autobu-
41

OSTATNIA JAZDA
Przedstawiony na naszej okładce
piętrowy autobus „SLissing 5000 Tu" ,
jeden z dwóch „piętrusów" jakie ist­
nieją jeszcze w kraju, odbył w paź­
dzierniku ubiegłego roku gwojąosfat-
nią jazdę. Przejazd ulicami sloiicy tak
niecodziennego pojazdu wzbudził
zrozumiałe zainteresowanie. Opraco­
wano specjalną trasę, bowiem auta*
„PIĘTRUSA”
bus. ze względu na dużą wysokość
nadwozia (4.B m) nie wszędzie przeje­
żdżał pod siecią tramwajową. Wiodła
ona z Żoliborza, z zajezdni Miejskich
Zakładów Komunikacyjnych na Wolę.
do filii Muzeum Techniki, które stało
się nowym właścicielem ..Bussinga".
Warszawskie MZK zakupiły pojazd
przed lały do celów badawczych, pro­
wadząc studia nad przydatnością au­
tobusów różnych typów dla przewo­
zów pasażerskich w mieście. Po za­
kończonych badaniach autobus wy­
korzystywany jako wycieczkowy ob­
wozi! po mieście (na specjalnych tra­
sach) grupy zwiedzających, lecz po
pewnym czasie eksploatacja tego nie
najmłodszego (rok produkcji 1959),
chociaż jeszcze dobrze zachowane­
go pojazdu przestała być opłacalna.
Wycofany z ruchu autobus przejęło
Muzeum Techniki, gdzie po wykona­
niu prac zabezpieczająco-
-konserwatorskich będzie w niedale­
kiej przyszłości udostępniony do
oglądania.
Trzeba zresztą powiedzieć, że Jest
na co popatrzeć. , Bussing" wygląda
imponująco i mimo odległej daty pro­
dukcji - bardzo nowocześnie. Przeja­
wia się to nie tylko w linii sylwetki
nadwozia i wystroju kabiny pasażer­
skiej, które jak widać na fotografiach,
nie odbiegają zasadniczo od koncep­
cji stylistycznych stosowanych i dzi­
siaj. lecz i w zastosowaniu urządzeń
technicznych ułatwiających pracę
kierowcy w trudnych warunkach
miejskiego ruchu.
Spójrzmy, jak wygląda kabina kie­
rowcy. oddziełona tak jak we współ­
czesnych Jkarusach" - od części pa­
sażerskiej. Jest obszerna, przeszklo­
na ze wszystkich stron, z opuszczany­
mi roletami na szybach od strony
przedziału dla podróżnych. Prowa­
dzący pojazd koncentruje się w cza­
sie jazdy głównie na obsłudze kierow­
nicy oraz pedałów: hamulca i przy­
spiesznika; koło kierownicy o dużej
średnicy (50 cm) i urządzenie wspo­
magające działanie mechanizmu kie­
rowniczego sprawiają, że manewro­
wanie po zatłoczonych jezdniach nie
jest kłopotliwe. Dźwignia sterowania
automatyczną skrzynią biegów,
umieszczona na kolumnie kierownicy
po prawej stronie, a ma tylko 3 poło­
żenia - do jazdy w przód, bieg jałowy
1 do jazdy w tył, co w porównaniu
z rozwiązaniem konwencjonalnym
stanowiło znaczne uproszczenie.
Wśród innych urządzeń sterowni­
czych wymienić trzeba m. in. przełą­
cznik kierunkowskazów z długą dźwi­
gnią, umocowany na kolumnie kie­
rownicy po lewej stronie, symetrycz­
nie do dźwigni zmiany kierunku jazdy,
2 przełączniki elektrycznego stero­
wania pneumatycznym systemem za­
mykania drzwi, wyłącznik główny
świateł, umieszczony na desce roz-
i
Deska rozdzielcza w kabinie kierowcy, pod
kierownicą po prawe) stronie dźwignia kie­
runki i jazdy
 Piętrowy Bussing dojeżdża do filii Muzeum Techniki przy ul. Żelaznej
dzielczej obok zespołu wskaźników
i kontrolek oraz przycisk rozrusznika
i dźwignia wyłącznika podgrzewacza
świec żarowych („Bussing” ma silnik
wysokoprężny). Prawa stopa kierow­
cy obsługiwała 2 pedały (przyspiesz­
nika i hamulca), zaś lewa tylko przełą­
cznik świateł drogowych i mijania.
Parter autobusu piętrowego
Autobus nie był wyposażony w me­
chaniczny, uzależniony od kierowcy
system sterowania sprzęgłem - od­
bywało się to automatycznie, w zależ­
ności od warunków jazdy.
Kabina kierowcy jest ogrzewana za
pomocą nadmuchu ciepłego powie­
trza, zaś komfortu dopełnia możli­
wość regulacji fotefa w pionie i w po­
ziomie.
Część pasażerska „Bussinga” , po­
dzielona na dwa poziomy, ma łącznie
70 miejsc siedzących (34 na parterze.
36 na piętrze). Wejście na piętro,
schodami dwubiegowymi ze spoczni-
kiem, znajduje się w tylnej części au-
43

tobugu zastosowanie podwójnych
drzwi w tylnej części nadwozia spra­
wia. t e dostęp do wnętrza, zarówno
na „parter' jak i na piętro nie jesi
uciążliwy. Kabina pasażerska jest do­
brze oświetlona. Sprawiają to duże
(jak na „piętrusa") okna i właściwie
rozmieszczone lampy sufitowe
w części górnej centralnie, nad ław­
kami, a na „parterze" punktowo, nad
każdym rzędem siedzeń.
Sercem „Bussinga" jest silnik wy­
sokoprężny, sześciocylindrowy. gór-
Silnik Bussinga wysokoprężny, sześciocylindrowy górnozaworowy
44
P odw oziu autob u su B u su n g
nozaworowy, o mocy 135 KM (stoso­ tor był napędzany od silnika za pomo­
wano też mocniejsze jednostki napę­ cą wałka pośredniego.
dowe, 185 KM) umieszczony central­ Trzeba tu dodać, że większe napra­
nie, płasko, pod podłogą kabiny pasa­ wy wymagały jednak wybudowania
żerskiej. Dostęp do silnika, mechaniz­ silnika, co przy zastosowaniu odpo­
mów pomocniczych i zespołów prze­ wiednich urządzeń pomocniczych,
niesienia napędu umożliwiają otwory np. wózków montażowych podsuwa­
w podłodze, zasłonięte pokrywami nych pod silnik, nie było zbyt trudne.
i uchylne klapy w dolnej części obu Nadwozie było osadzone na solid­
bocznych ścian nadwozia. Chłodnica nej ramie z podłużnicami o prostokąt­
cieczy była umieszczona z przodu nym profilu wygiętymi nad tylnym
nadwozia, w miejscu typowym dla mogłem dla obniżenia konstrukcji.
urządzeń tego rodzaju, zaś wentyla­ Zawieszenie przednie i tylne zrealizo­
wano w sposób tradycyjny dla auto­
busów - były to sztywne osie resoro­
wane za pomocą podłużnych resorów
półeliptycznych.
Istotny wkład w wyposażenie „Bus­
singa’ wniosły dwie znane niemiec­
kie firmy: „Robert Bosch", z którego
zakładów pochodziła Instalacja elek­
tryczna, paliwowa i- pneumatyczna
oraz „Continental", producent opon
o niebagatelnych wymiarach
11,00x20. Pomimo sporej masy - pus­
ty autobus waży! 5 ton, zaś jego masa
całkowita, z pasażerami i obsługą,
dochodziła do 8500 kg - przyspiesze­
nia pojazdu były zadowalające, zaś
jego prędkość maksymalna wynosiła
ok. 80 km/h.
Opisywany „Bussing” był dobrym
autobusem miejskim, zbudowanym
przez firmę o dużych tradycjach pro­
dukcyjnych (pierwszy „piętrus" tej
marki ukazał się w 1905 roku), lecz -
jak wykazały badania - zupełnie nie­
przydatnym w specyficznych warun­
kach ruchu pasażerskiego w War­
szawie
Jan Tarczyński
sów usunęły w szelkie zastrzeżenia. S ta ­
rannie dobrany i dobrze wyszkolony
personel oraz w ybór właściwego taboru
sprawiły, że już w listopadzie tegoż roku
autobusy przyniosły dochód.
Interesujące przy tym jest, że cały
personel w ydziału autobusów (także
gońcy i dozorcy!) był poddaw any w stęp­
nym badaniom psychotechnicznym , dla
kierow ców badania te pow tarzano cy­
klicznie w całym okresie ich pracy w ko­
m unikacji miejskiej.
W 1929 roku przybyły do W arszawy
dalsze autobusy „Som ua", a właściw ie
tylko sam e ich podwozia. Nadwozia,
w zorow ane na rozw iązaniach francu­
skich, w ykonano w k raju w kilku wy­
tw órniach: w Państw ow ych Z akładach
Inżynierii (w W arszawie) w edług pro­
jek tu inż. S tanisław a Panczakiew ieza
(późniejszego au to ra nadw ozia „Syre-
n y ”),w nadw oziow ni znanych zakładów
lotniczych „Plagę i Laśkiew icz" w L u­
blinie i w Stoczni Gdańskiej.
W połowie 1930 roku w prow adzono
do próbnej eksploatacji znacznie szyb­
szy autobus, tej samej m arki, lecz z 6-cy-
lindrow ym silnikiem o praw ie dw a razy
większej mocy i z pewnymi zm ianam i
w konstrukcji podw ozia i karoserii. No­
wy autobus nie spełnił jednak w w aru n ­
kach w arszaw skich pokładanej w nim
nadziei przyspieszenia ruchu, toteż w y­
cofano go z ulic m iasta.
W 1931 roku przedstaw iciele magis­
tr a tu prow adzili rozmowy ze szw ajcar­
sk ą firm ą „A dolphe S au rer" S. A., zna­
nym producentem samochodowym. Te­
m atem p ertrak tacji była pożyczka, ja­
kiej m. in. dla rozw oju kom unikacji
m iejskiej udzielić m iał zachodni prze­
mysłowiec. Trzecią jej część, z ogólnej
sum y 3 min dolarów , stanow ić miały
autobusy „S au rer” . Pierwsze dw a po­
jazdy, w yposażone w ekonom iczne 6-
cylindrow e silniki w ysokoprężne i typo­
we, całkow icie zam knięte dw udrzw io­
w e karoserie, przybyły do W arszawy
w połowie roku i odbyw ały próbne jazdy
na trasie ul. Łazienkow ska - plac Tea­
tralny.
Więcej autobusów nie sprowadzano,
można więc przypuszczać, że pożyczka
nie doszła do skutku. „S aurery” pojaw i­
ły się jednak w stołecznej kom unikacji
i tym razem na dłuższy, bo praw ie
dw uletni okres. W prowadzone zostały
przez organizację pod nazw ą „Społe­
czna K om unikacja Autobusowa", za­
łożoną przez Związek Stow arzyszeń
Przyjaciół Wielkiej Warszawy i To­
w arzystw o Przyjaciół Żoliborza przy
w spółudziale Państw ow ych Z akła­
dów Inżynierii, które dostarczyły tab o ­
ru. Początkowo użytkowano autobusy
„Ursus AW” o 22 miejscach, a wspom ­
niane „Saurery" nieco później. A utobu­
sy „Społecznej K om unikacji” złamały
przewozowy monopol m agistratu w ko­
m unikacji miejskiej. Wozy te kursowały
na czterech trasach: plac Św. F loriana —
Radzym ińska - Folw ark Zacisze, pl.
U nii Lubelskiej - Tow arowa - Bema, pl.
Zamkowy - Pola Bielańskie (później pl.
Wilsona - dzisiaj Komuny Paryskiej) -
osiedle Zdobycz Robotnicza (położone
mniej więcej naprzeciw dzisiejszego
AWF) oraz pl. Zbaw iciela - B agatela -
Czerniakowska.
W okresie eksploatacji linie te ulegały
modyfikacjom i przekształceniom ,
utrzym ując jednak zasadnicze kierunki.
Duże znaczenie m iała zwłaszcza linia na
Dolny Mokotów, gdzie dotychczasowy
b rak jakiejkolw iek kom unikacji u tru d ­
niał życie mieszkańcom. „Społeczna
K om unikacja” została jednak zlikw ido­
w ana, lecz w ładze miejskie uznały racje
pasażerów , tw orząc na tych trasach re ­
gularne linie.
W latach 1930-1934 uruchom iono
w stolicy pięć nowych miejskich linii
autobusow ych (B, D, E, F i 1 wóz na
trasie zastępczej) oraz skorygowano
stare, lecz powoli w zrastający ilościowo
tabor okazał się i ta k niewystarczający.
Czterdzieści pięć autobusów nie zdołało
zaspokoić, na trasach nie objętych ru-
45
ehem tram w ajow ym , przewozowych
potrzeb w arszaw iaków . M inisterstwo
K om unikacji przejęło wówczas cztery
Unie peryferyjne: pl. Zamkowy - Ło­
m ianki, ul. Pow ązkow ska - Izabelin, ul.
Przyokopow a róg Towarowej - Babice
i pl. N arutow icza - Raszyn, a D yrekcja
Tram w ajów i A utobusów M iejskich roz­
poczęła działania zm ierzające do po­
w iększenia taboru.
W połowie 1936 ro k u pojaw iły się na
ulicach m iasta nowe autobusy. Były to
wozy typu „Z aw rat” z metalowym za­
m kniętym nadwoziem , produkow ane
całkowicie w k raju w edług licencji fir­
my „S au rer”. A utobusy te były obszerne
(50-miejscowe) i ekonom iczne (6-cylin-
drow y silnik wysokoprężny), lecz za­
sadniczą ich w adą była m ała zwrotność,
a także utru d n io n e m anipulow anie
skrzynią biegów i niew ystarczająca
w entylacja nadw ozia. D w anaście „Za-
w ratów " (z 18 w ówczas zamówionych)
sprow adzonych w 1936 ro k u podniosło
ogólną liczbę w arszaw skich autobusów
do 57 pojazdów.
Z arząd Miejski czynił starania, aby za
pomocą kolejnych prób ustalić rodzaj
autobusu, odpow iadającego specyficz­
nym w arunkom stołecznej kom unikacji.
Jeszcze w tym samym 1936 roku rozpo­
Produkcja nadwozi do autobusów ChwrolBt" FFD w Zaktadarh PrzfimystnwYrh Rtełany"
czął eksperym entalne jazdy na śródm ie­
jskiej linii A (plac Unii Lubelskiej - plac
Teatralny) nowoczesny „M ercedes-
Benz” , jeden z czterech autobusów za­
mówionych za granicą. Z w arta i krótka
konstrukcja oraz silnik podpodłogowy
czyniły z tego wozu w artościow ą jedno­
stk ę tran sp o rtu miejskiego. Także na
linii A przechodził badania kolejny do­
św iadczalny autobus - 44-miejscowy
„H enschel”, z 6-cyłindrowym silnikiem
o mocy 125. KM, zasilanym gazem
drzewnym z w łasnej wytwornicy. Pew­
ną nowością dla pasażerów były auto­
m atycznie zam ykane drzwi, a dla kie­
rowców mechanizm w spomagający
działanie układu kierowniczego.
W czasie prób drogowych, przepro­
wadzonych w grudniu 1936 roku na tr a ­
cie W arszawa —Łódź —W arszaw a uzy­
skano bez tru d u przeciętną szybkość 50
km /h, a zużycie drew na wynosiło ok.
105 kg na 100 km, co w porów naniu
z innymi rodzajam i paliwa, wypadło
stosunkowo tanio. Zagraniczne autobu­
sy na ulicach stolicy zaniepokoiły widać
opinię publiczną i Z arząd Miejski zm u­
szony był wyjaśnić na łam ach prasy mo­
tywy swego działania.
Do wymagań stołecznej kom unikacji
najbardziej dostosowane były ,,Chevro-
5 A wWarszawio
lety” typu EFD o 32 miejscach siedzą­
cych. D ostaw a tych autobusów , rozpo­
częta w końcu 1937 roku, trw ała aż do
w ybuchu II woj ny św iatow ej. Podw ozia,
o rozstaw ie osi 183,5 cala z kierow nicą
um ieszczoną obok silnika i w yposażone
w hydrauliczne ham ulce, m ontow ała
K oncesjonow ana W ytw órnia Sam ocho­
dów Lilpop, R au i Loewenstein S. A.,
a stalow e nowoczesne nadw ozia kon-
stukcji M ieczysława Łukaw skiego p ro ­
dukow ały Z akłady Przem ysłowe „Bie­
lany” S. A.
W końcu 1938 roku D yrekcja Tram ­
w ajów i A utobusów dysponow ała 109
autobusam i różnych m arek („Som ua” ,
,,S aurer - Z a w ra t”, ,,ChevroIet” EFD),
przeznaczonym i do stałej obsługi ruchu
pasażerskiego, oraz pojazdam i zaopa­ Autobusy „Somua ' i ,.Chevrolet" EFD na placu Tea­
tralnym
trzeniow ym i i specjalnym i, w tej liczbie
byłe >11 sam ochodów m ontażow ych i po­ Um iastow skiego około 80 autobusów
gotow ia technicznego torów i sieci w yjechało w kierunku wschodnim. Kil­
tram w ajow ych. W edług niektórych źró­ ka z pozostałych wznowiło kom unikację
deł, w połowie 1939 roku stan w arszaw ­ na trasie plac Zbaw iciela —plac T eatral­
skiego tabo ru autobusow ego powię­ ny jeszcze w czasie oblężenia (około 16
kszył się o dalszych 71 sztuk. września). Po zakończeniu działań w o­
Stołeczne autobusy obsługiw ały (w II jennych zniszczonych było 50 % auto­
połow ie 1938 roku) 17 linii o łącznej busów. Kom unikację uruchom iono po­
długości 71 km, lecz i to nie zaspokajało now nie w październiku, ale już na po­
w pełni potrzeb m iasta. Planując dalsze czątku listopada została ona przez Nie­
pow iększenie tab o ru wykorzystyw ano mców zatrzym ana. Wiele wozów zarek­
i inne sposoby zw iększenia możliwości wirowano i w większości wywieziono do
przewozowych. Na przykład, od lipca Niemiec lub na teren G eneralnej G uber­
1937 roku, spełniając żąd an ia w arsza­ ni (np. w K rakow ie kursow ało w okresie
wiaków, w prow adzono zasadę, że au to ­ okupacji kilka w arszaw skich „Chevro-
busy służbowe, opatrzone tablicam i letów” , przerobionych na napęd gazo-
„przyjm uję pasażerów ”, jeżdżące poza generatorowy). Cztery ,,Saurery-Z a-
rozkładem (w dzień lub w nocy) przew o­ w raty ” i przypuszczalnie dw a „Chevro-
zić będą w szystkich chętnych za nor­ lety” przebudow ano na przyczepy
m alną opłatą. Dla wygody pasażerów tram w ajow e, a kilka pozostałych u ru ­
w prow adzono, obok norm alnych jedno­ chom iono na gazogeneratorach do prze­
razow ych biletów strefow ych (do 6 km - wozu towarów. Jeszcze w okresie mię­
opłata 25 gr), bilety miesięczne - na dzy m arcem 1940, a majem 1942 kilka
jedną i dw ie linie. Pracow nikom p ań s­ autobusów pasażerskich krążyło po u li­
tw ow ym i młodzieży przysługiw ały bi­ cach m iasta. Po wyzwoleniu odnalezio­
lety ulgowe. no'osiem w raków {„Somua” i ,,Chevro-
Ciekawe były w ojenne i okupacyjne let”), które po generalnym remoncie
dzieje w arszaw skich autobusów . Na eksploatow ane były w stolicy do 1949
w ezw anie 6 w rześnia 1939 roku płk. roku,
47

LAMPY NAFTOWE
Pierwsza lampa naftowa, konstruk­
cji Ignacego Lukasiewicza zapłonęła
w lwowskim szpitalu 31.VII. 1053 roku.
Była to bardzo prosta, ale funkcjo­
nalna i bezpieczna konstrukcja
Zbiornik z uchem umożliwiał jej prze­
noszenie, a płomień był osłonięty cyli­
ndryczną rurą z przezroczystej miki.
Przyslona-ekranik do lampy naftowej, tkana
kolorowymi paciorkami, w ramie drew­
nianej
48
Lampy olejne dostosowane do oświetlenia
naftowego: od lewej - wykonane z brązu
oksydowanego oraz m ajoliki (Chiny),
w środku - z brązu żloęonego f m ajollkl
(Chiny), z prawej z brązu i porcelany malo­
wane) (JaponiaJ
kształty bardziej fantazyjne, a zdobio­
ne byty wytrawianymi w szkle orna­
mentami.
Z biegiem lat masowa produkcja
fabryczna wyparta z rynku te prawdzi­
we dzieła sztuki, a rozwój oświetlenia
elektrycznego doprowadził do zupeł­
nego nieomal zaniku oświetlenia mie­
szkań iampani naftowymi.
Obecnie możemy je podziwiać
w salach muzealnych, lecz nie wrócą
już czasy, gdy o zmierzchu rozpoczy­
na! się ceremoniał zapalania lampy
naftowej, przycinanie knota, dolewa­
nie nafty do zbiorniczka, czyszczenie
szkiełka i wreszcie następował mo­
ment, gdy łagodne, żółte światło
oświetlało pokój i zebraną przy stola
rodzinę...
wpj
Lampa naftowa z brązu i m ajoliki malowanej,
palnik pierścieniowy, Wytwórnia Ditmara
z Wiednia
Wynalazkiem Lukasiewicza zainte­
resowali się producenci lamp olej­
nych, tym bardziej, że destylatornie
ropy naftowej dostarczały coraz wię­
cej nafty coraz lepszej jakości. Po­
wstały wytwórnie lamp takich firm jak
..Ditmar-Brunner" w Wiedniu, „Lam-
pagyar" w Budapeszcie, ,.Hugo
Schneider" w Lipsku, ,.R.R Spal-
ding" w Bostonie w USA i wiele, wiele
innych. Największy zakład produku­
jący lampy w Polsce otworzył w War­
szawie Jan Serkowski.
Oglądając ekspozycję lamp nafto­
wych w Muzeum Okręgowym w Kroś­
nie, możemy podziwiać eksponaty
pochodzące ze wszystkich liczących
się kiedyś wytwórni. W większości są
to prawdziwe dzieła sztuki i Oprócz
funkcji oświetlenia wnętrza stanowią
również oryginalne elementy dekora­
cyjne.
Korpusy lamp wykonywane są z ta­
kich materiałów jak porcelana, mar­
mur, majolika, alabaster, a podstawy
najczęściej z brązu lub mosiądzowa­
nego żeliwa.
W zdobnictwie lamp naftowych
ulubionym motywem dekoracyjnym
były sploty elementów roślinnych:
kwiaty lub liście, w zależności od pa­
nującego aktualnie stylu iub mody.
Klosze lamp, osłaniające bezpośred­
nie źródło światła, wytwarzano bądź
w formie kulistej lub też przybierały
Lampa laboratoryjna z żeliwa niklowanego, palnik pierścieniowy, Lampa z żeliwa brązowionego i majoliki ażurowej z wytwórni
sygnatura Hugo Schneider z Lipska. Druga połowa XIX w Lampagyar z Budapesztu

- wm I 11

Lampa gazowo-żarowe A/ytwórnia Phoebus Austria Lampa stołowa z brązu I m ajoliki malowanej Na palniku pierście­
niowym sygnatura Nap Ego Budapeszt

49
 i na
NOWE
nowsze.
Mniejszy ud wiązań. Samochód jest 3-
silnika odrzutowego,,. drzwiowy, 4-miejscowy
i ma długość jedynie 3,4 m.
Większość firm produ­ Wyposażony jest w silnik
kujących samochody pro­ benzynowy o pojemności
wadzi szeroko zakrojone 1200 cm3 i mocy 55 KM/40
badania, mające na celu kW), co pozwala na osiąga­
znalezienie rozwiązań „sa­ nie prędkości rzędu 150
mochodu przyszłości". Oto km/h przy średnim zużyciu
jeden z przykładów takich paliwa około 4 i/100 km.
badań, wystawiony na Wewnątrz zastosowano Elektroniczny kompas
ubiegłorocznym Międzyna­ wiele różnorakich urzą­
rodowym Salonie Samo­ dzeń elektronicznych uła­ Mając na uwadze zainte­
chodowym we Frankfurcie twiających i uprzyjemnia­ resowanie młodzieży spra­
n, Menem - Opel Junior. jących jazdę. Kiedy „Junio­ wami techniki, a w szcze­
W tym studium zastosowa­ ra” zobaczymy na drodze? gólności twórczości techni­
no Wiele nowatorskich roz­ (i) cznej, w wielu krajach
organizuje się corocznie
różnorakie imprezy i kon­
kursy rozwija jące myślenie
innowacyjne młodzieży.
Ich zasadniczym celem jest
zainspirowanie młodych
ludzi do samodzielnych po­
szukiwań, do przetwarza­
nia istniejącej współcześnie
techniki. Patenty nie rodzą
się bowiem same! W na­
szym kraju organizowane
są w tym celu: Biuro Mło­
dzieżowych Patentów
i Turniej Młodych Mis­
trzów Techniki, natomiast
w NRD urządza się corocz­
nie z ogromnym rozma­
chem Turniej Młodych Mis­
trzów Jutra. Również
w krajach zachodnich
organizowane są tego typu
imprezy, np. w RFN od wie­
lu lat funkcjonuje konkurs
„Młodzież odkrywa". Os­
tatnio odbyło się podsumo­
wanie tego konkursu:
pierwsze miejsce zajął
w nim 19-letni Mathias
Rech z Konigstein, Skon­
struował on elektroniczny
kompas, pozbawiony tak
charaktery stycznej dla tego
przyrządu igły magnetycz­
nej, Pole magnetyczne Zie­
mi indukuje w cewce prąd
elektryczny, który jest ele­
ktronicznie ' przetwarzany.
Odczyt - na wskaźniku cy­
frowym.
Praca młodego wynalaz­
cy została po raz pierwszy
zaprezentowana na mię­
dzynarodowej wystawie
srodkow łączności w Berli­
nie Zach, (jj
Balony postrachem
zwierząt
Odrodzenie sportu balo­
nowego sprowadza z odle­
głej przeszłości znane nie­
gdyś kłopoty. Pierwsze lo­
komotywy i pierwsze samo­
chody miały być, i na pew­
no w jakiejś mierze były,
postrachem koni i krów.
Konie ponosiły, krowy
przestawały dawać mleko.
Tę sytuację przypomina
niedawny wyrok sądu ba­
warskiego, który skazał
niejakiego F.J. Burbacha,
pilota balonu wolnego, na
grzywnę 2030 marek za
przestraszenie świń hodo­
wanych przez bawarskiego
farmera Alberta Mielinga.
Dwie świnie, śmiertelnie
przerażone widokiem nisko
lecącego balonu, padły.
(bk)

Nadmuchiwany mięśniolot
Chi rciaż amerykański
konstruktor Paul McCrea-
dy zdnbył już, jak swego
czasu donosiliśmy, obie na­
grody Kremera za swe
mięśmoloty, trwają nadal
prace nad brytyjskimi
mięśniolotami, bowiem na
podjęcie czeka jeszcze na­
groda Kremera za 3-minu-
towy lot mięśniolotu bry­
tyjskiej konstrukcji, Foto­
grafia przedstawia ostatnią
wersję olbrzymiego mięs-
niolotu ,,Phoenix’’ zbudo­
wanego przez. Frederica.
To. Wielkie skrzydło
z wiók na szklancgi i ma n>z-
piętnśc lii m i powierzchnię
150 m2, Nadmuchiwane jest
sprężonym powietrzem do
uzyskania niewiel kiegi >
nadciśnienia 5,5 milibara.
Pokrycia sterów i statecz­
ników uraz oprofilowanie
kabiny, wykonano z nylonu
i folii poliestrowej grubości
0,023 mm. Ciekawi >stką jest
zastosowanie serwostero-
wania wziętego z techniki
modelarskiej do wychyla­
nia sterów lego wielkiego
bezogonowea. Posługując
się tym modelarskim Sposo­
bem sterowania można pi­
lotować mięśniolot z ziemi,
za pomocą fal radiowych
aby odciążyć pilota, które­
go jedyną rolą byłoby
w tym wypadku wytwarza­
nie energii napędowej. Moc
pi itrzebna do lotu poziome­
go z prędkością 13 km/h na
Niezastąpiony poliuretan
Taśma z poliuretanu
o nazwie firmowej ,,Tu£ta-
ne" - wyrób Chemical Pro­
ducts Group nf Lord Corp.
Erie Pa. - łagodzi przykri iś­
ci (fizyczne i psychiczne),
związane z koniecznością
noszenia korekcyjnych
urządzeń stosowanych
w ortodoncji. Taśma ta
wzmocniona warstwą po­
liestrową okazała się nieza­
stąpiona. Inne bowiem ma­
teriały ujawniły swe wady:
tkaniny płócienne prędko
się brudziły, źle przylegały,
przesiąkały potem i tłusz­
czem z włosów, opaski wi­
nylowe rozciągały się pod
wpływem ciepła i stawały
się kruche w niższych tem­
wysokości 3 m wynosi 250 600°C), ścieranie, oleje, peraturach. Niezastąpiony
W, Śmigło o średnicy 5,472 substancje chemiczne, poliuretan nie powoduje
m wykonuje 45 obrotów na słońce itp, ponadto reakcji alergicz­
minutę. Caty ten aparat la­ ,,Hypak»n" można wyko­ nych u pacjentów, jak nie­
tający waży 56,75 kg i mimo nywać w jasnych kolorach; które inne materiały, (bk)
swych dużych wymiarów firma ..Tips.a” zaczęła więc
mieści się po złożeniu produkować nowy typ wę­
w jednym średniej wielkoś­ ża w kolorze jusnożółtym.
ci worku. (bk) Jesion doskonale widoczny
w dymie, zmroku, wąskich
Coś nowego pomieszczeniach, np. We­
dla strażaków wnątrz okrętu itp.
Nowy typ węża jest sto­
Hiszpańska firma „Tip- sowany wszędzie tam,
sa" postanowiła zrobić gdzie występują bardzo
przewrót w tradycyjnych trudne warunki gaśnicze:
konstrukcjach... węży stra­ przy pożarach lasów, za­
żackich, opracowując ich kładów chemicznych, stat­
nowy typ, oparty o wyko­ ków itp. (j)
rzystanie tworzyw sztucz­
nych. Wąż składa się Na zdjęciu, nowy Łyp Węża: 1 - waretwa wewnętrzna wykonana
z trzech warstw. Pierwsza, z MBR/PCV. 2 - warstwa tkaniny z Jedwabiu syntetycznego.
wzmacniająca i uelastyczniająca wąż, 3 - warstwa NBR/PCP. 4 -
wewnętrzna zbudowana warstwa zewnętrzna wykonana Z „H yp aln nu "
jest z kauczuku nitrylowe­
go i polichlorku winylu
(NBR-PCV) i ma grubość
' 0,7 mm. Jej wewnętrzna po­
wierzchnia jest gładka
i opleciona drugą warstwą,
wykonaną z nici sztucznego
jedwabiu. Warstwa trzecia
chroni warstwę tkaniny
przed uszkodzeniem; two­
rzy ją 0,5 mm warstwa
NBR/PCV.
Aby wzmocnić całą kon­
strukcję, na zewnętrzne po­
krycie użyto kauczuku syn­
tetycznego o nazwie „Hy-
palon", produkowanego
firmę DuPont. Wars­
twa La, o grubości 0,5 mm,
zapewnia wężowi elastycz­
ność, jest odporna na wyso­
kie temperatury (nawet do
51
 Andrzej Nowicki
Rozwojowi techniki zawsze tow arzy­
szy w zrost zapotrzebow ania na nowe
m ateriały konstrukcyjne. A potrzeba
m ateriałów napraw dę niezwykłych. Co
więcej bez nich nie byłoby nie tylko lotu
człowieka na Księżyc, ale również no­
wych m odeli samochodów, a nawet
sprzętów powszechnego użytku. W tym
artykule przedstaw im y jeden z najcie­
kawszych m ateriałów techniki eiy kos­
micznej - pirografii.
Jak pow staje pirografii?
Węgiel pierw iastkow y w ystępuje
w dw óch odm ianach alotropow ych -
.jako g rafit i diam ent. Ten o statn i jest
trw ały term odynam icznie tylko w w a­
runkach wysokiej tem peratury, rzędu
4000 K, i ogromnych ciśnień mierzonych
w gigapaskalach. Poza tym obszarem
ciśnień i tem p eratu r w ytw arzając wę­
giel pierw iastkow y, zwykle przez roz­
kład zw iązków organicznych, otrzym u­
jemy go w postaci grafitu. Fragm enty
siatki krystalicznej g rafitu znajdziem y
w ta k różnych postaciach węgla, jak
sadza, koks czy węgiel drzewny,
Z atrzym ajm y się na chw ilę przy sa­
dzy. Jest ona otrzym yw ana w ogrom­
nych ilościach dla potrzeb przemysłu
przez częściowe spalanie lub term iczny
rozkład w fazie gazowej węglowodo­
rów. K ryształki g rafitu w sadzy są tak
drobne, że bardzo długo uchodziła ona
za węgiel bezpostaciowy. Jeżeli jednak
pirolizę węglow odoru przeprow adzim y
w ten sposób, że zim ny strum ień gazo­
wego w ęglow odoru skierujem y na
ogrzaną do 1000-1200 K powierzchnię,
52
Rafał Włodarski
w tedy zam iast sadzy otrzym am y na tej
powierzchni cienką, litą w arstew kę wę­
gla. Jeśli pow ierzchnia ta była idealnie
gładka, węgiel odłoży się w postaci lus­
tra. Ten tak zwany „błyszczący węgiel"
przez wiele lat stanow ił tylko ciekawos­
tkę laboratoryjną.
D opiero na początku lat pięćdziesią­
tych francuska firm a ,,Le Carbone-Lor-
rain e” , otrzym ała tą m etodą m ateriał,
który okazał się rewelacją. Był to w łaś­
nie'pirn li tyczny grafit, zwykle nazyw a­
ny skrótow o pirografitem . Istotą pomy­
słu Francuzów było podwyższenie tem ­
peratury. pirolizy, co wymagało rozw ią­
zania wielu problemów. Im wyższą bo­
wiem tem peraturę stosowano, tym wię­
kszy okazyw ał się stopień uporządko­
w ania atom ów węgla w otrzymywanym
produkcie, a jego stru k tu ra krystaliczna
przypom inała budowę grafitu-
Jak w ytw arzać pirografit? Należało
w ybrać m ateriał na matrycę, który wy­
trzym yw ałby tem peraturę do 2400 K,
a jednocześnie nie reagował z węglem.
To w ym aganie wyeliminowało od razu
trudno topliwe metale, takie jak wol­
fram czy molibden. W ybrano technicz­
ny, polikrystaliczny e lek tro g ra fit Jest
on przewodnikiem elektryczności, wy­
konaną z niego m atrycę można zatem
rozgrzać przepuszczając przez nią prąd
o dużym natężeniu. Można również oto­
czyć m atrycę cewką połączoną z genera­
torem wysokiej częstotliwości i ogrze­
wać indukcyjnie, bądź też umieścić m a­
trycę w ew nątrz grafitow ego grzejnika,
który rozgrzeje ją przez prom ieniow a­
nie. W zależnośc i od m etody ogrzew ania
m atrycy rozróżniam y metodę otrzym y-
 I
a k
w ania pirografitu za pomocą ogrzew a­
nia bezpośredniego i pośredniego.
Na rysunku 1 pokazano schem atycz­
nie ap a ra tu rę stosow aną w obydwu m e­
todach. Różnice nie sprow adzają się ty l­
ko do różnej budow y ap aratu ry . Z po­
wodów, których opisanie przekracza r a ­
my artykułu, pirografii otrzym yw any
m etodą ogrzew ania bezpośredniego w y­
kazuje nieco gorsze właściwości, trudno
również na tej drodze otrzym ać m ateriał
o grubości przekraczającej 3 mm. Prze­
bieg procesu otrzym yw ania pirografitu
omówimy na przykładzie prostszej ap a­
ratu ry z ogrzewaniem bezpośrednim .
Na początku pomiędzy grafitow ym i
głowicami, połączonym i z zasilaczem,
umieszcza się m atrycę - cienką, prosto­
k ątn ą płytkę z elektrografitu o sta ra n ­
nie w yrów nanej i w ypolerow anej po­
w ierzchni. Po zam knięciu pieca odpom ­
pow uje się z jego w nętrza powietrze,
a następnie w łącza zasilacz i podnosi
natężenie prąd u aż do osiągnięcia przez
m atrycę wymaganej tem peratury, zwy­
kle 2100-2400 K, Wtedy rozpoczyna się
doprow adzanie gazowego węglowodoru
(metanu, propanu, etanu, acetylenu, par
benzenu itp.), przy ciśnieniu we w nętrzu
pieca na poziomie 10 kPa. Cząsteczki
węglowodoru trafiają na pow ierzchnię
rozgrzanej m atrycy i ulegają term iczne­
mu rozpadow i - pirolizie - na wodór
i węgiel. W odór zostaje odpompowany
na zew nątrz, natom iast atomy węgla
osadzają się na matrycy. Cały proces
trw a kilkanaście godzin. N astępnie w y­
łącza się dopływ gazu i przepływ prądu,
schładza ap aratu rę a po rozcięciu m a­
trycy oddziela pirografii od grafitu.
Produktem są płaskie płytki pirografitu
0 przykładow ych w ym iarach 140 x 40
1 grubości 2-3 mm.
Dlaczego pirografit...
...okazał się tak cennym materiałem?
N ajw ażniejszą jego cechą, szczególnie
53
 Rys. 2. Teoretyczna stać krystaliczna grafitu
w technice rakietow ej i kosmicznej, jest
jego odporność term iczna. Czysty wę-
giel pod norm alnym ciśnieniem nie to -
pnieje, a sublim uje dopiero przy tem pe-
ratu rze 3900 K, a więc porów nyw alnej
z tem p eratu rą topnienia w olfram u. Ale
pow szechnie spotykane tw orzyw a w ę-
glowe, na przykład elektrografit, nie są
zdolne do pracy naw et w zbliżonej tern-
peraturze. Przyczyną tego jest ich poli-
krystaliczna budow a - składają się
‘z chaotycznie rozmieszczonych krysz-
talków grafitu połączonych niezbyt
mocno na kraw ędziach, co między inny-
mi pow oduje znaczną porow atość tych
m atenałów . P irografit n atom iast od-
znacza się specyficzną stru k tu rą.
Na rysunku 2 widzimy teoretyczną,
idealną sieć krystaliczną grafitu. S kła-
da się ona z poszczególnych w arstw ,
rozm ieszczonych wzdłuż osi „c” i odle-
głych w zajem nie o 3,36A. Poszczególne
w arstw y złączone są między sobą tylko
oddziaływ aniam i van der W aalsa, stąd
pochodzi doskonała łupliw ość kryszta-
łów grafitu. N atom iast w każdej w ars-
tw ie atom y w ęgla znajdują się w naro-
zach szesciokątów, a odległość między
m m i wynosi tylko 1,42 A. W iązania m ię-
54
dzy atom am i węgla w w arstw ie są iden-
tyczne, jak w zw iązkach arom atycz-
nych. Ich cechą charakterystyczną jest
obecność zdelokalizow anych elektro-
nów, mogących się przemieszczać w ob-
rębie całej płaszczyzny, co powoduje
dobre przew odnictw o elektryczne i cie-
plne grafitu w płaszczyźnie osi „a”,
W ewnętrzna budow a pirografitu jest
zbliżona do powyższego idealnego mo-
delu. Na fotografii 2 przedstaw iono po-
większony przekrój poprzeczny przez
płytkę pirografitu. Widać, że składa się
ona ze zrośniętych ze sobą krystalitów
W każdym z nich sześcioboczne w ars-
tw y atom ów węgla ułożone są praw ie
równolegle do pow ierzchni m atrycy
(prostopadle do kierunku narastania)
Jednak to uporządkow anie nie jest ide-
alne. W w arstw ach w ystępuje wiele de-
fektów, odległość między w arstw am i
jest większa od teoretycznej, a wzajem-
ne położenie atom ów w ęgla z sąsiednich
w arstw jest przesunięte w porów naniu
z idealnym kryształem . Ponieważ jed-
nak we wszystkich krystalitach płasz-
czyzny sześciokątów są równoległe do
matrycy, cała płytka pirografitu zaeho-
wuje się w dużym stopniu jak m onokry-
 Tabela
Anizotropia w łaściwości termicznych i elektrycznych pirografitu
Pirografit
grafit
(poi ikry-
Właściwość Jednostka
OŚ . x >l Staliczny
OŚ .a"
Przewód-
nictwo
cieplne W m 'K -’ 375 2 -e 130
Oporność. 12
flm 10-® 2-4 I00 1000
właściwa
Wytrzy­
małość: na
uginanie WPa 240 25
ształ grafitu, dlatego często nazyw a się
pirografit m ateriałem pseudomono-
kry sta licznym. K onsekw encją tego jest
sil na .anizotropia właściwości m echani­
cznych, term icznych i elektrycznych pi-
ri >grafitu. W tabeli podano w artości naj­
częściej spotykane, mogą się one znacz­
nie wahać w zależności od w arunków
otrzym yw ania.
N ajbardziej niezw ykła jest anizotro­
pia przew odnictw a cieplnego. Płytka
pirografitu przew odzi w zdłuż osi ,,a”
ciepło praw ie jak miedź, natom iast
w kierunku prostopadłym przew odnic­
two cieplne jest ok. 100 razy mniejsze,
a elektryczne naw et do 1000 razy
mniejsze.
Na fotografii 3 widać, ja k pod w pły­
wem płom ienia palnika skierowanego
na środek płytki rozgrzew a się cała jej
górna pow ierzchnia, natom iast dolna
pozostaje zimna. W ykorzystując tę nie­
zwykłą cechę można w elemencie wyko­
nanym z pirografitu sterow ać przepły­
wem ciepła. Jest to ogrom nie w ażne
w przypadku części pracujących w w a­
runkach dużego obciążenia term iczne­
go, takich, jak dysze silników rak ieto ­
w ych i osłony term iczne. Zapobiega to
bowiem miejscowym przegrzaniom mo­
gącym zniszczyć w ym ienioną część,
um ożliwia rów nież odizolow anie najgo­
rętszych miejsc od elem entów w rażli­
wych na wysoką tem peraturę.
N ajszersze zastosow anie...
...znalazł pirografit w technice rak ie­
towej. na osłony term iczne i dysze. Nie­
stety, ze w zględu na ogromne znaczenie
m ilitarne tej dziedziny, inform acje na
ten tem at są ściśle tajne, a w literaturze
miedź
można tylko napotkać zupełnie schem a­
tyczne opisy. Przykładem mogą być dy­
sze rakietow e firmy D eutsche Carbone
400
na paliw o stałe, pokazane na rys. 3.
.ii'
1 7 10
Ich najbardziej narażona na działanie
wysokiej tem peratury część, przekrój
krytyczny, w ykonana jest z pakietu pły­
tek pirograficznych, obrobionych m e­
chanicznie i wmontowanych w odpo­
w iednią opraw kę. Płytki ułożone są
w ten sposób, że kierunek dobrego prze­
w odnictw a cieplnego jest prostopadły
do osi dyszy. Z tego powodu strum ień
ciepła z w nętrza dyszy odprow adzany
jest bardzo szybko na zewnątrz, co za­
pobiega przegrzaniom i w rezultacie
wypaleniom przekroju krytycznego
dyszy.
P irografit może być również wyko­
rzystany do uszlachetniania pow ierzch­
ni wyrobów grafitowych. W ykonuje się
je w tedy z elektrografitu a następnie
pokryw a w arstw ą pirografitu grubości
kilkunastu m ikrom etrów. Pod wzglę­
dem technicznym jest to stosunkowo
proste —trzeba tylko daną część um ieś­
cić we w nętrzu pieca z ogrzewaniem
pośrednim jako m atrycę do odkładania
pirografitu. Przez dobór odpowiednich
param etrów pirolizy można otrzym ać
powłoki o wymaganej grubości i dobrej
przyczepności do podłoża. Wielkość ele­
mentu, jaki możemy poddać takiej ope­
racji, zależy tylko od wielkości komory
grzejnej. Nałożona na graficie w arstew ­
ka pirografitu czyni go zupełnie gazosz­
czelnym, kilkanaście razy zmniejsza je­
go ścieralność, a w przypadku elem en­
tów cienkościennych, jak tulejki, rurki,
kubki zwiększa ich wytrzymałość m e­
chaniczną. ,
P irografit nie tylko odkłada się na po­
w ierzchni grafitu, ale również w nika do
jego w nętrza i w ypełnia puste przestrze­
nie pomiędzy ziarnam i. Powoduje to
kilkakrotne zwiększenie trw ałości ta k
55
 Fot. 1. Z ain sta lo w a n a w In stytu cie C hem ii I T e c h n ik i Jądrow ej ko m o ra do otrzym yw ania p iro g ra fitu z ogrzew aniem
pośred nim . P o m ia r te m p e ra tu ry p irom e tre m optycznym

uszlachetnionych w yrobów grafito- w ała się oddzielić od matrycy. W ten

wych. ^ sposób można otrzym ać cienkościenne
Przykładefn m ogą być stosowane wyroby pirografitow e praw ie o dow ol­
w przem yśle elektronicznym pokryte nych kształtach. Jednym z najciekaw ­
pirografitem grafitow e kasety, w któ­ szych jest widoczna na środku fotografii
rych um ieszcza się płytki krzem owe 4 siatka do radiowej lampy nadawczej
poddaw ane procesowi dyfuzji dom ie­ UHF dużej mocy.
szek. P irografit, w odróżnieniu od graf i- W skutek niewielkiej wtórnej emisji
tu f zaw iera m inim alne ilości zanieczy­ elektronów, bardzo dobrem u przew od­
szczeń, które mogłyby przechodzić do nictw u cieplnemu i elektrycznem u oraz
półprzew odników . stabilności w ym iarów wysokiej tem pe­
Proces n akład an ia powłoki pirografi- raturze, siatki pirografitow e przewyż­
towej można przeprow adzić rów nież szają dotychczas stosowane siatki w ol­
w Jaki sposób, aby gotow a w arstw a da- fram ow e i molibdenowe. Siatkę taką
w ykonuje się z cienkościennej, jedno­
Fot. 2. P rzekrój p r ?®2 p łytką p iro g ra fitu . K ie ru ne k w zrostu stronnie zam kniętej tulejki pirografito-
zaznaczony strzałką. P ow iększenie 160 razy wej w ypalając okienka prom ieniem la­
serowym, ew entualnie drążąc je elek-
troiskrow o lub przez piaskowanie.
W technice jądrowej pirografit jest
w chwili obecnej najlepszym m ateria­
łem na „opakow anie” paliw a jądrowego
dla reaktorów w ysokotem peraturo­
wych. Paliwo w postaci ziaren tlenku
lub węglika uranu o średnicy 1-2 mm
pokryw a się kilkudziesięciom ikronow ą
w arstew ką pirografitu w fazie fluidal­
nej w piecu z ogrzewaniem pośrednim.
Każde ziarno stanow i w ten sposób m i-
56
m -elem ent paliw ow y z w łasną gazo­
szczelną, w ytrzym ałą m echanicznie i
odporną na wysokie tem peratury k o ­
szulką o m inim alnej absorpcji neutro­
nów. Pokryte pirografitem kulki paliw a
można następnie umieścić w ew nątrz
wykonanej z innego m ateriału osłony ty­
powego elem entu paliwowego, która nie
musi już w tedy spełniać rygorysty­
cznych wym agań dotyczących szczel­
ności, bądź też W ykorzystać w jądrow ym
reaktorze fluidalnym .
Z techniką jądrow ą wiąże się pośred­
nio jeszcze jedno zastosow anie pirogra- Rys 3. Dysze do m ałego siln ik a rakietow e go w ykonanego
fitu. W badaniach nad stru k tu rą m aterii z w ykorzystaniem p iro g ra fitu : 1 płytki z p iro g ra fitu ; 2 -
p o d kła d ka ; 3 - g ra fitow a , g ó rn a część dyszy; 4 - g ra fito ­
w ykorzystuje się ostatnio w. coraz szer­ wa, d o ln a część dyszy
szym zakresie strum ień neutronów .
W iązka neutronów term icznych o ener­ i odległościami międzyatomowymi.
giach rzędu ułam ka elektronow olta ma Prom ieniow anie neutronow e ma po­
bowiem takie właściwości falowe, jak nadto cenną zaletę. Ma znacznie
prom ieniow anie o długości fali 2-8 A, większą przenikliw ość niż prom ie­
porównyw alnej z rozm iaram i atom ów niowanie rentgenow skie i elektronowe,
F ot 3. D em onstracja zjaw iska n ie typ ow eg o p rze w o d n ictw a cie p ln e g o p iro g ra fitu . Płytka w kierun ku ró w n o leg łym do
płaszczyzny jest d o b rym p rze w o d n ikie m ciepła, n ato m ia st w k ie ru n k u p ro sto p a d łym jest izolatorem

Fot. 4 . C ien koście n n e w y ro b y p iro g ra fito w e , W środ ku
w id o czn a sia tka d o ra d io w e j lam py nadawczej
zwłaszcza w p rzypadku b ad an ia obiek­
tów zbudow anych z atom ów o dużej
liczbie atom owej.
Do bad ań tych niezbędne jest jednak
prom ieniow anie ściśle m onochrom aty­
czne - w szystkie neutrony w wiązce
pow inny posiadać tę sam ą energię. Jed­
nak reak to r jądrow y, jedyne w ydajne
źródło neutronów , w ytw arza neutrony
o różnych energiach. D latego zachodzi
konieczność stosow ania m onochrom a-
torów i filtrów . Również do ich budowy
najlepszym m ateriałem jest pirografit.
Przy tym zastosow aniu konieczne jest
poddanie go dodatkow em u procesowi
porządkow ania struktury, polegające­
mu na w ygrzew aniu płytek w tem pera­
turze 3070 K przy jednoczesnym ściska­
niu p irografitu w kierunku p rostopa­
dłym do pow ierzchni płytek. Proces ten,
zw any rekrystalizacją, prow adzi do
praw ie idealnego uporządkow ania
Fol. 5. K ształtki z g ra fitu i At^O,, p o k ry te p iro g ra fite m
58
stru k tu ry krystalicznej pirografitu
wzdłuż osi „c”. Tak zmodyfikowany p i­
rografit stanow i dla neutronów siatkę
dyfrakcyjną, w której rolę rys odgryw a­
ją płaszczyzny atomów węgla. O dbita
od zrekrystalizow anej płytki w iązka
neutronów zaw iera jednak, oprócz fal
0 żądanej długości X, także odbicia wy­
ższego rzędu, o długości fal 2,3 ...ńk. Do
ich wygaszenia stosuje się również p ły t­
kę zrekrystalizow anego pirografitu, od­
pow iednio umieszczoną na drodze
w iązki odbitej od m onochrom atora, jest
to tzw. filtr neutronowy.
Oprócz pirografitu zorientow anego
istnieje również pirografit niezoriento­
wany, o chaotycznie rozmieszczonych
krystalitach (izotropowy). W skutek te­
go, że nie pow oduje on koagulacji krw i
oraz jest obojętny fizjologicznie, stoso­
w any jest do pokryw ania protez wszcze­
pianych do organizmu, a zwłaszcza
sztucznych zastaw ek serc.
Pirografit w Polsce
W Polsce ód wielu lat w Instytucie
B adań Jądrow ych (obecnie Instytut
Chemii i Techniki Jądrow ej) prow adzo­
no b adania nad pokrywaniem pirografi­
tem sferycznych ziam paliw a reaktoro­
wego. Prace te dały początek szerszym
studium nad otrzymywaniem, modyfi­
kacją i zastosow aniem pirografitu. In­
sty tu t dysponuje piecami wysokotem­
peraturow ym i do otrzym yw ania piro­
grafitu m etodą grzania pośredniego
1 bezpośredniego oraz zestawem do re­
krystalizacji pirografitu. Możliwe jest
w nich otrzym yw anie płytek pirografitu
o rozm iarach do 160x40x3 mm, pokry­
w anie pirografitem przedm iotów
o średnicy do 160 mm i wysokości do 180
mm, a także rekrystalizacja płytek
40x40 mm przeznaczonych na filtry
neutronowe. Autorzy m ają nadzieję, że
rozwój badań tej dziedzinie w Polsce
doprow adzi do tego, że również Czytel­
nicy „Młodego T echnika” będą mieli
okazję zetknąć się z pirografitem .
 Anna Błaszkowska
W iększości z nas słowo trucizna koja­
rzy się z m roczną pracow nią alchem ika,
przyrządzającego w śród gęstych opa­
rów przedziw nych substancji specjalną
m iksturę. Tajem nicza dłoń w yciąga się
po pudełko z proszkiem lub m isterny
flakonik z płynem...
Stop! To przecież X V -w ieczny „kry­
m in ał” . W spółczesne trucizny pow stają
w o wiele mniej tajem niczy sposób. P ra ­
cownie alchem ików zastąpiły sterylnie
czyste i jasne laboratoria. W nich tru ciz­
ny n aturalne i te, tw orzone przez czło­
w ieka, poddaw ane są długotrw ałym b a­
daniom . Jedne w celu znalezienia an ti­
dotum (odtrutki), w szystkie - aby okre­
ślić ich dopuszczalną ilość w p o k ar­
m ach, wodzie i pow ietrzu, którym oddy­
cham y, a niektóre - aby poznać daw ki
i zakres ich możliwości leczniczych.
Tak, sprzeczność w tytule jest pozorna.
T a sam a substancja może w różnych
w aru n k ach i ilościach być zarów no tru ­
cizną, jak i lekiem.
K iedy wobec tego przekraczam y gra­
nicę? Odpowiedź, chociaż w przypadku
w ielu substancji trujących znana, nie
należy do najłatw iejszych. W n r 6/82
,,MT” pisaliśm y o roli m etali w naszym
organizm ie i zapotrzebow aniu na nie.
Ł atw o zorientow ać się, że przekrocze­
nie dziennej normy może grozić zdrow iu
i życiu.
Z nana jest z doniesień prasow ych his­
toria tajem niczej choroby mieszkańców
jednego z japońskich m iasteczek - Mi-
nam ata. Choroba atakow ała głównie
centralny układ nerwowy - naszą ,,dys­
pozytornię” . Ludzie dotknięci tą choro­
bą nie potrafią sam odzielnie jeść, a n a­
w et mówić. Śm iertelność w śród chorych
jest bardzo duża. Żm udne badania do­
prow adziły do w ykrycia przyczyny. Do
pobliskiej zatoki odprow adzano ścieki
z fabryki aldahydu octowego, zaw iera­
jące związki rtęci. Głównym pożywie­
niem mieszkańców nadm orskiego m ias­
teczka były ryby, które wchłonęły te
związki. W ielokrotne spożywanie ryb
dało tragiczne skutki; choroba przenosi
się na potom stwo, dzieci m atek dotknię­
tych skażeniem rodzą się bez mózgu lub
ze znacznym uszkodzeniem. Choroba
otrzym ała nazw ę od m iasteczka, w któ­
rym ją po raz pierwszy stw ierdzono -
„m inam ata” , ale niestety, już nowe
miejscowości np. N iigata, rozszerzają
m apę zatruć zw iązkam i rtęci „wyłowio­
nymi z m orza” . Przykład ten najlepiej
chyba ilustruje trujące właściwości tego
metalu, który przez te długie lata uży­
wano jako leku na „dw orską chorobę” ,
59
nadal używa sit* np. w leczeniu chorób
dróg moczowych, a m aść z dodatkiem
rtęci likw iduje nam... piegi.
Oczywiście, inaczej w chłaniam y ten
metal przez skórę, a inaczej z przew odu
pokarmowego czy układu oddechow e­
go. Ważne są również ilości i częstotli­
wości dostarczania organizm ow i jego
p ar lub związków. W Polsce i wielu
innych krajach ustalono jako dopusz­
czalne zanieczyszczenie normę 0,5 mg
rtęci na 1 kilogram żywności. Mogłoby
się wydaw ać, że nasz k o n tak t z rtęcią
nie jest możliwy, I tu czeka nas niespo­
dzianka - codziennie w ypijam y w 1
szklance m leka do 5 pg rtęci, konser­
wy rybne, rów nież z ryb wyłowionych
z Bałtyku zaw ierają około 0,2m gH g/kg,
spożywamy także rośliny, które ,,n aja­
dły’1 się rtęci z gleby i co najgorsze -
oddycham y pow ietrzem z zaw artością
rtęci.
W praw dzie organizm człowieka sarn
broni się dość skutecznie, a lew arto w ie­
dzieć, że niektóre m etale i pierw iastki
niem etaliczne pom agają nam w tej w al­
ce. Największym antagonistą rtęci jest
selen. To w łaśnie on dostarczony orga­
nizmowi w odpow iedniej ilości nie do­
puszcza do groźniejszych zatruć rtęcią.
T rucizna nic tylko dla
zm otoryzow anych
Ołów używany w Egipcie już przed
parom a tysiącam i lat do produkcji
szm inek, farb do barw ienia włosów,
farb m alarskich jest jedną z groźniej­
szych trucizn,
W naszym święcie zw iązki ołowiu,
daw no opuściły kosmetyki i stały się,
niestety wszechobecne. Po prostu uży­
wamy benzyny z czteroetylkiem ołowiu,
spełniającym rolę środka przeciw stuko­
wego. Tylko ten jeden pro d u k t naszej
cywilizacji zatru w a wszystkie płody
rolne rosnące w pobliżu autostrad.
Człowiek i zw ierzęta zatru w ają się zja-
; dając „ołow iane” rośliny, ale człowiek
zjada rów nież zw ierzęta „nafaszerow a-
60
ne” tym metalem, oddycha powietrzem
aż gęstym od związków ołowiu. Na to­
ksyczne działanie tego m etalu szczegól­
nie narażeni są m ieszkańcy dużych
m iast. Doświadczenia, prowadzone
w Z akładzie B adań Energii Atomowej
w H arw eil w Wielkiej Brytanii, w ykaza­
ły, że 48 do 60% ołowiu w organizm ach
ludzi mieszkających w dużych m iastach
lub w pobliżu autostrad pochodzi
z wdychanego pow ietrza, zawierającego
spaliny samochodowe.
Wielu czytelników zastanaw ia się,
czy 60% to dużo czy mało? Gdybyśmy
mogli przyjąć, że ta ilość jest częścią
daw ki dopuszczalnej, nie byłoby isto t­
ne, skąd (iłów w targnął do naszego orga­
nizmu. Ponieważ jednak ilość ołowiu
w organizm ach mieszkańców dużych
m iast znacznie przekracza stężenie
ustalone w norm ach sanitarnych, a w
1975 r. aż 97% prób przeprow adzonych
na terenie W arszawy wykazało znaczne
przekroczenie stężeń dopuszczalnych,
to 60% zaw artości może okazać się peł­
ną daw ką trucizny. Nie zapominajmy
też o farbach, lakierach, tak bardzo po­
pularnych w yrobach z tworzyw sztucz­
nych i i) niektórych kosmetykach. P ro­
dukcja ołowiowego szkła kryształow e­
go, hutnictw o, produkcja akum ulato­
rów, kafli piecowych i polewy, środków
wybuchowych i owadobójczych ~ to
również bezpośrednie lub pośrednie
źródła zatruć tym metalem. Oczywiście,
nie wym ieniam y w szystkich, lista ich
jest zbyt długa. Zatruw am y się przez
drogi oddechowe lub przez przewód po­
karmowy, W chłonięty do organizm u
ołów krąży we krwi i płynach ustrojo­
wych pow odując stw ardnienie i kru­
chość krw inek, utru d n ia też praw idło­
we w budow anie żelaza do pierścienia
porfiry nowego, co powoduje spadek h e­
moglobiny we kiw i.
Przez starożytnych ołów uw ażany był
za przyczynę chorób umysłowych,
a współczesne badania potw ierdziły
spostrzeżenia antycznych lekarzy, Wy-

mięśnie i inne tkanki
lelito grube
O łó w w o rg a n izm ie lu d z k im - tk a n k i i narządy oznaczone k ó łka m i czarnym i ulegają u szkodzeniu s z y b c ie j. czerw onym i
kazały, że ołów odkłada się w tkance
nerwowej, szczególnie w mózgu, Czy
możemy się przed nim bronić? Jest to
zadanie coraz trudniejsze, ale natura
sta ra się nas chronić również przed na­
mi samymi. Otóż w chłonięty ołów zosta­
je w dużej części w ydalony z kałem
i moczem, a pozostająca część zostaje
zm agazynow ana w kościach, w postaci
tzw. depozytu. Odbywa się to kosztem
w apnia, który zaczyna grom adzić się
w niektórych tkankach miękkich, zw ła­
szcza w w ątrobie i układzie nerwowym,
upośledzając ich czynności. Nie jest to
szkielet
ośrodkowy układ nerwowy
jelito cienkie żołądek
wolniej
najbardziej pożądany dla organizmu
sposób unieczynnienia związków o ł o ­
wiu. Jest to depozyt nietrw ały, u rucha­
miany każdorazi >wo w przypadku zabu­
rzeń przem iany m aterii, głodu, kwasicy,
niedoboru w apnia lub w itam iny D, cho­
rób zakaźnych i... alkoholizmu! W tych
w szystkich przypadkach następuje
wzrost poziomu ołowiu we krwi oraz
w moczu i rozw ijają się w tórne objawy
zatrucia. A więc w dużym stopniu od nas
zależy, czy ten nieszczęsny depozyt zo­
stanie uruchom iony, czy też nie, co wię­
cej, pożywienie zaw ierające dużo ma-
61
gnezu, w apnia, cynku i żelaza zmniejsza
niebezpieczeństw o zatrucia tą wszecho­
becną trucizn ą XX wieku.
„Arszenik i stare koronki”
Dwie groźne, a zarazem bardzo po­
spolite trucizny omówiliśmy i część Czy-
telników czuje się zapew ne zaw iedzio­
na. Przecież trucizna kojarzy nam się
głównie w łaśnie z tytułem powieści
Agathy Christie. To praw da, arsen wy­
kazujący właściwości m etalu już w sta ­
rożytności zaczął „pracow ać” na swoją
sławę truciciela. Szczególnie jeden z je­
go związków - trójtlenek arsenu, drob-
nokrystaliczny zw iązek bez sm aku i za­
pachu, łatw y do zastosow ania w celach
przestępczych. H istoria zatruć, gdyby
ta k ą napisano, roiłaby się od zbrodni
popełnianych z pomocą tego związku,
a „bohaterów ” poszczególnych rozdzia­
łów częściej można by znaleźć w p ała­
cach i na dw orach możnowładców niż
w śród m ieszczan i chłopstw a. O statecz­
nie w izyta u alchem ika była dość kosz­
tow na, a przeciw nik czy w róg nie za­
wsze w a rt aż tyle.
T rucizny w praw dzie staniały, ale
w latach osiem dziesiątych naszego w ie­
ku i w tej dziedzinie mamy nowe osią­
gnięcia, w zw iązku z czym trójtlenek
arsenu rzadko bywa już przyczyną za­
truć przypadkow ych, a praw ie nigdy
celowych.
Zw iązki arsenu, w brew pozorom, nie
zostały w yelim inow ane z naszego życia.
62
W postaci preparatów leczniczych sty­
kam y się z nim i przy leczeniu wielu
chorób. Część z nas zetknęła się z prepa­
ratam i arsenu u dentysty. Anemia, brak
apetytu, osłabienie ogólne z powodze­
niem usuw ane są przez stosowanie
związków tego w łaśnie metalu. Orga­
nizm zdrowego człowieka zaw iera pew ­
ne ilości arsenu, średnio w 1 litrze krwi
znajduje się ok. 0,6 mg tego pierw iastka,
ale już w tkankach akum ulującyeh a r­
sen - w łosach i paznokciach, znajduje­
my od 0,7 do 4,0 mg/kg, Analiza włosów
i paznokci jest jedną z m etod diagnosty­
cznych w zatruciach arsenem.
No, dobrze, ale skąd arsen w naszym
organizmie, jeśli nie przyjmowaliśm y
leków z jego związkami?
Znikome ilości pochodzą z pow ietrza
i wody, ale spożywamy też rośliny wy­
hodow ane na glebach z nadm iarem tego
pierw iastka i dodatkowo opryskiw ane
p reparatam i owadobójczymi zaw iera­
jącym i zw iązki arsenu.
K raby i niektóre ryby morskie to rów ­
nież źródło arsenu w naszym organiz­
mie, ale ta k związanego chemicznie, że
bez problemów możemy spożywać te
„owoce m orza”, z tej strony bowiem
zatrucie nam nie grozi.
Szlachetne też groźne
Dobroczynne działanie srebra do­
strzegały już cywilizacje starożytne. Z a­
uważono, że woda przechow ywana
w srebrnych dzbanach ma właściwości
uzdraw iające. Jeszcze do niedaw na, po
w ykopaniu studni, przed w yciągnię­
ciem pierwszego w iadra wody,
w yrzucano do niej srebrną monetę, aby
studnia daw ała „dobrą w odę” . Dziś
wiemy, że jony srebra bardzo łatwo
przechodzą do wody, a ich bakteriobój­
cze działanie oczyszcza wodę.
W spółcześnie coraz rzadziej używ a­
my naczyń czy sztućców ze srebra, wy­
korzystując głównie ten m etal w jubile-
rstw ie i elektrotechnice, a jego związki
w przem yśle fotograficznym . Na tym
praktycznie nasz k o n tak t ze srebrem się
kończy. No, może jeszcze palacze m ają
dodatkow e spotkanie z tym m etalem
podczas... odzw yczajania się od palenia.
Jeden z leków odwykowych, zaw iera
azotan srebra.
Sądząc z opisu, przynajm niej ten m e­
tal w yw iera dobroczynne działanie na
nasz organizm . A jednak pracow nicy
przem ysłów fotograficznego i elektrote­
chnicznego zapadają na chorobę o ład­
nej nazwie „srebrzyca” , charakteryzu­
jącą się odkładaniem zw iązków srebra
w tkance łącznej, w ściankach naczyń
i w błonach śluzowych. Skóra i śluzów­
ka jam y ustnej tych ludzi przybierają
zabarw ienie szarosine, potęgujące się
pod wpływem św iatła redukującego od­
łożone w niej związki, podobnie jak
w m ateriałach fotograficznych, do sreb­
ra metalicznego. W prawdzie choroba ta
nie zagraża życiu, ale pow stałe szarosi­
ne przebarw ienia skóry nie dają się ni­
czym. usunąć.
Również złoto, stosow ane daw niej
przy leczeniu gruźlicy, obecnie zaś
w przew lekłych schorzeniach reum aty­
cznych czy dychaw icy oskrzelowej, nie
jest obojętne dla naszego organizm u,
niekiedy naw et w daw kach leczniczych.
Podobnie jak srebro, może odkładać się
w tkankach, jed n ak na tym jego toksy­
czne działanie się nie kończy. U szkadza
nerki, szpik kostny i w ątrobę. Leczy czy
zatruw a? Odpowiedź na to pytanie nie
jest łatw a, a lekarz ma najczęściej do
w yboru mniejsze zło. Na szczęście
w zw ykłych w arunkach, używ ane jako
biżuteria, złoto jest obojętne.
Tytuł „trucizna czy lekarstw o” odno­
si się nie tylko do ołowiu czy arsenu, ale
rów nież do biopierw iastków , ta k nie­
zbędnych każdem u organizm owi. Pisa­
liśmy o nich w „MT” 7/83.
A więc nad m iar w apnia i m agnezu to
m.in. kam ienie nerkowe, nadm iar ko­
baltu - przerost szpiku kostnego, przę­
dą w kow atue selenu - to nadciśnienie
i arterioskleroza. Cynk, którego gojące
właściwości w ykorzystuje ludzkość od
kilku tysięcy Lat, staje się. trujący przy
zetknięciu z mlekiem, z kwaśnym i po­
karm am i, a doprow adzony do wrzenia
(np. w hutach) paruje, ulega natych­
m iastow em u utlenieniu, a wdychany
w raz z powietrzem wywołuje ostre za­
trucie nazw ane „gorączką odlew­
ników ” .
Oczywiście, lista tych zagrożeń jest
0 wiele dłuższa i dotyczy praw ie każde­
go z wymienionych metali. Te, których
szkodliwości jeszcze nie ujawniono,
uw aża się za nie w pełni poznane. W dal­
szym”ciągu w anad, beryl i kilka innych
m etali są jeszcze przedm iotam i badań,
co nie oznacza, że nie stosuje się ich
w lecznictwie. Przykładem niech będą
stosow ane przez nasze babki „wieczne
k u lk i” antymonowe. Ponieważ już b ar­
dzo daw no zauważono, że antym on jest
doskonałym środkiem przeczyszczają­
cym, sporządzono z tego m etalu kulki,
które w razie niestraw ności podaw ano
doustnie. Antymon działał niezawodnie
1 skutecznie „czyszcząc górą i dołem”,
a kulka po starannym umyciu, w racała
do domowej apteczki i czekała na nastę­
pnego „delikw enta”.
Chwała naszej współczesnej farm acji
za produkcję leków wyłącznie do oso­
bistego użytku! Jednak nie oznacza to
wcale, że zrezygnowano z cennych w łaś­
ciwości antym onu. Jego zw iązki stosuje
się nadal, ratu jąc zatrutych przed sk u t­
kami działania w ielu trucizn, m.in. ar-
szeniku.
Na zaw arte w tytule pytanie „truciz­
na czy lekarstw o” nie daliśmy jednoz­
nacznej odpowiedzi, po prostu dlatego,
że takiej nie tna. Każdy z metali, które
znajdują się w naszym organizmie, może
być niezbędny, obojętny lub trujący, za­
leżnie od ilości, sposobu i formy d o star­
czania go tem u organizmowi, od stanu
naszego zdrow ia i od w ielu jeszcze nie­
zależnych od nas czynników zew nętrz­
nych. Czy jednak zawsze niezależnych?
63
 V. - c.

ii•..'i
y»a
'• • 'V , l

,tć * >ł7

\ < - *

■)fi- f;

myaław Woźniak
 ontakt nastąpił kw adrans po pół­
K nocy. Od razu otrzeźw iał ze snu.
Inform acja była prosta: siedem­
nastu z nich odczuło emisję biologiczną,
św iadczącą o agresywnych zam iarach
nadawcy, Po zlaniu się w jeden układ
w ykryli miejsce, do którego zbliżała się
obca form a. Było to sto kilom etrów na
północny w schód od miasta, w którym
mieszkał. Z adanie zostało mu pow ierzo­
ne w raz z częścią energii pola, jakim
każdy z nich dysponował. W ten sposób
sta ra li się ułatw ić mu zadanie. Nic
dziwnego, innym razem on postąpi po­
dobnie. Przez chwilę jeszcze przysłuchi­
w ał się organizm owi, lecz wszystko było
w porządku. W stał z łóżka i zasznuro­
w ał na nogach tenisów ki. Krysia spała
zw inięta w kłębek, cicho oddychając.
Na wszelki w ypadek dokonał intensyfi­
kacji jej snu, będąc pewnym, że teraz
przez naj bliższe sześć godzin, nie obudzi
się, Potem podszedł do drzw i balkono­
wych i z przyzw yczajenia cicho je otw o­
rzył, Na dworze było ciepło, jak to
w czerwcu. O parł ręce o barierkę i roze­
jrzał się po ciemnych i pustych oknach
sąsiadów. N ieb y ło nikogo. Uspokojony
popatrzył na niebo, a gdy znalazł kieru­
nek uniósł się w pow ietrze i poleciał na
północny wschód powoli nabierając
prędkości. Św iatła m iasta szybko znik­
nęły z tyłu. Zmysł lokacji inform ował
o braku innych obiektów latających
w prom ieniu jednego kilom etra, co było
do przew idzenia, gdyż lotnisko mieściło
się po di'ugiej stronie m iasta. Nie czuł
siły w iatru, gdyż całe jego ciało otaczała
w arstw a pola siłowego, chroniąca rów ­
nież od zim na. Gdy mijał pasmo wzgórz
otaczających m iasto dla próby wzbił się
na wysokość pięciu kilom etrów . Z ra ­
dością stw ierdził, że nie odczuw a przez
to żadnych przykrych sensacji, Zado­
wolony obniżył lot do stu metrów. Niebo
zaścieliły niskie i ciem ne chmury, które
do reszty zakryły Księżyc. Przesuw ał się
teraz na wysokości jednego kilom etra,
ta k że z tru d n o ścią rozpoznaw ał szcze­
góły terenu. K ilkanaście kilom etrów za
m iastem w dzierał się we wzgórza język
pustyni. Obserwując Ziemię w podczer­
wieni, dostrzegł skok jasności. Był to
ostygły już teraz piasek pustyni. Wi­
dząc, że leci w praw idłow ą stronę skon­
centrow ał się i jeszcze bardziej zwię­
kszył prędkość. Wiedział, że inform acja
jaką odebrali o miejscu i czasie lądow a­
nia zaw ierała pewien margines toleran­
cji. W szczególności odnosiło się to do
czasu, gdyż dla niego liczba czynników
ubocznych, które zakłócały proces prze­
w idyw ania była bardzo duża. Również
pam iętał o tym, że jako układ byli w s ta ­
nie przewidzieć zdarzenie z co najwyżej
półgodzinnym wyprzedzeniem. Ode­
brany czas lądowania obcej form y był
na granicy tego okresu. Na szczęście
zbliżał się do celu. Chociaż wokół było
ciemno na wszelki w ypadek postanow ił
zmniejszyć szybkość. Gdy to zrobił, do­
strzegł przed sobą w dole jakieś św iateł­
ko, Nie zdołał mu się jednak dokładnie
przyjrzeć, gdyż poczuł falę olbrzymiego
przeciążenia. Jego osobiste pole siłowe
zostało wręcz zmiecione, ale mimo to
osłabiło im pet uderzenia. W iedział do­
kładnie, co się stało; zaatakow ano go
z broni graw itacyjnej. N apastnika nie
zdołał dostrzec, ale był w pełni przeko­
nany, że jego obawy, co do czasu lądo­
w ania obcych były uzasadnione. Ko­
ziołkując w pow ietrzu czuł, jakby ści­
skały go żelazne kleszcze, a serce biło
oszalałe, nie mogąc pompować ciężkiej
jak rtęć krwi. Miał jednak szczęście,
gdyż gw ałtow ne zm iany przeciążenia
w ytrąciły go z toru lotu i dzięki temu
spadając, w ydostał się z zasięgu fali
uderzeniowej. Widząc zbliżającą się zie­
mię wyhamował prędkość, ale nie na
tyle, żeby nie poczuł upadku. N aw et nie
podnosząc głowy z piasku, m om entalnie
dokonał dziesięciom etrowej teleporta­
cji. Gdy uniósł wzrok, m iał okazję do­
strzec, że w miejscu, gdzie przed chw ilą
spadł, stoi kula ognia, w której rozpusz­
cza się piasek.
65
 „A więc chciał m nie dobić” —przeszło
mu przez głowę.
Lecz gdy spojrzał w górę stw ierdził,
że to nie koniec polow ania. Po niebie,
jak przeznaczenie przesuw ał się ciemny
kształt. Jak na chm urę, jego zarys był
zbyt regularny. Mimo olbrzymiego w y­
czerpania i ogarniających go mdłości,
Adam m usiał się skupić. Całą swoją
energię poświęcił na ekranizację ciała,
połączoną z em isją prom ieniow ania, ja­
kie w ysyłał otaczający go piasek. Gdyby
tego nie zrobił, w róg łatw o by zrozu­
miał, czym jest ta jasna plam a na tle
zimnego grantu. Pojazd jednak, powoli
się przesunął nad nim, zatrzym ując się
tylko na chw ilę nad rubinow o żarzącą
się teraz bryłą szkliwa, aby później,
rów nie cicho i bezszelestnie, odlecieć.
E kranow anie zdało egzamin. Adam le­
żał cicho ciężko dysząc i mimo, że czas
naglił, regenerow ał siły. Ju ż daw no nic .
go ta k nie wyczerpało. Najgorsze było
to, że był to dopiero początek. Instynkt
mówił, że spotkał obiekt patrolujący
i oczyszczający strefę wokół lądow nika.
S ądząc po tym, czym ten obiekt dyspo­
nował, mógł się teraz spodziew ać wszy­
stkiego, Jednego był pewien. Obca for­
ma, k tó ra przybyła na Ziemię jest istotą,
a praw dopodobniej istotam i rozum ny­
mi, których zam iaiy względem ludzi są
jednoznaczne. Przecież pierwsi, bez
uprzedzenia go zaatakow ali, starając
się mu nie dać naw et najm niejszej szan­
sy. Adam w iedział, że takiem u przeciw ­
nikow i czoła może staw ić tylko i w yłą­
cznie ktoś z dw udziestki. Inni ludzie,
niestety, są bezradni. Gdy o tym pom y­
ślał, przyszło mu poczuć ogrom odpo­
w iedzialności, jaki na nim ciążył. Sam
nie w iedział, czy to ta świadom ość, czy
fakt, że odpoczął, spraw ił, że poczuł
przypływ sił. Wstał, nie starając się na­
w et otrzepać z piasku. Z astanaw iał się
przez kilka pierw szych m etrów drogi,
czy włączyć pole osobiste, ale zrezygno­
w ał z tego, gdyż zabierało m u ono, na
dłuższą metę, zbyt dużo sił. Uczulił jed­
66
n ak zmysł lokacji, co zaniedbał przed­
tem, z jakże fatalnym i skutkam i. Lecieć
nie odważył się, gdyż w pow ietrzu jest
się widocznym o wiele bardziej, niż na
ziemi. Posuwał się w kierunku, w k tó ­
rym udał się obiekt, gdyż tam spodzie­
w ał się znaleźć lądownik. Przypom niał
sobie, że również w tym kierunku do­
strzegł z pow ietrza, na m om ent przed
atakiem , m ałe światełko. Nie mógł sobie
jednak przypom nieć z czym ono mu się
kojarzy. Było to coś znajomego, miał to
wręcz na czubku języka, ale nie potrafił
tego uchwycić. Dopiero, kiedy m inął ko­
lejną kępę kaktusów zrozum iał, co to
m usiało być. Zrozumiał, gdyż przed nim
ciągnęła się pustynna droga, zaś to
św iatełko było św iatłem samochodo­
wych reflektorów . Wszedł na drogę, by­
ła tylko utw ardzona; naw et nie asfalto­
wa, Jej kierunek m u odpow iadał, więc
szedł nią dalej. Wokół było cicho, o wiele
za cicho. Z reguły słychać tu nocą odgło­
sy życia, czy to wycie kojota, czy to
szelest biegnących lisków, a teraz nic.
Brak pola osobistego powodował, że
zrobiło mu się zimno. Przecież był tylko
w tenisów kach i kąpielów kach, co nie
da się ukryć było dość fatal nym strojem
na spacer nocą po pustyni. Niestety, nic
na to nie mógł poradzić. Co jakiś czas
przystaw ał, podnosił głowę i uważnie
lustrow ał niebo Księżyc w yjrzał zza
chm ur i kaktusy w zdłuż drogi rzuciły
długie cienie. Mimo, że Księżyc za chw i­
lę znów się schował, zdołał dojrzeć
przed sobą na szosie jakiś kształt. Zmysł
lokacji nie inform ow ał o żadnym ruchu.
Na wszelki w ypadek zszedł z drogi i po­
czął zataczać duży łuk. Po dw ustu me­
trach znalazł się na wysokości kształtu.
Postanow ił na razie posługiwać się kon­
wencjonalnym i środkam i, gdyż inne zu­
żywały zbyt dużo cennej energii. Os­
trożnie wczołgał się na wzgórek, po k tó ­
rego drugiej stronie biegła droga. Su­
nąc, przeniósł na bok kilka kaw ałków
zeschniętego kaktusa, gdyż bał się, że
może pęknąć pod nim z trzaskiem . Tele-
kinezja zaś była pew niejsza, niż ręka.
Gdy był na szczycie, spojrzał w dół.
K ształt okazał się starym modelem cię­
żarów ki „F orda” . A w łaściw ie to nim
kiedyś był, gdyż teraz prezentow ał sobą
kupę złomu. Adam podniósł się i zszedł
na dół zapadając się po kostki w piasku.
Od razu w iedział co się stało. Z apadnię­
ta skrzynia, zarw ane zawieszenie,
urw ane i pow yginane burty, jednozna­
cznie w skazyw ały na przyczynę. Tylko
broń graw itacyjna mogła spraw ić, że
szoferka nagle zaczęła ważyć zam iast
jednej, dw adzieścia ton, a drzw i co naj­
mniej pięć. Nic więc dziwnego, że zacze­
py i śruby nie w ytrzym ały tego, załam u­
jąc się i deform ując. Najlepszym dowo­
dem na to była urw ana w ycieraczka,
któ ra do połowy w biła się w m askę wo­
zu. Spadając m usiała ważyć z pięćdzie­
siąt kilogram ów. Cały zaś samochód był
w ciśnięty w g ru n t na dobrych kilkanaś­
cie centym etrów . Rozkraczone koła w y­
staw ały z podłoża, pokrytego dużymi
plam am i sm aru i oleju, wyciśniętego
chyba, ze w szystkich możliwych miejsc.
Co do tego, co się stało z kierow cą -
Adam nie m iał naw et najm niejszej w ąt­
pliwości, ale z obow iązku stan ął na
urw anym błotniku i zajrzał przez w ciś­
niętą do środka szybę. Kierow ca był
starszym człowiekiem i w yglądał na ty ­
powego farm era. Chociaż w obecnym
stanie mało przypom inał kogokolwiek.
Jego tw arz, w gnieciona w deskę roz­
dzielczą - b y ła kredow o blada. Policzek
przebijał kluczyk do stacyjki. Pozycja
tułow ia w skazyw ała, że kręgosłup jest
złam any co najm niej w kilku miejscach.
Nie chciał zaglądać niżej, ale był pe­
wien, że nogi 'tworzą jeden krw iak, gdyż
m usiały w nich popękać naczynia
krw ionośne, kiedy pięć litrów krw i pod
wpływ em olbrzymiego przeciążenia
wtłoczyło się w uda. W ystarczył zresztą
jeden rzu t oka na zw isającą bezw ładnie
rękę. Kończyła się ona opuchniętą
i czarną od skrzepów dłonią. Adam puś­
cił się ram y i opadł na ziemię. Był
w strząśnięty bezsensownością tej
śmierci. Praw dą jest, że człowiek silniej
reaguje, w idząc na własne oczy czyjąś
tragedię, niż gdyby m iał się dowiedzieć
o śm ierci milionów. Adam wiedział, że
miał rację, gdy sądził, że obiekt udał się
w stronę tego św iatełka. Musiał n atrafić
na jadącego drogą, Bogu ducha w inne­
go, farm era i tak jak jego zaatakow ał go
bez pardonu. Tym razem jednak, użył
fali skierowanej zgodnie z natężeniem
pola graw itacji ziemskiej. Dlatego sa­
mochód był wgnieciony w ziemię, a nie
rozszarpany' na kawałki. Tam ten czło­
w iek chyba naw et nie zrozum iał, co się
stało. Po prostu m iał pecha, że ak u rat
w ybrał tę opustoszałą pustynną drogę.
Adam otrząsnął się z rozm yślań i ruszył
dalej, gdyż do św itu było tylko cztery
godziny. Od północy zaczął dm uchać
ciepły w iatr, zapowiedź pogodnego
dnia.
Dwa kilom etry dalej znalazł się przed
zaporą. Co praw da trudno było nazwać
ją zaporą z racji tego, że nie była ona
w stanie nikogo zatrzymać. Jej zada­
niem było inform ować o tym, że ktoś ją
naruszył. Informować natu raln ie tego,
kto ją założył i kontrolow ał. Adam m u­
siał przyznać, że szczęście znów uśm ie­
chnęło się do niego. Zapora była rodza­
jem nieaktyw nego pola siłowego o m a­
lutkim potencjale. Gdyby nie to, że
uczulił zmysł lokacji, z pewnością by jej
nie zauważył. Zaś naruszenie w yw oła­
łoby ingerencję przybyszów, co było mu
nie na rękę. Wolał sam dyktow ać w a­
runki i ciągle liczył na elem ent zasko­
czenia. Z miejsca, w którym obecnie
stał, dostrzegał za wzgórkiem, już po
drugiej stronie bariery, lekki poblask.
Przeczucie mówiło, że stoi tam lądow -
nik. Spojrzał w górę, lecz próbę dostania
się do środka z pow ietrza szybko uznał
za bezsensowną. Pozostało jedno wyj­
ście. Musiał spraw dzić, czy bariera cią­
gnie się również pod powierzchnią
gruntu. O detchnął z ulgą kilka razy głę­
biej, jakby dla n ab rania sił. N astępnie
67
 uw ażnie obrał kierunek, gdyż pod zie­
mię było to niemożliwe, a potem wy­
prostow any, powoli zagłębiał się w p ia­
sku. N aturaln ie było tam zupełnie ciem­
no, Opuszczał się na głębokość dziesię­
ciu m etrów w ychodząc z założenia, że
jeśli tam jeszcze natknie się na barierę,
to głębiej nie będzie po co szukać. Na
trzech m etrach zaczynała się skała i by­
ło mu trudniej się poruszać. Aby to ro ­
bić, m usiał dostosowywać budow ę m o­
lekularną swojego ciała do stru k tu ry
ośrodka. Skała zaś była nieprzyjem na,
gdyż ze w zględu na jej spoistość musiał
się przeciskać między jej cząsteczkam i.
W m iarę upływ u czasu zaczynał odczu­
wać, w ręcz fizycznie, ciężar g ru n tu nhd
sobą, Czuł, że jest w dobrej formie, ale
myśl, że w ystarczy, aby zasłabł, a jego
ciało m om entalnie w topi się w skałę, nie
daw ała m u spokoju. Jakby nie było, nig­
dy jeszcze nie przesuw ał się w stałych
ośrodkach tak jak teraz. Nic więc dziw ­
nego, że z ulgą przyjął dotarcie do dzie­
siątego m etra. Tu m usiał się skupić. Os­
trożnie przesunął się kilka centym etrów
w stronę, gdzie jak zapam iętał, znajdo­
w ała się bariera. Nic nie czuł. Znów
mały ruch i znow u nic. Zmysł lokacji
pod ziem ią pracow ał gorzej, ale na pew ­
no na tyle dobrze, aby wyczuć potencjał
bariery. Jeszcze parę drobnych przesu­
nięć i mógł stwierdzić, że obcy nie roz­
ciągnęli swojej bariery sferycznie. Miał
w olną drogę. Dla pewności posunął się
jeszcze z 'irtetr do przodu i począł się
w ynurzać. Gdy jego głowa wychyliła się
nad pow ierzchnię piasku, zatrzym ał się.
Miał rację, b ariera była za nim. Zdając
sobie spraw ę, jakże m akabrycznie musi
w yglądać jego głowa w ystająca teraz
z piasku, uśm iechnął się do siebie. Gdy
stan ął na nogach i przestał dostosowy­
wać ciało do ośrodka, owiało go chłodne
pow ietrze pustyni.
- Ciekawe - pom yślał - że świat,
w naw et najbardziej w ydaw ałoby się
em ocjonalnych dla człowieka chwilach,
jest norm alny i powszedni. W iatr pozos­
68
taje w iatrem , a piasek ta k samo chrzęści
pod nogami.
Myślał tak, podchodząc pod szczyt
wzgórza. Tam położył się na płasko,
ponownie dostosowując budowę mole­
kularną ciała. Jednak tym razem zagłę­
bił się tylko na kilka centymetrów, gdyż
oczy m usiał mieć na powierzchni. N a­
stępnie lekko, można powiedzieć w to­
piony w grunt, posunął się na szczyt
i spojrzał w dół, na drugą stronę. Tam,
między pagórkam i stał pojazd obcych.
Miał on kształt dysku z trzem a sym etry­
cznie rozłożonymi u góry w ybrzuszenia­
mi. Średnicę jego szacował Adam na
jakieś dwadzieścia metrów. Każde
z trzech wybrzuszeń wydzielało na koń­
cu dość jasne niebieskie światło. W jego
prom ieniach uw ijały się wokół dysku
trzy kształty. Były to czarne półkule
zaopatrzone w szereg wysięgników.
K rzątały się wokół jakiegoś aparatu
przypom inającego dużą wannę, Adam
wiedział, że porów nanie jest głupie, lecz
nie to go m artwiło. Problem był w tym,
że owa ,,w an n a” wyglądała na broń i,
o ile wyczuwał, była to broń biologicz­
na. Najwyraźniej Obcy po w ylądow aniu
starają się zm ontować uzbrojenie, któ­
rym skutecznie będą mogli zaatakow ać
ludzi. Później mogliby nią szantażow ać
Ziemię i ściągać z niej haracz. F atalne
dla ludzi odwrócenie ich poczynań. Aby
lepiej widzieć, na moment uniósł się do
góry. Krąg św iatła rzucanego przez
dysk kończył się dziesięć m etrów przed
nim, na stercie kamieni. Widząc to
Adam, ciągle leżąc, uniósł się kilka cen­
tym etrów nad piasek i sunąc nad nim
ukrył się za kam ieniam i. Tu już mógł
przestać dostosowywać ciało. Musiał
chwilę odpocząć, gdyż lot na tak śmiesz­
nie małej wysokości był wyczerpujący,
a poza tym czekała go najcięższa próba.
Swoją uw agę skupił na tym robocie,
który jak mógł dostrzec posługiwał się
em iterem cieplnym. Była to najbliższa
jem u półkula i, jak sądził, tu m iał naj­
większe szanse. Próbow ał wejść w kon-
 ta k t z ośrodkiem program ow ania tego
autom atu. Nie było to łatw e, gdyż łącz­
ność telepatyczna z urządzeniem w y­
produkow anym nie przez ludzi jest b a r­
dzo trudna. W pierwszej fazie k o n tak tu
szukał analogii z ziemskimi urządzenia­
mi. G dyby ich nie znalazł byłby b ezrad ­
ny, gdyż nie byłby w stanie w ydaw ać
poleceń autom atow i* A konkretniej,
mógłby je w ydaw ać nie m ając jednak
najm niejszego pojęcia jaki w yw rą sk u ­
tek. To tak, jakby ktoś nie znający języ­
ka, a znający tylko alfabet, próbow ał
coś napisać, licząc, że litery ak u rat uło­
żą się w potrzebne słowo. Na szczęście
analogie znalazł w funkcjach podstaw o­
wych. Potem, poziom za poziomem, do­
szedł do ośrodka sterow ania i w ydał
rozkaz zatrzym ania się. Na w idok nie­
ruchom iejącego au to m atu w estchnął
z ulgą, gdyż mógł działać. Wydał n astę­
pne polecenie z satysfakcją obserw ow ał
jak ,,jego” robot przystaw ia em iter spa­
w arki drugiem u. Pod jego działaniem
pancerz tam tego zaczerw ienił się, a po­
tem zbielał, tocząc grube krople rozto­
pionego m etalu. Chwilę później w m iej­
scu, gdzie obydwa stały uderzył w niebo
snop ognia i iskier, zam ieniając się po
chw ili w kłąb smolistego dymu, który
w alił z dw óch szczem iałych szkieletów.
Teraz w ypadki potoczyły się lawinowo.
Trzy kopuły zaświeciły jaśniej kierując
św iatło w jego stronę. N ajw yraźniej O b­
cy odebrali k o n tak t telepatyczny,
a w każdym razie zrozum ieli, co się
stało. Jednocześnie pod dyskiem poja­
w iła się jakaś sylw etka. Adam m yślał
sylwetka, nie dlatego, że rozróżniał jej
szczegóły, ale dlatego, iż był pewien, że
ma przed sobą Obcego. K ształt nie dość,
że był w cieniu, to jeszcze św iatło kopu-
łek przeszkadzało w jego obserwacji.
Ale i tak, nie było na to czasu, gdyż
Adam ujrzał, jak ostatni robot kieruje
się w jego stronę. Próbow ał przez mo­
m ent nad nim zapanow ać, ale było to
bezcelowe. Obcy zabezpieczył się na ta ­
ką możliwość, przejm ując zdalne stero­
70
wanie. Gdy robota dzieliło od kryjówki
Adama już tylko kilka m etrów, zatrzy­
m ał się. W idząc to, Adam teleportow ał
się dw a m etry w bok. W sam ą porę, gdyż
sekundę później robot ciął kam ienie
prom ieniem lasera. Jako, że parow ały
w ręcz w oczach, laser m usiał być przy­
stosowany do prac górniczych. Dlatego
też robot musiał się do niego zbliżyć,
gdyż lasery takie maj ą stosunkowo mały
zasięg. Obcy jednak spostrzegł swoją
pom yłkę i robot wyłączył emisję. Potem
obrócił się, a właściw ie chciał się obró­
cić w jego stronę, kiedy Adam przeciął
go wpół polem siłowym. Skwiercząc,
zarył w piasku. W ykorzystując zasko­
czenie, chciał teraz Adam teleportow ać
w bezpośrednie sąsiedztw o Obcego i je­
go również unieszkodliwić, lecz nie zdą­
żył, gdyż poczuł, że się pali. Odruchowo
teleportow ał m etr od tyłu, ale na próż­
no, gdyż m om entalnie trafiła go nastę­
pna kula ognia. Jego pole z trudem opie­
rało się tak wysokiej tem peraturze, zaś
jej spraw cą był czarny pojazd, który
teraz krążył nad nim pilnując, aby nie
mógł uciec. Był to ten sam pojazd, który
zaatakow ał go w pow ietrzu, a później
zabił kierowcę. Adam m iał nadzieję, że
zdąży rozstrzygnąć w alkę na swoją ko-
rzyśę, zanim on wróci. Niestety, przeli­
czył się. Teraz m usiał działać błyskaw i­
cznie.' W iedział, że teleportacja nic nie
da, gdyż jej ograniczony zasięg nie po­
zwoli mu uciec spod kontroli pojazdu.
Z jednego miejsca jeśli naw et ucieknie,
to w drugim spotka go to samo. Zresztą
jeśli będzie ta k kluczył, to prędzej, czy
później tam ten w padnie na pomysł uży­
cia fal graw itacyjnych, a to byłby ko­
niec. Miał jedno wyjście. Aby osłabić
uw agę przeciw nika zaprzestał skoków
i udał, że się pali. Miał nadzieję, że jego
pole osobiste to wytrzyma. Sądził, że
Obcy w ten sposób nie będzie zwracać
większej uw agi na kom puter swojego
pojazdu. On to zaś musi wykorzystać.
S tarał się skupić, nie zw racając uw agi
na rosnące płomienie, gdyż Obcy dla
pew ności obrzucał go kolejnymi ład u n ­ mu, kiedy uciekał z miejsca lądow ania
kam i plazmy. Próbow ał naw iązać łącz­ Obcych. Uczynił to z dwóch powodów.
ność z kom puterem , ale po kilku p ró ­ Po pierwsze wiedział, że ta k jasna eks­
bach zrozum iał, że nie da rady. Zbyt plozja będzie zarejestrow ana przez któ­
dużo energii pochłaniało pole siłowe. regoś z satelitów wojskowych i można
N iestety, jeśli je zmniejszy, to się spali. się spodziewać w izyty sił rządowych; na
Był w kropce. U czynił jeszcze jedną roz­ co nie m iał najmniejszej ochoty. N aw ia­
paczliw ą próbę, ale nadarem nie. sem mówiąc, to sądził, że pojazdy, które
— Żebym m iał choć trochę więcej wyczuł są w łaśnie wojskowym p atro ­
energii - pom yślał, rozgoryczony w łas­ lem. Po drugie, bał się zbyt dużego na­
ną bezradnością. prom ieniow ania, o czym sygnalizował
W tej samej chw ili poczuł ogromny jej mu zmysł radiacji, Wiedział, że z tym co
przypływ . Miał w rażenie, jakby zerwały pochłonął, jego organizm sobie poradzi.
się tam y ,i teraz olbrzym ią strugą ładuje W stał i w słuchał się w jego rytm. Już po
ona jego organizm. Zrozum iał. Jak mógł chw ili mógł stwierdzić, że wszystko jest
zapom nieć, że jest jednym z dw udzies­ w porządku. Organizm usunął już p ra­
tu? Teraz układ całą swoją moc skiero­ wie trzy czw arte naprom ieniow anych
w ał n a niego, a on był jakby tw ornikiem kom órek i przypuszczalnie za jakieś
pola całej dw udziestki. Mógł działać. dwie godziny będzie zupełnie czysty.
K o n tak t naw iązał o te sam e punkty za­ Jedyną konsekwencją będzie wzmożony
czepienia, jak poprzednio. K om puter apetyt w najbliższych dniach, kiedy bę­
był na w łasnym program ie, co jeszcze dą się regenerow ać nowe komórki, bo
bardziej ułatw iało zadanie. Skum ulo­ naprom ieniow anie odda w raz z m o­
w ał energię i w ysłał ją w postaci potęż­ czem, kiedy tylko skończy się ich usu-
nego im pulsu - „staran u j sta te k ” . Mo­ wańie. Gdy już się upew nił, co do swoje­
m ent niepewności, ale już poczuł, jak go stanu, n ab rał głęboko pow ietrza
pojazd nabiera szybkości lecąc w kie­ i uniósł się w górę. Wiedział, że m usi się
ru n k u dysku. Poczuł też, jak Obcy, który spieszyć, aby przez nikogo nie zauważo­
dopiero teraz zrozum iał, co się dzieje, ny dostać się do domu. Z adanie wyko­
sta ra mu się odebrać kontakt. Było to nał. Ocalił Ziemię przed jednym z wielu
jednak niemożliwe. A dam jak po sznur­ niebezpieczeństw, jakie przynosi kos­
ku prow adził pojazd do celu. Jeszcze mos. Jeszcze nie raz on, czy któryś z po­
sekunda, czy dw ie a pow ietrzem targ n ę­ zostałej dziew iętnastki będzie m iał
ła potężna eksplozja i podm uch zdm u­ okazję spierać się z siłam i rozumnymi
chnął z Adam a ogień. Mogąc już w i­ czy z żyw iołam i.
dzieć, sycił w zrok w idokiem trium fu. A jeśli któryś zginie, bo i tak bywa, to
W miejscu, gdzie stał statek, teraz w y­ inni go zastąpią. Jego zaś miejsce zajmie
piętrzał się grzyb dym u i ognia. U pod­ ktoś nowy. Ktoś, kto uzupełni układ
staw y grzyba powoli się topił, przeła­ pełnej dw udziestki. Nie wiadom o kto to
m any na pół, dysk z wbitym w niego będzie, gdyż on sam tego nie wie do
pojazdem . Ale po chw ili i te szczegóły momentu, kiedy zrozumie, że istnieje
stały się niewidoczne, gdyż oba pojazdy dw udziestka, a on jest jej jedną dw u­
Obcych zam ieniały się w kupę jarzącego dziestą. Gdyż ludzie nigdy się nie
się żużlu. dowiedzieli i na razie nie dowiedzą
Adam ocknął się tuż przed świtem, ii dwudziestce. Są jeszcze na to zbyt
gdyż zmysł lokacji inform ow ał go, że młodzi i zbyt impulsywni. Tak myśląc
zbliża się kilka pojazdów. Leżał na p ia­ w racał A dam do domu, do domu, w któ­
sku i m ówiąc szczerze nie chciało mu się rym dzisiaj, kw adrans po północy, zo­
w staw ać. Przyleciał tu trzy godziny te­ stał w ybrany do dw udziestki.

71
 SPAWARKA TRANSFORMATOROWA TYPU ET-100
W październiku ubiegłego roku zakupi­
łem dla potrzeb redakcji ,,Młodego Techni­
ka1' spawarkę transformatorową typu ET-
100, produkcji Cieszyńskiej Fabryki Urzą­
dzeń Spawalniczych „Cespa” za przeszło
czternaście tysięcy zł. Jak zapewnia produ­
cent w instrukcji obsługi, spawarka ta prze­
znaczona jest do spawania elementów stalo­
wych prądem przemiennym, elektrodami
otulonymi o średnicy od 1,5 mm do 2,5 mm.
Grubsze elektrody o średnicy 3,25 mm mogą
być również używane pod warunkiem pracy
w dolnym zakresie prądu spawania przewi­
dzianego dla tego typu elektrod, a więc około
100 A.
Niewielkie wymiary urządzenia oraz ma­
sa tylko 19,6 kg umożliwiają łatwe przeno­
szenie go i stosowanie przez majsterkowi­
czów do różnorodnych prac, tym bardziej, że
spawarka zasilana jest z jednofazowej sieci
elektrycznej o napięciu 220 V, zaś prąd po­
bierany przez nią umożliwia zabezpieczenie
instalacji zwykłymi bezpiecznikami zwłocz-
nymi 16 A. Znamionowana moc zasilania nie
przekracza 5,5 kVA. Spawarka dostarcza
prądu o natężeniu, od 40 do 100 A regulowa­
nym płynnie za pomocą bocznika magnety­
cznego.
Następnego dnia po zakupie udałem się na
poszukiwanie elektrod spawalniczych. Po
kilku godzinach odwiedzania przeróżnych
central handlowych dotarłem WTeszcie do
jedynego w kraju dystrybutora elektrod. Za­
dowolony z odniesionego sukcesu wszedłem
do biura i ku uciesze trzech pań urzędują­
cych przy biurkach oświadczyłem, że właś­
nie pragnę nabyć różnorodne elektrody po
10, 20 i 50 szt., zależnie od średnicy. Panie
urzędniczki naśtniały się do woli, a potem
jedna z nich, zapewne szefowa, uświadomiła
mnie, że jeżeli chcę nabyć elektrody, to mogę
złożyć formalne zamówienie na co najmniej
1000 szt, tzn. jedno opakowanie elektrod
o średnicy wyłącznie 3,25 mm produkcji ja­
kiejś firmy polonijnej ale po... 15,70 zł za
sztukę! Warto w tym miejscu powiedzieć, że
doskonałe elektrody produkowane przez
Hutę Baildon w Katowicach kosztują... 600
zł za 1000 szt, a więc po 60 groszy! Niestety,
krajowe elektrody są rozdzielane przez
Urzędy Wojewódzkie z góry na cały rok,
a dostają je tylko zakłady zajmujące się
wielką produkcją, np. Ursus, FSO itp. Co ma
w tej sytuacji zrobić majsterkowicz, którego
nabito w butelkę sprzedając mu spawarkę
bez elektrod za 14 100 zł? Otóż pragnę poin­
formować wszystkich zainteresowanych, że
na warszawskim Bazarze Różyckiego można
bez trudu, zamówienia, rozdzielników i in­
nych tego rodzaju ułatwień” wymyślonych
przez urzędników kupić dowolne rodzaje
elektrod. Wolę nie myśleć i nie pisać z jakie­
go źródła te elektrody pochodzą. Widocznie
lepiej zmusić obywatela do nielegalnego, de­
likatnie mówiąc, zakupu niż normalnie
sprzedać mu kilka elektrod w sklepie z na­
rzędziami czy w CSH. Wydaje mi się rów­
nież, że sprzedawanie spawarek w sytuacji,
gdy nie można normalną drogą nabyć elek­
trod niezbędnych do ich użytkowania jest po
prostu nieuczciwe.
Mając już do dyspozycji kilka elektrod
chciałem wypróbować nowy nabytek. Spa­
warkę włączyłem do sieci, w uchwyt włoży­
łem elektrodę i zacząłem regulować prąd
spawania pokręcając korbką regulatora. Pa­
rę obrotów korba obracała się bez trudu.
Naraz poczułem dość duży opór, ale dalej
można było pokręcać korbą. Po chwili we­
wnątrz obudowy spawarki coś chrupnęło
73
i korbka obróciła się zupełnie luźno. Przy
okazji zauważyłem, że wskaźnik prądu spa­
wania przestał się poruszać na tle skali. Coś
się popsuło zanim zdążyłem wypróbować
spawarkę.
Co teraz robić? Ano zajrzyjmy do karty
gwarancyjnej.., W punkcie 3 warunków
gwarancyjnych czytamy; „Naprawa rekla­
mowanego sprzętu nastąpi w trybie 30 dni
po nadesłaniu wyrobu wraz z wypełnionym
odcinkiem reklamacyjnym niniejszej karty
gw arancyjnej”. A więc ,,Cespa” życzy sobie,
bym wysłał do Cieszyna spawarkę o masie
prawie 20 kg! Na czyj koszt ma to nastąpić
i jak mam opakować taki ciężar oraz jak
skłonić pocztę do przyjęcia takiej paczki -
instrukcja milczy.
Najprostszym wyjściem z tej sytuacji była
samodzielna naprawa, oczywiście po rezy­
gnacji z gwarancji. Po zdjęciu obudowy ze
spawarki okazało się, że śruba prowadząca
bocznik magnetyczny została rozerwana
w połowie długości swojej części gwintowa­
nej. Na zamieszczonym rysunku przedsta­
wiamy urządzenie służące do regulacji prą­
du spawania. Rdzeń transformatora (1) spo­
czywa na izolacyjnej podstawie (2) zamoco­
wany do niej dwiema prowadnicami (3) bo­
cznika magnetycznego (4). Prowadnice obej­
mują rdzeń transformatora od zewnątrz! za­
mocowane są do podstawy czterema masyw­
nymi śrubami z łbami ukrytymi pod podsta­
wą. Wewnętrzne części prowadnic są kształ­
tu teowego a między nimi przesuwa się bocz­
nik magnetyczny szerokości takiej, by ciasno
zmieścił się we wnętrzu "rdzenia. Siłą rzeczy
prowadnice muszą być tak zamocowane, by
wprowadzały bocznik równo pomiędzy bla­
chy rdzenia. Na zamieszczonym rysunku,
szczegół A pokazuje sposób montażu zaku­
pionej dla redakcji „MT” spawarki. Oczy­
wiście śruby mocujące prowadnice nie były
dokręcone (bo niby po co?), ciężki rdzeń
transformatora przesunął się w bok o parę
milimetrów i bocznik na swojej drodze na­
trafił na próg a tym samym nie mógł przesu­
nąć się w dół. Do bocznika przyspawane są
dwa płaskowniki (5) mocujące stalowy klo­
cek (6) stanowiący gwintowane połączenie
ze śrubą regulacyjną (7). W górnej części
prowadnice połączone są grubą płytką stalo­
wą (8) z cienką nakładką (9) stanowiącą opór
dla rozszerzonej części (10) śruby regula­
cyjnej. Śruba regulacyjna (mosiężna) zakoń­
czona jest walcem (11) z korbką (12) moco­
waną wkrętem (13). Pokręcając korbą powo­
dujemy przesuwanie się bocznika w górę lub
w dół a tym samym zwieranie lub rozwiera­
nie strumienia magnetycznego transforma­
tora spawarki,
Z łatwością dorobiłem nową śrubę regula­
cyjną, niestety, już nie mosiężną lecz stalo­
wą, z powodu braku odpowiedniego mate­
riału. Oczywiście wyregulowałem prawidło­
we położenie prowadnic względem rdzenia
tak, by bocznik gładko przesuwał się w dół.
Przy okazji dokręciłem wszystkie śruby
i zaciski (nawet prądowe!) wewnątrz obudo­
wy spawarki. Na koniec, z trudem, ale złoży­
łem obudowę (żaden otwór w osłonowych
płytach izolacyjnych nie pasuje do otworu
w metalowej konstrukcji obudowy!).
Po tych zabiegach spawarka zaczęła dzia­
łać. Tylko ja już trochę straciłem zapał do
tego urządzenia...
Trzeba przyznać, że dawno nie widziałem
takiego bubla jak spawarka ET-100 produk­
cji Cieszyńskiej Fabryki Urządzeń Spawal­
niczych „Cespa'\ Tak mówiąc między nami,
wydaje mi się, że gdyby ktoś celowo chciał
tak spartaczyć robotę, to miałby z tym nie­
mało trudu. Ciekaw jestem co na to dyrekcja
„Cespy”? Czyżby nie znała jakości swoich
wyrobów?
Jerzy Pietrzyk
 ROZBUDOWA MINIATUROWEGO OSCYLOSKOPU
(D okończenie)
Wzmacniacz wstępny X
Wyposażenie oscyloskopu we wzmacniacz
odchylania poziomego (X) o czułości kilku­
dziesięciu mV na działkę niewątpliwie pod­
wyższa walory użytkowe naszego przyrzą­
du. Staje się możliwe wykorzystanie oscylo­
skopu jako charakterografu, możemy zdej­
mować charakterystyki amplitudowo-fazo-
we urządzeń m.cz. (wzmacniaczy), dokony­
wać pomiarów fazy, możemy także podłą­
czyć przystawkę wobuloskopową. Nie jest
przy tym konieczne, aby wzmacniacz
X przenosił tak szerokie pasmo, jak wzmac­
niacz Y (byłoby to zresztą dość trudne
z przyczyn technicznych - ze względu na
mniejszą czułość płytek X). Istotne jest nato­
miast zapewnienie w miarę możliwości iden­
tycznej charakteiystyki amplitudowo-fazn-
wej w zakresie do kilkudziesięciu kHz tak,
aby można było dokonywać pomiarów fazy
dla niezbyt dużych częstotliwości. Opisany
poniżej układ przy starannym wykonaniu
zapewnia dość dobre przenoszenie sygnałów
do około 500 kHz lub więcej - zależnie od
pasma wzmacniacza końcowego X i precyzji
jego zestrojenia. Jest to zupełnie wystarcza­
jąca wartość, jak na oscyloskop amatorski.
Publikując poniższy opis zakładamy, że wy­
ki mania układu podejmą się radioamatorzy,
którzy uruchomili już oscyloskop - stąd nie
zamieszczamy rysunku płytki drukowanej,
pozostawiając jej zaprojektowanie Czytelni­
kom „MT” - tak, aby można ją było umieścić
w istniejącej obudowie.
Pełny schemat wzmacniacza wstępnego
X przedstawia rys, 15. Można w nim wyróż­
nić kilka części. Pierwszą są dzielniki wej­
ściowe oraz przełączniki sprzężenia z wej­
ściem i zwierania wejścia do masy - są one
praktycznie identyczne, jak we wzmacnia­
czu Y (rys. 9). Przedstawiono co prawda
tylko dwie pozycje dzielnika wejściowego
(1:1 i 1:10), lecz w razie potrzeby można
dobudować dalsze.
Następnym elementem układu jest wtór­
nik o dużej impedancji wejściowej. Zrealizo­
wany został on na tranzystorach BF245B
i BC148 w połączeniu z dwoma źródłami
prądowymi (2xBC148). Układ ten jest sto­
sunkowo prosty, lecz charakteryzuje się
pewnym dryftem temperaturowym zera.
Dryft ten nie powinien jednak przekraczać
około ± 50 mV w przedziale temperatury,
jaka występuje przy typowym użytkowaniu
oscyloskopu. Potencjometr montażowy 220
omów służy do regulacji prądu drenu tran­
zystora BF245B, a zarazem napięcia na wej­
ściu wtórnika (górny koniec potencjometru
4,7 kilooma, przy wejściu zwartym na masę).
Podstawową częścią układu jest wzmac­
niacz szerokopasmowy, wykonany na ukła­
dzie scalonym ULI 111, i tranzystorze
BC158. Wzmacniacz ten objęty jest pętlą
sprzężenia zwrotnego, w której umieszczono
przełącznik zmieniający skokowo wzmoc­
nienie układu (wzmocnienie to może wyno­
sić: 1 ; 2,5; 5; 10 lub 25). W połączeniu z płyn­
ną regulacją wzmocnienia (potencjometr 4,7
kilooma) umożliwia to wybór dowolnej czu­
łości od 20 mV/dz. wzwyż. Pasmo wzmacnia­
cza przekracza znacznie 1 MHz i stąd konie­
czne jest bardzo staranne wykonanie płytki
drukowanej (krótkie połączenia, szczególnie
z przełącznikiem skokowej regulacji czułoś­
ci, duża powierzchnia masy, blokowanie za­
silania kondensatorami, najlepiej ceramicz­
nymi) oraz odpowiednia kompensacja częs­
totliwościowa (rezystor 100 omów i dobiera­
ny kondensator 15 +■68 pF). Właściwą kom­
pensację dobiera się w trakcie uruchamiania
układu tak, aby uniknąć wzbudzania się
wzmacniacza dla poszczególnych pozycji
przełącznika zmiany wzmocnienia. Wzmac­
niacz zakończony jest. układem przesuwania
poziomu napięcia (dioda Zenera
RZP683C4V3) tak, aby możliwe było odpo­
wiednie wysterowanie wzmacniacza końco­
wego X.
Po zmontowaniu układu na płytce druko­
wanej możemy go uruchomić. Rozpoczyna­
my to „od przodu” - tj. od wtórnika wejścio­
wego. Pierwszą operacją jest ustawienie na­
pięcia na wyjściu przy wejściu zwartym na
masę - regulujemy potencjometrem 220
omów starając się uzyskać wartość jak naj­
bliższą zera. Jeżeli zakres regulacji poten­
cjometrem nie wystarcza, można zmienić
wartość opornika połączonego w szereg
z potencjometrem (na schemacie 100 omów).
75
 Nie powinno być z tym problemów przy
czułość rrty^jz
stosowaniu tranzystora BF245 grupy B - dla
innych grup zakres regulacji może nie wy­
starczyć. Po tej czynności należy sprawdzić
za pomocą oscyloskopu i dowolnego genera­
tora, czy nasz wtórnik przenosi bez znieksz­
tałceń sygnały o amplitudzie do około 5 V.
Jeżeli i z tym nie ma problemów, przystępu­
jemy do uruchamiania właściwego wzmac­
niacza.
Uruchomienie rozpoczynamy od spraw­
dzenia, czy wzmacniacz się nie wzbudza.
W tym celu wejście (ślizgacz potencjometru
4,7 kilooma) łączymy z masą, a wyjście przez
rezystor około 100 omów łączymy z wejściem
oscyloskopu (układ wzmacniacza „nie lubi”
obciążenia czysto pojemnościowego). Na­
pięcie na wyjściu wzmacniacza powinno być
stabilne i wynosić -4,3 ± 0,5 V, niezależnie
od położenia przełącznika skokowej zmiany
czułości. W przypadku zaobserwowania
wzbudzania się wzmacniacza (przy dowol­
nym wzmocnieniu) - są to częstotliwości
rzędu MHz - należy ewentualnie skorygo­
wać wartość pojemności kondensatora kom­
pensacji częstotliwościowej (oznaczonego
na rys. 15 gwiazdką), nawet poza wskazane
granice. Jeżeli to nie pomaga, trzeba spraw­
dzić blokowanie napięć zasilających, dłu­
gość i położenie przewodów łączących układ
z przełącznikiem zmiany czułości, itp. Trze­
ba mieć przy tym trochę doświadczenia -
podobnie, jak przy układzie wzmacniacza Y.
Po tej operacji należy tylko skontrolować
przenoszenie sygnału przez wzmacniacz
najlepiej impulsów prostokątnych z genera­
tora (trzeba go skądś zdobyć lub wykonać
samemu - zakres amplitudy musi wynosić od
około 50 mV do 2 V).
Można teraz zabrać się do dokładnego
zestrojenia wzmacniacza końcowego X.
Przedtem jednak wzmacniacz należy odpo­
wiednio połączyć z pozostałymi układami
oscyloskopu, zgodnie z rys. 15. W tym celu
trzeba przeciąć połączenie między kolekto­
rem T8 i bazą T li (rys. 5) oraz poprowadzić
kilka przewodów do przełącznika załączają­
cego wzmacniacz X. Jednocześnie należy
zwrócić uwagę na połączenia wejścia
A układu wygaszania (dodatkowego, opisa­
nego wcześniej) z przełącznikiem, co umożli­
wia rozjaśnienie plamki niezależnie od pra­
cy podstawy czasu. Dodatkowo układ pod­
stawy czasu można zablokować, np. przez

-12 V
przewód antenowy symetryczny
( jGk najkrótszy )
T16.T17- BF .197. 519-521
Rys J7
zwarcie do masy (za pomocą przełącznika
„wzm. X ) wejścia zerującego przerzutnika
7474 lub punktu ,,C” (rys. 5).
Operacja strojenia wzmacniacza końco­
wego X polega na odpowiednim wyregulo­
waniu jego czułości oraz odpowiedniej kom­
pensacji dla wyższych częstotliwości. Proces
strojenia najłatwiej przeprowadzić podając*
to samo napięcie z generatora na wejście
X i Y, przy czułości obydwóch 500 mV/dz
(amplituda przebiegu około 2 - 3 V). Nieste­
ty, nie nadaje się do tego generator przebiegu
prostokątnego - pożądane byłoby podanie
napięcia sinusoida! nego. W pierwszym eta­
pie podajemy napięcie n częstotliwości kil­
kuset Hz i regulujemy wzmocnienie wzmac­
niacza końcowego X (ze względu na rozrzut
parametrów lamp i tolerancje rezystorów)
tak, aby przebieg na ekranie był nachylony
do osi X pod kątem 45°. Jeśli wzmocnienie
jest za duże, trzeba zwiększyć wartości re­
zystorów Rm i R37 (rys. 5), gdy za małe -
najlepiej zboeznikować kondensator C18od­
powiednim rezystorem (lub skorygować
wartość rezystorów R36 i R37). Po wykonaniu
tej operacji zwiększamy częstotliwość gene­
ratora do około 300 - 500 kHz i dobieramy
kondensator Ci8 tak, aby zminimalizować
przesunięcie fazowe (elipsę). Na zakończe­
nie tej operacji trzeba sprawdzić charakte­
rystykę amplitudowo-fazową wzmacniacza
X od kilku kHz do kilkuset kHz - w pewnym
momencie przy wzroście częstotliwości po­
winno pojawić się przesunięcie fazowe, a na­
stępnie (dla jeszcze większych częstotliwoś­
ci) zmniejszenie rozmiaru w osi X - częstotli­
wość powinna przekraczać wtedy znacznie
500 kHz. Można jeszcze skontrolować prze­
bieg tej charakterystyki dla innego wzmoc­
nienia, nie powinno być przy tym żadnych
niespodzianek. Należy tylko pamiętać, że
pasmo wzmacniacza maleje przy wzroście
jego wzmocnienia (jednak nie poniżej 500
kHz).
Zostały jeszcze do wykonania dwie opera­
cje. Pierwszą jest zestrojenie dzielników
wejściowych wzmacniacza X. Wykonujemy
ło podobnie, jak strojenie wzmacniacza koń­
cowego X, jednakże na wejścia podajemy
sygnał prostokątny o częstotliwości około!
kHz, oczywiście przy załączonym odpowied­
nim dzielniku. Regulując trymerem staramy
się obraz na ekranie sprowadzić do dwóch
punktów, minimalizując rozmycie w kierun­
ku poziomym (mogą to,być dwa krótkie
odcinki ze słabo widoczną łączącą je linią
w przypadku generatora „nieidealnego”
przebiegu prostokątnego).
Drugą z tych operacji jest wyregulowanie
długości linii podstawy czasu oraz korekcja
współczynnika czasu na wszystkich podza-
kresach. Operacja ta konieczna jest tylko
wtedy, gdy zachodziła konieczność regulacji
wzmocnienia wzmacniacza końcowego
X (zmiana wartości rezystorów R36 i R37oraz
kondensatora CI8). Długość linii podstawy
czasu regulujemy potencjometrem P4 (iys.
5), natomiast korekcji wartości współczyn­
nika czasu najłatwiej dokonać korygując* od­
powiednio wartość rezystora R22. Lepiej jed­
nak przy tej okazji skalibrować wszystkie
zakresy podstawy czasu, zgodnie z opisem
podanym w „MT” 9/82.
Na zakończenie kilka uwag odnośnie ele­
mentów podanych na schemacie. Diody
świecące czerwone mogą być dowolnego ty­
pu (iip. CQYP 40, CQXP01 CQXPQ2), a ich
77
 wych, co oczywiście wpływa na ich niewiel­
Stosowanie było już wcześniej uzasadnione.
kie zniekształcenie. Dlatego też ten sposób
Tranzystory także nie m uszą być typu
może być stosowany, gdy sygnał me zawiera
BC148, nadają się dowolne krzemowe małej
harmonicznych powyżej 1 MHz, np. w przy­
mocy. Tranzystor połowy BF 245 powinien
padku przebiegów we wzmacniaczach akus­
być grupy B, lecz w przypadku niemożności
tycznych. Wersja udoskonalona wady tej nie
nabycia takiego może być innej grupy lub
ma —konieczne jest jednak wykonanie do­
bez jej oznaczenia, co najwyżej trzeba będzie
datkowego wtórnika separującego.
trochę popracować nad wyzerowaniem
wtórnika. Pojemności kondensatorów blo­ Rys. 16 przedstawia wersję prostszą ukła­
kujących zasilanie nie są krytyczne, konden­ du regulacji wzmocnienia. Polega ona na
satory te powinny być jednak ceramiczne zastąpieniu rezystora R3i (rys. 9) potencjo-
(ferroelektryczne). Potencjom etr 4,7 kiloo­ .m etrem liniowym (oczywiście masowym)
ma musi być oczywiście potencjometrem 0 w artości 1 kilooma. W tym momencie Czy­
masowym ze względu na przenoszone pasmo telnik domyśli się, skąd się wzięły dość spe­
(potencjom etry drutow e m ają dość dużą in- cyficzne wartości rezystancji w obwodzie
dukcyjność —stąd nie nadają się). Wartość tranzystorów T3 i T4 oraz dlaczego zastoso­
rezystancji nie jest zbyt krytyczna, powinna wano szeregowe połączenie rezystorów R31
zaw ierać się i>d 2 , 2 do 1 0 kiloomów ze wzglę­1 R^. Wykonując układ praktycznie, należy
du na możliwość nadmiernego obciążenia pamiętać, aby połączenia zrobić w miarę
w tórnika lub ograniczenie pasma wzmac­ możliwości jak najkrótsze. Całą operację
niacza. Nie można leż zapomnieć o podłą­ musi zakończyć, niestety, ponowne zestroje-
czeniu podłoża układu U LI 111 (wypro­ nie toru Y (dobranie kondensatorów Cjg i C uj
wadzenie nr 13) do punktu o najniższym - rys. 9 ), gdyż wykonane połączenia oraz
potencjale (jak na schemacie). Problemy potencjom etr wprow adzają dodatkowe po­
przełączników, dzielników i inne związane jemności. Wymagana korekcja nie powinna
z montażem pt (zostawiamy juz p<nnysłowoś- być jednak zbyt duża. Strojenie przeprowa­
ci i dośw iadczeniu radioamatorów. dzamy rzecz jasna dla maksymalnej w artoś­
ci wzmocnienia. Należy przy tym zwrócić
uwagę, że wartość rezystancji potencjome­
Płynna regulacja wzmocnienia
tru może odbiegać od wartości rezystora R 31
toru Y w zakresie 1:2,5- _ może się więc okazać konieczna korekcja
wartości rezystora R3a tak, aby sumaryczny
W niektórych przypadkach może być wy­
opór potencjom etru i rezystora R 32 był rów­
godne płynne regulowanie am plitudy oglą­
ny sumie rezystancji R3\ i R 32 przed przerób­
danego przebiegu, na przykład podczas
ką Zabezpieczy nas to przed zmianą
spraw dzenia pasm a wzmacniaczy - usta­
wzmocnienia toru Y, a tym samym przed
wiając am plitudę na określoną liczbę dzia­ pracochłonnym kalibrowaniem poszczegól­
łek obserwujemy jej zmianę dla różnych
częstotliwości. Ponadto czasami konieczne nych zakresów.
jest obejrzenie fragm entu przebiegu widocz­ Udoskonalony układ przedstawiony jest
nego dopiero po jego powiększeniu, a regula­ na rys. 17. Zm iana w stosunku do układu
cja skokowa w stosunku 1:2:5 uniemożliwia z rys. 16 polega jedynie na dobudowaniu
dobranie odpowiedniej wielkości obrazu. dodatkowego w tórnika emiterowego (dwa
Sytuacje takie w ystępują co praw da stosun­ tranzystory i dwa rezystory). W ten sposób
kowo rzadko, tym niemniej odpowiedni znacznie popraw iona zostaje jakość regula­
układ jest na tyle prosty, że w arto go wyko­ cji - zniekształcenie charakterystyki częs­
nać. Przedstawione zostaną dwie wersje: totliwościowej przy zmianie wzmocnienia
prostsza i udoskonalona. W ersja prosta ma jest bardzo małe - w typowych zastosowa­
tę wadę, że zmiana wzmocnienia (jego niach niezauważalne. Dodatkowe elementy
zmniejszenie za pomocą potencjom etru ze względu na ich małą liczbę i wymiary
płynnej regulacji) wpływa na charakterysty­ najlepiej zam ontować „w powietrzu” - nie
kę częstoliwościową toru Y - następuje trzeba dokonywać przy tym większych prze­
„podbicie” częstotliwości w granicach 2-5 róbek płytki drukowanej, nie licząc przecię­
MKz. Objawia się to w postaci przerostów cia dwóch ścieżek i wykonania kilku
podczas obserwacji przebiegów impulso­ otwi >rów.

78
 Po zamontowaniu dodatkowych elemen­
tów układu konieczne będzie ponowne ze­
strojenie toru Y (dobranie pojemności C]3-
Cie), lecz tym razem wymagane zmiany po­
jemności są dość duże - nowo dobrane kon­
densatory mają pojemność kilkakrotnie
mniejszą od dotychczasowych. Strojenie to
jest chyba najbardziej pracochłonną opera-
cją przy wykonaniu opisanej przeróbki.
Sposób jego przeprowadzenia był opisany
przy okazji omawiania toru Y oscyloskopu
{„MT” 9/82). Ponadto konieczne jest także
dobranie wartości rezystora R32 tak, jak
w opisanym wcześniej układzie uprosz­
czonym.
Montując układ należy zwrócić szczegól­
ną uwagę, aby przewody łączące potencjo­
metr były jak najkrótsze (nie mogą wnosić
zbyt dużych pojemności. Dobrze jest zasto­
sować tu odcinek symetrycznego przewodu
antenowego, montując jednocześnie rezys­
tor R32 bezpośrednio przy potencjometrze
(ze względu na symetrię) oraz, aby nie prze­
biegały one w pobliżu przewodów łączących
elementy przełącznika skokowej zmiany
czułości (rezystory R24 -R 2 7 ) 2 płytką wzmac-
nicza Y. Niespełnienie tego warunku może
spowodować trudne do usunięcia wzbudza­
nie się układu. Potencjometr 1 kiloom powi­
nien być jak najmniejszy, najlepiej 0,25 W.
Podświetlana skala
z regulacją jasności
Oscyloskop jest urządzeniem służącym nie
tylko do obserwacji kształtu przebiegu, lecz
także do pomiarów podstawowych jego pa­
rametrów: wartości napięć oraz czasów.
W tym celu poszczególne podzakresy kalib­
ruje się w odpowiednich jednostkach (napię­
cia lub czasu na działkę). Pomiary sprowa­
dzają się zatem do stwierdzenia, jaką wyso­
kość lub długość ma dany fragment obrazu,
licząc w działkach. Potem wystarcza już
zwykłe mnożenie. Odczytanie jednak odpo­
wiednich danych z ekranu jest w niektórych
przypadkach kłopotliwe, szczególnie przy
wykorzystaniu nie podświetlanej skali. Nie­
zbyt duża jasność plamki zmusza nas do
osłaniania ekranu przed światłem, co powo­
duje pogorszenie widoczności linii podział-
ki. Dużo lepszym rozwiązaniem jest zastoso­
wanie skali podświetlanej, szczególnie
w przypadku możliwości regulacji jej jas­
ności. W ten sposób łatwo dobrać optymalne
warunki tak, aby obserwacja przebiegu była
najlepsza. Dobrym,' a jednocześnie miłym
dla oka rozwiązaniem jest umieszczenie
między podziałką a ekranem zielonego filtru
i podświetlenie podziałki światłem czerwo­
nym. Filtr zielony powoduje zwiększenie
kontrastu przy oświetleniu ekranu światłem
rozproszonym natomiast czerwony kolor po­
działki kontrastuje z kolorem plamki - zna­
cznie łatwiej wykonać odpowiednie pomia­
ry. Rozwiązanie to nie utrudnia wykonywa­
nia zdjęć (w stosunku do skali podświetlanej
na biało), czego dowodem mogą być fotogra­
fie zamieszczone na str, 66 numeru 9/82
Przy wykonywaniu takich fotogra­
fii trzeba tylko trochę poeksperymentować
- jasność obrazu powinna być mniej więcej
średnia (warunekdobrej ostrości), podziałka
także nie może być zbyt jasna. Dla orientacji
podajemy, że wspomniane fotografie wyko­
nano na błonie NB04 (24 DIN), czas 1 s,
przysłona 1:4 (oczywiście przy zastosowaniu
pierścieni pośrednich).
Do wykonania podziałki konieczny będzie
kawałek pleksi w wymiarach około 7 x 7 cm
i grubości 3-5 mm. Należy zwrócić uwagę,
aby powierzchnia płytki nie była porysowa­
na - w razie konieczności można ją przepole-
rowae za pomocą pasty do zębów. Rys. 18
przedstawia schematycznie budowę skali.
Zasada działania polega na rozprószeniu
światła na rysach wykonanych na powierz­
chni płytki (płytka zachowuje się tak, jak
światłowód). Oświetlenie zrealizowane jest
przez cztery lub dwie żarówki umieszczone
w rogach skali. W celu zwiększenia inten­
sywności i równomierności świecenia ze­
wnętrzne krawędzie płytki dobrze jest prze-
szlifować drobnoziarnistym papierem ścier­
nym (np. nr 400 na mokro) i okleić folią
aluminiową (odbicie światła). Zastosowanie
czterech żarówek zapewnia bardziej równo­
mierne oświetlenie wszystkich rys skali, lecz
przy dwóch żarówkach umieszczonych
w przeciwległych rogach podziałki świece­
nie jest jeszcze zupełnie zadowalające. Takie
uproszczone rozwiązanie zastosowano
w wykonanych modelach oscyloskopu - na
zdjęciach widoczne jest nieco mocniejsze
oświetlenie podziałki w prawym górnym
i lewym dolnym rogu.
Najtrudniejszą sprawą jest odpowiednie
wykonanie nacięć na płytce za pomocą os-
79
 [ powierzchnio nacięć jpsł chropowata
-rozprasza śwrcNo)
trego noża lub scyzoryka. Wymaga to prze­
prowadzenia kilku prób na odpadkach ple-
ksi w celu określenia optymalnego zaszlifo-
wania ostrza noża oraz nacisku. Nie jest to
jednak takie trudne. Trudniej jest niestety
zrobić nacięcia z odpowiednią dokładnością.
Wykonujemy to w ten sposób, że najpierw na
kartce papieru rysujemy skalę a następnie
na tę kartkę naklejamy płytkę pleksi. Naci­
nanie prowadzimy ostrym końcem noża (do­
bre jest ostrze scyzoryka), oczywiście przy
linijce, zwracając uwagę na to, aby nacięcie
wypadło dokładnie nad linią narysowaną na
kartce. Pamiętać trzeba, że jedno niedokład­
ne nacięcie niszczy całą pracę - dobrze więc
czynność tę wykonać powoli i bardzo precy­
zyjnie. Być może uda się to za drugim czy
trzecim razem - trzeba więc zgromadzić nie­
wielkie zapasy pleksi.
Po nacięciu podziałki wiercimy otwory na
żaróweczki oraz otwory montażowe. Pozos­
taje jeszcze tylko przeszlifowanie bocznych
krawędzi i przyklejenie na nich pasków folii
80
aluminiowej. Zakończeniem prac jest przy­
klejenie „maskownicy” - kawałka czarnego
papieru z prostokątnym otworem o wielkoś­
ci nieco większej od obrysu podziałki-unie­
możliwia ona przedostawanie się światła
z żaróweczek do obserwatora. Trzeba jesz­
cze tylko wykonać próbę - obserwując
oświetloną podziałkę w zaciemnionym po­
mieszczeniu widzimy ostro narysowane li­
nie, natomiast tło powinno pozostać zupeł­
nie czarne (dopuszcza się niewielkie rozpro­
szenie światła). Zastosowanie kolorowych
żaróweczek (np. czerwonych) umożliwia do­
wolne dobranie koloru świecenia podziałki,
a potencjometr połączony, w szereg z nimi
pozwala regulować intensywność ich świe­
cenia. Wartość rezystancji potencjometru
trzeba dobrać eksperymentalnie w zależnoś­
ci od typu żaróweczek (prądu i napięcia
zasilania). Najlepsze są miniaturowe żaró-
.weczki PIKO (16 V, 50 mA) - w praktyce
zasila się je napięciem nie większym niż 12 V,
Przykład zamocowania podziałki oraz
zielonego filtru przedstawia rys. 19. Montu­
jąc podziałkę należy pamiętać n tym, że
stronę z nacięciami kierujemy do ekranu
lampy oscyloskopowej, aby zmniejszyć do
minimum błędy paralaksy.
Dzielniki napięcia
na zewnętrznym wejściu
synchronizacji
W niektórych zastosowaniach konieczne
jest doprowadzenie sygnału synchronizacji
z zewnątrz. Przykładem może być pomiar
fazy bez użycia wzmacniacza X czy przy­
stawki dwukanałowej. Układ synchroniza­
cji zastosowany w oscyloskopie charaktery­
zuje się czułością około 0,25 V i maksymal­
nym zakresem napięcia tak, aby możliwa
była regulacja poziomu wyzwalania (około
±2 V). Dlatego też dość często konieczne jest
zastosowanie dzielników napięciowych na
wejściu zewnętrznej synchronizacji. Stopień
podziału dzielnika może być zmieniany
w sekwencji 1:3:10 - wystarcza to w zupeł­
ności do odpowiedniego wysterowania
wzmacniacza synchronizacji i regulacji po­
ziomu wyzwalania w pełnym zakresie. Sytu­
ację dodatkowo poprawia fakt około 100%
przeciążałności napięciowej wejścia syn­
chronizacji. Ponadto nie jest konieczne pre-
cyzyjne strojenie dzielników.
Proponowany układ dzielników przedsta­
wia rys. 20. Maksymalne napięcie na wejściu
synchronizacji może wynosić ±600 V, co
w typowych zastosowaniach zupełnie wy-
zakres napięcia
synchronizacji
we synchronizacji
zewnętrznej
♦ 2v 1n
-Ł 1 M f i 4= 10 p
♦ 6^330 k do prze-
= 33 p
L_. A
h-------------- U
i 20 V
= 10Qp
t 60 V
z 330 p
i 200 V
10 k =i=
= 1n
i 600 V
- 2n2
3ys 20
starcza. Dzielnik podłączamy pomiędzy
wejściem synchronizacji zewnętrznej (gnia­
zdko) i przełącznikiem rodzaju synchroniza­
cji zewnętrzna/wewnętrzna (rys. 8). Wyzwa­
lanie stało- lub zmiennoprądowe realizowa­
ne jest w dalszym ciągu za pomocą przełącz­
nika zaznaczonego na rys. 8.
Przełącznik zastosowany w dzielniku mo­
że być dowolny, 6-pozyeyjny (np. Isostat).
Rezystor 330 kiloomów i kondensator 1 nF
(plus rezystor 100 omów zaznaczony na rys.
8) zabezpieczają układ przed chwilowymi
przepięciami. Całość dzielników należy
ekranować w celu uniezależnienia się od
przydźwięku sieciowego. Szczegóły kon-
strukcyj ne pozostawiamy posiadaczom
oscyloskopów, gdyż trzeba będzie dostoso­
wać je do istniejącej obudowy.
Grzegorz Zalot
SPROSTOWANIE
W ciągu ostatnich kilku miesięcy otrzymaliśmy od Czy­
telników wiele listów dotyczących miniaturowego oscylo­
skopu opisanego w „MT" 8 i 9/82. W niektórych zwrócono
nam uwagę na błędy w opracowaniu materiału i wdruku.
Świadczy to co prawda o tym, ż© Czytelnicy wyłapali te na
szczęści© drobne pomyłki, lecz lepiej będziedlapewności
zamieścić odpowiednie poprawki. Są to w kolejności:
Część I („MT” 8/82).
1 Str. 58 - zasilacz obciążamy oczywiście zgodnie z ta­
belą 1 a nie z tabelą 2.
2. Str. 60 - rys. 3. Żarzenie lampy oscyloskopowej należy
podłączyć pomiędzy wyprowadzenie żarzenia oraz
katodę, a nie siatkę S1. Ponadto nie podano oznaczeń
elementów, do których odwoływano się w tekście, lecz
to nie powinno być zbyt dużym utrudnieniem przy
uruchamianiu układu.
3. Tabela 3 - kondensatory Ce i C7 powinny być na
napięcie 16 V.
4 Tabela 4 - rezystor Rł0 - powinien mieć wartość 33
kiloomy, w następnym wierszu rezystory R1V R)2, fl,5,
R16 i R17wartość 10 kiloomów (około).
5. Str. 64 , 65 - rys. 5 - nie narysowano kropki przy
połączeniach na wyjściu elementu 75107 oraz wejściu
D przerzutnika 7474. Ponadto dioda Zenera DZ1 po­
winna być podłączona bezpośrednio do napięcia -12
łącznika V, a nie przez rezystor Rg. Oprócz tego do rezystora R,
rodzaju podłączone jest wejście synchronizacji, a nie wejście
synchno" synchroniczne.
m2GCJI 6. Str. 66 - napięcie na emiterze T2 powinno wynosić
+ 0 , 1 + 0 . 2 V.
£ryS 8 ^ Część II („MT" 9/82)
1. Tabela 5 - kondensator powinien być na napięcie
250 V, a nie C^,. Wartość rezystora R^ wynosi około
750 omów.
m 2. Rys. 9 - kondensator C6jest oczywiście trymerem - jak
C2 i C4.
3. Rys. 10 - nie narysowano rezystora (równolegle do
kondensatora C24).
Za błędy przepraszamy Czytelników
81
 du „Syrena” zastosowano tu linkę szybkoś­
ciomierza od motocykla. Wpłynęło to jedno­
cześnie na znaczne uproszczenie budowy
urządzenia. Linka ta mocowana jest nie na­
krętką jak poprzednio, lecz po wsunięciu jej
w odpowiednie gniazdo zabezpieczona jest
wkrętem.
Silnik jednofazowy o mocy 0,25 kW i 2750
obr./min. (rys. 1 ) został przykręcony do płyty
(poz. 6) a następnie zamocowany na ramie
z uchwytem wykonanej wg rys. 2. Wymiary
ramy zostały prnAane jako orientacyjne i na­
leży je dostosować do posiadanego silnika.
Gumowe podkładki służą jako amortyzatory
i powinny ograniczać nieco drgania wywoła­
ne pracą silnika.
Napęd szybkościomierza wymaga małej
przeróbki polegającej na wykonaniu wycię­
NAPĘD WAŁKA GIĘTKIEGO cia wg rys. 4 w miejscu i w sposób oznaczony
na rysunku pogrubioną linią.
W numerze 3/83 ,,MT’ zamieszczony zo­ Po wykonaniu tej przeróbki napęd mocuje
stał opis wałka giętkiego. Zaproponowaliś­ się do wspornika (poz. 11) wykonanego
my tam czytelnikom napęd tego wałka bez­ z blachy stalowej grubości 3 mm wg rys. 3.
pośrednio z silnika lub wiertarki elektrycz­ Śrubę do zamocowania napędu na wspor­
nej. Rozwiązanie takie, przy niewielkich ob­ niku wykonuje się wg rys. 5a lub 5b zależnie
rotach silnika, nie pozwala na wydajne szli­ od możliwości wykonawczych.
fowanie ściernicami trzpieniowymi. Aby Do połączenia silnika z napędem potrzeb­
efekty te poprawić można zastosować inne ne jest jeszcze sprzęgłc>(poz. 16), które zrobi­
rozwiązanie napędu, które prezentujemy my wg rys. 6. Jeżeli na osi silnika znajduje się
w tym artykule. kanałek na klin, powinniśmy także w sprzę­
Między silnik i wałek giętki włączony zo­ gle zrobić odpowiedni kanałek dla umiesz­
stał napęd szybkościomierza od motocykla, czenia klina. Nie jest to trudne, w otwór
co zwiększa dwukrotnie obroty wałka: wy­ należy włożyć ciasno dopasowany pomocni­
nika to z przełożenia napędu szybkościo­ czy kołek stalowy długości otworu i w miej­
scu styku wywiercić otwór t>średnicy równej
mierza.
Ponieważ mocowanie pancerza linki jest szerokości kanałka. Po wybiciu kółka po­
w tym przypadku inne niż w poprzednim mocniczego, za pomocą kwadratowego igła-
opisie, gdzie użyta została linka od samocho­ ga trzeba wypiłować odpowiedni kanałek.

82
 I

Zctw. 06

h— *
Łj

3,18 .
36 _

“gł *
R^S

Rys. 6

Gwintowany otwór służy do dodatkowego wywiercenie otworów w płycie (poz. 6) do

zabezpieczenia sprzęgła przed spadaniem połączenia z ramą, gdyż po zamocowaniu
z osi silnika, choć nie jest to konieczne. silnika byłoby to dosyć trudne.
Mając już przygotowane wszystkie części Po przykręceniu silnika do płyty i umiesz­
składamy je. Pierwszą czynnością będzie czeniu na jego osi sprzęgła ustawiamy
Wykaz części wspornik z napędem i w tej pozycji wiercimy
otwory we wsporniku i płycie do wzajemne­
Lp- Materiał Sztuk Nr rys. go ich połączenia śrubami. Należy przy tym
1 Rama kątownik st. zwrócić szczególną uwagę, aby osie silnika
30x30 mm 1
2 Uchwyt płaskownik st. 1
2
2
i napędu znajdowały się w jednej linii.
3 Nóżka guma 4 . Po całkowitym zmontowaniu wszystkich
4 Wkręt M3x8 stal 4
5 Amortyzator guma 4 _
*
części możemy rozpocząć próby, sprawdzić
6 Płyta blat. kierunek obrotów napędu, który powinien
7 Silnik
3x150x250 mm 1 _

_
być taki jak to oznaczono strzałką na rysun­
1
8 Śruba M 6 x 2 0 stal 10
kach - w przeciwnym razie trzeba zmienić
9 Podkładka PN/82005 10 kierunek obrotów silnika.
10 Nakrętka stal
11 Wspornik b st. =f 3 mm
10 Jeżeli części zostały starannie zmontowa­
1 3
12 Napęd szybko­ ne nie powinno być dodatkowych kłopotów
13
ściomierza
śruba
od motocykla 1 4 i śmiało można zamocować wałek giętki do
stal 1 5
14 Podkładka stal 1
urządzenia oraz uchwyt opisany w nr 3/83
15 Nakrętka stal 1 ,,MT\
16 Sprzęgło stal 1 6
Stefan Zbudniewek

83

STOŁEK DO KUCHNI
Mając w domu trochę odpadów ładnego,
dębowego drewna, możemy pokusić się
o zrobienie własnymi siłami stołka. Z narzę­
dzi potrzebne nam będą: strug, piłka do
drewna o bardzo drobnych ząbkach, dłuto
0 szerokości ostrza 10 mm, wiertarka (najle­
piej elektryczna) i ściski stolarskie.
Pracę zaczniemy od doboru desek na blat
stołka, który ma wymiary 290 mm x 290 mm
1grubość około 20 mm. Są to deski o najczęś­
ciej spotykanej w handlu grubości 1 cala
(przed ostruganiem). Wybieramy 2 kawałki
bez sęków i pęknięć. Szczególnie trzeba
uważać na czoło desek, gdyż stąd przeważ­
nie idą pęknięcia na głębokość kilku centy­
metrów.
Deski trzeba ostrugać. Ostrze struga wy­
stawiamy minimalnie. Strugamy zawsze
z biegiem włókien, nigdy ,,pod włos”, pro­
wadząc strug lekko skośnie do kierunku
ruchu.
Ostrugane z czterech stron deski układa­
my obok siebie na równym stole i sprawdza­
my jak pasują. Można, przekładać je w razie
potrzeby w lewo lub w prawo, albo zamieniać
miejscami. Styk powinien być jak najmniej
widoczny.
Następnie rysujemy ołówkiem na deskach
kwadrat na blat i odcinamy piłką zbędne
kawałki, zostawiając na razie zapas po 20-
3 0 mm od czoła (rys. 1).
Blat można zrobić również z 3 części, lecz
jest to bardziej kłopotliwe i wymaga więcej
pasowania.
Najlepszym klejem do sklejenia blatu jest
Epidian 5. Po wymieszaniu z utwardzaczem
w stosunku 10:1 (wagowo) dodajemy do kle-
ju drobnych dobowych trocin, przesianych
przez gęste sitko tak, aby Utworzyła się gęsta
papka. Boki desek smarujemy klejem i ści­
skamy ściskami stolarskimi. Pod szczęki ści­
sków wkładamy jakieś odpadki deseczek,
aby nie było wgniotów. Wyciekający klej
zbieramy nożem, a następnie wycieramy do
czysta ściereczką (z braku Epidianu, można
zastosować klej Wikol, już bez domieszki
trocin).
W czasie gdy klej twardnieje, przygotowu­
jemy 2 kawałki desek na poprzeczne wzmoc­
84
nienia blatu. Mają one wymiary 225 x 90
mm a grubość około 20 nim.
Nogi stołka zrobimy z dębowych beleczek
o przekroju 35 x 35 mm, długość nóg wynosi
455 mm (po obcięciu). Z obcinaniem nog
wcale się nie spieszmy - dłuższe łatwiej
ostrugać, a ponadto trzeba będzie mieć jesz­
cze jakiś mały zapas długości gdy stołek
będzie się kiwał.
Nogi ścieniamy strugiem do grubości
20 x 20 mm na końcach. Takie proporcje są
najładniejsze.
Pozostają jeszcze do zrobienia 4 wzmoc­
nienia poprzeczne o przekroju kwadrato­
wym 15 x 15 mm i długości. 220 mm (cieńsze
mogą się połamać, grubsze nieestetycznie
wyglądają).
Sklejony blat stołka obcinamy na kwa­
drat, szlifujemy ze wszystkich stron papie­
rem ściernym, zaokrąglamy rogi i przykleja­
my od spodu 2 poprzeczne deski (słoje po­
winny się krzyżować - rys. 2). Ważne jest
zachowanie dokładnych wymiarów.
Po wyschnięciu, nanosimy ołówkiem na
deskach 4 kwadraty, w których wykonamy
dłutem otwory na nogi. Dwie krawędzie każ­
dego z otworów są pochylone na zewnątrz,
a dwie do wewnątrz, (patrz rys. 2) mniej
więcej pod tym samym kątem.
Po dopasowaniu wszystkich nóg do otwo­
rów (nie powinny one zbyt ciasno wchodzić,
mają mieć pewne tuzy) rysujemy sobie na
arkuszu papieru szablon w formacie 1:1,
dokładnie wg rysunku 3. Do szablonu przy­
kładamy następnie zmontowane nogi
i sprawdzamy kąty pochylenia ich z czte­
rech stron. Gdy wszystko jest w porządku,
zaznaczamy ołówkiem miejsca nawiercenia
otworów pod poprzeczki.
Dwie poprzeczki są trochę wyżej, a dwie
po przeciwnej stronie trochę niżej. Otwory
wiercimy wiertiem 0 10 mm na głębokość
10-12 mm, trochę pod kątem, również posłu­
gując się szablonem. Końce poprzeczek ob­
rabiamy na okrągło (rys. 4).
Montujemy stołek na razie na sucho. Usta­
wiamy nogi na czterech kwadracikach na
szablonie, położonym na gładkiej i prostej
powierzchni (rys. 5) i patrzymy czy jest pros­
ty. Następnie rozrobionym z trocinami kle-
 £55rrim

250mm
jem smarujemy otwory i składamy stołek na
mokro.
Stawiamy stołek do góry nogami i nogi
obwiązujemy kilkakrotnie mocno drutem
(najlepiej w izolacji igelitowej). Podciągamy
drut do góry i w ten sposób zwiększamy
docisk {rys. 6). Nadmiar kleju usuwamy.
Zostawiamy nasze dzieło do wyschnięcia
na 12 godzin w ciepłym miejscu.. Gdy klej
stwardnieje, należy lekko zeszlifować wszy­
stkie ostre krawędzie stołka papierem ścier­
nym, usunąć zanieczyszczenia, ślady ołówka
itp. Następnie mebel lakierujemy 3 razy la­
kierem bezbarwnym, najlepiej wodoodpor­
nym „Alkilak” uważając, aby lakier równą
warstwą, bez pęcherzyków powietrza pokrył
całą powierzchnię drewna. Poszczególne
warstwy lakieru nakładamy w odstępach
kilkugodzinnych. Natomiast ostateczne
stwardnienie lakieru uzyskamy dopiero po
kilku dniach suszenia w temperaturze około
20°C.
Jak widać zrobienie stołka własnymi rę­
kami nie jest łatwą sprawą. Jeżeli jednak
będziemy dokładni w pracy, otrzymamy
piękny mebel, który w oczach ,,pani domu”
może awansować ze stołka kuchennego na
stołek do pokoju.
(w.p.j.)
TWORZYWA SZTUCZNE
Kształtowanie na gorąco
W jednym z poprzednich numerów, w ar­
tykule pt. „Tworzywa sztuczne - własności
i ich wykorzystanie” zamieściliśmy tabelkę
zatytułowaną: „Gotowe elementy konstruk­
cyjne z tworzyw sztucznych”, a w niej takie
tytuły rubryk jak: części wtryskowe, części
prasowane, pojemniki dmuchane itp. Tytuły
te mówią m.in. o sposobach wytwarzania
części maszyn i wyrobów rynkowych z two­
rzyw sztucznych - oczywiście w warunkach
przemysłowych, w warunkach produkcji
wielkoseryjnej a nawet masowej. Materia­
łem wyjściowym w takich warunkach prze­
twórstwa są tworzywa w postaci granulatu
w formie rozdrobnionej lub w postaci table­
tek, wymieszane ze środkami modyfikujący­
mi własności tworzyw, z plastyfikatorami,
barwnikami itp. Po wstępnym ogrzaniu do
stanu plastyczności lub po nadaniu im posta­
ci upłynnionej nadaje im się kształt wyrobu
finalnego przez ich wtryśnięeie lub wtłocze­
nie do specjalnych form o kształtach odpo­
wiadających kształtom żądanego wyrobu.
Wszystkie przemysłowe metody przetwó­
rstwa tworzyw sztucznych mają jedną pod­
stawową zaletę - umożliwiają szybkie wy­
twarzanie części o praktycznie dowolnie
skomplikowanych kształtach. Przykład
przemysłowego kształtowania tworzyw
sztucznych ilustruje rys. 1. Tworzywo ozna­
czone kolorem czerwonym, uplastycznione
przez ogrzanie specjalnymi elementami
grzejnymi wtłaczane jest do chłodzonej for­
my, w której ulega zestaleniu w wyniku
oziębienia Wystarczy teraz otworzyć formę,
wyjąć gotowy wyrób, formę ponownie za­
mknąć i powtórzyć cały cykl produkcyjny.
W taki właśnie prosty sposób, co kilka se­
kund otrzymujemy gotową część samocho­
du, wiadro, mydełniczkę lub dowolny wyrób
spośród licznych widywanych w sklepach
z artykułami gospodarstwa domowego.
Niestety, przemysłowe metody przetwórs­
twa tworzyw sztucznych mają jedną, ale za
to bardz< >poważną wadę wymagają bardzo
drogich maszyn i równie drogich narzędzi -
form kształtujących gotowy wyrób. Sama
tylko forma może kosztować kilkadziesiąt
a w przypadku bardzo skomplikowanych
87
i
wa. Ze względu na możliwość nadmiernego
kształtów nawet kilkaset tysięcy zł. Tymcza­ osłabienia konstrukcji, bezpieczniejsze jest
sem, jak wynika z rysunku 1 forma ta jest ograniczenie kształtowania na zimno, zwła­
niewielka w porównaniu z całą maszyną szcza przy małym promieniu gięcia twar­
a więc maszyna musi kosztować wielokrot­ dego PCW do folii o grubości nie większej niż
nie więcej. Z tego i z wielu innych powodów 0,5 mm. Jeżeli zagięcie wykonaliśmy w nie­
żadnej z tych metod nie można adaptować do odpowiednim miejscu, nie należy go prosto­
celów amatorskiej obróbki, do kształtowa­ wać metodami mechanicznymi. Prostowana
nia tworzyw sztucznych w warsztacie maj­
płyta prawie zawsze pęka w takich przypad­
sterkowicza. Musimy radzić sobie inaczej, kach w miejscu pierwotnego zagięcia. Zagię­
stosować metody prostsze, łatwiejsze i nie
te miejsce należy podgrzać. W temperaturze
wymagające skomplikowanego oprzyrządo-
powyżej 455C rozpoczyna się samoistny po­
• wania. Ograniczy to nasze możliwości, zmu­ wrót poodkształceniowy dokształtu pierwo­
si do stosowania wielu różnych metod ob­
róbki, do wykonywania wielu elementów tnego. . . w
Bez podgrzewania można kształtować
składowych wyrobu a następnie ich p<>łącze­
również niektóre inne tworzywa (polipropy­
nia w całość, ale przy dobrych chęciach i po­ len _ pp) ale pod warunkiem dużego promie­
mysłowości umożliwi wykonywanie prawie
nia krzywizny, np. rury o dużej średnicy przy
tak samo skomplikowanych części jak wy­
wytwarzaniu pojemników, wiader itp.
konywane metodami przemysłowymi (rys.
2). Podstawowe dla majsterkowicza jest jed­
Zacznijmy od wyjaśnienia tytułu. Kształ­ nak, zgodnie z tytułem niniejszego materia­
towaniem nazywamy wytwarzanie przed­ łu, kształtowanie na gorąco - po ogrzaniu
miotów z tworzyw sztucznych polegające na tworzywa sztucznego powyżej temperatury
wywołaniu odkształceń plastycznych w zim­ mięknięcia, do temperatury zależnej od tw<>-
nym tworzywie, lub na wywołaniu odkształ­ rzywa i warunków w jakich wykonywany
ceń sprężystych w ogrzanym tworzywie, przez nas przedmiot będzie pracował. Przy­
a następnie ich utrwaleniu przez wolne lub kładem niech będzie kształtowanie twarde­
szybkie studzenie odkształconego two­ go PCW. Temperatura mięknięcia tego two­
rzywa wynosi jak wiemy 70°C, Już w tej
rzywa. temperaturze twardy PCW mięknie, prze­
Podstawowe metody kształtowania jakie chodzi w stan plastyczny, maleje jego wy­
można stosować w warsztacie majsterkowi­ trzymałość a rośnie wydłużenie, a w niewiele
cza to gięcie, tłoczenie, kształtowanie ciśnie­ wyższej temperaturze łatwo nadać mu do­
niowe, kształtowanie podciśnieniowe i... wolny kształt. Temperatura mięknięcia jest
prawie przemysłowe —prasowanie. Kształ­ również temperaturą „zamarzania", a więc
towanie na zimno (w temperaturze pokojo­ po ochłodzeniu poniżej tej temperatury PCW
wej) możemy stosować tylko dla tych two­ traci własności plastyczne a nadany mu
rzyw, które charakteryzują się dużą plasty­ kształt zostaje jakby „zamrożony”, utrwalo­
cznością (zdolność do znacznych odkształ­ ny, Niestety, powtórne podgrzanie gotowego
ceń plastycznych tj. zmiany kształtu bez już wyrobu do temperatury mięknięcia po­
zmiany objętości —jak plastelina) i małą woduje wyzwolenie zamrożonych naprężeń
elastycznością (tworzywa, które wykazują powstałych podczas odkształcenia i powrót
małą sprężystość). materiału do jego pierwotnej postaci. Nie
Najprostszym, nie wymagającym specjal­ można więc kształtować taką metodą np.
naczynia przeznaczonego do pracy z gorącą
nego oprzyrządowania jest kształtowanie na
zimno. W praktyce majsterkowicza stosowa­ wodą. Na nasze szczęście trwałość kształtu
wzrasta wraz z temperaturą kształtowania.
nie tej prostej metody możliwe jest jednak Im wyższa temperatura kształtowania, tym
tylko w przypadku twardego PCW, który
mniejsze są naprężenia i mniejsze niebezpie­
można wyginać podobnie jak kawałki bla­ czeństwo powrotu do pierwotnego kształtu.
chy w zwykłym imadle lub na krawężnicy.
Temperatury nie możemy jednak podwyż­
Gdy zginana płyta jest gruba, w miejscu
zagięcia pojawia się jasne, białawe odbar­ szać dowolnie, grozi to termicznym rozkła­
wienie PCW - dowód silnego przeciążenia dem materiału, depnlimeryzacją lub nawet
samozapłonem. Dla twardego PCW przezna-
zewnętrznej, rozciąganej warstwy tworzy­

88
 Rys. 1. S ch em a t maszyny do przemysłowego kształtowania wyrobów z tworzyw sztucznych

czonego do pracy „na gorąco” optymalna
temperatura kształtowania to 130°C, ale
można również bez szkody dla tworzywa
i wyrobu kształtować go w temperaturze
145°C.
Podobnie jak twardy PCW zachowuje się
również PCW miękki i szkło organiczne
(PMMA).
Zupełnie inaczej zachowują się tworzywa,
w których podwyższona temperatura pro­
wadzi do zmian ich budowy (np. polietylen).
W przypadku kształtowania tych tworzyw,
temperatura musi ściśle odpowiadać tempe­
ra tu rze mięknięcia co bardzo utrudnia
iibróhkę w warunkach warsztatu majsterko­
wicza. Jeszcze trudniej kształtować w wa­
runkach amatorskich poliamid. Temperatu­
ra mięknięcia jest niewiele niższa od tempe­
ratury topnienia poliamidu, a dłuższe od­
działywanie ciepła w temperaturze powyżej
100°C prowadzi do powierzchniowego utle­
nienia poliamidu, zmiany barwy a nawet
jego rozkładu termicznego. W celu zapobie­
gnięcia tym niekorzystnym zjawiskom, po­
liamid należy ogrzewać do temperatury
120DC, ale w wilgotnej atmosferze tj. prze­
grzaną parą wodną co jest prawie niemożli­
we w warunkach warsztatowych. W szcze­
gólnych przypadkach można przeprowadzić
próby kształtowania poliamidu ogrzanego

Rys. 2. Przykłady części samochodowych z tworzyw sztucznych kształtowanych metodami przemysłowymi

89
 w kąpieli wodne]. Wartości temperatury
kształtowania niektórych tworzyw zebrano
w tabletce. Niezależnie od te] tabelki celowe
jest dokonanie własnych doświadczeń przez
przeprowadzenie prób kształtowania pró­
bek tworzywa ]akim aktualnie dysponuje­
my, dobór optymalnej temperatury w kon­
kretnych warunkach, sposobu ogrzewania
i sposobu kształtowania.
Ważny dla majsterkowicza jest dobór spo­
sobu ogrzewania kształtowanego tworzywa.
Sposobów tych jest kilka. Najłatwiejszym
w realizacji jest zanurzenie materiału prze­
znaczonego do kształtowania w gorącej wo­
dzie ogrzanej do temperatury wyższej od
temperatury mięknięcia tworzywa Równie
proste jest zastosowanie komory grzejnej -
np. piekarnika w domowej kuchence gazo­
wej lub elektrycznej, wyposażonej w termo­
metr umożliwiający kontrolę i regulację
temperatury. Ogrzewaną płytę możemy
w komorze położyć (PCW) lub zawiesić
(PMMA). W niektórych przypadkach, zwła­
szcza gdy podgrzewamy tworzywo, np. rurkę
tylko w miejscu gięcia, możemy zastosować
nadmuch gorącego powietrza (suszarka do
włosów) lub otwarty płomień palnika gazo­
wego albo benzynowego (tzw. lutlampa - ale
uwaga na niebezpieczeństwo pożaru).
Otwarty płomień może spowodować zapale-
nie się ogrzewanego tworzywa. Z tego
względu celowe jest nałożenie na palnik na­
sadki rurowej o takiej długości aby ogrzewa­
ne tworzywo nie stykało się bezpośrednio
z płomieniem, a było tylko odmuchiwane
gorącymi spalinami. Gdy chcemy ogrzać
tworzywo do wysokiej temperatury, może­
m y zastosować tzw. łaźnię piaskową-płaski
te m p e ra tu r* kształtow ania niektórych tworzyw «t«icxnyeh na flOrąco
T em p era tu ra
mięknięcia
Tworzywo
*C
PE, Polietylen miękki 1 1 2 -1 1 5
PEj. Polietylen twardy 1 2 7 -1 3 0
PP Polipropylen 135 1
PA Poliamid 100
Polistyren 32
PS
PCW, Polichlorek winylu
miękki 30
PCW2 Polichlorek winylu
70
twardy
PMMA Polimetakrylan
metylu 70
1) w nawiasie - dla formowania pod ciśnieniem
2) nagrzewanie w wilgotnej atmosferze parą przesyconą - opty­
malne wartości temperatury kształtowania
pojemnik wypełniony czystym piaskiem
kwarcowym ustawiony nad ogniem. Piasek
trzeba stale mieszać, kontrolować jego tem­
peraturę (termometr o zakresie co najmniej
do 300°C) a płomień pod zbiornikiem wyre­
gulować w taki sposób, aby piasek nie prze­
grzewał się nadmiernie. Znacznie prostsze
jest stosowanie ogrzewania przez zanurze­
nie w gorącym, ogrzanym do żądanej tempe­
ratury oleju. W tym przypadku konieczne
jest jednak stosowanie ciężkich lub umoco­
wanych na stałe naczyń na olej w celu zabez­
pieczenia się przed ewentualnym wywróce­
niem naczynia i wylaniem oleju co może być
przyczyną ciężkich poparzeń, Wadą kąpieli
olejowej jest również konieczność odtłusz­
czenia gotowych wyrobów przez mycie w de­
tergentach.
W pewnych przypadkach, zamiast kształ­
towanych tworzyw, podgrzewać możerhy
metalowe narzędzia kształtujące - pryzmy,
kliny, płyty, pręty lub specjalne narzędzia
kształtowe.
Kolejnym ważnym zagadnieniem jest czas
grzania kształtowanych tworzyw. Zależy on
od rodzaju tworzywa a ściślej od jego prze­
wodności cieplnej (patrz. tabl. 1 ,,MT 9/83),
ilości ciepła niezbędnej i do przejścia w stan
plastyczny, grubości materiału - jm większa
grubość tym dłuższy czas potrzebny do rów­
nomiernego ogrzania tworzywa w całej jego
objętości oraz od sposobu ogrzewania.
Ogrzewanie w komorach grzewczych - musi
trwać zgodnie z prawami fizyki dłużej niż
w kąpielach ciekłych czy na płytach metalo­
wych. Ogrzewanie twardego polietylenu
(przewodność cieplna 0,25-0,30) dłużej niż
polietylenu miękkiego (0,30— 0,36). Czas
grzania musi być tak dobrany aby tworzywo
zostało przegrzane do żądanej temperatury
w całej jego objętości przynajmniej w miej­
Temperatura scu, które chcemy odkształcać, ale nie za
kształtowania
°C długo, gdyż może to doprowadzić do depoli-
meryzacji, pojawienia się pęcherzy lub in­
110+5
130+5 6
nych wad powierzchniowych. Ze względu na
1 5 0 - 160(100 + 200)*1 różnorodność sposobów ogrzewania jakie
1 1 0 - 1 20 ^ może stosować majsterkowicz, oraz różno­
80
rodność tworzyw i ich odmian (modyfikato­
90+150 ry i dodatki uszlachetniające dodawane do
80 + 130 + 145
tworzyw) określenie jednoznacznych wyty­
cznych w tym zakresie nie jest możliwe.
80 - 130 + 150
W praktyce, konieczne jest doświadczalne
Ustalenie czasu ogrzewania na próbkach
każdego nowego, kształtowanego po raz
 pierwszy tworzywa w zależności od sposobu
grzania i grubości próbki.
Jak pamiętamy, kształtowanie na gorąco
v potęga na ogrzaniu odkształceniu a nastę­
pnie utrwaleniu odkształcenia przez wolne
lub szybkie wystudzenie poniżej temperatu­
ry mięknięcia. Prawie wszystkie tworzywa
wymagają szybkiego chłodzenia, natych­
miast po nadaniu żądanego kształtu. Szyb­
kie chłodzenie gwarantuje lepszą trwałość
kształtu i wyższe wskaźniki techniczne go­
towego wyrobu. Najprostszą i najskutecz­
niejszą metodą szybkiego schłodzenia jest
zanurzepie kształtowanych wyrobów w wo­
dzie lub przetarcie odkształconych części
tworzywa nawilżoną gąbką lub ściereczką.
W przypadkach gdy zastosowanie chłodze­
nia wodą jest niemożliwe - można zastoso­
wać nadmuch powietrza, np. z suszarki do
włosów z wyłączoną grzałką. Wyjątkiem od
tej zasady jest polietylen (PE), w którym
proces ogrzewania prowadzi do zmiany
struktury materiału w stan bezpostaciowy
a chłodzenie - do rekrystalizacji. Z tego
względu, im wolniejsze chłodzenie odkształ­
canego polietylenu tym lepsze własności te­
go tworzywa w gotowym wyrobie.
Ostatnia uwaga o charakterze ogólnym
dotyczy narzędzi do kształtowania. W wię­
kszości przypadków temperatura kształto­
wania jest bardzo zbliżona do temperatury
mięknięcia a więc i temperatury zamrażania
kształtu. Spadek temperatury kształtowa­
nego tworzywa poniżej temperatury mięk­
nięcia praktycznie uniemożliwia kształto­
wanie lub stwarza konieczność stosowania
znacznych sił co może doprowadzić do znisz­
czenia materiału, Kształtowane tworzywo
w zetknięciu z narzędziem kształtującym nie
powinno być więc intensywnie chłodzone.
Z tego względu, kształtujące narzędzia me­
talowe powinny być ogrzane do temperatury
wyższej od temperatury mięknięcia kształ­
towanego tworzywa. W wielu przypadkach
wygodniej jest wykonywać narzędzia
kształtujące z materiałów o złej przewod­
ności cieplnej jak drewno, gips lub... tworzy­
wa sztuczne. Gdy w procesie kształtowania
występuje tarcie tworzywa o narzędzie (np.
podczas tłoczenia stemplem) należy stoso­
wać smarowanie, np. olejem silikonowym.
Szczególne wymagania muszą spełniać na­
rzędzia do kształtowania szkła organicznego
(polimetakrylan metylu PMMA). Tworzywo
to jest bardzo podatne na zarysowanie. Z te­
go względu, szczególnie w tych przypad­
kach, gdy chcemy zachować doskonałą prze­
zroczystość polimetakrylanu metylu, narzę­
dzia do jego kształtowania powinny być do­
skonale gładkie, wolne od porów i lokalnych
wgłębień lub występów (takie same warunki
powinny spełniać narzędzia do kształtowa­
nia wszystkich tworzyw) a ponadto-powin­
ny być odciągnięte gładką, miękką, pozba­
wioną fałd tkaniną, np. suknem dokładnie
oczyszczonym z drobin kurzu. Dodatkowo,
w celu zachowania doskonałej przezroczys­
tości, formowane płyty ze szkła organiczne­
go powinny być ogrzane równomi ernie w ca­
łej objętości do temperatury 145-150°C,
a więc znacznie wyższej od temperatury
mięknięcia PMMA, i nieznacznie przechło-
dzone powierzchniowo przed ułożeniem na
powierzchni narzędzia kształtującego.
Krótkie przetrzymanie płyty ze szkła orga­
nicznego w powietrzu po wyjęciu z komory
grzejnej, prowadzi do utwardzenia jej po­
wierzchni co zabezpiecza przed wbijaniem
się ewentua! nyeh cząsteczek kurzu w powie­
rzchniową warstwę tworzywa.
O warunkach kształtowania wyrobów
z tworzyw sztucznych na gorąco wiemy już...
prawie wszystko. Pozostałe wiadomości
uzyskamy podczas prób praktycznych, prób
które przeprowadza się zawsze przed zasto­
sowaniem nowej technologii, przed wdroże­
niem nawet najdoskonalszej, opracowanej
po wielu badaniach instrukcji technologicz­
nej. Próby takie przeprowadzają inżyniero­
wie w laboratoriach i zakładach przemysło­
wych a tym bardziej powinien je przeprowa­
dzić majsterkowicz. Nie tylko z uwagi na
mniejsze doświadczenie i gorsze wyposaże­
nie w narzędzia i urządzenia. Lepiej wyko­
nać kilka doświadczeń na małych próbkach,
niż zniszczyć cały materiał jakim dysponuje­
my. Pamiętajmy przy tym o podstawowej dla
majsterkowicza zalecie tworzyw termoplas­
tycznych - odkształcone w niepożądanym
miejscu, w większości przypadków można
odzyskać w wyniku powtórnego ogrzania.
Tworzywo samo lub przy niewielkiej pomo­
cy obrabiającego - powróci do pierwotnego
kształtu.
Wiemy prawie wszystko o warunkach,
a więc możemy przejść (w następnym odcin­
ku) do omówienia sposobów kształtowania.
Krzysztof Rłaszkowski
91

Cz, I
Wiele listów kierowanych do naszej reda­
kcji dotyczy różnych kwasów mineralnych.
Nie jest przecież dla nikogo tajemnicą, iż
kwas azotowy, solny, jak też i fosforowy,
należą do podstawowych odczynników la­
boratoryjnych, Nic więc dziwnego, że liczni
amatorzy eksperymentu pytają, jak je roz­
różniać, jak badać stężenie, czym zatęźać,
jak i w czym przechowywać.
Spełniając życzenia naszych korespon­
dentów, podajemy oto krótkie informacje
o najpospolitszych kwasach mineralnych,
Ustalenie tożsamości kwasów
Smutne doświadczenie uczy, że często
z takiego lub innego powodu (konkretnie,
najczęściej, z niedbalstwa) mamy do czynie­
nia z jakąś nieznaną cieczą, która może jest,
a może też nie jest kwasem. Słowem, zacho­
dzi pytanie, jak dokonać identyfikacji kwa­
su. Po pierwsze, musimy sprawdzić, jaki
odczyn ma badana ciecz, ale stanowczo od­
radzamy posługiwania się w tym celu języ­
kiem. Co prawda, wszystkie pospolite kwasy
mineralne odznaczają się rzeczywiście sma­
kiem kwaśnym, ale zapamiętajmy sobie raz
na zawsze, że w chemii, w odróżnieniu do
gastronomii, nie wolno posługiwać się sma­
kiem do identyfikacji nie znanych substan­
cji. A ponadto chemik, podobnie jak saper,
myli się tylko raz. Dlatego też do zbadania
odczynu roztworu używajmy papierka lak­
musowego lub własnej produkcji papierka
wskaźnikowego, nasyconego wyciągiem
z czerwonej kapusty lub sokiem z czarnych
jagód.
92
- A co robić - pada pytanie z ust całkowi­
cie początkującego chemika - w przypadku,
gdy nie mamy żadnego z wymienionych
wskaźników? Wstyd to, co prawda, wielki
dla każdego, kto chce się nazywać chemi­
kiem, ale w takim razie, nie tracąc głowy,
jako wskaźnik zastosujmy sodę, czyli węglan
sodu, Na2C 03. Już nawet w obecności śladów
kwasu, soda natychmiast ulegnie rozkłado­
wi, a towarzyszy temu pienienie się i sycze­
nie, Reakcję, która zajdzie w przypadku łą­
czenia się sody i kwasu siarkowego, zapisze­
my w ten sposób:
H2S 0 4 + Na2COa — Na2S 04 + H20 + C02T
Jeżeli więc stwierdzimy, że badana ciecz
ma odczyn kwaśny, a może to być kwas
siarkowy, fosforowy, azotowy czy solny,
trzeba już teraz przystąpić do jego identyfi­
kacji.
Rzecz jest prosta w przypadku kwasów
stężonych. Wiadomo, że,kwas siarkowy i fos­
forowy są ciężkie, oleiste, natomiast kwas
azotowy jest żółty, zaś kwas solny - bezbar­
wny i silnie dymiący. Skoro jednak mamy do
czynienia z roztworami 10-20% czy nawet
2-5 %, trzeba wykonać proste analizy. W tym
celu 3 _ 4 cm3 badanej cieczy dodajemy do
zlewki z 40 cm3 wody destylowanej i po
wymieszaniu otrzymany roztwór wlewamy
do czterech czystych probówek.
Do probówki pierwszej dodajemy parę
kropli 2-3% roztworu azotanu srebra,
AgN03. Jeżeli natychmiast po dodaniu
AgNOj strąci się biały, serowaty osad, który
wystawiony na słońce czernieje, mamy pew­
ność, że w probówce znajduje się kwas solny.
Z wymienionych czterech kwasów, reakcję
taką daje jedynie kwas solny
l
 HC1 + AgNO-j -> HNOa + AgCl | ortofosforowy, H3P04, ale nie można przecież
Skoro próba z AgN03 wypadnie negatyw­ całkowicie wykluczyć dwóch pozostałych.
nie, czyli osad się nie strąci, wtedy do pro­
bówki drugiej dodamy parę kropli 2-3% Rozróżnianie braci
roztworu chlorku barowego BaCl2 lub chlor­ i ich dalszych rodzin
ku wapniowego, . CaC^. Oba te związki
z kwasem siarkowym dają od razu bardzo Ponieważ każdy z trzech przed chwilą
drobnokrystaliczny, biały, nierozpuszczalny wymienionych kwasów fosforowych jest jak
osad siarczanu barowego lub siarczanu wa­ gdyby głową całego rodu związków, musi­
pniowego. Reakcji tej nie daje ani kwas sol­ my, żeby się w tym wszystkim nie pogubić -
ny, ani azotowy, ani kwas fosforowy. poznać proste metody ich rozróżniania.
H 2 S0 4 + BaCla — 2HC1 + BaS044 Najpierw omówimy najpopularniejszy
H 3 S 0 4 + CaCl2 — 2HC1 + CaS0 4 j kwas ortofosforowy - H.P0 41 i jego pochod­
A oto próba trzecia, której zadaniem bę­ ne. W praktyce oznacza to identyfikację
dzie identyfikacja kwasu azotowego. Polega anionów P 0 4J\ Rozpoczniemy od wykrywa­
ona na wykryciu anionu NO*". W tym celu do nia anionów P 04'! w roztworach alkalicz­
probówki wlewamy 1 0 cm3 nasyconego wod­ nych i obojętnych.
nego roztworu siarczanu żelazawego, FeS04, Do probówki wlewamy 10 cm’ wody i do­
i 3 cm stężonego HaS 0 4. Po wymieszaniu dajemy ok. 1 cm1 kwasu ortofosforowego -
probówkę przechylamy i ostrożnie, po ścian­ H,P0 4. W osobnej probówce przygotowuje­
ce wlewamy do środka 1 cm1 badanej cieczy. my rozcieńczony (ok. 1 %) roztwór azotanu
Wlewanie musimy wykonać specjalnie os­ srebra - AgN03.
trożnie, aby nie wymieszać cieczy z roztwo­ Pobieramy próbkę rozcieńczonego H3P04,
rem znajdującym się w probówce. Jeżeli nasz dodajemy kilka kropli rozcieńczonego amo­
badany roztwór zawierał aniony N 03" to na niaku i papierkiem wskaźnikowym kontro­
granicy płynów w probówce utworzy się lujemy odczyn roztworu, aż otrzymamy roz­
wyraźna brunatna obwódka. twór obojętny lub lekko alkaliczny. Wtedy
Pojawienie się w probówce takiej brunat­ do próbki dodajemy 2-3 krople wodnego 1%
nej obwódki jest niezbitym dowodem, że roztworu AgNOa. Po wstrząśnięciu, na dno
nasza ciecz zawiera aniony N 0 3 czyli że probówki opadnie żółtyt drobnoziarnisty
mamy do czynienia z kwasem azotowym. osad. Jest nim ortofosforan sreijra o wzorze
Ani kwas solny, ani azotawy jak też i kwas AgtP04, który powstaje w reakcji:
fosforowy reakcji takiej nie dają.
H3PO4 + 3 A g N 0 3 A g 3P 0 4 i + 3HNO 3
Jeżeli w pierwszej probówce reakcja
z azotanem srebra wypadnie negatywnie, Pamiętajmy dobrze tę reakcję, ponieważ
w drugiej reakcja z chlorkiem barowym lub tylko kwas ortofosforowy i pochodzące od
wapniowym wypadnie negatywnie, a także niego sole, czyli związki dysocjujące z wy­
reakcja w trzeciej na obecność azotanów twarzaniem anionów P 04i_ dają żółty osad
wypadnie negatywnie, wtedy możemy przy­ z AgNOa.
puszczać, że w probówce czwartej jest kwas A teraz kilka wiadomości o wykrywaniu
fosforowy. Ponieważ jesteśmy chemikami ortofosforanów w roztworach kwaśnych. Do
eksperymentatorami, nie wolno nam opierać badanej próbki dodajemy chlorek żelazowy
się tylko na przypuszczeniach, ale musimy i octan sodu, a strąca się wówczas ortofosfo­
upewnić się co do tego doświadczalnie. Po­ ran żelazowym
winniśmy więc wykonać odpowiednią próbę
na kwas fosforowy, Ale oto pojawiają się Na2HP04+ FeCl2 + CH3COGNa->FePQ4| i
pewne komplikacje. Mianowicie istnieją aż + 3NaCl + CH:i COOH
trzy kwasy fosforowe. Oto one:
- kwas ortofosforowy - H.P04, Bardzo czuła jest również reakcja ortofosfo­
- kwas pirofosforowy - H4P;0 7, ranów z molibdenianem amonu.
- kwas metafosforowy - HP 0 3. Teraz zajmiemy się bliżej następnym
z trzech braci, czyli kwasem pirofosforo-
Co prawda, najpospolitszy, a więc najczęś­ wym- H4 P2 O7 i jego pochodnymi, a więc
ciej spotykany, jest kwas pierwszy, to znaczy anionami P2 Ot4', WIO cm3 wody rozpuszcza-

93
 Reakcja z Reakcja z so­ Reakcje
Nazwa i symbol
AgN 0 3 lami wapnia, specjalne
anionu
baru. strontu

białe osady osad z

ortofosforany mieszaniną
żółty Aq3P 0 4 rozpuszczalne
P 0 43- magnezjową.
w kwasie
octowym osad z
molibdenianem 1
amonu

białe osady
pirolostorany biały nierozpusz­
czalne w
-P 2 0 7 ‘ AQ4P2°7
kwasie
octowym

metafosforany biały ścinanie biał­

- ,
ka kurzego
-P O 3 AgPOa

my OK. U,D g Kwauu

dowolnej pochodnej tego kwasu. Następnie
dodajmy parę kropli 1% roztworu AgN03,
a zaobserwujemy, że strąca się biały osad.
(Nie zapomnijmy: ortnfosforany z AgN03
w środowisku obojętnym dają osad żółty).
Roztwory soli strontu, baru i wapnia z pi-
rofosforanami dają osady, które w przeci­
wieństwie do osadów utworzonych z orto-
fosforanów, są nierozpuszczalne w kwasie
octowym.
I wreszcie ostatni z trzech braci - kwas
m e t a fosforowy i jego pochodne, czyli aniony
P°3~* , , , •
Teraz do analizy potrzebne nam będzie
białko jajka kurzego.
Parę kropli świeżego białka wlewamy do
probówki, dopełniamy wodą destylowaną
i całość silnie wstrząsamy. Pręcikiem szkla­
nym pobieramy próbkę kwasu metafosforo-
wego i również rozcieńczamy wodą. Do tak
przy got<>wanej próbki d<‘dajemy 10 cm rc>z-
tworu białka kurzego.
Nie minie kilka sekund, a zauważymy po­
jawienie się w roztworze drobnych, licznych
kłaczków. Jest to białko, ścięte działaniem
kwasu metafosforowego.
Reakcja ta, jak łatwo się domyślić, jest
charakterystyczna tylko dla kwasu metafos­
forowego. W ten właśnie prosty sposób,
a więc wykorzystując jego zdolność do ści­
nania roztworów białka, odróżnia się nie
tylko sam kwas metafosforowy od jego po­
zostałych braci, ale również i jego sole od soli
innych kwasów fosforowych. Aby łatwiej
zapamiętać reakcje charakterystyczne dla
poszczególnych anionów z rodziny kwasów
fosforowych, używajmy powyższej tabelki.
Stefan Sękowski
Wykład XV
JAMNIK WOKÓŁ NIEDŹWIEDZIA
Gdy uczeni przekonali się, że materia
składa się z małych drobin - atomów, posta­
wili sobie od razu pytanie: jak te atomy
wyglądają? Problem okazał się twardym
orzechem do zgryzienia. Kolejne lata przy­
nosiły bowiem wiele zaskakujących rezulta­
tów eksperymentalnych, z którymi teoretycy,
nie potrafili się uporać.
Jak wiemy z wykładu piątego (,,MT 5/83)
pierwszy model atomu (konkretnie wodoru),
jako tako pasujący do danych doświadczal­
nych, powstał w roku 1913 i był dziełem
Ńielsa Bohra. Według tej koncepcji atom
przypomina układ planetarny, przy czym
elektrony-planety mogą się poruszać dokoła
Słońca - jądra atomowego jedynie po wy­
branych orbitach a zmieniając je wysyłają
lub wchłaniają (absorbują) odpowiednie po­
rcje (kwanty) energii. Pomimo tego, że model
Bohra opierał się na pomieszanych, sprzecz­
nych ze sobą wyobrażeniach klasycznych
i kwantowych, dawał dobrą zgodność z do­
świadczalnymi pomiarami linii widmowych
wodoru (po raz pierwszy w historii fizyki!),
a ponadto był bardzo prosty pojęciowo. To
zapewne zadecydowało, że koncepcja Bohra
stała się bardzo popularna wśród naukow­
ców, a nawet wśród ludzi mających z fizyką
niewiele wspólnego. Szczególną zaś karierę
zrobił łatwy do narysowania i wyobrażenia
obraz planetarnego atomu - małych kulek
(elektronów) kręcących się wokół duże] kul­
ki (jądra). Wiele przesiębiorstw, a nawet
poważnych międzynarodowych instytucji

94

zajmujących się sprawami z pogranicza fizy­
ki wybrało go jako swój znak firmowy (a ich
pracownicy patrząc na to cudo stwierdzili,
że wiedzą już wszystko na temat budowy
atomów). Co najśmieszniejsze, stan taki
trwa właściwie do dziś mimo, że od czasu
obalenia teorii Bohra minęło już prawie 60
lat! Nic dziwnego - wszystkie późniejsze od
bohrowskiego modele atomu są już „nieste­
ty” czysto kwantowe i w związku z tym
szalenie trudne do intuicyjnego zrozu­
mienia.
Nie zamierzamy bynajmniej występować
przeciwko panoszącym się tu i ówdzie „pla­
netarnym rysuneczkom”. Pamiętajmy jed­
nak, że należy je traktować wyłącznie jako
nie mający nic wspólnego z rzeczywistością
SYMBOL. Identyczną rolę mogłaby równie
dobrze pełnić np. litera A (jak atom), lub
bardzo długi jamnik tańczący dokoła smut­
nego niedźwiedzia. Fizyka zaś nie istnieje po
to, żeby dostarczać pomysłów na szyldy in­
stytucji, lecz by dochodzić jak najbliżej do
jedynie obiektywnej prawdy jaką stanowi
rzeczywistość.
Wróćmy jednak do tematu. Na bardziej
konkretne sukcesy w walce z tajemnicami
atomu trzeba było poczekać aż do roku 1925,
kiedy to wieloletnia praca wielu teoretyków
zaczęła przynosić w końcu rezultaty. Werner
Karl Hfiisenberg (ten sam, który dwa lata
później stał się autorem omawianej już przez
nas zasady nieoznaczoności) jako pierwszy
zrozumiał, że na dręczące jego kolegów py­
tania o tor elektronu w jego ruchu dookoła
jądra, czy też o to co się z elektronem dzieje
w trakcie przeskoku z jednej orbity na dru­
gą, wcale nie trzeba odpowiadać, gdyż pyta­
nia takie nie mają po prostu sensu.
Heisenberg reprezentował bardzo roz­
sądne podejście do rozpatrywanych pro­
blemów. Twierdził, że równania, jakich
chcemy użyć do opisu atomu, nie powin­
ny zawierać wielkości niemożliwych do
otrzymania w doświadczeniu. Tymczasem
tor ruchu elektronu, czy sposób zmiany
orbity to rzeczy, których w żaden sposób nie
można zobaczyć ani zmierzyć, a więc do
opisu niepotrzebne. Zaproponował w związ­
ku z tym zupełnie nowy sposób rozpatrywa­
nia ruchu elektronu w atomie. Prześledzimy
ten system na przykładzie energii - jednej
z wielkości charakteryzujących ten ruch.
Według klasycznej mechaniki energia każ­
dego układu fizycznego (a więc także elek­
tronu w atomie) jest skalarem, czyli można ją
wyrazić w danej chwili czasu za pomocą
jednej liczby. Wiemy np. że na drugiej orbi­
cie bohrowskiej elektron ma energię E2,
a gdy za chwilę z jakichś powodów przesko­
czy na orbitę trzecią - ma tam energię E3.
Takie podejście od razu nasuwa pytanie ty­
pu: dlaczego elektron nie może mieć energii
pośrednich, albo: jaką energię ma elektron
w trakcie przeskoku - pytania, na które nie
potrafili odpowiedzieć zwolennicy teorii Bo­
hra. Heisenberg natomiast przyjął, że klasy­
cznie rozumianą energią nie ma się tym ra­
zem w ogóle co przejmować. W zamian wszy­
stkie liczby - wartości energii elektronu
w atomie wodoru poustawiał (oczywiście nie
dosłownie, gdyż jest ich nieskończenie wiele)
w odpowiedni sposób w rzędach i kolum­
nach tworząc coś w rodzaju nieskończonej
tablicy liczb (takie tablice znane były już od
dawna matematykom pod nazwą MACIE­
RZY). W mechanice kwantowej, twierdził, że
zamiast energią - liczbą E należy posługiwać
się MACIERZĄ ENERGII (E^). W nowym
zapisie liczba naturalna k numeruje wiersze
tablicy i związana jest ze stanem początko­
wym elektronu, zaś liczba n numerująca
kolumny - z.e stanem końcowym. Różnica
między klasycznym i macierzowym sposo­
bem wyrażania energii jest ogromna. Wcześ­
niej wszyscy uważali, że dla opisania ruchu
elektronu w atomie potrzebna jest znajo-
95.
mość energii w każdej chwili czasu. Według
Heisenberga natomiast, aby przewidzieć
wszystkie dające się zaobserwować włas­
ności atomów takie, jak np. intensywność
i położenie linii widmowych, wystarczy znać
wartość energii elektronu w pewnych tylko
momentach - energie jego stanów stacjonar­
nych (np. przed i po przeskoku z orbity na
orbitę) i umieć stworzyć macierz energii, co
jest tylko trudnością techniczną. Podobną
różnicę obserwujemy, gdy mieszkając w Wa­
rszawie musimy dostarczyć np. książkę
przyjacielowi w Kielcach. Mamy wówczas
do wyboru albo udać się tam (razem z książ­
ką) samochodem, albo przesłać ją pocztą.
W pierwszym przypadku (mechanika klasy­
czna) bardzo interesuje nas jaką wybierzemy
drogę, z jaką prędkością jedziemy w każdej
chwili itp. W drugim natomiast (mechanika
kwantowa) - po otrzymaniu kwitu nadania
przesyłki nie obchodzi nas, czy paczka poje­
chała samochodem, czy pociągiem, przez
Radom czy przez Białystok - ważna jest
tylko informacja o stanie początkowym
(książka została oddana urzędniczce na po­
czcie) i końcowym (książka znalazła się
w mieszkaniu przyjaciela).
ZMAITOŚCI 1HWIYCZNE
K IE D Y B Ę D Z IE W IE L K A N O C ?
Wiadomo: przypada ona zawsze w pierw­
szą niedzielę po wiosennej pełni Księżyca.
Jak jednak wyliczyć jej dokładną datę?
Teoretycznie sprawa jest prosta. Pełnie
Księżyca przypadają co 29 i pół dnia (tabela
1), dni w roku jest 365 albo co cztery lata 366,
a wiosnę liczymy od 21 marca... Praktycznie
- obliczenia byłyby żmudne i niedokładne,
choć odpowiednio zaprogramowany kom­
puter...
Spójrzmy, jak ustalano datę Wielkanocy
dawniej. Już w starożytności zaobserwowa­
no, że rok ma mniej więcej 365 i ćwierć dnia.
Dlatego w kalendarzu juliańskim (nazwa
pochodzi od Juliusza Cezara) dodawano co 4
lata jeden dodatkowy dzień roku...
„Przecież teraz jest tak samo”, powie ktoś.
Nie, nie całkiem. Wśród wielu odkryć astro­
nomii w latach Renesansu znalazło się -
bardziej dokładne obliczenie długości roku
słonecznego (czyli czasu, w którym Ziemia

Podobnie jak z energią postąpił Heisen-

berg z innymi wielkościami fizycznymi cha­
rakteryzującymi elektron, jak współrzędne
położenia czy pęd. Każdą z nich przedstawił
w postaci macierzy, po czym zbudował kla­
syczne równania ruchu elektronu w atomie
wstawiając zamiast klasycznie wyrażonych
wielkości odpowiednie macierze. I okazało
się, o dziwo, że tym razem rozwiązania rów­
nań dobrze pasują do danych doświadczal­
nych! Był to wspaniały rezultat, zaś nastę­
pny rok przyniósł rodzącej się mechanice
kwantowej sukcesy jeszcze większe. O tym
jednak - za miesiąc.
Robert Czyżewski,
Adam Grzymała

96
 \

Tabela 1 Kalendarz papieża Grzegorza XIII różni

Stale astronomiczne
się więc od tego, który stworzył Pan Bóg,
o 0,0003 dnia na rok, czyli o 1 dzień na 3333
Rok słoneczny 365,2422 dni lata. Ciekawe, jaka poprawka zostanie wy­
Rok gregoriański 365.2425 dni ® 12,3683 mie­
sięcy księżycowych myślona w roku... 4915?
Rok juliański
Miesiąc księżycowy
365,25 dni
29.53059 dni
Biorąc resztę z dzielenia liczby roku przez
235 miesięcy księżycowych 6939.689 dni 19 i dodając do niej 1 otrzymujemy tzw.
19 lat juliańskich 6939.75 dni liczbę złotą danego roku (tabela 2). W kalen­
19 lat gregoriańskich 6939,8075 dni
darzu juliańskim liczba ta w prosty sposób
Tabela 2

Liczby złote 1 litery niedzielne lat

1978 79 80 81 82 83 84 85 86 87... 98 99 2000 2001 02 03

Liczba złota 3 4 5 6 7 8 9 10 11 1 2 ... 4 5 6 7 6 9

Litera A G F/E 0 C B A/G F E D D C B/A G F E
niedzielna

odbywa pełną wędrówkę po swej okołosło- wyznaczała już datę wiosennej pełni Księży­
necznej orbicie). Wynosi on 365,2422 dnia. ca (tabela 3), następna niedziela to już Wiel­
Drobny błąd spowodował, że w XVI wieku kanoc.
kalendarz juliański spóźniał się w stosunku Reforma Grzegorza XIII utrudniła ra­
do czasu astronomicznego już o 10 dni. Dla­ chunki. Po pierwsze - skomplikowało się
tego w 1572 roku papież Grzegorz XIII naka­ uwzględnienie lat przestępnych, po drugie
zał reformę kalendarza (i dlatego nasz obec­ zaś - trzeba było wprowadzić poprawki po­
ny kalendarz nazywany jest gregoriańskim). wstałe wskutek skumulowania się narasta­
Po pierwsze, skasowano zaległości: 4 paź­ nia drobnego błędu przybliżenia: 19 lat sło­
dziernika 1572 roku nastąpił od razu 15 necznych = 235 miesięcy księżycowych (ta­
października. Nie ma więc dni o dacie: 5,6,7, bela 1).
8,9, 10, 11, 12, 13 i 14.X.1572 r.-przynajm ­
niej w krajach, które od razu przyjęły refor­ Tabela 3
mę. Bardziej istotna była długofalowa po­ Palnie Księżyca w kalendarzu lulfańsklm I (dla XX wieku) g re­
prawka dotycząca lat przestępnych. Ustalo­ goriańskim dla kolejnych liczb 2łotych od 1 do 19
no, że lata kończące się na... 00 nie będą Kalendarz juliański: 5 kwietnia, 25 marca, 13 kwietnia, 2 kwietnia,
przestępne (choć ich liczba jest podzielna 22 marca, 10 kwietnia, 30 marca, 18 kwietnia, 7 kwietnia, 27 marca,
przez 4), ale z kolei lata podzielne przez 400 - 15 kwietnia, 4 kwietnia, 24 marca, 12 kwietnia. 1 kwietnia, 21 marca,
9 kwietnia, 29 marca, 17 kwietnia (zauważmy, że każda następna
będą! A więc rok 1900 nie był rokiem prze­ jest o ok. 1 0 dni wcześniejsza lub o 2 0 późniejsza niż poprzedni^.
stępnym, a 2000 - będzie! Poprawka ujmuje
Kalendarz gregoriański, XX wiek (por tab. 5): 14 kwietnia. 3
więc 3 dni przestępne na 400 lat, czyli że kwietnia, 23 marca, 11 kwietnia. 31 marca, 18 kwietnia, 8 kwietnia,
średnia długość roku gregoriańskiego 28 marca, 16 kwietnia, 5 kwietnia, 25 marca, 13 kwietnia 2 kwietnia,
22 marca, 10 kwietnia, 30 marca, 17 kwietnia, 7 kwietnia, 27 marca.
wynosi: Tak samo będzie w XXI i XXII wieku. W następnym. XXIII stuleciu
daty te przesuną się o 1 dzień do przodu, tylko pełnia Księżyca dla
365 + 0,25 - = 365,2425 dni. złotej liczby 6 przesunie się z 18 kwietnia na 21 marca.
400
T abela 4

Epakty i liczby złote

Lata Z ło te lic z b y

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19
1700 1800 11 22 3 14 25 6 17 28 9 ’ 20 1 12 23 4 15 26 7 18
1900 2000 2100 29 10 21 2 13 24 5 16 27 8 19 11 22 3 14 25 6 17
2200 2400 o jeden mniejsze
2300 2500 o jeden mniejsze od poprzednich
2600 2700 2800 • o jeden mniejsze od poprzednich
2900 3000 o jeden mniejsze od poprzednich
1500 1600 8500 1 12 23 4 15 26 7 18 29 10 21 2 13 24 5 16 27 8 19

97
 Tabela 5

Data Wielkanocy w zależności od epakty i litery niedzielnej roku

Dla lat przestępnych należy użyć DRUGIEJ litery niedzielnej

Epakta A B C D E F G

17 kwiet. 18 kwiet 19 kwiet. 20 kwiet. 14 kwiet. 15 kwiet.

16 kwietnia
17 18 19 13 14 15
1 16
17 18 12 13 14 15
2 16 '
17 11 12 13 . 14 15
3 16
10 11 12 13 14 15
4 16
11 12 13 14 15
5 9 10
11 12 13 14 8
6 9 10
9 10 11 12 13 7 8
7
11 12 6 7 8
0 9 10
10 11 5 6 7 8
9 9
10 4 5 6 7 8
10 9
3 4 5 6 7 8
11 9
3 4 5 6 7 8
12 2
3 4 5 6 7 1
13 2
3 4 Ś 6 31 marca 1
i 14 2
3 4 5 30 marca 31 1
15 2
3 4 29 marca 30 31 1
16 2
3 26 marca 29 30 31 1
17 2
27 marca 20 29 30 31 1
18 2
27 28 29 30 31 1
19 26 marca
27 28 29 30 31 25 marca
20 26
27 28 29 30 24 25
21 26
27 28 29 23 24 25
22 26
27 28 22 23 24 25
23 26
24 kwiet. 25 kwiet 19 kwiet 2 0 kwiet. 21 kwiet. 22 kwietnia
24 23 kwiet
24 25 19 20 21 22
25 23
26 23 24 18 19 20 kw. 21 22
17 10 19 20 21 22
27 23
17 18 19 20 21 22
28 16
17 18 19 20 21 15
29 16

Do obliczenia w jakim dniu tygodnia wy­ pny. Zauważmy jak regularnie występują
pada wiosenna pełnia Księżyca przydają się litery niedzielne (tablica 2). Dlaczego?
litery niedzielne lat. Litera A wskazuje, że Odpowiedmość między pełniami Księżyca
pierwsza niedziela w danym roku wypada 1 a literami niedzielnymi można obliczać z ta­
stycznia, B - że drugiego stycznia, C - trze­ beli epakt, Epakta jest to faza Księżyca
ciego, i tak dalej aż do G. Lata przestępne w dniu 1 stycznia danego roku, to znaczy
mają dwie litery niedzielne (np. 1980 miał liczba wskazująca w ile dni po nowiu wypa­
F/E). Pierwsza „prawdziwa”, druga pokazu­ da 1 stycznia. W tabeli 4 widzimy epakty lat
je, co by było, gdyby rok... nie był przestę- 1700-3000. Łatwo zrozumieć zasadę budo­
wy tej tabeli. Jeżeli w 1983 roku (złota liczba
Tabela 6
8, litera niedzielna B) 1 stycznia był 16 dni
Daty Wielkanocy w XX wieku w m arcu po nowiu (sprawdź w tabeli), to 1 stycznia
1984 roku Księżyc znalazł się w 16 + 12,36
Dni: 23 24 25 26 27 28 29 30 31
Łata: 1913 1940 51 67 10 37 59 02 07
• 29.53 dni po nowiu = 16 + 0,36 ■29,53 = 27
78 21 48 64 75 18 dni po nowiu,
69 32 70 8 6 29
97 91 zaś LI. 1985 będzie:
Tabela 7
Daty W ielkanocy XX wieku w kwietniu

1 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 2 2 23 24 25
Dni: 2
1923 61 04 15 31 47 01 17 39 55 09 03 41 63 00 11 27 54 08 19 35 62 05 43
Lata:
72 83 42 58 12 28 44 66 71 14 52 6 8 66 22 38 65 81 24 46 73 16
34 20
26 53 69 85 50 77 82 25 74 79 33 49 76 87 30 57 84
45 88
94 99 80 96 93 36 90 95 60 92
56
98

98
 27 + 0,36 -29,53 —37 dni po nowiu, a to jest
to samo, co 8 dni po nowiu. Sprawdź w tabe­
lach, że się zgadza. Liczby 12,36 (0,36 jest jej
częścią ułamkową) i 29,53 wzięliśmy, rzecz
jasna z tabeli 1.
Teraz jest bardzo łatwo zestawić tabelę
podającą konkretną datę Wielkanocy w za­
leżności od epakty i litery niedzielnej danego
roku. Trzeba przeprowadzić trochę rachun­
ków w stylu „jeśli LI. jest tyle a tyle dni po
nowiu, a pierwsza niedziela roku przypada
tego a tego dnia, to pierwsza pełnia po 21
marca (dokładniej: po wejściu Słońca
w znak Barana) przypada tego a tego dnia”.
Podajemy gotową tabelę (tab. 5).
W kalendarzu na 1984 rok znajdziemy, że
Wielkanoc przypada 22 kwietnia, a więc
prawie najpóźniej, jak może. Sprawdźmy:
Liczba złota dla roku 1984 = 9 (bo 1984 =
19-104 + 8),
Litera niedzielna A/G,
Epakta (tab. 4) 27,
Data Wielkanocy (tab. 5) 22 kwietnia.
DI a r<>ku 2000 (r<>kprzestępny, jeszcze w XX
wieku):
Liczba złota 6(bo2000 = 105-19 + 5),
Litera niedzielna B/A,
Epakta (tab. 4) 24,
Data Wielkanocy 23 kwietnia.
Prosimy Czytelników o wyliczenie:
a) Czy dożyje Wielkanocy, która będzie 22
marca?
b) Kiedy „lany poniedziałek’1będzie w „Pri­
ma Aprilis”?
c) Czy może się zdarzyć, że w dwóch kolej­
nych latach Wielkanoc wypadnie tego same-
g<>dnia?
d) Czy i kiedy może się zdarzyć, że Wielka­
noc kilka razy pod rząd wypadnie w marcu?
PS. Rok 1984 ma rzadką właściwość: w lu­
tym jest aż 5 niedziel. Kiedy znów będzie
taki miły luty?
Michał Szurek
Co roku wybitni uczeni różnych specjalności
są nagiadzani nagrodą Nobla. O noblistach
z 1983 roku i o ich pracach można poczytać
w numerze 5/1984 ,,Delty”. Jest tam mowa
również o odpowiedniku nagrody Nobla dla
(wyłączonych przez fundatora) matematy­
ków - medalu Fieldsa, a także o jednym
z jego laureatów - Thurstonie.
MAKSYMILIAN TYTUS HUBER -
WIELKI UCZONY POLSKI
Z profesorem M. T. Huberem miałem
szczęście zetknąć się "po raz pierwszy, gdy
w pierwszych dniach listopada 1945 r. roz­
począł swoim wykładem z wytrzymałości
materiałów zajęcia na wyższych latach wy­
działów mechanicznego i budowy okrętów
Politechniki Gdańskiej. Był wtedy już 73-
letnim starszym panem, steranym przeży­
ciami niedawno zakończonej wojny, poru­
szającym się wolno, mówiącym słabym przy­
tłumionym głosem, ale o umyśle jasnym,
stawiającym problemy naukowe w sposób
precyzyjny, jednym z nielicznych, a może
jedynym tej rangi uczonym w politechnice,
w której dopiero wtedy językiem wykłado­
wym stał się język polski. Zetknięcie się
młodego człowieka z profesorem Huberem
było przeżyciem niebywałym. Jego obszerna
wiedza, sposób myślenia i przedstawiania
pomysłów naukowych, interesujące poglądy
na świat oraz erudycja i encyklopedyczne
wiadomości sięgające jeszcze XIX wieku ro­
biły wielkie wrażenie.
M.T. Huber, urodzony 4 stycznia 1872 r.
w Korścienku nad Dunajcem, studiował
Dokończenie na str. 108
99
 *A s t r o n o m i a *
* dla w szystkich *
KOMETY - ROZNOŚ IGIEŁKAMI ŻYCIA WE WSZECHŚWIEC1E?
Każdego roku na ziemskim niebie pojawia
się od kilku do kilkunastu komet. Przeważ­
nie są to słabe obiekty i można je obserwo­
wać wyłącznie za pomocą dużych telesko­
pów, toteż wiadomości o nich zamieszcza się
tylko na łamach czasopism astronomicz­
nych. Prasa codzienna informuje nas jednak
o bardzo jasnych kometach, aby - o ile kogoś
to interesuje - można było się przyjrzeć tym
urodziwym ciałom niebieskim. Dziś przecież
nikogo one już nie przerażają, nie wywołują
straszliwej paniki, jaka niegdyś towarzyszy­
ła temu zjawisku. Lecz czy nie jest to objaw
pychy i zbytniego zawierzenia dotychczaso­
wym osiągnięciom nauki?
Takie pytanie można sobie zadać po za­
poznaniu się z niezwykłą hipotezą Freda
Hoyle’a i Chandra Wickramasinghe'a. Bry­
tyjscy astrofizycy doszli bowiem do wnio­
sku, iż upadek komety na Ziemię przed mi­
liardami lat mógł zapoczątkować rozwój na­
szego życia, współczesne zaś spadki pyłu
kometamego mogą być przyczyną szerzenia
się epidemii i pandemii. ,A zatem komety
z nadprzyrodzonych sprawców ludzkiego
nieszczęścia mają szanse stać się obiektami
przyrody, faktycznie wywierającymi zgubny
wpływ na nasze życie. Wiemy jednak, że są to
niewielkie ciała i że mają one bardzo prymi­
tywną budowę, a ich wspaniałe warkocze
stanowią nadzwyczaj rozrzedzoną „mgieł­
kę”. W roku 1910 nasza planeta przeszła
przez warkocz komety Halleya, lecz gdyby
nie ustalono tego na podstawie obliczeń, nic
o tym nie wiedzielibyśmy do dziś. Co więc
upoważnia Hoyle’a i Wickramasinghe’a do
wypowiadania poglądu, że komety mogą
rozstrzygać o naszym życiu i śmierci?
Żeby odpowiedzieć na to pytanie, trzeba
choć pobieżnie wspomnieć o odkryciach do­
100
konanych w ostatnich kilkunastu latach me­
todami radioastronomicznymi. Badania te
wykazały bowiem, że proces ewolucji chemi­
cznej nie ogranicza się tylko do planet, lecz
jest dość powszechnym zjawiskiem we
Wszechświecie. W obłokach materii mię­
dzygwiazdowej wykryto kilkadziesiąt róż­
nych cząsteczek, z czego większość to cząste­
czki organiczne. Skąd się one jednak wzięły
w przestrzeni międzygwiazdowej? Atmosfe­
ry gwiazd są zbyt gorące na to, by mogły
z nich powstawać wieloatomowe molekuły.
Miejscami ich narodzin muszą być zatem
międzygwiazdowe obłoki gazowo-pyłowe.
Wykryte w przestrzeni międzygwiazdo­
wej cząsteczki nie mają oczywiście żadnego
związku z żywą materią. Wprost przeciwnie,
powstają niewątpliwie samorodnie i najwy­
żej mogą stanowić budulec, z którego drogą
dalszych przeobrażeń chemicznych mogłyby
dopiero powstać zalążki prymitywnego ży­
cia organicznego. Ich rozpowszechnienie we
Wszechświecie dowodzi więc jedynie, że ży­
cie może powstać samorzutnie i że prowa­
dzone od lat poszukiwania życia poza Zie­
mią są całkowicie uzasadnione, Wchodzące
w skład cząsteczek organicznych jądra ato­
mów cięższych pierwiastków trafiły do obło­
ków międzygwiazdowych z wybuchów
gwiazd supernowych, energii zaś niezbędnej
do realizacji ewolucji chemicznej dostarczy­
ły leżące w pobliżu młode gwiazdy. Z badań
laboratoryjnych wynika przecież, iż z mie­
szaniny kilku prostych substancji mogą pod
działaniem wysokiej temperatury, promie­
niowania nadfioletowego i wyładowań elek­
trycznych powstawać złożone związki orga­
niczne do aminokwasów włącznie. A co jest
możliwe w ziemskim laboratorium, to - jak
pisze zmarły przed kilku laty polski kosmo-
 chemik Bronisław Kuchowicz - może zacho­
dzić także w laboratorium kosmicznym,
W każdym razie wykryte w obłokac h mię-
dzygwiazdowych cząsteczki organiczne
przemawiają na rzecz hipotezy wysuniętej
w roku 1923 przez Aleksandra I. Oparina,
Ten wybitny biolog i biochemik radziecki
twierdził, iż materia żywa może powstawać
z materii nieożywionej. Zgodnie z jego kon­
cepcją atmosfera ziemska nie zawierała kie­
dyś wolnego tlenu, a jego brak oznaczał
zarazem brak ochronnej warstwy ozonu,
która dziś chroni życie na Ziemi przed zabój­
czym promieniowaniem nadfioletowym
Słońca. Promieniowanie to, przenikając
swobodnie przez pierwotną atmosferę na­
szej planety, umożliwiło reakcje fotochemi­
czne z najobfitszymi w tym czasie prostymi
substratami (metan, woda, amoniak, wodór,
cyjan, węgliki, tlenki, azotki różnych pier­
wiastków i węglowodory). W ten sposób mo­
gły się wytworzyć proste związki organiczne
(aldehydy, alkohole, kwasy organiczne, ami­
nokwasy), Dalszy etap ewolucji to łączenie
się aminokwasów w peptydy, następnie po­ Karta tytułowa dziełka wydanego w Polsce z okazji poja­
wienia się jasnej komety w 1618 r.
wstawania białek (polipeptydów) i wreszcie
skupienie się tych ostatnich w złożone ukła­ tów nie może mieć dla nas fatalnych na­
dy indywidualne, zwane koacerwatami. stępstw? Inwazja taka może objawiać się
Stąd już tylko jeden krok do narodzin pierw­ w postaci - jak sądzą brytyjscy astrofizycy -
szej żywej komórki. wirusowej lub bakteryjnej infekcji, od czasu
Opisane wyżej procesy mogły z powodze­ do czasu nawiedzającej naszą planetę. Jako
niem zachodzić takie w kometach. Ich jądra przykład może posłużyć epidemia grypy
- jak twierdzi Hoyle ze swym współpracow­ sprzed sześćdziesięciu lat, zwanej popular­
nikiem - mogą być pokryte grubą warstwą nie „hiszpanką", która w latach 1918-1919
materii międzygwiazdowej. Mogą się tam pochłonęła około 30 milionów istnień ludz­
również znajdować duże ilości odpowied­ kich.
nich izotopów, powstałych podczas wybu­ Brytyjscy astrofizycy wyraźnie prowoku­
chu hipotetycznej supernowej, inicjującej ją ekologów, immunologów, epidemiologów
proces formowania się planet wokół Słońca. i w ogóle przedstawicieli nauk biologicznych
Tak więc w kometach mogły tworzyć się do podjęcia badań w tym kierunku. Nie
cząsteczki organiczne, które pod wpływem ograniczają się zresztą tylko do rzucenia
nadfioletowego promieniowania Słońca by­ tego wyzwania, bo - w przypadku potwier­
ły zdolne do przeobrażania się w coraz bar­ dzenia ich niezwykłej hipotezy - pamiętają
dziej złożone związki, a z tych z kolei mogły również o praktycznych wnioskach. Zasta­
powstawać zalążki prymitywnego życia. nawiają się mianowicie, czy nie należałoby
Według brytyjskich astrofizyków jest zatem umieścić na orbicie okołoziemskiej jakiegoś
zupełnie możliwe, że przed miliardami lat automatycznego „strażnika", który ostrze­
nasza planeta zderzyła się z kometą lub gałby nas o inwazji kosmicznych mikrobów.
nawet kilkoma kometami i one dały począ­ Na czas zaś uprzedzona służba zdrowia mo­
tek życiu na Ziemi. A jeżeli było to możliwe głaby podjąć odpowiednie kroki zaradcze
przed miliardami lat, to - zdaniem Hoyle'a i uchronić przed zakażeniem tysiące lub mi­
i Wickramasinghe’a - należy się zastanowić, liony ludzi. Czy jednak hipoteza brytyjskich
czy współczesny spadek na glob ziemski ma­ astrofizyków nie leży już na pograniczu
terii kometarnej w postaci mikrometeory- zwykłej fantazji? Kto bowiem zna inne prace
Hoyle'a, ten doskonale wie, że takie właśnie
postępowanie jest dla niego bardzo typowe.
To przecież podobne śmiałe hipotezy wyro­
biły mu autorytet w dziedzinie astrofizyki
i kosmologii.
Odważne fantazjowanie jest zresztą właś­
ciwe każdemu twórczemu duchowi. Wystar­
czy wspomnieć śmiałość i odwagę, z jaką
znany astrofizyk radziecki Josip S. Szkłow-
ski prowokował nas przed laty hipotezą
o sztucznym pochodzeniu księżyców Marsa.
102
Niedawno coś podobnego uczynił brytyjski
fizyk i kosmolog Roger Penrose, przedkłada­
jąc nierealny - przynajmniej z punktu wi­
dzenia współczesnej nauki i techniki - pro­
jekt wykorzystania niewyobrażalnie wiel­
kiej energii zawierającej gwiazdy - „czarnej
dziury"’. A czy fantazjowalibyśmy dziś o an­
tymaterii i antyświataeh, gdyby nie odwaga
angielskiego fizyka Paula Diraca, który-też
wbrew zdrowemu rozsądkowi - wymyślił
dodatni elektron? Tak więc i brytyjscy astro-
fizycy mają pełne prawo puścić wodze fan- .
tazji, zadaniem zaś nauki jest wykazać, czy
i w jakim ewentualnie stopniu ich rozumo­
wanie odpowiada prawdzie. Być może jakieś
informacje na ten temat uzyskamy już w bie­
żącym dziesięcioleciu, a ściślej mówiąc -
w jego drugiej połowie. W związku bowiem
z kolejnym powrotem komety Halleya są
przewidziane eksperymenty kosmiczne, któ­
re powinny znacznie wzbogacić naszą wie­
dzę o kometach. Jest zatem wielce prawdo­
podobne, że wkrótce już zostanie wyjaśnio­
ne, czy faktycznie mamy się ich bać, czy też
raczej pracę Hoyte’a i Wickramasinghe’a na­
leży zaliczyć do gatunku .„science fiction".
Może także dowiemy się wreszcie czegoś Kometa Bennetta nad Alpami
konkretnego o budowie jądra kometarnego?
Jego upadek na Ziemię - jak to obliczył Halleya z niektórymi rojami gwiazd spa­
znany uczony amerykański Harold C. U rey- dających. A że takie wydarzenie jest
mógłby wyzwolić energię równoważną ener­ możliwe, dowodzi wzmianka w sławnym
gii pół miliona bomb wodorowych. Jest więc dziele o kometach Stanisława Lubienieckie-
całkiem uzasadniona hipoteza, że do zagłady go, gdzie czytamy co następuje: „Roku świa­
mitycznej Atlantydy mogła przyczynić się ta 3503 przed narodzeniem Chrystusa (...)
kometa Halleya. Nie może być oczywiście była widziana na niebie kometa przez 75 dni
mowy o zderzeniu naszego globu z jądrem tej i ze Słońca spadł kamień do rzeki Aegos,
komety, bo przecież ona istnieje i nadal obie­ a wkrótce potym wybuchła wojna pelopo-
ga Słońce. Gdyby jednak w jej skład wcho­ neska”.
dziły większe bryły, to przed tysiącami lat Wspomniany przez Lubienieckiego ka­
mógł się od niej oddzielić jakiś większy frag­ mień nie mógł naturalnie spaść ze Słońca.
ment i spaść na naszą planetę, Z taką właśnie Z powodzeniem natomiast mógł to być frag­
hipotezą wystąpił przed laty polski astro­ ment komety Halleya, gdyż - jak to obliczył
nom Michał Kamieński, do czego zresztą rosyjski astronom Michał A, Wiljew —świe­
natchnęło go stwierdzenie wnnwku komety ciła ona na ziemskim niebie 35 lat przed
wybuchem wojny pełoponeskiej. Mogła wte­
dy przechodzić blisko Ziemi i siły pływowe
Niebo w kwietniu naszej planety mogły wyrwać z jej jądra
okruch materii, którym - według opisu fran­
Wieczorem za zachodnim horyzontem kryją sią
gwiazdozbiory zimowe. Zza północno-wschodnie­
cuskiego astronoma Aleksandra Pingrego -
go horyzontu wyłaniają sią już jednak Lutnia i Ła­ można było wypełnić wóz. Upadek tej wiel­
będź. typowe gwiazdozbiory nieba letniego Nad kości bryły wywołał jedynie lokalną katas­
południowym horyzontem widzimy Panną, Lwa, Ba­ trofę, ale co by się stało, gdyby to był
rana i Raka. W tym ostatnim gwiazdozbiorze znaj­
duje się gromada gwiazd Presepe. którą lud wiejski
„okruch" o średnicy powyżej 150 m? Energia
zwie ,,Żłobkiem'’. Oglądanagołym okiem ma postać kinetyczna spadającego na Ziemię tej wiel­
słabej mgiełki, lecz wystarczy skierować na nią kości ciała o gęstości równej gęstości wody
lornetką teatralną aby zobaczyć poszczególne jest oceniana na tiylion dżuli, a to zapewne
gwiazdy gromady. Jest ona oddalona od nas o oko­
ło 500 lat świetlnych.
wystarczyłoby do zniszczenia leżącej rzeko­
Merkury świeci wieczorem nad zachodnim hory­ mo na Atlantyku wyspy o powierzchni kil­
zontem. Wenus jest widoczna w godzinach poran­ kudziesięciu tysięcy kilometrów kwadrato­
nych nad horyzontem wschodnim, ale warunki jej wych. Formalnie zatem nic nie można zarzu­
widoczności nadal się pogarszają. Za to przez całą
noc można obserwować Marsa i Jowisza, coraz
cić tezie, że zagładę Atlantydy mógł spowo­
wcześniej wschodzi też Saturn. Jego tajemnicze dować upadek większego fragmentu jądra
pierścienie można zobaczyć nawet przez niewielką komety Halleya.
lunetą.
Dokończenie na sir. 107

103
 Nie tak często się zdarza, że do
produkcji jest wprowadzany zupełnie
nowy samochód. Zazwyczaj jest to
nowy silnik, najczęściej jednak zmo­
dernizowane, ulepszone nadwozie.
Niezależnie od tego, jaki nowy zespól
jest wprowadzany, całą konstrukcję
reklamuje się jako nowy samoehód,
choć fachowcy łatwo doszukają się
adaptowanych z poprzednich modeli
tej samej marki zespołów. W przypad­
ku włoskiej Lancii Gammy było Ina­
czej: to specjaliści orzekli, że jest to
zupełnie nowy samochód. Po przeję­
ciu przez koncern Fiata (w 1969 roku)
firmy Lancia byl to pierwszy nowy
samochód tej marki, W nadwoziu
można by doszukać się podobieńs­
twa Gammy do wcześniej wytwarza­
nej Lancii Bety. Podobieństwo to wy­
nika po prostu z tego, że jedno i dru­
gie nadwozie projektowała ta sama
firma stylistyczna, Pininfarina. Poza
tym nie jest to podobieństwo duże.
ponieważ Gamma jest samochodem
znacznie wyższej klasy, Prezentowa­
na oficjalnie na międzynarodowej wy­
stawie samochodowej w Genewie
w 1976 roku Gamma wzbudziła naj­
większe zainteresowanie spośród
wielu innych prezentowanych wów­
czas pojazdów.
Jest to samochód o wielu interesu­
104
jących rozwiązaniach konstrukcyj­
nych, a poza tym jest to największy,
najbardziej luksusowy samochód wy­
twarzany obecnie, nie tylko pod mar­
ką Lancia, ais także w całej rodzinie
wielkiego koncernu Fiat. Już w okre­
sie projektowania Gammy było wia­
domo, że stanie się ona czołowym
samochodem Fiata, ponieważ naj­
większy samochód koncernu - Fiat
130 - nie cieszył się dobrą opinią.
Dlatego ważną sprawą stał się wybór
silnika do nowego pojazdu,
Przy założeniu, że luksusowy sa­
mochód powinien mieć silnik o po­
jemności powyżej dwóch litrów, za­
czyna powstawać problem - ile powi­
nien mieć cylindrów, aby jego praca
była cichsza, równomierna. Rzędowy
układ czterech cylindrów to domena
silników średniolitrażowych. Można
taką ilość cylindrów pozostawić i przy
większym litrażu, można dodać jesz­
cze dwa cylindry w rzędzie albo usta­
wić je w układzie widlastym. Ale sześ-
ciocylindrowy silnik w układzie rzę­
dowym jest długi, a w układzie widlas­
tym - wysoki. Takie rozwiązanie
utrudnia stylistom , .narysowanie"
ładnego nadwozia Silnik sześciocy-
lindrowy, widlasty był już produkowa­
ny do samochodu Lancia Flaminia,
wytwarzanego w latach 1957-1969,
był to jednak silnik wysoki. Konstruk­
torzy firmy mieli jednak bogate do­
świadczenie w projektowaniu zarów­
no silników widlastych o czterech
i sześciu cylindrach, jak silników
o przeciwsobnym układzie cylindrów.
Ten ostatni układ miały silniki samo­
chodów Lancia Flavia oraz Lancia
2000 i jej odłniana Coupe HF. Były to
silniki 4-ęylindrowe o pojemności
1991 cnnL
D ośw iadczenie w p ro je kto w an iu
s iln ik ó w p rze ciw so bn ych (boxer)
s k ło n iło k o n s tru k to ró w do w ybo ru ta ­
kieg o układu. P ro je kto w a n o taki sil­
n ik od początku, k o n s tru k to r nie był
skrępow any ko n ie czn ością w y k o ­
rzystania e le m e n tó w z istniejących
s iln ik ó w . P ow stał w ięc s iln ik nowy,
lecz o znanej firm ie ko nce pcji. Droż­
szy od innych ze w zglę du na swą
nie typ ow ość, bardziej ko sztow ną o b ­
róbkę, a zarazem tańszy, gdyż nie
trzeb a było sto sow a ć sześciu c y lin ­
d ró w . P rzeciw sobne ustaw ienie c y li­
n d ró w jest korzystne, a silnik
4-cyl ind row y boxę r jest d ob rze w yw a­
żony, p o d w zględem ró w n o m ie rn o ści
p ra cy p o ró w n yw a ln y z 6 -cylind ro w ą
rzędów ką.
Nowy silnik przeciwsobny jest krót­
ki. wąski i niski. Krótki dlatego, że
krótki jest wał korbowy mający tylko 3
punkty ulożyskowania w kadłubie;
wąski dlatego, że skok tłoków jest
mały - dużo mniejszy niż średnice
cylindrów, a niski, bo układ cylindrów
jest leżący. Kadłub silnika jest wyko­
nany z dwóch części odlanych ze sto­
pu lekkiego i łączony ze sobą krawę­
dziami biegnącymi równolegle do osi
wału korbowego. Z tego samego ma­
teriału są wykonane głowice cylin­
drów. Do kadłuba są włożone mokre,
żeliwne tuleje cylindrowe. Obie gło­
wice mają po jednym wałku rozrządu.
Wałki te są wykonane z żeliwa i osa­
dzone bezpośrednio w głowicy al uml-
niowej, bez jakichkolwiek wkładek ło­
żyskowych. Wiele jest jeszcze innych
ciekawostek konstrukcyjnych w silni­
ku Gammy. Pomimo tego. że w głowi­
cy jest tylko jeden wałek rozrządu,
steruje on zaworami ssącymi i wyde­
chowym, które ustawione są wzglę­
jazd jest długi, a we wnętrzu można nosi 500 dmJ, Gamma podtrzymuje
dem siebie pod kątem 60°. Pośredni­
czą w sterowaniu zaworami dźwi- bardzo wygodnie jechać. tradycję firmy Lancia-jest dynamicz­
gienki zaworowe osadzone na dwóch Wygoda jazdy Gammą wynika nie nym samochodem, ma wysoką pręd­
krótkich wałkach - osiach w każdej tylko z obszernego wnętrza wyposa­ kość maksymalną i dobrze rozpędza
głowicy. Prawy wałek rozrządu napę­ żonego w dobrze ukształtowane fote­ się - prędkość 100 km/h uzyskuje
le przednie i tylne ze środkowym od­ wciągu 10,3 s. Wadą pojazdu jest zbyt
dza rozdzielacz zapłonu. Napęd wał­
ków rozrządu jest przekazywany od chylanym podłokietnikiem. ale rów­ duże zużycie paliwa, wynoszące przy
wału korobowego przez dwa długie nież z dobrze dobranego zawieszenia V -9Q km/h - 8,8 1/100 km.
paski zębate dociskane rolkowymi kół- Pomimo nadwozia typu fast-back Obok podstawowej wersji nadwo­
z tylną ścianą pochyloną, Gamma nie zia z pochyloną tylną.ścianą od 1976
napinaczami.
ma tylnych drzwi. Ma 1o świadczyć roku jest wytwarzana również
Cały silnik jest lekki, ma masę 135
o jej reprezentacyjnym charakterze, 2-drzwiowa wersja coupe, która to
kg; to bardzo niewiele, jeżeli porów­
a nie o uniwersalnym - osobowo-ba- wersja od 1980 roku przekształcona
namy go np z masą 167 kg silnika
gażowym. Tylne siedzenie nie może została w 4-drzwiowe nadwozie z od­
pięciocylindrowego samochodu Audi
być odchylane, ponieważ tuż za opar­ dzielnie zarysowanym bagażnikiem.
100. Ze względu na stosunkowo nie­
ciem jest ustawiony pionowo Samochód w tej ostatniej wersji nad-
wielkie wymiary cały silnik zmieścił
62-litrowy zbiornik paliwa. Pojem­ woziowej nosi nazwę Scala.
się przed osią przednią pojazdu, na­ Zdzisław Podbielski
ność bagażnika jest jednak duża, wy­
tomiast skrzynka biegów znajduje się
za osią przednią. Elementy układu
napędowego Gammy - silnik, sprzę­ D ane te c h n ic z n e s a m o c h o d u L a n d a G am m a

gło, skrzynka biegów i przekładnia 4

główna - są podobnie rozmieszczo­
ne. jak w pierwszym samochodzie fir­
my Lancia napędzanym silnikiem ty­
pu boxer. (Był to model Flavia produ­
kowany w latach 1960-1971).
Przesunięcie silnika przed przed­
nią oś napędową ułatwiło pracę kon­
struktorom nadwozia, Mogli w jego
wnętrzu wygospodarować sporo
miejsca. Dość duży zwis przedni -
odległość od przedniej krawędzi zde­
rzaka przedniego do osi kół przed­
nich wynosi 395 mm - został propor­
cjonalnie rozrysowany z całą sylwet­
ką nadwozia, które ma ładną, smukłą
i spokojną linię kreśloną wprawną rę­
ką specjał istów z Pi ninfariny. Cały po­
- Nadw ozie - sam onośne 4 -d rzw iow e , 5-m iejscow e
- Silnik-4-suwowy,4-cyl. boxer, chłodzony cieczą, umieszczony z przodu
pojazdu, napędza koła przednie
- Ś re d n ic a cyt. x sko k tło k a /p o j. sko kow a - 102 x 76 m m /2 4 84 cm 3
- M oc maks. - 1 0 3 kW = 140 KM -DIN przy 5400 Obr /m in
- S topień sprężania - 9-1
- Skrzynka p rze kła d niow a - m echaniczna 5 -b ie g ow a syn ch ronizow ana
- Z aw ieszenie prze dn ie - tró jk ą tn e wahacze poprzeczne, ko lu m n y te le sko ­
p ow e z g ó rn ym i sprężynam i typu M cPherson, s ta b iliz a to r
- Z aw ieszenie tyln e - p o p rze czne ram ion a w ahaczy, ko lu m n y Mc Pherson,
s ta b iliz a to r
- H am ulce - d w u o b w o d o w e ze w spo m a g an ie m , ta rczo w e przy 4 kołach (z
p rzodu ta rcze w entylow ane), ham ulec ręczy m echaniczny,, d z ia ła n a koła
tylne
- D łu g o ś ć /s z e r./w y s . pojazdu -4 5 8 /1 7 3 /1 4 1 cm
- R ozstaw osi - 267 cm
- Masa w łasna pojazdu - 1320 kg
- Prędkość maksymalna - 195 km/h
- Zużycie p aliw a - 11 ł/1 0 0 km p rzy V= 120 k m /h

105
t
 .

ZMAITOŚCI TEMATYCZNE
Rozwiązania zadań z numeru 12/83

Zadanie 7

106
Dokończenie ze str. 103

A może również spadek na Ziemię jądra

jakiejś komety doprowadził do kataklizmu
ekologicznego w końcu ery mezozoieznej?
Mowa tu o nagłym wymarciu wielkich ga­
dów na naszym globie, co nastąpić miało na
przełomie okresów kredowego i trzeciorzędu
(około 70 milionów lat temu). Według do­
tychczasowych badań dinozaury były do­
brze przystosowane do ówczesnego środowi­
ska i trudno znaleźć przyczynę, która w ,.na­
turalny” sposób tłumaczyłaby ich wyginię­
cie. Co było przyczyną tego katastrofalnego
zjawiska? Na pytanie to nauka nie znalazła
dotąd definitywnej odpowiedzi, a ponieważ
przyczyna naziemna zdaje się nie wchodzić
w rachubę, zaczęto rozglądać się za przyczy­
ną kosmiczną. Jedną z hipotez tłumaczy to
zderzeniem Ziemi z planetoidą lub kometą.
Ciało takie - jak wykazują obliczenia - po­
winno mieć co najmniej 10 km średnicy i ma­ Skutki upadku jądra komety lub planetoidy do oceanu
sę wynoszącą 1000 trylionów ton. Upadając
wytworzyłoby krater o średnicy około 200 Mgławica gazowo-pyłowa w gwiazdozbiorze Strzelca
km, ale nastąpiłoby to jedynie wtedy, gdyby
spadło na ląd stały. Tymczasem większą
część naszego globu pokrywają oceany i ist­
nieje duże prawdopodobieństwo, że upadek
taki nastąpił właśnie na obszar zalany wodą.
W tym przypadku nie powstałby krater, lecz
za to mielibyśmy do czynienia z katastrofą
o globalnym znaczeniu.
Spadek jądra komety lub planetoidy do
oceanu doprowadziłby —zdaniem słowac­
kiego astronoma Ladislava Krivskiego - do
wytworzenia wokół naszej planety dość gęs­
tego woalu z pyłu i pary. W ten sposób
światło słoneczne przez jakiś czas byłoby
bardzo osłabione i do powierzchni Ziemi
dochodziłoby - jak się ocenia - nie więcej niż
10% światła Księżyca w pełni. Na skutek
tego przestałaby przebiegać fotosynteza, co
z kolei byłoby przyczyną wymarcia zwierząt
odżywiających się roślinami. Znany astro­
nom amerykański Fred L. Whipple idzie
nawet dalej i wysuwa tezę, iż upadek tajem­
niczego ciała mógł nastąpić w okolicy Islan­
dii, która powstała w wyniku tego wydarze­
nia. Mogło to być następstwo wylewu mag­
my z ogromnego krateru, wytworzonego —
jak sądzi - w miejscu przebicia stosunkowo
cienkiej skorupy pod dnem Oceanu Atlan­
tyckiego,
Stanisław R. Brzostkiewicz
107
Dokończenie ze str. 99 sora Stefana Timoszenkę (w późniejszych
latach profesora Uniwersytetu Stanforda
i ukończył wydział inżynierii lądowej Po-‘ w Kalifornii), z którym zaprzyjaźnił się
li techniki Lwowskiej* Już w czasie stu­ i utrzymywał kontakt do końca życia. Prze­
diów opracowuje 3 przyczynki naukowe, tłumaczył „Wytrzymałość materiałów”) S.
które ukazały się drukiem. Jako wybitnie Timoszenki na język polski. Po powrocie do
uzdolniony dostaje stypendium, które umoż­ Polski M.T. Huber był przez 10 lat profeso­
liwiło mu dodatkowy rok studiów matema­ rem Politechniki Lwowskiej. W roku akade­
tyki czystej i astronomii w Berlinie. mickim 1921/22 ponownie został rektorem,
Jedną z najbardziej znanych prac autors­ za pierwszym razem nie zdołał objąć urzędu
twa M.T. Hubera jest studium pt. „Właściwa z powodu wybuchu wojny w roku 1914.
praca odkształcenia jako miara wytężenia Starał się o zapewnienie jak najwyższego
materiału,\ opublikowana w języku polskim poziomu naukowego uczelni, działał w to­
w ,,Czasopiśmie Technicznym” we Lwowie. warzystwach naukowych, był doradcą nau­
Wyniki uzyskane we wspomnianej pracy są kowym w przemyśle, pracował społecznie.
do dzisiaj powszechnie cytowane, a zapro­ Był to również okres intensywnej pracy nau­
ponowana tam hipoteza nosi nazwę hipotezy kowej. Powstał wtedy cykl prac naukowych
Hubera-Misesa. Chodziło o znalezienie ta­ dotyczących płyt anizotropowych. Były to
kiego kryterium, które pozwalałoby inżynie­ pierwsze prace naukowe z tej dziedziny
rowi ocenić niebezpieczeństwo zniszczenia w skali światowej. Do owego czasu pojęcie
elementu konstrukcyjnego znajdującego się anizotropii było używane tylko przez fizy­
w skomplikowanym stanie obciążeń, gdy ków i dotyczyło kryształów o różnych syme­
znane są dane doświadczalne dotyczące na triach. M.T. Huber pierwszy wskazał że pły­
przykład prostego rozciągania. ty żelbetowe, płyty żebrowane, blacha falis­
Podczas I wojny światowej M.T. Hu ber ta itp. mogą być z dobrym przybliżeniem
służył w wojsku austriackim, po kapitulacji traktowane jako płyty ortotropowe. Prace te
garnizonu twierdzy w Przemyślu dostał się były wielokrotnie cytowane przez poważ­
do niewoli. Okres niewoli wykorzystał na nych autorów, a Profesor wygłosił kilka wy­
naukę języka rosyjskiego i zaznajomienie się kładów z tej dziedziny, w tym wykłady na
z bogatą rosyjską literaturą naukową z dzie­ Politechnice w Zurychu. W roku 1928 objął
dziny mechaniki. Szczęśliwym trafem po­ katedrę w Politechnice Warszawskiej.
znał wtedy osobiście, znanego mu już po­ Lata okupacji, aż do powstania przeżył
przednio z korespondencji naukowej, prnfe- w Warszawie, nie był to dla niego czas bezro­
Prof, Tytus Huber bocia, wykorzystał ten okres na dokończenie
monografii i napisanie nowych prac. Nieste­
ty, znaczna część jego dorobku, biblioteka
i całe mieszkanie uległy zniszczeniu w tragi­
cznym sierpniu 1944 r. Przez rok przebywał
w Zakopanem, a w roku 1945 dał się namó­
wić na objęcie katedry wytrzymałości mate­
riałów i wyższych zagadnień mechaniki na
Politechnice Gdańskiej. Działał tam do roku
1949. Był jednym z założycieli „Archiwum
Mechaniki Stosowanej” - najpoważniejsze­
go czasopisma naukowego z dziedziny me­
chaniki, obecnie wydawanego przez Polską
Akademię Nauk, Wr. 1949 utworzona zosta­
ła dla profesora Hubera specjalna katedra
wyższych zagadnień mechaniki w Akademii
Górniczo-Hutniczej w Krakowie. Tamże
zmarł 9 grudnia 1950 r,
W swym pracowitym życiu profesor Hu­
ber napisał ponad 200 prac naukowych, pu­
blikacji, artykułów polemicznych. Intereso­

108
wał się sprawami poprawności języka pol­
skiego, etyką badacza, wypowiadał się
w tych sprawach wiele razy. Uczestniczył
w życiu kulturalnym, prowadził ożywioną
korespondencję na tematy naukowe z wielo­
ma kolegami w Polsce i za granicą, chętnie
i nieźle grywał w szachy. Opiekował się
bardzo życzliwie młodymi zdolnymi pra­
cownikami naukowymi, w latach między­
wojennych i bezpośrednio po wojnie dokto­
ryzowała się u niego przeważająca część
pracowników nauki z dziedziny wytrzyma­
łości materiałów. Do ostatnich chwil życia
miał umysł bogaty i chęć do przyswajania
sobie nowych osiągnięć naukowych. Zacho­
wała się wielka liczba jego listów poruszają­
cych różne kwestie naukowe.
W latach pięćdziesiątych Polskie Wydaw­
nictwo Naukowe wydało na zlecenie PAN
pięeiotomowe ,,Pisma”, oprócz tego ukazały
się nowe wydania dwóch ważnych podręcz­
ników akademickich: ,,Mechanika Ogólna”
oraz ,,Stereo mechanika Techniczna’1. W la­
tach sześćdziesiątych ochrzczono jego imie­
niem zbiornikowiec, a kilka lat temu Stołe­
czna Rada Narodowa postanowiła nadać jegc
imię jednej z nowych warszawskich ulic.
Niestety, zbiornikowiec już po kilku miesią­
cach został sprzedany, a ulica do tej pory nie
powstała.
Na koniec zacytuję z wypowiedzi M.T.
Kubera kilka myśli, które moim zdaniem,
mimo upływu prawie pół wieku, nie straciły
nic na swojej aktualności: „Wartość pracy
stosującej narzędzia matematyczne jako
niezmiernie cenny i potężny środek rozumo­
wania przyrodniczego, nie zależy bynajm­
niej od hierarchii tego narzędzia w matema­
tyce czystej, lecz od umiejętnego zharmoni­
zowania go z celem przyrodniczo-tech nicz-
nyni, do którego dążymy, oraz od wyczucia,
które wpływy komplikujące traktowanie
matematyczne zadania można pominąć,
a które należy uwzględnić.” „Od lat kilku­
nastu walczę z importowaną do nas modą
szkoły francuskiej obierania nierealnych te­
matów do prac naukowych przyszłych inży­
nierów badaczy, byleby imponowały bogac­
twem środków matematycznych. Prowadzi
to najczęściej do odgrzewania w nowej po­
staci rozwiązań zapomnianych tylko z po­
wodu ich małego znaczenia technicznego,
albo do bałamutnych interpretacji fizykal­
nych na skutek zepchnięcia na drugi plan
Od r e d a k c j i ,, D e l t y
Oficjalna bibliografia prac profesora Huberta liczy 256
pozycji, w tym 17 monografii i podręczników akademic­
kich. W bogatym dorobku naukowym Autora znajduję się
prace naukowe o szerokiej tematyce na ogól z dziedziny
mechaniki ciała stałego odkształcanego. ale również
i prace publicystyczne. Prace naukowe dotyczę zagad­
nień wytężenia, teorii sprężystości, teorii płyt, konstrukcji
inżynierskich, maszynowych i lotniczych, wpływu tempe­
ratury na naprężenia i zagadnień uzbrojenia. Znaczenie
tych prac jest zarówno poznawcze jak i apl ikacyjne w róż­
nych gałęziach przemysłu. Szczególnie ważne są prace
z zagadnień wytężenia, a zwłaszcza hipoteza wytrzyma­
łościowa. zwana obecnie hipotezą Huberta-Misesa, oraz
prace z teorii płyl ortotropowych czyli ortogonalnie izo­
tropowych.
Przez wytężenia materiału rozumiemy wielkość okre­
śloną taką funkcją naprężenia, lub odkształcenia ciała,
która odpowiada przekroczeniu granicy sprężystości cia­
ła w danym miejscu i osiągnięciu odkształceń trwałych.
Wytężenie jest więc miarą niebezpieczeństwa przekro­
czenia granicy sprężystości w badanym miejscu. Waru­
nek Huberta-Misesa opiera się na pomyśle, że wytężenie
zastanie osiągnięte wtedy, gdy częśćenergii wewnętrznej
odpowiadająca odkształceniom postaciowym (to znaczy
przy pominięciu tej części energii, która wywołuje jedynie
zmianę objętości bez zmiany postaci) osiągnie pewną
wartość charakterystyczną dła danego materiału. Okaza­
ło się. że hipoteza ta znajduje dobre potwierdzenie ekspe­
rymentalne, zwłaszcza w przypadku metali.
Pojęcie anizotropii (własności materiału zależne od
kierunkuj było znane znacznie wcześniej, w przypadku
kryształów i materiałów naturalnych takich jak drewno.
Profesor Huber wprowadził pojęcie anizotropii technicz­
nej, wynikającej ze sposobu konstruowania płyt. na przy­
kład płyty żebrowane, stropy grzybkowe, z blachy falistej
itp., oraz sformułował równania różniczkowe takich płyt.
Z kolei możność wyznaczania naprężeń w takich płytach
zachęciła inżynierów do stosowania, lub bardziej ekono­
micznego stosowania ich przy projektowaniu różnych
konstrukcji mechanicznych, lotniczych i budowlanych,
zwłaszcza mostowych.
podstaw przyrodniczych na rzecz popisu
matematycznego. Obawiając się, abym przez
niektórych czytelników nie był źle zrozu­
miany, zaznaczę z naciskiem, że wykształce­
nie matematyczne przyszłych inżynierów
badaczy uważani za conditio sine qua non
ich skutecznej pracy naukowej. Ich wiedza
matematyczna musi być znacznie pogłębio­
na w stosunku do obowiązujących progra­
mów matematyki w politechnikach, ale
z jednoczesnym ugruntowaniem metod
przyrodniczego myślenia o mechanice i fizy­
ce. Braki w tych ostatnich dziedzinach
mszczą się fatalnie”.
Zbigniew Olesiak
109
 Pomimo ponownego wzrostu po­
pularności motocykli, a zwłaszcza
tych dużych, o pojemności silnika po­
wyżej 500 cmł ich produkcją zajmują
się głównie firmy o wieloletniej trady­
cji. Wśród wytwórców europejskich
przodują np. małe zakłady włoskie
stale modernizujące swoje motocy­
kle. Doskonałym przykładem tego ty­
pu firmy jest Moto Guzzi specjalizu­
jąca się w wytwarzaniu jednośladów
z silnikami o większej pojemności -
powyżej 350 crrp. Motocykle te odzna­
czają się,, rasowym’' wyg lądem, a jed­
no cześnie wieloma nowoczesnymi
cechami konstrukcyjnymi,
Rodzina zunifikowanych, czyli wy­
posażonych w wiele wspólnych ele­
mentów, motocykli Moto Guzzi skła­
da się z wielu, różniących się wyglą­
dem, jak i parametrami eksploatacyj­
nymi modeli. Jednym z lżejszych,
a przy tym tradycyjnie wyposażonych
pojazdów tej firmy jest Moto Guzzi
Moto Guzzi V35 Cystern - model z silnikiem o najmniejszej pojemności Skokowej
110
V35 Gustom. Ma on klasycznie
ukształtowany zbiornik paliwa o po­
jemności 15 dnró (2 drró rezerwy) oraz
wyprofilowaną, długą kierownicę,
przed którą jest umieszczony okrągły
reflektor główny. Pewnym „wykro­
czeniem" wobec tradycyjnego wyglą­
du motocykla tej klasy są kierunkow­
skazy i wskaźniki typu puszkowego
umieszczone ponad reflektorem
Konstrukcję nośną V35 Gustom
tworzy podwójna rama rurowa. Jest
to rozwiązanie dosyć często spotyka­
ne w motocyklach tej klasy, podobnie
jak wahacz wleczony, do którego mo­
cowane jest koło tylne Wahacz ten
współpracuje ze sprężynami śrubo­
wymi, wewnątrz których umieszczo­
no amortyzatory z tłumieniem hy-
drauliczno-gazowym Ten sam rodzaj
tłumienia zastosowano także w za­
wieszeniu teleskopowym kół przed­
nich również zaliczanym już do roz­
wiązań klasycznych
Moto Guzzi V35 Cuslom można
jednak śmiało nazwać motocyklem
nowoczesnym. Przede wszystkim
z uwagi na zastosowany w tym mode­
lu integralny układ hamulcowy. Roz­
wiązanie to zostało opatentowane
pr2 ez firmę Moto Guzzi w roku 1975.
Idea układu integralnego polega na
połączeniu sterowania hydrauliczne­
go hamulca koła przedniego i tylne­
go, i stworzeniu układu uruchamia­
nego dźwignią nożną. W klasycznym
rozwiązaniu hamulców kierowca
podczas hamowania obsługuje jed­
noczesne hamulce koła przedniego,
naciskając ręką dźwignię znajdującą
się na kierownicy oraz hamulec tylny
sterowany dźwignią przy silniku. Wy­
maga to oczywiście umiejętnego
i równoczesnego operowania obiema
dźwigniami tak, aby nie spowodować
utraty jednośladowości pojazdu
Motocykl Moto Guz2 i jest wyposa­
żony w hamulce tarczowe Koło
 Zawór Ciśnieniowy układu hamulcowego

jedynczymi zaworami dolotowymi

i wylotowymi. Z silnikiem tym współ­
pracuje pięciobiegowa skrzynia bie­
gów o przełożeniach na poszczegól­
nych biegach: 1-2,727, II -1,733, III -
1,277, IV - 1.045, V - 0,909. Moment
napędowy jest przenoszony z wału
Charakterystyczny dla wszystkich m otocykli Moto Guzzi silnik V2-90 korbowego na wałek główny skrzyni
biegów za pośrednictwem dwutar-
czowego sprzęgła mokrego, nato­
miast ze skrzyni biegów na koło tylne
przy wykorzystaniu wałka napędowe­
go i przekładni stożkowej umieszczo­
nej w kole. Ponieważ Moto Guzzi jest
motocyklem wyższej klasy, urucho­
mienie silnika umożliwia rozrusznik
elektryczny.
Pomimo, że model V35 Custom
sprawia wrażenie pojazdu ciężkiego,
jego masa niejestduża i wynosi wsta­
nie gotowym do jazdy 165 kg. Nic
dziwnego, t e z silnikiem o mocy 26
Przednie i tylne hamulce tarczowe zintegrowanego układu hamulcowego kW motocykl ten przyspiesza od 0 do
100 km/h w czasie 7,4 s. Prędkość
przednie ma dwie tarcze o średnicach 81 00 obr./min, a maksymalny mo­ maksymalna jazdy tylko z kierowcą
320 mm, koło tylne - jedną o średnicy m e n t obrotowy 31 Mm przy 6 7 5 0 obr./ może dochodzić do 1.50 km, a z dwo­
235 mm. Układ integralny tworzy je­ min. W silniku tym jest stosowany ma osobami do 140 km/h.
den hamulec przedni i jeden tylny. górnozaworowy układ rozrządu, z po­ Jerzy Borkowski
Drugi hamulec koła przedniego ste­
rowany jest dźwignią ręczną i spełnia
rolą hamulca dodatkowego. Istotnym Dane techniczne motocykla Moto Guzzi V35 Custom
elementem układu hamulcowego
Moto Guzzi jest specjalny zawór ciś­ Wymiary - długaść/szerokość/wysokość - 2200/960/1230 mm
nieniowy, montowany z prawej strony Rozstaw osi - 1460 mm
motocykla pod siedzeniem kierowcy. Masa -165 kg
Zawór ten umożliwia zredukowanie Silnik - V2-9Ó OHC
ciśnienia płynu hamulcowego w cy- Pojemność skokowa - 346 cm3
linderku hamulca tylnego, a zwię­ Średnica/skok tłoka - 66/50,6 mm
kszenie ciśnienia w cylinderku ha­ Stopień sprężania 10.5 1
mulca przedniego. W efekcie w czasie Moc maksymalna - 26 kW/8100 obr./min
hamowania, gdy koła przednie jest Maks, moment obrotowy - 31 Nm/6750 obr./min
dociążane, a tyine odciążane, nie do­ Gaźnik - Dell' Orto VHB 26 FD/FS
chodzi do zablokowania. Skrzynia biegów - o 5 przełożeniach
W modelach V35 Custom monto­ Przekładnia główna - stożkowa o przełożeniu 3,875:1
wany jest silnik czterosuwowy V-90 Ogumienie - kolo przednie 100/90 18, koło tylne 130/90- 16
z dwoma cylindrami umieszczonymi Prędkość maksymalna - 150 km/h
poprzednie do osi wzdłużnej pojazdu. Przyspieszenie od 0 - 100 km/h - 7,4 s.
Ma on pojemność skokową 346 cm3 Zużycie paliwa - 4,3 - 6 drrP/100 km
i osiąga moc maksymalną 26 kW przy

111
 W ostatnich latach ekscentryczny Amery­
kanin, areymistrz Boby Fischer, i błyskotli­
wy Rosjanin Anatolij Karpow wskrzesili
wśród młodzieży entuzjazm dla szachów.
Z pewnością ta fala zainteresowania szacha­
mi wezbrała wskutek zdarzeń dziejących się
z dala od stolika, na którym rozgrywane)
mecze szachowe o tytuł mistrza świata. Za­
chowanie Fischera, a potem Korcznoja
zwróciło uwagę milionów młodzieży na grę,
która uważana była przez większość za zbyt
trudną, aby stać się rozrywką na długie wie­
czory, konkurentką telewizji. Rzesze no­
wych entuzjastów siadają znowu do królew­
skiej gry, inni dopiero starają się ją poznać.
Tak więc nawet czyjaś ekstrawagancja może
mieć chwalebne skutki.
Rys. 1
V ■i □> ___
1
s 9
Nie zamierzam przedstawiać reguł tej bo­
daj najszlachetniejszej z gier. Uczyniło to już
wielu przede mną. Zapraszam do zabawy
z szachownicą i figurami. Prezentuję garść
rozrywek związanych z szachami. Pierwsze
zadania przeznaczone są dla początkują­
cych, a nawet dla osób prawie nie znających
reguł gry, ostatnie - dla zaawansowanych
graczy. Są to łamigłówki dla jednej osoby.
Nie trzeba więc szukać partnera, co często
bywa dość kłopotliwe.
Zabawy z szachownicą
« \
1. Z szachu )wnicy wycięto dwa przeciwległe
narożne pola. Czy można pokryć ją 31 kość­
mi domina? (Jedna kostka zakrywa dwa
pola).
2, Drewniana szachownica została przy­
padkiem rozbita na 13 części. Jak złożyć ją
z powrotem? (rys. 1).
3. Na szachownicy stoją cztery konie. Nale­
ży podzielić ją na cztery jednakowe, 16-po-
lowe części tak, aby w każdej części znalazł
się jeden koń (rys. 2).
4, Przeprawa przez Dunaj. Na szachownicy
znajdują się cztery białe oraz trzy czarne
konie (rys. 3). Należy przenieść białe konie
do kolumn e, f, g, h czarne zaś do kolumn a,
b, c .,,Przeprawiając się przez Dunaj” muszą
one, oczywiście, poruszać się jak koniki sza­
chowe. Rumaki nie mogą się cofać, tzn. konie
białe skaczą ty lko w prawo, natomiast czar­
ne - tylko w lewo. Należy przeprawić się
dokonując jak najmniej ruchów. Uwaga:
w jednej kolumnie może znajdować się tylko
jeden koń.
 Rozrywki dla początkujących

5* Jak rozmieścić na szachownicy 16 pion­

ków tak, aby w jednym rzędzie, kolumnie
lub na przekątnej znajdowały się nie więcej
niż dwa piony?
6. Jak ustawić na szachownicy osiem het­
manów tak, aby się nie atakowały wza­
jemnie?
7. Należy rozmieścić na szachownicy osiem
hetmanów w ten sposób, żeby 11 pól pozos­
tało nieatakowanych.
8. Osiem białych pionów i osiem figur nale­
ży tak ustawić na planszy, aby miały najwię­
cej możliwych ruchów.
9. Wszystkie (32) piony i figury, białe i czar­
ne, należy tak umieścić na szachownicy, aby
mogły wykonać jak najmniej ruchów.
10* Jak trzeba ustawić osiem czarnych fi­
gur, aby atakowały minimalną liczbę pól?
Figura nie atakuje pola, na którym stoi, ale
atakuje pola zajęte przez inne figury. Gońce
mogą stać na polach jednego koloru.
11. Jak należy ustawić osiem czarnych fi­
gur, aby liczba atakowanych pól była ma­
ksymalna? Gońce mogą stać na polach jed­
nego koloru.

..* i dla smakoszów

12. Jaka może być najkrótsza partia

szachów?
13. Poprzednie zadanie było dość proste.
Teraz podobne, lecz trudniejsze. Jaka jest
najkrótsza partia, w wyniku której na sza­
chownicy pozostają tylko dwa króle?
14. Curiosum. Białe zaczynają i nie dają
mata (rys. 4).
15. Pistolet Dawsona. Białe zaczynają i dają
mata w 21 ruchu. Jak? (rys. 5).
Rozwiązania zostaną opublikowane
w jednym z kolejnych numerów ,,MT\

Robert Hardy

113
 NIEZNANA BROŃ
DRUGIEJ RZECZPOSPOLITEJ
T e m a te m c y k lu a r ty k u łó w ro z p o c z ę te g o w ty m
n u m e rz e b ę d ą p r o je k ty i p r o to ty p y p o ls k ie g o
u z b r o je n ia , o p ra c o w a n e w P o ls c e w la ta c h
193 6 -3 9. O m ó w io n a b ę d z ie b ro ń s trz e le c k a , a r ty ­
le ria . o ra z b ro ń p a n c e rn a . W y łą c z o n e z o s ta ło lo t ­
n ic tw o g d y ż u k a z a ł s ię na te n te m a t s z e re g p ra c
z n a n y c h z a p e w n e w ie lu C z y te ln ik o m o ra z p o ja z d y
w o js k o w e , k tó ry m p o ś w ię c im y o d d z ie ln y c y k l p ió ­
ra Ja n a T a rc z y ń s k ie g o .
W p o s z c z e g ó ln y c h a rty k u ła c h p rz e d s ta w im y
o s ią g n ię c ia p o ls k ic h k o n s tr u k to r ó w w d z ie d z in ie
u z b r o je n ia , a także , p o ś re d n io , m o ż liw o ś c i p r o ­
d u k c y jn e p o ls k ie g o p rz e m y s łu , k tó r y m im o s to ­
s u n k o w o s ła b e g o p o te n c ja łu b y ł w s ta n ie p o d ją ć
s ię p r o d u k c ji s e ry jn e j je d n y c h z n a jn o w o c z e ś n ie j­
s z y c h k o n s tr u k c ji ó w c z e s n y c h lat.
Na p o d k re ś le n ie z a s łu g u je fakt, iż d o ty c h c z a s
b ra k je s t w lite ra tu rz e ja k ie g o k o lw ie k o p ra c o w a ­
n ia na te n te m a t T ak w ię c c z y te ln ic y „ M ło d e g o
T e c h n ik a ” b ę d ą m ie li o k a z ję ja k o p ie rw s i z a p o z ­
n a ć s ię z w ie lk im d o r o b k ie m i o s ią g n ię c ia m i p o l­
s k ie j m y ś li w o js k o w o -te c h n ic z n e j. A m o ż e z n a j­
d z ie s ię w ś ró d C z y te ln ik ó w kto ś , k to m a in fo r m a ­
c je na te n te m a t. R e d a k c ja w ta k ie j s y tu a c ji p ro s i
o k o n ta k t lis to w n y .

i z rozm ow y z nim d ow iedziałem sią te ch n ic zn y c h , ok. połow y 1936 r.,

BROŃ STRZELECKA
Karabin samopowtarzalny wz. 38M
K arabin sa m o p o w ta rz a ln y (zw any
te ż n ie słu sz n ie au to m aty czn y m ) jest
bronią, w której e n e rg ia g azó w p ro ­
ch o w y ch służy n ie tylko do w y rz u ca­
nia p o cisk u z lufy, ale rów nież d o
p o n o w n e g o z a ła d o w a n ia k arabinu.
W celu o d d a n ia p o n o w n e g o strza łu
żo łnierz m usi jed y n ie śc ią g n ą ć język
sp ustow y.
P rojekt k ara b in u s a m o p o w ta rz a l­
n e g o w zór 38M p o w stał w roku 1934
J e g o k o n stru k to rem był inż. Jó z e f
M aroszek. O d n alazłem inż. M aroszka
m .in. ciek a w e g o sz cz eg ó łu , że ze
sw eg o k arab in u o s o b iś c ie zestrzelił
w 1939 r je d e n z n iem ieckich sa m o lo ­
tów ata k u ją c y c h p o ciąg ew a k u ac y j­
ny. S a m a id ea k arab in u sa m o p o w ta ­
rza ln eg o nie była n o w o ścią, gdyż
p ierw sza b ro ń te g o typu p o w stała ok.
1888 r. P rz ed i p o d c z a s I w ojny św ia­
tow ej w w ielu k rajach p ra c o w a n o n ad
k o n stru k cjam i te g o typu, je d n a k ż e
d o p ie ro w o k re sie m iędzyw ojennym
s k o n stru o w a n o m o d e le n a d a ją c e sią
d o p ro d u k cji m asow ej.
D ecyzja b u d o w y p ro to ty p u k ara b i­
nu sa m o p o w ta rz a ln e g o M aroszka
(kb sp M) z a p a d ła n a p rzeło m ie
1935/36 r. Po o p ra c o w a n iu rysunków
trz e c h zap rzy siężo n y ch ro b o tn ik ó w
w ykonało p o d o so b is tą k o n tro lą inż.
J. M aroszka w p o d ziem iac h Z brojow ­
ni nr 2 n a P ra d ze w W arszaw ie, p ro to ­
typ, k tó reg o koszt w ykonania w yniósł
7409 zł. W stąp n e b a d a n ia k bsp M wy­
kazały, że p o za iglicą p rak ty czn ie ż a ­
d n e elem en ty b ro n i nie ulegały zuży­
ciu zm ęczen io w em u . Je d y n ie iglica
w y m ag ała zm iany konstrukcyjnej
g ro ta, a n iezn aczn y ub y tek p ro w a d ­
nic nie zm ieniał d o b ry ch w łaściw ości
karab in u .
Po ty ch z a c h ę c a ją c y c h p ró b a c h
Z brojow ni nr 2 w y d an o p o le c e n ie wy­
k o n an ia dalszy ch 5 egzem p larzy
w celu d o k o n a n ia bard ziej w szech -

Karabin in ż M aroszka - w id o czn y m agazynek z 10 n abojam i i bagnet

114
 Karabin inz. Maroszka - p o w yjęciu zaw leczki w idocznej u d o łu karabin rozkład a ł się na
stro n n y c h b a d a ń . P rz e p ro w a d z o n o je
w ciągu 1937 r. p o d d a ją c Kbsp M róż­
nym p ró b o m . B a d an o m .in. zużycie
luf, zużycie m ateriałów , n ie za w o d ­
n o ść d ziałan ia m e ch a n izm ó w w róż­
nych w a ru n k a c h e k sp lo atacji itp.
P o d c z a s oficjalnej p rezen tacji k b sp
M komisji w ojskow ej na sz c z e b lu g e ­
neralskim , p o k az o w e strz e la n ie wy­
konał sa m k o n stru k to r u zy sk u jąc n a
10 strzałów 10 trafień.
N iep rz eciętn e zalety now ej broni
spow odow ały, p ra w d o p o d o b n ie n a
p o cz ątk u 1938 r . za tw ie rd z en ie k b sp
M d o pro d u k cji seryjnej. Miała o n a
odbyw ać się w F abryce Broni w R a d o ­
m iu. P ierw sza p ró b n a s e ria liczyła 72
sztuki i z o s ta ła za m ó w io n a w 1 poł.
1938 r. P ew n a ilość kbsp M z o s ta ła
ta k że w y p ro d u k o w a n a w Z brojow ni,
nr 2 n a P radze.
O g ó ln a liczba w y p rodukow anych
k arab in ó w sa m o p o w tarza ln y c h M a­
ro szk a nie je st zn a n a . M ożna jedynie
p rzy p u sz cz ać, ż e d o w ybuchu II w ojny
św iatow ej z b u d o w a n o k ilkaset sztuk.
Po zajęciu Polski c z ę ś ć w y p ro d u k o ­
w an y c h k b sp M w p ad ła w rę c e Nie­
m có w i były o n e p rz e z n ic h w ykorzys­
tyw ane bojow o. P o w ojn ie p ew n ą
ilość ty c h k ara b in ó w zn alezio n o , lecz
w sk u te k b rak u ro z e z n a n ia zostały
z n isz c z o n e jako „n iezidentyfikow a­
Dane taktyczno-lechnkarie
karabinu Inż, Maroszka
Kaliber - 7.92 mm
Masa broni bez bagnetu - ok. 4,2 kg
Masa bagnetu - 0.5 kg
Długość broni bez bagnetu ok. 950 mm
Pojemność magazynka - 10 naboi.
5 podstawowych zespołów
n e ” Jed y n y zn an y e g z em p larz k a ra ­ typ zo sta ł zam ów iony n a p o cz ątk u
binu sa m o p o w ta rz a ln e g o wz. 38 1935 r. Ze w zg lęd u n a nie n ajlep sze
rezultaty o sią g n ię te p o d c z a s p ró b
M z n a jd u je się o b e c n ie w USA. G dyby
w y b u ch w ojny nie przerw ał ro z p o c z ę ­ z w ykonanym m o d elem , p ra c e n ad tą
tej pro d u k cji, arm ia p o lsk a byłaby b o ­ b ro n ią zostały przerw an e. S p raw a
d a jż e d ru g ą , p o USA. w y p o saż o n ą k b sp S w ypłynęła p o n o w n ie w lutym
w tę n o w o c z e sn ą broń, k tó rą m ają 1939 r., kiedy to Instytut T echniki
o b e c n ie w szystkie w sp ó łc z e sn e a r ­ U zbrojenia zam ów ił je d en e g z e m ­
m ie św iata. p larz te g o k arab in u o dużej ce ln o ści
K arabin sam o p o w tarza ln y M aro sz­ o raz now y p o p raw io n y m odel tej b ro ­
ka ch a rak te ry z o w a ła p ro sta k o n stru ­ ni o krótkiej lufie. O ba karabiny miały
być w y k o n an e d o 15.IV 39 r. w celu
kcja; był p o ręc zn y w użyciu i n ie za­
w odn y w działaniu. C ech o w ała g o ła­ p rze p ro w ad z en ia z nimi prób. N ieste­
tw o ść ro zb ie ra n ia i sk ład an ia. Przez ty, n ie w iad o m o jak o n e przeb ieg ały
w yjęcie jed n ej zaw leczki k arab in ro z­ i ja k ą o c e n ę uzyskały p o p raw io n e
k b sp S. P róby p rze p ro w ad z o n e
kład ał się na 5 p o d staw o w y ch z e s p o ­
łów. B roń d ziała ła n a z a sa d zie p o b ie ­ z pierw szym p ro to ty p em w ykazały
ran ia g azó w z p rzew o d u lufy. Tłok, sp ra w n e d ziałan ie broni, d o b rą cel­
u m ieszczo n y w k o m o rze gazo w ej p od n o ść lecz s ła b ą w ytrzym ałość części,
lufą. przekazyw ał e n e rg ię g azó w za c o za m ie rz an o p opraw ić w o b u za m ó ­
p o m o c ą su w a d ła cz ęścio m zam ka. w io n y ch eg z em p larzach .
Z aryg lo w an ie bro n i było n iesy m etry ­ K bsp S d ziałał n a z a sa d zie p o b ie ra ­
c z n e O dbyw ało się o n o z a p o m o c ą nia g azó w w d n ie kom ory nab o jo w ej,
ty ln e g o p łask u trz o n a zam k o w eg o czym różnił się o d k onstrukcji inż. J
w g ó rę i o p a rc ia o k o m o rę zam kow ą. M aroszka. Była to b ro ń o lufie n ie ru ­
K om ora za m k o w a była k ró tsza niż ch o m ej i zam ku zaryglow anym . Dal­
w jakim kolw iek innym k arab in ie s a ­ sze p ra c e nad tą k o n stru k cją przerw ał
m o po w tarzaln y m o partym n a p o b ie ­ w y b u ch w ojny. P o tw ierd zają o n e je d ­
raniu g a z u w p rzew o d zie lufy. n ak wysiłki p o lsk ich w ładz w o jsk o ­
Drewniane łoże karabinu składało w ych w kierunku w y p o sażen ia W oj­
się z kolby i łoża właściwego. Nakład­ sk a P o lsk ieg o w n ajn o w o c ze śn ie jsz ą
ka ochraniająca zabezpieczała rękę b ro ń . Nie m o g ą c d o ró w n a ć ilościow o
Strzelca przed poparzeniem, przeciw nikow i, d ą ż o n o d o u zyskania
K bsp M m iał przyrządy celo w n icze p rzew agi lub c h o c ia ż rów now agi te ­
typu o tw arte g o . S to so w an y m iał być ch n icz n ej, N iestety, kłopoty fin a n so ­
d o n ie g o typow y b a g n e t o b rz e sz c z o ­ w e p a ń stw a i s ła b o ś ć po lsk ieg o p rze­
cie sie cz n o -k łu jąc y m wz. 29. m ysłu uniem ożliw iły realizację p la­
nów ro zbudow y i m od ern izacji armii
Karabin samopowtarzalny Sztekego polskiej. B ędzie to jeszc ze b ardziej
w id o cz n e w d alszej części te g o cyklu.
K arabin sam o p o w tarza ln y k o n stru ­
kcji inż. E d w ard a S zte k eg o pow stał,
Piotr Zarzycki
p o d o b n ie jak k b sp M w 1934 r. P ro to ­
115
POMYSŁY
genialne
SWflRiOU/RNE
i takie sobie
Autorzy każdego zamieszczonego pomysłu wstała przez wydeptanie tantów, głosujących - do­
otrzymują jako honorarium 25 000 gr. Wszystkie trawników. Bowiem ludzie słownie - nogami za swoją
chcą chodzić - i chodzą - wygodą.
nadesłane pomysły są poza tym rozpatrywane tak jak im wygodniej - naj­
przez Biuro Młodzieżowych Patentów, które przy­ PO PROSTU - GENIAL­
częściej na skróty - a nie NE! Inaczej nie mogę na­
znaje swoje nagrody i. wyróżnienia. Pomysły moż­ szlakami zaprojektowany­ zwać maszynki wymyślonej
na nadsyłać pod adresem redakcji o dowolnej mi na papierze przez archi­ przez Przemka Dolnego (II
porze roku, dnia i nocy, byleby były opatrzone tektów, Leszek proponuje lat) z sanatorium w Krośni­
dopiskiem: „POMYSŁY”. Dotyczy to również więc, aby niczego z tzw. cach, jak tylko tak właśnie!
„ŚLADÓW POMYSŁÓW". Autorzy wydrukowa­ małej architektury nie pro­ Otóż Przemek zaprojekto­
nych „śladów” otrzymują nagrody rzeczowe. jektować przed upływem
roku od oddania bloków.
Należy tylko wyrównać
Gdyby według zawartoś­ i oczyścić teren, Ludzie sa­
ci listów nadsyłanych przez mi wyznaczą dróżki, wy­
klientów naszego działu deptując je według swoich
oceniać całe społeczeństwo, potrzeb. A budowniczowie
to można by mniemać, iż zjawią się tylko po to, by
jest to zbiorowisko najbar­ dokładnie tam gdzie wy­
dziej oszczędnych ludzi deptane - położyć chod­
w kwiecie! Bowiem w każ­ niki.
dej porcji przesyłek od Was Pomysł jest dobry nie tyl­
jest kilkanaście takich, któ­ ko dlatego, że istnieje
rych autorzy ogromne prawdopodobień­
WŁOSY SOBIE Z GŁÓW wał urządzenie, które bę­
zauważył, iz fryzjerzy sza­ stwo, iż w takim osiedlu nie dzie paliło papierosy za je­
WYRYWAJĄ, biadoląc nad fują energią ponad miarę. będzie po prostu potrzeby
niesłychanym marnotraws­ Szczególnie w czasie strzy­ go właściciela, oszczędza­
wydeptywania później jąc (znów oszczędności) je­
twem wszelakich dóbr. żenia nożyczkami. Trzeba trawników. Mamy również
Marcin Kościelec ki z Toru­ im więc do każdej pary no-'
go zdrowie. Najtańszy Osz-
z Leszkiem nadzieję, że ar­ czędzacz Zdrowia Palaczy'
nia nie może przeboleć, iż źyczek doczepić maleńką chitekci po przeanalizowa­
w czasie każdego pocałun­ prądniczkę. Wówczas każ­ zbudowany jest na bazie
niu kilku takich osiedli na­ pompki, za pomocą której
ku (tak jest, wzrok Was nie de jedno ciachnięcie dosta­ uczą się wreszcie projekto­
myli!) marnuje się bezuży­ rczy światu niewielkiej pompuje sję powietrze: do
wać ciągi piesze wewnątrz akwariów. Według niesły­
tecznie ogromna ilość ener­ ilości prądu. A jeśli to po­ osiedli.
gii. Należy ją - twierdzi mnożyć przez liczbę noży­ chanie skomplikowanych
I jeszcze jedno. Drobiazg, obliczeń dokonanych przez
Marcin - zamienić na elek­ czek będących równocześ­ ale ważny. Otóż w taki spo­ autora pomysłu, taki OZP
tryczność. Jak? Bardzo nie w użyciu na całym glo­ sób zaprojektowano już
prosto: ,, wessane podczas bie, to zyskamy tyle darmo­ może wypalić nawet 50 pa­
jedną sieć dróżek. Nie czek papierosów dziennie,
całowania powietrze poru­ wej energii, że ho, ho. Albo u nas, oczywiście. Byki to
sza śmigło, które poprzez nawet i więcej. bez żadnej szkody dla zdro­
w Leningradzie, jakieś 60 wia właściciela. Jeśli oczy­
przekładnię napędza dyna­ GŁOSOWANIE NOGA­ lat tentu. Rozległe ogrody
mo..." Do opisu dołączony MI. Nie wiem di a czego tak wiście zainstaluje się go po­
jednego ze śródmiejskich za obrębem mieszkania, że­
jest odpowiedni rysunek się dzieje, że pomysły dobre pałaców postanowiono za­
w kolorach, a na nim wszy­ ulegają często zupełnemu by nie kopcił. Najlepiej na
mienić na publiczny park. dachu, kuło komina...
stko jak trzeba. Wiem więc zapomnieniu, a byle co rea­ Na początku jesieni zlikwi­ PRZEPALI SIĘ,
już gdzie jest dysza B, blo­ lizowane jest z bezrozum- dowano więc paradne ogro­
kada G, sito I, obudowa nym uporem przez lata. Do­ A ŚWIECI - JESZCZE
dzenie i ludzie przez całą RAZ, BO JUŻ O TYM BY­
A itp. Brak tylko jednej in­ tyczy to np. projektowania jesień i zimę - na śniegu -
formacji, a to mianowicie chodników ŁO. Wynalazca „śrubog-
wewnątrz wydeptywali ścieżki. Do­ woździa" („MT” 9/82) E,
takiej: gdzie ową aparaturę i w najbliższych okolicach kładnie tak jak proponuje Kuchar (16 lat) z Kędzie­
należy zainstalować? Ale dużych osiedli mieszkanio­ Leszek! A wiosną ekipy
myślę, że i to się z czasem wych. Zwrócił na to uwagę rzyna nadesłał kolejny pro­
pracowników otrzymały jekt. również ciekawy. Jest
wyjaśni,,. Leszek Trela (18 lat) ze Sta­ polecenie wykonania utwa­ to żarówka, mająca we­
Tenże Marcin na domiar lowej Woli, pisząc, iż nieza­ rdzonych dróżek wg tego
złego ostatnio spać po no­ leżnie od sieci tych dróg ist­ wnątrz bańki dwie takie sa­
projektu, którego współ­ me niezależne od siebie,
cach nie może, ponieważ nieje zawsze druga, po­ twórcami były setki projek­ równolegle połączone spi-
116

rale W przypadku przepa­
lenia się jednej, siła .światła
maleje o połowę, a leża row­
ka nie gaśnie zupełnie gdyż
świeci pozostała jej część.
Pomysł jest tak prosty, że
chyba kiedyś już został za­
stosowany, tylko - jak już
o tym była dziś mowa - za­
pewne doszczętnie go za­
pomniano. Liczę więc na
niezawodnych
„śladów”, być może wy­
łowców
grzebię gdzieś jakieś wia­
domości w tej sprawie. Przy
okazji informuję, że pro­
blem zabezpieczenia punk­
tów świetlnych przed cał­
kowitym zgaśnięciem cie­
szy się dość dużym zainte­
resowaniem. Jednak suges­
tie naszych klientów idą ra­
czej w kierunku skompli­
kowania całego układu,
w rodzaju zestawienia
dwóch żarówek obudowa­
nych elektroniką, przekaź­
nikami itp. Takie listy kie­
ruję od razu do BMP.
RÓŻNE
DROBIAZGI
Roman Czejarek (17 lat)
ze Szczecina przewiduje, ?,e
w niedalekiej już przyszłoś­
ci obrazy holograficzne
przedmiotów zaczną wy­
pierać te przedmioty, które
z różnych względów mogą
być narażone na zniszcze­
nie bądź kradzież Np.
szczególnie cenne ekspona­
ty muzealne, czy biżuteria
wystawiona na wystawach
sklepów jubilerskich...
Roman Krupa z Jędrzejo­
wa jest zdania, iż należało­
by w podłodze każdego sa­
mochodu przeznaczonego
do przewozu materiałów
sypkich zainstalować taś­
mociąg - podobny jak
w rozrzut niku do obornika.
Usprawniłoby to zdecydo­
wanie rozładunek.
Krzysztof Howorski dlatego właśnie, że na druk
z Gorzowa Włkp. proponu­ w książce jest już na ogół za
je aby w telefonicznych au­ [różno. Tak więc najlepiej
tomatach ulicznych zlikwi­ by było, aby w ogóle wyeli­
dować słuchawki z mikro­ minować błędy, ale zdaję
fonami. A na ich miejsce sobie sprawę, że jest to za­
wmontować w blok auto­ danie ponad siły korekty
matu coś w rodzaju urzą­ w wydawnictwach...
dzenia telefonu głośno mó­ Maciek Rajca (13 lat)
wiącego. Wówczas różne z Torunia życzy sobie, aby
łobuzy nie będą już mogły jakaś firma wypuściła na
płynna pasta, a w drugiej
wyrywać słuchawek. rynek zestaw do łatania
trampek. W opakowaniu woda. Wynalazku dokona­
no zapewne zmyślą o pod­
powinny być łatki różnego
różnikach wyruszających
formatu, klej lkawałki pa­
na bezkresne przestrzenie
pieru ściernego.
Sahary, gdzie prtdobno też
Tomaszowi . Gierszew­ jest coraz mniej czystej wo­
skiemu (12 lat) z Torunia dy i kiosków „Ruchu”,..
przyszło do głowy, aby kar­
tki z widokami małych
I Siadem
miejscowości miały w rub­
ryce „nadawca” wydruko­
wany kod pocztowy. Oczy­
Adam Kleiner z Krako­ wiście, tylko w przypadku
wa usprawnił swój magne­ gdy jego numer obejmuje
pomyshfw
tofon kasetowy, malując całą miejscowość.
białe kropki na widocznej Fabryczne plombowanie
części wałków napędzają­ Adam Łoziński z Kętrzy­ płyt gramofonowych, o któ­
cych kasetę. Ułatwia to na nadesłał całą serię róż­ ra zabiegamy od lat - m in.
przewijanie taśmy - nych pomysłów ulepszania domagał się tego Krzysztof
w przód, bądź do tylu — przedmiotów i urządzeń Szubozyński (,,MT" 6/83) -
szczególnie w przypadku codziennego użytku. I tak nie stanowi już w świecie
kiedy istnieje potrzeba np, otrzymaliśmy: wie (kiego pmbiemu. Np.
przewinięcia krótkiego • projekt podwórkowego szwedzka wytwórnia PO­
odcinka. trzepaka, który' ma niejed­ LAR MUSIC zabezpiecza
Marcin Giebułtowski (14 ną, a dwie rury na tej samej swoje płyty za pomocą na­
lat) ze Słupska bardzo lubi wysokości, obok siebie. klejki blokującej wyjęcie
pierogi, ale przyjemność Dzięki temu dwie połówki jej z koperty. Napisał nam
ich jedzenia psuje mu wide­ trzepanego dywanu nie od­ o tym Roman Czejarek ze
lec, którym takiego pieroga bijają się o siebie, Szczecina, posiadacz takiej
bardzo trudno przekroić, • sugestię, aby pewna płyty
Apeluje więc do producen­ część produkowanych Zabawkę składającą się
tów, aby zaczęli produko­ w Polsce telewizorów miała z pistoletu „strzelającego
wać widelce z podostrzo­ wszystkie regulatory i wy­ światłem" i światłoczułej
nym jednym bokiem, któ­ łączniki po lewej stronie. tarczy (, ,MT” 6/82) ma je­
rym można by było rozci­ Oczywiście z myślą o lewo­ den z kolegów Grzegorza
nać nie tylko pierogi, ale ręcznych, Zelka (11 lat) z Katowic.
i naleśniki, kopytka, śląskie • pomysł umieszczenia na Grzesiek pisze, iż po trafie­
kluski itp. Pomysł może kierownicy motoroweru rą­ niu cała tarcza rozbłyskuje
i dobry, ale ciekawe eona to czek gazu zarówno z prawej kolorami.
powiedzą lekarze z Pogoto­ jak i lewej strony. Po to Dariusz Marmol z Brze­
wia Ratunkowego? mianowicie, by w czasie ska zrobił zwiad po skle­
Wojtek Trzciński z Byd­ długiej jazdy jednakowo pach elektrycznych i stwie­
goszczy uważa, iż errata - pracowały obie dłonie, rdził, że bywają w nich wy­
czyli spis błędów powsta­ • apel do konstruktorów łączniki światła z oznako­
łych w druku książki, a do­ pracujących w budownic­ waniem czy światło jest
strzeżonych w ostatniej twie, aby wszystkie we­ wyłączone iizy włączone.
chwili - powinna być dru­ wnętrzne drzwi(np. między Jeden z takich wyłączni­
kowana na wolnym miej­ przedpokojem a kuchnią, ków (oznaczenie: 1 i 0) Da­
scu, np. ostatniej strony. łazienką i pokojami) wypo­ rek ma w domu. Radzimy
Luźne karteczki z błędami sażyli w zamki magnetycz­ więc Januszowi Bednarzo­
na ogół się gubią zanim ne podobne jak w szafkach wi, który w ,,MT” 3/83 po­
właściciel książki poprawi kuchennych. szukiwał również czegoś
je w tekście, Artur Skoniecki (9 lat) takiego, aby rozejrzał się po
Wojtek ma oczywiście z Warszawy jest wynalazcą swojej okolicy. Może i do
rację, tylko że owa nie­ szczoteczki do zębów połą­ niego szczęście się uśmie­
szczęsna errata dołączona czonej z dwiema gumowy­ chnie?
jest w formie kartel uszka mi gruszkami. W jednej jest Jerzy Dąbrowski
117

DO C Z E G O I K O M U
SŁUŻĄ BAKTERIE?
Jeżeli lekarz zaglądając nam do gardła
oświadcza, że mamy właśnie anginę, kiedy
mętnieje w słoiku zakonserwowane w domu
mięso albo dentysta za długo boruje bolący
ząb, myślimy sobie, że lepiej gdybyśmy żyli
w świecie, w którym nie byłoby bakterii.
Mniej więcej 100 lat temu Ludwik Pasteur
bardzo prostymi metodami wykazał, że ota­
czający nas świat jest pełen organizmów
0 mikr< skopowych wymiarach, nie widocz­
nych gołym okiem - bakterii, jednokomór­
kowych grzybów, wirusów i że nie zawsze są
one groźne i szkodliwe. Nie wiedząc o ich
istnieniu ludzie korzystali z nich w życiu
codziennym - wytwarzając sery, wino, piwo,
piekąc chleb, kwasząc mleko i śmietanę. Od
odkrycia Pasteura zaczął się zatem rozwój
mikrobiologii i wirusologii, nauk biologicz­
nych, które wniosły wiele danych o życiu
1 jego początkach, drogach ewolucji, o me­
chanizmach podstawowych przemian meta­
bolicznych, o przyczynach zmienności orga­
nizmów żywych, o przyczynach wielu cho­
rób i naruszeń normalnych procesów życio­
wych.
Ki jmórki bakteryjne i drożdżowe były mo­
delowym, prostym obiektem badań genety­
ków, biochemików. Ktoś chyba kiedyś pro­
ponował wystawienie pomników psom, ko­
tom czy szczurom za ich wkład w poznanie
fizjologii zwierzęcej, pomnik (tylko jak
miałby on wyglądać?) bakterii, pałeczki
okrężnicy, Escheńchia coli, zyskał by nie­
wątpliwie aprobatę współczesnych biolo­
gów molekularnych.
Mało o którym organizmie wiemy tak wie­
le, jak o E. coli. Jest to pałeczka o długości 0,1
118
mm. Potrafi żyć i budować wszystkie konie­
czne jej do życia substancje, jeżeli tylko
dostarczymy jej wody, soli mineralnych i cu-
kru-glukozy. Wystarczy doba, aby pomno­
żyć w hodowli liczbę bakterii 10 milionów
razy! W tej mikroskopijnej komórce przebie­
gają obok siebie dziesiątki reakcji chemicz­
nych koordynowanych wzajemnie, wzajem­
nie zależnych. Co 40 minut komórka dzieli
się - powiela się również wiernie jej bank
informacji genetycznej - jedna kolista cząs­
teczka DNA, w której zapisane są wszystkie
informacje o życiu, strukturze, funkcji ko­
mórki i jej składników.
Co pewien czas w zapisie informacji gene­
tycznej E. coli dochodzi do zmian. Czasami
bywały to w historii ewolucji tego gatunku
zmiany korzystne, pozwalające na lepsze do­
stosowanie się do warunków otoczenia. Cza­
sami te zmiany (mutacje) uniemożliwiały
dalsze życie - mutant ginął. Niektóre z mu­
tacji, choć potencjalnie śmiertelne zostały
zauważone w laboratorium i uznane za ko­
rzystne - genetycy zaczęli kolekcjonować
mutanty E. coli, np. te, które nie mogły już
żyć na prostej pożywce złożonej z soli i glu­
kozy, a wymagały dodania składnika pokar­
mowego: jakiegoś aminokwasu lub podjed-
nostki budulcowej kwasów nukleinowych.
Takie mutanty pomogły potem w badaniach
szlaków normalnego metabolizmu bakterii,
często wspólnych dla całego świata żywegi i -
szukano i identyfikowano uszkodzone ele­
menty genetyczne (geny), identyfikowano
produkty uszkodzonych genów - białka,
które nie mogły już pełnić normalnych funk­
cji w k<imóree. W ten sposób zbudowano tzw.
mapę genetyczną lokalizującą w cząsteczce
DNA E. coli wiele setek jej genów (ogólną
ich liczbę ocenia się na kilka tysięcy).
E. coli i zakażający ją wirus lambda były
modelem, który inspirował badaczy wiru­
sów zwierzęcych, przede wszystkim wiru­
sów onkogennych, wywołujących choroby
nowotworowe zwierząt. I na koniec to właś­
nie E. coli została wybrana jako ta bakteria,
która wykorzystana przez „inżynierów ge­
netycznych” zaprzęgnięta została do produ­
kcji użytecznych dla człowieka białek: insu­
liny, hormonu wzrostu, interferonu, szcze­
pionek przeciw żółtaczce, pryszczycy,
wściekliźnie, leków przeciwzakrzepowych
i innych, w diagnostyce chorób genetycz­
nych lista jest długa i na pewno nie zakoń-

Tak właśnie wyglądają bakterie Pseudomonas wyhodo­
wane przez Chakrabarty'ego. które umieją niszczyć ropą
naftową
rzona. Na wzór opanowany i sprawdzony
w przypadku E. coli zaczęto modyfikować
i wykorzystywać również i inne bakterie.
Bakterie są w nas i wśród nas. Potrafią żyć
w przewodzie pokarmowym, w gorących
źródłach zawierających kwas siarkowy,
w kopalniach soli, towarzyszyć złożom me­
tali i ropy naftowej, zatykać przewody pali­
wowe w samolotach ponaddźwiękowyeh,
prosperować w glebie i na liściach roślin,
w atmosferze i jej górnych warstwach, w kli­
macie równikowym i podbiegunowym. Moż­
na więc zadać sobie pytanie: czy te organiz­
my - częstri dziwolągi —nie mogłyby też być
pożyteczne. Pytanie takie zadawali sobie,
i naukowcy i przedstawiciele przemysłu, ci
ostatni sięgnęli również do kieszeni i zaczęli
finansować odpowiednie badania.
Naukowiec amerykański, A. M. Chakra-
barty, na zlecenie Standard Oil Company,
skonstruował specjalny szczep bakterii
Pseudomonas, które zdolne są do niszczenia
ropy naftowej, np. wycieków morskich i to
w 90 procentach. Opracowano technologię
stosowania takich bakterii, którymi w wa­
runkach naturalnych, na powierzchni wody
nasyca się wielkie maty słomiane. Technikę
i same bakterie opatentowano w USA w
1976 r., ale nie zostały one użyte ze względu
na zastrzeżenia ekologiczne co do dalszych
ich zachowań np. po zjedzeniu ostatniej kro­
pli ropy. | nie są dla roślin patogenne, ale od miejsc,
Ten sam Chakrabarty konstruuje obecnie
inne bakterie, które tym razem pomogą wy­
dobywać ropę naftową. Najpowszechniej
stosowana technologia wydobywcza polega
w dużym uproszczeniu na pompowaniu do
złóż gorących roztworów wodnych - na po­
wierzchnię wypływają najniżej wrzące frak­
cje ropy naftowej, stanowiące ok. 25 proc.
złoża. Chakrabarty uważa, że jeśli uda się
wyhodować takie bakterie, które rozłożą
w głębi ziemi, w złożu, najcięższe frakcje-
woski i parafiny, to uda się podwyższyć
wydajność wydobywczą o 10 proc. Inne bak­
terie z gatunku Thiobacii/us ferroosidans
postanowiono zastosować w Kanadzie (ba^
dania finansowane są przez rząd kanadyjski
i prywatne firmy wydobywcze) do uzyski­
wania ze złóż siarczków miedzi jednocześnie
i miedzi metalicznej i siarki pierwiastkowej.
Takie bakterie mogłyby również być stoso­
wane do odsiarczania złóż węgla, widzi się
również możliwość stosowania przepływa­
jących przez złoża rud uranowych zawiesin
bakterii, które wychwytywałyby z nich
uran, bez konieczności budowania kopalni.
Sama idea czynienia z bakterii górników
metali nie jest nowa. W niektórych kopal­
niach Hiszpanii stosuje się tę technikę od
XVIH wieku, już dziś 15 proc. wydobywanej
w USA miedzi pochodzi ze stosowania mi­
krobiologicznej technologii. Przewiduje się,
że w końcu XX wieku genetycznie modyfi­
kowane bakterie używane będą przy wydo­
byciu kobaltu, niklu, srebra, złota, uranu,
plutonu, a roczna wartość takiej produkcji
wyniesie 5,5 mld doi. Prawdopodobnie jed­
nak szersze aplikacje tego typu będą musiały *
jeszcze być wstrzymane ze względu na
wspomniane już obawy ekologiczne. Ekolo­
gowie amerykańscy wytoczyli już grupie ba­
daczy proces, który pasjonuje nie tylko śro­
dowisko naukowe, ale także opinię publicz­
ną w Stanach. Jest to bowiem walka pomię­
dzy oszałamiającym postępem i niepokojem,
że ten postęp może doprowadzić do katas­
trofy.
Co roku, w wyniku nieprzewidzianych
przymrozków rolnictwo amerykańskie po­
nosi ogromne straty. I oto student Uniwersy­
tetu w Berkeley wykazał, że przemarzanie
roślin zależy od obecności na liściach sadzo­
nek bakterii - z gatunków Pseudomonas
fiuorescenCei Ei-winiu herbicola. Bakterie te
w których znajdują się kolonie bakteryjne
rozpoczyna się powstawanie kryształków
lodu uszkadzających powierzchnię łodyg
Bakterie Xar»tomonas campestris, wytwarzające polisacharydy (gumy ksantanowe) znajdujące zastosowanie w prze­
myśle spożywczym, chemicznym i naftowym. Płynna przed zaszczepieniem hodowla staje się gęsta i lepka od wy-
twarzanych przez bakterie gum ksantanowych. Pa prawej stronie u góry: testowanie polisacharydów na hodowlach
komórek roślinnych, na dole: testy mikrobiologiczne produktów wytwarzanych przez X. campestris

i liści, bakterie są więc zarodkiem krystali­

zacji lodu z wody. Sterylne, pozbawione
bakterii rośliny wytrzymują temperaturę
o 8°C niższą niż rośliny z bakteriami. To
jeszcze nie koniec. Zdolność do nukleaeji
lodu jest - okazało się - cechą genetycz­
ną, warunkowaną przez określony gen
bakteryjny. Można bakterie pozbawić
tego genu i wtedy ich obecność na liściach
nie powoduje szybkiego przemarzania
roślin. Badacze z Berkeley wyhodowali
takie bakterie i uzyskali zezwolenie specjal­
nej państwowej komisji do spraw inżynierii
genetycznej na przeprowadzenie prób pnio­
wych; porównania wrażliwości na mróz sa­
dzonek tytoniu zakażonych normalnymi
bakteriami i bakteriami z usuniętym genem
' warunkującym krystalizację lodu. Gbliczo-

1 Pojedyncze kolonie bakteryjne rosną na stałej pożywce

* Każda kolonia wyrasta z pojedynczej komórki unierucho­
mionej w stałym podłożu
A oto pałeczki kwasu mlekowego (LacfoŁiaoi/tL/sJ towarzyszące nabłonkowi żołądka rnyazy. Powiększenie 4 930 razy
no, że pozytywne wyniki i zastosowanie
w praktyce nowych, genetycznie zmienio­
nych bakterii, mogłyby zmniejszyć straty
rolnictwa USA o 3 mld doi, rocznie. Ale
w tym momencie odezwała się federalna
komisja ekologiczna i sprawa trafiła do
sądu.
Kiedy czytałam sprawozdanie z tej histo­
rii kryminalno-naukowej nie bardzo wie­
działam o co chodzi ekologom, ale do wyo­
braźni przemówił mi jeden argument. Nikt
nie wie jak dużo bakterii, o których mowa,
znajduje się na liściach, a ile w powietrzu,
może nawet kilkaset metrów nad nami. Nikt
również, włączając w to naukowców z Ber­
keley, nie potrafi powiedzieć, czy bakterie te
nie biorą jakiegoś udziału w formowaniu się
opadów śnieżnych. Wyobraźmy sobie, że
modyfikowane genetycznie w laboratorium
w Kalifornii bakterie okażą się fizjologicz­
nie sprawniejsze od bakterii wyjściowych
i za kilka lat znikną z powierzchni Ziemi te
„dzikie” odmiany, zostaną tylko nasze mu­
tanty. I co się wtedy stanie z klimatem, jeśli
przypuszczenie ekologów jest słuszne? Jak
rozstrzygnąć takie wątpliwości, nie próbu­
jąc wykonać doświadczeń - nie wiadomo.
Ale czy wolno wykonywać takie doświad­
czenia? Myślę, że nawet ostateczny werdykt
amerykańskiego sądu nie rozstrzygnie ta­
kich wątpliwości,
I na koniec chciałabym jeszcze dać przy­
kład wykorzystania bakterii w procesie
przemysłowym, którego celowość nie budzi
żadnych wątpliwości. Chodzi o nową i bar­
dzo efektowną technologię polegającą na
wiązaniu całych komórek bakteryjnych ze
stałymi podłożami i wypełnianie takimi
podłożami reaktorów przemysłowych - na­
zywa się to immobilizacją komórek. W oma­
wianym przykładzie chodziło o bakterie
z gatunku Brecibacterium Ba cum, zawiera­
jące dużo aktywnego enzymu fumarazy,
która przekształca kwas fumarowy w kwas
jabłkowy, stosowany w przemysłach spoży­
wczym i farmaceutycznym (roczna produk­
cja światowa 500 ton).
Do reaktora wlewa się kwas fumarowy,
a wycieka z niego kwas jabłkowy. Enzym
jest aktywny bez wymiany nośnika przez
około dwa miesiące. Japońska firma Tanabe
Seiyaku produkuje przy pomocy mikrosko­
pijnych wytwórców jedną tonę kwasu jabł­
kowego z 1000-1 itrowego reaktora dziennie.
Udziałowcy tej firmy, nawet jeżeli chorują
na anginę, nie mają chyba wątpliwości, że
lepszy jest jednak świat z bakteriami.
Magdalena Fikus
^ 21
 LOTY KSIĘŻYCOWE
A p o l l o 7 - w i e l k a pr óba
członu zało go w eg o
Pierwszy lot z serii wypraw Apollo startu. 10 sekund później statek kos­
byt przede wszystkim sprawdzianem miczny znalazł się na orbicie około-
najważniejszego elementu pojazdu - ziemskiej. Przez pewien czas człon
członu załogowego, Odltczaniedo lo­ załogowy pojazdu leciał razem z dru­
tu rozpoczęło się na 14 godzin i 15 gim stopniem rakiety nośnej wykonu­ wu energii elektrycznej na skutek
min, przed startem, który wyznaczo­ jąc dwanaście manewrów testowych. awarii na podstacji transformatoro­
no na piątek 11 października 1963 r, Następnie cztery pokrywy łączące wej. Komputer ośrodka jednak dalej
Tego dnia rano przed wyrzutnią 34 na rozchyliły się uwalniając człon zało­ działał dzięki zapasowym źródłom za­
Przylądku Kennedy'ego zatrzymała gowy połączony z członem obsługo­ silania. Awaria została usunięta, ale
się furgonetka, z której wysiadło wym, Po odpaleniu czterech silnicz- przez pewien czas salę kontroli misji
trzBcłi astronautów stanowiących za­ ków manewrowych człon CSM (Com- rozjaśniały jedynie czerwone lampki
łogę Apolla 7: Walter Schirra, Donn mand and Service Module) odsunął oświetlenia awaryjnego.
Etsele i Walter Cunningham. Na2 h 27 się z szybkością 0,3 rh/s na odległość Program misji Apollo 7 według
min. przed startem weszli oni do wnę­ 17 m od rakiety nośnej, obrócił się słów Eugene Kranza, dyrektora lotu
trza pojazdu, a po 27 min. hermetycz­ o 180:. przekręcił o 60°, wyhamował z Manned Spacecraft Center podzie-
ny właz kapsuły został zamknięty
przez techników z obsługi wyrzutni
0 11.02 rozległ się grzmot urucha­
mianych pięciu silników H-1 pierw­
szego stopnia rakiety Saturn IB napę­
dzanych ciekłym tlenem i naftą RP-1
Już trzy sekundy potem pojazd dźwi­
gnął się z wyrzutni i pomknął ciągnąc
za sobą strugę płomieni. W Z minuty
1 25 s. po starcie, gdy rakieta znajdo­
wała się na wysokości 62 km lecąc
z szybkością 8372 km/h odłączył się
od niej pierwszy stopień, a 19 s, póź­
niej niepotrzebna już wieżyczka ra­
townicza. Napędzany ciekłym tlenem
i wodorem pojedynczy silnik J-2 dru­
giego stopnia (nazywanego Saturn-
IVB) działał 10 min. 24,5 s. od chwili

Dwustopniowy Saturn IB wznosi się z wy­

rzutni 34 na Przylądku Kennedy ego

Zaioga Apollo 7, od lewej: Etsele, Schirra i Cunningham

i ponownie zbliżył się do rakiety. Wte­ lony został na36głównych i 15 drugo­

dy astronauci wykonali serię zdjęć
Saturna-IVB z odległości zaledwie
kilku metrów. Następnie Apollo 7
zmniejszył szybkość o 2 m/s i oddalił
się o 128 km a następnie rozpoczął
manewr kolejnego zbliżania do ko­
ziołkującego powoli drugiego członu
rakiety. Doświadczenia te były bardzo
istotne dla nabrania wprawy w opera­
cjach spotkaniowych członu załogo­
wego z lądownikiem księżycowym
LM zaplanowanych do wykonania
w późniejszych misjach Apollo. Tym­
czasem, gdy Apollo 7 wykonywa! ma­
newry na orbicie, groźny dla niego
incydent zdarzył się na Ziemi. 80 mi­
nut po starcie ośrodek kontroli lotu
w Houston pozbawiony został dopły­
rzędnych zadań. Polegały one na
sprawdzeniu konstrukcji wyposaże­
nia członu CSM w warunkach lotu
kosmicznego z załogą. Apollo spisy­
wał się na ogół dobrze. Zarejestrowa­
no około 50 drobnych usterek, z któ­
rych poważniejsza była awaria głów­
nej szyny zbiorczej prądu zmiennego
AC-1. W locie wykonano pięć ekspe­
rymentów naukowych - dwa fotogra­
ficzne i trzy medyczne. Program zajęć
astronautów był bardzo obszerny.
Pracowali oni średnio przez 16 go­
dzin w ciągu doby (w tym 1 h na
posiłki), pozostały czas przeznacza­
jąc na sen. Raz zdarzyło się, że spali
tylko 5 godzin. Dodatkowo dokuczał
im <?ilnv im fflr WOrpwin nabawili się już

122
 ki manewrowe członu SM odsunęły
do na bezpieczna odległość. Po sie­
demnastu minutach stożkowata kap­
suła Apollo weszła w gęste warstwy
atmosfery i w tym samym momencie
łączność z Ziemią urwała się z powo­
du powstania wokół pojazdu otoczki
zjonizowanych gazów, Pojazd przele­
ciał nad Meksykiem, Nowym Orlea­
nem i Florydą rozpalając swą powło­
kę do czerwoności, gdy SM płonął już

Opróżniony drogi stopień rakiety nośnej na orbicie okotoiiem skiej

po rozpoczęć su wyprawy orbitalnej wyłączone. Przechodząc przez pery

Astronauci zmęczeni długotrwałą geum (punkt najbliższy Ziemi) Apollo
pracą często tracili panowanie nad samorzutnie zmieniał swoje położe­
sobą. Dowódca wyprawy Walter nie, Zjawiska tego nie zaobserwowa­
Schirra kilkakrotnie kłócił się w os­ no w lotach Gemini. Schirra nazwał to
trych słowach z kontrolerami lotu „największą niespodzianką w czasie
podczas rozmów radiowych z Ziemią, misji". Inne ciekawe zjawisko zao­
Przeprowadzono siedem transmisji bserwowano przy wypompowywaniu
telewizyjnych z kosmosu. Sygnał TV odpadów ciekłych z pojazdu. Tworzy­
był przekazywany do Houston, gdy ła się wtedy wokół statku mgiełka
Apollo przelatywał nad Przylądkiem uniemożliwiająca przez kilka minut
Kennedyego lub Corpus Christi City. użycie instrumentów optycznych
w Teksasie. W kapsule astronauci po-' Podczas 91 okrążenia Ziemi astro­
sługiwali się niewielką kamerą o ma­ nauci sfotografowali huragan Gladys
sie 2,25 kg wyposażoną w obiektyw szalejący około 240 km na południo­
szerokokątny (6CF). Transmisje trwały wy zachód od miasta Tampa na Flory­
od 5 do 7 minut. Pokazano w nich dzie. Po dziesięciu dniach lotu, 22
października nadszedł czas powrotu Oowodca wyprawy Walter Schirra w otwar­
wnętrze CSM oraz Ziemię widzianą
tym włazie kapsuły Apollo
przez iluminatory statku kosmiczne­ na Ziemię. Gdy pojazd przelatywał na
go. Na docierających z orbity obra­ wysokości 180 km nad Pacyfikiem,
zach można było podziwiać okolice około 190 km na wschód od Wysp w atmosferze na podobieństwo
Nowego Orleanu oraz wybrzeże Zato­ Hawajskich, dziesięciosekundowy ogromnej racy. W 26 minut po opusz­
ki Meksykańskiej. Astronauta Walter impuls silnika głównego zmniejszył czeniu orbity pierwsze sygnały elek­
Cunningham zademonstrował przed jego szybkość i tym samym spowodo­ troniczne z pokładu pojazdu odebrał
kamerą przygotowywanie posiłku wał przejście Apolla z orbity na krzy­ samolot ratowniczy Lockheed
w warunkach nieważkości, a inny wą balistyczną trajektorii powrotnej. hC-130 lotnictwa wojskowego USA.
członek załogi pokazał zakładanie Dwie minuty później człon obsługowy a już wkrótce potem astronauci roz­
skafandra kosmicznego. W locie orbi­ SM zastał odłączony od członu zało­ mawiali przez radio z załogami ocze­
talnym pojazd był stabilny i zachowy­ gowego Człon załogowy przeszedł kujących ich śmigłowców. Z furkotem
wał swoje położenie podczas prze­ teraz z zasilania ogniwami wodoro- otworzyły się nad osmoloną kapsułą
mieszczania się astronautów nawet wo-tlenowymi z SM na własne aku­ trzy czerwono-białe spadochrony.
wtedy, gdy silniczki korekcyjne były mulatory srebrowo-cynkowe. Siinicz- Wodowanie nastąpiło na wschód od
Bermudów, siedem mil od lotniskow­
ca odbiorczego USS ,,Essex". Wa­
Misja Apolla 7 runki atmosferyczne były dość cięż­
kie: silny wiatr, niski pułap chmur
Załoga: Załoga rezerwowa i wysokie fale. Po wodowaniu pojazd
wywrócił się dziobem w dół. ale zało­
Dowódca: Walter M, Schirra, Jr Thomas P. Staflord dze udało się odwrócić kabinę po­
Pilot CM; Donn E. Eisele John W. Young
przez napełnienie sprężonym gazem
Pitol LM: Walter Cunntngham Eogona A. Carnan
trzech balonów-pływaków. Po 22 mi-
mutach od chwili wodowania nad kap­
Pojazd: Rakieta nośna; Saturn IB, SA-205
sułą zawisły potężne śmigłowce „Sea
Człon załogowy i obsługowy: CSM-101
King" przybyłe z lotniskowca. Misja
była zakończona. Generał Samuel C.
Starł: Przylądek Kennedy'ego, wyrzutnia 34, 11 X.t968 r.
1 1 :0 2 42 czasu wschodnioamerykańskiego
Phillips, szeł Biura Programu Apolio
nazwał lot Apolla 7 ,,101-procen-
towym sukcesem". Teraz nasiąpić
Orbita: Parametry: (1, * = 227,1 km hAc = 284.3km.iNKL = 3t.64'>
Okres obiegu: T = 89,7 min. Ilość obiegów 163
miała jeszcze większa próba - lot
Apol la na orbitę Księżyca, będący jed­
nocześnie pierwszą wyprawą ludzi
Wodowanie: Ocean Atlantycki (27°33’N „ 64°D4’W). 22X 1968 r.
w pobliże innego ciała niebieskiego.
Okręt odbiorczy USS ,Essex" Czas misji: 10d. 20h, 09 min, 03 s Jacek Nowicki
Krzysztof Zięcina
t
123
 MUZEUM

| j
} ' j, , ( Tri I 1
lit, ‘i i
U- 'if i Ł
Ifj
■ [■ Ea
df i|i 111
\I Hi 1’
1 ji ;■f l R I

l i i

Gromadzenie takich urządzeń jest zadaniem muzeów

To zdjęcie na pewno nie spodoba się redaktorowi graficz*
przemysłowych. Stawiają sobie one za cel nie tylko ochro­
nemu naszego miesięcznika. Uwielbia on piękne stare
nę zabytkowych przedmiotów i urządzeń świadczących
automobile, aparaty fotograficzne i inne przedmioty lu­
o dziejach techniki, ale będących także dokumentami
ksusowe; z urządzeń funkcjonujących w sferze usług
historii gospodarczej. Oryginalność, a tym bardziej este­
toleruje maszyny do pisania, w sferze produkcji interesują
tyka maszyn schodzą tu na nieco dalS2y pian.
go jedynie maszyny do szycia A na zdjęciu - klejarka
Klejarka, widoczna na zdjęciu, została zakupiona do
z końca XIX w. w ciemnej hali fabrycznej w Opatówku pod
zorganizowanego w 1981 r. Muzeum Historii Przemysłu
Kaliszem. Warunki pracy byty tu równie zle. jak wszędzie
w przemyśle włókienniczym. w Opatówku

województwo kaliskie warunki do drzewiowe), żeliwne odlewy schodów

MUZEUM HISTORII szybkiego rozwoju. Rzeka Pmsna do­ i reprezentacyjna klatka schodowa
PRZEMYŚLU starczała energii wodnej. W okolicy w części północnej Przez wszystkie
nie brakowało zakładów rzemieślni­ lata powojenne gmach był dewasto­
czych, które przez cały XIX w. stano­ wany. teraz zaś jest restaurowany -
Najmłodsze polskie muzeum prze­ wiły w P o ls c e - w Łodzi i Warszawie właśnie dla Muzeum Historii Prze­
mysłowe powstało w miejscowości. również - „dodatek do fabryki'’ mysłu. Łączna powierzchnia hal wy­
a której mało kto słyszał. Kto jednak (określenie Witolda Kuli), zaplecze stawowych wyniesie 4 tys. m-. Ostat­
‘zna dzieje industrializacji ziem pol­ d<starczające półproduktów. nio przeprowadzono badanie myko-
Podstawą kaliskiego przemysłu logiczne drewnianej konstrukcji,
skich, wie przynajmniej coś niecoś
o Kaliszu i kaliskim włókiennictwie. początkowo było sukiennictwo. Wnętrza są otynkowane, okna -
W okresie najszybszego gospodarcze­ w mini zaś przodowały zakłady braci oszklone, zewnętrznego zabezpiecze­
go rozwoju Królestwa Polskiego Repphan, którzy w swoich przędzal­ nia murów ani adaptacji wnętrza je­
(Kongresówki), kaliski okręg prze­ niach wełny uruchomili maszyny pa­ szcze nie ukończono.
mysłowy zatrudniał 1,8% robotni­ rowe. W Opatówku natomiast (wiedli W 1828 r. opatowska fabryka zdo­
ków i dostarczał 0,8% wartości pro­ bracia Adolf Gottlieb (Bogumił) i Ed­ była złoty medal za swoje sukna na
dukcji (dane z roku 1884). Niewielkie ward Fiedlerowie. W 1824 r. rozpo­ wystawie w Warszawie, Wkrótce jed­
nak kaliskiesukicnniclwo podupadło
te cyfry dawały mu jednak czwarte częli oni budowę fabryki ukończoną
miejsce - po okręgu łódzkim, sosno- w dwa łata później, Pokaźny, klasy- wskutek konkurencji ośrodka łódz­
wiecku-częstochnwskim i warszaw­ cystyczny gmach murowany składa kiego. Większość fabrykantów zdoła­
się z trzech bloków, wyróżniających ła zmienić asortyment produkcji. Od­
skim.
Przemysł kaliski powstał po roku się ciekawymi szczegółami architek­ tąd specjalnością Kalisza stała się
1815 dzięki kredyti >mrządr >wvm. Pi >- tonicznymi, takimi jak drewniana odzież, a także przemysł spożywczy
i budowy instrumentów muzycznych.
łożone nad granicą z Prusami, miało konstrukcja ha! (dębina i drewno mo­

124
W Opatówku działały farbiamie i za­
kłady wyrabiające fajans.
Tempu przemysłowemu rozwoju
Kalisza nasiliło się znow u- jak w ca­
łym Królestwie Polskim - w latach
siedemdziesiątych XIX w. Między
1B70 a 1910 r. liczba mieszkańców
miasta wzrosła z 15 do 54 tysięcy
mieszkańców. Fabryka sukna w Opa­
tówku. niegdyś Fiedlerów, należała
wówczas do Ferdynanda Nitsehego;
w latach osiemdziesiątych zatrudnia­
ła 550 robotników i dysponowała
trzema maszynami parowymi o mocy
50 KM oraz dwoma kołami wodnymi
o mocy 8 KM. Większość warsztatów
sukienniczych i krosien Nitsehego
napędzana była jednak ręcznie.
Najpoważniejszymi odbiorcami
kaliskich sukienniczych wyrobów
były wówczas chłonne rynki wscho­
du; rosyjski i chiński. Znane tam były
również tasiemki, koronki i hafty Uchwyt zdobniczy pianina z Parowej Fabryki Fortepianów i Pianin Arnolda Fibigera
w Kaliszu

Fragment firanki - haft maszynowy z poi. XX w., z Fabryki Wyrobów Ażurowych ..Haft" z Kalisza. Ten rodzaj produkcji był
w Kaliszu łatwy do zorganizowania, gdyż opie­
rał się na drobnych zakładach rze-
inieśl niczych i chałupniczych. Do­
datkowy czynnik sprzyjający rozwo­
jowi hafciarstwa i koronkarstwa sta­
nowiła dobra woda, potrzebna do
niektórych procesów technologicz­
nych oraz łatwość transpiriu tego
towaru (w każdym razie w porówna­
niu z suknem), rzecz nie łiez znacze­
nia w mieście pozbawionym aż do r.
5903 połączenia kolejowego.
Według informacji dyrekcji Mu­
zeum Historii Przemysłu kolekcja
haftów i koronek wyrabianych ma-

Pianino Teodora Bettinga z koóca XIX w.,

w słyłu neorokOKOwym. z bogatym zesta­
wem ozdób snycerskich, inkrustacją i po li­
chromia, zakupione W 1983 r. dla Muzeum
Historii Przemyślu w Opatówku

125
 Łłudynek manufaktury Fiedlera w Opatówku w 1960 r.
szynowo, a zgromadzonych w Opa­
tówku, jest jedyną w Europie.
Tak więc muzeum gromadzi to, co
produkowano w kaliskim okręgu
przemysłowym. W skład kolekcji
wchodzą ponadto rozmaite doku­
menty techniczne i handlowe, a także
przedmioty wiążące się z pracą i oby­
czajem ludzi przemysłu -- tak burżu-
azji, jak i robotników.
W dziewiętnastowiecznym salonie
mieszczańskim ważnym sprzętem
było pianino lub fortepian. To jednak
tylko mniej ważki powód, gromadze­
nia tych instrumentów przez mu­
zeum. Zasadniczym powodem jest to,
że właśnie w Kaliszu wiele lat produ­
kuje się fortepiany. Firma ,,Calisia"
to dawna fabryka Arnolda Fibigera,.
założona w 1878 r., znana z wysokiej
jakości swoich wyrobów. Do końca
XIX w. uruchomili w Kaliszu także
wytwórnie fortepianów inni Fibige-
rowie; Aleksander wraz z Karolem
(pod firmą „Apollo”) oraz Rudolf,
a także Teodor Betting. Na początku
XX w. rozwinęła się firma Eibel, wy­
rabiająca klawiatury. Na początku
XX w. Kalisz prześcignął w tej bran­
ży Warszawę. W stolicy produkowano
rocznie 20-40 fortepianów i 60-80
pianin, w Kaliszu - 20-30 fortepia­
nów i ok. 600 pianin. Przemysł krajo­
wy zaspokajał wówczas całkowicie
potrzeby muzykowania domowego,
z zagranicy sprowadzano przede
wszystkim fortepiany koncertowe.
Kariera fortepianu, który w końcu
126
XVIII w. wyparł klawikord i klawe­
syn, wiąże się z jego nadzwyczajną
uniwersalnością. Jest to instrument,
który może grać solo, w orkiestrze,
można na nim akompaniować
skrzypkowi lub wokaliście. W do­
mach grywały na nim przede wszyst­
kim kobiety, dysponujące - wobec
znacznego ograniczenia w XIX w.
pełnienia przez nie funkcji społecz­
nych - nadwyżkami wolnego czasu.
Gra nie wymagała takich ćwiczeń,
które angażowałyby całe ciało, nie
zmuszała np. do zdjęcia krępującego
gorsetu. Jeszcze dziś w niektórych
domach uważa się, że dobrze wy­
kształcona dziewczyna powinna
umieć grać na pianinie. Gdyby to
przekonanie było powszechniejsze,
mi iże w zespołach rockowych trafiło­
by się więcej instrumentalistek?
Zainteresowanie muzyką fortepia­
nową zaczęło zanikać, gdy w miesz­
kaniach pojawiły się urządzenia fo­
nograficzne. Zmiana sposobów spę­
dzania wolnego czasu także odgry­
wała rolę: od początku XX w. rodziny
wolą wieczorem wymknąć się do kina
niż muzykować w swoim kręgu.
Na początku XIX w. fortepiany bu­
dowano rozmaicie: forma skrzydło­
wa stanowiła tylko jeden z rodzajów.
Pianino stanowi odmianę fortepianu
pionowego. W Królestwie Polskim
budowano je od 1840 r., pierwsze pia­
nin o wykonane bez „wsadu dewizo­
wego" (części importowanych) wy­
szło w 1862 r. z warszawskiej fabryki
J, Kemtopfa, Świadczy to o dużym
zapotrzebowaniu na ten instrument,
nadający się do stosunkowo niewiel­
kich mieszkań średnio zamożnych
obywateli. Ponieważ zaś z założenia
pianino było meblem, pełniącym po­
ważną funekję prestiżową (jako sym­
bol wysokiej kultury posiadaczy)
producenci starali się zaopatrywać je
w atrakcyjne ornamenty. Ozdoby
znikły najwcześniej z koncertowych
fortepianów wysokiej klasy.
Fortepian jest skomplikowanym
instrumentem o rozbudowanym me­
chanizmie. Powiększenie skali forte­
pianu wiązało się ze zwiększeniem
liczby, długości i grubości strun. Co­
raz silniej obciążały one ramę: w 188(1
r. obciążenie wynosiło zwykle 17-18
ton (obecnie - ponad 20 ton). W dru­
giej połowie XIX w. zastosowano ko­
rzystniejszy krzyżowy układ strun,
w końcu wieku - ofilcowanie młot­
ków (pokrywanych dotychczas skó­
rą). Od połowy XIX w. produkowano
w Europie Zachodniej maszyny do
produkcji mechanizmów fortepia­
nów. Tego typu innowacje spowodo­
wały, że rzemieślnicy wytwarzający
te instrumenty musieli zamykać war­
sztaty, ratować się handlem lub wy­
pożyczaniem. Na rynku utrzymywała
się coraz mniejsza liczba wytwórców,
wielkość ich produkcji wciąż jednak
rosła W takich właśnie okolicznoś­
ciach Tozwinął się ośrodek przemysłu
muzycznego w Kaliszu.
Henryk Hollender
 Nauka i technika na znaczkach pocztowych
P O L S K fE Z A K Ł A D Y P R Z E M Y S Ł O W E
Z różnych znaczków po­
cztowych wydanych w Pol-
sec Ludowej skompletować
można piękny zbiór filate-
lis tyczny prezentujący his­
torię oraz stan obecny pol­
skiej techniki. Na znacz­
kach cało sikach poczto­
wych oraz okolicznościo­
wych datownikach spotkać
można rysunki fabrycz­
nych zabudowań (chociaż­
by wydany w 1945 roku
znaczek z rysunkiem komi­
nów fabrycznych Łodzi),
fragmentów urządzeń pro­
dukcyjnych (np. wielkie
piece na znaczkch poświę­
conych Nowej Hucie - 1951
rok) oraz rysunki wielu róż­
nych wyrobów technicz­
nych (maszyny i urządze­
nia, samochody, szybowce,
statki itp. itd.)
Polskie zakłady przemy­
słowe prezentowano na
znaczkach, kartkach i da­
townikach pocztowych
z okazji kolejnych rocznic
PRL (głównie największe
inwestycje przemysłowe
Z danego okresu) oraz
z <ikazji jubileuszów zakła­
dów, Do najczęściej przed­
stawianych na znaczkach
pocztowych należą huty
i stocznie pińskie.
W 1048 roku w serii
„Święto Morza" pokazano
<ibraz doku w Stoczni Gda­
ńskiej z rudowęglowcem
„Sołdek" (ten sam statek
przy nabrzeżu portowym
przedstawiono również na
jednym ze znaczków wyda­
nych z okazji X-lecia PRL).
W cztery iata później wyda­
no dwa znaczki z rysun­
kiem statku w doku oraz
hasłem „Rozbudujemy Sto­
cznię Gdańską". Widok
statku w doku jest częstym
tematem rysunku znacz­
ków, np. w serii „Statki
polskie" z 1956 roku. „Pol­
skie Ziemie Północne" -
1962 r., ,,XX-lecie PRL" -
1984 r. W roku 1970 serią
ilustrowanych kari. poczto­
wych popularyzowano pol­
skie stocznie okrętowe
w Gdańsku (Stocznia Pół­
nocna oraz im. Lenina),
w Gdyni (im. Komuny Pa­
ryskiej) oraz w Szczecinie
(im. A. Warskiego).
Drugim bogato repre­
zentowanym w polskiej fi­
latelistyce tematem są hu­
ty, ze sztandarową inwes­
tycją - kombinatem w No­
wej Hucie. Pierwsza czle-
niznaezknwa seria „Budu­
jemy Nową Hutę" ukazała
się w wielomilionowych
nakładach w 1951 roku -
jednakowy rysunek tych
znaczków powtórzony jesz­
cze został na wydanej w
1953 roku kartce poczto­
wej, Następnie Hutę im,
Lenina przedstawiono jesz­
cze na jednym ze znaczków
wydanych z okazji X-lecia
PRL oraz XX-lecia PRL.
W 1959 roku z okazji X-le-
cia Kombinatu w Nowej
Hucie wydano dwie kartki
pocztowe z ilustracjami
przedstawiającymi kominy
oraz wielkie piece. W 1970
roku wydano znaczek i kar­
tkę pocztową z rysunkiem
wielkich pieców Huty im.
Lenina.
W 1952 roku ukazał się
w obiegu znaczek z serii
lotniczej, na którym przed­
stawiono samolot ,,Li-2"
nad hutami Śląska, Niektó­
rym śląskim hutom poświę­
cono oddzielne wydawni­
ctwa:
Huta Pokój - znaczek
w serii lotniczej 1957 roku.
Huta Batory - dwie kart­
ki pocztowe wydane w 1972
roku z okazji 100-letia tej
fabryki, a przedstawiające
średniowieczny oraz nowo­
czesny piec hutniczy
Huta Kościuszko
z okazji 175-lecia zakładu
(1977 r.) kartka pocztowa
z dwoma nadrukowanymi
znaczkami przedstawiają­
cymi widok huty z począt­
ku XIX wieku oraz wielkie
piece z 1892 roku według
starych sztychów.
Huta Katowice - z okazji
uruchomienia tej fabryki
W 1976 roku wydano zna­
czek (na marginesie arku­
UWAGA CZYTELNICY!
Miło nom poinformować W at, ie udało
się nam powiększyć objętość niektórych
numerów t(M T \
Tak więc numery: 3,6,9 i 12/84 ukaią się
w objętości 132 a, a ich cena wynosić
będzie 45 zl.
Prenumeratorzy, którzy opłacili prenu­
meratę za cały rok otrzymają wszystkie
numery „MT” po dotychczasowe! cenie.
R e d a k c ja
sza zamieszczono napis a z okazji XXV-lecia FSO 4
„Huta Katowice - pierwsza znaczki oraz okolicznościo­
stal dla kraju w 1978") oraz wy arkusik z przywieszka-
ilustrowaną kartkę po­ mi (na znaczkach przedsta­
cztową, wiono samochody: „War­
W 1967 roku ukazała się szawa M-20", „Warszawa-
interesująca kartka poczto­ 223" „Syrena 104", „Polski
wa propagująca Muzeum Fiat 125p". Z okazji uru­
Techniki NOT, a na ilustra­ chomienia w 1953 roku
cji tej kartki przedstawiono Fabryki Samochodów Cię­
zabytkową walcownię żarowych w Lublinie wy­
z 1837 roku w Sielpi Wiel­ dano dwa znaczki z wido­
kiej k. Końskich. kiem taśmy montażowej li­
cencyjnego samochodu
Kilka znaczków poświę- „GAZ", a z okazji XV-lecia
coho zbudowanym w PRL FSC wydano kartkę po­
cementowniom: w Wierzbi­ cztową z rysunkiem samo­
cy k. Radomia, uruchomio­ chodu dostawczego
nej w 1952 roku, dwa zna­ „Żuk". Okolicznościowe
czki podobnym zakładom kartki pocztowe wydano
(w Opól u - znaczek wydany również z okazji 30-lecia
w 1901 roku, i w Chełmie - Fabryki Samochodów Cię­
znaczek z serii XX-lecia żarowych w Starachowi­
PRL) uraz elektrowniom cach (z rysunkiem samo­
(Jaworzno ~ 3 znaczki w chodu „Star-200") oraz 30-
i 952 roku, Porąbka k. Żyw­ lecia Fabryki Samochodów
ca -Znaczek z serii lotniczej Dostawczych w Nysie (z ry­
w 1958 roku, Tresna - kart­ sunkiem pięciu typów po­
ka pocztowa z 1967 roku, jazdów „Nysa”; mikrobus
Turoszów - znaczek z serii M-522, furgonetka F-521,
XX-lecia PRL, Kozienice - karetka pogotowia S-521
dwie kartki, wydane w oraz samochód pasażersko-
1972 roku oraz w 1979 roku, -transportowy T-521 i do­
ta ostatnia z okazji urucho­ stawczy C-541).
mienia pierwszych bloków Zakłady przemysłu che­
500 MW). micznego to przede wszyst­
Również polski przemysł kim mazowieckie Zakłady
samochodowy upamiętnio­ Petrochemiczne w Płocku,
ny został w filatelistyce - które przedstawione zosta­
dwa pierwsze znaczki wy­ ły na kartce pocztowej w
dano w 1952 roku z okazji 1906 roku (z okazji X wie­
uruchomienia Fabryki Sa­ ków Płocka) oraz na znacz­
mochodów Osobowych na kach wydanych w 1964 r.
Żeraniu (na taśmie monta­ (XX-!ecie PRL), 1985 r.
żowej licencyjny samochód (XX-lecie Układu z ZSRR)
„Pobieda") Następnie i 1906 r. (XX-leeie nacjona­
z okazji XX-lecia FSO uka­ lizacji przemysłu) oraz w
zała się kartka pocztowa, 1969 r. z okazji XXV-lecia
127
 ...

f Ł' ItoUJtlłYMOW^HIjrfc 3
P i c ~JHk \ i ~j j
IL JI i -

Tfijl
i \d
nsttn
g f r W f

P g 4 -f t

y
i PDCfTAPOlSKAf

•f-1
l i
M 1*'
r
r%
i-
? E r l i -
i B tS u li.
ii J~ v «- M i rtflalrfrlfrtfm-ŚŁ a r .h
A t
M ą

, ! jPOI SKH ■
ZltWit AOI<>
,1 i i i c f l
OPOLSKI

HUTA
KATOiiCŁ 76

v ^POlSKitc >
v(7ił:\MŁ PÓŁNOCNE,
" v ! V tiO —
KCS7AUNSKIE

PRL. Zakłady Chemiczne
„Police" przedstawiono na
dwóch kartkach poczto­
wych wydanych w 1970
oraz 1979 roku.
Jest jeszcze długa lista
zakładów przemysłowych
upamiętnionych w filate­
listyce polskiej („Stilon”
w Gorzowie, „Chemar”
w Kielcach, „Lechia” w Po­
znaniu, „Dolmel” we Wroc­
ławiu, Zakłady Płyt Wióro­
P
wych w Szczecinku, Zakła­ okolicznościowymi datow­
dy Przemysłu Gumowego nikami.
w Grudziądzu, Poznańska Większość zakładów
Fahryka Maszyn Żniw­ przemysłowych stosuje
nych, Kieleckie Zakłady zwykle frankatury mecha­
Wyrobów Metalowych, niczne, umieszczając na
Warszawska Fabryka Ob­ wysyłanej przez siebie ko­
rabiarek itd.) Te wszystkie respondencji obnk znakif
wymienione wyżej zakłady, opłaty i datownika również
a także wiele innych, swoją nazwę (czasem rysu-
mniejszych zakładów,Upa­ nek wyrobów lub znak fir­
miętnione zostały (głównie mowy) - takie przesyłki są
z inicjatywy filatelistów) cennymi dokumentami
w zbiorze filatelistycznym.
Zachęcam do tworzenia ta­
kich zbiorów oraz do udzia­
łu w konkursie ogłoszonym
przez Polski Związek Fila­
telistów na temat „40-lecia
PRL” (nadsyłać można
zbiory opracowane na kar­
tach wystawowych, gazetki
filatelistyczne, a nawet fi­
latelistyczne wypracowa­
nia i projekty gier i zabaw)!
Jan Barczyk

128

SILNIK Z TWORZYW SZTUCZNYCH
w samochodzie Początkowo tworzy­
Pierwszy silnik spalinowy zbudo­
wa sztuczne zastępują gumę, później
wano w 1S60 r. Byl to silnik gazowy.
drobne elementy wykonywane
W cztery lata później S. Marcus
z drewna i stopów lekkich: rączki,
z Wiednia uruchomił pierwszy silnik
dźwignie, klamki, pojemniki, jeszcze
benzynowy, a w 11 lat później zainsta­
później elementy samochodu o zna­
lował go w pierwszym pojeździe -
cznych wymaganiach wytrzymałoś­
prototypie dzisiejszego samochodu.
ciowych: karoseria, zderzaki, pod­
Pierwsze silniki wykonywane byty ze
kładki amortyzatorów, a nawet
stopów żelaza z węglem, zestali i żeli­
najbardziej odpowiedzialne części
wa. ale już w 1385 r. konstruktorzy
samochodu, np w samochodach
pierwszych samochodów z wysoko-
FORDA - z tworzyw sztucznych
obrotowymi {800 obr./min) silnikami
wzmacnianych włóknami wykonano
spalinowymi: K- Benz i G. Daimler
już resory i wal napędowy (lżejszy
rozumieli, że silnik do napędu pojaz­
o 17% od metalowego). W wyniku
du drogowego musi być możliwie lek­
zastosowania tworzyw sztucznych
ki. Zamiast żeliwa zaczęto stosować
masa samochodu , .Renault 9 ’ zmala­
stopy lekkie początkowo stopy alu­
ła o 65 kg, a samochodu „Ford” aż
minium, a później jeszcze lżejsze sto­
0 250 kg. (Zmniejszenie masy samo­
py magnezu.
W 1845 r. Ch F. Schonbeim odkrył chodu o 100 kg to oszczędność co
najmniej 1 litra benzyny na 100 km
pierwsze tworzywo sztuczne - azotan
jazdy). Wzrost mechanicznych iciepl-
celulozy. W 1862 roku na wystawie
nych własności tworzyw sztucznych
w Londynie A Parkes zaprezentował
to również sygnał dla konstruktorów
pierwsze wyroby z tworzyw sztucz­
silników samochodowych. Liczne fir­
nych: grzebienie, guziki i pudełka
my podejmą prace badawcze nad
z parkesiny. W 1870 roku J. Hyatt
możliwością zastąpienia stale drożę
odkrył pierwsze naprawdę użyteczne
jących tworzyw metalowych tańszymi
i tańsze od naturalnych tworzywo
1 lżejszymi tworzywami sztucznymi
sztuczne - celulozę, a od początku
Jak podaje „Popular Science", jako
naszego wieku liczba odkrytych two­
pierwsi silnik taki zbudowali specja­
rzyw sztucznych zaczyna gwałlownie
liści amerykańskiej firmy POŁY MO­
narastać, bakelit, żywice moczniko-
TOR RESEARCH. Skonstruowali
wo-formaldehydowe, akrylowe, po­
i zbudowali oni czterocylindrowy sil­
listyren, polietylen, polipropylen, po­
nik spalinowy wykonany w 90% z ży­
liamidy, poliuretany, teflon. Rosną
wic poliamidowych wzmacnianych
również ich własności mechaniczne,
włóknami szklanym i węglowym.
m in. przez ich umacnianie napełnia-
W silniku tym (rysunek na czwartej
czarni, w tym włóknami, odporność
stronie okładki) z tworzyw sztucznych
termiczna oraz własności technologi­
(kolor żółty i czerwony) wykonane są:
czne
Równolegle z rozwojem konstruk­ korpus silnika i korpus głowicy, koła
zębate, korbowody. wszystkie obudo­
cji samochodu i technologii produk­
wy, a nawet częściowo tłoki i laski
cji tworzyw szlucznych, i technolo­
zaworów. Metalowe (kolor niebieski)
dzy, i konstruktorzy podejmują próby
pozostały tylko elementy tworzące
zastosowania tworzyw sztucznych
Citroen Meóari ma cafe nadwozie z iworzyw sztucznych
komorę spalania: denka tłoków,
grzybki zaworów, cylindry, układ ssą-
co-wydechowy oraz Sprężyny zawo­
rów i wal korbowy. Silnik z tworzyw
sztucznych o mocy 233.89 KW (318
KM) jest prawie 120 kg lżejszy od
swego metalowego poprzednika.
Po bardzo szczegółowych bada­
niach laboratoryjnych, na hamowni,
silnik zainstalowany został w samo­
chodzie „Mustang” i poddany pró­
bom eksploatacyjnym w warunkach
jazdy na wyścigach samochodowych.
Wśród wielu stwierdzonych podczas
tych badań zalet silnika z tworzyw
sztucznych za najważniejsze można
□znać: zmniejszenie zużycia paliwa
o 1 do 2 litrów na 100 km, zmniejsze­
nie wibracji i hałasu o 60%, zwiększe­
nie sprawności silnika, np tylko przez
zastosowanie lżejszych, tworzywo-
wych lasek zaworów wzrosła pręd­
kość biegu jałowego silnika do 1000
obrotów na minutę oraz zwiększenie
trwałości elementów silnika. Zgodnie
z oczekiwaniami specjalistów, korpus
silnika z tworzyw sztucznych jest
dwukrotnie wytrzymalszy od alumi­
niowego —wytrzymał ponad 700 go­
dzin zmiennych obciążeń na urządze­
niu dynamometrycznym. Uzyskano to
w wyniku wzmocnienia żywic polia­
midowych włóknami z tworzyw o róż­
nych właściwościach ułożonych we­
wnątrz poliamidu w określonym f>0-
rządku. Odpowiednia mieszanina
włókien szklanych z włóknami węglo­
wymi zapewnia doskonalą elastycz­
ność i wytrzymałość na rozciąganie.
Już Obecnie prowadzi się również
prace nad zastosowaniem tworzyw
sztucznych w obszarze komory spala-
nia. Żywice poliamidowe odporne na
niszczące działanie rozpuszczalni­
ków, paliw silnikowych, kwasów i wo­
dy. nawet wzmocnione włóknami
szklanymi i węglowymi ulegają roz­
kładowi w temperaturze powyżej
300°C. Ponieważ w komorze spalania
panuje jeszcze wyższa temperatura
przewiduje się zabezpieczenie po­
wierzchni elementów z tworzyw sztu­
cznych pokryciami żaroodpornymi
z materiałów ceramicznych. Stały po­
stęp w możliwościach zastosowania
tworzyw sztucznych stwarza podsta­
wy do opracowania w najbliższym
czasie tworzyw, które spełnią najwyż­
sze wymagania silnika spalinowego.
Mimo zachęcających wyników badań
silnika skonstruowanego przez Poły
Motor Research, na seryjną produk­
cję silników z tworzyw sztucznych,
a zwłaszcza na ich montaż w zwyk­
łych. przeznaczonych dla zwykłego
śmiertelnika samochodach trzeba
będzie poczekać co najmniej kilka lat.
(kb)
 Indeks 36540

Cena 45 zł

Silnik z tworzyw sztucznych firmy POŁY MO­

TOR RESEARCH: 1 - głowica. 2 - obudowa
bloku cylindrów. 3 - część tłoka z tworzywa. 4
korbowód. 5 - korpus silnika, 6 -w ałek rozrzą­
du. 7 grzybek zaworu, 8 - wał korbowy