rozpuszczalny czterozasa- rowiczów publiczności.
Ile tykuł wymierzony jest
Wyrób papieru
Według czasopisma
„Scientific American”
w 1881 r. istniało w świecie
ucywilizowanym 3985 pa­
pierni. które wyrobiły pa­
pieru wszelkiego gatunku
(ze szmat, słomy, drzewa
itd.) 959 000 tonn. Z powyż­
szej ilości spotrzebowano
na druk 467 000 tonn.
„Przegląd Techniczny”
2 kwietnia 1884 r.
Wystawa
Wystawa wiedeńska po­
kazała w dziale elektrycz­
nym wiele ba te ryj galwani­
cznych przedstawionych
przez różnych wystawców
,,Przegląd Techniczny "
2 kwietnia 1884 r.
Mikrofon
Słyszeliśmy, iż mieszka­
nie jenerał-gubematora
warszawskiego ma być po­
łączone z teatrem komuni-
kacyją telefoniczną
wzmocnioną mikrofonem
pozwalającym słyszeć do­
kładnie słowa, śpiew i mu­
zykę wykonywane na sce­
nie. Aparat wykonywa jed­
na ze specjalnych fabryk
w Warszawie.
,, Kurjer Poranny' *
6 kwietnia 1884 r.
Wynalazek
Dr. W. Wolter uzyskał
przywilej wynalazku na
otrzymywanie cukru z roz­
tworów wodnych jako nie­
dowy sacharat wapna. w tym prawdy0
W tym celu wapno wypala
się w wyższej jak zwykle
temperaturze odpowiada­
jącej barwie żółtej. Takie
tylko wapno tworzy sacha­
rat czterozasadowy.
..Frzegląd Techniczny"
7 kwietnia 1884 r.
Kanał Panamski
Lesseps oczekuje, iż Ka­
nał Panamski ukończony
zostanie w r. 1888. Jakkol­
wiek co do tego terminu
wyrażone są z wielu stron
wątpliwości,
„Przegląd Techniczny"
8 kwietnia 1884 r.
Nowe zastosowaie
światła elektrycznego
Za kilka dni największy
parowiec pasażerski ..War­
szawa” pozyska na ze­
wnątrz oświetlenie elektry­
czne. Jako motor użyta bę­
dzie machina parowa,
umieszczona na przednim
pomoście.
,. K urjer Warsza wski ’'
9 kwietnia 1884 r.
Myśl Siemensa
Znakomity angielski fi­
zyk Siemens niedawno
zmarły wypowiedział przed
kilku laty tę myśl, że prze­
mysł ludzki, w miarę wy­
czerpywania się pokładów
węgla kamiennego pocznie
na nowo zwracać się do
użytkowania sił przyrodzo­
nych zaniedbywanych nie­
mal zupełnie po wprowa­
dzeniu machin parowych.
..Przegląd Tygodniowy "
15 kwietnia 1884 r.
Kolej elektryczna w War­
szawie
Krążą pogłoski, iż pe­
wien przedsiębiorca zagra­
niczny urządza w mieście
naszem kolej elektryczną
systemu Siemensa na linji
od rogatki Relwederskiej
do Mokotowa. Kolejka wy­
nosić ma wiorstwę długości
a budowa kosztowałaby
15 000 rubli. Funkcjono­
wać zaś będzie tylko w mie­
siącach letnich - dla space­
przeciwko bezmyślnemu
.,Kurjer Warszawski małpowaniu pism zagra­
17 kwietnia 1884 r. nicznych i szkodliwemu
drażnieniu nerwów czyta­
Zabawna pomyłka jącej publiczności przez po­
dawanie najdokładniej­
szych opisów okropnych
mordów i skandalicznych
procesów.
W pismach polskich za­
czyna się tu i ówdzie ta za­
raza szerzyć.
,, Kurjer Poznański ”
23 kwietnia 1884 r.
Jedno z pism doniosło, iż
na wystawie. ornitologi­ Sztuczny djament
cznej w Wiedniu pierwszą
nagrodę w oddziale drobiu
otrzymał dr Karol Rasp
z Bochni za hodowlę,.. krów
holenderskich. „Ornitolo­
giczne” te krowy okryte są
pierzem, mają po parze
skrzydeł i po dwie nogi.
niosą jaja, wysiadują młode
i hodują się nie w oborach
ale w kurnikach. Pewien uczony angielski
„Kurjer Warszawski" p. Hannay wynalazł stano­
18 kwietnia 1884 r. wczo sposób robienia dja-
mentu. P de Pam lle opo­
Wiec szewców wielkopol­ wiada ze wszystkimi szcze­
gółami to doświadczenie
skich
niezmiernie ciekawie. P.
Na sali hotelu saskiego Hannay do doświadczenia
zebrało się przeszło 80 dele­ swego posiłkował się rurą
gatów różnych cechów- sze­ z żelaza dobrze ukutego,
wskich z Wielkopolski ce­ bardzo grubą z jednym
lem wspólnego poznania, otworem, przez który
zbliżenia i pouczenia się wprowadzał w nią gazy wę­
w sprawach rzemiosła sze­ glowodoru zgęszczonego
wskiego. przez presję ogromną kil­
„ Kurjer Poznański ” kuset atmosfer i mieszaninę
20 kwietnia 1884 r. azotu przeznaczonego do
wielkiego ułatwienia od­
Powrót uczonego dzielenia węgla. Następnie
rurę rozpalono do czerwo­
Dr. Koch, znany badacz ności przez kilka godzin. Po
przyczyn i źródeł cholery ostudzeniu rozpiłowano
zamierza powrócić do Nie­ rurę i jak zapewnia znale­
miec, albowiem przy nad­ ziono w niej mnóstwo kry­
chodzącej porze roku wa­ ształów węgla o wielkim
runki klimatyczne w In­ blasku.
diach są niepomyślne dla ..Kurjer Poranny ”
wykonywania dalszych 28 kwietnia 1884 r.
badań.
„Kurjer Poznański ’’ Wąż zjadliwy nie straszny
20 kwietnia 1884 r.
Prof. Lacarda odkrył
Zdanie J, Ł Kraszew­ środek zaradczy przeciwko
skiego ukąszeniu węża zjadliwe­
o nadużyciu prasy go. Cesarz brazylijski
udzielił uczonemu nagrodę
W nowym czasopiśmie w kwocie 20 000 dolarów.
warszawskim „Świt” wy­ ,,Kurjer Poznański ”
stąpił Kraszewski z artyku­ 29 kwietnia 1884 r.
łem zasługującym na bliż­
szą rozwagę i uznanie; ar­ Zebrał: Witold Michalski
 TECHNIK
P O P U L A R N Y M A G A Z Y N
N A U K O W O - T E C H N I C Z N Y

Nr 4 ( 424) K w i e c i e ń 1984 R o c z n i k X X X I V

Już w starożytności je znano. Były jednym z bodźców

odkrywania nowych lądów, dróg, krajów, Chodzi tu o...
zwykłe kuchenne przyprawy zwane dawniej ,,korzenia­
mi". Niektóre z nich obejrzeć można na s. 12.

Igor Sikorski - konstruktor samolotów, łodzi latających

i śmigłowców odegrał w historii lotnictwa olbrzymią rolą.
Zdumiewająca energia i skuteczność działania tego wiel­
kiego konstruktora przyczyniły się do postępu lotnictwa,
szczególnie w dziedzinie śmigłowców, co zaznaczamy
symbolicznie zamieszczonym tu zdjęciem śmigłowca
HH-53E z zamontowaną z przodu aparaturą do tankowa­
nia w locie. Artykuł o życiu i osiągnięciach Sikorskiego
publikujemy na s. 14.

Niewielu Czytelników domyśli się, że efektowne kolorowe

zdjęcia na s. 24 i 25 to w rzeczywistości obrazy układów
naprężeń w materiale, otrzymane metodą obserwacji
elastooptycznych. Szerzej o podstawach fizycznych i za­
stosowaniach tej metody, pozwalającej badać rozkład
naprężeń w elementach maszyn przy pomocy elastoopty­
cznych obserwacji ich modeli z tworzyw sztucznych w ar­
tykule na s. 23.

Na okładce: Tak firma Rank Xerox reklamuje jedną ze

swoich fotokopiarek - wieloczynnościowy modę! 2300.
Kopiarkom poświęcamy w tym numerze artykuł na s. 4
oraz III IIV stroną okładki.
 S P I S TREŚ CI
str.
Artykuły: KOPIA CO PÓL SEKUNDY - Jacek F. K n ia ź ................................................................................. 4
POCZĄTKI KSEROGRAFII-Andrzej M ic h a ls k i..................... ............................................ 8
IGOR SIKORSKI I JEGO KONSTRUKCJE -Jacek Nowicki, Krzysztof Ztącina............................. 14
ELASTOCPTYKA I NAPRĘŻENIA - Włodzimierz Drożdżewicz, Piotr Dzwonkowskl, Bogdan
Kow alski. . . * ......................................................................................... ................................... 33
POŻYWIENIE -ŹRÓDŁO ENERGII DO ŻYCIA-Elżbieta G a w e ł.................................................. . 32
JEDNA JASKÓŁKA WIOSNY NIE CZYNI - Roland W a cła w e k..................................................... 40
Felieton: JABŁKO-Jarzy K la w iń s k i............................................................. . . . . . . . . .................. 3
Opowiadanie: KONTRAKT-Krzysztof Kochański . ........................ ................................................................ 50
Na warsztacie: VADEMECUM ELEKTRONIKA-RADIOAMATORA: ZASILACZ STABILIZOWANY - Roland
Wacławek ............................................ ... . . . i . . . .................. .. ....................... 55
SIŁOWNIA WIATROWA -(Ópr.Ś.Z.) ......................................................................................... 61
BONSAI (III)-oprać. Anna K n ia ź ................................................................. ................................ 65
Klub Wynalazców: OKULARY PRZECIWSŁONECZNE (Zadania 401): CZYSZCZENIE PŁYT GRAMOFONOWYCH
(rozwiązaniezadanianr395) . .................................................................................................. 75
Działy: NOWE I NAJNOWSZE.................................................................................................................... 28
POZNAJEMYSAMOCHODY: DETOMASO PANTERA GTS-Zdzisław Podblelskl..................... 48
CIĘŻARÓWKI POLSKIE (1919-1939): URSUS-JanTarczyński.................................................. 70
BIOLOGIA: NOWOTWORY - BIOLOGIA MOLEKULARNA NA PROGU ZROZUMIENIA (I) -
Magdalena Fikus .................................................................................................................... .. • 72
ASTRONOMIA OLA WSZYSTKICH: CZEKAJĄC NA KOMETĘ - Marek S ta n lu c h a ..................... 79
KATEDRA FIZYKI: ACH, TE ATOMY - Robert Czyżewski, Adam G rzym ała................................ 82
ROZMAITOŚCI MATEMATYCZNE: ROZCINANIE l SKŁADANIE - Michał Szurek........................ 84
CHEMIA NA CO DZIEŃ: MAŁE VADEMECUM KWASÓW MINERALNYCH (II) - Stefan Są-
kowflki 87
POMYSŁYGENIALNE, ZWARIOWANE lTAKIE S O B IE .............................................................. 90
FOTONOWOŚCI: LAMPA BŁYSKOWA 18 A-1 - Ryszard K re yse r............................................... 92
MUZEUM,, MT” : ZEGARY DOMOWE-Henryk H ollender............................................... 94
GRYZGŁOWĄ: ŁAMIGŁÓWKI Z NAGRODĄ-Robert H a r d y ..................................................... 96
Różne: EGZOTYCZNE ROŚLINY PRZYPRAWOWE - (It)............. .............................................................. 12
CENTRUM SPORTU I WYPOCZYNKU - ( h .e .) ............................................................................. 30
JAPOŃSKA WYSTAW A............................................................................................................. 78
Okładki: FOTOKOPIARKA RANKXEROX.................................................. ................................................. UH. IV
SĘDZIWY TECHNIK...................................................................................................................... II

Numer Ilustrowali: Julian Bohdanowicz, Jerzy Flisak, Hanna Rernbertowlcz-Szyrnborska.

Ilustracja w numarza: BOSCH, DaD. Inter Nationes, Ryazard Kreyser. Muzeum Techniki w Pradze. OUVETT1, RANK XERÓX. RICOH,
Scientłfic American, SIEMENS, Krum Sławow, TECHNICS MATSU9HITA ELECTRIC. Grzegorz Zalot. ze zbiorów radakę|l.

,,Młodego Techniki” wydaje Initytut Wydawniczy „Nasza Księgarnia”.

Rada Redakcyjna; doc. dr Zygmunt Dąbrowski, dr Inź. Lech Janczewski, Inż. Jerzy Jaaluk, dr Zygmunt Kallaz, mgr Zblgnlaw Słowiński,
mgr Inż. Jerzy Siek, dr Zbigniew Płochocki, Piotr Postawka, prof. dr hab. Andrzej Wróblewski (przewodniczący), mgr Inż. Grzegorz Zalot

Zespół redakcyjny: Mikołaj Dubrawski (kier. działu techn.-organ.), Elżbieta Gaweł (sekretarz redakcji). Władysław P. Jabłoński (kier
działu graficznego), Bogusław Kitzmann (red. działu), Jerzy Klawiński (dział łączności z czytelnikami). Anna Kniaź (dział nauki), Jerzy
Pietrzyk (kier. działu twórczości technicznej). Wiktor Szafljańakl (oprać. Językowe), Lidia Sadowska-Szlaga (korekta), Józef Trzlonka
(redaktor naczelny)

Stall współpracownicy: Jan Barczyk (znaczki). Jerzy Borkowski (motocykle), Robert Czyżewski, Adam Grzymała (Katedra fizyki), Jacek
Ciesielski (Gry z głową), Jerzy Dąbrowski (Pomysły), Magdalena Fikus (biologia), Henryk Hollender (Mu2eum ..MT'), Ryszard Kreyser
(foto) Jacek Nowicki, Krzysztof Zlącina (loty księżycowe), Grzegorz Zalot (Klub wynalazców), Zdzisław Podblelskl (samochody). Marek
Stanlucha (astronomia), Stefan Sąkowski (chemia), Micha! Szurek (Ro-Ma), Jan Tarczyńakl (historia motoryzacji), Roland Wacławek
(elektronika). Piotr Zarzycki (historia techniki uzbrojenia).

ADRES REDAKCJI: ul, Spasowaklego 4, 00-389 Warszawa lub akr. poczt. 380. 00-950 Warszawa. Teleifony: centrala 28-24-31 do 38.
Dział Łączności z Czytelnikami wew. 60 (czynny od 10 do 14), pozostałe działy wew. 42 I 47, redaktor naczalny 26-26-27 lub wew. 87.
Warunki prenumeraty; ogólnie obowiązujące w kraju.
Redakcja zastrzega sobie prawo adiustacji i skracania nadesłanych materiałów. Artykułów ntezamówtonych redakcja nie zwraca

Druk: Zakłady Wklęsłodrukowa RSW ..Prasa". 2am. 49. NAKŁAD: 250315 egz. T-46

2
 W szystko, ja k w iem y, zaczęło się właśnie od jabłka. Co
praw da niektóre fem in istki tw ierdzą, zen ie ty leo d jabłka,
co od ko b iety, na którą paskudniejsza część rodzaju lu d z­
kiego usiłuje zrzucić odpowiedzialność za koniec rajskie­
go żyw ota (były naw et głosy, że przynajm niej G enesis,
f czyli Księgę R odzaju, napisał zagorzały antyfem inista!),
ale opinie te m o żem y chyba pom inąćD laczego? Otóż gdy
odejm iem y obie skrajne postacie (tzn. m ężczyznę i kobie­
tę) i p om iniem y nieistotnego z p u n k tu widzenia naszych
rozw ażań węża, to co nam pozostanie z całego tego raj­
skiego rów nania ja ko czyn n ik o b ie kty w n y? Jabłko!!!
W ielokrotnie też na przestrzeni w iekó w jabłko inspiro­
wało człow ieka i to nie tylko w rozw ażaniach teologiczno-
-etycznych (pa trz: rajska h isto ria) czy filozoficzno-przy-
rodniczych (ich efektem jest m.in. słynna m aksym a „nie­
daleko pada ja b łko od ja b ło n i”). Jabłko inspirowało rów ­
nież w ielkich teoretyków fizyki, czego dowodem jest p rzy ­
p a d ek sir Izaaka N ew tona, któ ry doznał naukow ego
olśnienia w chwili, g d y posłuszne praw om graw itacji
jabłko w yrżnęło go w ciemię. T akże w dziedzinie chem ii
praktycznej poczesne m iejsce zapew nił jabłku p ro d u kt
ferm entacji alkoholow ej, zw a n y popularnie ,tij abcokiem ”.
Człowiek, niestety, nie poprzestał na zw ykłym w yko ­
rzystyw aniu ow oców jabłoni, dopuszczając się z czasem
czynów nieetycznych. Oto dokonano bowiem niecnej kra ­
d zieży charakterystycznego zapachu m łodych owoców
bohatera niniejszego felietonu, któ rym nasyca się szam po­
n y i mydła. O statnio natom iast zaczęto grzebać jabłku w...
genach. T w orzy się now e odm iany, chwaląc ich odporność
na choroby, zim no, długotrw ałe przechow yw anie itp. N ie­
stety, jako jed n o stka dość ciemna technicznie i niew yro­
biona społecznie nie doceniam ow ych zalet now ych ga­
tunków , w ybrzydzając na ich trocinow aty sm a k i kam ien­
ną twardość. Popierając ta k mało istotne czynniki, ja k
sm a k i arom at jabłka, daję w yraz swym konsum pcyjnym
nastrojom , nad czym oczyw iście boleję, ale nie m ogę tego
w sobie przezw yciężyć...
Z nane są ju ż przypadki, że za prace naukow e o jabłku
uzyskiw ano d o kto ra ty honoris causa. Na swojej w ytw órni
płyto w ej „ A pple” (czyli jabłko) Beatlesi zrobili m ajątek.
G dyby więc popatrzeć uważnie, to jabłko odegrało wielką
rolę w historii ludzkości, jest więc dla nas „owocem
n a ka za n ym ”, sym bolem sukcesu. I k to by się tam dziś
p rze jm o w a ł, Jabłkow ą w padką ” w ra ju ! A zresztą - czy to
na pew no było jabłko?
JE R Z Y K L A W IŃ S K I

3
 KOPIA
co pół sekundy
Jacek F. Kniaź
Postępujący coraz szybciej rozwój
nauki i techniki wymaga coraz spraw ­
niejszego obiegu inform acji. Potrzebne
są coraz lepsze metody grom adzenia,
przekazyw ania i przekształcania law i­
ny inform acyjnej. Mają w tym swój nie
kw estionow any udział kom putery i całe
system y kom puterow e, m ają najnow o­
cześniejsze środki łączności, ma też sto­
sunkow o m ało u nas znana i chwalona,
kserografia pozw alająca na szybki
i w zględnie tan i zapis lub też powielenie
inform acji.
K serografia (od słów greckich „suchy
zapis”) jest fizyczną m etodą rejestrow a­
nia obrazów optycznych w ykorzystują­
cą zjaw isko fotoprzew odnictw a do w y­
tw arzan ia za pomocą prom ieniow ania
elektrom agnetycznego ukrytych o b ra­
zów elektrostatycznych, które n astę­
pnie przekształca się w zapis w idzialny
i trw ały.
Łyk teorii i historii
Z jaw isko fotoprzew odnictw a, zwane
zjaw iskiem fotoelektrycznym wew nę­
trznym większość Czytelników zna za­
pew ne ze szkoły. Przypom nijm y więc
tylko w w ielkim skrócie, że polega ono
n a zw iększeniu przew odnictw a elektry­
cznego m ateriału półprzewodnikowego
pod w pływ em prom ieniow ania elektro­
m agnetycznego. T aki m ateriał półprze­
w odnikow y poddaje się w stępnem u n a ­
ładow aniu, a następnie na ta k uczuloną
pow ierzchnię rzutuje się obraz świetlny.
Zjaw isko fotoprzew odnictw a spraw ia,
4
że w m iejscach naświetlonych przew od­
nictw o w zrasta i z miejsc tych ładunek
„ucieka”, pozostaje zaś w miejscach
ciemnych. Tak ukryty obraz można
„wyw ołać” poprzez naniesienie na po­
w ierzchnię półprzew odnika proszku
elektroskopowego. Za jego pośrednic­
twem można też przenieść obraz na in­
ne, dowolne podłoże.
Samo zjawisko fotoprzew odnictw a
znano od 1873 r„ ale dopiero pod koniec
lat dw udziestych naszego w ieku spos­
trzeżono możliwości zastosow ania pola
elektrostatycznego w fotografii. Paweł
Selenyi, pracow nik laboratorium bad a­
wczego firm y Tungsram w Budapeszcie,
opisał w artykule, opublikow anym w
1928 r., specjalną kam erę um ożliw iają­
cą tw orzenie pola elektrostatycznego
o kształcie obrazu na pow ierzchni p a­
pieru parafinowego, umiejscowionego
w oknie kamery, przed szklaną płytą
pokrytą magnezem.
Techniczne opracow anie wyposaże­
nia do kopiow ania elektrostatycznego
zostało opatentow ane przez am erykań­
skiego inżyniera Chestera F. Carlsona
w 1937 r. (całą historię tego w ynalazku
opisuje na str. 8 Andrzej Machalski).
W trakcie dziesiątków lat eksploa­
tacji ap aratu ry kserograficznej sta­
le ulepszano jej konstrukcję. Wykorzys­
tując grom adzone dośw iadczenia opra­
cowano wiele rozw iązań technicznych.
Najlepsze z nich są stosowane w urzą­
dzeniach produkow anych obecnie.
 Fizyka procesu go na dane miejsce warstwy. W ten spo­
sób na pow ierzchni w arstw y fotopół-
O dw zorow anie oryginału (czyli uzy­ przew odnika pow staje utajony obraz
skanie kopii) m etodą elektrofotografi­ elektrostatyczny utw orzony z ładunków
czną wymaga w ykonania następujących (rys. 2).
operacji: uczulenia w arstw y elektrofo­
Wywołanie utajonego obrazu to pro­
toczułej, naśw ietlenia, wywołania,
przeniesienia obrazu na podłoże, u trw a­ ces polegający n a naniesieniu nałado­
lenia przeniesionego obrazu oraz rege­ wanego elektrycznie proszku wywołu­
jącego na pow ierzchnię w arstw y foto-
neracji w arstw y elektrofotoczułej (gdy
półprzewodzącej, zgodnie z rozkładem
w ykorzystyw ana jest wielokrotnie).
ładunków elektrostatycznych (rys, 3).
Omówmy zatem po kolei wymienione
operacje.
Uczulenie (elektryzac ja) warstwy ele­
ktrofotoczułej polega na w ytw orzeniu
na jej pow ierzchni rów nom iernie rozło­
żonego ładunku elektrycznego (rys. 1).
Rys. 3. Wywołanie utajonego obrazu elektrostatycznego

Najczęściej stosow aną m etodą wywoły­

w ania (ujaw niania obrazu) jest wywoły­
w anie kaskadow e (wywoływacz przesy­
Rys. 1. Elektryzacja płyty elektrofotoczułej puje się po płycie światłoczułej), zaś
wywoływacz jest z reguły m ieszaniną
Znanych jest kilka m etod elektryzacji cząstek proszku wywołującego oraz zia­
(m.in. tarcie, fotopolaryzacja) ale ren nośnika.
w urządzeniach kserograficznych n aj­
Przeniesienie wywołanego obrazu
szersze zastosow anie znalazła elektry­
z warstwy światłoczułej na podłoże
zacja za pom ocą w yładow ań korono­
(najczęściej jest to papier) odbywa się
wych (pow stała n a skutek w yładow ań
chm ura jonów osadza się na fotopół- następująco: na św iatłoczułą w arstw ę
z wywołanym obrazem proszkowym n a ­
przew odnikow ej pow ierzchni uzie­
łożony zostaje arkusz papieru, który ła­
mionej płyty elektrofotograficznej).
duje się (również za pomocą w yładow a­
W spom niane płyty św iatłoczułe składa­
nia koronowego) ładunkiem o znaku
ją się z w arstw y półprzew odnika (m.in.
przeciwnym niż znak ładunku cząstek
Se - selen, CdS - siarczek kadm u, ZnS -
proszku wywołującego. Pod wpływem
siarczek cynku) oraz przewodzącego
podłoża.
N aświetlenie warstwy światłoczułej
pow oduje spadek jej potencjału zależny
od natężenia prom ieniow ania padające­

Rys. 4. Przenoszenie obrazu na podłoże: 1 - koronująca

elektroda, 2 - arkusz papieru, 3 - proszek wywołujący, 4 -
Rys. 2. Naświetlani© płyty elektrofotoczułej warstwa fotopółprzewodząca

5

Fot. 1. Elektroniczny „m ózg” kopiarki Nashua 1240 za­
pewnia automatyczną kontrolę kontrastu
działania sił elektrostatycznych cząstki
proszku odryw ają się od w arstw y foto-
półprzew odnika i „przechodzą” na
przylegający dokładnie do pow ierzchni
płyty św iatłoczułej arkusz papieru (rys.
4.)
Fot. 2. Kopiarka firmy Olivetti - choć należy do najprostszych (wykonuje 11 do 15 kopii na minutę) to jednak „m ów i” , ma
autopodajnik, sorter i 3 skale odwzorowania oryginałów
Utrwalenia obrazu przeniesionego na
podłoże dokonuje się m etodą chemiczną
lub term iczną. Pierw sza polega na dzia­
łaniu p ar odpow iednich rozpuszczalni­
ków na cząstki proszku, które rozpusz­
czają się częściowo i w nikają w pory
papieru. W m etodzie term icznej stopio­
ne pod wpływem tem peratury (ok. 100-
150°C) cząstki proszku przyklejają się
do podłoża.
Regeneracja warstwy elektrofotoczu-
M w celu pow tórnego w ykorzystania
polega na jej oczyszczeniu i rozładow a­
niu. Dokonuje się tego m echanicznie
(odpowiednie szczotki) oraz elektrycz­
nie (krótkotrw ałe ładow anie koronowe
o znaku przeciw nym niż przy uczu­
laniu).
Fot. 3. Kopiarka firmy Hicoh DT 5750R. Wykonuje 36 kopii na minutę, pierwsza już po niespełna pięciu sekundach
Inna wersja
Oprócz aparató w kserograficznych,
które w ykorzystują opisany tu proces
kopiow ania pośredniego (przenoszenie
obrazu z w arstw y elektrofotoczułej na
podłoże i utrw alanie) istnieją ap araty
do. bezpośredniego kopiow ania na p a ­
pierze fotopółprzewodzącym . Do ich
pow stania przyczynił się przypadek.
Otóż w laboratoriach am erykańskich,
podczas pierw szych dośw iadczeń nad
kopiow aniem na w arstw ach seleno­
wych przypadkiem naelektryzow ano,
a następnie naśw ietlono i posypano p ro ­
szkiem w yw ołującym sam papier. Uzy­
skano odbitkę, papier okazał się elek-
trofotoczuły. W ykonano próby kopio­
w ania na różnych gatunkach papierów.
N ajlepszy rezu ltat otrzym ano na gład­
kim papierze pow lekanym , a następnie
ustalono, że w skład powłoki tego papie­
ru w chodził biały pigm ent - tlenek cyn­
kowy, w ykazujący własności fotopół-
przewodzące. Dalsze prace doprow a­
dziły do opracow ania procesu kopiow a­
nia bezpośrednigo. Procesu, w którym
sam elem ent fotoczuły staje się nośni­
kiem utrw alonego obrazu.
A paraty do kopiow ania na papierze
pokrytym w arstw ą tlenku cynkowego
rozpowszechniły się z uwagi na ich nie­
wielkie rozm iary, prostą konstrukcję
i m ały koszt w porów naniu z kserogra­
fami z w arstw am i selenowymi. Są dość
powszechnie stosow ane wszędzie tam ,
gdzie dziennie wykonuje się nie więcej
niż 300 sztuk kopii.
Operacje technologiczne przy kopio­
w aniu bezpośrednim są w zasadzie te
same co przy kopiow aniu pośrednim.
Nie w ykonuje się oczyszczania w arstw y
roboczej. W arstw a ta pokryw a przecież
papier i jest w ykorzystyw ana tylko je­
den raz.
7
 Aparaty kserograficzne
Od 1980 r. m ałe i coraz tańsze ksero­
grafy (system kopiow ania pośredni) za­
czynają skutecznie w ypierać kopiarki
elektrostatyczne (stosujące papier
z tlenkiem cynkowym). Różnorodność
modeli i niższe koszty eksploatacyjne
zdają się przesądzać o przyszłości
tego rodzaju urządzeń reprograficz-
nych. W arto zatem powiedzieć nieco
więcej o ich konstrukcji, stanie obecnym
i spodziewanych kierunkach rozwoju.
Najwcześniej opracowano konstruk­
cję kserografów z płytami płaskimi*
Pierwsze tak ie urządzenia am erykań­
skiej firm y X erox pojawiły się na rynku
ok. 35 lat temu. Jednak kserografy tego
rodzaju nie zdobyły dużej popularności,
bowiem oprócz takich zalet jak prostota
obsługi i łatw ość napraw m ają wiele
wad, m.in. m ałą wydajność (sporządze-

POCZĄTKI KSEROGRAFII
Trzydziestoletni Chester F. Carlson
pracujący w dziale patentowym pew­
nej nowojorskiej firmy elektronicznej,
nieustannie styka* się z kopiami pa­
tentów 1Innych dokumentów. Zwykła
procedura otrzymania fotokopii do­
kumentu wydawała mu się nieznośnie
długa, gdyż łącznie z robieniem zdję­
cia, kąpielą utrwalającą, płukaniem
itd. zajmowała co najmniej pół godzi­
ny, a ponadto była dość droga ze
względu na spory koszt srebrowego
papieru fotograficznego.
Carlson ukończył wydział fizyki
w Szkole Technicznej wKallfornli i In­
teresował się fotoelektrycznośclą.
Z książek dowiedział się, że siarka
powiększa swoją przewodność elek­
tryczną milion razy, gdy ją wystawić
na światło (tzw. efekt fotoelektryczny
wewnętrzny w półprzewodnikach).
Natomiast w ciemności jest izolato­
rem, utrzymującym długo nadany jej
ładunek. Wertując wieczorami w bi­
bliotece czasopisma techniczne, na­
potkał opis ciekawego odkrycia, do­
konanego przez węgierskiego fizyka
nazwiskiem Seleny!. Uczony ów zna­
lazł sposób utrwalania obrazów na
ekranie oscylografu katodowego
przez posypanie go dodatnio nałado­
wanym proszkiem z zarodników wi­
dłaka. Pyłki te przylegały silnie do
miejsc, gdzie wiązka elektronów zo­
stawiła ładunek ujemny. Obraz pro­
szkowy można było wówczas zdjąć
przez przyłożenie nawoskowanego
papieru.
Carlson postawił sobie wówczas
pytanie; „Co będzie, jeżeli płytkę po­
krytą siarką naładuje się przez potar­
cie, a następnie zrzutuje na nią obraz
rysunku kreskowego?" Wtedy na­
świetlone miejsca płyty na zasadzie
fotoprzewodnictwa stracą szybko
swój ładunek, a miejsca pozostawio­
ne w cieniu (tj. linie rysunku) utrzyma­
ją swe ładunki. Jeżeli na ten obraz
elektrostatyczny napyli się proszek
naładowany przeciwnie niż płyta, to
jego ziarnka pod wpływem przyciąga­
nia przylgną do miejsc oznaczających
linie rysunku. A wtedy taki obraz moż­
na by było zdjąć tak, jak czynił to
Seleny!.
W październiku 1937 r. autor pomy­
słu wystąpił o patent na proces, który
nazwał elektrofotograf Iką. Zaczęły się
teraz dla Carlsona miesiące wytężo­
nej pracy. W październiku 1938 r.
otrzymał pierwszą kserografię, uży­
wając do pocierania chusteczki, a do
tworzenia obrazu - proszku widłaka.
Po roku dia zachęcenia przyszłych
reflektantów zbudował maszynę ko­
piującą, gdzie płytę pocierał eleganc­
ki pasek pluszowy, proszek węglowy
rozpylała szczoteczka, a do zdejmo­
wania obrazu z płyty służył zwilżony
papier.
Urządzenie długo nie wzbudzało
żadnych emocji, dopiero w 1944 r.
zainteresował się nim amerykański
Battelle Memoriał Institute w Colum­
bus. który podjął się udoskonalenia
wynalazku za cenę 60% udziału
w przyszłych zyskach. Jego inżynie­
rowie wnieśli kilka ważnych ulepszeń.
Przepuszczanie światła lampy przez
dokument, stosowane przez Carlso­
na, zastąpili projekcją obrazu doku­
mentu, jak w aparacie fotograficz­
nym. Zbyt mało czułą siarkę zastąpili
oni selenem. W miejsce niepewnego
pocierania paskiem pluszowym, za­
częto ładować płytę selenową przez
wyładowanie koronowe (rodzaj ci­
chego wyładowania elektrycznego)
z drutu równoległego do płaszczyzny
płyty. Wreszcie inny specjalista Insty­
tutowy ułatwił przenoszenie obrazu
proszkowego na papier. Zamiast me­
chanicznego przyciskania papieru do
proszku zastosował on elektrostaty­
czne ładowanie papieru, aby cząstki
proszku same nań przeskakiwały pod
wpływem siły przyciągającej.
Na widownię wkracza teraz z kolei
przedsiębiorstwo Haloid Company
w Rochester, specjalizujące się
w produkcji materiałów fotograficz­
nych. Firma ta, żyjąca w cieniu potęż­
nego koncernu Eastman Kodak i led­
wo wiążąca koniec z końcem, szukała
na gwałt czegoś, co by podreperowa­
ło jej nadszarpnięte finanse. Główny
technolog tej firmy tak potem pisał
o swojej decyzji zajęcia się kserogra­
fią: „Było to, jakby (we mnie) piorun
uderzył, gdy przeczytałem ten artyłuł
(Carlsona w czasopiśmie „Radio
News" z lipca 1944)".
W 1948 r. spółka przejęła prawa do
wynalazku l sporo zainwestowała
w prace badawcze. Jesienią tegoż ro­
ku Battelle i Haloid doszły zgodnie do
wniosku, że „elektrofotograflę" trze­
ba ukazać szerokiemu światu. Na tę
okazję przemianowano ją na „ksero-
graflkę” (od gr. kseros - suchy, grap-
hein - pisać). Tak oto w 10 lat po
pierwszej odbitce Carlsona zaprezen­
towano wynalazek publicznie, 22 paź­
dziernika 1948 r. w Detroit, na zebra­
niu Amerykańskiego Towarzystwa
Optycznego. Szybką konsekwencją
tego pokazu była biurowa kopiarka
ręcma Xerox. Niestety, często zawo­
dziła ona w działaniu, a jakość kopii
była nie najlepsza. Dopiero w marcu
1960 r. nowa kopiarka „914" dająca
co 8 s kopię okazała się szlagierem
rynkowym. Poznano, jak wygodny
Jest proces całkowicie suchy I jak jest
tani.
Epilog tej opowieści jest taki jak
w pogodnej bajce. Haloid Company
jeszcze w 1956 roku przemianowała
się na Ha!old-Xerox Corporation,
a w 1960 zdecydowała się na ostate­
czną nazwę Xerox Corporation. Zgro­
madziła ona miliardowy kapitał. Sam
instytut Battelle zainkasował łącznie
425 min dolarów, a Chester Carlson
doczekał się upragnionych 25 milio­
nów dolarów.
Andrzej Machalakl

8
 -1

Rys. 5. Podstawowe operacje procesu kserograficznego:

1 - ©lektryzacja warstwy fotopółprzewodnikowej, 2 -
ustawienie naelektryzowanej warstwy przed obiekty­
wem, 3 - naświetlenie w celu utworzenia utajonego
obrazu elektrostatycznego, 4 - wywołanie obrazu utajo­
nego, 5 - nałożenie arkusza odbiorczego i przeniesienie
nań wywołanego obrazu, 6 -zdjęcie arkusza odbiorczego
z warstwy światłoczułej, 7 - utrwalenie obrazu.

nie jednej kopii trw a kilka minut), duże

w ym iary, konieczność w ykonyw ania
i kontroli każdej operacji przez prze­
szkolonego operatora. Dziś kserografy
z płytam i płaskim i w ykorzystyw ane są
głów nie do w ytw arzania m atryc do d ru ­
ku offsetowego.
Obecnie rynek ap arató w kserografi­
cznych zdom inow ały aparaty rotacyjne.
Jakkolw iek konstrukcja ich jest stale
ulepszana i w zbogacana, a coraz nowsze
m odele różnią się znacznie szczegółami
rozw iązań (co bardzo w pływ a na ich
jakość i... cenę) to jednak zasada działa­
n ia w szystkich kopiarek rotacyjnych
jest podobna, w szystkie bowiem reali­
zują opisane w cześniej procesy fizyczne
w siedmiu podstaw ow ych operacjach
(rys. 5). Typowa konstrukcja kserografu

Fot 4 Angielski Xerox 9400 - prawdziwa maszyna kopiująca z szybkością 120 kopii na minutą: 1 - górny moduł
sortowni ka, 2 - dolny moduł sortownika, 3 - wieloczynnościowy pulpit sterowniczy, 4 - mikroprocesor układu
sterowania i pomocniczego układu diagnostycznego, 5 - automatyczny nakładacz oryginałów, o pojemności 200
arkuszy, 6 - płaska płyta na duże oryginały, 7 - układ optyczny z obiektywem zmiennoogniskowym, 8 - taca odbiorcza
o pojemności 350 arkuszy. 9 - odwracacz papieru do kopiowania dwustronnego, 10 - transporter papieru, 11 - główna
taca o pojemności 2500 arkuszy papieru, 12 - taca dodatkowa o pojemności 550arkuszy, 13-mikroprocesorowy układ
dbający o jakość odbitek

12

7
rotacyjnego, a także przebieg procesu i użytkownicy mogą je rozbudowywać
kopiow ania opisane są na III i IV stronie w raz z rozwojem swych potrzeb (rys. 6).
okładki bieżącego num eru ,,MT’\ na Przyjęto dzielić ap araty kserograficz­
przykładzie jedynego krajow ego rep re­ ne na cztery klasy, przy czym głównym
zentanta tych urządzeń - kopiarki b iu ­ kryterium podziału jest szybkość w yko­
rowej UK-500, nyw ania kopii oraz liczba i rodzaj urzą­
dzeń dodatkowych.
Do klasy pierwszej należą najprostsze
Od najmniejszych do największych
urządzenia w ykonujące do 20 kopii na
minutę. W łaśnie w tej klasie mieści się
Bogactwo proponow anych klientom
opisana krajow a kopiarka UK-500. Ko­
odm ian kserografów rotacyjnych jest,
piarki tej klasy są najtańsze, kosztują
można powiedzieć, ogromne. Już w 1980
ok. 2 tys. dolarów. Zalecane są użytkow ­
r. producenci (29 firm) reklam ow ali
nikom w ykonującym 1000 do 5000 kopii
i sprzedaw ali ponad 100 typów tych
miesięcznie.
urządzeń. Szybka ewolucja technologi­
Kserografy w ykonujące 20 do 40 ko­
czna doprow adziła do tego, że na rynku
pii na m inutę należą do kolejnej klasy.
pojaw iły się kserografy stosunkowo ta ­
Są oczywiście droższe. W klasie tej są
nie (2 - 2,5 tys. dolarów), a naw et te
jik dość powszechnie stosowane różne
najm niejsze i najprostsze modele różnią
urządzenia dodatkow e jak autom atycz­
się między sobą szybkością kopiow ania,
ne podaw anie oryginałów, zbieranie ko­
m ożliwościam i zm iany form atu kopii,
pii, możliwość kopiow ania w skali.
kopiow ania dw ustronnego itp.
Przykładem są tu kopiarki Xerox 3450
Coraz więcej jest też w kserografach i Ricoh DT 5750R (fot. 3). K opiarki tej
urządzeń elektronicznych. N ajprostsze klasy stosują użytkownicy wykonujący
to w skaźniki liczby w ykonanych kopii. 5 do 10 tys. kopii miesięcznie.
Bardziej skom plikow ane zapew niają W następnej klasie mieszczą się kse­
autom atyczną kontrolę k o n trastu (fot. rografy w ykonujące 40 do 75 kopii na
1) , autom atyczne bądź półautom atycz­ m inutę, przeznaczone do nakładów
ne podaw anie w ybranych oryginałów, przekraczających 10 tys. kopii miesięcz­
um ieszczanie kopii w odpow iednich nie. Do tej klasy należy np. angielski
przegrodach sortow nika. Nie są już no­ Xerox 7000 wykonujący do 60 kopii na
w ością m ikroprocesory pam iętające in ­ m inutę i wyposażony m.in. w autopo-
strukcje dotyczące liczby kopii i ich for­ dajnik, sortow nicę o dw udziestu prze­
m atu, obliczające zadany stopień po­ grodach zbiorczych i m ający 4 skale
w iększenia lub zm niejszenia względem kopiow ania.
oryginału itp. Mikr oprocesory służą też O statnią klasę stanow ią kserografy
do diagnostyki urządzeń, a przyczynę produkujące 120, a naw et więcej kopii
unieruchom ienia kserografu (np. na m inutę. Stosow ane są przy nakła­
utknięcie papieru) sygnalizuje zapale­ dach kopii przekraczających 100 tys.
nie się odpow iedniego symbolu na p u l­ sztuk miesięcznie, a ich cena sięga 80 tys.
picie sterow niczym bądź naw et, jak dolarów. Przykładem maszyny kopiują­
w kopiarce włoskiej firm y 01ivetti (fot. cej tej klasy jest Xerox 9400 (fot. 4).
2) głos podający n ag ran ą inform ację.
Interesującym kierunkiem rozwojo­ Co dalej?
wym są kserografy o budow ie m oduło­
wej. W ym ienne zespoły upraszczają W ydaje się najbardziej praw dopo­
konstrukcję a jednocześnie znacznie dobne, iż dalszy rozwój kserograf ów bę­
zw iększają możliwości tych urządzeń dzie odbyw ał się zarówno na drodze

10
 Rys. 8. Xerox 1045 - kserograf o budowie modułowej
ulepszania istniejących już konstrukcji,
jak i przez opanw anie produkcji u rzą­
dzeń działających na innych zasadach.
Z pew nością n astąp i dalsze zwiększenie
szybkości kopiow ania i jeszcze pełniej­
sza autom atyzacja tego procesu.
Istnieją już kopiarki, w których za­
m iast bębna selenowego zastosow ano
folię fotopółprzew odzącą nałożoną na
m etalow y cylinder. Po zużyciu jednego
w ycinka folii następuje jego autom aty­
czna zm iana, a zapas folii na odpow ied­
nim zwoju pozw ala na kilkadziesiąt ta ­
kich zm ian. Liczba kopii uzyskiw ana na
jednym zwoju folii przekracza znacznie
osiąganą na stosow anych obecnie bęb­
nach selenowych.
W ubiegłym roku, coraz bardziej ce­
niona na rynku urządzeń kopiujących,
japońska firm a Canon zaprezentow ała
now ą kopiarkę, której głównym ele­
m entem jest laser. A nalizuje ona sam o­
czynnie jakość i form at oryginału, ko­
duje kopię przy dowolnym położeniu
oryginału na szybie kopiarki i dostoso­
wuje do w ybranego przez operatora for­
m atu, reguluje czas naśw ietlania konie­
czny do uzyskania kopii o dobrej jakości
(może kopiować praktycznie każdy ory­
ginał, niezależnie od jego jakości i kon-
trastowości). Nowe możliwości kopiarki
laserowej to m.in. niezależne (!) zm niej­
szanie lub zw iększanie obu osi obrazu
aż o 200%, co pozw ala np. na rozciąga­
nie napisów tytułowych, usuw anie z
kopii dowolnego miejsca oryginału, a
więc przeprow adzanie naw et w yszuka­
nego m ontażu, natychm iastow y wybór
jednego z kilku dostępnych barw ników
a przez to i koloru kopii.
Specjaliści oceniają, iż kopiarka lase­
rowa to kolejny, całkowicie nowy jakoś­
ciowo krok w dziedzinie reprografń.
Jak i zatem będzie krok następny?
11
 Przyprawami nazywamy rośliny lub ich części, które nie
mają specjalnych wartości odżywczych, ale przez doda­
nie do potraw poprawiają ich smak. Do najbardziej zna­
nych należą: pieprz, cynamon, goździki, wanilia, gałka
muszkatołowa i ziele angielskie.
Dawniej przyprawy nazywano korzeniami. Korzeniem
nie jest żadna z wymienionych przypraw. Są to owoce,
nasiona, pączki kwiatowe i kora. Przyprawy korzenne
przywozili do Europy kupcy arabscy. Ożywiony handel
tymi przyprawami trwał przez całe wieki średnie, aż do
czasu, gdy szlaki karawanowe zostały odcięte przez ple­
miona tureckie. Spowodowało to, że zaczęto szukać
morskiej drogi do Indii. Wyprawy Kolumba, Vasco da
Gammy, Magellana i innych poszukiwały tych drogocen­
nych przypraw.
Vasco da Gamma odkrył drogę morską do wybrzeży
Indii, dzięki czemu nastąpiło ożywienie handlu pieprzem.
Pieprz czarny (Piper nigrum) pochodzi z Archipelagu
Malajskiego. Hodowany jest obecnie głównie na Półwy­
spie Malajskim, w Indiach, w Brazylii, Afryce tropikalnej
oraz na wyspach Borneo, Jawie i Sumatrze.
Pieprz jest pnączem osiągającym 10 m wysokości. Ma
ciemnozielone, jajowate, ostro zakończone liście i dłu­
gie, zwisające kwiatostany. Roślina ta wytwarza korzenie
powietrzne, dzięki którym wspina się na drzewa. Zbioru
dokonuje się, gdy owoce są zielone; po wysuszeniu na
słońcu przyjmują one zabarwienie prawie czarne. Pieprz
Muszkatołowiec
12
biały otrzymuje się z dojrzałych czerwonych owoców
przez usunięcie kruchej skórki owocu.
Jedną z najstarszych przypraw używanych przez ludy
Azji jest cynamon. Cynamon wytwarza się z kory drzewa
cynamonowca cejlońskiego (Cinnamonum zeyłanicum).
Ojczyzną cynamonowca jest Cejlon. Obecnie największe
plantacje znajdują się w Indiach, na Płw. Malajskim i na
Cejlonie. Cynamonowiec jest drzewem, które dorasta do
10 m wysokości. Ma szaro-brązową korę, wiecznie zielo­
ne skórzaste i lśniące liście.
Dwa razy do roku plantatorzy ścinają młode gałęzie.
Okorowuje się je, a następnie korę suszy w cieniu.
Okruchy i drobne kawałki kory proszkuje się i poddaje
destylacji w celu otrzymania olejku mającego zastosowa­
nie w medycynie oraz do produkcji likierów i perfum.
Goździki jako przyprawa znane już były w Chinach w Ili
wieku p.n.e. Obecnie największe plantacje drzew dostar­
czających goździków znajdują się w Zanzibarze i na
Madagaskarze. Goździkowiec wonny (Eugenia caryop-
hyllata) jest drzewem do 15 m wysokim, pochodzącym
z Moluków. Produktem handlowym są niezupełnie rozwi­
nięte pączki kwiatowe, które zrywa się wraz z szypułkami.
Po wysuszeniu przypominają grube gwoździe, stąd na­
zwa przyprawy i rośliny jej dostarczającej. Z jednej drzewa
otrzymuje się przeciętnie ok. 3 kg goździków. Z suszo­
nych pączków wytwarza się olejek goździkowy. Ma on
zastosowanie w przemyśle spożywczym i kosmetycznym
oraz w lecznictwie.
Cynamonowiec ce/loński
Y ' 1 */
\\T ^ ■
%
 \

Angielskie ziele Goździkowiec

Pieprz czarny
2 Ameryki Środkowej pochodzi wanilia. Wanilie jako
przyprawę znano już w starożytnym Meksyku, gdzie upra­
wiali ją Aztekowie.
Wanilia płaskolistna (Vanilla planifolia) jest pnączem,
które zaliczamy do rodziny storczykowatych. Łodyga wa­
nilii może osiągnąć do 100 m długości. Owocem wanilii
jest cylindryczna torebka przypominająca strąk długości
ok. 25 cm. Świeżo zebrane owoce nie wydzielają zapachu.
Poddaje się je powolnej fermentacji. Zabiegi fermentacyj­
ne prowadzi się przez kilka tygodni, aż owoce zbrunatnie­
ją i nabiorą charakterystycznego zapachu. Zapach po­
wstaje dzięki wanilinie, która pod wpływem odpowiednie­
go enzymu zostaje uwolniona z glikozydu. Głównym
dostawcą wanilii jest Madagaskar.
Gałka muszkatołowa do Europy przedostała się dopie­
ro w XIII wieku. Jako przyprawa w kuchni chińskiej znana
już była w starożytności. Gałka muszkatołowa jest nasie­
niem niewielkiego drzewa dochodzącego do 15 m wyso­
kości - muszkatołowca korzennego (Myristica fragransj.
Rośl ina zakwita po ośmiu latach. Gatunek jest rozdziełno-
płciowy. Jedno drzewo może wydać w ciągu roku do 2000
owoców. Owoce są żółto-pomarańczowe. Mają gładką,
lśniącą skórkę. Po wyłuskaniu z owocu otrzymuje się
nasienie, pokryte strzępiastą purpurową osnówką.
Osnówka zawiera aromatyczny olejek używany w medy­
cynie i perfumerii. Największe plantacje muszkatołowca
korzennego znajdują się na Molukach, wyspie Grenadzie
i Półwyspie Malajskim.
Bardzo często używaną przyprawą w naszej kuchni jest
angielskie ziele. Przyprawą są suche, niedojrzałe owoce
drzewa Pimenta ołficinatis. Drzewo to występuje na Ja­
majce i wyspach należących do archipelagu Antyli.

13
Igor S ikorski
i jego konstrukcje
Jacek Nowicki
W śród w ielkich pionierów lotnictw a,
takich ja k b racia Orville i W ilbur
W right, O tto L ilienthal i Louis Bleriot
rzadziej w ym ieniane jest nazw isko Ros­
janina Igora Sikorskiego. A udział tego
genialnego k o n struktora w historii lo t­
nictw a był niebagatelny. Jako pierw szy
zbudow ał on sam olot m ający więcej niż
jeden silnik. O blatyw ał osobiście swoje
konstrukcje, do późnych la t był czyn­
nym pilotem . Stw orzył podstaw y po­
w stania w spółczesnych sam olotów p a ­
sażerskich budując w ielkie łodzie la ta ­
jące dla kom unikacji transoceanicznej.
S konstruow ał w reszcie śmigłowiec,
który był pierw szą tego rodzaju m aszy­
ną n ad a jąc ą się do produkcji seryjnej.
Pod jego kierow nictw em pow stała rów ­
nież pierw sza na świecie w ytw órnia
śmigłowców. f m u współpracę. Nie skorzystał jednak
Młode lata
- fascynacja lotnictwem
Igor Iw anow icz Sikorski urodził się
w Kijowie 25 m aja 1889 r. Jego ojciec był
profesorem psychologii, a m atka lek ar­
ką. To pod ich wpływem chłopiec zain­
teresow ał się n au k ą i techniką. Później
przyszły pierw sze zainteresow ania lo t­
nictwem . Gdy był uczniem budow ał la­
tające m odele sam olotów z bam buso­
wych listew ek i papieru. Podczas podró-
14
Krzysztof Zlęcina
ży do Niemiec, k tó rą odbył w raz z oj­
cem, dow iedział się o osiągnięciach b ra ­
ci W right, tw órców pierwszego samolo­
tu z silnikiem spalinowym. Również
w Niemczech po raz pierwszy zetknął
się z pracam i nad budow ą sterowców.
I chyba w łaśnie ta młodzieńcza podróż
zadecydow ała o dalszej drodze życiowej
Igora Sikorskiego.
Po ukończeniu Petersburskiej A kade­
mii Morskiej studiow ał inżynierię w P a­
ryżu. Powrócił do Kijowa w roku 1907
aby rozpocząć studia na W ydziale Inży­
nierii M echanicznej Politechniki Kijo­
wskiej. Ale już w 1909 roku jedzie do
Paryża będącego wówczas lotniczą sto­
licą Europy. Poznał tam w ielu sławnych
pionierów lotnictw a, między innymi
Bleriota i Febera, którzy proponow ali
z tych obiecujących propozycji, bowiem
chciał zbudow ać coś zupełnie nowego,
maszynę pionowego sta rtu i lądow ania.
Zgrom adziwszy dostępne ówczesnemu
poziomowi techniki wiadomości o kon­
strukcjach lotniczych zakupił 25-konny
silnik A nzani i powrócił do Kijowa, aby
tam kontynuow ać swe prace. Niestety,
było jeszcze zbyt wcześnie na zbudow a­
nie takiej maszyny. Pewnych b arier te ­
chnologicznych nie udało się pokonać
i prace młodego konstruktora zakoń­
czyły się porażką.
 Latające giganty
Po tym niepow odzeniu Sikorski zajął
się konstruow aniem samolotów. Pierw ­
szą udaną m aszyną był S-2, drugi sam o­
lo t jego konstrukcji. K olejna maszyna
S-5 spotkała się z dużym zainteresow a­
niem fachowców i przyniosła m u licen­
cję M iędzynarodow ej Federacji L otni­
czej FAI. Na zorganizow anej w 1912 r.
M oskiewskiej W ystawie Lotniczej za
sam olot S-6-A Sikorski otrzym ał naj­
wyższą nagrodę. Na jesieni tegoż roku,
również za S-6-A przychodzi następna
pierw sza nagroda, tym razem z k o n k u r­
su wojskowego w Petersburgu. Sukcesy
te zadecydow ały o szybkiej karierze
młodego k o n stru k to ra. Zostaje on
w krótce szefem petersburskiej wytwdjr-
ni lotniczej przedsiębiorstw a RBWZ
(Russko-Bałtijski Wagonnyj Zawód).
Tam Sikorski rozpoczyna prace n ad sa­
m olotam i w ielosilnikowym i. Pierw szą
tego rodzaju m aszyną był skonstruow a­
ny w 1913 r. czterosilnikow y dw upłato­
wiec pasażerski „G rand". Ten pierwszy
na świecie sam olot m ający więcej niż
jeden silnik w yposażony był w zakrytą,
oszkloną kabinę, miękkie, wyściełane
fc siedzenia, zew nętrzny pom ost spacero­
w y z przodu i toaletę. Podkreślmy: m a­
szyna ta pow stała zaledw ie dziesięć lat
po pierw szym locie braci W right,
w okresie gdy większość budow anych
na świecie sam olotów stanow iły nie­
w ielkie jednosilnikow e płatow ce
z drew na i płótna. N astępcą sam olotu
„G rand" był czterosilnikow y sam olot
pasażerski „Russkij W itiaź". W ojskowa
w ersja tej m aszyny pow stała w paź­
dzierniku 1913 r. Był to sam olot bom bo­
wy „Ilja M urom iec” . Mógł on udźw i­
gnąć 492 kg bomb, a jego uzbrojenie
strzeleckie stanow iło kilka karabinów
maszynowych. Załoga sam olotu mogła
składać się naw et z ośmiu osób, co jest
porów nyw alne z liczebnością załóg
„L atających F ortec" z drugiej wojny
św iatow ej. W 1914 r. „Ilja M urom iec”
był najw iększym sam olotem św iata. S a­
moloty tego typu zostały w ykorzystane
bojowo podczas pierwszej wojny św ia­
towej w w alkach z Niemcami. W latach
1915-17 „M uromce” w ykonały aż 350
lotów bojowych, podczas których stra ­
cono w w alce tylko jedną maszynę, n a­
tom iast wiele z nich mimo ciężkich
uszkodzeń pow racało szczęśliwie do b a­
zy. W roku 1916 Anglia i F rancja w ystą­
piły do cara M ikołaja II z prośbą
o udzielenie licencji na produkcję rew e­
lacyjnego bom bow ca Sikorskiego. Lice­
ncja została przyznana, ale do jej reali­
zacji nie doszło. Przez w iększą część
okresu pierwszej wojny światowej Siko­
rski pracow ał nad udoskonaleniem
swoich bombowców. W roku 1917, po
w ybuchu rew olucji w Rosji przedostaje
się Sikorski do Francji. Tam otrzym uje
k o n trak t na budow ę dużego sam olotu
bombowego dla sił alianckich, ale prace
n ad tym projektem zostają przerw ane
po podpisaniu kapitulacji Niemiec
w listopadzie 1918 r. Igor Sikorski po­
zbaw iony pracy w yrusza więc w 1919 r.
szukać zajęcia w S tanach Zjednoczo­
nych.
Kariera za Atlantykiem
Po przybyciu do Stanów dla S ikor­
skiego stało się jasne, że i tu taj możli­
wości konstruow ania nowych samolo­
tów są niewielkie. Amerykański prze­
mysł lotniczy przeżyw ał głęboki kryzys
spowodowany spadkiem zamówień po
zakończeniu wojny. Sikorski rozpoczy­
na więc pracę w Nowym Jorku jako
wykładowca. W ykłada głównie w śród
em igrantów z Rosji. Po czterech latach
w 1923 r. grupa jego studentów i przyja­
ciół pomogła zorganizować fundusze na
założenie w ytw órni lotniczej. Przedsię­
biorstw o otrzym ało nazwę Sikorsky Ae-
ro Engineering Corporation. Pierwszym
samolotem zbudow anym w nowo po­
w stałej firm ie był S-29-A dw usilniko­
wy, całkowicie m etalowy sam olot tra n s­
portowy. Potem pow staw ały kolejne sa­
moloty, głównie am fibie i łodzie latają-
15
ce. We w rześniu 1928 r. pierw szy lot
w ykonała dw usilnikow a am fibia, przy
pomocy której P an A m erican Airways
otw arły w latach trzydziestych linie ko­
m unikacyjne z USA do Ameryki Ś rod­
kowej i Południow ej. W 1929 r. firm a
Sikorskiego łączy się z koncernem U ni­
ted A ircraft i w tym samym roku prze­
nosi się z nowojorskiej Long Island do
S tratfo rd w stanie Connecticut. W po­
czątkach lat trzydziestych pow stają
dw a typy w ielkich, czterosilnikow ych
łodzi latających - Sikorsky S-40 i S ikor­
sky S-42 „C lipper”. Dzięki nim otw arto
połączenia lotnicze Stanów Zjednoczo­
nych z H aw ajam i i państw am i azjatyc­
kimi. K olejna konstrukcja, am fibia S i­
korsky S-43 była przeznaczona do ce­
lów wojskowych. Używano jej w m ary­
narce am erykańskiej podczas w alk na
Pacyfiku na początku drugiej wojny
św iatow ej. Inna konstrukcja, Sikorsky
S-44, przez kilka lat otrzym yw ała wy­
różnienie Błękitnej Wstęgi A tlantyku za
najszybszy przelot transatlantycki.
Powrót do śmigłowców
W latach trzydziestych Sikorski po­
now nie zainteresow ał się śmigłowcami.
M ożliwości produkow anych wówczas
silników lotniczych były już w ystarcza­
jąco duże, aby można było myśleć po­
w ażnie o budow ie m aszyny startującej
Sikorski osobiście pilotuje śmigłowiec VS-300 w locie
eksperymental nym
16
i lądującej pionowo. Przez kilka la t Si­
korski prow adził intensyw ne rozw aża­
nia teoretyczne, badania i próby w tej
dziedzinie. P odstaw ą jego rozw ażań by­
ło założenie, że śmigłowiec może mieć
zapew nioną równowagę w pow ietrzu
przez użycie w irnika ogonowego kom ­
pensującego moment obrotowy spowo­
dow any ruchem w irnika głównego.
Koncepcja ta stosowana jest do chwili
obecnej w większości budow anych na
świecie śmigłowców.
W 1938 r. projekty genialnego kon­
stru k to ra zaczynają przybierać kon­
k retn ą formę. Na wiosnę 1939 r. pow sta­
je projekt śmigłowca eksperym entalne­
go VS-300, w lecie tego samego roku
zostaje zm ontow any egzemplarz proto­
typowy. Ta pionierska konstrukcja wy­
posażona była w czterocylindrowy, 75-
- konny silnik Lycoming chłodzony po­
wietrzem. K adłub śmigłowca wykonano
w postaci kratow nicy ze spaw anych ru r
stalowych. N apęd w irnika ogonowego
przenosił pasek klinowy. Fotel pilota
był całkowicie odkryty. 14 września
1939 r. gdy w Europie szaleje wojna, w
w ytw órni w S tratfo rd Igor Sikorski za­
siada za steram i VS-300, Śmigłowiec
wzniósł się zaledw ie kilka m etrów nad
ziemię, z którą łączyły go liny asekura­
cyjne przytrzym yw ane przez techników
asystujących próbie. Pierwszy krok zo­
stał zatem uczyniony. Do listopada 1939
r. w ykonano jeszcze dw a loty próbne,
w których m aszyna utrzym yw ała się
w pow ietrzu przez około dw ie minuty.
13 m aja 1940 r. wykonany został pierw ­
szy oblot śmigłowca bez lin asekuracyj­
nych. Rok później VS-300 wykonywał
loty trw ające naw et półtorej godziny.
Pobił wszelkie rekordy udźwigu, długo­
trw ałości lotu i pułapu dla śmigłowców.
Sukcesy nie przychodziły jednak łatw o
Sikorskiem u. W krytycznym momencie
na prace nad śmigłowcami po prostu
zabrakło m u pieniędzy. Wtedy to w spo­
mógł jego b adania finansowo słynny ro­
syjski kom pozytor zam ieszkały w USA,
Różne śmigłowce Sikorskiego: FM przedstawiony tutaj w akcji ratowniczej, S-55 budowany przez firmą Westland
w Wielkiej Brytanii, S-58 bardziej znany jako „Sea Horse", S-61 produkowany w dużych seriach jako „Sea King ,
przeznaczony do walki z okrętami podwodnymi, oraz „Skycrane czyli dźwig latający
/
Sergiusz Rachm aninow . W 1941 r. osią­ skiego pow stają kolejne konstrukcje n a­
gnięciam i firm y Sikorskiego zaintereso­ zw ane R-5 i R-6. W lecie i na jesieni 1943
w ał się K orpus Lotniczy Armii USA r. w ykonują one pierw sze loty próbne,
(Army A ir Corps). N a jego zam ówienie po czym zostają skierow ane do produk­
Sikorski buduje prototyp śmigłowca cji. Wszystkie trzy typy śmigłowców Si­
XR-4, który pierw szy lot w ykonał 14 korskiego w yprodukow ane w ilości po­
stycznia 1942 r. W 1943 r. w B ridgeport nad 400 sztuk zostały użyte w działa­
przy South A venue pow staje pierw sza niach w ojennych w jednostkach sił lą ­
na świecie w ytw órnia śmigłowców. dowych, m arynarki i lotnictw a Stanów
W niej to zostaje uruchom iona pro d u k ­ Zjednoczonych i Wielkiej Brytanii.
cja seryjna śmigłowców R-4. Tym cza­ W czasie w alk w Chinach i Birm ie alian­
sem w biurze konstrukcyjnym S ikor­ ci użyli śmigłowców do ew akuacji ran -

Trzysilnikowy CH-53E podczas podwieszania pod niego Śmigłowiec eksperymentalny RSRA

17
Ki ,/v ;
Sikorsky S-62 w barwach US Coast Guard
nych żołnierzy. Śmigłowce Sikorskiego
stosow ano w najrozm aitszych w arun-
kach klim atycznych, na mroźnej Alasce
i na tropikalnych w yspach Pacyfiku,
gdzie posługiw ano się nim i w bazach
napraw czych superfortec Boeing B-29.
3 stycznia 1944 r. podczas sztormowej
Śmiqłowce UH-60A ,,B!ackhawkMpodczas desantu w warunkach pustynnych
Westland „Commando” to jedna z angielskich wersji 8-61
pogody kom andor F rank Erickson prze­
wiózł śmigłowcem produkcji Sikorskie­
go ładunek osocza krwi z Nowego Jorku
do Sandy Hook. Potrzebow ało go n a­
tychm iast ponad stu m arynarzy rannych
w w ypadku na pokładzie am erykań­
skiego niszczyciela. Był to pierwszy lot
zw iastujący późniejsze stosowanie śm i­
głowców w lotnictw ie sanitarnym .
Po wojnie
Pierwszym śmigłowcem zbudow a­
nym w zakładach Sikorsky A ircraft po
zakończeniu wojny był S-51. Służył on
do celów ratow niczych i transporto­
wych w siłach zbrojnych USA. W sier-
 SH-60B ..Seahawk'’
pniu 1946 r. filadelfijska firm a H elieop-
te r Air T ransport zakupiła trzy egzem­
plarze S-51 rozpoczynając użycie śmi­
głowców w lotnictw ie cywilnym.
Ogromnym sukcesem w ytw órni okazał
się Sikorsky S-55, śmigłowiec o dużo
większym od dotychczasow ych maszyn
zasięgu i ładowności. Znalazł liczne za­
stosow ania wojskowe i cywilne tak
w S tanach Zjednoczonych jak i poza
nimi. Prace n ad pow stałym w 1953 r.
śmigłowcem -olbrzym em S-56 przynio­
Śmigłowiec doświadczalny S-69
S-7Q wyposażony w dodatkowe zbiorniki paliwa
sły firm ie Sikorsky A ircraft duże do­
świadczenie w budowie wielkich m a­
szyn pionowego startu i lądowania.
Śmigłowce Sikorskiego zaczęto bu­
dować także poza Stanam i Zjednoczo­
nymi. Pow stały w 1954 r. S-58 produko­
wany był na licencji w Wielkiej B ryta­
nii, Francji i Japonii. W latach pięćdzie­
siątych zakłady Sikorsky A ircraft prze­
noszą się-do nowych hal produkcyjnych
w Stratford. Równocześnie pow stają
wielkie laboratoria badaw cze pracujące

S-70 transportuje podwieszony ładunek
dla potrzeb firmy, W tym czasie jej zało­
życiel, Igor S ikorski m a już ponad 60 lat.
W swoje 68 urodziny, 25 m aja 1957 r.
przechodzi oficjalnie na em eryturę po­
zostaw iając sobie jednak stanow isko
k onsu ltan ta technicznego.
Sikorsky S-65 oznaczony również jako CH-53 ..Sea Stal Ilon'
Nowy napęd - silniki turbinowe
Budow ane do tej pory śmigłowce n a ­
pędzane były niezbyt ekonomicznymi
silnikam i tłokowymi. Inżynierowie z Si-
korsky A ireraft już na początku lat
pięćdziesiątych zbudow ali prototypow ą
maszynę YH-18B napędzaną znacznie
doskonalszym silnikiem turbinowym.
14 m aja 1958 r. pierwszy lot wykonał
śmigłowiec S-62 początkujący nową ge­
nerację maszyn pionowego sta rtu i lądo­
w ania. Był to śm igłowiec-am fibia wy­
posażony w silnik turbinow y firmy Ge­
neral Electric. W krótce po S-62 zbudo­
w any został S-61 także śmigłowiec-
-am fibia wyposażony w dw a silniki tu r­
binowe. W ciągu następnych kilkunastu'
lat w yprodukow ano aż 1630 sztuk śmi­
głowców tego typu, w bardzo wielu w e­
rsjach cywilnych i wojskowych. Kolejną
rew olucyjną koncepcją pow stałą w fir­
mie Sikorsky A ireraft był pomysł zbu­
dow ania latającego dźwigu. Prace nad
skonstruow aniem takiej maszyny roz­
poczęto od zm odyfikow ania śmigłowca
S-56 w w yniku czego pow stała nowa
m aszyna S-60. Doświadczenia uzyska­
ne przy jej budow ie przydały się przy
 UH-60A „Blackhawk'1 to jeden z najnowocześniejszych obecnie śmigłowców wojskowych
projektow aniu śmigłowca S-64, prze­
znaczonego do produkcji seryjnej. W la­
ta c h sześćdziesiątych pow stał niezw y­
kle udany śmigłowiec transportow y
S-65. Pomimo dużego udźw igu i roz­
m iarów charakteryzuje go niezwykle
duża prędkość i zdolność m anew row a­
nia. Śmigłowce tego typu były używ ane
w 1974 r. do holow ania trałów podczas
rozm inow yw ania K anału Sueskiegp.
W połowie la t siedem dziesiątych po­
jaw ia się now a w ersja śmigłowca S-65
w yposażona w trzy silniki, zam iast sto­
sow anych do tej pory dwóch.
Lata siedemdziesiąte
i osiemdziesiąte
Igor Sikorski dożył sędziwego wieku.
Z m arł m ając 83 lata na ata k serca. Było
to 26 października 1972 r. Do ostatniego
dnia swego życia był bez reszty poświę­
cony pracy n ad konstruow aniem śm i­
głowców. Jego firm a istnieje nadal kon­
tynuując tradycje swego założyciela.
W latach siedem dziesiątych pow stają
nowe w ersje śmigłowców skonstruow a­
nych w latach sześćdziesiątych. Sikor-
sky A ircraft pracuje też ciągle nad no­
wymi konstrukcjam i. Jedną z najcieka­
wszych jest S-70. Jest to w ielozadanio­
wy jednow irnikow y śmigłowiec woj­
skowy. Jego zasadniczym przeznacze­
niem jest tran sp o rt żołnierzy i sprzętu,
ale może być ten śmigłowiec również
uzbrojony w k arabiny maszynowe M-60
i rakiety. S-70 budow any jest w trzech
wersjach: UH-60A „Blackhaw k” dla a r­
mii lądowej, EH-60B SOATS i SH-60B
„Seahaw k” dla m arynarki wojennej.
Pomimo dość dużych rozm iarów może
on bazować na naw et niezbyt wielkich
okrętach, tak ich jak fregaty i niszczy­
ciele. S-70 charakteryzuje się wręcz
fantastyczną odpornością na uszkodze­
nia. jest on wyposażony w opancerzenia
z lekkiego i wytrzymałego tworzywa
kevlar. Główna przekładnia śmigłowca
może pracow ać bez sm arow ania przez
trzydzieści m inut dzięki zastosow aniu
łożysk elastom erowych, podczas gdy
klasyczne przekładnie pozbawione
21

sm aru zacierają się niem al natychm iast.
W przypadku zniszczenia w irnika ogo­
nowego śmigłowiec S-70 może nadal
kontynuow ać swój lot, choć z nieco
zm niejszoną szybkością. W 1977 r.
pierw szy lot w ykonał śmigłowiec S-76
przeznaczony do celów cywilnych. Po-
22
< Latający dźwig CH-54 ,,Tarhe‘
dobnie jak S-70 zbudow any został
z użyciem wielu najnowszych technolo­
gii. Jego głównym przeznaczeniem jest
tran sp o rt pasażerski w lotnictw ie dys­
pozycyjnym, obsługa m orskich p la t­
form w iertniczych itp.
Sikorsky A ircraft w yprodukow ał
również dw a typy śmigłowców ekspery­
m entalnych. Pierwszy z nich to S-69
oznaczony także jako ABC (Advancing
Blade Concept). Jest on wyposażony
w dw a w irniki nośne poruszające się
w przeciw nych kierunkach, a osadzone
na wspólnej osi. S-69 jest przeznaczony
do badania nowych ło p at wirników,
które m ają śmigłowcom budow anym
w przyszłości zapew nić większą szyb­
kość i zwrotność, Drugim śmigłowcem
dośw iadczalnym jest S-72 RSBA (Rotor
Systems Research Aircraft) zbudowany
specjalnie dla badania w locie nowych
systemów wirników . W zakładach Siko­
rsky A ircraft prow adzi się obecnie p ra ­
ce nad program em ACAP (Advanced
Composite A irfram e Program) m ającym
na celu opracow anie kadłuba śmigłow­
ca wykonanego praw ie wyłącznie
z kompozytów. Innym interesującym
przedsięwzięciem jest program ADOCS
(Advanced D igital Optical Control Sys­
tem), w ram ach którego pow staje sys­
tem cyfrowego przekazu danych z ap a­
ratu ry pokładowej do kabiny pilota za
pośrednictw em światłowodów.
Początek kariery Igora Sikorskiego
m iał miejsce w czasach gdy na niebie
królow ały pokraczne dziś dla nas m a­
szyny w ykonane z płótna i listew, a ko­
niec w erze ogromnych i szybkich gigan­
tów przestw orzy jakim i są współczesne
śmigłowce i samoloty. W ydaje nam się,
że jego postać spina w pewnym sensie
całą historię lotnictw a, od początku n a­
szego stulecia, aż do chwili obecnej.
 ELASTOOPTYKA
i naprężenia
W yobraźm y sobie źle zaprojektow a­
ny most, którego jeden z bardzo w ielu
elem entów lu b połączeń nie sprosta
przew idyw anym obciążeniom, albo
część sam ochodu zaprojektow aną
w trosce o lekkość całości, zbyt oszczęd­
nie... Spraw dzenie właściwości zapro­
jektow anych już konstrukcji przed ich
w drożeniem do masowej produkcji mo­
że zapobiec późniejszym aw ariom
i przyczynić się do zm niejszenia kosz­
tów produkcji i eksploatacji budow a­
nych urządzeń. O pracow ano wiele m e­
tod b adania urządzeń m echanicznych
pod kątem ich w łasności użytkowych
i niezawodności. W ykorzystuje się
w nich w iedzę z w ielu dziedzin nauki
i techniki, są one drogie i czasochłonne.
Często najbardziej uzasadnione okazu­
je się prow adzenie bad ań nie całych,
gotow ych konstrukcji, a jedynie ich mo­
deli m ających interesujące nas w łasnoś­
ci analogiczne do badanych urządzeń
i pracujących w w arunkach sym ulują­
cych sytuacje, w jakich znajdzie się go­
tow y w yrób. N a przykład w tunelach
aerodynam icznych b a d a się konstrukcje
now ych sam olotów, w specjalnych b a­
senach przechodzą próby kadłuby i ele­
m enty układów napędow ych budow a­
nych statków . Podobnie, w celu zbada­
n ia rozkładu naprężeń w elem entach
m aszyn w ykonuje się elastooptyczne
obserw acje ich m odeli w ykonanych
z tw orzyw sztucznych. Z anim bliżej zaj­
m iem y się tą m etodą badań, w prow a­
dzimy kilka niezbędnych do jej zrozu­
m ienia pojęć.
Światło spolaryzowane
Św iatło jest falą poprzeczną drgań
pola elektrom agnetycznego. Termin
,,poprzeczna” oznacza, że prostopadłe
do siebie w ektory: pola elektrycznego
E i pola m agnetycznego H są ustaw ione
w płaszczyźnie prostopadłej do kierun­
ku rozchodzenia się (propagacji) pro­
m ienia świetlnego. Jeśli kierunki we­
ktorów E i H są przypadkow e i zmienne
w czasie (jednak zawsze E prostopadłe
do H), a jest to sytuacja najczęściej spo­
tykana w życiu codziennym, wówczas
mówimy, że św iatło jest niespolaryzo-
wane. Jeśli kierunki w ektorów E i H są
stałe w czasie to św iatło nazywamy li­
niowo spolaryzowane. Do tw orzenia
w iązki św iatła spolaryzowanego służą
polaryzatory, k tó re przepuszczają tylko
tę składow ą w ektora E (i prostopadłą do
niej składow ą w ektora H), k tó ra jest
rów noległa do pewnego kierunku wy­
różnionego przez polaryzator i zwanego
osią optyczną polaryzatora.
Naprężenia i dwójłomność
optyczna
Jeśli do jakiegoś m ateriału przyłoży­
my zew nętrzne siły ściskające, ulegnie
on takiem u odkształceniu, by siły we­
w nętrzne odpow iedzialne za spójność
23
 m ateriału zrów noważyły działanie sił dzie z prędkością zaś spolaryzow a­
zew nętrznych. Rozważany przedm iot ne w kierunku prostopadłym z inną
ulegnie więc odkształceniu sprężystem u prędkością Taką własność nazyw a-
(jeśli siły nie są zbyt duże), które opisuje my dwójłomnością.
praw o H ooke’a:
Co się stanie jeśli na dwójłomną sub­
stancję będzie padać św iatło spolaryzo­
/ w ane liniowo wzdłuż osi nachylonej pod
F kątem do osi m ateriału dwójłomnego
gdzie: stosunek — - siła na jednostkę po-
A (rys, 1)? Składow e św iatła spolaryzow a­
w ierzchni, to w łaśnie naprężenie, E - nego, a więc fale spolaryzow ane wzdłuż
m oduł Younga, opisujący w ew nętrzne kierunków OY i OX, o w ektorach pola
elektrycznego Ex i Ey, będą poruszać się
w łasności substancji, ^ - o d k s z ta łc e n ie
przedm iotu. 1 » niezależnie z różnymi prędkościami, na
Nasz model możemy rozw ażać jako przykład Po wyjściu z substancji
zespół m niejszych elem entów podlega­ dwójłomnej m inim a i m aksim a fal spo­
jących tem u sam em u praw u. Każdy laryzow anych wzdłuż osi OX i OY n aj­
z tych fragm entów jest w staw iony m ię­ częściej nie trafią na siebie. Trafią tylko
dzy sąsiednie, podobne do niego i dzia­ wtedy, gdy szybsza z fal w yprzedzi wol­
łające nań odpow iednim i siłami. niejszą o całkow itą w ielokrotność dłu­
gości fali. W innym przypadku w ektor
Zm niejszając rozw ażane elem enty do­
chodzimy aż do pojęcia naprężenia natężenia pola elektrycznego E = Ex +
w dow olnym punkcie badanego ciała. Ey będzie obracał się wokół kierunku
propagacji nie zm ieniając długości lub
W ykreślenie m apy tych naprężeń po­
zm ieniając ją cyklicznie.
zwoliłoby znaleźć miejsca, w których
detal jest najbardziej obciążony, a więc N ajprostszy układ do obserwacji
najbardziej narażony na uszkodzenia. elastooptycznych składa się ze źródła
W yróżnienie pewnego kierunku w m a­ św iatła, polaryzatora, ściskanego mo­
teriale na skutek pojaw ienia się n ap rę­ delu, analizatora, czyli drugiego polary­
żenia może zm ienić właściwości optycz­ zatora oraz ekranu. Polaryzator i anali­
ne. Na przykład spraw ić, że padające zato r ustaw ione są tak, by ich osie opty­
św iatło, spolaryzow ane liniowo w w y­ czne były skrzyżowane pod kątem pros­
różnionym kierunku, poruszać się bę­ tym (rys. 2). Jeśli pomiędzy polaryzatory

Rys. 1. Przejście światła spolaryzowanego liniowo przez materiał dwójłomny: OY - kierunek polaryzacji, 0X, OY - osie
główne materiału dwójłomnego

24
Rys. 2. Schemat układu do badań elastooptycznych: P. A - polaryzator i analizator z zaznaczonymi osiami polaryzacji,
M - model z przyłożonym i naprężeniami, Z - źródło światła niespolaryzowanego, E - ekran
w stawim y badany, płaski model, na
który nie działają żadne siły w yw ołują­
ce naprężenia, to dwójłomność nie zo­
stanie w ym uszona i obraz obserw ow any
za analizatorem będzie jednolicie ciem­
ny. Model nie zm ieni bowiem polaryza­
cji św iatła. Jeśli do modelu przyłożymy
siły naśladujące siły działające na b ad a­
ne urządzenie wywołamy w nim pewien
rozkład naprężeń. Dla cienkiego m odelu
m ożna zakładać, że naprężenia zm ie­
niają się tylko w dwóch wym iarach.
Załóżmy, że ściskany model ośw ietli­
my spolaryzow aną liniowo w iązką
św iatła monochrom atycznego. Wów­
czas całkow item u wygaszeniu ulegną te
punkty obrazu, dla których:
1. polaryzacja św iatła padającego była
rów noległa do jednego z głównych kie­
runków naprężenia, a więc i dwójłom-
ności. L inie łączące te punkty nabyw a­
my izoklinam i,.
2. w zględne opóźnienie składow ych
o prostopadłych polaryzacjach było
rów ne całkow itej w ielokrotności okresu
drgań fali. Linie łączące takie punkty
nazyw am y izochrom atam i.
W obu przypadkach polaryzacja
św iatła po przejściu przez dany p u n k t
m odelu nie uległa zmianie. Na ekranie
otrzym am y więc jednocześnie układ
izoklin i izochrornat. Jednakże ich n a tu ­
ra jest zupełnie odmienna. Aby je odróż­
nić w ystarczy zmienić kolor św iatła, co
spow oduje pojaw ienie się „now ych”
izochromat, pozostaną zaś „stare” izo-
kliny.
Rozważmy pierwszy przypadek wy­
gaszania św iatła. A nalizując otrzym any
przy pew nym ustaw ieniu osi polaryza-
torów w stosunku do m odelu obraz,
otrzym ujem y położenie izoklin tzn.
ciemnych linii odpow iadających m iej­
scom o tym samym, równoległym do osi
polary zator a, kierunku naprężeń.
Zm ieniając o pew ien k ąt ustaw ienie obu
polaryzatorów otrzymujemy m apę
miejsc o nowym, nieco innym kierunku
naprężeń. Przenosząc na jeden rysunek
(rys. 3) zespół krzywych otrzym anych
w opisany sposób dla odpowiednio wie­
lu ustaw ień polaryzatorów konstruuje­
my m apę izoklin badanego przedm iotu,
tzn. m apę krzyw ych łączących punkty,
w których naprężenie ma ten sam kieru­
nek. Rysując krzywe, do których kie­
runki te są styczne otrzym am y tzw. izos-
ta ty , Są to trajek to rie naprężeń w b ad a­
nym ciele.
Aby powiedzieć coś więcej o w ielkoś-
25
 ciach dopuszczalnych obciążeń, m usi­
my zająć śię dokładniej izochrom atam i,
gdyż linie te zw iązane są bezpośrednio
z w ielkościam i naprężeń w badanym
m ateriale. Jeśli model oświetlim y św iat­
łem niem onochrom atycznym , to otrzy­
m amy w ielobarw ny obraz (foto). K aż­
dy z kolorów w skazuje na różną w artość
naprężenia, k tó ra dla każdego pun k tu
może być obliczona dzięki analizie g ru ­
bości modelu, k ształtu i grubości w ystę­
pujących izochrom at. Doświadczenie
wykazuje, że różnica prędkości prom ie­
ni spolaryzow anych równolegle i pros­
topadle do osi optycznej m ateriału
dwójłomnego jest odw rotnie proporcjo­
nalna do iloczynu różnicy naprężeń od­
pow iadających prostopadłym kierun­
kom i długości fali.
W idać więc, że układ izochrom at za­
leży od koloru św iatła przechodzącego
przez model. Jeśli w eksperym encie uży­
jemy św iatła białego, a więc m ieszaniny
różnych barw , wówczas każdy z kolo­
rów utw orzy swój w łasny układ w zo­
rów. W pew nych pu n k tach badanego
ciała św iatło o odpow iedniej długości
może nie zm ieniać swej polaryzacji
i w ów czas ta barw a zostanie wygaszona
przez analizator. T aką sytuację m ieli­
byśmy d la każdej barwy, gdyby w mo­
delu nie było naprężeń, W przypadku
gdy naprężenia silnie zm ieniają się od
p u n k tu do pu nktu, układ kolorów staje
się bardziej skom plikow any, W ek stre­
m alnej sytuacji, gdy różnice naprężeń
Rys, 3. Układ izóklin i izostat. Położeniu osi głównych naprężenia odpowiada ustawienie osi optycznych polaryzatora
26
między blisko siebie leżącymi punktam i
są w ystarczająco duże, izochrom aty za­
czynają się łączyć tw orząc biały obraz.
Omówiliśmy elastooptyczne metody
badania naprężeń w ich najprostszej
wersji, zw racając uw agę głównie na ich
podstaw y fizyczne.
Oprócz obserw acji płaskich modeli
możliwe są bad an ia przedm iotów tró j­
wymiarowych. Prow adzi się w tedy an a­
lizę naprężeń w szeregu płaszczyznach
przecinających model. U łatw iają takie
b ad an ia m ateriały pozw alające „za­
m rozić” naprężenia. Model z takiej sub­
stancji obciąża się w podwyższonej tem ­
peraturze, a następnie zostaje on ochło­
dzony do tem peratury pokojowej. Po
zdjęciu obciążenia wymuszona dw ój-
łomność nie znika. Model może zostać
naw et „pokrojony” i analizow any „po
kaw ałku” . Przy badaniach modeli tró j­
w ym iarowych znajdują również zasto­
sowanie holograficzne metody u trw ala­
nia obrazu, zw iększające ilość przecho­
wywanej i obrabianej inform acji. Po­
mocne byw ają również tzw. pokrycia
dwójłomne. Badany przedm iot (a nie
model) pow lekany jest substancją,
w której można wymusić dwójłomność.
N astępnie naprężenia przenoszące się
z przedm iotu na pokrycie obserw uje się
w świetle odbitym. N aturalnym rozsze­
rzeniem opisanych m etod obserwacji
statycznych naprężeń jest analiza zja­
wisk wywołanych działaniem sił dyna-
 Przy oświetleniu modelu światłem niemonochromatycznym każdy z kolorów odpowiada innej wartości naprężeń

micznych, czyli zm iennych w czasie. Po­ w ana w badaniach wytrzymałości kon­

rów nanie w ykonanych kolejno, m igaw ­ strukcji, a jej zalety pozw alają przew i­
kow ych zdjęć badanego obiektywu, dywać jej dalszy rozwój.
utw orzonych izoklin i izochrom at, po­ Nii podstawi*’ Sctentifrc
zw ala określić własności przedm iotu American <iprucuwH Ii

pracującego pod naturalnym i, dynam i­ W łodzim ierz D rożdżew icz

cznymi obciążeniam i. M etoda elastoop- P io tr D zw onkow ski
tyczna jest coraz częściej w ykorzysty­ Bogdan K ow alski

27
 i na* u
NOWE
nowsze.
Akumulator - marzenie
Firma BOSCH oferuje
nowy typ akumulatora,
charakteryzujący się zwar­
tą konstrukcją, brakiem
korków do wlewu elektroli­
tu i długą żywotnością. Po
przejechaniu około 40 000
km, lub też po 25 miesią­
cach eksploatacji, spraw­
dzamy poziom elektrolitu
i ewentualnie uzupełniamy
go. Konstrukcja pozwala
na półroczną przerwę
w eksploatacji akumulato­
ra, bez uszczerbku dla jego
pojemności.
Jakby się przydał do ma­
łego Fiata... (j)
28
Generator - olbrzym
Prawie 2000 ton waży
winnik generatora o mocy
700 MW, zbudowanego
przez brazylijską filię firmy
SIEMENS w Sao Paulo dla
elektrowni wodnej w Itai-
pu, na pograniczu Brazylii
i Paragwaju. Elektrownia
ta, wykorzystująca wody
Parany, będzie po urucho­
mieniu największą w świę­
cie. Osiemnaście generato­
rów prezentowanego typu
dostarczy rocznie 75 mi­
liardów kWh. Miarą pre­
cyzji wykonania wirnika
i niewiele od niego lżejsze­
go stajana jest fakt. że po
zabudowie 16-metrowej
średnicy walca szczelina
między wirnikiem a stoja-
nem wyniesie zaledwie 29
mm!
Na zdjęciu: specjalny
dźwig z zegarmistrzowską
piecyzją wsuwa winnik
w głąb st udni stojana o głę­
bokości 6,5 m. (rw)
Czy to „Mustang"?
Wielu spośród czytelni­
ków „MT” interesujących
się lotnictwem zidentyfiko­
wało samolot na zamiesz­
czonej tu fotografii jako
słynny myśliwiec ameryka­
ński z okresu drugiej wojny
światowej Nniih American
P-51 „Mustang”. Tymcza­
sem jest to prototyp lekkie­
go samolotu szturmowego
Piper PA-48 „Enforcer”.
który swój pierwszy lot wy­
konał 9 kwietnia 1983 r.
Z protoplastą sprzed czter­
dziestu lat łączą go jedynie
identyczne kształty aero­
dynamiczne. Konstrukto­
rzy wytwórni Piper nie mu­
sieli więc wykonywać ba­
dań tunelowych nowej ma­
szyny. „Enforcer” napę­
dzany jest silnikiem tur­
bośmigłowym Avco Lyco-
ming T55-L-9A. a jego
przyrządy pokładowe
skonstruowano z użyciem
najnowszych zdobyczy ele-

Ford szuka kobiet
- kierowców
W ogólnej punktacji
organizowanego przez kon­
cern Forda LADIES CUP
83 zwyciężyła Claudia Ost-
lender z RFN. W roku
przyszłym zostanie zorga­
nizowana ponownie seria
wyścigów dla pań, warunek
uczestnictwa w nich - uko­
ńczone 18 lat. Panie, które
okażą się najlepszymi kie­
rowcami otrzymają zapro­
szenie do udziału w zaję­
ciach specjalnej szkoły do­
skonalenia techniki jazdy.
Niejako „przy okazji’*
Ford reklamuje swój nowy
model Fiesta XR2, o mocy
100 KM, nadający się jako­
by najlepiej do wyścigów
ulicznych i rajdów. Jego
moc pozwala na osiągnięcie
prędkości do 180 km/h. (j)
25 lat w służbie
ludzkości
8 października 1958 roku
po raz pierwszy na świecie
w szwedzkiej klinice
wszczepiono pod skórę pa­
cjenta kardiostymulator.
Dokonali tego prof, Ake Se-
ningz i dr Runę Elmqvist.
Pacjent ten cierpiał na duże
zaburzenia rytmu serca. Po
25 latach od tej daty co­
dziennie na całym świecie
wszczepia się tysiące tych
małych, elektronicznych
urządzeń, co pozwala tysią­
com ludzi wieść normalne
życie.
Stymulator serca składa
się z części elektronicznej
i z baterii. Dokładność i ja­
kość wykonania części
wchodzących w skład tego
urządzenia są niebywałe:
mogą być porównywalne
Automatyczny system
analizy
i rozpoznawania obrazu
Dla potrzeb automatyki
przemysłowej opracowano
w firmie SIEMENS system
automatycznej obróbki ob­
razu telewizyjnego. Obraz
obiektu, np. półproduktu
znajdującego się w polu wi­
dzenia kamery jest prze­
twarzany na postać cyfro­
wą, a następnie analizowa­
ny przez mikrokomputer,
który odnajduje w obrazie
obiektu cechy charakterys­
tyczne i na podstawie zada­
nych kryteriów dokonuje
jego klasyfikacji. Urządze­
nie jest m in. w stanie roz­
poznawać kontrastowe na­
pisy naniesione na analizo­
wanych detalach. System
może bezpośrednio współ­
pracować z monitorem gra­
tylko z techniką kosmiczną. ficznym, przedstawiającym
Bardzo ostra i wszech­ w syntetycznej formie wy­
stronna jest też kontrola niki analizy, oraz z robotem
wykonania tych urządzeń. przemysłowym, który np.
Pamiętać jednak trzeba, że umieszcza sklasyfikowane
awaria równa się często detale na różnych paletach
śmierci pacjenta. w zależności od stwierdzo­
Początkowo urządzenia
nych cech lub np. numeru
były stosunkowo duże i ma­ seryjnego. Oprogramowa­
ło trwałe. Trzeba było je nie systemu jest bogate, za­
dość często wymieniać. Os­ pewnia wiele zastosowań
tatnie modele - to już małe oraz prostotę obsługi. Moż­
komputerki, zaopatrzone liwe jest włączenie urzą­
w baterie zapewniające dzenia w kompleksowe sys­
nieprzerwaną pracę przez temy automatyzacji produ­
dziesięć lat! kcji i kontroli jakości.
Zadaniem kardiostymu- (rw)
latora jest nie tylko wymu­
szanie określonego rytmu
serca, wspomaganie go.
Musi on też „wyczuć” mo­
menty, w których serce mo­
że pracować samodzielnie
i stymulować jego pracę
tylko wówczas, gdy istnieje
taka potrzeba. Najnowsze
stymulatory są programo­
walne - cele i zadania, któ­
re zaprogramowano mogą
być w każdej chwili zmie­
nione - również po wszcze­
pieniu urządzenia pod skó­
rę pacjenta.
I pomyśleć, że od chwili
pierwszej implantacji dzie­
li nas tylko 25 lat... (j)
Na zdjęciu; nowoczesny,
programowany kairJiosty-
muJator firmy SIEMENS
z baterią wystarczającą na
10 lat pracy
29
 CENTRUM SPORTU I WYPOCZYNKU
W dzielnicy Prenziauer Berg w stolicy NRD 3 lata temu W zespole obiektów sportowych centralne miejsce zaj­
oddano do użytku Centrum Sportu i Wypoczynku. Jest to muje sztuczne lodowisko, w łecie zamieniane na tor do
zespół obiektów, w którym codziennie może wypoczywać jazdy na wrotkach. Instalacja zamrażająca taflę zamienia
22 000 osób. się wówczas w klimatyzację. W tym zespole znajdują się
również sale do gier zespołowych, gimnastyczne, kręgiel­
Centrum składa się z trzech części: terenów zielonych
nie itp. Nie zapomniano oczywiście o dyskotekach, res­
o powierzchni 5 ha, zespołu basenów i obiektów sporto­
tauracjach, barkach kawowych i... ochronce dla dzieci.
wych. Zespół basenów jest najczęściej i najchętniej od­
Podczas budowy centrum dążono do jak największej
wiedzanym obiektem centrum. Składa się on z basenu
oszczędności energii, którą ma ono zużywać. Instalacja
otwartego oraz krytych basenów płytkiego i głębokiego.
zamrażająca (lub klimatyzująca) oddaje ciepło podgrze­
Te dwa ostatnie połączone są ze sobą kaskadą, składają­
waczom wody w basenie i prysznicach. Odpowiedni
cą się ze stopni i konsoli wodnych. Co 30 minut basen
kształt architektoniczny obiektów i ułożenie okien mini­
głęboki zamienia się w morze: pneumatyczne wytwornice
malizuje zastosowanie sztucznego oświetlenia zaś
wytwarzają fale o wysokości do 70 cm. Baseny wyposażo­
„sandwiczowa" konstrukcja budynków, ich bardzo dobra
ne są w nowoczesną stację uzdatniania wody, w której się
izolacja i dobór odpowiednich kolorów farb do minimum
ją oczyszcza, dezynfekuje i ogrzewa. Zamiast chlorowa­
sprowadziło straty ciepła.
nia zastosowano tu ozonowanie. Do doprowadzenia wo­
Warto więc zwiedzając Berlin zajrzeć do tego ciekawe­
dy w basenach po raz pierwszy w NRD zastosowano rury
go pod względem funkcjonalnym, architektonicznym i te­
pokryte od wewnątrz tworzywem sztucznym, skutecznie
chnicznym obiektu.
chroniącym je przed korozją. (he)

Hale do gier zespołowych służą do uprawiania siatkówki, koszykówki, piłki ręcznej itp . Nie zapomniano również o ogromnej kręgielni,
salach do gry w szachy i warcaby

30
 - i. * wuXd

Najczęściej odwiedzanym obiektem centrum są baseny kąpielowe

Na tafli lodowiska może jednocześnie pomieścić się aż 1000 osób. Gdy nadejdą dni ciepłe, ta tafla zamienia się w tor do jazdy na wrotkach

K ■m
I
POŻYWIENIE
źródło energii do życia
Elżbieta Gaweł
Dziś już nie trzeba nikogo przekony­
wać, że ilość i jakość pożyw ienia m ają
wpływ na zdrow ie i rozwój organizm ów
żywych, a w ięc i człowieka. Podstaw o­
wą przyczyną błędów popełnianych
w żyw ieniu jest zbyt m ała znajomość
roli, jaką pożywienie spełnia w organiz­
m ie i b ra k dokładnego uzm ysław iania
sobie różnic istniejących między w ar­
tościam i odżywczymi poszczególnych
produktów . D odatkow ym czynnikiem
m ającym w pływ n a racjonalność żywie­
nia jest stosow anie różnych, nie zawsze
odpow iednich sposobów przyrządzania
posiłków.
Człowiek może żyć tylko wtedy, gdy
otrzym uje w odpow iednich ilościach
wodę i pożywienie. Podstaw ow ą cechą
życia jest przem iana m aterii (m etabo­
lizm), k tó ra przebiega kosztem składni­
ków pokarm ow ych zaw artych w poży­
wieniu. Źródłem składników pokarm o­
w ych są p ro d u k ty pochodzenia roślin­
nego i zwierzęcego. S kładniki pokarm o­
we uw olnione w czasie traw ienia
i w chłonięte do ustroju człowieka (i
zw ierzęcia także) stają się jego integral­
ną częścią i są użytkow ane zgodnie z po­
trzebam i i w łaściw ościam i ustroju.
Człowiek przychodzi na św iat jako
istota o średniej m asie 3,5 kg. W ciągu
pierw szych 20 la t życia organizm rozw i­
ja się i rośnie, zm niejsza aktyw ność fizy­
czną (najw iększą aktyw ność fizyczną
w przeliczeniu na 1 kg masy ciała m a
niemowlę), zw iększa aktyw ność um y­
słową, dojrzew a płciowo. Potrzeby
organizm u są ściśle zw iązane z wiekiem
32
i w arunkam i bytowymi. Dziecko,
a zwłaszcza niemowlę, potrzebuje zna­
cznie więcej m ateriału budulcowego
i energetycznego w stosunku do masy
ciała niż człowiek dorosły. Człowiek
ciężko pracujący fizycznie w ydatkuje
dużo więcej energii niż pracow nik um y­
słowy przy biurku. Tak więc w zależnoś­
ci od w ieku i w arunków bytowych spo­
sób odżyw iania człowieka pow inien być
zróżnicowany nie tylko ilościowo, ale
i jakościowo.
Ażeby zapew nić organizmowi praw i­
dłowe w arunki życia i rozwoju musi być
zachow ana rów now aga między zapo­
trzebow aniem na składniki pokarm o­
we, a ich dostarczaniem . N adm iar
składników energetycznych powoduje
otyłość, ich niedobór może być przyczy­
ną zm niejszenia masy ciała a naw et wy­
niszczenia organizmu. Brak niektórych
składników pokarm ow ych ma niejed­
nokrotnie specyficzny charakter, cza­
sem jest przyczyną choroby.
Składników pokarm ow ych znajdują­
cych się w produktach spożywczych jest
kilkadziesiąt. Wymienić tu można 20
am inokwasów, z których zbudow ane są
białka, wiele rodzajów węglowodanów,
kwasy tłuszczowe oraz kilkanaście
składników m ineralnych i w itam in.
Część składników pożywienia pow staje
w ustroju - noszą one nazwę endogen­
nych. Składnikam i egzogennymi są sole
m ineralne, w itam iny, niektóre am inok­
wasy i kwasy tłuszczowe. Te składniki
m uszą być podaw ane w pożywieniu
w form ie gotowej. Obok wymienionych
f
składników pokarm ow ych w organiz­
m ie człowieka i w p roduktach spożyw­
czych w dużych ilościach w ystępuje w o­
da. Nie jest to typow y składnik p o k ar­
mowy, ale jego rola jest niezm iernie
w ażna, np. w oda konieczna jest podczas
procesów traw iennych.
Przem iany ustrojow e są ściśle zw ią­
zane ze sobą. Każdy składnik spełnia
jakąś rolę w ustroju, przew ażnie bierze
udział w w ielu procesach biochem icz­
nych. Na żaden proces nie m ożna p a­
trzeć jako n a u kład wyizolowany.
Często m ożna usłyszeć pytanie:
Który składnik pokarmowy
jest najważniejszy?
Otóż w szystkie składniki pokarm ow e
są jednakow o ważne. B rak jednego
składnika może zaburzyć równow agę
nie tylko w miejscu, gdzie m a on bezpo­
średni udział, ale naw et w procesach
pozornie dalekich. Umownie za najw aż­
niejsze m ożna traktow ać te składniki,
których organizm sam wytworzyć nie
może, a więc egzogenne.
N iektóre ze składników może orga­
nizm zgrom adzić, np. zapas w itam iny
A w w ątrobie. Inne, dostarczone w n ad ­
miernej ilości w ydala, np. kw as askorbi­
nowy (w itam inę C). N iedobór w itam iny
C jest szybko zauw ażalny.
Zależności między poszczególnymi
składnikam i pokarm ow ym i są widocz­
ne na każdym kroku. N a przykład nie­
praw idłow y stosunek jonów w apnia do
jonów fosforanow ych sprzyja pow sta­
w aniu u dzieci krzywicy, ale naw et p ra ­
widłowy stosunek tych jonów nie uchro­
ni przed krzyw icą, jeżeli b rak będzie
w itam iny D, ponieważ bierze ona udział
w e w budow yw aniu fosforanów w apnia
w tkankę kostną. Zm niejszenie syntezy
białek w organizm ie (globiny) może
sprzyjać pow staw aniu niedokrw istości.
Jeżeli nie będzie dostatecznej podaży
żelaza, to synteza części hemowej czer­
wonego barw nika krw i (hemoglobiny)
będzie rów nież zaburzona, a więc doj­
dzie do anomii j.ik w poprzednim przy­
padku. D ostateczna ilość żelaza nie na
wiele się przyda, gdy zabraknie miedzi,
która w spółdziała w syntezie hemu.
Trzeba też powiedzieć, że żelazo lepiej
się w chłania w obecności kw asu askor­
binowego, a więc i/witam ina C w sposób
pośredni bierze udział w procesach
krw iotw órczych.
Przykładów takich można wskazać
wiele. Te, które przytaczam y świadczą
o tym, że w pożyw ieniu nie ma składni­
ków najważniejszych. Wszystkie są jed­
nakowo ważne.
Energetyczne składniki
pożywienia
Pokrycie zapotrzebow ania energety­
cznego (dawniej nazywanego kalorycz­
nym) możliwe jest w skutek dostarcze­
nia pożywienia zawierającego odpo­
w iednią liczbę składników energetycz­
nych. Składnikam i energetycznymi są
cukrowce, tłuszcze i białka. U w alnianie
tych składników wyzwala w organizmie
pew ną ilość energii, która może być wy­
korzystana zależnie od potrzeb ustroju.
Głównym składnikiem energetycz­
nym są cukrowce - zwane też węglowo­
danam i. Są one niezm iernie rozpo­
wszechnione w przyrodzie ożywionej,
zwłaszcza w świecie roślinnym. Stano­
wią one podstaw ę wyżywienia ludności.
33
 Skład pierw iastkow y cukrow ców jest
nieskom plikow any - zaw ierają węgiel,
w odór i tlen. Organizm y zwierzęce m ają
ograniczone możliwości syntezy węglo­
wodanów, mogą one pow staw ać w nich
tylko ze zw iązków organicznych. Z u­
pełnie inaczej jest w świecie roślinnym.
Rośliny m ają zdolność w ytw arzania cu­
krów z dw utlenku węgla zaw artego
w pow ietrzu, i z wody pobieranej z pod­
łoża. Proces ten, zw any fotosyntezą, w y­
maga energii, której źródłem jest słońce.
Cukrowce o budow ie mało skom pli­
kowanej nazyw am y cukram i prostym i
(monosacharydarni), zaś cukram i złożo­
nymi (polisacharydam i) takie związki,
które zbudow ane są z większej liczby
cząsteczek cukrów prostych. W ystępują
też bisacharydy, czyli dw ucukry, Mono-
sacharydy i bisacharydy są słodkie i ła­
two rozpuszczają się w wodzie,
Do najpopularniejszych cukrów
prostych należy glukoza (cukier grono­
wy). W ystępuje ona głównie w owocach,
zw łaszcza w w inogronach oraz miodzie.
Jest też we krw i i w m ięśniach zw ierząt.
Jest ona głównym m ateriałem energety­
cznym. F ruktoza, drugi popularny mo-
nosacharyd, to cukier owocowy. Z naj­
duje się głów nie w owocach i miodzie.
Zawartość cukrowców w 100 g niektórych produktów
w gramach
cukier
EZJskrobia
34
N ajbardziej znanym dw ucukrem jest
sacharoza (cukier trzcinowy, cukier
buraczany). W w yniku jej hydrolitycz-
nego rozpadu pow staje glukoza i frukto­
za. Jest to cukier, którym najczęściej
słodzimy napoje, dodajem y do soków,
dżemów itp. Sacharoza pod wpływem
enzymów traw iennych rozkłada się
również na glukozę i fruktozę.
Laktoza jest też dw ucukrem i spoty­
kam y ją w mleku. Pod działaniem b ak ­
terii kw asu mlekowego przechodzi
w kw as mlekowy, czego wynikiem jest
zakw aszenie m leka, a co z a ’tym idzie
pow staw anie zsiadłego mleka.
Skrobia jest polisacharydem i zbudo­
w ana jest z dużej liczby cząsteczek glu­
kozy. W ystępuje tylko w roślinach,
głównie jako m ateriał zapasowy grom a­
dzony w nasionach zbóż, grochu, bul­
w ach ziem niaków itp. Skrobię spoży­
wamy w posiłkach najczęściej i w du­
żych ilościach. Rozpad skrobi w prze­
wodzie pokarm ow ym jest w ieloetapo­
wy, przy tym końcowym produktem
rozpadu jest glukoza. Skrobia w postaci
naturalnej nie jest całkowicie traw iona
przez człowieka i dlatego proces tra wie­
nia wielu cukrów, w tym skrobi, rozpo­
czyna się już w kuchni. G otow anie kne­
dli ziem niaczanych powoduje częściowe
rozbicie łańcuchów skrobiowych, a po­
w stałe fragm enty są z łatw ością traw io­
ne, Z tego powodu z surowych warzyw
zaw ierających skrobię nie można spo­
rządzać surówek.
Glikogen jest polisacharydem zwie­
rzęcym. Stanow i zapasowy m ateriał
zgrom adzony w w ątrobie i mięśniach.
Całkow ita hydroliza glikogenu daje
glukozę. Przypom nijm y sobie, że hydro­
liza jest to rozpad substancji chemicz­
nych organicznych i nieorganicznych
pod wpływem wody.
Jak chyba zauw ażyliście końcowym
etapem rozpadu hydrolitycznego i enzy­
matycznego wielocukrów są cukry pros­
te. Tylko one są łatw o przysw ajalne
przez organizm y ludzkie i zwierzęce
i dlatego w codziennych posiłkach są
bardzo pożądane.
Są jeszcze inne związki, składające
się m,in. z polisacharydów , które odgry­
w ają ogromną rolę w procesie traw ienia
- pobudzają perystaltykę, czyli ruch ro ­
baczkowy jelit i innych narządów u k ła­
du traw iennego. Ogólnie nazyw ane są
błonnikiem , choć to napraw dę jest celu­
loza, pektyny, chemicelulozy oraz ligni­
ny. Błonnik znajduje się we w szystkich
naturalnych produktach roślinnych.
Najwięcej jest jednak w otrębach z ziam
zbóż, roślinach strączkow ych i w skórce
owoców. N iedobór błonnika w diecie
powoduje tzw. choroby cywilizacyjne,
do których możemy zaliczyć miażdżycę,
choroby infekcyjne, otyłość, cukrzycę. Zawartość tłuszczu w 100 g niektórych produktów
Tutaj m ała ciekaw ostka: człowiek w gramach
w ciągu życia zjada około 17 ton cu­
krowców. Trudno sobie w yobrazić posi­ tłuszczowymi. Dawniej nazyw ane były
łek, w którym by ich nie było. Czy to w itam iną F.
będzie śniadanie, w którym podstaw ą W tłuszczach spożywczych, obok lip i­
jest pieczywo, czy obiad, gdzie zawsze dów, znajdują się fosfolipidy. Z w iązki
jadam y ziem niaki, kaszę czy kluski. N a­ te są nie tylko estram i kw asów tłuszczo­
w et skrom ny podw ieczorek również do­ wych ale i kw asu fosforowego. Do tej
starcza cukrowców często w postaci sło­ grupy tłuszczowców zalicza się lecytyny
dyczy, które niestety w nadm iernych obecne w ziarnach soi, żółtku jaja i m óz­
ilościach są szkodliwe dla zdrowia. gu, Tłuszczowcom tow arzyszą zw ykle
zw iązki o nazw ie sterole. N ajbardziej
Tłuszczowce, zw ane też lipidam i, po­
znany jest cholesterol, zaw arty w n aj-
dobnie jak węglowodany w chodzą stale
w skład naszych posiłków. Są to estry Zawartość białka w 100 g niektórych produktów
glicerolu i kwasów tłuszczowych. W tłu - -
szczach spożywczych stałych w ystępują
kwasy tłuszczowe nasycone (głównie
stearynow y i palmitynowy), w ciekłych
- nienasycone o jednym w iązaniu po­
dwójnym (głównie oleinowy) i wielonie-
nasycone o dwóch i więcej w iązaniach
podwójnych (kwas tłuszczowy linolo­
wy, linolenowy i arachidonowy).
Nienasycone kwasy tłuszczowe (a
zwłaszcza linolenowy i arachidonow y)
są niezbędne do praw idłow ego funkcjo­
now ania organizmu. Nie pow stają one
w orgąniźm ie i muszą być przyjm ow ane
w posiłkach. Ze względu na swoją w aż­
ną rolę nazywamy je EFA (Essential
F atty Acids) - niezbędnym i kw asam i

35

Zawartość wapnia w 100 g niektórych produktów w m ili­
gramach
większej ilości w m aśle krow im i żółtku
jaja. N iektóre fosfolipidy i sterole nie są
najbardziej pożądane w pożywieniu
człowieka. N a ten tem at jest wiele
sprzecznych poglądów.
Podstaw ow ą w artością tłuszczu, jako
składnika pokarm ow ego jest jego wyso­
ka w artość energetyczna - dw ukrotnie
w iększa w porów naniu z w artością
energetyczną b iałka i cukrowców. Do­
datkow ą w artością niektórych tłusz­
czów spożywczych są zaw arte w nich
w itam iny (A, D, K i E) - rozpuszczalne
w tłuszczach oraz niezbędne kw asy tłu ­
szczowe (EFA). Dotyczy to głównie ole­
jów, wzbogaconej i w itam inizow anej
m argaryny oraz w mniejszym stopniu
m asła i śm ietany.
O statnim ze składników energetycz­
nych w pożyw ieniu są białka, zwane
inaczej proteinam i. Ale tu uwaga. Biał­
ka są głównie m ateriałem budulcowym ,
a spalane są wtedy, gdy nie m a innych
składników energetycznych (węglowo­
danów i tłuszczów). B iałka tw orzą duże
cząsteczki, których podstaw ow ą cegieł­
k ą są am inokw asy, połączone między
sobą tzw. w iązaniam i peptydowym i.
O rganizm człow ieka nie ma zdolności
w ytw arzania grup am inowych, ale może
36
syntetyzować niektóre aminokwasy
przez przekształcenie innych i przeno­
szenie grup aminowych.
W yodrębniono trzy grupy am inokw a­
sów w ystępujących w białkach: am i­
nokwasy, które może w ytw arzać orga­
nizm człowieka (tzw. endogenne), np.
alanina, arginina; - aminokwasy, któ­
rych organizm człowieka sam w ytw o­
rzyć nie może (tzw. egzogenne), np. fe-
nyloalanina, izoleucyna; i - am inokw a­
sy w ytw arzane przez organizm wyłącz­
nie w określonych w arunkach (tzw.
w zględnie endogenne), np. cystyna, ty­
rozyna.
To, że nie w szystkie am inokwasy ko­
nieczne człowiekowi do życia mogą po­
w staw ać w organizmie, daje wskazów­
kę, że pełnowartościowym i białkam i są
jedynie te, które zaw ierają wszystkie
egzogenne am inokwasy w potrzebnej
człowiekowi ilości i proporcji. Z asadni­
czo białka zwierzęce - a więc białka ryb,
mięsa, jaj i m leka - zbliżone do białek
ciała człowieka, zaw ierają wszystkie te
am inokw asy i są pełnowartościowe.
W żółtku jaja kurzego są zaw arte am i­
nokw asy w proporcjach w pełni odpo­
w iadających zapotrzebow aniu człowie­
ka i dlatego białka te stanow ią standard
na całym świecie, niezależnie od tego
czym jest żywiona kura. Białka roślinne
przew ażnie nie są pełnowartościowe,
gdyż niektóre am inokwasy w ystępują
w nich w zbyt małych ilościach w sto­
sunku do potrzeb ludzkiego organizmu.
W artość bilogiczną białek można
podnieść przez odpowiedni dobór pro­
duktów w celu uzupełnienia się am inok­
wasów, np. podanie klusek z mlekiem
umożliwi lepsze w ykorzystanie białek
mąki. Jako w ażną zasadę w żywieniu
należy przyjąć, że w każdym posiłku
powinien znajdow ać się jakiś produkt
zwierzęcy, zwiększający ogólną w artość
białka. Białko zwierzęce musi być poda­
ne jednocześnie z białkiem roślinnym.
W przeciw nym razie am inokw asy np.
 V
m ięsa mogą być zm etabolizow ane przed
w budow aniem w ustrój.
Jak już wiem y białko jest m ateriałem
głównie budulcowym . Dlatego niedobór
białka ham uje rozwój m łodych organiz­
mów, obniża syntezę w ielu enzymów
i hormonów. N iedobór białka, spotyka­
ny zw łaszcza w k rajach trzeciego św ia­
ta, pow oduje pow stanie ciężkiego scho­
rzenia o nazw ie kw ashiorkor. Dzieci do­
tkn ięte nim m ają niedorozwój tk an k i
mięśniowej, duże, w ystające brzuchy
i łatw o zapadają na wszelkie infekcje.
N iedobór poszczególnych am inokw a­
sów egzogennych w ywołuje ch arak te­
rystyczne objawy. N a przykład b rak Tę bec2 kę wykonał niesolidny bednarz. Jedne deszczułki
am inokw asów siarkow ych (metioniny, są wyższe, inne niższe, a jedna z nich jest najniższa.
Porównajmy rzeczywistą pojemność tej beczki z wartoś­
cystyny) pow oduje znaczną degenerację cią biologiczną białka określonego produktu spożywcze­
w ątroby. N iedobór zaś fenyloalaniny go. Wysokość poszczególnych deszczułek to poziom
i tyrozyny może wywołać zaburzenia różnych aminokwasów - ten, którego jest najmniej to tzw.
aminokwas ograniczający (deszczułka najniższa). Beczka
czynności tarczycy i niepraw idłow e ma bardzo małą pojemność rzeczywistą. Co z tego, że
tw orzenie b arw n ik a skóry (pigmen- może pomieścić 200 I płynu, skoro można do niej wiać
tylko tyle, na Ile pozwala najniższa deszczułka. To samo
tację). można powiedzieć o wartości biologicznej białka okre­
ślonego produktu spożywczego. Na przykład żyto i psze­
nica mają niską wartość biologiczną. Aminokwasem
Składniki mineralne..* ograniczającym dla pszenicy jest lizyna i tryptofan, a dla
żyta - metionina.
...to w apń, fosfor, magnez, żelazo,
miedź, kobalt, sód, potas, chlor, cynk, W ymiana składników m ineralnych
m angan, molibden, jod, fluor, siarka w organizm ie jest stała, znajduje się ona
i selen. Rozpiętość ich zaw artości w stanie równow agi dynamicznej.
w organizm ie człowieka jest ogromna. Ograniczenie lub usunięcie jakiegoś
Dla orientacji podam , że w organizm ie pierw iastka z pożywienia nie w strzy­
dorosłego człow ieka znajduje się 2,8 kg m uje przem ian, urucham iane są nato­
składników m ineralnych, w tym 1 kg m iast z reguły ich zapasy. Ustrój broni
w apnia, 0,7 kg fosforu, w yrażone w licz­ się przed nadm iernym i stratam i - dłużej
bach bezwzględnych. Żelaza i cynku
jest aż tysiąc razy mniej, a inne pierw ia­
stki, jak miedź, m angan, fluor, jod obec­
ne są w ilościach śladowych.
Rola składników m ineralnych jest
bardzo różna. N iektóre tw orzą masę
stru k tu ra ln ą tkanek, inne stanow ią in­
tegralną część związków biologicznie
czynnych, jak w itam iny, enzymy i hor­
mony. Inne znów pobudzają procesy en­
zym atyczne - jak pierw iastki śladowe.
Jeszcze inne biorą udział w procesach
krw iotw órczych o czym pisałam wcześ­
niej.
37
 A
n,e
mg
11,0
ł*
4.4 ł-
2.4 / (Be), biotyna (H), kwas pantotenow y,
/
/ kw as foliowy i kobalainina (Bt2). W ita­
I
1,6 /
/ /
/ /
0,6 / /
/ m ina D w ystępuje w czterech odm ia­
/
0 nach: Di, D2, D3 i D4 i że istnieje nowa
a
'O
Zawartość żelaza w 100 o niektórych produktów w mili­
gramach
trw ające niedobory byw ają przyczyną
zaburzeń ustrojow ych.
P rodukty spożywcze zaw ierają wszy­
stkie składniki m ineralne potrzebne do
rozw oju i życia organizm u człowieka
i odpow iednio zestaw iona dieta pow in­
na je zaw ierać w odpow iedniej ilości.
N ajlepszym źródłem w apnia jest mleko
i jego przetw ory, w mięsie zwierzęcym
i rybim dużo jest fosforu, natom iast m a­
gnez zaw ierają produkty zarów no m ięs­
ne jak i w arzyw ne. Żelazo czerpie czło­
w iek z różnych produktów spożyw­
czych, np. zaw iera go w ątroba, szpinak,
sałata, przy czym żelazo w ystępujące
w p ro d u k tach pochodzenia zwierzęcego
łatw iej w chłania się niż pochodzące
z produktów roślinnych. W ymieniłam
tylko w ażniejsze źródła niektórych
składników m ineralnych.
Witaminy
O w itam inach przeciętny zjadacz
chleba wie chyba najwięcej. Nie tyle
może o m echanizm ie ich działania, ale
o ich obfitości w w arzyw ach i owocach.
38
Nie wszyscy natom iast wiedzą, że znaj­
dują się one także w innych produktach
spożywczych.
W itam iny dzielimy umownie na roz­
puszczalne w wodzie i rozpuszczalne
w tłuszczach. Do pierwszej grupy należą
w itam iny z grupy B, w itam ina C i tow a­
rzysząca jej zwykle w itam ina P. W ita­
m iny z grupy B to: tiam ina (Bi), rybofla-
m ina (B2), niacyna (PP), pirydoksyna
m iny A, D , E i K są rozpuszczalne w tłu ­
szczach. O statnio stwierdzono, że w ita­
w itam ina M.
N iedobór w itam in powoduje pow sta­
w anie różnych schorzeń, które ogólnie
nazw ano aw itam inozam i lubhypow ita-
minozami. Zasadniczo w naszych w a­
runkach nie pow inny występować nie­
dobory w itam in, ponieważ większość
produktów żywnościowych je zawiera.
Trzeba tylko wiedzieć, które m ają ich
najwięcej i praw idłow o dobierać zestaw
posiłków. Zacznijm y od w itam in z gru-
pyB .
Dobrym źródłem w itam iny Bi są pro­
dukty zbożowe z tzw. grubego przem ia­
łu zboża - im m ąka bielsza tym mniej
w niej tiam iny. Najbogatszym źródłem
tiam iny są drożdże i orzechy, a w drugiej
kolejności mięso wieprzowe i podroby.
Ryboflawina jest również dość rozpo­
wszechniona w produktach żywnościo­
wych. Dobrym jej źródłem jest mleko,
w ątroba, nerki, mięso w ieprzowe i pro­
d u kty zbożowe. Św iatłow stręt i w rasta­
nie w rogówkę oka naczyń krwionoś­
nych oraz pojaw ienie się w kącikach ust
tzw. zajadów św iadczą o niedoborze tej
w itam iny w organizmie. W itam ina PP
w ystępuje głównie w drożdżach. Jej nie­
dobór jest częściej zauw ażalny. Powo­
duje zm iany skórne i w szczególnych
przypadkach zalecenie jej dodatkowego
spożywania otrzym ują pacjenci poradni
dermatologicznych: N atom iast niedo­
boru pirydoksyny u ludzi nie stw ierdza
się, 'gdyż jest ona rozpow szechniona we
w szystkich prod u k tach spożywczych,
przy czym więcej jej jest w p roduktach
pochodzenia zwierzęcego niż roślinne­
go. Biotyna jest rów nież wszędobylska,
jednak najw ięcej jej jest w w ątrobie
i jajach. K w as pantotenow y w ystępuje
najobficiej w tzw. m leczku pszczelim,
podrobach i herbacie. K obalam ina, po­
daw ana często przy niedokrw istości,
jest zaw arta w prod u k tach pochodzenia
zwierzęcego: w w ątrobie, nerkach, m ię­
sie, m leku, rybach i jajach. Kwas folio­
w y w spółdziała w procesach krw iotw ó­
rczych. Jego doskonałym źródłem jest
w ątroba oraz niektóre warzywa.
Ogólnie m ożna powiedzieć, że droż­
dże są doskonałym środkiem zapobiega­
jącym aw itam inozom grupy B, gdyż
w większych czy mniejszych ilościach
w szystkie w itam iny tej grupy są w nich
zaw arte.
W itam ina C jest najbardziej nam zna­
ną ze w szystkich w itam in, gdyż w d u ­
żych ilościach spożywamy ją podczas
często u nas w ystępujących chorób
przeziębieniow ych. Organizm ludzki
nie grom adzi jej i dlatego musi być do­
starczana system atycznie. Najwięcej
w itam iny C zaw ierają owoce dzikiej ró­
ży, a także porzeczki, zw łaszcza czarne,
truskaw ki oraz w arzyw a kapustne.
W Polsce dobrym źródłem tej w itam iny
w okresie zimowym są ziem niaki, n atk a
pietruszki, k ap u sta słodka i kwaszona.
W itam iną A określa się kilka zw iąz­
ków chem icznych koniecznych do
utrzym ania nabłonka w stanie niezro-
gowaciałym . Zrogowacenie nabłonka
rogów ki oka prow adzi do typowej aw i­
tam inozy, tzw. kseroftalm ii, kończącej
się często ślepotą. W itam ina A koniecz­
na jest też do praw idłow ego widzenia.
Jej niedobór pow oduje upośledzenie w i­
dzenia o zm ierzchu, nazyw ane kurzą
ślepotą. K aroten, zaw arty głównie
w m archw i, jest praw i tarniną A i prze­
kształca się w w ątrobie w w itam inę A.
Tłuszcze rybie, w ątroba wołowa i szpi­
nak są poza m archw ią źródłem tej b a r­
dzo potrzebnej witaminy.
W itam ina D jest związkiem zapobie­
gającym krzywicy. Zaś jej prow itam iną
jest jeden ze znanych streoli - ergoste-
rol, który pod wpływem prom ieni u ltra ­
fioletowych w nią się przekształca. Dla­
tego tak w ażne dla naszego organizm u
jest rozsądne korzystanie z prom ieni
słonecznych. Podobnie jak w itam ina A,
w itam ina D grom adzona jest głównie
w w ątrobie. W itam ina D nie należy do
w itam in rozpowszechnionych w pro­
d u ktach żywnościowych. Znajduje się
głównie w rybach morskich, maśle,
w ątrobie i żółtku jaja.
W itam ina E (tokoferol) jest popular­
nie zw ana w itam iną płodności. Najlep­
szym jej źródłem jest olej uzyskany z za­
rodków pszenicy, w drugiej kolejności
olej sojowy, a w dalszej sałata, w ątroba
i jaja.
Czynnikiem koniecznym do p raw i­
dłowego krzepnięcia krw i jest w itam ina
K. Z aw ierają ją głównie roślinne pro­
dukty spożywcze, zwłaszcza te, które
m ają chlorofil. Innym źródłem tej w ita­
miny jest flora bakteryjna jelit.
Sporo powiedzieliśmy tu taj o skut­
kach niedoboru witam in. Trzeba też p a­
miętać, że ich przedaw kow anie (tzw.
hyperw itam inoza) też nie jest obojętne
dla zdrow ia naszego organizmu. O prze­
daw kow anie jest bardzo łatw o w przy­
p ad k u przyjm ow ania preparatów far­
maceutycznych, w których zaw arte są
one w dużych ilościach. Dotyczy to wi­
tam in, których nadm iar nie jest w ydala­
ny z organizmu.
Przyswoiliśm y sobie niezbędne w ia­
domości dotyczące składu chemicznego
naszego pożywienia i jego roli w spra­
w ow aniu funkcji życiowych naszego
ustroju. Chciałabym, żeby Czytelnicy
poznali także elem entarne zasady p ra ­
widłowego odżyw iania się, ale tem u za­
gadnieniu poświęcimy odrębny artykuł.
39
 J e d n a ja s k ó łk a
w i o s n y n ie c z y n i...
Od 21 do 26 listopada 1983 r.
w Ośrodku Postępu Technicznego
w Katowicach odbyła się II Giełda
Opracowań Naukowo-Badawczych
i Rozwojowych Proponowanych do
Wdrożenia i Rozpowszechniania. Im­
preza ta zgromadziła 105 wystawców,
którzy przedstawili łącznie 410 opra­
Rys. 1 Przenośna stacja napełniania freonem PSM 201. Na cylindrycznym zbiorniku freonu
z lewei zainstalowano suwak do podręcznych kalkulacji objętości czynnika w zależności
od ciśnienia
Rys. 2 Kontenerowa oczyszczalnia ścieków (model)
Roland Wacławek
cowań i rozwiązań konstrukcyjnych trzeżenie i refleksja, jaka się nam na­
z różnych dziedzin nauki i techniki. sunęła - to niewielka liczba zwiedza­
Odwiedziliśmy towarzyszącą gieł­ jących, czyli potencjalnych nabyw­
dzie wystawę, aby poinformować ców opracowań prezentowanych na
Czytelników, jak prezentował się na wystawie. Nie świadczy to najlepiej
giełdzie aktualny stan postępu nau­ o zainteresowaniu przedsiębiorstw
kowo-technicznego w naszym kraju. wdrażaniem postępu technicznego
Pierwsze, niezbyt przyjemne spos­ we własnych zakładach i jest, nieste­
ty. dowodem braku skutecznych me­
chanizmów wymuszających u produ­
centów m.in. unowocześnianie pro­
dukcji. Obok rozwiązań naprawdę in­
teresujących znalazły się poza tym na
giełdzie opracowania raczej nie pre­
tendujące do miana technicznych re­
welacji, w każdym razie na miarę
światową lub przynajmniej euro­
pejską.
Przejdźmy teraz do prezentacji nie­
których - naszym zdaniem godnych
uwagi - eksponatów.
Awaria lodówki kojarzy się zazwy­
czaj wszystkim z kłopotliwą I kosz­
towną wymianą kompletnego agre­
gatu chłodniczego, nawet gdy przy­
czyną niesprawności była zwyczajna
nieszczelność lub zepsucie któregoś
z podzespołów, np. sprężarki. Opra­
cowana w Ośrodku Badawczo-Roz­
wojowym Chłodnictwa Domowego
,,Polar” przenośna stacja napełniania
agregatów sprężarkowych freonem,
typu PSN-201, umożliwia usuwanie
większości usterek chłodziarek i za­
mrażarek domowych u klienta, bez
potrzeby dostarczania uszkodzonych
urządzeń do punktu naprawczego
(rys. 1).
Korzystając ze stacji PSN-201, uzu­
pełnionej przez opracowywaną aktu­
alnie zgrzewarkę do rurek można, po
ewentualnej wymianie części agrega­
tu, oczyszczać instalacje z zanieczy­
szczeń olejem i wodą przez przepłu­
kanie ich niewielką ilością freonu. Na­
stępnie, dzięki zainstalowanej po­
mpie próżniowej, można otrzymać
wymaganą próżnię, a potem dostar­
czyć do chłodziarki odpowiednią
ilość czynnika chłodzącego freonu
R 12. Stacja wyposażona jest w litro­
wej pojemności dozownik z manome­
trem i wbudowaną, miniaturową
grzałkę elektryczną, za pomocą której
ogrzewa się freon w celu osiągnięcia
niezbędnego ciśnienia czynnika.
Umożliwia to napełnienie agregatów
w niskiej temperaturze. Wyposażenie
uzupełniają dwa elastyczne węże
z rozłącznymi sprzęgłami, gwarantu­
jącymi szybkie i szczelne połączenie
z napełnianym agregatem. Cała este­
tyczna, zwarta i poręczna konstrukcja
waży zaledwie 17 kg. Wskutek unik­
nięcia kosztów transportu lodówki
i możliwości wymiany tylko uszko­
dzonego elementu przewiduje sią
znaczne przyspieszenie tempa i obni­
żenie kosztów naprawy (do 30%). Po­
dobnego typu urządzenia sprowa­ Rys. 3. Schemat przepływu w kontenerowej stacji uzdatniania wody
dzano do tej pory z krajów zachod­
nich. Oferta OBR „Polar" ma więc
charakter antyimportowy. Co wlącej,
zainteresowanie stacją wykazują
kontrahenci, m.in. z CSRS i NRD,
O tym, że uzdatnianie wody i oczy­
szczanie ścieków stało sią proble­
mem bardzo ważnym, wiedzą nie tyl­
ko ekolodzy, instalacje do oczyszcza­
nia wody. kojarzą sią nam zazwyczaj
z rozległymi zabudowaniami, basena­
mi, osadnikami łtp, A co robić w ma­
łych ośrodkach mieszkalnych lub
wczasowych, niewielkich zakładach
przemysłowych i na budowach odle­
głych od dużych oczyszczalni I stacji Rys. 4. Schemat przepływu oczyszczanych ścieków w kontenerowej oczyszczalni
wodociągowych? Czy skazane są one
na chroniczny brak czystej wody i rolą oczyścić w 90% do 60 ma ścieków na ków tłumaczyli prowizorycznością
trucicieli okolicznych zbiorników wo­ dobę. Jest to możliwe wskutek biolo- warunków (budowy) i lokalizacją
dy? Dla indywidualnych użytkowni­ giczno-mechanicznej zasady pracy (drobny przemysł w małych miejsco­
ków opracowano w Bydgoskim Biu­ z zastosowaniem tarczowych złóż wościach, itp.}.
rze Projektowo-Badawczym Budow­ zraszanych i wielostrumieniowego Przyszłość inżynierii materiałowej
nictwa Przemysłowego kontenerowe, osadnika o przepływie poziomym na plan pierwszy stawia tworzywa
przewoźne stacje uzdatniania wody (rys.4). Można wyrazić życzenie, by sztuczne. Do dalszego rozwoju ich
i również kontenerowe oczyszczalnie kontenerowa stacja oczyszczania technologii niezbędna jest odpo­
ścieków (rys. 2). Obydwie instalacje ścieków znalazła jak najszybciej za­ wiednia aparatura badawcza. Zapo­
mieszczą sią w typowych kontene­ stosowanie u tych wszystkich truci­ trzebowaniu temu wychodzi naprze­
rach o wymiarach 6,02 x 2,44 x 2,44 cieli środowiska, którzy dotychczaso­ ciw zbudowany w Instytucie Polime­
m i mogą być z łatwością dostarczone wą beztroskę w pozbywaniu sią ście­ rów Politechniki Łódzkiej aparat do
na miejsce eksploatacji dowolnym
środkiem transportu. Zblokowane Rys, 5. Aparat AIM -3 W głębi programator temperatury, po lewej blok grżejny z umiesz
w kontenerach urządzenia gotowe są ezoną wewnątrz próbką polimeru i przetwornikiem wydłużenia (na górze)
do natychmiastowego montażu I uru­
chomienia. Wysoce zautomatyzowa­
na praca stacji zapewnia dużą nieza­
wodność eksploatacyjną, t Jeszcze
jedna zaleta - w razie potrzeby można
łatwo powiększyć wydajność instala­
cji przez dostawienie bliźniaczych
jednostek.
Mimo małych wymiarów stacje od­
znaczają sią doskonałymi parametra­
mi eksploatacyjnymi. Tak np. stacja
uzdatniania wód powierzchniowych
umożliwia, w wyniku procesów koa­
gulacji, sedymentacji, filtracji i dezyn­
fekcji, uzyskiwanie wody pitnej z do­
wolnego źródła powierzchniowego
(strumień, jezioro)! Wydajność 10 do
15 ma wody na godziną. Stacja wypo­
sażona jest we własną instalacją hy­
droforową ułatwiającą rozprowadze­
nie wody do użytkowników (rys. 3).
Kontenerowa oczyszczalnia może
 &530GBDOB

M-'»

Rys 8. Motopotencjomotr (serwomechaniczny zadajnik napięcia)

Rys. 6. Urządzenie „CRYSTALDIGRAF"

analizy termomechanicznej polime­

rów ATM-3. Urządzenie to (rys.5)
umożliwia otrzymanie danych doty­
czących przemiąn fizycznych i chemi­
cznych polimerów w zakresie tempe­
ratur 150-470 K. Kreślone na rejestra­
torze krzywe przedstawiają względne
wydłużenie poddanej rozciąganiu
próbki polimeru w funkcji temperatu-

Rys. 7. Automat spawalniczy ASG-1000

Rys. 9. Zestaw pomiarowy do interferometru laserowego M-206

ry. Na podstawie analizy tych charak­ danych systemu mikroprocesorowe­

terystyk ocenić można m.in. masą
cząsteczkową, zawartość fazy krysta­
licznej, rozpoznać usterki sieci krys­
talicznej. Ponadto możliwe jest wy­
ciągnięcie istotnych wniosków co do
właściwości przetwórczych badane­
go tworzywa, wpływu plastyfikato­
rów, stabilizatorów itp. Konstrukcja
tego prostego w obsłudze, zautoma­
tyzowanego i oryginalnego urządze­
nia chroniona jest patentem.
Również dla potrzeb inżynierii ma­
teriałowej i odlewnictwa opracowano
w instytutach: Odlewnictwa i Elektro­
niki Politechniki Śląskiej aparaturę
,.CRYSTALDIGRAF” (rys. 6) do anali­
zy termicznej i derywacyjnej procesu
krzepnięcia stopów metali. Takie za­
lety, jak prostota obsługi i krótki czas
pomiaru (3-5 min. dla stopów żelaza),
dodatkowo uzupełniane w aparaturze
w wersji „NC” w zautomatyzowany
proces określania cech żeliwa wsku­
tek wykorzystania do przetwarzania
go. Krótki czas potrzebny na pełną
diagnostykę żeliwa ma kapitalne zna­
czenie w odlewnictwie, gdyż umożli­
wia poprawę jakości żeliwa jeszcze
przed odlaniem do form lub na zmia­
ną organizacji odlewania w celu pod­
niesienia jakości odlewów.
Ciekawe rozwiązania zaprezento­
wało Warszawskie Centrum Studenc­
kiego Ruchu Naukowego: wiele
z nich nie stanowiąc technicznej re­
welacji, zaspokoi istniejący brak
względnie taniego i operatywnego
osprzętu uzupełniającego. Przykła­
dem tutaj służyć mogą: transoptoro-
wy licznik elementów w procesie pro­
dukcyjnym i transduktorowe prze­
kładni ki prądu stałego do 3000 A.
Interesująco przedstawiały się
elastooptyczne mierniki odkształceń.
Miernik taki - to zwykły pasek mate­
riału elastooptycznego ze wstępnie
utrwalonym efektem ełastooptycz-
nym, uzupełniony polaryzatorem. Pa-

42
»
 sek nakleja się klejem epoksydowym Instytut Geodezji i Kartografii wy­
na powierzchni badanego elementu stawił zestaw pomiarowy do interfe­
narażonego na odkształcenia, np. rometru laserowego M-206. Zestaw
obudowy górniczej lub drabiny stra­ ten wyposażony jest w detektor do­
żackiej. Na wierzchniej stronie mier­ stosowany do pracy praktycznie
nika znajduje się podziałka. Gdy ba­ z każdym laserem, licznik rewersyjny
dany obiekt podlega naprężeniom* (dodający i odejmujący) o oryginal­
wskutek odkształcenia paska ulega nym, odpornym na zakłócenia ukła­
przemieszczeniu względem podziałki dzie oraz oscyloskop (rys. 9). Urzą­
zespół barwnych prążków pochodze­ dzenie to charakteryzuje się bardzo
nia interferencyjnego, widocznych wysoką czułością i dokładnością
gołym okiem po odpowiednim wskazań. O ile przy samym zliczaniu
oświetleniu miernika. Odczyt jest na­ prążków interferencyjnych trudno
tychmiastowy, nie wymaga specjal­ osiągnąć dokładność lepszą niż ± 1
nych kwalifikacji ani dodatkowego prążek, to wskutek użycia uprzednio
oprzyrządowania. W wielu przypad­ rejestrującego przesunięcie fazowe
kach, np. przy pomiarach orientacyj­ (czyli oscyloskopu - wykorzystanie
nych (zagrożenie górnicze, dopusz­ figur Lissajous) udało się urządzeniu
czalne obciążenie drabiny) mierniki M-206 dokładność tę znacznie polep­
elastooptyczne górują zdecydowanie szyć. Konstruktorzy urządzenia uzy­
nad stosowanymi dotychczas do po­ skali parametry na światowym pozio­
dobnych celów tensometrami (odpa­ mie przy wykorzystaniu do budowy
da pomiar rezystancji. Cena jest niż­ przyrządu podzespołów produkcji
sza, a niezawodność większa). Obraz wyłącznie krajowej. Na uwagę zasłu­
prążków ułatwia nie tylko oszacowa­ guje stosunkowo niewielki koszt
nie rozmiaru odkształcenia, ale i jego urządzenia, ok. 100tys. zł. Do tej pory Rys. 10. Urządzenie do kontroli układów
charakter (wydłużenie, skręcenie podobny sprzęt importowano z II ob­ cyfrowych - analizator sygnatury PR 1491.
szaru płatniczego... Tym nowoczes­ W przedniej górnej części widać wymienną
itp.). Zakres pomiarowy przykładowo
matrycę testową. Z przodu - testowana płyt'
±0,35%. nym narzędziem współczesnej me­
ka drukowana
V Centrum Techniki Wytwarzania trologii zainteresował się nie tylko
Przemysłu ..PROMOR" w Gdań- Polski Komitet Normalizacji i Miar,
sku-Oliwie zaprezentowało na wy­ lecz także Biuro Konstrukcyjne Obra­ Jako przykład nowoczesnego urzą­
stawie m.in. automat do spawa­ biarek w Pruszkowie. Miejmy nadzie­ dzenia do testowania złożonych ukła­
ję, że zaowocuje to w przyszłości no­ dów cyfrowych o dowolnej konfigura­
nia łukiem krytym ASG-500P. prze­
woczesnymi obrabiarkami precyzyj­ cji połączeń może służyć analizator
znaczony do wykonywania tzw. spoin
nymi, sterowanymi numerycznie o la­ sygnatury PR-1491, produkcji „Uni-
pachwinowych na złączach teowych.
Spawarka zasilana jest z prostowni­ serowym systemie pomiaru przemie­ tra - Elmasz” . Wskutek zastosowania
szczeń. wymiennej, programowanej matrycy
ka, dostaczającego prąd do 500
A przy napięciu spawania 22-44 V,
Tak prąd i napięcie spawania, jak
Rys. 11. Automat AR-2 do losowego wyboru pracowników do kontroli
i prędkość spawania (12-80 m/h) na­
stawiane są bezstopniowo, co ułatwia
dobór optymalnych parametrów te­
chnologicznych i otrzymanie spawu
wysokiej jakości (rys. 7).
Wyznacznikiem nowoczesności
stał się w ostatnim czasie zakres i po­
ziom elektronizacji techniki i gospo­
darki, pod tym względem jednak
spotkał zwiedzających wystawę na
giełdzie pewien zawód. Spośród pre­
zentowanych w tej dziedzinie kon­
strukcji tylko kilka wskazywało na
nieśmiałe próby pościgu za standar­
dem światowym.
Przykładem tego stanu rzeczy mo­
że być chociażby motopotencjometr
(rys. 8). Jest to urządzenie do zadawa­
nia napięcia przy użyciu zwykłegapo-
tencjometru drutowego, tyle. źe usta­
wianego silnikiem elektrycznym. Nie
negując przydatności tego przyrządu,
można jednak zaryzykować twierdze­
nie. że za nowoczesne mogłoby ono
uchodzić 20 lat temu, nie zaś dziś,
w dobie m.in. scalonych przetworni­
ków cyfrowo-analogowych...

43

Rys. 12. Zgrzewarka do światłowodów FOS-1. W proatopadłościennym pojemniku -
programator parametrów procesu zgrzewania z zasilaczem, u góry - imadło dla światłowo­
dów w az z układem pozycjonowania i kontroli optycznej
testowej (rys. 10) urządzenie jest uni­
wersalne i może być szybko adapto­
wane do testowania różnego rodzaju
pakietów, Można za jego pomocą zlo­
kalizować na płytce uszkodzony
układ scalony w cyklu automatycz­
nym I pojedynczym.
Innym produktem „Unltry-EI-
masz” , wychodzącym niewątpliwie
naprzeciw, rozwojowi techniki mikro­
procesorowej t mikroprogramowa-
nych układów automatyki, jest pro­
gramator pamięci scalonych typu
EPROM, typ PR 1454. Pamięci stałe
EPROM mają możliwość wielokrotnej
zmiany zawartości. Stara zawartość
kasowana jest przez naświetlanie kry­
ształu światłem ultrafioletowym przez
kwarcowe okienko w obudowie. Na­
stępnie przez podanie na wyprowa­
dzenia układu ściśle określonej sek­
44
wencji dobranych napięć zapisuje się
w komórkach pamięci nową informa­
cję. Do programatora można poda­
wać informacje z wbudowanej kla­
wiatury lub z taśmy perforowanej. Za
pomocą omawianego programatora
można przy tym nie tylko programo­
wać pamięć, ale i kontrolować jej za­
wartość, a także kopiować zawartości
innych pamięci.
Przykładem nowego podejścia do
starego jak świat problemu kontroli
uczciwości pracobiorców jest nie­
wątpliwie automat AR-2 do losowego
wyboru pracowników do kontroli
w bramie (rys. 11) zakładu, opracowa­
ny przez Centralny Ośrodek Badaw­
czo-Rozwojowy Poczty. Istotnie, uży­
cie bezdusznego układu elektronicz­
nego stworzy przynajmniej pozory za
ostrzenia rygorów kontrolnych
uczy Jednak, że problemu uczciwości
nie udaje się rozwiązać metodą do­
skonalenia tylko środków technicz­
nych mających ją wymuszać. Urzą­
dzenie wzbudziło w nas mieszane
uczucia I pragnienie doczekania cza­
sów, w których Inwencja konstrukto­
rów będzie mogła znaleźć zastosowa­
nie w Innych dziedzinach. Inna spra­
wa. że wobec znanej „selektywności"
naszej poczty, stosowanie podobne­
go urządzenia wydaje się tam jak naj­
bardziej uzasadnione, zwłaszcza
w placówkach zajmujących się pacz­
kami i przesyłkami. Postulować moż­
na ustawienie częstości kontroli na
maksimum...
Zwiastunem nieśmiałego sięgania
po nowe techniki i technologie była
prezentowana przez Instytut Łącz­
ności zgrzewarka do światłowodów
FOS-1. Urządzenie to, pionierskie
w skali krajów RWPG, umożliwiło
trwałe łączenie światłowodów kwar­
cowych lub plastykowych (rys. 12).
Elektroniczny programator umożli­
wia precyzyjne określanie termicz­
nych parametrów procesu zgrzewa­
nia włókien I Ich przebiegu w czasie.
Precyzyjne mechanizmy pozycjonują­
ce I optyczny układ kontrolny gwa­
rantują niezbędną w procesie łącze­
nia dokładność. Wszystko to w efek­
cie daje małe straty w złączach - nie
więcej niż 0.15 dB. Na uwagę zasługu­
je nowoczesna, zwarta i estetyczna
konstrukcja, niewielki ciężar (zaled­
wie 7,8 kg) oraz możliwość zasilania
zarówno z sieci 220 V, jak i 12 V napię­
cia stałego - np. z akumulatora samo­
chodowego. Właściwości te zalecają
stosowanie tego urządzenia nie tylko
w warunkach laboratoryjnych, ale
i terenowych, np. przy łączeniu włó­
kien w studzienkach telekomunika­
cyjnych. Jest to więc rozwiązanie jak
najbardziej na czasie, przewidywane
jest już bowiem wprowadzenie świat­
łowodów w miejskich centralach tele­
komunikacyjnych.
Największe zainteresowanie syste­
mem wykazują służby specjalne, być
może w przyszłości będzie on mógł
być dostępny takie dla zwykłego oby­
watela - względy techniczne nie stoją
temu na przeszkodzie.
Zaprezentowane propozycje nie
wyczerpują oczywiście listy interesu­
jących opracowań z katowickiej gieł­
dy. Nie ulega wątpliwości, że podob­
ne Imprezy są potrzebne. Dobrze by­
łoby jednak, by ich zasięg był szerszy,
a stymulowany prze2 nie postęp tech­
niczny - wszechstronny i szybszy.
Przyczyniłoby się to do zmniejszenia
dystansu, jaki dzieli nas od krajów
w świecie przodujących.
URATOWANA ZAPORA WODNA ł

Krum Sławow

Z „P rotokółu w drożenia metody Przedsiębiorstw a Budowlano-Rem on-

przeprow adzenia generalnego rem ontu towego (SEP) „G ospodarka W odna11
zam knięcia hydraulicznego w wieży w Warnie. Po wnikliwej analizie okaza­
ujęcia wody zapory im. Georgi T raj- ło się jednak, że w k raju nie ma takiego
kow a” : przedsiębiorstw a, które byłoby w stanie
„W 1979 r. n a skutek pow stałej aw arii zrealizować zaproponow ane rozw iąza­
został pow ażnie uszkodzony próg za­ nie. W dodatku przedstaw iony projekt
m knięcia hydraulicznego w zaporze im. zaw ierał pew ne techniczne niedocią­
G. Trajkow a. Z apora ta ma szczególne gnięcia, które wymieniono w oficjalnej
znaczenie dla okręgu (warneńskiego - odmowie realizacji przez S E P „Gospo­
przypisek redaktora). W przypadku d ark a W odna11w Warnie. W wymienio­
aw arii drugiego upustu niemożliwe b ę­ nych w odmowie 17 punktach w yraźnie
dzie naw odnienie 30 000 hektarów zie­ widać, że autorzy projektu nie docenili
mi rolnej. P ow stała aw aria może spowo­ złożoności realizacji zaproponowanej
dować zniszczenie zapory i w konsek­ metody, gdyż nie uwzględnili w pełni
w encji ogromne straty m aterialne oraz specyfiki pracy nurków ograniczonej
ofiary w lud ziach 11. w czasie. Ponadto sam projekt zaw iera
Przede w szystkim musimy uspokoić pewne braki m.in. w technologii prac
czytelnika, że możliwość pow stania tak remontowych.
poważnej aw arii istnieje już tylko w teo­
rii. Ale nie stało się ta k za spraw ą przy­ Wariant drugi - klasyczny
słowiowego łu tu szczęścia - po prostu
przedsięw zięto na czas odpow iednie Klasyczna m etoda usunięcia aw arii
kroki i niebezpieczeństw o zostało zlik­ zamknięcia* hydraulicznego zakłada
widowane. Sposób uratow ania zapory spuszczenie wody ze zbiornika, n ap ra­
w ym agał opracow ania całkiem nowej wę i ponowne napełnienie. Zastosow a­
technologii, a nie było to proste i łatwe. nie tego w arian tu spowodowałoby
Trudności pow odow ał wyjątkowo zło­ ogromne straty w gospodarce narodo­
żony ch arak ter zadania, niezw ykłe w a­ wej. Tylko odw odnienie kosztuje 4 min
runki pracy, świadomość, że od pom yśl­ lewa, a usunięcie wody z miejsca aw arii
nego rezu ltatu operacji zależy los wielu (progu zam knięcia hydraulicznego) jest
obiektów. Istotne też było zdecydowa­ dosyć złożone i pracochłonne. Przy naj­
nie się na w ybór jednego z różnych w a­ bardziej optymistycznych założeniach
riantów działań ratunkow ych. cała operacja trw ałaby najkrócej 45 dni.
Później napełnienie zbiornika, naw et
Wariant pierwszy - teoretyczny w najbardziej sprzyjających w arunkach
meteorologicznych, trw a rok, ale
Jako pierw si odezw ali się specjaliści w przypadku anom alii klim atycznych
z „W odoprojektu11 - Sofia. W ciągu bli­ zajęłoby 5-7 lat, co spowodowałoby nie­
sko 2 la t opracow ali oni szczegółowy pow etow ane straty w gospodarce rolnej.
projekt odbudow y zam knięcia hyd rau ­ E w entualne straty th id n o jest oszaco­
licznego głównego upustu. Projekt ten wać - w każdym razie mówimy o wielu
został przedstaw iony kierow nictw u m ilionach lewa.
45
 Wariant trzeci - praktyczny

Jeszcze raz sięgnijmy do „Protokółu

w drożenia m etody przeprow adzenia ge­
neralnego rem ontu zam knięcia hydrau­
licznego w wieży ujęcia wody zapory im.
G. T rajkow a” :
„W m aju 1982 r. docent Nikołaj Ni-
kow - kierow nik ONIŁTZP (Branżo­
wego N aukow o-Badawczego L aborato­
rium Technologii S paw ania - przyp.
red.) przy Wyższej Szkole Maszynowo-
- Elektrotechnicznej w W arnie —zapro­ W tunelu uszkodzonego zamknięcia hydraulicznego za­
pory wodnej im. G. Trajkowa
ponow ał now ą m etodę usunięcia aw arii,
polegającą na odizolow aniu miejsca
aw arii od wody. Po zatw ierdzeniu zaproponowanej
Decyzją dyrekcji SEP ,,G ospodarka oryginalnej technologii usunięcia aw a­
W odna” w W arnie z 28 lipca 1982 r. rii doc. N ikow zajm uje się w raz ze
docent N ikow został powołany na sta ­ w spółpracow nikam i z laboratorium
nowisko kierow nika grupy operacyjnej wykonaniem kesonu (także wg projektu
ds. usunięcia aw arii zam knięcia hy­ doc. Nikowa) oraz zapewnieniem wszy­
draulicznego w zaporze im. G. Trajko- stkich niezbędnych środków m aterial­
wa. Prace pod wodą wykonyw ał zespół nych. Jakich? Pod tym względem nikt
nurków z M arynarki Wojennej pod kie­ zarówno w kraju, jak i za granicą nie
row nictw em inż. Iw ana Iwanowa. Z a­ m iał żadnego doświadczenia. Prace roz­
projektow ano i w ykonano specjalny ke­ poczęto przy w ielu niewiadomych - stąd
son izolujący otw ór między zasuw ą jazu i trudności i ew entualność ryzyka. Ale
a progiem. Roboty w ykonywano na głę­ przecież w działalności pionierskiej za­
bokości 32-35 m w tem peraturze wody wsze w ystępuje pewne ryzyko i najw aż­
7—8°C. niejsze jest sprow adzenie go do
minimum.
5 września 1982 r. Docent Nikow i główny asystent Diczew Po zbudow aniu konstrukcji kesono­
spawają pod wodą pancerz progu zamknięcia hydraulicz­ wej grupa aw aryjna rozpoczyna m ontaż
nego
tego urządzenia w otw orze między zasu­
w ą jazu a rogiem zam knięcia hydrauli­
cznego. N astępnie trzeba było dodatko­
wo uszczelnić keson i napraw ić tylne
zam knięcie hydrauliczne, którym prze­
ciekało 500-600 litrów wody/sek. N a­
praw a zmniejszyła przeciek do 10-12
litrów / sek. Ten pierwszy, w stępny etap
trw ał ponad miesiąc. Po czym przystą­
piono do usunięcia głównej aw arii -
rem ontu progu i pancerza (metalowego
poszycia) zam knięcia hydraulicznego.
Według metody doc. Nikowa wykonano
z blachy stalowej trzyw arstw ow y pan­
cerz typu „sandw icz” o grubości 14 mm,
który następnie m iał być zakotwiony
w betonowej podstaw ie progu. Zespa-
46
w anie pancerza z progiem zostało wy­
konane przez doc. N ikow a za pomocą
zbudow anego przez niego urządzenia
„Prom eteusz - 1” (zastrzeżonego 6 p a ­
tentam i) w w yjątkow o trudnych w aru n ­
kach, przy przepływ ie w ody z prędkoś­
cią 80-100 m/godz. i w tem peraturze
7—8°C. D odatkow ą, bardzo pow ażną
trudnością okazały się gazy, pow stające
przy spaw aniu, które na pow ierzchni
nie stanow ią żadnego problem u, nato­
m iast w tych specyficznych w arunkach
zam ieniają tunel zam knięcia hydrauli­
cznego niem alże w kom orę gazową.
N a początku października 1982 r. re ­
m ont został zakończony. Od dnia kiedy
to przybyła grupa operacyjna minęło
około 2,5 m iesiąca. Komisja odbiorcza
stw ierdziła bardzo wysoką jakość w y­
konanych p rac rem ontow ych, co gw a­
ran tu je bezaw aryjność i norm alne dzia­
łanie zam knięcia hydraulicznego. Na
k artk a ch ww. protokółu możemy prze­
czytać: „Z aprogram ow ana now a m eto­
da usunięcia aw arii pozw oliła w porów ­
nan iu z zastosow aniem metody klasycz­
nej, polegającęj n a spuszczeniu wody ze
zbiornika, n a zaoszczędzenie 31 200 000
lew a” .
Tak, przytoczone liczby są rzeczywiś­
cie im ponujące. Co więcej, odzw iercie­
d lają one koszty teoretyczne przy zasto­
sow aniu klasycznej m etody napraw y
zam knięcia hydraulicznego przy n ajb a­
rdziej pomyślnym zbiegu okoliczności.
W p raktyce jednak często pojaw iają się
nieprzew idziane kom plikacje. Tak czy
inaczej zaoszczędzono znaczne środki
z budżetu państw a, uratow ano miliony
m etrów sześciennych życiodajnej wody
dla gruntów rolnych o pow ierzchni ty ­
sięcy hektarów .
O tym, czego nie napisano
w protokóle
W lakonicznym języku biurow ym nie
m a m iejsca na uczucia i emocje. Może to
zmylić laik a - p raca jak praca, w ykona­
na dobrze i co z tego? Rzeczywiście,
□ocent Nikołaj Nikow przy uniwersalnym urządzeniu do
spawania, napawania i cięcia metali pod wodą „Prome­
te u sz- 1"
n atu raln ą rzeczą jest w łaściwe w ykona­
nie swych obowiązków. Ale chodzi tu
0 coś innego, o coś niezwykłego w co­
dziennej pracy doc. Nikowa, inż. Iw ano­
w a i pozostałych członków grupy opera­
cyjnej. Chodzi o ciężką, nietypową, wy­
konyw aną poza obowiązującymi godzi­
nam i pracę, m ierzoną nie w godzinach
ale m etram i spawu, w ykonaną tam ,
w głębinach, gdzie setki ton masy w od­
nej n apierają i mogą rozerw ać cienką
ścianę kesonu.
Oczywiście, nie należy dram atyzo­
wać. Ale kiedy na miejsce przybyła ko­
m isja odbiorcza by ocenić w ykonaną
napraw ę, niektórzy z jej członków nie
m ieli odwagi zej ść do tunelu zam knięcia .
hydraulicznego. Tam, gdzie doc. N ikow
1 jego w spółpracow nicy pracow ali po­
n ad dw a miesiące...
Sytuacja aw aryjna na zaporze im. G.
Trajkow a odegrała też pozytyw ną rolę,
jak ą chyba najlepiej opisał z-ca dyrek­
to ra SEP „G ospodarka W odna” w W ar­
nie inż. Kolio Rajkow: „W przyszłości
projektanci m uszą zwrócić w iększą
uw agę na opracow ania głównych zaw o­
rów zapory, ta k aby sprow adzić do m i­
nim um niebezpieczeństwo pow stania
aw arii zam knięć hydraulicznych”.
47
 Prezentację szybkich, o sportowym
charakterze pojazdów włoskiej pro­
dukcji rozpoczęliśmy w nr 9 ,,MT"
z ubiegłego roku samochodem Ferra­
ri 308 GTB. W tegorocznym nrze 2
„M T" zaprezentowany został drugi
samochód firmy Ferrari - model
BB512, a obecnie - trzeci włoski po­
jazd przeznaczony dla ludzi lubiących
szybką, sportową jazdę. Upodobania
takie są okupione wysoką ceną pojaz­
dów o charakterze sportowym, tym
bardziej, że w przypadku Pantery jest
to pojazd najwyższej klasy, a więc
bardzo drogi. Włosi lubią samochody
,,zrywneM, szybkie, ale w tym przypad­
ku założyciel firmy pan de Tomaso
zdaje sobie dobrze sprawę, że jest
korzystnie sprzedawać swoje pojazdy
zamożniejszym od Włochów Amery­
kanom. Zresztą związał się z amery­
kańskim przemysłem samochodo­
wym od początku, od momentu zało­
żenia firmy, kupując od Forda duże,
ośmiocylindrowe silniki. Przedsięw­
48
zięcie to jest dobrze przemyślane, po­ silnik ma dostatecznie wysoki wskaź­
nieważ amerykański Ford posiada nik mocy - 46,8 KM (wg DIN) - z litra
sieć punktów obsługi i sprzedaży nie­ pojemności skokowej.
mal na całym świecie.
W amerykański silnik jest wyposa­ W układzie zasilania silnika zasto­
żony również samochód o agresyw­ sowano jeden dolnossący (opadowy)
nej nazwie - Pantera. Osiem cylin­ gażnik firmy Motorcraft z czterema
drów silnika jest ustawionych w ukła­ gardzielami. Układ chłodzenia wraz
dzie widlastym (o kącie rozwarcia z urządzeniem ogrzewczym ma po­
dwóch rzędów cylindrów 90°). Wał jemność 20 litrów. Tak duża pojem­
korbowy jest podparty pięcioma łoży­ ność układu chłodzenia wynika ze
skami. Centralnie, pomiędzy widłami znacznego oddalenia chłodnicy od
cylindrów, umieszczony jest jeden silnika. Chłodnica wraz z dwoma
wałek rozrządu, który za pośrednic­ wentylatorami znajduje się z przodu
twem popychaczy i dźwigienek zawo­ pojazdu, płyn chłodzący jest prze­
rowych steruje podwieszonymi zawo- pompowywany do silnika znajdujące­
rami. Nie jest to nowoczesne rozwią­ go się przed tylną osią pojazdu.
zanie układu rozrządu, takie jak np. Model samochodu Pantera jest wy­
w silniku samochodu Ferrari 308GTB twarzany przez firmę de Tomaso wraz
- z wałkami umieszczonymi w obu z dwoma innymi modelami - Deauvil-
głowicach. To mniej nowoczesne roz­ le i Longchamp. Różni się od tych
wiązanie rozrządu jest jednak tańsze modeli nie tylko sportowym wyglą­
i stosowane od wielu lat, nie pocią­ dem, lecz także umieszczeniem silni­
gnęło więc za sobą kosztów związa­ ka. Deauville i Longchamp mają te
nych z modernizacją silnika. Poza tym same łordowskie widlaste ,,ósemki"
co Pantera, ale umieszczone z przodu
i napędzające koła tylne, natomiast
silnik Pantery jest umieszczony cen­
tralnie wzdłuż pojazdu, tuż za fotela­
mi kierowcy i pasażera. W porówna­
niu np. z silnikiem Ferrari 308 GTB,
silnik Pantery jest bardziej „central­
nie" umieszczony - przesunięty ku
przodowi. Z tępo wynika dobry roz­
kład obciążeń na obie osie pojazdu.
Jest to bardzo ważne, zwłaszcza w sa­
mochodzie dysponującym dużą dy­
namiką.
De Tomaso Pantera w ruchu ma
lekko podsterowną charakterystykę
prowadzenia, znamienną dla wozów
z napędem przednim. Przy dużej
prędkości jazdy, reaguje opornie na
obroty kołem kierownicy i opornie
wchodzi w zakręt. Jednak po zmniej­
szeniu nacisku na pedał przyspieszni­
ka samochód staje się posłuszny woli
kierowcy. Wrażenia te dotyczą jazdy
z prędkością około 200 km/h, a nawet
większą. Z takimi prędkościami poru­
sza się niewiele pojazdów osobowych
wytwarzanych na świede, nie można
więc mówić o niebezpiecznym zacho­
waniu się Pantery w ruchu - przeciw­
nie, jest to pojazd znacznie bezpiecz­
niejszy niż produkowane seryjnie sa­
mochody osobowe wielu marek.
W niemal każdych warunkach jazdy
można wykorzystywać dużą moc sil­
nika; ułatwia to samoblokujący me­
chanizm różnicowy, wyrównujący
prędkość obrotową obu kół osi napę­
dowej. Oprócz wysokiej prędkości
jazdy pojazd ma krótkie czasy rozpę­
dzania. Do prędkości 100 km/h roz­
pędza się w ciągu 6,0 s. Konstrukcja
silnika, o której mówiliśmy, że jest
mniej nowoczesna niż konstrukcje
silników innych wozów, ma zaletę -
jest to silnik elastyczny, mniej „wysi­
lony"; można samochód dobrze roz­
pędzać na wyższych biegach. Wadą
silnika jest większe niż w silnikach
innych podobnych wozów zużycie
paliwa, wynoszące średnio 20 1/100
km.
Ciekawie jest zbudowane niskie
nadwozie samochodu Pantera.
Szkielet nośny stanowi konstrukcja
korytkowa trzech połączonych ze so­
bą części. Przednia część korytkowa
jest wypełniona m.in. mechanizmem
wspomagania hamulców, szeroką
chłodnicą, poprzecznym drążkiem łą­
czącym dwa chowane reflektory
przednie, elementami zawieszenia
kół oraz leżącym płasko kołem zapa­
sowym. Ponieważ koło zapasowe nie
zmieściłoby się w stanie napompowa­
nym, jest dołączona do niego mała
butla ze sprężonym powietrzem do
szybkiego pompowania. Środkowa
część pojazdu - pomieszczenie dla De Tomaso Pantera GTS znajduje
jadących - jest dobrze izolowana od się w produkcji (a raczej jest jednost­
silnika. Dwa indywidualne, głębokie kowo wytwarzana) od 1970 roku. Jej
fotele mają poprzeczne wkładki tapi- światowa premiera odbyła się w No­
cerskie celem zapewnienia cyrkulacji wym Jorku, z określonym celem ulo­
powietrza. Pomiędzy fotelami biegnie kowania pojazdu na rynku amerykań­
tunel przechodzący w przednią kon­ skim, Czy tak długo wytwarzany sa­
solę wypełnioną wskaźnikami i prze­ mochód nie jest już przestarzały kon­
łącznikami klawiszowymi. W tunel strukcyjnie? Wszystkie samochody
jest wbudowana krótka dźwignia o charakterze sportowym, a więc
zmiany biegów, poruszająca się w wy­ o świetnej dynamice, znajdują się
cięciach ustalających jej położenie w produkcji wiele lat. bo zostały opra­
przy włączeniu każdego biegu. Stero­ cowane ze znacznym wyprzedzeniem
wanie biegami odbywa się za pośred­ konstrukcyjnym. Na przestrzeni lat
nictwem długiego, kiikuczęściowego były też poddawane drobnym zmia­
wałka łączonego przegubami Karda- nom. Znajdują stale nabywców. Nie
na; wałek ten łączy dźwignię zmiany jest istotne, że tylko przypadkowo
biegów ze skrzynią biegów i biegnie możemy taki samochód spotkać na
w tunelu pasażerskiej części nadwo­ polskich drogach, warto bowiem po­
zia. Tylna część nadwozia zawiera znać ich konstrukcję, gdyż właśnie
zblokowany układ napędowy samo­ rozwiązania konstrukcyjne tych naj­
chodu, zbiornik paliwa, chłodnicę wyższej klasy samochodów osobo­
oleju silnika, elementy zawieszenia wych znajdują później zastosowanie
kół tylnych, a także małe pomieszcze­ w samochodach dostępnych dla szer­
nie bagażowe. Po obu stronach koryt­ szego grona odbiorców. Są one po
kowej. tylnej części nośnej nadwozia prostu nośnikiem postępu w budowie
znajdują się tłumiki układu wydecho­ samochodów.
wego, każdy z dwiema wyprowadzo­
nymi do tyłu rurami wydechowymi. Zdzisław Podbielski
Dane techniczne samochodu de Tomaso Pantera GTS
Nadwozie - samonośne 2-drzwiowe, 2-oso bowe
Silnik - 4-suwowy, 8-cylindrowy widłasty, chłodzony cieczą, umiesz­
czony przed osią tylną (centralnie) napędza koła tylne
Średnica cyl- x skok tłoka/poj. skokowa-101,65 x 88,9 mm/ 5769 crm
Moc maksymalna - 220,5 kW = 300 KM-DIN przy 6000 obr./min.
Stopień sprężania - 8,5 : 1
Skrzynka przekładniowa - mechaniczna, 5-biegowa, synchronizowana,
Zawieszenie przednie i tylne - po dwa poprzeczne wahacze przy
każdym kole, sprężyny śrubowe, amortyzatory teleskopowe, stabilizator
Hamulce - dwuobwodowe, tarczowe przy 4 kołach ze wspomaganiem,
hamulec ręczny, mechaniczny działa na tylne koła
Ogumienie - o wymiarach: przód - 185/70VR15, tył - 215/70VR15
Długość/szer./wys. pojazdu - 427/190/110 cm
Rozstaw osi - 251.5 cm
Masa własna pojazdu 1420 kg
Prędkość maksymalna - 280 km/h
Zużycie paliwa - 15,1 1/100 km przy V = 120 km/h
49
 Do gabinetu S ekretarza Generalnego
O rganizac ji N arodów Zjednoczonych
wszedł goniec.
- On już jest. Czeka - pow iedział
i zbladł. Jego w argi nerwowo drżały.
- Po pierw sze nie on, tylko pan Eu-
n ab liak - sprostow ał S ekretarz - a po
drugie, nie rozum iem dlaczego tak się
boisz? Przecież to zwykły kupiec.
Z tego ,,po drugie” praw dziw a była
tylko inform acja, że goniec się boi, gdyż:
- S ekretarz doskonale rozum iał d la­
czego jego w spółpracow nik się boi, po­
nieważ:
- pan Eunabliak wcale nie był zwy­
kłym kupcem.
Ale w tej sytuacji niew ażne były takie
słowne drobiazgi. Sekretarz G eneralny
sam nie czuł się zbyt pew nie i to zdanie,
w pew nym sensie, dodało m u otuchy.
Pozwoliło mu uzmysłowić sobie, że sko­
ro reprezentuje tu całą ludzkość, to bez
w zględu na przebieg w ydarzeń musi po­
konać w łasną słabość i zachować się
godnie.
S ekretarz gestem ręk i odpraw ił gońca
i po chw ili rów nież opuścił swój gabinet.
Skierow ał się do sali konferencyjnej.
Gdy w szedł do środka, początkow o nie
50
zauw ażył nikogo, dopiero drobny sze­
lest w kącie sali ujaw nił siedzącą w fote­
lu postać. Sala konferencyjna była duża,
ale zgodnie z wcześniejszą umową roz­
mowa m iała odbyć się w cztery oczy (w
przenośni, gdyż ile w istocie oczu posia­
da p an E unabliak - tego nikt nie wie­
dział).
E unabliak w yglądał jak zdrowy i w y­
sportow any mężczyzna po czterdziest­
ce. O kreślenie „w yglądał” jest tu bardzo
precyzyjne, ponieważ jego rzeczyw ista
postać pozostaw ała zagadką, bo trudno
wyobrazić sobie jak w ygląda przybysz
z innego system u gwiezdnego. Sekretarz
potrafił docenić ten gest, pozw alający
oszczędzić m u w idoku jakiegoś odraża­
jącego m onstrum i wyciągnął rękę na
przyw itanie. Wymienili kurtuazyjny
uścisk dłoni i rozpoczęła się rozmowa.
- Musicie się wynieść z tej planety -
kupiec E u nabliak zaczął ostro i zdecy­
dowanie. - Wszyscy ludzie muszą ją
opuścić.
- To niemożliwe - odrzekł Sekretarz
Nie ma pan praw a żądać tego od nas...
- Właśnie o to chodzi, że m am takie
praw o - E unabliak otworzył teczkę
i w yjął k artk ę papieru. - Oto przełożony
na wasz język odpis dokum entu stw ier-
dzającego, że Ziem ia jest m oją pryw atną
w łasnością. K upiłem ją osiemset sie­
dem dziesiąt tysięcy la t tem u od nieja­
kiego P ernam blika, hazardzisty, który
w padł w długi po uszy i potrzebna m u
była gotów ka.
S ekretarz G eneralny ONZ naw et nie
spojrzał n a wydobyty odpis ak tu w łas­
ności.
- Z nam ten papierek - pow iedział -
ale nie mogę go honorować. Ten P er-
nam blik nie był ziemianinem.
- Ja k m iał nim być, skoro wrtedy jesz­
cze w łaściw ie nie było ludzi?
- W łaśnie o to mi chodzi. Ziemi nie
sprzedał p an u żaden m ieszkaniec, tak
więc um ow a jest nieważna. P rzep ra­
szam, ale w ygląda na to, na nabrano
pana...
E u n ab liak milczał. Z astanaw iał się.
- Nie m a p an racji, panie Sekretarzu
- pow iedział w końcu - P em am blik
przez pew ien czas przebyw ał na Ziemi,
to pewne, i m iał pełne praw o nią dyspo­
nować. Przecież sprzedając swój ogró­
dek, nie pyta p an dżdżowmicy o zdanie?
- Ale gdybym kupił od kogoś tak i
ogródek, a potem okazałoby się, że
dżdżow nice stały się istotam i rozum ny­
mi i cywilizowanym i, to przestałbym go
upraw iać.
- Tak p an mówi, bo nie wie pan ile
kosztuje ta k a planeta. Ja m am swoje
p lany i ludzi w nich nie uwzględniłem.
M usicie opuścić Ziemię, w przeciw nym
razie uzyskam nakaz eksmisji i w yrzuci
się Was siłą.
Te słow a spowodowały, że S ekretarz
G eneralny stracił naw et pozorną pew ­
ność siebie. W yjął paczkę papierosów
i odruchow o poczęstow ał swego roz-
nówcę. P an E unabliak w ziął papierosa
i w łożył go pom iędzy wargi. Zadziw ia­
jąca była jego znajomość ziem skich oby­
czajów, Zapalili. K upiec kaszlnął.
- Palę po raz pierw szy w życiu -
w yjaśnił.
- Proszę zrozum ieć - pow iedział Se­
kretarz, - N aw et gdybym zgodził się
52
z pana rozumowaniem, to i ta k nie m a­
my gdzie się wynieść. Nasza cywilizacja
nie stoi jeszcze na tak wysokim stopniu
rozwoju, żeby...
- Macie bazy na Księżycu i Marsie!
- No tak, ale aby je przystosować do
przyjęcia całej ludzkości potrzeba
czasu.
- Mogę W am dać... trzy tysiące lat.
Mnie się ta k bardzo nie spieszy. P raw do­
podobnie będę żył jeszcze jakieś półtora
miliona waszych ziemskich lat.
Sekretarz G eneralny zamyślił się.
Trzy tysiące lat... Problem oddalał się
o trzydzieści wieków, oznaczało to spo­
kój dla w ielu pokoleń, ale przecież
w końcu przyjdzie ta drw iła... I co w te­
dy? On sam już daw no nie będzie żył, ale
przecież tu nie o to chodzi.
W sali konferencyjnej panow ała ci­
sza, S ekretarz rozmyślał, a E unabliak
z w yraźną rozkoszą zaciągał się papie­
rosem. W yglądało tak, jak gdyby ten
owinięty bib u łk ą kaw ałek tytoniowego
liścia interesow ał go bardziej niż roz­
mowa z Sekretarzem .
- T rudno się z panem rozmawńa -
rzekł E unabliak obserw ując smużkę dy­
mu z rozżarzonej końcówki papierosa -
W końcu ja i ta k tracę. Kupowałem
planetę zdrową, tętniącą życiem, a teraz
to jest praw ie wnrak, Powietrze zanie­
czyszczone, rzekam i płyną jakieś che­
miczne roztwory, roślinność zdegenero-
wana, fauna w ytrzebiona, ziemia przy­
b ita betonem. Sporo się namęczę, zanim
doprow adzę wszystko do porządku...
E unabliak przerw ał swój wywód i
zgasił w popielniczce pozostałość z p a­
pierosa. W ypalił go praw ie do samego
filtra.
- I m acie takie szczęście - ciągnął
dalej - że nie dom agam się bonifikat za
zniszczenia. Nie jestem potw orem i ro­
zumiem wasze trudne położenie. Musi
p an wiedzieć, że w innej sytuacji zapła­
cilibyście m i bardzo słono za taką de­
gradację środowńska.
S ekretarz G eneralny nie odpowie-
 dział. Bo cóż m iał mówić? F ak t jest
faktem , - Ziem ia już od kilkudziesięciu
la t stoi na granicy katastrofy ekologi­
cznej.
- Można dostać jeszcze jednego p a­
pierosa? - poprosił nieoczekiw anie Eu­
nabliak.
Sekretarz sięgnął po paczkę. Była
pusta,
- N iestety, skończyły się.
- Hm... Szkoda... O czym to
mówiłem?
- O zniszczonym środowisku.
- Tak, zatem nie żądam żadnych bo­
nifikat z tego tytułu, chcę jedynie, abyś­
cie w ynieśli się stąd i pozwolili mi zao­
rać ten ugór - zaśm iał się zadowolony ze
zgrabnej przenośni - Macie na to dwa
tysiące lat.
- Mówił pan, że trzy...
- Ach tak... dobrze, trzy... P rzepra­
szam bardzo - E unabliak zm ienił ton. -
Czy nie mógłby p an jednak zorganizo­
w ać jakiegoś papierosa?
W tym momencie Sekretarz G eneral­
ny ONZ zdenerw ow ał się. D ecydują się
losy całej ludzkości, a ten kupczyna my­
śli o paleniu! K om pletny b rak wy­
czucia!
- Nie - odrzekł niegrzecznie - To
niezw ykle drogi tow ar - kłam ał. - Tylko
najlepiej zarabiający mogą sobie po­
zwolić na palenie!
Sam nie w iedział, dlaczego ta k mówi.
Ale ostatecznie, nie jest chłopcem na
posyłki i nie będzie donosił papierosów
dla nieproszonego gościa.
E u n abliaka nie zraził oschły ton głosu
S ekretarza. Był przede w szystkim k u p ­
cem i p o trafił ubijać interesy w dużo
bardziej nieprzyjaznej atmosferze, A te­
raz przyszedł m u do głowy pomysł na
nowy interes.
- Panie S ekretarzu - rzekł. - Mam
pew ną propozycję. Chciałbym zaw rzeć
k o n trak t na dostaw ę papierosów do m o­
jej hurtow ni. T ran sp o rt zapew niam . Ce­
na do uzgodnienia.
- Nie zam ierzam zaw ierać z panem
żadnych kontraktów . Przecież żąda Pan
od nas opuszczenia Ziemi. N aw et gdy­
bym serio potraktow ał pańską propozy­
cję, to kto produkow ałby tytoń?
- H m .., - E unabliak w yglądał na spe­
szonego. - No tak,.. Nagle ożywił się.
- Nie m a sytuacji bez wyjścia! - p ra ­
wie w ykrzyknął. - Odsprzedam panu
Ziemię w zam ian za odstąpienie mi
licencji produkcji papierosów i udostę­
pnienie technologii. A do czasu zaadap­
tow ania jej w moich rodzinnych stro­
nach, zobowiąże się pan dostarczać re­
gularnie, powiedzmy przez najbliższe
sto lat pew ną ilość papierosów. Albo od
razu sprecyzujmy: tysiąc paczek dzien­
nie, do odbioru raz w ciągu roku, czyli
jednorazowo, jeśli dobrze się orien­
tuję, 365 tysięcy paczek.
W rażenie było piorunujące; Sekre­
ta rz na m om ent stracił zdolność logicz­
nego myślenia. Tysiąc paczek dziennie!
To nie było tylko śmieszne, ale i głupie.
N aw et w m ałym m iasteczku każdego
dnia sprzedaw ano w ięcej!
- Zgoda - w ykrztusił. Nie był w sta­
nie powiedzieć nic więcej.
E unabliak przyjął tę słowmą w strze­
mięźliwość Sekretarza za objaw
w ahania.
• W takim razie interes uw ażam za
ubity - pow iedział szybko. W stał i skie­
row ał się ku wyjściu - Jeszcze dzisiaj
przyślę gońca z um ową do podpisu. Że­
gnam pana!
- Do widzenia! - S ekretarz nie od­
prow adził gościa. Wciąż nie mógł
otrząsnąć się z zaskoczenia.
Wychodząc kupiec E unabliak poczuł
coś w rodzaju w yrzutów sumienia. Czy
przypadkiem nie za drogo wziął za taką
m ałą planetkę? Jeszcze zostanie posą­
dzony, że robi z ludzi niewolników, a to
podchodziło pod w ym iar spraw iedli­
wości...
Po chwili jednak odrzucił m oralne
skrupuły.
- Business is business - rzekł sobie -
Ostatecznie nie ja to wymyśliłem!
53
 YADEMECUM ELEKTRONIKA - RADIOAMATORA
'Konstruowanie urządzeń elektronicznych to piękne i pożyteczne hobby. Do jego uprawia­
nia, oprócz sporego zasobu wiedzy i umiejętności, trzeba jednak odpowiedniego zaplecza -
narzędzi i sprzętu pomiarowego. Pod tym względem elektronicy są upośledzeni w stosunku
do np. wędkarzy czy filatelistów, którzy potrzebne artykuły mogą po prostu nabyć w wyspe­
cjalizowanych placówkach.
O ile zakup wkrętaka czy lutownicy nie jest jeszcze problemem, o tyle zakup najpotrzeb­
niejszych mierników praktycznie nie jest możliwy. Gdyby nawet niezbędny sprzęt był
osiągalny w sklepach, jego cena przekraczałaby zapewne wielokrotnie możliwości finanso­
we hobbysty. Nie ma więc innej rady, jak wykonanie potrzebnych urządzeń własnymi siłami.
Jak tego dokonać, dysponując jedynie zdezelowanym miernikiem uniwersalnym, stanowią­
cym często cały arsenał środków metrologicznych radioamatora ? Trzeba zacząć od konstru­
kcji najprostszych, możliwych do uruchomienia za pomocą wspomnianego multimetru.
Mimo prostoty, wykonane urządzenia rozszerzą już nasze możliwości pomiarowe. Następnie
posługując się zbudowanymi układami przystąpimy do budowy mierników bardziej zaa­
wansowanych, itp. Budowa sprzętu pomiarowego uczy staranności i zmusza do poznania
istoty wielu zjawisk, które inaczej pozostałyby na marginesie naszych zainteresowań. To
„przymusowe” wzbogacenie naszej wiedzy zaowocuje w przyszłości.
Zapoczątkowany dziś cykl dedykowany jest właśnie tym amatorom, którzy zdecydują się
na rozbudowę swego warsztaciku własnymi siłami. Nie szkodzi, że na razie mieści się on np.
w pudełku po obuwiu... Przy odrobinie wytrwałości i konsekwencji wkrótce może się on
wzbogacić o wiele użytecznych przyrządów, które młodemu adeptowi umożliwią samodziel­
ną już egzystencję na niwie amatorskiej elektroniki. Oprócz opisów elementarnego sprzętu
pomiarowego w ramach cyklu publikowany też będzie wybór najciekawszych i najbardziej
pomysłowych rozwiązań układowych z różnych dziedzin, przydatnych w samodzielnej
działalności konstruktorskiej.

rząd sprawdził się przy uruchamianiu ukła­

ZASILACZ STABILIZOWANY
Prezentowany poniżej uniwersalny , stabi­
lizowany zasilacz niskonapięciowy skon­
struowany został pod kątem potrzeb elek-
tronika-amatora, jako element stałego wy­
posażenia pracowni. W ciągu kilkuletniej,
bezawaryjnej eksploatacji kilka wersji tego
przyrządu oddało nieocenione usługi przj'
naprawie różnego rodzaju urządzeń elektry­
cznych i elektronicznych - silniczków, ze­
garków elektronicznych, wzmacniaczy, od­
biorników. Przede wszystkim jednak przy-
dów eksperymentalnych i prototypowych
konstrukcji elektronicznych. Prototypowy
zasilacz był też używany do ładowania aku-
mulatorków i drobnych prac galwanotech-
nicznych.
Napięcie wyjściowe nastawiane jest płyn­
nie od 0 do 30 V, maksymalny prąd wyjścio­
wy zmieniany jest skokowo od 10 mA do 1A
w siedmiu podzakresach. Opór wyjściowy
zasilacza nie przekracza 30 miliomów. Wyj­
ście jest całkowicie zabezpieczone przed
przeciążeniem lub zwarciem. Zasilacz prze­
chodzi w takim przypadku od stabilizacji

55
napięcia do stabilizacji prądu wyjściowego, wykorzystano dwa alternatywne układy za­
zaś stan ten jest sygnalizowany za pomocą silacza (rys. 1 a, b).
diody elektroluminescencyjnej . Układ stabi­ Układ z rys. 1 b wymaga dwóch dodatko­
lizatora zaprojektowano pod kątem bardzo wych diod prostowniczych w układzie Gre-
niskiego poziomu tętnień oraz dobrej stabil­ atza, odznacza się jednak nieco korzystniej­
ności czasowej i termicznej w całym zakresie szymi własnościami pod pełnym obciąże­
napięć wyjściowych. Pod względem funk­ niem z uwagi na użycie na uzwojenie wtórne
cjonalnym urządzenie składa się z dwóch grubszego drutu. W efekcie daje to mniejsze
części: bloku zasilacza sieciowego i stabili­ nagrzewanie transformatora oraz mniejszy
zatora napięcia. spadek napięcia pod obciążeniem.
Po zwiększeniu pojemności kondensatora
Zasilacz sieciowy filtrującego Ci do 4700 mikrofaradów i po­
większeniu radiatora tranzystora wykonaw­
Powinien dostarczyć wyprostowanego czego stosując układ z rys. Ib można skon­
i wstępnie wygTadzonego napięcia dodatnie­ struować zasilacz o prądzie wyjściowym do
go 36-43 V (zależnie od obciążenia) przy 1,5 A.
natężeniu do 1,1 A, oraz pomocniczego na­ Zastosowanie prostownika półokresowe-
pięcia ujemnego względem masy o wartości go w zasilaczu napięcia ujemnego podykto­
43 V, 13 mA do zasilania źródła napięcia wane zostało małym poborem prądu z tego
odniesienia i układów stabilizatora. Radioa­ zasilacza.
mator o pewnym doświadczeniu jest w sta­ Transformatory w obu wersjach (Tr la, Tr
nie samodzielnie zaprojektować transfor­ lb) wykonano na rdzeniu o przekroju 8,5 cm
mator i układ prostowniczy o wymaganych złożonym z kształtek El 84. Uzwojenie pier­
parametrach. W rozwiązaniach modelowych wotne w każdym z transformatorów miało
1150 zwojów przewodu nawojowego w ema­
Rys. 1. Schemat ideowy bloku prostowniczego: a - wersja
lii 0 0,35 mm. Na przykładki międzywars-
I. b - wersja II. Diody D1. D2, D3 {D11, D21) - BYP 401 -100 twowe wykorzystano papier kondensatoro­
C1 2200 nF/63. C?- 470 pF/63 V. B, - 250 mA zwłoczny wy, uzyskany z rozebranego kondensatora.
W celu zmniejszenia poziomu zakłóceń sie­
ciowych między uzwojeniem pierwotnym,
a a wtórnym wykonano ekran w postaci zwoju
Tria folii aluminiowej. Wyprowadzenie ekranu
w postaci paska folii połączono z rdzeniem
transformatora. Ekran trzeba starannie odi­
zolować od uzwojeń.
Uwaga! Zwój ekranujący nie może być
zwarty!
Z ekranu międzyuzwojeniowego można
zrezygnować, należy się liczyć wtedy jednak
z przenikaniem pewnych zakłóceń z sieci
energetycznej. W ogromnej większości przy­
padków poziom tych zakłóceń jest jednak
pomijalny.
Uzwojenie wtórne dla Tr la składa się
z dwóch połówek po 165 zwojów nawinię­
tych drutem 0 0,7 mm. Uzwojenia te najle­
piej nawinąć bifilarnie, nie jest to jednak
konieczne. W przypadku Tr lb uzwojenie
3-4 nawinięto drutem 0 0,9 mm - liczba
zwojów 186. Na uzwojenie 5-6 składa się 165
zwojów drutu 0 0,15 mm.
Transformator zaprojektowano z pewnym
zapasem mocy z myślą o ewentualnym zwię­
kszeniu obciążalności. Możliwe jest użycie

56
rdzenia o mniejszym przekroju (od 7 cm2).
Należy wtedy jednak przeliczyć liczbę zwo­
jów i grubość drutu odpowiednio do prze­
kroju rdzenia i wielkości okna.
Stabilizator napięcia
Układ składa się z następujących bloków
funkcjonalnych; wzmacniacza błędu z tran­
zystorami Tl, T2, regulatora szeregowego
z tranzystorem sterującym T3 i wykonaw­
czym T4, ogranicznika prądu wyjściowego
(T5) i sygnalizatora pracy podczas ograni­
czania prądu (T6) z diodą elektrolumine­
scencyjną D5. Napięcie odniesienia wytwa­
rzane jest przez diodę Zenera D4. Dioda ta
pracuje ze stałym (niezależnym od obciąże­
nia) prądem, co wpływa na polepszenie sta­
bilizacji i redukcję oporu wyjściowego. War­
tość napięcia stabilizacji 5,6 V wybrano pod
kątem stabilności termicznej - stabilizatory
na to napięcie cechują się zbliżonym do 0
współczynnikiem temperaturowym. Różni­
cowy układ wzmacniacza błędu także wpły­
wa na zwiększenie stabilności termicznej -
zmiany napięcia baza - emitor oraz współ­
czynnika wzmocnienia prądowego w obu
tranzystorach (Tl, T2) kompensują się. Do
ustawiania żądanej wartości napięcia wyj­
ściowego stabilizatora służy zmienny rezys­
tor R4. W stanie równowagi na bazie tranzys­
tora T2 występuje napięcie zbliżone do 0 V.
Wynika stąd liniowa zależność napięcia
wyjściowego od wartości rezystancji R4:
Uwy U odn
Uwy = r 4
U ()dn h3
Załóżmy, że wskutek np. wzrostu prądu ob­
ciążenia, wyjściowe napięcie stabilizatora
zmalało. Poprzez dzielnik napięcia złożony
z rezystorów R3, R4 spadek napięcia pojawia
się też na bazie T2, powodując w konse­
kwencji zmniejszenie prądu emitera tego
tranzystora, oraz napięcia na połączonych
emiterach obu tranzystorów stopnia różni­
cowego. Ponieważ baza Tl znajduje się na
stałym potencjale 0 V, zmniejszenie napięcia
emitera oznacza wzrost napięcia baza-emi­
ter, czemu towarzyszy wzrost prądu kolek­
tora. W obwód kolektora Tl włączona jest
baza tranzystora sterującego T3, nastąpi
więc wzrost prądu kolektorcwego tego tran­
zystora, który jest równocześnie prądem ba-
57
zy tranzystora wykonawczego T4. Wystero­
wanie T4 zwiększy się, dzięki czemu kom­
pensuje on wzrost obciążenia na wyjściu
i przywróci zadaną wartość napięcia wyj­
ściowego.
Prąd wyjściowy stabilizatora przepływa
przez rezystor R9, zboeznikowany ewentual­
nie przez któryś z rezystorów R10-R 15.
Przyjmijmy, że prąd wyjściowy osiągnął ta­
ką wartość, przy której spadek napięcia na
R9 stał się wystarczający do „otwarcia”
tranzystora T5, którego baza otrzymuje z po­
tencjometru R7 część tego spadku. Przewo­
dzący T5 bocznikuje obwód bazy T3, zapo­
biegając dalszemu wzrostowi prądu obcią­
żenia. Wzmacniacz błędu reaguje co prawda
dalszym wzrostem prądu kolektorowego Tl,
jest to jednak możliwe tylko do momentu
zupełnego wyłączenia T2. Od tej chwili Tl
pracuje jako źródło prądowe, zaś prąd wyj­
ściowy stabilizatora staje się niezależny od
napięcia wyjściowego. Jeśli prąd obciążenia
spadnie poniżej wartości granicznej, T5 „za­
tyka” się a stabilizator zaczyna znów pracę
w systemie stabilizacji napięcia wyjściowe­
go. Ponieważ w układzie ograniczania prądu
wyjściowego T2 nie przewodzi, wyłącza się
też tranzystor T6 i przestaje świecić dioda
58
D5, sygnalizując ten stan pracy. Rezystor R8
ogranicza prąd diody elektroluminescencyj­
nej. Kondensatory C4, C5zapobiegają wzbu­
dzaniu się stabilizatora i zmniejszają opor­
ność wyjściową dla napięć małej i wielkiej
częstotliwości.
Konstrukcja i uruchomienie
Diody prostownicze zamontowano na nie
wykorzystanych końcówkach lutowniczych
karkasu transformatora, kondensatory Ci
i C2 zamocowano obejmami z blachy. Rdzeń
transformatora należy połączyć z masą
urządzenia. Układ stabilizatora zmontowa­
no na płytce drukowanej (rys. 3a), elementy
umieszczono po stronie odwrotnej niż połą­
czenia (rys. 3b). Potencjometr R4, przełącz­
nik zakresów prądu wyjściowego Pi oraz
diodę D5 umieszczono na płycie czołowej,
połączenia między płytką drukowaną a tymi
elementami wykonano przewodem 0,4 mm,
z wyjątkiem połączenia suwaka przełączni­
ka Pi i rezystora R15, które wykonano prze­
wodem 0 1 mm, w celu minimalizacji spad­
ków napięcia. Masę stabilizatora należy po­
łączyć z masą zasilacza tuż przy gnieździe
wyjściowym zaś potencjometr R4 powi­
nien być dołączony bezpośrednio do gniazda
 wyjściowego Ma to na celu minimaliza­ Q
cję oporu wewnętrznego stabilizatora.
Nieco uwagi należy poświęcić tranzysto­
rom T3 i T4, z uwagi na wydzielaną na nich
moc. Moc wydzielana w T4 może w najmniej
korzystnych warunkach (zwarcie na zakre­
sie 1A) osiągnąć 40 W. Tranzystor ten musi
być umieszczony na odpowiednim radiato­
rze. W rozwiązaniach modelowych zastoso­
wano radiator własnej roboty (rys. 4a), wy­
konany z blachy aluminiowej grubości 2,5
mm. Można oczywiście użyć innego radiato­
ra o zbliżonej lub większej powierzchni
czynnej. Radiator należy umieścić w miejscu
zapewniającym swobodny przepływ powie­
trza. W rozwiązaniach modelowych radiator
umieszczono na tylnej ściance przyrządu.
Powierzchnia radiatora w miejscu przykrę­
cenia T4 powinna być równa i gładka w celu Rys. 4. Radiatory: a - tranzystora wykonawczego T4, b -
zapewnienia jak najlepszego kontaktu ter­ tranzystora T3
micznego. Przed przykręceniem tranzystora
wykonawczego wskazane byłoby pokryć Po stwierdzeniu poprawnej pracy stabili­
miejsce styku warstewką smaru silikonowe­ zatora możemy zacząć regulację ograniczni­
go. Smar taki można uzyskać m.in. z wnętrza ka prądowego. W tym celu ustawiamy prze­
starych tranzystorów germanowych, np. TG łącznik Pj na zakres 20 mA (włączony rezys­
72. tor Rl0), ślizgacz R. ustawiamy w położenie
Tranzystor T3 także może się nagrzewać środkowe, potencjometrem R4 nastawiamy
dość znacznie, zwłaszcza w przypadku ma­ napięcie wyjściowe około 10 V, po czym do
łego wzmocnienia prądu T4. Aby polepszyć wyjścia stabilizatora dołączamy przez opor­
warunki chłodzenia, umieszczono go na nie­ nik 200 omów amperomierz o zakresie 25-50
wielkim radiatorze z blachy aluminiowej mA. Rezystorem (potencjometrem montażo­
grubości 1 mm (rys. 4b). Wymiary podstawy wym) R- ustawiamy płynący prąd na wartość
radiatorka: 31 X 11, wysokość - 30 mm. 22 mA - około 10% większą od znamionowej
Uruchamianie urządzenia należy rozpo­ wartości zakresu. Wynika to stąd, że w przy­
cząć od zasilacza sieciowego po jego uprzed­ padku prądów wyjściowych zbliżonych do
nim odłączeniu od stabilizatora. Po upew­ progu zadziałania ogranicznika może wy­
nieniu się o obecności wyprostowanych na­ stąpić pewne pogorszenie współczynnika
pięć zbliżonych do 43 V (plus i minus!) moż­
na dołączyć stabilizator, najlepiej przez re­ Rys. 5. Przykładowe charakterystyki
.we zasilacza
prądowo-napięcio-

zystor około 200 omów, w celu zapobieżenia

ewentualnym uszkodzeniom w przypadku
błędu montażowego lub niesprawności ele­
mentów. Sprawdzamy, czy na wyjściu wy­
stępuje napięcie, i czy ulega ono zmianom
przy kręceniu potencjometrem R4. W jednym
ze skrajnych położeń powinno ono wynosić
około 0 V, w drugim - 30 V. Jeśli druga ze
skrajnych wartości znacznie odbiega od 30
V, dobieramy rezystor R3- w przypadku za
dużego napięcia na wyjściu należy rezystor
zwiększyć, i na odwrót. Potencjometr R4
można zaopatrzyć teraz w podziałkę wyska-
lowaną bezpośrednio w wartościach napię­
cia wyjściowego.

59
stabilizacji - wybierając próg ten o 10%
większy unikniemy niespodzianek. Teraz
możemy usunąć rezystor zabezpieczający
i sprawdzić zachowanie stabilizatora pod
obciążeniem - ustawiamy przełącznikiem Pj
zakres 1 A (próg ograniczania 1,1 A, włączo­
ny rezystor R15), ustawiamy napięcie wyj­
ściowe zbliżone do maksymalnego, do wyj­
ścia dołączamy jak najdokładniejszy wolto­
mierz, po czym bocznikujemy go rezystorem
30-50 omów, 25 W (można użyć rezystorów
o mocy od 6 W, ale wtedy należy dołączać je
tylko na krótko). Po dołączeniu rezystora
dioda D5 winna zgasnąć, a spadek napięcia
na wyjściu powinien być rzędu 30 mV -
wskazówka woltomierza wychyłowego nie
powinna nawet drgnąć. Jeśli jest inaczej,
należy po dołączeniu rezystora obciążające­
go wyjście stabilizatora zmierzyć napięcie
na C, - nie powinno być niższe od około 35 V.
Zbyt niska wartość napięcia dowodzi za
dużej oporności wewnętrznej zasilacza sie­
ciowego. Najbardziej prawdopodobna przy­
czyna to za mały transformator, którego
Spis elementów stabilizatora
T ranzystory:
T1, T2 - BC 107. 147.
T3 BD 135. BO 354,
T4 - 2N 3055,
T5, T6 - BC 157.177
Diody:
D4 - B2P 630 C5V6,
D5 - CQYP 40 lub inna.
Kondensatory:
C3 - 220 płF/10 V. elektrolityczny,
C4 - 22 jiF/40 V. elektrolityczny.
C5 - 100 nF/40 V lub więcej, bezindukcyjny
Rezystory:
R, - 2,7 k/0,5 W,
R2 - 2.7 k/0.125 W,
R j - 1 . 8 k/0,125 W.
R4 - potencjometr 10 k,
Rs - 750/0.125 W,
R6 - 2.7 k/0.125 W,
R?~ potencjometr montażowy 2,2 k.
Ra - 2.7 k/0,5 W,
R ę - 75/0,125 W.
R10- 100/0,125 W.
Rn - 24/0,125 W,
Rl2- 11/0,25 W
R13- 5,1/0,5 W.
R14 - 2/1 W,
R1S- 1 / 2 W
Rezystory bez oznaczeń mają wartość wyra­
żoną w omach, k - ©macza kiloomy.
Rezystory Rg - R1!( powinny mieć tolerancją
± 5%.
Pt - siedmiopozycyjny przełącznik typu ra­
diowęzłowego lub inny, np. Isostat.
60
uzwojenia nawinięto zbyt cienkim drutem,
lub niesprawność któregoś z elementów
prostowniczych. Jeśli napięcie jest w po­
rządku, przyczyna niesprawności tkwi za­
pewne w tranzystorach Tl - T4.
Elementy zastosowane do konstrukcji za­
silacza pochodziły w większości ze sklepów
ROMIS, co wydatnie obniżyło koszt urzą­
dzenia, Wyjątek stanowiły tranzystory Tl,
T2, które powinny mieć jak największą war­
tość współczynnika wzmocnienia prądowe­
go - wskazane użycie grupy wzmocnienia
C (np. BC 107 C). Przełącznik P, powinien
mieć obciążalność styków co najmniej 1 A,
i jak najmniejszy opór. Zalecane byłoby uży­
cie jako R4potencjometru drutowego (najle­
piej wieloobrotowego). Charakteryzuje się
on w porównaniu z węglowym znacznie wię­
kszą trwałością i stabilnością. Zamiast dio­
dy Zenera (D4 na napięcie 5,6 V) można użyć
innego stabilizatora, trzeba wtedy jednak
pogodzić się z pewnym pogorszeniem stabil­
ności termicznej i zmienić wartość rezystora
R3, Nową wartość R3można określić na pod­
stawie znajomości napięcia pracy stabili­
zatora:
R3= 0,33 U, (R3- wartość w kiloomach, Uz-
napięcie pracy D4 w V)
Przykładowy kształt charakterystyki ob­
ciążenia stabilizatora dla dwóch wybranych
wartości napięcia wyjściowego i prądu gra­
nicznego pokazuje rys. 5. Zalety prostokąt­
nej charakterystyki obciążenia można zilus­
trować na przykładzie ładowania baterii
pięciu akumulatorów kadmowo-niklowych
o znamionowym prądzie ładowania 30 mA.
Ogranicznik prądowy ustawiamy na najbli­
ższą wartość mniejszą od znamionowego
prądu ładowania, czyli na 22 mA (zakres 20
mA). Napięcie pojedynczego ogniwa w sta­
nie naładowanym - 1,4 V -po osiągnięciu tej
wartości ładowanie należy przerwać. Usta­
wiamy więc napięcie wyjściowe na wartość
1,4 V X 5 = 7 V, po czym dołączamy akumu-
latorki do wyjścia stabilizatora. W począt­
kowym okresie ładowania zasilacz pracuje
w układzie ,,stałego prądu”. W chwili, gdy
napięcie ogniw osiągnie wartość zbliżoną do
7 V, zasilacz przejdzie do stabilizacji napię­
cia a prąd ładowania zacznie spadać, co
zapobiega „przeładowaniu” ogniw nawet
w przypadku znacznego przekroczenia cza­
su dołączenia ogniw do zasilacza.
Roland Wacławek
 SIŁOWNIA WIATROWA

Ogólnoświatowe kłopoty energetyczne

sprawiły, że ogromnie wzrosło zaintereso­
wanie konstruktorów, instytutów nauko­
wych a także amatorów, niekonwencjonal­
nymi źródłami energii.
Jednym z takich źródeł jest energia wiatru
i właśnie z myślą o niej powstaje najwięcej
konstrukcji amatorskich na całym świecie,
choć odbywa się to w różnych warunkach,
przy zastosowaniu różnych środków mate­
riałowych i finansowych.
Przed rozpoczęciem budowy siłowni nale­
ży jednak przemyśleć i wziąć pod uwagę
kilka czynników mających wpływ na kon­
strukcję, wykonanie i użytkowanie siłowni.
• Wysokość wiatraka nie powinna być
mniejsza niż 10 m, ponieważ wiatr w pobliżu
gruntu jest nierówny i znacznie słabszy niż
10 m nad gruntem.
# Wirnik wiatraka powinien być umiesz­
czony około 6 m nad najwyższym budynkiem
i mieć możliwość samoczynnego ustawiania
się odpowiednio do kierunku wiatru.
• Konstrukcja śmigieł powinna umożli­
wiać równomierne obroty niezależnie od
wahań siły wiatru.
# Taka prądnica, która umożliwia rów­
nomierne wytwarzanie energii pomimo wa­
hań liczby obrotów,
• Konstrukcja wiatraka, w którym agre­
gat prądotwórczy jest umieszczony na górze
(znaczny ciężar prądnicy) sprawia, że wierz­
chołek wieży jest znacznie obciążony a ob­
sługa, manipulacja i konserwacja utrudnio­
na. Istnieje przy tym ryzyko zwalenia kon­
strukcji podczas silniejszej wichury.
• W przypadku usytuowania prądnicy na
dole wieży niezbędna jest dosyć skompliko­
wana przekładnia osi wiatraka.
# Potrzebny akumulator o dużej pojem­
ności do magazynowania wytworzonej ener­
gii, ażeby można było korzystać z niej pod­
czas ciszy, kiedy nie ma możliwości dopeł­
niania akumulatora.
# W czasie występowania silnych wia­
trów akumulator ładowany jest stosunkowo
prędko, po czym energii wiatru nie można
już magazynować, co trzeba uwzględnić
61
62
w planowaniu liczby i wielkości odbiorni­
ków lub odpowiedniego sterowania wiatra­
kiem.
W proponowanym tu rozwiązaniu wiatra­
ka, śmigło stanowi prostą konstrukcję sto­
sunkowo łatwą do wykonania, zapewniającą
dużą trwałość i odporność na niekorzystne
działanie warunków atmosferycznych.
Urządzenie sprężynowe (7, 8 , 9) regulacji
nachylenia łopat śmigła umożliwia samo­
czynną regulację wychylenia łopat w czasie
silnego i porywistego wiatru. Sprężyny nale­
ży dobrać doświadczalnie. Łopata śmigła
w przybliżeniu zbliżona jest do lotniczego
skrzydła, wykonana z blachy aluminiowej
i jej profil trzeba bardzo starannie obrobić,
wypełniając wnętrze profilu drewnem (3).
Drewno z blachą połączone jest za pomocą
wkrętów do drewna a przednia, wklęsła
część łopaty musi być starannie wygładzona.
Dla umożliwienia łatwego i płynnego obrotu
łopaty na osi trzeba zastosować pierścienie
ślizgowe z metali kolorowych, np. z brązu,
mosiądzu czy miedzi, co skutecznie będzie
zapobiegać zacięciom łopat i ułatwi obraca­
nie się ich pod wpływem naporu wiatru.
Śmigło osadzone na osi (12 ) obraca stoż­
kową przekładnię zębatą (24,25). Koła prze­
kładni ustawione do siebie pod kątem 90°
przekazują napęd ze śmigła na pionową oś.
Pionowa oś (36), z rury 1/2'; połączona jest
sprzęgłem z krótką osią (35), na której jest
osadzone małe koło zębate. Oś (36) u dołu
jest oparta na leżącym łożysku oporowym
a sprzęgło reguluje wydłużenie się osi pod
wpływem ciepła.
Na dolnym końcu osi montowane jest duże
koło pasowe (59) przekazujące napęd na koło
pasowe (60), mocowane na wspólnej osi z ko­
łem (61) we wsporniku (62), z możliwością
napinania pasa. Z koła (61) napęd jest prze­
noszony na koło prądnicy (65).
To podwójne przełożenie podyktowane
jest potrzebą uzyskania optymalnych obro­
tów prądnicy, bo przy 100 obrotach śmigła
na minutę uzyskuje się w ten sposób około
3200 obrotów prądnicy.
Rysunek fragmentu B dokładnie ilustruje
sposób wykonania przekładni. Łożyska opo­
rowe (19, 32) gwarantują dobrą pracę stoż­
kowych kół zębatych.
63
 Do wykonania trójnogu wieży wiatraka jąca (51) stanowi jednocześnie podstawę ło­
użyto rur wodociągowych. Rysunek C za­ żyska (D), które zapewnia swobodny obrót
wiera szczegóły montażu. Płyta usztywnia- osi. Umocowanie słupów, podstawy i całego
Wykaz części t materiałów zespołu agregatu widoczne jest na rysunku
ogólnym wiatraka, natomiast szczegóły
Lp. N azw a M ateriał (wym iary w m m ) Szt. umocowania słupa na rysunku F.
1 W a ł skrzyd ła ru ra s ta lo w a 1 /2 " 2
2. Ł o p ata skrzydła b t.a lu m .2 2 Rysunki przejrzyście pokazują budowę
3 W y p ełn ie n ie łopaty m iękkie d rew no 2 elementów siłowni. Biorąc jednak pod uwa­
4 Pierścień ślizgow y m iedź 6
5 N it 4 x 6 m m alum iniu m 30 gę możliwość stosowania różnorodnych ma­
6 W krę ty do d rew n a m osiądz 6 teriałów oraz urządzeń nie można określić
4
7 Dyszel sprężyny
8 Sprężyna
pręt. st.
dr.st.spr. (dośw iadczalnie) 4
dokładnych wymiarów, trzeba dostosowy­
9 O pór pręt. st. 2 wać je indywidualnie.
10 T ró jn ik 1 /2 " stal 1
11 W k rę t kon tru jący M 5 x 10 stal 1 Do wykonania zarówno poszczególnych
ru ra s t. 1 /2 " 1
12
13
W ał Śmigla
Łożysko kulko w e 1
zespołów jak i całości niezbędna jest dobra
14 K orpus łożyska stal 1 znajomość i umiejętność wykonywania prac
15 Przedni sto jak łożyska pł. s t 8 0 x 5
p ł.st. 8 0 x 5
1
1
mechanicznych.
16 Tylny stojak łożyska
17 Korpus łożyska ru ra s t. (w g łożyska) 1
18 Korpus łożyska ru ra sł. (w g łożyska) 1
Dla prawidłowego wykonania śmigła
19 Łożysko kulko w e 1 ważne są nie tylko rozmiary ale także do­
1
20
21
Podkładka
Podkładka
g um a o lejo od po rn a
stal 1
kładnie symetryczne wykonanie łopat i ich
22 Zaw leczka 2 wyważenie. Gotowe już łopaty umieszczone
23 Łożysko kulko w e 1
1
na wspólnej osi trzeba podeprzeć tak, ażeby
24 Koło zęb a te 2 0 zębó w „T rab an t (dyferencjał)
25 Koło zęb a te 10 zęb ó w „T rab an t" (dyferencjał) 1 zapewnić im swobodny obrót. Niewyważone
26 Korpus łożyska stal 1 łopaty będą powodować nierówną pracę ca­
27 Łożysko ku lko w e 1
28 Pierścień uszczeln iający g um a 1
łego zespołu B a przez nierównomierne obro­
29 P o dkład ka stal 1 ty mogą wywoływać drgania całej wieży co
30
31
O b u d o w a -p o k ry w a
K o łnierzo w y korp. łoż
tw orzyw o szt. lub b lacha
stal
1
1
jest niedopuszczalne.
32 Łożysko ku lko w e 1
33 Płyta b l.s t.4 4 1
Silnik wiatrowy ustawia się do wiatru
34 P azu r stal 3 samoczynnie, do czego służy płetwa steru
35
36
W a ł napęd m koła stoż.
W ał napędow y
pręt stal.
rura stalow a 1 /2 "
1
1
w postaci dużej płaskiej powierzchni.
37
38
S w o rzeń
Łożysko ku lko w e
stal 1
1
Zrównoważenie śmigła i steru osiąga się
39 Korpus łożyska rura stal. 1 przez umieszczenie przeciwwagi. Jest to tak­
40 Płyta b l.stal. 1 że ważne z uwagi na równomierne obciąże­
41 G w in to w a n a tu le ja rura stalowa 3
42 Płyta u sztyw niająca bl. stalow a # 3 3 nie przekładni zębatej i osi pionowej. Rap­
43 S łu p rura stalow a 1.5" 3 towne zmiany kierunku wiatru a także jego
1
44
45
Korpus łożyska
Łożysko ku lk o w e
rura stal.
1
natężenia, samoczynnie wychylają ster kie­
46 G w in to w a n a tuleja stal 1 runkowy ustawiając śmigła do wiatru, nato­
47 T ró jn ik 1,5" stal 3
3
miast nachylenie łopat regulowane jest
48 N akrętka reg ulacyjna stal
49 Ł ączn ik 1.5" stal 3 przez ugięcie sprężyn.
50 Ł ączn ik rura stal. lub pręt. 3 !
51 Płyta b l.s ta l. 4 4 1 Wymiary steru kierunkowego uzależnia
52 Korpus łożyska rura stal. 1
1
się od wielkości wirnika. I tak odległość
53 Łożysko
54 Przykryw ka o chronna tw orzyw o sztuczne 1 płetwy sterowej od osi pionowej powinna
55 N akrętka reg ulacyjna stal 1 wynosić 1,25-1,5 średnicy wirnika a powie­
56 Ś ru b a M 14 stal 3
57 K otw a słupa rura stalowa 3
rzchnia płatu steru kierunkowego 0 ,2 - 0 ,3
58 F un dam en t beton 3 powierzchni zakreślanej obrotem łopat.
59 Koło pasow e 0 320 alum iniu m 1
60 Koło p aso w e 0 80 atim iniu m 1 Skrzynce, w której jest umieszczona prze­
61 Koło p aso w e 0 320 alum iniu m 1
62 W sp ornik stal 1
kładnia zębata dobrze jest nadać kształt
6 3 Łożysko 1 opływowy dla zmniejszenia oporów przepły­
1
64 W sp ornik o p raw a łożyska stal
alum iniu m 1
wu i zawirowań powietrza. Dla umożliwie­
65 Koło pasow e prądn. 0 00
66 Prądnica „S k o d a " 1000 M B) 1 nia wymiany oleju w skrzynce, można wyko­
67 W sp ornik p rądn icy płask. stal. 1 nać spust co ułatwi konserwację silnika wia­
68 Fundam ent beton 1
trowego.

64
 Łożyska i koła zębate muszą być smaro­
wane i chronione przed wpływami atmosfe­
rycznymi. Miejsca smarowania muszą być
zatem zakryte, ochraniacze miejsc smaro­
wania mogą być wykonane z tworzyw sztu­
cznych.
Trój nożna wieża umożliwia ulokowanie
między słupami skrzynki mieszczącej prąd­
nicę i przekładnie pasowe. Skrzynka ta musi
być zamykana aby uniemożliwić dostęp do
niej osobom niepożądanym. Jednocześnie
skrzynka ma chronić wszystkie urządzenia
w niej umieszczone przed wpływami atmos­
ferycznymi.
Jak już o tym wspominaliśmy rysunki po­
kazują sposób rozwiązania, możliwy do zre­
alizowania spośród wielu innych wariantów
takiej konstrukcji.
Na rysunku G pokazany jest drugi możli­
wy do wykonania wariant wieży małej si­
łowni (zlokalizowanej np. na działce) o wy­
sokości masztu około 6 m.
Niski, trzy- lub czteronożny stolik, spa­
wany z rur, jest zabetonowany a pionowa
rura stanowiąca wieżę jest wspawana w sto­
lik i odpowiednio wzmocniona (patrz rysu­
nek). Krótkie odcinki rur montowane są za
pomocą złączek.
We wnętrzu głównej rury umieszczona
jest druga rura (1 / 2 ”), stanowiąca oś, która
obracając się przekazuje napęd od koła wia­
trowego na prądnicę. Rura wewnętrzna uło-
żyskowana jest w łożyskach kulkowych, naj­
lepiej wahliwych, dokładnie wpasowanych
w rurę.
Wieża jednosłupowa musi być dodatkowo
(wskazane także dla poprzedniej) wzmoc­
niona odciągami z drutu lub stalowej linki.
Zastosowanie kauszy i ściągaczy (do zakupu
w sklepach ze sprzętem żeglarskim) znacz-
nie ułatwia pracę.
Na podstawie węgierskiego miesięcznika EZERMESTER "
oprać, s.z. kacjami zabiegów stosowanych przy „nor­
Uwaga! Redakcja nie dysponuje żadnymi dodatkowymi
ilustracjami ani informacjami dotyczącymi opisanej si­
łowni, której budowa jest naprawdę trudna i kosztowna.
Potrzebne są tu zarówno duże możliwości materiałowe,
jak też posiadanie specjalistycznych narzędzi (spawanie,
toczenie, frezowanie) oraz odpowiednie umiejętności
konstruktorskie i wykonawcze.
Bonsai
cz. n i
\
Mówiliśmy dotąd dopiero o jednym pod­
stawowym zabiegu pielęgnacyjnym - o pod­
lewaniu. Równie istotne jest odżywianie,
a więc przede wszystkim dobór ziemi. Z bra­
ku miejsca nie zamieścimy tutaj wskazówek
co do wymagań glebowych wszystkich ga­
tunków. Możemy tylko poradzić to, co w tej
mierze naprawdę przynosi hodowcom ko­
rzyści - nieustanne dokształcanie się z po­
radników i podręczników ogrodniczych.
Trzeba pamiętać, że bonsai skazane na małą
doniczkę szybko wyczerpuje najbardziej mu
potrzebne składniki, a że nie możemy drzew­
ka przesadzać często, trzeba co pewien czas
dostarczać mu dodatkowych składników.
Z nawozami trzeba jednak postępować bar­
dzo ostrożnie, bo łatwo przedawkować i zni­
szczyć hodowlę.
Bonsai wymaga dwóch rodzajów nawo­
zów: azotowych i fosfatowych, najlepiej
w postaci płynnej, bo stałe działają znacznie
wolniej. Taką odżywkę trzeba aplikować na
dobrze zwilżoną ziemię. Nawozimy zwykle
wczesnym lub późnym latem, drzewka kwit­
nące po przekwitnięciu. Gatunki owocujące
np. dziką jabłoń albo po zawiązaniu się za­
wiązków, albo po opadnięciu owoców. Re­
guła jest taka, że w porze kwitnienia i owo­
■ cowania trzeba odżywiać drzewko dwa razy
częściej.
Podlewanie i nawożenie drzewek w przy­
padku bonsai są niewielkimi tylko modyfi­
malnych”, pełnowymiarowych drzewach.
Również
przycinanie
najistotniejszy i najtrudniejszy chyba zabieg
w całej hodowli bonsai wywodzi się z po-
65
 Rys. 1. Właściwy sposób przycinania drzew liściastych:
odpowiednim narzędziem lub ostrymi nożycami należy
obciąć gałąź w pewnej odległości od pączka, równolegle
do niego. Zawsze wybieramy pączki, z których wyrosną
pędy skierowane do dołu

Rododendron indyjski w pełnej krasie

wszechnej praktyki ogrodniczej. Tutaj jed­

nak podcinanie nie tylko stymuluje wzrost Rys. 2. Efekt właściwego przycięcia. Z czasem fragment
starej gałęzi obumrze i pozostanie gładkie kolanko
drzewka, ale sprawia, że odbywa się on
w sposób założony przez hodowcę i prowa­
dzący do uzyskania pożądanego kształtu.
Dlatego też bez względu na to, czy punktem
wyjściowym naszej uprawy była siewka, sa­
dzonka, czy nasienie przed przystąpieniem
do przycinania trzeba się zdecydować na to,
jaki rodzaj efektu naszymi zabiegami chce­
my stworzyć,
Pracę trzeba zacząć od doskonalenia ogól­
nego kształtu i struktury gałęzi. Bonsai zwy­
kle ogląda się z określonej strony, powinno
ono właśnie w tym kierunku mieć lekko
pochylony do przodu pień i gałęzie umiesz­ Rys. 3. Efekt takiego złego przycięcia pokazuje rys. 4.
czone z grubsza po jego obu stronach z wy­
jątkiem wierzchołka, z którego gałązki mogą
rozchodzić się we wszystkich kierunkach.
Obserwator ma bonsai na wysokości oczu
(takie są zasady ekspozycji), toteż gałęzie
„wchodzące w oczy” poniżej dwóch trzecich
wysokości pnia powinno się usunąć. Jeżeli
nie mamy narzędzia dającego wklęsłe cięcie,
można po prostu uciąć gałąź przy pniu \ wy­
ciąć okrągłą bliznę, która z czasem zarośnie
korą. Jeśli tylko utniemy gałąź po zabliźnie­
niu się rany zostanie brzydkie zgrubienie.
Przycinanie gałęzi wykonuje się zawsze
powyżej pączka pędu, równolegle do niego.
Ponieważ większość gałęzi z wiekiem opada, Rys. 4. Nowy pęd po niewłaściwym przycięciu wyrasta
pod nienaturalnym kątem
 np. grab, klon, brzostownicę i irgę trzeba
przycinać regularnie co dwa tygodnie pod­
czas lata. Inne np. buk tylko dwa razy do
roku i to niezwłocznie po pojawieniu się
nowych pędów, przed ich stwardnieniem.
Buk ma pączki blisko końca pędów i podci­
nając go zbyt późno trzeba je będzie obciąć,
a tym samym drzewko nie będzie rosło.
Inną metodą kształtowania gałęzi drzew
liściastych jest obcinanie liści (rys. 5). Jeśli
np. klon pozbawimy listowia na początku
czerwca rozwinie on nowe gałązki, z drob­
Rys. 5- Inna metoda kształtowania listowia - obcinanie niejszymi listkami, co jest cechą bardzo po­
liści nożyczkami. Po takim zabiegu trzeba drzewko spry­ żądaną u tych miniaturowych drzewek. Liś­
skać wodą i przenieść w ocienione miejsce do czasu, aż cie obcina się tak, aby łodyżka i około jednej
nie pojawią sią nowe pędy
czwartej blaszki liścia pozostało na gałązce.
W ten sposób usuwa się całe listowie, ale
tylko u drzewek w pełni zdrowych, a i u tych
trzeba szok po oberwaniu liści złagodzić
umiejętnym nawożeniem. Po tej operacji
drzewko należy trzymać w półcieniu dopóki
nie pojawią się nowe pędy. Z drzewami od­
mian kwitnących należy postępować ostroż­
nie. Dziką jabłoń np. trzeba przycinać do­
słownie minimalnie. Najlepiej posługując się
poradnikiem ustalić czas przycięcia w sto­
Rys. 6. Tak usuwamy czubek nowego pędu. np. z jałowca sunku do okresu kwitnienia (np. dla ognika
szkarłatnego, szczodrzeńca).
U drzew iglastych zamiast przycinania
usuwamy czubki nowych pędów (rys. 6 ).
Najlepiej robić to palcami, bo użycie cążek
deformuje pędy na długie tygodnie. Tak po­
stępujemy z jałowcami i cedrami. Część od­
mian sosny można traktować tak, jak poka­
zuje to ryś. 7 , to jest wczesną zimą usunąć
pączek, zachęcając drzewko do wyproduko­
wania nowych zalążków z mniejszymi
„świeczkami” . Późną wiosną można jeszcze
świeczki zredukować do połowy, co sprawi,
Rys. 7. U sosen pączki usuwamy zimą
że nowe igiełki będą gęściejsze.
Po odpowiednim przycięciu drzewka pora
toteż obcinanie gałęzi tak, aby nowe pędy na formowanie gałęzi. Wrażenie wieku wy­
rosły do góry rzadko wygląda naturalnie. wołuje się poprzez opuszczenie gałęzi ku
Toteż trzeba przycinać pod zalążkami, które dołowi. Ten i inne efekty osiąga się poprzez
wypuszczą nową gałązkę, skierowaną do do­ drutowanie gałęzi.
łu (rys. 1 i 2 ).
Metody kształtowania gałęzi zależą od
wybranej strategii i stylu hodowli. Idealna Drutowanie...
gałąź powinna zwężać się proporcjonalnie
od nasady pnia do wierzchołka. Zbyt rap­ ... trzeba przeprowadzać umiejętnie i z wy­
towne zwężenie świadczy o nadmiernym ob­ czuciem, aby nie okaleczyć drzewka. Drut
cinaniu w przeszłości. Jeśli nowe pędy są kotwiczy się na pniu, najistotniejsze jest
niepożądane najlepiej usunąć pączki, co właściwe, równomierne naprężenie drutu.
ustrzeże drzewko przed bliznami i stratą sił Jeżeli jest nawinięty za ciasno - okaleczy
biologicznych. Większość drzew liściastych gałąź, jeśli za luźno - nie umiejscowi jej.
67
 Należy używać drutu miedzianego, bo żelaz­
ny rdzewieje i znaczy korę. Pewne drzewa,
zwłaszcza z rodziny czereśni, których kora
reaguje z miedzią i innymi metalami trzeba
drutować drutem owiniętym w papier. Gru­
bość drutu powinna być dostosowana do
grubości gałęzi, jeśli drut jest za cienki moż­
na drutować podwójnym, ale leżącym zwój
Rys. 9. Tak nie należy drutować, drut musi być zakotwi
przy zwoju, a nie krzyżującym się. czony na pniu
Drut trzeba usunąć z chwilą, gdy wyda
nam się zbyt mocno naprężony. Jeśli po usu­
nięciu drutu okaże się, że gałąź jeszcze nie
została umiejscowiona, należy ją przedruto-'
wać. Częste sprawdzanie naprężenia uchro­
ni drzewko przed zranieniem. Początkujący
mogą zawczasu potrenować na krzewach
i drzewach ogrodowych. Istotna jest też pora
roku, wiosną drzewa są kruche i wtedy ła­
twiej je uszkodzić. Rys. 10. Tutaj zwoje drutu są w zbyt dużych odstępach
Czas umiejscowienia zależy od rozmiaru
gałęzi, jej pożądanego kształtu, pory roku
i gatunku drzewka. Małe gałęzie drzew liś­
ciastych mogą się umiejscowić nawet w cią­
gu kilku tygodni. Gałęzie drzew szybkoros-
nących np. jabłoni, klonu czy sosny umiej­
scawiają się szybciej. Jałowiec potrzebuje na
ten cel aż dwóch lat. Irga i ognik szkarłatny
w ogóle nie chcą poddać się takiej hodowli,
jeśli zdrutuje się gałązki już zdrewniałe. Rys. 11. Za ciasne drutowanie będzie ranić drzewko, ale
Czasem zdarzy się, że gałąź źle wygląda za luźne nie przyniesie pożądanego efektu
w nowej pozycji, jeśli spostrzeżemy to odpo­
wiednio szybko, czasem jeszcze udaje się
przywrócić jej kształt pierwotny. Gdy okaże
się to już nie możliwe, po przerwie trzeba ją
drutować w przeciwnej pozycji, co jednak
wiąże się z niebezpieczeństwem uszkodze­
nia. Duży błąd na dojrzałych drzewach nie­
łatwo jest zatuszować, dlatego też lepiej
przy drutowaniu nie dążyć do ideału, ale
naśladował* drzewa ogrodowe.
Poradniki nie rekomendują obciążenia Rys. 12. Pod żadnym pozorem nie wolno drutować wraz
z gałęzią małych gałązek, liści czy igieł
gałęzi obciążnikiem, bo ta metoda powoduje

Rys. 13. Błąd: jeżeli drut. którym rozporządzamy jest za

Rys. 8, Właściwy sposób umiejscowiania gałęzi przez cienki, można dwukrotnie owinąć nim gałąź, ale nie
drutowanie powinien się on krzyżować

68
nienaturalne wygięcia, a obciążoną gałąź
może łatwo złamać nawet lekki wiatr. Dopu­
szczalne natomiast jest przesuwanie mło­
dych gałęzi poprzez mocowanie ich do po­
jemnika np. sznurkiem. Nie należy jednak
zbyt mocno gałęzi obwiązywać, zwłaszcza
na końcu, bo spowoduje to takie same szko­
dy jak obciążnik.
W technice drutowania ważne jest, aby
uchwycić proporcje między rozmiarem
a mocą pnia i między rozmiarem a giętkością
gałęzi. Gałęzie rosnące blisko pnia mogą być
od niego odciągnięte poprzez umieszczenie
pomiędzy nimi drewnianego owalnego kloc­
ka. Można do tego celu wykorzystać kawałek
starej gałęzi. Klinowanie nie zawsze daje wyjmujemy drzewko obracając ją i opukując
efekty, bo małe kliny często niszczą ptaki lub tak, aby korzenie wyszły razem z ziemią.
Przy przesadzaniu postępujemy tak, jak było
insekty.
to powiedziane w poprzedniej części,
Spróbujmy teraz podsumować zdobyte w „MT” nr 2/84. Po umieszczeniu drzewka
wiadomości o podstawowych zabiegach pie­ w doniczce należy je podlać poprzez zanu­
lęgnacyjnych. Załóżmy, że zgodnie z wcześ­ rzenie naczynia w wodzie na tak długo, aż
niej („MT” nr 1/84) poznanymi zasadami ziemia zacznie błyszczeć. Później drzewko
kupiliśmy sadzonkę, którą chcemy hodować umieszczone w półcieniu będziemy spryski­
w stylu nieregularnym prostym. Po ostroż­ wać, uzupełniając poziom wody. Po sześciu
nym przetransportowaniu drzewka do domu miesiącach trzeba lekko przyciąć gałęzie,
dobrze jest go pozostawić na dzień lub dwa pamiętając o zasadach wykonywania tego
i dobrze mu się przyjrzeć. Następnie należy zabiegu. Na tym etapie pojemnik wydaje się
drzewko przyciąć zgodnie z linią, którą wy­ za duży dla drzewka, ale liczy się przede
braliśmy i regułami sztuki. Po tygodniu, kie­ wszystkim zdrowie, na urodę przyjdzie jesz­
dy minie szok po wstępnym przycinaniu cze czas. Przez kolejne sezony kontynuujemy
trzeba przygotować doniczkę (kolejne zabie­ przycinanie gałęzi i korzeni, z czasem
gi) Tym razem weźmiemy jeszcze głębsze drzewko przesadzamy do mniejszego pojem­
naczynie, aby uniknąć zbyt radykalnego nika. Drutujemy gałęzie, bacząc aby drut
przycinania korzeni. Metodę przygoto­ usunąć w odpowiednim momencie.
wania pojemnika podawaliśmy w ,,MT nr I w ten sposób po latach mamy pierwsze
2/84. bonsai i sumę doświadczeń, pozwalającą
Jeśli sadzonkę kupiliśmy w plastikowym nam na rozwinięcie hodowli.
Na podstawie źródeł angielskich
pojemniku najlepiej go przy wyjmowaniu
drzewka rozciąć. Z solidniejszej doniczki oprać. Anna Kniaź

elektroniczne
■ ____ m t " u i 12/83 wzbudziły ogromne zainteresowanie czytelników. Do redakcji nadeszło wiele
o których pisaliśmy w „MT 11 1 1z/“ ^ ^ z'^. = i ztowvmjeC|negoiub nawet kilku opisanych składaków.

H - S S S s r a r s r s
lepiej pismem technicznym, należy kierować pod adresem:
Centralna Składnica Harcerska, Punkt Sprzedaży Wysyłkowej
ul. Marszałkowska 82/84 00-514 Warszawa

zm »»■»«»

69
 nie od produkcji Berlietów, przez za­

CIĘŻARÓWKI POLSKIE
stąpienie ich 1,5-tonowymi S.P.A.,
w łącznej liczbie 375.
Pierwsza seria 52 krajowych cięża­
rówek została zademonstrowana 11
1 9 1 9 - 1 9 3 6 lipca 1928 roku. Nosiły one markę
Ursus” i w stosunku do licencyjnego
pierwowzoru wykazywały różnice,
URSUS wynikające z przystosowania do pol­
Pierwsze kontakty warszawskich tów przemysłowych: fabryki samo­ skich warunków pracy. Zmiany opra­
Zakładów Mechanicznych ,,Ursus” chodów i fabryki metalurgicznej i po­ cowało Biuro Konstrukcyjne Fabryki
S.A. z samochodami sięgają 1921 ro­ siadała wszystkie działy, niezbędne Samochodów (kierownik - inż. Witold
ku, kiedy to przeprowadzano remonty do produkcji samochodów. Jedynie Jakusz), które stworzyło także inne
pojazdów wojskowych. Zachęciło to półfabrykaty hutnicze, instalacje ele­ wersje tego pojazdu. Produkcja
zarząd spółki do wystąpienia z pro­ ktryczne, chłodnice i wyroby gumowe „Ursusów” - w różnych odmianach -
jektem fabryki samochodów ciężaro­ zamawiano u poddostawców. zakończyła się w 1931 roku. Zbudo­
wych, przydatnych szczególnie dla sił Wytwórnia samochodów zaprojek­ wano wówczas samochody zamówio­
zbrojnych.
towana według najnowszych wzorów ne przez wojsko (nie licząc sprowa­
Jeszcze w tym samym roku rozpo­ zagranicznych, przystosowana była dzonych) oraz dalszych 509 na rynek
częto pertraktacje z Głównym Urzę­ do produkcji około 700 samochodów cywilny, co stanowiło razem 884 po­
dem Zaopatrzenia Armii. W ich wyni­ rocznie na jedną zmianę, gdy tymcza­ jazdy. Przypuszczalnie jednakzbudo-
ku zakłady otrzymały od rządu poży­ sem umowa (i możliwości produkcyj­ wano ich więcej, być może ok. 1200.
czkę w wysokości 500 tys. dolarów ne) określały ich liczbę na ok. 350. To Podstawowym modelem był
i zobowiązały się do uruchomienia przeinwestowanie, w połączeniu ze „Ursus” typ A o ładowności powię­
produkcji dwóch typów ciężarówek. złą gospodarką finansową stało się kszonej w stosunku do S.P.A. do 2ton
Do realizacji jednak nie doszło, bo­ jedną z przyczyn późniejszej niewy­ a w niedługim czasie do 2,5 tony.
wiem ..Ursus” wykorzystując nieści- płacalności spółki i przejęcia całego Szkielet zamkniętej trzyosobowej,
łości w umowie i fakt niewypłacenia ,,Ursusa” przez Państwowe Zakłady krytej blachą kabiny kierowcy oraz
w terminie części pożyczki, nie wy­ Inżynierii. skrzynia ładunkowa wykonane były
wiązał się z zadania. Z otrzymanych Dostawę zamówionych samocho­ z drewna. Nadwozie osadzone było
• pieniędzy zdołano tylko zakupić dów przewidywano realizować na ramie tłoczonej z blachy stalowej.
w podwarszawskich Czechowicach w trzech partiach po 200 Berlietów Zawieszenie przednie i tylne zrealizo­
(dzisiejszy Ursus) tereny pod przyszłą i 150 S.P.A, Pierwsza część miała być wane zostało za pomocą 4 resorów
fabrykę.
importowana, druga zmontowana ze półelipfycznych (bez amortyzatorów).
W maju 1924 roku M.S. Wojsk, pod­ sprowadzonych podzespołów a trze­ Końce resorów tylnych osadzone były
pisało z Z.M. ,,Ursus” S.A. umowę na cia w całości wyprodukowana w kra­ w panewkach ślizgowych. Hamulec
dostawę 3-tonowych Berlietów CBA ju. Takie były zamiary ale kierując się nożny, mechaniczny, działał tylko na
i 1,5-tonowych S.P.A. 25/C Polonia. krótkowzroczną polityką zmierzającą bębny kół tylnych, zaś ręczny na wał
..Ursus” nie uciekł się tym razem do do osiągnięcia doraźnych korzyści, napędowy. Późniejsze „Ursusy”
forteli prawnych i w przeciągu trzech zmarnowano ten plan, a ponadto - A oraz A30 (model unowocześniony)
lat wybudował nowoczesny zakład dla ułatwienia - uzyskano zgodę M.S. i AW wyposażone były także w tzw.
produkcyjny. Wytwórnia składała się Wojsk, na sprowadzenie drugiej partii wspornik górski, opuszczany i wbija­
z dwóch dużych, niezależnych obiek­ w stanie zmontowanym i na odstąpie­ ny w drogę w razie zatrzymania się na
pochyłości.
Samochód ciężarowy „U rsus ” A w wersji wojskowej Koła tarczowe, z tyłu podwójne, do­
stosowane były do opon o wymiarach
895 x 135 mm lu b 32 x 6 cala. Jednost­
ką napędową był silnik czterocylin-
drowy, dolnozaworowy o pojemności
skokowej 2873 ccm i mocy 35 KM
(25,7 kW) przy 1800 obr./min. W póź­
niejszych modelach A oraz A 30 moc
silnika - przy niezmienionej pojem­
ności - wzrosła do 40 KM (29,4 kW).
Smarowanie pod ciśnieniem. Chło­
dzenie wodą, wymuszone. Chłodnica
segmentowa, zbudowana z łatwo wy­
miennych elementów (w modelach
późniejszych zwykła, zaś segmento­
wa na żądanie).
Sprzęgło wielotarczowe, suche,
połączone było ze skrzynią biegów
w specjalny sposób. Po zdjęciu po­
krywy obudowy i po wyjęciu elementu
pośredniego sprzęgło dawało się ła­
two zdemontować. Skrzynia biegów
miała cztery przełożenia do jazdy
w przód i jedno do tyłu. Wał napędo-

70
wy z przegubem krzyżakowym umie­
szczony był w pochwie, połączonej
z tylnym mostem. Obudowa mostu
miała duży otwór {zasłonięty pokry­
wą), umożliwiający demontaż prze­
kładni głównej w stojącym na kołach
samochodzie. Czynnością dodatko­
wą było tylko wysunięcie półosi. Kie­
rownica nieodwracalna, z przekład­
nią ślimakową, umieszczona po pra-,
wej stronie.
Na podwoziach typu A i A 30 budo­
wano pojazdy strażackie, polewaczki
miejskie, cysterny, sanitarki, ambu­
lanse pocztowe oraz 20-osobowe au­
tobusy.
Bazując na seryjnym podwoziu ty­
pu A, inż. Witold Jakusz zaprojekto­
wał m.in. „Ursus" AT - 3-osiowy wóz
terenowy o dwóch tylnych osiach na­
pędzanych oraz „Ursus" 303. także
3-osiowy, lecz z drugą tylną osią typu
wleczonego. W podwoziu AT seryjny
most tylny zastąpiono dwoma mosta­
mi, zawieszonymi za pomocą czte­
rech resorów, po dwa z każdej strony Autobusy „U rsus". Od lewej typ AW, A. A-pocztowy oraz ciężarówka model A
ramy. Resory związane ze sobą
w części środkowej i w tym miejscu kład: w grudniu 1928 roku odbył się
połączone wahłiwiez ramą, osadzone sterowane za pomocą pneumatycz­
nego systemu wzmacniającego. rajd Warszawa - Zakopane - Warsza­
były końcami w panewkach ślizgo­ wa, w którym, uczestniczyły osobowe
wych tylnych mostów. Ten sposób Kierownica z modelu A, umieszczo­
na została po lewej stronie nadwozia. „CWS” -y i sanitarne „Ursusy". Po
mocowania zabezpieczał przed skrę­ przybyciu do Zakopanego jeden
caniem się resorów przy wychyleniu Silnik o niezmienionej pojemności
skokowej rozwijał moc 35-45 KM z „Ursusów" sforsował pokrytą śnie­
jednej z osi. Oba mosty miały zmie­ giem Gubałówkę (blisko20% spadku)
nione przekładnie główne (na ślima­ (25,7-33,0 kW).
Przypuszczać można, że zbudowa­ i dotarł do sanatorium wojskowego.
kowe), natomiast półosie pozostawa­ Całą trasę rajdu sanitarki przebyły bez
ły z poprzedniej konstrukcji. Zacho­ no około 200 podwozi AW i AT z tym,
że podwozia terenowe zapewne tylko defektu, ze średnią prędkością 35
wano przez to poważny atut „Ursusa1 km/h a trzeba dodać, że „wyjątkowo
A - możliwość wymiany mechaniz­ w niewielkiej serii informacyjnej.
Samochody typu A i pochodne nie silne mrozy i ciężkie warunki tereno­
mów tylnej osi w samochodzie stoją­ we sprawiły, że firmy zagraniczne nie
cym na kołach. odbiegały jakością od późniejszych
Polskich Fiatów 621, a przy tym były wzięły udziału w rajdzie".
Także w 1928 r. zaprojektowano Jan Tarczyński
pod kierunkiem inż. Jakusza specjal­ bardzo silne i wytrzymałe. A oto przy­
ne podwozie autobusowe określone
jako typ AW - wzmocnione, wydłużo­
ne i poszerzone (rozstaw osi - 4,5 m,
rozstaw k ó ł-1 ,6 m , długość całkowi­ Dane techniczne samochodu „Ursus” A
ta - 6,8 m). Wzrosła także masa o 300
kg. Rama miała też specjalne wspor­ Nadwozie ciężarowe, drewniano-stalowe, osadzone na ramie
Silnik 4-cylindrowy, 4-suwowy, dolnozaworowy, chłodzony cieczą,
niki, pozwalające na lepsze ustawie­
umieszczony z przodu napędza koła tylne
nie nadwozia. Zmianie uległo zamo­
Średnica cylindra x skok tłoka /pojemność skokowa: 85 x 120mm/2873
cowanie tylnych resorów. Zamiast pa­
newek ślizgowych zastosowano osa­ crrtf
dzenia w blokach gumowych, co Stopień sprężania - 6,3:1
zmniejszało wibrację i eliminowało Moc 35 KM (25,7 kW) przy 1800 obr./min.
smarowanie. Wydłużony wał napędo­ Sprzęgło suche, wielotarczowe
wy składał się teraz z dwóch elemen­ Skrzynia biegów o 4 przełożeniach
Zawieszenie przednie i tylne - oś sztywna, resory piórowe póteliptyczne
tów - wału seryjnego połączonego
Hamulce mechaniczne bębnowe: nożny na koła tylne, ręczny na wa
z mostem napędowym I krótkiego
wałka pośredniego z dwoma przegu­ napędowy
bami -elastycznym i krzyżakowym. - Ogumienie - o wymiarach 895x135 mm lub 32x6"
Długość/wysokość/szerokość pojazdu z budą - 5115/2500/2000 mm
Nośność podwozia AW wynosiła
2,5-3 ton, toteż karosowano je prze­ - Rozstaw kół/rozstaw osi - 1500/3500 mm
ważnie jako 22-osobowe autobusy. - Masa własna podwozia pojazdu - 1540 kg
Większa masa pojazdu wymagała uży­ - Prędkość maksymalna - 60 km/h
cia skuteczniejszych hamulców. Kon­ - Zużycie paliwa - 21 1/100 km.
struktorzy zastosowali już hamulce
na 4 koła, nadal mechaniczne, lecz
71
 światowych laboratoriach, prowadzili bez­
skutecznie takie poszukiwania od kilku lat.
Jemu udało się uzyskać jedynie małe pomie­
szczenie piwniczne w jednym ze szpitali no­
wojorskich, a swoje doświadczalne myszy
przywiózł do tego laboratorium w... pusz­
kach po kawie.
„...Przez cztery lata, przez cztery długie
lata, starałem się uzyskać wynik poprzez
wstrzykiwanie przesączy myszy białaczko-
wych myszom zdrowym. Uważano mnie już
za nieco pomylonego, sądząc że to strata
czasu...” Przełom nastąpił, kiedy pewnego
dnia Ludwik Gross wpadł na pomysł, żeby
NOWOTWORY - doświadczenie wykonywać na nowonaro­
- BIOLOGIA MOLEKULARNA dzonych myszach, o nie ukształtowanym je-
szcze systemie obrony immunologicznej.
NA PROGU ZROZUMIENIA Mysia białaczka została przekazana od
zwierzęcia do zwierzęcia.
Część I Ale nawet takie doświadczenia w owym
okresie nie przesądzały jeszcze sprawy -
praktyka kliniczna wyraźnie nie potwier­
W 1910 r. amerykański badacz, Peuton dzała przypuszczenia o możliwości zaraża­
Rous z Instytutu Rockefellera odsączył nia się osobników zdrowych nowotworami
zmiażdżone komórki nowotworu (mięsa­ od chorych - a więc zjawiska towarzyszące­
ka) kurcząt i płynem tym zaszczepił zdro­ go wszystkim chorobom wirusowym. I to
we kurczęta. Po pewnym czasie kurczęta było w owym czasie najważniejszym argu­
te zachorowały na taki sam nowotwór. mentem przesądzającym sprawę.
Wyciągając z tego doświadczenia wnioski
Rous uważał, że chorobę wywołują wirusy. Jednakże rozwój technik wirusologiez-
nych, wydzielanie i uwidocznienie różno­
Wcześniejsze prace Iwanowskiego, Froscha, rodnych wirósów na zdjęciach z mikrosko­
Reeda w taki sam sposób sugerowały, że
i w przypadku innych chorób wirusy są pów elektronowych pomogły w wykiyciu
wielu bakteryjnych wirusów, roślinnych
czynnikami zakaźnymi. Były to jednak tylko
i zwierzęcych - w tym również tych, które
supozycje. Metoda zakażania wybrana przez
wywołują u zwierząt choroby nowotworo­
Rousa stosowana była od przeszło 20 lat do
we. Supozycja Rousa stawała się znowu co­
identyfikacji czynników zakaźnych innych
raz bardziej aktualna. W 56 lat po swoim
niż bakterie, Mówiono wówczas - nie wie­
odkryciu Rous, jako 85-letni człowiek, otrzy­
dząc wiele - że są to czynniki przesączalne,
wirusy. Odkrycie Rousa wzbudziło wiele mał za nie nagrodę Nobla w dziedzinie
medycyny. W nauce tak często bywa, że
wątpliwości wśród współczesnych mu uczo­ uznanie przychodzi późno.
nych, a wirusowa etiologia nowotworów
z trudem zdobywała zwolenników. Niektóre z wirusów onkogennych wywo-
Ludwik Gross uczony polskiego pocho­ łują doświadczalne nowotwory w zwierzę­
dzenia w latach trzydziestych kontynuował tach, które nie są ich naturalnymi gospoda­
badania Rousa. Zamierzał udowodnić wiru­ rzami, inne —tylko w tym gatunku, z którego
sowe tło chorób nowotworowych jeszcze w zostały wydzielone. Wiele z tych wirusów
Polsce, potem w Instytucie Pasteura w Pary­ wykazuje również niezwykle ważną i poży­
żu, wreszcie w Stanach Zjednoczonych, gdzie teczną dla celów ekspeiymentalnych cechę -
zamieszkał tuż przed wybuchem wojny. Jako dodane do hodowli komórek zwierzęcych
model doświadczalny wybrał białaczki my­ powodują ich przekształcenie - transforma­
sie wiedząc, że mm badacze, w najlepszych cję nowotworową —w komórki o nowych
cechach fizjologicznych. Tak na przykład
72
Fot. t. Zdjęcie ze skanującego mikroskopu elektronowego ukazuje normalne fibroblasty (z lewej) oraz te same fibro­
blasty po infekcji wirusem mięsaka Rousa (na prawo)
hodowane w laboratorium zdrowe komórki
nabłonka, fibroblasty, są płaskimi komórka­
mi, które w hodowli, dzieląc się, wypełniają
naczynie hodowlane jedną, płaską warstwą.
Obserwuje się tu zjawisko zwane inhibicją
kontaktową, uniemożliwiającą nawarstwia­
nie się komórek w hodowli. Inhibicji kontak­
towej nie podlegają transformowane fibro­
blasty, zmienia się również ich kształt; w na­
czyniu hodowlanym zaczyna rosnąc grudka
komórek, tak długo, jak starcza dodanych
składników pokarmowych. Jeżeli transfor­
mowane komórki wszepić doświadczalnym
zwierzętom, to powodują one powstawanie
nowotworów. Hodowla transformowanych
komórek przypomina hodowlę w laborato­
rium bakterii w płynnych i stałych podło­
żach i stanowi dużo prostszy i tańszy od
całych zwierząt model doświadczalny bada­
nia nowotworów. Stąd też większość uzy­
skanych dotychczas w tej dziedzinie wyni­
ków pochodzi właśnie z prac nad hodowlami
komórek zwierząt i ludzi.
Dość szybko okazało się, że możliwość
transformowania fibroblastów przez wirusy
jest zależna od tego, czy mają one gen -
nazwany onkogenem - który jest odpowie­
dzialny za zdolność wywoływania transfor­
macji. Takie wirusy nazwano zjadliwymi;
ich działanie jest szybkie (kilka dni) i nieza­
wodne. Istnieje jednak również grupa wiru­
sów pokrewnych, które w wielu zwierzętach
powodują powstanie nowotworów - ale po
dużo dłuższym okresie utajenia (około roku).
W obu przypadkach, w badanych komór­
kach zachowuje się wirus, ściślej jego infor­
macja genetyczna, która stanowi wirusowy
kwas nukleinowy RNA lub DNA). Ten ge­
nom wirusa składa się z kilku genów, jednym
z nich może być wspominany już onkogen.
Wirus odkryty przez Rousa należy do gru­
py retrowirusów, ich genom stanowi kwas
rybonukleinowy, RNA. Wirusy takie znale­
ziono w bardzo wielu gatunkach kręgow­
ców, wywołują one wiele białaczek, mięsa-
ków, modelowych nowotworów zwierzęcych
w badaniach analogicznych chorób czło­
wieka.
Materiałem genetycznym wszystkich ko­
mórek organizmów wyższych - człowieka,
zwierząt, roślin, a także niższych-bakterii -
jest DNA, biopolimer podobny, lecz nie iden­
tyczny z RNA. W komórkach tych przekazy­
wanie informacji gentycznej z genomu
(DNA) odbywa się poprzez syntezę RNA
i w końcu białek. Ten kierunek przepływu
informacji (DNA —►RNA —*białko) do końca
lat sześćdziesiątych uważany był za rodzaj
dogmatu w biologii molekularnej. Znane by­
ły co prawda nieliczne wirusy,których genom
składał się z RNA, ale te, w swoim cyklu
życiowym korzystały z dwu ostatnich czło­
nów dogmatycznej hipotezy (RNA —►biał­
ko). Tajemnicę stanowiły jedynie retrowiru-
sy, nie całkiem „układające” się w tym sche­
macie. Wirus ten po zakażeniu komórki
„znikał” - nie można było odnaleźć jego
RNA - a jednak po pewnym czasie, pojawiał
się znowu, często zabijając komórkę, do któ­
rej kiedyś się wślizgnął.
Przez wiele lat amerykański badacz H.
Temin głosił hipotezę, że w czasie, gdy nie
widać „wirusa”, jego genom został włączo­
ny, wintegrowany do genomu gospodarza.
73
i

Fot, 2. „Wypączkowywanie" wirusów białaczki myszy
z komórek. Otoczka wirusa powstaje częściowo ze skład­
ników błony komórki. Zdjęcie wykonane w mikroskopie
elektronowym, średnica wirusów ok 0,1 urn.
Jeżeli tak - mówili oponenci Temina - to jak
może dojść do integracji RNA do DNA?
A może kierunek przepływu informacji -
pytał Temin - uległ zmianie? Może RNA
retrowirusa został wykorzystany jako ma­
tryca do syntezy DNA - i ten „wirusowy”
DNA, wierna kopia genomu - włączyła się
do DNA gospodarza? I znowu mieliśmy do
czynienia ze śmiałą supozycją, której przy
ówczesnym stanie wiedzy nie sposób było
udowodnić. Propagując ideę przekazu infor­
macji od RNA do DNA Temin stał się niemal
pośmiewiskiem zjazdów naukowych. Uży­
wano sobie na nim aż do 1970 r. kiedy jedno­
cześnie z dwu pracowni Howarda Temina
i Dawida Baltimore, niezależnie, ukazały się
informacje potwierdzające hipotezę Temina.
Znaleziono enzym, który syntetyzował DNA
na matrycy RNA. W wielu laboratoriach
amerykańskich z dnia na dzień zmieniano
programy badawcze. W wielu laboratoriach
pracowano ,,na okrągło”, w dzień i w nocy.
Retrowirusy uznane zostały bowiem za na­
dzieję eksperymentalnej onkologii. Szukano
ich w białaczkach, mięsakach ludzkich. W 5
lat później Temin i Baltimore uzyskali
wspólnie ze te prace nagrodę Nobla, Krócej
czekali na nią niż Rous... chociaż Temin
przeżył pewnie nie mniej załamań i upoko­
rzeń niż jego słynny poprzednik.
Cykl życia retrowirusów to ciekawy przy­
kład współżycia czynnika infekcyjnego z go­
spodarzem. Zaraz po infekcji wirusowy
RNA „przepisywany” jest jako cząsteczka Ale o tym powiemy sobie już za miesiąc.
DNA, która zostaje włączona do DNA go­
74
spodarza. Geny wirusa powielają się razem
z genami gospodarza, przekazywane są do
komórek potomnych. Wirusa nie ma - znik­
nął. W wielu przypadkach z genów wirusa
syntetyzowany jest powrotnie RNA, otacza­
ny płaszczem białkowym, wydzielany poza
komórkę, ale geny (DNA) wirusowe są za­
chowane nadal w genomie komórki, która
nie ginie, tylko się dzieli. Jeżeli retrowirus
posiadał wspomniany wcześniej onkogen, to
komórki gospodarza ulegają transformacji -
powstaje nowotwór. Jeżeli onkogenu nie by­
ło, czasami DNA wirusa integruje w takiej
pozycji genomu gospodarza, że wywołuje
w niej pewne zmiany genetyczne - mutacje.
Niektóre z nich są niezauważalne. Niektóre
powodują również transformację nowotwo­
rową - trwa to dłużej niż w przypadku złoś­
liwych retrowirusów, ale i te przypadki są
już dziś zrozumiane - o czym trochę później.
Onkogen wirusa mięsaka Rousa został
zindentyfikowany i wydzielony w początku
lat siedemdziesiątych - nazwano go src.
Gen ten koduje syntezę jednego białka o cię­
żarze cząsteczkowym 60 tys. Białko to jest
enzymem, specyficznie fosforylującym inne
białka. Jego obecność w komórce decyduje
o transformacji nowotworowej. W biochemii
znynych jest wiele przypadków, kiedy ak­
tywność białek enzymatycznych zmienia się
diametralnie w zależności od tego, czy są fos-
forylowane, czy nie, jednak mechanizm on-
kogenezy pod wpływem białka src jest nadal
zupełnie niejasny. Wiadomo jedynie, że biał­
ko to jest zlokalizowane w komórkach no­
wotworowych w błonie komórkowej oraz, że
fosforylacji w tych komórkach uległo białko
wintulina, odgrywające rolę w przyczepnoś­
ci komórek do innych struktur błonowych.
Zmniejszenie takiej przyczepności może
m.in. decydować o odlepianiu się komórek
nowotworowych i wędrowaniu do innych
tkanek, co stanowi początek zjawiska prze­
rzutów. W sumie jednak rola kluczowa
onkogenu src w procesach tranformacji no­
wotworowej wymaga wyjaśnienia. Wiemy
już za to dość dużo o innych onkogenach i ich
produktach, białkach, a badania te otwiera­
ją zupełnie nową dziedzinę szukania przy­
czyn powstawania nowotworów zarówno
u zwierząt jak i u ludzi.
Magdalena Fikus
 Najpełniejszą analizę zagadnienia
przedstawił kolega Tomasz Nowicki -
wyróżnia o r następujące rodzaje za­
nieczyszczeń płyt:
1. Zanieczyszczenia przylegające
do powierzchni płyty wyłącznie pod
wpływem przyciągania elektrostaty­
cznego (głównie kurz i drobne nitki ze
ściereczek do czyszczenia płyt) - po
usunięciu ładunku statycznego odpa­
dają one od płyty dosłownie po dmu­
chnięciu.
2. Zanieczyszczenia silnie związa­
ne z powierzchnią płyty, przy czym
OKULARY nawet całkowicie usunięcie ładun­
PRZECIWSŁONECZNE ków statycznych nie wywiera wpływu
na siłę ich przylegania. Należą do nich
Z a d a n i e 401 głównie:
a) zanieczyszczenia z grupy 1.
Tematem dzisiejszego zadania są wprasowane w' rowek przez igłę gra­
okulary przeciwsłoneczne. Znamy ich mofonową podczas odtwarzania za­
wiele rodzajów: zwykłe szkła (bądź kurzonej płyty.
z masy plastycznej), przyciemnione, b) tłuszcz i brud naniesione na po­
szkła optyczne barwione szkła ciem­ wierzchnię płyty poprzez dotykanie
niejące pod wpływem naświetlenia, jej brudnymi palcami.
różnego typu nakładki na zwykłe oku­ c) pozostałości do polaniu płyty
lary. Wszystkie te rozwiązania z regu­ np. herbatą, kompotem itp.,
ły nie są uniwersalne: nie używane d) zanieczyszczenia będące skut­
nakładki sterczą nad głową, jak uszy kiem odtwarzania płyty „na mokro” ,
nietoperza, zapasowe okulary przy­ przy użyciu specjalnych zestawów.
ciemnione gdzieś się zapodziewają, Analizując powyższe zestawienie
szkła ciemniejące na słońcu ciemnie­ należy stwierdzić, że zanieczyszczę^
ją tylko o około 20% itd. nia z grupy 2. są do uniknięcia przy
Pomyślcie więc, jak skonstruować odpowiednio starannym obchodze­
uniwersalne okulary przeciwsłonecz­ niu się z płytą (dotyczy to także regu­
ne, używane razem z normalnymi larnego usuwania kurzu z powierzch­
okularami, ale takie, aby można było: ni płyty - patrz pkt. 2a). Stąd też grun­
ciągle, bądź skokowo (minimum dwa towne czyszczenie płyty wymagane
zakresy) zmieniać stopień absorpcji jest stosunkowo rzadko - najlepiej
przez nie promieni słonecznych - co byłoby czynność tę zlecić wyspecjali­
najmniej do 75%, a także zmieniać zowanej placówce, lecz z braku takiej
stopień absorpcji światła ręcznie, w kraju trzeba zadowolić się metoda­
lecz bez żadnych narzędzi (śrubokręt mi „domowymi” , opisanymi niżej.
wykluczony, młotka nie zalecamy). Zanieczyszczenia z grupy 1. są nie­
Wykluczamy przy tym stosowanie stety nie do uniknięcia - środkiem
niektórych kryształów. Poza tym zaradczym może być likwidacja ła­
urządzenie może być napędzane mi­ dunków statycznych lub mechanicz­
niaturową bakteryjką typu zegarko­ ne usuwanie zanieczyszczeń,
wego Całość ze względów estetycz­ względnie jedno i drugie jednocześ­
nych, nie może zanadto przekraczać nie jest to sposób najlepszy.
rozmiarów i wyglądu tradycyjnych Najprostszym urządzeniem zbiera­
okularów. jącym mechanicznie kurz z płyty jest
(Ił) delikatna szczoteczka zamocowana
na obrotowym ramieniu (rys. 1).
CZYSZCZENIE PŁYT Szczoteczka porusza się ku środkowi
GRAMOFONOWYCH płyty (przez oddziaływanie spiralnego
rowka) oczyszczając z kurzu i innych
Rozwiązanie zadania nr 395 mechanicznych zanieczyszczeń ro­
wek, w którym porusza się igła. Jeżeli
Prawidłowe rozwiązanie problemu szczoteczkę wykonamy z materiału
postawionego w zadaniu nr 395 wy­ przewodzącego prąd (np. elastyczne
magało dokonania odpowiedniego i delikatne włókno węglowe), to do­
podziału zanieczyszczenia płyt gra­ datkowo będzie możliwe usunięcie
mofonowych wraz z określeniem ich z powierzchni płyty ładunków elek­
przyczyn, a następnie zaproponowa­ trostatycznych (oczywiście po uzie­
nia konkretnych środków zarad­ mieniu szczoteczki). Konstrukcja ra­
czych, odpowiednio do rodzaju i po­ mienia umożliwia regulację nacisku
chodzenia zanieczyszczeń. szczoteczki (ruchoma przeciwwaga)
oraz dopasowanie do różnych typów
gramofonów (przesuwna podpora ra­
mienia). Urządzenie takie kolega No­
wicki eksploatuje od dłuższego czasu
z wynikiem bardzo dobrym - jest to
jego zdaniem najlepsze urządzenie
do bieżącej konserwacji płyt, znacz­
nie przewyższające różnego rodzaju
antystatyczne ściereczki, które nie
zabezpieczają w pełni płyty przed ele­
ktryzowaniem s ię w czasie odtwarza­
nia. Stosowane przy tym czasami róż­
ne płyny antystatyczne mogą powo­
dować dodatkowe, trudne do usunię­
cia zabrudzenie rowków płyty.
Zatrzymując się jeszcze przez
chwilę przy problemie wszelkiego ro­
dzaju szczoteczek można by było
dojść do wniosku, że najlepiej byłoby
zamontować małą szczoteczkę bez­
pośrednio do ramienia gramofonu
tuż przy wkładce. Rozwiązanie takie
jest jednak nie do przyjęcia zważyw­
szy znaczne zakłócenie statyki oraz
dynamiki ruchu ramienia, szczegól­
nie zauważalne przy małym nacisku
igły.
łnnym sposobem usunięcia zabru­
dzeń pierwszej grupy jest usunięcie
tył ko elektryczności statycznej. Można
to zrobić kilkoma metodami: za pomo­
cą promieniowania elektromagnety­
cznego o dużej energii (ultrafiolet,
promieniowanie X itp.) lub poprzez
dodatnie naelektryzowanie płyty (za
pomocą wysokiego napięcia). Pierw­
sza z tych metod nie znalazła uznania
wśród Czytelników - trzeba zgodzić
się z argumentacją, że promieniowa­
nie przenikliwe czy nawet ultrafiole­
towe jest szkodliwe dla zdrowia. Moż­
na jednak dopuścić stosowanie w wa­
runkach domowych zwyczajnej lam­
py kwarcowej w charakterze urządze­
nia jonizującego powietrze, naświe­
tlające niejako płytę z jednej, a raz
z drugiej strony (nie wolno zapom­
nieć o okularach ochronnych!). Po
odprowadzeniu ładunków statycz­
nych można płytę przetrzeć delikatną
ściereczką lub lepiej po prostu przed­
muchać. Należy tylko zwrócić uwagę
na to, aby nie przegrzać płyty na sku­
tek nadmiernego zbliżenia do lampy,
gdyż może spowodować to jej defor­
mację
Druga ze wspomnianych metod wy­
maga zastosowania źródła wysokie­
go napięcia rzędu kilku kV. Propono­
wano co prawda w kilku listach stoso­
wanie napięć rzędu kilkudziesięciu
kV, lecz jest to chyba niecelowe i co
najmniej niebezpieczne. W charakte­
rze źródła wysokiego napięcia propo­
nowano wykorzystać m.in. piezoelek­
tryczną zapalarkę do gazu. Rozwiąza­
nie takie mimo niezaprzeczalnej
prostoty konstrukcji ma jednak pew-
75
 Ruchomo przeciwwago

Ptyty zamocowane na obrotowym wale

Silnik z przekfodnią

76
ną wadę: trudno uzyskać strumień
jonów jednakowego znaku (w tym wy­
pad ku jonów dodatnich), gdyż znak
wytwarzanego napięcia określony
jest przez kierunek zmian wymiarów
kryształu piezoelektrycznego.
Inne rozwiązanie zasilacza wyso­
kiego napięcia zaproponował kolega
Andrzej Skowroński {rys. 2). Jest to
układ jonizatora powietrza zamiesz­
czony w jednym z numerów „Amator­
skiego Radia'’ będący 22-krotnym
powielaczem napięcia sieci (różnica
dotyczy tylko znaku wytwarzanego
napięcia). Uzyskane dodatnie napię­
cie rzędu 6 kV wystarcza do lokalnego
zjonizowania powietrza, a tym samym
neutralizacji ujemnych ładunków sta­
tycznych zgromadzonych na płycie.
Kolega Skowroński proponuje wyko­
nanie specjalnej komory mieszczącej
oprócz dwóch płyt gramofonowych
i jonizatora powietrza także turbinkę
powietrzną do odsysania kurzu z pły­
ty. Pomijając już kwestię skutecznoś­
ci tej turbinki (wykonanej z miniaturo­
wego silniczka zasilanego z bateryjki
konstrukcja ta wydaje się o tyle niece­
lowa, że taki sam efekt lub nawet
lepszy można uzyskać stosując poje­
dynczą elektrodę grzebieniową za­
mocowaną w odpowiedniej osłonie
zabezpieczającej przed porażeniem
prądem elektrycznym (rys. 3). Osłonę
należałoby zaopatrzyć w delikatne
szczoteczki do zbierania kurzu w po­
łączeniu z jednoczesnym odsysaniem
powietrza z komory (może być za po­
mocą odkurzacza). W ten sposób
otrzymujemy mały „odkurzacz do
płyt” , który zbliżamy do płyty umiesz­
czonej na obracającym się talerzu
gramofonu. Dla bezpieczeństwa gra­
mofon należy koniecznie uziemić,
a całość zasilacza WN (powielacza
napięcia) należy umieścić w obudo­
wie z dobrego materiału izolacyjnego
(np. pleksi grubości 3-^-4 mm). Połą­
czenie zasilacza z elektrodą należy
wykonać za pomocą wysokonapię­
ciowego przewodu stosowanego np.
w telewizorach lub przewodu do sa­
mochodowych świec zapłonowych,
nie zapominając przy tym o zamonto­
waniu (i dobrej izolacji) rezystora za­
bezpieczającego 3,3 megaoma.
Omawiając problem odtwarzania
zakurzonych płyt trzeba wspomnieć,
że jednym z bardziej skutecznych
środków chroniących przed negatyw­
nym wpływem ładunków statycznych
lub kurzu jest metoda odtwarzania
płyt ,,na m okro” , czyli przy zastoso­
waniu odpowiedniego płynu zwilżają­
cego powierzchnię płyty (najczęściej
izopropanol lub antystatyk i deter­
gent). Metoda ta wpływa nie tylko na
poprawę jakości odtwarzania dźwię­
ku, zwiększa także o kilkadziesiąt %
trwałość płyty i igły. Jest to jednak
okupione podstawową wadą: płyty
raz odtwarzanej „na mokro” w zasa­
dzie nie można odtwarzać na sucho
ze względu na to, że po wyschnięciu
na płycie pozostają mocno związane
drobinki kurzu nie dające się usunąć
bez użycia specjalnych środków. Po­
zostaje także problem równomierne­
go rozprowadzenia płynu na powierz­
chni płyty. Dla formalności należy
wspomnieć o tym, że jeden z Czytelni­
ków nadesłał pomysł odtwarzania
płyt ,,na mokro” przy zastosowaniu
płynu o dość ciekawym składzie: 25%
alkoholu etylowego, 90% cz.d.a. i 75%
wody destylowanej „dejonizowanej” .
Spróbować można, ale...
Odrębną kwestią jest problem czy­
szczenia płyt o znacznym stopniu za­
brudzenia (druga grupa zgodnie
z uprzednio proponowaną klasyfika­
cją zabrudzeń). W wielu wysoko roz­
winiętych państwach (ale nie w Pol­
sce) istnieją wyspecjalizowane firmy
świadczące usługi w tym zakresie.
Najczęściej stosowana jest metoda
powlekania płyty specjalnym klejem
wiążącym cząsteczki brudu, lecz nie
przejawiającym adhezji do płyty oraz
metoda „prania” w specjalnym roz­
tworze detergentowym. Obie metody
można zastosować w warunkach
amatorskich, licząc się jednak z trud­
nościami w zdobyciu odpowiednich
materiałów. W przypadku pierwszej
metody bardzo dobre wyniki daje za­
stosowanie wodno-alkoholowego
roztworu alkoholu poliwinylowego.
Koledze Nowickiemu udało się zdo­
być próbkę tej, jak się okazuje, trud­
nej do nabycia substancji - przepro­
wadzone próby potwierdzają wysoką
skuteczność tej metody. Polega ona
na jedno- lub kilkukrotnym powlecze­
niu płyty równomierną warstwą roz­
tworu alkoholu poliwinylowego oraz
zdjęciu wyschniętej już warstwy (wraz
z kurzem i innymi zanieczyszczeniami
z powierzchni płyty). Metoda ta jest na
tyle skuteczna, że usuwa także zanie­
czyszczenia mocno związane z płytą
po odtwarzaniu jej „na mokro". Nie­
stety, w naszych warunkach nie jest
ona zbyt realna ze względu na duży
koszt surowca i znaczne trudności
z jego zdobyciem. Można próbować
zastosować któryś z klejów dostę­
pnych w kraju, dobierając odpowied­
ni do naszych potrzeb: mocna elasty­
czna błonka o słabej adhezji do po­
wierzchni płyty (czyli tym samym tak­
że brak wpływu rozpuszczalnika kleju
na materiał płyty). Kolega Tomasz
Rodziewicz proponuje zastosować
klej produkcji radzieckiej PWA lub
polski POW. Nie pozostaje więc nic
innego, jak życzyć powodzenia (i jak
najmniejszej liczby zniszczonych
przy tym płyt).
Bardziej praktycznym rozwiąza­
niem wydaje się zastosowanie „m ini-
-pralki” do płyt. W najprostszym przy­
padku można płytę „wyprać” nawet
w miednicy przy użyciu odpowiednie­
go roztworu i delikatnego pędzla do
usuwania zanieczyszczeń mechani­
cznych. Przy praniu „wielkoseryj-
nym" (dyskoteki, kluby HiFi itp.) moż­
na skonstruować odpowiednią pralkę
mechaniczną (rys. 4), w której usuwa­
nie zanieczyszczeń dokonywane by­
łoby przez odpowiedni zestaw szczo­
teczek dociskanych do obracających
się płyt (silniczek z przekładnią). Od­
powiedni roztwór myjący należy do­
brać doświadczalnie, przy czym naj­
lepszy wydaje się roztwór wodno-al-
koholowy z ewentualnym niewielkim
dodatkiem detergentów (wtedy ko­
nieczne jest późniejsze płukanie płyt
w czystym roztworze). Niestety, do
celów tych nie nadaje się denaturat ze
względu na zawartość substancji po­
zostających na płycie po odparowa­
niu spirytusu. Myślę, że można próbo­
wać stosować tylko wodne roztwory
delikatnych środków myjących (np.
płynu „Ludwik” ), połączone z póź­
niejszą kąpielą w wodzie destylowa­
nej. Proponowane w jednym z listów
zastosowanie ultradźwięków popra­
wiłoby zapewne znacznie skutecz­
ność czyszczenia płyty, lecz jest to,
niestety, praktycznie nierealne ze
względu na brak odpowiednich prze­
tworników.
Reasumując należy stwierdzić, że
przeciętny miłośnik techniki HiFi mo­
że wybrać z przedstawionych powy­
żej propozycji metodę dla niego naj­
wygodniejszą - może w ten sposób
przynajmniej częściowo zostanie za­
pełniona luka w asortymencie naszej
krajowej produkcji (i działalności
usługowej również).
Nagrody w postaci sprzętu technicz­
nego otrzymują:
Tomasz Nowicki z Warszawy, An­
drzej Skowroński z Włocławka i To­
masz Rodziewicz z Morąga,
prezes Klubu Wynalazców
Grzegorz Za lot
77
 Ja p o ń sk a wystawa
Dzięki uprzejmości firmy MITSUBISHI, której warszawskie przedstawicielstwo zorganizowało bardzo ciekawą
wystawę, ..Młody Technik" miał możność zapoznania się z najnowszymi urządzeniami dla fonoamatorów, produkowa­
nymi przez japońską firmę TEGHNICS i PANASONIC. Na zdjęciu przedstawiamy Wam jeden z ciekawszych ekspo­
natów zaprezentowanych na tej wystawie - w pełni zautomatyzowany gramofon z liniowym odczytem zapisu na
płycie, czyli bez klasycznego już tzw. ramienia. Prezentujemy również całą gamę wkładek gramofonowych, stosowa­
nych w aparaturze TECHNICSA oraz fragment urządzenia do stroboskopowego kontrolowania obrotów talerza
gramofonowego, którego stosowanie jest niezbędne w urządzeniach fonograficznych wysokiej klasy.

78
 *A s t r o n o m i a *
* dla wszystkich *
CZEKAJĄC
Pojawia się na niebie średnio raz na 76 lat.
W historycznych zapisach najstarsza
wzmianka o jej powrotach w okolicę Słońca
dotyczy roku 240 przed naszą erą, a ostatni
z tych powrotów, w 1910 r., pamiętają być
może nasze babcie i dziadkowie. Jest chyba
najbardziej znaną wśród wszystkich komet
i sławę swą zawdzięcza nie tylko dużej jas­
ności, czy wyjątkowo długiemu i pięknemu
ogonowi - mieliśmy przecież okazje obser­
wować komety i jaśniejsze i prezentujące się
na niebie bardziej okazale - ale przede wszy­
stkim tej regularności z jaką pojawia się
wśród gwiazd już od ponad 2000 lat, działa­
jąc jak „zegar odmierzający czas w jednost­
kach porównywalnych z długością ludzkie­
go życia”. Prawie każdy człowiek miał w ten
sposób możność ją widzieć, ale w większości
przypadków, tylko jeden raz w życiu. Za
półtora roku kometa Halleya - bo o niej
mowa - ukaże się ponownie, abyśmy mogli ją
podziwiać również i my.
Sława tej komety narodziła się w XVIII
wieku. Wówczas to angielski astronom, Sir
Edmund Halley, zajmował się badaniem
ruchów komet. Współpracując z Newtonem,
opracował i później rozwinął teorię orbit
kometamych. Szczególną sławę zdobył jed­
nak pracą opublikowaną w 1705 r., w której
wykazał, iż trzy jasne komety obserwowane
w latach 1531, 1607 (obserwacje Keplera)
i 1682 to w istocie jedna i ta sama kometa
powracająca co jakiś czas w pobliże Słońca.
Przewidział on kolejny jej powrót na koniec
roku 1758 lub początek 1759. Sam nie dożył
co prawda tego momentu, ale kometa gdy
rzeczywiście się pojawiła, nazwana została
jego imieniem.
Później kometę Halleya widziano jeszcze
dwukrotnie: na przełomie lat 1835/36 i w ro­
NA KOMETĘ
ku 1910. Współczesnym astronomom udało
się na podstawie historycznych obserwacji
wyznaczyć stosunkowo dokładną jej orbitę
(rys. 1). Była ona na tyle dokładna, że pierw­
sze próby odszukania na niebie zbliżającej
się do nas komety podjęto już w 1977 r. - na
ponad 8 lat przed przewidzianym na luty
1986 r. przejściem komety przez perihelium,
punkt orbity najbliższy Słońcu. Jasność ko­
mety wynosiła wtedy, według oszacowań, 26
magnitudo (100 milionów razy mniej niż
najsłabsza gwiazda widoczna gołym okiem),
nic więc dziwnego, że pierwsze próby nie
powiodły się.
Poszukiwania, przy użyciu największych
na świecie teleskopów, włącznie z radziec­
kim 6 -metrowym trwały jednak nadal. Duży
teleskop i oko nie wystarczą zwykle do ob­
serwacji tak słabych obiektów. Używano
więc głównie detektorów półprzewodniko-
Rys. 1. Orbita komety Halleya. Zaznaczony jest moment
przejścia komety przez perihelium; w tym okresie kometa
nie bodzie widoczna, gdyż Ziem ia znajdzie się po przeciw­
nej stronie Słońca. Najbliżej Ziemi kometa przejdzie 27 XI
1985 r. (w odległości 0,62 jednostki astronomicznej) oraz
11 łV1986r. (0,42 j.a.)
Perihelium
9II.1986r
U,,11IV 198
< 5
\
Sfoncef*/
/
^ ź ^ 7 X i.1 9 8 5 r.
>
Orbita Ziernu ^ 9 .II.1 9 8 e
Kometa
Halleya

Rys. 2. Jeden z pierwszych obrazów komety Halleya
(negatyw) podczas obecnego jej powrotu w okolice Słoń­
ca, wykonany 14 stycznia 1983 r. przy użyciu
1,5-metrowego teleskopu i detektora typu CCD. Kometa
jest widoczna w samym środku; była ona w tym czasie
jeszcze 15 min razy słabsza niż najsłabsza gwiazda wido­
czna gołym okiem; ciemne pasy to ,,poruszone" obrazy
gwiazd
wych typu CCD (Charage Coupled Device -
por. np. „MT” 6/83 str. 22) działających
podobnie, jednak lepiej niż klisza fotografi­
czna. Niewielka ilość docierających do ko­
mety fotonów nie zrobiłaby na naszym oku
żadnego wrażenia, gdy jednak będziemy
zbierali te fotony przez dłuższy czas to ich
ilość będzie wystarczająca do zaczernienia
kilku ziaren emulsji fotograficznej, czy kilku
elementów detektora półprzewodnikowego.
Aby jednak wszystkie te fotony padły na ten
sam punkt detektora teleskop w czasie eks­
pozycji musi się poruszać wraz z przesuwa­
jącą się na niebie kometą, której przecież nie
widać. Wszystkie ekspozycje wykonywane
były więc „na ślepo”. Poza tym kometa Hal­
leya jest widoczna na tle pasa Drogi Mlecz­
nej (tor komety na tle gwiazd przedstawiliś­
my w „MT” 5/81) i stosunkowo często mogła
akurat przebywać w sąsiedztwie jaśniejszej
gwiazdy, w której blasku sama ginęła.
Pomimo takich trudności oczekiwany mo­
ment musiał prędzej czy później nadejść.
Stało się to 16 października 1982 r„
a „szczęściarzami”, którym udało się tamtej
nocy po raz pierwszy po z górą 71 latach
ponownie zaobserwować kometę Halleya
byli dwa astronomowie amerykańscy (David
C. Jewitt - do niedawna jeszcze student - i G.
Edward Danielson) oraz... 5-metrowy tele­
skop na górze Palomar. Wkrótce podobne
80
wieści nadeszły również z innych obser­
watoriów, tak że nie mamy już wątpliwości:
kometa Halleya powraca!
Gdy w 1758 r. oczekiwano komety Halle­
ya, po raz pierwszy dostrzeżono ją w czasie
świąt Bożego Narodzenia - trzy miesiące
przed przejściem przez perihelium. Podczas
ostatniej wizyty w okolice Słońca była ona
widoczna już od września 1909 r. - czyli na 8
miesięcy przed perihelium. Obecnie okres
ten wydłużył się aż do ponad 3 lat. Czy jest to
tylko pogoń za rekordem? W pewnym sto­
pniu tak, bo przecież miano odkrywcy po­
wracającej komety to też pewien zaszczyt.
Są jednak również bardziej praktyczne ko­
rzyści z faktu tak wczesnego odnalezienia na
niebie komety Halleya, Im dłużej będziemy
śledzili jej ruch w przestrzeni, tym dokład­
niej będziemy mogli wyznaczyć jej orbity.
Obserwacje jedynie krótkiego odcinka toru
komety w pobliżu perihelium uniemożliwia­
ją wszak często nawet stwierdzenie czy orbi­
ta jest eliptyczna (zamknięta) czy paraboli­
czna (rys. 3).
Obecny powrót komety Halleya w pobliże
Słońca nie będzie niestety najdogodniejszy
do jej obserwacji z powierzchni Ziemi. Po­
cieszeniem może być fakt, iż planuje się
wystrzelenie co najmniej czterech sond kos­
micznych mających badać tę najsłynniejszą
z komet z bliska (byłoby dziwne gdyby stało
się inaczej - na następną taką okazję musie­
libyśmy czekać kolejne 76 lat). Te, o których
Rys. 3. Porównanie eliptycznej orbity komety Halleya
z orbitą paraboliczną. Jeśli nie będziemy dysponowali
obserwacjami komety z dala od perihelium. wówczas
odróżnienie tych orbit może być praktycznie niemożliwe
już wiemy, to: przygotowywany przez Euro­
pejską Agencję Kosmiczną ESA satelita
„Giotto”, pierwsza japońska sonda daleko­
siężna „Planeta A” oraz dwa identyczne
próbniki radzieckie „Wega”, łączące wypra­
wę na Wenus z obserwacjami komety Halle­
ya. Podstawowym zadaniem tych przed­
sięwzięć jest poznanie budowy komety,
a głównie jej jądra, o którym tak naprawdę
niewiele wiemy, oraz - a może przede wszys­
tkim - jej składu chemicznego. Obecnie
przypuszcza się, że komety powstały z tego
samego obłoku materii co Słońce i cały układ
planetarny, chociaż nie wykluczona jest
możliwość, że zostały wyprodukowane
gdzieś w Galaktyce z materii międzygwiezd­
nej, a dopiero później „przechwycone” przez
Słońce. W tym drugim przypadku ich skład
chemiczny powinien być nieco inny od skła­
du Słońca. Astronomowie oczekują, że bada­
nia komety Halleya pozwolą ustalić nie tylko
budowę komet, ale też i ich pochodzenie.
Wszelkie wyprawy kosmiczne wymagają
starannego przygotowania jeszcze przed
startem. Później możliwości manewrowania
pojazdem są już bardzo ograniczone (pro­
blem dostatecznej ilości paliwa). Poza tym,
duża prędkość satelity względem komety (w
przypadku „Wegi” ok. 80 km/s) nie pozosta­
wia zbyt wiele czasu na korekty toru lotu.
Dlatego znajomość dokładnej orbity komety
Halleya jest aż tak istotna. Miejmy nadzieję,
że te trzy z górą lata okażą się wystarczające
do jej wyznaczenia.
★ ★ * NIEBO W MAJU 1984 r.
Do powrotu komety Halleya pozostało je­
szcze półtora roku. Tymczasem na niebie
pojawiają się stale nowe komety, często nie
mniej interesujące. W 1983 r. prawdziwym
zaskoczeniem dla wszystkich była jasna ko­
meta oznaczona jako 1983d (czwarta kometa
odkryta w 1983 r; kometa Halleya przy
obecnym powrocie otrzymała oznaczenie
1982 i, jako dziewiąta w 1982 r.). Została ona
odkryta przez holendersko-amerykańsko-
-brytyjskiego satelitę do badań w podczer­
wieni IRAS (Infrared Astronomical Satteli-
te). Odkrycia nie opublikowano, gdyż nie
było pewności co do charakteru obserwowa­
nego obiektu.
W kilka dni później, 3 maja, z dwóch
odległych miejsc na Ziemi nadeszły wieści
0 odkryciu nowej komety. Japoński amator
Genichi Arai .i i również astronom-amator
z Wielkiej Brytanii, George Alcock dostrze­
gli kometę, która jak się okazało pokrywała
się z obiektem obserwowanym w podczer­
wieni. Kometa IRAS-Araki-Alcock (bo taką
otrzymała nazwę od trzech niezależnych od­
krywców) okazała się pod wieloma względa­
mi rekordowa. Została odkryta niecałe dwa
tygodnie przed największym zbliżeniem się
do Ziemi, a minęła nas 11 maja w odległości
zaledwie 0,03 jednostki astronomicznej (4,5
min km), bliżej niż jakakolwiek kometa
w przeszłości, poza kometą Lexella z 1770 r.
Była u nas widoczna wysoko na niebie, 10
1 11 maja przesuwała się stosunkowo szybko
na tle gwiazdozbiorów Małej i Wielkiej Nie­
dźwiedzicy, a co najważniejsze - była dosko­
nale widoczna gołym okiem przez prawie
tydzień. Później zaczęła słabnąć, równie
szybko, jak się pojawiła. W okresie najwię­
kszej jasności przypominała niemal idealnie
okrągłą chmurkę kilkakrotnie większą od
Księżyca w pełni. Była prawie zupełnie po­
zbawiona tak" charakterystycznego dla ko­
met ogona, widać go jedynie na dłużej na­
świetlanych fotografiach. Jednym słowem
nie była kometą zbyt „typową”, a tym spo­
śród naszych Czytelników, którzy jej nie
widzieli, możemy poradzić, aby częściej spo­
glądali na niebo. Następna tak jasna kometa
może się przecież pojawić równie niespo­
dziewanie.
Marek Staniucha
Zarówno Merkury, jak i Wenus będą w maju
niewidoczne. Jest to natomiast miesiąc najbardziej
dogodny do obserwacji Marsa i Saturna. Obie pla­
nety są widoczne w gwiazdozbiorze Wagi. Czerwo­
ny Mars (o jasności - t m,5) i żółty, nieco słabszy
' (+0m,4) Saturn leżą stosunkowo blisko siebie, a ich
wzajemna odległość w ciągu miesiąca maleje. Wy­
padające w maju opozycje obu planet powodują, że
właśnie teraz są one widoczne przez całą noc,
ukazując się na niebie tuż po zachodzie Słońca.
W godzinę po zachodzie pojawia się nad połud­
niowo-wschodnim horyzontem Uran, a godzinę
później - Neptun. Przed północą wschodzi również
najjaśniejsza z planet - Jowisz.
‘ Pod koniec miesiąca - 30 V - będziemy świadka­
mi jedynego widocznego w bieżącym roku w Polsce
zaćmienia Słońca. Rozpocznie się ono o 18h24m(wg
czasu środkowoeuropejskiego) i potrwa aż do za­
chodu. W momencie maksimum (o 19^05^j Księżyc
zakryje 35% średnicy tarczy Słońca.
81

Wykład XVI
A C H , TE ATOMY,..
To juz nasze czwarte w tym roku spotka­
nie z problemami mikroświata. Dziś podąży­
my przerwanym dwa miesiące temu tropem.
Zachwycaliśmy się wówczas przemyślnością
francuskiego uczonego księcia Louisa Victo-
ra de Broglie’a, który zaopatrzony w drgają­
ce struny gitary odkrył falowe właściwości
cząstek materii. Teoria de Broglie’a bardzo
precyzyjnie wyjaśniła analogie między taki­
mi efektami jak dyfrakcja, interferencja,
osiąganymi za pomocą strumienia światła
lub strumienia elektronów. W najogólniej­
szym ujęciu idea de Broglie’a opiera się na
założeniu, że tak jak traktujemy światło (ja­
ko falę i cząstkę jednocześnie) można rów­
nież traktować materię. Bo i dlaczego nie?
Skoro bowiem światło zachowuje się raz jak
fala (dyfrakcja, interferencja), a drugi raz
jak cząstka (zjawisko fotoelektryczne), to
również to co znaliśmy, a ściślej, wyobraża­
liśmy sobie dotychczas jako nieskończenie
małe kulki materii może być przedstawione
jako fala. Podejrzenia de Broglie’a w stosun­
ku do materii okazały się słuszne i jak wiemy
z wykładu XIV („MT” 2/84), fale materii
istnieją naprawdę - ich istnienie zostało po­
twierdzone przez najwyższy autorytet w fi­
zyce: doświadczenie.
Zatrzymajmy się na chwilę. Przydałoby
się nam wiedzieć, choćby w przybliżeniu,
w jakich warunkach materia wykazuje
własności korpuskulame (zachowuje się jak
cząstka), a w jakich falowe. Zbadajmy to na
przykładzie. Prawie każdy, kto choć trochę
interesuje się techniką wie, że lampa kine­
skopowa telewizora działa dzięki temu, że
można wytworzyć wiązkę przyśpieszonych
elektronów i za pomocą elektronicznych
82
układów odchylania sterować jej ruchem, co
obserwujemy na ekranie w postaci ruchomej
jasnej plamki. Odpowiedź na postawione
pytanie zawiera się już w samym przykła­
dzie: biegnąca w próżni wiązka elektronów
wykazuje własności korpuskulame, bowiem
kąt jej odchylenia do położenia spoczynko­
wego (czyli środka ekranu) zależny jest nie
tylko od ładunku elektrycznego elektronu,
ale również od jego MASY. Masa zaś jest
atrybutem cząstek materialnych. Przypom­
nijmy sobie teraz obrazy dyfrakcyjne otrzy­
mane po przejściu wiązki elektronów przez
cienką folię metalową. Świadczą one o falo­
wym charakterze elektronów, który ujawnia
się, gdy elektrony napotykają na swojej dro­
dze przeszkodę o wymiarach porównywal­
nych z długością fali.
Wróćmy teraz do zasadniczego tematu.
Jak potraktować elektron w atomie? Czy
jako cząstkę, czy też jako falę? Obliczenia
wykazują, że gdyby elektron w atomie po­
traktować jako falę, to jej długość jest po­
równywalna z rozmiarami atomu. Sugeruje
to, że elektron zachowuje się w atomie jak
fala, a nie jak cząstka. Tą drogą poszedł
zajmujący się problemami atomistyki nie­
miecki uczony Erwin Schrodinger i w 1926 r.
(a więc już w 2 lata po odkryciu de Broglie’a)
podał równanie opisujące zachowanie się
elektronów w atomie.
W swym najogólniejszym sensie równanie
to (nazwane od swego twórcy równaniem
Schródingera) opisuje ruch dowolnej cząstki
w dowolnym polu. W przypadku atomu cho­
dzi oczywiście o ruch ujemnych elektronów
w polu dodatniego jądra. Ponieważ rozwią­
zanie tego równania nie jest zadaniem pros­
tym, a niekiedy wręcz niewykonalnym na­
wet *dla współczesnej matematyki (nie ist­
nieje ogólna teoria rozwiązania równań tego
typu co równanie Schródingera) nie będzie­
my go przytaczać w wykładzie; nie chcemy
nikogo odstraszyć od dalszej lektury. Nie
będziemy również przytaczać żadnych roz­
wiązań tego równania (nawet najprostszych
- uzyskanych metodą papieru i ołówka),
gdyż, w co trudno uwierzyć, rozwiązania nie
posiadają żadnej fizycznej interpretacji. Do­
piero „obróbka” matematyczna (w swych
założeniach niezbyt skomplikowana) po­
zwala nadać rozwiązaniu równania Schró­
dingera taką interpretację. A jest ona arcy-
ciekawa. Weźmy jako przykład atom wodo-
ru - atom z wszystkich możliwych najprost­
szy. Jedną z wielkości, jaką można uzyskać
z rozwiązania jest tzw. radialna gęstość
prawdopodobieństwa (radialna dlatego, po­
nieważ w przypadku tego atomu rozwiąza­
nie posiada kulistą symetrię). O co tu chodzi?
Otóż, jak wynika z matematycznych prze­
kształceń rozwiązania równania Schródin-
gera dla atomu wódoru, elektron MOŻE
BYĆ WSZĘDZIE wokół jądra, ale z niejed­
nakowym prawdopodobieństwem. Jak wi­
dać z rysunku, istnieje taka odległość od
jądra atomu, w której elektron „najchętniej”
przebywa. Odległość ta jest dokładnie równa
promieniowi pierwszej orbity Bohra dla ato­
mu wodoru w stanie podstawowym ftzn.
gdy w modelu planetarnym elektron krąży
po najniższej orbicie). Dla stanów wzbudzo­
nych występuje ta sama zależność: pokry­
wanie się maksimum prawdopodobieństwa
z odpowiednim promieniem Bohra. Nie jest
to dziełem przypadku. Bohr po prostu nie
dysponował wystarczająco precyzyjnymi
pomiarami i nie znał zasady nieoznaczoności
Heisenberga (sformułowanej 14 lat po skon­
struowaniu modelu planetarnego), dlatego
też wykryte prawidłowości potraktował ja­
ko ściśle określone (deterministyczne), a nie
statystyczne, jakimi są w rzeczywistości.
Nie wspominaliśmy do tej pory nic o samej
idei kwantowania w atomach. Bohr wpro­
wadził tę ideę chcąc uzyskać zgodność mo­
delu z doświadczeniem, zupełnie w celu
użytkowym, bez uzasadnienia teoretyczne­
go. Dopiero de Broglie uzasadnił słuszność
nowej metody. Inaczej sprawa ma się ż teorią
Schrodingera: z niej zasada kwantyzacji
energii i momentu pędu w atomie wynika po
prostu bezpośrednio. Fakt skwantowania
tych wielkości jest warunkiem koniecznym
istnienia w ogóle rozwiązań równania.
Równanie Schrodingera pozwala również
OSZACOWAĆ rozmiary i kształt atomów
i cząsteczek. Wystarczy bowiem tylko zna­
leźć powierzchnię zamkniętą, w której wnę­
trzu możemy znaleźć elektron z prawdopo­
dobieństwem 90% (taką wartość najczęściej
się przyjmuje). To wydaje się bardzo proste.
Niestety, tak nie jest: tylko dla atomu wodo­
ru rozwiązanie równania uzyskuje się za
pomocą papieru i ołówka. We wszystkich
innych przypadkach trzeba posługiwać się
już metodami przybliżonymi starając się
w przypadku atomów wieloelektronowych
Radialna gęstość prawdopodobieństwa przebywania
elektronu w przestrzeni wokół jądra: - pierwszy pro­
mień Bohra, a, - drugi promień Bohra. Linią ciągłą
oznaczono stan podstawowy atomu, linią przerywaną -
najniższy stan wzbudzony
maksymalnie zbliżyć się do modelu atomu
wodoru. Powodem tych trudności jest wza­
jemne oddziaływanie elektronów w takich
atomach. Dużą ulgą dla fizyków-atomistów
było wynalezienie komputerów. Umożliwiło
to przerzucenie całego balastu nieciekawych
obliczeń na te maszyny liczące. Ta wspaniała
możliwość znacznie przyspieszyła rozwój
badań atomów.
Podkreśliliśmy powyżej słowo OSZACO­
WAĆ. Specjalnie. Żeby nikt z Czytelników
nie pomyślał, że mówimy o tym, jak atomy
wyglądają. O tym nic nie powiemy, ani nic
nie napiszemy: fizyka XX wieku nie wie nic
o wyglądzie atomów poza jednym - na pew­
no nie wyglądają jak miniaturowy układ
słoneczny. Niewątpliwy jest również fakt, że
opis atomu musi mieć charakter statystycz­
ny (zasada Heisenberga). W ogólności zaś
atom można opisać TYLKO językiem mate­
matyki.
Dla czytelników o silnych nerwach poda­
jemy równanie Schrodingera w postaci
jawnej:
— ? + —r) - U (x,y,z,t)
t)t 2m
gdzie i = V-1 - jednostka urojona, h = h/ 2 ;i;
h - stała Plancka, m - masa cząstki,
U(x,y,z,t) - energia potencjalna cząstki
w rozpatrywanym polu, ty = ty(x,y,z,t) -
funkcja falowa poszukiwana przez nas.
Jak widać, jest to zespolone równanie róż­
niczkowe cząstkowe drugiego stopnia. Rów­
nanie to jest spełnione tylko przez zespolone
funkcje falowe (w ogólnym przypadku).
Robert Czyżewski
Adam ML Grzymała
83

ZMAITOŚCI TEMATYCZNE
ROZCINANIE I SKŁADANIE
Im bardziej skomplikowany przedmiot
czy urządzenie, tym trudniej po rozmonto­
waniu złożyć je powtórnie i tym mniejsza
dowolność w umieszczaniu jego części na
właściwych miejscach. Po zakończeniu
84
układania przewodów telefonicznych pod
chodnikiem, nie trzeba płyt chodnikowych
układać dokładnie w takim samym porząd­
ku. Opony w samochodach możemy na ogół
przekładać z jednych kół na drugie. Nie
bardzo daje się tak zrobić z butami na na­
szych własnych nogach.
Jeżeli widoczną na rysunku 1 figurę krzy­
woliniową rozetniemy na kilka części, a po­
tem zechcemy ją złożyć z powrotem, będzie­
my musieli zrobić to dokładnie tak samo.
Popularne „puzzle” można układać nie pa­
trząc w ogóle na obraz, jaki ma powstać.
Inaczej rzecz się ma z bardziej regularnie
pociętymi figurami. Dowolny trójkąt (rys. 2 )
można tak rozciąć na cztery części, by można
z nich było złożyć ten sam trójkąt „zupełnie
inaczej”. Dokładniej tak, by po powtórnym
złożeniu cały poprzedni obwód figury zna­
lazł się w jej środku - z wyj ątkiem, być może,
punktów styku części.
 Rys. 6

Rys. 5

Rys. 7

Rys. 10

Rys. 11

Rys. 9

Rys. 14 Rys. 15
Ry$.12 Rys-13

O O \ s g > '
O X
_J -J
O o 3 *
CD h- <pv j

85
 Nazwijmy takie rozcięcie figury
nym. Każdy wielokąt można pociąć wymien­
nie, np. dzieląc go na trójkąty. Jak to zrobić
za pomocą jak najmniejszej liczby cięć?
Cztery części wystarczą dla dowolnego
czworokąta. Jak rozcinać wielokąty foremne
na 5 części, widzimy na rys. 4.
Wraz ze wzrostem liczby boków, rozcięcie
widoczne na rys. 4 coraz bardziej przypomi­
na wycięcie czterech wypukłych soczewek
z koła. Podobną „soczewkową” metodą
można pociąć wymiennie każdy wielokąt
wypukły.
Niezbadane jeszcze prawa rządzą rozci­
naniem wielokątów niewypukłych. Dla wi­
docznej na rys. 10 gwiazdy ośmioramiennej
wystarcza 6 części i mniej się nie osiągnie.
Dla gwiazdy pięcioramiennej trzeba chyba
aż 10 - w każdym razie nikt nie umie lepiej.
Nieco ogólniej, gwiazdę o 2 n+ l wierzchoł­
kach i najostrzejszych rogach można pociąć
wymiennie na 4n+2 części, ale może można
na mniej? Nie wiemy.
Zupełnie, ale to prawie zupełnie nic nie
wiadomo o minimalnych wymiennych roz­
cięciach brył. Oto niełatwy problem: znaleźć
takie, tj. wymienne i minimalne rozbicie
czworościanu. A co z sześcianem?
Podział królestwa
- Synowie moi, czy jesteście przy mnie?
- Jesteśmy, ojcze!
- Dzielę między was swoje królestwo...
Rozciąga się ono na 120 mil w każdą stronę
świata. Uczeni nazywają taki kształt qua-
dratus. Każdy z was, synkowie moi, dostanie
trzecią część. Kanclerzu koronny, pokaż
królewiczom mapy ziem, które już niedługo
staną się ich dziedziną. Dzielę sprawiedli­
wie, po równo. Każdy dostanie tyle samo.
Ziemia wszędy żyzna, a lud pracowity i chę-
dogi. Pamiętajcie tylko, by granic przed
wrogami strzec. Radzi by oni najechać nasze
królestwo, pokosztować naszego miodu
i mleka, tak obficie płynącego naszymi rze­
kami...
- Ojcze, to niesprawiedliwy podział!
- Bolku, synu mój, czemu tak uważasz?
- Spójrz tylko, królu i ojcze, Tolko będzie
miał do obrony tylko 80 mil granic, a my,
Bolko i Lolko, aż po 200.
- Masz rację, synu. Kanclerzu, czy może­
my podzielić królestwo inaczej? Tak, żeby
86
każdy z moich synów miał tyle samo ziemi
i tyle samo granic do obrony?
- Mogę, Najjaśniejszy Panie, i to bardzo
różnie. Spójrz, Panie i wy, królewicze...
- Ojcze, żaden z tych podziałów nie jest
dobry,.,
- Synkowie moi, dlaczego nie pozwolicie
staremu ojcu spokojnie umrzeć?
- Spójrz tylko, ojcze! Na każdym z nich
jeden z nas jest pokrzywdzony. Mamy tyle
samo ziemi i tyle samo granicy, to prawda,
ale przy pierwszym podziale Tolko łacniej
zdoła przerzucić wojska z jednego końca
księstwa w drugi, bo od końca do końca ma
bliżej niż my. Na drugim Tolko jest w gorszej
sytuacji, bo ma bardzo wydłużony kraj.
A trzeci podział zachęca nas do tego, żeby
zabierać po trosze Tolkowi jego ziemie...
- Kanclerzu, cóż mam czynić?
- Królu! Panie najłaskawszy! Zaczekaj
z umieraniem, dopóki nie zdołam podzielić
Twego królestwa na takie trzy części, by
każda miała taki sam obszar, tak samo długą
granicę z naszymi sąsiadami i taki sam dys­
tans między jej najdłuższymi punktami...
- Dobrze, kanclerzu. Pamiętaj jednak, że
jeśli to ci się nie uda, nasz kat z tobą poigra.
Do Czytelników „Młodego Technika”: czy
kat poigra z kanclerzem? W interesie obu
zainteresowanych prosimy o listy.
Michał Szurek
Rozwiązanie zadań z „Rozmaitości matematycz­
nych” (1/1984)
1) Za pomocą tablic lub kalkulatora obliczamy szybko
OfW .9J
log log log 9! * log log 9 log 9! *
log {log 9!9f + log log 9?) = log (9! log 9! + log log 9!) **
** log 2017527,6 « 6,3048. Ponieważ:
log log log iu = n, więc aby była spełniona nierów­
ność z zadania, musi być n =* 6
2} Miliard sekund, to 109 (3600 godzin, czyli 109/86400 -
* 11574,074 ... dni. Dalszą cześć zadania zrób sam...
3) Rozwiązanie zadania astrologa. Najmniejsza liczba
N o własnościach podanych w zadaniu ma oczywiście
postać N = 2 ■3‘ • sm.
Ponieważ N/s jest kwadratem, to k jest nieparzyste, m,
I parzyste. Ponieważ N/3 jest sześcianem, to k i m dzielą
sie przez 3, a I daje resztą jeden. Ponieważ N/5 jest piątą
potęgą, więc k i I dzielą się przez 5, a m daje resztę jeden.
Najmniejsze z liczb k, I, m o tych właściwościach to 15,10,
6, zatem najmniejszą liczbą spełniającą warunki króla jest
N = 2 • 3,D * 56 = 30233088000000 = 2 3888002 =
= 3 • 216003 = 5 3605
 Na następnej stronie podajemy skrócone
orientacyjne dane dotyczące przeliczania
masy właściwej na procentowość czterech
interesujących nas kwasów.
Inną metodą wyznaczania procentowości
kwasów jest miareczkowanie. Przeprowa­
dzamy mianowicie reakcję zobojętniania
kwasów przez wodorotlenki i odwrotnie.
Poznajmy ten sposób oznaczania procen­
towości na przykładzie kwasu azotowego,
HN03. Zobojętnienie tego kwasu wodorot­
lenkiem sodu przebiega następująco:

MAŁE VADEMECUM NaOH + HN0 3 NaN0 3 + H20

KWASÓW MINERALNYCH
A więc z wodorotlenku sodu i kwasu azoto­
wego powstaje sól, azotan sodu, o obojętnym
odczynie, oraz woda. Aby wyznaczyć stęże­
Kontrola stężenia nie kwasu azotowego, trzeba na początek
możliwie dokładnie odmierzyć ilość kwasu,
Najprostszym sposobem pomiaru stężenia jaką należy zużyć do zobojętnienia ściśle
kwasu jest ustalenie jego gęstości, czyli masy odważonej ilości stałego NaOH.
właściwej roztworu. Do tego celu służą areo- - A jak przekonamy się, że odważona
metry. Pomiar masy właściwej cieczy areo- ilość NaOH została już zobojętniona kwa­
metrem polega na wykorzystaniu prawa Ar- sem? - padnie pytanie.
chimedesa. Areometr, pokazany na rysunku, Przypominamy, że do tego właśnie służą
składa się z pływaka obciążonego u dołu indykatory, czyli wskaźniki. Ich barwa in­
i z wąskiej szyjki, na której znajduje się formuje nas o aktualnym odczynie badanego
podziałka. Areometr zanurza się w cieczy na środowiska. We wspomnianym tutaj przy­
głębokość zależną od masy właściwej cieczy. padku możemy użyć np. fenoloftaleiny. Jak
Im gęstość jest mniejsza, tym większa jest wiadomo, w roztworze o odczynie alkalicz­
głębokość zanurzenia areometru. Są dwa nym jest ona czerwono-malinowa, a w obo-
rodzaje skal areometrów: i kwaśnym - bezbarwna.
—bezpośrednie oznaczenie masy właści-
wej (gęstości),
- podziałka wskazująca procentową za­
wartość oznaczonego składnika w roztwo­
rze, dla którego są wyskalowane, np. alkoho­
lomierze, cukromierze, kwasomierze itp.
Przystępując do oznaczania, badany kwas
wlewamy do ustawionego pionowo cylindra
o odpowiedniej pojemności (areometr musi
się w nim swobodnie mieścić i podczas wy­
konywania pomiaru nie może dotykać jego
ścianek). Temperaturę badanej cieczy musi­
my doprowadzić do temperatury podanej na
skali areometru.
Suchy i czysty areometr ujmujemy za gór­
ny koniec, po czym ostrożnie i wolno zanu­
\ rzamy w cieczy w cylindrze. Odczekujemy
chwilę, aż ustali się poziom zanurzenia i do­
piero wtedy dokonujemy odczytu na po-
działce areometru. Po oznaczeniu masy
właściwej z odpowiednich tablic odczytuje
się stężenie danego kwasu.
87
 Odważamy możliwie dokładnie 0,4 g
NaOH, rozpuszczamy go w zlewce w 50
cm3 wody i dodajemy parę kropli fenolofta-
leiny. Roztwór natychmiast stanie się czer­
wony. Teraz, posługując się biuretą z po-
działką, musimy wkraplać bardzo powoli,
stale mieszając, badany kwas azotowy. Do­
dawanie HN0 3 kończymy z chwilą, gdy os­
tatnia kropla powoduje całkowite odbar­
wienie roztworu. Notujemy ilość użytego
HNO3 i zabieramy się do obliczania.
Powiedzmy, że zużyliśmy 5 cm3 kwasu.
Układamy więc równanie: na zobojętnienie
1 mola, czyli 40,01 g NaOH potrzeba 1 mol,
czyli 65,02 g HNQ3, więc na zobojętnienie 0,4
g NaOH potrzeba 0,65 g HN03.
Ponieważ zużyliśmy 5 cm3 kwasu, oznacza
to, iż w 5 cm znajduje się 0,65 g HN03, a więc
w 100 cm mamy 12,6 gH N 03, czyli mamy do
czynienia z roztworem ók. 12 %.
Zastrzegamy z góry, że w opisany sposób
nie można wyznaczać stężenia kwasu zbyt
dokładnie (błąd będzie wynosił ± 10 %).
Spowodowany jest on m.in. niedokładnością
odważania wodorotlenku sodu, nieanality-
czną czystością tego związku, niedokładnoś­
cią w odmierzaniu kwasu azotowego i zbyt
małą wrażliwością wskaźnika, jakim jest
fenoloftaleina dla danego typu reakcji zobo­
jętniania.
O możliwości za tężenia
Często Czytelnicy pytają w listach:
- Czy z niskoprocentowych, rozcieńczo­
nych roztworów kwasu siarkowego, fosforo­
wego, azotowego lub solnego, można otrzy­
mać roztwory stężone, a jeżeli tak, to w jaki
sposób to zrobić? Owszem, w naszym labora­
torium możemy dokonać zatężenia, ale
w sposób ograniczony. Wyjaśnimy to zaraz
na odpowiednich przykładach.
runkach, więcej wody odparować się już nie
da. Inaczej mówiąc, ogrzewanie w parowni-
czce porcelanowej na łaźni wodnej umożli­
wia zatężenie H 2S0 4 jedynie do ok. 70%.
Jeżeli jednak chcemy koniecznie otrzymać
kwas siarkowy bardziej stężony, musimy już
użyć parowniczki ołowianej. Ogrzewanie
kwasu siarkowego w takiej parowniczce na
łaźni olejowej pozwoli nam na otrzymanie
kwasu siarkowego 95%. Powyżej tego stęże­
nia skład uchodzącej pary jest już taki, jak
i skład cieczy znajdującej się w parowniczce.
Ustala się więc równowaga, przy czym za­
wartość wody i w parach i w cieczy wynosi
ok. 5%. Stąd prosty wniosek, że granicy
stężenia 95% już nie przekroczymy.
Na zakończenie pragniemy jeszcze tylko
przypomnieć, że nawet rozcieńczony i zimny
kwas siarkowy jest substancją silnie żrącą
i parzącą, a cóż dopiero jego stężone, gorące
roztwory. A więc obowiązuje nas ostrożność,
ochronne okulary oraz uwaga, i jeszcze raz -
uwaga.
Kwas azotowy - H N 0 3
Na pytanie, czy roztwory tego kwasu moż­
na również zatężać, odpowiemy krótko: tak,
można, ale też tylko do pewnych granic.
Mianowicie, kwas azotowy tworzy z wodą
mieszaninę azeotropową. Mieszanina taka
wrze już w stałej temperaturze i w warun­
kach zwykłej destylacji nie da się jej rozdzie­
lić. Destylując więc wodny rozcieńczony
roztwór kwasu azotowego stwierdzamy, że
stężenie kwasu w kolbce powoli rośnie, gdyż
odparowuje woda. Jednak dzieje się tak je-
Tabeta
Przeliczenia macy właściwej na procentowość kwasów
% około
Gęstość w G/cm3 (t. = 20°C)

h 2s o 4 HNO3 HCl h 3p o 4
Kwas siarkowy - H 2 S 0 4
5 1.035 1.030 1,025 1,033
Rozcieńczone roztwory kwasu siarkowego 10 1.070 1.055 1,052 1.055
15 1.105 1,090
można zatężyć przez zwykłe odparowanie 20 1.145 1.115
1.075
1.100
1,091
1,116
wody. Jeżeli więc mamy kwas siarkowy 5- 25 1.185 1.150 1,127 1,143
10 %, to wlewamy go do dużej parowniczki 30 1,220 1.180 1.152 1,184
35 1.265 1,220 1.180 1.221
i ustawiamy na łaźni wodnej. Po długim 40 1.310 1.250 1,200 1.259
ogrzewaniu otrzymamy kwas ok. 70%. Dal­ 50 1.400 1,315 —
1.341
60 1,505 1,375 —
1.432
sze ogrzewanie na łaźni wodnej jest już bez­ 70 1,615 1,420
celowe, bo w temperaturze 90-95°C, do ja­ 80 1.735 1.460
90 1.820 1.490
kiej możemy doprowadzić kwas w tych wa­ -

---------- ——

88
dynie do chwili, kiedy stężenie kwasu w kol-
bce osiągnie wartość 6 8 ,2 %, co odpowiada
temperaturze wrzenia 121,8CC. Od tego mo­
mentu skład pary i cieczy będzie już ten sam,
gdyż jest to właśnie mieszanina azeotropo-
wa. Taki kwas ma gęstość 1,41 i nazywamy
go stężonym kwasem azotowym. Aby otrzy­
mać kwas azotowy jeszcze bardziej stężony,
trzeba się już uciec do pomocy substancji
silnie pochłaniających i trwale wiążących
wodę. Najprostszym i najdostępniejszym ta­
kim preparatem jest stężony lub nawet dy­
miący kwas siarkowy. Tak więc, do zatężo-
nego już wstępnie przez zwykłą destylację
kwasu azotowego (a więc o stężeniu ok. 60%)
dodajemy stężony kwas siarkowy w propor­
cji: na 120 g HN0 3 - 80 g stężonego H 2S0 4.
Następnie całą tak otrzymaną mieszaninę
przelewamy, ale bardzo ostrożnie, do kolbki
destylacyjnej i destylujemy. Tak postępując
można podnieść stężenie kwasu azotowego
z 60 do 90%.
Kwas solny - HCl
Wyobraźmy sobie, że do kolby destylacyj­
nej wiejemy stężony, np. 30% kwas solny
i rozpoczniemy ogrzewanie. W miarę wzros­
tu temperatury z roztworu zaczyna uchodzić
gaz, chlorowodór - HCl. To jest zupełnie
zrozumiałe, bo w miarę ogrzewania rozpusz­
czalność gazów, a więc i HCl w wodzie male­
je. Początkowo więc nasz roztwór zamiast
się zatężać, staje się coraz bardziej rozcień­
czony. Po pewnym czasie, gdy temperatura
wrzenia osiągnie 110°C, wytwarza się swois­
ty stan równowagi. Mianowicie, pary ucho­
dzące do chłodnicy, mają już taki sam skład,
jak i sam roztwór, zawierają ok. 2 0 % HCl.
Rzecz przedstawia się inaczej, gdy do kol­
by wiejemy rozcieńczony np. 5% roztwór
HCl. Wówczas w miarę ogrzewania, do
chłodnicy uchodzi para wodna, czyli roz­
twór w kolbie staje się coraz bardziej stężo­
ny. Wreszcie, po pewnym czasie, temperatu­
ra wrzenia osiąga 110 °C i już od tej chwili
pary i zawartość kolby mają to samo stężenie
- ok. 20% HCl. Dalsze ogrzewanie staje się
bezcelowe, bo z chwilą, gdy temperatura
wrzenia osiągnie 110°C, możemy oddestylo­
wać zawartość kolby, a stężenie HCl nie
wzrośnie już ani c 1 %.
Jakie stąd płyną dla naś wnioski prakty­
czne?
- Rozcieńczone roztwory HCl przez des­
tylację możemy zatężyć tylko do 20 %.
- Destylowanie roztworów HCl o stęże­
niu przekraczającym 2 0 % nie tylko nam nie
przyniesie pożjdku, ale wręcz przeciwnie -
straty. Po prostu destylacja obniży pierwo­
tne stężenie HCl do 20%.
Kwas ortofosforowy, H 3 PO4
I ten kwas możemy zatężyć przez ogrze­
wanie w parowniczce ustawionej na łaźni
wodnej, czyli przez odparowanie wody. Tym
sposobem można otrzymać najwyżej kwas
ortofosforowy 60%. Ale dobre i to - stwier­
dzamy.
Parę słów o przechowaniu
Rozcieńczone, jak też i stężone kwasy mi­
neralne przechowywać możemy w butelkach
szklanych z docieranymi korkami lub w po­
jemnikach polietylenowych, polipropyleno­
wych lub winidurowych. Wadą tych ostat­
nich jest ich nieprzejrzystość, co sprawia, że
nie widać poziomu płynu. Tym samym po­
wstają trudności przy ich napełnianiu
i opróżnianiu, co często może się skończyć
rozlaniem żrącego kwasu. Z uwagi na bar­
dzo silnie żrące właściwości, zwłaszcza kwa­
sów stężonych stanowczo odradzamy ich
przechowywanie w nieprzejrzystych naczy­
niach winidurowych.
Warto jeszcze parę słów poświęcić spra­
wie korków. Jeżeli nie mamy butelek szkla­
nych z korkami docieranymi, to kwasy mo­
żemy przechowywać w butelkach szklanych
zamykanych korkami gumowymi lub
z miękkiego polichlorku winylu. Uprzedza­
my jednak, że korki gumowe pod działaniem
stężonych kwasów, a zwłaszcza kwasów
utleniających, takich jak siarkowy i azoto­
wy, dosyć szybko twardnieją i stają się kru­
che. Z kolei korki zwykłe, czyli z drewna
korkowego, to zupełna ostateczność, i może­
my ich używać tylko po uprzednim zaimpre­
gnowaniu stopioną, gorącą parafiną. Parnię-
tajmy jednak, że zwykłe korki, nawet najle­
piej zaimpregnowane parafiną, nie nadają
się do zamykania butelek z kwasem siarko­
wym. Po prostu kwas ten szybko niszczy
i rozkłada korek, przy czym sam się silnie
zanieczyszcza.
Stefan Sękowski
89
 ku również poważne pro­ pniu w zamierzeniach inży­
jekty z szansą na realizację nierii genetycznej. upatru­
mieszają się nam z zupełnie jemy szansę na zlikwido­

POMYSŁY
oemalne ★ * * * *
* 3 NH/n JHH/ri
fantastycznymi konstruk­ wanie wielu bolączek
cjami rodem z literatury współczesnego
sdence-fiction.
świata.
Trzeba równocześnie mieć
T>m przydługim wstę­ tę świadomość, iż era owe­
pem na tematy ogólne po­ go wielce niebezpiecznego,
0 3
przedziłem rozwiązanie choć równocześnie wiele

i takie sobie ♦€
worka z pomysłami Leszka obiecującego
m in. dlatego, że niektóre w aparacie genetycznym
z nich mają właśnie taki komórki dopiero się zaczy­
I charakter. Oto choćby owa na Co z tego może wynik­
dłubania

Autorzy każdego zamieszczonego pomysłu „nadmuchiwana baza”... nąć, jeszcze nie bardzo wie­
otrzymują jako honorarium 25 000 gr. Wszystkie doMateriałem wyjściowym my, i dlatego - jak w po­
jej zbudowania mogłaby
nadesłane pomysły' są poza tym rozpatrywane być jakaś niewielka piane- przednim przypadku -
przed klientami naszego
przez Biuro Młodzieżowych Patentów, które przy­ toida o dużej zawartości działu roztaczają się i w tej
znaje swoje nagrody i wyróżnienia. Pomysły moż­ metali. Po sprowadzeniu dziedzinie rozległe per­
na nadsyłać pod adresem redakcji o dowolnej w pobliże Ziemi, należy spektywy. Leszek np. ma
porze rokur dnia i nocy , byleby były opatrzone w niej wywiercić odpo­ nadzieję, że już wkrótce bę­
dopiskiem; „POMYSŁY". Dotyczy to również wiedniej głębokości sztol­ dzie można tą metodą skon­
„ŚLADÓW POMYSŁÓW" Autorzyf wydrukowa­ nię, załadować ją np. płyn­ struować szczep „bakterii-
nym azotem, uszczelnić pożeraczy”. Byłyby to
nych ,,śladów otrzymują nagrody rzeczowe. i wypuścić - po ściśle obli­ stwory powstałe ze skrzy­
czonej orbicie w kształcie żowania komórek bakte­
No i znów objawił się ko­ „bip, bip”, nadal nie bardzo elipsy - wokół Słońca. ryjnych z ludzkimi, których
lejny długodystansowiec zdawano sobie sprawę, iż to Ale w taki sposób, aby zadanie polegałoby na bez-
pomysłowości , zasypując właśnie oznacza najpraw­ była ona zwrócona do niego względnym tępieniu wszys­
nas lawiną projektów, roz­ dziwszy początek epoki zawsze tą samą stroną. Ta tkich szkodliwych drobno­
ważań, ulepszeń, twór­ wypraw kosmicznych. Jest część planetoidy zacznie się ustrojów i wirusów jakie
czych medytacji i luźnych w tym zresztą pewna pra­ nagrzewać, w pewnym mo­ dostaną się do naszych
uwag na tematy zarówno widłowość, takie zwrotne mencie zmięknie na tyle, że organizmów. „Bakteria ta­
ogólne jak i szczegółowe. momenty w historii ludz­ zawarty w środku i pod­ ka - pisze Leszek - nie bę­
Wybrałem z blisko 20 kore­ kości zauważa się na ogół grzewany gaz zacznie ją dzie atakować ciała ludz­
spondencji - autorstwa Le­ dużo później, kiedy jest już w końcu rozdymać. Ttym kiego uznając je za swoje.
szka Urbaniaka z Borka - po wszystkim, gdy dyspo­ sposobem kiedy znajdzie Podobnie zachowa się
kilka propozycji i przedsta­ nuje się większą liczbą in­ się ona znów w pobliżu Zie­ organizm człowieka, nie re­
wiam je klientom naszego formacji o faktach, które mi będzie wydętym w poło­ agując obronnie na jej
działu, licząc iż zmobilizuje w owym najważniejszym wie balonem, pustym obecność. W razie braku
ich to do nadesłania jeszcze momencie znane są zwykle w środku. Oczywiście znów pożywienia obrońca prze­
lepszych, Ostatecznie, co by tylko zimnym i twardym, jako że chodzi w stan życia utajo­
fragmentarycznie.
nie mówić o funkcjonowa­ Nie przesadzę więc, jeśli kosmiczny mróz dokona re­ nego w postaci przetrwal-
niu reformy gospodarczej, powiem, że jesteśmy za­ szty. Rozlokowanie się w jej nika "
to jednym z jej mechaniz­ wsze mniej albo więcej wnętrzu nie będzie stano­ Pomysł jest oczywiście
mów jest zdrowa - niby rze­ spóźnieni w stosunku do wiło już wielkiego pro­ przedni, tym bardziej, że
blemu. bakterie te można w razie
pa - konkurencja, która galopującego coraz szyb­
aby nam obrodziła w możli­ ciej postępu technicznego... Czy taki sposób konstru­ potrzeby poddawać kolej­
wie wielu dziedzinach... owania ochronnych powłok nym, ściśle zaprogramowa­
Jeśli chodzi o postęp
dla międzyplanetarnych
NADMUCHIWANA BA­ w sprawach kosmicznych, baz to czysta fantazja, czy nym dla dalszych potrzeb
ZA KOSMICZNA. Starsi to tutaj wszystko jest jesz­ też są w nim jakieś szanse przeróbkom. Pozostaje tyl­
nieco czytelnicy zapewne cze bardziej zagmatwane. na realizację? Oto jest py­ ko drobiazg - zmajstrowa­
pamiętają, że nawet wów­ Konia z rzędu temu, kto np. tanie... nie pierwszego takiego
czas, gdy pierwszy sputnik potrafi przewidzieć, które „pożeracza”, i to od razu
nadawał już z przestrzeni z urządzeń oglądanych na LEKARSTWO XXI bezbłędnie. Bowiem
pozaziemskiej swoje słynne filmach w cyklu, .Gwiezdne WIEKU. W dokonaniach, w przypadku jakiejś po­
wojny” pozostaną na za­ a w jeszcze większym sto­ myłki może się okazać, że
wsze w sferze fantazji, dalsze eksperymenty staną
a które doczekają się reali­ się zbyteczne...
zacji w ciągu najbliższych,
STRZAŁ Z GRUBEJ
powiedzmy, dziesięcioleci?
RURY CZYLI: TELEPA­
Lub w jakim terminie nale­
ży spodziewać się rozpo­ TIA I DEZINTEGRACJA.
częcia budowy stałej bazy Oto kolejny obszar zainte­
resowań wielu ludzi - zja­
naukowej na orbicie wo-
wiska z dziedziny tzw. psy­
kółziemskiej czy wręcz na
chotroniki. Panuje w niej
Księżycu? W tym przypad­
takie materii pomieszanie.
90
wyzwala ona tak przedziw­ wiek i zwierzęta mają moż­ przemakalnych książkach,
ne emocje, że rozsądne gło­ liwość „przestrojenia ’* RÓŻNE które można by czytać
sy na jej temat giną w tu­ swych naturalnych nadaj­ DROBIAZGI w wannie, pod prysznicem,
mulcie i zgiełku wywoła­ ników i odbiorników wów­ w czasie kąpieli w rzece.
Dariusz Marmol (15 łat) Szczególnie zależy mu na
nym przez jej zaciekłych czas owe „ telepatyczne”
z Brzeska życzy sobie, aby wodoodpornym Lemie,
wyznawców i obrońców. właściwości pozwolą na
w szczotce odkurzacza zai- Londonie i Vemie.
Całe nieporozumienie pole­ wyczucie np. niebezpiecze­
stalowany był niewielki
ga zaś na tym, że Ci, którzy ństwa znajdującego się po­
wierzą w występowanie ta­ za zasięgiem wzrok u...” magnes, który zbierałby
Tyle dzisiejszy monopo­ wszystkie drobne przed­
kich zjawisk jak np. teleki-
mioty stalowe; igły, szpilki,
neza, telepatia czy ideo- lista naszego działu na te­
spinacze itp.
plastia - nie potrafią ich maty nadprzyrodzone, do
w sposób w pełni kontrolo­ których być może kiedyś
wany wywołać. Z wyklu­ wrócimy.
czeniem oczywiście wszel­ JESIENNE ZIEMNIA­
kich trików i sztuczek. Tak KI. Przenieśmy się teraz
zresztą dzieje się już od z terenu metafizycznych
pierwszej połowy ubiegłego rozważań na grunt co­
stulecia, kiedy to wiara dzienności, mówiąc jeszcze Robert Czaja (14 lat) ze
w owe „nadprzyrodzone ściślej - na orne pole. Np. Stopnicy wymyślił wkręt,
zjawiska” napłynęła do Eu­ takie, które obsadzono który ma prostokątny łe­
ropy szeroką falą, której wiosną wczesnymi ziem­ bek. Dzięki temu można ła­
nasilenie znów ostatnio ob­ niakami. Posadzone pod Włodzimierz Treter z Ra­
domia chętnie widziałby twiej dopasować do niego
serwujemy. Spróbujmy koniec kwietnia dają plon klucz, gdyż może on mieć
więc prześledzić propozy­ już po 8 tygodniach. I to w sprzedaży małe wirniki,
które po włożeniu np. do jeden z dwu wymiarów.
cje Leszka w tej sprawie - właśnie - ów krótki okres
nie wdając się w jałowe roz­ wegetacji niektórych od­ miednicy i uruchomieniu
ważania na temat autenty­ mian naszej najpopu­ spełniałyby rolę pralki. Po­
czności takich zjawisk. Za­ larniejszej jarzyny - na­ trzeba takiego Klienci jest
łóżmy - choćby dla święte­ sunęło Leszkowi myśl. bezsprzeczna, szczególnie
go spokoju - że one istotnie aby ziemniaki sadzić rów­ teraz, gdy o kupnie normal­
mają miejsce. W takim nież pod koniec lata, a zbie­ nej pralki trudno nawet
przypadku należałoby rać jesienią. Myśl jest nie­ marzyć.
w pierwszym rzędzie pró­ zła, tym bardziej, że autor
bować wyjaśnić mecha­ pomysłu już ją praktycznie
nizm pozazmysłowego po­ wypróbował ,, W doświad­
rozumiewania się orga­ czeniu wykonanym przeze
nizmów... mnie w 1982 roku podkieł-
r.W przyrodzie, a zwłasz­ kowane ziemniaki mimo
cza w mikroświecie biolo­ całkowicie suchej gleby za­ Krzysztof Sokołowski
gicznym - rozumuje Leszek korzeniły się i rosły, choć z Radomia proponuje, aby
- istnieje konieczność zi­ plon z powodu suszy nie był w momencie naciśnięcia
dentyfikowania zrówno duży. Ale w 82 roku z tego przez kierowcę klaksonu
wroga jak i własnego ciała. powodu poplonów żniw­ zapalały się równocześnie
Organizmy wyższe mają nych roślin na większości J, Bąbel z Piotrkowa długie światła. Zwiększy to
w tym celu zmysły. Ale jak terenów rolniczych w ogóle Tryb. też marzy, ale o nie­ skuteczność sygnału.
porozumiewają się komór­ nie zasiewano. W normalne
ki? Można wysnuć hipotezę lata najlepsze wyniki, jak
o elektromagnetycznym sądzę, będzie można uzy­
OD REDAKTORA DZIAŁU
sposobie łączności. skać na zachodzie kraju, Drodzy Klienci naszej rubryki!
W tym przypadku, każdy a to ze względu na później Oświadczam uroczyście, iż zanosi się na to, że jeśli nie
organizm musiałby wysy­ występujące tam przy­ będziecie podawali swoich imion w pełnym brzmieniu,
łać sygnały, np. w podczer­ mrozki ” a tylko ich pierwsze litery - to jeszcze trochę, a zacznę je
wieni, na innym paśmie
sam wymyślać!
częstotliwości. Źródłem ich Podobnie rzecz się ma z wiekiem, o podawanie którego
może być tylko sam łańcuch prosiłem. Będę wkrótce przydzielał każdemu wedle
DNA. W organizmach zło­ uznania tyle lat, ile mi przyjdzie do głowy. Jedyny wyją­
żonych z bliźniaczych ko­ tek robię nadal dla dam, szanując ich odwieczne prawo
mórek sygnał m usi być więc zachowana w tajemnicy liczby wiosen, które minęły im
stosunkowo silny. Powstaje
od chwili zawitania na ten świat.
wówczas pytanie: dlaczego Uprasza się potraktować to oświadczenie z należytą
nie można go odebrać za powagą, niezależnie od faktu, iż znajdujemy się w pobliżu
pomocą przyrządów jakimi
1 kwietnia...
dysponujemy? Być może Jerzy Dąbrowski
dlatego, że jest to sygnał Kartofle jak poplon...
P.S. Coś tym razem poszukiwacze śladów zawiedli, ale
o bardzo wąskim paśmie Może coś na ten temat do­ mam nadzieję, Że w następnym miesiącu wszystko będzie
przenoszenia, rzędu ułam­ rzuciliby fachowcy, np.
już w należytym porządku.
ka Hz! Jeśli ponadto czło­ z zakładu w Boninie?
91
 niezbyt oddalonych od Kołobrzegu.
Chodziło tu o względy czysto prakty­ dła zasilania miniaturowych akumu­
latorów kadmowo-niklowych. Aku­

FOTOS
czne, a mianowicie o to, aby użytkow­
mulatory takie można wielokrotnie
nicy tych lamp mieli blisko do produ­
ładować z sieci elektrycznej, używa­
centa, który szybko usuwałby ewen­
jąc do tego odpowiedniego prostow­
tualne usterki. W serii prototypowej
nika. Zasilanie lampy prądem z aku­
bowiem usterki zdarzają się częściej
mulatorów obniża znacznie koszt jej
LAMPA BŁYSKOWA 18 LA 1 niż w normalnej serii produkcyjnej. eksploatacji.
Ponadto „ELWA” w Kołobrzegu pra­
gnęła zebrać wszelkie uwagi od użyt­ Lampa XELA - 18 LA - 1 ma
Prawie w każdym numerze ,,MT’ kowników lamp, aby móc wprowa­ kształt prostopadłościanu. W jej obu­
prezentujemy najnowsze osiągnięcia dzić niezbędne ulepszenia przed roz­ dowie mieszczą się zarówno ogniwa
techniki fotograficznej. Zazwyczaj poczęciem produkcji na większą ska­ zasilające, jak też układ elektronicz­
opisujemy sprzęt zagraniczny. Dzi­ lę. Z tych też względów producent ny i reflektor z rurką wyładowczą.
siaj z przyjemnością możemy donieść przyjął na siebie obowiązek wykony­ Pod względem swojej budowy odpo­
wszystkim o ukazaniu się na naszym wania napraw gwarancyjnych. Ana­ wiada więc ona popularnemu typowi
rynku fotograficznym - elektronowej liza najczęściej występujących uste­ lamp, produkowanych obecnie na ca­
amatorskiej lampy błyskowej typu rek, obserwowanych bezpośrednio łym świecie.
XELA - 18 LA - 1. Producentem tej we własnym warsztacie naprawczym Po włączeniu zasilania lampy za­
lampy jest Fabryka Podzespołów Ra­ oraz uwagi użytkowników będą pod­ czyna działać jej oscylator w układzie
diowych „ELWA” w Kołobrzegu. stawą do opracowania koniecznych dwóch tranzystorów i miniaturowego
Na początku października ubiegłe­ zmian konstrukcyjnych lampy. transformatora, wytwarzając drga­
go roku w sprzedaży znalazła się już Mam nadzieję, że w momencie, gdy nia elektryczne o częstotliwości kilku
seria prototypowa tej lampy w liczbie ten numer „MT” dotrze do rąk Czy­ kHz. Prąd ten w transformatorze
kilku tysięcy sztuk. Chwilowo sprze­ telników, w sprzedaży na terenie ca­ osiąga napięcie ponad 200 V i przez
dawano lampy jedynie w wojewódz­ łego kraju znajdą się już lampy w nor­ diodę prostowniczą ładuje kondensa­
twach północnych nas^go kraju, malnej werii produkcyjnej. tor błyskowy, mający' pojemność kil­
A oto bardziej szczegółowy opis kuset mikrofaradów. W ten to sposób
Lampa błyskowa XELA-18LA-1 w zbliżeniu, techniczny lampy XELA - 18 LA - 1, niskie napięcie stałe ogniw zasilają­
po lewej stronie na bocznej ściance widocz­
oparty na informacjach producenta. cych (w sumie 4,4 do 6 V) zostaje
na tabelka naświetleń. Po prawej stronie
u dołu na tej samej ściance jest gniazdko do Lampa jest przeznaczona do użytku przetworzone na napięcie stałe ok.
amatorskiego przy wykonywaniu 300 V, którym ładowany jest konden­
zdjęć fotograficznych we wnętrzach sator błyskowy. W momencie wyzwa­
oraz wszędzie tam, gdzie normalnie lania błysku, ładunek elektryczny
istniejące warunki oświetlenia nie nagromadzony w kondensatorze, wy­
zapewniają prawidłowej ekspozycji ładowuje się przez rurkę wyładowczą
zdjęć. Można jej także używać do roz­ napełnioną ksenonem, rurka ta nazy­
jaśniania cieni, gdy występują nad­ wana bywa palnikiem lampy. Powo­
mierne kontrasty. Lampa przystoso­ duje lo powstanie błyskowego impul­
wana jest do zasilania z 4 typowych su światła o bardzo dużej mocy i bar­
ogniw R-6. Producent zakłada przy dzo krótkim czasie trwania.
tym, że jeden komplet tych ogniw Czas ładowania kondensatora bły­
wystarcza na ok. 40 błysków. skowego wynosi wg opisu fabryczne­
Praktyczne próby egzemplarza go ok. 12 s, dotyczy lo jednak tylko
lampy udostępnionego autorowi świeżych baterii w dobrym gatunku.
przez fabrykę, wykazują jednak, że Próby praktyczne wykazały, żo czas
z kompletu krajowych ogniw R-6, ten dla zwykłych, znajdujących się
w zależności od ich jakości, uzyskać w handlu ogniw, zmienia się w grani­
można 60, a nawet i więcej błysków. cach od 15 do 30 s. w zależności od
Fe doświadczalne dane liczbowe uzy­ stopnia ich rozładowania.
skano w sytuacji, gdy po kilku bły­ Oscylator lampy ma układ zapew-
skach (maks. 10) następowała dłuż­ niający stabilizację napięcia, do ja­
sza przerwa, trwająca od 1 godziny kiego ładowany jest kondensator
do kilku dni, a dopiero po niej wy­ lampy. Układ działa w ten sposób, że
zwalane były dalsze błyski. Odpo­ po osiągnięciu napięcia nominalnego
wiada to zresztą normalnym warun­ na kondensatorze, zostaje automaty­
kom wykonywania zdjęć amator­ cznie wyłączona praca oscylatora.
skich. Przerwy takie pozwalają bo­ Gdy po kilkunastu do kilkudziesięciu
wiem na depolaryzację ogniw, wów­ sekundach, na skutek upływności
czas też dopiero są one znowu gotowe wewnętrznej kondensatora, częścio­
dostarczać prąd o odpowiednim na­ wo się on rozładuje i napięcie na nim
pięciu. Gdyby jednak wyzwalać ko­ spadnie, ponownie zostaje urucho­
lejne błyski bez żadnej przei-wy, ogni­ miony oscylator. Kondensator będzie
wa nie będą miały potrzebnego im doładowany do pełnego napięcia (co
,,wytchnienia” i liczba otrzymanych trwa kilka sekund) i oscylator po­
z nich błysków będzie dużo mniejsza. nownie przestanie pracować.
Na przyszłość „ELWA" w Kołob­ Ten cykl powtarza się okresowo do
rzegu planuje zastosowanie jako źró­ momentu wyzwolenia błysku. W ten
92

„rn™ , b e t o w a XELA-18 LA-1 um o co w ana
.am p a b" k f J ^ J ° ys,a n o
:<) sposób, między kolejnymi bly-
ikami występuje dłuższa przerwa,
utrzymywane jest na kondensatom
^tałe napięcie, a jednocześnie oszczę­
dzane są ogniwa zasilające. Stała, za­
wsze ta sama wielkość napięcia kon­
densatora zapewnia jednakową ener­
gię kolejnych błysków lampy.
Prawidłowe działanie opisanej po­
wyżej automatyki uzależnione jest
jednak od napięcia ogniw zasilają­
cych. Jeżeli ogniwa te będą częściowo
wyczerpane, czego następstwem jest
wzrost ich oporności wewnętrznej
i spadek napięcia, wówczas trzeba
liczyć się z tym, że automatyka gwa­
rantująca stałe napięcie kondensato­
ra może przestać działać. Po prostu
wyczerpane ogniwa zasilające nie są
w stanie naładować kondensatora do
pełnego napięcia pracy.
Zjawisko to występuje zresztą
w wielu modelach lamp różnych firm,
gdy lampy te zasilane są ze zwykłych
ogniw. Producenci tych lamp radzą
ności od •. zułości błony fotograficznej
założonej do aparatu.
Czas trwania błysku wg danych
fabrycznych jest krótszy od 1/400 s.
Temperatura barwowa, wynosząca
oiv. 5000 K, wystarcza, aby móc uży­
wać lampy także przy zdjęciach bar­
wnych, wykonywanych na błonach
przeznaczonych do światła dzienne­
go. Lampy używać też można łącznie
ze światłem słonecznym, np. do roz­
jaśniania cieni.
Kąt rozsyłania światła z reflektora
lampy wynosi w pionie 45°, w pozio­
mie 55° i odpowiada kątowi obejmo­
wanemu przez standardowy obiek­
tyw aparatu fotograficznego. Dla for­
matu małoobrazkowego będzie to
więc obiektyw o ogniskowej 50 mm.
Takich obiektywów oraz obiektywów
o ogniskowej dłuższej można używać
do zdjęć przy świetle opisywanej
lampy. Natomiast przy użyciu obiek­
tywów o ogniskowej krótszej (obiek­
tywy szerokokątowe) trzeba liczyć się
/ tym, że światło lampy nie zdoła
oświetlić tak szerokiego kąta i na
gotowym zdjęciu zaobserwujemy wy­
raźny spadek jasności obrazu na
brzegach.
Lampa wyposażona jest w stopkę
do mocowania jej wprost na sanecz­
kach aparatu. Stopka ma środkowy
kornakt synchronizacyjny. Do połą­
czenia lampy z aparatami pozbawio­
nymi takiego kontaktu można użyć
dodatkowego przewodu synchroni­
zacyjnego, wchodzącego w skład wy­
posażenia lampy.
Wymiary lampy wynoszą 104 x 72
w saneczkach aparatu. Do synchromzacj, x 36 mm, masa wraz z ogniwami zasi­
kontakt^rodfcowy w t a m plającymi
f e w s a n aok.
c ja c 220
h g. Cena detaliczna
sobie z tym problemem w ten sposób. lampy ok. 4400 zł.
że stosują do zasilania lamp bądź Jak przedstawia się koszt eksploa­
ogniwa alkaliczne o dużej wydajnoś­ tacji lampy? Przyjmując podaną wy­
ci. bądź też akumulatory kadmowo- żej cenę lampy, koszt 1 kompletu
-niklowe. W obu przypadkach otrzy­ ogniw zasilających, wynoszący dziś
muje się bowiem stałe napięcie zasi­ 30 zł za 4 szt. ogniw R-6, liczbę bły­
lania przy stosunkowo nawet dużych sków uzyskiwanych z jednego
prądach pobieranych z tych źródeł. kompletu równą 60. używalność pal­
W naszej sytuacji ogniwa alkalicz­ nika lampy, wynoszącą wg producen­
ne nie wchodzą w rachubę, ze wzglę­ ta 250 błysków, jaką można też uznać
du na wysoką ich cenę, akumulatory za okres całkowitej amortyzacji lam­
natomiast mają być zastosowane do­ py, otrzymamy następujące wyli­
piero w przyszłości. Używając opisa­ czenie:
nej lampy błyskowej 18 LA - 1, pa­ 2500 : 60 = 42 komplety ogniw; 42
miętajmy o ograniczeniach działania x 30 = 1260 zł
jej automatyki. i 260 + 4400 * 5660 zł; 5660 : 2500 =
Liczba przewodnia lampy wynosi
2.26 zł
18 dla błony o czułości 21 DIN/100
ASA. Oznacza to, że np. przy otworze A więc 1 błysk będzie nas kosztował
przysłony 2,8 moc błysku wystarcza 2.26 zł. pod warunkiem że wykorzys­
do oświetlenia przedmiotu fotografo­ tamy w określonym czasie całkowitą
wanego oddalonego o 6.5 m. Umiesz­ zdolność świecenia lampy wynoszącą
czona na bocznej ściance lampy ta­ 2500 błysków, co odpowiadałoby na­
belka ułatwia dobranie odpowied­ świetleniu ok. 70 błon małoobrazko­
niego otworu przysłony w zależności wych. każda po 36 zdjęć.
Rvc7flrd K rcv ser
aó oddalenia przedmiotu i w zależ­
 zegary słoneczne sygnalizowały
upływ czasu za pomocą informacji
optycznej (cień padający od gnomona
na tarczy z odpowiednimi oznacze­
niami), to zegary wieżowe w pierw­
szym okresie swojego istnienia, tj.
w XIV w. nie miały wskazówek, lecz
tylko urządzenia akustyczne. Dziś
trudno nam nawet wyobrazić sobie,
jakie znaczenie miały owe dźwięko­
we symbole terytoriów. Przychodząc
na świat i opuszczając go, mieszkań­
cy Europy przed pięciuset laty słysze­
li na ogół muzykę tego samego zega­
ra; mało komu zdarzało się w ciągu
całego życia usłyszeć inny.
Teraz zegary wybijające godziny
chroni się jak inne zabytki: lepiej lub
gorzej. W angielskim mieście Chester
zainstalowano niedawno zegar ku­
rantowy - zapewne taki sam, jak ten,
którego kuranty dźwięczały tam
przed wiekami. Rozbrzmiewają o ós­
mej wieczorem i zegar gra przez go­
dzinę - bardzo pięknie, choć chyba
trochę za głośno. Ale już na przykład
zegar kurantowy Biblioteki Uniwer­
syteckiej w Warszawie rzadko kiedy
ją w ogóle kończy. Nie ma tutaj nic do
rzeczy, iż jest to kurant elektroakus­
tyczny.
Zegary domowe narzuciły nowe
problemy konstruktorom. Nie dlate­
go, by zamierzano zrezygnować z wy­
bijania przez nie godzin. Odwrotnie:
te zegary musiały być również słysza­
ne w całym budynku. Wszystkie me­
chanizmy należało jednak zamknąć
teraz w mniejszej obudowie. Zwłasz­
cza kłopotliwe było ulokowanie ob­
ciążników, które nie mogły już zwisać
swobodnie w wysokiej wieży. Wpra­
wdzie w XV w. i później modne były
zegary stołowe w formie miniaturo­
wych, gotyckich wież, ale - jak zau­
waża Ludwik Zajdler w książce
Kolekcja zegarów w Narodowym Muzeum Technicznym (N6rodni Technickó
„Dzieje zegara'* - całe urządzenie
Muzeum) w Pradze obejmuje - nie licząc dokumentów i narządzi zegarmistrzo­
musiało stać nisko, aby nadawało się
wskich - ok. 700 eksponatów. Najstarsze z nich to dwa zegary stołowe - jeden
do oglądania, poruszanie się bowiem
wykonany w Konstancy (Niemcy) w 1588 r.. drugi zaś we Francji w 1590 r. Oba
mechanizmów i ozdobne ich wykona­
sporządzone są z żelaza i mosiądzu, choć jeszcze z XVII i XVIH w. pochodzi wiele
nie było wówczas dla właścicieli ze­
zegarów drewnianych, wyrobu na ogół południowoniemieckiego.
garów równie istotne, jak precyzyjne
Na ilustracji: zegar siedemnastowieczny, mosiężny, w obudowie w kształcie
odmierzanie przez nie czasu. Zaczęto
latarni - również z praskich zbiorów. Angiefsko-łaciński napis na tarczy ujawnia
sobie wreszcie radzić także z umiesz­
nazwisko i siedzibąwarsztatuzegarmistrza: JohnEbsworthatLothbury Londini
czeniem obciążnikó w w skrzyni zega­
fecft. Jest to typowy zegar angielski, bogato zdobiony, o wymiarach 150 x 150
ra, a zasadnicze znaczenie miał wy­
x 390 mm. Krótkie wahadło umieszczone jest przed tarczą.
nalazek sprężyny jako urządzenia
napędowego. Nie tylko dla zegarów
stkim modlitw i prac klasztornych. przeznaczonych do wnętrz mieszkal­
ZEGARY DOMOWE Najwłaściwszym miejscem dla zega­ nych - także dla zegarów okręto­
ra był budynek sakralny, później do­ wych, w których obciążniki nie miały
Najdawniejsze zachowane zegary piero - budynek świeckiej władzy lo­ zastosowania.
mechaniczne to zegary wieżowe. Od­ kalnej. Na ratuszu musiały być ko­ Zegary sprężynowe pojawiły się we
mierzanie czasu miało w Średniowie­ niecznie i zegar, i waga. Włoszech w końcu XV stulecia, a mo­
czu inne znaczenie niż dziś: nie służy­ Zegar publiczny musiał być pokaź­ że i wcześniej. Sprężyny były wyku­
ło zachowywaniu osobistej punktual­ nych rozmiarów, a zakres jego działa­ wane z taśm brązowych lub stalo­
ności, lecz wyznaczało rytm zająć wy­ nia wykraczał poza obszar, z którego wych. Podstawową trudność stano­
konywanych zbiorowo, przede wszy- można go było zobaczyć. Toteż o ile wiło zmniejszenie się siły sprężyny
94
 Jlownież z Narodowego Muzeum Techni­
cznego w Pradze pochodzi ten oto zegar,
sfoU)grafowanytak, jak właściwie powinno
się fotografować zegary Jest to osiemnasto­
wieczny zegar stołowy typu niemieckiego,
w drewnianej obudowie, o wymiarach 600
x 255 x 800 mm, z wahadłem umieszczo­
nym przed tarczą Jedna sprężyna napędza
mosiężny mechanizm zegara, druga - urzą­
dzenie wybijające godziny. Oba bębny i je­
den ze ślimaków stożkowych są wyraźnie
widoczne, Struny Jęczące sprężyny ze śli­
makami wykonane są z kocich jelit. W gór­
nej części mechanizmu mieści się poziomo
umieszczone koło wychwytowe. Funkcje,
jakie w dawniejszych zegarach spełniał ko-
lebnik, wykonuje tu wahadło. Po nakręce­
niu zegara» obie sprężyny blokowane są za
pomocą ozdobnych m e c h a n ik ó w zapad­
kowych. Zegar można było nastawić na
określoną godzinę, wyżtijaną ozdobnym
młoteczkiem na mosiężnym dzwonku, nie
mógł jednak on samoczynnie powtórzyć tej
czynności. Z przodu była - 1utaj niewidocz­
na - tarcza z ornamentami roślinnymi
i zwierzęcymi oraz jedną wskazówką godzi­
nową. Mała tarcza z tyłu zegara służyła do
nastawiania godziny, o której miał on
dzwonić.

w miarę odwijania. Wielkie zatem

znaczenie miało towarzyszące wyna­
lazkowi sprężyny zastosowanie śli­
maka stożkowego, połączonego z wa­
łem napędowym zegara. Całe urzą­
dzenie składało się ponadto z bębna
oraz linki lub łańcuszka. W nakręco­
nym zegarze sprężyna zwinięta była
w bębnie, a łańcuszek - nawinięty na
stożek. Gdy zegar zaczynał chodzić
łańcuszek łączył sprężynę z częścią
stożka o mniejszym promieniu;
w miarę rozwijania się sprężyny rósł
promień stożka, pociąganego przez
łańcuszek. Jest to oczywiście maszy­
na prosta; rozwijająca się sprężyna
działała z coraz mniejszą siłą, ale na
coraz dłuższe ramię (promień stożka).
Aby moment siły pozostawał bez
zmiany, należało tak dobrać kształt
stożka, by jego promienie zwiększały
się proporcjonalnie do nierówno­
miernego zmniejszania się siły sprę­
żyny. Czynności tej dokonywano me­
todą prób i błędów, toteż ślimaki
stożkowe nie zapewniały zegarom
dostatecznej dokładności.
W obydwu zegarach przedstawio­
nych na zdjęciach, dokładność osią­
gnięto dzięki zastosowaniu wahadła.
Wahadło stanowi regulator chodu
i jednocześnie wzorzec czasu; mecha­
nizm zegara napędza wahadło i jed­
nocześnie zlicza jego oscylacje.
Wczesne regulatory zapewniały tylko
równomierne obracanie się mecha­
nizmu zegara. W zegarach wieżo­
wych i domowych w XIV i XV w.
stosowano tzw. wychwyt szpindlowy.
Zasadniczą częścią tego urządzenia
jest zębate koło wychwytowe, które
rytmicznie zatrzymuje ruch obroto­
wy wałka napędowego. Częstotli­
wość tych przerw regulowana jest
przez kolebnik - poprzeczny do wał­
ka pręt z symetrycznie umieszczony­
mi, przesuwalnymi ciężarkami.
Większość szesnastowiecznych
czasomierzy domowych miało formę
pudeł z poziomo umieszczonymi tar­
czami. Obudowom nadawano na ogół
ozdobne kształty, wyrażające pewne
treści religijne lub moralne. Zegar
używany był bowiem nie tylko do
oznaczania czasu, lecz - podobnie jak
elementy wystroju architektoniczne­
go wnętrz - miał świadczyć wobec
oglądających go osób o prestiżu właś­
ciciela, a częstokroć i o jego zasadach
życiowych lub politycznych (dotyczy
to także słonecznego zegara wilano­
wskiego, o którym pisaliśmy w „Mu­
zeum Młodego Technika” w numerze
1 z 1976 r.),
Pomniejsze zegary domowe nada­
wały się również do wnętrz rucho­
mych, takich jak karety czy kapitań­
skie kajuty okrętowe. Aby uchronić
zegary przed zatrzymywaniem się
oraz niedokładnością chodu i wska­
zań czasu, należało nie tylko zastąpić
obciążniki - sprężyną, lecz także
skonstruować wychwyty, które mo­
głyby spełniać swą czynność w każdej
pozycji. Toteż w ciągu XVII i XVIII w.
zaznaczają się wyraźnie dwie linie
rozwojowe zegarów. Nieprzenośne
mechanizmy zegarowe ulegają po­
nownie wydłużeniu i wędrują na
ścianę, a wyposażane są z reguły
w wahadło. Zegary przenośne mają
natomiast sprężynę i coraz dokład­
niejsze regulatory. Dziś takim regu­
latorem w większości typów zegarów
mechanicznych jest balans ze spiralą,
wynaleziony przez Christiana Huy-
gensa w 1675 r.
Henryk Hollender

95
 GRY Z GŁO
Łamigłówki z nagrodą
Jest wiosna. Czas prze­
wietrzyć głowy. Najlep­
szym sposobem będzie roz­
wiązywanie naszego kon­
kursu. Przedstawiam kilka
łamigłówek. Niektóre
z nich są żartobliwe, z tzw,
haczykiem, inne zupełnie
poważne. Niektóre są pros­
te, inne znowu bardziej
skomplikowane. Wszyst­
kie, moim zdaniem, są po
prostu ciekawe. Zapraszam
do rozwiązywania zadań
i przysłania rozwiązań.
Zwycięzcami konkursu zo­
staną ci, którzy prawidło­
wo rozwiążą najwięcej za­
dań. Rozlosujemy wśród
nich 10 nagród książko­
wych. Termin nadsyłania
rozwiązań - do 30 czerwca
1984 r.
1. Dwie dziewczyny
urodziły się tego samego
dnia, tego samego miesiąca,
tego samego roku i mają
tych samych rodziców, jed­
nak nie są bliźniaczkami.
Jak to możliwe?
2. Przedstawioną na rys.
1 figurę należy rozciąć
dwoma prostymi cięciami
na części, które inaczej zło­
żono utworzą kwadrat.
Najpierw trzeba wykonać
obydwa cięcia, a dopiero
potem układać powstałe
części. Jak to zrobić?
3. Policja aresztowała
czterech podejrzanych
o popełnienie przestęps­
twa. Wiadomo, że jest
wśród nich prawdziwy
Rys. 1
sprawca. Oto, co powie­
dzieli oni podczas przesłu­
chania: Adam: ,.Zrobił to
Bob”, Bob: „Zrobił to Do­
nald”, Chris: ,,Ja tego nie
zrobiłem”, Donald: „Bob
skłamał mówiąc, że ja to
zrobiłem”. Jeśli tylko jedno
z tych zeznań jest prawdzi­
we, kto jest winny? I od­
wrotnie, kto popełnił prze­
stępstwo, jeśli tylko jedno
jest fałszywe?
4. Wilk przemierza pus­
tkowie, Wycieńczony z gło­
du dociera tylko do połowy
drogi. Nie ma sił iść dalej.
Nagle spostrzega ogrodze­
nie, a w nim tłuste, smaczne
owieczki. Ogrodzenie wy­
konane jest z metalowych
prętów. Owce są zbyt gru­
be, aby mógł przeciągnąć je
przez zagrodę. Wilk jest tak
chudy, że sam jest w stanie
wśliznąć się do owiec, ale
wie, on, że gdyby zjadł taką
ilość baraniny, jak zapew­
niłaby mu dość sił na prze­
bycie pustkowia, to stałby
się zbyt gruby, żeby prze­
dostać się przez ogrodzenie
z powrotem. Jest ono po­
nadto zbyt wysokie, aby
mógł przez nie przeskoczyć.
Nie sposób go też zniszczyć.
Za tydzień przyjdzie pas­
terz uzbrojony w strzelbę.
Wilk nie przetrzyma już na­
stępnego okresu głodowego
jak ten ostatni. Jaka jest
• jego najlepsza strategia po­
stępowania?
5. Pan Smysł codziennie
wraca z pracy w mieście do
swego domu na peryfe­
* wiadomo jednak czy były to pojazdy montowane w kraju.
riach. Przyjeżdża na stację pani Smysłowa zawsze pro­
dokładnie o piątej. Dokład­ wadzi samochód ze stałą
nie o piątej przyjeżdża tam prędkością i że owego dnia
samochodem również pani wyjechała po męża o zwyk­
Smysłowa i zabiera męża łej porze (na pociąg o pią­
do domu. Pewnego dnia tej), należy obliczyć jak
pan Smysł złapał wcześnie­ długo pan Smysł szedł za­
jszy pociąg, który przyjeż­ nim zabrała go żona.
dża do celu o czwartej. Po­ 6. Z elementów łami­
stanowił nie czekać na żo­ główki przedstawionej po
nę, lecz przejść tę drogę, lewej stronie rysunku 2 na­
którą codziennie jeżdżą leży ułożyć figurę znajdują­
z żoną. Spotkali się w dro­ cą się po strome prawej.
dze. Pan Smysł wsiadł do Podczas układania części
samochodu i pojechali do łamigłówki można odwra­
domu, przybywając tam cać, jak naleśnik na patelni.
dziesięć minut wcześniej
niż zwykle. Zakładając, że Robert Hardy
Zakończenie konkursu,.Ratujmy polskie pojazdy
lat międzywojennych".
Rozpoczynając naszą akcję spodziewaliśmy się lawi­
ny listów i powszechnego zainteresowania sprawą. Tym­
czasem mimo pomocy harcerskich środków informacji,
otrzymaliśmy 8 informacji o zabytkowych pojazdach,
z czego tylko dwie dotyczyły polskich wyrobów. Jedną
z nich nadesłał pan Alfred Szaliński z Zielonej Góry -
posiadacz Fiata 600 montowanego w Warszawie w latach
1938-39, zaś druga pochodziła od kol. A. Rosiaka odby­
wającego służbę wojskową i informowała o motocyklu
Sokół M 111 oddanym przez właściciela na... złom.
Warte wspomnienia są jeszcze zgłoszenia panów An­
drzeja Stachowiaka z Poznania i Bogusława Kajdera
z Ząbkowic Śl. dotyczące samochodów Fiat 1100 - nie
Na zakończenie smutna refleksja: w wyniku moich
podróży po kraju uzyskałem prowizoryczny obraz stanu
zachowania polskich pojazdów, znajdujących się w rę­
kach prywatnych. Tylko niektóre z nich są restaurowane -
większość niszczeje, ginąc bezpowrotnie dla polskiej
kultury materialnej. Konkurs co prawda został zakończo­
ny, lecz poszukiwania nie są bynajmniej zakończone.
Czekamy więc na dalsze zgłoszenia!
Jan Tarczyński
Wszyscy wymienieni uczestnicy konkursu otrzymują
nagrody książkowe ufundowane przez redakcję ,,MT'\

KOPIARKA
Bezpośrednią przyczyną powsta­
nia i trwającego dalej efektownego
rozwoju urządzeń, których zasadą
działania przedstawiamy dziś na przy­
kładzie ich jedynego krajowego re­
prezentanta była i je s t... biurokracja.
Przepisywanie coraz większej liczby
różnego rodzaju druków i dokumen­
tów, a następnie uzyskiwanie potwie­
rdzenia ich zgodności z oryginałami
stało sią zbyt praco- i czasochłonne.
Konieczne było zmechanizowanie te­
go procesu.
Około 25 lat temu pojawiło się na
rynku pierwsze. wystarczająco
sprawne urządzenie kopiujące
Obecnie główni producenci m.in. fir­
my Canon, Rank Xerox, Nashua wy­
twarzają rocznie wiele tysięcy kopia­
rek kserograficznych - kserografów.
Praktycznie każdy zainteresowany
wykorzystaniem takiego urządzenia
znajdzie odpowiadającą mu odmia­
ną. różniącą sią zarówno możliwoś­
ciami technicznymi jak i, co oczywis­
te. ceną
W 1980 r. uruchomiono produkcję
polskiej kopiarki rotacyjnej UK-500.
Konstruktorem i producentem tego
aparatu są Łódzkie Zakłady Kinotech­
niczne .,Prexer ’ w Łodzi. Kopiarka
uniwersalna UK-500 przeznaczona
jest do wykonywania w skali 1:1 kopii
jednostronnych bądź obustronnych
(bez przekładania kopii) na nieuczu-
lonym papierze formatu A4. Oryginały
(arkusze, bądź broszury) o maksymal­
BIUROWA
nym formacie A4 mogą być czarno-
-białe lub kolorowe. Wydajność ko­
piarki wynosi ok. 660 kopii na godzi­
ną. Proces kopiowania przebiega na­
stępująco Oryginał położony na szy­
bie kasety przedmiotowej 1 pod przy­
ciskiem gumowym 2 przesuwa sią
wraz z tą kasetą (kierunek ruchu po­
kazuje strzałka) i jest naświetlany
przez oświetlacz 3 składający sią z ża­
rówki halogenowej o mocy 1000
W i odbłyśnika. Obraz oryginału jest
rzutowany przez zwierciadło przed­
miotowe 4, obiektyw 5 i zwierciadło
obrazowe 6 na bęben selenowy 8
Obracający się bęben (kierunek obro­
tu pokazuje strzałka) jest elektryzo­
wany przez elektrodę ładującą 7. Po­
lega to na ładowaniu dodatnimi ła­
dunkami elektrycznymi selenowej
powierzchni półprzewodzącej bębna.
Bezpośrednio po elektryzacji powie­
rzchnia bębna jest sukcesywnie na­
świetlana obrazem oryginału, co po­
woduje jej selektywne rozładowanie.
Następnie, w zespole wywoływania 9
mieszanina wywołująca (nośnik
z przylegającym do niego proszkiem)
zasypywana w sposób ciągły na bę­
ben powoduje wywołanie utajonego
obra2u elektrostatycznego. Z cząstek
wywoływacza powstaje na selen ie ob­
raz widzialny.
Równolegle z opisanymi czynnoś­
ciami kartka papieru, na której ma
powstać obraz oryginału transporto­
wana jest z podajnika 10 między bę­
ben selenowy a elektrodę przenoszą­
cą 11 Elektroda ta ładuje kartkę ła­
dunkami dodatnimi przez co ujemnie
naładowane cząstki wywoływacza zo­
stają przyciągnięte do kartki, tworząc
widzialny obraz oryginału. Następnie
powstała już kopia odrywana jest od
bębna selenowego za pomocą języ ­
czków zespołu odrywania 12 zaś pa­
ski gumowe transportera przenoszą
ją, przez kanał przedwog mowy 14 do
utrwalacza cieplnego 15 Kanał prze-
ciwogniowy zapobiega przedostawa­
niu się płomieni w przypadku zapale­
nia się kopii, która utknęła w utrwala­
czu Utrwalona kopia wydostaje się
do zbiornika kopii 16
Tak kończy się proces wykonywa­
nia kopii jednostronnej. Chcąc uzy­
skać kopię dwustronną uruchamiamy
mechanizm kierujący wykonaną ko­
pię jednostronną nie do zbiornika 16
lecz do prowadnicy 17 zaś dalszy pro­
ces jest identyczny z już opisanym
Co dalej? Już niewiele Aby móc
uzyskać następną kopię należy
oczyścić i rozładować bęben seleno­
wy. Dokonuje tego elektroda spulch­
niająca 18, mechaniczny zespół oczy­
szczania 19 i wreszcie świetlówka
rozładowująca 20
To wszystko. Pozornie prosty i ła­
two powtarzalny proces. Jednak za­
równo część mechaniczna kopiarki,
jak też jej część elektryczna (układy
sterujące) to skomplikowane i precy
zyjne mechanizmy. Można to sobie
częściowo wyobrazić oglądając za­
mieszczone poniżej zdjęcie kopiarki
UK-500 z odchyloną osłoną boczną.
(fjk )
Widok i przekrój podłużny kopiarki uniwersalnej UK-500: 1 - kaseta przedmiotowa, 2 - przycisk gumowy
kasety, 3 - oświetlacz, 4 zwierciadło przedmiotowe, 5 - obiektyw, 6 - zwierciadło obrazowe, 7 - elektroda
ładująca, 8 bęben selenowy, 9 - zespół wywoływania, 10 - podajnik papieru, 11 - elektroda przenosząca.
12 zespół odrywania. 13 - paski gumowe transportera, 14 - kanał przeciwogniowy, 1 5 - utrwalacz cieplny,
16 zbiornik kopii, 17 - prowadnica kopii dwustronnej, 18 - elektroda spulchniająca, 19 - zespół
czyszczenia, 20 świetlówka rozładowująca bęben, 21 - zespół sterowania (połącznik, przyciski kopiowa­
nia jedno- i dwustronnego, pokrętło programatora).