postanowieniem odnowie­

Nowa rasa Poczta gołębia nia pomnika.

óędzL w y
,. Gazeta Lubelska ”
Mleko kwaśne prosto od W tych dniach do jedne­ 19 maja 1884 r.
USiJli krowy. Musi to być jaka no­
wa rasa krów nieznana do­
go z naszych znajomych na
prowincji zamieszkałego
przyleciał gołąb z Kaukazu,
Stacja pocztowa
tąd wydająca już gotowe
mleko, zabrany przez jego córkę, Stację pocztową na górze
MAJ 1884 r. ,,Kurjer Wai'szawski” która wyszła tam za mąż. Sinai urządza opat położo­
3 maja 1884 r. Ptak był podobno 7 dni nego tam klasztora grecko­
Ile włosów ma człowiek w drodze, przypuszczać katolickiego, celem połą­
Powrót następcy więc należy, iż musiał się czenia z portem Tor, do któ­
tronu błąkać i stąd wynikło opóź­ rego zawijają parowce egi­
nienie. pskie. Mieszkający naokoło
Arcyksiąże Rudolf, na­ ,,Kurjer Poranny” góry- beduini obiecali już, iż
stępca tronu austriackiego 9 maja 1884 r. nie będą napadali na listo­
wrócił wraz z małżonką Projekt* noszy.
swoją z podróży na wschód nowych kolei ,,Kurjer Warszawski"
do Wiednia 29 b.m. Przyję­ 20 maja 1884 r.
cie w Belgradzie było tak Specjalna komisja utwo­
wspaniałe, serdeczne, po­ rzona w Ministerjum ko­ Fosforyty podolskie
wszechnie zajmujące naród munikacji dla szczegółowe­
Doktor angielski Wilson, serbski i jego dostojników, go rozpatrywania projek­ Świeżo do właściwych
badający specjalnie choro­ że telegramy urzędowe aus­ tów nowych kolei żelaz­ sfer przedstawiony projekt
by skórne powziął myśl ob­ triackie powiadają o nim, iż nych w Cesarstwie i Króles­ oclenia fosforytów wywo­
liczyć, ile przecięciowo przewyższało godnością twie międzyr innemi będzie żonych za granicę w sto­
włosów zdabia głowę ludz­ i okazałością swoją wszy­ rozpatrywała projekta ko­ sunku 10 kop. w złocie od
ką Przekonał się wtedy, że stko... lei żelaznych: z Łodzi na puda i obłożenia cłem
na calu kwadratowym do­ „Gazeta Warszawska” Kalisz do granicy pruskiej. w tym samym stosunku
brze zarośniętej głowy po­ 2 maja 1884 r. „Gazeta Watszawska” przywożonej mączki fosfo­
mieścić ich się może około 9 maja 1884 r. rytowej z zagranicy.
1066 sztuk. Ponieważ zaś Patent na maskę „Korespondent Rolniczy,
cała skóra na głowie wiel­ Sejm przeciw Handlowy i Przemysłowy”
kości jest około 120 cali socya listom 24 maja 1884 r
kwadratowych według
więc wyliczenia na głowę Wielka walka parlamen­
przypada przecięciowo tarna w sejmie niemieckim
127 926 włosów. wczoraj ostatecznie zakoń­
„Kaiiszanin” czona została. Wniosek rzą­
2 maja 1884 r. dowy domagający się prze­
dłużenia na lat dwa wyjąt­
kowego prawa przeciw so-
cyalistom został zatwier­
Wbrew krążącym pogło­ Antoni Wiśniowski ro­ dzony w trz«>cim czytaniu.
skom, według których ruch dak nasz otrzymał od r^ądu „Kraj”
pasażerski na kolei dąbro­ Stanów Zjednoczonych pa­ 13 maja 1884 r.
wskiej rozpocząć się ma do­ tent na wynalazek przyrzą­
piero z dniem 1 listopada, du, ochraniającego zdrowie Dobrodziejstwu
donoszą nam, iż oddanie robotników pracujących dla chorych
linji dla użytku pasażerów w miejscach, gdzie4 wydo­ Przeciwko wściekliźnie
nastąpi najdalej w drugiej bywają się szkodliwe gazy. Ważni1 dla chorych do­ zalecano jako nieomylne
połowie września r.b. Jest to kauczukowa maska brodziejstwu wprowadziły środki czosnek i pilokarpi­
,,Kiujer Warszawski” na drucikach pozostawia­ szpitale warszawskie. Oto nę. Środki rzeczone podda­
2 maja 1884 r. jąca swobodę ruchu, wzro­ postanowiono pewną liczbę no śmiałym doświadcze­
ku i oddychania. chorych wysyłać corocznie niom w pracowni chemicz­
Nowe lampy ,, Kur jer Waiszawski” do odpowiednich miejsco­ ni') muzeum pai-yskiego.
6 maja 1884 r. wości kąpielowych i wód. O rezultatach tych prób
Elektryczność zdobywa „Gazeta Warszawska” znajdujemy bardzo cieka­
dla się coraz więcej terenu Komunikacja 18 maja 1884 r.wy referat w sprawozdaniu
w Warszawie. W tych telefonowa z posiedzenia paryskiej
dniach, jak słyszeliśmy, Odnowienie akademii nauk 7 stycznia
oświetlony być ma wielkich Najgęstsze komunikacje pomnika Staszica 1884 r. (Revue Ścieni i-
nrzmiarów lampą plac Za­ telefonowe istnieją w Tygu- fique).
mkowy. Przygotowania do rze, gdzie jeden przyrząd na „Gazeta Lubelska” do­ ,,Korespondent Rolniczy,
oświetlenia placu Teatral­ 49 mieszkańców w obrębie nosi iż ziemianie hrubie­ HancfJowy i Przemysłowy ”
nego już rozpoczęto, dwumilowym, szowscy zwiedzili niedaw­ 29 maja 1884 r.
,,Kiujer Warszawski” „Kurjer Warszawski” no grobowiec Staszica. Wy­
2 maja 1884 r. 8 maja 1884 r cieczka została uwieńczona Zebrał: Witold Michalski
 neon:
P O P U L A R N Y MAGAZYN
NAUKOWO- T E CHNI CZ NY
Nr 5 (425) Maj 1984 Rocznik XXXIV

W niniejszym numerze rozpoczynamy cykl artykułów

o zjawisku, z którego efektem w postaci przyciągania
ziemskiego spotykamy się na co dzień. Nasze widzenie
świata, ograniczone mechaniką klasyczną i geometrią
euklidesową jest ułomne. Toteż żeby zrozumieć teorię
Einsteina, sprowadzającą grawitację do własności geo­
metrycznych przestrzeni zapoznajmy się z artykułem
nas. 6.

Są znane medycynie zaledwie od kilkudziesięciu lat, a do­

konały w swoim czasie prawdziwej rewolucji w przemyśle
farmakologicznym... Dziś już nie potrafimy wyobrazić
sobie najmniejszej apteki nie posiadającej antybioty­
ków O ich działaniu i zasadach leczenia antybiotykami,
a także o pewnych złośliwych szczepach bakterii mo­
żecie przeczytać na s. 16.

Każdy z nas chciałby posiadać u siebie w domu sprzęt

radiofoniczny najwyższej klasy, by własne mieszkanie
zamienić na salę koncertową. Kupujemy więc odbiorniki
czy też magnetofony klasy Hi Fi, zaopatrzone w system
Dolby czy też zapis analogowy. Niewielu jednak - jak
sądzimy - naszych Czytelników wie, na czym polegają
systemy wytłumiania szumów wyjaśnia to na s. 24 w
swym artykule ..Wojna z szumem” Roland Wacławek.

Nasza okładka: Co to jest ..latający czołg” ? Po prostu

opancerzony śmigłowiec bojowy, zupełnie inny niż ten
pokazany na naszej okładce. Możecie o nich przeczytać
na s. 37, Natomiast wielbicieli nowoczesnych jedno­
śladów zapraszamy do obejrzenia i przeczytania artyku­
łu na III i IV stronie okładki.
 SPIS TREŚCI
Artykuły: GRAWITACJA - And rzej Drzewińskł, Jacek W o jtk ie w ic z ............................................................. 6
ANTYBIOTYKI-Adam Poradzisz.................................................................................. 16
WOJNA Z SZUMEM-Roland W acław ek......................................... 24
LATAJĄCE CZOŁGI-Jan Leski................................................................................ 37
Felieton: ŚLADAMI ARCHIMEDESA - Jerzy K law iński................................................................................. 3
Opowiadanie: ZNAKOM ITA PASSA - Ryszard Głowacki....................................................................................... 4«
Na warsztacie: MECHANICZNA WYRZYNARKA - Stefan Zbudniewek.................................................................. 55
VADEMECUM ELEKTRONIKA-RADIOAMATORA: ELEKTRONICZNA „KSIĄŻKA KUCHARSKA"
- Grzegorz Z a lo t.......................................................................................................... 60
KUCHENNE OŚWIETLENIE - Jacek Gancarczyk, Zbigniew T u r le j................................ 62
KOLEKCJONER WALCZY Z KOROZJĄ: PRZEDMIOTY STALOWE-Stefan Sękowski............... 66
Klub Wynalazców: AUTOMATYCZNA ZAPALARKA DO GAZU (zadanie 402): WYCIERACZKI REFLEKTORÓW
(rozwięzaniezadania396)............................................................................................................. 81
Działy: LISTY. SKRZYNKA ADRESÓW..................................................................................................... 4
NOWE! NAJNOWSZE.................................................................................. 46
ROZMAITOŚCI MATEMATYCZNE: GROCH Z KAPUSTĄ - Michał S z u re k ................................. 70
BIOLOGIA: NOWOTWORY: BIOLOGIA MOLEKULARNA NA PROGU ZROZUMIENIA (II) - Ma­
gdalena Fikus ............................................................................................................................... 72
KATEDRA FIZYKI: „ROSNĄCA MASA"-Adam Grzymała, Robert Czyżewski . . . .................. 75
POZNAJEMY SAMOCHODY: CITROEN V!SA - Zdzisław P o d b ie ls k i......... ... ........................... 78
LOTY KSIĘŻYCOWE: APOLLO 8 - NA SPOTKANIE Z KSIĘŻYCEM - Jacek Nowicki, Krzysztof
Zięcina...................................................................................................................... 84
ASTRONOMIA DLA WSZYSTKICH: RADIOINTERFEROMETRIA - Marek Staniucha.................. 86
POMYSŁY GENIALNE. ZWARIOWANE I TAKIE SOBIE................................................................. 90
CHEMIA NA CO DZIEŃ: HIGROMETRY CHEMICZNE-Stefan Sękow ski.................................... 92
MUZEUM „M T": CHIŃSKI DRZEWORYT BARWNY - Henryk Hol len der ................................... 94
NAUKA I TECHNIKA NA ZNACZKACH POCZTOWYCH: 50 ROCZNICA ZŁAMANIA SZYFRU
ENIGMY, POLSCY MATEMATYCY NA ZNACZKACH, KLUCZ SZWEDZKI - Jan Barczyk............ 96
Różne: O RYBACH. KTÓRE CHODZĄ NA SPACER - ( i t ) ........................................................................... 45
NAJWIĘKSZE ZWIERZĘ, JAKIE KIEDYKOLWIEK ŻYŁO NA Z IE M I-(It)...................................... 80
Na okładce: NOWOCZESNY ŚMIGŁOWIEC...................................................................................................... I
SĘDZIWY TECHNIK...................................................................................................................... II
HONDA CBX 250 RS - Jerzy Borkowski.........................................................................................III i IV

Numer Ilustrowali: Julian Bohdanowicz. Jerzy Flisak. Przemysław Woźniak

Fotografie w numerze: Jacek Gancarczyk. Hobby. Inter Nationea, lnteravia, International Defense Review, Władysław P. Jabłoński.
NASA Siemens. Sky and Telescope, Zbigniew Turlej, Wojskowy Przegląd Techniczny. Grzegorz Zalot, Stefan Zbudniewek. ze zbiorów
redakcji

o-------------------- „Młodego Technika” wydaje Instytut Wydawniczy „Nasza Księgarnia”

Rada Redakcyjna: doc. dr Zygmunt Dąbrowski, dr inż. Lech Janczewski, in i. Jerzy Jasiuk, dr Zygmunt Kalisz, mgr Zbigniew Słowiński, mgr
inż Jerzy Siek, dr inż. Zbigniew Płochockl. Piotr Postawka, prof. dr hab. Andrzej Wróblewski (przewodniczący), mgr in i. Grzegorz Zalot

Zespół redakcyjny: Mikołaj Dubrawski (kier. działu techn.-organ ), Elżbieta Gaweł (sekretarz redakcji). Władysław P. Jabłoński (kier. działu
graficznego). Bogusław Kitzmann (red. działu), Jerzy Klawiński (dział łączności z Czytelnikami), Jerzy Pietrzyk (kierownik działu twórczości
technicznej), Anna Kniaź (dział nauki). Wiktor Szafijański (oprać, językowe), Lidia Sadowska-Szlaga (korekta), Józef Trzionka (red.
naczelny).

Stali współpracownicy; Jan Barczyk (znaczki), Jerzy Borkowski (motocykle), Stanisław R. Brzostkiewicz (astronomia). Robert Czyżewski,
Adam Grzymała (Katedra fizyki), Jacek Ciesielski (Gry z głową). Jerzy Dąbrowski (Pomysły). Magdalena Fikus (biologia). Henryk
Hollender (Muzeum „M T"), Ryszard Kreyser (foto), Jacek Nowicki, Krzysztof Zięcina (loty kosmiczne). Grzegorz Zalot (Klub
Wynalazców), Zdzisław Podbielski (Poznajemy samochody), Stefan Sękowski (chemia), Michał Szurek (Ro-ma). Jan Tarczyński (historia
motoryzacji), Roland Wacławek (elektronika). Piotr Zarzycki (historia techniki uzbrojenia).

ADRES REDAKCJI: ul. Spasowskiego 4,00-389 Warszawa, lubskr. poczt. 380,00-950 Warszawa.TELEFONY centrala 26-24-31 d o 36. Dział
łączności z Czytelnikami wawn. 6Ó, pozostałe d2iały wewn. 42 i 47, redaktor naczelny 26-26-27 lub wewn. 87.

WARUNKI PRENUMERATY: Ogólnie obowiązujące w kraju. Terminy przyjmowania prenumeraty na kraj i zagranicę:
do 10 listopada na I kwartał, I półrocze roku następnego oraz cały rok następny,
do dnia 10 każdego miesiąca poprzedzającego okres prenumeraty roku bieżącego

Artykułów niezamówionych redakcja nie zwraca Redakcja zastrzega sobie prawo skracania i adiustacji nadsyłanych materiałów

Druk; Zakłady Wklęsłodrukowe RSW „Prasa", Zam 249. Nakład 250.315 egz. T-46.

2
 Tak to ju ż w życiu byw a, że m arzym y o odkryciu czegoś
niezw ykłego i szu ka m y na to recepty gdzieś na horyzontach
w iedzy i n a u ki, a tymczasem kto ś in n y wpada na leżący
w naszym zasięgu pom ysł, i to ju ż taki kied yś w ykorzystany!
I ja k tu nie popaść w zły humor?
W szyscy zapew ne znają anegdotę o A rchim edesie, któ ry
podczas kąpieli w wannie odkrył praw o fizyczn e, m ówiące
0 pozornej utracie wagi p rzez ciało zanurzone w cieczy. Otóż
pew ien am erykański cw aniak w padł na pom ysł ponownego
w ykorzystania tego fa k tu - jeśli bowiem Archim edesow i
w wannie coś się udało, to m oże się coś uda i zw ykłem u Mr.
Sm ithow i. Zapew ne ów S m ith nie odkryje nowej reguły
fizycznej, ale przynajm niej odpręży się w ciepłej w odzie po
całodziennym bieganiu w okół własnego businessu...
No ta k , ale przecież praw ie ka żd y obyw atel U SA dysponu­
je własną wanną, więc ja k tu zarobić na plagiacie w yczynu
genialnego Syrakuzańczyka? N ic prostszego - k ilk u speców
od techniki projektuje nam specjalną w annę w form ie za ­
m kniętego równoległościanu z m nóstw em filtró w , zaw orów
1 regulatorów; ta k pow staje isolation ta n k, któ ry można
nabyć za umowną cenę czterech tysięcy dolarów. Oszczędni
A m erykanie wpadli też na pom ysł używania do owej „w od­
nej sje sty ” zasolonej gorzką solą w ody, co zapewnia w y­
parcie ciężaru ciała człowieka p rzy wysokości słupa w o d yn ie
przekraczającej trzydziestu centym etrów :
Wynalazca owego „domowego B alatonu”, am erykański
neurofizjolog John L illy tw ierdzi, że pozbaw ienie bodźców
zew nętrznych zawieszonego w w odnym stanie niew ażkości
człowieka w pływ a na zw iększenie jego aktyw ności um ysło­
wej i psychorelaks. W zw ią zku z tym w szelkiej maści „m ó z­
go w cy” walą zgodnie z modą do otw artych p rzez całą dobę
ośrodków tych intelektualnych kąpieli (także nie nowość -
rzym ska elita intelektualna też spotykała się w łaźniach!).
Wiadomo - ju ż H eraklit odkrył, że w szystko płynie, a najle­
piej płyną pieniądze - do kiesy właścicieli urządzeń isolation
tank...
Ja, niestety, nie m am nie tylko czterech tysięcy dolarów,
ale naw et w a n n y Obiecuję jed n a k C zytelnikom ,,M T” że g d y
tylko będę miał, natychm iast wypróbuję ją w w iadom y
sposób. Zbieram ju ż na tę okazję gorzką sól, którą apteki
sprzedają w aptekarskich ilościach, ale przez te parę lat
(zanim dostanę własną wannę) zgrom adzę jej ju ż dość. Może,
gdy spróbuję zaktyw izow ać swój m ózg na archimedesową
modłę, w ym yślę chociaż... następny felieton?
JE R Z Y K L A W IŃ SK I
 Czechosłowacji - gdzie Przemysłu Maszynowego rzetelne informacje, szcze­
produkowano jednoślady Leśnictwa - 11 -340 Reszel” gólnie teraz.
już na początku naszego (stf. 68), zwróciłem się lis­ Redakcjo, proszę jedynie
stulecia, czy też w Anglii, townie do wymienionego 0 udzielenie mi informacji -
Belgii, USA, Francji. zakładu. Dość szybko gdzie właściwie mogę kupić
ZSRR, Szwecji itd. Jest to otrzymałem odpowiedź, kompletną obrabiarkę typ
przecież bardzo obszerny, która natychmiast sprowa­ DYDA?
ciekawy, a jednocześnie dziła mnie na ziemię. Oto Serdecznie dziękuję
mało znany w Polsce obszar jej treść: „W odpowiedzi na Z. Mondrał
kultury technicznej ostat­ Pana pismo z dnia 25.XI.83 Warszawa
Do Redakcji „Młodego nich 100 lat (w 1985 roku r. informujemy, że w zakła­
Technika” będziemy obchodzić prze­ dzie indywidualnej sprze­ W nr 10/83 ,,MT’’zamieś­
cież 100 lat istnienia moto­ daży obrabiarek kombino­ ciliśmy krótki reportaż
Do napisania niniejszego cykli). wanych typ DYDA nie pro­ z wystawy' maszyn i urzą­
listu zostałem zainspirowa­ Kończąc, przesyłam wy­ wadzimy, Zakupu prosimy dzeń do obróbki drewna,
ny przez grono moich zna­ razy szacunku i uznania dla dokonać w sklepach WZSR jaką zorganizowano po raz
jomych - tak więc jest to Redakc ji i p. Jana Tarczyń­ *Samopomoc Chłopska* na kolejny w Poznaniu w mar­
niejako korespondencja skiego. terenie całego kraju cu 1983. Tym razem nie za­
zbiorowa. Z poważaniem i WPHW sklep nr 331 pomniano o majsterkowi­
Pragnę poruszyć temat, Grzegorz Polikowski w Olsztynie, ul. Okrzei 10 czach, choć wystawa ta
który mnie i moich znajo­ Gdańsk (sklep patronacki), telefon w swoim profilu obejmo­
mych żywo interesuje - nr 668-71 - Olsztyn. Obec­ wała przede wszystkim
mianowicie od nr 9/82 uka­ Dziękujemy Koledze Po- na cena detaliczna za 1 kpi. urządzenia dla przemysłu.
zuje się na łamach „Młode­ Ilkowskiemu za miły list - 27.900 zł. Kierownik 1 stąd też chyba mimo duże­
go Technika” cykl poświę­ i spieszymy jednocześnie Działu Zbytu, mgr Krzysz­ go zainteresowania zwie­
cony twórcom polskiej mo­ donieść, iż nie jest wyklu­ tof Pawełczuk”. dzających wystawę poka­
toryzacji oraz drugi cykl, czone, że kiedyś do tematu Niezwłocznie zadzwoni­ zanymi tam małymi zesta­
przedstawiający polskie starych motocykli powróci­ łem do sklepu nr 331 wami do obróbki drewna
motocykle okresu między­ my, na razie jednak cykl w Olsztynie sądząc, że sko­ w warunkach amatorskich,
wojennego - obydwa działy o polskich motocyklach ro jest to sklep patronacki nie wywołały one większe­
znakomicie pisane przez p. uważamy za zakończony. ww. zakładu, to na pewno go echa, zwłaszcza wśród
Jana Tarczyńskiego, Szcze­ Nie możemy robić z ,,MT" kupię kompletną obrabiar­ producentów tego sprzętu.
gólnie ten drugi cykl intere­ magazynu motocyklowego, kę typu DYDA. Tu znów Dowiedzieliśmy się o tym
suje nas bezpośrednio, ja­ zwłaszcza, żc przedstawia­ rozczarowanie. Obsługa ze zdziwieniem dopiero
ko, że jesteśmy hobbysta- my obecnie nowy, atrakcyj­ sklepu poinformowała z sygnałów naszych Czytel­
mi-zbieraczami zabytko­ ny dział „Nowoczesne jed­ mnie bardzo uprzejmie, że ników, z nadesłanych do re­
wych motocykli. Mogę n o ś l a d y o który dopomi­ obrabiarek DYDA w kom­ dakcji listów. Czytelnicy
stwierdzić, że cała ta seria nali się nasi Czytelnicy. pletach nie ma. Aktu­ donoszą nam, że pod wska­
informacji o polskim moto­ Oczywiście redakcja ,,MT” alnie mogę kupić przystaw­ zanymi w artykule adresa­
cyklu przedwrześniowym nie zapomina o jubileuszu kę do strugania lub przy­ mi (adresami podanymi
wzbudziła zainteresowanie 100-lecia powstania moto­ stawkę do toczenia, ale bez nam przecież przez produ­
(jak miałem możliwość się cykla - postaramy się go podstawowego elementu centów sprzętu) niewiele
zorientować) również uczcić tak, jak na to zasłu­ jakim jest pilarka tarczowa można się dowiedzieć
wśród młodzieży i ludzi guje! (silnik, obudowa). Ponadto o możliwości zakupu tych
starszych nie związanych poinformowano mnie, że amatorskich obrabiarek,
bezpośrednio, czy też po­ Droga Redakcjo! w bieżącym roku tylko dwa a nawet niektórzy z Czytel­
średnio, ze zbieractwem za­ razy sklep otrzymał pilarki ników otrzymywali odpo­
bytków motoryzacji. Dlate­ Chciałbym poruszyć is­ tarczowe i do końca roku wiedzi jakoby urządzenia
go też mam nadzieję że cykl totną dla mnie sprawę, bo­ nie spodziewają się dostaw. te nie miały' być więcej pro­
poświęcony tym jednośla­ wiem wydaje mi się, że zo­ Opisując tę sprawę pra­ dukowane.
dom będzie kontynuowany stałem „wpuszczony w ma­ gnę jedynie zasygnalizować Zaniepokojeni tymi wia­
aż do wyczerpania materia­ liny”. Postaram się w spo­ nierzetelność podanej w ar­ domościami przeprowadzi­
łu będącego w posiadaniu sób krótki ją przedstawić. tykule informacji. Sądzę, że liśmy szereg rozmów tele­
autora, tj. do czasu przed­ Otóż w „Młodym Techni­ autor artykułu nie rozma­ fonicznych z producentami
stawienia wszystkich pol­ ku” nr 10 z 1988 r. jest bar­ wiał z producentem w spo­ urządzeń i pragniemy wy­
skich konstrukcji okresu dzo interesujący artykuł sób wyczerpujący na temat jaśnić Czytelnikom fakty­
międzywojennego, jakie są pana Piotra Kreysera pt. sprzedaży wyrobu. Oba­ czny stan rzeczy. Otóż
w |5osiadaniu p. Tarczyń­ „Drema 83”. Po przeczyta­ wiam się również, że po­ wszystkie informacje jakie
skiego. niu tego artykułu i obejrze­ wstała także nieścisłość zamieściliśmy we wspom­
Byłoby również wspa­ niu rzeczowych ilustracji w informacji dot. zakupu nianym wyżej artykule,
niale, gdyby po wyczerpa­ zapragnąłem kupić obra­ obrabiarki produkowanej uzyskaliśmy od przedsta­
niu ww. materiałów, został biarkę typu DYDA. Postę­ przez PZL - Kraków Wy­ wicieli producentów obec­
zapoczątkowany np. cykl pując zgodnie ze wskazów­ twórnia Sprzętu Komuni­ nych na poznańskiej wysta­
dotyczący firm produkują­ ką zawartą w artykule tj. kacyjnego (czekam na od­ w ę, w dobrej wierze infor­
cych motocykle w innych „...w sprawach związanych powiedź). macje te jadaliśmy do wia­
krajach, jak np. w Nie­ z zakupem należy zwracać A może się mylę? Jeśli domości naszym Czytelni­
mczech, gdzie tradycja mo­ się wprost do producenta: tak, to przepraszam. Tak kom. Okazało się jednak, że
tocykla sięga roku 1885, Roszelskiego Zakładu czy owak warto podawać stan faktyczny uległ zmia-

4
/lic na przestrzeni czasu ja*
ki minął od marca do końca
1983 r. I tak np. w rozmowie
jaką przeprowadziliśmy
w ostatnich dniach grudnia
1983 r. z dyrekcją Wytwórni
PZL w Krakowie okazało
się, że po niewielkim zain­
teresowaniu ze strony han­
dlu zakupem do dalszej
dystrybucji, urządzeń ama­
torskich do obróbki drew­
na, Wytwórnia PZL w Kra­
kowie postanowiła zanie­
chać produkcji tych urzą­
dzeń w roku 1983 i 84. De­
cyzję tę jednak zmieniono
pod koniec roku 1983, do
czego walnie przyczynił się
napływ wielu listów od na­
szych Czytelników. wywo­
łany opublikowaniem arty­
kułu o , , D R E M I E ",
Oczywiście wówczas było
już zbyt późno na wznowie­
nie produkcji w roku 1983.
Postanowiono podjąć ją
w toku 1984, z tym że i tu
mogą wystąpićpewne trud­
ności z kooperantami, bo­
wiem pierwotnie zaniecha­
no takiej produkcjif
a współpraca w ramach ko­
operacji wymaga planowa­
nia z odpowiednim wyprze­
dzeniem. Zakład w Krako­
wie ma jednak nadzieję, że
potrafi zapewnić sobie nie­
zbędne materiały i dostawą
gotowych elementów aby
móc w ciągu roku 1984 za­
spokoić chociażby w części
oczeki wania majsterkowi-
czów. Istnieje też inna trud­
ność w postaci braku dys­
trybutora, który chciałby
prowadzić detaliczną
sprzedaż tych urządzeń.
Producent jako taki nie mo­
że bowiem zajmować się
bezpośrednią sprzedażą
swoich wyrobów na tynku.
Zakłady krakowskie obie­
cały nam poinformować
o faktycznym stanie rzeczy
osoby, które nadesłały swo­
je listy bezpośrednio do za­
kładów.
Proszono nas przy tym
o zakomunikowanie na­
szym Czytelnikom, że po­
kazany na , , D R E M I E * '
zestaw pochodził z serii
prototypowej. W związku
z tym nie należy spodzie­
wać się na rynku od razu
całego bogatego zestawu.
Początkowo będzie zapew­
ne sprzedawana jedynie Kol. Jacek Okołowicz, al. kę douszną lub kolumnę
obrabiarka podstawowa, 1 Maja 7 m. 42,15-443 Bia­ głośnikową o parametrach:
a dopiero z biegiem czasu łystok, w zamian za dobre 15 W/4 omy.
zacznie pojawiać się do niej technicznie stereofoniczne Kol. Paweł Misiora, 39-
wyposażenie rozszerzające nagranie jednego z koncer­ 110 Wielopole Skrzyńskie
jej możliwości. Dopiero bo­ tów grupy Tangerine Dre- 86a, zamieni 120 numerów
wiem po sprawdzeniu dzia­ am z jej tournee po Polsce „Młodego Technika”,
łania prototypu można oferuje nieużywane płyty książkę „ABC modelarstwa
przystąpić do uruchomie­ polskie z 1903 r.. książki samochodowego” i wiele
nia serii produkcyjnej, chemiczne, aparaturę che­ innych z tego zakresu, no­
a wszystko to wymaga miczną wraz z chemikalia­ wy aparat fotograficzny
czasu. mi, prospekty, przegrane „Smiena Symbol” na rocz­
Podobna sytuacja jak na kasety płyty rockowe niki „Motoru” z lat 1960-
w krakowskiej PZL zaist­ produkcji zachodniej lub 1965, koła od skutera „Osa"
niała również u pnxlucen- gotówkę. Poszukuje rów­ M-50, instrukcje obsługi
tów pozostałych urządzeń. nież aparatu fotograficzne­ oraz książki o motocyklach.
Radzimy więc Czytelnikom go Praktica, obiektywów Kol. Zbigniew Zakrzew­
uzbroić się nieco w cierpli- i dobrego flesza w zamian ski, 84-241 Bolszewo. ul.
wość w nadziei, że produ­ za nutnik, magnetofon, ko­ Broniewskiego 24, poszu­
cenci szybko uporają się ze lumny lub kamerę NINA kuje silnika przyczepnego
wszystkimi trudnościami i projektor „Łucz". do roweru „Gnom” lub
na tury ma teńalowo-pro- Kol. Sławomir Blicharz, części do niego. W zamian
dukcyjno-handlowej iOs. KIim ec kiego 2/17, 21- oferuje książki: „Wzmac­
oczekiwane przez maj­ 400 Łuków, poszukuje na­ niacze magnetyczne”, „Po­
sterkowiczów urządzenia stępujących numerów radnik majsterkowicza -
pokażą się w sklepach. „Młodego Technika'': rocz­ fotografa”, „Rozgłośnie ra­
A swoją drogą wypada nik 1980 (bez 10), cały rocz­ diowe i telewizyjne”. „Po­
się cieszyć, że będące wyni­ nik 1982, nr. 5 i dalsze z miary urządzeń telewizji
kiem naszego artykułu listy 1981 r.. oraz nry 1-5/83. czarno-białej i kolorowej'1,
skierowane przez Czytelni­ Kol. Wiesław Waiyszak, „Radiotechnika i telewiz­
ków do producenta, potra­ ul. Mickiewicza 39 m. 2,26- ja” lub rozmaite akcesoria
fią wpłynąć na jego decyzję 940 Pionki poszukuje in- radiotechniczne. Przyjmie
w kierunku pożądanym duktorowego miernika izo­ również inne propozycje.
przez majsterkowiczów. lacji, tzw. megaomomierza Kol. Sylwester Borkow­
Piotr Kreyser induktorowego typu IMI ski, ul. Poznańska 2,05-504
o napięciu 500 V w dobrym Złotokłos, za kompletną
stanie wraz z futerałem i in­ aparaturę sterującą lub sil-
strukcją obsługi. W zamian niczki spalinowe i „Małe
a d r e s ó w oferuje lutownicę transfor­ Modelarze” odda lutownicę
matorową „Lutola” 65 W/ elektryczną LU-YO, dwa
220 V oraz małe imadełko silniczki elektryczne 4,5
Kol. Kazimierz Szew­ stołowe i książki z dziedzi­ V. jeden silniczek 6 V, lor­
czak, Łopiennik Nad­ ny elektroenergetyki (spis netkę, elementy torów do
rzeczny, 22-351 Łopiennik na życzenie zainteresowa­ wyścigów samochodowych,
Górny,, interesuje się elek­ nych). różne poszukiwane gry, sa­
troniką, muzyką rockową, Kol. Edward Koniuszko, mochodziki na resorach,
literaturą przygodową Al. Marksa 116/1, Gdańsk- dwa śmigła - 200 mm.
i wojenną, a także zbiera Wrzeszcz, zbiera materiały części elektroniczne, głoś­
znaczki pocztowe. Chętnie dotyczące firm produkują­ niczek GDS 0,2/1, książe­
nawiąże korespondencję cych ogumienie. Nawiąże czki z serii „Żółtego Tygry­
z osobami o podobnych za­ kontakty z osobami o po-, sa”, „Relaksy”, luźne nu­
interesowaniach. dobnyeh zainteresowa­ mery „Kalejdoskopu Tech­
Kol. Wojciech Luźny, ul. niach. niki” z lat 1981^83 i 12/78.
Szujskiego 6 m. 2, 31-123 Kol. Piotr Michalski, ul. „Młodego Technika” 6/83.
Kraków, odstąpi komplet­ Nadgórna 67/9, 86-300 „Modelarza” 7, 9, 10/83.
ne roczniki ,,Młodego Tech­ Grudziądz, przeznacza do „Horyzonty Techniki” 6, 7/
nika” z lat 1975-1979. wymiany: lornetkę 6x30. 83, balsę i modele plastiko­
Kol. Mariusz Florek, 43- książkę „Elektronika w py­ we: niszczyciela 1:100
391 Mazańcowice 204, po­ taniach i odpowiedziach”, i czołgu 1:30.
szukuje radioodbiornika diody świecące, transfor- Kol. Aleksander Borsuk,
z kolumnami (o mocy ok. 15 matorek 220 V/ 22 VX15V. Hoszów 37, 38-700 Ustrzy­
W). W zamian oferuje: tran­ silniczek 4,5 V/0,5 ki Dolne, jest posiadaczem
zystory, diody, rezystory, A i ewentualnie książkę radiomagnetofonu RM 221
potencjometry, tyrystory ,.Nowoczesne zabawki **. na gwarancji, który chętnie
i układy scalone. Poszukuje W zamian chciałby otrzy­ zamieni na raduiodbiomik
też triaka o zdolności prze­ mać: czterokanałową apa­ stereofoniczny „Amator 2”
wodzenia prądu o mocy ok. raturę nadawczo-odbior­ z kolumnami w dobrym
400 W, czą, miniaturową słuchaw­ stanie.
5
 \
\
GRAWITACJA
Andrzej Drzewłńeki
Ruchem planet i Słońca ludzie intere­
sowali się już w starożytności, praktycz­
nie od chwili, gdy zaczęto upraw iać rolę.
Zjaw isko zm ian pór roku powodowało,
iż należało dokładnie zaplanow ać czas
orki i siewu. K ilkutygodniow e opóźnie­
nie, bądź przyspieszenie prac rolnych
mogło zakończyć się klęską nieurodza­
ju, co dla plem ion osiadłych było rów no­
w ażne z głodem. U m iejętność przew idy­
w ania zaćm ień Słońca i Księżyca była
cenna rów nież dla celów religijnych.
W szystko to spraw iło, że zaczęto budo­
6
Jacek Wojtkiewicz
wać bardzo pomysłowe i, jak na ówczes­
ne czasy, skom plikow ane obserw atoria
astronom iczne.
Z czasem przekonano się, że planety
poruszają się w ciągu roku po stosunko­
wo w ąskim pasie nieba, którego gw iaz­
dozbiory tw orzą tzw. Zodiak. Zauw ażo­
no, że ruch roczny zachodzi niezależnie
od ruchu dobowego i jest on dość skom­
plikowany. Planety poruszają się pozor­
nie chaotycznie, kreśląc pętlę, zw alnia­
jąc i przyspieszając. N ajbardziej znaną
w starożytności hipotezą w yjaśniającą
m echanikę nieba była teoria Ptolem eu­
sza, żyjącego w A leksandrii w II w, n.e.
Z akładała ona, że Ziem ia znajduje się
w środku W szechświata, a wszystkie
obserw ow ane ruchy ciał niebieskich są
w ynikiem ich obrotu wokół naszego glo­
bu. Jako, że przyczyny ruchu dopatry­
w ano się w czynnikach boskich, to m iłu­
jący harm onię Grecy uznali, iż planety
m uszą się poruszać po torach najb ar­
dziej doskonałych, czyli okręgach.
Okręgi owe dzieliły się na dwa rodzaje: dyferęnt
dyferenty i epicykle (rys. 1).
Dzięki pracy Ptolem eusza liczącej 13
ksiąg każdy astronom mógł podać poło­ Rys. 1.

żenie Słońca i planet w dowolny dzień

roku. Nic więc dziwnego, że teoria ta
przetrw ała ponad tysiąc lat i dopiero
dokładniejsze badania astronom iczne
przeprow adzone w epoce Odrodzenia
w ykazały jej uchybienia. Początkowe
próby ratow ania teorii poprzez w pro­
w adzenie dodatkow ych epicykli za­
wiodły i w tedy na arenę historii w kro­
czył Mikołaj K opernik, w raz ze swoją
śm iałą hipotezą, W centrum Wszech­
św iata um ieścił on Słońce. Wokół, po
w spółśrodkow ych okręgach, miały się
poruszać w szystkie planety. Rysunek 2
pokazuje, iż teoria ta w n aturalny spo­
sób w yjaśnia roczny ruch planet po nie­
boskłonie. Jeśli przyjmiemy, że Ziemia
znajdująca się bliżej Słońca porusza się
szybciej, niż planeta położona dalej, to
widać, że na tle odległych gwiazd pozor­
ny tor planety będzie odpow iadał dość
chaotycznej linii. Niestety, aby wyjaśnić
pewne odstępstw a, K opernik również
był zmuszony w prow adzić do teorii epi­
cykle. Na szczęście, w porów naniu
z najbardziej rozbudow aną w ersją teo­
rii Ptolem eusza, epicykli tych było po­
nad dw a razy mniej. Trudności z jakim i
spotkał się nasz uczony w ynikały stąd,
że nadal przyjm ow ał on iż tory planet są
okręgam i.
Błąd ten napraw ił w swoich pracach
niem iecki astronom Johannes Kepler,
który przyjął, iż każda z planet porusza
się po elipsie, Słońce zaś znajduje się
zawsze w jednym z jej ognisk. K epler
podał również dw a następne praw a opi­
sujące: prędkość planety w ruchu wokół
Słońca i zależność wielkości elipsy od
czasu pełnego obrotu. Należy pam iętać,
że wszystkie powyższe praw a były efek­
tem samych obserw acji i w yrażały pew ­
ne zależności liczbowe, nie m ając uza­
sadnienia teoretycznego. Tak jak teoria
Ptolem eusza i K opernika, reguły K ep­
lera nie mówiły o przyczynie ruchu, a je­
dynie opisywały go. Mimo to, mogły
stanow ić bardzo dokładny spraw dzian
dla teorii bardziej podstaw ow ej, gdyby
tak a pow stała.
Rys 2.
orbita
pkner y
\
.
<iien'n
\
-/
V
7

Prawo powszechnego ciążenia
Tak też się stało. Żyjący na przełomie
XVII i XVIII w ieku sir Isaac Newton
podał trzy praw a przyrody mówiące
0 przyczynach ruchu. Pierwsze praw o
mówiło, iż ciała, na które nie działają
żadne siły, pozostają w spoczynku, bądź
poruszają się ruchem jednostajnym
1prostoliniowym . Jako, że planety p oru­
szają się po krzywych, a nie po prostych,
N ew ton wywnioskował, iż musi ist­
nieć działająca na nie jakaś siła. A nali­
zując reguły K eplera doszedł do wnio­
sku, że owa siła działa zawsze ku Słoń­
cu, a jej wielkość zależy od odległości.
Precyzując te spostrzeżenia sform uło­
w ał tzw. praw o powszechnego ciążenia.
Mówiło ono, że dowolne dwa, masywne
ciała przyciągają się z siłą F proporcjo­
nalną do iloczynu ich mas, a odw rotnie
proporcjonalną do k w ad ratu odległości
R:
i* _ ^ Mc-rnc
F - G- W ~ (i)
gdzie:
stała G - w spółczynnik proporcjonal­
ności, zw any stałą graw itacyjną,
m c - m asa graw itacyjna ciała,
M g - m asa graw itacyjna Ziemi.
Chcielibyśmy zwrócić uwagę na rolę,
jaką gra tu taj m asa graw itacyjna. Jest
ona m iarą zdolności oddziaływ ania gra­
w itacyjnego przez dane ciało. Z auw aż­
my, że pojęcie m asy pojawiło się rów ­
nież w innym praw ie przyrody New to­
na. Mówiło ono, że przyspieszenie jakie­
mu ulega ciało pod działaniem dowolnej
siły F jest do niej proporcjonalne a od­
w rotnie proporcjonalne do masy ciała:
F_
d ~ mB (II)
W tym w ypadku masa jest m iarą
zdolności ciała do zm iany formy ruchu
(kierunku i w artości prędkości). D late­
go określa ona bezwładność ciała i sama
nazyw a się m asą bezw ładną (mB). For­
8
m alnie rzecz biorąc nie ma podstaw , aby
uznać obie te wielkości fizyczne za toż­
same. Dlatego też, opisując ruch ciała
pod wpływem siły ciężkości (spadek
swobodny) należałoby rów nanie ruchu
zapisać następująco:
MGTriG
mB a = F = G
R2 (III)
Przekształcając powyższy wzór uzy­
skujemy w artość przyspieszenia
w spadku swobodnym:
(IV)
Z tego w zoru w ynika, iż przyspiesze­
nie dla spadku swobodnego mogłoby
zależeć od stosunku obydwu rodzajów
m as badanego ciała. Jednak dośw iad­
czenia przeprow adzone już na początku
XVII w ieku przez Galileusza pokazały,
że wszystkie ciała spadają z jednako­
wym przyspieszeniem. Newton wy­
wnioskow ał stąd, iż dla dowolnego ciała
stosunek m as musi być w ielkością stałą.
Dla doświadczalnego potw ierdzenia
swoich wniosków przeprow adził nastę­
pnie serię eksperym entów z wahadłem ,
w którym z dużą dokładnością pokazał
równość obu tych wielkości. Dlatego we
wszystkich obliczeniach klasycznej me­
chaniki nie rozróżnia się obydwu rodza­
jów mas, oznaczając je jednym symbo­
lem m. Z apam iętajm y jednak, że teoria
N ew tona w żaden sposób nie wyjaśnia
faktu równości mas, trak tu jąc go w za­
sadzie jako rzecz przypadkow ą. Ja k się
okaże w przyszłości, fak t ten będzie miał
podstaw owe znaczenie dla Ogólnej Teo­
rii Względności Einsteina.
Obecnie wróćmy do wniosków wy­
pływ ających z praw a powszechnego
ciążenia. Form ułując je N ewton nie
ograniczył się tylko do teoretycznego
uzasadnienia reguł K eplera, ale poczy­
nił również wiele nowych i oryginalnych
spostrzeżeń. Między innym i wyliczył, że
dowolne ciała w pobliżu Słońca muszą
się poruszać po okręgach, elipsach, p a ­
rabolach bądź hiperbolach. Przykłado­
wo, po dwóch ostatnich krzywych mogą
się poruszać komety. Inne kształty to ­
rów ciał niebieskich są wzbronione.
Ze w szystkich osiągnięć praw a po­
wszechnego ciążenia najbardziej jednak
znam iennym w ydaje się historia odkry­
cia planety N eptun. Kiedy pod koniec
XVIII w ieku odkryto siódm ą planetę
U kładu Słonecznego - U ran, okazało się,
że jej ruch nie jest w zupełnej zgodzie
z praw em Newtona. Zaczęto się zasta­
naw iać, czy praw o N ew tona funkcjonu­
je jeszcze w takiej odległości od Słońca.
Jednak angielski stu d en t astronom ii
John Couch Adams i francuski astro ­
nom U rbain Jean Le V errier niezależnie
od siebie pokazali, dokonując skom pli­
kow anych obliczeń, że odstępstw a od
ruchu dla U rana można całkowicie wy­
jaśnić, jeśli się przyjm ie istnienie
w U kładzie Słonecznym jeszcze jednej
planety. Pow inna się była ona znajdo­
w ać za orbitą U rana i jej wpływ graw i­
tacyjny zakłócałby bieg tego ostatniego.
Le V errier opierając się na praw ie po­
wszechnego ciążenia wyliczył, w któ­
rym m iejscu nieba pow inna się znajdo­
wać nieznana p lan eta i wysłał list to
jednego z niem ieckich obserwatoriów.
Tam ustaw iono teleskop w edług w ska­
zówek i już po pół godzinie odkryto
ósmą planetę naszego układu - Neptun.
Ja k w idać na tym przykładzie, praw o
powszechnego ciążenia święciło trium fy
i w ydaw ało się, że m echanika Newtona
stanow ić będzie szczytowe osiągnięcie
ludzkiego rozum u. Jednak w końcu XIX
w ieku dokonano pew nych obserwacji,
które zachw iały to przekonanie. Jak
wspomnieliśmy, z teoretycznych obli­
czeń w ynikało, że w szystkie planety,
w tym i M erkury, pow inny się poruszać
po elipsach. N iestety, dokładne obser­
w acje astronom iczne ujawniły, że ta
najbliższa Słońcu plan eta porusza się po
krzywej będącej niedom ykającą się
elipsą (rys. 3). Zjaw isko to zyskało n a­
zwę ,,ruchu perihelium M erkurego”.
Biorąc naw et pod uw agę bardzo słaby
w pływ innych planet, bądź istnienie no­
wej planety w ew nątrz orbity M erku­
rego, nie udało się w oparciu o praw o
N ew tona wyjaśnić tego zjawiska. Był to
pierwszy, ważniejszy zw iastun św iad­
czący o ograniczonej stosowalności me­
chaniki klasycznej. N astępne słowo
miało już należeć do A lberta Einsteina.
W teorii zwanej Ogólną Teorią W zględ­
ności podszedł on do opisu sił graw itacji
w sposób nowy i absolutnie odm ienny
niż Newton. U dało m u się sprow adzić
graw itację do własności geometrycznej
przestrzeni. Dlatego też, zanim zacznie­
my dokładniejszą analizę jego teorii,
musimy się zastanow ić nad geom etrią
jakiej używamy do opisu W szechświata.
Krzywizna przestrzeni
Na początku podam y parę spostrze­
żeń, które jak sądzimy, każdy czytelnik
uzna za naturalne. Będą one w yrażały
fakt, że podobnie jak Newton, uw ażam y
nasz W szechświat za euklidesowy. In­
nymi słowy: praw a opisujące w zajemne
położenia ciał są zgodne z geom etrią
euklidesową. Co to znaczy? Nic ponad­
to, do czego jesteśmy od dzieciństw a
przyzwyczajeni.
Przede wszystkim uważam y za oczy­
wiste, że w naszym świecie możemy w y-
9
brać taki układ współrzędnych, iż d łu­ Zacznijm y od płaskiej powierzchni,
gość dowolnego odcinka A l zw iązana której dość dobrym modelem jest k artk a
jest z różnicam i trzech w spółrzędnych papieru. Płaszczyzna nasza składa się
między końcem a początkiem odcinka z nieskończonej ilości punktów i aby
wzorem: móc je opisać w prow adzam y układ
w spółrzędnych. Jest on niczym innym
(A l)2 = (A x)2 + (Ay)2 + (Az)2 (V) jak pew ną procedurą, za pomocą której
każdem u punktow i płaszczyzny przy­
gdzie: porządkow ujem y kilka, ułożonych
A x jest różnicą współrzędnej x dla w kolejności liczb. Fakt, iż płaszczyzna
końca i początku odcinka, zaś A y i A z jest przestrzenią dw uw ym iarow ą prze­
są analogicznym i różnicam i dla pozos­ jaw ia się w tym, że dla niej potrzebne są
tałych w spółrzędnych. dw ie takie liczby, zwane w spółrzędny­
Taki układ w spółrzędnych nosi n a­ mi, N aturalnie najprostszym układem
zwę kartezjańskiego i łatw o można go jest w spom niany już u k ład kartezjań-
zrealizow ać przez trzy, naw zajem do ski. Aby jednak sprecyzować sposób,
siebie prostopadłe osie współrzędnych. w jaki punktom przypisujem y liczby,
Zauważm y, że dla punktów płaszczyzny w prow adzam y pojęcie linii o stałej
xy, kiedy A z= 0 nasz wzór staje się n i­ współrzędnej. Są to krzywe na płasz­
czym innym, jak wzorem Pitagorasa. czyźnie, będące zbiorem punktów
Pokazuje to rys. 4. o ustalonej w artości jednej ze w spół­
N astępnym praw idłem obow iązują­ rzędnych. Zbiór linii o stałej w spółrzęd­
cym w świecie geom etrii euklidesowej nej tworzy tzw. siatkę współrzędnych.
jest fakt, iż dw ie proste równoległe nie Dla układu kartezjańskiego linie te są
mogą się nigdy przeciąć. Ponadto, kiedy prostym i przecinającym i się pod kątem
nakreślim y okrąg, to długość jego obwo­ prostym.
du D i jego średnica d będą zawsze
w takim samym stosunku, równym licz­ Procedura określenia współrzędnych
bie jt. jakiegoś punktu, polega zawsze na zna­
Sądzimy, że przeciętny człowiek zgo­ lezieniu dwóch linii współrzędnych
dziłby się z powyższymi praw idłam i. przechodzących przez niego. W artości
Jednak w łaśnie w tym miejscu Einstein stałej współrzędnej na każdej z linii są
zaatakow ał nasze rozum ienie Wszech­ w spółrzędnym i punktu. Ten sposób
św iata. D latego też, zastanówm y się te­ przyporządkow ania w spółrzędnych nie
raz głębiej nad pojęciem układu w spół­ jest jedyny. O bracając w dowolny spo­
rzędnych i odległości. sób siatkę współrzędnych, bądź ją prze­
suw ając możemy uzyskać nowy układ
współrzędnych. Na rys. 5, gdzie nie ry­
Rys, 4.
sujemy siatek, a jedynie osie w spółrzęd­
nych, widać, że w układzie prim ow a-
nym punkt P ma w spółrzędne x ’0 — 0
a y’o = 0- Zatem w spółrzędne można
w ybrać na nieskończenie wiele sposo­
bów. Tym samym nie m ają one sensu
fizycznego, a są jedynie chwytem m ate­
matycznym. Czy istnieje zatem jakaś
wielkość w geom etrii m ająca sens fizy­
czny? Oczywiście. Jest to w spom niana
już odległość między dwoma punktam i.
Można ją przecież zmierzyć obiektyw -

10
nie istniejącym prętem i nie może ona
zależeć od w yboru u kładu w spółrzęd­
nych. Ja k mówiliśmy, w układzie k ar-
tezjańskim odległość dwóch punktów
płaszczyzny jest zw iązana z różnicam i
w spółrzędnych wzorem Pitagorasa:
(A l)2 - (A x )2 + (A y)2 (VI)
(K w adrat odległości, a nie samą odle­
głość, liczymy po to, aby uniknąć pisa­
nia pierw iastka).
Wzór typu (VI), w którym podajemy
sposób obliczania odległości między
punktam i, w zależności od różnic
w spółrzędnych, będzie nosił odtąd m ia­
no m etryki.
Obecnie w prow adzim y na płaszczyź­
nie inny, niekartezjański układ w spół­
rzędnych. Linie o stałej współrzędnej
będą tutaj również prostym i, ale proste
te będą się przecinać pod kątem 60°.
Pokazuje to rys. 6. Jeśli przyjmiemy, że
jednostką długości jest centym etr, to
możemy zmierzyć, że odcinek PQ ma
długość siedm iu centymetrów. Każdy
może to spraw dzić za pomocą linijki.
Powinniśmy otrzym ać ta k ą samą w ar­
tość posługując się wzorem na metrykę.
Czy jednak w układzie nieprostokątnym
w zór (VI) jest rów nież prawdziwy? Ła­
tw o spraw dzim y, że ta k nie jest (punkty
P i Q m ają w układzie nieprostokątnym
w spółrzędne (1,1) i (6,4),
* *
Tak więc w zór (VI) jest praw dziw y
tylko dla układu kartezjańskiego. Dla
naszego układu nieprostokątnego nale­
ży znaleźć nowy wzór. Jest to bardzo
w ażny wniosek.
Gdybyśmy dokonali pew nych obli­
czeń opartych o reguły geom etrii anali­
tycznej, to otrzym alibyśm y w zór praw i­
dłowy:
( ń l )2 = ( AX)2 + i A X A Y + i aYa + (AY)2
2 2 (VII)
Gdybyśmy wzięli jakiś inny niepros-
tokątny układ współrzędnych, z innym
kątem między osiam i otrzym alibyśm y
podobny w formie wzór na metrykę,
tylko że z innymi w spółczynnikam i.
Ogólnie m iałby on postać:
(Al)2 = g„ (AX)2 + g12 A X AY +
-t-fe.AYAX + g22(AY)2
W spółczynniki g „, g12, g2l są stałym i
liczbami, zależnymi od k ąta między
osiami i od w ybranych jednostek dłu ­
gości. Przykładow o dla układu z rys. 6
gn = f e = 1 i gi2 = g2i — 1/ 2, zaś dla
układu na rys. 4 (kartezjańskiego) gu =
g22 = 1 i gi2 = 821* 0. Zapam iętajm y, że
zawsze g l2 rów na się g21. Z grubsza mó­
wiąc, w ynika to stąd, iż odległość od
p u n k tu P do pun k tu Q jest ta k a sam a jak
od Q do P.
Uczyńmy następny krok i w prow adź­
my jeszcze bardziej skom plikow any
układ w spółrzędnych. Teraz linie o sta­
łej w spółrzędnej są krzywymi i z tej racji
11
nosi on nazwę układu krzywoliniowego odcinka MN Av - 1 i otrzymamy
(przykładow a postać na rys, 7). Ponow­ długość:
nie rozpatrzm y problem liczenia dłu­
gości m ając dane różnice w spółrzęd­ (A l)2 = g22 (X)
nych, Oczywistym jest, że najbardziej Zaś dla odcinka SR A v = 2 i otrzym am y
sensow ną w ydaje się najogólniejsza po­ długość:
stać m etryki odpow iadająca wzorowi
(VIII) z odpow iednio dobranym i w spół­ (A l)2 = 4 g22
czynnikam i. Przyjmijmy, że udało nam (XI)
się ta k dobrać gn, g12 i g22, że (VIII) Widać, że istnieje tylko jedno wyjście,
podaje dobrą długość dla odcinka MN. aby wzory (X) i (XI) daw ały tę samą
Zauw ażm y jednak, że tym samym bę­ wielkość. Musimy odrzucić założenie, że
dzie on daw ał złą długość dla odcinka
ŚR. Spróbujm y to wyjaśnić. Jak w idać
z rysunku, odcinki zostały ta k dobrane,
aby różnice współrzędnej wynosiły dla
nich obydw u zero ( Ąn —0), Dla takiego
przypadku wzór (VIII) degeneruje się do
postaci:
(Al)* = g22 ' (A u)2 (IX)
Odcinki m ają identyczną długość (co
każdy może spraw dzić linijką), więc po­
winniśm y dla nich obydwu otrzym ać
z tego w zoru tę sam ą wartość. Widać
jednak, że jakkolw iek byśmy nie w ybra­
li w artości g22, jest to niemożliwe. Dla

12
g22 jest stałe i przyjąć, że jest ono funk­ skom plikow anych układów w spółrzęd­
cją, m ającą różne w artości w różnych nych i odpow iadających im m etryk?
punktach. K onkretnie mówiąc, g22w po­ Faktycznie, gdybyśmy mieli rozpatry­
bliżu odcinka SR musi być cztery razy wać tylko takie pow ierzchnie jak płasz­
mniejsze niż w pobliżu odcinka MN. czyzna, gdzie zwykła zam iana zm ien­
W tedy wzory (X) i (XI) dadzą to samo. nych przeprow adza w spółrzędne krzy­
W ybierając inne odcinki, można uza­ woliniowe w kartezjańskie, to nie m ia­
sadnić, że w spółczynniki g12 i g22 rów ­ łoby większego sensu. Ale czy na każdej
nież m uszą zależeć od położenia p u n k ­ pow ierzchni możemy w prow adzić
tów, w pobliżu których liczymy metrykę. w spółrzędne kartezjańskie?
Tak więc najogólniejsza postać m etryki W yobraźmy sobie sferę, czyli pow ie­
dla przestrzeni dwuwymiarowej będzie rzchnię kuli. W prowadźmy znaną z geo­
następująca: grafii siatkę w spółrzędnych. Od razu
daje się zauważyć, że nie ma sposobu,
aby na całej tej pow ierzchni w prow a­
( A l)2 = gu(u, v) (A u )2 + g]2(u, v) A u dzić układ kartezjański. Zaznaczamy,
• A v + g2i(u, v ) A v A u + gJ2(u, v) (A v)2 że chodzi tu o sam ą pow ierzchnię kuli,
a nie o całą przestrzeń trójw ym iarow ą,
(XII)
gdzie n atu raln ie m ożna w prow adzić
układ trzech w spółrzędnych kartezjań-
Jak poprzednio funkcje g 12 (u, v) skich. Dlatego też m etryka sfery będzie
i 821 (u, v) są rów ne sobie. Wzór (XII) m iała postać (XII). Gdyby dokonać do­
przy odpow iednich funkcjach w spół­ kładnych obliczeń, to okazałoby się, że
czynnikowych jest praw dziw y dla każ­ funkcje w spółczynnikowe wynoszą dla
dego układu współrzędnych. niej
Może się pojawić pytanie - jaki jest
sens w prow adzania coraz bardziej Sn = R2; Kia = gai = 0 ; gS2 = R2sin2©

13

zaś wzór (XII) przyjm uje postać:
(A l)2 - Ra (A 0 )2 + R2sin2©
(XIII)
Przy jego pomocy możemy np. poli­
czyć odległość między dwoma punktam i
(niezbyt odległymi) na kuli ziemskiej,
znając ich szerokość geograficzną ©
i długość geograficzną 4>.
Zastanów m y się nad konkretnym i
konsekw encjam i tej sytuacji. Okaże się,
że dw uw ym iarow a zakrzyw iona po­
w ierzchnia, jaką jest sfera będzie m iała
zasadniczo różne cechy niż om aw iana
wcześniej płaszczyzna. Ze względu na
niemożność w prow adzenia m etryki ty ­
pu (VI) geom etria sfery nie jest eukli-
desowa. Łatw o spraw dzić, że nie za­
chodzą tu taj również w spom niane
uprzednio inne własności geometrii
euklidesowej.
Aby to uczynić, zastanówm y się naj­
pierw nad tym, co na sferze można
uznać za prostą. Gdybyśmy ją chcieli
narysow ać na globusie za pomocą linij­
ki, to oczywiście byłoby to niemożliwe.
L inijka styka się z globusem w jednym
punkcie. A my, jako że rozpatrujem y
sferę „sam ą w sobie” , możemy rysować
tylko takie krzywe, które całe leżą na
sferze. Nie wolno nam rozpatryw ać
krzyw ych wychodzących poza nią, tak
sam o jak przy rysow aniu prostych na
płaszczyźnie, nie wolno nam było wyjść
ponad k artkę papieru. Dlatego należy
w prow adzić pojęcie geodezyjnej, będą­
ce uogólnieniem prostej.
G eodezyjną nazywam y najkrótszą
z krzyw ych łączących dw a punkty i n a­
leżącą całkow icie do rozpatryw anej
przestrzeni. Ogólnie rzecz biorąc, geo­
dezyjnym i na sferze są fragm enty wiel­
kich okręgów (takich, których płasz­
czyzna przechodzi przez środek sfery).
One to w łaśnie są odpow iednikam i
prostych. Teraz w ystarczy wyobrazić
sobie, że z rów nika, prostopadle do nie­
go, puszczam y po sferze dwie geodezyj­
ne. Jako, że są one niczym innym jak
dw om a południkam i, to n aturalnie
14
zbiegną się i przetną na biegunie. W idzi­
my więc, że w arunek, charakterystycz­
ny dla przestrzeni euklidesowych, nie
będzie spełniony. Proste (geodezyjne)
równoległe mogą się przeciąć.
Aby rozważyć drugi z om awianych
uprzednio w arunków , narysujm y na
sferze okrąg tak, aby pokryw ał się on
z rów nikiem (rys. 8). Łatw o zauważyć,
że stosunek obwodu okręgu (tu ta j: dłu­
gość równika) do jego średnicy (tutaj:
połowa długości równika) nie rów na się
już n. Wynosi on 2. T akbędzie dla dowol­
nego okręgu. Na sferze, w przeciw ieńs­
tw ie do przestrzeni euklidesowej, stosu­
nek obwodu do średnicy będzie zawsze
mniejszy od jt . Teraz, kiedy już upew ni­
liśm y się, że sfera nie ma cech przestrze­
ni euklidesowej wyobraźmy sobie, że
żyją n a niej stw orzonka, zw ane płasz­
czakami. Ja k sama nazw a w skazuje są
one bardzo cienkie i nie znają pojęcia
wysokości. Innymi słowy: istnieją dla
nich i są obserw ow ane tylko szerokość
i długość. Gdyby prom ień kuli był b ar­
dzo duży, to płaszczaki mogłyby z do­
brym przybliżeniem uznać swój dw u­
wym iarowy w szechśw iat za płaski.
Przykładow o mówiąc, gdyby liczyły
stosunek obw odu do średnicy dla do­
wolnego lecz niedużego okręgu, to ich
wyniki, w granicach błędu daw ałyby
liczbę Jt. Jest to bardzo ważny fakt. Wi-
 dać z niego, że płaszczakom mogłoby się
wydawać, że ich wszechświat jest eukli- Axt = Ax; A x2 = Ay; A x3 = Az
desowy i że należy się w nim posługiwać
układem kartezjańskim. Teraz wyo­ Od tej pory będziemy się często posługi­
braźmy sobie, że jeden z naszych płasz- wać zapisem tego typu.
czaków wyrusza w podróż, postanawia­ Wróćmy do koncepcji Riemarma. Za­
jąc iść ciągle przed siebie. Jakież byłoby kładał on, że nasza przestrzeń jest za­
jego zdziwienie, gdyby po odpowiednio krzywiona i zakrzywienie to w różnych
długim czasie wrócił na miejsce startu, punktach jest różne. Grawitacja byłaby
tyle że z przeciwnej strony. Tutaj nasu­ właśnie efektem tego zakrzywienia.
wa się uogólnienie. Co by było, gdyby Spróbujmy to wyjaśnić w przypadku
nasz Wszechświat też był zakrzywiony? jednowymiarowym.
Odpowiedź nsfsuwa powyższy przykład.
Gdyby zakrzywienie było nieznaczne, to M
moglibyśmy z dobrym przybliżeniem
stosować współrzędne kartezjańskie,
i tak jak Newton uważalibyśmy
Wszechświat za euklidesowy. Mimo, że
w rzeczywistości nasz Wszechświat mo­
że być nieeuklidesowy. Tą drogą poszedł
dziewiętnastowieczny matematyk nie­
miecki Bernard Riemann, który przyjął,
że metryki naszego Wszechświata nie
należy opisywać za pomocą wzoru (V),
lecz z racji jego nieeuklidesowości nale­
ży przyjąć wzór ogólny, będący trójwy­
miarowym odpowiednikiem wzoru
(XII).

( A l)2 = gn(x,y,z)-(A x)2 + Wyobraźmy sobie, że mamy cienką,

+gia (x,y,z) A x - A y + połączoną końcami rurkę, w której żyje
+I?i3 (x,y,z)-A x- Az + robak. Praktycznie jego wszechświat
+g 2 i (x,y,z)-A y •A x + będzie jednowymiarowy. Jeśli rurka ma
(x ,y ,z)'(A y )’ + kształt jak na rysunku 9, to widać, że
+fe>3 (x,y,z)-Ay-A z + wszechświat naszego robaka będzie
+g 3 i (x,y,z)• A z- A x + miał zmienną krzywiznę. W punkcie N,
+g 32(x,y,z)•A z •Ay+g33(x,y,z)'(Az)2 gdzie zakrzywienie jest największe ro­
(XIV) bak podlega największemu ściskaniu
i zginaniu. Zaś w punkcie M siły te będą
Współczynniki g są funkcjami zależ­
dla niego najmniej odczuwalne. Sądzi­
nymi od punktu przestrzeni i tak jak my, że przykład ten wyjaśnia obrazowo
uprzednio zachodzi warunek symetrii
jak krzywizna może być związana
tzn.:
z działaniem pewnych sił.
gl2 5=5§21t g23 = g32 i gl3 = g31 Teraz możemy zadać pytanie, czy aby
Dla uproszczenia zapisu przepiszmy po­ w naszym, trójwymiarowym świecie siła
wyższy wzór przy pomocy znaku sumy grawitacji nie jest efektem zakrzywie­
nia przestrzeni? Niestety. Mimo wielu
(Al)" = 2 ^gjj^y.z)Axi Axj (XIV’) wysiłków Riemannowi nie udało się te­
go pokazać. Dlaczego - o tym w nastę­
Przyjęliśmy następujące oznaczenia: pnej części artykułu.
15
 o w c w fS
SOOllN s w

!*«

Z b a k te ria m ^ g ^ nie da”

"bez bakterii
lzatfVsxane ..~aMS&'&88iG$-.

ANTYBIOTYKI Adam Poradzisz

Rodzimy się, aby żyć wśród bakterii.
O taczają nas one od m om entu narodzin,
m ieszkają w nas i po śm ierci troskliw ie
się nam i zajm ują. A utor jest przekona­
ny, że większość Czytelników „MT” nie
wie, iż nosi w sobie grubo ponad kilo­
gram bak terii żywych lub umarłych.
Żyją one w większości w jelicie grubym,
dostarczając człowiekowi sporej ilości
w itam in. Bez ich działania nie jest moż­
liwe życie człowieka (a nie tylko praw i­
dłow e traw ienie). Bez nich organizm
opanow ałyby szybko grzyby. Musimy
sobie ta k układać życie z bakteriam i,
aby obu stronom było dobrze. Trzeba
jednak zdać sobie spraw ę, że te pożyte­
czne dla nas bakterie, saprofity, mogą
w pewnych okolicznościach stać się
groźne dla organizm u gospodarza.
Tak więc musimy panow ać nad bak­
teriam i w sposób celowy, wyważony.
Powinniśmy mieć możliwość ich nisz­
czenia, kiedy w organizm ie człowieka
zaczną się nadm iernie rozm nażać, wy­
rządzając mu przy tym szkodę. D ziała­
nie środków farm aceutycznych, w pro­
w adzonych w tym celu do organizmu,
w inno jednak w zasadzie ograniczać się

16
do oddziaływ ania na bakterie chorobo­
twórcze, bez w yrządzania szkody tym
dla nas pożytecznym. W żadnym też
przypadku farm aceutyki nie powinny
w yrządzać szkody organizmowi czło­
wieka.
Między bakteriam i a organizmem
człowieka pow inna panować bardzo
subtelna równow aga, by z jednej strony
żyły te pożyteczne, konieczne dla życia
człowieka; z drugiej strony naw et te
pożyteczne, saprofityczne, nie mogą
stać się dla organizm u szkodliwe. Po­
nadto oczywiście organizm człowieka
pow inien mieć możliwość obrony przed
tymi, które działają niekorzystnie, po­
w odują zakażenia, choroby. I tu taj inge­
rencja medyczna może albo zm ierzać do
podniesienia odporności organizm u na
zakażenie, albo też może wspomagać
n aturalne siły odpornościowe oddziały­
w aniem środków przeciw bakteryjnych.
Ja k więc w idać problem jest skom pliko­
wany..*
Ponadto trzeba sobie zdać sprawę, że
w grę w chodzą również grzyby (w tym
drożdże) i wirusy, na które i organizm,
i środki przeciw bakteryjne oddziałują
inaczej niż na bakterie. To co szkodliwe
dla bakterii może się okazać korzystne
dla grzybów. Zwalczymy zakażenie
bakteryjne, ale może pojawić się zaka­
żenie grzybam i, grzybica* Zniszczymy
jeden rodzaj bakterii, a pojawi się inny,
oporny na leczenie. Może też zginąć ten
dla nas pożyteczny i też będzie źle, więc
w trakcie leczenia antybiotykam i w pro­
w adzam y do organizm u człowieka po­
żyteczne bakterie celowo (na przykład
w form ie p rep aratu produkcji polskiej
LAKCID lub po prostu w postaci kw aś­
nego mleka).
Środki przeciw bakteryjne, możliwe
do zastosow ania w ew nątrz organizm u
człowieka, to antybiotyki, sulfonam idy
lub tzw. eubiotyki. Ponadto oczywiście
m ożna w prow adzać do organizm u czło­
w ieka przeciw ciała przeciw bakteriom
(tzw. surowice).
A utor chciałby ten odcinek poświęcić
antybiotykom . Może dlatego, że sam
stosuje je w zw alczaniu zakażeń n aj­
częściej, a może i dlatego, że jest to
grupa leków największa liczbowo i n aj­
bardziej skom plikow ana pod względem
oddziaływ ania. Stosow anie ich wymaga
też największej wiedzy.
Antybiotyki są to substancje, najczęś­
ciej pochodzenia roślinnego, które
w prow adzone do organizm u człowieka
(lub ogólnie - zwierzęcia) oddziałują
szkodliwie na bakterie, a nie oddziałują
w zasadzie szkodliwie na organizm go­
spodarza. Oczywiście tak a definicja nie
uwzględni najnowszych rodzajów anty­
biotyków, na przykład przeciw now o-
tworowych. Istotną cechą antybiotyków
jest to, że były one i są nadal (w zasadzie)
produkow ane przez proste rośliny
(grzyby). Oczywiście człowiek podpa­
trzył przyrodę i produkuje w sposób
syntetyczny szereg antybiotyków . Ale
naw et i te antybiotyki syntetyczne są
bardzo podobne chemicznie do n a tu ra l­
nych. Często też w syntezie chemicznej
sięga się do półproduktów pochodzenia
organicznego, albo odw rotnie - su bstra-
tem dla grzybów są związki zsyntetyzo-
w ane w laboratorium chemicznym,
W ten sposób na przykład pow stają tzw.
penicyliny półsyntetyczne.
Pierwszym antybiotykiem , jak po­
wszechnie wiadomo, była penicylina
odkryta przez Fleminga* U ratow ała ona
życie w ielu żołnierzom w czasie II wojny
światowej. Alianci m ieli penicylinę,
a państw a Osi - sulfonam idy. W ten
sposób potw ierdziło się niedobre stare
powiedzenie, że w ojna przyspiesza po­
stęp nauki. Potrzeba ratow ania życia
żołnierzy spowodowała, że znalazły się
środki finansow e i m aterialne na u ru ­
chomienie produkcji penicyliny (krys­
talicznej). W tym okresie bakterie wy­
kazyw ały niezw ykłą (dla nas obecnie)
wrażliwość na penicylinę. D aw ka dobo­
w a w ynosiła 1/100 daw ki używanej dziś
powszechnie. Co więcej, wysoka cena
17
penicyliny spraw iła, że opłacało się ją
odzyskiw ać z moczu pacjentów nią le­
czonych. Penicylina ma bowiem to do
siebie, że praw ie w całości jest elim ino­
w ana przez nerki i można ją, przynajm ­
niej teoretycznie, z tego moczu odzyski­
wać. Obecnie kiedy antybiotyków,
a zwłaszcza penicyliny, jest pod d o stat­
kiem, a koszty zostały znacznie obniżo­
ne, nie musimy już sięgać do takich
metod.
Rozw ażania o antybiotykach trzeba
rozpocząć koniecznie od tego, że rozróż­
niam y (zasadniczo) dw a rodzaje anty­
biotyków : bakteriostatyczne i bakterio­
bójcze, Te pierw sze powodują, że bakte­
Urządzenie do tabletkowania antybiotyków
18
rie się nie rozm nażają, jednak sam anty­
biotyk bakterii nie zabije. Drugi rodzaj
antybiotyków - bakteriobójcze - powo­
duje obum ieranie bakterii. Oczywiście
podział ten nie jest wyczerpujący, są
bowiem antybiotyki, które w mniejszym
stężeniu działaj ą bakteriostatycznie,
a w dużym - bakteriobójczo.
Przy okazji w arto zwrócić uwagę
Czytelników na to, iż w tekście tym
autor posługuje się tzw. g en eń c nam es,
czyli nazw am i antybiotyków ustalony­
mi przez Św iatow ą O rganizację Zdro­
wia. I tak np. sisomycyna, antybiotyk
z grupy aminoglikozydów nosi fabrycz­
ne nazw y Pathom ycin, Baymycin lub
Extram ycin. Firm y farm aceutyczne,
zwłaszcza w krajach kapitalistycznych,
nadają bowiem (ze względów handlo­
wych i potrzeb handlowej reklamy) n a­
zwy firmowe produkow anym przez sie­
bie lekom, chodzi bowiem o to, aby nie
robić reklam y produktom innej firmy.
Potrzeba nadaw ania nazw firmowych
w ynika również z tego, że są produko­
w ane również i rozm aite m ieszaniny le­
ków. I ta k np. lek o nazw ie „E ucardin"
jest m ieszaniną 4 leków.
Jak antybiotyk zabija bakterię (lub
ham uje jej rozwój i rozmnażanie)?
Antybiotyk*.
- albo w pływ a na replikację infor­
m acji genetycznej - ta k na przykład
działa gryzeofulvina (antybiotyk stoso­
wany w grzybicach skóry) - jest to oczy­
wiście antybiotyk bakteriostatyczny,
- albo zaburza przekazyw anie infor­
m acji genetycznej w biosyntezie białka
(a więc na odcinku jądro kom órki -
synteza białka komórkowego). Tak
działa np. chloram fenikol lub strepto­
mycyna,
- antybiotyk może też zaburzać
stru k tu rę i funkcjonow anie błony ko­
mórkowej b akterii (tak działają penicy­
liny),
- albo zaburzać jedynie funkcję bło-
ny komórkowej (bez jej niszczenia). Tak
działa np. nystatyna.
Dróg oddziaływ ania jest więc wiele.
Widać, że antybiotyki działają bardzo
„subtelnie” , zaburzając np. budow ę
stru k tu r bakteryjnych. A przecież wy­
daw ać by się mogło, że ta k i prosty zw ią­
zek ja k penicylina krystaliczna (oczy­
wiście prosty tylko w porów naniu ze
skom plikowanym i, o dużym ciężarze
cząsteczkowym białkam i) nie powinien
ta k skom plikow anie oddziaływ ać na
syntezę błony komórkowej bakterii.
A jednak ta k jest!
Usystem atyzow ać pod względem
chemicznym antybiotyków po prostu się
nie da. Nie m a bowiem, jak na razie,
przy naszym stanie wiedzy, możliwości
odpow iedzenia na pytanie dlaczego je­
den zw iązek działa jako antybiotyk,
a inny, bardzo podobny - nie. Często
o oddziaływ aniu na bakterie decyduje
budow a przestrzenna antybiotyku.
Czasem izomery nie działają ta k silnie
lub nie działają wcale. T ak jest na przy­
kład z chloram fenikolem . Często też
zm iana jednego podstaw nika daje zw ią­
zek o odm iennym oddziaływ aniu far­
makologicznym.
N ajogólniej m ożna pod względem
chemicznym podzielić antybiotyki na: Aparatura do produkcji antybiotyków

a) oligopeptydy (np. penicyliny i ce- pierścieni; różnią się one podstaw nika­
falosporyny), mi w dw óch miejscach: przy grupie am i­
b) am inoglikozydy (np. streptom ycy­ dowej i przy grupie karboksylowej (R
na, gentam ycyna, sisomycyna, am ika- i Rl). Podstaw nik przy grupie karb o ­
cyna, tobram ycyna), ksylowej pow oduje zm iany we w łaści­
wościach penicyliny, na przykład szyb-
c) polipeptydy (colistyna),
Rys. t. Wzór strukturalny penicyliny
d) m akrolidy (erytromycyna),
e) tetracykliny,
f) różne inne (np. chloram fenikol,
linkomycyna). c h Jn
C H j -'' NH-CO-R,
Przyjrzyjm y się może pierwszej, n aj­ R—OOCH ■O
starszej g ru p ie —penicylinom. Ich budo­
w a chem iczna (której schem at przedsta­
wiony jest na rysunku) jest w zasadzie
bardzo prosta: składają się one z dwóch
19
I
szą lub w olniejszą elim inację z ustroju.
I ta k na przykład sód daje nam penicyli­
nę krystaliczną, prokaina penicylinę
prokainow ą, dw ubenzylo-etylo-dw ua-
m ina daje nam penicylinę benzatynow ą
(debecylinę). Stężenie antybakteryjne
utrzym uje się więc w zależności od ro­
dzaju penicyliny albo 3-4 godziny, albo
12-14 godzin, albo 10-14 dni.
Podstaw niki przy grupie amidowej
pierścienia beta-laktam ow ego pow odu­
ją różnice w oddziaływ aniu na bakterie.
I ta k np.:
- chlorofenylom etyloizoksazol po­
w oduje odporność antybiotyku na dzia­
łanie enzymu produkow anego przez
bakterie (tzw, penieylinazę), Taka peni­
cylina (o polskiej nazw ie syntarpen)
działa na bakterie oporne na inne rodza­
je penicylin.
- am inobenzyl powoduje, że penicy­
lina (ampicylina) działa na bakterie
escherichia coli lub na odmieńca (pro-
teus mirabilis).
Pojaw ia się tu taj ważny problem. Co
się dzieje dalej z antybiotykiem po
w prow adzeniu do ustroju? Z reguły jest
on elim inow any z organizmu, często
w postaci niezmienionej, z żółcią (a po­
tem z kałem), albo z moczem. Czasami
też w ątroba m etabolizuje antybiotyk
(sprzęgając go z kwasem glikorono-
wym), czasam i też antybiotyk odkłada
się w organizmie. Tak jest np. z gryzeo-
ful w iną, która odkłada się w skórze,
w „łuseczkaeh” naskórka. Podobnie jest
z tetracyklinam i, które w sporej części
po prostu odkładają się w kościach.
Szybkość elim inow ania antybiotyku
z organizm u wyznacza jednocześnie
i rytm w prow adzania daw ek antybioty­
ku do ciała człowieka. Doksycyklinę
(vibramycyna), której „półokres” trw a­
nia w organizm ie liczy się na dobę, moż­
na w prow adzać co 24 godziny, inny an ­
tybiotyk - penicylinę prokainow ą -
trzeba w prow adzać co najmniej dwa
razy na dobę, a czasami i częściej.
20
Dochodzimy tu do interesującego za­
gadnienia, a m ianowicie zjaw iska anty-
biotykoopom ości. Wiadomo z historii
techniki wojennej, że każda nowa broń
pow oduje po pewnym czasie pow stanie
środków obrony. Widocznie bakterie
opanow ały dobrze wiedzę wojskową,
dość, że w procesie ewolucji wytworzyły
zdolność przeciw staw iania się antybio­
tykom. Odbywa się to na przykład na
zasadzie produkcji enzymów rozkłada­
jących antybiotyk (np. penieylinazę -
w odniesieniu do penicyliny), albo po­
przez uruchom ienie innych m echaniz­
mów spraw iających, że b akterie staja
się niew rażliw e na działanie antybioty­
ku. Czasami dochodzi do zjaw iska p ara­
doksalnego - bakterie ta k się „przyzwy­
czajają” do antybiotyku, że bez niego
żyć nie mogą. Takie zjaw isko obserw u­
jemy czasem w odniesieniu do strepto­
mycyny.
Należy tu zwrócić uwagę, że odróż­
niam y odporność na antybiotyki (anty-
bio ty ko wrażliwość), w ynikającą z uw a­
runkow ań genetycznych, od odporności
na antybiotyki w ynikającej ze stosow a­
nia antybiotyków . Oporność jest cechą
nabytą, m ają ją nie wszystkie szczepy
danego gatunku bakterii. I tak na przy­
kład duru brzusznego nie da się leczyć
penicyliną prokainow ą, bo penicylina
nie działa na bakterie duru. Infekcja
krętkiem bladym (kiła) obecnie często
nie reaguje na podaw anie penicyliny, bo
sporo szczepów krętka bladego nabyło
oporność w czasie stosow ania przez po­
nad 30 lat tego antybiotyku. Co więcej -
gdyby nagle wycofano penicylinę z uży­
cia, to wiadomo z badań laboratoryj­
nych, że np. w rażliwość paciorkowców
na penicylinę po pewnym czasie znowu
by się pojawiła!
Jak z tym zjaw iskiem walczyć?
S praw a nie jest prosta. Trzeba tak
podaw ać antybiotyki, aby b akterie były
na nie w rażliw e i aby w populacji nie
pojaw iały się szczepy oporne. Bo cho­
ciaż zostanie wyleczony przy niew łaści-
wym daw kow aniu konkretny pacjent
(bo zadziałały razem i organizm swymi
siłam i odpornościowymi, i antybiotyk),
to pojaw i się oporny na leczenie szczep
bakteryjny. Gdy ta k i oporny szczep zaa­
takuje kolejnego człowieka - to już an ­
tybiotyk nie pomoże. Takie zjawisko,
niestety, obserwujem y w odniesieniu do
penicyliny. Niskie daw ki stosowane
w latach ubiegłych i rzadkie daw kow a­
nie penicyliny prokainow ej (jeden raz
na dobę) doprow adziły do tego, że nie
w szystkie szczepy gronkowców ginęły,
a te które przeżyły były już niewrażliwe
na penicylinę. Dlatego obecnie trzeba
sięgać do ta k dużych (relatywnie) d a­
wek, sięgających 36, a naw et 100 min
jednostek penicyliny na dobę, by uzy­
skać efekt leczniczy. Po prostu przy tak
dużym stężeniu antybiotyku enzym pe~
nicylinaza nie zdąży rozłożyć penicyliny
do końca, a ona zdąży w ciągu 30-40
m inut zabić bakterię.
Między innymi dlatego stosuje się co­
raz częściej p rep araty zaw ierające peni­
cylinę benzatynow ą - powoli elimino­
w aną z organizm u. Jeżeli au to r tego
artykułu wie, że pacjent może otrzym ać
iniekcję penicyliny tylko raz dziennie
(bo nie ma mu kto zrobić częściej), sto­
suje na przykład p rep arat produkcji
NRD „R etacillin” zaw ierający m.in. pe­
nicylinę prokainow ą i penicylinę benza­
tynową. W tym przypadku stężenie an ­
tybiotyku jest przez całą dobę tak duże,
że zabija w szystkie bakterie (o ile tylko
były pierw otnie na nią wrażliwe).
Bo też nie w szystkie bakterie reagują
na antybiotyki. Wynika to nie z ich
oporności, tylko z tego, że w ogóle nie
były wrażliwe. Bo tak w ogóle antybio­
tyki były produkow ane w przyrodzie od
bardzo d aw n a! Człowiek tylko nauczył
się w ytw arzać je w czystej postaci
i w wysokiej koncentracji! A więc stosu­
jąc antybiotyki trzeba pam iętać, aby:
- po pierw sze - bakterie były w rażli­
we na antybiotyk,
- po drugie - by nie w ytworzyła się
oporność na dany antybiotyk.
Jak to uzyskać?
Określenie wrażliwości można prze­
prow adzić w laboratorium analitycz­
nym. Ale czasem badanie to trw a ta k
długo, że chory może umrzeć (trw a ono
dwa, a czasem trzy dni). W tym przypad­
ku stosuje się antybiotyki, o których
z góry wiadomo, że w danej populacji
ludzkiej nie grasują bakterie oporne na
nie. Przy okazji: au to ra bardzo zawsze
śmieszy powiedzenie, że pacjent jest
oporny na antybiotyk. K ażdy pacjent
musi być oporny na antybiotyk! Kom ór­
ka ludzka jest od 1000 do 30 000 razy
mniej w rażliw a na antybiotyk, niż ko­
m órka bakteryjna. To nie pacjent musi
być w rażliw y na antybiotyk, tylko bak­
teria, zakażenie!
Przeciw działanie pow staniu opor­
ności polega między innymi na podaw a­
niu antybiotyków w wysokich, m aksy­
m alnie możliwych dla pacjenta daw ­
kach, na podaw aniu możliwie częstym
(aby utrzym ać wysokie stężenie w tk a n ­
kach) i możliwie długo. Ponadto okazało
się, że jest bardzo w skazane stosowanie
m ieszaniny z dwóch lub naw et więcej
antybiotyków . Jeżeli praw dopodobień­
stwo pow stania szczepu (mutacji) b ak ­
terii na każdy z antybiotyków z osobna
wynosi jak 1:20, to w odniesieniu do ich
mieszaniny wynosi jak 1 do 400. Oczy­
wiście należy tak antybiotyki „kom bi­
now ać” , aby pow stanie oporności na
jeden z nich nie wiązało się z pow sta­
niem oporności i na drugi. Nie ma sensu
podaw anie łączne dwóch tetracyklin, bo
np, pow stanie odporności na vibram y-
eynę oznacza również pow stanie opor­
ności na tetracyklinę.
A utor miesza więc zwykle syntarpen
z inną penicyliną, lub syntarpen z cefa-
losporynami, albo gentam ycynę z cefa-
losporynam i (np. polskim antybioty­
kiem SEFRILEM), Osaczony i przez jaz­
dę, i przez piechotę przeciw nik ma
21
 Nowoczesna medycyna nie potrafi już obejść się bez antybiotyków
mniejsze szanse obrony, niż gdyby a ta ­
kowały go tylko różne rodzaje piechoty.
A gdy do akcji włączy się i artyleria, to
w ogóle jest bez szans.
Przed kilkunastu laty uczono na stu ­
diach starego pow iedzenia Bacona:
„nadm iar m edykam entów jest synem
ignorancji” , ale po w ielu latach dosze­
dłem do wniosku, że wcale tak nie musi
być. Oczywiście kojarzenie antybioty­
ków nie ma tylko i wyłącznie pozytyw ­
nych stron. Bo to i koszta większe,
i zwiększa się ryzyko dodatkowej infek­
cji,,, Ale ja k to mówią, we wszystkim
potrzebny jest um iar i rozsądek. Tak też
jest i w tym przypadku. Skoro lekarz
decyduje się na podaw anie antybiotyku
(antybiotyków), to musi pam iętać o tym,
22
aby nie tylko pacjentow i przyniosło to
więcej korzyści niż szkód, ale także i in­
ni pacjenci na tym skorzystali.
W yjaśnienia wymaga jeszcze kwestia
doboru antybiotyków w zależności od
lokalizacji ogniska infekcji. A ntybioty­
ki przenikają w rozm aitym stopniu do
rozm aitych tkanek, przez rozm aite „ba­
riery ustrojow e” (takie, jak np. łożysko).
G entam ycyna przenika słabo z osocza
krw i do tkanek, penicyliny bardzo słabo
przenikają do tkanek mózgu przez b a­
rierę opon mózgowych, przez łożysko
bardzo słabo przenikają penicyliny i te ­
tracykliny. Dobrze natom iast przenika­
ją do płynu mózgowo-rdzeniowego
chloram fenikol, a do płodu - gentam y­
cyna i cefalosporyny (np. SEFRIL). Je-
żeli więc mamy do czynienia z infekcją
w obrębie mózgu, to musimy tak w ybie­
rać antybiotyk, aby przeniknął on do
niego, a z drugiej strony - jeżeli chora
jest tylko m atka, to antybiotyk niepo­
trzebnie nie pow inien przenikać do pło­
du. Ponadto w leczeniu kobiet w ciąży
trzeba pam iętać, źe antybiotyki uszka­
dzając m echanizmy przenoszenia infor­
m acji genetycznej mogą również uszka­
dzać i płód (niektóre!).
Sporo problem ów w ynika na przy­
kład z faktu, że podaw anie antybiotyku
karm iącej m atce pow oduje przedosta­
w anie się go również i do jej mleka.
Jeżeli więc nie musimy leczyć również
i dziecka, to należy dobrać taki antybio­
tyk, który jedynie w małej części prze­
chodzi do mleka. Takim antybiotykiem
są na przykład penicyliny. N atom iast
streptom ycyna osiąga w mleku m atki
wysokie stężenie.
D oboru wymaga również i droga
w prow adzania leku do organizmu.
Część antybiotyków nie w chłania się
z przew odu pokarm ow ego (neomycyna),
część jest w nim rozkładana. Trzeba
0 tym pam iętać.
Jak więc z powyższego wynika, do­
branie antybiotyku do zakażenia i p a­
cjenta (np. kobiety w ciąży) przypom ina
rozw iązyw anie krzyżówki. Często też
lekarz m usi iść na kom prom isy licząc się
z tym, że na przykład dziecko będzie
m iało żółte mleczne zęby. To tylko je­
den, bardzo niew inny przykład ukazu­
jący problemy, jakie stają przy dobiera­
niu antybiotyków , doborze daw ki
1 częstości przyjm ow ania, drogi itd.
A ntybiotyki są środkam i bakterio­
bójczymi w zględnie bezpiecznymi. Ale
jak każdy lek m ają rów nież i swoje dzia­
łania uboczne. O niektórych (zabijanie
bakterii potrzebnych organizmowi) już
napisano. Czasami jednak na przykład
obserw uje się odczyn H erxheim era. Po­
lega on na tym, że dobrze dobrany, sk u ­
teczny antybiotyk powoduje masową
śmierć bakterii i produkty ich rozpadu
,,siejąc się” po organizm ie nasilają obja­
wy chorobowe. Tak na przykład poda­
nie dużych daw ek penicyliny w leczeniu
kiły powoduje nasilanie się objawów
choroby. Podobne odczyny obserwuje
często au to r w leczeniu przew lekłych
zapaleń nerek. Dobrze dobrany ąnty-
biotyk powoduje nasilenie się objawów
choroby, zwyżkę gorączki, ale objaw ten
jest przemijający. Po pewnym czasie
bakterie znikają, nie ma w krążeniu ich
resztek i objawy choroby szybko się co­
fają. Niestety, w ystąpienie takiego od­
czynu często jest powodem, że pacjent,
nie znający mechanizmów działania an ­
tybiotyków lub nie mający bezwzględ­
nego zaufania do lekarza i stosowanego
przez niego leczenia, samowolnie prze­
rywa terapię i traci w ten sposób szanse
na szybkie i pew ne wyleczenie. Oczy­
wiście czasem natężenie tego odczynu
jest tak poważne, że trzeba np. zm niej­
szyć przejściowo daw kę antybiotyku.
Ale jest to spraw a odrębna, niejako „te­
chnologiczna”,
Czasami podanie antybiotyku powo­
duje również pow stanie objawów uczu­
leniowych. Nie wchodząc bliżej w ich
mechanizmy trzeba powiedzieć konie­
cznie, że są one bardzo rzadkie, o wiele
rzadsze niż się powszechnie sądzi. A utor
na przykład obserwuje, że uczulenia są
0 wiele rzadsze, jeżeli stosuje się anty­
biotyk o nowej, nieznanej pacjentow i
nazwie. Pacjent podający, że m iał uczu­
lenie na penicylinę znakom icie przyj­
m uje na przykład PERMAPEN. Czy w y­
nika to z tego, że ten am erykański pre­
p a ra t debecyliny podaw any jest w sza­
lenie efektownej jednorazowej fiolko-
-strzykaw ce, czy też wynika to z tego, że
może sposób produkcji tego p rep aratu
jest nieco inny niż polskiej debecyliny,
tego nie wiadomo!
Osobiste podejrzenia autora idą
w tym kierunku, że jeżeli pacjent wierzy
1 wie, iż leczenie mu pomoże, to reaguje
na podaw ane leki o wiele lepiej. A więc
wierzmy w leczenie antybiotykam i!
23
 WOJNA z SZUMEM
Roland Wacławek
P stryk i już w irują szpule m agnetofo­
nu a z głośnika dobiegają takty muzyki.
Na tw arzy m elom ana m aluje się w yraz
błogości. W net ustępuje on jednak gry­
m asow i niezadow olenia, gdy wykonaw­
ca utw oru gra pianissimo. Ciche dźw ię­
ki instrum entu zagłuszane są przez do­
skonale teraz słyszalny, przykry dla
ucha syk szumu... Cóż z tego, że głośne
akordy odtw arzane są przez wzmac­
niacz H i-Fi*) z doskonałą wiernością,
a odpowiednio usytuow ane zespoły
głośnikowe wywołują złudzenie prze­
strzennego obrazu dźwiękowego. W ci­
chych pasażach urok znika, bowiem
obok efektów przestrzennych i b rak u
wszelkiego typu zniekształceń sygnału
dźwiękowego istotnym czynnikiem w a­
runkującym wysoką jakość reprodukcji
dźw ięku jest odpowiednia...
...dynamika dźwięku.
Pojęciem tym określam y rozpiętość
między dźw iękam i najcichszymi, a n aj­
głośniejszymi. Utwory, np. muzyki roc­
kowej, charakteryzują się na ogół dyna­
m iką niezbyt wielką - dom inują w nich
dźw ięki o zbliżonym natężeniu, tzn.
głośne i bardzo głośne. W muzyce po­
w ażnej sytuacja jest odmienna. Obok
dźwięków brzm iących fortissim o wy­
stępują tu frazy muzyczne, w których
publiczność koncertow a nieledwie sły­
szy oddech wykonawców.
Ilościowo dynam ikę zdefiniować
m ożna jako stosunek mocy sygnałów
akustycznych o największej intensyw ­
ności do sygnałów najsłabszych.
24
W przypadku elektroakustyki zachodzi
ścisły związek między mocą akustyczną
prom ieniow aną przez głośnik, a mocą
elektryczną sygnału doprowadzonego
do niego, np. ze w zm acniacza. W takim
razie wygodniej posłużyć się stosun­
kiem odpow iednich mocy elektrycz­
nych. Poniew aż opór elektryczny głoś­
nika nie zależy od natężenia prom ienio­
wanego dźwięku, stosunek mocy można
zastąpić też kw adratem stosunku odpo­
w iednich napięć elektrycznych:
Pi ^ u ? = (U i\2
P2 u£ \u*/
Jeśli zatem doprowadzim y do głośni­
ka sygnał o poziomie w ahającym się
między 0,01 a 1 V, to dynam ika sygnału
wyniesie (1/0,Ol)2 = 10 000,
W yrażanie dynam iki bezpośrednio
stosunkiem mocy jest w praktyce nie­
zbyt wygodne, czułość ludzkiego ucha
ma bowiem ch arak ter logarytmiczny.
Znaczny przyrost rzeczywistej mocy
drgań akustycznych dochodzących do
ucha spowoduje subiektyw ne odczucie
znacznie mniejszego w zrostu natężenia
dźwięku. Przy zm ianach natężenia bo­
dźców dźwiękowych ucho rejestruje nie
tyle rzeczyw istą zm ianę mocy akustycz­
nej, co jej stosunek do w artości odnie­
sienia. Aby uczynić w skaźnik dynam iki
adekw atnym do subiektyw nych w rażeń
słuchowych, przyjęto w yrażać dynam i­
kę również w skali logarytm icznej,
w decybelach (dB).
Ł,dBl-101oe Ł , 101og( Ł )
 Jednostki logarytm iczne są wygod­
niejsze w użyciu, m nożenie stosunków
mocy można bowiem zastąpić dodaw a­
niem, a dzielenie odejmowaniem. Odpo-
wiedniość m iędzy liniową, a logarytm i­
czną skalą natężenia dźw ięku ukazuje
tabela.
Tabela
Zależność miedzy liniową, m logarytmiczną skalą dynamiki dla
wybranych wartości
dB
p/ p* U,A*
nie jest możliwe ani w transm isji radio­
fonicznej, ani w zapisie gramofonowym
lub magnetofonowym z w ykorzysta­
niem konw encjonalnego analogowego
systemu zapisu* Na przeszkodzie sto­
ją tu,..
„.szumy własne...
...układów elektronicznych, a zw łasz­
cza nośników (taśm, płyt itp.). O ile inne
rodzaje zakłóceń: przydźw ięk sieci, szu­
my mechaniczne, zakłócenia radioelek­

102 10-1 -20 troniczne itp. można skutecznie elim i­

0,314 -10
1CH
0.5 ~6
nować dzięki odpow iednim rozw iąza­
0.25
0,5 0,707 -3 niom konstrukcyjnym , z szumami w łas­
0,794 0,891 -1
1 0 nymi rzecz jest trudniejsza. Pow staw a­
1
1,26 1.12 +1 nie tych szumów wiąże się bezpośrednio
2 1.41 +3
4 2 +6 ze zjaw iskam i fizycznymi w ystępujący­
+ 10
10 3.14
+20
mi w m ateriałach i elem entach elektro­
102 10
103 31.4 +30 nicznych i magnetycznych.
102 +40
10*
103 +60
Przy zapisie płytowym dochodzi po­
106
108 10< +80 nadto niejednorodność m ateriału, z któ­
1012 106 + 120
rego w ykonano m atrycę i gotowe płyty,
kurz gromadzący się w row ku itp. N aj­
W decybelach w yraża się w praktyce więcej niekorzystnych zjaw isk ograni­
nie tylko dynam ikę, lecz wszelkie inne czających dynam ikę zapisywanego sy­
inform acje w yrażające stosunek mocy gnału, jego „odstęp od szum u’", w ystę­
(lub napięć). Tak np. sform ułowanie, że puje w przypadku zastosow ania taśm y
wzmocnienie napięciowe wzmacniacza magnetycznej. Do niejednorodności
wynosi 20 dB, oznacza, że wzmacniacz cząstek nośnika - w arstw y m agnetycz­
ten w zm acnia sygnał 10-krotnie, zaś nie czynnej - oraz nierów nom iem ości
filtr osłabiający stokrotnie sygnał w ej­ ich rozkładu dochodzi nieregulam ość
ściowy m a wzmocnienie -40 dB. Tak, pow ierzchni taśm y, fluktuacje przyle­
tak! Osłabienie sygnału jest po prostu gania taśm y do głowic zapisu i odczytu.
,,ujem nym ’" wzmocnieniem! Taśmy cieńsze w ykazują lepsze przyle­
Ucho ludzkie jest zdolne odbierać ganie, ale przy użytkow aniu ich zauw a­
dźw ięki o dynam ice 120 dB (stosunek żalne staje się tzw. przekopiow anie, ob­
mocy = 1012). Za ten w ielki zakres inten­ jaw iające się cichym „echem ” , w yraźnie
sywności odbieranych w rażeń słucho­ słyszalnym, zwłaszcza przy szybkim
wych płacim y jednak mniejszą rozdziel­ spadku natężenia dźwięku. Przekopio­
czością - zmysł słuchu człowieka może w anie pow staje w skutek wzajemnego
rozpoznaw ać zm iany natężenia dźwię­ oddziaływ ania magnetycznego sąsied­
ku nie mniejsze niż ok. 1 dB. Wiele nich zwojów taśm y na krążku. W zapisie
zjaw isk dźwiękowych, z którym i się sty­ wielościeżkowym w ystępują jeszcze po-
kamy, charakteryzuje się także znaczną Hi-Fi - od ang. High Fidelity (wysoka wierność) - umowne
dynam iką. O rkiestra symfoniczna, określenie sprzętu elektroakustycznego wysokiej klasy, spełniają­
cego odpowiednie kryteria jakościowe.
przykładowo, może wykonać utw ór
z dynam iką ponad 80 dB! Niestety, **) Zapis analogowy - zapis, w którym wielkość fizyczna repre­
zentująca wartość rejestrowanego napięcia, np. natężenie pola
w chwili obecnej przetw arzanie sygna­ magnetycznego, zmienia się w sposób ciągły, przyjmując dowolne
łów o ta k dużej rozpiętości poziomów wartości w pewnym przedziale.

25
za tym przesłuchy między sąsiednim i
ścieżkam i dźwiękowymi.
Jeżeli w transm isji radiofonicznej na
falach U K F udaje się osiągać dynam ikę
66 dB, a w zapisie płytowym 70 dB, to
typow e w artości dynam iki uzyskiw ane
w m agnetofonach powszechnego użyt­
ku w ahają się między 56 dB (urządzenia
szpulowe), a 46 dB (magnetofony kase­
towe). Oznacza to, że naw et skasow ana
taśm a stanie się przy odtw arzaniu
źródłem szum u o natężeniu tylko 56 dB
m niejszym niż natężenie najgłośniejsze­
go sygnału użytecznego (mowy, muzy­
ki), możliwego do zapisu na tym nośniku
bez zniekształceń wywołanych tzw.
p r zes tero w aniem .
Mniejsza dynam ika popularnego
i wygodnego w użyciu „kaseciaka” wy­
nika głównie z mniejszej grubości taśm y
(i w arstw y magnetycznej) oraz węższej
ścieżki dźwiękowej. Spraw ia to, że
w pływ wszelkiego rodzaju nieregular-
ności, kurzu itp, staje się stosunkowo
większy, nie mówiąc o wzroście przesłu­
chów (mniejsze odstępy międzyśeieżko-
we) i efektu przekopiow ania (mniejsza
grubość taśmy). Jeśli uwzględnimy do­
datkow o mniejszą prędkość przesuwu
nośnika w m agnetofonach kasetowych
i w ynikającą stąd mniejszą w artość na­
pięcia dostarczanego przez głowicę od­
czytu, przyjdzie nam uznać, że odczyt
i zapis odbyw ają się tu w znacznie tru d ­
niejszych w arunkach; a wym agania
„niskoszum ności” układów elektroni­
cznych są ostrzejsze. Początkowo w yda­
wało się, że środek zaradczy na nad­
m ierny w zrost szumów w łasnych stano­
wić będą...
...ulepszone nośniki.
Eksperym entow ano zarówno z nowy­
mi m ateriałam i na powłoki m agnetycz­
ne, jak i z nowymi technologiam i ich
nakładania, obróbki końcowej itp. Wy­
nikiem było opracow anie nowych ty ­
pów taśmy, tzw. chromowych, m eta­
26
licznych itp. Dużą rolę odegrało opraco­
w anie nowych podłoży dla w arstw y m a­
gnetycznej, co w efekcie dało m, in.
popraw ę w spółpracy taśm y i głowicy.
Uzyskane efekty, aczkolw iek godne
uwagi, okazały się jednak niew ystar­
czające wobec rosnących wym agań licz­
nej rzeszy fonoama torów — zwolenni­
ków Hi-Fi. Nie zaspokajało to zwłasz­
cza potrzeb techniki profesjonalnej,
studyjnej, gdzie w ym agania odnośnie
dynam iki dźwięków są znacznie wię­
ksze, aniżeli przew idują kryteria stoso­
w ane przy ocenie sprzętu am atorskiego.
Zwłaszcza w przypadku taśm kaseto­
wych, ich niedostateczna dynam ika
u tru d n iała opanow anie rynku urządzeń
wysokiej klasy. Przełam ać im pas w tym
względzie pozwoliły dopiero...
...pomysłowe rozwiązania układowe...
oraz rozwój technologii elektronicznej,
pozw alający na zwiększenie stopnia
skom plikow ania układów elektronicz­
nych bez istotnego w zrostu ich kosztu.
System y zwiększające dynam ikę za­
pisanego sygnału, a więc przede wszyst­
kim redukujące słyszalność (i dokuczli-
wość) szumów działać mogą dwojako.
Rozwiązanie prostsze polega na reduko­
w aniu szumów dopiero w fazie odtw a­
rzania dźwięku, z taśm czy też z płyt
zapisanych w sposób całkowicie
konwencjonalny. Rozwiązanie bardziej
złożone, a więc i skuteczniejsze, wyma­
ga oddziaływ ania na rejestrow any sy­
gnał już przed zapisem. Rejestrowany
sygnał przed „utrw aleniem ” na nośniku
jest przekształcany do postaci bardziej
odpornej na szumy nośnika, zaś po od­
czycie odtw orzyć trzeba jego pierw otną
postać drogą przekształcenia odw rotne­
go. W tym przypadku zapis na nośniku
nie jest już w iernym „odbiciem ” rejes­
trow anego dźw ięku - dokonane w ten
sposób nagrania nie są więc kom paty­
bilne z nagraniam i konwencjonalnym i
i nie mogą być w iernie reprodukow ane
przy użyciu urządzeń pozbawionych
„przekształtników ” , analogicznych do
zainstalow anych w sprzęcie, za pomocą
którego zapis sporządzono. Przedstaw i­
cielami urządzeń pierwszej grupy są...
...programowane ograniczniki szumów.
Póki sygnał jest silny, wzmocnienie
ogranicznika ustaw ione jest na pewnym
stałym , z góry w ybranym poziomie. Gdy
jednak odtw arzany sygnał spadnie po­
niżej pewnego wybranego poziomu, jest
ono szybko redukow ane. Te sygnały,
które z powodu małej intensyw ności po­
kryte byłyby szumami, są stłumione,
rzecz jasna razem z towarzyszącym im
szumem.
Oczywiście, w zrost reprodukow ane­
go sygnału powyżej granicznego, progo­
wego poziomu, powoduje przyw rócenie
poprzedniego wzmocnienia. Niestety,
efekt „w yciszania” sygnału w p artiach
o podprogowych poziom ach musi wy­
dać się bardziej w ybrednym słuchaczom
dość nienaturalny. Pozbawione tego
m ankam entu...
...dynamiczne ograniczniki szumów...
...także zm niejszają wpływ szumu na
w rażenia odsłuchowe dopiero w fazie
reprodukcji. U kłady te przyrów nać
można najprościej do elektronicznie ste­
rowanego układu regulacji barw y
dźwięku. Sterow anie takiego układu
odbyw a się całkow icie autom atycznie,
bez udziału użytkow nika. Pasmo prze­
noszenia dynam icznego ogranicznika
szumów dopasow ane jest na bieżąco do
natężenia dźw ięku w odtw arzanej audy-
cji. Poziom szumów w łasnych nie zależy
w sposób istotny od natężenia odtw a­
rzanego dźwięku. Przy sygnale użytecz­
nym o dużej am plitudzie szumy są więc
skutecznie „m askow ane” przez znacz­
nie silniejsze dźwięki zaw arte w odtw a­
rzanym sygnale. Gdy am plituda sygnału
użytecznego maleje, stosunek natężenia
Częstotliwość
Rys. 1. a) Struktura filtru dynamicznego 1 - filtr górno-
przepustowy, 2 - wzmacniacz i detektor. 3 - filtr o częstot­
liwości graniczne! przestrajanej napięciem sterującym
Us; b) Rodzina charakterystyk filtru dynamicznego dla
różnych poziomów wysokich częstotliwości zawartych
w sygnale wejściowym
sygnału użytecznego i szumu zmniejsza
się i szum staje się w końcu zjawiskiem
dominującym. Każdy doświadczony
użytkow nik sprzętu elektroakustyczne­
go wie z praktyki, że drogą „obcięcia”
wysokich tonów za pomocą regulatora
barw y tonu można znacznie zmniejszyć
słyszalność szumów i innych zakłóceń.
Niestety, pow oduje to równocześnie is­
totne pogorszenie brzm ienia - dźwięk
staje się „głuchy” , jak z garnka, brakuje
m u „pełni brzm ienia” . Na szczęście przy
m ałych natężeniach dźw ięku nieobec­
ność tonów wysokich prow adzi do zna­
cznie mniejszego subiektyw nego zubo­
żenia w rażeń dźwiękowych niż w p a r­
tiach głośnych.
Możemy się tu posłużyć odpow iednim
układem elektronicznym . Częstotliwość
graniczna filtru (częstotliwość, od któ ­
rej filtr zaczyna wykazywać silne tłu ­
mienie) jest tu określana napięciem ele­
ktrycznym. Zastosowany w układzie
detektor wysokich tonów (rys. 1) d o star­
cza odpow iednio ukształtow anego n a­
pięcia o w artości odzw ierciedlającej za­
w artość sopranów w odtw arzanym sy-
27

Rys. 2. Jedna z możliwych realizacji filtru dynamicznego
z filtrem o stałej częstotliwości granicznej i regulowanym
tłumieniu w paśmie zaporowym: 1 - wzmacniacz wstępny
i separator, 2 - filtr górnoprzepustowy w torze sygnału
sterującego. 3 - wzmacniacz, 4 - detektor, 5 - filtr dolno-
przepustowy o tłumieniu w paśmie zaporowym regulowa­
nym napięciem sterującym
gnale. N apięcie to z kolei oddziałuje na
elektronicznie przestrajany filtr. Gdy
głośne soprany m askują szum, pasmo
przenoszenia jest maksymalne, gdy zaś
dźw ięki wysokie przycichają, jest mo­
m entalnie redukow ane, by stłum ić nie­
przyjem ne syki i szmery. Realizacja fil­
trów elektronicznych o płynnie prze-
strajanym paśm ie jest kłopotliw a, d la­
tego w sprzęcie powszechnego użytku
rozpow szechnił się podobny system,
opracow any przez firm ę Philips, a zna­
ny pod nazw ą DNL (skrót od ang. D yna­
m ie Noise Limiter) rys. 2,
W układzie tym występuje tylko poje­
dynczy filtr o stałej częstotliwości gra­
nicznej 4,5 kHz. Wybór tej w łaśnie częs­
totliw ości podyktow any został kom pro­
misem między skutecznością tłum ienia
szumów, a możliwie m ałym zubożeniem
sygnału użytecznego. Przy małym po­
ziomie głośności tony powyżej 4,5 kHz
są słabo słyszalne, zaś najbardziej od­
czuw alne niem iłe dla ucha, syczące szu-
Rys. 3. Rodzina charakterystyk systemu DNL dla różnych
poziomów sygnałów o wyższych częstotliwościach na
I wejściu
28
my w ystępują w łaśnie w paśm ie często­
tliwości powyżej 4 kHz.
W zakresie poziomów sygnału wej­
ściowego od w artości m aksymalnej do
pewnego umownego poziomu, np. -38
dB, filtr praktycznie nie funkcjonuje,
nie wnosi tłum ienia - charakterystyka
przenoszenia jest liniowa (rys. 3).
Poniżej tego poziomu częstotliwości
przewyższające 4,5 kHz zaczynają być
tłum ione, i to tym silniej, im mniejsza
jest w sygnale wejściowym zaw artość
wysokich tonów, „m askujących" nieja­
ko szumy własne. Zwiększenie dynam i­
ki (odstępu od szumów) za pomocą ukła­
du DNL sięga 11 dB.
Ze względu na dobre właściwości po­
łączone z prostotą konstrukcji DNL jest
bardzo szeroko stosowany w sprzęcie
elektroakustycznym , zwłaszcza zaś
w m agnetofonach kasetowych, i to nie­
koniecznie tylko w tych klasy najw yż­
szej.
N iew ątpliw ą zaletą „jednostron­
nych0 systemów odszum iających jest
wymienność nagrań z urządzeniam i
konwencjonalnym i, pozbawionymi te­
chnicznych udoskonaleń. Można też za
ich pomocą „uszlachetnić” nagrania do­
konane w przeszłości, za pomocą gor­
szego sprzętu, na gorszych taśm ach itp.
N ieodłączną w adą odszum iania w fa­
zie odtw arzania jest natom iast strata
części sygnału użytecznego przy małych
poziomach dźwięku, spowodowana
działaniem filtrów dolnoprzepusto-
wych. Tłum iki szumów działają na za­
sadzie w yboru mniejszego zła, dopaso­
w ując kształt charakterystyki przeno­
szenia do natężenia dźwięku w nagra­
niu, nie redukują jednak w pływ u zja­
w isk pow odujących pogorszenie jakości
nagrań przez zaszum ianie. Wady tej nie
mają...
„.systemy kompanderowe,
oddziałujące na rejestrow any sygnał już
przed zapisem. N azwa „kom pander"
jest w ynikiem złożenia słów „KOMpre-
sor” i „eksPANDER” . Odpowiada to
dw uetapow ości działania kom pandera.
Przed zapisem na taśm ę sygnał podda­
w any jest kompresji, po odczycie zaś -
ekspansji.
Pracę kom pandera, można poglądo­
wo przedstaw ić za pomocą m anipulacji
gałkam i. Przypuśćmy, że nagryw am y
np. muzykę i początkow e położenie re­
gulatora poziom u zapisu w m agnetofo­
nie odpow iada optym alnem u wystero­
w aniu taśm y w najgłośniejszych frag­
m entach utw oru. Położenie to i odpo­
w iadający mu poziom sygnału wejścio­
wego uznany za poziomy odniesienia - 0
dB, Przy najsilniejszych dźw iękach re­
gulator wzm ocnienia pozostaje oczy­
wiście w wyjściowym położeniu 0 dB.
Gdy jednak muzyka przygasa, to sto­
pniow o zwiększamy wzmocnienie
w zm acniacza zapisu, i to tym bardziej,
im cichszy jest zapisyw any dźwięk. Gdy
poziom sygnału n arasta, to oczywiście
czym prędzej redukujem y wzmocnienie,
aż do poziomu odniesienia
w najgłośniejszych partiach. Oczywiś­
cie, dynam ika zapisanego sygnału jest
o wiele mniejsza niż sygnału oryginal­
nego - tony ciche zapisane zostały ze
stosunkow o większym w ysterow aniem
(wzmocnieniem) niż głośne. O dtw arza­
jąc ta k spreparow any zapis bez d odat­
kowych zabiegów korekcyjnych otrzy­
malibyśmy, rzecz jasna, zdeformowany
obraz dźwiękowy.
Spróbujm y jednak przy odczycie do­
konać przekształcenia dźw ięku odw rot­
nego do wykonanego w czasie rejestra­
cji. Dla głośnych dźwięków zachow uje­
my pew ien umowny poziom wzmocnie­
nia, a w m iarę spadku natężenia dźwię­
ku redukujem y coraz bardziej wzmoc­
nienie w takim samym stosunku, w ja ­
kim powiększaliśm y je podczas zapisu.
D ynam ika rośnie i pow raca do pierw ot­
nej w artości - wzmocnione przy zapisie
dźw ięki ciche zostały ponownie stłu ­
mione. Po cóż jednak cała ta zabawa?
Jeśli by poprzednio sygnał o poziomie
np. -50 dB (słabszy o 50 dB w stosunku
do poziomu odniesienia) zapisać bez ko­
rekcji, to po odtw orzeniu byłby ledwie
słyszalny na tle szumów, których po­
ziom wynosi przykładow o -56 dB. Po
zastosow aniu kom pandera rzecz m a się
inaczej. W procesie kom presji słaby sy­
gnał wzmocniony został o np. 20 dB
i zapisany jako sygnał o poziomie -30
dB, przy nie zmienionym poziomie szu­
mów taśmy. Jeśli teraz ekspander doko­
na przekształcenia odwrotnego, sygnał
odczytany z taśm y zostanie, co praw da,
stłum iony o 20 dB, ale o tyle samo stłu ­
mione zostaną też szumy! O dstęp sy­
gnał-szum wzrósł więc o 20 dB, i o tyle
samo zwiększył się dynam iczny zakres
możliwych do zapisania sygnałów uży­
tecznych. Silniejsze sygnały zapisyw ane
są z mniejszą ekspansją: sygnał -25 dB
zostałby przy ekspansji wzmocniony
tylko o 10 dB, sygnał o poziomie 0 dB
w ogóle nie byłby wzmocniony (groźba
przesterow ania).
Przy dużych poziom ach nie jest jed­
nak potrzebna duża ekspansja, gdyż
przy dużych intensyw nośeiach sygnału
stosunkowo silniejsze przy odtw arzaniu
szumy i ta k są skutecznie m askow ane
mocnym sygnałem użytecznym.
Oczywiście, praktyczne użytkow anie
kom pandera za pomocą ręcznej m ani­
pulacji organam i regulacji jest niemoż­
liwe. System musi nie tylko bardzo
szybko nadążyć ze zm ianam i wzmoc­
nienia za w ahaniam i poziomu sygnału
wejściowego, musi też gw arantow ać
ścisłą kom plem entam ość (wzajemne
dopasowanie) charakterystyk wzmoc­
nienia kom presora i ekspandera : d la d a­
nego poziomu sygnałów osłabienie
w procesie ekspansji musi dokładnie od­
pow iadać wzmocnieniu przy kompresji.
Tylko pod tym w arunkiem stosunki
między poziomami dźwięków o różnym
natężeniu w sygnale oryginalnym zosta­
ną zachow ane po jego reprodukcji. Rea­
lizacja tych postulatów możliwa jest
29
tylko za pomocą odpow iednich układów
elektronicznych: detektorów i wzmac­
niaczy o w zm ocnieniu regulowanym n a­
pięciem. Znanych jest wiele różnych
systemów redukcji szumów, opartych
na zasadzie kom presji i ekspansji. Zy­
skujący ostatnio popularność system...
...High-com,..
...działa w przybliżeniu na zasadach
opisanych powyżej. W spółczynnik kom­
presji wynosi tu 2:1, co oznacza, że wy­
rażona w decybelach dynam ika sygnału
zapisywanego zostaje podczas kom­
presji dw ukrotnie zm niejszona - przy­
kładowo z 60 na 30 dR. System HIGH-
-COM opracow any został pod kątem
szerokiego stosow ania w sprzęcie, po­
wszechnego użytku, dlatego też realiza­
cja przełączanego kom presora-ekspan-
dera możliwa jest za pomocą pojedyn­
czego układu scalonego, uzupełnionego
około trzydziestom a elementam i bierny­
mi -o p o rn ik am i i kondensatoram i. Daje
to możność obniżenia kosztów kom pan-
dera i rokuje całem u systemowi przy­
szłość. Dla typowych audycji odstęp sy­
gnał-szum popraw ia się o 15-20 dB,
a więc dość znacznie.
Dla potrzeb profesjonalnych prefero­
w any jest jednak podobny do HIGH-
Rys. 4. Charakterystyki kompresora dla współczynnika
kompresji 2:1 (prosta a) i 1,5:1 (prosta b) przypadek
kompresji logarytmicznej
poziom sygnału przed
30
-COM, ale bardziej rozbudow any system
TELCOM C4, w którym całe pasmo
przenoszonych częstotliwości podzielo­
no na cztery zakresy. W każdym z nich
kom presja i ekspansja odbyw ają się nie­
zależnie. W spółczynnik kom presji wy­
nosi 1,5, co przyczynia się m. in, do
zm niejszenia błędów ekspansji spowo­
dow anych niezgodnością charakterys­
tyk kom presora i ekspandera i popraw ia
właściwości systemu w przypadku rap ­
tow nych zm ian poziomu sygnału wej­
ściowego.
Systemem szeroko rozpowszechnio­
nym w urządzeniach studyjnych jest też
system dBX. W spółczynnik kompresji,
jak w HIGH-COM wynosi 2. Dzięki za­
stosow aniu wielu dodatkow ych ukła­
dów, m, in. filtrów w stępnie m odyfiku­
jących zaw artość najwyższych i najniż­
szych częstotliwości, oraz detektorów
skutecznej w artości napięcia sygnału,
cechuje się on małymi wnoszonymi
zniekształceniam i i w ysoką efektyw ­
nością odszum iania - w praktyce przy­
rost stosunku sygnał-szum w tym syste­
mie dochodzi do 30 dB. System dBX
dostosowany jest do realizacji techniką
układów scalonych, ma on więc charak­
te r przyszłościowy.
N ajwiększą karierę wśród systemów
kompanderowych zrobił jednak bez­
sprzecznie system...
...Dolby...
...opracowany przez Anglika Raya
Dolby w połowie lat sześćdziesiątych.
Popularność urządzeń typu Dolby wy­
nika nie tylko z ich znakom itych właści­
wości, ale i z tego powodu, że były one
pierwszymi kom panderam i, które stały
się dostępne na rynku dla szerokiego
kręgu potencjalnych użytkowników.
System stał się więc autom atycznie
pewnego rodzaju standardem .
C harakterystyczną cechą systemu
Dolby jest specyficzna zależność kom ­
presji od poziomu sygnału wejściowego

* w pełnym zakresie zm ian sygnału w ej­
Rys. 5. Charakterystyki przenoszenia kompresora (linia
pełna) i ekspandera (linia przerywana) w systemie Dolby
B, dla różnych poziomów sygnału dźwiękowego
(rys. 5). Dla sygnałów powyższej pew ne­
go granicznego poziomu kompresja (i
ekspansja!) praktycznie w ogóle nie wy­
stępuje, następnie w m iarę zm niejszania
się sygnału wejściowego kom presja
w zrasta, by dla słabych sygnałów, poni­
żej -40 dB, utrzym yw ać się już na stałym
poziomie. W skutek takiego ukształto­
w ania charakterystyki w zrasta odpor­
ność system u na w ahania sygnału,
Atutem tego nowoczesnego magnetofonu kasetowego jest kompanderowy system redukcji szumów Dolby B
zm niejszają się wnoszone zniekształce­
nia nieliniowe, słabnie m odulacja am ­
plitudy szumów. Przy wysokim pozio­
mie sygnałów, gdy słyszalność poten­
cjalnych zniekształceń byłaby najlep­
sza, sygnał przenoszony jest praktycz­
nie liniowo, bez korekcji. Przy okazji
zm niejsza się zakres sygnałów, przy ja ­
kich kom presja /ekspansja się odbywa.
0 ile w system ach o kom presji logaryt­
micznej (HIGH-COM, TELCOM C4,
dBX) zagw arantow ać należy odpow ied­
nią kom patybilność charakterystyk
ściowego, to w urządzeniach Dolby cha­
rakterystyki te w dużym zakresie są
liniowe, co bardzo ułatw ia ich regulację
1 redukuje wpływ ew entualnych zm ian
wzmocnienia w torze transm isyjnym .
Istnieją dw a w arianty systemu Dolby.
Dolby A to studyjna w ersja systemu
(rys. 6). Pasmo akustyczne, podzielone
zostało na zakresy . Przy wyborze zakre­
sów kierow ano się założeniem możliwie
równomiernego rozdziału mocy kom­
pleksowego sygnału między poszczegól­
ne podzakresy. Z aletą tego rozw iązania
jest to, że osłabia ono najskuteczniej
szumy w łaśnie w tym podzakresie,
w którym poziom sygnału jest najniższy.
U kład działa więc niejako wybiórczo:
obecność silnych sygnałów w paśm ie
3-9 kHz nie pogorszy tłum ienia szumów
31

Rys. 6. Schemat strukturalny układu Dolby A: F, - filtr
dolnoprzepustowy o częstotliwości granicznej 80 Hz, F2-
filtr pasmowy o paśmie 80 Hz-3 kHz, F3- filtr pasmowy 3-9
kHz, 4 - filtr górnoprzepustowy o częstotliwości granicz­
nej 9 kHz, K - kompander, X - sumator
w zakresie powyżej 9 kHz, jeśli w tym
paśm ie nie w ystępuje aktualnie sygnał
użyteczny o odpowiedniej am plitudzie.
System Dolby A stosowany jest przez
większość w ytw órni fonograficznych,
Kasetowy magnetofon Hi-Fi firmy Uher z wbudowanym systemem Dolby
przez radiofonie, w ytw órnie kinem ato­
graficzne itp. Do zastosow ań am ator­
skich system Dolby A jest jednak zbyt
złożony i kosztowny. Dla sprzętu po­
wszechnego użytku opracow ano więc
system Dolby B, w któiym zrezygnowa­
no z podziału pasm a akustycznego na
cztery zakresy. Zakres jest tylko jeden,
rozciąga się w stronę wyższych częstot­
liwości, a szerokość pasm a przenoszenia
uzależniona jest od natężenia dźwięku
zapisywanej audycji. Kom pandery Do­
lby B znalazły zastosow anie głównie
w m agnetofonach kasetowych. N iew ąt­
pliw ą zaletą układu Dolby B w sprzęcie
nieprofesjonalnym jest w zględna kom­
patybilność z urządzeniam i konwencjo­
nalnymi. Okazuje się mianowicie, że
poddane kom presji nagrania można
z powodzeniem odtw arzać na m agneto­
fonach itp. bez ekspandera Dolby B.
W zakresie dużych am plitud, gdzie
ew entualne zniekształcenia dynam iki
byfyby najbardziej odczuwalne, ekspa­
nsja praktycznie nie występuje. Przy
Ten wysokiej klasy szpulowy magnetolon Hi-Fi nie został wyposażony w elektroniczne reduktory szumów. Wysoką
dynamikę osiągnięto przez dobór dobrych jakościowo taśm i wykorzystanie wyższych prędkość, przesuwu taśmy: 9,5
i 19 cm/s. a także dzięki starannemu prowadzeniu taśmy i stabilizacji jej docisku do czoła głowic

niższych poziom ach w ystępuje ona, co rytmicznej) korekcji. Jeden z układów

praw da, ale jest słabiej uchw ytna, a po­
za tym stała w dużym zakresie am pli­
tud, Często w ystarczy korektorem b a r­
wy dźw ięku osłabić nieco tony wysokie,
aby subiektyw ne odczucia przy odsłu-
chu spreparow anego nagrania były zu­
pełnie zadow alające mimo obiektyw ne­
go odkształcenia pierw otnej dynamiki.
System Dolby B może zwiększyć od­
stęp między sygnałem a szumem o ok. 10
dB. W firm ie Dolby Laboratories praco­
w ano usilnie n ad jego m odernizacją
i oto pojaw ił się kolejny w arian t - Dolby
C. Idea nowego systemu sprow adza się
do szeregowego połączenia ze sobą
dw óch kom presorów (i oczywiście eks-
panderów ) Dolby B. Zachowano n aj­
istotniejsze zalety systemu Dolby B,
czyli duży zakres liniowej (a nie loga­
reaguje na sygnały począwszy od wyż­
szego progu, drugi - od poziomu odpo­
wiednio niższego. Przy dostatecznie
m ałych am plitudach sygnału wejścio­
wego pracują oba układy i w tedy, jak
łatw o się domyślić, efekt jest w stosunku
do klasycznego Dolby B podwójny.
U w zględniając współczesne trendy te­
chnologiczne, konstruktorzy systemu
przew idzieli możliwość realizacji kom­
pletnego kom pandera w postaci poje­
dynczego układu scalonego.
Zarówno filtry dynamiczne, jak
i kom pandery redukują co praw da,
wpływ szkodliwych zjaw isk zw iąza­
nych z analogowym charakterem zapisu
magnetofonowego, ale nie elim inują ich
całkowicie. Co więcej, za redukcję po­
ziomu szumów płacić trzeba dodatko-

33
 Sposób prowadzenia taśmy w wysokiej klasy szpulowym magnetofonie

wymi zniekształceniam i rejestrow ane­ m ierza cyfrowego (przetw ornika analo­

go sygnału. K ażda m odyfikacja zapisu, gowo-cyfrowego). Woltomierz ten mie­
każda próba jego kopiow ania spraw ia, rzy w ustalonych odstępach czasu chw i­
że kolejna w ersja jest pod względem lowe w artości napięcia. Takie postępo­
zniekształceń bardziej ułom na od po­ w anie nazywamy próbkow aniem sy­
przedniej. Radykalną zm ianę tego nie­ gnału wejściowego. Jeśli woltom ierz bę­
wesołego stan u rzeczy zapewnić może dzie pow tarzał pom iary bardzo szybko,
tylko zm iana samej zasady zapisu. Cał­ z częstotliwością co najm niej dw ukrot­
kow itą elim inację szumów nośnika nie w iększą od największej częstotli­
umożliwi dopiero... wości zaw artej w analizowanym sygna­
le akustycznym, to otrzym any w wyniku
•„cyfrowy zapis dźwięku... ciąg chwilowych w artości napięcia
umożliwia w ierną rekonstrukcję prób­
W yobraźmy sobie sytuację z rys. 7. kowanego sygnału. Przyjm ując, że częs­
Z am iast bezpośrednio do magnetofonu, totliw ości zaw arte w sygnale dźwięko-
dołączam y źródło sygnału do... w olto­ wym sięgają 20 kHz, w ciągu sekundy
Rys. 7. System cyfrowego zapisu dźwięku: 1 - przetwornik analogowo-cyfrowy. 2 magnetofon cyfrowy (cyfrowa
pamięć magnetyczna), 3 - przetwornik cyfrowo-analogowy, 4 - filtr dolnoprzepustowy eliminujący częstotliwość
próbkowania i jej harmoniczne

34
W magnetofonach Kasetowych Hi-Fi firmy Telefunken kompanderowe systemy redukcji szumów stały Sie już wy­
posażeniem standardowym

należałoby wykonać 40 000 pom iarów - i rozdzielczością przetw ornika analogo­

próbkow ań, w praktyce zaś - jeszcze wo-cyfrowego. Z nikają też kłopoty ze
więcej. Oczywiście, nasz przetw ornik zniekształceniam i nieliniowym i zapisu,
analogowo-cyfrowy nie będzie w yni­ przestaje istnieć problem przesłuchów
ków wyświetlał, jak dzieje się to w przy­ i przekopiowań. N iestety za zalety te
rządach pomiarowych. Rejestracja cią­ płaci się znacznie większym skom pliko­
gu chwilowych w artości napięcia odby­ waniem urządzeń nie tylko to ru zapisu,
w a się m etodą zaczerpniętą z... techniki ale i odczytu. D la odtw orzenia zapisane­
kom puterow ej. O trzym ane w w yniku go w postaci cyfrowej sygnału należy
próbkow ania w artości napięcia zapisa­ najpierw zrekonstruow ać jego przebieg
ne zostaną na taśm ie magnetycznej
w postaci cyfrowej, i to w systemie Rys. 8. Przekształcenia postaci zapisywanego sygnału
w różnych punktach toru transmisyjnego, a) sygnał na
dwójkowym. Ponieważ w tej metodzie wejściu przetwornika A/C, próbkowany w ustalonych
rejestracji dopuszczalne są tylko dw a momentach czasowych; b) chwilowe wartości napięcia
stany nam agnesow ania danego frag­ w chwilach próbkowania zakodowane w postaci dwójko­
wej jako ciąg impulsów; c) sygnał z wyjścia przetwornika
m entu w arstw y magnetycznej, odpo­ cyfrowo-analogowego; d) ten sam sygnał po przejściu
w iadające dwóm możliwym zwrotom przez filtr dolnoprzepustowy
pola magnetycznego przy m aksym al­
nym dla danego nośnika natężeniu, to
szumy nośnika przestaną odgrywać ja ­
kąkolw iek rolę. Inform acja o przebiegu
fali dźwiękowej jest teraz zakodow ana
nie w postaci chwilowej w artości n atę­
żenia pola magnetycznego, lecz w for­
mie kompozycji grup bitów (rys. 8).
Zapis w postaci cyfrowej kopiować
można dowolną ilość razy bez jakiego­
kolw iek pogorszenia jakości, można
poddaw ać go rozm aitym zabiegom
uszlachetniającym bez wnoszenia do­
datkow ych szumów czy zniekształceń.
Także zakres dynam iki poszerza się w y­
datnie. Jest on teraz uw arunkow any nie
właściw ościam i taśm y i urządzeń zapis-
-odczyt, lecz praktycznie tylko czułością
35
MC 2 5 0 0 hifi
Umieszczona przed głowicą zapisu stabilizująca rolka tłumi drgania taśmy i dzięki stabilizacji jej docisku do głowicy
ogranicza wpływ szumów modułacyjnych
w przetw orniku cyfrowo-analogowym,
a następnie poddać filtracji w celu
elim inacji częstotliwości próbkow ania
i jej harm onicznych.
Skom plikow anie układów elektroni­
cznych jest, co praw da znaczne, czyn­
nik ten jednak obecnie traci na znacze­
niu w zw iązku z rozwojem technologii
produkcji układów scalonych, zw łasz­
cza cyfrowych. Bliska jest chwila,
w której kom pletny układ zapisu /od-
Wnętrze nowoczesnego magnetofonu z wbudowanymi
układami elektronicznej redukcji szumów
36
ezytu m agnetofonu cyfrowego składać
się będzie z zaledw ie kilku „kostek”,
a w tedy cena tego urządzenia stanie się
porów nyw alna z ceną konw encjonal­
nych m agnetofonów o zapisie analogo­
wym. Także w przypadku zapisu płyto­
wego intensyw ne prace badaw cze do­
prow adziły do stw orzenia kilku syste­
mów cyfrowego kodow ania dźwięku.
Pierwsze urządzenia pojawiły się już na
rynku w gospodarczo rozw iniętych k ra­
jach zachodnich. Część z nich wyko­
rzystuje do odczytu m.in. technikę lase­
rową. Na razie są one jeszcze znacznie
kosztowniejsze od tradycyjnych, z zapi­
sem mechanicznym. Jeśli jednak
uwzględnić bezsprzeczne zalety cyfro­
wej rejestracji dźwięku, można przew i­
dywać, że w łaśnie ten system zapisu
zdom inuje w przyszłości technikę Hi-Fi.
Dla fonoam atorów perspektyw y ry­
sują się więc jak najbardziej pomyślnie.
W długotrw ałych dążeniach do elim ina­
cji szumów z zapisu /odczytu nagrań
rysują się obecnie szanse na odniesienie
przekonyw ającego sukcesu.
LATAJĄCE CZOŁG I
Jan Leski
Tytuł artykułu jest oczywiście prze­
nośnią, jako że współczesny sprzęt
wojsk pancernych i zm echanizowanych
w żadnej arm ii św iata dzisiaj jeszcze
sam odzielnie latać nie może. Jest to jed­
nak przenośnia niezbyt odległa, gdyż
nowoczesne śmigłowce szturm ow e - bo
o nich w łaśnie piszemy - są częściowo
opancerzone i dysponują bronią o dużej
sile ognia tak, iż w aloram i bojowymi
trochę upodabniają się do sprzętu p an ­
cernego. Tyle, że nie poruszają się na
gąsienicach w terenie, a są przenoszone
w pow ietrzu przez potężne w irniki wie-
lołopatowe.
U zbrojone śmigłowce szturm ow e są
przeznaczone do zw alczania broni p an ­
cernej przeciw nika, ale także do nisz­
czenia siły żywej w umocnionych p u nk­
tach ogniowych, środków transportu,
a także innego sprzętu na polu w alki
w działaniach taktycznych, szczególnie
podczas natarcia w łasnych wojsk. Pod
względem prędkości w locie, która n a­
w et w granicznych przypadkach lotu
nurkow ego nie przekracza 380 km /h,
znacznie ustępują samolotom szturm o­
wym, naw et lekkim, uzbrojonym sam o­
lotom w sparcia taktycznego. Mają jed­
nak nad sam olotam i znaczną przewagę
w innym, niezwykle ważnym aspekcie:
m ianow icie nie potrzebują praw ie ża­
dnych dróg do startów i lądowań, a więc
mogą działać zasadniczo w każdym, n a­
w et bardzo trudno dostępnym terenie,
atakow ać z ukrycia, przy w ykorzysta­
niu w maksym alnym stopniu czynnika
zaskoczenia.
Główną w adą śmigłowców uzbrojo­
nych jest ograniczona skuteczność ich
pokładowych środków ogniowych, wy­
nikająca z utrudnień w celowaniu. Nie­
jako w rodzona niestateczność śmigłow­
ca w locie oraz silne drgania całej jego
konstrukcji, przenoszone od zespołu na-
pędowo-nośnego, nie czynią ze śm i­
głowca dobrej „platform y’1do niesienia
broni w działaniu bojowym. Toteż sku­
teczność ognia śmigłowca zależy nie tyle
od samej broni pokładowej, ile od ukła­
dów stabilizujących jej położenie
w przestrzeni oraz od efektywnych
układów celowniczych.
Geneza
Nart>dzi ny śmigłt >wca uzbrój onegc),
jako nośnika środków ogniowych nad
polem walki, przypadają na ostatnie lata
II wojny św iatow ej, jednakże faktyczna
historia rozwoju tego śmigłowca, który
z czasem zaczęto także wyposażać
w pancerne osłony dla załogi i w ażniej­
szych węzłów konstrukcji, zaczęła się
najpierw w Korei, kontynuow ała się
później w Algerii, a następnie w W ietna­
mie. N ietrudno się domyślić, iż chodziło
o uzyskanie skutecznego środka w alki
regularnych wojsk z grupam i i oddzia­
łam i powstańczym i, które działają
głów nie w rozproszeniu i atak u ją z za­
38
skoczenia. Toteż w ykorzystano te cechy
śmigłowca, które, jak wspomnieliśmy,
ułatw iają jego manewrowość: możli­
wość startu z bardzo ograniczonej po­
w ierzchni terenu, np. małej leśnej pola­
ny, zw rotność w locie, szczególnie na
małych i bardzo m ałych wysokościach,
zdolność do zaskakuj ącego, cichego lotu
z wyłączonym napędem , tylko przy tzw.
autorotacyjnej pracy w irnika nośnego.
Także możliwość chwilowego zatrzy­
m ania się śmigłowca w pow ietrzu, czyli
jego zawisu nad ściśle określonym pun­
ktem terenu, ma swoje znaczenie, jako
że ułatw ia szybki w yładunek sprzętu
lub desant grup szturm owych w miej­
scach absolutnie niedostępnych dla in­
nych środków transportu.
Stale w zrastające tem po operacji
frontowych i potrzeba dużej m anew ro-
wości środków ogniowych na w spół­
czesnym polu w alki stworzyły zapotrze­
bow anie na śmigłowiec uzbrojony,
przystosow any do szybkiego transportu
grup desantow ych w rejony trudno dos­
tępne do zadań rozpoznawczych, ale też
do zw alczania celów naziemnych, w tym
sprzętu pancernego. Toteż frontowy
śmigłowiec uzbrojony stał się nowym,
nieodzownym środkiem w alki, którym
dzisiaj dysponują wojska lądowe każdej
nowoczesnej armii.
Dwie drogi
W wojnie algierskiej w ojska francu­
skie używały do osłony śmigłowców,
transportujących grupy żołnierzy,
uzbrojonych odm ian tych samych ty­
pów śmigłowców transportow ych. Ich
uzbrojenie polegało na zam ontow aniu
na śmigłowcu kilku w yrzutni niekiero­
wanych pocisków rakietow ych, k arab i­
nów maszynowych, umieszczonych nie­
ruchomo pod kadłubem , a także działek
szybkostrzelnych, instalow anych na
platform ach w kadłubie, w pobliżu
drzw i bocznych śmigłowca. Ponieważ
prow adzenie celnego ognia ze śmigłow-
ca w locie było jeszcze wówczas bardzo
utrudnione, więc w spom niane uzbroje­
nie miało raczej działanie odstraszające,
niż niszczące. Ten kierunek budowy
śmigłowców szturm owych, polegający
w łaśnie na instalow aniu uzbrojenia
w już istniejących typach śmigłowców
transportow ych, jest utrzym yw any
rów nież obecnie w arm iach krajów eu­
ropejskich, w tym także krajów należą­
cych do p ak tu NATO.
Później, już w połowie lat sześćdzie­
siątych, częściowo na podstaw ie francu­
skich dośw iadczeń w Algierii oraz w łas­
nych badań i prób. w USA opracowano
śmigłowiec uzbrojony i przeznaczony
w yłącznie do celów szturmowych. W ten
sposób wytyczony został drugi k ieru ­
nek, specyficznie am erykański, budo­
w ania szybkich, opancerzonych, silnie
uzbrojonych śmigłowców szturm o­
wych; budow ania od podstaw , w o p ar­
ciu o wojskowe wym agania, uwzględ­
niające jedynie zadania szturmowe.
W spomniany śmigłowiec, o nazwie
AH-1G „Huey C obra” (fot. 1) odznaczał
się smukłym, opływowym kadłubem ,
Fot, 1. Śmigłowiec szturmowy AH-1G ,.Huey Cobra”
;
Fot. 2. Najnowsza wersja „Cobry" - śmigłowce AH-1S
w locie patrolowym
ułatw iającym uzyskiw anie dużych
prędkości w locie, wzmocnionym płyta­
mi pancernym i od spodu kabiny załogi
oraz wokół ważniejszych węzłów kon­
strukcji. K abina załogi z fotelami
w układzie tandem (pilot z tyłu, strzelec
pokładow y - z przodu) z kuloodporną
osłoną, um ożliw iała dobrą widoczność
ku przodowi i na boki. Rozwijał p ręd ­
kość m aksym alną w locie poziomym
przy ziemi 277 km/h, a jego dopuszczal­
na prędkość lotu nurkowego w ynosiła
352 km/h.
Ten względnie mały śmigłowiec,
0 maksymalnej masie startow ej 4309 kg,
miał dość silne uzbrojenie pokładowe,
w skład którego wchodziły dw a k arab i­
ny maszynowe kal. 7,62 mm lub w yrzut­
nie granatów kal. 40 mm w wieżyczce
z przodu pod kadłubem oraz 76 niekie­
rowanych pocisków rakietow ych kal.
2,75 cala w czterech w yrzutniach um ie­
szczonych na zaczepach pod krótkim i
półskrzydłam i po bokach kadłuba.
W dalszych w ersjach rozwojowych śmi­
głowca jego uzbrojenie było zestaw iane
w różne w arianty bojowe, zależnie od
przew idyw anych zadań.
Chociaż pierw sze szturm owe „Ceb­
ry” weszły do w alk frontow ych w W iet­
nam ie już w 1967 r. ten typ uzbrojonego
śmigłowca, jakkolw iek doskonalony
1 rozwijany, znajduje się po dzień dzi­
siejszy w w yposażeniu wojsk lądowych
USA, niektórych arm ii krajów NATO,
39

Fot. 3. Śmigłowiec szturmowy YAH-64 „Apache”
Izraela i japońskich sił samoobrony (fot.
2). N ajnow sza z jego odm ian, śmigło­
wiec AH-1S, jest wyposażony w 8 prze­
ciw pancernych pocisków kierow anych
przewodowo i naprow adzanych półau­
tom atycznie, szybkostrzelne działko
kal. 20 mm lub 30 mm oraz w nowoczes­
ną, elektroniczną ap aratu rę obserwacji
celów i naprow adzania broni.
Potw ierdzeniem utrzym ania się
Fot. 4. Morska odmiana śmigłowca szturmowego oznaczona SA. 365F
w USA w spom nianego kierunku budo­
wy śmigłowców wyłącznie szturm o­
wych było opracow anie w 1976 r. w 10
lat po oblataniu „Cobry” , zupełnie no­
wego śmigłowca szturm owego typu
YAN-64 „A pache” (fot. 3). Jest to aparat
o m asie startow ej 8000 kg, z dwuosobo­
wą załogą, rozw ijający w locie na małej
wysokości prędkość m aksym alną 309
km /h, o dopuszczalnej prędkości nurko­
w ania 378 km /h. Uwagę zw raca iście
pancerna sylweta tego śmigłowca, z wy­
raźnie dwupoziom ową kabiną załogi,
opancerzoną z przodu i po bokach oraz
od strony podłogi. Pancerz w postaci
płyt borowych oraz przezroczyste, kulo­
odporne osłony boczne kabiny zapew ­
niają ochronę przed pociskam i szybkos­
trzelnych działek lotniczych kal. 23 mm
oraz przed am unicją przeciw pancerną.
Podstaw ow e jego uzbrojenie to: auto­
m atycznie kierow ane szybkostrzelne
działko kal. 30 mm, m ontow ane w wie­
życzce pod kadłubem , oraz 16 przeciw ­
pancernych pocisków rakietow ych typu
„H ellfire” , kierow anych na cele stru-
m ieniem św iatła laserowego. Śmigło­
wiec jest także bogato wyposażony
w nowoczesną ap aratu rę celowania
i naprow adzania broni na cele.
Pomimo pew nych osiągnięć w budo­
wie szybkich i silnie uzbrojonych śm i­
głowców szturm ow ych w USA, arm ie
krajów europejskich nie są chętne wejść
na „am erykańską” drogę ich budowy
i w E uropie są opracowywane, przykła­
dem wcześniejszych Rozwiązań francu­
skich, tylko wersje uzbrojone lekkich
śmigłowców ogólnego przeznaczenia
(także cywilnych) lub średnich śm i­
głowców transportow ych. We Francji,
po produkow anym jeszcze w okresie
wojny algierskiej śmigłowcu „Alouet-
te ” , opracow ano śmigłowiec szturm owy
typu SA.342M „G azelle” , będący uzbro­
joną odm ianą lekkiego, 5-osobowego
śmigłowca łącznikowego o tej samej n a ­
zwie. Jego uzbrojenie tw orzą: dwa k a ra ­
biny maszynowe kal. 7,62 mm z przodu
kadłuba oraz 6 kierow anych przewodo­
w e pocisków rakietow ych, w ystrzeli­
w anych z tubow ych w yrzutni um iesz-'
czonych na w spornikach po bokach k a­
dłuba. W miejsce w yrzutni tych poci­
sków mogą być instalow ane pojemniki
z w yrzutniam i niekierow anych poci­
sków rakietow ych kal. 68 mm.
Również najnowszy, jak dotychczas,
francuski śmigłowiec szturm owy, prze­
znaczony do działań przeciw pancer­
nych, typu SA.365M jest wojskową od­
m ianą wielozadaniowego śmigłowca
transportow ego SA.365C „D auphin 2” ,
na którego bazie opracow ano też wcześ­
niej m orską w ersję uzbrojoną, śmigło­
wiec SA.365F (fot. 4), wyposażoną
w w yrzutnie kierow anych pocisków r a ­
kietow ych i radiolokator poszukiw ania
celów.
Brytyjskie śmigłowce szturm owe to
przede wszystkim dw a typy: starszy,
„S cout” oraz znacznie nowocześniejszy
„L ynx” . W ersja uzbrojona lekkiego, 5-
-osobowego śmigłowca dyspozycyjnego
„S cout”, opracow ana w pierwszych la­
tach siedem dziesiątych, jest przezna­
czona do zadań szturmowych. Jej
uzbrojenie to 3 karabiny maszynowe
kal. 7,62 mm oraz 4 pociski rakietow e
kierow ane przewodowo z naprow adza­
niem optycznym. Wchodzi on w dalszym
ciągu w skład wyposażenia w ojsk bry­
tyjskich, b rał również udział w wojnie
falklandzkiej, atakując um ocnione p un­
kty oporu wojsk argentyńskich.
Śmigłowce frontowe
Wspomniany już śmigłowiec ,,Lynx”
zbudow any został przez brytyjską firmę
W estland H elicopter L td we w spółpra­
cy z francuskim i zakładam i A erospatia-
le ściśle w edług wym agań wojskowych
przedstaw ionych przez m arynarki wo­
jenne obu krajów oraz brytyjskie w oj­
ska lądowe. Jest frontowym śmigłow­
cem wielozadaniowym, a więc już
w swej podstawowej w ersji produkcyj­
nej jest przystosowany do instalow ania
na nim środków bojowych - uzbrojenia
i elektronicznej ap aratu ry obserw acyj-
no-celowniczej. Jego zasadniczą rolą
jest tran sp o rt grup szturm owych do re ­
jonów działań. Może przewozić, poza
pilotem, 10 żołnierzy z pełnym ekw i­
punkiem bojowym i sprzętem desanto­
wym. Jego prędkość przelotow a wynosi
259 km /h. Do w ykonania innych działań
- głównie przeciw pancernych - w jego
kadłubie i na zew nątrz niego instaluje
się uzbrojenie i wyposażenie specjalis­
tyczne. Zależnie od przyjętych w arian­
tów uzbrojenia i w yposażenia „L ynx”
może zwalczać lądowe cele pancerne,
okręty naw odne i podwodne, wykony­
wać zadania rozpoznawcze, obserw a-
cyjno-ratow nicze na morzu, a także ni­
szczyć morskie, portow e lub przybrzeż­
ne urządzenia sygnalizacyjne.
Rolę frontowego śmigłowca uzbrojo­
nego spełnia także włoski A. 109A Mk. II
(fot. 5). Jego podstaw ow e zadanie to
tran sp o rt 7 żołnierzy z wyposażeniem
bojowym, obok 2-osobowej załogi. Jed ­
nakże uzbrojony w kierow ane pociski
41
Fot. 5 Śmigłowiec frontowy konstrukcji włoskiej A. 109 A Mk. II

Fot. 6 Radziecki śmigłowiec frontowy Mi240 przed lotem

przeciw pancerne śmigłowiec może słu­
żyć do zw alczania ruchom ych i stałych
celów opancerzonych. Jego największa
prędkość w locie poziomym wynosi 280
km /h, natom iast dopuszczalna p ręd ­
kość lotu nurkowego 311 km /h.
Również radziecki śmigłowiec typu
Mi-24D (fot. 6) jest przystosow any do
w ykonyw ania zadań frontow ych -
głównie transportow ych i desantow ych
ale może także wykonywać zadania
ogniowe. Jest uzbrojony w 4-lufowy k a­
rab in maszynowy, w yrzutnie przeciw ­
pancernych pocisków kierow anych lub
niekierow anych oraz bomby różnego
kalibru. To w łaśnie ten typ uzbrojonego Fot. 7. Śmigłowiec szturmowy w locie koszącym
śmigłowca, o charakterystycznej, m a­
sywnej sylwetce z dwupoziom ową k ab i­ w celu popraw ienia skuteczności celo­
ną załogi, mogliśmy niejednokrotnie ob­ w ania, w dodatkowe, na ogół ciężkie
serw ow ać na ekranach telewizyjnych i duże objętościowo układy celownicze
podczas nadaw ania reportaży z ćwiczeń powodowało znaczne ograniczenia
arm ii U kładu W arszawskiego. Do kon­ w udźw igu broni i am unicji. Zastosow a­
cepcji wielozadaniow ego użycia uzbro­ nie na śmigłowcach pocisków rak ieto­
jonych śmigłowców przekonano się ta k ­ wych, kierow anych przewodowo częś­
że w arm ii USA, k tó ra zleciła firm ie ciowo tylko zmieniło sytuację; pierw sze
Sikorsky A ircraft opracow anie śm i­ typy tych pocisków, aby mogły razić
głowca frontowego, przeznaczonego cele, wymagały uciążliwego śledzenia
głównie do tran sp o rtu grup desanto­ przez załogę tych celów przez układy
wych, ew akuacji rannych, szybkiego optyczne oraz „ręcznego” naprow adza­
przerzutu uzbrojenia ale też do zw al­ nia tych pocisków przez przewodowe
czania celów opancerzonych na polu sterow anie ich lotem ku celowi. Dopiero
walki. Zbudow ano śmigłowiec typu w prow adzenie do wyposażenia śmi­
UH-60A „Black H aw k” (fot. 8). Może on głowców systemów półautom atycznych
przewozić grupy żołnierzy do 11 osób, znacznie zwiększyło celność ognia. Z a­
nie licząc 3-osobowej załogi. L ata łoga uzbrojonego śmigłowca, w yposa­
z prędkością 296 km /h, a w nurkow aniu żona w taki system, obserw uje cel za
jego prędkość może dochodzić do 361 pomocą optycznego układu celownicze­
km/h. Możliwość jego uzbrojenia w 16 go, z którego sygnały elektryczne, za­
pocisków kierow anych laserowo za­ w ierające dane o aktualnym położeniu
pew nia w ykonyw anie zadań szturm o­ celu są autom atycznie przekazyw ane
wych. Jest produkow any seryjnie od drogą przew odow ą lub radiow ą lecące­
1978 r. mu pociskowi rakietow em u.
Pow stała niedaw no generacja poci­
Specjalistyczne układy celownicze sków rakietow ych kierow anych lasero­
wo w spółpracuje z układam i laserow y­
W spomnieliśmy o ograniczonej sku­ mi służącym i do oznaczania celów, za­
teczności ogniowej wczesnych typów równo instalow anym i na śmigłowcach,
śmigłowców uzbrojonych. Istotnie, wy­ jak i operującym i z naziem nych p u n k ­
posażenie uzbrojonego śmigłowca, tów obserwacyjnych. Pojaw iają się też
43
 Fot. 8. Śmigłowiec frontowy UH-60A „Black Hawk”

jakościow o nowe rozw iązania celowni­
ków do w spółpracy z szybkostrzelnymi
działkam i pokładowym i uzbrojonych
śmigłowców.
★ ★ ★ przeciw lotnicza wojsk lądowych nie jest
D la ułatw ienia m askow ania w tere­
nie, uzbrojone śmigłowce frontow e m a­
low ane są na ogół na różne barw y k a­
muflażowe. Próżno by też w ypatryw ać
na ich kadłubach ta k charakterystycz­
nych dla lotnictw a wojskowego znaków
rozpoznawczych. Jako sprzęt lotniczy
w ojsk lądowych m ają one zazwyczaj
tylko wym alowane num ery identyfika­
cyjne. Pojaw iają się w pow ietrzu w raz
z rozpoczęciem n atarcia wojsk, lecąc
nisko nad horyzontem (fot. 7), wśród
łoskotu ich potężnych silników, co jakiś
czas ziejąc ogniem. Jednakże obrona
wobec nich bezradna - zdarzają się dość
często zestrzelenia również tych silnie
uzbrojonych i dość szybkich - szczegól­
nie w locie koszącym - aparatów , i to
naw et przez ugrupow ania partyzanc­
kie. Zapew ne zgodnie z odwiecznym
praw em , że pojaw ieniu się każdej nowej
broni ofensywnej odpow iada rychłe po­
w stanie nowych, skutecznych środków
obronnych.
 O RYBACH.KTÓRE CHODZĄ NA SPACER

Wszyscy na ogół wiemy, że ryba rzątka. Mogą wspinać się także na

bez wody ginie. Ale spotykamy na drzewa. Umięśnione płetwy piersiowe
świecie ryby, które przez dłuższy czas i brzuszne służą im do poruszania się
mogą obchodzić się bez wody. Doro* i skakania po ziemi i to z tak wielką
słe do tarła węgorze wędrują z jezior zręcznością, że schwytanie ich żyw­
i innych zbiorników wodnych do stru­ cem jest bardzo trudne. Zdolność
mieni lub rzek. by dotrzeć do Bałtyku. przebywania tych rybek poza wodą
Stamtąd wędrują dalej, aż do Morza tłumaczy się tym, że w tej części ich
Sargassowego, które znajduje się przełyku, która znajduje się pod
w pobliżu wschodnich wybrzeży skrzelami, zatrzymuje się zwilżająca
Ameryki Środkowej, by tam odbyć je woda. (it) Poskoczek
tarło. Po tarle prawdopodobnie giną.
Stwierdzono, że węgorze mają nie­
zmiernie wrażliwy zmysł wyczuwania
wilgoci w powietrzu i ustalania kie­
runku. z którego ono nadciąga. Po­
zwala im to w czasie wędrówek po
lądzie bezbłędnie odnajdywać są­
siedni zbiornik wodny. Węgorze od­
dychają skrzelami, jednak w czasie
swej lądowej wędrówki pobierają tlen
z powietrza. Węgorz pokrywa swe ba­
rdzo wąskie szczeliny skrzelowe I bla­
szki oddechowe warstwą śluzu. Dzię­
ki temu blaszki skrzelowe utrzymują
wilgoć i nie sklejają się. Kiedy węgorz
połyka powietrze wigotne skrzela po­
bierają z niego tlen. a zużyte powie­
trze zostaje wydalone przez szczeliny
skrzelowe. Wymiana gazowa odbywa
się również przez skórę. Węgorze mo­
gą przeżyć na powietrzu kilka dni, ale
przy utrzymaniu skóry w stanie w il­
gotnym.
Dłuższy czas poza wodą może żyć
pełzacz, występujący w Indiach, Taj­
landii i na Wyspach Filipińskich.
W okresie wysychania zbiorników
wodnych ta mała rybka zakopuje się
w wilgotnym mule. Jeśli susza nasila
się, porzuca zbiornik i po Iąd2ie udaje
się na poszukiwanie Innego zbiorni­
ka. Pełzacz porusza się po ziemi za
pomocą twardych płetw piersiowych
i kolczastych haczyków na pokry­
wach skrzelowych, Pełzac2 obok
skrzeli ma dwie jamy, tzw. labirynty,
do których przedostaje się powietrze
atmosferyczne. Tlen z powietrza
przenika do krwi przez ścianki silnie
rozwidlających się w tych labiryntach
kapilar i rozprowadzony zostaje po
całym organizmie.
W zaroślach mangrowych żyją ma­
łe tropikalne rybki - poskoczki. Po-
skoczki mają ciało mocno spłaszczo­
ne grzbieto-brzusznle. Mają wielki
otwór gębowy oraz dolną szczękę
krótszą od górnej. Duże, słupowate
oczy umieszczone są na szczycie gło­
wy, co umożliwia Im widzenie w róż­
nych kierunkach. Większość swego
życia spędzają na lądzie polując na
drobne kraby i inne niewielkie zwie­

45
 i n a

NOWE
n o i v s z e .

„Ikarus” w porcie Uniwersalne sprzęto

lotniczymi elektromagnetyczne

Prezentowany na zdjęciu Przedstawione na zdję­

„Ikarus” niczym nie przy­ ciu sprzęgło elektromagne­
pomina swego „brata” jeż­ tyczne pracuje z wykorzys­
dżącego po warszawskich taniem zjawiska histerezy
ulicach. Ma też specjalne magnetycznej. Może być
przeznaczenie - służy do wykorzystywane zarówno
bezpośredniego odbierania jako sprzęgło poślizgowe,
pasażerów z pokładu samo- jak i synchronizujące.
lotu. Widoczny na zdjęciu Dzięki przenoszeniu mo­
„rękaw” przystawia się do mentu wyłącznie przez pole
burty samolotu, a pasaże­ magnetyczne wyelimino­
rowie schodzą nim po scho­ wano ze sprzęgła okładziny tycznie niezależny od wiel­ czy też metalowych sanek.
dach do wygodnego wnę­ cierne, co czyni sprzęgło kości poślizgu, co korzyst­ Kłopot ten rozwiązuje za­
trza autobusu. Nowa kon­ praktycznie niez uży­ nie odróżnia sprzęgło od kup nadmuchiwanych sa­
strukcja z Węgier ma cztery walnym. sprzęgieł ciernych. Właści­ neczek, mieszczących się
metry wysokości i osiem­ Przenoszony moment ob­ wości sprzęgła predestynu­ w małej torebce. Wykony­
naście metrów długości. rotowy może być regulowa­ ją je do zastosowania wane są w dwóch wersjach:
Ten nietypowy „Ikarus” ny bezstopniowo drogą w przemyśle tekstylnym jedno- i dwumiejscowe. Jak
był prezentowany w 1983 zmiany prądu w uzwojeniu w zwijarkach i rozwijar- twierdzą użytkownicy, jaz­
roku na wystawie we wzbudzania obwodu ma­ kach Producentem sprzę­ da na nich niczym nie różni
Frankfurcie nad Menem. gnetycznego. Przenoszony gła ji*st koncern SIEMENS. się od jazdy na sankach tra­
(rw) dycyjnych. Podwójne dno
m moment jest przy tym prak­ chroni je przed uszkodze­
Nadmuchiwane sanki niem spowodowanym np.
Wyruszając samocho­ najechaniem na kamień.
dem na śnieżne szaleństwo, Szkoda tylko, że takich sa­
mamy kłopoty z zabraniem nek na razie się kupić u nas
dr> bagażnika drewnanych nic da. „ (j)

46

Nawodna karetka
pogotowia
Niemiecki Czerwony
Krzyż skierował do badań
nowy typ łodzi służącej do
udzielania pomocy na wo­
dzie* Wyposażona jest ona
prawie tak jak karetka rea­
nimacyjna. Nosze, zunifi­
kowane z tymi, które stosu­
je się w karetkach i śmi­
głowcach sanitarnych, mo­
gą być opuszczane nad lus­
tro wody. Łódź ma napęd
strumieniowy: silnik spali­
nowy o mocy 88,2 kW na­
pędza turbinę zasysającą
wi>dę i wyrzucającą ją do
tyłu. Brak śruby napędowej
likwiduje niebezpieczeńs­
two zaczepiania nią o toną­
cego. Łódź osiąga prędkość
do 80 krn/h i ma zanurzenie
30 cm. (j)
Zamiast łańcuchów
przeci wśn iegowych...
...wynalazcy z RFN propo­
nują nowe urządzenie, na
stałe montowane w cięża­
rówkach. Urządzenie obra­
cając się „wrzuca” odcinki
łańcucha pod koło, powo­
dując że zwiększa się jego
przyczepność. Urządzenie
może być włączane bezpo­
średnio z kabiny kierowcy,
w zależności od warunków
jazdy. (j)
Pomiar ciśnienia krwi
Amerykański koncern
„Puritan-Bennet Corp.”
wyprodukował urządzenie
nazwane „Infrasonde D-
4000”, przeznaczone do
ciągłej kontroli ciśnienia
krwi w tętnicach.
Najprecyzyjniej taki po­
miar przeprowadza się po­
przez wprowadzenie do
wnętrza tętnicy cienkiego
cewniczka, połączonego
z manometrem. Taki po­
miar, co jest zupełnie zro­
zumiałe, wymaga jednak
pewnego czasu, a ponadto
nie zawsze nakłuwanie tęt­
nicy jest celowe.
Uniknięcie tych dolegli­
wości jest możliwe przez
zastosowanie pomiaru ciś­
nienia metodą bezkrwawą.
Ręczny pomiar tego ciśnie­
nia zapewne jest znany
wszystkim czytelnikom.
W celu dokonania pomiaru
zakłada się pacjentowi na
rękę mankiet, okresowo na­
dmuchiwany, oraz odpo­
wiedni czujnik akustyczny.
W najprostszym wykona­
niu jest to zwyczajny fo-
nendoskop lekarski (słu­
chawka).
Na dłuższą metę, na wie­
le godzin, wykonywanie
pomiarów tym systemem
staje się kłopotliwe dla per­
sonelu pielęgniarskiego
i w tym celu zaprojektowa­
no wspomniane urządze­
nie. Aparat sam według na­
stawionego programu,
pompuje powietrze do
wspomnianego mankietu
i sam „osłuchuje” tętnienie
krwi nad tętnicą. Aparat
doskonale nadaje się do
stosowania w czasie opera­
cji, u pacjentów leczonych
na oddziałach szpitalnych -
gdy nie wymagana jest ab­
solutna precyzja pomiaru
i gdy wystarczy zmierzenie
ciśnienia co 10-60 sekund.
Do kompletu aparatury
wchodzą również i mankie­
ty różnej szerokości i różne
czujniki. Dzięki temu jest
również możliwe stosowa­
nie go u małych dzieci. (ap)
Tnie nawet tytan
Nowy rewelacyjny nóż
do cięcia metali skonstruo­
wano w USA. Jest on wyko­
nany z węglików wolframu,
posiada cztery krawędzie
tnące i może być mocowany
w każdym uchwycie uni­
wersalnym. Ciekawostką
jest, że nóż podczas pracy
sam się ostrzy. Zastosowa­
nie tego wynalazku przy­
niesie corocznie miliony
dolarów oszczędności, gdyż
nowy nóż tnie nawet tytan.
<j)
 ZAAKOfftlTA PAJIA
Napisał: Ryszard Głowacki
W iosenne słońce przygrzewało coraz
śmielej i z dnia na dzień p ark staw ał się
piękniejszy. W powodzi młodych liści
ginęła szarość konarów królująca od pół
roku. Często przychodziłem tu, aby po­
patrzeć na drzewa, ptaki, na biegające
po alejkach dzieci- M iałem swoją u lu ­
bioną ław kę schow aną w kącie pod sta­
rym platanem i nieraz przesiadyw ałem
tam całe popołudnia. Dzisiaj również
skierow ałem się w tą stronę, lecz z przy­
krością stw ierdziłem , że moja ław ka jest
już zajęta. Siedział na niej jakiś blady
m łodzieniec obłożony książkam i; z d a­
leka można było poznać studenta przy­
gotowującego się do sesji. Rad nierad
usiadłem obok niego, wyjąłem gazetę
i zacząłem przeglądać w poszukiw aniu
czegoś interesującego. Doszedłem tak
do ostatniej strony, zajętej przez w iado­
mości sportowe, gdzie kilku spraw oz­
daw ców usiłowało wyjaśnić przyczyny
kolejnej porażki naszej drużyny, tak
znakom icie spisującej się jeszcze nie­
dawno. W tedy młodzieniec oderw ał
w zrok od podręcznika , zam knął go i po­
łożył na ławce, ciężko przy tym wzdy­
chając, a następnie zaczął „podczyty­
w ać’*moją gazetę. Ponieważ bardzo nie
lubię, gdy mi ktoś zagląda przez ram ię
podczas czytania, dlatego odezwałem
się:
- Proszę, może pan chce przejrzeć -
podałem m u gazetę.
- Dziękuję, oderwę się na chwilę od
nauki.
Chciwie zaczął pożerać w zrokiem os­
ta tn ią stronę, a gdy skończył tw arz mu
się rozjaśniła i powiedział*
48
Ilustrował: Przemysław Woźniak
- Nie rozum iem dlaczego oni tak b ia­
dolą? Spraw a jest przecież prosta:
przedtem grali, bo mieli dobrą passę, ale
teraz już się skończyła. Żadne zm iany
trenerów nic tu nie pomogą.
Z młodych lat pozostało mi zainte­
resow anie sportem , wdałem się z nim
w dyskusję:
- Więc sądzi pan, że zaw iniła tu
passa?
- Oczywiście! - odparł. —Zespół jest
silny, wytrenow any, a więc pow inien
zwyciężać. Skoro przegryw a oznacza to,
że depresja passy grupowej napotyka
fazowe m aksim a pass przeciwników.
- Jak proszę?
- O, przepraszam , zagalopowałem
się. Jeśli pan pozwoli, w yjaśnię od po­
czątku.
- Bardzo proszę - rzekłem, ponieważ
zawsze m am słabość do wszelkiego ro­
dzaju hobbystów i m aniaków.
- Widzi pan, jestem studentem
czwartego roku biotroniki. Specjalizuję
się w badaniach pól osobniczych i z tej
w łaśnie dziedziny będę robił pracę dy­
plomową. Czy grywał pan kiedyś
w pokera?
- Jest pan zadziw iająco biegły
w sztuce przerzucania się z tem atu na
tem at - rzekłem.
- Ja się nie przerzucam , ja kontynuu­
ję - odparł.
Zaczynałem dokładnie nic nie rozu­
mieć.
- Jeśli tak, odpowiem szczerze: gry­
wałem.
- Znakomicie! Bardzo mi to ułatw i
wykład, bo każdy karciarz wie, że pod-
czas gry m a okresy gdy k arta mu „cho­
dzi’\ W czasie takiej prosperity może
robić co chce, dobierać do najdziw niej­
szych układów i zawsze dobierze to, co
m u w danej chwili jest najbardziej przy­
datne. O dw rotnie w czasie „niechodze-
n ia ” - nic w tedy nie pomoże trzykrotne
okrążanie krzesła, czy zm iana miejsc
przy stoliku. K arta chodzi za graczem.
- Tak, to praw da - byłem zmuszony
przyznać - ale co to wszystko ma w spól­
nego z pańską p racą dyplomową?
- Pom aleńku, jeszcze się pan przeko­
na. Otóż prow adzę badania ciekawego
zjaw iska i odkryłem wiele praw ideł.
K ażdy człowiek m a w życiu okresy lep­
sze i gorsze. N iekiedy jego poczynania
przynoszą mu natychm iastow e pozy­
tyw ne efekty, niekiedy zaś nie dają nic
prócz rozgoryczeń. Obserwacja ban al­
nych gier karcianych pozwoliła mi na
stw ierdzenie, że passa zw iązana jest tyl­
ko i w yłącznie z osobnikiem. Zm iana
miejsca pobytu, czy też zm iana rodzaju
gry nie pow odują przerw ania passy. Ko­
m u k arta szła w czasie gry preferującej
blotki, tem u będzie również dopisywać
przy brydżu. Ba! Jeśli człowiek mający
ak u rat dobrą passę w stanie od karcia­
nego stolika i pójdzie na spacer, naj­
praw dopodobniej spotka na ulicy serde­
cznego przyjaciela z lat młodzieńczych,
z którym ostatni raz rozm awiał na balu
m aturalnym , a który będąc m isjona­
rzem w Afryce, przypadkow o znalazł się
w jego mieście z powodu przymusowego
lądow ania samolotu.
- A co to jest passa, według pana
oczywiście?
- O, widzę, że jest pan niecierpliwy
i chce szybko dojść do sedna spraw y -
odparł blady m łodzian - a więc proszę:
passa jest to okresow a zm iana osobni­
czego pola, a ściślej jednej z jego składo­
wych, odpow iedzialnej za zmiany gęs­
tości strum ienia praw dopodobieństw a
zdarzeń. Rozumie pan?
- Nie.
- Tak się spodziewałem. To przez p a­
ńską niecierpliwość. Wszystko m usi być
w yjaśnione po kolei. K ażdy żywy orga­
nizm w ytw arza wokół siebie pole o w ie­
lu składowych. W wielkim skrócie moż­
na powiedzieć, że jego skład i natężenie
są zależne od szeregu czynników, z k tó­
rych najw ażniejsze to: stopień rozwoju
filogenetycznego, wiek osobnika, jego
poziom intelektualny oraz pora dnia
i roku. Jedna ze składowych, w łaśnie ta
najbardziej nas interesująca, może
wpływać na przebieg zdarzeń losowych
w okolicy organizm u. Aby uprościć
spraw ę ograniczmy się tylko do człowie­
ka. Wiele czynników składa się na to,
jaki będzie dany osobnik, a w raz z nim
jego pole. Są to głównie przekazy gene­
tyczne oraz wpływy kosmiczne i środo­
wiskowe. W w yniku sumarycznego ich
działania kształtuje się fizyczna i psy­
chiczna osobowość człowieka, a także
poszczególne składniki jego pola. Z ary­
sy osobowości pojaw iają się już we
wczesnym dzieciństw ie i tylko niezna­
cznie mogą być korygowane wychowa­
niem i wykształceniem. Jeśli ktoś jako
dziecko był - powiedzmy - bałagania­
rzem, pozostanie nim do końca życia,
jeśli ktoś od maleńkości „nie miał
szczęścia” , to całe jego życie upłynie pod
takim znakiem. Odwrotnie, człowiek
m ający szczęście to taki, którem u wszy­
stko się udaje.
- Niezwykle interesujący p u n k t w i­
dzenia. Mam nadzieję, że jeszcze się cze­
goś ciekawego dowiem.
— Oczywiście, Wszystko co panu do­
tychczas mówiłem na niew ielką w artość
przekonyw ającą, chociaż każdy m yślą­
cy człowiek zaobserw ował podobne zja­
wiska. Dlatego muszę się przyznać, że
jestem w stanie przeprow adzać ilościo­
we badania pól osobniczych oraz ich
poszczególnych składników . W łaśnie na
tym będzie bazow ała moja p raca dyplo­
mowa. Zbudow ałem przyrząd pozw ala­
jący rejestrow ać odpow iednią składow ą
pola biologicznego i m am już sporą ilość
zapisów częściowo zinterpretow anych.
49
 W ynika z nich niezbicie, źe składow a
passy jest jednym z najważniejszych
składników pola, gdyż niejako steruje
losem jednostki. Ma ona różne w artości
u różnych osobników oraz jest zmienna
w czasie. Krzywa passy jest w ypadkow ą
czterech czynników, to znaczy zm ienia
się w czasie życia osobniczego, w ykazu­
je sinusoidalne rytm y roczne, miesięcz­
ne i dobowe. Rytmy te m ają ch arak ter
stały.
- Czy znaczy to, że po zarejestrow a­
niu rytm u passy można przewidywać
dalszy jej przebieg?
- Oczywiście! Pańskie pytanie
utw ierdziło m nie w przekonaniu, że jest
pan człowiekiem inteligentnym . Bardzo
chciałem z kimś porozm awiać o tym
moim odkryciu, z kimś zupełnie obcym
i nie z branży.
- Jest mi niezwykle przyjemnie, że to
w łaśnie m nie pan w ybrał - odparłem
grzecznie, w ierny swoim zasadom.
- Proszę pana, czy zdaje pan sobie
spraw ę z tego, co to znaczy?! Przecież po
odpow iednim przebadaniu każdy czło­
w iek będzie mógł wiedzieć jaki ma dzień
i czy aktualne jego poczynania dadzą
pozytywne efekty, czy też lepiej nic
ważnego nie zaczynać.
- Chwileczkę - w trąciłem się - prze­
cież już w starożytności istnieli wróżbici
przepow iadający władcom, czy dany
okres jest odpow iedni dla rozpoczęcia
w ypraw y wojennej, czy też lepiej odło-ł
żyć ją na jakiś czas. Rozmaite podania
i legendy aż się roją od takich opisów.
Albo astrologia: mimo wielowiekowego
tępienia jej - najpierw jako wiedzy ta ­
jemnej, potem zaś jako pseudonauki -
żyje równym rytmem. Zawsze znajdzie
się garstka zapaleńców w cichości kon­
tynuujących i wzbogacających do­
św iadczenia tysiącleci.
- O, widzę, że pan już przeszedł na
m oją stronę! - ucieszył się student. -
Tak, analiza m etod astrologicznych
wiele mi pomogła w początkowym okre­
sie badań nad passą. Przecież moje wy­
50
kresy zm ian natężenia pola osobniczego
to nic innego tylko zm atem atyzow ane
horoskopy. W w ykresach tych aktualny
stan nieba znajduje szerokie odzwier­
ciedlenie.
- Posługując się term inologią częś­
ciowo współczesną, a częściowo antycz­
ną można powiedzieć, że wielkość
składnika pola odpowiedzialnego za po­
ziom passy zależy od tego, czy ktoś uro­
dził się pod znakiem Wagi lub Bliźniąt.
Czy tak?
- Między innymi. Każdy człowiek
pow inien wiedzieć kiedy będzie miał
okres dobrej, a kiedy złej passy. Pozwo­
liłoby mu to lepiej zorganizować sobie
życie i uniknąć.w ielu rozczarowań. Ja,
na przykład, mam szczegółowo rozpra­
cowany swój wykres na całe życie aż do
stu lat, bo to rów na liczba. Proszę, oto
on.
Mówiąc to młodzieniec wyciągnął
z torby zwój papieru milimetrowego,
rozw inął go i oczom moim ukazały się
dwie sinusoidy o różnych okresach oraz
trzecia krzywa będąca ich wypadkową.
Była ona w rysowana kolorem czerwo­
nym, a w p artiach ekstrem alnych stu ­
dent poczynił jakieś szyfrowane uwagi.
- Mówił pan przedtem o czterech ry t­
mach, a tu taj są tylko dw ie krzywe
i trzecia sum aryczna. Dlaczego? - zapy­
tałem.
- Nie ma rytm u miesięcznego i dobo­
wego, bo za m ała skala. Zresztą nie jest
to konieczne, bo mam dodatkow y wy­
kres. N ajw ażniejszą rzeczą jest wyszu­
kanie okresu zwiększonej passy, a do­
piero potem szczegółowe jej rozpraco­
wanie. Należy również znaleźć okresy
zmniejszonej passy i w czasie tych m ini­
mów najlepiej nie wychodzić z domu,
poświęcając czas na czytanie i leżenie
w łóżku. W ten sposób uda się do m ini­
mum zredukow ać skutki tego negatyw ­
nego okresu.
S tudent zam ilkł na dłuższą chwilę,
a ponieważ ja rów nież nic nie miałem do
powiedzenia, zapanow ała cisza. Kiedy,
jak to zwykle bywa w takich sytuacjach,
zaczęła ona już ciążyć postanow iłem po­
ciągnąć go jeszcze za język.
- Proszę"pana - odezwałem się nie­
śm iało - czy mógłby mi pan powiedzieć,
kiedy będę m iał najbliższy dobry okres?
Wie pan, m am coś do zrobienia chciał­
bym... —w yraźnie nie dostrzegał ironii
w moim głosie.
- Ależ oczywiście! - ucieszył się. - To
dla m nie drobnostka. Proszę mi tylko
podać dokładną d atę swojego uro­
dzenia.
Podałem mu, a on szybko narzucił ją
na jakieś dodatkow e wykresy i rzekł:
- No cóż, szczyt passy życiowej ma
pan już daw no za sobą, ale będzie jesz­
cze kilka dobrych okresów. Najbliższy
rozpocznie się za niecałe trzy miesiące,
to znaczy dwudziestego sierpnia i bę­
dzie trw ał trzy dni, ze szczytam i dobo­
wymi około godziny piętnastej. Jeśli za­
tem m a pan coś ważnego dó zrobienia,
proszę tego dokonać dwudziestego
pierwszego albo dw udziestego drugiego
sierpnia we w skazanym czasie. A, jesz­
cze coś! Niech pan uw aża piętnastego
czerwca tego roku, zwłaszcza rano.
- Serdecznie p anu dziękuję!
- To dla m nie drobiazg. Zastrzegam
się tylko, że mogą zaistnieć pewne roz­
bieżności między tym co panu podałem,
a rzeczyw istym przebiegiem zdarzeń.
Przecież nie badałem pana, lecz oparłem
51
się tylko na w ykresach statystycznych.
- A propos tego piętnastego czerwca:
zawsze uważałem, że feralnym dniem
jest trzynasty...
- To zwyczajny przesąd, a raczej nie­
porozum ienie. Feralnym dniem jest fak­
tycznie trzynasty, ale trzynasty dzień
m iesiąca księżycowego. U kład pól dzia­
łających na organizm y jest w tym dniu
w ybitnie niekorzystny, co wpływa na
osłabienie pól osobniczych. A swoją
drogą z tego widać, że tym zagadnie­
niem już ktoś się przed wiekam i zajm o­
wał. Jak pan w idzi - „nihil novi...”.
- No tak, ale jedynie pan potrafił to
zagadnienie ująć ilościowo - kadziłem
mu bezczelnie.
- W tym widzę całą moją zasługę. Po
prostu trak tu ję wszelkie zjaw iska po­
ważnie, bez względu na to, jaki stosunek
m ają do nich uznane autorytety. Taki
sposób traktow an ia zjaw isk przew ażnie
szybko przynosi efekty. Wspomnę cho­
ciażby jak to niegdyś zapatryw ało się na
hipnozę, chirom ancję, radiestezję, tele­
patię, akupunk tu rę czy naw et genetykę
wielu sław nych - pożal się Boże - nau ­
kowców. D efinityw nie stw ierdzali oni,
że są to pseudonauki lub zgoła zwykłe
bzdury. A ja twierdzę; że o niczym nie
należy mówić ironicznie, jeśli się sam e­
mu solidnie nad tym nie popracowało.
Ja na moje badania passy poświęciłem
trzy lata i w ydaje mi się, że zjawisko to
poznałem dość dokładnie, wyniki u ją­
łem ilościowo i zam ierzam je wykorzys­
tać w praktyce. Za półtora roku będę
miał znakom itą passę, w praw dzie jesz­
cze nie życiową, ale św ietną. Ponieważ
będę już najpraw dopodobniej po stu ­
diach, muszę w tym okresie poczynić
kroki w kierunku znalezienia dobrej
pracy, odpow iedniej tow arzyszki życia,
słowem - chcę się ustabilizow ać.
- O, jak na tak młodego człowieka
w ykazuje pan zdum iew ająco praktycz­
ny stosunek do życia!
- Ja po prostu wyciągam logiczne
\
\
52
wnioski z mojego odkrycia. Ale wie pan,
będę już chyba m usiał się pakować.
Włożył książki i zeszyty do torby, za­
rzucił ją na ram ię i wyciągnął do mnie
rękę na pożegnanie.
- Do w idzenia, miło mi było pana
poznać - rzekł.
- Do widzenia!
Młody człowiek oddalił się szybko
i dopiero gdy skrył się za zakrętem alejki
uświadom iłem sobie, że naw et nie wiem
jak on się nazywa.
, ★ ★ ★
Kiedy się obudziłem czułem kom plet­
ną pustkę w głowie. W irowały w niej
jakieś różowe i czerwone koła, staw ały
się coraz mniejsze i mniejsze, aż wresz­
cie zaczęły odpływać w dal. W tedy usły­
szałem jakieś brzęczenie i coś zaczęło
m nie łaskotać w czoło. Otworzyłem
z wysiłkiem jedno oko i ze zdum ieniem
stwierdziłem , że jakaś biała postać od­
gania ode mnie zabłąkaną muchę. Co to
wszystko ma znaczyć?
- Gdzie... ja... jestem?
K obieta w bieli w yraźnie się ucie­
szyła .
- No, wreszcie odzyskał pan przy­
tomność. Jesteśm y w szpitalu. Przy­
wieźli pana piętnastego, a dziś w połud­
nie minęła trzecia doba od tego czasu*
- W szpitalu? Piętnastego... - i w tedy
doznałem olśnienia: wyszedłem rano do
m iasta, podle się czułem. I nagle ten pisk
opon... Przerwa.
- Czy... czy ja miałem wypadek?
- Tak, ale teraz proszę już nic nie
mówić.
Kiedy wyszedłem ze szpitala lato po­
woli się zbliżało do końca. Dowlokłem
się do parku, usiadłem na mojej ulubio­
nej ławeczce i wtedy przypom niałem
sobie studenta. Przecież ostrzegał mnie
przed piętnastym czerwca - pom yśla­
łem. - Zła passa! Zaraz, zaraz... on mó­
wił także, że będę też m iał dobrą... Oczy-
wiście! Od dw udziestego sierpnia. Trze­
ba spróbować!
Każdego dnia z trzech w ytypowanych
przez studenta, puktualnie o trzeciej po
południu szedłem do kolektury i kupo­
wałem jeden los na loterię. W najbliż­
szym ciągnieniu miałem jedną główną
i dwie mniejsze wygrane. Od tego czasu
jestem człowiekiem stosunkowo m ajęt­
nym i wreszcie mogłem poświęcić się
bez reszty badaniom pewnego zjawiska,
które... Ale to już inna spraw a.
★ ★ ★ pańskie spraw y osobiste? - zapytałem.
Zima tego roku była wyjątkowo ła­
godna. U rlop spędzałem więc w górach,
gdzie było trochę śniegu. Pewnego dnia
jeżdżąc na n artach zostałem potrącony
przez jakiegoś początkującego am atora
białego szaleństw a, który przy tym zła­
m ał sobie deskę. Po wstępnej w ym ianie
przeprosin ów nieszczęsny adept n a r­
ciarstw a przedstaw ił mi się. Usłysza­
łem bardzo znane nazwisko młodej sła­
wy naszej nauki,
- Czy pan jest może biotronikiem ? -
zapytałem .
Pechowiec przytaknął z zaintereso­
waniem, a następnie przez dłuższą
chw ilę przyglądał mi się w milczeniu.
- Przecież ja pana znam! - zawołał. -
Za ławki w parku. Praw da?
Wtedy przypom niałem sobie bladego
entuzjastę passy, człowieka, dzięki któ­
rem u moje życie gruntow nie się odm ie­
niło.
- Rzeczywiście! Co u pana słychać?
Widzę, że wykresy pomogły panu w k a­
rierze naukow ej.
- Tak, nie myli się pan. W prawdzie
pracę dyplomową napisałem na inny
tem at, ale badania swoje w ykorzysta­
łem, Dzięki właściwym posunięciom do­
konanym we właściwym czasie stałem
się - obiektyw nie mówiąc - jednym
z najlepszych biotroników młodego po­
kolenia w świecie. Mam znakom itę p ra ­
cę, wysokie zarobki.
- Czyli jest pan w pełni zadowolony.
G ratuluję! Ja również dzięki panu od­
niosłem szereg korzyści. Dziękuję!
- Doprawdy? Bardzo się cieszę.
Praw dę mówiąc jest pan jedynym czło­
wiekiem znającym moje odkrycie. Nie
opublikow ałem wyników badań, bo i po
co. Gdyby każdy w iedział o swoich do­
brych i złych okresach, życie stałoby się
chyba nieznośne.
- Tak, mogłoby to rzeczywiście
w prow adzić pew ną dezorganizację. A,
jeszcze jedna spraw a: proszę wybaczyć,
ale bardzo jestem ciekaw: jak się ułożyły
- W tym miejscu m am jeden niezro­
zum iały przypadek. W okresie mojej
znakomitej passy, zaraz po zakończeniu
studiów, poznałem w spaniałą dziew ­
czynę. Oczywiście wiązałem z nią jak
najpoważniejsze nadzieje. Przez cały
rok wszystko układało się znakomicie,
mieliśmy pobrać się, był już naw et u sta ­
lony termin. Domyśla się pan chyba, że
w ybrałem na tę uroczystość okres mojej
życiowej passy. Mimo młodego wieku
jestem człowiekiem starom odnym i żonę
chciałem sobie w ybrać na całe życie.
Proszę sobie wyobrazić, że na godzinę
przed ślubem moja narzeczona zniknę­
ła! Jak się później okazało uciekła
z pewnym sławnym bokserem. Do dzi­
siaj nie mogę zrozumieć, gdzie tkw ił
błąd w moich obliczeniach!
Zamyśliłem się. W spółczułem moje­
mu młodemu przyjacielowi. Aż nagle
doznałem olśnienia:
- Proszę pana, przecież to stało się
w okresie pańskiej życiowej passy,
a więc nie mogło być zdarzeniem przy­
krym. Wręcz przeciwnie! To była najle­
psza rzecz jaka mogła pana spotkać! -
w ykrzyknąłem . - Miał pan szczęście, że
się pan z nią nie ożenił.
Zapanow ała dłuższa cisza. Widać by­
ło, że młody człowiek toczy jakby we­
w nętrzną w alkę ze swoimi uczuciami.
Nagle jego tw arz rozpogodziła się
i rzekł:
- A może pan m a rację?
53
 ME CHANI CZNA WYRZYNARKA
Ręczne wycinanie ze sklejki lub z podo­ gólnych części urządzenia. I tak na rysunku
bnych materiałów elementów o skompliko­ 2 pokazana jest podstawka do zamocowania
wanych kształtach, jest czynnością praco­ piasty rowerowej, zrobiona z blachy stalo­
chłonną i trudną. Najczęściej używa się do wej grubości 2 mm, natomiast rysunek 3
tego piły włosowej. Dużym ułatwieniem przedstawia sposób przygotowania blach
podczas tych prac może być użycie mechani­ podstawki, do których po ich wycięciu wg
cznej wyrzynarki z napędem elektrycznym. rysunku należy przykręcić piastę rowerową
Jako źródła napędu można tutaj użyć silnika wkrętami M3 a następnie cały zespół usta­
od maszyny do szycia. wić na wcześniej przygotowanym kawałku
Samodzielne wykonanie wyrzynarki nie blachy, W tym położeniu części trzeba po-
jest trudne a elementy użyte do jej budowy są spawać. Podstawkę można wykonać także
stosunkowo łatwe do zdobycia. Na rys. 1 bez spawania nitując lub skręcając jej ele­
przedstawiona jest wyrzynarka, której głów­ menty wkrętami.
ne elementy to silnik od maszyny do szycia, Piastę można również umocować na odpo­
przednia piasta rowerowa oraz ramka ręcz­ wiednio wyciętym klocku drewnianym, ale
nej piły włosowej. Kolejne rysunki dokład­ to pozostawiamy już pomysłowości czytel­
nie wyjaśniają sposób wykonania poszcze­ ników.
Mechaniczna wyrzynarka gotowa do pracy
56

J & L ll
Na oś piasty wkręca się mimośród wyko­
nany z tekstolitu lub aluminium wg rysunku
4. Ośka ma nacięty gwint rowerowy, którego
skok tylko nieznacznie różni się od podanego
na rysunku i w związku z tym mimośród daje
się bez większego trudu wkręcić na oś.
Otwory M4 w mimośrodzie wywiercone
w różnym rozstawieniu umożliwiają zmianę
skoku piłeczki włosowej przez przełożenie
kołka mimośrodu.
Kółko pasowe (rys. 5) można zrobić z teks­
tolitu, aluminium lub z twardego drewna.
Rowek pasowy natomiast, tak jak to jest
oznaczone na rysunku, należy wytoczyć wg
wymiarów kółka pasowego znajdującego się
na osi silnika, co zapewni prawidłową pracę
paska klinowego.
Duża średnica kółka pasowego umożliwia
znaczne zredukowanie obrotów osi piasty,
średnicę tę można powiększyć, nie zaleca się
natomiast jej zmniejszania.
Mimośród i korbowód (rys. 7) zamieniają
ruch obrotowy silnika i osi piasty na ruch
posuwisto - zwrotny piłeczki włosowej -
wyrzynarki.
Korbowód można zrobić w sposób przed­
stawiony na rysunku. W płytce grubości 8
58
(przynitować)
2 kanałki szer.6,2
długość 20 7
/ r-
o
/
Rys io
mm i szerokości 10 mm wierci się dwa otwo­
ry, w których umieszczone są łożyska samos-
marowne (łożyska takie można często kupić
w sklepach BOMISU). Łożyska tego rodzaju
wykonane są z proszków metali i stanowią
tulejkę porowatą, którą przed zamontowa­
niem należy nasycać olejem maszynowym
w ciągu 24-36 h. Łożysko może pracować
około 2 lat bez smarowania, jednakże można
stosować je w urządzeniach niezbyt obciążo­
nych, do lekkich obrabiarek przenośnych
itp.
Korbowód można także wykonać z jedno­
litego kawałka mosiądzu a nawet tekstolitu,
należy tylko pamiętać o jego smarowaniu
w czasie eksploatacji.
W modelowej wyrzynarce wspornik ramki
został wykonany w najprostszej formie (ry­
sunek 9). Przy takim zamocowaniu ramka
nie ma bocznych wahań.
Ramkę (poz. 16) należy przerobić wg ry­
sunku 8, z fabrycznej ramki do ręcznego
przerzynania drewna. Rysunek dokładnie
przedstawia sposób przeróbki, wyjaśnienia
natomiast wymaga połączenie ramki ze
wspornikiem. Ze śruby M l2 trzeba uciąć
gwintowany odcinek o długości równej odle-
głości między listwami wspornika. W środku
śruby należy wykonać (najlepiej na tokarce)
otwór 0 6 mm, po czym śrubę umocować
w ramce (mały, boczny otwór w śrubie po­
służy do smarowania).
Fabryczny wspornik silnika nie nadaje się
do naszych celów, dlatego musimy wykonać
inny, wg rys. 10. Podłużne otwory we wspor­
niku służą do zamocowania go do podstawy
i umożliwiają przy tym regulację napięcia
pasa. Silnik do wspornika mocowany jest
dwoma wkrętami.
Stolik (poz. 5) umocowany jest na stałe na
czterech słupkach (poz. 4), które mogą być
wykonane z pręta lub blachy a nawet z drew­
na, zależnie od możliwości. Jest to rozwiąza­
nie najprostsze, stolik może być bowiem
ruchomy, wyposażony w odpowiednią regu­ Wyrzynarka od strony mimośrodu
lację.
Jak widać z rzutu bocznego wyrzynarki
przedstawionego na rys. 1 stolik jest wysu­
nięty do przodu co wynika ze znacznej dłu­
gości ramki. Jednakże wyrzynarkę można
także wykonać w nieco inny sposób, wyko­
nując wspornik wg rys. 11 przez co ramka
zostaje odsunięta do tyłu, przy czym (co
wynika z tego rysunku) połączenie obrotowe
ramki ze wspornikiem zostało bardzo upro­
szczone a więc jest mniej pracochłonne. Czy-
Wykaz części

Nr Nr
lp . Nazwa Materiał
izeftoi rys

1 Podstawa sklejka. Przekładnia napędowa wyrzynarki

deska lub bl stal. 1 -
4 -
2 Nóżka
3. Wkręt
guma
stal 4 -
teinikom pozostawiamy decyzję co do sposo­
4 Słupek pręt lub blacha: stal. bu wykonania wspornika i przeróbki ramki.
alumln., mosiądz
-
Wyrzynarkę można oczywiście wykonać
lub drewno 4
5. Stolik sklejka, tekstolit lub blacha 1 - w zupełnie inny sposób, jednak naszym zda­
6. Wkręt stal 8 - niem jest to rozwiązanie stosunkowo proste.
7. Wspornik piasty bl. $t. lub drewno * 1 2 .3
8. Piasta rowerowa 1 •-
Płynna regulacja obrotów silnika za po­
9. Wkręt M3 stal 6 - mocą nożnego pedału, wchodzącego w skład
4
10. Wkręt M4
Mimośród
stal
tekstolit lub aluminium 1 4
wyposażenia zespołu napędowego, bardzo
11.
12. Koło pasowe tekstolit 1 5 ułatwia sterowanie wyrzynarką. Silnik ten
13. Kołek mimośrodu stal 1 6 może być stosowany także do napędu róż­
14. Korbowód stal, mosiądz, aluminium 1 7
15. Kołek stal 1 - nych innych urządzeń mechanicznych.
16. Ramka 1 8 Piłeczkę włosową należy mocować w ram­
17. Wspornik stal 1 9
18. Śruba M 6x 2 0 stal 4 -
ce w ten sposób aby zęby były skiero wane ku
19 Podkładka stal 4 - dołowi, co jest niezmiernie ważne w procesie
4 -
20.
21.
Nakrętka M6
Oś ramki
stal
stal 1 -
wyrzynania.
22 Zawleczka stal 4 - Jakość wycinanych elementów zależeć bę­
23 Wspornik silnika bl. st. grubości 2 mm 1 10 dzie głównie od dokładności i staranności
24 Silnik (od
maszyny do szycia * 1 - wykonania całego urządzenia.
25 Pasek klinowy 1 -
26. Piłeczka włosowa 1 -
Stefan Zbudniewek
59

VADEMECUM ELEKTRONIKA-
-RADIOAMATORA
Elektroniczna „książka kucharska’’
Termin ,,książka kucharska” kojarzy się
nam ze zbiorem różnych przepisów, prost­
szych i trudniejszych, umożliwiających uzy­
skanie większego lub mniejszego efektu
końcowego przy różnym nakładzie środków
- czyli w zależności od indywidualnych moż­
liwości. Niestety, w dziedzinie elektroniki
bardzo rzadko spotyka się w krajowej litera­
turze opisy prostych, ciekawych, a jedno­
cześnie przydatnych układów elektronicz­
nych. Dostępne ogólnie pozycje koncentrują
się raczej na układach poważniejszych, nie­
rzadko wręcz profesjonalnych, zapominając
przy tym o przeciętnym elektroniku, które­
mu nie są potrzebne do szczęścia eleganckie
organy elektroniczne czy wzmacniacz HiFi
100 W. Ci początkujący są w jeszcze gorszej
sytuacji - można co prawda wymienić kilka
pozycji z naszej literatury, w których zamie­
szczono opisy prostych układów elektroni­
cznych, lecz po pierwsze są to książki na ogół
już nieosiągalne a po drugie nie wszystkie te
układy dawały się uruchomić... Stąd też po­
stanowiliśmy cykl ,,Vademecum elektroni-
ka-radioamatora” uzupełnić o swojego ro­
dzaju ,,książkę kucharską” - zbiór najróż­
niejszych schematów, prostych lub bardzo
prostych, często wykorzystujących dostępne
do;OJCY7404
fc7404 2k2 ł ■■■ ni u ■ i
doJ
UCY7404 2*BAP 795
elementy w sposób niestandardowy (lub, jak
kto woli, „partyzancki”). Opis słowny takich
układów będzie minimalijy - schemat ideo­
wy powinien wystarczać nawet początkują­
cemu radioamatorowi a prostota układów
umożliwi ich łatwe i szybkie uruchomienie.
Zdecydowaną większość stanowić będą
drobne układy publikowane na łamach pra­
sy zagranicznej (głównie czeskie „Amator­
skie Radio” i „Radio” radzieckie), po ewen­
tualnych przeróbkach i dostosowaniu do
krajowych elementów, oraz proste układy
opracowane i wypróbowane przez autorów.
Wdzięczni będziemy przy tym za wskazówki
dotyczące prowadzenia tego „mini-działu” -
oczekujemy więc na listy od młodych (i sta­
łych też) radioamatorów zainteresowanych
tą formą opisu układów.
Próbnik tranzystorów
Układ składa się z dwóch generatorów
wykonanych przy użyciu elementu 7404 (6
inwerterów), oraz kilku elementów pomoc­
niczych. Dwie diody LED (muszą być czer­
wone, dowolnego typu) wskazują polaryza­
cję badanego tranzystora - powinna migać
tylko jedna dioda. Przemienne miganie
dwóch diod wskazuje na przebicie tranzys­
tora, a brak świecenia na przerwę. Trzecia
dioda służy do sygnalizowania faktu, czy
badany tranzystor wzmacnia (wykorzystuje
się napięcie około 8 kHz z multiwibratora
podane przez rezystor 4k7 na bazę) - napię-
1 7
::XJCY7404
OH 14 8
Widok od strony
sprąwny wyprowadzę 0
(od dołu)
B C 148
LED:dowolne czerwone
np. CQXP 01(02)

-A
Ssłuchawka telefoniczna
R = 1 S 0 -2 5 0 ii
**
cie prostokątne z kolektora badanego tran­
zystora przez prostownik wątłości mię­
dzy szczytowej wysterowuje tranzystor, a za
jego pomocą trzecią diodę LED („sprawny”).
Rezystor 4k7 można zastąpić potencjome­
trem, np. 100 kiloomów - w położeniu ędpo-
wiadającym większej rezystancji układ sy­
gnalizuje odpowiednio większe wzmocnie­
nie badanego tranzystora (można wycecho-
wać przy użyciu tranzystora wzorcowego).
Typy elementów użytych w układzie (rys.
1) są dowolne, diody - dowolne krzemowe,
tranzystor - krzemowy małej mocy npn. Za­
silanie 5 V, ale można zastosować także nie-
zużytą baterię płaską 4,5 V.
Uniwersalny próbnik
Ten prosty układ (rys. 2) na dwóch tran­
zystorach i zwykłej słuchawce telefonicznej
jest dość ciekawym generatorem, umożli­
wiającym przybliżone określenie rezystan­
cji, oporności izolacji, sprawdzenie konden­
satorów, złącz elementów półprzewodniko­
wych czy brak kontaktu elektrycznego
w układzie. Częstotliwość drgań zależna jest
od rezystancji włączonej między-bazę tran­
zystora pnp i minus zasilania - rezystancja
ta może wynosić od około 1 kilooma nawet
do kilku - kilkunastu megaomów! (w zależ­
ności od parametrów zastosowanych tran­
zystorów). Potencjometr 470 kiloomów (naj­
lepiej wykładniczy) umożliwia wstępne
ustalenie wysokości tonu. Układ pracuje
najlepiej przy napięciu 16 V, lecz można
zasilać go także z napięcia niższego, np. 4,5
V, licząc się ze zmniejszoną siłą dźwięku.
Należy przy tym zwrócić uwagę, że wartość
napięcia zasilania wpływa na częstotliwość -
generacji. Przy danych jak na schemacie
i napięciu zasilania 16 V można ją zmieniać
od kilkudziesięciu Hz do kilku kHz. Prze­
dział ten można zmienić poprzez zmianę }
pojemności kondensatora 68 nF. Typy tran­
zystorów są dowolne - małej mocy m.cz. pnp
i npn. Zamiast słuchawki można zastosować
głośnik miniaturowy o średniej impedancji
(15 - 25 omów), stosując jednak tranzystor
typu npn o większej mocy (np. BC211,
BD135 itp.) i obniżając przy tym napięcie
zasilania do około 4,5 - 6 V. Badany obwód
dołączamy między punkty ,.A” i ,,B” układu.
Prosta sonda logiczna TTL
Układ z rys. 3 umożliwia wykrywanie na­
pięć mniejszych od 0,8 V („0” logiczne)
względnie większych od 2,4 V („l” logiczna).
Stany te są wykrywane przez wysterowanie
wstępnie spolaiyzowanych tranzystorów (w
emiterach), odpowiednio typu pnp i npn.
Progi ich zadziałania ustawia się za pomocą
potencjometrów montażowych 1 kiloom, po­
dając na wejścia odpowiednie napięcie (czyli
0,8 względnie 2,4 V - z dowolnego potencjo­
metru, kontrolując je woltomierzem). Typy
diod świecących oraz tranzystorów są do­
wolne, zasilanie z badanego układu +5 V
(stabilizowane). Brak świecenia diod LED
oznacza zabroniony przedział napięć 0,8 -
2,4 V - napięcia takie występują na ścież­
kach nie podłączonych do wyjścia bramki
oraz na nie podłączonych wejściach bramek.
Grzegorz Zalet
61
 ca światło. Wówczas przedmioty i ciało czło­
KUCHE NNE OŚ WI E T L E NI E wieka dają wyraźne i duże cienie, które
utrudniają pracę. W celu uniknięcia takiej
Przygotowywanie posiłków jest jedną sytuacji należy stosować na przykład dwie
z podstawowych i jednocześnie czasochłon­ rozpraszające i równomiernie rozmieszczo­
nych prac domowych. Współczesna kuchnia ne oprawy żarówkowe lub jedną rozprasza­
to pomieszczenie, które można określić jako jącą i centralnie umieszczoną oprawę świet-
coś w rodzaju niewielkiego (6-12 m2) warsz­ lówkową. Właściwe oświetlenie płaszczyzny
tatu czy laboratorium. Małe wymiary wa­ pracy zapewni nam ciąg opraw świetlówko-
runkują konieczność zastosowania trójpo- wych (8 lub 13 W) pod wiszącymi szafkami,
ziomowego systemu (rys. 1) urządzenia i wy­ około 0,5 m nad powierzchnią roboczych
posażenia kuchni w myśl zasady - wszystko blatów. Uzyskujemy w ten sposób bezcienio­
w zasięgu ręki, bez zbędnego poruszania się. we i dostatecznie intensywne światło dla
Osią tego systemu jest środkowy poziom, tak prac kuchennych. Oprawy te nie będą mocno
zwana powierzchnia pracy. Tu odbywa się nagrzewały szafek i oświetlanych przedmio­
właściwy proces przygotowywania posił­ tów, a gdy w pochmurny i ciemny dzień
ków: wstępna obróbka żywności, płukanie, zechcemy doświetlić płaszczyznę pracy to
przyprawianie, gotowanie itp. Pomocnicze białe światło świetlówek będzie dobrze har­
poziomy: górny i dolny zajmują szafki, w monizowało ze światłem dziennym.
których rozmieszczone są naczynia, surowce
i narzędzia kuchenne. W wielu kuchniach, W kąciku do jedzenia światło powinno być
gdy przestrzeń na to pozwala, znajduje się inne niż w pozostałej części kuchni. Najlep­
również stół do spożywania posiłków. szy efekt uzyskamy wówczas, gdy światło
będzie skupione przy stole, a twarze domow­
Oświetlenie w kuchni powinno być przede ników będą nieco w półcieniu. Efekt taki
wszystkim dostosowane do owej trójpozio- uzyskamy gdy zawiesimy oprawę nad stołem
mowej organizacji wnętrza. Dostosowanie nieco powyżej poziomu oczu osób siedzą­
to uzyskamy gdy oświetlimy kuchnię w zło-’ cych przy stole. Oprawa taka powinna być
żony sposób, to znaczy gdy oświetlimy ogól­ otwarta od dołu, z osłoną wykonaną na przy­
nie całą kuchnię i doświetlimy miejscowo kład z jasnej tkaniny lub z przeświecającego
powierzchnię pracy. tworzywa.
Optymalne oświetlenie ogólne uzyskamy Oczywiście w praktyce ilość światła sztu­
stosując bezcieniowe i rozproszone światło, cznego w kuchni zależy od decyzji użytkow­
które wystarczająco równomiernie oświetli nika, zainteresowanym podajemy w zamie­
wnętrza szafek kuchennych. Częstym błę­ szczonej tabelce zalecane moce dla złożo­
dem w oświetleniu ogólnym kuchni jest za­ nego oświetlenia (świetlówkami lub żarów­
wieszona na suficie niewielka oprawa kami) typowych kuchni (6 i 12 m2).
oświetleniowa, niedostatecznie rozpraszają­ Zwróćmy uwagę, że złożone oświetlenie
świetlówkowe daje nam znaczną oszczęd­
Zalecana moc oświetlenia kuchni ność w zainstalowanej mocy w porównaniu
ze złożonym oświetleniem żarówkowym.
Moc zainstalowana Moc jednejstkowa Dane w tabelce uwzględniają przeciętny
W W/n
■*2 wiek użytkownika kuchni. Pamiętajmy jed­
Po­
Źródło
wierz­
Przedział średnia Przedzie Średnia
moc in­
nak, że ludzie starsi często potrzebują więcej
światła mocy in­ moc in­ mocy in­
chnia
stalowa­ stalowa­ stalowa­ stalowa­ światła i wówczas należy stosować górne
kuchni
nej na
m,2
nej na
wartości z przedziałów mocy instalowanej.
żarówki 6 200-300 250 33-50 42
świetlówki 6 120-195 162 20-32.5 27 Opisana niżej oprawa świetlówkowa ma
żarówki 12 300-525 415 ; 25-43.7 35 konstrukcję umożliwiającą właściwe
świetiówk. 12 205-265 240 17-22 20
oświetlenie kuchni.
to
62
 Budowa oprawy Abażur szyjemy z nieco elastycznej, pros­
tokątnej tkaniny o wymiarach określonych
Oprawa świetlówkowa może być wykona­ rozmieszczeniem prętów w stelażu. Pręty 1
na dla dwóch rodzajów oświetleń: dla i 2 są wsuwane do zszytych zakładek, a środ­
oświetlenia ogólnego kuchni większej lub kowa część tkaniny pocięta jest w szereg
równej 6 m2 (2 x 40 W) i dla oświetlenia równoległych pasków (np. 8-10 pasków
ogólnego kuchni mniejszej od 6 m2(2 x 20 W) w oprawie 2 x 20 W). Długość cięcia pasków
oraz dla miejscowego oświetlenia stołu ku­ musi odpowiadać odległości między prętami
chennego (2 x 20 W). Opis budowy oprawy 3 i 4 w stelażu. Każdy pasek po złożeniu na
jest ogólny, gdyż prosta zasada konstrukcji pół, wzdłuż swojej długości, jest zszyty -
umożliwia kształtowanie różnego jej wyglą­ w dwóch przeciwległych miejscach w pobli­
du - modyfikacje zostawiamy oczywiście żu końców rozcięcia. W ten sposób powstaje
inwencji wykonawcy. ażurowa forma z tkaniny spełniająca rolę
Podstawowy element konstrukcyjny sta­
nowi podwieszana „belka montażowa do
świetlówek” (rys. 2), na której zamocowany
jest stelaż. Stelaż (rys. 3) zbudowany jest
z drewnianych boków (na przykład trójkąt­
nych) z przymocowanymi do nich blaszany­
mi uchwytami, oraz z czterech prętów (wy­
konanych z drewna lub z metalowej rurki).
Pręty 1 i 2 są wyjmowane z boków, natomiast
pręty 3 i 4 mogą być trwale połączone
z bokami.
Na stelaż zakładamy odpowiednio uszyty,
jasny abażur (rys. 4).
Uwaga! Przed szyciem należy tkaninę wy­
prać (zdekatyzować).
bok z drewna
rastra*), czyli urządzenia przesłaniającego N iedom agania świetlówek
jaskrawe świetlówki. Objawy Przyczyny Postępowanie
Ostatecznie po złożeniu: belki montażo­ usterek
wej, stelaża i abażura powstaje oprawa Sprawdź bezpieczni­
Świetlówka nie Brak napięcia za­
świetlówkowa (rys. 5), którą możemy zawie­ świeci silającego opra­ ki domowe, przełącz­
sić na wieszakach lub na sznurach czy łańcu­ wę. nik ścienny oraz kost­
kę przyłączeniową na
chach nad stołem kuchennym. suficie
Świetlówka nie Popraw położenie
kontaktuje z op­ świetlówki w opraw­
Eksploatacja świetlówek rawkami. kach
Zapłonnik nie kon­ Popraw położenie za­
taktuje z opraw­ płonnika w oprawce
Użytkowanie oprawy świetlówkowej jest ką,
nieco bardziej kłopotliwe niż oprawy żarów­ Uszkodzona świe­ Sprawdź świetlówkę w
tlówka innej oprawie (wersja
kowej. Przepaloną żarówkę wymieniamy po 2 x 2 0 W) lub w drugiej
prostu na nową, natomiast świetlówka wraz parze oprawek (wersja
2x4 0 W)
z jej układem zasilającym jest narażona na Uszkodzony za­ Sprawdź zapłonnik w
mniej oczywiste usterki w czasie użytkowa­ płonnik innej oprawie (wersja
nia. W tabelce przedstawiamy typowe obja­ 2 x 2 0 W) lub w dru­
giej oprawce (wersja
wy usterek, przyczyny i zasady postępowa­ 2 x 4 0 Wi
nia zakładając, że przy usuwaniu usterek nie Świetlówka za­ Zużyta świetlów­ Wymień świetlówkę na
świeca i gaśnie ka nową
będzie demontowana belka świetlówkowa Uszkodzona świe­ Sprawdź świetlówkę w
i nie ma spadków napięcia w sieci. tlówka innej oprawie (wersja
2 xx 20 W) lub w drugie
Świetlówki mają inną i bardziej zróżnico­ parze oprawek (wersja
waną barwę światła niż typowe żarówki. 2x4 0 W)
W kraju produkowane są świetlówki 20 i Uszkodzony za­ Sprawdź zapłonnik w
płonnik innej oprawie (wersja
40 W o czterech rodzajach barw światła: 2x20 W) lub w dru­
dzienna, chłodnobiała, biała i ciepłobiała. giej oprawce (wersja
2 x 4 0 W)
Na ogół zaleca się stosowanie świetlówek o Wewnątrz świe­ Zjawisko to cza­ Zjawisko to powinno
białej i ciepłobiałej barwie światła do oświe­ tlówki przesuwa sem zachodzi gdy ustąpić gdy będziemy
tlania kuchni. Gdy zastosujemy „białą” się spiralna smu­ po raz pierwszy kilkakrotnie w odstę­
ga światła zaświecamy nową pach kilkusekundo­
świetlówkę to lepiej będziemy rozróżniali świetlówkę wych zaświecać i ga­
barwy przedmiotów niż przy „ciepłobiałej” sić świetlówkę
Szybkie i dostrze­ Uszkodzona świe­ Sprawdź świetlówkę w
świetlówce. Jednocześnie powstanie „chło­ galne migotanie tlówka innej oprawie (wersja
9
dna” atmosfera w kuchni, którą częściowo światła nowej 2 x 2 0 W) lub w drugiej
świetlówki Darze oprawek (wersja
można zredukować za pomocą jasnego i „cie­ 2 x 4 0 W)
płego” abażura w naszej oprawie oświetle­ Uszkodzony za­ Sprawdź zapłonnik w
innej oprawie (wersja
niowej. Zwróćmy również uwagę na to, że płonnik
2x20 W) lub w dru­
„biała” świetlówka jest korzystniejsza w giej oprawce (wersja
przypadku gdy często oświetlamy kuchnię w 2 x 4 0 W]
Szybkie i dostrze­ Typowe zjawisko Sprawdź świetlówkę w
dzień - wówczas białe światło świetlówki galne migotanie dla końca żyda innej oprawie (wersja
dobrze harmonizuje ze światłem dziennym. światła długo u- świetlówki 2x2 0 W) lub w drugiej
zytkowanej świe­ parze oprawek (wersja
Natomiast gdy zastosujemy „ciepłobiałą” tlówki 2 x 4 0 W ) - g d y zjawis­
świetlówkę to gorzej będziemy rozróżniali ko to nie ustępuje to
wymień świetlówkę na
barwy przedmiotów. nowa
Świadomy wybór barwy światła świetló­ „Oczko" zapłon­ Uszkodzony za­ Wymień zapłonnik na
wek do kuchni zależy od decyzji użytkowni­ nika świeci się ca­ płonnik nowy
ły czas podczas
ka uwarunkowanej najczęściej stosunkiem świecenia świe­
do ciepłej i chłodnej barwy światła we wnę­ tlówki

trzu. Zwracajmy więc uwagę na barwę

światła kupowanych świetlówek również po świetlówek niż żarówek możemy przedłużyć
to, aby uniknąć sytuacji, w której dwie róż­ gdy rzadko będziemy włączać i wyłączać
nobarwne świetlówki znalazłyby się w jed­ światło w kuchni.
•) Sposób wykonania rastra zgłoszono do Urzędu Patentowego
nej oprawie.
Ponadto pamiętajmy, że przeciętnie kilka­ Jacek Gancarczyk
krotnie dłuższy okres funkcjonowania Zbigniew Turlej
65

KOLEKCJONER WALCZY Z KOROZJĄ
Przedmioty stalowe
Skorodowane okazy dzielimy na trzy
grupy:
Do pierwszej należą stalowe wyroby już
praktycznie nieistniejące, reprezentowane
jedynie przez zmineralizowaną mieszaninę
produktów korozji (głównie wodorotlenków
żelaza), piasku, ziemi czy iłu. O tym, czy okaz
taki zawiera jeszcze jakieś szczątki rdzenia
stalowego, informuje najlepiej zdjęcie rent­
genowskie. W amatorskich warunkach dużą
pomocą może być zwykły magnes bądź linij­
ka i waga. Magnes informuje, czy przyciąga
go rdzeń stalowy, czy też nie przyciąga, po­
nieważ już nie istnieje. Natomiast po zważe­
niu i zmierzeniu przedmiotu możemy
w przybliżeniu obliczyć jego ciężar właści­
wy, który dla stali wynosi 7,8 g/em'\ zaś dla
produktów korozji od 2,4 do 4,9 g/cm3. Jeżeli
więc z obliczeń wypadnie nam, iż ciężar
właściwy grotu oszczepu czy sierpa wynosi
3-4 g /crń , możemy być pewni, że mamy do
czynienia już tylko z produktami korozji bez
Mosiężny samowar oczyszczony i wypolerowany do poły­
sku, nie spasywowany i nie zakonserwowany, już po 6
miesiącach przechowywania pokrywa się nalotami
' j
śladu stalowego rdzenia. W takim pratfpad-
ku przedmiot oczyszczamy, ale bardzo os­
trożnie z nadmiaru piasku i ziemi, przemy­
wamy wodą z kranu, następnie destylowaną,
po czym, w celu przerwania ataków korozji,
dokładnie suszymy w temperaturze 60-70°C.
Po wysuszeniu przedmiot należy zakonser­
wować i utrwalić przez zaimpregnowanie
benzynowym roztworem wosku, chlorofor­
mowym roztworem metakrylanu metylu lub
alkoholowym roztworem szelaku.
Drugą grupę stanowią przedmioty silnie
skorodowane, lecz zawierające jeszcze zdro­
wy rdzeń. W tym przypadku musimy usunąć
możliwie jak najdokładniej warstwę pro­
duktów korozji, aby móc uratować i zabez­
pieczyć rdzeń. Ale pamiętajmy, że o jakich­
kolwiek brutalnych mechanicznych meto­
dach usuwania rdzy nie może być mowy.
W warunkach amatorskich pokusić się
możemy o rozpulchnienie i usunięcie pro­
duktów korozji metodą fizykochemiczną
przez kąpiel w roztworach redukujących.
W tym celu do szklanego lub kamionko­
wego naczynia wsypujemy drobne wiórki
lub aluminiowe opiłki. Na takiej warstwie
kładziemy przeznaczony do konserwacji
skorodowany przedmiot, np. tasak, po czym
naczynie napełniamy roztworem o składzie:
'h - ' 80 g chlorku sodu, NaCl,
80 ml 10% octu spożywczego,
woda do objętości 1 litra.
Kąpiel trwa 2-6 dni. W tym czasie część
produktów korozji ulegnie rozpuszczeniu,
reszta zaś spluchni się i rozluźni tak, że
można będzie zastosować szczotkowanie. Po
usunięciu szczotką resztek produktów ko­
rozji, przedmiot płuczemy dokładnie wodą,
dwukrotnie gotujemy po 30 minut w wodzie
destylowanej, suszymy i konserwujemy roz­
tworem wosku, olejem lub parafiną.
Trzecią grupę stanowią stalowe wyroby
pokryte jedynie cienkimi warstewkami bądź
nalotami produktów korozji. Przykładem
może tu być stara kłódka, żelazko do pra­
sowania, czy klucz leżący latami w piw­
nicy, na strychu lub w jakimś budynku
gospodarskim. Zastosować możemy trzy
różne metody usuwania rdzy: metodę chemi­
czną, elektrochemiczną lub elektrolityczną.
Najprostsza jest chemiczna metoda czyli
rozpuszczanie produktów korozji. Do tego
celu stosuje się 10-15% roztwór kwasu sol­ wienia w kwasach powodują zszorstkowa-
nego HC1, lub siarkowego H2S 0 4. nie i rozwinięcie powierzchni stali. Tym sa­
Z-kolei wolniej działające, ale za to mniej mym, po usunięciu rdzy kwasami otrzymuje
brutalne są dostępne w handlu odrdzewia- fsię powierzchnię chropowatą, bardzo silnie
cze fosforanowe, np. Fosol lub Focyt, Pod­ rozwiniętą czyli ogromnie wrażliwą na na­
stawowym składnikiem odrdzewiaczy jest stępne ataki korozji. Natomiast mikrowy-
kwas fosforowy, którego zadaniem jest roz­ gładzenie zachodzące w glukonianach, daje
puszczenie tlenków i wodorotlenków żelaza powierzchnie zupełnie czyste, gładkie, a tym
bez naruszania samego metalu podłoża. samym znacznie odporniejsze na korozję.
W skład odrdzewiaczy wchodzą jeszcze ak­
tywatory. Rola ich polega na wytwarzaniu Zabezpieczenie
na powierzchni stali warstewki fosforano­
wej, którą tworzą mieszane fosforany żela- Po usunięciu którąkolwiek z omówionych
zowo-cynkowe lub żelazowo-manganowe. metod produktów korozji z wyrobów stalo­
Najprostszym aktywatorem jest np. biel wych, należy je bardzo dokładnie opłukać
cynkowa czyli tlenek cynku ZnO, który roz­ w wodzie, dwukrotnie wygotować w wodzie
puszcza się w kwasie fosforowym. Następny destylowanej, wysuszyć i zabezpieczyć czyli
składnik odrdzewiaczy, to środek obniżają­ zakonserwować, stosując jeden z następują­
cy napięcie powierzchniowe, a zarazem uła­ cych preparatów:
twiający zwilżenie odrdzewianych powierz­ - 30% benzynowy roztwór oleju parafino­
chni. Rolę tę najczęściej spełnia alkohol. wego;
A oto preepis na łatwy do wykonania od- - 10% benzynowy roztwór parafiny;
rdzewiacz fosforanowy: w 500 cmJ 8-10% - 10% spirytusowy roztwór bielonego
kwasu fosforowego, H:iP 0 4, rozpuszcza się szelaku;
25 g tlenku cynkowego, ZnO. Po całkowitym - lakier Capon.
rozpuszczeniu się tlenku cynkowego dodaje Ostrzegamy natomiast przed stosowaniem
się 50 cm3 denaturatu. do konserwacji wyrobów stalowych pokostu
Przeznaczone do od rdzewienia przedmio­ oraz jakichkolwiek olejów schnących, jak
ty zanurza się w odrdzewiaczu lub zwilża
nim ich powierzchnię. Kwarta mosiężna i miedziana ramka secesyjna, oczysz­
czone i spasowywane chemicznie, nawet po 2 latach prze­
Stosunkowo prosta, ale za to długotrwała chowywania zachowują piękny połysk
jest elektrochemiczna metoda usuwania ze
stali produktów korozji. Polega ona na wy­
tworzeniu odpowiednich ogniw galwanicz­
nych, w których czyszczony przedmiot sta­
nowi anodę. Przez dobranie odpowiedniego
elektrolitu możemy w takich warunkach
rozpuścić produkty korozji bez naiuszenia
stali.
Najtrudniejszą ale zarazem najlepszą me­
todą usuwania produktów korozji, jest me­
toda elektrolityczna. Jej zalety to skutecz­
ność, selektywność, a w specjalnych przy­
padkach nawet i podniesienie gładkości po­
wierzchni dzięki efektowi elektropolero-
wania.
Elektrolitem, w któryfn odbywa się od-
rdzewianie jest gorący stężony roztwór glu-
konianu sodu. Katodą są pałeczki węglowe,
zaś anodą oczyszczany przedmiot. W roz­
tworach glukonianu sodu rdza ulega rozpu­
szczeniu, a jednocześnie odsłonięta powierz­
chnia stali zostaje mikrowygładzona. Jest to
szczegół nadzwyczaj ważny, bo wszelkie tra­
 t

np. lnianego, makowego, słonecznikowego oraz zasadowy chlorek miedziowy

czy sojowego. 0}eje te pod działaniem tlenu CuCU •3 C u ( O H ) 2
tworzą lepką, bardzo trudną do usunięcia Chlorek zasadowy o barwie zielonej nie
błonkę, która silnie chłonie kurz i brud. jest specjalnie groźny. Natomiast chlorek
obojętny dobrze rozpuszczalny w wodzie,
Kłopoty z miedzią i brązem rozkłada się na tlenek miedziowy CuO oraz
kwas solny HC1. Kwas solny z kolei atakuje
Należy pamiętać, że istnieją przypadki, metaliczną miedź, powstaje CuCl i cały cykl
w których wytworzone na przedmiocie pro­ się powtarza. W rezultacie niewielka ilość*
dukty korozji stanowią nierozerwalną część chlorków wywołuje groźną w następstwach,
przedmiotu i dlatego zdejmowanie i usuwa­ gdyż podlegającą autokatalizie korozję zwa­
nie tych produktów jest niedopuszczalne. ną trądem brązu.
Przykładem takiej właśnie sytuacji są przed­ Podstawowym zadaniem jest stwierdze­
mioty z miedzi i jej stopów, głównie z brązu. nie, czy dany przedmiot zawiera, czy też nie
Przedmiotów takich, pokrytych szlachetną zawiera korozji chlorkowej. W tym celu
patyną, nie wolno czyścić aż do odsłonięcia przemiot zamykamy w szczelnym naczyniu
metalu. Istnieją wprawdzie sytuacje, gdy razem z otwartym pojemnikiem napełnio­
i wyroby miedziane bądź brązowe trzeba nym wodą. Chodzi mianowicie o wytworze­
czyścić całkowicie z wszelkich produktów nie w całym naczyniu atmosfery nasyconej
korozji. Dlaczego jednak miedź i jej stopy parą wodną. Jeżeli po 24 godzinach na
przysparzają aż tyle problemów? przedmiocie nie powstaną zielone plamki
Mechanizmy korozji miedzi i jej stopów, bądź naloty, charakterystyczne dla zasado­
głównie brązów, w porównaniu z korozją wego chlorku miedziowego, możemy uznać,
stali są bardziej skomplikowane i różnorod­ iż produktami korozji jest tylko patyna szla­
ne, Zupełnie niegroźnym objawem korozji chetna, a więc nie zawierająca chlorku.
miedzi i jej stopów jest tworzenie się mala­ Gdy stwierdzimy brak chlorków, przed­
chitowej barwy nalotów zwanych patyną miot pokryty patyną szlachetną dokładnie
szlachetną. Patynę szlachetną tworzą do­ suszymy w temperaturze 80-90°C, po czym
brze związane z podłożem związki - zasado­ pokrywamy go warstewką ochronną lakieru
wy węglan i siarczan miedzi. Patyna szla­ lub roztworu wosku.
chetna jest produktem pożądanym. Wars­ Gdy badania na zawartość chlorków da­
tewka taka jest dla podłoża nieszkodliwa, dzą wynik pozytywny, a proces nie zaszedł
a nawet chroni go przed dalszą korozją. zbyt daleko, przedmiot jest jeszcze do urato­
Dlatego też patyny szlachetnej nie usuwamy wania, Kuracja polega na elektrochemicz­
nigdy, raczej wręcz przeciwnie - wytwarza­ nym lub chemicznym wymyciu i związaniu
my ją czasem sztucznie na nowych wyro­ jonów chloru, zawartych w produktach ko­
bach. rozji miedzi, W tym celu prowadzimy długo­
Drugą grupę produktów korozji miedzi trwałą elektrolizę w czystej wodzie. Przed­
stanowią tlenki. Tworzą one naloty, zależnie miot stanowi katodę, zaś anodą jest blaszka
od składu - barwy ceglastej, czerwonej lub ołowiana. Nalewamy czystą wodę i włącza­
czarnej. Tlenki miedzi nie byłyby w zasadzie my prąd stały regulując go tak, aby napięcie
szkodliwe, gdyby nie ich skłonność do życia pomiędzy elektrodami wynosiło 2-3 V. Pod
z symbiodzie z tzw. trądem brązu, stanowią­ wpływem elektrolizy aniony Cl' opuszczają
cym najgroźniejszą z odmian korozji miedzi. czyszczony przedmiot, przechodzą do oło­
Co gorsze, tlenki miedzi są niejako pożywką wianej anody i tam zostają związane w bar­
dla tego rodzaju korozji. dzo trudno rozpuszczalny chlorek ołowiawy.
Trzecią grupę stanowią związki chloru Elektrolityczna kuracja wyrobów z brązu
z miedzią. Z nich to właśnie wywodzi swój trwa 3-4 doby.'
Rodowód trąd brązu. Początkowo w obec­ Z kolei metoda chemiczna polega na umie­
ności jonów chloru powstaje chlorek mie­ szczeniu na 8-10 dni przedmiotu w naczyniu
dzią wy CuCl o barwie szaro-brunatnej. Pod napełnionym 5% roztworem kwaśnego wę­
wpływem wilgoci i tlenu, który może pocho­ glanu sodu NaHC03, czyli sody oczysz­
dzić z powietrza, jak też i tlenku miedziowe­ czanej.
go, powstają dwa chlorki - miedziowy CuCl2 Po każdym z takich zabiegów przedmiot

68
 Typowa amatorska kolekcja wyrobów metalowych. Większość z nich wymaga zabiegów konserwatorskich
dokładnie się płucze, gotuje w wodzie desty­
lowanej, suszy i poddaje konserwacji.
Opisane dotychczas metody walki z chlor­
kami dotyczyły przypadków prostych, ła­
godnych. Gdy przedmiot badany w atmosfe­
rze nasyconej pary wodnej cały pokryje się
zielonymi nalotami, mamy do czynienia
z ciężkim stanem, trzeba więc zastosować
środki mocniejsze - reduktory: cyna, cynk,
aluminium.
Tym razem wstępnie oczyszczony z brudu
przedmiot pokrywamy gorącym wodnym
10% roztworem żelatyny. Gdy po około go­
dzinie roztwór stężeje i utworzy na przed­
miocie skrzepłą warstewkę, cały przedmiot
owijamy folią cynową. Następnie przedmiot
okładamy z obu stron blaszkami cynkowymi
lub aluminiowymi, całość owijamy ściśle
żyłką styionową i umieszczamy w naczyniu
o dużej wilgotności. Pod wpływem działania
wilgoci tworzą się dziesiątki tysięcy mikroo-
gniw lokalnych. W wyniku ich działania na
przedmiocie zachodzą procesy redukcji.
Niezależnie od metody jaką usunęliśmy
chlorki, uratowany przedmiot gotujemy
dwukrotnie w wodzie destylowanej, dokład­
nie suszymy i konserwujemy.
Jeżeli staniemy się posiadaczami miedzia­
nego garnka, to możemy a nawet powinniś­
my, oczyścić go do metalicznego połysku.
W tym przypadku decyduje charakter
przedmiotu. Po prostu czyszcząc garnek
przywracamy mu dawny, właściwy wygląd.
Wszelkie naloty korozyjne możemy usunąć
z miedzi przez szczotkowanie. Radzimy sto­
sować miękkie szczotki mosiężne, najlepiej
okrągłe osadzone na wałku silnika elektry­
cznego. Gdy przedmiot miedziany jest mały
i delikatny, np. broszka czy zapinka, wów­
czas należy stosować metody chemiczne,
czyli trawienie.
Oto roztwory do trawienia eksponatów mie­
dzianych:
1) 10% wodny roztwór kwasu mrówkowego
lub cytrynowego,
2) 10% roztwór winianu sodowo-potasowe­
go z dodatkiem 3 cm35% wody utlenionej
na 100 cm3 roztworu,
3) 10% wodny roztwór sześciometafosfora-
nu sodu.
Pierwszy roztwór jest najaktywniejszy, więc
najszybciej rozpuszcza wszelkie produkty
korozji miedzi.
Drugi - winian potasowo-sodowy z dodat­
kiem wody utlenionej, jest szczególnie pole-
cahy do wyrobów ażurowych, jak też wyro­
bów o drobnej, subtelnej ornamentacji i roz­
winiętej strukturze powierzchni. Ostatni
zaś, działa najłagodniej, można go więc sto­
sować do wyrobów szczególnie cennych i de­
likatnych.
Metody konserwacji pozostałych popular­
nych metali oinówimy oddzielnie.
Stefan Sękowski
 Matematyka królową nauk...

ZMAITOŚCI TEMATYCZNE
GROCH 2 KAPUSTĄ
Redaktor „Rozmaitości Matematycz­ Gdyby postępy umiejętności i nauk w rze­
nych” nie lubi większości wierszy Juliana telnym obrazie światu wystawiane były, nie
Tuwima. Uważa jednak, że Tuwim był wiel­ małaby stąd korzyść wynikła dla rozumu
kim nństrzem słowa. Panował nad językiem ludzkiego. Wieki iuż minęły iak ubolewał
polskim (i zdaje się, nie tylko) w błyskotliwy Pliniiusz nad nielicznym szeregiem podob­
wręcz sposób. Miał ponadto nie trudniących się pisarzy. Zaledwie kilku
... wrodzony nałóg wynaleźć zdołał, którzy się sczycić mogli
zgłębiania kuriozalnych nauk, przynaymniey zbawienną myślą przesłania
szperania po foliałach grubych, potomności imion tych mężów, którym ro-
by dwuwierszową złowić wzmiankę... dzay ludzki winien rozprzestrzenienie władz
(„K w ia ty p o ls k ie ”) umysłowych i łatwieysze zaspokoienie
W „Problemach” publikował Julian Tu­ swych potrzeb. Tern mnieysza liczba widzieć
wim krótkie eiekawoski z dziedziny historii się daie wyiaśniaiących, przez iakie pasmo
kultury. Zebrane potem w dwa tomy pod wynalazków i odkryć, przez iakie stopnie
tytułem „Cicer cum Gaule, czyli Groch z Ka­ postępował rozum człowieka niżeli doszedł
pustą - Panopticum i Archiwum Kultury” do dzisieyszey doskonałości. Historya nauk
stanowią arcyciekawą lekturę. Dziś zamie­ waznieysza iest dla człowieka nad historyą
szczamy próbkę takiego matematycznego dzieiów ludzkich. Ta go prowadzi do swego
„Grochu z Kapustą”. Autor prosi Czytelni­ celu przez długie i trudne do przebycia ście-
ków o nadsyłanie, jeśli to im sprawi przy­ szki, tamta wskazuie mu prostą i łatwą do
jemność, materiałów tego rodzaju. Zacznie­ oświecenia się drogę. Zgodziwszy się na od­
my oczywiście od wiersza mistrza Juliana wieczne mniemanie: że nauki matematyczne
(który już publikowaliśmy w nrze 7/83): trzymają pierwsze mieysce w rzędzie wiado­
Dlaczego Pani sobie ze mnie kpi? mości ludzkich, choćby dlatego tylko, iż są
Cierpieniom moim niech nadejdzie kres, nayzdolnieysze do rozwinięcia i udoskonale­
Siła mej miłości równa się ji nia wyobrażeń człowieka, przyznać należy,
Pomnożone przez że ich historya niemniey ważne cywilizacyi
przynosi usługi.
(P+Q) (l2H-a2)+Gy2 (Antoni Michai Wolicki, „O w zroście
w ro zm a itych kraiach i w iekach A ry tm e ty k i
sg [2 (F+Q)a+Gs] iJ e o m e try i, 1819)
Jednostka - zerem !(Majakowski) Teoria liczb królową matematyki
Jedność większa od dwóch! (M ickiew icz)
Nię znam granic ni kresów! (Leśmian, wiersz m
z c y k lu ,,Z ielona G o d zin a ”) Bóg stworzył liczby naturalne, wszystko in­
Lepszy chłopak w swojej prostocie, który ne jest dziełem człowieka.
żyje przy cnocie, (L eopold K ronecker, m a te m a ty k niem iecki, 1823-1891)

Aniźli matematyk biegły, który siebie Logika

Zapomniawszy, pogląda na gwiazdy na
niebie. - Czym się Pan teraz zajmuje?
(Kuligowski, „H eraldit c h rześcija ń ski”, 1694) - Niczym.
70
- Och, czemu pan się na to godzi?
- Aw jaki sposób Pan tego unika?
- Przekonałem ich już, że ja się do tego nie
nadaję.
(C. J. K eyser o sw ojej rozm ow ie z filozofem J. R oycem )
W zaborze rosyjskim w pismach urzędo­
wych należało na pierwszym miejscu sta­
wiać datę według starego stylu (tj. kalenda­
rza juliańskiego), a potem dopiero w nawia­
sie, datę według kalendarza gregoriańskie­
go. W jednym z pism datę podano tak:
„Działo się to w dniu dzisiejszym, dnia 20
grudnia roku ubiegłego (2.1.1910)”.
(C ytat w g czasopism a , .Parametr", 1934).
Ortografia
Nazwę tej dyscypliny matematycznej,
której pierwszą monografię napisał był Eu­
klides, pisano bardzo różnie. Z teoretycznie
możliwych 20 sposobów
znaleźliśmy w literaturze tylko 7. Podajemy
po jednym przykładzie.
Geometria, to jest miemicka nauka
Jeometrya dla szkół narodowych
Jeometryia i mechanika sztuk i rzemiosł
Gieometrya (G. H. Niewęgłowski, 1869),
Gieometryja elementarna fi Badowski, 1894),
Gieometrja praktyczna z ćwiczeniami...
Geometrja, podręcznik dla szkół średnich
Kto z Czytelników wyszpera w starych
książkach inne pisownie? W szczególności
zastanawia brak jeometrii!
•ii;. 7. r '• >' '•
Opinie
Algebra elementarna zajmuje się wyłącz­
nie ogólnymi własnościami liczb. Algebra
wyższa może z powodzeniem zajmować się
wszystkim, a w razie potrzeby jest rozwijana
bez żadnego związku z czymkolwiek.
(W W. Saw yer, S c ie n tific A m erican, 1964, c yta t w g tom u
„Materna tyka w św iecie w spółczesnym ", P W N 1966)
Właściwie matematyka czysta mogłaby być sprowadzoną
do tego, co obecnie nazywa się analizą matematyczną,
a geometrja mogłaby być zaliczona do matematyki sto­
sowanej, gdyż przedmiot jej nie jest zupełnie oderwany.
Napoleon znany był z tego, że cenił ludzi
nauki, zwłaszcza matematyków (np, Carno­
ta, o którym zresztą wiedział, że jest jego
przeciwnikiem politycznym). Pewnego razu
Jacąues Henri Bernardin de Saint-Pierre,
autor „Pawła i Wirginii”, słynny pisarz, któ­
rego talent Napoleon cenił wysoko, poska­
rżył mu się, że w Instytucie, którego członka­
mi byli obydwaj, odnoszą się do niego bez
należytego szacunku. Napoleon zamyślił się
przez chwilę. „Proszę mi powiedzieć - zapy­
tał po krótkiej przerwie - czy zna pan rachu­
nek różniczkowy? - „Nie” - przyznał się
otwarcie pisarz. „No, więc na cóż się pan ska­
(Si. GrzepsJri, i 556),
(J. Ł u ko w ski, 1803),
rży”. Członek Instytutu, który nie znał ra­
chunku różniczkowego, nie zasługiwał zda­
niem Bonapartego na szacunek.
(K, D upin, 1827),
(A. M anfred, „N apoleon B onaparte", str. 410).
- ... Jeśli nie powiedzie ci się w życiu
akademickim, to możesz skończyć jako mło­
dszy belfer na kursach korespondencyjnych
(R. CieśJewsJd, 1917) za piętnaście funtów tygodniowo. A jeśli nie
powiedzie ci się w życiu politycznym, to
(A. Ł om nicki, 1920), kończysz z honorami na tłustej posadce
w City za pięć tysięcy funtów rocznie.
(Cosm o Sal tu rtu w pow ieści J. B. P riestleya „Londyn")
fn iiWiTinri iriif ^i r T ..........
" ' V;'. > ...• •
Język giętki i głowa
Koniec nitki nawiniętej na rozwiniętą opisu-
je rozwijającą, jeżeli się go odwija z rozwi­
niętej.
(..Technik”, podręcznik dla inżynierów , 1936)
71
 Noc
* czarna, srebrna noc..,
Świat nieskończony
W czasie i w przestrzeni,
Pośrodku Droga Mleczna.
Któż po niej przechodzi?
To przechodzi ludzkie pojęcie!
(Leopold St af f )

Na zakończenie jeszcze:

Zadania:

NOWOTWORY
BIOLOGIA MOLEKULARNA
NA PROGU ZROZUMIENIA
C z.n

Miesiąc temu opisałam pewną grupę wiru­

1. Ktoś zaczął palić po skończeniu 18 lat i od sów, które wnikając do tkanek zwierzęcia
tej pory wydawał przeciętnie po 20 zł wywołują powstanie nowotworów. Te same
miesięcznie na papierosy. Gdyby roczny wirusy infekując hodowle komórek powo­
wydatek na ten zgubny nałóg składał dują tzw. transformację, czyli zmiany mor­
w końcu każdego roku do kasy płacącej fologiczne i fizjologiczne komórek, przypo­
8% rocznie, jaką sumę zaoszczędziłby so­ minające tworzenie się eksperymentalnego
bie na starość z końcem 60 roku życia? nowotworu z hodowli zdrowych komórek.
(A lfo n s P a s z k ę ,,, Ma tem a tyka w osiedlu szko ln em ", 1930)
Odkrycia te wzmacniały pozycję zwolenni­
ków wirusowej etiologii nowotworów, jed­
2. 0,4666... sumy otrzymanej ze sprzedaży nakże nie pozwalały na utworzenie unifiku­
weksla 36000 rs. z potrąceniem 8% za 9 jącej fakty hipotezy - wirusowa teoria nie
miesięcy przed terminem, użyto na kupno tłumaczy przyczyn powstawania nowotwo­
lasu prostokątnego długości 768 sążni, rów pod wpływem innych znanych czynni­
szerokości 175 sążni. Za resztę otrzyma­ ków: promieniowania jonizującego i wielu
nych pieniędzy kupiono dom; dochód związków chemicznych. W laboratorium
z domu za trzy miesiące stanowi tyle czynnikami takimi umiano od dawna zarów­
rubli, ile zapłacono za dziesiatynę lasu. no wywoływać ^nowotwory zwierząt, jak
Obliczyć, jaki procent przynosi kapitał i transformować hodowle komórkowe. Ana­
użyty na kupno domu. lizując te fakty badacz amerykański Todaro
(matura z gim nazjach w arszaw skich, 1881) kilkanaście lat temu wysunął hipotezę pro-
toonkogenów, czyli genów komórkowych,
3. Rebus wniesionych kiedyś w trakcie ewolucji do
K 100 100 N owi wartość ną ną ną ną ną komórek przez wirusy, genów, które mogą
u u ną ną być uaktywnione przez różne czynniki (che­
u u ną P ną mikalia, promieniowanie), dając początek
ną ną ną ną ną zmianom tkankowym typu nowotworowego.
W ten czy inny sposób wszyscy badacze tego
4. Co jest szybsze od błyskawicy lub iskry problemu sugerowali zatem, że pierwotną
elektrycznej? przyczyną nowotworu jest zawsze jakaś
5. Kto ma najmniejszy widnokrąg? zmiana genetyczna w zdrowej dotychczas
(Zadania 3, 4, 5 z e zb io rk u „Z a g a d k i, rebusy, sza ra d y...” komórce. Brak było jednak bezpośrednich
Józefa K aufm ana, Warszawa 1882). dowodów. Gdyby udało się wykazać, że
Michał Szurek w materiale genetycznym (DNA) chorych

72
komórek i tkanek znajdują się geny wywołu­
jące nowotwór, różne od genów zdrowych.,.
Gdyby w ogóle udało się wykazać, że przeno­ Chemicznie transformowane
sząc gen (DNA) z jednej komórki do drugiej fibroblasty myszy
można wywołać transformację nowotwo­
rową...
W podobnych próbach O.T. Avery w 1944
r. dowiódł, że geny składają się z DNA:
wprowadzał on DNA z jednych bakterii do
drugich, różniących się między sobą określo­
ną cechą genetyczną; bakterie-biorcy uzy­
skiwały cechę bakterii dawców, nośnikiem
cechy był zatem DNA dawców. Zastosowa­
nie tego podejścia do manipulacji komórka­
mi organizmów wyższych było trudniejsze:
komórki te zawierają około tysiąc razy wię­
cej genów niż bakterie i dość niedawno do­
piero nauczono się wprowadzać, w warun­
kach laboratoryjnych, DNA do komórek
ssaków.
Doświadczenia podobne do eksperymentu
Avery’ego zostały wykonane przed kilku la­
ty. Wydzielono DNA z fibroblastów (komó­
rek nabłonka hodowanych w laboratorium)
myszy; fibroblasty te uprzednio transformo­
wano do stanu nowotworowego stosując
chemiczny kancerogen, Tym DNA „zakażo­
no” hodowlę standardowej linii fibrobla­
stów mysich z kolekcji Narodowego Instytu­
tu Zdrowia (NIH) w USA - linia ta nosi na­
zwę NIH 3T3 i wybrana została jako stan­
dard testujący ze względu na to, że łatwo
ulega transformacji nowotworowej. W ho­
dowli komórek 3T3 pojawiły się komórki
transformowane. Wszczepione myszom wy­
wołały powstanie typowego nowotworu.
Opisane doświadczenie przyniosło jasny,
jednoznaczny wynik. DNA komórek nowo­
tworowych był infekcyjnym czynnikiem
w stosunku do komórek zdrowych. Co więcej
~ podobne doświadczenia dały wyniki pozy­
DNA pochodzący z komórek transformowanych chemicz­
tywne również i wtedy, gdy dawcą „zakażo­ nym kancerogenem wywołuje transformacje nowotworo­
nego” DNA były np. komórki pochodzące wą zdrowych komórek. Komórki te wszczepione zdrowe­
z ludzkich nowotworów: pęcherza, jelita mu zwierzęciu wywołują powstanie nowotworu. Czynni­
grubego, płuc, neuroblastomy (nerwiaka kiem „infekcyjnym" jest onkogen
niedojrzałego), fibrosarkomy (włókniako- łach. W wielu laboratoriach na świecie udało
mięsaka) i nawet białaczek - a więc prze­ się odnaleźć takie onkogeny obecne w ko­
kazanie cechy nowotworowej było możliwe mórkach transformowanych nowotworowo.
za pośrednictwem DNA wydzielanego z Aktywność transformująca, początkowo
innej tkanki niż pobierająca DNA, z innego asocjowana z całym DNA komórki nowo­
systematycznego gatunku. tworowej obecnie przypisana jest pojedyn­
W kolejnych doświadczeniach wykazano, czemu genowi. Dwa mikrogramy DNA wyi­
że informacje nowotworowe zawarte są zolowanego z komórek raka ludzkiego pę­
w pojedynczych genach, a nie w ich zespo- cherza indukują transformację jednego fib-

73
 roblasta, 2 mikrogramy onkogenu tego sa­
mego nowotworu indukują 50 tys. transfor­
macji fibroblastowych.
Skąd wzięły się onkogeny i jak działają?
Wydzielony z nowotworu ludzkiego pęche­
rza onkogen został użyty jako sonda moleku­
larna w stosunku do pełnego zestawu genów
zdrowych komórek. Przy pomocy tej sondy
„wyłowiono” z genomu ludzkiego fragment
DNA niemal identyczny z onkogenem. Nor­
malny gen i onkogen skadały się z około 5
tys. podjednostek każdy, ułożonych w okre­
ślonym, liniowym porządku, różniły się po­
łożeniem jednej podjednostki. Różnica wy­
daje się bardzo niewielka, ale nie jest to
pierwszy znany przypadek tego typu. Po­
dobna różnica decyduje o tym, że osobnik ze
zmienionym genem jest chory na poważną
chorobę o tle genetycznym - anemię sierpo­
wa tą.
Przypomnijmy sobie, że zjadliwe wirusy
onkogenno zawierały również w swoim ma­
teriale genetycznym warunkujący kancero-
genezę onkogen. Badając bliżej to zjawisko
uczeni doszli do wniosku, że onkogeny wiru­
sowe to geny zabrane kiedyś przez wirusa
z zakażonej przez niego komórki. To nie
wirusy zostawiły komórkom onkogeny - to
geny komórkowe, protoonkogeny -znalazły
się w genomie wirusów. Znanych jest około
20 takich komórkowych protoonkogenów
zasocjowanych obecnie z różnymi wirusami
onkogennymi, poznano również kilka onko-
genów z ludzkich nowotworów mających
swoje odpowiedniki w genach normalnych,
zdrowych tkanek. Niekiedy ten sam proto-
onkogen aktywowany jest w niektórych ga­
tunkach (np. u człowieka) przez czynniki
chemiczne, w zwierzętach - przez wirusy.
Znane są już również przypadki wnosze­
nia przez wirusy dwu różnych onkogenów do
zdrowej komórki, których aktywność wza­
jemnie się uzupełnia i potęguje efekt końco­
wy, podobnie w eksperymentalnych hodow­
lach transformowanych komórek uzyskano
potęgowanie się zmian po jednoczesnym za­
każeniu komórek dwoma różnymi typami
wirusów onkogennych. W przypadku czło­
wieka, jak dotychczas, znaleziono onkoge-
nowego wirusa tylko w jednej, bardzo rzad­
kiej białaczce limfocytów T, występującej
głównie w południowo-zachodniej Japonii.
Istnieją dane, że wirus ten może być przeno­
szony z osobnika na osobnika, prawdopo­
74
dobnie w wyniku kontaktów płciowych.
W pozostałych badanych nowotworach lu­
dzkich odnajdywano jedynie onkogeny
zmienione w stosunku do protoonkogenów,
lub o zmienionej lokalizacji chromosomal-
nej. W naszym gatunku głównymi mechaniz­
mami aktywacji protoonkogenów są zapew­
ne czynniki zewnętrzne - promieniowanie
i chemiczne kancerogeny. Protoonkogeny
zmieniały się w trakcie ewolucji niewiele, są
one bardzo podobne w wielu ssakach, pta­
kach i nawet muszce owocowej. (Ostatnio
wykryto nawet protoonkogen w drożdżach).
Musiały zatem pojawić się dawno, wtedy,
kiedy mieliśmy jeszcze wspólnego przodka
z muszką, a więc ponad 600 min lat temu.
Odkrycie proto- i onkogenów pozwala
wreszcie na zbudowanie ogólnej hipotezy
przyczyn chorób nowotworowych lub trans­
formacji hodowli komórek w wyniku poja­
wienia się w tkankach lub hodowlach szcze­
gólnych genów - onkogenów. Na czym pole­
ga działanie onkogenów wiadomo na razie
niewiele, W niektórych przypadkach, tak jak
opisany już wyżej rak pęcherza, w protoon-
kogenie zaszła mutacja: onkogen koduje in­
ne od protoonkogenu białko, aczkolwiek
zmiana jest niewielka, ogranicza się do jed­
nej podjednostki długiego polimeru. Ocenia
się jednak, że nawet ta zmiana może odbić
się na strukturze przestrzennej białka kodo­
wanego przez onkogen - a ta z kolei na jego,
nieznanej na razie, funkcji. W innych przy­
padkach nie udało się na razie wykazać
różnic między niektórymi onkogenami
a protoonkogenajmi; w komórce nowotworo­
wej onkogen jest bardziej aktywny tzn. ko­
mórka syntetyzuje bardzo dużo białka kodo­
wanego przez onkogen - i tym różni się od
komórki zdrowej. Ta zwiększona aktywność
onkogenu związana jest czasem z tym, że
w chorych komórkach, również tych, które
pochodzą z nowotworów ludzkich (jelita
grubego, płuc, białaczek), pojawiło się wiele
dziesiątków kopii genu, który w komórkach
zdrowych występował w pojedynczej kopii;
w innych przypadkach w okolicy onkogenu
pojawia się odcinek DNA, dodatkowy „włą­
cznik” aktywności genu. Warto tu chyba
zauważyć, że skoro protoonkogeny nie ule­
gają zmianom przez kilkaset milionów lat,
mimo biegnącej w tym czasie ewolucji, to
muszą one spełniać niezwykle istotną życio­
wą rolę w komórce. I rzeczywiście ~ kilka
z badanych protoonkogenów było aktyw­
nych w okresie płodowego rozwoju ssaków,
po czym aktywność ta spadła i gen w zasa­
dzie, na resztę życia organizmu, był „wyłą­
czony”. Jaką rolę spełniają protoonkogeny
w różnicowaniu się tkanek embriona nie
wiadomo, ale tylko w tym okresie są aktyw­
ne. Kojarzy się to również z faktem, że jeden
z eksperymentalnych nowotworów powstaje
wówczas, gdy wszczepić odpowiedniemu
zwierzęciu pod skórę trochę zdrowych, nor­
malnych komórek embrionalnych.
W niektórych przypadkach pojawia się
jeszcze inny sposób aktywacji protoonkoge-
nu: przeniesienie go z typowej lokalizacji
w chromosomach (chromosomy ludzi i zwie­
rząt różnią się między sobą kształtem i dlate­ Wykład XVII
go mogą być odróżniane, są też ponumero­
wane). Np. onkogen myc aktywny w mysich „ R OS N Ą C A MAS A”
myelomach i ludzkiej limfomie Burckitta Wiele efektów fizycznych powstających
(chłoniaku Burckitta) znajduje się w innym przy dużych prędkościach poruszających się
chromosomie myszy i człowieka mz odpo­ obiektów jest już od lat szeroko znanych.
wiadający mu protoonkogen myc. Co cie­ Należą do nich bez wątpienia takie jak:
kawsze - przeniesienie nastąpiło do regio­ skrócenie długości, wydłużenie czasu, przy­
nu genomu znanego z obecności tam aktyw­ rost masy oraz „koronny” rezultat szczegól­
nych w ciągu całego życia organizmu genów nej teorii względności - E = mc". O innych
immunoglobin. Onkogen znalazł się w regio­ efektach, np. opisywanym przez nas w wy­
nie aktywnie kodującym białka w odpowie­ kładach XI i XII relatywistycznym efekcie
dzi na pojawiające się obce ciała: białka, ruchu ładunków elektrycznych objawiają­
polisacharydy i wiele innych substancji cym się istnieniem pola magnetycznego mało
o tak zwanej aktywności antygenowej. kto wie. Jak widać z tego krótkiego opisu.
Wiemy już zatem na pewno, że aktywne zostały nam do omówienia relatywistyczny
onkogeny wywołują powstawanie nowotwo­ przyrost masy i słynne równanie E = mc
rów. Na czym polega funkcja kancerogenna (eksploatowane bez miłosierdzia z najróż­
onkogenów - to najważniejsze pytanie, na niejszych okazji, niestety wyraźnie bez głęb­
które nie mamy jeszcze odpowiedzi. Funkcja szego, a czasami żadnego zrozumienia). Dziś
każdego genu - to kierowanie syntezą odpo- * na warsztat weźmiemy masę.
wiednich białek. Białka kodowane przez
onkogeny okazały się być w wielu przypad­ Wykonajmy razem pewien^ eksperyment
kach, jak omówiony w ubiegłym miesiącu myślowy oparty na znanej od bardzo dawna
onkogen kurzego mięsaka Rousa - enzyma­ zasadzie zachowania pędu. Będzie on pole­
mi fosfory 1ującymi inne białka. Procesy tego gał na uważnym obserwowaniu i analizowa­
typu regulują wzrost i podziały komórek, niu sprężystego zderzenia dwóch kul. Zasa­
dokładne zrozumienie funkcji białek onko- dę zachowania pędu dla tego zdarzenia moż­
gennych może w przyszłości doprowadzić do na wypowiedzieć następująco: suma pędów
zaproponowania terapeutycznych antago­ kul przed zderzeniem jest równa sumie pę­
nistów tych funkcji. Nie jest to zadanie ła­ dów kul po zderzeniu (tył ko w takim bowiem
twe, bo proces kancerogenny jest niewątpli­ przypadku zmiana pędu układu obu kul bę­
wie wielostopniowy, uderzający w wiele róż­ dzie zerowa). Przebieg eksperymentu najle­
nych funkcji zdrowej komórki. Jednakże ist­ piej ilustruje rysunek 1. Zderzające się kule
niejące dane pozwalają na zrozumienie mo­ posiadają (dla ułatwienia analizy) identycz­
lekularnych mechanizmów pierwszych sta­ ne masy oraz identyczne co do wartości lecz
diów choroby, które jeszcze 5 lat temu stano­ przeciwne co do kierunku prędkości. Samo
wiły całkowitą zagadkę. MaBdaiena Fikus zderzenie kul je& tak przebiegle pomyślane,
75

Rys. 1. Zderzenie dwóch kul o masach m w płaszczyź­
nie xy. Strzałki przedstawiają składowe prądkości przed
i po zderzeniu
by składowe ich prędkości w kierunku x nie
ulegały zmianie. Wszystkie powyższe zabie­
gi zostały dokonane w tym celu, aby móc
spokojnie analizować wyłącznie zachowanie
y-owych składowych pędu obu kul. Tylko
one zmieniają swój kierunek, gdyż tylko one
nas interesują.
r /
Przystąpmy do analizy. Przed zderzeniem
kula 1 miała składową y-ową pędu równą
-mVy, po zderzeniu +mvy. Dla odmiany kula
2 miała przed zderzeniem pęd w kierunku
y równy +mvyi a po zderzeniu -mvy. Widzi­
my więc, że w momencie zderzenia kule
zamieniły się składowymi y-owymi pędu.
Stąd suma zmian jest zerowa. Również dla
składowych x-owych suma zmian jest zero­
wa (patrz rys. 1), Możemy uważać, że zasada
zachowania pędu nie została złamana ani
naruszona.
Rys. 2. Tak wygląda zdarzenie w nowym układzie odnie­
sienia
76
Zmieńmy teraz układ współrzędnych przy
dokonywaniu pomiarów. Nasz nowy układ
poruszać się będzie w kierunku x z prędkoś­
cią vx. Zderzenie kul będzie teraz wyglądało
nieco inaczej, tak jak na rysunku 2. Spodzie­
wamy się, że również w tym układzie odnie­
sienia prawo zachowania pędu powinno być
spełnione. Sprawdźmy więc. Pomińmy skła­
dowe x-owe, ponieważ (jak poprzednio) przy
zderzeniu nie ulegają zmianie. Zajmiemy się
tylko składowymi y-owymi. Skorzystamy
z poznanych już relatywistycznych efektów
skracania się długości i wydłużania się
czasu.
Zgodnie ze szczególną teorią względności,
skróceniu ulegają tylko wymiary w kierunku
ruchu, zaś w kierunku prostopadłym - nie.
Ponieważ jednak szybkość upływu czasu jest
zależna od prędkości, będziemy mieli kłopo­
ty. Na przykład kula 1: jej prędkość zmaleje,
albowiem jednostki długości nie uległy
zmianie, natomiast sekundy się wydłużyły.
Odwrotnie stało się z kulą 2 - jej prędkość
wzrosła ponieważ sekundy się skróciły
(składowa x-owa prędkości kuli 2 zmalała
do zera). Nasze kule mają jednakowe masy,
więc ich pędy stoją w takiej samej relacji jak
prędkości. Zasada zachowania pędu wali się
nam w gruzy, bowiem zmiana pędu kuli 1
równa 2mvy(l) nie jest równa zmianie pędu
kuli 2 wynoszącej 2mvy(2). Nie takiego re­
zultatu oczekiwaliśmy. Mamy obecnie dwie
drogi wyboru: uznać, że zasada zachowania
pędu w świecie relatywistycznym nie obo­
wiązuje lub poszukiwać innej definicji pędu,
Jak tonący brzytwy, tak my chwycimy się
tej drugiej możliwości, jako bardziej kon­
struktywnej. Nie obliczajmy pędów kul ko­
rzystając z pomiarów dokonanych w ukła­
dzie poruszającym się z kulą 2, bowiem takie
postępowanie doprowadza nas, jak widać,
do sprzeczności z zasadą zachowania pędu.
Obliczajmy prędkości, a więc i pędy kul,
korzystając z pomiaru czasu dokonywanego
za pomocą dwóch zegarków związanych
z każdą z nich z osobna, mierzących czas
własny tych kul. Oczywiście nie musimy
traktować tych zegarów zbyt dosłownie -
znamy przecież przekształcenie Lorentza,
dzięki któremu możemy przechodzić z po­
miarami z jednego układu inercjonalnego do
drugiego. Dzięki temu dość prostemu zabie­
gowi uzyskaliśmy równość wartości bez­
względnych pędów obu kul w KAŻDYM
układzie inercjalnym, bowiem w każdym
układzie inercjalnym metry i sekundy są
takie same. Sytuacja przestaje więc być już
tak rozpaczliwa, jak jeszcze przed chwilą.
Wystarczy tylko uwzględnić relatywistycz­
ną poprawkę przy przechodzeniu z jednego
układu odniesienia do drugiego, by otrzy­
mać definicję pędu pozwalającą na spełnie­
nie zasady zachowania pędu w każdym
układzie inercjalnym. Brzmi ona:
V2
pęd = mv/
F
gdzie v - prędkość układów odniesienia
względem siebie (Uwaga: v # v)
Ów czynnik stojący w mianowniku powodu­
je właśnie to cudowne „dopasowanie”. Jak
się już przekonaliśmy, wraz ze wzrostem
prędkości układu odniesienia związanego
z kulą 1 jej prędkość w kierunku y rela­
tywnie maleje (właśnie o ów czynnik
1 “ ~ Żeby uniezależnić się od pręd­
kości układu odniesienia musieliśmy wpro­
wadzić w mianowniku ten sam czynnik;
w ten sposób efekt malenia prędkości kuli 1
zostaje skompensowany.
W tym momencie musimy oddać głos na­
szemu miłemu koledze Oponentowi, który
już od pewnego czasu się tego domaga, „Lu­
dzie! Przecież wprowadzenie do mianowni­
ka wzoru definicyjnego pędu współczynni-
\f 7 kości światła, Relatywistyczny przyrost ma­
ka r 1_~U jest zwykłym zabiegiem ra­
chunkowym, który pozwala na utrzymanie
wartości pędu niezależnie od prędkości
układów odniesienia względem siebie. Za­
stosowany »chwyt« nie ma żadnego powią­
zania z realiami fizycznymi, ponieważ
w układzie związanym z kulą 2 prędkość
kuli 1 jest NAPRAWDĘ mniejsza. Jeśli za­
częlibyśmy postępować podobnie jak w tym
przypadku i wprowadzali »na siłę* różne
współczynniki »kompensujące« czy »dopa­
sowująca w całej fizyce, to moglibyśmy
udowodnić wszystko!”. W odpowiedzi na te
zarzuty możemy powiedzieć, że faktycznie
wprowadzenie spornego czynnika do defini­
cji pędu było operacją rachunkową, ale cał­
kowicie fizycznie uzasadnioną. Nasz Opo­
nent ma rację twierdząc, że prędkości NA­
PRAWDĘ są różne w zależności od układu
odniesienia - dylatacja czasu jest zjawi­
skiem potwierdzonym eksperymentalnie.
Z'
Rys. 3. Z nowel definicji pędu wyniką następująca zależ-
ność masy od prędkości: m (v) * / I/
(v 2) = m / y i - —r
Skoro więc mianownik definicji nie daje się
fizycznie „przyczepić” dó prędkości, musi
się dać „przyczepić” do masy. Otrzymujemy
więc ową poszukiwaną przez nas zależność:
masa rośnie wraz z prędkością (rys. 3). Teraz
widzimy, że to nie współczynnik jest elemen­
tem kompensującym malenie prędkości, lecz
rosnąca o ten współczynnik masa.
Zasada zachowania pędu zdefiniowanego
relatywistycznym wzorem oraz relatywisty­
czny. przyrost masy zostały potwierdzone
doświadczalnie, między innymi w doświad­
czeniach z fizyki atomowej, w których roz­
pędza się cząstki do prędkości bliskich pręd­
sy rozpędzonych cząstek zmusił konstrukto­
rów akceleratorów do skonstruowania syn-
chrocyklotronów i synchrotronów, czyli ak­
celeratorów, których zasada działania
uwzględnia występowanie omawianego dziś*
efektu. Z tymi najpotężniejszymi, obok re­
aktorów atomowych, urządzeniami współ­
czesnej fizyki spotkamy się niebawem,
Adam M. Grzymała
Robert Czyżewski
Rozwiązania zadań „Rozmaitości Matematycz­
nych1' z bieżącego numeru.
Redaktor kącika nie rozwiązał zadania t. bo jest niepalą­
cy. Nie rozwiązał też drugiego, bo nie bardzo rozumie, za
ile w końcu sprzedano weksel. Trzeba by też wyjaśnić, jak
się ma sążeń do dziesiatyny. Odpowiedzi na zadań la 3,4,5
przytaczamy według zbiorku, z którego zostały zaczer­
pnięte („Zagadki, rebusy, szarady...", Józefa Kautmana,
1082): Nauka stanowi wartość pewną. Szybsza od błyska­
wicy i iskry elektrycznej jest myśl ludzka. Najmniejszy
widnokrąg ma ten, kto nosem ścianę podpiera.
77
 Budowany we współpracy z Peu-
geotem model samochodu LN nie za-
spokajał aspiracji firmy Citroen, sły-
nącej z oryginalnych rozwiązań kon-
strukcyjnych pojazdów. W 1978 roku
odbyła się „premiera" samochodu
0 nazwie Visa Zamiast nadwozia
Peugeota 104, pojazd otrzymał nowe
nadwozie opracowane przez Citroe-
na. W Visie pozostały jednak niektóre
rozwiązania z modelu LN w tym za-
wieszenie kół. Pojawienie się Visy nie
spowodowało zaprzestania produkcji
model u IN Oba pojazdy są wytwa-
rzane równolegle, mają nie tylko
wspólne zawieszenie kół, ale także
płytę podłogową oraz silniki
4-cylindrowe. Wymienione zespoły
pochodzą z innego pojazdu - Peu-
geota 104 i świadczą o dążeniu do
umfikacji małych pojazdów Citroena
1 Peugeota, m.in. w celu obniżenia
kosztów produkcji.
Nośna płyta podłogowa, przejęta
od Peugeota, me stanowiła przeszko-
dy przy opracowaniu nadwozia Visy.
Sylwetką nawiązuje ono do charakte-
rystycznych dla Citroena opracowań
nadwozi modeli GS, CX oraz Dyane.
W nadwoziu Visy jest dużo tworzywa
sztucznego. Z tego materiału wyko-
czono inne lampki kontrolne i wyłącz­
nano zderzaki, listwy boczne atrapę
niki. Po lewej stronie konsoli jest po­
chłodnicy, czyli wlot powietrza oraz
krętło regulacji ustawiania reflekto­
bardzo wiele elementów wyposaże-
rów, a po prawej - wyłącznik zapłonu.
nią wnętrza nadwozia, w tym tablicę
Konsola ma dwa wysięgniki, na tym
przyrządów (deskę rozdzielczą). War-
z prawej strony są dźwignie regulacji
to zatrzymać się przy tym elemencie
ogrzewania i wentylacji, natomiast le­
pojazdu. Deska rozdzielcza Visy na
wy wysięgnik w kształcie walca (bęb­
pewno należy do najbardziej orygi-
na) grupuje lampki kontrolne i wyłą­
nalnych rozwiązań tego typu naświe-
czniki świateł zewnętrznych, kierun­
cie Citroen od dawna w swoich wo-
kowskazów, wyłącznik wycieraczek
zach stosuje jednoramienną kierow-
i spryskiwacza szyby przedniej oraz
nicę. Przy jeżdzie na wprost ramię przycisk sygnału dźwiękowego.
koła kierownicy ustawione jest ku do-
Umieszczone na dwóch wysięgni­
łowi. tym samym przez obwód koła
kach dźwignie i przełączniki są blisko
kierownicy doskonale widoczne są
koła kierownicy i sterowanie nimi od­
wskaźniki. W Visie są dwa duże
bywa się wygodnie. Trzeba jednak
wskaźniki w prostokątnych oddziel-
przyzwyczaić się do tego odmienne­
nych obudowach; zegar czasowy
go przecież niż w innych wozach
oraz prędkościomierz z licznikiem ki- układu urządzeń sterowania.
lometrów. Te dwa wskaźniki połączo-
Samochód ma p ięci odrzwi owe
ne są trzecim, mniejszym wskażni-
nadwozie, we wnętrzu którego za­
kiem ilości paliwa w zbiorniku. Dolne
pewniono wygodę jadącym. Siedze­
naroża zegara i prędkościomierza
nia są nie tylko wygodne, ale przede
wykorzystano na umieszczenie lam-
wszystkim pozostawiają dużo miej­
pek kontrolnych temperatury silnika sca we wnętrzu. Tak np odległość od
ładowania akumulatora ciśnienia
oparcia fotela przedniego do oparcia
oleju oraz lampki sygnalizującej zuży-
kanapy tylnej wynosi 60-79 cm (zależ­
cie okładzin hamulcowych. Poniżej
nie od ustawienia fotela przedniego).
bliżej piasty koła kierownicy, umiesz-
Jest to o 8 cm więcej niż w Citroenie
LN. W Visie wygodnie mogą jechać
osoby o dużym wzroście, bowiem od­
ległość od poduszki fotela przednie­
go do dachu wynosi aż 94 cm. a odle­
głość od poduszki tylnego siedzenia
do dachu jest tylko o 2 cm mniejsza.
Wśród samochodów o długości cał­
kowitej około 3,5 m wymiary wnętrza
Visy. zwłaszcza wysokości, należą do
największych. Tylne siedzenie można
składać wówczas przestrzeń bagażo­
wa zwiększa się z 250 do 900 dm3
Szerokość podłogi pomieszczenia
bagażowego jest zmniejszona przez
szerokie i wysokie wnęki kół. które
osłaniają nie tylko koła jezdne, ale
także wysokie kolumny teleskopowe
zawieszenia. Wprowadzając do pro­
dukcji Visę firma Citroen przedłużyła
na dalsze lata żywot trzydziestoletnie­
go już wówdzas silnika, chłodzonego
powietrzem o dwóch cylindrach uło­
żonych przeciwsobnie. Jednak ten
..stary” silnik został zmodernizowa­
ny, zwiększono poj^nność skokową
do 652 cm3 i moc z 23,53 do 26,47 kW. Zupełnie inaczej niż w konwencjo­ nie innej stylizacji kraty wlotu powie­
W tym samym czasie silnik taki otrzy­ nalnym układzie zapłonowym jest trza oraz wprowadzono zderzaki -
mał również prezentowany w ,,MT ’ zbudowana cewka zapłonowa. Ma przedni i tylny o innym kształcie. Sil­
12/83 samochód Citroen LN. Klient ona dwa uzwojenia wtórne, a każde nik dwucylindrowy pozostał bez
zmian, natomiast silniki czterocylin-
mógł wybierać Visę z silnikiem dwu- z uzwojeń zasila jedną świecę zapło­
cylindrowym lub z czterocylindro- nową. Nie jest potrzebny rozdzielacz, drowe poddane zabiegom konstruk­
wym silnikiem, pochodzącym z samo­ gdyż cewka dostarcza prąd wysokie­ cyjnym {m.in. zmniejszono moc silni­
chodu Peugeot 104. W pierwszym go napięcia jednocześnie do obu ka) spalają mniejsze ilości paliwa.
przypadku był to samochód oznaczo­ świec zapłonowych. Na elektrodach Po kilkuletnim okresie produkcji
ny Club lub Special, a z silnikiem obu świec powstaje iskra jednocześ­ samochodów Visa pomyślano o we­
czterocylindrowym - Super. nie i to dwukrotnie w czasie czterosu- rsji sportowej. W 1981 roku wykonano
Powróćmy jeszcze do silnika dwu- wowego obiegu pracy - pod koniec małą serię 200 sztuk samochodów
cylindrowego. Zwiększając pojem­ suwu sprężania i pod koniec suwu o nazwie Trophee, a w 1982 roku
ność skokową i moc wprowadzono wydechu. Ponieważ świece iskrzą zdecydowano się na uruchomienie
kilka nowych rozwiązań konstrukcyj­ dwa razy częściej niż to jest potrzeb­ produkcji samochodów Visa Chrono
nych. Wał korbowy podparto na trze­ ne, następuje szybciej erozja elek­ oraz Visa GT. Ten drugi model - GT,
cim, dodatkowym łożysku umiesz­ trod. ale częstsze iskrzenie przyczy­ jest wytwarzany seryjnie. Oba sporto­
czonym przed parą kół zębatych prze­ nia się do samoczynnego oczyszcza­ we wozy mają silniki czterocylindro-
noszących napęd z wału korbowego nia elektrod świec zapłonowych. we o pojemności 1360 cnrP i mocy 67
na wałek rozrządu. Zwiększając śred­ Po dwóch latach produkcji samo­ kW (Chrono) i 57,1 kW (GT).
nicę cylindrów zmieniono tuleje cylin­ chód Citroen Visa otrzymał trzeci sil­ W serwisie produkcyjnym francu­
drowe; wykonano je ze stopu alumi­ nik. Była to czterocyl indrowa jednost­ skiej firmy Citroen znajduje się obec­
niowego przy jednoczesnym utwar­ ka napędowa o pojemności skokowej nie 7 wersji samochodów Visa; dwie
dzeniu gładzi, chroniąc ją przed szyb­ 1219 cma znana z samochodu Renault wersje napędzane silnikiem dwucylin­
kim zużyciem. Dalsze zmiany moder­ 14, a wcześniej jeszcze przed zwię­ drowym (Visa i Visa Club); trzy napę­
nizacyjne dotyczyły zarysu krzywek kszeniem pojemności skokowej sto­ dzane silnikiem czterocylindrowym
wału rozrządu oraz wprowadzania sowana w samochodzie Peugeot 104. o pojemności 1124 citP (Visa 11E,
elektronicznego zapłonu bezstyko- Powstały trzy podstawowe odmiany Visa 11 RE i Decapotable ze składa­
wego. Visy, zależnie od zastosowanego sil­ nym dachem), jedna napędzana silni­
Samochody napędzane silnikiem nika: Visa Special/Ctub z silnikiem kiem 1360 cma (Visa GT), oraz wersja
z zapłonem iskrowym mają zazwyczaj dwucylindrowym o pojemności sko­ bagażowa Visy (Entreprise). w której
układ zapłonowy klasyczny z przery­ kowej 652 cm3, Visa Super E z silni­ można otrzymać silnik 652 cm3 lub
waczem i mechanicznym regulato­ kiem czterocylindrowym o pojemnoś­ 1124 cm3.
rem kąta wyprzedzenia zapłonu Ele­ ci 1124 crrP i mocy 41,92 kW oraz Visa Najniższą dynamikę mają wersje
menty te sprawiają wiele kłopotu Super X też z silnikiem czterocylin* samochodów wyposażone w silniki
użytkownikom samochodów i wyma­ drovyym. ale o pojemności 1219 cm3 dwucylindrowe - czas rozpędzania
gają częstej obsługi. Elektroniczny i większej mocy - 47,07 kW. od 0 do 100 km/h wynosi 26.2 s
układ zapłonowy zastosowany w sa- W marcu 1981 roku zaprezentowa­ najwyższą dynamikę ma wersja GT,
mochodzeie Citroen Visa nie ma ani no zmodernizowane samochody osiąga prędkość 100 km/h w ciągu
przerywacza, ani regulatora mecha­ o oznaczeniu Visa II. Zmieniono nieco 10,9 s.
Zdzisław Podbielski
nicznego. Składa się z dwóch czujni­ wygląd nadwozia przez wprowadze­
ków zamontowanych na obudowie
koła zamachowego, metalowego ko­
Dane techniczne samochodu Citroen Visa Club (Visa 11E)
łeczka (sworznia) osadzonego w kole
zamachowym, czujni ka podciśnień ia, _ Nadwozie - samonośne, 5-drzwiowe. 4- 5-miejscowe
eiektoniczngo kalkulatora i cewki za­ - Silnik 4-suwowy, 2-cyl., przeciwsobny, chłodzony powietrzem (4-cyl.,
płonowej. Dwa czujniki umieszczone ustawiony poprzecznie, chłodzony płynem), umieszczony z przodu,
na obudowie koła zamachowego wy­ napędza koła przednie
syłają impulsy elektryczne w momen­ Średnica cyl. x skok tłoka /poj. skokowa 77 x 70 mm /652 cm3 (72 x 69
cie przesuwania się pod nimi (w odle­ mm/1124cm3) »
głości ok. 1 mm) metalowego kołecz­ Moc maksymalna 26,5 kW = 36 KM-DIN przy 5500 obr./min, (36,8 kW =
ka zamocowanego na obracającym 50 KM-DIN przy 5500 obr./min)
się kole zamachowym. Ponieważ dwa - Stopień sprężania - 9 :t (10,2:1)
czujniki są oddalone od siebie o zna­ - Skrzynka przekładniowa - 4-biegowa (4- lub 5-biegowa) synchronizo­
ną odległość, z różnicy czasu wysyła­ wana
nych impulsów od obu czujników kal­ Zawieszenie przednie - wahacze poprzeczne, zwrotnice kolumnowe typu
kulator elektroniczny oblicza pręd­ Mc Pherson, stabilizator
kość obrotową wału korbowego silni­ Zawieszenie tylne wahacze wleczone, wysokie kolumny amortyzatorów
ka i dostosowuje do niej moment za­ z górnymi sprężynami śrubowymi (stabilizator)
płonu. Jedynym zespołem mechani­ Hamulce - dwuobwodowe, przednie tarczowe, tylne bębnowe, hamulec
cznym w układzie zapłonowym Visy ręczny mechaniczny działa na koła tylne
jest regulator podciśnienia w gażniku Ogumienie - o wymiarach 135SR13 (145SR13)
przekazujący informacje do kalkula­ - Długość/szer./wys. pojazdu - 369/153/141 cm
tora elektronicznego o stanie obcią­ - Rozstaw osi - 243 cm (242 cm)
żenia silnika, a tym samym wprowa­ - Masa własna pojazdu - 745 kg (800 kg)
dza korektę momentu zapłonu, gdy Prędkość maksymalna - 125 km/h (140 km/h)
silnik pracuje pod dużym obciąże­ - Zużycie paliwa - 5,2 (4,8) 1/100 km przy V - 90 km/h
niem.
79

NAJWIĘKSZE ZWIERZĘ, JAKIE KIEDYKOLWIEK
ŻYŁO NA ZIEMI
Tym największym zwierzęciem jest
płetwal błękitny Balaenoptera mu-
scutus) Jego długość dochodzi do 35
m, a ciężar do 140 000 kg Odpowiada
to ciężarowi 4 brontozaurów, 25 słoni
afrykańskich lub 2000 tusz i
Płetwala błękitnego zaliczamy do
gromady ssaków, rzędu waleni, pod-
rzędu fiszbinowców, rodziny wielory­
bów fałdowych.
Występuje we wszystkich morzach
i odbywa regularne wędrówki. spę­
dzając lato w krajach polarnych, azi-
mę w tropikach. Żyje zwykle pojedyn­
czo. Pgtusza się szybko, osiągając
prędkość 40 km/h. Przy zanurzeniu
osiąga w ciągu paru minut głębokość
200 500 m. Czas zanurzenia może
przekraczać godzinę. Całe ciało płe­
twala okryte jest niebiesko-szarą skó­
rą. czasem z niewielkimi nieregular­
80
nie białymi plamami Brzuszna strona
ciała pokryta jest licznymi bruzdami
Warstwa tłuszczu podskórnego u płe­
twala ma grubość 50 cm i waży łącz­
nie 50 tys. kg
W jamie gębowej u płetwa li wystę­
puje charakterystyczny twór rogowy,
zwany fiszbinem. Płaty fiszbinu zwie­
szające się z podniebienia są na koń­
cu postrzępione i tworzą aparat filtra­
cyjny, umożliwiający chwytanie drob­
nej zdobyczy, głównie skorupiaków
planktonowych (milimetrowej, najwy­
żej centymetrowej wielkości), które
są jego podstawowym pokarmem.
Płetwal zjada dziennie po parę ton
tego drobiazgu. Liczba płatów fiszbi­
nu, który jest u płetwala błękitnego
czarny, dochodzi u jednego osobnika
do kilkunastu tysięcy. Żołądek płe­
twala ma długość ok. 3 m i może
pomieścić na raz do 2000 kg pokar­
mu. Z jego przewodu pokarmowego
można by ułożyć rurę długości 200
m o średnicy ponad pół metra. Język
płetwala waży ok. 300 kg, wątroba 600
kg, nerki 500 kg, mózg 7 kg, a serce
ok. 700 kg.
Układ oddechowy wykazuje wyraź­
ne przystosowanie do oddychania
w warunkach środowiska wodnego.
Otwory nosowe znajdują się na wierz­
chu głowy. Położenie ich jest tego
rodzaju, że przy zbliżaniu się zwierzę­
cia do powierzchni wody, one naj­
pierw wysuwają się na powierzchnię,
podczas gdy oczy znajdują się pod
wodą. Wydech przez nozdrza powo­
duje w chłodnym powietrzu podwój­
ną fontannę pary wodnej, sięgającą
do 15 m wysokości.
Wierzchołek krtani wsunięty jest do
nozdrzy wewnętrznych, co zabezpie­
cza przed dostaniem się wody z pyska
do płuc. Płuca ważą 1500 kg. Mogą
wchłonąć za jednym oddechem aż 10
000 litrów powietrza W czasie wde­
chu płuca są lepiej napowietrzone niż
u ssaków lądowych, wymieniają bo­
wiem 00 90% powietrza (u człowieka
20%). Liczba krwinek czerwonych we
krwi jest duża, a zawartość w nich
hemoglobiny wysoka. Szczególnym
magazynem tlenu na czas nurkowa­
nia jest hemoglobina zawarta w mięś­
n ia c h
Ciąża trwa ok. 1 roku. Młode rodzą
się w zimie. Noworodek ma 7-8 m dłu­
gości i waży ok. 2000 kg. Podczas
porodu z ciała matki wysuwa się naj­
pierw ogon, a na koócu głowa. ..Nie­
mowlę” natychmiast po urodzeniu
podpływa do powierzchni wody dla
nabrania pierwszego oddechu. Kar­
miony jest mlekiem przez 7-8 miesię­
cy. Podwaja wówczas swój ciężar.
U samicy ujścia dwóch gruczołów
mlecznych znajdują się w dwóch
wgłębieniach po obu bokach ciała na
linii zanurzenia. Kanał zbierający mle­
ko z każdego gruczołu przechodzi
w zbiornik opatrzony mięśniami, któ­
re kurcząc się wstrzykują mleko
wprost do pyska młodego zwierzęcia.
Umożliwia ło mu pobranie dużej iloś­
ci pokarmu w krótkim czasie.
 rzone włókno wolframowe (można Podstawowym warunkiem narzu­
przeprowadzić próby z rozbitą żarów­ conym konstruktorom u rządzenia by­
ką samochodową). Należy tylko zwró­ ła jego prostota i niski koszt. Stąd tez
cić uwagę na uniwersalność rozwią­ nie możemy zaakceptować rozwiązań
zania, aby nadawało się do różnych wykorzystujących silniki elektryczne
typów kuchni oraz gazu miejskiego z przekładniami, nawet fabryczne od
i ziemnego oraz jego trwałość. Ocze­ wycieraczek. Wiąże się tó przecież
kujemy na listy z propozycjami auto­ z koniecznością zamocowania ich
matycznych zapalarek (a także nieau­ w pobliżu reflektorów, wykonania od­
tomatycznych, uruchamianych ręcz­ powiednich otworów, dźwigni itp..
nie) oraz układów ostrzegających a to już jest praca dla zaawansowane­
przed zgaśnięciem płomienia. go mechanika. Poniżej opisane zo­
W przypadku otrzymania wartościo­ staną rozwiązania względnie proste,
wego i poprawnego technicznie roz­ jedynie na zakończenie podanych zo­
wiązania opublikujemy je w dziale stanie kilka przykładów rozwiązań
bardziej skomplikowanych. Należy
Na warsztacie".
przy tym zauważyć, że oczyszczanie
# szkieł reflektorów powinno dotyczyć
AUTOMATYCZNA WYCIERACZKI w szczególności ich górnej części -
ZAPALARKA DO GAZU REFLEKTORÓW przez ten fragment szkła przechodzi
bowiem strumień świetlny świateł mi­
Zadanie 402 jania, używanych przecież najczęś­
Rozwiązanie zadania 396 ciej. Pozostawienie w dolnej części
Zapalenie gazu w celu korzystania nieoczyszczonego fragmentu szkła
ze zwyczajnej domowej kuchni gazo­ Tym razem liczba nadesłanych do
wej jest w zasadzie czynnością prostą redakcji rozwiązań przekroczyła zna­ rzędu 30% nie wpływa zasadniczo na
cznie nasze oczekiwania - jest to oświetlenie drogi - niewielkiemu
- w handlu dostępne są różnego typu osłabieniu ulegną jedynie światła
zapalniczki ułatwiające tą operację. wcale pokaźny stos listów No cóż, nie
zawsze ilość idzie w parze z jakością, drogowe, używane znacznie rzadziej.
Nowoczesne modele kuchni są już Pierwsza grupa rozwiązań przewi­
wyposażone w urządzenia do auto­ czego drobnym przykładem może być
matycznego zapalania gazu. w przy­ dość częste stosowanie słowa ,.LEF~ duje użycie ruchomej wycieraczki,
LEKTOR". Przyznam się, że począt­ której kształt i wymiary należy dosto­
padku korzystania z dużej liczby pal­ sować do danego reflektora. Pewnym
ników unikamy często kłopotliwego kowo trochę mnie to bawiło, lecz tak
naprawdę, to nic śmiesznego. Nie ba­ kłopotem jest fakt. że szkła reflekto­
przestawiania garnków czy manipu­ rów na ogół są wypukłe wycieraczki
lowania zapalniczką pomiędzy ogrza­ rdzo przy tym wiadomo, kogo za taki
nymi naczynami. Niestety, jak dotych­ stan rzeczy winić: nauczycieli czy mo­ o ruchu posuwisto-zwrotnym musia­
czas tego typu kuchnie są artykułem że rodziców, kolegów...? Temat zada­ łyby być bardzo elastyczne, aby mo­
co najmniej luksusowym można nia istotnie może być uważany za po­ gły one skutecznie spełniać swoje za­
pularny czy po prostu modny, mimo danie. Można oczywiście zamiast wy­
jednak pokusić się o opracowanie cieraczek gumowych (takich jak wy­
uniwersalnej zapalarki do gazu, która nie najlepszego stanu motoryzacji
w Polsce, lecz to także nie usprawie­ cieraczki szyby przedniej czy tylnej)
po zainstalowaniu w dowolnym typie
kuchni umożliwi automatyczne zapa­ dliwia nadsyłania rozwiązań ..partia­ zastosować szczoteczki o 2-3 cm
lenie palnika po otwarciu zaworu. Do­ m i" otrzymaliśmy taką partię propo­ włosiu, które lepiej się sprawują przy
datkowo uzupełnienie urządzenia zycji z Giżycka nieznacznie różnią­ współpracy ze szkłem o wypukłej po­
o układ sygnalizacji niezapalenia się cych się między sobą. bazujących na wierzchni. Problem ten nie występuje
płomienia (lub jego zgaśnięcia przy jednej koncepcji rozwiązania proble­ przy niektórych typach reflektorów
zbyt mocnym przykręceniu zaworu) mu. Dość jednak tego pesymizmu - prostokątnych, lecz mimo to odpo­
w sumie należy się cieszyć, że wielu wiednie szczoteczki mogą się okazać
zmniejszyłoby znacznie ryzyko zatru­ bardziej efektywne w pracy.
cia czy wręcz wybuchu (jeżeli np. ktoś Czytelników odważyło się napisać do
Klubu Wynalazców po raz pierwszy Najwłaściwszym sposobem poru­
zapomni wyłączyć gaz przed wyj­ szania wycieraczek wydaje się propo­
ściem z domu). Swoją drogą tego zapewne będzie to początek stałej
i owocnej współpracy Nawiasem mó­ zycja Kolegi Zbigniewa Kilona (rys, 1).
typu układ mógłby być wykonany Polega ona na zastosowaniu zwykłej
w postaci samodzielnego urządzenia wiąc najmłodszy autor nadesłanego
ostrzegawczego, niezmiernie przy­ rozwiązania ma dopiero 10 lat liczy­ linki w pancerzu, uruchamianej ręcz­
nie (odpowiednia dźwignia w kabinie
datnego ludziom w podeszłym wieku, my na stałą współpracę.
dla których często gaz miejski jest Proponowane przez Czytelników kierowcy). Ruch posuwisty linki po­
bezwonny. Donośny dźwięk dzwonka rozwiązania problemu oczyszczania woduje poruszanie ramienia z zamo­
ostrzegającego przed ulatnianiem się reflektorów można z grubsza podzie­ cowaną wycieraczką tu jednak pro­
gazu z kuchenki powinien zaalarmo­ lić na trzy grupy. Na pierwszą składają pozycja Kolegi Kilona jest trochę kon­
wać właściciela mieszkania. Można się wszelkie urządzenia zaopatrzońe trowersyjna. Stosowanie układu

także opracować prosty układ zamy­
kający główny zawór gazowy przy
braku odpowiedniej reakcji.
Kilka uwag dotyczących układu za­
palającego gaz. można wzorować się
na fabrycznych rozwiązaniach zapal­
niczek wykorzystując iskrę elektrycz­
ną (jej źródłem może być samocho­
dowa cewka zapłonowa) lub rozża­
w ruchomą mini-wycieraczkę. Różni­ prostowodowego w tym przypadku
ce dotyczyć będą tyli ko sposobu jej komp) ikuje znacznie konstrukcję le­
poruszania. Grupę drugą stanowią piej byłoby zastosować pojedyncze
układy spryskiwaczy ciśnieniowych, ramię o kącie obrotu około 9CT (za­
proponował to Kolega Przemysław
analogicznych do stosowanych przy
przedniej szybie samochodu. Ostat­ Chełkowski) lub szczoteczkę o ruchu
nia, trzecia grupa, to pozostałe roz­ posuwisto-zwrotnym (rys. 2) propo­
wiązania z ruchomą folią, wibratorem zycja kolegi Dariusza Kościowa. Po­
nadto Kolega Darek proponuje sprzę-
itp.

81 '
 typową pompkę elektryczną-spryski-
wacza, lecz prawdopodobnie ciśnie­
nie wytwarzane przez nią będzie za
małe - do mycia szyby reflektora trze­
ba wtedy zużyć znaczn ie więcej wody.
Kolega Marek Łukasiewicz propo­
nuje zainstalowanie specjalnej insta­
lacji (rys. 3), wyposażonej w zbiornik
ciśnieniowy, napełniony sprężonym
powietrzem. Konstrukcja tego zbior­
nika jest niestety najsłabszym punk­
tem tego pomysłu chociaż można
znacznie uprościć jego budowę
(ruchomy tłok jest przecież zupełnie
niepotrzebny, wystarczy przestrzeń
zamocowanie
tan ie ponad lustrem wody wykorzystać
obrotowe ogranicznik w charakterze zbiornika sprężonego
powietrza). Źródłem ciśnienia może
obudowo być zwykła samochodowa pompka
do kół w połączeniu z zaworem od
dętki umieszczonym w zbiorniku.
Niestety problemem jest także sprawa
zaworu ciśnieniowego „C " (rys. 3) -
chyba, źe zdecydujemy się na zabu­
dowanie w desce rozdzielczej zwykłe­
go kranu 1/ 2" z ozdobną gałką, np.
z pszczółką Mają... Lepszym rozwią­
zaniem byłoby chyba zastosowanie
ręcznej pompki dającej ciśnienie
około 0,2 - 0,3 MPa (2-3 at). Można tu
wykorzystać dużą strzykawkę jedno­
razową z układem zaworków - jest to
jednak dość duża komplikacja ukła­
dy. Niestety, wykonanie instalacji ty­
żenie wycieraczki reflektorów z wy­ np. przyssawki) w postaci odpowied­ pu „autosyfon", czyli zbiornikciśnie-
cieraczką szyby przednie] za pomocą niowy plus zawór jest w warunkach
niego śmigła z zamocowaną gumkę domowych dość kłopotliwe, głównie
linki w pancerzu - upraszcza to zna­ od wycieraczek fabrycznych. Kon­
cznie obsługą, lecz tak częste czysz­ ze względu na trudności ze zdoby­
strukcja taka jest niewątpliwiebardzc ciem odpowiedniego zbiornika. Po­
czenie reflektorów, szczególnie prosta, ponadto łatwy jest montaż
w czasie deszczu (reflektory są wtedy zostaje zatem wykonanie instalacji
i demontaż (ważne przy pozostawie­ z klasyczną pompką elektryczną,
niejako myte) nie wydaje się koniecz­ niu samochodu bez opieki - delikat­
ne - powoduje to przedwczesne zuży­ koncentrując się na takim ustawieniu
nie mówiąc „kleptomanów" u nas je­ dysz (może ich być kilka dla każdego
cie no i dodatkowe opory, nie bez szcze nie brakuje), lecz nie jestem
znaczenia przy silniku wycieraczek reflektora), aby jak najlepiej oczyścić
pewny, czy siła pędu powietrza bę­ górną część szkła reflektorów.
o niezbyt dużej mocy. dzie wystarczająca do wprawienia
Dużym udoskonaleniem urządze­ Propozycje Czytelników dotyczące
śmigła w ruch. Istotny jest przy tym wycieraczek reflektorów były bardzo
nia byłoby zaopatrzenie go w spryski- fakt, że rozpływ powietrza nie jest
wacz, analogiczny do stosowanego różnorodne - te przedstawione powy­
symetryczny, zależy zresztą od umiej­ żej były proponowane najczęściej. Do
przy przedniej szybie. Wystarczy przy scowienia reflektora. Nie negując cie­
tym zamontować kilka rozpylaczy, innych, równie ciekawych należy
kawej idei pomysłu należy jednak są­ m in. propozycja Kolegi Ireneusza
odpowiednią liczbę rurek i pompkę dzić, że wycieraczka według tej pro­
(elektryczną lub ręczną, jak w malu­ Kładzia, wykorzystująca „podskaki­
pozycji nie będzie skutecznie speł­ wanie" samochodu na dziurach (rys.
chu) podłączając je do istniejącego . n ia ć swego zadania.
zbiornika płynu. Zwilżanie szkieł ref­ 4). Urządzenie składa się z ruchomej
Wielu Czytelników nadesłało roz­ ramki zaopatrzonej w zespół szczote­
lektorów jest przy tym koniecznością wiązania wykorzystujące silnik elek­
przy oczyszczaniu Ich w zaschnięte­ czek (wycieraczek). Ramka jest dość
tryczny od typowej wycieraczki samo­ ciężka, co w połączeniu z zamocowa­
go brudu wyrzucanego spod kół in­ chodowej. Rozwiązań tych jednak nie
nych samochodów - bez tego brud niem na sprężynach powoduje jej
będziemy opisywać ze względu na ich ruchy przy przejeżdżaniu przez wybór
byłby tylko rozmazany.
duży stopień skomplikowania (sys­ drogi. W ten sposób reflektor jest
Dążenie do maksymalnego uprosz­ tem dźwigni) no i dość dużą cenę.
czenia konstrukcji widoczne jest oczyszczany w czasie jazdy praktycz­
Druga grupa rozwiązań wykorzys­ nie bez przerwy, gdyż jak na razie
w bardzo wielu listach. Jednym z cie­ tuje ,,mycie" szyby reflektora przy
kawych pomysłów jest wykorzystanie dróg wyboistych u nas nie brakuje.
użyciu strumienia wody o dużym ciś­ Trudno ocenić skuteczność urządze­
siły pędu powietrza. Kolega Robert nieniu. Jest to rozwiązanie proste
Bałaga proponuje wykonanie obroto­ w konstrukcji, chociaż pewnym pro­ nia - na pewno trzeba będzie wyko­
wej wycieraczki (zamocowanej na nać szereg prób z ramkami różnego
blemem jest wytworzenie odpowied­ ciężaru i odpowiednim sprężystym
środku szkła reflektora za pomocą niego ciśnienia. Można zastosować zamocowaniem. Propozycja jest nie-

82

widok z przodu
RYSU
wątpliwie ciekawa, lecz zakres zasto­
sowań jest ograniczony w zasadzie
tylko do samochowów o ..trwardym"
zawieszeniu (czyli głównie Fiata
126p).
Dość często Czytelnicy propono­
wali układy wykorzystujące elektro­
magnes poruszający odpowiedniej
konstrukcji wycieraczkę. Niektórzy
dodawali do tego przerywacz (np. od
kierunkowskazów lub prosty układ
elektroniczny) umożliwiając niejako
ciągłą pracę urządzeńia. Rozwiązanie
takie ma jednak zasadniczą wadę:
proponuję pomysłodawcom przepro-
wadzenie*prób z coraz to większymi
elektromagnesami - odpowiedni do
tych zastosowań ważyłby prawdopo­
dobnie około 0,5 kg i pobierał prąd co
najmniej kilku amperów.
Inny pomysł, ciekawy, choć niezbyt
n$PJtd
(silnik z przekładnią)
ISlleMor
gąbko zbierające brud
RYS.5
praktyczny, to propozycja ruchomej kilku ostatnich) można chyba stwier­
przesłony reflektora, wykonanej dzić, że są one całkiem rozsądne i sto­
z przezroczystej foli zamocowanej su nkowo proste w konstrukcji. Być
ruchomo na dwóch wałkach (rys. 5). może dzięki naszem zadaniu samo-
Obrót wałków (za pomocą silnika) po­ chodziarze-rpajsterkowicze pokuszą
woduje oczyszczenie folii przez od­ się o samodzielne wykonanie wycie­
powiednio umieszczoną gąbkę. Ko­ raczki. Jeśli jeszcze zainteresuje się
mentarz wydaje się zbyteczny - kom­ tym nasz przemysł (lub rzemiosło}, to
plikacja układu, silnik, przekładnia będzie to już pełny sukces.
i wreszcie koszt całości.
Nagrody otrzymują: Zbigniew Kl-
Pomysł z gatunku nieco zwariowa­
lon z Poznania, Przemysław Chełko-
nych. jaki nadesłał jeden z Czytelni­
wski z Iławy. Mirosław Gizęda z Zą­
ków. to zastosowanie przetwornika
bkowic Śląskich, Marek Lukasiewicz
elektroakustycznego odpowiedniej
z Kątów Wrocławskich, Ireneusz
mocy przymocowanego do szkła ref­
Kładź z Katowic, Robert Bałaga z Kra­
lektora tak, aby po jego załączeniu
kowa, i Dariusz Kościów z Łańcuta.
brud po prostu odpadał od szkła. No
cóż, dobrze by było, gdyby szkło nie
odpadło od brudu. P ri2 H Klubu Wynalazców
Podsumowując przedstawione po­
wyżej propozycje (może z wyjątkiem Grzegorz Za lot
83
 LOTY KSIĘŻYCOWE
Apollo 8 - na spotkanie
z Księżycem
Do grudnia 1968 r. wszystkie zało­ rskich zostali oni ubrani w skafandry
gowe loty kosmiczne odbywały się kosmiczne. Po przywiezieniu na wy­
wyłącznie na orbitach okołoziem- rzutnię astronautów zabrano win­
skieh, tw bezpośrednim pobliżu na­ dą wieży startowej na wysokość 98 m zabezpieczenia przez przegrzaniem.
szej planety. Lot po takiej orbicie zo­ skąd po kratownicowym ramieniu Załoga uruchomiła silnik członu SM
stał w książce Stanisława Lema ,,Ka­ przeszli do tzw. białego pomieszcze­ zwiększając szybkość do 7,5 m/s.
tar’' porównany do oddalenia się od nia łączącego wyrzutnię z kabiną W pierwszej dobie lotu pojawiały się
jabłka na odległość równą grubości statku kosmicznego. Po krótkim po­ problemy związane ze zdrowiem as­
jego skórki. Dopiero gdy statek Apol­ żegnaniu technicy pomogli usado­ tronautów. Dowódca wyprawy Frank
lo 8 wyrwał się z jarzma ziemskiej wić się załodze we wnętrzu kapsuły, Borman skarżył się na dolegliwości
grawitacji rozpoczął się pierwszy pra­ a niedługo potem o godzinie 5:34 (ból głowy i żołądka, gorączka
wdziwy lot kosmiczny, wyprawa właz Apolla został zamknięty. i mdłości) spowodowane jego zda­
w niegościnne sąsiedztwo Księżyca, Po wschodzie słońca szef ośrodka niem zażyciem tabletki nasennej.
skąd nawet niesłychanie szybkie sy­ kontroli startu Rocco Petrone otrzy­ Tymczasem Ziemia pozostawała co­
gnały radiowe docierają na Ziemię mał informację o pełnej gotowości do raz dalej w tyle. Mniej więcej w poło­
z opóźnieniem półtorej sekundy. startu 0 godzinie 7:51 nastąpił za­ wie drogi do Księżyca przeprowadzo­
Zanim jednak przedstawimy prze­ płon pięciu silników F-1. Potężny Sa­ no z pokładu Apolla 8 pierwszą trans­
bieg tego wydarzenia cofnijmy się do turn V w 13 sekund wzniósł się powy­ misję telewizyjną. James Love!l za­
wczesnych godzin rannych, przed żej wieży startowej i spalając 15 ton prezentował wstrzykiwanie wody do
świtem dnia 21 grudnia 1968 r. Na paliwa na sekundę wzniósł się w nie­ torebki z liofilizowanym puddingiem
stanowisku startowym 39A na Merrit bo. W następnych 11 minutach od czekoladowym przed spożyciem,
Island wznosi się w świetle ksenono- rakiety odłączyły się kolejno pierwszy a Anders pokazał telewidzom szczo­
wych reflektorów olśniewająco biała i drugi stopień a także wieżyczka ra­ teczkę do zębów unoszącą się w sta­
rakieta Saturn V, największy pojazd townicza, po czym jej trzeci stopień nie nieważkości. Następnego dnia,
latający zbudowany kiedykolwiek ze statkiem kosmicznym wszedł na w kolejnej transmisji, astronauci po­
przez człowieka. Rakieta, sprawdzo­ orbitę okołoziemską. Po półtorakrot- sługując się ręczną kamerą TV poka­
na już wcześniej w bezzałogowych nym okrążeniu Ziemi, w czasie prze­ zali Ziemię widoczną przez iluminato-
lotach orbitalnych Apollo 4 i Apollo 6, lotu nad Pacyfikiem, silnik trzeciego ry Apolla. Lovell relacjonował: ,,Zie­
ma teraz unieść trzech astronautów stopnia został uruchomiony ponow­ mia przesuwa się obecnie w moim
Franka Bormana, Jamesa Lovelta nie na 318 s. Manewr ten spowodował oknie... Wody mają barwę przypomi­
i Williama Andersa na spotkanie zwiększenie szybkości do 38 946 km/ nającą królewski błękit; obłoki są
z Księżycem. Obudzono ich już o go­ h, dzięki czemu Apollo znalazł się na oczywiście jaskrawobiałe, Obszary
dzinie 2:36 po północy. Po zjedzeniu trajektorii wiodącej ku Księżycowi. lądu mają kolory od ciemnobrązowa-
śniadania i ostatnich badaniach leka­ Pół godziny później kapsuła CM wych do jasnobrązowych. Próbuję
(Command Module) wraz z członem sobie wyobrazić, co pomyślałbym
Z a ło g a A p o llo 8. o d le w e j L o v e ll, A n d e rs
obsługowym SM (Service Module) o Ziemi patrząc na nią z tej odległości,
i B o rm a n
zostały oddzielone od trzeciego sto­ gdybym był podróżnikiem z innej pla­
pnia rakiety nośnej, który dodatkowo nety. Czy doszedłbym do wniosku, że
obciążony był makietą LTA-B imitują­ jest zamieszkana? ...Nie wiem czy lą­
cą masę lądownika LM niezabranego dowałbym na brązowej czy niebie­
w tej misji. Astronauta Lovell zauwa­ skiej części” . Miejmy nadzieję, że
żył. że za oknami kabiny unosi się wylądujemy na niebieskiej" zauważył
mnóstwo zestalonych drobinek pali­ rzeczowo Borman czyniąc aluzję do
wa, uniemożliwiających chwilowo mającego zakończyć misję wodowa­
korzystanie z instrumentów do astro- nia. 23 grudnia po 55 godzinach lotu
nawigacji Cztery godziny po starcie Apollo 8 znalazł się w strefie przewagi
Apollo 8 przeciął pasy Van Allena, grawitacyjnej Księżyca. Statek kosmi­
czyli obszar naturalnej radiacji Ziemi. czny poruszając się dotychczas coraz
Naukowcy obawiali się, że promienio­ wolniej ponownie przyspieszył przy­
wanie to może okazać się szkodliwe ciągnięty przez Srebrny Glob, od legły
dla załogi, ale osobiste dozymetry as­ już tylko o 62,5 tys. km.
tronautów wykazały, że otrzymali oni Rankiem w dzień wigilii Bożego
dawki porównywalne z tymi, jakie Narodzenia Apollo 8 znalazł się
otrzymuje człowiek prześwietlany w bezpośrednim sąsiedztwie Księży­
promieniami rentgenowskimi. Astro­ ca Trajektoria statku przebiegała za
nauci mogli już zdjąć skafandry i roz­ Księżycem, a więc łączność z Ziemią
gościć się w kabinie. Rozpoczęto tak­ miała zostać przerwana. A oto dialog
że manewry związane z wprawieniem astronautów na minutę przed znik­
statku w powolny ruch obrotowy dla nięciem pojazdu za tarczą Księżyca:
 Houston: „Jedna minuta do LOS dzo trzeba cenić to co mamy na Ziemi.
(Loss ot Signal), wszystkie systemy Ziemia jest oazą w wielkich czeluś­
sprawne. Szczęśliwej drogi, chło­ ciach kosmosu". Statek kosmiczny
paki” . przeciął linię terminatora, a astronau­
Anders: „Dzięki. Zobaczymy się po ci skomentowali ostry kontrast wystę­
tamtej stronie” . pujący na granicy obszaru oświetlo­
Zapadła cisza. Ośrodek w Houston nego i nieoświetlonego przez Słońce.
kontrolujący dotychczas, każdą se­ Po chwili odezwał się Anders: „Dla
kundę pracy urządzeń pojazdu i funk­ wszystkich ludzi na Ziemi załoga
cjonowania organizmów astronau­ Apolla 8 ma specjalne przesłanie".
tów stanął bezczynny. W tym czasie Teraz astronauci odczytali początko­
przed oczyma załogi Apolla przesu­ wy fragment opisu stworzenia świata
wała się już nigdy nie oglądana przez z biblijnej Księgi Rodzaju: „Na po­
człowieka bezpośrednio odwrotna czątku stworzył Bóg niebo i ziemię.
strona Księżyca. Trwał dialog z kom­ Ziemia zaś była bezładem i pustko­
puterem pokładowym przygotowują­ wiem: ciemność nad powierzchnią
cym manewr odpalenia silnika mają­ bezmiaru wód, a tchnienie Boga uno­
cy wprowadzić statek na orbitę. siło się nad tymi wodami. I wtedy rzekł
W ściśle określonej chwili dokonał Bóg: „Niechaj stanie się światłość!”
tego impuls silnika trwający 4 min i 6 Bóg widząc, że światłość jest dobra
s. Po 36 minutach braku łączności oddzielił ją od ciemności t nazwał K się życ z b liż a s ię c o ra z b a rd z ie j. Z d ję c ie

kontrolerzy lotu w Houston usłyszeli Bóg światłość dniem, a ciemność na­ w y k o n a n o p rz e z ilu m in a to r A p o lla 8
głos Lovella „W porządku, Houston. zwał nocą..."
Apollo 8". Teraz astronauci przystąpi­ Załoga Apollo 8 złożyła pozostałym 146 godzin 28 minut i 48 sekund po
li do filmowania i fotografowania na Ziemi ludziom życzenia świątecz­ starcie człon obsługowy SM oddzielił
przesuwającej się pod nimi powierz­ ne, po czym transmisja została zakoń­ się od kapsuły pojazdu, której pręd­
chni globu, wypatrując głównie czona. 89 godzin, 19 minut i 17 se­ kość wzrosła do 39 734 km/h. Na wy­
miejsc mogących nadawać się do lą­ kund po starcie z Ziemi, gdy Apollo 8 sokości 122 km nad Ziemią rozpoczy­
dowania w następnych misjach. Swo­ znajdował się za Księżycem, trwający na się hamowanie. Tarcie powietrza
je uwagi dotyczące rozpościerają­ 203,7 s impuls sil nika członu SM skie­ zmniejszyło prędkość kapsuły, na­
cych się pod nimi widoków przekazy­ rował pojazd na trajektorię wiodącą grzewając ją jednocześnie do tempe­
wali na Ziemię. Lovell: „Księżyc jest z powrotem na Ziemię. Następnego ratury ok. 3000°C. Na wysokości 7,2
zasadniczo szary, bez kolorów..." dnia, w pierwszy dzień świąt Bożego km otworzyły się dwa spadochrony
Borman: „Horyzont jest tutaj bardzo Narodzenia astronauci spożyli świą­ pomocnicze, zmniejszając szybkość
wyraźny, niebo smolistoczarne, teczny obiad: kawałki indyka w sosie pojazdu do 80 m/s. a na wysokości 3
a Słońce białe... To co teraz widzicie, i żurawiny z jabłkami. W drodze po­ km trzy spadochrony główne. Wodo­
to kratery Casper i Gilbert... Dalej na wrotnej na Ziemię, w czasie ostatniej wanie nastąpiło 27 grudnia przed świ­
horyzoncie widoczne są góry zbliża­ transmisji telewizyjnej Anders powie­ tem, na Pacyfiku wrejonie położonym
jące się do nas. Całe pokryte są róż­ dział: „Wydaje mi się. że mam podoba na południe od Wysp Hawajskich, za­
norodnymi kraterami". ne wrażenie jakie musieli mieć dawni ledwie 4,5 km od oczekującego tam
Anders. „Kolor Księżyca jest białawo- podróżnicy wyruszający na żaglow­ lotniskowca „Yorktown".
-szary, jak brudny piach na plaży cach w daleką drogę... Jestem szczę­ Jacek Nowicki
z mnóstwem śladów stóp na nim". śliwy wracając do domu". Krzysztof Zięcina
Po dwóch okrążeniach wokół Sreb­
MISJA APOLLO 8
rnego Globu astronauci dokonali ko­
rekty orbity, Anders stwierdził, że od­
wrotna strona Księżyca jest mniej
urozmaicona od strony widocznej Neil A Armstrong
z powodu silnego zniekształcenia po­ Edwin E. Aldrin, Jr.
wierzchni niewidocznej przez meteo­ Fred W. Haise, Jr.
ryty. W czasie dziewiątego przedos­
tatniego okrążenia astronauci prze­ Pojazd: Rakieta nośna Saturn V. SA-503
Człon załogowy i obsługowy: CSM-104
prowadzili kolejną transmisję, w któ­ Człon księżycowy: makieta Lunar Test Article LTA-B
rej zaprezentowali powierzchnię
Księżyca widoczną z okien pojazdu. Start: Przylądek Kennedy ego, wyrzutnia 39A. 21 XII. 1968 r. godzi­
Jednocześnie podzielili się wrażenia­ na 7:51 00 czasu wscbodnioamerykanskiego
mi na temat naszego naturalnego sa­
Orbita Parametry: hp = 181,5 km. hA = 191,3 km
telity.
okołoziemska: Okres obiegu T = 88,1 min. Ilość obiegów. 1.5
Borman: „Księżyc dla każdego
z nas jest inny. Ja widzę nieogarnione 0rt>jta Parametry: hp = 111 km (108), hA = 315 km (117). Okres
pustkowie groźne i odstręczające - okołoksiężycowa: obiegu: T - 128,9 min (119,0). ilość obiegów 10 j
wielką przestrzeń niczego, wygląda­
jącą jak chmury pumeksu. Widok ten i Wodowanie: Ocean Spokojny, 8'08'N.. 1 6 5 W W., 27 XII. 1968 r.
nie zachęca do osiedlania się tu
i pracy".
Lovell: „Frank, wydaje mi się, że
myślę podobnie. Absolutna pustka
j W a rto ś c i w nawiasach d o ty c z ę o rb ity o k o ło k s ię ż y c o w e j p o k o re k c ie .
Księżyca skłania do refleksji, jak bar­

85
 *A s t r o n o m i a *
* dla w szystkich *
RAD I OI N T E R F E R OME T R I A
Pierwsze pół wieku radioastronomii ma­
my już za sobą. Jej narodziny wiąże się
zwykle z początkiem lat trzydziestych, kiedy
to Karl Jansky za pomocą swojej stosunko­
wo nieskomplikowanej anteny odebrał po
raz pierwszy sygnały radiowe pochodzenia
kosmicznego. Rozwój radioastronomii roz­
począł się jednak dopiero po drugiej wojnie
światowej, z chwilą, gdy do obserwacji za­
częto używać anten kierunkowych. Niepo­
ślednią rolę odegrały tu zresztą stosunkowo
czułe, jak na owe czasy, radary wojskowe -
pozostałość po wojnie. Jednak od samego
początku zdawano sobie sprawę z proble­
mów, jakie wiążą się z obserwacjami w dzie­
dzinie fal radiowych - najdłuższych w całym
widmie promieniowania elektromagnetycz­
nego.
Możliwości detektora mającego służyć do
obserwacji astronomicznych ocenia się na
podstawie trzech opisujących go parame­
trów: minimalnej wartości rejestrowanego
strumienia promieniowania (czułości), wid­
mowej zdolności rozdzielczej, czyli możli­
wości odróżnienia w Obserwowanym widmie
drobnych szczegółów, oraz kątowej zdolnoś­
ci rozdzielczej, informującej o tym, jak bli­
sko siebie na niebie mogą leżeć źródła pro­
mieniowania, aby były jeszcze widoczne
osobno. W przypadku dwóch pierwszych pa­
rametrów radioastronomowie nie mogą na­
rzekać: współczesne radioteleskopy, w po­
równaniu np. z teleskopami optycznymi, są
tu o wiele lepsze. Czułość dobrej anteny
radiowej przewyższa czułość największych
86
teleskopów ok. 10 tysięcy razy. Ale jest toteż
i konieczność, bowiem strumień promienio­
wania docierającego z kosmosu w postaci fal
radiowych jest znacznie mniejszy od tego
odbieranego jako światło. Gdyby zsumować
całą energię „przechwyconą” przez wszyst­
kie radioteleskopy w ciągu ostatnich 50 lat,
otrzymalibyśmy wielkość nie wystarczającą
nawet do ogrzania 1 grama wody o 1 stopień.
Więcej energii tracimy podnosząc ten numer
„Młodego Technika” o kilka centymetrów
do góry!
Największym problemem była zawsze
mała kątowa zdolność rozdzielcza radiotele­
skopów. Naturalną granicę dla rozdzielczoś­
ci kątowej stanowi rozmiar planiki dyfrak­
cyjnej. Promieniowanie - czy to W ą tło wi­
dzialne czy fale radiowe - jest załamywane
na brzegach teleskopu, czego wynikiem jest
obraz punktowego źródła w postaci krążka.
Średnica tego krążka dyfrakcyjnego jest
w przybliżeniu równa (w radianaeh) X/D,
gdzie Xjest długością odbieranej fali, a D -
średnicą teleskopu. Zdolność rozdzielczą
jednej sekundy łuku posiada w dziedzinie
optycznej (X = 4 x 10 scm) teleskop 10-cen-
tymetrowy. Aby dorównał mu pracujący na
fali 10 cm radioteleskop musiałby mieć śred­
nicę co najmniej 25 kilometrów!
Zdolność rozdzielcza największych istnie­
jących (kilkusetmetrowych) radiotelesko­
pów jest gorsza od oka ludzkiego w dziedzi­
nie widzialnej (ok. 200 sekund łuku), a histo­
ria radioastronomii to praktycznie ciągła
walka z niską rozdzielczością kątową in-
strumentów. Budowanie pojedynczych an­
ten o dużo większych rozmiarach przekracza
nasze możliwości. Okazuje się jednak, że nie
jest to wcale konieczne. Zastosowanie w ra­
dioastronomii metody interferencyjnej po­
zwoliło na osiągnięcie zdolności rozdziel­
czych o jakich dawniej nawet nie marzono.
Czy znaczy to, że udało się jakoś oszukać
Naturę i obejść wspomniane kłopoty z dyfra­
kcją? Oczywiście nie. Stosuje się po prostu
inną technikę, tzw. syntezę apertury, w któ­
rej zamiast jednej dużej anteny są dwie (lub
więcej) mniejszych, oddalonych od siebie.
Fale radiowe odbierane w tym samym mo­
mencie przez obie anteny są sumowane, ale
jest to tak wykonywane, aby zachowana
była cała informacja o fazach, w jakich fale
dotarły do każdej z anten osobno. Sumarycz­
ne natężenie promieniowania będzie w re­
zultacie duże lub małe, w zależności od tego,
czy odbierane przez oba radioteleskopy fale
były zgodne w fazie (grzbiety fal dotarły do
obu teleskopów jednocześnie) lub przeciwne
(gdy do jednego teleskopu dotarł grzbiet fali,
a w tym samym momencie do drugiego - jej
I rozdzielcza.
Rys. 1. Interferometr optyczny „dodaje” światło dociera­
jące z dwóch różnych punktów, lecz mające to samo
źródło. Fale świetlne z obu tych punktów oddziałują ze
sobą dając na ekranie serią jasnych i ciemnych prążków.
Tam gdzie spotykają slą ze sobą grzbiety fal powstaje
prążek jasny, gdzie grzbiet jednej fali spotyka doliną
drugiej prążek ciemny. Zmiany natążenia światła wzdłuż
ekranu przypominają sinusoidą.
ŚWIATŁO GWIAZDY
3 I ..........
■J EKRAN
PRĄŻKI INTERFERENCYJNE
Niebo w czerwcu 1984 r.
Mars (-1 ,m4) i Saturn (+ 0 m5) położone w odległości 5° od
siebie są widoczne w pobliżu gwiazdy Alfa Wagi (+ 2 , 7)
przez niemalże całe noce. 30° na wschód od nich, w pobliżu
Antaresa świeci Uran. a 20° dalej w tym samym kierunku -
Neptun. Obie planety są słabe, do ich odszukania na niebie
potrzebna bodzie lornetka. Najjaśniejszą z widocznych
w czerwcu planet jest Jowisz. 29 VI znajdzie się on w opozy­
cji. czyli najbliżej Ziemi w ciągu całego roku. Jego jasność
wyniesie - 2,m2 . a śrśdnica tarczy - 47". Do ujrzenia tarczy
Jowisza wystarczy więc niewielka luneta lub nawet lornetka.
Jowisz przebywa teraz w gwiazdozbiorze Strzelca, nieco
powyżej gwiazdy Sigma Strzelca i jest widoczny od zmierz­
chu do świtu. Niestety, maksymalna wysokość na |aką się
wznosi ponad horyzont nie przekracza 16°
Pozostałe planety, tzn. Merkury i Wenus są nadal niewido­
czne. Obie przebywają na niebie zbyt blisko Słońca i giną
w jego blasku.
21 VI rozpoczyna się astronomiczne lato. Jest to najdłuż­
szy dzień w roku, a więc na nocne obserwacje pozostaje
niewiele czasu '
dolina). I? rnent pracujący na tej zasa­
dzie nazyw amy interferometrem.
Zdolność rozdzielczą interferometru
określa ta sama formułka co poprzednio,
z tym, że D jest teraz nie rozmiarem pojedyn­
czej anteny, lecz odległością między antena­
mi. Im dalej od siebie umieszczone są anteny
interferometru, tym większa jest zdolność
Interferometr radiowy może się składać
z wielu anten (w najprostszym przypadku są
to dwa radioteleskopy) i działa on na podob­
nej zasadzie, co interferometr optyczny (rys.
1 i 2). Wraz z obrotem Ziemi wokół osi
zmienia się względne położenie obu anten
w stosunku do obserwowanego obiektu.
W rezultacie sumaryczny sygnał odbierany
przez instrument osiąga kolejno wartości
maksymalne i minimalne w miarę jak fale
radiowe docierają do obu anten w fazie
zgodnej i przeciwnej. Te maksima i minima
natężenia nazywa się, podobnie jak w opty­
ce, prążkami interferencyjnymi.
Zmiany natężenia odbieranego promie­
niowania mają charakter sinusoidalny. Am­
plituda i faza tej sinusoidy zawierają infor­
macje o strukturze obserwowanego obiektu
w pewnej skali kątowej, zależne) od odle­
głości między teleskopami (tzw. bazy inter­
ferometru). Zmieniając długość tej bazy do­
staje się podobne informacje w innej skali
kątowej. Powtarzając pomiary dla wielu
87
Jeden z 27 radioteleskopów wchodzących w skład VLA. Średnica metalowego zwierciadła wynosi 25 m, a całość waży
ponad 200 ton. Choć teleskop widoczny na fotografii jest umieszczony na trzech betonowych postumentach, może on
być stosunkowo łatwo zaopatrzony w koła i przesunięty w inne miejsce po specjalnych szynach

różnych odległości między obydwoma tele­
skopami i w różnych ich położeniach (wyni­
kających z mchu obrotowego Ziemi), można,
po pewnej obróbce matematycznej, otrzy­
mać obraz obiektu identyczny z tym, jaki'
dałby pojedynczy radioteleskop o średnicy
równej najdłuższej z baz. Zamiast więc bu­
dować ogromny radioteleskop, sporządza się
88
kilka mniejszych, umieszcza się je w różnych
położeniach zwględem siebie i obserwowa­
nego obiektu, a następnie precyzyjnie sumu­
je wszystkie obserwacje, tak jak gdyby były
odbierane przez pojedynczą antenę. Radio­
wy obraz obiektu otrzymuje się w wyniku
syntezy wielu pomiarów, stąd też tego typu
technika wykonywania i opracowywania
 FALE RADIOWE czony w 1980 r. zespół 27 radioteleskopów
umieszczonych na pustyni w pobliżu Socor-
ro (Nowy Meksyk, Stany Zjednoczone) o na­
zwie Very Large Array (VLA). Anteny
0 średnicy 25 m każda (rys. 3) umieszczone są
na szynach i mogą być przesuwane. Interfe­
rometr ma kształt litery Y, której każde
MIESZACZ 6 OSCYLATOR O MIESZACZ ramię ma 21 km długości, a najlepsza roz­
dzielczość jaką można tu uzyskać wynosi ok.
-------a» ■«-------
KORELATOR 1 sekundy łuku, czyli prawie tyle samo, co
w dużych naziemnych teleskopach optycz­
natężenie
nych. A więc również i pod względem kąto­
N W S '___ wej zdolności rozdzielczej teleskopów radio­
PRĄŻKI INTERFERENCYJNE astronomia dogoniła już astronomię światła
widzialnego. Co więcej, zaczyna ją coraz
Rys. 2. Interferometr radiowy działa na podobnej zasa­ wyraźniej wyprzedzać, gdyż aby poprawić
dzie, jak jego odpowiednik optyczny. W miarę obrotu zdolność rozdzielczą interferometrów radio­
Ziemi wokół osi falawysłana przez radioźródło dociera do wych wystarczy po prostu jeszcze bardziej
obu anten interferometru na przemian w fazach zgodnych
i przeciwnych. Końcowy sumaryczny sygnał ma wiec odsunąć anteny na większe odległości, tym
również charakter sinusoidalnych zmian w czasie. Ampli­ razem już rzędu setek i tysięcy kilometrów.
tuda (wysokość) I faza (położenie) tej sinusoidy zawierają
informacje o strukturze obserwowanego źródła
Pojawiają się przy tym nowe trudności, ale
o tym jak są one przezwyciężane i z jakim
skutkiem, opowiemy już następnym razem.
obserwacji nosi nazwę syntezy apertury Marek Staniucha
(apertura jest tu synonimem powierzchni
radioteleskopu).
Pierwszy interferometr radiowy użyto W grudniowym numerze ,,MT" z ub.r. zaproponowaliśmy Czytel­
nikom samodzielne ułożenie kalendarza widoczności planet
w 1946 r. w Sydney (Australia) do obserwacji w 1964 r. Niestety, z przyczyn technicznych nie byliśmy w stanie
Słońca. Był on nietypowy, gdyż składał się wydrukować wspomnianych w artykule mapek nieba (rysunki 1,2 .3
i 4).
tylko z jednej anteny: drugą antenę zastępo­ Przepraszamy gorąco wszystkich Czytelników za ten brak i śpie­
wało odbicie pierwszej w powierzchni morza szymy donieść, że były to proste mapki równikowej okolicy nieba,
takie, jakie z pewnością można znaleźć w każdym domu. Przy
(dziś sugeruje się, aby na podobnej zasadzie rozwiązywaniu zadania najlepsza byłaby mapka obrotowa, lecz
równie dobra jest też każda inna (nawet bardzo schematyczna), pod
działał przyszły interferometr księżycowy). warunkiem, że ma naniesioną siatką współrzędnych. Część Czytel­
Następne interferometry były już bardziej ników zorientowała się w czym rzecz i nadesłała już swoje rozwią­
zania. Na listy od pozostałych czekamy do ostatniej wiosennej pełni
konwencjonalne. Niestety ich kątowa zdol­ Księżyca (decyduje data stempla pocztowego). Przy okazji uzupeł­
ność rozdzielcza nie przekraczała 10 minut niamy podane wcześniej dane o położeniu na niebie Merkurego.
Jego ruch na tle gwiazd jest stosunkowo szybki, stąd znaiomość
łuku. Technika syntezy apertury powstała współrzędnych w odstępach miesięcznych jest często niewystar­
w latach pięćdziesiątych (do jej szerszego czająca. Załączona tabela zawiera współrzędne Merkurego dla 10-
i 20-tego dnia każdego miesiąca w 1964 roku.
zastosowania przyczynił się późniejszy lau­
reat Nagrody Nobla, Martin Ryle z Cambrid­
Data u Q Data «
ge w Wielkiej Brytanii). Jej dalszy rozwój był
jednak ściśle związany z ogólnym postępem 101 18*02" -T O W 10 VII 0*35* +20°28'
+ 14 54
20 18 21 -21 43 20 937
techniki, a w tym z możliwością stosowania 1011 2016 -21 06 10 VIII 10 50 + 401
10 47 + 2 47
do opracowywania obserwacji coraz to wię­ 20 21 20 ■17 40 20
1 0 IX 1010 + 1043
10111 23 29 - 503
kszych komputerów. 20 0 04 • + 406 20 10 53 + 846
10 IV 212 + 16 39 10X1 13 02 - 523
■1229
Obecnie najlepszym instrumentem działa­ 20 203 + 14 38 20
10 Xł
1403
1611 -2 3 1 2
10V 1 45 + 750
jącym na zasadzie syntezy apertury, a jedno­ 20 2 11 + 9 35 20 17 10 -25 30
+ 1954 10X11 175 3 -23 07
cześnie największym pojedynczym interfe­ 10 VI
20
4 10
538 +24 01 20 1702 -19 53
rometrem radiowym na świecie jest ukoń­
89
 No więc Marek Klisiński OSZCZĘDNOŚCIĄ
(27 lat) z Warszawy na­ I PRACĄ... Trwa dobra

POMYSŁY
genialne -
tknąwszy się w ,,MT” 8/83
na pomysł Jacka Koniecz­
nego, dotyczący oświetle­
nia choinki, postanowił
passa na pomysły,,oszczęd­
nościowe*’. Z kilkunastu
listów poświęconych tej
sprawie wybrałem jeden -

s * 3Kumoiau/ri2 również coś świątecznego

zaproponować. ,,Moją ideą
jest - pisze wierny nam od
lat czytelnik - wbudowanie
i takie sodu przewodów oświetlenia
choinkowego w samą kon­
strukcję choinki - oczywiś­
A u to rzy ka żd eg o po m ysłu otrzym u ją ja ko honora­ cie chcxizi o sztuczne
rium 25 000 gr. W szystkie nadesłane p o m y sły są drzewko. W odpowiednich
poza tym ro zp a tryw a n e p rze z Biuro M łodzieżo­ miejscach na gałęziach
w ych P atentów , k tó re p rzyzn a je sw oje nagrody znajdowałyby się specjalne
i w yróżnienia. P om ysły m ożna nadsyłać p o d adre­ gniazda służące do mecha­
sem red a kcji o dow olnej p o rze roku, dnia i n o c y , nicznego i elektrycznego
b y le b y b y ły o p atrzone d o p iskiem „P O M Y SŁY". podłączenia lampek. Może
podobne do gniazd w jakich
D o ty c zy to ró w n ie ż „Ś L A D Ó W P O M Y S Ł Ó W ”
montuje się startery jarze­
A u to rzy w y d n ik o w a n y c h „śladów " otrzym ują n<i- niówek, z tą tylko różnicą,
gi'ody rzeczow e. że w czasie gdy lampka nie
jest podłączona styki są
Z ROWEREM NA RO­ nadawać się będzie wyłącz- zwarte... ”
WERZE. „Gdy wyjeżdżam nie do jazdy po stromych Zwarte, gdyż chodzi o to,
z rodzicami na wycieczkę tatrzańskich ścieżkach, żeby każdy użytkownik ta­
rowerową w pobliskie oko­ gdzie biegają wyłącznie ko­
kiej choinki, sam sobie
lice - pisze Roman Pańcza zice. Ale i temu można za­ komponował układ lampek
(12 lat) z Bytomia Odrzań­ radzić: należy po prostu
(gniazdek byłoby dwa razy
skiego to nieraz się zda­ wozić ze sobą zwykły, nor­ więcej). Oczywiście cała in­
rza, że nie nadążam, szcze­ ma! nokołowy rower, na
stalacja powinna być chro­
gólnie przy wjeździe pod który będziemy się przesia­ niona bezpiecznikiem, od­
górę. Więc wymyśliłem dali, gdy przyjdzie nam
powiednio izolowana itd.
pewną konstrukcję... ” ochota, aby pokonać kawa­ Autor - co jest dużą rzad­
A jest ona mianowicie ta­ łek płaskiego i równego te­
kością w otrzymywanej
ka, że koła roweru Romka renu. Ostatecznie wprowa­ przeze mnie koresponden­
mają mieć różne średnice. dzanie nowości wymaga
cji - sam przeprowadził
Przy wjeździe pod górę: pewnego wysiłku nie tylko krytyczną analizę swego
z przodu małą z tyłu dużą. umysłowego...
pomysłu, wytykając sobie
A przy zjeździe w dół, od­ ŚWIĘTA, ŚWIĘTA I PO np. utrudnienie produkcji
wrotnie: z przodu dużą, ŚWIĘTACH. Oczywiście
choinek, większą niż trady­
a z tyłu małą. W ten sposób mam na myśli Boże Naro­ cyjna długość przewodów
- zamieniając koła miejsca­ dzenie, gdyż tvrh właśnie
doprowadzających prąd.
mi, wedle potrzeby uzy­ konieczność bardzo staran­
skujemy większą wygodę
nego ich izolowania itp.
jazdy, gdyż rowerzysta nie­ Myślę jednak, że zalety
zależnie od ukształtowania
przewyższyłyby wady ta­
terenu zawsze jest usytuo­ kiego drzewka i warto za in­
wany mniej więcej w po­
teresować nim jakąś spół­
ziomie... dzielnię.
Jest w tym jak sądzę ja­
Mam tylko pewną wą­
kaś twórcza myśl warta za­ tpliwość. Czy wprowa­
stanowienia, jednak niepo­
dzając w nasze otoczenie
koi mnie nieco fakt, że tak coraz większą liczbę ele­
przekonstruowany rower
mentów sztucznych, po­
świąt dotyczy następny te­ zorujących prawdziwe -
mat. Zresztą i pora jest sto­ postępujemy właściwie?
sowna, bo w chwili gdy pi­ Piszę o tym sam pełen nie
szę te słowa pada rzęsisty tylko wątpliwości ale i po­
deszcz, a za kilkanaście go­ czucia winy, gdyż i u mnie
dzin powitamy mokry No­ kolorowe lampki palą się
wy Rok 1984. Mam nadzie­ w tej chwili na sztucznej
ję, że kiedy to będziecie - choince, kupionej rok temu
mam nadzieję, że w maju - i przechowywanej od świąt
czytać pogoda będzie już do świąt w plastykowym
normalna... worku w piwnicy.
moim zdaniem najciekaw­
szy. Jego autorem jest
Adam Derdzikowski ze
Starego Żylina, a propozy­
cja dotyczy, jak to się ucze­
nie mówi - systemowego
spojrzenia na energotwór-
cze możliwości samochodu,
najlepiej elektrycznego, bę­
dącego w ruchu
,,Chodzi u to, by wyko­
rzystać wszystkie te ener­
gie, które powstają w czasie
jazdy samochodu i do tej
pory nie są wykorzystane,
jak np. wszelkie jego drga­
nia, pracę resorów amorty­
zatorów itp..." Gdyby więc
to wszystko zamieniać - za
pomocą jakichś silniczków
pracujących np. w cyklu
posuwisto-zwrotnym - na
energię elektryczną i łado­
wać nią akumulatory, moż­
na by chyba uzyskać jej nie­
złą porcję. A praeeież do­
chodzi do tego jeszcze od­
zysk energii w ezasie hamo­
wania (a może i w czasie
przyspieszania?) w czasie
ruchu kierownicą, przy za­
mykaniu i otwieraniu
drzwi, naciskaniu pedałów
itd. Wydaje się, że są to nie­
wielkie porcje energii, ale
dodawane nieustannie do
siebie, kto wie czy nie za­
pewniłyby takiej jej ilości,
że gra warta byłaby świecz­
ki. A swoją drogą, ciekawe
czy któryś z naukowców
pracujących w branży sa­
mochodowej zajmował się
kiedyś tak pomyślanym bi­
lansem energetycznym sa­
mochodu? Jeśli nie, to za­
chęcamy do podjęcia takich
badań. Tym bardziej, że
w innych dziedzinach tech­
niki działają już urządzenia
napędzane energią w taki

90
sam sposób odzyskiwaną.
Sam mam np. naręczny ze­
garek nie wymagający
w ogóle nakręcania. Zmyśl­
ny ciężarek na osi zamon­
towany wewnątrz koperty
dokręca nieustannie sprę­
żynę w czasie przypadko­
wych ruchów ręki.
MAŁA POWÓDŹ - DU­
ŻY KŁOPOT. Sądząc z iloś­
ci listów poświęconych róż­
nego typu zabezpieczeniom
sygnalizującym przekro­
czenie poziomu alarmowe­
go wody w wannie - domo­
we powodzie są zjawiskiem
powszechnym. Wracam
więc do tej sprawy, poru­
szanej już kiedyś, proponu­
jąc wykonanie prostego
urządzenia pomysłu Jacka
Bąbla z Piotrkowa Trybu­
nalskiego. Jego głównym
elementem są dwa metalo­
we (np. miedziane) pręty
zamontowane równolegle
do siebie w odległości 2-3
mm i połączone w szereg
z bateryjką 9 V, dzwonkiem
i żarówką. Na obudowie
urządzenia jest mały ma-
gnesik (np. od magnetycz­
nego zatrzasku do drzwi­
czek szafki). Całość przy­
czepia się za pomocą tego
magnesu do ścianki wanny
na odpowiedniej wysokoś­
ci, prętami w dół, puszcza
wodę, a żarówkę z dzwon­
kiem umieszcza w mieszka­
niu w tym miejsc u, na które
najczęściej patrzymy (po­
dejrzewam, że jest to tele­
wizor. niestety). Potem od­
kręcamy kran, w odpo­
wiednim czasie woda zwie­
ra elektrody, dzwonek
dzwoni, żarówka się zapala
a my - niechętnie, ale zmu­
szeni koniecznością - wra­
camy do rzeczywistości,
czyli odrywamy się od ulu­
bionego kolejnego serialu
wyświetlanego powtórnie
„na życzenie telewidzów”
i biegniemy zakręcić korek.
A potem - znów biegiem -
wracamy i wpatrzeni
w ekran jak sroka w kość
dajemy się dalej czarować
telewizji. Woda zaś przez
ten czas powoli sobie
w wannie stygnie. Na to
jednak ani Jacek ani ja nie
mamy już żadnego spo­
sobu..
RÓŻNE
> DROBIAZGI
Jacek Broniewski
z Wrocławia rad by widział
w sklepach ze sprzętem ele­
ktrycznym takie wtyczki,
które byłyby równocześnie
gniazdkami. Umożliwi to
przyłączenie większej licz­
by odbiorników do gniazd­
ka, do którego dziś można
włączyć tylko jedną
wtyczkę.
Marcin Famulak z Kato­
wic pyta: dlaczego kuchnie
gazowe nie mają wyłączni­
ków czasowych? Przecież
często się zdarza, iż „na
skutek nagłego wyjścia lub
zapomnienia, jakieś danie
zostawione na gazie zmie­
nia kolor, zapach i smak...
Niestety, i nam się taka
wpadka nie raz zdarzyła,
więc też chcielibyśmy mieć
taką kuchenkę...
Robert Ko/.iorowski
z Bielska-Białej wynalazł
buły z podwójnymi, zdej­
mowanymi podeszwami,
które przyczepione są tylko
w czasie chodzenia po uli­
cy. Po przyjściu do domu,
zostawiamy je w przedpo­
koju, żeby nie brudzić
podłogi.
Sławomir Cupiał z Gdyni
marzy o tym, aby w kolejo­
wych przedziałach dla ma­
tek z dziećmi zainstalowa­
ne były podgrzewacze do
butelek, i foteliki dla malu­
* /
chów. a z głośników nada­
wano cały czas bajki,
Włodzimierz Treter z Ra­
donia pragnie pomóc pa­
laczom papierosów' w od­
zwyczajaniu się od tego na­
łogu. Proponuje w tym celu
w każdym pudełku papie­
rosów umieścić jeden, nie
ró im;h v i<' wwgladcm od
śladem
1 pomysłów |
Nigdy nie przypuszcza­
łem. że zagadnienie bezpie­
cznych kontaktów i wty­
czek rozbudzi takie zainte­
resowanie. Ciągle przycho­
dzą listy w tej sprawie, je­
den aż z Preston w Australii
od p. Wiesława Szydłow­
skiego, któr\r nas informu­
je, że tamtejsze gniazdka
mają trzy otwory, a wycią­
gnięcie wtyczki automaty­
cznie wyłącza fazę. Przy­
słani >mi również (m. in. zro­
bił to Wojciech Tratkiewicz
z Krakowa) mapę całego
świata, z zaznaczeniem ja­
kie typy wtyczek są w po­
szczególnych rejonach uży­
wane/ Dla wiadomości kli­
entów działu podaję, że jest
owych typów - głównych -
cztery: brytyjski i australij­
ski mają po trzy bolce,
a amerykański i europejski
po dwa. Następne informa-
cjedotyczącę tego tematu -
już wkrótce.
Nie wszystkie pomysły
wzbudzają ogólne zachwy­
ty, np. Piotr Kubie (12 lat)
z Miechowa uważa, iż za­
miast marzyć o pływającym
mydle („MT" 9/83) lepiej
kupić w sklepie dwustron­
ne przyssawki. Jedną stro­
ną przyczepione do ściany
wanny, drugą utrzymują
mydło „chroniąc je przed
pozostałych, ale za to o pa­
skudnym smaku, który wy­
czuje się dopiero po wypa­
leniu połowy. ..W ten spo­
sób —pisze nasz klient -
wytworzy się w palaczach
pcKzucie zagrożenia..."
Tomasz Gałecki (13 lat)
z Dzierżoniowa pisze, że
„kto się chce porządnie wy-
kąpać łub przespać w wan­
nie to zsuwa ją ze ściany,
a kto chce wziąć natrysk -
zostawia ją wiszącą...’’ Bo­
wiem Tomek wynalazł
wannę tak skonstruowaną,
że może ona pełnić te dwie
funkcje oddzielnie. Jak na
razie, nie przewiduje się
drzemki pod prysznicem!..
wpadnięciem w kąpielową
głębinę..."
Wieloczynnościowy ro­
bot jugosłowiański ETA
022, w skład którego wcho­
dzi maszynka do mityczne­
go mięsa, ma w swym skła­
dzie również przepychacz
do dziurek w jej sitku. To
jest to, o czym z kolei ma­
rzyła Anna Matyja w,,MT”
9/83, a o czym poinformo­
wał nas Jacek Mantikowski
(19 lat) z Pitzitania.
Za 276 zł kupił Artur
Schweiher (10 lat) z Pozna­
nia taką samą latarkę jakiej
pomysł znalazł w „MT” 3/
83. Chodzi tu o małą latarkę
z ruchomym refłektorkicm,
zaopatrzoną w przyssawkę.
Producentem jest „DOM
GOS".
Podróżny pulpit do pracy
z ..MT” 3/82 osobiście wi­
dział niedawno na granicy
radziec'k(t-węgierskiej Da­
riusz Marmol z Brzeska. Je­
den z celników miał zawie­
szony na piersiach po d ró ż­
ny stolik, który' po złożeniu
stawał się zwykłą torbą no­
szoną na ramieniu.
Jak twierdzi Stanisław
Firko z Nowego Dworu
Gdańskiego - istnieją
w Polsce telewizory, które
samoczynnie wyjączają się
wrjakiś czas po zakończeniu
nadawania programu. Ta­
kie urządzenia mają „Nep­
tuny" 431 oraz 631 a propo­
nował to Grzegorz Goślicki
w „MT” 8/83.
Jerzy Dąbrowski
91

HIGROMETRY chemi czne
Higrometry, czyli przyrządy służące do
wskazywania wilgotności powietrza są
prostymi urządzeniami, w których czujni--
kiem, czyli elementem reagującym na zmia­
ny wilgotności powietrza, jest włos koński
albo ludzki, najlepiej kobiecy. Kilkadziesiąt
lat temu, bardzo modne były malutkie do-
mki, z których w zależności od aktualnej
wilgotności powietrza, wychodził zakonnik
z parasolem lub chłopak z piłką. Otóż bele-
czka, na której osadzono figurkę, wisiała na
włosie końskim. Pod wpływem zmian wil­
gotności włos ulegał skręceniu, poruszając
beleczkę w jedną lub drugą stronę.
Natomiast w używanych po dziś dzień
higrometrach wskazówkowych są stosowa­
ne włosy kobiece. Włos kobiecy zmienia i to
dość znacznie swoją długość w zależności od
wilgotności powietrza. #
My, chemicy do budowy higrometru może­
my z powodzerliem wykorzystać odpowied­
nie związki nieorganiczne. Nie jest przecież
dla nikogo tajemnicą, że są związki chemicz­
ne zmieniające swą barwę w zależności od
stopnia uwodnienia cząsteczek.
Najprostszym przykładem takiego związ­
ku jest siarczan miedziowy. Otrzymany
w zwykłych warunkach poprzez krystaliza­
cję z wodnych roztworów tworzy piękne
niebieskie kryształy o wzorze CuS04•5H20 .
Jeżeli jednak siarczan miedziowy ogrzejemy
do ok. 200°C, to z niebieskich kryształów
powstanie biały proszek. Tworzy go bez­
wodny siarczan miedziowy CuS04. Ponieważ
jednak nie wybieramy się na Saharę, gdzie
zresztą też nie notujemy temperatury 2GG°C,
musimy poszukać innych związków. Na
szczęście jest ich wiele i co najważniejsze -
w temperaturach otoczenia w sposób odwra­
92
calny zmieniają swą baiwę. Takim np.
związkiem jest bliski krewny siarczanu mie­
dziowego - chlorek miedziowy CuCl2. Zwią­
zek ten po oczyszczeniu przez krystalizację
tworzy zielonkawe kryształy, w których na
jedną cząsteczkę chlorku miedziowego przy­
pada jedna cząsteczka wody CuCl2•H20 . Za­
barwienie tego związku nie jest jednak zbyt
intensywne, bo pasek bibuły czy papieru
zanurzony w roztworze po lekkim osuszeniu
jest niemal bezbarwny.
Spróbujmy pasek taki wysuszyć dokład­
niej, np. przy grzejniku lub przy piecu. Wów­
czas, o dziwo, pojawi się wyraźna żółta bar­
wa. Jednak po lekkim nawilżeniu w atmos­
ferze kuchni czy łazienki, barwa żółta znik­
nie i pasek stanie się znów bezbarwny.
W tym przypadku również mamy do czynie­
nia ze zmianą barwy wywołaną różną za­
wartością wody krystalicznej, bo kryształy
CuCl2■H20 są zielonkawe, a CuCl2 - żółte.
A oto drugi kameleon chemiczny - chlorek
kobaltawy, po zwykłej krystalizacji z wody
otrzymamy intensywnie czerwone kryszta­
ły: CoCl2 6H20.
W miarę ogrzewania, bądź nawet przeby­
wania w suchej atmosferze chlorek kobalta­
wy zaczyna stopniowo tracić cząsteczki wo­
dy krystalicznej, czerwona barwa traci swą
intensywność, przechodzi w różową, aż wre­
szcie w niebieską. W tym stanie barwy wzór
chlorku kobaltawego jest następujący:
CoCl2*H20 .
Teraz możemy przystąpić do wykonania
chemicznych higrometrów. W 20 ml wody
rozpuszczamy 2 g żelatyny (poprzednio na­
moczonej), po czym dodajemy G,4 gCuCl2. Po
wymieszaniu całości w roztworze tym zwil­
żamy paski bibuły, białe papierowe kwiaty,
lub malujemy pędzelkiem na szkle pasy.
Higrometr tego typu można nazwać h i ­
g r o m e t r e m g r a n i c z n y m . Wystą­
pienie bowiem barwy żółtej sygnalizuje bar­
dzo małą, wręcz skrajnie niską wilgotność
powietrza. Takie powietrze spotykane nie­
raz w silnie ogrzewanych i nieprzewietrza-
nych pomieszczeniach jest dla naszego orga­
nizmu szkodliwe. Przebywanie w nich przez
dłuższy1czas powoduje pękanie warg, su­
chość w gardle i uszkodzenia śluzówek. Wy­
stąpienie więc żółtej barwy będzie sygnałem
do nawilżenia powietrza w takim pomiesz­
czeniu.
Inny higrometr zawierający chlorek ko-
baltawy jest również urządzeniem granicz­
nym, lecz wskazującym wilgotność w obu
kierunkach. W 20 ml wody rozpuszczamy 1,5
g uprzednio namoczonej białej żelatyny i do­
dajemy 0,2 g CoCl2•6H20 . Po dokładnym
wymieszaniu całości roztworem tym, podob­
nie jak poprzednio, nasycamy bibułę, papier,
lub malujemy kreski na szkle.
A oto trzeci przepis na wykonanie najdo­
skonalszego higrometru wskazującego nie
tylko skrajne, ale nawet i pośrednie stopnie
wilgotności powietrza.
Paski bibuły moczy się przez 10 minut w roz­
tworze o następującym składzie:
woda
chlorek kobaltawy CoCl2*6H20
chlorek sodu NaCl
chloran potasu KC103
dekstryna
W połowie podanej ilości zimnej wody rozra­
biamy dekstrynę, w drugiej zaś połowie wo­
dy rozpuszczamy pozostałe składniki; oba
roztwory zlewamy razem i dokładnie mie­
szamy. Po namoczeniu pasków bibuły w tym
roztworze rozwieszamy je, aby obciekły
i wyschły. Tak przygotowane paski swą bar­
wą będą sygnalizowały aktualną wilgotność
powietrza.
Wilgotność powietrza Barwa paska
bardzo duża {deszcze) ciemnoróżowa
duża (przed czy po deszczu) bladoróżowa
średnia (pogodnie) niebiesko-różowa
mała (długotrwała pogoda) niebiesko-lawendowa
bardzo mała
(susza, pomieszczenia zimą) błękitna
Jeśli na podstawie wskazań chemicznego
higrometru mamy przewidywać pogodę, nie
zawieszajmy go w kuchni, łazience, przy
piecu lub kaloryferze, gdyż wilgotność po­
wietrza w tych miejscach nie ma nic wspól­
nego z aktualną pogodą (chociaż i takie pró­
by warto wykonać z samej ciekawości). Ra­
dzimy pasek bibuły przepiąć pinezką do kor­
ka, którym będzie zatkana krótka, a szeroka
rurka szklana. Burkę taką, otwartą od dołu,
zawieszamy za oknem. Deszcze jej nie szko­
dzą, a higrometr będzie wskazywał aktualną
wilgotność powietrza atmosferycznego.
Sposobów i pomysłów zastosowań chemi­
cznego higrometru może być bardzo wiele.
Efektownie wyglądają np. sztuczne kwiaty
zmieniające swą barwę lub rozmaite obrazki
czy rysunki. W takim przypadku część pej­
zażu lub części ubioru osoby maluje się po­
danym wyżej roztworem. W zestawieniu
z innymi elementami obrazu, nie zmieniają­
cymi swej barwy, wygląda to bardzo tajem­
niczo.
Na zakończenie warto wspomnieć o jesz­
cze jednym sposobie przepowiadania pogo­
dy przy pomocy reakcji, a mianowicie o tzw.
barometrze chemicznym. Zwykły barometr
poprzez odkształcenie membrany mierzy,
jak wiemy, aktualne ciśnienie powietrza. Ale
możemy tego dokonać i poprzez reakcję fizy­
kochemiczną.
Kilkadziesiąt lat temu popularne były ba­
50 ml rometry chemiczne cieczowe. Stanowiły je
?g naczynia napełnione 50% wodno-alkoholo-
5g wym roztworem kamfory z dodatkiem azo­
2g tanu potasu i chlorku amonu. Przy wysokim
2,5g ciśnieniu atmosferycznym, czyli zapowiedzi
dobrej pogody ciecz w butelce jest przezro­
czysta, W miarę spadku ciśnienia powietrza
ciecz w butelce stopniowo mętnieje.
A teraz parę słów o samym mechanizmie
działania tego rodzaju barometru. Otóż pod­
stawowym i jedynym czynnikiem zewnętrz­
nym, jaki może i na pewno wywiera wpływ
na mieszaninę w butelce, jest ciśnienie po­
wietrza. Jak wiemy, zmiany ciśnienia powie­
trza nie tylko towarzyszą różnym zj awiskom
atmosferycznym, jak np. burzy, deszczowi,
słonecznej pogodzie ale bardzo często zmia­
ny te poprzedzają. Przykładowo - spadek
ciśnienia nawet przy ładnej, bezchmurnej
pogodzie, zapowiada zachmurzenie, deszcz
lub burzę.
Zachodzi pytanie, czy zmiany ciśnienia
powietrza mogą wywierać wpływ poprzez
korek na mieszaninę cieczy w butelce?
Oczywiście, że tak, ale pod warunkiem, że
szyjkę butelki zamkniemy nie korkiem gu­
mowym czy z PCW, lecz z prawdziwego
korka. Korek jest bowiem na tyle porowaty,
że nie przepuszczając cieczy „przewodzi”
niejako zmiany ciśnienia.
Powstaje pytanie, co dzieje się w butelce
pod wpływem zmian ciśnienia? Otóż zmie­
nia się rozpuszczalność poszczególnych
związków w wodzie. Zwróćmy uwagę, że
roztworem nie jest czysty alkohol etylowy,
lecz jego 50% wodny roztwór. Zmiana roz­
puszczalności KN03 i NH4CI wraz z ciśnie­
niem powoduje mętnienie alkoholowego
roztworu kamfory. Stefan
93
/
 CHIŃSKI DRZEWORYT
BARWNY

Drzeworyt jest jedną z najstar­

szych technik graficznych, należącą
do grupy rytów wypukłych. Drzewo- f
rytem nazywamy także odbitkę I
otrzymaną za pomocą tej techniki. J
Technika drzeworytowa umożliwia
wykonywanie i powielanie ilustracji
o precyzyjnym, wyrazistym rysunku.
W Europie odbitki drzeworytnicze
wypełniały w XVI w. karty książek
naukowych, a ilustratorzy często do­
wodzili, że patrzą bystrzej i widzą
więcej niż uczeni autorzy opisów %
słownych. (Pisaliśmy o tym w nume­
rze 9-10 w 1981 r.). W XVII i XVIII w.,
gdy książki naukowe zaczęto ilustro­
wać za pomocą jeszcze dokładniej­
szych miedziorytów, a następnie te- • |
chnik poligraficznych, drzeworyt po- '
został żywy jako technika artystycz­
na. Na Wschodzie, gdzie nie powstała ;
ilustracja naukowa w nowożytnym,
europejskim znaczeniu, drzeworyty i1
wykonywali tylko artyści, bądź też ś
rzemieślnicy, którzy pragnęli powie- |
lać dzieła sztuki.
W Europie najlepiej znane są drze- i
woryty japońskie, podziwiane, kole- .
Kiść czereśni drzeworyt artysty nazwiskiem Hu Cheng-Yen (1582 1672), kejonowane i naśladowane przez ma- i
pochodzący z albumu ,.Traktat o malowaniu i pisaniu pracowni dziesięciu larzy europejskich z drugiej połowy |
bambusów” (1633) XIX w i początku XX w., by przy- |
pomnieć choćby V»ncenta van Gogha;
zgromadzone przezeń odbitki oglą­
dać można w muzeum jego imienia <
w Amsterdamie. Niezwykłą p o p u lar- 1
ność zdobyły wielobarwne drzewory- i
ty artysty imieniem Hokusai (Tawa- j
mura Tokitaro, 1760-1849): „Góra I
Fudżi” i ..Spienione fale w zatoce \
Kanagawa” należą do najlepiej *
znanych.
Walory dekoracyjne tych dzieł
przemawiają szczególnie do dzisiej­
szego europejskiego odbiorcy, a prze­
cież XIX w. to już schyłek samoistnej
drzeworytniczej sztuki Dalekiego
Wschodu. Jej korzenie natomiast
ukazała, przynajmniej w części, wy­
stawa chińskiego drzeworytu bui
nego, otwarta w gmachu „Zachęty”
w Warszawie w grudniu 1983 r.
Przedstawione drzeworyty były
niezwykle precyzyjnymi kopiami ob­
razów akwarelowych. Chińczycy bo­
wiem kaligrafowali tuszem sporzą­
dzonym z sadzy sosnowej i kleju, lecz
w malarstwie używali także rozpusz­
czonych w wodzie barwników pocho­
dzenia roślinnego i mineralnego. Do
obu tych gałęzi twórczości służyły
jtdnak te same pędzle, sporządzane

Wyścig hkizi obraz akwarelowy w ykona­

n y na jed w a b iu , p o chodzący z epoki So n g

94
z bambusowej pałeczki oraz włosia
tak cienkiego i tak wycieniowanego,
że nawet bardzo gruby pędzel mógł
zostawić na papierze, jedwabiu czy
skale bardzo cienkie ślady. Kaligra­
fia była w kulturze chińskiej równie
istotna, jak malarstwo. Opanowanie
wszystkich znaków, nadawanie im
odpowiedniej, zmiennej formy, czy
wreszcie samo pisanie pędzlem trzy­
manym pionowo, bez podparcia ręki,
stanowiło umiejętność godną podzi­
wu. W czasie panowania północnej
dynastii Song (900-LI 26) ukształto­
wał się chiński ideał mężczyzny:
uczonego, malarza, poety i kaligrafa
w jednej osobie.
Nim tron cesarski objęła dynastia
Song, wiodącym, niejako obowiązko­
wym tematem w chińskim malars­
twie stał się pejzaż z górami i wodą.
Jednocześnie rozwinęła się technika
drukowania z bloków kamiennych,
następnie - z klocków drewnianych,
następnie zaś - już w czasach dynastii
Song - z ruchomych czcionek. Wyko­
rzystanie techniki druku wypukłego
do powielania obrazów miało jednak
charakter o tyle marginesowy, że od­
bitki ówczesne były wówczas jeszcze
stosunkowo prymitywne, stanowiły
raczej gałąź rzemiosła ludowego. Już
ok. 500 r. wykonywano w Chinach
pieczęcie z wizerunkiem Buddy. urzędnika państwowego obowiązek
drewniane i wycinanie w drewnie na­
Wśród wykopalisk z okresu ok. niesionych wzorów; namalowania pejzażu komentujące­
800-1000 r. pochodzą tablice ka­ - odciskanie na papierze lub jed­ go wiersze.
mienne i drewniane, które dawały wabiu wyżłobionych klocków, po­ Szczyt swojego rozwoju chiński
biały obraz na czarnym tle. Rzadsze wleczonych uprzednio farbami; drzeworyt osiągnął pod koniec pano­
są płyty, z których otrzymywało się - oprawianie odtworzonych dzieł wania dynastii Ching (1368-1622) na
odbitki o czarnym rysunku na tle bie­ sztuki odpowiednio do charakteru początku XVII w. Powstało wówczas
li papieru. Technika wykonania i od­ i kształtu obrazu. słynne wydawnictwo „Thaktat o ma­
bijania płyt jest w obu wypadkach Przy wykonywaniu tą techniką ko­ lowaniu i p i s a n i u p r a c o w n i d z i e s i ę ­
identyczna: miejsca wyżłobione, jako pii kaligrafii i malarstwa przestrzega c iu b a m b u s ó w ” (chodzi o szkołę ma­
położone głębiej, nie stykają się z far­ się następujących zasad: do odtwa­ larską) - coś w rodzaju albumu z po­
bą nanoszoną nu powierzchnę klocka rzaniu używu się tych samych gatun­ wielonymi techniką drzeworytniczą
i nie przenoszą jej na papier. Pizygo- ków papieru, jedwabiu i farb, jakie Ilustracjami w pięciu kolorach. W la­
towanic klocka, który da czarny ob­ były stosowane przy malowaniu ory­ tach 1679-1701 opublikowano nato­
raz na nie zadrukowanym tle, wyma­ ginału. Także sposób odbijania, jak miast w Chinach trzy tom y,,P o d r ę c z ­
ga jednak więcej wysiłku i wyo­ też nanoszenie wzorów na klocek, jak n i k u m a l a r s t w a ogmdu z i a r n a g o r ­
braźni. najściślej naśladuje technikę mailo­ c z y c y " , również z wielobarwnymi ilu­
W ciągu kilku wieków drzeworyt wania pędzlem, stosowaną w orygi­ stracjami. Obie te książki wywarły
uległ udoskonaleniu i zyskał akcep­ nale. Również w procesie tworzenia wielkie wrażenie w Japonii.
tację w ośrodkach sztuki dworskiej. kopii stosuje się podobne, jeśli nie Europa w XVII w. też interesowała
W poł. XIV w. opracowano w Chinach identyczne barwniki chińskie jak się sztuką chińską, a także tym, co za
sp o sób odbijania drzeworytu wielo­ w oryginałach, w związku z czym nią uchodziło. Wówczas to przecież
barwnego. Powtórzmy za folderem kopie, podobnie jak oryginały, nie powstał „Chiński Gabinet" króla Ja­
..Chiński drzeworyt barwny", przy­ zmieniają kolonów". na III Sobieskiego w Wilanowie. Nie
gotowanym z okazji wystawy przez Technika drzeworytu chińskiego próbowano, jak się zdaje, kopiować
Chińskie Biuro Wystaw, jak przebie­ zaczęła promieniować na Azję już we chińskich akwarel za pomocą chińs­
ga proces powstawania drzeworytni­ wczesnymi okresie swojego rozwoju, kiego drzeworytu. Chińskie zdobnic­
czej kopii obrazu. Składa się ona w IX~X w. two, architektura i sztuka ogrodów
z czterech faz: Z okresu dynastii Song pochodzą modne były jednak na wszystkich
nanoszenie nu przezroczysty najstarsi klasycy tej sztuki i wzorniki dworach Europy. Najwięcej uwagi,
papier wzorów zgodnych z orygina­ ilustracji zalecanych do kopiowania. pieniędzy i pisania poświęcono zaś
łem, przy czym dla każdego kolona Cesarz Huei-tsong, który panował najbardziej drogocennemu i tajemni­
przygotowuje się osobny szablon; w latach 1101-1125, mecenas i artys­ czemu z chińskich wynalazków -
- naklejanie szablonów na klocki ta, wprowadził na egzaminie na porcelanie.

95
 Nauka itechnika
naznaczkachpocztowych
50 ROCZNICA ZŁAMANIA
SZYFRU ENIGMY
16 sierpnia 1983 roku, w dniu
otwarcia Międzynarodowego Kon­
gresu Matematyków w Warszawie,
Ministerstwo Łączności wprowadzi­
ło do obiegu znaczek pocztowy upa­
miętniający wkład polskich matema­
tyków do teorii szyfrów. Zaprojekto­
wany przez Andrzeja Bareckiego
znaczek przedstawia stylizowaną du­
żą literę E, rozbijaną biało-czerwoną
strzałą, co symbolizuje złamanie szy­
fru Enigmy.
Ta specjalna elektromechaniczna
maszyna szyfrująca zbudowana zo­
stała w Niemczech w latach trzy­
dziestych. Enigma przypominała ma­
szynę do pisania, a nad klawiaturą
znajdowały się podświetlone litery
alfabetu (do wyświetlania szyfru).
Maszyna zasilana była z sieci lub
z umieszczonych wewnątrz baterii -
w środku znajdowały się również li­
czne bębny, krzywki, przełączniki,
przewody itp. Pisząc zwykły tekst
otrzymywało się tekst zaszyfrowany,
a do odczytania szyfru niezbędna by­
ła druga maszyna. Wówczas była to
tak bardzo złożona konstrukcja, iż
wydawało się niemożliwe rozszyfro­
wanie zasady jej działania, tym bar­
dziej że zmieniano ciągle nastawy
szyfru według klucza, a także wymie­
niano niektóre elementy konstruk­
cyjne.
Prace nad złamaniem szyfru nie­
mieckiej Enigmy rozpoczęło w 1930
roku trzech absolwentów matematy­
ki Uniwersytetu Poznańskiego: Ma­
rian Rejewski (1905-80), Jerzy Ró­
życki (1909^*2) i Henryk Zygalski
(1908 -78). Dzięki świetnej znajomoś­
ci wyższej matematyki oraz języka
niemieckiego, po analizie wielu dłu­
gich tekstów Polakom udało się wy­
kryć powtarzalność i odczytać w 1933
roku tekst Enigmy, a następnie zbu­
dować własną Enigmę (wytwórnia
AVA w Warszawie, przy ul. Stępiń­
skiej 25).
W czasie wojny Polacy we Francji
przejmowali i deszyfrowali sygnały
radiostacji gestapo i Wermachtu, Do
końca wojny rozszyfrowanie Enigmy
stanowiło największą tajemnicę wo­
jenną. Dopiero trzydzieści lat po woj­
nie ujawniono fakt przechwytywania
niemieckich meldunków i rozkazów
bojowych, właśnie wskutek złamania
szyfru Enigmy.
96
I
MARIAN JERZY HENRYK
REJEWSKI ROŹTCKJ ZYGALSKI Redakcja *
5 0 R O C Z N IC A MŁODY TŁCHNIFC
Z Ł A M A N IA akrytka p o c z t. 380
SZYFR U E N IG M Y 00-95U 7 n r m o w e
nwwłZT Mm a«*ou ro c - mm tĄ C in o ta
POLSCY MAI LMAt YCY
NAZNACZKACH
Warto zaznaczyć, że są to kolejne
polskie walory filatelistyczne do te­
matu matematyka.
W numerze 5/83 „Młodego Techni­
ka” opisano wydaną w 1982 roku
serię znaczków poświęconych wybit­
nym polskim matematykom: Stani­
sławowi Zarembie, Wacławowi Sier­
pińskiemu, Zygmuntowi Janiszew­
skiemu oraz Stefanowi Banachowi.
Portret Stefana Banacha przedsta­
wiony został również na wydanej
w 1969 roku kartce pocztowej (znak
opłaty 40 gr) z okazji Jubileuszowego
Zjazdu Polskiego Towarzystwa Ma­
tematycznego w Krakowie.
W 1983 roku w serii „Wybitni Pola­
cy” zamieszczono również znaczek
poświęcony matematykowi Tadeu­
szowi Banachiewiczowi (1882-1954).
T. Banachiewicz, profesor Uniwersy­
tetu Jagiellońskiego, jest twórcą teo­
rii krakowianów. Uczony ten wyko­
rzystywał zasady matematyki
w opracowaniach dotyczących astro­
nomii. T. Banachiewicz uważany jest
za najwybitniejszego polskiego as­
tronoma po M. Koperniku.
skiego o zmiennym rozstawie szczęk.
W zbiorze poświęconym matema­
Na pytanie dlaczego ten szwedzki wy­
tyce powinny się znaleźć również
nalazek nazywany bywa „kluczem
okolicznościowe datowniki, jak np.
francuskim” uważni Czytelnicy wy­
stosowany 18 sierpnia 1983 roku
jaśnili, ze przedstawiony na znaczku
w Upt. Warszawa PKiN datownik
typ klucza jest k l u c z e m s z w e ­
z okazji Międzynarodowego Kongre­
d z k i m ! Natomiast kluczem francu­
su Matematyków.
skim nazywa się narzędzie również
J a n B arczyk
o zmiennym rozstawie szczęk, ale ta
zmiana rozstawienia osiągana jest
przez pokręcenie rękojeścią (kształt
KLUCZ SZWEDZKI klucza francuskiego zbliżony jest do
młotka - po zsunięciu obu szczęk -
W numerze 10/83 ..Młodego Tech­ lub do suwmiarki).
nika” przy omawianiu wydawnictw nt. Najobszerniejsze wyjaśnienie tych
„Osiągnięcia ludzkiego geniuszu” różnic nadesłał Kol, Leszek Luchow-
zamieszczono informację o znaczku ski z Gliwic i on otrzymuje upominek
wydanym w Szwecji, a przedstawiają­ filatelistyczny ufundowany przez au­
cym schemat rozwiązania klucza pła- tora rubryki. (jb)
 HONDA C B X 2 5 0 RS
Notowany ostatnio spadek sprze­
daży motocykli na świacie nie zmniej­
szył aktywności producentów japoń­
skich. Konkurencja jest bardzoostra.
Nieomal co miesiąc pojawia się nowy
model firmy Kawasaki, Suzuki czy Ya­
maha. Jeszcze większymi osiągnię­
ciami może poszczycić się firma Hon­
da. która rokrocznie całkowicie mo­
dernizuje wszystkie jednoślady pro­
dukowane w swych zakładach. Nie
powinno budzić to zdziwienia, gdyż
Honda od lat przoduje w produkcji
nowoczesnych motocykli i ma naj­
prężniej działające zaplecze badaw­
czo-rozwojowe.
Najnowszą i bardzo oryginalną
konstrukcją tej firmy jest model C8X
250 RS - motocykl z silnikiem o po­
jemności skokowej 250 cm3. Pomimo
nowoczesnej sylwetki Hondy nie
w podwoziu należy doszukiwać się
rozwiązań oryginalnych. Kolo przed­
nie jest mocowane do teleskopowego
widelca, natomiast tylne współpracu­
je z wahaczem wleczonym, dwoma
sprężynami i dwoma amortyzatorami.
Elementem nośnym jest klasyczna ra­
ma, zespawana z rurek stalowych.
Jest to konstrukcja bardzo złożona
z uwagi na bardzo wysokie parametry
silnika i wynikające stąd obciążenia,
jakim jest poddawany motocykl
O ry g in a ln y c z te ro z a worowy s iln ik
U k ła d z a s ila n ia
w czasie eksploatacji. Na największą
uwagę zasługuje w modelu CBX 250
RS silnik. Jest to jednostka
jednocylindrowa chłodzona powie­
trzem, której cechą szczególną jest
półkolista komora spalania i cztery
zawory dwa dolotowe i dwa wyloto­
we. Zawory umieszczone są promie­
niowo względem środka komory spa­
lania i dlatego do ich napędu było
konieczne zastosowanie dwóch wał­
ków rozrządu i skomplikowanego
układu dźwigienek zaworowych.
Dzięki czterem zaworom zwiększono
stopień napełniania komory spalania
ładunkiem, zwiększono też moc silni­
ka i obniżono zużycie paliwa. Inną
ciekawostką zastosowaną w silniku
jest podwójny kolektor dolotowy
j dwugardzielowy gażnik. Przy ma­
łych prędkościach obrotowych i ma­
łym obciążeniu silnika mieszanka jest
doprowadzana do komory spalania
tylko z jednej gardzieli gaźnika. ale
obydwoma kolektorami dzięki istnie­
niu dodatkowego kanału, który je łą­
czy. Przy wyższych prędkościach ob­
rotowych mieszanka dopływa z obu
gardzieli. Ten sposób zasilania silnika
pozwala precyzyjniej dawkować pali­
wo, obniżając jego zużycie. Wystar­
czy podać, że Honda spala średnio 1,7
dm3 paliwa na 100 km. Silnik ma jed­
nocześnie bardzo dobre parametry
eksploatacyjne, gdyż osiąga moc ma­
ksymalną 22 kW przy 9500 obr./ min.
oraz maksymalny moment obrotowy
24 Nm.
Tak duża moc przy masie własnej
motocykla 129 km musi być oczywiś­
cie umiejętnie wykorzystywana. Nie­
zwykle pomocna jest w tym sześć io-
biegowa przekładnia o następują­
cych przełożeniach na poszczegól­
nych biegach: 1 - 2,923, II - 2,0. Ul -
1.550, IV 1.304. V - 1,125, VI - 1.0.
Pozwala ona na optymalne wykorzys­
tywanie mocy silnika w różnych wa­
runkach jazdy.
Honda CBX 250 RS ma mieszany
układ hamulców. Z przodu zastoso­
wano pojedynczy hamulec tarczowy,
a z tyłu hamulec bębnowy sterowany
klasycznie dźwignią umieszczoną
w pobliżu stopy kierowcy.
Motocykl sprawia wrażenie super­
nowoczesnego. Zawdzięcza to prze­
de wszystkim wyjątkowo ładnej linii,
jaką tworzy zbiornik paliwa (pojem­
ność 15 dm3, w tym 2 dm3 rezerwy)
przechodzący w kanapę kierowcy.
W przypadku, gdy motocykl jest użyt­
kowany tylko przez kierowcę jest
możliwe stosowanie dodatkowej
osłony tylnego siedzenia jeszcze bar­
dziej podkreślającej sportowy cha­
rakter tego pojazdu. W skład wyposa­
żenia dodatkowego wchodzi ponadto
bardzo efektowna, aerodynamiczna
osłona kierowcy, częściowo wykona­
na z ptexi
Jerzy Borkowski
NIEKTÓRE PARAMETRY HONDY
CBX 250 RS

|
i

|
—
'
~
3^. ‘
/ifc .
yST