alkaloidu na 100), wstrzyk­ spadnięcie drewnianej ko­ gii, botaniki, mineralogii,

nięte w oczy królika lub ko­ puły z cerkwi sobornej. oraz chemii, które dotych­
ta, wywołują znieczulenie „Kraj” czas były wykluczone. We­
ich zupełne, tak, że szczy­ 9 października 1887 r. dług postanowienia minis-
panie, kłócie, skrobanie ro­ teryum oświaty, uczniowie
gówki lub błony, nie spra­ Aerolit powinni się obznajomić
wiało najmniejszego uczu­ z całokształtem tych nauk
PAŹDZIERNIK 1887 R. cia bólu. Znieczulenie ustę­ D. 30go września o go­ w treściwych zarysach.
puje dopiero po upływie go­ dzinie 12 m. 40 po południu „Kłosy”
dziny. Ten sam skutek lo­ przeleciał nad Permem ze 20 października 1887 r.
Balon kalny wywołuje stenokar- wschodu na zachód świetl­
pina przy zastosowaniu do ny aerolit, z ogona jego zda­ Kontrolowanie
Przy każdym z korpusów każdej innej części ciała. wały się sypać iskry, a przy kursów
armii francuskiej istnieje „ Tygodnik Ilustrowany" tym rozległ się huk donoś­ dorożkarskich
balon, sporządzony z kitaj- 1 października 1887 r. ny. W tym samym czasie
ki chińskiej, pociągniętej w Ochańsku w gub. Perm- W Warszawie odbywały
pokostem i z koszem zawie­ skiej, spadł z łoskotem uła­się próby przyrządu do
szonym u spodu, mogącym mek żelaza meteorycznego, kontrolowania kursów do­
pomieścić dwóch oficerów. Sikawka grająca. objętości głowy dziecka. rożkarskich, wykonanego
Balon może się wznieść do O tejże godzinie we wsi według pomysłu technika
wysokości 550 metrów od Czastych z jasnego nieba Edwarda Szulca, wycho-
ziemi; oficerowie obserwu­ spadł, jak powiadano, pio­ wańca szkoły technicznej
ją z niego okolicę, zdejmują run, a prawdopodobnie kolei wiedeńskiej w War­
plany i fotograficzne wido­ także ułamek ciała niebie­ szawie. Aparatem kontro­
ki, mogą nawet komuniko­ skiego. W wiosce zaś Tabo­ lującym jest zegar, umiesz­
wać się ze sztabem za po­ rach znaleziono meteoryt czony pod głównem siedze­
mocą telefonu, którego drut ważący okołu 300 pudów niem i zamknięty na klucz.
opasany jest naokoło liny, (90 centn). Gdy pasażer siądzie do do­
przytrzymującej balon „Czas’'
rożki, sprężyna przyciśnię­
Pracę ludzi u korby przy 11 października 1887 r. ta jego ciężarem kreśli na
puszczaniu w górę i ściąga­ taśmie papierowej linią
niu balonu na ziemię, zastę­ Tygrysy ciągłą poniżej, podczas jaz­
puje odpowiednia machina ... jest najnowszym wy­ dy bez pasażera rysuje ją
parowa. Odbyte próby z ta­ nalazkiem amerykańskim. Z Petersburga donoszą, wyżej, a podczas postoju,
kim balonem wojennym Do sikawki przyczepiony że zjawiły się w Rosyi ty­ gdy dorożka nie jest
podczas ostatnich mane­ jest przyrząd w rodzaju grysy, gdzie dotąd tych w ruchu, zaznacza tylko
wrów przy Moncereau dały wielkiej katarynki, poru­ zwierząt nie znano. Jedne­ ślad lekki i równy. Nadto
bardzo pomyślne rezultaty. szany równocześnie z czyn­ go tygrysa schwytano żyw­ aparat zaznacza jednocześ­
Dziś już prawie wszystkie ną sikawką i grający za­ cem pod Władywostokiem, nie czas trwania postoju
państwa europejskie za­ grzewające melodye dla a drugiego w bliskości mo­ lub jazdy. Przyrząd jest
prowadziły przy armiach podniesienia gorliwości rza Kaspijskiego, w okręgu prosty i praktyczny; obecni
lub flotach służbę balono­ strażaków w czasie pożaru zakaspijskim; oba te zwie­ przy próbach technicy
wą; za tym przykładem na­ tak samo, jak zadaniem rzęta odesłano żywe do Pe­ uznali ten wynalazek za
wet Chiny zamówiły już muzyk wojskowych jest za­ tersburga. najlepszy ze wszystkich
w Marsylii dwa większe ba­ grzewanie żołnierzy do mę­ „Czas” z jakimi dotychczas robio­
lony dla marynarki wo­ stwa w czasie boju. 19 października 1887 r. ne były próby.
jennej. „Czas” „Tygodnik Ilustrowany”
„Tygodnik Ilustrowany” 5 października 1887 r. 22 października 1887 r.
1 października 1887 r.
Świder
Trzęsienia ziemi...
Profesor instytutu górni­
... w Wiemem nie ustały czego w Petersburgu, inż.
jeszcze w zupełności i jeśli górn. Wojsław, przedstawił
liczyć wszystkie mało dają­ cesarskiemu Towarzystwu
ce się uczuć, to rzec można technicznemu wynaleziony
że się codziennie powtarza­ przez siebie świder ręczny
ją; od 10 sierpnia aż do 30 do badania pokładów ziemi
tegoż miesiąca było ich, ra­ Nauki przyrodnicze na głębokości 60 stóp.
chując w tern i dające się w programacie Dzienniki rosyjskie wyra­
Odkrycie słyszeć zaledwie podziem­ szkolnym żają się o tym wynalazku
nowego środka ne grzmoty i lekkie tylko naszego rodaka z Wysokiem
znieczulającego... drżenie budynków, ogółem Programat nauk gimna- uznaniem.
19; niekiedy zadarzały się zyalnyeh, oparty przeważ­ „Kraj”
..., stenokarpiny, otrzy­ dwa trzęsienia w jednym nie na wykształceniu klasy- 30 października 1887 r.
manego z liści akacyi (Aca- i tym samym dniu; najmoc­ cznem, będzie wkrótce uzu­
cia stenokarpinus). Dwie niejsze miało miejsce 10 pełniony wykładami nauk Zebrała:
krople roztworu (2 części sierpnia; spowodowało ono przyrodniczych, t. j. zoolo­ Jadwiga Orzechowska
 lECSłlll!
P O P U L A R N Y M A G A Z Y N
NAUKOW O-TECHNICZNY
Nr 10 (466) P a ź d z ie rn ik 1887 R o cz n ik X X X V III

Na początku 1975 roku ukazał się w „MT" cykl artykułów

pt, „Kiedy doczekamy się robotów?", w którym Jan Bar­
czyk pisał o potrzebie konstruowania maszyn zastępują­
cych człowieka przy pracy oraz o ówczesnych robotach
i ich przyszłości. Kilka lat później pisaliśmy: „Doczekaliś­
my się robotów..." („MT" 2/78) I opisaliśmy konstruowa­
ne wówczas w Polsce roboty przemysłowe oraz prowa­
dzone prace badawcze. Wracamy do tej tematyki, aby
wykazać, jak ogromny postęp dokonany został w dziedzi­
nie robotyzacji w czasie minionego dwudziestolecia {s.
32).

Międzynarodowe Targi Poznańskie, jak co roku, sprowa­

dzają do Polski rzesze handlowców. Przy okazji można
obejrzeć wiele ciekawych urządzeń, produkowanych na
całym świecie. Wysłannicy „MTM postanowili zrelacjono­
wać Wam nowości z zakresu techniki samochodowej,
ochrony środowiska, informatyki, chemii, energetyki
i elektroniki. Artykułów na ten temat poszukujcie w nr 10
111/87. /'

Wśród imprez organizowanych w nowych osiedlach Ber­

lina olbrzymie zainteresowanie wzbudził pokaz pojazdów
i sprzętu sprzed... lat. Nasz korespondent z NRD był na
tym pokazie i przygotował specjalny fotoreportaż, który
obejrzeć możecie na s. 42. '

Nasza okładka: Wysłannicy „MT” w kabinie Tu-154 M,

podczas rejsu z Warszawy do Madrytu. Kapitanem samo­
lotu jest Krzysztof Lenartowicz - były mistrz świata w la­
taniu sportowym. Dokładna relacja wewnątrz numeru.
 S P IS TREŚC I

Artykuły: POWIERZCHNIOWY MONTAŻ ELEMENTÓW ELEKTRONICZNYCH -Roland Wacławek . . . . 6

.AUTOMATY HERONA-W ojclech Janiszewski......................................................... 20
ROBOT SP A W A -Jan B a rc z y k ............................................................................ 32
RAK Z POJEM NIKA? - ( j ) .................................................................................. 39
Feltoton: ZG ŁO D U -Jerzy Klaw iński...................... 3
Opowiadania: T EÓ R IA P R O FESO R A JO SH U YLA N D O N A -A rtur K o rczyń ski...................................... 49
Na warsztacie: ODBIORNIK RAOIOWY NA SŁUCHAW KI-Jerzy Janicki............................................... 55
TA ŚM A ZAM IAST STOLARSKIEG O ŚCISKU —(pk). . . .' 63
TRIAKOWY REGULATOR DLA LUTOWNIC NISKONAPIĘCIOW YCH - Edward Wągrodzki. . . . 64
KARTOFLANA DRUKARNIA-opr. Jerzy P ie trz y k ..................................................... 66
ORIGAMi: STEGOZAU R - Krzysztof Zięcirta. Jacek N o w ic k i........................................ 67
Klub Wynalazców: ROW EROW Y DESZCZOCHRON (zadanie 423); UWAGAI PRZECIĄG! (rozwiązanie zada­
nia 418)........................................................................................................ 83
Działy: CIEKAW E KSIĄŻKI.............. 4
POZNAJEMY SPRZĘT MIKROKOMPUTEROW Y: M IKROKOMPUTER PRZENOŚNY BOND-
W E L L 8 -RolandW acław ek.............................................................. : . * ........... 5
NOWE I N A JN O W S Z E ......................................................... 28
FOTOPORADY: LAM PA B ŁYSK O W A-Paw eł W ó jc ik ................................................. 70
POZNAJEMY SAMOCHODY: DAIHATSU CUO RE-Zdzisław Podbielski........................... 72
KATEDRA FIZYKI: OKIEŁZNANIE N ATURY-Adam M. Grzymała, Andrzej O lsz e w sk i........... 74
LOKOMOTYW Y POLSKICH SZLAKÓ W : PAROWÓZ SERII Pn 12 - Paweł T e rczy ń sk l........... 76
PO M Y SŁY GENIALNE. ZWARIOWANE I TAKIE S O B IE ................................................. 78
FIZYKA Z MYSZKĄ: DLACZEGO BAŃKI M YDLANE S Ą RÓŻNOKOLOROW E? - Tadeusz
Rzepecki............... ................................................................................. . . . 80
ROZMAITOŚCI MATEMATYCZNE: LICZBY, LICZBY, LICZBY -M ichałSzurek..................# 81
ASTRONOM IA DLA WSZYSTKICH: NAJJAŚNIEJSZE I NAJSŁABSZE - Marek T. Szczepański 87
IN FORM IK a, b, c: KURS JĘZYKA PASCAL, cz. 20 - Roland W acław ek............................. 90
CHEM IA NA CO DZIEŃ: BADAMY MINERAŁY (V)-Stefan S ę k o w sk i............................... 92
HISTORIA SIĘ NIE POWTARZA: TRW AŁOŚĆ I ZMIANA W ŚW IECIE TECHNIKI - Henryk
H o lle n d e r.................................................................................................... 94
Różne: 59 MIĘDZYNARODOW E TARGI PO ZN AŃ SK IE......................................................... 15
LOTEM BLIŻEJ! - Józef Trzionka........................................................................... 24
SPOTKANIE ZE STAR O C IAM I................................................................................ 42
OCHRONA ŚRO D O W ISK A-Zofia R o k it a ................................................................ 44
TATRĄ DOOKOŁA ŚWIATA - (j).............................................................................. 96
Na okładce: KABINA SAMOLOTU TU-154 M .......... j ........ .......................................... I
SĘDZIW Y T E C H N IK ..............................................................
LADA NI V A C O S S A K C AB RIO-Jerzy Borkowski . . ..................................................III i IV
Numer ilustrowali: Jerzy Flisak i Przemysław Woźniak
Fotografie w numerze: CAF, DaD, HOM MELW ERKE, W. P. Jabłoński, J. Janicki, Japan Plctoral, Kosmos, KNOEVENA-
GEL, MERONA, J. Trzionka, P. Wójcik 1 G. Zalot

„Młodego Technika" wydaje Instytut Wydawniczy „Nasza Księgarnia’'

Rada Redakcyjna: doc. dr Zygmunt Dąbrowski, inź. Jerzy Jasiuk, dr Zygmunt Kalisz, mgr Zbigniew Słowiński, mgr inź. Jerzy Siek,
dr Zbigniew Płochockl, Piotr Postawka, prof, dr hab, Andrzej Wróblewski (przewodniczący), mgr inż. Roland Wacławek, mgr inź. Grze­
gorz Zaiot.
Zespół Red*kcy|ny: Mikołaj Dubrawski (kier. działu techn.-organ.), Elżbieta Gaweł (z-ca red naczelnego). Władysław P Jabłoński
(kier. działu graficznego), Jerzy Klawiński*(kier. działu łączności z Czytelnikami), Jacek Nowicki (red. działu informatyki), Jerzy Pietrzyk
(kier. działu twórczości technj, Zofia Rokita (red. działu nauki), Lidia Sadow ska-Szlaga (korekta), Józef Trzionka (red. naczelny).
Stall współpracownicy: Jan Barczyk (znaczki), Jerzy Borkowski (jednoślady), Jacek Ciesielski (Gry z głową), Adam Grzymała, Tadeusz
Rzepecki. Andrzej Olszewski (fizyka), Henryk Hollender (historia techniki), Eugeniusz Koczorowski (technika morska). Marek Moczulski
(kolejnictwo). Krzysztof Zlęcina (kosmonautyka), Jadwiga Orzechowska (Sędziwy Technik), Zdzisław Podbielski (motoryzacja), Marek
T. Szczepański (astronomia), Stefan Sękowski (chemia). Michał Szurek (matematyka), Roland Wacławek (Informatyka), Paweł Wójcik‘(tfbto),
Grzegorz Zalot (Klub Wynalazców, elektronika), Wojciech Żurek (elektronika).

Adres redakcji: ul Spasow skiego 4, 00-389 Warszawa lub skr. poczt. 380, 00-950 Warszawa. Telefony: centrala 26-24-31 do 36.
Dział łączności z Czytelnikami (czynny 11-14) wewn. 60. Pozostałe działy: wewn. 42 i 47. Redaktor naczelny: 26-26-27 lub wewn. 87.

Warunki prenumeraty: ogólnie obowiązujące w kraju. Redakcja zastrzega sobie prawo skracania i adiustacji nadesłanych materiałów.
Artykułów nie zamówionych redakcja nie zwraca. Druk: Zakłady Wklęsłodrukowe RSW „Prasa” Zam. 3976, Nakład: 250315 egz. K-B6.

2
 K iedy czytam wypowiedzi moich Szanownych Kolegów po piórze
i po zainteresowaniach, ogarnia mnie niekiedy czarna rozpacz nad
własnym nieudacznictwem i ciasnotą horyzontów. Ostatnio przeka­
zano mi wzniosłe wyrazy oburzenia pewnego publicysty na temat
piractwa w dziedzinie oprogramowania komputerowego (no, udało
mi się wreszcie ominąć starokomputerowe słówko sońwaref). Mo­
ralista ów wzniósł się na szczyty krasomówstwa i wołał o gilotyno­
wanie w majestacie prawa (prawie!) tych, którzy wymazują copy­
right i sprzedają później programy jako własne...
Co najbardziej m nie w tym wywodzie uderzyło, to nie domaganie
się świeckiego „bicza bożego” w postaci odpowiedniego paragrafu
na tych bezwstydników, lecz fa k t, że na owe programy czekają tak
liczne rzesze potencjalnych nabyw ców / gdyż proceder ów, sam
w sobie niecny i haniebny, opłaca się i sprzedającym, i kupującym.
Tak więc kom puterowe paserstwo wynika z poważnego zaintereso­
wania ryn ku f a nie z fanaberii kilku pięknoduchów, którzy postano­
wili zalać nasz kraj, ot tak sobie, dla przyjem ności, powodzią
inform atyki i jej narzędzi...
Wydaje m i się, że odzywa się w tym zjawisku kom pleks opisany
przez Henryka Sienkiewicza w opowiadaniu o Janku M uzykancie -
kom pleks człowieka, który tak silnie dąży ku lepszem u, że nie waha
się przed złamaniem pewnych praw etyczno-moralnych, byle tylkc
osiągnąć swój wymarzony c el Ostatnimi czasy tak bardzo odstaliś­
my, i to przede w szystkim w naszej narodowej świadomości, od
światowej czołówki naukowo-technicznej, że próbujem y wszelkich
m etod, aby nie stracić kontaktu choć ze ścisłym jej zapleczem. Ci,
któ rzy wierzą w arytm om etr i m aszynę do pisania - powinni odejść
pomimo swoich zasług na emeryturę. Nadeszły czasy zmian jakoś­
ciowych, a do tego potrzeba nowoczesnej techniki i jej narzędzi -
stare nie dają ju ż nawet wystarczającej ilości, a co dopiero mówić
o jakości. Szanujm y przeszłość, ale patrzm y w przyszłość. Jeśli nie
można in a czej-n a u czm y się kraść od mądrzejszych wiedzę, abyśmy
nie m usieli kiedyś kraść chleba...
I jeszcze jedno: dopóki są wśród nas tacy, którzy mają kom pleks
Janka M uzykanta, nie jest źle, pomimo że kradną...
JE R Z Y KLAW 1ŃSKI
 danego państwa, a nie uga­ i całostronicowe rysunki coś, co w założeniu ma wyo­
C I E K Ą WE niać się za nimi po całej samolotów w rzutach. brażać MiG-21, ale najbar­
KSIĄŻKI prasie fachowej i popular- Zdziwienie budzić może dziej przypomina opako­
notechnicznej. fakt, że wydrukowano je wanie od konserwy „Śledź
Z przyjemnością przy­ To, co zyskał autor, po­ w kolorze niebieskim zapo­ po gdańsku”. Zamiast bu­
jmujemy w redakcji „MT" mniejszyła nieco strona biegającym wykonywaniu rego bohomaza, którego
każdą informacją o poja­ edytorska obu wyżej wy­ kserokopii. Po co? Zdener­ autorem jest Pan Andrzej
wieniu się na naszym rynku mienionych pozycji: jeszcze wuje to tylko modelarzy, Radzie jewski, mogłoby być
wydawniczym dobrej okładka jest dość przyjem­ chcących wykonać robocze choćby zdjęcie MiG-23
książki. Jednak podwójnie na, ale już pierwsze strony kopie planów. Książka jest wykonane np. przez foto­
nam milo, jeśli taką właśnie i pierwsze ilustracje roz­ zaopatrzona w osiem kolo­ grafów WAF,
interesującą pozycję napi­ czarowują. Gdyby tekst rowych plansz przedsta­ Książka ta będąca bar­
sze nasz wieloletni, ceniony wzbogacały kolorowe foto­ wiających przykłady malo­ dzo pozytywnym zjawi­
Autor. sy i schematy, a druku do­ wania samolotów bojo­ skiem na naszym rynku,
Pisząc te słowa mam na konano na nieco lepszym wych. Plansze te, których jest pierwszą w nowej serii
myśli pozycję Zdzisława papierze, zysk byłby autorem jest Pan Krzysztof Sigmy - „Aerohobby”
Podbielskiego POJAZDY ogromny. Niestety, nie za­ Siwiec, wykonane zostały i można mieć nadzieję, że
WŁOSKIE - pierwszą z se­ dbano o to, wyrządzając naprawdę na „piątkę z plu­ następne pozycje z tego cy­
rii ,,Pozna jemy samochody w ten sposób krzywdę za­ sem” i nie powstydziłby się klu zostaną wydane na
osobowe świata" - i PO­ równo samochodowym ich nawet Bill Gunston, au­ równie wysokim poziomie
JAZDY FRANCUSKIE te­ hobbistom, jak i dobremu tor znanych na całym świe­ edytorskim. Zapowiedzia­
go samego autora. Serię po­ Autorowi. A szkoda... cie popularnych książek no wydanie książek o samo­
wołały do życia Wydawnic­ (jk) opisujących technikę woj­ lotach myśliwskich i bom­
twa Komunikacji i Łącz­ skową. Z kolei zewnętrzny bowych \września 1939 r.,
ności i dobrze, bo takie ka­ wygląd znakomitej prze­ śmigłowcach, elektronice
talogowe pozycje cieszą się Tomasz Makowski SAMO- cież książki psuje okładka, w lotnictwie i technice kos­
prawie zawsze wielką po- LOTY BOJOWE ŚWIATA, na której przedstawiono micznej. (jnkz)
czytnością, zwłaszcza Wydawnictwo NOT Sigma,
wśród młodych czytel­ 1986.
ników. Jeśli chodzi o tematykę
Jeśli idzie o stronę autor­ współczesnej techniki lot­ Miło nam poinformować, że w dorocznym konkursie
ską, nie można jej wiele za­ niczej przedstawianej „Wiedza, nauka, postęp” nasza autorka - dr Katarzyna
rzucić, a przynajmniej w ujęciu popularnym, to na BLINOWSKA otrzymała decyzją jury II NAGRODĘ za
„MT” nie powinien tego ro­ polskim rynku wydawni­ publikacje popularnonaukowe na łamach „Młodego Te­
bić, gdyż układ obu książek czym odczuwa się jak dotąd chnika” w roku 1986. Serdecznie gratulujemy!
przypomina formę, w jakiej dotkliwy brak książek na
przedstawiamy nasz dział wysokim poziomie przy
„Poznajemy samochody”, stosunkowo dużym zapo­ Jest już do nabycia w księgarniach i kioskach
a możemy się domyślać, że trzebowaniu i zaintereso­ „Ruch KALENDARZ MŁODEGO TECHNIKA na
to właśnie on stanowił pod­ waniu czytelników. Pan rok 1988.
stawę do powstania tej Tomasz Makowski jest jed­ Znajdziecie w nim wiele ciekawych informacji
książki i - być może - całej nym z nielicznych autorów, zawartych między innymi w następujących artyku­
serii. Wskazywałby na to którzy wiedzą jak tego ro­ łach.
choćby fakt przedstawienia dzaju książki powinno się Leksykon pojęć informatyki,
obok siebie pojazdów nie­ pisać i jak się je pisze na - Elektroniczne urządzenia pomiarowe,
malże z różnych epok wło­ świecie. Już na pierwszy - Uniwersalny zasilacz do urządzeń amator­
skiego przemysłu samocho­ rzut oka widać, że praca skich,
dowego (to samo zresztą jest efektem wieloletniego - Amatorskie wytwarzanie płytek drukowanych.
dotyczy książki o autach zbierania danych i staran­ Artykuły te są uzupełnione schematami i rysunka­
francuskich). Sądzimy że nego przygotowywania te­ mi technicznymi, na podstawie których możecie
takie zebranie materiału kstu. Po wstępie i dość samodzielnie zbudować różne przyrządy, ponadto
faktograficznego i ilustra­ krótkim rozdziale opisują­ zawierają wieie rad i wskazówek dla majsterkowi­
cyjnego będzie szczególnie cym rozwój techniki lotni­ czów-amatorów.
cenne dla tych, którzy lubią czej w latach 1968-83 na­ Jednocześnie chcielibyśmy znać Wasze opinie
dysponować kompletem in­ stępują rozdziały opisujące ne temat treści I formy KMT, który po raz 30 ukaże
formacji o samochodach współczesne samoloty bo­ etę w 1991 roku.
jowe: myśliwskie, bombo­ Jakie artykuły chcielibyście znajdować w KMT?
we, szturmowe, patrolowe, Które artykuły w dotychczas wydanych KMT
morskie, rozpoznawcze, uznaliście za nieciekawe?
wczesnego ostrzegania Najbardziej interesujące wypowiedzi będą nagro­
i szkolno-treningowe. Każ­ dzone książkami. Termin nadsyłania listów upływa
dy z rozdziałów dzieli się na z 31 marca 1988 roku. Listy prosimy adresować:
starannie opracowane opi­
sy poszczególnych typów Instytut Wydawniczy „Nasza Księgarnia”
samolotów obejmujące ich ul. Spasowskiego 4,00-386 Warszawa
konstrukcję, historię i dane Redaktor KMT
techniczne. Opis uzupeł­ Maria Pietrzyk
niają czarno-białe zdjęcia

4

Poznajemy sprzęt Informatyczny
MIKROKOMPUTER PRZENOŚNY BONDWELL 8
Jeszcze niedawno komputery pod­
ręczne z ekranami LCD (Laptop) były
ok. dwukrotnie droższe od analogicz­
nej klasy komputerów biurkowych.
Rozwój technologii I umasowlenie
produkcji zrobiły jednak swoje. Dziś
komputer przenośny klasy IBM PC
można nabyć za cenę niewiele wyższą
od podobnego sprzętu stacjonarne­
go. Dobrym przykładem tego zjawi­
ska jest właśnie Bondwell 8, sprzeda­
wany m.in. w wyspecjalizowanych
placówkach CSH.
Bondwell 8 ma konstrukcję typową
dla komputerów podręcznych: ekran
LCD o rozmiarach 230x76 mm jest
zawieszony przegubowo I na czas
transportu składany na klawiaturę,
służąc za pokrywkę. Podczas eksplo­
atacji można dowolnie wybierać kąt
nachylenia ekranu. 2 prawej strony
obudowy znajduje się szczelina stacji
dysków elastycznych oraz pokrętło
regulacji kontrastu. Po złożeniu kom­
puter ma rozmiary 284x310x78 mm
I waży wraz z wbudowanymi akumu­
latorami 4,5 kg. Jest faktem, że kom­
puter mieści się praktycznie w każdej
teczce.
Klawiatura sprawia dobre wraże­
nie, niestety jej układ odbiega nieco
od standardowo stosowanego w PC/
/XT, co może niekiedy przysporzyć
kłopotów. Klawiszy jest nie 83, lecz
tylko 76 - z bloku numerycznego zo­
stały tylko cztery klawisze do stero­
wania kursorem, umieszczone nie
najszczęśliwiej, bo pod samym ekra­
nem. To samo dotyczy mocno po­
mniejszonych klawiszy funkcyjnych.
Trzeba jednak pamiętać, że zmniej­
szenie i zmiana układu klawiatury by­
ły kompromisem koniecznym dla za­
chowania niewielkich gabarytów
komputera. Jeśli chodzi o wyświet­
lacz, to charakteryzuje się on zupeł­
nie przyzwoitym kontrastem i ma tyl­
ne podświetlenie, co pozwala praco­
wać nawet przy niezbyt korzystnym
oświetleniu zewnętrznym.
2ważywszy niewielkie wymiary
I umiarkowaną cenę komputera, jego
parametry elektryczne wzbudzają
respekt: mikroprocesor B0C88 (wer­
sja 8088 wykonana technologią
CM O S) pracujący z częstotliwością
zegarową 4,77 MHz, 8 KB ROM-BIOS,
512 KB RAM pamięci operacyjnej
i dodatkowych 18 KB pamięci ekranu.
Jeśli program użytkowy nie wymaga
tak dużej pamięci operacyjnej, to jej
część można 2 awsze wykorzystać
jako RAM-dysk.
Ekran LCD emuluje kartę graficzną
typu CG A w trybie monochromatycz­
nym: 640 x 200 punktów. W trybie te­
kstowym można przedstawić 25 linii
po 80 znaków. Ponieważ proporcje
ekranu LCD są zupełnie inne, niż
zwykłego monitora, grafika jest moc­
no odkształcona, co wprawdzie nie
zawsze razi, ale czasem utrudnia
interpretację rysunku - przykład:
okręgi i diagramy kołowe. Ma szczęś­
cie oprócz ekranu LCD można dołą­
czyć także zewnętrzny, standardowy
monitor ekranowy. Standardową pa­
mięcią masową jest wbudowana sta­
cja dysków elastycznych 3.5 cala
o pojemności 720 KB (jak w IBM Con-
vertible I PS/2), Ponieważ pojemność
dyskietki jest prawie dwa razy wię­
ksza niż w przypadku typowych dys­
ków 5.25 cala, Bondwell 8 pozwala
eksploatować większość oprogramo­
wania wymagającego z zasady co naj­
mniej dwóch stacji dysków.
Bondwell 8 jest standardowo wy­
posażony zarówno w interfejs Cen­
tronics, jak i RS232C. Możliwe jest też
dołączenie standardowego monitora
barwnego RGBI lub Composite Video
oraz dodatkowej stacji dysków 3.5 lub
5.25 cala. Ta druga możliwość jest
szczególnie cenna, gdyż pozwala na
łatwą wymianę danych pomiędzy dys­
kietkami 3.5 cala, a typowymi dla
sprzętu kasy PC/XT/AT dyskietkami
5.25 cala. Komputer ma też wewnętrz­
ny zegar z kalendarzem o zasilaniu
bateryjnym, Dodatkowym wyposaże­
niem jest dołączany z zewnątrz przy­
rząd do ładowania akumulatorów
(jednorazowo naładowane akumula­
tory pozwalają na nieprzerwaną. 6 -
8-godzinną pracę niezależną od
sieci).
Bondwell 8 charakteryzuje się du­
żym stopniem kompatybilności
z IBM PC i pozwala korzystać z takich
programów, jak pakiety zintegrowane
LOTUS 1-2-3, Symphony i FRAME-
WORK, SideKIck, GEM, baza danych
dBASE III, edytor tekstu Wordstar,
itd. O dziwo, funkcjonuje także Flight
Simulator, uważany za mocny test
kompatybilności, zwłaszcza jeśli idzie
o klawiaturę i ekran. Jednym słowem,
Bondwell 8 jest to udany, dojrzały
komputer podręczny, którego twór­
com udało się zneutralizować wię­
kszość wad pierwszej generacji
sprzętu tej klasy. Komputer taki
w każdym cywilizowanym kraju powi­
nien być dziś obowiązkowym narzę­
dziem pracy dziennikarza, wyjeżdża­
jącego w teren handlowca, operatyw­
nego inżyniera, lekarza, a może nawet
polityka.
Roland Wacławek
Jak Już informowaliśmy komputery
Bondwell 8 są w sprzedaży w skle­
pach Centralnej Składnicy Harcer­
skiej. ■
5
 Powierzchniowy montaż elementów
E LE KTRO NICZNYCH
Roland Wacławek

Fundam entem konwencjonalnej techno­ otworkach. W przypadku płytek dwu- i wie­

logii przemysłowego montażu układów elek­ lowarstwowych otwory poddaje się metali­
tronicznych jest dzisiaj płytka montażowa zacji: warstewka metalu, pokrywająca we­
z siecią połączeń drukowanych. W najprost­ wnętrzną powierzchnię otworu, łączy elek­
szym przypadku połączenia znajdują się tyl­ trycznie ścieżki przewodzące różnych
ko na jednej stronie płytki - przeciwnej do warstw. Niekiedy wykonuje się otwory wy­
elementów. łącznie \y celu przeprowadzenia połączeń
Powszechnie używane są płytki z tzw. * między warstwowych.
drukiem dwustronnym, w których sieć połą­ Przed laty obwody drukowane umożliwiły
czeń naniesiono także po stronie montowa­ wprowadzenie na szeroką skalę zautomaty­
nych elementów. W złożonych zastosowa­ zowanego montażu układów elektronicz­
niach, cechujących się gęstą siecią krzyżują­ nych, zwłaszcza zaś najbardziej pracochłon-
cych się połączeń (np. komputery) stosowane nej jego fazy, czyli lutowania. Obsadzoną
są drukow ane obwody wielowarstwowe. elementami płytkę zanurzano od strony dru­
Płytka jnontażowa jest wtedy laminatem, ku w kąpieli cynowej na tzw. fali. Stopiony
złożonym z szeregu warstw, każda z odrębną lut penetrował wnętrza metalizowanych
siecią przewodzących ścieżek. Końcówki otworów, przenikając między ich ścianki
elementów elektronicznych osadzane są, a druciane wyprowadzenia elementów i ze­
W wykonanych w płytce, przelotowych spalając je ze sobą.

6
Montaż elementów SMD: pipeta podciśnieniowa w trak­
cie plasowania kolejnego układu scalonego

W produkcji sprzętu powszechnego użyt­

ku stosuje się zazwyczaj względnie tani druk
jednostronny, bez metalizacji otworów.
Kontakt elektryczny i przytwierdzenie me­
chaniczne zapewnia wtedy jedynie cynowy
„pagórek”, utworzony wokół oblanej lutem,
wystającej z otworu końcówki elementu.
W tym przypadku niezbyt wytrzymała spo­
ina poddawana jest jednak często sporym
obciążeniom mechanicznym, co może dopro­
wadzić z czasem do przerwania lub pogor­
szenia połączenia.
Dopóki obsadzanie płytki elementami wy­
konywano mechanicznie, druciane końców­ Montaż techniką otworową. Klasyczny dylemat: koń
ki ułatwiały pracę monterów, przytrzymując cówka trafi w otworek, czy nie?
umiejscowione już komponenty. Te same
druciane końcówki stały się jednak wkrótce W przygotowaniu płytek montażowych
przeszkodą w pełnej autom atyzacji procesu koszt wiercenia i metalizacji otworów jest
produkcyjnego. Wyprowadzenia każdego dość spory i rośnie z liczbą otworów. Zwię­
elementu trzeba było przed montażem ksza to koszty produkcji zwłaszcza sprzętu
wstępnie formować - najdrobniejsza nie­ nasyconego znaczną liczbą układów scalo­
dokładność groziła błędem montażowym lub nych (każdy o 14...40 końcówkach). Techni­
wręcz zacięciem w przypadku niemożności ka m ontażu otworkowego hamuje też m inia­
wprowadzenia końcówki w otwór. Koszt turyzację sprzętu mikroelektronicznego i to
precyzyjnie formowanych wyprowadzeń aż z dwóch powodów.
oraz związany z tym koszt obudowy, stał się
znaczącym składnikiem ogólnych kosztów
Specjalna głowica obsadza płytkę elementami SM D
produkcji układów scalonych. Okazało się,
że montaż ręczny i montaż automatyczny
stawiają rozbieżne i trudne do pogodzenia
wymagania.
Układ elektroniczny zmontowany metodą otworową
i analogiczny układ, wyprodukowany technologią SMD.
Zwraca uwagą stosunek rozmiarów płytek
 Po pierwsze, otworków, ze względów te­
chnicznych, nie można dowolnie zagęszczać.
Typowy odstęp między otworkami wynosi
2,54 mm (1/10 cala) i z trudem pozwala na
przeprowadzenie między nimi jednej -
dwóch ścieżek drukowanych. Krzemowa
struktura np. mikroprocesora Z-80 jest kwa­
dratem o boku kilku milimetrów. Jego obu­
dowa ma jednak rozm iary ok. 14x52 mm -
głównie ze względu na wyprowadzenia. Po
drugie, na pakietach produkowanych tech­
niką otworową bardzo trudno zastosować
dwustronny montaż elementów. Każde wy­
prowadzenie zajmuje określony obszar
z obydwu stron płytki. Przy dużej liczbie
końcówek tworzą one gęste zapory, u tru d ­
niające prowadzenie połączeń i powiększa­
jące w rezultacie ogólny rozm iar płytki.
Powszechne dążenie do miniaturyzacji
z jednej, a do obniżki kosztów produkcji
z drugiej strony, stworzyło żyzny grunt dla
nowych technologii montażu, przydatnych
w produkcji masowej. Powszechnej akcep­
tacji doczekała się zwłaszcza technologia
m ontażu powierzchniowego, określana naj­
częściej angielskim skrótem: SMT. Jest ona
coraz poważniejszym konkurentem dla
m ontażu otworowego i będzie wypierać go
z różnych zastosowań, zwłaszcza z tych b ar­
dziej zaawansowanych.
Co to jest SMT i SMD?
Technologia m ontażu powierzchniowego
SMT (ang.: Surface Mounted Technology)
wyklucza stosowanie otworów do przytw ier­
dzania wyprowadzeń elementów. Elementy
montowane powierzchniowo są lutowane
bezpośrednio do ścieżek drukowanych.
Ewentualne otwory służą wyłącznie do za­
pewnienia kontaktu elektrycznego między
Proces nanoszenia kropli kleju na płytkę drukowaną za pomocą ruchomej końcówki (pin transfer)
8
Wysięg
koncowek SM D
poza obrys
obudowy
i
Scfezka
Scfc
^zewoflz^ća
Klej
r
Płytka drukowana
Schemat procesu przyklejania SM D do płytki drukowanej
warstwami lub do przytwierdzenia części
bardziej masywnych (np. transformatory)
i narażonych na obciążenia (np. przełączni­
ki, złącza). W tym ostatnim przypadku naj­
częściej nie jest jednak wymagana ich meta­
lizacja. Ponieważ elementy są przytwierdza­
ne od strony druku, w przypadku płytek
dwustronnie drukowanych możliwy jest
montaż obustronny, pozwalający nie tylko
na gęstsze upakowanie elementów, ale także
na bardziej swobodne ich rozmieszczenie.
Elementy do montażu powierzchniowego
noszą skrótową nazwę: SMD (ang.: Surface
Mounted Device). Początki SMD były zwią­
zane z elementami biernymi: rezystorami,
kondensatorami itd., stanowiącymi 3/4
składników w układach montowanych
z komponentów dyskretnych. Rezystory,
kondensatory ceramiczne i dyskretne ele­
menty półprzewodnikowe (diody, tranzysto­
ry itd.) stanowią dziś 80% stosowanych ele­
mentów SMD. Poligonem montażu powierz­
chniowego były hybrydowe układy scalone.
Te elementy, któryćh nie dało się wytworzyć
bezpośrednio na ceramicznym podłożu, do­
dawano do układu w zminiaturyzowanej po­
staci dyskretnej.
i ft .id. £-3. ,n r \ gą
c
Płytka drukowana
 Wielogłowicowy automat do montażu SM D w akcji
Kondensatory o większych pojemnoś­
ciach, cewki indukcyjne, potencjometry
montażowe, przełączniki i inne elementy
mechaniczne muszą także zmniejszyć swe
gabaryty, aby lepiej dopasować się do wy­
magań zwiększonej gęstości montażu.
Szczególny problem występuje z powszech­
nie stosowanymi złączami wtykowymi,
W sprzęcie profesjonalnym praktycznie każ­
da płytka montażowa połączona jest z resztą
systemu za pomocą specjalnego, wielostyko-
wego złącza. Ten sposób jest coraz bardziej
rozpowszechniany (głównie w sprzęcie po­
wszechnego użytku), gdyż umożliwia szybki
i sprawny serwis. Tam, gdzie ze względów
Przebieg centrowania elementu wyjętego z opakowania; a) kontrola położenia poprzecznego, b) kontrola położenia
wzdłużnego
i
Przekrój głowicy automatu montażowego. Głowica wyj­
muje element z taśmy podajnika. Trzpień wypycha ele­
ment z dołu, podciśnieniowa pipeta przytrzymuje go
z góry. Za moment rozchylone szczypce ujmą mocno
wyjęty element z czterech stron
elektrycznych lub ekonomicznych nie jest
uzasadniona produkcja elementów w spe­
cjalnych obudowach SMD, adaptowane by­
wają konwencjonalne obudowy typu DIP
(dostosowanie polega na innym wygięciu
końcówek).
W wielu zastosowaniach SMT zapewnia
korzystniejsze param etry techniczne niż te­
chnologia konwencjonalna. Elementy SMD
charakteryzują się w ogólności lepszymi p a­
ram etram i jakościowymi. Jeśli nie ma dru-
 Kierunek
ruchu płiffckt
Roztopiony tut
Zasada lutowania na podwójnej tali
cianych wyprowadzeń, to odpadają też me­
chaniczne połączenia zaciskowe i zgrzewa­
ne. W yprowadzenia elementów są krótsze,
a więc mają mniejszą indukcyjność i powo­
dują słabsze promieniowanie elektrom agne­
tyczne w urządzeniach wielkiej częstotli­
wości. Większa gęstość upakowania prow a­
dzi też do skrócenia połączeń między ele­
mentam i i ograniczenia przesłuchów, po­
jemności pasożytniczych itd. W przypadku
kondensatorów o małych pojemnościach ła­
twiej uzyskać niewielkie tolerancje. Prościej
i taniej można uzyskać elementy o szczegól­
nie dużej ilości wyprowadzeń, jak np.
w układach scalonych bardzo wielkiej skali
integracji (VLSI). Opracowano już dla nich
specjalne typy obudów dla montażu powie­
rzchniowego, jak np. system Mikropack fir­
my Siemens.
Sporego postępu można oczekiwać w sfe­
rze niezawodności. Brak wyprowadzeń eli­
m inuje jedno złącze (drut-obudowa). SMD
są lżejsze i mniejsze, a zatem bardziej odpor­
ne na udary mechaniczne i wibracje. Z osta­
teczną oceną należy jednak zaczekać, gdyż
stosunkowo krótki czas stosowania SMT nie
pozwolił na zebranie dostatecznie w iary­
godnych danych pochodzących z badań dłu­
goterminowych.
Jak przebiega montaż metodą SMT?
Typowy proces technologiczny autom aty­
cznego montażu powierzchniowego składa
się z kilku faz. Najpierw należy przykleić
elementy do płytki. Aby to zrobić nanosimy
w przewidzianym miejscu płytki kroplę kle­
ju (z dozownika lub techniką sitodruku).
Dużą elastycznością, a zarazem prostotą
i pewnością cechuje się metoda bezpośred­
niego nanoszenia kleju za pomocą ruchomej
końcówki przenoszącej kropelkę po kropel­
ce (ang,: pin transfer). Spoina musi spełnić
niemało wymagań: duża wytrzymałość, do­
10
bre przewodnictwo cieplne, wysoka odpor­
ność termiczna, nietoksyczność, bez won­
ność, krótki czas wysychania i utw ardzania
w niezbyt wysokiej temperaturze. Klej nie
powinien zawierać rozpuszczalników ani
substancji wchodzących w reakcje chemicz­
ne z płytką montażową lub z elementami.
Musi istnieć możliwość odklejenia elemen­
tów podczas napraw. W fazie płynnej klej
musi mieć stałą lepkość (ważne zwłasz­
cza przy nanoszeniu kroplami!).
Elementy SMT są najczęściej taśmowane
lub dostarczane w magazynkach. Rozważmy
taśmę. Składa się ona z elastycznej wy tłocz­
ki z wgłębieniami, w których leżą elementy,
nakryte z wierzchu paskiem folii. Gdy kolej­
ne ogniwo taśmy zbliży się do głowicy, taśma
jest odwijana, a wypychacz unosi element
z dna wgłębienia. Równocześnie zawarta
w głowicy pipeta podciśnieniowa przysysa
element, wyjmując go z zasobnika, zaś klesz­
cze głowicy ujmują element z czterech stron,
adiustując zarazem jego położenie w oby­
dwu osiach. W razie potrzeby element jest
jeszcze obracany o odpowiedni kąt (zwykle
wielokrotność 90 stopni). Po naprowadzeniu
elementu nad właściwy punkt płytki m onta­
żowej kleszcze rozwierają się, a pipeta opu­
szcza element pionowo na płytkę. W tej fazie
nie występują już siły skierowane poprzecz­
nie, a więc pipeta zupełnie wystarcza do
pewnego uplasowania elementu.
Po umieszczeniu elementów na płytce na­
leży zadbać o elektryczne połączenie ich
wyprowadzeń z przewodzącymi ścieżkami.
Technologią zdecydowanie dominującą jest
lutowanie, występujące w dwóch podstawo-
Zasada lutowania kondensacyjnego (parowego)
Urządzenie
transportowe
1 1
Strefa Pętle'
separacji chłodzące
Para Płytka
montażowa
- obsadzona
h elementami
Ciecz grzewcza 1— Grzałki
Nadruk litowy pasty Obsadzenie
lutowniczej elementami
Uproszczony schemat cyklu produkcyjnego w technologii lutowania falowego i przelotowego
wych odmianach* Są to: lutowanie falowe
(ang.: Flow soldering) i lutowanie przeloto­
we (ang,: Reflow soldering).
Przy-lutowaniu falowym, na przesuw ają­
cą się ruchem jednostajnym, obsadzoną ele­
mentami płytkę drukow aną kierowany jest
strumień roztopionego lutu o tem peraturze
24Q-260oC. Czas lutow ania wynosi od 1 do
3 s. Coraz częściej, zwłaszcza przy dużej gęs­
tości upakowania, stosowana jest tzw. po­
dwójna fala* Pierwszy strum ień lutu tryska
Lutowanie przelotowe wskutek
nagrzania powierzchniowego
pod ciśnieniem, a jego wypływ jest turbulen-
tny. Strum ień ten z łatwością wnika w szcze­
liny (np* między wyprowadzeniami), wypie­
ra pęcherzyki powietrza i pokrywa lutem
wszystkie odsłonięte powierzchnie m etalo­
we. Przepływ drugiego strumienia, wyrzu­
canego mniej gwałtownie, ma charakter la-
minarny. Strumień ten zabiera ze sobą nad­
m iar lutu, pozostawiony przez pierwszą falę,
eliminując ewentualne zwarcia. Ciekłe to­
pniki nanoszone są strumieniem na płytkę

Różne typy elementów SMO, przystosowanych do auto­
matycznego montażu. Elementy są najczęściej taśmowa-
ne i dostarczane na dużych rolkach
tuż przed jej wejściem w pierwszą falę lutu.
Lutowanie przelotowe wymaga nałożenia
na płytkę drukow aną specjalnej pasty lu­
towniczej, zawierającej - obok topników -
sproszkowany lut o składzie 63 Sn/37 Pb lub
60 Sn/40 Pb, Pasta nanoszona jest np. teeh-
Stacja nakładania kleju na płytkę montażową z dwoma
dozownikami. Dozowniki są zasilane klejem z zasobnika
za pośrednictwem elastycznych przewodów z tworzywa
sztucznego
12
,niką sitodruku jeszcze przed osadzaniem
elementów i poddawana niekiedy wulkani­
zacji w celu odparowania rozpuszczalników.
Przy nakładaniu elementów między ich wy­
prowadzeniem a ścieżkami przewodzącymi
pozostaje więc warstwa pasty. Następnie
należy krótko podgrzać cały pakiet tak, aby
doprowadzić do stopienia zawartego w paś­
cie lutu i połączenia przezeń wyprowadzeń
ze ścieżkami drukowanymi. Najprostsza
metoda polega na poddaniu płytki krótko­
trwałem u działaniu promieniowania pod­
czerwonego. Występują tu jednak problemy
z równomiernością podgrzewania wszyst­
kich złącz. Przy płytce rzadko obsadzonej
elementami SMD można stosować lutowa­
nie bezpośrednie, specjalnie ukształtow aną
głowicą grzejną. Jest ono szczególnie chętnie
stosowane w przypadku specjalizowanych
elementów o dużej liczbie wyprowadzeń
oraz przy montażu mieszanym, gdy płytkę
obsadzoną elementami konwencjonalnymi
uzupełnia się pojedynczymi elementami
SMD,
Najbardziej rozpowszechnione w SMT
jest dziś tzw. lutowanie kondensacyjne
(ang.: Vapor Phase Soldering). Płytka obsa­
dzona elementami wprowadzana jest do ko­
mory wypełnionej param i substancji o odpo­
wiednim składzie chemicznym. W chwili ze­
tknięcia gorących par z chłodnymi ścieżka­
mi przewodzącymi i końcówkami elemen­
tów, para skrapla się na ich powierzchni.
Skraplająca się para musi oczywiście oddać
ciepło, zużyte na jej odparowanie, rozgrze­
wając ścieżki i końcówki oraz pastę lutowni­
czą, którą zostały one uprzednio pokryte.
Tem peratura lutowania zależy wyłącznie od
tem peratury wrzenia zastosowanej do luto­
wania cieczy (200 do 215°C), dzięki czemu
łatwo jest zapewnić powtarzalność procesu
technologicznego.
Bardzo możliwe, iż niedługo w technologii
przelotowej będzie stosowane lutowanie la­
serowe.
Promień lasera rozgrzewa poszczególne
punkty montażowe, roztapiając nałożoną
uprzednio pastę lutowniczą. Zaletą tej meto­
dy jest małe obciążenie termiczne montowa­
nych elementów, gdyż podgrzewane są wy­
łącznie ich wyprowadzenia. Dużą przyszłość
wróży się też technice przyklejania wypro­
wadzeń do płytki epoksydowymi lub poli­
amidowymi klejami przewodzącymi.
Stanowisko obsadzania płytki, z naniesionymi kroplami kleju, elementami elektronicznymi. Na pierwszym planie widać
zasobniki i taśmy z różnego rodzaju częściami przeznaczonymi do montażu
< *

Lutowanie układów scalonych w obudowie MIKROPACK Wtykowe złącze wielokońcówkowe, przystosowane do

specjalizowaną głowicą grzewczą SMT
 Zaletą lutow ania falowego jest możliwość
wspólnego m ontażu elementów konwencjo­
nalnych i SMD na jednej płytce oraz wyko­
rzystania istniejącego oprzyrządowania.
Lutowanie przelotowe ma jednak więcej
atutów. Lut może być nakładany selektyw­
nie - tylko w miejsca połączeń - a jego ilość
precyzyjnie dawkowana. Nawet przy bardzo
gęstej sieci połączeń i małych odległościach
między końcówkami elementów nie grożą
przypadkowe zwarcia, osiągalna jest zatem
duża gęstość upakowania. Montowane ele­
menty są mniej narażone termicznie. Jeśli
stosowanych jest równocześnie kilka rodza­
jów wyprowadzeń elementów, dla każdego
z nich można oddzielnie dobrać optymalne
w arunki lutowania. Oprócz tego, cały proces
można łatwo zautomatyzować, zwłaszcza
w przypadku produkcji masowej, a poziom
braków jest niższy niż przy lutowaniu
falowym.
Po skończonym lutow aniu gotowa płytka
jest starannie czyszczona, np. w roztworze
freonowym, i poddawana testowaniu, zwy­
kle automatycznemu. Dla sondy testera na
płytce przewidziane są często specjalne pun­
kty kontaktowe.
Co daje SMT?
Koszt jednostkowy elementów typu SMD
jest dziś porównywalny, a przeważnie jesz­
cze nieco wyższy od masowo produkowa­
nych, standardowych elementów do m onta­
żu otworowego. Mimo to technologia SMT
już obecnie daje wymierne efekty ekonomi­
czne. Zysk wynika zatem nie tyle z kosztów
materiałowych, co z kompleksowych osz­
czędności w procesie produkcyjnym. Przede
wszystkim SMT umożliwia uproszczenie
m ontażu i wyższy stopień jego autom atyza­
cji. Nie bez znaczenia jest też eliminacja
obróbki otworów i obcinania końcówek dru­
cianych oraz ujednolicenie formy elemen­
tów. Ten ostatni aspekt jest szczególnie
istotny, gdyż umożliwia obsadzenie całej
płytki przez pojedynczy autom at, gdy tym­
czasem przy m ontażu otworowym potrzebne
były przeciętnie trzy autom aty, dostosowane
do różnych rodzajów elementów. Wydajność
automatów SMT jest wysoka - wyższa niż
podobnej klasy sprzętu do montażu otworo­
wego i sięga w przypadku urządzeń najwyż­
14
szej klasy - setek tysięcy elementów na
godzinę.
Automatyczny montaż SMD charaktery­
zuje się dużą niezawodnością i małym pro­
centem braków. Wiele automatów jest w sta­
nie testować właściwą polaryzację, a nawet
sprawność elementów już w trakcie m onta­
żu, osiągając prawdopodobieństwo popeł­
nienia błędu mniejsze od 0,00002 (na milion
obsadzonych elementów tylko mniej niż 20
zostało obsadzonych nieprawidłowo).
Kolejne korzyści wynikają z pomniejsze­
nia powierzchni płytki. Większa płytka jest
nie tylko droższa i cięższa, ale potrzebuje
obszerniejszej obudowy i solidniejszej kon­
strukcji mechanicznej urządzenia. Zminia­
turyzowane płytki wymagają też mniejszych
powierzchni magazynowych, a ich skrom­
niejszy ciężar redukuje koszty transportu,
W przyszłości należy oczekiwać stałego
spadku cen SMD, poniżej cen elementów
konwencjonalnych. Powiększy to dodatko­
wo ich atrakcyjność dla producentów. Już
dzisiaj co prężniejsze firmy eksperymentują
z SMT, nawet jeśli chwilowo nie ma to jesz­
cze wyraźnego uzasadnienia ekonomiczne­
go, Po prostu obawiają się w przyszłości
prześcignięcia przez konkurencję!
Głównymi obszarami zastosowań SMT
w sprzęcie powszechnego użytku są dzisiaj:
zegarki elektroniczne, zelektronizowany
sprzęt fotograficzny, m iniaturowe radio­
odbiorniki i magnetofony (odtwarzacze) ka­
setowe, sprzęt video (zwłaszcza kamery), od­
biorniki TV, elektronika samochodowa itd.
W elektronice profesjonalnej elementy SMD
stosowane są od dawna, m in, w produkcji
układów hybrydowych, w sprzęcie lotni­
czym i wojskowym, w telekomunikacji,
w urządzeniach komputerowych itd. Aby
zapoznać się z elementami SMD, wystarczy
zajrzeć np. do wnętrza praktycznie każdego
m ikrokom putera osobistego. SMD występu­
ją tam wprawdzie jeszcze razem z elementa­
mi konwencjonalnymi. Udział SMT będzie
jednak niewątpliwie systematycznie wzras­
tał, aż do całkowitego wyparcia montażu
otworowego z wielu zastosowań.
 59 Międzynarodowe
Targi Poznańskie
Jak co roku, w czerwcu odbyły się doroczne łach. Ciekawy był też przyrząd do pomiaru drgań,
Międzynarodowe Targi Poznańskie. Wyjechali wykorzystujący piezoelektryczne czujniki drgań.
nań nasi wysłannicy, którzy w ,,MT” przedstawią Służy on do pomiaru zużycia łożysk np. w silni­
nowości z zakresu elektroniki, chemii, informaty­ kach elektrycznych.
ki, energetyki, ochrony środowiska i techniki sa­ Czechosłowackie przedsiębiorstwo SIGMA
mochodowej. specjalizuje się w produkcji różnorodnych pomp.
Rozpocznijmy jednak od spacerku po terenach Oferowało m.in. ciekawe rozwiązania pomp moż­
targowych. W tym roku przybyło wyśtawców liwych do zastosowania w budownictwie jednoro­
i eksponatów, nader trudno jednak było znaleźć dzinnym, domkach letniskowych itp. Są to pompy
coś autentycznie ciekawego i nowego. Wpływ na
to ma niewątpliwie nasza sytuacja płatnicza i za­
stój w imporcie spowodowany zeszłorocznymi de­
cyzjami o zamrożeniu odpisów dewizowych.
W pawilonie NRD naszą uwagę zwróciły obra­
biarki sterowane numerycznie systemem CNC,
z automatycznie wymienianymi narzędziami.
System sterowania jest enerdowskiej konstrukcji
i został oparty na własnych częściach i podzespo-
Sterowane numerycznie obrabiarki z kombinatu WMW
z NRD z systemem automatycznej zmiany narzędzi

(FAHRAUSWEISEl
i! Przenośny przyrząd do.pomiaru drgań typu M1302 firmy
ROBOTRON z NRD

Samozasysająca pompa rotacyjna typu SVA produkcji

czechosłowackiej SIGM Y
i . i i
C l l jl
L J i
! _.J i I
L Uv
L i
O E j
C jlJ i

15
Echograf 1030 do badań ultradźwiękowych jakości wyro-
bów hutniczych, spawów itp
Metoda podciśnieniowego pokrywania szkieł okularowych różnego typu warstwami ochronnymi, zmieniającymi kąt
odbicia zrobiła ogromną furorę. Zajmuje się nią LEYBOLD-HERAEUS.
Przekrój przez katalizator do oczyszczania gazów odloto­
wych z silników Diesla „Herapur 90”. Uwagę zwracają
kanaliki, zbudowane ze spieków ceramicznych
16
Tester T1000 w ciągu ubiegłego roku zdobył wszystkie
możliwe medale i wyróżnienia międzynarodowe
samozasysające, poziome, rotacyjne o konstrukcji
pozwalającej na bezpośrednie podłączenie silnika
napędowego. Stopnie pompy "Umieszczono rzędo­
wo, w ilości odpowiadającej wymaganej wysokoś­
ci podnoszenia.
W ubiegłym roku w relacji z targów lipskich
przedstawiliśmy przyrząd do pomiaru chropowa­
tości powierzchni T l000, wyprodukowany przez
firmę HOMMELWERKE z RFN. Okazało się, że
przyrząd ten otrzymał w ciągu tego roku wszyst­
kie możliwe do zdobycia medale i wyróżnienia. Na
tegorocznych targach firma ta prezentowała urzą­
dzenie do pomiaru stanu powierzchni kół zęba­
tych. Jest to sterowany mikroprocesorem przy­
rząd Z2000, pozwalający na szybkie zmierzenie
jakości wykonania zębów każdego koła zębatego.
Wyniki pomiaru uzyskuje się w formie wydruku,
możliwe jest też uzyskanie wyniku zbiorczego, np.
całej serii kół. Urządzenie jest bardzo proste w ob-
Przyrząd do badania jakości wykonania kół zębatych

słudze: podaje również dokładny czas pomiaru,

miejsce oraz nazwisko operatora.
O szwajcarskiej firmie MERONA pisaliśmy już
niejednokrotnie. Powrócimy też do niej w relacji
o nowościach z zakresu elektroniki. Tu natomiast
chcieliśmy zaprezentować dwa typy drukarek do
biletów, które być może już niedługo ujrzymy na
dworcach PKP i PKS. Pierwsza z nich wyposażo­
na jest w kontroler 6 rodzajów monet, drukarkę
alfanumeryczną, klawiaturę wyboru do 24 bile­
tów, wyświetlacz należności, grzejnik z termosta­
tem itp. Automat posiada też możliwość rozlicza­
nia się ze sprzedanych biletów, podłączenia do
sieci komputerowej, wydaje resztę z wrzuconej
sumy pieniędzy itp. Nie bez znaczenia w naszych
warunkach jest specjalny program do automaty­
cznej zmiany taryfy oraz instalacja alarmowa.
Podobne możliwości ma automat M2000F, prze­
znaczony do sprzedaży biletów o jednakowej war­
tości: np. MZK, kinowych, w muzeach, na targach
itp.
Firma HERAEUS z RFN oferowała do sprzeda­
ży katalizatory do silników benzynowych i wyso­
koprężnych. Zastosowanie tego typu katalizato­
rów pozwala na montaż silników Diesla w pomie-
*
TANDOMAT-automat do obróbki części drewnianych po­
siadający automatyczną wymianę narzędzi oraz pomiar
tolerancji wykonania

System wymiany narzędzi w maszynie TANDOMAT.

 -Q2_-~.N_H.3-
tCulNH3 )A]SCH

Komora Komora
trawienia elektrolizy

ICu (NH3 )4 )2 S0 4 /

Rys. 1. Przebieg procesu odzysku miedzi z zużytych lub

uszkodzonych płytek drukowanych metodą firmy AFfG*
-Skibiński ze Szwajcarii

^ Obrabiarka firmy KNOEVENAGEL, poniżej komputer fir­

my M ERO N A

Maszyna typu FS31 do produkcji sprężyn firmy WAFIOS

Automat do sprzedaży biletów i bonów jednakowej
wartości

trtłW rrt i n w ^ T i f r i n n rin ^ i i r y -*--- r v —T*11

szczeniach zamkniętych. Oczyszczają one spaliny
ze związków CO i HC spalając je do CO2 i H2 O.
Można je łatwo zamontować w każdym typie in­
stalacji odprowadzania spalin,
W roku ubiegłym prezentowaliśmy maszyny do
produkcji sprężyn firmy WAFIOS. Było to wów­
czas urządzenie całkowicie zautomatyzowane,
sterowane mikroprocesorem. Tym razem firma ta
prezentowała nieco mniej skomplikowane urzą­
dzenie, służące do wyrobu różnego typu sprężyn.
Przezbrojenie maszyny na inny rodzaj drutu lub
sprężyny, trwa kilka minut. Średnica drutu użyte­
go do produkcji może wynosić od 0,4 do 2,5 mm,
długość wciągu - do 1600 mm, a wydajność od 14
do 280 sprężyn/min.
Firma KNOEVENAGEL od lat specjalizuje się
w produkcji maszyn do obróbki drewna. Wszyst­
kie te maszyny są programowalne, sterowane sys­
temem CNC, co pozwala na zwiększenie dokład­
ności i efektywności produkcji. W maszynie TAN- Przedsiębiorstwo 8U M AR słynie z różnego rodzaju ma­
DOMAT oferowanej na tegorocznych targach, za­ szyn budowlanych. Podnośniki hydrauliczne montowane
są na różnego typu podwoziach, a zdjęcie wykonano
stosowano dwa stoły obróbcze pozwalające ne właśnie z jednego z nich
jednoczesne obrabianie dwóch różnych detali
Wymiana narzędzi następuje automatycznie
w głowicy (magazynku) można zmieścić aż lf
różnych narzędzi pozwalających na płynne pro­
wadzenie różnych procesów: frezowania, wierce­
nia, szlifowania itp. Przy okazji wprowadzono
również automatyczny sposób pomiaru tolerancji
wykonania. Naizędzia mogą pracować z prędkoś­
cią obrotową do 18 000 obr/min, mieć przekrój
maksymalny do 80 mm i wysokość 60 mm. Podczas
każdej zmiany narzędzie jest automatycznie kon­
trolowane. Firma AFIG-Skibinski ze Szwajcarii
proponowała urządzenie do odzysku miedzi z zu­
żytych lub uszkodzonych płytek drukowanych.
Proces jest bardzo ciekawy, nie stosuje się tu
chemikaliów mogących mieć negatywny wpływ
na środowisko naturalne. Przyrząd do badania
rurociągów bez konieczności ich demontażu i wy­
łączania z pracy proponowała firma Karl Deutsch.
Działa na zasadzie wykorzystania ultradźwięków.
Wyniki pomiaru są odczytywane bezpośrednio na
przyrządzie, lub też mogą być notowane w „elek­ Wagon pomiarowy PLA SE R and THEURER przaznaczony
tronicznym notesie” Data Loger 1921. Przyrząd j dla PKP
może być wyposażony w różnorakie głowice po­ E c h o m e t r d o p o m ia ró w g r u b o ś c i ścianek rur, rurocią­
miarowe m. in. do pomiaru folii, w wysokich g ó w i.t.p.
temperaturach, itp. Podobnym przyrządem jest
urządzenie do badania jakości wyrobów hutni­
czych, spoin itp. Ma on różne kombinacje wykona­
nia pozwalające przystosować go maksymalnie do
określonych zadań. Oczywiście pomiary są poda­
wane w formie pojedynczych lub zbiorczych wy­
druków. tc
Krótki spacerek po targach kończymy wizytą
w wagonie pomiarowym austriackiej firmy Plaser
and Theurer. Firma ta dostarcza PKP wagonów
pomiarowych oraz zestawów do remontu torów.
Józef Cypel
 Automaty - to znak dzisiejszej, elektronicznej cywili­
zacji. Sterowane mikroprocesorami roboty mogą praco­
wać i myśleć bez naszej pomocy. Przewidujący ludzie
mówią nawet, że za parę lat bez reszty będziemy mogli
poświęcić się lenistwu - w każdej czynności człowiek
będzie wyręczany przez automaty, Taka wizja świata
cieszy nas zwykle wtedy, gdy jesteśmy zmęczeni nudny­
mi, codziennymi pracami. Gdy jesteśmy wypoczęci przy­
pominamy sobie, że budowa automatycznie sterowanych
Rys. t. Automatyczne drzwi: 1 - postument z paleniskiem i zbiorni­
kiem powietrznym, 2 - rurka doprowadzająca sprężone powietrze,
3 - zbiornik wodny, 4 - rurka doprowadzająca wodę do naczynia*
•obciążnika, 5 - naczynie-obciążnik, 6, 7 - liny poruszające bloka­
mi, 8 - przeciwwaga, 9 - bloki obrotowe, 10 - drzwi
20
mechanizmów, nawet tych najprostszych, bardziej nas
bawi niż ich wykorzystanie. Chwila, w której okazuje się,
że samodzielnie skonstruowane, bądź też złożone z goto­
wych elementów urządzenie zaczyna „żyć" jest o wiele
cenniejsza od następnych chwil, w których przyzwycza­
jamy się do zbudowanej zabawki i nie jesteśmy już
zaskoczeni jej działaniem. Amatorzy elektroniki, kon­
struktorzy modeli latających i zwykli majsterkowicze
doskonale pamiętają czas wyczekiwania na pierwsze
uruchomienie swoich „maszyn”. Gdy wynik tej próby jest
pomyślny wyrywa się okrzyk: to działa...
Niniejszy artykuł poświęcamy pierwszym automatom
skonstruowanym przez człowieka. Nawet historia tech­
niki potrafi być nudna, gdy jest przytaczana w oderwaniu
od naszych zainteresowań, gdy jej przekaz ogranicza się
do suchych faktów i dat. Toteż w miejsce „historycznej
czytanki” proponujemy czytelnikom zabawę w projekto­
wanie prostych automatów, którą poprowadzi Heron
z Aleksandrii. Otwórzmy więc drzwi do naszej pracowni.
Możemy to zrobić nie dotykając nawet klamki - wystar­
czy rozpalić ogień...
Rysunek 1 przedstawia nasze automatyczne drzwi. Na
postumencie 1 rozpalamy ognisko. Ukryty pod paleni­
skiem zbiornik z powietrzem połączony jest rurą 2z kulą
3, która wypełniona jest do połowy wodą. Podgrzewane
przez ogień powietrze wypiera wodę z kuli, która przez
rurę 4 wypływa do naczynia 5. Dalej przebiega już wszys­
tko na naszych oczach. Naczynie 5 pod działaniem wpły­
wającej wody staje się coraz cięższe, liny naprężają się.
Gdy ciężar naczynia z wodą pokona ciężar przeciwwa­
gi 8 i opory zawiasów, naczynie to zacznie opuszczać się,
Odw ijane z bloków 9 liny (przez opuszczające się naczy­
nie 5) powodują obrót zawiasów - drzwi otwierają się. Do
ich zamknięcia upłynie wiele czasu - trzeba poczekać aż
wyparuje woda, naczynie 5 znów stanie się lekkie i sznury
7znów odkręcą się z bloków zamykając drzwi..,
 Rys. 3 Waza z ukrytym regulatorem poziomu wody: 1 - zbiornik
Rys. 2. Lampka oliwna z regulatorem położenia knota: 1 - knot. wodny, 2 - pływak-zawór, 3 - rurka-kranłk, 4 - dźwignia dociskają­
2 - pływak, 3 - wyzębiona dźwignia pływaka. 4 - koło zębate, ca pływak do zakończenia rurki, 5 - przeciwwaga, $ - rurka łącząca
5 - zębata dźwignia utrzymująca knot wazę z naczyniem regulacyjnym, 7 - waza. 8 - naczynie regulacyjne

Nie będziemy biernie czekać, aż zamkną się za nami końca, poziom cieczy nie zmieni się. Rysunek 3 dokładnie
podwoje naszej pracowni i zapanuje w niej ciemność. wyjaśnia tajemnicę wazy. Dzięki połączeniu wazy 7 z na­
Mamy dość czasu, by zbudować oliwną lampkę i dalej czyniem 8 (dokonane za pomocą rurki 0) poziom cieczy
pracować przy świetle. By nie odrywać się od konstru­ w obu tych naczyniach będzie jednakowy. Wystarczy
owania następnych automatów w celu poprawienia gas­ więc regulować poziom wody w naczyniu ukrytym za
nącego knota, stwórzmy automatycznie działający me­ ścianą. Po wylaniu porcji wody z wazy zmniejszy się ilość
chanizm do regulacji położenia knota. Ubywanie oliwy
nie będzie już powodowało przygasania lampki, knot Rys. 4 - Automat ..teatralny": 1 - jabłko-włącznik. 2. 3 - sznury
ciągnące, 4 - zaczep cięciwy i strzały (rys. 4a). 5 - naczynie z wodą,
będzie automatycznie podążał za poziomem oliwy. Dzia­ 6 - naczynie z powietrzem, 7 - rurka doprowadzająca wypierane
łanie tego regulatora ukazuje rysunek 2. W działaniu przez wodę powietrze do piszczałki, 8 - stożkowe zamknięcie
automatu wykorzystany jest pływak 2, który pełni ro\ę zawory doprowadzającego wodę do naczynia 6. 9 - przegroda.
10 piszczałka
„czujnika” poziomu oliwy. Ubywanie oliwy powoduje
opuszczanie pływaka, który za pomocą dźwigni 3 i koła 4
przesuwa ramię 5, do którego przymocowany jest knot 1.
Ułożenie dźwigni 5 sprawia, że w miarę jej przesuwania
znajdujący się na jej zakończeniu knot opuszcza się. H e rk u le s
Ogień w naszej lampce jest więc nieprzerwanie podsyca­
ny przez oliwę. Dzieje się tak oczywiście do momentu
wyczerpania paliwa.
Nasz przewodnik Heron wymyślił lampę, która może
być zasilana wodą... Tajemnica tej lampki tkwi w jej
podwójnym dnie. Podczas rozpalania lampki zarówno jej
górne jak dolne naczynie (oddzielone od górnego „drugim
dnem”) wypełnione są oliwą. Wlewana przez znajdujący
się na brzegu górnego naczynia otwór woda wpływa
przez rurkę do dolnego naczynia. Woda jest cięższa od
oliwy, nie wypływa więc na wierzch - knot pali się nadal.
Uzupełnianie wypalonej oliwy wodą nawet i dzisiaj jest
ekonomiczne! Czynność ta wiąże się ponadto z regulacją
zasilania lampki w paliwo. W przypadku tym opuszcza­
nie knota zastąpiono podnoszeniem poziomu oliwy.
Zastanówmy się teraz nad zautomatyzowaniem dole­
wania wody do lampki. Popatrzmy w tym celu na nastę­
pny automat Herona. Jest nim najzwyczajniejsza waza
stojąca przy ścianie naszej pracowni. Waza wypełniona
jest po brzegi wodą. Odlejmy z niej kilka łyżek wody -
waza nadal będzie pełna. Możemy czerpać z niej bez

21
 leniskiem. Rozpalmy ogień. Po paru minutach zauważy­
my wypływającą wodę z trzymanych przez postacie na­
czyń. Marmurowi biesiadnicy gaszą ogień - ich biesiada
kończy się. Zasada działania jest prosta - jej wyjaśnienie
pozostawiamy czytelnikom.
■m
Kolejny automat jest przedstawiony na rysunku 4. Za
jego pomocą odtworzyć można mityczną scenkę ze
smokiem, Herkulesem i jabłkiem. Wystarczy podnieść
jabłko 1 a Herkules wystrzeli do smoka - przerażony
smok zawyje... Uniesienie jabłka powoduje pociągnięcie
liny 3. Za jej pośrednictwem lina 2 wyciąga zaczep 4
mocujący strzałę Herkulesa (działanie zaczepu pokazane
jest na rysunku 4a) - strzała zostaje zwolniona. Jedno­
cześnie (również w wyniku pociągnięcia liny 3) stożek 8
otwiera dopływ wody z części górnej postumentu 5 do
dolnej części 6. Wypierane przez wodę z górnej części
postumentu powietrze przedostaje się rurką 7 do pisz­
wody w naczyniu 8. Pływak 2 obniży się „odtykając" tym czałki JO- smok wyje!
samym koniec rurki 3 - woda ze zbiornika 1 będzie
wylewać się aż do ponownego jej zakrycia przez unoszący Jeśli mamy przy sobie ciężką monetę, to wrzućmy
się pływak. Dźwignia 4 i ciężarek 5 służy jedynie do ją w wąski otwór w stojącej przy ścianie skrzyni. Pod­
dodatkowego dociskania pływaka do zakończenia rurki. stawmy szklankę pod kranik - woda wycieknie z kranu,
Tym sposobem możemy ukryć przed oczami intruzów napełni szklankę. Jeśli chcemy jeszcze jedną porcję wody,
tajemnicę „wiecznie pełnej wazy”. Zamiast tajemniczego to przyszykujmy następną monetę! Ten starożytny auto­
naczynia możemy podłączyć do rurki lampkę oliwną n^t mat z wodą (być może nawet sodową) przedstawiony jest
wodę. na rysunku 5. Zasada jego działania nie wymaga komen­
Zobaczymy teraz następny automat Herona. Między tarzy - i tym razem jej omówienie pozostawiamy czytel­
stojącymi marmurowymi postaciami jest postument z pa . nikowi.
Poznaliśmy już doskonale zasady budowy starożyt­
Rys. 5, Automat do sprzedaży wody nych automatów. Nie sprawi więc nam kłopotów skon­
struowanie programowanego instrumentu muzycznego.
Nie mamy do dyspozycji oczywiście komputera, kart
dziurkowanych. Nie korzystamy też z ruchomych mecha­
nizmów (bębnów z wykorbieniami sterującymi, mecha­
nizmów krzywkowych). Mamy jedynie najzwyklejsze pi­
szczałki organowe, rurki, wodę i materiał na wykonanie
naczyń (zbiorników na wodę, powietrze). Za pomocą tych
przedmiotów mamy zbudować instrument, który samo­
czynnie zagra prostą melodię. Dla niecierpliwych czytel­
ników umieszczamy opis i rysunek grającego automatu
stworzonego przez Herona.
W automacie grającym wykorzystany jest, opisany
przy automacie „Herkulesa strzelającego do smoka”,
sposób dostarczania powietrza do piszczałek (wypieranie
powietrza przez wodę wpływającą do szczelnego naczy­
nia). Wlewana przez otwór 3 woda (rysunek 6) przepływa
przez rurki 2 do kolejnych naczyń (I, FI, III, IV, V).
Zagięcie rurek powoduje opóźnienie przepływu wody do
następnego naczynia - woda wylewa się dopiero po
osiągnięciu poziomu przewyższającego wysokość rurki.
Po opadnięciu poziomu „przelewanie” trwa nadal (decy­
duje o tym wcześniejsze, całkowite wypełnienie rurki
przez wodę). Wypierane przez wodę powietrze urucha­
mia piszczałki 2 (dzięki zagięciu rurki woda zamyka
odpływ powietrza do dolnego naczynia). Przez dobranie
wielkości naczyń możemy określić długość trwania po­
szczególnych dźwięków. Instrument ten jest bodaj pierw­
szym programowanym urządzeniem. Niemożliwość wy­
miany jego „oprogramowania” nie jest chyba w tym
przypadku wadą...

22

Rys. 6. Automat wygrywający melodię l piszczał ki organowe,
2 - rurki doprowadzające wodę (dzięki zagięciu pełnią roią zaworu
zamykającego odpływ powietrza do następnego naczynia, są „zaty­
k a n e ' przez wodę). 3 - otwór do wlewania wody; 1. II, HI. IV, V -
naczynia-miechy
Dla tych, którzy samodzielnie wymyślili grający auto­
mat daję w nagrodę puchar. Jest to oczywiście puchar
niezwykły, polecany jedynie ludziom skromnym. Gdy
nalewa się do niego niewiele płynu - można go wypić
spokojnie - gdy tylko przebierze się „miarkę” płyn naty­
chmiast wylewa się z pucharu. W ten sposób możemy
udoskonalić dowolne naczynie, wystarczy wywiercić
Rys. 7. Naczynie dla „skromnych”
Rys. 8. Turbina Herona 1 - rurki odprowadzająca parą, 2 - kula
z wódą
w dnie niewielki otwór i włożyć doń zagiętą rurkę (patrz
rysunek 7). Wlanie płynu poniżej zagięcia spowoduje jego
wylanie, przekroczenie tego poziomu spowoduje całko­
wite wypełnienie rurki wodą - następstwem tego będzie
jej wylanie. (Rurka tworzy, w ten sposób, z pucharem
naczynie połączone).
Na zakończenie naszego pobytu w pracowni Herona
przypomnijmy sobie o znanej nam doskonale jego turbi­
nie. Przedstawia ją rysunek 8. Wypełniona wodą kula 2
jest zawieszona na osi poziomej nad ogniskiem. Możli­
wość obracania się kuli uzyskuje się przez specjalne
ukształtowanie rurek 1 odprowadzających parę z jej
wnętrza. Siła reakcji (patrz: zasady dynamiki klasycz­
nej), wytwarzana w ten sposób, powoduje powstanie
monentu obrotowego.
Heron żył w Aleksandrii w drugim wieku przed naszą
erą. Zajmował się wieloma dziedzinami nauki: matema­
tyką, geodezją, fizyką. Choć żył przeszło dwa tysiące lat
przed nami, to miał często dobre pomysły.
★ ★ ★
Od autora i redakcji:
Chętnie przyjmiemy propozycje budowy podobnie
prostych i ciekawych automatów, jak przedstawione
przez nas automaty Herona. Może dzięki temu powstanie
kolejny „Teatr Automatów” (pod tym tytułem wydał
Heron książkę opisującą automaty odgrywające pięcio­
aktową sztukę teatralną). Najciekawsze pomysły zosta­
ną... nagrodzone. Ogłaszamy więc konkurs im. Herona
z Aleksandrii na projekt prostego automatu o dowolnym
zastosowaniu. ^
Wojciech Janiszewski
23
 Józef Trzfonka
Co pewien czas Polskie Linie Lotnicze
„LOT” kupują nowe typy samolotów. Ostat­
nio przybyły nowoczesne, średniodystanso-
we maszyny typu Tu-154M, które zastąpią
leciwe już Ił-18 i maleńkie Tu-134.
Dzięki życzliwości Polskich Linii Lotni­
czych „LOT” nasza redakcja uzyskała moż-
Kabina samolotu. Pełno w niej przyrządów - miejsea
niewiele
li wość napisania reportażu z lotu tego samo­
lotu.
Po otrzymaniu zgody i przezwyciężeniu
zawiłych formalności 10 czerwca br. o godz,
5.00 wyżej podpisany oraz obładowany kilo­
gramami sprzętu fotograficznego kierownik
działu graficznego „MT” - Władysław P.
Jabłoński, zameldowali się na lotnisku Okę­
cie w Warszawie.
Na stanowisku odprawy biletowo-baga-
żowej oddajemy nasz skromny bagaż i otrzy­
mujemy „Boarding Pass”, czyli kartę wstępu
na pokład satnolotu, a następnie ustawiamy
się w kolejce do kontroli paszportowej. Mój
redakcyjny kolega nie lubi latać samolotami,
więc jest mocno zdenerwowany. Oficer WOP
stempluje nasze paszporty i karty przekro­
czenia granicy (papierków nie brakuje!).
Czeka nas teraz odprawa celna. Budzimy
zdziwienie celników tym, że nie mamy
„przydziałowych” dewiz: nikt ich jednak nie
chciał lub nie mógł nam przydzielić. Teraz
już sala odlotowa i z głośników, w dwóch
językach, pada informacja dla pasażerów, iż
odlatujących do Madrytu prosi się do wyj­
ścia nr 2. Dotyczy to również nas - lecimy
bowiem do Madrytu!
 Jeszcze tylko kontrola bezpieczeństwa:
nasze bagaże osobiste kładziemy na taśmę,
by je elektronicznie skontrolowano, a sami
przechodzimy przez „bram kę” . W mojej tor­
bie coś się nie podoba kontrolującym: oka­
zuje się, że na ekranie jakiś dziwny ślad
pozostawił magnetofon reporterski. Auto­
busem udajemy się do samolotu. Polecimy
Tu-154M. Nie najlepsza pogoda uniemożli­
wia nam robienie zdjęć na lotnisku. Jest
godzina 6.00. Wchodzimy do samolotu, zaj­
mujemy miejsca, zapinamy pasy: za chwilę
nastąpi start. Lot nr LO305 do Madrytu
trw ać będzie 3 godziny: planowe lądowanie
o godz. 9.15. W powietrzu przebędziemy od­
ległość praw ie 3 tys. km. Trasa naszego lotu
prowadzi nad Łodzią, Wrocławiem, Pragą,
Norymbergą, Zurichem, Genewą, na płn. od
Tuluzy i płd. od Lyonu, nad Pirenejami - do
Madrytu.
Zaszumiały silniki, samolot drgnął i poto­
czył się po betonowej płycie. Z głośnika
rozlega się głos szefa służby pokładowej:
Drugi pilot przy pracy. Co chwilę trzeba skontrolować
„Dzień dobry Państwu, kapitan Lenarto­ jakiś przyrząd, odczytać dane dotyczące lotu
wicz wraz z załogą wita Państwa na pokła­
dzie samolotu Polskich Linii Lotniczych w pozycji pionowej oraz niepalenie podczas
»LOT« typu Tu-154. Lot nasz będzie trw ał kołowania i startu. Życzymy Państwu przy­
około 3 godzin, polecimy na wysokości 12 tys. jemnego lotu”.
m z szybkością 950 km/h. Prosimy o zajęcie Okazuje się, że nasz samolot pilotuje kapi­
miejsc, zapięcie pasów i ustawienie foteli tan Lenartowicz, były mistrz świata w lata-

Trwa opowieść o tajemnicach zawodu pilota, o locie. Kapitan Krzysztof Lenartowicz rozmawia z wysłannikiem
Rozmawia II pilot - Karol Beta W środku zdjęcia - nawigator

Kapitan Krzysztof Lenartowicz w innej roli: jako mistrz
świata na swej ulubionej „Wildze”
niu precyzyjnym. Mamy więc szczęście. Przy
okazji poznamy znanego lotnika.
Stoimy na początku pasa startowego ocze­
kując na pozwolenie na start... zaryczały
silniki. Samolot drży, trzym any w miejscu
przez hamulce. Silniki pracują teraz większą
mocą, nagle maszyna ruszyła, wciskając nas
w oparcie foteli. Przeciążenie jest tu dużo
większe niż np. przy gwałtownym ruszaniu
z miejsca fiatem. Coraz szybciej, w okien­
kach migają lampy pasa. Samolot zadziera
dziób „podpierając” się ogonem. Ziemia
szybko niknie - jesteśmy w chmurach. Tu-
-154M nabiera wysokości, przy włączeniu
air condition (klimatyzacja) czujemy ucisk
w uszach. Wychodzimy gwałtownie z chmur
w oślepiającą biel. Gdzieniegdzie skąpane
w słońcu wybrzuszenia. Ma się ochotę wyjść
i przespacerować po „puszystym dywanie”...
Samolot z wolna osiąga przepisową wyso­
kość. Minęliśmy już Łódź i zbliżamy się do
Wrocławia. Jeszcze kilka m inut i przelecimy
nad Sudetam i opuszczając terytorium PRL,
Jednak gęsta pokrywa chmur nie pozwala na
obserwację. Gasną światła ostrzegawcze,
pasażerowie odpinają pasy, niektórzy zapa­
lają papierosy. Stewardesy szykują do poda­
nia napoje chłodzące. Są soczki, piwo,
drinki.
Ze swego miejsca udaję się do kabiny
pilotów. Otwieram drzwi. Strasznie ciasno,
26
pełno aparatury. Witam się z kapitanem
Krzysztofem Lenartowiczem i resztą załogi:
II pilotem Karolem Beta nawigatorem Ja­
nem Zaczykiem i inżynierem pokładowym
Kazimierzem Szostakiem.
Sprawdzamy wysokość i prędkość samo­
lotu: 11 900 m i 910 km/h (0,85 Macha), lecz
przeciwny w iatr zmniejsza ją do 830 km/h.
Tem peratura na zewnątrz: -50°C, Nawiga­
tor przewiduje poprawę warunków w chwi­
li, gdy znajdziemy się nad terytorium Szwaj­
carii: może więc będzie okazja i zobaczymy
Alpy?
Teraz samolotem steruje pilot automaty­
czny. Pomimo to cała załoga stale kontroluje
wskazania przyrządów, kapitan często za­
daje pytania. Bez przerwy jest też utrzymy­
wana łączność z Ziemią: naszą rozmowę
przerywa co kilka m inut rozmowa płynąca
z głośnika. Lot naszego Tu-154M jest śledzo­
ny i nadzorowany przez wiele stacji naziem­
nych. Wymaga tego bezpieczeństwo lotu,
tłok w kanałach powietrznych jest coraz
większy.
Rozmawiam z kapitanem o samolocie. Jest
to najnowocześniejszy typ, jakim dysponuje
„LOT”. Ma tylko o 4 miejsca mniej niż Ił-
-62M, jest samolotem średniodystansowym.
Kapitan lata po całej Europie, na Bliski
Wschód i do Północnej Afryki. W sezonie
kapitan Lenartowicz ma dużo pracy: unie­
możliwia mu to systematyczne treningi na
ulubionej „Wildze”.
Wlatujemy nad terytorium RFN, chmury
jakby nieco zrzedły. Wreszcie Szwajcaria
i przepiękny widok na Alpy. Toną w słońcu.
DANE TECHNICZNE SAMOLOTU Tu-154
Długość - 47,9 m
wysokość - 11,4 m
rozpiętość skrzydeł - 37,6 m *
załoga - 4-osobowa
liczba pasażerów - 128 do 164
(wzależn. od wyposażenia)
powierzchnia nośna skrzydeł - 201,5 m*
masa własna - 46 300 kg
udźwig - 4 3 70 kg
masa startowa - 90 000 kg
silniki - 3 szt. typu Kuzniecow NK-8-2 o ciągu
startowym 93,2 kN każdy,
prędkość przelotowa - 950 km/h
prędkość lądowania - 230 km/h
pułap - 12 000 m
zasięg maksymalny - ok. 6000 km
Zbliżamy się do Ziirichu. Z lewej strony
masyw górski, dokładnie widać srebrzyste
wstęgi potoków, olbrzymie masywy skalne.
Unosi się lekka mgła, toną w niej doliny.
Dużo śniegu, lśnią w słońcu wspaniałe lo­
dowce, Spoglądam z kabiny pilotów: przed
nam i pasy startowe lotniska w Genewie.
Dokładnie widać Jezioro Genewskie, a z le­
wej majestatyczny masyw Mont Blanc. Spo­
glądamy „z góry” na największy szczyt Eu­
ropy: jesteśmy ponad nim prawie 7 km...
Pasażerowie skupiają się przy ilum inato-
rach, oglądają fascynujący - i rzadki, jak
twierdzi załoga - widok. Dolatujemy już do
Francji, kolega wzywa mnie bym zjadł, bo...
wystygnie.
Jedzenie podawane w samolotach „LOT”
znane jest na całym świecie z wyśmienitej
jakości. Tym razem na gorąco podano nam
zapiekane parówki, wędliny, jarzyny, ser
itp. - a na deser ciasto i kawę. Nasz Tu-154M
obsługują przemiłe stewardesy, panie: Anna
Więckowska Bożena Południewska i Elżbie­
ta Szetitsz, a nad całością czuwa szef pokła­ Inżynier pokładowy przy pracy. Jego stanowisko znajduje
si§ w tylnej częici kabiny pilotów: na pulpicie sa setki
du: Janusz Kozubski. Stewardesy (tak jak dźwigienek, przycisków, wskaźników
załoga) nie stanowią jednego, stałego zespo­
łu, dobierane są „według grafiku”. Pani
Więckowska twierdzi, że jest to praca, którą
trzeba bardzo lubić, bo bez tego nikt się tu
długo nie utrzyma. Pani Ania za dwa dni leci
do Chicago, potem czeka ją Bangkok.
A pod nami Pireneje. Więc to już Hiszpa­
nia! Zmienia się ton pracy silników, samolot
zaczyna powoli obniżać lot. Wreszcie zapa­
lają się św iatła sygnalizacyjne, pasażerowie
zapinają pasy i już lotnisko Baraias w Ma­
drycie. Kołujemy - za nami wylądował właś­
nie samolot Air Uruąuay, za nim kołuje Air
France... Ruch tu bardzo duży, lotnisko no­
woczesne, przy nim nasze Okęcie przypomi­
na prowincjonalny dworzec. M adryt obsłu­
guje rocznie około 10 min pasażerów: Hisz­
pania jest przecież Mekką dla turystów.
Świeci piękne słońce, jest lekki wiatr.
Tem peratura (jak na Hiszpanię) nie za duża:
35°C. Autobusem podjeżdżamy do dworca,
stemplujemy paszporty i odbieramy bagaż.
Rozpoczyna się 4-dniowa przygoda w Hisz­
panii.
Nie chcielibyśmy zanudzać naszych Czy­
telników opisami uroków Madrytu. Wspom-

Dokończenie na str. 30
27

Z iiy j tabaki!
Śpiewa w „Strasznym dworze" Bernard tadysz. Choć
zwyczaj ten jest już w Polsce mało znany, ma jednak
gorących zwolenników w innych krajach. Aby jednak nie
zażywać szczypty tabaki palcami, Franz Miller ze Stut­
tgartu zbudował prawdziwe monstrum o wadze 4 kg.
Urządzenie funkcjonuje podobnie jak rewol wer,, wstrzel I-
wując ’ porcją tabaki do nosa właściciela. Nos jednak
musi znajdować sią w ściśle określonej pozycji, którą
kontroluje się za pomocą lusterka, (j)
28
Substancja, otrzymana z nasion tropikalnego drzewa
Neem, pozwala mieć nadzieją na niszczenie insektów bez
użycia trucizny. „Acadirachtin” otrzymany z nasion tego
drzewa jest środkiem hormonalnym, zakłócającym nor­
malny rozwój insektów.
Naukowcy z Instytutu Maxa Plancka postępują bardzo
ostrożnie — nie znany jest bowiem do końca uboczny
wpływ tej substancji na różnorakie insekty. Tak wiąc do
ich biologicznego unicestwienia, bez obawy o skutki
uboczne, jeszcze daleka droga... (j)
Budowle z piasku
Miliardy ton piasku przesypywane przez wiatry pus­
tyni można wykorzystać do wznoszenia budowli. Techno­
logią otrzymywania betonowych prefabrykatów z piasku
opracowano w Czechosłowacji, a praktycznie zastosowa­
no w Libii.
Prefabrykaty z piasku otrzymuje sią wg patentu czecho­
słowackiego z roku 1986, który uwieńczył 14 lat prac
badawczych i eksperymentów. Mieszanina z piaskiem
zwiera o 30% mniej cementu od tradycyjnego betonu.
Oprócz piasku, cementu i wody (można stosować również
wodą zasoloną!) dodaje sią inne substancje chemiczne,
które są powszechnie dostępne. Wytwórnia pustaków
może być zmontowana w przeciągu dwóch miesięcy
przez 12 robotników z pomocą dźwigu samochodowego.
Wytwórnię obsługuje 11 osób produkując w czasie zmia­
ny około 4500 pustaków. Z pustynnych pustaków wznie­
siono już w Libii wiele obiektów, (pg)
 „Czysto" paliwo - jeszcze zbyt drogie?

Czy już niedługo samochody przestaną zanieczyszczać

naturalne środowisko człowieka? To pytanie interesuje
wielu konstruktorów i uczonych. Jedynym paliwem, które
- zdaniem futurologów - nie bądzie zanieczyszczać natu­
ralnego środowiska bądzie wodór. Otrzymać go możemy
trzema sposobami: poprzez elektrolizą, metodą termo-
chemiczną i poprzez połączenie obu metod (metoda
hybrydowa). Jednakże każda z tych metod jest jeszcze
obecnie zbyt droga, by ją wprowadzić do praktyki. W RFN
powstała pierwsza instalacja, wykorzystująca ciepło sło­
neczne do rozkładu wody na wodór i tlen: ma być to
najtańsza z dotychczas stosowanych metod. Taka „stacja
wodorowa" być może w przyszłości zastąpi stacje benzy­
nowe...
Na zdjąciu - doświadczalny samochód BM W ..tanko­
wany" wodorem, (j)
Telefon nigdy Clą nie opuścił
Tytan-coraz tańszy
..Megaset 900" - to nowy, bezsznurowy telefon firmy
Materiałami stosowanymi w ekstremalnych warun­ Siemens. Można go zabierać ze sobą bez konieczności
kach, a wiąc m. In. w technice kosmicznej, jest tytan i jego biegania po mieszkaniu: telefon działa w odległości do 50
stopy. Dotychczas jednak koszty wytwarzania tytanu były m wewnątrz budynku i 300 m na obszarze nie zabudowa­
bardzo wysokie. Ostatnio w firmie Krupp oddano do nym od ,,macierzystego" aparatu, (j)
użytku nowe urządzenie, znacznie potaniające wytwarza­
n e tytanu, oparte na metodzie otrzymywania proszku
tytanowego. Cylindryczny prąt z tytanu wprawiany jest
w ruch obrotowy z prądkością maksymalną do 7800
obr/min, a jednocześnie poddawany podgrzewaniu za
pomocą promieniowania elektronowego tak, by krople
stopionego tytanu ,,uciekały" na zewnątrz i trafiały na
osłoną, ulegając dalszemu rozproszeniu. Krzepną one
w postaci cząstek o wymiarach od 0,1 do 0.5 mm. (j)

Nowy zacisk do rur

Firma Sulzer opracowała nowy rodzaj doraźnego zaci­
sku do rur, zastępującego naprawą rury przez spawanie.
Jest bardzo prosty w konstrukcji i zakładaniu. Podczas
badań laboratoryjnych zacisk badany był przy uszczelnie­
niu rury o zmieniającym sią ciśnieniu od 0 do 80 bar,
temperaturze od 20 do 300°C i poddawaniu rury z założo­
nym zaciskiem momentowi zginającemu od -200 do +200
kNm.
18-calowy zacisk składa sią z 12 połączonych ze sobą
segmentów, otaczających rurą w uszkodzonym miajBCu.
Wewnątrzne powierzchnie są ząbkowane i współpracując
z nacięciami na rurze przenoszą bezpiecznie wszelkie
obciążenia. Szczelność zacisku - a wiąc dokładny i stały
docisk zapewnia łańcuch napinający, (j)
Po wyrównaniu lotu po osiągnięciu wymaganej wysokoś­
ci pasażerom podaje się różnorakie napoje. Przywozi się
je z samolotowej „kuchni” na specjalnym wózku
Dokończenie ze str. 27
nę tylko, że zwiedziliśmy sławne Muzeum
Prado, śródmieście ze słynnymi zabytkami.
Wspaniale funkcjonuje w Madrycie metro:
jest tu aż 10 linii. Na ulicach bardzo dużo
samochodów, w tym większość hiszpańskiej
m arki SEAT. Gorące, suche powietrze i spa-
liny powodują, że w Marycie bardzo ciężko
się oddycha...
A to już obiad: PLL „LOT” słynie z doskonałych posiłków
30
Jesteśmy nad Genewą: z okien samolotu roztacza się
fantastyczny widok na Ałpy i najwyższą górę Europy -
Mont Blanc. Przewyższamy go o prawie 7 km...
Dzięki uprzejmości naszej ambasady w
Madrycie zwiedziliśmy też Toledo. Ta naj­
starsza stolica Hiszpanii wygląda tak, jak­
by żywcem przeniesiono ją ze średniowie­
cza; szokuje tylko duży ruch samochodo­
wy na wąskich, zabytkowych uliczkach. To­
ledo znane jest też z produkcji białej broni
i porcelany - przedmiotów pożądania tu­
rystów.
Trochę dziwne było dla nas to, że słońce
W „kuchni'1 samolotu. Tu w specjalnych pojemnikach
i lodówkach przechowuje się żywność i napoje, które
następnie pasażerom podają stewardesy
Minęliśmy granicę Francji i wlatujemy na terytorium Hisz
panii - pod nami Pireneje
wschodzi tu około godz. 8 .0 0 , a zachodzi
o 22.30 - wtedy w Hiszpanii rozpoczyna się
życie towarzyskie.
Nasze spotkanie z Hiszpanią kończy się:
14 czerwca o godz. 9.20 byliśmy już po od­
prawie, a o 10.15 podjechaliśmy autobusem
do stojącego ,,Tupolewa”. Jakie miłe zasko­
czenie.,. jest to ta sama maszyna, którą przy­
lecieliśmy. Za chwilę okaże się też, że kapi­
tanem jest pan Krzysztof Lenartowicz, choć
Za chwilę lądować będziemy na lotnisku Baraias - przed­
mieścia Madrytu z lotu ptaka
Muzeum Prado - sala z malarstwem Goi. Nasz fotorepor­
ter szykuje się do robienia 2 djęć
załoga już nie cała taka sama. Przywitaliśmy
się z kapitanem, pytając gdzie był w między­
czasie. Usłyszeliśmy, że odbył ,,tylko** dwa
loty: do Rzymu i Kolonii...
Wreszcie start. Wlatujemy w chmury, któ­
re towarzyszyć nam będą aż do Warszawy.
Mieliśmy więc wiele szczęścia, robiąc zdję­
cia Alp podczas lotu do Madrytu...
Po niecałych trzech godzinach lotu: „Pro­
szę Państwa, wylądowaliśmy na lotnisku
Okęcie w Warszawie. Załoga kapitana Le­
nartowicza dziękuje za wspólny lot. Proszę
pamiętać, że jesteście Państwo zawsze mile
widziani na pokładach samolotów PLL
»LOT«’\ Tym razem w iatr nas „popychał**
nadając samolotowi prędkość 1 1 0 0 km/h.
Rozlegają się oklaski - to grupa turystów
hiszpańskich dziękuje załodze za dobry lot.
Podjeżdża autobus, szybko przebiega odpra­
wa. Nam też się spieszy: o godz. 15.30 ma
zostać zamknięty przejazd na lotnisko,
z którego również samolotem Tu-154M odla­
tuje papież.
Jest 14.06.1987 roku godzina 13.45...
* ★ ★
Redakcja ,,Młodego Technika " serdecznie dziękuje Pol­
skim Liniom Lotniczym „LOT" za umożliwienie realiza­
cji fotoreportażu z pokładu samolotu. Dziękujemy też
załodze oraz stewardesom za życzliwość i opiekę.
31
 ROBOT
Jan Barczyk
Spawanie polega na trwałym połączeniu
elementów. Jest to złożona operacja techno­
logiczna, przy której, po wcześniejszym na­
grzaniu, następuje topienie a następnie (przy
ochładzaniu) krzepnięcie metalu. Spawanie
jest technologią stosowaną od prawie 2 0 0
lat, lecz dopiero po drugiej wojnie światowej
nastąpił istotny rozwój technik spawalni­
czych - opracowano spawanie łukowe w a t­
mosferze gazów, zastosowano takie źródła
ciepła, jak strum ień plazmy, wiązka lasero­
wa itp. W większości procesów spawania
stosuje się łuk elektryczny (rys. 2 ), umożli­
wiający uzyskiwanie bardzo wysokich tem­
peratur. Również uniwersalnym źródłem
ciepła jest płomień gazowy, najczęściej ace-
tylenowo-tlenowy (rys. 3).
Różne elementy wykonane technologią spawania
32
SPAWA
Zalety spawania
Elementami spawanej konstrukcji mo­
gą być blachy, pręty, kształtowniki itp; moż­
na łączyć ze sobą elementy różniące się
kształtem, np, blachy z prętami, rury z bla­
chami, tuleje z kształtownikami itp; można
łączyć ze sobą dwa, trzy lub więcej różnych
elementów. Spawanie jest technologią mate-
riałooszczędną, stosowaną przede wszyst­
kim w produkcji małoseryjnej oraz jednost­
kowej - natom iast przy produkcji masowej
stosuje się raczej inne technologie, np. odle­
wanie ciśnieniowe (rys. 7).
Unikało się dotychczas stosowania tech­
nologii spawania w procesach wielkoseryj-
nych i masowych ze względu na trudności,
jakie napotykano przy próbach automatyza­
cji tego procesu.
Mimo wyraźnej oszczędności m ateriało­
wej należy pamiętać, że nie jest to tania
technologia - wymaga bowiem zatrudnienia
wykwalifikowanej obsługi, stosowania wy­
specjalizowanego sprzętu - stwarza zagro­
żenie dla obsługi i otoczenia.
Uciążliwość spawania
Proces spawania jest jedną z najbardziej
niebezpiecznych technik przemysłowych -
zagrożona jest zarówno obsługa stanowiska
spawalniczego, jak i otoczenie. Proces spa­
wania odbywa się w zasięgu rąk i oddziały­
wanie na człowieka jest wyjątkowo silne -
np. przy spawaniu gazowym robotnik ma
zajęte obie ręce i musi często z bliska obser­
wować przebieg spawania (rys. 8 ). Szkodli­
we warunki dla zdrowia człowieka i zagro­
żenia dla jego życia związane są z występo­
waniem: pyłów i gazów wydobywających się
podczas spawania, hałasu, promieniowania
emitowanego przez łuk spawalniczy, a także
z możliwością porażenia prądem elektrycz­
nym, eksplozji wybuchowych mieszanek ga-
zowych (również butli z gazami palnymi),
z możliwością oparzenia rozpryskami m eta­
lu i żużla (a nawet zapalenia się ubrania przy
zetknięciu z iskrami), wreszcie z możliwoś­
cią zagrożenia pożarowego.
Promieniowanie emitowane przez luk
spawalniczy i płomień gazowy może powo­
dować poważne uszkodzenia oczu i skóry
spawacza Szczególne niebezpieczeństwo
pożaru występuje przy pracach remonto­
wych, wykonywanych poza normalnym
warsztatem spawalniczym. W czasie spaw a­
nia krople metalu mogą rozpryskiwać się
i powodować pożary w odległości kilku me­
trów od miejsca pracy. Hałas występuje za­
równo w samym procesie spawania, jak rów­
nież emitują go maszyny (np, wentylatory)
i urządzenia spawalnicze. Nie można spo­
dziewać się całkowitego wyeliminowania
hałasu, nie może on jednak przekraczać na­
tężenia dopuszczalnego przez przyjęte
normy.
Spawacze wyposażeni są w rękawice Typowe współczesne, zrobotyzowane stanowisko spa
i odzież ochronną oraz tarcze i hełmy chro­ walnicze
niące głowę ze szkłami filtracyjnymi chro­
niącymi oczy. Stanowisko spawalnicze po­ elementów oraz stosowane są różnorodne
winno być także wyposażone w sprawne techniki spawalnicze.
wentylatory. Zawodowymi chorobami spa­ Mechanizacja oznacza zastępowanie pra­
waczy są: pylica płuc (zaleganie tlenków cy ludzkiej pracą maszyny, którą steruje
żelaza), astm a oskrzelowa, choroby oczu człowiek. Zmechanizowane stanowisko spa­
(uszkodzenie spojówek, a czasem i rogówki walnicze powinno umożliwić prawidłowe
ocznej), a także często występujące zatrucia prowadzenie procesu spawania oraz mecha­
i oparzenia. niczne wykonywanie operacji pomocni­
czych, np. dostarczanie elementów na stano­
Mechanizacja wisko, ich ustawianie i mocowanie oraz
i automatyzacja spawania transport wyrobu ze stanowiska. Również
Robot spawalniczy firmy A SEA
Ręczne spawanie wymaga dużego wysiłku
fizycznego i jak wspomniano wyżej, charak­
teryzuje się szkodliwym dla człowieka od­
działywaniem ciepła, hałasu, dymu, gazu
i innych zanieczyszczeń powietrza. Między
innymi z tego też względu podejmowano od
dawna i podejmuje się dalej próby zautom a­
tyzowania tego niebezpiecznego procesu.
Mimo niezbyt wysokich wymagań
dotyczących dokładności (np. dla spawania
łukowego dopuszcza się odchylenie elektro­
dy od osi spoiny ± 1,5 mm i nie żąda się zbyt
dużych dokładności wykonania łączonych
detali oraz samego połączenia), problemy
m echanizacji i autom atyzacji technik spa­
walniczych należą do najtrudniejszych, gdyż
istnieje ogromna różnorodność łączonych

33

Automat spawalniczy
mechaniczne może być ustawianie prow ad­
nika drutu w pozycji roboczej oraz jego od­
sunięcie do pozycji wyjściowej po zakończe­
niu procesu spawania. Natomiast sam pro­
ces spawania realizowany jest ręcznie. Dal­
szy etap mechanizacji to zastosowanie tzw.
autom atów spawalniczych - są to urządze­
nia, w których podawanie spoiwa oraz prze­
mieszczanie łuku spawalniczego odbywa się
w sposób zautomatyzowany; zadaniem ob­
sługi jest jedynie kontrola przebiegu po­
szczególnych faz procesu spawania - naci-
Rys. 1. Spawani©łukowo: 1 - rdzeń elektrody, 2 -otulina,
3 - spawany materiał, 4 - krople płynnego metalu z elek­
trody, 5 - żużel z elektrody, 6 - jeziorko płynnego metalu,
7 - spo ina, 8 - warstwa żuźla,9 - osłona gazowa łu ku, 10 -
łuk elektryczny
skając odpowiednie przyciski robotnik ko­
lejno inicjuje poszczególne czynności:
dostarczenie z magazynu elementów do spa­
wania, ich zamocowanie, ustawienie drutu
w pozycji wyjściowej itd. Po zamknięciu
osłony (jest to zabezpieczenie chroniące ob­
sługę i otoczenie przed promieniowaniem
łuku spawalniczego oraz przed oddziaływa­
niem dymów i gazów spawalniczych), robot­
nik urucham ia przyciskiem proces autom a­
tycznego spawania. Zakończenie procesu
odbywa się albo na skutek ingerencji robot­
nika, który obserwuje prawidłowość prze­
biegu, albo może być realizowane autom aty­
cznie, np. z przekaźnika czasowego (nasta­
wiany jest czas spawania). Zwykle układ
sterowania procesem spawania wyposażony
jest w system blokad uniemożliwiający roz­
poczęcie procesu w przypadku niewykona­
nia w odpowiedniej kolejności czynności
przygotowawczych (np. jeżeli nie zostanie
zam knięta osłona).
Najczęściej automatyczne spawanie rozu­
miane jest w sposób uproszczony, obejmują­
cy tylko samą czynność spawania - jednak
proces zautomatyzowany nie wymaga
udziału człowieka! Wyeliminowanie czyn­
ności człowieka polegających na naciskaniu
kolejnych przycisków nie jest trudne, rów­
nież pozyskiwanie informacji o zakończeniu
poszczególnych czynności przygotowaw­
czych nie stanowi obecnie problemu techni­
cznego. Najtrudniejszym problemem jest
ocena prawidłowości przebiegu samego pro­
cesu spawania oraz wnioskowanie, na pod­
stawie aktualnego stanu, o dalszym przebie­
gu, o konieczności wprowadzenia zmian.
Problem ten dotyczy wielu procesów prze­
mysłowych - stosunkowo łatwo zautomaty­
zowano te wszystkie czynności człowieka,
które wykonywał on bez angażowania swo­
jej wiedzy, swoich zmysłów (wzrok, dotyk),
natom iast znacznie trudniej jest autom aty­
zować te procesy, w których człowiek zaan­
gażowany jest intelektualnie (analiza sytu­
acji, podejmowanie decyzji, korygowanie
decyzji itd). Również w procesie spawania
najtrudniejszym problemem jest ocena pra­
widłowości przebiegu samego procesu spa­
wania, bowiem przebieg ten może się zmie­
niać w bardzo szerokich granicach. Z tego
też względu obecnie w pełni zautomatyzo­
wane procesy spawalnicze realizowane są
 $L___
Z 2:

Rys. 2. Spawania gazowe: 1 - palnik gazowy, 2 - płomień,

3 - spoiwo, 4 - spawany materiał, 5 - spoina

tylko na wyspecjalizowanych stanowiskach,

przy ścisłych reżimach technologicznych,
dla wybranej (niewielkiej) liczby przypad­
ków spawania (rodzaj spoiny i jej kształt,
długość szwu itp.). W procesach zautom aty­
zowanych udział człowieka polega na zlece­
niu programu działania oraz ewentualnej
kontroli wyniku spawania - wszystkie czyn­ Rys. 4. Elementy samochodu Fiat 125p wykonane techno­
logią spawania: dźwignia hamulca (a) i oś zmiany biegów
ności spawacza takie jak: podawanie ele­
mentów, ruch głowicy spawającej, stabiliza­
cja i optymalizacja param etrów spawania,
podawanie drutu (spoiwa), kontrola prze­
biegu procesu realizowane są autom aty­
cznie.
Robotyzacja spawania jest wyższym sto­
pniem automatyzacji. Oznacza ona nie tylko
zastąpienie człowieka robotem przemysło-
Rys. 3. Różna warianty połączenia blachzprątami (a) oraz
blach z kształtownikami (b i c)

Rys. 5, - Ten sam element konstrukcyjny wykonany tech­

nologia odlewania (a) oraz technologia spawania (b)

wym, który wykonuje wszystkie czynności.

manipulacyjne związane z procesem spawa­
nia, lecz również oznacza wykorzystanie
urządzeń sensorycznych (czujnikowych)
oraz systemów maszynowej inteligencji do
bieżącej analizy przebiegu procesu spa­
wania.

35
 monotonnych, szkodliwych dla zdrowia
i niebezpiecznych dla życia operacji.

Problemy zrobotyzowanego spawania

Nie każdy z produkowanych obecnie ro­

botów przemysłowych nadaje się do wyko­
Flł»

rzystania w procesie spawania. Robot powi­

Szwedzki robot firmy A SEA na stanowisku spawalniczym
(licencję zakupiliśmy kilkanaście lat temu)
Zalety robotyzacji spawania
Głównym celem automatyzacji i roboty­
zacji spawania jest obniżenie kosztów pro­
dukcji, Przesłankami do uzyskania efektów
ekonomicznych są:
1 } polepszenie jakości wyrobów, które pro­
dukowane automatycznie, przy stałych
(optymalnych) w arunkach technologicz­
nych, muszą mieć jednakową, dobrą ja­
kość; wykluczony zostaje wpływ stanu
psychicznego i kwalifikacji człowieka,
2 ) zwiększenie produkcji - jeżeli nawet nie
nien mieć odpowiednio sztywną konstruk­
cję, możliwość realizacji dużych prędkości
ruchów międzyoperacyjnych oraz małych
prędkości ruchu w czasie spawania. Przy
wyborze robota należy analizować jego
schemat konstrukcyjny, zakresy przemiesz­
czeń, liczbę stopni swobody, rodzaj napędu
itp. Udźwig robota powinien umożliwić
trzymanie palnika spawalniczego oraz
ewentualnego dodatkowego oprzyrządowa­
nia (kamera TV, systemy oświetleniowe,
czujniki itp.).
W zrobotyzowanym stanowisku spawal­
niczym wymaga się, aby bezpośrednio
w czasie pracy następowała automatyczna
regulacja param etrów spawania, tj. wartości
prądu spawania, długości łuku, szybkości
spawania, realizacji ruchów pomocniczych
Robot spawalniczy firmy ASEA

można skrócić całego cyklu spawania to

można uruchomić autom atyczną produk­
cję na trzy zmiany,
3) polepszenie warunków energetycznych
w zakładzie (w związku z optymalizacją
param etrów spawania),
4) możliwość zastąpienia wysoko kwalifi­
kowanego spawacza (których ciągle bra­
kuje) produkowanymi seryjnie robotami
przemysłowymi,
5) możliwość realizacji zadań trudnych,
których często nie może się podjąć nawet
wysokiej klasy spawacz, np. można łatwo
zaprojektować trajektorię ruchu głowicy
robota według opisanej równaniem m a­
tematycznym - odwzorowanie takiej
krzywej przy ręcznym spawaniu jest nie­
możliwe.
Robotyzacja spawania umożliwia również
uwolnienie robotników od wykonywania

36

/
Rys. 6. Prowadzenie drutu oraz palnika gazowego przy
spawaniu ręcznym
Rys. 7. Metody pobierania informacji o procesie spawa­
nia: pomiar parmetrów fu ku podczas oscylacji głowicy
spawalniczej (a), z wykorzystaniem lasera (b), z wykorzys­
taniem głowicy optycznej (c). Objaśnienia: 1 - oscylacje
głowicy, 2 - korekcja położenia jako wynik pomiaru
parametrów łuku, 3 - kamera TV, 4 - źródło światła
laserowego. 5 - głowica spawająca, 6 -łączone elementy,
7 - szew, 8 - głowica optyczna, 9 - włókna optyczne, 10 -
matryca czujników podczerwieni, 11 - wzmacniacz, 1 2 -
mikrokomputer, 13 - głowica robota

(oscylacje) itp. Niezbędne do tego są urzą­

dzenia czujnikowe, umożliwiające śledzenie
procesu spawania, mierzenie param etrów
spawania i przekazywanie możliwie wielu,
ale wybranych, informacji o procesie. Do­
tychczas nie został rozstrzygnięty problem*
budowy układu sensorycznego dla robota
spawalniczego - stosuje się zarówno czujni­
ki dotykowe, jak również akustyczne, opty­
czne i inne, czujniki dotykowe umożliwiają
określenie żądanego kierunku ruchu na pod­
stawie informacji o bieżących siłach i mo­
m entach sił.
Często jako czujnik wykorzystuje się bez­
pośrednio głowicę spawalniczą, która wyko­
nuje drgania (oscylacje) wokół teoretycznej
linii szwu (rys. 7a) i generuje informację
o położeniu łuku oraz wartości prądu spa­
wania. Regulując natężenie prądu i napięcie,
urządzenie sterujące robotem może utrzy­
mywać łuk elektryczny dokładnie nad osią
szwu i w odpowiedniej od niego odległości.
W jednym z najnowszych zrobotyzowa-
nych stanowisk spawalniczych zastosowano optycznych stosowanych w układach senso­
układ czujnikowy z laserem i dwiema usta­ rycznych wymienić należy układ z bezpo­
wionymi pod kątem kamerami (rys. 7b) - średnim przyjmowaniem informacji o proce­
analiza obrazów spoiny uzyskiwanych sie spawania przez głowicę optyczną - stąd
z tych kamer umożliwia aktywne sterowanie wiązką włókien optycznych obraz przekazy­
ruchem głowicy palnika. Z wielu metod wany jest na matrycę czujników poczerwieni

37
 3 w wiele dodatkowych urządzeń zapowiada­
Rys. 8. Schemat zroboty2 0 wanego stanowiska spawalni­
czego: 1 - urządzenie do pozycjonowania detali,
2 - robot, 3 - przekazywanie informacji o parametrach
spawania, 4 - źródło prądu spawania i sterowanie poda­
waniem drutu, 5 - układ sterowania robotem,6 -urządze­
nie zdalnego sterowania, 7 - wymiana informacji o stero­
waniu, 8 - przekazywanie danych do urządzenia pozycjo­
nującego, 9 - przekazywanie rozkazów do sterowania
robotem,
i dalej do m ikrokom putera sterującego ru­
chami robota (rys. 7 c).
Wyposażenie stanowiska spawalniczego
Zrobotyzowane stanowisko spawalnicze
oprócz samego robota wyposażone być musi
Głowica palnika gazowego mocowana na robocie japoń­
skim Kuka - Nachi 4000
jących ciągłość procesu technologicznego:
oprzyrządowanie spawalnicze, urządzenie
pozycjonujące oraz dodatkowe układy po­
m iaru i regulacji (np. baza pomiarowa palni­
ka, regulatory param etrów spawania itp.),
układu czyszczenia palnika,, układu chło­
dzenia palnika itp.
Urządzenie pozycjonujące służy do orien­
towania spawanych części względem robota.
Urządzenie takie składa się zwykle z dwóch
stanowisk (porównaj rys. 1 ) - na jednym
robotnik zdejmuje pospawany zespół i ukła­
da nowe części, które są mocowane pneuma­
tycznymi lub mechanicznymi dociskami,
a na drugim robot wykonuje zadany cykl
spawania. Stanowiska te są przegrodzone
w celu zabezpieczenia pracownika przed
działaniem łuku elektrycznego. Takie dwu-
stanowiskowe urządzenie pozycjonujące po­
zwala zwiększyć wydajność, gdyż części są
mocowane i zdejmowane w czasie spawania.
W skład oprzyrządowania spawalniczego
wchodzi zwykle automatyczna spawarka
(często z programatorem do nastaw iania pa­
ram etrów spawania).
★ ★ ★
%
Nad rozwiązywaniem problemów roboty­
zacji spawania w wielu ośrodkach badaw ­
czych prowadzi się obecnie bardzo inten­
sywne prace, jednocześnie na rynku ukazuje
się coraz więcej robotów specjalnie przysto­
sowanych do spawania - systematycznie
wzrasta liczba zastosowań robotów w prze­
myśle. Również w polskich zakładach prze­
mysłowych jest już kilka robotów (głównie
zakupionych wraz z technologią za granicą).
W instytutach naukowo-badawczych pro­
wadzone są prace związane z budową urzą­
dzeń sensorycznych stosowanych w zroboty-
zowanych stanowiskach spawalniczych.
Niewątpliwie w następnych latach nastą­
pi jeszcze szersze wdrożenie robotów do
przemysłu - możliwe będzie realizowanie
jednostkowych złożonych procesów spawal­
niczych, dzięki postępom w budowie zespo­
łów napędowych robota, systemów sterowa­
nia robotem oraz układów sensorycznych
i systemów opracowywania informacji*
o procesie spawania.
RAK Z POJEMNIKA?
Gdy po raz pierwszy otrzymano dane do­
tyczące ,,dziury” w ziemskiej osłonie ozono­
wej, sądzono że przyrządy się mylą i przez
8 lat ich nie ujawniano. Dopiero ujawnione
przez NASA zdjęcia, pochodzące z satelity
meteorologicznego „Nimbus” , potwierdziły
wcześniejszą nieprawdopodobną infor­
mację.
Pod koniec „południowej ’ 1 zimy, na prze­
łomie września i października w okolicach
bieguna południowego tworzy się „dziura
ozonowa”, która po kilku tygodniach zani­
ka, by po roku znów się pojawić. W miarę
upływu lat jest ona coraz większa...
Ozon zalega na wysokości od do 50 km nad
powierzchnią Ziemi, tworząc warstwę
ochronną przed szkodliwym „tw ardym ”
promieniowaniem ultrafioletowym. Cząste­
czki ozonu składają się z atomów tlenu. Jeśli
jednak w powietrzu spotkać można głównie
tlen dwuatomowy, to w ozonie związane są
trzy atomy tlenu. Ozon bardzo łatwo rozkła­
da się na dwuatomowy tlen cząsteczkowy
i tlen atomowy.
W dolnych w arstw ach atmosfery w wyni­
ku bardzo skomplikowanych reakcji chemi­
cznych ozon powstaje pod wpływem promie­
niowania słonecznego z tlenków azotu, wę­
glowodorów itp. Substancje te dostają się do
atmosfery najczęściej w wyniku spalania (w
elektrowniach, samochodach itd.). Ozon jest
bardzo szkodliwy dla roślin i jak się przypu­
szcza ma on duży wpływ na proces obumie­
rania lasów.
W normalnych warunkach w atmosferze
powstaje mniej więcej taka ilość ozonu, jaka
podlega rozkładowi w wyniku operacji sło­
necznej. Energia promieniowania UV zosta­
je w tym procesie zamieniona na ciepło,
a stężenie cząsteczek ozonu jest prawie stałe:
doświadczenia wykazały, że w 1 kg powie­
trza pobranego z określonej wysokości jest
około 1 0 mg ozonu.
Tę dynamiczną równowagę coraz częściej
zakłóca działalność człowieka. Najbardziej
niebezpieczne używane w przemyśle
chłodniczym, tworzyw sztucznych,
a w szczególności używane jako nośnik me­
dium w pojemnikach ciśnieniowych typu
„spray”. Są to najczęściej chlorofluorowę-
glowodory (CFK).
Gdy przed kilkunastu laty po raz pierwszy
skonstruowano pojemnik ciśnieniowy,
uznano ten fakt wręcz za rewolucję w tech­
nice opakowań. Gaz - nośnik medium, jest
nietrujący, chemicznie trwały, wolny od za­
pachu, bezbarwny, tani i zdatny do różnora­
kiego stosowania. Jednak już w roku 1974
amerykańscy uczeni z Uniwersytetu w Mi­
chigan, na podstawie analizy symulacji
 Koncentracja ozonu nad Antarktydą 5.10.1983 r. Ozon jest
bezbarwny, a więc na zdjęciu niewidoczny: dzięki zasto­
sowaniu specjalnych technik komputerowych, oznaczo­
no jego koncentrację określonymi barwami. Zielona pla­
ma wskazuje miejsca niskiej koncentracji ozonu - „dziu­
rę" w warstwie ochronnej
teczka CFK może więc rozbić tysiące cząste­
czek ozonu! Osłona ozonowa Ziemi staje się
więc coraz bardziej dziurawa, a tym samym
powstaje niebezpieczeństwo dla życia na
Ziemi. Nie zatrzymane w ochronnej wars­
twie ozonu ,,tw arde” promieniowanie UV
niszczyć będzie niektóre gatunki roślin
komputerowej stwierdzili, że istnieje możli­ i zwierząt. W oceanach rozwiną się błękitne
wość powolnego przenikania ,bezpieczne­ algi kosztem innych organizmów, nieodpor­
go” gazu do górnych warstw atmosfery, nych na promieniowanie UV, tym samym
gdzie rozkłada ozon. Promieniowanie XJV niszcząc źródło pokarm u dla wielu gatun­
„łam ie” bowiem cząsteczki CFK, powodując ków ryb i larw. Szczególnie tragiczna będzie
ich rozkład i uw alniając atomy fluorowców. jednak sytuacja człowieka; eksperci ocenia­
Te z kolei reagują z ozonem, rozkładając go ją, iż uszkodzenie 2,5% warstwy ozonu spo­
na cząsteczki tlenu. Przy tej reakcji powstają woduje gwałtowny wzrost liczby zachoro­
wolne atomy fluorowców, oddziałujące na wań na raka skóry; rocznie do 15 0 0 0 przy­
kolejne cząsteczki ozonu: pojedyncza cząs- padków na świecie. Według danych NASA
uszkodzenie warstwy ozonu w następnych
Na tych zdjęciach rewelacyjny nie jest fakt. że istnieje 50 latach, jeśli nie zostanie zahamowane
„dziura ozonowa" lecz to, że z roku na rok się ona
powiększa. Fotografie wskazują jej stan 5 października
wyrzucanie CFK w powietrze - wyniesie od
danego roku. W 1979 r. „dziura" była jeszcze stosunkowo 5 do 9%.
mała (na zdjęciu ciemnoczerwona plama na prawo od Zanikanie ozonu spotęgować może rów­
środka). W 1982 r. widać już niebieskie plamy na czerwo­ nież „efekt cieplarniany” powodowany do­
nym tle, wskazujące jeszcze niższą koncentrację ozonu.
Na zdjęciach z lat 1983 I 1984 zauważyć można żółte
tychczas przez nadm ierną ilość COa w po­
« pomarańczowe plamy i w miejscach tych koncentracja wietrzu. Ciepło wypromieniowane z Ziemi
ozonu jest niższa o 50% niż jej normalna wartość. Przy wraca do niej: następują znaczne zmiany
przetwarzaniu tych zdjęć komputer był inaczej zaprogra­ klimatyczne, a w efekcie topnienie lodów,
mowany niż w latach poprzednich
podwyższenie poziomu mórz i oceanów.
Znikną więc niektóre wyspy, zmieni się linia
brzegowa, a niektóre porty i m iata portowe
przestaną istnieć.
Warto może podkreślić, że większość wy­
emitowanego do atmosfery CFK nie osiągnę­
ła jeszcze stratosfery. Warstwy powietrza
w kierunku pionowym mieszają się bardzo
wolno: potrzeba około 1 0 lat, by cząsteczka
CFK osiągnęła wysokość 15-50 km.
Jednak nadal - mimo iż w niektórych
krajach (Kanada, USA, Szwecja i Norwegia)
zabroniono używania pojemników ciśnie­
niowych, a w innych znacznie ograniczono
ich użycie, do atmosfery emituje się prawie
700 000 Mg CFK rocznie. A „dziura ozono­
w a” w 1988 r. sięgnie południowych krań­
ców Ameryki Południowej. Obserwuje się
też gwałtowne zmniejszenie koncentracji
ozonu w okolicach bieguna północnego.
Co będzie dalej?
(na podst. KOSMOS oprać, j)
^ a betonowej belce o długości 31,5
km, do złudzenia przypominającej
rzymskie akwedukty, umieszczonej Najszybsze pociągi świata
na wysokości 5 m nad ziemią, mknie
najszybszy pociąg świata. Jest to do­
świadczalny ,,Transrapid-06’‘ produ­
kcji RFN.
Zasada działania napędu magnety­
cznego znana jest od dawna i jest
bardzo prosta. Wykorzystuje się tu
znane już ze szkoły podstawowej zja­
wiska: dwa jednakowe pola magnety­
czne odpychają się. W ten sposób
można za pomocą jednego magnesu
przesunąć drugi w określonym kie­
runku, nie dotykając go. Na tej właś­
nie zasadzie działa kolej magnetycz­
na. W betonowej belce umieszczono
grube, izolowane pręty miedziane.
W pojaździe znajdują się magnesy,
które niby ogromna łapa obejmują
belkę z obu stron nie dotykając jej
jednak. Pomiędzy pojazdem, a belką
znajduje się 10-milimetrowa szczeli­
na powietrzna.
Komputer sterujący pociągiem,
w ten sposób przełącza biegunowość
pól, by wzajemnie się one odpychały.
Dolne magnesy powodują uniesienie
pojazdu nad powierzchnię belki, a ze­
wnętrzne utrzymują go na trasie.
Zachodnionlemiecki „Transra-
pid-06" ma 5 m długości, waży 102
M g i może zabrać 196 pasażerów.
Kieruje jego „jazdą" centralny kom­
puter. By utrzymać prędkość 300 km/
hf pojazd „potrzebuje" 2,5 MW. Jest „Transrapid-06", najszybszy pociąg świata
to mniej, niż współczesna lokomoty­
wa elektryczna, a na przejechanie 1 Japoński pojazd napędzany silnikiem liniowym
km pojazd zużywa tyle energii, ile 200
samochodów na tej samej trasie.
W Japonii - tak jak w kilku innych
krajach - prowadzi się Intensywne
badanie pojazdów z napędem ma­
gnetycznym. Skonstruowano już pro­
totypy pociągów z napędem linio­
wym, osiągające na próbach 500 km/
h. Planuje się wprowadzenie na trasie
Tokio - Osaka, którą kursują słynne
pociągi - pociski „Shinkansen", rów­
noległej linii obsługiwanej przez po­
jazdy z silnikami liniowymi. Te
16-wagonowe pojazdy mieszczące
1500 pasażerów skróciłyby czas prze­
jazdu do 1 godziny.
Jazda pociągiem z napędem ma­
gnetycznym jest komfortowa: rusza
i hamuje on bardzo płynnie, a pod­
czas jazdy nie występują jakiekolwiek
wstrząsy; nie zatruwa on też środo­
wiska.
Jak twierdzą eksperci, pojazdy ma­
gnetyczne w XXI wieku całkowicie
zastąpią pociąg, samolot i samochód
w połączeniach międzymiastowych.
(f)

41
i

W jednym z największych 2 nowo budowanych osiedli
stolicy NRD - Bertlna, w Marzahm, niedawno odbyła się
interesująca impreza. Przyjechały tam pojazdy, które
przewoziły mieszkańców Berlina od 1920 do 1960. r.
Niektóre z nich, przepięknie odrestaurowane, zaopatrzo­
f
ne były w oryginalne szyldy reklamujące środki piorące,
piwo, restauracje, etc. Spotkać więc tu można było stare
tramwaje, pojazdy konne i samochody strażackie.
Ten piękny, stary Ford przyjechał do Marzahnu o włas-
nych siłach...
Teraz musimy cofnąć się wiele lat wstecz, gdy po ulicach
kursowały takie urocze pojazdy...
42
Zabytkowe tramwaje zawdzięczają swą drugą młodość
pracownikom berlińskiej komunikacji. Powstały tam bry­
gady hobbistów, remontujących stare wagony, dbających
o każdy szczegół - by wysłużone staruszki wyglądały jak
nowe. Szukano więc starych fotografii, planów, opisów
technicznych itp. Warto może dodać, że w odrestaurowa­
nie starego tramwaju trzeba włożyć od 4000 do 5000
roboczogodzin...
Oczywiście tramwajami, samochodami i pojazdami
konnymi można było odbyć przejażdżkę po dzielnicy.
Wystawa wzbudziła ogromne zainteresowanie: zwie­
dziło ją ponad 200 000 mieszkańców osiedla.
(aha)
Jeszcze w latach pięćdziesiątych można było spotkać na
ulicach Berlina takie autobusy piętrowe
Citroen 6 - nadal żywotny...
 Motopompa o zaprzęgu konnym z 1921 - użytkowana
Te pojazdy kursowały w Berlinie od 1910 r, była jeszcze w 1949 r.

43
 OCHRONA
ŚR O D O W ISK A
O ochronie środowiska mówi się ostatnio
bardzo dużo, tem at stał się wręcz modny. Ale
przecież słowami nie ustrzeżemy go od de­
gradacji postępującej z dnia na dzień, W jaki
sposób i czym chronić to naturalne siedli­
sko? Uczestnicząc w kolejnych Międzynaro­
dowych Targach w Poznaniu odniosłam
wrażenie, że problem ochrony środowiska
praktycznie nie istnieje, chociaż rzeczywiste
potrzeby w tym zakresie są przecież ogrom­
ne. Zaprezentowane wyroby czy urządzenia
z zakresu ochrony środowiska stanowiły
maleńką, niewidoczną cząstkę ekspozycji
targowej. A oto najciekawsze, moim zda­
niem, oferty.
Szwajcarska firma HALDI FILS z przed­
stawicielstwem THZ POLIMAR SA w Łodzi
zaprezentowała na swoim stoisku urządze­
nia do odzysku rozpuszczalników z powie­
trza. Są to rekuperatory montowane bądź
indywidualnie, bądź z innymi urządzeniami
w galwanizerniach, w zakładach metalo­
wych, elektronicznych oraz wszędzie tam,
gdzie istnieje możliwość zatruw ania powie­
trza rozpuszczalnikami typu: trójchloroety­
len, aceton, eter czy toluen (fot. 1), Urządzę-
nie działa, wykorzystując zasadę pochłania*
nia danego rozpuszczalnika z powietrza
przez węgiel aktywny, a następnie oddziela­
nia go od powietrza, dzięki działaniu pary
wodnej. Skroplony rozpuszczalnik wraca
z powrotem do zbiornika, natom iast czyste
powietrze zostaje wydmuchiwane na ze­
wnątrz. Obecnie rekuperatory te pracują
w kilku zakładach w kraju m in . w zakła­
dach UNITRA-KAZEL w Koszalinie, FONI-
CA w Łodzi i spisują się bardzo dobrze.
Wiele innych zakładów czeka na zgodę ich
zakupu.
Przedstawiciele innej szwajcarskiej firmy
- AFIG - Skibiński (przedstawicielstwo
w Polsce - TRANSDAL Warszawa) - przyje­
chali do Poznania z propozycją budowy i in­
stalacji urządzeń do oczyszczania ścieków
z galwanizerni. Ścieki te nie mogą być bez­
pośrednio odprowadzane do środowiska ze
względu na zawartość w nich m.in. metali
ciężkich, chromu 6 -wartościowego czy cy­
janków. Proponowali oni technologię AFIG-
-FOESSEL opartą na zastosowaniu rucho­
mych kartuszy z żywicami jonowymienny­
mi. Usuwanie zanieczyszczeń ze ścieków re­
alizowane jest za pomocą urządzeń AQUA-
CRIST AL (fot. 2) połączonych w zamkniętym
obiegu recyrkulacji wody z płuczkami lub
też za pomocą urządzeń AQUAMATIC (fot.
3 ) wyposażonych w zbiornik oczyszczanych
ścieków oraz w zbiornik wody zdeminerali-
zowanej. W każdym przypadku liczba i ro­
dzaj kartuszy jonowymiennych dostosowa­
ne są do składu oczyszczanych ścieków. K ar­
tusze wypełnione żywicami jonowymienny­
m i są poddawane automatycznej regeneracji
w urządzeniu PHENIX (fot. 4), a powstające
ścieki są rozdzielane na trzy strumienie za­
wierające: cyjanki, chrom 6 -wartościowy
i inne. Są one zbierane w oddzielnych zbior­
nikach wraz z wymienianymi okresowo, zu­
żytymi kąpielami, roztworami z płuczek
bezprzepływowych i innymi stężonymi roz­
tworami. Powstające ścieki poddawane są
automatycznej, cykliczno-okresowej obrób­
ce w różnego typu reaktorach NEUTRO (fot.
5). Oddzielony osad jest pompowany do p ra­
sy filtracyjnej, spływające zaś z osadnika
oczyszczone ścieki poddawane są (przed od­
prowadzeniem do kanalizacji) końcowej
kontroli i regulacji pH. Dużą zaletą systemu
AFIG-FOESSEL jest możliwość zastosowa­
nia jednej, wspólnej stacji regeneracji żywic
i unieszkodliwiania ścieków dla wielu gal­
wanizerni lub fabryk. W naszym kraju, nie­
stety, nie pracuje dotąd ani jedna oczysz­
czalnia tego typu.
Amerykańska zaś firma DOW CHEMI­
CAL oferowała w Poznaniu doskonałą
(sprawdzoną!) żywicę DERAKANE, która
może być stosowana w instalacjach odsiar­
czania gazów w elektrowniach węglowych.
DERAKANE jest substancją ciekłą, którą
uszczelnia się betonowe konstrukcje, np. ko­
miny, uniemożliwiając tym samym przeni­
kanie trujących związków siarki (S 0 2, S 0 3)
przez porowatą strukturę betonu (fot. 0 ).
Dodatkową zaletą stosowania żywicy jest
możliwość zawracania S 0 5 z instalacji, na­
stępnie jego uwadnianie i odzyskiwanie
w postaci kwasu siarkowego. Przy zastoso­
waniu żywicy DERAKANE możliwe jest
wychwycenie ok. 95% emitowanego SO&
który w przeciwnym razie trafiłby wprost do
atmosfery. Proponowana żywica jest sub­
stancją stosunkowo nową na rynku polskim,
aczkolwiek produkowana od prawie 2 0 lat
i powszechnie stosowana, głównie w RFN
i Stanach Zjednoczonych.
Zachodnioniemiecka firma WILHELM
TATJE VEREINIGUNG KG zaprezentowa­
ła instalację do oczyszczania wody przemy­
słowej z substancji zawierających oleje, tłu­
szcze, trucizny, sulfaty konserwujące, środki
antykorozyjne itp., które powodują zakłóce­
nia w procesie biologicznego oczyszczania
ścieków w oczyszczalniach komunalnych
(fot. 7). W urządzeniu zastosowano specjalny
45

Fot. 3
środek NT75, oczyszczający w sposób che­
miczny wodę z ww. substancji. Instalacja
pozwala także na oczyszczanie wody z po­
zostałości lakierów czy farb.
A co na tegorocznych targach zaoferowali
nasi krajowi wystawcy?
Przedsiębiorstwo Projektowania i Dostaw
Kompletnych Obiektów CHEMADEX
z Krakowa specjalizuje się w budowie fa­
bryk kwasu siarkowego i z tą głównie propo­
Fot. 4
46
zycją firma przyjechała na poznańskie targi.
Nowością techniczną, którą chwalono się na
stoisku, jest proces technologiczny SWING-
THERM (rys. 1). Jest on własnością Instytutu
Katalizy i Fizykochemii Powierzchni PAN
w Krakowie. Polega na katalitycznym oczy­
szczaniu gazów przemysłowych. W porów­
naniu z tradycyjnymi, bardzo energochłon­
nymi (30-70 kcal na m 3 oczyszczonego gazu)
metodami katalitycznego oczyszczania ga­
zów, w procesie SWINGTHERM pobór mocy
energii cieplnej przy oczyszczaniu 1 m 3 gazu
wynosi przeciętnie 1 0 kcal, natom iast pod­
czas oczyszczania gazów o bardzo niskim
stężeniu zanieczyszczeń, nie więcej niż 7
kcal na 1 m 3 oczyszczonego gazu. Proces ten
stosowany jest w instalacjach SWINGTH-
ERM-monb GP, projektowanych i dostar­
czanych przez PPiDKO CHEMADEX do
ochrony środowiska przed emisją zanieczy­
szczeń organicznych zawartych w gazach
odlotowych z przemysłu: rafineryjnego,
konfekcjonowania tworzyw sztucznych, la­
kierów i żywic, a także z procesów: lakierni­
czych, emalierskich, towarzyszących produ­
kcji asfaltów i lepików, przetwórstwa węgli
i odpadów zwierzęcych. Instalacja
SWINGTHERM-mono GP jest zwarta i ła­
twa do instalowania w istniejących fabry­
kach, pracuje bez odpadów i nie potrzebuje
bieżącej obsługi. Sterowana jest bowiem au­
tomatycznie specjalnym systemem elektro­
nicznym. Sprawność oczyszczania gazów, w
zależności od ich stężenia, wynosi 92-99%.
Opory przepływu gazów przez instalacje
wynoszą od 4 do 6 kPa. Instalacje mogą być
projektowane i dostarczane dla dowolnej
ilości gazu odlotowego z zanieczyszczeniami
organicznymi w ilości od 0,01 g/Nm3. Przy
większych ilościach gazów odlotowych sto­
suje się wielokrotność odpowiednich typo-
wielkości lub projektuje specjalne reaktory.
Obecnie urządzenia te z powodzeniem p ra­
cują w Zakładach Elektrod Węglowych
w Nowym Sączu oraz w ,,Cel wiskozie’ł w Je­
leniej Górze.
Zakłady Urządzeń Chemicznych METAL-
CHEM z Torunia oferowały urządzenie
UZFZ-710 przeznaczone do zagęszczania
odpadów folii średnio zanieczyszczonej
z polietylenu wysokociśnieniowego (PEW)
o grubości od 30-500 pm w postaci: nieuży­
tecznych worków po nawozach sztucznych,
opakowań materiałów sypkich i odzieży, fo-
lii ogrodniczej i zbiorczych opakowań w for­
mie płacht. Jest więc to urządzenie, które
chroni środowisko przed tego rodzaju odpa­
dami. Tworzywa sztuczne nie ulegają znisz­
czeniu. Można je zakopać bądź spalić. Ponie­
waż w naszym kraju nie stosuje się metody
spalania, gromadzenie zaś odpadów na pe­
ryferiach m iast i miasteczek to odrażający
widok, zakłady w Toruniu wybrały trzecie,
najskuteczniejsze rozwiązanie: wykorzystu­
ją otrzymany aglomerat jako surowiec do
ponownej produkcji opakowań. Jest to zara­
zem jedyny zakład w kraju zajmujący się
tego typu produkcją. Na targach w Pozna­
niu, urządzenie cieszyło się dużym zaintere­
sowaniem zarówno sektora prywatnego, jak
i państwowego. Przeprowadzono również
kilka wiążących rozmów z partneram i z Ju ­
gosławii i Austrii. Urządzenie to działa cy­
klicznie, realizując w jednym cyklu następu­
jące procesy: rozdrabnianie, mycie, odwiro­
wanie, suszenie, uplastycznienie i aglomera­
cję odpadów. Pracuje z wydajnością ok. 80
kg/h (w zależności od stopnia zanieczyszcze­
nia, grubości folii, wielkości płacht itp.).
Jedyną słabszą stroną urządzenia jest dosyć
duży pobór mocy, bo 48 kW.
W pawilonie Nauki Polskiej znalazłam
jednego wystawcę oferującego urządzenia
z zakresu ochrony środowiska. Był nim Za­
kład Badawczo-Wdrożeniowy Instytutu In­
żynierii i Ochrony Środowiska Politechniki
Wrocławskiej z Jeleniej Góry, który przy­
wiózł do Poznania modele mechaniczno-
-biologicznej oczyszczalni ścieków typosze­
regu BOS w zakresie oczyszczania od 25 do
1 0 0 0 m 3 /dobę. Oczyszczalnie BOS stosuje
się do oczyszczania ścieków z hoteli, mo­
teli, schronisk, domów wczasowych, kom­
pleksów budynków oddalonych od kolek­
torów miejskich oraz ścieków z małych jed­
nostek osadniczych i małych miast. W chwili
obecnej pracuje ich w kraju ponad 50 i,
zdaniem wykonawców, spisują się bardzo
dobrze. Oczyszczalnie BOS można przysto­
sować do pracy o zmiennym bilansie ście­
ków, przy czym dotyczy to szczególnie
obiektów turystycznych o różnym wykorzy-
taniu sezonowym. Mogą one współpracować
również z licznymi urządzeniami do oczysz­
czania ścieków, na przykład można je trak ­
tować jako pierwszy stopień biologicznego
oczyszczania, po którym stosować dodatko­
we urządzenia umożliwiające dalsze zmniej­
szenie zawiesin oraz filtry gruntowe zmniej­
szające związki biogenne. Pozwala to na
zastosowanie oczyszczalni BOS w terenach
szczególnie chronionych oraz wszędzie tam,
gdzie - ze względu na bardzo małą chłonność
odbiornika - wymagania, co do jakości oczy­
szczania, są bardzo wysokie. Mniejsze jed­
nostki BOS (do 200 m 3 /dobę) umieszczone są
w nie ogrzewanych budynkach, co zapewnia
m ikroklim at wewnątrz obiektu. Dzięki te­
mu, podczas ostrych zim, procesy biologicz-
47
 schtaisu pmoi^u
ne nie ulegają zahamowaniu. Oczyszczalni
BOS-500 towarzyszy oddzielny budynek,
w którym znajdują się dmuchawy (jedyne
prócz chloratorów urządzenia energochłon­
ne) oraz zaplecze gospodarcze. Oczyszczal­
nie typoszeregu BOS nie wymagają stałej
obsługi, a jedynie dozoru. Charakteryzują
się wysokimi efektami oczyszczania ście­
ków, małym zapotrzebowaniem terenu pod
budowę i zagospodarowanie obiektu, szyb­
kim i łatwym montażem (2-3 miesiące) i nie­
skomplikowaną budową. Koszty inwesty­
cyjne i eksploatacyjne są niewielkie.
Zofia Rokita
Fot. 7
Napisał: Artur Korczyński
Szelestu otwieranych drzwi nie usłysza­
łem. Stałem nad stołem laboratoryjnym
i z uwagą wpatrywałem się w oscyloskop, na
którego ekranie jadowicie zielone krzywe
wykonywały swój mistyczny, bezsensowny
na oko taniec. Tak byłem zajęty myślami, że
dopiero drugie kaszlnięcie uświadomjjo mi,
że nie jestem sam. Odwróciłem się gwałtow­
nie, jak złodziej złapany na wyciąganiu por­
tfela z cudzej kieszeni. Nie wiem dlaczego,
ale na widok profesora oblałem się rum ień­
cem. To było silniejsze ode mnie. Kląłem się
w duchu za tę drobną, fizjologiczną niemoc
i udawałem, że wcale, ale to wcale nie jestem
zmieszany.
- Przepraszam Joe - chrząknął profesor -
nie chciałbym ci przeszkadzać. Ależ ty
wspaniale panujesz nad sobą. Inny to by tu
um arł ze strachu, gdybym tak niespodziewa­
nie wszedł...
To był cały Joshua Landon. Nigdy nie
wiadomo było czy żartuje, czy mówi poważ­
nie. Pamiętałem, jak mnie to peszyło, kiedy
byłem jeszcze studentem. Później przyzwy­
czaiłem się, ale dziś, fakt, że mnie zaskoczył
Ilustrował: Przemysław Woźniak
akurat w tym danym momencie, sprawił, że
znów - jak kiedyś - nie wiedziałem czy
mówił serio, czy zadrwił sobie ze mnie ostat­
nim zdaniem.
- Nie, ależ skąd -w ybąkałem , starając się
nadać głosowi naturalne brzmienie - mam tu
na warsztacie taki mały problem, ale to nic
poważnego. Przynajmniej dla pana.
Pozwoliłem sobie na to małe kadzenie.
Profesor Joshua był uznanym autorytetem
fizycznym. Pewnie dlatego dużo dziwactw
uchodziło mu bezkarnie; ostatnio zajął się
archeologią, jak słyszałem. Wielu jego kole­
gów ośmieszyły - a kilku zniszczyły - mniej
poważne odchylenia niż archeologia. No, ale
żaden z nich nie był profesorem Joshuą,
wielkim Profesorem!
\
- Taa - przeciągnął - słuchaj Joe. Ostat­
nio trochę zaniedbaliśmy wspólne prace -
cholernie mnie w tym momencie ujął tym
jednym słówkiem ,,wspólne”. Byłem tylko
jego jakby asystentem, choć i to za dużo
powiedziane - ale ja wciąż pamiętam o tobie.
Mam do ciebie prośbę. Czy moglibyśmy za­
cząć od nowa, widzisz... ostatnio zająłem
49
się... hm... trochę innymi sprawami, więc
chciałbym się zapytać najpierw, czy zgodził­
byś się na ponowną współpracę ze mną?
I znów ten jego styl! Nie wiadomo czy jest
to propozycja zrobiona na serio, czy profesor
bawi się ze m ną jak kot z myszą. Doskonale
przecież zdaje sobie sprawę, że na jedno jego
pstryknięcie palcami, z całego kraju zlecia­
łaby się chmara docentów, habilitowanych
doktorów a podejrzewam, że i co poniektó­
rzy profesorowie zgodziliby się na stanowi­
sko asystenta, no, powiedzmy współpracow­
nika profesora Joshuy Landona.
- Oczywiście profesorze - powiedziałem,
gdy cisza zanadto przeciągała się i widać
było wyraźnie, że profesor oczekuje jednak
ode mnie odpowiedzi - w każdej chwili jes­
tem do pana dyspozycji.
- Nie, nie, nie o to mi chodzi! - zamachał
gwałtownie rękoma - to, co robiliśmy do­
tychczas to było... no, nieważne. Teraz wy­
konywalibyśmy nieco inne prace... hm...
a właściwie zupełnie inne. Znasz się na gra­
mofonach?
Zaskoczył mnie tym pytaniem. Cholera,
najpierw archeologia, teraz gramofony, pro­
fesor chyba jest przepracowany. Ale prze­
cież zupełnie niedawno wrócił z Krety. Może
to żona? Profesor, mówiąc delikatnie, nie był
już młodzieńcem, a Elizabeth Landon była
sporo od niego młodsza. Właściwie była
w moim wieku. Może więc ona męczy profe­
sora? A może to jakaś starcza fiksacja?
- Tak, trochę... -bąknąłem -ty le o ile. Jak
każdy. To zależy od typu...
- W porządku. Proszę w takim razie,
przyjdź do mnie, do domu... powiedzmy ju­
tro, o dziewiętnastej. Odpowiada ci ten
termin?
I znów ta jego mania!
- Tak, będę punktualnie.
Profesor wyszedł, a ja dopiero teraz zaczą­
łem łamać sobie głowę nad tą dziwną rozmo­
wą i rozmyślać o zupełnie innych sprawach
niż te, które pochłonęły mnie przy oscyla­
torze.
Muszę przyznać, że naciskałem dzwonek
przy furtce z uczuciem lekkiej trwogi. Nie
wiedziałem, czego oczekiwać po nowych za­
daniach profesora a znając jego, można było
się nastaw ić na wszystko. Wata, w którą
50
zamieniały się podstępnie moje kolana, po­
chodziła też z całkiem przyziemnych przy­
czyn. Postanowiłem zagrać va banąue i iść
na całego. Od razu zrobiło mi się lżej na
duszy.
Furtka otworzyła się automatycznie.
Krótki chodnik wśród wypielęgnowanych
kwiatów przebyłem w kilka sekund. Te
kwiaty były dziełem i dumą pięknej Eliza­
beth. Profesor nie miał głowy do tak przy­
ziemnych spraw.
Przywitał mnie osobiście w progu. Zdją­
łem płaszcz, bo, choć była dopiero połowa
sierpnia, wieczór nie należał do najcieplej­
szych. Księżyc otaczała „lisia czapa”, co
wróżyło niepogodę na dzień następny. Po­
myślałem przelotnie, że to jest jednak śmie­
szne: ja, fizyk, ateista z wychowania i prze­
konania, wierzący jedynie w doskonały Ab­
solut, kieruję się jednak w życiu podobnymi
zabobonami. Nie zdarzyło mi się, żebym na
widok kominiarza nie złapał się za guzik,
a czarne koty przebiegające drogę traktow a­
łem źcałą powagą. Na zawsze zapamiętałem
ten dzień, gdy w drodze na uczelnię ogrom­
ny, czarny kocur przebiegł mi drogę. A sze­
dłem wtedy na bardzo ważny egzamin. Dro­
ga była jedyna, chcąc zawrócić i dojść do
gmachu inną, straciłbym za dużo czasu
i spóźniłbym się na egzamin. Stałem wtedy
jak idiota pół godziny w oczekiwaniu na
jakiegoś przechodnia, który pierwszy prze­
szedłby linię, jaką wyznaczył kot przebiega­
jąc w poprzek chodnika. W rezultacie spóź­
niłem się na egzamin, oblałem go, ale wiara
w fatałistyczną moc czarnego kota w jakiś
przedziwny, przekorny sposób, jeszcze b ar­
dziej ugruntowała się w mojej psychice.
Uśmiechając się w duchu do tych wspom
nień, podążyłem za profesorem do jego gabi
netu. Poczułem się odprężony, lekki. Czyżb>
czarny kot miał mi oddać w końcu przy­
sługę?
- Siadaj, Joe. Proszę - profesor podsunął
mi pudełko z cygarami oraz ozdobną szka­
tułkę z papierosami. Poczęstowałem się
„Chesterfieldem” i zapadłem w głęboki fotel
na zapraszający gest ręki. Profesor nalał
whisky, tak na dwa palce (doskonale pamię­
tał, że lubię whisky i to właśnie w takiej
ilości) i usiadł po przeciwnej stronie niskiej
ławy.
51
 - Zapewne dziwisz się dlaczego, zamiast
do laboratorium , przyprowadziłem cię do
gabinetu?
Skinąłem głową.
- Sprawa, którą chcę ci zaproponować,
wymaga najpierw dogłębnego omówienia.
Nie muszę cię chyba prosić, żeby to, co teraz
powiem...
- W porządku, profesorze - pozwoliłem
sobie na przerwanie mu, lubił widzieć, że
ktoś rozumiał w lat, co mówi - nikt nie dowie
się o naszej rozmowie.
- Dziękuję - Joshua Landon kiwnął gło­
wą z aprobatą - to jest zresztą i tak bez
znaczenia. Chodzi mi głównie o Elizabeth.
Poczułem nagły skurcz żołądka.
- Wyjaśnię ci to zresztą później. Najpierw
powiedz mi, jaki jest twój stosunek do pod­
róży w czasie i temu podobnych zagadnień?
Spojrzałem ze zdziwieniem. Czyżby znów
jakieś zachwiania równowagi umysłowej?
- Cóż, wykorzystując swoją fizyczną wie­
dzę, powiedziałbym, że taki sam jak wię­
kszości ludzi.
- To znaczy?
- Dobry, choć mocno wyeksploatowany
tem at science-fiction. Nic więcej.
- Hm... a gdybym ci zaprzeczył i udowod­
nił, że tak nie jest? - zapytał profesor patrząc
na mnie badawczo.
Znów nie wiedziałem, czy mówi poważnie.
On, filar współczesnej fizyki, chce kwestio­
nować prawa, zweryfikowane już chyba
w czasach Newtona.
- Posłuchaj więc. Wiesz zapewne, że zają­
łem się ostatnio dosyć intensywnie archeolo­
gią. To nie przypadek ani też jakaś fikcja -
do diabła, chyba znów się zaczerwieniłem -
zaraz ci to wytłumaczę. Otóż wpadłem kie­
dyś na pomysł, że przeszłość nie jest dla nas
^ tak niedostępna jakby się wydawało. Czy
pomyślałeś sobie kiedyś, co by się stało,
gdyby na przykład podczas formowania gli­
nianej misy, powiedzmy kilkadziesiąt wie­
ków temu, jakiś egipski czy inny garncarz
żłobił rylcem wzór spirali, podśpiewując
przy tym? Co wówczas by się stało?
Zrobiłem głupią minę, A bo ja wiem? Nie
wiedziałem, o co mu chodzi.
52
- Powstałaby swego rodzaju płyta gra­
mofonowa. Gdybyśmy taką misę odnaleźli
teraz, względnie całą i użyli specjalnie skon­
struowanego wzmacniacza i gramofonu,
usłyszelibyśmy piosenkę i w ogóle wszystkie
odgłosy, jakie towarzyszyły powstaniu tej
misy. Piosenkę garncarza, zgrzyt koła garn­
carskiego i tak dalej.
Nieśmiałe podejrzenie zakiełkowało
w moim mózgu. Domyślałem się chyba, dla­
czego zapytał się wcześniej czy znam się na
gramofonach.
- Zęby nie wdawać się w przydługie dys­
kusje - ciągnął dalej profesor, pokrzepiwszy
się łykiem whisky (zrobiłem zresztą to samo)
- powiem ci, że skonstruowałem taki
wzmacniacz i taki gramofon. A pytałem się
ciebie dlatego, czy znasz się na tym, ponie­
waż potrzeba mi pomocy kogoś w budowa­
niu gramofonów. Chodzi o to,^że nie każda
taka misa, czy inny przedmiot, może to być
waza, da się jakby odtworzyć z tego, który
skonstruowałem. Rozumiesz?
Milczałem, oszołomiony.
- To dlatego jeździł pan na Kretę?!
- Tak. Szukałem interesujących mnie
obiektów.
Wszystko powoli stawało się jasne. Czu­
łem, że koncepcja profesora zaczyna mnie
wciągać.
- To nie wszystkOł Poszedłem jeszcze da­
lej. Melodie sprzed kilkunastu tysięcy lat to
przecież nic innego, jak zwykłe drgania po­
wietrza, rozchodzące się izotropowo ze źró­
dła dźwięku. Tak? Otóż pomyślałem sobie, że
przecież i my sami składamy się z drgań. No,
oczywiście nie takich samych, ale zasada jest
jedna. Tyle, że rozgrywa się to na poziomie
atomowym. A gdyby tak te drgania pochwy­
cić, zmierzyć i za ich pomocą odtworzyć
człowieka? Albo jeszcze lepiej. Wychwycić
drgania sprzed, dajmy na to, dwudziestu lat
i przetransportować się w przeszłość. Roz­
kładając je ija atomy i wpasowując je niejako
w zastany wzorzec? Z całym zasobem do­
świadczenia jakie dały przeżyte lata?
Myślałem, że śnię. Pomysł był tak fantas­
tyczny, że aż nierealny.
- Oczywiście to diablo trudna sprawa.
Amplituda tych drgań maleje przecież wraz

ze wzrostem odległości i czasu. A mielibyś­
my do czynienia nawet z kilkuwiekowymi
odcinkami czasowymi. Można przecież
wcielić się w innego człowieka, wykorzystu­
jąc ten jego „atomowy wzorzec drgań’1.
Tu nie wytrzymałem.
- Profesorze! Ależ to jest sprzeczne z pod­
stawowymi prawam i fizyki...-zacząłem , ale
spojrzał na mnie tak, że urwałem w pół
słowa. No tak, komu ja chcę robić wykład
z fizyki ~ ... a napewno sprzeczne jest ze
zdrowym rozsądkiem - dokończyłem mniej
pewnie.
- Prawa fizyki, powiadasz - upił łyk -
znanej fizyki trzeba dodać. A jeśli fakty nie
zgadzają się z tą fizyką, którą znamy, trzeba
po prostu stworzyć nową fizykę - powiedział
spokojnie.
Prawdę mówiąc, zaskoczył mnie tym no­
watorskim twierdzeniem.
- A jeśli chodzi o zdrowy rozsądek, to
przypomnij sobie już sam, ile było w historii
odkryć i wynalazków sprzecznych z tak
zwanym „zdrowym rozsądkiem ”. Choćby
telefon. Zresztą, jeśli mi nie wierzysz na
słowo - jak przystało prawdziwemu fizyko­
wi - mogę zademonstrować ci całą tę apara­
turę, Jest na górze, w laboratorium - wska­
zał szklanką, trzym aną w ręku, sufit.
- Więc jeśli pan wszystko zrobił, to po co
jestem panu potrzebny? - rzuciłem, bowiem
zaświtała mi w głowie upiorna myśl, że chce
zrobić ze mnie jakiegoś „doświadczalnego
królika” , taki „próbny balon” . Teraz też
stało się jasne, dlaczego powiedział na po­
czątku, że nie ma to znaczenia, czy zacho­
wam tę rozmowę w tajemnicy. Niechbym
tylko wystąpił publicznie z podobnymi teo­
riami! Byłbym skreślony jako fizyk. Nawet
on, wielki Joshua Landon, zachował to w ta ­
jemnicy.
- Widzisz, ja właśnie chcę się przemieścić
w czasie - gdybym nie siedział na fotelu
napewno padłbym jak długi. I tak wylałem
sobie whisky na spodnie - potrzebny mi jest
pomocnik do wykończenia aparatury, no i ...
widzisz. Od pewnego czasu zaniedbałem Eli­
zabeth. Zresztą już nie te lata, sam zrozu­
miesz, gdy dożyjesz mojego wieku. Jednym
słowem ... ona ma kogoś. Chciałbym, żebyś
po moim ... hm ... zniknięciu, zajął się nią.
V
Byłbym spokojny, gdybym wiedział, że ona
...z tobą ... widzisz, jesteś dobrym chłopa­
kiem - popatrzył na mnie - a rozwodzić się
nie chcę. Rozumiesz?
I znów! Zgrywa się czy mówi poważnie?
O tym, że Elizabeth ma kogoś, wiedziałem
doskonale. Od siedmiu miesięcy tym kimś
byłem właśnie ja. Wtedy przy oscyloskopie,
złapał mnie na marzeniach o szczęśliwym
życiu we dwoje; z Elizabeth. Dlatego bałem
się tu przyjść. Nie wiedziałem, czy wie, czy
nie. Dzisiejsza rozmowa sporo wyjaśniła, ale
w dalszym ciągu nie miałem pewności.
★
Praca potoczyła się jak z bicza strzelił.
Przekonałem Elizabeth, że zniknięcie profe­
sora będzie nam na rękę. Joshua chciał zo­
stawić rzekomy testament, w którym przy­
znaje się do samobójstwa w taki sposób, by
nie można było odkryć zwłok, przekazuje mi
pod opiekę swoją żonę oraz czyni mnie spad­
kobiercą wszystkich swoich prac. M aterial­
nie dziedziczyła Elizabeth. Profesor nie miał
już żadnej rodziny, więc odpadali spragnieni
żeru krewni.
Wszystko potoczyło się jak z płatka. U sta­
liłem z profesorem, że teorię o odtwarzaniu
dźwięków ż wyrobów historycznych podam
jako swoją. Profesor przygotował pełną do­
kumentację, tak więc dysponowałem argu­
mentami nie do zbicia. Miałem zyskać sławę.
To było wynagrodzenie dla mnie za pomoc
przy wykańczaniu aparatury i przygotowy­
waniu całego przedsięwzięcia, bowiem nie
chciałem przyjąć od prosesora zapłaty.
Joshua Landon pozostał do końca sobą.
Gdy miał już wchodzić do kabiny dezinte-
gratora, spytałem go, w kogo ma zamiai: się
„wpasować”. Odpowiedział jak zwykle tak,
że nie wiedziałem czy żartuje, czy mówi
poważnie:
- W piosenkarza...
★
Cholerny profesor! Kupiliśmy wczoraj
z Elizabeth płytę z nagraniami jakiejś
gwiazdy pop-music sprzed lat. Nazywa się
Kenneth Alvin czy jakoś tak. Ten głos..,
przysiągłbym ... No i tytuł największego
przeboju: „Niewierna Elizabeth i Joe” !
53
 ODBIORNIK RADIOWY NA SŁUCHAWKI

Proponowany przez nas przenośny, stereo­ Opis działania

foniczny odbiorftik radiowy zapewnia dobrą Sygnał UKF z anteny (rys. 1) jest podawa­
jakość odbioru, mały pobór prądu i z pew­ ny przez obwód wejściowy (L2, Ci) do
nością zadowoli każdego radioamatora. wzmacniacza w.cz. (Tl). Mieszacz pracuje
A oto jego cjane techniczne: zakres 64-73 w układzie samowzbudnym z tranzystorem
MHz, czułość 15 pV, zasilanie 6-9 V, np. T2. Obwód heterodyny (C55, C5 6 , L5) znajduje
4 x R 6 , pobór prądu 30 mA przy pełnym się w układzie kolektora. Do obwodu hetero­
wysterowaniu. dyny jest dołączona dioda D3 spełniająca
Radio współpracuje z dowolnymi słu­ funkcję ARCz. Napięcie sterujące doprowa­
chawkami stereofonicznymi, oczywiście dzane jest z detektora stosunkowego. Rolę
najlepiej typu „W alkman”. . wzmacniacza p.cz. pełni układ UL 1211.
Odbiornik składa się z pięciu podzespo­ Stopień tranzystorowy z T3 wzmacnia sy­
łów: głowicy UKF, wzmacniacza pośredniej gnał do wartości niezbędnej dla wysterowa­
częstotliwości (UL 1211), stereodekodera nia stereodekodera. UL 1601 rozdziela sy­
(UL 1601) i wzmacniaczy mocy (2 x UL gnał lewego i prawego kanału oraz wskazuje
1490). Wszystkie podstawowe układy elek­ za pomocą D 6 odbiór audycji stereofonicz­
troniczne m ają już swoją tradycję w sprzęcie nych. Rolę wzmacniaczy mocy pełnią dwa
krajowym i można je zaliczyć do układów układy UL 1490.
konwencjonalnych. Pomysł polegał jedynie
na ich odpowiednim zmodyfikowaniu i do­ Budowa
pasowaniu. Celem ułatwienia zdobycia czę­
ści nastawiliśmy się przy konstruowaniu od­ Budowę odbiornika należy rozpocząć od
biornika na stosowanie typowych układów zgromadzenia elementów, które muszą być
z odbiorników produkowanych fabrycznie. miniaturowe. Kondensatory elektrolityczne
Mając do rozmontowania np. odbiornik powinny być przewidziane na* napięcie 6 V.
„Asia” problem części mamy praktycznie „z Montaż odbiornika prowadzimy blokowo,
głowy”. wykonując całe kompletne bloki i urucha­
Nasz odbiornik mieści się na płytce druko­ miając je kolejno. Ze względu na duże zagę­
wanej o wym iarach 80 x 97 mm (wraz szczenie elementów na płytce montaż pro­
z zasilaniem) i można go zestroić uzbrajając wadzimy łamiąc zasadę kolejnego wlutowy-
się tylko w m iernik uniwersalny i... trochę wania oporników, kondensatorów i na koń­
cierpliwości. Wykonanie układu, mimo że cu elementów półprzewodnikowych. Ele­
jest on stosunkowo prosty, wymaga pewnego menty lutujemy kolejno, unikając sytuacji,
doświadczenia i nie jest zalecane mało za­ gdy między dwie wlutowane już części, nale­
awansowanym konstruktorom. ży wlutować trzecią. Przy tym zagęszczeniu

55
> -_rfWYi
rositontc atereodekodam zasilanie

l ■ ARcz do Rl1 (f 405

p s
■ - ■■■ D Ił U LA U
BN E 0,1 &0 zwojów c>NE 0 5 14 zwojów
na rdzeniu piasctkoN^m na kondensatorom
C6 PNE O#" 1,0 ilość
2-woiów doprać w*
zalćenoóci odantenu
Rys. 2 ok 15 zwojów 7

57
jest to problem (rys. 2). Lutować trzeba krót­
ko, aby nie dopuścić do odklejenia się ście­
żek. Połączenia między blokami i zasilanie
należy prowadzić od strony druku, jak naj­
krótszymi odcinkami izolowanego przewo­
du. Najlepsze do tego celu są cienkie druciki
owijane bawełną (lica), stosowane do naw i­
jania cewek anten ferrytowych. Połączenia
te wykonujemy wg schematu, w miarę uru­
cham iania poszczególnych bloków. Dla
uproszczenia montażu, należy usunąć nie
wykorzystywane końcówki filtrów i ukła­
dów scalonych. Kondensatory C4 5 i C4 9 leżą
na układach UL 1490, a C5i na UL 1211.
Płytkę obowiązkowo pokrywamy roztwo­
rem kalafonii w spirytusie - skraca to czas
„przylutowywania się” cyny do płytki (rys.
3). Budowa cewek odbiornika przedstawio­
na została na rys. 2 i 4.
Uruchomienie
Przed uruchomieniem radzimy zapoznać
się z artykułam i „MT”, które opisują działa­
nie poszczególnych modułów zastosowa­
nych w odbiorniku, co znacznie ułatw i pracę
(„MT” 6/76, „MT” 8/76, „MT” 12/76).
Rozpoczynamy od wzmacniaczy mocy,
których rolę spełniają układy UL 1490. Na
wybór takich układów scalonych wpłynęła
ich niska cena, małe zniekształcenia oraz
możliwość obciążania ich odbiornikami
0 różnych impedancjach od 4 do 400 Q. Daje
to możliwość przystosowania naszego od­
biornika do pracy z każdym typem słucha­
wek, a naw et małymi kolumnami.
Po wlutowaniu elementów obydwu
wzmacniaczy mocy, sprawdzamy ich działa­
nie doprowadzając do ich wejścia dowolny
sygnał m.cz. Jeszcze prościej - wystarczy do­
tknąć grotem lutownicy wejścia wzmacnia­
cza, a w słuchawce odpowiadającej danemu
kanałowi powinien pojawić się przydźwięk
sieci.
Stereodekoder - jedynym spełniającym
warunki układem jest UL 1601. Ma on naj­
mniejszy pobór prądu i pracuje już od około
4,5 V. Niestety wymaga stosowania cewek
obwodów rezonansowych (rys. 5). Najwy­
godniej użyć fabrycznych cewek stosowa­
nych np. w odbiorniku „RADMOR”, lub na­
winąć cewki według danych na rysunku.
Po zmontowaniu bloku stereodekodera
1 połączeniu go z końcówkami mocy, spraw­
dzamy jego działanie doprowadzając przez
58
potencjometry do wejścia sygnał m.cz., np.
z magnetofonu. Całość powinna pracować
bez zniekształceń przy 70% mocy wyjścio­
wej. Oczywiście przenoszony sygnał jest mo­
nofoniczny. Strojenie stereodekodera prze­
prowadzimy później.
Kilka słów o mocowaniu potencjometrów.
Potencjometry suwakowe miniaturowe lu­
tujemy obudowami do siebie, a następnie
jednym z boków do masy płytki drukowanej.
Przed tym jednak skracamy końcówkę su­
waka obłamując jej rozdwojony koniec.
Można też zastosować jeden potencjometr
podwójny, nie mamy wtedy jednak regulacji
balansu.
Stopień wzmacniacza z tranzystorem T3 jest
typowym układem i po wlutowaniu działa
od razu (sprawdzamy metodą podaną
wyżej).
Pośrednia częstotliwość. Do strojenia
wlutowanego, kompletnego bloku p.cz. uży­
jemy jakiegokolwiek tranzystorowego od­
biornika UKF, najlepiej z układem UL1211,
dostrojonego do lokalnej stacji. W naszym
bloku p.cz. zastosowano układ scalony
UL1211 z powodu jego popularności (łatwo
o części). Układ ten znajduje się w większoś­
ci odbiorników tranzystorowych i w przy­
padku demontażu takiego odbiornika pro­
blem części przestaje istnieć. Jeżeli filtry
p.cz. są produkcji fabrycznej to lepiej nie
poruszać rdzeniami, bo są one ustawione
właśnie na częstotliwość pośrednią. W wy­
padku własnoręcznego wykonania filtrów,
przez przewinięcie filtru o innym numerze
(według danych na rysunku), rdzenie ich na­
leży wkręcić w położenie środkowe. W poło­
żeniu środkowym powinien także znajdo­
wać się potencjometr R17.
Strojenie przeprowadzamy podając sy­
gnał w.cz. z odbiornika wzorcowego na wej­
ście U L I211 przez kondensator C 1 8 nieekra-
nowym, krótkim przewodem, pamiętając
o połączeniu „mas” obydwu odbiorników.
Kręcąc rdzeniami filtrów staram y się meto­
dą prób i błędów uzyskać maksymalną siłę
dźwięku. Strojenie p.cz. należy przeprowa­
dzić szczególnie starannie, gdyż od niego
będzie zależała jakość odbioru i możliwość
uzyskania efektu stereofonicznego.
Następnym etapem będzie strojenie gło­
wicy UKF. Ekran głowicy należy wykonać
z cienkiej blaszki dającej się lutować (alumi­
nium odpada). Element 1 (patrz rysunek 1)
mieści w sobie elementy głowicy, a element 2
jest wlutowany w płytkę między C5 i Ci0,
dzieli on głowicę na dwie części. Aby głowica
działała, ekran musi być przylutowany do
masy. Niezbędne są również otwory regula­
cyjne (wg rysunku), gdyż podczas strojenia
ekran musi być założony. Wykonanie cewek
głowicy UKF przedstawione zostało szcze­
gółowo na rysunku. Cewki znajdują się
w miejscach oznaczonych na płytce kółkiem
(na rys. 3). Wygodnie jest wywiercić w tych
miejscach otworki o średnicy korpusów ce­
wek i zamocować je klejem. Zapobiega to
kręceniu się korpusów cewek wraz z rdze­
niami przy strojeniu, a także rozstrajaniu się
odbiornika przy przypadkowych uderze­
niach w tw arde przedmioty.
Strojenie rozpoczynamy od ustawienia
rdzenia FI oscylatora w pozycji, w której
delikatny szum w słuchawkach ulegnie wy­
raźnemu wzmocnieniu. Jeżeli oscylator już
szumi, to podłączamy do płytki cewkę LI
(około 15 zw.) i długą, na czas strojenia,
antenę (około 1 m). Rdzenie wszystkich ce­
wek wkręcamy w położenie środkowe,
a kondensator obrotowy prawie całkiem wy-
\
59
 f
Stereofoniczny odbiornik od strony elementów montażo Płytka montażowa odbiornika od strony druku
wych
Rdzeniem cewki L3 stroimy układ do uzy­
kręcamy. Należy zwrócić uwagę, aby rdzenie skania maksymalnego poziomu sygnału.
cewek głowicy były ferrytowe a nie alum i­
niowe lub ebonitowe! Cewka L5 umożliwia przesunięcie skraj­
Trymerem C5 5 staram y się złapać śladowy nej stacji pasma do skrajnego położenia kon- '
sygnał dowolnej stacji UKF. Trymer należy densatora obrotowego, co ma znaczenie wte­
obracać wkrętakiem z plastiku, np. ze spiło­ dy, gdy chcemy odbierać wszystkie stacje
wanego „patyczka do liczenia” lub bierki. ' w paśmie UKF. Po regulacji cewki L5 należy
Czynność tę prowadzimy bardzo wolno. Od­ ponownie dostroić cewkę L3.
biór pojawia się i znika przy minimalnym W przypadku, gdy mamy trudności z uzy­
kącie obrotu. Następnie trymerem C5 4 stara­ skaniem odbioru, odbiornik szumi i brak jest
my się uzyskać lepszy odbiór. jakiegokolwiek śladowego sygnału oznacza
to, że znajdujemy się obok pasma UKF od­
bieranego w kraju. W tym wypadku musimy
Rys.4
przesunąć częstotliwości odbierane przez
Widok L3 nasz odbiornik na zakres częstotliwości na­
z góry
dawanych. Czynimy to dołączając równole­
gle do obu trymerów kondensatory o pojem­
nościach rzędu kilku pF. Wartości należy
Rdzenie koniecznie ferrytowe dobrać doświadczalnie.
Cewką L2 można zmniejszyć poziom szu­
mu i stroi się ją na końcu. Strojenie wymaga
cierpliwości i dla uzyskania dobrego odbio­
ru należy przeprowadzić je kilkakrotnie.
Szczególną konstrukcję ma cewka L4, we
wnętrzu której (ze względu na oszczędność
miejsca) znajduje się kondensator C6. Do­
kładny jej wygląd przedstawiony jest na
rysunku 2 , u dołu.
W odbiornikach wykonanych w różnych
wersjach wykorzystano różne kondensatory
obrotowe. Najprościej jest wykorzystać kon-
przewód #srebrzonka* 0.6
 Rdzeń wkręcany RGMs 4x0,8x 10/F1001
densator z odbiornika „Asia” . Można też
wykonać taki kondensator usuwając zbędne
blaszki z kondensatorów na fale długie
i średnie, pozostawiając po jednej blaszce
dla statora i po dwie dla rotora. Można też
lutować dwa trymery rotoram i do siebie
i mocując je do obudowy lub do płytki dru­
kowanej żywicą epoksydową.
Gdy mamy już poprawnie działający od­
biornik UKF to należy zabrać się do zestro­
jenia dekodera stereofonicznego. Można też
wcześniej zestroić dekoder, po zestrojeniu
p.cz., wykorzystując sygnał w.cz. ze wzorco­ L 6 ( 7mH I ONE 0.1 560 zwojów
wego odbiornika pod warunkiem, że odbior­
nik ten będzie stereofoniczny. L7 I 7m H ) ONE 0.1 560 zwojów
Strojenie stereodekodera. Na wypro­ odczep po 1/10 zwojów
wadzenie 6 US 1601 nie przewidziano miej­
sca na płytce. Jest ono podgięte do góry Rys. 5
i bezpośrednio zasila diodę sygnalizującą
sygnał stereo.
Dwie wersje opisanego odbiornika stereofonicznego - wszystkie prototypowe odbiorniki, a było ich kiika, odznaczają
sig bardzo dobrymi i stabilnymi parametrami

61
 Spis elementów D4 AAP153,
Rezystory: D5 AAP153,
R, 1 k, R 21 1k8, D6 LED
R 2 10 k. R2210 k, Pozostałe elementy:
R 3 500 Q, R2310 k, F1 201
R 4 1 k, R 24 220 k,
R 25 3k3, F2 202 cewki
R 5 30 Q,
F3 202 7 x 7
R6 62 k (dobrać), R26 33 k,
R ? 300 Q , F4 203
^27’ P1, P2 - 22 k-100 k.
R 8 36 k, R 28 3k3 (dobrać),
%
R9 47 k, R*>g 4k7,
R 10 300 Q , R.*, 470 Q, Płytka montażowa wg rys. 3.
R tl 47 k, R31 2 k, Cewki oraz dławik - wg opisu oraz rys. 2.
R l2 82-100 Q , Rgj 3k3,
R 13 4k7, R-a 3k3, Do wyprowadzenia 1 UL 1601, przez kon­
R 1415-18 k, r” h ,
R l5 15k, R35 47 k,
densator 220-470 nF podłączamy miernik
Rie 1 R * 15-22 Q, uniwersalny. Ustawiamy go na najmniejszy
R 17 22 k, R * 1 k, zakres napięć zmiennych. Miernik musi mieć
R,e 1k5, Rjg 47 k,
opór wewnętrzny co najmniej 6 kQ/V. Teraz
R 19 300 Q , R-jg 15-22 Q,
R ^ 82-100 Q. obracamy rdzeniem cewki L 6 tak, aby uzy­
R 20 1k8,
Wszystkie rezystory o mocy 0,125 W. skać maksymalne wychylenie miernika. Po­
Kondensatory:
dobnie stroimy cewkę L7 podłączając m ier­
nik do wyprowadzenia 13 (UL 1601).
C, 56 pF, C a jlO n , " C ą 2 n2 ,
Strojenie przeprowadzamy mając pew­
C2 120 pF, C 2^ 1 0 n , C 41 2n2,
C3 2 n2 , Cno 1 0 n, € 4 2 100 pF, ność, że odbierany sygnał jest nadawany
C4 4p7, C ?3-
w wersji stereofonicznej. Podczas strojenia
C5 2n2t C 2 4 100pF, 1 5 0-220 pF powinien zapalić się sygnalizator odbioru
C 6 510 pF, C 2510 n , . C 45 1 0 0 -2 2 0 pF, stereo.
C 7 39 pF, 1 0 n, 100 pF,
C 27 20 pF, C 471 n,
Gdyby nie można było uzyskać odbioru
C 8 2p2,
C 9 2r>2, C»- 1 5 0 -2 2 0 pF, stereo, będzie to znaczyć, że odbiornik nie
C t(j 2 n 2 . C 29 1 0 C 49 1 0 0 - 2 2 0 pF, został dostatecznie zestrojony i strojenie na­
styrofleks, leży powtórzyć.
C„ 2 p2 . C3 0 1 n C 50 470 pF, ★ ★
styrofleks,
C l2 1 2 pF, C 31'4 ^7. C 51 47 n, Kilka słów o antenie. Zastosowana antena
C 1347 n, C 3 2 1 -4 p 7 , C 52 470 pF, długości 13 cm z cewką LI o 23 zwojach
C 14 2n2, C 33 3 3 -1 0 0 n, C 53 “
C w 5/20 pF
(zasada: im krótsza antena, tym większa
C , 5 6 n8 , C341 0 n
styrofleks, trymer, liczba zwojów cewki LI) wystarczała do
C 16 47 n, C 35 2 n 2 C 56 5/20 p F bezszumnego odbioru audycji stereofonicz­
styrofleks, trymer, nych w promieniu do około 30 km od nadaj­
C t7 47 n, C361 n Cgg 2 x 8 ,5 p F lub
styrofleks
nika. Owe 13 cm to w rzeczywistości dwa
2 x 17 pF.
C 1 B 1 0 n, C 3 7 1 0 pF, segmenty uzyskane z dłuższej anteny tele­
C 1 9 1 0 p F, Cgg 1 -1 0 pF, skopowej. W razie gorszych warunków od­
C 39 1 -1 0 pF , bioru powiększa się naszą antenę o następne
Uwaga! Kondensatory bez podanej wartości usunięto 13 cm, co w zupełności wystarcza nawet
podczas upraszczania konstrukcji, natomiast kondensa* w pociągu, gdzie można wtedy uzyskać po­
tory elektrolityczne powinny być przewidziane do pracy
przy napięciu 6,3-10 V.
prawny odbiór monofoniczny (odbiór
stereofoniczny pojawia się i znika, dioda
Półprzewodniki: pilota mruga). W wypadku zniekształceń od­
US1 UL1211,
US2 UL1601,
bioru stereo, a przy poprawnej pracy mono,
US3 UL1490, może być potrzebne wstawienie filtru ogra­
US4 UL1490, niczającego sygnał akustyczny, a nie ograni­
T1 BF195, czającego sygnału pilota (19 kHz). Filtr skła­
T2 BF195,
T3 BC149,
da się z opornika 47 kQ i kondensatora 3n3
D1 AAP153, połączonych równolegle. Taki filtr włącza
D2 AAP153, się pomiędzy kolektor tranzystora T3 i kon­
D3 BB105G, densator C3 3 . Jerzy Janicki

62
 ,,C i e k a w e n a r z ę d z i a
dla m a j s t e r k o w i c z ó w ”

TAŚMA ZAMIAST
STOLARSKIEGO ŚCISKU

Zam iast używ ania m etalow ych śc isk ó w p o d cza s prac

stolarskich, w yg o d n e jest niekiedy (czasam i jest to jedyne
rozw iązanie) użycie długiej, m ocnej taśm y opasującej
sklejany przedmiot. T a śm y w id o czn e na fotografiach 1-3.
w yp ro d u ko w a n e przez szw ajcarską firm ą IN T R E X, w yk o ­
nane s ą z tw orzywa sztu cz n e g o i w yp o sa żo n e w specjalne Fot. 2
plastikow e kształtki z m echanizm em m ocującym . P o k a ­
zan a na fot. 1 taśm a „pracuje" w pętli i w yp o sa ż o n a jest
d od atkow o w trzy narożniki (m ożna je w razie potrzeby
zdjąć). P rze zn aczo n a jest o n a głów nie do sklejania ele­
m entów p ro sto p ad ło ście n n y ch lub w ieloboków a więc
konstrukcji typu skrzyniow ego , ale rów nież do sklejania
elem entów (konstrukcji) okrągłych.
D ru gi typ taśm y (fot. 2 i 3) spełnia te sam e funkcje jak
poprzednia, a d odatkow o m oże służyć do śc isk a n ia
elem entów płaskich (leżących w jednej płaszczyźnie).
W obydw u przypadkach taśm ę zaciskam y w stępnie
i blokujem y za p o m o c ą m śm ośrod ow ego zacisku, a nastę­
pnie naprężam y za p o m o cą nakrętki przesuwającej się po
trzpieniu śru b y regulując siłę docisku.
(p.k.)

Fot. 3

63

TRIAKOWY REGULATOR
OLA LUTOWNIC
NISKONAPIĘCIOWYCH
W celu powiększenia długotrwałości, pewności
pracy i prędkości nagrzewania się grotu (< 130 s)
do temperatury 180°C stosuje się różne regulatory,
których zadaniem jest stabilizacja napięcia zasi­
lającego ich grzejnik oraz zmniejszenie napięcia
z 220 V do 12 V ^ 50 V. Do nich zalicza się
regulatory na tyrystorach i na triakach. Regulato­
ry na triakach mają prostszy układ, mniejszą licz­
bę elementów i mniejsze wymiary w przeciwień­
stwie do regulatorów na tyrystorach.
Najlepsze i najekonomiczniejsze są więc triako-
we regulatory z diakiem dla lutownic niskonapię­
ciowych. Opisywany regulator jest pewny w dzia­
łaniu, szybko nagrzewa grot (< 130 s) do tempera­
tury 180°C, umożliwia płynną regulację tempera­
tury, zapewnia dużą stałość napięcia na grzejniku.
Zasila ón lutownice (o napięciu od 12 V do 50 V)
o mocy od 10 W do 100 W i większej, przy zastoso­
waniu radiatorów. Oczywiście takie regulatory
mogą być używane także i do innych celów.
Stosowanie triaków i diaków w regulatorach
jest zastosowaniem typowym, którego schemat
jest podany na rys. 1. Triak jest włączony w szereg
z obciążeniem (grzejnik lutownicy). Na początku
każdego półokresu żaden z tyrystorów triaka nie
przewodzi, gdyż napięcie na diakach jest niższe od
64
ich napięcia przebicia. Kondensator Ci ładuje się
przez pętlę zapłonową składającą się z rezystora
Ri i z potencjometru P połączonych szeregowo.
W każdym półokresie, gdy napięcie na Ci osiągnie
wielkość napięcia przebicia jednej z diod danego
kierimku (około 30 V), następuje przebicie diaka
i przewodzenie triaka trwające aż do końca póło­
kresu. Podobnie ma się rzecz w przeciwnym kie­
runku. Poszczególne tyrystory triaka w każdym
półokresie napięcia sieciowego 220 V, 50 Hz prze­
wodzą z opóźnieniem określonym stałą czasową
pętli zapłonowej:
T - (Rx 4- P) Ci
Ze względów technicznych i praktycznych tria-
kowy regulator został zbudowany w postaci wty­
ku sieciowego (rys. 2 a, b, c). Wszystkie elementy,
a mianowicie: triak, diak i elementy Rls R2, Ci, C2
i P oraz płytka drukowana są umieszczone w pu­
dełku w postaci wtyku. Na frontowej ściance kar­
kasu wykonanego z bakelitu zamocowane są dwa
kołki, które wkłada się w gniazdo sieciowe 220
V a na tylnej ściance znajduje się gniazdo dla
wtyku lutownicy i pokrętło potencjometru do
zmiany napięcia na grzejniku i do ewentualnej
wymiany grotu lutownicy. Ze względu na brak
miejsca we wtyku (regulatorze), został zastosowa­
ny bezpiecznik B w postaci drucika miedziowego
o 0 0,1 mm, przylutowany do dwóch wycinków
folii płytki drukowanej (rys. 2 b).
Edward Wqgrodz ki
o .)

P ły t k a d ru k o w a n a

R e g u la t o r

Lutownica

R ys. 2

65
*
 KARTOFLANA
Samodzielne wykonanie różnorodnych,
ozdobnych serwetek, m akatek itp. możliwe
jest przy zastosowaniu prostej techniki dru­
karskiej, polegającej na odbijaniu na tkani­
nie pieczątek pokrytych odpowiednią farbą.
Pracę należy rozpocząć od przygotowania
wzoru przyszłej serwetki narysowanego
66
DRUKARNIA...
w skali 1:1 na papierze. Wg. tego wzoru
wycina się elementy pieczątek z połówek
czysto umytych i wysuszonych ziemniaków
(fot. 1), pomagając sobie flamastrami i os­
trym nożem. Koliste fragmenty można zro­
bić przy użyciu specjalnych przyrządów (fot.
2) używanych normalnie w gospodarstwie

domowym do wykrawania jarzyn. Teraz mu­
simy przygotować farbę. Najodpowiedniej­
sza do naszych celów jest oczywiście orygi­
nalna farba drukarska. Niestety, jest ona
praktycznie nieosiągalna. Możemy więc za­
miast niej użyć olejnych farb artystycznych
sprzedawanych w tubach.
Niewielką ilość farby wyciska się na po­
wierzchnię gładkiej deseczki i równomiernie
rozwałkowuje się ją gumowym wałkiem fo­
tograficznym (fot. 3). Po uzyskaniu warstwy
farby równomiernej grubości odciskamy
w niej wcześniej przygotowane pieczątki
i odbijamy je na białej, bawełnianej lub
lnianej tkaninie wg. narysowanego wzoru
(fot. 4).
Gotową serwetkę należy napiąć, np. przy­
pinając tkaninę pinezkami do odpowiednie­
go kawałka sklejki, do czasu całkowitego
wyschnięcia farby.
Wg- „Selbst ist der Mann”
opr. Jerzy Pietrzyk
Z listu przysłanego do redakcji dowiedzieliśmy się, że
w Mrągowie działa niezbyt liczny, ale prężny klub o na­
zwie Origami-6, Jego członkowie posiadają już około 150
instrukcji różnych figurek i pragną wymieniać się z inny­
mi entuzjastami tej japońskiej sztuki. Zaręczają, że odpi­
szą na każdy list. A oto ich adres:
Izabela Makarewicz
ul. Buczka 10
11-700 Mrągowo
Zabierzmy się teraz do wykonania, a raczej próby
wykonania małego, papierowego arcydziełka. Będzie to
figurka stegozaura o najwyższym stopniu skomplikowa­
nia. Jest to już ostatni odcinek poświęcony wymarłym
gadom. Być może wrócimy jeszcze do tego tematu, ale
w następnych odcinkach pokażemy znowu kilka prostych
instrukcji (niekoniecznie zwierzątek).
Stegozaur
Dla tych, którzy zechcą zestawić kolekcję dinozaurów
w tej samej skali podajemy, że stegozaury miały do
9 m długości. Do wykonania figurki najlępiej zastosować
bardzo cienki i wytrzymały papier z jednej strony koloro­
wy, z drugiej biały. Otrzymamy wtedy zwierzątko z biały- «
mi oczami i białym wnętrzem paszczy. Równie dobrze
naaaje się papier powlekany folią aluminiową.
Przygotowany kwadrat zaginamy i rozginamy wzdłuż
linii pokazanych na rys. 1. Wykonujemy zgięcie wstępne,
którego wszystkie cztery klapki wginamy do środka
(zgięcie odwrotne). Również szczyt wgniatamy do środka
po uprzednim lekkim rozłożeniu papieru. Zabieramy się
teraz do wykonania „płytek kostnych” stegozaura. Lewy,
wierzchni narożnik zaginamy dwukrotnie według rys. 3.
Zgięcie oznaczone cyferką 2 wykonujemy niezbyt silnie
i od razu je rozprostowujemy. W kroku 4 podnosimy
i dokładnie sprasowujemy koniec trójkątnej klapki. Po­
winniśmy otrzymać figurkę z rys. 5. Powtarzamy teraz
kroki 3 i 4 na pozostałych trzech rogach symetrycznie po
prawej i lewej stronie, oraz z przodu i z tyłu. W kroku 5
zaś rozprostowujemy wykonane zgięcia.
Krok 6 polega na wgnieceniu czterech narożników do
wnętrza modelu kierując się poprzednio wykonanymi
i rozprostowanymi zgięciami. Następna czynność jest
istną próbą cierpliwości i prawdziwym egzaminem dla
miłośnika origami. Każdy narożnik ma teraz cztery kra­
wędzie biegnące do wnętrza modelu. Krok 7 polega na
takim zgięciu każdej krawędzi, aby biegły one pod kątem
prostym, a nie jak dotychczas pod kątem 45 stopni. Efekt
zgięcia jednej krawędzi pokozany jest na rys. 8. Tę czaso­
chłonną procedurę należy powtórzyć jeszcze 15 razy.
Posiadając odpowiednią dozę cierpliwości ten żmudny
krok można jakoś przejść. Dla załamanych zginaczy
podajemy podnoszącą na duchu wiadomość: pomysło­
dawca stegozaura, John Montroll w tym miejscu również
miał kłopoty.
Kilka następnych kroków dotyczyć będzie wykonania
ogona gada. Wykonujemy zgięcie odwrotne prawej we*
67
najemy dwa zgięcia odwrotne z tym, że pierwsze jest wrotne {krok 12).

68
 W następnym kroku wykonujemy trzy zgięcia odwrot­
ne w kolejności w dół, w górę i w dół, a następnie
powtarzamy je po drugiej stronie figurki. Tak samo
postępujemy z wewnętrznymi warstwami papieru (rys.
14). Zgięcia odwrotne powinny być tak starannie wyko­
nane, aby spodnia, biała strona papieru nie była widocz­
na. Kolce, które miały stegozaury na końcu ogona robimy
wykonując cztery, niekoniecznie symetryczne zgięcia od­
wrotne (rys. 15 i 16).
Następnie wykonamy głowę. Kroki 16 i 17 są wierną
kopią kroków 9 i 10. W następnej kolejności wykonujemy
wewnętrzne zgięcie odwrotne (rys. 18-1), powtarzamy je
po drugiej stronie, a następnie wykonujemy dwa zewnę­
trzne zgięcia odwrotne (rys. 18-2) formujące pyszczek.
Jeżeli spód papieru był biały, to na górze głowy pozosta­
nie mały trójkącik (oko) właśnie takiego koloru. W kroku
19 odginamy klapki zwyczajnie na boki według zazna­
czonych linii. Czynność tę oraz następną powtarzamy po
drugiej stronie modelu. Ta następna czynność polega na
zgięciu szczytu papieru do „środka” szyi i głowy (rys. 20).
Wykończeniem głowy zajmiemy się jeszcze pod koniec
pracy.
Teraz należy koniecznie skierować model głową w lewą
stronę i wykonać zgięcia z rys. 21. Trzymając głowę i lewy
płat papieru nieruchomo wykonujemy obrót prawą częś­
cią figurki. W jego wyniku płytki kostne na grzbiecie
przestają się pokrywać. Czynność tę powtarzamy na
odwrocie, ale po stronie ogona. Po wykonaniu prostych
zgięć z rys. 23 (powtórzonych na odwrocie) przekręcamy
stegozaura głową w prawą stronę. Podnosimy prostokąt­
ną klapkę według zaznaczonej linii (rys. 24) i znów
odwracamy zwierzątko głową w lewą stronę. Po tej stro­
nie także podnosimy klapkę, ale w taki sposób, aby jej
krawędzie były styczne z krawędziami klapki po drugiej
stronie modelu (kroki 25 i 26). Po raz kolejny odwracamy
model głową w lewą stronę.
Prostokątną klapkę najpierw zginamy i rozginamy
wzdłuż zaznaczonych linii (rys. 27-1), a następnie opusz­
czamy w dół według linii powstałej z połączenia przecięć
poprzednio wykonanych zgięć z krawędziami trójkątnej
klapki (rys. 27-2). Wykonując czynności z kroku 28 wi­
dzimy, że prostokątna klapka wygina się wzdłuż zgięć
wykonanych w kroku 27-1. Przekręcamy następnie mo­
del głową w lewą stronę i wykonujemy zgięcia z rys. 29.
Są one tak dobrane, aby nogi po lewej i prawej stronie
figurki zetknęły się końcami. Efekt tej czynności pokaza­
ny jest na rys. 30.
Obracamy model głową w prawą stronę i podnosimy
końce nóg (rys. 31). W kroku 32 wszystkie zgięcia wyko­
nujemy jednocześnie - końce nóg zbliżają się ku sobie.
W następnym kroku opuszczamy nogi pamiętając, aby
wystająca klapka znalazła się we wnętrzu figury. Można
też zrobić inaczej: najpierw trapezowatą klapkę zagiąć
do wnętrza, a dopiero później opuścić nogi. Czynności
31-33 powtarzamy następnie po drugiej stronie. Po wy­
konaniu zgięć z rys. 34 przekręcamy figurkę głową w lewą
stronę i tak pozostawiamy ją do końca. W kroku 36
wyciągamy klapki z wnętrza głowy stegozaura i przekrę­
camy na drugą stronę klapkę w okolicy karku. Na klapce
przy ogonie wykonujemy zgięcie odwrotne. Jeśli dotarliś­
my do tego miejsca, to wykonanie nóg nie powinno
stanowić żadnego problemu. Czynności te powtarzamy
po prawej stronie modelu. Ostatnia czynność polega na
uzyskaniu jeszcze jednej płytki na grzbiecie (zgięcie har­
monijkowe) i skróceniu szyi (zgięcie wewnętrzne z fałdą).
W końcu wkładamy wyjęte w kroku 36 klapki na swoje
dawne miejsce. Gratulujemy i mamy nadzieję, że nie
będzie to ostatni przeczytany przez Was odcinek origami.
Krzysztof Zięcina
Jacek Nowicki
69
\

LAMPA BŁYSKOWA
Elektronowa lampa błyskowa jest
jednym z najczęściej używanych
przez fotoamatorów sztucznym źró­
dłem światła. Jest ona mała, lekka
i bardzo łatwa w użyciu, a w najpros­
tszych wykonaniach również tania,
co powoduje, iż wszyscy zaawanso­
wani oraz znaczna część niezaawan-
sowanych fotoamatorów dysponuje
tym sprzętem.
Lampa błyskowa jest bardzo wy­
godnym i przydatnym źródłem świat­
ła. Nie jest jednak pozbawiona wad.
Większości z nich przez odpowiednie
posługiwanie się nią można łatwo
uniknąć- Ten odcinek „FOTOPO-
RAD” poświęcimy opisowi trzech
najłatwiejszych sposobów posługi­
wania się lampą błyskową.
Oświetlenie bezpośrednie
Jest to najczęściej stosowana tech­
nika oświetlenia błyskowego. Polega
Fot 1. Zdjęcie wykonane przy użyciu
oświetlenia bezpośredniego. Lampa
przymocowana z lewej strony za po­
mocą specjalnej szyny. Widać wszyst­
kie podstawowe wady tego rodzaju
oświetlenia. Ciemna plama z prawej
strony kadru to cień fotografowanej
osoby
70
Fot 2. Zdjęcie wykonane przy użyciu
oświetlenia bocznego. Lampa bły­
skowa umieszczona z prawej strony
fotografowanej osoby, pod kątem ok.
45°. Z przeciwnej strony umieszczony
został ekran do wyświetlania przezro­
czy. Wyraźnie widoczne rozświetlenie
cieni oraz „zgubienie " tła
ona na tym, że lampa zamocowana
bezpośrednio na aparacie fotografi­
cznym lub przymocowana do niego
za pomocą specjalnej szyny, oświetla
fotografowany obiekt światłem bez­
pośrednim.
Światło bezpośrednie’ lampy jest
bardzo ,,twarde" i kontrastowe. Twa­
rze ludzkie jawią się na fotografiach
jako białe, płaskie maski z zaznaczo­
nymi punktami oczu i kreskami warg.
Za postaciami, na ścianie, widać ich
wielkie cienie. Owa kontrastowość
obrazu jest szczególnie niekorzystna
w przypadku fotografii czarno-bia­
łej, gdzie podstawową rolę w kon­ - w dalszym ciągu najczęściej stoso­
strukcji plastycznej obrazu odgrywa­ wanych przez naszych fotoamato­
ją światłocienie. W fotografii barw­ rów. W przypadku lamp wyposażo­
nej, gdzie najistotniejszy jest kolor, nych w komputer oświetlenie bezpo­
wada ta nie odgrywa tak ważnej roli. średnie jest najekonomiczniejsze ze
Jednak przy wykonywaniu zdjęć bar­ względu na źródło energii.
wnych przy użyciu światła bezpo­
średniego można się spotkać ze zja­ Oświetlenie boczne
wiskiem „króliczych oczu" - na zdję­
ciu oczy fotografowanej osoby są Większość wad oświetlenia bezpo­
czerwone. Spowodowane to jest tym, średniego można zniwelować odsu­
że promienie światła przebiegają wając lampę w bok od aparatu foto­
równolegle i bardzo blisko osi opty­ graficznego. Wówczas będziemy mie­
cznej aparatu. Gdy fotografowana li do czynienia z oświetleniem bocz­
osoba patrzy bezpośrednio w obiek­ nym. Aby je można było zastosować,
tyw wówczas $ilne światło lampy
oświetla dno oka, którego siatkówka
ma kolor czerwony. To właśnie ona
zostaje uwieczniona na fotografii.
„Króliczych oczu" można uniknąć
prosząc fotografowaną osobę, aby nie
patrzyła bezpośrednio w stronę
aparatu.
Technika oświetlenia bezpośred­
niego ma jednak też i swoje zalety.
Przede wszystkim jest to najprostsza
technika stosowania w przypadku
lamp nie wyposażonych w komputer
Fot 3. Zdjęcie wykonane przy użyciu
oświetlenia pośredniego światłem
odbitym od sufitu. W yrżnie widocz­
na miękkość zdjęcia, szczególnie
w porównaniu z fo t 1. Widoczne też
cienie, szczególnie w okolicach oczu
i pod brodą. Jasne, naturalnie oświet­
lone wnętrze mieszkania

albo też ekran do wyświetlania prze­
zroczy. Takie rozjaśnienie cieni bar­
dzo korzystnie wpływa na otrzymany
obraz czyniąc go plastycznym. Na
plastykę zdjęcia wpływa też fakt, iż
mocno z boku umieszczona lampa nie
oświetla tła, na którym znajduje się
fotografowana osoba, dzięki czemu
w warunkach „domowych’1 tło mie­
szkania tonie w ciemności.
Przy oświetleniu bocznym nie za­
chodzi obawa powstania zjawiska
„króliczych oczu” na zdjęciach barw­
nych.
Rys. 1. Oświetlenie fotografowanego
Oświetlenie pośrednie
obiektu światłem bezpośrednim:
1 - lampa błyskowa, 2 -fo to g ra f o wa-
Jest to trzecie, najbardziej złożone
. na osoba
z proponowanych w tym odcinku
„F O T O P O R A D ” sposobów posługi­
trzeba mieć długi (2-3 metry) prze­
wód synchronizacyjny. Niestety nie wania się lampą błyskową. Oświetle­
jest on dostępny w sklepach FOTO- nie pośrednie otrzymamy wtedy, gdy
OPTYK1. Można go wykonać we reflektor lampy błyskowej skieruje­
własnym zakresie', albo też zlecić jego my nie na fotografowany obiekt, ale
wykonanie w warsztacie zajmującym pod kątem 60-90° ku górze. Wówczas
się naprawą lamp błyskowych. fotografowana osoba oświetlona bę­
Przy stosowaniu oświetlenia bocz­ dzie nie kontrastową „twardą” wiąz­
ką światła, ale światłem rozproszo­
nego trzeba pamiętać, że wartość
przysłony dobierana według liczby nym, „miękkim”, odbitym od sufitu.
przewodniej lampy albo też ze spe­ Przy wykonywaniu zdjęć w ten
cjalnej tabelki (kalkulatora) ustalana sposób należy zwrócić uwagę, aby
jest na podstawie odległości lampy od reflektor lampy nie był zbyt nisko
fotografowanego obiektu, a nie odle­ opuszczony, bowiem fotografowany
głości aparatu. obiekt będzie częściowo oświetlony
Oświetlenie boczne uplastycznia światłem bezpośrednim (górna część
obraz przez pojawienie się większej kadru), a częściowo rozproszonym
ilości cieni. Ale w dalszym ciągu jest (dolna część kadru).
to odmiana oświetlenia bezpośred­
niego - zatem cienie są głębokie Do wykonywania/zdjęć techniką
i kontrastowe. Granica między cie- oświetlenia pośredniego koniecz­
niejn a światłem jest ostro zarysowa­ ny jest nisko położony sufit - jakim
na. Cienie te można rozświetlić umie­ dysponują współczesne mieszkania.
szczając z przeciwnej niż lampa stro­ Potrzebna jest też lampa o stosunko­
ny biały ekran. Może to być biała wo dużej energii błysku. Liczba prze­
tkanina, duży arkusz białego kartonu wodnia takiej lampy nie powinna być
mniejsza niż 25 metrów przy czułości
materiału 21 DIN.
3 zbawione i wad. Przede wszystkim
Dosyć trudne jest ustalenie odpo­
wiedniej przysłony do wykonania
zdjęcia przy użyciu oświetlenia po­
średniego. Ze względu na to, że ener­
gia lampy zużywana jest na oświetle­
nie znacznie większej powierzchni
pomieszczenia, niż w przypadku
oświetlenia bezpośredniego, liczba
przewodnia takiej lampy znacznie się
zmniejsza. Ponadto wiele zależy od
wysokości sufitu, jasności ścian i me­
5
bli etc. W sumie dla normalnych,
przeciętnych mieszkań wartość przy­
Rys, 2. Oświetlenie fotografowanego
słony ustaloną na podstawie tabelki
obiektu światłem bocznym z zastoso­
lub liczby przewodniej należy zmnie­
waniem ekranu rozjaśniającego cie­
jszyć (otwór obiektywu zwiększyć)
nie: 1 - aparat fotograficzny, 2 - f o t o ­
o 2-4 liczby. W związku z tym godne
grafowana osoba, 3 - lampa błysko­
wa, 4 - przewód synchronizacyjny polecenia jest stosowanie materiałów
światłoczułych o dużej czułości.
5 - ekran rozświetlający
3
((j / / j / s s s f rrmzz
\
/ \
i \
1
Rys. 3. Oświetlenie fotografowanego
obiektu światłem pośrednim odbitym
od sufitu: f - lampa błyskowa,
2 - fotografowana osoba, 3 - sufit
Po wykonaniu serii zdjęć próbnych
stosunkowo szybko można się zorien­
tować, jak należy korygować wiel­
kość przysłony dla pomieszczenia,
w którym będziemy najczęściej stoso­
wali oświetlenie pośrednie (mieszka­
nie, pokój etc.).
Praktycznie oświetlenia pośred­
niego nie powinno się stosować do
wykonywania zdjęć na materiałach
barwnych, zwłaszcza diapozytywów.
Światło lampy błyskowej ma odpo­
wiednią dla tych materiałów tempe­
raturę barwy . To samo światło odbite
od sufitu zmienia swoją temperaturę
i uzyskane zdjęcia wykazywać będą
przebarwienia.
Teraz dwa słowa o zaletach i wa­
dach. Oświetlenie pośrednie, jak już
było to powiedziane, daje oświetlenie
„miękkie”, mało kontrastowe i bar­
dzo naturalne. Naturalność podkre­
ślona jest jszcze tym, iż światło „pa­
da” z góry, zatem jest zbliżone do
tego, do którego jesteśmy przyzwy­
czajeni.
Oświetlenie to jednak nie jest po­
przy oświetleniu tym występują na
twarzy cienie, które mogą być bardzo
głębokie, gdy fotografowana osoba
pochyli głowę. Inną wadą, pominąw­
szy problem z ustaleniem parame­
trów ekspozycji, jest konieczność od­
chylania reflektora lampy, na co kon­
strukcja nie wszystkich lamp
pozwala.
Podaliśmy trzy najprostsze sposo­
by posługiwania się światłem błysko­
wym. Radzimy wszystkim czytelni­
kom - próbujcie nowych rozwiązań,
nie popadajcie w sztampę. Powiedze­
nie „nie oślepiaj' dotyczy nie tylko
kierowców.
Paweł Wójcik
71
 Z n a n y w P o lsce sa m o c h ó d Daihat-
su C h arad e nie jest najm niejszym po-
jazdem japońskiej firm y z O saki, bo-
wiem w pobliskiej m iejscow ości Ike-
da jest p ro d u ko w a n y sa m o c h ó d
o ładnej nazw ie Cuore, co np. po
w ło sk u znaczy serce.
Pierw szy sa m o c h ó d o nazw ie C u ­
ore pojawił się w maju 1976 roku i był
następcą p ro d u ko w a n e go w latach
sze śćd zie siątych m ałego, 3-metrowej
długości, sa m o c h o d u Fel Iow n a p ę ­
d za n e g o 2-suw ow ym , 2-cylindrow ym
silnikiem o pojem ności 365 cm3. Je­
sień ią 1977 roku z m o d ernizo w a n o s a ­
m o c h ó d Cuore, otrzym ał on zm ienio­
ne nadw ozie i nowy, rów nież
2-cylindrowy, ale już 4-su w o w y silnik
0 p ojem ności skokow ej 550 cm*. N a ­
stępna m odernizacja p rzeprow adzo­
na w 1980 roku objęła nadwozie, na­
tom iast silnik pozo sta w io no bez
zmian. W takim w ykon a niu sa m o c h ó d
p ro d u ko w an o d o połow y 1985 roku
1 ten w łaśnie m odel przedstaw iam y.
M istrzam i w ko n stru o w a n iu m ałych
sa m o c h o d ó w prze zn aczon ych do
produkcji seryjnej byli Włosi. S ły n n a
„ p ię ćse tk a" FlA T -a pojawiła się już
w latach pięćdziesiątych i była s a m o ­
chodem udanym , ale już jej następca
- m odel 126 - nie zd o b y ł takiej p o p u ­
larności, pojawił się bow iem na p o ­
czątku lat siedem dziesiątych, a nieco
później Japończycy zaczęli m asow o
w ytwarzać n o w ocześniejsze od Fiata
126 „ m a lu ch y" z napędem przednim,
Przy p o d o b nych w ym iarach zew nę-
trznych wnętrze ja po ńskich pojaz-
dów było w ygodniejsze dla jadących
po prostu większe.
Przykładem p o p raw ne go rozw iąza­
nia nadw o zia m ałego sa m o c h o d u jest
Daihatsu Cuore. S a m o c h ó d ten ma
p o d o b n e w ym iary zew nętrzne do w y­
m iarów Fiata 126 i jego polskie go
odpow iednika, dlatego w arto p o ró w ­
nać te dw a pojazdy.
C u o re jest dłuższy o 14,1 cm i sze r­
szy o 1,8 cm od Fiata 126 w wersji
standard. S z e ro k o ść tylnego sie d ze ­
nia w C u ore w ynosi 117,5 cm,
a w „ m a lu c h u " o 2,5 cm mniej. Znacz-,
nie w iększa jest w y so k o ść wnętrza
nadw ozia C u o re - o d le gło ść od p o ­
duszki tylnego siedzenia do dachu
w ynosi w japońskim sa m o ch o dzie
94,5 cm, a we w ło sk o -p o lsk im - 85,5
cm. W C u o re jest też więcej m iejsca
na nogi, gd yż pojazd ten ma w iększy
o 31 cm od Fiata 126 rozstaw osi.
W iększy rozstaw osi to także o d su -
nięcie w nęk kół z przestrzeni pasażer­
skiej, a w ięc i uzyskanie więcej miej­
sca dla jadących. P o z a tym w iększy
rozstaw osi zm niejsza w ystępow anie
ruchów w zględem poprzecznej osi
pojazdu w czasie jazdy, zm niejsza
tzw. galopow anie charakterystyczne
dla Fiata 126.
Nadw ozie sam o c h o d u C u o re wy­
konyw ane było w dw óch wersjach:
jako 3- i 4-drzwiowe.
W ersja 3-drzw iow a nadw ozia C u ­
ore ma w tylnej ścianie drzwi o d użych
rozmiarach, zaw ieszone gó rn ą kra­
w ędzią na zaw iasach m ocow anych
do dachu, natom iast dolna krawędź
drzwi się g a aż do zderzaka. Tylne
drzwi wypełniają całkow icie szero­
k o ść pojaźdu, zwężają się jedynie
w dolnej części omijając piono w o
u m ieszczone klosze lamp ze sp o lo ­
nych. O parcie tylnego siedzenia jest
dzielone, dwie części m ożna składać
niezależnie zw iększając przestrzeń
bagażow ą.
Ba ga żn ik stały ma niew ielką p o ­
jem ność 1 1 6 cm3, o g ra n icz o n ą od g ó ­
ry półką m ocow a ną przy dolnej kra­
w ędzi okien bocznych. Po złożeniu
oparcia tylnego siedzenia pojem ność
b aga żnika w zrasta do 299 dma, a w ce ­
lu przewiezienia przedm iotów o wię­
kszych w ym iarach półkę osłaniającą
bagażnik od gó ry m ożna łatwo wy­
m ontować. U n iesione do gó ry tylne
drzwi utrzym ywane są w tej pozycji
podporą. Ze w zględu na małe p o ch y ­
lenie ścia n y tylnej (pod kątem 36° od
płaszczyzny pionowej) tylne drzwi nie
są w ysoko unoszone, w czasie w kła­
dania lub w yjm ow ania bagażu trzeba
pochylać głowę.
W celu ułatwienia zajm ow ania tyl­
nych miejsc, szerokie drzwi boczne
otwierają się pod dużym kątem pra­
wie 80°, a przy fotelach przednich są
dźw ignie, którymi m ożna sterować
pochylając oparcie fotela przed­
niego.
W wersji 3-drzwiowej nadw ozia tyl­
ne boczne o kn a są otwierane, szyby
okien są uchylane w kierunku do
przodu, tym sam ym popraw ia się
przewietrzanie wnętrza nadwozia.
D aihatsu C u ore w wersji
4-drzwiowej należy do najm niejszych
sa m o c h o d ó w na św iacie z tego typu
nadwoziem . Drzwi b o czn e są wąskie,
ałe indyw idualne dla każdego p a sa ­
żera. Nawet w wersji 4-drzw iow ej d o ­
stąp do b agażn ika jest od tyłu pojaz­
du. A b y nie o sła b ia ć sztyw ności
4-drzw iow ego nadw ozia, w tyląej
ścianie nie m a pełnych dodatkow ych
drzwi, jest natom iast otw ierana do
gó ry szy b a tylna, której dolna kra­
w ędź p rzebiega nieco niżej niż kraw ę­
dzie o kien bocznych, w kładanie ba­
gażu jest jednak znacznie trudniejsze
niż w sa m o c h o d z ie 3-drzw iow ym ;
trzeba b a ga ż u n o sić na zn a czn ą w y­
so k o ść . R ów nież w 4-drzw iow ej w e­
rsji nadw o zia oparcie tylnego sie d ze ­
nia jest dzielone i m ożna skła da ć nie­
zależnie jego dwie części, uzyskując
zw iększen ie przestrzeni bagażowej.
W ystrój w nętrza nadw ozia jest
w dużej mierze w yko n a ny z tw orzyw a
sztucznego, dotyczy to zw łaszcza de­
ski rozdzielczej. Przed siedzącym
o b o k kierow cy pasażerem u m ie sz ­
czo n y jest w d esce rozdzielczej zam y­
kany sc h o w e k na drobiazgi, nato­
m iast w skaźniki u m ie szczo n o
w owalnej obudow ie, są one d o s k o ­
nale w idoczne przez ob w ó d koła kie­
row nicy z poziom ym i ram ionam i.
W nęki kół przednich nie w ch o dzą
wiele do wnętrza, nie przeszkadzają
siedzącym z przodu, są przesunięte
do kom ory silnika - tu też niewiele
przeszkadzają, gd yż mały silnik łatwo
zm ieścił się pom iędzy w nękam i kół,
nie przeszkadzają też wystające p o ­
nad w nęki kół gó rn e części w yso kich
kolum n zaw ieszenia M c Pherson.
Pokryw a silnika otw ierana jest
w kierunku do tyłu sam o ch o du . W ó w ­
czas w id o czn y jest um ie szczo n y p o ­
przecznie przed o sią kół przednich
zesp ó ł napędow y. S iln ik znajduje się
po prawej stronie (patrząc w kierunku
jazdy), skrzyn ia biegów i przekładnia
głó w n a po lewej, tym sam ym półosie
napędow e mają nierów ną d łu g o ść -
p ó ło ś lewa jest krótsza.
D w u cylin d row y siln ik C u o re ma ż e ­
liwny kadłub, w którym jest u łożo n y
w trzech ło żyskach w ał korbowy. Po
obu stro nach wału k o rb o w e g o są
um ie szczo n e rów nolegle dw a dodat­
kow e wałki. Napęd tych w ałków o d b y ­
w a się za pośrednictw em kół zęb a ­
tych, od koła zębatego u m ie szczo n e ­
g o w przedniej części wału k o rb o w e ­
go. Koła zębate tw orzą zazębienie
1:1, a w ięc dw a dodatkow e wałki o b ­
racają się z taką sa m ą p rę d k o ścią jak
w ał korbowy, ale w przeciw nym kie­
runku. O zaletach sto so w a n ia dodat­
kow ych w ałków nazyw anych w yw a­
żającymi m ów iliśm y już prezentując
w iększy sa m o c h ó d firmy D a ihatsu - sam ochodu, N adw ozie nie ma n ad ­
Charade. W skró cie m ożna pow ie­ m iernych ozdób, Zderzaki, ozd ob na
dzieć, że wałki w yw ażające p rzyczy­ krata wlotu powietrza do przedziału
niają się d o rów nom iernej pracy siln i­ silnika i boczne listwy są w ykonane
ka o małej liczbie cylindrów. z czarnego tw orzywa sztucznego. W i­
Dw a tłoki silnika C u ore poruszają dać w yraźnie duży rozstaw osi -
się w spółbieżnie. Od wału k o rb o w e ­ przednie i tylne koła jezdne sięgają
go, za pośrednictw em p a ska zębate­
prawie do zderzaków.
go, jest napędzany w ałek rozrządu,
W ła sno ści dynam iczne sa m o c h o ­
który o sa d z o n y jest w gło w icy silnika
w ykonanej ze stopów lekkich. B e z p o ­ du C u ore z dw ucylindrow ym siln i­
średnio od krzyw ek walka rozrządu kiem o pojem ności skokow ej 547 cm *
u rucham iane są dźw igienki za w o ro ­ są lepsze niż n a sze g o P F 126p. C uore
we sterujące zaw oram i będącym i rozpędza się do prędkości 100 km/h
w układzie w idlastym w zględem sie ­ w ciągu 32 s.
bie. Na koń cu w ałka rozrządu o sa ­
O p ró cz silnika 547 crrtf m ożna
dzone jest koło zębate do napędu
aparatu zapłonow ego. otrzym ać silnik rów nież dw ucylindro­
wy o większej pojem ności skokow ej -
M ały siln ik C u o re jest chłodzo ny
617 cm3. J a w iększa pojem ność uzy­
cieczą: ch ło d n ica u m ie szczo n a zo ­
sk a n a została przez zw iększenie
stała asym etrycznie, w lewej części
średnicy cylindra do 76 mm przy z a ­
pom ieszczenia silnika i w spółpracuje
ch o w aniu bez zm ian sk o k u tłóka. S il­
z elektrycznie w łączanym w entylato­
nik 617 cms m a m o c 22 kW przy 5700
rem. Rów nież w lewej części pom ie­
obr/min.
szczenia silnika, przy przegrodzie
czołowej, u m ie szczo n o akum ulator. O d 1984 roku dw ucylindrow e siln i­
ki D aihatsu stosow ała do napędu if
P od pokryw ą p o m ieszczenia silni­ sw o ich sa m o c h o d ó w w łoska firma In­
ka nie zm ieściło się koło zapasow e. nocent!.
To dobrze, bo utrudniałoby dostęp do
W lecie 1985 roku zad em onstrow a­
siln ika i jego osprzętu. Koło z a p a so ­
no zm odernizow any sa m o ch ó d D a i­
we leży p ła sko pod p o d ło g ą b a ga żn i­
hatsu Cuore. M odernizacja objęła
ka razem z 26-litrowym zbiornikiem
nadw ozie i siln ik i była takgruntow na,
paliwa.
że m ożna m ów ić o pow staniu n ow e ­
W ygląd zew nętrzny nadw ozia g o sam ochodu.
w zb udza sym patię do tego m ałego Z dzisław Pod bfelski
DANE TECHN ICZN E SAM O CH ODU DAIHATSU CUORE
Nadw ozie s a m o n o śn e 3- lub 4-drzwiowe, 4-m iejscow e
Siln ik - 4-suw ow y, 2 - c y L rzędowy, ch ło d zo ny cieczą, um ieszczony po- |
[ przecznie z przodu pojazdu napędza koła przednie
Ś re d n ic a cyl. x sk o k tłoka/poj, sk o k o w a - 7 1 ,6 x 6 8 mm/547 cm3
| M o c silnika - 20 kW (27 K M -D IN ) przy 6000 obr/min.
Stopień sprężania - 9,2:1
S k rzy n ia przekładniow a - 4-biegow a syn ch ro n izo w an a
Zaw ieszenie przednie - w ahacze poprzeczne, kolum ny M c P h erso n
Zaw ieszenie tylne ~ w ahacze wzdłużne, sprężyny śrubow e, amortyzatory |
teleskopow e
Hamulce -dwuobw odo we, bębnowe przy 4 kołach, hamulec ręczny działa r
na koła tylne
O gu m ie n ie o w ym iarach - 1 4 5 S R 1 0
Długość/szer./w ys. pojazdu - 319,5/139,5/137,5 cm
Rozstaw osi - 215 cm
M a sa w łasna pojazdu - 560 kg (nadw ozie3-drzw iow e), 570 kg (nadwozie
4-drzw iow e)
P rę d k o ść m aksym alna - 110 km/h
Zużycie paliwa w g E C E - 5.1/-/6.3 d m 2/100 km
______________________ ______ »
73

OKIEŁZNANIE NATURY
Dziś, po przydługiej nieco przerwie, drugi i os-
tatni etap rozliczeń z Klubem Niesamowitych Po­
mysłów (fizycznych). Omawiać będziemy nadesła­
ne przez Czytelników koncepcje i plany mające na
celu nie tyle wyjaśnianie świata, co okiełznanie sił
natury i wprzęgnięcie ich w służbę człowiekowi.
Nie ma tam zatem mowy o czczym teoretyzowaniu
- autorzy tej grupy listów mieli na celu przede
wszystkim „techniczne” rozwiązania palących
problemów ludzkości, co osiągali wymyślając
i przedstawiając nam zupełnie konkretne projekty
urządzeń czy technologii. Trzeba przyznać, że
bardzo wzięli sobie do serc to szczytne powołanie
- tak bardzo, iż często w ferworze walki o lepsze
jutro zapominali, że każdy pomysł musi być prze­
de wszystkim bezbłędny w swej warstwie teorety­
cznej. Tymczasem w większości listów ze smut­
kiem odkryliśmy koncepcje śmiałe być może i nie­
konwencjonalne, lecz, przykro to powiedzieć,
kompletnie bezsensowne z fizycznego punktu wi­
dzenia. Widocznie ich twórcy doszli do wniosku, że
skoro na przeszkodzie szczęściu ludzkości stoją
prawa natury, to lepiej je przemilczeć lub ommąć,
by choć na papierze owo szczęście zostało osią­
gnięte. By nie posądzano nas o gołosłowność przy­
toczymy całą (nie jest długa!) merytoryczną część
listu pana Andrzeja z M. Pan Andrzej wziął na
tapetę trapiące cały świat problemy energetyczne
i zaowocowało to odkryciem „reaktora anihilaeyj-
nego” . A oto jak działa to urządzenie: Wiadomo, że
cząstka naładowana w polu magnetycznym poru­
sza się po okręgach, których wielkość zależy od
masy cząstki oraz natężenia pola magnetycznego.
Tak więc w odpowiednim obszarze wypełnionym
wodorem wystarczy wytworzyć pole magnetyczne
o takim natężeniu, aby elektrony zaczęły zakre­
ślać coraz mniejsze okręgi wokół jąder atomu, aż
do momentu ,,zlania się” elektronów z protonami
co w rezultacie wyzwoliłoby olbrzymie ilości ener­
gii. Koszmar!!!! Zupełnie natomiast nie budził
74
naszego sprzeciwu obecny w większości listów
brak odniesienia do obecnych możliwości techni­
cznych ludzkości, doskonale bowiem wiemy, że
każdy dzień może przynieść zmiany na tym polu
(podczas, gdy prawa natury tak szybko się raczej
nie zmieniają). Najbardziej ambitny pod tym
względem okazał się pan Mieczysław z Wałbrzy­
cha, przedstawiając pomysł właściwie czysto fu­
turystyczny. Wiedząc mianowicie, że wszystkie
płyny na Wenus i w jej atmosferze występują
w stanie gazowym (wskutek małej odległości od
Słońca) proponuje on utworzenie w górnych wars­
twach atmosfery tej planety sztucznej chmury, co
obniży temperaturę, spowoduje skroplenie gazów
i w ten prosty sposób będzie je można przewieźć na
Ziemię.
Większość fizyków-doświadczalników (przy­
najmniej w Warszawie) cierpi od lat na przejścio­
we kłopoty z zaopatrzeniem w ciekły hel, który
jest niezbędny do wytwarzania ultraniskich tem­
peratur. Nie wiemy, czy pan Mieczysław miał
akurat to na myśli, lecz import tej cennej cieczy
z Wenus z pewnością rozwiązałby tę sprawę, po­
dobnie zresztą jak sprowadzenie innych cieczy
rozwiązałoby wiele innych problemów zaopatrze­
niowych naszej gospodarki. Niepokoić może tylko
odległy chyba termin ziszczenia pomysłu, choć,
jak nam się wydaje, wkrótce terminy realizacji
niektórych, „normalną” drogą wysyłanych, zamó­
wień surowcowych będą chyba porównywalne.
Równie niesamowity, choć znacznie bardziej
przemyślany jest pomysł pana Marka z Drawska
Pomorskiego. Chodzi tu o PRODUKCJĘ „CZAR­
NYCH DZIUR”! Jako surowca należy użyć gazu,
najlepiej o własnościach gazu doskonałego. Ozię­
biając go i jednocześnie ściskając odpowiednio
długo, zmniejszamy jego objętość, aż przekroczy
ona tzw. promień Schwarzschilda i już „czarna
dziura” („cd”) gotowa. Cała sprawa jest zatem
banalnie prosta, a jednocześnie, jak się okazuje,
pożyteczna. Autor wylicza bowiem mnogie ko­
rzyści płynące z użycia „czarnych dziur” jako
narzędzia bada wczego. Co prawda przechowywa­
nie i konserwacja „czarnych dziur” może nastrę­
czać pewne kłopoty, lecz i z tym sobie pan Marek
sprytnie poradził. Proponuje on „napaść” nową
„cd” jednoimiennymi ładunkami (np. elektrona­
mi), co łatwo pozwoli utrzymywać ją „lewitującą”
(za pomocą pola elektrycznego), np. w słoju, z któ­
rego usunięto powietrze.
Koncepcja wytwórni „czarnych dziur” spodo­
bała nam się bardzo, jednak bezsprzecznie najcie­
kawsze (i najliczniejsze) okazały się pomysły na
temat (oczywiście) PERPETUUM MOBILE/Po­
pularność tej idei nigdy nie budziła wątpliwości,
nie spodziewaliśmy się jednak, że jest aż tak wiel­
ka. Ze sporej grupy listów na ten temat wybraliś­
my dwa. Pierwszy z nich prezentuje bardziej
„ideologiczne” podejście do zagadnienia. Autor,
a jest nim pan Mieczysław z Gdańska, rozpatruje

B kujemy za przemiły list, prosimy o następne!). Jest
\
i
i przedstawia Teorię Pól Naprzemianległych,
dzięki której można zbudować całą RODZINĘ
perpetuum mobile (pm). Tok myślowy Teorii jest
przy tym dość prosty - wyobraźmy sobie elektry­
czne pole jednorodne P skierowane do góry kartki,
jak na rys. 1. Wiadomo, że dodatni ładunek wpro­
wadzony do takiego pola, np. w punkcie A będzie
się poruszał w kierunku linii sił z łatwym do
policzenia przyspieszeniem. Następnie spróbujmy
wyobrazić sobie DRUGIE pole jednorodne
F o identycznym natężeniu, skierowane równole­
gle, lecz tym razem w dół kartki (rys. 2). Jak widać,
oba pola istnieją obok siebie, oddzielone cienką
warstewką np. próżni. Nietrudno skojarzyć, że
nasz ładunek może być w takiej konfiguracji źró­
dłem „darmowej” pracy (czy też energii). Wystar­
czy bowiem zatrzymać go w punkcie B, odbierając
całą energię kinetyczną, jaką pole przekazało mu
na drodze AB, po czym szybko przenieść do punk­
tu C, gdzie znów się zacznie rozpędzać. Rzecz
jasna, punkt D jest kolejnym „miejscem odbiera­
nia energii”, a po pobycie tam, nasze „źródło
wędruje z powrotem do A, gdzie cały cykl zaczyna
się od nowa. Oczywiście mógłby ktoś zarzucić
panu Mieczysławowi, że jego Teoria nie produkuje
wcale pm, gdyż całą swoją energię kinetyczną
ładunek pobiera przecież od obu pól, natomiast
znacznie większej energii potrzeba, aby te pola
uruchomić i „utrzymać przy życiu”. Jest to oczy­
wiście racja, jeżeli jednak wykorzystamy do budo­
wy naszego urządzenia pola „darmowe”, tj. te,
o których istnienie troszczy się sama Natura,
otrzymana energia będzie darmowa przynajmniej
w sensie ekonomicznym. Jak znaleźć takie pola -
dobrym sposobem jest poszukiwanie „natural­
nych” sił działających w przeciwnych kierunkach.
Autor pomysłu podaje nawet przykład takiej pary
- są to siła grawitacji oraz wyporu cieczy. Szcze­
góły techniczne natomiast pozostawimy Czytel­
nikom.
Rys. 2
Inną, tym razem bardzo konkretną koncepcję
pm przesłał nam pan Krzysztof z Warszawy (dzię­
to ewidentnie najinteligentniejsze pm ze wszyst­
kich nadesłanych, warto się zatem potrudzić nad
poznaniem zasady jego działania. Sięgnijmy po
oryginalny, autorski opis: Obieramy dwa punkty
FI i F2 jako ogniska dwóch elips El i E2 współo-
gniskowych. Ponadto kreślimy okrąg o środku
■i
w F2. Oznaczamy (jak na rys. 3) przecięcia elips
z okręgiem przez N i P, zaś przecięcia z prostą FI,
F2 - przez Mi R. Łuk M, N, P, R, obracamy dookoła
prostej FI, F2. Otrzymujemy w ten sposób za­
mkniętą powierzchnię obrotową złożoną z wycin­
ków dwóch elipsoid i wycinka kuli. Zakładamy, że
wewnętrzne ściany powierzchni odbijają 100%
padającego na nie promieniowania elektromagne­
tycznego. W FI i F2 umieszczamy dwa punkty
materialne - mogą to być ciała doskonale czarne,
lecz niekoniecznie. W dowolnej temperaturze (a
więc również np. w pokojowej) nasze punkty pro­
mieniują. Całość promieniowania FI dostaje się
do F2 (wynika to ze znanych własności elips -
promieniowanie odbędzie drogę typu FI, A, F2 lub
FI, B, F2). Natomiast część promieniowania z F2
wróci do tego punktu (droga typu F2, C, F2),
a tylko reszta odbita od elipsoid trafi do FI. Wobec
tego ciało w F2 nagrzeje się, zaś w FI - oziębi.
Powstanie więc różnica temperatur, którą można
wykorzystać do napędu jakiegoś silnika ciepl­
nego.
Oczywiście wiemy wszyscy, że pm nie istnieje,
bo istnieć nie może. DLACZEGO zatem nie są
realne opisane wyżej dwie koncepcje - oto pyta­
nie, które kierujemy do Szanownych Czytelników.
Prosimy o listy, dziękując zarazem za wszystkie
już otrzymane.
Adam M. Grzymała
Andrzej Olszewski
75
i
 r I J T f\ T i / T
* - L i t / l l I jŁ
POLSKICH SZLAKÓW
Przed 140 laty, 13 października 1847 r. krakowianie świętowali odjazd
pierwszego pociągu. Ze zdumieniem oglądali dymiącą lokomotywę parową.
Maszyna, która 60 la t później wtoczyła się pod halę krakowskiego d worca, już
w niczym nie przypominała tej pierwszej, świadcząc swym ogromem o wiel­
kości postępu w technice.
P a ro w ó z se rii Pn12
Niewielka prędkość pociągów po­
spiesznych, wzrastające obciążenie
i trudny profil większości głównych
Unii skłoniły zarząd kolei kkStB, już
w pierwszych latach naszego wieku
do wprowadzenia parowozów po­
spiesznych o trzech osiach napęd-
nych. Brak dostatecznie silnych ma­
szyn odczuwano przede wszystkim
na trasach łączących główne ośrodki
monarchii. Na przykład odcinek Wie­
deń - Kraków dawnej Kolei Północ­
nej Cesarza Ferdynanda (KFNB) ob­
sługiwano parowozami o układzie osi
2’B V serii 308 (seria PKP: Pfl2) i 108
(seria PKP: Pf 11). Pociągi pospieszne
o masie zaledwie 200 t, prowadzone
takimi maszynami, 412 km przemie­
rzały w ponad 7 godzin.
Przed parowozem nowej konstruk­
cji postawiono wymóg prowadzenia
składu o masie 4001ze stałą prędkoś­
cią 100 km/h po torze poziomym i 60
km/h na wzniesieniu 10}. Spełnienie
Parowóz Pn 12-20 (tender 27011) z kotłem Brotana należący do dyrekcji Lwów
- zdjęcie archiwalne z 1935 r.
/" f T ¥ 7 T ł 7 T / r chnego w tym czasie stosowania pary
X X r r X pogrzanej!) ze stożkowym walcza­
kiem, wypełniającym niemal całko­
wicie skrajnię oraz czterocylindrowy
silnik sprzężony ze wspólnymi skrzy­
niami suwakowymi dla każdej pary
cylindrów (niskoprężnego i wysoko­
prężnego).
Kilkakrotnie zmieniany projekt
(m.in. zrezygnowano ze skośnego
ustawienia cylindrów) doczekał się
w 1908 r. realizacji- Parowóz z nume­
rem fabrycznym 1789, oznaczony ja­
ko 210.01, opuścił zakłady we Florid-
sdorf, połączony z trzyosiowym ten­
drem serii 56. Próby przeprowadzane
ze składem o masie 406 t, w czasie
których osiągano prędkości od 85 do
105 km/h, ujawniły jednak wiele
mankamentów, zwłaszcza w układzie
rozrządu pary. Osadzenie suwaków
dla dwóch cylindrów na długim
wspólnym trzonie powodowało uza­
leżnienie wielkości napełnienia obu
tego wymagało odpowiednio dużej stopni i występowanie zakłóceń
wydajności kotła, a w konsekwencji w pracy wywołanych cieplnym wy­
dużego rusztu ze względu na małą dłużaniem trzonów. W 1910 r. zbudo­
wartość opałową węgla stosowanego wano 10 parowozów, wprowadzając
przez koleje austriackie. Zastosowa­ nieznaczne zmiany w stosunku do
ny wówczas we Francji i Badenii prototypu oraz wyposażając parowo­
układ osi 2’CF, najodpowiedniejszy zy w cztefoosiowe tendry o większej
dla parowozu pospiesznego, okazał pojemności- Maszyny serii 210 prze­
się jednak nie do przyjęcia w Austrii, jęły obsługę ruchu na odcinku Wie­
ze względu na nieuniknione przekro­ deń - Kraków. Dziewięć z nich prze­
czenie przez tylną oś toczną dopusz­ jęły po zakończeniu I wojny świato­
czalnego w tym kraju nacisku osi wej koleje polskie, oznaczając je serią
fl4,5 t), przy jednoczesnym niedocią­ P nll.
żeniu osi przedniego wózka. Stwarzał
Dopiero w 1911 r. zdecydowano się
też trudności w odpowiednim wyposażać kolejne parowozy w prze-
ukształtowaniu stojaka między koła­
grzewacz Schmidta, o niewielkiej
mi napędowymi dwumetrowej śred­ zresztą powierzchni ogrzewczej. Za­
nicy. Wobec tego Karl Gólsdorf za­ stosowanie przegrzewacza pociągnę­
proponował niezwykle rzadko spoty­
ło za sobą konieczność skrócenia
kany układ odwrócony l ’C2!. Dwu­ o 600 mm walczaka i wydłużenia
osiowy wózek mógł się swobodnie dymnicy, co jeszcze bardziej zdefor­
zmieścić pod szerokim stojakiem kot­ mowało sylwetkę kotła. W nowych
ła i przenieść jego ciężar. Konstruk­
parowozach zmieniono również bu­
cja parowozu miała też inne, rzadko dowę odlewów cylindrowych oraz
spotykane rozwiązania: ogromny ko­
konstrukcję suwaków, zostawiając
cioł na parę nasyconą (mimo powsze- jednak dwie wspólne skrzynie suwa­
kowe. Ale suwaki nowej konstrukcji
stawiały znaczne opory podczas
mchu parowozu i jazda po niewiel­
kich spadkach odbywać się musiała
niekiedy z otwartą przepustnicą. Po­
nadto zużycie pary i koszty utrzyma­
nia okazały się większe niż tego ocze­
kiwano. Zle dobrano proporcje cylin­
drów, co czyniło parowóz mało przy­
datnym do obsługi mchu na liniach
górzystych, typowych przecież dla
sieci kolejowej Austro-Węgier! Ze
składem o masie 3601 na wzniesieniu
10], zamiast założonej prędkości 60
km/h, osiągano najwięcej 43 km/h i to
przy niemal maksymalnym napełnie­
niu cylindrów wysokiego ciśnienia,
dochodzącym nawet do 79%. W 1912 kie przejęły 40 parowozów serii 310, no - Łuniniec - Lwów (przy normie
r. (począwszy od parowozu 310.29) oąnaczając numerami 16.001 —040. obciążenia tylko 230 t).
wprowadzono pewne zmiany w ukła­ Koleje czechosłowackie (CŚD) otrzy­ W 1939 r. koleje niemieckie, oprócz
dzie rozrządu pary i podwyższono mały 35 maszyn, przydzielając im no­ trzech parowozów serii Pnl 1, przeję­
ciśnienie kotłowe dp 16 a Im. Nie zre­ we numery 375.001 - 035, W latach ły cztery maszyny serii Pnl2 (11, 15,
alizowano natomiast postulatu prof trzydziestych wycofano je z ruchu 16 i 18), dając im numery 16.041 -
Rihoseka, który proponował zwię­ pospiesznego. Ustąpiły one miejsca 044. W lipcu 1941 r., dążąc do zmniej­
kszenie średnicy cylindrów wysokie­ maszynom serii 387.0. W 1939 r. kole­ szenia liczby serii parowozów eks­
go ciśnienia do 410 mm. je Słowacji i Protektoratu rozdzieliły ploatowanych przez poszczególne
Mimo licznych mankamentów, ma­ między siebie jeszcze 33 parowozy. dyrekcje, przemieszczono je do Wied­
szyny serii 310 prowadziły międzyna­ Pierwsze parowozy serii 310 dotar­ nia. Przejęte w 1941 r pozostałe ma­
rodowe ekspresy (min. Ostende-Ex- ły na teren ówczesnej Galicji już w szyny tej serii (16.045 -050,061 -071)
press i Orient-Express) i dalekobież­ 1911 r. W przededniu I wojny świato­ przekazano również na teren okupo­
ne pociągi pospieszne. Wprowadze­ wej w Rzeszowie znajdowało się 9 wanej Austrii, zostawiając wszystkie
nie tych maszyn do obsługi tras Wie­ parowozów tej serii, we Lwowie sta­ eksploatowane parowozy serii P n ll
deń - Praga, Wiedeń - Salzburg, Wie­ cjonowały 2, wspomagane przez 8 na terenie parowozowni w Stani­
deń - Gmiind - Eger (Cheb) oraz z serii 210. Polskie Koleje Państwowe sławowie,
Wiedeń - Lwów umożliwiło zwię­ odziedziczyły 12 parowozów serii 310 W latach 1947-1948 do Polski tra­
kszenie długości składów i skrócenie z kotłami klasycznymi, nadając im fiło 16 parowozów wszystkich od­
czasu jazdy (np. odcinka Wiedeń - oznaczenie serii Pnl2 i numery 1-12, mian (dawnych serii 210, 310
Kraków o 50 min.). Wielokrotnie a parowozy z kotłami Brotana otrzy­ i 310.300), które ponownie otrzymały
podreślano oryginalność i piękno syl­ mały numery 13 - 22. Do połowy lat oznaczenia serii Pnl 1 i Pnl 2, ale z no­
wetki parowozów serii 310, uznając trzydziestych maszynami serii P n ll wą numeracją. Warto dodać, że serią
tę konstrukcję za szczytowe osiągnię­ i Pnl2 obsługiwano przede wszyst­ P n ll oznaczono nie tylko „prawdzi­
cie Karla GÓlsdorfa. Maszyny te pro­ kim ruch pasażerski na magistrali we” P n ll (dawne 210) lecz także parę
dukowano w czterech fabrykach: Katowice - Kraków - Lwów. Rozlo­ maszyn dawnej serii Pnl 2, nawet
Floridsdorf, Wiener-Neustadt, StEG kowano je w parowozowniach we z kotłami Brotana! Parowozy przy­
i BMMF. Trzy ostatnie parowozy Lwowie, Rzeszowie, Przemyślu dzielono dyrekcji szczecińskiej
310.88 - 90 zbudowano w 1916 r. i Krakowie. W 1931 r. skreślono z in­ i zgrupowano w warsztatach w Byd­
w czeskiej wytwórni Breitfeld- wentarza, uszkodzony w wypadku goszczy. Wobec podjęcia produkcji
-Danek. parowóz Pnl2 - 3. lokomotyw serii Pt47 odbudowa zde­
W 1915 r. austriackie Ministerstwo Wprowadzenie do rzeszowskiej pa­ wastowanych „austriaków” nie mia­
Kolei zamówiło jeszcze 10 parowo­ rowozowni w 1935 r. kilkunastu no­ ła już sensu, tym bardziej że naprawy
zów serii 310. Ze względów oszczęd­ woczesnych maszyn serii Pt31 dało oczekiwało także wiele innych, bar­
nościowych postanowiono zastąpić początek wycofywania „peenek” dziej przydatnych PKP parowozów.
miedziane palenisko skrzynią ognio­ z ruchu pospiesznego. Część maszyn W latach 1949-1950 skreślono zatem
wą Brotana. Zbudowano także oczy- skierowano do Skarżyska, lecz już wszystkie P n ll i Pnl2 z inwentarza.
szczacz wody, mieszczący się w dru­ w 1938 r. niemal wszystkie parowozy Kilka z nich odstąpiono jako kotły
gim kołpaku na kotle. Parowozy serii Pnl2 znalazły się w parowozow­ elektrowni budowanej w Jaworznie.
z kotłami Brotana wyposażono w ten­ niach w Sarnach i Kowlu. Równinne Dzisiaj, jedyną pamiątką po pracują­
dry mieszczące 27 m3 wody, co po­ trasy Wołynia stały się przez ostatnie cych niegdyś w Polsce maszynach,
zwalało zwiększyć do 200 km prze­ miesiące służby na PKP ich miejscem jest tender 27D11-5 używany przez
bieg między postojami dla naboru pracy. Oprócz pociągów osobowych lokomotywownię Warszawa Praga
wody. Tendry te miały unikalną kon­ obsługiwały one także lekkie pociągi jako zbiornik na wodę.
strukcję wózków z wewnętrznym ło­ pospieszne, m.in. parę pociągów Wil­ Pradze. Paweł Terczyński
żyskowaniem zestawów kołowych.
Maszyny, z numerami 310.300 - 309, Niektóre dane techniczne parowozów serii Pn12
zbudowane w fabryce we Floridsdorf
dopiero w 1918 r., nie zostały już - 390/660 mm
Ś re d n ica cylindrów
odebrane przez koleje austriackie - 720 mm
S k o k tłoka
Trzy z nich przekazano Polsce. Po­ - 2100 mm
Ś re d n ica kół napędnych
zostałe sprzedano w 1919 r. kolejom - 16a tm 0
C iśn ie n ie pary w kotle
pruskim (KPEV), oznaczono serią - 4,62; 4,112) m 2
Pow ie rzch nia rusztu
S i l i przydzielono dyrekcji Berlin - 212,9; 200,92) ms
Pow ie rzch nia ogrzew alna kotła
(numery 1301 - 1307). Po dwuletniej - 43,3 m2
P ow ierzchnia przegrzew cza
eksploatacji z pociągami pospieszny­ - 86,0; 88,72) t
M a sa słu żb o w a
mi na trasie Berlin —Wrocław - Kato­ - 100 km/h
P rę d k o ść konstrukcyjna
wice również je przekazano Polsce. 21D11 27D113)
Tender serii:
W wyniku podziału majątku 4 4
Liczba osi
kkStB, koleje austriackie (BBO) za­ 995 mm 995 mm
Śre d n ica kół
trzymały 43 parowozy serii 310, za­ 21,0 ma 27,0 m3
Poj. skrzyni na w odę
chowując ich dawną numerację. Sto­ 9 ,0 1 10,01
Poj. skrzyni na węgiel
pniowo wycofywano je jednak 5 2 ,0 1 5 8 ,0 1
M a sa słu żb o w a
z ruchu pospiesznego, zastępując ma­
szynami serii 113 i 214. W latach 1) parowozy 310.01 - 2 8 (Pn12-1 do 5) miały ciśnienie 15 atm.
kryzysu kilka parowozów złomowa­ 2) dane dla parowozów z kotłami Brotana (Pn12-13 do 22)
no, większość natomiast odstawiono 3) z wewnętrznym łożyskowaniem osi zestawów kołowych
do zapasu. W 1938 r. koleje niemiec­

77
 my sporo listów z pomysła­
mi, które mają na celu

POMYSŁY
genialne * * ** *
stworzenie warunków ma­
ksymalnie bezpiecznych lo­
tów. Niestety, większość
tych pomysłów nie jest no­

* 3 N H /T 1 0 { H H /n 2
wa, często też się powtarza­
ją. Może to świadczyć rów­

i takie sobie «-c nież o tym, że pewne zda­

rzenia są bodźcami uak­
tywniającymi, prowokują­
cymi do poszukiwań powo­
sportowca podczas trenin­
gu, a w dodatku prawie cał­
dując równoczesne dojście kowicie eliminująca np. sy­
do takich samych lub bar­ mulowanie. Natomiast
Autorzy każdego zamieszczonego pomysłu dzo zbliżonych wniosków. w odniesieniu do ciężarow­
otrzymują jako honorarium 40 000 gr. Wszystkie Spośród wielu nadesłanych ców i kulturystów wytwo­
nadesłane pomysły są poza tym rozpatrywane pomysłów zamieszczamy rzoną przez nich energią
przez Biuro Młodzieżowych Patentów, które pomysł, a właściwie marze­ będzie można pompować
przyznaje swoje nagrody i wyróżnienia. Pomysły nie, Kol. Piotra Fojcika wodę do zbiornika umiesz­
można nadsyłać pod adresem redakcji o dowolnej z Węgierskiej Górki (1. 14). czonego wyżej. Ponadto,
porze roku, dnia i nocy, byleby były opatrzone Piotr uważa, że konstruk­ zdaniem Małgosi, woda ta
torzy wielkich samolotów mogłaby być zużyta do na­
dopiskiem: „POMYSŁY” Dotyczy to również pasażerskich powinni roz­ pędzania turbiny, która
„ŚLADÓW POMYSŁÓW” Autorzy wydrukowa­ patrzyć możliwość lotu na z kolei obracałaby prądni­
nych „śladów” otrzymują nagrody rzeczowe. pewnym odcinku z wyłą­ cę. Człowiekowi aż się
czonymi silnikami lotem w głowie kręci, gdy pomyśli
ŚWIECĄCE LOTKI pro­ znajdujących się w niej za­ szybowca do miejsca naj­ sobie ile mógłby „wypraco­
ponuje zastosować Koi. To­ nieczyszczeń. Wysuszone dogodniejszego do lądo­ wać” jeden niewielki klub
masz Pałka z Olkusza. zanieczyszczenia byłyby co wania. sportowy.
Oczywiście najlepiej grać pewien czas usuwane. TRENING Z KORZYŚ­
w badmintona w dzień, ale LODÓWKA Z PO­
PRAWIE PRAWDZIWY CIĄ NIE TYLKO DLA DWÓJNYMI DRZWIAMI.
przecież zapalonych graczy PORTRET GIOCONDY NA SPORTOWCÓW. Pod tym
może zaskoczyć zmrok, a tu Wszyscy wiemy z obserwa­
WŁASNOŚĆ. Prawie pra­ tytułem kryje się pomysł cji i z własnego doświad­
partia nie jest rozegrana do wdziwy dlatego, że praw­ Kol Małgorzaty Szuszniak czenia, że dosyć często zda­
końca. Kiedy nie gra się na dziwy może być niestety z Chorzowa. Otóż zdaniem
kortach, które mogą mieć rzają się długie chwile na­
tylko jeden, ten oryginalny. Małgorzaty energia zuży­ mysłu przy otwartej lodów­
odpowiednie oświetlenie, Kol. Tomasz Kawałek z Lu­ wana przez sportowców
trudno w pewnych momen­ ce. Jakie są tego skutki te;
blina (1. 18) uważa, że naj­ w czasie treningów nie po­ wszyscy wiemy. Otóż Kol
tach uchwycić wzrokiem winna być marnowana, bo
lotkę nawet, gdy pali się Piotr Balczyński z Krako
po prostu szkoda. Małgosia wa (1.12) wpadł na pomysł
uliczna latarnia. Dlatego na kilku przykładach opi­
Tomek proponuje, żeby żeby lodówka miała po­
suje jak wyobraża sobie dwójne drzwi; zewnętrzne
podczas produkcji gumy na Wykorzystanie tej energii. i wewnętrzne. Te wewnę­
zakończenia lotek, doda­ 1 tak. według opisu Małgo­ trzne pełniłyby rolę utrzy­
wać trochę fosforu. si, np, rower treningowy mujących temperaturę, ale
ELEKTRYCZNA PA­ powinien mieć zamontowa­
TELNIA NA ŚCIEKI jest byłyby wykonane z prze­
ną prądnicę oraz licznik zroczystego tworzywa.
propozycją Kol. Wojciecha energii elektrycznej. W ten
Żołądka z Kościerzyna (1. Przy takim rozwiązaniu
15). Zdaniem Wojtka ścieki moglibyśmy po otwarciu
wierniejszy rodzaj repro­ zewnętrznych drzwi do­
zamiast spływać do jezior dukcji dziel wielkich mala­
i rzek powinpy być odpro­ wolnie długo zastanawiać
rzy ale nie tylko, można by się czy zjeść parówki w so­
wadzane do niżej położonej było uzyskać wprowadza­
metalowej platformy, która sie pieczarkowym, czy też
jąc do produkcji światło­ schaboszczaka.
byłaby podgrzewana od
czułe płótno do fotografo­
spodu. Podgrzewanie po­ WIECZNY ZESZYT.
wania. Wtedy efekt takiego O takim zeszycie, mając
wodowałoby odparowywa­
zdjęcia do złudzenia przy­ również na uwadze osz­
nie wody oraz wysuszanie pominałby oryginał. czędność papieru, marzy
BEZPIECZNY LOT. Os­ Kol. Marek Ziemba ze Sta­
tatnie katastrofy lotnicze sposób zdobywamy „dar­ lowej Woli (I. 14). Marek
a przede wszystkim tragi­ mową” energię elektrycz­ chciałby, żeby zeszyty wy­
czny wypadek naszego Ił-a- ną, możemy też poprzez konywane były z takiego
-62 spowodowały również zmianę obciążenia prądni­ rodzaju papieru, by po ich
wśród naszych Czytelni­ cy regulować wysiłek tre­ zapisaniu i włożeniu do
ków pragnienie niesienia nującego na tym przyrzą­ specjalnego roztworu sta­
pomocy i zapobieżenia dal­ dzie. Ponadto jest to świet­ wały się z powrotem czyste.
szym wypadkom. Dostaliś­ na metoda kontroli wysiłku Oczywiście do kompletu

78

potrzebny byłby również
specjalny długopis.
PODGRZEWANA KON-
SERWA jest następnym po­
mysłem Kol. Michała Dzi­
ka. Gdyby w dno konserwy,
rozważa Michał, wtopić
drucik oporowy, to wtedy
przez podłączenie go do
akumulatora samochodo­
wego można by było szybko
otrzymać gorący posiłek.
Przydałoby się to rozwiąza­
nie np, na wycieczkach.
NADWOZIE Z TRZEMA
DRZWIAMI. Kol. Andrzej
Grzeszczyk z Opola (L 11)
zaobserwował, że w samo­
chodach osobowych cztero­
drzwiowych wykorzystanie
lewych tylnych drzwi jest
niewielkie. Natomiast
w samochodach dwu­
drzwiowych przedostanie
się pasażera na tylne sie­
dzenie jest znacznie utrud­
nione. Zdaniem Andrzeja
układ z dwoma drzwiami
z prawej strony i jednymi
z lewej byłby rozwiązaniem
optymalnym. Dotyczy to
przede wszystkim samo­
chodów małych i średnich.
Zastosowanie tego rozwią­
zania ułatwiłoby użytko­
wanie samochodów do­
tychczas produkowanych
jako dwudrzwiowe,
a w stosunku do nadwozi
czterodrzwiowych „odchu­
dziłoby” samochody o 25-
30 kg. Byłoby też bardziej
bezpieczne.
RADIA I MAGNETOFO­
NY NA WTYKI. Ponieważ
coraz trudniej kupić bate­
rie, które w dodatku są co­
raz droższe, a tu jeszcze nie
ma pewności, czy ta zdo­
bycz nie „wyleje się”, Kol.
Jacek Hubczuk z Piszczac
(l. 14) ma następującą pro­
pozycję. Jacek miał kiedyś
latarkę kieszonkową, która
z jednej strony miała wty­
/
czkę do kontaktu i którą
ładowało się przez włącze­
nie do gniazda sieciowego.
Jacek uważa, że podobne
rozwiązanie można zasto­
sować we wszystkich ra­
diach i magnetofonach na
baterie. Oczywiście dodat­
kowo przydałby się jeszcze
automatyczny wyłącznik
nie dopuszczający do prze­
ładowania aparatury.
PARASOL NA PLE­
CACH, szczególnie poleca­
ny dla uczestników wycie­
czek obciążonych różnymi
bagażami. Koi. Paweł Sa­
wicki z Sanoka <1. 13) pro­
ponuje, by z kilku lekkich
rurek zrobić stelaż na szel­
kach i przymocować para­
sol. Byłby to, według okre­
ślenia Pawła, „parasolowy
plecak”. Nam pomysł ten
przypomina trochę ślima­
ka. Każdy nosi swój „mały
dornek”, doliczając bagaż,
na własnych plecach.
BUTY NA MORZE. Kol.
Grzegorz Śniegocki z Rogo-
zina <L 15) uważa, że należy
wreszcie wyKorzystać na­
pięcie powierzchniowe wo­
dy do... chodzenia po niej.
Chodzenie po wodzie, autor
ma oczywiście na uwadze
akweny, powinno odbywać
się w specjalnych butach,
a buty te na podeszwach
powinny mieć poduszki
z odpowiednim ciśnieniem
wewnętrznym. Dalej Grze­
gorz napisał, że buty te by­
łyby świetne dla wędkarzy,
którzy mogliby sobie łowić
ryby w dowolnie wybra­
nym miejscu na jeziorze,
rzece itd. Buty na wodę mo­
głyby też przyczynić się do
powstania nowej dyscypli­
ny sportowej np. biegów po
wodzie. Możemy sobie po­
marzyć, że wchodzimy do
sklepu obuwniczego i pro­
simy ekspedientkę o 42 nu­
mer butów do chodzenia po
morzu.
SILNIK NA... WODĘ to
pomysł z pewnością „zwa­
riowany", który przysłał
nam Kol. Emil Mendyk
z Lubania. Emil uzasadnia
w poniżej opisany sposób
wykorzystanie wody jako
napędu do samochodów.
Wiadomo, że w skład wody
wchodzą tlen i wodór. Od­
powiedni stosunek tych
pierwiastków powoduje
uzyskanie „mieszanki pio­
runującej”. Otóż gdyby we­
dług koncepcji Emila wlać
wodę do komory, w której
zostanie ona rozdzielona na
wodór i tlen, a następnie
wymieszać te pierwiastki
w odpowiednim stosunku
to wtedy benzyna przestaje
być potrzebna. Przynajm­
niej do samochodów. Sły­
szeliśmy, że podobno gdzieś
już robi się próby zbliżone
do pomysłu Emila. Ale te
próby są robione za grani­
cą. A może i u nas też spró­
bować? Przecież wody nam
jeszcze nie brakuje, nato­
miast z ropą stale mamy
kłopoty.
ŻELAZKO NA SZNU­
RZE Z WYŁĄCZNIKIEM,
Kol. Arkadiuszowi Samo-
jednemu z Gliwic <1. 14)
w czasie prasowania wpa­
dła do głowy taka myśl, że
ułatwieniem dla wykonują­
cego tę czynność będzie
umieszczenie wyłącznika
na sznurze od żelazka. Po­
dobnie jak przy sznurach
do lamp. Wtedy odpadnie
konieczność wyłączania że­
lazka z kontaktu a to, zda­
niem Arka, jest wygodnie­
jsze.
UNIWERSALNA PO­
KRYWKA to pokrywka
z pokrętłem na środku po­
wierzchni, za pomocą któ­
rego można zwiększyć lub
zmniejszyć jej obwód. Do­
łączony przez autora pomy­
słu rysunek przedstawia
budowę tej pokrywki opar­
tą na zasadzie przesłony
w aparacie fotograficznym.
Autorem pomysłu jest Kol.
Michał Dzik z Lublina (1.
13).
POTWuS* NA ULI­
CACH. Zmartwiony niefra­
sobliwością dzieci, które
biegają po jezdniach, Kol.
Andrzej Chabros z Wrono-
wa ma trochę makabryczny
pomysł. Otóż zdaniem An­
drzeja, gdyby samochody
miały kształty różnych po­
tworów wtedy odstraszały­
by swoim wyglądem dzieci
a nawet dorosłych i zwie­
rzęta, a tym samym zmniej­
szyłaby się liczba wypad­
ków drogowych. Tylko co
z chorymi na serce i wraż-
liwcami męczonymi w cza­
sie snu przez wizje tych jeż­
dżących potworów? A gdy­
by po jakimś czasie przy­
zwyczajono się do nich
i przestały straszyć? No
i jak by wyglądała sprawa
kształtowania odczuć este­
tycznych? Chociaż z drugiej
strony mogłaby być intere­
sująca np. taka rozmowa: -
Czym pan jeździ? - Waśnie
ostatnio zmieniłem „Ichtio-
zaura” na „Godzillę”, bo
budzi większy respekt, no
i więcej wyciąga.
CEGŁY Z ROWKAMI.
Kol. Teresa Marczak z Ryb­
nika (1. 17) proponuje pro­
dukowanie cegieł z fabry­
cznie wyrobionymi rowka­
mi na kable do instalacji
elektrycznej. Cegły te były­
by według planu wmuro­
wywane w trakcie budowy
domu. Odpadłaby wtedy
konieczność wykuwania
w murze miejsc na założe­
nie kabli instalacyjnych.
79
 \

nej: Warstewka powietrza uwięziona pomiędzy dalami

twardemi, ukazuje barwy tęczowe. Także szkło bardzo
cienkie, np. kule, jakie hutnicy wydymają nakształt ba­
niek mydlanych, mają odblask siedmiu kolorów. Weźmy
dwie tabliczki ze szkła czystego, białego, obwiedźmy ich
brzeżki złotem malarskiem, złóżmy je razem stroną okle­
joną i przyciśnijmy. Natychmiast pomiędzy szkłem ukażą
się pasy tęczy, które będą łukowate, jeśli tabliczki są
okrągłe. Na powierzchniach starych szyb u okien. długo
wystawionych na zmiany powietrza, to jest na deszcz,
światło słoneczne, zimno, gorąco, robią się nieznaczne
rysy, które uwidaczniają bfyszczące barwy tęczy, podob­
ne do łusek perłowej konchy.
Okazuje się, że to proste zjawisko posłużyło do opraco­
wania niezwykle precyzyjnych metod pomiarowych
DLACZEGO BAŃKI MYDLANE w zakresie odległości niedostępnych dla zwykłych przy­
SĄ KOLOROW E? rządów pomiarowych (przypomnijmy, że najwyższa osią­
galna dokładność metody „mechanicznej” przy użyciu
śruby mikrometrycznej wynosi 0,001 milimetra). Metody
Któż nie puszczał baniek mydlanych dzieckiem będąc? optyczne stosowane są między innymi do sprawdzania
Nie tylko dzieci, ale niejeden człowiek dorosły puszczał precyzji wykonania ogromnych zwierciadeł przyrządów
bańki mydlane, chcąc zbadać ukazujące się na nich astronomicznych i w wielu innych przypadkach, gdzie
barwy tęczowe. Wiele się nimi zajmował znany natufalis­ konieczna jest wysoka precyzja wykonania elementów
ta Newton. Do takich obserwacyi, bańki nie puszczają się mechanicznych.
na otwarłem powietrzu, bowiem prędko ulatują i pękają, Pozostając jeszcze przy naszych bańkach mydlanych,
najlepiej puszczać je pod klosz szklanny, obszerny. Wów­ spróbujmy wykonać bardzo proste eksperymenty, za to
czas dadzą nam się widzieć na nich wszystkie kolory niezwykle efektowne i dające tematy do dalszych poszu­
tęczy. poczynające się u wierzchu i rozchodzące się po kiwań podstaw fizycznych. 1
całej powierzchni - aż nakoniec na samem wierzchołku, W naczyniu szklannem możemy otrzymać bań ki trwal­
zrobi się punkcik ciemny zapowiadający zmianę - i bań­ sze. postąpiwszy jak następuje: mydło rozrabia się w wo­
ka pęka i rozpryskuje się.
dzie deszczowej, śniegowej łub destylowanej - roztwór
Oto jak prosta zabawa z dzieciństwa może posłużyć do wlewa się do flaszeczki, aby zabrał do 1/4 jej wysokości,
poważnych rozważań z teorii fizyki. Czyż bowiem kto­ i ogrzewa się pomału, aż już bliskim jest zagotowania; co
kolwiek zastanawiał się, dlaczego na powierzchni bańki
można urządzić w ten sposób, żeby garnek z wodą posta­
mydlanej pojawiają się tęczowe barwy i dlaczego tak
wić na ogniu i flaszeczkę w niego wpuścić przywiązawszy
piękny twór musi po pewnym czasie zniknąć? Okazuje
się, że pierwsze zjawisko jest zupełnie analogiczne do ją do drewienka, na brzegach garnka opartego. Skoro
zjawiska powstawania tęczowego zabarwienia na powie­ woda już ma się zagotować, flaszeczka się wyjmuje i za ty­
rzchni kałuży zanieczyszczonej warstwą benzyny lub ka - żeby zaś do niej powietrze zewnętrzne nie nachodzi­
oleju. Sam proces polega na zjawisku dyfrakcji i interfe­ ło, pieczętuje się lakiem; jak ostygnie potrząsać nią moc­
rencji światła przechodzącego przez tzw. cienkie wars­ no; skutkiem tego porobią się prześliczne bulki i trwałe,
twy materii. Należy tutaj wspomnieć, co oznacza pojęcie bo się utrzymują przez kilka dni - a nader zdatne do
„cienka warstwa” w odniesieniu do światła widzialnego. badania zmiany barw rozmaitych. Dociekliwy Czytelnik
Otóż, jest to warstwa grubości rzędu długości fali świetl­ bez trudu wyjaśni przyczyny tak długiego utrzymywania
nej, czyli od ok. 400 do 700 nanometrów (1 nm =
się baniek mydlanych i konieczności zapewnienia szcze­
— 0,000000001 m). Na skutek rozłożenia światła bia­
łego na barwy składowe otrzymujemy tęczowe zabarwie­ gólnych warunków do ich powstawania. Na zakończenie
nie. Istotne jest, iż zarówno zbyt gruba, jak i za cienka jeszcze jedno z doświadczeń - niestety, dostępnych tylko
warstwa nie spowoduje wspomnianego efektu. Obserwu­ w zimie: [...] bańki mydlane można zamrozić i widzieć,
jemy to właśnie na bańkach mydlanych: tuż po powsta­ jak na ich powierzchni powstają płatki śniegu. Trzeba
niu powierzchnia ich jest bezbarwna, w miarę jednak wodę mydlanną oziębić do tego stopnia, żeby po brzegach
zmniejszania się grubości jej „ścianek” (na skutek istnie­ ścinać się zaczynały kryształki lodu; umaczać słomkę
nia grawitacji woda stara się spłynąć w jak najniższe i zwolna w nią dmuchać; zrobi się jedna wielka bańka, na
miejsce) dają znać o sobie procesy interferencji fali
powierzchni której, zaraz się okażą drobniutkie gwiazde­
świetlnej - znikają one przy zbyt małej grubości ścianki
czki szronu, rozmaitego kształtu; będą się tu i ówdzie
bańki mydlanej. Czyż nie jest to wspaniały sposób pomia­
ru orientacyjnej grubości cienkich warstw? przesuwamy, aż nareszcie bańka zamarznie. Można ją
potrzymać na słomce, albo też złożyć na czem twardem
„Mały Fizyk” z 1871 roku podaje jeszcze jeden, prosty i zimnem.
sposób uzyskania cienkiej warstwy, tym razem powietrz­ Tadeusz Rzepecki

80
 6547965480 = 80919 X 80920
18695051869506 - 4323777 X 4323778
92255072119225507212 = 9604950396 x
X 9604950397
Prosimy o poszukanie innych.
3, Chyba każdy lepił kiedyś bałwana. Po ufor­
mowaniu małej kulki toczymy ją po śniegu i widzi­
my, jak „sama" narasta. Możemy próbować zrobić
to samo z liczbami pierwszymi.
Każda z podanych niżej liczb jest pierwsza:
19 409 829
197 4099 8293 '
1979 40993 82939
19793 409933 829399
LICZBY, LICZBY, LICZBY
197933 4099339 8293993
1979339 40993391 82939939
Ze starych czasopism (głównie Journal of Rec-
19793393 409933919 829399399
reational Mathematics, Scripta Mathematica
197933933 4099339193 8293993993
i Kwant) przepisuję kilka ciekawostek liczbo­
1979339333 40993391939 82939939933
wych. Dziś, wykorzystując rozmaite elektroniczne
lub 409933919393 829399399331
urządzenia liczące, możemy pokusić się o znaczne
1979339339 lub
rozszerzenie tych wyników. 829399399333
1. Sześcian liczby 492 da się przedstawić jako
suma trzech innych sześcianów liczb naturalnych 4. Dodajmy do liczby naturalnej sumę jej cyfr,
na dziesięć, a sześcian liczby 792 - na jedenaście do otrzymanej liczby znów sumę jej cyfr i tak
różnych sposobów. Oto odpowiednia tabelka (tab. dalej. Przykładowo: wychodząc z 31 dostajemy
ciąg 31, 35, 43, 50, 55, 65, 76, 89,106,113,118 ... -
1). oczywiście będzie to zawsze ciąg rosnący. Biorąc
Tabela 1 teraz za początkowe wyrazy kolejne liczby natu­
ralne 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7,... - wykreślajmy ze zbioru
wszystkich liczb naturalnych te, które pojawią się
w ciągach tego typu. Na przykład wychodząc od
liczby 1 wykreślimy kolejno 2 = 1 + 1, 4, 8,16, 23...
Liczba 2 da ten sam ciąg, dla 3 otrzymamy kolejno
6, 12, 15, 21, ... Niektóre liczby nie zostaną nigdy
skreślone, na przykład 20, 31, 33, 53, 97,233,929,
1952, 874531. Innymi słowy, są to liczby, które nie
są postaci: n + suma cyfr n. Można je nazwać
samolubnymi. Nie mamy systematycznej i efek­
tywnej metody sprawdzania, czy liczba jest samo­
lubna, czy nie.
5. Liczba naturalna może być nazwana p a 1i n -
d r o m i c z n ą , gdy czytana od tyłu -jest tą samą
liczbą: 121,1001,19877891. Łatwo podać przykła­
dy nieparzystocyfrowych liczb palindromicznych,
które są kwadratami (1, 4, 9, 121.,.) Znacznie
trudniej znaleźć takie liczby o parzystej liczbie
2. Oznaczajmy przez ab liczbę powstałą przez cyfr. Pierwszą z nich j^st 698896 = 836\ następną
napisanie liczb a i b jedna za drugą, np. gdy a = 19, dopiero 637832238736 = 7986442.
b = 87, to ab = 1987, ba = 8719. Zatem n (n4l)to
6. Liczby-jąkały to takie jak 2255, 9900,
liczba powstała przez napisanie obok siebie kolej­ 44772211, a więc ogólnie - postaci aabbcc..., gdzie
nych liczb naturalnych: 12,34,100101,19871988. a, b, c... nie przekraczają 9. Niektóre z takich liczb
Niektóre z liczb postaci n(n-hl) mają następującą są kwadratami: 7744 = 88\ 5500002244 =
ciekawą własność: są iloczynami kolejnych liczb = 74 1622, ale nie wiemy, czy są inne niż 88, 8800,
naturalnych. Oto przykłady: 880000... liczby-jąkały, których kwadrat też się
12 = 3 x 4 jąka. Mamy także:
56 = 7 x 8 8989* = 80802121
6162 = 7 8 X7 9 99S9982 = 997997004004

81
 406406* = 165165836836 Tabela 2
16 X 121 x 826446281* =
= 1322314049613223140496. (39526741) (4188901) (2906161) (27961) (9901)
7, Ułamek 16/64 można uprościć, skreślając (9091)(3541)(2161) (271) (241) (211) (101) (61) -
szóstkę z licznika i mianownika, a w iloczynie 786782848151848938631000000000786782
potęg 25 • 92 „noc się nie stanie”, jeżeli nieuważny 848151848938631
zecer wydrukuje wykładniki na tym samym pozio­
x 41 -
mie: 25 • 92 = 25 9 2, podobnie mamy 34 * 425 =
322580967742258064838710000000322580
= 34425, 312 • 325 = 312325. Nie tak trudno zna­
96774225806483871
leźć metodę pozwalającą otrzymać inne „pomył­
x 37 -
ki” z ułamkami:
119354958064635483990322700000119354
9580646354839903227
25+ = 2 5 § f ; x 31 =
370000370000370000370000370000370000
133- 7 y = 1327 y ;
37000037000037000037
i92- 5 y - T 9 2 5 y ; x 13 -
481000481000481000481000481000481000
26*412698 H ~26412698ff itcł. 481000481000481000481
x 11 ~
8. Do roku dwutysięcznego jeszcze daleko. 529100529100529100529100529100529100
Przygotowując się na jego przyjście, możemy za­ 5291005291005291005291
bawiać się, jak następuje: x7*
1 = 200° 370370370370370370370370370370370370
2 = 240+0+0 37037037037037037037037
3 = 2 + 0! + 0 + 0 X3 -
4 = 2 + 0! + 0! + 0 111111111111111111111111111111111111
5 = 2 + 0! + 0! + 0! 111111111111111111111111
6 = (2 + 0!)! + 0 + 0 = 2 • (0! +0! +0!)
7 = (2 + 0!)! + 0! + 0
8 = {2 + 0!)! + 0! + 0! = 20! + °’ + 0!
9 = (2 + 0 !f + 0!
10 = 20/ (0! + 0!)
71 = [(2 + 0!)! + 0!]! + 0!
albo i tak: Tabela 3

273 - 3-137 5912 - 8739 383337 - 3-191-669

274 - 2-137 5913 - 9-73-9 383338 « 2-191669
* 314 - 2157 7713 - 3-3-857 569511 = 9-711-89
2000 = (444 - 44) (4 + 4/4) 315 - 3-15-77714 - 2-3857 569512 - 871189 /
315 - 5-7-9 8931 - 3-2977 571112 - 871389
316 = 4-79 8932 - 4-2977 571113 - 97-3-89
9. Liczby 2401, 234256, 390625, 614656 są rów­
ne czwartym potęgom sumy swoich cyfr, 594 - 6-11-9 14768 - 4-4-923 1691252 - 4-563751
595 - 5*119 14769 - 34923 1691253 - 3-563751
17210368, 52521875, 60466176 - piątym,
8303765625 - szóstej, 10460353203, 27512614111 1154 - 2-577 26324 ^ 4-6581 2567204 = 4-641801
- siódmym, a 20047612231936 - ósmej potędze 1155 - 3-5-77 26325 = 5-65-81 2567205 - 5-641-801
sumy swych cyfr. 2232 - 8-31-9 26733 - 3-133-67 2667333 - 3-1333-667
10. Odkrywca poniższej równości, Alan L. 2233 - 7-319 26734 - 2-13367 2667334 * 2-1333667
Brown nazwał ją „etiudą na powtarzające się 2303 - 7-329 27134 - 2-13567 2671334 - 2-1335667
cyfry” (tab. 2). 2304 - 8-32-9 27135 - 3-135-67 2671335 - 3-1335-667
11. W 1970 r. Andrzej Mąkowski zwrócił uwagę
4464 - 6-8-93 239244 = 4-59811 56911112-87113889
na takie rozkłady kolejnych liczb na czynniki 4465 = 5-893 239245 - 5-59-81 56911113 - 9-7113-
pierwsze: 2342 = 2 ■ 1171 i 2343 = 3 • 11 • 71. -889
Więcej przykładów tego rodzaju podajemy w tabe­
li 3. 5751 - 971-9 239336 - 8-29917
5752 = 8719 239337 - 9-29-917
Michał Szurek
N.

82

ROWEROWY
DESZCZOCHRON
Zadanie 423
Czym jest dla nas rower? Czy tylko
pojazdem na niedzielne wycieczki,
czy też środkiem lokomocji zastępu­
jącym bardzo nieraz zawodną komu­
nikację miejską? Dla wielu osób jest
to nie tylko.urządzenie ułatwiające
przemieszczanie się z miejsca na
miejsce, ale też sposób na zachowa­
nie dobrej kondycji fizycznej i zdro­
wia (no, może nie przy wykorzystaniu
w dużym mieście, w czasie szczytu
komunikacyjnego lub na ruchliwych
drogach). Rower przewyższa pod
wieloma względami w zakresie funk­
cji komunikacyjnej inne środki loko­
mocji, szczególnie samochód. Nie
wymaga uzupełniania kartkowego
pali wa, nie pożera zawartości portfela
w tak zastraszającym tempie, przeje-
dzie nawet przez najbardziej zatło­
czone uliczki, zawsze znajdzie się
miejsce na jego zaparkowanie. Nie­
stety, jest jednak druga strona rowe­
rowej przyjemności, niezbyt dla nas
czasem łaskawa: zupełny brak ochro­
ny rowerzysty przed kaprysami
pogody.
Zasadniczo rowef jest środkiem lo­
komocji przeznaczonym do wyko­
rzystania przy dobrej pogodzie, a za­
tem głównie od późnej wiosny do
jesieni. Niska temperatura nie jest
przy tym tak dużym utrudnieniem jaz­
dy, jak np. deszcz czy, co gorsza,
śnieg. Można próbować założyć nie­
przemakalny płaszcz, kombinezon
czy inne przeciwdeszczowe ubranie,
ale nie zawsLe jest ono dostatecznie
skuteczne. Jeżeli nawet zabezpiecza
ono nas przed dostaniem się do na­
szego ubrania wody z zewnątrz, to
najczęściej ogranicza także wymianę
powietrza, czyli doprpwadza skutecz­
nie do dokładnego przepocenia
odzieży. Co zatem zrobić, aby jazda
w deszczu nie była tak przykra i nie
łączyła się z późniejszą koniecznoś­
cią suszenia ubrania?
To właśnie jest tematem naszego
zadania. Dopuszczalne są wszystkie
(w ramach rozsądku) - rodzaje środ­
ków chroniących przed deszczem, od
specjalnych ubrań do przebudowy
roweru na mini-samochód. Warun­
kiem jest oczywiście możliwość wy­
konania w warunkach amatorskich,
bez konieczności wykorzystania spe­
cjalistycznych narzędzi oraz oczywiś­
cie przystępna cena. Na autorów naj­
ciekawszych propozycji czekają cen­
ne nagrody w postaci sprzętu techni­
cznego. (g.z.)
UWAGA! PRZECIĄG!
Rozwiązanie zadania nr 418
Dlaczego 418, a nie 417? - po pros­
tu dlatego, że zadanie 417 doczekało
się słownie jednego listu i to w zasa­
dzie nadesłanego wcale nie z myślą
o temacie zadania. Autorem tego listu
jest Kolega Bronisław Kwietniewski
z Poniatowej - proponuje on dosto­
sowanie zwykłego roweru do potrzeb
trenowania kondycji fizycznej przez
zastosowanie odpowiednich, regulo­
wanych hamulców, względnie prąd­
nic odciążanych w zmienny sposób.
A zatem przeskakujemy niejako
jedno zadanie - następne, czyli właś­
nie 418, doczekało się na szczęście
pokaźnej liczby listów.
Najczęściej pfoponowany był w na­
desłanych listach czujnik wykorzys­
tujący śmigło osadzone na osi prądni­
cy - rys. 1. Napięcie generowane
przez prądnicę jest w pewnym prze­
dziale proporcjonalne do prędkości
przepływu powietrza. Można zatem
wykorzystać je do sterowania, np.
przekaźnikiem załączającym odpo­
wiedni mechanizm wykonawczy.
Wskazane byłoby zastosowanie prąd­
nicy prądu stałego, dającej napięcie
wymagane do zadziałania przekaźni­
ka już przy stosunkowo niedużych
wymiarach śmigła, dodatkowo obcią­
żonego wcale niemałymi oporami
ruchu prądnicy. Można oczywiście
zastosować odpowiedni układ elek­
troniczny, znacznie poprawiający ja­
kość działania czujnika.
Śmigło z rys. 1a (proponowane naj­
częściej) nadaje się niestety jedynie
do miejsc o ustalonym kierunku prze­
pływu powietrza - a zatem np.
w szczelinie otwartego okna lub w je­
go pobliżu. Wady tej nie ma wiatrak
stosowany w anemometrach, wyko­
nany z kilku kulistych czasz zamonto­
wanych na promieniowo osadzonych
prętach (rys. 1b). Ten typ czujnika
nadaje się znakomicie do umieszcze­
nia na zewnątrz budynku, gdyż reagu­
je jedynie na prędkość wiatru.
Układ czujnika ze śmigłem może
wykorzystywać nie tylko prądnicę,
znacznie łatwiejszy konstrukcyjnie
jest przerywacz, współpracujący już
niestety ze skomplikowanym ukła­
dem elektronicznym (rys. 2). Zapro­
ponowany przez Kolegę Tomasza S o ­
bczyka wariant wykorzystuje licznik
sterowany przez przerywacz i genera­
tor o regulowanej częstotliwości. Za­
daniem jego jest porównanie częstot­
liwości impulsów z przerywacza
z wartością zadaną (zmienną, ustar
wianą drogą zmiany częstotliwości
generatora). Gdy jest ona większa, co
odpowiada większej prędkości wia­
tru, uruchamiany jest układ wykona­
wczy.
Jeszcze inna możliwość, to zasto­
sowanie mechanicznego regulatora
odśrodkowego (rys. 3), uruchamiają­
cego np. zestyk włączający mecha­
nizm zamykający. Regulator taki nie
jest zbyt łatwy do wykonania w wa­
runkach amatorskich, lecz upraszcza
nieco dalszą część instalacji.
Najprostszym jednak czujnikiem
jest uchylna płytka na zawiasach {rys.
4) uruchamiająca, przy odpowiednim
wychyleniu, wyłącznik układu wyko­
nawczego. Zmieniając położenie wy­
łącznika można łatwo regulować czu­
łość, a całość należy ustawić w miej­
scu, gdzie przepływ powietrza ma
ustalony kierunek. Przed niewielką
czułością na powiewy o przeciwnym
zwrocie można się zabezpieczyć in­
stalując dwa symetrycznie umiesz­
czone wyłączniki - reagują one na
wychylenie płytki w dowolną stronę.
Na podobnej zasadzie działa czuj­
nik wykorzystujący maksymalne
otwarcie okna, jako sygnał silnego
wiatru. Sposób ten jest jednak chyba
zawodny i niebezpieczny - wykrycie
silnego przeciągu może nastąpić zbyt
późno. *
Czujniki deszczu proponowane
w listach wykorzystywały praktycznie
w 100% metody elektroniczne. Odpo­
wiedni czujnik składa się z płytki
z dwiema elektrodami oddalonymi od
siebie na niewielką odległość oraz
z czułego wzmacniacza wykrywają­
cego prąd upływu przypadku zawil­
gocenia powierzchni izolującej mię­
dzy elektrodami.
Zdecydowanie najbardziej popu­
larne sposoby zamykania okna pro­
ponowane w listach, to różne warian­
ty wykorzystujące silnik elektryczny.
Do najprostszych należą układy nawi­
jające li nkę na bęben zamocowany na
83
styk A i B - wyłączniki krańcowe
 i-

Regulacjo zakresu dziatonsa

(Uwaga: < U2 dla popra­ PI

wnej pracy}*
P2 R y s ,9

U1 U2 U prgdnicy

/

osi silnika (ew. przez przekładnię
zwalniającą obroty) - linka przymo­
cowana do skrzydła okna powoduje
jego zamknięcie (rys. 5a). Decydując
się na taki wariant należy jednak do­
kładnie przeliczyć siłę potrzebną do
zamknięcia okna przy silnym wietrze
- może ona być równa kilku kilogra­
mom i więcej. Wynika stąd koniecz­
ność stosowania silników o dużym
momencie obrotowym względnie
przekładni. Dość wygodne mogą być
silniki od wycieraczek samochodo­
wych, wyposażone w przekładnię śli­
makową. Nie wolno ponadto zapom­
nieć o układzie stabilizującym poło­
żenie okna w stanie otwartym (linka
tego nie zapewnia).
Druga możliwość, to wykorzystanie
mechanizmu śrubowego - rys. 5b.
Umożliwia on uzyskanie bardzo du­
żych sił zamykających, nawet przy sil­
nikach o niedużej mocy, jednak kosz­
tem szybkości zamykania (nie jest
ona jednak chyba najważniejsza).
Mechanizm ten, w odróżnieniu od po­
przedniego, umożliwia także otwiera­
nie okna, np. po ustaniu wiatru, a tak­
że regulację proporcjonalną dzięki
możliwości dowolnego ustalenia sto­
pnia otwarcia okna. Zwróćmy uwagę
na wyłączniki krańcowe, szczególnie
istotne w tym układzie. Ich zadziała­
nie jest sygnałem do wyłączenia na­
pędu - osiągnięte zostało położenie
krańcowe. Dalsze podawanie napię­
cia do silnika mogłoby spowodować
wyłamanie współpracujących części.
Metody mechanicznego zamyka­
nia mają kilka zalet. Do najważniej­
szych należy mała zależność od zani­
ku napięcia zasilania (z wyjątkiem
układów z wyzwalaniem elektrycz­
nym, bez zasilania bateryjnego) oraz
stosunkowo prosta konstrukcja.
Przykładem takiej propozycji jest
układ z rys. 6 - energia zamykająca
okno zmagazynowana jest w silnej,
skręconej sprężynie. Położenie
otwarte okna stabilizowane jest koł­
kiem blokującym, wchodzącym w je­
den z kilku otworów w tarczy (umożli­
wia to regulację stopnia otwarcia
okna). Zadziałanie elektromagnesu
powoduje zwolnienie sprężyny, która
zamyka okno. Zwróćmy jednak uwa­
gę, że sprężyna ta musi być silna, aby
mogła przezwyciężyć siłę wiatru, po­
nadto należy zapewnić amortyzację
ruchu powrotnego okna - w przeciw­
nym razie sprężyna ta po prostu...
zastąpi nam wiatr. Przypuszczalnie
dobrze nadawałyby się do zastosowa­
nia w takim przypadku automaty do
zamykania drzwi w klatkach schodo­
wych, wyposażone standardowo
w amortyzator o regulowanym tłu­
86
mieniu. Ponadto wskazane byłoby za­
stosowanie mechanizmu zwalniają­
cego, względnie elektrycznego
z dźwignią pośrednią tak, aby wyma­
gana siła elektromagnesu nie była
zbyt duża.
Zdecydowanie najprostsze, a zara­
zem niezawodne, jest rozwiązanie
wykorzystujące do zamykania okna...
siłę powstającą bezpośrednio na
skrzydle na skutek powiewu - jest to
propozycja Kolegi Jacka Szymań­
skiego. W najprostszym przypadku
wystarczy uniemożliwić otwieranie
okna na skutek powiewu - wykorzys­
tujemy jedynie ruch zamykający. M o­
że to, co prawda, w przypadku prze­
ciągu doprowadzić do dużej prędkoś­
ci powietrza w kierunku otwarcia
okna, lecz przecież przez drugie okno
powietrze będzie przepływać w prze­
ciwną stronę, czyli zostanie ono za­
mknięte, skutecznie ograniczając
niebezpieczne przeciągi. Odpowied­
nia instalacja składa się z prostego
układu zapadkowego umożliwiające­
go jedynie ruch w jednym kierunku
(zamykanie) oraz (koniecznie!)
z amortyzatora ruchu, najlepiej o sto­
pniowym działaniu w całym zakresie
ruchu skrzydła drzwi (rys. 7).
Kilka słów na temat układu stero­
wania działaniem automatu do zamy­
kania okien, czyli elementu wiążące­
go czujniki z mechanizmem zamyka­
jącym. Najprostsza wersja działa
w ten sposób, że po wykryciu przyczy­
ny (zbyt silny wiatr lub deszcz) nastę­
puje całkowite zamknięcie okna, bez
możliwości jego automatycznego
otwarcia (wykorzystujemy przekaźnik
z tzw. samopodtrzymaniem, odbloko­
wywany przez zadziałanie wyłącznika
krańcowego lub odpowiedni układ
mechaniczny ze sprężyną powrotną).
W takiej sytuacji nie jest istotne, gdzie
zostanie umieszczony czujnik wiatru
- może on być także wewnątrz miesz­
kania. W przypadku elektrycznych
mechanizmów zamykających konie­
czne jest zastosowanie odpowied­
nich wyłączników krańcowych, ogra­
niczających działanie mechanizmu
do obszaru roboczego. Wyłączniki te
są praktycznie niezbędne w każdej
wersji zamykania elektrycznego.
Nieco bardziej skomplikowany,
lecz wygodniejszy w stosowaniu jest
układ wykorzystujący czujnik umiesz­
czony na zewnątrz mieszkania. Układ
taki w przypadku wykrycia przyczyny
zamyka okno, a po jej ustaniu samo­
czynnie okno otwiera. Jest to zatem
regulacja dwustanowa, bardzo przy­
datna, np. przy opuszczeniu mieszka­
I
nia na dłuższy czas. Układ sterowania
jest stosunkowo prosty (rys. 8), musi
jednak zawierać układ opóźniający
(filtr dolnoprzepustowy) eliminujący
niepożądane częste zamykania oraz
otwierania okna przy np. podmu­
chach wiatru.
Zdecydowanie najwygodniejszy
byłby układ regulacji proporcjonal­
nej. czyli dobierający automatycznie
stopień otwarcia okna do siły wiatru.
W listach proponowano np. układy
porównujące sygnał z prądnicy umie­
szczonej na zewnątrz z sygnałem od­
niesienia pochodzącym z potencjo­
metru sprzężonego mechanicznie
z ramą okna. Były one jednak skom­
plikowane (wzmacniacze operacyjne,
odpowiednie filtry tłumiące itp.) -
znacznie prostszy, a przy może nawet
wygodniejszy w stosowaniu jest
układ utrzymujący prędkość powie­
trza w mieszkaniu w zadanym prze­
dziale. W tym przypadku czujnik
prędkości umieszczony jest w pobliżu
szczeliny okna, a jego sygnał (najwy­
godniej zastosować prądnicę) steruje
prostym układem elektronicznym
z histerezą - rys. 9. Histereza (wraz
z filtrem o charakterystyce detektora
szczytowego) zabezpiecza układ
przed zbyt częstymi ruchami skrzydła
okna.
Przedstawiliśmy pokrótce rozwią­
zania proponowane w listach - celo­
wo nie pokazano konkretnych przy­
kładów układów sterowania, gdyż ich
rozwiązanie jest mocno uzależnione
od zastosowanych czujników. Dla ich
najprostszych wersji będzie to zwykły
przekaźnik (ew. z podtrzymaniem),
względnie mechaniczny układ wy-
zwalającf. Szczegóły konstrukcyjne
pozostawiamy już pomysłowym kon­
struktorom - wszak ideą Klubu Wyna­
lazców nie jest podawanie gotowych
rozwiązań - „kawy na ławę ', lecz
podpowiadanie rozwiązań optymal­
nych bądź najlepszych.
Nagrody za najlepsze rozwiązania
otrzymują: Bronisław Kwietniewski
z Poniatowej, Jacek Szymański ze
Skierniewic, Tomasz Sobczyk z Wół-
ki Lubelskiej, Albert Filip z Tarnowa,
Jerzy Ciechocki z Warszawy i An­
drzej Ryszko z Tych.
prezes Klubu Wynalazców
Grzegorz Zalot
/
 *A s t r o n o m i a *
* dla w szystkich *
NAJJAŚNIEJSZE
Patrząc w pogodną noc na niebo z łatwością
zauważamy, że gwiazdy różnią się między sobą
blaskiem. Jedne widzimy bardzo wyraźnie, inne
dostrzegamy z trudem. Najjaśniejszym ciałem nie­
bieskim jest oczywiście Słońce, drugim pod wzglę­
dem jasności - Księżyc. Jeszcze Wenus, w pew­
nych okresach swej widoczności, jest obiektem na
tyle jasnym, że przedmioty oświetlone jej świat­
łem rzucają zauważalne cienie. Pozostałe ciała
niebieskie są już znacznie słabsze.
Pierwsze próby dokładniejszej oceny jasności
gwiazd podjęto w starożytności. Początkowo czy­
nił je Hipparch {II w p.n.e.), lecz pierwszą klasyfi­
kację gwiazd podał Ptolemeusz (II wn.e.), dzieląc
widoczne okiem gwiazdy na sześć klas. Gwiazdy
najjaśniejsze zaliczał do pierwszej klasy, gwiazdy
nieco słabsze - do drugiej, kończąc swój podział na
klasie szóstej, do której zaliczał gwiazdy ledwo
dostrzegalne. Nie trzeba dodawać, że była to kla­
syfikacja subiektywna i mało dokładna, jednak
jak na ówczesne potrzeby w zupełności wystar­
czająca, bowiem nie zdawano sobie jeszcze spra­
wy, czym są gwiazdy. Przeważał pogląd, iż są one
otworami w „materialnym sklepieniu niebie­
skim'’, przez które widoczny jest „ogień niebiań­
ski” a jasności gwiazd stanowią naturalną kon­
sekwencję wielkości owych otworów. Z tych cza­
sów pochodzi określenie m a g n i t u d o oznacza­
jące wielkość (otworu). Do dnia dzisiejszego jas­
ności ciał niebieskich wyrażane są właśnie w ma-
gnitudach lub wielkościach gwiazdowych. Jeśli
spotkamy zapis np. 3™, to oznacza on, że gwiazda
jest trzeciej wielkości gwiazdowej, czyli że przez
Ptolemeusza najprawdopodobniej zaliczona była
do trzeciej klasy. Literę m umieszczaną u góry
należy czytać jako magnitudo lub wielkość gwiaz­
dową.
W starożytności sferę gwiazd stałych uważano
za niezmienną w czasie i dlatego nie widziano
większej potrzeby systematycznego zajmowania
się jasnościami gwiazd. Klasyfikacja wprowadzo­
na przez Ptolemeusza obowiązywała przez półtora
tysiąclecia. W międzyczasie dostrzeżono na niebie
I NAJSŁABSZE
gwiazdy zmienne, czyli takie, których jasności
ulegały zmianom, zastosowano również lunetę do
obserwacji astronomicznych, co pozwoliło stwier­
dzić istnienie obiektów niedostrzegalnych gołym
okiem. Powstała więc konieczność utworzenia no­
wej klasyfikacji. Klasyfikacji, której skala
uwzględniałaby obiekty słabsze od gwiazd zali­
czanych przez Ptolemeusza do szóstej klasy, jak
również obiekty jaśniejsze od gwiazd zaliczanych
do klasy pierwszej, takich jak Słońce, Księżyc czy
planety. Nowa klasyfikacja powinna także stwa­
rzać możliwość dokładnego i obiektywnego po­
miaru jasności ciał niebieskich.
Właśnie dokładnej ocenie jasności poświęcimy
najbliższe dwa odcinki naszych rozważań o sposo­
bach dochodzenia do informacji o ciałach niebie­
skich. Jasność jest bowiem cechą, która ściśle
wiąże się z takimi parametrami fizycznymi, jak
temperatura źródła promieniowania, jego rozmia­
ry czy odległość. Aby te informacje uzyskać, nale­
ży dokładnie sprecyzować pojęcie jasności, ustalić
wielkości fizyczne, od których ona zależy, znaleźć
sposoby ich pomiaru, bo tylko wtedy będzie możli­
we jej dokładne wyznaczenie.
Jasność wiąże się niewątpliwie z ilością energii,
jaką niesie promieniowanie elektromagnetyczne
docierające do nas od danego źródła. Ścisłą klasy­
fikację jasności ciał niebieskich oparto więc na
wielkościach fizycznych charakteryzujących to
promieniowanie.
Wyobraźmy sobie źródło promieniowania (Z)
położone w środku kuli o promieniu równym odle­
głości (D) źródła od obserwatora (O) (rys. 1). Ele­
ment, A S jest fragmentem powierzchni tej kuli,
co oznacza, że jest on ustawiony prostopadle do
biegu promieni.
Ilość promieniowania docierającą do obserwa­
tora można scharakteryzować poprzez podanie
tzw. n a t ę ż e n i a n a p r o m i e n i o w a n i a E,
które jest stosunkiem energii A L przechodzącej
w jednostce czasu przez element A $, do pola
powierzchni tego elementu:
87

Jeśli źródło promieniuje jednakowo we wszyst­
kich kierunkach, to łatwo można zdefiniować inną
wielkość fizyczną, mianowicie m o c p r o m i e ­
n i o w a n i a ź r ó d ł a L. Jest ona równa energii
przechodzącej w jednostce czasu przez całą po­
wierzchnię kuli:
L = 4jtD*E
i
Zauważmy jeszcze, że natężenie napromienio­
wania E. silnie zależy od odległości. Dla dwóch
obserwatorów oddalonych od tego samego źródła
promieniowania o DŁ i D2, odpowiadające tym
odległościom wartości i E2 spełniają zależność:
E>= Dą2
e 2 D i*
W przypadku próżni, a takie założenie należy
przyjąć, natężenie napromieniowania jest od­
wrotnie proporcjonalne do kwadratu odległości
od źródła.
Przytoczone wzory fizyczne stanowią podstawę
współczesnej fotofnetrii gwiazdowej, bowiem ści-
Rys. 2. Sprawdzianem dobrego wzroku, dla kandydatów
do armii napoleońskiej, był test polegający na odszukaniu
w pobliżu Mizara - jednej z gwiazd tworzących rysunek
Wielkiego Wozu - słabszego towarzysza o nazwie Alkor.
Może warto w ten naturalny sposób sprawdzić własny
wzrok
88
N
słą definicję jasności oparto na natężeniu napro­
mieniowania. Okazuje się, że im większa jest ta
wielkość fizyczna, tym jaśniejszy jest dla nas
obiekt. Ponadto istnieje możliwość dokładnego
pomiaru tej wielkości. Służą do tego przyrządy
noszące nazwę b o l o m e t r ó w . Pozwalają one
mierzyć energię docierającą do nas na wszystkich
długościach fal elektromagnetycznych.
Pomiary wykazały, że natężenie napromienio­
wania pochodzące od najsłabszych obserwowa-
Rys. 3. Wykres przedstawia zmiany jasności cefeldy klasy­
cznej (Cep). Jej zmiany jasności wywołane są zmianami
mocy promieniowania samej gwiazdy
nych obiektów jest 10 miliardów razy mniejsze od
natężenia napromieniowania pochodzącego od
najjaśniejszych gwiazd i aż 1030 razy mniejsze od
słonecznego. Z tego względu przyjęcie tej wielkoś­
ci fizycznej jako bezpośredniego miernika jasnoś­
ci ciał niebieskich byłoby w praktyce bardzo nie­
wygodne. Zmniejszenie tej ogromnej rozpiętości
uzyskano przez zastosowanie skali logarytmicz­
nej. Przyjęto mianowicie, że jasność obserwowana
obiektów astronomicznych wyrażona w wielkoś­
ciach gwiazdowych jest liniową funkcją logaryt^
mu natężenia E:
m = a log E + b
Wprowadzenie takiej umowy ma również waż­
ne uzasadnienie psychofizyczne. Zmysły człowie­
ka, a w szczególności jego wzrok, reagują na
odbierane bodźce właśnie w sposób logarytmi­
czny.
Występujące we wzorze współczynniki a i b zo­
stały tak dobrane, by wynikająca z tej zależności
skala jasności, nawiązywała do klasyfikacji wpro­
wadzonej przez Ptolemeusza. Zachodzi do dla a -
= -2,5 i b = 14,05. Wartość b nie ma w praktyce
większego znaczenia. W powszechnym użyciu jest
wzór, wynikający bezpośrednio z powyższej za­
leżności, podany przez Pogsona:
mi -m 2 = -2,5 log Ei/E2l
gdzie Ei i E2 są natężeniami napromieniowania
pochodzącymi od różnych ciał niebieskich, nato-
miast i m2- odpowiadającymi im wielkościami
gwiazdowymi.
Wzór Pogsona jest bardzo wygodny, nie wyma­
ga bowiem znajomości samych natężeń, lecz tylko
ich stosunku, co w praktyce jest znacznie łatwiej­
sze, a z wyznaczonego stosunku Ei/E2 oraz znajo­
mości jednej z wielkości gwiazdowych, można
obliczyć wielkość gwiazdową drugiego obiektu.
Zauważmy, że znak minusa występujący w os­
tatnim ze wzorów jest konsekwencją umowy
wprowadzonej przez Ptolemeusza. Skale wielkoś­
ci gwiazdowych i natężenia napromieniowania są
przeciwnie skierowane, tzn. jeśli mi > m2, to Ei
< E2. Warto jeszcze dodać, że wzór Pogsona nie
pozwala wyznaczyć punktu zerowego skali wiel­
kości gwiazdowych. Dla naszych jednak potrzeb
wystarczy wiedzieć, że najjaśniejsza gwiazda kon­
stelacji Lutni - Wega (a Lyr) - ma jasność równą
0m,0. Wszystkie obiekty jaśniejsze od Wagi będą
więc miały wielkości gwiazdowe ujemne, a obiek­
ty słabsze - dodatnie.
Jasności obserwowane znanych ciał niebieskich
zawierają się w granicach od m = -26m,8 dla
Słońca do m * 24mdla najsłabszych obserwowa­
nych przyrządami obiektów. Na jednym ze zdjęć
wykonanych specjalną techniką, przy użyciu ka­
mery CCD, udało się uzyskać obraz komety Hal-
leya w chwili, gdy miała ona jasność 24m,2. Obser­
wowanie jeszcze słabszych obiektów, które nie­
wątpliwie istnieją, uniemożliwia jasność tła noc­
nego nieba.
Czytelnik zdoła zapewne uzasadnić wnioski
wypływające z podstawowego, dla fotometrii
gwiazdowej, wzoru:
- wielkości gwiazdowe są bezwymiarowe,
- natężenia napromieniowania można wyrażać
w dowolnych jednostkach,
- różnicy o pięć wielkości gwiazdowych odpo­
wiada stosunek natężeń równy sto, a jednej
wielkości gwiazdowej “ 2,512,
Niebo w grudniu 1987 roku
Warunki obserwacji Wenus nadal będą się popra­
wiały. Odnajdziemy ją wieczorem nad południowo-
-zachodnim horyzontem. W pierwszej połowie mie­
siąca będzie świeciła na tle gwiazdozbioru Strzelca,
a później w Koziorożcu jako obiekt-3m,4.
Jowisz nadal znajduje się w Rybach i święci
bardzo jasno (-2m,2) W pierwszej połowie nocy
istnieją dogodne warunki, by za pomocą lornetki
lub lunetki, przeprowadzić serię obserwacji stale
zmieniających się konfiguracji w układzie jego gaii-
leuszowych Księżyców.
Marsa można będzie odszukać w gwiazdozbiorze
Wagi. Widoczny on będzie w drugiej części nocy,
iecz blaskiem nie będzie się specjalnie wyróżniał
(+r,8).
Astronomiczna zima rozpocznie się 22 grudnia
o godzinie 10:46 czasu środkowoeuropejskiego.
Fazy Księżyca: pełnia - 5.12 o godz. 9 02, ostat­
nia kwadra - 13.12 o godz. 12:42, nów - 20.12
o godz. 19:26 i pierwsza kwadra - 27.12 o godz.
11:02, Księżyc znajdzie się w apogeum 10.12
o godz. 15, a w perygeum - 22.12o godz. 13. (MTSz)
- sumie natężeń Ej i E2 nie odpowiada suma
wielkości gwiazdowych mj i m2.
Na zakończenie jeszcze jedna uwaga. Pomiary
fotometryczne wykazują, że dla znacznej części
ciał niebieskich jasność obserwowana nie jest
wielkością stałą. Zmienia się jasność planet, pla-
netoid, komet, gwiazd a nawet galaktyk. Przyczy­
ny tych zmian są różne. Mogą wynikać na przy­
kład z obrotu ciała wokół osi, ze zmian odległości,
z wzajemnego przesłaniania się, jak również ze
zmian mocy promieniowania samych źródeł.
Dokładna analiza krzywych przestawiających
zmiany w czasie jasności ciał niebieskich pozwala
określać wiele parametrów charakteryzujących te
ciała. Ale o tym przy innej okazji.
Marek T. Szczepański

UWAGA - konkurs międzynarodowy

S Z U K A M Y R E P O R T E R Ó W O C H R O N Y Ś R O D O W IS K A !
Zachodnioniemiecka redakcja „ K O SM O S" ogłosiła ogólnoświatowy konkurs pn. „Szukamy reporterów
ochrony środowiska", do którego zaprosiła również czytelników „Młodego Technika".
Przyjmowane są do konkursu prace (reportaże, felietony, artykuły popularnotechniczne, naukowe ftp.)
0 objętości NIE PRZEKRACZAJĄCEJ 4 stron znormalizowanego maszynopisu (30 wierszy. 60 znaków
w wierszu). Przyjmowane są WYŁĄCZNIE maszynopismy w JĘZYKU NIEMIECKIM. Praca powinna być
oznakowana godłem, zaś w załączonej kopercie powinno znaleźć się imię i nazwisko, dokładny adres, wiek
1zawód. Każdy uczestnik konkursu może nadesłać maksymalnie 2 prace.
Termin nadsyłania prac: 31.12.1987 r. na adres redakcji „K O SM O S". Postfach 640, D-7000 Stuttgart 1
z dopiskiem „Umweltreporter".
Nagrody: I - 5000 marek, ii -3000 M, Ul -1000 M, oraz nagroda 1000 M dla autora, który nie ukończył 18 lat.
Redakcja „ K O S M O S" ma zamiar opublikować najlepsze prace, najlepszą pracę polską chętnie opublikuje też
nasza redakcja.

89

Kurs języka Pascal
Część 20
W ostatnim odcinku rozpoczęliśmy rozważania o pli­
kach dyskowych zakładając, że skupimy się na ich obsłu­
dze w dialekcie TURBO-Pascal, współpracującym z syste­
mem operacyjnym M S-D O S lub CP-M 80.
Pliki dyskowe są dostępne w TURBO-Pascalu za po­
średnictwem tzw. zmiennej plikowej. Za jej pośrednic­
twem odbywają się wszystkie odwołania do danego pliku,
niezależnie od jego typu. Zmienną plikową trzeba przed
pierwszym użyciem zadeklarować, podobnie jak wszyst­
kie inne zmienne w Pascalu. Definicja typu plikowego
o dostępie swobodnym rozpoczyna się zawsze słowami
kluczowymi FILE OF, po których następuje definicja ele­
mentu pliku. Oto prosty przykład: należy zadeklarować
zmienną plikową dła szkolnej bazy danych, przechowują­
cej informacje o uczniach:
VAR K a r to te k a : F IL E OF RECOHD
nazw iako;
ln ie
F lek
k lasa
śred n ia :
Bil);
Ze zmienną plikową: Kartoteka jest więc związany plik,
złożony z rekordów o strukturze obejmującej 5 pól.
W praktyce w programie będą niewątpliwie potrzebne
zmienne tego samego typu, co elementy rekordu, dlatego
najwygodniej najpierw zdefiniować odpowiedni typ re­
kordowy, a dopiero potem deklarować w oparciu o niego
pliki i inne zmienne:
TTFB S 2 t u t . s k = RBCORD
n a z w is k o :
lin ie
90
w iek ; in te g e r;
k lasa : in te g e r;
a red h la : real
BŁD ;
VAB K a r t o t e k a : PIŁB OF S i t u b a n ;
O cień ; S ztubak;
W deklaracji pliku o dostępie swobodnym opisywana
jest struktura pliku, lecz brak w niej związków z konkret­
nym plikiem dyskowym, Przypomnijmy, że plikami dysko­
wymi zarządza system operacyjny. Chcąc uzyskać dostęp
do któregoś z plików, TURBO-Pascal musi skorzystać
z usług systemu operacyjnego
Przed rozpoczęciem zapisu lub odczytu z zadeklarowa­
nego pliku należy jeszcze związać go z konkretnym pli­
kiem dyskowym - już istniejącym, albo nowo utworzo­
nym . W systemie CP-M 80 lub M S-D O S oznaczenia plików
są w najprostszym przypadku dwuczłonowe i obejmują
nazwę pliku (1..8 znaków) i rozszerzenie nazwy (0..3
znaki), oddzielone od nazwy kropką. Rozszerzenie służy
z reguły do określania typu pliku {program w określonym
języku wyższego poziomu, program maszynowy, dane,
itd), np. TEST. PAS oznacza program pascalowy o na­
zwie: TEST. Dokładniejsze informacje o oznaczeniach
plików można znaleźć w podręczniku do systemu opera­
cyjnego. W dalszej części podręcznika termin: nazwa
pliku będzie odnosić się do dowolnego oznaczenia pliku.
Powiązanie zmiennej plikowej z konkretnym plikiem
dyskowym realizuje procedura Assign:
STRUG ( 3 0 ) ;
: STBlSG(ZO);
: in te g e r; Assign {zmienna plikowa, nazwa pliki/)
In teg er; Nazwa pliku może być dowolnym wyrażeniem łańcu­
real chowym, reprezentującym oznaczenie pliku zgodnie z za­
sadami obowiązującymi w systemie M S-D O S lub CPM 80.
Użycie procedury Assign musi poprzedzać wszystkie
pozostałe operacje plikowe, w szczególności otwieranie
pliku. Przykład:
Assign (Kartoteka. 'SZKOŁA. UCZ’)
Od tej chwili pascalowa zmienna plikowa Kartoteka
będzie związana z plikiem dyskowym o nazwie SZKOŁA
i rozszerzeniu .UCZ. Wszystkie odwołania do zmiennej
Kartoteka będą więc w rzeczywistości odwołaniami do
pliku: SZKOŁA. UCZ. Zauważ, że pozorna komplikacja,
S T B IB G 1 3 0 ];
: 3 T S IS G (Ź 0 );
polegająca na oddzielnym deklarowaniu zmiennej pliko­
wej i późniejszym wiązaniu jej z konkretnym plikiem,
w rzeczywistości decyduje o elastyczności całego mecha­
nizmu. Dlaczego? Może się przecież zdarzyć, że ten sam
program ma posłużyć do przetwarzania pliku o podobnej
strukturze, ale innej nazwie niż SZKOŁA. UCZ. W tym
przypadku wystarczy zmienić tylko nazwę pliku dyskowe­
go w procedurze Assign. Wszystkie operacje plikowe,
dotyczące w dalszym ciągu zmiennej plikowej: Kartote­
ka, będą odtąd związane z innym plikiem dyskowym.
Przed rozpoczęciem zapisu lub odczytu z pliku, plik
musi zostać otwarty. Otwieranie pliku to ogól czynności
przygotowujących plik do zapisu lub odczytu. W przypad­
ku zapisu trzeba np. przygotować na dysku miejsce dla
nowego pliku, zaś przed odczytem należy najpierw odna­
leźć plik w katalogu dyskowym i ustalić jego fizyczną
lokalizację. Istnieją dwie procedury standardowe do
otwierania plików o zdefiniowanej strukturze: ResetRest
i ReWrłte, W chwili użycia każdej z nich zmienna plikowa
musi mieć już przypisaną nazwę konkretnego pliku dys­
kowego (procedurą Assign):
 Resat {zmienna plikowa)-,
ReWrlte (zmienna plikowa);
Procedura ReWrfte tworzy nowy plik dyskowy o nazwie
przypisanej wcześniej odpowiedniej zmiennej plikowej.
Jeśli poprzednio na dysku istniał już plik o tej samej
nazwie, zostanie on skasowany bez uprzedzenia- Nowo
utworzony plik jest początkowo pusty (nie zawiera ani
jednego elementu), a wskaźnik plikowy - ustawiony na
jego początek.
Procedura Reset przygotowuje do przetwarzania ist­
niejący już plik dyskowy o nazwie przypisanej wcześniej
zmiennej plikowej przez procedurę Asslgn. Jeśli pliku
o wskazanej nazwie nie ma na dysku, wystąpi błąd. Po
odszukaniu pliku w skaźnik plikowy jest ustawiany na
pierwszy element pliku.
Zapis i odczyt elementów pliku o dostępie swobodnym
realizują procedury standardowe Wrfte i Read o następu­
jącym formacie:
Read (zmienna plikowa, zmienna)
Write {zmienna plikowa, zmienna)
Zauważ, że inaczej niż przy zapisie na monitor lub
odczycie z klawiatury, przy korzystaniu z pliku o zdefinio­
wanej strukturze w jednej operacji można zapisać lub
odczytać tylko pojedynczy element pliku. Co więcej,
w procedurze Write zapisywany element musi być zmien­
ną (nie wyrażeniem!) tego sam ego typu, co element pliku,
podany w deklaracji zmiennej plikowej.
Zapisywany bądź odczytywany jest zawsze element,
wskazywany aktualnie przez wskaźnik plikowy. Po każ­
dym zapisie lub odczycie wskaźnik ten przesuwa się
w przód o jeden element, tak że występujące po sobie
operacje zapisu lub odczytu będą dotyczyć kolejnych
elementów pliku. Elementy pliku o dostępie swobodnym
są numerowane, poczynając od 0.
Aby bezpośrednio ustawić wskaźnik plikowy na okre­
ślony element pliku, należy posłużyć się procedurą Seek:
Seek (zmienna plikowa, numer elementu)
procedura ta ustawia w skaźnik plikowy na element
pliku o podanym numerze. W praktyce może to oznaczać
m.in. przemieszczenie głowicy stacji dysków na odpo­
wiednią ścieżkę. Chcąc ustalić bieżące położenie wskaź­
nika plikowego, tzn. numer elementu pliku, na który on
wskazuje, możesz posłużyć się funkcją standardową Fila-
P o b . Jej wartość jest typu Integer:
FilePoB (zmienna plikowa)
Funkcja standardowa FHeSłze podaje bieżący rozmiar
pliku o dostępie swobodnym. Jej wartość jest typu
Integer:
FileSize (zmienna plikowa)
Funkcja FileSize podaje rozmiar pliku nie jako liczbę
bajtów, lecz jako liczbę jego zadeklarowanych elementów
składow ych (np. rekordów). Przykład: należy ustawić
w skaźnik plikowy na sam koniec pliku:
Seek (plik, FileSize);
Ponieważ numeracja elementów pliku zaczyna się od
zera, to wartość funkcji FileSize jest zawsze o 1 większa,
niż numer ostatniego elementu pliku. Powyższa procedu­
ra Seek ustawi zatem w skaźnik plikowy tuż za ostatnim
istniejącym elementem. W ten sp osób przygotowuje się
na ogół dołączenie do pliku z dostępem swobodnym
nowego elementu.
Po zakończeniu przetwarzania każdy plik należy za­
mknąć procedurą standardową Ctose:
Ciosa (zmienna plikowa)
W przypadku pliku nowo utworzonego Close wpisuje
plik do katalogu dyskowego. Zapomnienie o użyciu Close
może tutaj doprowadzić do utraty wszystkich zapisanych
danych.
Zasady przetwarzania plików o dostępie swobodnym
najlepiej prześledzić na przykładzie modelu ich typowego
zastosowania, jakim są banki danych. Niech plik o nazwie
M AG AZYN. DAN zawiera informacje o zawartości hipote­
tycznego magazynu elementów. O każdym elemencie są
zapisywane tylko dwie dane: nazwa elementu i jego
bieżący zapas (liczba sztuk w magazynie). Każdy typ
elementów ma własny numer, który jest równocześnie
numerem odpowiadającego danym elementom rekordu
bazy danych. Kolejne typy noszą więc n u m e r- indeks 0,1,
2, ... Poniższy program zakłada plik bazy danych i wpro­
wadza z klawiatury dane o początkowym stanie zapasów:
PROGRAM T w o r » « n i e F l lK uZ apa iow ;
TTFB Pozycja : RECOBID
■azwa STRUG [3 0 ) ;
Zapas: Integ er
BID;
PAR Z ap a ły : P1LS OP P o z y c j a ;
E le m e n t : P o z y c j a ;
ZnaK : cbar;
BJSGIB A a a l g n ( Z a p a t y , *HAGAZTI. DAR * ) ;
R e ¥ rlte (z a p a sy );
RBPBAT W r i t e l n ;
W rlte ['B o w a p o z y c ja ? ( T / l j * ) ;
Read [IDO, ZnaK );
W riteln ; W riteln ;
I F ZnaK I « I ' ? ' , ' t ' ) THBB
DBG IB
w rite ['B a z w a : * );
R e a d l n [ c l e m e n t. n a z w a ) ;
W rite rA K t. zapas; ' ) ;
R ead ln jelen en t. z a p a s);
W r ite [ z a p a s y , e le m en t)
BID
UBT1Ł ZnaK IB [ ' 1 ' , * n J ) ;
C lo se[Z ap asy )
BID.
Nasz program dopóty pyta o kolejne dane i zapisuje do
pliku M AGAZYN. DAN rekord po rekordzie, dopóki na
pytanie o wprowadzenie nowej pozycji nie odpowiemy
przecząco klawiszem [N]. W związku z tym mechanizmy
bezpośredniego dostępu nie występują jawnie. Automa­
tyczne przesuwanie wskaźnika plikowego o 1 rjekord
w przód po każdej operacji zapisu załatwia sprawę.
W instrukcji: Read (Kbd, znak) także występuje zmien­
na plikowa. Brak deklaracji zmiennej plikowej Kbd wynika
stąd, że zmienna Kbd jest w TU RBO -Pascalu wstępnie
zdefiniowana i oznacza dostęp do klawiatury bez buforo­
wania (kod każdego naciśniętego klawisza jest niezwło­
cznie przekazywany do programu, bez oczekiwania na
[Enter] lub [CR]). W związku z tym dla udzielenia odpo­
wiedzi wystarczy po prostu nacisnąć klawisz.
Powyższy program jest wykorzystywany jedno razow o-
przy instalacji systemu. W przyszłym odcinku zajmiemy
się innym programem, służącym do bieżącej aktualizacji
i korzystania z założonej przez nas bazy danych. Tam
mechanizmy bezpośredniego dostępu zostaną wykorzys­
tane w pełni.
Roland Wacławek
91
 koniecznie musimy używać prawdziwych minera­
łów. Do czasu ich znalezienia i zgromadzenia, do
czego zresztą gorąco namawiamy, możemy się
doskonale posługiwać minerałami zastępczymi, to
jest bardzo drobnym przemytym piaskiem zmie­
szanym z pospolitymi dostępnymi substancjami
zawierającymi różne metale. Pisaliśmy o tym ob­
szernie w części II tego cyklu.

Pracujemy z topnikiem jodowym

Umiemy już wytwarzać i badać powstające
podczas prażenia naloty na węglu. Przypomina­
BADAMY MINERAŁY ( V) my, że powstają one podczas działania płomienia
utleniającego dmuchawki na badany minerał,
Konkurs umieszczony w zagłębieniu węgla drzewnego.
Teraz wykonamy podobne badania, ale - tu
Już po raz piąty piszemy w naszym dziale o mi­ uwaga - nasz badany minerał trzeba najpierw
nerałach. Cykl ten zakończony będzie Wielkim zmieszać z topnikiem jodowym. Zaczynamy więc
Konkursem (patrz ,,MT” nr 6 i 7/B7). W numerze od sporządzenia tego topnika. Odważamy i zsypu­
11/87 skończymy się zajmować minerałami i po­ jemy razem:
damy pełne warunki naszego konkursu. Już dziś - 2 części (2 g) drobno sproszkowanej siarki S,
jednak przypominamy, że do wzięcia udziału - 1 część (1 g) drobno sproszkowanego jodku
w konkursie potrzebna jest znajomość treści potasu KJ
wszystkich sześciu odcinków. - 1 część (1 g) drobno sproszkowanego kwaśnego
Przypominamy również, że do przeprowadze­ siarczanu potasu KHSOą.
nia opisywanych w tym cyklu doświadczeń nie­ Teraz ostrzem scyzoryka wycinamy w kawałku
węgla drzewnego zagłębienie i wsypujemy do nie­
Tabela 1
go 1 część badanego minerału, wymieszaną wcześ­
Barwa 1 właściwości niej z 3 częściami topnika. Na badaną mieszaninę
Pierwiastek Uwagi
nalotu kierujemy teraz, i to możliwie stycznie do powie­
rzchni węgla, utleniający płomień dmuchawki.
Biały 2 kanarkowożół- Lotny. Charaktery­
tym obrzeżem i słabym, Arsen styczna woń czosn­ Takie postępowanie ma na celu osiadanie na węglu
żółtym nalotem z dala ku nalotów powstających podczas prażenia.
Niejeden z uważniejszych Czytelników może
Biały, 2 dala od próbki Trudniej lotny od na­ w tym miejscu zapytać: - Jaki cel ma tego rodzaju
żółtawy Antymon
lotu arsenu
postępowanie, skoro już poprzednim razem wy­
Pod działaniem amo­ twarzaliśmy na węglu naloty podczas prażenia /
Brunatny, na brzegach
czerwony lub szkarła- Bizmut niaku NH* nalot staie minerału płomieniem utleniającym?
iny się pomarańczowo- Rzecz w tym, iż wygląd i postać nalotów po­
żółty
wstających podczas prażenia z topnikiem jodo­
Biały, słaby blisko wym i bez niego, jest zupełnie różna. Najlepiej
próbki, z żółtawozielo-
Selen Żółtawa para, Cha­ udowodni to nam dokładniejsze zapoznanie się
nym obrzeżeniem i rakterystyczna woń z treścią tabeli 1, w której podajemy barwę i właś­
czerwonymi plamkami
ciwości nalotów powstających podczas prażenia
Płomień zabarwiony minerałów z topnikiem jodowym, a następnie*po-
Biały, szarawy, szary Tellur
na zielonawo równanie ich z danymi z tabeli 2 „MT” nr 9/87 (bez
topników). Z analizy treści obu tych tabel wynika
Białawozielony Kadm Słaby, nietypowy jasno, że nie jest to wcale powtarzanie, lecz rozsze­
Zielonawożółtawy. bli­ Płomień zabarwiony
rzenie badań o nową metodę, dającą inne wyniki.
Ołów
sko próbki brązowy na niebiesko
Stapianie z sodą
Czerwonobrązowy Srebro Bardzo słaby
Przy wytapianiu metalicznych kuleczek na wę­
świeci na gorąco, na
Otrzymuje się tylko glu ostrzegaliśmy, że tą drogą nie uda się otrzymać
przy badaniu siarcz­ kuleczek z tak wysokotopliwych metali, jak np.
zimno zaś biały. Osiada Cyna
ków. Dodatek siarki
blisko próbki
zwiększa nalot chrom czy mangan. Oba te metale nie tworzyły też
nalotów na węglu zarówno przy prażeniu z topni­
Biały Molibden Słaby kiem, jak i bez niego. Teraz właśnie nadchodzi
czas, aby poznać następne badania za pomocą
Żółty Rtęć Słaby analizy dmuchawkowej, które umożliwią wykry-

92

L
 Tabela 2

Barwa Pierwiastek Uwagi

Barwa powstaje
wskutek utworzenia
Intensywna niebieska- się Na2Mn0 4 Stop
Mangan
wozielona rozpuszczony w
H2SO4 daje roztwór
tioletowy

Podobna do barwy sto­

pu z manganem, znacz­ Miedź Uzyskuje się ze
nie mniej wyraźna związków tlenowych
pujemy odrobinę badanego minerału. Następnie
Barwa powstaje na badany minerał kierujemy, możliwie stycznie
Żółtawozielona Chrom wskutek utworzenia
się NasCrCU
do płytki, utleniający płomień dmuchawki. Po
paru minutach prażenia pojawią się na poczernio­
nej powierzchni charakterystyczne naloty. Ich
wanie w minerałach właśnie chromu, molibdenu barwy, właściwości i pierwiastki, z których po­
i jeszcze dodatkowo miedzi. wstają, podajemy w tabeli 3. Białe naloty zwilża-
Tabela 3
Znów ostrze scyzoryka idzie w ruch i już mamy
nowe zagłębienie w kawałku węgla. Do zagłębie­ Barwa i właściwości Skład
nia tego sypiemy drobno utartą sodę (Na2 C0 3 ), ale nalotu nalotu Pierwiastek Uwagi
tylko tyle, żeby zagłębienie było wypełnione do
1/3, Sodę teraz dobrze ugniatamy. Na powierzch­ Nie tworzy nalotu. Siarka Siarka rodzima spala
Gaz 0 swoistym za­ się po uprzednim
nię sody nasypujemy cieniuteńką warstewkę, pachu SCh stopieniu
oczywiście też drobno sproszkowanego badanego
Biały, łatwo lotny. 0- ASzOa Arsen Zapach czosnku
minerału, a na tę ostatnią znów bardzo cienką siada daleko od (AsO)
warstewkę azotanu potasu jfKNC^). Przykrywamy próbki
wszystko nową warstwą wody, całość zawartości Biały, żółtawy koło Sb20 2 Antymon Trudno lotny
zagłębienia jeszcze mocno ugniatamy i kierujemy próbki SbsO*
w to miejsce dmuchawką utleniający płomień.
Ogrzewanie płomieniem utleniającym prowadzi­ Pomarańczowożółty BteOs Bizmut
na gorąco, żółty po 0
my 3-5 minut, aż powstanie jednorodny stop sody chłodzeniu
z próbką minerału. Jeżeli w badanej próbce mine­
Czerwony, purpuro SeOs Selen Swoisty zapach
rałów znajdował się mangan, chrom lub miedź wy, łatwo lotny
wtedy powstający z sodą i azotanem potasu stop
zabarwi się. Jak poszczególne metale barwią taki Ciemnobrunatny, ła­ TeOz Tellur Nalot potraktowany
two lotny płomieniem reduku­
stop, podajemy w tabeli 2. jącym barwi go na
niebiesko 2 odcie­
niem zielonym
O bserw acje na płytce gipsow ej
Żółtawy, po ochło­ ZnO Cynk Niekiedy próbka za­
Z blachy lub kartonu wykonujemy prostokątną dzeniu biały, trudno pala się płomieniem
ramkę o wymiarach: 120 x 30 mm. Wysokość widoczny na tle gi­ zielonawym Patrz
psu reakcja z azotanem
ramki powinna wynosić ok. 30 - 40 mm. Gdy kobaltowym
ramka jest już gotowa, kładziemy ją na gładkiej
blasze lub folii z tworzywa sztucznego. Gips sztu- Pawie oka w baiwach CdO Kadm Nielotny
od żółtej do brunat­
katorski zarabiamy wodą na gęste ciasto, po czym nej
ciastem tym napełniamy ramkę. Po 3 - 4 dniach
nasza gipsowa płytka jest już gotowa. Niecierpli­ Żółty koło próbki, PbO Ołów Dokładniejsze rozpo­
dalsze części biała­ znanie daje próba z
wych ostrzegamy, że niedostatecznie wysuszona we 1 niemal niewi­ topnikiem jodowym
płytka gipsowa pod działaniem płomienia dmu­ doczne na tle gipsu
chawki będzie się kruszyć i pękać. Na gotowej już Biały, bardzo trudny SnO* Cyna Dokładniejsze rozpo­
suchej płytce gipsowej wytwarzać będziemy nalo­ do dostrzeżenia znanie daje próba z
ty powstające podczas prażenia badanych mine­ azotanem kobalto­
wym
rałów płomieniem utleniającym. Ponieważ wię­
kszość tworzących się podczas prażenia nalotów my kroplą 5% wodnego roztworu azotanu kobal­
jest jasna, aby były one dobrze widoczne, radzimy towego [Cq(N0 3 )2 ] i lekko prażymy płomieniem
powierzchnię płytki gipsowej pokryć sadzą. utleniającym. Jeśli pojawi się barwa trawiastozie-
W tym celu płytkę powoli przesuwamy nisko nad iona, dowodzi to obecności cynku, a gdy niebie-
płomieniem świecy. W tak poczernionej płytce skozielonkawa - obecności cyny.
wykonujemy płytkie zagłębienie, do którego wsy­ Stefan Sękowski

93

W poprzednich odcinkach zdoła­
liśmy, być może, przekonać Czytelni­
ka, że w nauce zdarzają się rewolucje.'
Jeżeli nawet liczni uczeni nie zgadza­
ją się z historycznym modelem rewo­
lucji naukowej, podawanym przez T.
S. Kuhna, to przynajmniej muszą
przyznać, że w każdej dyscyplinie na­
ukowej zdarzają się okresy wyjątko­
wo płodne i twórcze, nacechowanie
dużą liczbę odkryć i formułowaniem
nowych, kontrowersyjnych teorii.
Może zatem nasuwać się pytanie, czy
podobne wybuchy twórczej inwencji
znane są także w dziejach techniki?
Porównywanie jest możliwe, jeśli
w technice występują okresy upor­
czywego, konserwatywnego trwania
przy pewnym sposobie rozwiązywa­
nia danego problemu. Sposób ten to
94
ISTOBIA
T r wa ł o ś ć i z mi ana w ś wi aci e techni ki
właśnie odpowiednik paradygmatu
w nauce. Gdy w pewnym momencie
ów „techniczny paradygmat” prze­
staje wystarczać (np. z powodu presji
ekonomicznej, czyli zapotrzebowa­
nia na tańszą lub wydajniejszą tech­
nologię), mamy do czynienia z sytu­
acją kryzysową. Jeżeli wreszcie gars­
tka śmiałków zaproponuje nową
koncepcję techniczną, dającą nie­
zwykłe możliwości w porównaniu
z poprzednią, lecz na razie nie wypró­
bowaną, i, zapewne, zawodną - wte­
dy nic nie stoi na przeszkodzie, by
sytuację tę nazwać rewolucyjną.
Na pierwszy rzut oka wydawać się
może, że do takich wydarzeń docho­
dzi niemal codziennie. Pewnego ro­
dzaju rewolucji dokonuje wszak w te­
chnice każdy istotniejszy wynalazek.
Co więcej, i w nauce, i w technice
pojawia się problem strat, jakie nieu­
chronnie przynosi wymiana jednego
paradygmatu na drugi. Nim nowa
konstrukcja czy technologia zostanie
dopracowana i ulepszona, wszystkie
zalety dawnej przemawiają przeciw
niej. Gdybyż jeszcze stara miała
wdzięk i tajemniczość nowej, no
i gdyby była pozbawiona tych kilku
nieszczęsnych wad lub ograniczeń,
nikt nie zdobyłby się na to, aby się jej
wyrzec.
Przyzwyczajenie techników do
utartych sposobów rozwiązywania
pewnych problemów jest nawet sil­
niejsze niż analogiczny nawyk
u uczonych, bowiem to, co dla przyro-
SIĘ NIE POWTA
doznawcy jest jedynie kwestią pew­
nej rutyny intelektualnej, dla inży­
niera ma wymiar organizacyjny
i ekonomiczny. Nikt np. nie będzie
tłumaczył inwestorowi, by zrezygno­
wał ze sfinansowanych już konstruk­
cji czy instalacji tylko dlatego, że
właśnie rozpoczęła się „rewolucja te­
chniczna” i wypadałoby robić wszys­
tko inaczej. Raz zatwierdzone paten­
ty, opracowane normy, funkcjonują­
ce systemy są potężną siłą, zamraża­
jącą inwencję techniczną na pewien
czas. Nie ma od tego ucieczki.
Z drugiej strony, w technice bardzo
rzadko zdarzają się paradygmaty
osiągające prawdziwą wyłączność.
Naukowcy-teoretycy opierają swoją
twórczość na przekonaniu, że może
istnieć tylko jeden poprawny opis da­
nego wycinka rzeczywistości. Spory
naukowe są zatem gwałtowne, ale
kończą się na ogół wyraźnym zwycię­
stwem tej czy innej koncepcji. W te­
chnice jednak bez sensu byłoby prze­
konywanie o absolutnej wyższości
np. napędu na cztery koła nad napę­
dem na dwa koła. Wiadomo, że każdy
z tych rodzajów ma w określonych
warunkach przewagę nad tym dru­
gim. Jesteśmy świadkami współist­
nienia silników parowych, spalino­
wych i elektrycznych, różnych syste­
mów zapisu magnetowidowego, ame­
rykańskiej i radzieckiej koncepcji
eksploracji kosmosu itd. Do tych sa­
mych celów można dojść różnymi
drogami. Współistnienie odmiennych
„paradygmatów” to codzienność te­
chniki.
A jednak zdarzają się niekiedy,
w technice spektakularne kroki na­
przód, powiązane z dość radykalną
eliminacją rozwiązań wcześniej­
szych. Jeśli zbadamy dzieje maszyn
matematycznych, dostrzeżemy dość
wyraźnie wyodrębnione okresy sto­
sowania układów lampowych, tran­
zystorowych i mikroprocesorowych.
Jeśli przyjrzymy się zagadnieniu po­
stępu technicznego w pasażerskim
lotnictwie międzykontynentalnym,
dostrzeżemy w pewnym okresie rap­
towne „przejęcie pałeczki” przez od­
rzutowce.
 Odrzutowce nigdy wprawdzie nie tych dopracowano od strony mate­
wyparły samolotów z silnikiem tło­ matycznej prawa przepływu gazów
kowym, sam jednak fakt „wdarcia z prędkościami poddźwiękowymi
się1’ w latach trzydziestych XX w. tej oraz uzyskano pewne dane na temat
nowej koncepcji do uporządkowane­ przepływów naddźwiękowych. 23-
go świata techniki lotniczej stanowi -letni Anglik Frank Whittle, który
interesujący przykład przemiany, w 1930 r. opatentował turbinę gazo­
której właściwie mogłoby nie być. wą dla napędu odrzutowego, znał za­
W tamtych latach samolot o napędzie równo te teorie, jak i ówczesne no­
tłokowym był wciąż jeszcze ulepsza­ wości z zakresu termodynamiki. Wy­
ny i bynajmniej nie stanowił konstru­ nikała z nich nie tylko możliwość
kcji zanikające] lub kłopotliwej. Poza zbudowania samolotu turboodrzuto­
zmianami w budowie elementów noś­ wego, lecz również dająca się przewi­
nych samolotu, ulepszano także pali­ dzieć - w odległej, co prawda, przy­
wa i cały układ napędowy. Wymyślo­ szłości - przewaga takiego samolotu
no silnik z doładowaniem, śmigło nad śmigłowym. Reszta była już tylko
przestawialne, zawory chłodzone so­ kwestią inżynierskiej pomysłowości
dem. Rozwój trwał i w następnych Whittle'a.
dekadach Samoloty z silnikiem tło­ Turbina trzeciej wersji silnika Whittle a, zni­
Dopiero jednak wybuch n wojny szczona w wyniku nieudanej próby w lutym
kowym, latające teraz, wcale nie są 1941 r.
światowej przyspieszył prace, finan­
zabytkami techniki. Będziemy praw­
sowane dotąd z wielką wstrzemięźli­ znajdujemy kilka modeli, zbudowa­
dopodobnie potrzebować ich - i ulep­
wością przez Królewskie Siły Powie­ nych według zupełnie innych zasad.
szać je - w nieskończoność.
trzne i kilka firm lotniczych. W 1942 Później jeden z nich zdobywa prze­
Można przypuszczać, że idea silni­
r. Wielka Brytania rozpoczęła produ­ wagę, ale odmienne warunki pracy,
ka turboodrzutowego zrodziła się
kcję silników lotniczych. Jednocześ­ rozwój innej gałęzi techniki lub in­
z przewidywań, jakie nasunął rozwój
nie w Niemczech nad napędem od­ spiracje płynące z teorii naukowych,
aerodynamiki. W latach dwudzies-
rzutowym pracowało dwóch studen­ mogą skłonić do powrotu do któregoś
Japońskie myśliwce atakujące w 1941 r. tów z Getyngi, Hans von Ohain i Max z dawnych modeli. Po ulepszeniach,
amerykańską bazę Pearł Harborzostały wy­ Hahn. Na trzy dni przed najazdem na
kryte przez urządzenia rad aro w e zainstalo­ Polskę Niemcy testowali już swój
to on zdobywa dominację.
wane na amerykańskich statkach, lecz os- W pracy „Rozwój koparek w prze­
trzeżenię zlekceważono. Nowe wynalazki pierwszy odrzutowiec. Dalsze próby kroju historycznym" (Warszawa
stanowiły realną siłę militarną w okresie II uległy jednak opóźnieniu ze względu 1976) Wiślicki dowodzi, że koparki
wojny światowej; choć większość z nich na opór dowództwa Luftwaffe, przy­
wyrastała z pomysłów i prób, zainicjowa­ z chwytakiem wciskanym w grunt
nych na długo przed jej wybuchem. Na zdję­
wiązanego do koncepcji silników tło­ przez mechanizm śrubowy i koparki
ciu - jeden z brytyjskich masztów radaro­ kowych. z chwytakiem zagłębiającym się pod
wych, znajdujący się w stanie pełnej goto­
wości już latem 1939 r. Obserwacje dokonane przez histo­ własnym ciężarem powstały jedno­
ryków techniki zdają się zatem pro­ cześnie w końcu XVI w. Dominację
wadzić do wniosku, że istnieją w te­ uzyskał - jako wydajniejszy - pierw­
chnice pewnego rodzaju modele pod­ szy z tych modeli, lecz zastosowanie
stawowe, które mają gdzieś swój po­ do napędu koparek maszyn paro­
czątek, okres dominacji i zmierzch. wych umożliwiło powrót do cięż­
Od paradygmatów naukowych róż­ szych chwytaków samozagłębiają-
nią się zarówno tym, że ich odrzuce­ cych się. W XIX w. ten model pojawia
nie lub zwycięstwo wynika przede się zatem ponownie. W XX. wydaj­
wszystkim z czynników organizacyj­ ność koparek znów wzrasta dzięki
nych i ekonomicznych, jak i tym, że wciskaniu chwytaka w grunt. Tym
rzadko kiedy odchodzą zupełnie razem jednak odbywa się to dzięki
w niepamięć. Na ogół mamy do czy­ zastosowaniu siłowników hydrauli­
nienia z ewolucyjnym ulepszaniem cznych.
jednego modelu (można go tąkże na­ Konstrukcje koparek rozwijały się
zwać generacją, zgodnie z dzisiejszą zatem w sposób „spiralny”: poprzez
manierą językową), zaś przewroty nieświadomy na ogół powrót do sta­
czy rewolucje techniczne polegają na rych idei. Być może zjawisko to znane
raptownym usunięciu w cień jednego jest także w innych działach techniki.
modelu przez drugi. Większość z nich ma jednak zbyt
krótką historię, by przewidzieć w tej
Według Alfreda Wiślickiego, który chwili, czy właśnie ten rodzaj prze­
badał dzieje mechanizacji budownic­ mian czeka je w przyszłości.
twa, u źródeł cykli rozwojowych
pewnych urządzeń technicznych Henryk Hollender

95
 w trudnym terenie. Efektem wyprawy, prócz do­
TATRĄ dookoła świata świadczeń dla fabryki, mają być 2 pełnometrażo­
W roku bieżącym TATRA obchodzi swe 70-leeie we filmy i 56 odcinków dla TV.
wyprodukp wania w Koprzywnicy pierwszego mo­ A oto niektóre dane TATRY 815 GTC:
delu samochodu „Prezydent”. Z tej okazji 17.03. długość - 10000 mm,
br. wyruszyła w podróż 5-osobowa załoga. W po­ szerokość - 25000 mm,
łowie czerwca mieliśmy okazję gościć ją w Polsce- wysokość - 3850 mm,
16 kraju na trasie tej wyprawy. Samochód, który masa - 21 Mg,
pojechał w mającą trwać trzy lata podróż to Tatra pojemność zbiorników paliwa - 2x230 1 + 4 ka­
615 GTC (Grand Tourist Container) zbudowany nistry po 20 1,
na seryjnym podwoziu Tatry 815. prędkość maksymalna - 95 km/h
Samochód jest bogato wyposażony w urządze­ ' silnik wysokoprężny o mocy 208 kW, zużywający
nia dodatkowe: generator prądu, zbiorniki wody średnio 32,*5 1/100 km.
i paliwa, miejsca do spania, dla kamer filmowych, Kabina klimatyzowana, podwozie rurowe
części zapasowych, itd. Na wyposażeniu znajduje spawane.
się też maleńki samolot typu ULA (ultralekki) Podróż zakończy się w roku 1989 po przejecha­
ważący jedynie 115 kg i służący do robienia zdjęć niu tras na 5 kontynentach, (j)
 nego mechanizmu różnicowego. Bar­ w różnego rodzaju elementy dodat­
dzo duży, jak na pojazd z tak małym kowe. Najbardziej rzucające się
ŁADA NIVA rozstawem osi, jest prześwit pod płytą w oczy są obręcze z lekkiego stopu
C O SSACK CABRIO podłogową, wynoszący aż 235 mm. dostosowane do opon o wymiarze
Jednostką napędową Lady Nivy jest 185 SR15. Oryginalnie też została
silnik benzynowy o pojemności sko­ zmodyfikowana tablica rozdzielcza
Pod tą długą nazwą kryje się do­ kowej 1569 ćma. Przy stopniu spręża­ z kierownicą sportowego typu.
brze znana w Polsce Niva ze zmodyfi­ nia 8,5:1 zapewnia on moc maksymal­ Modyfikacja nadwozia sprawiła, że
kowanym w Wielkiej Brytanii nadwo­ ną 58,2 kW przy 5400 obr/min i ma­ koło zapasowe mocowane jest obec­
ziem. Tamtejszy sprzedawca radziec­ ksymalny moment obrotowy 99 Nm nie na jego tylnej ścianie, a właściwie
kich samochodów postanowił uatrak­ przy 3400 obr/min. Ponieważ masa na pozostałości po drzwiach tylnych.
cyjnić i tak oryginalną Nivę przerabia­ własna tego pojazdu wynosi 1145 kg, Utrudnia to niestety bardzo dostęp do
jąc jej nadwozie na otwarte (okł.). czas przyspieszenia od 0 do 100 km/h bagażnika zamkniętego od góry naj­
Lada Niva jest na rynku brytyjskim {i wynosi 18,9 s, a prędkość maksymal­ częściej złożonym dachem z tworzy­
nie tylko) pewnym ewenementem, ma na nie przekracza 120 km/h. Jedno­ wa sztucznego.
bowiem układ napędowy 4x4 i to nie­ cześnie średnie zużycie paliwa do­ Na rynku brytyjskim Niva ma
rozłączny, a więc tego samego typu, chodzi do 15 cm3 na 100 km. oprócz konkurentów japońskich do­
jakim mogą pochwalić się zarówno Układ hamulcowy Nivy niczym nie datkowego rywala rodem z Rumunii.
Land, jak i Rangę Rovery. Jest przy różni się od tego, w jaki są wyposażo­ Jest nim mała Dacia Duster również
tym samochodem średniej wielkości: ne Lady osobowe. Jest on dwuobwo- z napędem 4x4, ale z możliwością
jego długość nie przekracza 3708 dowy, koła przednie mają tarcze ha­ odłączania kół przednich. W opinii
mm, a rozstaw osi 2197 mm, a przy mulcowe, a tylne bębny. Układ ma fachowców Lada przewyższa jednak
tym jest nieporównanie tańszy od re­ wspomaganie urządzeniem podciś­ znacznie pojazd rumuński przede
nomowanych samochodów brytyj­ nieniowym. wszystkim właściwościami eksplo­
skich tego typu. Zależnie od życzenia klienta Niva atacyjnymi i wykończeniem.
Przeróbka nadwozia Nivy nadała Cossack może być wyposażona Jerzy Borkowski
temu pojazdowi bardziej agresywny
charakter, który umiejętnie podkreśla
sposób jego malowania. Zdecydowa­
nie się na częściowe tylko odsłonięcie
wnętrza pozwoliło wykorzystać słupki
środkowe do oparcia na nich belki
zabezpieczającej pasażerów w razie
dachowania, a jednocześnie wyelimi­
nowało konieczność zmiany konstru­
kcji drzwi bocznych. W ten sposób
uzyskano nowe, oryginalne, a jedno­
cześnie wystarczająco sztywne nad­
wozie doskonale nadające się do eks-
ploatacji w terenie.
Ponieważ Niva wywodzi się w pros­
tej linii z Lady osobowej, wiele jej
elementów i zespołów jest nietypo­
wych, jak na pojazd terenowy, a przy
tym sprawia, że odznacza się ona za­
letami samochodu osobowego. Taka
jest też konstrukcja zawieszenia. Za­
równo koła przednie, jak i tylne wypo­
sażono w elementy sprężyste w po­
staci sprężyn śrubowych, a nie klasy­
cznych i najczęściej spotykanych
w pojazdach terenowych resorów
podłużnych. Wahacze poprzeczne
z przodu i drążki reakcyjne z tyłu
wpływają na podwyższony komfort
jazdy. Nie jest to oczywiście bez zna­
czenia dla kupującego, który chciałby
mieć samochód funkcjonalny i pewny
w każdym terenie, a jednocześnie za­
pewniający komfort jazdy porówny­
walny z tym, jaki gwarantuje średniej
klasy samochód osobowy.
„Uterenowienie" Nivy jest zasługą
przede wszystkim zastosowanego
w niej napędu wszystkich kół, uzupeł­
nienia pięciobiegowej skrzyni prze­
kładniowej o dwustopniowy reduktor
oraz wprowadzenia blokady central­