nisterium wojny w Austrji niezwłocznie po zejściu lo­
obmyśliło ściany obronne, dów rozpoczęte zostaną.
któreby osłabiły działanie
kul karabinowych i mniej­
szych armatnich. Pomysł
ten staje się obecnie rzeczy­
wistością. Zbudowano
LUTY 1887 r. w Wiedniu ogromne ściany
z blachy stalowej, które
ustawiono na kołach. Ścia­
Spór ny te mają oddziały, idące
do ataku, posuwać przed
W akademii medycznej sobą, zastawiając się niemi
francuskiej powstał nauko­ przed ogniem rotowym.
wy spór między jednym W nowożytnych tych tar­
z najznakomitszych lekarzy czach znajdują się strzelni­
parskich Drem Peterem, ce i drzwi, które można
a głośnym fizyologiem Pas­ w każdej chwili otworzyć
teurem. Dr Peter zakwesty- i wypaść przez nie na nie­
onował metyle skuteczność przyjaciela.
systemu leczenia wodo- „Kurjer Warszawski"
wstrętu zapomocą szcze­ 8 lutego 1887 r.
pienia, o ile domaga się po­
stawienia pewnej granicy Arcydzieło sztuki
w stosowaniu tej metody, zegarmistrzowskiej...
granicy, poza którą lekars­
two mogłoby rozszerzać ...wykonał mechanik
zarazę. Krystyn Marcin ze
„Czas"
Schwarcwaldu. Zbudował
5 lutego 1887 r.
on zegar wysokości 3 1/2,
szerokości zaś 2 1/2 metra,
Z pomysłów swojskich
który wskazuje sekundy,
minuty, kwadranse, godzi­
ny, dni, tygodnie, miesiące,
pory roku, lata zwyczajne
i przestępne, aż do ostatniej
chwili 99.999-go roku.
Oprócz tego wskazuje ze­
gar ten czas na każdej sze­
rokości geograficznej obu
półkul ze zmianami księży­
ca i daje wszelkie inne wia­
domości kalendarzowe.
Obfitość figur ilustruje róż­
ne wypadki mitologii
W okolicy Lublina jakiś i chrześcijaństwa. Minuty
wiejski stolarz skonstruo­ wybija 60 charakterystycz­
wał stołek, dający się w jed­ nych posążków.
nej chwili zamienić na
„Kurjer Warszawski"
schodki, używane w biu­
8 lutego 1887 r.
rach, sklepach, oranżerjach
etc.
Kole] clrkumwalacyjna
Model tego pomysłu od­
znaczającego się niezmier­
Rozpoczęte zostały już
ną prostotą, nadesłano już
do Lublina. roboty około budowy mostu
„Kurjer Warszawski" kolejowego na Wiśle, Po­
8 lutego 1887 r. stępują one bardzo szybko.
Wykop pod założenie fun­
damentów przyczółków
mostowych po obu stronach
Średniowieczne tarcze.,.
Wisły zajmuje kilkudzie­
...zasłaniające żołnierzy sięciu robotników. Do zało­
przeciw kulom przeciwni­ żeń fundamentów środko­
ków, mają wrócić nanowo wych filarów mostowych
w użycie, z tą tylko różnicą, sposobem pneumatycznym
że przewyższają dawniej­ poczyniono już przygoto­
sze o wiele rozmiarami. Mi- wawcze kroki i roboty te
buje pościeli, odznacza się
trwałości i lekkością, gdyż
„Czas"
10 lutego 1887 r.
Jeszcze kolej elektryczna
Podnoszony od lat czte­
rech projekt urządzenia
w Warszawie kolei elektry­
cznej nie przestaje zajmo­
wać przedsiębiorców za­
granicznych.
Obecnie świeżo przybył
ajent londyńskiego Towa­
rzystwa pod firmą Gillome
Smith et comp., celem zba­
dania warunków miejsco­
wych oraz szans powodze­
nia projektowanej kolei.
„Kurjer Warszawski"
12 lutego 1887 r.
Drezyna kolejowa
P. Maksymilian Olesz-
czyński warszawianin, pra­
cujący jako dozorca drogo­
wy na kolei południowoza-
chodniej, przedstawił swo­
jej zwierzchności obmyśla­
ną przez siebie kolejową
drezynę.
Dokonane próby wyka­
zały wyższość pomienione-
go przyrządu nad wszelki­
mi dotychczas używanemi.
Wynalazca po otrzyma­
niu patentu zamierza wyra­
biać nowe drezyny w War­
szawie.
,, Kurjer Warsza wski'
17 lutego 1887 r.
Wynalazek
Okazywano nam model 1,800 funtów żelaza.
łóżka obszernego w 1/5 na­
turalnej wielkości, pomysłu
i wykonania p. Ludwika
Ludwińskiego. Łóżko ma­
jące tę zaletę, że nie potrze­
waga jego wraz z pokrow­
cami wynosi około 20-tu
funtów, a zajmuje mało
miejsca (1 metr długości, 30
centymetrów szerokości
i 15 centymetrów wysokoś­
ci), co w pochodach wielką
ma doniosłość.
Wynalazca czyni stara­
nia o pozyskanie patentu.
„Kurjer Warszawski"
19 lutego 1887 r.
Telefon w służbie uczniów
gimnazjalnych
Abiturienci kolońskiego
gimnazjum katolickiego
obawiając się egzaminów
„maturitatis'' urządzili so­
bie potajemnie telefon, łą­
czący gabinet profesorów
z zakładem gimnastycz­
nym. Za pomocą tego apa­
ratu, dowiedzieli się wszys­
tkich tematów, wybranych
na popis. Podstęp wydał się
jednak i władza skasowała
cały egzamin. Wszyscy
gimnazjaliści posiedzą je­
szcze rok w szkole za orygi­
nalny swój pomysł.
„Kurjer Warszawski”
21 lutego 1887 r.
Działo
W Woolwich, w Anglji,
rozpoczęto próby z najwię­
kszym działem, jakie
w ogóle zbudowano. Jest to
potwór, ważący 200 beczek,
44 stóp długi i 16 3/4 cali
szeroki. Potrzeba sześciu
artylerzystów do nabicia tej
armaty, która pochłania na­
raz 600 funtów prochu i
„Kurjer Warszawski"
22 lutego 1887 r.
Zebrała:
Jadwiga Orzechowska
P O P U L A R N Y M A G A Z Y N
N A U K O W O - T E C H N I C Z N Y

Nt 2 (456) Luty 1987 RocznłkXXXVM

Jaki będzie mikroprocesor lat dziewięćdziesiątych? Ma

on duże znaczenie dla wydajności komputera, Tymcza­
sem dziś rozwój mikroprocesorów znalazł się na rozdro­
żu. Dlaczego? Na to pytanie Czytelnicy znajdą odpowiedź
w artykule Rolanda W acławka pt. Dokąd zmierzasz, mi­
kroprocesorze?, który drukujemy na s. 6.

W rejsie „Pom eranii", w którym w charakterze obserwa­

tora i fotoreportera płynął również przedstawiciel naszej
redakcji uczestniczyła młodzież z całej Polski, głównie ze
Śląska. Rejs był nagrodą dla zwycięzców ogólnopolskie­
go konkursu pod hasłem ,,Łączy nas Bałtyk” . Relację
z tego wydarzenia prezentujemy na s. 16.

Fortepian znamy wszyscy. Ale czy również wszyscy wie­

my, jak on powstaje i co ma decydujący wpływ na jego
brzmienie? Jeśli nie, zapraszamy zainteresowanych do
lektury artykułu Zofii Rokity ,.Dlaczego gra?” (s. 22).

Nasza okładka : Nawet samochody ciężarowe coraz częś­

ciej stosują system napędu 4 x 4 . Oto nowy typ popularnej
J fy ” produkcji NRD, wystawionej na targach lipskich
jesienią ubiegłego roku.
 SPIS TREŚCI
Artykuły: DOKĄD ZMIERZASZ MIKROPROCESORZE? - Roland W a d a w a k ............................................... 6
DLACZEGOGRA?-Zofia R o kita ........................................................................................................ 22
ŻEGLOWANI&JEST KONIECZNOŚCIĄ-Eugeniusz Koczorowski .................... 35
W DAWNEJ ODLEWNI - Leszak W o jn a r ...................... '................................................... ............... 44
F d U to n : SPRAWIEDLIWOŚĆ Z AUTOMATU -Jerzy Staw iński..................................................................... 3
Opowiadaniu: CZAS I NIESKOŃCZONOŚĆ W NAUCE TASCO - Artur G ru s z c z a k ............................................... 52
N a waraataela: KONWERTER KRÓTKOFALOW Y-AndrzejKusiak........................................................................ 56
MIKROELEKTROWNIA W O D N A -(s z j.............................................................................................. 57
ROWER BAGAŻOW Y.......................................................................................................................... 64
PRZYSTAWKA- STOJAK DO WIERTARKI - Marek S o w a .............................................................. 66
DWA SPOSOBY ZASTĄPIENIA ELEKTRYCZNEJ POMPKI DO AKWARIUM - g z ......................... 68
STOŁEK- DRABINA-)p....................................................................................................................... 69
Klub W ynalaiców : ZABEZPIECZENIE HYDROFORU (zadanie 419), USPRAWNIAMY SPRZĘT BIWAKOWY (roz-
wlązanlezadanla413)........................................................................................ .................................. 92
Działy: 9KRZYNKA A D R ESÓ W .............................................................................................................. 4
CIEKAWE KSIĄŻKI................................................................................................................................. „4
POZNAJEMY SPRZĘT INFORMATYCZNY: DRUKARKA BROTHER M-1009 ............................... 5
NOWE I NAJNOWSZE.............................................................................................................. . . , . 20
ASTRONOMIA DLA WSZYSTKICH: JĄDRO KOMETY HALLEYA -M arek Stanlucha................... 70
POZNAJEMY SAMOCHODY: ISUZU GEMINI-Zdzisław Podblelskl............................................... 72
FIZYKA Z MYSZKĄ: CO Z CZARNYM KOTEM? - Tadeusz Rzepecki............................................... 74
ROZMAITOŚCI MATEMATYCZNE: NAJSTARSZE ZASTOSOWANIE GEOMEThlt - Michał
S zu re k ........................................................................ ...............................• ........................................ 76
POMYSŁY GENIALNE, ZWARIOWANE I TAKIE SOBIE..................................................................... 78
HISTORIA SIĘ NIE POWTARZA: PUŁAPKI CHRONOLOGII - Henryk Hoilender............................ 80
CHEMIA NA CO DZIEŃ: O WAPNIU, WAPNIE, GIPSIE I CEMENCIE (Cząśó II) - Stefan Sakowski 62
DZIEJE OKRĘTU: NA CZYM PŁYWALI NA8I PRAPRZODKOWIE? - Eugeniusz Koczorowski B4
INFORMIK a, b, c; KURS JĘZYKA PASCAL (12) - Roland Wacławek............................................... 86
FOTOPORADY: WYWOŁYWANIE BARWNYCH DIAPOZYTYWÓW ORWO-CHROM - Piwał
W ó jc ik ................................................................................................................................. 86
KATEDRA FIZYKL ZACZĘŁO SIĘ OD KWARCU - Adam Grzymała, Andrzej Olszewski 95
Różne: NAJWIĘKSZE NA ŚWIECIE MUZEUM TECHNIKI-Karol Latta....................................... 12
SAMOWYŁADOWCZE-Krzysztof S o ld a............................................ ...................... 15
PROMEM „POMERANIA" Z Gdańska do S zczecin a-w p j............................................ 16
WYSTAWA LOTNICZA W FARNBOROUGH-Marian Kopczyński......................... 30
TARGI MASZYNOWE BRNO'86-Elżbieta G a w e ł........................................................ 32
ORLIK PZL-13 0 ................................................................................................................... 43
BIONIKA A P S Z C Z O Ł A ..................................................................... : ............................ 49
TRAWNIK NA... DACHU - j .............................................................................................. * 76
LATAJĄCE KLEJNOTY - ilza Trzclonka........................................................................... 90
K A M ELEO N -rw ................................... . ........................................ .................................. 94
Okładki: IF A S 0 4 x 4 . . . ,................................................................................................................. I
SĘDZIWY TEC H N IK ........................................................................................................... U
LAND ROVER - Jerzy Borkowski .................................................................. ... IV
Numer Ilustrowali: Jerzy Flisak, Eugeniusz Koczorowski .
Fotografie w numerze. CAF, „Hobby”. „Inter Natłones”, W. P. Jabłoński, M. Kopczyński, „Kosmos , Z. Podblelskl, SKODA, „Sky ind
Teleaeope", SUL2ER, „The Dsnfoss Joumałl", 2e zbiorów redakcji

a ------------------ i----------------------------------------------------
Rade Redakcy|na: doc. dr Zygmunt Dąbrowski, Inż. Jerzy Jsaluk, dr Zygmunt Kalisz, mgr Władysław Majewski, mgr Zbigniew Słowiński, mgr
inż. Jercy Slek, dr Zbigniew Plochockl, Piotr Postawka, prof. dr hab. Andrzel Wróblewski (przewodniczący), mgr Inż. Roland Wacławek, mgr
Inż. Grzegorz Zalot
Zespół redakcyłrty: Mikołaj Dubrawski (klar. działu techn.-organ.), Elżbieta Giwel (sekretarz redakojl), Władysław P. Jabłoński (kler. działu
graficznego), Bogusław Kltzmann (red. działu), Jerzy Klawlński (kler. działu łączności z Czytelnikami), Zofia Rokita (red, działu nauki), Jerzy
Pietrzyk (kler. dziełu twórczości techn.), Lidia Ssdowskt-Sztaga (korekta), Józef Trzfonka {red. naczelny)
Stall współpracownicy: Jan Barczyk (znaczki), Jerzy Borkowski (jednoślady), Jacek Ciesielski (Gry z głową), Adam Grzymała, Tadeusz
Rzepecki, Andrzej Olszewski (fizyka), Henryk Hoilender (historia techniki), Euganluaz Koczorowski (technika morska), Marak Moczulski
(kolejnictwo), Jecek Nowicki, Krzysztof Zlącina (kosmonautyka), Jadwiga Orzechowska (Sądziwy Technik), Zdzisław Podblslskl (moto­
ryzacja), Marek Stanlucha (Astronomia), Stefan Sąkowiki (chemia), Michał Szurek (matematyka), Roland Wacławek (Informatyka), Paweł
Wójcik (foto), Grzegorz Zelot (Klub Wynalazców, elektronika), Wojciech Żurek (elektronika)
Adres redakcji: ul. Spasowsklego 4, 00-389 Warszawa lub ekr. poczt, 380, 00-950 Warszawa. Telefony: centrala 26-24-31 do 36. Dział
łączności z Czytelnikami (czynny 11-14), wewn. 80. Pozostałe działy : wewn. 4 2 147. Redaktor naczelny; 26-26-27 lub wewn. 87.
Warunki prenumeraty: ogólnie obowiązujące w kraju. Egzemplarze zdezaktualizowane oraz „Młody Technlk-InforMIk” zakupić można
w salonie wydawniczym „NK" ul. Spasowsklego 4A. Redakcja zastrzega sobie prawo skracania i adiustacji nadesłanych materiałów.
Artykułów nie zamówionych redakc|a nie zwraca.
Druk: Zakłady Wklęsłodrukowe R9W „Prasa”. Zam. 2213. Nakład 270 315egz, P-70.

2
 ć^p ra wi&ctfiAitv$ć
ZJ=I-U -T-O-M-R.-T-LI■
Zostałem formalnie odsądzony od czci i wiary, i to przez zaprzy­
jaźnione grono, gdy stwierdziłem, że jestem zwolennikiem wymiany
miłych pań urzędniczek na automaty. Jakżeszmożna-oburzanosię
- wymienić te urocze istoty na bezduszne maszyny. Któż bowiem
zmierzy nas od progu gniewnym spojrzeniem ślicznych ocząt? Kto
zgasi nasz zapał petenta służbowym „Za chwilę poproszę!” w trak­
cie trzeciego półgodzinnego picia służbowej (na rozdzielnik!) her­
baty? Kto podda się łaskawie potokowi naszej elokwencji i, choć
niechętnie, postawi parafę na naszym podaniu w sprawie pozornie
nie do załatwienia?
I o t o ostatnie zwłaszcza chodzi! Gdyby zamiast pani urzędniczki
naszą sprawę załatwiał stosowny automat, nie byłoby możliwości
zastosowania metody „Pani taka miła, to mi pani powie jak to
załatwić” albo „Ale, widzi pani, mam chorego wujkan (dziecko,
matkę itd - niepotrzebne skreślić). Trzeba byłoby w stosowną kartę
wpisać np. G5 (wg instrukcji „potrzebuję nowych opon do fiata
126p ponieważ stare są już zużyte*1) i to wszystko...
Ja osobiście prosić i namawiać strasznie nie lubię i pewnie
dlatego zadowoliłbym się wydrukiem „Został pan zarejestrowany
pod numerem 622 - odbiór opon za ok. 3 miesiące. Zawiadomienie
nadeślemy pocztą pod pańskim adresem. Dziękujemy!*1Oczywiście
mam nadzieję, że automat byłby zabezpieczony przed różnymi
machlojkami oraz nie miałby stosownie kumoterskiego programu
dla krewnych i znajomych konstruktora, matek z dziećmi, komba­
tantów itp. Jak sprawiedliwie, to sprawiedliwie! Kryteria powinny
być dla automatu jasne i bez ulubionych przez nasze przepisy tzw.
widełek, czyli paragrafu przewidującego „od-do”. Gwarantuję, że
czas załatwiania spraw, a także porządek w dokumentacji, uległyby
poważnej poprawie na rzecz petenta.
Oczywiście coś za coś - nie moglibyśmy podziwiać posągowo
wymanicurowanych paluszków pań urzędniczek ślizgających się
z obrzydzeniem po stertach załączników do podań, nie przeżywali­
byśmy rozkosznych mąk w oczekiwaniu na decyzję uroczej pani
o przyznaniu nam dolnej lub górnej granicy „gumowego”paragra­
fu, nie oszałamiałoby nas szczęście wynikające z pomyślnego zała­
twienia naszej sprawy pomimo braku aparycji George*a Michaela.
Mimo to pozwalam sobie przypuszczać, że wielu z nas byłoby
bardzo usatysfakcjonowanych automatyczną kasjerką, panią od
podań, księgową, panienką na poczcie, itp., ponieważ, jak to słusz­
nie zauważono, człowiek miał czas zachwycać się przyrodą, tworzyć
kulturę i sztukę dopiero wówczas, gdy wygospodarował sobie
trochę wolnego czasu po zała twieniu spra w życiowych, a te automa -
tyzałatwiąna pewno szybciej, a może nawet grzeczniej i sprawniej...
A nie, nie - sprawiedliwszy od naszych Pań z księgowości nie będzie
na pewno!!!
JERZY KLAWIŃSKI
 CIEKAW E
KSIĄŻKI
Z żalem poświęcamy
miejsce w dziale „Ciekawe
książki" pozycji obcojęzy­
cznej, Z żalem - bo tak do­
brej książki jak wydana
przez zachodnioniemieckie
wydawnictwo „Kosmos"
pozycja „Der Himmel in
Tag und Nacht" („Niebo we
dnie i w nocy") wśród na­
szych wydawnictw brak.
Jest to doskonała książka
dla tych wszystkich, którzy
interesują się tym, co znaj­
duje się ponad naszymi gło­
wami - zarówno w atmos­
ferze ziemskiej, jak i poza
nią - w kosmosie.
„Niebo we dnie i w no­
cy" to nie tylko suma wia­
domości z zakresu tak po­
zornie różnych dyscyplin
wiedzy jak meteorologia,
^astronomia i fotografika.
Łączy je wspólny temat:
obserwacja tego, co się
dzieje ponad naszymi gło­
wami, jest naszym „tłem"
codziennym. Dlatego też
np. warto wiedzieć prakty­
cznie, które chmury wróżą
nam deszcz, pogodę słone­
czną czy zmianę pogody,
czy jaśniejąca planeta to
Wenus czy Mars, a także jak
sfotografować na pamiątkę
obraz przepięknie rozgwie­
żdżonego sierpniowego
nieba. W te praktyczne po­
rady wpleciono sporo bar­
dzo cennych informacji na­
ukowych i technicznych,
tak że książkę tę śmiało
można uznać za mini-ency-
klopedię tego wszystkiego,
co możemy zobaczyć uno­
sząc wzrok ponad linię ho­
ryzontu. Wytłumaczono tu
np. dość dokładnie fizyczne
podstawy ora 2 mechanizm
powstawania tęczy, tzw.
Der Himmel
bei ratj und Nacht
llW W • iu .4 1 1 MW. . Into^,
halo wokół Słońca, a także
pewne zjawiska dające się
zaobserwować w kosmosie
(protuberancje słoneczne
itp).
Oczywiście ciekawe spo­
strzeżenia dzienne i nocne
warto sobie utrwalić na kli­
szy fotograficznej. Wiele
cennych wskazówek jak to
zrobić, by uzyskać zadowa­
lający nas efekt, a także
wiele pięknych fotografii
ilustrujących wynik okre­
ślonych działań znacznie
podnosi zarówno atrakcyj­
ność, jak i praktyczne wa­
lory książki.
Tym wszystkim Czytel­
nikom „MT", którzy nie
znają języka niemieckiego
lub nie dotrą do tej cieka­
wej pozycji wypada tylko
życzyć, aby jak najprędzej
ukazała się na rynku wy­
dawniczym jej polska we­
rsja - ku chwale wydawcy
i pożytkowi czytelników...
<jk)
Ud re só w
Kol. Dariusz Werner, ul.
Lipowa 12, 64-706 Krusze­
wo, poszukuje starych mo­
tocykli, ich części oraz ma­
teriałów informacyjnych
0 nich. W zamian oferuje m.
in. sprzęt fotograficzny, ro­
wer „Rekord 10", kalkula­
tor produkcji japońskiej,
magnetofon „Recorder",
znaczki pocztowe i litera­
turę typu s-f.
Kol. Piotr Knap, ul.
Okólna 120 m 37, 42-200
Częstochowa, ma do odstą­
pienia wiele odczynników
chemicznych, naczyń
1 przyborów laboratoryj­
nych, bogatą literaturę che­
miczną, wiele części elek­
tronicznych (układy scalo­
ne, półprzewodniki, opor­
niki, kondensatory), a także
wiele programów i literatu­
ry na temat komputera
„Atari" 800 XL.
Kol. Radosław Czykiel,
ul. Mieszka I I 14 m 86, 59-
-800 Lubań Śląski, poszu­
kuje książki W. Stafieja
„Lotniarstwo". W zamian
odda książkę R. Witkow­
skiego „Wiropłaty
w Polsce".
znawczej, drukowane we
wszystkich czasopismach
dziecięco-młodzieżowych,
wydawanych przez Insty­
tut Wydawniczy „Nasza
Księgarnia". Ma ich na
swoim koncie ponad 500,
Był również Autorem
dwóch książek dla dzieci,
wydanych też przez IW
„NK".
Z naszą redakcją dr Mi­
chalski współpracował
Z głębokim żalem zawia­ przez 14 lat, redagując co
damiamy, że 18 październi­ miesiąc od 1970 r. dział,
ka 1986 r. w wieku 65 lat który do dziś nazywa się
zmarł nasz wieloletni Autor „Sędziwy Technik" (obec­
i Współpracownik - dr Wi­ nie druga strona okładki),
told Michalski. a który On w „Młodym Te­
Pan Michalski od 1945 do chniku" rozpoczął.
1984 r., tj. do chwili poja­ Jego śmierć to smutny
wienia się nieuleczalnej fakt, w wyniku którego tra­
choroby, stale pisał wier­ cimy cenionego Autora
sze, bajki, opowiadania 1 Współpracownika. Cześć
i artykuły o tematyce po­ Jego Pamięci!
Kol. Paweł Sobkowiak, 15,70-822 Szczecin, poszu­
ul. Sucharskiego 14 m B, kuje ciekawych, niezbyt
03-900 Rawicz, odstąpi skomplikowanych schema­
wszystkie numery „Bajtka" tów elektronicznych, ksią­
(i wydania czarno-białe), żek: „24 proste układy
cztery pierwsze numery elektroniczne do wykona­
„Komputera", a także serie nia w domu", „Poradnik
wkładek do „Przeglądu Te­ radioamatora" oraz tym
chnicznego" - „Przegląd - podobnych, a także części
Komputer", 4 numer „PC" . elektronicznych. W zamian
z 1983 roku oraz luźne nu­ oferuje rozmaite schematy
mery „Horyzontów Techni­ elektroniczne (m. in. gry
ki", „Radioelektronika" telewizyjne), komiksy, luź­
i „MT" ne numery „MT",
S za n o w n i C zyteln icy!
W n-rze 12/86, na s. 111 nie został odbity (nie z winy
redakcji!) rysunek płytki drukowanej interfejsu. Na s. 108
odwrócone zaś zostały zdjęcia. Redakcja przeprasza
czytelników I autorów 2a powstałe omyłki.
 Poznaj emy sprzęt informatyczny ktu. Dozwolone jest łączenie w jednej
linii trybu znakowego z graficznym.
Wszystkie tryby pracy można wybie­
rać programowo. Drukarka ma wbu­
DRUKARKA BROTHER M-1009 dowany automatyczny test, a na żą­
danie drukuje kody szesnastkowe od­
Podobnie jak omówiona przed cia zasilającego, brak papieru oraz bieranych znaków. Ta ostatnia właś­
miesiącem MPS-801, drukarka tryb ON LINĘ. Wyłącznik zasilania ciwość bardzo ułatwia testowanie
BROTHER M-1009 także przezna­ jest usytuowany ergonomicznie *- połączeń i interfejsów.
czona jest do użytku domowego. M- z przodu obudowy. Reasumując: mimo drobnych man­
-1009 należy jednak już do innej ge­ M-1009 produkowana jest w wersji kamentów mechanicznych M-1009
neracji sprzętu. z interfejsem RS-232 (V.24) lub Cen­ jest bardzo wartościową drukarką
Już na pierwszy rzut oka uderzają tronics, albo z obydwoma naraz. Pa­ zarówno do zastosowań domowych,
skromne jak na drukarkę rozmiary rametry transmisji itd. można nasta­ jak i do tych prac biurowych, które
i masa*. 330 X 190x50 mm i 3 kg. Lek­ wiać mikroprzełącznikiem, łatwo do­ nie wymagają masowych wydruków
kość drukarki uzyskano przez szero­ stępnym po zdjęciu obudowy. Mocną (dodatkową zaletą jest cicha praca!).
kie zastosowanie tworzyw sztucz­ stroną drukarki jest bogaty zestaw To samo dotyczy praktycznie identy­
nych. Z metalu wykonano tylko naj­ trybów pracy w zasadzie zgodny ze cznej z nią drukarki CENTRONICS
niezbędniejsze elementy ramy, oś spotykanymi w stanowiących niefor­ GLP-2. W międzyczasie pojawiły się
wałka, prowadnicę głowicy i jej ra­ malny standard drukarkach marki ulepszone modele obydwu drukarek:
diator. W konsekwencji konstrukcja Epson. Upraszcza to współpracę BROTHER M-1109 i GFP-4 o wię­
drukarki jest niezbyt sztywna, nie ma z wieloma standardowymi progra­
kszej prędkości druku i bogatszym
to jednak zauważalnego wpływu na mami, pozwalającymi wybrać jedną
jakość druku, o której decyduje głów­ z wielu drukarek. Wystarczy wybrać zestawie trybów pracy (m.in. NLO
nie głowica, miniaturowa co prawda, opcję: Epson lub (zależnie od okolicz­ i możliwość definiowania własnych
ale klasyczna, dziewięcioigłowa, dru­ ności): IBM Graphic Printer i można znaków). W ciągu półrocznej, inten­
kująca teksty z prędkością 50 zna- rozpocząć normalną pracę. sywnej eksploatacji w warunkach
ków/s. Matryca znaku ma rozmiary Drukarka drukuje 40, 80 lub 132 domowych, drukarka M-1009 spra­
9x9 punktów. Druk odbywa się przy znaki w wierszu, pismem normalnym wowała się bez zarzutu zarówno we
ruchu głowicy w obydwie strony, lub lub kursywą (niektóre wersje zamiast współpracy z ZX Spectrum i C-64,
tylko w jedną (kosztem tempa rośnie kursywy mają zestaw znaków IBM),
jak i z IBM PC. Drukarki: M-1009,
jakość). Siła uderzeń igieł (młotków) drukiem pogrubionym, z biciem poje­
jest nieco mniejsza, niż w dużych dru­ dynczym lub podwójnym, z podkre­ M-1109, i GLP-4 można nabyć po
karkach, tym niemniej uzyskanie śleniem lub bez. Można drukować in­ cenie poniżej 400 DM drogą wysyłko­
dwóch przyzwoitych kopii (oprócz deksy u góry lub u dołu wiersza, wy­ wą, m.in. w prowadzącej sprzedaż do
oryginału) jest realne. bierać dowolny odstęp między linia­ Polski firmie ProSoft z RFN. Adres:
BROTHER M-1009 jest wyposażo­ mi, ustawiać tabulację i długość ar­ ProSoft, Postfach 207, D-5400 Ko-
ny w gumowy wałek, a więc może kusza papieru. W trybie graficznym blenz. Przy wysyłce do Polski firma
drukować na dowolnym papierze w wierszu można zmieścić 480, 960 stosuje 14% rabatu, porto wynosi 40
z perforacją lub bez (także w postaci lub 1920 punktów. Dostępne są roz­
pojedynczych kartek), szerokości do kazy do pozycjonowania głowicy DM (ryczałt).
250 mm. Niestety, zakładanie papie- J z dokładnością do pojedynczego pun­ Roland Wacławek
ru nie jest najlepiej rozwiązane i częs­
to trzeba zdejmować plastykową po­
krywę, aby ułatwić arkuszowi znale­
zienie wyjścia na zewnątrz mecha­
nizmu. Pokrywa ma grzebień uła­
twiający odrywanie kartek, ale
w przypadku grubszego papieru wy­
gina się on i nie zawsze chce spełniać
swoją rolę. W razie potrzeby można
zainstalować dodatkowy ,,traktor"
do papieru obrzeżnie perforowanego.
Wymiana kasety z taśmą barwiącą
jest bezproblemowa. Kaseta mieści
około 10 metrów taśmy bez końca
i wytrzymuje 300-500 stronic wydru­
ku (150 stronic z dobrą jakością).
Na płycie czołowej mieszczą się
dwa foliowe przyciski: ON/OFF LI­
NĘ (pozwalający chwilowo wstrzy­
mać pracę drukarki) oraz LINĘ FE-
ED, powodujący wysuw papieru.
Przesuw papieru możliwy jest też za
pomocą ręcznego pokrętła, a przy za­
kładaniu arkuszy pomaga dźwignia
luzująca wałek. Trzy świecące
wskaźniki meldują obecność napię­

5
Dokąd zmierzasz
f i B ■J^r
Roland Wacławek
Kiedy konstruowano pierwsze mikropro­
cesory, ceny pamięci półprzewodnikowych,
mimo tendencji spadkowych, były jeszcze
horrendalne. W kosztach zarówno, dv
maszyn, jak nowo narodzonych mikrokom­
puterów podstawową pozycją była pamięć
operacyjna (PAO). Pamięć można wykorzys­
tać tym lepiej, im krótszy jest kod programu,
realizującego dany algorytm. Co wpływa na
zwartość kodu? Rozbudowana lista rozka­
zów oraz krótkie słowo maszynowe wraz
z elastycznym formatem rozkazu. Im więcej
różnych operacji elementarnych może zrea­
lizować mikroprocesor, im większa ich kom­
pleksowość i bogatsze możliwości adresacji
w każdym rozkazie, tym mniej rozkazów
potrzeba do wykonania określonych czyn­
ności. I odwrotnie: jeśli procesor nie dyspo­
nuje np. operacją mnożenia, trzeba ją zastą­
pić wielokrotnym dodawaniem. Gdy braku­
je rozkazu przesyłania bloków pamięci, po­
zostaje zrealizować to za pomocą pętli pro­
6
j^r^tk Br®® B*WB
gramowej, zawierającej wiele rozkazów. Co
daje krótkie słowo maszynowe i elastyczny
format rozkazu? Otóż w praktyce różne gru­
py rozkazów są używane z bardzo zróżnico­
waną częstotliwością. Dla rozkazów wyko­
rzystywanych najintensywniej rezerwujemy
format jednobajtowy, zaś reszta rozkazów
zostanie zakodowana w formacie wielobaj-
towym (np. dwubajtowym). W programie
przeważać więc będą rozkazy najkrótsze.
Troska o krótki kod jest wyraźnie widocz­
na nie tylko w procesorach ośmiobitowych
(np. ZILOG Z80) lecz i w większości szesna-
stobitowych, jak np. INTEL 8086, których
producenci chełpią się coraz większym ze­
stawem coraz wymyślniejszych rozkazów.
Maszyny o tej filozofii nazywane są często
maszynami CISC (Complex Instruction Set
Computer, komputer o złożonej liście rozka­
zów). Procesory CISC mają 150-250 rozka­
zów, liczne tryby adresacji. Na marginesie:
co jest kryterium podziału procesorów na
Mikroprocesory rodziny NS 32000 produkcji National
Semiconductor należą do szczytowych osiągnięć CISC.
Wszyscy członkowie tej rodziny mają wewnętrzną archi­
tekturą 32-bltową, zaś szerokość magistrali wynosi 8,16
lub 32 bity. Dostępny jest te i koprocesor arytmetyczny
i inne specjalizowane układy towarzyszące

ośmio-, szesnasto-, trzydziestodwubitowe?

Spece od hardware mają gotową odpowiedz:
decyduje szerokość magistrali danych, czyli
wielkość „porcji”, bitów, którą można „za
jednym zamachem” przesłać między proce­
sorem, a pamięcią operacyjną. Wtym świetle
INTEL 8086 byłby szesnastobitowcem, zaś
całkowicie zgodny z nim programowo 8088-
tylko ośmiobitowcem, jak np. Z80. Oba pro­
cesory mają identyczną architekturę we­
wnętrzną, różniąc się tylko szerokością ma­
gistrali danych. Praktyka dyktuje kompro­
misy. Jeśli więc mamy do czynienia z rodziną Mikroprocesor CISC typu INTEL 80386. Rosnąca liczba
wyprowadzeń zmusiłA konstruktorów do ciągnięcia po
podobnych procesorów o różnej szerokości zupełnie nowe rodzaje obudów
magistrali, to klasyfikacja jest dla nich
wspólna i opiera się na podstawowym człon­ taniała, zaś praca programistów - wprost
ku rodziny (często uwzględniana jest także przeciwnie. Zwiększenie efektywności prac
architektura procesora). nad oprogramowaniem można było osią­
Pierwsze mikrokomputery były progra­ gnąć, rezygnując z asemblera na rzecz języ­
mowane głównie w języku asemblera lub ków wysokiego poziomu, jak PL/M, PA­
nawet wprost w kodzie maszynowym. Pro­ SCAL lub C. Kod maszynowy tworzony jest
gramiści mogli wtedy optymalnie wykorzys­ wtedy automatycznie przez kompilator.
tać listę rozkazów i tworzyć bardzo efektyw­ Niestety, kod ten jest na ogół o wiele mniej
ny kod. Często uciekali się przy tym do efektywny od uzyskanego w asemblerze.
pomysłowych sztuczek, omijając ułomności Wzrost objętości programu, nawet znaczny,
procesora. Było to nieraz konieczne, gdyż nie jest dziś powodem do zmartwień. Gorzej
wciąż wzrastały wymagania co do szybkości z szybkością pracy, która często nie zadowa­
działania programów. Z biegiem czasu PAO la nawet w programach stworzonych w ase-
IBM 6150 jest jednym z pierwszych mikrokomputerów z procesorem RISC
mblerze. Program napisany w języku wyso­ pnych rozkazów. Okazuje się jednak, że bo­
kiego poziomu działa często kilkakrotnie gactwo listy rozkazów i złożoność dostę­
wolniej (wyjątkiem są zazwyczaj obliczenia pnych operacji koliduje z ogólną prędkością
numeryczne). Potrzebą chwili stał się wzrost pracy procesora. Dlaczego?
wydajności samego procesora.
Myli się ten, kto sądzi, że rozkazy maszy­
Długie słowo maszynowe przyspiesza Wy­ nowe w procesorach CISC są realizowane
mianę informacji między CPU a PAO, ,,za jednym zamachem” przez wyspecjalizo­
w szczególności pobieranie kodu programu. wany hardware. Rozkaz wykonywany jest
Trudno będzie jednak zwiększyć długość „na tempa” w ciągu kilku - kilkudziesięciu
słowa maszynowego ponad 32 bity. Wbrew cykli zegarowych i składa się z jeszcze prost­
oczekiwaniom, era 64-bitowców nastąpi ra­ szych operacji, tym razem realizowanych już
czej nieprędko. Już przy pracach nad 32-bi- naprawdę sprzętowo. Procesor CISC zawie­
towcami napotkano bowiem olbrzymie pro­ ra więc bardzo prymitywny, lecz kompletny
blemy z testowaniem struktur. Aby orzec, i szybki komputer z własną pamięcią typu
czy układ jest sprawny, należy zbadać stan ROM* Pamięć ta, zwana pamięcią mikroko-
kilkuset tysięcy elementów aktywnych. du albo mikroprogramu, zawiera wiele krót­
0Wgląd” do wnętrza jest możliwy jedynie za kich procedur w wewnętrznym „mikrojęzy­
pomocą od kilkudziesięciu do ok stu wypro­ ku” procesora. Każda z tych procedur jest
wadzeń. Oto przykład: 10-bitowy rejestr odpowiedzialna za realizację określonego
mógł znaleźć się w 2110 czyli 65530 różnych ^rozkazu maszynowego. Programista nie ma
stanach. Wszystkie warianty można było do mikroprogramu żadnego dostępu. Archi­
przetestować w ułamku sekundy. Rejestr 84- tekturą tego typu, zwaną mikroprogramo-
-bitowy to aż 2164, inaczej: 6553014 kombi­ waną, cechuje się większość nowoczesnych
nacji! Postęp mogą przynieść nowe metody procesorów CISC, w tej liczbie INTEL 8086
automatycznego projektowania procesorów i 80286 oraz MC 68000 (wyjątkiem jest ZI-
ze sprawdzonych modułów funkcjonalnych LOG Z8000). Jej zaletą jest względna ła­
lub techniki badawcze w rodzaju mikrosko­ twość tworzenia „mutacji” procesora wyłą­
pii elektronowej, pozwalającej obserwować cznie drogą zmiany pamięci mikrokodu oraz
poziom ładunku elektrycznego w poszcze­ automatyzacji projektowania układów sca­
gólnych elementach struktur półprzewodni­ lonych. Niestety, jest to okupione zmniejsze­
kowych, np. tranzystorach MOS. Do czasu niem szybkości pracy. Częstotliwości takto­
rozwiązania tych problemów 32 bity będą wania, synchronizującej przebiegi w proce­
stanowić praktycznie granicę długości słowa sorze, nie można zwiększać dowolnie. Na
maszynowego mikroprocesorów. Walka jeden impuls taktujący przypada zazwyczaj
o wzrost wydajności mikroprocesorów bę­ pojedynczy mikrorozkaz. Im bardziej złożo­
dzie się więc toczyć na innym froncie. ny rozkaz maszynowy, tym obszerniejszy
Wpływ częstotliwości taktowania jest mikroprogram, a zatem i dłuższa realizacja.
oczywisty: jej podwojenie podwaja wydaj­ Przykład: W procesorze 8088 proste kasowa­
ność procesora - o ile pamięć operacyjna nie nie bitów stanu zajmuje 2 takty (np. rozkaz
wnosi dodatkowych opóźnień. Wyrokowa­ CLC), jednak dzielenie może trwać ponad
nie o szybkości pracy różnych procesorów na 200 taktów (np. IDIV). Widać stąd, że skom­
podstawie porównania li tylko okresu zega­ plikowane rozkazy, wprawdzie mocno skra­
ra jest jednak bardzo mylące. Procesor MOS cają kod maszynowy, lecz w znacznie mniej­
6502 z zegarem 1 MHz pracuje równie szyb­ szym stopniu - czas realizacji programu. Ba,
ko, co Z80 z 3 MHz. Różne procesory rozmai­ mogą ten czas wydłużyć. To nie żarty. Bada­
cie wykorzystują impulsy zegarowe. Bar­ nia przeprowadzone w 1970 r. nad użytko­
dziej miaroaajne może być zestawienie śred­ waniem dużych komputerów typu IBM 370
niej prędkości wykonywania instrukcji. wykazały, że niektóre operacje można zrea­
Otóż w większości konwencjonalnych pro­ lizować szybciej ciągiem rozkazów prost­
cesorów CISC jest ona podobna i mało zależy szych, lecz szybszych! Pewną poprawę efek­
od długości słowa maszynowego, wynosząc tywności może przynieść pipelining.
0,4-0,8 MIPS (milionów rozkazów na sekun­
dę). Szybkość pracy wynika więc raczej Na czym polega pipelining (architektura
z długości słowa maszynowego i mocy dostę­ pipeline, czyli „rurociąg”, albo lepiej „taśma
8
 Rzut oka na strukturę krzemową współczesnego procesora CISC
montażowa”)? Przypuśćmy, że trzeba wyko­
nać rozkaz dodawania. Składają się na to
cztery czynności-fazy: odczytanie z PAO ko­
du operacji, odczytanie z PAO danej, doda­
wanie i zapamiętanie wyniku. CPU o konwe­
ncjonalnej architekturze (np. Z80) wpierw
zakończy ostatnią fazę, a dopiero potem od­
czyta z PAO kod rozkazu następnego.
W CPU typu pipeline układy dekodowania
rozkazów, pobierania danych, jednostka
arytmetyczno-logiczna (ALU), bloki rejes­
trów itd. cechują się dużą autonomią i w ra­
zie potrzeby pracują niezależnie. Wróćmy do
dodawania w procesorze pipeline. Podczas,
gdy ALU wykonuje trzecią fazę pierwszego
rozkazu, nie zatrudniony aktualnie blok
współpracy z PAO pobiera już kod następne­
go rozkazu i przesyła go do dekodera rozka­
zów. Tak więc CPU wykonuje współbieżnie
kilka rozkazów, przy czym realizacja każde­
go jest w innej fazie - podobnie jak montaż
samochodu na taśmie produkcyjnej. Pipeli-
ning jest używany w dużych maszynach i no­
woczesnych procesorach CISC, jak np. MC
68000, zaś jego elementy występują już
w procesorach INTEL 8086/8.
Pierwotnie uważano, że rozbudowana lis­
ta rozkazów ułatwia implementację języków
wysokiego poziomu. Sporo w tym prawdy,
zwłaszcza, jeśli chodzi o sposoby adresacji
(cenne są metody adresowania oparte na
stosie, zwłaszcza w takich językach jak PA­
SCAL). Czy kompilator zdoła wykorzystać
kompleksowe rozkazy, zależy w dużej mie-
9
rze od dostarczanego przezeń kodu maszy­
nowego. Metodyka efektywnej generacji ko­
du jest zaś ciągle bardziej sztuką niź nauką.
Twórcy kompilatorów preferują przy ge­
neracji kodu proste rozkazy. Upraszcza to
z kolei końcową optymalizację kodu wyni­
kowego, zwiększającą efektywność progra­
mu w nie mniejszym stopniu niż wydajne
rozkazy maszynowe.
Doświadczenia przeprowadzone przez
firmę IBM udowodniły fakt pozornie szoku­
jący: 80% czasu pracy procesora zajmuje
wykonywanie rozkazów stanowiących za­
ledwie 20% ogólnej liczby dostępnych ope­
racji. Wniosek był prosty. „Egzotyczne'' roz­
kazy wykorzystywane są sporadycznie.
O praktycznej szybkości procesora decyduje
nieliczna grupa prostych rozkazów. Rozkazy
te nie wymagają jednak skomplikowanej
maszyny mikroprogramowanej, można je ła­
two zrealizować bezpośrednio na drodze
sprzętowej.
. Tak narodziła się idea maszyn RISC (Re-
ducted Instruction Set Computer), czyli
komputerów o zredukowanej liście rozka­
zów. Upraszczając sprawę, polega ona na
dopuszczeniu programisty do programowa­
nia wprost na poziomie mikrokodu. W tym
przypadku mikrorozkazy stają się wprost
rozkazami maszynowymi procesora, zaś pa­
mięć mikroprogramu wraz z większością
układów logicznych można odrzucić jako
2 będny balast, Pionierami RISC byli: John
Cocke z firmy IBM oraz David Patterson
z uniwersytetu w Berkeley.
Architektura RISC jest bezkompromiso­
wo podporządkowana szybkości działania.
Czas realizacji rozkazów nie może przewyż­
szyć pojedynczego taktu zegarowego, chyba
że trzeba odwołać się do PAO. Wynika stąd,
że wszystkie rozkazy muszą być wykonywa­
ne sprzętowo (bez mikroprogramu). Wyma­
ga to z kolei skrócenia listy rozkazów (mniej
niż 100, zazwyczaj 40-50) i rezygnacji ze
skomplikowanych operacji oraz z bardziej
złożonych trybów adresacji, wymagających
przeliczania adresów. Typowy RISC rozpo­
rządza nie więcej niż dwoma sposobami
adresacji, a często tylko jednym - absolut­
nym. Szybka realizacja operacji stanie się
możliwa wtedy, gdy operandy będą się znaj­
dować w rejestrach wewnętrznych. Odpad­
nie wówczas potrzeba czasochłonnego od­
woływania się do pamięci, będzie też można
10
skrócić rozkazy (odpada podawanie adresu
operandu w PAO). Procesory RISC mają
zatem liczny zestaw wbudowanych rejes­
trów, niekiedy sięgający 200. Aby uprościć
dekodowanie, stosuje się jednolity format
i jednakową długość wszystkich rozkazów.
Dzięki temu pola operandów zajmują w roz­
kazie ustalone miejsce. Prawie wszystkie
rozkazy operują na zawartościach rejestrów
wewnętrznych. Procesory RISC mają często
tylko dwa rozkazy odwołujące się do pamię­
ci: kopiowania zawartości komórki PAO do
rejestru i na odwrót. Długość słowa maszy­
nowego wynosi z reguły 32 bity, co w prakty­
ce zaspokaja wszystkie potrzeby arytmetyki
całkowitoliczbowej i umożliwia bezpośred­
nią adresację pamięci operacyjnej o pojem­
ności wielu megabajtów. Wręcz obowiązko­
wym atrybutem RISC stała się natomiast
architektura typu pipeline,
Ważnym atutem procesorów RISC jest le­
psze wykorzystanie powierzchni struktury
krzemowej przez eliminację pamięci mikro­
programu i układów jego realizacji. Wolne
miejsce pozwala rozbudować zestaw rejes­
trów wewnętrznych lub pipelining. Stały
format i względna prostota rozkazów upra­
szczają organizację „taśmy montażowej".
Zalety „taśmowej" architektury są tym wię­
ksze, im rzadziej zachodzi wymiana danych
z pamięcią. Liczny zestaw rejestrów wewnę­
trznych ogranicza częstotliwość komunika­
cji z i>AO. Zalety pipeliningu są jednak ni­
weczone przez częste skoki w programie.
Przypuśćmy, że pobrany i zdekodowany
został rozkaz skoku warunkowego. Zanim
zbadany zostanie warunek i podjęta decyzja
o wykonaniu skoku, na „taśmie" może być
już w stadium realizacji kilka następnych
rozkazów, odczytanych z kolejnych komórek
PAO. W razie wykonania skoku rozkazy te
nie zostaną dokończone, gdyż kolejny rozkaz
musi być pobrany z komórki PAO, do której
nastąpił skok. Zanim rozkaz ten przejdzie
przez wszystkie fazy wykonania, czyli od­
cinki „taśmy", program jest wstrzymany.
Spośród czterech rozkazów programu śred­
nio Jeden jest rozkazem skoku, opóźnienia
mogą być więc znaczne. Aby ich uniknąć,
w niektórych procesorach RISC pojawił się
nowy rodzaj skoków, tzw. skoki opóźnione.
Właściwy skok następuje w nich dopiero po
zrealizowaniu określonej liczby rozkazów,
następujących za rozkazem skoku. Stwarza
i
to rzecz jasna poważne problemy progra­
mistyczne. Ponieważ jednak maszyny RISC
mają być programowane głównie w językach
wysokiego poziomu, z kłopotami tymi będą
musieli borykać się praktycznie tylko twór­
cy kompilatorów.
Pewnym, zresztą wkalkulowanym man­
kamentem procesorów RISC jest fakt, że
programy dla nich są przeciętnie o 50-100%
dłuższe niż w przypadku CISC. Jak na razie,
piętą achilleso wą maszyn RISC są natomiast
obliczenia numeryczne na liczbach w forma­
cie wykładniczym (zmiennopozycyjnym).
Duże komputery i mini-komputery dyspo­
nują rozkazami maszynowymi operującymi
na takich liczbach, zaś wiele procesorów
CISC może korzystać z tzw. koprocesorów
arytmetycznych, wykonujących w ciągu nie­
wielu mikrosekund nawet tak złożone ope­
racje, jak obliczanie funkcji trygonome­
trycznych. Przykładem może być INTEL
8087 współpracujący z 8086/6 lub 80287 dla
procesora 80286, stosowanego w IBM AT.
Procesory RISC wszystkie te operacje muszą
realizować programowo. Ten stan rzeczy
może ulec zmianie, na co wskazuje np. kom­
puter Ridge 32/100 (inaczej: Buli SPS 9), ce­
chujący się konsekwentną architekturą
RISC, który wykonuje operacje na liczbach
zmiennoprzecinkowych szybciej, niż więk­
szość mini-komputerów.
Oprócz zmiany architektury, przyspiesze­
nie pracy procesora można osiągnąć przez
zmianę technologii produkcji. Zmniejszenie
rozmiarów bramek logicznych poza większą
gęstością upakowania daje mniejsze pojem­
ności pasożytnicze, a w konsekwencji -
mniejsze opóźnienia. Inna możliwość, to
zmiana materiału. Zamiana krzemu na arse­
nek galu (GaAs}, charakteryzujący się wię­
kszą ruchliwością nośników, pozwala na ok.
sześciokrotne powiększenie częstotliwości
taktowania. Niestety, układy na bazie GaAs
są jeszcze bardzo drogie i w. najbliższym
czasie raczej nie należy się ich spodziewać
w sprzęcie produkowanym masowo dla po­
trzeb cywilnych.
Rywalizacja między koncepcjami CISC
i RISC zapowiada się pasjonująco, gdyż pro­
ducenci tlS C ani myślą się poddać. Za przy­
kład niech posłuży przedstawiony w paź­
dzierniku 1985 r. 32-bitowy INTEL 80386.
Ma on 275 000 elementów aktywnych i pra­
cuje z częstotliwością zegarową 12-16 MHz.
Daje to przeciętną szybkość pracy ok. 3
MIPS. Oprócz tego akceptuje on oprogramo­
wanie dla „starszych braci” poczynając od
8088, co stanowi wielki atut. Tak czy owak,
zainteresowanie maszynami RISC wzrasta.
Wszystko wskazuje na to, że nawet wiodący
producenci mikroprocesorów CISC pracują
intensywnie nad systemami RISC. To samo
dotyczy wytwórco w mini-komputerów, a na­
wet dużych maszyn cyfrowych. Za przykład
niech posłuży mini-komputer firmy IBM,
ukryty pod roboczą nazwą „Projekt 801”.
Prace nad nim zapoczątkowano już w roku
1975. IBM 801 ma słowo o długości 32 bitów,
32 rejestry wewnętrzne i pracuje z szybkoś­
cią 10 MIPS (trzy razy szybciej niż IBM 370).
Na początku 1986 r. pojawił się nowy mikro­
komputer IBM 6150, będący już na pograni­
czu komputerów osobistych. Prędkość pracy
wynosi ok. 2 MIPS, długość słowa maszyno­
wego: 3? bity, pojemność PAO - do 4 MB,
pojemność pamięci dyskowej - do 210 MB.
Oprócz tego komputer ma pomocniczą magi­
stralę 16-bitową, zgodną ze standardem IBM
AT, wskutek czego może korzystać z urzą­
dzeń peryferyjnych AT. Pełne wykorzysta­
nie możliwości IBM 6150 ma zapewnić sys­
tem operacyjny AIX, pokrewny UNIX. Aby
uniknąć początkowych trudności z brakiem
oprogramowania, można zainstalować po-?
mocniczą kartę z procesorem 80266 i korzys­
tać z oprogramowania dla IBM AT.
Idea RISC nie ominęła też świata kompu­
terów domowych, a to za sprawą brytyjskiej
firmy ACORN (obecnie należącej do 01ivet-
ti). Na jej zamówienie opracowano w USA
układ RISC o nazwie ARM, mający spełnić
rolę „dopalacza” w ośmiobitowym mikro­
komputerze ACORN B. Procesor ARM ma
słowo maszynowe o długości 32 bitów, 25
wewnętrznych rejestrów trzydziestodwubi-
towych i wydajność ok. 3 MIPS, może przy
tym emulować procesor 6502, w jaki pierwo­
tnie wyposażony był ACORN B. Co ciekaw­
sze, ARM na powierzchni 50 milimetrów
kwadratowych mieści zaledwie 25000 tran­
zystorów. Uprościło to produkcję układu
i pozwoliło utrzymać jego cenę na poziomie
ok. 25% ceny współczesnych 32-bitowych
procesorów CISC, jak MOTOROLA MC
v802Q i National Semiconductor NS 32032.
Także Steven Jobs, legendarny współzałoży­
ciel firmy Apple, postawił zdecydowanie na
RISC.
11
 NAJWIĘKSZE NA ŚWIECIE
*
MUZEUM TECHNIKI

Część 5

Spacer po Deutsches Museum w Monachium zakoń­

czyliśmy w poprzednim odcinku na dziale, zajmującym
się fizyką. Mogliśmy w nim zapoznać się z całą drogą, jaką
ta dziedzina nauki przebyła na przestrzeni wieków: od
najprostszych doświadczeń Galileusza, poprzez proble­
my związane z pomiarami, magnetyzmem, elektrostatyką,
techniką rentgenowską. Ściśle związany z fizyką jest
następny dział: źródła energii. Poznać tu możemy zasadą
działania reaktora, sposoby wykorzystania różnych noś­
ników energii - w tym również niekonwencjonalnych.
Bardzo mocno podkreśla się tu działania (techniczne
i organizacyjne) mające na celu oszczędność energii.
Wszystko to przedstawiono na przejrzyście zaprojekto­
wanych planszach, modelach i oryginałach niektórych
wyrobów i urządzeń (m.in. m ożnatu obejrzeć elektrownią
słoneczną, wiatrak itd.).
Następny dział, po którym kontynuujemy nasz spacer -
to łączność. Zgrom adzono tu oryginały lub kopie urzą­
dzeń, które zrewolucjonizowały współczesny świat:
pierwsze telefony, telegrafy itp. Obejrzeć jednak możemy
tu również modele systemów łączności satelitarnej, ra- Odginał lunety z 1700
diolinie i in. nowoczesne środki łączności. A wszystko to
obok wysłużonych central telefonicznych, łącznic, apara­
tów itp. Apteka z XVIII w
W następnym budynku - inny, olbrzymi dział: chemia.
Zwiedzanie go rozpoczynamy do zapoznania się z pra­
cownią alchemika i a p te k a rza - protoplastów dzisiejszych
chemików. Potem zwiedzić możemy sale przyporządko­
wane tematycznie problemom reakcji, molekuł, atomu,
biochemii, syntezie, materiałom, a także poznać odtwo­
rzone wnętrza laboratoriów sławnych uczonych (np. La-
voisiera). Pełno tu plansz, objaśnień , oryginałów przyrzą­
dów. Na piętrze zaś - ,.chemia techniczna": ekspozycje
tematyczne poświęcone zastosowaniu chemii. Zapoznać
stę tu możemy z zastosowaniem chemii w przemyśle
spożywczym, medycynie, rolnictwie, w produkcji tworzyw
sztucznych, przemyśle barwników itd. Obok - w specjal­
nie przygotowanych laboratoriach samodzielnie przepro­
wadzić możemy ciekawe doświadczenia na przyrządach,
jakich używano ongiś.
Z budynku, w którym mieści się jedna z najbardziej
współcześnie znanych i niezbędnych w codziennym życiu
człowieka nauk, przechodzimy do sal, w których ekspo­
nuje się... instrumenty muzyczne. Obejrzeć możemy tu
organy, instrumenty perkusyjne, klawiszowe itd. - od
najbardziej prymitywnych do koncertowych, współczes­
nych. Zgromadzono tu też najnowocześniejszy sprzęt
elektroniczny oraz automaty muzyczne. A wszystko to
działa! Od czasu do czasu organizowane są koncerty
muzyki - wejdźmy więc do salonu i chwilę odpocznijmy
przy wspaniałych dźwiękach dawnej muzyki, by nabrać sił
do dalszej wędrówki...
Karot Latta

12
 Aparatura Otto Hahna

Telegraf Reissa z 1863

Salon z instrumentami klawiszowymi

 Nadajnik telefoniczny Meissnera z 1913

Rekonstrukcja pracowni alchemika z XVIII w

instrumenty perkusyjne
Zeear ścienny z kurantem z końca XVIII w

Sala do prezentacji doświadczeń chemicznych

Urządzenie do pomiaru radioaktywności M. i J. Curie

 1948-1964, Pojemność: 24,2 ma, noś­
SAMOWYŁADOWCZE ność: 48,4 Mfl, masa własna 17,5 Mg,
długość ze zderzakami - 7,25 m.
i• Druga fotografia przedstawia bar­
Wagony kolei płatkowych taż mo­ piaskowych prowadzących z Przez- dziej nowoczesny, czterooslowy wa­
gą wzbudzić zainteresowanie! Na chlebia I Pyskowic do kopalń, gon typu 401V. Wagon produkował
zdjęciach pra zantujemy standardowe Pierwsza fotografia przedstawia również KONSTAL w Chorzowie w ta­
typy wagonów używanyoh do prze­ trzyosfowy wagon typu 15W, przysto­ tach 1963-1972. Pojemność: 34,0 ma,
wozu płatku, przystotowane do wyła­ sowany początkowo do zabudowy nośność: 57,0 Mg, masa własna-2 0 ,5
dunku na specjalnym pomoście roz­ sprzątu samoozynnego. Wagon pro­ Mg, długość całkowita - 8,90 m.
ładunkowym. Dzląkl widocznym rol­ dukował KONSTAL Chorzów w latach Krzysztof Soida
kom przymocowanym do pudła,
skrzynia wagonu unosi sią do góry,
przesuwając iłą po prowadnicach
mostu, a podłoga załamuje tlą wzdłuż
osi wagonu. Podwozie zostaje na szy­
nach przesuwając slą po torze ułożo­
nym na moście, co w konsekwencji
powoduje wysypanie sią ładunku na
boki wagonu. Podczas rozładunku
wagony w składzie poolągu nie mu­
szą być rozprzągane, a wyładunek
odbywa sią w ruchu, podczas przejaz­
du całego składu przez most.
Dzląkl stosowaniu takiego systemu
rozładunek 1000 Mg plasku, który
przewozi jeden pociąg, trwa zaledwie
5 minut.
System ten znany był już w pierw­
szych latach XX wieku. Stosowano go
na normalnotorowych liniach kolei

15
PROMEM „POMERANIA”
z Gdańska do Szczecina
Rejs p o m iędzy tym i d w o m a polskim i po rtam i był
n a g ro d ą dla zw y cięzc ó w o g ó ln o p o ls kieg o ko n ­
kursu pod hasłem ,,Ł ączy nas B ałtyk” , o g ło szo n e ­
g o p rzez Z arząd G łó w n y Ligi M orskiej i M in iste rs ­
tw o O św iaty i W ycho w an ia.
W konkursie, któ reg o celem było p o g łęb ie n ie
w ie d zy o m orzu , o pracy naszych p ortów , stoczni,
flo ty h an d lo w ej, b rała u d ział m ło d zie ż szko ln a
z całej Polski. P u n k to w a n e były nie tylko w ia d o ­
m ości ściśle zw ią za n e z m o rzem , ale tak że o g ó ln e
p o stęp y w nauce, u d ział w pracach społecznych
o ra z zn ajo m o ś ć językó w obcych. K onkurs był
c zę ś c ią szero kiej akcji p ro w a d zo n e j p rze z w ła d ze
s z k o ln e w zw ią zk u z o g ło sze n iem roku 1986 „ R o ­
k iem M orskim w Ś w ieci© ” .
Z a ło że n ia kon ku rsu nie o g ran ic za ły się tylko do
s p raw zw ią za n y ch z naszym p olskim w yb rzeżem ,
16
ale dotyczyły ró w n ież innych państw leżących nad
B ałtykiem . - W szak Bałtyk łączy w szystkie leżące
nad nim państw a w jeden w spólny o rg an izm , u ła ­
tw ia w ym ian ę h an d lo w ą i turystyczną, a je d n o ­
cześnie zo b o w ią zu je do o ch ro n y w s p óln eg o d o ­
bra, jakim jest czystość je g o w ód.
P rzed rejsem , na p o kład zie „ P o m e ra n ii” z o rg a ­
n izo w an o k o n feren cję prasow ą dla zaproszo n ych
„Pomerania" - prom pasażersko-samochodowy. Pierwszy statek
tego typu zaprojektowany i zbudowany w Polsce w Stoczni im. A.
Warskiego. Główny konstruktor inż. Andrzej Żarnach. Szybkość
maksymalna statku - 21 węzłów. Może zabrać na pokład 990
pasażerów. 436 miejsc w kabinach. Wyposażony w saunę, salon
widowiskowy, restaurację, bar. kawiarnię. Ładownia statku może
pomieścić 273 samochody osobowe lub 26 osiemnastometrowych
zestawów ładunkowych. Podniesienie bandery nastąpiło 5 lipca
1978 roku.
 dziennikarzy. Organizatorzy rejsu poinformowali
przedstawicieli prasy o dotychczasowych osią­
gnięciach i o zamierzeniach na przyszłość, W cza­
sie akcji letniej udało się przeszkolić około 300
nauczycieli, tak że mogli zdać egzaminy na pod-
9 stawowe stopnie żeglarskie. Na obozach żeglar­
skich prowadzonych np, w Pucku przebywało
w czasie wakacji ponad 100 dziewcząt i chłopców.
Również na Śródlądziu, gdzie tylko były do tego
warunki, organizowano pływanie na jachtach
i przygotowywano młodzież do zdobywania paten­
tów żeglarzy. Na Jeziorze Charzykowskim prze­
szkolono w ten sposób 300 entuzjastów żeglar­
stwa,
W przyszłym roku Ministerstwo Oświaty I Wy­
chowania wraz z Ligą Morską ma zamiar zorgani­
zować nowy ogólnokrajowy konkurs pod nazwą
„Młodzież na Morze". Przypuszcza się, że przyłą­
czą się do niego takie organizacje jak ZHP, ZSMP Wiceprezes Ligi Morskiej, komandor Eugeniusz Koczoro-
i Liga Obrony Kraju. wski w czasie spotkania z młodzieżą

Nagrodami dla zwycięzców będą pełnomorskie 4-osobowych kabinach, o znakomite wyżywienie

rejsy na statkach i jachtach żaglowych, wycieczki dbał szef kuchni statku, podróż zaś umilały wystę-
wodolotami po Zalewie Szczecińskim I uczestnlc- py zespołów śpiewających piosenki żeglarskie,
two w Obozach żeglarskich. Prowadzono również ciekawe dyskusje na temat'
W rejsie „Pomeranii", w którym w charakterze przyszłości polskiego żeglarstwa, a wieczorem
obserwatora i fotoreportera płynął równlśż przed- zorganizowano dyskotekę: Załoga promu poda-
8tawlcjel redakcji „MT", uczestniczyła młodzież wała przez głośniki informacje o konstrukcji statku
z całej Polski, przy czym największą grupę stano- i jego parametrach technicznych oraz mlejsco-
wlła młodzież ze śląska. * wościach położonych na wybrzeżu w zasięgu
Rozlokowani byliśmy w wygoanych wzroku, obok których przepływaliśmy.
Prom ,,Pomerania" przed wyjściem w rejs

Jeszcze w czasie postoju w Gdańsku młodzież wyruszyła
na zwiedzanie statku. Zaglądano do wszystkich zaka­
marków
Po minięciu Półwyspu Helskiego, prom zaczął lekko koły­
sać, chociaż fale, rozbijana przez dziób statku, wyglądały
z tej wysokości niegroźnie
Pomimo przenikliwego zimna i silnego wiatru, najwię­
kszym powodzeniem cieszył się najwyższy pokład, na
który trzeba się było wspinać po drabinkach
W S zc zec in ie w ła d ze m iasta w ra z z m ło d zie żą ze
szczeciń skich szkół zg o to w a ła uczestn iko m rejsu
s erd eczn e p o w itan ie. Potem zw iedzaliśm y m iasto,
a prom „ P o m e ra n ia ” odpłynął do S zczeciń skiej
S to czn i R em o n to w ej, gdzie poddany będzie g ru n ­
to w n ej kuracji odm ładzającej po kilku latach n ie ­
p rzerw an ej służby na m orzu, (w pj)
Tak wyglądała kabina nawigacyjna „Pom eranii” w pro
mieniach zachodzącego słońca
 Wały Chrobrego - wszyscy wylegli na pokład, aby podzi­
wiać piękną panoramę miasta
Szkolna orkiestra żeńska ubrana w marynarskie mundur­
ki gra dziarskiego marsza

Zachodnioniemiecka firma Siemeris skonstruowała to­
mograf spinowy na,., kołach. Służy do obsługi pacjentów
w małych szpitalach i klinikach, nie zmuszając ich do
korzystania z wyspecjalizowanych instytutów. Jak na
razie używa się tych urządzeń w USA. (j)
Sprężarka w służbie ochrony środowiska
Sprężarki promieniowe RT, produkowane przez zakła­
dy Sulzer-Eseher Wyss stosowane są w termosprężaniu,
do zmniejszania objętości wód ściekowych przez odparo­
wywanie, do utylizacji ciepła odpadowego. Używa się je
także w. systemach próżniowych maszyn papierniczych
i innych rodzajach procesów chemicznych. Sprężarki te
charakteryzują się zwartą i przejrzystą konstrukcją inte­
grującą również zespół przekładni i system smarowania
olejowego. Sprężanie wody i pary jest bezpieczne dla
środowiska naturalnego i energooszczędne. Sprężarki RT
mogą pracować w zakresie ciśnień od 2 do 2,8 bar. (j)
Pierwsze stacje tankowania... słońca
Pierwsza na świecie Btacja do „tankowania” energii
została zbudowana przez firmę AEG na trasie rajdu
„Tour de Sol” - samochodów czerpiących energię z bate­
rii słonecznych. Instalacja może doładowywać większą
liczbę samochodów z bateriami słonecznymi. Ma ona
moc - przy pełnej operacji słonecznej - 2 kW.
Wykorzystanie innych niekonwencjonalnych i tanich
źródeł energii - w tym również słonecznej - jest celem
wielu prac badawczych w wysoko rozwiniętych krajach.
Rozważa się możliwość wykorzystywania ich zamiast
elektrowni jądrowych, (j)
 Bateria z termoregulatorem
Firma Danfoss opracowała nowy typ baterii łazienko­
wej, pozwalającej na wypływ wody o żądanej temperatu­
rze. Baterię przygotowano specjalnie dla odbiorców
w Skandynawii, Holandii i Belgii. Żądana temperatura
wody do kąpieli nastawiona zostaje na skali w zakresie od
25 do 450C, W wypadku braku zimnej wody. automatycz­
nie wyłączony zostaje dopływ ciepłej. Na baterii znajdu­
je się też przełącznik prysznic - wanna♦Nowy typ baterii
prócz wygody, pozwala na oszczędność energii i... wody.
Energia wiatru - coraz bardziej atrakcyjna
Coraz częściej sięga się do tradycyjnych wiatraków,
umożliwiających produkcję taniej i bezpiecznej pod
względem ochrony środowiska energii elektrycznej. Naj­
większe zapotrzebowanie na elektrownie wiatrowe notu­
je się w krajach rozwijających się, lecz nawet w USA
montuje się tego typu instalacje. W Europie prym wiodą
Duńczycy: pracuje tam już 1500 wiatraków.
, Miejmy nadzieję, że i u nas coraz większe uznanie
zyskają takie siłownie, całkowicie wystarczające na po­
krycie zapotrzebowania na energię np. domku letnisko­
wego, obozu harcerskiego itd- (j)
Nowy pług
System „Turbostream” składa się z wirnika zgarniają­
cego śnieg i odrzucającego go na znaczną odległość, oraz
dwóch ślimaków zgarniających twardy, ubity śnieg do
wirnika: tnących i „mielących na kawałki”. Ślimaki
i wirnik montowane są w jednej konstrukcji zwanej
okularami. W wyniku stałego podcinania warstwy śniegu
przez ślimaki, nie tworzy się przed pługiem „mur” - co
często zdarza się przy mokrym śniegu, (j)
Technika genowa
... jak twierdzą naukowcy, w następnym pięcioleciu
zyska takie znaczenie, jakie ma dziś np. mikroelektro­
nika.
Tworzenie krzyżówek, nowych odmian zwierząt czy
też roślin trwało dotychczas latami. Dziś dzięki możli­
wości ingerencji w cechy dziedziczne - a więc geny^-
uzyskujemy dowolne krzyżówki o żądanych przez nas
cechach. Teoretycznie istnieje również możliwość ingere­
ncji w geny ludzkie, w celu uzyskania określonych zmian
organizmu. Takie możliwości współczesnej nauki wyma­
gają opracowania nowych norm etycznych, prawnych -
chroniących człowieka i jego środowisko przed szaleńca­
mi. A tych przecież nigdy nie brakowało... (j)
21

Zofia Rokita
Fortepian - znany jest dobrze nam wszyst­
kim. Wielu z nas podziwia wielkich pianis­
tów i z przyjemnością słucha koncertu forte­
pianowego. Czy jednak na wydobycie jakoś­
ciowo dobrego dźwięku ma wpływ wyłącz­
nie wyobraźnia słuchowa oraz uczuciowo-
-ruchowa grającego? Na pewno - decydują­
cy. Jednak bardzo ważną rzeczą jest jakość
samego instrumentu, na którym mamy od­
tworzyć i powołać do życia zapis nutowy za
pomocą dźwięków.
Na początku był klawikord
Od początku XIX w. fortepian jest po­
wszechnie używanym strunowym instru­
mentem klawiszowym. Zajął on miejsce kla-
wikordu w muzyce domowej i klawesynu
w muzyce koncertowej i w orkiestrze. Po­
przednikiem fortepianu jako instrumentu
o strunach uderzanych był klawikord; od
22
\
GRA?
klawesynu przejął on tylko kształt. Od obu
zaś poprzedników różni się on mechaniką
młoteczkową, która usunęła zarówno wady
klawikordu, jak i klawesynu.
Myśl zastosowania mechanizmu młotecz­
kowego, zapewniającego fortepianowi nie
tylko czystość i donośność brzmienia, lęcz
także bogatą skalę cieniowania dynamiki
dźwięku, związana jest z osobą Pantaleona
Hebenstreita.
Kwestia, kto jest właściwym wynalazcą
fortepianu, była niegdyś przedmiotem gorą­
cych sporów, gdyż w krótkich odstępach
czasu trzej przedstawiciele różnych narodo­
wości wystąpili jako jego twórcy. Ostatecz­
nie palma pierwszeństwa przypadła
w udziale Włochowi, Bartolomeo Cristofo-
riemu, a rok 1711 został uznany za datę
narodzin „clavicembalo a martelletti col
piano e forte”, czyli klawesynu młoteczko­
wego z piano i forte.
Mechanizm młoteczkowy Cristoforiego
udoskonalono, w rezultacie czego wykształ­
ciły się ich dwie odmiany: mechanika wie­
deńska i angielska. Mechanika wiedeńska
ułatwia śpiewne prowadzenie melodii i umo­
żliwia finezyjną technikę wirtuozowską,
brak jej jednak pełnego i donośnego brzmie­
nia. Tę zaletę mają natomiast fortepiany
z mechaniką angielską, na których łatwiej­
sze jest szybkie powtarzanie dźwięku. Osią­
gnęły one wyraźną przewagę około połowy Klawikord
wieku XIX, głównie dzięki S. Erardowi, któ­
ry ok. 1821 r, stworzył w Paryżu ostateczną Zakład w Kaliszu nie jest pod żadnym
formę mechaniki młoteczkowej. względem przystosowany do produkcji tego
Dalsze udoskonalenie konstrukcji forte­ typu instrumentów. Mieści się w kilku cias­
pianu jest dziełem różnych wytwórni euro­ nych pomieszczeniach rozmieszczonych na
pejskich i północnoamerykańskich, głównie: różnych poziomach (!). Produkcja rozpoczy­
PleyeJa w Paryżu, Bechsteina w Berlinie, na się na parterze, następnie instrument
Bliithnera w Lipsku i Steinwaya w Nowym „nabiera” gabarytów i,., tu paradoks: im
Jorku. jest on większy, tym wyżej należy go prze-
Od połowy XVIII w. podejmowano próby transportować, aby poddać następnym fa­
i
zmierzające do rozwiązania problemu kon­ zom prac - aż wreszcie ten piękny, muzyczny
strukcji pionowych fortepianów. Tak też po­ mebel sprowadzany jest windami w dół. Nic
wstało pianino. Najpierw J.I. Hawkins (Fila­ więc dziwnego, że dyrektor techniczny „Ca-
delfia, 1800 r.) zbudował instrument, zwany lisii” zapytany przeze mnie, feo by zmienił,
przezeń „cottage", którego zasada kon­ wprowadził czy zmodernizował w zakładzie,
strukcyjna stała się podstawą budowy piani­ gdyby miał nieograniczone możliwości - po­
na. Dalsze ulepszenia doprowadziły w 1826 wiedział: Najpierw wybudowałbym za­
r. do skonstruowania przez R, Wornuma kład...
(Londyn) pianina w dzisiejszej postaci Załoga fabryki radzi sobie jednak jak mo­
(zmieniono tylko ustawienie tłumików), Pia­ że i z tych strychowych pomieszczeń wyjeż­
nino nie dorównuje jednak fortepianowi: dża rocznie około 4400 pianin różnych ty­
ścieśniona konstrukcja i bardzo skompliko­ pów i około 70 fortepianów, Instrumenty
wana mechanika wpływają niekorzystnie na z Kalisza można spotkać także w krajach
jego brzmienie. Ze względu na swoje małe Europy Zachodniej, dokąd niewielka ich li­
gabaryty, jak i niezbyt duże powierzchnie czba jest eksportowana.
mieszkań, zyskało ono jednak szybko popu­ Fabryka w Kaliszu powstała w 1878 roku.
larność i odbiorców. Założycielem jej był Arnold Fibiger, który
★ ★ ★
Tych pianin na pewno nie zobaczymy w naszych skle­
Jest wiele firm produkujących obecnie pach. „Callsia" eksportuje Ich rocznie ok. 1500 do kra­
fortepiany i pianina. Najsłynniejsze to : Be- jów Europy Zachodniej
chstein, Bliithner, Broadwood, PleyeJ, Stein-
way, Yamacha i łbach. Produkowane przez
nie instrumenty najczęściej trafiają na sale
koncertowe; odpowiadają bowiem suro­
wym, światowym normom jakościowym,
które same firmy sobie wyznaczyły.
W Polsce też produkujemy niezłe ich typy.
Jedna fabryka znajduje się w Legnicy i pro­
dukuje wyłącznie pianina. Druga - to „Cali-
sia” w Kaliszu wytwarzająca obok pianin
także niewielkie ilości fortepianów.

Klawesyn
prowadził ją do wybuchu II wojny świato­
wej. W czasie wojny produkowano tu skrzy­
nie do amunicji, od roku zaś 1949, dzięki
zabiegom wnuka założyciela - Gustawa Fi-
bigera - znów zaczęto produkować pianina
i fortepiany. Dziś fabryka w Kaliszu zatrud­
nia ok. 300 osób, głównie stolarzy, korekto­
rów i stroicieli. Wielu z nich - to absolwenci
Technikum Budowy Fortepianów w Kaliszu
- jedynej tego typu szkoły nie tylko w Polsce,
ale i w Europie.
★ ★ ★
Mimo automatyzacji zarówno produkcji,
jak i kontroli jakości fortepianów, punkt
ciężkości wciąż spoczywa na przekazywanej
Wiercenie otworów w żeliwnej ramie pianina według
specjalnego szablonu
Montaż żeliwnych ram pianina
z pokolenia na pokolenie zręczności rąk oraz
wiedzy rzemieślników. Choć w wielu świa­
towych firmach muzycznych stosuje się su­
pernowoczesne, naukowe metody badawcze,
ściśle określa krzywizny płyty rezonansowej
czy długość strun, do dziś jeszcze nikomu nie
udało się wyjaśnić tajemnicy specyficznego
,,tonu Ibacha” lub ,,tonu Steinwaya”. Spo­
śród wielu wyprodukowanych fortepianów
czy pianin nie znajdziemy dwóch identycz­
nych pod względem jakości brzmienia. Jest
to typowa praca rękodzielnicza.
Od klawiatury... do strun
Sercem fortepianu jest dno rezonansowe,
mechanizm młoteczkowy i struny. To głów-
Owijanie stalowych strun miedzianym drutem
nie od ich jakości zależy charakter brzmie­
nia instrumentu.
W pierwszym etapie produkcji fortepianu
czy pianina wykonywane są prace stolar­
skie. W stolarni powstają wszystkie elemen­
ty drewniane instrumentu, które dopiero
później są montowane. W zależności od ro­
dzaju i przeznaczenia elementu stosowane
są różne gatunki drewna. Obudowa forte­
pianu wykonywana jest np. z drewna sosno­
wego, młoteczki - z drewna jaworowego,
inne elementy wykonuje się z drewna buko­
wego. Najważniejsza jest jednak jakość
drewna, z którego powstaje dno rezonanso­
we. Musi to być świerk górski, o który coraz
trudniej. Świerk nizinny nie nadaje się, po­
nieważ obserwuje się o wiele większy roczny
przyrost drzewa rosnącego na nizinie niż
w górach, przez co jego drewno jest zbyt
miękkie i nie może być stosowane jako mate­
riał do wyrobu dna rezonansowego. Obecnie
„Calisia'1 sprowadza świerk z Podhala.
Dawniej importowała doskonały świerk
z Rumunii, które to państwo było również
dostawcą drewna dla firmy „Steihway”.
Drewno przywiezione prosto z tartaku nie
może być jednak natychmiast użyte; musi
ono najpierw dobrze wyschnąć. Okres sezo­
nowania wynosi 5 lat, a niekiedy i dłużej.
Dno rezonansowe, od którego jakości
i umiejętności wykonania zależy w znacznej
mierze dźwięk fortepianu, wypełnia całą po­
wierzchnię jego wielkiego pudła. Wykonuje
się go z kilku drewnianych części, sklejanych
żelatyną techniczną. Jego kształt i wymiary
są ściśle określone. Dla wzmocnienia kon­
strukcji do dna przymocowuje się specjalnie
ukształtowaną ramę żeliwną, dzięki której
dno rezonansowe nieco się wybrzusza ku
górze. I właśnie takie zostaje następnie
wklejane, przez co zachowuje zwiększoną
odporność na nacisk strun i zyskuje na
dźwięczności. Podczas nacisku strun dno się
prostuje i balansuje. Przypomina ono trochę
membranę; musi po prostu być żywe - jak
mówią specjaliści. A to zależy od jakości
drewna, wykonania i sposobu wklejenia. Nie
jest to, podobno, najmocniejsza strona kali­
skich fortepianów.
Gdy dno jest już wklejone następuje paso­
wanie ramy żeliwnej. Ma ona kształt bardzo

Ręczne szlifowanie pojedynczych elem entów obudowy

instrumentu H
 skomplikowany i waży prawie 160 kg. (Fab­
ryka w Kaliszu nie produkuje pełnokoncer-
towego fortepianu M280 głównie ze względu
na to, iż w Polsce nie znajduje odlewni, która
mogłaby wykonać tak dużą ramę). W ramie
tej wierci się otwory według specjalnie przy­
gotowanego szablonu, po czym szlifuje i po­
krywa zawiesiną sproszkowanego brązu
w bezbarwnym lakierze. Tak estetycznie
wykończoną przymocowuje się śrubami do
dna rezonansowego (dennicy) i przekazuje
do montażu.
Montaż ram żeliwnych - to skręcanie na
stałe, wbijanie w otwory tzw. dybli drabo-
wych (małe kołeczki), i ich przewiercanie
w celu umożliwienia naciągnięcia strun.
Stosowane są trzy rodzaje strun: twar­
de, miękkie i bardzo miękkie. Przynależność
do którejś z trzech grup zależy od składu
stali fortepianowej, z której są one wykona­
ne. Jedynie struny basowe owijane są dodat­
kowo miedzianym drutem, by wydawały od­
powiednio niższy dźwięk. W Kaliszu stosuje
się struny miękkie. Struny twarde (te najlep­
sze) są dla nas po prostu nieosiągalne.
Dla wyrównania ilości energii wysyłanej
przez struny o różnej grubości, stosuje się
różną liczbę strun w różnych rejestrach:
najniższe 8-12 dźwięków mają struny owija­
ne pojedyncze, reszta owijanych strun baso­
wych jest zdwojona, natomiast struny nie
owijane naciągnięte są potrójnie. W niektó­
rych fortepianach firmy Bliithnera, zwanych
„alikwatami”, każdemu klawiszowi w wy­
sokim rejestrze, oprócz trzech strun normal­
nie uderzanych, odpowiada dodatkowa,
czwarta - strojona o oktawę wyżej, nie ude­
Wkiejanie mechanizmu młoteczkowego - to jedna z za­
sadniczych faz prac w fabryce pianin j fortepianów
rzana przez młotek i drgająca jedynie na
prawach rezonansu.
Teraz następuje samooperacja naciągu
strun. Struny mocowane są jednym końcem
na zaczepach, w tylnej części ramy przecho­
dzą przez tzw. podstawek bukowy, ciągnący
się wzdłuż zaczepów, osobno dla strun baso­
wych i pozostałych.
Wspominany podstawek jest bardzo waż­
nym elementem, który przekazuje drgania
strun bezpośrednio na dno rezonansowe.
Jest wykonywany z drewna bukowego, cha­
rakteryzującego się bardzo dużą twardością:
musi on wytrzymać ogromny nacisk strun.
Drewna bukowego używa się również do
wykonywania tych części, które muszą mieć
dużą wytrzymałość, a więc np, nóżki czy
belki w szkieletach.
Wszystkie struny naciskają na dno rezo­
nansowe siłą rzędu 20 •103kG i stąd koniecz­
ność stosowania tak silnej konstrukcji. Gdy­
by taką siłą działać bezpośrednio na dno
rezonansowe, pękłoby ono jak zapałka. Ra­
ma żeliwna i podstawki pod struny muszą
być zatem tak ustawione, a struny tak nacią­
gnięte, aby na dno rezonansowe nie działała
siła większa niż 300-400 kG. Jest to bardzo
ważne; jeżeli bowiem nacisk będzie za mały
- fortepian nie będzie dobrze brzmiał, jeśli
za duży —uniemożliwi to jego dobre nastro­
jenie.
Na drugim, przednim swym końcu struny
rejestru basowego i środkowego przechodzą
przez tzw. agrafy, czyli uchwyty strun; stru­
ny zaś najwyższe - pod listwą skracającą,
stanowiącą część ramy, nazywaną „capotas-
to”. Końce strun nawinięte są na kołki osa-
Dobre wyregulowanie mechanizmu młoteczkowego I tłu­
mikowego - t o zadanie stawiane korektorom
Obok sklejania, krytyczną fazą prac jest strojenie stało
wych strun napiętych na metalowej ramie
Polerowanie lakierowanych powierzchni fortepianu po­
lerką kątową
dzone w strojnicy. Strojenie stalowych strun
jest, obok sklejania, krytyczną fazą prac
podczas produkcji fortepianów.
Następnym etapem jest montowanie ele­
mentów obudowy: skręcanie boków, drzwi,
stołów klawiaturowych, pokryw. Po monta­
żu wszystkie elementy przewożone są do
skręcania (rolki, zawiasy, zamki, urządzenie
pedałowe).
Teraz do pracy przystępują korektorzy,
którzy wklejają mechanizm młoteczkowy.
W kaliskich pianinach stosuje się mecha­
Ato prawie gotowy fortepian „Catisii" z doskonale wido­
czną wewnątrz, estetycznie wykonaną żeliwną ramą i na­
piętymi na niej strunami
nizm sprowadzany z Lubina, do fortepianów
zaś - mechanizmy angielskie firmy Renner
(RFN), jedne z najlepszych produkowanych
w Europie,
Najistotniejszą częścią mechanizmu są
m ł o t e c z k i : od ich kształtu, sposobu wykona­
nia, twardości i stopnia zużycia również za­
leży ton instrumentu.
Kształt młoteczka jest uzależniony od wy­
sokości dźwięku, jaki chcemy uzyskać. Gdy­
by bowiem duży młotek, o dużej powierzch­
ni, uderzał w strunę najkrótszą (najwyż-
27
 wówczas, gdy np. fortepian koncertuje z or­
kiestrą: orkiestra nie zagłuszy jego dźwięku.
Jeśli filc jest za miękki, wtedy fortepian ma
dźwięk łagodny i prawie niesłyszalny. W for­
tepianach krajowych1jest przewaga tonów
prostych (stuki, szumy, szelest, gwizd itd.).
To duża ich wada.
Zasada działania mechanizmu młoteczko­
wego jest następująca: dźwignia klawiszowa
łączy się z jednoramiennym, pionowym
przekaźnikiem, którego zadaniem jest prze­
kazywanie ruchów klawisza jednoramiennej
dźwigni młoteczkowej. W miarę naciskania
klawisza przekaźnik, opierając się o odpo­
Mechanika młoteczkowa pianina w położeniu wyjścio­ wiednio wyregulowaną śrubę, przechyla się
wym: 1 - klawisz biały; 2 - klawisz czarny; 3 - sztyft aż do pewnego momentu. Pełny ruch prze­
osiowy; 4, 5 - poduszki ograniczające ruchy dźwigni kaźnika ograniczony śrubą regulującą i po­
klawiszowej; 6 - pseudoklawiatura; 7 - łącznik,
8 - przekaźnik; 9 - listwa; 10-śru b a regulująca; 11 - na­
wstrzymywany sprężynką, powoduje pod­
sada młoteczka; 12 - główka młoteczka; 13 - wspornik, rzucenie główki młoteczka do struny, a na­
14 - poduszeczka; 15 - struna stępnie opadnięcie jej na poduszeczkę.
Z chwilą puszczenia klawisza, obie dźwignie
szą) - to nie uzyskalibyśmy żadnego dźwię­ i młoteczek wracają do położenia pierwo­
ku, podobnie, gdybyśmy cieniutkim, małym tnego.
młoteczkiem uderzali w strunę basową. Dla­ Oprócz mechanizmu młoteczkowego
tego wszystkie młoteczki są specjalnie i bar­ wmontowuje się następnie mechanizm tłu­
dzo dokładnie profilowane, od najgrubszych mikowy. Zadaniem tłumika jest niedopusz­
i największych do coraz cieńszych i mniej­ czenie do drgania strun w czasie, gdy dany
szych. klawisz nie jest naciśnięty. Dlatego struna,
Młoteczek wykonywany jest z drewna ja­ względnie zespół dwóch lub trzech strun,
worowego. Składa się on z główki, trzonka nastrojonych na jeden dźwięk, ma osobny
oraz widełek. Dwie ostatnie - to części me­ tłumik filcowy. Jedynie struny najwyższego
chaniczne nie mające wpływu na dźwięk, rejestru mają na tyle krótkie brzmienie, że
natomiast kształt główki i jakość filcu, któ­ tłumienie ich nie jest potrzebne. System me­
rym jest ona oklejana, wpływają zasadniczo chanizmu tłumików nie łączy się bezpośred­
na dźwięk jako element bezpośrednio dzia­ nio z mechanizmem młoteczkowym; gdy ten
łający na strunę. drugi jest wraz ze swą podstawą wysuwany
W Kaliszu stosowany jest specjalny filc z pudła instrumentu (np. do remontu) me­
importowany z Anglii bądź NRD. Ważne chanizm tłumikowy pozostaje wewnątrz.
jest, aby nie był on ani za twardy, ani za Wklejanie i regulacja mechanizmów nale­
miękki. W pierwszym przypadku dźwięk in­ ży do korekty instrumentu. Wykonuje się
strumentu jest jasny i ostry. Korzystne jest to również tzw. korektę klawiatury. Polega ona
Młoteczki fortepianu
na odpowiednim wyregulowaniu klawiszy
(luźny opad, odpowiednia waga, prawidło­
wy luz na sztyfcie itp.). Obecnie stosowane
są klawiatury wykonywane z tworzywa (ple-
ksiglas). Mają one tę przewagę nad dawny­
mi, wykonywanymi z kości słoniowej, że nie
tracą koloru, są niepalne i łatwo można je
obrabiać. Jako pierwsi tworzywo to stoso­
wali Anglicy.
Do zróżnicowania dźwięków instrumentu
służą umocowane na dole dwa pedały. W for­
tepianach użycie prawego powoduje podnie­
sienie wszystkich tłumików ze strun, przez
28
co zmienia się barwę dźwięku. Zwiększa
również ogólne natężenie dźwięku, stąd
zwany jest on pedałem głośnym lub forte.
Użycie lewego pedału przesuwa cały me­
chanizm młoteczkowy wraz z podstawą
i klawiaturą, lecz bez mechanizmu tłumiko­
wego, o 3-6 mm w prawo. Młoteczki po
przesunięciu uderzają w trzystrunowych ze­
społach tylko w dwie lub w jedną strunę,
w dwustrunowych—w jedną. Jakkolwiek nie
uderzane struny drgają wskutek rezonansu,
to jednak łączne brzmienie jest cichsze i bar­
dziej matowe, a lewy pedał nazywany jest
cichym lub piano.
Pianino a fortepian
Pianino różni się od fortepianu znacznie
mniejszymi rozmiarami, ale także innym po­
łożeniem młoteczków (fortepian ma młotki
leżące, pianino - stojące) i tłumików (w for­
tepianie tłumiki są zawieszone nad struna­
mi, w pianinach - są położone na strunach).
Przy pionowym układzie strun tłumiki nie
mogą bowiem opadać na nie własnym
ciężarem jak w fortepianie, przyciskane są
więc sprężynami. Odsuwanie tłumika do­
konywane jest przez specjalny metalowy pa­
lec, osadzony na tylnym końcu pseudokla-
wiatury, czyli wielu dźwigni dwuramien-
nych, które w stosunku do mechanizmu mło­
teczkowego odgrywają rolę dźwigni klawi­
szowych, a których nachylenia są przenie­
sionymi przez łączniki nachyleniami kla­
wiszy. i na i oczywiście gustów odbiorców stosuje się
Mechanizm fortepianowy Stelnwaya: a - dźwignia kla­
wiszowa; b - łącznik, na którym osadzone jast urzą­
dzenie poruszające młoteczek; c, d, e - dźwignia kątowa,
f - sprężyna w kształcie litery V; rozchylająca ramiona
c i e dźwigni kątowej;g- wspornik, na którym osadzona
jest dźwignia kątowa; h - poprzeczka przenosząca ruch
ramienia c na ramią e; i, d - ramiona bijnlka; k - bródka
młoteczka; I - listwa, w której osadzona jest na zawiasie
nasada młoteczka; m - Śrubka repetycyjna; n - Śrubka
wySlizgowa; o — Śrubka oporowa; p - drucik oporowy;
r - ramie młoteczka; s - główśa młoteczka obciągnięta
filcem; t - chwytnlk; u - ostroga główki młoteczka
Ib
Zasadniczą różnicą między fortepianem
a pianinem jest jednak zupełnie inny kształt
dna rezonansowego. Pianino jest prostokąt­
ne lub kwadratowe i dno rezonansowe nie
wypełnia tej płaszczyzny całkowicie. Uzu­
pełniana jest ona specjalnymi „martwymi"
wstawkami (tzw. nie grające rogi). Ma to zły
wpływ na akustykę instrumentu.
Pianino od fortepianu różni też działanie
lewego pedału. Jego naciśnięcie w pianinie
powoduje uruchomienie specjalnej listwy,
która przesuwa główki młoteczków w kie­
runku strun mniej więcej do połowy pier­
wotnej odległości. Niektóre pianina mają
jeszcze tzw. moderator w postaci gałki prze­
suwanej na brzegu klawiatury, albo w
postaci środkowego pedału. Powoduje on
wsuwanie się filcowego paska między mło­
teczki a struny. Dźwięk z moderatorem jest
bardzo stłumiony i nienaturalny,
Z tych względów pianino nie dorównuje
brzmieniowo fortepianowi i często mówi
się, że jest ono jakby półinstrumentem.
★ ★ ★
Fortepian czy pianino to jednak nie tylko
instrument muzyczny, ale i mebel. Produ­
cenci zajęli się więc ich wyglądem. Jeszcze
przed ostatecznym montażem, elementy
obudowy są specjalnie wykańczane. Drewno
lub płytę stolarską okleja się najpierw tzw.
obłogą, czyli cienką (ok. 2 m m ) warstwą
z drewna topolowego, a dopiero później na­
kłada się okleinę. Zależnie od gatunku drew­
okleinę mahoniową, dębową, orzechową,
barwioną bądź naturalną. Następnie po­
szczególne elementy poddaje się szlifowaniu
i lakierowaniu na wysoki połysk lub mat.
Oprócz tego płaszczyzny drzwi górnych, do­
lnych i boków niektórych pianin ozdabiane
są profilowanymi listwami, krawędzie zaś
nakrywy górnej i klawiaturowej oraz przed­
nie i boczne krawędzie stołu klawiaturowe­
go wykańczane są ozdobnymi listwami. Cały
instrument ustawia się na rolkach lub śliz­
gach* w celu łatwiejszego przemieszczania.
Dopiero teraz instrument jest gotpwy i mo­
żemy go podziwiać w pełnej okazałości.
Podczas opracowywania artykuły skorzys­
tano z książki Stanisława Harascłiina Wia­
domości z historii instrumentów muzycz­
nych”
29
 M
W driiach 31 sierpnia - 7 września 1986 roku odbyła się interesująca wystawa lotnicza w Famborough (Wielka
Brytania). Tereny wystawowe zlokalizowano na lotnisku, zaś pokazy - w Firmie Królewskiej Floty Powietrznej w Hamp-
shire. Organizatorem ekspozycji było SBAC - Towarzystwo Brytyjskiego Przemysłu Lotniczego
Licznie zgromadzeni widzowie mogli podziwiać około 150 samolotów produkowanych przez ponad SOOflrm z całego
wiata. Prócz konstrukcji znanych, wystawiono też 30 modeli uprzednio jeszcze nigdy nie eksponowanych. Oczywiście

c“ ™ch pro<,““ "“ ’ 1

Proponujemy Czytelnikom „MT” krótki przegląd konstrukcji lotniczych wystawionych w Famborough.
Marian Kopczyński
Przegląd wystawy rozpoczynamy od znanej już kon­
strukcji - „Alfa Jet” Pokaz dla prasy, przed udostępnieniem wystawy dla publi­
czności, miał miejsce w niedzielę, 31 sierpnia 1986 r.
Zaproszeni byli przedstawiciele państw i członkowie bry­
tyjskiej rodziny królewskiej - ogółem ok. 50 tys. gości
oficjalnych
Po raz pierwszy w tym roku wzięły udział organizacje
i firmy lotnicze z Singapuru, Norwegii i ChRL. Chińskie
Towarzystwa Lotnicze zainteresowane były raczej kupo­
waniem niż sprzedawaniem
Popisy lotnicze miały miejsce w dniach 1-4 września.
Concorde wykonał pokazowy lot 7 września.
Samolot SR-71 Amerykańskich Sił Zbrojnych demonstro­
wano w locie tylko podczas zwiedzania wystawy przez
publiczność
Pokazy akrobacji oglądali widzowie w wykonaniu zespołu
Red Arrows z RAF w dniach 3-7 września
Historia Wystaw Lotniczych pod Londynem sięga 1909
roku. Odbywały się one początkowo w Hendon, potem
w Famborough, gdzie co mniej więcej 2 lata ma miejsce
międzynarodowa wystawa najnowszego sprzętu lotniczego
i jego pokazy w locie. Obok Lotniczego Salonu Paryskiego
jest to najpoważniejsza impreza tego rodzaju

30
Tak wyglądał wystawiony w Farnborough euromyśli- Prezentowano także to, co w lotnictwie najnowsze- oto
wiec (eurofighter) tzw. EAP (Experimental Aircraft Programme)

Śmigłowce reprezentował w Farnborough między in- Zrozumiałą sensację wzbudzał wśród zwiedzających
nymi helikopter Super Puma AS 332 radziecki gigant przestworzy - AN-124 „Rusłan”

Samolot bojowy S, 211 wraz z uzbrojeniem ^ Kolejny eksponat wystawy lotniczej - AMX
 TARGI MASZYNOWE B R N O ’86
Międzynarodowe Targi Maszynowe w Brnie już 28 raz zgromadziły wystawców z różnych krajów
naszego kontynentu. Tym razem prezentowało swoje wyroby ponad 2,5 tys. firm z 30 krajów i Berlina
Zachodniego. Tematem wiodącym tegorocznych targów była elektronizacja w budowie maszyn,
Zastosowanie elektroniki w tej dziedzinie prowadzi do powstania nowych generacji maszyn i urzą­
dzeń, do rozwoju automatyki produkcji. Dało się to zauważyć np. w ekspozycji czechosłowackiego
przemysłu obrabiarkowego. Praktycznie we wszystkich maszynach stosuje się elektroniczne układy
sterująco-kontrolne produkcji rodzimej np. Tesli, ale także i zagraniczne. Uwagę zwracały m.in,
maszyny do obróbki plastycznej, przystosowane do pracy wtzw. elastycznych systemach produkcji. Jest
to przyszłościowy kierunek rozwoju przemysłu i coraz więcej firm w świecie wprowadza takie systemy.
Dzięki nim można zautomatyzować nie tylko wielkoseryjną (co robiono dotychczas), ale także małose-
ryjną produkcję. W systemie elastycznym maszyny, obrabiarki można łatwo przestawić na wytwarzanie
nowego wyrobu. Na temat elastycznych systemów produkcyjnych pisaliśmy w „MT” nr 11/86.
Firmy czechosłowackie, co było widoczne w Brnie, postępują zgodnie z tymi tendencjami (w Polsce
jeszcze nie produkuje się maszyn do pracy w takich systemach). Nowości czechosłowackiego przemysłu
było bardzo wiele. Z tego względu postanowiłam przyjrzeć się im bliżej i opisać niektóre z nich w tym
fotoreportażu.
Polskę reprezentowało na targach w Brnie ponad 30 jednostek handlu zagranicznego. Pokazaliśmy
m.in. aparaturę medyczną, maszyny dla przemysłu włókienniczego, obrabiarki, podzespoły robotów
przemysłowych, sprzęt komputerowy, urządzenia dla energetyki. *
Elżbieta Gaweł

Automatyczne urządzenie do kucia TWK 3150 A-02
produkują zakłady ..Smeral” w Brnie. Zasada działania
tego urządzenia polega na tym, że półprodukty, z których
będą wykonania odkuwki są najpierw podgrzewane in­
dukcyjnie, następnie przenoszona za pośrednictwem
transportera na prasę, która automatycznie wykonuje
operację kucia. Na prasie tej można wykonać trzy opera­
cje kucia i jedną okrawania. Gotowa odkuwka jest umie­
szczana na palecie transportowej. W ciągu godziny moż­
na wykonać 300-400 odkuwek z półproduktów o wymia­
rach: średnica 65 mm, długość 320 mm. Odkuwki wyko­
nane przez tę prasę mają dobrą wytrzymałość mechanicz­
ną i dużą dokładność kształtu ze względu na zastosowany
sposób podgrzewania.
Kriogeniczną, helową turbinę rozprężną opracowano
w Instytucie Badawczym Przemysłu Spożywczego
i Chłodniczego w Hradec Kralove. Opracowanie wdrożo­
no i turbina produkowana jest przez zakłady Velka Bites.
Tego rodzaju turbiny produkują nieliczne firmy w świecie.
W rozwiązaniu zastosowanym przez czechosłowackich
konstruktorów interesujące jest ułożyskowanie wirnika
turbiny (łożysko dynamiczne) oraz elektryczne regulowa­
nie jej obrotów. Czynnikiem roboczym jest hel. Na wlocie
do turbiny ma on ciśnienie 0,47 MPa, na wylocie - 0,12
MPa. Wydajność chłodzenia 91 W, Maksymalne obroty...
aż 216 tys. na minutę. Kriogeniczna turbina ma zastoso­
wanie m.in w nowoczesnej medycznej aparaturze dia­
gnostycznej, np. w układzie chłodzenia tomografu kom­
puterowego

i^ \
 Jednym z punktów harmonogramu pobytu na targach
w Brnie było zwiedzanie zakładów metalurgicznych
i maszynowych ŻDAS. Zobaczyłam tam pracującą elas­
tyczną linią produkcyjną, składającą się z pras CTM. Ge­
neralnie rzecz biorąc takie linie elastyczne są uznawane
obecnie na świecie za najbardziej obiecujące,.dziecko"
automatyki przemysłowej, stwarzają bowiem możliwość
opłacalnej, zautomatyzowanej produkcji wyrobów w krót­
kich seriach, dzięki łatwości tzw. przezbrajania linii.
W systemie elastycznym można więc łatwo przystosować
ciąg maszyn do wytwarzania nie jednego, a kilku wyro­
bów z określonej ich grupy, inaczej mówiąc, elastyczne
linie produkują krótkie serie, a koszt wytwarzanych wyro­
bów jest zbliżony do produkcji masowej.
Te wszystkie zalety ma elastyczna linia pras CTM.
Detale są wytłaczane na niej przy minimalnej liczbie
operacji. Zautomatyzowane jest przy tym operowanie
materiałami wyjściowymi, samo tłoczenie oraz wymiana
narzędzi. Linię tworzą cztery jednostki - prasy, które
mogą współpracować ze sobą kontynuując operacje te­
chnologiczne lub też pracować niezależnie. Linia jest
sterowana numerycznie, a w jej skład wchodzi też zespół
przenośników transportujących wyroby i odprowadzają­
cych odpady materiałowe. Odpowiedni układ przekazuje
ponadto informacje do stanowiska kontrolnego. Linię
obsługuje kilku ludzi.
Za pomocą tego zespołu pras można wytłaczać detale
z blachy stalowej i nadawać im różne kształty: walcowaty,
sferyczny, stożkowy, a także paraboidalny. Możliwe jest
też wytłaczanie detali o kształtach nieobrotowych. Prasy
mogą wykonywać wytłoczki z blach stalowych, ze stali
nierdzewnych, aluminiowych, miedzianych i innych. Linia
w ciągu jednej minuty może wykonać średnio 7 wytło-
czek, przy grubości materiału wyjściowego 1,7 do 4 mm.
Linię mogą tworzyć prasy o różnej sile nacisku: 2500,
4000 lub 6300 kN.
Znak firmowy „Śkoda’’ noszą nie tylko popularne
w wielu krajach samochody osobowe, ale również o wiele
bardziej skomplikowane-reaktory dla siłowni jądrowych.
Produkowane przez zakłady ,,Śkoda" w Piłznie reaktory
WWER oparte są na własnej technologii, rozwiniętej na
podstawie radzieckiej dokumentacji technicznej. Urzą­
dzenia te służą energetyce jądrowej w Czechosłowacji
i innym krajom zrzeszonym w RWPG. Wytwarzanie reak­
torów rozpoczyna się od produkcji materiałów, m.in.
bardzo wytrzymałej stall austenitycznej, we własnym za­
kładzie metalurgicznym „Śkody”. Do obróbki detali o du­
żych wymiarach i masie wykorzystuje się unikalne obra­
biarki, stosuje się nowoczesne techniki spawalnicze i me­
tody obróbki cieplnej. Niezwykle drobiazgową kontrolę
techniczną prowadzi się przy użyciu ultradźwięków, me­
tod magnetycznych i radiacyjnych. Do tego celu w zakła­
dzie wykorzystuje się m.in. akcelerator liniowy.
Pewne wyobrażenie o wymaganiach technicznych tej
produkcji dawała prezentowana w stoisku targowym
„Śkodaeksportu” w Brnie - płyta perforowana reaktora
jądrowego. Ten kilkumetrowej średnicy element podtrzy­
muje w reaktorze pręty paliwowe i regulacyjne. W płycie
(takiej jak na fotografii) wykonanych jest 349 otworów. Ich
średnice, kształt i rozstawienie muszą być bardzo dokład­
ne. Zależy to przede.wszystkim od obrabiarek i obsługują­
cych je ludzi, ale także... od temperatury powietrza w hali
fabrycznej. Temperatura ta jest tam stale kontrolowana.
Reaktory są produkowane w specjalnie do tego celu
zbudowanych zakładach ,.śkody”. Rocznie wytwarza się
tu trzy reaktory WWER-440. Obecnie zakłady są rozbudo­
wywane z myślą m.in. o rozwoju produkcji reaktorów
o mocy 1000 MW.
33
 \

Pompa membranowa do przetłaczania cieczy agresyw­

Turbina wodna typu BANKI 2,58, produkowana w Miku­
łowie przez zakłady mechaniczna, jest przeznaczona dla
małych elektrowni wodnych z elektromechaniczną regu­
lacją mocy. Maksymalna jej sprawność - 80%. Ma zasto­
sowanie tam, gdzie różnica poziomów wody jest bardzo
mała - najmniejsza 5 m, najwląksza 30 m. Moc turbiny
2,5-36 kW, Średnica koła łopatkowego - 250 mm
nych, typ M 401 ma zastosowanie w laboratoriach przy
pobieraniu próbek do analizy. Interesujący jest fakt, że
wiele elementów zrobiono z tworzyw sztucznych, m.łn.
membrana pokryta jest teflonem. Obudowa pompy jest na
tyle hermetyczna, źe żadna szkodliwa substancja nie
wydostanie sfą z jej wnętrza, Pompa ma maksymalną
wydajność 6 NI na .minutą. Produkują ją JZD „NivaM
Vycapy

Laser - urządzenie będące osiągnięciem współczesnej fizyki - trafia też do fabryk, gdzie może wykonywać dość
prozaiczną, ale niezbędną operację technologiczną, jaką Jest cięcie materiałów, Przykładem jego zastosowania jest
nowo opracowana przez zakłady T8T Strojarne Piesok wycinarka laserowa, oznaczona symbolem LCS 400-1. Głowice
laserowe tej maszyny mogą wycinać z blach detale o najróżniejszych kształtach. Czynią to z dużą dokładnością, bez
hałasu, a konstruktorzy tej obrabiarki zadbali, aby nie stwarzała jakiegokolwiek niebezpieczeństwa dla otoczenia.
Głowice robocze tego urządzenia poruszają się w kierunkach podłużnym i poprzecznym, a zainstalowane są na
wodzikach, Do jednego z nich - wodzika podłużnego, jest ponadto umocowane zwierciadło chłodzone wodą, które
odpowiednio ustawiane może z kolei zmieniać kierunek padania promieni laserowych. Umożliwia to tym samym cięcie
wzdłuż dowolnych krzywizn. Pracą wycinarki laserowej steruje układ oznaczony symbolem DCF1208 A/3.6G. Można go
oczywiście wcześniej zaprogramować zapisując poszczególne czynności na taśmie perforowanej lub magnetycznej.
Maksymalne wymiary obrabianego materiału: 2015 x 1450 x 60 mm. Wycinanie może się odbywać z prędkościami od 1
do 21000 mm na minutę. W zależności od prędkości cięcia dokładność te) operacji może wynosić ± 0,1 mm lub ± 0,15
mm. Moc lasera zastosowanego w tym urządzeniu - 400 W

34
,,Ż e g l o w a n i e j e s t
k o n i e c z n o ś c i ą ”
Eugeniusz Koczorowski

Ż a d n e m u z z ad a ń , ja k ie p o sta w iła p rzed nych. T ak w ięc być m oże n a jp ie rw głód,

so b ą lu d zk o ść na d ro d ze sw ego rozw oju, nie p o szu k iw an ie no w y ch siedlisk, a później
to w a rz y sz y ł ta k o lb rzy m i z ak res d ziałań , ja k p o trz e b a w ym iany to w aró w , sp o w o d o w a­
n a tra k c ie pow olnego, lecz w ciąż p o s tę p u ją ­ ły z ain tere so w an ie człow ieka w ielk ą w o ­
cego p ro c e su zd o b y w an ia w szechoceanu. d ą - m orzem . B yła to nie ty lk o k w e stia
P o d b ó j p rz e stw o rz y p o w ie trz n y c h d o k o n a ł p o k o n a n ia stra ch u , lecz p rzed e w szy stk im
się zn ac z n ie szybciej. O becnie lu d z ie s z tu r­ w y k o n a n ia k o n stru k c ji łodzi i s ta tk u d o sto ­
m u ją ju ż kosm os. N a ro d z in żeglugi n ależy sow anego do podróży m orskich. P ry m ity w ­
n a to m ia st d o szu k iw ać się u k o le b k i życia ne p o czątk o w o p o jazd y w odne, zyskują co­
lu d zk o ści w ogóle. Być m oże, że bez tego ra z d o sk o n alsze k ształty . W k ażd y m z o k re ­
p ierw szego k ro k u nie by ło b y n a stę p n y c h tj. sów dziejow ych d o k o n u ją się kolejne p rz e ­
p o d b ic ia o b szaró w lą d o w y ch i p rz e strz e n i o b ra ż e n ia ta k ż e w szk u tń ictw ie. O k ręt sta je
p o w ie trz n y c h naszej p lan ety . się n ieo d łączn y m elem en tem ro zw o ju cyw i­
D w ie trz e c ie p o w ie rz ch n i naszego globu lizacji. D la lu d z i staje się n arzęd ziem p racy
p o k ry te są sło n ą w odą. G dy w k o ń c u epoki i w alk i. Jego b u d o w a i e k sp lo a ta cja u ru c h a ­
lodow cow ej - około 20 000 la t te m u - p o d ­ m ia z czasem w ielce w y sp ecjalizo w an e g ałę­
n iósł się poziom w ód g ru n to w y c h o raz p o ­ zie g o sp o d ark i: b u d o w n ictw o okrętow e, p o ­
w ie rz ch n ia w sz e c h o c e a n u ,'p o w s ta ł n a jego rty i p rz y stan ie , c ałą to w a rz y sz ąc ą te m u
o b rz e żu szereg m órz, całkow icie lu b n a w pół in fra s tru k tu rę . N ic zatem dziw nego, że ło ­
z am k n ięty ch , z a to k i zalew ów , jezior, rzek dzie, s ta tk i i o k ręty s ta ją się o b ie k ta m i z a in ­
i rozlew isk, p o łączo n y ch z sobą, dzięk i cze­ te re so w a n ia k o lejnych p o k o leń lu d zi zam ie­
m u p o ja w iła się m ożliw ość k o m u n ik a c ji szk u jący ch o b szary położone n a d z b io rn ik a ­
w odnej pom iędzy sk u p isk a m i lu d zk im i ro z ­ m i w od n y m i śró d lą d zia , n a d rz e k am i i m o-
rzu co n y m i na ró ż n y c h b rzeg ach , ta k ż e n a Patera ateńska przedstawiająca statek grecki z V w p.n.e.
w y sp ach i k o n ty n e n ta c h . T oteż p re h isto rii
żeglugi nie d o szu k u jm y się na B ałty k u , na
M orzu P ółnocnym , a n a w e t na M orzu Ś ró d ­
ziem nym . Z ap ew n e ro zp o częli ją m ie sz k a ń ­
cy w ysp P acy fik u w m ro k a c h p re h isto rii
około 3 0 0 0 0 -2 0 0 0 0 la t tem u. Ś w iad czą o
tym , n ie lic zn e w p ra w d zie , z n ale z isk a w p o ­
sta c i kości p rz e d sta w ic ie li fa u n y m orskiej
o ra z m uszli, ja k ie o d k ry to w p rz y b rz eż n y c h
ja sk in ia c h . T ru d n o się z ate m dziw ić, że w
n a jsta rs z y c h zach o w an y c h p rz e k a z a c h
ik o n o g ra fic z n y ch d a w n y ch k u ltu r, z n a jd u ­
jem y w iz e ru n k i p ry m ity w n y c h p o jazd ó w
p ły w ający ch .
M orze było i je st d la lu d z k o śc i re g u la to ­
rem pogody na Z iem i, ale p rz e d e w szy stk im
źródłem b ia łk a i m in erałó w . We w szech o cea-
n ie żyje 80 p ro c e n t w sz y stk ic h g a tu n k ó w
ś w ia ta organ icznego, w tym 16 000 ro d z a jó w
ry b , z k tó ry c h zale d w ie 200 w y k o rz y stan y c h
■jest p rz e z lu d zk o ść w celach k o n su m p cy j­

\

Staroateńska waza ze zbiorów British Muzeum. Rysunek
na niej umieszczony przedstawia Odyseusza słuchające­
go śpiewu syren
rzami. Ale nie tylko. W budowie i wyposaże­
niu współczesnych statków i okrętów party­
cypuje wiele zakładów produkcyjnych poło­
żonych z dala od zbiorników wodnych, tak
więc załogi tych zakładów, aczkolwiek nie
związanych bezpośrednio z produkcją stat­
ku, mają w jego ostatecznym kształcie swój
niebagatelny udział.
Wiele tysięcy lat trwający związek czło­
wieka z morzem to zarazem ponad pięć ty­
sięcy lat trwające dzieje okrętu, który prze­
szedł długą drogę rozwoju od prymitywnych
Relief ze świątyni królowej Hatszepsut w Egipcie. Powstał on 1500 lat p.n.e.
36
dłubanek do nowoczesnych liniowców fra-*
chtowych.
O ile produkcja pierwszych środków ko­
munikacji wodnej: dłubanek, tratew i skó-
rzaków nie wymagała wysokich kwalifikacji
wykonawców, ani też złożonych środków
produkcji, o tyle budowa statków morskich:
wiosłowych, wiosłowo-żaglowych, żaglo­
wych wreszcie o napędzie mechanicznym,
stwarzała konieczność zorganizowania do­
brze wyposażonych warsztatów szkutni­
czych, a następnie wysoce wyspecjalizowa­
nych stoczni.
Rozwój budownictwa okrętowego uzależ­
niony był od wielu czynników, z których
najważniejsze to: dostępność odpowiednie­
go budulca i innych materiałów, ciągłe udo­
skonalanie narzędzi produkcji, wdrażanie
nowych metod i form obróbki materiałów,
wprowadzanie nowych rozwiązań kon­
strukcyjnych, rodzaju napędu, nowych tech­
nologii w produkcji okrętu i jego eksploa­
tacji.
Człowiek pierwotny tworzył więc swoje
prymitywne pojazdy wodne, równie prymi­
tywnymi narzędziami, posługując się naj­
prostszymi metodami obróbki, używając
materiałów dostępnych w najbliższym oto­
czeniu. Odłamkiem kamienia lub ostrą kra­
wędzią muszli drążył cierpliwie swoją dłu­
bankę bądź uciekał się do wypalania jej wnę­
trza. Dość dokładne wyobrażenie o technice
budowy tych pływających pojazdów dają
nam liczne znaleziska archeologiczne. Nie­
które z nich pochodzą z epoki kamienia łupa­
nego. Najstarszym zabytkiem sztuki szkut­
niczej jest pozostałość wiosła, którego wiek
określa się na 9000 lat! Równie stare, chociaż
nie aż tak, są resztki dłubanek znalezionych
w Szkocji w miejscowości Firth of Forth
(8000 lat), w okolicy Pesse w Holandii (6000
lat). W tym towarzystwie najmłodszym zna­
leziskiem jest dłubanka odkryta u nas, w Wi­
śle, w okolicy Dęblina, której wiek szacuje
się na 5000 do 6000 lat. Niezależnie od znale­
zisk archeologicznych, relacji pisarzy an­
tycznych, wyobrażenie o technice budowy
prastarych pojazdów wodnych dają nam ich
dość wierne współczesne, bardzo podobne
pojazdy wodne, użytkowane wciąż do trans­
portu i połowu ryb na wodach śródlądowych
i przybrzeżnych południowej Ameryki
(zwłaszcza Amazonii), południowo-wschod­
nich wybrzeży Afryki (Madagaskar) oraz
wysp Oceanii. Kontynuacja tradycji szkut­
niczych, chociaż nie aż tak odległa, ma miej­
sce także na innych obszarach wodnych.
Tak, na przykład, współczesne łodzie rybac­
kie na Nilu oraz statki rybackie basenu Mo­
rza Śródziemnego mogłyby znaleźć swoich
protoplastów w odległym średniowieczu.
Także niektórd jednostki rybackie zachod­
niej Europy, Holandii, Belgii, Hiszpanii,
Francji nawiązują do bardzo odległych form
szkutniczych tych państw.
Podobnie jak w najodleglejszym okresie Drzeworyt z Bazylei z kortca XV w. z wizerunkiem karaweli
dziejów okrętu, późniejsze kolejne etapy Santa Maria

jego ewolucji miały określone dla danego
etapu warunki techniczne, ale także cza­
sem ekonomiczne i militarne, które nie
pozostawały bez wpływu na dalszy rozwój
okrętu i budownictwa okrętowego. Każdy
kolejny etap to dalszy krok w doskonaleniu
okrętu. To także rozwój jego form i pojawie­
nie się nowych typów. Nie zawsze materiał
opisowy oraz przekazy ikonograficzne w po­
staci płaskorzeźb, zdobnictwa ceramiki i in­
nych źródeł są na tyle wystarczające, aby
z całkowitą pewnością odtworzyć na ich
podstawie wierny wizerunek okrętów staro­
żytności.
Zmienność form okrętu, jakie znajdujemy
na wymienionych przekazach ikonograficz­
nych, wymaga bardzo krytycznego podej­
ścia. Iluż to badaczy przedmiotu, history­
ków, znawców i naukowców głowi się po
dziś dzień jak naprawdę rozmieszczeni byli
wioślarze na greckiej trierze, a zwłaszcza na
penterze, nie podejmując już w ogóle tematu
,, pięćdziesięciorzędowcó w’’.
Chyba najistotniejszym udoskonaleniem
łodzi wiosłowych epoki świata starożytnego
było wprowadzenie poprzecznych wiązań
obu burt, które wykorzystano zarazem jako
ławy dla wiosłujących, a także zastosowanie
pokładników na półpokładach rufowych
i dziobowych. Równie ważnym, jeżeli nie
ważniejszym wynalazkiem było zastosowa­
nie nowego rodizaju napędu okrętu - żagla.
Kolejno Egipcjanie, Fenicjanie, Grecy i Rzy­
mianie doskonalili ten rodzaj napędu, które­
go wynalazek datuje się na 3000 lat p.n.e.
chociaż niektórzy historycy chcieliby ten
termin znacznie cofnąć w czasie, zwłaszcza,
gdy uwzględnimy dużo wcześniejszą strefę
szkutnictwa Dalekiego Wschodu, Można
oczywiście spierać się, co do ścisłych termi­
nów, co do autorstwa poszczególnych wyna­
lazków i udoskonaleń. Ale prawdę mówiąc,
trudno jest ustalić i rozdzielić granicę stref
poszczególnych ośrodków szkutniczych.
Przenikały się one bowiem w czasie, nieza­
leżnie od szerokości i długości geograficz­
nych. Na przykład Rzymianie zaopatrywali
swoje żaglowe statki w bukszpryty i wąskie

37
Bitwa galer tureckich z galarami Świętej Ligi pod Lepanto (1571 r). Ostatnia wielka bitwa morska między statkami
o napędzie wiosłowym

trójkątne żagle dziobowe, późniejsze sztaks- nia nie mogą stanowić podstawy do odtwo­
le, przywołując niejako wynalazek Chińczy­ rzenia ich kształtów i proporcji. Jedynym
ków sprzed pięciuset lat, Także wikingowie pewnym przekazem dla tamtego okresu
powielili na swych rączych łodziach-stat- dziejów żeglugi są przede wszystkim znale­
kach wynalazek szerokiego żagla starożyt­ ziska pochodzące z III i IV wieku naszej ery.
nego Egiptu. Niezbyt dokładne, szczątkowe Na terenie Szwecji znaleziono kilka szcząt­
opisy kolejnych form okrętu i jego ożaglowa­ ków łodzi Normanów świadczących o wyso-
M S „Agammemnon" kładący kabel transatlantycki. Był to pierwszy liniowiec wyposażony w dodatkowy napęd parowy
(na pełnym morzu pływał pod żaglami)
kim rozwoju budownictwa w tej części Eu­
ropy. Potwierdzeniem takiej oceny może być
słynna „łódź goksztadzka”, znaleziona
w 1880 r., a pochodząca z VI wieku naszej
ery. Wikingowie byli także kolejnymi wyna­
lazcami statku żaglowego. A więc istniała
jakaś prawidłowość w rozwoju okrętu, nie­
zależnie od strefy geograficznej i oddziały­
wania określonych kultur.
Cechą charakterystyczną dla ośrodka
szkutnictwa Morza Północnego i Bałtyku
było układanie klepek poszycia łodzi-okrę-
tów na zakładkę. Po długich łodziach-okrę-
tach Wikingów, nastąpiła na Północy era
statków „okrągłych”, których kształty do­ „Cutty Sark" - najsłynniejszy kliper herbaciany. Zacho­
stosowano do aktualnych potrzeb przewozo­ wany do dziś jako atatek-muzeum w Greenwlch
wych, a które stały się repliką jednomaszto- w Londynie
wych żaglowców starożytności.
Liczne płaskorzeźby, a zwłaszcza pieczę­
cie miejskie, na których z zamiłowaniem
umieszczano wizerunki ówczesnych stat­
ków, pozwalają w miarę dokładnie odtwo­
rzyć ich wygląd. I chociaż występowała
ogromna rozmaitość typów ówczesnych
statków budowanych na północy, zacho­
dzie, wschodzie i południu Europy, wspólną
ich cechą było podobieństwo dziobu i rufy.
Na ten okres dziejów okrętu datuje się też
wynalezienie w strefie szkutnictwa północ-
noeuropejskiego steru zawiasowego. Był to Model pierwszego statku o napędzie parowym. Tak wy­
glądał statek skonstruowany przez Roberta Fultona
wynalazek o znaczeniu historycznym, kolej­ w 1807 r.t na którym napęd mechaniczny zdał egzamin
ny krok w rozwoju techniki okrętowej. Wnet w praktyce

Great Western" - statek zaprojektowany przez słynnego konstruktora Brunella w 1858 roku. Była to jednostka, która
swoimi wymiarami l rozwiązaniem technicznym wyprzedziła epoke o Dół wieku
Okręt „Waza" z 1628 roku, wydobyty w 1961 r., stanowiący obecnie obiekt muzealny w specjalnie zbudowanym
i przykrytym dachem suchym doku
też zaadaptowany został w szkutnictwie
Morza Śródziemnego. I chociaż ośrodki
szkutnictwa strefy północnej i południowej
pracowały w pewnym odosobnieniu, liczne
kontakty żeglugowe powodowały przenika­
nie nowinek w technice budowy okrętów.
Przykładem tego może być karawela „Peter
Jeden z najsłynniejszych okrętów wojennych świata -
krążownik Aurora
van Rosseel”, która w 1462 r. uległa awarii
na redzie gdańskiej, a po jej wyremontowa­
niu, pod nową nazwą „Peter von Danzig”,
zasłynęła jako jeden z najgroźniejszych
okrętów kaperskich w wojnie z Anglią. Otóż,
potrzeba gruntownego remontu kadłuba ka-
raweli, spowodowała niejako „przyuczenie
się” gdańskich szkutników do nowej, nie
znanej im wcześniej metody kładzenia po­
szycia burt, zapoczątkowując tym samym
erę metody karawelowej w gdańskim bu­
downictwie okrętowym. Takich przykładów,
świadczących o podpatrywaniu i naślado­
waniu techniki innych ośrodków szkutnic­
twa okrętowego można by przytoczyć więcej.
Świadczą one o uniwersalności wynalazków
na drodze postępu techniki okrętowej. Nowe
konstrukcje okrętów, lepsze rozwiązania
ożaglowania i takielunku, powodują między
innymi możliwość rozpoczęcia wielkich
podróży oceanicznych. Budownictwo okrę­
towe rozwija się niezwykle intensywnie. Że­
glarze - odkrywcy, koloniści, korzystają
głównie z trzech typów okrętów: karaweli,
karaki i galeonu.. Ten ostatni typ okrętu
zasługuje na szczególną uwagę, gdyż był
spełnieniem dążności do połączenia zalet
-wiosłowej galery i okrętu żaglowego. Prze­
obrażenia, jakim uległ galeon na drodze swej
ewolucji wywarły silny wpływ na dalszy
rozwój budownictwa okrętowego. Dzięki
odnalezieniu w 1956 r. wraku szwedzkiego
okrętu królewskiego „Waza”, a następnie
wydobyciu jego ocalałego kadłuba, wiemy
bardzo dużo na temat ówczesnej techniki
budownictwa okrętowego. Galeony w pew­
nym sensie zrewolucjonizowały budownic­
two okrętowe, stały się pomostem do budo­
wy coraz doskonalszych okrętów żaglo­
wych: korwet, fregat i okrętów liniowych.
Pojawienie się w żegludze handlowej kli-
prów, to zarazem apogeum okrętu żaglowe­
go. Przełom XVIII i XfX wieku, to dość
powolne przeobrażenia w konstrukcji ka­
dłubów statków i okrętów. Znacznie waż­
niejsze są innowacje w ożaglowaniu, powo­
dujące rekordowe prędkości okrętu i statku.
Następuje dość szybki proces zastępowania
starego systemu żagli, nowym ulepszonym
ożaglowaniem. Żaglowy napęd okrętu zy­
skuje doskonałość, toteż z trudem i oporem
będzie kapitulował przed nowym rodzajem
napędu - napędem mechanicznym.
Paradoksem, lecz tylko w odczuciu po­
stronnego obserwatora, laika w przedmiocie
żeglugi, mogło się wydawać zastąpienie
pięknego, doskonałego w kształtach stat­
ku żaglowego, powolnym okrętem paro­
wym, niekształtnym, brudzącym sadzą i py­
łem węglowym pokłady i odzienie mary­
Spotkanie wielkich transatlantyków ,w porcie nowojorskim: „Gueen Elizabeth", „Gueen Mary",
i . Rramen"
narzy. A jednak, postęp w budownictwie
okrętowym i w żegludze, tak jak w innych
dziedzinach gospodarki i techniki okazał się
nieunikniony. Nowa era w dziejach żeglugi,
w dziejach budownictwa okrętowego, kolej­
ny etap rozwoju okrętu nabrzmiały był mno­
gością pomysłów, eksperymentów, poszuki­
wań i wynalazków, także sukcesów i pora­
żek. Nowe surowce, nowe materiały, żelazo
i stal, napęd bocznokołowy, śruba, silnik
spalinowy, turbina itp. osiągnięcia technicz­
ne, całkowicie przeobraziły kształt statku
i okrętu, pozwalając temu ostatniemu pene­
trować nie tylko niezmierzone powierzchnie
oceanu, lecz także jego głębiny. Za sprawą
konstruktorów i budowniczych okrętowych,
fantazje Juliusza Verne’go zostały urzeczy­
wistnione. Okręty i statki o różnym napę­
dzie, nawet atomowym, stanowiącym źródło
ciepła, olbrzymie monstrualne wprost statki
„półmilionowce”, cała plejada frachtowców
specjalistycznych, komputery, elektronika,
nawigacja satelitarna, oto współczesny nam
etap dziejów okrętu w jego rozwoju. Co nam
przyniesie najbliższa przyszłość? I na ten
temat ukazało się wiele prognoz. Czy wszys­
tkie spełnią się co do joty? Jak zwykle prak­
tyka wyeliminuje najmniej przydatne roz­
wiązania, rozwinie zaś te, które okażą się
Normandie"

Montaż wału korbowego do silnika okrętowego w Zakła­
dach HCP w Poznaniu
'najbardziej efektywne. We współczesnym
świecie nie ma miejsca na sentyment, na
tradycje i konserwatyzm. Z ogromnym ża­
lem żegnano epokę statków żaglowych, cho­
ciaż wciąż jeszcze relikty tego napędu mają
zastosowanie w żegludze (okręty szkolne,
jednostki sportowe i rybackie), a nawet ro­
Budowa statków w Stoczni Szczecińskiej Im. A. Warskiego
kuje się mu swoistą reanimację na statkach
frachtowych. Z równym sentymentem żegna
się „kominowce”. Współczesna sylwetka
statku o nowoczesnej technologii przeładun­
ku i przewozu przypomina fragment urwa­
nego mola czy też pirsu, Oczywiście estety­
ka, musi ustąpić funkcjonalności, takie są
bowiem prawidła ekonomiki, także w archi­
tekturze okrętu.
Współczesność narzuca nam racjonalny
stosunek do morza, do żeglugi i budowy
statków oraz okrętów, do wszystkich dzie­
dzin gospodarki morskiej, także co do formy
i metod budowy nowych konstrukcji okręto­
wych. Mimo wielokrotnego podejmowania
tematu dziejów żeglugi przez historyków
i publicystów, wciąż jeszcze istnieje potrze­
ba szerszego spopularyzowania tego tematu,
zwłaszcza wśród młodzieży zrzeszającej się
w szkolnych kołach Ligi Morskiej. Toteż
wychodząc naprzeciw temu zapotrzebowa­
niu, rozpoczynamy w tym numerze „Młode­
go Technika” druk stałego działu poświęco­
nego dziejom okrętu i budownictwa okręto­
wego od czasów najdawniejszych po dzień
dzisiejszy.
 Pojawił się nowy samolot szkol no-treningowy Orlik
PZL 130. Zbudowany w WSK-PZL-Warszawa-Okęcie,
a oblatany pod koniec 1984 r. samolot, którego projekt
ofertowy opracował mgr inź. Andrzej Frydrychiewicz (gł.
konstruktor zakładu), jest dziełem grupy konstruktorów
kierowanej przez mgr. inż. Tomasza Wolfa, a konsultowa­
nej przez twórcę większości naszych powojennych samo­
lo tó w - prof. Tadeusza Sołtyka. Orlik jest tzw. dwusterem,
czyli samolotem, który można pilotować zarówno z kabi­
ny ucznia, jak i instruktora. Dzięki odpowiednim połącze­
niom ruchy drążków, pedałów i innych organów sterowa­
nia są w obu kabinach identyczne, co pozwala instrukto­
rowi korygować ucznia. Układ siedzeń typu jeden za
drugim (tzw. tandem) jest klasycznym rozwiązaniem w sa­
molotach szkolnych i niżej podpisany korzystał z niego
w ubiegłym czterdziestoleciu w takich polskich samolo­
tach jak CSS 13 (polskie wcielenie słynnego „kukurużni-
ka"), wszystkie wersje Junaków, Zuchów, Kania, CSS
10A, CSS 10C, CSS 11, Żuraw, TS-8 Bies,' T S -1 1 1skra. Do
grupy polskich dwusterów przybył ostatnio Orlik i zgrab­
na mielecka Iskierka. Zwróciliśmy uwagę na Orlika, bo
należy on do najnowszej generacji samolotów szkolno-
-treningowych.
Otóż w szkoleniu pilotów odrzutowych samolotów bo­
jowych zastosowanie dwusterów nowej generacji, takich
jak Orlik, daje blisko 10-krotne zmniejszenie wydatków na
szkolenie w porównaniu z użyciem do tego celu bojowe­
go samolotu odrzutowego. Aby ten cel osiągnąć śmigło­
wy samolot nowej generacji musi mieć własności pilota­
żowe upodobnione do odrzutowego samolotu bojowego,
na który uczeń-pilot ma się „przesiąść" po przeszkoleniu.
Musi więc mieć podobną stateczność, sterowność, zwrot-
ność i reagowanie na sterowanie mocą. Z tak narzuco­
nych własności lotnych i podobieństwa do maszyn bojo­
wych biorą się niektóre cechy Orlika, widoczne na pierw­
szy rzut oka m.in. stosunkowo małe skrzydła, zaprojekto­
wane dla sporego obciążenia powierzchniowego (130
kG/m 2 - około 3 razy więcej w porównaniu do lekkich
samolotów), wysokie podwozie umożliwiające podwie­
szenie urządzeń różnego rodzaju. Dalsze podobieństwo
do samolotu bojowego dotyczy wnętrza kabiny. Na razie
przypomina ona wnętrze T S 11 Iskry, istnieje jednak moż­
liwość wymiany modułowych zespołów i dalsze upo­
dobnienie wnętrza kabiny do innych samolotów.
Inną nowatorską cechą, niezwykle ważną i świadczącą
o postępie technicznym, jest włączenie Orlika do całego
systemu szkolenia. Ten bardzo skomplikowany system,
przemyślany w tysiącach szczegółów, nazywa się PZL-
-Kolegium i obejmuje poza Orlikiem symulator naziemny
o nazwie PZL-Profesor oraz urządzenie diagnostyczne
PZL-Inspektor.
Szkolenie na Orliku w porównaniu do odrzutowego
samolotu szkolno-treningowego ma być tańsze o 30%,
a nawet 38%, jeśli to będzie Orlik PZL 130 T z silnikiem
turbośmigłowym, a właśnie taki został oblatany 16 lipca
1986 r. w Peterborough w Kanadzie, po przystosowaniu
samolotu przez firmę Airtech Canada. Orlik wzbudził
bowiem w Kanadzie zainteresowanie, lecz także i w in­
nych krajach, jak zresztą każdy dobry wy rób przemysłowy
wytrzymujący surową konkurencję światową. Przykład
Orlika przypomina tę znaną prawdę.
Na zakończenie krótki opis techniczny i kilka danych:
Orlik jest dolnopłatem wolnonośnym o skrzydle nie dzie­
lonym i konstrukcji metalowej. W płacie mieszczą się 4
integralne zbiorniki paliwa o łącznej pojemności 400 dma.
Kadłub o przekroju eliptycznym, spłaszczony u dołu, jest
konstrukcją metalową, półskorupową. Usterzenie rów­
nież metalowe, typu klasycznego, charakteryzuje się sta­
tecznikiem pionowym i sterem kierunku umieszczonym
przed usterzeniem poziomym. Trójkołowe podwozie jest
wciągane pneumatycznie. Ogumienie niskociśnieniowe,
bezdętkowe. Napęd stanowi silnik gwiaździsty
9-cylindrowy M 14 Pm o mocy 245 KW lub, w wersji Turbo,
silnik Pratt and Whitney PT 6A-25 o mocy 410 kW.
(bk)
43
 W DAWNEJ
Leszek Wojnar
Odlewnictwo jest jedną z najwcześniej
opanowanych przez człowieka technik wy­
twarzania, Nie udało się jeszcze ustalić,
. gdzie i kiedy wynaleziono tę technologię, ale
przypuszcza się, że nastąpiło to w Mezopota­
mii, między 4500 a 3500 r. p.n.e. Wykonywa­
no wtedy oulewy z miedzi występującej
w stanie rodzimym. Wykazuje to, że techni­
ka odlewnicza jest prawdopodobnie starsza
od hutnictwa, czyli techniki umożliwiającej
otrzymywanie metalu z rudy. Również obec­
nie, pomimo burzliwego rozwoju nowych
tworzyw o nie spotykanych dotąd właści­
wościach, odlewnictwo stanowi ważną gałąź
przemysłu. Jakie więc zalety posiada ta
prastara technologia, że jest ciągle stosowa­
na i udoskonalana? Decydujące znaczenie
mają tu trzy czynniki: stosunkowo niski
koszt produkcji odlewów, łatwość otrzymy-
Miniatura ze średniowiecznego kodeksu Baltazara Behe-
ma przedstawia warsztat ówczesnego ludwlsarza, co
świadczy o ważności tego zawodu
44
ODLEWNI
wania nawet bardzo skomplikowanych
kształtów i mała (szczególnie przy dużych
odlewach) ilość odpadów produkcyjnych.
Wymienione cechy decydują o atrakcyjności
odlewnictwa niezależnie od tego, czy będzie
to prymitywny warsztat ludwisarza lub kuź­
nica, w której „Zńpaiić się koszulś, zgoreć
cińłń sztukś. (...) W takiej biedzie prścowść
ustświcznie muszę” czy też w pełni zauto­
matyzowana odlewnia. Niezależnie od tego,
czy formę będzie się lepiło z masy będącej
„rozrobioną wodną mieszaniną gliny, po-
strzyźyn, nawozu końskiego, popiołu z ro­
gów młodego barana i niewielkiej ilości gip­
su modelarskiego" czy też kształtowało na
automatycznej prasie z mas z syntetycznymi
spoiwami.
Pomimo niewątpliwej rewolucji technolo­
gicznej w odlewnictwie pozostało coś z at­
mosfery rzemiosła artystycznego. Nie wie­
rzycie? No to spójrzcie, jak miły dla oka jest
fragment formy układu wydechowego no­
woczesnego 6-cylindrowego silnika. Wydaje
się więc, że warto czasem na chwilę oderwać
oczy od monitora, na którym nasz mikro­
komputer wypisał: ,}JESTEŚ GŁUPI” i do­
wiedzieć się jak to dawniej bywało.
Odlewnictwo było ważnym rzemiosłem
i w miarę wzrostu jego znaczenia należało
stworzyć mu pewne ramy organizacyjne.
Dlatego też w 1512 roku powstał „Statut
cechu konwisarzy i ludwisarzy krakow­
skich”. Różnicę pomiędzy konwisarzami
i ludwisarzami statut opisuje w sposób nie
pozostawiający jakichkolwiek wątpliwości:
„§ 40 (...) konwisarzepowinni dalej wykony­
wać jedną pracę z mosiądzu jakakolwiek by
nie była, mała czy duża, nic nie wyłączając
i ujmując, natomiast ludwisarze wykonywać
także powinni wszystkie prace z mosiądzu,
które się im przynależą, ale gdy dochodzi
miedź lub spiż dzwonowy, to powinny obyd­
wa rzemiosła konwisarzy i ludwisarzy pra­
cować, tak jedno jak i drugie".

Bogato zdobione lufy armatnie
By zostać majstrem należało udowodnić
swoje umiejętności oraz: „§ 2. Kto wykaże
swoje umiejętności i chce pozyskać cech (...)>
powinien dać do cechu 13 groszy i zrobić
kolację dla majstrów".
Cech popierał przekazywanie zawodu
z ojca na syna. W tym celu: 㤠3. Synowie
majstrów powinni mieć łaskę i być zwolnieni
z prób umiejętności.
„§ 4. Ci, którzy biorą córkę majstra, po­
winni mieć łaskę i być zwolnieni z dwóch
prób umiejętności i tylko dwa majstersztyki
powinni wykonać".
Bez komentarza natomiast pozostawimy
następny paragraf: „§ 5. Żaden majster nie
powinien być majstrem bez żony dłużej niż 1
rok 6 miesięcy i 3 dni".
Statut poruszał obowiązki nie tylko maj­
strów, ale i uczniów, którzy i w XVI w. lubili
czasem „bumelować”.
„§ 18. Jeżeli któryś czeladnik świętuje
w poniedziałek lub w inny dzień roboczy bez
zgody swojego majstra, powinien być ukara­
ny i dać pieniądze na rozwój cechu".
Jak wynika z treści § 18 „ szewski ponie­
działek’1ma wielowiekową tradycję. Zresztą
okazuje się, że i walka ze spekulacją nie
jest wymysłem naszych czasów: ,,§10. Gdy­
\
by odkryto, że ktoś robi naczynia z gorsze­
go materiału i powleka je, powinno się mu
jeża pierwszym razem przetopić; gdyby zro­
bił po raz drugi, powinno się je przetopić,
a on winien zapłacić 5 marek do kasy ratu­
sza; gdyby śmiał to zrobić po raz trzeci,
powinno się mu uniemożliwić wykonywa­
nie rzemiosła i wypędzić go z miasta".
Akty prawne odnoszące się do odlewnic­
twa były niezbędne ze względu na jego zna­
czenie strategiczne. Głównym bowiem pro­
duktem odlewni były lufy armatnie i kule.
Produkcja ta była bardzo zróżnicowana,
o czym może świadczyć ilość różnych rodza­
jów dział. Np. w spisie sprzętu wojennego
pozostałego w zamku w Tykocinie, sporzą­
dzonym w 1579 r., wymieniono między inny­
mi: kule żelazne „do serpentyn /3536/t do
średnich falkonetów /1850/, do wielkich
/156/, do kwaterszlangów /1570/, doieldsz-
langów/950/, do bębnicy i piszczka /860/, do
słowików /464/, do kartun /289/, do szarf-
meców HOO/, dętych do kotów /189/". Lufy
armatnie były bogato zdobione, co czyniło
z nich wręcz dzieła sztuki. Niekiedy jednak
dochodziło i wtedy do przerostu formy nad
treścią. Np. w wykazie sprzętu wojennego
arsenału warszawskiego z 1649 roku wśród
dział nietypowych wymieniono „Działko 3-
-funtowe dwoiste, ćo z przodu i z zadu strze­
la, które sięna nicnie przyda." Jednakże nie
tylko działa były produktem odlewników.
Odlewano różne przedmioty codziennego
użytku, jak kufle, dzbany, misy, moździeże
czy świeczniki.
Największymi dziełami sztuki odlewni­
czej były dzwony. Odlanie dzwonu nie jest
sprawą prostą, gdyż jego dźwięk zależy nie
tylko od kształtu, ale i wewnętrznej struktu­
ry materiału. Tajemnice sposobu odlewania
dzwonu dającego piękny dźwięk były pilnie
strzeżone. Najsłynniejszym i największym
polskim dzwonem iest „Zygmunt” odlany
Tak wyglądał średniowieczny piec
 Nowoczesna odlewnia jest bardziej zmechanizowana, chociaż istota produkcji pozostaje wciąż taka sama
w 1520 roku przez sprowadzonego z Norym-
bergi ludwisarza, Jana Behema. Masa tego
dzwonu, zawieszonego w dzwonnicy Kate­
dry na Wawelu, wynosi ok. 8000 kg, średnica
- 2,45 m, a wysokość - 1,93 m. „Zygmunt”
jest jednak zabawką w porównaniu z odla­
nym już w 1403 r. w Pekinie dzwonem o ma­
sie ok. 119 000 kg. Dzwony dowodzą wielkie-
Ta maszyna przygotowuje formy odlewnicze bez bezpo­
średniego udziału człowieka
go kunsztu ich twórców. Złożoność techno­
logii odlewów artystycznych dobrze ilustru­
je opis wykonania formy konnego posągu
Ludwika XIV wzniesionego w Paryżu w
1699 r. (trudniejszego do wykonania niż
dzwon). O skali trudności wykonania tego
olbrzymiego (6,7 m wysokości) posągu może
świadczyć fakt, że prace nad jego wykona­
niem trwały trzy lata. Model pomnika (w od­
lewnictwie model oznacza przedmiot o
kształcie i wymiarach gotowego odlewu,
przeznaczony do wykonywania formy) wy­
konano z gipsu. Po posmarowaniu go oliwą
został obudowany szeregiem gipsowych ce­
giełek. Cegiełki te dokładnie odwzorowywa­
ły kształt modelu, a dzięki widocznemu na
rys. 7 systemowi wgłębień i wypustów moż­
na je było po rozebraniu precyzyjnie poskła­
dać. Powstawała wtedy tzw. forma matka
zawierająca w swym wnętrzu pustą prze­
strzeń o kształcie przyszłego odlewu. Odlew
posągu powinien być wewnątrz pusty.
Umożliwiało to zmniejszenie masy odlewu
oraz ograniczało ryzyko powstania wad. Na­
leżało zatem wykonać odpowiedni rdzeń,
czyli część formy odwzorowującą wnętrze
posągu. Gdy gipsowe cegiełki formy stwar­
dniały, rozbierano formę i pokrywano jej
wewnętrzne części mieszaniną wosku, ter­
pentyny i smoły o grubości takiej, jaką miał
mieć przyszły odlew. Po ponownym złoże­
niu formy, pusta przestrzeń w jej wnętrzu
miała już kształt rdzenia. Zanim jednak
 formę wypełniono masą rdzeniową, rozbie­
rano ją do połowy brzucha końskiego, aby
wybudować wewnątrz specjalną konstruk­
cję z prętów żelaznych, wzmacniającą rdzeń
odlewu. Konstrukcja ta pozostawała w od­
lewie wtopiona na stałe, wzmacniała także
połączenie posągu z podstawą. Po wypeł­
nieniu rdzenia masą rdzeniową zdejmo­
wano z niego części formy-matki wraz
z masą woskową. Następnym etapem pra­
cy było wykończenie rdzenia, czyli wy­
gładzenie ewentualnych nierówności
i uzupełnienie ubytków. Wykończony i wy­
suszony rdzeń pokrywano znów masą wo­
skową i w ten sposób powstawał właści­
wy model odlewu - odlany posąg miał
kształt dokładnie taki, jak model Woskowy.
W miękkim wosku można było z łatwością
dokonywać ostatecznych korekt kształtu.
Następnie doklejano woskowe modele ukła­ Dzwon Zygmunta
du wlewowego i kanałów odpowietrzają­
cych. Tak przygotowany model pokrywano tal. Otrzymywano go w prymitywnych pie­
masą o składzie zmieniającym się w miarę cach, opalanych zazwyczaj węglem drzew­
oddalania się od modelu. Była to bardzo nym, o dodatkowym dmuchu wytwarzanym
żmudna i długa praca. Zewnętrzna powłoka przez miechy. W XV i XVI w. zaczęto uzyski­
formy o grubości 163-227 mm była wykona­ wać z ulepszonej dymarki nowy materiał
na ze stu pięćdziesięciu (!) warstw. Aby for­ odlewniczy - żeliwo. Jednakże szersze zasto­
mę zabezpieczyć przed rozpadnięciem opa­ sowanie żeliwa stało się możliwe dopiero po
sano ją siatką żelaznych prętów. Teraz nale­ wynalezieniu 1 upowszechnieniu wielkiego
żało usunąć, czyli wytopić z formy model. pieca.
W tym celu dookoła formy, na kilku pozio­ Jak widać z tego Opisu, wykonanie dobre­
mach* budowano paleniska i powoli przez go odlewu było nie lada sztuką, stąd też nie
kilka dni rozgrzewano ją. Roztopiony wosk powinna dziwić wysoka ranga zawodu lud-'
wypływał przez pozostawione w dole formy wisarza. Nie była to jednak lekka praca.
otwory. Po następnym powolnym ochłodze­ Wymagała dużych umiejętności, siły fizycz­
niu forma była wreszcie gotowa do zalania nej i dobrego zdrowia. Narażała na oparze­
ciekłym metalem. Aby wykonać odlew po­ nia i choroby układu oddechowego. Miała
trzebny był oprócz formy jeszcze ciekły me- jednak w sobie urok, o którym pisał w i 540
i roku Biringuccio: f,Aby opisać całą sztukę
Obudowywanie modelu pomnika gipsowymi cegiełkami
w celu otrzymania tzw. formy-matki odlewniczą w każdym szczególe, mówię, że
\ »\ » dla wszystkich tych czynności na początku,
Tan stalowy szkielet nie przypomina wprawdzie szkieletu
żywego konia, ale spełnia te samą rolę

*
Woskowy model pomnika z doklejonym modelem siatki
przewodów zasilających I odpowietrzających
pośrodku i na końcu potrzebny jest najwię­
kszy wysiłek zarówno umysłu, jak i ciała.
Naprawdę, wysiłki te są podejmowane
z przyjemnością, ponieważ wiążą się z na­
dzieją na nowość wytworzoną przez wiel­
kość sztuki i oczekiwaną z niecierpliwością,
Jestem fragmentem formy kolektora wydechowego...
Wreszcie forma jest gotował Zewnętrzna siatka prętów
zabezpiecza ją przed rozpadnlęclem pod wpływem ciś­ •i
nienia wlanego weń metalu yL
•N4
zwłaszcza, gdy artysta widzi, że jest to dzieło
przyjemne i sprawiające radość nawet lu­
dziom nieobeznanym. W efekcie, jakby
schwytany w pułapkę, nie może on opuścić
miejsca tej roboty”

Wszelkiego rodzaju urządzenia, maszyny, in­
stalacje, narzędzia powstają na deskach wynalaz­
ców, konstruktorów i inżynierów. Otrzymują oni
problem do rozwiązania. Twórca szkicuje, obli­
cza, próbuje, ulepsza - aż do momentu osiągnięcia
celu; uzyskania optymalnego rozwiązania, możli­
wego do zastosowania w praktyce.
Zupełnie inaczej powstawały konstrukcje
w przyrodzie. Formowały się one w drodze ewo­
lucji. Zadziwiający jest fakt, iż przy problemach
wymagających rozwiązań technicznych znajdo­
wano podobne rozwiązania konstrukcyjne
w przyrodzie.
Poznawaniem rozwiązań konstrukcyjnych,
które „wymyśliła” natura na przestrzeni wieków,
zajmuje się dziedzina wiedzy, zwana m o r f o l o ­
g i ą k o n s t r u k c y j n ą . Bada ona nie tylko
morfologię organizmów, ale także związek między
strukturą a funkcją organizmu, np. zaczepianie
System łączący przednie i tylne skrzydło pszczoły
yj rw nr
1T Ł v La U
się, przegubowość, stabilność, usztywnianie, me­
tody upakowania w jak najmniejszej przestrzeni
itp. Jedno jest jednak pewne: żadna konstrukcja
wymyślona przez człowieka nie przyniosła tak
wielu rozwiązań, jakie występują w naturze.
Spójrzmy na przykład na konstrukcje „zacze­
piania się,ł: znanych jest ok. 1000 rozwiązań,
a szacuje się, że na odkrycie oczekuje jeszcze ok.
10 000 innych, ściśle powiązanych z funkcją, jaką
mają pełnić. Wyróżnikiem konstrukcji przyrodni­
czych jest bowiem optymalizacja rozwiązania
w stosunku do potrzeb, użytych materiałów, ich
własności i zastosowania.
Nieprawdopodobna jest wprost dokładność
„wykonania” ubocznych zdawałoby się szczegó­
łów konstrukcyjnych, wybranie najlepszego z naj­
lepszych wariantów współdziałania wszystkich
części i funkcji organizmu. Od natury powinniśmy
i możemy się jeszcze wiele nauczyć.
Rolki na karniszu
49
 Żądło pszczele
Aparat czyszczący czułki
Nie łudźmy się jednak, że „podpatrzone” roz­
wiązanie będzie funkcjonować w wymyślonym,
przez człowieka urządzeniu tak samo doskonale
jak w przyrodzie* Przyroda bowiem dysponuje
nieograniczonym wręcz zasobem konstrukcji, da­
jącym możliwość ich dostosowania, w zależności
od funkcji, Dla człowieka mogą one być jedynie
impulsem dla własnych poszukiwań twórczych.
Poznawaniem i zastosowaniem w technice zasad
budowy żywych organizmów i procesów biologi­
cznych, jakie są im właściwe, zajmuje się nauka
zwana bioniką.
Aby Czytelnikom przybliżyć nieco tę dziedzinę
wiedzy, rozpatrzymy niektóre narządy pszczoły
pod kątem bioniki. Użyto do tego celu specjalnego
Szczotki umieszczone na tylnych nóżkach pszczoły
50
Igła lekarska
Okrągła sźczotka do użytku domowego
rastrowego mikroskopu elektronowego. Uzyskane
rezultaty wprawiły w zdumienie prowadzących
eksperyment naukowców: wiele „urządzeń”, któ­
re posiada pszczoła do złudzenia przypomina
nam niektóre przedmioty codziennego użytku, By
dokładniej ten fakt zobrazować, konstrukcje te
zestawiono ze zdjęciami znanych nam przedmio­
tów. Zaprezentujemy 4 urządzenia: zaczepy łą­
czące skrzydła, urządzenie do czysżczenia czułek
oraz szczotkę wraz z grzebieniem do czyszczenia
pszczoły z pyłków kwiatowych*
P r z e s u wa n e r ol ki z , » ż a b k a mi M na
k a r n i s 2 U. Wiele latających owadów między
innymi pszczoły, ma tylne i przednie skrzydło
sczepione ze sobą haczykami brzeżnymi, dzięki
Szczotka do włosów
 Grzebień na nóżce pBzezoły Grzebień kosmetyczny

którym oba skrzydła tworzą jedną powierzchnię.
Ułatwia to lot i przyczynia się do tego, że należą do
najlepiej latających owadów. Przy uderzeniu
skrzydła zOBtają złączone ze sobą; ale jak to ma
działać, jeśli punkty obrotu przedniego i tylnego
skrzydła są zupełnie różne? W miejscach połączeń
muszą one mieć możność przesuwania się wzglę­
dem siebie. Problem ten zoBtał u pszczoły, rozwią­
zany w sposób bardzo wyrafinowany; rząd haków
przedniej krawędzi tylnego skrzydła wchodzi
w wygiętą w formie rury tylną krawędź przed­
niego skrzydła! Możliwe więc jest przesuwanie
się skrzydeł względem siebie, przy czym są one
ze sobą również bardzo dobrze połączone. System
ten można porównać z karniszem uformowanym
w literę U, po którym przesuwają się rolki
z „żabkami”.
I n s e k t z e s t r z y k a w k ą . Wystarczy tylko
spojrzeć na zdjęcie, by żądło pszczoły natychmiast
skojarzyło nam się z igłą strzykawki. Naturalnie,
igle brakuje zakrzywionych zadziorów, które ma
żądło. Uniemożliwiają one wyciągnięcie żądła ze
skóry kręgowców, bo zahaczają się mocno w elas­
tycznej skórze i gdy pszczoła usiłuje wyciągnąć
żądło, wzbijając się do lotu wyrywa sobie aparat
żądłowy wraz z częścią odwłoka, wskutek czego
ginie. W ostatniej chwili skurcz mięśni wyciska
ostatnią kroplę trucizny z gruczołów jadowych. Po
użądleniu innego owada, pszczoła bez kłopotu
wyciąga swe żądło z jego oskórka. Jedno jest
pewne - twarde, cienkie, długie chitynowe żądło
jest doskonalsze od najcieńszej igły...
„szczotki” ma wymiary odpowiadające przecięt­
nej średnicy- czułka.‘Wpycha go do otworu za
pomocą nawlekacza oraz szczeciniastego wyrost­
ka znajdującego,się u nasady „szczotki”.
P i e l ę g n a c j a za po mo c ą s z c z o t k i
i g r z e b i e n i a . Do zestawu czyszczącego należą
też szczoteczki. Na tylnych nóżkach pszczoły,
pierwsze człony ich stóp są długie i szerokie,
zaopatrzone w gęste szczeciniaste włoski, tworzą­
ce rodzaj szczoteczek. Za pomocą tych szczoteczek
pszczoła zbiera przyczepiający się do jej gęsto
owłosionego ciała pyłek i przenosi go do koszycz­
ków, tj. zagłębień na zewnętrznej powierzchni
goleni nóg tylnych. Pyłek w koszyczkach ubija
ona za pomocą środkowych nóżek. Często łup ten
można zobaczyć w postaci żółtych lub czerwona­
wych kuleczek na tylnych nóżkach pszczoły.
Czyż nie warto w tym miejscu przytoczyć, zna­
nej sentencji Rabiego Ben Akiby: „Wszystko już
było”?
(opracowano na podstawie artykułu w czaso­
piśmie „K O SM O S’)

Okrągła szczotka znawlekaczem.

Co robi pszczoła po zebraniu pyłku kwiatowego?
Czyści się i to za pomocą szczotki. Czułki pszczoły,
po odwiedzeniu wielu kwiatów są silnie oblepione
pyłkiem. Pszczoła czyści je za pomocą aparatu
czyszczącego, przez który można przeciągnąć
czułki. Znajduje się on na pierwszej parze nóżek
i składa się z promieniowo, naprzemianlegle uło­
żonych szczecinek. Przestrzeń wewnętrzna

51
 Czas i nieskończoność
w nauce TA S C O
Napisał: Artur Gruazczak
Czytelnikowi, który po raz pierwszy styka
się z nazwą „Tasco” i z problematyką poru­
szoną w niniejszym szkicu, należą się wyjaś­
nienia. Próżno szukać informacji o Tasco
w encyklopediach, słownikach, na mapach
czy w atlasach. Dla autora poniższego arty­
kułu przyczyny takiego stanu rzeczy są zu­
pełnie niezrozumiałe. Faktem jest, iż jedyną
pracą w naszym kraju przybliżającą kulturę,
historię, religię i główne elementy nauki Ta­
sco jest „Zarys kultury Tasco”, który nieba­
wem znajdzie się w druku. Tymczasem Czy­
telnik ma okazję zapoznać się z dwoma za­
gadnieniami, stanowiącymi materię napę­
dzającą taskijską naukę - czasu i nieskoń­
czoności. Będzie to równocześnie możliwość
poznania rysów charakterologicznych cywi­
lizacji taskijskiej.
★ ★ ★ zarazem świadectwem szczególnego stosun­
Obszar Tasco był zamieszkiwany przez
Khoiti. Naród ten składał się jakby z dwóch
wielkich grup, a właściwie dwóch rodzajów
ludzi. Pierwszy stanowił, potocznie mówiąc,
lud, troszczący się o byt materialny, produ­
kujący żywność, uprawiający rolę, wycho­
wujący młode pokolenie. Żywot jego był
dość pospolity, dni podobne do siebie. Świę­
tem największym i praktycznie jedynym był
dzień Thasta, Święto Snu, kiedy to Khoiti
otrzymywali w darze Niebios sen. Lud ów
bowiem nie znał snów, dokładnie mówiąc
nie miał ich wcale. W tym jednym dniu
stawał się naród Khoiti, będący jednością we
śnie. Drugi rodzaj Khoiti, umownie zwany
filozofami czy myślicielami, był wyposażony
w sny. Dla ludu Khoiti sen był stanem nieist­
nienia, przebywania w nicości. Zamykali
powieki wieczorem, by za moment, jak im się
52
zdawało, otworzyć je nazajutrz rano. Sny
otrzymywali jedynie w dniu Thasta. (Szersze
wyjaśnienia Czytelnik znajdzie w: „Zarys
kultury Tasco”, roz, XIII).
Sfera filozofów obejmowała ludzi wyróż­
nionych spośród innych przez dar snów.
Owa zdolność każdorazowo niemal szła
w parze z umysłem wybitnym, odkrywczym
i chłonnym. Zdarzały się wyjątki, gdy wśród
ludu Khoiti znajdował się umysł genialny,
acz pozbawiony snu. Był on przyjmowany do
grona myślicieli i wraz z nimi pracował i żył.
Istotną rolę w okresie historii Tasco, któ- .
rym się zajmiemy, tak zwanym Okresem
Wspomnienia, odgrywała Biblioteka Ghar-
van, której ruiny odkryto niedawno w czasie
wielkich prac archeologicznych w Sanha
Ida. Biblioteka Gharvan była symbolem po­
tęgi nauki taskijskiej Okresu Wspomnienia,
ku Khoiti do wszelkich przejawów myślenia.
„Największą wartością w Tasco była wie­
dza, cechą najbardziej cenioną - mądrość,
sztuką najszerzej uprawianą - nauka”, pisze
Nelson Jaime Cho-Kho w „Wierzeniach
Khoiti”. Rezultaty tak pojmowanego ideału
życia były wprost nie do ogarnięcia. Powsta­
ło mnóstwo uczonych rozpraw, naukowych
dysertacji, sążnistych dzieł sumujących
osiągnięcia poszczególnych gałęzi nauki.
Prace te gromadzono właśnie w Bibliotece
Gharvan.
Dziedziną, która zajmowała naczelne
miejsce w nauce taskijskiej była szeroko
pojmowana nauka o istnieniu. Dziś rozdzie­
lilibyśmy ją na niektóre działy filozofii, psy­
chologii, kosmologię czy nawet naukę o reli-
giach.
Zagadnieniem najszerzej absorbującym
filozofów Tasco był problem czasu i nieskoń-
czoności. W kwestii nieskończoności, zwła­
szcza jej racji ontologieznej, wielu myślicieli
odmawiało jej. Twierdzili oni, uprawiając
coś w rodzaju naiwnego finalizmu, iż nasz
świat jest ograniczony, więc skończony.
Ograniczony przez fizyczny wymiar swego
istnienia, ograniczony przez człowieka jako
jedyny podmiot poznający, zdolny do dojścia
istoty rzeczy, ograniczony wreszcie przez
czas. Większość myślicieli opowiedziała się
jednak za istnieniem nieskończoności jako
tworu idealnego, niemniej realnego. Grupa
uczonych skupionych w Kole Oi-Ve, odrzu­
ciła zarówno naiwny finalizm jednych, jak
i realistyczne podejście drugich. Przyznała
ograniczony charakter świata, który za
przyczynę ma nieistnienie nieskończoności,
a właściwie jej istnienie jedynie jako kon-
struktu myślowego. Pojęcie nieskończoności
opiera się wyłącznie na operacjach czysto
rozumowych, a właściwie na rozumieniu in­
tuicyjnym: nieskończoność to to, co istnieje
wiecznie, stale; nieskończony świat to nieo­
graniczona przestrzeń i czas (który ze swej
natury jest już nieskończony).
Innym podmiotem rozważań myślicieli ta-
skijskich był czas. Za reprezentacyjną dla
nauki Okresu Wspomnienia uznano teorię
wypracowaną przez szkołę Soi-To, kierowa­
ną przez czcigodnego Ai-Noo. Pogląd ten
w skrócie wygląda następująco: czas rozwa­
żany jest w dwóch ujęciach - jako zjawisko
„praktyczne”, jeden z elementów życia, rze­
czywistości, oraz jako zjawisko fenomenolo­
giczne. W pierwszym aspekcie czas przed­
stawia się jako continuum złożone z „wczo­
raj”, „dziś”, i „jutro”, czyli z przeszłości,
teraźniejszości i przyszłości. Ujęcie fenome­
nologiczne wyklucza tak zwaną przeszłość
i przyszłość. Tym samym konsekwentnie od­
rzuca istnienie przyszłości wynikające ze
związków przyczynowo-skutkowych.
„Cżymże bowiem jest przeszłość? Czyż nie
jest wspomnieniem, tym co było, a już nie
istnieję? Tak samo przyszłość. To sfera, gdzie
»realizuje się« czas. W istocie i przyszłość nie
istnieje”, pisał Tei Y, jeden z przedstawicieli
szkoły Soi-To. Czas jest zatem teraźniejszoś­
cią. Geometryczną ilustracją czasu w ujęciu
realnym jest prosta, w aspekcie fenomenolo­
gicznym - punkt. Wartość czasu można wy­
razić nieskończoną częścią jednostki
pomiaru.
W skrajnym ujęciu, prezentowanym przez
wybitnego filozofa Aito-Bai, czas nie istnieje
realnie, jest zjawiskiem fenomenologicz­
nym, istnieje przez swą istotę. Czas nie jest
mierzalny. Wszelkie próby określenia jego
wartości (aktualnej, obecnej - w odniesieniu
do czasu „realnego”), są mniej czy bardziej
udolnymi próbami. Ortodoksyjna sekta Tan-
-Re utożsamia czas z nieskończonością, ale
nieskończonością „w nicości”, nie zaś „w
absolucie”, tj. nieskończonością punktu, nie
zaś prostej.
Dylematem nie lada było pytanie, kiedy
czas jest jeszcze teraźniejszością, a kiedy już
przeszłością. Powstała więc teoria zminima­
lizowanego continuum czasowego, które w
rzeczy samej nie było continuum, jak twier­
dzili oponenci. Był to swego rodzaju od­
dźwięk, jaki wywoływał problem związku
przyczynowo-skutkowego dla ujęcia feno­
menologicznego. Teoria zminimalizowanego
continuum była próbą zaadaptowania owej
problematycznej kwestii do fenomenologi­
cznego pojmowania czasu. Określała przy­
szłość jako wymiar, w którym realizują się
związki przyczynowo-skutkowe.
Z teorią sformułowaną przez szkołę Soi-
-To konkurowały ostro koncepcje wyrażone
przez Asai Koi, ekstrawaganckiego i orygi­
nalnego myśliciela, niegdyś pierwszej osoby
sekty Tan-Re. Stwierdził on, iż czas jest
zjawiskiem stworzonym przez człowieka.
Nim człowiek stał się zdolny do rozumienia,
nie rejestrowania i odczuwania czasu, ale
rozumienia, ten nie istniał. „Czas to istnie­
nie. Dopóki on istnieje, istnieje też rodzaj
ludzki”, twierdził Asai Koi.
Trzeba też wymienić stanowisko jednego
z prekursorów tzw. heurystyki trzeciego sto­
pnia, Dai-Ti. Uważał on, że czas jest stanem
istnienia między przeszłością a przyszłością,
które w istocie nie istnieją. Był to więc po­
gląd zbliżony do ujęcia fenomenologicznego.
Aby dopełnić przeglądu stanowisk, należy
wspomnieć o poglądzie Ton Ghi, jednego
z myślicieli szkoły Vai-A. Zauważył on, iż
przeszłość składa się z rejestrowanych zmy­
słowo obrazów czasu jako teraźniejszości.
Stąd czas jest teraźniejszością rozciągniętą
na prostej czasu, a więc „teraźniejszością
prostej”, nie zaś „teraźniejszością punktu”.
A więc była to swoista kompilacja podsta­
wowych założeń charakterystycznych dla
stanowiska realnego, jak i fenomenologicz­
nego...
53
 w 1 i / * I
\ ' n
KONWERTER KRÓTKOFALOWY
Opisany poniżej konwerter umożliwia od­
biór stacji radiofonicznych z pasma krótko­
falowego 19 m (15100-15450 kHz) przy uży­
ciu odbiornika z zakresem fał średnich. Nie
jest przy tym wymagane bezpośrednie połą­
czenie konwertera z odbiornikiem - wystar­
czy, że jeden stoi obok drugiego. Na rys. 1
przedstawiono schemat blokowy urządze­
nia. Konwerter jest stopniem przemiany
częstotliwości i składa się z pętlowej anteny
odbiorczej, wzmacniacza wielkiej częstotli­
wości, mieszacza oraz generatora wielkiej
częstotliwości.
Prześledźmy działanie konwertera zaczy­
nając od wyjścia mieszacza. Z anteną od­
biornika średniofalowego, nastawionego na
częstotliwość fp - 1600 kHz, sprzężone są
indukcyjnie obwody wyjściowe mieszacza -
nawinięte na pręcie ferrytowym. Do miesza­
cza podawany jest sygnał z generatora w.cz.
o częstotliwości fg. Gdyby w tej chwili dołą­
Pasmo KF
19m
15100-15450
kH z
Rys1
13500-13950kHz
czyć do wejścia mieszacza antenę w postaci
kilkumetrowego odcinka drutu to będziemy
odbierali jednocześnie dwie częstotliwości:
jedną będącą sumą częstotliwości fg i fp
i drugą, lustrzaną względem fg, tzn. fg - fp.
Zadaniem obwodu wejściowego konwertera
jest wybór jednej z tych dwu częstotliwości.
Obwodem wejściowym konwertera jest pęt-
lowa antena odbiorcza wykonana z odcinka
telewizyjnego kabla koncentrycznego. Ante­
na pętlowa z pojemnością C tworzy obwód
rezonansowy nastrojony na środek pasma
19-metrowego. Między anteną pętlową
a mieszaczem włączony jest wzmacniacz
wielkiej częstotliwości. Zadaniem jego jest
wzmocnienie sygnałów zaindukowanych
w antenie oraz dopasowanie wysokiej impe-
dancji pętli antenowej do niskiej impedancji
wejściowej mieszacza.
Rys. 2 przedstawia schemat ideowy kon­
wertera. Antena wykonana jest z odcinka
55
19 Ocm wspótoslowego kabla TV
koncentrycznego kabla TV długości 190 cm.
Aby umożliwić powstanie siły elektromoto­
rycznej w obwodzie wejściowym należy na
środku kabla, na długości około 10 mm,
usunąć oplot tak, by ekran przewodu nie był
zamkniętą pętlą.
Antena pętlowa ma właściwości kierun­
kowe. Kierunki najsilniejszego i najsłabsze­
go odbioru pokazano na rys. 3.
Wzmacniacz w.cz. zbudowany jest na
tranzystorach T l i T2. Tranzystor połowy Tl
na wejściu wzmacniacza zastosowano ze
względu na dużą impedancję anteny pęt­
lo wej.
W konwerterze zastosowano podwójnie
zrównoważony mieszacz na czterech dio­
dach germanowych (Dl - D4) - dowolnych,
typu detekcyjnego. Diody mieszacza są ko­
lejno otwierane i zamykane sygnałem z ge­
neratora w.cz., dlatego amplituda sygnału
w.cz. musi być w szczytach większa niż na­
pięcie otwarcia diody germanowej, tzn. oko­
ło 0,4 V. W zaprezentowanym układzie wa­
runek ten jest spełniony ze sporym zapasem.
Transformator w.cz. Tri (3X10 z w. DNEJ
0 0,2) należy nawinąć trzema, uprzednio
skręconymi ze sobą przewodami, na rdzeniu
stosowanym w symetryzatorach anteno­
wych TV. Natomiast cewkę LI (2x10 zw.
DNEJ 0 0,2) należy nawinąć dwoma skrę­
conymi ze sobą przewodami na pręcie ferry­
towym. Średnica i długość tego pręta nie jest
krytyczna, jednakże im większe będą jego
56
wymiary tym odległość konwertera od
współpracującego odbiornika będzie mogła
być większa (do kilkudziesięciu cm). Sposób
nawinięcia transformatora w.cz. Tri i cewki
LI pokazano na rys. 4. Kropki na schemacie
oznaczają początki uzwojeń, Generator
w.cz. pracuje na tranzystorze T3 w układzie
Seilera, Cewkę L2 o indukcyjności około
1,2 otrzymano przez nawinięcie 12 zw*
drutu DNE 0 0,3 mm na korpusie 0 7 mm
z rdzeniem (z filtru p. cz. odbiornika TV).
Jako kondensator zmienny wykorzystano
dwie sekcje miniaturowego kondensatora
zmiennego 3x17 pF.
Zestrojenie konwertera jest bardzo proste.
Rdzeniem cewki L2 należy ustawić częstotli­
wość generatora w.cz. tak, by przy przestra-
janiu generatora kondensatorem zmiennym
uzyskać odbiór całego pasma 19 metrów.
Następnie wybierając jakąkolwiek stację ze
środka pasma należy strojąc trymerem ob­
wód wejściowy uzyskać maksimum siły od­
bieranego sygnału. W niektórych przypad­
kach może zajść konieczność niewielkiej ko­
rekty pojemności kondensatorów oznaczo­
nych na schemacie gwiazdką. Wszystkie
kondensatory zastosowane w konwerterze
powinny być ceramiczne.
Antenę pętlową można zrobić w prostszy
sposób, tak jak pokazano na rys. 6, niestety
kosztem pogorszenia właściwości kierunko­
wych anteny.
Konwerter można przystosować do odbio­
ru innego pasma krótkofalowego, odpo-
 m ałp.
maks
Rys, 3
wiednio, zmieniając częstotliwość generato­
ra w. cz i proporcjonalnie, w zależności od
pasma, wydłużając lub skracając długość
pętli antenowej. Rozszerzając zakres pracy
generatora w.cz. i stosując przestrajanie ob­
wodu wejściowego kondensatorem zmien­
nym, konwerter można wykonać w wersji
wielopasmowej. A t
Andrzej Kusiak
Część If
Budowa komory turbinowej
Komora może być dwojakiego typu: -
z mimóśrodowym umieszczeniem turbiny
i blaszaną spiralną wkładką (rys. 8), albo - ze
środkowym doprowadzeniem wody w górnej
części komory (rys. 11).
W komorze pierwszego typu, ze spiralą,
wykorzystuje się energię kinetyczną wody
doprowadzonej rurą dopływową do komory.
Wystarczy przeto mniejszy przekrój rury',
której wylot przymocowany jest do czołowej
ściany mimośrodowej komory. Komora nie
musi być tak głęboka jak komora bez spirali,
przeto spodni wieniec kierownicy może być
umieszczony na równi z dnem rury dopływo­
wej. Wymiary komory również mogą być
mniejsze niż wymiary komory drugiego
typu.
Komora drugiego typu ma wylot rury do­
pływowej doprowadzony do czołowej ścia­
ny. Ogólne wymiary komory muszą być wię­
ksze niż poprzednie dlatego, że kierownica
musi być umieszczona pod poziomem dna
rury dopływowej (lub rynny), aby woda mo­
gła równomiernie (promieniowo) przepły­
wać przez cały obwód kierownicy.
Głębokość komory musi być w obu przy­
padkach przystosowana do długości wału (a
zatem wielkości spadu), zależy więc od miej­
scowych warunków.
Komorę ze spiralą wykonamy wg rys. 8,
9, 10. Bez względu na typ, komorę wykona­
my z drewnianych, wyrównanych i wygła­
dzonych desek, grubości 20 mm. W celu
lepszego uszczelnienia, warto użyć desek łą­
czonych na wpusty. Do zmontowanych bo­
cznych ścian przykręcimy wkrętami do
drewna beleczki z łat o przekroju 60 x 25
mm. W dnie komory (24) musimy wyciąć
otwór 0 125 mm dla rury ssawnej. Naokoło
tego otworu umocujemy drewniany pierś-
cień-podkładkę (9). Tylną ścianę (28)
usztywnimy i połączymy tylko jedną bele-
czką,
W przedniej ścianie (31) musimy wyciąć
. mimośrodowo umieszczony otwór o wymia­
rach 250x250 lub 300x300 mm. Otwór ten
57
58
Wykonanie i Rys 8 Wykonanie iL
 t Komora —
Rys. 9
220
otoczymy (wzmocnimy) kołnierzem (32).
Całą komorę możemy już zmontować wg
rys. 8. Przykrywę komory (29) zrobimy z de­
sek skręconych dwoma kawałkami kątowni­
ka (34) o przekroju 30x30x4 mm. W przy­
krywie musimy, wyciąć otwór o średnicy
70 mm, dla kołnierza (22) z łożyskiem turbi­
ny. Jeżeli uznamy to za konieczne, to wzmoc­
nimy ten otwór dwiema beleczkami (39).
Rurę dopływową (36) zrobimy z ocynko­
wanej blachy grubości 1-1,5 mm, o wymia­
rach 250 x 250 lub 300 x 300 mm, zależnie
od tego, jaką wybierzemy spiralę (49). Na
końcu rury przylutujemy lub przynitujemy
obrzeże z kątownika 30 X 30 X 4 mm. Do
tego kątownika przykręcimy drewniany koł­
nierz (33) wykonany z desek grubości 20 mm,
szerokości 75 mm.
Wykonanie 1
Z ocynkowanej blachy grubości 1 mm zwi­
jamy spiralę (40), którą włożymy do komory
i zamocujemy wkrętami w miejscach styku
ze ścianami, oraz drewnianymi rozpórkami
narożnymi (38). Przykręcimy ją również do
wkładki (39); jej kształt przygotujemy tak,
aby wypełniła przestrzeń przy zakończeniu
spirali.
Komorę ze środkowym dopływem - wyko­
namy wg rysunku 11, przy czym postępuje­
my podobnie jak podczas budowy komory ze
spiralą. Różnica polega jedynie na wymia­
rach ścian, dna i przykrywki. Do tej komory
wykonamy rurę dopływową o przekroju
kwadratowym 300 X 300 mm, którą w miej­
scu połączenia z komorą możemy rozszerzyć
do wymiaru 300 x 400 mm. Wg wybranego
53
 W ykonanie JL
_ t ___ t
wykonania, musimy dobrać otwór w przed­
niej ścianie (31).
i i i ” v ‘ •
Montaż turbiny do komory
Do dna komory włożymy od spodu rurę
ssawną (23) i jej kołnierz przykręcimy do dna
komory (24); między kołnierz a dno musi być
włożona uszczelka (25) z tektury nasyconej
4pokostem. Do walcowej części rury ssawnej
włożymy pas tektury szerokości 90 mm, zwi­
niętej w walec. Długość pasa powinna być
taka, aby grubość walca odpowiadała prze­
rwie między kierownicą a dużym promie­
niem rury ssawnej. W ten sposób ustawimy
centrycznie kierownicę względem osi rury
ssawnej.
Po zmontowaniu turbiny z kołnierzem ło­
żyska, włożymy ją do walcowej części rury
ssawnej tak głęboko, aż dolny pierścień kie­
60
510
rownicy (4) ułoży się na kołowej podkładce
(9), na dnie komory. Dolny pierścień przy­
kręcimy do tej podkładki wkrętami z wy­
pukłymi łbami.
Następnie odkręcimy śruby łączące deski
wieka (29) z kątownikami (34), a deskę,
w której wycięty jest otwór 0 70 mm skręci­
my z kołnierzem łożyska (22) i powtórnie
przykręcimy do niego oba kątowniki (34). Na
wewnętrznej stronie czołowej ściany (31)
i tylnej ściany (28) przykręcimy śrubami
M6 x 15 dwa kątowniki (35) na takiej wyso­
kości, aby na nich oparły się kątowniki (34)
przykręcone do wieka.
Dla ułatwienia montażu i demontażu tur­
biny, wykręcamy wkręty mocujące kierow­
nicę (4) oraz kołową podkładkę (9), ich głów­
ki odcinamy, albo opiłowujemy, a na końcu
wkrętów wykonujemy stożek. Wkręcone na
swe miejsce posłużą jako centralne kołki
E E
O >N
^ £
O
----------- !

•■1
I ' i
___ L i _

1
n
i

1
i
l f
i i ; (5 *;
i i
o o o
4 - - + i O o L f)
1 < r: lh ld
!
1 t " ooc r
> f

i , 1

~ + __________ l f

i _ — . Vl' - i |

przy każdym montażu i demontażu turbi­
ny w komorze. Po odkręceniu śrub M6
i demontażu obu kątowników (34 i 35), tur­
binę wyjmiemy z komory, a do kątownika
(34) przykręcimy deski wieka. Skrajnych de­
sek w czołowej i w tylnej ścianie dobrze jest
nie przykręcać do kątowników, aby można
było pozostawionymi w wieku otworami ob­
serwować prąd wody w komorze i aby mieć
dostęp do śrub mocujących kątowniki.
Następnie usuniemy kartonową wkładkę
z rury ssawnej, a dla lepszego uszczelnienia
wyłożymy dno i ściany komory igelitem, któ­
ry przymocujemy w rogach listwami (37)
o trójkątnym przekroju.
Kołnierz dopływowej rury (33) skręcimy
z kołnierzem ściany czołowej śrubami M10
z nakrętkami motylkowymi. Takie rozwią­
zanie ma tę zaletę, że cały agregat z przymo­
cowanym generatorem możemy bez trudu
wyjmować, a także łatwo instalować.
Połączenia elektryczne
Do przetwarzania energii mechanicznej
na elektryczną można zastosować prądnicę
lub alternator. Konieczne jest, aby ich wy­
dajność, a zwłaszcza obroty, przynajmniej
w pr|j/bliżeniu odpowiadały wartości ob­
rotów turbiny (tabl. 1 - patrz część I art.).
Największy wybór prądnic lub alternatorów
jest w sklepach motoryzacyjnych. Przy naj­
mniejszych mocach możemy użyć prądnicy
z motocykla albo skutera (45-90 W), Wię­
kszą wydajność łatwiej jest uzyskać z prąd­
62
nicy osobowego samochodu (120-300 W),
albo alternatora (300-700 W).
Przy zastosowaniu prądnicy łączymy ją
z regulatorem napięcia, który chroni prądni­
cę i akumulator przed zniszczeniem albo
przeciążeniem. Natomiast przy braku orygi­
nalnego regulatora połączymy prądnicę wg
rys. 12a. W miejsce regulatora włączymy
między zacisk uzwojenia wzbudzającego
(ZUw) a dodatni zacisk prądnicy (+Z) taki
rezystor (En), aby turbina pracując przy
przeciętnych obrotach (przy właściwym
spadzie - tab l 1) ładowała akumulator naj­
większym dopuszczalnym prądem. Prąd od
dodatniego zacisku prądnicy płynie przez
diodę (D) i amperomierz (A) do dodatniego
zacisku akumulatora (Ak). Dioda tworzy za­
wór zwrotny, który nie pozwala, aby prąd
z akumulatora płynął do prądnicy w czasie
postoju zespołu, lub zmniejszenia obrotów.
Przekaźnik (P) ma bardzo niewielką re­
zystancję wewnętrzną. W razie przeciążenia
przerywa on dopływ prądu do uzwojenia
wzbudzenia wyłączając prądnicę (bezpiecz­
nik nadmiarowy).
Przy zastosowaniu alternatora praktycz­
nie nie grozi niebezpieczeństwo przeciąże­
nia go, można zatem regulator napięcia
opuścić. Ponieważ w alternatorze uzyskuje
się prąd przemienny, musi być on wyprosto­
wany odpowiednim prostownikiem (rys.
12b). Alternatory samochodowe są fabrycz­
nie wyposażone w taki prostownik, umiesz­
czony we wnętrzu obudowy.
Napięcie akumulatora musi odpowiadać
znamionowemu napięciu prądnicy, a pojem­
ność dostosowana ma być do mocy odbiera­
nego prądu. Użycie akumulatora o małej
pojemności jest niebezpieczne i grozi jego
uszkodzeniem, gdy nie ma włączonych ża­
dnych odbiorników.
Urządzenia zasilające
turbinę w wodę
Na koniec musimy jeszcze wykonać proste
urządzenie spiętrzające, dla uzyskania spa­
du potrzebnego do napędu turbinki. Urzą­
dzenie to, o właściwej nazwie zapora, musi­
my przystosować do lokalnych warunków.
Na rysunku 13 przedstawione są dwa przy­
kłady, gdzie: dla odmiany A strumyk jest
przegrodzony w jego naturalnym korycie.
Niestety ten sposób możemy uzyskać spad
najwyżej do 1,5 m. Odmiana B natomiast
Odmiano A
Odm iana B
pnawy brzeg • ^ ^
b il_ _ __
R y s . 13
wykorzystuje istniejący uregulowany sto­
pień; w tym przypadku możemy uzyskać
większy spad.
W obu przypadkach może wchodzić w ra­
chubę tylko prowizoryczne wykonanie spię­
trzenia, które nie może naruszać istniejącego
stanu regulacji strumyka, co oznacza, że nie
może powodować szkód w otoczeniu. Dlate­
go do budowy zapory jako materiał kon­
strukcyjny zastosowano drewno, a rozwią­
zanie spiętrzenia jest pomyślane tak, aby
przed początkiem topnienia śniegów, a więc
przed zwiększeniem wodnego stanu, urzą­
dzenie usunąć.
Odmiana A: w odpowiednio wybranym
miejscu osadzamy na uporządkowanym dnie
potoku drewniany próg (41) o przekroju e-f
około 80x60 do 120x80 mm, wg długości
progu (właściwa szerokość koryta) od 2,5 do
5,9 m. O ten próg oprzemy szeroki bal gru­
bości 3-5 cm. Przeciwko dużemu naporowi
wody przy piętrzeniu, zabezpieczymy próg
i bal wielkimi kamieniami, głównie na obu
brzegach, a także w całej szerokości koryta,
po stronie odpływowej. Po stronie piętrzenia
przygotujemy z tłucznia wypełnienia
(uszczelnione folią igelitową). Próg (41) i bal
Odmiano Ą
(43) przed włożeniem do koryta potoku za­
impregnujemy gorącym asfaltem, przy ich
wkładaniu do potoku należy uważać, aby nie
naruszyć naturalnego brzegu, żeby później
nie mogło dojść do niepożądanego wymywa­
nia gruntu. Górny poziom potoku podnosi
się aż do poziomu przelewu - kant bała (43)
i tworzy niski jaz. Następnie osadzimy górny
próg (42), jako opór przeciw naporowi wody
można wykorzystać strome brzegi z natural­
nymi występami lub głazami. Dla dalszego
spiętrzenia wody zastosujemy kratkę (44)
z desek grubości 20 mm, które oprzemy
o górny próg (42) i bal (43), Deski układamy
ciasno obok siebie. Po całkowitym przegro­
dzeniu deskami (44), woda będzie przelewa­
ła się przez górny próg (42).
W zaporze musimy pozostawić okienko
dla rury dopływowej, a dalej okienko dla
jałowego spustu, które w czasie pracy mi-
kroelektrowni zamykamy. Wg wypoziomo-
wanej między obu brzegami wierzchniej
krawędzi bała (43) układamy belkę (46), któ­
ra będzie podpierać rurę dopływową. Po­
dobnie umieścimy między obu brzegami bel­
ki (47 i 48), na których będzie oparta komora
(49). Należy pamiętać o tym, że belki te mają
63
przejąć ciężar komory z wodą, turbiny i rury
ssawnej, dlatego muszą być one dostatecznie
wytrzymałe.
Komorę układa się swobodnie i na belkach
mocuje za pomocą śrub z nakrętkami motyl­
kowymi.
Jeżeli uda się nam przy lokalizacji mikroe-
lektrowni znaleźć miejsce o wydłużonym po­
chyłym profilu dna, to stosując wydłużoną
rurę (59) możemy uzyskać jeszcze większy
spad. Przed wlotem do dopływowej rury (59)
umieszczamy kratkę z gęstą siatką (51)
o kształcie trójbocznego graniastosłupa,
która stanowi dostateczny przepust dla wo­
dy a chroni przed zanieczyszczeniem opa­
dłymi liśćmi i innymi pływającymi przed­
miotami, które mogłyby dostać się do
turbiny.
Przed zimą albo przed oczekiwaną powo­
dzią dobrze jest całe urządzenie rozebrać,
zdejmując komorę z turbiną i dopływową
blaszaną rurą z sitem, a następnie wyjąć
wszystkie deski oparte o górny próg (42) i bal
(43). W ten sposób obniża się poziom wody
do górnego poziomu krawędzi bąla. Dolny
próg (41) i bal (43) może bez szkody pozosta­
wać w korycie pofoku przez kilka lat.
Odmiana B: urządzenie jest ustawione po­
dobnie jak w odmianie A (rys. 13). Zostaje
próg (41) i górny próg (42), odpada natomiast
bal (43). Obydwa progi zostają oparte o mur
regularnego stopnia potoku. Właściwe ode­
skowanie tworzą deski (44) oparte o oba
brzegi. Aby woda nie mogła obciekać po
bokach, musimy do progów przybić ścianki
boczne (45).
Między górnym a dolnym progiem musimy
pozostawić okienko dla dopływowej rury,
natomiast dla jałowego upustu wody można
wyjmować poszczególne deski. W tej odmia­
nie użyteczny spad wytworzony jest regula­
cją stopnia. Dla uszczelnienia wystarczy fo­
lia igelitowa bez tłucznia żwirowego.
Dla podparcia dopływowej rury i komory
użyjemy także belek (46,47 i 48) (na rysunku
13 niewidoczne). Rura dopływowa będzie się
kończyć 5 cm pod powierzchnią wody
w niecce.
Przed wiosennymi dużymi wodami, musi­
my urządzenie usunąć, aby zbytnio nie
zmniejszać przekroju przepływu.
Na podstawie URÓB SI SAM
opracował s. z.
64
R O W E R
b a g a ż o w y
Każdy, kto często przewozi niewielkie
ilości bagażu może łatwo stać się posiada­
czem wygodnej w użyciu, bagażowej wersji
roweru. Do tego celu potrzebna nam będzie
przednia część od dowolnego roweru (od
roweru przeznaczonego do przeróbki utnie­
my tylny widelec - jako bezużyteczny). Na­
tomiast większość nowych elementów wy­
konamy ze stalowych kształtowników.
Przeróbkę rozpoczniemy od spawania bo­
cznego szkieletu (1), z tylnem słupkiem (9).
Do niego przyspawamy zewnętrzny, boczny
szkielet (2). W ten sposób powstaną dwie
części ramy. Teraz, po ułożeniu obrabianych
elementów na równym podłożu, do ramy
przyspawamy przedni, górny łącznik (3),
przedni, dolny łącznik (4) i tylny, dolny łącz­
nik (5), Tak powstanie podstawowa część
ramy.
Do ramy przyspawamy przednie słupki
(8), główne wzmocnienie dolne (11), boczne,
dolne wzmocnienie (10), obejmy osi kół (19),
uchwyty obudowy łożyska (34), na które
musi suwliwie dać wcisnąć się obudowa ło­
żyska tak, aby możliwe było napinanie łań­
cucha głównego (39). Potem do wałka po­
średniczącego (29) przyspawamy koło zę­
bate (33) z wkładką (32), a cały wałek po­
średniczący przymocujemy śrubami do ra­
my.
Następnie przyspawamy do ramy dolne
wzmocnienie (12), ze wzmocnieniami po­
mocniczymi (14), oraz górne wzmocnienie
(13) i całość przyspawamy do roweru, Do
tego dodamy jeszcze łącznik roweru z ^wóz­
kiem (15), do którego przyspawamy oparcie
i uchwyt siedzenia (16), który z kolei przy­
mocujemy śrubami do siodełka. W między­
czasie zespawamy tylną burtę z elementów
 I
(6) i .(7). Do szkieletu (2) przymocujemy ha­
mulec* najlepiej marki „Favorit” (35). Wkrę­
tami połączymy blachę (22)' ze wzmocnie­
niem dolnym, poprzecznym (41) oraz ze
wzmocnieniami skrajnymi (42, 43), które
wcześniej przyspawaliśmy od spodu do
ramy.
Następnie przy spawamy blachę przedniej
burty (24), oraz blachę tylnej burty (25), do
której wcześniej przymocowaliśmy wkręta­
mi zawiasy (21) i całość przykręcimy do
tylnego, dolnego łącznika (5). Przyczepimy
do niej jeszcze łańcuszki tak, aby po otwar­
ciu była ona w poziomym położeniu. Do
wózka założymy koła (17, 18), błotniki (20),
światełka odblaskowe (36,37), tylne światła
(38) i doprowadzimy do świateł przewody od
prądniczki. Na końcu naciągniemy łańcu­
chy, pomalujemy rower i ewentualnie doko­
namy drobnych poprawek.
„Elektron" - Bratysława
65

PRZYSTAWKA-STOJAK
DO W I E R T A R K I
Wielu majsterkowiczów w celu obróbki
różnych przedmiotów zmuszonych jest do
korzystania ze specjalnych maszyn i urzą­
dzeń. W celu ułatwienia majsterkowiczom
niektórych prac, zachodnioniemiecka firma
„Westfalia” wypuściła na rynek przystaw-
kę-stojak do wiertarki. To dodatkowe urzą­
dzenie umożliwia zastosowanie w nim wier­
tarek firm: AEG, Bosch (Celma) i Metabo.
Jak zapewnia producent, przy zastosowaniu
stojaka można precyzyjnie wiercić w płasz­
czyźnie poziomej, pionowej, pod kątem,
w przedmiotach okrągłych i owalnych, fre­
zować, szlifować, a nawet ciąć.
Na kolejnych rysunkach od 1 do 5 przed­
stawiono: wiercenie pod kątem, szlifowanie
w pozycji poziomej, wiercienie rur, wierce­
nie jednakowo głębokich otworów (np, pod
kołki), przykład zastosowania urządzenia do
frezowania.
Stojak do wiertarki można bez trudu sa­
modzielnie wykonać, kolejne etapy pracy
przedstawione są na rys, 6.
„A” i „F” - prowadnice wałków (po 2 szt.)
wykonane są z kawałków pręta o przekroju
kwadratowym, o wymiarach 16 x 16 x 30 mm,
z wywierconym .cylindrycznie otworem
o średnicy 10+M mm, W prowadnicy ozna­
czonej literą „F” dodatkowo wykonany jest
otwór z gwintem M5, Prowadnicę „A” łą­
czymy spawem z cz. B-l, a prowadnicę „F”
z cz. „G”.
B-Bl - obejma wiertarki - wykonujemy ją
z 2 pasków grubej, uformowanej na gorąco
blachy - zgodnie z podanymi wymiarami -
lub z kawałka 2-calowej rury. Rurę przeci­
namy na połowę, a na krawędziach, za po­
mocą spawu, mocujemy kawałki grubego
płaskownika, w którym wykonane są otwory
0 5 mm (w obejmie B-l otwór jest nagwinto­
wany pod śrubę M5). Po spasowaniu cz. „A”
z B-l całość skręcamy śrubami M5. Należy
zwrócić uwagę, aby otwory prowadnic „A”
pokryły się z otworami prowadnic „F”.
„C” - ogranicznik - jest to tulejka o średnicy
wewnętrznej 10*0,3 mm i średnicy zewnę­
trznej 20 mm (może być radełkowana). W tu­
lejce wykonany jest dodatkowo otwór pod
śrubę M5. Tulejka założona jest na jeden
z wałków prowadzących „D”, pomiędzy
prowadnicą „A” i „F”, i służy do regulacji
głębokości wiercenia, oraz jako zderzak-
-ogranicznik.
„D” - wałek prowadzący (2 szt.)- wykonany
jest z pręta o wymiarach 0 10x300 mm (po
szlifowaniu).
„E” - pryzmy (2 szt.) - zrobione są z kawał­
ków blachy o wymiarach 40x15x3 mm
z wycięciem umożliwiającym ułożenie okrą­
głych przedmiotów. Mocujemy je spawem do
podstawy „G’\
„G” podstawa - wykonana jest w kształcie
krążka o wymiarach 0 120x5 mm. W pod­
stawie wywiercony jest otwór 0 60 mm oraz
dwa 0 10+0'3 mm. Prostopadle do podsta­
wy przyspawane są dwie prowadnice wałka
„F” - na otworach 0 10, oraz dwie pryzmy
„E”, Po przyspawaniu prowadnic „F” nale­
ży wykalibrować ich otwory z otworami
w podstawie, przy użyciu rozwiertaka ręcz-
ne^° Marek Sowa
67
 DWA SPOSOBY ZASTĄPIENIA ELEKTRYCZNEJ POMPKI pO AKWARIUM
\

Zamiłowani hodowcy rybek dobrze wiedza, ja­
kie znaczenie ma nasycenie wody tlenem - na ogół
funkcję tę wypełnia elektryczna pompka połączo­
na z małą kostką pumeksu lub gąbką zanurzoną
w akwarium* Niestety, rozwiązanie takie ma za-,
sadniczą wadę - elektryczna pompka jest źródłem
męczącego hałasu. Można oczywiście pomyśleć
o jego odpowiednim wytłumieniu, lecz to już inna
sprawa. Problem ten można jednak rozwiązać
stosując jedno z niżej opisanych urządzeń - są one
bardzo proste w konstrukcji oraz zupełnie bez­
głośne.
Pierwszą propozycję przedstawia rys. 1. Źró­
dłem powietrza pod ciśnieniem jest gumowa dętka
z piłki (4). Można także zastosować dętkę samo­
chodową lub nawet duży balon - istotne jest, aby
pojemność takiego zbiornika była jak największa.
Powietrze ze zbiornika tłoczone jest gumową rur­
ką zaopatrzoną w ściskacz 2 (regulujący natężenie
przepływu) do pumeksowej kostki 1. Zbiornik 4
napełniany jest za pomocą gumowej gruszki 7
stosowanej w rozpylaczach fryzjerskich przez rur­
kę 6 i ściskacz 5. Całość połączona jest trójnikiem
3. Instalacja taka wymaga okresowego dopompo-
wywania powietrza do zbiornika - oczywiście, im
większy zbiornik, tym rzadziej. Dobrze jest tak
wyregulować natężenie przepływu powietrza ści­
skaczem 2, aby nie trzeba było czynności tej wyko­
nywać np. w nocy.
Inne rozwiązanie przedstawione jest na rys. 2 -
tutaj rolę źródła ciśnienia powietrza spełnia woda
wypływająca z naczynia postawionego wyżej. In­
tensywność przepływu powietrza regulujemy
przez dławienie przepływu wody ściskaczem na
przewodzie łączącym oba naczynia. Ciągłość pra­
cy tej instalacji zapewnia się przez okresową za­
mianę naczyń między sobą przekładając przy tym
rurkę łączącą akwarium z dolnym naczyniem.
Wadą takiego rozwiązania jest niestety koniecz­
ność częstego przekładania naczyń, zależnie od
ich pojemności (dla dużych gąsiorów stosowanych
do domowego wyrobu wina czas pracy byłby za­
pewne bardzo długi). Mimo tych mankamentów
wydaje się, że jest to ciekawa propozycja szczegól­
nie dla tych, którzy lubią spać w ciszy lub mają
kłopoty ze zdobyciem pompki elektrycznej.
Na podstawie „Mład Konstruktor1’
opr. g.z.

KOMUNIKAT
W „MT" 10/84 ogłosiliśmy konkurs pt. „Nie tylko dla żeglarzy". Jego współorganizatorami były: redakcja
czasopisma „Żagle i Jachting Motorowy", redakcja miesięcznika „Radioelektronik", Morska Obsługa Radiowa
Statków w Gdyni, przedsiębiorstwo „Interster Yachting" S.A. i Wojewódzki Klub Techniki I Racjonalizacji
w Gdańsku.
Niestety, nie uzyskaliśmy spodziewanych wyników. W terminie przewidzianym regulaminem konkursu
nadesłano zaledwie trzy prace, z których jedna nie spełnia warunków konkursu. W związku z tym organizatorzy
postanowili przyznać dwie, równorzędne nagrody w postaci sprzętu elektronicznego oraz książek technicz­
nych. Otrzymują je: Grzegorz Wodzlnowekl z Gdyni za opracowanie pt. „Uniwersalny, elektroniczny miernik
nawigacyjny |achtu" oraz Jarzy Lanik 1 Wojciech Herblch z Warszawy za opracowanie pt. „Miernik
elektroniczny żeglugi jachtów śródlądowych". Obydwie prace konkursowe opublikowane zostaną w całości
na łamach miesięcznika „Radioelektronik". (j.p.)

68
 STOŁEK - DRABINKA

We wrześniowym numerze włoskiego cza­

sopisma dla majsterkowiczów „Fai da te”
zamieszczony został bardzo interesujący
opis wysokiego stołka stanowiącego jedno­
cześnie rodzaj drabinki, lub raczej schod­
ków, bardzo pomocnych w każdym
gospodarstwie domowym. Stołek ten, przed­
stawiony na fotografii obok i na rysunkach
poniżej, można łatwo zrobić z listew z twar­
dego drewna np. z dębiny, przy użyciu pod­
stawowych narzędzi, znajdujących się
w każdym warsztacie majsterkowicza. Jedy­
ną trudniejszą operacją technologiczną przy
budowie omawianego stołka będzie łączenie
elementów konstrukcji nośnej stołka, które
odbywa się na tzw. zwidłowanie proste, oraz
łączenie wzmocnień konstrukcji - na czop
prosty, osadzony w nieprzelotowym gnieź-
dzie.
Natomiast do klejenia wszystkich elemen­
tów, zarówno zwidłowań, jak też czopów użyciu stalowych kołków o średnicy 8 mm,
należy używać dobrego kleju epoksydowego, obustronnie nagwintowanych i zaopatrzo­
np. Epidianu 53, aby uzyskać dostatecznie nych w stalowe nakrętki i podkładki, lub
wytrzymałe połączenie. gotowych, meblowych śrub, tzw. zamko­
wych z podkładkami i nakrętkami skrzydeł­
Połączenie konstrukcji nośnej stołka z ele­ kowymi.
mentem obrotowym można wykonać przy o.p.y
U ... iP Q - -
Listwy 40x20x400

Listwy 40x40

caca

L§i stalowy 08 mm

69
 *A s t r o n o m i a *
* dla w szystkich *
JĄ D R O K O M E TY H ALLEYA
W nocy z 13/14 marca 1986 r. zachodnio­
europejska sonda kosmiczna „Giotto” prze­
mknęła z prędkością 68 km/s w odległości
600 km od jądra komety Halleya. Dzięki
umieszczonej na jej pokładzie kamerze tele­
wizyjnej mogliśmy po raz pierwszy w histo­
rii ujrzeć z bliska jądro komety. Przedsta­
wione obok fotografie zostały wykonane
podczas zbliżania się sondy do komety. Bar­
wy są sztuczne, a jakość obrazów nie najlep­
sza. Główna przyczyna tkwi w samej kome­
cie: jądro okazało się ciemniejsze niż przy­
puszczano i zdecydowanie słabsze niż jasne
strumienie wyrzucanego zeń pyłu. •
Fot. t
70
Pierwsza fotografia, wykonana z odle­
głości -124 050 km obejmuje obszar o boku
500 km. Jądro jest tu ledwo widoczne; jasny
obszar - to pyłowa otoczka jądra i strumie­
nie pyłu. Słońce znajduje się z prawej strony,
7° powyżej poziomu, 17° pod płaszczyną
obrazu,
Z odległości 25 650 km jądro jest już wido­
czne jako ciemny owal w centrum obrazu
(fot. 2), którego bok ma długość 111 km.
Słońce znajduje się z prawej, 26* poniżej
poziomu i 16° pod płaszczyzną obrazu. Cały
zatem czas oglądamy nie oświetloną przez
 Fot. 3
promienie słoneczne stronę jądra. Dwie jas­
ne plamy to strumienie pyłu wyrzucanego
z powierzchni jądra (prawdopodobnie przez
pęknięcia w otaczającej jądro cienkiej sko­
rupie pyłowej) w kierunku Słońca.
Fotografia 3 wykonana została z odległoś­
ci 18 270 km. Rozmiary obrazu wynoszą
30x 30 km, a ciemne owalne jądro jest wido­
czne w lewym górnym rogu. Na dolnym
końcu jądra widać dwa jasne strumienie
pyłu wyrzucanego ku Słońcut znajdującemu
się na prawo, 27® poniżej poziomu i 15° pod
płaszczyzną obrazu. Nieco jaśniejszy obszar
w środku jądra jest, być może, jakimś wznie­
sieniem na jego powierzchni, wystającym
z nocnej strony i oświetlanym przez promie­
nie słoneczne. Ponieważ kamera „Giotto”
była sterowana w ten sposób, aby najjaśniej­
szy fragment obrazu znajdował się zawsze
w centrum jej pola widzenia; jest to ostatnia
fotografia, na której jądro jest widoczne
w całości. Następne koncentrują się głównie
na jasnej strudze pyłu.
Fotografia 4, wykonana z odległości
2220 km przedstawia strukturę tej strugi.
Przy dużym powiększeniu (bok obrazu ma
3,7 km) widoczna jest już struktura detekto­
Fot. 4
ra rejestrującego obraz. Podobnie jak na po­
przednich zdjęciach Słońce znajduje się na
prawo, 29° poniżej poziomu i 4° pod obra­
zem. Jest to jeden z ostatnich obrazów kome­
ty Halleya, jakie Giotto przesłał na Ziemię.
W chwilę później, a na 15 sekund przed naj­
większym zbliżeniem do jądra, sątelita za­
milkł.
Marek Staniucha
Niebo w maju 1987 r.
Spośród jasnych planet wieczorami widoczny
Jest jedynie Mars. Świeci jak gwiazda + 1 *9 wiel­
kości, na początku miesiąca wśród gwiazd Byka,
a w kohcu miesiąca na tle gwiazdozbioru Bliźniąt.
Na ok. godziną przed północą Mars zachodzi, nato­
miast na południowym wschodzie pojawia sią Sa­
turn. Widoczny jest do świtu i choć jest od Marsa
jaśniejszy (ma jasność +0,m3) to przebywa przez
cały czas nisko nad horyzontem i jego obserwacje
są nieco utrudnione, Nad ranem, na wschodnim
niebie pojawia sią również jasny Jowisz M , m7(
gwiazdozbiór Ryb) oraz jeszcze jaśniejsza Wenus.
5 maja obie planety zbliżą sią do siebie na odległość
mniejszą od 1 stopnia,
71
 Po drogach Polski jeździ kilkaset
samochodów marki iśuzu Gemini. Te
japońskie pojazdy zostały sprowa­
dzone do naszego kraju w latach
1982-1983 dla odbiorców posiadają­
cych waluty wymienialne. Wzbudzają
one zainteresowanie wielu Czytelni­
ków, dlatego poświęcamy im ten od­
cinek działu ,, Poznajemy samocho­
dy” .
Najpierw krótko o firmie. Nosi ona
nazwę Isuzu Motors Limited i ma swo­
ją siedzibę w Tokio. Jej historia sięga
1916 roku. ale pierwszy samochód
osobowy o nazwie Isuzu pojawił się
dopiero w 1953 roku Był to angielski
samochód Hillman Minx budowany
na licencji Markę Isuzu noszą samo­
chody ciężarowe, dostawcze, łaziki
terenowo-osobowe i autobusy. Isuzu
nie należy do dużych japońskich wy­
twórni samochodów osobowych, wy­
twarza ok. 200 tysięcy rocznie takich
pojazdów. Współpracuje z amerykań­
skim koncernem General Motors.
Omawiając modeiB samochodu
Gemini eksploatowane w Polsce, na­
leży zacząć od października 1974 ro­
ku. Wówczas zaprezentowano samo­
chód Isuzu Bellett Gemini 1600 Po­
jazd miął nadwozie i podwozie, w tym
zawieszenie kół. pochodzące z nie­
mieckiego Opia Kadetta (Opel należy
do General Motors), natomiast silnik
i wyposażenie wnętrza nadwozia
opracowano u Isuzu. Samochód ja­
poński miał zaledwie o 1 cm większy
72
f
rozstaw osi kół niż Opel Kadett,
a 1,6-litrowy silnik japoński miał iden­
tyczną pojemność skokową co silnik
Opla Ascony, pomimo że różne były
średnice cylindra i skok tłoka tych
si lników. Isuzu Gemini z 1974 roku był
wytwarzany tak, jak Opel Kadett,
w wersji nadwoziowej sedan i coupe.
W 1979 roku nastąpiła moderniza­
cja nadwozia modelu Gemini, Zewnę­
trzne zmiany objęły przede wszystkim
ścianę przednią - atrapę chłodnicy
i kształt reflektorów, zmieniono także
kształt tylnych lamp zespolonych.
Modernizację nadwozia wprowa­
dzono w czerwcu, a w październiku
1979 r. samochód otrzymał dodatko­
wo - do wyboru - dwa nowe typy
silników: 1,8-litrowy z wtryskiem ben­
zyny i z dwoma wałkami rozrządu
umieszczonymi w głowicy oraz silnik
wysokoprężny o tej samej pojemnoś­
ci skokowej. Rok wcześniej do Gemi­
ni zaoferowano silnik gaźnikowy rów­
nież o pojemności 1,B litra. Wszystkie
typy silników stosowane do modelu
samochodu Gemini, włącznie
z pierwszym silnikiem 1600 stosowa­
nym od 1974 roku, miały nowoczesną
konstrukcję układu rozrządu z wał­
kiem rozrządu (łub dwoma wałkami)
umieszczonymi w głowicy. Do Polski
sprowadzono w 1982-83 r. samocho­
dy z silnikami wysokoprężnymi.
Silnik Diesla oznaczony 4 FB 1
skonstruowano bazując na benzyno­
wym silniku o pojemności skokowej
1817 cm3, a ten z kolei opracowano
z wykorzystaniem elementów pierw­
szego silnika o pojemności 1584 c im
Diesel, podobnie jak silniki benzyno­
we, ma wał korbowy osadzony w 5
łożyskach kadłuba. Wałek rozrządu
umieszczony w głowicy, odbiera na­
pęd od wału korbowego za pośrednic­
twem paska zębatego. Głowica silni­
ka wysokoprężnego jest wykonana
z żeliwa, natomiast silniki benzynowe
mają głowice wykonane ze stopów
lekkich.
W głowicy silnika wysokoprężnego
znajduje się kulista komora wirowa
typu Ricardo-Comet, która mieści
w sobie około 50% sprężonego po-
n wietrzą, gdy tłok znajduje się w gór­
nym punkcie zwrotnym. Sprężone
powietrze w komorze wirowej jest za-
wirowywane i dodatkowo nagrzewa
się od czaszy żarowej będącej dolną
częścią komory wirowej. Paliwo wtry-
śnięte do komory wirowej zapala się
od sprężonego I rozgrzanego powie­
trza. Kanałem przelotowym komora
wirowa jest połączona z cylindrem.
Aluminiowe tłoki silnika łsuzu mają
denka z dwoma okrągłymi wgłębie­
niami połączonymi ze sobą, wgłębie­
nia te służą do rozdwajania strumie­
nia płonących gazów płynących z ko­
mory wirowej i wywoływania dodat­
kowych ruchów obrotowych miesza­
niny spalin i pozostałości powietrza
w przestrzeni ponad denkiem tłoka.
Elementy układu zasilania paliwem
(olejem napędowym) produkowane
są według licencji RFN-owskiej firmy
Bosch.
Kompletny silnik Diesla modelu
Gemini ma masę 172 kg. Jest to wię­
ksza masa w porównaniu np. z po­
dobnymi silnikami produkowanymi
przez FIAT-a. Fiatowskie silniki wyso­
koprężne przeznaczone do samocho­
dów osobowych są nowszymi kon­
strukcjami niż silnik Isuzu, mają
mniejszą masę i większą moc z litra
pojemności skokowej - silnik 1,7 litra
ma masę 164 kg I moc 40,5 kWTa silnik
1,9-litrowy ma masę 160 kg i moc 48
kW. Dobre parametry techniczne ma­
ją 1,6-litrowe wysokoprężne silniki
Volkswagena - masa własna silnika
140 kg. moc 40 kW.
W 1984 roku oferowano polskie sa­
mochody Polonez wyposażone w sil­
niki 1,8 D kupowane od japońskiej
firmy I s u z u , te same. które miał model
Gemini. Nasz samochód z dieslem
isuzu zużywał mniej paliwa niż z silni­
kiem benzynowym, ale stracił znacz­
nie na dynamice - zmniejszyła się
prędkość maksymalna do 135 km/h,
a czas uzyskania prędkości 100 km/h
wydłużył się aż do 29 sek.
Isuzu Gemini jest wygodnym samo­
chodem przeznaczonym do przewo­
zu 5 osób. Przednie indywidualne fo­
tele można przesuwać wzdłuż nad­
wozia oraz pochylać ich oparcia. Wi­
dać jednak, zarówno z zewnątrz, jak
i wewnątrz nadwozia, że nie jest to
samochód lat osiemdziesiątych, lecz
około 10 lat starszy konstrukcyjnie.
We współczesnych pojazdach nie ro­
bi się już takich obić tapicerskich
drzwi - proste bez użytkowych prze-
tłoczeń, prosty, sterczący uchwyt do
zamykania drzwi, stercząca korbka
mechanizmu opuszczania szyby. Ka­
setowy, chowany uchwyt klamki
otwierania drzwi można uznać za nie­
co nowocześniejszy, afe i takie roz­
wiązania spotykane były nawBt
w końcu lat sześćdziesiątych, Tylne
drzwi mają dodatkowe zabezpiecze­
nie przed ich otwarciem z wewnątrz
(przydatne, gdy przewozimy małe
dzieci).
Deska rozdzielcza samochodu jest
nowocześnie rozwiązana, opracowa­
no ją bowiem w Japonii później niż
nadwozie Opla Kadetta z 1974 roku.
W prostokątnej, osłoniętej przed od­
blaskami obudowie umieszczono
wskaźniki. Można je łatwo obserwo­
wać przez obwód koła kierownicy,
gdyż oba ramiona kierownicy są opu­
szczone do dołu. W środku tablicy
wskaźników umieszczono wskaźniki
zegarowe, natomiast z prawej strony
wskaźniki świetlne. Te świetlne
wskaźniki są bardzo przydatne przy
rozruchu silnika wysokoprężnego,
gdyż po przekręceniu kluczyka w sta­
cyjce zapalają się kontrolki: ciśnienia
oleju, ładowania, filtru paliwa i wskaź­
nik żarzenia. Ostatni z wymienionych
informuje o pracy podgrzewaczy, gdy
wskaźnik żarzenia zgaśnie, można
uruchomić silnik. Przy kolumnie kie­
rownicy są dwie dżwigienki, którymi
można sterować nie odrywając rąk od
kierownicy: lewą dźwignią przełącza­
my światła i kierunkowskazy, prawą
uruchamiamy dwubiegowe wyciera­
czki oraz sprysklwacze szyb.
W desce rozdzielczej są 4 otwory
wlotu powietrza z regulowanym usta­
wieniem kratek kierujących strumień Nadwozie isuzu Gemini ma akcenty
powietrza. Oprócz otworów w desce odróżniające je od nadwozia Opia Ka­
rozdzielczej powietrze przedostaje detta z 1974 roku. Do tych akcentów
się do wnętrza nadwozia szczelinami należy oświetlenie zewnętrzne.
przy szybie przedniej i otworami na Przednie światła zewnętrzne samo­
nogi. chodu Gemini to: prostokątne reflek­
Obieg świeżego powietrza jest bez- tory główne z żarówkami dwużarni-
przeciągowy - wpada ono przez ze­ kowymi, światła drogowe (światła
wnętrzne kratki wentylacyjne umiesz­ długie i mijania) o dużej mocy 65/55
czone pod krawędzią dolną szyby W, na narożnikach błotnika umiesz­
przedniej, przepływa wspomnianymi czone pionowo światła boczne kie­
otworami do wnętrza i wypływa po­ runkowskazów, a pod zderzakiem
przez otwory wentylacyjne znajdują­ klosze lamp świateł postojowych i do­
ce się w tylnych słupkach dachu. datkowe światła kierunkowskazów.
Kratka wentylacyjna w prawym Zespolone światła tylne mają prosto­
słupku dachu jest odchylana, gdyż za kątny kształt i są umieszczone po­
nią schowano korek wlewu paliwa - ziomo, podobnie jak w naszym FSO
zamykany na kluczyk - do zbiornika. 125p.
52-litrowy zbiornik paliwa jest umie­
Przedstawiony samochód nie jest
szczony pionowo za oparciem tylne­
już wytwarzany, zastąpiony został
go siedzenia a koło zapasowe piono­
w 1984 roku przez nowy model Gemi­
wo w bagażniku przy prawym tylnym
ni z przednim napędem. Nowe bliź­
błotniku. Otwieranie bagażnika moż­
nięta (gemini) występują w USA pod
liwe jest w dwojaki sposób: z ze­
nazwą Chevrolet Spectrum.
wnątrz kluczykiem lub dźwigienką
umieszczoną przy siedzeniu kierow­
cy, od strony drzwi. Zdzisław Podbłełskl
DANE TECHNICZNE SAMOCHODU ISUZU GEMIN11,80
( Nadwozie ~ samo nośne, 4-drzwiowe, 5-miejscowe
Silnik - 4-suwowy, 4-cyl., wysokoprężny, chłodzony cieczą, umieszczo­
ny z przodu pojazdu napędza koła tylne
Średnica cyl. x skok tłoka / poj, skokowa - 84x82 mm /1 8 1 7 cm3
Moc maks. - 40 kW - 55 KM-DIN przy 5000 obr/min
Stopień sprężania - 21:1 *
Skrzynia przekładniowa - mechaniczna 5-biegowa, synchronizowana
Zawieszenie przednie - wahacze poprzeczne, sprężyny śrubowe, amorty­
zatory teleskopowe, stabilizator
Zawieszenie tylne - oś sztywna prowadzona dwoma drążkami podłuż­
I
nymi, sprężyny śrubowe, amortyzatory teleskopowe, poprzeczny drążek
Panharda
Hamulce - dwuobwodowe ze wspomaganiem, przednie tarczowe, tylne
bębnowe, hamulec ręczny mechaniczny działa na koła tylne
Ogumienie o wymiarach - 1 5 5 SR 13 lub 175/136,5 cm
Rozstaw osi - 240,5 cm
Masa własna pojazdu - 980 kg
Prędkość maksymalna - 140 km/h 73
Zużycie paliwa - średnio 7-10 1/100 km

CO Z CZARNYM KOTEM?
Kontynuujemy przedstawianie doświadczeń fizycz­
nych zawartych w „Małym Fizyku” z 1871 r., tym razem -
elektrostatycznych.
,,Pocieraj la skę laku kaw ałkiem sukna, lu b inną jaką
m ateryą wełnianą, ż e b y się nieco zagrzał; następnie po­
trzym a j go nad cienkim i skra w ka m i papieru, któ re poło­
żyłeś na stole. B ędziesz m iał przyjem ność widzieć, ja k one
z pew n ej ju ż odległości p rzyska ku ją do la ku i przylepione
w iszą na n im p rzez czas dość długi. Wiele ciał pociera­
nych su kn em , nabyw a własności przyciągania ciał le k ­
kich, ja k ie n u są np. chorągiew ka pióra, słoma, papierki
itp . W łasności te dają się szczególniej dostrzegać na
bursztynie, laku, żyw icy, szk le , siarce, gutaperce, jedw a­
biu i na innych ciałach ".
Oczywiście współczesna chemia dostarcza nam wiele
innych materiałów wykazujących własności elektrosta­
tyczne podczas ich pocierania. Zjawisko to staje się
czasami naszym domowym utrapieniem. Kurz bowiem
znajdujący się w powietrzu osiada szczególnie na tych
elementach, które zpstały powierzchniowo zelektryzo­
wane. Najlepszym przykładem jest ekran telewizora,
który w sposób ciągły jest elektryzowany strumieniem
elektronów w lampie kineskopowej i zbiera najdrobniej­
sze pyłki z otoczenia. W XIX wieku o telewizji jeszcze
nikomu się nie marzyło, więc do demonstracji używano
innych „przyrządów”, np. ...czarnego kota: posiada -
jąc w dom u takiego wąsatego przyjaciela; użyjcie go
wieczorem , w ciem ności, do niektó rych s z tu k elektrycz­
nych, jeśli rozum ie się n ie będzie miał nic przeciw temu.
Pożąda nem jest. żeb y nasam przód k o t w ygrzał się p rzy
piecu. W eźm iesz go potem na kolana , p ołożysz lewą rękę
z przo d u na jego piersiach, i d o tkn iesz się pierw szym
i trzecim palcem jego łopatki. Prawą ręką pociągając go
po grzbiecie, uczujesz, za ka żd ym pociągnięciem w lew ej
ręce m ałe w strząśnięcie, pochodzące z w yładow ania się
elektryczności. Przyczem , jeśli jest ciem no w pokoju,
dadzą się w idzieć niezn a czn e iskierki z jego włosa w yla­
tujące, m ianow icie, g d y pociągniesz ręką w przeciw ną
stronę, to je st p o d włos. B ą d ź je d n a k ostrożnym . K ot nie
poddaje się długo badaniom naukow ym ; m oże cię także
pogłaskać, - co w p ra w d zie cię nie na elektryzuje, ale
p o zo sta w i krw a w e rysy. ”
W związku z takimi perspektywami, jak również ze
względu na przesądy dotyczące czarnego kota, osobom
pragnącym poznać zjawiska elektryczne, radzimy j ednak
zrezygnować z tego „rekwizytu", Niezwykle ciekawe
efekty można uzyskać w naturalny sposób. Być może
Czytelnik nie zastanawiał się nawet nad ich pochodze­
niem. Wystarczy zauważyć, co dzieje się w czasie zdejmo­
wania ubrania (szczególnie w nocy) wykonanego z two-
74
/.yw sztucznych. Dają się słyszeć krótkie, „suche" trza-
kit widać drobniuteńkie wyładowania w postaci słabych
•.łysków. Ileż to razy po kąpieli i suszeniu włosów mamy
-rąbiemy z uczesaniem ich grzebieniem z tworzywa (a
noże by tak czesać się grzebieniem metalowym?). Świeżo
imyte włosy stają się dobrym izolatorem i umieszczone
ia nich w czasie tarcia ładunki elektryczne stwarzają
nroblemy przy kolejnej próbie czesania, Szczególny jed­
nak efekt można uzyskać (i odczuć), zbliżając rękę do
1'kranu odbiornika telewizyjnego (najlepiej do odbioru
i >rogramu w kolorze). Poczujemy mrowie drobnych ukłuć
->raz usłyszymy ciche trzaski towarzyszące rozładowaniu
.'kranu telewizora. Prawdopodobnie wszystkie włosy na
naszych rękach staną „na baczność". Problemy z z e le k ­
tryzowanymi rajstopami i pończochami znane są pięk­
niejszej ezęśei naszego społeczeństwa, Podobnie wszel­
kiego rodzaj u chustki stylonowe mają tendencje do „trzy­
mania się" suchych włosów czy ubrania. Jak jednak
sprawdzić wielkość ładunku elektrycznego zgromadzo­
nego na danym przedmiocie i sprawdzić jego znak? Na to
pytanie także znajdujemy odpowiedz w „Małym Fizyku":
„E lektryczność w ciałach badam y za pomocą narzę­
dzia zwanego elektroskopem . N ajprostszym elektrosko­
pem jest wahadło elektryczne. P rzyrząd ten składa się
z małej k u lk i z rdzenia bzu, zaw ieszonej na n itce je d w a b ­
nej, u podpory złożonej z poprzecznego drutu, osadzone­
go na szklannej podstaw ie, Jeżeli przez potarcie z e l e k ­
tryzujesz Jak, bursztyn albo szkło, i zbliżać je będziesz do
przyrządu, to k u lk ę zaraz przyciągną. P rzy obudząniu
elektryczności obadwa jej rodzaje, o których m ów iliśm y
wyżej objawiają się i rozdzielają; wahadło zaś wskazuje,
jaką jest elektryczność w danych ciałach. Od laku ku lka
nabiera elektryczności żyw icznej, to jest ujemnej - p rzy­
suniesz b u rsztyn, kulka odskoczy, p oniew aż bursztyn też
posiada elektryczność żyw iczną. Jednoim ienna elektry­
czność odpycha się. L ecz , g d y zb liżysz szkło potarte, to
ono kulkę przyciągnie, bo posiada elektryczność szklaną,
czyli dodatnią, - elektryczność różnoim ienna przyciąga
się."
Proponujemy Czytelnikom sprawdzenie rodzaju ła­
dunków zgromadzonych na powszechnie spotykanych
przedmiotach za pomocą tak prostego elektroskopu.
A może inne proste doświadczenia z elektrostatyki zapro­
ponują nasi Czytelnicy?
Na zakończenie jeszcze efekt, niestety, nieosiągalny
w dzisiejszych czasach, gdyż tzw. głowy cukru nie uda
się nam kupić: „Po ciem ku rąbiąc cukier, albo łam iąc
go obcęgami, m ożesz sobie urządzić p iękn y fajerw erk;
gryząc w zębach cukier lodow aty uchodzić będziesz za
pożeracza ognia, bez narażenia się na poparzenie’1.
Tadeusz Rzepecki
 IMaukowcy-specjaliści od poprawy warunków mieszka­
niowych oraz ekologicznych w miastach RFN, proponu­
ją... powrót do idei. sprzed wieków. Otóż dawne pałace,
zamki itp. tonęły w zieleni. Zaproponowano więc tworze­
nie współczesnych „osiedli ekologicznych’ - domów,
których dachy pokryte zostałyby rozległymi trawnikami.
Zieleń ta ma mieć olbrzymi wpływ na polepszenie warun­ Od dwustu ju ż lat w A u s tń i stoją dom y p o kryte traw ni­
ków klimatycznych w mieście. Twierdzi się, że tytko jeden ka m i
procent „zielonych dachów" w mieście przywróci zdrowy
klimat. Tworzenie zieleńców na dachach ma również Inne
pozytywy: trawniki chronią domy przed przegrzaniem
latem, a zimą stanowią doskonałą izolację cieplną. Zakła­
danie trawników na dachach jest bardzo proste: kładzie
się folię, spaja ze sobą, pokrywa ziemią a następnie
darnią.
Może warto i u nas spróbować - szczególnie w tych
miastach, gdzie występuje duże zapylenie i zanieczysz­
czenie powietrza?
(na podst. „Hobby" oprać, j)

Berlin - N eukóln - traw niki w drew nianych kasetonach

założone przed 80 laty

Założenie traw nika jest bardzo proste. W ystarczy dach

p o kryć folią, złączyć ją ze sobą, rozsypać ziem ię i,..

Zakładanie tra w n ikó w na dachach now ego osiedla

w Kie! ..pokryć dach zw iniętą w rolę darnią

„Ekologiczne w ille'’ w H anowerze

 ZMAITtóCI TEMATYCZNE
NAJSTARSZE ZASTOSOWANIE
GEOMETRII

Geometria podobno wzięła się z praktycznych

obserwacji i pomiarów Ziemi. Sugeruje to zresztą
sama jej nazwa (gć-ziemia). Piszę „podobno”, bo
w ostatnich latach niektórzy historycy matematy­
ki wystąpili z poglądem kwestionującym ten, wy­
dawałoby się niepodważalny, sąd. Według nich
cała geometria stworzona przez Greków była nau­
ką li tylko teoretyczną, oderwaną, bez żadnych
aspiracji „praktycznych”. Możliwe, że tak właśnie
było, a to dlatego, że - mówiąc dzisiejszym języ­
kiem - starożytni uczeni nie mieli kontaktu ze
społeczeństwem. Odkrycia naukowe znane być
może były garstce specjalistów z najbliższego oto­
czenia uczonych. Szkół nie było, oświaty rolniczej
również.
Na uwagę zasługuje więc efektowne przedsię­
wzięcie Eratostenesa z Cyreny, który w trzecim
wieku p.n.e. przeprowadził pomiar obwodu kuli
ziemskiej i otrzymał wynik bardzo zbliżony do
prawdziwego. Sama metoda jest prosta i dobrze
znana (gdy chciałem o niej opowiedzieć na lekcji
matematyki w klasie II liceum warszawskiego,
okazało się, że uczniowie przerabiali już to dwu­
krotnie: na lekcji geografii i na fizyce). Dlatego też
impulsem do napisania tego artykułu było nie tyle
to, żeby opisać samą metodę, lecz fakt, że w nowo­
zelandzkim czasopiśmie matematycznym znalaz­
łem opis próby powtórzenia pomiaru Eratoste­
nesa.
Eratostenes zauważył, że w Syene (dzisiejszy
Asuan) pewnego dnia w południe Słońce świeci
prostopadle. W tym samym dniu w Aleksandrii
(położonej dalej na południe, ale na tym samym
południku) promienie słoneczne tworzą z kierun­
kiem pionowym kąt 7°12\ Do wyznaczenia obwo­
du Ziemi potrzebna jest teraz tylko znajomość
odległości Syene-Aleksandria, a wyznaczenie jej
nie jest trudne, gdy... ma się pod dostatkiem nie-

76
wolników (tak przynajmniej ja sobie wobrażam
ów pomiar). Resztę załatwia prosta geometria ele­
m entarna (rys. 1). Wynik Eratostenesa- 39 690 km
- zdumiewa swoją dokładnością. Wydaje się jed­
nak, że taka akuratność rezultatu była dziełem
szczęśliwego przypadku. Jak za chwilę zobaczy­
my, bardzo nieznaczne błędy pomiarowe dają du­
ży błąd końcowy.
Metodę można zastosować i w krajach, gdzie
Słońce nie znajduje się nigdy w zenicie. Spójrzmy
na rys. 2. Jeżeli odchylenia promieni słonecznych
od pionu w południe w punktach A i B wynoszą
odpowiednio a i b„ to kąt środkowy o wierzchoł­
ku w środku Ziemi jest równy a-b. Jeśli odległość
AB wynosi d, to mamv obwód Ziemi * d ^~ H-
Na tym wzorze oparli się uczniowie szkoły
w Christchurch w Nowej Zelandii. Z mapy dowie­
dzieli się, że na tym samym południku co Christ­
church leży miasto Collingwood a odległość mię­
dzy nimi wynosi 312,8 km. Niektórzy kwestiono­
wali użycie mapy, ale projekt zmierzenia odległoś­
ci Christchurch-Collingwood za pomocą stume­
trowej taśmy mierniczej nie został,., zaakcepto­
wany przez nauczycieli.
O tej samej godzinie (12.30 czasu lokalnego)
zmierzono długość cienia rzucanego przez piono­
wo ustawioną tyczkę. Wyniki przesłano sobie
wzajemnie pocztą. W Collingwood tyczka wyso­
kości 3,440 m rzucała cień długi na 1,361 m, co
odpowiada kątowi 21°35\ W Christchurch tyczka
miała 2,810 m, a rzucany przez nią cień 1,265 m,co
daje kąt 24°14’5” . Po prostych obliczeniach otrzy­
mujemy obwód Ziemi: 42 380 km.
Kto powtórzy eksperyment nowozelandzki?
W Polsce na tym samym południku leżą np. War­
szawa i Tarnów, Słupsk i Wrocław, Elbląg i Kut­
no. Nowy Targ i Tomaszów Mazowiecki, Katowice
i Malbork. Poza tym, uwzględniając szybkość wę­
drówki Słońca po niebie, można z łatwością przy­
stosować metodę Eratostenesa dla punktów nie
leżących na tym samym południku (rys. 2).
Na tym jednak nie kończy się, a niejako zaczy­
na, matematyka związana z tym problemem, Aby
obliczony rezultat miał jakiekolwiek znaczenie,
należy wyznaczyć wielkość popełnianych błędów
jak one mogą wpłynąć na wynik pomiaru. Wylicz­
my osiem podstawowych niedokładności i osza­
cujmy ich wpływ na końcowy rezultat (część obli­
czeń wykonała Magdalena Fikus z kl. II XIV LO
w Warszawie).
I, Błąd p o m i a r u dł ugoś ci ci eni a
(rys. 3). Załóżmy, że cień zmierzono z dokładnoś­
cią do b - 0,5 cm. Wówczas ctg a = h/(p+b), gdy
b = 0,5 cm, otrzymujemy stąd kąt 24Q19ł15”, co da
obwód Ziemi 41 135 km. Półcentymetrowy błąd
pomiaru długości cienia daje różnicę aż 1245 km
w obwodzie. Dla b = 1 cm otrzymalibyśmy 2401
km!
2. B ł ą d p o m i a r u d ł u g o ś c i t y c z k i .
Przy wysokości tyczki takiej jak w Christchurch
półcentymetrowa różnica w długości tyczki daje
655 km różnicy w obwodzie.
3, D u ż y błąd powodowany jest
przez niewielkie odchylenie t y ­
c z k i o d p i o n u . Jeżeli koniec tyczki odchyla
się o c w stronę Słońca, to (rys. 4) AF = Vh -c
i ED = c + V h W -h tgu. Gdy c * 0,5 cm, to w przy­
bliżeniu i ED = 0,5 cm a zatem półcentymetrowe
odchylenie od pionu powoduje taki sam błąd, jak
dodańie pół centymetra do długości cienia. Nawet
jeżeli używamy pionu, niełatwo jest uzyskać
mniejsze odchylenia niż pół centymetra.
4. Rozpatrzymy następnie przypadek, gdy te­
ren, na który pada cień nie jest idealnie poziomy.
Na rys. 5 widzimy, P' = P ^ = Gdy
ó = 0,5°, mamy p* = 1,27 m, a więc poistopniowe
odchylenie od poziomu daje taki błąd, jak półcen-
tymetrowa pomyłka w pomiarze długości cienia (a
więc dość znaczny).
5. Błąd rzędu 1 km w pomiarze odległości rzędu
300 km daje różnicę rzędu 130 km długości
obwodu.
6. Niedokładność pomiaru czasu przejścia
Słońca przez południk lokalny: uczniowie w
Christchurch obliczyli, że opóźnienie 10 sekund
da kilometrowy błąd obwodu Ziemi.
7. Przesunięcie miejsca pomiaru o 1 km w kie­
runku wschód-zachód odpowiada kilkusekundo­
wej różnicy czasu pomiaru (w średnich szerokoś­
ciach geograficznych) i ma duży wpływ na wynik,
8. Można uwzględniać też to, że promienie sło­
neczne nie są idealnie równoległe, lecz tworzą kąt
około pół stopnia. Ten czynnik ma nieznaczny
wpływ na końcowy rezultat.
Chyląc jeszcze raz czoła przed pomysłowością
i cierpliwością Eratostenesa wspomnijmy, że po­
dobną metodę zastosował on do obliczenia kąta
nachylenia ekliptyki do równika niebieskiego.
Z rys. 6 można łatwo tę metodę odtworzyć.
Michał Szurek
77

aNumoiHumz
i ta k ie
Autorzy każdego zamieszczonego pomysłu
otrzymują jako honorarium 25 000 gr. Wszystkie
n a d e sła n e pomysły są poza tym rozpatrywane
przez Biuro Młodzieżowych Patentówt które
przyznaje swoje nagrody i wyróżnienia. Pomysły
można nadsyłać pod adresem redakcji o dowolnej
porze roku, dnia i nocy, byłeby były opatrzone
dopiskiem: „POMYSŁY”, Dotyczy to również
„ ŚLADÓW POMYSŁÓW". Autorzy
nych „śladów” otrzymują nagrody rzeczowe.
UDOSKONALONY
FILM. K ol. Piotr Woźniak
z Wałbrzycha, f o to g r a f -
-a m a to r z a jm u ją c y się
p r z e d e w s z y s tk im z d ję c ia ­
m i p r z y r o d n ic z y m i p r o p o ­
n u je o p r a c o w a n ie ta k ie g o
m a t e r i a ł u ś w ia tło c z u łe g o ,
k tó r y u m o ż liw iłb y p r o d u k ­
c ję f ilm u c z a r n o - b ia łe g o
i je d n o c z e ś n ie s la jd ó w .
P i o t r c h c ia łb y m ie ć d o d y s ­
p o z y c ji film , k tó r y n p . tr z y
k l a t k i m ia łb y c z a r n o - b ia łe
(n e g a ty w ) i tr z y w fo rm ie
b a r w n y c h d ia p o z y ty w ó w .
T a k i p rz e m ie n n y sy ste m
tr ó jk o w y , p o łą c z o n y z z e ­
s p o łe m napędow ym po­
z w a la ją c y m je d n o ra z o w o
n a e k s p o z y c ję k ilk u k la te k ,
d a ł b y z a s k a k u ją c e e fe k ty
d y n a m ic z n y c h u ję ć c z a r n o ­
- b ia ły c h o r a z k o lo ro w y c h .
W y e lim in o w a łb y p o s łu g i­
w a n ie się d w o m a a p a r a t a ­
m i, g d y z a c h o d z i p o tr z e b a
z a r e j e s t r o w a n i a te g o s a m e ­
g o m o ty w u n a n e g a ty w ie
i w k o lo rz e . R ó w n ie ż m a ło
78
JL-f
e fe k ty w n e k o p io w a n ie s la j­
d ó w b y ło b y n ie p o trz e b n e .
N a to m ia s t d u ż e p rz e ż y c ie
d a w a ła b y m o ż liw o ść
u tr w a le n ia c ie k a w e g o t e ­
m a tu , a z w ła s z c z a ru c h u ,
n a je d n y m film ie w o b y d w u
te c h n ik a c h . P i o t r z d a je so ­
b ie s p r a w ę z tr u d n o ś c i w y ­
n ik a ją c y c h z ta k ie g o ro z ­
w ią z a n ia , s z c z e g ó ln ie p rz y
w y w o ły w a n iu z d ję ć , d la te ­
go te ż p r o p o n u je , b y te c h ­
n o lo g ię o b r ó b k i je d n e g o
z d w ó c h m a te r ia łó w p rz y ­
s to s o w a ć d o te g o d ru g ie g o .
WINDA Z KRZESEŁ­
KIEM. U ła tw ie n ie m d la lu ­
d z i c h o ry c h , s ta r s z y c h i m a ­
te k z d z ie ć m i b y ło b y z a s to ­
s o w a n ie w w in d z ie , n a je d ­
n e j ze ś c ia n , s k ła d a n e g o
k rz e s e łk a n a w z ó r k o r y ta ­
rz o w y c h k r z e s e łe k w p o c ią ­
g u . T a k u w a ż a K o l. Celina
Achtelik z Przegędzy (1.17),
a m y s ię d o te g o p rz y c h y ­
lam y .
i
SZKOLNA TABLICA
CZĘŚCIĄ KOMPUTERA.
K ol. Adam Pord z Mińska
M az. (1. 11) c h c ia łb y , ż e b y
u c z e ń w e z w a n y d o ta b lic y
n ie m u s ia ł d o n ie j p o d c h o ­
d zić. G d y b y ta b lic a b y ła
c z ę ś c ią k o m p u te r a , a k a ż d y
u c z e ń m ia ł n a p u lp ic ie ła w ­
k i sw o ją k la w ia tu r ę , w te d y
c z y n n o ść c h o d z e n ia d o t a ­
b lic y m o ż n a b y ło b y w y e li­
m in o w a ć .
AWARYJNE ŚWIATŁO.
K o l. Adam SoUchzeŚwier.
klan Górnych (1-13) w p rz y ­
p a d k u b r a k u p r ą d u w go­
s p o d a r s tw ie r a d z i s o b ie n a ­
s tę p u ją c o . D o p r ą d n ic y r o ­
w e ro w e j u m o c o w a ł la m p ę
i p r z y lu to w a ł k o rb k ę ! G d y
n ią p o k rę c i, u z y s k u je
o ś w ie tle n ie . Z a łą c z y ł te ż d o
sw o je g o lis tu r y s u n e k ja s n o
tłu m a c z ą c y to r o z w ią z a n ie .
MUZEUM BAJEK. K ol.
Marian Skawiński z Elblą­
ga (1, 12) p r o p o n u je , b y
u tw o rz y ć m u z e u m b a je k .
C h c ia łb y w n im w id z ie ć
k s ią ż k i z b a ś n ia m i, o b ra z y ,
p la k a ty , film y , k u k ie łk i,
sło w e m c a ły t e a t r b a ś n io ­
w e g o ś w ia ta . M u z e u m to
o d w ie d z a n e n ie ty lk o p r z e z
d z ie c i, a le ró w n ie ż m . in.
p rz e z ro d z ic ó w , p o z w a la ło ­
b y n a c z a s z w ie d z a n ia p r z e ­
n ie ść się, lu b p o w ró c ić d o
ś w ia ta b a rd z ie j lo g ic z n e g o
n iż rz e c z y w is ty . W b a ś ­
n ia c h o p ła c a się b y ć d o ­
b ry m i m ą d ry m , a to, co
s z la c h e tn e , z a w s z e o d n o s i
z w y c ię stw o . M oże b y łb y to
s p o s ó b n a p e łn e w ra ż e ń
p rz e ż y c ie d la d z ie c i o r a z
d o ta r c ie d o g łę b o k o p o d
tr o s k a m i u k r y te j i n a co
d z ie ń n a jc z ę ś c ie j z a p o m i­
nanej p o tr z e b y p ię k n a
i b e z in te re s o w n o ś c i u d o r o ­
sły c h .
ENCYKLOPEDIA PO-
MYSŁÓW. N a sz p o m y s ło ­
d a w c a p o r a z c z w a rty -
K o l, Arkadiusz Grygoruk
z Białegostoku - d o c z e k a ł
się ty m ra z e m d ru lc u n a d e ­
s ła n y c h d o re d a k c ji p o m y ­
słó w . O tó ż A re k u w a ż a , że
a b y n ie z n ie c h ę c ić p e c h o ­
w y c h a u to r ó w p o m y słó w ,
k tó r e n ie z o s ta ły u m ie s z ­
c z o n e w n a sz y m d z ia le , n a ­
le ż y ró w n ie ż ic h n a g r a d z a ć ,
c h o c ia ż b y za w y trw a ło ś ć .
D ru g i p o m y s ł to p r o p o ­
z y c ja w y d a n ia w fo rm ie e n ­
c y k lo p e d y c z n e j w y d r u k o ­
w a n y c h n a ła m a c h „ M T "
p o m y s łó w z n a s z e j r u b r y k i.
Z d a n ie m A rk a , e n c y k lo p e ­
d ią t a k a p rz y d a ła b y s ię
w ie lu lu d z io m p o c z ą w s z y
o d n a u k o w c ó w , p o p rz e z
ró ż n e g o r o d z a ju s p e c ja lis ­
tó w , m a js te rk o w ic z ó w ,
a sk o ń c z y w s z y n a n a jm ło d ­
sz y c h c z y te ln ik a c h .
FORTEPIAN I GOŁĘ­
BIE, K ol. Tomasz Pander
% Rybnika (1. 15) u w a ż a , że
k o m p u te r m ó g łb y b y ć w y -
k o r z y s ta n y ró w n ie ż do
s tr o je n ia f o rte p ia n ó w . W e­
d łu g p o m y s łu T o m k a , d o
k a ż d e j s tr u n y p o w in ie n b y ć
z a m o n to w a n y c z u jn ik
w s k a z u ją c y c z ę s to tliw o ś ć
je j d r g a ń , a c a ło ś ć w p is a n a
w p a m ię ć k o m p u te r a . W te ­
d y p o k a ż d y m k o n c e rc ie ,
a lb o co o k r e ś lo n y c z a s. b y ­
ła b y p r z e p r o w a d z a n a k o n ­
t r o l a in s tr u m e n tu i p r z e ­
s tr o je n ie s tr u n d o s t a n u
w y jśc io w e g o , c z y li p r a w i­
d ło w e g o b rz m ie n ia .
D ru g i p o m y s ł T o m k a to
u s p r a w n ie n ie p o m a g a ją c e
h o d o w c o m g o łę b i p o c z to ­
w y ch . A b y z a s y g n a liz o w a ć
p o w r ó t g o łę b ia z lo tu k o n ­
tr o ln e g o T o m e k p r o p o n u je
u m ie s z c z e n ie s y g n a liz a to r a
e le k try c z n e g o w w e jś c iu d o
g o łę b n ik a . M a to w y g lą d a ć
m n ie j w ię c e j w te n sp o só b :
w o tw o rz e w lo to w y m d o
g o łę b n ik a z n a jd u je się z a ­
p o r a z p r ę ta , k tó r a u c h y la
s ię ty lk o w j e d n ą s tro n ę .
W sp ó ln a oś łą c z y tę z a p o r ę
z d ź w ig n ią k ą to w ą . W m o ­
m e n c ie p o d n ie s ie n ia się
p r ę ta jeg o o ś r o z w ie r a s ty k i
o b w o d u e le k try c z n e g o p o ­
w o d u ją c p r z e k a z a n ie s y ­
g n a łu w p o s ta c i im p u ls u , do
e le k try c z n e g o d z w o n k a .
WSZYSTKO NIE TAK.
Kol. Adam
N a p is a ł d o n a s
Bieńkowski z Przasnysza
(1. 14) b a r d z o z d e n e r w o ­
w a n y ty m , ż e p r z e r y w a ją c
c z y ta n ie k s ią ż k i, z a w s z e
s z u k a ja k ie jś z a k ła d k i, n p .
k a w a łk a p a p ie r u , b y z a z n a ­
c z y ć o s ta tn ią p r z e c z y ta n ą
s tro n ę . D la te g o A d a m d o ­
m a g a się, b y k s ią ż k i d r u k o ­
w a n e b y ły z ta s ie m k a m i
s łu ż ą c y m i ja k o z a k ła d k i.
P o m y sł n ie je s t n o w y , a le
rz e c z y w iś c ie n ie w ia d o m o ,
d la c z e g o z o s ta ł z a rz u c o n y .
D a le j, z d e n e rw o w a n y
A d a m n a p is a ł, że w n a sz y m
d z ia le n ie p o d o b a m u się to ,
że n ie k tó r e z a m ie s z c z a n e
p o m y sły d z iś s ą w rę c z n ie
d o z r e a liz o w a n ia , że b y ć
m o ż e d o p ie r o w X X II w ie ­
k u b ę d ą r e a ln e . N o có ż, m o ­
że A d a m m a ra c ję , a m o ż e
je d n a k p o w in n iś m y te ż t r o ­
c h ę u c z y ć się a b s tr a k c y jn e ­
go s p o s o b u m y śle n ia .
\/lodem \
1yomydćw%
Z listu Kol. Kazimierza
Adamiaka ze Sławie do­
wiedzieliśmy się , że zamie­
szczony w ,,M T ” J 0 /7 4 po­
mysł o sygnalizowaniu nie­
sprawności samochodu za
pomocą migaczy został już
zrealizowany. Jak pewnie
wielu z W as zauważyło,
większość samochodów ma
taką sygnalizację. Drugi
ślad z listu Kazika dotyczy
aparatów fotograficznych
z możliwością zapisu na­
stawo migawki i przysłony
danego zdjęcia („MT"9/84).
Otóż takie ułatwienie sto­
sowane jest powszechnie na
Zachodzie pn. „Data Back"
i można je zamontować n a
ty ln e j ś c ia n ie a p a r a t u , N a ­
to m ia s t aparaty takie, jak
np , Minolta, Bronica, Ca­
non, Nikon mają to urzą­
dzenie montowane fabry­
cznie. Zapisuje ono datę,
numer zdjęcia, wartość mi­
gawki i przysłony.
Kol. freneusz Tabor po­
dejrzewa Jacka Konieczne­
go o ściągnięcie pomysłu
gaszenia pożaru za pomocą
brył lodu („MT” 1/86) z fil­
mu pt. „ S u p e r m a n 111".
W filmie tym główny boha­
ter gasi płonącą fabrykę za­
mrożonym przez siebie je­
ziorem. Nie jesteśmy tak
surowi, ponieważ nie tylko
Jacek ten film oglądał (za­ W „MT " 5/85 Jacek Cieślik
kładamy, że oglądał), a jed­ chciał, by zamiast różnych
nak tylko on zauważył, że kwiatków i widoczków na
można ten sposób wyko­ ekranach pokazywany był
rzystać, oraz dopasował go aktualny czas. Otóż Kol.
do współczesnych możli­ Barbara Bartoszek z Ze­
wości. Suma sumarum brzydow ic widziała kilka
uznajemy jego pomysł za razy na ekranie TV ładne
racjonalizatorski. Nato­ widoki i jednocześnie elek­
miast Irkowi gratulujemy tronicznie pokazywany
spostrzegawczości oraz czas. Twierdzi, że jedno
umiejętności kojarzenia. drugiemu nie przeszkadza,
Redaktor „Pomysłów" nie- a wręcz przeciwnie, poży­
s te ty nie oglądał tego filmu, tyczne połączone jest
no i teraz żałuje. z przyjemnym. My też wi­
Czy widzieliście na ekra­ dzieliśmy i przyznajemy
nach telewizorów w gór­ Basi rację. Może Jacek też
nym rogu zegar elektroni­ już miał okazję, by to zoba­
czny z dokładnym czasem? czyć?
Od redaktora
W sw o im liśc ie d o „ M T ” K o l. H e n r y k R z e ź n ik z I n o ­
w r o c ła w ia o p ró c z in f o r m a c ji d o ty c z ą c e j ś la d u p o m y słu
V io le tty T w a r d z ik , z a m ie sz c z o n e g o w „ M T ” 3 /8 6 ( in f o r ­
m a c ja b rz m i: „ m ło te k u n iw e r s a ln y ” tz n . o d p o w ie d n ik
p ro p o n o w a n e g o p rz e z V io le ttę „ m ło tk a - w ie r tła - w k r ę -
t a k a ” m o ż a k u p ić w b y d g o sk ie j C S H ), d z ie li się w ą tp li­
w o ś c ia m i n t. n a s z e j r u b r y k i. G łó w n y z a r z u t H e n ry k a
p o le g a n a ty m , iż n ie k tó r e p o m y sły n ie s ą w a r te , b y je
z a m ie s z c z a ć n a J a m a c h n a s z e g o p is m a . R o z w a ż a te ż m o ż ­
liw o ść u tw o r z e n ia r u b r y k i „ K o n tr a ” , a le s a m d o c h o d z i
d o w n io s k u , że d o b ry p o m y s ł tr u d n o je s t w y m y ślić , n a t o ­
m ia s t o w ie le ła tw ie j g o k ry ty k o w a ć . Z d a je m y s o b ie
s p ra w ę , że n a s z d z ia ł, tz n . n ie ty le s a m d z ia ł, ile jeg o
z a w a rto ś ć , m o ż e b y ć k o n tr o w e r s y jn y i z a p e w n ia m y , że
p o m im o p o z o ró w w c a le n ie je s t ła tw o go re d a g o w a ć .
J e s te ś m y je d n a k p r z e k o n a n i, p o d o b n ie j a k i g ro s n a s z y c h
c z y te ln ik ó w , że s p e łn ia o n w a ż n ą ro lę . P rz e d e w s z y s tk im ,
0 c z y m się n a jc z ę śc ie j n ie p a m ię ta , d z ia ł n a s z p r z e z n a c z o ­
n y je s t d la d z ie c i i m ło d z ie ż y d o l a t 18. J e s t o n w ła ś c iw ie
je d y n ą te g o ty p u w P o ls c e m o ż liw o ś c ią w ła ś n ie d la n ie ­
p e łn o le tn ic h c z y te ln ik ó w , b y r o z s z e rz a ć i p o g łę b ia ć ich
z a in te r e s o w a n ia te c h n ik ą i k u l t u r ą te c h n ic z n ą . J e s t te ż
p e w n y m b o d ź c e m d la ro z w ija n ia ty c h z a in te r e s o w a ń .
S ta n o w i ró w n ie ż sw o is te g o ro d z a ju h is to ry c z n y z a p is ,
k tó r y b y ć m o ż e w p rz y s z ło ś c i b ę d z ie c ie k a w y m p r z y c z y n ­
k ie m d o b a d a ń n a d ro z w o je m c y w iliz a c ji te c h n ic z n e j
w n a sz y m (a m o ż e n ie ty lk o ) k r a ju . T y le co d o id e i n a s z e j
r u b r y k i. N a to m ia s t o n a s a m a z p e w n o ś c ią n ie je s t d o s k o ­
n a ła i d la te g o z w ra c a m y się do c z y te ln ik ó w o p o d z ie le n ie
się n a te m a t „ P o m y s łó w ...” sw o im i w ra ż e n ia m i, s u g e s tia ­
m i i o c z e k iw a n ia m i, k tó r e ic h z d a n ie m n a s z d z ia ł m ó g łb y
s p e łn ia ć . J a k n a ra z ie p o s ta n o w iliś m y , i p e w n ie w ię ­
k sz o ść z W a s z a u w a ż y ła to w o s ta tn ic h n u m e r a c h „M T "
n ie d o k o n y w a ć p o d z ia łu z a m ie s z c z a n y c h p o m y s łó w n a
g e n ia ln e , ta k ie s o b ie i z w a rio w a n e . D o sz liśm y d o w n io ­
s k u . że p o m y sł z w a rio w a n y m o że w p rz y s z ło ś c i o k a z a ć się
c a łk ie m r e a ln y , a n a w e t g e n ia ln y , a te n u z n a n y za g e n ia l­
n y z a w c a le n ie ta k i z n o w u o d k ry w c z y . P o d o b n ie te ż ja k iś
d ro b ia z g m o ż e z re w o lu c jo n iz o w a ć n a s z sp o só b m y ś le n ia .
1 d la te g o z a p la n o w a liś m y w ś ró d p o m y słó w p e łn ą d e m o ­
k ra c ję , a le i tr o c h ę h u m o ru , k tó r y c h y b a z a w sz e i w s z ę ­
d z ie je s t p o trz e b n y . A co W y o ty m m y ślic ie ?
79
 ISTORIA SIĘ NIE POWTARZA
P u ła p k i
D a ty i fa k ty s ą ty lk o n a rz ę d z ia m i
p o r u s z a n ia s ię p o p rz e s z ło ś c i. M u si­
m y się n im i p u s łu g iw a ć , b o n ie m a m y
le p s z y c h , a le w is to c ie m a ją o n e z n a ­
c z e n ie sy m b o lic z n e . N a w e t t a k w y r a ­
z is te , je d n o z n a c z n ie z lo k a liz o w a n e
n a „ o si c z a s u ” z a s z ło ś c i, ja k z w y c ię s ­
tw o w b itw ie p o d G ru n w a ld e m , u le ­
g a ją ja k b y ro z m y c iu w g ą s z c z u in ­
n y c h w y d a rz e ń , je ś li p r z y p a tr z y m y
się im u w a ż n ie j. Z w y c ię stw o ? T a k ,
a le w d u ż y m s to p n iu z m ą m o w a n e
p o lity c z n ie . B itw a ? T a k , a le z d łu g im i
p r z y g o to w a n ia m i, p r z e m a r s z a m i, z a ­
b ie g a m i d y p lo m a ty c z n y m i, k tó r e n ić
o d b y ły się w s z y s tk ie w d n iu 15 lip c a
p o le g a ją c e j n a p r ó b ie z m ie s z c z e n ia 1410 r. A c z y je z w y c ię s tw o n a d k im ,
d z ie jó w ś w ia ta - i to n ie tyLko d z ie jó w to ju ż ja k b y r z e c z n a jtr u d n ie js z a d o
p o lity c z n y c h - n a d w ó c h s tr o n ic a c h u s ta le n ia . O k re ś le n ia n a jp r o s ts z e
„ M ło d e g o T e c h n ik a ” i w c ią ż je s te m (J a g ie łły n a d K rz y ż a k a m i) z a ra z e m
p e łe n o b a w , że r o z le g n ie się p r o te s t n a jm n ie j in fo rm u ją . K to p rz e g ra ł:
p r z e c iw k o p o m in ię c iu k ilk u ty s ię c y p e w ie n z a k o n ry c e rs k i, c z y ż y w io ł
f a k tó w i d a t, ró w n ie is to tn y c h j a k te , n ie m ie c k i, p e n e tr u ją c y k re s y E u r o ­
k tó r e z o s ta ły u w z g lę d n io n e . U p r z e ­ p y ? K to w y g ra ł? P o ls k a ? S iły s o ju s z ­
d z a ją c z a r z u ty s p ie s z ę z a p e w n ić , iż n ic z e ? In n y o d g e rm a ń s k ie g o k r ą g
rz e c z y w iś c ie w y e lim in o w a łe m p r a ­ k u ltu ro w y ? M o ż n a się o to s p ie ra ć ;
w ie w s z y s tk ie w a ż n e w y d a rz e n ia . n ie s p o s ó b ty lk o z a p rz e c z y ć , ż e w p e ­
U w a ż a m , ż e lic z b a w s z y s tk ic h „ w a ż ­ w ie n u p a ln y d z ie ń m ię d z y C z e rw iń ­
n y c h w y d a r z e ń ” je s t n ie s k o ń c z o n a s k ie m i M a lb o rk ie m z a c h rz ę ś c iło ż e ­
i o k r e ś le n iu „ p r a w ie w s z y s tk ie ” n a ­ la z o i że ch rzęB t te n b y ł d o b rz e sły ­
d a ję s e n s m a te m a ty c z n y : w s z y s tk ie s z a ln y w ó w czesn y m ś w ie c ie
o p r ó c z s k o ń c z o n e j lic z b y . Z achodu.
W 1843 r. Wojciech Jastrzębowski opublikował w Warszawie pracę „Kompas Polski’',
zawierającą m.ln. metodę wykreślania zegara słonecznego (podającego godziny wschodu
i zachodu Słońca i umożliwiającego oznaczania położenia ciał niebieskich) na dowolnej
powierzchni, np. na głazie . Ten zegar powstał o wiała wczaśniej, bo w 1788 r„ w warszaw­
skich łazienkach. Wynalazek Jastrzębowskiego był zbędny dla budowniczych zwykłych
zegarów publicznych. Podobny do łazienkowskiego - i również zachowany do dnia
dzisiejszego - zegar słoneczny został ustawiony w Ogrodzie Saskim w Warszawie jeszcze
w 1863 r.
80
J e s t w ię c c h ro n o lo g ia ty jn z a p e w n e
w h is to r ii, czy m s ia tk a k a r to g r a f ic z ­
n a w g e o g ra fii, w z o ry s tr u k tu r a ln e
w c h e m ii, a r y s u n e k te c h n ic z n y w a r ­
c h ite k tu r z e . O jej u m o w n o ś c i m u si
p a m ię ta ć sz c z e g ó ln ie te n , k to z a jm u je
s ię d z ie ja m i lu d z k ie g o in te le k tu .
W te j d z ie d z in ie m a m y d o c z y n ie n ia
z ta k im i d a ta m i ja k la t a p u b lik a c ji,
p a te n tó w , o d k ry ć itp . D la d z ie jó w
S ta r o ż y tn o ś c i c z y ' Ś re d n io w ie c z a są
o n e s to s u n k o w o t r u d n e d o u s ta le n ia ,
b o n ie z a jm o w a li się n im i k r o n ik a r z e .
W h is to r ii n o w o ż y tn e j n ie m a n a o g ó ł
te g o k ło p o tu , a le t u d o p ie ro m o ż n a
s p o s trz e c , ja k n ie w ie le d a t a w y ra ż a .
O t, c z u b e k g ó ry lo d o w e j, c o n a jw y ż e j.
A c z a se m n a w e t - w ie lk ie n ie p o r o z u -
m ie n ie .
P rz y k ła d e m d a ty , d o k tó re j n a le ż y
o d n o s ić się z o s tro ż n o ś c ią , je s t ro k
1782, w k tó ry m J a m e s W a tt d o p r a c o ­
w a ł sw o ją k o n c e p c ję m a sz y n y p a r o ­
w ej. J a k o d a tę w y n a le z ie n ia m a sz y n y
p a ro w e j W a tta m o ż n a ró w n ie d o b rz e
p r z y ją ć r. 1760, k ie d y to p o w s ta ł o d ­
d z ie ln y k o n d e n s a to r do s iln ik a p a r o ­
w eg o N e w c o m e n a . D a le k o w s z a k ż e
p o w a ż n ie js z e n ie p o ro z u m ie n ie z a ­
c z y n a s ię w te d y , k ie d y k tó r ą k o lw ie k
z ty c h d a t w ią ż e się z u m o w n y m i
o k re ś le n ia m i, n a d a w a n y m i o k re s o m
h is to ry c z n y m .
W ś w ia d o m o ś c i w ie lu lu d z i m a s z y ­
n a p a ro w a k o ja rz o n a je s t n a ty c h ­
m ia s t z o s ie m n a s to w ie c z n ą r e w o ­
lu c ją p rz e m y s ło w ą w A n g lii. T y m ­
c z a se m r e w o lu c ja p rz e m y s ło w a n a ­
b r a ła ro z p ę d u n a k ilk a d z ie s ię c io le c i
p rz e d 1782 r,, i to n ie d la te g o , że n a d
s iln ik ie m p a ro w y m p ra c o w a ło w ó w ­
c z a s w ie lu k o n s tr u k to r ó w , i że n ie ­
k tó r e ic h m a s z y n y m ia ły p e w n e z a ­
s to s o w a n ie g o s p o d a rc z e , le c z d l a t e ­
go, że f a b r y k a n c i d y s p o n o w a li i n ­
n y m , d o b rz e z n a n y m i w c ią ż u le p s z a ­
n y m s iln ik ie m - k o łe m w o d n y m . T o
w ła ś n ie o n o p rz y c z y n iło się d o s tw o ­
r z e n ia ty p o w e g o k r a jo b r a z u p r z e m y ­
sło w e g o w A n g lii - z a k ła d y p r o d u k ­
c y jn e s tło c z o n e w d o lin a c h rz e k
i w z d łu ż k a n a łó w - u z a le ż n ia ją c p r o ­
w a d z e n ie w s z e lk ie j w y tw ó rc z o ś c i o d
b lis k o ś c i o d p o w ie d n io siln e g o s t r u ­
m ie n ia w o d y .
K ie d y W a tt p r a c o w a ł n a d sw o im
s iln ik ie m , k o ło w o d n e n ie b y ło b y ­
n a jm n ie j u rz ą d z e n ie m a rc h a ic z n y m ,
a m a c h in y p a ro w e n ie m ia ły ż a d n e j
d o tk liw ie o d c z u w a n e j lu k i d o z a ­
p e łn ie n ia , Je s z c z e w 1R28 r, s ir W ll-
lia m F a i r b a i m p o d d a ł s iln ik w o d n y
r a d y k a ln e j m o d e r n iz a c ji, m o n tu ją c
n a k o le n a s ię b ie r n y m c z e r p a k i w y p o ­
s a ż o n e w z a w o ry , k tó r e u m o ż liw ia ły
^ s u w a n i e g r o m a d z ą c e g o się p o d n a ­
p ły w a ją c ą w o d ą p o w ie tr z a .
P o d o b n a , c h o ć o m n ie js z y m z n a ­
c z e n iu , p rz y g o d a s p o tk a ła z e g a ry s ło ­
n e c z n e , k tó r e b y n a jm n ie j n ie z e sz ły
ze sc e n y , o b la n e ru m ie ń c e m W Btydu,
p o w s z y s tk ic h o s ie m n a s to w ie c z n y c h
u le p s z e n ia c h z e g a r a m e c h a n ic z n e g o
(n a c z e le z w y n a la z k ie m c h r o n o m e tr u
m o rs k ie g o w la ta c h 1 7 3 5 -1 7 7 4 ), le c z
d o c z e k a ły s ię je s z c z e u le p s z e ń , w y n i­
k a ją c y c h z p r z y r o s tu w ie d z y m a te ­
m a ty c z n e j i a s tr o n o m ic z n e j w p o ­
c z ą t k u X IX w. ( P r z y k ła d te n t r a c i
j e d n a k n a w y ra z is to ś c i, je ś li u ś w ia ­
d o m im y so b ie , że z e g a ry s ło n e c z n e
b y ły p o tr z e b n e d o r e g u la c ji m e c h a n i­
c z n y c h ).
D a ty o lś n ie w a ją , s u g e r u ją c , że
p r z e d te m ,,te g o c z e g o ś " n ie b y ło i o to
n a g le , z n ie n a c k a - je st! T y m c z a s e m
zaś w ię k s z o ś ć k o n c e p c ji te c h n ic z ­
n y c h a n i p o z re a liz o w a n iu n ie w p r o ­
w a d z a ż a d n y c h z a s a d n ic z y c h z m ia n
d o r z e c z y w is to ś c i, a n i n ie w y n ik a
z n ie s p o d z ie w a n y c h o lś n ie ń p io n ie ­
ró w . D o ść p rz y p o m n ie ć p o to c z n y
s p o s ó b m y ś le n ia o ż a r ó w c e e le k tr y c z ­
n ej: n a jp ie r w c o ś ta m k o p c iło i d y m i­
ło ,.lu d z ie c h o d z ili s p a ć z k u r a m i, n ie ­
w in n i p r z e c h o d n ie o b r y w a li o d c h u li­
g a n ó w , p ó ź n ie j p r z y s z e d ł ro k 1879
i o to j e s t .,. św ie c i, r o z p r a s z a c ie m n o ś ­
c i i c ie m n o tę . T y m c z a s e m z a ś c o n a j ­
m n ie j o d p o c z ą tk u X IX w . e k s p e r y ­
m e n to w a n o z ró ż n y m i s p o s o b a m i
o ś w ie tla n ia . W ie lk ie m ia s ta Z a c h o d u
ro z ja ś n iły s ię w p o ło w ie X IX w.
w s k u te k z a s to s o w a n ia g a z u ; w S t a ­
n a c h Z je d n o c z o n y c h n a f t a i g a z s p o ­
w o d o w a ły z n a c z n y ro z w ó j o ś w ie tle ­
n ia d o m o w e g o m ię d z y 1855 i 1895 r.
Ż a r ó w k i E d is o n a w z b u d z iły z a in te ­
re s o w a n ie , a le w c z e ś n ie j d o k o n a ły t e ­
g o ta k ż e la m p y łu k o w e i ś w ie c e J a b -
ło c z k o w a , i p o tr z e b a b y ło d z ie s ię c iu
la t, b y k o n s e k w e n c je a r c h ite k to n ic z ­
n e s to s o w a n ia ż a ró w k i z ro z u m ie li
p r o je k ta n c i b u d y n k ó w .
P o d o b n e z a s tr z e ż e n ia u c z y n ić n a ­
le ż y . p o d a ją c r o k 1853 ja k o d a tę w y ­
n a le z ie n ia (p rz e z Ig n a c e g o Ł u k a s ie -
w ic z a ) la m p y n a fto w e j. Ł u k a s ie w ic z
w ie d z ia ł o w c z e ś n ie js z y c h p r ó b a c h
s to s o w a n ia r o p y d o c e ló w o ś w ie tle ­
n io w y c h i z n a ł k o n s tr u k c ję la m p y n a
k a m fin ę (o lej te r p e n ty n o w y z m ie s z a ­
n y z a lk o h o le m ). J u ż w 1810 r. la m p ę
o p a la n ą d e s ty la te m ro p y w y m y ś lił
z r e s z tą i s k o n s tr u o w a ł p e w ie n C z e c h
w D ro h o b y c z u . P o d o b n ie w y g lą d a ła
s y tu a c ja w A n g lii i w S t a n a c h Z je ­
d n o c z o n y c h . W l a t a c h p ię ć d z ie s ią ­
ty c h m n o ż y ły się ta m p a te n ty n a ro z ­
m a ite la m p y , p r z e z n a c z o n e d o s p a la ­
n ia d e s ty la tó w w ę g la l u b ro p y . P r a c e
te tr w a ły w n a jle p s z e p o u p o w s z e c h ­
n ie n iu s ię tr w a łe j ż a r ó w k i E d is o n a ,
to te ż - p o d o b n ie ja k w p r z y p a d k u
k o ła w o d n e g o i z e g a r a s ło n e c z n e g o -
la m p a n a f to w a o s ią g n ę ła m a k s im u m
s w o ic h m o ż liw o ś c i w o k re s ie , k tó ry
K iedy w 1965 r. w ykonywano to zdjęcie, k o i o
n a le ż a ł ju ż d o in n e j k o n c e p c ji. w odne w S te n i K uźn icy jeszcze działała.
Z am ontow ane co na im n iej sto tst w cze iniei,
w c h w ili budow y było ju ż przeżytkiem , nie
U m o w n o ś ć d a t s ta je s ię je sz c z e tyle dlatego, źe nie było siln ikie m parowym ,
Ile dlateg o, ie bu do w an o wówczas koła m e­
b a r d z ie j o c z y w is ta , je ś li p o s ta w im y
talowe o znacznie wyższej w ydajności
s ię w s y tu a c ji lu d z i w s p ó łc z e s n y c h
dokonyw anym w y n a la z k o m . W yo­
b r a ź m y s o b ie , ż e ż y je m y w e p o c e S t a ­
o s ią g n ię c ia p rz e z e ń d o m in a c ji
n is ła w a S ta s z ic a (1 7 5 5 -1 8 2 6 ), d z ia ła ­
w p rz e m y śle , Z ty m , ż e - j a k p a m i ę t a ­
c z a p o lsk ie g o O ś w ie c e n ia i g o rą c e g o
m y - k o ło w o d n e je s t w ó w c z a s n a d a l
r z e c z n ik a u p r z e m y s ło w ie n ia k ra ju .
k o n c e p c ją w s tę p u ją c ą , a n ie z s tę p u ­
K tó ż m ó g ł w te d y p o w ie d z ie ć z c a łą
ją c ą , a n o w e k o ła b ę d ą m o n to w a n e
p e w n o ś c ią , d o ja k ie g o ź r ó d ła n a p ę d u
w A n g lii a ż d o l a t d w u d z ie s ty c h n a ­
n a le ż y p rz y s z ło ś ć ? J a m e s W a tt p a ­
sz e g o s tu le c ia . N ie tr z e b a p r z y p o m i­
m ię ta ł z a p e w n e d o s k o n a le d a ty s w o ­
n a ć , że m a s z y n a p a r o w a o s ią g a z k o ­
ic h p a te n tó w , a le in n i k o m p e te n tn i
le i m a k s im u m s w o ic h m o ż liw o śc i
o b s e r w a to r z y m o g li ła tw o u le c fa s c y ­
w o k re s ie , g d y is tn ie ją ju ż k o n k u r e n ­
n a c ji ro z w o je m s iln ik a w o d n e g o . N a ­
c y jn e s iln ik i s p a lin o w e . P o d o b n a n ie ­
s tą p ił o n m .in . w w y n ik u k o n k u rs u ,
p e w n o ś ć m o g ła p a n o w a ć w c z a s a c h
o g ło sz o n e g o p r z e z R o y a l S o c ie ty
S ta s ic a co d o p rz y s z ło ś c i z e g a ró w
w 1759 r. O d te g o c z a s u m o ż n a m ó w ić
m e c h a n ic z n y c h , le c z s a m S ta s z ic tu
o p o c z ą tk a c h b a d a ń n a u k o w y c h n a d
a k u r a t się n ie w a h a ł, w y ra ż a ją c się
k o łe m w o d n y m . O d 1776 r. p o w s ta ją
z p e w n y m le k c e w a ż e n ie m o ty c h , k t ó ­
k o ła z la n e g o ż e la z a i k a ż d y n ie m a l
rz y p r a g n ę li w c ią ż u le p s z a ć z e g a ry
r o k - a ż d o w y n a la z k u F a i r b a i m a -
sło n e c z n e ,
p rz y n o s i p o p r a w ę w y d a jn o ś c i te j m a ­
sz y n y . N a w e t s a m i w y n a la z c y n ie T a k w ię c d a ty , n a w e t je ś li m o ż liw e
w ie d z ie li, n a c o s ta w ić s k o ro w y b itn y d o u s ta le n ia , m ó w ią n a m b a r d z o n ie ­
in ż y n ie r a n g ie ls k i J o h n S m e a to n w ie le o d z ie ja c h te c h n ik i. N a rz ę ­
(p ie rw sz y , k tó r y o d p o w ie d z ia ł n a d z ie m w y g o d n ie js z y m je s t p o ję c ie
a p e l z 1759 r. i z a b r a ł s ię z a u d o s k o ­ o k re s u . Z p o w y ż sz y c h p rz y k ła d ó w
n a la n ie k o ła z p ió r e m i lic z y d łe m w id a ć je d n a k , że z w y k le m o ż n a m ó ­
w r ę k u , a n ie - j a k d o ty c h c z a s - m e to ­ w ić o o k re s a c h d w o ja k ie g o r o d z a ju :
d ą p r ó b i b łę d ó w ) z a jm o w a ł się r ó w ­ te g o m ia n o w ic ie , w k tó ry m ja k a ś id e a
n ie ż w p r o w a d z a n ie m u le p s z e ń do o s ią g a sw ó j n a jp e łn ie js z y k s z ta łt, i te ­
m a s z y n y p a r o w e j, i to n ie W a tta , le c z g o , w k tó ry m z n a jd u je n a js ta r s z e z a ­
N e w c o m e n a . T e n p lu r a liz m k o n c e p ­ s to s o w a n ie . C zy w ię c z a s a d z k i p e rio -
c ji i k o n s tr u k c ji te c h n ic z n y c h tr w a co d y z a c ji n ie s ą ró w n ie g ro ź n e , co p u ­
n a jm n ie j d o 1800 r,, k ie d y w y g a ś n ię ­ ła p k i c h ro n o lo g ii? Z a s ta n o w im y się
c ie p a t e n t u W a tta o tw ie r a d ro g ę d o n a d ty m z a m ie sią c .
r a d y k a ln e j m o d e r n iz a c ji jeg o s iln ik a ,
d o w y k o r z y s ta n ia w s z y s tk ic h je g o
m o ż liw o śc i, a w k o n s e k w e n c ji do Henryk Hollender
81

O WAPNIU, WAPNIE,
GIPSIE I CEMENCIE
Część II
Jeżeli już w odpowiednio wysokiej tem peratu­
rze wyprażyliśmy węglan wapniowy, to otrzyma­
liśmy biały proszek - tlenek wapniowy (CaO),
zwany potocznie, a już specjalnie w języku bu­
dowlanych, wapnem palonym. Do doświadczeń,
które zaraz przeprowadzimy, musimy się postarać
0 nieco większą ilość wapna palonego (ok, 200-300
g). Zwróćmy uwagę na użytą formę: „postarajmy
sięł,t a nie „wykonajmy”. JaK już przekonaliśmy
się, rozkład termiczny węglanu wapniowego jest
reakcję wymagającą dostarczenia bardzo dużych
ilości eiepła, Zapamiętajmy tę informacjęI Wyni­
kają z niej dwie rzeczy. Z jednej strony nie warto
w domowych warunkach zużywać tak dużych
ilości ciepła, zwłaszcza że wapno palone jest tanie
1dostępne na każdej budowie. Z drugiej zaś strony
tlenek wapniowy (CaO) w odpowiednich w arun­
kach oddaje zmagazynowaną jakby w sobie ener­
gię cieplną.
A teraz zagadka.
- C zy bez użycia g rza łk i elek tryczn ej , gazu ,
drew n a , węgla albo je szc ze innego p a liw a , można
ugotow ać jajko na m iękko?
Czekamy na Twoją odpowiedź.
Otóż można. Doskonale się do tego nadaje właś­
nie wapno palone (CaO),
Bierzemy grudkę CaO, wrzucamy ją do probów­
ki i dolewamy 0,5-1 cm3wody. W probówce rozpo­
cznie się jakaś reakcja, której zewnętrznym obja­
wem będzie bardzo silne rozgrzanie się zawartoś­
ci, Oto i wzór naszej reakcji:
CaO+HjO-* Ca(OH)2+eal
Tak więc z tlenku wapniowego i wody tworzy
się nowy związek - wodorotlenek wapniowy
[Ca(OH)2 ], a powstawaniu tego związku z tlenku
wapniowego towarzyszy wydzielanie się bardzo
dużych ilości ciepła. Teraz już z łatwością rozszy­
frujemy zagadkę z gotowaniem jajka. Wystarczy
82
jajko obłożyć tlenkiem wapniowym i całość polać
wodą. Reagująca mieszanina tak się rozgrzeje i bę­
dzie tak długo wydzielać ciepło, że surowe jajko
zamieni się w jajko „na miękko” . Wydzielające się
podczas reakcji wapna palonego wielkie ilości
ciepła były już od dawna znane i nawet wykorzys­
tywane. Oto bizantyjskie żaglowce zostały już
w VII wieku wyposażone w bardzo groźną broń,
zwaną wówczas ogniem greckim. Te słynne ognie
- to pewnego rodzaju miotacze płomieni. Po zbli­
żeniu się do nieprzyjaciela na długość kilkunastu
metrów, z ru r umieszczonych na dziobie i burtach
żaglowca wylatywały płonące strumienie. - Co to
m iało w spólnego z w apnem p a lo n ym ?-m oże paść
pytanie. Otóż w skład mieszaniny stanowiącej owe
ognie greckie wchodziła ropa naftowa, woda
i właśnie wapno palone. Gdy w zamkniętym zbior­
niku zapoczątkowana została znana już nam reak­
cja, wydzielała się ogromna ilość ciepła. Lotniej-
sze składniki ropy naftowej przechodziły w pary,
a wytworzone w zbiorniku ciśnienie pozwalało na
wyrzucenie na zewnątrz zapalanych strumieni na
dużą odległość. Często do ropy naftowej dodawa­
no jeszcze siarkę, która oblepiała nieprzyjacielski
statek i bardzo długo się paliła. Dziwne się może
zdawać, skąd w tak odległych czasach jak Cesars­
two Bizantyjskie, miano już wapno palone.
Kto i kiedy dokonał tego wynalazku, chyba już
nigdy się nie dowiemy. Jest natomiast pewne, że
Grecy, a następnie Rzymianie, umieli z brył natu­
ralnych węglanów, zwanych wapiennikami,
otrzymywać wapno palone, poprzez ogrzewanie
ich w ogniskach. A więc sztuka wypalania wapieni
była znana już 2000 lat temu.
Z powodu wydzielania się dużych ilości ciepła
reakcję wapna palonego z wodą nazwano już wte­
dy gaszeniem wapna i nazwa ta przetrwała do
dziś.
Aby uniknąć pomyłek, powtórzymy to sobie
jaszcze raz:
- p r a ż e n i e w a p i e n i , zwane jest pale­
niem, a powstający produkt czyli tlenek wapnio­
wy (CaO) - wapnem palonym,
- r e a k c j a w a p n a p a l o n e g o z wo d ą ,
zwana jest gaszeniem, a powstający produkt, wo­
dorotlenek wapniowy [Ca(COH)2] - to wapno
gaszone.
Tym razem będzie nam potrzebne 5-10 g wapna
palonego.
Umieśćmy w 250 cm3zlewce 10 g wapna palone­
go i wiejmy powoli, bezwarunkowo bardzo powo­
li, małymi porcjami 150 cm3 wody. Zawartość
zlewki musimy stale mieszać pręcikiem szklanym.
Po około godzinie, gdy proces gaszenia wapna już
się zakończy, odstawiamy zlewkę jeszcze na go-
dzinę, Pa tym czasie na dnie zgromadzi się białawy
osad, a nad nim zielonkawy, mętny roztwór. Roz­
twór ten zlewamy i przesączamy przez bibułę.
Otrzymamy klarowną ciecz, którą jest wodny roz­
twór wodorotlenku wapniowego [Ca(OH)2],
- A czym je st ten białawy osad, k tó r y p o zo sta ł
na dnie z le w k i? - pada teraz pytanie.
To jest też wodorotlenek wapniowy, ale w po­
staci osadu, a nie roztworu. My zaś do doświad­
czeń potrzebujemy klarownego wodnego roztwo­
ru Ca(OH)2. A dlaczego stawiamy takie warunki,
zaraz się wspólnie przekonamy.
Większą próbówkę napełniamy do połowy tą
klarowną cieczą, bierzemy cienką rurkę szklaną
lub z tworzywa sztucznego i bardzo powoli wdmu­
chujemy przez nią ustami powietrze do probówki
z cieczą. Koniec rurki musi być zanurzony głęboko
w cieczy. Dmuchamy ostrożnie, tak aby ciecz się
nie rozchlapywała. Zaobserwujemy wówczas, że
dotychczas klarowny płyn lekko, ale szybko zmęt­
nieje. Po paru minutach dmuchanie przyrywamy
i probówkę ze zmętniałą cieczą odstawiamy do
stojaka. Nie upłynie kwadrans, a na dnie probów­
ki zbierze się odrobina białego osadu.
Zanim odpowiemy sobie z czego i jak ten osad
powstał, wykonamy podobne doświadczenie, ale
już na większą skalę. Mianowicie, do cylindra
miarowego (można go zastąpić wąskim wysokim
słoikiem) wlewamy przesączony, klarowny roz­
twór Ca(OH)s■Teraz cylinder stawiamy na dużym
kawałku folii. Pamiętajmy o tym warunku, bo
inaczej się pogniewamy. Bierzemy syfon z wodą
sodową i odwracamy go dnem do góry. Wcześniej
na wylot rurki syfonu naciągamy odpowiedniej
średnicy elastyczną rurkę, a drugi jej koniec za­
nurzamy w cylindrze z klarownym roztworem
Ca(OH)2. Do naszego celu nadaje się tylko syfon ze
sprawnie działającą dźwigienką, elastycznie rea­
gującą na siłę docisku .
Nadchodzi moment decydujący! Bardzo ostroż­
nie i powoli zaczynamy naciskać dźwigienkę syfo­
nu. Chodzi nam o to, aby rurką z syfonu do
cylindra popłynął mały strumień gazu. Jeśli naciś­
niemy za szybko, zawartość cylindra zostanie roz-
chlapana i właśnie dlatego jeszcze raz prosimy
o ostrożność Mamy nadzieję, że z syfonu powoli
płynie mały strumień gazu. Poznamy to po umiar­
kowanym strumyku bąbelków ukazujących się
w cylindrze. Po około minucie nacisk na dźwigien-
kę trzeba zwolnić.
Co się stało w tym czasie w cylindrze? Otóż, cała
jego zawartość silnie zmętniała.
Gdy po kwadransie osad opadnie na dno, odsą­
czamy go i przemywamy wodą na sączku. Nastę­
pnie tak przemyty, biały osad przenosimy z sączka
do małej probówki i wlewamy 1-2 cm3rozcieńczo­
nego kwasu solnego: nastąpi syczenie i pienienie
się w probówce pod wpływem kwasu.
- To reakcja k w a só w z w ęglanam i - odpowiedź
pada bez namysłu,
Zgoda. Właśnie teraz w probówce przeprowa­
dziliśmy reakcję węglanu wapniowego z kwasem
solnym:
CaC03+ 2HC1 —>CaC^+HgO+COj
- A le skąd w na szym cylindrze w zią ł się węglan
w apn iow y - docieka nasz Czytelnik - skoro w la ­
łem wodiny ro ztw ó r w odorotlenku w apniow ego
[Ca(OH)2 ]?
Produkcja wody sodowej polega przecież na
nasyceniu pod ciśnieniem wody gazem dwutlen­
kiem węgla. Jeżeli syfon odwrócimy dnem do góry
i naciśniemy dźwignię, rurką, która w syfonie nie
sięga 'do samego dna, uchodzić będzie dwutlenek
węgla zebrany teraz u góry naczynia. Jeżeli gaz ten
zetknie się z wodorotlenkiem wapniowym, naty­
chmiast rozpoczyna się reakcja chemiczna:
Ca(0H)2+C02 -* CaCOal+HaO,
w wyniku które] powsta]e właśnie nierozpusz­
czalny w wodzie węglan wapniowy (nasza strzał­
ka skierowana w dół) i woda.
Skoro więc do wodnego roztworu C a(O H )2
wprowadziliśmy z syfonu strumień dwutlenku
węgla, powstał nierozpuszczalny w wodzie wę­
glan wapniowy, który w postaci białego osadu
zebrał się na dnie cylindra.
Pozostało nam jeszcze jedno pytanie związane
z poprzednim doświadczeniem: - Co m iało z tym
w spólnego dm uchanie p rze z ru rk ę ? Chodziło tu
również o wprowadzenie do roztworu Ca(OH)2
dwutlenku węgla. W powietrzu, które podczas
wydechu uchodzi z naszych płuc jest przecież
zawsze kilka procent dwutlenku węgla. Przekona­
liśmy się o tym naocznie, obserwując mętnienie
cieczy w probówce.
Stefan Sękowski
83

N a czym pływali
nasi p r a p r z o d k o w i e ?
Wiadomo, że potrzeba jest matką wynalazków. Można
to odnieść do pierwszego pojazdu wodnego, jakim posłu­
giwał sią człowiek pierwotny.
Przypadkowo zwalony do wody pień drzewny, na któ­
rym schronienie, a zarazem możliwość podróżowania
drogą wodną znajdowało ptactwo i mniejsze zwięrzęta,
zapewne był inspiracją dia praczłowieka do odbycia po­
dobnej podróży. Tak więc nie biblijna Arka Noego, lecz
przypadkowy pień drzewny był pierwszym pojazdem
wodnym, jakim posłużył się człowiek.
Setki, a może tysiąclecia nabierał doświadczenia czło­
wiek pierwotny. Profilował on ów, początkowo przypad­
kowy. pojazd nadając mu zarazem kierunek ruchu, naj­
pierw za pomocą nóg i rąk. a dopiero później stosując
najprymitywniejszy pędnik, a zarazem ster w postaci
ułamanej gałęzi. Ciągłe doskonalenie owego prymitywne­
go pojazdu jak i pędnika, doprowadziło w końcu do
świadomego skonstruowania przez człowieka tratwy -
poiazdu znacznie większego, bardziej stabilnego, odpo­
wiadającego potrzebom transportowania już nie tyłko
pojedynczych łudzi, lecz całych rodzin oraz ładunków. I to
me tylko na spokojnym zbiorniku wodnym, jakim jest
jezioro, staw lub rzeka, łącz także na wodach morskich.
Tratwa charakteryzowała się bowiem nie tylko dobrą
statecznością, ale także doskonałą pływalnością, jakiej
nie miały późniejsze pojazdy wodne.
Tratwy łączono z kilku kłód drzewnych, przy czym
nieobojętne było jakiego rodzaju drewna użyto do ich
budowy. Najlepszą pływalność zapewniało lekkie, gąb­
czaste drewno Balsa rodem z południowej Ameryki. Po­
dobnymi właściwościami charakteryzuje się bambus.
Prawdopodobnie dzięki tratwom wspólnoty pierwotne,
w tym także Indianie peruwiańscy odbywali oceaniczne
Na p o czą tku byl pień zw alon eg o drzewa
ifT/J>• •
84
podróże. Migrowali i zasiedlali odległe wyspy, a nawet
kontynenty. Tę ostatnią hipotezę próbował w 1947 r.
udowodnić norweski etnograf Thor Heyerdahl, który na
czele pięciu podobnych mu śmiałków skonstruował
z drewna, głównie bambusu. kopię prehistorycznej tratwy
(nazwano ją ,,Kon Tiki1' na cześć legendarnego boga
słońca) I podjął Bto dni trwającą podróż przez Pacyfik,
zakończoną sukcesem. Bambusowa tratwa była prawdo­
podobnie tym pojazdem wodnym, który umożliwił migra­
cję plemion pierwotnych z Indonezji do Australii i Tasma­
nii. Posługiwano się nią zapewne w zasiedlaniu Europy.
Tratwami docierały pierwotne plemiona do Wysp Brytyj­
skich i wysp Morza Egejskiego. Tratwy na północy Europy
łączono z kilku pni drzew i wiązano grubymi powrozami,
bądź rzemieniami. Z kolei na Południu w delcie Nilu
wiązano tratwy z pęków papirusa lub sitowia.
Z czasem doskonalono oba rodzaje pojazdów. Te na
północy Europy wzmocniono belkami poprzecznymi, zaś
papirusowe moszczono grubymi matami trzcinowymi
Wiązanie tratw y ze szczap lekkieg o drewna
bądź wykładano drewnem, zapobiegając tym samym za­
lewaniu wodą ładunku i podróżujących. Ochronę ludziom
przed deszczem i chłodem zapewniały wznoszone na
tratwach szałasy, zaś napęd wiosłowy wspomagano ża­
glem. Jedną z najważniejszych zalet tratwy była jej znacz­
na ładowność, toteż używano jej do transportowania
ciężkich ładunków także w historycznych już czasach,
gdy oprócz tratw używano w żegludze innych rodzajów
pojazdów. W starożytnym Egipcie tratwami transporto­
wano olbrzymie ciosy bfoków skalnych przeznaczonych
na obeliski, bądź na piramidy. Tratwami przewożono
w starożytnej Grecji słonie bojowe i oddziały zbrojnych.
Tratwy znajdowały wszechstronne zastosowanie także do
połowu pereł i wypraw pirackich na Morzu Czerwonym
i Oceanie Indyjskim.
Tratwy ze względu na materiał konstrukcyjny można
podzielić na: tratwy drewniane, tratwy trzcinowe, tratwy
Tratwa-skórzak
•I
z kory, skórzakl i tratwy z dyń bądź tykw. Rozmaitość
budulca, }aki znajdował się w zasięgu ówczesnych kon­
struktorów powodował rozmaitość form i typów tratw.
Nieobojętne jednak dla rejonu ich zastosowania (Indie,
akweny pomiędzy deltą Mekongu a Tajwanem, Nowa
Gwinea, wyspy Melartezji, także Ekwador, Peru i Brazylia)
pozostawało przeznaczenie. Tratwy konstruowane
z drewna miały zastosowanie tam, gdzie najważniejszą
potrzebą było transportowanie ładunków, bądź pasaże­
rów, w mniejszym zaś stopniu nadawały się one do
połowów ryb. Wyróżnić należy niektóre typy tratw z drew­
na (Indie), którym nadawano kształt, stawiający jak naj­
mniejszy opór wodzie. Formowano je na kształt łodzi.
Najgrubsze kłody stanowiły po kład. Z węższych formowa­
no rodzaj burt. Tratwa zwężała się ku przodowi, lekko
uniesionemu. Tak jak w odległej przeszłości tak i dzisiaj
tratwa ma zastosowanie głównie na rzekach i jeziorach.
Natomiast na morzu trafiają się wciąż jeszcze tratwy
z drewna - u zachodnich wybrzeży Północnej Ameryki,
południowych wybrzeży Gwatemali, dorzeczu Amazonki
i w delcie rzeki Kongo.
Tratwy trzcinowe sporządzano przede wszystkim w re­
jonach ubogich w drzewostan. Do ich konstrukcji używa­
no papirusu, trzciny, sitowia bądź bambusy. Wiązki bądź
rolki tego materiału układano ściśle jedną obok drugiej,
wiązano z sobą powrozami bądź rzemieniami. Zwężające
się ku przodowi i tyłowi końce były nieco uniesione.
Tratwa w połowie była wybrzuszona na boki, lecz zarazem
dobrze w tym miejscu związana. Najbardziej znane są
tratwy starożytnego Egiptu. Dwie lub trzy suche wiązki
papirusu mogły utrzymać na wodzie dorosłego człowieka
i tak jak w przeszłości, tak i dzisiaj pozwalają mu osiągnąć
drugi brzeg Nilu,
Wadą papirusu jest to, że podobnie jak inne rodzaje
trzcin, dość szybko nasiąka wodą i traci pływalność.
Dlatego też tratwami z trzciny nie można było podejmo­
wać zbyt długich podróży. Musiano dość często przery­
wać podróż, wyciągać papirusowe tratwy na brzegi i je
suszyć. Zaletą papirusowych tratw był za to ich niewielki
ciężar. Z łatwością można było je przenosić, napędzać
i kierować zaledwie jednym wiosłem. Tratwy trzcinowe
Tratwa trzcin o w a - „T o to ra s " z je zio ra Titic&ca
i papirusowe można i dzisiaj jeszcze spotkać na rzekach
i jeziorach wschodniej Afryki, w Zatoce Perskiej, u ujścia
Gangesu, i u zachodnich wybrzeży Ameryki Północnej
i Południowej. Na jeziorze Titicaca, największym jeziorze
Ameryki Południowej tamtejsi Indianie wciąż jeszcze wią­
żą swe papirusowe tratwy, zwane „Totoras” używając ich
do transportu i rybołówstwa. Kadłub „Totoras” konstruo­
wany jest z dwóch wiązek trzciny na końcach uniesionych
do góry. Jej „burty” w postaci trzcinowych mat okalają
wokół kadłub „Totoras” chroniąc znajdujących się we­
wnątrz Indian przed wiatrem i bryzgami fal. Tratwa zaopa­
trzona była w podwójny maszt, dźwigający duży prosto­
kątny żagiel, także wykonany z trzciny.
Innego rodzaju materiału do konstrukcji tratw używali
pramieszkańcy Tasmanii, wyspy położonej na południo­
wy wschód od Australii. Dostępnym i łatwym w obróbce
materiałem, jakim posługiwali się wyspiarze, ze względu
na prymitywne narzędzia, była kora drzew, zwłaszcza
eukaliptusowych. Wiązki kory stanowiące kadłub, łączo­
no ściśle łykami sporządzanymi również z kory eukaliptu­
sa. Z tego samego materiału konstruowano również „bur­
ty” tratwy, a w ruch wprawiano tratwę za pomocą wioseł
Tratwa z któd drzew nych
pozbawionych prawie zupełnie piór, wyglądem przypomi­
nających długie drągi.
Ale nie tylko na zastosowaniu kory drzewnej do budowy
tratw wyczerpywała się pomysłowość pradawnych kon­
struktorów. Wszędzie tam, gdzie brakowało lasów, radzo­
no sobie w inny sposób, a mianowicie wykorzystywano do
konstruowania tratw nadmuchanych powietrzem skór
zwierzęcych: kóz, owiec oraz wołów. Po wypatroszeniu,
zwierzęce skóry dokładnie uszczelniano i nadmuchiwa­
no, w rezultacie powstawały lekkie pontony niosące przy­
twierdzoną do nich rzemieniami platformę z drewna.
Platforma mogła pomieścić kilku ludzi i ładunek. Indianie
zachodnich wybrzeży Ameryki Południowej stosowali ja­
ko pływaki dla swych tratw nadmuchiwane skóry focze.
Tratwy Indian charakteryzowały się znacznymi rozmiara­
mi, toteż do napędu oprócz wioseł stosowali także żagiel.
Dzięki dużej pływalności, małemu zanurzeniu i łatwości
manewrowania tratwy - skórzaki doskonale sprawdzały
się przede wszystkim na śródlądziu: na rzekach i jezio­
rach. Próby podejmowania nimi podróży morskich koń­
czyły się najczęściej fiaskiem, gdyż przy dużym wietrze
i falowaniu (ze względu na swą lekkość i małe zanurzenie)
tratwy podrzucane były niczym nadmuchane piłki. Nie
można też było nadać im pożądanego kierunku. Równie
ekscentrycznym materiałem do konstrukcji tratw posłu­
giwali się pradawni ludzie obszarów dzisiejszego Meksy­
ku, Nikaragui oraz peruwiańscy Inkowie. Natomiast
w Afryce na terenie Sudanu, pomiędzy Nilem a Nigrem
budowniczowie tratw łączyli kilka wydrążonych dyń, lub
większą Ilość tykw I na tego rodzaju pływakach osadzali
konstruowaną z żerdzi bambusa platformę moszczoną
dodatkowo trzciną lub trawą. W ten sposób powstały
pokład mógł utrzymać na wodzie kilka osób i niewielki
ładunek. Ten rodzaj tratwy znajdował wyłączrte zastoso­
wanie na osłoniętych wodach śródlądowych.
Eugeniusz Koczorowski
85

Kurs Języka Pascal
C i ę ś ć 12
Przed miesiącem wspomnieliśmy o nowej strukturze
danych: rekordzie (zapisie), pozwalającej grupować In­
formacje o różnym charakterze. Rekord można przyrów­
nać do wiersza w dzienniku lekcyjnym. Wiersz ten jest
podzielony na pola-rubryki o różnej wielkości I przezna­
czeniu: nazwisko, adres, oceny itd. Każdemu uczniowi
jest przydzielony oddzielny wlersz-rekord o Identycznej
strukturze, Struktura rekordu to sposób Jego podziału na
pola-rubrykl. W dzienniku definicją rekordu Jest po prostu
nagłówek strony, w której wymienione są nazwy rubryk.
W odróżnieniu od dziennika, Pascal pozwala programiś­
cie samodzielnie,.potraktować arkusz", czyli zdefiniować
rekord I zdecydować o charakterze, rozmiarach i kolej­
ności poszczególnych pól. Definicje rekordu należy
umieścić wraz z Innymi definlc|aml w bloku deklaracji na
początku programu,
Wielką zaletą typu rekordowego jest Jego elastyczność.
Liczba pól rekordu jest ograniczona w praktyce tylko
zdrowym rozsądkiem programisty. W najprostszym przy­
padku pola rekordu będą zmiennymi typów skalarnych,
ale Pascal nie stawia tu Istotnych ograniczeń. Elementami
rekordu mogą być więc także tablice jedno-1 wielowymia­
rowe. 2biory, a nawet - Inne rekordy.
Definicja typu rekordowego rozpoczyna alą słowem
RECORD, po którym wyliczane są Identyfikatory I typy
poszczególnych pól - podobnie jak przy definicji zmien­
nych. Definicją kończy słowo END. Identyfikatory pól
mają charakter lokalny w obrąbie rekordu. Oznacza to, że
jeśli w definicji rekordu nazwano pole np. alfa, to w pro­
gramie może wystąpić Inna zmienna o nazwie alfa, bez
obawy pomyłki. Do poszczególnych pó! rekordu odwołu­
jemy aią bowiem podając łącznie Identyfikator rekordu
I . identyfikator poła, oddzielone kropką Oto prosty
przykład:
PR06RAH PrzvklidR tk& rduj
m U cztni RECORD
N « z«itk atA łffiA Y tl.»2fl 0f CHAR:
$r«dhi«O ctnt REAL)
SESIN READCN: N R lT E C N tzu lik ot’ })
READLNtOciłn.NiZhitko)j
SU TE ('Ś r u ta I ł a c m za H iM t łr t ’ ):
R EADlN(Uczin.Śruto IlO ctn lj
j ę j T g - N t t k z t M iw lik o h
W R lTELN U ic2en.Sr«dnl*0c«n*5i2ll
END,
Najpierw definiowany jest rekord Uezeń. Potem wpro­
wadzane I wyprowadzane wartości jego pól. Typy rekor­
dowe służą zazwyczaj do budowy kartotek itp. form orga­
nizacji Informacji w tzw. baty dartych. W tym przypadku
należy zg rupować rekordy w postaci np. tablicy. Modelem
jednowymiarowej tablicy rekordów może być arkusz
w dzienniku, w którym wiersze (uczniowie) są kolejno
ponumerowane (każdy uczeń w klasie ma indywidualny
numer Identyfikacyjny). Tablicą taką wykorzystamy w ele­
ktronicznym katalogu danych osobowych, np. członków
pewnej klasy. Po uruchomieniu programu pierwszą jego
czynnością powinno być wprowadzenie z klawiatury da­
nych osobowych uczniów:
86
............ ; .......... 1
REPEAT T a łiA n a i-N itd O K e n in a :
FOR U - 1 TO O slO f-l DO BE6IN J i- l+ l|
IF flancę i j.Nawiiko >* OaneCj3.nazwisko
THEN BEŚIŃ
O sobai* Dani U h D a n i£ j]i« Q in ttlh
J J * n iI I I t » Osoba: T u l i n i i * M a h in A
£NDr
END:
LWTIL Z ia lin i ■ N iidokonanai
FOR l i - 1 TO Osi Ol DO NITH D anttM DO BE&tN
M RITEIii2»’ i ".N a zw isk o ,la liiA o k U r1 4 ) i
IF P iic*C hldp TtCK HRITELNC H t iu y iM ’ 1
EL3€ HRITELNC* K łb lif i'"
END
END,
Zmienne: I. |. Zamiana I Oaoba zdefiniowano „na
wprost" - znajdą one zastosowanie w dalszych cząśclach
programu. Zmienna OatOa przedstawia numer ostatnio
wprowadzonego rekordu, a po zakończeniu wprowadza­
nia - ogólną liczbą podanych rekordów. Zapis: Dana [3].
Imla oznacza pole Imle w trzecim rekordzie tablicy Dane.
Zauważmy Jednak, że taki hierarchiczny (wielopoziomo­
wy) sposób odwoływania Bią do pól rekordu przestaje być
czytelny. A gdyby elementem rekordu był inny rekord?
Strach pomyśleć. Na szcząście problem skomplikowa­
nych odwołań można w wiąkszośct przypadków ominąć
dzląkl instrukcji wiążącej WłTH. Jej ogólny format jest
następujący:
WITH Zmienna typu rekordowego DO Instrukcja;
ODWOŁUJĄC SIE DO pól zm. rejk. WYKONAJ Instru­
kcją;
W Instrukcji, umieszczonej po słowie DO, można odwo­
ływać sią do pól zmiennej rekordowej, wymienionej po
WITH, za pośrednictwem samych tylko identyflktorów
pól. Innymi słowy, Instrukcja WITH wiąże z instrukcją
wymienioną po DO pojedynczy rekord. Identyfikatory pól
są wewnątrz instrukcji wiążącej traktowane po prostu
jako zwyczajne zmienne. Zamiast:
Oaoba. Imię: « 'Ilona*;
można napisać: WITH OSOBA DO imle: - 'Ilona*;
Instrukcja po WITH może być oczywiście instrukcją
złożoną. Zasiąg wiązania obejmie wtedy wszystkie Instru­
kcje pomiędzy BEGIN a END. Warto wiedzieć, że użycie
Instrukcji wiążącej nie tylko upraszcza zapis programu,
ale często pozwala też kompilatorowi utworzyć efektyw­
niejszy kod maszynowy, Oto blok operacyjny programu 2,
zapisany z użyciem instrukcji wiążącej:
BE6IN O tiO ii* 0t READLNj
REPEAT HRITECN o m o « b * ? IT /N 1 ')|
READLNlin)} IF m IN C’ T V H THEN SESIN
O ttO fł* O tłO t+U
NI TH D tm C O ttO tl DO BEGIN
t t |T § ( ’ N iw } ik f ll’ ) i READLNINtwItk&h
B S I liH i READLNIIa I i );
s T£( Rok urodzin i n ’ ) jREADLNIRokUri t
MRITECChlopik? (T/N)*)fREADLN(Oas>|
IF Odp IN t : T V t ' 3 THEN P lic i- C h op
^ ELSE P I k i - Sabat
END
END
UNTIL m IN E 'N V n ’ J
END.
Dalszymi czynnościami programu powinny być; upo­
rządkowanie alfabetyczne tablicy według nazwisk oraz
wyświetlenie kompletnej, posortowanej tablicy. Sortowa-
nie metodą pęcherzykową Już omawialiśmy, więc przyj­ samej instrukcji do tak, samo nazwanych pól rekordu
rzyjmy się tylko, jak funkcjonuje ono w tablicy złożonej i zmiennych, trzeba zrezygnować z WITH I pisać pełną
z rekordów. Pole: Nazwisko jest tzw. kluczem do sorto­ specyfikację pole rekordu, np.:
wania, lecz w razie konieczności dokonania zamiany Parametry. Droga; - Droga;
przemieszczane są całe rekordy. Jak widać użycie instru­ W tym przypadku pole: Droga w rekordzie: Parametry
kcji WITH nie jest możliwe tam, gdzie trzeba równocześ­ stanie się równe zmienhej Droga.
nie odwoływać się do kilku rekordów. Tam, gdzie można
ograniczyć się do pól jednego rekordu, WITH wydatnie Czasem wygodnie jest 2 ebrać we wspólnej „kartotece",
upraszcza notację. Przykładem może być następujące po czyli bazie danych, Informacje o kilku różnych odmianach
sortowaniu wyprowadzanie zawartości tablicy Dans: obiektów. Przykład: pracownicy zakładu. Dla mężczyzn
należy zapamiętać: nazwisko i stosunek do służby woj­
skowej, dla kobiet: nazwisko, nazwisko panieńskie i licz­
bę dzieci. Można użyć wówczas rekordów z wariantami,
różniącymi się strukturą (nie pozwalają na to prostsze
PROGRAM WaMantyMordu;
kompilatory, jak HP4S dla Spectrum). W definicji rekordu
TYPE Tekst* ARMYC1..20] OF CHAR; z wariantami należy najpierw wymienić te pola, które
VAft PracowntkffŚCORD występują we wszystkich wariantach (część wspólna
Nazwisko! Ttksti
CASE Pite: (Chlip, Baba) 0f rekordu). Potem nastąpi część zmienna, rozpoczynająca
Chłop:(Woj: (Po, Przędli; się słowem CASE. Po CA&B należy zdefiniować tzw. pole
Baba : (NiwPioim: Tekst;
Dzieci: INTEGER) znacznikowe. W polu tym zapisana będ2ie Informacja, do
EM); którego wariantu należy konkretny rekord. Często stoso­
.) wane są zmienne wyliczane, ale można użyć i Innych
WITH Pracownik DO BE6IN
KRITTLN(Nazwisko)| typów prostych (dyskretnych).
CASE P ie c OF
C hlopsIF Moj * Po THEN
MRITEi’ Po w aisku’ ); Za polem znacznikowym następują definicje cząśc
Baba :BE61N zmiennej w kolejnych wariantach rakordu. Najpierw wy
HRITELNlMaiwPaniifii mienia się wartość znacznika, odpowiadającą temu wa
D ii> c H V d z ie c i* )
ENt; rlantowi, po czym po dwukropku, w nawiasach okrągłych
EHD: umieszcza się definicje pól częśol zmiennej. Ogólna bu
END;
dowa definicji części zmiennej przypomina nieco instruk
cję CASE:
Powyższy fragment jest uzupełnieniem programu 3,
przeznaczonym do wstawienia bezpośrednio po wprowa­
dzającej dane pętli REPEAT.. U N TIL PROFAN Problidłlłiw ii;
Może się zdarzyć, że w programie tym samym Identyfi­ m PirmłryiRECOftD
katorem zostaną oznaczone: pole rekordu i Inna zmienna. cii!1!wręb
W tym przypadku wewnątrz Instrukcji WITH identyfikator END;
D rogiiR E A Li C m tM E B E R l
ten odnosi się wyłącznie do pola rekordu. Zmienna o ta­ BEGIN IdtTH F a r u t ł r y 00
kim samym identyfikatorze jest w zasięgu wiązania po BCBIK
Droga:* 3.5; C m i* 75
prostu niedostępna! Należy mieć to na uwadze, deklaru­ CNO;
jąc zmienne w programie. Przykład: Drogaifi 2®Jlt C liii*
MRtT£LM(Drogai ?:2» CliUTh
SlłELJlDtSflilwf. Cz«i 12)
PROWM BartkDanychNersial; END.
TYPE Tekst*ARRAYti,.20l OF CHAR;
Dan«Ptrs*RECORD
Nazwisko* Ifiei T ek st;
RekUr i INTEBER;
Pite i (C hłop, Baba);
END; Może się okazać, że w którymś z wariantów część
VAR Dane : ARRAYH..403 OFOanePers; zmienna jest pusta (nie zawiera żadnego pola). Jako
Osoba ; DaniPtri;
O s tO s ii,i* INTEBER; zn> Odpt CHAR; definicja części zmiennej wystarczy wtedy pusta para
- Z asiana : (Dokonana, N iedokonana)! nawiasów: ().
BEGIN OstOsi* 0! READLNi
REPEAT WRlTE(*Nowa osoba? (T/N)')|
READLN(zn); 1F zn IN t ’TV t’) THENBEBIN Większość kompilatorów nie sprawdza sensowności
OstOsi- OstOs+li HRITECNazwisko:*)! odwołań do pól części zmiennej. Można np. odczytać pole
READLN(DanetOstOsl.Nazwisko);
MRITE t * 1* i U ’ ) j READLN iD m etO stO f] .liii e l i Woj nawet wtedy, gdy pole znacznikowe typu ma wartość
WftITEV*R ok!’ ) ; READLN(DaniCOsiOsl.HokUr); Baba, chociaż jest to bezsensowne. Kompilator przydzie­
IIUTEt*Chi opak? t T /N D j READLN (Odp) j
if odp in n v n la na część wspólną każdego rekordu obszar pamięci
THEN DanetOstOsl.Plec!* Chłop o takich rozmiarach, aby zmieściły się w nim pota dowol­
ELSE DaneIOstOsj.Plec:= Baba;
END nego wariantu. Nazwy pól określają po prostu adresy
UNTIL zn IN t ’NVn, 2; poszczególnych pól w obrębie rekordu. Dla każdego
END. wariantu podział części wspólnej jest Inny. Próbując
zapisać pole: Woj w rekordzie przechowującym persona­
lia kobiety, uszkodzimy zlokalizowane w tym aamym ob­
szarze pamięci nazwisko panieńskie.
Wewnątrz instrukcji WITH nie mamy dostępu do zmien­
nych: Droga i C zat, gdyż tak samo nazywają się pola Problem rekordów z wariantami tytko zasygnalizowa­
rekordu Parametry. Każdy identyfikator musi mieć w da­ liśmy, gdyż w najbliższym czasie 2upełnle wystarczą nam
nej chwili jednoznaczną interpretację. W przypadku kon­ rekordy bez wariantów.
fliktu nazw w zasięgu działania WITH pierwszeństwo mają
nazwy pól. Jeśli już zajdzie potrzeba odwołania się w tej Roland Wacławek

87

WYWOŁYWANIE BARWNYCH
DIAPOZYTYWÓW ORWOCHROM
* ciej staje się przyczyną powstawania
W listach kierowanych do działu
„Fotoporady” nasi Czyt^nicy często
zwracają się z pytaniami dotyczący­
mi wywoływania barwnych materia­
łów odwracalnych produkcji NRD,
jedynych dostępnych w sklepach FO-
TOOPTYK1. Ponieważ można się
spodziewać w sieci tych sklepów po­
jawienia się gotowych zestawów do
wywoływania materiałów ORWO­
CHROM, toteż w dzisiejszym odcinku
postanowiliśmy przekazać najniez­
będniejsze informacje na temat ama­
torskiej obróbki tych materiałów.
Obróbka produkowanych przez
VEB FILMFABRIK w Wolfen (NRD)
materiałów ORWOCHROM prowa­
dzona jest w nietypowym, niskotem­
peraturowym procesie, oznaczonym
przez producenta kodem ORWO 9185
K. Można z jego pomocą wywoływać
zarówno diapozytywy przeznaczone
do wykonywania zdjęć przy świetle
dziennym (ORWOCHROM UT),
świetle sztucznym (ORWOCHROM
UK), jak również materiały oznaczo­
ne symbolem ORWOCHROM UD.
Nie ma również znaczenia format
materiału. Mogą być w nim obrabia­
ne zarówno błony płaskie, jak błony
zwojowe (6x8). filmy małoobrazko­
we (24x38), czy w końcu filrńy prze­
znaczone do amatorskich kamer fil­
mowych 8 mm.
Przebieg procesu ORWO 9165 K
został przedstawiony w tabeli 1.
W oryginalnym procesie do zwilżania
stosuje się wodny roztwór płynu F
905 w ilości 1 cz. płynu na 200 cz.
wody. W naszych sklepach dostępny
bywa jednak krajowej produkcji płyn
FOTONAL, który zastosowany zgod­
nie z instrukcją całkowicie zastępuje
produkowany w NRD płyn F 905.
Warto zauważyć, że czułość wywo­
ływanego materiału w zasadzie nie
wpływa na 2mianę procesu. Praktyka
jednak wskazuje, że przy obróbce
ORWOCHROM UT 18 czas wywoły­
wania czarno-białego dobrze jest
skrócić o 1 minutę, natomiast w przy­
padku ORWOCHROM UT 23 to samo
wywoływanie warto wydłużyć też o 1
minutę. Są to oczywiście odstępstwa
od recepty firmowej, wypraktykowa­
ne przez autora z pozytywnym skut­
kiem.
88
Czytając tabelę 1 łatwo zauważyć,
że bVrdzo ściśle jest określona tempe­
ratura wywoływania czarno-białego
i barwnego. Odchyłka nie może prze­
kraczać 0,25°C. Jest to bardzo ważne,
aby nie dopuścić do przekroczenia
czy nadmiernego obniżenia podanej
temperatury. Jest to bardzo trudne
w warunkach amatorskich i najczęś­
różnego rodzaju przebarwień. Co
gorsza, przebarwienia te nie dadzą
się już praktycznie w żaden sposób
skorygować, a slajd wykonywany jest
przeważnie tylko w jednym egzem­
plarzu. Do stabilizacji temperatury
kąpieli w profesjonalnych laborato­
riach fotograficznych stosowana jest
skomplikowana elektroniczna apa­
ratura. Rzemieślnicze stabilizatory
można kupić i w niektórych sklepach
FOTOOPTYK1, ale są to urządzenia
bardzo drogie i przy obrabianiu za­
ledwie kilku czy kilkunastu filmów
rocznie inwestycja taka jest całkowi­
cie nieopłacalna,
W warunkach amatorskich można
sobie poradzić wykorzystując dużą
bezwładność cieplną wody. W tym
celu do wanny trzeba napuścić sporo
wody o temperaturze 25,25°C (warto
się zaopatrzyć w precyzyjny termo­
metr laboratoryjny), do koreksu wlać
kąpiel o takiej samej temperaturze,
a następnie koreks zanurzyć w wo­
dzie znajdującej się w wannie. Uwa­
żać przy tym należy, aby woda z wan­
ny nie przedostała się do wnętrza
koreksu. Jest niemal pewne, że tem­
peratura wody w wannie w ciągu 10-
15 minut trwania obróbki nie obniży
się więcej niż o 0,5°C.
Temperatury pozostałych kąpieli
nie są już tak rygorystyczne. Przy
płukaniu wystarczy temperatura
zwykłej wody wodociągowej, nato­
miast pozostałe kąpiele mają tempe­
raturę pokojową i nie wymagają ani
studzenia, ani też podgrzewania.
Jest naturalną rzeczą, że w czasie
obróbki chemicznej filmów substan­
cje czynne znajdujące się w roztwo­
rach ulegają zużyciu. Nieuwzględ­
nienie tego faktu może spowodować
nieuzyskanie oczekiwanych efektów,
mimo przeprowadzenia całego proce­
su pod względem czasów i tempera­
tur zgodnie z tab. 1. Aby takiej sytua­
cji uniknąć, po wywołaniu każdego ponad 7 metrów jest oczywiście nie­
filmu, do roztworu wywoływacza możliwe w warunkach małych miesz­
czarno-białego trzeba dolać 80 cm3
regeneratora C07R a następnie całość
dokładnie wymieszać. Znajdujące się
w regeneratorze substancje uzupeł­
nią braki i pozwolą zachować proces nego i zaświetlanie można przepro­
w stanie nie zmienionym W przypad­ wadzić bez wyjmowania filmu z ko-
ku niezastosowania regeneratora na­
leży odpowiednio wydłużać czas wy­
woływania czarno-białego o ok. 1
min. po każdym filmie. Ale jest to
metoda bardzo niepewna i my radzi­
my raczej stosowanie regeneratora.
Podane ilości kąpieli jak i gotowe
2estawy (te najczęściej spotykane -
na 1 litr roztworu) pozwalają na pra­
widłową obróbkę 10 błon 6x6 lub
takiej samej ilości filmów małoobraz­
kowych. Próby wywoływania wię­
kszej liczby filmów mijają się z celem
i mogą spowodować tylko niepo­
trzebne zmarnowanie drogich mate­
riałów.
Wszystkie czynności począwszy od
ładowania koreksu do płukania po
przerywaniu muszą być wykonane
w całkowitej ciemności. Tak, jak to
się dzieje przy obróbce negatywów
czarno-białych. Natomiast po wypłu­
kaniu następującym po kąpieli prze­
rywającej wszystkie dalsze czynności
można już wykonywać przy normal­
nym świetle dziennym lub żarowym.
Jedną z czynności wchodzących
w skład procesu obróbki materiałów
diapozytywowych jest tzw. zaświet-
lanle. Polega ono na obfitym naświet­
laniu częściowo obrobionej emulsji
fotograficznej przy użyciu silnej lam­
py żarowej. Aby ten zabieg przepro­
wadzić, najlepiej jest film wyjąć z ko­
reksu, powiesić i przesuwając silną,
500-wat ową żarówkę wzdłuż mate­
riału w odległości 0,5-0,75 metra, za-
świetlić go z obu stron (emulsji i pod­
łoża). Uważać przy tym należy, aby
nie przegrzać nadmiernie emulsji, co
może spowodować jej nieodwracalne
uszkodzenie.
Po zaświetieniu matriał trzeba po­
nownie wprowadzić do szpuli kore­
ksu. Wyjmowanie i zakładanie filmu
na szpulę koreksu spiralnego może
sprawić pewne trudności dlatego naj­
lepiej jest to robić pod powierzchnią
wody, zanurzając szpulę wraz z fil­
mem w wypełnionej wodą misce.
Wywlekanie filmu 8 mm o długości
kań i łazienek. Obecnie produkowane
koreksy mają szpule wykonane
z przezroczystego tworzywa sztucz­
reksu. Podobne szpule mają również Tabela 1. Proces obróbki barwnych materiałów odwracalnych ORWO (ORWO ftlflfi)
koreksy fotograficzne (np. KROKUS
TANK), ale znacznie dokładniej C zas trw ania
Tem peratura
przeprowadzi się proces zaświetlańia N aźw a etapu Róztw ór
°C
o b ró b ki (m in)
U K /U T /U D
wyjmując jednak materiał ze szpuli
koreksu. W yw oływ anie czarno-białe ■ C 07 2 5 + 1/4 0 /1 1/5
Po zaświetlanłu przeprowadza się Płukanie w w o d zie bieżącej - 12-15 1
Przeryw anie C 37 20 -2 5 3
wywoływanie barwne* Właśnie wtedy
Płukanie w w o d 2 le bieżącej - 12-15 5
uzyskuje się na materiale obraz bar­ O ś w ie tla n ie lam pą 500 W - . 2 -5
wny. W wywoływaczu znajduje się W yw oływ anie barw ne C 17 .25 + 1/4 12/14/12
Płukanie w w o d zie bieżącej - 12-15
substancja o hancilowej nazwie T 22 20
G d b ie la nle C 57 20 -2 5 5 -1 0
(niekiedy TBS). Jest to substancja Płukanie w w o d zie bieżącej - 12-15 5
wywołująca, barwotwórcza, przez U trw alanie C 71Z 2 0 -2 5 2
chemików określana jako siar­ Płukanie w w o d zie b ieżącej „ 12-1.5 15
Zw itżanle FOTO N AL 20 -2 5 1/2
czan l-amino-4-dwuetyloaminoben-
S uszenie - max. 40 -
zenu. Zwracamy na nią szczególną
uwagę, ponieważ ma ona właściwości
powodowania uczuleń. W przypadku Tabela 2. Skład wywoływacza czarno-białego C 07 I regeneratora C 07R (pH 10,0-10,2}

pojawienia się wysypki, zaczerwie­ O d czyn nik — H 3 7 ------- CTO

nień skóry czy też podrażnień błon
śluzowych wówczas z samodzielnej W oda prze g o to w a n a lub d e stylo w a na (tem p. 30ttC) 800 c m 3 B00 c m 3
C a lg o n (A 901) 2 g 2 fl
obróbki materiałów barwnych nie­
C zteroboran s o d o w y krystaliczny 15 g 15 g
stety będzie trzeba zrezygnować. Siarczyn so d o w y be zw o d ny 40 g 42 g
Zresztą nie tylko z obróbki diapozy­ H y d ro c h in o n (H 142) 4,5 g 6,0 g
tywów, ale i papierów. F enldon 0.25 g 0.25 g
W ęglan p o taso w y b e zw o d ny 30 g 25 g
Osobom łączącym zainteresowania B ro m e k p o ta so w y 2 0 -

fotografią z zainteresowaniami che­ J o d e k potasow y, fo ztw ó r 1 ;1QQ0 7 cm 3 7 cm 3

R odanek p o taso w y 2g 29
micznymi w tabelach od 2 do 6 poda­ W o d a d o o g ó ln e j o b ję to ś c i 1000 cm 3 1000 c m 4
jemy składy wszystkich płynów po­
trzebnych 3o obróbki barwnych dia­
Tabela 3. Skład przerywacza c 37 (pH 4-4,3)
pozytywów. Receptury te wymagają
jednak pewnych uwag. Po pierwsze
W o d a p rze g o to w a n a 800 cm 3
w procesach barwnych, znacznie bar­
O ctan sodow y 15 g
dziej wrażliwych (niż procesy czamo- KwaB o cto w y 80% 25 c m 3
-białe) na różnice pomiędzy zakłada­ W o d a do o g ó ln e j o b ję to ś c i 1000 c-m3
nymi a rzeczywistymi parametrami
obróbki istotną informacją jest kwa­ Tabela 4. Skład odblalaoze C 87 (pH 6-4,4}
sowość lub zasadowość kąpieli, Przy
każdym roztworze podano graniczne W o d a prze g o to w a n a 600 cm 3
wartości pH i w trakcie obróbki co Ż elazicyjanek p o taso w y 100 g
kilka filmów należy tę wielkość B ro m e k p o taso w y 35 g
F osforan le d n o p o ta s o w y 5,0 g
sprawdzać. Do tego służą specjalne
Fosforan d w u s o d o w y krystaliczny 4,3 g
papierki wskaźnikowe czasami do­ O ctan s o d o w y 10 g
stępne w sklepach chemicznych {nie W o d a d o o g ó ln e j o b ję to ś c i 1000 cm 3
mylić z drogeriami i chemią domo­
wą), w składnicach harcerskich lub Tabela 6. Skład wywoływacza barwnego C 17 (pH 10,8-11}
sklepach Centrali Zaopatrzenia
Szkół (CEZAS). W o d a p rzegotow ana lub d e stylo w a na B00 cm 3
C elgon (A 901) 3 g
Po drugie, roztwory obu wywoły­ Siarczan h yd ro ksylo a m in y 1,5 g
waczy (zarówno barwnego jak i czar­ T 22 4 1g
no-białego) powinny być wykonane Siarczan so d o w y bezw o d ny 5 g
W ęglan p o taso w y b ezw odny 75 g
przy użyciu dwukrotnie przegotowa­
B ro m e k p o la so w y 2 g
nej wody, a najlepiej wody destylo­ W o d a d o o g ó ln e j o b ję to ści io o o cm 3
wanej. Do sporządzenia pozostałych
odczynników wystarczy jednokrotne
Tabela 6. Skład utrwalacza C 71 (pH 7-8)
przegotowanie wody. Do płukania
może zostać użyta zwykła woda wo­
W o d a prze g o to w a n a 700 cm 3
dociągowa. T iosiarczan s o d o w y krystaliczny 12B g
W o d a d o o g ó ln e j o b ję to ści 1000 cm 1
Paweł Wójcik

v 89

LA TA JĄ C E K LE JN O TY
Wśród wszystkich żywych stworzeń najwspa­
nialsze ubarwienie mają kolibry. Krótkie przyle­
gające upierzenie połyskuje metalicznie najpięk­
niejszymi barwam i - niebieskimi, zielonymi, fio­
letowymi, czerwienią. Piękno to jest pomnożone
przez rozmaite ozdoby z piór jak czubki, kryzy,
długie widełkowate lub klinowate ogony itp.
Kolibry zamieszkują Amerykę od Alaski do
cieśniny Magellana, Czynnikiem warunkującym
ich występowanie jest dostateczna ilość kwiatów.
Najwięcej kolibrów żyje na ciepłych nizinach, lecz
można je spotkać także w wysokich partiach An­
dów na granicy wiecznego śniegu. Gatunki żyjące
wysoko w górach mają bardzo ciepłe upierzenie
i mocne pazurki, które umożliwiają im przetrwa­
nie silnych zawieruch na gałęziach lub skałach.
Kolibry są bliskimi krewniakami naszych jerzy-
ków. Są to malutkie ptaszki o długich dziobkach
i wysuwalnym języczku. Głównym ich pokarmem
jest nektar z kwiatów i drobne owady. Długi
cienki język zakończony jest dwiema wąskimi
rurkam i i może być wyciągany daleko poza koniec
dzioba. Spijając nektar, koliber zawisa w powie­
90
trzu nad kwiatem, wsuwa doń głęboko dziób,
otwiera go nieco i głęboko wsuwa język. Wessany
nektar szybko połyka. W chwili obecnej znanych
jest 327 gatunków kolibrów i 357 podgatunków.
Rozmiary ich ciał są dość różne. Największy -
Patagona gigas - osiąga wielkość jerzyka. Naj­
mniejszą długość ciała ma C alypte helenae - nie
przekracza 60 mm. Najmniejszą długość skrzydeł
ma Acestura obm bus - zaledwie 25-26 mm. Naj­
lżejszym kolibrem jest P h aetom is rubens, waży
tylko 1,5-1,8 grama.
Poszczególne gatunki różnią się między sobą
budową i długością dziobów i ogonów. Ogon u ko­
libra, to nie tylko ozdoba, ale i ster podczas bardzo
szybkiego lotu, W momentach, gdy ptak zatrzy­
muje się przy kwiecie, ogon służy jako spadochron
wspierający pracę skrzydełek.
Kolibry posługują się lotem furkoczącym,
w czasie którego skrzydełka tak szybko poruszają
się, że dostrzeżenie ich ruchu gołym okiem jest
niemal niemożliwe. Stwierdzono, że w zwykłym
locie skrzydła wykonują 50-75 uderzeń na sekun­
dę, a w locie godowym nawet do 200.
Kolibry potrafią szybko zmieniać kierunek lo­
tu, latają pionowo w górę i w dół, a nawet potrafią
,,latać” na plecach. Aby pobierać pokarm z kieli­
chów kwiatów muszą też zawisać w powietrzu.
Ten ogromny wysiłek wytrzymuje ich duże i silne
serce, którego częstotliwość uderzeń‘jest znaczna,
co w połączeniu z maleńkimi czerwonymi krwin­
kami umożliwia im bardzo szybką wymianę
gazową.
Ściśle związane z trybem życia jest uwstecznie-
nie budowy nóg. Trzy palce są skierowane ku
przodowi i zupełnie swobodne. Służą one tylko do
siedzenia na gałązkach, nigdy do chodzenia. Przy
wszystkich ruchach kolibry pomagają sobie
skrzydłami.
Ważną funkcją życiową kolibrów w przyrodzie
jest zapylanie kwiatów. Zaobserwowano, że nie­
które z nich potrafiły odwiedzić w ciągu 80 sekund
57 kwiatów. Odwiedzają nawet kwiaty podczas
mgły i deszczu.
Ciekawie przedstawia się budowa gniazd kolib­
rów. Główny materiał stanowią delikatne trawy.
Na nich kolibry układają z zewnątrz porosty.
Korzystają one też przy budowie gniazd z innych
materiałów, nierzadko zrabowanych innym pta­
kom. Wielkość gniazd w zależności od gatunku
kolibra waha się od połówki orzecha włoskiego do
głowy dziecka.
Niektóre gatunki umocowują swoje gniazdka
w dolnej stronie liści, inne zawieszają na gałąz­
V
kach, inne znów w rozwidleniu gałązek. Gniazdo
buduje samica. Kolibry nie odznaczają się płod­
nością. W gniazdach spotyka się przeważnie 2 jaja.
Wysiadywanie trwa 14-19 dni, młodymi zajmuje
się samiczka przez 20 dni.
Większość kolibrów wydaje krótkie i nieskom­
plikowane dźwięki, przykre dla ludzkiego ucha.
Głos niektórych przypomina zgrzytanie zębami,
innych brzmi jakby się pocierało o siebie dwie
szorstkie powierzchnie. Wiele gatunków kolibrów
nie wydaje dźwięku.
W locie kolibryjwydają dźwięki przypominają­
ce buczenie trzmiela. Biali zachęcali Indian do
łapania kolibrów. Zostały one straszliwie wytę­
pione. W jednym dniu ? portu Permambuco w Bra­
zylii wysłano 3 tysiące skórek kolibra C hrysolam -
p is m osąuitos. W Londynie w końcu XIX wieku
sprzedawano tygodniowo po pół miliona skórek
kolibrów. Angażowano całe ekipy łowców i wyni­
szczano całe populacje tych ptaków niezbędnych
dla istnienia zapylanych przez nie roślin. Proceder
ten poza obszarami rezerwatowymi trwa nadal
w Ameryce Południowej.
II za Trzcionka
91

ZABEZPIECZENIE
HYDROFORU
Zadanie 419
Me tak dawno publikowaliśmy na
tamach „Klubu Wynalazców" zadanie
dotyczące zabezpieczenia mieszka­
nia przed skutkami nieszczelności
w układzie hydroforowym. Tym razem
kolej na następny problem: jak zabez­
pieczyć się przed skutkiem obniżenia
poziomu wody w studni, zanikiem
jednej z faz, obniżeniem się napięcia
w sieci zasilającej i Innymi psikusami,
kończącymi się na ogół bardzo kło­
potliwym poszukiwaniem elementów
instalacji I niebagatelnymi wydatka­
mi. W ostatnich latach znacznie obni­
żył się poziom wód gruntowych i stąd
częstym zjawiskiem jest taki spadek
poziomu wody w studni, że pompa nie
jest w stanie zassać wody - po kilku,
kilkunastu minutach pracy doprowa­
dza to do jej zatarcia. Co oznacza taka
awaria, lepiej nie mówić. Wymiana
Wirników, bieganie w poszukiwaniu
części, docieranie pompy po złożeniu
itp., razem co najmniej kilka tygodni
bez wody. Następstwa innych psiku­
92
sów typu zanik jBdnej fazy łub nad­
mierne obniżenie się napięcia w sieci,
także nie są ciekawe: silnik można co
prawda przewinąć, lecz to trwa także
kilka tygodni. Proponujemy pomysło­
wym sympatykom „Klubu Wynalaz­
ców" opracowanie prostego i nieza­
wodnego urządzenia, które zabezpie­
czałoby naszą Instalację hydroforową
przed brakiem wody, nienormalną sy­
tuacją w sieci zasilającej i Innymi zda­
rzeniami, które mogłyby doprowadzić
do powstania uszkodzenia którego­
kolwiek elementu Instalacji. Podsta-
wowymiwarunkaml, które musi speł­
niać urządzenie zabezpieczające, jak:
prosta konstrukcja, duża niezawod­
ność I najlepiej nieprzerabianle ist­
niejących instalacji, Na autorów naj­
lepszych rozwiązań czekają cenne
nagrodyl
(g.z.)
USPRAWNIAMY
SPRZĘT BIWAKOWY
Rozwiązani* zadania nr 413
No cóż, tym razem wypada przy­
znać się do porażki - rozwiązań zada­
nia nr 413 otrzymaliśmy bardzo nie­
wiele. Na dobrą sprawę trudno z nich
opracować odpowiednie rozwiązanie
zadania: takie, które mogłoby być in­
spiracją dla młodych majsterkowi­
czów. Trudno dociec, co było przy­
czyną takiego stanu rzeczy - chyba
nie praktycznie półroczny okres
oczekiwania na nadsyłane rozwiąza­
nia, trudno też winić feralną trzynast­
kę w numerze zadania. Jest to chyba
(niestety) odzwierciedlenie ogólnego
zaniku tendencji do myślenia twór­
czego, zjawiska bardzo niebezpiecz­
nego, o bardzo głębokich konsekwe­
ncjach w przyszłości. Trudno oczy­
wiście za pomocą apeli mobilizować
młodych obywateli do myślenia
w czasach trudnej sytuacji kadry te­
chnicznej l tzw. inteligencji. Liczę jed­
nak na poczucie zdrowego rozsądku
u wszystkich potrafiących myśleć pe­
rspektywicznie - wszak bez postępu
w technice I Innych gałęziach nauki
trudno mówić o jakimkolwiek rozwo­
ju kraju.
Nie popadając zanadto w medyta­
cje nad sytuacją i przyszłością pol­
skich Intelektualistów, przyjrzyjmy się
nadesłanym do redakcji rozwiąza­
niom zadania, które, przypomnijmy
polegało na zaproponowaniu udo­
skonalenia jakiegoś sprzętu używa­
nego na biwaku, wędrówce itp.,
względnie na przedstawieniu nowej
konstrukcji o wyższych walorach
użytkowych, czy też nie spotykanej
w sklepach. Koleżanka Sylwia Bo­
rówka zaproponowała mały zestaw
do mycia (no tak, przeciętny chłopak
wolałby raczej się nie myć, niż dźwi­
gać na plecach dodatkowy bądź),
składający się ze zbiornika na wodę
i zlewozmywaka. Zbiornik wykonany
jest z gumowego worka (po złożeniu
nie zajmuje dużo miejsca), a po na­
dmuchaniu do niego powietrza jest
świetnym źródłem wody pod niewiel­
kim ciśnieniem. Zlewozmywak, wg.
pomysłu Sylwii, również jest wykona­
ny z gumy tak, aby po złożeni u zajmo­
wał jak najmniej miejsca.
Propozycję z nieco Innej beczki na­
desłał Kolega Przemysław Siwiński -
jest to leżak z automatycznym rozkła­
daniem (rys. 1). Przemek twierdzi, że
rozkładanie normalnego leżaka jest
bardzo długie i męczące. Po dodaniu
kilku sprężyn staje się on znacznie
wygodniejszy w eksploatacji - po
usunięciu blokady rozkłada się on
w ułamku Sekundy (oby jednak nie za
szybkol).
Nieco bardziej użyteczny pomysł
nadesłał Kolega Piotr Zaremba z Wa­
rszawy (niestety, nie podał on swoje­
go ad reBU - prosimy o kontakt z reda­
kcją) - Jest to sposób na zwiększenie
przydatności popularnej finki. Piotr
doszedł do wniosku, że bardzo często
zdarza się konieczność przecięcia ja­
kiejś gałęzi czy Innego kawałka drew­
na. W tym celu zaopatrzył on swoją
finkę w zęby przypominające zwykłą
piłkę do drewna lub piłkę do kości
stosowaną przez myśliwych (jest to
część noża myśliwskiego) - rys. 2.
Dodatkowo wykonał on ostrze o cha­
rakterystycznym kształcie, służące do
cięcia linek. Może ono być czasem
przydatne, oby jednak nie do przeci­
nania linek... cudzego namiotu.
Najciekawszy chyba pomysł zapro.-
ponował Kolega Jacek Szopa - jest to
Interesujące połączenie plecaka z na­
miotem. Jacek stwierdził, że zupełnie
niepotrzebnie nosimy w góry dwa ko­
mplety rurek aluminiowych - pierw­
szy, to stelaż namiotu, a drugi - pleca­
ka. Można jednak rurki z namiotu wy­
korzystać podwójnie: podczas wę­
drówki będą one częścią stelaża ple­
caka (rys. 3). Oczywiście, konieczne
będą zmiany konstrukcji stelaża ple­
caka pod kątem dostosowania go do
rurek namiotowych (nie są one prze­
cież wyginane), opracowanie odpo­
wiednich połączeń, a także odpo­
wiednie dobranie długości rurek na­
miotowych (będą one składały się
z większej liczby członów) do wymia­
rów plecaka. W sumie, propozycja
bardzo Interesująca - przy odpowled-
nim wykonaniu oszczędza sporo
miejsca w plecaku i ponad kilogram
ciężaru.
Niestety, to już koniec przeglądu
ciekawszych propozycji nadesłanych
do redakcji. Nie wiem, jak turyści ra­
dzą sobie z przemakającymi kangur­
kami i plecakami, rozpalaniem ,,ma­
szynek’' benzynowych czy spirytuso­
wych na silnym wietrze, oświetleniem
namiotu w nocy, typowymi dość cięż­
kimi garnkami czy wieloma innymi
problemami nurtującymi każdego
prawdziwego turystą. No, chyba, że
turyści ci nie czytają,,Młodego Tech­
nika" wzglądnlejest Ich coraz mniej,..
Z PRZEDŁUŻACZEM
Nagrody otrzymują: Jaeek Szopa
z Rybnika, Piotr Zaremba z Warsza­
wy, Praemyetaw Slwlrtekl z Warsza­
wy I Sylwia Borówka z Wilczek
prezes Klubu Wynalazców
Grzegorz Zalet
FINKA

ratyczka Jf-
załycźkę

Rys, 2
ruro aluminiowa
od słupka do
namiotu

Q
gumowe raczki,
od kierownicy
m
roweru
O m

PRZED
s
M O D Y F IK A C JĄ
P O U L E P S Z E N IU
m m m
A: piłka do drewna
Siostrze do cięcia linek

a. widok plecaka
b. sposdb łączenia rurek stelaża

brezentowe Kieszenie
do noszenia rurek

Pasy <nosiłki

rurki .steiaźa namiotu

.R ys!.
93
 I

KAMELEON

Elektroniczna gry telewizyjne były wielkim przebojem końca lat

siedemdziesiątych. Ostatnio jednak ich popularność spada wręcz
z dnia na dzień - przyczyna jest konkurencja ze strony znacznie
bardziej uniwersalnych i również świetnie nadających sią do celów
rozrywkowych komputerów domowych. Znany producent telegier,
CreatiVlsion, postanowił zwiększyć atrakcyjność swych wyrobów
w pomysłowy sposób, przewidując ich adaptacje do funkcji progra­
mowanego w jeżyku Basic komputera domowego.
W swym podstawowym zastosowaniu, tzn. w grach telewizyj­ CreatMaion w roli mikrokomputera domowego: miejsce pulpitów
nych, urządzenie występuję jako plastikowa skrzynka, mieszcząca zajęła ..prawdziwa ” klawiatura, z prawej strony pojawił się dobrze
mikrokomputer z procesorem 6502 W każdy pulpit wmontowany wkomponowany w cabść magnetofon kasetowy, służący do zapisu
Jest joystick, przycisk ,,ognia" oraz połówka klawiatury. Dopóki programów w języku Basic
trwa zabawa, klawisze służą wyłącznie do wyboru stopnia trudności
poszczególnych gier. Kiedy gry się znudzą, można jednak obydwa
pulpity umieścić w przygotowanej dla nich wnące obudowy mikro­
komputera. Obydwie połówki uzupełniają sią nawzajem, udostę­
pniając łącznie 40 klawiszy ze wszystkimi literami, cyframi i innymi
znakami. Klawiatura komputera domowego gotowa!
Aby móc przystąpić do programowania w jeżyku Basic, trzeba
jeszcze wsunąć w otwór obudowy odpowiedni moduł pamiącl
ROM. Inaczej niż w większości komputerów domowych, gdzie
programy ładowane są np. z magnetofonu, w grach elektronicz­
nych program zapisany jest w pamięci stałej (ROM), umieszczonej
w łatwo wymiennym module. Zmiana programu odbywa sie w ciągu
kilku sekund, w drodze proste! wymiany modułu ROM. Jeżyk Basic
(ściślej: jego Interpreter) jest wiec traktowany jako jeszcze jedna,
atrakcyjna gra...
CreatlVlsk>n w roił komputera domowego dysponuje pamięcią
RAM o pojemności 17 KB (rozszerzalna 48 KB). Rozdzielczość
graficzna - w zależności od trybu - wynosi do 256xtd2 punktów.
W roli pamięci zewnętrznej można użyć magnetofonu. Nie jest on
jednak zbyt wygodny w użyciu, poza tym nabywca skazany jest na Tak wygląda wnętrze modułu pamięci stałej. Program interpretera
firmowy magnetofon CreatiVlslon - inne się nie nadają. języka Basic mieści się w dużym, czarnym ,,żuczku" - układzie
scalonym wielkiej skali integracji

CreatiVf$ion przygotowany do rozpoczęcia kolejnej gry, Wystarczy mocniej ująć w dłoń manetkę...

e tm o fta m m
TUB
ó d f 3 fc § « * a
onweaseiei

ZACZĘŁO SIĘ OD KWARCU
Bardzo często sprawy, z którymi spotykamy się
na co dzień wydają się nam proste i zrozumiałe,
choć wcale takimi nie Bą. Spójrzmy na kamień,
który rzucony w górę zawsze spada w dół. Dlacze­
go t&k się dzieje? To proste, odpowiecie, przecież
istnieje grawitacja. Ziemia przyciąga kamień i już.
Dobrze, to prawda, ale co to jest grawitacja?
Odpowiedź na to pytanie jest już dużo trudniejsza,
a przecież można pytać dalei...
Spróbujemy razem poszukać niezwykłych i cie­
kawych spraw w otaczającym nas pozornie zwy­
czajnym świecie. Dzisiaj i w kilku następnych
wykładach zajmiemy się jednak nie grawitacją,
ale wspomnianymi już kamieniami lub mówiąc
bardziej precyzyjnie kryształami.
¥■
Już od dawna ludzie zauważyli, że niektóre
substancje stałe występują w przyrodzie w postaci
wielośeianów. Aż do późjiego średniowiecza poję­
cie kryształu odnosiło się jedynie do kwarcu, który
jest bardzo trw ałą i powszechnie występującą
odmianą krzemionki S i0 2. Dzisiaj wiemy już, że
ciała stałe mogą istnieć jako regularne układy
atomów, czyli kryształy, bądź jako ciała amorficz­
ne, w których uporządkowanie występuje jedynie
lokalnie, brak natomiast w ich budowie periody-
czności. Idealny kryształ jest zbudowany z regu­
larnie powtarzających się przestrzeni identycz­
nych cegiełek o kształcie równoległościanu, tak
zwanych komórek elementarnych. W przypadku
najprostszych kryształów są to umowne sześciany
zawierające tylko jeden atom, a w przypadku
skomplikowanych związków organicznych, np.
białek, wielościany obejmujące wiele tysięcy ato­
mów. We wszystkich jednak przypadkach komór­
ka elementarna jest najmniejszą, regularnie po­
wtarzającą się częścią kryształu. Tę periodyczność
kryształu określa się jako symetrię translacyjną,
gdyż operacja przesunięcia o tzw. wektor transla­
cji sieci krystalicznej (patrz rys. 1) przekształca
strukturę kryształu w samą siebie.
W dzisiejszym wykładzie i podczas kilku nastę­
pnych spotkań chcielibyśmy zapoznać Was z pew­
ną grupą kryształów* która dzięki swoim właści­
wościom zrewolucjonizowała wiele dziedzin tech­
niki w ciągu ostatnich trzydziestu lat. Chodzi
oczywiście o półprzewodniki. Półprzewodnikami
są kryształy pierwiastków IV grupy układu okre­
sowego (Ge, Si, C, - Sn), związki pierwiastków
grupy III i V (tzw. związki AIII-BV) oraz związki
AII-BVI, a także liczne związki trójskładnikowe
i kryształy mieszane. Jeszcze liczniejsza jest rodzi­
na półprzewodników organicznych. Ze względu
na ich specyficzne własności zajmiemy się nimi’
oddzielnie w jednym z kolejnych wykładów. Właś­
ciwości półprzewodników wykazują nie tylko
kryształy, ale także niektóre ciecze i materiały
bezpostaciowe.
Co to znaczy, że jakiś materiał ma właściwości
półprzewodnikowe? Aby móc odpowiedzieć na to
pytanie musimy*poznać nieco teorii. 2 poprzed­
nich wykładów mechaniki kwantowej wiecie już,
że elektrony w atomie mogą znajdować się jedynie
na ściśle określonych, tak zwanych dyskretnych
poziomach energetycznych, W krysztale sytuacja
wygląda nieco inaczej. Poziomy energii dozwolo­
nych* dla elektronów grupują się w pasma, oddzie­
lone od siebie obszarami energii wzbronionych, to
znaczy niedostępnych dla elektronów. W każdym
paśmie liczba poziomów energetycznych jest rów­
na liczbie atomów w całym krysztale, jest więc
rzędu 1023, gdyż tyle mniej więcej atomów znajduje
się w 1 cm3dowolnego ciała stałego. Korale utwo­
rzone z tych atomów nawleczonych na nitkę co
jeden centymetr miałyby długość 10000 łat świetl- -
nych, a więc tyle, ile wynosi średnica naszej Ga­
laktyki! Pojedyncze poziomy elektronowe są więc
poukładane tak gęsto, że tworzą w praktyce conti­
nuum, czyli zlewają się w jedno pasmo. Mówiąc
inaczej - elektrony w obrębie jednego pasma mogą
zmieniać swoją energię w sposób ciągły, a nie
skokowy. .
Elektrony wypełniają pasma dozwolone tak,
jak woda wypełnia szklankę, od dołu do góry.
Bardzo ważne jest miejsce, w którym „kończą się
elektrony". Ostatnie całkowicie zapełnione pasmo
nazywa się walencyjnym. W paśmie tym nie ma
wolnych (nie zajętych przez elektrony) poziomów
energetycznych. Następne, wyżej położone pasmo
nazywa się pasmem przewodnictwa. Na rysunku 3
pokazano, w jakiej sytuacji kryształ jest przewod­
nikiem, kiedy jest półprzewodnikiem, a kiedy izo­
latorem. Decydujący wpływ na właściwości elek­
tryczne kryształu ma obecność (lub brak) pasma,
które jest tylko częściowo wypełnione elektrona­
mi. Dzięki istnieniu wolnych poziomów w paśmie,
95

o © O c
o o C) c>
O* / o o O
o
°o 0=- ^o 0.,;o o.
> energetyczną przeskok elektronu do pasma prze­
U °-Q ° O ° o °
Rys. 1. Dwuwymiarowa struktura krystaliczna zawierająca
2 składniki. Z wektorów A i B można złożyć dowolny
wektor translacji tej sieci
elektrony mogą pod wpływem pola elektrycznego
zmieniać swoją energię. Są więc przez to połę
przyspieszane, wywołując powszechnie znane zja­
wisko przepływu prądu elektrycznego. Przewod­
nikiem nazwiemy więc taki materiał, który posia­
da częściowo zapełnione pasm o-pasm o przewod­
nictwa. Sytuacja taka występuje w metalach,
w których nawet w temperaturze zera bezwzględ­
nego (0°K) pasmo przewodnictwa jest częściowo
wypełnione elektronami. Jest to spowodowane
dużym poszerzeniem pasm energetycznych w kry-
ształach metali, dzięki czemu dolna część pasma
przewodnictwa jest „zanurzona” w leżącym poni­
żej, wypełnionym elektronami paśmie. Tak więc
w metalu prąd elektryczny może płynąć w każdej
temperaturze. Zupełnie inaczej wygląda sytuacja
w przypadku półprzewodnika i izolatora. W tem­
peraturze 0°K oba nie przewodzą prądu elektrycz­
nego, gdyż ich pasma przewodnictwa są zupełnie
puste i oddzielone od pasm walencyjnych przerwą
wzbronioną. Natomiast elektrony w całkowicie
wypełnionych pasmach walencyjnych nie mogą
być przyspieszane przez pole elektryczne, gdyż
Rys. 2. Obrazek ten pokazuje, co się dzieje, gdy 1023
atom ów ścSśniemy w objętości 1 cm3, aby utworzyły krysz­
tał. Widzimy, że poziomy poszerzyły się w pasma, które
oddzielone są od siebie obszarami energii wzbronionych
S ta rt* s ie c i odległość atomów \ A )
brak jest w tych pasmach wolnych wyżej położo­
nych poziomów, na które mogłyby one przesko­
czyć. Przewodzenie prądu przez te kryształy jest
możliwe po przeniesieniu części elektronów z pas­
ma walencyjnego do pasma przewodnictwa.
W izolatorach, które posiadają szeroką przerwę
wodnictwa jest bardzo mało prawdopodobny. Na­
tomiast w półprzewodnikach (przerwa na ogół
mniejsza niż 3 eV) już w temperaturach pokojo-
P o
b n iW B d n l *
o tw a
pasm o
p rx e w o d flt-
catkowteto
wypałnlon* )
elektronami i
pasmo
walencyjno I
metal
d n ik
Rys. 3. Struktura pasm energetycznych w półprzewodni­
kach, izolatorze i metalu w temperaturze 0°K
wych przewodnictwo elektryczne staje się całkiem
wyraźne na skutek termicznego pobudzenia elek­
tronów, które powoduje, że energia części z nich
okazuje się wystarczająca dla przeskoku do pasma
przewodnictwa. Przeniesienie elektronu z pasma
walencyjnego do pasma przewodnictwa może na­
stąpić także na skutek absorpcji fotonu, czyli
porcji promieniowania elektromagnetycznego.
Energia absorbowanego fotonu musi być większa
lub co najmniej równa szerokości przerwy energe­
tycznej półprzewodnika. Foton o zbyt małej ener­
gii nie może być pochłonięty przez elektron, gdyż
ten ostatni musiałby znaleźć się w przerwie zabro­
nionej, co jest niemożliwe. Wynika z tego, że
półprzewodnik jest przezroczysty dla fotonów
o energii mniejszej niż szerokość przerwy energe­
tycznej.
Wszystko, co dotąd było powiedziane dotyczyło
idealnie czystych półprzewodników. Ich właści­
wości zmieniają się znacznie po dodaniu niewiel­
kich nawet ilości domieszek obcych atomów. Ale
o tym przeczytacie za miesiąc.
Adam Grzymała
Andrzej Olszewski

LAND ROVER 90
W okresie powojennym zaintereso­
wanie, jakim zaczęły cieszyć się sa­
mochody terenowe wykorzystali jako
pierwsi Anglicy. W 1948 r. firma Rover
zaprezentowała mały, uniwersalny
samochód terenowy Land Rover z na­
pędem kół obu osi oraz z silnikiem
benzynowym o pojemności skokowej
1,6 dm3. Pojazd ten bardzo szybko
zyskał dużą popularność i stał się
podstawowym środkiem transportu
w wielu krajach rozwijających się.
Samochody terenowe Land Rover
wytwarzane są w zakładach w Soli-
hull. Zostały one niedawno zmoderni­
zowane w związku z wprowadzeniem
do produkcji nowych modeli 90 i 110
o różnych rozstawach osi. Mniejszy
model 90 (IV str. okł.) produkowany
jest w kilku wersjach nadwoziowych:
z miękkim dachem, sztywnym, w we­
rsji pick-up (rys. 1) oraz w dwóch
odmianach silnikowych. Do napędu
Rys. 1
może być użyty silnik benzynowy lub
wysokoprężny.
Najnowsze modele Land Rovera
mają zmodernizowaną sylwetkę z cie­
kawiej rozwiązanym przodem. W pro­
wadzono nowocześniejszą kratę wlo­
tu powietrza do chłodnicy, wykonaną
z tworzywa sztucznego, wyprofilowa­
ne błotniki z poliuretanu wzm ocnio­
nego matą szklaną oraz, w wersjach
z dachem sztywnym, dach z tworzywa
sztucznego. Szyba przednia tego po­
jazdu jest jednoczęściowa. Jej powie­
rzchnia w stosunku do starszego mo­
delu została zwiększona. Nowością
jest też wprowadzenie opuszczanych
szyb bocznych w drzwiach nadwozia.
Podstawowym elementem pojazdu
jest rama stalowa z zamkniętych pro:
fili. Mocowane do niej nadwozie wy­
konane jest zarówno z blachy stalo­
wej jak i aluminiowej, co pozwoliło
zmniejszyć masę pojazdu do 1606 kg
w przypadku modelu z miękkim da­
chem i silnikiem benzynowym. Nad­
wozie to ma długość 3858 mm i szero­
kość 1790 mm przy rozstawie osi 2360
mm i rozstawie kół 1486 mm.
Polepszenie zachowania się pojaz­
du w terenie uzyskano ograniczając
zwis tylny do 63 mm. dzięki czemu
pojazd może jeździć po większych
nierównościach bez obawy zawiesze­
nia się na tylnym zderzaku. Obecnie
Land Rover 90 jest w stanie z łatwoś­
cią pokonywać brody o głębokości
500 mm bez obawy zamoczenia w nę­
trza pojazdu. Zostało ono wykończo­
ne bardzo komfortowo. Tablicę roz­
dzielczą pokryto tworzywem energo­
chłonnym. Umieszczono na niej
wskaźniki ilości paliwa, prędkości
jazdy, stanu naładowania akumulato­
ra oraz temperatury cieczy chło­
dzącej.
Land Rover 90 może być napędza­
ny silnikiem benzynowym o pojem ­
ności 2286 cm3 lub wysokoprężnym
o pojemności 2495 c m , który powstał
w oparciu o jednostkę gaźnikową.
Pierwszy ma moc maksymalną 55 kW
przy 4000 obr/m in, drugi - 50 kW
również przy 4000 obr/m in. Maksy­
malny moment napędowy osiągany
przez silnik benzynowy wynosi 163
Nm przy 2000 obr/m in, a przez wyso­
koprężny 155 Nm przy 1800 obr/m in.
Układ napędowy Land Rovera nale­
ży do bardzo nowoczesnych. Zapew­
nia on stałe przekazywanie momentu
obrotowego na wszystkie koła (rys. 2).
W skład tego układu wchodzi pięcio-
biegowa skrzynia przekładniowa (I -
3,59. il - 2.30, III - 1,51, IV - 1.0, V -
0,83, R - 3,70), dwustopniowy reduk­
tor (I - 3 ,3 2 ,1 1 -1 ,41) oraz trzy mecha­
nizmy różnicowe. Dzięki zastosowa­
niu reduktora liczba przełożeń zosta­
f Rys. 2
ła podwojona i w efekcie kierowca ma
do dyspozycji dziesięć biegów do
przodu i dwa do tyłu. Obok dwóch
mechanizmów różnicowych wbudo*
wanycb w mostach napędowych,
z uwagi na stały napęd wszystkich
kół, konieczne było zastosowanie
międzyosiowego mechanizmu różni­
cowego. Umożliwia on obracanie się
kół przednich i tylnych oraz ich osi
z różnymi prędkościami. Przy jeździe
w trudnym terenie mechanizm ten
może być zablokowany przez kierow­
cę, co zwiększa skuteczność pokony­
wania trasy.
Podobnie jak inne typowe samo­
chody terenowe Land Rover ma także
zależne zawieszenie kół osi przedniej
i tylnej, Elementami resorującymi nie
są jednak resory podłużne a sprężyny
śrubowe o długim skoku. Elementami
tłumiącymi są klasyczne amortyzato­
ry hydrauliczne. Prawidłową pracę
obu zawieszeń zapewniają ponadto
wzdłużne drążki reakcyjne biegnące
od osi sztywnych do środka samo­
chodu. Nowoczesne zawieszenie
gwarantuje w modelu 90 znacznie le­
pszy komfort jazdy niż w starszych
modelach i lepsze trzymanie się dro­
gi. Dzięki zastosowaniu nowej
i zmniejszonej przekładni kierowni­
czej (ślim akowe-rolkowej) średnica
zawracania wynosi 11,5 m.
Układ hamulcowy Land Rovera
składa się z hamulców tarczowych
kół przednich oraz bębnowych
w przypadku kół tylnych. Hamulce
tarczowe mają po cztery siłowniki
przy każdej tarczy, bębny hamulcowe
wyposażono natomiast w skuteczne
uszczelnienia. Układ hamulcowy jest
dwuobwodowy z rozdziałem na koła
przednie i tylne. Siłę na pedale zm nie­
jszono stosując podciśnieniowe
urządzenie wspomagające. Wszyst­
kie odmiany mają koła 16” .
Land Rover odznacza się bardzo
dobrymi właściwościami trakcyjnymi.
Może pokonywać wzniesienia 45°.
Maksymalna prędkość jazdy nie prze­
kracza 110 km /h. Pojazd ten średnio
zużywa 17 dm 3 benzyny na 100 km.
JERZY BORKOWSKI
 0 g^

DANE TE C H N IC ZN E SAM OCHODU

— cn
D Ol
3 u X

i s f i ! =5
— . O l 3 -o

LA N D R 0V E R 90
i AM i
CO (D
- I %o CL 0 5
|8 1 I
3-S
- L (U N 3
o n t ? CO
o zr fo
■K I I cn
3 CL
o 3
Indeks 36540