wszakże potwierdzićby
mogło tylko oznaczenie ich
MAJ 1887 r.
Instytut Pasteura
Niedawno w Paryżu uJkaza-
ła się broszurka, zawierają­
ca ogólną i kompletną sta­
tystykę osób, pokąsanych
przez zwierzęta wściekłe
lub podejrzane, a podda­
nych leczeniu prewencyj­
nemu w pracowni Pasteura.
Od października 1885 r. do
31 grudnia 1886 r. leczyło
się osób 2,682, z tych umar­
ło 31; procent śmiertelności
stanowi zatem 1,25. Z 48
osób, pokąsanych przez
wilki wściekłe, umarło osób
7 .0 ile wynalazek Pasteura
jest pożyteczny, wykazuje
porównanie obecnych cyfr
z dawniejszymi. Na 100
chorych umierało dawniej
16 osób, śmiertelność zaś
osób pokąsanych przez wil­
ki wściekłe, stanowiła 80%.
„Kraj"
1 maja 1887 r.
Widma gwiazd
Astronom amerykański
Pickering umieściwszy
wielki pryzmat przed
obiektywą lunety, zdołał
otrzymać fotografi je widm
wszystkich gwiazd aż do 9
wielkości, w okolicy nieba
obejmującej 10 stopni kwa­
dratowych. Wymagało to
wystawienia płyty fotogra­
ficznej przez ciąg godziny,
dla gwiazd wszakże aż do
16 wielkości wystarczał
czas 5 minut. Fotogram taki
dla Plejad okazał, że widma
wszystkich tych gwiazd na­
leżą, z bardzo małemi wy­
jątkami, do jednego typu;
potwierdza to domysł, że
zbiorowisko to stanowi fi­
zyczną grupę gwiazd, ma­
jących wspólny początek.
Gwiazdy przedstawiające
widma innych typów,
prawdopodobnie do grupy
tej nie należą i przypadają
zapewnie znacznie przed
lub poza nią. Domysł ten
nych zaopatrzoną już jest śladów dwuchromianu po­
w tego rodzaju kieszonko­ tasu wystarcza do nadania
paralaksy. wy aparat aby idąc, używać mu prześlicznej barwy ru­
„ Wszechświat” w danym razie tego nieude- binowej. Drogą tą można
1 maja 1887 r. rzającego przyrządu. otrzymywać po kilka fun­
„Czas” tów rubinu jednorazowo.
Bomby... 8 maja 1887 r. „ Wszechświat”
..., które miały być użyte 8 maja 1887 r.
Kanalizacya
przez nihilistów-studen-
tów do zamachu na cara są Prezydent miasta jen. Sta- Źródła w Ojcowie
osobliwszej konstrukcyi. rynkiewicz udał się do Pe­
Są to istotnie książki, jedna tersburga w celu wyjedna­ W Ojcowie na gruntach fol­
warku Czajewice odkryto
z nich jest gynekologią He- nia funduszów na przepro­
rza, dzieło grubej objętości wadzenie trzeciej seryi ro­ źródła żelaziste dorówny­
wać mające wodom w Kry­
- karty są pozlepiane gumą bót kanalizacyjnych w
arabską, tak, że z wierzchu ilości 4 mil. rs. Z projektem nicy i Sćhwalbach. Jeżeli
są istotnie książką - tym wiąże się ściśle kwes-
w środku pod okładką pa­ tya utrzymania pod kierun­
pier wyrżnięty na wylot aż kiem zarządu kanalizacyi
do drugiej okładki, a miej­ dotychczasowego biura te­
sce próżne napełnione ma- chnicznego dla wypraco­
teryą wybuchową. Na ulicy wania ogólnego planu War­
szawy o skali 1.250.
„Kraj”
8 maja 1887 r.
się to sprawdzi, miejsco­
Sztuczna fabrykacyja ru­
binów... wość tyle mająca zalet
z piękności krajobrazu,
... przeprowadzona została może mieć świetną przy­
już przed 10-ciu laty przez szłość.
p. Fremy w Paryżu, drogą „Gazeta Rolnicza"
ogrzewania do białości 29 maja 1887 r.
taka książka niesiona pod w glinianym tyglu mięsza-
pachą nie wzbudza podej­ niny glinki z miniją lub flu­
rzenia i tylko przypadkiem orkiem barytu. Barwę różo­ Zamącenie wód jeziora
zamach się nie udał, że lont wą otrzymywały sztuczne Lugano
zapalony odczepił się od kryształki przy obecności Lazurowa i jak kryształ
książki. śladów dwuchromianu przezroczysta woda jeziora
„Czas" potasu. Lugano zaczyna się od kil­
6 maja 1887 r. Obecnie tenże p. Fremy ku dni zamieniać w żółtą
wspólnie z p. Vemeuil
zupełnie mętną falę, na po­
Zegarek odkrywczy przedstawili Akademii
wierzchni jej pływa tłusta,
francuskiej rezultaty kilku­ lepka masa, wydająca woń
W Londynie robiono próbę letnich prac swoich w tym zgniłych ryb. Zamącenie
z nowo wynalezionym kie­ kierunku, wyjaśniających wody przyszło zupełnie na­
szonkowym zegarkiem, w drodze doświadczalnej gle, nie objawiając się po­
w którego kopercie mieści krystalizacyjny wpływ
przednio najlżejszą choćby
się maleńki aparat fotogra­ zmianą w łowieniu ryb lub
ficzny, wyskakujący za po- w atmosferze. Powód zja­
ciśnieniem sprężynki wiska tego jest dotąd nie
i zdejmujący w paru sekun­ wyjaśniony, według po­
dach fotografię jakiego- wszechnych domniemań
bądź przedmiotu. Ajent po­ wszakże ma on związek
licyjny, który chce mieć wi­ z niedawnem trzęsieniem
zerunek podejrzanej osoby, ziemi, lub jest może przepo­
potrzebuje tylko wyjąć ze­ wiednią mającej nastąpić
garek, jak gdyby patrząc na katastrofy. Przypuszczają,
godzinę, a rysy niedomyśla- że na dnie jeziora potwo­
jącego się zostają w oka­ wszelkich fluorków na rzyły się szczeliny, przez
mgnieniu schwycone. W ce­ glinkę przy wysokiej tem­ które wydostają się gazy
lach próby zdjęto w ten peraturze. Fluorek barytu siarczane i powodują zbio­
sposób dokładne portrety albo wapnia, lub kryjolit, rowe zdychanie ryb.
masy osób, które się pod­ pomięszany z czystą glinką „Czas”
czas ostatniego „meetingu bezkształtną, po ogrzaniu 19 maja 1887 r.
socyalistycznego” z nim go do białości i stopieniu,
połączyły. Część berliń­ przetwarza glinkę na krys­ Zebrała;
skich urzędników policyj­ taliczny korund, a dodanie Jadwiga Orzechowska
POPULARNY MAGAZYN
NAUKOWO-TECHNICZNY
Nf 5 (461) Maj 1 987 Rocznik XXXVII

Serce ludzkie nie jest siedliskiem dobra ani zła, nie jest
odpowiedzialne za nasze czyny, chyba że w decydującym
momencie zawiedzie, na przykład u kierowcy rozpędzo­
nego pojazdu, i nie ono skłania nas do miłości lub
nienawiści. Serce - to worek mięśniowy, stanowiący
część układu krążenia, odgrywający rolę pompy ssąco-
-tłoczącej. Dlatego czasem nam niedomaga.
Nowoczesna medycyna zna sposoby ratowania czło­
wieka chorego na serce. Zdarza się, że konieczne jest
zastosowanie stymulatora. O stymulacyjnych metodach
leczenia tego ważnego organu napisała Maria Kłobska-
-Masny w artykule „Rytm serca", który drukujemy na
str. 6.

W Nigerii spędził wiele lat nasz długoletni autor i współ­

pracownik - ostatnio odznaczony przez redakcję „Młode­
go Technika" złotą odznaką „Magnum Trophaeum ' -
Andrzej Moldenhawer. On to właśnie napisał dla Was
tekst o kraju kontrastów, jakim jest Nigeria. Na każdym
kroku spotyka się tam mteszaninę nowoczesności i sta­
rych tradycji. „Maski i komputery" to tytuł kolorowego
reportażu, który drukujemy na str. 22.

Złoto kojarzy nam się zwykle z kolorem żółtym, więcej -

jest to dla nas sprawa niemal oczywista. Podobnie innym
metalom czy stopom metali przypisuje się odpowiedni
kolor. Okazuje się jednak, że kolor metali jest rzeczą
umowną i wcale np. złoto nie musi być żółte. Przekonuje
nas o tym dr Wojciech Szuszkiewicz w swoim artykule
o prowokującym tytule: „Czy złoto może być zielone?”,
do którego przeczytania zachęcamy wszystkich Czytelni­
ków (s. 36).

Nasza okładka: Piękny, choć zaniedbany zamek w Ksią­

żu, pod którym znajduje się tajemniczy bunkier. Zamonto­
wano w nim urządzenia najnowocześniejszej w Polsce
stacji sejsmologicznej.
 SPIS TREŚCI
Artykuły: RYTM SERCA-Maria Kłobska-M aany...................................................................................................................... 6
DZIŚ I JUTRO KOPALNI WĘGLA BRUNATNEGO „BEŁCHATÓW"-Jerzy W ąsow icz........................................... 12
GDY ZATRZĘSIE SłĘ ZIEMIA—(j).................................................................................................................................. 26
CZY ZŁOTO MOŻE BYĆ ZIELONE? -Wojciech Szuszkiewicz................................................................................ 36
MIKROSKOP AKUSTYCZNY-Jerzy Litnlewski............................................................................................. 43

Felieton: W GWIZDEK...-JerzyKlawlński................................................................................................................................... 3

Opowiadanie: PRESS ANYKĘY- Krzysztof Kochański.................................................................................. .................................... 51

Na warsztacie: BUDUJEMY MIKROSKOP-Marek M i ś ...................................................................................................................... 55

PRÓBNIK ELEMENTÓW ELEKTRONICZNYCH - Krzysztof Świtoniak. Przemysław Z a re m b a ............................ 61
KOSTKA:UKLADANKA-Jerzy P ietrzyk......................................................................................................................
REFLEKTORY HALOGENOWE W MOTOCYKLU ETZ 2 5 0 -Włodzimierz Panfiluk.................................................. 69

Działy: L IS T Y ............................................................................................................................................................................... 4
POZNAJEMY SPRZĘT INFORMATYCZNY; PLOTTER COMMODORE VC-1520-Roland Wacławek 5
NOWE I NAJNOWSZE..................................................................................................................................................... 20
HISTORIA SIĘ NIE POWTARZA: MOWA, PISMO, DRUK- Henryk Hollender........................................................... 70
POZNAJEMY SAMOCHODY: RENAULT 25-Zdzisław Podbielski........................................................................... 72
ASTRONOMIA DLA WSZYSTKICH: CZY WARTO POZNAĆ GWIAZDOZBIORY? -M arek T. Szczepański............ 74
GRY Z GŁOWĄ: MOZAłKA-Jacek C iesielski............................................................................................................ 77
LOTY KOSMICZNE: NAUKA LATANIA-Jacek Nowicki, Krzysztof Zięcina.............................................................. 78
KATEDRA FIZYKI: KOLORY TĘCZY-Adam M. Grzymała, Andrzej Olszewski........................................................ 80
CHEMIA NA CO DZIEŃ: O WAPN IU, WAPNIE, GIPSIE I CEMENCIE-część V - Stefan Sękowski......................... 82
POMYSŁY GENIALNE, ZWARIOWANE (TAKIE S O B IE ............................................................................................. 84
FOTONOWOŚCł: OSTROŚĆ WIDZENIA-Paweł W ó jc ik .......................................................................................... 86
FOTOPORADY: EFEKT SCHWARZSCHILDA-Paweł Wójcik.................................................................................... 86
ROZMAITOŚCI MATEMATYCZNE: SYSTEM DWÓJKOWY - Michał Szurek........................................................... 87
NAUKA I TECHNIKA NA ZNACZKACH POCZTOWYCH: POMNIKI TECHNIKI - Jan Barczyk.................................. 88
FIZYKA Z MYSZKĄ: CZY WODĘ MOŻNA CZERPAĆ SITEM?-Tadeusz Rzepecki.................................................. 89
DZIEJE OKRĘTU: NA CZYM PŁYWALI NASI PRZODKOWIE? - Eugeniusz Koczorowski..................................... 90
INFORMIKa, b, c: KURS JĘZYKA PASCAL-cząść 15-floland Wacławek . . . ................................................. 94

Różne: MASKI! KOMPUTERY-Andrzej Motdenhawer......................* ................................................................................ 22

MARKER 14q± - POCZĄTEK ERY MOLEKULARNO-GENETYCZNEJ W ONKOLOGII - Asja P e tro w a ............... 32
MASZYNY DO LICZENIA PIENIĘDZY-Ryszard K rey ser.............................................................................................. 34
STACJA SEJSMOLOGICZNA W KSIĄŻU-(j)............................................... ........................................................... 48
I SEJMIK SZKOLNYCH KLUBÓW MIKROINFORMATYCZNYCH.............................................................................. 88
„BLACKBłRD" = CZARNY PTAK - ( j n k z ) ..................................... .................................................................... 96

Na Okładce: ZAMEK W KSIĄŻU............................................................................................................................................................ 1

SĘDZIWY TECHNIK........................................................................................................................................................ II
FORD BRONCO-Jerzy B o rkow ski............................................................................................................................ III IIV

Numer Ilustrowali: Jerzy Flisak, Eugeniusz Koczorowski, Przemysław Woźniak

Fotografie w numerze: KWB „Bełchatów”, Du Pont, „Hobby”, Inter Nationes. W.P. Jabłoński, A. Jedlińska, Kovo. R. Kreyser, M. Moczulski,
NASA, W. Panfiluk, Z. Podbielski, G. Zafot

Rada Redakcyjna: doc. dr Zygmunt Dąbrowski, inż. Jerzy Jasiuk, dr Zygmunt Kalisz, mgr Zbigniew Słowiński, mgr inż. Jerzy Siek.
dr Zbigniew Płochocki, Piotr Postawka, prof. dr hab. Andrzej Wróblewski (przewodniczący), mgr inż. Rofand Wacławek, mgr inż. Grze­
Zaiot.
gorz Zalot.
Zespół Redakcyjny: Mikołaj Dubrawski (kier. działu teehn-organ.},
techn-organ.}, Elżbieta Gaweł
Gav* (z-ca red. nacz), Władysław P. Jabłoński (kier.
działu graficznego). Jerzy Klawiński (kier. działu łączności z Czytełnikami), Jerzy Pietrzyk
F (kier. działu twórczości techn.). Zofia Rokita
(red. działu nauki), Lidia Sadowska-Szlaga (korekta), Józef Trzionka (red. naczelny).

Stalf współpracownicy: Jan Barczyk (znaczki), Jerzy Borkowski,(jednoślady), Jacek Ciesielski (Gry z głową), Adam Grzymała, Tadeusz
Rzepecki, Andrzej Olszewski (fizyka), Henryk Hollender (historia techniki), Eugeniusz Koczorowski (technika morska), Marek Moczulski
(kolejnictwo), Jacek Nowicki, Krzysztof Zięcina (kosmonautyka), Jadwiga Orzechowska (Sędziwy Technik), Zdzisław Podbielski (moto­
ryzacja). Stefan Sękowski (chemia). Marek T. Szczepański (astronomia), Michał Szurek (matematyka), Roland Wacławek (informatyka),
Paweł Wójcik (foto), Grzegorz Zalot
Żalot (Klub Wynalazców, elektronika), Wojciech Żurek (elektronika).

Adres redakcji: ul. Spasowskiego 4, 00-389 Warszawa lub skr. poczt. 380, 00-950 Warszawa. Telefony: centrala 26-24-31 do 36. Dział
wewn 42 i 47. Redaktor naczelny: 26-26-27 lub wewn. 87.
łączności z Czytelnikami (czynny 11-14), wewn. 60. Pozostałe działy: wewn.

Warunki prenumeraty: ogólnie obowiązujące w kraju. Egzemplarze zamówić można w Centrali Kolportażu Prasy i Wydawnió
Wydawnictw ul. To­
zam
warowa 28 Warszawa. Redakcja zastrzega sobie prawo skracania i adiustacji nadesłanych materiałów. Artykułów nie zamówionych
redakcja nie zwraca. Druk: Zakłady Wklęsłodrukowe RSW „Prasa”. Zam. 2965. Nakład: 250315 egz. K-74.

2
 Jednym z fenomenów naszej rodzimej techniki jest fakt dziwnego
braku szacunku dla naszej myśli technicznej. Nie jest to, broń Boże,
zarzut skierowany tylko do współczesnych - już wiele lat temu
polscy inżynierowie budowali coś cum laude w Azji i obu Amery­
kach - u nas jednak nazwiska tych, którzy tworzyli na ojczystej
ziemi są znane tylko wąskiemu gronu badaczy. Wiadomo -przysło­
wia, które są ponoć mądrością narodu, głoszą iż „nikt nie jest
prorokiem między swymi".
Krążą wśród ludzi interesujących się techniką dziwne legendy
o wynalazkach rzekomo dokonanych przez Polaków i, z braku
zainteresowania w kraju, wywiezionych za granicę, gdzie ponoć
zrobiły oszałamiającą karierę. Jak to było rzeczywiście - nikt
dokładnie nie wie, przebąkuje są tylko, że przecież w każdej
legendzie drzemie ziarno prawdy...
Czy jest to owo ziarno, czy nasze (jakby to powiedział Melchior
Wańkowicz) „chciejstwo" - trudno mi ocenić. Faktem jest nato­
miast, że już od wielu lat nie dokonaliśmy żadnego spektakularnego
odkiycia czy wynalazku. O wszem -od czasu do czasu reklamuje się
coś - ot, choćby turbinkę inż. Kowalskiego czy silnik 4C90 - a potem
następuje okres długiej ciszy, po której ktoś „z góry" na agresywne
pytanie dziennikarza o losy wynalazku odpowiada, że przecież to
już przestarzałe i lepiej np. kupić licencję.
Oczywiście nie muszę pisać, jaki wpływ ma ten stan rzeczy na
psychikę potencjalnych Einsteinów i Edisonów znad Wisły i Odry.
Ba - co tu mówić o nich, skoro ja sam wszelkie znoszone przez
znajomych informacje o ciekawych faktach technicznych przyjmuję
nieufnie, wietrząc „robioną" sensację. Zniknęły dziwnie z łamów
czasopism rubryki w stylu „W pracowniach polskich uczonych",
a luminarze nauki chętniej wypowiadają się na tematy społeczno-
-polityczne, niż mówią o swoich efektach pracy. Czy muszę ten stan
rzeczy podsumowywać?
Studenci narzekają na „szkółkę" na uczelni, pracownicy nauko­
wi na brak zainteresowania młodzieży tokiem studiów, przemysł na
brak ciekawej myśli technicznej, a „myślowcy techniczni9'na opory
w jej przyjmowaniu przez przemysł. A w ogóle to...
Zawsze uważaliśmy się za kraj ludzi bardzo zdolnych, choć nie
najbardziej pracowitych. Powinno to bardzo korzystnie wpływać
na rozwój racjonalizacji i wynalazczości, których motorem są za­
równo bystry umysł, jak i chęć uniknięcia żmudnej i nieciekawej
pracy. Niestety, tak nie jest i to wcale nie dlatego, abyśmy przestali
być leniwi - przeciwnie lenistwo przybrało także formy umysłowe:
nie chce nam się twórczo myśleć. Konkursy racjonalizatorskie itp.
to w dużej części fikcja, bo o wprowadzeniu ich owoców w życie
najczęściej nic nie słyszymy. Stawia się też mocno na efekt ekonomi­
czny, a nie techniczny usprawnienia. Czyżby więc cała nasza umy­
słowa „para" miała pójść w gwizdek, oznajmiając tylko istnienie
faktu? Przecież miała popychać koła lokomotywy postępu do stacji
„Wiek XXI" i dalej...

JERZY KLAWIŃSKI

3

Długo namyślałem się,
gdzie powinienem się zwró­
cić z tą sprawą: do Muzeum
Kolejnictwa, do Ministers­
twa Komunikacji, do kon­
serwatora zabytków? Jed­
nak ze względu na to, że
czytam Was od prawie 25
lat i dlatego, że to właśnie
Młody Technik" drukuje
wspaniały cykl o parowo­
zach polskich szlaków, po­
stanowiłem mój list prze­
słać do Was. Czy Redakcja
mogłaby znaleźć właściwe­
go adresata moich uwag
i przemyśleń?
A teraz do rzeczy. Nowo­
roczny „Kurier Polski"
przyniósł informację o tym,
że Przedsiębiorstwo Han­
dlu Zagranicznego „Kol-
mex" sprzedaje za granicę
zabytkowe parowozy.
Wiem coś o tym od mojego
syna, który szykował jeden
z takich parowozów na
sprzedaż do Muzeum
w Berlinie Zachodnim.
W notatce w „Kurierze”
.,Kolmex" broni się, że te
parowozy, które oni sprze­
dają, trafiłyby do huty na
przetop. Bałamutna to
obrona. Wiem o tym, że ża­
den ze sprzedanych w ub.
roku parowozów nie został
wzięty ze składnicy złomu.
Przeciwnie, stały i czekały
na lepszy los, bo wiedziano,
że $ą cenne. A i pieniądze
otrzymane za parowozy po­
kazują, że transakcji do­
konuje się nie zważając na
prawdziwą wartość loko­
motywy. Na przykład za
parowóz TKi3 z 1903 roku
otrzymujemy 60 tys. za­
chodnich marek. Jest to
mniej więcej tyle, ile potrafi
w dewizach wyłożyć trzech
prywatnych taksówkarzy
jeżeli chcą na taksówki
mieć nowe dieslowskie
Mercedesy. Za parowóz
wąskotorowy z 1918 roku
dostajemy 4000 dolarów.
W USA tyle właśnie kosz­
4
tuje małolitrażowy samo­
chód Jugo z Jugosławii.
Parowozy idą za granicą
do muzeów, a my za dostar­
czanie eksponatów otrzy­
mujemy grosze! Następny
krok, a będziemy brali za
nie lusterka, koraliki i mu­
szelki - po prostu: jesteśmy
koloniami dla zagranicz­
nych muzeów i kolei muzę-
alno-zabytkowych.
Nie chciałbym jednak, by
ta wzmianka o cenach mia­
ła przysłonić właściwy wy­
miar problemu, bo tutaj nie
wysokość opłaty jest spra­
wą pierwszoplanową, ale
to, że w ogóle do takiej
transakcji doszło! Przecież
to, czego się pozbywamy to
są zabytki!
Taka sytuacja boli mnie
tak samo, jak to, że pozby­
wamy się starych samolo­
tów, że szmugluje się za
granicę stare obrazy, ikony
czy wyroby ze srebra albo
zabytkowe motocykle, ty le
już złego wycierpiała nasza
kultura - najpierw od za­
borców, potem przez dwie
światowe wojny, że o żaden
cenny przedmiot nie po­
winna być zubożona i to bez
względu na to, czy bę­
dzie to epokowe dzieło ma­
larskie, czy tylko stary, wy­
służony parowóz z 1903 ro­
ku. To skandal, że pozby­
wamy się starych pojazdów
szynowych. Nie wiem dla­
czego nasze muzea nie po­
łożą ręki na kolejowych za­
bytkach. Jeżeli już takie
mają w zbiorach, to prze­
cież z zagranicznymi muze­
ami można te eksponaty
wymieniać na inne. Byłoby
to z obopólnym pożytkiem,
bo zbiory mogłyby się
wzbogacać o nowe i cenne
rzeczy. Sądzę, że sprawa
muzealnictwa dotyczącego
techniki, a kolei w szcze­
gólności, powinna być ja­
koś uregulowana. Muzea
techniczne nie zachęcają
makietami czy martwymi
eksponatami. Mnie osobiś­
cie denerwuje, jeżeli na to­
rach w Warszawie stoi sze­
reg żałosnych, zardzewia­
łych wraków, albo kiedy
wystawy urządza się z foto­
grafii, kiedy wkoło jest peł­
no prawdziwych ekspona­
tów. U nas, w Polsce zbiegły dów finansowych na te cele
się dwie sprawy: są jeszcze szło na administrowanie,
ślady starego kolejnictwa, a nie na gromadzenie no­
a także jest już świado­ wych zbiorów?
mość, że trzeba je chronić. Uczucie bezsilnej złości,
Ten układ powinien spra­ że oto tracimy bezpowrot­
wiać, że nasze muzea kole­ nie elementy krajobrazu te­
jowe powinny być najlep­ chnicznego Polski z przeło­
sze na świecie. A tymcza­ mu stuleci, jest potęgowane
sem co? U nas handluje się beztroską ludzi odpowie­
eksponatami! dzialnych za opiekę nad za­
Bogdan Maciejewicz
bytkami. Czy rzeczywiście
Częstochowa stara lokomotywa jest
Od redakcji: Właściwie mniej cennym eksponatem
po lekturze tego listu od chusteczki do nosa któ­
w pierwszej chwili opadły regoś z naszych pisarzy? Co
nam ręce, bo jak mała reda­ nas obchodzi argument, że
kcja miesięcznika „dla „ciuchcia" jest wyrobem
dzieci”, jak się nas określa, np. niemieckim? Gdybyśmy
ma walczyć z takim han- rozumowali w ten sposób,
dlowo-dewizowym poten­ to połowa eksponatów np.
tatem jak „Kolmex”? Ła­ ze zbiorów broni powinna
twiej było chyba panu Kmi­ „wyjechać" za granicę,
cicowi z Radziwiłłem... a pierwodruku dzieła Ko­
Podpisujemy się pod każ­ pernika „Derevolvtionibuś
dym słowem oburzenia, ja­ orbium coelestium''nie po­
kie napisał nasz Czytelnik. winniśmy nawet dotykać,
Wielkie „soldy" muzeal­ bo nie wykonano go
nych eksponatów technicz­ w Polsce!!!
nych wchodzą, jak to widać Ciekawi jesteśmy, co
z prasy, „w krew” pewnym nam odpiszą instytucje od­
instytucjom w Polsce. Głę­ powiedzialne za opisany
boko oburza nas enigmaty­ w liście naszego Czytelnika
czne, zakrawające na cichą stan rzeczy. A może ,,wol-
zgodę, milczenie Muzeum noć Tomku w swoim do-
Techniki, Muzeum Kolejni­ mku" i „Młodemu Techni­
ctwa. stosownych minis­ kowi" nic do tego? „Do­
terstw i władz celnych: naj­ mek” ponoć jest wspólny
pierw samoloty, teraz paro­ i bardzo nam przykro, kie­
wozy.
dy pokazując zabytki tech­
Swoją drogą dziwne to, niki musimy sięgać do ob­
że zachodnim muzeom te­ cych albumów, aby z nich
chniki takie transakcje się reprodukować to, co kiedyś
opłacają, skoro u nas, w do­ było i w Polsce, a zaginęło
towanych przez państwo, w historycznych zawieru­
a więc uniezależnionych od chach, bądź uległo znisz­
liczby zwiedzających, mu­ czeniu. Teraz jeszcze doj­
zeach nie dba się o ekspo­ dzie do tego to, co niefra­
naty. Czyżby gros nakła­ sobliwie wyprzedano.
ZAWODY POJAZDÓW NAPĘDZANYCH SIŁĄ MIĘŚNI
LUDZKICH
Redakcja „Świata Młodych" i Muzeum Techniki NOT w War­
szawie informują, że planowane są wystawa i zawody pojazdów
napędzanych siłą mięśni ludzkich. Przewidywany termin wysta­
wy t zawodów - początek września 1987. W wystawie i zawodach
mogą brać udział pojazdy lądowe, pływające i latające, których
właściciele przyślą zgłoszenia poparte zdjęciem do redakcji
„Świata Młodych”, pod adre9em: „Świat Młodych", ul. Mokoto­
wska 24. 00-561 Warszawa, z dopiskiem na kopercie „CYKLO-
MOBIL"
Pojazdy lądowe, dopuszczone do udziału w zawodach -
wszelkie napędzane mięśniowo z wyjątkiem konwencjonalnych
rowerów.
Pojazdy wodne, dopuszczone do wystawy ora2 ewentualnych
zawodów - wszelkie napędzane mięśniowo, z wyjątkiem łodzi
wiosłowych.
Zgłoszenia przyjmowane będą do 15 llpca br.
Marek Utkin

Poznajemy sprzęt Informatyczny
PLOTTER C OMMODORE
Plotter VC-1520 był jednym
z pierwszych urządzeń peryferyjnych
do komputerów VC-20 i C-64. Jego
kształt, barwa I inne szczegóły wska­
zują na wyraźne związki 2 komputera­
mi domowymi marki Commodore.
W stosunku do szybko taniejących
drukarek, komputerowe kreślarki-
-plottery ciągle należą do urządzeń
drogich, nawet w wariantach niezbyt
skomplikowanych (1000 dolarów
i więcej). Dotyczy to zwłaszcza plotte-
rów. umożliwiających uzyskanie ry­
sunków barwnych. Tymczasem plot­
ter VC-1520 nie tylko umożliwia użyt­
kownikowi tworzenie na papierze ba­
rwnych kompozycji, ale i może się
dzisiaj ubiegać o miano jednego
z najtańszych zewnętrznych urzą­
dzeń piszących do mikrokomputerów
domowych (poniżej 200 DM w RFN).
Tak atrakcyjną cenę uzyskano oczy­
wiście kosztem wielu kompromisów.
Urządzenie jest zawarte w plastiko­
wej obudowie i odznacza się niewiel­
kim ciężarem i skromnymi wymiara­
mi: 282x151 x93 mm (w stanie całko­
wicie rozłożonym). Po zdemontowa­
niu wspornika dla rolki z papierem
wymiary jeszcze maleją. Papier w po­
staci wstęgi szerokości 114 mm wpro­
wadzany jest od tyłu, przez wycięcie
w obudowie. Po zdjęciu górnej pokry­
wy uzyskuje 3ię dostęp zarówno do
mechanizmu przesuwu papieru, jak
i do głowicy z pisakami.
Mechanizm plotterajest dziełem ja­
pońskich rąk i dowodzi finezji techni­
cznej, a zarazem precyzji pracowitych
mieszkańców Kraju Kwitnącej Wiśni.
Prawie identyczny mechanizm można
zresztą spotkać w podobnych, acz­
kolwiek znacznie droższych plotte-
rach innych firm, m.in. Sharp i Orle.
✓ Delikatny mechanizm nie znosi jed­
nak metod „siłowych1' i wymaga sta­
ranności w konserwacji i obsłudze.
Kreślenie w osi Y (wzdłuż arkusza)
odbywa się wskutek przesuwu papie­
ru (gumowy wałek, zaopatrzony na
obrzeżach w dodatkowe tarcze zęba­
te). W osi X (w poprzek arkusza) kre­
ślenie odbywa się wskutek ruchu gło­
wicy. Napęd głowicy i wałka zapew­
niają silniki krokowe.
Głowica mieści w obrotowym, re­
wolwerowym magazynku cztery mi­
niaturowe pisaki kulkowe (zasada
działania zbliżona do długopisu),
o barwach: czarne], czerwonej, nie­
bieskiej i zielonej. Zmiana barwy pisa­
ka jest możliwa w dowolnym momen­
YC-1520
cie kreślenia. Zrealizowano ją w chy­
try sposób: głowica zjeżdża w lewe,
skrajne położenie i kilkakrotnie na­
piera na specjalny zderzak, obracają­
cy magazynek z pisakami. Żywotność
każdego z piasków jest obliczona na
około 250 metrów linii ciągłej. Możli­
wa jest regeneracja pisaków przez
wywiercenie w tylnej części ich obu­
dowy otworka o średnicy około 0,8
mm i wstrzykiwanie do ich wnętrza
atramentu (koniecznie wodnego!).
Właściwy dobór atramentu wymaga
jednak wielu eksperymentów. Niezłe
wyniki osiągano np. z barwnikami do
napełniania pisaków w rejestratorach
X-Y. Pisaki mają tendencję do zasy­
chania i po zakończeniu kreślenia na­
leży wyjmować je z magazynka i za­
mykać specjalnymi nasadkami.
Zamiast oryginalnego papieru
można używać innego papieru w rol­
ce albo nawet w postaci pojedyn­
czych kartek. Z uwagi na słaby docisk
pisaków, papier powinien być jednak
cienki i dobrej jakości, ważne jest też
zachowanie przepisowej szerokości
arkusza. Plotter jest bardzo wrażliwy
na zatłuszczenie papieru: często na­
wet dotknięcie palcem pogarsza lo­
kalnie jakość kreślenia.
Urządzenie zapewnia w obu osiach
rozdzielczość około 0,2 mm, zaś war­
tości współrzędnych mogą wynosić
0-479 w osi X oraz + / - 998 w osi Y.
Repertuar możliwości graficznych
obejmuje przemieszczanie głowicy
w dowolne miejsce i kreślenie odcin­
ków prostej linią ciągłą lub przerywa­
ną (gęstość przerw można wybierać
programowo). Współrzędne można
podawać w układzie bezwzględnym
(względem ustalonego punktu arku­
sza) lub względnym (np. w stosunku
do aktualnego położenia pisaka).
Oprócz kreślenia, plotter potrafi też
pisać tekst. Dostępne są cztery wiel­
kości znaków, dające odpowiednio
80, 40, 20 i 10 znaków w poprzek
arkusza. Na życzenie plotter potrafi
też obracać znaki o 90 stopni. Tempo
pisania jest jednak wolne i wynosi
około 12 znaków na sekundę zależnie
od wielkości liter.
Plotter VC-1520 ma interfejs szere­
gowy IEC i może być bez trudu dołą­
czony do magistrali szeregowej C-64,
samodzielnie lub z innymi urządze­
niami. Szczególnie dobrze nadaje się
on do sporządzania wielobarwnych
wykresów X-Y i rysunków składają­
cych się głównie z kresek. Umiejętnie
zaprogramowana grafika może wy­
glądać bardzo efektownie. Z plotłe-
rem współpracuje też LOGO dla C-64
- pisaki mogą rysować na papierze
w kilku kolorach trasę żółwia.
VC-1520 nie nadaje się jednak do
sporządzania kopii ekranu kompute­
ra (hard copy). Reasumując: przy du­
żej liczbie wyprowadzanych tekstów,
np. listingów, VC-1520 nie zastąpi
drukarki, ale może być bardzo atrak­
cyjnym narzędziem dla amatorów
grafiki komputerowej.
Roland Wacławek
5
 RYTM SERCA
Maria Kłobska-Masny
Norwid, w którymś ze swoich wciąż jesz­ pompy ssąco-tłoczącej. Waży przeciętnie
cze mało znanych wierszy „Cóż bo mózg? 300 gramów, a jego długość nie przekracza
Rozum co?../7 bardzo wysoko ocenia rolę zazwyczaj 11 cm. Tyle w wielkim skrócie
serca, nazywa je ,,prawdy ogniskiem7’, twie­ o sercu coraz bardziej zagrożonym choroba­
rdzi, że nawet „z błędów nieraz wraca z zy­ mi cywilizacyjnymi. Ale cywilizacja to de­
skiem ” i że w ogóle „ Wszystko, co wielkie, mon, który jednocześnie zagraża i niesie ra­
jest wielkie przez serce!77, wreszcie konklu­ tunek.
duje: „Serce jest dobra rzecz, dopóki... do­ O stymulacyjnych metodach leczenia ser­
bre!”Czy Norwid miał na myśli serce dobre ca rozmawiałam z profesorem Mariuszem
w sensie moralnym, czy fizjologicznym, tzn. Stopczykiem z Pracowni Bioinżynierii Kli­
sprawne? nicznej Polskiej Akademii Nauk oraz inży­
Serce ludzkie nie jest siedliskiem dobra nierem Andrzejem Kowalczykiem z Instytu­
ani zła, nie jest odpowiedzialne za nasze tu Kardiologii w Warszawie.
czyny, chyba że w decydującym momencie Od inż. Kowalczyka dowiedziałam się, że
zawiedzie, na przykład u kierowcy rozpę­ do niedawna możliwa była stymulacja albo
dzonego pojazdu, i nie ono skłania nas do komory serca, albo przedsionka - teraz pro­
miłości lub nienawiści. dukowane są już urządzenia stymulujące
komorę i przedsionek; są to stymulatory fiz­
Serce - to worek mięśniowy, stanowiący jologiczne.
część układu krążenia, odgrywający rolę Stymulację przedsionka serca stosuje się

6
 przy chorobie węzła zatokowego, tego natu­ Częstość określona jest liczbą uderzeń ser­
ralnego rozrusznika znajdującego się w ser­ ca na minutę. Szerokość impulsu i amplituda
cu, stymulację komory - przy bloku przed- decydują o energii impulsu. Czułością nazy­
„sionkowo-komorowym, czyli przy zabloko- wa się zdolność stymulatora do reagowania
wanu któregoś ze szlaków przewodzących na potencjały wewnątrzsercowe (mierzy się
w sercu: można to porównać z przerwą w ob­ ją w miliwoltach). Pozostaje jeszcze okres
wodzie elektrycznym. Przerwa trwająca refrakcji mierzony w milisekundach: jest to
dłużej niż 1800 ms oznacza stan patologicz­ czas, w którym stymulator nie reaguje na
ny. Wykres ekg nie zawsze ujawnia tę sytua­ potencjały wewnątrzsercowe.
cję. Jeśli więc taki lub inny objaw u pacjenta Bywa na przykład tak, że w tkance, w któ­
wskazuje na chorobę serca, zachodzi konie­ rej umieszczona została elektroda, powstaje
czność przeprowadzenia badań inwazyj­ odczyn zapalny, co powoduje wzrost opor­
nych. Polega to na wprowadzeniu do serca ności układu stymulującego. Trzeba wtedy
pacjenta trzech lub czterech elektrod (żyła­ zwiększyć szerokość i amplitudę impulsu
mi pachwinowymi) i wykonaniu pomiarów lub tylko jeden z tych parametrów, żeby
przed podaniem leku blokującego przewo­ zapewnić skuteczność stymulacji.
dzenie i po przyjęciu leku. Wszelkie zaburze­ Programator umożliwia także pomiar sy­
nia w przewodzeniu uwidoczniają się na gnałów z wnętrza serca: progu pobudliwości
elektronicznym urządzeniu pomiarowym. i ekg. W najnowocześniejszych urządzeniach
Po przeanalizowaniu zaburzeń przewo- tego typu analizuje się jeszcze zaburzenia
, dzenia i rytmu oraz ocenie sytuacji zapada rytmu serca - detekcja tachykardii, czyli
decyzja co do wyboru metod leczenia. Elek­ szybkiego bicia serca.
trodę wybranego stymulatora wprowadza Stymulatory ważą ok. kilkudziesięciu
się żyłą szyjną lub podobojczykową do wnę­ gramów razem z baterią i funkcjonują od 5
trza serca - do koniuszka prawej komory lub
do prawego przedsionka, ewentualnie i tu, Odręczny rysunek serca: 1 - aorta, 2 - przedsionek lewy,
i tu. Stymulator implantuje się pod skórę, 3 - zastawka dwudzielna, 4 - komora lewa, 5 - mięsień
zazwyczaj pod lewym lub prawym obojczy­ sercowy, 6 - komora prawa, 7 - zastawka trójdzielna,
8 - przedsionek prawy, 9 - tętnica płucna
kiem, zależnie do tego, czy pacjent jest pra­
wo- czy leworęczny, łączy się to bowiem
z ograniczeniem mechanicznym: przy zbyt
dużym napięciu mięśnia podobojczykowego
elektroda może pęknąć. Elektrodę wprowa­
dza się kontrolując jej ruch za pośrednic­
twem aparatu rentgenowskiego. Pomiar pa­
rametrów po wprowadzeniu elektrody do
serca wykazuje, jaka powinna być energia
impulsu, aby stymulacja była skuteczna i by
możliwy był odbiór sygnałów z serca.
Co się tyczy samych stymulatorów, to są
one różne, od tzw. stymulatorów „na żąda­
nie” poprzez biologiczne, wyposażone
w czujniki przetwarzające różne wartości
fizyczne (temperaturę, pH, ciśnienie, czyn­
ność mięśnia oddechowego) na wielkość na­
pięcia, aż po fizjologiczne, sterowane ryt­
mem komór i przedsionków.
W większości stosowanych stymulatorów
istnieje możliwość pomiaru i zmiany para­
metrów stymulatora za pośrednictwem
urządzeń zewnętrznych - programatorów.
Najważniejsze z tych parametrów są: czu­
łość, szerokość impulsu, amplituda i okres
refrakcji.

Sposób umieszczenia elektrod przez ich wszycie - stoso­
wany dawniej
do 15 lat. Konieczna jest jednak ich okreso­
wa kontrola. Podczas kontroli mierzy się
parametry elektryczne stymulatora - jego
częstość, amplitudę, okres refrakcji i doko­
nuje oceny kardiologicznej stanu pacjenta.
Stymulatory programowe o nastawianych
z zewnątrz parametrach znane są od kilku
lat, ale dopiero od niedawna są one wyposa­
żone w komputer i mogą wykonywać znacz­
nie więcej czynności. Stymulator kompute­
rowy zawiera uniwersalne urządzenie logi­
czne, które może zostać w każdej chwili
przystosowane do wykonywania funkcji nie
przewidzianych uprzednio przez operatora.
Taki komputer, oprócz procesora, ma jeszcze
pamięci stałe i zmienne (dynamiczne) oraz
urządzenie wejścia i wyjścia.
Nowoczesny stymulator serca powinien
być stymulatorem fizjologicznym, tzn. powi­
nien stymulować ,,na żądanie” przedsionek
i prawą komorę serca z odpowiednim opóź­
nieniem. Nic z technicznego punktu widze­
nia nie stoi na przeszkodzie, aby stymulator
z wbudowanym analizatorem Holtera, będą­
cy stymulatorem fizjologicznym, tj. odbiera­
jącym sygnały z przedsionka i komory, i sty­
mulującym je, mógł dokonywać oddzielnej
analizy obu elementów krzywej ekg, zapa­
miętywać je i raportować w odpowiednich
opracowaniach operatorowi. Stymulator
komputerowy może więc być nie tylko pry­
mitywnym' urządzeniem dostarczającym
„brakujących” impulsów do przedsionka
w chorobie węzła zatokowego, lub do komo­
ry - w tzw. bloku przedsionkowo-komoro-
wym. Może on również być testującym urzą­
dzeniem dia gnostyczno-terapeu tycznym
w częstoskurczu.
Można przecież, zgodnie ze znanymi me­
chanizmami elektrofizjologicznymi zastoso­
wać tu stymulację małej częstotliwości (typu
8
underdrive) tak, aby impulsy ze stymulatora
przeplatały się z rytmem spontanicznym ser­
ca, aż któryś z nich (statystycznie określony)
przerwie częstoskurcz. Można również za­
stosować mechanizm scanningu. Mecha­
nizm ten polega na włączeniu - zamiast
stałej stymulacji (underdrive) lub salwy bo­
dźców dużej częstotliwości (overdrive) -p o ­
jedynczych bodźców stymulujących komorę
lub przedsionek z rosnącym opóźnieniem
względem sygnału spontanicznego. Skute­
czność osiąga się w momencie wykrycia
„okienka” i przerwania częstoskurczu oraz
zapamiętania krytycznego opóźnienia. Tak
właśnie działa „Tachylog” firmy „Siemens-
-Elema”.
Stymulacja anty arytmiczna została ostat­
nio rozszerzona przez firmę „Vitatron”
0 możliwość automatycznego, stopniowego
wchodzenia serca w rytm właściwy przy
przejściu od częstoskurczu do stanu normal­
nego tak, aby pacjent nie odczuł w przykry
sposób tej zmiany.
Implantowane urządzenia skomputeryzo­
wane mogą nie tylko dostarczać sercu sygna­
ły i odbierać je od niego, można jeszcze mieć
nad nimi stałą kontrolę za pośrednictwem
zewnętrznego komputera przekształcające­
go rozkazy i programy w ciągi kodów zrozu­
miałe dla implantowanego urządzenia.
Najczęściej ze względów ekonomicznych
używane są do tego celu komputery osobiste
z drukarką, monitorem ekranowym, klawia­
turą i programem pracy wprowadzanym
z typowej kasety magnetofonowej. Wyświet­
lane na ekranie monitora instrukcje uła­
twiają pracę operatorowi i pozwalają wy­
brać program, rodzaj pracy lub parametry
wprowadzane następnie do pamięci urzą­
dzenia implantowanego,
Komunikacja jest tu oczywiście dwu­
stronna. Implantowany stymulator zgłasza
telemetrycznie swój typ, numer, dane pa­
cjenta (uprzednio zakodowanej aktualne
parametry programowalne lub nieprogra­
mowalne. A więc na przykład nie tylko za­
programowaną uprzednio czułość, ale
1 oporność wewnętrzną baterii lub czas pra­
cy baterii. Na żądanie operatora stymulator
przekazuje w sposób ciągły ekg odbierane
z przedsionka lub komory, podając jedno­
cześnie w postaci wykresów czasy refrakcji
części przedsionkowej i komorowej i inne
dane.
Medflog 3000: nowoczesny zestaw do analizy ekg składający się z magnetofonu i osobnego analizatora, wyprodukowa­
ny w porozumieniu z firmą ,,Oxford’' przez Ośrodek Badawczo-Rozwojowy Elektronicznej Aparatury Medycznej TEMED
w Zabrzu

W odpowiedzi na instrukcje zewnętrzne Ceryx 6 - model 611 firmy „Vitatron Medical": wielopro-
stymulator przekazuje również informacje gramowy generator impulsów z dwukierunkową teleme­
trią i możliwościami analizy - wszystkie procedury tak
zawarte w swych pamięciach - to znaczy programowania, jak i analizy mogą tu być przeprowadza­
informacje uzyskane z przetworzonego ekg ne za pośrednictwem ręcznego programatora lub kompu­
pochodzącego z elektrody wewnątrzserco- tera
wej; zostają one następnie przetworzone
przez komputer zewnętrzny. W ten sposób
dowiadujemy się, ile było częstoskurczów
i jakie, ile czasu trwały, ile było interwencji
wyrównujących rytm, ile pobudzeń przed­
wczesnych i histogramów częstości rytmu,
ile pobudzeń stymulowanych oraz spontani­
cznych itd, w zależności od wprowadzonego
programu i czasu badania: może to być za­
równo doba jak i miesiąc.
Mamy wiele rodzajów stymulatorów, ale
zasada ich działania we wszystkich przy­
padkach sprowadza się do analizy czynności
serca, interwencji w tę czynność i zapamię­
tania wszystkich związanych z tym faktów.
Komputer stymulatora składa się z proceso­
ra, urządzenia wejścia i wyjścia oraz pamięci
o pojemności 1 kbajta. Opanowane już są
metody przyspieszania zbyt wolnej akcji
serca w bradykardii, gorzej natomiast jesz­
cze do niedawna wyglądała sprawa w przy­
padku tachykardii, ale i z tym uporała się
technika. Dysponujemy już tachylogami -
9

Odręczny rysunek ilustrujący układ żył, którymi elektrody
mogą być wprowadzane do serca
urządzeniami, które implantowane pacjen­
towi nie tylko analizują pracę jego serca
i scanningują wyniki badań, ale same, na
podstawie uprzednich analiz, dobierają od­
powiednie impulsy powodujące przerwanie
częstoskurczu i unormowanie pracy serca.
W pracowni prof, Stopczyka dokonano do­
tąd implantacji dwóch takich urządzeń.
Jeśli idzie o diagnostykę w chorobach ser­
ca, to podstawowym badaniem jest tu ekg.
Badanie to robione w nieodpowiednim mo-
Miejsca, w których umieszcza się stymulatory
10
mencie może nie wykazać nawet zaawanso­
wanej choroby. Dopiero wysiłek lub stany
emocjonalne, wyzwalające ból w klatce pier­
siowej odbijają się w charakterystyczny spo­
sób na wykresie, umożliwiając lekarzowi
postawienie właściwej diagnozy. Aby zwię­
kszyć wiarygodność wykresu ekg, powinno
się robić pacjentom test wysiłkowy, co jest
jednak pod wieloma względami kłopotliwe.
Elektroniczne urządzenie typu Holter roz­
wiązuje ten problem bardzo prosto: umoco­
wuje się je do paska, co nie nastręcza trud­
ności ze względu na jego niewielkie rozmia­
ry, i towarzyszy ono człowiekowi w jego
codziennych, normalnych zajęciach, rejes­
trując na taśmie magnetofonowej akcję ser­
ca. Tę taśmę odtwarza się później kilkadzie­
siąt razy szybciej i poddaje analizie kompu­
terowej już w innym urządzeniu.
Niestety, w Polsce nawet test wysiłkowy
jest rzadkością: brak potrzebnych do tego
bieżni ruchomych, brak rowerów. Nie zna­
czy to jednak, że ta sytuacja nie zmienia się.
W ramach zawartego z firm ą,,Oxford ’’poro­
zumienia w Ośrodku Badawczo-Rozwojo­
wym Elektronicznej Aparatury Medycznej
TEMED w Zabrzu zaawansowane są prace,
w wyniku których nasz rynek otrzyma no­
woczesne aparaty do analizy ekg. Opierając
się na analizie ekonomicznej oraz możliwoś­
ciach zakładu wybrano na początek do pro­
dukcji system Medilog 2. Jest to zestaw skła­
dający się z magnetofonu i osobnego anali­
zatora. Umożliwia całodobowy zapis akcji
serca na taśmie, poddanie go analizie i kon­
frontacji w komputerze.
W intensywnym nadzorze kardiologicz­
nym pacjent, którego sercu lekarz usiłuje
przywrócić sprawność, zostaje podłączony
do monitora: przebiegające na ekranie krzy­
we obrazują pracę jego serca. Nagła zmiana
w przebiegu wykresu sygnalizuje wszelkie
nieprawidłowości pracy serca pacjenta, po­
zwala podjąć w razie konieczności szybką
interwencję.
Obraz ekg, ukazujący się na ekranie moni­
tora w górnym kanale zostaje powtórzony
w dolnym kanale, gdzie istnieje możliwość
zatrzymania go dowolnie długo dzięki wbu­
dowanej w monitor pamięci cyfrowej. Uła­
twia to analizę ekg.
Poniżej obu kanałów - „trendy” i sygnali­
zacja alarmowa, po prawej stronie świetlne
wskaźniki liczbowe. Przekroczenie okre-
Wykres pracy serca ze stymulatorem przedsionkowo-komorowym. Cykl I przedstawia typowy fragment ekg, cykle
następne - patologię;

Objaśnienia: refrakcja - okres, w którym stymulator nie reaguje na potencjały wewnątrzsercowe; P - przedsionek;
QRS - skurcz komór; T - depolaryzacja komór; 150 ms - programowany czas od pobudzeń ia przedsionka do pobudze­
nia komory; 1000 ms - programowany czas od pobudzenia przedsionka do następnego pobudzenia przedsionka

Opis wykresu: po upływie I cyklu (1000 ms) nie pojawiło się pobudzenie własne w przedsionku, został więc wysłany
impuls ze stymulatora i pobudził przedsionek. Następnie została wystymulowana komora, ponieważ po upływie 150 ms
nie pojawiło się w niej pobudzenie własne. Pod koniec cyklu II nie pojawiło się pobudzenie własne w przedsionku, został
więc wystymułowany, natomiast w czasie krótszym niż 150 ms po wystymulowaniu przedsionka pojawiło się
pobudzenie własne w komorze, więc nie został do nłej wysłany impuls ze stymulatora. W cykiu lii przed upływem 1000
ms pojawiło się pobudzenie własne w przedsionku: stymulator blokuje się i następne 1000 ms odmierzane jest od tego
momentu. Ostatnie, widoczne na wykresie pobudzenie komorowe zostało wysłane, ponieważ, podobnie jak poprzednio
(w cyklu ii), nie pojawiło się własne w zaprogramowanym czasie. Refrakcja działa automatycznie

słonej liczby uderzeń serca na minutę wywo­
łuje alarm: można zatrzymać w tym momen­
cie ekg i przeanalizować przyczynę takiego
stanu.
Do monitorów są jeszcze przystawki. Ana­
lizuje się dzięki nim przebieg tętna, oddech,
temperaturę w trzech różnych miejscach
ciała, ciśnienie żylne i tętnicze. Można też
telemetrycznie nadzorować pacjenta prze­
bywającego w odległości do 400 metrów.
Przystawki są wielkości nowoczesnej ma­
szyny do pisania: mieszczą się na monitorze
jedna na drugiej.
Tę aparaturę montuje białostocki „Bia-
zet” z duńskich podzespołów. Odbiór tech­
niczny nadzoruje firma „Simmonsen Weel”.
Coraz bardziej zagrożeni jesteśmy choro­
bami krążenia, należałoby więc pomyśleć
0 aparaturze medycznej, przynajmniej tej
niezbędnej. Ale jak myśleć, gdy wszystkiego
brak, a to rejestratorów, to znów podzespo­
łów lub innych części. Mimo tych braków
w prograrńie centralnie koordynowanym
przez Komisję Nauki Postępu Technicznego
1 Wdrożeń przewiduje się fundusze na roz­
wiązania techniczne w kardiologii i kardio­
chirurgii.
Nie wiadomo, jak ułożą się plany. Należa­
łoby życzyć konstruktorom powodzenia
i pomóc w miarę możliwości, kierując się
interesem własnym; każdy z nas przecież,
każdy z naszych bliskich może paść ofiarą
choroby serca - zmory naszej cywilizacji.

11
Dziś i jutro Kopalni
WĘGLA BRUNATNEGO
„BEŁCHATÓW”
Jerzy Wąsowicz
Początki systematycznej eksploatacji wę­ węgla kamiennego spowodowały, że na ów­
gla brunatnego na ziemiach polskich - głów­ czesnym obszarze Polski zaniechano eksplo­
nie w rejonie Dolnego Śląska - określa się na atacji "węgla brunatnego, uznając ją za nieo­
przełom XVIII i XIX wieku. Za większe płacalną. Dopiero kryzys energetyczny lat
ośrodki jego występowania uważa się: okoli­ pięćdziesiątych, będący efektem szybkiego
ce Turoszowa, Wełnice w pow. Krosno Od­ rozwoju gospodarczego kraju, spowodował
rzańskie, Radomierzyce. nawrót zainteresowania tym bogactwem
Materiały źródłowe podają, że w 1847 r. mogącym z powodzeniem konkurować z wę­
eksploatację węgla brunatnego prowadzono glem kamiennym, przy czym stosunkowo
w 18 kopalniach, a roczne wydobycie kształ­ łatwo dostępnym, występującym w postaci
towało się na poziomie 27 tys. ton. W ciągu zasobnych złóż.
niespełna 20 lat liczba kopalń wzrosła dwu­ Przełomowy stał się rok 1956, kiedy to
krotnie, zaś wydobycie prawie pięciokrot­ Ministerstwo Górnictwa i Energetyki podję­
nie. Ten dynamiczny wzrost wydobycia ło decyzję o konieczności rozwoju górnictwa
był efektem postępu technicznego, dzięki węgla brunatnego. Na koniec 1983 r. udoku­
któremu węgiel brunatny - oprócz wy­ mentowane zasoby bilansowe określono na
korzystywania go jako materiału opałowe­ 12,9 mld ton, w tym w eksploatacji 2,3 mkb
go - stał się również źródłem energii nie­ ton.
zbędnej w komunikacji kolejowej. Obecnie węgiel brunatny eksploatuje się
Kryzys gospodarczy lat trzydziestych na­ w zagłębiach: turoszowskim, konińskim, lu­
szego stulecia i powszechne wykorzystanie buskim, w głębinowej kopalni „Sieniawa”

12
Koparka kołowa na podwoziu gąsienicowym firmy Krupp

oraz w będącej jeszcze w budowie kopalni

,,Bełchatów’’. Ponad 95% wydobytego węgla
brunatnego wykorzystuje się jako paliwo dla
elektrowni, a tylko w niewielkim stopniu na
potrzeby gospodarki komunalno-bytowej
w postaci brykietów.
Rozwój tej dziedziny gospodarki narodo­
wej wiąże się z powstawaniem przemysłu
specjalistycznych ciężkich maszyn i sprzętu
pomocniczego, kształceniem kadry inżynie­
ryjno-technicznej oraz organizacją zaplecza
naukowo-badawczego zarówno bezpośred­
nio w przemyśle jak i szkolnictwie wyższym,
głównie w Akademii Górniczo-Hutniczej. Miejsce na terenie kopalni, gdzie dokonuje się ujednoli­
Mimo stosunkowo młodej tradycji, produ­ cenia węgla pod względem energetycznym
kcja energii elektrycznej opartej na węglu go w rejonie Bełchatowa odkryte zostały
brunatnym stanowi już znaczny udział w bi­ w 1960 r. podczas poszukiwań złóż ropy
lansie energetycznym kraju, a zdobyte do­ naftowej. Już w następnym roku rozpoczęto
tychczas doświadczenia w zakresie eksploa­ prace dotyczące rozpoznania złoża i podjęto
tacji złóż pozwalają na zaprogramowanie pierwsze kroki jego przemysłowego zago­
racjonalnej gospodarki tym bogactwem na­ spodarowania.
rodowym. Złoże „Bełchatów” zalega w rowie tekto­
Czołową pozycję w produkcji energii elek­ nicznym o długości 40 km i szerokości 1-2,5
trycznej opartej na tym surowcu zajmie km i dzieli się na trzy pola: Szczerców (za­
w najbliższym czasie Zagłębie Górniczo- chodnie), Bełchatów (środkowe) i Kamieńsk
-Energetyczne „Bełchatów” . (wschodnie). Podział ten wynika z natural­
Zasobne, bo liczące około 1,8 mld ton, nych warunków zalegania złoża oraz z zabu­
udokumentowane pokłady węgla brunatne­ rzeń geologicznych. Pole Szczerców od pola

Transporter taśmowy typ B 2250 mm

 Bełchatów oddzielone jest wysadem solnym,
izolowanym czapą iłowo-gipsową, zaś Beł­
chatów od Kamieńska uskokiem poprzecz­
nym w złożu.
Złoże Bełchatów ma wyjątkowo korzystny
wskaźnik eksploatacyjny N:W - 3,4:1 (licz­
ba m3 nadkładu przypadająca na 1 tonę
wydobytego węgla), który jest prawie dwu­
krotnie niższy niż w budowanej obecnie od­
krywce Hambach w RFN. Dzięki temu wy­
dobywany tu węgiel będzie po 1990 roku
najtańszy w Polsce.
Po dwuletnim okresie intensywnych prac
projektowych opracowana została general­
na koncepcja oraz harmonogram budowy
kopalni „Bełchatów”. Rozpoczęcie prac gór­
niczych we wkopie przewidywano na rok
1968, a początek wydobycia węgla na lata
1973-74, przy docelowej produkcji 50 min
ton rocznie. Rychło jednak okazało się, że
wskutek braku środków finansowych w bu­
dżecie państwowym realizacja tej inwestycji
wykreślona została z programu rządowego
aż do roku 1980. Czynione przez Ministers­
two Górnictwa i Energetyki starania o roz­
ważenie możliwości budowy kopalni i elek­
trowni w ramach RWPG - pozostały tylko
w sferze planów.
Jednak prace projektowe realizowane
przez specjalistów Biura Projektowego Gór­
nictwa Węgla Brunatnego „Poltegor” we
Wrocławiu - trwały nadal. Przedstawiono
nową, bardziej oszczędną koncepcję budowy
kopalni, planując docelową zdolność wydo­
bywczą na poziomie 33,5 min ton rocznie. Na
podstawie tego programu Prezydium Rządu
podjęło decyzję w sprawie prac przygotowa­
wczych do budowy Kombinatu Paliwowo-
-Energetycznego „Bełchatów”, a w marcu
1973 r. ustalona została jego lokalizacja.
Nasilenie prac nastąpiło w 1975 r. na pod­
stawie uchwały Rady Ministrów. W założe­
niach tej uchwały rozpoczęcie eksploatacji
węgla i produkcji energii elektrycznej prze­
widywano na rok 1980, zaś osiągnięcie doce­
lowego wydobycia na poziomie 38,5 min ton
rocznie - na rok 1985. W tymże roku miało
nastąpić przekazanie do eksploatacji 12 blo­
ków energetycznych elektrowni - po 360
MW.
Jednak opóźnienia w dostawie podstawo­
wych maszyn i urządzeń oraz ograniczone
moce przerobowe spowodowały, iż plano­
wane terminy uległy przesunięciu tak, że
14
pierwszy węgiel wydobyto w końcu 1981 r.,
a pierwszy blok elektrowni uruchomiono
w 1982 r. Osiągnięcie docelowej zdolności
wydobywczej kopalni i mocy elektrowni
ustalono na rok 1988. Resortowy „Program
rozwoju przemysłu węgla brunatnego w la­
tach 1982-1990 i w dalszej perspektywie”
przewiduje, że Kopalnia Węgla Brunatnego
„Bełchatów”, która jest obecnie jedno-
odkrywkowa, z chwilą rozpoczęcia eksploa­
tacji pola Szczerców stanie się dwuodkryw-
kowa.
Całość wydobywanego węgla o średniej
wartości opałowej 7917 kJ/kg przeznaczona
jest dla elektrowni.
Wartość energetyczna złoża w przelicze­
niu na inny rodzaj paliwa stanowi równo­
wartość: ponad 600 min ton węgla kamien­
nego lub 400 mld m3 gazu ziemnego albo
360 min ton ropy naftowej.
Zakończenie wydobycia węgla w KWB
„Bełchatów” przewiduje się na rok 2035.
Odmienna od przedstawionej w dokumen­
tacji budowa geologiczna złoża Bełchatów,
zwłaszcza mniej korzystne warunki odwad­
niania i urabiania nadkładu, problemy sta­
teczności skarp oraz opóźnienia w dosta­
wach i montażu elementów układu techno­
logicznego, zmuszały projektantów i reali­
zatorów inwestycji do dokonywania zmian
w trakcie budowy.
Mimo tych niesprzyjających warunków
budowa Kopalni Węgla Brunatnego „Beł­
chatów” przebiega zgodnie z założeniami
techniczno-ekonomicznymi zaktualizowa­
nymi w 1982 roku. Generalnie uznać należy,
że zaprojektowany układ technologiczny
w KWB „Bełchatów” charakteryzuje się du­
żą nowoczesnością i spełnia z powodzeniem
określone projektem funkcje i zadania.
Wkop udostępniający odkrywki Bełcha­
tów zlokalizowany został po wschodniej
stronie pola Bełchatów, a eksploatacja
prowadzona jest w kierunku zachodnim,
przy średnim rocznym postępie robót około
400 m.
Urabianie nadkładu i węgla oraz trans­
port urobku na zwałowisko nadkładu i plac
węglowy realizowane są przez 5 ciągów
tzw. systemu KTZ tj. koparka - taśmociąg -
zwałowarka, przy zastosowaniu przenośni­
ków taśmowych o szerokości taśmy 2250
i 1800 mm.
W KWB „Bełchatów” zastosowano po raz
pierwszy w polskim górnictwie odkrywko­
wym koparki kołowe na podwoziach gąsie­
nicowych, budowane przez firmę Krupp
w RFN. Należą one do pierwszej generacji
bardzo dużych koparek o wydajnościach do
100 tys. m'Vdobę. Obecnie koparki nadkła­
dowe pracują na 6 poziomach, 5 koparek
urabia poziomy mieszane i 2 koparki - po­
ziomy węglowe. Głębokość wyrobiska sięga
200 m.
Natomiast do zwałowania zastosowano
maszyny budowane przez zakłady Kóthen
w NRD i obecnie pracuje 5 zwałowarek tego
typu na zwałowisku zewnętrznym, którego
wysokość wynosi już około 150 m. Tego typu
układ technologiczny, z licznymi punktami
rewersji, pozwala na prowadzenie sterowa­
nej gospodarki nadkładem, co ma zasadni­
cze znaczenie w procesie rekultywacji grun­
tów na zwałowisku.
Budowa odkrywki Bełchatów spowoduje
przekształcenie około 5,7 tys. ha gruntów
rolnych i leśnych, w tym: około 3,5 tys. ha
pod wyrobisko odkrywkowe, 1,5 tys. ha pod
zwałowisko oraz 0,7 tys, ha na infrastruk­
turę. Projektowana odkrywka Szczerców
zajmie docelowo obszar 5 tys. ha. Tak więc
budowa i eksploatacja obu tych obiektów
spowoduje przeobrażenie geomechaniczne
na terenie prawie 11 tys. ha, tj. równym
wielkości jednej gminy. Dotychczas pod bu­
dowę kopalni nabytych zostało 4,5 tys. ha
gruntów.
Działalność górnicza, w szczególności od­
krywkowa, obok przysparzania gospodarce
narodowej oczywistych korzyści ekonomi­
cznych jest niewątpliwie źródłem ujemnego
oddziaływania na otoczenie, gdyż powoduje
deformacje powierzchni terenu i zmiany
w jej pierwotnym ukształtowaniu, różnego
rodzaju szkody górnicze, wśród których naj­
większe znaczenie ma ujemny wpływ leja
depresji zmieniający istniejące stosunki
wodne na terenach górniczych.
Obowiązujące przepisy obligują kopalnię
do działań, które w maksymalny sposób ła­
godzić będą ujemny wpływ działalności gór­
niczej na otaczające środowisko. Z tego
względu przed przystąpieniem do eksploa­
tacji złoża rozważono wiele możliwych wa­
riantów wydobywania węgla, przeprowa­
dzono analizy jakości i wielkości zmian, ja­
kie spowoduje ona w środowisku. Dzięki
tym działaniom szkody zmniejszono do
minimum.
I tak, ze względu na niebezpieczeństwo
uaktywnienia się zmineralizowanych wód
z rejonu wysadu solnego, znajdującego się po
zachodniej stronie pola Bełchatów (tj. na
pograniczu tego pola z polem Szczerców)
wkop udostępniający zlokalizowano po
wschodniej stronie odkrywki Bełchatów,
prowadząc eksploatację systemem równole­
głym w kierunku zachodnim, aż do wyczer­
pania zasobów. Dzięki temu oddziaływanie
depresji kopaliii na rejon wysadu solnego
w początkowym okresie eksploatacji nie wy­
stępuje. Ponieważ jednak nie można wyklu­
czyć wzrostu mineralizacji wód w przyszłoś­
ci, w okresie pompowania większych ilości
wód, powstawania większych depresji oraz
zbliżania się eksploatowania odkrywek Beł­
chatów i Szczerców do wysadu solnego -
przyjęcie powyższego wariantu eksploatacji
umożliwi działanie zapobiegawcze z odpo­
wiednim wyprzedzeniem.
Koniecznym do spełnienia warunkiem,
umożliwiającym eksploatację złoża jest
wcześniejsze je^o odwodnienie. Działanie
układu odwadniającego wyprzedza o trzy
lata front eksploatacyjny, zaś obniżenie
zwierciadła wód do poziomu pozwalającego
na prowadzenie urobku - powinno być osią­
gnięte co najmniej na rok przed eksploa­
tacją.
W kwestii wyboru sposobu odwadniania
złoża zrezygnowano z tradycyjnej metody
chodnikowej na rzecz metody studziennej (z
zastosowaniem studni wielkośrednico­
wych), której przewaga polega na tym, że
prawie całość wód kopalnianych nie ma za­
nieczyszczeń mechanicznych (przy metodzie
chodnikowej 30-40% wód zanieczyszczo­
nych jest trudno strącałną zawiesiną).
Wody z pompowania wgłębnego, jako wo­
dy czyste, przez system rowów i kanałów
kierowane są bezpośrednio do rzeki Widaw­
ki. Natomiast wody brudne, odpompowywa­
ne z wyrobiska odkrywkowego, zanieczysz­
czone zawiesiną cząsteczek gleby i węgla
brunatnego, kierowane są najpierw do trzy-
komorowego osadnika terenowego, skąd po
oczyszczeniu zrzucane są do rzeki Widawki.
Należy podkreślić, że właśnie w KWB
„Bełchatów” po raz pierwszy zastosowano
technologię oczyszczania wód metodą sedy­
mentacji ze wspomaganiem filtrem roślin­
nym i filtrowaniem wody przez grunt w częś­
ci roślinnej. System ten daje efekty lepsze od
15

Zbiornik osadowy wód
spodziewanych, gdyż redukcja zawiesin nie
przekracza 15 mg/1, a często wynosi tylko
kilka mg/1, przy dopuszczalnej normie do 30
mg/1.
Wody kopalniane zrzucane do Widawki
powodują zmniejszenie mineralizacji wód
odbiornika oraz obniżenie wskaźników
BZTfi z 2,53 do 1,43 mg/1, co świadczy o po­
prawie jakości wody w rzece.
W wyniku odwadniania złoża węgla bru­
natnego, w otoczeniu kopalni powstaje lej
depresyjny. Na koniec 1985 r. zasięg leja
wyniósł średnio 11,9 km i był mniejszy od
prognozowanego. Przewiduje się, że maksy­
malne parametry, tj. promień zastępczy
Doświadczalny sad jabłoniowy założony na terenach re­
kultywowanych
16 km i powierzchnię 805 km2 lej depresji
osiągnie w 1995 r.
Następstwem działania leja depresji jest
zanik wody w studniach gospodarskich. Sto­
sownie do przepisów prawa górniczego na
zlecenie i koszt kopalni w obrębie prognozo­
wanego, maksymalnego zasięgu leja budo­
wane są głębokie studnie ujęciowe wody
wraz ze stacjami uzdatniania oraz sieciami
wodociągowymi. W zasięgu wpływu od­
krywki Bełchatów i Szczerców przewidzia­
no budowę 47 głębokich ujęć wód podziem­
nych o łącznym zapotrzebowaniu na wodę
w ilości 6739 m3 na godzinę. Ujęcia te będą
zasilały sieci grupowe obejmujące 350 wo­
dociągów wiejskich. Dotychczas wykonano
23 ujęcia wody oraz ukończono 18 grupo­
wych sieci wodociągowych o łącznej długoś­
ci 1690 km, zaopatrując w wodę około 14 100
gospodarstw.
Obniżenie zwierciadła wód podziemnych
wpływa na zmianę stosunków wodnych
w glebach. Problematyce wpływu leja de­
presji na odwodnienie gleb i związanemu
z tym prognozowanemu spadkowi plonowa­
nia upraw rolnych i leśnych poświęcono wie­
le studiów, opracowano liczne prognozy.
Obecnie temat ten jest przedmiotem prac
badawczych w ramach programów rządo­
wych, resortowych i branżowych, a także
własnych kopalni. Ich wyniki nie potwier­
dzają pierwotnych prognoz, przewidują­
cych niemalże klęskę ekologiczną w rejo­
nie Bełchatowskiego Okręgu Przemysłowe­
go. Wykazują natomiast, że oczekiwać
należy zmniejszenia prognozowanych skut­
ków do 30%.
Prowadzone od 1979 r. (równolegle przez
IUNG i IMGW) badania dotyczące bilansu
wodnego i urodzajności gleb na terenie leja
Rekultywacja podstawowa - 1faza rekultywacji
depresji pozwalają na stwierdzenie, że od­
wodnienie terenu nie powoduje dotychczas
istotnych zmian w gospodarce wodnej gleb
mineralnych.
Od 1980 r. realizuje się pomiary plonów
żyta, owsa, ziemniaków i siana w wytypowa­
nych indywidualnych gospodarstwach rol­
nych. Na podstawie tych wyników nie moż­
na stwierdzić, aby na gruntach rolnych pod
działaniem leja depresji uzyskiwano niższe
plony, niż na podobnych glebach poza jego
zasięgiem. Podobnie też dotychczasowe ba­
dania w zakresie przyrostu masy drewna
w drzewostanie leśnym nie wykazują zau­
ważalnych zmian w produktywności anali­
zowanych siedlisk, gdyż większość lasów
położona jest na glebach mineralnych.
Natomiast prowadzone obserwacje stanu
wilgotności gleby i roślinności łąkowej na
wyrywkowo wybranych stanowiskach w le­
ju depresji i poza jego zasięgiem wykazują,
że na odwodnionych łąkach o podłożu orga­
nicznym wystąpił już spadek plonowania
w granicach 0-30% (najczęściej 10-15%).
W ramach naprawy tej szkody, na pod­
stawie ekspertyz wykonywanych przez Ze­
spół Rzeczoznawców SliTWM w Warszawie,
od 1983 r. kopalnia wypłaca rolnikom od­
szkodowania z tytułu spadktf plonowania
użytków zielonych.
Jednocześnie prowadzi się badania, któ­
rych wyniki potwierdzają wcześniejszy po­
gląd - stosowanie właściwej agrotechniki na
gruntach podlegających wpływowi leja de­
presji tj. odpowiednie zmiany płodozmia-
nów i upraw, wapnowanie i torfowanie -
mogą w znacznym stopniu zniwelować
ujemne skutki niedostatku wody w glebie.
Dlatego też w celu poprawy retencji wodnej
oraz użyźnienia gleb lekkich, na koszt ko­
palni prowadzona jest eksploatacja i trans­
port do 10 km torfu, zalegającego na przed­
polu zwałowiska i odkrywki, który rolnicy
wykorzystują do matowania gleb klasy
IVb-VI.
Również staraniem służb kopalni stwier­
dzono i rozpoznano występujące w nadkła­
dzie węgla zasoby kredy jeziornej. Surowiec
ten pozytywnie oceniony został przez IUNG
Puławy pod względem przydatności dla rol­
nictwa. Zastosowanie kredy jeziornej, jako
nawozu wapniowego stworzyło szansę na
odkwaszenie gleb w tutejszym regionie, któ­
rych przed budową ZGE aż 90% wykazywa­
ło nadmierną kwasowość. W 1986 r. wydo­
byto prawie 70 tys. ton, a w najbliższej
przyszłości planuje się produkcję kredy na
poziomie 500 tys. ton rocznie, w całości na
potrzeby okolicznego rolnictwa.
Jak już wspomniano, budowa kopalni wy­
maga wyłączenia z produkcji gruntów rol­
nych i leśnych pod wyrobisko odkrywkowe
i zwałowisko zewnętrzne. Wyłączenie to ma
jednak charakter przejściowy i zgodnie
z przepisami ustawy o ochronie gruntów
rolnych i leśnych po zakończeniu na nich
działalności górniczej podlegają one rekul­
tywacji.
Proces ten w KWB „Bełchatów” rozpoczę­
ty został na zwałowisku zewnętrznym w cze­
rwcu 1977 r., kiedy to zakończono formowa­
nie pierwszej stałej skarpy.
W toku robót rekultywacyjnych wyróżnia
się dwa etapy:
pierwszy - rekultywacja podstawowa
tzw. techniczna, polegająca na: odpowied­
nim ukształtowaniu terenu (uformowanie
odpowiednich spadków i przeciwspadków
na półkach i tarasach zboczy tworzonego
zwałowiska), budowie systemu odwadniają­
cego spełniającego wymagania zabezpiecze­
nia przeciwerozyjnego oraz budowie wars­
twy gruntu umożliwiającego biologiczne jej
zagospodarowanie;
drugi - rekultywacja szczegółowa, tzw.
biologiczna, której celem jest odtworzenie
szaty roślinnej.
W przypadku KWB „Bełchatów” ze
względu na przewidywaną niską jakość gle-
botwórczą zwałowanych utworów dla nie­
malże całego obszaru zwałowiska zewnętrz­
nego zaprojektowano leśny kierunek zago­
spodarowania.
Do końca czerwca 1986 r„ rekultywację
podstawową wykonano na 420 ha skarp sta­
łych zwałowiska, z czego 384 ha objęto re­
kultywacją biologiczną. Wysadzono około 4
min szt. drzew i krzewów, średnio 15 tys.
sztuk/ha. W ciągu roku sadzi się 300 tys.
sztuk sadzonek (w przyszłości 1200 tys. szt.).
Ze względu na trudności w zdobyciu tak
dużej ilości sadzonek i poważne koszty, ko­
palnia w ramach eksperymentu podjęła re­
produkcję niektórych drzew i krzewów na
zwałowisku i u jego podnóża. Stwarza to
dodatkową korzyść, gdyż rośliny znacznie
17
 Rekultywacja leśna zwałowiska

lepiej przystosowują się do warunków sie­ gatunkowego roślin, skutecznego nawożenia

dlisko wych już w pierwszym etapie wzrostu.
Rekultywację biologiczną zwałowiska
prowadzi się na podstawie wyników do­
świadczeń polowych realizowanych od
1978 r. przez Instytut Kształtowania
i Ochrony Środowiska AGH Kraków. Celem
tych badań jest analiza wzrostu i rozwoju
różnych gatunków i odmian drzew i krze­
wów w warunkach odmiennych siedlisk
gruntowych występujących na zwałowisku,
opracowywanie metod właściwego doboru
mineralnego oraz badanie sposobu neutrali­
zacji gruntów toksycznych.
Efektywność rekultywacji biologicznej na
zwałowisku w dużym stopniu uzależniona
jest od tempa jej wykonania, co zmusza jej
wykonawców do ciągłego doskonalenia sto­
sowanych metod i poprawy jakości zabie­
gów. Pracę rekultywacyjne prowadzone są
jednocześnie na znacznych obszarach i an­
gażują duże ilości specjalistycznego sprzętu,
pracującego w bardzo trudnych warunkach.

Ogólny widok zrekultywowanego zwałowiska

 Wykorzystanie samolotu rolniczego do nawożenia zwałowiska zewnętrznego KWB „Bełchatów”
Stąd też konieczność zapewnienia jak naj­
szybszych i właściwych efektów tych prac
spowodowała, że nawożenie mineralne i ob­
siew zboczy trawami wykonuje się samo­
lotem.
Wbrew pozorom prawidłowe wykonanie
rekultywacji technicznej dla leśnego kierun­
ku zagospodarowania jest trudne i wysoce
kapitałochłonne. Dlatego też z chwilą, gdy
na podstawie badań wazonowych prowa­
dzonych przez IUNG „Puławy” stwierdzone
zostały wysoce glebotwórcze właściwości
czwartorzędowych mułków występujących
obficie w zbieranym nadkładzie, podjęto
prace doświadczalne nad budową urodzaj­
nej warstwy gruntu na wierzchowinie zwa­
łowiska i rolniczym jej zagospodarowaniem.
W 1984 r. tj. w pierwszym roku użytkowa­
nia, na pow. 1,8 ha obsianej owsem uzyskano
plon 26 q/ha przy dawce 350 kg NPK/ha,
natomiast w roku 1986 średni plon jęczmie­
nia z ponad dwudziestohektarowej już po­
wierzchni wyniósł 25 q/ha. Działania te po­
zostają jednak w sferze doświadczeń, a ich
wyniki zostaną wykorzystane przy projekto­
waniu kierunków rekultywacji przyszłych
zwałowisk.
Zabiegom rekultywacyjnym poddawane
są również tereny pomocnicze, głównie kom­
pleksy łąkowe, których wierzchnia warstwa
uległa dewastacji podczas prowadzonych
robót budowlano-montażowych. Około 40
ha łąk zrekultywowanych przez kopalnię
przekazano do sprzedaży okolicznym rol­
nikom.
W ramach doświadczalnej rekultywacji
o kierunku specjalnym - część wschodniego
zbocza zwałowiska przystosowano do celów
rekreacyjnych. Wybudowano tu trasę nar­
ciarską o długości 780 m i różnicy wysokości
126 m, wyposażoną w wyciąg orczykowy,
która cieszy się dużym powodzeniem wśród
narciarzy.
W podsumowaniu przedstawionych tu
w dużym skrócie działań kopalni na rzecz
ochrony środowiska naturalnego należy do­
dać, że zagadnieniami tymi zajmują się nie
tylko bezpośredni budowniczowie tej inwes­
tycji, Różnorodność i ranga problemów
ochrony środowiska w rejonie Bełchatowa
sprawia, że problematyka ta jest przedmio­
tem zainteresowania prawie 50 instytucji
naukowo-badawczych. Wykonano ponad
200 opracowań specjalistycznych, w tym 60
prac naukowo-badawczych. Efekty prowa­
dzonych badań omówiono na wielu konfe­
rencjach naukowo-technicznych, na których
pozytywnie oceniono działalność KWB
„Bełchatów” w tej dziedzinie. Ocenę tę po­
twierdzają również wyniki systematycznych
kontroli upoważnionych do tego organów
ochrony środowiska, nadzorujących prawi­
dłową realizację przepisów branżowych.
19
 i na
NOWE
nowsze.:
Centrum obróbcze do punktowego
wykrawania detali

Nowością Ośrodka Badawczo-Produkcyjnego Obróbki

Plastycznej FORM z Brna (Czechosłowacja) jest centrum
obróbcze do punktowego wykrawania detali, Za pomocą
maszyny o symbolu TCGC można produkować z blachy
stalowej wyroby o skomplikowanym zarysie jak i wyko­
nywać jednocześnie w nich otwory o złożonych kształ­
tach. Maszyna pracuje w cyklu automatycznym z dużą Na ratunek stawom
dokładnością. Sterowana jest przez mikroprocesorowy
układ MNS 801. Podstawowym elementem centrum jest Latem często powierzchnia małych zbiorników wod­
prasa TGR 25 CNC. Podawanie materiału wyjściowego, nych ogrzewa się do tego stopnia, iż ilość tlenu zawarta
przenoszenie go ze stosu pod głowicę roboczą i odbieranie w wodzie gwałtownie spada, stwarzając zagrożenie dla
gotowych detali, które układane są na palecie lub w po­ życia roślin i ryb. Pomóc tu może... mała „żabka”. Posiada
jemniku, jest oczywiście zautomatyzowane. Maksymalne ona pompkę o mocy 5 V, zasilaną mini-elektrownią słone­
wymiary materiałów wyjściowych: 2500x1250x6 mm czną o wymiarach 54x 14 cm. Ilość energii wystarcza na
(minimalna grubość blachy - 0,8 mm). Dokładność ob­ przepompowanie w ciągu godziny 100 1 wody, która
róbki ± 0,1 m. Największa częstotliwość pracy narzędzia wytryskując z „żaby” zaopatruje staw w życiodajny tlen.
-160 uderzeń na minutę. (eg)
<J>
 Największa kopiarka świata
Ogromna jak ściana domu - 7,60 x 17,33 m - tak
wygląda kopia wykonana przez kopiarkę Jumbo japoń­
skiej firmy Matsushita. Pozytyw lub negatyw, który ma­
my skopiować, możemy przekazać po prostu za pomocą
telefonu. Reszty dokona komputer i olbrzymia drukarka.
G)
Miernik stopnia zagęszczenia
materiałów
Płynny gaz w..,
...zbiorniku samochodowym
Na całym świeeie prowadzi się próby z wykorzysta­
niem płynnego gazu do napędu samochodów. Niedawno
przeczytaliśmy informację, że próby takie będą prowa­
dzone również w warszawskim MPT. Instalacje gazu
płynnego wymagają jednak wysokociśnieniowych sprę­
żarek, specjalnych zbiorników i całego systemu dystry­
bucji. Firma SULZER rozpoczęła już produkcję komplet­
nych stacji paliwowych do płynnego i sprężonego gazu do
samochodów - taką właśnie stację wi dzimy na zdjęciu, (j)

Miernik stopnia zagęszczenia materiałów mierzy gęs­

tość mieszanki betonowej, ziemi i piasku. Jego zastoso­
wanie na miejscu budowy pozwala na zbadanie jakości
wykonania np. osłon biologicznych elektrowni jądro­
wych, urządzeń badawczych (akceleratory), a także tech­
nicznego i medycznego sprzętu radiologicznego. Ma rów­
nież zastosowanie przy budowie autostrad i dróg, zapór
wodnych i mostów betonowych, ponieważ urządzenie to
mierzy gęstość betonu przed jego stwardnieniem. Możli­
we jest wówczas uzupełnienie składu, gdyby pomiar
wykazał odchylenie od normy. W urządzeniu wykorzys­
tuje się zjawisko rozpraszania i absorpcji promieni gam­
ma w badanych materiałach. Im większa gęstość materia­
łu tym większa liczba zarejestrowanych fotonów. Reszty
dokonuje układ elektroniczny (wynik w kg/ntf). Miernik
zasilany jest z baterii niklowo-kadmowych. Mierzy gęs­
tość materiału od 1800 do 3800 kg/m3. Waży 15 kg.
Urządzenie to obsługuje jeden człowiek. Miernik został
opracowany przez Zakład Doświadczalny Instytutu Ra­
diologii i Techniki Jądrowej w czechosłowackiej Nowej
Wsi. (eg)

Trolejbus... z przyczepą!

W Lozannie (Szwajcaria) po ulicach kursują nie spoty­

kane u nas pojazdy: trolejbusy z przyczepą. Mają nowo­
czesne rozwiązania techniczne m. in. zamontowano
w nich transformatory produkcji francuskiej firmy Pe-
tercem. Ich obudowy skonstruowano ze wzmocnionego
poliamidu Minlon FR60. Tworzywo to jest ogniood­
porne, nie zmienia swych wymiarów pod obciążeniem
i jest wysoko odporne na działanie łuku elektrycznego.
Minlon FR60 stosowany być może również jako izolator
w różnorakich urządzeniach elektrycznych. (j)
Maska komiczna używana do obrządów tanecznych Inkrustowana blachą mosiężną maska drewniana pocho-
w plemieniu Efik (delta Nigru), wykonana z miękkiego dząca z Mali (zachodnia Sahara)
drewna

Maska narodu Ibo używana na zakończenie uroczystości inicjacji młodych chłopców

 igeria - państwo największe w Afryce, li­
N czące sto milionów obywateli - jest miesza­
niną nowoczesności i starych tradycji. Wiejski
kowal kuje młotkiem motyczkę na kamieniu,
a obok, szosą płynie nieprzerwany potok nowo­
czesnych samochodów. W Nigerii funkcjonuje kil­
kadziesiąt uniwersytetów, a ludzie oglądają tele­
wizję w glinianych chatynkach. Po jednej stronie
górki centrum komputerowe liczy wypłaty dla
2000 profesorów, doktorów, asystentów, a po dru­
giej - w lesie, wśród drzew koko mango, kakao­
wych i innych małe świątynki dawnych bogów. Na
północy Nigerii żyją Tuaregowie. Poprzez sawan­
ny sudańskie pędzą swoje stada długorogiego,
białego i straszliwie chudego bydła Fulani - po­
tomkowie konnej armii zdobywców królestwa-ce-
sarstwa Ojo. Tego cesarstwa, które sprzedawało
białym kapitanom na brzegu morza niewolników.
Do dziś ostre miecze Fulanich krzyżują się z m a­
czetami Jorubów - rolników, uprawiających jam,
kassawę, gwinejskie proso, którym wyjadają zbio­
ry wiecznie głodne fulańskie byki. Nad uprawami
rozciąga się bladożółte niebo, pełne kurzu z Saha­
ry, gnanego pustynnym wiatrem, przecinane no­
woczesnymi odrzutowcami.
Archeologowie wydobywają z ziemi Jorubów
bezcenne rzeźby z brązu, powstałe przed tysiąca­
mi lat, wykonane techniką nie znaną w tym czasie
w Europie Karola Wielkiego czy cesarzy bizantyj­
skich. Na targach - obok japońskich magnetofo­
Stylizowane ptaki i kraby na spódnicy z czarnego batiku wykonane metodą barwienia w wosku; twórcą malunku na
spódnicy jest Seven-Seven z Oshogbo w Nigerii
nów - bajecznie kolorowe tkaniny, w które spowi­
jają swoje piękne czarne i brązowe ciała kobiety
nigeryjskie.
Najstarsza kultura Nigerii związana jest z ob­
rzędowym tańcem i śpiewem. A nie zastąpionym
dotąd rekwizytem jest maska. Wyrażała ona różne
nastroje ducha: smutek, radość, gniew, miłość,
strach. Była ona twarzą bogów i demonów leś­
nych, zwierząt przyjaznych i wrogich. Niosła ona
od tysięcy lat, bez słów pisanych czy taśmy magne­
tofonowej, wiele ważnych informacji w formie
wzruszającego piękna... A mówiące bębny —bęb­
ny, które potrafią wypowiedzieć słowa przez
zmianę tonu, tak że pokrywa się ona z melodią
języka. Afrykańczycy używają też dzwonków,
kołatek, piszczałek Hausa. Ta rytmiczna muzyka
znad Nigru, Benue, Kongo jest muzyką naszego
pokolenia.
Nigeryjczycy są ogromnie przywiązani do tra­
dycji. Łatwo opanowują obsługę komputera, pro­
wadzenie samochodu, a nie chcą zrezygnować ze
starodawnego kształtu motyki czy siekiery.
W tym kraju kontrastów przez wiele lat praco­
wał długoletni autor i współpracownik „Młodego
Technika” - ostatnio odznaczony przez redak­
cję złotą odznaką „Magnum Trophaeum” -
Andrzej Moldenhawer, który napisał dla Was ten
niewielki tekst. Na zdjęciach - trofea przywiezio­
ne z Afryki.
Andrzej „Babatunde” Moldenhawer
23
 Afrykańska siekiera wykonana z klepanego na
kamieniach kawałka stali wbitego w sęk twardego
drewna (zachodnia Nigeria)

Miecz Fulanich wykonany metodą przekuwania stali przez wiele

dni, trzymany przez byłego prezesa Klubu Wynalazców
Na głowie - oryginalny kapelusz pasterzy Fulani

Sznur korali (niewolniczych) używanych jako towar wymienny

przed 200 laty w handlu niewolnikami. Korale wykonane w We­
necji w XVIII w. techniką wielobarwnego szkła

Krótki miecz Joruba (cesarstwo Ojo) z ładnie tłoczoną skórzaną

pochwą ze skóry antylopy

* 24
Drewniana kołatka - instrument perkusyjny trzymany Stare strzemię arabskie używane przez kawalerię Fula-
w ręku w czasie tańca w kraju Ibo (wschodnia Nigeria) nłch, wykonane z brązu metodą traconego wosku (Fula-
ni podbili Nigerię w 1830 r.)

Gwardia konna Emira z Kamo (plemię Fulani)

25
 Gdy
zatrzęsie się
ZIEMIA...
Rozbite samochody, powyginane szyny, gruzy
budynków, dym pożarów zasłaniający niebo, pa­
nika - tak być może wyglądać będzie San Franci­
sco po kolejnym trzęsieniu ziemi. Ostatni raz kata­
strofa dotknęła to miasto w 1906 roku, prawie
ścierając je z mapy świata. Zginęło wówczas 1000
osób, a pożary szalały przez trzy dni. Straż pożar­
na była bezsilna; brakowało wody - poprzerywa­
ne zostały rurociągi. Dziś miasto znów żyje, miesz­
ka tu 700 000 osób, lecz grunt pod nim nie jest
stabilny. Od dawna sejsmolodzy przepowiadają
kolejne trzęsienie, które powtarza się mniej więcej
co 70 lat.
Ostrzegawczym sygnałem może być katastrofa
w Meksyku, w której zginęło 7000 osób, pogrzeba­
nych w gruzach walących się domów. Trzęsienie to
przyszło nagle 19.11.1985 r., bez ostrzeżeń. Pierw­
szy wstrząs trw ał 50 s. Runęły wysokościowce,
wypadły szyby, powyginały się szyny, pękły linie
energetyczne i rurociągi. W niektórych jezdniach
powstały wielometrowe wyrwy, rozleciały się
mosty i wiadukty. Ponad 60 wysokościowców,
mieszczących biura, szpitale, hotele, rozpadło się:
zginęło w nich 5000 osób. Przez wiele dni brygady
ratownicze rozrywały bloki betonu szukając tych,
którzy pzeżyli. Przeszło 30 000 osób zostało bez
dachu nad głową. Znaleźli oni schronienie w ha­
lach sportowych, kościołach... - większość jednak
starała się wydostać z miasta. Ich obawy nie były
bezpodstawne: po godzinie wstrząs powtórzył się,
0 sile prawie takiej samej jak pierwszy. Po kilku
dniach ziemia znów zadrżała w Mexico City.
Kto sam nigdy nie przeżył trzęsienia ziemi, nie
jest w stanie wyobrazić sobie grozy tego zjawiska
1 bezradności ludzi wobec siły przyrody.
Ludy pierwotne wierzyły, że ruchy ziemi powo­
dowane są przez demony lub też ogromne zwierzę­
ta, żyjące pod jej powierzchnią. Dopiero w XVIII
w. rozpoczęto badania, mające na celu poznanie
tych zjawisk. Amerykański uczony John Winthrop
podczas trzęsienia ziemi w 1755 r. w swym rodzin­
nym mieście Bostonie zauważył, że wstrząsy roz­
chodzą się falowo wzdłuż jej powierzchni. Kilka
lat później angielski pastor John Mitchell zmierzył
prędkość rozchodzenia się tych fal. Gdy naniósł je
na mapę ze zdumieniem zauważył, że rozchodzą
się one gwiaździście z jednego punktu: epicen­
trum. Leżało ono na powierzchni ziemi dokładnie

Na fotografiach obok (od góry): Meksyk (1985), San Fran­

cisco (1906) i Messyna (1908)
Podział kuli ziemskiej na płyty: 1 - Amerykańska, 2 - Pacyfiku, 3 - Wsch. Pacyfiku. 4 - Kokosowa, 5 - Euroazjatycka,
6 - Arabska, 7 - Afrykańska, 6 - Antarktyczna, 9 - Indyjsko-australijska, 10 - Filipińska

nad hypocentrum - miejscem powstania wstrzą­

sów położonym w głębi. Irlandczyk, Robert Mallet
zaobserwował, że niektóre punkty Ziemi są syste­
matycznie nawiedzane przez trzęsienia o większej
lub mniejszej intensywności. „Niespokojne” są
zwłaszcza tereny Bałkanów, Turcji, Iranu, Tybetu
oraz prawie wszystkie wybrzeża Pacyfiku.
Przyczyny powstawania wstrząsów odkryli sej­
smologowie dopiero przed kilkudziesięciu laty,
gdy stwierdzono, że Ziemia nie składa się z jednej,

Przekrój poprzeczny przez wybrzeże Pacyfiku w Meksyku.

Tu powoli wsuwa się płyta Kokosowa pod płytę Północno­
amerykańską i powoduje fałdowanie się gór na wybrzeżu
Sierra Mądre del Sur W punkcie tarcia płyt o siebie
powstają naprężenia, co było powodem katastrofy w Me-
xico City w 1985 r.
Schemat przesunięcia się płyt w wyniku i.rozładowania*'
naprężeń: domy zostały zniszczone, rzeka zmieniła swe
koryto
 Zmiany zachodzące w płycie Pacyfiku: 1 - stan przed 130 min lat, 2 -p r z e d 3 0 min la t,3 -d z iś

Obraz trzęsienia ziemi w Grecji na ekranie monitora

|FrranzidJtd'

k•lAplIister
* -5. 1
V"

5 v ^ H a' / V

^"•i*Ba'kerptield *
virf
iłuiii
a \«.nVf :

W poprzek Kalifornii ponad 1100 km biegnie szczelina -

dranica stykg dwóch płyt

Sejsmografy: 1 - poziomy, 2 - pionowy

28
 tworzącej całość powierzchni, lecz z prawie 20
płyt tektonicznych. Płyty te mają od 60 do 100 km
grubości i dryfują jak ogromne kry na magmie
ziemskiej. Kontynenty, to nic innego jak „grub­
sze” części płyt, wystające ponad wody oceanów.
ńe wszystkie regiony często nawiedzane
I trzęsienia ziemi leżą na styku tych właśnie
zesuwają się one względem siebie nie bez
liości - ich brzegi nie są gładkie lecz postrzę-
zaczepiające się o siebie. Gdy więc płyty
przesuwają się, na ich brzegach powstają ogromne
naprężenia: obrzeża „napinają się” jak ogromna

f —
&
--------------------------- — i
spriżyna - do chwili, gdy nastąpi przesuw i rozła­
dowanie nagromadzonej energii. W postaci fal
oblega ona Ziemię. Najbardziej znanym miejscem
| styku dwóch płyt jest szczelina San Andreas
w (Kalifornii. Tu stykają się płyta Pacyfiku i Pół­
1 1 1

1
nocnoamerykańska przesuwając się z prędkością
f “ i
i 4/cm/rok. Od kiedy tylko sięga pamięć ludzka,
:. . i
1 zawsze występowały tu trzęsienia ziemi. W 1906
i 1- ja prężenia, narastające wzdłuż tej szczeliny roz­
r - " i
1 '
f i m miłowały się w gwałtownym ruchu. W jego wyniku
----------------------------------------n
^łóty, tunele, szyny przebiegające przez szczelinę
r - \
Jz^śtały przemieszczone o 6 m. W San Francisco
!-------------- 4 --------------------L
-

Zginęło wówczas 1000 osób, 28 000 budynków

y 1
" 7 \ , T

legło w gruzach. Od tego czasu trwa tam złowroga

cisza. Sejsmologowie, którzy za pomocą laserów
i gęstej sieci stacji obserwacyjnych kontrolują ten
obszar, notują wzrastające naprężenia i wiedzą, że
wcześniej czy później nastąpi wstrząs. Mieszkań­
Poszukuje się coraz nowszych metod zabezpieczania
budynków przed skutkami trzęsienia; oto zamontowany
cy Kalifornii jednak nie wierzą w ich przepowied­
pod fundamentem „bufor” skonstruowany z gumy i stali, nie: „Już 20 lat mówi się o tym, a nic się jeszcze nie
pochłaniający drgania stało” - powiadają.

29
 całej kuli ziemskiej. Również w Polsce istnieją
takie stacje: w Warszawie, Krakowie, Książu,
Chorzowie i Raciborzu. Dane ze wszystkich stacji
przekazywane są za pomocą satelitów do centrum
sejsmologicznego w Boulder (Kolorado, USA).
Sejsmograf, rejestrujący trzęsienie ziemi, skła­
da się z bloku o dużej masie (lub też stalowej kuli),
który zawieszony jest na cienkim drucie zakoń­
czonym pisakiem. Pisak jest dociśnięty do wolno
obracającego się walca z papierem. Ziemia poru­
szyła się, wówczas drgnął również walec z papie­
rem, a kula pozostała nieruchoma : powstał zapis
wstrząsu, zwany sejsmogramem. W zależności od
wychyłu pisaka sejsmografowie obliczają natęże­
nie trzęsienia: najczęściej przedstawia się je w po­
staci stopni w tzw. skali Richtera. Jest ona zbudo­
wana logarytmicznie - powiększenie o 1 stopień
oznacza dziesięciokrotną intensywność. Trzęsie­
nie w Meksyku według tej skali miało intensyw­
ność 7,8. Najwyższa dotychczas zmierzona w ar­
tość wyniosła 8,9 - to jest dziesięć tysięcy razy
większa, niż podczas wybuchu bomby w Hiro­
szimie,
Aby zapobiegać skutkom trzęsienia ziemi pró­
buje się na terenach sejsmicznych budować domy
„odporne1' na wstrząsy. Stwierdzono, że: najdroż-

Zdjęcie lotnicze szczeliny San Andreas

W okolicy San Francisco szczelina biegnie przez gęsto

zaludnione obszary (strzałka). Po prawej stronie zdjęcia
satelitarnego - port lotniczy San Francisco

Najcięższe trzęsienia ziemi występują w tych

miejscach, gdzie dwie płyty zderzają się ze sobą
lub zachodzą jedna na drugą. Wzdłuż wybrzeży
Meksyku pod płytę Północnoamerykańską nasu­
wa się nieco płyta Kokos. Ostatni jej ruch koszto­
wał w Mexico City życie 7000 osób.
Do strasznych zjawisk towarzyszących trzęsie­
niom Ziemi należą fale morskie zwane tsunami.
Na głębokiej wodzie nie są one zbyt groźne, jednak
zbliżając się do wybrzeży osiągają wielometrową
wysokość i niszczą na swej drodze wsie, miasta,
porty, statki.
Dziś najnowocześniejsza technika pozwala na
wcześniejsze ostrzeżenie ludzi o zbliżającym się
niebezpieczeństwie, minimalizując liczbę ofiar.
W Honolulu na Hawajach znajduje się centrum
obserwacyjne, zbierające dane z satelitów i stacji
obserwacyjnych z całego obszaru Pacyfiku. Kom­
putery błyskawicznie obliczają czas nadejścia fali,
umożliwiając ewakuację ludności.
Trzęsienia ziemi są obecnie obserwowane przez
gęstą sieć stacji sejsmograficznych, rozsianych na
szym, lecz najbardziej stabilnym materiałem do
budowy domów jest żelazobeton pozwalający na
wewnętrzną stabilność budynku; budynki muszą
stać na mocnym fundamencie - podłoże skalne jest
o wiele bezpieczniejsze, niż np. piasek; wszystkie
punkty, w których może powstać pożar muszą być
maksymalnie zabezpieczone: fasady budynków
powinny być montowane na stałe i tak lekkie, aby
spadające jej elementy nie zabijały ludzi; instala­ tMHMI
IflfOlK
cje zasilające wykonane być powinny z elastycz­ HrtltW
nego materiału i biec w specjalnych szybach, aby *umm
'■Uftmit
nie uległy zerwaniu podczas przechyłów ścian. j mtwm jl
ii MMI « i'j
; ił iMJMi |
Najbardziej znanym budynkiem zbudowanym | tpHprii i
według tych zasad jest tzw. Piram ida Transame- tyuumtiHt
; ni iiiii m*f
rykańska w San Francisco, o wysokości 260 m. Jak | Mi iiiniiii*:
sądzą eksperci, budynek ten powinien wytrzymać j nioniiinuu
największe trzęsienie. Lecz czy tak będzie? ( j) 3 mit HWHN
;f *
-gtftiMMttfci
IłllMtMMlM*
Największe zanotowane trzęsienia ziemi

Rok Kraj/miejscowość Liczba ofiar

1356 Bazylea 300

1556 Chiny 830 000
I®
1755 Lizbona 60 000
1783 Kalabria (Włochy) 50 000
1906 San Francisco 1 000
1908 Messyna (Włochy) 83 000

1915
1920
Abenzzano (Apeniny)
Kansu (Chiny)
30 000
20 000
§=§i
1923
1932
1935
1939
Sagami (Japonia)
Kansu (Chiny)
Ouetta (Indie)
Erincan (Turcja)
112 000
70 000
30 000
30 000
5«
1960 Agadir 12000
1970 Peru 90 000
1972 Managua 20 000
1976 Gwatemala 23 000
1976 Turcja/Iran/ZSRR 5 000
1976 Tangshan (Chiny) 750 000
1977 Bukareszt 2 000
1980 Algier 20 000 Piramida Transamerykańska - najwyższy budynek świata
1985 Meksyk 7 000 wybudowany metodą „antywstrząsową”

Powstawanie niosących śmierć fal „tsunami"

31
Marker
P o c z ą t e k ery m o l e k u l a r n o - g e n e t y c z n e j
w onkologii
W 1958 roku angielski chirurg dr Burckeat, pracujący
wówczas w Ugandzie - kolonii brytyjskiej, zaobserwował
epidemią pewnej niebezpiecznej choroby, która dziesiąt­
kowała dzieci. Twarze ich oszpecał wielki wrzód w okolicy
szczękowej. Dr Burckeat przesłał zdjęcia chorych dzieci
do wszystkich angielskich służb medycznych w Afryce
z prośbą o informację czy rozpoznane są przypadki tej
choroby. Otrzymał listy z całego kontynentu, na podsta­
wie których opracował mapę zachorowań, Wynikało
z niej, że choroba występuje wyłącznie w strefie równiko­
wej - w Kenii, Ugandzie, Tanzanii. Spostrzegawczy chi­
rurg dostrzegł, że rejony występowania choroby pokry­
wają się z rejonami występowania malarii w Afryce, a więc
z miejscami występowania komarów. Na tej podstawie
wysnuł wniosek, że komary mają jakiś związek z zachoro­
waniami, a ściślej - przenoszą wirus powodujący niebez­
pieczną chorobę.
Burckeat opublikował wyniki swoich badań. Wzbudziły
one duże zainteresowanie. Choroba została nazwana
imieniem odkrywcy - Jimfoma Burckeata". Lekarze i na­
ukowcy ze Szwecji, Anglii i USA przyjeżdżali do Afryki, aby
prowadzić nad nią badania. Wypróbowywali rozmaite
lekarstwa. Jeszcze wtedy nie istniały w Czarnej Afryce
prawa zabraniające doświadczeń medycznych na lu­
dziach.
Jednocześnie prowadzono wnikliwe badania samych
komórek nowotworowych. Próbowano odnaleźć przyczy­
O dkryw cy m a rk e ra 14 q i - Georgi Grigorow Manołow i Janka Cwetanowa Manołowa z Laboratorium Onkocytogenetyki p rzy Aka dem ii
Medycznej
32
14q±
nę złośliwego zwyrodnienia normalnych komórek. Frag­
menty tkanki nowotworowej przesyłano do najsławniej­
szych instytutów i laboratoriów prowadzących walkę z ra­
kiem. Materiały nadchodziły również do instytutu biologii
nowotworowej w Sztokholmie. Jednakże rezultaty, choć
interesujące, nie dodawały otuchy.
W okresie wzmożonych badań nad limfomą Burckeata,
do Szwecji przybywają Georgi i Janka Manółowowie. Dr
Manołow otrzymał stypendium Międzynarodowego Insty­
tutu Raka w Lyonie. Stypendium to miał odbyć w Szwecji.
Co tydzień z Kenii do Sztokholmu nadchodzą sterylne
przesyłki z wycinkami raka Burckeata, które państwo
Manołowowie badają w zorganizowanym przez siebie
laboratorium cytogenetycznym.
Godziny, dni, lata mijają na obserwacji komórek nowo-
tworu, ich układu i struktury. Klasyczne metody badań nie
przynoszą prawie żadnych rezultatów. Badacze wyjeż­
dżają zę Sztokholmu i przenoszą siędo Instytutu Genetyki
w Lundzie (płd. Szwecja). Dalej prowadzą badania, lecz
bez wyraźnych efektów.
W tym czasie rozwija się także metodyka badań. Zostaje
odkryta nowa wstęgowo-chromosomowa technika, przy
zastosowaniu której badacze mają możliwość analizowa­
nia setek, a potem i tysięcy szczegółów (wstęg) na chro­
mosomach i poznania specyfiki ich struktury,
 Z wyjątkowym wyczuciem i zmysłem badawczym Ma-
nołowowie szybko zapoznają się z nowymi metodami
i opracowują wykresy normalnych chromosomów ludz­
kich i stosują tę samą technikę przy badaniu limfomy
Burckeata.
Sumienna praca zostaje wynagrodzona. W tysiącach
preparatów, które przechodzą przez ich ręce, dostrzega­
ją, że jedna para chromosomów nr 14 różni się od wykre­
sów normalnych chromosomów - ma charakterystyczną
cechę, marker. Długie ramę chromosomu jest powiększo­
ne z powodu istnienia maleńkiego elementu - markera 14.
Odkrycie zostaje udokumentowane. 6 sierpnia na Mię­
dzynarodowym Kongresie Genetyki w Aarhus (Dania),
małżeństwo Manołow referują swoje odkrycie. W tym
samym roku w międzynarodowym piśmie genetyków
..Chereditas" ukazuje się krótka informacja o nim,
a w 1973 roku w pismach specjalistycznych: angielskim
i bułgarskim wydrukowane zostają obszerne artykuły na
temat odkrytego markera 14 q ±.
O trudności ustalenia markera, o dużej wiedzy metody­
cznej oraz o doświadczeniu w analizach bułgarskich
odkrywców niech świadczy fakt, że istnienie markera 14
zostało potwierdzone przez zespół badaczy angielskich
dopiero po trzech latach.
W pierwszej informacji autorzy wyrażają przypuszcze­
nie, że dodatkowy segment chromosomu 14 może pocho­
dzić z innego chromosomu. Po pięciu latach szwedzcy
uczeni dowodzą, że ów dodatkowy materiał pochodzi
z długiego ramienia jednego z chromosomów 8. Po upły­
wie następnych trzech lat już sami autorzy precyzują
swoje odkrycie. Dokonuje się wymiana materiału genety­
cznego między ramionami chromosomu 8 i 14, przy której
z pierwszego chromosomu pochodzi więcej materiału,
z drugiego mniej. Efektem tego jest marker 14 q ±.
W dwa lata później, w 1981 roku i w okresie po dzień
dzisiejszy dowiedziono, że w wymienionych segmentach
znajdują się geny. które w chromosomie 14 kierują synte­
zą immunoglobulinowych łańcuchów antyciał, a w chro­
mosomie 8 znajduje się onkogen tzn. gen raka. Z naru­
szeniem funkcjonowania tego onkogenu związana jest
jego złośliwość. Przy strukturalnym przekształceniu
chromosomu 8 i 14 immunowy gen i onkogen się zbliżają,
oddziałują na siebie, w rezultacie czego onkogen się
aktywizuje, zaczyna wytwarzać onkoproteinę i rozwija się
złośliwa transformacja z udziałem wszystkich elementów
komórki.
Od potwierdzenia odkrycia w 1974 roku do 1986 r„
w ciągu dwunastu lat. informacja o odkryciu markera
14 q ± cytowana była w około 500 zagranicznych publika­
cjach. Kiedy przegląda się pobieżnie literaturę autorów,
którzy cytowali pracę Manołowych, przychodzą na myśl
dwie sprawy. Pierwsza, jak wiele różnych dziedzin wiedzy
odnalazło związek między odkryciem i własnymi proble­
mami. Zaczynając od czysto teoretycznych dziedzin mo-
lekularno-biologicznych, aż po problemy, które związane
są z pediatrią, diagnostyką leczenia nowotworów nie
tylko Burckeata, lecz również grupy nowotworów
u dzieci.
Odkrycie Bułgarów Janki i Georgiego Manołowów,
udokumentowane 8 lutego 1985 r., ma fundamentalne
znaczepie ogólnobiologiczne. Jest krokiem ku odkryciu
mechanizmu złośliwego zwyrodnienia komórki, kluczem
do odgadnięcia molekularnej istoty raka i wytycza nowe
kierunki diagnostyki zachorowań onkologicznych, przy­
bliża eksperymentalną i kliniczną on kologię. Jest to przy­
kład na to, co można osiągnąć, gdy z oddaniem i niewiary­
godnym uporem dąży się do jasno określonego celu.
A9ja Petrowa
Sofia
 Maszyny do liczenia pieniędzy
Może ktoś zdziwi się, że do liczenia
pieniędzy potrzebne są maszyny,
Przecież każdy z nas świetnie sobie
radzi licząc pieniądze ręcznie. Jest to
zupełnie słuszne spostrzeżenie, gdy
chodzi o zwykłego człowieka. Ale wy­
obraźmy sobie pracę, jaką musi wyko­
nać kasjer dużego domu towarowego
po zakończeniu godzin sprzedaży.
A szczególnie w kraju, w którym uży­
wa się do płacenia głównie monet.
Przecież będzie to ciężka fizycznie
praca wymagająca dużo czasu, a przy
tym nie można się pomylić. Aby
przyjść z pomocą kasjerom oraz zna­
cznie skrócić czas liczenia skonstru­
owano specjalne maszyny, które są
w stanie wykonać tę pracę nie tylko
szybko, ale i dokładnie.
Na ilustracji 1 mamy urządzenie
Scan Coin Juniorłatwe do przenosze­
nia w postaci niewielkiej wali2ki wa­
Fot. 1
żącej poniżej 5 kg. Napędzane elek­
trycznie urządzenie jest w stanie li­
czyć z prędkością 1700 monet na mi­
nutę, prędkością, która wydaje się
nieprawdopodobna. Można je nasta­
wić na określoną wielkość monety,
można też zaprogramować tak, aby
zatrzymało się samo po odliczeniu
określonej liczby monet i umieszcze­
niu ich w odpowiednim woreczku,
w jakim są przyjmowane w banku.
Wynik liczenia wyświetlany jest cyfro­
wo na specjalnym ekraniku. Jedynym
ograniczeniem tej maszynki jest fakt,
że wszystkie liczone monety muszą
mieć jednakową wartość i związane
z tym jednakowe wymiary. Wymagało
uprzedniego sortowania monet lub
nadaje się do użycia tam, gdzie wystę­
pują jedynie monety jednej wartości
jak to ma np. miejsce przy obliczaniu
monet wrzuconych do automatów te­
lefonicznych, Bardziej uniwersalne
jest urządzenie Mobil Sorter, przed­
stawione na fot. 2 i 3. Jest to też
urządzenie przenośne, mające po­
stać walizki o ciężarze 15 kg (fot. 2),
po rozstawieniu nadaje się do równo­
czesnego sortowania i liczenia monet
0 pięciu różnych wartościach i wiel­
kościach. Urządzenie napędzane jest
elektrycznie. Po uruchomieniu, mo­
nety wsypane do umocowanego od­
powiednio wieka walizki, zsuwają się
na wirujący talerz, którzy przesuwa je
do specjalnej prowadnicy, gdzie są
liczone, sortowane według wielkości
1wrzucane do pięciu oddzielnych ka­
setek. Odpowiedni licznik podaje
ilości monet każdej wielkości. Pręd­
kość liczenia i sortowania wynosi
1700 do 2000 monet na minutę. Urzą­
dzenie może być wstępnie nastawio­
ne na określoną liczbę monet i zatrzy­
ma się automatycznie po odliczeniu
takiej ilości. Gdyby były problemy
z zasileniem urządzenia w energię
elektryczną, można je uruchamiać rę­
cznie pokręcając wbudowaną z boku
korbę.
Wspomniana firma szwedzka nie
zapomniała jednak o problemach
związanych z liczeniem grubszych
pieniędzy, jakie stanowią banknoty.
Służy do tego maszyna Scan Goin
1001, którą widzimy na fot. 4. Waży
ona 7,8 kg i w zasadzie nie jest prze­
nośna, a raczej służy do stacjonarne­
go użycia w bankach, kasach i innych
instytucjach, w których istnieje konie­
czność liczenia banknotów. Zresztą
nie tyłko, bo maszyna z taką samą
dokładnością liczy bony, kupony, kar­
tki papieru itp. W ciągu minuty może
ona przeliczyć 900 banknotów. Przy
tym, jeżeli w pliku liczonych pieniędzy
pojawi się jakiś egzemplarz o wiel­
kości odbiegającej od tego, na jaki
została nastawiona maszyna, zatrzy­
muje się ona automatycznie i sygnali­
zuje. że coś nie jest w porządku. Ma­
szyna może też pracować jako kasjer
odliczając określoną sumę pieniędzy,
jaka ma być wydana klientowi. Wysta­
rczy włożyć do niej plik banknotów,
nastawić sumę, która ma być odliczo­
na i nacisnąć guzik. Maszyna błyska­
wicznie odlićza żądaną sumę i sygna­
lizuje o wykonaniu pracy. Obliczane
sumy są wykazywane cyfrowo na od­
powiednim ekraniku.
Ryszard Kreyser
Fot. 2 Fot. 3
Fot 4
Czy ZŁOTO
może być ZIELONE? Wojciech Szuszkiewicz
Cóż za niepoważne pytanie - p> zecież wszysc\
wiedzą, że złoto ma kolor żółty! - pomyśli zapew­
ne każdy po przeczytaniu tego tytułu.
Przecież m.in. właśnie z tego powodu, że złoto
jest żółte, było ono w różnych epokach na wszyst­
kich kontynentach symbolem bogactwa, przepy­
chu czy dostojeństwa. Złota bywała nie tylko
biżuteria, ale i korony i inne insygnia władzy,
posągi bogów, naczynia czy monety o dużej war­
tości. Złote ornamenty zdobiły zbroje i broń pa­
radną, złotem pokrywano kopuły szczególnie
ważnych kościołów, cerkwi czy meczetów. Właś­
nie dlatego, że złoto jest żółte, w długiej i zawiłej
historii gatunku ludzkiego przelano przez nie mo­
rze krwi, potu i łez.
Po chwili zastanowienia dojść można jednak do
wniosku, że sprawa koloru złota nie jest aż tak
prosta. Wystarczy przecież przedmiot wykonany
ze złota oświetlić nie światłem białym, a zielonym
(np. wkręcając w ciemnym zamkniętym pomiesz­
czeniu zieloną żarówkę) i już nasze złoto ma kolor
zielony. Jest to zapewne najprostszy sposób udzie­
lenia twierdzącej odpowiedzi na postawione w ty­
tule pytanie, ale zapewniam, że wcale nie jedyny.
Zacznijmy od wyjaśnienia, skąd w ogóle biorą
się kolory metali. Metale zaliczamy do ciał krysta­
36
licznych, przy czym w postaci pojedynczych kry­
ształów o dużych rozmiarach występują one nie­
słychanie rzadko (wymaga to szczególnie dobra­
nych warunków, w jakich zachodzi proces krysta­
lizacji). Spotykane na co dzień metale są zawsze
polikryształami (wyjątek stanowi rtęć, która
w temperaturze pokojowej jest już cieczą, a za­
marza, czyli „krystalizuje” w temperaturze 39°C)
tzn. zamiast z jednym dużym kryształem, mamy
do czynienia z wieloma pozrastanymi ze sobą nie­
wielkimi kryształkami. W każdym krysztale (obo­
jętnie: dużym czy malutkim) atomy ułożone są
w pewien regularny, powtarzający się w prze­
strzeni, sposób. Mówiąc inaczej kryształy są ciała­
mi stałymi o regularnej budowie wewnętrznej.
Zgodnie z tzw. t e o r i ą p a s m o w ą c i a ł
s t a ł y c h opisującą różne własności kryształów,
elektrony w kryształach mogą mieć nie wszystkie,
a tylko wybrane wartości energii. Swobodny zaś
elektron (np. elektron poruszający się ruchem jed­
nostajnym prostoliniowym w próżni) - praktycz­
nie dowolną wartość energii. Jeżeli zwiększymy
jego prędkość (czy pęd), odpowiednio wzrośnie
również jego energia i nie ma tu żadnych ograni­
czeń. Mówimy w takim przypadku o ciągłym wid­
mie energetycznym dla elektronu. Zbiór dozwolo-
nych wartości energii dla elektronu w pojedyn­
czym („izolowanym”) atomie jest tzw. w i d m e m
d y s k r e t n y m . Wiadomo, że taki elektron znaj­
dować się może jedynie w jednym ze stanów,
którym odpowiadają ściśle określone, dozwolone
poziomy energetyczne. W krysztale poziomy ener­
getyczne elektronów (ściśle mówiąc elektronów
należących do jednej z zewnętrznych powłok elek­
tronowych w atomach, czyli elektronów walencyj­
nych) grupują się w pasma, przy czym poszczegól­
ne pasma energii dozwolonych oddzielone są od
siebie obszarami energii wzbronionych. Sytuację
taką ilustruje schematycznie rys. 1. Warto tu do­
dać, że pojedyncze pasmo energetyczne jest zbio­
rem naprawdę ogromnej liczby poziomów energe­
tycznych położonych bardzo blisko siebie i dlate­
go energia elektronu w paśmie zmieniać się może
praktycznie w sposób ciągły. O ile szerokość typo­
wych pasm waha się od ułamka do kilku eV, o tyle
odległości pomiędzy poszczególnymi poziomami
w paśmie są rzędu 10~22 eV.
O tym, czy kryształ jest izolatorem, półprze­
wodnikiem czy metalem, decyduje zarówno układ
pasm energetycznych, jak i stopień ich wypełnie­
nia. Wygodnie jest przeprowadzić porównanie
pasm energetycznych poszczególnych kryształów
w najniższej możliwej temperaturze, czyli w tem­
peraturze zera bezwzględnego. Jeżeli najwyższe,
całkowicie wypełnione przez elektrony pasmo
energii dozwolonych (nazywane pasmem walen­
cyjnym) oddzielone jest od następnego, całkowicie
pustego (nazywanego pasmem przewodnictwa)
obszarem energii wzbronionych o szerokości wię­
kszej niż kilka eV, wtedy mamy do czynienia
z izolatorem (rys. 2a). Jeżeli obszar energii wzbro­
nionych jest węższy, wtedy rozważany kryształ
jest półprzewodnikiem (rys, 2b). Jak widać po­
dział na półprzewodniki i izolatory jest podziałem
całkowicie umownym. W odróżnieniu od tychm a-
Fot. 2. Złoto i srebro są jedynymi metalami występującymi w przyrodzie w postaci czystych pierwiastków. Na zdjęciach
przedstawione są samorodki: a) złota, b) srebra
Fot. 1. Tak wygląda cienka warstwa złota naniesiona na
szklaną płytą obserwowana: a) w świetle odbitym
b) w świetle przechodzącym
teriałów, w metalach najwyższe obsadzane przez
elektrony pasmo jest wypełnione przez nie jedynie
częściowo (rys. 2c) lub też pokrywa się ono
częściowo z następnym pasmem energii dozwolo­
nych (rys. 2d). Dzięki temu znajdujące się w takim
paśmie (paśmie przewodnictwa) elektrony mogą
swobodnie poruszać się po całym krysztale. W me­
talu jest ich stosunkowo dużo - na każdy cm3
przypada około 1022 elektronów i one właśnie
odpowiedzialne są za dobre przewodnictwo ciepl­
ne czy bardzo małą oporność elektryczną tych
materiałów. Fizycy mówią w takim przypadku
o „gazie elektronów swobodnych” lub „plazmie
elektronowej”.
Analizując stopień zapełnienia pasma prze­
wodnictwa przez elektrony w metalu wygodnie
jest wprowadzić pojęcie tzw. energii Fermiego
(Ep). Energia Fermiego, mająca w ogólności zwią­
zek z prawdopodobieństwem zajęcia („obsadze­
nia”) stanu o danej energii przez elektron w danej
temperaturze, ma w przypadku metali szczegól­
nie prostą interpretację. Jest to po prostu najwyż­
sza możliwa energia stanu zajętego przez elektron,

Rys. 1. Schemat struktury pasmowej kryształu
jeżeli zajęte są wszystkie stany leżące poniżej
(ściśle biorąc tak sformułowana definicja odpo­
wiada znowu wyłącznie temperaturze zera bez­
względnego).
Jak zachowują się elektrony, gdy na metal pada
światło?
Poszczególne fotony przekazują swoją energię
elektronom, które przechodzić mogą z leżących
w skali energii niżej stanów zapełnionych do leżą­
cych wyżej stanów nie zapełnionych, a zatem
światło ulega pochłanianiu. Wydawać by się więc
mogło, że metal będzie pochłaniał światło całko­
wicie ze względu na możliwość przeniesienia elek­
tronów o energiach mniejszych od energii Fermie­
go do stanów o energiach wyższych na niemal
nieskończenie wiele sposobów, co ilustruje sche­
matycznie rys. 3. Okazuje się jednak, że właśnie ze
względu na niezwykle silne pochłanianie światła
w metalu, nie ma ono możliwości zachodzenia tak,
jakby się to wydawało „na pierwszy rzut oka”.
Paradoks ten wyjaśnić można, analizując proces
odbicia światła na granicy dwóch ośrodków.
Rys. 2. Struktura pasmowa \ obsadzenie pasm ener-
getycznych przez elektrony w przypadku: a) izolatora
b) półprzewodnika, c) i d) metalu
38
Ogólny wzór opisujący w s p ó ł c z y n n i k
o d b i c i a i? od płaszczyzny rozdzielającej dwa
ośrodki w przypadku, gdy światło pada prostopa­
dle do niej, wygląda następująco:
2
n-1)2 +k
n+1)ż +■k2
gdzie n jest w s p ó ł c z y n n i k i e m z a ł a m a ­
n i a , a k - tzw. w s p ó ł c z y n n i k i e m e k s ­
t y n k c j i , związanym z procesem pochłaniania.
Z postaci wzoru wynika, że wartość fi zmieniać
się może pomiędzy zerem a jedynką, przy czym
zwyczajowo podaje się ją w procentach.
Jeżeli mamy do czynienia z ośrodkiem, w któ­
rym praktycznie nie ma swobodnych elektronów,
mogących wywołać proces pochłaniania dla roz-^
ważanych długości fal (albo w skali energii odle­
głość pomiędzy pasmem walencyjnym i pasmem
przewodnictwa jest większa od energii światła),
k jest zaniedbywalnie małe i o współczynniku
Rys. 3. Schematyczna ilustracja faktu, że metal jest w sta­
nie pochłonąć światło widzialne o dowolnej energii.
oznacza energię Fermiego
odbicia fi decyduje wyłącznie współczynnik zała­
mania. Przykładowo dla typowego szkła, prakty­
cznie niezależnie od długości fali światła w obsza­
rze widzialnym n = 1,5, co daje fi - 4% i stąd
wynika, że jedynie niewielka ilość światła padają­
cego na szybę odbija się od niej, a znakomita
większość przechodzi.
Jeżeli światło pada na metal, w którym znajdują
się swobodne elektrony, wywołuje ono ich ruch na
powierzchni metalu. Wynika to stąd, że światło
jest falą elektromagnetyczną o wysokiej częstości,
a zmienne pole elektryczne tej fali wywołuje
w ośrodku przewodzącym zmienny prąd elektry­
czny. Indukuje on z kolei falę elektromagnetyczną
(czyli światło), tyle tylko, że ta indukowana fala
„wygasza się” z falą padającą, nie pozwalając
wniknąć jej w głąb metalu. W efekcie następuje
silne odbicie fali elektromagnetycznej od powie­
rzchni metalu.
 W przypadku ośrodków silnie przewodzących
n może być mniejsze od jedynki, przykładowo dla
srebra, w przypadku światła o żółtej barwie n =
= 0,18, natomiast na skutek silnego pochłaniania
k jest stosunkowo duże (k = 3,6), co daje w efekcie
R = 95%.

Różnice w kolorach metali wynikają z tego, że

naprawdę zarówno n jak i knie są stałymi, a zale­
żą od energii, a więc wartość współczynnika od­
bicia również może być (i w rzeczywistości zawsze
jest) funkcją energii. Przykładowe wykresy w ar­
tości współczynnika odbicia dla kilku różnych
metali pokazane są na rys. 4. Ponieważ obszar
silnych zmian pochłaniania, a więc i istotnych
zmian wartości współczynnika odbicia dla srebra
i glinu leży w nadfiolecie (poza rysunkiem po pra­
wej stronie), metale te odbijają niemal identycznie
światło o różnych barwach i dlatego mają sreb­
rzysty („biały”) kolor (światło „białe”, jak wiado­
mo, otrzymuje się w wyniku złożenia wszystkich
barw w identycznych proporcjach).
Srebra, ze względu na jego własności, używano
do wytwarzania luster już w czasach starożyt­
nych. Ponieważ na skutek kontaktu z gazami
wchodzącymi w skład powietrza łatwo ono śnie­
dzieje, polerowane lustra srebrne w yparte zostały
łatwo przez lustra robione ze szkła, na które nano­
szono od tyłu warstwę tego metalu. Po odkryciu
glinu, a następnie opracowaniu technologii otrzy­
mywania go w większych ilościach (co nastąpiło
dopiero w ubiegłym stuleciu) zaczął on z powodze­
niem konkurować w tej dziedzinie ze srebrem.
Istnieją tylko dwa pierwiastki, będące m etala­
mi, dla których obszar silnej zmienności wartości
współczynnika odbicia przypada nie w nadfiole­
cie, a w widzialnej części widma. Są to miedź
i złoto. Miedz pochłania (a więc i odbija) najsilniej
w czerwonej części widma i stąd metal ten ogląda­
ny w świetle dziennym ma kolor czerwony. Dla
złota obszar silnego pochłaniania (i odbicia) obej­
muje kolory: czerwony, pomarańczowy oraz żółty
i dlatego w porównaniu z miedzią, złoto jest znacz­
nie bardziej żółte.
Stosunkowo trudno jest bezpośrednio zaobser­
wować pochłanianie światła w metalu i stw ier­
dzić, jaki kolor ma ten metal w świetle przecho­
dzącym. Wynika to stąd, że światło na skutek
silnego pochłaniania wnika w głąb metalu na
bardzo niewielką odległość. Przeważnie jest ona
mniejsza, niż długość fali światła i odpowiada
grubości obszaru zawierającego zaledwie kilkaset
warstw atomów. Aby wykonać wspomniane po­
wyżej doświadczenie należy mieć niezwykle cien­
ką folię metalową albo nanieść taką cienką wars­
twę badanego metalu na przezroczysty podkład
np. szkło. Złoto jest wyjątkowym metalem pod
względem zarówno ciągliwości (możliwość otrzy-
Rys. 4. Zależność wartości współczynnika odbicia od
długości fali (energii) dla kilku wybranych metali
mywania bardzo cienkich drucików), jak i kowal-
ności. Obecnie potrafimy otrzymywać cienką zło­
tą folię o grubości mniejszej niż 100 nm (tzn. tysiąc
razy mniejszej niż grubość żyletki). Podobna folia,
tylko nieco grubsza, używana jest do złocenia
sztukaterii gipsowych, m.in. w ten sposób wyko­
nano złocenia elementów dekoracyjnych komnat
Zamku Królewskiego w Warszawie.
Jako warstwy złota na szkle użyć można szklan­
ki czy kieliszka ze złoconym brzegiem. Każdy
może łatwo sprawdzić, że jeśli tylko warstwa ta
jest na tyle cienka, że przepuszcza pewną ilość
światła, ma ono kolor niebieskozielony. Łatwo to
zrozumieć, jeżeli przypomnimy sobie, że złoto sil­
nie pochłania i odbija (a więc i przepuszcza wnie­
wielkim stopniu) światło w kolorze czerwonym,
pomarańczowym czy żółtym. Z kolei barwy z dru­
giego końca widma widzialnego, a więc kolor
fioletowy, niebieski czy zielony są pochłaniane
i odbijane w dużo mniejszym stopniu i one właśnie
decydują o kolorze złota w świetle przechodzą­
cym. Fot. 1 przedstawia wygląd cienkiej warstwy
złota naniesionej na płytkę szklaną w świetle
przechodzącym i odbitym. Jeżeli naniesie się na
taką płytkę warstwę glinu o identycznej grubości
okazuje się, że w świetle przechodzącym ma ona
kolor szary. Żadna z barw nie jest teraz wyróżnio­
na ani w pochłanianiu, ani w odbiciu (rys. 4)
i stąd wszystkie jednakowym stopniu prze­
puszczane są przez ten metal.
Wszystko to bardzo pięknie - może powiedzieć
Czytelnik - ale tak, czy inaczej złoto w odbiciu jest

39
 Fot. 5. Złoty ornament na rękojeści szpady cesarza Ma­
ksymiliana

Fot. 3. Złoty sarkofag faraona Tutenchamona zawierają­

cy ponad 100 kg czystego kruszcu

Fot. 6. Bransolety z IV w. p.n.e. znalezione w jednym

z kurchanów pozostawionych przez Scytów

zawsze złote. Otóż i to stwierdzenie nie do

końca musi być prawdą. Zacznijmy od tego,
że złoto, z jakim spotykamy się w tzw. życiu
codziennym, nie jest prawie nigdy czystym
złotem, a tylko stopem, którego główny
składnik stanowi ten szlachetny metal.
Czyste złoto jest nie tylko stosunkowo drogie,
ale i bardzo miękkie, co praktycznie wyklu­
cza stosowanie go w tej postaci do wytwa­
rzania np. wyrobów jubilerskich. Obecnie
stosuje się w takich wyrobach najczęściej
złoto próby 0,750 lub 0,583 (próba oznacza
stosunek ilości części czystego złota do 1000

Fot. 4. Rycerska zbroja paradna z połowy XVI wieku

wykonana w Antwerpii
 ,: ' • ..r
• • . •. **>• f e ’ ’
: i — 1 ;
• '

Rys. 5. Wygląd cechy dla złota próby 0,583 • W \ ■ n / 1“ i

\
W A... ;
s

części stopu). Złote wyroby oznaczane są

f
cechą, wyobrażającą głowę rycerza z cyfrą
(rys. 5). Próbie 0,583 odpowiada cyfra 3, n
próbie 0,750 - cyfra 2, natomiast najwyższą ul j f j . ..... -
próbą stosowanego obecnie złota jest próba ‘ V ‘ , , A. v• :*
0,960 (tzw. złoto dukatowe), któremu odpo­ •> ''v| ,.«><Ątf1i-;* fV •• .
wiada cyfra i.
Tworząc stopy złota z innymi metalami,
możemy zmienić wartości współczynnika A..- W ' , ' •. . '■
odbicia metalu w obszarze widzialnym, cho­
ciaż nieraz trudno jest dokładnie przewidzieć
końcowy tego rezultat. Sprawa jest stosun­
kowo prosta, o ile oprócz złota do otrzyma­
nia stopu używamy jednego tylko metalu Fot. 8. Figurka z Kolumbii z okresu V—VII w.
o takiej samej strukturze krystalicznej (ana­
logicznym sposobie ułożenia atomów w kry­
sztale) jak złoto. W takim przypadku, zmie­ ulega często zmianie, zmieniają się również
niając stosunek ilości obu metali w stopie, w sposób zasadniczy gęstości elektronów,
możemy otrzymać „pośrednie” wartości energie pochłanianego światła itd., wskutek
współczynnika odbicia, czemu odpowiadać czego kolor stopu może także zostać dość
może zmiana koloru stopu na pośredni, po­ nieoczekiwanie zmieniony. Patrząc na rys. 4
między kolorem złota i użytego metalu. trudno zgadnąć, że stop złota i żelaza ma
Struktura krystaliczna większości stopów

Fot. 7. Złoty posążek boga (kultura Nazca) znaleziony
w Peru (IX w.)
Promieniowanie elektromagnetyczne (w szczegól­
ności światło) utożsamiać możemy ze strumieniem
pewnych porcji energii, nazywanych fotonami, albo
kwantami promieniowania, wysyłanych przez źró­
dło promieniowania i poruszających się w prze­
strzeni z prędkością światła. Energię niesioną przez
pojedynczy foton wygodnie jest wyrażać również
w elektronowoitach (eV). 1 eV odpowiada energii,
jaką uzyskuje elektron poruszający się w polu elek­
trycznym, jeżeli przemieści się on pomiędzy dwoma
punktami przestrzeni, którym odpowiada różnica
potencjałów wynosząca 1 V. 1 eV jest bardzo małą
energią w porównaniu z energiami spotykanymi
w tzw. życiu codziennym, np. podniesienie 1 cm3
wody na wysokość 1 cm wymaga energii aż 6 ■10u
eV. 1 eV i jego wielokrotności (1 keV = 103 eV,
1 MeV = 106 eV i1 GeV = 10e eV) stanowią wygodne,
„naturalne" jednostki energii przy opisie zjawisk
zachodzących w świecie atomów, cząsteczek czy
cząstek elementarnych, a także i w fizyce jądrowej,
i fizyce ciała stałego.

41
Fot 9. Złote wisiorki wykonane w Ameryce Południowej
kilkaset iat temu
w odbiciu kolor niebieski, podczas gdy stop
złota i glinu - purpurowy. Kolor „biały” do­
staniemy, dodając do złota palladu albo mie­
szaniny miedzi, niklu i cynku. Aby uzyskać
znany żółty kolor stopów stosowanych w ju-
bilerstwie (czyli w rzeczywistości nie zmie-
Fot. 10. Uroczyste nakrycie głowy carów Rosji znajdują-
ce się w Muzeum Kremlowskim
42
rot. 11. Złoty kielich z końca XVI w.
nić barwy metalu) do złota dodaje się jedno­
cześnie srebra i miedzi w takich samych
ilościach. Jeżeli do złota dodamy tylko ok.
25% miedzi, przybierze ono kolor czerwony,
natomiast tak poszukiwany przez nas kolor
zielony otrzymamy, dodając do złota 25%
srebra.
W ten sposób zawarta w tytule zagadka
została ostatecznie rozwiązana, a tym, któ­
rzy są zdania, że dodając srebra postąpiłem
niezbyt „fair” mogę odpowiedzieć następu­
jąco. Znajdując obrączkę, na której umiesz­
czona jest głowa rycerza z cyfrą 3 nikt nie ma
wątpliwości, że jest to obrączka złota, cho­
ciaż na każde 1000 części stopu znajdują się
w niej zaledwie 583 części złota. Czyż na
nazwę „złoto” nie zasługuje tym bardziej
stop zawierający znacznie więcej tego szla­
chetnego kruszcu?
 Jerzy Litniewski

M ikroskop ,,u d o w o d n ił” , że je st jedn y m p a d k u m ik ro sk o p ii optycznej. W p rz y p a d k u

z n a jb a rd z ie j u ży teczn y ch n a rz ę d z i nau k i.
W szczególności rozw ój n a u k b io logiczn y ch
często o p ie ra ł się n a o d k ry c ia c h d o k o n y w a ­
ny ch po d czas o b serw a c ji m ik ro sk o p o w y ch .
Jednocześnie, za k a żd y m razem , gdy p o ­
w sta w a ł m ik ro sk o p o p a rty n a now ym ro ­
d z aju p ro m ien io w a n ia , p o w o d o w ało to p o ­
głęb ienie naszego ro z u m ie n ia m ik ro sk o p ij­
nych s tr u k tu r p rzyrody. M ożna się sp o d zie­
w ać, że w p ro w a d ze n ie do m ik ro sk o p ii p ro ­
m ien io w an ia ak u sty czn eg o b ę d zie m iało
ró w n ie k o rz y stn y w pływ n a rozw ój n au k i.
M oże w y d a w a ć się dziw ne, że p o w sta n ie
m ik ro sk o p u a k u sty czn eg o trw a ło ta k długo,
m im o że analogie p om iędzy o p ty k ą a a k u s ty ­
ką były zn an e ju ż w k o ń c u X IX w ieku. T ru d ­
ności w b u d o w ie tego ro d z a ju p rz y rz ą d u
w y n ik ały z fa k tu , że nie je st oczyw isty sp o ­
sób w iz u a liz a c ji ro z k ła d u e n erg ii a k u sty c z ­
nej, k tó ra o d p o w ia d a w łaściw ościom b a d a ­
nej p ró b k i. P ro b lem te n n ie istn ie je w p rz y ­
fal a k u sty c z n y ch n ie istn ie je je d n a k o d p o ­
w ied n ik oka ludzkiego.
T ak ja k inne ro d zaje p ro m ien io w a n ia , fale
ak u sty czn e o d d z ia łu ją b ezp o śred n io
z ośrodkiem , w k tó ry m się ro zch o d zą. U leg a­
ją m .in. z a ła m a n iu na g ran icy dw óch o śro d ­
ków p o siad a ją cy c h ró żn e p ręd k o ści fali
ak u sty czn ej. M ogą więc, an alo g iczn ie do fal
św ietln y ch , być o g n isk o w an e za p om ocą so­
czew ek ak u sty czn y ch .
B ad an ie p ró b k i zo g n isk o w an ą w ią zk ą fali
ak u sty czn ej o często tliw o ści d alek o pow yżej
często tliw o ści sły szaln y ch (od k ilk u m eg a­
h ercó w do k ilk u gigaherców ) stan o w i p o d ­
staw ę sk an in g o w ej m ik ro sk o p ii a k u sty c z ­
nej. Ze w zg lęd u n a sposób z b ie ra n ia in fo r­
m acji, m ik ro sk o p y a k u sty c z n e m ożna p o ­
dzielić na dw a typy: od b icio w e i tra n sm isy j­
ne. W p ierw szy m w y k o rzy sty w an e są fale
o d b ite od p ró b k i, w d ru g im - p rzech o d zące
p rzez p ró b k ę.

Rys. 1. Schemat układu mikroskopu akustycznego pracującego w odbiciu i w transmisji. Część w ramce występuje
tylko w przypadku układu transmisyjnego: 1 - układ przełączający, potrzebny w przypadku mikroskopu odbiciowego,
2 - przetwornik, 3 - soczewka z warstwą ćwrerćfalową, 4 - ciecz sprzęgająca, 5 - próbka

43
 Soczewka akustyczna może być uważana
za serce każdego mikroskopu akustycznego.
Zazwyczaj jest nią sferyczne wgłębienie wy­
drążone w jednym z boków walca wykona­
nego z szafiru (A120 3). Ewentualnie mogą być
stosowane inne materiały takie, jak kwarc
topiony bądź przy niższych częstotliwoś­
ciach - aluminium. Muszą się one charakte­
ryzować dużą prędkością rozchodzenia się
fali dźwiękowej i małym współczynnikiem
tłumienia. Na przeciwległym boku walca
umieszczony jest przetwornik piezoelektry­
czny, który jest źródłem fali akustycznej.
Krótki impuls elektryczny wysokiej częstot­
liwości jest doprowadzany do przetwornika.
Powoduje on drgania przetwornika z częs­
totliwością impulsu. Drgania te przenoszą
się wzdłuż osi walca jako fala akustyczna
i skupione są przez soczewkę akustyczną.
Odległość pomiędzy przetwornikiem a po­
wierzchnią soczewki jest tak dobrana, że na
soczewkę pada fala płaska. Pomiędzy so­
czewką a badanym przedmiotem znajduje
się ośrodek sprzęgający. Jest nim najczęściej
woda. Wynika to z faktu, że fale akustyczne
wysokiej częstotliwości są bardzo silnie roz­
praszane w powietrzu. W celu zwiększenia
ilości energii fali akustycznej wchodzącej do
ośrodka sprzęgającego, powierzchnie so­
czewki często pokrywają się warstwą
Fot. 1 Układ odbiciowego mikroskopu akustycznego pracującego przy częstotliwości 40 M Hz zbudowany w Zakładzie
Ultradźwięków Instytutu Podstawowych Problemów Techniki PAN
ćwierćfalową, analogicznie do warstw
przeciwodbiciowych w optyce.
W przypadku odbiciowego mikroskopu
akustycznego badany przedmiot jest umie­
szczony w ognisku soczewki. Fale wysokiej
częstotliwości są częściowo odbijane od
próbki, zbierane przez soczewkę i następnie
poprzez walec szafirowy wracają do prze­
twornika, który zamienia sygnały akustycz­
ne na sygnały elektryczne. Wielkość sygnału
akustycznego powracającego z walca, a tym
samym i sygnału elektrycznego wytwarza­
nego przez przetwornik, zależy od tego, jaka
ilość energii akustycznej jest absorbowana
przez badany materiał w punkcie pokrywa­
jącym się z ogniskiem soczewki.
Sygnał elektryczny z przetwornika piezor
elektrycznego służy do modulacji jasności
plamki na ekranie monitora. Obraz tworzo­
ny jest przez mechaniczny skaning ogni­
skiem soczewki po powierzchni badanej, to
znaczy jest zbierany punkt po punkcie. Prze­
suw próbki względem ogniska dokonywany
jest w ten sposób, że ruch w jednym kierunku
(X) jest możliwy, dzięki drganiom głoś­
nika, do którego membrany przyczepiona
jest próbka, a ruch wolny (Y) jest zapewnio­
ny przez układ hydrauliczny lub mechanicz­
ny. Położenie plamki na ekranie odpowiada
położeniu ogniska na powierzchni próbki.
Fot. 2. Układ transmisyjnego mikroskopu akustycznego pracującego przy częstotliwości 113 MHz zbudowany
w Zakładzie Ultradźwięków Inst^rtutu Podstawowych Problemów Techniki PAN
W przypadku mikroskopu transmisyjnego
nie fala odbita, a fala przechodząca przez
badaną, cienką próbkę jest zbierana przez
identyczną soczewkę akustyczną umiesz­
czoną naprzeciwko soczewki nadawczej tak,
że obie soczewki tworzą system konfokalny
(o wspólnym ognisku). Dalej obraz tworzony
jest analogicznie do obrazu w mikroskopie
odbiciowym.
W obrazie utworzonym w mikroskopie
akustycznym obszary o zwiększonej jasności
odpowiadają obszarom próbki, które powo­
dują większe odbicie fali akustycznej w sto­
sunku do obszarów przedstawianych na ob­
razie jako ciemne. Przy zastosowaniu mikro­
komputera, możliwe jest otrzymanie obra­
zów kolorowych, w których danemu koloro­
wi odpowiada określonej wielkości amplitu­
da sygnału z przetwornika. Istnieją również
układy mikroskopu akustycznego wyko­
rzystujące informację zawartą w zmianie
fazy fali odbitej od próbki. W takim przy­
padku jasność plamki na ekranie jest modu­
lowana wielkością przesunięcia fazy pomię­
dzy sygnałem odbieranym przez przetwor­
nik z różnych obszarów badanej próbki.
Rozdzielczość mikroskopu akustycznego,
czyli minimalna odległość pomiędzy dwoma
punktami, których obraz możemy jeszcze
uważać za składający się z dwóch punktów,
określona jest przez wielkość plamki ogni­
ska, do jakiej udaje się zogniskować falę
akustyczną. Na pierwszy rzut oka wydaje
się, że pojedyncza powierzchnia sferyczna
soczewki nie jest w stanie dobrze skupiać
fali akustycznej. W analogicznym systemie
optycznym aberracja sferyczna takiej so­
czewki uniemożliwiałaby ostre zogniskowa­
nie wiązki fal i wymiary tak powstałego
ogniska byłyby znacznie większe niż długość
fali. Aberracja sferyczna jest odwrotnie pro­
porcjonalna do kwadratu współczynnika za­
łamania. W przypadku materiałów stosowa­
nych do budowy soczewki mikroskopu akus­
tycznego współczynnik załamania wzglę­
dem wody jest bardzo duży i może wynosić
n 7. Dlatego też praktycznie rozmycie
ogniska powodowane przez aberrację sfery­
czną jest do pominięcia i falę akustyczną
udaje się skupić na powierzchni o wymia­
rach porównywalnych z długością fali. Tak
więc zwiększenie rozdzielczości można
otrzymać przez zmniejszanie długości fali,
co odpowiada stosowaniu fal o coraz wyższej
częstotliwości. Przy bardzo wysokich częs­
totliwościach tłumienie w ośrodku sprzęga-
45
Fot. 3. Obraz akustyczny bipolarnego tranzystora na krzemowym układzie scalonym otrzymany przy częstotliwości 4,2
GHz przez J.S. Foster i D. Rugar w laboratorium L. Ginzton, Stanford University, USA (powiększenie ok. 7000x)

Fot. 4. Obraz akustyczny Myxo-bakterii otrzymany przy częstotliwości 8 GHz przez J.S. Foster i D. Rugar w laboratorium
L. Ginzton, Stanford University, USA {powiększenie 36 000x)

46
jącym jest jednak tak duże, że ogranicza
dalsze zwiększanie rozdzielczości. Pracując
w wodzie przy częstotliwości 1 GHz otrzy­
muje się rozdzielczość około 1 pm. Tłumienie
wynosi wtedy 200 dB na 1 mm drogi w wo­
dzie, co powoduje, że odległość pomiędzy
próbką a soczewką powinna być równa
drobnej części milimetra, aby był możliwy
odbiór sygnałów akustycznych. Dlatego też
soczewki mikroskopu akustycznego są mi-
niaturyzowane do granic możliwości. So­
czewka mikroskopu pracującego przy częs­
totliwości 1 GHz ma promień krzywizny
równy 0,1 mm.
Przechodząc do praktycznego wykorzys­
tania mikroskopii akustycznej trzeba zdać
sobie sprawę z tego, że obraz akustyczny nie
jest jednakowy z obrazem otrzymanym za
pomocą światła. Dwie substancje odbijające
światło w ten sam sposób mogą różnić się
całkowicie sposobem odbijania fali akusty­
cznej. W mikroskopii akustycznej interesuje
nas oddziaływanie pomiędzy wiązką fal
akustycznych i próbką. Rezultat takiego od­
działywania jest w zasadniczy sposób różny
od oddziaływania optycznego, które jest
głównie czułe na zmiany współczynnika za­
łamania. Fale akustyczne wysokiej częstotli­
wości są zaburzane przez lokalne zmiany
mechanicznych właściwości próbki. Obraz
akustyczny odzwierciedla zmiany gęstości,
elastyczności i lepkości.
Można wyróżnić dwa rodzaje obiektów
szczególnie interesujących ze względu na
obrazowanie za pomocą mikroskopu akus­
tycznego. Do pierwszej grupy należą próbki
otrzymane z organizmów żywych. Obrazy
komórek i tkanek otrzymywane przy zasto­
sowaniu mikroskopów optycznych i elektro­
nowych charakteryzują się bardzo małym
naturalnym kontrastem. Biolodzy stosują
różne techniki sztucznego zwiększania kon­
trastu przez, na przykład, barwienie prepa­
ratów biologicznych. Niestety, nie zawsze
jest to możliwe, nie zapewnia też prowadze­
nia obserwacji w stanie naturalnym. Kon­
trast obrazów z mikroskopu akustycznego
jest bardzo duży. Jednocześnie obraz taki
zawiera podstawowe informacje o elastycz­
nych właściwościach próbek biologicznych
bez niszczenia naturalnych zależności
strukturalnych. Jest to unikalna właściwość
mikroskopii akustycznej.
Drugą klasą obiektów szczególnie intere­
sujących w mikroskopii akustycznej są ma­
teriały zupełnie nieprzezroczyste optycznie.
W większości przypadków materiały te ła­
two przepuszczają falę akustyczną. Stosując
odpowiednie soczewki można ogniskować
falę akustyczną w określonej odległości pod
powierzchnią próbki. W ten sposób można
otrzymać obrazy podpowierzchniowe. Ta
zdolność mikroskopu akustycznego czyni go
szczególnie użytecznym w badaniach nie
niszczących materiałów. Typowym zastoso­
waniem jest również badanie jakości złącz
w układach scalonych.
'Na zakończenie warto dodać, że mikro­
skop akustyczny pracujący w odbiciu jest
wykorzystywany nie tylko do otrzymywania
obrazów powierzchni lub warstw podpowie-
rzchniowych próbek, ale umożliwia również
dokonywanie pomiarów parametrów me­
chanicznych materiałów. Okazuje się mia­
nowicie, że jeżeli wyłączyć skaning i rejes­
trować sygnał odbierany z przetwornika,
przesuwając jednocześnie badaną próbkę
z ogniska w kierunku powierzchni soczewki,
amplituda sygnału zmienia się charakterys­
tycznie dla danego materiału próbki. Otrzy­
mane w ten sposób krzywe, zwane są „akus­
tycznym podpisem materiału” lub krzywymi
V(z) (V - napięcie w funkcji odległości -z).
Powstawanie ich wiąże się z faktem, że pa­
dająca na próbkę fala powoduje powstanie
fali powierzchniowej. Zawierają one w sobie
informację o prędkości i tłumieniu fal po­
wierzchniowych. Czułe są na wszelkie zmia­
ny stanu powierzchni, mogą więc być wyko­
rzystywane przy określaniu stopnia utwar­
dzenia powierzchni, badaniu wpływu ob­
róbki cieplnej materiału na powierzchnię,
pomiarach rozkładu naprężeń. Stosuje się je
również do pomiarów grubości cienkich
warstw i przy badaniu anizotropii akustycz­
nej kryształów.
Badanie zjawisk związanych z powstawa­
niem krzywych V(z) wiąże się również z is­
totnym zagadnieniem poznania mechaniz­
mu powstawania kontrastu w obrazach two­
rzonych w mikroskopie akustycznym. Pro­
blem jednoznacznej interpretacji obrazów
akustycznych nie jest jeszcze rozwiązany
mimo wysokiego już od strony technicznej
zaawansowania istniejących mikroskopów
akustycznych i otrzymywania obrazów mi­
kroskopowych najróżniejszych materiałów
i próbek biologicznych.
47
 Dolnośląskie Obserwatorium Geofizyczne Polskiej turę i tak powstała najnowocześniejsza w Polsce stacja
Akademii Nauk zostało zlokalizowane w Zamku Książ sejsmologiczna.
koło Wałbrzycha. Podczas wojny hitlerowska organizacja Sejsmografy oraz aparaturę do pomiaru pływów skoru­
Todt wykuła w skale ogromne pieczary ok. 40 m pod py ziemskiej umieszczono w wykutych sztolniach. Linią
zamkiem. Miano je luksusowo wyposażyć i połączyć z za­ kablową połączono je z urządzeniami rejestrującymi,
mkiem windą. Korytarze, sztolnie, pieczary itp. -w yku te znajdującymi się w budynku obok zamku. Nie wszyscy
zostały rękami więźniów z pobliskich obozów koncentra­ jednak wiedzą, że w podziemiach znajduje się wyłącznie
cyjnych. Zginęło ich wielu - do dziś też nie wiadomo aparatura naukowa... Na Dolnym Śląsku jest wielu poszu­
czemu (i komu) miał służyć ten tajemniczy obiekt. Mając kiwaczy skarbów. Podczas naszego potjytu w Książu
na uwadze doskonałe warunki, jakie stwarzają badaniom mieliśmy na to niezbity dowód - próbowano sforsować
geofizycznym wykute w skale pieczary, oddano je do drzwi wiodące do sztolni. Ponad godzinę naprawialiśmy
dyspozycji Polskiej Akademii Nauk. Zamontowano apara- uszkodzony przy tej okazji zamek.

A p a ra tu ry s e js m o g ra fic z n e : p o le w e j a p a ra tu ra PCM. p o p ra w e j A p a ra tu ra ty p u T e rm io n ik - z e s t a w re je s tru ją c y , m a g n e to fo n i s te ­

u rz ą d z e n ie d o w iz u a ln e g o p rz e d s ta w ia n ia d rg a ń s k o ru p y z ie m s k ie j ro w a n ie

R e je s tra to r g ra fic z n y a p a ra tu ry P C M P rz y k ła d o w y s e js m o g ra m

S e js m o g ra m trz ę s ie n ia z ie m i z re jo n u S z w e c ji z 3 m a rc a g o d z . 16,16

Laboratorium w Książu wyposażone jest w wiele cieka­

wych urządzeń. Oczywiście, podstawowe to 3 zestawy
sejsmografów (w skład każdego wchodzą dwa poziome
i jeden pionowy)-jeden z tych zestawów to automatyczna
stacja sejsmiczna. Pasmo przenoszenia zestawu PCM
wynosi od 0,6 Hz do ok. 20 Hz. Jest to stacja krótkookreso­
wa (okres drgań poniżej ok. 1 s). przeznaczona do rejes­
tracji wstrząsów lokalnych (<200 km) i bliskich (<2000
km). Może wzmacniać amplitudowo do 12 500 razy. Jej
czułość można nastawiać skokowo; na wyższym pozio­
mie w rejestracji jednak przeszkadzają mikrosejsmy. Po­
ziom ich w Książu jest bardzo niski. Mikrosejsmami nazy­
wamy szum powstający zarówno wskutek działania at-
 W e jście d o p o d z ie m i z a m k u w K s ią ż u W n ę trze je d n e j z k o m ó r p o d z ie m i - w id o c z n a je d n a ze ś c ia n o ra z
w ilg o tn y s tro p . W k o m o ra c h p a n u je n ie m a l sta ła te m p e ra tu ra + 8
s to p n i C e lsju sza

C zę ść z e s ta w u d o b a d a n ia p ły w ó w s k o ru p y z ie m s k ie j

S e js m o g ra fy k ró tk o o k re s o w e (ty p u S M -3 )

S e js m o g ra fy d łu g o o k re s o w e , typ u K irn o s a (są o n e g łę b o k o s c h o ­

w a n e p o d p o k ry w a m i w s p e c ja ln y c h k o m o ra c h )

49
mosfery, hydrosfery jak w sposób sztuczny wskutek dzia­
łalności człowieka.
Stacja systemu PCM włącza się automatycznie po doj­
ściu impulsu o odpowiedniej wartości i uruchamiana jest
na prawie cały okres trwania wstrząsu sejsmicznego.
Zapis jest równolegle rejestrowany na kasecie magneto­
fonowej i rejestratorze graficznym. Stacja jest wyposażo­
na w trzy sejsmometry typu SM3, umieszczone w podzie­
miach, skąd sygnały - odpowiednio wzmocnione i modu­
lowane - są przekazywane do stacji PCM.
Orugi zestaw sejsmiczny (krótkookresowy), rejestrują­
cy graficznie różni się od poprzedniego tym, że działa
w sposób ciągły. Na taśmie papieru, przesuwającej się
z prędkością 12 cm/min., pisak rejestruje mierzone syg­
nały. Wzmocnienie sygnału jest tu bardzo duże - do około
60 000 ra2y - uzależnione od poziomu mikrosejsmów. Na
urządzeniu tym możemy na bieżąco kontrolować zapisy
wstrząsów sejsmicznych.
Do zapisu wstrząsów zarówno bliskich jak i dalekich
(ponad 2000 km) służy też układ zwany „Termionik”, który
prowadzi rejestrację ciągłą na taśmie magnetycznej.
Równolegle prowadzony jest zapis fotograficzny. Zestaw
ten został opracowany przez pracowników Instytutu Geo­
fizyki Czechosłowackiej Akademii Nauk, w ramach współ­
pracy PAN z CŚAV. Równolegle z zapisem magnetycznym
możliwe jest uzyskanie zapisu graficznego lub wizualne­
go (na monitorze). Obserwować możemy wówczas po­
ziom mikrosejsmów - lub przy odrobinie szczęścia -
właściwy wstrząs.
Materiał fotograficzny przygotowywany jest w pracow­
ni I następnie interpretowany. W dniu naszej wizyty, prócz
Nowy skansen
13 września ub. roku otwarto nowy skansen na stacji Opalenlckfej Kolei Dojazdowej. Stoją w nim: parowóz
Px4d»1748, dwa wagony towarowe dawnego Towarzystwa Akcyjnego Kolejki Opalenłckiej, wagon słuźbowo-baga-
źowy i wagon osobowy, w którym otwarto ekspozycję o historii tej kolejki.
50
„tąpnięcia'1w Górnośląskim Okręgu Przemysłowym zare­
jestrowano trzęsienie ziemi ze Szwecji, co jest rzadkością
w tym rejonie.
Prócz aparatury do rejestracji wstrząsów podziemnych
w Książu pracuje również aparatura do badania pływów
skorupy ziemskiej, ale to zagadnienie postaramy się poru­
szyć w osobnym artykule.
k
Sejsmografy, taśmy z nagraniami, jak również materiał
fotograficzny jest wstępnie opracowywany w Książu,
a wyniki przekazywane są do Instytutu Geofizyki PAN
w Warszawie, gdzie są dalej opracowywane, interpreto­
wane i wprowadzane do komputera. Dane zbiorcze z tere­
nu Polski przekazywane są do Światowego Centrum
Obserwacyjnego.
Dzięki swojemu położeniu geograficznemu laborato­
rium w Książu rejestruje wszelkie wstrząsy podziemne
zachodzące na terenie Polski. Dotyczy to zwłaszcza ob­
szarów Górnego i Dolnego śląska (czyli także Zagłębia
Miedziowego). Doskonałe warunki geologiczne, zapew­
niające minimalny poziom mikrosejsmów pozwalają na
uzyskanie bardzo ciekawych wyników obserwacji - moż­
na tu bowiem stosować największe w Polsce wzmocnie­
nie sygnałów, dochodzące do 100 000 razy w okresie
rejestracji od ok. 0.1 s do ok. 1s. Rejestrowane są więc tu
niemal wszystkie, nawet najmniejsze, wstrząsy pod­
ziemne.
Warto więc, odwiedzając zdewastowany (niestety), tęcz
wciąż jeszcze piękny zamek w Książu, zajrzeć do pracow­
ni sejsmologów... (j)
kolejowy!
(mm)
Napisał: Krzysztof Kochański
„Press any key”, wciśnij dowolny klawisz.
Siedział przed monitorem i wpatrywał się
w napis u dołu ekranu. Nieco wyżej migotało
pięć wielkich liter „R E A D Y ”. Łatwo po­
wiedzieć. Jeszcze przed godziną, przed kil­
koma minutami, Jack Huston był zdecydo­
wany:
- Zagram i pokonam Go - mówił. - Kto
ma Go pokonać, jak nie ja?
Był zdecydowany, po to zresztą kupił Pro­
gram, płacąc pośrednikowi wątpliwej repu­
tacji bajońską sumę.
Transakcja była nielegalna. Prawo zabra­
niało posiadania Programu, był to pierwszy
w świecie System, którego nie wolno było
posiadać nikomu. Nawet sferom wojsko­
wym. Twórca Programu już nie żył, został
uznany przez trybunał swego kraju winnym
i skazany na śmierć przez powieszenie. Wy­
rok wykonano w trybie natychmiastowym.
A teraz Jack siedział przy komputerze,
mając wczytany ten słynny Program i zaci­
skał potniejące dłonie. „Press any key”...
Jack był graczem z prawdziwego zdarze­
nia. Prawdziwym talentem, jeśli chodzi o gry
komputerowe. Zaczynał przed laty w zwyk­
łych salonach gier: labirynty, wyścigi, najeź-
llustrował: Przemysław Woźniak
dźcy z kosmosu, łowcy skarbów... Wtedy
zasmakował w hazardzie - nałóg grania...
Później dostęp do mikrokomputerów, gry
coraz bardziej doskonałe, wyrafinowane,
coraz wyższy stopień trudności, wysiłek nie
tylko manualny, ale i umysłowy. Umiejęt­
ności Jacka wzrastały, w końcu nie było gry,
której nie potrafiłby opanować perfekcyjnie,
przeszkody, której nie potrafiłby pokonać,
pułapki, której nie zdołałby ominąć.
Dlaczego grał tak namiętnie? Odpowiedź
nie była prosta. Wierzył, że maszyna nie
może być lepsza od człowieka, Człowiek ją
stworzył i człowiek MUSI być lepszy! Wie­
rzył w to, lecz równocześnie podświadomie
wciąż domagał się potwierdzenia tej wiary.
I chyba dlatego grał - wygrywając, pokonu­
jąc maszynę, udowadniał tym samym swoją
wyższość. Wyższość człowieka.
Ciągłe współzawodnictwo, nieodparta
chęć wygranej, sprawiły, iż nie mógł prze­
stać grać. Zatem grał, choć o nowe programy
było coraz trudniej, skoro ambicje i umiejęt­
ności rosły.
O Grze Śmierci dowiedział się z gazet,
które obwieściły sensacyjny wyrok na pro-
51
gramiście będącym jej twórcą. Gdy tylko
0 tym przeczytał, wiedział, że nie zazna spo­
koju, dopóki nie zmierzy się z Programem.
Z pozoru sprawa wyglądała beznadziej­
nie: autor Gry został skazany, wszystkie
kopie Programu zniszczone. Ale Jack znał
ludzką psychikę i nie wierzył, aby ktoś spo­
śród tych, od których zależało usunięcie
wszelkich śladów po Programie, nie zapra­
gnął mieć takiej Gry. I nie omylił się, czego
dowód miał przed sobą.
„Press any key”...
Tak długo czekał na tę chwilę, stracił tyle
czasu i pieniędzy, a teraz potniały mu dłonie
1nie mógł zdecydować się na ten prosty ruch.
„Press any key”.
Prawdę mówiąc, nie wierzył do końca we
wszystko, co pisała prasa. „W Grę można
tylko wygrać, przegrana kończy się śmiercią
gracza”. Nie animowanych ludzików i po­
tworków, lecz rzeczywistego gracza. Decy­
denta Gry.
Brzmiało to śmiesznie, ale...
Programista otrzymał karę śmierci. Za
żart nie wiesza się ludzi - i to w majestacie
prawa.
- Załatwię cię - szepnął Jack cedząc sło­
wa. Nie spuszczał oczu z monitora. - Nie
zwykłem przegrywać z maszyną.
Odruchowo przemawiał do komputera,
choć doskonale zdawał sobie sprawę, że jest
to tylko urządzenie, które bez oprogramo­
wania jest mniej przydatne niż elektryczna
maszynka do golenia.
„Press any key”.
A więc wcisnął ten klawisz!
©e e
Pani Huston zapukała do drzwi gabinetu
męża, lecz nie usłyszała odpowiedzi. Zapu­
kała raz jeszcze, głośniej; wiedziała, że Jack
bardzo nie lubi, gdy wchodzi się do jego
pokoju bez pukania. I tym razem nikt nie
odezwał się, co bardzo ją zaniepokoiło -
często przez wiele godzin nie wychylał nosa
z gabinetu, ale cały dzień to nawet jak na
niego bardzo długo.
52
Uchyliła drzwi i zawołała. Cisza.,.
Jack siedział na kanapie. Skulony, wbija­
jąc łokcie w kolana, trzymał dłonie przy
twarzy, opierając na nich cały ciężar prze­
chylonego ciała.
Komputer był włączony, ekran migotał
jakimiś napisami, a z głośnika dobiegała
zwariowana melodyjka bez końca.
- Jack! Dlaczego nie odpowiadasz jak
wołam? - pani Huston chwyciła męża za
ramię.
Jack ani drgnął. Westchnął tylko ociężale
i dalej tkwił w swojej dziwacznej pozycji.
Spojrzenie pani Huston powróciło do kom­
putera. Przez chwilę marszczyła brwi, czyta­
jąc komentarz wyświetlony na monitorze
i zaraz potem jej oczy zrobiły się okrągłe.
Błysnął w nich przestrach.
- Jack, ty chcesz... Jezus Maria! Ty w TO
grałeś? O Boże! Jack!
Krzyczała, aż zabrakło jej tchu.
Później umilkła, zasłaniając po kobiece­
mu usta dłonią. Milczał również Jack, tylko
komputer nieprzerwanie wygrywał takty
melodyjki.
Wreszcie Jack wstał i sztywnym krokiem
podszedł do drzwi. Twarz miał niesamowicie
bladą, niemal siną; podkrążone oczy spoglą­
dały w dal, jakby nieobecne.
- Dokąd idziesz, Jack? Wyłącz to pasku­
dztwo, nie mogę tego słuchać!
Jack z obojętną miną przekroczył próg
pokoju. Ku zdumieniu małżonki zaraz jed­
nak zawrócił i ponownie usiadł na kanapie.
- Na miłość boską, powiedz coś! - ton
głosu pani Huston urósł do krzyku.
- Wygrałem - stwierdził nieoczekiwanie
Jack, lecz z jego twarzy nie ustępował wyraz
apatii. Wydawało się, że do jego uszu nic nie
dociera, oczy nie widzą niczego, a myśli
błądzą po nieodgadnionych obszarach wy­
obraźni.
Było to ostatnie słowo, jakie wypowie­
dział w swoim życiu.
© 9 ©
 Jacka Hustona leczył znany psychiatra, dr
Phil Goldfin, entuzjasta jungowskiego uję­
cia podświadomości zbiorowej, prekursor
w dziedzinie neopsychoanalizy. Naukowy
autorytet Goldfina zdawał się gwarantować
pozytywne wyniki w leczeniu wszelkich
przypadków, pod warunkiem, iż w ogóle są
one uleczalne.
Nikt - nawet pani Huston - nie kwestiono­
wał metod podjętych przez doktora dla przy­
padku Jacka Hustona, podobnie jak i nikt
nie wnosił pretensji, iż metody te nie przyno­
szą efektów. Nikt - oprócz samego doktora
Phila Goldfina, który w życiu swoim nie
uznawał przegranych. Jest to zbieg okolicz­
ności, ale w tym jednym podobny był do
swego pacjenta, oczywiście przed wydarze­
niami, które spowodowały zmiany w psychi­
ce Jacka.
Dr Goldfin nie poddawał się do końca.
Gdy pojął, że jego wiedza nie wystarcza, aby
pomóc Hustonowi, zdecydował, iż jest przed
nim tylko jedna droga: poszerzyć swoją
wiedzę,
A zatem samemu zmierzyć się z Progra­
mem. Zmierzyć się i zrozumieć. Dr Phil Gol­
dfin był wielkim człowiekiem...
By ł !
53
Sa&stó
 BUDUJEMY
Na pewno spora liczba czytelników „Mło­
dego Technika” zainteresowana jest mikro-
światem ukrytym przed nieuzbrojonym
okiem. Najprościej wziąć lupę do ręki i już
wiele drobnych szczegółów otaczającego nas
świata staje się światem odkrywanym jak
gdyby na nowo.
Niestety, jednak możliwości lupy są dość
ograniczone. W zasadzie najczęściej spoty­
kane mają stosunkowo niewielkie powię­
kszenia rzędu 5, 8,10 x. Wyjątkowo, bardziej
złożone lupy ręczne, a zwłaszcza stolikowe,
mogą osiągać większe powiększenia - 20,
30x, a niekiedy jeszcze większe. I na tym
w zasadzie możliwości lupy się zamykają.
Wystarczy jednak dwie lupy zestawić
w pewnej odległości od siebie (jedna nad
drugą), a otrzymamy nic innego jak prosty
mikroskop. Właśnie taki mikroskop zbudu­
jemy. Wprawdzie jego parametry nie będą
porównywalne z mikroskopami fabryczny­
mi, ale wystarczą, aby zbliżyć się do tego, co
dotychczas ukryte było przed naszym wzro­
kiem.
Budowa i zasada działania klasycznego
m ikroskopu
W klasycznym mikroskopie (rys. 1.)
wspomniane już dwie soczewki (a właściwie
dwa układy soczewek, które jednak można
rozpatrywać jako pojedyncze soczewki),
osadzone są w dwu przeciwległych końcach
rury zwanej tubusem (A). Soczewkę dolną
zwiemy obiektywem - OB (od strony obiektu
obserwacji), natomiast górną - okularem
MIKROSKOP
(OK). Obserwowany przedmiot mnieszczany
jest na stoliku przedmiotowym (D), umoco­
wanym dokładnie prostopadle do osi pod­
łużnej tubusa. Lusterko (F) służy do skiero­
wania światła na preparat.
Wszystkie wymienione części przymoco­
wane są do statywu (B), który z kolei przy­
twierdzony jest do podstawy (C). Pokrętło
śruby (E) służy do nastawiania mikroskopu
na ostrość, przesuwając tubus w dół łub
w górę. Zwykle jeszcze pod stolikiem umie­
szczony jest element soczewkowy - konden­
sor (G), który ma za zadanie skupienie świat­
ła na preparacie, w celu jego rozjaśnienia.
Zasada działania rys. 2.
Przedmiot (AB) znajdujący się przed
obiektywem (OB) w odległości odrobinę wię­
kszej niż jego ogniskowa (Iob) zostaje prze­
zeń powiększony. Powiększony obraz (A’ Bł)
przedmiotu (AB) jest odwrócony i rzeczy­
wisty. Obraz (A’ B’) powstaje przed okula­
rem (OK) w odległości minimalnie mniejszej
niż ogniskowa okularu (f0K)- Okular działa
jak lupa i wtórnie powiększa obraz (A’ B’)
tworząc obraz (A” B”), powiększony, pozor­
ny, prosty w stosunku do obrazu (A’ B’), ale
powiększony, pozorny i odwrócony w sto­
sunku do przedmiotu (AB).
Pojedyncze soczewki obarczone są szere­
giem wad. tzw. aberracji. Najważniejsze
z nich to: aberracja sferyczna i chromatycz­
na, dystorsja, astygmatyzm, koma. Dlatego
też obiektywy współczesnych mikroskopów
składają się z większej liczby soczewek (na­
wet 12) tak dobranych, że razem niwelują
wymienione aberracje.
55
 -M U iii

BF
<
|.

56
 Powiększenie m ikroskopu i zdolność
rozdzielcza obiektywu
(najważniejsze param etry użytkowe)

Powiększenie całkowite mikro­

s k o p u - „Pe” równe jest iloczynowi powię­
kszeń obiektywu i okularu.
Pe = P o b Pok
Aby obraz wytworzony przez obiektyw mógł
być wtórnie powiększony przez okular, musi
on rzecz jasna wytworzyć się po przeciwnej
stronie soczewki obiektywu niż przedmiot.
Równocześnie obraz ów musi być powię­
kszony w stosunku do przedmiotu. Oba wa­
runki spełnia takie położenie przedmiotu
(AB) przed soczewką obiektywu, że jego od­
ległość od owej soczewki jest większa, niż
ogniskowa obiektywu (f0B), ale mniejsza od
podwójnej ogniskowej. Jednocześnie im bar­
dziej będziemy przedmiot (AB) przesuwać
ku soczewce obiektywu (ale tak, aby odle­
głość przedmiotu od obiektywu była ciągle
większa od ogniskowej f0B), tym obraz
(A* B’) wytwarzany przez obiektyw będzie
większy. Równocześnie zwiększa się odleg­
łość obrazu (A’ B’) od obiektywu (rys. 3). Po­
większenie soczewki obiektywu przy takim
położeniu przedmiotu (AB), że jego odległość
od soczewki jest większa, niż ogniskowa,
wyrażamy stosunkiem odległości (Z*) obrazu
(A’ B’) od ogniska obrazowego (F’) obiekty­
wu (OB) do długości ogniskowej (f0Bh Jest to prawie w ognisku przedmiotowym (Fj) oku­
tzw. wzór Newtona: laru (nieco poza nim w stronę soczewki),
gdyż wtedy obraz (A” B”) wytwarzany przez
okular jest największy. Zależność wielkości
^08 obrazu (A” B”) wytworzonego przez okular
Ze wzoru widać, iż powiększenie obiektywu od położenia obrazu (A5 B% który spełnia
jest wprost proporcjonalne do odległości ob­ rolę przedmiotu dla okularu pokazuje rys. 4.
razu (A’ B’) od ogniska obrazowego (F’>a ta Podsumowując można stwierdzić, że aby
odległość, jak już wykazano na schematach powiększenie obiektywu było jak najwię­
z rys. 3, zwiększa się w miarę, jak zmniejsza ksze, przedmiot (AB) musi znajdować się
się odległość przedmiotu (AB) od ogniska w odległości jak najmniejszej od obiektywu,
przedmiotowego (F) a odwrotnie proporcjo­ ale nie mniejszej niż ogniskowa. Natomiast,
nalne do ogniskowej obiektywu. Powiększe­ aby powiększenie okularu było też jak naj­
nie okularu zależy od jego ogniskowej, większe, obraz (A’ B’) wytworzony przez
a także od odległości obrazu (A’ B’) od so­ obiektyw, a stanowiący przedmiot dla oku­
czewki okularu. Określa je wzór na powięk­ laru, musi znajdować się w odległości jak
szenie lupy, jako że taką rolę spełnia okular największej od soczewki okularu, ale nie
w stosunku do obrazu (A’ B’): większej od jej ogniskowej.
Z tych wszystkich rozważań widać, że
odległość obrazu (A’ B’} od ogniska obra­
zowego (Fł) obiektywu, oznaczona (Z1) na
Schemat działania okularu w mikroskopie rys. 2, jest prawie identyczna z odległością
pokazuje rys. 2. Obraz (A’ B’) znajduje się od ogniska obrazowego (F’) obiektywu do

57
 Widok
z dołu
27.5

JL
GII H IIJII KUL Rys.6 części nr 1i 2
identycznie

Rys. 7 część nr 3

58
ogniska przedmiotowego (F^ okularu, zwa­
ną długością optyczną tubusa - „t”. Pierwo­
tnie, powiększenie całkowite (Pc) mikrosko­
pu moglibyśmy zapisać jako
^ob fon
Skoro z' = t, to wzór na Pc możemy napisać
ostatecznie:
- t 250
^OB foK
Widać, że „Pc” mikroskopu jest wprost pro­
porcjonalne do długości optycznej tubusa
„t” (równej z1). Z tego wzoru, dysponując
soczewkami o znanych (np. samodzielnie
wyznaczonych) ogniskowych możemy, dla
z góry określonej długości optycznej tubusa
„t’\ określić Pc mikroskopu. Możemy rów­
nież postąpić odwrotnie i obliczyć jaką dłu­
gość „t” musiałby mieć nasz mikroskop, aby
powiększał np. 100x.
Z d o l n o ś ć r o z d z i e l c z a - jest to ta­
ka najmniejsza odległość dzieląca dwa
punkty przedmiotu, przy której są one je­
szcze widoczne jako dwa oddzielne.
Wzór na zdolność rozdzielczą ma postać:
gdzie: \ - długość fali światła użytego do
obserwacji,
A - tzw. apertura numeryczna,
z kolei
A = n ■sin a
gdzie: n - współczynnik załamania ośrodka
między przedmiotem a obiektywem,
a - kąt zawarty między promieniem prze­
chodzącym przez środek soczewki i punkto­
wy przedmiot, a ostatnim promieniem wy­
chodzącym z tegoż punktu, który jeszcze
wchodzi do soczewki (rys. 5).
Ze wzoru oraz rys. 5 widać, że „d” jest
mniejsza, im odległość soczewka - przed­
miot jest mniejsza oraz, gdy średnica czynna
(nie przesłonięta) soczewki jest większa.
Wykonanie m ikroskopu
1) M a t e r i a ł y : sklejka 3 mm, sklejka 5 ogniskowej cechuje spotęgowanie wad opty­
mm, sklejka (względnie deska) 10 mm, klo­ cznych (aberracji), natomiast soczewki
cek drewniany 300 x 60 x 36 mm, brystol, bla­ o ogniskowej dłuższej niż 20 mm dają już
cha mosiężna lub inna, stosunkowo łatwa
w obróbce, grubości 1 mm, kawałek taśmy
stalowej, np. od opakowania drewnianych
skrzyń (o taśmę taką należy spytać w skle­
pach gospodarstwa domowego, gdyż często
lodówki, pralki itp. pakowane są w drewnia­
ne osłony wzmacniane taką właśnie taśmą).
Blaszka z puszki po konserwach, kawałek
lusterka grubości 2 mm {ostatecznie może
być nieco grubsze, ale lepiej postarać się
0 dość cienkie), wkręty do drewna (najlepiej
długości 20 mm i średnicy około 2-3 mm),
śruba z motylkową nakrętką (ewentualnie ze
zwykłą), tzw. złączka do wędek o średnicy
zewnętrznej 20-25 mm (jest to mosiężna rur­
ka złożona z dwóch części - dłuższej, oraz
krótszej, wsuniętej w tę pierwszą). Złączkę
taką możemy nabyć za sto kilkadziesiąt zło­
tych w sklepie wędkarskim. Kupując złącz­
kę trzeba dobrze sprawdzić, czy nie ma ża­
dnych wgięć i spłaszczeń oraz czy rurka
wewnętrzna wsuwa się i wysuwa stosunko­
wo łatwo, ale tak, aby sama po wysunięciu
nie opadała.
Najważniejszymi częściami, które musi­
my zdobyć są soczewki. Właśnie z nimi jest
największy zawsze kłopot. Dlatego też nie
narzucamy majsterkowiczom konkretnych
soczewek, które należy wstawić do mikro­
skopu, a tylko podajemy sposób ich oprawie­
nia i zamocowania w tubusie. Poza niektóry­
mi wymiarami obiektywu i okularu, które
będą zależeć od posiadanych przez nas so­
czewek, pozostałe wymiary obiektywu
1okularu oraz reszty części mikroskopu będą
takie, jak na schematach. Takie podejście do
sprawy zapewnia możliwość budowy mikro­
skopu szerszemu gronu majsterkowiczów.
A teraz słów parę co do naszych soczewek.
Otóż jeżeli posiadamy już jakieś soczewki, to
do budowy mikroskopu wybieramy: na
obiektyw soczewkę o krótszej ogniskowej,
a na okular o nieco dłuższej, lub równej
ogniskowej obiektywu. Przy tym średnica
zarówno soczewki obiektywowej jak i oku­
larowej powinna być mniejsza od wewnę­
trznej średnicy krótszej rurki złączki do
wędki. Najlepiej, gdy ogniskowe obiektywu
i okularu mają wartość 10-20 mm, gdyż
soczewki pojedyncze o krótszej niż 10 mm
59
 Rys.8ybzęść nr 4/
stosunkowo za małe powiększenia. Jak więc
widać, wybór właściwej, pojedynczej so­
czewki jest kompromisem pomiędzy jakoś­
cią odwzorowania, a powiększeniem. Być
może niektórzy dysponują układami tzw.
achromatycznymi (dwie sklejone soczewki -
dodatnia z ujemną), wtedy takiego układu
należy użyć jako obiektywu. Cechuje go dość
dobra korekcja chromatyczna i sferyczna,
nieporównanie lepsza, niż pojedynczej so­
czewki.
Gdy nie posiadamy żadnych soczewek
możemy udać się do sklepu „Fotooptyka”
i przy dozie szczęścia zakupić dwie lupy
włókiennicze (ó' powiększeniu 10 x). Mają
60
one nieco dłuższą ogniskową - bo 25 mm, ale
trudno. W ogóle jakakolwiek lupa, której
soczewka odpowiada wyżej wymienionym
wymaganiom (ogniskowa w zakresie 10-20
mm z niewielkimi tolerancjami) może być
przez nas zakupiona i wykorzystana po wy­
montowaniu.
2) W y k o n a n i e poszczególnych
części:
Budowę mikroskopu rozpoczniemy od
wykonania części nr 1 i 2 - (rys. 6). Element
przedstawiony na rysunku wycinamy piłką
włosową ze sklejki grubości 3 mm. Do do­
kładnego wyrysowania kształtu tej części
najlepiej posłużyć się siatką utworzoną
z. równoległych i prostopadłych linii ABC-
DEFGHIKL tak, jak pokazuje to rysunek 6.
Krzyżykami zaznaczone są miejsca, w któ­
rych należy wywiercić otwory. Pięć krzyży­
ków mniejszych oznacza otwory o średnicy
2 mm, w które wkręcone zostaną później
przygotowane przez nas wkręty do drewna
(takie jak podane przy „Materiałach”). Szos-
ty otwór, zaznaczony najniżej dużym krzy-
źykiem służy do wetknięcia weń śruby z na-
krętką (stanowiącej przegub statywu). Część
z rvs. 6 wykonujemy w dwóch egzempla-
rzach (identycznych) przez co uzyskujemy
właśnie część nr 1 i 2.
Kolejną częścią, którą wykonamy będzie
część nr 3 (rys. 7). Zrobimy ją z klocka
drewnianego. Mimo iż część ta jest wykona-
na z dość grubego kawałka drewna, należy ją
wyciąć piłką włosową z dużymi ząbkami
(piłki takie możemy nabyć w Składnicy Har-
cerskiej) ze względu na konieczność zacho-
wania dokładnych wymiarów. Z boku części
wiercimy otwór (oznaczony większym krzy-
źykiem) o średnicy równej szóstemu (najwię-
kszemu) otworowi części 1 i 2. Natomiast
z przodu wiercia&y otwór o średnicy 2 mm
(na wkręt do drewna). Od spodu, na lewym
rannemu wiercimy otwór na przyszły wkręt
mocujący tarczę z przesłonami.
Część nr 4 wykonamy też z klocka. Najła-
twiej i zarazem najdokładniej będzie ją zro-
bić w sposób pokazany na rys. 8. Litery A, B,
C, D oznaczają kolejne fazy wykonania tej
części. Tak więc A -gotow ą część nr 1 (lub 2)
przykładamy z wierzchu do klocka do jego
ściany szerokości 60 mm tak, aby krawędź
a-d części nr 1 pokrywała się w krawędzią
klocka. Następnie ostiym ołówkiem zazna-
czarny na klocku punkty a, d, b, e, c. Po
zdjęciu części nr 1 (faza - B) wyznaczone
punkty łączymy liniami. Otrzymujemy figu-
rę a, b, k, d. Później do boku a-b dorysowuje-
my prostokąt, którego bokami są:
a -f; f-g; g-h; h-a. Boki a-f oraz g-h mają
długość 5 mm, natomiast boki f-g i h-a mają
długość 57 mm. Ostatecznie otrzymujemy
figurę a, f, g, h, b, k, d, którą wycinamy
z klocka. Ostatnią czynnością przy wykona-
niu tej części jest skrócenie jej górnej części
o 3 mm - co przedstawia faza - C. Rysunek
D pokazuje gotową część nr 4, natomiast
rysunki E, F, część nr 4 zwymiarowaną.
[Dokończenie w następnym numerze)
Marel^Miś
PRÓBNiK ELEMENTÓW
W „Młodym Techniku” 9—10 z 1981 r.
zamieszczone były dwa schematy: uniwer-
salnego próbnika z sygnalizacją optyczną
* dźwiękową oraz próbnik stanów
nych z wyświetlaczem cyfrowym. Układy te
skonstruowane były i opisane przez Anto-
niego Białoszewskiego. Natomiast w ,,MT
opisany został przez Grzegorza oa
interesujący układ próbnika tranzystorów.
Opisany w dalszej części artykułu próbnik
elementów elektronicznych powstał na pod-
stawie wymienionych układów. Przyrząd
umożliwia sprawdzanie tranzystorów okre-
ślame ich typu (pnp npn) sprawdzanie
diod, kondensatorów, diod LED, kontiolę
złączy, przybliżoną ocenę oporności przewo-
dów ° ^ z sprawdzanie stanów logicznych,
Część elektroniczna została zmontowana
drukowanej. Oprócz podstawowe-
go układu próbnika został także zastosowa-
stabilizatora i ogranicznika napię-
c*a’ który umożliwia zasilanie próbnika za­
równo z 4 ogniw R6, jak też z zewnętrznego
zasilacza o napięciu wyjściowym 6 V. Włą-
czenie zasilacza powoduje automatyczne
odłączenie zasilania bateryjnego. Po włoze-
niu magazynka z ogniwami R6, który znaj-
duje się we wnętrzu próbnika, bądź tez po
podłączeniu zasilacza (najlepiej stabilizo-
wanego), należy wcisnąc przycisk oznaczony
symbolem wyłącznika. Po wciśnięciu tego
przycisku powinna zapalić się zielona dioda
LED, znajdująca się po jego prawej strome,
Następnie za pomocą jednego z czterech
przycisków wybieramy odpowiednią funk-
Elementy elektroniczne można badać po
dołączeniu ich do umieszczonego w probm-
ku gniazda, bądź też za pomocą odpowied-
nich końcówek probierczych (stany logiczne
można badać wyłącznie za pomocą konco-
wek probierczych).
Zasada działania poszczególnych układów
próbnika
Próbnik tranzystorów. Układ próbnika
tranzystorów (rys. 1) działa na zasadzie
dwóch generatorów wykonanych przy uży­
ciu elementów 7404 (6 inwerterów) oraz kil-
ku elementów pomocniczych. Przy działaniu
61
62
 PrU

63
 Cyfrowy wskaźnik stanów logicznych
Dioda LED
LED_S'Sygnalizuj'
clenie tranzysft
wzmocnienie
Dioda LED sygnalizująca dziatanie
tranzystora typu n-p-n

Dioda_LED sygnalizująca Głośnik

działanie tranzystora- p-n-p

Dioda LED sygnolizujgca dziatanie

próbnika uniwersalnego

• Przełącznik zmiany rodzaju pracy

Gniazdo próbnika tranzystorów ' pro&ni ka “uniwersalnego"”

Wyłącznik próbnika uniwersalnego

Gniazdo próbnika diod oroz
próbnika uniwersalnego Wyłącznik próbnika diod LEO

Wytgcznik próbnika tranzystorów Gniazdo końcówki probierczej bazy

Tranzyst, oraz próbnika sta naw
logicznych
Wytgczmk próbnika stanów
logicznych Gniazdo końcówek probierczych
/'Tolektura i emitera próbnika
tranzystorów, próbnika uniwersalnego
zasilania próbnika silanów logicznych
oraz próbnika diod LED

Kontrolko zosilaniq próbnika

________ Wyłącznik ^sj[ąni^próbnjka

diody, która informuje, czy badany tranzys­ występuje wówczas jedynka logiczna i seg­
tor wzmacnia, wykorzystuje się napięcie menty DE i FA są zaciemnione. Natomiast
około 8 kHz z multiwibratora, podane przez przy stanie „zero” tranzystor jest otwarty
rezystor 4k7 na bazę. Napięcie prostokątne i na wejściu bramki B2 pojawia się zero,
z kolektora badanego tranzystora, przez które pojawia się również na wejściach bra­
prostownik wartości międzyszczytowej, wy- mek B3 i B4. W związku z tym zapalają się
sterowuje tranzystor, a za jego pomocą diodę segmenty wyświetlacza DE i FA. Do pełnego
LED sygnalizującą wzmocnienie. świecenia segmentów B i C zastosowana
Próbnik stanów logicznych - został zbu­ została suma logiczna składająca się z diod
dowany przy użyciu układu UCY 7400 (czte­ -D3 i D4. Przy „jedynce” na wyjściu pracuje
ry bramki NAND) poprzedzonego wzmac­ dioda D3, a dioda D4 pełni rolę separatora,
niaczem tranzystorowym (rys. 2). Przy je­ natomiast przy wyświetlaniu „zera” pracuje
dynce logicznej tranzystor Tl jest wystero­ dioda D4, a dioda D3 separuje wyjście bram­
wany. Jedynka logiczna jest negowana, czyli ki B3 od wyjścia bramki BI.
odwracana przez bramkę BI, a przy zerze na Próbnik uniwersalny. Układ próbnika
wyjściu bramki BI zapalają się segmenty przedstawionego na rys. 3 jest tak prosty, że
B i C wskaźnika cyfrowego. Tranzystor T2 nie wymaga dodatkowego omawiania. Na
jest w tym momencie zablokowany, na wej­ wyjściu pi^óbnika włączony został głośnik
ściu bramki B2 jest jedynka logiczna, a na o impedancji od 8 do 25 omów.
wyjściu zero, które jest odwracane przez Stabilizator. Pracujący na tranzystorze
bramki B3 i B4. Na wyjściach tych bramek mocy typu BD 135 stabilizator zaopatrzony

64
został w diodę Zenera typu BZP 683C5V6
(rys. 4).
Schemat montażowy próbnika przedsta­
wiony został na rys. 5

Spraw dzanie tranzystorów

./
Po włączeniu zasilania należy wcisnąć
przycisk funkcji oznaczony symbolem tran­
zystora. Następnie umieszczamy badany
tranzystor odpowiednimi końcówkami
w gnieździe i obserwujemy świecenie trzech
diod LED. Jeżeli badany tranzystor jest do­
bry, to powinna mrugać jedna z dwóch czer­
wonych diod, w zależności od tego, czy bada­
ny tranzystor jest typu pnp czy npn. Prze­
mienne mruganie dwóch diod czerwonych Sprawdzanie diod LED,
sygnalizuje przebicie tranzystora, a całko­ wskaźników cyfrowych itp.
wity brak świecenia oznacza przerwę w złą­
czach badanego tranzystora. Po włączeniu zasilania należy wcisnąć
przycisk oznaczony symbolem (LED). Na­
Dioda zielona sygnalizuje, czy badany stępnie badaną diodę umieszczamy odpo­
tranzystor wzmacnia czy też nie. Zainstalo­ wiednimi końcówkami w wyprowadzeniach
wany potencjometr umożliwia określenie gniazda (+,-) i obserwujemy, czy badana
wielkości wzmocnienia badanego tranzysto­ dioda świeci. Diody LED można także
ra. (W położeniu odpowiadającym większej sprawdzić za pomocą podwójnych końcó­
rezystancji układ będzie sygnalizował odpo­ wek probierczych, które, jak już było
wiednio większe wzmocnienie tranzystora). wspomniane, podłączamy do gniazda ozna­
Tranzystory można także badać przyłą­ czonego symbolami (E+, C-). Końcówkami
czając je do trzech końcówek probierczych. tymi dotykamy odpowiednich wyprowadzeń
diody (zwracając oczywiście uwagę na bie­
Spraw dzanie stanów logicznych gunowość).
Wskaźniki cyfrowe można badać jedynie
Po wciśnięciu przycisku (1-0) należy pod­ za pomocą wyżej wymienionych końcówek
łączyć dwie końcówki probiercze do wybra­
nego gniazda oznaczonego (E+, C-). Następ­
nie końcówki te łączymy odpowiednio z wy­
prowadzeniami zasilającymi układ scalony.
Po ich podłączeniu, jeżeli bieguny zostały
prawidłowo podłączone, powinna zaświecić
czerwona kropka wskaźnika cyfrowego. Po
zaświeceniu czerwonej kropki bierzemy po­
jedynczą końcówkę probierczą i podłączamy
do gniazda oznaczonego symbolem (B). Koń­
cówką tą dotykamy wyprowadzeń bramek
i obserwujemy wskaźnik pokazujący odpo­
wiednio „1” lub „0” logiczne.
Możliwe jest również wyzwalanie impul­
sów, które są dobrze widoczne przy często­
tliwościach do 10 Hz. Przy wyższych częstot­
liwościach też można odróżnić impulsy, bo
w tym przypadku wyświetlane zero jest zna­
cznie ciemniejsze od zera statycznego.
probierczych, podłączając jedną z nich do pomocą wyjść gniazda probierczego (+,-),
bieguna wspólnego (w zależności od rodzaju jak też podwójnymi końcówkami podłączo­
wskaźnika może to być katoda lub anoda), nymi do gniazda (E+, C-). Przełącznik Pr 1
a drugą końcówkę łączymy kolejno z wypro­ służy do zmiany rodzaju pracy próbnika.
wadzeniami poszczególnych segmentów, W położeniu (D) urządzenie sygnalizuje swą
sprawdzając kolejno ich świecenie. pracę w sposób akustyczny, natomiast jeżeli
W momencie podłączenia do gniazda praca z próbnikiem odbywa się w miejscu
(E+, C-) podwójnych końcówek probier­ 0 dość dużym natężeniu hałasu, wtedy nale­
czych następuje automatyczne odłączenie ży przesunąć gałkę przełącznika w położenie
wejść gniazda probierczego oznaczonego (S) i zamiast głośnika zacznie działać czer­
(+ ,-). wona dioda LED umieszczona w środkowej
części obudowy.
Uruchomienie próbnika uniwersalnego Próbnik uniwersalny służy do sprawdza­
nia takich elementów jak: diody półprze­
Po włączeniu zasilania należy wcisnąć wodnikowe - jeżeli podłączymy zgodnie
przycisk funkcji oznaczony symbolem (Pr U). końcówki pobiercze z końcówkami diody,
Badane elementy można sprawdzić za tzn. końcówkę (E+) z anodą diody, a koń­
cówkę (C-) z katodą diody, to powinien poja­
Spis elementów wić się w głośniku ciągły dźwięk lub powin­
Próbnik tranzystorów Próbnik uniwersalny na zaświecić czerwona dioda LED. Jeżeli
R, R2 - 2.2 kfi, -510Q , zmienimy podłączenia końcówek to w głoś­
R3R4- 220fi. R2 --100 kfi,
R5-4 7 0 fi R3-1 kfi!
niku nie powinien pojawić się dźwięk (dioda
R$ - 4,7 kQ. R4- 6 kfi, LED nie świeci). Oznacza to, że badana dio­
R5- 180 Q da jest dobra. Jeżeli w głośniku pojawi się
C-| -100 (elektrolit), C, -3 3 nF, dźwięk, będzie to znaczyło, że dioda ma
C2- 4 nF,
G3 - 0,22 fiF
przebicie.
Tl - BC 107,
Diody D1.D2.-BAP 795. T2 -BC 177.
Badane kondensatory o większych pojem­
Tranzystor T1 -BC 148. T3-BC211, nościach prawidłowo połączone z końców­
Diody LED (2 x czerwona. kami probierczymi, bądź też z wyprowadze­
1 x zielona), Dioda LED czerwona
US-UCY7407.
niami gniazda probierczego (+,-) są spraw­
Podstawka pod ukł. scalony. ne, jeżeli w głośniku pojawi się stopniowo
Próbnik stanów logicznych: Stabilizator: milknący dźwięk.
R., R2, R-, R . - 220 fi, R , - 10Q.fi Badanie złączy tranzystorów: Złącza B-E
Rs- 14 fi, R2 -1 0 kfi,
Tranzystory T1 - BC 148,
1 B-K sprawdza się podobnie jak złącza diod
c tc2 - 470 mF, (10-25 V),
T2-BC158 C3. C4-4 7 nF (250 V),
półprzewodnikowych. Dobre złącze K-E
Diody D1-D 4 BA 152, f - BD 135, tranzystorów krzemowych w obu kierun­
US-UCY 7400, kach nie daje efektu dźwiękowego.
Podstawka pod układ scalony
Za pomocą próbnika uniwersalnego moż­
Dioda D 1-Y 150, lub Y401,
D2 - 8ZP &83C5Y6
na w przybliżeniu określić wartość rezystan­
Moce rezystorów w graniacah 0.25 - 0,5 W cji. Jeśli pomiędzy końcówkami probierczy­
mi (E 4-, C-) umieścimy opornik, to wraz ze
Elementy uzupełniające: wzrostem jego rezystancji dźwięk w głośni­
przełącznik typulSOSTAT (4 segmenty zależne, 1 ku będzie coraz słabszy. Podobnie można
segment niezależny),
przełącznik radiowy - 1 szt.. badać działanie fotorezystorów, termisto-
gniazdo zasilacza - 1 szt., rów itp. Za pomocą próbnika można także
gniazda radiowe - 2 szt. (słuchawkowe), bardzo szybko odnaleźć dany przewód
głośnik 8 0 /0 ,2 W - 1 szt, w wiązce, sprawdzić kontakty w obwodzie
obudowy diod LED - 3 szt.,
pudełko z tworzywa sztucznego - 1 szt.,
elektrycznym itp.
gniazdo radiowe, \ Elementy elektroniczne wchodzące
płytki montażowe - 2 szt.r w skład „próbnika elementów elektronicz­
wkręty i nakrętki M2 i M3, * .
przewody,
nych1’ zamknięte są w estetycznej plastyko­
wtyczki miniaturowe (słuchawkowe) - 2 szt., wej obudowie, przedstawionej na fotogra­
koszyczek na baterie 4 x R6 - 1 szt. fiach i rys. 6. Krzysztof Świtoniak
Przemysław Zaremba
66
 HUffli
KOSTKA -
UKŁADANKA

Różnorodne ,łamigłówki ’’ oferowane

przez handel wykonywane bywają przeważ­
nie z tworzywa sztucznego, np. z polistyre­
nu. Po pewnym czasie elementy z tworzywa
zmieniają kształt pod wpływem zmian ter­
micznych otoczenia, przestają do siebie pa­
sować i cała rozrywka staje się wątpliwa. Po
prostu nie można z niej korzystać. Zaintere­
sowanym majsterkowiczom proponujemy
zatem samodzielne wykonanie bardzo pros­
tej układanki, której rozłożone oraz złożone
w całość (w sześcian) elementy przedstawio­
ne są na zamieszczonych fotografiach.
Na rysunku natomiast widzimy wszystkie czyny o przekroju kwadratowym tak, by
elementy układanki w perspektywie. Jest ich poszczególne elementy można było po prostu
siedem, zaś każdy z nich składa się z wielo­ odcinać z niej. Boki i krawędzie listWy mu­
krotności pojedynczych sześcianików skle­ szą być bardzo precyzyjnie wyszlifowa-
jonych po cztery (w sześciu elementach) ne. Należy dążyć do tego, by nie nastąpiło
i w jednym elemencie - z trzech. Sześciany wyoblenie płaszczyzn listwy, gdyż elementy
mają oczywiście identyczne wymiary. Ich układanki zrobione z takiego drewna nie
boki w układance przedstawionej na foto­ będą później dokładnie pasowały do siebie.
grafiach mają po 20 mm, mogą być jednak Z gotowej listwy obrzynamy odpowiedniej
większe, np. po 30 czy 35 mm, zależnie od długości odcinki pamiętając, że rzaz piły,
życzenia wykonawcy. oraz pewien niewielki naddatek na wygła­
Pracę należy rozpocząć od przygotowania dzenie przekroju, musi być zawczasu
odpowiedniej listwy na elementy układanki. uwzględniony przy wymiarowaniu materia­
Powinna ona być zrobiona z dębiny łub z bu­ łu i przy jego trasowaniu.

67
 Odcięte elementy należy bardzo dokładnie
doszlifować, oraz w razie potrzeby dopaso­
wać pilnikiem tak, by poszczególne frag­
menty miały identyczne wymiary i to z do­
kładnością do 0,1 mm! Gotowe materiały
przygotowane z listwy należy bardzo staran­
nie skleić, najlepiej żywicą epoksydową tak,
aby uzyskać wszystkie przedstawione na ry­
sunku elementy. Zestawiona z tych elemen­
tów kostka ma objętość równą trzeciej potę­
dze długości boku trzech sześcianików -
jest ich w całej układance 27.
68
Mimo, że proponowana układanka jest
bardzo łatwa do wykonania, jej poprawne
ułożenie, tzn. tak, by otrzymać sześcian zło­
żony ze wszystkich przygotowanych ele­
mentów. wcale nie jest takie łatwe. ■*
Zresztą Czytelnicy, którzy podejmą budo­
wę układanki sami się o tym przekonają,
bowiem celowo nie podajemy kolejności
składania elementów. Życzymy więc udanej
zabawy!
Jerzy Pietrzyk
 r:
205
REFLEKTORY HALOGENOWE
W MOTOCYKLU ETZ-250

Wszyscy zmotoryzowani doskonale wiedzą, że dobre

oświetlenie drogi przez pojazd - to podstawowy warunek 2ELI
bezpiecznego podróżowania od zmroku do świtu- Dosta­
teczne oświetlenie drogi, zapewniają na ogół fabryczne
reflektory, w które wyposażone są wszystkie pojazdy.
Jednak w czasie jazdy w złych warunkach atmosferycz­ Stacyjko, zacisk n r56
nych (np. mgła) lub z dużą prędkością, oświetlenie to
może okazać się niewystarczające. W celu poprawy
oświetlenia drogi stosuje się dodatkowe reflektory, naj­ 1 Wyłącznik
Wył
częściej halogenowe.
W artykule niniejszym, zaproponujemy posiadaczom
motocykla ETZ-250, zamontowanie dodatkowych reflek­
torów.
Motocykl marki ETZ-250, jest nowoczesnym, bardzo
popularnym na naszych drogach jednośladem. Ma on
instalacje elektryczną o napięciu 12 V oraz prądnicą
trójfazową (alternator) o mocy 210 W. a wiec stosunkowo
dużej. Z powyższych względów, możliwe bądzie w moto­ Rys,2
cyklu tym, zastosowanie dodatkowych reflektorów.
W sklepach „Polmozbytu" są do nabycia reflektory halo­
genowe dwóch typów; przeciwmgielne i dalekosiężne.
Stosuje sie w nich żarówki halogenowe H-3 o mocy 55 teleskopów przednich (fot. 2). Wspornik oraz jego dwa •
W i napiąciu znamionowym 12 V. uchwyty są wykonane ze stalowej rury o średnicy 20 mm
(rys. 1). Uchwyty wspornika są spłaszczone na długości
W naszym motocyklu zamontujemy dwa takie reflekto­
35 mm, a następnie przyspawane do wspornika. Cześć
ry, a zależnie od potrzeb, mogą to być zarówno reflektory
spłaszczona z przewierconymi otworami pod śruby M8,
przeciwmgielne, jak i dalekosiężne.
jest odgięta pod kątem około 150°. Pomalowany wspor­
Ogólny widok motocykla z „halogenami” przedstawia nik, przykręcono do uchwytu teleskopów w sposób za­
fot 1. Reflektory są przymocowane do wspornika, który pewniający dobry kontakt elektryczny z masą pojazdu.
z kolei jest przykręcony dwiema śrubami do uchwytu Śruby fabryczne M8 wymienione zostały na śruby dłuższe
o około 5 mm, celem poprawy połączenia mechaniczne­
Fot. 1 go. Przyłączenie reflektorów do instalacji należy wykonać
zgodnie z rys. 2. Przewód zasilający (+ ) przyłączono do
zacisku 56 w stacyjce. Wyłącznik, przewidziany na prąd
obciążenia 8 A, umocowano z lewej strony kierownicy,
pod przełącznikiem zespolonym.
Reflektorów halogenowych należy oczywiście używać
zgodnie z przepisami ruchu drogowego.

Włodzimierz Panflluk

Fot. 2

Uczestniczyłem niedawno w kon­
ferencji naukowej, w czasie której
pewna uczona osoba miała wygłosić
referat. Ponieważ jednak niespodzie­
wane obowiązki zatrzymały ją w ro­
dzinnym mieście, tekst referatu przy­
wiozła ze sobą inna uczona osoba,
również zaproszona na konferencję.
Kiedy przyszła kolej na wygłoszenie
Ilu m in o w a n y rę k o p is na p e rg a m in ie (IX w.).
T e k s t z a w ie ra re g u łę św . B e n e d y k ta - tw ó r ­
c y z a k o n u , w k tó ry m b ra c i o b o w ią z y w a ło
p rz e p is y w a n ie k s ią ż e k
Mtmihii jptitj-
w m m ł,
ofth (Mrrrjrrn
irugpftiif er
iłłtfiruKUirr
ccmfjfiur.fr
admoninonr'
Ipił jjflnfhbnf
wr troj>r. <$
cjontrr complr/urotf tum yolrrdiamc
wirm irtftas.dąuo jjniołjrfjiamrdfli
irn rarrthas. aatrnjjp nuncmcus frr
•dm gir qt/rfqin5 aOirnwłaanęmmtf
Smnanlh dno ,rpo uciił rcgnmlmmir
ti(fimrfu2T!f!iri!,i anp ptiara ju m a f
w*inpnrmfimjcqQ aarndwn indu)
slwmm.«th(X) pfio rmtijmflmii o?n
itrdrpofti5./urqnf nofum itifihm
70
ISTORIA SIĘ NIE POWTARZA
Mowa, pismo, druk
referatu, przewodniczący obrad za­ cze dodatkowo wyrazić szacunek dla
powiedział zastępstwo. Uczona oso­ nieobecnego kolegi, podkreślić, że
ba wstała, dodała swobodnym tonem czuje się zaszczycona, że bynajmniej,
kilka słów wstępu i wniosła maszyno­ ależ skąd, nie lekceważy sobie powie­
pis nieobecnego kolegi, aby odczytać rzonego jej zadania itp., zrobiła ze
go zgromadzonym. I wtedy zaczęło swej lektury prawdziwy cyrk.
się dziać coś dziwnego. Po sali popły­ Dzieje cywilizacji miejskich, zro­
nął najbardziej nienaturalny głos, ja­ dzonych w epoce neolitu, są między
ki można było sobie wyobrazić. Uczo­ innymi dziejami swoistej konkuren­
na osoba zachowywała się, jakby czy­ cji między przekazem ustnym i pi­
tała coś niezwykle podniosłego lub semnym, Aż do epoki druku pisanie
wzruszającego, podkreślając swe było umiejętnością wyjątkową; aż do
przeżycia ruchami głowy, brwi i ra­ epoki szkolnictwa powszechnego -
mion. Dziecinny ton głosu kontrasto­ nieczęstą. Sto lat temu na terenie
wał z dość starczą, co tu ukrywać, Królestwa Polskiego akty ślubu pod­
treścią referatu. Z przerażeniem ob­ pisywała własnym nazwiskiem naj­
serwowałem to widowisko (i słucho­ wyżej połowa mężczyzn, a podstawo­
wisko). Najbardziej osobliwy mo­ wą formą upo wszechniania dzieł lite­
ment nastąpił jednak po skończeniu rackich była głośna lektura dla zgro­
seansu. Uczona osoba nie złożyła hi­ madzonych przyjaciół, sąsiadów,
szpańskiego ukłonu przed przewod­ w kręgu rodzinnym itp. Mało kto
niczącym, lecz usiadła, a gdy przyszła umie dziś tak czytać głośno, by usza­
pora na dyskusję, okazała zdolność nować zarówno wymagania przekazu
do zupełnie normalnego wypowiada­ pisemnego, jak i ustnego. Kiedyś jed­
nia się. nak sztuka ta była dobrze znana
Wydarzenie to ukazuje jaskrawo członkom czytających elit, bowiem
pewne różnice między wypowiedzią teksty pisane, ze względu na małą
na piśmie i ustną. Pozwala je zresztą liczbę dostępnych egzemplarzy,
dostrzec każdy fakt wygłaszania rzadko czytano indywidualnie i po
uprzednio przygotowanego tekstu. cichu.
Z pisemnych konspektów i notatek Odbiór mowy jest zwykle bardziej
korzystają wszyscy mówcy, aby nie emocjonalny, odbiór pisma - bardziej
obciążać pamięci (choć np. w staro­ racjonalny. Dopiero w piśmie zaczęto
żytnym Rzymie prawnicy i politycy - i to nie od razu - oddzielać słowa od
nie mieli tego nawyku, zastępując go siebie. Tworzenie tekstu stało się se­
specjalnymi ćwiczeniami mnemote­ rią operacji logicznych, umożliwiają­
chnicznymi). Niektórzy wolą jednak cych eliminację błędów, sprzeczności
po prostu czytać. Tekst mówiony ma i powtórzeń. Człowiek piszący cały
zawsze luźniejszą strukturę, łatwiej czas porównuje i zestawia słowa
w nim o niespójność, przeinaczenie, i fragmenty, analizuje to, co napisał
sprzeczność, słowem - jest mniej pre­ i wprowadza poprawki. W starożyt­
cyzyjny, nej Mezopotamii, Egipcie, Fenicji czy
Najdawniejsze starożytne systemy Grecji zastępowanie jednych słów
pisma stosowano albo do tekstów drugimi w tekstach pisanych uczyło
ćwiczebnych, albo do operacji na zastępowania jednych pojęć drugimi.
zbiorach, które źle wychodzą w pa­ Pismo stawało się szkołą abstrakcyj­
mięci {rachunki, listy, tabele), albo do nego myślenia. Dla nielicznych, oczy­
utrwalania rzeczy najistotniejszych wiście, ale ci nieliczni tworzyli bu­
ze społecznego punktu widzenia, ta­ dowle i twierdzenia matematyczne,
kich jak przepisy prawne. Stąd natu­ systemy prawne i dramaty, sposoby
ralny szacunek do tekstów zapisa­ zawierania umów handlowych
nych i niechęć do burzenia charakte­ i organizowania armii, które prze­
ryzującego je ładu wewnętrznego. trwały stulecia,
Nasza uczona osoba nie była autorem Sztuka pisania uwalniała ludzki
tekstu (może nawet nie zapoznała się umysł od uczestniczenia, jakiego wy­
z nim przed konferencją), nie potrafi­ maga mowa. Mówimy zawsze, w wię­
ła więc wyobrazić go sobie w mowie. kszym lub mniejszym stopniu, ,,na
Przeczytała go zatem tak, jak się nie gorąco". Tekst powstaje i równocześ­
mówi - akcentując przesadnie każdą nie jest odbierany przez naszych roz­
pauzę i nie pozwalając sobie na zmia­ mówców czy słuchaczy Korzystanie
ny tempa. Ponieważ zaś chciała jesz­ z pisma odsuwa, w czasie tworzenie
tekstu od przekazywania czy publi­ tekstu. Jeśli ktoś np. czytał w Sewilli \
kowania tekstu. Nawet jeśli piszemy klasyczne dzieło techniczne O archi­ § * rq 5 u c i? fc r& c f« n
w pośpiechu, napięciu czy wzrusze­ tekturze Witruwiusza, to była to bez |
niu, to na ogół możemy później usu­ wątpienia inna wersja niż ta, którą
nąć te ślady emocji i udostępnić od­ studiowano w tym samym czasie
biorcy tekst wygładzony, statyczny. w Krakowie. Kształtowanie się teks­
Odbiorca także nie musi się spieszyć: tów autorytatywnych, krytyczna
tekst mu nie ucieknie. Można go prze­ analiza dzieł - wszystko to było do
trawić i przenicować na wszystkie pewnego stopnia ograniczone małą
strony. Dwaj rozmówcy starają się stabilnością tekstów rękopiśmien­
uzyskać sens z tego, co zostało powie­ nych.
dziane i co może już być nie do odtwo­ W późnym Średniowieczu jakość
rzenia w tej samej postaci. Inny jest znajdujących się w obiegu tekstów
przebieg rozmowy na piśmie: nadaw­ osiągnęła dno. Wiemy, że Mikołaj Ko­
ca przekazuje wypowiedź bardziej pernik z Torunia lepiej niż jakikol­
rozważną i wygładzoną, odbiorca wiek współczesny mu astronom zro­
może lepiej się zastanowić, jak ma na zumiał teorię Ptolemeusza (której na­
nią zareagować. Pismo więc tworzy stępnie zadał druzgocący cios), nie
krytycznego odbiorcę, tym krytycz- wiemy jednak, ile czasu i wysiłku
niejszego, że może on rówież sięgnąć kosztowało go porównywanie dostę­
po inne teksty pisane, porównać je, pnych mu odpisów tego dzieła.
znaleźć w nich sprzeczności lub
stwierdzić przewagę jednego nad Wynalazek druku z ruchomych
drugim. czcionek, dokonany w Niemczech
w połowie XV w., umożliwił natural­
Jednocześnie pismo daje możli­ nie popełnianie błędów na większą €o aufftrag 6cn 5 imip r<g/
wość opracowania ostatecznej wersji skalę - nie w jednym, a od razu
tekstu i przekazania go w formie nie­ w dwustu czy pięciuset egzempla­
0obalbmcm tiftir bfn jutfl/
mal nie zmienionej następnym poko­ rzach (bo tyle wynosiły początkowo 0o i(lftnbojnpaprjragfbrutff.
leniom. Pismo sprzyja więc nie tylko nakłady książek drukowanych). JDa 6urtf} fombi manrfjf S u nfl an
krytycyzmowi, ale i wszelkiego ro­ Rzecz jednak w tym, że błędy jedna­ 2)tt man (rifłjllitl) b«f em m m mag.
dzaju ortodoksjom. Jest godne uwagi, kowe łatwiej wykorzenić, a każde na­ •B o r iritf n ^at man bie bucłjrr gfcijribn/
że zarówno chrzęści jaństwo, jak i na­ stępne wydanie może - przy staran­ g u Sjjtinipbir S u n fł rcarb tricbr
uka rozwinęły się na pożywce proste­ nej korekcie - być lepsze od poprzed­
go w użyciu pisma alfabetycznego niego. W XVI w. nauczono się doda­
(łacińskiego). W chrześcijaństwie wać erraty do książek. W ciągu kilku­
mamy wszak do czynienia z podsta­ dziesięciu lat istnienia druku wydano D rz e w o ry t i p o c z ą t k u X _
wowym tekstem autorytatywnym starannie opracowane wersje naj­ c y w a rs z ta t d ru k a rs k i. W id a ć a rk u s z e p a p ie ­
(Biblia), który nie powinien zmieniać ważniejszych starożytnych tekstów, ru c z y s te g o i z a d ru k o w a n e g o , ka szta
z c z c io n k a m i i p ra s ę d ru k a rs k ą z potężną
się, lecz który podlega najrozmait­ powstrzymując, a następnie odwra­
ś ru b ą d o c is k o w ą . To u rz ą d z e n ie n ie z m ie n i’
szym rozbiorom i interpretacjom. cając proces zanieczyszczania i prze­ to z a s a d n ic z a s w o je j k o n s tru k c ji aż d a p o ­
W nauce spory toczą się wokół sta­ kręcania ich treści. Emend&tio, czyli c z ą tk u X IX w.
rannie przygotowanych tekstów. poprawa, stała się sztandarowym ha­
Część z nich odrzuca się, lecz twier­ słem humanistów. (Czy pamiętasz
dzenia uznane za słuszne zostają za­ Czytelniku, w jakim dziele posłużył dziwie precyzyjne: wszyscy rzeczy­
trzymane, a adeptów nauki obowią­ się nim niejaki Andrzej Frycz Mo­ wiście mówili o tym samym.
zuje ich znajomość. Łatwo zauważyć, drzewski?) Mając do dyspozycji większą liczbę
że myślenie naukowe opiera się jed­ tekstów, uczeni musieli zapanować
nak w większym stopniu na krytycyz­ Praca nad ustaleniem wzorcowych nad większym materiałem. Porówny­
mie, zaś myślenie religijne - na za­ wersji pewnych klasycznych dzieł wanie i ważenie - umiejętności właś­
chowawczości. Zarówno krytycyzm, nigdy się zresztą zapewne nie skoń­ ciwe kulturze pisma - uległy dalsze­
jak i zachowawczość są w równym czy, bo - nie znając ich oryginałów - mu udoskonaleniu. Spostrzeżono, jak
stopniu dziećmi sztuki pisania i czy­ gubimy się w domysłach, jak brzmia­ silne są sprzeczności między poszcze­
tania. ły w intencji swoich twórców. Nie jest gólnymi autorami. Ortodoksyjni
W starożytności i Średniowieczu jednak istotne, czy wydano Arystote­ uczeni mieli coraz trudniejsze życie;
teksty były powielane drogą ręcznego lesa, Tukidydesa, Euklidesa, Galena, zaczęto sceptycznie odnosić się do
przepisywania. Średniowieczni ko­ Witruwiusza czy Pliniusza w we­ uznanych autorów. Zanikało powoli
rsjach bezbłędnych, ale fakt, że auto­ przywiązanie do jednej koncepcji,
piści - zakonnicy, a później studenci,
rzy ci dotarli do uczonych całego teorii czy idei i uparte komentowanie
urzędnicy, ubodzy księża itp. popeł­
świata w formie identycznych egzem­ jednego tekstu. Uczonym potrzebne
niali wielorakie błędy. Błędy te ule­
gały nawarstwieniom. Niekiedy cały plarzy. Szesnasty wiersz na czwartej było teraz jakieś narzędzie oceny
stronie książki czytanej w bibliotece twierdzeń, które nie byłoby jeszcze
fragment tekstu tracił sens. Bywało,
uniwersyteckiej w Pradze był szesna­ jednym głosem w niezgodnym chórze.
że kolejny kopista uzupełniał włas­
nym komentarzem, oświadczając stym wierszem na czwartej stronie A zatem takie, które nie pochodziłoby
książki z tego samego wydania, znaj­ z żadnej książki. W XVII w. narzę­
z rozbrajającą szczerością, że nic nie
dującej się na drugim końcu Europy. dziem tym stał się eksperyment,
rozumie, i pisze byle co. Trudno było
zatem znaleźć dwie osoby, które ko­ Oto potęga normalizacji! Dysputy Henryk Hollender
naukowe mogły teraz stać się praw-
rzystałyby dokładnie z tego samego
71

Kierownictwo największej francu­
skiej firmy samochodowej, jaką jest
Renault, chyba z dużym niepokojem
obserwowało reakcję nabywców na
wprowadzony do produkcji model
Renault 25. Firma ta nie odniosła
przecież sukcesów w sprzedaży naj­
większych swoich pojazdów osobo­
wych - Renault 30 i Renault 20. Zastę­
pujący te pojazdy R 25 został jednak
już w drugim roku produkcji, w 1985
roku, wyprodukowany w liczbie
137 022 egzemplarzy. Stanowiło to
ok. 10% wszystkich modeli samocho­
dów osobowych marki Renault wy­
produkowanych w 1995 roku
Renau It 25 o kazał się samochodem
bardziej luksusowym, niż jego po­
przednicy i dokładniej wykonanym
Obszerne wnętrze nadwozia R 25 jest
wyposażone w wiele urządzeń stero-
' wanych elektrycznie. Elektrycznie są
otwierane i zamykane drzwi boczne
i tylna klapa, elektrycznie opuszczane
i podnoszone są szyby boczne, a tak­
że regulowane zewnętrzne lusterka.
Ustawienie foteli przednich odbywa
się także elektrycznie. W ten sam spo­
sób jest sterowane przesuwanie osło­
ny otworu w dachu nadwozia. Przyci­
ski do elektrycznego sterowania
urządzeń umieszczono w podłokiet-
nikach drzwi bocznych oraz pomię­
72
bioru programów kwadrofonicznych.
We wnętrzu nadwozia wbudowano aż
sześć głośników; po jednym w skraj­
nych częściach deski rozdzielczej,
dzy fotelami przednimi, w konsoli w lewych i prawych drzwiach przed­
środkowej. Drzwi samochodu można nich oraz dwa głośniki za oparciem
otworzyć i zamknąć (zablokować) au­ tylnego siedzenia.
tomatycznie z zewnątrz, gdyż do klu­ Zależnie od wersji samochodu są
czyków jest dołączony breloczek, dwie różne wielkości rozstawu osi,
w którym znajduje się emiter fal pod­ rozstawu kół przednich i tylnych,
czerwonych. a także różna jest długość całkowita
Duży zakres regulacji fotela (198 pojazdu. Tak np. rozstaw osi wersji.
mm) umożliwia kierowcy zajęcie wy­ TS i TD wynosi 2718 mm,.natomiast
godnej pozycji, tym bardziej, że regu­ wersji: GTS, GTX, V6, GTD, Turbo
lowany jest kąt ustawienia koła kie­ D i Turbo D X -2 7 2 5 mm.
rownicy. Wersje samochodów różnią się od
Deska rozdzielcza jest wyposażona siebie masą własną, no i bardzo waż­
w urządzenia elektryczne. Wersje sa­ nym zespołem, jakim jest silnik.
mochodu: GTX. V6 Injection i Turbo Oto silniki poszczególnych wersji
DX mają montowany mini-komputer samochodów:
z wyświetlaczem cyfrowym, pracują­ - TS i GTS mają silnik typu J6R gaź-
cym na ciekłych kryształach. Wy­ nikowy, 4-cylindrowy, rzędowy
świetlacz jest umieszczony w środku 0 pojemności skokowej 1995 cma
tablicy wskaźników, pomiędzy zega­ 1mocy 75,5 kW,
rowymi wskaźnikami: prędkościo­ “ T * i GTX mają silnik oznaczony J7
mierzem i obrotomierzem. Wśród t elektronicznym wtryskiem pali­
wskazań komputera można na wy­ wa, 4-cylindrowy, rzędowy o po­
świetlaczu odczytać np. zużycie pali­ jemności 2165 cma i mocy 90,5 kW,
wa przy aktualnie utrzymywanej pręd­ - V6 fnjection napędzany jest, jak
kości jazdy i inne wskazania. Z mlni- z oznaczenia wynika, 6-cy-
-komputera można korzystać też przy łindrowym silnikiem widlastym
słuchaniu muzyki - pomaga on w do­ z wtryskiem benzyny. Typ silnika
strajaniu radia do odbioru odpowied­ Z7V, pojemność skokowa 2664
niej fali. cma, moc 106 kW,
Radio w Renault 25 jest wysokiej - V8 Turbo ma silnik typu 27U wi-
klasy; jest połączone z odtwarzaczem diasty, 6-cylindrowy z elektronicz­
kasetowym i przystosowane do od­ nym wtryskiem benzyny i turbodo­
ładowaniem. Pojemność skokowa
2458 cm3, moc 134 kW.
- TD i GTD mają silnik wysokoprężny
typ JBS, 4-cylindrowy, rzędowy
0 pojemności skokowej 2068 cm^
1 mocy 47 kW,
- Turbo D i Turbo DX mają silnik
wysokoprężny typ J83 z turbodoła­
dowaniem, 4'*cyiindrowy, rzędowy
0 pojemności skokowej 2068 cnP
1mocy 62,5 kW.
Wszystkie odmiany silników to
konstrukcje nowoczesne, ale wyko­
rzystane z wcześniej wytwarzanych
samochodów Renault, modeli: 18, 20
i 30. Przy tym silnik benzynowy V6 to
konstrukcja opracowana wspólnie
przez trzy firmy (Peugeot, Renault
i Volvo) i stosowana nie tylko w samo-
chodzie R 30, ale również w Peugeot
604 i Volvo 264.
Wspólne cechy konstrukcyjne sil­
ników stosowanych w samochodach
Renault 25 to wykonane ze stopów
lekkich głowice i bloki cylindrów
z mokrymi, wstawianymi tulejami cy­
lindrowymi oraz wałki rozrządu umie­
szczone w głowicach. Napęd pojedy­
nczych wałków rozrządu silników
4-cylindrowych odbywa się za po­
średnictwem pasków zębatych, nato­
miast dwóch wałków rozrządu silni­
ków 6-cylindrowych - łańcuchami.
Wały korbowe silników
4-cylindrowych są osadzone w 5 łoży­
skach kadłuba, a silników
6-cylindrowych w 4 łożyskach. Wszy­
stkie silniki są ustawione w pojazdach
wzdłużnie i napędzają koła przednie.
Silniki 4-cylindrowe są pochylone
pod kątem 15° w lewo, a silniki
6-cylindrowe mają dwa rzędy cylin­
drów rozwarte pod kątem 90°.
Najlepszą dynamikę ma samochód
Renault 25 V6 Turbo: prędkość ma­
ksymalna wynosi aż 225 km/h, a czas
rozpędzania od 0 do 100 km/h - tylko
7,7 sek. Samochód ten zużywa umiar­
kowane ilości paliwa, np. przy V = 120
km/h - 8,9 f/100 km. Należy w tym
miejscu dodać, że skonstruowany po­
nad 10 lat temu silnik V6 poddany
został modernizacji w cel u zmniejsze­
nia zużycia paiiwa i toksyczności wy­
dalanych spalin, R 25 V6 Turbo nie
jest oczywiście najbardziej ekonomi­
czną wersją samochodu. Pod tym
względem pierwszeństwo mają sa­
mochody napędzane silnikami wyso­
koprężnymi. Najmniej paliwa zużywa
samochód Turbo D i Turbo DX, wg
ECE 5,2/6,9/8,5 1/100 km. Ten duży,
o stosunkowo dużej masie własnej,
samochód zużywa stosunkowo mało
paliwa nie tylko z powodu dopraco­
wanego silnika, ale również z powodu
korzystnego ukształtowania nad­
wozia.
Rekordzistą pod względem dosko­
nałości aerodynamicznej - wyrażonej
współczynnikiem C x-w ś ró d seryjnie
produkowanych samochodów byłza-
chodnloniemiecki Audi 100 (jego
Cx=0,30). Lepszy wynik uzyskał rok
później właśnie Renault 25, który zo­
stał zaprezentowany po raz pierwszy
25 listopada 1983 roku. Cx francu­
skiego samochodu wynosiło, zależ­
nie od wersji, od 0,28 do 0,33. Najko­
rzystniejszy wynik uzyskał model R 25
TS.
Kształt zewnętrzny nadwozia R 25
przypomina nadwozie samochodu
Renault Fuego, który był wytwafzany
od 1980 do 1985 roku. Dotyczy to
zwłaszcza tylnej części nadwozia.
W R 25, podobnie jak w Fuego, zasto­
sowano wypukłą szybę o dużej po­
wierzchni, unoszoną do góry wraz
z tylną klapą. Tym samym nadwozie
tego luksusowego pojazdu ma cha­
rakter uniwersalny, można łatwo
wkładać do wnętrza dość duże obję­
tościowo przedmioty: jest to nadwo­
zie typu hatch-back- Podstawowa po­
jemność bagażnika wynosi 440 dcrr»3,
a po złożeniu tylnego siedzenia wyno­
si 1240 dcm3. Przednia część nadwo­
zia R 25 również jest podobna do tej
samej części nadwozia Fuego, a ten
pojazd miał przecież nadwozie,
szczególnie w przedniej części, wzo­
rowane na jeszcze starszym nadwo­
ziu samochodu Renault 18 z 1978 nie są powiązane boczne listwy
roku. Jest to więc rodzinne podobień­ ochronne wykonane z tego samego
stwo. co zderzaki tworzywa sztucznego.
Nadwozie Renault 25 zasługuje je­ W bezpiecznym miejscu, przed tylną
szcze z innego względu na uwagę. osią, znajduje się płaski o dużej po­
Zostało starannie opracowane wy­ jemności 67 lub 72 litrów (w wersjach
trzymałościowo i starannie zabezpie­ z silnikiem V6) zbiornik paliwa. Tuż
czone przed korozją. przed zderzakiem tylnym - pod pod­
Już od ponad 20 lat wytwarzane łogą bagażnika - ułożono poziomo
seryjne samochody majątzw. bezpie­ koło zapasowe, które dodatkowo
czne nadwozia z kontrolowaną strefą chroni przed skutkami zderzenia sa­
zgniotu w razie zderzenia. W R 25 jest mochodu od tyłu.
to znacznie lepiej zrobione, niż w sta­ Około 30% blach nadwozia R 25
rszych samochodach tej firmy. jest zabezpieczonych przed korozją
środkowa część pasażerska nad­ przez jednostronne lub nawet dwu­
wozia R 25 jest usztywniona elemen­ stronne cynkowanie powierzchni.
tami o bardzo dużej wytrzymałości - W procesie zabezpieczenia antykoro­
są to przede wszystkim tylne słupki zyjnego jest stosowane kataforetycz-
dachu, podłużnice progów, podłużne ne zanurzenie nadwozia, a także po­
wzmocnienia w drzwiach oraz po­ krywanie mastykami.
dłużnice w przedniej (silnikowej) Renault 25 należy do samochodów
części nadwozia. Cały obwód nadwo­ podwyższonej klasy i jak dotychczas
zia jest chroniony przed drobnymi skutecznie rywalizuje z takimi pojaz­
zderzeniami potężnymi zderzakami dami, jak np. Citroen CX, Peugeot
0 przekroju skrzynkowym, przednim 505, Mercedes 200-300, Ford Scor-
1 tylnym, wykonanymi z tworzywa pio, Volvo 240 i 740.
sztucznego. Ze zderzakami stylistycz­ Zdzisław Podblelski
DANE TECHNICZNE SAMOCHODU RENAULT 25 GTS
Nadwozie - samonośne. 5-drzwiowe, 5-miejscowe
Silnik - 4-suwowy, 4-cyl. rzędowy, chłodzony cieczą, umieszczony
wzdłużnie z przodu pojazdu, napędza koła przednie
Średnica cyl. x skok tłoka/poj. skokowa - 8 3 x 6 2 mm/ 1995 cma
Moc maksymalna - 75,5 kW (103 KM - DIN) przy 5500 obr/niłn.
Stopień sprężania - 9,2:1
Skrzynia przekładniowa - mechaniczna 5-biegowa lub automatyczna
Zawieszenie przednie - po dwa wahacze poprzeczne i kołu mna zwrotnicy
typu Mc Pherson przy każdym kole, stabilizator
Zawieszenie tylne - wahacze poprzeczne, sprężyny śrubowe, amortyzato­
ry teleskopowe, drążki podłużne, stabilizator
Hamulce - dwuobwodowe ze wspomaganiem, przednie tarczowe, tylne
bębnowe, hamulec ręczny działa na koła tylne
Ogumienie o wymiarach - 165 R 14 lub 185/70 R 14
Długość/szer./wys. pojazdu -462,5/177,2/140,5 cm
Rozstaw osi - 272,5 cm
Masa własna pojazdu - 1155 kg
Prędkość maksymalna - 182 km/h
Zużycie paliwa wg ECE - 5,7/7,6/10,5 drrP (dot. skrzyni 5-biegowej).
73
 *A s t r o n o m i a *
* dla wszystkich *
CZY WARTO POZNAĆ GWI AZDOZBI ORY?
Patrząc na rozgwieżdżone niebo odnosimy w ra­
żenie, że wszystkie gwiazdy znajdują się w jedna­
kowej odległości od nas. Co więcej, wydaje nam
się, że są one przytwierdzone do powierzchni
olbrzymiej kuli, a my znajdujemy się w jej środku.
W rzeczywistości kula taka nie istnieje, jest ona
tylko złudzeniem wywołanym niedoskonałością
naszej wyobraźni, lecz nic nie stoi na przeszko­
dzie, by nazwać ją s f e r ą n i e b i e s k ą . Astro­
nomowie definiują sferę niebieską w sposób bar­
dziej precyzyjny, jako kulę o środku w miejscu
obserwacji i, w zasadzie, o dowolnym promieniu.
Na ogół przyjmuje się promień tak duży, by we
wnętrzu kuli znalazły się wszystkie ciała niebie­
skie. Kierunki prowadzone od obserwatora do
poszczególnych obiektów przebijają sferę, wyzna­
czając na niej p o ł o ż e n i a c i a ł n i e b i e ­
s k i c h . Tak więc teoretycznie zdefiniowaną sferę
niebieską z zaznaczonymi na niej położeniami ciał
niebieskich, możemy uważać za tożsamą z istnie­
jącą w naszej wyobraźni, prawie namacalną cza­
szą sklepienia niebieskiego, do której „przytwier­
dzone” są tysiące punktów świetlnych (rys. 1).
Askorekord. konstrukcji Zakładów Carl Zeiss Jena, jest
instrumentem o wysokiej dokładności, pozwalającym wy­
znaczać współrzędne astrograficzne ciał niebieskich
74
Zanim zajmiemy się sposobami orientacji na
sferze niebieskiej, skoncentrujmy uwagę na po­
wierzchni innej kuli - tej, na której mieszkamy
i żyjemy. Przypuśćmy, że otrzymaliśmy następu­
jącą informację; pewne miejsce na powierzchni
Ziemi znajduje się o 3,*5 tys, km na południe od
Kairu. Fakt ten pozwala ustalić, iż chodzi o jakiś
punkt mieszczący się u zachodnich brzegów Jezio­
ra Wiktorii, w pobliżu granicy Ugandy z Tanzanią.
Patrząc na globus stwierdzimy, że otrzymaliśmy
bardzo dokładną informację. Gorzej, jeśli w tak
zdefiniowanym miejscu umówiliśmy się na spot­
kanie. Prawdopodobieństwo dojścia do takiego
spotkania jest praktycznie równe zeru, bo w tym
przypadku dokładność otrzymanej informacji jest
zdecydowanie niewystarczająca. Koniecznością
staje się zawarcie nowej, bardziej precyzyjnej
umowy co do miejsca spotkania. Nadal można
posługiwać się znajomością geografii fizycznej lub
określić położenie w zupełnie inny sposób,
podając na przykład długość i szerokość geo­
graficzną miejsca spotkania. Podanie współ­
rzędnych geograficznych nie sprawi jednak, że
umowa stanie się już bardziej dokładna, nadal
konieczne będzie zachowanie wymaganej dokład­
ności. I tak określenie współrzędnych geograficz­
nych z dokładnością do jednego stopnia pozwala
umiejscowić punkt na powierzchni Ziemi z do­
kładnością do 111 km. Jednej minucie kątowej
odpowiada dokładność równa mili morskiej, czyli
1852 m, zaś jednej sekundzie kątowej - ok. 31
metrów.
Jeśli otrzymana informacja dotyczyłaby spot­
kania w miejscu określonym za pomocą współ­
rzędnych geograficznych z dokładnością do kilku
sekund łuku, to takie spotkanie byłoby wielce
prawdopodobne. Należy jednak zaznaczyć, że po­
winien być spełniony pewien bardzo istotny w aru­
nek: z posiadanej informacji potrafimy w pełni
skorzystać.
Oba przytoczone sposoby orientacji na powie­
rzchni kuli mają zastosowanie w astronomii. Zna-

Największy w Polsce refraktor, znajdujący się w Obserwa­
torium Astronomicznym Planetarium Śląskiego w Cho­
rzowie, posiada obiektyw o średnicy 30 cm i ogniskowej
4,5 m. Z tubusem refraktora sprzężone są dwie astroka-
mery o średnicach obiektywu 20 cm i ogniskowej 1 m.
Pozwalają one rejestrować wygląd nieba o wymiarach
8°x8° na płytach fotograficznych o wymiarach 16 cmx16
cm
jomości geografii fizycznej odpowiada znajomość
wyglądu nieba, natom iast współrzędne geografi­
czne zastąpione są różnymi w ariantam i współrzę­
dnych astronomicznych, których istota oraz spo­
sób posługiwania się są całkowicie analogiczne.
Podobnie jak w geografii, tak i na niebie wyróż­
niamy sześć „kontynentów”. Są nimi: niebo wio­
senne, letnie, jesienne i zimowe oraz dwa obszary
okołobiegunowe. W skład każdego takiego „kon­
tynentu” wchodzi wiele „państw ”, czyli gwiaz­
dozbiorów, a cała sfera niebieska podzielona jest
na 88 konstelacji różniących się pod względem
powierzchni i kształtu. W każdym z gwiazdozbio­
rów znajdują się gwiazdy - odpowiedniki miast.
Najjaśniejsze z nich można uważać za stolice,
które zazwyczaj są wyróżniane poprzez oznacze­
nie grecką literą alfa. Podobieństwo do geografii
jest aż nazbyt widoczne.
Znajomość wyglądu nieba pozwala przekazy­
wać informacje o położeniach ciał niebieskich na
sferze. I tak np. przedłużenie pasa Oriona w kie­
runku południowo-wschodnim pozwala odnaleźć
Syriusza - najjaśniejszą gwiazdę nocnego nieba,
zaś w kierunku przeciwnym znajdują się Aldeba-
ran oraz Plejady. Każdy miłośnik astronomii wie,
że prawie w połowie odległości na sferze między
Wegą z Lutni ą Atairem z Orła znajduje się cieka­
wa gwiazda podwójna - Albireo, której składni­
ki wyraźnie różnią się między sobą barwą. Dla
Czytelników, którzy od niedawna zainteresowali
się astronomią są to informacje całkowicie niezro­
zumiałe, dla miłośników astronomii - wręcz
banalne.
Im więcej jasnych gwiazd potrafimy zidentyfi­
kować, im więcej poznamy wzajemnych ich konfi­
guracji, tym nasze wędrówki po nocnym niebie
staną się swobodniejsze i tym łatwiejsze będzie
zauważenie zmian zachodzących na sferze, nawet
tych odkrywczych Wyglądu nocnego nieba można
się po prostu nauczyć. Wbrew pozorom jest to
zajęcie o wiele łatwiejsze do poznania np. geogra­
fii fizycznej naszego globu. Czy jednak warto
uczyć się gwiazdozbiorów? Cóż, na to pytanie
Czytelnik sam musi udzielić sobie odpowiedzi.
Wśród astronomów zdania na ten temat są po­
dzielone. Są tacy, którzy znają niebo niemal na
pamięć, a są i tacy, dla których znajomość topo­
grafii nocnego nieba jest prawie całkowicie obca,
a mimo to prowadzą (i to z powodzeniem) działal­
ność obserwacyjną. Jest to możliwe, dzięki współ­
czesnym, profesjonalnym instrumentom astrono­
micznym, które zaopatrzone w dwie wzajemnie
prostopadłe skale współrzędnych astronomicz­
nych, pozwalają w sposób automatyczny napro­
wadzać obiekty teleskopu na badany obiekt.
Umiejętność posługiwania się współrzędnymi as­
tronomicznymi (odpowiednikami na sferze nie­
bieskiej długości i szerokości geograficznej) z po­
wodzeniem zastępuje znajomość wyglądu nieba.
Stosowanie współrzędnych ma jeszcze inne za­
lety, pozwala na przykład w bardzo precyzyjny
sposób określać kierunki do ciał niebieskich. Na
co dzień jesteśmy w stanie wyznaczać położenia
gwiazd na sferze z dokładnością do 0 ,1 czy 0 ,01,
a w szczególnych przypadkach potrafimy zwię­
kszyć dokładność nawet do 0 ,001. Taka dokład-
75

Jednostka elektroniczna jest centralną częścią askore-
kordu i umożliwia automatyczną rejestrację odczytu
współrzędnych prostokątnych rozmlerzanych obrazów.
Wartości współrzędnych wyświetlane są z dokładnością
0,0001 mm i mogą być bezpośrednio przekazywane do
pamięci komputera
ność zastosowana przy określaniu współrzędnych
geograficznych pozwoliłaby ustalić położenie
punktu na powierzchni Ziemi w granicach kilku
centymetrów (!).
A s t r o m e t r i a jest właśnie tym działem as­
tronomii, który zajmuje się wyznaczaniem poło­
żeń ciał niebieskich na sferze oraz zmianami tych
położeń w czasie. Podstawowe pomiary astrome-
Niebo w lipcu 1987 roku
Warunki obserwacyjne nadal nie będą sprzyjają*
ce, jednak białe noce astronomiczne powoli kończą
się.
W dniu 4 lipca Ziemia znajdzie się w aphelium,
czyli w punkcie swojej orbity najbardziej oddalo­
nym od Słońca.
Merkury, Wenus i Mars będą w lipcu praktycznie
nłeobserwowaine. bo przebywają w bezpośrednim
sąsiedztwie Słońca.
Warunki obserwacyjne Jowisza systematycznie
poprawiają się. Wschodzi on coraz wcześniej i z ła­
twością odszukamy go nad ranem w gwiazdozbio­
rze Ryb, nad południowo-wschodnim horyzontem.
Jego jasność wynosi około - 2 m,0.
Saturn świeci przez całą noc w Wężowniku jako
obiekt około 0m,4, Również w Wężowniku, przy
granicy ze Strzelcem, można odszukać U rana, nato­
miast Neptuna w Strzelcu. Do obserwacji Urana
i Neptuna konieczna będzie najmniej lornetka, bo
ich jasności wynoszą odpowiednio 5 ,9 i 7m,7.
Fazy Księżyca przypadają: pierwsza kwadra -
4.07 Ok. godz. 11.00, pełnia - 11.07 ok. godz. 6.00,
ostatnia kwadra -1 7 .0 7 ok. godz. 22.00 a nów 25.07
ok. godz. 23.00. Księżyc znajdzie się w perygeum
11.07 o godz. 12.00, w apogeum zaś - 25.07 o godz.
10.00 (mtsz)
tryezne prowadzone są na podstawie obrazów ciał
niebieskich otrzymywanych na szklanych płytach
powleczonych drobnoziarnistą emulsją fotografi­
czną. Podczas naświetlania płyty umieszczane są
bezpośrednio w płaszczyźnie ogniskowej długo­
ogniskowych astrografów lub astrokamer. Różne­
go typu płytomierze, charakteryzujące się wysoką
klasą dokładności, pozwalają wyznaczać współ­
rzędne prostokątne xoraz y, dla rozmierzanychna
danej płycie obiektów. Znajomość współrzędnych
astronomicznych kilku z nich (przynajmniej
trzech tzw. gwiazd oporowych) pozwoli znaleźć
szukane współrzędne astronomiczne dla pozosta­
łych mierzonych obiektów.
Prezentowany na fotografiach 2 i 3 askorekord
jest płytomierzem pracującym w Obserwatorium
Astronomicznym Uniwersytetu Jagiellońskiego.
Zasada jego działania jest prosta. Pfytę fotografi­
czną umieszcza się na specjalnym wózku, przesu­
wanym po idealnie płaskiej powierzchni, Położe­
nie wózka rejestrowane jest za pomocą bardzo
dokładnych szklanych podziałek i spiral mikro-
metrycznych. Pomiar polega na ustawieniu roz-
mierzanego obrazu w środku krzyża nitek, znaj­
dującego się w centralnej części pola widzenia
mikroskopu. Wprzypadku obiektów dobrze zdefi­
niowanych, tzn. prawie punktowych, średni błąd
jednego ustawienia może być obniżony do 0,0005
mm. W prezentowanym przyrządzie ustawianie
obiektu w centrum krzyża nitek przeprowadza się
ręcznie, natomiast odczyt współrzędnych jest ele­
ktroniczny. Istnieją jednak płytomierze, w któ­
rych proces ustawiania i odczytu jest całkowicie
zautomatyzowany.
Przy użyciu omawianego askorekordu, z foto­
grafii wykonanej astrokamerą o ogniskowej 1 m,
można wyznaczyć położenia obiektów z dokład­
nością rzędu 0 ',1. Dla potrzeb astronomii gwiaz­
dowej jest to dokładność niewielka, jednak dla
celów wyznaczania np. pozycji planetoid - zupeł­
nie wystarczająca.
Obecnie prowadzone są intensywne prace, któ­
re pozwolą zwiększyć zarówno rozdzielczość
otrzymywanych obrazów, jak i poprawią dokład­
ność wyznaczania położeń i to o kilka rzędów
wielkości (!). Będzie to możliwe dzięki powszech­
nemu zastosowaniu teleskopów o wielozwiercia-
dłowyeh obiektywach.
W poprzednim odcinku umówiliśmy się, iż bę­
dziemy śledzić proces zdobywania informacji
o nowo odkrytej gwieździe wybuchowej. Czy wy­
znaczenie dokładnego położenia gwiazdy może
nam w czymś pomóc? Myślę, że tak. Pozwoli, na
przykład, stwierdzić, opierając się na archiwal­
nych zdjęciach, czy we wskazanym miejscu nie
znajdowała się słaba gwiazda, której wybuch za­
obserwowano. A może o tej gwieździe było już coś
wiadomo?
Marek T. Szczepański
 --------!

„NAUKA I ŻIZŃ” to największy radziecki miesięcznik

popularnonaukowy. Ukazuje się w nakładzie trzech milionów
i 1 2 I f
1
3 4
7 a
1
i
egzemplarzy. Obok bardzo wielu interesujących publikacji
można w nim znaleźć znakomite gry, łamigłówki, zadania.
j
n n
Zajrzałem do numeru sprzed dziesięciu lat i znalazłem opis
łamigłówki, którą po polsku można nazwać „MOZAIKA”.
Przypomina nieco znaną, starą grę - „Piętnastkę”.

to y \
Na szesnastu kw adratach narysowane są fragmenty okrę­
gów. Można z nich ułożyć cztery okręgi tak, jak na rys. 1.
Kwadraty ułożone są w pudełku. W prawym górnym rogu jest
wolna przestrzeń o rozmiarach jednego kwadratu. V :
Podczas zabawy przesuwa się kwadraty: w górę, w dół,
w lewo, w prawo - zależnie od decyzji gracza i położenia Rys. 1 i
pustego pola. Celem gry jest przekształcenie jednego układu
kwadratów w inny w jak najmniejszej liczbie przesunięć. Na
rysunkach przedstawionych jest pięć układów.
Kolejne ruchy można zapisywać za pomocą strzałek. Ich
kierunek oznacza kierunek przesunięcia kw adratu na puste
pole. Na przykład układ 2 można zamienić w układ 3 wykonu­
jąc dziesięć manewrów: t TT l
A teraz zadania dla czytelników. Kto przekształci podane
układy wykonując najmniej przesunięć?
1) układ 1 -*■układ 2
2) układ 1 -» układ 3
3) układ 1 -* układ 4
4) układ 1 —>układ 5
5) układ 3 -» układ 4 j
Rozwiązania można nadsyłać (z dopiskiem „Gry z głową”)
w ciągu miesiąca od ukazania się tego numeru „MT” w sprze­
daży. Jedyną nagrodą dla zwycięzców będzie satysfakcja. j 0

Jacek Ciesielski Rys. 2

Rys. 5 Rys. 4

nr
jOLo Y

n \ j\

77
 Nauka latania
Jedną z najtrudniejszych operacji
podczas lotu kosmicznego jest lądo­
wanie W przypadku wahadłowców
trudność jest zdwojona: nie dość, że
pojazd musi przetrwać lot z dużymi
szybkościami w górnych warstwach
atmosfery, ale musi też trafić na pas
lotniska o długości zaledwie 4,5 km.
Ostatnia faza lotu rozpoczyna się na
wysokości 21 kmTgdy komputery po­
kładowe otrzymują dane o prędkości
i położeniu względem lotniska. Od tej
chwili tak kierują pojazdem, aby na
wysokości 3 km wprowadzić go w mi­
krofalową wiązkę prowadzącą go
bezpośrednio na pas. Faza ta nazywa
się zarządzaniem energią mechani­
czną.
Podczas iotu poddźwiękowego wa­
hadłowiec posiada maksymalny sto­
sunek siły nośnej do oporu aerodyna­
micznego (doskonałość) wynoszący
4,5, czyli stosunkowo niewiele. Powo­
duje to, że kąt podejścia do lądowiska
wynosi 18-28 stopni i dopiero 300 m
nad ziemią piloci wyrównują lot
i zmniejszają ten kąt do 3-6 stopni,
idea fazy zarządzania energią polega
na rozpraszaniu nadmiarowej energii
mechanicznej przez wykonywanie za­
krętów z przeciążeniami 1,8 g. Nor­
malnie więc wahadłowiec ma wyso­
kość i prędkość większą niż potrzeba
do osiągnięcia lądowiska, a to na wy­
padek niedokładności przy sterowa­
niu w wysokich warstwach atmosfery.
..E n te rp r is e " na g rz b ie c ie z m o d y fik o w a n e g o B o e in g a 747
78
NASA zdecydowała się więc prze­
prowadzić próby wahadłowca w locie
poddźwiękowym, wypróbować mi­
krofalowy system naprowadzania na
pas i sprawdzić jak zachowuje się
pojazd podczas zakrętów przy róż­
nych położeniach środka masy. Jako
wahadłowca próbnego użyto orbitera
OV-101 ,,Enterprise” wynoszonego
na grzbiecie zmodyfikowanego Boe­ Zanim zapoznamy Czytelników
inga 747 SCA (Shuttle Carrier Air- z najciekawszą fazą testów ALT, opi­
craft). Wszystkie testy w atmosferze szemy technikę rozłączania dwóch
(ALT-Approach and Landing Test) pojazdów. W tym celu Boeing musi
przeprowadzono w 1977 r. w kalifor­ osiągnąć wysokość 8500-9000 m
nijskiej bazie Edwards i podzielono je i przejść w płytki lot opadający pod
na cztery fazy: testy kołowania (3 pró­ kątem 7 stopni. Później piloci samo­
by przeprowadzone 15 lutego), testy lotu przełączali silniki na pracę jałową
pasywne, bezzałogowe (odbyło się 5 i wysuwali spoilery. Po zmniejszeniu
lotów - 18,22,25,28 łutego i 2 marca), wysokości o 1400 m przy prędkości
próby w locie z załogą za sterami względem powietrza 460-500 km/h
..Enterprise”, lecz bez rozłączania
pojazdów (3 loty -1 8 , 28 czerwca i 26
lipca) i najistotniejsze próby waha­
dłowca w locie swobodnym.
Za sterami Boeinga 747 zasiadała
zawsze ta sama czteroosobowa zało­
ga: dwóch pilotów - Fitzhugh L Ful-
ton i Thomas C. McMurtry oraz dwóch
inżynierów pokładowych: Victor W
Horton i Luis C. Gurdry, Natomiast
w próbach załogowych ,.Enterprise”
pilotowany był przez dwa zm ieniające
się zespoły astronautów: podstawo­
w y - Fred W. Haise i C. Gordon Fuller-
ton oraz rezerwowy - Joe H. Engle
i Richard H. Truły.
..P iio tu je się g o ja k c ię ż k i m y ś liw ie c p rz e ­
c h w y tu ją c y . a n ie ja k d u ż y s a m o lo t tra n s p o r­
to w y - w a h a d ło w ie c p o d c z a s d ru g ie g o lo ­
tu s w o b o d n e g o
odpalane były ładunki pirotechniczne
w sworzniach przytrzymujących „En­
terprise” do Boeinga. W chwili rozłą­
czenia samolot był w konfiguracji da­
jącej duży opór aerodynamiczny, że­
by wahadłowiec o małej z natury do­
skonałości nie uderzył w statecznik
pionowy samolotu-nosiciela,
Pierwszy z pięciu samodzielnych
lotów „Enterprise” odbył się 12 sier­
pnia. Podczas tego i dwóch nastę­
pnych lądowań wahadłowiec miął za­
łożoną na część silnikową osłonę
opływową. Zmniejszała onaturbulen-

Czwarte lo d o w a n ie o d b y ło s ię b e z o s ło n y a e ro d y n a m ic z n e j
Tym efektownym lą d o w a n ie m z a k o ń c z y ły s ię te s ty A L T
cję za pojazdem, a przez to i poprze­
czne drgania statecznika pionowego
Boeinga. Ponadto dzięki zwiększonej
do 8,4 doskonałości, kąt podejścia
„Enterprise" do lądowiska wynosił
9-15 stopni.
Astronauci Haise i Fulierton ćwi­
czyli wyrównanie lotu i wykonywali
lekkie zakręty. „Enterprise” zbliżał
się za szybko do pasa po zbyt ambit­
nej próbie utrzymania maksymalnej
doskonałości. Pojazd z prędkością
460 km/h przeszybował nad planowa­
nym punktem lądowania. Możliwe
oczywiście było wychylenie hamulca
aerodynamicznego większe niż 50
procent maksymalnego (na tyle ze­
zwolili kontrolerzy lotu) w celu roz­
proszenia nadmiarowej energii. Zało­
ga nie posadziła „Enterprise” wcześ­
niej dopóki prędkość samoistnie nie
spadła do 350 km/h. I tak była ona
o 75 km/h większa niż najlepsza dla
tego pojazdu, ale wahadłowce po­
wracające z orbity z ciężkim ładun­
kiem (np. Spacelab) lądują z prędkoś­
cią 407 km/h, ograniczoną wytrzyma­
łością ogumienia podwozia.
Oczekiwano, że unikalny i niezba­
dany płat w kształcie podwójnej delty
powodować będzie podnoszenie
dziobu pojazdu przy locie tuż nad
pasem, lecz testy ALT nie wykazały
takiej tendencji. Podczas pierwszych
trzech lotów swobodnych astronauci
tylko delikatnie wyhamowywali po­
jazd w czasie dobiegu, który wynosił
2700-3300 m.
Podczas drugiego lotu (13 wrześ­
nia) astronauci Engle i Truły wykony­
wali zakręty z przeciążeniami 1,5 i1 ,8
g, natomiast w trzecim locie (23
września) środek masy pojazdu był
przesunięty maksymalnie ku tyłowi.
Wahadłowiec okazał się na tyle state­
czny, że Haise i Fułlerton wyczuli tyl­
ko niewielkie zmiany w pilotażu.
W czasie trzeciego lotu przeprowa­
dzono też obszerne badania statecz­
ności i sterowności wahadłowca pod­
czas lotu w przechyle. „Enterprise"
podczas zakrętu o 130 stopni w lewo
z przeciążeniem 1,8 g znajdował się
w 55-stopniowym przechyle. Przy
wchodzeniu w zakręt prędkość wyno­
siła 540 km/h. przy wyjściu zaś była
0 170 km/h mniejsza. W celu dokład­
nego zbadania wychodzenia z zakrę­
tu załoga utrzymywała wahadłowiec
w przechyle dłużej, niż było to konie­
czne, a następnie gwałtownie prze­
chyliła pojazd w prawo i wyrównała
lot. Po lądowaniu astronauci stwier­
dzili, że wahadłowcem steruje się ra­
czej jak ciężkim myśliwcem prze­
chwytującym, niż dużym samolotem
transportowym.
Czwarty (12 października) i piąty
(26 października) lot były prowadzone
bez osłony aerodynamicznej. Drgania
poprzeczne ogonowej części Boein­
ga były wytłumiane przez 500 kg ob­
ciążnik umieszczony w przedniej
części samolotu. O ile pierwsze trzy
loty swobodne trwały po około 5,5
min., to dwa ostatnie, wykorzystujące
bardziej stromą ścieżkę schodzenia
trwały po 2,5 min.
Podczas czwartego lotu odłączenie
nastąpiło 700 m wyżej niż planowano
1w konsekwencji Engle i Truly musieli
w końcowej fazie podejścia łecieć
z dziobem opuszczonym pod kątem
25 stopni względem poziomu. Wy­
równanie zmniejszyło kąt podejścia
z 20 do 6 stopni i pojazd zetknął się
z ziemią przy prędkości 350 km/h.
Nowo zainstalowany system antypo-
ślizgowy umożliwił silne hamowanie
podczas dobiegu i „Enterprise" za­
trzymał się po zaledwie 1800 m (wy­
czyn ten powtórzyli astronauci Haise
i Fulierton podczas ostatniego lądo­
wania).
To ostatnie lądowanie było dla as­
tronautów najtrudniejsze. Okazało
się bowiem, że wahadłowiec ma nie­
co większą doskonałość niż zakłada­
no i w planowanym punkcie przyzie­
mienia prędkość była zbyt duża. Hai­
se próbował obniżyć dziób pojazdu,
by nie oderwał się on od pasa, ale
wychylone przez niego sterolotki dały
efekt odwrotny - zwiększenie siły
nośnej. „Enterprise” uniósł się i prze­
sunął w prawo. Pilot chciał skorygo­
wać niepomyślną sytuację, ale wywo­
łał jedynie oscylacje. Natychmiast
puścił drążek sterowy i orbiter osiadł
spokojnie po wytraceniu prędkości,
Ostatni lot wahadłowca odbył się bez
wykonywania jakichkolwiek zakrętów
i zakończył się na betonowej bieżni.
Była to symulacja rzeczywistego po­
wrotu z orbity.
Krzysztof Zlęclna
Jacek Nowicki
79

KOLORY TĘCZY
W poprzednim wykładzie Katedry Fizyki
przedstawialiśmy zjawisko rozpraszania światła
słonecznego na kropelkach padającego deszczu
i pokazaliśmy, w jaki sposób prowadzi ono do
powstania głównych elementów tęczy - tęczy
właściwej, tęczy wtórnej oraz ciemnego pasa Ale­
ksandra. W trosce o zachowanie przejrzystości
naszych rozważań nie wyjaśnialiśmy wówczas
procesów odpowiedzialnych za powstawanie tego,
co w tęczy najpiękniejsze i najbardziej fascynują­
ce, a więc jej niepowtarzalnego kolorytu. Dzisiej­
szy wykład poświęcimy właśnie temu zagad­
nieniu.
Model tęczy przedstawiony poprzednio opisy­
wał zjawisko rozproszenia światła na kroplach
wody tak, jakby Słońce wysyłało światło tylko
jednego koloru, a ściśle mówiąc, emitowało
światło tylko jednego koloru, a więc świa­
tło monochromatyczne. Wówczas jednak, tę­
cza byłaby tylko nieznacznym rozjaśnieniem jed­
nobarwnego nieba i nic by nie pozostało z jej
zachwycającej wielobarwności. Monochromaty­
czne Słońce przysporzyłoby nam zresztą dużo
większych zmartwień od bezbarwnej tęczy i nale­
ży dziękować Naturze, że okazała się dla nas na
tyle łaskawa, każąc Słońcu emitować światło
w całym obszarze widzialnym, a także w podczer­
wieni i ultrafiolecie. Nas będzie jednak dzisiaj
interesowało tylko światło widzialne, które jest
falą elektromagnetyczną o długości fali od 700 nm
(światło o barwie czerwonej) do 400 nm (światło
0 barwie fioletowej). Fale o długościach z tego
przedziału są rejestrowane przez ludzkie oko,
a mózg przypisuje im odpowiednią barwę (rys. 1).
1 tak: fale o długości 620-700 nm są rejestrowane
80
jako światło czerwone, fale o długości 495-560 nm
jako światło zielone, a fale o długościach z prze­
działu 480-490 nm jako światło niebieskie. Warto
wiedzieć, że barwa nie jest wielkością fizyczną,
a jedynie wrażeniem naszych organów wzroko­
wych, które dość łatwo dają się nabijać w butelkę.
Typowym tego przykładem jest telewizja koloro­
wa, w której wszystkie kolory są tworzone na
bazie tylko trzech barw podstawowych: czerwo­
nej, zielonej i niebieskiej. Ponieważ nasz wzrok
jest w stanie przypisać jednemu punktowi tylko
jedną barwę, mieszanka tych trzech rodzajów
światła jest w stanie zastąpić nam całą gamę
kolorów. Wystarczy tylko zmieniać ich względne
natężenia. Powstałe w ten sposób kolory-fantomy
są w nomenklaturze naukowej nazwane barwami
złożonymi i z punktu widzenia fizyka nie mają
wiele wspólnego z kolorami, jakie przypisaliśmy
na początku naszego wykładu różnym falom elek­
tromagnetycznym.
Można zadać pytanie, co to wszystko ma wspól­
nego z tęczą. Okazuje się, że bardzo wiele. Biała
barwa światła słonecznego jest bowiem barwą
złożoną, ponieważ, jak wspomnieliśmy na począt­
ku wykładu, Słońce emituje promieniowanie
w całym obszarze widma widzialnego. Najbar­
dziej widowiskowym dowodem złożoności tego
światła jest właśnie wielobarwność tęczy, która
jest wynikiem rozszczepienia światła słonecznego
na jego składowe w procesie rozpraszania na kro­
plach deszczu. Przed dokładnym przedstawie­
niem tego zjawiska wróćmy jednak na chwilę do
przerwanej w przedostatnim wykładzie opowieści
o sołtysie Fotoniaku i jego ukochanej krowie Ade­
lajdzie. Rozstaliśmy się z naszymi bohaterami
w momencie, gdy sołtys odnalazł Adelajdę na polu
kapusty swojego szwagra. Pech chciał, że podej­
rzewając co się święci, śladami Fotoniaka podążał
właściciel pola - sołtysowy szwagier Kwanciak.
Gdy tylko spostrzegł on Adelajdę w swojej kapuś­
cie, puścił się pędem, aby dopaść ją przed Fotonia-
kiem. Sołtys, który miał pewną przewagę, był
pierwszy przy swej pupilce, co niewątpliwie ocali­
ło ją od niechybnej zagłady. Wymiany zdań, jaka
potem nastąpiła nie przytoczymy. Nas zainteresu­
ją natomiast drogi, jakie wybrali obaj panowie
pędząc do Adelajdy (rys. 2). Spostrzegli oni krowę
będąc w tym samym punkcie A, lecz drogi ich były
różne mimo tego, że starali się dobiec do Adelajdy
jak najszybciej. Tak się bowiem złożyło, że Kwan­
ciak od lat robił w kapuście i bieg przez kapuścia­
ne pole był dla niego łatwiejszy niż dla Fotoniaka.
Podobnie rzecz się ma ze światłem, co już w 1666 r.
udowodnił Izaak Newton. W swym słynnym eks-
 Rys. 1
perymencie z pryzmatem pokazai onrże prędkość
światła w przezroczystym ośrodku materialnym
zależy od jego barwy - światło czerwone biegnie
najszybciej, zaś światło fioletowe najwolniej. Mo­
wa tu oczywiście nie o kolorach-fantomach
a o barwach przypisanych odpowiednim długoś­
ciom fal świetlnych (rys. 1.) Zgodnie z prawem
załamania, które przedstawiliśmy szczegółowo
w przedostatnim wykładzie, oznacza to, że przy
przekraczaniu granicy powietrza i wody wiązki
świetlne o różnych barwach będą zachowywały
się inaczej. Prawo to bowiem mówi, że stosunek
sinusa kąta padania do sinusa kąta załamania jest
równy współczynnikowi załamania wody wzglę­
dem powietrza, czyli stosunkowi prędkości świat­
ła w powietrzu do prędkości światła w wodzie.
Ponieważ prędkość światła w powietrzu prakty­
cznie nie zależy od barwy światła ,to współczynnik
ten będzie najmniejszy dla światła czerwonego,
które porusza się w wodzie najszybciej, a najwię­
kszy dla światła fioletowego, które biegnie w wo­
dzie najwolniej. W wyniku tych różnic promienie
światła o różnych barwach, padając na powierz­
chnię wody pod tym samym kątem, ulegają zała­
maniu pod nieco innymi kątami (rys. 3). Uważny
czytelnik spostrzeże, że jeżeli poszukalibyśmy de­
tektywa, który ostrzegałby nas przed podstępny-
Rys. 2
Rys. 3 Rozszczepienie światła białego w pryzmacie
mi kolorami-fantomami, to przedstawiony efekt
znakomicie się do tego celu nadaje. Złoczyńca
zostanie przez niego niezawodnie rozpoznany, po­
nieważ wiązka światła o barwie złożonej ulega
rozszczepieniu na swe składniki po przekroczeniu
granicy powietrza i wody.
Wróćmy teraz do tęczy. W poprzednim wykła­
dzie przedstawiliśmy przebieg procesu rozprasza­
nia światła słonecznego na kropli wody i pokaza­
liśmy, że istnieją pewne, wyróżnione kąty, przy
których natężenie światła rozproszonego jest
szczególnie duże. Tęczę właściwą tworzy światło
rozpraszane pod kątem 138°, a tęczę wtórną świat­
ło rozpraszane pod kątem 130°. Są to jednak kąty
przybliżone. W rzeczywistości bowiem, na skutek
nieco różnych współczynników załamania, te wy­
różnione kąty rozpraszania są trochę inne dla
różnych barw światła. Dla przykładu, w tęczy
właściwej kąt rozpraszania światła czerwonego
wynosi 137 stopni i 58 minut, a światła fioletowe­
go 139 stopni i 43 minuty. Dlatego też czerwone
półkole tęczy właściwej widzimy najwyżej, a fiole­
towe najniżej. A wszystko' to jest wynikiem roz­
szczepienia białego światła słonecznego, które na­
stępuje przy dwukrotnym załamaniu się promie­
nia słonecznego, dwukrotnie przekraczają granicę
kropli wody, zanim zobaczymy go w postaci tęczy.
Tym wykładem kończymy cykl poświęcony fi­
zyce tęczy, choć przedstawione w nim informacje
.stanowią ledwie wstęp do tego, co współczesna
fizyka rozumie pod tym pojęciem. Wszystko więc
Czytelniku przed Tobą!
Adam M. Grzymała
Andrzej Olszewski
81

O WAPNIE, WAPNIU,
GIPSIE I CEMENCIE
Część V
Obok samych wapieni i kamienia gipsowego
wielkie znaczenie gospodarcze mają pokłady ska­
ły, zwanej m a r g 1e m . Margle występują obficie
również i na ziemiach polskich. Jest to mieszanina
wapieni i gliny, która jest idealnym surowcem do
wyrobu cementu. Nie musimy sobie tłumaczyć,
czym jest cement dla współczesnego budownic­
twa. Wznoszenie domów mieszkalnych, budyn­
ków fabrycznych, zapór wodnych, mostów, wia­
duktów, budowanie tuneli metra, układanie torów
kolejowych czy sieci dróg i autostrad, pochłania
rocznie miliony ton cementu.
Na pytanie, czym jest cement, chemik odpowie
krótko: jest on zaprawą hydrauliczną. Co to ozna­
cza przekonamy się, wykonując proste doświad­
czenie.
Bierzemy kilka łyżek cementu, zarabiamy go
wodą na gęstą ciastowatą masę, Z masy tej formu­
jemy bryłkę lub kulkę i umieszczamy ją w naczy­
niu z wodą. Po dobie z niejakim zdziwieniem
stwierdzimy, że nasza bryłka zupełnie stwardnia­
ła. Wtych samych warunkach rozdrobnione wodą
wapno czy gips pozostaną nadal rzadką masą.
Tymczasem ciasto cementowe odznacza się zdol­
nością twardnienia pod wodą. Takie właściwości
zapraw, zwane są hydraulicznymi. Właśnie do
tego typu zapraw hydraulicznych należy cement.
Wróćmy jednak do surowca, z którego produko­
wany jest cement. Są nim skały marglowe, które
zawierają wapień z 30-40% domieszką substancji
stałych, konkretnie iłów. Substancje ilaste to na­
turalna glina (czyli z punktu widzenia chemiczne­
go glinokrzemiany), która zarobiona wodą daje
plastyczną masę. Właśnie z takiej masy, na mokro
formuje się doniczki, cegły, talerze, dzbanki czy
dachówki. Po wyschnięciu wyroby te, jak wiemy,
są wypalane. Nas jednak interesuje przede wszys­
tkim nie glina, lee*z jej mieszanina z wapieniem,
stanowiąca surowiec do wyrobu cementu, czyli
wspomniany już margiel.
Wydobyta z ziemi skała marglowa po bardzo
82
dokładnym zmieleniu poddawana jest wypalaniu.
Niestety nie możemy przeprowadzić tego procesu,
bo konieczna jest do tego temperatura ok. 1450°C.
Podczas wypalania w temperaturze ok. 900QC na­
stępuje najpierw rozkład wapieni na CaO i C02.
Następnie, przy ogrzaniu do temp, ok. 1200°C
zachodzi reakcja wiązania się CaOz gliną i wresz­
cie przy temp. 1450°C - spieczenie powstałych
związków. X
Jeżeli chodzi o substancje ilaste zawarte w mar-
glu, to do najważniejszych ich składników należą
t l e n e k gl i nowy (A120 3),11enek ż e l a z o ­
wy (FeaOs) i d wu t l e n e k k r z e mu (Si0 2 >.
Podczas spiekania składniki te reagują z tlenkiem
wapniowym i tworzą:
- glinian trójwapniowy (3CaO-AI2O3),
- krzemian trójwapniowy (3Ca •Si02),
- glinowapień żelazowy czterowapniowy
(4CaO •Al20 3 Fe2 0 3),
Odpowiednia mieszanina tych trzech związków
da nam w przyszłości zaprawę hydrauliczną. Pod­
czas wypalania w temp. ok. 1450eC zmielony mar­
giel spieka się i przybiera postać szarych, twar­
dych kuleczek, zwanych k l i n k i e r e m. Kulecz­
ki klinkieru zostają następnie bardzo dokładnie
zmielone i otrzymujemy gotowy cement.
Wprodukcie tym zawartość czterech podstawo­
wych tlenków mieści się w granicach: CaO (63—
67%), Si03 (19-24%), A1203 (4-8%), Fe203
(2-5%).
Wszystkie trzy wymienione poprzednio składni­
ki cementu bardzo energicznie reagują z wodą. Za­
chodzą wówczas procesy rozpadu z odszczepie-
niem cząsteczek CaO, który następnie tworzy z
wodą wodorotlenek Ca (OH)2■Ale to dopiero po­
czątek reakcji zachodzących po zarobieniu cemen­
tu wodą. Mianowicie krzemiany, gliniany i żela-
ziany wapniowe przechodzą w koloidalną żelowa-
tą masę, która w połączeniu z Ca (OH)2wytwarza
wiążącą i stopniowo twardniejącą substancję. Jak
już wiemy, substancja ta twardnieje również i pod
wodą.
Słówko o historii cementu. Na początku XIX
wieku, dokładnie w roku 1840, w miejscowości
Portland, położonej w Anglii, rozpoczęto fabrycz­
ną produkcję spoiwa otrzymywanego przez wypa­
lanie raargli. Wynalazcą cementu był miejscowy
murarz J. Aspdin, który już w roku 1824 rozpoczął
na małą skalę wytwarzanie tej zaprawy, baśnie
od miejscowości Portland, gdzie uruchomiono
pierwszą na świecie fabrykę, pochodzi nazwa -
c e me n t p o r t l a n d z k i . Nazwą tą określa się
dziś cement otrzymywany przez spiekanie margli.
Można go też wyrabiać z hutniczych żużli wielko­
piecowych. Dla odróżnienia od portlandzkiego,
zwany on jest c e me n t e m h u t n i c z y m. Ta
ostatnia informacja jest może zaskakująca, bo co
wspólnego ma żużel z wielkich pieców z ce­
mentem?
Aby rozwiać te wątpliwości, przypomnijmy, ja-
kimi surowcami „karmiony” jest wielki piec
hutniczy. Są to: rudy żelaza, koks i topniki. Zada­
niem topników jest związanie zawartych w rudzie
skał i utworzenie żużla łatwego do oddzielania się
od wytopionej surówki żelaza. Jako topnik stoso­
wany jest najczęściej kamień wapienny lub dolo­
mit, czyli minerał będący mieszaniną węglanu
wapniowego (CaC03) i węglanu magnezowego
{MgC03)- Topniki te w wysokiej temperaturze
wielkiego pieca stapiają się ze skalą zawartą w ru­
dzie żelaza. Tak powstały żużel wielkopiecowy
zawiera wszystkie niezbędne składniki, to jest
tlenki krzemu, glinu, wapnia i żelaza. Po wymie­
szaniu z klinkierem portlandzkim i zmieleniu,
z żużla otrzymuje się cement hutniczy.
Zarówno cement portlandzki, jak i hutniczy,
zarobione wodą na ciastowatą masę, mają okre­
ślony dla danego gatunku czas wiązania. Czas ten
wynosi od 2 do 3 godzin, po czym rozpoczyna się
twardnienie, które trwa następne 8-12 godzin.
Pełną wytrzymałość cement uzyskuje dopiero po
28 dniach.
W budownictwie nie stosuje się nigdy czystego
cementu, lecz jego mieszaninę z piaskiem i żwi­
rem. Taka mieszanina zarobiona wodą - to b e ­
to n . Po związaniu i stwardnieniu beton odznacza
się bardzo dużą wytrzymałością mechaniczną.
Aby wytrzymałość tę jeszcze podwyższyć, zalewa
się zbrojenie wykonane z powiązanych ze sobą
prętów stalowych ciastem betonowym. Tak właś­
nie powstaje tzw, żelbet (żelazobeton), z którego
wznosi się zapory, tamy, fundamenty, słupy nośne,
ściany oporowe czy wiadukty.
Hydrauliczne właściwości cementu sprawiają,
że wykonany z niego świeży beton nie tylko nie boi
się wody, lecz powinien być okresowo polewany
wodą. Zarobiony natomiast wodą boi się mrozu.
Po prostu w temperaturze poniżej 0°C woda, za­
miast reagować chemicznie ze składnikami ce­
mentu, przechodzi w lód, który całość rozsadza.
Tak powstający beton, zaprawa czy tynk wręcz się
rozsypują. Dlatego, jeżeli roboty budowlane mają
być prowadzone przy kilkustopniowym mrozie,
do wody służącej do zarabiania betonu, dodawane
są środki silnie obniżające temperaturę krzepnię­
cia wody. Jednym z takich środków jest np. chlo­
rek wapniowy (CaCla).
Każdy baczny obserwator zauważył rozmaite
oznakowania worków z cementem. Mają one róż­
ne napisy i oznaczenia liczbowe, a często jeszcze
i kolorowe pasy. No cóż, cement cementowi nie
równy, Tak jak mamy różne odmiany stali, od
zwykłej poprzez narzędziową, żaroodporną do
kwasoodpornej, również i cementy produkowane
są w rozmaitych odmianach. Jest przecież zrozu­
miałe, że innym wymaganiom musi odpowiadać
cement stosowany np. do tynków czy wiązania
cegieł, a innym cement, z którego wykonany jest
żelbetowy wiadukt, zapora wodna czy fundament
wieżowca.
Jedną z najważniejszych cech cementu jest wy­
trzymałość na zginanie, a zwłaszcza ściskanie,
jakie wykazuje wykonany z niego beton. Jak to
sprawdzić? W sposób bardzo prosty. Oto badany
cement miesza się z piaskiem drobnym i grubym
w stosunku wagowym 1:1:2, po czym całość zara­
bia na ciasto 0,6 częścią wagową wody. Tak otrzy­
mane ciasto wlewa się następnie do metalowej
formy. Po związaniu i stwardnieniu wyjmuje się
z formy beleczkę betonową o wymiarach 4x4x 16
cm. Po 28 dniach, gdy już całkowicie zakończy się
proces twardnienia betonu, beleczkę poddaje się
ściskaniu w prasie. W zależności od jakości i ga­
tunku cementu potrzebny jest nacisk 150, 250,
350, 450, a nawet i 550 kg, aby beleczka uległa
zgnieceniu i rozkruszeniu. Oczywiście cement jest
tym lepszy, im większy nacisk wytrzyma wykona­
na z niego konkretna betonowa beleczka. A więc
podana przy nazwie cementu liczba mówi nam
o jego wytrzymałości.
Warto teraz powrócić do zagadnienia sposobu
znakowania worków z,cementem, Możemy więc
spotkać się z następującymi oznaczeniami:
- cement hutnjczy 250 - czerwony pas wzdłuż
przez środek worka,
- cement hutniczy 350 - dwa czerwone pasy
wzdłuż worka,
- cement portlandzki 250 - sam napis bez żadne­
go znaku,
- cement portlandzki 350 - fioletowy pas wzdłuż
przez środek worka,
- cement portlandzki 450 - dwa fioletowe pasy
wzdłuż worka,
- cement portlandzki 550 - trzy fioletowe pasy
wzdłuż worka.
Oprócz tych najbardziej typowych, a więc i naj­
popularniejszych, produkowane są cementy spe­
cjalne, takie jak np.
- cement portlandzki 400 szybko twardniejący -
pas zielony wzdłuż worka,
- cement portlandzki 400 szybko twardniejący
„Super” - worki koloru czerwonego,
- cement portlandzki 250 biały - worki koloru
zielonego,
- cement murarski 150 - dwa czarne pasy wzdłuż
worka.
I tymi informacjami kończymy 5-odcinkowy
cykl o wapniu, wapnie, gipsie i cemencie.
Stefan Sękowski
Odpowiedzi na zadania z kącika RO-MA
1. 111111, 999999, 12192683.
2. EEEE, BABA, BACA.
3 8F30
4. A COBACOOBCABABAODDABAOBAB
DO BOBA.
83
 nastąpić katastrofy samo­ miast dla tych ,pielonych"

POMYSŁY
lotu, którego trasa przebie­ nie ma żadnych pozycji. By
ga nad jakimkolwiek zbior­ zapełnić tę lukę Witek pro­
nikiem wodnym. Wojtek ponuje wyłożenie zasad mi-
uważa, że należałoby każdy kroinformatyki dla począt­
taki samolot zaopatrzyć kujących w formie komi­
w kawałki litu, potasu lub ksu. W komiksie tym kieru­
4 4 sodu w szczelnych opako­ jący zajęciami w klubie
3NUmOFUtf/n2 waniach. Zdaniem Wojtka
lit, jako najlżejszy, byłby
najlepszy, ale znowu sód
komputerowym prowadzi
dialog z chłopcem, który
chce należeć do tego klubu.
i potas występują w przyro­ Dialog ten stopniowo
i ta k ie s o b ie dzie o wiele częściej, a więc wprowadza w arkana wie­
tym samym są bardziej eko­ dzy o informatyce i kompu­
terach. Witek uważa, że ta­
ki komiks świetny będzie
dla najmłodszych, ale znaj­
Autorzy każdego zamieszczonego pomysłu otrzy­
dą się również dorośli, któ­
mują jako honorarium 25 000 gr. Wszystkie nade­ rzy chętnie po niego sięgną.
słane pomysły są poza tym rozpatrywane przez BEZ KOTA W WORKU.
Biuro Młodzieżowych Patentów , które przyznaje Kol. Joanna Dionszczyk
swoje nagrody i wyróżnienia. Pomysły można z Rybnika proponuje, by
nadsyłać pod adresem redakcji o dowolnej porze w Polsce przed dużymi
roku. dnia i nocy. byleby były opatrzone dopi­ sklepami spożywczymi ty­
nomiczne. Gdy uszkodzony pu supersam lub delikate­
skiem: „POMYSŁY". Dotyczy to również „Ś L A ­ samolot wpadnie do wody sy, otworzyć rodzaj rnini-
DÓW POMYSŁÓW ", Autorzy wydrukowanych nastąpi automatyczne roz- -buletów. W tych mini-bu-
,,śladów" otrzymują nagmdy rzeczowe. hermetyzowanie pierwiast­ fetach, jak napisała Joan­
ka alkalicznego oraz rozwi­
KOLOROWY TELEWI­ nięcie spadochronu. Pod­
lecz jego ideę. Mariusz za*
ZOR U KAŻDEGO. Wielu czas zetknięcia się jednego
stanawia się nad możliwoś­
Czytelników chciałoby z tych trzech pierwiastków
cią oświetlania ulic latar-
mieć własny kolorowy tele­ z wodą zostanie wydzielony
wizor. Niestety, nie wszyst­ wodór, którym napełnią się
kich na niego stać. Jest jed­ dwa balony. Pasażerowie
nak pomysł, który może po­ zostaną katapultowani do
ich koszy i dalszą część
móc w urzeczywistnieniu
tego pragnienia. Polega on podróży odbędą balonem.
na tym, by w budowanych Byłaby to podróż z ,,prze­ na, za mini-optatą (w co
domach umieszczać świat­ siadką”, dla wielu pewnie
niestety wątpimy) będzie
łowody doprowadzające atrakcyjna, a dla wszyst­
nią, która w dzień absorbo­ można skonsumować mini-
kolorowy obraz do każdego kich z pewnością nieza­
wałaby światło, a nocą -porcje i świadomie zade­
mieszkania z jednego, oczy­ pomniana. Oby tylko wszy­
światło, to oddawała. Tro­ cydować o kupnie całej, np.
wiście kolorowego telewi­ scy- pasażerowie przeżyli konserwy.
zora, znajdującego się np.
chę na zasadzie świecących ją! * PRODUKCJA CZĘŚCI
wskazówek zegarka. Oczy­ KÓMIKSOWA INFOR­
w mieszkaniu gospodarza ZAMIENNYCH. Kol
wiście, jak napisał Mariusz, MATYKA. jfol Witold Kie-
domu. W ten sposób wszy-' Adam Kleiner z Krakowa
odwarcalna reakcja chemi­ lak z Warszawy interesuje
czna, w której jednym ma kłopoty z zakupem kap­
się mikroinformatyką. Wi­
z produktów byłoby świat­ turka (gumki uszczelniają­
tek, jak na razie, nie ma
ło, to byłoby właśnie to! dostępu do komputera, ale
I w takim przypadku nie chciałby być już teoretycz­
będą potrzebne baterie sło­ nie przygotowany, gdy do­
neczne, akumulator czy też stęp ten uzyska. Zdaniem
automatyczny przełącznik, Witka, wszystkie znane mu
bo taka latarnia działałaby książki o komputerach i in­
przemiennie jak noc i dzień. formatyce, zostały napisa­
scy, a przynajmniej miesz­ RATUNEK DLA PASA­ ne dla bardziej lub mniej
kańcy nowych osiedli będą ŻERÓW TONĄCYCH SA­ zaawansowanych. Nato­
mogli oglądać program te­ MOLOTÓW. Kol Wojciech cej wylot) do pompki rowe­
lewizyjny w kolorze. Na po­ Padte (I. 11) z Podkowy rowej. Nie może dostać tej
mysł ten wpadł Kol. Jerzy Leśnej jest zapalonym che­ części, może kupić jedynie
Dobrowolski ze Zgierza, mikiem. Ostatnio zajmował całą pompkę. Dlatego po­
MAGAZYNOWANIE się właściwościami litów- stuluje wprowadzenie, jak
ŚWIATŁA. Tym razem au­ ców i wpadł na pomysł, któ­ to określił, prawnego obo­
tor listu, Kol. Mariusz Szab­ rego zastosowanie stanowi­ wiązku produkcji części za­
łowski z Warszawy, przed­ łoby ratunek (a może na#et miennych w liczbie wyni­
stawia nie tyle sam pomysł i atrakcję?), w razie mającej kającej-z przewidywanego

84
czasu ich zużywania się. PRALKA Z SYGNA­ SŁUCHAWKI I OKU­
Uważa też, że obowiązek ŁEM. Kol. Radosław Sko­ LARY. W dalszym ciągu
ten powinien trwać jeszcze rupka z Łodzi proponuje, pozostajemy w „kręgu mu­
po wstrzymaniu produkcji by w pralkach automatycz­ zycznym". Tym razem Kol.
wyrobu, przynajmniej nych zamontować głośni­ Marek Tomaszewski z
przez przeciętny czas obli­ czek sygnalizujący, kiedy Chełma proponuje, by słu­
czony na jego eksploatację. skończy się pranie i można chawki stosowane przez
DENTYSTA I RZUT­ włożyć następną porcję melomanów, które zapew­
NIK. Sprawa niby stara, bielizny. niają wysoką jakość dźwię­
ogólnie znana, potwierdzo­ ku, zastosować wraz z ilu-
na przez psychologów MUZYKALNE POCIĄ­ minofonią w okularach.
a jednak... No właśnie. Kol. GI. Kol. Marcin Żółtobro- Dzięki temu będzie można nej dyskoteki, tylko na uży­
Tomasz Okopski z Gdańska dzki (1.13) uważa, że gdyby „przenosić się” do sali dys­ tek posiadacza takiego
był z bolącym zębem u sto­ zastosować odpowiedniej kotekowej, małej, prywat­ „sprzętu”.
matologa, a tu nie dość, że długości wagony to pociągi
fotel niezbyt wygodny, .to
jeszcze brak czegokolwiek, stawką do wiertarki Cel-
co odwróciłoby jego uwagę my, produkuje zakład
od doznawanego bólu. Zda­ „Mikroma ” we Wrześni;
niem Tomka wystarczyłby ila d e m
- propozycja umieszczania
zwykły rzutnik z ciekawy­ j p o m y s łó w na paczkach papierosów
mi zdjęciami. Wiadomo napisów odstraszają­
również, że odpowiednia cych („MT" 1/81) jest już
Od Kol. Jana Kudera
muzyka też może przynieść od pewnego czasu reali­
z Miotek otrzymaliśmy list
ukojenie. Tylko co z tego, że zowana. Np. na papiero­
ze śladami. Dwa z nich do­
o tym wiemy, jak w dalszym sach „Popularne” umie­
ciągu pacjent podczas bo­ zamiast jednostajnego ryt­ tyczą pomysłów, których
mu mogłyby wystukiwać ślady były już zamieszcza­ szczony jest napis. „Pa­
lesnych, czy nieprzyjem­ lenie albo zdrowie - wy­
nych zabiegów, zdany jest takt różnych melodii. I tak ne w tej rubryce. Natomiast
np. pociągi nocne wystuki­ trzeci ślad przysłany przez bór zależy od ciebie"
właściwie tylko na siebie. Naszej redakcji zdarzyły
Tomek pragnąłby również, wałaby rytm kołysanki, po­ Janka zawiera informację
ciągi pospieszne - jazzu, na temat pomysłu wydru­ się również powtórzenia
by dla osób mających kło­ pomysłów, które Jakub
poty z czytaniem (np. cho­ ekspresowe wygrywałyby kowanego w ,.MT” 1/61
beat itd. Mogłoby to pocią­ o samouszczelniającej się opisuje w następujący spo­
rzy z niedomaganiami gór­ sób: ,,... w nr 3/76 „MT" kol.
nych kończyn lub wadami gnąć za sobą urządzanie dętce. Efekt ten został uzy­
konkursów, może z czasem skany przez zastosowanie Bogusław Brzozowski pro­
wzroku), stworzyć możli­ ponował pudełka ż zapał­
wość poznania książki „na­ nawet międzynarodowych, płynu „Super Takon”.
na skomponowanie najcie­ Również Kol. Jakub Ha­ kami z masą cierną na krót­
kawszego utworu na po­ rasymowicz z Legionowa szym boku. Pozwoliłoby to
ciąg, powstanie nowej spe­ przysłał do redakcji całą zapalić zapałkę na wietrze.
cjalizacji w konserwato­ listę śladów. Oto niektóre Minęło 45 miesięcy i w nr
rium muzycznym i wiele je­ z nich: 12/79 czytelnicy dopomi­
szcze innych konsekwencji. - w ,,MT” 4/77 zamiesz­ nali się o identyczne pudeł­
WYMIENNE GŁOWI­ czony był pomysł w spra­ ko. Minęło 48 miesięcy i to
CE. To również propozycja wie manometru przy wę­ samo zaproponował Kol.
„typu muzycznego”. Pomy­ żyku pompy wskazującej Jacek Chmielniak (12/83).
słodawcą jest Kol. Andrzej ciśnienie w dętce samo­ Minęło 30 miesięcy i... pu­
Samojednik z Horyńca. Po­ chodowej podczas pom­ dełek nie ma w kioskach".
nieważ żywotność głowic powania. Takie urzą­ Obecnie sytuacja zmieniła
w polskich magnetofonach dzenie, będące przy­ się na korzyść.
pisanej” za pośrednictwem, jest raczej krótka, co daje'
np. slajdów do zwykłych się zauważyć w jakości
dziecięcych projektorów. dźwięku szczególnie w gło­
UWAGA CZYTELNICY!
Tomek uważa, że znajdzie wicach stereofonicznych,
się wielu chętnych do „.czy­ Andrzej proponuje, by gło­
W związku z tym, że w niektórych regionach kraju
tania” takich książek. Jed­ wica składała się z dwóch
nak my uważamy, że co do­ części. Pierwsza część, ta, występują spore trudności z nabyciem czasopism
bre dla chorych nie zawsze która nie dotyka taśmy by­ „Młody Technik'1 i „Młody Technik-inforMik",
odpowiednie jest dla tych, łaby niewymienialna, Na­ uprzejmie informujemy, źe jedynym sposobem sys­
którzy cieszą się zdrowiem. tomiast część druga, ście­ tematycznego otrzymywania ich jest PRENUMERA­
Może to przywiązanie do ralna, która czynnie dotyka TA, na którą nie ma ŻADNYCH ograniczeń.
tradycji, ale z praktyki wie­ taśmę, z chwilą, gdy jej dy­ Egzemplarze zdezaktualizowane (również za zali­
my, że czasami ułatwienie namika zostanie zachwia­
czeniem pocztowym) zamawiać można w Centrali
oznacza też pewne zuboże­ na, powinna zostać wymie­
nie psychiki człowieka. niona na nową „wkładkę” Kolportażu Prasy I Wydawnictw, uł. Towarowa 28,
Przed zapłaceniem takiej własnoręcznie zakładaną Warszawa.
ceny naieży się dobrze za­ przez użytkownika magne­
stanowić. tofonu.

85
 modeli produkuje ponad 60 różnego
rodzaju obiektywów od 8 do 1000

foto:SE mm. Zatem producenci opracowali

konwerter o nazwie AUTOFOCUS
CQNVERTER TC-16A. Jego zada­
niem jest dostosowywanie klasycz­
nych obiektywów do używania
OSTROŚĆ WIDZENIA w aparacie NIKON 2020. Nie chodzi
tu tylko o dopasowanie zamocowa­ EFEKT
W 1981 roku japońska firma ASA- nia, choć i to było potrzebne. Nowa SCHWARZSCHILDA
HI OPTICAL COMPANY wyprodu­ konstrukcja konwertera współpracu­
kowała zmodernizowany model apa­ je z systemem autofocus aparatu Każdego z nas korci, aby czasem
ratu o nazwie PENTAX ME-F, wypo­ i wskutek odpowiedniego przemiesz­ wykonać nocne zdjęcie naszego mias­
sażony w możliwość automatycznego czania elementów optycznych kon­ ta. Świetliste neony, jasne okna wy­
n&stawiania ostrości obiektywu, czy­ wertera wyostrza obraz rzutowany stawowe sklepów, rozmazane sylwet­
li AUTOFOCUS. Aby mogło następo­ przez klasyczny obiektyw. ki ludzi - w sumie stanowią wdzięcz­
wać odpowiednie ustawienie ostrości Oprócz współpracy z systemem au­ ny temat nie tylko dla fotoamatorów.
trzeba było stosować odpowiedni tofocus aparatu nowy konwerter Zatem bierzemy statyw, wężyk spus­
obiektyw wyposażony w silnik elek­ spełnia taką samą rolę jak tradycyjne towy oraz czuły, fotooporowy świat­
tryczny oraz zasilające go baterie. tego typu urządzenia - to znaczy wy­ łomierz do określenia parametrów
W sumie obiektyw był skomplikowa­ dłuża ogniskową obiektywów 1,6 ra- ekspozycji. Przydatny jest też stoper.
ny, ciężki i drogi. za. Czyli, aby otrzymać ogniskową Mierzymy światło i okazuje się, że dla
Cztery lata później japoński kon­ zbliżoną do standardowej potrzeba zastosowanej przez nas ze względu na
cern MINOLTA opracował swój użyć obiektywu 35-milimetrowego. głębię ostrości przysłony czas na­
przełomowy model aparatu MINOL­ To całkowicie nowe rozwiązanie świetlania wynosi, załóżmy, 40 sek.
TA 7000 również wyposażony w sys­ umożliwiało stosowanie dotychczas W domu dokładamy wszelkich starań
tem autofocus. W tym aparacie silnik, produkowanych obiektywów w apa­ do prawidłowej obróbki negatywu,
jak i zasilające go ogniwa znajdpwały ratach nowej generacji zachowując wyjmujemy go z koreksu i,.. okazuje
się w korpusie aparatu. Jednak całkowicie zakres użyteczności tego się, iż jest mocno niedoświetlony.
i w tym przypadku konieczne było nowoczesnego sprzętu. Tymczasem nie zawinił tu ani pro­
stosowanie odmiennych konstruk­ O przyszłości tego systemu niech ducent negatywu - zaniżając jego
cyjnie obiektywów. W efekcie użyt­ świadczy fakt, że „spóźniony’1 na czułość, ani producent wywoływacza
kownicy nowych aparatów mieli rynku aparatów nowej generacji - niedokładnie dozując jego składni­
ograniczony wybór optyki i nie mogli Olympus swój nowy, pokazany na ki, ale przyczyna leży w zjawiskach
korzystać z bardzo bogatej oferty ubiegłorocznej Photokinie model zachodzących w kryształkach halo­
osprzętu przeznaczonego do klasycz­ OLYMPUS OM 77 AF, oprócz spe­ genków srebra pod wpływem bardzo
nych lustrzanek jednoobiektywo­ cjalnie dedykowanych obiektywów długich, albo też bardzo krótkich na­
wych. wyposażył dodatkowo w podobny do świetlań.
Problem ten rozwiązał również ja­ Nikona adapter autofocus, W normalnych, najczęściej spoty­
poński producent - NIKON. Wypro­ Cena tego urządzenia nie należy do kanych przez fotoamatorów warun­
dukował on na rynek lustrzankę no­ niskich, W Stanach Zjednoczonych kach i przy stosowanych przez nich
wej {tej samej co MINOLTA 7000) kosztuje ono bez mała 180 dolarów, materiałach, przy określaniu para­
generacji o nazwie NIKON 2020 rów­ czyli mniej więcej tyle, ile nowy CA­ metrów ekspozycji zachowana jest
nież wyposażoną w autofocus z napę­ NON AE-1 PROGRAM z obiektywem zasada odwrotnej proporcjonalności.
dem i zasilaniem wewnątrz aparatu. 1,7/50 mm. To znaczy, że dla danych warunków
Jednak NIKON do swoich starszych Paweł Wójcik i czułości zmniejszenie przysłony
o jeden stopień powoduje dwukrotne
A utofocus Converter TC-16C - w idok od s tro n y aparatu. Wybrzuszenie na dole zawiera skrócenie czasu ekspozycji. Na przy­
układ mechaniczny przenoszący mechanizm autofocus aparatu fotograficznego. Konwer­ kład, jeżeli przy przysłonie 5,6 czas
ter ten jest przystosowany do aparatu NIKON 2020
naświetlania wynosił 1/250 sto otwo­
rzenie obiektywu do wartości przy­
słony 4 powoduje konieczność skró­
cenia czasu naświetlania do 1/500 s.
Jest to reguła prosta, ale dla normal­
nych materiałów wystarczająca jedy­
nie w zakresie czasów ekspozycji od 1
do 1/1000 s. Poza tym zakresem poja­
wia się tytułowy efekt Schwarz-
schilda polegający - w dużym upro­
szczeniu - na obniżeniu czułości
emulsji światłoczułej.
Zjawisko to w różnym stopniu do­
tyczy różnych materiałów. W barw­
nych diapozytywach, oprócz zmniej­
szenia czułości występują jeszcze nie­
biesko-zielonkawe przebarwienia,
szczególnie widoczne w ciemnych
partiach obrazu. Światowi produ­
cenci materiałów fotograficznych, Do tej pory omawialiśmy efekt
szczególnie profesjonalnych, podają Schwarzschilda występujący przy
informacje, jaki należy przyjąć długich czasach naświetlania. Ale fo-
współczynnik przedłużania ekspozy­ toamatorzy stosujący lampy błysko­
cji z uwzględnieniem omawianego
we spotykają się z tym zjawiskiem
przez nas efektu. W warunkach ama­
torskich duża tolerancja materiałów powstającym przy krótkich czasach
światłoczułych pozwala na pewne ekspozycji. Przeciętna lampa błysko­
uogólnienia. Przedstawiony wykres wa ma czas błysku trwający ok. 1/
umożliwia dobranie właściwego cza­ /500—1/1000 s. Natomiast lampy wy­
su naświetlania, mając jako wyjścio­ posażone w komputer, działający na
wy czas zmierzony światłomierzem. zasadzie skracania czasu trwania
Jak już wspomniano, w materia­ błysku, osiągają czas do 1/40 000 s.
łach barwnych, oprócz obniżenia
Skutkiem tego zjawiska jest to, iż
czułości występują jeszcze przebar­
wienia. Koryguje się je za pomocą wykonując zdjęcia przy użyciu lampy
specjalnych purpurowych filtrów błyskowej trzeba sprawdzić, jak na­
o gęstości 10—30%. Wyjątkiem jest leży dany materiał naświetlać (infor­
dostępny u nas materiał ORWO UK macje powinny zawierać ulotki dołą­ Czas mierzony światłomterzam fs]
17, przeznaczony do światła sztucz­ czane do filmów). W przypadku ma­
nego. Jest on przystosowany do dłu­ teriałów barwnych produkowanych Wykres p o z w a la na u s ta le n ia w ła ś c iw e g o
gich czasów naświetlania i zachowu­ przez ORWO przy wykonywaniu czasu n a ś w ie tla n ia p rz y cza sa ch e k s p o z y c ji
d łu ż s z y c h n iż 1 s.
je regułę odwrotnej proporcjonalnoś­
zdjęć z lampą błyskową ich czułość
ci w zakresie czasów od 1/30 do 60 s.
Również w tym zakresie nie wykazuje należy obniżyć o 2 DIN. Nie dotyczy
przebarwień. Toteż z tego powodu do. to nowego negatywu ORWOCOLOR Oczywiście zjawisko Schwarz­
wykonywania zdjęć we wnętrzach NC 21 oraz wcześniej wspomnianego schilda dotyczy także materiałów po­
skąpo oświetlonych światłem dzien­ ORWOCHROM UK 17. PierwBzy zytywowych - papierów fotograficz­
nym (np. w kościołach) lepiej jest sto­ z nich nie wykazuje spadku czułości nych. Ale ponieważ w warunkach
sować diapozytywy ORWO UK, a na przy wykonywaniu zdjęć z lampą amatorskich przygotowuje się do
obiektyw nakładać filtr konwersyjny błyskową, natomiast drugi w ogóle zdjęcia wykonując próbki naświet­
obniżający temperaturę barwową nie nadaje się do stosowania przy lań, toteż czynnik tego efektu można
o 10,5 dekamired (filtr koloru łososio­ pominąć.
wego). oświetleniu lampą błyskową. Paweł Wójcik

Tym fragmentem swojej powieści zatytułowa­

ZMAITOŚCI TEMATYCZNE
UKŁAD DWÓJKOWY
„Rozpoczynając pracę nad gwiazdowym kodem
należało zminimalizować wstępne założenia, ale
nie można było się bez nich obejść. Jeśli były
fałszywe, praca musiała pójść na marne. Jednym
z takich założeń była dwójkowość kodu (...) Księ­
ga, zawierająca kod gwiazdowy, którą mi wręczo­
no uroczyście, nie była zbyt ciekawa - przynaj­
mniej w pierwszej lekturze. Początek jej brzmiał:
»oo oiioioioooiu iioou om in ooioiooioioo«
Reszta była podobna”.
nej „Głos Pana” Stanisław Lem wyraża powszech­
ne już dziś mniemanie, że binarny (= dwójkowy)
system kodowania informacji jest po pierwsze
najprostszy, po drugie tak naturalny i uniwersal­
ny, iż każdej cywilizacji, która chce nawiązać
kontakt z inną musi prząść do głowy, że najlepiej
będzie przesłać wiadomość zaszyfrowaną w syste­
mie dwójkowym. Jest w tym wiele racji: system
dwójkowy wymaga użycia tylko dwóch cyfr 0 i 1,
które można doskonale zrealizować jako „jest
sygnał” i „nie ma sygnału”. Jeżeli z pięciu ponu­
merowanych żarówek zaświecimy pierwszą, trze­
cią i czwartą, możemy uważać, że „wyświetliliś­
my” liczbę dwójkową 10110, czyli dziesiątkowe
24 + 22 + 21 = 22, Liczby zapisane w ten sposób
w układzie dwójkowym łatwo dodawać i mnożyć;
tak działa każdy komputer. Przy obecnej modzie
„komputeryzowania” wszystkiego nietrudno
i dojść do przekonania, że cywilizacje kosmiczne
„muszą” porozumiewać się tak, jak działają kom­
putery.
Niejako z „obowiązku zawodowego” odnotuję
tu niefrasobliwe podejście Stanisława Lema do
układu dwójkowego. Jeżeli cytowany wyżej ciąg
cyfr jest przedstawieniem dwójkowym jakiejś li-
Dokończenie na str. 92
87
 POMNIKI TECHNIKI

Z okazji 200-lecia zbudowania

pierwszej niemieckiej maszyny paro­
wej w NRD wydano dwa znaczki po­
cztowe o nominalnych wartościach
10 i 85 fenigów.
Na pierwszym znaczku przedsta­
wiono maszynę parową zbudowaną
w 1833 r., najstarsząobecnie tłokową
maszynę w NRD. Do 1885 r. była ona
stosowana do napędu sześciu przę­
dzarek, z których każda miała po 200
wrzecion. Maszyna ma jeden stojący
cylinder - tłok przemieszczający się
w górę i w dół poruszał wał korbowy stosowanym w pierwszym dniu obie­ w 1848 r. w jednej z kopalń niemiec­
połączony z kołem zamachowym gu znaczków). kich i wykorzystywano do wyciągania
o średnicy 3,3 m. Z lewej strony, obok fnny typ maszyny parowej przed­ rudy i skał z 400-metrowego szybu.
koła zamachowego widoczny jest re­ stawiono na drugim znaczku. Tłok Odpowiedni napęd liny wyciągowej
gulator obrotowy Watta do utrzymy­ widoczny z prawej strony znaczka (ruch w górę i w dół windy) uzyskano
wania żądanej prędkości obrotdwej również porusza wał korbowy (z lewej dzięki przekładni zębatej widocznej
(rysunek tego regulatora prędkości strony), ale przez dwuramienną dźwi­ z lewej strony znaczka.
zamieszczono również na datowniku gnię. Maszynę tę zainstalowano Jan Barczyk

Od 13 do 15 stycznia br. w Gliwicach odbył się pierw­
szy w Polsce sejmik klubów informatyki, działających
przy szkołach podstawowych. Zgłosiło w nim udział 28
klubów z całej Polski - z powodu jednak trudnych wa­
runków atmosferycznych na sernik przyjechali przedsta­
wiciele 16 klubów.
Organizatorem tej imprezy był Harcerski Klub Infor­
matyki ,,InforMik” działający prży Szkole Podstawowej
nr 7 w Knurowie. Sejmik miał za zadanie zintegrowanie
działalności informatycznej w szkołach podstawowych?
wymianę informacji i programów itp. W pełni zdał
egzamin, a doświadczenia z pracy klubów w różnych re­
gionach Polski wskazują na to, że praca w dziedzinie
informatyki jest nader potrzebna już w szkole podstawo­
wej; pozwala na szybsze uczenie się trudnych języków
programowania, a także na wykorzystanie informatyki
w procesie uczenia się. Ciekawe też były dyskusje opieku­
nów klubów, z których jednoznacznie wynikało, że ich
praca nie zawsze cieszy się poparciem i zrozumieniem
środowiska szkolnego, czasami wręcz uznającego infor­
matykę za szkodliwą w działalności szkoły podstawowej.
Inicjatywę zorganizowania spotkania aktywu klu­
bów działających przy szkołach podstawowych uzna­
no za nader pożyteczną i godną kontynuacji. Warto
dodać, że imprezie patronowała Kuratorium Oświaty
i Wychowania w Katowicach, (j)

88

CZY WODĘ
MOŻNA CZERPAĆ SITEM?
Czy do naczynia można nalać więcej wody niż to
wynika z jego objętości? Spróbujmy wykonać do­
świadczenie proponowane przez autora Małego
Fizyka” z 1871 r:
Szklankę wody napełnij po same brzegi, o ile
tylko można, tak, że nie śmiesz ani kropeli więcej
dodać. Pomimo to jeszcze można wrzucić w nią
monetę, nawet kilka sztuk, byle się z tem ostroż­
nie obejść i pieniądze wpuszczać bokiem.
Wykonajmy to doświadczenie, obserwując po­
wierzchnię wody w szklance z boku. Zobaczy­
my stopniowe podnoszenie się poziomu wody
w szklance i tworzenie się rozlewającej się czapy
wodnej ponad górną krawędzią szklanki. Przy
odrobinie precyzji uda nam się położyć na powie­
rzchni wody monetę aluminiową: zauważmy, że
powierzchnia wody pod jej ciężarem ugięła się,
jakby pokryta była niewidzialną, elastyczną błon-
ką. Przypomnijmy sobie efekt uzyskany przy uło­
żeniu igły magnetycznej na wodzie („MT” 1/87).
Uważnie obserwujący życie Czytelnik zauważył
poruszające się po powierzchni wody pajączki,
posiadające stosunkowo duże powierzchnie koń­
czyn ułożone poziomo na powierzchni wody. (Wi­
dać zawsze drobne wgniecenia powierzchni wody
pod kończynami).
A jednak czerpanie wody sitem wydaje się nam
nieprawdopodobne - lecz nie tylko nam: Grecy
starożytni, uważali czerpanie wody sitem za jedną
z kar piekielnych, mniemając, że to jest praca
niepodobna do wykonania. Dzisiaj jednakże, nie
jedno możliwem się stało, co dawniej było niepo­
dobieństwem. To samo się dzieje z czerpaniem
wody przez sito. Postaraj się o sito z metalowej,
gęstej siatki, zrobione w kształcie walca zewsząd
zamkniętego, opatrzone w rączkę do wkładania
i wyjmowania przeznaczoną. Z walca zanurzone­
go, woda wypcłmie powietrze, o ile się zdaje przy­
najmniej i sama w niego wejdzie. Wyciągnij go,
trzymając za rączkę, zdziwisz się, że pozostanie
napełnionym i woda tylko po kropelce z niego
sączyć się będzie. Oczywiście więc, żeś potrafił
naczerpać wodę sitem.
Być może Czytelnicy spotkali się ze składanymi
wiadrami wykonanymi z ... materiału. Gruby, wo­
skowany materiał typu plandekowego zszyty wo­
skowanymi nićmi pozwala na utrzymanie wody
przez dłuższy czas (najbardziej wrażliwym punk­
tem są tutaj szwy, które nasiąkając przepuszczają
wodę). Czymże innym są nieprzemakalne kurtki
wykonane z materiałów nie podgumowanych lub
tropiki namiotowe? Jedyny problem to zapewnie­
nie nienasiąkalności materiału, z którego są wy­
konane. Oczywiście istnieją nadal mikroskopijne
otworki, którymi może przedostać się powietrze,
ale woda dzięki swojej błonce powierzchniowej
nie może przez nie przeniknąć. Wykonajmy teraz
doświadczenie z dopełnianiem wody w szklance,
ale równocześnie w dwóch szklankach: z czystą
wodą i z mydlinami lub wodą z proszkiem. Jaki te­
raz będzie efekt i czy zaobserwujemy różnicę? Na­
pięcie powierzchniowe raz jest dla nas korzystne,
innym razem utrudnia nam życie. Przykładem jest
chociażby pranie. Na skutek dużego napięcia po­
wierzchniowego woda nie może wypłukać cząste­
czek brudu z najdrobniejszych zakamarków ma­
teriału, konieczne jest zatem jego zmniejszenie. Do
tego celu służą wszelkiego rodzaju mydła - czy
proszki do prania. Spróbujmy się o tym przekonać
wykonując porównawcze doświadczenia z wodą
czystą.
Rurka zgięta we dwa miarowe ramiona, jest tak
zwanym lewarem, który służy do przelewania cie­
czy. Zanurzywszy krótsze ramię w wodzie, wycią­
gajmy ustami powietrze otworem dłuższego ra­
mienia, żeby woda nadeszła; poczem odejmijmy
od ust; woda sama już wylewać się będzie, dopóki
tylko krótsze ramię pozostanie zanurzone. Podob­
ny wodociąg dla zabawy, można jeszcze łatwiej­
szym otrzymać sposobem. Postaw kilka szklanek
rzędem i przeprowadź przez nie tasiemkę wełnia­
ną albo sukienną tak, iżby dostawała do dna
każdej szklanki. Pierwszą szklankę napełnij wo­
dą, to ona do każdej przejdzie po tasiemce i w rów­
nej zbierze się ilości. Tym sposobem urządzić się
daje dość długi wodociąg\
Często nie zdajemy sobie sprawy, jak ważną
rolę w przyrodzie i w naszym życiu codziennym
spełnia zjawisko włoskowatości. Jakim bowiem
sposobem woda bez całego systemu pomp mogła­
by dostać się spod powierzchni ziemi do najwyż^
szych gałązek drzewa (często kilkudziesięciome­
trowego)? Jeżeli nie mamy dobrego sąsiada do
podlewania kwiatków w czasie naszego dłuższego
urlopu, wystarczy z dużego zbiornika wody po­
prowadzić tasiemki bawełniane i zakopać je w zie­
mi naszych kwiatków - naturalna włoskowatość
włókien tkaniny pozwoli utrzymać stałą wilgot­
ność ziemi w doniczkach. Dla pewności jednak
należy przeprowadzić dłuższą próbę tego systemu
nawadniania, wykonując próby zmiany wysokoś­
ci umieszczenia doniczek w stosunku do pojemni­
ka z wodą - ustrzeże nas to przed zalaniem podłogi
przy zbyt intensywnym „podlewaniu”.
Tadeusz Rzepecki
89

Na czym pływali
nasi przodkowie
Obok opisanych w poprzednim odcinku tratew, jliż
w średniej epoce kamiennej człowiek po sługi wat się czół­
nem wykonanym z jednego pnia drzewa tzw. dłubanką.
Wnętrze tego czółna drążono (dłubano) za pomocą pry­
mitywnych narzędzi (odłamków skalnych bądź muszli)
albo też wypalano ogniem lub rozżarzonymi kamieniami.
Dłubanki - wiek najstarszych odkrytych egzemplarzy ob­
licza się na 8000-6000 lat - wykonywano różnej wielkości
od 3 do kilkunastu metrów długości. Używano ich przede
wszystkim w komunikacji śródlądowej, na rzekach i jezio­
rach, lecz również w wyprawach morskich. Przetrwały
długi czas, stosowano je bowiem jeszcze powszechnie we
wczesnym średniowieczu. Korzystali z nich w przeszłości
także Słowianie. Jeszcze do niedawna, dłubankami po­
sługiwali się rybacy na Narwi. Muzeum Szczecińskie
szczyci się posiadaniem resztek dłubanki wykonanej
z drewna dębowego, której wiek określa się na 4 - 3 tysiące
lat. Dłubanek używano głównie do połowu ryb. Zachowały
się nawet grodzie do przechowywania żywych ryb. Pier­
wotnie wprowadzano dłubanki w ruch za pomocą gałęzi,
następnie drągów, którymi odpychano się od dna. Ten
sposób nadawania ruchu dłubankom okazał się mało
przydatny na głębszych wodach
Tak więc potrzeba uniezafeźnienia ruchu pojazdu wod­
nego od głębokości wody zrodziła nowy rodzaj pędnika
w postaci wiosła. Wynalazek wiosła, zastosowano do
napędzania także innych, prymitywnych pojazdów wod­
nych, o których będzie jeszcze mowa. Wiosło odegrało
ważną rolę w dalszym rozwoju szkutnictwa. zwłaszcza
w całej epoce starożytnej, w której żegluga opierała się
głównie na statkach i okrętach wiosłowych.
P ry m ity w n a p iro g a
90
Wracając do dłubanek, warto podkreślić, że znajdują
one wciąż zastosowanie u plemion pierwotnych, zwłasz­
cza do połowu ryb oraz jako środek transportu na rzekach
i jeziorach Afryki, u jej wschodnich wybrzeży, w pobliżu
Madagaskaru, w Południowej Ameryce, zwłaszcza w do­
rzeczu Amazonki, a także na wielu wyspach Polinezji.
Tylko w Europie dłubanka eksponowana jest jakozabytek
muzealny.
W ciągu tysiącleci prymitywny ten pojazd uległ pewnym
ulepszeniom. Na skutek podgrzewania drewna rozsze­
rzono burty dłubanki zwłaszcza w jej środkowej części,
dzięki zastosowań oporników z desek. Także deskami
podwyższono burty poprzez nabijanie na nich kilku de­
sek, tworząc tym samym osłonę przed dostaniem się fali
do wnętrza. W ten sposób zwiększono pływalność dłu­
banki i jej dzielność morską. Wyżej wymienioneprzeobra-
żenie dłubanki doprowadziło do powstania nowego typu
pojazdu morskiego - pirogi. Na pirogach Indianie za­
chodnich wybrzeży Ameryki wypuszczali się daleko
w głąb Oceanu Spokojnego, pokonując znaczne odle­
głości. Jednakże na wysokiej fali oceanicznej pirogi z tru­
dem zachowywały stateczność, toteż zaopatrywano je
dodatkowo w drewniany bądź bambusowy pływak równo­
ważnikowy usytuowany wzdłuż pirogi w pewnej odległoś­
ci za pomocą specjalnych wysięgników. Dzięki temu
pojazd zyskiwał na stateczności. Najpowszechniej pływak
równoważnikowy stosowałi wyspiarze Indonezji i Oceanii
zawdzięczając mu możliwość dotarcia do najodleglej­
szych wysp.
Afrykanie także stosowali stabilizatory w swych prymi­
tywnych pojazdach wodnych, którymi pływali w ujściach
wielkich rzek i na morskich wodach przybrzeżnych. Nie
osiągnęli oni jednak takiego postępu w udoskonalaniu
pływaków równoważnikowych jak ich konkurenci z Dale­
kiego Wschodu. Prymat w zastosowaniu pływaków rów­
noważnikowych także należy oddać wyspiarskim ludom
in d ia ń s k a łó d ź z k o ry
Oceanii, zwłaszcza polinezyjskim. Pierwotnie, dla lepszej
stateczności piróg stosowano podwójne pływaki równo­
ważnikowe, mocowane równolegle po obu stronach ka­
dłuba pirogi w odległości 1,5-2 m. Z czasem, bardziej
upowszechnił się pojedynczy pływak równoważnikowy.
Mocowano go do kadłuba pirogi za pomocą dwóch lub
trzech poprzeczek, na pirogach zaopatrzonych w żagiel
zawsze od strony nawietrznej. Nie sposób przecenićzalet
tego nowego wynalazku. Było to wyzwanie człowieka
wobec oceanu. Dzięki pływakom, nawet niewielkie pirogi
mogły podejmować długie podróże oceaniczne na odle­
głość niedostępną innym, znacznie większym i bardziej
statecznym pojazdom wodnym. Niezwykłe zalety owego
urządzenia wypróbowano także na tratwach i później­
szych łodziach. Zdało ono nadspodziewanie dobrze swój
egzamin, toteż znajdowało coraz powszechniejsze za-
 najpierw z kory, później ze skóry, z wikłiny oraz trzciny,
a więc materiałów łatwych w obróbce, stosownie do
posiadanych narzędzi. Niemniej budowa łodzi wymagała
bardziej złożonej konstrukcji w postaci ożebrowania.
Budowa szkieletu łodzi ze zgrubsza obrobionych kona­
rów drzew i gałęzi, za pomocą prymitywnych narzędzi,
jakimi posługiwał się człowiek pierwotny: toporka ka­
miennego, ostro formowanego odłamka skalnego, musz­
li, kości i kłów zwierząt lądowych oraz morskich, nastrę­
czała zapewne wiele trudności i wymagała sporo czasu.
Kolejną czynnością było przytwierdzenie do powstałego
ożebrowania kory za pomocą rozszczepionych cienkich
korzeni świerkowych. Nie znamy dokładnej technologii
konstruowania tego typu łodzi, jaką stosowali pradawni
szkutnicy. Pewne wyobrażenie o budowie tych prymityw­
O k rą g ła łó d ź ze sk ó ry , trz c in y i g a łę z i
nych pojazdów z kory dają nam konstrukcje wykonywane

stosowanie, także w pojazdach wodnych zaopatrzonych

w żagiel. Pływak równoważnikowy nie był jedynym wyna­
lazkiem pradawnych żeglarzy Dalekiego Wschodu. Im
także należy zawdzięczać skonstruowanie prawzoru
współczesnego nam katamaranu czyli pirogi podwójnej.
Nie od razu wynaleziono pirogę podwójną. Etapem po­
średnim pomiędzy pirogą z pływakiem, a pirogą podwój­
ną, był pojazd wodny złożony z pirogi-matki oraz mniej­
szej pirogi - pływaka, której wnętrze wykorzystywano do
przewozu prowiantu: ryb, wody i orzechów kokosowych.
Polinezyjscy cieśle-szkutnicy nie ustawali jednak w dal­
szym doskonaleniu swoich piróg. W cfągu kolejnych
stuleci, doprowadzili nie tylko do znacznego zwiększenia
gabarytów piróg podwójnych lecz także do ulepszeń
konstrukcyjnych. Kadłuby pirogi podwójnej łączono dwo­
przez mieszkańców Ziemi Ognistej - najbardziej wysunię­
ma lub trzema poprzecznymi drzewcami, a na nich umie­
tego na południe cypla Ameryki Południowej oraz ple­
szczano platformę służącą do przewozu ładunku, towa­ mion północno-zachodnich wybrzeży Ameryki Północ­
rów wymiennych, pasażerów lub zbrojnych. Pirogi po­
nej. Indianie kanadyjscy budowali łodzie z kory znacz­
dwójne chętnie wykorzystywano do celów wojennych.
nych rozmiarów, mogące pomieścić ponad 10 osób. Od­
Mistrzami w sztuce budowy piróg do celów wojennych,
znaczały się one także dobrą zwrotnością, O ile łodzie
okazali się zwłaszcza Maorysi z Nowej Zelandii. Im też
z kory charakteryzowały się lekkością i łatwością w mane-
należy zawdzięczać dalszą ewolucję napędu pirogi. Naj­ wrowaniu nimi za pomocą długich żerdzi, a następnie
pierw wprawiano ją w ruch wyłącznie za pomocą wioseł, wioseł, otyłe materiał, z jakiego je konstruowano był wiel­
dziwnej zresztą konstrukcji, a następnie pirogi zaopatry­
ce nietrwały i łatwo ulegał zniszczeniu. W Europie nie
wano w pojedynczy lub podwójny maszt, lub w dwa ustalono jak dotąd, znalezisk w postaci resztek łodzi bu­
maszty, na których mocowano trójkątne, bądź prostokąt­
dowanych z kory lub ze skóry, co nie oznacza wcale,
ne żagle. Ale nie wchodźmy za bardzo w czasy historycz­
iż z takich nie korzystano na tym obszarze.
ne, pozostańmy w epoce, w której człowiek nie znając
W Indiach do dziś mieszkańcy terenów nadmorskich
obróbki metali na gorąco nie mógł dysponować odpo­
posługują^ się różnymi typami łodzi, których poszycie
wiednimi narzędziami do budowy złożonej konstrukcji
wykonane zostało z kory lub skóry zwierzęcej. Także
kadłuba okrętu z drewna. indiańskie kanu stanowi przedłużenie łodzi z kory. Na
Obok tratw, dłubanek i piróg, podlegających powo- '
ogół Indianie nie korzystali z pędnika żaglowego, zado­
Inemu, lecz ciągłemu doskonaleniu, kolejnym krokiem
walając się krótkimi wiosłami.
naprzód na drodze wytwarzania przez człowieka złożonej O dzielności morskich łodzi-skórzaków świadczy najle­
konstrukcji okrętu było powstanie grupy prymitywnych
piej eskimoski kajak, używany od niepamiętnych czasów
wciąż pojazdów wodnych w postaci łodzi. Wykonywano je okresu arktycznej kultury łowców wielorybów. W polowa­
niu na wieloryby i foki kajak okazał się niezawodny. Do
budowy szkieletu kajaka używali Eskimosi najczęściej
kości wielorybów, fiszbinów i drewna, jakie wyrzuciło im
L ó d ź -s k ó rz a k . W s c h o d n ia A fry k a
na brzeg morze. Poszycie kajaka stanowiła skóra focza
lub renifera, którą bardzo ściśle oblekano szkielet, także
jego górną powierzchnię, pozostawiając tylko niewielki,
okrągły otwór, zatykany korpusem myśliwego. W ten
sposób uzyskiwano absolutną szczelność kajaka, który
stawał się niezatapialny nawet, gdy następowała wywrot­
ka w walce z upolowanym wielorybem. Krótkie podwójne,
o szerokich piórach, wiosło stanowiło jedyny pędnik kaja­
ka, a zarazem pozwalało nim sprawnie sterować.
Eugeniusz Koczorowski

91
/
Dokończenie ze str. 87 użyciu kalkulatora kilkadziesiąt sekund. Układ
czby, to nie ma sensu zaczynać go od zera. Zero na dwójkowy ma bowiem zasadniczą wadę, wynika­
początku jest tzw. zerem nieznaczącym, Z kolei jącą z jego prostoty. Nawet niewielkie liczby mają
w opowiadaniu „Odruch warunkowy” Pirxmówi, długie rozwinięcie dwójkowe; 99 jest już liczbą
że ma sto jedenaście lat i gdy towarzysz unosi brwi siedmio-, 1987 - jedenasto-, a 1000000 - dwu-
ze zdumienia, Pirx wyjaśnia: „w układzie dwójko­ dziestocyfrową, Dlatego wchodzą powoli do uży­
wym”. Siedmioletni astronauta, wcale nieźle. cia układy pozycyjne o podstawach będących inną
Każdy wie, jak wygląda zapis dwójkowy liczby. potęgą dwójki. Szczególnie dogodny jest układ
Skoro mamy do dyspozycji tylko dwie cyfry: 0 i 1, ósemkowy albo szesnastkowy. W tym ostatnim
to w pozycyjnym systemie zapisywania ciąg kolej­ musimy mieć jeszcze sześć dodatkowych znaków
nych liczb naturalnych musi wyglądać następu­ (tj. cyfr) na oznaczenie liczb od 10 do 15 (a np.
jąco: w układzie ósemkowym nie wykorzystalibyśmy
0 , 1, 10, 11, 100, 101, 110, 111, 1000, 1001, 1010... ósemki i dziewiątki).
Zatem liczba dwójkowa 10011100110101 odpo­ Oznaczmy te dodatkowe cyfry kolejnymi lite­
wiada dziesiątkowemu: 213+ 210+ 29+ 28+ 25+ 2ł + rami alfabetu: 10 = A, 11 = B, 12 = C, 13 = D, 14 =
+ 2Z+ 2\ tj. 10037. Nieco trudniej zamieniać zapis = E, 15 = F. Takie oznaczenia występują na ogół
dziesiątkowy liczby na dwójkowy. Kolejne cyfry w tych kalkulatorach, które mają wbudowany
rozwinięcia dwójkowego są bowiem kolejnymi układ pozwalający przeliczać liczby dziesiątkowe
resztami z dzielenia danej liczby przez coraz wy­ na szesnastkowe i z powrotem. Używając wskaź­
ższe potęgi dwójki. Oto przykład: nika HEX na oznaczenie układu szesnastkowego
4227: 2 = 2 1 1 3 reszta 1 mamy na przykład: i
2 1 1 3 : 2 = 1056 reszta 1 DEC = + ^DEC *
1 0 5 6 : 2 = 528 reszta 0
5 2 8 : 2 = 264 reszta 0 1987dec= 7.16V + 12.16dec + 3DEC= 7C31)n„
2 6 4 : 2 = 132 reszta 0 31dec —32 - 1DEC—1FHEX,
132:2 = 66 reszta 0 4294967295dec = FFFFFFFFHEX=
66 : 2 =
33 : 2 =
33 reszta 0
16 reszta 1
= liiiiiiim iim iiim iiu iim i
16:2= 8 reszta 0
(trzydzieści dwie jedynki).
8:2= 4 reszta 0 Widzimy więc, że długie liczby dziesiątkowe
4:2= 2 reszta 0 skracają się znacznie, gdy przejdziemy do zapisu
2:2= 1 reszta 0 szesnastkowego. Cena, jaką za to płacimy, jest
1:2= 0 reszta 1 stosunkowo niewielka. Po prostu tabliczka mno­
skąd odczytujemy: 4227DEC= 10000100000011B1N; żenia (jakiej musiałyby się uczyć dzieci w szko­
DEC i BIN oznaczają układy pozycyjne, w których łach), ma nie 92= 81 pozycji, lecz 152, czyli 225.
zapisana jest dana liczba. Choć rachunki są bar­ W tabliczce tej wielokrotności ósemki można
dzo proste, jest ich dużo i zamiana np. pięciocyfro- zapisać za pomocą tylko „starych” cyfrO, 1,2,3,4,
wej liczby dziesiętnej na dwójkową trwa przy 5, 6, 7, 8, podobnie jak w układzie dziesiątkowym

Tabela 1
Tabliczka mnożenia w szesnastkowym układzie pozycyjnym

1 2 3 4 5 6 7 8 9 A B C D E F
1 1 2 3 4 5 6 7 8 9 A B C D E F
2 2 4 6 8 A C E 10 12 14 16 18 1A 1C 1E
3 3 6 9 C F 12 15 18 1B 1E 21 24 27 2A 2D
4 4 8 C 10 14 18 1C 20 24 28 2C 30 34 38 3C
5 5 A F 14 19 1E 23 28 2B 32 37 3C . 41 46 4B
6 6 C 12 18 1E 24 2A 30 36 3C 42 48 4E 54 5A
7 7 E 15 1C 23 2A 31 38 3F 46 4B 54 5B 62 69
8 8 10 18 20 28 30 38 40 48 50 58 60 68 70 78
9 9 12 1B 24 2B 36 3F 48 51 5A 63 6C 75 7E 87
A A 14 1E 28 32 3C 46 50 5A 64 6E 78 82 8C 96
B B 16 21 2C 37 42 4B 58 63 6E 79 84 8F 9A A5
C C 18 24 30 3C 46 54 60 6C 78 84 90 9C A8 B4
O 0 1A 27 34 41 4E 5B 68 75 82 8F 9C A9 B6 C3
E E 1C 2A 38 46 54 62 70 7E 8C 9A A8 B6 CA D2
F F 1E 2D 3C 4B 5A 69 78 87 96 A5 B4 C3 D2 E1

92
 Tabtla 2 rabata 3 - wszystkie iloczyny cząstkowe są równe mnoż­
nej i jedyne, o co musimy dbać, to ich odpowiednie
Cyfry szesnastkowe
Potęgi dwójki w układzie
podpisanie jeden pod drugim - to jednak prakty­
w układzie dwójkowym czne wykonanie takiego działania jest na ogół
szesnastkowym
0 0
niełatwe przez swą powolność i monotonność.
Możemy jednak wykorzystać układ szesnastkowy.
1 1 2° - 1
Z układu dwójkowego do szesnastkowego prze­
2 10 2' - 2 chodzi się bardzo łatwo - kolejne bloki czterocy­
3 11 2* - 4 frowe stają się kolejnymi cyframi liczby szesna­
4 100 23 - 8 stkowej (tabela 2). A zatem, aby wykonać napisa­
5 101 2* - 10 ne wyżej mnożenie liczb dwójkowych, można:
6 110 2® - 20 1) zamienić je na szesnastkowe: 10100101111 —
7 111 2® - 40 = A5FHEX,
8 1000 27 - 80 1001101BjN - 4D hex.
9 1001 2" - 100 2) 2 układu szesnastkowego przejść na dzie­

A 1010 2a - 200
B 1011
C 1100
D 1101
E 1110
F 1111
dziewięć pierwszych wielokrotności piątki nie
wymaga użycia cyfr 8,7,8 i 9, W ostatnim wierszu
tabeli 1 widzimy podobną regularność, jaka ma
miejsce w ostatnim rzędzie dziesiątkowej: pierw­
sze cyfry wielokrotności F rosną za każdym razem
0 jednostkę, drugie zaś maleją.
Nie znajdziemy w szesnastkowej tabliczce mno­
żenia liczb 2,3, 5,7,B, D, 11,17,1D, 1F, 25,29,2B,
2F, 35, 3B, 3D - to są bowiem liczby pierwsze,
znane w dziesiątkowym zapisie jako 2, 3, 5, 7,11,
13, 17, 23, 29, 31, 37, 41, 43, 47, 53, 59, 61. Liczba
jest pierwsza albo nią nie jest niezależnie od pod­
stawy układu numeracji, wjakim ją zapiszemy. To
dość zrozumiałe. Wogóle zauważmy, że cała mate­
matyka pozostałaby taka sama, gdybyśmy pewne­
go dnia przeszli na szesnastkowy układ pozycyjny.
Pozostałaby taka sama i cała nauka, i pewnie
jedyne, co by się zmieniło w codziennym życiu, to
liczba różnego rodzaju obchodów jubileuszowych
1rocznic.
Kalkulator z wbudowanym układem szesna­
stkowym może się przydać do przespieszenia wy­
konywania działań w układzie dwójkowym. Choć
mnożenie dwójkowe jest teoretycznie bardzo
proste:
101001011111
x 1001101
101001011111
101001011111
101001011111
lo io o io m u
siątkowy:
AŚF hex ~ 2655 dec * 4D H:ex & 7? dec »
3) wykonać mnożenie dziesiątkowe 2655 x 77 =
= 204435,
4) wynik zamienić za pomocą kalkulatora na
układ szesnastkowy, a potem z powrotem na
dwójkowy: 204435DEC * 31E63hex -
= 110001111010010011BIN.
Podobnie obliczamy np. 10101BIn x HIOOIbin *
= 15hex x ?9heh - 2I deo x 121dec = 2541DEC =
= 9EBh£X = lO U lU O lO llw ,
W żadnym z języków, którymi posługują się
ludzie na Zifemi, nie znaleziono śladów szesna­
stkowego układu numeracji (francuskie gua rte-
~vingt, to jakby pozostałość układu dwudziestko­
wego, rzymska dziesiątka jest złożona z dwóch
piątek, co może pochodzić od układu piątkowego.
W językach niektórych plemion indiańskich ma­
my jakby dwójkowy system liczenia, a sześćdzie-
siątkowy przy oznaczaniu godzin, minut i se­
kund). Ten układ jest wyraźnie „stworzony dla
komputerów” i jako taki będzie zapewne wchodził
w coraz powszechniejsze użycie.
Na zakończenie artykułu kilka zadań arytmety­
cznych, związanych z szesnastkowym układem
zapisywania liczb.
1, Zamienić na układ dziesiątkowy 1 6 2 0 7 ^ ,
F423Fkex, BAOBABhex.
2. Zamienić na układ szesnastkowy: 01166,
47802,47818.
3. Wykonać mnożenie 9E x E8.
4* Przepisać w układzie szesnastkowym depeszę:
10 192 47808 03818 47802 03546 12192683 208
45242.
5, Wykazać, że w szesnastkowym układzie pozy­
cyjnym 72 + 182 = 192.
Odpowiedzi na zadania znajdziecie na s. 83

110001111010010011 Michał Szurek

\
93
 PROGRAM KonwersjaProstoduszni;
VAR Liczba, i : INTEGER;
Cyfry : ARRAY[Q.,15] OF CHAR;
REGIN
Kurs języka Pascal Cyfry:= ' i: * 15;
WRITE('Dziesiętnie: ') ; READ(Liczba);
Część 15 WHILE Liczba > 0 DO BEGIN
C y fry fil:= CHR(Liczba NGD 2M8);
Ponieważ poznaliśmy już zasady def ihiowania w języku Liczba:= Liczba DIV 2;
Pascal procedur i funkcji, pora zacząć intensywnie ko­ ii3 i-1;
rzystać z nowych narzędzi. END;
WRITELN; WRITE*'Dwojkowo: *,Cyfry);
Jedną z najciekawszych i bardzo mocnych metod pro­ END.
gramistycznych, dostępnych w Pascalu m.in. przez istnie­
nie zmiennych lokalnych, jest rekursja (rekurencja). Pole­
ga ona na tym, że procedura może W trakcie realizacji
odwoływać się do samej siebie. Innymi słowy, zanim Reszta z dzielenia zamieniana jest na kod ASCII odpo­
zakończy się jedno wywołanie procedufy, już rozpoczyna wiedniej cyfry (przez dodanie kod u cyfry ’0’). Kolejne cyfry
się drugie. Proces ten nie może oczywiście występować są wpisywane do tablicy: Cyfry, poczynając od prawej.
w nieskończoność, gdyż nastąpiłoby przepełnienie pa­ Zmienna: Jspełnia funkcję wskaźnika pierwszego, wolne­
mięci (przy każdym wywołaniu potrzebha jest dodatkowa go miejsca w tablicy i początkowo wskazuje pole ostat­
pamięć na zmienne lokalne itd.). Procedury korzystające niego znaku. Realizacja zadania wymagała jednak wpro­
z rekursji muszą mieć specjalną konstrukcję - wywołanie wadzenia kilku pomocniczych zmiennych, co maskuje
rekurencyjne musi odbywać się warunkowo. istotę algorytmu. Rozwiążemy teraz problem konwersji
posługując się rekursją.
Za przykład praktycznego zastosowania rekursji nie­
chaj posłuży program do zamiany liczb dziesiętnych na
dwójkowe. Najprostsza, i zarazem ogólna metoda prze­
kształcania liczby na odpowiadającą jej postać symboli­
czną (ciąg cyfr) w dowolnym systemie pozycyjnym, pole­
ga na kolejnym dzieleniu z resztą liczby przez podstawę PROGRAM Konwersjal0na2j
systemu (w naszym przypadku: 2). Fteszty z dzielenia VAR Liczba : INTEGER;
przedstawiają wartość kolejnych cyfr, poczynając od naj­
mniej znaczących. Dzielenie należy zakończyć w chwili, PROCEDURĘ PostacDwojkowalt: INTEGER);
gdy dzielna osiągnie wartość.
BEGIN
IF i > 0 THEN BEGIN
Fakt, że otrzymujemy cyfry poczynając od najmniej Postadtoojkowad DIV 2);
znaczących, utrudnia wyprowadzanie liczby. WRITE wy­ WRITE(i MOD 2);
prowadza dane od lewej do prawej, tyfnczasem my uzy­ END
skujemy znaki w odwrotnym porządku. Możliwym pros­ END;
tym wyjściem jest gromadzenie cyfr, np. w tablicy znako­
wej, a następnie wyprowadzenie gotowego ciągu BEGIN
znaków: NRITEdDziesietme: ')? READ(Liczba);
WRITELN; WRITEfDwojono: *);
PostacDwojkowa(Li czba);
END.

Zadaniem procedury: PostacDwojkowa, jest wpro­

wadzenie ciągu cyfr. przedstawiających jej argument
w postaci dwójkowej. Jej działanie jest niezwykle proste.
Najpierw sprawdza, czy argument jest zerowy. Jeśli tak.
nie ma sensu nic wyprowadzać. Jeśli argument jest do­
datni, procedura NAJPIERW zieca wyprowadzenie posta­
ci dwójkowej liczby, uzyskanej z całkowitego dzielenia
argumentu przez 2 (I DIV 2), a DOPIERO POTEM wypro­
wadza ostatnią cyfrę, odpowiadającą reszcie z wykonane­
go dzielenia (I MOD 2). W ten sposób cyfra ta znajdzie
się PO PRAWEJ cyfr odpowiadających ilorazowi całkowi­
temu (I DIV 2).

Aby wyprowadzić wartość ilorazu, procedura: Poatac-

Dwojkowa odwołuje się do siebie samej, co właśnie jest
istotą rekursji. Argument wywołania jest jednak inny niż
poprzednio - prostszy. Przekazanie wartości parametru
odbywa się przez wartość - to także jest nieodłącznym
atrybutem rekursji. Wskutek tego użyta do przekazania
zmienna f pełni w podprogramie rolę zmiennej lokalnej.

94
 Przy każdym kolejnym wywołaniu zostanie oczywiście
utworzona nowa kopia zmiennej I, dostępna tylko na
danym poziomie wywołania. Tak wiec w pewnym momen­
cie w pamięci komputera znajduje się szereg wartości,
reprezentujących zmienną i w każdym z wykonanych
wywołań procedury PostacDwo|kowa. Procedura ta bę­
dzie wywoływana z własnego wnętrza raz za razem, jed­
nak wartość parametru I wskutek wykonywanego pod­
czas wywołania dzielenia będzie coraz mniejsza, Kiedy
wartość parametru osiągnie 0, kolejne, rekursyjne wywo­
łanie już nie nastąpi, a zamiast niego nastąpi seria kolej­
nych powrotów z coraz to wyższych poziomów wywoła­
nia. Po każdym powrocie wywołująca procedura wypro­
wadzi pojedynczą cyfrę. Nietrudno zauważyć, że zagnież­
dżonych wywołań będzie tyle, Ile jest cyfr znaczących
w dwójkowej postaci liczby.
Oprócz rekursji procedur można korzystać także z re-
kurencyjnego wywołania funkcji. Za przykład niech po­
służy funkcja wyznaczająca iloczyn wszystkich liczb natu­
ralnych od 1 do n, czyli po prostu n ! : 1 ł 2*3'...*n. n! można
przedstawić w formie iloczynu: n*(n-1)!. Zapis ten jest
rekurencyjny sam w sobie! Wynika z niego, że dla oblicze­
nia nl wystarczy pomnożyć n prźez wartość silni z liczby
0 1 mniejszą. Zdefiniujemy więc rekurencyjną funkcję
Silnia, mnożącą swój argument n przez silnięz (n -1 }, przy
czym do obliczania (n-1)! wywołuje samą siebie. Kres
wywołań nastąpi w chwili, gdy wartość (n-1) osiągnie 1
1stanie się wartością silni z siebie samej:
PROGRAM W artoscSilrri;
VAR n: INTEGER;
FUNCTION $i1rvia(n: INTEGER): REAL;
BEGIN
IF n>i M N S iln ia :* n *S iln ia (n -i)
ELSE S iln ia :* 1
END;
BEGIN
NRITECNartosc n: '); READ(n);
WRITELN?
WRITE(n,' ! * ’ ,S iln ia (n ):12:0)
EW.
Program radzi sobie poprawnie także z argumentem
zerowym (0! z definicji wynosi 1). Warto zwrócić uwagę,
że zastosowanie rekursji w programach: Konwersja
i WartoscSllnl pozwoliło wyeliminować wszystko, co nie­
istotne z punktu widzenia algorytmu: zmienne pomocni­
cze, dodatkowe podstawienia, itd. Podobne zjawisko wy­
stąpi także w następnym programie, wyznaczającym licz­
bę możliwych podziałów wskazanej wartości naturalnej
na składniki naturalne.
Liczbę np. 4 można rozłożyć na składniki na 5 spo­
sobów: (4), (3 + 1), (2 + 2), (1 + 1 + 2), (1 + 1 + 1 + 1).
Wraz ze wzrostem wartości liczba możliwych podzia­
łów szybko się powiększa. Aby rozwiązać problem, zasta­
nówmy się najpierw nad zadaniem cząstkowym: na ile
sposobów można podzielić liczbę naturalną a na składni­
ki nie większe od liczby b? Można wyróżnić pięć przypad­
ków:
1. b =1; liczba podziałów = 1. Liczba rozkłada się na
same jedynki.
2. a= 1; liczba podziałów = 1. Nie może istnieć więcej
składników naturalnych!
3. a<b ; odpowiada przypadkowi a - b . Składnik natural­
ny nie może być większy od sumy!
4. a=b ; liczba podziałów jest o 1 większa od liczby
podziałów dla przypadku, gdy b = a -1 . Wynika to z fak­
tu, że należy doliczyć jeszcze jeden podział z pojedyn­
czym składnikiem, równym a.
5. a>b; ogólna liczba podziałów jest sumą liczb w dwóch
przypadkach: gdy b1- b - 1 zaś a1*® oraz gdy a '- a - b ,
b '=b. Wypływa to z faktu, że każdy podział a z najwię­
kszym składnikiem >=*b można zakwalifikować do
dwóch przypadków: składnik b zawiera się w podziale,
albo nie.
Po uważnym rozpatrzeniu powyższych zależności nie­
trudno zauważyć, że i tu zachodzi rekursja. Aby uniknąć
nadmiaru instrukcji warunkowych, wprowadzimy funk­
cję: znak, wartościującą znak parametru. Funkcja: Po­
dział rekurencyjnie wywołuje samą siebie aż do takiego
uproszczenia sytuacji, w którym liczba podziałów wynie­
sie 1. Następnie, w trakcie kolejnych powrotów, w drodze
analizy występujących na każdym poziomie wariantów
doliczane są kolejne, możliwe podziały. Największą sen­
sowną daną dla programu jest liczba 39 (31185 po­
działów!).
PR06RAM LiczbaPodziałow;
TYPE Signum* (ujemny, zero, dodatni)?
VAR l i INTEGER?
FUNCTION Znak(ni INTEGER)r Signum;
BEGIN
IF n=G THEN Znak!* zero
ELSE i f n>0 THEN Znak!* dodatni
ELSE Znak!* ujeany
m-,
FUNCTION Podział(a, b:INTEGER): INTEGER;
BEGIN .
IF (a=l) 0R (b*l) THEN Podział:* \
ELSE CASE Znak(a-b) 0F
dodatni: Podział:* Podział(a,b-l) +
Podział(a-b,b);
ujaany : Podział:* Podział(a, a);
zero : Podział:*Podział(b,a-l)+1
END
END;
BEGIN
WRITETLiczba:'); READ(l); NRITEC ma');
WRITE(Podział(ł,ł):7,' podziałów')
END.
Korzystając z rekursji w języku TURBO-PASCAL należy
pamiętać o wyłączeniu absolutnej adresacji za pomocą
przełącznika $A. Pierwszy wiersz programu powinien
wtedy wyglądać np. tak:
($A—)
Rekursja w Pascalu przeważnie nie przyczynia się do
wzrostu efektywności działania programów. Przeciwnie,
kolejne wywołania i związane z nimi operacje rezerwacji
pamięci dla nowych zmiennych lokalnych, zwalniają pra­
cę programu i zwiększają zapotrzebowanie na pamięć
operacyjną. Znaczenie rekursji polega jednak głównie na
zwiększeniu przejrzystości programów i ich bardziej na­
turalną konstrukcję. Naturalnie, użycie rekursji nie za­
wsze jest celowe. Tam jednak, gdzie rozwiązanie proble­
mu można rozłożyć na szereg elementarnych kroków,
wykonywanych kolejno na coraz prostszym obiekcie,
użycie rekursji może dać interesujące rezultaty. Do rekur­
sji powrócimy za miesiąc.
Roland Wacławek
95

„BLACKBIRD" = CZARNY PTAK
Specjalne samochody oczyszczają pas startowy kali­
fornijskiej bazy lotniczej Beale AFB. Nie może pozostać
na nrm nawet kamyczek. Operacja taka wykonywana jest
każdorazowo, gdy do lotu są przygotowywane samoloty
Lockheed SR-71. Obok jednego z nich technicy krzątają
się już od kilku godzin. Tymczasem obaj członkowie
załogi (pilot i operator aparatury zwiadowczej) przecho­
dzą badania lekarskie i przygotowanie przypominające
chwile poprzedzające rozpoczęcie lotu kosmicznego
przez astronautów. Analogie sięgają dalej - ich skafandry
są takie same jak te, które były używane w pierwszych
lotach wahadłowców. SR-71 nosi nieoficjalną nazwę
„Blackbird" (Czarny Ptak), co można m.in. wytłumaczyć
ciemnogranatową barwą samolotu pomalowanego spe­
cjalną farbą dla pochłaniania promieniowania wysyłane­
go przez radary przeciwnika i dla ułatwienia emisji ciepła
z powierzchni nagrzanej do wysokiej temperatury pod
wpływem tarcia powietrza w locie z ogromnymi prędkoś­
ciami.
,,Blackbird" rozpędza się na pasie startowym i wznosi
w powietrze. Na wysokości 5000 m czeka na niego samo-
96
lot-cysterna Boeing KC-1350 „Stratotanker", „ Black­
bird” nigdy nie startuje z pełnymi zbiornikami, musi więc
uzupełniać zapas paliwa w locie, Po odłączeniu od sztyw­
nego przewodu paliwowego „Stratotankera" rozpędza
się on do trzykrotnej wartości prędkości dźwięku, wcho­
dzi na pułap ok. 20000 m i kieruje ku celowi misji
zwiadowczej. W czasie lotu powierzchnia ,,B1ackbirda”
nagrzewa się do temperatury ok. 300°C, a wnętrza jego
silników aż do 50Q°C. Skrzydła samolotu są integralnymi
zbiornikami paliwa, które pełni jednocześnie rolę substa­
ncji chłodzącej. Stosowane paliwo węglowodorowe JP-7«
charakteryzuje stę wysoką temperaturą zapłonu. Konstru­
kcja samolotu w większej części wykonana jest ze stopu
oznaczonego Beta B-120. Charakterystyczny spłaszczo­
ny kształt kadłuba pochodzi od ciągnących się wzdłuż
niego bocznych powierzchni aerodynamicznych.,.Black­
bird" jest wyposażony w niezwykły rodzaj napędu: we
wnętrzu każdej z dwóch ogromnych gondoli silnikowych
jest zainstalowany jednoprzepływowy silnik odrzutowy
J 85. Pierścieniową przestrzeń między silnikiem turbo­
odrzutowym a konstrukcją gondoli zajmuje silnik strumie­
niowy. Rozmiar wlotów powietrza jest regulowany za
pomocą ruchomych stożków. Przy prędkościach odpo­
wiadających liczbie Macha 3 duża część strumienia kieru­
je się do obszaru silnika strumieniowego.
SR-71 powstał w pierwszej połowie lat sześćdziesią­
tych w supertajnej wytwórni Lockheeda w Burbank w Ka­
lifornii nazywanej „Skunk Works" (Zakłady Skunksa).
Zespołem konstrukcyjnym kierował twórca wielu słyn­
nych samolotów Lockheeda - Clarence L. Johnson. Przez
całe lata „przecieki" informacji na temat tego niezwykłe­
go samolotu były nadzwyczaj skromne Do dnia dzisiej­
szego jest on najlepszym samolotem zwiadowczym na
Zachodzie. Ważny atut „Blackbirda" to jego prędkość. Na
przykład 26 iipca 1976 r. przeleciał on dystans Londyn-
Los Angeles ze średnią prędkością 3145 km/h. Do niego
należy również rekord wysokości lotu poziomego wyno­
szący 25 929,03 m ustanowiony tak?e w 1976 r. Do nie­
dawna twierdzono, że dalszy rozwój samolotów zwiadow­
czych nie ma przyszłości wobec rozwoju sztucznych
satelitów. Dziś, gdy istnieją skuteczne środki zwalczania
tych ostatnich (np. wypróbowane ostatnio rakiety ASAT)
opinia ta nie wydaje się być tak uzasadniona.
(jnkz)

FORD BRONCO II
Zbliżone podejście do konstrukcji
pojazdów wcale nie musi oznaczać
ich podobieństwa. Łatwo to zauwa­
żyć porównując samochody zbudo­
wane po obu stronach Atlantyku.
Z reguły te pochodzące ze Stanów
Zjednoczonych są większe, cięższe
i wyposażone w silniki o wyższych
pojemnościach skokowych. Wynika
to z bardzo wielu powodów. Przede
wszystkim jednak z faktu, że w okre­
sie rozwoju motoryzacji dążenie do
obniżenia kosztów produkcji pojaz­
dów amerykańskich skłoniło wytwór­
ców do stosowania tych samych silni­
ków w samochodach osobowych
i ciężarowych. Tym samym, pojazdy
osobowe musiały być większe niż ich
odpowiedniki europejskie. Tak dzieje
się do dzisiaj, zwłaszcza że łatwiej
w przypadku większych samochodów
spełniać coraz ostrzejsze normy bez­
pieczeństwa i zapewnić użytkowni­
kom wysoki komfort jazdy. Dotyczy to
oczywiście również samochodów do­
stawczych jak i terenowych.
Amerykański mały samochód tere­
nowy ma prawie takie same wymiary
jak typowy jego odpowiednik euro­
pejski. Ford Bronco H, dla przykładu,
ma długość 4023 mm. szerokość 1730
mm i wysokość 'i750 mm, a uważany
jest za mikrusa wśród amerykańskich
terenówek. Oczywiście stylizacja
nadwozia rozwiewa wszelkie wątpli­
wości, codo pochodzenia tego pojaz­
du. Masywny i prostopadlościenny
przód, olbrzymie zderzaki i wyprofilo­
wane błotniki nadają temu samocho­
dowi swoisty charakter.
Nadwozie Bronco jest bardzo ma­
sywne, a jednocześnie dobrze prze­
szklone. Ograniczenie liczby drzwi do
trzech pozwoliło wprowadzić gięte
szyby boczne zaczynające się tuż za
słupkiem środkowym, a kończące się
przed tylnym. Dostęp do bagażnika
umożliwiają obszerne drzwi tylne się­
gające aż do zderzaka lub. gdy zacho­
dzi potrzeba włożenia lub wyjęcia
drobnego bagażu, ich otwierana szy­
ba. Równie łatwy jest dostęp do ba­
gażnika (o pojemności 603 dema, gdy
chodzi o dwusiedzeniową wersję po­
jazdu) lub do siedzeń drugiego rzędu
(bagażnik ma wówczas pojemność
238 dm3), po odchyleniu foteli przed­
nich. Ich specjalne przegubowe za­
mocowanie pozwala przesunąć do
przodu zarówno siedzenie, jak i opar­
cie. Klasycznie natomiast rozwiązano
tablicę rozdzielczą, mającą również
amerykański charakter z uwagi na po­
krycie tablicy materiałem drewnopo­
dobnym.
Elementem nośnym Forda Bronco
jest rama wykonana z grubościen-
nych wytłoczek z pięcioma poprzecz­
kami. Nadwozie izolowane jest od niej
gumowymi podkładkami. Koła tylne
zawieszone są zależnie. Elementami
sprężystymi są w tym przypadku kla­
syczne resory podłużne. Niezależne
jest natomiast zawieszenie kół przed­
nich z masywnymi wahaczami, które
współpracują ze sprężynami śrubo­
wymi.
Do napędu Bronco II przewidziano
jeden z dwóch silników: gaznikowy
V6 o pojemności skokowej 2.8 drcP
lub czterocylindrową rzędową, turbo­
doładowaną jednostkę wysokopręż­
ną 2,3 dnrP. Oba silniki współpracują
z układem napędowym 4 x 4 wyposa­
żonym w dwustopniowy reduktor, po­
zwalający zwiększyć właściwości
trakcyjne pojazdu w trudnych warun-.
kach drogowych. W obu też przypad­
kach stosowana jest czterobiegowa
skrzynia przekładniowa.
Ze względu na dobrą dynamikę
Bronco wprowadzono w jego ukła­
dzie hamulcowym wentylowane tar­
cze kół przednich. W kołach tylnych
pozostawiono natomiast klasyczne
bębny. Dynamika to nie jedyna zaleta
tego Forda. Mały rozstaw osi, równy
2390 mm i dopracowany układ kie­
rowniczy gwarantują dużą zwrotność
tego pojazdu. Średnica zawracania
wynosi bowiem zaledwie 8.2 m
Jerzy Borkowski
Indeks 3 6 5 4 0