Automatyczny aparat
do sprzedawania gazet...
CZERWIEC 1887 r.
Oświetlenie elektryczne...
... odniosło w Petersburgu
stanowcze zwycięstwo nad
gazem* Na posiedzeniu
,.dumy” miejskiej propozy­
cje Towarzystwa oświetle­
nia elektrycznego ^Sie­
mens i Halske” zostały
przyjęte znaczną większoś­
cią głosów.
„Kraj"
5 czerwca 1887 r.
Posiedzenie
muzykałno-elektryczne
We czwartek odbyło się
w Paryżu w Tow. geogr. po­
siedzenie muzykalno-elek-
tryczne. Saint-Saens im­
prowizował na fortepianie,
a „melograf”, mały przy­
rząd, wynalazku inż. Car-
pentier, równocześnie ste­
nografował tę muzykę za
pomocą elektryczności. Za­
raz potem założono wstęgę
papieru, na której była ta
muzyka odbitą do „melo-
tropu” - drugi wynalazek
Carpentiera, przystawiono
„melotrop” do fortepianu
i muzyka ta sama została
najdokładniej mechanicz­
nie odegraną. Toż samo po­
wtórzono z kompozycyą
Pfeiffra. Zdumienie po­
ważnego auditorium nie
miało granic. Czyliż to nie
cuda? Można sobie n.p. od
Rubinsteina zamówić kon­
cert - przyśle wstęgi papie­
ru, a „melotrop” je odegra
z matematyczną- dokład­
nością. Nie jest to anegdota,
lecz poważna, stwierdzona
prawda.
„Czas"
17 czerwca 1887 r.
Kombinacyj nastręcza się blicznego, pod zarządem
tu bardzo wiele i kto wie, miejscowego Urzędu tele­
czy kiedyś wynalazek p. graficznego, a to w razie
... wynalazł niejaki p. Gal- Chełmickiego nie stanie się udowodnionej tego zakładu
land w Lyonie. Aparat ten źródłem jakiejś nowej sztu­ potrzeby. Gdy sprawa ta
składa się ze skrzynki, ki pośredniej między rzeź­ jest nader wielkiej donio­
w której są gazety; za wsu­ bą a malarstwem wykony- słości dla naszego miasta,
nięciem, do przeznaczone­ wanem metalami na meta­ założenie telefonów rządo­
go na ten cel otworu, mone­ lach. Znana warszawska wych zależeć będzie od
ty, odpowiadającej cenie fabryka Norblina i Werne­ ilości zgłoszonych abonen­
jednego egzemplarza ra przyszła już wynalazcy tów. Gdy koszta urządzenia
dziennika, ukazuje się z pomocą i utworzyła na podobnego za staraniem
w szparce, znajdującej się jego wyłączny użytek osob­ rządu będą jak najprzystę­
w dolnej części skrzynki, ne laboratoryum. pniejsze, przeto spodzie­
żądany egzemplarz pisma, »Tygodnik” wać się należy, że osoby in­
który należy już tylko wy­ 18 czerwca 1887 r. teresowane w dobrze rozu­
jąć. Tytuł gazety i cena mianym własnym i ogól­
*umieszczone są na szyldzi- Telegrafy pożarne nym interesie, zechcą się
kach do skrzynki przytwie­ jak najliczniej zgłosić, aby
rdzonych. Galland buduje Gmina m. Krakowa urzą­ tę tak ważną ze względów
dza dla zabezpieczenia
miasta od pożarów oraz komunikacyjnych i handlo­
wych dla naszego miasta
w celu umożebnienia jak
najszybszego ratunku na instytucyę, jak najspiesz­
wypadek pożaru w mieście niej w życie wprowadzić.
Krakowie, osobne linie te­ „Czas"
legraficzne dla połączenia 18 czerwca 1887 r.
niektórych realności, w Mur chiński...
których umieszczone będą
automaty pożarne, ze straż­ ... obejmuje, według obli­
czenia pewnego inżyniera
nicą pożarną miejską. Dla
też skrzynki zawierające przymocowania potrzeb­ amerykańskiego, który wi­
dział budowle ową, 18 mi­
kilka oddzielnych fachów nych drutów, zachodzi nie­
na różne gatunki gazet. zbędna konieczność wbicia
Gdy zapas 100 do 300 egze­ haków na facyatach fronto­
mplarzy zostanie wyczer­ wych niektórych domów
pany, otwór na pieniądze „Czas"
zamyka się automatycznie 19 czerwca 1887 r.
„Czas"
9 czerwca 1887 r. Przenoszenie głosu
Technik warszawski, p Pa-
O ważnym wynalazku lionów metrów , kubicz-
jerski, wynalazł nowy przy­
rząd do przenoszenia głosu, nych, gdy tymczasem n.p.
Wychowaniec b. szkoły działający na odległość zawartość wielkiej pirami­
głównej warszawskiej, p. 3500 wiorst. Okazuje się dy wynosi 241 000 metrów
Jan Chełmie ki po wielolet­ więc, że odległość między kubicznych. Materyał spo-
nich badaniach i próbach trzebowany do wzniesienia
doszedł sposobu wykony­ sławnego muru chińskiego
wania galwanoplastyczne- wystarczyłby do zbudowa­
go rysunku w trzech ty­ nia muru, okalającego całą
pach. Wykonywa mianowi­ kulę ziemską, a posiadają­
cie: typ „gładki’', w którym cego 1 m 30 centm. wyso­
na blasze n.p. srebrnej kości i 60 centm. grubości.
znajduje się rysunek złoty, Koszta wzniesienia chińs­
jak drzeworyt na papierze, kiego muru, według tegoż
typ „wklęsły”, który wy­ samego inżyniera, wynoszą
gląda jak robota grawer­ tyle, ile koszta budowy ca­
ska. I wreszcie najpiękniej­ Paryżem a Brukselą nie jest łej amerykańskiej sieci ko­
szy typ „wypukły”, który dla telefonu maksymalną, lejowej, obejmującej
n.p. na srebrnej blasze daje za jaką po otwarciu tej linii 160 000 klmtr. przestrzeni.
złoty rysunek wypuk-y. Te telefoniczną była uważaną. Przytem potężny ów mur
trzy główne typy dzielą się ,. Tygodnik II ustrowany ’' był swego czasu zbudowa­
jeszcze na odmiany, sto­ 18 czerwca 1887 r. ny w przeciągu lat 20-tu
sownie do tego, jakich uży­ i bez zaciągania pożyczki.
Telefony „Czas”
wa się metali do roboty.
Można n.p. na srebrnej bla­ Ministeryum handlu posta­ 22 czerwca 1887 r.
sze otrzymać rysunek pała­ nowiło urządzić w mieście
cu z miedzi, drzew z niklu, Krakowie i okolicy sieć te­ Zebrała:
a ludzi i zwierząt ze złota. lefoniczną dla użytku pu­ Jadwiga Orzechowska
s

TtCSłUK
POPULARNY MAGAZYN
NAUKOWO-TECHNICZNY

Nr $ (462) C ze rw ie c 1987 R ocznik X X X V III

\

Urbanizacja i uprzemysłowienie stworzyły konieczność

uzyskiwania odpowiednio wysokich plonów, aby dostar­
czyć ludziom żywności. To z kolei wiąże się z odpowiedni­
mi zabiegami pielęgnacyjnymi. W czasie li wojny świato­
wej wprowadzono na szeroką skalę syntetyczne pestycy­
dy, które uznano za „cudowne środki" w ochronie roślin.
Obecnie w użyciu znajduje się ok. 40 tys. różnych prepa­
ratów. Na pytania dotyczące zagrożeni a środowiska natu­
ralnego związanego ze stosowaniem pestycydów, próbu­
je odpowiedzieć Zofia Rokita w artykule ,,Z nimi czy bez
nich?” (s. 6).

Często w mowie potocznej używamy słowa kryształ, po­

dziwiając przy tym piękne przedmioty dekoracyjne zdo­
bione zazwyczaj przez dodatkowe rzeźbienie lub rytowa-
nie. A tak naprawdę to wcale nie są kryształy, tylko
kryształowe szkło krzemowo-ołowiowe o dużym współ­
czynniku załamania światła. Kryształ zaś - to ciało w sta­
łym stanie skupienia o uporządkowanej, prawidłowej bu­
dowie wewnętrznej. I właśnie o strukturze kryształu pisze
dr Wojciech Szuszkiewicz w swoim artykule na s. 35, do
którego iektury zapraszamy zainteresowanych.

Jednym z pięknych i pasjonujących zajęć jest majster­

kowanie. W tym numerze „MT" piszemy o kolekcji sta­
rodawnej broni wykonanej samodzielnie przez nasze­
go Czytelnika. O tym wspaniałym, męskim hobby przeczy­
tacie na s. 48.

Nasza okładka: Jeszcze pod parą, lecz to już jeden z os

tatnich... TKt48 na trasie Polanica-Duszniki Zdrój
 SPIS TREŚCI

Artykuły: 2 NIMI CZY BEZ NICH? - Zofia R o k it * ................................................................................................................ 6

WIATROWY NAPĘD STATKU - Miroaław G erlgk................................................................................................
SIMONS BASIC: NARZĘDZIE NIEZNANE (II) - Roland W acław ek....................................................................
MAGIASTRUKTURY KRYSZTAŁU-Wojciech SuszkJewIcz............ ........................................................... 3S

Felieton: TRZECI KONIEC KIJA-Jerzy Klawlńskl................................................................................................................ 3

Opowiadania: DZIEŃ KOBIET - Dariusz Z le n ta lik ...................................................................................................................... 52

N tw a rea tu cle: FREZOWANIE RĘCZNĄ OBRABIARKĄ - Marek S ow a....................................................................................... 55

ELEKTRONICZNY SPRZĘT DLA MAJSTERKOWICZÓW - Jarzy Pietrzyk....................................................... 58
BUDUJEMY MIKROSKOP (dokończenia)-M arek Miś............................................................................. 55

Klub Wynalazców: AKCJA ZIMA (zadanie 421); „UWAGA! TELEWIZOR SIĘ PALI" (rozwiązanie zadania 415) . , 84

Działy: SKRZYNKA ADRESÓW ........................................................ 4

CIEKAWE KSIĄŻKI................................................................................................................................................. 4,41,79
POZNAJEMY SPRZĘT INFORMATYCZNY: DRUKARKA STAR NL-10- Roland W acławek............................ 5
NOWE I NAJNOWSZE........................................................................................................................................... t4
HISTORIA SIĘ NIE POWTARZA: KSIĄŻECZKI LUDZKIE I KSIĘGA NATURY - Henryk H o lle nd er................... 70
POZNAJEMY SAMOCHODY: ROYER 2000-3500 -Zdzlaław P o d b łe ła k l........................................................ 72
KATEDRA FIZYKI: DZIURY.. - Adam M. Grzymała* Andrzej O lezaw akl.......................................................... 74
INFORMIKa.b.c; KURS JĘZYKA PASCAL (10)-R oland W acław ek................................................................. 75
POMYSŁY GENIALNE, ZWARIOWANE I TAKIE SOBIE...................................................................................... 75
ASTRONOMIA DLA WSZYSTKICH: PIERWSZY KROK KU GRANICOM WSZECHŚWIATA - Marek T.
Szczepański........................................ ....................................... * ...................................................................... 86
FIZYKA Z MYSZKĄ: JAK JAJE POSTAWIĆ KOŃCEM SPICZASTYM? -Tadeusz Rzepecki......... .................. 83
ROZMAITOŚCI MATEMATYCZNE: DWA ZADANIA PROBABILISTYCZNE -M ic h a ł S z u re k ......................... 85
CHEMIA NA C.0 DZIEŃ: BADAMY MINERAŁY (I) - Stefan Sakowski................................................................. 88
* FOTÓPORADY; WYWOŁYWANIE BARWNYCH NEGATYWÓW ORWO - Paweł W ó jc ik ............................... 92
BIOLOGlAiROŚLINAA STRES-Alina Kacperaka-Lewak................................................................................ 94

Różne: OBRAZKlZWYSTAWY(KOMPUTEROWEJ)~(jk) . ) ...................................................................................... 15

STATUA WOLNOŚCI: PO R E M O N C IE -(j)........................................... 27
JESZCZE POD PARĄ (cześć 2) - Grzegorz Z a io t............................................................................................... 25
NARTY? NARTY!-(oprać. J).................................................... ....................................................................... *2
WSPÓŁCZESNY TABOR KOLEJEK WĄSKOTOROWYCH-Stefan W eclewski................... 54
MĘSKIE HO BBY-Jerzy K ltw lń s k i.............................................. 45
X p r e s s 1 8 - ( in ) .................................. . . ......................... .............................. * . .. ..................... .................. &

Na okładce; PAROWÓ2 tK t-4 8 .................................................................................................................................................

SĘD2IWY TECHN IK.............................................................................................................................................. ,ł
MERCEDES-BENZ-Jarzy B o rk o w a k l............................................................................................................. IV

Numer Ilustrowali: Julian Bohdanowicz, Jerzy Flisak

'• Fotografie w numerze: ..Du Pont", „Fal da te". „Inter Nationea", Władysław P. Jabłoński. Ryszard Kreysar, Zdzlaław Podblałakl, SULZEH.
Wojciech Szuszkiewicz, „W iadomości Handlowa USA". Grzagorz Zalot, ze zbiorów redakcji.

„Młodego Technika" wydaje Inetytut Wydawniczy „Nasza Księgarnia”

Nada Redakcyjne: doc dr Zygmunt Dąbrowski, In k Jerzy Jasluk, dr Zygmunt Kalisz, mgr Zbigniew Słowiński, mgr i n l Jerzy Słek.
dr Zbigniew Ptochocki, Piotr Postawka, prof, dr hab Andrzej Wróblewski (przawodnlczecy). mgr I n t Roland Wacławek, mgr in*. Grze­
gorz Zaiot.
Zespół Redakcyjny: Młkołaj Oubrawski (kier. działu techn.-organ.), Elżbieta Gaweł (z-ca rad. naczelnego). Władysław P. Jabłoński
(kler. działu graficznego), Jerzy Klawiński (k le r działu łączności z Czytelnikami), Jacek Nowicki (rad. działu Informatyki), Jerzy Pietrzyk
(kler. działu twórczości techn.), Zolla Rokita (red. dziełu nauki). Lidia Sadowska-Szlaga (korekta), Józef Trzionka (red. naczelny).
SteH współpracownicy: Jan Barczyk (znaczki). Jerzy Borkowski (jednoślady), Jacek Ciesielski (Gry z głową), Adam Grzymała, ta d e u lz
Rzepecki, Andrzej Olszewski (fizyka), Henryk Hollender (historia techniki), Eugeniusz Koczorowski (technika morska). Marek Moczulski
(kolejnictwo), Krzysztof Złąclna (kosmonautyka), Jadwiga Orzechowska (Sędziwy Technik). Zdzlaław Podblelakl (motoryzacja), Marek
T. Szczepański (astronomia), Stefan Sękowski (chemie), Michel Szurek (matematyka). Roland Wacławek (informatyka), Paweł W ójcik (Toto),
Grzegorz Zalol (Klub Wynalazców, elektronika), Wojciech Żurek (elektronika).

Adres redakcji: ul. Spasowskiego 4, 00-359 Warszawa lub s k r poczt. 380, 00-950 Warszawa. Telefony: centrala 28-24-31 do 36.
Dział łączności z Czytelnikami (czynny 11-14) wewn. 80. Pozostałe działy: wewn. 4 2 147. Redaktor naczelny: 26-25-27 lub wewn. 87.

Warunki prenumeraty: ogólnie obowiązujące w kraju. Redakcja zastrzega sobie prawo skfacanfa I adiustacji nadesłanych materiałów.
Artykułów nie zamówionych redakcia nie zwraca. Druk: Zakłady Wklęsłodrukowa RSW „Prasa". Zam. 3180. Nakład: 250 315 rgz.

2
 Nie ma to ja k być postronnym obserwatorem! Ostatnio byłem
świadkiem starcia bloku technokratycznego z ekologicznym. O za­
kresie tem atyki sporu i argumentach obu stron nie m uszę Czytelni­
kom „MT” pisać. Faktem pozostaje jednak, że oba stronnictwa
w zacietrzewieniu uchwyciły się każda swego końca kija nie do­
strzegając wcale, że coś oba te końce łączy...
To, że ju ż nie potrafim y żyć bez nowoczesnej techniki, nie
wyklucza oczywiście, że nie potrafilibyśm y się ponownie nauczyć
obywać przynajm niej bez jej znacznej części. Sam mieszkałem przez
dwa tygodnie w domu pozbawionym energii elektrycznej, co zm u ­
szało mnie do prowadzenia wysoce higienicznego trybu życia -
pisałem i czytałem tylko przy świetle dziennym , kładłem się spać
wcześnie i wcześnie wstawałem. Miałem te ż-w zo re m starożytnych
- wiele czasu na przym yślenia - niespieszne i skupione. Z drugiej
jednak strony romantyczne wieczory p rzy świecach bywają na
dłuższą metę dla człowieka prowadzącego zw ykle o tej porze
a ktyw n y (zawodowo!) tryb życia męczące.
Zastanawiające jest, ja k szybko nasiąkamy pew nym i nawykam i
wygodnymi z punktu widzenia codzienności, ale ograniczającymi
i szufladkującym i nasze zachowania. A przecież całe pokolenia
myślicieli zastanawiały się, ja k uczynić nasze człowieczeństwo
pełniejszym i mniej automatycznym w zachowaniach. Różnica
pom iędzy człowiekiem a maszyną polega właśnie na elastycznym
i twórczym działaniu naszego ,,centrum sterowania” - mózgu,
maszyna natomiast biernie powiela czynności, do których została
skonstruowana. Najdoskonalszy kom puter nie potrafi ,, w ym yślić”
nic ponadto, czego go nauczono w procesie programowania, czło­
wiek zaś n u ży się szybko powtarzalnymi czynnościami i dlatego też
skonstruował sobie „zastępców ”, którym rzeczywiście ślepo w nie­
których momentach zawierza. Stw orzył też sobie aparat pojęć,
wzorów, aksjomatów i definicji, które mają mu pomóc w życiu.
Z czasem niestety stały się one prawami, które, sztuczne w
swojej istocie, zaczęły rządzić naszym światem. W efekcie tego
zjawiska, p rzy braku zastosowania indywidualnego podejścia (ach,
to lenistwo!) w ważnych przypadkach, doszliśm y do sprzeczności
i z założeniem, i z tezą naszej definicji życia. Potępiamy wytwory
nauki stworzonej przez naszą cywilizację i nie potrafim y jednocześ­
nie bez nich żyć. K rzyw im y się kupując brzydkie z wyglądu warzy­
wa i owoce, a jednocześnie jesteśm y przeciwni stosowaniu środków
chemicznych przy uprawie i ochronie pięknych (przynajmniej opty­
cznie) ich odmian. Prawo reperkusji, rządzące faktycznie naszym
światem (wiadomo - coś za coś!) nie jest przez nas akceptowane...
Przysłuchując się namiętnej dyskusji ekologów z technokratami
i nie angażując się w spór po czyjejkolwiek stronie uchwyciłem - ja k
m i się wydaje - trzeci koniec kija. Wzorem starożytnych Greków nie
wnikajmy, który koniec kija jest ważniejszy, a postarajmy się go
sensownie podzielić wynajdując dla obu tych poglądów - niezbęd­
nych w dalszym rozwoju cywilizacji - zło ty podział stref wpływów.
Przy takim właśnie podziale to, co technokratyczne będzie oddane
n au cei technice, a to, co ekologiczne-N aturze. Tylko ja k to zrobić?

JE R ZY K LA W IŃ SK I

3
 czuje się przysłowiową nie­ nym okiem Wydawnictw
CIEKAWE miecką konsekwencję i po­ Naukowo-Technicznych.
doskonała wierność ilus­
tracji, czytelny 1jasny druk,
KSIĄŻKI rządek w wyliczaniu po­ Wygląda na to, że poważna trwała „konstrukcja me­
trzebnych chemikaliów i oficyna za lekko potrakto­ chaniczna” książki oraz
Wydawnictwa Nauko­ niezbędnego sprzętu. Nie­ wała młodego odbiorcę. sztywna okładka sprawia­
wo-Techniczne zapropono­ dostosowanie jednak tej po­ (ab) ją, iż obok strony meryto­
wały na przełomie roku zycji przez tłumacza czy, rycznej jest to pozycja cen­
książkę Hermanna Raafa może raczej, przez samo „Fotografia - najbar­ na w bibliotece każdego fo-
„Chemia całkiem prosta”. wydawnictwo do możliwoś­ dziej dostępna z wszystkich toamatora. Tym bardziej,
Jest to tłumaczenie z nie­ ci polskiego czytelnika psu­ form sztuki. To środek wy­ że nie jest dla nas dostępny
mieckiego, a odbiorcą ma je i burzy wspomniany po­ razu, którym może posługi­ oryginał wydahy w Wiel­
być początkujący, bardzo rządek, a miejscami wypro­ wać się amator, on nie po­ kiej Brytanii w 1978 roku.
młody i zupełnie jeszcze wadza jej odbiorcę na che­ trzebuje oni »złotych rąk*, Również cena, nie przekra­
niedoświadczony amator miczne manowce. Przecież ani specjalnych umiejęt­ czająca 1000 zł sprawia, iż
wrażeń natury chemicznej. jeśli w RFN źródłem zaopa­ ności”. Tak o fotografii pi­ pozycja ta jest dostępna dla
Otwiera-się przed nim moż­ trzenia w odczynniki che­ sał we wstępie do swej naszych kieszeni, porów­
liwość wykonania łatwych miczne i pokrewne mate­ książki „Sztuka barwnej nując oczywiście cenę do
i bardzo łatwych doświad­ riały - oczywiście w przy­ fotografii” John Hedgecoe walorów tej książki. Nie­
czeń z dziedziny chemii padku chemika-hobbisty - - brytyjski teoretyk i prak­ stety bardzo mały nakład
nieorganicznej, organicz­ mogą być apteki, o tyle tyk fotografii, profesor (15 tys. - I wydanie, 25 tys. -
nej, chemii fizycznej, a na­ u nas wskazywanie punk­ Królewskiego Instytutu H wydanie) 1 zapewne sto­
wet i z pogranicza bio­ tów aptecznych jako źródła Sztuki w Londynie. sunkowo niewielka część
chemii. nabycia taniny, pyłu żelaz­ Książkę tę mogliśmy po­ nakładu kierowana do na­
Czy książkę tę należy po­ nego, ałunu czy kwasu mle­ znać dzięki radzieckiemu szych księgami ograniczają
lecić czytelnikom „MT”? kowego 1 zalecanego rów­ wydawnictwu „Planeta”, nieco tę dostępność.
Na to pytanie nie da się nież do doświadczeń cukru które już jej drugie wydanie W każdym bądź razie
odpowiedzieć jednoznacz­ trzcinowego, jest delikatnie w języku rosyjskim skiero­ warto jest zdobyć tę książ­
nie. Tak, bo sam fakt poja­ mówiąc wpuszczaniem pol­ wało częściowo na nasz ry­ kę do swojej biblioteki fo­
wienia się na naszym ubo­ skiego czytelnika „w ma­ nek księgarski. tograficznej.
gim rynku wydawniczym liny”. „Sztuka barwnej foto­ John Hedgecoe „Iskuss-
nowej książeczki z tak O tym, że książka napisa­ grafii” jest połączeniem two ewietnoj fotografii”
skromnie dotąd reprezen­ na dla innego czytelnika ciekawego albumu fotogra­ (tłumaczenie z angielskiego
towanej w handlu dziedzi­ wymaga starannej adapta­ ficznego pełnego najlep­ na rosyjski), wydawnictwo
ny upowszechniania chemii cji, przekonujemy się szych przykładów fotogra­ „Planeta” (ZSRR), wydanie
jest zjawiskiem pozytyw­ w sposób wyjątkowo dras­ fii barwnej oraz podręczni- I - 1982, II - 1985, nakład
nym. I równocześnie - nie - tyczny w przypadku jedne­ • ka tej niełatwej formy foto­ wydań I+II 40000 240
bo pojawia się rozczarowa­ go przepisu. Podano w nim grafii. Przejrzystość po­ stron, 472 zdjęcia.
nie, gdyż np. wszyscy czy­ mianowicie dane stojące działu formalnego, bardzo Paweł Wójcik
telnicy bodajże dwunastu w jednoznacznej sprzecz­ bogata ilustracja, w wielu
broszurek o wspólnej na­ ności z polskimi prawami przypadkach wielowarian­
zwie „Chemia dla Ciebie”, i to prawami biorącymi towa, pozwala czytelnikom SlS23W pl|
jak również książeczki w opiekę moralne wycho­ nawet przy nie najlepszej
„Wędrówka w krainę che­ wanie młodego pokolenia. znajomości języka zorien­
a Ui+e^ow\
mii”, nie znajdą w nowo Gdybyśmy mogli doko­ tować się w przedstawia­
wydanej książce absolutnie nywać w księgarniach wy­ nym temacie oraz umożli­ Kol. Paweł Szczyrski, ul.
nic nowego. boru, wówczas nie należało­ wia jego zrozumienie. Jarowita 9A/8, 70-501
Cieszy fakt wydania by tej nowej „Chemii” zale­ Autor kolejno omawia Szczecin, odstąpi kolejkę
przez WNT książki „Che­ cać również z powodu wielu takie zagadnienia jak: typu N (9 mm) PIKO w za­
mia całkiem prosta” w im­ błędów, które zagnieździły czym jest barwa, jak z nią mian za modele samocho­
ponującym nakładzie aż się w niej, za zgodą autora pracować, tonalne.właści­ dów firm: Matchbox, Majo-
100000 . Nasuwa się tu ref­ lub też są autorstwa tłuma­ wości światła, wykonywa­ rette, Corgi lub na innych
leksja, dlaczego prace ro­ cza. Dowiadujemy się, że nie zdjęć w osobliwych wa­ warunkach. Pełny spiB po­
dzimych pisarzy- staniol to to samo co folia runkach świetlnych, świat­ siadanych części kolejki
-chemików dla młodego aluminiowa, a stal to ina­ ło sztuczne, oświetlenie prześle tym wszystkim,
czytelnika wydawane są czej żelazo lub, że można obiektu zdjęcia, materiały którzy załączą znaczek po­
w nakładach nie wyższych wymiennie stosować okre­ barwne i sposoby rejestra­ cztowy.
niż 10-40 tysięcy egzem­ ślenia wosk i stearyna. Za­ cji barwy oraz krótki rys Kol. Zielaskowskl, skr.
plarzy. Nie są one na pewno pomniano, że błon filmo­ historyczny fotografii bar­ poczt. 110, 71-141 Szcze­
ani trochę gorsze od właś­ wych już od dawna nie wy­ wnej. Każdy z tych głów­ cin, poszukuje zachodnich
nie przetłumaczonej na ję­ konuje się z palnego celulo­ nych tematów jest rozbity układów scalonych m. In.
zyk polski pracy Hermanna idu, a w pewnym miejscu na jeszcze cały szereg drob­ z serii 1CL, ICM, jednorzę­
Raafa. Może tylko to, co na­ odsyła się czytelnika po bli­ niejszych i bardziej szcze­ dowych wzmacniaczy mo­
pisano w naszej polskiej ższe informacje do książki gółowych tematów. cy, układów scalonych do
mowie, nie dorównuje cza­ dostępnej w RFN. Atrakcyjna i nie spoty­ sprzętu komputerowego
sem systematyczności wy­ Aż trudno uwierzyć, że kana w naszych księgar­ i gier TV, tranzystorów m.
kładu autora zachodnio- tyle drobnych, a jednocześ­ niach jest szata edytorska cz. mocy i innych elemen­
niemieckiego. W książce nie wstydliwych potknięć tej książki. Bardzo dobry, tów, schematów aplikacyj­
„Chemia całkiem prosta” przemknęło się pod bacz­ albumowy papier kredowy, nych układów ICL i ICM.

4
 fejsu znajduje się ośmiopozycyjny
przełącznik, pozwalający ustawiać
niektóre parametry robocze.

DRUKARKA STAR NL-10 NL-10 może pisać z gęstością 40,

Drukarki STAR NL-10 cieszą się os*
tatnio w Polsce rosnącą popularnoś­
cią. Przyczyniła się do tego w pewnym
stopniu Ich obecność w sklepach za­
opatrzenia górniczego po dość atrak­
cyjnej cenie 145 tys. zł. Mogą je tam
nabywać górnicy* którzy przepraco­
wali odpowiednią liczbę wolnych so­
bót i niedziel.
STAR NL-10 reprezentuje nową ge­
nerację uniwersalnych drukarek mo­
zaikowych, przydatnych zarówno
w warunkach domowych, jak I w wię­
kszości zastosowań biurowych. Cię­
żar drukarki wynosi 6 kg, ma ona
wymiary 400x336x 104 mm, sprawia­
jąc ogólnie bardzo solidne wrażenie.
Ogólna dziewlęcioigłowa głowica
drukuje I pracuje dwukierunkowo,
z maksymalną prędkością 120 zna-
ków/s. Taśma barwiąca szerokości 13
mm jest sklejona we wstęgę Móbiusa
i znajduje się w dużej, łatwo wymien­
nej kasecie. Jej żywotność jest znacz­
na, m.in. dzięki dwustronnemu wyko­
rzystaniu. W razie potrzeby nie trzeba
wymieniać zresztą całej kasety, lecz
jedynie zawarty w jej wnętrzu ładunek
z taśmą barwiącą,
trów roboczych za pomocą przyci­
sków na pulpicie z przodu drukarki.
Diody LED sygnalizują aktualny stan
pracy. Z pulpitu można nie tylko po­
wodować przesuw papieru w obydwu
kierunkach, zmianę gęstości I inten­
sywności pisma I włączać tryb NLQ,
ale i ustawiać marginesy, włączać au­
tomatyczny test iub tryb diagno­
styczny, w którym drukarka drukuje
szesnastkowe kody wszystkich od­
bieranych z interfejBu znaków.
Bardzo ciekawie rozwiązano pro­
blem interfejsu. Większość dotych­
czasowych drukarek produkowano
w kilku wersjach, przeznaczonych dia
różnych komputerów (IBM-PC, Com-
modore, Apple, itd.). W przypadku
NL-10 jest to zbyteczne: moduł inter­
fejsu jest bowiem wymienny - jego
wyjęcie wymaga odkręcenia pojedyn­
czego wkrętu z tyłu obudowy. Dostę­
pne są moduły zgodne ze standardem
EPSON, przeznaczone dla IBM-PC,
C-64/128, Apple itd. Redakcja „Infor-
Mfka” testowała drukarkę z interfej­
sem Centronics, odpowiadającą
standardowi EPSON. W module inter­
48.68.80.96,136 M 60 znaków w wie­
rszu, pismem normalnym, lub z gęs­
tością 80 znaków w wierszu pismem
korespondencyjnym NLQ (tempo
pracy spada wówczas do około 30
znaków/s). Istnieje możliwość defi­
niowania 96 własnych znaków, i to
zarówno w trybie standardowym, jak
i NLQ. W jednej linii można mieszać
znaki definiowane ze znakami ze sta­
łego generatora, a nawet z grafiką.
Przy zmianie generatora ujawnia się
jednak poważny mankament: drukar­
ka za każdym razem cofa głowicę, co
może Istotnie zwolnić wydruk. Jakość
druku jest w każdym razie bardzo
dobra, zwłaszcza w trybie NLQ.
Repertuar kodów sterujących jest
bardzo szeroki, pozwalający użytko­
wać drukarkę praktycznie z każdym
oprogramowaniem, akceptującym
standard EPSON FX-80.
Reasumując: doskonała, nowo­
czesna i uniwersalna drukarka do
biura, klubu, a także dla bardziej wy­
magającego amatora.
Roland Wacławek

NL-10 ma obok wałka także inte­

gralne traktory dla papieru obrzeżnie
perforowanego (składanki) szerokoś­
ci 4 -1 0 cali. Przy silnej głowicy dru­
karka może drukować do dwóch kopii
oprócz oryginału, przy czym jakość
kopii jest bardzo dobra. Prowadzenie
papieru jest pewne I niezawodne, a je­
go zakładanie nieskomplikowane,
niezależnie od aktualnego położenia
głowicy drukującej.

Znacznym ułatwieniem w zakłada­

niu pojedynczych kartek jest półauto­
matyczny podajnik papieru. Wystar­
czy wsunąć początek kartki w szczeli­
nę I przesunąć dźwignią. Papier zo­
stanie wtedy wciągnięty pod wałek,
a jego górna krawędź zajmie ściśle
określone położenie. Oryginalną ce­
chą NL-10 jest możliwość bezpiecz­
nego cofania papieru o dowolny odci­
nek i to zarówno ręcznego, jak I pod
kontrolą programową. W pewnych
okolicznościach umożliwia to rady­
kalne uproszczenie programowania
złożonych wydruków.

Bardzo przydatna w praktyce jest

możliwość ustawienia wielu parame­

5
Z NIMI CZY BEZ NICH?
Zofia Rokita
W naszym procesie cywilizacyjnym jesteś­
my już dość daleko od okresu zbieracko-ło-
wieckiego, kiedy to ludzie cały zapas energii
użytkowali na poszukiwanie roślin jadal­
nych i walkę z drapieżnikam i, żęty zdobyć
pożywienie. Dziś, zam iast łowów i walki
z dzikimi zwierzętami, staram y się uzyskać
odpowiednio wysokie plony, aby zapewnić
wystarczającą ilość żywności. Nie znaczy to,
że możemy sobie pozwolić na rezygnację
z walki - tym razem przeciw szkodnikom
roślinnym i zwierzęcym. Przy stałym bo­
wiem wzroście liczby ludności zam ieszkują­
cej nasz glob i przy jednoczesnym zmniejsza­
niu się powierzchni gruntów użytkowanych
rolniczo spowodowanym urbanizacją i
uprzemysłowieniem - stosowanie coraz in­
tensywniejszej mechanizacji i chemizacji
rolnictwa jest tw ardą koniecznością czasów,
w których przyszło nam żyć.
Ten artykuł poświęcimy środkom nie­
zbędnym do ochrony roślin, zwanym p e s ­
6
t y c y d a m i (ang. pest-szkodnik), których
stosowanie budzi jednak mieszane uczucia.
Pisaliśmy już w „MT” 9/85 o rodzajach
pestycydów (herbicydy, insektycydy, fungi­
cydy itd.), o korzyściach płynących z ich
stosowania przy jednoczesnym zatruw aniu
nimi naturalnego środowiska i wynikające­
go z tego zachwiania równowagi biologicz­
nej w glebie, wodach itp. Faktem bezspor­
nym bowiem jest to, że pestycydy są truciz­
nami, które niszczą jedno życie, ochraniając
drugie. Jednak korzyści płynące z ich stoso­
wania powinny przeważać nad potencjal­
nym ryzykiem. Czy rzeczywiście tak jest
i czy prowadzone badania, na których pod­
stawie podejmowane są odpowiednie decyz­
je są wystarczające - to tem at nie kończącej
się dyskusji w kręgu specjalistów, a także
przedmiot ostrej krytyki społecznej.
Stosowanie pestycydów, zdaniem specja­
listów, jest jednak koniecznością chwili
i zrezygnowanie z nich jest obecnie już nie-
możliwe. Jedyne, co możemy i musimy robić
- to prowadzić rzetelne badania toksykolo­
giczne związków dopuszczanych do użycia
i szukać nowych, lepszych, skuteczniejszych
sposobów walki ze szkodnikami, m inim ali­
zujących zagrożenie środowiska.
Prowadzeniem takich badań w Polsce zaj­
muje się Państwowy Zakład Higieny w War­
szawie - jedyna placówka w kraju upoważ­
niona do wydawania opinii o toksyczności
pestycydów. Tu trafiają wszystkie bez wy­
jątku (także zagraniczne) środki ochrony ro­
ślin wraz z ogromną dokum entacją higieni-
czno-toksykologiczną, którą uprzednio wy­
konuje producent.

★ ★ ★
P e s ty c y d y u m o ż liw ia ją o g ra n ic z e n ie p o p u la c ji o w a d ó w -
- s z k o d n ik ó w . L a rw a p rz e d s ta w io n a na fo to g ra fii (z g a ­
Z pytaniem, jakie badania prowadzone
tu n k u Hyppodamia) m o że p rz e z o k re s s w e g o życia „ s k o n ­
są w PZH, zwróciłam się do kierownika Za­ s u m o w a ć " ok. 5 00 0 ło d y g ro z m a ity c h ro ś lin
kładu Toksykologii, dr. Jana Ludwickiego.
Pierwszym i zarazem podstawowym ba­
daniem jest oznaczenie tzw. L D 50 (dawka
śm iertelna dla 50% zwierząt badanej grupy).
Ustalenie LD50 pozwala jednak tylko za­
kwalifikować pestycyd do klasy toksycznoś­
ci od I do V dając ogólny pogląd na to, z jak
silną trucizną mamy do czynienia. (Pierwsze
klasy tworzą preparaty najbardziej szkodli­
we, dla których wartość LD50 jest niska).
Następnie bada się tzw. toksyczność pod­
ostrą. W czasie trw ania badań karmi się
zwierzęta przez 3 miesiące daną substancją
i ustala wszystkie możliwe param etry za­
chowania klinicznego i fizjologicznego,
a więc np. : przyrost masy ciała, ilość spoży­
tej paszy, składniki moczu, morfologię krwi
itp. Natomiast podczas sekcji badanych
zwierząt wykonuje się histopatologię narzą­
dów: wątroby, nerek, płuc, mózgu, narzą­
dów płciowych itd., aby stwierdzić, czy ba­
dana substancja ma działanie kancerogenne
(rakotwórcze) lub też powoduje inne zmiany
w tych narządach. Takie same doświadcze­
nia wykonuje się, prowadząc badania toksy­
czności wziewnej (inhalacyjne) zwierząt.
W ten sposób określa się zagrożenie dla pro­
ducenta czy użytkownika, mającego bezpo­
średni kontakt z trującym i pyłami lub p ara­
mi (dotyczy związków lotnych).

S z k o d liw y , cz y n ie s z k o d liw y ? O d te j d ia g n o z y w ie le
zależy
 Badania te prowadzi się głównie na takich
zwierzętach, jak myszy, szczury, rzadziej
małpy. Mechanizmy genetyczne i m etabo­
lizm tych zwierząt i ludzi są na tyle podobne,
iż można przypuszczać, że wpływ danej sub­
stancji na zwierzęta i ludzi będzie również
podobny; są jednak także na tyle różne, że
zawsze pozostaje cień wątpliwości* Dlatego
testy wykonane na zwierzętach mogą jedy­
nie wskazać zagrożenie, jakie niesie dany
preparat, nie określając jednak stopnia ry­
zyka ani wrażliwości ludzi na daną substan­
cję, ze względu na zwielokrotnioną dawkę
podawaną zwierzętom (niskie dawki, jakie
spotykamy np. w pożywieniu wcale nie m u­
szą wywołać raka u tych krótko żyjących
zwierząt).
Celem kolejnych badań jest ustalenie m a­
ksymalnej dawki związku, którą człowiek
może spożyć w ciągu całego swojego życia,
bez uszczerbku dla zdrowia. Są to badania
toksyczności przewlekłej* Dla każdego pre­
p aratu ustala się tzw. a k c e p t o w a n e
dzienne pobranie związku
(ADI). W tych długoterminowych badaniach
toksykologicznych stosuje się kilka pozio­
mów dawkowania, a ADI wyznacza się na
podstawie takiego stężenia substancji w pa­
szy, które nie wywołuje żadnych zmian to­
ksycznych u badanych zwierząt w czasie
dwóch la t takiego dawkowania. Aby
uwzględnić ewentualne różnice między
organizmem zwierzęcym i ludzkim w ar­
tość wyznaczoną w badaniach dzieli się
przez liczbę 100 (tzw. margines bezpieczeńs­
twa). Podobno to wystarczy, aby o danym
pestycydzie powiedzieć, że spożywanie jego
pozostałości w żywności jest dla człowieka
bezpieczne, o ile wartość ADI nie zostanie
przekroczona.
Światowa Organizacja Zdrowia podaje
następującą definicję ADI: jest to dopusz­
czalne dzienne pobranie związku, które
w świetle aktualnej wiedzy nie powinno spo­
wodować żadnych ubocznych skutków dla
zdrowia człowieka.
Bardzo ważne są także badania działania
mutagennego pestycydów, czyli wpływu
substancji czynnej na kwasy nukleinowe, co
z kolei może powodować niekorzystne zmia­
ny dziedziczne bądź występowanie raka.
Teorie na tem at kancerogenezy chemicznej
przem awiają bowiem za tym, że wiele związ­
8
ków o działaniu mutagennym ma jednocześ­
nie silne działanie rakotwórcze.
Często słyszymy, że stosowanie pestycy­
dów nikomu nie zagraża, ponieważ ulegają
one rozkładowi. Pestycydy rzeczywiście roz­
kładają się, jedne łatwiej, drugie trudniej,
jednak substancje pochodne mają czasami
silniejsze działanie toksyczne niż substancja
macierzysta. Dotyczy to np. niektórych
związków fosforoorganicznych po ich Utle­
nieniu się. Z tego też względu każdy prepa­
ra t bada się pod względem zachowania się
w środowisku, a więc trwałości w glebie,
wodach i toksyczności dla organizmów sta­
nowiących ogniwo łańcucha żywieniowego.
Badania toksykologiczne preparatów che­
micznych nie należą do prostych, a ich wyni­
ki nie są całkiem jednoznaczne, stąd spory
i dyskusje na tem at ich stosowania. Jednak
nie ma obecnie możliwości innego ich zbada­
nia, Co kilka lat naukowcy opracowują nowe
testy toksykologiczne, które są wprowadza­
ne. Dlatego prawdopodobnie nigdy nie bę­
dziemy mieli stuprocentowej pewności, że
jakiś związek nie jest np. kancerogenny. Są
to tzw. o d d a l o n e e f e k t y d z i a ł a ­
n i a . Tak jak wypowiadając swój sąd na
jakiś tem at powinniśmy dodawać: Jhoim
zdaniem t tak tu mówimy: w św ietle dzisiej­
szej wiedzy.
★ * ★
Zdaniem specjalistów preparaty, które
trafiają na nasze pola są ju ż w takim stopniu
bezpieczne, w jakim jest to dziś możliwe.
Największe zagrożenie wynika z niestoso­
wania się rolników instrukcji mówiącej
o ścisłym przestrzeganiu wielkości dawek,
okresie karencji, okresie prewencji itd. Brak
wyobraźni, ogólna niewiedza, bezmyślność,
brak skrupułów moralnych i beztroska, ja­
kie panują w tym zakres^ wśród użytkowni­
ków są przerażające. &pt«*«vę pogarsza do­
datkowo złe zaplecze techniczne rolnictwa:
brak odpowiednich naczyń z m iarkami, spe­
cjalnych siewników... Jeśli zatem musimy jiiż
stosować pestycydy, to przynajmniej przed
ich zastosowaniem zechciejmy poświęcić kil­
kanaście m inut na przeczytanie od początku
do końca etykiety dołączonej do każdego
kupionego preparatu. Niechaj ustna, sąśie-
dzka informacja nie decyduje o tym, ile „sy-
 Przeprowadzane na świnkach gwinejskich badania reakcji alergicznych, spowodowanych chemizacją

pnąc” na hektar. W tym przypadku napraw ­

dę im więcej, tym wcale nie lepiej.

★ ★ ★

Ponieważ z jednej strony nie sposób wy­

obrazić sobie wydajnego rolnictwa mogące­
go wyżywić coraz liczniejsze rzesze ludzi bez
pestycydów, z drugiej - zupełnie zrozumiały
jest opór konsumentów protestujących prze­
ciw produktom skażonym chemikaliami,

9

Każdy kłos na waga złota. Czy aby na pewno?
szuka się wciąż nowych preparatów, które
można by stosować w małych dawkach,
a także bezpieczniejszych sposobów ochrony
roślin.
W niektórych przypadkach zbliżamy się
do takich środków. Istnieje np. preparat
oparty na bakterii B adllus thuńngensis,
stosowany już także u nas. Jest to środek
biologiczny, uważany za zupełnie nieszko-
dliwy dla człowieka, natom iast silnie szko­
dliwy dla niektórych owadów. Są też znane
inne biopreparaty i nowe metody testow a­
nia, zresztą bardzo obiecujące, o których
i
10
wkrótce postaram y się szerzej napisać
w „MT”
Wszystkie jednak biopreparaty mają wa­
dę, nazwałabym ją - ekonomiczną. Otóż
działają one na jeden gatunek, podczas gdy
pestycydy trują całe siedlisko, natom iast na­
kłady na ich produkcję i badania są tak samo
kosztowne, jak produkcja pestycydów -
mniej wybiórczych, za to bardziej uniwer­
salnych w stosowaniu. Wobec tego cały
świat zmierza do tego, aby znaleźć substan­
cje, które są jak najmniej szkodliwe dla czło­
wieka, a jednocześnie takie, które można by
było stosować w jak najmniejszych dawkach
skutecznych w ochronie roślin.
Jednym z nich jest Giean 75 D F - nowy
herbicyd firmy DU PONT. Zaledwie 20 gra­
mów preparatu na hektar niszczy lub
wstrzymuje wzrost i rozwój ponad 50 gatun­
ków chwastów jedno- i dwuliściennych. Jest
stosowany do walki z chwastami pszenicy,
żyta, jęczmienia i lnu. W sezonie wegetacyj­
nym, okres połowicznego rozpadu wynosi
średnio 4-0 tygodni i jest on krótszy niż
u wielu powszechnie stosowanych herbicy­
dów selektywnych. Tak więc mamy do czy­
nienia ze znacznie mniejszą niż dotychczas
masą chemikaliów. Giean 75 DF zaliczyć
można do środków „wyższego wtajemniczeń
nia”. Konieczne jest szczególnie dokładne
poznanie zasady jego działania i postępowa­
nie zgodne z instrukcją. Zarówno w Polsce
jak w wielu innych krajach trw ają badania,
mające na celu ustalenie, jakie rośliny mogą
być sadzone po upraw ach odchwaszczonych
preparatem Giean z uwzględnieniem pH gle­
by, ilości opadów i przebiegu tem peratury.
Do momentu zakończenia tych badań, her­
bicyd można stosować jedynie na glebach
0 p H < 7,5 oraz tam, gdzie roślinami następ­
czymi będą np. pszenica, żyto, jęczmień czy
owies, ale na pewno nie np. buraki.
Innym, nowym środkiem ochrony roślin
1 jednym z pierwszych herbicydów działają­
cych Układowo jest Roundup firmy MON­
SANTO. Jest to herbicyd działający dolist­
nie, zwalczający chwasty jednoroczne i wie­
loletnie (także perz), zarówno jedno- jak
i dwuliścienne. W chłaniany przez zielone
części rośliny, preparat przemieszczany jest
do wszystkich jej części, w tym również
podziemnych, niszcząc ją całkowicie. Za­
pewnia to zwalczenie wieloletnich chwas­
tów na okres 2-3 lat. Nie ma on natom iast
aktywności glebowej, tzn. po zetknięciu się
z cząsteczkami gleby ulega mikrobiologicz­
nemu rozkładowi. Używając specjalnych
urządzeń aplikacyjnych „Ropewick” możli­
we jest stosowanie Roundupu do chemicznej
walki z chwastam i na plantacjach buraków
cukrowych, ziemniaków, warzyw, soi, a tak­
że w sadach i winnicach w dawkach od 0,5 do
2 1/ha (w zależności od przeznaczenia).
Roundup jest pierwszym preparatem
przeznaczonym w szerszym zakresie także
do zwalczania zbędnej roślinności wynurzo­
nej nad powierzchnię wody, głównie
w zbiornikach i ciekach wodnych. Trzcina
pospolita, pałka wodna, m anna mielec -
chwasty zarastające zbiorniki i cieki wodne

Dobra ochrona daje wysokie plony

 chemiczne substancji aktywnej, w tym wy­
padku glyfosatu są takie, że preparat ten jest
adsorbowanyi dezaktywowany na cząstecz­
kach stałych będących w wodzie, Poza tym
ulega on bardzo szybkiej fotodegradacji
i w bardzo krótkim czasie rozkłada się. Udo­
wodniono, że stosowane dawki preparatu,
konieczne do zwalczania chwastów rosną­
cych ponad wodą nie zatruwają rybek w niej
żyjących. Jest to sprawa o kapitalnym zna­
czeniu. Pomaga się w ten sposób wszystkim ,
meliorantom i w szystkim tym, którzy co
miesiąc ścinają chwasty, czyszcząc kanały
melioracyjne.
O ile Roundup rozwiązuje problem zbęd­
nej roślinności wyrastającej ponad powierz^
chnię wody i na skarpach, o tyle nie zwalcza
on roślinności podwodnej, która również
przysparza wielu kłopotów. Ale i z tym che­
micy dali sobie radę. Roślinność wodną nisz­
czy inny herbicyd o nazwie Casoron firmy
DUPHAR B.V. Jest to preparat granulowa­
ny, który rozprowadzony po lustrze wody
tonie, po czym osadza się na dnie. Substan­
cją aktywną jest tu dichlobenil. Pod działa­
niem tem peratury i wilgoci uwalnia się on
w postaci par, tworząc wokół każdej granul­
ki strefę o stężeniu niszczącym kiełkujące
chwasty, natom iast jest nietoksyczny dla ży-

Tak działa Roundup

- niszczone są na okres kilku lat. Można nim

także niszczyć wszelkie uciążliwe zakrza-
czenia i zadrzewienia na skarpach.
Czy działając tym środkiem na wystającą
ponad lustro wody roślinność, nie oprysku­
jemy także wody? Moją wątpliwość roz­
strzygnął dr Edward J. Czaplicki z Instytutu
Ochrony Roślin z Poznania, mówiąc: Oczy­
wiście, opryskujem y, ale własności fizyko­

12

Glean szybko zatrzymuje wzrost wrażliwych chwastów.
Wydłużanie komórek, fotosynteza, oddychanie, jak rów­
nież synteza białek i RNA w początkowym okresie po
zabiegu przebiegają normalnie. Zahamowany zostaje je-
dynie wzrost roślin. Po 1 do 3 tygodni obserwuje się
dopiero żółknięcie i czerwienienie stożków wzrostu za­
mierających chwastów
Którą parę jabłek wybierzesz?
cia wodnego. Stosowany wczesną- wiosną,
w porze kiełkowania większości roślin może
dawać niezłe efekty. P reparat ten stosowany
jest także do zwalczania chwastów w rośli­
nach sadowniczych. Nie należy on jednak do
tych preparatów , które stosujemy w bardzo
małych dawkach. Wspomniałam o nim ze
względu na jego nowe przeznaczenie.
Daje się zauważyć znaczny postęp w gru­
pie preparatów mających wpływ na dojrze­
wanie roślin i owoców bądź na regulację ich
wzrostu. Do nich należy m.in. Harvade 25F,
Ethrel, Alar (firmy UNIROYAL) czy Fura-
dan 5G (firmy FMC). Wśród tej grupy znaj­
duje się jednak wiele trucizn stosowanych
(niestety!) tylko po to, aby produkt „ładnie
wyglądał” . Szczególnie ten ostatni (Furadan
5 G) należy, zdaniem toksykologów, do sil­
niejszych trucizn, jakie są stosowane w n a­
szym rolnictwie. Na szczęście jest on dopu­
szczany w formie granulatu doglebowego,
a więc może być rozsiewany wyłącznie siew-
nikam i zaopatrzonymi w specjalne aplikato­
ry zanurzone w glebie, aby rolnik nie miał
z nim bezpośredniego kontaktu. W glebie
natom iast jest mało trw ały i szybko ulega
rozkładowi na substancje pochodne.
Moglibyśmy podać nazwy i przeznaczenie
jeszcze wielu innych środków ochrony roślin
stosowanych na naszych polach i tych, które
wkrótce zostaną wprowadzone. Ich liczba
jest jednak zbyt duża i stale wzrasta. Niech
świadczy o tym chociażby fakt, że IOR w Po­
znaniu dokonuje średnio 100 rejestracji no­
wych preparatów rocznie. Na świecie zaś
stosuje się óbecnie ok, 40 000 różnych środ­
ków ochrony roślin. Czy w tej sytuacji można
jednoznacznie odpowiedzieć na pytanie po­
stawione w tytule tego artykułu?
13
 i na
NOWE
Tylko 90 ta l..

...dzieli nas od momentu skonstruowania pierwszej kamery tele­

wizyjnej. przekazującej w 1936 r zawody olimpijskie w Berlinie.
Ważyła... 41 kg. A na „Photokinie '86” w Kolonii 1300 firm z 37 kra­
jów wystawiało swe cuda współczesnej techniki w zakresie foto­
grafii, filmu, yideo i telewizji, (j)

Nowe zastosowanie Defrinu

Poliacetal o nazwie Delrln. produkowany przez znany koncern

chemiczny Du Pont znalazł nowe zastosowanie: wykonano z niego
łącznik wąża doprowadzającego sprężone powietrze do narządzie
pneumatycznego. Można go stosować w różnych dziedzinach np.
do połączenia widocznej na zdjęciu szlifierki pneumatycznej, sto­
sowanej do obróbki blach karoseryjnych. Łącznik w próbach wy­
trzymywał 40 000 cykli za- i odłączania bez jakichkołwiek śladów
uszkodzenia, (j)

Najlepszy port lotniczy świata

W roku 1986 został nim ogłoszony Schlphol w Amsterdamie. Dalsze miejsca zająły: Heathrow w Londynie i Changł w Singapurze.
Amsterdamski port jest ciągle rozbudowywany I modernizowany: na rysunku pokazano nową cześć dworca zwaną „ C '\ Bedzie ona
przystosowana do obaługl nawet największych gigantów. A kiedy wreszcie bądzle nowe Okecłe? (j)
m\%
 Lepsza ochrona środowiska
w fabrykach celulozy

Aby zapobiec degradacji środowiska w fabrykach celulozy, firmy

SUL2ER i Celulose Attisholz opracowały metodą oczyszczania
gazów z jednoczesnym odzyskiem siarki, powstającej przy spopie­
laniu zużytych ługów. W wyniku proceBu uzyskuje sią siarczan
wapnia, który jest ponownie używany do produkcji celulozy. Cały
proces obejmuje schładzanie gazów spalinowych, ich chemiczne
oczyszczanie i wydzielanie siarczanu wapnia.
Proces ten zużywa bardzo mało energii i eliminuje emisją S 02. (j)

Bogaci potrafią?

W zasadzie nia zamieszczamy w naszej rubryce danych statysty­

cznych: tym razem odejdziemy jednak od naszych zasad. Od wielu,
wielu lat dyskutuje s it u nas o sprawach dotyczących odzysku
materiałów, surowców z... odpadków. Jak wygląda ten proces gdzie
indziej (RFN) - wystarczy popatrzeć na rysunek A kiedy wreszcie
u nas rozwiążemy problem makulatury, złomu, butelek, tworzyw
sztucznych? Ano chyba dopiero w XXI wieku... (j)

Urządzenie do oiącla rur.,.

...wykonanych z PCV. PE, PP, azbestowo-cementowych o średni­

cach od 150 do B00 mm wyprodukowała firma z Erłe (USA). Nosi
ono nazwą „PL/AC Pipa Cutter" I wymaga tylko 16 cm wolnego
miejsca, by przeciąć rurą. Umożliwia w ląc ono pracą w wykopach,
wąskich kanałach Itp. Tnie ono rury również skośnie. Narządzie
wykonano ze specjalnego etopu aluminium i stall, (j)

Urządzenie do niszczenie
rur fluorescencyjnych

Jak wiadomo, rury fluorescencyjne zawierająszkodliwe dla zdro­

wia pary rtąci Stąd Ich niszczenie napotyka wiele trudności. Aby je
zniwelować, w USA wprowadzono do Bprzedsży urządzenie o na­
zwie „Dextrite LC-500 Fluorescent Lamp Cruaher" posiadające
urządzenie pochłaniające pary rtąci. Kruszarka może niszczyć 1200
rur, bez konieczności wymiany filtru. Zniszczone rury wpadają do
worka, wykonanego z polietylenu, (j)

15
 OBRAZKI
Z WYSTAWY
(komputerowej)
Pom iędzy 10 a 13 lutego br. w arszaw ski P ałac
K u ltu ry i N auki był m iejscem w ystaw y, k tó ra -
ja k należało się tego spodziew ać - w zbudziła w iele
emocji, zw łaszcza w śród najm łodszych fanów in ­
fo rm aty k i am atorsk iej i profesjonalnej. Była to
w ystaw a pod m iłą dla Polaka, bo snobistycznie
angielską, nazw ą HOME, OFFICE, PERSON AL
COM PUTER ’87.
U trzym ując n aszą ocenę owej ekspozycji w tej
w łaśnie konw encji zaczniem y od m iłego zdziw ie­
nia, że na w ystaw ie, na k tó rą w stęp - jak głosiła
uprzejm a n o ta tk a organizującej ją firm y AGPOL
- m iał być w godzinach od 9 do 16 ,,w yłącznie za
zap ro szen iam i'’, pętało się ogrom ne grono 10-12-
-latków , grając ku uciesze pozostałych zw iedzają­
cych w gry kom puterow e, k tó re stanow iły zdecy­
dow aną w iększość program ów dem onstracyjnych
zgrom adzonych na w ystaw ie kom puterów . Wy­
słannicy ,,MT” zauw ażyli rów nież (nie bez pew nej
przyjem ności!) k ącik kom puterow ej g rafik i n a tu -
rystycznej w m yśl hasła „goło, ale z kom pute­
rem !” . Tylko ta k dalej!

Joysticki i manipulatory, plottery i drukarki, czyli wszystkiego po trochu, tak że nawet piórem świetlnym nie da się tego
opisać
Kącik na turystyczno] grafiki komputerowej - cóż, podob­ Podobno profesjonalny komputer Mazoyia jest (jak twier­
no wszystkie chwyty w reklamie są dozwolone dzą wtajemniczeni) doskonałym partnerem szachowym

Ale teraz już nieco poważniej - wystawa zorga­

nizowana na stosunkowo niewielkiej powierzch­
ni, co dość skutecznie (z powodu autentycznego
ścisku przed stoiskami) utrudniało szczegółowe
obejrzenie wszystkich stoisk. Można jednak bez
popełnienia większego błędu napisać, że była to
typowa wystawa komercyjna o wyraźnym wy­
dźwięku reklamowym. Swój sprzęt wystawiało
kilkadziesiąt firm zagranicznych, polonijnych
i krajowych. Ich oferta niewiele „wystawała” po-
nąd standard - zarówno komputery, jak i urządze­
nia peryferyjne to sprzęt typowy dla tego, co
prezentowano np. na katowickim SOFTARG-u.
Oprócz popularnych Meritum, ComPAN-ów,
czy znanej już Czytelnikom „MT" Mazovii pre­
zentowano wiele konstrukcji kompatybilnych
z 13M< Sporo było także różnego rodzaju zesta­
wów z drukarkami, plotterami, propozycji tzw. Przed oferowanymi przez MERĘ-ELZAB Meritum i Com-
sieci komputerowych (najczęściej lokalnych) oraz PAN-em tłoku nie było
rozbudowanych konfiguracji poszczególnych
komputerów.
Stoisko Mastera pociągało przede wszystkim wieiblcieii
Trudno szczegółowo opisywać poszczególne gier komputerowych
oferty - wszak główną rolą wystawy miało być
według organizatora „umożliwienie transmisji in­
formacji o wyrobach i usługach od producenta do
użytkownika oraz na przekazywaniu sygnałów
o potrzebach rynku w odwrotnym kierunku".
Warto jednak zaznaczyć, że niewiele z nich było
skierowanych do indywidualnego klienta - może
poza ofertą CSH i angielskiej firmy MASTER,
której wyroby można zakupić na Śląsku za tzw.
górnicze (!) złotówki (a więc właściwie też nie dla
wszystkich). Świadomie pominąłem BOMiS, bo
ten, jak wiadomo jest raczej pośrednikiem i han­
dluje tym, co ma.
Z przykrością powracam do oferty software’o-
wej - była ona bardziej niż skromna. Oczywiście
nie były to typowe targi oprogramowania, ale
należałoby oczekiwać jednak nieco większego za­
interesowania wystawców proponowaniem
osprzętu i oprogramowania, zwłaszcza specjaiis-

17

W stoisku MERY-Błonie największym zainteresowaniem
cieszyły się oczywiście mutacje drukarki D 100
Niewiele osób oglądało uważnie wystawione podzespoły
komputerowego sprzętu - tu, aby się zorientować co jest
co, trzeba być profesjonalistą
Oferowano też popularnego w Polsce Commodore'a
tycznego. Dziwi to o tyle, że skoro nie możemy
dorów nać innym w sferze h a rd w a re ’u, to, m ając
zdolnych program istów , m oglibyśm y być chociaż
dobrzy w tw orzeniu w łasnych program ów . N ie­
stety, ta k nie jest - wolimy kopiow ać program y,
a tak ie „piractw o in fo rm aty czn e” w konsekw encji
prow adzi do zniechęcenia tw órców oprogram o­
w ania, którzy nie czerpią ze swej pracy należnych
im zysków. Być może jest tu pole do popisu dla
naszego p raw o d aw stw a - czas już pom yśleć
o ochronie p ra w tw órczych inform atyków i firm
so ftw a re ’owych.
Pozytyw ne"jest na pew no ogrom ne zain tereso ­
w anie sam ą w y staw ą publiczności, zw łaszcza
m łodej i najm łodszej. Dużo gorzej niestety, jest ze
zrozum ieniem istoty inform atyki. W idzów p o cią­
ga sam o „opakow anie” sprzętu, czy też efektow -
ność g rafiki na e k ran ie - skoro znajduje się n a nim
w izerunek p ro d u k tu najnow ocześniejszej tech n o ­
logii np. w ahadłow ca, to m usi to być św ietny
sprzęt. Inni sugerują się pojem nością pam ięci,
jeszcze inni ko n fig u racją system u. Być m oże i słu ­
sznie, ale św iadczy to o tym , jak jeszcze n ieza-
aw ansow ani w naszej edukacji kom puterow ej jes­
teśmy...
Z ciekaw szych spostrzeżeń z w ystaw y: w idzie­
liśm y elem entarz kom puterow y dla dzieci oraz
ciekaw ą ekspozycję kom puterow ych zabaw ek
edukacyjnych prezentow anych przez redakcję
„ R ad io k o m p u tera” .
M iejmy nadzieję, że w ystaw a kom puterow a
1988 będzie bogatsza w nowości, k tórych tym
razem tro ch ę zabrakło...
tik)
 WIATROWY NAPĘD STATKU
M irosław G erigk
Pierwszym pędnikiem wiatrowym był ża­
giel, Zastosowanie żagla do napędu statku
pochodzi z epoki brązu. Wiąże się ono z roz­
wojem konstrukcji kadłuba ze względu na
możliwość zamocowania w nim masztu.
Pierwszy żagiel pojawił się cztery tysiące
lat przed naszą erą w dolinie Nilu. Rozpina­
ny był na poziomym drzewcu - rei, przymo­
cowanym do masztu. Uprawiano tylko że­
glugę z wiatrem.
W północnej Europie żagle zaczęto wyko­
rzystywać w pierwszych wiekach naszej ery.
Sztukę halsowania - czyli posuwania się pod
w iatr według zmienianego kursu znali tu
jedynie Wikingowie. Żegluga przy w iatrach
bocznych i ukośnych upowszechniła się do­
piero w XV wieku (rys. 1).
Statki obok napędu wiatrowego posiadały
dominujący przez długi czas napęd wiosło­
wy. Było tak aż do czasu, kiedy zaczęto
stawiać na statkach żagle skośne. Żagiel
skośny może pracować prawie w linii w ia­
tru. Zastanówmy się co oznacza owo „pra­
wie1’ i w jaki sposób za pomocą żagla
energia w iatru jest przetw arzana na energię
ruchu, nie tylko wtedy, gdy w iatr wieje „w
plecy”, ale także „w tw arz” i z boku (rys. 2).
Przyjmijmy, że w iatr wieje w kierunku
wyznaczonym przez prędkość vw. Jednak do
żagla nie dociera on z taką prędkością. Było­
by tak, gdyby statek stał w miejscu. W rze­
czywistości statek porusza się z prędkością
więc prędkość, z jaką w iatr dociera do
żagla wynosi vpw. Nazywa się ją prędkością
w iatru pozornego. Innymi słowy w iatr po­
zorny jest to wiatr, jaki odczuwa się w ruchu.
Tutaj jest on sumą geometryczną w iatru rze­
czywistego vw i własnego vs. W iatrem włas­
nym jest np. wiatr, który odczuwamy pod­
czas jazdy rowerem przy bezwietrznej pogoT
dzie. Powróćmy jednak do żagla.
Napędowe działanie żagla polega na za­
mianie energii kinetycznej w iatru na siłę
aerodynamiczną żagla CR. Dla uproszczenia
19
 Rys. 1. Schemat halsowania
CR, Cd, Cl będziemy nazywać siłą aerodyna­
miczną wypadkową, siłą oporu i siłą nośną,
chociaż, ściślej biorąc, są to współczynniki
bezwymiarowe tych sił. Siła aerodynamicz­
na CR powstaje, kiedy na żagiel wieje stru­
mień powietrza pod kątem natarcia a. Opty­
malny kąt natarcia a wynosi od 10° do 30° dla
klasycznych żagli wiotkich i od kilku do
dwudziestu kilku stopni dla żagli sztywnych
(żaglopłaty).
Po stronie nawietrznej żagla, czyli tej, na
którą napływa powietrze, następuje wzrost
ciśnienia (nadciśnienie). Po stronie zawie­
trznej następuje spadek ciśnienia powietrza
(podciśnienie). Właśnie różnica nad- i pod­
ciśnienia po obu stronach żagla jest powo­
dem powstania siły aerodynamicznej CR.
Pow stająca w ten sposób siła aerodynami­
czna zależy od: siły wiatru, kąta natarcia a,
powierzchni żagla, jego kształtu i rodzaju
(wiotki, sztywny). Siła aerodynamiczna CR
jest prostopadła do płaszczyzny przechodzą­
cej pionowo przez cięciwę żagla. Przeniesie­
nie jej z żagla na kadłub statku odbywa się za
pomocą masztu i olinowania.
Składowymi siły CR są siła nośna CL i siła
Rys. 2. Rozkład prędkości, ciśnienia i sił na żaglu
20
Rys. 3. Kąt martwy
oporu żagla CD. Wyjaśnienie zasady ich po­
wstawania zajęłoby około kilkudziesięciu
stron „Młodego Technika” .
Rzutując znaną już siłę aerodynamiczną
CR na kierunki równoległy i prostopadły do
płaszczyzny symetrii statku PS otrzymamy
składowe tej siły Cx i Cy. Siła Cy jest siłą
boczną powodującą w praktyce boczny dryf
statku. Natomiast siła Cx jest tą cudowną
siłą, dzięki której od stuleci statki żaglowe
poruszają się do przodu. Nazywa się ją siłą
ciągu. Żeglarze często nazywają ją po prostu
ciągiem.
W szczególnym przypadku następuje za­
nik siły ciągu (0^=0), czyli statek przestaje
się poruszać do przodu. Ma to miejsce wów­
czas kiedy kąt natarcia a jest zbyt mały lub
inaczej, kiedy kąt pomiędzy kierunkiem
w iatru pozornego vpw i kierunkiem ruchu
statku (kierunek płaszczyzny PS) mieści się
w zakresie tzw. kąta martwego. Typowym
objawem wejścia w zakres kąta martwego,
w przypadku żagli wiotkich, jest ich łopota­
nie. Dla klasycznych statków żaglowych wy­
posażonych w żagle wiotkie wynosi on zwy­
kle nie mniej niż 30°. W przypadku nowo­
czesnych statków żaglowych wyposażo­
nych w płaty sztywne kąt m artwy jest
mniejszy i wynosi zazwyczaj od 20° do 30°.
Dawniej kąt m artwy osiągał wartość nawet
80°.
Zakres kąta martwego ulega znacznemu
zwiększeniu przy sztormowej pogodzie, gdy
statek porusza się pod falę. Wzrost kąta
martwego powoduje wydłużenie drogi stat­
ku, który płynąc pod w iatr halsuje.
Ci z nas, którzy nigdy nie żeglowali mogą
odczuć działanie siły aerodynamicznej nio­
sąc zwykłą szybę podczas silnego wiatru.
Aby szyba nie uległa zniszczeniu należy
nieść ją uwzględniając istnienie martwego
kąta, oczywiście w płaszczyźnie prosto­
padłej do płaszczyzny podłoża (rys. 3).
 I
Rys. 4, Okręt wojenny Wikingów
Prześledźmy teraz krótko rozwój ożaglo­
wania, jakie nosiły statki europejskie począ­
wszy od pierwszych wieków naszej ery,
Ożaglowanie fejowe - dominowało aż do
XV wieku, Pędnik wiatrowy, stosowany jako
pomocniczy obok wioseł, miał postać jedne­
go żagla prostokątnego, który rozpinano na
poziomej rei przymocowanej do masztu. Wy­
stępowało olinowanie stałe - utrzymujące
m aszt i ruchome, najogólniej biorąc, służące
do ustaw ienia żagla. Zmieniały się sylwetki
kadłubów, wprowadzano liczne uspraw nie­
nia lecz na statku wciąż stał jeden maszt,
a na nim wisiał jeden żagiel (rys. 4). Tak
ożaglowane pływały dromony Greków bi­
zantyjskich, drakkary, snekkary i knary Wi­
kingów, statki Słowian Zachodnich i aż do
końca XV wieku galery śródziemnomorskie,
i początkowo także w XII i XIII wieku bizan­
tyjskie akacje, tarydy, bardzo wówczas po­
pularne nawy i kogi - najliczniejsze statki
Rys, 5. Karawela „Minia" pierwotnie noaiła ożaglowanie
łacińskie, potem rejowe
Hanzy (związku m iast prowadzących handel
morski). Później w XIII, XIV i XV wieku
zwiększa się liczba masztów do 2-3. Pojawia
się ożaglowanie skośne, które jako pierwsza
na Morzu Śródziemnym nosi akacja.
Pierwsi żagiel skośny stawiali na swoich
statkach Arabowie, Nazwano go żaglem ła­
cińskim prawdopodobnie dlatego, że ,,vela
Rys. 6. Ożaglowanie skośne gaflowe wywodzi się od
skośnego łacińskiego
alla trin a ” - żagiel ostro zakończony, brzmi
podobnie jak „vela latina” - żagiel łaciński,
Podstawową zaletą tego żagla jest to, że
pozwala on żeglować ostro do wiatru, Dziś
jeszcze można spotkać te żagle na Morzu
Śródziemnym na niewielkich statkach, któ­
re mogą pływać nawet kursem 35° do wiatru.
Na dużych żaglowcach żagiel łaciński po­
czątkowo przyjął się, a potem przeszedł me­
tamorfozę, Od niego wywodzi się szeroko
dziś stosowane ożaglowanie skośne gaflowe.
Przełom w wiatrowym napędzie statku
nastąpił w XV wieku. Portugalczycy budują
karawelę, statek o niedoścignionych na owe
czasy zaletach. Nowa „pani mórz” żegluje
pod w iatr i to nie jak drakkary Wikingów,
pod kątem 70°, ale o 10° mniejszym, co jest
dużym osiągnięciem. Jest też statkiem dość
szybkim - 3 węzły pod w iatr i około 10
z wiatrem. Pierwsze karawele mają tylko
żagle łacińskie, późniejsze noszą ożaglowa­
nie mieszane - rejowe i skośne łacińskie/
Karawelami były najpewniej „Pinta”
i „Ninia" z wyprawy Kolumba, zaś słynna
21
Rys. 7. Ożgalowanie i omasztowanie fregaty z początku XIX wieku: 1- stermaszt, 2- sterstenga, 3- sterbramstenga,
4- grotmaszt, 5- grotstenga, 6- grotbramstenga, 7- fokmaszt, 8- fokstenga, 9-fokbramstenga, 10- bukszpryt, 11-
kliwerbom, 12- bezanżagiel, 13- sterżagiel, 1 4 -sterbramsel, 15-sterbombramsel, 16-sterstengisztaksel, 17- grotgafel-
żagiel, 18- grotmarsel, 19- grotbramsel. 20- grotbombramsel. 21- grotstengisztaksel, 22- grotbramsztaksei, 23-
fokgafelżagiel, 2 4 -fokżagiel, 25- fokmarsżagiel, 26- fokbramżagiel, 27- fokbombramsel, 28- foksztaksel, 29- fokstengi-
sztaksel, 30- kliwer, 31- bomkliwer, 32- grotżagiel

,,Santa M aria” była przypuszczalnie karaką Zapoczątkowana odkryciami geograficz­

- statkiem mniej dzielnym od karaweli (rys.
5).
24 października 1492 roku Kolumb zano­
tow ał w dzienniku okrętowym, że podniósł
na „Santa M arii” wszystkie żagle - grotża­
giel z dwoma płótniskam i (inaczej lizlami -
wąskimi prostokątam i o tej samej długości
co żagiel podstawowy, do którego się je mo­
cuje), fokżagiel, żagiel bukszprytowy, bezan
i marsżagiel oraz żagiel szalupowy, wysta­
wiany za rufą statku. Takie ożaglowanie
najwyższego masztu było typowe jedynie dla
karaweli. Podstawowym pędnikiem innych
statków pozostawał wciąż niewielki, prosto­
kątny grotżagiel, który później przekształcił
się w trapez, a w XVII wieku stał się najw aż­
niejszym żaglem rejowym, piętrowego już
ożaglowania trójmasztowców.
Rys. 8. Czy tak ma wyglądać współczesny statek żaglowy?
nymi epoka podróży oceanicznych zrodziła
nowe typy statków. Zwiększały się ich wy­
miary, w związku z czym fokmaszt i grot­
maszt (maszt przedni i główny) musiały być
wyższe. Cel ten osiągano przedłużając ko­
lumnę masztu za pomocą jednej lub dwóch
steng. Rozbudowane zostało olinowanie sta­
łe usztywniające maszty. Skośnie na dziob-
nicy mocowano bukszpryt. (Bukszpryt jest to
drzewce mocowane skośnie do dziobu, pier­
wotnie noszące niewielki żagiel rejowy. Jego
zaczątek występował już na statkach Feni­
cjan za czasów Imperium Rzymskiego.) Poja­
wił się trzeci, nierzadko i czwarty maszt.
Były one niższe od grotmasztu, ale nosiły
żagle skośne. Żagle podzielono na mniejsze
partie, zwiększono ich liczbę i ogólną powie­
rzchnię. Najniższe żagle prostokątne fok-
i grotmasztu przekraczały szerokość statku.
Charakterystycznymi dla tego okresu ty­
pami statków byty: galeona, fluita, która
zajęła miejsce kogi i utrzym ała się aż do XIX
wieku, pinasa, średniej wielkości dwumasz-
towy galiot i duża trzymasztowa pinka.
Wpływ na rozwój żaglowców wywarł wy­
nalazek prochu. Okręty z działami na kilku
pokładach strzelając z burty ustawiały się
w jednej linii - stąd nazwa dla żaglowca,
który mógł się utrzymać w takim szyku -
okręt liniowy.
 Rys. 9. „Róża Wiatrów”

Początkowo okręt liniowy ma trzy maszty

ze stengami i długi bukszpryt. Żagle są roz­
mieszczone w trzech piętrach: dolne (fok- J
tt N
i grotżagiel), marsowe (fokmars-, grotm ars-
żagiel), górne (fokbram-, grotbramżagiel). "TT TF'
Bezanmaszt miał sterżagiel i skośną reję
z żaglem trójkątnym , bukszpryt zaś mały
żagiel rejowy, podobnie jak na kąraweli.
Pod koniec XVIII wieku pojawia się
Rys. 10. Źaglopłaty wspomagane wiatrakami
czwarte piętro żagli - bombramsle, maszty
podwyższono o jeszcze jedną stengę. Stoso­
wano coraz częściej lizle (miały je także
marsie). Kształt żagli rejowych zmieniał się - pochodzi dzisiejsze określenie dla tego
od trapezoidalnych do prostokątnych. Na rodzaju ożaglowania skośnego - gaflowe. Na
sztagach, linach utrzymujących maszt, żaglowcu XIX wieku dolny lik bezanżagla
w płaszczyźnie symetrii statku, biegnących przymocowany jest już do bomu - poziome­
od masztu w kierunku dziobu pojawiły się go, ruchomego drzewca umocowanego piętą
przejściowo trapezoidalne sztaksle. Buksz­ (końcem) w specjalnym metalowym jarzmie
pryt przedłużono kliwerbomem i połączono przytwierdzonym do masztu (rys. 6).
go z fokmasztem kilkoma sztagami. Zniknął
z bukszprytu mały żagiel rejowy, zaś na
sztagach biegnących do fokm asztu pojawiły
Rys. 11. Rotorowiec „Barbara"
się trójkątne sztaksle i kliwry.
Bezanmaszt nosił rozpięty na długiej,
skośnej rei trójkątny żagiel łaciński, taki jak
na pierwszych karawelach. Niewygodny
w obsłudze, a także zasłaniający grotżagiel
przy wietrze od rufy bezan zostaje zmniej­
szony przez obcięcie jego przedniej części,
później zostaje zlikwidowana zbędna część
rei, zaś pozostałą jej część mocuje się do
m asztu za pomocą obejmujących go widełek.
Od holenderskiej ich nazw y-w idły-„gaffel”

23

Rys. 12. ,TS h in A ito k u M a ru ”
Od końca XVIII wieku dość powszechnym
typem okrętu liniowego była fregata. Pływa­
ły także w XVIII wieku doskonałe żaglowce
angielskiej Kompanii Wschodnioindyjskiej
będące pierwowzorem wielkich statków
handlowych (rys. 7).
Kalifornijska gorączka złota i związane
z nią zapotrzebowanie na szybkie statki do
przewozu ludzi przyczyniają się do otwarcia
nowej ery w żegludze oceanicznej i historii
okrętu - ery kliprów. Kliper (Clipper) to
szybkobiegacz, był najszybszym żaglowcem
świata mógł czasowo płynąć z prędkością 18
węzłów
Pierwsze klipry były trójmasztowcami
z czterema piętram i żagli. Największe oża­
glowanie posiadał „Great Republic” - 4-
-masztowy kliper z 6 piętram i żagli, z któ­
rych najwyższy wznosił się 60 m nad pokła­
dem. Klipry nosiły ożaglowanie mieszane.
Ich przydomek „herbaciane” pochodzi stąd,
że woziły z Chin herbatę, którą wymieniano
tam za opium, „wełniane” były zaś nazwane
od australijskiej wełny wożonej do Londynu.
Zmierzch kliprów zaczął się w roku 1869,
kiedy otw arto Kanał Sueski, nowy szlak
morski na Daleki Wschód niedostępny dla
żaglowców.
W latach 1902-1906 nastąpiło czasowe
odrodzenie floty statków żaglowych związa-
Rys. 13. „Aitoku Marti''
24
ne z francuską ustawą dającą ulgi finansowe
ich armatorom. Sosnowe maszty zastąpiono
teraz metalowymi ruram i, dzięki czemu gór­
ne reje mogły być bardziej obciążone niż
dawniej - stąd prawie jednakowa szerokość
wszystkich pięciu pięter żagli, i większa ich
wydajność. Straciły na znaczeniu żagle szta-
gowe, które miały teraz zbyt małą powierz­
chnię, by obrócić ciężki kadłub. Żaglowce te
nie manewrowały już pod żaglami - w po­
rtach potrzebne były holowniki. Długi bu-
kszpryt, który stał się kłopotliwy w przejś­
ciach i kanałach portowych przeobraził się,
ze względu na obowiązujące przepisy, w nie­
ruchomy, krótki drąg przynitowany do
dziobnicy.
Wśród wielkich żaglowców wyodrębniła
się grupa barków, których tylny maszt miał
ożaglowanie skośne. Największy bark
„France” był pięciomasztowcem. W 1902
roku zbudowano drugi co do wielkości ża­
glowiec, którym był 7-masztowy sżkuner
„Thomas W, Lawson” uważany za okaz
brzydoty.
Żaglowce-mamuty były trudne w obsłu­
dze. Wyobraźmy sobie bowiem kilka tysięcy
m2 płótna nad ponad stumetrowym kadłu­
bem. Na nich kończy się epoka żagli w
transporcie morskim. Pozostają one jedy­
nie na mniejszych statkach towarowych,
które mają pomocniczy napęd motorowy, na
kutrach rybackich, statkach szkolnych i ja ­
chtach.
Zaczęła się epoka niepodzielnego pano­
wania statków parowych i motorowych.
Pracowite niegdyś żaglowce zamieniono na
muzea. Kliper herbaciany „Cutty S ark ”,
umieszczony w suchym doku, jest dziś naro­
dową pam iątką Anglików. Zabytkiem jest
już także nasza „Biała Fregata” - „D ar Po­
m orza”. Duże żaglowce, jakie się jeszcze
buduje, są statkam i szkolnymi lub regato­
wymi dziwolągami przeznaczonymi do bicia
rekordów szybkości (fot. 2).
Kryzys paliwowy lat siedemdziesiątych
sprowokował projektantów do poszukiwa­
nia nowych, energooszczędnych rozwiązań
konstrukcji i napędu statku. I oto zaczęto
oczekiwać rychłego powrotu żaglowców.
Jak wiemy dawne statki żaglowe wycofa­
no z eksploatacji z wielu przyczyn. Wymaga-
ły one dużej pracochłonności przy operowa­
niu żaglami, a tym samym licznej załogi.
Miały małą prędkość średnią i trudno było
przewidzieć ich czas podróży, a do tego wiel­
kie żaglowce handlowe źle manewrowały.
Są to dziś poważne wady, choćby z ekonomi­
cznego punktu widzenia (rys. 8).
Napęd wiatrowy współczesnych statków
powinien być więc realizowany w sposób
odmienny. Należy wyeliminować olinowa­
nie, odpowiednio konstruując maszty , zauto­
matyzować obsługę pędnika wiatrowego,
a co najmniej zmechanizować. Ponadto sta­
tek musi odpowiadać wymaganiom towa­
rzystw klasyfikacyjnych dla statków pasa­
żerskich, bardziej rygorystycznym niż dla
slatków towarowych.
Napęd wiatrowy instalowany na współ­
czesnych towarowcach jest napędem po­
mocniczym. Wspomaga on napęd główny
szczególnie podczas ruchu statku pod w iatr
i pod falę. Racjonalność jego stosowania
wymaga, aby oszczędność paliwa wynosiła
co najmniej 10%.
Nowoczesne pędniki wiatrowe dzieli się
zwykle na płaskie i obrotowe. Do płaskich
zalicza się żagle i płaty elastyczne oraz płaty
sztywne. Pędniki obrotowe to rotory - walce
obracające się wokół pionowej osi, napędza­
ne silnikiem i płaty wirujące, podobne do
śmigieł samolotu.
Idea żagla sztywnego nie jest wynalaz­
kiem naszych czasów. Stosowali go już bo­
wiem Chińczycy na swoich dżonkach m or­
skich, w pierwszych wiekach naszej ery. Był
to żagiel z bambusowej maty i listewek.
Stosowane dzisiaj żaglopłaty, giętkością
i sztywnością podobne są raczej do skrzydeł
samolotu niż do ptasich, które tak bardzo
przypominały żagle chińskie. Żaglopłaty są
najczęściej robione ze stali lub lam inatu.
Wszystkie nowoczesne pędniki działają na
tej samej zasadzie co żagiel. Na rotorze siła
aerodynamiczna powstaje w wyniku obra­
cania się walca w opływającym go strum ie­
niu powietrza. Właśnie rotor obok płata
sztywnego jest najbardziej efektownym pęd­
nikiem wiatrowym.
Pierwsze rotorowce zbudował w 1925 ro­
ku Flettner. Miały one od jednego do trzech
25

Fot. 2. Szkolna fregata „Dar Młodzieży”
rotorów. Praktycznego zastosowania statki
takie wówczas nie znalazły.
Rotory mają liczne wady, takie jak niska
sprawność, wibracje, brak możliwości zmia­
ny kierunku opływu powietrza, małe tłum ie­
nie kołysań statku, wymagają też dostarcza­
nia energii do obrotu. Stosuje się je dzisiaj
jako samodzielny pędnik pomocniczy lub
wchodzący w skład pędnika pomocniczego
wraz z innego rodzaju pędnikiem w iatro­
wym. Najszerzej wykorzystywane są jednak
płaty sztywne, żagle i płaty elastyczne.
Praca pędnika wiatrowego jest związana
z pracą silnika. Praktycznie przy sile w iatru
powyżej 4°B pracuje pędnik wiatrowy
i zmniejszana jest odpowiednio moc silnika.
Dla mniejszej siły w iatru pędnik wiatrowy
ustaw ia się w kącie martwym. Użycie tego
rodzaju pędnika w dużym stopniu zależy od
właściwości statecznościowych statku.
W ciągu ostatnich lat powstało wiele pro­
jektów statków z pomocniczym napędem
wiatrowym. Na przykład projekt statku
„Róża W iatrów” przewiduje umieszczenie
na pokładzie górnym pięciu masztów z ża­
glami o łącznej powierzchni 6200 m2 (rys.
9)
Nowością jest tzw. wiatrakowiec, na któ­
rym zainstalowane miały być płaty wirujące.
Budowy wiatrakowców nie przewiduje się
przynajmniej na razie, gdyż napęd płatów
wirujących jest dość skomplikowany. Nie­
wielkie płaty wirujące mogą być montowane
na statkach w celu wspomagania opływu
26
żaglopłatów (rys. 10). W 1979 roku powstał
projekt wodolotu z pomocniczym napędem
wiatrowym, statku, który mógłby osiągać
prędkość do stu węzłów. Realizacji doczekał
się projekt zachodnioniemieckiego statku
„B arbara”, który pływa na linii cytrusowej
Ham burg-River Plata. „B arbara” ma na po­
kładzie trzy rotory o wysokości 20,2 m każdy
(rys, 11).
Na Dalekim Wschodzie - w Malezji, Indo­
nezji czy na Filipinach od dawna buduje się
statki z pomocniczym napędem żaglowym.
Naj większe doświadczenie w zakresie stoso­
wania żaglopłatów mają Japończycy. Można
powiedzieć, że ich statki otwierają nową
epokę żaglowców handlowych. Uzyskiwane
oszczędności paliwa są rzędu 30% przy
prędkości w iatru 20 węzłów, oczywiście p ra­
cą żagli i silnika steruje komputer. Zbudo­
wany w 1980 roku japoński zbiornikowiec
„Shin Aitoku M aru” posiada dwa elastyczne
żaglopłaty o łącznej powierzchni 196 m 2.
Jego statek siostrzany „Aitoku M aru” za­
opatrzono w jeden żagiel o powierzchni
85 m2.
W lipcu 1984 roku zwodowany został ma­
sowiec „Aqua City” , który wyposażono
w dwa żaglopłaty o wym iarach 16 x 10 m.
W listopadzie 1984 roku wszedł do eksplo­
atacji „Usuki Pioneer”, masowiec, dla które­
go w fazie projektowania przewidziano po­
mocniczy napęd wiatrowy w postaci dwóch
żaglopłatów 20 x 16 m. Komputer steruje
nimi opierając się na danych o prędkości
i kierunku wiatru, Oszczędność paliwa, jaką
uzyskiwano wynosiła naw et 40% (fot. 1).
Japończycy myślą obecnie o budowie barek
żaglowych zdalnie sterowanych ze statku
żaglowego - matki.
Prace projektowe na omawiany tem at
prowadzone są w wielu krajach - również
w Polsce. Pomocniczy napęd wiatrowy Ame­
rykanie zastosowali na holowniku osiągając
trzydziestoprocentową oszczędność w zuży­
ciu paliwa. Istnieją również pojnysły budo­
wy nowoczesnych statków pasażerskich no­
szących żagle. Nietrudno sobie wyobrazić
atrakcyjność rejsu na takim statku.
Wydaje się, że epoka statków, jak mówił
o nich Conrad, noszących „nadbudowę z p a ­
tyków, pajęczyn i babiego lata” , w transpor-
cie morskim minęła bezpowrotnie. Nie wie­
my dziś jedynie, na jakie drogi może jeszcze
wkroczyć ludzka fantazja.
 I
Statua Wolności - po remoncie

gii, a także materiałów m.in. do sfor­ nierdzewnej. Szczególnie wrażliwe

mowania miedzianego korpusu po­
chodni rzemieślnicy użyli tzw. metody
modelowania, a do usunięcia wielu
warstw farby z części wewnętrznej
użyto płynnego azotu - środka jesz­
cze przed stu laty prawie nie znanego.
Największą liczbę problemów
stwarzało usunięcie skutków korozji.
Usunięto całą konstrukcję stalową
podtrzymującą figurę, a składającą
się z 2400 kształtowników i wymienio­
no ją na nową, skonstruowaną ze stali
okazały się miejsca styku konstrukcji
stalowej z miedzianą: następowała tu
reakcja galwaniczna. Do izolacji tych
miejsc użyto więc tworzyw sztucz­
nych: założono taśmy wykonane
z włókna szklanego pokryte klejem
sylikonowym. Całą powierzchnię ze­
wnętrzną pokryto Teflonem TFE,
Okazał się on idealnym materiałem
izolacyjnym i chroniącym konstruk­
cję przed korozją. Jak twierdzą spe­
cjaliści: następny przegląd będzie po­
trzebny dopiero za 100 lat... (j)

Francuscy inżynierowie podczas montażu statuy w 1885 r.

Statua podczas uroczystości 100 rocznicy
jej skonstruowania

W roku ubiegłym minęło tOO lat od

momentu, gdy nad wejściem do no­
wojorskiego portu stanęła Statua
Wolności - dar narodu francuskiego.
Zbliżający się jubileusz zmobilizował
Amerykanów do zorganizowania
przeglądu staruszki. Okazało się, że
stalowy szkielet, na którym zamonto­
wano 36-tonową, wykonaną z ręcznie
obrabianej miedzi powłokę, mocno
skorodował. Sama konstrukcja mie­
dziana miała też sporo uszkodzeń,
najbardziej zniszczona zaś była po­
chodnia trzymana w prawej ręce po­
staci statuy.
Prace konserwatorskie trwały 4 la­
ta. Do rekonstrukcji figury użyto naj­
nowocześniejszej techniki i technolo­

Po renowacji Prace na wysokości 90 m: montaż 7 kolców, zdobiących koronę

JESZCZE
Część 2
Sceneria, Jak w dobrym filmie - malowni­
czy wąwóz, mostek na bystrym górskim
strum ieniu, nieduża polanka otoczona lasem
i pędzący w obłokach białej pary niewielki
parowóz z kilkoma wagonikami. To jednak
nie jest film czy ilustracja z dość starej książ­
ki, ale jeden z widoków na przepięknej trasie
pociągu z Kłodzka do Kudowy Zdroju. Nie­
częsty to już widok - na wielu trasach paro­
wozy zniknęły bezpowrotnie. Powoli więc
widok lokomotywy pędzącej w obłokach pa­
ry przechodzi do historii - spójrzmy zatem,
póki jeszcze nie trzeba sięgać do podręczni­
ków, na kilka migawek z parowozowej jesz­
cze rzeczywistości.
Naszą mini-wędrówkę zaczniemy od Ra­
ciborza - w tamtejszej lokomotywowni 21
listopada ub. roku był ostatnim dniem wy­
28
POD PARĄ
korzystania trakcji parowej w ruchu pasaże­
rskim. Od tego czasu naw et lokalne pociągi
prowadzone są przez elektrowozy czy spali­
nowe SP 42. Pozostało jednak jeszcze kilka
wysłużonych parowozów Ty42, dzielnie
sprawujących się w ruchu towarowym. Cięż­
sze modele - Ty45 - od pewnego czasu stoją
niestety, już tylko na bocznicy, strasząc
przypadkowych gości coraz większą iloś­
cią rdzy.
Koniec listopada nie szczędził nam niepo­
gody i deszczu - odwiedziny w Raciborzu tak
się też skończyły. Nie zrażeni tym jednak
wyruszamy dalej, w kierunku Kłodzka -
jednej z niewielu lokomotywowni prowa­
dzących parowozy przeznaczone do ruchu
pasażerskiego (można by je jeszcze spotkać
po drodze w Nysie, ale tam niestety, nasze
Trzy rodzaje współcześnie stosowanych lokomotyw -
w środku wysłużony Ty42

zezwolenie na wykonywanie zdjęć nie było

ważne...).
Najpiękniej chyba prezentują się nieduże
parowozy w malowniczej górskiej scenerii -
kłęby pary i dymu dodają niedużej lokomo-
tywce jakby trochę powagi, urozmaicają
czasem nieco majestatyczny krajobraz dzi­
kiego wąwozu. Na krętych górskich trasach
stosuje się nieduże maszyny Tkt 48, dające
sobie z łatwością radę na łukach o niewiel­
kim promieniu. Taka właśnie trasa prowadzi
z Kłodzka przez Polanicę i Duszniki do Ku­
dowy. Jest ona rzeczywiście kręta, nie bra­
kuje licznych, czasem dość wysokich w ia­
duktów; wiele odcinków jest dość stromych.
Pociąg musi być krótki, aby nieduża maszy­
na poradziła sobie z nim na niezłych stro­
miznach.
Tkt48 są niedużymi parowozami, prze­
znaczonymi do ciągnięcia lekkich pociągów
osobowych, na krętych i krótkich trasach.
Pociągi większe prowadzone są już przez
znacznie cięższe Pt47. Jest to już rzeczywiś­
cie imponująca maszyna, rozwijająca pręd­
kość ponad 100 km/h. Używane są one w kło­
dzkiej lokomotywowni na trasach do Kę­
dzierzyna i (nieco rzadziej) do Wałbrzycha.
Parowóz ten ze względu na dużą średnicę kół
Po zjeździe z obrotnicy parowóz trzeba jeszcze wyposa-
żyć - dokonuje się tego na jednym z torów w pobliżu
obrotnicy
(duża szybkość eksploatacyjna) nie może być
stosowany na trasach o dużej ilości łuków -
znakomicie jednak spisuje się na długich,
prostych odcinkach, gdzie może prowadzić
nawet pociągi pospieszne. ,
To już koniec naszej krótkiej wędrówki po
ostatnich w Polsce lokomotywowniach po­
siadających jeszcze czynne parowozy. Nie
jest to oczywiście ostatnia wędrówka z na­
szego cyklu - w następnych postaram y się
jeszcze pokazać inne modele polskich paro­
wozów, być może już w ostatnich chwilach
ich chyba dość ciekawego życia.
Grzegorz Zalot

To już niestety tylko historia - poczciwy Ok1 na trasie koiei rybnickiej

Ty42 w pełnej okazałości na obrotnicy w raciborskiej A tak wygląda stanowisko maszynisty - wydaje się, że jest
lokomotywowni tam dość czysto, ale to tylko złudzenie wynikające z nie­
doskonałości techniki zdjęciowej. Na zdjęciu widzimy
t / zaledwie część urządzeń do sterowania lokomotywą -
w sumie jest kilkadziesiąt różnych zaworów, liczne mano­
metry, wodowskazy itd. A do tego przecież trzeba odpo­
wiednio dosypywać węgiel do paleniska...

Niewielki Tkt48 na obrotnicy nie wygląda zbyt okazale

W niedużym parowozie maszynista też nie ma zbyt wiele

miejsca - trzem osobom jest już trudno poruszać się bez
wzajemnego przeszkadzania. Nie zapominajmy przy tym,
że do paleniska ciągle wrzucany jest węgiel - na jedną
dniówkę kilka toni (ile to będzie na jednego pomocnika
w ciągu np. roku czy pięciu lat?)
Jak każda maszyna, Pt47 też wymaga okresowej obsługi Parowóz Pt47f to rzeczywiście duża maszyna
i kontroli, dokonywanej każdorazowo po zjeźdzte z trasy
i przed wyruszeniem w drogę. Trzeba sprawdzić smaro­
wanie sprężarki, układów korbowodowych i wiele innych
elementów Już z daleka rzucają się w oczy bardzo duże koła...
Z przyczyn technicznych nie udało nam się zmieścić w „InforMiku”oraz ubiegłych numerach „MT"cz. II
„Simons-Basic” Postanowiliśmy nadrobić tę zaległość w tym numeize - przepraszając za te zakłócenia
naszych Czytelników i Autora (red,)
Roland Wacławek
5. Definicja własnych znaków, animacja z uży­
ciem MOB
Znaki ekranowe definiowane są w siatce 8*8
punktów. MOB mogą znajdować się w trybie DR
(24*21, dwie barwy) i WĘ (12*21, każdy punkt
MOB może przyjąć jedną z czterech barw).
MEM MEM
Kopiuje wzorce znaków z ROM do RAM ($E000),
przesuwa pamięć obrazu (VRAM) w trybie teksto­
wym pod adresem $C00G (=49152).
DESIGN 2, Aw DESIGN 2, $EG0G+Ke*8
Przygotowuje definicję znaku, którego wzorzec
znajduje się w RAM pod adresem Aw, Aw =
= $E000 + 8★ Ke, Ke: kod ekranowy znaku.
aDefinicja linii znaku aBBB. BB.
Występuje w blokach po 8 linii bezpośrednio po
DESIGN 2, Aw i określa wygląd ośmiu kolejnych
linii znaku. Po a musi nastąpić osiem znaków,,
(tło) lub „B” (wypełnienie).
DESIGN Tr. Ab DESIGN 0,832
Rezerwuje w RAM blok 64 bajtów dla MOB w try­
bie Tr (Tr=0: DR, 1; WB). Ab * adres bloku
[832 .960, 2048..4032, 8192.. 16320], Jeśli wzorce
znaków znajdują się w RAM (po MEM), wolno
użyć tylko adresów 12288..16320 (bloki nr 192.,
.255).
aDefinicja linii MOB a..BBB...BB.,,BBB...BBBBB
Występuje w blokach po 21 linii bezpośrednio po
instrukcji DESIGN, definiując wygląd MOB po­
szczególnych linii MOB. W tiybie DR po a wystę­
pują dokładnie 24 znaki, w trybie WB -12 (tyle, ile
punktów w poziomie liczy MOB). oznacza
barwę tła, „B”: barwę BM3 w trybie DR i barwę
BM1 w trybie WB. „C” i „D” są dozwolone tylko
w trybie WB i oznaczają: „D”: barwę BM2, „C”:
barwę BM3 (ustalaną instrukcją MOB SET).
MOB SET Nm,Nb3M3,Pr,Tr
MOB SET 1,254,3,1,0
Ustala parametry MOB. Nm: numer MOB [0..7],
Nb: numer bloku RAM, zawierającego jego defini­
cję (Nb=Ab/64, patrz DESIGN), MB3 [0.. 15]: nr
specyficznej dla każdego MOB barwy 3, Pr: prio­
rytet względem tła (0: MOB porusza się „przed”, 1:
„za” obiektami tła). Tr: tryb (0: DR, 1: WB).
CMOB BM1,BM2 CMOB 3,14
Ustala wspólne dla wszystkich MOB barwy BM1
i BM2 (tryb WB).
MMOB Nm, Xa, Yat Xb, Yb, Sk,V
MMOB 1,20,30,90,120,1,120
Uwidacznia MOB na ekranie (włącza MOB), defi­
32
niuje ruch i rozmiary MOB. MOB nr Nm [0..7J
będzie przemieszczał się ruchem jednostajnym po
prostej od punktu (Xa,Ya) do (Xb,Yb) z prędkością
zależną od V [1..255, Sk ustala skalę: 0:
normalna, 1: MOB powiększony dwukrotnie w osi
X, 2: j. w., ale w osi Y, 3: j.w,, lecz MOB powiększo­
ny w obydwu osiach.
MOB OFF Nm MOB OFF 1
Wyłącza (powoduje zniknięcie z ekranu) MOB
o numerze Nm.
RLOCMOB Nm,Xb,Yb,Sk,V
RLOCMOB 1,10,190,1,200
Jak MMOB, w roli punktu (Xa,Ya) wystąpi aktual­
na pozycja MOB.
DETECT P DETECT 0: DETECT 0
Przygotowuje testowanie kolizji pomiędzy MOB
(P=0) lub między MOB a tłem (P=l). Musi wystą­
pić dwa razy pod rząd (pierwsze użycie zeruje,
drugie - aktywizuje rejestr kolizji MOB w VIC),
CHECK (Nral, Nm2)
IF CHECK(1,5)=*0 THEN X=X+1
CHECK(O) IF CHECK(0)>0THEN GOTO 500
Wykiywa kolizję między dwoma MOB lub między
MOB a tłem, Nml i Nm2 to numery MOB.
CHECK(O) testuje, czy zaszła kolizja między MOB
a tłem. Testowanie kolizji musi być poprzedzone
dwukrotnym użyciem rozkazu DETECT i (dla
kolizji między MOB) lub DETECT 1 (przy wykry­
waniu kolizji MOB z tłem). Działanie funkcji
CHECK nie zawsze jest pewne i zgodne z oczeki­
waniami.
6. Funkcje i Instrukcje operujące na tekstach
INSETB<W»,P*,Poł
B$=INSERT(„-WSTAWKA-’\A*, 5)
Tworzy nowy łańcuch, wstawiając łańcuch W$ do
wnętrza łańcucha P$, poczynając od znaku nr Po
wP$.
INST(Z$,P$,Po)
B$=INST („NOWY FRAG”, A$,5)
Tworzy nowy łm!icuch, zastępując fragment P$
o długości równej długości łańcucha Z$, począw­
szy od znaku nr Po, łańcuchem Z$,
DUP(T$, N) B$=»DUP(„~ALFA-”, 5)
Tworzy nowy łańcuch składając (sklejając) N-
-razy łańcuch T$.
PL ACE(S$, P$)
P=PLACE(„CZE”, „NOWOCZESNY”)
Szuka w łańcuchu P$ podłańcucha S$, podaje nr
znaku w P$, przy którym zaszła zgodność. Jeśli nie
 wykryto S$ to PLACE=0. Funkcja PLACE w try­ 8. Instrukcje muzyczne
bie bezpośrednim może działać błędnie!
AT(K, W) PRINT AT(8,1),,A”AT(2,9) X/5 WAVE Ng. LDw8 WAVE 2,0010000
Ustala położenie wyświetlanych przez PRINT te­ Określa parametry generatora Ng [1..3], ośmiobi-
kstów i liczb, plasując kursor w kolumnie K [0..39] towa skala dwójkowa LDw8 jest wpisywana
i wierszu W [0..24]. wprost do rejestru sterującego danego generato­
U SE W$, L$ USE „88888. 88”, STR$(X*100) ra, a znaczenie jej bitów jest następujące:
Wyświetla liczby w postaci sformatowanej. Licz­
ba L$ musi być podana w formie łańcucha (np. 0: bramkowanie (nor- 4: 1= trójkątny kształt
malnie 0) fali
przetworzona funkcją STR$). W$ jest wzorcem
formatu. Znak „(3” reprezentuje jedną cyfrę przed 1:1 = włączona syn- 5: 1= piłozębny kształt
chronizacja fali
lub po kropce dziesiętnej. Inne znaki wplecione
w łańcuch formatu zostaną wyświetlone we wska­ 2:1 = wł.modulacjapie- 6; 1= prostokątny
rścien. kształt fali
zanym miejscu, co pozwala opisywać wartości lub
rozbijać ciągi cyfr na grupy. USE nie powoduje 3: testowanie (normal- 7: 1= czynny generator
zmiany wiersza, w razie potrzeby należy dodać n*e 0) szumu
puste PRINT. Przykład: USE „CENA=p pfyj LDw8=01000000 włącza falę prostokątną,
868. 88 ZL”,STR$(CE): PRINT. 0001000 : trójkąt, itd.
CENTRE T$ CENTRE(,,TYTUL: „+TY$) VOL $g VOL 12
Wyświetla teksty scentrowane (w równej odle-' Nastawia wspólną dla generatorów 1..3 siłę głosu
głości od prawej i lewej krawędzi ekranu) bez Sg [0..15].
zmiany wiersza. Jeśli występuje kolejno kilka ENVELOPE Ng, Na, Op, Po, Wy
CENTRE, należy rozdzielić je pustym PRINT, ENVELOPE 2, 5, 8, 8, 9
Definiuje obwiednię generatora Ng [1..3]. Para­
7. O bsługa k law ia tu ry metry: Na, Op, Po i Wy (wszystkie [0.. 15]) określa­
INK EY KL=INKEY ją: czas narastania, czas opadania, poziom pod­
Dostarcza numeru [1..16] naciśniętego klawisza trzymania i czas wybrzmięwania.
funkcyjnego (<C=>/F1..F8 daje 9.. 16) lub 0, gdy MUSIC Te, N$ MUSIC 2, NU$
żaden nie jest wciśnięty. Definiuje melodię i tempo jej odtwarzania przez
KEY N r, K$ KEY1, ,,PRINTTI$”+CHR$(13) pojedynczy generator. Te 1..255, l=max. określa
Przypisuje klawiszom funkcyjnym teksty, poja­ tempo, łańcuch N$ mieści nuty. Łańcuch N$ skła­
wiające się na ekranie po ich naciśnięciu. Nr [1..16] da się ze wskaźnika generatora i ciągu nut. Wskaź­
to numer klawisza (F9 = <C=>/F1, itd.), K$ - nik generatora jest dwuznakowy: najpierw
łańcuch, przypisywany temu klawiszowi. Po do­ ^CLR> (na ekranie: inwersyjne serce), potem
daniu CHR$(13) łańcuch będzie wprowadzany au­ cyfra precyzująca nr kanału, następnie
tomatycznie. kolejne nuty. Każda nuta opisana jest trójką zna­
DISPLAY DISPLAY ków: jednoliterową nazwą ,,C”..„H”, numerem
Wyświetla łańcuchy przypisane wszystkim klawi­ oktawy [,,0”..„7M]oraz jednostką (ósemka, szesna­
szom funkcyjnym. stka itd.), podawaną przez wciśnięcie klawisza
FETCH Z$, M d, T$ FETCH „01”, 8, LR$ funkcyjnego FI (szesnastka) ..F2 (cała nuta) ..F8 (8
Pozwala wczytywać z klawiatury teksty o ograni­ całych nut). Jeśli przy wprowadzaniu nazwy był
czonej do Md długości i zawierające tylko znaki naciśnięty <SHIFT> nuta zostanie podwyższona
wyspecyfikowane w łańcuchu Z$. Wczytany tekst o pół tonu.
zostanie przypisany zmiennej T$. FETCH może PLAY Pa PLAY 2
ułatwić wprowadzanie np. liczb szesnastkowych Rozpoczyna odtwarzanie melodii, przydzielonych
i dwójkowych. wcześniej generatorom instrukcjami MUSIC. Pa­
O N KEY K»,: GOTO Li rametr Pa określa tryb: Pa=0; wyłącza muzykę;
ON KEY,,qwerty+ ★ 1’,: GOTO 200 Pa=l: do zakończenia melodii realizacja progra­
Uruchamia reakcję na wprowadzenie z klawiatu­ mu zostaje wstrzymana; P a - 2; program jest kon­
ry pojedynczego znaku (wciśnięcie klawisza), tynuowany podczas odgrywania melodii. Tryb 2
podczas realizacji programu. Gdy znak był wy­ jest szczególnie przydatny np. do muzycznej ilus­
szczególniony w łańcuchu K$, nastąpi skok do tracji gier.
linii Li, jeśli nie to klawisz zostaje zignorowany
(program jest kontynuowany). Kod znaku przypi­ 9. Współpraca z urządzeniami peryferyjnymi
sany zostaje zmiennej ST. DIR S$ DIR „$”
D ISA BLE DISABLE Wyświetla katalog dyskietki, nie niszcząc progra­
Zawiesza działanie wcześniejszej instrukcji ON mu w RAM. S$ specyfikuje grupę zbiorów, podaną
KEY. w myśl znanych zasad (wolno użyć „?” i „-»”), np.
RESUM E RESUME DJR„$” wyświetla cały katalog, DER „$:A->” -
Przywraca zawieszone przez DISABLE działanie zbiory o nazwach zaczynających się od „A”, itd.
instr. ON KEY. DISK R$ DISK „S:ZBIOR 11”

33
Służy 4o wysyłania rozkazów do pamięci dysko­
wej z użyciem podadresu (secondary addresa) nr
15, zastępując konwencjonalną sekwencję: OPEN
N, U, 15, „rozkaz": CLOSE N.
SCRBY K, U, Tr, „Nazwa, 5, W"
SCRSV 2,1,1, „EKRAN 1,S, VT
Zapamiętuje ekran graficzny (w trybie DR lub
WE) jako zbiór na urządzeniu U. Szczegóły skład­
ni - jak dla rozkazu SAVE.
SCBLP K, U, Tr, „Nazwa"
SCRLD 2,1,1, „EKRAN l n
Ładuje do graficznej pamięci ekranu obraz zapa­
miętany instrukcją SCRSV. Szczegóły składni jak
dla instrukcji LOAD.
copy copy
Wykonuje na standardowej drukarce (urządzeniu
dołączonym do magistrali szeregowej IEC o nume­
rze 4) kopię ekranu w trybie graficznym (DE lub
WB).
HRDCPY HRDCPY
Kopiuje na standardową drukarkę ekran w trybie
tekstowym.
PENX, PENY X-PENX: Y=PENY
Podają współrzędne pióra świetlnego X [0..190]
i Y [0.255].
POT (Np) K-POT(G)
Podaje pozycję potencjometru (padd/e) Np. 0..11,
od 0 do 255.
JOY P»JOY
Podaje położenie joysticka. 0; położenie naturalne,
128: wciśnięty przycisk FIRE, 1: dźwignia w górę,
3: w prawo, itd-
10, Narzędzia programistyczne
COLD COLD
Odtwarza pierwotny stan SIMONS-BASIC-a (jak
po włączeniu). Dla wersji ładowanych z taśmy lub
kasety bywa niebezpieczna!
OLD OŁD
Odtwarza program, omyłkowo skasowany przez
NEW lub COŁD. Funkcjonuje tylko wtedy, gdy od
chwili skasowania programu nie została jeszcze
wprowadzona żadna nowa Unia,
AUTO Np, Kr AUTO 100,10
Uruchamia automatyczną numerację wierszy
przy wprowadzaniu programu. Po wprowadzeniu
każdego wiersza interpreter sam podpowie kolej­
ny numer wierszą. Np. oznacza numer początko­
wy, Kr (1..255] - krok (odstęp) numeracji. Anulo­
wać AUTO można podając wiersz pusty: RETURN
bezpośrednio ponumerze wiersza.
RENUMBER Np, KR RENUMBER 100,10
Przej\umerowuje wiersze całego programu, nada­
jąc im kolejne numery poczynając od Np z kro­
kiem (odstępem) Kr. Niestety, nie są zmieniane
argumenty GOTO, GOSUB i RESET, w związku
z czym o zleceniu RENUMBER w SIMONB-BA-
SIC-u lepiej zapomnieć, chyba że stosuje się tylko
symboliczne etykiety (patrz PROC), Jeśli przy
przenumerowywaniu numer Unii przekroczy
34
03999, następne linie otrzymają najdziwniejsze
numery. Pomoże ponowne użycie RENUMBER
z mniejszym krokiem.
DISAPA: DISAPA: X -X + 14
Instrukcje, umieszczone w wierszu po DISAPA:
zostaną zabezpieczone przed wylistowaniem
(utajnione) po instrukcji SECURE. DISAPA sa­
moczynnie dopisze po sobie cztery znaki
SECURE 0 SECURE 0
Utajnia wszystkie instrukcje, poprzedzane przez
DISAPA:
DELAYOp DELAY50
Stosownie do wartości Op [1,„255] ustala pręd­
kość listowania. Zwolnienie listowania funkcjo­
nuje po wciśnięciu <SHIFT>
OPTION P OPTION 10
Steruje listowaniem, P*IQ: UST wyświetli wszy­
stkie rozkazy SIMONS-BASIC-a rewersyjnie,
P o l O przywróci normalny listing
PAGE N PAGE 20
Steruje listowaniem dzieląc listing na strony po
N + 1 wierszy. Po naciśnięciu <RETURN> wy­
świetlana jest kolejna strona, itd. PAGE 0 anuluje
podział listingu na stronice.
DUm DUMP
Wyświetla aktualną tablicę zmiennych (nazwy
i wartości). Łańcuchy puste wyprowadzane są
błędnie jako ciągi złożone z 256 zupełnie przypad­
kowych symboli. Błędnie wyświetlane są też
ujemne wartości zmiennych typu całkowitego.
FINDtekst FINDGOSUB
Wyświetla na ekranie numery wszystkich linii,
w których wystąpił określony rozkaz lub inny
tekst. Wzorzec tekstu musi być podany bez cudzy­
słowów i bez odstępu po FIND (każda spacja po
FIND jest uważana za element łańcucha wzorco­
wego).
TRACĘ P TRACĘ 10
Włącza (P= 10) lub wyłącza (P<>10) tryb śledze­
nia, w którym w prawym, górnym rogu wyświetla­
ne są numery sześciu ostatnich spośród aktualnie
wykonywanych linii programu. Okno jest widocz­
ne tylko w trybie tekstowym (nie przy grafice!).
RETRACE RETRACE
Wyświetla numery ostatnich 0 linii wykonanych
w trybie TRACĘ,
Wyświetla numery ostatnich 0 Unii wykonanych
w trybie TRACĘ.
MERGE N», U MERGE „PROCEDURY", 8
Do programu w RAM dołącza program o nazwie
Ń$ z urządzenia nr U. Najniższy nr wiersza w pro­
gramie dołączanym przez MERGE musi przewyż­
szać nr ostatniego wiersza z programu w RAM!
To już ostatni z rozkazów SIMONS-BASIC-a,
Dostępne są też oczywiście wszystkie rozkazy
BASIC-a V 2.
Z przyczyn technicznych w artykule zastąpiono
znaki: literą literą p.
MAGIA
STRUKTURY
KRYSZTAŁU
Wojciech Szuszkiewicz
Wyobraźmy sobie, że mamy do dyspozycji
wiele tysięcy małych, przezroczystych kule­
czek o średnicy 2 mikrometrów (jest to około
50 razy mniej, niż grubość typowej żyletki).
Zaprzyjaźniona z nami dobra wróżka potra­
fi jednym dotknięciem swej czarodziejskiej
pałeczki ułożyć te kuleczki na płaszczyźnie
w żądany sposób. Jeżeli poprosimy ją, by
ułożyła je jak najgęściej, a następnie obej­
rzymy nasze kuleczki pod mikroskopem
o dużym powiększeniu, zobaczymy wzór po­
kazany na fot. 1. Zasada układania jest bar­
dzo prosta: należy wokół danej, pierwszej
kuleczki zmieścić sześć kuleczek sąsiednich
w taki sposób, aby ich środki wyznaczały
sześciokąt foremny, następnie dodać dal­
szych dwanaście kuleczek itd. Patrząc na
rysunek łatwo zorientować się, że taki układ
kulek ma tzw, sześciokrotną oś symetrii.
Oznacza to, żę jeżeli obrócimy całość wokół
prostej prostopadłej do płaszczyzny rysunku
przechodzącej przez środek pierwszej kule­
czki o kąt równy 6G- (lub o jego całkowitą
ś
cy
Fot. 1. Najgęstsze ułożenie kulek o identycznych średni­
cach na płaszczyźnie
wielokrotność, a w szczególności 2 x 60°,
3x00°, 4x60° 5 x 00° i 0x00°), wtedy otrzy­
mamy identyczny obrazek, jak na początku.
Mówiąc jeszcze inaczej, przy obrotach o wy­
żej wymienione kąty jedne kuleczki prze­
chodzą dokładnie na miejsce innych, nato­
miast przy obrocie o kąt nie będący wielo­
krotnością 60° tak już oczywiście nigdy nie
będzie.
Co się stanie, jeżeli nasz układ kuleczek
oświetlimy prostopadle padającą wiązką
światła z lasera helowo-neonowego świecą­
cego na czerwono?
Długość fali światła emitowanego przez
laser (X=633 nanometry) jest około trzy razy
mniejsza od średnicy kuleczki, układ kule­
czek stanowi więc bardzo dobrą siatkę dy­
frakcyjną dla światła, które przechodząc
przez ten układ ulegnie ugnięciu. O ile
w przypadku typowej, uporządkowanej tyl­
ko w „jednym kierunku” siatki dyfrakcyjnej
Fot. 2. Po prawej stronie kuleczki ułożone są inaczej, niż
po lewej, ale w każdym z obszarów nadał obowiązuje
zasada „najgęstszego upakowania”. W pobliżu granicy
obszarów wyraźnie widoczne są błędy ułożenia czy puste
miejsca nie zajęte przez kuleczki
35

Fot. 3. Obraz dyfrakcyjny uzyskany w wyniku oświetlenia
struktury przedstawionej na fot. 1 wiązką światła z lasera
helowo-neonowego
(czyli równoległych rys, naciąć czy szczelin)
ugięte światło tworzy na ekranie charakte­
rystyczny układ równoległych prążków dy­
frakcyjnych, o tyle w przypadku siatki upo­
rządkowanej „w dwóch kierunkach”, jaką
jest nasz układ kulek, można spodziewać się
obrazu dyfrakcyjnego w postaci punktów.
Co więcej, ze względu na sześciokrotną sy­
metrię, jaką charakteryzuje się struktura
zbudowana z kulek, można przewidzieć, że
Fot. 4. Obraz dyfrakcyjny uzyskany w wyniku oświetlenia
struktury zbudowanej wg wzorca przedstawionego na
fot. 2 wiązką światła z lasera helowo-neonowego
36
obraz dyfrakcyjny będzie m iał również taką
samą symetrię. Na obrazie powinniśmy zo­
baczyć na środku jasny punkt (pochodzący
od tej części światła, która w ogóle nie uległa
ugięciu) otoczony sześcioma symetrycznie
rozmieszczonymi punktam i (będącymi wy­
nikiem dyfrakcji tzw. I rzędu), a następnie
już w większej odległości od środka punkty
z dyfrakcji II rzędu itd.
Czy nasze przewidywania sprawdziły się?
Spójrzmy na zdjęcie ekranu (fot 3). Syme-
Fot. 5. Struktura zbudowana z wielu małych, różnie zo­
rientowanych obszarów. W każdym z nich kulki ułożone
są według tej samej zasady
tria obrazu powstałego na ekranie jest iden­
tycznie taka, jak symetria układu kulek, któ­
ry zjawisko dyfrakcji wywołał. Oznacza to
(i to jest bardzo ważne), że analizując obraz
dyfrakcyjny na ekranie czy kliszy fotogra­
ficznej możemy domyślić się, jaka była syme­
tria układu, przez który przechodziło rozwa­
żane światło (promieniowanie). Co więcej,
znając długość fali i wyznaczając kąty ugię­
cia światła (np. poprzez pom iar odległości
punktów na ekranie oraz odległości ekranu
od siatki dyfrakcyjnej) jesteśmy w stanie
bardzo precyzyjnie wyznaczyć rozm iar iden­
tycznych obiektów, z jakich zbudowana jest
ta siatka - w naszym przypadku średnicę k u ­
lek.
Wyobraźmy sobie teraz, że zam iast ukła­
dać kuleczki identycznie na całej badanej
płaszczyźnie, ułożymy je trochę inaczej po
lewej stronie, niż po praw ej. W obu częściach
do układania kuleczek zastosujemy wpraw­
dzie ten sam wzór (pokazany na fot. 1), ale za
to nieco inaczej go zorientujemy (tzn. po
prostu obrócimy o kąt inny niż 60° lub jego
wielokrotność). Wygląd takiego układu
przedstawia fot. 2. Jeżeli układ ten oświetli­
my znowu wiązką lasera, każdy z obszarów,
działając jako siatka dyfrakcyjna, spowodu­
je powstanie „swojego” obrazu analogiczne­
go do przedstawionego na fot. 3, jednak oba
obrazy będą względem siebie nieco obróco­
ne. Innymi słowy punkt środkowy będzie
otoczony nie przez sześć symetrycznie roz­
mieszczonych pojedynczych punktów,
a przez sześć par takich punktów (fot. 4).
Jak łatwo zgadnąć, im więcej małych, róż­
nie zorientowanych obszarów charaktery­
zujących się regularnym ułożeniem kulek
zawierać będzie badana struktura, tym wię­
cej punktów powstanie w identycznej odle­
głości od środka obrazu dyfrakcyjnego. Fot. 6. Pierścienie dyfrakcyjne powstałe w wyniku
W końcu punkty te zlewając się ze sobą oświetlenia struktury z fot. 5 wiązką lasera
utworzą £ilka współśrodkowych okręgów
wielościany takie spełniać muszą wiele
odpowiadających kolejnym rzędom dyfrak­
określonych warunków i że istnieje ich skoń­
cji (fot. 5 i fot. 6). Ponieważ laser wysyła
czona ilość. Atomowa teoria budowy m aterii
światło o jednej długości fali (tzw. światło
pozwoliła na wysunięcie hipotezy, że wielo­
monochromatyczne), więc powstające na
ściany wytworzone są po prostu przez atomy
ekranie pierścienie są wyraźnie od siebie
(bądź całe ich grupy) wchodzące w skład
oddalone i m ają ten sam kolor. Jeżeli do
kryształu, tak więc przewidziano również
badań użyjemy jednakże nie światła mono­
teoretycznie, ile różnych wzorów można
chromatycznego, a św iatła białego, będące­
w ten sposób ułożyć. Pozostawał tylko jeden
go jak wiadomo mieszaniną wszystkich
problem: jakie są napraw dę rozmiary ato­
barw, w wyniku dyfrakcji barwy te zostaną
mów i jakie są odległości pomiędzy atomami
rozdzielone (każdej długości fali odpowiada
w krysztale. Tego nikt dokładnie nie wie-
inna wartość kąta ugięcia) i na ekranie po­
w staną ostatecznie piękne, kolorowe okręgi Fot. 7. Wynik oświetlenia tej samej struktury wiązką
o wszystkich barw ach tęczy (fot. 7). światła białego, będącego mieszaniną wszystkich barw

Czas wyjaśnić, że naszą dobrą wróżką jest

profesor Ame Skjeltorp z Norwegii, który
umie takie małe kuleczki układać, a zamie­
szczone tu fotografie wykonane zostały
w Instytucie Fizyki Doświadczalnej Uni­
wersytetu Warszawskiego. Służą one nie tyl­
ko do zilustrowania niektórych zasad opty­
ki, ale stanowić mogą również ładne wpro­
wadzenie do opisu doświadczalnych metod
badania struktury kryształów. Dlaczego?
Krystalografowie już w połowie XIX w.
wyrazili opinię, że atomy w kryształach uło­
żone są w pewien regularny sposób. O tym,
że każdy kryształ zbudować można z m aleń­
kich, identycznych wielościanów, ułożo­
nych jeden obok drugiego w ten sam sposób,
wiedziano już znacznie wcześniej, ale dopie­
ro w połowie XIX w. udało się wykazać, że

37

Fot. 0. Układ pomiarowy użyty w 1912 r. przez W. Friedri­
cha i P. Knipplnga do badania własności promieni rentge­
nowskich. Po lewej - lampa będąca źródłem promieni
rentgenowskich, po prawej, za układem szczelin, badany
kryształ
dział, chociaż umiano już oszacować, że od­
ległości takie są zapewne rzędu 10“10 m.
W 1985 r. profesor fizyki w Uniwersytecie
w Wiirzburgu Wilhelm Conrad Roentgen
Fot. 9. Fotografia przedstawiająca wybrane wyniki obra­
zujące dyfrakcje promieni rentgenowskich na kryszta­
łach, uzyskane przez W. Friedricha, P. Knippinga I M. von
Laue'go. Numerem 1 oznaczone jest pierwsze w historii
zdjęcie takiej dyfrakcji, wykonane dia kryształu siarczanu
miedzi (CuSOJ, związku chemicznego stosowanego po­
wszechnie w laboratoriach. Pozostałe dwa zdjęcia przed­
stawiają wyniki dyfrakcji na krysztale blendy cynkowej
(ZnS), przy czym numer 2 odpowiada 09i trójkrotnej,
a numer 3 - osi czterokrotnej (ten sam kryształ może mieć
kilka różnych osi symetrii w różnych kierunkach)
38
ł
odkryi nowy rodzaj promieniowania, na­
zwanego przez niego promieniowaniem
X (dzięki temu odkryciu Roentgen został
w 1901 r, pierwszym w historii laureatem
nagrody Nobla z fizyki). Promieniowanie
X (albo, jak przyjęło się też mówić: promie­
niowanie rentgenowskie) dość szybko zna­
lazło zastosowanie zarówno w medycynie,
jak i w technice, ale do 1912 r. niebyła wcale
jasna jego natura fizyczna. W szczególności
nie wiedzianot czy są to fale elektromagnety­
czne, czy też cząstki. Kres sporom fizyków
położył wykonany okrągłe 75 lat temu eks­
peryment, będący jednym z przełomowych
doświadczeń leżących u podstaw tzw. fizyki
współczesnej.
W 1912 r. niemiecki fizyk teoretyk Max
von Laue, dowiedziawszy się (przypadkiem,
zresztą), że atomy w kryształach ułożone
w regularny sposób tworzą strukturę przy­
pominającą trójwymiarową siatkę dyfrak­
cyjną, wpadł na pomysł ciekawego doświad­
czenia. Na kryształ należy skierować wiązkę
promieni rentgenowskich. Jeżeli ulegną one
ugięciu, oznaczać to będzie, że są po prostu
falą, a poza tym niejako przy okazji można
będzie z „grubsza” oszacować długość tej
fali.
M.von Laue jako teoretyk nie miał swoje­
go laboratorium badawczego i nie mógł sa­
modzielnie przeprowadzić swojego do­
świadczenia, zwrócił się więc z prośbą o po­
moc do innego znanego fizyka niemieckiego
profesora A. Sommerfelda. Pomysł von La-
ue’go wydał się Sommerfeldowi na tyle nie­
dorzeczny, że nie tylko nie poparł, ale nawet
wręcz zabronił jednemu ze swoich asysten­
tów, W. Friedrichowi, „tracić czas na tego
typu bezsensowne eksperymenty”. Na
szczęście dla fizyki Friedrich okazał się mało
zdyscyplinowanym asystentem i z pomocą
swego przyjaciela P. Knippinga w tajemnicy
przed własnym szefem przeprowadził oma­
wiane doświadczenie.
Zdjęcie pierwszego, stosunkowo prymi­
tywnego układu pomiarowego użytego przez
Friedricha i Knippinga pokazuje fot. 8. Po
uzyskaniu pierwszych obiecujących wyni­
ków na przypadkowo wybranym krysztale
siarczanu miedzi do dyspozycji Friedricha
i Knippinga w Instytucie Fizyki Teoretycz­
nej w Monachium postawiono (jak to określił
sam von Laue) „znaczącą ilość" najnowo­
cześniejszego wówczas sprzętu. Do dalszych
 t
Fot. 10. Max von Laue w okrasie, gdy dokonywał najwię­
kszego odkrycia swego żyda
badań użyto kryształów o stosunkowo du­
żych rozmiarach, prostej budowie i znanej
symetrii, jakimi były wówczas kryształy
blendy cynkowej. Badania szybko postępo­
wały naprzód (fot. 0) i dokładnie 8 czerwca
1912 r. Sommerfeld na posiedzeniu Królew­
skiej Bawarskiej Akademii Nauk w Mona­
chium przedstawił historyczną pracę Frie­
dricha, Knippinga i von Laue’go.
Max von Laue (fot. 10) uhonorowany zo­
stał w 1914 r. nagrodą Nobla z fizyki „za
odkrycie dyfrakcji promieni X na kryszta­
łach”, jednakże nie jemu udało się ostatecz­
nie powiązać rodzaj struktury krystalicznej
z obrazem dyfrakcyjnym. Dokonali tego
w rok po opisywanym odkryciu Friedricha
i Knippinga angielscy uczeni W.H. Bragg
i W.L. Bragg, za co przyznano im nagrodę
Nobla z fizyki w roku 1915.
W przypadku dużych, jednorodnych kry­
ształów, w których atomy są uporządkowa­
ne w identyczny sposób W całej objętości
(nazywanych monokryształami) obraz dy­
frakcyjny (tzw. l a u e g r a m ) składa się
z szeregu oddzielnych punktów. Jego syme­
tria jest taka, jak symetria kryształu ogląda­
nego z kierunku, z którego pada wiązka
promieni rentgenowskich (np. sześcian oglą­
dany z kierunku wyznaczonego przez jego
przekątną ma symetrię trójkątną, bo przy
obrocie o 120" jego poszczególne wierzchołki
przechodzą „na siebie”).
W przypadku kryształu zbudowanego
z dużej ilości małych, różnie zorientowanych
w przestrzeni kryształków, z których każdy
jest „przyzwoitym" małym kryształem albo
po prostu z drobno sproszkowanej substan­
cji krystalicznej (tzw. p o l i k r y s z t a ł y ) ,
obraz dyfrakcyjny (tzw. d e b a j o g r a m -
nazwa ta pochodzi od nazwiska jednego
z odkrywców tej metody, fizyków niemiec­
kich Debye’a i Scherrera) składa się z szere­
gu współśrodkowych okręgów. Jak łatwo
zgadnąć fot. 11 5 to modelowy „monokrysz­
tał” i „polikryształ”, a fot. 3 i 8 są odpowied­
nikami lauegramu i debajogramu.
Badanie dyfrakcji promieni rentgenow­
skich na kryształach jest historycznie pierw­
szą metodą badania struktury krystalicznej
ciał stałych, ale bynajmniej nie jedyną. W
1923 r. francuski fizyk Louis Victor de Bro-
glie w swojej pracy doktorskiej wysunął hi­
potezę, że z cząstką materialną - elektro­
nem - związana jest pewna fala o długości
danej wzorem (nazwanym później jego imie­
niem):
gdzie h jest pewną stałą (tzw. stałą Plancka),
a p - pędem elektronu. Dokładnie 60 lat
temu, w 1927 r. dwie niezależne grupy bada­
czy, pracujące w USA pod kierownictwem
profesora C. Davissona oraz w W. Brytanii
pod kierownictwem profesora G. Thomsona
wykazały, że elektrony ulegają dyfrakcji na
kryształach zachowując Bię tak, jak fale opi­
sane wzorem de Broglie'a,
Na fot. 11 widzimy oryginalną aparaturę
Davissona. Badano monokryształ niklu,
a otrzymane wyniki (początkowo w postaci
krzywych, później także zdjęć analogicz­
nych do lauegramów) potwierdziły całkowi­
cie przewidywania oparte na znajomości
struktury kryształu. Później badano w ten
sposób wiele innych kryształów. Z kolei
Thomson badając dyfrakcję elektronów na
cienkich polikrystalicznych foliach metalo­
wych otrzymywał pierścienie analogiczne do
debajogramów rentgenowskich (fot. 14).
Warto dodać, że de Broglie został w 1929 r.
laureatem nagrody Nobla z fizyki przyzna­
nej mu za „odkrycie falowej natury elektro­
nu”, a Davisson oraz Thomson otrzymali
taką samą nagrodę w 1937 r. za „odkrycie
dyfrakcji elektronów na kryształach”.
39

Szukając dalszego eksperymentalnego
potwierdzenia hipotezy o falowej naturze
m aterii wysuniętej przez de Broglie’a, fizycy
wykazali kolejno, że dyfrakcji na kryszta­
łach ulegają także zwykłe atomy oraz lekkie
molekuły (cząsteczki chemiczne typu H2),
jak również neutrony. Pierwsze z tych od-
Fot. 12. Pierścienie obserwowane w wyniku dyfrakcji
neutronów na substancji polikrystalicznej. Obraz uzyska­
no za pomocą złożonej z małych detektorów tablicy
o wymiarze 64x64, kolory „domalowane” przez kompu­
ter odpowiadają różnym ilościom zliczeń
40
Fot. 11. Zdjęcie aparatury pomiarowej używanej w grupie
kierowanej przez C. Davissona. W tej szklanej bańce
panowała bardzo wysoka próżnia. Wewnątrz znajdowało
się zarówno źródło elektronów (tzw. działo elektronowe),
jak i badany kryształ oraz detektor, do którego trafiały
elektrony po „odbiciu” od powierzchni kryształu
kryć nastąpiło w 1930 r., drugie - w 1936 r.
Przykładowe wyniki dyfrakcji neutronów
na kryształach pokazują fot. 12, 13 i 15.
Zdjęcia 12 i 13 otrzymane zostały dopiero
w 1984 r., kiedy zastosowano nowy typ de­
tektorów przypominających tablice złożone
z wielu maleńkich, pojedynczych detekto­
rów (liczników) neutronów. Komputer ana­
lizujący cały obraz przyporządkował liczbie
zliczeń w kilku różnych przedziałach różne
kolory, co umożliwia stwierdzenie wyraźnej
struktury pierścieniowej (analog zwykłego
debajogramu).
Wszystkie pięć wspomnianych skrótowo
metod badania struktury kryształów (za po­
mocą promieni rentgenowskich, elektronów,
neutronów, atomów i molekuł) stosowanych
jest z powodzeniem do dzisiaj. Przynoszą
one dużo cennych, uzupełniających się n a­
wzajem informacji zarówno o budowie wnę­
trza kryształów, jak i o strukturze samej
powierzchni ciał stałych. Wiele rzeczy je
różni, ale to, co je łączy, to fakt, że wszystkie
one powstały jako naturalna konsekwencja
Fot. 13. Pierścienie będące wynikiem dyfrakcji neutro­
nów na innej substancji polikrystalicznej, otrzymane za
pomocą tablicy detektorów o znacznie większym wymia­
rze (256x256)
Fot 14. Zdjęci* otrzymana w wyniku dyfrakcji elektro­
nów na cienkiej, złotej folii (polikryształ) przez G. Thom­
sona
badań mających na celu wykazanie falowe­
go charakteru pewnych obiektów fizycznych
tak przecież różnych, jak promienie rentge­
nowskie, elektrony czy atomy. Oglądając za­
mieszczone zdjęcia warto również zdać sobie
sprawę z faktu, że „fizyka naprawdę jest
tylko jedna”, a więc jeżeli rozmiar elemen­
tów uporządkowanej w pewien sposób
Fot. 15. jęcie przedstawiające dyfrakcję neutronów na
monokrysztale soli kamiennej (oś czterokrotna)
struktury, na której zachodzi dyfrakcja, jest
porównywalny z długością padającej fali,
powstający obraz dyfrakcyjny jest zawsze
taki sam. I nie ma najmniejszego znaczenia,
czy to promień lasera pada na małe kuleczki ,
czy oświetlamy kryształ promieniami rent­
genowskimi, czy też wreszcie do badań uży­
wamy np. strumienia neutronów.

ka” autorstwa Andrew tern w tej książce o wszyst­ indeks rzeczowy ułatwiają­
Hawkinsa i Dennisa Avona. kim po trochu. O fizykoche­ cy czytelnikowi posługiwa­
Praca ta została przełożona micznych podstawach foto­ nie się książką.
na język rosyjski i wydana grafii, o konstrukcji apara­ W sumie prezentowana
Andrew Hawkins i Den­ tu i jego najważniejszych pozycja nie jest podręczni­
w ZSRR nakładem wydaw­
ni* Avon „FOTOGRAFII A podzespołów, o wykonywa­ kiem fotografii, a przynaj­
nictwa „Świat”. I tu właś­
- Tiechnika 1 ifkuiftwo” mniej nie jest gotowym re-
nie jest jej jeszcze jedna za­ niu zd jęć w różnych warun­
tłumaczenie z angielskiego, cepturażem, pozostawiając
leta - otóż książki autorów kach oświetleniowych,
wydawnictwo „Mirn a także o najczęściej spoty­ czytelnikowi duży margi­
zachodnich nie są dostępne,
(ZSRR), 1986, nakład kanych tematach fotografi­ nes na własne eksperymen­
a jeżeli już czasami trafiają
50 000, str. 278, zdjęć i ry­ cznych. ty, jest jednak ciekawą lek­
na półki antykwariatów, to
sunków 194, cena 384 zł. turą popularyzującą foto­
po bardzo wysokich ce­
W naszych księgarniach Siłą rzeczy autorzy nie grafię i przedstawiającą
nach. Ich tłumaczenia, naj­
jest niestety, bardzo mały zagłębiali się zbytnio kierunki jej rozwoju.
częściej w języku rosyj­
wybór literatury przezna­ w konkretne zagadnienia,
skim, można nabyć po Całość wydana została
czonej dla fotoamatorów. a tylko sygnalizowali spra­
przystępnej cenie (omawia­ z dużą starannością na do­
Małej liczbie książek towa­ wę pozostawiając czytelni­ skonałej jakości papierze
na książka kosztowała 364
rzyszy ich bardzo niska ja­ kom możliwość szukania kredowym i w twardej, la­
zł) i w znanym, w miarę
kość. Są to prawdy ogólnie szczegółowych odpowiedzi kierowanej okładce. Tę
dobrze, młodzieży języku.
znane i niestety ciągle ak­ w książkach specjalistycz­
książkę aż przyjemnie jest
tualne. Na szczęście w Klu­ „FOTOGRAFIA - Tech­ nych (tylko gdzież one są?). wziąć do ręki i jeszcze przy­
bach Międzynarodowej nika i Sztuka” niczym Treść jest ilustrowana
jemniej czjrtać. Szata edy­
Prasy i Książki można od w warstwie treściowej nie wieloma bardzo dobrej ja­ torska bez zarzutu. Pozos­
czasu do czasu kupić pozy­ wyróżnia się spośród in­ kości zdjęciami i rysunka­ taje tylko marzyć, że kiedyś
cje wydawane za granicą, nych książek przedstawia­ mi doskonale zreproduko-
i my zaczniemy wydawać
a docierające do nas w ra­ jących techniki fotografi­ wanymi dzięki wysokiej Ja­
nie tylko ciekawe, ale ład­
mach skromnego importu. czne, konstrukcje sprzętu kości druku. Na końcu
ne, trwałe i starannie wy­
Przykładem takiej właś­ i podzespołów, metody pra­ książki jest umieszczony
dane książki o fotografii.
nie książki jest „FOTO­ cy oraz elementy kompozy­ mały słowniczek termino­
GRAFIA - Technika i Sztu­ cji fotograficznej. Jest za- logii fotograficznej a także Paweł Wójcik

41
 NARTY? NARTY!

W sezonie 1986/87 na rynek
św iatow y w ypuszczono w iele
now ych typów n a rt przeznaczo­
nych ta k dla am ato ró w jak i p ro ­
fesjonalistów . C h arak tery zu ją
się one coraz to w iększym u d zia­
łem tw orzyw sztucznych, uży­
tych do ich budow y i w ydatnie
podw yższających kom fort, bez­
pieczeństw o i osiągi. N ad u lep ­
szaniem n a rt p rac u ją zespoły in ­
żynierów i pracow ników nauki.
N arty bow iem - to w ielki biznes.
Jed n ą z w iodących firm na
św iecie w prod u k cji n a rt jest
fran cu sk a „ D y n a sta r” . Ma ona
w łasny ośrodek bad aw czo -ro z­
wojowy, a naw et... to r próbny.
T rasa testow a położona jest w La
Voim aine niedaleko C ham onix
i w yposażona w 7 zespołów elek-

Opatentowany system Airilo: a - struga powietrza uderzająca w przód narty jest przez mini-spoiler (b) odchylana.
Otrzymujemy dzięki temu lepsze własność/ aerodynamiczne narty; a także pozbawiamy się tzw. łopotania, tym samym
zwiększając stabilność zjazdu
tro n iczn y ch przyrządów pom ia­
row ych. Za ich pom ocą m ożna
m .in. zm ierzyć szybkość m aksy­
m alną, chw ilow ą i przeciętn ą
przejazdu, w ynik końcowy, tem ­
p e ra tu rę , w ilgotność pow ietrza
i śniegu, rodzaj kryształków
śniegu itd. W szystkie te dane za­
pisyw ane są w k om puterze a n a ­
stępnie analizow ane. B ad an ia
now ego ro d zaju n a rt lub tylko
ich ulepszenia trw a ją m inim um
3 lata. D opiero w tedy mogą zo­
stać skierow ane na rynek.

F irm a „ D y n a sta r” w bieżącym

ro k u oferow ała d w a now e typy
n a rt: DYNASTY K i OM ESOFT
K. Czym ró żn ią się one od in ­
nych? W n a rta c h ty ch po raz Na rta OMESOFT model K:1 - wierzchnie pokrycie z Granixu, 2 - warstwa
pierw szy zastosow ano „żebro z włókna szklanego, 3 - krawędzie górne kształtki oklejone gumą, 4 - ścianki
OM EGA” w ykonane z w łókna boczne wykonane z Granixu, 5 - rdzeń narty wykonany z pianki poliuretano­
wej, 6 - kształtka Omega, 7 - Kevlar, 8 - ślizg z warstwy lakieru spiekanego
szklanego. N a rta p o siad ająca t a ­
typu HMW P-tex na bazie2000,9 - krawędzie stalowe o wytrzymałości 50°HRC
kie w zm ocnienie jest „ tw a rd a ”
pod nogą, a elastyczna i m iękka
na k rań cach . Pozw ala to n a ła ­
tw e i precyzyjne w ykonyw anie
łuków , co przy ostrych k a n ta c h
i dobrym przystosow aniu do ro ­
d z a ju śniegu pozw ala na przy­
jem ną, bezpieczną i szybką jaz­
dę. „Ż eb ro ” m a różne rozm iary
w zależności od grubości, szero­
kości i długości n arty. N arty te
w yposażono rów nież w system
C ontact likw idujący drgania,
a tak ż e w system A irflo nie p o ­
zw alający na tzw . łopotanie. N o-

Narta DYNASTY model K:1 - wykładzina wierzchnia z Granixu, 2 —warstwy

włókna szklanego, 3 - krawędzie górne kształtki pokryte warstwą gumy,
4 - ścianka boczna z Granixu, 5 - warstwa pośrednia z tworzywa fenolowe­
go, 6 - wkład z włókna szklanego tkanego pod kątem 45°, 7 - rdzeń narty
wykonany z pianki akrylowej, 8 - Kev(art 9 -ślizg z warstwy lakieru spiekanego
typu HMWP-tex na bazie2000,9-krawędziestalowe o wytrzymałości50°HRC

we n a rty są lżejsze od trad y cy j­ oraz lepsze przystosow anie się

nych, a jednocześnie gładsze
i b ardziej w ytrzym ałe. L itera
K przy nazw ie w skazuje, że po­
k ry to je w arstw ą „tw orzyw a
XXI w ieku” produkow anego
przez koncern D u Pont - K evlaru.
Spow odow ało to znaczne zw ię­
kszenie w ytrzym ałości n arty,
w ytłum ienie w ib racji i d rg ań
n a rty do ro d zaju śniegu. Oczy­
w iście tym sam ym zw iększono
m ożliw ość uzyskiw ania dużych
szybkości. Tw orzyw o to zastoso­
w ano też do w y tw arzan ia tzw .
m o n o n art (Monoski) - coraz
m odniejszych na Zachodzie.
(na podst. ,,Du Pont Magazin”
oprać, j)

43
 WSPÓŁCZESNY TABOR
KOLEJEK WĄSKOTOROWYCH
Stefan Węclewskl
Wędrując po Polsce czasem jeszcze napotykamy
linie wąskotorowe. Coraz częściej jednak pociągi
po nich kursujące ciągnięte są przez lokomotywy
spalinowe. Są one najczęściej produkcji rumuń­
skiej, a najczęściej spotykane są lokomotywy serii
Lyd2 i Lxd2.
Lokomotywa spalinowa Lyd2 produkowana
przez Zakłady „23 August” w Bukareszcie, jest
przeznaczona do pracy manewrowej i prowadze-
Pulpit sterowniczy
44
t
nia pociągów pasażerskich i towarowych na to­
rach o szerokości 600, 750 i 785 mm. Jest to loko­
motywa trzyosiowa z napędem wiązarowym. Na
jednym końcu lokomotywy znajduje się kabina
sterownicza, w której umieszczony jest pulpit ste­
rowniczy z dwoma stanowiskami sterującymi dla
obu kierunków jazdy. Na pulpitach zainstalowane
są wszystkie urządzenia niezbędne do sterowania
i kontroli pracy lokomotywy. Na drugim końcu
lokomotywy znajduje się przedział maszynowy,
a w nim silnik spalinowy, układ chłodzenia, układ
napędowy, sprężarka i zbiorniki sprężonego po­
wietrza, zbiornik paliwa, układ wylotowy spalin,
Lokomotywa jest zawieszona na resorach pióro­
wych za pomocą wieszaków i napędzana silnikiem
spalinowym typu MB83B o mocy 257 kW (350 KM)
przy 1500 obr."1(obr./min,). Jest to silnik spalino­
wy wysokoprężny, czterosuwowy bez doładowa­
nia, sześciocylindrowy, o rzędowym, pionowym
układzie cylindrów. Średnica cylindra wynosi
175 mm, a skok tłoka 205 mm. Moment obrotowy
silnika jest przenoszony za pomocą sprzęgła elas­
tycznego typu „VULCAN” na przekładnię hy­
drauliczną typu TH5R-V6. Przekładnia ta samo­
czynnie reaguje w sposób płynny na zmiany szyb­
kości w zależności od obciążenia. W przekładni
znajduje się pompa pomocnicza, zabezpieczająca
smarowanie przekładni w przypadku uszkodze­
nia silnika spalinowego i holowania lokomotywy
tzn. wtedy, gdy pompa napełniająca jest nie-
 Do kabiny Jest wejście przez dwoje drzwi. Prze­
działy maszynowe posiadają drzwi wzdłuż ścian
Lokomotywa spalinowa Lyd 2 bocznych ułatwiające dostęp do wszystkich urzą­
dzeń. W przedziale przednim znajdują się: układ
czynna* Dalej napęd przenoszony jest za po­ napędowy, układ chłodzenia silnika spalinowego,
średnictwem wału przegubowego na przekładnię prądnica, sprężarka powietrza, zbiornik paliwa
główną i nawrotnik. Sterowanie nawrotnikiem dobowego zużycia i zbiorniki wody. W przedziale
odbywa się elektropneumatyeznie t pulpitu steru­ tylnym umieszczono szalę z urządzeniami elektry­
jącego, a wmontowane styki przekaźnika wyświe­ cznymi, główny zbiornik paliwa, zbiorniki powie­
tlają na pulpicie lampkę potwierdzającą popraw­ trza i podgrzewacz silnika dla ułatwienia rozru­
ne przełączenie. chu silnika przy niskich temperaturach. Układ
napędowy lokomotywy składa się z silnika spali­
2 przekładni głównej wychodzi wał napędowy nowego, który napędza poprzez wał przegubowy
(tzw. ślepy wał) zakończony czopem wiązarowym, przekładnię hydrauliczną, a z niej napęd jest prze­
z którego napęd poprzez wiązary jest przeniesiony noszony na przekładnię nąwrotną i przekładnię
na trzy zestawy. Ślepy wał i zestawy kołowe posia­ dodatkową. Z tej przekładni poprzez wały przegu­
dają przeciwciężary. bowe napęd jest przenoszony na przekładnie
Lokomotywa posiada instalację sprężonego po­ . główne umieszczone na osiach. W lokomotywie
wietrza do układu hamulcowego lokomotywy zastosowano silnik spalinowy wysokoprężny,
i pociągu oraz sterowania pneumatycznego. Źró­ czterosuwowy, rzędowy, sześciocylindrowy o pio­
dłem sprężonego powietrza jest sprężarka tłoko­ nowym układzie cylindrów typu MBS38Bb (licen­
wa, dwustopniowa, trzycyłindrowa o wydajności cja Maybacha). Silnik ten jest doładowywany
0,725-1,5 m3/min. przy ciśnieniu 784 kPa (8 z turbosprężarki i osiąga moc 330 kW (450 KM)
kG/cma). przy 1450 o b r1. Średnica cylindra wynosi 175 mm,
Lokomotywa spalinowa wąskotorowa serii a skok tłoka 205 mm. Przekładnia hydrauliczna
Lxd2 produkcji rumuńskiej jest przeznaczona do TH1 typu Voitha jest przekładnią hydrodynami­
pracy manewrowej i prowadzenia pociągów oso­ czną, w której do przeniesienia mocy wykorzysta­
bowych i towarowych na torach o szerokości 750, na została energia kinetyczna cieczy wytworzona
785 i 1000 mm. przez pompę i przekazana do napędu turbiny.
Pudło lokomotywy stanowią dwa przedziały Przekładnia posiada dwa przetworniki hydrauli­
maszynowe i kabina sterownicza umieszczona po­ czne - jeden jest przetwornikiem rozruchowym,
między tymi przedziałami. W kabinie sterowni­ a drugi pracuje przy wyższych prędkościach.
czej znajdują się dwa pulpity sterownicze wyko­ Przełączanie przetworników odbywa się automa­
rzystywane w zależności od kierunku jazdy. Na tycznie w zależności od prędkości jazdy. W prze­
pulpitach umieszczono wszystkie urządzenia kładni tej znajdują się dwie pary kół zębatych
i wskaźniki niezbędne do sterowania lokomotywą. o stałym przełożeniu, aby uzyskać właściwy prze­
wag on spalinowy MBxd 2
 Lokomotywa spalinowa wąskotorowa Lxd 2
bieg c h a ra k te ry sty k i lokom otyw y. P rzek ład n ia
dodatkowa* i zblokow ana z n ią p rzek ład n ia n a -
w ro tn a przenosi napęd z p rzek ład n i hydraulicznej
n a p rzek ład n ie osiowe. P rzek ład n ia ta stanow i
zespół 5 p a r kół zębatych. Z m iana k ieru n k u jazdy
odbyw a się za pom ocą sprężonego p o w ietrza i m o­
że być w y k onana tylko w czasie postoju lokom o­
tyw y. P opraw ne załączanie k ieru n k u jazdy jest
potw ierdzone zapaleniem się odpow iedniej
lam pki.
P rz e k ła d n ię osiow ą s ta n o w i p ara k ó ł stożko­
w y ch , z k tó ry c h jedno jest zam ocow ane na stałe na
osi zestaw u kołow ego.
L okom otyw a spoczyw a na dw óch w ózkach,
k tó re są odsprężynow ane za pom ocą sprężyn ś ru ­
bow ych. Oba w ózki są w yposażone w ham ulce
pow ietrzne, a wózek pod k a b in ą sterow niczą m a
dodatkow o ham ulec ręczny uru ch am ian y z k a b i­
ny. Źródłem sprężonego p ow ietrza jest sp rężark a
tłokow a, dw ustopniow a, trzycylindrow a o w ydaj­
ności 0,725-1,5 mVmin. w zależności od obrotów .
Sprężone pow ietrze jest w ykorzystyw ane do u rz ą ­
dzeń ham ulcow ych, stero w an ia i u rządzeń d o d a t­
kow ych, jak syreny, w ycieraczki szyb i piasecznic.
Z R um unii sprow adzane są też do Polski w ago­
ny spalinow e ty p u M Bxd2 i w agony doczepne
Bxhpi. Napęd wagonu zapewnia silnik spalinowy
typu D2156H budowany wg licencji MAN przez
Zakłady RABA (identyczny jak w autobusach
IKARUS). Jest to silnik leżący, czterosuwowy,
wysokoprężny, gómozaworowy, sześciocylindro-
wy, rzędowy o mocy 141 kW (192 KM) przy obro­
tach 21Q0\
Średnica cylindra wynosi 121 mm, a skok tłoka
150 mm. Dla ułatwienia rozruchu silnika przy
niskich temperaturach zastosowano urządzenie
zw, START-PILOT. Silnik ten jest połączony bez­
pośrednio z hydromechaniczną przekładnią typu
16HRS produkowaną na licencji Clarka dla ma­
szyn budowlanych. Jest to przekładnia z jednym
przekładnikiem hydraulicznym i trzema biegami
do przodu i tyłu,
Z przekładni poprzez wały przegubowe napęd
jest przenoszony na przekładnię redukcyjną z jed­
ną parą kół walcowych i dalej na przekładnie Wnętrze wagonu doczepnego
osiowe zabudowane na osiach zestawów koło­
wych. Jedna z tych przekładni ma podwójne prze­ prądnice pomocnicze i wentylator chłodzenia sil­
łożenie i wałek wyjściowy napędu. Obie przekład­ ników trakcyjnych. Na podwoziu pod wagonem
nie posiadają przekładnie stożkowe, Jedno koło zabudowano cały układ napędowy a także zbior­
stożkowe jest zamontowane na osi zestawu koło­ niki paliwa, zbiorniki powietrza, akumulatory,
wego. Z silnika spalinowego za pośrednictwem chłodnice itp.
pasków klinowych są napędzane: sprężarka, Wagon jest zbudowany jako konstrukcja samo-
nośna z profili giętych na zimno, całkowicie spa­
wany. W ścianach bocznych są zabudowane okna
o. szerokości 1170 mm, co stwarza wrażenie prze­
szklenia całej ściany. Górna część okna jest odchy­
lana. W podłodze są wykonane klapy umożliwia­
CHARAKTERYSTYKA LOKOMOTYWY Łyda jące dostęp do urządzeń napędowych zabudowa­
Układ osi 0 -C -0
Średnica koła 1000 mm
nych pod ramą wagonu. Ławki wykonane są z lis­
Nacisk osi na szyna 68,6 kN <7000 kG) tew drewnianych - podwójne i pojedyncze. Każdy
Masa lokomotywy 2 0 1 i 5% wagon posiada przedział WC i przedział ogrzew­
Maksymalna szybkość 25 km/h
Minimalna szybkość cięgła 7
czy. Ogrzewanie wagonu jest indywidualne, ciepłą
Wymiary lokomotywy wodą z kotła opalanego węglem. Grzejniki są
długość 7100 mm zabudowane wzdłuż wagonu przy bocznych ścia­
nach pod ławkami. Wewnątrz przedziałów pasa­
CHARAKTERYSTYKA LOKOMOTYWY Lxd2 żerskich znajdują się półki bagażowe, śmietniczki,
Układ osi 8080
Masa lokomotywy w stanie
uchwyty dla stojących i zasłony na oknach.
służbowym 321 Oświetlenie wagonu jest jarzeniowe, lampami za­
Maksymalna szybkość 36 km /h budowanymi wzdłuż całego wagonu w kanale
Całkowita długość kablowym. Wagony posiadają instalację sprężo­
lokomotywy 10240 mm
Szerokość lokomotywy 2300 mm
nego powietrza i hamulec bezpieczeństwa.
Wysokość lokomotywy 3100 mm Wagony są oparte na dwóch dwuosiowych wóz­
Liczba wózków 2 kach, Jeden z wózków jest wózkiem napędnym.
Ilość osi 4
CHARAKTERYSTYKA WAGONÓW:
Dla poprawienia komfortu jazdy odsprężynowa-
Długość wagonu 15920 mm
nie jest dwustopniowe - pierwszy stopień między
Szerokość 2400 mm zestawami kołowymi a ramą wózka i drugi stopień
Wysokość 3300 mm między ramą wózka, a pudłem wagonu, W drugim
Średnica zestawu 750 mm
Prędkość maksymalna
stopniu zastosowano amortyzator hydrauliczny.
dla szerokości 1000 mm 60 km /h Do odsprężynowania użyto sprężyn śrubowych.
dla szerokości 750 mm 40 km /h Siły poziome pochodzące od sił pociągowych i ha­
Ilość miejsc
wagon silnikowy 39 siedzących + 21 stojących
mowania są przenoszone przez czop skrętu, a siły
wagon doczepny 43 siedzących + 25 stojących pionowe są przenoszone przez ślizgi boczne. Jeden
Masa wagonu wagon silnikowy może ciągnąć maksymalnie dwa
silnikowy (z podróżnymi) 32 Mg wagony doczepne, ale z uwagi na indywidualne
doczepny (z podróżnymi) 27 Mg
ogrzewanie można z wagonów doczepnych formo­
wać dowolne pociągi i prowadzić je lokomoty­
wami.

47
 M Ę S K I E HOBBY
Były niegdyś takie dziedziny rzemiosła, w których per­
fekcja wykonania szła w parze z estetyka, i których wyroby
prócz walorów użytkowych były po prostu piękne. Niewie­
le już ich pozostało, jeszcze mniej ich będzie u progu XXI
wieku.
A jednak są wśród nas ludzie, którzy próbują tradycję
owych rzemiosł kontynuować. Jeden z nich przedstawił
nam kolekcję własnoręcznie wykonanych eksponatów
z zakresu płatnerstwa i rusznikarstwa.
Oba te kunszty były w dawnych czasach niezwykle
wysoko cenione. Płatnerze wykuwali białą broń, zbroje
rycerskie różnego typu, tarcze, elementy zbroi konia {tak,
tak - konie też chroniono przed ciosem!). Rusznikarze
natomiast wytwarzali broń palną (wszelkiego typu pisto­
lety i rewolwery, strzelby, muszkiety), a także zajmowali
się jej naprawą.
Ponieważ wytwarzano wówczas broń nieseryjnie, a XVI,
XVII i XVIII wiek są okresem bogatego zdobnictwa przed­
miotów codziennego użytku, niektóre eksponaty pocho­
dzące z tamtego okresu są wręcz dziełami sztuki. Nie
należy przy tym zapomnieć, że są to także produkty
zaawansowanej już, jak na owe czasy, technologii (np.
słynne stale damasceńskie czy toledańskie, czy też mate­
riał na miecze samurajskie). Nic więc dziwnego, że są
ludzie zainteresowani kontynuacją tradycji obu wyżej

48
P istolety skałkow e i replika kapiszonow ego Colta maryr-
narskiego, w ykonane p rzez naszego gospodarza
wymienionych dziedzin rzemiosła artystycznego, i to po
amatorsku, a więc nie do celów zarobkowych.
Pasja naszego twórcy zrodziła się kilkanaście lat temu.
Postanów Ił spróbować wykonać kopie dawnej broni I po
wielu próbach udało mu się osiągnąć zadowalający efekt.
Broń biała: od dołu - kopia miecza koronacyjnego Stani -
sława Augusta Poniatowskiego, pochw a karabeli, rapier
w styJu hiszpańskim, karabela polska o stylizacji orien­
talnej
F ragtntnty strzelb z kolekcji; najniżej - dubeltó w ki ka p i­
szonowej, w środku - dubeltów ki skałkow ej o pionowym
układzie lu f (pc wystrzale zm ieniało się lu fę p rzez obrót
na osi o 180°), najw yżej - klasyczna dubeltów ka skałkow a
Było mu o tyle łatwiej, że z zawodu jest tokarzem I ma
ogólne pojęcie o materiałoznawstwie i obróbce metali.
Z latami pracy doszedł do takiej wprawy, że z prawdziwym
podziwem oglądaliśmy demonstrowane eksponaty -
owoc wielu lat żmudnej pracy.
Pistolety olstrowc z zam kam i kołow ym i i prochownica -
drew no inkrustowane rogiem
ś
( 49
Sztylet (kindżał) w stylu wschodnim (najprawdopodob­ Kopia rewolweru Colt - wycięcia w bębenku służyły do
niej z Indii) nakładania kapiszonów

Nasz gospodarz opowiadał ńam taż, jak powstają jego
dzieła. Najpierw wybiera sobfe obiekt, który zamierza
wykonać I zapoznaje się z jego proporcjami, budową
I techniką wykonania. Wymaga to wielu godzin szkicowa­
nia np w Muzeum Wojska Polskiego, przejrzenia wielu
katalogów i zapoznania się z opisami danej broni. Ponie­
waż nie jeat zwolennikiem niewolniczego kopiowania,
lubi ,,konstruować'* broń z różnych możliwych elemen­
tów, zwracając jednak baczną uwagą na stworzenie har­
monijnej całości.
Kolejnym etapem po powstaniu projektu jest zdobycie
odpowiedniego materiału, i tu niespodzianka, ponieważ
najczęściej materiałem do wykonania repliki dawnej broni
jest... stal zbrojeniowa. Jak się okazuje, jest ona łatwa
w obróbce, dobrze daje się hartować i polerować, a prze­
de wszystkim zaś jest łatwo dostępna. Tak więc nieraz
zwykła składnica złomu może dostarczyć cennego mate­
riału. Kolby do broni palnej powstają także z materiału
odpadowego, np. z części starych mebli wykonanych
z pełnego drewna.
Samo wykonanie repliki broni jest niezwykle praco­
chłonne I trwa około roku - nasz gospodarz przecież
pracuje normalnie i tylko wolne chwile może poświęcić na
swoje hobby. Mnóstwo czasu pochłania przede wszyst­
kim precyzyjne wypiłowanfe skomplikowanych kształtów
zamków broni palnej czy rękojeści broni białej. Czasem
trzeba się trochę znać na odlewnictwie, snycerstwie,
rytownictwle, grawerstwie, wiedzieć coś o inkrustacji czy

Tak wygląda nabijany mosiądzem fragment lufy nowego, właśnie powstającego eksponatu - zwróćmy uwagę na
,jzew " na lufie, sugerujący, źe powstała ona w wyniku zwinięcia jej z paska blachy i skucia
fntarsjl. Czasem trzeba sięgnąć do odpowiedniej literatu­
ry fachowej lub dzieła historycznego. Oczywiście gros
czasu zabiera zdobnictwo I ostateczne wykończenie
dzieła.
A podrobić starych mistrzów wcale nłe-jeąt tak łatwo.
Oto np. lufy dawnych strzelb były skręcane z pasków
blachy i skuwane, co nadawało Im specyficzną fakturę.
Wiele się nasz gospodarz nabiedził, zanim udało mu się
osiągnąć pożądany efekt.

Oczywiście używanie cennych materiałów (złota, kości

słoniowej, kamieni szlachetnych) nie wchodzi w rachubę
- zamiast nich są używane np. mosiądz lub odpowiednio
spreparowane tworzywa sztuczne, ale efekt końcowy nie
powinien wiele odbiegać od oryginału. Brak niektórych
wiadomości nasz gospodarz nadrabia autentyczną pasją
i pomysłowością.

Warto też zwrócić uwagę na fakt, że Jego „park maszy­

nowy” niewiele odbiega od oryginalnego wyposażenia
warsztatów z okresu, kiedy powstawały egzemplarze ko­
piowanej przez niego broni. Podstawowe narzędzia to
ręczna wiertarka, imadło, pilniki, piłki do metalu, rylce
i dłuta, młotki I trochę - jak to powiedział - „własnych
Za pomocą takich narzędzi pow stają wspaniałe i-epliki
pomysłów”. Niektóre detale musi wykonać maszynowo,
broni
ale jest ich zwykle znikomy procent.
na, to także cały ogrom wiadomości związanych z jej
Kiedy podziwialiśmy kolekcję, która przez lata majster­ historią i geografią, gdyż w zbiorze znajdują się także
kowania powstała, byliśmy zdumieni zarówno jakością egzemplarze broni orientalnej. Opuszczając mieszkanie
wykonania eksponatów (niektóre z nich to prawdziwe naszego gospodarza prawdziwie zazdrościliśmy mu jego
dzieła sztuki), niezwykłą starannością I precyzją ich wyko­ wspaniałego, męskiego hobby. Nie jest bowiem sztuką
nania, a także rozległą wiedzą naszego gospodarza. Dla używanie broni, ale sztuką jest zrobienie jej tak, by była
niego bowiem wykonywanie replik broni to nie tylko nie tylko groźna, ale i piękna.
umiejętność czysto technologiczna i sprawność manual- Jerzy Kławlńskf

Wzorów dostarczają muzealne ekspozycje i katalogi

51
 Napisał: Darluaz Zlantalak Ilustrował: Julian Bohdanowicz

Drzwi uchyliły się i ukazała się w nich Joe wszedł do pokoju i usiadł na łóżku.
głowa Joego. Wiercił się, jakby chciał coś zrobić, a jedno­
cześnie się bał.
- Tato, mogę wejść?
Oeorge stał właśnie przed garderobą i za­ - Nie mogę się doczekać jutra - wyznał
stanawiał się, co jutro na siebie włoży, w końcu. Ojciec odwrócił się i uśmiechnął.
- To wielki dzień, tato. No nie?
- Oczywiście - skinął ręką na syna i wró­
cił do rozmyślań. - Tak. To wielki dzień. Niepowtarzalny.
52
\
 Chłopiec uśmiechnął się.
- Trudno mi to sobie wyobrazić,
- Co?
- No, ten jutrzejszy dzień. Mówiłeś, tato,
że to nastąpi równocześnie.., no wiesz.
- Zgadza się. Dokładnie o trzynastej trzy­
dzieści. W porze obiadowej.
Chłopiec zmarszczył brwi.
- Muszę to zapamiętać.
- Nie trzeba. Dam ci znać.
Joe pokiwał głową,
- A co będzie potem?
- Jak to: co? Wszystko będzie tak samo.
No, prawie tak samo.
- Ale co będzie z nami? Jory od Marshal­
lów powiedział, że nie będziemy się mogli
tego... roz... rozmrażać. Nie! Roz-mnażać.
Ojciec usiadł obok syna i uśmiechając się
zmierzwił mu włosy.
- Nie martw się. Pomyśleliśmy o wszyst­
kim. Są lekarze, którzy nazywają się genety­
kami. Zbudowali oni maszyny do produko­
wania dzieci.
- Produkowania? - przestraszył się Joe -
Tak jak lalki Janet?
- To się tylko tak nazywa. Naprawdę to
bardzo skomplikowany proces. Chyba byś
go nie zrozumiał.
Joe skinął głową.
- Chyba tak, tato. A wiesz, że ojciec Jo-
ryłego kupił mu taki długi bagnet? O, taki!
Specjalnie na jutro. Ale ja wiem - dodał
szybko - że nas nie stać na takie rzeczy
i wcale, ale to wcale się na ciebie nie gnie­
wam. I tak jesteś lepszy od ojca Jory*ego.
Pozwoliłeś nii nawet strzye traw ę kosiarką.
Ojciec wstał i podszedł do biurka. Wyjął
z szuflady zawiniątko i położył je na nocnym
stoliku przed Joem.
- Co to jest? - spytał Joe.
- Rozwiń, to zobaczysz. No, śmiało!
Joe rozpakował przedmiot. Oczy rozsze­
rzyły mu się ze szczęścia.
- O rany! Pistolet! Taki, jak mają gangs­
terzy na filmach! Tato! - rzucił się ojcu na
szyję.
- No dobrze już, dobrze. Teraz go scho­
waj, żeby mama albo Janet nie zobaczyły.
Chłopiec, wciąż ściskając w drobnych rą­
czkach pistolet, posmutniał.
- Tato, dlaczego my to właściwie robimy?
Janet była czasem dla mnie niedobra, ale
tylko czasem i tylko trochę. A jedna z dziew­
czynek z podwórka to powiedziała, że mnie
bardzo lubi i... i... - zorientował się, że się
zbyt zapędził.
- I co? Powiedz...
- I pocałowała mnie... - Joe spuścił głowę
i poczerwieniał. Ojciec przykucnął przy nim
i zajrzał mu w oczy.
- Widzisz, to dość skomplikowane. One
nas tłamszą. Zabijają w nas to, co najlepsze.
Są złe i przewrotne...
- Ale ta dziewczynka... - zaprotestował
Joe.
~. . . choć może tego po nich nie widać. Są
okrutne. Najokrutniejsze ze wszystkiego na
świecie. Możesz mi wierzyć. Połowa wojen
wybuchła właśnie przez nie. Na przykład
jedna z nich, caryca Katarzyna.,, to była zła
kobieta.
- Taka, jak pani Higismith?
- Chyba nawet gorsza. A poza tym, wszy­
scy podjęliśmy tę decyzję. I dlatego musimy
być lojalni wobec siebie. I dlatego też jutro,
o trzynastej trzydzieści, cały świat stanie się
na chwilę rzeźnią.
- To jest to, o czym kiedyś rozmawialiś­
my? Solidarność?
- Tak, Joe. To jest właśnie solidarność.
Milczeli przez chwilę. W końcu Joe we­
stchnął.
- To ja już pójdę spać, tato. Dobranoc.
- Dobranoc.
Joe wrócił do swojego pokoiku, zgasił
światło i wsunął się pod kołdrę. Po jednej
stronie poduszki położył misia, po drugiej
pistolet i zasnął.
George podszedł do okna i oparł dłonie na
parapecie. Niebo mrugało do niego oczami
gwiazd.
„Zapowiada siępiękny dzień11-pomyślał,
53
Ręczne frezowanie drewna umożliwia samodzielną budowę różnorodnych, bogato zdobionych mebli, sprzętów
kuchennych, elementów do zdobienia elewacji drewnianych budynków i wielu Innych, bardzo przydatnych w domu
przedmiotów. Na fotografii u góry przedstawiona została bardzo precyzyjna, ręczna frezarka zachodniomemieckiej
firmy „METABO", natomiast na fotografii u dołu - sposób posługiwania się nią, podczas frezowania szerokiego rowka
o przekroju prostokątnym

54
 n t i n n iW L in u it
F R E Z O W A N I E RĘCZN A
Wielu majsterkowiczów jest w posiadaniu
fabrycznego urządzenia do ręcznego frezo­
wania drewna, takich renomowanych firm
jak „Bosch”, AEG czy ,,Black and Decker”.
Wielu też posiada wiertarki „Celmy” z przy­
stawką do frezowania. To precyzyjne elek­
tronarzędzie jest niesłychanie przydatne
O B R A B IA R K Ą
podczas obróbki drewna i można powie­
dzieć, że winno być jednym z podstawowych
elektronarzędzi w wyposażeniu warsztatu
każdego majsterkowicza.
Ręczna przystawka frezerska umożliwia
profilowanie krawędzi za pomocą frezu
okrągłego tzn. ozdabianie elementów skła-
55
dowych mebli, podstawek oraz innych nie­
wielkich płaszczyzn z litego drewna. Służy
ona do Wykonywania rowków, żłobień
i wpustów używanych przy różnego rodzaju
złączach stolarskich, oraz do wielu innych
prac.
Przy posługiwaniu się tego rodzaju elek-
tronarzędźiam i należy pamiętać, że praca
jest tak długo bezpieczna, jak długo prze­
strzegane są warunki zawarte w instrukcji
obsługi i przepisach bhp.
Frezowanie rowków 1wpustów: jak widać
na fot. i kształt rowka lub w pustu zależy od
średnicy i rodzaju frezu. Płytkie rowki-
-wpusty wykonujemy frezem palcowym, na­
tomiast do głębszych stosujemy frezy tarczo-
wo-szczelinowe.
Żłobienia kształtowe, np. w kształcie lite­
ry V, lub rynienkowate, wykonujemy freza­
mi stożkowymi.
Wyżłobienia - pod okucia meblowe, za­
wiasy lub uchwyty meblowe (fot. 2) wykonu-
jemy za pomocą jednego, odpowiednio do­
branego frezu. Najczęściej jest to frez wpus-
towo-palcowy, który mocujemy we frezarce
ustaw iając narzędzie na wymaganą głębo­
kość. Żłobienie wykonujemy trzymając
urządzenie oburącz* przesuwając je z wy­
czuciem. Chcąc uzyskać precyzyjność wy­
żłobienia obrabiany przedmiot należy
sztywno przymocować do stołu (warsztatu).
Dotyczy to zresztą każdego omawianego
przykładu.

Nacięcia boczne wzdłuż jednego z boków,

równoległe do krawędzi: dla ułatwienia i do­
kładności wykonania tego rodzaju pracy, do
frezarki przymocowujemy - równolegle do
krawędzi płyty - zderzak-ogranicznik (fot.
3).
Frezowanie po obwodzie: odbywa się za
pomocą dodatkowego przyrządu spełniają­
cego rolę cyrkla (fot. 4)* przez co istnieje
możliwość regulowania promieni żłobione­
go koła.

57
 Kopiowanie za pomocą szablonu wykonu­
jemy frezami palcowymi (fot. 5). Pamiętać E L E K T R O N IC Z N Y SPRZĘT
jednak należy, by przy ustalaniu głębokości OLA
frezowania uwzględnić grubość szablonu. MAJSTERKOWICZÓW
Podczas pracy frez prowadzony jest w odle­
głości około 5 mm obok szablonu, co chroni W „MT” 3/87 zamieściliśmy sprawozda­
frez przed uszkodzeniem, zwłaszcza, gdy nie z VIII Ogólnopolskiej Giełdy Modelar­
szablon wykonany jest z metalu. skiej i Artykułów Politechnicznych, zorga­
nizowanej przez Zarząd Centralnej Składni­
Frezowanie wpustów: jak nietrudno zau­ cy Harcerskiej. Na szczególną uwagę zasłu­
ważyć, wykonuje się przy użyciu dodatko­ żyły między innymi artykuły oferowane
wej deski i ścisków stolarskich spełniają­ handlowcom na tej giełdzie przez Polonijno-
cych w tym przypadku podwójną rolę (fot. -Zagraniczne Przedsiębiorstwo POLONUS,
0). Przytrzymują one obrabianą deskę, oraz zajmujące się produkcją elektronicznych
służą jako ogranicznik. Okrągły lub owalny układów służących do samodzielnego mon­
(zależy od typu frezarki) kołnierz dociskamy tażu precyzyjnych i nowoczesnych instalacji
do brzegu deski (pod kątem 90e) przez co przeciwwłamaniowych, elektronicznych
mamy pewność, że wpust będzie równy. Wy­ wyłączników szyfrowych, syren itp. Dla
konanie w krawędzi deski tzw. płetwy majsterkowiczów istotny jest fakt, że układy
umożliwi natomiast wspornik pokazany na te można nabyć w każdej placówce Central­
fot. 9, za porflocą którego obróbka deski jest nej Składnicy Harcerskiej oraz w sklepach
bardzo prosta. Łączenie drewna metodą na serwisowych „UNITRA" z częściami radio­
wpust (fot. 7) praktycznie nie wymaga kleje­ technicznymi. Najważniejsze jest jednak to,
nia i należy do najsolidniejszych, gdyż wy­ że poszczególne bloki oferowanych syste­
klucza paczenie się drewna. mów mogą pracować w najrozmaitszych
konfiguracjach i służyć do zupełnie dowol­
nych celów, nie tylko do montażu instalacji
Frezy profilowe do kantów: na fot. 8 poka­ przeciwwłamaniowych.
zane są różne rodzaje frezów trzpieniowych Ponieważ producent udostępnił nam co
używanych do różnych profilów. W głównej bardziej interesujące dla majsterkowiczów
mierze tego rodzaju frezowania wykonywa­ układy i po przeprowadzeniu w naszej re­
ne są w listwach, których używamy przy dakcyjnej pracowni technicznej testów tych
wykończeniach mebli, boazerii, parkietów układów okazało się, że są one rzeczywiście
itp. Podczas wykonywania profilów należy bardzo przydatne, a co ważniejsze sprawnie
pamiętać o równomiernym docisku narzę­ działają, chcielibyśmy podzielić się z Czytel­
dzia do obrabianej listwy, w przeciwnym nikami wynikami naszych doświadczeń.
razie odbije się to na jakości pracy.

Przystawka do frezowania kantów - jest

to dodatkowa prowadnica - wspornik - za­
montowany do frezarki pod kątem 90°,
Urządzenie to zastępuje stolik, a tym samym o = Zasilania. 220V
w znaczny sposób ułatwia obróbkę krawędzi
- głównie w szerszych deskach.
I

Stolik: wąskie przedmioty obrabiamy Dzwonek

przy użyciu uniwersalnego stolika do frezo­
wania (fot. 10). Jego zaletą jest to, że jest on |i« l
;tromogn*1yczny
stacjonarny, a co za tym idzie, dokładność
w wykonaniu elementów jest większa. Zwła­
szcza przy obróbce pod różnymi kątami, bo r - n
i do tego rodzaju pracy przystosowane jest to Kaseta
kodowa
K a iłta
kodowa stti
urządzenie. dodatkowa |
J
Marek Sowa L ______ 1
58
 Poszczególne bloki systemu mogą praco­
wać indywidualnie lub być łączone w dowol­
nej długości ciągi, tworzące nawet bardzo
rozbudowane instalacje o różnorodnym za­
stosowaniu. Mogą więc chronić pomieszcze­
nia mieszkalne, lub całe domy, przed wtar­
gnięciem do nich niepowołanych osób, wy­
krywać próby poruszenia poszczególnych
przedmiotów, np. gablot, obrazów, mebli,
sygnalizować wejście do pomieszczenia, lub
nawet dotknięcie klamki, klucza, parapetu
metalowego albo kraty.
Elektroniczne układy systemu skonstruo­
wano przy użyciu układów scalonych i ele­
mentów dyskretnych, nie rozbudowując ich
jednak powyżej niezbędnego minimum, by
obniżyć pobór prądu, cenę gotowego pro­
duktu, oraz uwzględniając fakt, iż im bar­
dziej rozbudowany układ, tym większa ist­
nieje możliwość jego awarii.
Zasilanie omawianych urządzeń jest rów­
nież interesująco rozwiązane. Otóż elektro­
niczne zamki szyfrowe wyposażone są w in­
tegralne zasilacze sieciowe z transformator-
kiem o bardzo małej mocy, prostownikiem
i stabilizatorem. Natomiast pozostałe ukła­
dy przystosowano do zasilania prądem prze­
miennym z najtańszego, a zarazem bezpiecz­
nego i popularnego transformatorka dzwon­
kowego lub innego, o nieco wyższym napię­
ciu. Mają one bowiem wmontowane systemy
stabilizatorów regulujących prąd stały z za­
silacza do odpowiedniego napięcia. Nieza­
leżnie od tego, wszystkie układy „Polonusa”,
w tym również zamki szyfrowe, mają zaciski
do zasilania z baterii, lub z akumulatora
w tzw. systemie buforowym. Jest to niezbęd­
ne w razie zaniku napięcia sieciowego zasi­
lającego np. instalację przeciwwłamaniową.
lub gdy zbudowana instalacja ma chronić
np. samochód osobowy wyposażony w aku­
mulator 6 lub 12 V. Rozwiązanie zasilania
buforowego w znacznym stopniu ułatwia
produkowany już pojemnik na baterie
(3x3R12) wyposażony w tester sygnalizują­
cy stopień zużycia baterii.
Użycie baterii płaskich, a więc o niewiel­
kiej, pojemności, do zasilania omawianych
układów jest możliwe dlatego, że podczas
„czuwania” praktycznie nie pobierają one
prądu spoczynkowego (wynosi on kilka mi-
kroamperów). Elementy układów są bez za­
silania; Dopiero zadziałanie czujnika włącza
zasilanie całego układu.
Zajmiemy się teraz omówieniem ciekaw­
szych właściwości i zastosowania poszcze­
gólnych bloków systemu.
Zamek szyfrowy
Elektroniczny zamek szyfrowy składa się
z dwóch części; z kasety kodowej cyfrowej
w wersji zwykłej (z tworzywa sztucznego)
lub w wersji pancernej (do zainstalowania
z zewnątrz budynku), oraz z tzw, skrzynki
zamka - obudowy, wewnątrz której znajdu­
ją się wszystkie układy elektroniczne. Wy­
gląd zewnętrzny zarówno skrzynki, jak i ka­
set przedstawiony był w „MT” 3/87, nato­
miast w tym numerze, na fotografii pokazu­
jemy wnętrze kasety pancernej, po otwarciu
jej pokrywy kluczykiem, oraz wnętrze
skrzynki zamka. Na rys. 1 przedstawiony
został schemat połączeń kasety kodowej ze
skrzynką zamka i z mechanizmami wykona­
wczymi, tzn. z dzwonkiem uruchamianym
przyciskiem z kasety kodowej, oraz z ryglem
elektromagnetycznym stanowiącym właści­
we zamknięcie obsługiwane omawianym
zamkiem. Warto nadmienić, że zamki szyfro­
we produkowane są w czterech odmianach
różniących się liczbą wykonywanych funk­
cji, np. wersja „E” wyposażona jest w we­
wnętrzny głośnik sygnalizujący dźwiękiem
przyciśnięcie odpowiedniego przycisku
w kasecie kodowej, natomiast najprostsza
wersja, oznaczona literą „P”, ma tylko układ
zwalniania rygla elektromagnetycznego.
Dodatkowo zamki podzielone są na trzy za­
sadnicze grupy różniące się liczbą cyfr kodu:
59

Wnętrze kasety kodowej w wersji pancernej, Na otwiera­
nej ściance czołowej znajdują się przyciski, cztery żaró-
weczki do podświetlania przycisków i fototranzystor. Na­
tomiast we wnętrzu kasety widoczne są membrany przyci­
sków, a pod nimi elektroniczny układ wyłącznika fotoele-
ktrycznego sterującego podświetleniem przycisków. Pod
membranami przycisków widoczne są styki alarmowe
zabezpieczające kasetę przed otwarciem przez niepowo­
łane osoby
stosowane są układy dwu-, trzy- lub cztero­
cyfrowe.
Jak już mówiliśmy układ zamka wyposa­
żony jest we własny zasilacz sieciowy.
W związku z tym może on być wykorzystany
do zasilania również zewnętrznych urzą­
dzeń napięciem zmiennym 8 V, przy natęże­
niu nie przekraczającym 300 mA. Wersje „I”
i ,,E” mogą sterować urządzeniami zewnę­
trznymi wyposażonymi w dodatkowy izolu­
jący transform ator zasilający je napięciem
nie większym niż 24 V, przy prądzie 3 A.
Jak z tego wynika elektroniczny zamek
szyfrowy może być zastosowany do zam yka­
Kaseta kodowa od strony zacisków do szlifowania zam­
ka, po wyjęciu jej z pancernej obudowy
nia elektromagnetycznym ryglem zarówno
drzwi do różnorodnych pomieszczeń, jak też
szafek, kasetek itp., z możliwością ich zdal­
nej obsługi.
Centralka przeciwwłamaniowa
Jest to układ elektroniczny współpracują­
cy z czujnikami włamaniowymi różnej kon­
strukcji, powodującymi zwarcie lub rozwar­
cie odpowiednich styków, w wyniku czego
następuje alarm. Centralka jest więc ,,ser­
cem” każdej instalacji zabezpieczającej
obiekty przed niepowołanymi osobami. Jej
zadaniem jest również wytworzenie odpo­
wiedniej zwłoki czasowej przed urucho­
mieniem alarmu, niezbędnej do wyłącze­
nia instalacji przez właściciela przy wcho­
dzeniu do strzeżonego obiektu, lub w celu
opuszczenia go.
Po włączeniu zasilania centralka przez 15
sekund nie reaguje na zadziałanie którego­
kolwiek z czujników. Dopiero potem nastę­
puje alarm, który trw a 2 minuty, po czym
układ na powrót przechodzi w stan czu­
wania.
Zwłoka czasowa po włączeniu centralki,
oraz jej wzbudzenie sygnalizowane jest
świeceniem diod na czołowej ściance obudo­
wy (rys, 2).
Urządzenie przystosowane jest do zasila­
nia zarówno prądem zmiennym, jak i sta­
łym. W czasie czuwania centralka praktycz­
nie nie pobiera prądu ze śródła zasilania, co
umożliwia zasilanie jej wyłącznie z baterii.
Układ ten jest szczególnie przydatny do bu­
dowy instalacji alarmowej zabezpieczającej
przed kradzieżą samochód osobowy. Jed­
nakże w takim, wypadku należy użyć dodat­
kowego przekaźnika na 12 V, gdyż centralka
załącza układ alarmowy o dopuszczalnym
prądzie do 0,5 A, zaś sygnał samochodu
pobiera wielokrotnie większy prąd.
Elektroniczny wyłącznik szyfrowy
Układ elektronicznego wyłącznika szy­
frowego umożliwia załączanie lub wyłącza­
nie dowolnych urządzeń elektrycznych za
pomocą czterocyfrowego kodu wybieranego
przyciskami na kasecie kodowej. Kaseta, ta ­
ka sama zresztą jak przy zamku szyfrowym,
zawiera przyciski cyfr oraz przycisk otwie­
rania. Jej konstrukcja umożliwia uzyskanie
5040 kombinacji kodu, jest więc praktycznie
Płytki układów elektronicznych zamka szyfrowego po wyjęciu ich zeskrzynki zamka. Po lewej stronie, u dołu widoczna
jest żółta obudowa głośniczka sygnalizacji dźwiękowej

niemożliwa do sforsowania przez osoby nie dowolnymi instalacjam i elektrycznymi z od­

znające cyfr kodu. W celu zabezpieczenia się ległego miejsca, zabezpieczając je jedno­
przed ewentualnością otwarcia kasety kodo­ cześnie przed uruchomieniem, bądź wyłą­
wej przez osoby niepowołane, w jej wnętrzu czeniem przez niepowołane osoby.
znajdują się specjalne styki alarmowe, które
można dołączyć do odpowiedniej instalacji Płytki montażowe wyłącznika przedsta­
składającej się np. z elektrycznego dzwonka wione zostały na fotografii, zaś na rys. 3
zasilanego z transform atorka. widoczny jest schemat montażowy najprost­
Układ wyłącznika wyposażony jest w dwa szego układu załączania instalacji za pomo­
obwody wyjściowe, z których jeden jest ne­ cą przekaźnika sterowanego kodem.
gacją drugiego. Pierwszy obwód zostaje za­
Płytki montażowe elektronicznej syreny wielotonowej
łączony po naciśnięciu przycisku oznaczo­
nego symbolem klucza, jego wyłączenie zaś
następuje po wybraniu właściwego kodu
cyfr. Drugi obwód natom iast załącza się ko­
dem cyfrowym, a wyłącza przyciskiem ozna­
czonym symbolem klucza.
Urządzenie przystosowane jest do zasila­
nia zarówno prądem stałym, jak zmiennym,
praktycznie nie pobiera prądu ze źródła za­
silania (oczywiście prądu spoczynkowego),
przez co może być zasilane wyłącznie z bate­
rii. Zastosowanie elektronicznego wyłączni­
ka szyfrowego może być bardzo różnorodne.
Nadaje się on do sterowania praktycznie

Impedancyjny czujnik włamaniowy
Układ czujnika wykrywa dotknięcie połą­
czonego z nim, a odizolowanego od ziemi,
przedmiotu metalowego. Wykrywane jest
także przez czujnik wejście lub wjechanie na
odpowiednio wykonaną matę naciskową,
np. dwie cienkie, metalowe płytki oddzielo­
ne warstwą syntetycznej gąbki grubości
5 mm. Matę taką z łatwością można wykonać
samodzielnie i dołączyć do instalacji po
ukryciu jej, np. pod dywanem, słomianką
itp, Oczywiście zamiast maty naciskowej
można sporządzić dowolny inny czujnik,
którego konstrukcja, znana tylko wykonaw­
cy, będzie powodowała zmianę pojemności
albo rezystancji.
Układ jest szczególnie przydatny do os­
trzegania o próbach dotknięcia zamka,
klamki, kłódki, metalowej kraty, zewnętrz­
nego parapetu okna, szafy pancernej czy
innego przedmiotu. Sygnalizuje także wtar­
gnięcie jakiejś osoby do pomieszczenia,
a także poruszanie się w nim.
Obwód wyjściowy czujnika może stero­
wać układem wykonawczym zasilanym prą­
dem stałym lub zmiennym. Elementami wy­
konawczymi mogą być dzwonki elektryczne,
syreny alarmowe, buczki, żarówki, a także
62
odpowiednie wejścia opisanej uprzednio
centralki przedwwłamaniowej.
Płytki montażowe czujnika przedstawio­
ne zostały na fotografii. Układ składa się
z kilku bloków funkcjonalnych (rys. 4). Ge­
nerator (G) wytwarza impulsy o pewnej
określonej częstotliwości. Jeden z jego zaci­
sków wyjściowych musi być podłączony do
uziemienia. Drugi zacisk, przez kondensator
C{ dołączony jest do wejścia detektora ob­
wiedni prądu zmiennego (D). Pomiędzy kon­
densatorem Cj a detektorem znajduje się
zacisk (A) służący do dołączenia chronione­
go przedmiotu o jakiejś pojemności statycz­
nej C2, W praktyce pojemność ta nie powinna
przekraczać 800 pF. Wyjście detektora,
przez kondensator C3, łączy się z wejściem
wzmacniacza impulsowego sterującego
układem wykonawczym (W),
Po włączeniu zasilania, po 15 sekundach,
czujnik osiąga stan równowagi - samoczyn­
nie dostraja się do pojemności C2dołączonej
do zacisku A.
Równoległe dołączenie do pojemności C2
jakiegokolwiek kondensatora (Cx) powoduje
wzbudzenie czujnika (odatrojenie od stanu
równowagi, pod warunkiem gwałtownego
wzrostu wypadkowej pojemności: C2 + Cx).
Oczywiście pojemność elektryczna, np. ręki
człowieka dotykającej zacisku A jest w zu­
pełności wystarczająca do wywołania alar­
mu (do zadziałania urządzenia wykonaw­
czego W).
Zasilanie czujnika odbywa się prądem
zmiennym lub stałym, jednakże podczas
czuwania pobiera on prąd około 10 mA,
który w czasie alarmu wzrasta do 35 mA.
Instalując więc czujnik trzeba brać to pod
uwagę i stosować zasilanie prądem zmien­
nym z buforowym zasilaniem z baterii.
Oczywiście przy instalacjach przeciwwła-
maniowych jest to warunek niezbędny.
Omówione poprzednio uziemienie genera­
tora czujnika jest podstawowym warunkiem
jego poprawnej pracy. Do wykonania uzie­
mienia zaleca się użycie przewodu dołączo­
nego do rury wodociągowej lub centralnego
ogrzewania. Natomiast pod żadnym pozo­
rem nie wolno używać tu zerowego przewo­
du instalacji sieciowej, ani przewodu dołą­
czonego do rury gazowej.
Zamiast uziemienia, zacisk przeznaczony
do jego podłączenia (zacisk nr 1) można
połączyć z drugim obiektem chronionym,
o zbliżonej (± 50%) pojemności statycznej, D Wim imp
oddalonym od pierwszego obiektu o 0,5-4 m.
Czujnik wykrywa wówczas dotknięcie za­
równo jednego, jak drugiego przedmiotu.
Urządzenie wyposażone jest w specjalny
przełącznik, umożliwiający wybranie albo
krótkiego alarm u w razie naruszenia równo­
wagi czujnika (3 s), albo alarm u ciągłego,
wymagającego ręcznego kasowania, stosow­
nym wyłącznikiem (przyciskiem).
Identyczny, jak omówiony dotychczas im- Wprawdzie producent dopuszcza do sto­
pedancyjny czujnik włamaniowy, ale z od­ sowania, przy współpracy z syreną zasilaną
wrotnie spolaryzowanym detektorem (pro­ z transformatora dzwonkowego lub baterii
dukowane są obydwie odmiany), reaguje na płaskich, głośniki o dowolnej impedancji,
zmniejszenie pojemności. Zabezpiecza on jednakże uważamy, że bezpieczniej dla
przedmioty znajdujące się na macie - wywo­ układu elektronicznego będzie, gdy zastosu­
łuje alarm w momencie ich zdjęcia. Na jednej jemy głośnik o większej niż 15 omów impe-
macie może znajdować się dowolna liczba dancji. Podczas prób w pracowni „Młodego
przedmiotów, zdjęcie któregokolwiek wy­ Technika" syrena dołączona była do kolum­
wołuje alarm. ny głośnikowej o znamionowej mocy 50
W przy impedancji 15 omów. Dźwięk był
Elektroniczna syrena wielotonowa wówczas czysty, zaś jego natężenie w ystar­
czające do zaalarmowania osób znajdują­
Działanie każdej instalacji zabezpieczają­ cych się na dość dużym, odkrytym terenie.
cej jest skuteczne tylko wtedy, gdy wzbudze­
nie dowolnego jej czujnika powoduje odpo­ Dla majsterkowiczów elektroniczna syre­
wiednią reakcję. Może to być zablokowanie na może być bardzo przydatna nie tylko do
wejść do mieszkania, zapalenie silnych ref­ budowy instalacji ostrzegawczych, ale rów­
lektorów lub wywołanie głośnego dźwięku nież do zamontowania jej w dowolnym mo­
o charakterystycznej modulacji. Właśnie te­ delu samochodu strażackiego, pogotowia
go rodzaju dźwięk wytwarzany jest w wielo­ milicyjnego lub karetki sanitarnej. N ato­
tonowej elektronicznej syrenie, której kon­ miast wmontowanie syreny wraz z bateriam i
strukcje przedstawia fotografia na str. fil. i małym głośniczkiem do dowolnie wykona­
Syrena zasilana jest, tak zresztą jak po­ nej obudowy przytroczonej do rowerka dzie­
przednio omówione układy, albo prądem cinnego, oczywiście przy ograniczeniu natę­
zmiennym uzyskiwanym z transform atora żenia dźwięku, będzie praw dziwą sensacją
dzwonkowego, albo z buforowego zasilania na podwórkowym placu zabaw.
bateriam i płaskimi lub naw et z akum ulatora
12 V.
Układ podczas czuwania pobiera prąd
około 30 pA, praktycznie więc nie obciąża
źródła zasilania. N atom iast alarm może być
wywołany albo stykami zwiemymi (zwarcie
zacisku 5 i 14), albo stykami rozwiernymi
(odłączenie zwartych dotychczas zacisków 6
115).
Po uruchomieniu, syrena współpracująca
z dowolnym głośnikiem o impedancji co naj­
mniej 15 omów, generuje charakterystyczny
sygnał akustyczny, którego rodzaj można
wybrać przełącznikiem znajdującym się na
płytce montażowej. Mamy więc do wyboru
albo tony przełączane, albo szybko modulo­
wane lub wolno modulowane.
63 i

Płytki montażowe czujnika impedancyjnego. Po prawej
stronie, u dołu widoczny czerwony wyłącznik do wyboru
alarmu ciągłego bądź krótkotrwałego
Płytki montażowe centratkf przeciwwłamaniowej
Mata naciskowa
Omawiając impedancyjny czujnik włama­
niowy sygnalizowaliśmy możliwość samo­
dzielnego wykonania maty naciskowej rea­
gującej na nacisk. Składała się ona z dwóch,
metalowych płytek, np. arkusików blachy
oddzielonych warstwą gąbki poliuretano­
wej. Zauważmy, że działanie takiej maty
połączonej z impedaneyjnym czujnikiem
może nie spowodow,,* alarm u w razie bar­
dzo powolnego wejścia (naciśnięcia) na ma­
tę, bowiem czujnik reaguje na gwałtowne
zmiany pojemności, natom iast do powoi-
Płytkf montażowe wyłącznika szyfrowego
nych zmian automatycznie dostraja się. Aby
tego uniknąć producent rozpoczął wytwa­
rzanie specjalnej maty naciskowej, której
schematyczna budowa (chroniona paten­
tem!) przedstawiona jest na rys. 5. Jest to
mata składająca się z pięciu warstw. Pierw­
sza warstwa to pasek cienkiej blachy (1),
stanowiący jedną elektrodę (okładzinę kon­
densatora). Druga warstwa zrobiona jest
z paska estrafolii (2), Na tej warstwie izola­
cyjnej naklejone są małe, prostokątne płytki
(3) stanowiące poszczególne kondensatory
czujnika. Płytki przykryte są kolejną w ars­
twą folii (4), w której, naprzeciwko każdej
płytki, wycięty jest mały, prostokątny otwór.
Nad otworami w pasku (4) znajdują się po­
przeczne, niewielkie wytłoczenia wykonane
w pasku (5) stanowiącym drugą elektrodę
maty, kontaktującą z kondensatoram i utwo­
rzonymi przez płytki (3) i pasek dolny (1).
Wytłoczenia paska (5) są tak wykonane, że
płaszczyzna elektrody jest sztywna i nie
zmienia swojego położenia przy bardzo nie­
wielkim nacisku, przekroczenie którego po­
woduje gwałtowne odkształcenie się blachy
i zwarcie jednego lub wielu wytłoczeń z płyt­
kami (3). Podobne zjawisko często obserwu­
je się przy próbie naciskania lekko wybrzu­
szonego wieczka puszki po konserwach.
Najpierw nic się nie dzieje, dopiero po prze­
kroczeniu pewnego nacisku wieczko gwał­
townie i z trzaskiem, ugina się zajmując
drugie położenie, px’zeciwne do pierwszego.
Właśnie to zjawisko zostało wykorzystane
do skonstruowania pewnej w działaniu ma­
ty. Delikatne i powolne wchodzenie na nią
nic nie pomoże, przekroczenie pewnego nie­
wielkiego nacisku spowoduje nieuchronne
zadziałanie czujnika impedancyjnego i włą­
czenie alarmu.
Mata produkowana jest w paskach szero­
kości 20 mm i długości 1000 mm. Do czujnika
można dołączyć aż 20 odcinków maty, łącząc
je szeregowo przewodami, w które wyposa­
żona jest m ata. Aż 20 metrów maty nacisko­
wej wystarczy do zabezpieczenia całego
mieszkania, przy czym nie musimy martwić
się, by na macie nie stawiać mebli. Zauważ­
my, że nawet przy silnym nacisku nie powo­
dujemy zwarcia „na krótko” elektrod, zmie­
nia się tylko wypadkowa pojemność instala­
cji, do której przecież dostroi się nam impe­
dancyjny czujnik włamaniowy.
Jerzy Pietrzyk

BUDUJEMY MIKROSKOP
(Dokończenie)
Z/łrewnianego klocka (lub z kawałka deski)
wycinamy część nr 7 (rys. 10). Jest to po prostu
prostopadłościan.
Kolejnymi elementami jakie wykonamy będą
części nr 5 i 8 (rys. 9). Wytniemy je ze sklejki
grubości 3 mm. Otwory trzeba wyciąć piłką włoso­
wą. Krzyżykami zaznaczono otwory o 0 2 mm.
Z drugiej strony kążdej części znajduje się wycię­
cie głębokości 2 mm i szerokości 3 mm.
Część nr 10 (rys. 13) Wytniemy z klocka piłką
włosową. Otwór zaznaczony dużym krzyżykiem
ma średnicę równą średnicy bocznego otworu
części nr 3. Otwór w części nr 10 przewiercony jest
przez oba jej ramiona (rys. 13 - widok z przodu)
tak, aby można było w nie włożyć wkęt lub śrubę
z nakrętką (tę samą, którą wkładamy w duże
otwory części nr 1, 2, i 3).
Podstawę naszego mikroskopu, czyli część nr 11
(rys. 14) stanowić będzie kawałek sklejki grubości
10 mm (lub deski, która może być nawet grubsza)
wycięty w kształcie prostokąta. Na dokładnie wy­
ciętej podstawie wyznaczamy prostokąt (zakre-
skowany), który jest miejscem dla późniejszego
dokładnego przymocowania części nr 10.
Stolik - część nr 8 (np. 11) wykonamy ze sklejki
grubości 5 mm. Otwór w środkowej części stolika
wycinamy piłką włosową. Wszystkie otworki
(oznaczone krzyżykami) muszą mieć średnicę
2 mm i być rozmieszczone zgodnie z rysunkiem.
Prócz tego na stoliku narysujemy figurę (zakre-
skowaną), która dokładnie wyznacza swoim
kształtem miejsce przymocowania stolika do częś­
ci nr 3.
Integralną częścią stolika jest tarcza z przesło­
nami —czyli część nr 9 (rys. 12). Środki otworów
(przesłon) umiejscowione są w punktach przecię­
cia się okręgu o promieniu « 12,5 mm z dwiema
liniami prostopadłymi do siebie, których punkt
wzajemnego przecięcia leży dokładnie w środku
tąrczy o promieniu 25 mm. Tarczę najlepiej wyko­
p ć z blachy grubości 1 mm, np. mosiężnej czy
aluminiowej. Otworkiprzesłony o r = 0.5-4mm
można wywiercić mocując tarczę pionowo w ima­
dle razem z podłożoną z tyłu deseczką, aby tarcza
przy wierceniu nie wyginała się. Ostatnią przesło­
nę można tez spróbować wyciąć wiertłem. Ale
lepiej będzie, bezpiecznej, gdy na obwodzie wy­
wiercimy nieduże otwory, które rozpiłowane
wzdłuż obwodu przyszłej przesłony spowodują
wypadnięcie środkowej części. Ząbki pozostałe na
obwodzie spiłowujemy pilniczkiem. Pośrodku ca­
łej tarczy wiercimy otwór o średnicy 2 mm na
wkręt mocujący ją później do części nr 3 pod
stolikiem.
W skład stoiilća wchodzą także tak zwane łapki
- części 12 i 13 (rys. 15). Należy je wykonać ze
stosunkowo cienkiej blachy stalowej (lub innej,
dobrze sprężynującej). Otwór oznaczony krzyży­
kiem umożliwi przymocowanie łapki wkrętem do
stolika.
Lusterko podświetlające preparat zrobimy bla­
szki czterech części - nr 14, 15, 10 i 17 (rys, 16).
Częścią nr 17 jest samo lusterko, przymocowane
do części nr 16 wykonanej ze sklęjjd grubości 5
mm za pomocą obejmy (część nr 15) zrobionej
z baiaszki z puszek po konserwach, Narysowaną
na blaszce siatkę obejmy należy pozaginać wzdłuż
odpowiednich linii w jednym kierunku. Całe lus­
terko umocowane będzie do części nr 3 za pomocą
rurki z blachy grubości 1 mm. W tyle ramki należy
wywiercić otwór o średnicy 2 mm oznaczony krzy­
żykiem. W ramionach bocznych rąmki wiercimy
otworki o średnicy około 1 ram (lub przebijamy,
gdy nie mamy takiego wiertła). Całe justerko mon­
tujemy w ten sposób, że część nr 17 przykładamy
do części nr 16, a następnie obie te cjtęści zespala­
my obejmą (częścią nr 15). Równocześnie z boków
części nr 16 wbijamy po kawałku gwoździka bez
łebka, tak, aby łatwo wchodził w otwory w bocz­
nych ramionach ramki (części nr 14). Gwoździk
powinien być wbity na tyle, żeby wystawał z części
nr 16 na długość około 3 mm.
Kolej wreszcie na wykonanie najważniejszych
części mikroskopu, tj obiektywu i’ okularu.
Obiektyw (OB), osadzony w dolnej części tubu-
sa (rys, 17), wykonamy z brystolu. Jednak wymiary
oprawy obiektywu (zrobionej z nurek z brystolu.)
uzależnione będą od parametrów soczewki, którą
na obiektyw możemy przeznaczyć. Tak więc na
rys. 17 obiektyw nie jest prawie w ogóle zwymia-
rowany. Wymiary jego poszczególnych części po­
dane będą jedynie opisowo, jako wymiary
względne.
Zacznijmy od soczewki. Musi ona spełniać na­
stępujące warunki: 1 - jej średnica nie może być
większa od 16 mm, 2-ogniskowa powinna być jak
najmniejsza, ale nie mniejsza niż 10 mm (im krót­
sza ogniskowa pojedynczej soczewki, tym bardziej
uwidoczniają się jej wady optyczne). Równocześ­
nie ogniskowa nie powinna być raczej większa od
20 mm, gdyż wtedy nasz obiektyw będzie osiągał
zbyt małe powiększenie. Idealnym rozwiązaniem
byłoby posiadanie tzw. achromatu (o czym
wspomniano już). Gdybyśmy dysponowali wię­
kszą liczbą soczewek można byłoby obiektyw zbu­
dować z dwóch soczewek. Odległość między nimi
powinna wynosić:
*i 4- U
L “ ’ 2
Konstrukcja takiego obiektywu nie różniłaby
się prawie od konstrukcji obiektywu jednoso-
czewkowego pokazanego na rys. 17, a jego korek­
cja byłaby lepsza niż tego ostatniego. Tutaj jednak
ze względu na i tak już długi opis konstrukcji
mikroskopu ograniczymy się do omówienia wyko­
nania obiektywu jednosoczewkowego. Poniżej
65

przedstwione są względne wymiary elementów
obiektywu: (rys. 17A)
Rurka ,.AM - rys. 17; A) - długość » f so­
czewki obiektywu + B mm,
średnica wewnętrzna = śred­
nicy soczewki. Rurka - skrę­
cona z nie więcej jak dwóch,
trzech warstw brystolu,
P ierścień „B" - wysokość « 3 mm; średnica
zewnętrzna równa średnicy
wewnętrznej rurki „A'\
Pierścień ,,C” - wysokość ® 2 mm; średnica
zewnętrzna równa średnicy
wewnętrznej rurki „A”
Rurka „D” - długość = długości rurki „A”
+ 3 mm, średnica wewnętrzna
= średnicy zewnętrznej rurki
„A”.
Rurkę „D” skręcamy też
z dwóch warstw brystolu.
Rurka „G" - długość *» 2 mm, średnica ze­
wnętrzna - średnicy wewnę­
trznej rurki „D”; średmca we­
wnętrzna = średnicy wewnę­
trznej rurki „A".
Rurka „E” - długość 15 mm; średnica we­
wnętrzna ~ średnicy zewnę­
trznej rur,ki „D”; średnica ze­
66
_1QCL__
wnętrzna = średnicy wewnę­
trznej tubusa (tak, aby w tu-
bus wchodziła dość ciasno).
Rurka ,,F" - (a w zasadzie pierścień) - wy­
sokość = 5 mm; średnica we­
wnętrzna = średnicy zewnę­
trznej rurki „E"; średnica ze­
wnętrzna taka, aby rurka „F”
wystawała około l mm poza
obręb tubusa.
Przesłona „H” - jej otwór ustalimy doświad­
czalnie. Średnica zewnętrzna
= średnicy wewnętrznej rurki
„D ”
Montaż obiektywu: Najpierw należy zrobić rurkę
„A”, w której w odległości 3 mm od dolnego końca
mocujemy za pomocą pierścieni )fB" i „C" soczew­
kę. Następnie na rurkę „A” nawijamy i sklejamy
rurkę „D”, a na rurkę „D” rurkę „E”, Górne końce
tych trzech rurek powinny być na tym samym
poziomie (tak jak na rys. A, rys. 17). Następnie
równo z dolnym końcem rurki „E" nawijamy na
nią i sklejamy rurkę „F’\ Przesłonę „H" zrobimy
z cienkiej blaszki (np. z puszek po konserwach).
Służy ona do poprawienia jakości obrazu, jednak
zastosowanie jej wywołuje zaciemnienie obrazu.
W takim wypadku musimy znaleźć kompromiso­
we rozwiązanie, czyli taki otwór przesłony „H”,
 EDA

67
przy którym jakość obrazu będzie względnie do­ mniejsza od średnicy soczew­
bra i równocześnie jego jasność dostateczna do ki. Wycinamy go z bry stołu.
przeprowadzenia obserwacji, W tym celu trzeba
Montaż okularu - kolejność montażu jak przy
zrobić kilka przesłon o otworach równych 1, 2, 3, obiektywie tyle, że przesłonę „H” mamy już goto­
4, 5, 6, 7 mm, których działanie należy sprawdzić
wą, bez doświadczalnego dobierania jej otworu.
po zmontowaniu całego mikroskopu. Sprawdzone
przesłony należy wkładać w obiektyw dociskając Zarówno obiektyw, jak i okular powinny być od
środka pomalowane na czarno (np. farbą plakato­
je pierścieniem „G" (lecz go nie wklejać, a tylko wą lub akwarelą, nie emalią - gdyż emalia błysz­
wsuwać i wysuwać). Gdy ^najdziemy odpowied­ czy po wyschnięciu). Gdybyśmy chcieli zrobić
nią przesłonę można ją umocować wklejając już
dodatkowy obiektyw i okuląr o innej ogniskowej
pierścień „G”. Przedtem jednak przesłonę, aby nie (a tym samym i powiększeniu), wtedy konstrukcja
błyszczała, należy nad świecą okopcić lub poma­
lować na ezarnp. Skończony obiektyw musi być jest identyczna, jak przedstawiona powyżej z tą
różnicą, że zmianie ulegają długości rurek „Ał\
osadzony w tubusie tak, aby opierał się o niego
pierścieniem „F”. „D”, „E"-wydłużają się o wartość x=fa-f, w przy­
padku okularu, oraz rurek „A” i „D” w przypadku
Okular: Na okular może być użyta soczewka
obiektywu, które wydłużają się także o wartość
o ogniskowej większej, lub równej ogniskowej x - f 2-fr Przy czym f2- ogniskowa naszego drugie­
obiektywu. go (dodatkowego okularu lub obiektywu) a -
Względne wymiary elementów okularu (OK): ogniskowa naszego pierwszego okularu (lub
obiektywu), czyli pierwotnie zbudowanego. Te
Rurka „A” - długość = f0Ksoczewki okula- zależności pokazuje rys. 17 - (B).
ru+5 mm; średnica wewnę­ Znając położenia soczewek obiektywu i okulani
trzna-średnicy soczewki. w tubusie możemy zmierzyć „t” (długość optyczną
Zwinięta z 2-3 warstw brys- tubusa - patrz wiadomości wstępne o mikrosko­
tolu. pie), a następnie obliczyć powiększenie całkowite
Rurka „D” - długość=długości rurki „A” + - Pc naszego mikroskopu, przy minimalnym i ma­
5 mm; średnica wewnętrzna= ksymalnym wyciągu tubusa realizowanym prze­
średnicy zewnętrznej rurki suwaniem rur (złączki do wędek) względem siebie.
„A”, średnica zewnętrzna * Przy minimalnym wyciągu tubusa rura wewj*trz-
średnicy wewnętrznej górnej na powinna wystawać o 10 mm ponad zewnętrzną,
części tubusa, (górną część tu- a przy maksymalnym o 60 mm.
busa stanowi wewnętrzna ru­ Jak widać na rys. 17 - (B) wymiary rurek „A”,
ra złączki do wędek) „DMi „EMokularu i „A”, „D” obiektywu zapew­
Rurka „E" - długość=5 mm; średnica we­ niają to, źe nowy okular czy obiektyw (o dłuższej
wnętrzna ■ średnicy zewnę­ ogniskowej od pierwotnego) włożony w tubus ma
trznej rurki „D”; średnica ze­ swoje ognisko w tym samym miejscu względem
wnętrzna większa o 1-2 mm tubusa, co okular czy obiektyw pierwotny. Przez
od średnicy zewnętrznej gór­ to wartość „t” nie ulega zmianie i powiększenie
nej części tubusa. całkowite mikroskopu (Pc) przy zmianie okularu
Pierścienie czy obiektywu jest łatwe do policzenia (bez konie­
„B” i „C" - Wysokość * 3 mm; średnica czności mierzenia „t”, gdyby uległo zmianie).
zewnętrzna = średnicy we­ Tubus: sam tubus jak już podano na wstępie
wnętrznej rurki „A”. składa się z dwu rur mosiężnych wsuniętych jedna
Rurka „G” - wysokość=4 mm; średnica ze­ w drugą. Oczywiście, aby nie było odblasków od
wnętrzna-średnicy wewnę­ wewnętrznych ścian tubusa, należy te ściany za­
trznej rurki „D"; średnica we­ czernić. Najlepiej po prostu wkleić od wewnątrz
wnętrzna mniejsza (lub rów­ do obu rur papierowe rurki pomalowane na czar­
na) średnicy wewnętrznej rur­ no. (Rurki te, „k" i „1”, zaznaczone są linią przery­
ki „A". waną na rys. 17. A). I tak w krótszą rurę tubusa
Przesłona „H” - średnica zewnętrzna *=średni­ (wewnętrzną) wklejamy czarną rurkę „k" takiej
cy wewnętrznej rurki „D”. długości, aby jej górny koniec znajdował się w od­
Otwór przesłony powinien ległości 15 mm od górnego końca wewnętrznej
mieć średnicę mniejszą o oko­ rury tubusa, a jej dolny koniec (czarnej, papiero­
ło 2 mm od średnicy soczewki wej rurki) powinien znajdować się w odległości 10
okularu. mm od dolnego końca mosiężnej (dłuższej) rury
Pierścień „F” - przykrywa od góry okular. Je­ tubusa. Równocześnie zewnętrzną rurę tubusa (tę
go średnica zewnętrzna po­ dłuższą) wyklejamy czarną rurką „1” z papieru
winna być taka, aby przykry­ długości 50 mm i tak, aby jej dolny koniec był
wał jeszcze rurkę „E”, a we­ oddalony o 10 mm od dolnego końca tubusa.
wnętrzna średnica o 2 mm Podzielenie papierowych rur zaczerniających tu-

68
bus, jest konieczne ze względu na suwliwość rur
tubusa względem siebie. Tubus w naszym mikro­
skopie osadzony jest suwliwie w rurze wysokości
54 mm i o średnicy zewnętrznej 35 mm (część nr
IB, rys. 18) sporządzonej z brystolu. Rurę tę zwija­
my na naszym tubusie i to tak ściśle, żeby tubus
w niej przesuwał się dość ciasno,

Montaż całego mikroskopu

Montaż całości rozpoczniemy od przyklejenia
do części nr 1 (lub 2) części nr 7 i 4, jak to pokazuje
rysunek 18. W czasie, kiedy wysycha klej, przykle­
jamy do części nr 3 od góry stolik (część nr 8)
dokładnie w miejscu zakreskowanym stolika. Po
wyschnięciu kleju, przez znajdujące się w stoliku
otwory A, B, i C wiercimy otworki w przyłączonej
do stolika części nr 3, a następnie w owe otwory
wkręcamy wkręty do drewna. Teraz już możemy
część nr 3 (wraz ze stolikiem) przykleić, a nastę­
pnie przykręcić do części nr 1 dwoma wkrętami
przez dwa otwory wywiercone wcześniej w części
nr. 1, Następnie możemy na tej samej zasadzie, za
pomocą wkrętów, połączyć części nr 7 i 4 z częścią
nr 1. Część nr 5 mocujemy pod częścią nr 7 i 4.
Następnie rurę (część nr 18) wraz z włożonym
w nią tubusem wkładamy pomiędzy części nr 7 i 4
od spodu, przyklejając do części nr 5. Aby rura
przy nastawianiu ostrości nie obracała się wokół
własnej osi, miejsca styku jej z częściami nr 1,2,7,
4 należy posmarować grubo klejem przez co po­
wstaną swoiste klejowe rynienki zapobiegające
obrotowi rury (części nr 18). Teraz należy dokład­
- Statyw można odchylać od pionu (nie nadmier­
nie przyłożyć z drugiej strony część nr 2 i przykle­
nie) popuszczając oraz dokręcając nakrętkę śruby
ić, a następnie przykręcić do części nr 7, 4 i 3. Do
tworzącej przegub. Przechylać można jedynie na
części nr 7 i 4 od góry mocujemy klejem i wkręca­tyle, na ile pozwala oprawka lusterka.
my część nr 6. Z kolei do części nr 3 od spodu - Ilość światła wpadającego do obiektywu może­
mocujemy za pomocą wkrętu tarczę z przesłona­ my regulować tarczą z przesłonami,
mi. Do podstawy (czyli części nr 11) przyklejamy,- Ze względu na stosunkowo małą jasność obra­
a następnie przykręcamy część nr 10 w miejscu zu, obserwacja daje lepsze wyniki przy zastosowa­
zakreskowanym. Do części nr 3 przykręcamy tak­ niu światła sztucznego zamiast dziennego. Powię­
że u dołu ramkę lusterka, a następnie wtykamy kszenie naszego mikroskopu obliczyć możemy ła­
między jej ramiona samo lusterko. Ramkę należy two na podstawie podanego wcześniej wzoru.
przedtem przygiąć do środka tak, aby po umoco­ Ogniskowe soczewek obiektywu i okularu najła­
waniu w niej lusterka dociskała je swoimi ramio­ twiej wyznaczyć doświadczalnie mierząc odle­
nami, Na koniec część nr 3 (wraz z resztą statywu)
głość od „ostrego” obrazu odległego przedmiotu,
mocujemy ruchomo w części nr 10 za pomocą np. lampy czy słońca, do środka soczewki. Przy
śruby z nakrętką oraz przykręcamy łapki do stoli­ czym należy wykonać po kilka pomiarów i wyniki
ka w punktach D, E (rys, 11). W tym momencie uśrednić. Pomiary ogniskowych lepiej zrobić
mikroskop mamy zmontowany. Pozostaje jedynie przed zamocowaniem soczewek do oprawy obiek­
wetknąć obiektyw i okular i przyrząd gotowy jest tywu i okularu; chociaż po zamocowaniu też jest
do pracy. Oczywiście całość (prócz tubusa z obiek­to możliwe.
tywem i okularem) możemy jeszcze pomalować - Nastawianie mikroskopu na ostrość odbywa się
emalią na czarno lub inny kolor. przez przesuwanie w górę i w dół tubusa, z jedno­
czesnym jego pokręcaniem, co daje nam gwaran­
Użytkowanie cję płynności i precyzji przesunięć.
- Jeżeli wykonamy więcej niż jeden obiektyw Na zakończenie pozostaje jedynie życzyć owoc­
i jeden okular to dopuszczalne jest zestawienie nych obserwacji i szerszego zainteresowania mi­
tylko takie, że obiektyw ma krótszą ogniskową od kroskopem, który jako przyrząd badawczy oddał
ogniskowej okularu względnie równą, ale nie człowiekowi nieocenione usługi.
większą. Marek Miś

69
 I S T O R I A S I Ę NIE POWTARZA
Książeczki ludzkie i księga natury
Praktyczność wynalazku Guten­
berga znacznie przerastała to, co
wnosiły dokonywane wcześniej pró­
by mechanizacji procesu kopiowania
pisma. Czcionki drukarskie odlewa­
ne w skonstruowanym przezeń apa­
racie - pierwszy znormalizowany
produkt w dziejach wytwórczości -
można było wielokrotnie składać
i rozsypywać. Czytelnik przebiegają­
cy wzrokiem tekst mógł się nie zasta­
nawiać, że za zmieniającą się stroną
po stronie treść odpowiedzialne są
wciąż te same czcionki, z których
każda pasowała do wszystkich po­
zostałych jak dobrze wykonane
klocki.
Do końca 1470 r. drukowano już
w kilkunastu niemieckich i kilku
Ok. 1445 r. w Moguncji złotnik włoskich miejscowościach, a także -
o nazwisku Johann Gutenberg zaczął w Paryżu i Sewilli, W ciągu nastę­
powielać kalendarze, gramatyki, bul­ pnych dziesięciu lat druk poznała
le papieskie i listy odpustowe, wyko­ Anglia, Niderlandy, Polska, Czechy
rzystując nową technikę, którą i Węgry. Do końca 1490 r. przybyła
współcześni określili jako ,,sztuczne jeszcze Szwecja i Portugalia. Na
pisanie”. W ciągu dziesięciu łat Gu­ przełomie XV i XVI w. w Europie
tenberg osiągnął znaczną biegłość działają już setki pras, drukujących
w swoim nowym rzemiośle, tworząc książki coraz podobniejsze do tych,
druki doskonałe pod względem artys­ jakimi posługujemy się dzisiaj. Trwa
tycznym i technicznym. wielka parada myśli ludzkiej: wydaje
się wszystkie dzieła filozofów, przy­
Jednym z symboli nowożytnej nauki jest rodników, pisarzy religijnych, histo­
mikroskop. Wytwórcy mikroskopów nie za­ ryków, mówców politycznych i dra­
wsze sami byli uczonymi, musieli jednak maturgów, które dotychczas były
doskonale znać problemy optyki geometry­
znane z odpisów. Najlepsi drukarze
cznej. Mikroskop widoczny na zdjęciu po­
wstał w drugiej połowie XVIII w. w Londynie, polują na rękopisy, które jeszcze nie
w warsztacie George'a Adamsa. Eksponat ukazały się drukiem. Wybitni znawcy
pochodzi ze zbiorów Muzeum Sztuki i Histo­ języków klasycznych (łaciny, greki
rii w Genewie i hebrajskiego) oddają swą wiedzę na
usługi drukarzom, aby na podstawie
sprzecznych wersji rękopiśmiennych
ustalić właściwą, godną druku. Nig­
dy wcześniej i chyba nigdy później
świat nie przyglądał się z równym
zainteresowaniem swojemu dorob­
kowi.
W poprzednim odcinku mówiliśmy
o zmianie metod pracy uczonego
w warunkach dostępności poprawio­
nych drukowanych edycji dzieł nau­
kowych. Druk początkowo rozniósł
po świecie wszystkie błędy rękopi­
sów, ale teraz przynajmniej stały się
one doskonale widoczne dla wszyst­
kich zainteresowanych. Dotyczy to
nie tylko błędów powstałych przy
przepisywaniu, ale i treści teorii, któ­
re zaczęto poddawać coraz bardziej
bezlitosnej krytyce.
W XVI w. uczeni wierzyli jeszcze,
że dawne koncepcje przyrodnicze
uda się poprawić - tak jak teologowie
70
poprawiali zanieczyszczoną w ciągu
„średnich” (tj. pośredniczących mię­
dzy współczesnością a starożytnoś­
cią) wieków łacinę w pismach Ojców
Kościoła. Wiadomo np., że niektóre
kręgi humanistów obdarzały podzi­
wem Kopernika nie za jego nowators­
two intelektualne, ale za próbę wy­
krycia, o co naprawdę chodziło stare­
mu szacownemu Ptolemeuszowi w je­
go powstałym wII w. n.e. Almageście.
Później okazało się, że samo oczysz­
czenie tekstów niewiele daje. Popra­
wianie Ptolemeusza już nie wystar­
czyło: należało zakwestionować jego
myśl i szukać lepszej teorii. Podobna
przygoda spotkała teologów, którzy
spostrzegli, iż najbardziej autoryta­
tywne komentarze do Bibliii przeczy­
ły sobie nawzajem. Medycy poczuli,
że przyszedł czas na wyrzeczenie się
Galena, fizycy musieli odrzucić Arys­
totelesa. Cały gmach wiedzy trzesz­
czał i pękał w szwach.
Poczucie rozterki, jakie ogarniało
szesnastowiecznych intelektualis­
tów, wyraża m. in. wynalazca francu­
ski Bernard Palissy w książce Disco-
urs admirables (Paryż 1580). Czyta­
my tam m. in.: „Poprzez praktykę
wykazuję, że teorie licznych filozo­
fów, najbardziej nawet sławnych
i starożytnych, są w wielu punktach
fałszywe. Każdy się może o tym prze­
konać w przeciągu niespełna dwóch
godzin, jeśli tylko zada sobie trud,
żeby zajść do mojej pracowni (...) Mo­
gę zapewnić Cię, czytelniku, że na
zawartych w tej książce faktach wię­
cej nauczysz się filozofii naturalnej,
niż w pięćdziesiąt lat zdołałbyś sie
nauczyć, czytając teorie i opinie sta­
rożytnych filozofów”.
Tak więc w końcu XVI w., w ponad
sto lat po śmierci Gutenberga i nie­
spełna czterdzieści-Kopernika, kieł­
kowało przekonanie, że Natui^ moż­
na poznawać bezpośrednio, z pomi­
nięciem książek. Myśl tę podchwyciło
wielu uczonych angielskich z Franci­
sem Baconem, autorem rozprawy me­
todologicznej The advancement ofle-
arning (1605 r.) i gorącym rzeczni­
kiem eksperymentowania. W 1665 r.
Towarzystwo Królewskie w Londy­
nie deklaruje, iż jego celem jest „stu­
diować Naturę raczej niż książki”.
Historyk towarzystwa biskup Tho­
mas Sprat przekonywał w 1667 r., iż
można je porównać z Kościołem an­
glikańskim, gdyż oba odsunęły zanie­
czyszczone odpisy i sięgnęły ku do-

skonałym oryginałom - Kościół
zwrócił się ku Pismu Św., zaś towa­
rzystwo - ku niezmierzonemu Mro­
wiu Stworzeń (czyli przyrodzie).
Rzecz jasna, w tych oświadcze­
niach pierwszych koryfeuszy nauk
eksperymentalnych tkwi przesada.
Siedemnastowieczni uczeni nie od­
rzucili lektury. Nie zrezygnowali, jak
chce mit, z niedoskonałych książe­
czek ludzi, aby pogrążyć się w ^czyta­
niu” wielkiej księgi Natury. Istotą ich dach. Fakt, iż od początku XVII w.
pracy było natomiast skrupulatne
konfrontowanie tych pierwszych z tą
drugą. Jest prawdą, że dopiero
w XVII w. myśl naukowa wzbogaciła
się o dopracowaną i konsekwentnie
stosowaną metodę doświadczalną,
z drugiej jednak strony historia nie
znała dotąd uczonych mężów, którzy
tyle czytaliby i tak skwapliwie dąży­
liby do publikacji własnych prac.
Eksperyment nie torował sobie
zresztą drogi ze zbyt oszałamiającą
szybkością. Jedne z najsłynniejszych,
doświadczeń dokonywane przez Ga­
lileusza w pierwszych latachXVU w.,
polegające rzekomo na zrzucaniu kul
z pochyłej wieży (w Pizie, jak utrzy­
mywał jeden z uczniów wielkiego
Włocha), odbyły się prawdopodobnie
tylko w wyobraźni uczonego. Ludzie
Tak wyglądała prasa drukarska w czasach inżynierem i artystą: wszyscy oni,
Galileusza
l i i Hi m u
VH» ' < \M K \I' I ' HU' I
%
Średniowiecza nie rozumieli oczy­ >V«'
wistego dziś dla nas związku pomię­
dzy systematyczną obserwacją
a wnioskowaniem; nie mieli także
w zwyczaju dokonywać pomiaru,
który by taką obserwację umożliwiał.
Stosowanie stałych skal pomiaro­
wych przychodziło z trudem ludziom,
którzy na co dzień obcowali %chao­
sem lokalnych miar w handlu i urzę­
termometry zaczęto skalować, jest
być może efektem przemiany, jaką
w świadomości mieszkańców Europy
spowodowała identyczność książek
drukowanych. Teraz nie tylko teksty
miały to samo brzmienie w Antwerpii
i w Rzymie; również Woda mogła tam
wrzeć i zamarzać w tej samej tempe­
raturze.
Przyczyn powstania nauk ekspery­
mentalnych jest jednak znacznie wię­
cej. Jedną z nich było włączenie się
techników do życia umysłowego.
W wyniku rozwoju gospodarki
w późnym Średniowieczu i w XVII w.
wielu rzemieślników zdobywało for­
tuny, wykształcenie i powszechne po­ W 1665 r. Robert Hooke, członek T ow a rzys­
ważanie. W okresie Odrodzenia gra­ tw a Królewskiego, opublikował wyniki tw o­
nica między rzemieślnikiem a inży­ ich obserwacji mikroskopowych w pracy
„ M i crographia", z której pochodzą ta oto
nierem jest równie płynna co między r y c in y
zdobywszy humanistyczną ogładę, śród praktyków podejmowali współ­
bywali określani jako virtuosi. Virtu- pracę z uczonymi na polu balistyki,
oso publikujący, to dość typowa po­ architektury, alchemii, anatomii, na­
stać włoskiego czy zachodnioeurope­ wigacji i wyrobu przyrządów precy­
jskiego Renesansu. Tłumacząc tech­ zyjnych. Współpraca ta ucgyła wią­
ników starożytnych, takich jak Wi- zania faktów doświadczalnych z roz­
truwiusz, Heron czy Archimedes, do­ ważaniami teoretycznymi, zanim Ba­
stępował on towarzyskiej nobilitacji, con zdążył napisać choć słowo o me­
która dawała mu możliwość oddzia­ todzie eksperymentalnej.
ływania na kręgi humanistów. Nawet Już w XV w. we Florencji działali
mało wykształceni virtuosi mogli sze­ budowniczowie, którzy znali mate­
roko reklamować swoje umiejętności, matykę i posługiwali się nią w czasie
gdyż kult łaciny nie zahamował roz­ projektowania gmachów. W XVI w.
woju języków narodowych. Cytowa­ w całej Europie mnożą się książki,
ny powyżej Palissy wypowiadał się stanowiące uogólnienia obserwacji,
po francusku; nawet teoretyk Gali­ dokonywanych przez wiele lat przez
leusz sięgnął po język włoski. praktyków. Droga prowadgl zatem
Sprzeciw wobec spekulatywnych teraz z powrotem ku teorii, Najsilniej
tekstów średniowiecznych stał się s teoretyzowanym i najbardziej zna­
także oporem wobec teorii. Uczeni czącym spośród tych dzieł jest roz­
późnego Renesansu, pozostający pod prawa De Magnete Williama Gilber­
wpływem techników, ulegli fascyna­ ta, ogłoszona w r. 1600.
cji praktyką. Obserwowali warsztaty
rzemieślnicze, pracę metalurgów, Henryk i^oUender
farbiarzy, szklarzy, ceramików, chi­
rurgów, specjalistów budowy for­
tyfikacji czy ogrzania gruntów.
i kolei najlepiej wykształceni spo­
71
 POZNA J E M Y
S A MOC H OD Y
ROVER 2000-3500
Znana z produkcji wysokiej klasy
samochodów osobowych I bardzo
dobrych samochodów osobowo-te­
renowych brytyjska firma Rover do­
konała w 1976 roku śmiałego posu­
nięcia. Wycofała z produkcji samo­
chody osobowe, które wytwarzane
były od 1963 roku i zastąpiła jo nowym
modelem o zupełnie nowym nadwo­
ziu i zmienionym zawieszeniu. Nie by­
łoby w tym nic ważnego, gdyby miało
to miejsce w innej firmie produkują­
cej samochody osobowe, ale w przy­
padku znanej z konserwatywnej poli­
tyki firmy Rover utrzymującej przez
długie lata w produkcji te same mode­
le, zasługiwało to na uwagą.
Samochód, który przedstawiamy
zajmuje szczególne miejsce w gamie
wytwarzanych pojazdów osobowych
marki Rover, w ciągu ostatnich dzie­
sięciu lat. Szczególne miejsce dlate­
go. że wśród aktualnie wytwarzanych
samochodów osobowych pozostał
jedynym, który powstał jeszcze przed
zawarciem porozumienie o współpra­
cy z japońską firmą Honda, jest najba­
rdziej angielską kontynuacją samo­
chodu osobowego tej firmy i budowa­
ny jest w największej liczbie odmian
powstałych w wyniku stosowania sil­
ników o różnej pojemności skokowej.
72
Prace nad tym samochodem roz­
poczęto już w 1971 roku, pod ozna­
czeniem roboczym SOt. Zaplanowa­
no, że pojazd będzie produkowany
w nowoczesnej fabryce przy zastoso­
waniu nowoczesnej technologii
i organizacji pracy, aby można było
uzyskać wysokiej jakości wyrób.
W listopadzie 1972 roku została za­
twierdzona budowa nowego zakładu,
a w lipcu 1973 roku ruszyły pierwsze
prace, dwa lata później w sąsiedztwie
starego zakładu w SoiihuU powstała
jedna z najnowocześniejszych wów­
czas w Europie fabryk samochodów.
Nowy model samochodu osobowe­
go Rover 3500 został zaprezentowany
30 czerwca 1976 roku i zastąpił po­
przedni model o tym samym oznacze­
niu. Z poprzedniego modelu pozostał
przede wszystkim silnik z ośmioma
cylindrami w układzie widlastym,
w którym zwiększono stopień spręża­
nia z 9,25:1 do 9,35:1 oraz podwyż­
szono obroty z 5000 do 5250 na minu­
tę uzyskując większą o 9 kW moc
(czyłi 115,5 kW). Aby nie odsyłać Czy­
telników do opisu tego silnika zamie­
szczonego w nr 5/1976 naszego pis­
ma przypomnę, że jest to silnik ame­
rykańskiego koncernu General Mo­
tors, ma głowicę i blok wykonane ze
mmmmmm
■ * —i b s
stopów lekkich, kąt rozwarcia dwóch
rzędów czterech cylindrów wynosi
90° i jest to silnik dobrze skonstruo­
wany i bardzo elastyczny, czyli łatwo
dostosowuje się do zmiennych wa­
runków wynikających z Jazdy samo­
chodu.
Rover 3500 z 1976 roku był przez
ponad rok jedynym modelem samo­
chodu osobowego oferowanym przez
firmę Rover. W październiku 1977 ro­
ku zdecydowano się rozszerzyć ofer­
tę, wprowadzając do samochodu
z 1976 roku do wyboru rzędowe
6-cyłindrowe silniki o pojemności 2,6
oraz 2,3 litra.
W 1982 roku przeprowadzono mo­
dernizację samochodu, objęła ona
wyposażenie wnętrza, nadwozia i nie­
które elementy zewnętrzne jak np.
zderzaki. Nie była to jednak moderni­
zacja na szeroką skałę, raczej zabiegi
kosmetyczne. Wzrosła natomiast licz­
ba wersji samochodu, gdyż przybyły
dwie nowe odmiany silników:
4-cylindrowy benzynowy o pojem­
ności 2.0 I oraz wysokoprężny 2,4 litra
z turbodoładowaniem. Poza tym po­
jawiła się odmiana samoohodu Rover
3500 Vitesse napędzana silnikiem
3,5-litrowym o mocy 142 kW, pojazd
ten uzyskiwał największą prędkość
maksymalną, aż 217 km/h.
Zanim jednak zwiększono gamę sil­
ników, samochód z tym pierwszym
silnikiem, czyli Rover 3500 został
w dorocznym plebiscycie wybrany
przez dziennikarzy samochodowych
Europy ,.samochodem roku 1977"
Jest to zaszczytne wyróżnienie, ce­
nione przez producentów samocho­
dów i kupujących. Rover 3500 zaim­
ponował jurorom konkursu-jak zwy­
kle u tej firmy - solidnością wykona­
nia oraz rozwiązaniami konstrukcyj­
nymi.
Poprzednie modele, Rover 3500
z 1968 roku i jeszcze wcześniej model
Rover 2000 z 1963 roku, miały nadwo­
zia tak skonstruowane, że szkielet
wraz z płytą podłogową stanowiły
sztywną konstrukcją nośną. Poszycie
zewnątrzne nadwozia nie przenosiło
żadnych obciążeń. Rozwiązanie to
miało ułatwić naprawą nadwozia
przez łatwą wymianę elementów
blach zewnętrznych. Nie zdecydowa­
no się na potwórzenie tej konstrukcji
nadwozia w samochodach wytwarza­
nych od 1976 roku. Widocznie szkie­
let nośny okazał się bardziej kłopotli ­
wy w naprawie w razie wypadku niż
klasycznie rozwiązane nadwozie sa-
monośne, z przenoszącymi obciąże­
nie blachami. Pozostawiono jedynie
przykręcane śrubami błotniki przed­
nie i tylne.
Kierownictwo konserwatywnej fir­
my Rover musiało wykazać dużą od­
wagą decydując się na tak nowoczes­
ną wówczas sylwetką nadwozia. Przy­
pominało ono bowiem najlepsze wzo­
ry włoskich stylistów. Było to pierw­
sze nadwozie Rovera typu hatch-
-back, czyli z pochyloną ku dołowi
tylną częścią nadwozia i podnoszoną
klapą z oknem tylnej ściany.
Bardzo ciekawie opracowano
przednią część nadwozia samocho­
du. Unia tej części pochylona jest do
przodu, płaskie ref lektury halogeno­
we połączone są stylistycznie z pod­
łużnymi kloszami lamp kierunko­
wskazów zachodzącymi daleko na
boki błotników, światła kierunko­
wskazów przednich są doskonale
widoczne zarówno z przodu, jak I z
boku samochodu.
Rover z 1976 roku był jednym
z pierwszych samochodów osobo­
wych produkowanych seryjnie na
świecie, w którym wlot powietrza do
chłodnicy umieszczono pod zderza­
kiem, a pokrywa silnika przechodziła
pomiędzy reflektorami aż do krawę­
dzi zderzaka przedniego. Takie roz­
wiązanie znalazło naśladowców do­
piero w samochodach wielkoseryjnie
produkowanych w latach osiemdzie­
siątych (np. Citroen BX," Ford Scor-
pio). Zamiast wlotu powietrza do
chłodnicy pomiędzy reflektorami
umieszczono duży znak fabryczny,
symbolizujący płynącą łódź Wi­
kingów,
Konstruktorzy uważali, że wygod­
niejszy będzie dostąp do sflhika przy
otwarciu maski do przodu, także
uwzględniali bezpieczeństwo
w przypadku niedokładnego za:
mknięcia maski silnika nie zostanie
ona wyrwana w czasie jazdy - mocu­
jąc zawiasy maski tuż nad zderzakiem
przednim. Maska silnika jest otwiera­
na pod kątem 48° mierzonym od kra­
wędzi pochylonego do przodu błotni­
ka. Pod takim samym kątem (48°) jest
otwierana klapa w ścianie tylnej, jest zawieszenia samochodu. Podobnie
więc ułatwiony dostąp do bagażnika. jak w przypadku nadwozia i zawiesze­
Razem z klapą tylną unosi się półka nie kół Rovera 2000-3500 zostało
podokienna osłaniająca bagażnik. zmienione w porównaniu do po­
W pozycji uniesionej klapa tytna jest przednich pojazdów tej marki. Za­
podtrzymywana dwiema podporami miast skomplikowanej konstrukcji
gazowymi. tylnej osi typu de Dion (obudowa
przekładni głównej podwieszona do
Pojemność bagażnika wynosi 340 podłogi nadwozia, natomiast piasty
drm (po odliczeniu wystających do kół połączone ze sobą sztywną bel­
środka wnęk kół), ale można ją zwię­ ką), zastosowano sztywną oś tylną.
kszyć do 1245 dnv> pochylając do Zawieszenie osi tylnej jest tak dobra­
przodu oparcie tylnego siedzenia. ne, że ogranicza pochylanie się sa­
Wielkość bagażnika można przedsta­ mochodu w czasie hamowania i uno­
wić również długością podłogi, która szenie w czasie rozpędzania. Przed­
wynosi 116 cm, a po złożeniu tylnego nie zawieszenie w starszych mode­
siedzenia od 192-210 cm. Zależnie od lach było również bardziej skompli­
przesunięcia foteli przednich uzysku­ kowane więc zastosowano znane po­
je się też miejsce na nogi dla pasaże­ wszechnie rozwiązanie - kolumny Mc
rów siedzących na tylnym siedzeniu- Pherson.
odległość od przedniej krawędzi po­
Pomimo, że Rover (z silnikiem
duszki tylnego siedzenia do oparcia
3,5-lltrowym) wprowadzony został do
przednich foteli wynosi od 18 do 36
produkcji 10 Jat temu, nie ustępuje
cm,
pojazdom lat osiemdziesiątych np.
Rover 2000-3500 jest wygodnym przedstawionemu w poprzednim nu­
samochodem dla pasażerów i łatwym merze „M T1 francuskiemu
do prowadzenia dla kierowcy, m.ln, Renauft-25. Jest dalej konkurencyjny
ze względu na stabilność w ruchu - np. dla Citroena CX, nowych Merce­
ma duży rozstaw kół przednich I tyl­ desów serii 200 lub 300 lub na przy­
nych (po 150 cm) i dobry rozkład kład BMW serii 5.
obciążeń na koła. Dla wyrównania ob­
ciążeń kół osi tylnej I ze względów Na zdjęciach prezentujemy samo­
bezpieczeństwa koło zapasowe chód Rover-2600 (odmiany pojazdów
umieszczono płasko pod podłogą ba­ Rover 2000-3500 różnią się nieco ze­
gażnika za osią tylną po prawej stro­ wnętrznie np. fabrycznymi ozdobami
nie, natomiast 61-litrowy zbiornik pa­ tarcz kół), dane techniczne dotyczą
liwa przed osią tylną po lewej stronie również modelu samochodu ozna­
samochodu. czonego od pojemności skokowej
silnika.
Wygoda jazdy i stabilność w ruchu
pojazdu w dużej mierze zależą od Zdzisław Podbltlskl
DANE TECHNICZNE SAMOCHODU Rower 2600
Nadwozi© - samonośne, 5-drzwiowe, 5-miejscowe
Silnik - 4-suwowy, 6-cyl. rzędowy, chłodzony cieczą, umieszczony z przo­
du napędza koła tylne
Średnica cyl., x skok tłoka /poj. skokowa - 81 x 84 mm/2597 cm3
Moc maks. ~ 97 kW = 132 KM-DiN przy 5000 obr./min.
Stopień sprężania - 9,25:1
Skrzynia przekładniowa - mechaniczna 5-biegowa lub automatyczna
Zawieszenie przednie - wahacze poprzeczne, kolumny Me Pherson,
stabilizator
Zawieszenie tylne - oś sztywna, sprężyny śrubowa, wzdłużne drążki
reakcyjne, poprzeczny drążek Watta, amortyzatory teleskopowe
Hamulce - dwuobwodowe. ze wspomaganiem, przednie tarczowe, tylne
bębnowe, hamulec ręczny działa na koła tylne
Ogumienie o wymiarach - 175 HR14 lub 195/79 HR14 albo Denovo 195/65
HR 375
Długość pojazdu - 470/177/135 cm,
Rozstaw osi - 281,5 cm
Masa własna pojazdu - 1352 kg
Prędkość maksymalna - 187 km/h (182 km/h ze skrzynią automatyczną)
Zużycie paliwa wg ECE -6,9/9,1/14,91/100 km (7,6/19,1/14,01/100 km ze
skrzynią automatyczną)
73
 bezwzględnego pasmo przewodnictwa
w półprzewodniku jest puste, a pasmo wa­
lencyjne całkowicie wypełnione elektrona­
mi. Oznacza to, że ilość elektronów i ilość
dyskretnych poziomów energetycznych
w tym paśmie są sobie równe (Jak pamiętamy
w makroskopowym krysztale są to wielkości
rzędu I02,ł), Po wzbudzeniu elektronu do
pasma przewodnictwa jeden ze stanów ener­
getycznych w paśmie walencyjnym staje się
nie obsadzony, czyli pusty. Mamy więc
dziurę!

Czym jest taka dziura fizycznie? Jakie są

jej własności?
Aby odpowiedzieć na te pytania popatrz­
DZIURY... my jeszcze raz na kryształ oziębiony do tem­
peratury 0°K (rys. 2 a). Kółeczka z kropką
Na ostatnim wykładzie mówiliśmy w środku symbolizują regularnie rozmiesz­
o związku szerokości przerwy energetycznej czone w węzłach sieci krystalicznej jądra
(Eg) z zakresem widmowym prom ieniowa­ atomowe, otoczone elektronam i powłok we­
nia elektromagnetycznego, które jest absor­ wnętrznych. Natomiast łączące je odcinki
bowane przez kryształ półprzewodnikowy. oznaczają elektrony z pasma walencyjnego,
Dzisiaj przybliżymy sobie mikroskopowy które tworzą wiązania krystaliczne. Czer­
obraz tego zjawiska. Jak już wiecie, za absor­ woną linią ograniczono jeden z atomów two­
pcję światła w krysztale odpowiedzialne są rzących kryształ. Każdy atom jest elektrycz­
elektrony z pasma walencyjnego. Dzięki ab­ nie obojętnym układem, złożonym z dodat­
sorpcji fotonu, elektron uzyskuje dodatkową nio naładowanego jądra i ujemnie nałado­
energię i zostaje przeniesiony do wyższego wanych elektronów. Na rys. 2b widzimy
pasma energetycznego, czyli do pasma prze­ schematycznie przedstawione zjawisko
wodnictwa (rys. 1). W tem peraturze zera wzbudzenia elektronu walencyjnego po ab­
sorpcji fotonu. Po przeskoku do pasma prze­
wodnictwa elektron staje się swobodny, czy­
Rys. 1. Wzbudzeni© elektronu z pasma walencyjnego do li może opuścić okolicę „macierzystego1' ato­
pasma przewodnicka po absorpcji fotonu (obraz ener­ mu. Natomiast atom pozbawiony jednego
getyczny). W paśmie walencyjnym pojawia się dziura
elektronu nie jest już atomem, lecz dodatnio
naładowanym jonem, Fizycznie wygląda to
tak, jakby w sąsiedztwie atomu pojawił się
dodatni ładunek, który dalej będziemy nazy­
wać dziurą. Los tego układu zależy od tego,
jak daleko oddalił się elektron od miejsca,
w którym nastąpiła absorpcja fotonu. Jeżeli
energia tego fotonu jest zbyt mała, elektron
nie uzyskuje odpowiednio dużej energii ki­
netycznej i szybko rekombinuje z dopiero co
powstałą dziurą. Jedyną jego szansą na swo­
bodne trwanie jest oddalenie się od miejsca
narodzin na bezpieczną odległość. Oczywiś­
cie w procesie kreacji pary elektron-dziura
część energii przejmuje również dziura, ale
jest ona na ogół znacznie mniej ruchliwa niż
elektron. Powstaje więc dziura - lokalny
dodatni ładunek w sieci krystalicznej, który
pod pewnymi względami zachowuje się jak
74

Rys. 2. Wzbudzenie elektronu z pasma walencyjnego do
pasma przewodnictwa (obraz przestrzenny). Część ener­
gii pochłoniętego fotonu została zamieniona na energię
kinetyczną elektronu i dziury
norm alna cząsteczka. Należy pamiętać, że
bez wprowadzania pojęcia dziury też można
by opisać wszystkie zjawiska zachodzące
w półprzewodnikach, ale opis ten byłby
o wiele bardziej skomplikowany. Aby to zro­
zumieć wyobraźmy sobie pudełko, które ma
bardzo wiele, powiedzmy 1023 przegródek
(rys, 3). Do pudełka wkładamy 1023—1 piłe­
czek tak, że przegródka nr 1 pozostaje pusta,
natom iast w każdej innej znajduje się jedna
piłeczka. Wyobraźmy sobie dalej, że pojawia
się ktoś bardzo cierpliwy i zaczyna przekła­
dać piłeczki o jedno miejsce w lewo tzn.
z przegródki 2 do 1, z 3 do 2, z 4 do 3, z.....
z 1023~1 do lOa3-2 i ostatnią piłeczkę z 1023 do
Rys. 3. Wolicie w lewo czy w prawo?
1023—1. Uff... Było to bardzo żmudne zajęcie,
które w dodatku można było wykonać dużo
szybciej: wystarczy przesunąć „dziurę piłe­
czko w ą ” z przegródki 1 do przegródki 1023!
Jedynym warunkiem powodzenia tej
prostej operacji, było wprowadzenie pojęcia
„dziury piłeczkowej” . Podobnie jest w pół­
przewodniku. Rzeczywisty, skomplikowany
ruch bardzo wielu elektronów można niekie­
dy opisać dużo prościej za pomocą przemie­
szczenia stosunkowo niewielkiej liczby
dziur. Z tego punktu widzenia dziury należy
traktow ać jako, występujące obok elektro­
nów, „pełnoprawne” nośniki dodatniego ła­
dunku elektrycznego. W czystym, tzw. sa­
moistnym półprzewodniku ilość elektronów
w paśmie przewodnictwa jest zawsze równa
ilości dziur w paśmie walencyjnym (bo są to
dziury po tychże elektronach). Równowaga
ta może zostać zachwiana po wprowadzeniu
do półprzewodnika obcych atomów. Już sto­
sunkowo niewielka ilość tych atomów może
sprawić, że na przykład ilość dziur znacznie
przekroczy ilość swobodnych elektronów
(półprzewodnik typu p) lub odwrotnie (pół­
przewodnik typu n), co ma decydujący
wpływ na wiele istotnych własności półprze­
wodników.
W jednym z następnych wykładów pozna­
my bliżej problemy związane z domieszko­
waniem zarówno intecjonalnym jak i natu­
ralnym półprzewodników, gdyż idealnie
czyste m ateriały w przyrodzie nie występu­
ją. W najbliższej przyszłości dowiemy się
natomiast, co może wyniknąć ze spotkania
elektronu z dziurą.
Andrzej Olszewski
Adam M, Grzymała
75

Kurt języka PASCAL
Czaić 16
Przed miesiącem zajmowaliśmy się rekursją
w języku PASCAL. W najprostszym przypadku re-
kursji procedura wywołuje wielokrotnie sama
siebie.
W PASCAL-u obowiązuje zasada, że wszystkie
obiekty muszą być zdefiniowane przed ich pierw­
szym użyciem. W przypadku procedur rekurencyj-
nych może przyczyniać to pewnych kłopotów.
Pierwsze odwołanie do takiej procedury następuje
bowiem już wewnątrz jej własnej definicji, ściślej
biorąc - w jej bloku operacyjnym. W chwili napot­
kania odwołania kompilator nie zakończył jeszcze
analizy translacji wywoływanej procedury!
Odwołanie to znajduje się jednak zawsze po
definicji nagłówka procedury PROCEDURĘ Test
(*: INTEGER... Itd.), w którym określone są wszyst­
kie parametry procedury. Informacje te w zupeł­
ności wystarczają kompilatorowi do sformułowa­
nia kodu wywołania procedury. Jeśli rozpatrujemy
procedurą pascalową jako „czarną skrzynkę"
rrza kła danych, określonych właściwościach funk­
cjonalnych, nie wnikając w szczegóły algorytmu,
to możemy uznać ją za zdeflnlowanąjuż po zakoń­
czeniu analizy nagłówka. Dlatego w przypadku
prostej rekursji z odwoływaniem się procedury do
siebie samej żadne komplikacje nie grożą.
Inaczej ma się sprawa rekursji „wielopoziomo­
wej". Niech w programie występują procedury
A i B. Procedura A nie wywołuje siebie samej, ale
odwołuje się do procedury B. Procedura B z kolei
76
, także nie wywołuje się sama, lecz w zamian odwo­
łuje się do procedury A. W przypadku wywołania
każdej z tych procedur grozi zatem rekursją, np.
procedura A zostanie ponownie uaktywniona
przez procedurę B, jeszcze przed zakończeniem
pierwszego odwołania do niej. Jeśli procedura
A była zdefiniowana jako pierwsza, to w jej definicji
wystąpi odwołanie do nie zdefiniowanej jeszcze
procedury B, wskutek czego kompilacja zostanie
niechybnie przerwana, a na ekranie pojawi się
meldunek o napotkaniu nieznanego Identyfika­
tora.
Sytuacje podobne do przedstawionej powyżej
nie są bynajmniej akademicką abstrakcją, lecz
zdarzają się (niekiedy nawet nagminnie) w prakty­
ce, zwłaszcza podczas analizy danych o złożonej
strukturze. Czytelnik będzie się mógł o tym prze­
konać już za chwilę, na razie rozważmy jednak
pewien wyimaginowany, lecz za to prosty przy­
kład.
Podaną z klawiatury liczbę należy na przemian
dzielić całkowicie przez 2 i przez 5, wyświetlając na
ekranie reszty z dzielenia. Definiujemy w tym celu
dwie procedury: Dzlel2 I Dzlelfi. Każda z nich
realizuje pojedyncze dzielenie przez odpowiedni
współczynnik, wyświetlając wynik, po czym wywo­
łuje partnerkę w celu dokończenia operacji na
przekazanym jej ilorazie. Ponieważ procedury wy­
wołują się nawzajem, mamy do czynienia z przy­
padkiem niejawnej rekursji. Resztę wątpliwości
niechaj wyjaśni listing (użyto dialektu TURBO
Pascal):
PROGRAM Prób leioPORWARDi
VAR licabau INTJSGERj
PROCEDURĘ Dasieia(xi INTEGER) i
BJ5G1N WRITE(x MOD 2t 3) f
tP X>2 THEN Dsci#l5(x DIV 2)
ENDi
PROCEDUR® PijilfifK: INTEGER)i
BEGIN WRITEU HOP 3» 3) j
IF x>5 THEN P l ł t i a i M D1V 3)
ENPt
BJfGIN
WRITEl ‘ PotlAj UdJCbOi M i
READU4c*b*)i WRITELNt
Psi a12(Li czba)
IND.
Program w powyższej postaci rzecz Jasna nie
zostanie skompilowany. PASCAL umożliwia jed­
nak rozwiązywanie przedstawionego konfliktu za
pomocą specjalnej, „wyprzedzającej" formy defi­
nicji procedury z użyciem słowa FORWARD. W tym
przypadku definicja procedury składa się z dwóch
części: nagłówka z opisem parametrów I z dopisa­
nym po średniku słowem: FORWARD, oraz z właś-
ciwego opisu danych i operacji, poprzedzonego wartość nowej cyfry reprezentuje od tej chwil
nagłówkiem, w którym powtórzona jest tylko na­ liczbę Jednostek. Jako praktyczne ćwiczenie pole­
zwa procedury. Nagłówek FORWARD może być camy rozbudowę procedury Liczba tak, aby ak-j
umieszczony np. na samym początku bioku defini­ ceptowała ona dowolne argumenty rzeczywiste.
cji procedur, przez co do procedury tej mogą bez
przeszkód odwoływać się wszystkie Inne procedu­ l*A-)
PROGRAM K a lR u ia to n
ry. Opis danych i operacji może natomiast wystą­ CONST CR • *13«
VAR CHARi
pić później, np. na samym końcu bloku definicji
procedur. W jego wnętrzu mogą wówczas znajdo­ SEG^REPEA^READ^CON. anok) UNT1L anaRO* ENDj
1
wać sią odwołania do wszystkich procedur, zdefi­ FUNCTION LioabaiREALi
VAR l« REM;
niowanych wcześniej. Nic nie stoi więc na prze­
H ? } 5 i n ^ l N l ' O ' . . ' 9 ' l DO REGIN
szkodzie dowolnemu zagnieżdżaniu procedur. W » , ! J o *lIo R D t* n a k )-O R D lł O' V r p ty ta jZ n a k
ENDt
Poniższy wariant programu zostanie skompliko­ Liojtbai'" l
END j
wany i wykonany bez kłopotów (człon *{$A - } na
FUNCTION Wyrażania> REAL: FORWARDi
początku jest wskazówką dla kompilatora TURBO
Pascal, że może wystąpić rekursja): FUNCTION Czynniki REALi

“ K r . * . 'f w w « tó iS * ,
EL8E WRITELNI "Brak >
t»A-) END L 1
PROGRAM PróblajnFORWARDj ELBE Czynniki" Liczba
VAR lic z b a t INTEGKR:
END j
PROCEDURĘ D a i* 1S IX i INTEGER) « FORWARDi
L t> M
FUNCTION S k ł a d n i k ; REAL:
PROCEDURĘ D z t a U l* * INTEGER} i VAR a: REALi
BEGIH VRITE(x KOD 3 i 3 ) i ' / ' ! DO CMS ł n « k | o r
i r k >2 THEN D z ia l 5 (x DlV 31 *e. , i ; » «*c *ynnik:
ENDi > / ' i «i " a/C tynnik
PROCEDURĘ D sualS ; ENDi
Skład n ik )* m
BEGIN WRITE(X KOD Si 3 } i
JF X>S THEN D s i a U i * DIV 5 ) END:
ENDj FUNCTION Wyrazem a i
VAH w: REAL: i
BEGIN
WR1T E I' Podaj iio z b a i ł ł i 00 CASE ar
R E A D (Liciba) i WRITELNi ' + ' i w i" w+BkUdnik,:
D z ia U lL ic z b a ) w - S k la d n ik
END ENpi
Wvraaaniai« wi
W podobny sposób jak procedury, można wy- END:
przędz ajęco deklarować I funkcje. Skorzystamy BEGIN
') :
WRITEl Podał wyrazaniat
z tego Już za chwilę, w programie, który pozwala WRlTE(Wvraz«nia:1010 1 ł
END.
obliczać podane z klawiatury wyrażenia arytmety­
czne. Dozwolone są cztery działania podstawowe Właściwą analizą struktury wyrażenia realizują
na liczbach całkowitych oraz praktycznie dowolna funkcje: Czynnik, Składnik i Wyrażenie. Każda
głębokość zagnieżdżenia nawiasów okrągłych. z nich operuje na Innym poziomie hierarchii ope­
Przykład: -S + 4(8-1 )/{S ~ 2 * (7-1)). Wprowadzone ratorów: stałe liczbowe lub zawartość nawiasów,
wyrażenie należy zakończyć klawiszem Enter lub traktowane Jako elementarne obiekty, ilorazy I ilo­
CR. czyny, oraz sumy i różnice.
Program uruchomiono w języku TURBO Pascal Nawias okrągły może zawierać dowolne wyraże­
V 3.1 na IBM-PC, stąd słowo CON w procedurze nie. W razie jego napotkania dotychczasowe obli­
READ. Oznacza ono po prostu, że dane mają być czenia są więc zawieszane i ponownie wywoływa­
odczytywane z klawiatury z tzw buforowaniem, na jest podstawowa procedura: Wyrażenie. W tym
czyli w zwyczajny, dobrze nam już znany sposób. momencie w programie występuje rekursja.
Procedura: CzytajZnak odczytuje z bufora kla­ Samodzielna analiza powyższego programu bę­
wiatury pojedynczy symbol i przypisuje qo zmien­ dzie niezłym ćwiczeniem w zgłębianiu zasad re-
nej: znak, pomijając Jednak wszystkie spacje. kursji, Jest to zresztą tylko szkielet programu,
Procedura: Liczba interpretuje ciąg cyfr jako który należałoby uzupełnić o diagnostykę błędów
liczbę całkowitą. Procedura dopóty odczytuje ko­ Itd. W przyszłym numerze zostaną zamieszczone
lejne znaki, dopóki nie napotka znaku nie będące­ bardziej szczegółowe informacje o zasadzie obli­
go cyfrą. Jeśli znak jest cyfrą, to waga wszystkich czania wyrażeń arytmetycznych. Problem analizy
wcześniej wprowadzonych cyfr wzrasta o 10 (do­ wyrażeń jest wart zgłębienia - występują on prze­
tychczasowa cyfra jednostek staje się cyfrą dzie­ cież w każdym języku programowania.
siątek, cyfra dziesiątek - cyfrą setek, Itd.), zaś Roland Wacławek

77
 korzystać. Wystarczy pros­
ty układ akustyczny lub otwierania drzwi i porusza­

POMYSŁY
g e n ia ln e * * * * *
świetlny, by mieszkańcy nia się po ciemnej klatce
zaalarmowani spadającym schodowej lub temu podob­
ciśnieniem wody zdążyli ne. Wniosek jest taki, że
nałapać jej na zapas. Aby rzeczywiście coś w tej spra­
czujnik nie reagował na ma­
łe wahania ciśnienia wy­
starczy - zdaniem Darka -

i ?g« 0!^ mz przylutować sprężynkę do

jednego ze styków, a do­
kładniejszą regulację czuj­
nika przeprowadzić uzależ­
A u t o r z y k a ż d e g o z a m ie s z c z o n e g o p o m y s łu niając ją od odległości sty­
o tr z y m u ją j a k o h o n o r a r iu m 25 0 0 0 gr. W s z y s tk ie ków w danej chwili.
n a d e s ła n e p o m y s ł y są p o z a ty m r o z p a tr y w a n e MONITOR JAKO MIAR­
p r z e z B iu r o M ło d z ie ż o w y c h P a te n tó w , k tó r e KA, Kol. Waldemar Kosza­
p r z y z n a j e s w o je n a g r o d y i w y r ó ż n ie n ia . P o m y s fy rek z Węgrowca uważa, że wie należałoby zrobić, bo
m o ż n a n a d s y ła ć p o d a d r e s e m r e d a k c ji o d o w o ln e j komputerowy monitor mó­
zapotrzebowanie społeczne
p o r z e r o k u , d n ia i n o c y , b y l e b y b y ł y o p a tr z o n e głby świetnie spełniać rolę jest duże. Właśnie m. in.
d o p is k ie m : „ P O M Y S Ł Y " . D o ty c z y to r ó w n ie ż miernika elektrycznego. Kol, Piotr Krycie w ze Świe­
„ Ś L A D Ó W P O M Y S Ł Ó W ". A u to r z y w y d ru k o w a -
Należałoby do zestawu mi­ radowa napisał nam, iż
krokomputera dołączyć uważa, że świecące klamki
przyrząd z podstawowymi byłyby dużym ułatwieniem
n y c h „ ś la d ó w " o t r z y m u j ą n a g r o d y r z e c z o w e .
układami do pomiarów, np, chociażby w internatach
TEST NA SŁUCH. Kol, sprawdza się prawidłowość pojemności czy rezystancji, czy na koloni ach. Nie każdy
Artur Sokołowski z Gdań­ połączeń zestawu od źródła oraz układ oscyloskopu chodzi o tej samej porze
ska (1. 10) jest bardzo zdzi­ do głośnika, Artur wie, że z wobulatorem i charakte- spać, a żeby „nocne Marki”
wiony, że w sklepach ze kiedyś sprzedawana była roskopem itd. (bagatelka!) nie przeszkadzały tym, któ­
sprzętem elektroniczne- taka płyta, ale chciałby roz­ rzy już śpią, takie właśnie
-muzycznym brak jest sta­ szerzyć zakres jej działania GENERATOR NA HA­ świecące klamki rozwiąza­
nowisk do testowania słu­ o sygnały poszczególnych ŁAS. Kol. Wiesław Gołę­ łyby problem.
chu. Artur uważa, że po­ częstotliwości obejmują­ biowski z Lipna {1-15) pro­ WIĄZANIE NA SNOP­
dobnie jak daltonista, który cych również zakres Hi-Fi. ponuje, by w miejscach ha­ KI. Wprawdzie Kol. Piotr
ma możliwość uświadomie­ łaśliwych, np. w pobliżu Olszewski z Ostrowi Maz.
SYGNALIZATOR BRA­
nia sobie, że widzi trochę KU WODY. Dom, w którym fabryki, lotniska itp. zasto­ (I. 12) interesuje się lotnic­
inaczej, tak też ,,daltonista mieszka Kol. Dariusz Szos­ sować generatory w formie twem i modelarstwem, ale
akustyczny”, jak go okre­ tak ze Szczecina (1. 15) stoi głośników, Taki generator często też pomaga dziadko­
śla, powinien mieć podobna na wzniesieniu i właśnie to prądu przemiennego byłby wi, który jest rolnikiem.
możliwość. Możemy za­ stanowi jedną z przyczyn niekonwencjonalnym źró­ Wie również z własnego do­
pewnić, że podobnie jak ba­ częstego, szczególnie latem, dłem energii. Powietrze świadczenia, jak bardzo
dania okulistyczne wyka­ braku wody. Artur wpadł drgające pod wpływem wrzyna się w ręce cienki
zują wady wzroku, tak sa­ na pomysł, którego zastoso­ dźwięków wprawiałoby sznurek, którym związy­
w drganie membrany po­ wane są snopki. Dlatego też
wanie pozwoli mieszkań­
wodując powstanie prądu wpadł na pomysł, który
com w porę zaopatrzyć się
w jej zapas. Wygląda to przemiennego w cewce określił jako „ciągadło do
głośnika. Taki sposób - snopków”, Piotr proponu­
w następujący sposób:
zdaniem Wieśka - mógłby
w odnodze trójnika wkrę­ je, by na jednym końcu lin­
znaleźć zastosowanie ki umocować hak lub
conego w szereg z rurą do­
w wyciszaniu całych miast. sprzączkę, a na drugim
prowadzającą wodę do bu­
dynku znajduje się memb­ MIEDZIOWANA FO­ końcu - rączkę. W sprzącz­
rana, która wybrzusza się LIA. Kol. Wojciech Ślipko kę wkłada się sznurek a za
wprost proporcjonalnie do z Lamkowie Oł. apeluje rączkę się ciągnie i w ten
mo badania otolaryngolo­ ciśnienia wody. Gdy ciśnie­ 0 znalezienie chętnego do sposób oszczędza się sobie
giczne służą do sprawdza­ nie jest niskie, a tym samym produkowania klejącej się niepotrzebnego bólu.
nia m. in. prawidłowości mniejsza wypukłość mem­ miedzianej folii. Folia ta RATUNEK DLA TONĄ­
słuchu. Rozumiemy jednak, brany, następuje rozwarcie byłaby stosowana w elek­ CYCH. W liście Kol. Pawła
że Artur chciałby, by jego styków i właśnie tę zależ­ tronice zamiast trawienia Kocha ze Świdnicy Śl. (1.
pomysł był dostępny dla ność Darek proponuje wy­ płytek Każdy elektronik 14) oprócz dwóch śladów,
wszystkich, bez zapisywa­ 1 nie tylko, mógłby zakupić które były już zamieszczo­
nia i kolejek a przy okazji - ją w sklepie i po wycięciu ne na łamach ,.MT’\ znaj­
a może odwrotnie - stwa­ odpowiedniego kształtu duje się propozycja
rzał możliwość sprawdze­ przykleić, przylutować ele­ usprawnienia pomocy dla
nia jakości sprzętu, porów­ menty i w ten sposób znacz­ tonących, Paweł chciałby,
nania go z innym. Zdaniem nie ułatwić sobie pracę. żeby ratowników wyposa­
Artura efekty te można ŚWIECĄCE KLAMKI. żyć w małe, zdalnie stero­
uzyskać produkując kasetę Dosyć często do redakcji wane łódki z burtami po­
testową, według której przysyłane są pomysły ma- krytymi dwiema warstwa-

78
mi goimy. W takiej łodzi po­
winno znaleźć się też kilka
naboi z C02. Urzędujący na
wieży ratownik za pomocą
urządzenia sterującego kie­
rując łódź do tonącego po­
woduje jednocześnie napeł­
nienie się jej burt dwutlen­
kiem węgla. A tonący
chwyta się tej t,deski ratun­
ku’’, która doprowadza go
całego na bezpieczną już
płyciznę.
OCHRONA PRZED
AMATORAMI CUDZYCH
ROŚLIN. Kol Piotr Nieżu-
rawski z Przasnysza (1. 12)
ma już dosyć amatorów wy-
ehodowanych na jego
działce warzyw i owoców.
Nie dość, że taki ktoś nisz­
czy ogrodzenie wgnia-
tając siatkę i naruszając
słupki - opisuje oburzony
Piotr - to jeszcze, zamiast
zadowolić się rośliną, po
którą się ,,włamał”, na do­
datek niszczy i tratuje
wszystko dokoła. Dlatego
Piotr postuluje, by wyna­
leźć taką farbę, której właś­
ciwości polegać będą na
tym, że nie będzie schnąć,
a za to będzie lepka. Widząc
oczyma wyobraźni takiego
amatora cudzego, całego
utytłanego w farbie Piotr
przyznaje, że metoda jest
brutalna, ale ponieważ tak
mu dojedli ci nieproszeni
goście, to uważa, że „oko za
oko,,,” czyli zastosowanie
prawa Hammurabiego
w tym przypadku jest
w pełni uzasadnione.
CIEPŁE TRAMWAJE,
Pamiętając tegoroczną sro­
gą zimę i w trosce o pasaże­
rów tramwajów Kol. Prze­
mysław Kędzierski ze
Szczecina (1. 15) przysłał
nam pomysł poparty włas­
noręcznym rysunkiem. Aby
ogrzać tramwaje wyjeżdża­
jące z zajezdni wystarczy
wdmuchać do ich wnętrz
ogrzane powietrze. To cie­
płe powietrze powinno wy­
starczyć do czasu, kiedy za­
czną działać nagrzewnice
elektryczne, Z załączonego
rysunku wynika, że ciepłe
powietrze doprowadzane
jest do wnętrza tramwaju
przez rodzaj wentylatora
oraz rękawy z gumy, zabez­
pieczone przed niską tem­
peraturą.
TURBINOWE KOŁA
SAMOLOTOWE. Kol Jó­
zef Kucera z Żarnowca
w trakcie odbywania służ­
by wojskowej niejedno­
krotnie miał okazję obser­
wować lądujące samoloty
W czasie tych obserwacji
doszedł do wniosku, że na­
leżałoby zmniejszyć tarcie
kół z wypuszczonego po­
dwozia o pas startowy.
Zmniejszenie tarcia spowo­
duje nie tylko eliminację
dymu i pisku wywołanych
zetknięciem opon z pasem
startowym, ale przede
wszystkim wydatnie prze­
dłuży ich żywotność. Zda­
niem Józka, by uzyskać taki
efekt należy obręcz koła za­
opatrzyć w rodzaj łopatek,
które wprawione w ruch
przez pęd powietrza będą
„rozkręcać” koła do zbliżo­
nej prędkości samolotu.
Można też wprowadzić do­
datkowy automatyczny
układ kontrolny tej pręd­
kości.
FOTOGRAFICZNE
HOBBY, Fotoamatorem os­
tatnio próbującym również
fotografii kolorowej jest
Kol, Przemysław Czerwik
z Kamienicy Pilskiej.
W swoim liście do redakcji
przekazał kilka praktycz­
nych pomysłów-spostrze-
żeń wynikających z jego
dotychczasowej praktyki.
Oto one:
1. Przemek uważa, że pięk­
ne zdjęcia można robić
również w czasie deszczu.
Ponieważ jednak aparaty
fotograficzne nie mają od­
powiedniego zabezpiecze­
nia przed wilgocią propo­
nuje produkcję nieprzema­
kalnych kapturów przy­
krywających głowę i apa­
rat. Kaptur ten powinien
mieć otwór ze ściągaczem
na obiektyw. Pomysł trochę
retro, ale może warto go
wypraktykować.
2. Produkowane m. in.
przez PZG w Warszawie
koreksy do wywoływania
filmów wykonane są z nie­
przezroczystego tworzywa,
eliminującego naświetlenie
filmu. Jednak mają tę wa­
dę, że uniemożliwiają śle­
dzenie przebiegu procesu
fotograficznego. Przemek
proponuje, by produkować
koreksy ze szkłą półprzez­
roczystego, Takie koreksy
pozwolą - jego zdaniem -
uniknąć naświetlenia fil­
mu, a jednocześnie będzie
można obserwować proce­
sy zachodzące w czasie wy­
woływania.
3. Przemek uważa rów­
nież, ze powleczenie pa­
semkami farby termoczułej
C I E K Ą WE
KSIĄŻKI
Książka prof, Tadeusza
Sołtyka „Błędy i doświad­
czenia w konstrukcji samo­
lotów” - Biblioteczka
Skrzydlatej Polski - Wy­
dawnictw Komunikacji
i Łączności, 1986 - jest lek­
turą nie tylko interesującą,
ale wręcz przykuwającą
uwagę ludzi lotnictwa,
szczególnie tych, którzy
większość omawianych
w niej konstrukcji poznali,
na większości wymienio­
nych samolotów latali
i z problemami konstruk­
cyjnymi opisywanymi
przez Autora osobiście się
zetknęli. Ale nie dla tych
starszych panów napisał
prof. Sołtyk swą książkę.
Nigdzie nie uczy się studen­
tów, jakie błędy czyhają na
konstruktorów lotniczych,
czyli mówiąc lapidarnie
i nieściśle, jak źle konstruo­
wać samoloty. Inaczej niż
w szkołach teatralnych,
gdzie przyszli aktorzy uczą
się złej deklamacji.
Otóż książka prof. Sołty­
ka, niewątpliwie naszego
najlepszego konstruktora
samolotów, jest jakby uzu­
pełnieniem wykładów bu­
dowy płatowców i powinni
ją poznać koniecznie wszy­
scy studenci wydziałów lot­
niczych. Nie jest to oczy-
brzegów suszarki elektry­
cznej spowoduje lepszą ja­
kość zdjęć (jednolity po­
łysk, estetyka) i będzie uła­
twieniem, szczególnie dla
początkujących fotoama-
torów.
4. Gdyby można było pro­
dukować światłoczułą
emulsję fotograficzną
w płynie to znalazłaby ona
szerokie zastosowanie de­
koracyjne. Powleczone nią
np. chusteczki do nosa, ta­
lerze i wiele innych przed­
miotów, a następnie wywo­
łane jak zwykłe zdjęcia,
mogłyby stanowić - zda­
niem Przemka - niekonwe­
ncjonalne ozdoby wykona­
ne we własnym zakresie.
wiście obszerny katalog
błędów konstrukcyjnych,
bo w tym zakresie obfitość
przykładów jest bez granic
i można by na ten temat
napisać grube księgi. Nato­
miast książka prof. Sołtyka
ma inny cel: uczulenie mło­
dych konstruktorów i wy­
konawców samolotów na
pewien sposób myślenia, na
pobudzenie wyobraźni
w kierunku możliwych
a niepożądanych konsek­
wencji niektórych rozwią­
zań konstrukcyjnych i pro­
cesów technologicznych.
Wskutek „zmian w rozwoju
przemysłu lotniczego”, jak
to gładko zabrzmiało
w przedmowie redakcyjnej,
prof. Sołtyk odszedł w 1987
r. z lotnictwa, ale praktycz­
nie pozostał z nim związany
do dziś. Niech będzie wolno
niżej podpisanemu, który
w ciągu 35 lat prób latał na
wszystkich powojennych
samolotach Autora, przy­
pomnieć, że zdaniem perso­
nelu zatrudnionego w pró­
bach w locie, były to naj­
pewniejsze nasze prototypy
0 prawidłowych i bezpiecz­
nych własnościach lotnych
1 że do dziś zatrzymanie re­
alizacji TS 16 „Grota”, na­
stępcy udanej „Iskry” TS
11, uważa się w tych krę­
gach za jeden z większych
błędów ówczesnych „decy­
dentów”.
(bk)
79
 *A s t r o n o m i a *
* dla wszystkich *
P I E R W S Z Y K R O K KU G R A N I C O M W S Z E C H Ś W I A T A
Tytuł tego odcinka może sugerować tematykę Zacznijmy od przeanalizowania typowo szkol­
astronautyczną, lecz nie o astronautyce będzie nego przykładu. Wyobraźmy sobie, że turysta mu­
w nim mowa. Zajmiemy się problemem, z którym si dotrzeć przed zmierzchem do schroniska znaj­
ludzkość zmagała się przez dwa tysiące lat, a któ­ dującego się na przeciwległym brzegu jeziora.
rego rozwiązanie musiało być znane przed nasta­ Dysponuje on kajakiem i wie, z jaką prędkością
niem epoki lotów międzyplanetarnych. Chodzi potrafi nim płynąć. Nie zna jednak drogi, którą
o problem wyznaczania odległości do ciał niebie­ musi pokonać. Istniejąca przeszkoda terenowa
skich, Zagadnienie jest niesłychanie ważne i jed­ uniemożliwia mu bezpośredni pomiar odległości.
nocześnie bardzo trudne w realizacji. Ważne, bo Koniecznością staje się znalezienie innego sposo­
znajomość odległości pozwala uzyskać bardzo bu, umożliwiającego wyznaczenie szukanej odle­
wiele dodatkowych parametrów opisujących ba­ głości.
dane ciało. Trudne, bo nie istnieje metoda pozwa­ Może na przykład postąpić tak, jak ilustruje to
lająca w prosty sposób i według jednego schematu rys. 1. Na brzegu, gdzie się znajduje, wybiera dwa
wyznaczać odległości do dowolnych ciał niebie­ dowolne punkty C i D. Tworzą one wraz ze schro­
skich. niskiem trójkąt. Jednym z boków tęgo trójkąta jest
Zasygnalizowane w bieżącym numerze tematy szukana odległość, zaś drugim - odcinek CD, któ­
stanowią zaledwie pierwszy krok na drodze okre­ rego długość może mierzyć bezpośrednio. Jeśli
ślania odległości występujących we Wszechświe- zdoła jeszcze określić wartość kątów przy wierz­
cie, a omawiane idee, zastosowane w praktyce, chołkach C i D to z twierdzenia sinsusów obliczy
umożliwiają wyznaczanie odległości jedynie szukaną odległość:
w obrębie układu planetarnego i do najbliższych
gwiazd. . . sin D
d = b —— — , gdzie: P = 180° - C-D
s*n P '
Rys. 1. Bezpośredni pomiar długości odcinka bazowego Tyle mówi teoria, a co na to praktyka. Trudno
b oraz wartości kątów C I D umożliwia obliczanie nie podejrzewać turystę, by miał ze sobą taśmę mier­
znanej odległości d. Postępowanie takie stanowi istotę niczą, kalkulator i porządny kątomierz - najlepiej
metody paralaks trygonometrycznych teodolit. Trudno też przypuszczać, że poświęci
sporo czasu na poprowadzenie wymaganych
czynności. Zapewnebez zastanawiania się i bez
straty Czasu podejmie natychmiastową decyzję
0 wypłynięciu, tylko czy na pewno dotrze do
schroniska przed zapadnięciem zmierzchu?
Metoda, proponowana w omawianym przykła­
dzie, nie wytrzymała wprawdzie próby praktycz­
nej, jednak jej idea jest bardzo głęboka. Pozwala
przecież wyznaczać odległości do obiektów, z któ­
rymi nie mamy bezpośredniego kontaktu, a to jest
właśnie astronomiczna rzeczywistość.
Powróćmy jeszcze do omawianego przykładu
1 zastanówmy się, w jakiej sytuacji dokładność
wyznaczenia długości szukanego odcinka będzie
największa. Jest oczywiste, że zależy ona bezpo­
średnio od dokładności, z jaką potrafimy wyzna-

80

Hys. 2. W miejscowości B Słońce świeci w zenicie, nato­
miast w tym samym momencie w miejscowości A (leżącej
na tym samym południku) Słońce odległe jest od zenitu
o pewien kąt. Ten sam kąt tworzą kierunki poprowadzone
ze środka Ziemi do miejscowości A i B. Znajomość odle­
głości między miejscowościami oraz wartości tego kąta,
umożliwiła Eratostenesowi obliczenie obwodu Ziemi
ezyć długość odcinka b (nazywanego odcinkiem
bazowym) i od dokładności pomiaru kątów.
W konkretnych jednak przypadkach dokładności
te są dobrze znane i ściśle określone, a problem
sprowadza się do tego, by błędy względne poszcze­
gólnych pomiarów były jak najmniejsze. Czytel­
nik zapewne sam potrafi uzasadnić, że osiągniemy
to wówczas, gdy kąt D będzie równy 90°, a długość
odcinka bazowego będzie możliwie największa.
Sytuacji tej odpowiada maksymalna wartość kąta
P.
Właśnie maksymalna wartość kąta P, pod jakim
z obiektu, do którego wyznaczamy odległość, wi­
dać odcinek bazowy nosi nazwę kąta paraiaksy.
Omawiana metoda to tzw. m e t o d a p a r a l a k s
t r y g o n o m e t r y c z n y c h , znajdująca po­
wszechne zastosowanie w astronomii,
Pierwsze próby przeprowadzania pomiarów as­
tronomicznych odnajdujemy w starożytności.
Starożytni zastanawiali się nad kształtem i roz­
miarami ciał niebieskich, nad dzielącymi je od
nich odległościami, snując na ten temat przeróżne
spekulacje. Interesujące tezy głosili na przykład
(prawie dwa i pół tysiąca lat temu) pitagorejczycy
(uczniowie i kontynuatorzy myśli Pitagorasa -
wielkiego greckiego filozofa, żyjącego w VI w.
pne). Uważali oni, że Ziemia jest kulą (I), co
więcej, kulistymi kształtami obdarzali również
Słońce, Księżyc, planety i gwiazdy. Za tymi poglą­
dami stały nie fakty obserwacyjne, lecz głębokie
Rys. 3. Słońce, Księżyc świecący w kwedrze i obserwator
na powierzchni Ziemi tworzą trójkąt prostokątny. Stosu­
nek odległości Książyc^Zlemła do odległości Słońce-Zle-
mla jest równy coslnusowi kąta, który starał się zmierzyć
Aryatarch
i
przekonanie o doskonałości stworzonego przez
bogów świata. Skoro bogowie stworzyli świat, to
ciałom niebieskim musieli nadać idealne kształty.
A taką idealną figurą, pozbawioną ostrych krawę­
dzi i wierzchołków, jest właśnie kula.
Z czasem zaczęła zarysowywać się wyraźna
granica między tym, co stanowiło mitologię, a tym
co było już namiastką nauki w dzisiejszym rozu­
mieniu. Rzucona przez pitagorejeżyków myśl in­
spirowała innych. Pomiar i obserwacja nabierały
coraz większego znaczenia. Szczególne osiągnię­
cia na tym polu odnotowali wybitni uczeni greccy
związani z Akademią Aleksandryjską.
Eratostenes, żyjący w III w. pne., na podstawie
pomiarów długości cienia rzucanego przez wska­
zówkę zegara słonecznego, obliczył obwód Ziemi
(rys. 2). Jeśli historycy prawidłowo zinterpreto­
wali wartość ówcześnie stosowanej jednostki dłu­
gości, to obliczony przez Eratostenesa obwód Zie­
mi jest wręcz szokujący - 39,5 tysiąca kilometrów
(!).
Rys. 4. Wyznaczanie odległości do planet metodą para­
laks trygonometrycznych wymaga odcinka bazowego
o długości porównywalnej z rozmiarami Ziemi
Z kolei żyjącego w tym samym czasie Arystar-
cha z Samos można uznać za twórcę koncepcji
heliocentrycznej. Uważał on, że znajdujące się
w środku Wszechświata Słońce oraz bardzo odle­
głe gwiazdy są nieruchome. Ziemię natomiast
obarczył dwoma ruchami - wirowym dookoła osi
i obiegowym wokół Słońca (!), Ten sam Arystarch,
jako pierwszy, prawidłowo ustalił relacje między
rn? mi arami Słońca, Ziemi i Księżyca. Na podsta-
v » \^naprowadzonych pomiarów obliczył, że naj­
większą średnicę ma Słońce, a najmniejszą Księ­
życ (!). Wnioski te poprzedziła cała seria obserwa­
cji. Z kształtu cienia Ziemi podczas zaćmienia
Księżyca obliczył, że średnica Ziemi jest ponad
trzykrotnie większa od średnicy Księżyca. Z fak­
tu, iż obserwowane na sferze niebieskiej średnice
kątowe Słońca i Księżyca są jednakowe, wysnuł
poprawny wniosek, że Słońce jest tyle razy wię­
ksze od Księżyca, ile razy dalej znajduje się od
Ziemi. Wyznaczenie tego stosunku odległości
przeprowadził opierając się na pomiarze kąta
między kierunkami do Słońca i do Księżyca świe­
cącego w kwadrze (rys. 3), Kąt ten ocenił na 87°, co
doprowadziło do stwierdzeń, że Słońce jest dwu­
dziestokrotnie większe od Księżyca i sześciokrot-
81

nie większe od Ziemi. Stwierdzenia te obarczone
są grubym błędem, wynikającym jearmk nie z me­
tody, lecz z niewystarczającej dokładności stoso­
wanych przyrządów.
O ile Arystarch starał się wyznaczyć stosunek
odległości Słońca od Ziemi do odległości Księżyca
od Ziemi, to żyjący w II w, pne. Hipparch z Nikei,
próbował znaleźć sposób, który pozwoliłby mu
zmierzyć odległości Słońca i Księżyca od Ziemi.
To właśnie Hipparch był pierwszym astronomem,
który zastosował metodę paralaks trygonometry­
cznych do wyznaczania odległości (!) Na podsta­
wie przeprowadzonych pomiarów poprawnie
określił odległość do Księżyca (I), natomiast po­
miar odległości Słońca przekraczał już możliwości
prymitywnych wówczas przyrządów.
Upadek starożytnych kultur pogrążył w zapom­
nieniu dokonania i idee głoszone przez wybitnych
myślicieli tego okresu. W mrocznych czasach śred­
niowiecza nastąpił wyraźny regres w astronomii,
skierowanej na tory astrologii i dogmatyzmu. Pro­
blem wyznaczania odległości aż do 1672 roku nie
posunął się ani o krok naprzód.
Zarówno Mikołaj Kopernik, jak również Tycho
Brahe i Jan Kepler nie znali rzeczywistych odle­
głości do planet. Zapewne było to dla nich znacz­
nym utrudnieniem przy opracowywaniu teorii bu­
dowy układu planetarnego czy uzasadnianiu praw
rządzących ruchami planet. Każdy z nich próbo­
wał, wykorzystując metodę paralaks, wyznaczać
odległości, jednak były to próby bezowocne. Jedy­
ne, czym dysponowali, to stosunki wzajemnych
odległości planet. Wiedzieli np. że Ziemia obiega
Słońce w odległości dwa i pół raza większej niż
Merkury; Jowisz w odległości 5,2 raza większej niż
Ziemia, itd, ale nic ponadto.
Dopiero zastosowanie lunet do obserwacji as­
tronomicznych (XVII wiek) posunęło problem wy­
znaczania odległości naprzód. W 1672 roku astro­
nomowie francuscy przeprowadzili równoczesny
pomiar położenia Marsa na tle gwiazd z obserwa­
toriów w Paryżu i Cayenne (Ameryka Południo­
wa) wyznaczając po raz pierwszy odległość do
82
Nltbo w sierpniu 1987 r.
Sierpień kojarzy się miłośnikom astronomii z ob­
serwacjami meteorów z roju Peraeid. W okresie mię­
dzy 10 a 15 sierpnia, najtąpiej w drugiej części nocy,
istnieje szansa dostrzeżenia w ciągu godziny nawet
kilkudziesięciu śladów.
W ostatnim tygodniu lipca i pierwszym tygodniu
sierpnia warto podjąć niełatwą próbę odszukania na
porannym niebie Merkurego, piędzie on wtedy obiek­
tem jasnym (ok. -0,m5), świecącym nisko nad rozjaś­
niającym się wschodnim horyzontem, w pobliżu gra­
nicy gwiazdozbiorów Bliźniąt I Raka.
Jowisz wschodzi )uż przed północą. Świeci na tle
gwiazdozbioru Ryb jako obiekt drugiej wielkości
gwiazdowej. Saturna, Urana i Neptuna można obser­
wować jedynie w pierwszej części nocy, nisko nad
południowym i południowo-wschodnim horyzontem.
Saturna I Urana odszukamy w Węźownlku, natomiast
Neptuna w Strzelcu. Wenus i Mars będą w sierpniu
niewidoczne.
Fazy Księżyca: pierwsza kwadra - 2.08 ok. godz.
21, pełnia - 9.08 ok. godz. 12, ostatnia kwadra -
18.08 ok. godz. 10, a nów - 24,08 ok. godz. 14 Księ­
życ będzie w perygeum - 8.08 ok. godz. 22, nato­
miast w apogeum - 21.08 ok. godz. 16.
(mtsz)
planety (rys. 4). Ten jeden pomiar już wystarczył,
by pozostałe odległości w obrębie układu plane­
tarnego stały się znane.
Dalsze obserwacje zwiększały jedynie dokład­
ność uzyskanych wyników. I tak, paralaksa geo-
centryczna Księżyca (czyli kąt, pod jakim widać
z Księżyca promień Ziemi) jest rzędu 1°. Paralaksa
geoeentryezna Słońca wynosi już tylko 8,”8, dla
planet zaś jest jeszcze mniejsza. Teraz staje się
jasne, dlaczego Hipparch mógł ocenić odległość do
Księżyca, a Kopernikowi czy Brahe nie udało się
wyznaczyć odległości do planet, mimo iż dyspono­
wali lepszymi od Hipparcha przyrządami. Prze­
cież w tych czasach obserwacje prowadzono nie
uzbrojonym okiem (zdolność rozdzielcza oka jest
rzędu U). Uzyskanie dokładności pomiaru rzędu
l łl było niemożliwe.
Odcinek bazowy, jakim jest średnica Ziemi,
pozwala wyznaczać tylko odległości w obrębie
układu planetarnego. By wyznaczyć odległości do
gwiazd niezbędna jest znacznie większa baza.
W tym celu wykorzystuje się ruch obiegowy Ziemi
dookoła Słońca. Jednak i przy tej bazie techniki
obserwacyjne XVII i XVIII wieku nie pozwalały
wyznaczać przesunięć paralaktycznyeh gwiazd.
Dopiero w pierwszej połowie XIX wieku podej­
mowane próby uwieńczone zostały powodzeniem.
Poznaliśmy odległości do najbliższych gwiazd.
Okazało się, że paralaksa heliocentryczna każdej
z gwiazd (tzn. kąt, pod jakim widać z niej promień
orbity ziemskiej) jest znacznie mniejsza od 1". Dla
przykładu: paralaksa heliocentryczna najbliższej

Jak jaja postawić
końcom spiczastym?
W otaczającym nas świacie znajdujemy wiele zjawisk
pozorni nieprawdopodobnych, w rzeczywistości polega­
jących na wykorzystaniu pewnych efektownych zjawisk
fizycznych. Do takich należy utrzymywanie równowagi
przez ciała pozornie niemożliwe do zrównoważenia. Do
zrozumienia tych zjawisk potrzebna będzie nam definicja
środka ciężkości. Znajdujemy ją w „Małym Fizyku”
z 1871 roku:
„Każda rzecz, każde ciało spada na ziemię, bo jest
ciężkie czyli podlega sile przyciągania przez ziemię. Ta
siła istniejąca w każdem ciele uwidacznia się szczególniej
w jednym punkcie, gdyż w tym punkcie podparte ciało nie
spada, jest spokojne czyli utrzymuje się w równowadze.
Taki punkt nazywa się środkiem ciężkości. Wynalezienie
tego punktu, czyli środka ciężkości dla rozmaitych ciał
stanowi bardzo miłą, nauczającą i kształcącą naszą zrę­
czność zabawę."
Czy postawienie jajka na ostrym końcu jest zadaniem
wykonalnym? Oryginalny sposób podał sam Krzysztof
Kolumb - my jednak spróbujmy rozwiązać ten problem
inaczej: „Wiesz, że Kolumb, który odkrył Amerykę, za­
ciekawił całe towarzystwo próżnych Hiszpanów tern, iż
żądał od nich ażeby postawili jaje denkiem końcem. Z a -
gadniem długo nad tern myśleli, aż dopiero sam Kolumb
zadanie rozstrzygnął zupełnie nieprzewidzianym sposo­
bem, bo jaje na tłukł i postawił. Lecz my toż samo zadanie
chcemy rozwiązać inaczej. Trudność postawienia jajka
cieńszym końcem od tego zależy, iż żółtko pływające
w białku znacznie jest od tego białka dęfpze, przeważa
się to na jedną to na drugą stronę całkowicie a jajko za
sobą pociąga. Lecz jeżeli jajko będziemy trząść przynaj­
mniej przez pół godziny, to żółtko się rozbije i opadnie na
dół, a zatem środek dężkośd znajdzie się na linii, którą
przez cieńszy koniec jajka myślą poprowadzić możemy.
Naturalnie Jajko w takim stać będzie w równowadze.
Inny jeszcze sposób jest taki: w skorupie jajka robi się
dziurkę i wpuszcza się przez nią kilka ziarenek szrutu.
Dziurkę się potem zalepia kredą lub gipsem. Ponieważ
szrutsppada na dno i jest ciężki, przeto środek ciężkości
wypadnie po linii przechodzącej przez postawione spi­
czastym końcem jaje. ”
z gwiazd - Proximy Centauri wynosi 0,"762; Sy-
riusza - 0,”377 a Deneba zaledwie OZ'002. Dla
większości gwiazd ich paralaksy heliocentryczne
są niemierzalne.
Obecne metody obserwacyjne pozwalają za po­
mocą paralaks wyznaczać odległości do gwiazd
Wielokrotnie w życiu codziennym, nawet w zabawie
możemy znaleźć ciekawe przykłady wykorzystania tych
zjawisk. Każdy z nas pamięta zabawki typu „Wańjsa-ws-
tańka" niemożliwe do wywrócenia - zawsze w^ dolnej
części takiej zabawki znajdował się większy ciężarek
obniżający położenie środka ciężkośęi. Czyż nie Jest po­
dobnym przykładem zastosowanie znacznego obc|
w jachtach pełnomorskich w najniższej części
Jakże ważne jest prawidłowe ułożenie ładunku
kach handlowych - dąży się do umiejscowienia 1
jak najgłębiej w celu uzyskania maksymalnej stal
ci. Okazuje się, że w bardzo prosty sposób njożemy
sprawdzić te zjawiska w warunkach domowych, Spró­
bujmy najpierw umieścić w pojemniku z wodą pustą
szklankę tak, aby pływała po wodzie. Jest to prawie
niemożliwe. Wystarczy jednak napełnić ją do
wodą, a zacznie pływać w pozycji pionowej. W XD
w pijalniach wód można było spotkać szklanki z i
półkolistym dnem, które były po prostu niewyv
Wszystkie „sztuki magiczne" polegają bądź na;zręcz­
ności osób je prezentujących, bądź na umiejętnym wyko­
rzystaniu pewnych efektownych zjawisk fizycznych. Jed­
ną z takich sztuk opisuje „Mały Fizyk": „Kuglarzedają­
cy przedstawienia publiczne, nie zaniedbują pokazywać
sztuki z nożami i mieczami, wprowdzając widzów w za­
dziwienie swoją zręcznością, oraz spokojem zachc tkanym
wobec groźnego niebezpieczeństwa. Przede stkiem
sztukmistrz zwraca uwagę publiczności na dwa krótkie
miecze, jak one są wyostrzone i jakie ostre mają jkońce;
stąd każda nieostrożność z jego strony popełniona, nara­
zić go może na śmierć, w najlepszym zaś razie, na ciężkie
rany. Następnie podrzuca te miecze w górę jeden po
drugim, nadzwyczaj szybko - one spadają, on zpów je
podrzuca i tak ciągle. Ale miecze te, o krótkich i lekkich
klingach, mają ciężkie rękojeścią, które dążą za\ ze na
dół i wpadają mu do ręki; tym sposobem on nigdy1laczej
miecza nie uchwyęj tylko za rękojeść. Możesz sobie spra­
wić takie same zadowolenie - weź pałasze drewniane,
oklej papierem srebrnym, rękojeść daj metalową, ięięiką.
41 bo też klingi tekturowe do rękojeści drewnianej f -bądź
pewnym, że zawsze spadną rękojeścią na dół".
Dziwne z pozoru zjawisko możemy zaobserwować uży­
wając szerokiego, sztywnego walca. Wystarczy ułnoco-
wać do jego wewnętrznej powierzchni ciężarek i umiesz­
czając go w gifrnym położeniu, puścić swobodnie najjlekko
pochylonej płaszczyźnie. Okazuje Bię, że walec zacznie
poruszać się pod górę! Uważnemu Czytelnikowi Wyjaś­
nienie tego zjawiska nie sprawi wiele kłopotu. Podobny
efąkt uzyskamy w jeszcze prostszy sposób postępując
zgodnie z zaleceniami autora „Małego Fizyka": J r. jed­
nakże za pomocą kul i kijów bilardowych, można!w ten
sposób rzecz przedstawić, że się zdawać będzie, Jakoby
kula toczyła się pod górę. W tym cel u złóż obadwa cienkie
końce kijów tuż przy sobie, grubsze zaś oddal na objętość
kuli■Kulę popchnij, stoczy się z cienkich kogeówfpmię-
dzy dwa grube; lecz ponieważ wzrok nasz idzie za podno­
szącą się liniją kijów, otrzymujemy wrażenie jakoby kula
szła pod górę."
Tadeusz Rzepecki
znajdujących się wewnątrz kuli o średnicy jokoło
1000 lat świetlnych - znów ograniczenia instru­
mentalne.
Warto zdawać sobie sprawę, że 1000 lat świetl­
nych, to zaledwie 1% średnicy naszej Galaktyki.
Marek T, Szczepański
83

Zadani# 421
Przyroda, jak to czasem bywa, lubi
nieraz robić nam różne psikusy. Jed­
nym z mniej dla nas przyjemnych jest
sroga zima, nie żałująca od czasu do
czasu siarczystych mrozów, licznych
zadymek i metrowych zasp. No tak,
powie ktoś, co to za zima bez śniegu
czy mrozów? Jest to przecież coś
zupełnie normalnego, w każdym razie
na pewno zimy bać słę nie należy. Nie
wszyscy jednak tak twierdzą - z pew­
nością nie należą do nich pracownicy
służb komunalnych, przedsiębiorstw
komunikacyjnych, drogowcy, I wiele
innych osób, dla których trochę wię­
cej śniegu czy mróz większy od minus
10 stopni, to niemal tragedia czy po
prostu... pretekst do wykręcenia się
od pracy.
W przypadku większych niż zazwy­
czaj opadów śniegu i mrozów (czytaj:
niż w czasie najłagodniejszych zim),
powołuje się specjalne sztaby akcji
,.2fMA", których zadaniem powinno
być koordynowanie działań, przerzu­
canie środków, realizacja zadań spe­
cjalnych itd. Jest tego tyle, że czasem
nawet przeciętny, niewykształcony
obywatel nie jest w stanie zauważyć
pojedynczych efektów tych prac, glo­
balnie zresztą też przeważnie nic nie
widać. Okazuje się nierzadko, że trze­
ba (i można) liczyć tylko na siebie,
swoją zapobiegliwość oraz umiejęt­
ność przewidywania i analizowania
prognoz pogody (na ogół od połowy
grudnia bywa trochę chłodniej).
Proponujemy naszym sympatykom
podzielenie się z innymi Czytelnikami
własnymi ,,sposobami” na zimę.
A w ięc-jak sobie radzić z dużą ilością
śniegu, czym go odgarniać, gdzie
składować, jak najłatwiej zorganizo­
wać mechaniczne odśnieżanie w sy­
tuacji, gdy brakuje odpowiedniego
84
sprzętu, czym posypywać chodniki zabezpieczający nie naruszając
i drogi, jak odśnieżać drogi osiedlowe w ogóle plomb na odbiorniku, ale
itd. Nie mniej, a może nawet bardziej, o tym nieco dalej. Nasze rozważania
interesują nas drobne usprawnienia zacznijmy od analizy przyczyn samo-
niektórych elementów naszego „wy­ zapalania się odbiorników, przede
posażenia” : butów, które czasem lu­ wszystkim kolorowych.
bią się ślizgać (co zrobić, żeby „no­ Gdzie najczęściej pojawiają
woczesna” termoplastyczna guma się źródła ognia? - głównie w pobli­
nie była taka śliska), garderoby (która żu elementów o wysokiej tempera­
bywa niezbyt ciepła), a także jak po­ turze. W prawidłowo działającym od­
móc kierowcom, którzy mają duże biorniku najbardziej nagrzane miej­
problemy ze złapaniem przyczepnoś­ sca ni© powinny stwarzać niebezpie­
ci opon na głębokim śniegu czy ni­ czeństwa zapalenia się elementów,
czym nie posypanym lodzie. Słowem, jednak w przypadku powstania
czekamy na wszelkie propozycje uła­ uszkodzeń może dojść do przekro­
twiające przetrwanie srogiej zimy, czenia dopuszczalnych temperatur.
także na różne przemyślne sposoby Mocnemu nagrzaniu musi towarzy­
na ogrzanie się podczas długich szyć duża wydzielana moc, a zatem
oczekiwań na przystankach (podob­ zjawisko to wystąpi w blokach telewi­
no pomaga „nadęcie się” - poprawia zora, pobierających duże moce; w za­
na chwilę krążenie). Może w ten spo­ silaczu, bloku odchylania czy tzw. ko­
sób pomożemy sztabowi akcji „ZI­ lektora. To jedna przyczyna zapale­
MA” w realizacji odpowiedzialnych nia, druga. - nie połączona z bezpo­
zadań... średnim dużym wzrostem temperatu­
(OM ry, to przeskok iskry, czy powstanie
łuku elektrycznego. Zjawisko to za­
chodzi przede wszystkim w bloku od­
chylania poziomego, w obwodach
wysokiego napięcia.
Jakie są przyczyny powstania zja­
wisk wyżej wymienionych? - przede
wszystkim defekty elementów, powo­
Problem postawiony w zadaniu
dujące miejscowe przeciążenie bez
okazał się dość trudny, a przy tym
jednoczesnego zadziałania odpo­
chyba nieco poważniejszy, niż można
wiednich zabezpieczeń. Drugą przy­
było się początkowo spodziewać.
czyną, nie mniej ważną, jest osiadanie
Przypadki samozapalenia się niektó­
grubych warstw kurzu na elementach
rych typów telewizorów nie są aż tak
będących pod wysokim napięciem.
rzadkie - świadczy o tym wcale po­
Kurz ten w wielu przypadkach jest
kaźna liczba nadesłanych rozwiązań.
przewodnikiem prądu, w przypadku
Jednocześnie wiele z nich poruszało
zwarcia obwodu działając jako elek­
bardzo istotne z punktu widzenia bez­
tryczny zapalnik. Ponadto warstwa
pieczeństwa użytkowania problemy,
kurzu skutecznie utrudnia odprowa­
choć nie brakowało też propozycji
dzanie ciepła przez mocno nagrzane
trochę niebezpiecznych. Trzeba
elementy, powodując czasem Ich
w tym momencie wspomnieć, że re­
przegrzanie. Stąd bierze się zalece­
dakcja otrzymała kilka listów, w któ­ nie, aby telewizory co pewien czas
rych zarzucono nam podsuwanie odkurzać - tym częściej, im większe
młodym racjonalizatorom I wynalaz­ jest zapylenie powietrza.
com pomysłów niebezpiecznych
i przy tym co na|mnlej nledydaktycz- Aby odpowiednio wcześnie wykryć
nych. Autor jednego z tych lletów początek pożaru, trzeba dobrze znać
twierdził, że sprzęt dostępny w skle­ objawy towarzyszące pierwszej jego
pach odpowiada wymaganiom Pol- fazie. W przypadku zapłonu termicz­
sklej Normy 1jest przy tym zupełnie nego będzie to głównie wzrost tem­
bezpieczny - czym więc jednak wy­ peratury, niestety, na ogół lokalny.
tłumaczyć, że od czasu do czasu coś Można jednak wykryć większą tempe­
się zapala?... Zarzucano nam też, że raturę powietrza chłodzącego okre­
sugerujemy ingerencją w wewnętrz­ ślone bloki telewizora. Bardzo często
ne układy odbiornika, co jest jakoby następuje tez wzrost mocy pobieranej
niezgodne z jakimiś przepisami. przez niektóre układy (najczęściej od­
Osobiście uważam, że w swoich chylania poziomego), szczególnie
urządzeniach mogę montować, co w przypadku defektów elementów
mi się żywnie podoba, nawet wodo­ elektronicznych. Bardzo często też
trysk, a przede wszystkim w tekście (szczególnie w przypadku najpopu­
zadania nie ma anf słowa sugestii na larniejszych telewizorów lampowo-
ten temat. Nawiasem mówiąc można -tranzystorowych) następuje zmniej­
skonstruować zupełnie niezły układ szenie się amplitudy drgań w obwo-
O kiF > 1 0 k dlo 20°C

Rys .1. S chemat ideowy

wyłącznika
termicznego

"T— P ULY77M

220n
*
2 BYP^OI i
3*W k -50

fotorezy-
stor

Rys.2 Fotoelektryczny czujnik dymu

— -----------------------

■ m 9

P y B M H 714

zasilanie do zasilanie odchylania

ukh odchylania ( — ► poziomego
pozio-
-mego PP 1&
rPaP «Si
i&iaJ

transformator transformata wysokiego

napjWN) pracujący w ukK
sieciowy w zasilaczu
odch. poz«xnego

Rys.3. Uktad kontroli pracy odchylania poziomego

V
 linie pola mopne-
-tycznego
Styki KI w chwili zadziałania
Rys5. Schemat ideowy obwoddw odsączających odbiornik
dzie transformatora odchylania po-
zlornego, na skutek dodatkowego ob­
ciążenia przez uszkodzony element.
Trzeciifi objawem jest pojawienie ale
dymu, rzadziej otwartego ognia czy
lakier (w pierwszej fazie pożaru oczy­
wiście!
pierwsze ob|awy towarzy-
aowstawanlu pożaru, można
ać odpowiednie czujniki,
ppadku wzrostu temperatury
iniejsze są czujniki termlsto-
włączone do prostego układu
bieżnego. Można też wyko­
si zjawisko rozszerzalności ter-
] materiałów (np. bimetal). Nie
tomlast wskazane stosowanie
ów wykorzystujących stopie-
t podwyższonej temperaturze
aryny czy Innych podobnych
- jest to przecież dodat-
fcródło ognia. W przypadku
wzrosty poboru prądu można wyko­
rzystać! odpowiednie bezpieczniki.
Nlestew, typowe bezpieczniki topiko-
86
_RysĄ, Indukcyjny czujnik pracy odchylania
poziomego w telewizorze
-OdcbylfljacfiA
K1
>[ r
------------ —
B1
Z20V
/
TV z sieci.
we są zbyt mało czułe - nie reagują
poprawnie na wzrost prądu np. o oko­
ło 20%, względnie robią to z dużym
opóźnieniem. Wygodne byłyby nato­
miast bezpieczniki elektroniczne,
z dokładnie regulowanym progiem
zadziałania (odpowiednik zasilaczy
Impulsowych z zabezpieczeniem
przeciążeniowym). Z kolei dym wy­
kryć najłatwiej przez stwierdzenie
mniejszej, niż normalnie, przejrzys­
tości powietrza - zastosować należy
odpowiedni czujnik fotoelektryczny,
znany m. In. pod nazwą ostrzegacz
pożarowy. Dodatkowo czujnik fotoe-
laktryczny może wykrywać ogień lub
łuk elektryczny.
Zmniejszenie się amplitudy drgań
w obwodzie odchylania poziomego
wykryć można najłatwiej za pomocą
odpowiedniego układu elektronicz­
nego. 9ygnał można pobrać z róż­
nych miejsc bloku odchylania, np.
bezpośrednio z obwodu cewek od­
chylających, z wyjść prostowników
-wA
r-L -
st
220 V
DO PR
-------<B
m .
--------- w
DO DTV
■
-------*
dostarczających podwyższonych na­
piąć do zasilania kineskopu czy z roz­
proszonego pola magnetycznego ce­
wek odchylających.
Co zrobić w przypadku wykrycia
początku pożaru? - przede wszyst­
kim wyłączyć telewizor, 1 to najlepiej
w sposób trwały. Po ustąpieniu pierw­
szych objawów pożaru nie można
przecież ponownie włączyć odbiorni­
ka, gdyż mogłoby spowodować to da­
lsze uszkodzenie lub zapalenie się
podzespołów, już mocno nagrza­
nych. Możne też stosować różne
środki gaszące, lecz to na ogół nisz­
czy telewizor, ponadto przy wczes­
nym wykryciu objawów samozapale­
nia w większości przypadków gasze­
nie jeszcze nie jest potrzebne.
Kilka słów na temat bezpieczeńs­
twa użytkowania zastosowanych
układów zabezpieczających. Przede
wszystkim Ingerencja we wnętrze
odbiornika dozwolona jest tylko za­
awansowanym elektronikom, znają­
cym dobrze budową I działanie po­
szczególnych bloków telewizora.
Każdorazowo konieczne jaat zapaw*
niania odpowladnlal lzolic|l alaman-
tów wyprowadzonych na zewnątrz
lub połączonyoh z zawnątrznyml
cząśclaml telewizora oraz obwodów
zasilania siadowego - Izolacja ta
musi wytrzymać napląola stała mini­
mum 17S0 VI Niedopuszczalne Joat
zatem zbliżanie nawet elementów
czujników do podzespołów wcho­
dzących w skład zasilaoza WN (czyli
powielacz, potencjometr regulacji
ostrości I Inna), nie wskazane jeat
również umieszczenie Ich w pobliżu
elementów zasilanych napfąciem wy­
ższym od 100 V wzglądnle nie posia­
dających izolacji galwanicznej od sie­
ci. Zdecydowanie najlepsze są czujni­
ki bezdotykowe, których klika przy­
kładów ziprezentujamy korzystając
z propozycji nadesłanych przez Czy­
telników.
Zacznijmy od czujników termicz­
nych, wykorzystujących termłatory
0 ujemnym współczynniku tempera­
turowym. Przykład układu pracujące­
go według tej zasady przedstawia rys.
1 (propozycja Kolegi Marka Cieplika)
Czujniki termlstorowe tr Ł umiesz­
czamy w pobliżu najbardziej grzeją-
cVch siq bloków telewizora (nad ni­
mi). W przypadku wzroatu temperatu­
ry ponad określone nastawy poten­
cjometrów montażowych R ,-R , na­
stępuję zmiana stahu przerzutnlka
Schmltta zrealizowanego na wzmac­
niaczu operacyjnym U9 I zadziałanie
przekaźnika Pk, uruchamiającego
układ wyłączający telewizor. Marek
podaje, że sygnały z poszczególnych
termlstorów są sumowane na wejściu
przerzutnlka, celowe jednak byłoby
zastosowanie układu z diodami włą­
czonymi zamiast razyatorów R ,-R # (w
kierunku we|ścla US), przy jedno­
czesnym zbocznlkowaniu kondensa­
tora C2 rezystorem 1 M a. Taka konfi­
guracja połączeh tworzy detektor
szczytowy, wykrywający najwląkazy
sygnał, niezależnie od wartości po­
zostałych.
Regulacją układu (potencjometry
R ,-R 3) przeprowadza aią po pitnym
nagrzaniu telewizora (co najmniej pół
godziny) tak, aby doprowadzić do za­
działania układu, po czym potencjo­
metry nieznacznie cofamy d la zapew­
nienia koniecznej rezerwy, wskazanej
dla uniknlącla zakłóceń. Zaletą takie­
go czujnika jeat dobra czułość, cho­
ciaż reaguje on niestety też na zmiany
temperatury otoczenia. Wyjściem by­
łoby zastosowanie zamiast rezystora
R?termlatora o Identycznych parame­
trach, jak - wprowadzi to konie­
czną kompensacją Zastosowane ter- alnie dobranych bezpieczników - za­
mlstory powinny mleć jak najmniej­ proponował to Kolega Marcin Mazu­
szą bezwładność termiczną - dobre rek. Bezpieczniki dobieramy tak, aby
są miniaturowa termiatory perełkowe, Ich prąd nominalny był w bliskim
zalane w szkle. przybliżeniu równy zmierzonemu
Kilku Kolegów (m. in. Jacek Pław- prądowi pobieranemu przez odpo­
ny) proponowało zastosowanie ter­ wiedni blok. W przypadku przekro­
mostatów odłączających automaty­ czenia tego prądu powinno nastąpić
cznie telewizor w przypadku jego spalenie bezpiecznika. To niestety
przegrzania. Idea jest dość dobra, tylko teoria - osobiście widziałem
lecz po pierwsze trudno zdobyć od­ bezpieczniki 315 mA wytrzymujące
powiedni, regulowany termostat, po­ z powodzeniem 800 mA przez kilka
za tym ma on zbyt dużą bezwładność mlnutł - lepiej zatem zastosować od­
I reagowałby zbyt późno na wzrost powiednie układy elektroniczne. Nie­
temperatury. Proponowano też wyko­ stety, to już zadanie dla zaawansowa­
rzystanie wzrostu długości drutu nego elektronika (konieczna jest do­
umieszczonego nad telewizorem, ale bra Izolacja galwaniczna).
w tym przypadku odpowiednia kon­ Jednym z lepszych sposobów wy­
strukcja mechaniczna byłaby raczej krycia uszkodzenia w bloku odchyla­
trudna do wykonania w warunkach nia poziomego jeat kontrola amplitu­
amatorskich. Łatwiejsze byłoby już dy napiącla w transformatorze odchy­
wykorzystania bimetalu (propozycja lania poziomego. Tak aią składa, że
m. In. Kolegi Tomasza Marczaka), niemal w każdym przypadku uszko­
lecz I on nla ma dostatecznej czułoś­ dzenia jakiegoś elementu tego bloku
ci. Najwygodniejsze pozostaje jednak amplituda ta wyraźnie spada (zawaze
rozwiązanie z termlstorami - konku­ przy uszkodzeniu powielacza), co
rencyjne z diodami krzemowymi może być sygnałem do wyłączenia
odbiornika. Dobrą Ideą rozwiązania,
(zmiana spadku neplącia pod wpły­
lecz niestety nieco gorszą realizacją
wem temperatury) jest trochą niewy­
przedstawił Kolega Franciszek Klot -
godne ze wzglądu na konieczność
rya. 3. Układ trzech przekaźników wy­
wzmacniania małych sygnałów.
Wśród nadesłanych propozycji ba­ krywa najpierw fakt powstania oscy­
rdzo cząato powtarzały aią czujniki lacji w transformatorze odchylania
dymu typu „ostrzegacz pożarowy" - poziomego (załączenie przekaźnika
wersją zaproponowaną przez Kolegą Pk2 oraz Pk3). Ntstąpnie włącza sią
Piotra Szenlmana przedstawia rys. 2 zasilanie przekaźnika Pk3 I Pk2 (sa-
Zasada działania polega na tym, że .mopodtrzymanle) I układ reaguje od­
dym, wyłapywany przez sprytny okap tąd na zanik napiącla z transformato­
umieszczony ponad blokami najbar­ ra linii- wyłącza wtedy Pk3, odłącza­
dziej narażonymi na zapalenie, osła­ jąc zasilanie stopnia końcowego linii.
bia strumień światła dochodzący do Osobiście jednak wątpią, czy prze­
łotorezystora, co z kolei powoduje kaźniki MT8 bądą działały przy zasila­
wzrost jego rezystancji I zadziałanie niu Ich napląclem o częstotliwości 15
układu. Źródłem światła jeat dioda khz, ponadto niedopuszczalne jeat
LED, o regulowanym prądzia - war­ równolegle łączenie zasilania
tość tego prądu określa próg zadzia­ z transformatora linii I sieciowego.
łania układu (regulacja potencjome­ Tym niemniej Idea jest rzeczywiście
trem 4,7 kR), Szkodliwe działanie bardzo dobra, algorytm działania
światła zewnątrznego można zredu­ również. Bardzo niebezpieczne jest
kować umieszczając foto rezystor na jednak wykonywanie dodatkowych
końcu odpowiednio długlel rurki, po­ uzwojeń na transformatorze linii ~ dla
kryte) od wewnątrz czarną, matową zapewnienia odpowiedniej Izolacji
farbą. konieczne byłoby zastosowanie spe­
Kilku Czytelników proponowało cjalnego przewodu wysokonapięcio­
wykrywanie lakier czy płomienia za wego. Lepiej wykorzystać pole roz­
pomocą układu fotoelektrycznego. proszenia cewek odchylających, pro­
Sposób ten jednak wydaje aią niesku­ porcjonalne do amplitudy prądu
teczny o tyle, że wykrywa zapalenia w transformatorze linii. Odpowiedni
alą odbiornika za późno (co zauważy­ układ w formie schematu blokowego
ło kilku Kolegów), aby nie było już przedstawia rya. 4. Sygnał Indukowa­
konieczne użycie środków gaszą­ ny w cewce podawany jest na wzmac­
cych. Znacznie lepiej wykryć wcześ- niacz o wzmocnieniu regulowanym
n!e| dym czy wzroat poboru mocy, niż zależnie od liczby zwojów cewki, aiły
faktyczny pożar. pola magnetycznego I zadanej czu­
Dość skutecznym zabezpiecze­ łości układu, naatąpnie na filtr pas-
niem jest zastosowanie w obwodach mowo-przepustowy 15,8 kHz (cząs-
zasilania układów najbardziej nara­
żonych na samozapalenie Indywidu­ Dokończenie na str. 93
87

ROMA
MOŚCI TEMATYCZNE
DWA ZADANIA
PROBABILISTYCZNE
W dzisiejszym kąciku „RO-MA” dwa ciekawe
problemy dotyczące prawdopodobieństwa. To, co
w nich jest interesujące, to pewna niezgodność
wyniku z intuicyjnymi oczekiwaniami. W zadaniu
1 skłonni bylibyśmy sądzić, że szukane prawdopo­
dobieństwo jest raczej większe, w drugim - że
mniejsze niż wyliczone.
Problem 1. Na rysunku 1 widzimy plan typowe­
go skrzyżowania koniczynki. Jadąc z Sudziny do
Westerowa przejeżdżamy pod trasą W-0 i kawa-
Hy*. t
68
łek dalej skręcamy w prawo o 270°, wjeżdżając
bezkolizyjnie na żądany pas. Wymaga to pewnej
uwagi: przegapienie skrętu może spowodować ko­
nieczność nadłożenia wielu mil i spalenia dodat­
kowych galonów rac jonowanej przecież benzyny.
Najtrudniejszy jest, jak zawsze, skręt w lewo:
musimy trzykrotnie wybrać właściwy pas: w miej­
scach oznaczonych na rysunku przez i, 2 i 3.
Mój znajomy matematyk, ignorując kłopoty pa­
liwowe, zabawia się w następujący sposób. Przed
każdym skrętem zatrzymuje się, wyjmuje monetę
i metodą orła i reszki rozstrzyga o dalszym kierun­
ku jazdy: reszka każe mu Jechać prosto, orzeł -
zjechać na prawy pas. I oto zadanie: Jakie jest
prawdopodobieństwo tego, że mój znajomy jadąc
z południa wyjedzie ze skrzyżowania na zachód?
W rozwiązaniu zadania pojawia się pewna
trudność. Musimy uwzględnić, że przez pewien
czas możemy się kręcić po skrzyżowaniu. Seria
orłów Bpowoduje bowiem konieczność ciągłego
skręcania w prawo. Tak więc, aby opuścić skrzy­
żowanie w kierunku zachodnim, musimy na rozje-
ździe 1 pojechać prosto, następnie wykonać 1 lub
5,9,13,17,21,... skrętów w prawo na wewnętrznej
koniczynce i wreszcie na rozjeździe nr 3 pojechać
prosto. Szukane prawdopodobieństwo jest więc
równe:
a więc znacznie mniej niż moglibyśmy oczekiwać.
Interesujący może być również fakt, że przy loso­
wym wyborze kierunku dalszej jazdy największe
prawdopodobieństwo (ok. 0,15) opuszczenia
skrzyżowania na zachód jest wtedy, gdy za każ­
dym razem kierunek dalszej jazdy jest wybierany s
z prawdopodobieństwem równym:
^
Z matematycznego punktu widzenia łączniki
umożliwiające bezpośredni skręt w prawo są
zbędne. Jadąc skrzyżowaniem z rysunku 1 z po­
łudnia na wschód, skręcamy trzykrotnie w prawo
(w miejscach 2,3,4), wyjeżdżając w końcu w żąda­
nym kierunku, Można nietrudno wyliczyć, że gdy
o tym, czy pozostajemy na pasie, czy z niego
zjeżdżamy decydujemy, jak i poprzednio monetą,
to wyjeżdżając od południa wyjedziemy na północ
z prawdopodobieństwem 0/19, na zachód - 4/15,
na wschód - 2/15, wreszcie z powrotem na połud­
n ie -z prawdopodobieństwem 1/15.
Problem 2. Jeżeli na przyjęciu imieninowym są
23 osoby (ale 22 będzie za mało), to jest bardziej
prawdopodobne, że co najmniej dwie z nich uro­
dziły się w tym samym dniu roku, niż że tak nie
jest, tzn. że każdy z gości obchodzi urodziny inne­
go dnia. Mamy więc większe szanse wygrania niż
przegrania zakładu: „załóżmy się, że dwie osoby
mają jednocześnie urodziny”.
Gdy liczba gości jest mniejsza, mamy szanse
w nieco innym zakładzie. Dla 14 osób jest bardziej
 prawdopodobne, że dwie osoby obchodzą urodzi­
ny w odstępie co najwyżej Jednego dnia, niż że tak
nie jest. Nawet dla 8 osób nie wypadamy źle:
prawdopodobieństwo, że pewne dwie osoby mają
urodziny odległe co najwyżej o 10 dni jest znów
nieco większe od 1/2.
Dla podania ogólnego wzoru wyrażającego opi­
sane powyżej prawdopodobieństwa oznaczmy
przez p/k,n/ 519 prawdopodobieństwo, że wśród
losowo wybranych k osób znajdą się co najmniej
dwie, których urodziny nie są odległe więcej niż
o n dni. Mamy:
*
365-kn
p(k,n) <n ' k
tabela B A D A M Y M I N E R A Ł Y (I)
Prawdopodobieństwo, te wśród k totowo wybranych łudzi znajdzie
slą co najmniej dwóch, których urodziny przypadała w claflu ko­
lejnych n + 1 dni Konkurt
Rozpoczynamy tym razem 8-odcinkowy cykl
0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 naszych spotkań, który będzie poświęcony bada­
5 •0 3 7 #079 #130 *178 *224 #269 *311 *351 *390 •427 niu minerałów. Zapoznamy się z metodami bada­
6 • 040 • 117 • 189 *256 «319 *377 •431 *482 *828 *875 nia minerałów, a naszym celem będzie wykrycie
7 •0 5 6 • 160 *255 *340 *418 *487 •560 «60fl *656 *70C zawartych w nich pospolitych metali, jak też i pa­
8 •074 «208 *326 *428 *618 *592 «659 •715 *783 •604 ru niemetalicznych pierwiastków. Z góry zapew­
9 •094 *260 * 399 * 514 * 609 *688 * 752 * 805 *847 •881 niamy i uspokajamy wszystkich naszych Czytelni­
10 • 116 *314 *472 * 596 * 694 * 770 * 828 • 873 •908 •932 ków, że do przeprowadzenia proponowanych ba­
1t • 141 «370 * 543 *672 «767 *836 *887 •922 *948 *965 dań nie będzie potrzebny mikroskop elektronowy
12 • 167 «426 * 810 * 739 * 828 * 838 * 929 * 955 * 972 * 90-
13 • 194 «482 *673 *797 *877 *926 *957 *976 *986 *992 czy waga analityczna albo drogie i trudno dostę­
14 • 223 *837 * 730 * 846 * 914 *954 * 975 * 987 * 994 *997 pne odczynniki. Metody badań minerałów, które
15 • 252 *590 *781 *886 *942 «972 9987 « 994 * 997 *993 pragniemy opisać, są nadzwyczaj proste i były
16 •2 8 3 *639 *824 *917 *963 9 964 * 993 « 997 *999 stosowane przez mineralogów w pracach prowa­
17 •3 1 5 9 686 •062 «942 «976 9 991 *996 9998 dzonych w terenie już w XVIII i XIX wieku. Całe
18 •3 4 6 * 729 • 893 9960 «9B5 9995 * 998 *999 potrzebne do tego typu badań wyposażenie, a więc
19 •3 7 9 * 769 * 918 «973 *991 *997 *999 sprzęt i odczynniki, zmieszczą się dosłownie
20 •411 «804 *939 *982 *995 *998 w małym chlebaku. Oczywiście tak proste
21 •4 4 3 *836 • 955 *988 *997 «999
22 •475 *863 *967 *993 *998
i skromne wyposażenie, składające się z lampki
23 • 807 «887 *977 «995 «999 spirytusowej, dmuchawki, kawałka węgla drzew­
24 • 538 9908 9 984 *997 nego, płytki gipsowej, 30-50-gramowych ilości
25 • 568 « 926 *989 *998 odczynników takich, jak soda, boraks czy fosforan
26 • 598 «941 •992 9999 sodu, muszą być poparte bacznym okiem ekspery­
27 •6 2 6 9 953 *995 mentatora, To właśnie, posługując się tak ubogim
28 • 654 9 963 «996 wyposażeniem, pracujący w terenie geologowie
29 • 680 «971 *997 z poprzednich pokoleń, zdołali szybko, ale i do­
30 • 706 *978 * 998 kładnie przebadać wielkie obszary nasze] kuli
31 • 730 •9 8 3 *999
32 • 753 9987 ziemskiej.
33 • 774 *990 ★ ★ ★
34 • 795 *993
35 •814 9994 Ukoronowaniem cyklu „Badamy minerały'’ bę­
36 •8 3 2 *996 dzie Wielki Konkurs. Ma on polegać na zanalizo­
37 •8 4 8 *997 waniu i zidentyfikowaniu poznanymi metodami 3
38 •8 6 4 9998
39 •8 7 8 9998 fi Rys. 1
40 • 891 *999

i wielkości te widzimy w tabelce. Są one większe

niż można by przypuszczać. Na przykład przy 11
osobach prawdopodobieństwo, że co najmniej
dwie mają urodziny w odstępie tygodnia jest
0,922, a więc bardzo wysokie.
Michał Szurek

89

minerałów, które wyślemy naszym Czytelnikom.
Szczegółowe instrukcje podamy w numerze listo­
padowym.
A kto może wziąć udział w tym konkursie?
Każdy, kto po ukazaniu się nr 11/87 „MT” do
1 II 88 r. nadeśle pod adresem:
Redakcja ,,Młodego Technika”
Konkurs MINERAŁY
skr. poczt. 380, 00-650 WAtrszawa
zaadresowaną do siebie kopertę ze znaczkiem po­
cztowym za 10 zł. Na zwycięzców już czekają
atrakcyjne nagrody rzeczowe. Jest to sprzęt labo­
ratoryjny, odczynniki i książki. No, ale do rzeczy,
Co to są minerały?
- Złoto też jest minerałem ?- może paść pytanie.
Oczywiście. Pokłady złotonośnych piasków po­
wstawały w wyniku wietrzenia skał. Woda wypłu­
kiwała i unosiła lżejsze ziarenka skalne, a grudlti
ciężkiego złota gromadziły się powoli na dnie
strumieni. A więc, jak widzimy, także warstwy
piasków zawierających złoto uformowały się
w wyniku procesów geologicznych. Podobnie po
odparowaniu wody morskiej powstały pokłady
soli. Tak więc do rodziny minerałów należą wszys­
tkie pokłady soli, rud metali, ale również glina,
piasek i wszelkie kamienie. Odpowiedź na pyta­
nie, czym są minerały, możemy ująć jeszcze
inaczej.
Skorupa ziemska zbudowana jest z mas skal­
nych np. Tatry Wysokie i Karkonosze - z granitów,
wzgórza rozciągające się między Krakowem
a Częstochową - z wapieni, najwyższe części Ły­
sogór - z kwarcytów, a rozległe równiny Mazow­
sza i Kujaw utworzone są głównie z glin, piasków
i żwirów. Są to wszystko skały. Jedne z nich są lite
i wytrzymałe jak granit, inne plastyczne jak gliny.
Strefa redukująca
o 7
Rys. 4
Zaś jeszcze inne sypkie, jak piaski i żwiry. Wszyst­
kie jednak mają wspólne pochodzenie. Wich skład
wchodzą różnorakie minerały, które najczęściej
tworzą strukturę krystaliczną. I tak np. w granicie
mamy ziarna trzech minerałów: kwarcu, skalenia
i miki.
W budowie skorupy ziemskiej bierze udział
około 2000 minerałów tworzących parę tysięcy
odmian. Większość z nich występuje w małych
ilościach. Pokaźna część minerałów znajduje
praktyczne zastosowanie i stanowi niezastąpiony
fundament współczesnej techniki. Cała produkcja
hutnicza, odlewnicza, ceramiczna, szklarska, ma­
teriałów ogniotrwałych, budowlanych materia­
łów wiążących, a także znaczna część produkcji
chemicznej, mechaniki precyzyjnej i elektroniki
czy farmacji, oparta jest na wykorzystywaniu fi­
zycznych lub chemicznych właściwości surowców
mineralnych,
Jak badamy minerały?
Pomijamy oczywiście precyzyjne analizy in­
strumentalne lub klasyczne badania, jakie da się
przeprowadzić tylko w dobrze wyposażonym la­
boratorium. W warunkach polowych, które właś­
nie jak ulał pasują do naszych skromnych możli­
wości amatorskich, niezastąpione stają się stare,
bo liczące już kilkaset lat, proste metody termicz­
ne. Polegają one na badaniu:
- temperatury topienia minerału,
- zabarwienia płomienia przez minerał,
- zachowania się minerału podczas prażenia
bez dostępu powietrza,
- zachowania się minerału podczas prażenia
z dużym dostępem powietrza,
a dalej na:
- analizie dmuchawkowej, która obejmuje:
a) wytapianie metalicznych kulek,
b) badania nalotów na węglu
c) badania nalotów na płytce gipsowej,
d) barwienie przez badany minerał szkliw bo­
raksowych i fosforanowych.
A więc, jak widzimy, będą to metody czysto
termiczne, a nie klasyczne reakcje analityczne
mokre. Pomimo to baczny obserwator już po wy­
konaniu 2-3 badań termicznych potrafi wykryć
w badanym minerale pierwiastki metaliczne
i wiele pospolitych anionów.
O płomieniu i dmuchawce
Ponieważ do przeprowadzenia wymienionych
badań konieczne nam będzie sprawne posługiwa­
nie się dmuchawką, zaczniemy więc od jej pozna­
nia. Otóż zwykła dmuchawka, jest to niewielka
zgięta rurka metalowa, długości 20-26 cm (rys. 1),
zaopatrzona na jednym końcu w ustnik, a na
drugim zakończona otworkiem średnicy około

S topień Barwa M inerał
to p nien ia
1 Poniżel czerw onego żaru A htym onit
2 Początek czerw onego żaru C halkopiryt
3 C zerw ony żar Granat
(A im andyn)
4 2ółto po m a ra ń czo w y żar A ktyn o lit
5 P oczątek bia łe g o żaru O rtok!a 2
6 B iały żar Brązyt
7 ś w ie c ą c y biały żar Kwarc
0,5 mm (rys. IB). Precyzyjniej wykonane dmu­
chawki (rys. 1A) mają zbiorniczek do zatrzymywa­
nia kropelek śliny, wydostających się wraz z po­
wietrzem wydmuchiwanym z ust.
Drugim narzędziem niezbędnym do analizy
dmuchawkowej jest źródło płomienia, a więc lam­
pka spirytusowa, świeca, palnik karbidowy, pal­
nik gazowy itp. Dalsze wyposażenie to niewielki
moździerzyk porcelanowy i drucik platynowy.
Pamiętajmy, że znajomość właściwości budowy
płomienia np. świecy, lampki spirytusowej czy
palnika gazowego decyduje o prawidłowości wy­
ników analizy dmuchawkowej i jest podstawą do
wyciągania właściwych wniosków z dokonanych
czynności. * towaną perłę poddajemy działaniu skierowanego
I tak np. płomień palnika Bunsena składa się
z dwóch części: utleniającej i redukującej (rys. 2).
Najwyższą temperaturę ma płomień w pobliżu
górnego końca części redukującej. Jeżeli na pło­
mień z palnika gazowego, lampki spirytusowej lub
świecy będziemy działali silnym strumieniem po­
wietrza skierowanym z dmuchawki, to możemy
wydłużyć go w niemal poziomy, ostry, podwójny
stożek-języczek, składający się z dwóch części:
niebieskiej - wewnętrznej i bezbarwnej - zewnę­
trznej. Niebieska część płomienia działa reduku-
jąco, a więc odbiera tlen z ogrzewanych nim
związków, natomiast część bezbarwna działa
utleniająco, czyli utlenia ogrzewaną substancję.
Stąd zależnie od sposobów wprowadzania powie­
trza, możemy regulować właściwości naszego pło­
mienia (rys. 3). Umiejętność dobrego dmuchania
polega na długotrwałym podtrzymywaniu dwois­
tego płomienia i jednocześnie na sprawnym wyko­
rzystywaniu różnego charakteru chemicznego obu
jego części. Przy pracy oddychamy nosem, wzdę­
tymi zaś policzkami regulujemy trwałość i równo­
mierność kierowanego do dmuchawki strumienia
powietrza.
Naukę posługiwania się dmuchawką przepro­
wadzimy na tzw. perle boraksowej. Do tego celu
P rzybli­
żony
S p o só b zachow ania
pu n ki
525* Łatw o to p liw y w płom ieniu św iecy lub w rurce zam kniętej.
800* Trudno topliw y w płom ieniu św iecy lub w rurce zamkniętej.
Małe okruchy łatw o to p ią się w pło m ien iu palnika B u n se ­
na.
1050* N le to p llw y w płom ieniu św iecy, w rurce zam kniętej, a także
w pło m ien iu palnika Bunsena. T opi się w płom ieniu d m u ­
chaw ki.
1200* O strokraw ędziste drzazgi łatw o o b ła p ia j się w pło m ien iu
dm uchaw ki.
1300* Kraw ędzie o kru ch ó w i trud n o ścią datą się ob tap ia ć w p ło ­
m ieniu dm uchaw ki.
1400* N ie to p liw y w pło m ien iu d m uchaw ki M ożna o sią g n ą ć n ie ­
znaczne zaokrąglenie kraw ędzi o kru ch ó w
1700* N ie to p liw y w p łom ieniu dm uchaw ki.
potrzebny nam będzie drucik platynowy oraz od­
robina boraksu [Na2B40 7 -10H2O). Drucik platy­
nowy jest to 4-5 cm długości cienki pręcik platy­
nowy, wtopiony jednym końcem w bagietkę szkla­
ną (rys. 4). Druciki takie są do nabycia w sklepach
ze sprzętem laboratoryjnym. Na końcu drucika
platynowego zaginamy maleńkie uszko. Boraks,
w celu odwodnienia, ogrzewamy na kawałku bla­
szki, Teraz w uszku drucika umieszczamy kawałe­
czek odwodnionego boraksu i ogrzewamy go
w płomieniu, Po chwili boraks się stopi, tworząc
przejrzystą kuleczkę, zwaną p e r ł ą b o r a k s o -
w ą . Gorącą, stopioną perełkę dotykamy do spro­
szkowanej soli molibdenu, np. MoS. Tak przygo­
przez dmuchawkę płomienia redukującego (we­
wnętrznego, niebieskiego) aż do uzyskania ściem­
nienia lub nawet zupełnego sczernienia perły.
Ściemnioną, prawie czarną, perłę przesuwamy
następnie do utleniającej części płomienia ufor­
mowanego przez dmuchawkę (to jest zewnętrznej,
bezbarwnej), gdzie powstały uprzednio czarny
M02 Ą, utlenia się teraz do MoO 3, który nie barwi
perły boraksowej. To kontrastowe odbarwienie
jest najlepszym sprawdzianem prawidłowości na­
szego postępowania.
Badanie temperatury topienia
Teraz poznamy prostą metodę pozwalającą na
zakwalifikowanie, do jakiej grupy temperatury
topienia należy badany minerał. W tym celu ujmu­
jemy go w wąskie szczypce lub pęsetę, wprowa­
dzamy do świecącej części palnika gazowego lub
też świecącego płomienia dmuchawki i bacznie
obserwujemy. Stopień bądź punkt topienia ozna­
czamy na podstawie zachowania się każdego mi­
nerału i porównaniu tego zachowania z tabelą.
Tabela ta została opracowana przez dwu uczo­
nych: Bunsena i Kobella i podaje podział wszyst­
kich minerałów na 7 grup uszeregowanych według
temperatury topienia, stefan Sakow ski
91

WYWOŁYWANIE BARWNYCH
NEGATYWÓW ORWO
W lutowym numerze,.Młodego Te­
chnika” podaliśmy proces obróbki
diapozytywów ORWOCHROM pro­
dukcji NRD. W sklepach FOTOOP-
TYK1 dostępne są też negatywy tego
samego producenta typu ORWOCO­
LOR NC 19 i NC 21. Czytelnicy
w wielu listach pytają, jak w domo­
wych warunkach można wywołać te
materiały,
Barwne negatywy produkcji
ORWO VEB FILMFABR1K w Wolfen
(NRD) obrabia się w nietypowym
(procesie oznaczonym przez produ­
centa kodem 5168 lub 5168/1. Oba
procesy różnią się temperaturą wy­
woływacza barwnego. Napisałem, iż
ą to procesy nietypowe, ponieważ na
t wiecie jako standard przyjął się pro­
ces KODAKA oznaczony najczęściej
41.
Przebieg procesu (dla obu przy-
>adków) przedstawiony został w ta­
beli 1. Należy zwrócić szczególną
uwagę na małą tolerancję temperatu-
y przy wywoływaniu barwnym. Wy­
nosi ona zaledwie 1/4 °C. Wykrocze-
lie poza tę tólerancję może spowodo­
wać przebarwienie trudne do skory­
gowania w procesie pozytywowym,
Jak utrzymać możliwie stałą tempe­
raturę kąpieli pisaliśmy przy okazji
Tabel* 1.
Przebieg wywoływania barwnych negatywów ORWO - proces ORWO 5168
1 5168/1, (Cżas wywoływania barwnego przy zastosowaniu regeneratora jest
stałym
Symbol
Czynnpść
kąpieli
Wywoływanie barw­
om Orwocolor 14
Przerywanie Orwocotar 37
Płukanie
Wybielanie Orwocolor 55
| dukanie
!Jtrwalanle Orwocolor 71
Płukanie * 6
Kąpiel zwilżająca F 905
Buszeme
omawiania procesów dlapozytowych
ORWO w numerze 2 br. Warto tylko
podkreślić, iż w warunkach amator­
skich najbardziej skuteczne jest sto­
sowanie łaźni wodnej. Daje ona naj­
większą pewność utrzymania stałej
temperatury kąpieli obróbkowej.
Temperatury pozostałych kąpieli,
poza wywoływaniem barwnym, nie
są już tak ograniczone i są możliwe do
uzyskania i utrzymania w warunkach
amatorskich bez większych pro­
blemów.
Wracając do wywoływania barw ­
nego. Jednym ze składników wywo­
ływacza jest substancja o nazwie
handlowej TSS. Jest to siarczan N,N-
-dwuetylo-p-fenyienodwuaminy
substancja organiczna, pierścienio­
wa, która może powodować odczyny
alergiczne zwłaszcza u osób podat­
nych na różnego rodzaju alergie.
W przypadku wystąpienia zaczer­
wienień skóry, podrażnień błon ślu­
zowych itp. trzeba spróbować wywo­
ływać materiały w procesie o niższej
temperaturze wywoływacza (5108)
oraz w rękawiczkach gumowych, aby
ograniczyć kontakt skóry z czynną
substancją wywoływacza. Jeżeli i to
nie odniesie pożądanego skutku z sa­
modzielnej obróbki negatywów bar­
wnych trzeba będzie zrezygnować.
W recepturach podano również
skład regeneratora wywoływacza ba­
rwnego. Po wywołaniu każdego ne­
gatywu do wywoływacza trzeba dolać
50 cm3 regeneratora ORWOCOLOR
14 R do wywoływacza ORWOCOLOR
14. Pozwoli to na zachowanie stałości
parametrów czasowych 1 temperatu­
rowych. W warunkach amatorskich
bardzo często rezygnuje się z zastoso­
wania regeneratora, jako rzeczy
ORWO 5168/1 ORWO 5168
czas temp. czas temp.
(min) •c (min) °C
6-8 24 ± 0.25 8-10 21 ± 0,25
2-5 20-24 2-5 20-24
4 21-24 5 12-21
4 22-24 5 20-52
4 21-24 5 12-21
5 22-24 5 20-22
21-24 15 12-21
0,5 20-24 0.5 20-24
do 40 do 40
komplikującej obróbką i właściwą
raczej dużym laboratoriom profesjo­
nalnym. Wówczas, gdy regeneratora
nie stosujemy, pierwsze dwa negaty­
wy wywołujemy w czasie podanym
w tab. 1., natomiast każdy następny
wywołujemy o 1 minutę dłużej od
poprzedniego. Zostało to przedsta­
wione w tab. 2. Uwaga, podkreślam,
T abtla t.
C zas w yw oływ ania b arw nego p oszczegól­
nych negatyw ów w ów czas, gd y nie stosuje-
my regeneratora O rw oco lo r 14 R
Czas w yw oływ ania (min)
N um er
negatywu
5168 5*68/1
1 i 2 6 -1 0 6~0‘
3 9-11 7 -9
4 10-12 8 -1 0
5 11-13 9-11
0 12-14 10-12
7 13-15 11-13
8 14*10 12-14
iż dotyczy to jedynie przypadku, gdy
nie stosujemy regeneratora. Maksy­
malna liczba obrabianych negaty­
wów, w przypadku zastosowania re­
generatora wynosi 20, natomiast gdy
regenerator nie Jest stosowany, wów­
czas w Jednym komplecie kąpieli
można wywołać tylko 8 negatywów.
Nasz handel zapowiadał pojawie­
nie się w sklepach FOTOOPTYKI go­
towych zestawów do obróbki negaty­
wów ORWO. Jednak dla osób mają­
cych dostęp do chemikaliów podaje­
my składy poszczególnych kąpieli.
Przy ęzym uprzedzamy, że chemika­
lia stosowane do samodzielnego spo­
rządzania roztworów powinny być
bardzo czyste chemicznie. Ponadto
uprzedzam, że najtrudniej będzie,
zdobyć podstawowy składnik wywo­
ływacza barwnego - TSS.
W procesie fabrycznym podano, iż
kąpiel zwilżająca powinna przebie­
gać w roztworze 1:200 płynu ORWO
F 905. Równie dobry jest polski płyn
FOTON AL stosowany również w roz­
cieńczeniu 1:200. W przypadku i jego
braku można w ostateczności zasto­
sować płukanie w wodzie, do której
dodano 2-3 krople szamponu do wło­
sów. Szampon można Btosować tylko
w ostateczności, gdy innej możliwoś­
ci już nie ma.
Również w warunkach domowych
w przerywaczu ORWOCOLOR 37 za­
miast kwasu octowego lodowatego
można zastosować 500 cm3 5% octu
spożywczego albo 250 cma 10% octu
spożywczego. W obu przypadkach
końcowa łączna objętość kąpieli
przerywanej wynosi 1 litr.
S uszcie wywołanych negatywów
powinno się odbywać w temperatu-
 Tabela 1 Skład wywoływacza barwnego i regeneratora Tabela 4. Przerywacz O rw oco lo r 37

S ubstancja M asa
Orwocolor Orwocolor
Substancja
14 14R
O ctan sod o w y bezw odny 15,0 g
Kwas octow y lodow aty 25.0 ml
Calgon 5,0 g 10,0 g
W oda d o o b ję tości k o ń c o ­
Siarczan hydroksyloaminy 0,8 g 1,4 g wej 1000,0 ml

TSS 1,7 g 2,5 g pH 3,9-4,2

Ptrofosforan sodowy bezwodny 14,0 g 5,0 g
Fosforan trójsodowy dwunaatowodny 14,0 g 5,0 g Tabeła 3. W ybielacz O rw oco lo r 55
Bromek potasowy 0,9 g -
S ubstancja Masa
Jodek potasowy (roztwór 0,1%) 5,0 ml -
Woda do objętości końcowej 1000,0 mi 1000,0 ml Ż elazlcyjanek potasow y 40,0 g
B rom ek potasow y 150 g
pH 11,0-11,2 11,7-11,8 Foełoran je d n o so d o w y
bezw odny 25,0 g
W oda do o b ję tości k o ń c o ­
rze nie większej niż 40*C{Przekrocze­ na temat przechowywania barwnych wej 1000,0 ml
nie tej temperatury może doprowa­ negatywów. Obraz barwny utworzo­
dzić do uszkodzenia bardzo wrażli­ ny jest z barwników organicznych, pH 5,0-5,4
wej emulsji fotograficznej. Przy su­ a nie jak to ma miejsce w negatywach
szeniu nie wolno posługiwać się taki­ czarno-białych, z cząsteczek srebra.
mi pomocami jak suszarka do włosów Są one bardzo podatne na blednięcie Tabela fl. Utrwalacz O rw oco lo r 71
czy grzejniki elektryczne. Najlepiej pod wpływem promieniowania ultra­
jest rozwiesić negatyw na sznurku fioletowego. Szczególnie niekorzyst­ S ubstancja Masa
w łazience i tak pozostawić go na całą ne jest pozostawianie negatywów na­
Tiosiarczan so d o w y k rysta ­
noc. rażonych na operację słoneczną. Naj­ liczny 200,0 g
W fotografii barwnej większe zna­ lepiej jest więc przechowywać nega­ W oda d o o b ję to ści kohco
czenie niż w przypadku czarno-białej tywy barwne w zamkniętych albu­ w ei i 1000,0 ml
ma woda stosowana do wykonania mach schowanych w miejscu ciem­
kąpieli. Do wywoływacza barwnego nym. suchym i przewiewnym (np. pH 6,5-7,5
powinna być stosowana woda po co w szafie). Sam negatyw powinien być
najmniej dwukrotnym przegotowa­ wyjmowany tylko w celu jego skopio­
niu. Najlepiej byłoby, gdyby była to wania. Tak przechowywany negatyw stosowania korekcja. Toteż nie wy­
woda destylowana. Natomiast do po­ powinien zachować swoje właści­ starczy opisanie każdej klatki, ale
zostałych kąpieli powinna być stoso­ wości przez długie lata. Pozostawio­ przed przystąpieniem do wykonywa­
wana woda po jednokrotnym goto­ ny na świetle słonecznym wyblaknie nia powiększeń po np. półrocznej
waniu. Do płukania wystarczy zwyk­ bardzo szybko - nawet po kilku przerwie trzeba najpierw sprawdzić,
ła woda z wodociągowej sieci miej­ dniach. Również ze względu na zmia­ czy zapisana korekcja zdjęcia jest je­
skiej. ny zachodzące w emulsji błony barw­ szcze aktualna.
Warto jeszcze napisać dwa słowa nej zmienia się też potrzebna do za­ Paweł Wójcik

Dokończenie ze str. 8 7 powinno zostać załączone zasilanie (kondensatory elektrolityczne jesz­

totliwość odchylania poziomego -
odfiltrowanie zakłóceń) oraz układ lo­
giczny z dwoma przekaźnikami.
Układ ten załącza obwód wyjściowy
(wyłączający telewizor) w chwili zani­
ku napięcia w cewce przy załączonym
zasilaniu telewizora. Jest to niestety
układ dość skomplikowany, lecz
praktycznie zupełnie bezpieczny. Po­
lecamy go doświadczonym elektroni­
kom - amatorom, któny mają ochotę
trochę poeksperymentować. Jeżeli
ktoś uzyaka zadowalające parame­
try układu - radakcja jast gotowa
opublikować opla uriądaenla w dzi a­
ła „Na warsztacie'1.
Bardzo Istotny jest sposób wyłą­
czania odbiornika. Powinno byó to
wyłączenie trwałe, czyli po ponow­
nym włączeniu telewizora do sieci nie
jego układów. Najprostszy układ rea­
lizujący tę funkcję zaproponował Ko­
lega Marek Cieplik - rys. 5. Układ
zabezpieczający steruje stycznikiem
St (lub przekaźnikiem przystosowa­
nym do pracy na 220 V), powodują­
cym po jego załączeniu po prostu
przapałenle bezpiecznika włączone­
go w azereg z zasilaniem telewizora
I układu zabezpieczającego. Ponow­
ne uruchomienie telewizora wymaga
więc zmiany bezpiecznika na
sprawny.
Kilku Kolegów, m. In. Tomasz Mar­
czak, proponowało sprzężenie ukła­
du wykrywającego samozapalenie
z gaśnicą, za pomocą odpowiedniego
elektrozaworu. Rzeczywiście, w nie­
których sytuacjach może to być wska­
zane, jednak należy stosować odpo­
wiednie rodzaje gaśnic. W żadnym
wypadku nie wolno używać wody
cze przez chwilę utrzymują napięcie,
ponadto woda powoduje zniszczenie
układów elektronicznych), na|lepsze
byłyby niewielkie gaśnice halonowe,
skierowane na miejsce najbirdziej
podejrzane o samozapalenie. Można
też zarzucić na odbiornik koc azbes­
towy odcinający dopływ tlenu, ale to
już metoda mniej skuteczna. W każ­
dej jednak sytuacji wydaje tlę wska­
zane uruchomienie odpowiedniego
alarmu, gdyż nigdy nie ma całkowitej
pewności, czy wyłączenie odbiornika
wystarczy do uniknięcia pożaru.
Nagrody otrzymują: Piotr Bzanlman
z Warszawy, Franciszek Kłos z Tych,
Marek Cieplik również z Tych, Jacek
Pławny z Oeleka 1 Marcin Mazurek
z Konstancina,
p r t i a i Klubu Wy M in c ó w
Grzegorz Za lot

93

ROŚLINA A STRES
■Mając w pamięci niedawną, ciężką zimę w całej Euro-
pie, w perspektywie być może suszę i upały lata, należało­
by się zastanowić, jak to się dzieje, że większość roślin
naszego klimatu, a także rośliny zasiedlające obszary
Dalekiej Północy lub tereny półpustynne mogą egzysto­
wać w tak trudnych warunkach siedliskowych. Odpo­
wiedź na to pytanie jest ciekawa głównie dlatego, że
stanowi ona podstawę powodzenia produkcji roślinnej na
tych obszarach kuli ziemskiej, na których czynnikiem
ograniczającym wzrost i rozwój roślin jest zbyt niska lub
zbyt wysoka temperatura, brak lub nadmiar wody, duże
zasolenie itd. W ostatnich latach problem odporności
roślin na stresowe czynniki środowiska nabrał dodatko­
wego znaczenia ze względu na narastające zagrożenie
naturalnego środowiska człowieka ubocznymi skutkami
jego działalności przemysłowej.
Prawidłowy wzrost i rozwój roślin zależy od działania
różnorodnych bodźców środowiskowych. Kiedy więc
można uznać dany czynnik za czynnik stresowy? Jakie są
molekularne, metaboliczne i fizjologiczne przyczyny
uszkodzeń spowodowanych przez różne stresy? Czy w ro­
ślinie istnieją mechanizmy obronne, które zapobiegają
By*. 1
94
skutkom stresu lub je likwidują? Czy roślina może się
przystosować do życia w warunkach stresu? O tych i in­
nych sprawach będzie mowa w cyklu odcinków, z których
pierwszy wprowadzi Czytelnika w sprawy ogólne, będące
podstawą odporności roślin na stresowe czynniki środo­
wiskowe.
Pojęciem „czynnik stresowy’' lub „stres” obejmujemy
te wszystkie czynniki środowiska, których działanie na
organizm roślinny wywołuje ujemne dla niego skutki:
zakłóca wzrost i rozwój roślin, powoduje uszkodzenia
strukturalne, zakłóca prawidłową funkcję komórek, tka­
nek i organów czy też powoduje zaburzenia metaboli­
czne.
Schemat przedstawiony na rys. 1 zapoznaje nas z róż­
nymi rodzajami stresu, mogącymi doprowadzić do ogra­
niczenia możliwości życiowych poszczególnych roślin,
a w skrajnych przypadkach - do całkowitej eliminacji
osobników, populacji, odmian lub gatunków z określo­
nych siedlisk na kuli ziemskiej. Każdy z wymienionych
na schemacie czynników może doprowadzić do ujem­
nych skutków dla organizmu roślinnego, o ile działa on
wystarczająco intensywnie lub wystarczająco długo.
Zmiany te (inaczej odkszałcenia lub nawet uszkodzenia)
mogą mieć charakter pierwotny lub wtórny, bezpośredni
lub pośredni, mogą być odwracalne lub nieodwracalne.
Wzajemne relacje między skutkami stresu przedstawia
schemat (rys. 2). Aby lepiej zrozumieć te relacje, wyjaśni­
my to na przykładzie wpływu wysokiej temperatury na
organizm rośliny.
W pierwszej kolejności może ona doprowadzić do zbyt­
niego odwodnienia tkanek, ponieważ pobieranie wody
nie nadąża za transpiraeję, a więc - wywołać stres wtórny
( d e h y d r a t a c j ę k o m ó r e k ) .i wyzwolić cały ciąg
reakcji spowodowanych odwodnieniem. Jednocześnie,
w wyniku działania wysokiej temperatury mogą nastąpić
odwracalne zmiany aktywności niektórych enzymów
i zmiany własności błon komórkowych, które to zmiany
określamy terminem: p i e r w o t n e u s z k o d z e n i a
1
 Stres pierwotny -Stres wtdrny—
i
Uszkodzenia pierwotne
r
Bezpośrednie odwracalne Bezpośrednie nieodwracalne
T
Pośrednie odwracalne
(metaboliczne)
♦
( strukturajne)
Fbśredme nieodwracalne
( metaboliczne)
By*. 2
o d w r a c a l n e . Te z kolei mogą wywołać zakłócenia
metaboliczne, spowodowane nierównomiernym przy­
spieszeniem niektórych reakcji biochemicznych, katali­
zowanych przez enzymy stymulowane wysoką tempera­
turą. Jeśli stres temperaturowy nie jest zbyt intensywny,
wówczas wszystkie zakłócenia ustępują po ustaniu czyn­
nika stresowego, roślina zaś podejmuje normalne procesy
wzrostowe.
Może się jednak zdarzyć, że wrażliwy na podwyższenie
temperatury osobnik lub gatunek przegrywa (musi ustą­
pić) w konkurencji o światło, wodę lub związki mineralne
z innymi organizmami, mniej wrażliwymi na działanie
wysokiej temperatury i nie wykazującymi przejściowego
zakłócenia wzrostu w okresie stresu.
Zbyt wysoka temperatura może też doprowadzić do
nieodwracalnej denaturacji błon 1 białek w komórce
(uszkodzenia bezpośrednie nieodwra­
c a l n e ) , co może być bezpośrednią przyczyną śmierci
komórki. Taka temperatura musi być więc uważana za
1e t a 1n ą (śmiertelną). Z drugiej strony, długo utrzymu­
jące się zakłócenia metaboliczne, spowodowane działa­
niem wysokiej, choć już nie letalnej temperatury, mogą
prowadzić do poważnych braków niektórych produktów
metabolizmu, w rezultacie czego może zostać zahamowa­
nia synteza np. białek lub kwasów nukleinowych.
Może jednak zaistnieć także sytuacja odwrotna: w wy­
niku zahamowania aktywności np. mltochondriów, zgro­
madzą się w komórce produkty utleniania glukozy. Dal­
sze przemiany tych produktów zachodzą bowiem inaczej
w warunkach stresu, a inaczej w warunkach normalnych.
Prowadzi to do gromadzenia się w komórce związków dla
niej toksycznych, np. etanolu. Także wzmożona hydroliza
białek i zahamowanie ich syntezy w komórkach, w wyni­
ku działania wysokiej temperatury, prowadzi do groma­
dzenia się w nich amoniaku, który również ma działanie
toksyczne. Wszystkie te zaburzenia metaboliczne są
przykładem uszkodzeń p o ś r e d n i c h , n i e o d w r a ­
c a l n y c h , prowadzących do śmierci komórki.
Pośrednie (metaboliczne) uszkodzenia nieodwracalne
mogą również powstawać w wyniku bezpośrednich
uszkodzeń nieodwracalnych, a więc wówczas, gdy np.
nieodwracalna denaturaeja jakiegoś enzymatycznego
białka, wrażliwego na temperaturę, spowoduje trwały
brak produktu reakcji katalizowanej przez ten enzym.
Możliwość egzystencji roślin w określonym siedlisku,
powodzenie ich rozwoju osobniczego i wydawanie po­
tomstwa zależą od tego, w jakim stopniu dany organizm
Uszkodzenia wtdrne
Śmierć komórki
jest dostosowany do funkcjonowania w konkretnych wa­
runkach środowiskowych, innymi słowy - od tego, czy
i w jakim stopniu wykazuje odporność na panujące w śro­
dowisku stresy.
O odporności roślin na określony stres decydują nastę­
pujące trzy elementy :
1) Własności organizmu, tzn. podatność lub wytrzyma­
łość jego struktur na działanie stresu. Właściwości te
wynikają z programu genetycznego, realizowanego właś­
nie przez poszczególne komórki wchodzące w skład tka­
nek i organów roślin. Mogą więc ulegać zmianom w zależ­
ności od etapu rozwojowego tkanki lub od organizmu. Na
przykład, inną odporność na odwodnienie będą wykazy­
wać młode tkanki, intensywnie powiększające swoje roz­
miary, a inną - komórki zarodków w powietrznie suchych
nasionach ( k ó m ó r k i m e r y s t e m a t y c z n e ) lub
tkanki starsze, silnie zdrewniałe;
2) Zdolność do reperacji uszkodzeń. Układy biologiczne
różnią się od systemów fizycznych tym, że powstałe
w wyniku zadziałania stresu odkształcenia lub uszkodze­
nia nieodwracalne (plastyczne) mogą zostać zreperowa-
ne, tzn. uszkodzony element komórki, tkanki czy organiz­
mu może zostać zastąpiony innym, nowo wytworzonym
elementem. I tak na przykład, po ustąpieniu stresu może
zostać odtworzona cząsteczka białka, które uległo nieod­
wracalnej denaturacji, w wyniku podziałania zbyt wyso­
kiej temperatury. Tak samo np. z kalusa tworzącego się
wokół rany na pędzie mogą powstać (wyróżnicować się)
nowe elementy przewodzące, które zapewnią ciągłość
transportu wody i asymilatów w obrębie uszkodzonego
organu. Uszkodzenie zaś stresem systemu korzeniowego
może pobudzić wytwarzanie korzeni przybyszowych na
pędzie itd.;
3) Zdolność do adaptacji. W przeciwieństwie do syste­
mów fizycznych, układy biologiczne zdolne są do przy­
stosowywania się do warunków stresowych, tzn. do takiej
przebudowy struktury, która zminimalizuje efekt stresu,
zapewni prawidłowy przebieg podstawowych procesów
metabolicznych l umożliwi wydanie potomstwa. Adapta­
cja może też polegać na takich zmianach własności fizy­
cznych struktur komórkowych, które zwiększą stabil­
ność tych struktur w warunkach stresu i pozwolą na
podjęcie normalnych funkcji po jego ustąpieniu.
O strategiach adaptacyjnych roślin i rodzajach odpor­
ności na różne stresowe czynniki środowiska będzie mo­
wa w następnym odcinku.
Alina Kacperska-Lewak
95
 X’PRESS 16 - NOWA PROPOZYCJA FIRMY SPECTRAVlDEO
Być może już wkrótce w sklepach
CSH pojawi się w sprzedaży nowy
komputer kompatybilny ze standar­
dem IBM PC. Otrzymaliśmy bowiem
informacją, że prowadzone są per­
traktacje z firmą Prosystem GmbH
z Wiednia w sprawie zakupu produ­
kowanych w Hongkongu klonów IBM-
-PC/XT oznaczonych Spectravideo
X’press 16. Firma Prosystem znana
jest już zapewne naszym Czytelnikom
jako dostawca komputerów systemu
MSX dla sklepów CSH.
Konstrukcja ta, zaprezentowana na
pokazie w hotelu „VictoriaM w War­
szawie, na którym obecni byli przed­
stawiciele „M T", reklamowana jest
jako interesująca próba połączenia
profesjonalnych możliwości ofero­
wanych prze2 standard IBM PC, z do­
stępem do świata oprogramowania
komputerów domowych systemu
MSX. Należy tu zaznaczyć, że firmowy
prospekt określa konstrukcję mia­
nem komputera domowego. X'press
16 wyposażony jest w mikroprocesor
8088 pracujący z zegarem o częstotli­
96
nych 5,25 cala dająca pojemność 360
KB. Obok znajduje się miejsce dla
drugiej stacji lub dysku twardego sys­
temu Winchester.
Komputer umieszczony jest w sto­
sunkowo niewielkiej (mniejszej niżty-
powa dla IBM PC) obudowie o wymia­
rach 408 x 300 x 120 mm i posiada
typową klawiaturę IBM PC/XT z 83
klawiszami (w tym 10-klawiszowy
blok numeryczny). Gniazda urządzeń
wejścia-wyjścia dają możliwość pod­
łączenia drukarki (interfejs równole­
gły), myszki, pióra świetlnego i joys­
ticka. Podłączenie monitora zapew­
nia monochromatyczne wyjście ze­
spolonego sygnału wizyjnego oraz
cyf rowe RQBI i analogowe RGB. Pod­
łączenie odbiornika telewizyjnego
pracującego w systemie PAL lub
NTSC jest możliwe przez osobno do­
starczany układ modulatora SVI-814.
Firma oferuje dwie dodatkowe kar­
ty rozszerzające możliwości kompu­
tera. Pierwsza z nich to SVI-811 MSX
Gamę Adapter dająca dostęp do wię­
kszości gier oferowanych dla stan­
dardu MSX. Druga natomiast,
SVI-812, jest wielofunkcyjną kartą da­
jącą użytkownikowi dodatkowe 384
wości 7,44 MHz. Pojemność pamięci KB RAM. interfejs RS 232C oraz bate­
ROM wynosi 8 KB (system) plus 4 KB ryjny zegar czasu rzeczywistego.
(pamięć generatora znaków). Stan­ Komputer ma wbudowany impulsowy
dardowo umieszczono 256 KB RAM, zasilacz z możliwością zainstalowa­
z możliwością rozszerzenia (za po­ nia dodatkowego wentylatora
mocą dodatkowej karty) do 640 KB. SVi-812 zapobiegającego przegrza­
Pamięć ekranu zajmuje 16 KB dla niu przy długotrwałej pracy.
typowej grafiki IBM PC jedno-1 wielo­ Jak twierdzi pan Arnold Sebr z dzia­
barwnej lub 128 KB dla wzbogaconej łu oprogramowania firmy Prosystem,
grafiki o wysokiej rozdzielczości. komputer akceptuje praktycznie sto
Komputer wyposażony został w pro­ procent software'u IBM PC, wliczając
cesor wizyjny ADVP dający rozdziel­ w to programy napisane z pełnym
czość ekranu 256 x 212 punktów wykorzystaniem sprzętowych możli­
z możliwością zastosowania 258 ko­ wości amerykańskiego pierwowzoru:
lorów lub 512 x 212 punktów z 16 np. będący dobrym sprawdzianem
kolorami. Według danych firmowych kompatybilności program Fłight Si­
łatwo można uzyskać animację na mulator, a także bardzo dobre pro­
ekranie, a także łączyć obrazy wyge­ gramy użytkowe dBASE II i III, Word­
nerowane przez adapter graficzny star, GEM i wiele innych. Gdy tylko
Btandardu PC z Innymi obrazami po­ uda nam się zdobyć bardziej szczegó­
chodzącymi od procesora AVDP. łowe informacje, a przede wszystkim
X‘press 16 posiada trzykanałowy przeprowadzić test komputera
układ generatora dźwięku (8 oktaw na X'press 16. zamieścimy na łamach
kanał) z regulacją parametrów ob­ „MT - InforMik1' rzetelną ocenę moż­
wiedni. liwości tej interesującej konstrukcji.
Podstawową pamięcią masową jest
pojedyncza stacje dysków elastycz­ (łn >
 starannie zabezpieczona antykoro­
MERCEDES-BENZ zyjnie.
Wymiary tego pojazdu są typowe
Niewiele jest na świeciefirm moto­ dla terenowych samochodów euro­
ryzacyjnych, które specjalizują się pejskich. Zależnie od wersii wynoszą
w produkcji samochodów osobo­ one: 3945(4395) x 1700 X 1975(2000)
wych wysokiej klasy i jednocześnie mm. Prześwit pod pojazdem jest dla
potrafią wytwarzać doskonałe pojaz­ wszystkich odmian jednakowy i wy­
dy terenowe. Udaje im się jeszcze nosi 215 mm.
zapewnić użytkownikom tych pojaz­ Mercedes jest bez wątpienia nowo­
dów komfort porównywalny do tego, czesnym samochodem terenowym.
jaki gwarantują samochody Świadczy o tym chociażby zastoso­
osobowe. wanie w nim nowoczesnego dwuob-
Skonstruowanie naprawdę dobre­ wodowego układu hamulcowego
go i trwałego samochodu terenowe­ Przednie hamulce są tarczowe, a tyl­
go nie jest wcale łatwe. Przekonały się ne bębnowe. Układ kierowniczy wy­
0 tym dwie firmy. Daimler-Benz i Ste- posażono we wspomaganie, a jego
yr-Daimler-Puch wspólnie opraco­ konstrukcja zapewnia średnicę za­
wując nowoczesny pojazd do jazdy wracania od 11,4 do 12,9 m. zależnie
w każdych warunkach. Duże do­ od długości danej wersji.
świadczenie konstruktorów obu tych Terenowy Mercedes-Benz powsta­
wytwórni pozwoliło jednak stworzyć je we współpracy firm niemieckiej
samochód funkcjonalny, niezawodny i austriackiej. Daimler-Benz wytwarza dach osobowych. Porównywalny jest
1 co najważniejsze o wielu odmia­ silniki i układ napędowy bez skrzyni też komfort jazdy. Trudniej porówny­
nach. Z założenia opracowano bo­ rozdzielczej, którą produkuje Steyr wać ekonomię jazdy. Dla przykładu,
wiem konstrukcję modułową dającą Przygotowywanie ram nośnych, nad­ model 280 GE z nadwoziem zamknię­
wiele wersji tak nadwoziowych, jak wozi oraz montaż całego pojazdu od­ tym, krótkim, który waży 1945 kg. wy­
i różniących się cechami trakcyjnymi. bywają się w zakładach Puch. Stąd posażony w silnik benzynowy 2,8 dm?
Na tych samych liniach produkcyj­ też ten sam pojazd sprzedawany jest spala w mieście 21,3 dm3 benzyny na
nych istnieje możliwość budowy pię­ pod nazwą Mercedes lub Steyr. 100 km. natomiast przy jeżdzte z pręd­
ciu różnych nadwozi o rozstawie osi Na szczególną uwagę zasługuje kością 90 km/h - 13,3 dm*. a przy 120
2400 mm lub 2850 mm. Wymaga to wykończenie tych ciekawych pojaz­ km/h 17,9 dm3 paliwa Jego prędkość
oczywiście dużej dokładności wyko­ dów. Wnętrze w niczym nie odbiega maksymalna wynosi 155 km/h.
nania wytłoczek, zgrzewania i spa­ od tych. jakie spotykamy w samocho­ Jerzy Borkowski
wania.
Do napędu przewidziano jeden
z czterech silników. Dwa z nich to
jednostki wysokoprężne: cztero-
cylindrowa o pojemności 2,4 dm3
i mocy 53 kW oraz pięciocyłindrowa
3,0 dma o mocy 65 kW. Największe
moce zapewniają oczywiście silniki
benzynowe. Pierwszy z nich ma czte­
ry cylindry, pojemność skokową 2,3
dms oraz moc 92 kW. Drugi o mocy
110 kW ma sześć cylindrów, pojem­
ność 2,8 dm3 i wyposażony jest
w układ wtrysku benzyny.
Moment napędowy z silnika prze­
kazywany jest do obu osi kół. Skrzy­
nia biegów połączona jest ze skrzynią
rozdzielczą krótkim wałem. Tuż obok
tej drugiej znajduje się dwustopniowy
reduktor z przełożeniem terenowym
2,14. Włączenie tego przełożenia oraz
napędu kół przednich odbywa się
przy użyciu jednej dodatkowej
dźwigni.
Konstrukcję terenowego Mercede­
sa można uznać za klasyczną. Zarów­
no koła przednie jak i tylne zawieszo­
ne są zależnie. Oba mosty napędowe
resorowane-są przy użyciu sprężyn
śrubowych. Oba mechanizmy różni­
cowe tych mostów mają też ręcznie
sterowane urządzenia blokujące.
Konstrukcję nośną pojazdu stanowi
rama wykonana z profili zamkniętych.