Wisły w obrębie Królestwa
skanalizo­
LIPIEC 18H7 R.
Lokomotywa jako
higrometr
Pewien obserwator an­
gielski zwraca uwagę, że
sposób rozchodzenia się
w powietrzu pary, ucho­
dzącej z lokomotywy, sta­
nowić może wskazówkę
stanu wilgotności atmosfe­
ry. Jeżeli para pozostaje za­
wieszoną w powietrzu, jak­
by się wahała czy ma opaść
czy też się utrzymać, po­
wietrze jest w stanie bli­
skim nasycenia. Jeżeli na­
tomiast niknie prędko, jak­
by połknięta, czas jest su­
chy i nie zachodzi prawdo­
podobieństwo deszczu.
Podczas gorącego dnia let­
niego obserwator ten wi­
dział pociąg osobowy pę­
dzony po pochyłości w górę
pełnem ciśnieniem, a pomi­
mo to nie dający ani śladów
pary. W innych razach, wa­
chlarz pary dochodzi 3 i 4
metrów długości, a w czasie
bardzo wilgotnym ciągnie
się daleko poza pociągiem.
Tani ten higrometr przy­
datny być może dla rolni­
ków mieszkających w są­
siedztwie dróg żelaznych,
a czytelnicy nasi, mający po
temu sposobność, zechcą
może sprawdzić wiarygod­
ność tych, prawdopodob­
nych zresztą spostrzeżeń.
„Wszechświat”
3 lipca 1887 r.
Komunikacye wodne...
... wogóle oddawna u nas
zaniedbane, coraz więcej
zaczynają zwracać uwagi
Na całej prawie długości
Przed laty p. H.
Kongresowego, kursują
statki parowe. W Warsza­
wie rywalizują dwa przed­
siębiorstwa żeglugi paro­
wej, z wygodą publiczności.
Żegluga parowa pokazała
się już na Narwi, i z War­
szawy do Pułtuska najwy­
godniej teraz dostać się wo­
dą. W sferach ziemian Nad­
goplańskich powstał pro­
jekt zbudowania parostat­
ku dla żeglugi pośród sta­
rych siedzib Popielów
i Piastów. Wreszcie w Gali-
cyi ukonstytuowała się
wielka spółka żeglugi paro­
wej po Dniestrze.
,,Gazeta Rolnicza
8 lipca 1887 r.
Jazda na welocypedzie
Francuz Baby przebył
przestrzeń z Paryża do
Wiednia na welccypedzie
w 7 dniach 4 godzinach i 50
minutach. O czemś podob-
nem milczą dotychczas
kroniki. Jak wiadomo prze­
był konno przestrzeń tę po­
rucznik austryaeki Zubo­
wicz w 14 dniach i 22 godzi­
nach, zatem potrzebował
drugie tyle czasu, co welo-
cypedysta. Z powrotem do
Pau Francyi udał się p. Ba­
by w zeszły piątek także na
weJocypedzie, Jeden z mło­
dych rodaków naszych p.
Cz. przebył w roku zeszłym
w czterech dniach na bicy­
klu (dwókolny welocyped),
podróż z Poznania do Gra-
cu w Styiyi.
„Czas”
9 lipca 1887 r.
Kanalizacya
R.S. Lindley usunął się
od kierunku nad robotami
kanalizacyjnemi w War­
szawie; Zastąpił go budow­
niczy p. Hóhman, prowa­
dzący roboty wodociągowe.
wał część Berlina.
„Kraj”
10 lipca 1887 r
Błękitne zabarwienie
żelaza...
...można otrzymywać
w następujący sposób. Ros*
puszcza się w litrze wody
140 gramów podsiarczanu
sodu, a w drugim litrze 35
gramów octanu ołowiu;
mięszaninę obu tych roz­
tworów doprowadza się do
wrzenia i zanurza w niej
żelazo, które zyskuje wtedy
zabarwienie podobne do te­
go, jakie się otrzymuje
przez odkartowywanie.
.. Wszechświat"
10 lipca 1887 r.
Bruk
Ze wszystkich bruków,
jakich dotąd używano -
z niewielką, przyznać trze­
ba, korzyścią, najpraktycz­
niejszym okazał się zapro­
wadzony niedawno w Pesz­
cie. Jest on pomysłu inży­
niera Gouvy'ego; składa się
z kamienia sztucznego,
zwanego ..Keramitem”,
fabrykowanego na Wę­
grzech, a stawiającego ciś­
nieniu opór silniejszy od
granitu. Nie znamy składu
tego produktu i nie możemy
wiedzieć, czy posiada on
warunki dogodne dla jego
rozpowszechnienia, wsze­
lako Gouvy zapewnia, że
pod względem hygienicz-
nym żaden bruk nie może
konkurować z keramitem.
Dla zabrukowania dane­
go miejsca potrzeba pokryć
je przedewszystkiem ka­
mieniami polnemi, nastę­
pnie nałożyć warstwę pia­
sku, po zalaniu poprzed-
oiem szpar cementem, a po­
tem dopiero brukować ke­
ramitem, zalewając spoje­
nia mieszaniną smoły z wę­
glem rozgrzanym, smołą
zwyczajną i piaskiem. Bruk
taki posiada wszelkie zale­
ty asfaltu, a niema żadnej
z jego przywar, gdyż jest
ślizkim i lepiej opiera się
naciskowi wielkich cię­
żarów.
„Bluszcz”
13 lipca 1887 r.
Tlen w stanie stałym
Wiadomo, że zdołano gaz
tlenu skroplić, lecz dotąd
nie otrzymano go w stanie
stałym. Obecnie dokonał
tego profesor Dewar.
W tym celu przeprowadzał
on tlen płynny do naczynia,
w którem próżnia wytwa­
rzała się cząstkowo. Nie­
zmiernie szybkie pochłony-
wanie ciepła przez jedną
część płynu, sprowadza
przejście w stan stały dru­
giej jego części. Tlen przyj­
muje wówczas „postać
śniegu”, temperatura jego
obniżoną zostaje do 200
stopni Cels. poniżej zera.
Pozyskany tlen w większej
ilości pozwoli chemikom
zbadać jego własności fizy­
czne w najniższych tempe­
raturach.
„Bluszcz”
13 lipca 1887 r.
Zegar
W Genewie słynącej
z wyrobu doskonałych ze­
garków. dopięto jednak
obecnie celu. Wyrabiają
dziś tam wahadło kompen­
sacyjne, na które nie od­
działywa wcale magne­
tyzm.
Zegarek zaopatrzony
w wahadło tej konstrukcji
i w spiralną z palladium,
poddany wpływowi silnego
elektro-magnesu. zatrzy­
muje się wprawdzie bez­
zwłocznie, lecz, jak tylko
oddalimy się od niego, od­
zyskuje swój bieg normal­
ny Zegarek zwykły w tych
warunkach przestałby cho­
dzić, a gdyby jego sprężyny
zatrzymały nawet pewną
cząstkę siły, to chodziłby
całkiem fantastycznie.
„Bluszcz”
20 lipca 1887 r.
Zebrała:
Jadwiga Orzechowska
 P O P U L A R N Y M A G A Z Y N
n a u k o w o - t e c h n i c z n y m m m te

Nr 7 { 463 ) L ł p l a c 1987 R o c z n i k X X X V I I I

Już po raz trzeci przedstawiciel r,MT” odwiedził hanower­

skie targi CeBIT, wielką imprezę handlową pokazującą
wszystko to, co nowe w technice komputerowej. W arty­
kule rozpoczynającym się na stronie 18 przedstawiamy
obszerną relację z CeBIT ‘87, a w niej nowości ze świata
komputerów klasy IBM PC, zastosowania komputerów
w systemach projektowania i zarządzania produkcją,
a także tworzenia sieci informatycznych.

Kolejne Międzynarodowe Targi Lipskie są doskonałym

pretekstem do zaprezentowania najnowszych osiągnięć
technicznych naszych zachodnich sąsiadów. Tym razem
skupimy się głównie na wyrobach przemysłu maszynowe­
go. Naszą relację z wiosennych targów AD 1987 zamiesz­
czamy na s, 28.

Największym skarbem ludzkości jest przyroda. Rośliny

dostarczają człowiekowi wielu surowców spożywczych
i technicznych. Stanowią też podstawę istnienia zwierząt.
Nie zadawajmy gwałtu, a żyjmy BLfŻEJ PR ZY R O D Y - tak
też zatytułowany jest artykuł Wałentyny Mioduszewskiej,
który polecamy naszym Czytelnikom (s. 39).

Nasza okładka: Tatry - widok z Głodówki. Czy jeszcze

długo będziemy mogli podziwiać taki widok i oddychać
świeżym powietrzem?
 S P IS T R E ŚC I
Artykuły: C H R O Ń M Y T A TRY-Zbigniew Krzan, Leon Niedzielski............................................. 6
C EBIT 87 -Z A S T Ó J W ELEKTRO N IC E CZY... POSTĘPU CIĄG D A LSZ Y ? - Bogumił Lotaz . . 18
DETEKTORY PROM IENIOW ANIA PO DCZERW O NEG O - Andrzej M a c ia k ...................... 22
GIGANTYCZNE ATOM Y {I)- Krzysztof E rn st........................................................... 32
BLIŻEJ PRZYRO DY-W alentyna M io d u sz e w sk a .................................................... 39
Felieton: KOŁA CZY NO G I? -Jarcy K la w iń a k i..................................... 3
Opowiadanie: T E R M IT IE R A - Mirosław P. J a b ło ń s k i.................................................................. 49
Na warsztacie: PR O ST E UKŁADY ELEKTRONICZNE: U N IW ERSALN Y W ZM ACNIACZ TRANZYSTOROW Y -
Dariusz P ollńskl............................................................................................. 55
AUTO M ATYCZNE AKW ARIUM - Dariusz W y so cza ń sk l............................................. 59
N AJM NIEJSZY SA M O C H Ó D O SO BO W Y - (jp)........................................................ 64
ROZW IĄZANIE KO N KU RSÓ W DLA M AJSTERKOW ICZÓW -IN FO R M A T Y KÓ W ~(gz)......... 65
ZASŁON K A - O p ) ........................................................................................... 53
Działy: CIEKAW E K SIĄŻKI............................................................................................ 4
PO ZNAJEM Y SP R Z ĘT INFORMATYCZNY: DRUKARKA STAR SG-10 I SG-15 - Roland
W a cław e k.................................. 5
NOW E I N A J N O W S Z E ...................................................................................... 20
LOKO M O TYW Y PO LSKIC H SZLAKÓW: PAROW ÓZ OK 1 - Andrzej P a s z k ę .................... 70
PO ZN AJEM Y SAM O CH O DY: WAZ -2108 SA M ARA-Zdzisław Podbielskl...................... 72
FOTOPORADY: W YW OŁYW ACZ CZTERO RO ZTW O RO W Y-Paw eł W ó jc ik .................... 74
FOTONOW OŚCI: CORAZ S Z Y B C IE J -P a w e łW ó jc ik .................... 74
C H EM IA NA CO DZIEŃ: BADA M Y M IN ER AŁY (II)-Stefan S ę k o w s k i............................. 76
P O M Y S Ł Y GENIALNE, ZW ARIOW ANE I TAKIE S O B I E ............................................. 78
KATEDRA FIZYKI: RZĘDO N Y W SUBSTAN CJI B E T A -A d a m M, Grzymała, Andrzej Olszew­
ski . . . . . . ............................................................................................... 82
RO-MA: XX K O N G R E S UNII M ATEM ATYCZNEJ -M ich ał Szu re k .................................. 83
LOTY KOSM ICZNE: PR2ED P R E M IE R Ą -J a c e k Nowicki, Krzysztof Zięclna.................... B4
FIZYKA Z M YSZKĄ: CZY OKO WIDZI PO PRAW N IE? -Tadeusz Rzepecki......................... 87
HISTORIA SIĘ NIE POWTARZA: W IELKIE STU LECIE -H enryk H o lle n d e r...................... 88
GRY Z GŁOWĄ; KO N KU RS Z HACZYKIEM; ROZWIĄZANIE KO N KU RSU Z NR. 10/86 - Jacek
Ciesielski .................................................................................................. 90
NAUKA i TECHNIKA NA ZNACZKACH POCZTOWYCH: W ARSZAW SKIE TOW ARZYSTW O
CYKLISTÓW ; ZNACZKI DO AUTOMATÓW - ROZWIĄZANIE KONKU RSU „NIE TYLKO DLA
F IL A T E L IS T Ó W ''-J a n Barczyk........................................................................... 91
INFORMtK a, b, c: K U R S JĘ2YKA PA SC A L (17) - Roland W a c ła w e k ............................. 92
ASTR O N O M IA DLA W SZYSTKICH: W AKACYJNE REM AN EN TY - Marek T, Szczepański . . . 94
Różne: NOW Y DATA R E C O R D E R Z LU BARTO W A-G rzegorz Z a l o t ........................................ 19
ŻAGLE DLA W IN D S U R F IN G U -(j).................................................... 27
W IO SEN N E TARG! L IP S K IE -(jk )........................................................................ 28
C H O RZ O W SKA KO LEJKA-Krzysztof S o id a ........................................................... 46
NOW E EU R O P EJSK IE A E R O B U S Y - ( j ) ............................................................... 93
Na okładce: W IDOK Z GŁODÓW KI NA T A T R Y ................................................. ........................ I
SĘDZIW Y T E C H N IK .................................................................................... .. . II
M ITSU BISH I P A JE R O -Je rzy Borkow ski............................................................... HI, IV
Numer ilustrowali: Jerzy Flisak. Przemysław Wożniak
Fotografie w numerze: A. Chlebióskl, DaD, „DanffosJournar, ,,Du P o n t",,,Hobby", „Inter Nationes", W.P. Jabłoński, KLM, LUFTHANSA, A.
Maciak, M. Moczulski, „National Geografie", NASA, RFT, W. Slarzewski. K. Soida, SU LZER, TAKRAF, J. Trzlonka, UNITRA-Lubartów,
„Węgierskie Now ości", WMW, G. Zalot, ie zbiorów redakcji.

„Młodego Technika" wydeje Inatytut Wydawniczy „Nasza Księgarnia"

Rad a Redakcyjna: doc. dr Zygmunt Dąbrowski. Ini. Jerzy Jasiuk, dr Zygmunt Kalisz, mgr Zbigniew Słowiński, mgr Inż. Jerzy Siek,
dr Zbigniew Płochocki. Piotr Postawka, pro!, dr hab. Andrzej Wróblewski (przewodniczący), mgr Inż. Roland Wacławek, mgr Inż. Grze­
gorz Zalot
Zespół Redakcyjny: Mikołaj Dubrawski (klar. działu tQchn.-organ,). Elżbieta Gaweł (z-ca red. nacz.), Władysław P. Jabłoński (kier.
działu graficznego). Jerzy Klawlńskl (kier. działu łączności z Czytelnikami), Jerzy Pietrzyk (kler. działu twórczości techn.}, Zofia Rokita
(red. działu nauki). Lidia Sadow ska-Sztaga (korekta), Józef Trzionka (red. naczelny).
Stall współpracownicy: Jan Barczyk (znaczki), Jerzy Borkowski (jednoślady), Jacek Ciesielski (Gry z głową), Adam Grzymała, Tadeusz
Rzepecki. Andrzej Olszewski (fizyka), Henryk Hollender (historia techniki), Eugeniusz Koczorowski (technika morska), Marek Moczulski
(kolejnictwo', Jacek Nowicki, Krzysztof Zięcina (koamonautyka), Jadwiga Orzechowska (Sędziwy Technik). Zdzisław Podblalski (moto­
ryzacja), Stefan Sękow ski (chemia). Marek T, Szczopańaki (astronomia), Michał Szurek (matematyka), Roland Wacławek (informatyka),
Paweł Wójcik (foto), Grzegorz Zalot (Klub Wynalazców, elektronika), Wojciech Żurek (elektronika).

W arunki prenumeraty: ogólnie obowiązujące w kraju. Egzemplarze zamówić można w Centrali Kolportażu Prasy i Wydawnictw ul To­
warowa 28 Warszaw**. Redakcja zastrzega sobie prawo skracania i adiustacji nadesłanych materiałów. Artykułów nie zamówionych
redakcja nie zwraca. Druk: Zakłady Wklęsłodrukowe R SW „Prasa". Zam, 3402, Nakład: 250 315 egz. K-74.
 Znam pewnego człowieka, który po papierosy i gazety jeździ
samochodem. Może nie byłoby w tym nic dziwnego, gdyby nie to, że
kiosk jest oddalony od jego domu o około 100 metrów. Niestety
podczas wykonywania stosownych zakupów nie może zajechać pod
samo „okienko” sprzedawcy i to go martwi...
Analizując to zjawisko dochodzę do wniosku, że antyczny mit
o centaurach dałby się doskonale zmodernizować - jedyną różnicą
byłoby to, że na poziomie pasa tors ludzki przechodziłby w aerody­
namiczną Unię, powiedzmy, porsche ’a czy ferrari zamiast końskiego
korpusu.
Może nie dziwiłoby to nikogo - leniwa natura ludzka jest ponoć
niezmienna - gdyby nie bijące na alarm, statystyki zdrowotne - już
co drugi człowiek w tzw. krajach wysokorozwiniętych jest zagrożo­
ny chorobą serca wynikającą z nieodpowiedniej diety i zbyt małej
ilości ruchu. Mody na jogging czy aerobic nie poprawiły tego stanu.
Co gorsza - specjaliści twierdzą, że osoba, która przez pewien okres
swego życia intensywnie uprawiała sport, a potem gwałtownie
zaprzestała, ma większe jeszcze niż przeciętny człowiek szanse na
nabawienie się choroby serca i układu krążenia.
Być może ktoś zgromi mnie, że młodzieży to nie dotyczy, ho ta
nie jest jeszcze zagrożona sybaiytyzmem wieku dojrzałego. Osobiś­
cie nie byłbym tego taki pewien, zwłaszcza że i oni kiedyś dojrzeją,
a człowiek rozsądny wybiega myślą w przód, przewidując efekty
swego postępowania. Nie myślcie, drodzy Czytelnicy, że sami jes­
teście kowalami swego losu - to byłoby jeszcze nieźle. Niestety
już od dawna badania naukowe dowiodły, żenp. kowalami naszego
zdrowia byli nasi rodzice! Genetycy biją na alarm - współczesna,
medycyna ratująca życie osobnikom słabym i chorym osłabia
jednocześnie materiał genetyczny (tak, tak!) całej ludzkości. Za­
pewne to okrutne, ale kiedyś przyroda dawała szansę przeżycia
tylko jednostkom najsilniejszym, teraz taką szansę otrzymują dzię­
ki nauce prawie wszyscy!
Czy mamy więc jakąś możliwość powstrzymania degradacji ga­
tunku homo sapiens? Czy my, niszczyciele naszej naturalnej kolebki,
mamy szansę powstrzymać zagładę - już nie militarną czy ekologi­
czną, ale genetyczną - ludzkości? Zapewne tak, ale proponowany
w tym celu tzw. higieniczny tryb życia nie budzi naszego entuzjaz­
mu i nie jest w praktyce przestrzegany. A jednak jest to być może
jedyna możliwość byśmy się nie stali zdegenerowanymi mutantami
zależnymi całkowicie od sprawności maszyn zapełniających dla
naszej wygody świat..
Mam propozycję ~ po przeczytaniu tego felietonu przebierz się,
Miły Czytelniku, w skąpy strój sportowy i spojrzyj do dużego lustra
na swoje odbicie, a potem spróbuj uczciwie odpowiedzieć na pyta­
nie: czy człowiek to brzmi rzeczywiście aż tak dumnie jak kiedyś?
JEBZY KLAWIŃSKI

CIEKAWE
KSIĄŻKI
Ma rynku księgarskie
pojawiła się książka K. Bla­
szko wskiego pt. ,tO szla­
chetnych kamieniach”, wy­
dana przez I.W. „Nasza
Księgarnia”, której adresa­
tem jest młodzież. Książka
ta w bardzo szerokim tego
słowa znaczeniu, zgodnie
z brzmieniem tytułu oma­
wia szlachetne kamienie,
porusza więc tematykę
z zakresu krystalografii,
mineralogii oraz wielu za­
gadnień technologii i tech­
niki.
Pierwsze trzy rozdziały
poświęca Autor omówieniu
podstawowych pojęć nie­
zbędnych dla zrozumienia
materiału zawartego w dal­
szej części książki. Głównie
dotyczą one wyjaśnienia is­
toty barwy oraz prawidło­
wości występujących
w kryształach. Często od­
wołując się do podręczni­
ków szkolnych Autor pro­
wadzi zawiły wywód doty­
czący często zjawisk po­
wszechnie znanych, co dzi­
wi o tyle, że np. w rozdziale
VI za powszechnie znaną
przyjmuje zasadę działania
lasera. Tak więc omawiając
historyczny eksperyment
z zastosowaniem camera
obscura, na rysunku 2 po­
daje jej schemat, lecz z pod­
pisem „ciemnia optyczna"
- pojęciem, które w tekście
nie jest stosowane. Podob­
nie zawile jest tłumaczona
powszechnie znana zasada
naczyń połączonych 1to na
przykładzie działania,
praktycznie nie znanej
współczesnej młodzieży,
wodnej wieży ciśnień. Jak
na ironię chochlik drukar­
ski sprawił, że rysunek ze
schematem wieży nie po­
siada podpisu.
Bardzo szeroko jest omó­
wiony problem zjawiska
barwy, zabrakło jednak po­
stawienia przysłowiowej
kropki nad i. Dopiero na
stronie 50 Autor mimocho­
dem stwierdza, że wyjaś­
nienie istoty zabarwienia
wymaga analizy rozmiesz­
czenia i energii elektronów
4
chromoforu w krysztale.
Zważywszy, że obecny pro­
gram nauczania chemii już
w szkole podstawowej,
a następnie klasie II liceum
zawiera elementy mechani­
ki kwantowej, Autor mógł
się pokusić o przedstawie­
nie istoty barwy rezygnując
z pewnych wcześniejszych
wywodów.
Rozdział IV zawiera cie­
kawe propozycje i przepisy
eksperymentów wyhodo­
wania kryształów siarcza­
nu sodu oraz siarczanu
miedziowego. Podano tu
również sposób prowadze­
nia w warunkach domo­
wych, prawie profesjonal­
nej hodowli kryształów.
Dalsza część książki to
ciekawe gawędy o szlachet­
nych kamieniach, sposo­
bach ich syntezy oraz bar­
dzo wielu interesujących
współczesnych zastosowa­
niach w przemyśle, elektro­
nice, nawigacji itd. Każda
z gawęd jest skonstruowa­
na w ten sposób, że przed­
stawia kolejne etapy roz­
woju myśli ludzkiej zwią­
zanej z omawianym tema­
tem. Szczególnie interesu­
jąco omówiono rozwój teo­
rii dotyczącej pochodzenia
tektytów. Ten fragment
książki (rozdziały V-XHI)
jest interesujący i dostarcza
czytelnikowi bardzo wiele
informacji z zakresu nauki,
techniki, lecz również
anegdot i opisu sytuacji,
które składniają do prze­
myśleń. Odczuwa "się
w książce brak indeksu po­
jęć i nazw, których jest bar­
dzo wiele oraz schematów
podziału omawianych ka­
mieni i minerałów. Podob­
nie obok nazwisk obcojęzy­
cznych powinna się znaleźć
ich polska wymowa.
- Poważnym mankamen­
tem jest bardzo duża ilość
błędów we fragmentach
„chemicznych", co szcze­
gólnie niepokoi zważyw­
szy, źe książka jest adreso­
wana do młodzieży. Wię­
kszość błędów wynika ze
stosowania przez Autora
żargonu chemicznego, a in­
ne - jak np. nazwa poiime-
takrylem, wzór tlenku litu
L iĄ czy też określenie że­
lazo trzywartościowe za­
miast trójwartościowe -
jest wynikiem błędów ko-
rektorskich. Najczęściej
popełniane błędy dotyczą
nazewnictwa. Związek
0 wzorze A12Q3 raz jest na­
zywany prawidłowo tlen­
kiem glinu, a innym razem
błędnie tlenkiem alumi­
nium, a nazwa ta w języku
polskim jest stosowana wy­
łącznie do określenia tego
pierwiastka jako tworzywa
technologicznego, co też
raz Autor zacytował
w książce pisząc prawidło­
wo o folii aluminiowej. Po­
dobny problem wyniknął
z bardzo częsl o cytowanym
kwarcem SiOa (wzór ten nie
jest wzorem piasku, jak to
dwukrotnie podaje Autor!).
Nazwa chemiczna tego
związku, zgodnie z zasadą
polskiego nazewnictwa
chemicznego brzmi: dwu­
tlenek krzemu, a nie tlenek
krzemu. Podobne błędy po­
pełnia Autor w przypadku
tlenków metali, co powo­
duje, że tablica na stronie
54 jest zupełnie nieczytel­
na. Również nazwy soli po­
dwójnych podaje się ina­
czej niż to czyni Autor, np.
nie glinokrzemian wapnia
1 germanu lec2 glinokrze­
mian wapniowo-germano-
wy. Wzór chemiczny okre­
śla jedynie skład związku,
lecz nie można twierdzić
(tablica str. 74), że określa
budowę związku, zaś reak­
cję chemiczną opisuje nie
wzór lecz równanie. Ilość
błędów jest tak duża, że na­
leży wyrazić nadzieję, iż
przed kolejnym wydaniem
książka będzie gruntownie
poprawiona.
(P-g)
Książka Pawła Elszteina
„Modelarstwo lotnicze
w Polsce" - Biblioteczka
Skrzydlatej Polski - Wy­
dawnictwa Komunikacji
i Łączności, 1986 r., prze­
czytałem z dużym zaintere­
sowaniem, a nawet nostal­
gią. Wszak opisany w niej p.
Woyna przyjmował mnie
po wojnie do aeroklubu,
znałem też innych modeła-
,rzy, wymienionych w
książce i, jak prawie każdy
człowiek lotnictwa, budo­
wałem we wczesnej mło­
dości modele redukcyjne
zanim dalsze życie poświę­
ciłem samolotom w skali
1:1. Może więc będzie moja
ocena książki p. Elszteina
nieco subiektywna, ale opi­
nia o tej pracy składa się
z samych pochwał. Po
pierwsze - książka jest na­
pisana bardzo rzetelnie
i ciekawie dla wszystkich,
którzy się lotnictwem i mo­
delarstwem Interesują, Ma
tak dobrze wyważony ma­
teriał faktograficzny i
anegdotyczny, że trzyma
czytelnika cały czas w na-
■ięciu. Ponadto zasługą
w w t n .* 4 A
narwnMtt*' ►
Afoctetersfwo toinie**
w Poi nett
Autora jest opublikowanie
nie znanych dotychczas
materiałów z historii lotni­
ctwa, wzbogacenie wiado­
mości o znanym powszech­
nie pionierze lotnictwa
Czesławie Tańskim, poda­
nie dokładnych faktów
z barwnego życia Tytusa
Romtiniego. a także - chy­
ba po raz pierwszy - opisa­
nie faktów z działalności
modelarzy podczas okupa­
cji niemieckiej. Wszystko to
jest poparte unikalnymi,
bardzo ciekawymi fotogra­
fiami i starannymi rysun­
kami. Znając nie od dziś
zaangażowanie Autora
w sprawy modelarstwa jes­
tem przekonany, że z histo­
rii modelarstwa mógłby na­
pisać Autor książkę kilka
razy obszerniejszą; wybór
materiałów uważam jed­
nak za bardzo trafny -
właśnie to, co stanowi treść
omawianej książki jest cie­
kawe, godne przypomnie­
nia, a w dużej mierze stano­
wi dla wielu faktów z dzie­
jów modelarstwa prawdzi­
we „ocalenie od zapom­
nienia”.
(bk) ■

Poznajemy sprzęt
D R U K A R K A STAR SG-10 i SG-15
Japońska firma STAR moża śmiało
uważać się za czołowego dostawcę
drukarek komputerowych do Polski.
Można zaryzykować twierdzenie, że
jej wyroby stanowią dziś najliczniej'
szą grupę urządzeń drukujących,
eksploatowanych w naszym kraju
z mikrokomputerami osobistymi. Swą
pozycję na polskim rynku firma STAR
zawdzięcza jednak bynajmniej nie
nowej rodzinie drukarek, której
przedstawicielem była przedstawiona
przed miesiącem NL-10. Wśród
sprzętu profesjonalnego najpopular­
niejsze są bowiem ciągle drukarki na­
leżące do poprzedniej generacji:
SG-10Xi i SG-15Xi, zgodne ze stan­
dardem IBM. Do tych wersji odnosi
się dalszy tekst.
Z góry trzeba uprzedzić, że obyd­
wie drukarki mają sporo mankamen­
tów i w konfrontacji z podobnej klasy
wyrobami innych firm nie zawsze wy­
padają korzystnie - przynajmniej pod
względem parametrów techniczno-
-eksploatacyjnych. Co zatem zadecy­
dowało o sukcesie tych dwóch druka­
rek w naszych warunkach? Przede
wszystkim dwa szczegóły: bardzo so­
lidna, prawie toporna, fecz wytrzyma­
ła konstrukcja mechaniczna oraz
możliwość stosowania dostępnej
w kraju taśmy barwiącej na szpul­
kach.
Na czołowej płycie obudowy znaj­
dują się przyciski ON/OFF LINĘ, prze­
suwu o linię i wysuwu arkusza, po
prawej stronie pokrętło wałka. Dru­
karki wyposażone są standardowo
w interfejs równoległy Centronics
i pracują z prędkością do 120 zna-
ków/s, z gęstościami 5, 6, 8,5, 10, 12
i 17 znaków na cal, Zestaw znaków
jest zgodny ze standardem IBM (nie
wyłączając znaków graficznych).
Obydwie drukarki różnią się prakty­
cznie tylko szerokością papieru:
SG -10 akceptuje papier szerokości
do 8 cali, SG-15 - do 15. Drukarki
można wyposażyć w nakładany z góry
mechanizm przesuwu papieru ob-
rzeżnie perforowanego (składanki).
Przesuw składanki funkcjonuje nie­
Informatyczny
zawodnie i bez zarzutu. Chociaż dru­
karki mają gumowy wałek umożliwia­
jący także zakładanie pojedynczych
arkuszy papieru, to jednak, z uwagi na
nie dopracowany system zakładania
papieru, w normalnej eksploatacji
czynność ta jest męczarnią.
Obie drukarki należy uznać za bar­
dzo głośne. Winę ponosi tutaj głów­
nie nieszczelna pokrywa. Hałas po­
woduje potężna głowica drukująca,
odznaczająca się jednak w zamian
niezawodnością I znaczną siłą ude­
rzenia. Ponieważ odstęp głowicy od
wałka można nastawiać w dość sze­
rokich granicach, uzyskanie oprócz
oryginału trzech kopii o przyzwoitej
jakości jest zupełnie możliwe.
Przy intensywnej ekspłoatacjitrze-
ba często zmieniać taśmy. Polskie
taśmy do drukarek DZM wymagają
przewinięcia na oryginalne szpulki,
mają gorszą trwałość i mniej delikat­
ną fakturę, co powoduje nieznaczne
pogorszenie jakości druku. Oprócz
tego stosowany w rodzimej taśmie
tusz zanieczyszcza głowicę, która wy­
maga wtedy szczególnie starannej
i częstej pielęgnacji.
„Inteligencja" drukarek jest dość
przeciętna. Akceptują one wszystkie
kody sterujące standardu IBM-GP,
a!e niewiele ponadto. Brak pisma po­
chyłego (kursywy) i trybu korespon­
dencyjnego (NLQ), Istnieje co prawda
możliwość własnego zbioru znaków,
lecz w praktyce raczej trudno ją wyko­
rzystać. Powód? Można zdefiniować
tylko 96 symboli, co odpowiada stan­
dardowemu alfabetowi (inne wersje
pozwalają na 240 znaków). A gdzie
umieścić polskie litery (jest ich w su­
mie 2 x 9 - 1 8 ) ? Ponieważ nie wolno
przełączać w jednej linii wydruku
między zbiorem znaków stałych a de­
finiowanych przez użytkownika, od­
pada też ..sztukowanie” standardo­
wego zbioru znaków.
Reasumując: obydwie drukarki do­
brze nadają się do pracy tam, gdzie
potrzebne są masowe wydruki nie­
zbyt wysokiej klasy; w księgowości
I gospodarce materiałowej, w obli­
czeniach inżynierskich r naukowo-te­
chnicznych, przy pracach programis­
tycznych itd. Za drukarkami przema­
wia wtedy solidność I niezawodność.
Do redagowania korespondencji i in­
nych prac, wymagających pisma
o podwyższonej jakości oraz częste­
go zakładania pojedynczych arkuszy
(np. firmówek), lepiej postarać się
o inną drukarkę.
Roland Wacławek
5
CHROŃMY TATRY
Zbigniew Krzan
W dużym łuku Karpat Tatry stanowią
mały fragment, ale pod wieloma względami
wyjątkowy. W śrpdkowej Europie, między
Alpami i Uralem, jest to jedyne pasmo wy­
sokogórskie. Jego charakterystyczną cechą
jest olbrzymie zróżnicowanie i bogactwo
form przyrody nieożywionej, flory i fauny.
Walory te dostrzeżono już dawno, a od po­
czątku dziewiętnastego stulecia Tatry sta­
wały się przedmiotem rosnącego zaintereso­
wania przyrodników, pisarzy, muzyków, ar­
tystów, turystów itp.
Już w połowie XIX wieku, wraz z lepszym
poznaniem przyrodniczych walorów Tatr
zaczęto zdawać sobie sprawę z faktu, że
istnieje wiele zagrożeń dla tej przyrody i że
konieczna jest jej ochrona. Zaczęto formuło­
wać pierwsze koncepcje ochronne, które
wkrótce przybrały formę starań o utworze­
nie w Tatrach parku narodowego, na wzór
pierwszego w świecie parku Yellowstone,
6
Leon Niedzielski
powstałego w 1872 roku w Stanach Zjedno­
czonych AP, Te długie i żmudne starania
doprowadziły w okresie międzywojennym
do powstania namiastek, a dopiero po II
wrojnie światowej (w 1954 r.) do formalnego
utworzenia na trenie całych Tatr Polskich
Tatrzańskiego Parku Narodowego (TPN).
Rozporządzenie Rady Ministrów powołują­
ce park określiło cel jego istnienia i dzia­
łania, którym, jest ochrona tatrzańskiej przy­
rody jako dobra ogólnonarodowego; określi­
ło też funkcje, jakie park ma spełniać oraz
zasady i zakres udostępniania terenu parku
dla różnych przejawów aktywności czło­
wieka.
Obecny stan przyrody tatrzańskiej jest
wynikiem wielowiekowego oddziaływania
człowieka na pierwotną przyrodę tego tere­
nu. Oddziaływania te były różnorodne, za­
wsze jednak przekształcały ją pod kątem
potrzeb człowieka, Szczególnie duży i nega­
tywny wpływ na przyrodę Tatr miało gómic-
 two i hutnictwo, jakie rozwijało się tutaj na
przestrzeni od XV do XIX wieku. W kopal­
niach, a zwłaszcza w hutach zużywno wtedy
znaczne ilości drewna pozyskiwanego na
miejscu, a więc na terenie obecnego parku
narodowego. Przy braku prac renowacyj­
nych i hodowlanych, a w późniejszym okre­
sie popełnianie poważnych błędów gospo­
darczych w lasach (świerkomania) doprowa­
dziło do znacznego przekształcenia tatrzań­
skich lasów, zwłaszcza zaś jedlin i buczyn
dolnoreglowych. Skutkiem tego obecnie las
‘tatrzański jedynie w małych fragmentach
ma charakter naturalny, natomiast w wię­
kszości tworzą go sztuczne drzewostany
świerkowe. Świerczyny zajmują około 9 ty­
sięcy hektarów, tj. około 78% powierzchni
leśnej parku, a jedliny i buczyny zaledwie Najwyższy w Tatrach wodospad: Wielka Siklawa spada
około 5%, podczas gdy uwzględniając wa­ z wysokości 64 m z Doliny Pięciu Stawów
runki siedliskowe udział świerczyn powi­
nien kształtować się na poziomie około 40%, nych drzewostanów oraz zabiegi chroniące
przy znacznie większym niż obecnie udziale las. Zabezpieczają one drzewostany przed
drzewostanów jodłowych i bukowych. wystąpieniem wielkopowierzchnio wych
Z chwilą objęcia Tatr ochroną w formie szkód ze strony wiatru halnego czy gradacji
parku narodowego zaprzestano prowadze­ komika drukarza i stosowane są na szeroką
nia w tatrzańskich drzewostanach inten­ skalę, często przy zastosowaniu najnow­
sywnej działalności gospodarczej, dając szych technik i naukowo opracowanych me­
możliwość swobodnego działania siłom tod. Dla przykładu: w walce z kornikiem
przyrody. Prowadzone są jedynie ograniczo­ drukarzem stosuje się coroczne rozrzedzanie
ne, wybiórcze zabiegi mające wspomagać jego populacji przy użyciu pułapek tradycyj­
naturalne tendencje rozwojowe poszczegól- nych i fero mono wych. Daje to dobre efekty.
Jeden z najbardziej znanych regionów Tatr - okolice Morskiego Oka. Obszar ten był też przez wiele lat najbardzief
narażony na zniszczenia

Kozica -sym b o l Tatrzańskiego Parku Narodowego
W ostatnich latach nie notowano większych
szkód w drzewostanach.
W świetle przedstawionych wyżej faktów
perspektywy lasów tatrzańskich, jak zresztą
całej przyrody można by ocenić optymisty-
cznie, gdyby nie coraz wyraźniej uwidocz­
niające się, stale wzrastające, globalne za­
grożenie tatrzańskiej przyrody ze strony za­
Ryś schwytany w oklepiec przez kłusownika w 1981 roku
nieczyszczeń atmosfery, wód i gleb. Emisje
przemysłowe, a także lokalne zanieczyszcze­
nia związane ze stosowaniem do opalania
zasiarczonego węgla i dużego ruchu samo­
chodowego w bezpośrednim sąsiedztwie
parku, w sposób ciągły i wybitnie niekorzys­
tny wpływają na środowisko przyrodnicze
TPN. Obecnie coraz więcej ludzi dostrzega
wagę tego problemu. Gęsty smog wiszący
nad Zakopanem głęboko wnika w tatrzań­
skie doliny. Tlenki siarki i azotu przedostają
się na teren parku i opadając w postaci
kwaśnego deszczu powodują nieodwracalne
szkody w roślinności i glebie, w której do­
datkowo kumulują się trujące substancje:
związki ołowiu, cynku, kadmu itp. zagraża­
jąc zwierzętom i ludziom. Rozmiary tych
skażeń są znaczne. Już przed 20 laty badania
prowadzone na Kasprowym Wierchu wyka­
zały, że w ciągu roku opada tam 3,2 kg siarki.
W innych badaniach wykonanych w latach
1982-1983 wykazano, że zawartość ołowiu
w glebach TPN 10 do 60 razy przekracza
przeciętną zawartość tego pierwiastka
w glebach Polski. Wykazano także, że często
woda deszczowa w TPN jest agresywnie
kwaśna (pH od 3 do 4). Szerszych i bardziej
szczegółowych danych o charakterze, roz-
 mieszczeniu i rozmiarach skażeń dostarcza­
ją badania prowadzone od 1985 roku w ra­
mach ogólnopolskiego programu monitorin­
gu technicznego nadzorowanego przez In­
stytut Badawczy Leśnictwa. Wzrastające
skażenie powietrza atmosferycznego gazami
i pyłami prowadzi po pewnym czasie do
wystąpienia kląsk ekologicznych na dużą
skalą, jak to miało niedawno miejsce w Kar­
konoszach, gdzie gwałtownie obumarły zna­
czne obszary leśne. Możliwość ochrony śro­
dowiska przyrodniczego przed zanieczysz­
czeniami powietrza jest tylko jedna - ogra­
niczanie emisji, a następnie całkowite ich
wyeliminowanie.
Znana jest powszechnie niedobra sytuacja Wicfok na Tatry Wysokie - rejon hali Gąsienicowej
odnośnie czystości wód w kraju. Większość
rzek Polski ma wody znacznie zanieczysz­ nych do jego prawidłowego funkcjonowa­
czone, wiele przekształciło się w pozbawione nia. Podstawowym czynnikiem ograniczają­
życia biologicznego kanały ściekowe. Nale­ cym jest możliwość zaopatrzenia w wodę
żałoby się spodziewać, że w górach, u źródeł pitną. Już obecnie miasto odczuwa poważne
rzek, a zwłaszcza w parku narodowym znaj­ niedobory wody, a do roku 2000 wTydajność
dziemy jeszcze potoki z kryształowo czystą wodociągów miejskich powinna prawie
wodą. Tak niestety nie jest. Większość ta­ trzykrotnie wzrosnąć. Sytuacja taka wyma­
trzańskich potoków prowadzi wody będące ga szybkich i skutecznych działań. Jest moż­
w II klasie czystości, a więc zanieczyszczone liwe i w naszym wspólnym interesie, aby
chemicznie i biologicznie. Jedynymi truci­ wody tatrzańskie ponownie stały się czyste.
cielami tych potoków są schroniska i inne Wymaga to jednak wydatkowania poważ­
obiekty turystyczne zlokalizowane na tere­ nych surn na budowę nowoczesnych, wyso-
nie parku. W zdecydowanej większości kowydajnych oczyszczalni ścieków, w które
obiekty te nie mają oczyszczalni ścieków Dolina Pięciu Stawów Polskich
zdolnych do zatrzymania zanieczyszczeń,
a stan techniczny niektórych z tych urządzeń
powoduje, że zamiast oczyszczać dodatkowo
zanieczyszczają one ścieki, które są nastę­
pnie odprowadzane do potoków. Istniejące
w TPN oczyszczalnie ścieków są przestarza­
łe, często nie konserwowane i niedostosowa­
ne do obecnych rozmiarów ruchu turystycz­
nego. Badania prowadzone we wrześniu
1986 roku przez specjalistów z Politechniki
Wrocławskiej wykazały, że wody Białki, By­
strej i niektórych innych potoków tatrzań­
skich oprócz zanieczyszczeń fizykochemicz­
nych zawierały także chorobotwórcze bak­
terie.
Tatry są głównym obszarem zasilania nie
tylko dla wód strefy przypowierzchniowej,
ale i wód artezyjskich niecki podhalańskiej.
Dlatego też dbałość o zachowanie jego cech
naturalnych ma duże znaczenie praktyczne.
Przykładem tego może być Zakopane. Roz­
wój miasta wiąże się nierozerwalnie z po­
trzebą rozbudowy wielu obiektów, koniecz­
 gatunków jest zagrożonych wyginięciem i to
bynajmniej nie z przyczyn naturalnych. Ist­
niejące do dziś kłusownictwo stale ogranicza
pogłowie dzikich zwierząt, a co najgorsze
dotyczy to głównie świstaka - gatunku typo­
wo tatrzańskiego. Poprawie ulega stan po­
głowia kozic. Pojawiają się one ponownie
w swoich dawnych ostojach. Jest to następs­
two ustąpienia konkurencji pokarmowej
i terytorialnej ze strony masowych wypasów
owiec w przeszłości. Zapewne działają tu
i inne czynniki, których bliższe określenie
wymagałoby badań specjalistycznych.
W TPN ścisłą ochroną rezerwatową objęte
jest 47% powierzchni, w tym w całości strefa
ponad górną granicą lasu, a więc biotop
fauny wysokogórskiej. Na terenie tych re­
zerwatów nie prowadzi się żadnych prac,
ruch turystyczny jest ograniczony, toteż
zwierzęta mogą znaleźć tam spokój. Ocena
stanu zwierzyny dokonywana jest corocznie,
również w formie zorganizowanych akcji.
Jedną z nich jest akcja liczenia kozic, zapo­
czątkowana w 1957 roku i prowadzona
wspólnie po polskiej i słowackiej stronie
Tatr. Na podstawie inwentaryzacji z roku
1986 oceniamy, że w Tatrach Polskich bytuje
około 270 kozic i około 150 świstaków, po­
siadamy także informacje na temat liczeb­
ności innych gatunków zwierząt w TPN.
Niektóre z nich jak np. orzeł czy niepylak
apollo, a także wiele gatunków roślin należy
Monokultura świerkowa w Dolinie Olczyskiej do silnie zagrożonych wyginięciem.
Trwałym elementem tatrzańskiej przyro­
dy są polany mające duże walory florystycz-
muszą być wyposażone wszystkie obiekty ne i krajobrazowe. Są to niewątpliwie twory
istniejące na terenie parku. W innym przy­ sztuczne, powstałe wskutek istnienia gospo­
padku obiekty te będą musiały zawiesić lub darki pasterskiej w Tatrach. W przeszłości
znacznie ograniczyć swoją działalność. pasterstwo było jednym z głównych czynni­
Ważne miejsce w działaniach TPN zajmu­ ków zagrażających przyrodzie Tatr, a to ze
je gatunkowa ochrona roślin i zwierząt, względu na jego rozmiary, znacznie przekra­
zwłaszcza tych charakterystycznych dla czające możliwości regeneracji środowiska
Tatr, endemitów tatrzańskich i karpackich przyrodniczego. Olbrzymie połacie lasów re­
oraz gatunków zagrożonych wyginięciem. glowych oraz kosodrzewiny zostały znisz­
Pierwsze działania w tym kierunku podjęte czone dla pozyskania terenów wypasowych.
zostały na długo przed utworzeniem TPN, Ido Także obniżenie na znacznym obszarze gór­
jeszcze w połowie ubiegłego stulecia, kiedy nej granicy lasu jest wynikiem pasterstwa.
to sejm krajowy we Lwowie podjął w 1868 Wypasy w lasach uniemożliwiały odnawia­
roku uchwałę o ochronie kozic i świstaków. nie drzewostanów, a na halach prowadziły
Obecnie, oprócz tych dwóch gatunków wiele do erozji. Tysiące wypasanych owiec stano­
innych zwierząt i roślin podlega ścisłej wiło poważną konkurencję dla dzikich zwie­
ochronie gatunkowej, a na terenie parku rząt, wśród których szerzyły się też choroby
narodowego praktycznie wszystkie rośliny przywlekane przez owce. Ochrona przyrody
i zwierzęta są chronione. Pomimo tego wiele i wypasy na tak dużą skalę wykluczały się

10
wzajemnie, W związku z tym, a także w efek­
cie realizacji obowiązujących aktów praw­
nych w końcu lat siedemdziesiątych pasters­
two w starej formie zostało z terenu TPN
całkowicie wyeliminowane. W 1982 roku,
w odpowiedzi na postulaty organizacji i in­
stytucji społeczno-kulturalnych regionu,
Rada Ministrów wprowadziła zmianę w roz­
porządzeniu o utworzeniu TPN z 1954 roku,
dopuszczającą możliwość prowadzenia na
terenie parku ograniczonego, kulturowego
wypasu owiec i krów. Ideą tego wypasu jest
zachowanie w żywej formie kultury i zwy­
czajów pasterskich przy jednoczesnym peł­
nym zabezpieczeniu interesów ochrony
przyrody. Prowadzony obecnie wypas jest
ograniczony l iczbowo i terytorialnie, a także
wszechstronnie kontrolowany przez kompe­
tentne instytucje. Tatrzański Park Narodo­
wy kontroluje wypas od strony jego wpływu
na środowisko przyrodnicze. Zagadnienia te
są przedmiotem badań prowadzonych na
zlecenie TPN przez zespół specjalistów z Za­
kładu Ochrony Przyrody i Zasobów Natu­
ralnych PAN. Aktualnie wypas prowadzony
jest na wydzielonych polanach śródreglo-
wych w dolinach: Chochołowskiej, Lejowej
i Bystrem, a także na Kopieńcu i Rusinowej
Polanie. Corocznie wypasa się w TPN około
Sm og nad Zakopanem i Podhalem
tysiąca owiec, co według udokumentowa­
nych danych odpowiada rzeczywistym moż­
liwościom wypasowym na terenie naszego
parku.
Nie bez wpływu na środowisko przyrodni­
cze parku pozostaje masowa turystyka
i sport. Nasilenie ruchu turystycznego
ogromnie wzrosło w stosunkowo krótkiej
historii istnienia TPN: od kilkudziesięciu
tysięcy osób w latach pięćdziesiątych do
ponad 3,5 miliona turystów w ostatnich la­
tach. Szkody, jakie w przyrodzie parku wy­
rządza turystyka wynikają w dużej mierze
z jej masowości, ale w znacznej części są
spowodowane niską kulturą uprawiania tu­
rystyki i brakiem zrozumienia dla podsta­
wowych zasad ochrony przyrody. W rezulta­
cie stan większości szlaków turystycznych
jest zły pomimo ciągłych napraw, wydepty­
wane są liczne skróty i obejścia, niszczona
roślinność, niepokojona zwierzyna.
Sztuczne ograniczanie liczby turystów
w parku na drodze administracyjnych za­
rządzeń stoi w sprzeczności z ideą parku
narodowego jako wartości ogólnonarodo­
wej. TPN musi być dostępny dla każdego,
kto chce obcować z tatrzańską przyrodą.
Główny nacisk natomiast powinno się kłaść
 tych dwóch placówek, dużą rolę mogą też
odegrać przewodnicy tatrzańscy poprzez
właściwy komentarz i rzetelne przedstawia­
nie zagadnień ochrony przyrody.
W ostatnim okresie podjęto wiele działań
zmierzających do podniesienia skuteczności
ochrony przyrody Tatrzańskiego Parku Na­
rodowego. Między innymi doprowadzono do
zatwierdzenia Planu Przestrzennego Zago­
spodarowania TPN dającego podstawę
prawną i argumenty w zakresie działań
ochronnych. W samym parku opracowuje się
dokumentację przyrodniczą, a praktyczne
działania ochronne w większym niż kiedy­
kolwiek zakresie oparte są na wynikach na­
ukowych opracowań. W przygotowaniu są
materiały niezbędne do rozpoczęcia starań

„Erozja turystyczna” w rejonie Kasprowego Wierchu

na dydaktykę i propagandę ochrony przyro­

ir
dy w społeczeństwie, kształtowanie właści­
wych postaw wobec problemów parku
i ogólne podnoszenie kultury uprawiania
turystyki. Celowi temu ma służyć między
innymi nowo otwarte Muzeum Przyrodnicze
TPN, w którym w dostępny a jednocześnie
atrakcyjny sposób przedstawiono proble­
matykę parku. Wiele cennych informacji na
temat przyrody Tatr można też znaleźć
w Muzeum Tatrzańskim. Wycieczki zbioro­
we, a także turyści indywidualni powinni
rozpoczynać zwiedzanie Tatr właśnie od
Przepiękny widok - czy jednak dla wszystkich dostępny?

Wiosną na tatrzańskich halach kwitną krokusy

o wpisanie TPN na światową listę rezerwa­

tów biosfery. W najbliższej przyszłości pla­
nuje się zintensyfikowanie działalności pro­
pagandowej przez wydawanie przewodni­
ków, ulotek, informatorów, plakatów itp.
Perspektywy ochrony tatrzańskiej przy­
rody należy w chwili obecnej oceniać
z umiarkowanym optymizmem. Optymizm
ten wynika z dość powszechnego obecnie
spostrzegania wagi zagadnień ochrony śro­
dowiska naturalnego dla dalszego rozwoju
cywilizacyjnego człowieka.
\

12
 zastój w elektronice
czy... p o s t ę p u c i ą g d a l s z y ?
Bogumił Lot&z

Podobnie, jak w roku ubiegłym, od 4 do 11 lazły się w odrębnych halach, zgrupowano

marca br. tereny targowe w Hanowerze goś­
ciły największą na świecie imprezę prezen­
tującą najnowsze osiągnięcia w zakresie te­
chniki biurowej, przetwarzania informacji
oraz telekomunikacji ~ targi CeBIT’87.
W stosunku do roku ubiegłego wprowadzo­
no niewielkie zmiany - od strony organiza­
cyjnej dotyczyły one innego podziału tema­
tycznego pomiędzy halami - był on znacznie
lepiej dostosowany do struktury zaintereso­
wań targowych gości niż przed rokiem.
Przede wszystkim wyodrębniono jedną halę
tylko dla systemów CAD/CAM/CIM, zasto­
sowania mikrokomputerów w innych dzie­
dzinach poza techniką biurową także zna­
też razem urządzenia peryferyjne nieodzow­
ne przy współczesnych systemach kompute­
rowych. Podział taki spowodował, że niektó­
re firmy miały po kilka stanowisk. Wynika to
jednak z szerokiego wachlarza ofert nie­
których koncernów lub firm i pozwalało
zwiedzającym zainteresowanym jedną tylko
tematyką na wybranie jednej względnie
dwóch sąsiadujących ze sobą hal. Okazało
się to bardzo dużym udogodnieniem.
Roczne doświadczenia w prowadzeniu
CeBIT, jako samodzielnej ipriprezy, zaowo­
cowały jednak nie tylko w tym miejscu. Wi­
doczne były także w tradycyjnie już organi­
zowanym obozie komputerowym (Computer

Przykład niewielkiej w pełni automatycznej linii montażowej sterowanej maszynami IBM, kompletującej zestaw lamp
samochodowych. Roboty nie tylko wkładają odpowiednie zespoły w ich miejsce, ale też dokonują automatycznej
kontroli i ewentualnie wymieniają wadliwy zespół (w tym przypadku wadliwą żarówką)

W tym roku pogoda spłatała organizatorom niemałą nie­
spodziankę - na dwa dni przed otwarciem targów nad
Hanowerem przeszła burza śnieżna, parałiżując na kilka­
naście godzin komunikacją miejską. Na zdjęciu sytuacja
po kilku dniach; pokrywa śnieżna na nie odgarniętych
miejscach ma 10 do 15 cm! Było też mroźno - nad ranem
minus 5 i więcej stopni
Camp) i wielu innych miejscach. Nie o tym
jednak chcemy poinformować w tym odcin­
ku relacji z targów (druga część zamieszczo­
na jest w numerze 3 „InforMika” - zawiera
ona szczegółowe informacje na temat urzą­
dzeń komputerowych) - ważniejsze ^est chy­
ba przedstawienie na początku aktualnych
tendencji w rozwoju i zastosowaniu nowo­
czesnej techniki mikrokomputerowej.
Ekspozycja poświęcona zastosowaniu mi­
krokomputerów w automatyzacji prac biu­
rowych wyglądała mniej więcej tak, jak
w latach ubiegłych. Zauważa się w dalszym
ciągu bardzo duży nacisk na jak najszersze
wykorzystanie komputerów do przetwarza­
nia danych i wyręczania pracowników w za­
jęciach określanych ogólnie mianem prac
biurowych. Przeważają zdecydowanie kom­
putery pracujące w systemie MS-DOS,
czyli w większości przypadków zgodne
z IBM PC. Komputery te coraz częściej łączy
się w sieci pozwalające zlecić jednostce cen­
tralnej wykonanie bardziej skomplikowa­
nych prac (przy systemach typu gwiazda)
oraz korzystanie z danych zawartych w pa­
mięci innych jednostek dołączonych do sieci.
Koncepcja ta umożliwia optymalne zorgani­
zowanie prac przy minimalnej konfiguracji
sprzętu, unikamy także niepotrzebnego du­
blowania zbiorów danych i przesyłania in­
formacji między komputerami, co rzecz jas­
na znakomicie usprawnia obieg informacji
w biurach.
Praktycznie biorąc w zakresie automaty­
zacji prac biurowych trudno było doszukać
1A
się na targach jakichś rewelacyjnych nowoś­
ci - prezentowane systemy i koncepcje są
rozwinięciem idei znanych już wcześniej.
Dąży się więc do usprawnienia obiegu da­
nych przez wprowadzanie nowych, wydaj­
niejszych komputerów osobistych, syste­
mów sieci komputerowych, szybszych i cich­
szych urządzeń peryferyjnych (głównie dru­
karek mozaikowych), a także wykorzystanie
oprogramowania lepiej dostosowanego do
potrzeb i możliwości przeciętnego pracow­
nika.
Bardzo znamienny jest fakt, że komputery
klasy IBM PC (określenie to nie jest zbyt
ścisłe, ale można przyjąć, że obejmuje ono
komputery pracujące pod systemem MS
DOS i mające architekturę zbliżoną do IBM
PC) zdecydowanie zapanowały w pracach
biurowych. Dobitną tego ilustracją jest
obecność kilkudziesięciu firm (głównie
z Dalekiego Wschodu) oferujących kompu­
tery zgodne z wzorcem IBM PC (XT, AT) czy
nawet wykorzystujących procesor Intel
80386! Nie dość tego - tak mocno trzymająca
się rynku komputerów domowych firma
ATARI również zaprezentowała komputer
zgodny z IBM PC. Tak więc po Commodore
i Schneiderze, Atari zamknęło już chyba
listę prężniejszych firm znanych z kompu­
terów Home nie posiadających w swojej
ofercie modelu klasy IBM PC.
Najbardziej chyba widoczny postęp w sto­
sunku do ubiegłego roku zauważa się w za­
kresie wykorzystania mikrokomputerów
w sferze projektowania i produkcji. Systemy
komputerowego wspomagania projektowa­
nia znane są już od dość dawna - nowości
dotyczą wprowadzania coraz to nowych
udogodnień w posługiwaniu się pakietami
oprogramowania CAD/CAM, wykorzysta­
nia wydajniejszych komputerów (grafika
trójwymiarowa wymaga praktycznie zasto­
sowania komputera o mocy obliczeniowej co
najmniej IBM PC/AT z koprocesorem aryt­
metycznym) oraz lepszych, szybszych urzą­
dzeń peryferyjnych, głównie ploterów
i drukarek. Do niedawna jednak między
konstruktorem a produkcją występowały
etapy, w których zasadniczą rolę odgrywał
człowiek - z punktu widzenia efektu końco­
wego „maszyna11 bardzo zawodna i droga
w eksploatacji. Ten fragment drogi od pro­
jektu do gotowego wyrobu można jednak
 znacznie skrócić, wykorzystując obrabiarki dencje zaobserwowane na tegorocznych tar­
sterowane numerycznie oraz system odpo­ gach. Spróbujmy teraz na kilku ciekawszych
wiednio ze sobą połączonych komputerów przykładach zapoznać się bliżej z owymi
organizujących zarządzanie, gospodarkę tendencjami oraz najnowocześniejszymi
materiałową, planowanie i inne czynności osiągnięciami w sprzęcie komputerowym
konieczne dla przebiegu procesu produkcyj­ i urządzeniach peryferyjnych. Nie będziemy
nego. Koncepcja ta określana mianem CIM się w tym odcinku relacji z tegorocznych
(Computer Integrated Manufacturing) targów zajmować bliżej sprzętem klasy do­
w pewnym sensie łączy proces projektowa­ mowej (HOME) oraz niektórymi modelami
nia i produkcji w całość. Nazwa ta nie ozna­ komputerów osobistych. Opiszemy zatem je­
cza zestawu określonych narzędzi (sprzęt, dynie sprzęt profesjonalny.
oprogramowanie), ale koncepcję wykorzys­ Zacznijmy od nowości w komputerach
tania systemów już istniejących oraz dopa­ klasy IBM PC. Jak już wspomniano, dąży się
sowanie standardów danych. Wydawałoby obecnie do powiększania wydajności tychże
się, że jest to nic nowego i rzecz powinna być maszyn. Standardem w tych konstrukcjach
znana co najmniej tak długo, jak wykorzys­ jest procesor Intel 80286, stosowany już od
tujemy systemy CAD/CAM. Zagadnienie nie prawie dwóch lat. Ciekawą konstrukcją
jest jednak tak proste, jak by się wydawało w jest COMPAQ Portable III - komputer
na pierwszy rzut oka - po pierwsze systemy nieduży, jak na jego możliwości sprzętowe.
komputerowego wspomagania projektowa­ Posiada procesor Intel 80286 taktowany
nia podlegają ciągłej ewolucji pod kątem z częstotliwością 12 MHz, standardowo 640
uzyskania maksymalnej przydatności, a po kB RAM, z możliwością rozszerzenia na 6,6
drugie połączenie wszystkich elementów MB, stację dysków elastycznych 5 1/4 cala
w całość wymaga opracowania odpowied­ 0 pojemności 1,2 MB, Winchester 20 lub 40
nich standardów wymaganych w poszcze­ MB (o bardzo krótkim średnim czasie dostę­
gólnych etapach zarządzania, planowania pu - poniżej 30 msl) ekran plazmowy o roz­
produkcji, gospodarki materiałowej itd. dzielczości takiej, jak standardowy pakiet
Z grubsza można wyróżnić trzy płaszczyzny CGA (Color Graphics Adapter). Nie brakuje
CIM - jedna, to znane już systemy CAD/ oczywiście standardowych interfejsów, wyj­
/C AM wraz z odpowiednim podłączeniem do ścia na zewnętrzny monitor kolorowy, są też
obrabiarek, kontrolą jakości, przygotowa­ pewne możliwości rozbudowy, ograniczone
niem dokumentacji (duże znaczenie ma przez niewielkie wymiary komputera. Cała
w tym zakresie tzw. Desktop Publishing - ta maszyna o możliwościach, których nie
system szybkiego przygotowania wydaw­ powstydziłby się IMB PC/AT, ma w stanie
nictw za pomocą nowoczesnego sprzętu - złożonym wymiary 40,6 X 24,8 X 19,8 cm
bliżej o nim w relacji zamieszczonej w „In- 1 waży zaledwie 9,1 kg! Ciekawy jest też
forMiku”) itd. Druga, to sfera zarządzania zasilacz, automatycznie przełączający się
produkcją: marketing, kalkulacja i inne. z napięcia 110 na 220 V i odwrotnie.
Trzecia płaszczyzna, to planowanie produk­ Najwyższą wydajnością wśród kompute­
cji obejmujące gospodarkę maszynami, ma­ rów klasy IBM PC charakteryzują się maszy­
teriałami oraz siłą ludzką, a także obróbka ny wyposażone w 32-bitowy procesor 80386.
danych i koordynowanie działalności w pła­ Prymat w tej dziedzinie także należy do
szczyźnie pierwszej i drugiej. firmy COMPAQ, która już dobry rok temu
Koncepcja CIM wchodzi obecnie coraz wypuściła na rynek model DESKPRO 388.
szerzej do przemysłu i prawdopodobnie Ma on dzisiaj już kilku konkurentów, ale
w najbliższych latach będzie ona dyktować "mimo to jego pozycja na czele tej klasy kom­
kierunek rozwoju obrabiarek sterowanych puterów wydaje się nie zagrożona. Kilka
numerycznie oraz oprogramowania wspo­ danych tego komputera: procesor Intel
magającego prace inżynierskie. Nie pozosta­ 80386, zegar 16 MHz (oczekuje się w najbliż­
nie ona też bez wpływu na rozwój kompute­ szym czasie opracowania wersji procesora
rów przeznaczonych dla systemów CAD/ 80386 pracującego z zegarem 25 MHz *- na
/CAM - wymagane są wszak coraz wię­ razie 16 MHz jest górną granicą częstotli­
ksze moce obliczeniowe. wości pracy), co odpowiada ok. 3-krotnie
Tak krótko można scharakteryzować ten­ większej szybkości pracy w stosunku do ty-

15

Mikrokomputer C O M PA O PO RTABLE ł!ł - jeden z mniej­
szych. ale jednocześnie najbardziej wydajnych kompute­
rów klasy PC. Ekran plazmowy można ustawić w dowol­
nym położeniu, klawiaturę również można przesuwać,
względnie nawet wymienić na inną
powego IBM AT, podstawka dla koprocesora
80287. Pamięć RAM standardowo 1 MB,
możliwość rozszerzenia do 14 MB. Dysk sta­
ły typu Winchester standardowo 40 MB
(średni czas dostępu poniżej 30 ms), względ­
nie 70 lub 130 MB. System operacyjny MS
DOS 3.1 względnie bardzo dobry XENIX
System V/386. W sumie dobry, niezawodny
i bardzo szybki, choć niezbyt tani komputer
do prac projektowych, przetwarzania da­
nych i innych zadań wymagających od kom­
putera dużej szybkości pracy.
A to szczyt piramidy modeli komputerów osobistych -
CO M PAO D E SK P R O 386
Pisząc o komputerach klasy IMB PC nie
sposób nie napisać o firmie IBM. Firma ta
pokazała na targach kilka nowości, między
innymi nowe modele profesjonalnych dru­
karek, nowe wersje dużych bardzo wydaj­
nych komputerów, systemy tolerujące
uszkodzenia (do zastosowań w instalacjach
o szczególnie dużych wymaganiach nieza­
wodności pracy), a także unowocześniony
model IBM 6150 (wykorzystujący, jako jeden
z pierwszych w klasie komputerów osobis­
tych, procesor o architekturze RISC Reduced
Instruction Set Computer) - model ten opi­
sany był w ubiegłorocznej relacji z targów.
Nowe modele oznaczone 115, 125 oraz B25
Złożone procesy projektowania wspomaganego kompu­
terowo wymagają wykorzystania maszyn o znacznie wię­
kszych możliwościach, niż najlepsze nawet modele PC.
W takim przypadku wykorzystuje się większe mini-kom­
putery, pracujące w systemach wielokońcówkowych. Na
zdjęciu przykład takiej końcówki, wyposażonej w monitor
kolorowy o wysokiej rozdzielczości, będącej częścią jed­
nego z systemów oferowanych przez IBM
posiadają podwojoną wydajność, uzyskaną
między innymi dzięki zastosowaniu zinte­
growanego koprocesora arytmetycznego
(przyspiesza on działania na liczbach zmien­
noprzecinkowych około 40 razy), powię­
kszeniu podstawowej pamięci RAM do 16
MB, a także ponad trzykrotnemu zwiększe­
niu szybkości przesyłania danych między
główną pamięcią RAM i dyskiem twardym
(umożliwia to nowy sterownik dysku). Trze­
ba w tym momencie powiedzieć, że szybkość
pracy komputera zależy nie tylko od szyb­
kości procesora i pamięci operacyjnej, ale
także w dużym stopniu (szczególnie przy
przetwarzaniu dużej liczby danych) od czasu
dostępu do zbiorów umieszczonych na ze­
wnętrznych nośnikach. Zastosowany nowy
system operacyjny AIX 2.1 ma w stosunku
do swojego poprzednika UNIX V.l wyraźne
rozszerzenie polegające na możliwości pracy
w lokalnych sieciach z protokołem TCP/IP
(czyli m.in. sieci Ethernet oraz IMB Token
Ring) lub SNA. Jest to bardzo duża zaleta
umożliwiająca wygodne łączenie kompute­
rów w sieci.
Podstawowym zastosowaniem kompute­
rów osobistych z wysoko wydajnymi proce­
sorami RISC są stanowiska CAD/CAM oraz
wielokońcówkowe systemy w pracach nau­
kowo-technicznych. Nie zawsze w takim
przypadku opłacalne jest wykorzystanie
większych wysokowydajnych maszyn - ich
rolę znakomicie spełniają nowoczesne bar­
dzo wydajne komputery tej grupy.
Ciekawą nowością zaprezentowaną przez
IBM jest pamięć RAM 4 MB. Wykonana jest
ona w technologii CMOS, zapewniającej nie
tylko bardzo krótki czas dostępu (65 ns wo­
bec 80 ns w pamięci 1 MB produkowanej już
seryjnie od pewnego czasu przez IBM), ale
także znaczne zmniejszenie powierzchni po­
jedynczej komórki - ok, trzy razy w stosunku
do modelu 1 MB. Napięcie zasilające wynosi
3,3 V, wymiary chipu-6,35 x 12,3 m m -jest
to tylko o ok. 30% więcej, niż dla chipu 1 MB.
Jednym z podstawowych zakresów zasto­
sowań wysokowydajnych komputerów kla­
sy IBM PC są, jak już wspomniano, systemy
CAD/CAM. Nowoczesny sprzęt umożliwia
pracę w trzech wymiarach, szybkie dokony­
wanie odpowiednich obliczeń, automatycz­
ne wymiarowanie rysunków, prowadzenie
nie wprawionego jeszcze użytkownika syste­
mem okien, lecz czyni to wszystko przy wy­
korzystaniu odpowiedniego oprogramowa­
nia, potrafiącego w odpowiednim stopniu
wykorzystać możliwości nowoczesnego
sprzętu. Firmy oferujące oprogramowanie
CAD/CAM dążą obecnie do maksymalnego
ułatwienia posługiwania się programami
także przez nie-fachowców oraz do uczynie­
nia ich jak najbardziej uniwersalnymi. Stan­
dardowo wykorzystuje się więc GEM (grafi­
czna komunikacja z użytkownikiem), nato­
miast programy są wyposażane w bogate
biblioteki typowych elementów, wiele funk­
cji wykonywanych do niedawna przez kon­
struktora (np. obliczenia wytrzymałościo­
we) prowadzi obecnie komputer.
Przykładem prostego i wygodnego, a przy
tym stosunkowo tańiego programu służące­
go do wykonywania dokumentacji projek­
tów, jest AutoSketch szwajcarskiej firmy
Autodesk AG (opracowała ona m.in. bardzo
popularny program AutoCAD). Jest to pro­
gram umożliwiający projektowanie w
dwóch wymiarach jednocześnie maksymal­
nie na 10 poziomach (10 różnych rysunków),
pracuje on na każdym komputerze z syste­
mem MS DOS, np. IBM PC XT z min. 512 kB
RAM i dwiema stacjami dysków 5 1/4 cala.
Komunikacja odbywa się za pomocą myszki
lub digitalizera, dodatkowe informacje
wprowadzane są z klawiatury. Bardzo wy­
godne jest automatyczne wymiarowanie ry­
sunków, znacznie przyspieszające proces
tworzenia dokumentacji, a także kompaty­
bilność z AutoCAD 2.5 - dzięki temu wszyst­
kie te operacje, których nie wykonuje Auto­
Sketch, można wykonać za pomocą Auto­
CAD (możliwości, które oferuje AutoSketch,
były do niedawna dostępne jedynie w znacz­
nie droższych pakietach oprogramowania,
pracujących nierzadko na większych maszy­
nach).
Każdy zestaw komputerowego wspoma­
gania projektowania musi zawierać odpo­
wiednie urządzenie wyjściowe. Może to być
drukarka, dająca w trybie graficznym
względnie dobry rysunek, lub ploter, za po­
mocą którego osiągamy już bardzo wyso­
ką jakość dokumentacji. Na targach prezen­
towano całą gamę p lo teró w b y ły to przede
wszystkim konstrukcje znane już z poprzed­
nich wystaw, z polepszonymi takimi para­
metrami, jak szybkość czy dokładność. Przy
kreśleniu dużych rysunków urządzenia te są
jednak stosunkowo wolne. Alternatywą jest
zastosowanie bardzo szybkich ploterów
elektrostatycznych, opisanych w naszej
ubiegłorocznej relacji z CeBIT, które jednak
nie zawsze dysponują kolorem. Nowością
w tym zakresie jest propozycja firmy BEN­
SON - ploter model 3036. W odróżnieniu od
poprzednich urządzeń tego typu, wymagają­
cych 4- lub 5-krotnego przejścia papieru
przez zespół drukujący, model 3036, jako
pierwszy na świecie, sporządza rysunek
w jednym tylko przejściu. Kilka danych te­
chnicznych: szerokość papieru - 36 cali, sze­
rokość kreślenia - 34 cale, rozdzielczość -i
254 punkty/cai. Rysunek jest składany
z czterech podstawowych kolorów: czarae-
17

Typowe stanowisko CAD: komputer kompatybilny z IBM
PC. monitor o wysokiej rozdzielczości, digltalizer oraz
ploter i drukarka - ten stosunkowo nieduży zestaw
umożliwia przy pomocy odpowiednich programów (w tym
przypadku AutoSketch firmy Autodesk AG) projektowa­
nie nawet dość skomplikowanych instalacji i urządzeń
go, niebieskozielonego, purpury i żółtego,
metodą analogiczną, jak drukowane są kolo­
rowe ilustracje. Zastosowany procesor Mo­
torola 68010 oraz kontroler VLSI sterujący
drukiem zapewnia bardzo dużą szybkość
pracy - jednocześnie prowadzone jest prze­
kształcenie wektorów w odpowiedni raster
oraz druk we wszystkich kolorach. Dla przy­
kładu: rysunek formatu A0 zawierający po­
nad 100 tys. wektorów kreślony jest ok. 5
minut (wliczając w to czas obliczania da­
nych rastra) - a zatem wielokrotnie szybciej,
niż przy użyciu dotychczasowych metod.
Najnowszy model kolorowego plottera elektrostatyczne­
go firmy BEN SO N : model 3036. Zastosowana metoda
znacznie redukująca udział mechaniki w tworzeniu obra­
zu powinna w najbliższych latach wyznaczyć kierunek
rozwoju podobnych konstrukcji, szybszych i bardziej nie­
zawodnych od klasycznych ploterów rolkowych czy sto­
łowych
Wbudowany dysk stały umożliwia przy tym
zapamiętanie rysunku w postaci graficznej
i jego kopiowanie (do 99 kopii) bez przepro­
wadzania żmudnych obliczeń rastra (jest to
pewna oszczędność czasu).
Optyczno-elektrostatyczna metoda druku
nie tylko znacznie zwiększa jego szybkość,
ale także eliminuje wiele bardzo precyzyj­
nych elementów mechanicznych występują­
cych w klasycznych plotterach z nierucho­
mym stołem czy w rolkowych. Obecnie urzą­
dzenia elektrostatyczne są jeszcze dość dro­
gie, lecz być może w niedalekiej przyszłości
staną się one standardem - wyeliminowanie
najbardziej zawodnej i zużywającej się me­
chaniki podnosi niezawodność i dokładność.
Przy bardzo szybkim obecnie rozwoju syste­
mów CAD/CAM/CIM można się spodziewać
większego zapotrzebowania na tego typu
urządzenia. Plottery mechaniczne pozosta­
ną być może jedynie domeną małych, osobis­
tych systemów projektowania.
Wspomnieliśmy już, że wymiana informa­
cji między systemami komputerowymi oraz
terminalami ma córaz większe znaczenie,
szczególnie w zastosowaniach do zintegro­
wanego sterowania produkcją. Pewną prze­
szkodą na drodze do szerszego zastosowania
sieci komputerowych między różnymi syste­
mami jest obecność kilku różnych standar­
dów i protokołów transmisji. Jak się jednak
okazuje, trudności te można przełamać -
dowodem na to było zorganizowanie w ra­
mach targów sieci CeBIT MultiNET, łączą­
cej terminale i komputery wszystkich waż­
niejszych firm komputerowych prezentują­
cych swe wyroby w Hanowerze, Sieć ta wy­
korzystywała, patrząc od dołu struktury,
szybkie łącza o impedancji 50 omów syste­
mów Ethernet, IEEE802.3 iISO8802/3, pro­
tokół transmisji tychże systemów. Zarzą­
dzanie wymianą informacji odbywało się wg
standardu MIL 1777, który określał też
wyższe elementy struktury. Nie wchodząc
w szczegóły techniczno-organizacyjne sieci,
najważniejszym jej zadaniem jest pokaza­
nie, że można stworzyć nadbudowę przeras­
tającą systemy komputerowe i umożliwiają­
cą łączenie ich w większe struktury. Należy
się spodziewać w najbliższym czasie szersze­
go wprowadzenia tego typu sieci, jak rów­
nież dalszej unifikacji standardów sieci za­
równo lokalnych, jak i szerszego zasięgu.
 gody użytkowania także dużą niezawodnością. W połą­
czeniu z zastosowaniem również bardzo niezawodnych
układów scalonych w torze ZAPIS-O DC2YT można spo­
dziewać się średniego czasu międzyawaryjnego rzędu
3500 godz. (wg danych producenta), co jest, jak na sprzęt
raczej popularny, wartością dość dużą. Zastosowanie
W rubryce „Nasz test1'w „inforMiku” nr 11/87 przedsta­
w torze odczytu i zapisu różnych korekcji dla prący NORM
wiliśmy wyniki badania urządzenia kasetowego MK433.
i DATA powinno poprawić jakość zapisu, czyli znacznie
Wypadły o new zasadzie pozytywnie, lecz nie wspomina­
liśmy przy tej okazji o niewątpliwych wadach tego urzą­ obniżyć stopę błędów, pojawiających się bardzo często
dzenia - brak licznika, szybkiego przewijania w pozycji przy magnetofonach podbijających wyższe częstotliwoś­
odczyt, niewygodna obsługa, brak oznaczenia sygnału ci (dodatkowe, zakłócające zbocza sygnału),
przy odczycie i zapisie, a także brak potrzebnej czasem
Reasumując, nowy model zakładów z Lubartowa zapo­
automatyki zapisu o krótkiej stałej czasowej. To nie są
oczywiście wszystkie życzenia pod adreBem dobrego wiada się dosyć obiecująco. Postarąmy się jak najszybciej
Data Recordera, lecz te akurat wyeliminowano w nowym przekazać Czytelnikom naszą opinię o pracy z tym urzą­
urządzeniu opuszczającym właśnie bramy lubartowskich dzeniem. I życzymy, aby można było nowy Data Recorder
Zakładów Wytwórczych Magnetofonów - MK450, Podob­ niebawem kupić w sklepie - jednak może nie za taką
nie, jak w przypadku MK433. nowe urządzenie także sumę. jak MK433...
posiada swojego brata-bliźniaka MK250, będącego tylko
magnetofonem. Oczywiście MK450 także może być wyko­
Grzwgorz Zalot
rzystany w charakterze magnetofonu, po zadaniu odpo­
wiedniej funkcji za pomocą przełącznika rodzaju pracy.
Zapoznajmy się zatem z tą, chyba od dość dawna
oczekiwaną, nowością. Na pierwszy rzut oka urządzenie
posiada nowoczesny wystrój w stylu ,,slim lina", wszyst­
kie klawisze są łatwo dostępne od frontu. Na wygodę
obsługi składają się także: szybkie przewijanie w przód
i w tył w pozycji odczyt, licznik taśmy umieszczony w dość
wygodnym miejscu, a także układ autostopu (działa on
jednak tylko w pozycji odczyt). Gniazda przełącznikowe
są typu Jack, a zatem nie będzie już kłopotów z podłącze­
niem do komputera. Cennym uzupełnieniem jest PAUZA,
pozwalająca ustawić początek nagrania dokładnie w wy­
znaczonym miejscu (układ ten odsuwa rolkę napędową
od taśmy nie powodując deformacji taśmy, jak to wystę­
puje tylko przy wyłączaniu silnika). Wbudowana dioda
LED informuje o pojawieniu się sygnału zarówno przy
zapisie, jak i przy odczycie. Pewnym mankamentem może
być przystosowanie urządzenia jedynie do taśm żelazo­
wych - przy wykorzystaniu taśm chromowych mogą wy­
stąpić trudności.
W MK450 zastosowano nowy, znacznie lepszy od po­
przednich, mećhanizm charakteryzujący się oprócz wy-

KILKA DANYCH TECHNICZNYCH NOWEGO MK45G:

zasilanie siad ow a 220 (± 1 0 % ) V 50 Hz

zasilanie bateryjne 7,5 (+ 10-30%) V - 5 VA
pobór prądu z baterii max 0,3 A
prącjkość przesuwu taśmy 4,76 cm) x ± 2 ,5%
nierównomiernaść przesuwu taśmy ±- 0,4%
zakres częstotliwości dla pracy N O R M S0-80Q0Hz
prędkość zapisu dla pracy DATA 2400 bodów
poziom zakłóceń w torzo Z A P IS-G D C Z Y T dla pracy N O R M
' 51 dB (ważony)
minimalny sygnał wejściowy 0,6 mV/2 kOm
maksymalny sygnał wejściowy 400 mV/2 kOm
poziom sygnału na wyjściu głośnika 0-3,5 V (regulowany)
poziom napięcia na wyjściu liniowym cfla pracy DATA ok
1200 mV dla strumienia zapisu 160-250 nWb/m w przedzia­
le częstotliwości 0,24-4 kHZ
regulacja barwy dźwięku dla pracy N O R M

19
4

Czy nowość?

Ten telefon wygląda całkiem zwyczajn ie, a części z two­

rzywa sztucznego leżące obok też nie są dziwne - wystę­
pują w każdym aparacie telefonicznym. Dlaczego więc
przedstawiamy je w dziale „Nowe i najnowsze"? Ponie­
waż reprezentują one nową jakościowo klasę tworzyw
sztucznych o podwyższonej wytrzymałości, doskonałych Tanlof
parametrach obróbki przemysłowej (bardzo ważne przy
W jednej z wsi położonej w Danii zrezygnowano z „ob­
wykonywaniu skomplikowanych (precyzyjnych kształtek}
cej" energii, służącej ogrzewaniu, gotowaniu itp. Wyko­
oraz bezpieczne przy zastosowaniu w urządzeniach elek­ rzystano do maksimum energię, która jest prawie „domo­
trycznych (elektronicznych. Takie właśnie zalety wykazu­ wa": biogaz oraz energię wiatru. Po „zamknięciu" tego
ją „Delrin". ,rE!vax’’ i „Zytef - tworzywa wytwarzane systemu okazało się. że wieś stała się prawie samowystar­
przez firmę Du Pont. (jk) czalna... (j)

mmĘsm
 Miniaturyzacji trwa Anteny z Wągier

Mieszacze różnego typu kojarzą nam się najczęściej
ł ogromnymi urządzeniami. A tymczasem.,, mieszacie
statyczne przeznaczone dla małych instalacji laboratoryj­
nych mają średnice 10, 8,6 a nawet 4,8 mm. Ich parametry
użytkowe porównywalne są z osiąganymi przez duże
mieszacie przemysłowe. A buduje je, znana u nas z pro­
dukcji silników okrętowych, szwajcarska firma ,,Sulzer".
(i)
Przedsiębiorstwo aparatury przemysłowej i usług
w miejscowości Nograd (Węgry) rozpoczęło produkcję
parabolicznych anten telewizyjnych wraz z osprzętem
przystosowanym do odbioru i nadawania programów ze
sztucznych satelitów. Na zamówienie Czechosłowacji
specjaliści węgierscy wykonali pierwsze urządzenie łącz­
nościowe, które odbiera i emituje moskiewski program
telewizyjny przekazywany przez radzieckiego sztucznego
satetltę,>Horyzont-7M. (mdi)

Telefon na... kartki

Oczywiście, nie takie zwykłe kartki, do których jesteśmy przyzwyczajeni. W RFN zamontowano już pierwszych 200
telefonów, za pomocą których możemy otrzymywać dowolne połączenie, wkładając w odpowiedni otwór kartkę
z zapisem magnetycznym. Kupujemy ją nB poczcie za 5 DM, które stanowią zaliczkę na poczet naszego rachunku
telefonicznego, nadsyłanego nam pod koniec miesiąca, Nie musimy więc już szukać bilonu, lecz pilnować... karty
z zapisem przed zgubieniem. Wcześniej podobne automaty telefoniczne wprowadzono już w Japonii, (j)

i
DETEKTORY
PROMIENIOWANIA
Wszystko zaczęło się od termometru!
„Wskazanie termometru nr 1, oświetlonego
promieniowaniem czerwonym wzrosło
w ciągu 10 minut o 7 działek. Przesunąłem
uchwyt,.., w ciągu 16 minut wskazanie ter­
mometru wysuniętego o 0,5 cala poza obszar
promieniowania czerwonego wzrosło o 8 i
3/4 działki". Tak pisał w roku 1800 astronom
sir W. Herschel, kiedy ogłosił odkrycie nie­
widzialnego promieniowania, nazywanego
obecnie promieniowaniem podczerwonym,
rozciągającego się w zakresie: od promienio­
wania widzialnego do mikrofal (0,75-1000
firn). Początkowy, powolny rozwój techniki
podczerwieni uległ gwałtownemu przyspie­
szeniu po II wojnie światowej. Obecnie
w krajach wysoko uprzemysłowionych tech­
nika podczerwieni wkroczyła praktycznie
we wszystkie obszary ludzkiej działalności.
Od wielu lat w przemyśle stosowane są ra­
diometry i pirometry do pomiaru promienio­
wania cieplnego. Umożliwiają one prowa­
Pfrometr umożliwia bezkontaktowy pomiar temperatury w piecu hutniczym
dzenie kontroli temperatury w procesach
technologicznych. W budownictwie umożli­
wiają lokalizację elementów budynku, przez
które, na skutek złej izolacji termicznej, na­
stępuje ubytek ciepła. Spektografy podczer­
wieni stosowane są w chemii, biologii i far­
macji do badania struktury cząstek, spek­
trometry podczerwieni zaś ~ w różnych gałę­
ziach przemysłu i rolnictwie do szybszej
analizy złożonych związków organicznych,
analizy składu gazów, cieczy i ciał stałych.
Stosuje się je również coraz powszechniej do
badania skażenia środowiska naturalnego.
Technika podczerwieni wykorzystywana
jest w coraz większym stopniu w systemach
wczesnego wykrywania pożarów i syste­
mach antywłamaniowych. Budowane od lat
teleskopy podczet^one dostarczyły ogrom­
ną ilość informacji na temat otaczającego
nas Wszechświata. Zupełnie nowe perspek­
tywy otworzyły się przed techniką podczer­
wieni w momencie powstania laserów. Urzą-

Detektor piroelektn/czny i tsrmopara
dzenia wykorzystujące lasery i detektory
pracujące w zakresie promieniowania pod­
czerwonego znajdują coraz większe zastoso­
wanie w telekomunikacji, lokacji i nawiga­
cji, technologii, miernictwie i biologii.
Sercem wszystkich urządzeń wykorzystu­
jących promieniowanie podczerwone jest
właśnie detektor promieniowania podczer­
wonego, W celu przeprowadzenia oceny
przydatności detektora do konkretnego za­
stosowania, użytkownik lub projektant
urządzenia musi znać odpowiedzi na nastę­
pujące pytania:
1. Jak zmienia się sygnał detektora przy
zmianach długości fali promieniowania?
2. Jak zachowuje się detektor przy modula­
cji promieniowania?
3. Jaką uzyska się wielkość sygnału, jeżeli
na detektor pada jednostkowa moc pro­
mieniowania?
Rodzina amerykańskich mierników energii promieniowania laserowego
Porównani© charakterystyk spektralnych detektorów ter­
micznych Ti fotonowych F
4. Jaka najmniejsza moc promieniowania
padającego na detektor spowoduje poja­
wienie się na wyjściu sygnału równego
szumom własnym detektora?
Odpowiedzi na dwa pierwsze pytania za­
warte są w charakterystykach detektora:
spektralnej, z której widać, jak zmienia się
sygnał detektora przy zmianach długości fali
promieniowania i częstotliwości - ilustrują­
cej zachowanie się detektora przy modulacji
promieniowania. Odpowiedzi na kolejne py­
tania dostarczają wielkości parametrów de­
tektora tzw. czułość napięciowa - i moc
równoważna szumowi - NEP,
W celu uzyskania jednego uniwersalnego
wskaźnika sprawności detektora wprowa­
dzono parametr, zwany w y k r y w a l n o ś ­
c i ą z n o r m a l i z o w a n ą D* będący od­
wrotnością, odniesionej do jednostkowej po­
wierzchni detektora, mocy równoważnej
 termometr. Obecnie rodzina detektorów
podczerwieni jest bardzo liczna i zróżnico­
wana, Jednak większość z nich można przy­
porządkować jednej z dwóch grup: d e ­
t e k t o r ó w t e r m i c z n y c h lub f o ­
tonowych .
Podstawową cechą odróżniającą detekto­
ry fotonowe od termicznych jest silna zależ­
ność czułości od długości fali rejestrowanego
promieniowania. Typowe charakterystyki
spektralne obydwu rodzajów detektorów zi­
lustrowano na rysunku.
Czułość napięciowa detektorów termicz­
nych (T) jest stała w szerokim zakresie dłu­
gości fal promieniowania. Cechą detektora
fotonowego jest selektywna charakterysty­
ka o kształcie zbliżonym do
licznika fotonów z odcięciem przy
fali zwanej d ł u g o f a l o w ą g r
c z u ł o ś c i . Jego czułość zależy

Zamontowana w przednie] części helikoptera kamera

termowizyjna umożliwia prowadzenie lotów w nocy i we
mgle

szumom. Parametr D* umożliwia porówny­

wanie różnych typów detektorów niezależ­
nie od ich powierzchni i pasma detekcji,
a jego wielkość rośnie w miarę podwyższa­
nia sprawności detektora.
Pierwszym detektorem podczerwieni był

Badanie plazmy w Instytucie Fizyki Plazmy i Laserowej

Mlkrosyntezy - i tu wykorzystywane są detektory podczer­
wieni

Nie chłodzony detektor fotoelektromagnetyczny CdHgTe,

bezkonkurencyjny przy pomiarach szybkozmiennego
promieniowania lasera C 0 2

pochłoniętych fotonów. Ponieważ energia

fotonu jest odwrotnie proporcjonalna do
długości fali, więc czułość detektora fotono­
wego wzrasta w przybliżeniu proporcjonal­
nie do długości fali - do progowej wartości
Xc.
Do grupy detektorów termicznych należą
detektory zbudowane z materiału charakte­
ryzującego się pewną, zależną od tempera­
tury własnością. Promieniowanie padające
na detektor jest absorbowane i podnosi jego
temperaturę, powodując zależną od niej
zmianę własności elektrycznych elementu
24
 /

Mozaiki - wieloelementowe detektory podczerwieni

aktywnego. Detektory termiczne pracują

zwykle w temperaturze pokojowej (nie wy­
magają chłodzenia) i są stosunkowo wolne.
Czas reakcji detektora termicznego zawiera
się w przedziale od kilku milisekund do kil­
ku sekund. Obecnie spośród detektorów ter­
micznych najczęściej wykorzystuje się ter-
mopary oraz detektory piroelektryczne.
W termoparach wykorzystywany jest
efekt termoelektryczny. Napięcie na wyjściu
termopary jest proporcjonalne do różnicy
temperatury pomiędzy złączami; ogrzanymi
przez padające na nie promieniowanie pod­
czerwone, a pozostającymi w temperaturze Rodzina polskich fotorezystorów CdHgTe do rejestracji
otoczenia złączami osłoniętymi przed pro­ promieniowania emitowanego przez lasery C 0 2

mieniowaniem podczerwonym.
Detektory piroelektryczne wzięły swoją
nazwę od wykorzystywanego w tego typu
czujnikach efektu piroelektrycznego, zwią­
zanego ze zmianą wartości „spontaniczne­
go” momentu dipolowego kryształu podczas
ogrzewania.
Spośród wielu zjawisk występujących
w półprzewodniku pod wpływem promie­
niowania w konstruowanych obecnie detek­
torach wykorzystywane są przede wszyst-
Zasilacze przeznaczone do współpracy z nie chłodzonymi
foto rezystorami promieniowania lasera C 0 2

Drugą grupę stanowią detektory fotono­

we. W detektorach tego typu wykorzystuje
się efekty, w których promieniowanie od­
działuje bezpośrednio na elektrony mate­
riału użytego do budowy detektora. Ze
względu na to, że bezpośrednie oddziaływa­
nie strumienia fotonów promieniowania
podczerwonego na elektrony w półprzewod­
niku następuje w bardzo krótkim czasie,
detektory tego typu umożliwiają detekcję
bardzo szybkich zmian mocy promienio­
wania.
 badan podstawowych w Polsce podjęto rów­
nież prace aplikacyjne. Oryginalne techno­
logie otrzymywania materiału CdHgTe zo­
stały opracowane w zespole prof. J. Piotrow­
skiego w Wojskowej Akademii Technicznej.
Prawdziwym rynkowym szlagierem stał się
nie chłodzony fotorezystor CdHgTe promie­
niowania lasera C02, opracowany przy
współpracy zespołu prof. J. Piotrowskiego
i dr W. Galusa z Instytutu Fizyki Plazmy
i Laserowej Mikrosyntezy. Detektor ten zo­
stał wdrożony do produkcji w Laboratorium
Czujników Promieniowania HADEC. Wraz
z opracowanym później detektorem fotoele-
ktromagnetycznym jest od kilku lat przed­
miotem opłacalnego eksportu - między in­
nymi do takich potęg w dziedzinie optoelek­
troniki jak: USA, Japonia, RFN czy W. Bry- ✓
tania.
Supsrczułe detektory promieniowania podczerwonego - Chociaż od njomentu rozpoczęcia produk­
wymagają chłodzenia do temperatury ciekłego azo­ cji tych detektorów upłynęło już sześć lat, są
tu -77 K one w dalszym ciągu bezkonkurencyjne
wszędzie tam, gdzie zachodzi potrzeba dete­
kim efekty: fotoprzewodnictwa, fotowolta-
kcji szybkozmiennego promieniowania lase­
iczny oraz fotoelektromagnetyczny. W de­ ra C03.
tektorach fotoprzewodzących rezystancja
elementu fotoczułego zmienia się zależnie od Ostatnio Laboratorium Czujników Pro­
mocy padającego na detektor promieniowa­ mieniowania znacznie rozszerzyło swoją
nia. W detektorach fotowoltaicznych pro­ ofertę. Oprócz wspomnianych nie chłodzo­
mieniowanie generuje napięcie w obszarze nych detektorów promieniowania lasera
złącza p-n materiału półprzewodnikowego C02, w laboratorium opracowano nie chło­
typu p i n . Efekt fotoelektromagnetyczny dzone fotorezystory zakresu tzw. średniej
polega na pojawieniu się siły elektromotory­ podczerwieni (3-5,5 pm) oraz bardzo czułe
cznej w krysztale w wyniku jego oświetlenia detektory InSb i CdHgTe chłodzone ciekłym
przy jednoczesnym działaniu pola magnety­ azotem.
cznego. Ponadto zakład wytwarza popularne de­
Do budowy detektorów fotonowych, które tektory termiczne: termopary radiacyjne
działają wykorzystując wymienione foto- i detektory piroelektryczne, czułe w obrębie
efekty, stosuje się różne materiały półprze­ tzw. okien atmosferycznych: 2-2,5 M-m, 3-5,5
wodnikowe. Wśród nich najczęściej znajdu­ pm i 8-14 pm.
ją zastosowanie: CdHgTe, PbSnTe, InSb, Na zakończenie krótka refleksja. Prawie
PhSe, PbTe, PbS oraz półprzewodniki dwieście lat upłynęło od momentu odkrycia
CdHgTe, Ge i Si domieszkowane. Jednak promieniowania podczerwonego, Obecne
obecnie na coraz większą skalę stosowany detektory w niczym nie przypominają swego
jest w technologii detektorów podczerwieni sędziwego przodka -.term om etru. Dzięki
CdHgTe - stop związków półprzewodniko­ wieloletniej pracy rodzimych uczonych, te­
wych CdTe i HgTe. Zmieniając stosunek chnologów i inżynierów również Polska dys­
związków CdTe i HgTe w stopie, można ponuje obecnie wysokiej klasy czujnikami
w sposób płynny zmieniać szerokość przer­ promieniowania cieplnego. Miejmy nadzie­
wy energetycznej materiału i „dostrajać" ję, że na podstawie opracowanych detekto­
detektor do żądanego zakresu długości fal rów powstaną nowoczesne przyrządy i urzą­
promieniowania podczerwonego. dzenia, dzięki którym technika podczerwie­
Duży udział w poznaniu własności mate­ ni będzie ułatwiać pracę a nawet codzienne
riału CdHgTe mają badacze polscy. Oprócz życie.

26
 ŻAGLE DO WINDSURFINGU

Rzadko który sport zrobił tajk błyskawiczną karierę jak

windsurfing. Wraz z jego upowszechnieniem rosły wyma­
gania dotyczące wytwarzania sprzętu: przestały wystar­
czać zwykłe deski z mini-żaglem. Specjalne kombinezo­
ny, wyrafinowane kształty desek stały się czymś normal­
nym. Także maszt i jego zamocowanie uległ moderniza­
cji: do jego konstruowania używa się najnowocześniej­
szych materiałów. Było więc rzeczą oczywistą, że z tyłu
nie mogła pozostać technika wytwarzania żagla.
Kształt współczesnych żagli opracowywany jest przez
komputer. Nie wystarcza już bowiem dobra jakość ma­
teriału, by uszyć dobry żagiel: musi być on lekki, odporny
na światło słoneczne, wodę, łatwy w obsłudze itd.
Przemysł tekstylny rozpoczął już produkcję nowych
materiałów, przeznaczonych wyłącznie do szycia żagli
surfingowych. Najczęściej stosowane są folie poliestro­
we, które nie przepuszczają powietrza, nie nasiąkają
wodą i dają możliwość uzyskania dużych szybkości. Do­
brą folię poliestrową trudno uszkodzić: jeśli jednak pęk­
nie, to otwór się szybko powiększa. Dlatego coraz częś­
ciej stosuje się do wyrobu żagli laminaty, oparte na bazie
tej folii. Wzmacnia się ją za pomocą włókniny, dzianiny
lub tkanin - a powierzchnię aluminiuje.
Laminaty wykonuje się na automatach. Powierzchnię
folii pokrywa się warstwą kleju, a następnie nanosi się
(pod wysokim ciśnieniem i temperaturze) dwu-łub jedno­
stronnie warstwę włókna. Następnie laminat nawija się na
specjalne walce, by otrzymać równomierną nawierzch­
nię. Żagiel, wykonany z takiego laminatu jest odporny na
zginanie, rozrywanie, wodę morską, promieniowanie UV
itp.
Jak dotychczas, za najlepszą folię używaną do lamina­
tów uważa się Mylar - tworzywo produkowane przez
koncern Du P o nt Ma ona grubość od 19 do 50 pm i jest Instalacja do laminowania folii poliestrowej, przeznaczonej do
produkcji żagli surfingowych
specjalnie przystosowana do procesu laminowania, (j)
Klej zostaje naniesiony na foiią, do której następnie przykleja sie
warstwę włókna

Przekrój żagla: dokładnie widzimy, iw.

 Tegoroczne wiosenne Międzynarodowe
Targi Lipskie odbyły się w dniach od 15 do
21 marca. Swoje wyroby prezentowało na
nich bardzo wiele firm z kilkudziesięciu kle­
jów świata, ale najlepszą szansę do prezen­
tacji swych osiągnięć mieli gospodarze. Wy­
korzystali ją też w pełni pokazując pełną
gamę tych wyrobów, które mają do zaofero­
wania zagranicznym kontrahentom.
A wybór jest niemały - od wytworów prze­
mysłu lekkiego, poprzez maszynowy, elek­
troniczny, optyczny aż po wielkie wyroby
hutnicze czy ofertę przemysłu stoczniowego.
Wysłannik ,,MTU miał możność zwiedzić
targi jako gość znanej i cenionej firmy NRD-
-owskiej - WMW. Jest to jakby odpowiednik
naszego zjednoczenia, zrzeszający cztery
wielkie kombinaty produkujące narzędzia
i maszyny do wszelkiego rodzaju obróbki
drewna, tworzyw sztucznych i metali, WMW
wytwarza prawie wszystko: od narzędzi dla
majsterkowiczów i działkowców z kombina­
tu „Smalcalda" po potężne, kilkudziesięcio-
tonowe prasy z zakładów w Erfurcie.
WMW jest także prekursorem i cenionym
wytwórcą nowoczesnych linii obróbezych -
tzw. elastycznych systemów produkcyjnych,
charakteryzujących się znacznym stopniem
zautomatyzowania procesów obróbki, a tak­
że wysoką jakością pracy i surową, bo do­
konywaną przez automat, kontrolą jakości
technicznej obrabianych elementów. Elasty­
czne systemy produkcyjne są również matę-
riało- i energooszczędne, a także umożliwia­
ją pracę trzyzmianową o znacznej wydajnoś­
ci przy nielicznej obsłudze, co w wypadku
np. NRD borykającej się z brakiem ludzi do
pracy ma ogromne znaczenie.
Niezależnie od powyższych zalet systemy
elastyczne umożliwiają częstą zmianę asor­
tymentu obrabianych detali, a nawet niety­
pową produkcję jednostkową. Wypełnienie
28
tych wszystkich wymagań stawia bardzo
trudne zadania przed konstruktorami i pro­
ducentami, ale w WMW radzą sobie z tym
doskonale - znaczna część produkcji jest
eksportowana, nawet do krajów zachodnich,
które decydują się zwykle na zakup tylko
produktów najwyższej klasy.
Oczywiście i inne znane firmy z NRD po­
kazały interesujące eksponaty w swych pa­
wilonach i halach wystawowych. Przykła­
dowo TAKRAF zademonstrował zwiedzają­
cym gigantyczny żuraw samojezdny, który
było widać z każdego zakątka terenów tar­
gowych. Przy okazji warto zaznaczyć, że
TAKRAF produkuje także urządzenia z za­
kresu.., techniki scenicznej. Wyposażenie
sceny w nowym Friedrichstadtpalast jest
właśnie produkcji tej znanej firmy.
Znane u nas zakłady Carl-Zeiss-Jena za­
demonstrowały szeroką gamę wyrobów
optycznych, a wśród nich nowe obiektywy
typu ZOOM, sprzęt fotograficzny, naukowo-
-badawczy (choćby świetne mikroskopy),
a także użytku codziennego: lornety, lunety,
celowniki optyczne do broni sportowej i my­
śliwskiej itp.
Nie sposób omówić wszystkich ciekawych
eksponatów prezentowanych przez gospo­
darzy targów. Niektóre z nich pokazujemy
na zamieszczonych tu zdjęciach. Warto jed­
nak zaznaczyć, że jest to tylko skromny wy­
bór wysłannika „MT” - wiele innych, rów­
nie ciekawych pominięto. Być może opisze­
my je w przyszłości, a być może w części
spotkacie się z nimi lub ich odpowiednikami
w życiu - podczas nauki i pracy. Targi są
bowiem formą handlową, a technika i jej
narzędzia to płaszczyzna, na której spotyka
się nie tylko surowiec, ale i myśl twórcza
będąca chyba najpokupniejszym współcześ­
nie towarem...
(jk)
Elastyczny system produkcji F M S P 2000 1-1 jedno z ostatnich osiągnięć WMW. P o ^ a |fl on obróbką 4°
części, przy rocznej wydajności 40 tysięcy detali. Możliwa jest obróbka części ważących do 3000 kg. Dzięki jego
zastosowaniu można zmniejszyć ilość maszyn w linii produkcyjnej o 56 procent, zużycie części o 95 procent, a ilość
niezbędnej siły roboczej et o 52 procent!

Komputer pomiarowy oferowany na targach przez NRD-

-owski koncern RFT, służący do analizy sygnału cyfro­
wego

Potężna prasa FPK z Erfurtu z automatyczną zmianą

detali i narzędzi, wyposażona również w automatyczną
kontrolę jakości i bezpieczeństwa. Masa urządzenia - ok.
40 Mg, siła nacisku - ok. 300 Mg

29
Dwa nowoczesne wyroby kombinatu budowy maszyn ciężkich TAKRAF - gigantyczna koparka dla kopalni węgla
brunatnego...

. i potężny dźwig portowy

CW X 800 jest maszyną do obróbki metali wyposażoną
w nową, oryginalną głowicę, która umożliwia pracę urzą­
dzenia nad detalem w różnych ustawieniach. Proces
obróbki i zmiany detalu odbywa się automatycznie

Centrum obróbcze CW 630 wykonuje części o wielkoś­

ci do 630 mm. Również pełna automatyzacja procesu
obróbki. Złoty „medalista” tegorocznych targów

Centrum obróbcze FS REW 308/1 służy do precyzyjnego

szlifowania wałów korbowych. Urządzenie to wraz z sied­
mioma innymi uzyskało w tym roku złoty medal Międzyna­
rodowych Targów Lipskich

31
 Krzysztof Ernst
Część i
Koncepcja, że świat zbudowany jest z ato­
mów narodziła się już bardzo dawno, pocho­
dzi bowiem jeszcze od Demokryta żyjącego
kilka wieków przed początkiem naszej ery.
Przez wiele stuleci była to raczej koncepcja
filozoficzna i tak naprawdę cała wiedza,
jaką posiadamy o tych podstawowych ce­
giełkach materii datuje się z okresu ostatnie­
go wieku. W aśnie przed stu mniej więcej
laty Szwajcar Balmer, nauczyciel matema­
tyki w gimnazjum, opierając się na pomia­
rach astronomicznych stwierdził, że długoś­
ci fal wszystkich obserwowanych linii wid­
mowych atomu wodoru można wyrazić za
pomocą bardzo prostego wzoru empiryczne­
go. Balmer sformułował swoje spostrzeżenie
raczej jako pewną ciekawostkę matematycz­
ną niż coś, co można by w jakikolwiek spo­
sób powiązać z budową atomu.
Kilka lat później szwedzki fizyk Rydberg
uogólnił zapis Balmera także na widma in­
nych pierwiastków. Jeśli pozostaniemy jed­
32
nak przy atomie wodoru, to wzór Balmera-
-Rydberga można przedstawić w postaci:
1/X = R (1/m2- 1/n2),
gdzie X. jest długością wyemitowanej fali
elektromagnetycznej, zaś B stałą, zwaną
s t a ł ą R y d b e r g a i równą 1.097373177 •
■107 m 1(z taką dokładnością jest ona znana
obecnie). Podstawiając w miejsce n im różne
kombinacje liczb całkowitych, możemy
otrzymać długości fal wszystkich linii
w widmie atomu wodoru. Widmo takie
przedstawione jest na rys, 1.
W owym czasie, czyli pod koniec XIX
wieku niewiele z tego wzoru wynikało poza
liczbową zgodnością z danymi doświadczal­
nymi. Zyskał on fizyczną interpretację do­
piero w 1912 roku, dzięki wielkiemu fizyko­
wi duńskiemu Nielsowi Bohrowi. Zapropo­
nowany właśnie przez niego planetarny mo­
del budowy atomu, oparty częściowo na
wcześniejszych pracach Rutherforda, zakła­
dał istnienie dodatniego i centralnie położo-

linia G<. linia p
6565 X 4861X
Rys. 1 Linie widmowe serii Balmera atomu wodoru. Widmo barwne uzyskano, rozszczepiając światło przy użyciu siatki
dyfrakcyjnej; prążki na zdjęciu czarno-białym - przy użyciu pryzmatu
nego jądra oraz otaczających go ujemnych
elektronów.
Aby, wychodząc z takiego właśnie modę*
lu, wyjaśnić znane już dobrze widmo atomo­
we wodoru, Bohr postawił zupełnie rewolu­
cyjną na owe czasy hipotezę. Najogólniej
rzecz biorąc orzekała ona, że przy przejściu
do atomowej skali zjawisk ustalone i obo­
wiązujące dotąd zawsze i wszędzie prawa
fizyki załamują się. Według teorii klasycznej
ładunki w ruchu przyspieszonym promie­
niując Zatem elektron okrążający jądro po­
winien wysyłać energię w postaci promie­
niowania, ze względu na przyspieszenie do­
środkowe. Tym samym atom Bohra, klasycz­
nie rzecz traktując, nie mógłby być tworem
trwałym, jako że elektron wypromieniował-
by bardzo szybko swoją energię spadając
w konsekwencji na jądro. Zemanie z fizyką
klasyczną zawarte zostało w postulacie Bo­
hra mówiącym, że elektron tak długo nie
wypromieniowuje żadnej energii, jak długo
pozostaje w jednym z orbitalnych stanów
energetycznych. Energia zostaje natomiast
wypromieniowana przy przejściu ze stanu
o wyższej energii (elektron znajdujący się
dalej jądra) do stanu o niższej energii (elek­
tron znajdujący się bliżej jądra). Liczby
n i m we wzorze Balmer&-Rydberga nume­
rują nam właśnie te dojzwolone orbitalne
stany energetyczne. W tykn świetle wzór ten
zyskał natychmiast oczywistą interpretację
fizyczną wynikającą z proporcjonalności
wyrażenia w nawiasie do różnicy energii
między stanami m i n atomu. Rys. 2 przed­
linki linia <T 3970X 3889X 3835X
4340X 4102X I 1 i
stawia schemat dozwolonych stanów ener­
getycznych atomu wodoru wraz z zaznaczo­
nymi niektórymi przejściami, związanymi
z emisją lub absorpcją promieniowania (dłu­
gości fal wyrażone są w A).
Bohr zrobił znacznie więcej niż tylko wy­
jaśnił empiryczny wzór Balmera-Rydberga.
Wyraził on mianowicie $tałą R przez podsta­
wowe wielkości fizyczne, jak masa (m) i ła­
dunek (e) elektronu oraz stałą Plancka (h).
Przy założeniu, że cała masa atomu skupiona
jest w jądrze, stała Rydberga wyraża się
następująco:
R = 2it2me4/h2
Interpretując swoją teorię atomu odwołał
się Bohr do zasady korespondencji, według
której dla orbit o bardzo dużych rozmiarach
częstość emitowanego promieniowania po­
winna odpowiadać częstości elektronu w je­
go ruchu wokół jądra. Argumentował on, że
dla bardzo dużych n (odległe orbity) przejś­
cia, dla których: n - m = 1 powinny prowa­
dzić do bardzo małych zmian. Innymi słowy
przejście między stanami n = 100 i m = 99
powinno być znacznie mniej drastyczne niż
między stanami n = 2 i m » 1. Zmiana
energii dla stanów bardzo wysokich powin­
na być więc prawie ciągła, a zatem typowa
dla układów klasycznych.
Teoria atomu wodoru Bohra przetrwała
naukowo niewiele dłużej niż 10 lat. Stanowi­
ła ona niewątpliwie wielki krok naprzód, ale
stosunkowo szybko okazała się niewystar­
czająca do opisu pewnych własności widm
33
atomowych. Powstała w latach dwudzies­ razy lżejsze od jądra, poruszają się nato­
tych naszego wieku mechanika kwantowa miast w przestrzeni ponad tysiąckrotnie
jest w stanie wyjaśnić wszystkie zaobserwo­ większej od rozmiarów jądra. W ten sposób,
wane efekty w pełnej zgodności z doświad­ jak widać, cala praktycznie masa atomu
czeniem. skupiona jest w jądrze, podczas gdy elektro­
ny wyznaczają rozmiary atomów.
Atomy małe, średnie i wielkie W atomie znajdującym się w stanie pod­
Jak już wiemy, atom składa się z nałado­ stawowym, czyli w stanie o najniższej ener­
wanego dodatnio jądra oraz otaczających gii elektrony oddalone są od jądra na odle­
go, jednego lub więcej, naładowanych ujem­ głość rzędu angstrema (lA = 1(T10 m). Jeśli
nie elektronów. Elektrony są ponad tysiąc jednemu z elektronów dostarczymy pewnej
energii, zwiększając jego odległość od jądra,
zmniejszymy tym samym jego energię wią­
zania w atomie. Ponieważ dozwolone są tyl­
ko określone stany energetyczne (energia
atomu jest skwantowana), takie przemiesz­
czenie elektronu, czyli inaczej jego wzbu­
dzenie, wymaga oświetlenia atomu promie­
niowaniem o określonej energii, a zatem
częstości. Posługując się modelem planetar­
nym, możemy opisany wyżej proces wyobra­
zić sobie w sposób przedstawiony na rys. 3a,
Załóżmy teraz, że promieniowanie, któ­
rym oświetlamy atom, ma znacznie większą
częstość. Niech będzie ona na tyle duża, że
zaabsorbowana przez atom energia prze­
wyższa energię wiązania elektronu w atomie
tzw. e n e r g i ę j o n i z a c j i . W takim przy­
padku elektron zostaje oderwany od atomu,
który równocześnie staje się dodatnim jo­
nem. Taki proces przedstawiony jest na rys.
3b.
I wreszcie przypadek pośredni, w którym
energia promieniowania jest bardzo bliska
energii jonizacji, lecz jednak od niej mniej­
sza. Elektron nie może być zatem oderwany,
ale zostaje wprowadzony na orbitę o olbrzy­
mich rozmiarach, jak to przedstawiono
schematycznie na rys. 3c.
Przypadki a i b, czyli,.umiarkowanego
wzbudzenia i jonizacji są w fizyce atomowej
przypadkami klasycznymi i od dawna przez
nią badanymi. Przypadek c atomów wysoko
wzbudzonych, zwanych inaczej a t o m a m i
r y d b e r g o w s k i m i jest czymś nowym
i jakościowo różnym. Elektron wzbudzony
do jednego ze stanów rydbergowskich nie
tylko znajduje się bardzo daleko od jądra,
ale również przebywa tam bardzo długo, bo
Rys. 2. Schemat przejść energetycznych dla atomu wo­ ok. milion razy dłużej niż atom w stanie
doru. Naniesione liczby wyrażają (w angstremach) dłu­ umiarkowanie wzbudzonym.
gości fal wyemitowanego bądź zaabsorbowanego pro­
mieniowania. Strzałka odpowiada energii jonizacji równej Przedstawiony wyżej opis atomu rydber-
13,4 eV gowskiego jest bardzo uproszczony i prymi-
34
tywny, taki bowiem jest model atomu Bo­
hra. Aby opisać atomy rydbergowskie w spo­
sób bardzięj realistyczny i w duchu mecha­
niki kwantowej, musimy zrezygnować z po­
jęcia toru elektronu. Mechanika kwantowa
opisuje stany atomowe za pomocą wielkości,
zwanej f u n k c j ą f a l o w ą , której kwa­
drat określa prawdopodobieństwo znalezie­
nia elektronu w określonym miejscu prze­
strzeni. Nie możemy zatem śledzić ruchu
elektronu, możemy natomiast, aczkolwiek
probabilistycznie, określić jego odległość od
jądra. Taki właśnie„probabilistyczny” atom
wodoru w stanie n = 30 przedstawiony jest
na rys. 4. Miejsca zakreskowane oznaczają,
że w tych właśnie obszarach istnieje znaczne
prawdopodobieństwo znalezienia elektro­
nu. Promień najszerszego rozmytego okręgu
możemy utożsamiać zatem z promieniem
atomu wzbudzonego do tak wysokiego stanu
energetycznego.
Na rys. 4 oprócz schematycznego obrazu
atomu rydbergowskiego w stanie n - 30
widzimy jeszcze kilka innych obiektów,
a mianowicie atom wodoru w stanie podsta­
wowym, cząsteczkę DNA i wirus choroby
mozaikowej tytoniu. Patrząc na rysunek
i widząc atom o rozmiarach wirusa można
spodziewać się, że także jego własności będą
szczególne. Będziemy o nich mówić szerzej
w dalszej części, ale tu wspomnijmy przykła­
dowo o jednej z nich. Otóż, atom rydbergow-
ski jest nie tylko obiektem makroskopowym;
jest on również prawdziwym dipolem elek­
trycznym w sensie klasycznym. Ładunek
ujemny (zewnętrzny elektron) i dodatni (ją­
dro plus ewentualnie pozostałe elektrony) są
całkowicie rozdzielone, podczas gdy przy
umiarkowanym wzbudzeniu możemy mówić
jedynie o pewnej modyfikacji rozkładu
chmury ładunku ujemnego.
Pojawiła się więc w ostatnim 10-leeiu no­
wa gałąź fizyki atomowej zawieszona jak
gdyby między XIX-wieczną fizyką klasycz­
ną i współczesną mechaniką kwantową. Jest
nią właśnie fizyka atomów wzbudzonych do
bardzo wysokich stanów energetycznych. Są
to rzeczywiście obiekty, które, jak żadne
inne w fizyce atomowej, pozwalają zszyć
w jakiś sposób nie zawsze dające się łatwo
pogodzić koncepcyjnie fizykę klasyczną
i mechanikę kwantową. Mając to na uwadze,
spróbujmy przyjrzeć się ich własnościom.
Własności gigantycznych atomów
Zdefiniowaliśmy w dotychczasowych roz­
ważaniach atomy rydbergowskie jako atomy
wzbudzone do stanów energetycznych bli­
skich progowi jonizacji, czyli o n » l . Oczy­
wiście nie jest to definicja precyzyjna, ale nie
musimy się tym specjalnie przejmować. Ato­
mami gigantycznymi na użytek niniejszego
artykułu możemy umownie nazwać atomy
przekraczające rozmiary atomów zwyczaj­
nych (w stanie podstawowym lub nisko
wzbudzonych) co najmniej 1000-krotnie.
Oba wprowadzone przez nas określenia są
więc praktycznie równoważne.
O wielkości atomu mówi nam główna licz­
ba kwantowa n określająca jego stany ener­
getyczne. To właśnie ona występuje we wzo­
rze Rydberga w odniesieniu do dwóch sta­
nów elektronu. Rozmiary atomu wzrastają
proporcjonalnie do n2. Jeśli zatem wyobrazi­
my sobie atom w stanie o n = 300 (a takie już
obserwowano), to jego rozmiary wynoszą
0,01 mm. W skali atomowej są to rzeczywiś­
cie rozmiary gigantyczne i atom rydbergow-
ski czuje się w świecie normalnych atomów
co najmniej jak przysłowiowy olbrzym
w krainie liliputów.
Aby lepiej zdać sobie sprawę ze skali wiel­
kości, przenieśmy się na chwilę do otaczają­
cego nas świata makroskopowego. Otóż,
wzbudzenie atomu ze stanu podstawowego
do stanu wzbudzonego o n = 300 odpowiada
powiększeniu bakterii do rozmiarów mrów­
ki, mrówki do wielkości 10 wielorybów,
a wieloryba dofozmiarów Europy. Jeśli na­
tomiast skorzystamy z planetarnego modelu
atomu i porównamy elektrony z planetami,
to przy założeniu, że orbita Plutona odpo­
wiada stanowi podstawowemu, osiągnięcie
stanu o n - 300 byłoby równoważne przenie­
sieniu go na orbitę o średnicy 10 lat świetl­
nych. Wewnątrz tej orbity znalazłoby się
wiele bliskich gwiazd, między innymi a -
Centauri.
Podane rozmiary nie stanowią wcale gra­
nicy ostatecznej. Teoretycznie można sobie
wyobrazić atomy znacznie większe. Otrzy­
manie ich nie jest jednak sprawą łatwą. Są
one bowiem niezwykle czułe na różne zabu­
rzenia zewnętrzne, jak np. pole elektryczne.
Zasadniczy wpływ pola polega na przepro­
wadzeniu stanów związanych elektronu
w stany obszaru, gdzie energia zmienia się
w sposób ciągły, a atom jako całość przestaje
35
 B. FOTOJONIZACJA

(3^

C. WZBUDZENIE D O STANU RYDBERGOWSKIEGO

------------------------- > <g)

( q "

Rys. 3

istnieć. Mechanizm niszczenia atomów ryd-
bergowskich polem elektrycznym przed-
stawiony jest na rys. 5,
Na to, aby zjonizować atom w stanie pod­
stawowym, należy przyłożyć zewnętrzne po­
le elektryczne o olbrzymim natężeniu 100
milionów V/cm. Oderwanie elektronu od
atomu w stanie n = 100 jest już bardzo łatwe
i wymaga pola o natężeniu zaledwie 1 V/cm.
Chcąc natomiast utrzymać w całości atom
w stanien— 1000, nie możemy dopuścić, aby
zaburzenie zewnętrzne przekroczyło 0,1
mV/cm. Jest to na tyle mało, że nie jesteśmy
w stanie przy obecnych technikach doświad­
czalnych zapewnić im tak luksusowej egzys­
tencji.
Pokazaliśmy już, jak zmieniają się roz­
miary atomów oraz ich energia jonizacji
w funkcji liczby kwantowej n. Prześledźmy
również zmiany z n innych wielkości cha­
rakteryzujących atom. Niektóre wybrane
spośród nich zamieszczone zostały w tabeli.
Jak widać z zawartych w niej informacji,
a wynika to także ze znanego nam już wzoru
Rydberga, energia wiązania w stanie n male­
je jak 1/m. Odległość między sąsiednimi
stanami (En - En_:) zmniejsza się jeszcze
szybciej 1/m).
 Skoro promień atomu proporcjonalny jest
do n \ to zajmowana przez atom powierzch­
nia rośnie jak n4. Tak samo szybko zmienia
się zatem prawdopodobieństwo napotkania
innego atomu, zwane inaczej p r z e k r o ­
j e m c z y n n y m n a z d e r z e n i e . Tutaj
też tkwi kolejna przyczyna nietrwałości ato­
mów rydbergowskich: niszczący wpływ
zderzeń.
> Aby uniknąć zderzeń, potrzebne są bardzo
niskie ciśnienia. Gdyby potraktować atomy
jak kulki, to utrzymanie atomu rydbergow-
skiego w stanie o n ~ 30 przez czas rzędu
mikrosekund wymagałoby ciśnienia rzędu
10"12 atm. Ponieważ atomy nie są kulkami,
sprawa przedstawia się korzystniej. Małe
atomy mogą przecież przenikać przez atomy
rydbergowskie, puste w środku, nie zabu­
rzając ich. Jest to kolejna i bardzo ciekawa
własność atomów rydbergowskich przewi­
bergowskie wraz ze wzrostem n są coraz
dziana zresztą przed 40 laty przez Fermiego.
bardziej czułe na promieniowanie zewnętrz­
Obniża to podany wcześniej próg ciśnienia
ne, jeśli tylko jest ono energetycznie dopaso­
do wartości rzędu 10‘9 atm.
wane do odstępu między stanami. Oba po­
Bardzo istotne własności atomów rydber­
gowskich wynikają z charakteru ich oddzia­ wyższe fakty mają bardzo istotne konsekwe­
ływania z promieniowaniem elektromagne­ ncje i jeszcze do nich wrócimy.
tycznym. Otóż, prawdopodobieństwo przej­ Atomy rydbergowskie niechętnie emitują
ścia ze stanu podstawowego do stanu ryd- promieniowanie w sposób spontaniczny
bergowskiego n maleje jak n"3, podczas gdy i w .związku z tym charakteryzują się bardzo
prawdopodobieństwo przejścia między dwo­ Rys. 4
ma sąsiednimi stanami rydbergowskimi roś­
nie jak n4. Oznacza to, że im wyższy stan, tym ATOM W ODORU W S T A N IE ----
PODSTAWOWYM
trudniej go wzbudzić bezpośrednio ze stanu CZĄ5TECZKA DNA
podstawowego. Z drugiej strony atomy ryd­ WIRUS CHOROBY MOZAIKOWEJ

c
37
 gantyczne żyją wiecznie. I znowu, jeśli dor
konujemy porównania ze zjawiskami z ota­
czającego nas świata i przyjmiemy, że czas
życia atomu umiarkowanie wzbudzonego
odpowiada średniemu czasowi życia ludz­
kiego, to atom rydbergowski może żyć nawet
kilkadziesiąt milionów lat, a więc w ludzkim
pojęciu wiecznie.
Wiemy już jacy są najwięksi wrogowie
gigantycznych atomów; mamy tu oczy wiście
na myśli czynniki prowadzące do ich znisz­
czenia. Są nimi zderzenia i bardzo nawet
słabe zewnętrzne pola elektryczne. Jeśli cho­
dzi o promieniowanie z obszaru widzialne­
go, nadfioletu i niezbyt dalekiej podczerwie­
ni, to jest ono dla atomów rydbergowskich
zupełnie niegroźne. Atomy giganty oddziału­
ją natomiast bardzo chętnie z promieniowa­
niem mikrofalowym, które energetycznie
odpowiada właśnie przejściom między sta­
nami rydbergow.skimi. Jest to powodem
wielkiej ich czułości na otaczające nas pro­
mieniowanie termiczne emitowane przez ła­
dunki elektryczne w ruchu cieplnym mate­
rii. Dla niskich temperatur promieniowanie
to leży właśnie w obszarze mikrofal.
Mówiąc o własnościach, zwróćmy uwagę
Rys. 5. Przyłożenia poia elektrycznego (B) obniża bariery
na jeszcze jeden ciekawy aspekt sprawy. We
potencjału w stosunku do sytuacji bez zaburzenia (A)< co wszystkich dotychczasowych rozważaniach
pozwala na oderwanie elektronu dotyczących atomów rydbergowskich nie
wnikaliśmy w żaden sposób w to, jakie ato­
długimi czasami życia. Wielkość ta, jak wy­ my do stanów rydbergowskich wzbudzamy.
nika zresztą z naszej tabeli, rośnie jak n3. Wynika to stąd, że wszystkie one, niezależ­
Można więc powiedzieć, przyjmując skalę nie od liczby posiadanych elektronów, są do
czasową zjawisk atomowych, że atomy gi- siebie bardzo podobne.
W stanie n •- 30 zewnętrzny elektron znaj­
2ml»ny wybranych w t u n o t d fizycznych atomów z l!c*bą duje się w odległości ok. 1000 angstremów od
kwantową o
środka atomu. Jądro plus pozostałe elektro­
Wielkość Zmien­
Rząd wielkości ny o jednostkowym dodatnim ładunku wy­
Jednostki
fizyczna ność z n
- 3
padkowym zajmują przestrzeń bardzo nie­
<Ti
8

n - 30
c

n
1

Energia wielką wobec rozmiarów atomu wyznaczo­

n -2
poziomu En eV 1.5 1,5-10~2 1.5-1 ( H nych przez zewnętrzny elektron. Mamy więc
Odstęp mię­
dzy sąsied­
sytuację bardzo podobną do tej w atomie
nimi pozio­ wodoru. Dokładne badania spektroskopowe
mami
E n " E n -1
n~ 3 GHz 2.4105 240 0.20 charakteryzujące się wysoką zdolnością roz­
Promień r r? cm 1CT7 10“5 10-3
dzielczą wykazują pewne drobne różnice
występujące między różnymi atomami, jak
Przekrój .
czynny * * r3 cm2 10-14 t e r 10 io - 0 np. wzajemne przesunięcie poziomów ener­
Czas życia 9 10-8 10-5 1(T2
getycznych. Możemy jednak stwierdzić, że
Jonizujące
fizyka atomów rydbergowskich jest
pole elek­ w pierwszym przybliżeniu fizyką atomu
tryczne rH Wcm 40-100 400 4 10~2
wodoru.
38
BLIŻEJ
n
PRZYRODY
*
■*
Walentyn* Mioduszewska

Na pustyni Namib w południowo-zachod­ stała się pułapką, która skrapla mgłę i to

niej Afryce spada w ciągu roku zaledwie 10 w ilości wystarczającej nie tylko dla cedru.
do 100 mm deszczu. Ale częste są mgły i snu­ Ziemia u jego stóp jest tak nawilżona, że
jące się nisko chmury. Im właśnie zawdzię­ kiełkują i rozwijają się tu inne rośliny. Jak
czają życie tutejsze rośliny i zwierzęta, można sądzić, raz powstała taka naturalna
wśród których pewne owady w bardzo po­ pułapka, będzie rozrastać się i da początek
mysłowy sposób zaopatrują się w wodę: po szacie roślinnej, która jałową pustynię zmie­
prostu „stają na głowie”, a tylne odnóża ni w krainę bardziej gościnną.
silnie wyciągają do góry. Wówczas woda ze A szata roślinna Ziemi jest największym
skraplającej się na odnóżkach mgły spływa skarbem ludzkości. Rośliny bowiem dostar­
ku głowie owada. czają człowiekowi wielu surowców spożyw­
W podobnych warunkach jak pustynia czych i technicznych. Stanowią też podsta­
Namib, rozwinęła się południowoamery­ wę istnienia zwierząt wykorzystywanych
kańska pustynia Atacama. Leży ona rów­ podobnie. Największą zaletą zasobów przy­
nież na zachodnim skraju wielkiego konty­ rody żywej - świata roślin i zwierząt - jest
nentu, także w sąsiedztwie oceanu. I tu zim­
ny prąd morski, płynący od południa ku rów­ Zespół oim iośdennych pułapek na mgłą w pustynnej
nikowi sprawia, że nad suchym wybrzeżem, strefie Chile. Każda pułapka skrapla 200 ! wody w ciągu
prawie pozbawionym opadów (ich średnia doby
roczna jest taka sama jak na pustyni Namib)
unoszą się mgły. Tu, można powiedzieć,
w ślady owadów Namibu poszedł czło­
wiek - na razie przeprowadzając tylko do­
świadczenia.
W wielu miejscach tego pustynnego wy­
brzeża Chile ustawiono różnego kształtu pu­
łapki z folii plastykowej. Pułapka w postaci
ekranu o powierzchni 90 m2, ustawiona
w odległości ponad 7 km od brzegu Oceanu
Spokojnego na wysokości 772 m n.p.m.,
skrapla w ciągu doby 1 m3 wody. Zespół
takich pułapek zaopatruje w wodę pracow­
ników stacji doświadczalnej i nawadnia ich
poletka.
Symbolem możliwości zaopatrzenia
w wodę w klimacie mgłowym jest samotny
cedr rosnący na pustynnym zboczu nad
miastem Antofagasta w Chile, na wysokości
900 m n.p.m. Gdy posadzono młode drzew­
ko, umieszczono przy nim foliową pułapkę
na mgłę. Dziś, po 25 latach, pułapka jest już
Zbędna. Cedr urósł i jego gęsta korona sama
 /
Uprawa tarasowa na zboczach zmniejsza erozję gleby,
Pola ryżowe na Jawie
ich stałe odnawianie się, dzięki reprodukcji
biologicznej. Na tym głównie polega ich
wyższość nad zasobami przyrody nieoży­
wionej, bogactwami mineralnymi, które nie
odnawiają się i z czasem zostaną wyeksplo­
atowane.
Tak więc trwałe istnienie i rozwój ludz­
kości wiąże się ściśle z utrzymaniem żywych
zasobów Ziemi. Zrozumieliśmy to już chyba
dostatecznie dobrze, aby ochrony przyrody
nie traktować jak hobby - nieszkodliwego,
gdy ogranicza się do sprawiania zadowole-
Trwałe istnienie może ludzkości zapewnić tylko utrzyma­
nie zasobów przyrody żywej. Zarysowuje się jednak nie­
bezpieczny kierunek zmian w czterdziestoleciu
1980-2020: gwałtowne zmniejszanie się areału ziemi
uprawnej (źdźbło zboża) i lasów (drzewo), przy jedno­
czesnym szybkim wzroście liczby ludności świata
f
i p 1 z rozpuszczonymi w niej składnikami pokar­
ł t t
R
1&80 2000 2020
40
ni a jej miłośnikom, ale uciążliwego, gdy wy­
wołuje konflikty między nimi a realizatora­
mi przedsięwzięć technicznych.
Wyrazem współczesnego, upatrującego
w przyrodzie żywej źródła i nieodzownego
warunku bytu ludzkości, stosunku do świata
roślin i zwierząt jest książka pt. „Światowa
strategia ochrony przyrody” - wysokiej ran­
gi dokument opracowany przez Międzyna­
rodową Unię Ochrony Przyrody i Jej Zaso­
bów (IUCN) w porozumieniu z Programem
Środowiskowym Narodów Zjednoczonych
(UNEP), Światowym Funduszem na rzecz
Dzikich Zwierząt (WWF), Organizacją do
Spraw Wyżywienia i Rolnictwa (FAO) oraz
Organizacją Narodów Zjednoczonych do
Spraw Oświaty, Nauki i Kultury (UNESCO).
Publikacja ta zawiera wnioski z analizy
ogromnego materiału faktycznego, przez ok-
dziesięć lat trwających prac międzynarodo­
wego i międzydyscyplinamego programu
badawczego „Człowiek i biosfera”, ogłoszo­
nego w 1971 r. przez UNESCO.
Światowa strategia ochrony przyrody - to
przede wszystkim zachowanie podstawo­
wych procesów ekologicznych, utrzymanie
różnorodności genetycznej roślin i zwierząt
świata, a także zapewnienie trwałego użyt­
kowania gatunków oraz ekosystemów, sta­
nowiących dziś podstawę wyżywienia ludz­
kości i rozwoju wielu gałęzi przemysłu.
Podstawowe procesy ekologiczne
Ostoją życia na lądzie jest gleba. Rośliny
„zakotwiczają się” w niej korzeniami, po­
bierają z niej wodę i odżywcze substancje
mineralne- Aby gleby świata mogły trwale
zaspokajać potrzeby ludzkości w zakresie
produkcji roślinnej, konieczne jest nie tylko
przeciwdziałanie nieuzasadnionemu zmniej­
szaniu się ich areału, ale także utrzymanie
procesów biotycznych i abiotycznych, za­
pewniających regenerację gleby i chronią­
cych ją przed erozją.
Przykładem procesów biotycznych, wy­
zwalanych przez organizmy żywe, jest od­
działywanie dżdżownic na strukturę gleby
oraz jej własności fizyczne i chemiczne.
Dżdżownice drążą glebę do głębokości około
1 m, dzięki czemu jest ona lepiej przewie­
trzana i łatwiej krąży w niej woda wraz
mowymi, Zwierzęta te zjadają cząstki gleby,
które przechodząc przez ich jelita podlegają
złożonym przemianom chemicznym, co
sprawia, że wydalone gruzełki łatwo wiążą
wodę i są dobrym środowiskiem dla rozwoju
bakterii glebowych. Ułatwia to roślinom po­
bieranie z gleby wody i pokarmu. Dżdżowni­
ce są zwierzętami małymi, ale ich duża licz­
ba (do 400 okazów na 1 m2 gleby) i wielka
„pracowitość” sprawiają, że w ciągu sześciu
miesięcy sezonu wegetyeyjnego na obszarze
1 ha zostaje przez nie przerobionych ok. 1000
kg gleby.
Na rolę dżdżownic w użyźnianiu gleby
zwrócił już uwagę przed stu laty Karol Dar­
win. Dziś nasza znajomość tych pożytecz­
nych zwierząt znacznie się rozszerzyła.
Dżdżownica przestaje być tylko przynętą
nadziewaną na haczyk przez wędkarza.
W świecie istnieją specjalne „farmy”
dżdżownic, na których są one rozmnażane,
a następnie przenoszone na grunty niedosta­
tecznie przez nie zasiedlone. Niektóre ga­
tunki dżdżownic (a jest ich. ogółem około
220) są objęte ochroną. Dąży się też do two­
rzenia dla nich „mini-rezerwatów”.
Ciężkie maszyny rolnicze, nie przyswojo­
na przez rośliny część nawozów mineralnych
(wynosi ona od 5 do 50% stosowanej dawki)
oraz chemiczne środki owado- i chwastobój­
cze - to główne czynniki powodujące zamie­
ranie fauny glebowej, a więc i dżdżownic.
Dlatego światowa strategia ochrony przyro­
dy zaleca ograniczenie wymienionych spo­
sobów uprawy roli i pielęgnacji roślin,
a w ich miejsce szersze stosowanie lekkiego
sprzętu, nawozów organicznych jak kom­
post, obornik, gnojówka i nawozy zielone
oraz wykorzystywanie pasożytniczych owa­
dów i grzybów w biologicznej walce ze
szkodnikami roślin i zwierząt.
Wśród abiotycznych procesów regeneracji
gleby największe znaczenie mają wezbrania
rzek i powodzie, zwłaszcza występujące re­
gularnie, a więc nie będące dla człowieka
zaskoczeniem i katastrofą żywiołową, ale
dobrodziejstwem natury. Wielka woda nie­
sie obfitość zawiesiny mineralnej i organicz­
nej, która - osadzana na równinach nad­
rzecznych - wzbogaca ich gleby w substan­
cje pokarmowe. Najstarsze kultury rolnicze
świata powstały na obszarach podlegają­
cych powodziom - właśnie ze względu na
stałe użyźnianie przez nie gleb.
Budowa wielkich zapór na rzekach niwe­
czy ten dobroczynny proces naturalny. Za­
znaczeni© namorzynów dla rybołówstwa morskiego.
U góry: substancje pokarmowe docierają do morza z za­
rośli namorzynowych, żywiąc mikroorganizmy, bezkrę­
gowce oraz ryby. U dołu: na przykładzie krewetek pokaza­
no znaczenie różnych części namorzynów dla rozwoju
organizmów: A ~ jaja są składane w otwartym morzu, B -
larwy podpływają do brzegu, C I O - formy młodociane
kryją się I żerują wśród namorzynów, E - po osiągnięciu
dojrzałości krewetki powracają do morza
wiesina wód powodziowych zostaje uwię­
ziona w zbiorniku retencyjnym zamiast
użyźniać okoliczne pola, nadbudowywać
delty rzek uchodzących do morza, a częścio­
wo trafiać też i do niego, gdzie dostarczałaby
substancji pokarmowych roślinom i zwie­
rzętom morskim, a wśród nich rybom, będą­
cym podstawą rybołówstwa przybrzeżnego.
Toteż światowa strategia ochrony przyrody
zaleca wnikliwe rozważenie wszystkich „za
i przeciw” przed podjęciem decyzji o budo­
wie zapory, tym bardziej, że żywotność ta­
kiej budowli, jako magazynu wody jest krót­
kotrwała z powodu na ogół szybkiego wypeł­
niania się jeziora zaporowego osadem
rzecznym.
Procesem niszczącym glebę jest natomiast
erozja - wymywanie i unoszenie jej cząstek
przez opady. To naturalne zjawisko jest po­
żyteczne, gdy dostarcza użyźniającej zawie­
siny wodom powodziowym. Często jednak,
potęgowane przez człowieka, ogałacającego
teren z szaty roślinnej, przybiera katastro­
falne rozmiary, stając się przyczyną zmycia
życiodajnej gleby 2 dużych połaci ziemi i od­
słonięcia jałowego podłoża.
Ilustracją pożytecznej roli szaty roślinnej
hamującej erozję gleb może być porównanie
stosunków w otwartym, rolniczym krajobra­
zie dorzecza Huang-ho w Chinach oraz po­
krytego nieprzebytą puszczą dorzecza Ama­
zonki. Powierzchnia dorzecza Huang-ho
(673 tys. km2) jest niemal dziewięć razy
mniejsza niż Amazonki (5776 tys. km2), ale
Huang-ho w ciągu roku wynosi do morza
ponad pięć razy więcej zawiesiny (1887
min t) niż Amazonka (363 min t). Oznacza
to, że intensywność erozji jest w dorzeczu
Huang-ho niemal 45 razy silniejsza niż w
dorzeczu Amazonki.
41
Tereny, na których w pierwszej kolejności należy zakładać obszary chronione; A - tereny zupełnie nie mające parków
narodowych lub równorzędnych rezerwatów; B - tereny, na których parki narodowe i równorzędne rezerwaty w sumie
zajmuję mniej niż 1000 km? (w przypadku wysp oceanicznych - mniej niż 100 krm). 1 - tropikalne lasy deszczowe,
2 - wilgotne łasy klimatu subtropikalnego i umiarkowanego, 3 - lasy iglaste klimatu umiarkowanego, 4 - suche
I monsunowe lasy tropikalne, 5 - lasy liściaste klimatu umiarkowanego i zarośla subpolarne, 6 - lasy i zarośla typu
śródziemnomorskiego. 7 -g o rą ce pustynie i półpusty nie, 8 -pustynie i półpustynie z chłodną zimą, 9 -tundra i pustynia
arktyczna, 10 - tropikalne obszary trawiaste i sawanny, 11 - stepy, 12 - mieszane ekosystemy górskie i wyżynne,
13 - mieszane ekosystemy wyspowe, 14 - ekosystemy jeziorne

Szczególnie gwałtownie erozja przebiega metody, zarzuconej pod wpływem europejs­

na zboczach gór, które człowiek wylesia, aby
zmienić je w pola uprawne. Jeżeli jest to
rzeczywiście konieczne, dobrym rozwiąza­
niem jest uprawa na tarasach, przeciwdzia­
łająca spływaniu wody ze zboczy i unoszeniu
cząstek gleby. Taka uprawa tarasowa jest od
tysięcy lat rozpowszechniona w górzystych
krainach południowo-wschodniej Azji, była
też z powodzeniem stosowana przez andyj­
skich Indian, .którzy'dziś powracają do tej
Chemiczno środki owado- i chwastobójcze - to główna
przyczyna zamierania fauny glebowej
kich najeźdźców.
Światowa skarbnica genów
' Lista znanych dziś organizmów żywych
obejmuje ponad 370 tys. gatunków roślin
i ok. 1,5 min gatunków zwierząt, a nowe
odkrycia wciąż dopisują na niej kolejne po­
zycje, choć jednocześnie zachodzi koniecz­
ność skreślania gatunków ginących, głównie
z winy człowieka. Wiele gatunków znamy
jedynie powierzchownie, mało lub nic nie
wiedząc o ich roli w przyrodzie i możliwej
przydatności dla człowieka.
Od zarania rolnictwa ludzkość wykorzys­
tuje tylko nieznaczną liczbę gatunków roślin
i zwierząt. Dopiero ostatnie stulecia, a zwła­
szcza ostatnie dziesięciolecia włączają do
gospodarki ludzkiej nowe gatunki. Jedno­
cześnie w obrębie tych niewielu udomowio­
nych gatunków, człowiek wyhodował
ogromną liczbę odmian i ras. Na przykład
znamy zaledwie ok. 20 gatunków ryżu dzi­
kiego, ale liczba odmian
4
uprawnych sięga
43
już setek tysięcy. Także jest około 40 tysięcy
odmian pszenicy. Co się tyczy bydła domo­
wego, to w samej tylko Europie wyhodowa­
no ok. 145 ich ras.
Odmiany roślin uprawnych i zwierząt do­
mowych powstają w wyniku krzyżowania
form udomowionych między sobą lub z for­
mami dzikimi. Te zabiegi, polegające na wy­
mianie genów, mają na celu wyhodowanie
odmian i ras odznaczających się korzystniej­
szymi, z punktu widzenia potrzeb człowieka,
cechami niż osobniki rodzicielskie. Tak na
przykład, krzyżując pszenicę o wielkich kło­
sach, ale o długim, wiotkim i podatnym na
wylęganie źdźble z pszenicą o źdźble krót­
kim, otrzymano wysokopienną pszenicę kar­
łową. Międzygatunkowa krzyżówka pszeni­
cy i żyta to stanowiące wartościową paszę
pszenżyto, które być*może wydatnie przy­
czyni się do poprawy zaopatrzenia naszego
rynku w mięso. Krzyżując różne rasy zwie­
rząt domowych otrzymano formy odznacza­
jące się cennymi własnościami, jak np. duża
mleczność, wełnistość, znaczna siła pocią­
gowa.
Uciążliwym chwastem jest perz. Ale
w ziołolecznictwie jest ceniony jako środek
przeciw kaszlowi, w chorobach pęcherza
i nerek, wątroby i śledziony. Dopiero nie­
dawno dowiedzieliśmy się, że pancernik jest,
oprócz człowieka, jedynym organizmem mo­
gącym zarazić się trądem. Jako zwierzę do­
świadczalne może więc on oddać nieocenio­
ne usługi w walce z tą straszną chorobą.
Około 150 lat temu zaczęła się światowa
kariera południowoamerykańskiego kau­
czukowca - drzewa dostarczającego natu­
ralnego kauczuku. Dziś konkuruje z nim
kauczuk syntetyczny, produkowany przez
przemysł petrochemiczny. Ale, gdy ludzkość
wyczerpie światowe zasoby ropy naftowej
i gazu ziemnego, kto wie, czy nie będzie
musiała wzmóc uprawę kauczukowca.
W południowo-wschodniej Azji od dawna
jest znane, ale tylko lokalnie wykorzystywa­
ne jako jarzyna, pnącze Psophocarpus tetra-
gonolobus. Przeprowadzone ostatnio bada­
nia wykazały, że ta roślina strączkowa jest
bogatym źródłem białka i że z jej nasion
można otrzymywać nie tylko koncentrat
białkowy, ale również mleko, kakao, ser,
mąkę do wyrobu odżywek dla dzieci, olej
jadalny i techniczny.
Podane przykłady dowodzą konieczności
zachowania w interesie człowieka całego bo­
gactwa genetycznego roślin i zwierząt świa­
ta, gdyż nie jesteśmy w stanie przewidzieć,
jaki możemy mieć z nich pożytek w przy­
szłości.
Istnieje wiele form ochrony zasobów gene­
tycznych. Najstarszą jest ochrona poszcze­
gólnych- gatunków. Zawodzi ona jednak
w oderwaniu od środowiska ich życia. Osu­
szając bagno, zaorując step czy wycinając
las, bez jednego strzału wydajemy wyrok na
organizmy, dla których środowiska te są
ostoją życia. Konieczna więc jest ochrona nie
tylko gatunków, ale także ich siedlisk. Służą
temu rezerwaty i parki narodowe, a ostatnio
też rezerwaty biosfery - obszary chronione,
na których doświadczalnie prowadzi się for­
my gospodarki nie powodujące degradacji
środowiska i zubożenia zasobów przyrody
żywej.
W przypadku gatunków dzikich, których
populacje są tak małe, że istnieje bezpośred­
nie zagrożenie ich wyginięcia, niezbędne jest
ich rozmnażanie w specyficznych warun­
kach: w ogrodach botanicznych i zoologicz­
nych, akwariach i stacjach restytucji gatun­
ku. Przykładem może tu być rozmnożenie
żubra w Puszczy Białowieskiej. Podobnie,
dużą dziś populację gęsi hawajskiej odtwo­
rzono z kilku zaledwie par pielęgnowanych
w stacji ptaków wodnych w Slimbridge w
Anglii, a następnie introdukowano do
ojczystego środowiska. W specjalnych ośrod­
kach - na plantacjach i farmach - uprawia
się udomowione odmiany roślin i chowa rasy
zwierząt, jeżeli zaniechano gospodarczej ich
reprodukcji.
Są też możliwości przechowywania części
organizmów, głównie nasion i spermy, a tak­
że innych tkanek i organów, z których w do­
wolnym czasie można odtworzyć całe orga­
nizmy.
Przechowywanie nasion roślin upraw­
nych i ich dzikich krewnych w bankach
genów staje się coraz powszechniejsze. Są to
magazyny tak wyposażone, aby przechowy­
wane w nich nasiona nie zostały zaatakowa­
ne przez szkodniki i zachowały siłę kiełko­
wania. Ich zadaniem jest, oprócz przecho­
wywania nasion będących różnorodnością Dzieje się tak, ponieważ człowiek naruszył
genetyczną określonych roślin, także współ­ naturalną równowagę tego środowiska, nad­
praca z hodowcami, których zaopatrują one miernie i niewłaściwie je eksploatując.
w nasiona, w celu wyhodowania nowych Sahel, południowe obrzeża Sahary, to zu­
odmian. Instytucją wiodącą w dziedzinie pełnie inne środowisko, ubogie, ale do nie­
ochrony i przechowywania roślin upraw­ dawna pozwalające utrzymać się koczowni­
nych i ich dzikich krewnych jest Międzyna­ czym pasterzom i drobnym rolnikom. Dziś
rodowa Rada do Spraw Zasobów Genowych coraz głębiej wkracza tu pustynia: w ciągu
Roślin. ostatnich 20 lat południowa granica Sahary
przesunęła się o 100 km na południe. Przy­
Trwałe użytkowanie gatunków i ekosys­ czyn tego jest wiele, a jedną z nich odkryto
temów w Nigrze.
Przez państwo to przebiegają trzy równo­
Przyroda żywa jest bogactwem odnawial­ leżnikowe strefy: na północy jest to pusty­
nym, ale tylko do pewnych granic, których nia, środek zajmują pastwiska, południe -
człowiekowi nie wolno przekroczyć, jeśli ma pola uprawne, na których dawniej rosło pro­
ona trwale mu służyć. Dlatego niezbędne jest so, sorgo i nieco orzeszków ziemnych. Część
poznawanie zdolności odradzania się przy­ pól okresowo pozostawiano odłogiem. Ko­
rody żywej i ustalenie rozmiarów dopusz­ czownicy przypędzali na nie swe stada wte­
czalnej jej eksploatacji, aby była utrzymana dy, gdy strefę pastwisk nawiedzała susza.
równowaga między przyrostem masy orga­ Ugory były wówczas zasilane nawozem
nicznej roślin i zwierząt a jej konsumpcją organicznym.
przez człowieka.
Dziś pasterźy nie dopuszcza się na połud­
Tak więc konieczne są zarówno prace nau­ nie, nie ma bowiem ugorów, wszystkie pola
kowo-badawcze, jak i motywacje wykorzys­ są pod uprawą, przy czym w ostatnich 30
tywania żywych zasobów w granicach za­ latach niemal 6-krotnie wzrósł areał upraw
pewniających ich prawidłowe odnawianie orzeszków ziemnych, poszukiwanych za
się. Niestety, w pogoni za doraźnym zyskiem granicą jako surowiec do produkcji oleju.
często niszczy się bezpowrotnie gatunki, A orzeszki ziemne znacznie bardziej wyjała­
ekosystemy i całe środowisko życia. Oto dwa* wiają glebę niż proso, ich zbiór zaś przez
wymowne przykłady. wyrywanie z korzeniami, wzmaga deflację-
wywiewanie gleby przez wiatr.
Wybrzeża mórz w strefie międzyzwrotni-
kowej w wielu okolicach porastają lasy na- Areał pastwisk zmniejszył się wraz ze
morzynowe, przystosowane do życia w pasie zniknięciem ugorów, ale jednocześnie
pływów. Lasy te są prawdziwym dobrodziej­ wzrósł popyt zagranicy na wołowinę. Pogło­
stwem natury. Ich roślinność dostarcza wie­ wie bydła zwiększyło się więc w ciągu 30 lat
lu artykułów spożywczych oraz surowców 6-krotnie. Nadmierny wypas, zadeptywanie
technicznych i farmaceutycznych. Na pła­ roślinności i wyniszczanie jej na opał, obok
skich, nizinnych wybrzeżach hamuje nisz­ niewłaściwej gospodarki rolnej, jest jedną
czące działanie powodzi morskich. Przede z przyczyn pustynnienia Sahelu,
wszystkim zaś lasy namorzynowe z ich boga­
tą roślinnością i światem zwierzęcym zasila­ ★ ★
ją wody mórz przybrzeżnych w organiczne
substancje pokarmowe. Dzięki temu istnieje Publikacja „Światowa strategia ochrony
tu bujne życie, a przybrzeżne łowiska należą przyrody” ma w podtytule sformułowanie:
do Najzasobniejszych w świecie. „Ochrona żywych zasobów dla trwałego roz­
Dziś w wielu miejscach rabunkowo wyci­ woju”. Taki rozwój ludzkość może sobie za­
na się lasy namorzynowe, aby uzyskać drew­ pewnić prze2 zbliżenie się do przyrody, lep­
no opałowe i techniczne. Wylesia się rozległe sze poznanie rządzących nią praw i umiejęt­
połacie, aby zmienić je w pola uprawne, ne ich wykorzystanie. Nie zadawajmy przy­
tereny osiedli i rekreacji. Ataki morza nisz­ rodzie gwałtu, lecz starajmy się żyć z nią
czą wybrzeża i powodują zanikanie łowisk. w zgodzie.
45
 CHORZ OWS KA KOLEJKA
Trudne warunki życia i pracy mieszkańców Górnego
Śląska, zwłaszcza w rejonie Katowic, Chorzowa i Byto­
mia, wymagały stworzenia miejsca nad wodą i wśród
zieleni do dobrego wypoczynku. Na posiedzeniu Prezy­
dium Wojewódzkiej Rady Narodowej w Katowicach 20
grudnia 1950 roku podjęto decyzję o budowie dużego
parku. Uchwałę Wojewódzkiej Rady Narodowej zaakcep­
towało Prezydium Rządu 26 maja 1951 roku, a już w iipcu
powołano Komitet Budowy Wojewódzkiego Parku Kultu
ry i Wypoczynku w Chorzowie. Pod budową wybrano
teren w trójkącie między Katowicami, Chorzowem a Sie­
mianowicami śl„ stanowiący w 80 % nieużytki (wyrobiska
pogórnicze i hałdy), a w 20% obszar rolniczy.
Poszczególne obiekty parku oddawano do użytku od
1955 do 1968 roku. Były to między innymi: planetarium
i obserwatorium astronomiczne, „wesołe miasteczko”,
Stadion śląski. Górnośląski Park Etnograficzny, rosarlum
(o powierzchni 7 ha), Ośrodek Postępu Technicznego,
krzesełkowa kolej linowa „Elka” oraz na obrzeżu parku,
kolej wąskotorowa. Budowano ją pod patronatem Pałacu
Młodzieży w Katowicach, a oddano do użytku w paździer­
niku 1957 roku. W tym też czasie ukończono budowę
lokomotywowni i zaplecza technicznego.
W pierwszych latach eksploatacji na kolei były cztery
stacje: „Wesołe Miasteczko", „ZOO", ,,Planetarium”
i „Przystań*' oraz dwa przystanki osobowe: Łania i Bambi-
no na szlaku Planetarium - Przystań. Na stacjach zbudo­
wano budynki, na końcowych - murowane, na pośred­
nich - drewniane. Do chwili obecnej zachowały się cztery
stacje i budynki murowane. Profil linii jest bardzo uroz-

Wagon silnikowy na torze 785 mm

46
maicony: największe pochylenie ma 29%, najmniejszy
promień łuku toru wynosi 44 m (na długości 45 m).
Pierwotnie tor kolei miał szerokość 785 mm, charakte*
rystyczną dla kole! wąskotorowych na Górnym Śląsku.
W 1965 roku przekuto jednak całą sieć.
Puch pociągów prowadzono jak na prawdziwej kolei,
na podstawie telefonicznego zapowiadania między sta­
cjami, na których służbę pełnili dyżurni ruchu. Urządzenia
zabezpieczenia ruchu kolejowego były ~ ręczne-kluczo-
we, a sygnalizacja - świetlna. Po 1965 roku stopniowo
likwidowano urządzania, zrezygnowano też z dyżurnych.
Zmieniła się organizacja ruchu. Pociągi mijały tlą teraz
w połowie drogi na stacji „Planetarium*’, kursując na
zasadach podobnych do ruchu tramwajowego, Obecnie
już tylko jeden pociąg przemierza całą traBą tam I z po­
wrotem, zmieniając czoło na stacjach końcowych przez
tor wyciągowy.
Na sieci z torem o szerokości 785 mm eksploatowano
oryginalny tabor. Były to 3 dwuosiowe wagony silnikowe
oraz 3 wagony doczepne, wyprodukowane specjalnie dla Lokomotywa spalinowa Wl$ 75 ciągnąca wagony po torze 900 mm
kolei parkowej prze2 KO N STAL w Chorzowie. Wyposażo­
ne były w silnik spalinowy typu StarS21. Wagony silniko­
we miały jedną kabinę maszynisty. Wobec tego stacje trzech, nierzadko przepełnionych wagonów na dużych
końcowe („Wesołe Miasteczko” l „Przystań”) wyposażo­ wzniesieniach.
no w obrotnico ręczne. Wiosną 1973 roku rozpoczęto eksploatację 2 silniej­
Po 1965 roku kolej miała już tor o szerokości 900 mm. szych lokomotyw typu Wis 75, które pracują do chwlii
Wprowadzono do eksploatacji 3 lokomotywy spalinowe obecnej. Kolej ma 10 wagonów osobowych, w których
typu Wis 50 I wagony osobowe, wyprodukowane przez w każdym są 24 miejsca siedzące. Jeden pociąg prowadzi
Wojewódzkie Przedsiębiorstwo Komunikacyjne w Kato­ 3 wagony z największą prędkością 17 km/h. Trasę długoś­
wicach (Zakład Chorzów Batory). Lokomotywy spalinowe ci 4,370 km pokonuje w 21 minut.
pracowały do Jesieni 1972 roku. Wycofano je z eksploata­ Sieć kolei ma 5,350 knudługoścl t nie uległa zmianie od
cji ze względu na 2 naczne zużycie silników. Nie rozwijały chwili jej zbudowania.
już one potrzebnej mocy, niezbędnej do ciągnięcia Krzysztof Solda

Pociąg zastawiony 2 lokomotywy Wis 75 I dwóch wagonów w drodze do stacji ..Planetarium

%
Napisał: Mirosław P. Jabłoński Ilustrował: Przemysław Woźniak
•' • ' f
 eremy Kevin wiercił się niespokojnie
J w wielkim fotelu jakby oblazły go in­
sekty. Zważywszy na osobę gospoda­
rza nie było to nieprawdopodobne, jako że
Kevin znajdował się w domu - laboratorium
Stalneya Mountbattena, największego i naj­
znamienitszego entomologa na Wyspach. Je-
remy już od godziny przyglądał się naukow­
cowi i jego zbiorom - martwym i żywym.
Byli otoczeni przez tysiące, czy może miliony
czułek, nóg i szczypiec poruszających się
w mniejszych i większych przezroczystych
pojemnikach. Zwłaszcza jeden - ogromny
prawie jak akwarium z Marinelandu - bu­
dził szczególnie odrazę Jeremy’ego, który
chociaż niejedno już w życiu widział, był
facetem wrażliwym i nienachalnym w po­
szukiwaniu nowych doznań. Szczególnie
takich.
Przed godziną usiadł więc plecami do
Wielkiego pojemnika i teraz wiercił się ner­
wowo, bo drażniło go milczące sąsiedztwo
wwiercające się w jego kark tysiącami par
oczu. Tak to odczuwał Kevin. Zdawało mu
się nawet, że słyszy delikatne chrobotanie
owadzich odnóży o szkło czy plastik, ale to
było niemożliwe. Mountbatten zdawał się
nie zauważać niczego, a już szczególnie nie­
wesołego położenia, w jakie wpędził się Jere-
my. Mówił powoli, statecznie, biorąc całko­
witą odpowiedzialność za każde wypowie­
dziane słowo z osobna. Zdania układały się
więc gładko, nie musiał przerywać, by zasta­
nowić się nad sensem i poprawnością wypo­
wiedzi - cenzus nadany każdemu słowu czy­
nił to zbytecznym. Prawie nie gestykulował
i w momentach, gdy wypowiedź wymagała
podkreślenia, Jeremy’ego aż świerzbiły ręce,
by zrobić to za entomologa. Zakazał sobie
jednak tego surowo i, chociaż był z natury
porywczy, splótł ręce na brzuchu, aż pobie­
lały kistki. Mountbatten i tego nie zauważył.
Był zaprzeczeniem Je remy’ego i podobny nie
tyle do jednego owada, co do ich krzyżówki.
Na dość pokaźnym ciele obłego, masywnego
żuka, ciele podtrzymywanym przez krótkie,
ale chude nogi, trzymała się głowa pasikoni­
ka - łysa, podłużna, z tragicznie opuszczony­
mi w dół zewnętrznymi kącikami oczu. Jere-
my siedział blisko niego, ale w potoku mia­
rowej wymowy tamtego nie słyszał zupełnie
oddechu entomologa, jakby ten - na wzór
swych podopiecznych - oddychał tchawka-
mi, czy innym świństwem.
- Niech pan spojrzy na tę termitierę -
powiedział wreszcie Mountbatten i Jeremy
mógł już z ulgą zwrócić się twarzą przeciwko
niepokojącemu go sąsiedztwu.
Przesunął fotel tak, że miał teraz na oku
i entomologa, i termitierę. To mu odpowia­
dało, choć widok nie był ani przyjemny, ani
ciekawy. W szklanym pojemniku o wymia­
rach pięć na dwa i na trzy metry wysokim
wznosiła się nieregularna budowla, coś jak­
by spróchniały pień powalonego przed laty
drzewa. Podobieństwo to zwiększała szaro-
brązowa barwa obelisku wznoszącego się na
niewidocznej grubości warstwie ziemi skry­
wanej przez podłogę pawilonu. Pojemnik był
szczelny i klimatyzowany, Mountbatten
dbał, by warunki wewnątrz przypominały
tropik. Mimo to termitiera miała tylko jakieś
dwa i pół metra wysokości i sporo brakowało
jej do zachwalanych przez entomologa sześ­
ciu, jakie ponoć osiągają te twory w naturze.
Prawdę powiedziawszy Jeremy, nie odzna­
czający się wcale imponującym wzrostem,
był z tego zadowolony. Z odległości, w której
siedział widział jakiś ruch na zboczach
i u podnóża góry - kilkumilimetrowe owady
biegały tam w swoich sprawach. Jeremy
wzdrygnął się. Jego matka przez całe życie
bała się pająków, a Kevin z owadziej rodziny
poważał jedynie pszczoły, a i to w postaci
„ B e e honey” Spencera Co na stole.
Po ukończeniu college’u znalazł robotę
w dziale miejskim jednej z popołudniówek
i nie przypuszczał nigdy, że jego dziennikar­
skie drogi skrzyżują się ze ścieżkami owa­
dów. Ale Mountbatten, najwidoczniej czy­
telnik szmatławca, w którym Jeremy praco­
wał, zatelefonował rano ze swoimi rewela­
cjami i kierownik działu wysłał na miejsce
Kevina, chociaż ten opierał się temu stanow­
czo. Jednak na protesty w stylu, że Jeremy
nie zna się absolutnie na entomologii, kie­
rownik popatrzył na niego jak na szcze­
gólnie ciekawy okaz rajskiego ptaka, a po­
tem wzruszył ramionami. Był zdaje się zdu­
miony, że jeden z podległych mu ludzi uwa­
ża, iż reporter działu miejskiego powinien
się znać na czymkolwiek poza obsługą ma­
gnetofonu i maszyny do pisania. Ze swego
przepastnego biurka wyłowił „Mały atlas
owadów” i jeszcze coś z entomologią w tytu­
le, co Jeremy skrzętnie wrzucił do szuflady
własnego biurka, nie zamierzając oglądać ‘
tego przed lunchem. Po lunchu doszedł do
49
Wńiosku, że Zagłębianie się w podobiią lek­
turę byłoby jeszcze bardziej niebezpieczne
i wsiadł do auta, by złożyć wizytę naukowco­
wi w jego podlondyńskiej posiadłości.
- Owady - ciągnął spokojnie swój wykład
Mountbatten - to jedna z pomyłek, czy też
ślepych uliczek ewolucji. Natura niby to
stworzyła istoty zdolne do życia społecznego
- termitiery na przykład liczą do kilku milio­
nów osobników - ale cóż z tego kiedy tchaw-
ki stały się barierą nie do przeskoczenia.
Owady nie mogły powiększyć swego ciała,
a co za tym idzie rozwinąć zwojów głowo­
wych w mózg. Do tego tchawki nie nadawały
się, bo powyżej pewnej wielkości ciała, którą
można precyzyjnie wyliczyć, organizm od­
dychający nimi udusiłby się i już. Natura
porzuciła więc owady na rzecz dalszych eks­
perymentów, a czasu miała dużo. Należy
sądzić - personifikując ją - że ewolucja po­
kładała wielkie nadzieje w owadach i dozna­
ła srogiego zawodu. Świadczyłaby o tym
ilość owadów, które są najliczniejszą groma­
dą w świecie zwierzęcym. Ja jednak dosze­
dłem do wniosku, źe ów ślepy zaułek, w któ­
ry zostały wpędzone owady, nie jest zupełnie
spisany na straty. Co na przykład pan, panie
Kevin, robi, gdy przez pomyłkę zapędzi się
pan w ślepą uliczkę?
Kevin zmieszał się, nie słuchał dokładnie,
miał tylko wrażenie, że rzecz dotyczy ruchu
drogowego.
- Wycofuję wóz albo szukam objazdu -
wystękał jak w szkole śledząc badawczo
i z napięciem twarz Mountbattena, by w ra­
zie najmniejszego skrzywienia jej rysów wy­
cofać szybko nieprawidłową odpowiedź.
- Właśnie - potwierdził entomolog za­
mykając i otwierając okropnie powoli swoje
naznaczone tragizmem oczy, - W wypadku
ewolucji cofanie się nie wchodzi w rachubę.
Jest to jeden z procesów nieodwracalnych
- co raz zostało wyprodukowane musi
istnieć lub zginie, choćby to miała być
hekatomba ofiar. Ta matka nie troszczy
się zbytnio o swoje dzieci. Tak myślano
dotychczas. Ja natomiast wysnułem wnio­
sek, że Natura nie zapomniała o owadach
i przygotowuje dla nich miejsce. Uzna­
ła je widać za twór rokujący największe
nadzieje. Odłożyła więc sprawę na ten mi­
lion czy dwa miliony lat, cały czas szukając
objazdu, o którym pan mówił. 1 znalazła.
Jeremy nadstawił uszu, bo wydawało mu
50
się, że dobijają do celu o jakim Mountbatten
mówił przez telefon i który był powodem
tego śpotkaiiia.
- Ludzie - ciągnął entomolog monoton­
nie, jak wykład z podstaw farmacji, na który
jeremy poszedł kiedyś przez pomyłkę. - Lu­
dzie są tym objazdem. A ściślej wszystko, co
do naszego powstania się przyczyniło, a więc
płazy, gady, ptaki, ssaki, no i naczelne.
Uznaliśmy sami siebie za ukoronowanie
działań ewolucji zapominając po pierwsze,
że wraz z powstaniem człowieka procesy
i prawa przyrody nie uległy zawieszeniu czy
zahamowaniu, a po drugie, iż dumny termin
„naczelne” ńie znaczy tylko, że jesteśmy
„naczelnikami” wszelkiego stworzenia, lecz
że chwilowo znajdujemy się „na czele”, czyli
w przedzie wyścigu. A z tego wcale nie
wynika, że kto szybciej biegnie, ten dalej
dotrze. Rosjanie, przed którymi trzęsiemy
teraz portkami, mają takie powiedzenie. Pan
zna rosyjski?
- „Legcze jediesz, dalsze budziesz” - wy­
stękał Mountbatten krzywiąc się niemiło­
siernie. - Albo jakoś podobnie.
Jeremy’ego od razu rozbolała szczęka,
i pomasował ją.
- Tak właśnie postąpiły owady, czy też za
nie uczyniła to Natura. Zostawiła je w pełni
uformowane ufna, że przetrwają do właści­
wej chwili, i zaczęła szukać dla nich objazdu.
Droga była daleka, powstało wiele gatun­
ków, które zgładziła, bo nie dawały pomyśl­
nych rokowań na przyszłość. Niech pan po­
myśli o mezozoiku, o wielkich gadach. Co Się
wtedy działo! Wszak one, gdyby tylko umia­
ły, musiałyby myśleć jak my - że są uwień­
czeniem ewolucji. Czy były jakieś prze­
słanki, które by temu przeczyły? Skąd! Były
najpotężniejsze - jeżeli walczyły, to między
sobą wzajem, bo nie miały naturalnych wro­
gów. Dopiero gdy pojawiły się ssaki, musiały
odejść. Ssaki to był czarny koń ewolucji.
Z początku szło opornie, ale jak już powstały
owe „naczelne”, a z nich człowiek, to błyska­
wicznie doszedł od maczugi do bomby wodo­
rowej. Na to czekała Natura ze swymi owa­
dami. Jak pan pewnie wie, zdecydowana ich
większość jest odporna na ogromne dawki
promieniowania, a taki na przykład kara­
luch może sobie gwizdać na skażenie. Gdy­
by, rzecz prosta, miał czym.
I tu dochodzimy do sedna. Jak w przypad­
ku niewytłumaczalnej zagłady wielkich ga-
j ą : *gngg/MR

W ^fOrasaBHKiM -^' yż JSajF

dów, tak i my stoimy przed apokalipsą, która
nieuchronnie zaplanowana została miliony
lat temu. Po prostu mieliśmy powstać, zbu­
dować bombę i zrzucić ją^obie na głowy, by
oczyścić plac dla przeobrażonych przy tej
okazji owadów. Owady-mutanty, wyposa­
żone w niemożliwe do przewidzenia organy
spełniające rolę płuc, mózgów, etc., zajmą
nasze miejsce.
Jeremy przełknął ślinę i odważył się przez
ramię popatrzeć na termitierę. W tym oto­
czeniu gotów był uwierzyć we wszystko,
chociaż jednocześnie był przekonany, iż Mo-
untbatten jest nieszkodliwym szaleńcem.
- Ma pan jakieś dowody na to? - wydukał
przypominając sobie o obowiązkach repor­
tera działu miejskiego.
- Oczywiście. Podam je w skrócie, ale ich
ustalenie zajęło mi wiele lat. Z powodu po­
dobieństwa do społeczności ludzkich,
a więc: liczebności, kastowości, podziału
obowiązków i co za tym idzie - największej
prędestynacji do przejęcia naszej roli - sku­
piłem się na mrówkach i termitach. Pan
pewnie nie wie o tym, ale termitiery i mrowi­
ska są budowane zawsze i wszędzie według
tego samego planu. Dany gatunek na całej
kuli ziemskiej tworzy tak samo, różnice do­
tyczą materiału i wyglądu zewnętrznego
kopców, na który zresztą najczęściej wpływa
po prostu erozja. Plan korytarzy, komór,
wyjść i wszelkich „urządzeń” wewnętrznych
jest taki sam. To normalne, uważaliśmy, bo
po prostu zakodowane genetycznie. Jak bu­
dowa gniazd i legowisk przez inne zwierzęta.
I oto od początku tak zwanej „ery atomowej”
pojawiły się wyraźne anomalie.
- Promieniowanie? - podrzucił zaintere­
sowany nagle Jeremy.
Mountbatten skrzywił się.
- Tak, wpłynęło, ale nie w sposób, w jaki
pan najprawdopodobniej uważa. Promie­
niowanie, wpływ działalności człowieka, za­
nieczyszczenia środowiska stały się już ha­
słami i ulubionym wytłumaczeniem różnych
zjawisk dla nieuków. Kładą do wspólnego
worka wszystko czego nie potrafią wyjaśnić,
a na worku piszą: „Wpływ cywilizacyjnych
oddziaływań człowieka”. I nadają pospiesz­
nym frachtem do Oslo w oczekiwaniu na
nagrodę Nobla. Nie, ja udowodniłem po
prostu, że to nadszedł ich czas, czas owadów.
Tak jak miały one genetycznie zakodowany
dotychczasowy sposób budowania kopców,
52
tak też natura wpisała im informację kiedy
nadejdzie ich pora i kiedy ów plan konstruk­
cyjny należy zarzucić i zastąpić innym, bar­
dziej adekwatnym do nowych warunków.
I w tym wypadku ma pan rację: czynnikiem
wyzwalającym tę informację stał się pod­
wyższony stopień promieniotwórczości gle­
by świadczący, że człowiek opanował już
wyzwalanie energii jądrowej i gotów jest do
wykopnięcia spod siebie stołka. Ale rzecz
w tym, że ta informacja już tam - czyli
w kodzie genetycznym owadów - była. Była
od milionów lat, trwała jak obraz fotografi­
czny w stanie utajonym i czekała jedynie na
wywołanie i utrwalenie. Gdyby nie istniała,
owady w żaden sposób nie zareagowałyby na
sygnał podwyższonej radiacji, bo im ona nie
szkodzi!
- A zareagowały?
Mountbatten skinął głową.
- Tak. Moje badania dowiodły tego. Bu­
dują od kilkudziesięciu lat inne kopce. To
znaczy, na zewnątrz niczym się one nie róż­
nią od poprzednich, ale plan, według którego
drążą korytarze uległ zmianie. Nastąpiła to
niemal skokowo, co tylko świadczy za moją
teorią. Gdyby udoskonalenia zachodziły po­
woli, gdyby owady „dopracowywały” się co­
raz nowszych koncepcji, to świadczyłoby
jedynie o ich rozwoju - co oczywiście byłoby
rewolucją nie tylko w świecie nauki. Ale nie,
nagle jak za dotknięciem czarodziejskiej
różdżki został wywołany inny plan. Pokażę
coś panu.
Entomolog wstał i jeszcze bardziej niż
przedtem podobny do żuka podreptał
w stronę ogromnej sterty papierów, która
okazała się przysypanym nimi biurkiem.
Chwilę kopał tam zawzięcie i przyniósł dwie
grupy odbitek fotograficznych. Wetknął je
Jeremy’emu pod nos i wrócił na swój fotel.
Kevin niezdecydowanie obracał zdjęcia
w rękach.
- Te, które pan trzyma w lewej ręce, to
zdjęcia rysunków, jakie wykonałem na pod­
stawie przekrojów termitier. Niech je pan
obejrzy i porówna z tymi z drugiej ręki,
a potem panu powiem, co one przedstawiają.
Kevin obejrzał przekroje. Niektóre były
poziome, inne pionowe i poza tym, że te
z lewej dłoni były zdjęciami planów wyko*'
nanych odręcznie, a nie od liniiki, niczym
w zasadzie nie różniły się od tych z prawej.
- Są prawie identyczne... - zawahał się.
 - Nie prawie, one Są identyczne. Te t dru­ - Czemu zatelefonował pan do nas? Prze­
giej odbitki, to plany schronów przeciwato- cież mój „Obserwator” to najgorszy szmat­
mowych w hrabstwie Yorkshire. Co pan na ławiec? Kto pana wysłucha i zrozumie?
to? - Pewnie nikt. Ale też nikt inny nie chciał
Kevin pokręcił głową zezując to na prawą, tego opublikować, ani nawet wysłuchać. Po­
to rla lewą rękę i nic nie odpowiedział. za tym jestem entomologiem, a nie politolo­
Mountbatten wydawał się jednak być usa­ giem czy politykiem. Nawet w swojej dzie­
tysfakcjonowany. dzinie zostałem wyśmiany przez tak zwa­
- Można tylko pogratulować naszym in­ nych kolegów po fachu, którzy czekają na
żynierom - powiedział - którzy stworzyli zajęcie mojego miejsca. Tak to jest, panie
optymalną konstrukcję, zaprogramowaną Kevin, gdy się za długo żyje. Pan pewnie nie
przez naturę przed milionami lat. Jak prze­ wie, ale ja mam osiemdziesiąt cztery lata
nieść te rysunki na kalkę i przyłożyć do i zapewniam pana, że wojna atomowa nie
siebie oglądając pod światło, to w zasadzie jest mi bardziej straszna niż śmierć w łóżku.
różnic nie ma. Zasięgałem prywatnie opinii Szkoda, co prawda, tego wszystkiego cośmy
na ten temat i wiem, że w projektowaniu jako ludzie stworzyli, ale co mnie to będzie
schronów nie kierowano się żadnymi sche­ obchodzić?
matami z przyrody. Wysnułem więc wnio­ - Kiedy to będzie?
sek, że wojna atomowa jest nieunikniona, Mountbatten wzruszył ramionami.
a jej perspektywa coraz bliższa. Owady - Kto to może wiedzieć? Niedługo...
przygotowują się do jej przetrwania, zmiany Wstał i podszedł do blatu zastawionego
jakie wprowadziły w swych nadziemnych niewielkimi pojemnikami. Wracając podał
i podziemnych budowlach są z korzyścią dla jeden Kevinowi.
„magazynów” żywności, a moje termity - Niech pan to weźmie.
przeniosły uprawę grzybków do znacznie Jeremy spojrzał i odruchowo cofńął ze
powiększonych komór pod powierzchnią wstrętem wyciągniętą już rękę. W szklanym
ziemi. Do zasklepienia wejść przygotowały słoju kotłowały się termity. Pojemnik upadł,
jakiś porowaty materiał, który pod wzglę­ bo entomolog nie spodziewając się takiej
dem filtracyjnym porównywalny jest z wę­ reakcji puścił go już. Teraz pod spadający
glem aktywnym. słój podstawił nogę i szklany pojemnik nieu­
- Pan jednak mówił - wydobył wreszcie szkodzony odbił się od buta i potoczył po
z siebie głos Jeremy - że owady mogą i tak podłodze. Mając w pamięci wiek Mountbat-
.znieść większe promieniowanie niż ssaki. Po tena, Jeremy przezwyciężając odrazę, pod­
co im te przygotowania? niósł słój starając się na niego nie patrzeć.
- Większe to nie znaczy nieograniczone. Entomolog zdawał się nie zauważać incy­
Trudno powiedzieć, jakie będzie natężenie dentu, ani niechęci obdarowanego.
radiacji, gdy dojdzie do ostateczności. Jeżeli - Daję to każdemu - powiedział - kto
wszyscy wypalą ze wszystkich rur, to nic nie chce wiedzieć. Niech je pan wypuści w ogro­
będzie wtedy przesadzoną ostrożnością. Pan dzie. Ma pan ogród? - zainteresował się
przecież wie, co się dzieje na świecie. Pan poniewczasie.
pracuje w gazecie, nie ja. Południe nie odda­ * - M am-Jeremy przełknął ślinę obiecując
je Północy długów, w Afryce głód, ziemie sobie wyrzucić draństwo do rzeki.
stepowieją, wojujący Islam zwołuje wier­ - To dobrze - pochwalił entomolog nie
nych pod swe sztandary, flota USA z jednej, przenikając jego chęci. - Jest to odmiana,
a Rosji z drugiej strony nie opuszcza Morza którą sam wyhodowałem krzyżując termity
śródziemnego. Czego pan jeszcze chce? z mrówkami. Zniosą doskonale nasze wa­
- To prawda - westchnął Kevin - ale tak runki klimatyczne. Isoptera mountbattenis-
jest od lat i wszyscy się do tego przyzwy­ tak można by je nazwać. Kopczyk nie będzie
czaili. duży, najwyżej sześćdziesiąt centymetrów,
Mountbatten wzruszył ramionami i Jere­ góra metr, bo więcej jest w nich z termitów,
my zrozumiał, że się wygłupił. Właśnie to niż z mrówek. Niech je pan obserwuje, do
było najgroźniejsze i zapowiadało nieu­ zimy mamy daleko, więc jak zaczną zaskle­
chronność kataklizmu. Chciał zadać ostat­ piać wejścia, to będzie znak...
nie pytanie, ale bał się. Zadał więc inne. (ciąg dalszy nastąpi)
Akwarium jest niewątpliwą ozdobą mieszkania, szczególnie wtedy, gdy zostanie odpowiednio wyeksponowane, a wiąc
ustawione w dobrze widocznym miejscu, jasno oświetlone itp. Ryby akwaryjne wymagają jednakże starannej opieki:
karmienia, podgrzewania wody, filtrowania jej, napowietrzania, itp* Jak samodzielnie wykonać elektroniczne urządzenia
zastępujące człowieka podczas codziennej obsługi akwarium piszemy na str. 59

54
 V

v < m i rm n u ł/iM C

PROSTE UKŁADY ELEKTRONICZNE

Zgodnie z życzeniami Czytelników nadsyłanymi do redakcji, pod tym zbiorczym tytułem
będziemy drukowali opisy różnorodnych urządzeń elektronicznych, przeznaczonych do
wykonania przez mało zaawansowanych majsterkowiczów-eiektroników,
W bieżącym numerze zamieścimy opis uniwersalnego wzmacniacza tranzystorowego.
W dalszej kolejności zajmiemy się omówieniem prostego zasilacza sieciowego, prostego
odbiornika tranzystorowego AM (przystosowanego do odbioru stacji Warszawa I), regulato*
rów barwy dźwięku itp. Przy okazji zwracamy się do wszystkich Czytelników zainteresowa­
nych naszym nowym cyklem, by zgłaszali korespondencyjnie zagadnienia, które ich zdaniem
powinny znaleźć się w ramach opisów warsztatowych. Będziemy się starali uwzględnić
zgłoszone tematy, chociaż nie będzie to możliwe natychmiast (długi cykl od zamówienia
artykułu - do wydrukowania).
może oddać do głośnika moc maks. około
Uniwersalny wzmacniacz tranzystorowy 1 W. Pobiera wtedy prąd o wartości około
350 mA. Natomiast zasilając wzmacniacz
Opisany poniżej wzmacniacz można zasi­ napięciem 12 V, np. z akumulatora samocho­
lać z baterii 9 V lub zasilacza. Układ wyko­ dowego, będzie miał on maksymalną moc
nany jest jako beztransformatorowy, z kom­ około 3 W, przy czym pobierze wtedy prąd do
plementarnymi tranzystorami mocy. Sche­ 0,8 A. Moc wyjściowa zależeć będzie również
mat ideowy wzmacniacza przedstawia rys. od poziomu sygnału sterującego, doprowa­
1. Przy napięciu baterii 9 V wzmacniacz dzonego do wejścia.

55
 Sr-fOmA +gv
'""X.......... o

sn r jT3 n R10
C7
r------- fI ®
—+{f
1 C5
□ R11
'----II------ >
\I\J T 5
/■r2
re m 8Q

Rys.1 Schemat ideowy

A oto funkcje Spełniane przez poszczegól­ Ci - kondensator sprzęgający wejście

ne elementy w układzie: wzmacniacza z pierwszym stopniem
Tl - wzmacniacz wejściowy, wzmocnienia,
T2 - wzmacniacz sterujący stopniem końco­ C2 - kondensator Ograniczający górną czę­
wym mocy, stotliwość przenoszenia. Zapobiega on
T3 - stabilizator prądu spoczynkowego, wzbudzaniu się wzmacniacza,
T4 i T5 - stopień końcowy mocy, C3 - kondensator sprzęgający wyjście sto­
Rx - regulator wzmocnienia, pnia z tranzystorem Tl i wejście stop­
R2 i R3 - dzielnik ustalający napięcie na bazie nia sterującego z tranzystorem T2,
tranzystora Tl, C4 - boostrap,
R4 - obciążenia tranzystora T2, C5 - kondensator ptzeciwwzbudzeniowy,
R 5 - rezystor stabilizujący punkt pracy tran­ C6 - kondensator blokujący baterię. Zapo­
zystora Tl, niezależnie od tempera­ biega wnoszeniu zniekształceń przy
tury i napięcia zasilania, niepełnosprawnej baterii,
B6 i R7 - rezystory zasilające bazy tranzysto­ C7 - kondensator sprzęgający wyjście
rów mocy. Rezystory te wraz z kon­ wzmacniacza z głośnikiem.
densatorem C4 tworzą tzw. układ
boostrap, który polepsza brzmienie
niskich tonów, fasada działania
R8 i RNi - dzielnik ustalający napięcie na
bazie tranzystora T2, Przemienne napięcie sygnału poprzez re­
R9 - rezystor stabilizujący punkt pracy tran­ zystor Rt i kondensator Ct dostaje się do
zystora T2, pierwszego stopnia wzmocnienia, w którym
R 10 i Hjj - rezystory stabilizujące punkty pracuje tranzystor Tl. Wzmocniony sygnał
pracy tranzystorów mocy. Niwelują występuje na kolektorze tego tranzystora.
w pewnym stopniu różnicę wzmoc­ Stąd poprzez kondensator sprzęgający C3
nień tranzystorów T4 i T5, dostaje się on do bazy tranzystora T2. Tran­
RN2 - rezystor nastawny ustalający napięcie zystor ten pracuje w drugim stopniu wzmoc­
na bazie tranzystora T3. Rezystor ten nienia.
wraz z tranzystorem T3 tworzą układ Kolektor tranzystora T2 jest galwanicznie
stabilizacji prądu spoczynkowego tran­ sprzężony z bazą tranzystora końcowego
zystorów końcowych, (T5). Począwszy od bazy T2 układ działa
56
jako wzmacniacz prądu stałego, stąd konie­
czne jest zastosowanie na jego wyjściu kon­
densatora C7, który oddziela składową stałą
napięcia na emiterach tranzystorów T4 i T5
od napięcia sygnału dostarczanego do głoś­
nika. Wzmacniacz objęty jest pętlą ujemne­
go sprzężenia zwrotnego przez rezystor RN2.
Umożliwia on ustalanie punktu pracy tran­
zystorów końcowych, a ściślej, napięcia
w punkcie „A” schematu ideowego.
Dla zrozumienia działania stopnia końco­
wego, z tranzystorami komplementarnymi
dobrze jest przyjąć, że do bazy tranzystora
T2 doprowadza się napięcie o przebiegu
prostokątnym. Rozważymy więc dwie moż­
liwości posługując się schematami uprosz­
czonymi. Na rys. 2 przedstawiony został
schemat nie wysterowanego wzmacniacza.
Ponieważ tranzystor T2 pracuje w ukła­
dzie wspólnego emitera więc odwraca fazę
sygnału o 180° (inaczej mówiąc, wzrostowi
napięcia na bazie towarzyszy zmniejszenie
napięcia na kolektorze i odwrotnie). Rezys­
tancja między kolektorem a emiterem T2 jest
bardzo duża (praktycznie przerwa w obwo­
dzie). Na kolektorze tego tranzystora panuje
pełne napięcie zasilania. Przewodzi tranzys­
tor T4, ponieważ potencjał na jego bazie jest
wyższy niż na emiterze. Kondensator C7(rys.
3) ładowany jest w obwodzie: +B; T4;C7; Gł;
-B. Membrana głośnika zostaje wypchnięta.
Z chwilą wyrównania się napięcia na kon­
densatorze C7 z napięciem baterii, prąd
w obwodzie przestaje płynąć i membrana
.głośnika powraca do położenia spoczynko­
wego.
W przypadku wzmacniacza w pełni wy­ Przy następnym skoku napięcia na bazie
sterowanego, na jego wejście (na bazę tran­ T2 do małej wartości (poniżej 0,6 V) cykl się
zystora T2 - rys. 2 - impuls oznaczony czer­ powtarza.
wonym kolorem) podany jest sygnał o war­
tości około 0,7 V. Szczegóły konstrukcyjne
Kondensator C7 jest naładowany i tran­ Rysunek ścieżek przewodzących płytki
zystor T2 przewodzi. Ponieważ potencjał na drukowanej przedstawia rys. 5. Na rysunku
emiterze T5 jest wyższy niż na jego bazie, to 6 pokazane jest rozmieszczenie elementów
tranzystor ten również przewodzi. Tranzys­ na płytce. Tranzystory T4 i T5 umieszczone
tor T4 nie przewodzi, ponieważ potencjał są na oddzielnych radiatorach wykonanych
emitera jest wyższy niż potencjał bazy. z wygiętej blaszki mosiężnej o wymiarach
Kondensator C7 (rys. 4) rozładowuje się 45 x 25 x 0,5 mm. Może też być użyta bla­
w obwodzie: + C7; T5; Gł; -C 7. Membrana cha miedziana lub aluminiowa.
głośnika zostaje wciągnięta. Po rozładowa­ Tranzystory końcowe poprzez radiatory
niu się kondensatora, prąd w obwodzie zani­ są przykręcone do płytki drukowanej wkrę­
ka i membrana głośnika wraca do położenia tami M3 z nakrętkami. Tranzystor T3 znaj­
spoczynkowego. duje się między radiatorami i jest przez nie

57
 Rys. 5 Uktad ścieżek
ściśnięty w celu uzyskania dobrego połącze­
nia cieplnego. UWAGA! Tranzystor T3 nie
może mieć obudowy metalowej!
W przypadku trudności ze zdobyciem re­
zystorów emiterowych R10 i Rn można je
Wykonać samodzielnie. Cienki drut oporo­
wy, np. z wkładu grzejnego uszkodzonej lu­
townicy, należy nawinąć (około 10 zwojów)
n a rezystorze o mocy 0,5 W i dowolnej rezys­
tancji. Poszczególne zwoje drutu nie mogą
się ze sobą stykać! Końcówki drutu oporo­
wego owijamy na wyprowadzeniach rezys­
tora, a następnie wlutowujemy do płytki.
W ostateczności punkty lutownicze rezysto­
rów R10 i Rn można połączyć odpowiednio
odcinkami drutu miedzianego. Należy się
58
jednak wówczas liczyć ze zwiększeniem
zniekształceń wraź ze Wzrostem tnocy Wyj­
ściowej, szczególnie gdy tranzystory końco­
we mają dużą różnicę wzmocnienia (tzw.
współczynnik fi; h2iE). W takim przypadku
należy odradzić użytkownikom zasilanie
wzmacniacza napięciem 12 V ze względu na
bezpieczeństwo tranzystorów końcowych.
Przy zasilaniu napięciem 9 V głośnik po­
winien mieć moc nie mniejszą niż 1,5 W,
a przy zasilaniu z akumulatora 12 V - 4 W*
Uruchomienie
Do uruchomienia wzmacniacza potrzebny
jest tylko miernik uniwersalny lub wolto-
mielz o zakresie do 12 V i miliatnperomierz
o zakresie 20-30 mA.
Pierwszą czynnością jest ustawienie śliz-
gacza RNi w środkowym położeniu, a ślizga-
cza RN2w lewym skrajnym (patrząc od stro­
ny radiatorów) położeniu. Następnie trze­
ba włączyć rezystor o wartości około 50 Q
szeregowo z miliamperomierzem, między
baterii i „ + ” zasilania wzmacniacza.
Bieguny ujemne zaś połączyć przewodem.
Jeżeli prąd wskazywany przez miliampero­
mierz ma wartość kilku miliamperów (w
przeciwnym razie należy sprawdzić tranzys­
tory i poprawność montażu) to rezystor moż­
na zewrzeć. Teraz rezystorem nastawnym
RN2 ustawiamy prąd spoczynkowy (bez po­
dawania sygnału na wejście), pobierany
przez wzmacniacz, na 8-10 mA. Ostatnią
czynnością jest ustawienie w punkcie (A) (tj.
biegun ,,+ ” kondensatora C7) napięcia
o wartości równej połowie napięcia zasila­
nia. Dokonuje się tego pokręcając ślizga-
czem RNj. Po wykonaniu tych czynności
wzmacniacz jest gotowy do pracy.
Dariusz Poliński
Spl* elementów
Rezystory:
Rt - 22 kft (potencjometr),
Rz-100kQ,
R3- 510 k£2,
R4- 1 0 k Q,
R5- 51 Q.
Re- 330 £3,
R7-3 k G ,
Ra-1 0 k£2,
R9-51 Q,
R10- 0,51 Q/0,5 W,
R1t -0,51 £2/0,5 W,
RN, -1 0 0 k£2,
RN2~1 k fi
Wszystkie rezystory mają moc 0,125 do 0,25 W,
wyjątek stanowią rezystory drutowe R10 i Rir
Kondensatory:
C, -1 0 ąF/1G V,
C2- 560 pF(ceram),
C3-1 0 ąF /1 0V ,
C4-100ąF/10V ,
C5- 150 pF (ceram),
C6- 1000 m-F/1 6 V,
C7-1000 nF/10 V.
Tranzystory:
T 1 ,T 2 -B C 107, 108, 109,
147,148, 149
237, 238, 239
T3 - podobnie jak T1 i T2, oraz BC 211,
T 4 -B D 1 3 5 ,137,139.
T 5 -B D 1 3 6 ,138, 140.
AUTOMATYCZNE
AKWARIUM
Akwarystyka to bardzo wdzięczne i ciekawe
hobby, jednak w naszym „wartkim” życiu często
na nie brakuje czasu. Częste wyjazdy i ogólny
nadmiar obowiązków skłoniły autora do wykona­
nia niżej opisanego urządzenia, które automatycz­
nie włącza światło, pompkę uruchamiającą filtr,
oraz (gdy zachodzi potrzeba) dozownik pokarmu.
Układ składa się z trzech głównych części: układu
zasilającego, elektronicznego układu sterującego,
przekaźników włączających odpowiednie urzą­
dzenia wykonawcze (filtr, żarówka), Schemat blo­
kowy urządzenia przedstawia rys. 1.
Układ zasilający to prostownik dwiipołówkowy
z kondensatorem filtrującym (rys. 2), oraz z gniaz:-
dem bezpiecznikowym z wkładką topikową na.
0,4-0,5 A (B). Na wyjściu układu zasilającego (na
kondensatorze C2) napięcie stałe powinno wyno­
sić około 18-20 V. Do sygnalizacji działania zasi­
lacza została użyta czerwona dioda świecąca (D5)
z opornikiem szeregowym R^ połączona z płytką
drukowaną dwużyłowym przewodem.
Układ elektroniczny (sterujący), jest bardzo
prosty i zawiera trzy podzespoły: pierwszy -
przekaźnik fotoelektryczny załączający filtr oraz
przekaźnik zmierzchowy i układ impulsowy, dru­
gi zespół to przekaźnik zmierzchowy załączający
światło, zaś trzeci to układ impulsowy włączający
dozownik pokarmu.
Wszystkie te podzespoły wraz z układem zasila­
jącym umieszczone są na jednej płytce drukowa­
nej o wymiarach 120x40 mm (rys. 3). U żyto tu tzW.
płaszczyzn łączących, więc czarne miejsca na ry­
sunku płytki to miejsca pozbawione miedzi. Po­
winny to być przerwy o szerokości min. 1 mm.
Płytkę możemy wytrawić, bądź miedź usunąć me­
chanicznie za pomocą żyletki lub ostrego noża
i pęsety. Płytka pokazana jest w naturalnej wiel­
kości, od strony druku i od strony elementów.
Schemat przekaźnika fotoelektrycznego przed­
stawiony został na rys. 4. Potencjometrem PI
regulujemy jego czułość (w lecie mniejsza - długie
dni, zimą większa - krótkie dni). Czujnik fotoelek­
tryczny (FI) umieszczono w miniaturowej plasti­
kowej mydelniczce i zamocowano do szyby okien­
nej za pomocą przyssawki (ze starego filtru) - rys.
4a i fotografia. Należy umieścić go w najjaśniej­
szym punkcie okna, lecz tak, by nie był narażony
na bezpośrednie działanie promieni słonecznych,
oraz by nie reagował na światło sztuczne w pomie­
szczeniu! Fotorezystor czujnika połączony jest
z układem za pomocą dwużyłowego przewodu
zakończonego magnetofonową wtyczką diodową.
Przekaźnik Pul musi być wielozestykowy (patrz
rys. 1).
59
 Przekaźnik zmierzchowy pokazano na rys. 5.
Jako fotoelementu F2 użyto identycznego foto-
opornika jak na FI. Fotoopomik F2 należy umieś­
cić w pobliżu akwarium lecz tak, by reagował
jedynie na światło dzienne w pomieszczeniu, nie
zaś na światło sztuczne, np. oświetlenie akwarium
czy lampę! Tak połączony układ włącza oświetle­
nie akwarium jedynie wtedy, gdy w pomieszcze­
niu jest niedostatecznie jasno (np. w czasie burzy,
czy w godzinach popołudniowych). „Przekaźnik”
ten jest wyłączany na noc przez styki przekaźnika
Pul,ryby bowiem muszą też spać-patrz rys. 1 i 5,
UWAGA! „Przekaźnik” reaguje ze zwłoką za­
leżną od pojemności kondensatora C3, natomiast
potencjometr montażowy P2 służy do regulacji
czułości.
Układ impulsowy (rys, 6) załącząny jest również
stykami przekaźnika Pul, W nocy ładuje się kon­
densator C4, a rankiem rozładowuje się załączając
przez tranzystor T5 dozownik pokarmu (K). Nale­
60
ży zwrócić tu uwagę na podłączenie końcówek 1 i 2
do zestyków przekaźnika Pul, gdyż od tego zale­
żeć będzie, czy ryby karmione będą rano, czy wie­
czorem. Gdy zastosujemy dwa takie układy (prze­
kaźnik Pu 1 musi być w tym wypadku czterozesty-
kowy) z końcówkami połączonymi odwrotnie, ry­
by karmione będą dwa razy dziennie. Potencjo­
metrem P3 ustawiamy minimalny prąd uru­
chamiający karmnik K. Czas trwania im­
pulsu ustawia się potencjometrem Pu (po­
winien wynosić 2...3 s).
Dozownik pokarmu to zwykły licznik rozmów
telefonicznych z cewką o oporności 500 omów.
Licznik taki przedstawiony został na rys. 6a i foto­
grafii.
W liczniku, po zdjęciu obudowy, należy usunąć
oś wraz z małymi kółkami zębatymi. Z osi, na
której obracają się kółka z cyframi, należy usunąć
kółko dziesiątek i kółko setek, pozostawiając kół­
ko jedności (1) i kółko tysięcy (2). Kółko tysięcy
należy odwrócić i wkleić wraz z kółkiem jedności
na wał (3) zrobiony z plastikowej osłonki igły od
strzykawki (rys. 6b). Następnie do tego wału przy­
klejamy promieniście łopatki (4) zrobione z ka­
wałka cienkiego plastiku (rys. 6c). Widok ogólny
dozownika przedstawia rys. 6d. Należy uważać na
sprężynkę odciągającą dźwignię elektromagnesu,
gdyż jest ona bardzo delikatna i może ulec rozcią­
gnięciu. Gdyby elektromagnes „nie miał siły”
przyciągnąć kotwicy należy nieco bliżej go prze­
sunąć, odkręciwszy wcześniej śrubę mocującą.

Wspornik i zasobnik pokarmu zrobione są
z plastiku. Zasobnik to zwykły lejek o dość stro­
mych ściankach. Jego zwężenie należy przyciąć
tak, by średnica otworu wynosiła około 1 cm,
a następnie przykleić do obejmy (5), wywierciwszy
w niej otwór o odpowiedniej średnicy. Obejma
wygięta jest z kawałka polistyrenu. Dozownik
należy umieścić na szybie nakrywkowej akwa­
rium tak, by karma mogła wysypywać się na
powierzchnię wody.
UWAGA! Karma wsypywana do dozownika mu­
si być idealnie sucha i przesiana przez drobne
sitko, aby wylot zasobnika nie zatykał się!
61
 r-n
BYP 4Q1
a' E
W
EBK
a
BC 108 BC 148 EKB
BC 211
Rys. 3a

Jako przekaźników wykonawczych Pul i Pu2 gnetycznych bądź kontaktronowych o oporności

można użyć dowolnych przekaźników elektroma- cewki około 200 omów i obciążalności styków 250

62
V/Ó,5 A (nawet własnej roboty! - urządzenie pro­ Pu1
totypowe). Przekaźnik Pul - trzyzestykowy (a
przy karmieniu dwa razy dziennie - czterozesty-
kowy)- Przekaźnik Pu2 - jednozestykowy.
Opisane urządzenie działa w następujący sposób:
1. ranek FI - oświetlony,
F2 - zaciemniony.
Przekaźnik fotoelektryczny włącza filtr, układ
impulsowy (ryby dostają jeść) oraz przekaźnik
zmierzchowy, który włącza światło.
2. dzień FI - oświetlony,
F2 - oświetlony.
Pracuje tylko filtr, przekaźnik zmierzchowy wyłą­
cza światło.
3. wieczór FI - oświetlony,
F2 - zaciemniony.
Filtr nadal pracuje, przekaźnik zmierzchowy włą­
cza światło.
4. noc FI - zaciemniony,
F2 - zaciemniony.
Przekaźnik fotoelektryczny wyłącza filtr oraz
przekaźnik zmierzchowy, który z kolei wyłączy
światło.
Po wyłączeniu wyłącznika W, można ręcznie, za
pomocą wyłączników W1 i W2 włączać niezależ­
nie filtr oraz oświetlenie (rys. 1).
Jako gniazdek połączeniowych Gl, G2 i G3
użyto monofonicznych gniazdek mikrofonowych
umieszczonych w tylnej ściance plastikowej obu­
dowy całego urządzenia. Na tej samej ściance
umieszczono również plastikowe kostki połącze­
niowe służące jako gniazda G4 i G5.
Urządzenie to może z powodzeniem obsługiwać
więcej zbiorników, zależy to wyłącznie od liczby
zestyków przekaźników Pul i Pu2 oraz od liczby
dozowników pokarmu, W przypadku użycia wię­
kszej liczby dozowników, tranzystor T5 powinien

Splt części
Tr - transformator dzwonkowy - uzwojenie 8 V, być większej mocy (np. BD 354), a napięcie zasila­
JD1-D4 , 06, D7, D8 - BYP 401-50, nia nieco wyższe (około 22-25 V).
D5 - dioda świecąca LED, czerwona,
T1, T3. T5 - dowolny tranzystor krzemowy npn ze znakiem Wyżej opisane urządzenie jest bardzo proste
A Jub bez znaku (beta około 110). np. BC 108A BC 148. Itp,, i jego budowa nie powinna sprawić trudności
T2, T4 - dowolny tranzystor krzemowy npn średniej mocy
np. BC 211, BP 135, nawet początkującym elektronikom-akwarystorn.
C 1 -22nF. Koszt całego urządzenia nie przekracza kwoty
C2 - 1000 pF/25 V pionowy.
C 3 - 2,2 pF - 100 pF/16 V, 2^00 zł, a używając części nabytych w „BOMISIE”
C 4-220pF/16V. obniży się jeszcze, przynajmniej o połowę.
P1( P2 - potencjometr montażowy 1 Mft, poziomy,
P3,P 4 - potencjometr montąiowy 10 ktl pionowy, Przy budowie urządzenia autor korzystał z na­
^ - 5 , 2 KG,
R2 - 1 kO.
stępującej literatury:
B - wkładka topikowa na 0,4-0,5 A, „Proste układy elektroniczne” - biblioteczka
Pub Pu2 , K -w g opisu, „MT”, „Przekaźnik świetlny”, inż. A, Białoszew­
F1, F2 - dowolny fotoopornik np. RPP 130, RPP 131. RPP
550, ski („MT" pr 10/79).
Pariusz Wysoczański

63

Jeden z naszych Czytelników, pan Tadeusz
Chorążyczewski z Dzierżoniowa poinformował
nas o zbudowaniu bardzo ciekawego i oryginalne­
go samochodu osobowego (patrz fotografia). Jest
to chyba najmniejszy w kraju pojazd napędzany
silnikiem spalinowym o pojemności 50 cm3. Jego
kierowca też jest chyba najmłodszy w kraju,
bowiem liczy sobie tylko trzy lata! Oczywiście taki
pojazd może poruszać się wyłącznie po zamknię­
tym terenie, jest to więc wymarzona zabawka dla
posiadaczy domu z ogródkiem, lub mieszkańców
osiedli znajdujących się wśród terenów zielonych.
Do budowy samochodziku użyto nadwozia
wraz z kołami od zabawkowego samochodziku na­
pędzanego pedałami, natomiast do jego napędu
zastosowano radziecki, przyczepny silnik spalino­
wy od roweru. Oczywiście zamiast niego z powo­
dzeniem można tu zastosować jakikolwiek spali­
nowy silnik o podobnej pojemności, jednakże sil­
nik od motoroweru jest trochę za duży.
64
A oto dane techniczne pojazdu:
- silnik napędowy o pojemności 50 cm3, umiesz­
czony w przedniej części nadwozia na gumo­
wych poduszkach stosowanych w samochodzie
Fiat 126p,
- napęd odbywa się łańcuchem na tylne koła,
- zawieszenie przednie i tylne na amortyzatorach
sprężynowych,
- hamulec nożny na tylne koła,
- sprzęgło nożne,
- gaz ręczny (regulacja skokowa przy kierow­
nicy),
- zbiornik paliwa o pojemności 3 litry znajdujący
się w tylnej części nadwozia,
- prędkość od 5 do 20 km/h.
Wymiary:
- szerokość 480 mm,
- wysokość 370 mm,
- długość 1010 mm.
Uwaga! Wszystkich Czytelników zaintereso­
wanych budową takiego samochodziku informu­
jemy, że redakcja nie dysponuje żądnymi dodat­
kowymi wyjaśnieniami ani rysunkami wykonaw­
czymi opisanego pojazdu!
(i* p )
 ROZW IĄZANIE KONKURSÓW OLA MAJSTERKOW ICZÓW-INFORMATYKÓW

W numerze 6/86 „Młodego Technika” Po zapoznaniu się z rozwiązaniami nade­

ogłosiliśmy dwa konkursy, obydwa w dodat­ słanymi na konkurs dotyczący opracowania
ku „InforMik”. Pierwszy polegał na zapro­ konstrukcji joysticka komisja powołana
ponowaniu konstrukcji joysticka możliwej przez zespół redakcyjny postanowiła przy­
do wykonania w warunkach amatorskich. znać: jedną nagrodę (miernik uniwersalny
Drugi, nieco już poważniejszy, stawiał zada­ ufundowany przez CSH) dla Janusza.
nie opracowania szczegółów konstrukcyj­ Schmidta z Zielonej Góry, trzy II nagrody
nych oraz oprogramowania, do prostego di- (zestawy po 5 książek) dla Dariusza Różyc­
gitalizera opisanego przy okazji przedsta­ kiego z Żyrardowa, Tomasza Dziedzica
wiania uniwersalnego interfejsu równole­ z Łańcuta i Waldemara Lewandowskiego
głego. Upłynęło już trochę czasu od ukazania z Starogardu Gdańskiego, jedną trzecią na­
się owego numeru, czas byłby już więc za­ grodę (trzy książki) dla KarolaMajchrzakaz
prezentować wyniki. Decydując się na tak Białych Błot. Ponadto wyróżnienia w postaci
długi okres oczekiwania na odpowiedzi li­ książek z biblioteki,,MT” otrzymują wszyscy
czyliśmy, że dając w ten sposób Czytelnikom autorzy pozostałych, nadesłanych do redak­
nieco więcej czasu na opracowanie goto­ cji rozwiązań: Paweł Świder z Rzeszowa,
wych konstrukcji otrzymamy stos listów Krzysztof Burmajster z Warszawy, Bartosa
z rozwiązaniami, lecz tymczasem... Dzido z Gdańska i Włodzimierz R, Ostasze­
wski z Warszawy.
Konkurs na opracowanie szczegółów digi- Zapoznajmy się teraz z propozycjami jo­
talizera zakończył się fiaskiem. Nie otrzy- ysticków nadesłanymi do redakcji
maliśmy ani jednego, nawet najmarniejsze­ Spośród wszystkich nadesłanych konstru­
go opisu. Powstaje pytanie, DLACZEGO? kcji zdecydowanie wyróżniała się, jak już
Wydawało nam się, że problem nie jest zbyt wspomnieliśmy, propozycja Janusza
trudny, konstrukcja mechaniczna nie po­ Schmidta - przedstawiona jest ona na rys. 1.
winna. stwarzać zbyt dużych problemów. Co Podstawowym tworzywem jest drewno,
do odpowiedniego oprogramowania, to już z którego wykonano obudowę i dźwignię.
jest zadanie nieco trudniejsze i wskazane
byłoby napisanie w języku wewnętrznym Joystick konstrukcji Waldemara Lewandowskiego
przynajmniej procedury odmierzającej czas,
nie zapominając przy ty m 'o wyłączeniu
przerwań. Resztę programu można bardzo
łatwo napisać, np. w PĄSCAL-u (duża szyb­
kość działania), względnie w asemblerze,
gdzie najwygodniej dokonać niepełnego sta-
belaryzowania funkcji połączonego z odpo­
wiednią interpolacją (unikamy skompliko­
wanego generowania funkcji trygonometry­
cznych).
Na drugi konkurs, na który prawdę mó­
wiąc, niezbyt liczyliśmy, nadeszło niespełna
dziesięć rozwiązań, przy czym wśród nich
były tylko trzy prototypy. To już nas za
bardzo nie zaskoczyło, w końcu temat był już
trochę wyeksploatowany i nieco „oklepa­
ny”. Pewnym pocieszeniem może być fakt, że
najlepszy nadesłany model jest wykonany
rzeczywiście bardzo starannie, a komfort
pracy jest chyba lepszy, niż dla najlepszych
konstrukcji osiągąlnych na rynku.
65
 10B

66
Zasadniczym elementem nośnym jest płyta
główna, wykonana z blachy stalowej gru­
bości 2 mm. Do płyty tej przykręcone są za
pomocą odpowiednich wsporników mikro-
wyłączniki stosowane np. w pralkach auto­
matycznych PS663BIO. Sprężyny tych mi­
kro wyłączników spełniają funkcję utrzymy­
wania spoczynkowego położenia głównej
dźwigni, połączonej z trzpieniem włączają­
cym odpowiedni mikrowyłącznik (lub dwa
z nich przy kierunkach pośrednich krążkiem
z tekstolitu lub gumy za pomocą sprężyny
stosowanej w układach hamulców bębno­
wych niektórych samochodów). Średnica
sprężyny wynosi 12 mm, długość 55 mm,
średnjca drutu - 1,5-2 mm. Jej działanie
powoduje tłumienie i płynną pracę przy
zmianach kierunku, ponadto nie zachodzi
obawa o wyłamanie dźwigni przy gwałtow­
nych ruchach, na co niestety większość kon­
strukcji nie jest odporna. Wewnątrz dźwigni
umieszczone są dwa mikrowyłączniki uru­
chamiające funkcję FIRE, połączone elasty­
cznym przewodem z zaciskami wyjściowy­
mi. Do wsporników wyłączników przymoco­
wana jest dolna płyta z gumowymi przys-

Trzy nadesłane do redakcji modele joysticków. Od lewej: konstrukcja Tomasza Dziedzica, Janusza Schmidta i Dariusza
Różyckiego
 — -----------kierunek
prowadzenia przewodów

.Rys. 3: 1 - pokrywa górna. 2 - pokrywa dolna, 3 - ścianka boczna, 4 - ścianka boczna krótka, 5 - klocek dystansowy
6 - podstawa rączki, 7 - wkręt, 8 - podstawka, 9 - płytka ruchoma, 10 - styk, 11 - element sprężysty, 12 - płytka, 13 - styk
górny, 14 - blaszka, 15 - stopa rączki, 18 - tulejka, 17 - kołnierz oporowy, 18 - sworzeń ustalający (pręt 0 4 mąt},
19 - rączka, 20 - gąbka, 21 - podkładka, 22 - sworzefi ustalający (wkręt M2 lub M3)

sawkami umożliwiającymi pewne umoco­
wanie joysticka do stołu.
Zaproponowana konstrukcja nie jest mo­
że zbyt łatwa w wykonaniu, ale za to jest
praktycznie zupełnie odporna na najbrutal-
ruejsze nawet obchodzenie się z nią (w grani­
cach rozsądku oczywiście). Przeprowadzone
próby, tnyającę ponad miesiąc, umożliwiają
stwierdzenie, że jest to konstrukcja bardzo
68
udana i trwała, zapewnia ona przy swojej
solidności bardzo płynne sterowanie kierun­
kiem.
Znacznie prostsza konstrukcja jest propo­
zycją Dariusza Różyckiego (rys. 2). Darek
wykorzystał zwykłą mydelniczkę turystycz­
ną, wewnątrz której umieszczona jest płytka
z plexi z pięcioma mikrowyłącznikami,
uruchamianymi odpowiednio przez gumowy

krążek zamocowany do przegubowej dźwi­
gni, oraz przycisk FIRE. Mikro wy łączniki
pracują bardzo pewnie i delikatnie, a dźwi­
gnia zamocowana na przegubie Cardana po­
rusza się lekko i niemal bez luzów. Przy
swojej prostocie konstrukcja ta ma jednak
dużą wadę: przy bardziej energicznym uży­
waniu joysticka może nastąpić wyłamanie
dość delikatnego zamocowania dźwigni
i mikro wy łączników,
Dalszym uproszczeniem konstrukcji jest
zastosowanie zamiast mikrowyłączników
ZASŁONKA
Nie każdego stać na drogie, metalowe żaluzje oferowa­
ne przez prywatne punkty usługowe. Dlatego na rysun­
kach zamieszczonych obok pokazujemy, w jaki sposób
można samodzielnie wykonać zasłonkę przeciwsłonecz­
ną, Oczywiście nie będzie to precyzyjna żaluzja założona
pomiędzy szybami tzw. zespolonych okien i umożliwiają­
ca płynną regulację nasłonecznienia w pomieszczeniu,
jednakże jej działanie będzie równie skuteczne, zaś uży­
cie tkaniny o odpowiedniej barwie umożliwi dopasowanie
zasłonki do obić tapicerskich mebli. Długość I szerokość
zasłonki może być dowolna, jednakże przy szerokości
przekraczającej 90 cm należy użyć 3 linek ściągających.
Trzecia, dodatków* linka powinna znaleźć się pośrodku
skrajnych linek. (|.p.)
zwykłych styków. Elementem sprężystym
może być w takim przypadku kawałek gąb­
ki. Przykładem takiej konstrukcji jest pro­
pozycja Tomasza Dziedzica przedstawiona
w skrócie na rys. 3. Zauważmy dodatkowe
elementy elastyczne umieszczone pod styka­
mi, umożliwiające „miękkie” łączenie sty­
ków, a ponadto zabezpieczające, chociaż
częściowo, konstrukcję przed wyłamaniem,
przy silniejszych ruchach.
Łatwą konstrukcyjnie propozycję nade­
słał Waldemar Lewandowski (niestety, tylko
opis wraz ze zdjęciami - konstrukcje wcześ­
niej opisane mieliśmy możliwość przetesto­
wać praktycznie w redakcji) - schematycz­
nie przedstawia ją rys. 4. Wykorzystano
również mikro wyłączniki, zapewniające
zdecydowanie najlepszą jakość i pewność
styków, przy czym w charakterze elementu.
sprężystego Waldek użył uszczelki od auto­
syfonu, umieszczonej między odpowiednimi
krążkami z blachy. W sumie konstrukcja
prosta, lecz również nieodporna na bardziej
agresywne obchodzenie się z nią. Można jed­
nak zastosować do niej sprężynę amortyzu­
jącą, analogicznie, jak na rys. I, co zdecydo­
wanie podniesie walory tego rozwiązania.
(g. Z.)
U
69
 LOKOMOTYWY
POLSKICH SZLAKÓW
W Świeciu nad Wisłą i Chróścinie
Nyskiej czekają na pocięcie na złom
lub sprzedaż za granicę parowozy z
serii Okl.WOstrołęce, Szczecinie Dą­
biu i Międzyrzeczu kilka maszyn tej
serii odstawiono z przeznaczeniem na
pomniki. Ale nie są to jedyne parowo­
zy tej licznej - wyprodukowano aż
3948 maszyn - / niezmiernie udanej
serii. Ma ona jeszcze swojego przed­
stawiciela pod parą. ParowózOkt-359
z Międzyrzecza częściej gra teraz
w filmach niż niejeden wzięty aktor,
jeździ na wycieczki z entuzjastami
trakcji parowej i wcale nie zamierza
iść na emeryturę.
Parowóz serii O ki
W połowie lat dziewięćdziesiątych
ubiegłego wieku koleje pruskie za­
częły odczuwać brak dobrego paro­
wozu do pociągów osobowych. M a­
szyny eksploatowane do tej pory -
najczęściej o układzie osi 2 'B - były za
słabe do coraz cięższych składów.
Stało się konieczne przygotowanie
konstrukcji o napędzie na trzy osie.
W 1894 r. na zamówienie kolei ba-
dońskich wyprodukowano parowóz
skich dwucylindrowy parowóz na pa­
rę przegrzaną, o układzie osi 1’C (se-
ri i KPEV: P 6 ), charakteryzujący się
wysokim ustawieniem kotła na po­
dwoziu oraz dymnicą wysuniętą dale­
ko przed przednią oś toczną. Nie była
to zbyt udana konstrukcja, ale jej wa­
dy nie wstrzymały produkcji.
Pó ł wojnie światowej koleje pol­
skie otrzymały 3 maszyny konstrukcji
inż. de Glehna w wersji badeńskiej
(seria PKP:Ok101) oraz 44 maszyny
konstrukcji inż. Garbe (seria PKP:
Oi 1).
W 1905 r. inż. Garbe przystąpił do
pracy nad konstrukcją parowozu po­
spiesznego z silnikiem na parę prze­
grzaną, o układzie osi 2’C. Założona
prędkość konstrukcyjna 110 km/h
spowodowała, że budkę maszynisty
z dwuosiowym wózkiem prowadzą­
wyposażono w szpiczasty rozcinacz
cym o zewnętrznej ramie oraz trzema
powietrza. To rozwiązanie miało po­
osiami napędnymi (układ osi 2'C).
lepszyć własności aerodynamiczne
Maszyna była prekursorska nie tylko
parowozu. Prototyp (numer fabr.
pod względem układu osi. Jej nowoś­
3616) wybudowany w zakładach
cią było także zastosowanie czterocy-
Schwartzkopf w Berlinie był gotowy
lindrowego sprzężonego silnika na
latem 1906 r. W sierpniu tego roku
parę nasyconą: 2 cylindry wysoko­
rozpoczęto jazdy próbne na trasie
prężne (zewnętrzne, mniejszej śred­
Berlin Grunewald - Gusten - M ans­
nicy) napędzały oś II, natomiast 2 ni­
feld. W czasie badań parowóz prowa­
sko prężne (wewnętrzne, większej
dził pociągi o masie 330, 400 i 4 7 0 1.
średnicy) - oś I. Autorem tego rozwią­
Pierwsze doświadczenia wykazały,
zania był główny konstruktor zakła­
że bardzo udaną konstrukcją był ko­
dów Grafenstaden w Alzacji, inż. Al­
cioł, gorzej było jednak z wyważe­
fred de Glehn.
niem mas ruchomych w parowozie.
Dobra praca tego parowozu na
Przy większych prędkościach poja­
trudnych liniach w Schwartzwaldzie
wiały się niepokojące drgania. Po nie­
zachęciła koleje pruskie do zamówie­
zbędnych poprawkach i zmniejszeniu
nia 18 takich maszyn, ale z kołami
prędkości do 100 km/h został speł­
napędnymi średnicy 1750, a nie 1600
niony warunek stabilnej jazdy i paro­
mm. Zmieniono również konstrukcję
wóz zatwierdzono do produkcji ja­
wózka, otrzymał on ramę wewnętrz­
ko... maszynę osobową, oznaczoną
ną. Parowóz, oznaczony w 1901 r.
w przyszłości serią P 8 . .
serią P7 nie przyjął się jednak dobrze
Kocioł nowego parowozu charak­
na kolejach pruskich. Być może wię­
teryzował się wysoką skrzynią ognio­
cej obiecywano sobie po nowej kon­
wą, wpuszczoną między ostojnice, co
strukcji, którą zapowiedział Inż. R o­
korzystnie obniżało środek ciężkości
bert Garbe.
pojazdu. W czasie prób zmniejszono
W 1902 r. w zakładach Hohenzol­
powierzchnię ogrzewalną kotła
lern wyprodukowano dla kolei pru­
z 150,6 do 142,3 m2, natomiast o 16%
zwiększono powierzchnię przegrze-
wacza. Te zabiegi spowodowały, że
maszyna serii P 8 zasłynęła jako paro­
wóz o bardzo wydajnym wytwarzaniu
pary. W silniku sprawiały początkowo
kłopot suwaki tłokowe, ale po pew-
nym^ćżasie niedomaganie to usunię­
ta /'Zmieniono także średnicę cylin­
drów z 590 na 575 mm, eliminując
w ten sposób grzanie się tłoczyska
i tłoka. Zastosowano też stawidło
Heusingera.
Układ jezdny parowozu także prze­
chodził przeobrażenia: Osie wiązane
nie miały możliwości wychyleń na bo­
ki. Aby jednak zapewnić dobre pro­
wadzenie na łukach podtoczono ob­
rzeże pierwszego zestawu wiązane­
go. Po pewnym czasie zrezygnowano
2 tego rozwiązania, wprowadzając
podtoczenia zestawu drugiego (na­
pędzanego).
W końcu 1908 r. zaprzestano pro­
dukcji maszyn ze szpiczastą budką.
M e była już potrzebna przy zmniej­
szonej prędkości. W 1913 r. wózek
toczny został wyposażony w hamul­
ce. W tym samym roku wprowadzono
zmiany w sposobie sterowania me­
chanizmem stawldlowym: zamoco­
wanie wieszakowe ustąpiło zamoco­
waniu rusztowemu. Ciekawe zmiany
przechodził zbieralnik pary. W pierw­
szych egzemplarzach był umieszczo­
ny na szczycie kotła, między dymnicą
a piasecznicą usytuowaną na środku.
W 1919 r. zmieniono miejsca zbierał-
oika i piasecznicy. Około 1920 r., po
wprowadzeniu umieszczonego w do­
datkowym zbieratniku urządzenia,
oczyszczającego wodę do zasilania
tcotła, na grzbiecie walczaka znajdo­
wały się już 3 elementy; zbieralnik
dodatkowy, piasecznica i zbieralnik
główny. W parowozach produkowa­
nych od połowy 1921 r. zmieniono
kształt dachu budki maszynisty,
wprowadzając nadbudówkę z wywie­
trznikami klapowymi.
Maszyny serii P8, które wkrótce wy-
.eliminowały z produkcji parowozy se­
rii P6, w latach 1906-1923 produko­
wano w 13 fabrykach niemieckich
(3726 sztuk). Jeżeli dodać do tego
licencyjną produkcję rumuńską (222
sztuki), to okaże się, że wyproduko­
wano aż 3948 maszyn tej serii.
Ta niezwykle popularna maszyna
była znana na szlakach wiefu krajów
Europy. Między wojnami eksploato­
wano ją na kolejach Belgii, Litwy, Fra­
ncji, Grecji. Niemiec, Polski, Rumunii
i Włoch. W kilku innych krajach z po­
czątkiem lat czterdziestych poznano
ją, niestety, jako intruza. Po II wojnie
światowej trafiła ona takie do Austrii
i Czechosłowacji.
Parowozy serii P8 (w Niemczech
oznaczone serią 38) były budowane
starannie z dobrych materiałów. Ich
konstrukcję obliczono nieco na wy­
rost. Dzięki temu do dzisiaj, mimo
ponad 65-ietniej służby, w kilku kra­
jach (Belgii, Rumunii. RFN. NRD i Pol­
sce) zachowały się pojedyncze
egzemplarze tej serii.
Już po i wojnie światowej między­
narodowa komisja zajmująca się po­
działem taboru poniemieckiego,
przyznała naszemu krajowi 190 ma­
szyn serii P8. Były to parowozy wybu­
dowane w latach 1908-1921 w róż-
pyph zakładach. Najczęściej pocho­
dziły ope z parowozowni leżących na
terenie Pyłęgo zaporu pruskiego.
Rząd II Rzeczypospolitej zakupił jesz­
cze 65 maszyn. Zamówienie zrealizo­
wały w tatach 1921-1923 fabryki Lln-
ke-Hofmann, Hanomag i BMGA (d.
Schwartzkopf). Zakupione parowozy
otrzymały numery od 201 do 265, ale
w numeracji serii była luka między
numerami 190 I 201. Poza tą numera­
cją znalazły się dwie maszyny:
Ok1-1Dz i Ok1-2Dz, przeznaczone do
obsługi ruchu na obszarze Wolnego
Miasta Gdańska.
Parowozy serii Ok1 (oznaczenie
PKP po 1923 r.) były rozmieszczone
we wszystkich dyrekcjach, jednak
zdecydowanie najwięcej było ich w
dyrekcji warszawskiej. Parowozy tej
serii były w miarę nowoczesne, sto­
sunkowo nowe i - co ważne - nada­
wały się na rvie najlepsze nawierzch­
nie. Spełniały ważną rolę w prowadze­
niu dalekobieżnego ruchu pasażer­
skiego nawet wtedy, kiedy park loko­
motyw osobowych został wzmocnio­
ny przez parowozy polskiej produkcji
serii Ok22 i Os24.
Osobną sprawą była służba pol­
skich „okajedynek" na linii węglowej.
Od stycznia 1938 r. Polsko-Francu­
skiemu Towarzystwu Kolejowemu
wydzierżawiono 5 parowozów, które
obok kilku maszyn serii Ok22i Ok127
zapewniały obsługę pociągów pasa­
żerskich korzystającch ze szlaku Her-
by-Gdynia.
W wyniku reparacji Polska otrzy­
mała po II wojnie światowej aż 430
maszyn serii Ok1. W pierwszych la­
tach po wyzwoleniu były to, obok pa­
rowozów serii Ok22, maszyny o pod­
stawowym znaczeniu w ruchu osobo­
wym. Prowadziły nawet lekkie pociągi
pospieszne i to na długich trasach.
Doświadczony maszynista, który
w 1947 r. jeszcze jako pomocnik jeź­
dził parowozem serii Ok1 z pociągami
pospiesznymi, wspomina, że kiedy
wyjeżdżał z Wrocławia tender był wy­
pełniony węglem ponad drewniane
zakładki. Starczało go do Warszawy,
ale wodę nabierano w Opolu, Często­
chowie i Piotrkowie Trybunalskim,
Ważną sprawą było umiejętne pale­
nie. Jeżeli trafił się kiepski węgiel, to
łatwo było zaszlakować palenisko.
Żużel rósł na ruszcie (zmniejszał
przez to objętość skrzyni ogniowej)
i nie pozwalał na wydajne Wytwarza­
nie pary.
Powojenne maszyny różniły się od
parowozów produkowanych przed
laty w Niemczech. W czasie wojny
wymieniano miedziane skrzynie
ogniowe na stalowe. Natomiast,
głównie z powodu trudności w obsłu­
dze, przy okazji napraw w ZNJK rezy­
gnowano z pompy wodnej I przegrze-
wacza Knorra, zastępując je najczęś­
ciej inżektorami Friedmanna, Wiele
tendrów otrzymało w tym czasie wóz­
ki Diamonda (typ ze sztywną poprze-
cznicą, używany także w tendrach pa­
rowozów serii Pt31 i Ty23).
W latach pięćdziesiątych parowozy
serii Ok1 zaczęły ustępować na magi­
stralach miejsca parowozom now­
szym, a także innym rodzajom trakcji.
Rozpoczęły teraz podbój linii drugo­
rzędnych, głównie w Wielkopoisce,
na Pomorzu i Dolnym Śląsku. Przej­
mowanie obsługi ruchu lokalnego
nie ujęło pracy „okajedynkom'\ Zda­
rzały się maszyny, które miesięcznie
przejeżdżały ponad 10 000 km. Inne
osiągały przebieg około 2 000 000 kro
w ciągu 30 lat służby w okresie powo­
jennym, a trzeba pamiętać, że te paro­
wozy miały już na swoim koncie kilo­
metry wyjeżdżone przed 1939 r. Inten­
sywna eksploatacja, upływ czasu,
a także specyficzna polityka taboro­
wa spowodowały, że na początku lat
siedemdziesiątych liczba czynnych
parowozów tej serii szybko zaczęła,
się zmniejszać. Tylko w latąch
1970-1980 skasowano 340 maszyn
O)
Jedne z ostatnich parowozowni,
w których rozmieszczono niedobitki
maszyn serii Okt. to m.in. Legnica,
Malbork, Krzyż. Ostrołęka, a ostatnio
Międzyrzecz. To właśnie na szlakach
rozbiegających się z tych miast, jesz­
cze w latach 1978-1979 można było
spotkać parowozy zasłużonej serii.
Doczepione do składów współczes­
nych wagonów piętrowych lub sta­
rych zniszczonych,,boczniaków" ob­
sługujących lokalne linie dożywały
swoich dni. Do niedawna ostatnim
czynnym na PKP parowozem tej serii
był Ok1-359 stacjonujący w parowo­
zowni w Międzyrzeczu. Nie był używa­
ny do normalnej służby. Prowadził
specjalne pociągi rocznicowe, jeździł
z zagranicznymi miłośnikami trakcji
parowej, a także grywał w filmach
(„Dziewczęta z Nowolipek1', „Rzeka,
kłamstwa” ). Dzisiaj O ki -359 czeka na
okresowy przegląd.
W Polsce jest jeszcze 5 zimnych
parowozów serii Ok1, które cudem
ostały się acetylenowym palnikom.
Trzy z nich prawdopodobnie staną
w parowozowniach jako pomniki
(Ok1 -266 w Ostrołęce, Ok1-322
w Szczecinie Dąbiu, Ok1-198 w Jaro­
cinie). Na lepszy los czekają O kt-112
ze Świecia nad Wisłą i Ok1-326 ze
składnicy złomu w Chróścinie Ny­
skiej. Czy któraś z pich trafi dp kolek­
cji Muzeum Kolejnictwa w War­
szawie?
Andrzej Paszkę
71

Kierowane z Wołżańskich Zakła­
dów Samochodowych na eksport po­
jazdy noszą nazwę Lada, natomiast
na rynku wewnętrznym Żiguli. Podob­
nie postąpiono w przypadku nowego
samochodu oznaczonego fabrycznie
WAZ-2108. Na rynku Z S R R nosi on
nazwę Sputnik, natomiast na eksport
- Samara. Nazwy te umieszczono na
tylnej ścianie samochodu po prawej
stronie. Aby nikt nie miał wątpliwości
skąd pochodzi samochód, na bocz­
nym słupku dachu pomiędzy oknami
umieszczono stylizowany napis Lada.
Sputnik lub. jak kto woli, Samara to
samochód różny od dotychczas wy­
twarzanych WAZ-ów pod względem
koncepcji konstrukcyjnej: nadwozia,
silnika i pozostałych głównych i mniej
ważnych elementów. To po prostu
pierwszy radziecki samochód osobo­
wy nowej generacji.
W 1983 roku podano oficjalnie do
wiadomości niektóre szczegóły kon­
strukcyjne nowego samochodu,
a w końcu następnego roku rozpo­
częła się produkcja seryjna. Do sprze­
daży samochody skierowano
w pierwszej połowie 1985 roku, naj­
pierw krajowym odbiorcom.
LĄDA210R
SsSwfl
Zagraniczny debiut WAZ-a-2108
nastąpił w lutym, w brukselskim salo­
nie samochodowym, a miesiąc póź­
niej tego samego 1986 roku, w genew­
skim salonie samochodowym samo­
chód ten prezentowano po raz pierw­
szy pod nazwą Samara.
Prezentacja w zachodnioeuropej­
skich salonach miała na celu zapro­
ponowanie samochodu dewizowemu
odbiorcy po to, aby można było zre­
kompensować wydatki dewizowe
związane z konstrukcją samochodu
i przygotowaniem jego seryjnej pro­
dukcji.
Producenci niechętnie przyznają
się, że ich pojazdy lub nawet zespoły
zostały opracowane przez inne firmy.
Trudno więc określić, w jakim zakre­
sie przebiegała współpraca z firmą
Porsche nad radziecką Samarą. Źró­
dła prasowe z zachodniej i wschod­
niej Europy podają, że współpraca
dotyczyła silnika, a niektóre nawet
sugerują, że i nadwozia. Z analizy tych
informacji wynika, że firma Porsche
była konsultantem w opracowaniu
nowej rodziny silników i stało się do­
brze, ponieważ firma ta ma duże do­
świadczenie konstrukcyjne. Pewne
jest natomiast (podał radziecki tygod­
nik ,,Za ruliom”, czyli „Za kierowni­
cą”), że licencyjnymi elementami
w samochodzie są m.m.: gaźnik So-
lex, mechanizm kierowniczy, zawie­
szenia kół tylnych i inne elementy. Za
granicą kupiono wyposażenie do pro­
dukcji samochodów i licencję na te­
chnologię wytwarzania.
Nadwozie Samary typu hatch-back,
c?yli z pochyloną ścianą tylną, w któ­
rej są otwierane do góry drzwi, jest
pierwszym tego typu nadwoziem
wprowadzonym do seryjnej produkcji
w Związku Radzieckim. Odznacza się
spośród dotychczas wytwarzanych
samochodów radzieckich nowoczes­
ną sylwetką i pomimo mniejszych wy­
miarów zewnętrznych np. od
WAZ-a-2105, większą przestrzenią
użyteczną. Pojemność bagażnika wy­
nosi co prawda tylko 310 dm^, ale po
złożeniu tylnego siedzenia można ją
znacznie powiększyć - aż do 1200
dma. Osoby, zwłaszcza jadące na
przednich fotelach, mąją dużo miej­
sca. Fotele przednie są dobrze
ukształtowane, oparcia można po­
chylać pod różnymi kątami i w nad­
woziu 3-drzwiowym odchyląć je do
przodu, aby ułatwić dostęp przez sze­
rokie (126 cm) drzwi do siedzenia
tylnego. Tak zwana deska rozdziel­
cza, czyli przegroda przednia wnętrza
nadwozia nie jest efektownie rozwią­
zana - dotyczy to również kształtu
osłony piasty koła kierownicy. Wszys­
tkie wskaźniki są umieszczone w po­
ziomo leżącej prostokątnej obudo­
wie, a konsola środkowa z radiem
i dźwigienkami sterowania nadmu­
chem chłodnego i ciepłego powietrza
jest jakby doklejona do deski rozdzie­
lczej I nie łączy się z osłoną cięgien
dźwigni zmiany biegów umieszczoną
na podłodze. Poza tym koło kierowni­
cy jest zbyt daleko umieszczone od
deski rozdzielczej. Deska rozdzielcza
z prawej i lewej strony osłony wskaź­
ników ma wgłębienia, są to jednak
zbyt płytkie wgłębienia, aby przewo-
zić tam drobna przedm ioty bez obawy
ich wypadnięcia.
Cała deska rozdzielcza jest wyko­
nana z tworzywa sztucznego, z two­
rzywa są również wewnętrzne boki
drzwi i ścian. W ogóle w nowym sa­
mochodzie jest dużo tworzyw sztucz­
nych - 80 kg. Zderzaki mają szkielet
z duraluminium, ale ich zewnętrzna
powłoka jest wykonana z poliuretanu.
Coraz częściej nowoczesne konstru­
kcje samochodów mają zbiorniki pa­
liwa z tworzyw sztucznych, taki też
zbiornik o pojemności 43 litrów ma Konstruktorzy dużo uwagi poświę­ walcowymi i mechanizm różnicowy.
radziecka Samara. cili prawidłowemu przebiegowi pro­ Półosie napędowe mają nierówną
cesu spalenia mieszanki, dopracowa­ długość - lewa półoś jest krótsza -
Zbiornik paliwa jest umieszczony no kształt komór spalania, kanały do­ i są zakończone przegubami równo-
przed osią tylną, a koło zapasowe leży lotowe I kanały wylotowe gazów spa­ bieżnymi typu Birfield-Rzepp, któ­
płasko pod podłogą bagażnika, tuż linowych. Zwiększono w porównaniu rych licencyjną produkcję urucho­
przed zderzakiem tylnym. Jest to bez­ z dotychczas wytwarzanymi silnikami miono już w 1975 roku, dla innych
pieczne umieszczenie elementów WAZ-ów stopień sprężania z 8,5 do typów samochodów.
w razie zderzenia. Również ze wzglę­ 9,6 przy możliwości stosowania pali­ Produkcję samochodu WAZ-2108
dów bezpieczeństwa nadwozie ma wa o liczbie oktanowej 93. W układzie Samara rozpoczęto najpierw z nad­
stopniową sztywność. zasilania zastosowano licencyjny, woziem 3-drzwiowym I silnikiem
dwugardzielowy gaźnik Solex z me­ o pojemności skokowej 1300cm3. Sa ­
Samara ma dobrze opracowany mochód wykazywał dobrą dynamikę
chanicznym sterowaniem drugą
obieg powietrza we wnętrzu nadwo­ przepustnicą i zaworem elektroma­ - rozpędzał się do 100 km/h w ciągu
zia. W ciągu godziny następuje wy­ 14,5 sek. W końcu 1986 roku urucho­
gnetycznym odcinającym dopływ pa­
miana 500 ma powietrza. Nadmuch miono produkcję samochodu
liwa do silnika pracującego na biegu
ciepłego lub świeżego powietrza jest 5 -drzwiowego, oznaczonego
luzem, ponadto zastosowano pod­
kierowany do w nętrza trzema otwora­ WAZ-2109. Silnik był ten sam - 1300
grzewanie kolektora dolotowego.
mi w desce rozdzielczej oraz otwora­ cm 3, ale samochód rozpędzał się o 0,5
Podobnie jak w nowoczesnych sil­
mi bocznymi do tylnej części nadwo­
nikach innych marek, aparat zapłono­ sek. dłużej do 100 km/h niż wersja
zia. Intensywność kierowania powie­ 3 -drzwiowa.
wy umieszczono poziomo w przedłu­
trza zależy od włączenia jednej z czte­ Dynamika samochodu zależy rów­
żeniu osi wałka rozrządu. Zastosowa­
rech prędkości obrotowej dmu­ no bezstykowy układ zapłonowy. nież od kształtu nadwozia. W przy­
chawy. Z lewej strony silnika w przykręco­ padku Samary zrobiono znaczny po­
Nowością w radzieckich sam ocho­ nej do niego obudowie aluminiowej stęp (współczynnik C x = 0,38) - jest to
dach jest zastosowanie w Samarze jest jednotaręzowe sprzęgło ze sprę­ najbardziej aerodynamiczny radziec­
przedniego układu napędowego z sil­ żyną centralną, dwuwałkowa 4- lub ki samochód.
nikiem umieszczonym poprzecznie. 5 -przekładniowa skrzynia biegów
oraz przekładnia główna z kołami Zdzisław Podbłelskl
Do nowego pojazdu opracowano
trzy odmiany silników o pojemności
skokowej 1100, 1300 i 1500 cma. Od­
miany te są zunifikowane ze sobą. DANE TECHNICZNE SAMOCHODU WAZ-2108
Dwie odmiany silników mają te same
tłoki, dwie odmiany silników takie sa­ Nadwozie - samonośne, 3-drzwiowe, 5-miejscowe
Silnik _ 4-suwowy, 4-cyl. chłodzony cieczą, umieszczony poprzecz­
me wały korbowe. Wynika to z jedna­
kowej średnicy cylindrów (76 mm) sil­ nie z przodu, napędza koła przednie
nika 1100 i 1300 oraz jednakowego Średnica cyl. x skok tłoka/poj. skokowa - 76x71 mm/1288 cm3
skoku tłoków (71 mm) silników 1300 Moc maksymalna - 48 kW = 65 KM-DIN przy 5600 obr/min.
i 1500 cm3. Bloki silników są odlane Stopień sprężania - 9.6:1
z żeliwa szarego, natomiast głowice Skrzynia przekładniowa - 4- lub 5 -biegowa synchronizowana
Zawieszenie przednie - wahacze poprzeczne, kolumny M c Pherson,
ze stopów lekkich. Wspólna jest kon­
strukcja innych elementów silników. stabilizator
Mają one żeliwny wałek rozrządu Zawieszenie tylne - wahacze wzdłużne, poprzeczna belka skrętna,
umieszczony w głowicy i również od­ amortyzatory teleskopowe z górnymi sprężynami spiralnymi
Hamulce - dwuobwodowe ze wspomaganiem, przednie tarczowe,
lewany z żeliwa wał korbowy ułożony
w pięciu łożyskach kadłuba silnika. tylne bębnowe, hamulec ręczny mechaniczny działa na koła tylne
W osi wału korbowego - bezpośred­ Ogumienie o wymiarach - 165/70R13 lub 155/80R13
nio od niego napędzana - jest umie­ Długość/szer./wys. pojazdu - 400,6/165/133,5 cm
szczona pompa olejowa. Pompa Rozstaw osi - 246 cm
wodna jest mniej więcej w połowie Masa własna pojazdu - 850 kg
odległości pomiędzy wałem korbo­ Prędkość maksymalna -1 4 8 km/h
Zużycie paliwa wg EC E - 5,7/7,8 /8,6 1/100 km (dotyczy skrzyni
wym i wałkiem rozrządu, napędzana
jest tym samym paskiem zębatym (od 5-biegowej)
wału korbowego) co wałek rozrządu. ______________________ ___________________________________

73

W YW OŁYW ACZ
CZTJĘROHOZTWPBOWY
Ci z fotoamatorów, którzy mają do­
stęp do chemikaliów, często starają
się samodzielnie zestawiać wywoły­
wacze. Jest to o tyle korzystne, że
zestawiać można wywoływacz o ta­
kich właściwościach, jakie są akurat
w danej chwili potrzebne. Poza tym
wywoływacze zestawiane samodziel­
nie są znacznie tańsze od konfekcjo­
nowanych, co przy większej ilości ob­
rabianych materiałów może mieć już
znaczenie.
Największym problemem dla foto-
amatorów samodzielnie komponują­
cych wywoływacze jest zawsze każ­
dorazowe odważanie poszczególnych
składników. Pominąwszy dostępność
odpowiedniej dokładności wagi, per­
spektywa każdorazowego rażenia
i precyzyjnego odmierzania nie jest
zachęcająca. Można tę sytuację zmie­
nić stosując metodę zestawiania wy­
woływaczy z tzw. roztworów podsta­
wowych. Sporządza się je wg nastę-
pująeych receptur:
roztwór I
metol 40 g
kwaśny siarczyn potasowy 2g
roztwór U
hydrochinon 40 g że doprowadzić do wytrącenia się cji podobnie, jak ma to miejsce w apa­
kwaśny siarczyn potasowy 2 g nierozpuszczalnych soli komplekso­ ratach PRAKTICA PLC. Również za­
roztwór U l
węglan sodowy bezwodny 100 g zestawień różnego rodzaju wywoły­ jak w modelu FM. Ale własne w kons­
Tabafa. Przykładowa kombinacje mieszania roztworów podstawowych pozwalające
uzyskać wywoływacze o różnych właściwościach
Wywoływacz
Drobnoziarnisty
Do przezroczy
Kontrastowy
Do papierów, normalny
D o papierów, małokontrastowy
Negatywowy
74
siarczyn sodowy bezwodny 100 g waczy komponowanych przy użyciu
bromek potasowy 2 g roztworów podstawowych. Warto też
roztwór IY samemu trochę w tej dziedzinie po-
ekaperymentować i dobrać sobie wy­
siarczek sodowy bezwodny 130 g woływacz o takim składzie, jaki naj­
czteroboran sodowy (boraks) 15 g bardziej fotografowi odpowiada.
sześciometafosforan sodowy 2 g
Paweł Wójcik
Każdy z roztworów podstawowych
sporządza się przy użyciu wody i koń­
cowa objętość porcji powinna wyno­
sić 1000 cma, Przy czym bardzo ważne
jest, aby woda użyta do wykonania
roztworów podstawowych była wodą
destylowaną. Gotowe roztwory prze­
chowuje się w ciemnych butelkach
wypełnionych pod korek. Czas prze­
chowywania wynosi nawet Pd 3-4
miesięcy do pół roku. C O R A Z S Z Y B C IE J
Dalej, zamiast ważenia, poszcze­ ,,Dobrego konia się nie zmienia” -
gólne składniki wywoływacza można tak mówi stare przysłowie. Oznacza
mieszać odmierzając skalowaną ono, iż jeżeli jest coś dobrego, już
menzurką odpowiednie ilości dq- znanego, to błędem byłoby zastępo­
szczegółnych roztworów podstawo­ wanie tego czymś nowym i niezna­
wych pamiętając przy tym, że: nym. Zasada ta nie jest obca i produ­
centom sprzętu fotograficznego.
- 25 cms roztworu I odpowiada W zasadzie każda z wielkich firm
1 g metolu, fotograficznych ma w katalogu swo­
- 25 cmi roztworu II odpowiada jej produkcji modele, których kon­
1 g hydrochinonu, strukcja sięga połowy lat siedemdzie­
- 10 cms roztworu III odpowiada siątych. Są to: OLYMPUS OM-i
1 g siarczynu sodowego i 1 g węglanu i OM-2, PENTAK - model K-1000,
sodowego, i NIKON model FM.
- 25 cms roztworu IV odpowiada
32,5 g siarczynu sodowego i Oczywiście obecnie produkowane
3,75 g czteroboranu sodowego. aparaty tych modeli odbiegają, od
swych pierwowzorów sprzed z górą
Ważna jest kolejność mieszania ze dziesięciu lat. Z reguły jednak różni­
sobą poszczególnych roztworów. ce te nie są zbyt wielkie. Najdalej
Najpierw do odmierzonej ilości roz­ w nich posunął się NIKON w modelu
tworu I dodaje się odmierzoną ilość FM. Jego nowa, ubiegłoroczna kon­
roztworu II i dokładnie miesza, na­ strukcja nosi oznaczenie FM 2.
stępnie dodaje się odpowiednią ilość Tak, jak jego poprzednik jest to
roztworu III iznów dokładnie miesza, w dalszym ciągu lustrzanka jedno­
następnie roztwór IV, a na końcu uzu­ obiektywowa z pomiarem światła
pełnia przegotowaną wodą. Zmiana przez obiektyw, bez żadnej automa­
.kolejności mieszania roztworów mo­ tyki, z doborem parametrów ekspozy­
wych. stosowanie migawki mechanicznej
W tabeli podano kilka przykładów a nie elektronicznej jest analogiczne
trukcji i parametrach owej migawki
tkwi nowa jakość modelu FM 2.
Jak już wspomniano, jest to mi­
gawka mechaniczna, szczelinowa, la-
melkowa o przesuwaniu się szczeliny
Wzdłuż krótszego boku kadru (taki
Roztwór (cm3) ^am system jak w PRAKTICE), Czasy
W oda
crpa ekspozycji od 1 sek. do... 1/4000 sek,.
1 II Ili IV
(!), Jest to obecnie najszybciej działa­
100 600 300 jąca mechaniczna migawka szczeli­
125 150 300 - 425 nowa na święcie.
40 150 450 360
-
Jakie z tej szybkości wynikają ko­
50 100 250 - 600
100 - 200 - 700
rzyści? Dla przeciętnego fotoamatora
70. - 100 - 630
raczej niewielkie. Można przy użyciu
tak szybkiego czasu migawki ,,za-
 L a m e lk i m ig a w k i s z c z e l i n o w e j a p a r a tu N IK O N F M 2.
W i d o c z n e c h a r a k t e r y s t y c z n e , w k s z t a ł c i e np l a s t ( a m i o ­
A p a r a t N IK O N F M 2 d u 1', p r z e m o c z e n i a l a m e i e k z w i ę k s z a j ą c e I c h s z t y w n o ś ć

mrozić” ruch nawet bardzo szybko
poruszających się obiektów, i to nie
uciekając się do zmyślnych sposobów
wspierania się lampami błyskowymi.
Ale przeciętny fotoamator może wy­
korzysta tę właściwość 2-5 razy
w swojej pracy. Już bardziej prakty­
czna jest możliwość stosowania bar­
dzo krótkiego czasu synchronizacji
z lampą błyskową, W tym aparacie
wynosi on tylko 1/250 sek. Jest to
bardzo wygodne zwłaszcza, gdy wy­
konuje się zdjęcia z użyciem lampy
błyskowej jako uzupełniającego źró­
dła światła przy wykonywaniu zdjęć
w normalnych, słonecznych warun­
kach.
Ale jednocześnie stosowanie bar­
dzo krótkich czasów naświetlań ma
swoje złe strony. W majowym nume­
rze „MT” pisaliśmy o tak zwanym
efekcie Schwarzschilda. Jak było to
wówczas powiedziane, standardowe
materiały fotograficzne zachowują
proporcjonalność parametrów eks­
pozycji w zakresie czasów od ok. 1/10
do 1/1000 sek. Poza tym zakresem
obniża się czułość materiału, Za­
tem stosując czas naświetlania
1/2000 czy 1/4000 sek. trzeba o tym
zjawisku pamiętać i obniżyć w świa­
tłomierzu czułość materiału o ok.
2-3 DIN. Dotyczy to w szczegól­
ności materiałów barwnych. Ale gdy
powróci się do czasów ekspozycji 1/
/1000 sek. i dłuższych, wówczas trze­
ba powrócić też do czułości standar­
dowej.
Warto jeszcze dwa słowa wspom­
nieć o technice i technologii, jakie
zostały zastosowane w konstrukcji
i produkcji tych migawek, Otóż, aby
uzyskać tak krótkie czasy ekspozycji
lamelki migawki muszą się poruszać
ze średnią prędkością 16 m/sek. Aby
tak się stało muszą one uzyskiwać
bardzo duże przyspieszenia. Jak wia­
domo siła działająca na poszczególny
element będący w ruchu jest wprost
proporcjonalna do przyspieszenia
i do masy elementu. Ponieważ wystę­
pują tu, jak wcześniej wspomniano,
bardzo duże przyspieszenia, toteż
przy zastosowaniu tradycyjnych ma­
teriałów i konstrukcji migawka pod­
dana zostałaby bardzo dużym siłom,
tak wielkim, iż uległaby uszkodzeniu
już przy pierwszym zdjęciu.
I tu producentom pomogły techno­
logie rodem z kosmosu. Przede wszy­
stkim do wykonania lameiek nąigaw-
ki i niektórych innych elementów me­
chanizmu wykorzystano „kosmiczny
metal’’ - tytan. Jest on bardzo wy­
trzymały i o wiele lżejszy od stali. Aby
jeszcze bardziej zmniejszyć mąsę la-
melek wykonano je z bardzo cienkich
blaszek. Ale blaszki te, pod wpływem
sił bezwładności, mogłyby się od­
kształcać. Zatem wykonano je nie
płaskie, ale wytłoczone we wzór
„plaster miodu”. Dzięki temu znacz­
nie wzrosła ich sztywność, co zapo­
biega odkształceniom.
W taki oto sposób „kosmiczne te­
chnologie” przedostają się do nasze­
go codziennego życia.
Paweł Wójcik

Odpowiedzi na test astronomiczny

1 - nie, 2 - z zachodu ną wschód, 3 - cofać, 4 - z półkuli
północnej ok. 22 grudnia, a na południowej ok. 22 czerw­
ca, 5 -przesunięta w stosunku do naszej o dwie pory roku,
obecnie - zima, 6 - nie, 7 - Ziemia między Słońcem
i Księżycem, 0 -11,2 km/s, 9 - Gagarin (Jurij) i Armstrong
(Neil), 10 - powiększenie kątowe, zwiększenie zasięgu
i zdolności rozdzielczej, 11 - gwiazda - Słońce, planety,
księżyce planet, planetoidy, komety, gaz i pył międzypla­
netarny, 12 - Neptun. *|3 - komety, 14 - Jowisza - odkryte
przez Galileusza, 15 - księżycami pyłowymi Ziemi, 1 6 -
Księżyc. Słońce, Jowisz, Gwiazda Polarna, Mały Obłok
Magellana, 17, - M32, czyli Wielka Galaktyka w Androme­
dzie. 18 - wszystkie z wyjątkiem Wielkiego Wozu, 19 -
nasza Galaktyka oglądana od środka, 20 - stosowaną
w astronomii jednostką długości, 21 - Słońce: za popraw­
ne można również uznać odpowiedzi: a Centauri i Proxi-
ma Centauri, 22 - niebieska, 23 - tak, 24 - 600CFK, 25 -
wodoru, 2 6 - 5 mld lat, 27 - kilkanaście miliardów lat, 2 8 -
rozszerza się, 29 - Polskie towarzystwo Miłośników As­
tronomii, 30 - z krajowych: Urania, Astronautyka, Postępy
Astronomii, a z zagranicznych np: Riże Hvezdy, Kozmos
(CSRS), Astonomie in der Schule (NRD), Ziemlija i Wsje-
lenna (ZSRR), Sky and Telescope (USA).

Badamy minerały (||)
* ł Konkurs
Kontynuujemy 6-odcinkowy cykl poświęcony
badaniom minerałów. Ukoronowaniem jego bę­
dzie wielki konkurs. Ma on polegać na zanalizo­
waniu i zidentyfikowaniu poznanymi metodami 3
minerałów, które wyślemy naszym Czytelnikom.
Dalsze uzupełnianie listy pozostawiamy już in­
wencji Czytelników. Wyroby takie jak żarniki czy
obudowy tranzystorów trzeba roztworzyć
w HN03 i odparować tak, aby uzyskać suchą sól.
Z kolei białą farbę suszymy i spalamy. Następnie
w moździerzyku ucieramy dokładnie 3-5 g przy­
gotowanego już uprzednio piasku i dodajemy ok. 1
g jednego z wymienionych preparatów, po czym
znowu całość bardzo dokładnie mieszamy i ucie­
ramy. Oczywiście przed przystąpieniem do przy­
gotowania następnej próbki trzeba moździerzyk
i mieszadło starannie umyć, aby nie wprowadzić
obcych zanieczyszczeń.
Postępując w ten sposób możemy wykonać dla
siebie kilkanaście próbek różnych minerałów za­
stępczych, które posłużą nąm do wielu podstawo­
wych badań.
Tftbtlą1
Nazwa preparatu
Nazwa metalu

Szczegółowe instrukcje podajemy na końcu ni­ nadmanganian potasu (KMnO*) potas, mangan
niejszego odcinka^.
glejta (PbO), minia (PbaO<)
Teraz przystępujemy do dalszej nauki badania ołów

minerałów. Będzie to obserwacja barwy płomie­ każda biafa farba cynk (jako ZnO),
nia. Jak wiemy, wiele pierwiastków metalicznych tytan (jako TiOa)
odznacza się zdolnością barwienia płomienia na popularny lek G e a lc id glin
charakterystyczny dla siebie kolor. Do pierwiast­
lek
ków takich należy m. in. stront, lit, wapń, sód, bar, M a g n o s il magnez
molibden, bor, miedź, cynk, cez czy potas. żarniki (włókna) każdej żarówki wolfram
Do badań barwy płomienia potrzebne nam
popularne leki i bizmut
będą: G a stro G a s tr in

- drucik platynowy, kowar, z którego m.in. wykonywane są kobalt,

- palnik gazowy, elementy obudów trynzystorów nikiel

- kilka kropli kwasu solnego (HCi) i siarkowe­ każda zaprawa wapienna waph
go (H2S04).
ałun chromowy chrom
- próbki minerałów wielkości ziarnka grochu. [NH«Cr (SCkk 12 HaO]
Minerały zastępcze
Po przeczytaniu ostatniej pozycji, mówiącej smar do łożysk LT-4 lit
o próbkach minerałów, wielu Czytelnikom opad­ kwas borny (Hj BO j ) | bor
ną ręce, No, bo skąd w domowym laboratorium boraks (NaiBłOr)
mąją się znaleźć próbki minerałów? A jednak tzw. smar grafitowy molibden
wbrew pesymizmowi i zdawałoby się obiektywnej
„niemożliwości”, zaradny chemik-amator potrafi lek ametyk (winian
antymonyla-potasowy)
antymon
się jakoś z tym uporać. Oczywiście zebranie róż­
nych, zwłaszcza w czasie wakacji, minerałów jest Badanie barwy płomienia
zawsze godne polecenia. Ale czy w przypadku ich Zaczynamy od starannego oczyszczenia druci­
braku nie da się nic zrobić? Ależ nie. Oto zamiast ka platynowego, Wtym celu zanurzamy go w kwa­
prawdziwych minerałów, o które niewątpliwie sie solnym (HCI) i mokry jeszcze drucik wprowa­
postaramy się w przyszłości, każdy zamiłowany dzamy do utleniającej części płomienia palnika
chemik-amator na początek prób identyfikacji gazowego. Zabieg zwilżania i wygrzewania po­
posłuży się minerałami, które nazwiemy zastęp­ wtarzamy 3-4 razy. Teraz w uszku drucika platy­
czymi. Do ich wykonania potrzebny nam będzie nowego umieszczamy odrobinę (wielkości łepka
przede wszystkim bardzo drobny, starannie prze­ od szpilki) badanego minerału naturalnego lub
myty piasek oraz związki zawierające różne inte­ przygotowanego samemu minerału sztucznego.
resujące nas metale. I tu uwaga: nasz preparat wprowadzamy do utle­
- Ba, ale gdzie zdobyć takie związki? -zawoła- niającej części płomienia i natychmiast obserwu­
jąznów pesymiści. Otóż zapewniamy, że będzie to jemy zmianę jego barwy.
zadanie wykonalne praktycznie dla każdego. Identyfikację poszczególnych metali obecnych
W tabeli Xpodajemy nazwy niektórych prepara­ w naszych próbkach - poprzez nadawanie płomie-
tów zawierających interesujące nas metale. Dokończenie na str. 80
 Tabela 2
BARWIENIE PŁOMIENIA

Barwa Odcień Pierwiastek Uwagi

Purpurowy, Stron,t Sr Wszystkie minerały strontu, powodujące zabarwie­

karminowy nie płomienia, dają pozostałość, która po zadaniu
kroplą wody daje reakcję zasadową (czerwony pa­
pierek lakmusowy robi się niebieski)

Czerwona Purpurowy Lit Li W odróżnieniu od minerałów strontu wyprażona

pozostałość nie daje reakcji zasadowej

Niebieska Czysty Ind In Próbkę mineratu należy poprzednio potraktować

stężonym kwasem solnym. Rzadkość!

Fioletowa Wyraźny Cez Cs Rzadkość!

Blady Potas K Celowe użycie kobaltowego filtru szklanego

Blady Rubid Rb Rzadkość!

Czerwona Ceglasty, Wapń Cą Większość minerałów wapnia powoduje zabarwie­

pomarańczowy nie płomienia dopiero po zadaniu kwasem solnym.
Część minerałów, powodująca zabarwienie płomie­
nia, daje pozostałość, która po zadaniu kroplą
wody daje reakcję zasadową (czerwony papierek
lakmusowy robi się niebieski)

Żółta Intensywny Sód Ną Reakcja bardzo czuła; wykonanie jej wymaga wiel­
kiej uwagi. Wystarcza bowiem bardzo drobna do­
mieszka, aby zabarwić płomień

Zielona Żółtawy Bar Ba Zabarwienie płomienia powodują tylko węglany i

siarczany, które dają pozostałość z reakcją zasado­
wą. Krzemiany i fosforany, zawierające bar, nie bar­
wią płomienia. Zabarwienie płomienia wyraźniej wy­
stępuje na materiale uprzednio wyżarzonym w pło­
mieniu redukującym

Żółtawy Molibden Mo Zabarwienie płomienia powodują tylko związki siar­

kowe i tlenowe

Żółtawy Bor B Przeważna część minerałów boru barwi płomień po

uprzednim potraktowaniu stężonym kwasem siar­
kowym i metanolem C H 3OH

Szmaragdowy Miedź Cu Płomień jest barwiony na szmaragdowe tylko przez

tlenki miedzi; związki chloru powodują zabarwienie
lazurowe

Bladoniebieskawy Fosfor P Uzyskuje się tylko po uprzednim potraktowaniu

próbki kwasem siarkowym. Reakcja nietypowa

Niebieskawy Cynk Zn Zabarwienie ukazuje się zazwyczaj jako barwne

smugi na tle płomienia

Bardzo blady Antymon Sb Niekiedy zabarwienie obserwuje się przy badaniu

Bizmut. Bi próbek na węglu. Reakcje nietypowa
Ołów Pb
Tal Tl
Tellur Te

Niebieska Lazurowy Miedź Cu Lazurowe zabarwienie płomienia powodują tylko

chlorki miedzi. Chcąc otrzymać takie zabarwienie,
należy minerał miedzi potraktować kwasem sol­
nym

Lazurowy Chior Cl Zabarwienie typowe dla chlorków miedzi, Minerały

chloru bada się w mieszaninie^ tlenkiem miedzi
CuO

77
 desłanych ostatnio pomy­
słów dotyczących jego ule­

POMYSŁY
g en ia ln e
pszenia drukujemy propo­
zycję Kol. Pawła Synowi-
cza ze Szczecina (1. i). Otóż
Paweł uważa, że czynność
posługiwania się odkurza­

3Nv/no!Utf/ns czem byłaby o wiele przy­

i ta k ie sobie
Autorzy każdego zamieszczonego pomysłu
otrzymują jako honorarium 25 000 gr. Wszystkie
nadesłane pomysły są poza tym rozpatrywane
przez Biuro Młodzieżowych' P tentów, które
przyznaje swoje nagrody i wyróżnienia. Pomysły
można nadsyłać pod adresem redakcji o dowolnej
porze roku, dnia i nocy, byleby były opatrzone
dopiskiem: „POMYSŁY". Dotyczy to również
„ŚLADÓW POMYSŁÓW”. Autorzy wydrukowa­
nych „śladów” otrzymują nagrody rzeczowe.
METODA NA LEKARS­ nych przez Kol. Marka Fur-
TWO NA NOWOTWÓR.
mankiewicza ze Świdnicy
Kol. Jarosław Bartnicki
(1. 14) wybraliśmy dwa.
z Rumii (l. 20) zwrócił uwa­
Pierwszy z nich dotyczy za­
gą, że prawie każdy narząd pewnienia naturalnej
w organizmie człowieka ochrony przed hałasem na­
może zostać zaatakowany
szym uszom. Wiadomo, że
przez nowotwór. Nie sły­
jesteśmy narażeni na hała­
szał jednak o tym, by kto­
sy. Stajemy się więc coraz
kolwiek miał raka serca. bardziej głusi, tracimy też
Jarek zastanawia się więc,
w coraz większym stopniu
czy przyczyna tego faktu
i coraz bardziej bezpowrot­
nie leży w, do tej pory nieu-
nie wiele odcieni z boga­
zmysłowionym, mechaniz­
tych barw świata dźwięku.
mie obronnym tego narzą­
Marek uważa, że można te­
du. Uważa też, że mecha­
mu zaradzić w bardzo pros­
nizm ten może być dwoja­
ty sposób. Otóż inżynieria
kiego rodzaju, tzn. chemi­
genetyczna powinna do­
cznego (substancje bloku­
prowadzić stan naszych
jące powstawanie komórek mięśni do takiego rozwoju,
rakowych) i mechaniczne­ by chroniły one również
go (ruchy mięśnia sercowe­
uszy. W takim przypadku,
go). Zdaniem Jarka zbada­
tzn. przy przekroczeniu
nie tej sprawy, być może
określonego natężenia
z korzyścią dla człowieka,
dźwięku, mięśnie uszne na
posunęłoby naprzód walkę impuls z mózgu powodo­
z chorobą nowotworową. wałyby jego tłumienie do
„zdrowego” poziomu.
Drugi pomysł Marka jest
propozycją, by we wszyst­
kich urządzeniach akusty­
cznych zmiany dźwięku wy-
skalować w jednostkach je­
go natężenia, np. w fonach
lub decybelach. Oprócz te­
go również Marek (bo nie
tylko on o tym napisał)
uważa, że powinny zostać
opracowane ogólnie dostę­
UMIĘŚNIONY SŁUCH pne tablice obrazujące ro­
ORAZ SKALE DŹWIĘKO­ dzaj szkodliwości hałasu na
WE. Z pomysłów nadesła­ nasz słuch i cały organizm.
ŁATWIEJSZE WYSIA­
DANIE. Często otrzymuje­
my listy z ulepszeniami do­
tyczącymi samochodów.
Zamieszczamy pomysł Kol.
Dariusza Jazgara z Pozna­
nia, który wymyślił i wy­
praktykował sposób na
sprawniejsze wysiadanie z
fiata 12 6p. Darek, zmęczo­
ny niewygodą wychodze­
nia z „malucha” wtedy, gdy
zajmował w nim tylne sie­
dzenie, zmniejszył tę nie­
wygodę za pomocą sznurka
uważając, że problemem
dalszego ulepszania mogą
zająć się już inni wynalaz­
cy. Darek po prostu przy­
mocował do dźwigni bloka­
dy sznurek, przełożył go
pod fotelem i przywiązał do
lewej strony ramy fotela
niezbyt mocno naciągając,
tzn. na tyle, żeby przy po­
ciągnięciu w górę odchylał
on dźwignię zwalniając
jednocześnie blokadę fote­
la. Obecnie przy wysiadaniu
z „malucha” Darek jedną
ręką lekko podnosi sznurek,
a drugą odchyla oparcie fo­
tela i twierdzi, że dla pasa­
żera z tyłu w „maluchu”
czynność ta jest o wiele wy­
godniejsza od poprzedniego
sposobu zwalniania bloka­
dy fotela.
ZNOWU ODKURZACZ.
Sprzęt ten jest często wy-.
mieniany w listach naszych
Czytelników. Świadczy to
albo o uciążliwości sprzą­
tania mieszkań, albo o rze­
czywiście dużej niedosko­
nałości odkurzacza. Z na­
jemniejsza, gdyby był on
sterowany np. manipulato­
rem bezprzewodowym, na
wzór niektórch zabawek
mechanicznych.
KRAN Z LICZNIKIEM.
Sprawa kranów również
jest często poruszana w Us­
tach Czytelników ,,MT”.
Ostatnio Kol. Robert Kape-
1uszny ze Stargardu Szcze­
cińskiego zaproponował,
by produkować krany
z trzema kurkami. Dwa, jak
dotychczas przeznaczając
do ciepłej i zimnej wody,
natomiast przez trzeci, za-'
opatrzony dodatkowo w
rurkę, płynąłby płyn do my­
cia naczyń. Przy tym właś­
nie kranie Robert proponuje
zamontowanie licznika
wskazującego ilość zużyte­
go płynu. Raz na jakiś czas,
np. przy okazji sprawdza­
nia licznika zużycia gazu,
zapisywany byłby również
stan licznika zużycia płynu,
a rachunek uiszczany wraz
z innymi, stałymi opłatami.
Robert uważa, że takie roz­
wiązanie powinno przyczy­
nić się do podniesienia
ogólnej higieny, zaoszczę­
dzi też państwu kosztów
produkcji opakowań do
płynu, no a przede wszyst­
kim wyeliminuje bieganie
do sklepów chemicznych.

78
 AUTOMATYCZNY
TRZON. Powtarzają się
propozycje Czytelników
dotyczące oszczędności
materiału przy produkcji
kilku odmian tych samych
narzędzi. Propozycje te
uwzględniają przede
wszystkim narzędzia o tzw.
wymienialnych końców­
kach, np. pędzle, o czym
niejednokrotnie pisaliśmy.
Z tej grupy pomysłów wy­
braliśmy do druku propo­
zycję Kol. Wojciecha Szy­
mura z Rybnika (1.15). Woj­
tek zaproponował wyposa­
żenie drewnianego kija
w końcówkę zrobioną na
wzór stosowanej w ołów­
kach automatycznych, a ja­
ko wymienialne „końców­
ki” narzędzia: łopatę, kilof,
grabie, miotłę, odśnieżarkę
itd.
CHWYTAK DO OWO­
CÓW. Również co pewien
czas przewijają się w pomy­
słach naszych Czytelników
sposoby na łatwiejsze zry­
wanie owoców z drzew.
Kol. Dariusz Lubiszewski
% Tczewa (1. 17) zmęczony
długimi i chłodnymi wie­
czorami zimowymi, tęsk­
niąc za latem i owocami,
wymyślił i wykonał z włas­
nych materiałów chwytak
do owoców. Chwytak Dar­
ka składa się z jednego
drewnianego elementu roz­
szczepionego na końcu na
cztery części. Drewno użyte
do wykonania chwytaka
powinno być sprężyste, po­
nieważ przy rozszczepianiu
go na części właściwość ta
ma duże znaczenie, Roz­
szczepianie- radzi Marek-
należy wykonywać wolno
i raczej ostrożnie, ażeby
rozszczepione części nie ze­
szły się, należy wsunąć po­
między nie klin. Należy też
wzmocnić miejsce, w któ­
rym kończy się rozszczepie­
nie, najlepiej drucianą ob­
ręczą. Chwytak można do­ ki sam pomysł został za­ trzecią grupę tzn, takie,
wolnie przedłużać za po­ prezentowany w rubryce które mogły wydawać się
mocą np. aluminiowej rur­ z pomysłami w „MT” zwariowanymi a dziś niko­
ki. Darek stwierdził w swo­ 7/71. go już nie dziwią i są stoso­
im liście, że sprawdził przy­ Pomysły te można uznać za wane to m. in.:
datność chwytaka i uważa, typowe bumerangi. - pom.ysf o nadmuchiwa­
że świetnie spełnia on swoje Do drugiej grupy pomy­ nym globusie zamiesz­
zadanie. słów, które są stosowane czony w 12/59, ,MT”, czy­
Eryk zaliczył propozycję li 28 lat temu,
drukowania tekstu - życzenie Czytelnika
w dwóch szpaltach obok sprzed 24 lat dotyczące
siebie w książkach o wię­ stosowania łatek do
kszym od przeciętnego for­ spodni Iw „MT” 2/69),
macie. Do takich książek - bilety komunikacji miej­
należy zaliczyć np. broszu­ skiej kasowane dwu­
ry z cyklu „Opowieści nie­ stronnie to pomysł za­
zwykłe”. proponowany 21 lat te­
Pomysły stanowiące mu („MT” 12/66).
JESZCZE JEDEN WIE­
SZAK. Tym razem Kol. Od redaktora działu
Grzegorz Baryła z Czułczyc Kol. Marek Furmankiewicz w swoim liście z pomy­
proponuje zastosowanie ta­ słami napisał na wstępie, że zdecydował się je przysłać
kich wieszaków, które by­ dlatego, ii: „... zamieszczone tam (tzn. w „MT”) wyna­
łyby dostępne również dla lazki też nie zawsze są tak naprawdę poważne...”. Prze­
małych dzieci. Dotyczy to cież „poważny pomysł” nie straci na wartości, a może
przede wszystkim wiesza­ nawet przeciwnie, jeżeli będzie umieszczony obok ta­
ków łazienkowych. Według kiego, który można potraktować humorystycznie.
pomysłu Grzegorza wie­ Natomiast Kol. Wiesław Gołębiowski z Lipna propo­
szak z kilkoma uchwytami nuje, żeby wprowadzić dodatkową rubrykę zawierają­
na ręczniki, powinien być cą pomysły najbardziej ciekawe, ale niemożliwe do
umieszczony na sprężynach zrealizowania, bo zbyt fantastyczne. Można oczywiście
i zakończony ładnym, zwi­ podzielić naszą rubrykę z pomysłami na wiele rubryk
sającym sznurkiem z pom­ pomniejszych, z pomysłami ściśle pogrupowanymi we­
ponem. Maluch wchodzi do dług kryteriów... no właśnie, jakich? Jakie kryteria są
łazienki, myje sobie ręce, najbardziej obiektywne? Kto podejmie się stwierdzenia
pociąga za sznurek z po­ z całą odpowiedzialnością, że ten pomysł to nic nie
mponem, wieszak zjeżdża znaczący drobiazg, ten znowu jest nierealny i zbyt
i maluch może swobodnie fantastyczny itd.? Ostatecznie można zaznaczać, że te
wytrzeć ręce. właśnie pomysły zrodziła potrzeba dnia dzisiejszego,
ale to przecież wynika z samego pomysłu, po co więc
podkreślać, że masło jest maślane? Natomiast co do
pomysłów zbyt fantastycznych to najbardziej chyba
klasycznym przykładem będą tu książki Juliusza Ver-
śladem j ne’a nierealne i zbyt fantastyczne dla jego współczes­
nych a dziś ogólnie znane i nie dziwiące nikogo. Dzisiaj
też potrzebne jest zarówno postulowanie, by winda
zjeżdżała aż do piwnicy jak i znalezienie energii zastę­
K ol E ry k W ieczorek pującej dotychczas stosowaną. A który jest potrzebniej­
szy? Właśnie dzisiaj? Czy jest to takie zupełnie jasne?
z m iń ska M azow ieckiego
Zostawmy więc może te wszystkie podziały w spokoju,
przysłał do redakcji list ze niech pomysły naszych Czytelników oceniane będą
śladami pomysłów. Ślady
przez nich samych, a my będziemy je jedynie prezento­
te Eryk podzielił na trzy wać z ewentualnym komentarzem, nigdy jednak zbyt
gi'upy. W grupie pierwszej
daleko idącym.
znajdują się powtórzenia
Jeszcze na koniec dwie uwagi. Po pierwsze, wielu
pomysłów naszych ojców,
jak np. : naszych korespondentów zapomina wpisać swój wiek,
a jest to informacja znacząca przede wszystkim dla
- w „MT” 7/85 pomysł o
okularach przeciwsło­ Biura Młodzieżowych Patentów. Prosimy o tym pamię­
necznych, który jest od­ tać. Po drugie, pomysły nadsyłane anonimowo nie będą
powiednikiem pomysłu rozpatrywane i jest to zasada obowiązująca zarówno
zamieszczonego w „MT” redakcję, jak i BMP. Można przecież zastrzec sobie imię
12/69, i nazwisko tylko do naszej wiadomości, a podpisać się
np. pseudonimem. Wysyłanie listów całkowicie anoni­
- również w „MT” 7/85
znalazł się pomysł „nie­ mowych mija się z celem, a szkoda, bo czasem zawierają
banalnych butelek”, a ta­ one ciekawe pomysły. Redaktor działu
79
Dokończenie ze str. 77 Tabela 3

Barwa i postać nalotu

Skład
Pierwiastek Uwagi
nalotu
na gorąco na zimno

Łatwo lotna cjecz bez­ Kropelki bezbarw­ Uzyskuje się ze wszystkich minerałów za­
HsO wierających wodę krystalizacyjną lub grupę
barwna nej cieczy
OH, przy umiarkowanym ogrzewaniu

Uzyskuje się tylko z siarki rodzimej i z

Czerwonawa lub ciemno­
Żółta lub biaława S Siarka S siarczków zasobnych w S, np. z pirytu
żółta ciecz łatwo lotna
(FeS2)

Pierścień czarny, bliżej Niższy pierścień Uzyskuje się z arsenu rodzimego oraz z
As Arsen As
próbki nieco jaśniejszy tworzy lustro arsenków nie zawierających S

ASJiSa Uzyskuje się z realgaru aurypjgmentu i z

Czerwona ciecz Czerwonawożófta
A s$ siarkosoli arsenowych

Biafa Biała Uzyskuje się z tlenowych, bezsiarkowych

ASiOa
minerałów arsenu

Czerwonawobru natna Czarna SbsSsO Antymon Sb Uzyskuje się z siarkosoli antymonowych

Uzyskuje się z minerałów tlenowych, baz-

Biała Białe igiełki SfrO *
siarkowych

Nalot roztarty na szorstkiej płytce czerwie­

Czarny bezposta­
Czarny bezpostaciowy H gS nieje. Reakcja pozytywna tylko z próbą cy­
ciowy
nobru
Rtęć Hg
Uzyskuje się z rtęci rodzimej, amalgamów.
Szary Szare kropelki Hg a także z cynobru, jeżeli się do nie9o doda
trochę węgla drzewnego

Czarna kuleczki:
Czarne kuleczki trudno Uzyskuje się z selenu rodzimego i z selęp-
mniejsze czerwo­ SeOs Selen Se
topliwe ków. Rzadkość!
ne

niowi charakterystycznych barw - ułatwi nam
tabela 2 z podanymi w niej szczegółowymi uwaga­
mi. A więc do pracy. Życzymy nie tylko przyjem­
nego, ale i skutecznego działania.
Badania w rurkach
Następnym prostym badaniem dostarczającym
nam wielu cennych informacji, na których podsta­
w ie daje się wykryć wiele pierwiastków tak meta­
licznych, jak i niemetalicznych, jest prażenie
w tzw. rurce zamkniętej, a więc bez dostępu po­
wietrza. Do suchej i czystej wąskiej probówki, tj,
do rurki zamkniętej z jednej strony, o długości
60-80 mm i średnicy do 4,5 mm, wsypujemy bada­
ny naturalny lub zastępczy minerał wielkości,
powiedzmy - pestki od jabłka. Dno probówki
zaczynamy lekko, a następnie coraz silniej ogrze­
wać nad płomieniem.
Badanie w rurce zamkniętej bez dostępu powie­
trza ma na celu wykrycie wydzielających się pod­
czas prażenia w tych warunkach minerału sub­
stancji lotnych. Po ochłodzeniu tworzą one we
wnętrzu rurki - dokładniej przy jej wylocie - cha­
rakterystyczne naloty. Ich wygląd i opis podajemy
w tabeli 3.
Ale to był dopiero początek naszych badań
w zamkniętej rurce. Teraz nasz minerał, w celu
80
wykrycia w nim różnych anionów, mieszamy 1:2
z kwaśnym siarczanem potasu (KHS04), wsypuje­
my do nowej probóweczki i prażymy. Zawarte
w minerale aniony rozpoznajemy następująco:
- c h l o r k i - wydzielają zapach HCJ i z NH3 aq
dają białe dymy,
- b r o m k i - wydzielają brunatny gryzący gaz,
- j o d k i - wydzielają dymy ciemnofioletowe,
- f l u o r k i - wydzielają fluorowodór, ktbry na­
tychmiast matowi szkło,
- azot any - wydzielają brunatny dym o woni
HN03.
- s i a r c z k i - wydzielają odrażający zapach
zgniłych jaj, czyli siarkowodór H2S.
Stefan Sękowski
(*) Kto może wziąć udział w konkursie?
Każdy, kto po ukazaniu się nr 11/87 „MT”
nadeśie do dnia 1.02.88 zaadresowaną do sie­
bie kopertę ze znaczkiem pocztowym za 10 zł,
pod adresem:
Redakcja „Młodego Technika”
Konkurs MINERAŁY
skr. poczt. 380, 00-950 Warszawa.
Ną zwycięzców czekają nagrody rzeczowe:
sprzęt laboratoryjny, odczynniki i książki.
 N O W E E U R O P E J S K IE A E R O B U S Y

W Tuluzie 14 lutego 1987 roku po raz pierwszy pokaza­ małym samolotem długodystansowym; w wersji A-340-
no nowy typ aerobusu A-320, zwanego „małym aerobu- 200 zabierać będzie na odległość do 13 000 km 222
sem”. Charakteryzuje się on tyjn, że wprowadzono doń pasażerów i 11 Mg ładunku, a w wersji A-340-300 na
wiele najnowocześniejszych rozwiązań technicznych: m. odległość do 11 000 km 256 pasażerów i 15 Mg ładunku.
in. zrezygnowano z tak typowego dla samolotu pasażer­ A-340 ma być szczytowym osiągnięciem techniki lotni­
skiego wolantu, zastępując go „mini-laską” przypomina­ czej . Będzie miał 4 silniki odrzutowe, które zużywać będą
jącą z wyglądu joystick. Posiada oszczędne, sterowane za o 25% mniej paliwa niż samoloty tej samej klasy. Pierw­
pomocą techniki cyfrowej silniki. Po raz pierwszy zasto­ szych 15 egzemplarzy A-340 zamówiła już „Lufthansa”,
sowano też przy jego budowie, wzmocnione włóknem planuje wprowadzić je na swoje trasy już w 1989 r. i ma
węglowym tworzywa sztuczne. , zamiar na tych samolotach „wlecieć” w XXI wiek... (j)
A-320 jest samolotem krótko- i średniodystansowym
i zastępować ma wysłużone już Boeingi 727.
Na deskach projektantów znajdują się już nowe wersje
aerobusów, w tym „samolot lat dziewięćdziesiątych”
oznaczony jako A-340. Ma być op od roku 1992 sukcesyw­
nie wprowadzany na trasy dalekiego zasięgu, współist­
niejąc z ogromnym Boeingiem 747-400. A-340 będzie

►
A-320, którego premierę można było oglądać na lotnisku w Tuluziej
w lutym br.

Kabina A-320; zadziwia brak wolantu oraz ogromnej ilości przyrządów, tak charakterystycznych dla współczesnych samolotów

BnyST ' v t je■

U w aga m iłośnicy informatyki!

W związku z licznym i listam i i prośbam i, by pow tórzyć cyk! nauki języka BASIC z roku 1985/6
uprzejm ie inform ujem y, że za naszym zezwoleniem cykl ten drukow any będzie w czasopiśm ie
krakow skiej kom endy chorągw i ZHP „H a rce rz R zeczypospolitej” . Zam ówić je można listow nie
pod adresem: ul. K arm elicka 3 1 ,31-131 Kraków.
 stulecia, a dziś wegetuje jedynie w programach
szkolnych. Stosować go zatem do opisu materii to
tak, jakby zastąpić wiązkę świetlną w gramofonie
laserowym igłą krawiecką^
Naturalnym rozszerzeniem koncepcji: Układ
Słoneczny - atom jest podejście szersze - typu:
atom-Wszechświat. Ponieważ zaś atomy (czyli,
jak uparcie powtarzają za Bohrem korespondenci,
elektrony krążące wokół jąder) układają się w cia­
łach stałych w różne mozaiki, więc być może
i Wszechświaty są tylko elementarnymi cząstkami
w jakimś Nadwszechświecie. Rzecz jasna ciąg ten
można prowadzić i w drugą stronę, bo czymże są
nasze cząstki elementarne, jeśli nie (Pod)Wszech-
światami niższego poziomu organizacji materii.
Aż dziw, że tak wielu korespondentów zdołało
RZĘDONY „wyprodukować” jedynie tego typu... prace zapo­
W SUBSTANCJI BETA minając, iż każda nowa idea naukowa powinna
Przyszedł w końcu z dawna oczekiwany mo­ w niewielkim choć stopniu opierać się na spraw­
ment rozliczenia się z Klubem Niesamowitych dzonych już przesłankach, w przeciwnym razie
Pomysłów (fizycznych). Bardzo dawno temu, w nu­ jest ona bez wartości; równie dobrze można by
merach 11, 12/85 „MT” poprosiliśmy wszystkich powiedzieć, że Wszechświat przypomina swoją
tych, którzy mają coś genialnego i niesamowitego konstrukcją nogę stołową,, skąd prosty płynie
do powiedzenia (w naszej ulubionej dziedzinie) wniosek, iż Wszechświatów mamy dokładnie
o listy. Czekaliśmy potem cierpliwie przez ponad cztery.
rok zdając sobie sprawę, że naprawdę dobrym Bywały i bardziej skomplikowane koncepcje
pomysłom potrzebne są do przyjścia na świat kosmologiczne. Całkiem oryginalną przedstawił
cieplarniane warunki i w żadnym razie nie można pan Tomek z Golubia-Dobrzynia. Wszystko, co
ich autorów POGANIAĆ. Dłużej jednak czekać dostrzegamy zawiera się według niego w kuli
już nie sposób. Trzeba przyznać ze skruchą, iż otoczonej, również jak ona, potężnymi polami
przeceniliśmy chybą swój „zasięg oddziaływania” elektromagnetycznymi oraz (UWAGA!) zagadko­
- żniwo klubowe okazało się uboższe od przewidy­ wą substancją beta o gęstości takiej, jak czarne
wanego. Niestety, również jakość wypowiedzi na­ dziury. Pancerz pól przetwarza betę na pył kosmi­
szych Szanownych Korespondentów pozostawia­ czny, który wstrzykiwany nastan ie do kuli two­
ła czasem sporo do życzenia. rzy wszystkie obserwowane przez nas obiekty
Dość wyraźnie rozróżnić można w nadesłanych astronomiczne. Proces odwrotny zachodzi nato­
tekstach pomysły (zawierające zawsze choć ślad miast w czarnych dziurach, które jak enklawy
koncepcji aplikacyjnych) oraz idee (wytwory substancji beta wewnątrz kuli pożerają jej mate­
czysto teoretyczne), postulujące zazwyczaj zmia­ rię. Na szczęście pierwszy z opisanych efektów
n ę co najmniej części fizyki od podstaw. Chcieliś­ dominuje nad drugim, dlatego też Wszechświat
my omówić dziś tę drugą grupę tekstów. Niestety, (czyli kula) stale rośnie. Pan Krzysztof z Gliwic
wiele można im zarzucić. Szanowni Koresponden­ natomiast, bez pretensji do budowy Wszechświata
ci uparli się snuć w nich przeważnie koncepcje nadesłał jedynie swą koncepcjępiętrowej struktu­
wszechświatowo-kosmologiczne zgodnie z zasa­ ry materii, Otóż według niego, cząstek elementar­
dą, że jak już poprawiać, to od razu CAŁOŚĆ. Nie nych po prostu nie ma - każda ze znanych drobin
dało to jednak najlepszych rezultatów. Najczęś­ dzieli się piętrowo na coraz to mniejsze, połączone
ciej powielana była idea porównywania Układu coraz to silniejszymi polami. Kolejne piętra orga­
Słonecznego i bobrowskiego modelu atomu. Spra­ nizacji materii autor nazywa RZĘDONAMI wy­
wa nie jest nowa - sami wymyśliliśmy coś podob­ różniając pienyszorzędony (znane skądinąd
nego, będąc w szkole średniej. Jesteśmy jednak kwarki), drugorzędony itd.
usprawiedliwieni - nie było przecież wówczas w Bardzo frapujący okazał się też temat „Big
„MT” działu „Katedry Fizyki”. Natomiast wszys­ Bang i jak do tego doszło”. Pan Andrzej z Mrągo­
cy Czytelnicy (a co dopiero ideologowie!) tego wa twierdzi, że powodem Wielkiego Rozpadu (i, co
działu powinni umieć o dowolnej porze dnia i nocy za tym idzie, narodzin Wszechświata) były niejed­
wyrecytować, że model Bohra prawidłowo oddaje norodności występujące w praatomie pierwo­
jedynie pewne własności w miarę wyidealizowane­ tnym, co spowodowało (czysto kwantowy) efekt
go układu, jakim jest samotny atom wodoru plus tunelowego przebicia bariery potencjału grawita­
promieniowanie elektromagnetyczne. Z tego też cyjnego prąatomu i w rezultacie oderwanie się
powodu utrzymał się on jako „wiodący” zaledwie bardziej masywnych jego fragmentów, tych sa­
przez kilkanaście lat pierwszej ćwiartki naszego mych, które dziś nazywamy kwazarami.
82
 I co wy na tó, specjaliści od efektów tunelo­
wych? Kam znacznie hardziej podoba się idea
pana Zbyszka z Kielc. Według niego prajądro,
jakim był Wszechświat zanim zaczął się rozsze­
rzać, zostało rozbite przez coś w rodzaju prane-
utronu (nazwa-przez analogię ze znanymi w fizyce
jądrowej reakcjami). Praneutron ten zaś to nic
innego jak kwazar przybyły z innego Wszechświa­
ta - analogicznie „nasze” kwazary spełniają rolę
„wyzwalaczy” następnych Wszechświatów itd.
Zupełną natomiast obojętność wobec tak hołubio­
nych kwazarów wykazał pan Marek z Radomska.
Jego Big Bang spowodowany został niejednorod­
nościami praosobliwości mających swe źródło w
lokalnej fluktuacji entropii! Autor nazywa ten
efekt (chyba niesłusznie zresztą) entropią entropii
i twierdzi przy okazji, że entropia to wielkość
podlegająca stałej ewolucji i jako taka powinna
być traktowana równoprawnie z innymi elemen­
tami opisu praosobliwości (jak np. energia), jest
bowiem ponadczasowa. Naszym zdaniem entro­
pia jako parametr termodynamiczny jest pojęciem
niejako wtórnym wobec „czysto fizycznych” cech
układu, zamiast „fluktuacja entropii” wystarczy
powiedzieć np. „zmiana objętości”, a w ogóle to
używanie szpanerskich nazw ani trochę nie poma­
c a w rozwiązaniu zagadki Wielkiego Wybuchu.
Być może jednak idea pana Marka jest świetna,
a tylko sposób jej wyłuszezenia - nie najlepszy. I tu
dochodzimy do podstawowego zarzutu, jaki
ośmieliliśmy się mieć wobec Szanownych Kore­
spondentów. Kochani - piszecie NIEZROZUMIA­
LE! Nie wspominamy tu nawet o pracach czysto
filozoficznych, wiadomo bowiem, że meandry
onkologii, z jakimi zapoznali nas panowie Robert
zJCielc i Tomek z Turka to nie elementarz i trzeba
się tam czasem bardziej górnolotnie wyrazić. Lecz
jeżeli ktoś przedstawia ideę czysto fizyczną, nie
może być to tekst nieporządny czy zawikłany. Cóż
bowiem z tego, że koncepcja będzie choćby naj­
wspanialsza, jeśli ani my, ani reszta ludzkości nie
zrozumiemy, o co autorowi chodzi. Żebyśmy nie
byli gołosłowni zacytujmy fragmenty listów pana
Andrzeja z Mrągowa:.... nasz Wszechświat poru­
sza się z prędkością światła i przypomina raczej
z jednej strony Białą Dziurę, a z drugiej strony
Czarną Dziurę...” i pani Joanny z Zamościa:
„...czas jest określony jako przebywanie danej
grupy energii w danym wymiarze...” Jeśli ktoś
przypadkowo wie, co autorzy mieli na myśli, bar­
dzo prosimy o kontakt.
Wypada jeszcze dodać z tzw. kronikarskiego
obowiązku, że pracę zdecydowanie najbardziej
dojrzałą przysłał nam pan Andrzej z Krakowa -
postaramy się wykorzystać takie właśnie ujęcie
problemu w planowanym cyklu „KF” o mechanice
kwantowej. W jednym z najbliższych numerów
omówimy znacznie ciekawsze listy z POMY­
SŁAMI.
Adam M. Grzymałą Andrzęj Olszewski
Z M A M TEMATYCZNE
XX KO NGRES UNIt
MATEMATYCZNEJ
Z blisko rocznym opóźnieniem chciałbym w kąciku
„RO-MA” wspomnieć o XX Kongresie Międzynarodowej
Unii Matematycznej, który odbył się we wrześniu 1986
roku w Berkeley w Kalifornii, Przypomnę, że poprzedni
taki kongres zorganizowano w Warszawie w 1983 roku
i pisałem o nim w „MT” nr 7/83. Każdy kongres jest dla
matematyków jedyną okazją do spotkania się w szerokim
gronie i zaprezentowania wyników swoich badań kole­
gom z odległych specjalności. Jak w każdej howiem
nauce, tak i w matematyce postępująca specjalizacja
sprawia, że uczeni pracujący w odległych dyscyplinach
spotykają się bardzo rzadko i często mają nawet trudnoś­
ci z wzajemnym „dogadaniem się".
Ma każdym kongresie Unii Matematycznej uczestnicy
z napięciem czekają na ogłoszenie decyzji specjalnej
komisji, przyznającej medale Fieldsa - wyróżnienie, któ­
re matematycy uważają za swego rodzaju Nagrodę Nobla.
Jak wiadomo, Alfred Nobel nie dopuścił matematyków
do grona uczonych mogących kandydować do nagrody
jego imienia. Matematycy uważają się za pokrzywdzo­
nych- W 1924 roku odbył się w Toronto siódmy kolejny
kongres unii. Inicjatorem zjazdu był matematyk kanadyj­
ski, John Charles Fields, który okazał się tak zdolnym,
organizatorem, że po kongresie pozostały znaczne nad­
wyżki finansowe. Fields zaproponował, by użyć tych
pieniędzy na ustanowienie nagrody dla wybitnych mate­
matyków. Propozycja Fieldsa została przyjęta, ale pierw­
sze medale wręczono dopiero w 1936 roku w Oslo. Meda­
liści muszą być ludźmi młodymi (poniżej 40 lat), no
i oczywiście mieć wybitne osiągnięcia w „wykraczaniu
poza ludzkie ograniczenia i opanowywaniu świata” -
zgodnie z napisem na awersie medalu.
Sam medal (projektu kanadyjskiego rzeźbiarza Mac-
Kenzfego) jest ze złota, ma średnicę 2,5 cala, na awersie
wyryta jest głowa Archimedesa, data MCMXXXIII, ini­
cjały artysty i wspomniany wyżej napis w języku łaciń­
skim: Transire suum pectus mondoąue potiri, będący
cytatem z poematu rzymskiego poety Maniliusa. Na re­
wersie znajduje się napis Congregati ex toto orbemathe-
matici ob scripta insignia tribuere (zebrani z całego
Dokończenie na str. 86
83
 LOTY KOSMICZNE

Sukces programu atmosferycz­ na realizowanie harmonogramu spo­

nych lotów próbnych wahadłowca wodowały przede wszystkim zmniej­
„Enterprise” nie wskazywał, że sios­ szenie liczby prób. I tak np. silniki
trzany pojazd „Columbia" będzie tak główne były najpierw do końca skła­
długo przygotowywany do orbitalne­ dane i instalowane na hamowniach.
go debiutu. W chwili, gdy została za­Następnie technicy zaciskali kciuki ne do chronienia struktury pojazdu
twierdzona koncepcja pojazdu wielo­ i mówili: „No dobrze, sprawdźmy, czy przed wysokimi temperaturami, ale
krotnego użytku pierwszy jego start to działa" - w wielu przypadkach nie niedostatecznie zastanowiono się
planowany był na rok 1978. Później działało. Kilka razy wadliwie działają­ nad środowiskiem obciążeń mecha­
mówiło się, że nastąpi on w marcu ce elementy wywoływały pożary nicznych panujących podczas startu
1979 r., ale kłopoty organizacyjne i te­
uszkadzając wysokociśnieniowe j lądowania. Ale zanim wykryto te nie­
chnologiczne spowodowały kolejne pompy, całe silniki, a nawet stanowi­ dociągnięcia popełniono kolejny błąd
odroczenia aż do kwietnia 1981 r. ska prób. Z reguły okazywało się, że organizacyjny. W związku z opóźnie­
Wahadłowiec stanowił wyzwanie do awarii mogłoby nie dojść, gdyby niami, kierownictwo NASA zdecydo­
dla inżynierów z wielu dziedzin tech­ odpowiedzialne za nie elementy były wało się przewieźć „Columbię” z Ka­
niki. Trzeba było opracować zupełnie osobno, drobiazgowo sprawdzane. lifornii na Przyl. Canaveral. Sądzono,
nowe silniki wielokrotnego użytku Cięcia budżetowe wymusiły na NASA że podczas wykańczania jej budowy
wykorzystujące ciekły tlen i wodór prowadzenie polityki sukcesu. Zakła­ można będzie jednocześnie prowa­
jako materiały pędne, niezwykłą osło­ dano, że wszystko będzie przebiegać dzić przygotowania do pierwszego
nę termiczną wytrzymującą tempera­ zgodnie z planem i nie zamawiano startu. Niedokończona była m. in.
tury pieca hutniczego, a jednocześnie części zapasowych do silników. Do­ osłona termiczna wahadłowca.
lekką i wyginającą się razem ze struk­piero liczne awarie wymusiły zmianę 9 marca 1979 r. „Columbia” odbyła
turą pojazdu. Po raz pierwszy również takiego stanowiska. Nauka na błę­ 17-minutowy lot próbnydookoła bazy
całe sterowanie pojazdem opierało dach spowodowała jednak utratę Edwards na grzbiecie Boeinga 747
się na komputerach. Te bariery tech­ cennych miesięcy i konieczność wy­ SĆA. Z nie wyjaśnionych jeszcze wte­
nologiczne były głównymi czynnika­ datkowania pokaźnych sum na re­ dy przyczyn odpadło kilkadziesiąt
mi wpływającymi na debiut „Colum­ mont uszkodzonych silników i ha- płytek. Podobnie było podczas trans­
bii". Korzenie kłopotów sięgają jed­ mowni. Oszczędności były więc wąt­ portu „Columbii” na Przyl. Canaveral
nak znacznie głębiej - do polityki bu­pliwe, w dniach 24-25 marca. Jak się później
dżetowej administracji USA. Analogicznie rzecz się miała z płyt­ okazało „winowajcą" był pokład z fil­
Niedofinansowanie tak nowator­ kami osłony termicznej. Zostały one cu nomeksowego (płytki nie są przy­
skiego projektu i jednoczesny nacisk rzeczywiście świetnie zaprojektowa­ klejane bezpośrednio do aluminio­
wej, elastycznej struktury orbitera,
Powietrzna parada: „ Columbia” na grzbiecie Boeinga 747 w towarzystwie
gdyż mogłyby popękać). Błąd w pro­
samolotu T-38 przewożona jest z Kalifornii na Przylądek Canaveral
cesie technologicznym spowodował,
iż pokład posiadał zdolność ognisko­
wania naprężeń na niewielkim frag­
mencie płytki ponad wartości oczeki­
wane podczas lotu kosmicznego.
Trzeba było sprawdzić, które płytki
należy przykleić powtórnie. Do każdej
z nich (a jest ich ponad 30 tysięcy)
przykładano więc naprężenia zewnę­
trzne o 40 procent przekraczające
wartości nominalne. Duża część pły­
tek ulegała uszkodzeniu łub nawet
odpadała. Żartowano nawet, że w ka­
lifornijskiej wytwórni zamiast kleju
stosowano koncentrat pomidorowy.
Na Przyl. Canaveral sytuacja popra­
wiła się niewiele. Po przewiezieniu
„Columbii” brakowało około jednej
trzeciej wszystkich płytek, a tempo
przyklejania wynosiło zaledwie 200
płytek tygodniowo. Dochodziły do te­
go płytki, które należało odkleić
i przykleić powtórnie. N ASA zwerbo-

84
 stworzyć niezawodne oprogramowa­
nie dla komputerów głównych waha­
dłowca. Każdy program liczy po kilka­
dziesiąt tysięcy instrukcji w języku
maszynowym, co daje pojęcie o ogro­
mie pracy, jaką wykonali specjaliści
od nawigacji i sterowania, będący
jednocześnie informatykami. Od kij­
ku miesięcy gotowe były też silniki
wspomagające na paliwo stałe. Spra­
wiły one mało kłopotów ze względu
na dobrze znaną technologię i pros­
totę konstrukcji. Zbiornik zewnętrzny
był jeszcze bardziej prymitywnym
urządzeniem.
Gdy technicy już się upewnili, że
wszelkie prace wykończeniowe przy
„Columbii” mogą być wykonane po-
Wahadłowiec „ Columbia" w hali
montażowej
wała więc dodatkową siłę roboczą.
Studenci amerykańscy mieli właśnie
wakacje i chętnie podejmowali zaję­
cie dające im dodatkowy, niewielki
jak na tamtejsze warunki, zarobek
(8,50 do!./godz.). Mimo tych wysiłków
startu „Columbii” nie udało się prze­
prowadzić w 1980 r.
Do końca tego roku większość po­
zostałych trudności również została
przezwyciężona. Jeden z silników
głównych przepracował na hamowni
3,5 godziny (odpowiednik 25 lotów)
bez większych napraw. Udało się
Do zbiornika zewnętrznego i rakiet
wspomagających jest podłączany
„ Enterprise" W oczekiwaniu na pierwszy start
za hangarem przygotowawczym, po­
stanowiono przewieźć pojazd do po­
bliskiej hali montażowej. Było to 24
listopada 1980 r. Jeszcze przed koń­
cem tego roku, a dokładnie 29 grud­
nia, „Columbia” dołączona do zbior­
nika zewnętrznego I silników wspo­
magających została przewieziona na
stanowisko startowe.
Wszystkie ostateczne próby przed-
startowe przebiegały znacznie szyb­
ciej niż dotychczasowe przygotowa­
nia. Odłączano pępowinowe połącze­
nia pojazdu z wyrzutnią, by spraw­
dzić, jak na to zareagują komputery.
„Columbię” zasilano również z włas­
nych źródeł energii elektrycznej
(ogniw paliwowych). Do ważnych
prób należało tankowanie i opróżnia­
nie zbiornika zewnętrznego (21-23
stycznia 1981 r,). Trwały one o jeden
dzień dłużej niż planowano, ponie­
waż technicy dostali dodatkowy dzień
wolny po wyczerpującym poszukiwa-
niu wycieku ciekłego wodoru z urzą­
dzeń naziemnych. Jednak i tak 3 dni
to niewiele - podobne testy z Satur­
nem 5 trwały 23 dni.
Podczas prób tankowania od zbior­
nika odkleił się pokaźny płat izolacji
termicznej. Wobec konieczności jego
przyklejania bez cofania pojazdu do
hali montażowej NASA zdecydowała
się przesunąć start z 17 marca na 4
kwietnia (drobne kłopoty spowodo­
wały jego ponowne odroczenie do 10
kwietnia). Następnie przyszła kolej na
tzw. suche odliczanie. Nie różniło się
ono wiele od odliczania przed startem
- załoga znajdowała się w kabinie,
wszyscy kontrolerzy na swoich miej­
scach - a było suche dlatego, że
zbiornika zewnętrznego nie napełnia­
no materiałami pędnymi.
20 lutego NASA przeprowadziła
statyczną próbę silników głównych
stojącej na wyrzutni „Columbii".
Podczas 20-sekundowej pracy spra­
wowały się wzorowo, ale na wszelki
wypadek kabina była pusta. 19 marca
przeprowadzono symulowany start
i chociaż próba była pomyślna, to
dzień ten nie zakończył się szczęśli­
wie. Po zakończeniu symulacji,
dwóch techników weszło do wnętrza
wypełnione] azotem sekcji silnikowej
„Columbii”. W wyniku silnego zatru­
cia jeden z nich zmarł jeszcze tego
samego dnia, a drugi 2 kwietnia. A s­
tronauci John Young i Robert Crip-
pen byli mimo wszystko dobrej myśli:
„Jesteśmy wytrenowani w 130 pro­
centach i gotowi do startu".
Krzysztof Zięcina
Jacek Nowicki
85
Dokończenie ze sir . 83 kuli, sfera. Przypadek n = 3 daje g « 1; odpowiadającą
powierzchnią jest torus, podobny kształtem do dętki lub
świata matematycy nagradzają godne upamiętnienia
obwarzanka. Krzywe rodzaju 1 (tj. te, dla których g = 1)
osiągnięcia) i w tle rysunek walca z wpisaną weń kulą -
są to tzw. krzywe eliptyczne, na których treść geometry­
konfiguracji badanej już przez Archimedesa. Nazwisko
czna jest tak bogata, że jeszcze nie umiemy jej w pełni
kolejnego medalisty graweruje się na krawędzi medalu. objąć.
Nagroda pieniężna związana z medalem Fieldsa jest
Krzywe rodzaju g > 2 są oczywiście jeszcze mniej
skromna i płatna w ostatnio nisko notowanych dolarach
zbadane. Wydaje się jednak, że niekiedy są „uboższe” niż
kanadyjskich. Od kongresu warszawskiego (1983) przy­
krzywe epliptyczne. To potwierdza właśnie rezultat Fal­
znaje się też nagrody im. Nevanlinny za najwybitniejsze
tingsa. Głosi on, że na każdej takiej krzywej może istnieć
osiągnięcia w dziedzinie informatyki. Medalistami Field­ co najwyżej skończona liczba punktów o współrzędnych
sa zostali w 1986 roku: 29-letni Simon Donaldson
wymiernych. Dla krzywych eliptycznych to nie jest praw­
2 Oxfordu, 32-letni Gerd Faltings z Niemiec Zachodnich
dą. Z wyniku Faltingsa (podanego tu przeze mnie w mniej
(pracujący w Princeton) i 35-letni Michael Freedman ogólnej postaci niż oryginalne twierdzenie) wynika naty­
2 Uniwersytetu Kalifornia w San Diego. NagrodęNevan-
chmiast, że twierdzenie Fermata może mieć (przy ustalo­
linny otrzymał Leslie Valient z Uniwersytetu Harward.
nym wykładniku n) tylko skończoną liczbę rozwiązań,
Od kilku lat „wiadomo było”, że Gerd Faltings „musi” Choć nie rozwiązuje to zagadnienia Fermata do końca,
dostać medal Fieldsa. Jego wynik bywa określany jako
stanowi to bardzo istotny postęp, bodajże największy
„twierdzenie stulecia*’, „jedno z najwybitniejszych osią­
w ogóle w historii badań tego problemu.
gnięć matematyki w ogóle”, mówi się, że zastosowania
Choć nikt nie neguje olbrzymiej zasługi Faltingsa,
twierdzenia Faltingsa wypełnią całe tomy i tak dalej.
właściwie od dobrych kilku lat matematycy przebąki­
Twierdzenie to dotyczy pozytywnego rozwiązania tak
wali, że metody ostatecznego zaatakowania równania
zwanej hipotezy Mordella z 1922 roku, a związanej po­
Fermata zostały już właściwie stworzone i „lada rok”
średnio z Wielkim Twierdzeniem Fermata.
ktoś powinien się z tym uporać. No i rzeczywiście. Tym
O Wielkim Twierdzeniu Fermata pisałem tu wielokrot­
niemniej ciekawe jest, że metody te przyszły z geometrii
nie i w różnych kontekstach. Ok. 1660 roku francuski
i że wynik dotyczący równania Fermata okazał się wnio­
matematyk-amator, Piotr Fermat, zostawił na margine­
skiem ze znacznie ogólniejszego rezultatu, dotyczącego
sie czytanej przez siebie książki arytmetycznej uwagę:
rozwiązania hipotezy Mordella (głoszącej, że na każdej
„znalazłem naprawdę zadziwiający dowód tego, że rów­ gładkiej krzywej z g > 2 jest tylko skończona liczba
nanie xn +yn = znnie ma rozwiązań, ale margines jest zbyt
punktów wymiernych), o której współcześni matematycy
mały, by ten dowód zamieścić (chodzi o rozwiązanie
sądzili, że jest nie do rozwiązania w dającej się przewi­
w liczbach naturalnych, n jest większe od 2). Otóż mate­
dzieć przyszłości. Faltings użył wielu wyników dotyczą­
matycy do dzisiaj nie potrafią tego wykazać. Nad proble­
cych tzw. rozmaitości abelowych. Wyniki te są w dużej
mem Fermata pracowały tysiące amatorowi profesjonal­
mierze dziełem grupy matematyków radzieckich (I. R.
nych matematyków, wielkich i małych (od czasu, gdy
Szafarewicz, A. N. Parszyn, J. G. Zarkin, S. Arakiełow),
prowadzę kącik „RO-MA” dostałem kilkanaście artyku­
a także Johna Tate’a z Uniwersytetu Harward. Mate­
łów z „dowodami” Wielkiego Twierdzenia Fermata, a je­ matyka po raz nie wiadomo który okazała się nauką
den z Czytelników przysyła co kilka miesięcy nowy „po­
międzynarodową, obojętną na podziały polityczne.
prawiony” już dowód). Dzięki pracom nad Wielkim
Niewiele mniej przełomowy jest wynik innego medalis­
Twierdzeniem Fermata powstawały nowe gałęzie mate­ ty, Michaela Freedmana. Rozstrzygnął on pozytywnie
matyki, nowe kierunki, skojarzenia i nowe techniki obli­ tzw. czterowymiarową hipotezę Poincarć, w której cho­
czeniowe. W gruncie rzeczy niewiele znaczące zagadnie­
dziło o to, czy każda zamknięta „powierzchnia” cztero-
nie (bowiem umiejętność rozwiązania jednego szcze­ wymiarowa bez dziur czy rączek (w tym sensie, w jakim
gólnego równania nie wnosi wiele do skarbnicy wiedzy było powyżej, przy okazji krzywych algebraicznych) da
matematycznej) okazało się katalizatorem postępu. się otrzymać z powierzchni kuli pięciowymiarowej przez
Zauważmy, że problem Fermata można ująć geometry­
deformowania takie, jak ściskanie, rozciąganie, wygina­
cznie. Zamiast szukać rozwiązań równania, możemy szu­ nie itp. (matematycznie: przez homeomorfizm). Wynik
kać punktów wymiernych na krzywej:
Freedmana spowoduje z pewnością szybki postęp w in­
xn + yn = 1, tensywnie ostatnio uprawianej geometrii przestrzeni
(dzielimy obie strony równania xn + yn = zn przez zn
czterowymiarowych. Ciekawe, że im wyższy wymiar, tym
i wprowadzamy nowe oznaczenia); przez punkt wymier­ łatwiej: dla wymiarów większych niż 5 problem Poincare
ny rozumiemy punkt, którego obie współrzędne są liczba­
rozwiązany był już w początku lat sześćdziesiątych (i nie
mi wymiernymi. Lokujemy w ten sposób nasz problem
wywołał tak wielkiej sensacji) a dla wymiaru 3 odpo­
w geometrii algebraicznej, zajmującej się algebraicznym wiedź wciąż nie jest znana.
badaniem krzywych, powierzchni i innych „obiektów
Tyle o medalistach i ich wynikach. Użyłem kilkakrot­
geometrycznych”.
nie superlatyw w stylu „wybitne osiągnięcie” i próbowa­
Geometrzy klasyfikują krzywe według rodzaju powie­
łem uzasadnić, na czym owa wyjątkowość miała polegać.
rzchni przypisanej tej krzywej. Otóż krzywej gładkiej
Nie wiem, czy mi się to udało,... ale o tym w następnym
(bez ostrzy, samoprzecięć itp) odpowiada powierzchnia
odcinku.
zamknięta z g - (n-l)(h-fy/2 otworami czy, jak wolą
niektórzy, rączkami. Dla n =T i ii = 2 jest to powierzchnia Michał Szurek

86
 wysoki męski kapelusz cylinder, zdaje się wyższy niż
szerszy. Lecz po dokładnym wymierzeniu przekonujemy
się, że jego wysokość jest równa szerokości. Inny jeszcze
dowód; nakreślmy (rys. 1) dwa szeregi linii prostych
równoległych poziomych i pionowych. Pierwszy szereg
z pewnością wyda się każdemu wyższym, drugi szerszym,
a przecież oba są równe. Szereg grygzaków równo od
siebie oddalonych przetnijmy czterema liniami (rys. 2)
prostymi. Prowadząc okiem w kierunku ich przebiegu
zdawać się będzie, że one się rozchodzą, a z drugiej
strony, że się do siebie zbliżają, to jest że idą skośnie. Lecz
cyrkiel i linie przyłożone przekonają nas, że są to linie
zupełnie równoległe, czyli wszędzie równo od siebie od­
dalone.
Bardzo interesującemu złudzeniu ulegamy, obserwu­
jąc wpisany w okrąg kwadrat. Okrąg ten wydaje się nam
zdeformowany. Przy wierzchołkach kwadratu wydaje się
mniej wypukły niż nad środkowymi częściami boków
kwadratu.
Osobliwe wydają się złudzenia spowodowane pizez
CZYOKÓWIDZI PÓPftAWNIE? kontrasty otoczenia. Spotykamy je co dzień, obserwując
Oko ludzkie jest jednym z najbardziej skomplikowa­ interesujący nas przedmiot w otoczeniu innych, o po­
nych i precyzyjnych narządów naszego ciała, Myliłby się dobnych kształtach, ale różnych co do wielkości, Spró­
jednak ten, kto sądziłby, iż jest narządem doskonałym. bujmy to zademonstrować na prostym przykładzie: nary­
Fakt ten jest często pewnym ograniczeniem oparcia się na sujmy dwa kolorowe kółka i otoczmy je sześcioma kółka­
jego doznaniach, w innych przypadkach pozwala na mi tak, jak to widzimy na rysunku 3. Rysunek bardzo
osobliwe wykorzystanie jego „ułomności”. Oto np. oko wyraźnie zasugeruje nam, iż kółko otoczone większymi
umożliwia widzenie przedmiotów Wpodwójnej ilości lub okręgami jest wyraźnie większe od tego otoczonego
odwrotnie, niedostrzeganie pewnych rzeczywiście istnie­ mniejszymi pomimo tego, że w istocie posiadają tę samą
jących przedmiotów. Wykonajmy pewne doświadczenie średnicę,
idąc za przykładem autora .^Małego Fizyka” z 1871 roku. A zatem na zakończenie dobra rada: Z tych przykła­
Przekłuj igłą bilet wizytowy lub kawałek twardego dów możemy wyciągnąć tę naukę, iż zmysły nasze często
papieru nieco dalej na prawo na linię, to jest 1/12 cala. nas łudzą, że im nie zawsze dowierzać można, że trzeba
Przekłuj drugą dziurkę. W e będą na tyle od siebie odda- wszystko pilnie i ściśle badać, zanim swój sąd o czemkol-
lone, ile jest szeroka źrenica oczów twoich. Trzymając wiek wydamy.
dziurki przy samym oku i patrząc przez nie, na jaki Tadeusz Rzepecki
przedmiot niewielki, np. na szpilkę niedaleko umieszczo­
ną, to pokażą się jak najwyraźniej dwie szpilki Poruszaj
szpilką na wszystkie strony, zawsze będą dwie. Lecz
skoro zaczniesz ją odsuwać, oba obrazy zbliżają się ku
sobie coraz bardziej, aż na koniec zleją się w jeden.
Nie możemy niestety polegać na naszych doznaniach
wzrokowych przy odległości niewielkiej, czyli poniżej
np. 80 ctn, obserwując szczególnie małe przedmioty do­
znajemy często poważnych złudzeń. Bardzo jednak przy­
kre w skutkach może okazać się niedostrzeźenie przed­
miotów na skutek braku ciągłości warstwy czułej na
efekty świetlne w okutzn. siatkówki. Aby ten fakt stwier­
dzić, wykonajmy następujący eksperyment: narysujmy
na kartce papieru dwie duże plamki w odległości ok. 75
mm - jedną z prawej, drugą z lewej strony. Następnie
odsuwając kartkę na odległość ok. 30 cm od oczu 1przy­
mykając lewe oko wpatrujemy się w lewą plamkę -
w pewnym momencie zniknie z naszego pola widzenia
prawa plamka. Podobnie patrząc wyłącznie lewym okiem
na prawą plamkę, stracimy z pola widzenia leWą plamkę.
Bezpośrednim powodem takiego zjawiska jest nieczułość
pewnego obszaru siatkówki oka na wrażenia świetlne -
ściślej jest to miejsce wyprowadzenia nerwu wzrokowe­
go. Warto o tym pamiętać podczas prób obserwacji
przedmiotów tzw. kątem oka np. zerkanie w lusterko
boczne w samochodzie. Może stać się to przyczyną bardzo
tragicznych w skutkach pomyłek.
Osobnym zagadnieniem jest uleganie pewnym złudze­
niom optycznym. Przyjrzyjmy się kilku z nich:
Oko ludzkie niejednokrotnie ulega złudzeniom. Pod
względem oceniania wielkości, szerokości i wysokości
przedmiotów, oraz ich kierunku. Tam np. na stołku stoi

87

Podsumujmy nasze dotychczasowe
rozważania. Poszukując zasadni­
czych, przełomowych dat w dziejach
cywilizacji, wskazaliśmy na okres
neolitu, rozpoczęty ulepszeniem na­
rzędzi i wyparciem zbieractwa przez
rolnictwo, a zakończony powstaniem
miast na terenie Mezopotamii, ok. 5
tys. lat p.n.e. Jednym z tworów kultu­
ry miejskiej było pismo. Pobieżne
spojrzenie na historię pisma dopro­
wadziło nas do późnego Średniowie­
cza, kiedy to w Europie wynaleziono
Dla siedemnastowiecznych uczonych zegar stanowił wzorzec budowy
i funkcjonowania Wszechświata. Na zdjęciu: siedemnastowieczny zegarek
angielski ze zbiorów Państwowego Muzeum Technicznego w Pradze
88
ISTORIA SIĘ NIE POWTARZA
Wi el ki e s t u l e c i e
druk. Możliwość tworzenia setek i ty­ ówczesną naukę mamy po prostu we
sięcy kopii identycznego tekstu miała krwi.
- jak staraliśmy się dowieść - niezwy­ Zasadniczym nurtem myśli nauko­
kle mobilizujący wpływ na ludzkość. wej to XVII w. była fizyka. Nie rozwi­
Jednym z rezultatów drukarstwa by­ jała się ona zbytnio w XVI w., bowiem
ło także powstanie nauk przyrodni­ humaniści okresu Renesansu mieli
czych, posługujących się ekspery­ awersję do scholastycznych rozwa­
mentem. Rozkwitły one w dwieście żań, a teoria mechaniki (arystoteleso-
lat po wynalezieniu druku i choć stały wska) zajmowała w tym systemie za­
się odtąd trwałym elementem krajob­ sadnicze miejsce. Praktyczną mecha­
razu kulturalnego Zachodu, odebrać nikę uprawiali jednak rzemieślnicy
siedemnastemu stuleciu znamien­ i inżynierowie wojskowi. Kilka kon­
nych nazw: „wiek rozumu", „wielki cepcji alternatywnych w stosunku do
wiek" - jeszcze się nie ośmielono.'
Co prawda, blasku dodali siedem­
nastemu wiekowi także filozofowie,
z których większość parała się - jak
nigdy później - także i nauką, ale bez
których nauka by sobie pewnie dała
radę. Dziś pamięta się raczej inne
wydarzenia z tamtego okresu: stwo­
rzenie sztuki barokowej, ekspansję
kolonialną, wprowadzenie monarchii
konstytucyjnej w Anglii, czy uwol­
nienie Wiednia od tureckiego oblęże­
nia przez aliantów pod dowództwem
polskiego króla. Teraz, po trzystu la­
tach, znaczenie tych wydarzeń jest
rozmaite. Do Turków pretensji nie
żywimy, parlamentaryzm brytyjski
trzyma się jako tako, efekty kolonia­
lizmu są rozległe i dramatyczne.
A podstawowe idee szerzone przez
Rycina tytułowa pierwszej części dzie­
ła Jana Heweliusza ,, Machina coe-
/estis" (Machina niebios), wydawane­
go w Gdańsku w latach 1673-1679.
Ręcznie kolorowany egzemplarz po­
chodzi ze zbiorów Biblioteki Gdań­
skiej. Obok licznych symboli astrono­
mii widzimy tu: Hipparcha, Ptole­
meusza, Kopernika i Tychona Brahe-
go. Tytuł książki znamionuje nowe
podejście do zagadnień ruchu ciał
niebieskich. Gdyby Newton zechciał
użyć słowa ..machina" w tytule któ­
rejś ze swoich prac (a byłoby to zgod­
ne ź kierunkiem, w jakim biegły jego
myśli), napisałby zapewne Machina
mundi - Machina świata
mechaniki Średniowiecznej miało
źródło, między innyihi, w ich obser­
wacjach. Zostały one wykorzystane
W teorii spadku ciał Galileusza, sfor­
mułowanej ha początku XVII w. wraz
ze znanym nam doskonale pojęciem
przyspieszenia. Inną okazję do badań
fizycznych stworzyła powszechna
w okresie Renesansu fascynacja
przyciąganiem metali. Nurt ten byi
zasilany nagminną wśród humanis­
tów wiarą w magię i siły nadprzyro­
dzone. Miały one dać się okiełznać
tym, którzy poznają sekretną wiedzę,
zawartą w zagubionych pismach sta­
rożytnego Egiptu.
Jedną z kluczowych kwestii, z jaki­
mi borykała się fizyka w okresie, gdy
wynalazek druku upowszechniał ist­
niejące teorie i umożliwił ich porów­
nywanie - było istnienie próżni.
W klasycznej koncepcji Arystotelesa
próżnia nie mogła istnieć, bowiem
stanowiłaby ona środowisko nie sta­
wiające oporu, w którym ciała osią­
gałyby szybkość nieskończenie wiel­
ką, nie dającą się pomyśleć. Wielu
uczonych zakładało mimo to istnienie
próżni, nie poddając jednak swojej
hipotezy testom eksperymentalnym.
Sięgnęło po nie dopiero pokolenie
uczniów Galileusza. W zatkanej
z jednej strony palcem rurce z rtę­
cią, odwróconej do góry dnem i za­
nurzonej w naczyniu z rtęcią, wraz
z wylaniem się części rtęci tworzy­
ła się bez wątpienia próżnia.
Czy to jednak próżnia zapobiega­
ła wylaniu się całej rtęci z rurki?
Evangelista Toricelli (1609-1647)
orzekł, że ciężar rtęci jest równowa­
żony ciężarem atmosfery, zaś Otto
von Guericke (1602-1686) zbadał do­
kładnie właściwości ciśnienia atmos­
ferycznego, m.in. w słynnej próbie
rozerwania dwóch półkul w 1657 r.,
i skonstruował wydajne pompy po­
wietrzne, Później, w XVIII w., narzę­
dziem tym zabawiali się entuzjaści
nowej fizyki, dusząc na złość arysto-
telikom ptaki i myszy próżnią, której
miało nie być.
Innym, najistotniejszym może po­
lem badawczym, które zasiliło sie­
demnastowieczną fizykę swoimi
osiągnięciami, była astronomia. Nie
mamy tu na myśli wyłącznie dorobku
obserwacyjnego, choć był on pokaź­
ny, bowiem wzbogacanie mapy nieba
nie musiało pociągać za sobą głęb­
szych rozważań teoretycznych, Prze-
łomowe znaczenie miały natomiast
próby poznania sił działających we
Wszechświecie. Prawa ruchu planet
Johannesa Keplera (1571-1630) były
najważniejszą z nich. Nie musimy ich
tu powtarzać, dowiaduje się wszak
o nich każdy uczeń szkoły średniej.
Kulminacją siedemnastowiecznej
ftzyki była teoria Isaaca Newtona
(1642-1727), której najważniejsze
zręby zostały opublikowane równo
trzysta lat temu w dziele Pńncipia
mathematica. W pracy tej spotkały
się wszystkie wcześniejsze wątki
i koncepcje. Jest tu zarówno dynami­
ka Galileusza, opracowana ongiś
w celu opisu rzeczywistości ziem­
skiej, jak i prawa planetarne Keplera.
Jest narastające od początku XVII w.
dążenie do matematyZacji opisu zja­
wisk przyrodniczych. (Newton stwo­
rzył m.in. podstawy rachunku róż­
niczkowego). Są pojęcia masy i cięża­
ru, które Newton zdefiniował na no­
wo. Jest wreszcie i coś więcej: wizja
Wszechświata, w którym bezlitośnie
obowiązuje prawo powszechnego
ciążenia. Pomijając wszystkie szcze­
góły, była to radykalna zmiana w sto­
sunku do świata arystotelesowskie-
go, który dzielił się na strefy zupełnie
odmiennych rzeczywistości.
Ten nowy pogląd, nazywany me-
cłiahicyzinem, kształtował się już
w pismach wcześniejszych od Newto­
na filozofów, i miał daleko idące kon­
sekwencje również w innych niż me­
chanika dyscyplinach nauki. Całą
naturę - a więc i organizmy żywe -
zaczęto wówczas porównywać do
mechanizmów. Gdy Newton był jesz­
cze małym chłopcem, filozof francu­
ski Renć Descartes (Kartezjusz,
1597-1650) pisał:
„ Widzimy, że zegary, wodotryski,
młyny i inne tego rodzaju maszyny,
choć są skonstruowane ręką ludzką,
mają mimo to silę, kióra pozwala im
poruszać się samodzielnie na różne
sposoby. Również i co do owej maszy­
ny, która, jak mniemam, wyszła spod
ręki Boga, nie sądzę, ażeby można
było sobie wyobrazić tyle rodzajów
ruchu albo przypisać jej taką kosz­
towność, by nie dopuścić myśli, że
może być ich jeszcze więcej (...) W is­
tocie można doskonale porównać
nerwy do rur maszynerii wodotrysku,
mięśnie i ścięgna do różnych urządzeń
i sprężyn, które służą do ich porusza­
nia, a jego tchnienie żywotne - do
poruszającej nimi wody, ale której
sercem jest źródło, zaś komorami
mózgu - zbiornik
Porównania takie nie mogą nas
dziwić, pamiętamy bowiem fascyna­
cję, jaką od czasów Renesansu inte-
S liŚ A Y
Zagadka przeciągania ciał fdścynó-
Wała uczonych w okresie Średniowie­
cza I Renesansu. Isaac Newton nie
podał przyczyn przyciągania, lecz
opisał je w sposób matematyczny, ko­
rzystając m.in. z pracy Williama Gil­
berta „De magneto1' wydanej w r.
1600. Pochodzi z niej ten oto wizeru­
nek kuźni
lektualiści Europy obdarzali świat
sztuki inżynierskiej. Wielu fizyków
siedemnastowiecznych konstruowało
zegary, a jeden z nich - Christian
Huygens (1629-1675) wynalazł wa­
hadło i inne udoskonalenia. Poznanie
rzeczywistości zostało utożsamione
z przedstawieniem sposobu funkcjo­
nowania machiny Wszechświata, tak
jak zegar można było rozłożyć na
części, aby zrozumieć działanie każ­
dej z nich. Nie była to wbija natury
żywej. Zegarmistrz - istota boska -
tchnął u początków wszechrzeczy
ruch w swoje dzieło, później jednak
nie interesował się już jego losem.
W 1738 r. ukazały się Elementy
filozofii Newtona pióra francuskiego
myśliciela, znanego pod pseudoni­
mem Wolter (Francois-Marie Arouet,
1694-1778). W dziele tym znalazło się
opowiadanie, jak to jabłko spadło
Newtonowi na głowę i jak to zaczął
on rozmyślać, czemu na powierzchnię
Ziemi nie spada Księżyc. Wolter usły­
szał podobno o tym od kogoś z rodzi­
ny Anglika. Ta popularyzatorska
praca ugruntowała pozycję mechani-
cyzmu i zaznajomiła całą wykształ­
coną Europę z jego najbardziej za­
sadniczym elementem: teorią po­
wszechnego ciążenia.
Henryk Hollender
89
 Jaki numer telefonu ma Kawa- Spróbuj dowieść, że w takim razie
wata? wszyscy mieszkańcy tego państwa
GRY 2. Centaur to niezwykła figura sza­
chowa. Chodzi jak skoczek, ale nie
mogą zostać przyjaciółmi.
Z G Ł O WĄ wolno centaurowi skoczyć dwa pola
w górę i jedno w prawo, a także dwa
10. Przestaw jedną zapałkę, żeby
wynik działania wynosił 2 - rys. 1.
w dół i jedno w lewo (wyobraź sobie, (Zadanie przysłał Robert Pokusa
że stawiasz szachownicę pionowo). z Sianowa. Otrzymuje nagrodę książ­
KONKURS kową)
Czy centaur może obejść całą planszę
Z H A C Z Y K IEM
odwiedzając każde pole tylko raz
i wracając na pole startowe?
Co kilka miesięcy w rubryce „Gry 3. Mongo i Bongo grają w nową grę.
z głową” pojawia się garść podchwyt­ Plansza ma 1987 pól w układzie 1 x Rozwiązanie konkursu z nr. 10/86
liwych zadań. Dziś jest ich dziesięć, x 1987. Na lewym skrajnym polu leżą 1. Kongo i Mongo.
tym razem raczej prostych. Wśród trzy pionki. Ruch polega na przenie­ 2. Zdanie 9 jest prawdziwe .pozosta­
tych, którzy w ciągu miesiąca od uka­ sieniu jednego pionka o dowolną licz­ łe fałszywe.
zania się tego numeru w kioskach bę pól w prawą stronę. Przegrywa
nadeślą prawidłowe rozwiązanie ten, kto nie ma ruchu. Spróbuj do­
przynajmniej połowy zadań, rozloso­ wieść, że Mongo - do niego należy
wanych będzie dziesięć książek. Na pierwszy ruch - może zapewnić sobie
kopercie należy koniecznie dopisać zwycięstwo.
„Gry z głową”. 4. W mistrzostwach świata w „piąt­
kę” (kółko i krzyżyk - 5 znaków w li­
1. W letnim dom ku jasnowidza Ka- nii) na nieograniczonej planszy brało
wawaty zainstalowano telefon, Pro­ udział 10 zawodników, Kto przegry­
fesor Watolini spytał Kawawatę wał partię - nie mając nadziei na
o numer jego telefonu, a ten odpowie­ nagrodę - wyjeżdżał z mistrzostw.
dział: Jaka jest największa liczba uczestni­
a) numer jest pięciocyfrowy, wśród ków, którzy mogli wygrać po dwie
tych cyfr nie ma zera;
partie? 1
b) najmniejsza z parzystych cyfr 5. Bongo i Mongo - to chłopcy, Ga-
znajduje się na lewo od średniej (wg bunda i Mikra - to dziewczyny. 3
wielkości absolutnej) parzystej cyfry; Wszyscy poszli na grzyby, Gabunda 2
c) największa nieparzysta cyfra zebrała najwięcej ze wszystkich, o
znajduje się na lewo od dowolnej pa­ a Mikra nie najmniej ze wszystkich.
rzystej cyfry; Czy to możliwe, żeby dziewczynki Rys. 3
d) różnica między nieparzystymi cy­ znalazły więcej grzybów niż chłopcy?
frami jest większa niż najmniejsza 6. Bongo napisał na kartce
cyfra parzysta;
e) średnia (wg wielkości absolutnej) l* i* 3 * 4 * 5 * 6 * 7 * 8 A 9 = 21
parzysta cyfra jest mniejsza od naj­ ale zamiast gwiazdek wstawił albo
mniejszej nieparzystej cyfry; plus albo minus. Mongo zamienił kil­ 1
f) cyfr nieparzystych jest mniej niż ka znaków na przeciwne i w rezulta­ 2
parzystych; cie zamiast sumy 21 otrzymał 20. Czy
g) najmniejsza nieparzysta cyfra można dowieść, że przynajmniej je­ 3
znajduje się na prawo od dowolnej den z chłopaków pomylił się przy 4
cyfry nieparzystej; obliczaniu wyniku?
h) największa cyfra parzysta leży na 7. Wiercisław z synem i Krzywosław
5 5 5 5
prawo od średniej (wg wielkości ab­ z synem poszli na ryby. Wiercisław 6
solutnej) cyfry parzystej; złapał tyle ryb co jego syn, a Krzywo­
i) najmniejsza cyfra nieparzysta jest sław trzy razy więcej niż jego syn. , 7
mniejsza niż największa cyfra pa­ W sumie złapali 35 ryb. Syn Wierci- 8 8 8 8 8 8
rzysta. sława to Ferdek. Jak ma na imię syn ________ J 9
Krzywosława? Rys. 4
8. Co to takiego: dwie nogi siedziały
na trzech, a gdy przyszły cztery i za­
Rys. 1 brały jedną, wówczas dwie nogi.
chwyciwszy trzy, rzuciły nimi w czte­
ry nogi, żeby cztery zostawiły jedną,
9. W pewnym państwie każda dwój­
ka ludzi to albo przyjaciele albo wro­
gowie. Każdy człowiek może w do­
wolnej chwili albo pokłócić się ze
wszystkimi przyjaciółmi, albo pogo­
dzić się ze wszystkimi wrogami. Oka­
zało się, że każda trójka ludzi może
w taki sposób zostać przyjaciółmi. Rys. 5

90
3. W zadaniu był haczyk. Kolory
oznaczmy cyframi: czerwony -1 , żół­
ty - 2, zielony - 3, niebieski - 4.
Artysta pomalował płótno tak jak na
rys. 2. Cyfra 5 oznacza kolor poma­
rańczowy, który powstał z pomiesza­
nia 8 litrów farby czerwonej i 8 litrów
żółtej.
4. 30 kokosów.
5. Kolejność liczb na okręgu: 1, 3, 8,
5. 6, 2, 9, 4, 7.
6. Moja-noga -1 luty, Wato-wato - 8
luty, Ale-bula - 1 marzec, Tamto-
mamtu - 8 marzec.
7. Tak.
8. Nie. Nie można spełnić podanego
warunku rozpoczynając od środko­
wego pola. Z punktu 0 (patrz rys. 3)
można skoczyć tylko do punktu 1 (jest
siedem innych możliwości, które są
tym samym ruchem widzianym z róż­
nych stron). Skok z 1 do 2 jest niemoż­
liwy, gdyż rząd jest zajęty, natomiast
z pozycji 3 nie można zająć kolumny
E. Pozostałe możliwości z wykorzys­
taniem środkowego punktu (nie za­
czynać od tego pola) można podobnie
wyeliminować.
9. Nie. -Numery parzyste zawsze bę­
dą na miejscach parzystych, a niepa­
rzyste na nieparzystych. Koza z nu­
merem 1 nie może znaleźć się na miej­
scu z numerem 100.
10. 305 X 124 * 37820;
124 X 305 = 37820.
11. Trzy taborety i cztery krzesła.
12. Np. tak jak na rys. 4.
13. Rys. 5. 6:3 = 2i.
14. 50 gr.
15. Na morską chorobę (żart).
16. Poczekać aż odleci (żart).
17. Nie sposób niepokoić gałąź, trze­
ba więc śmiało piłować (żart).
18. Młody Technik.
Nagrody książkowe otrzymują:
Dorota, Katarzyna i Magda Siennic­
kie (Gdańsk), Halina Potoczek (Ruda
Śląska), Adam Kleiner (Kraków), Ja­
nusz Honc (Wrocław), Józef Mirek
(Racławice), Leszek Staniszewski
(Warszawa), Henryk Besztocha
(Czerna), Ignacy Bartoszewski (Wo-
nieść), Piotr Zełga (Wrocław), Sebas­
tian Jastrzębowski (Gdańsk-
Wrzeszcz). Gratuluję.
Jacek Ciesielski
Nauka I technika
na znaczkach pocztowych
WARSZAWSKIE
TOWARZYSTWO CYKLISTÓW
Dla upamiętnienia 100 rocznicy za­
łożenia Warszawskiego Towarzystwa
Cyklistów wydano w 1986 roku serię
znaczków pocztowych, na których
przedstawiano m. in. stare rowery.
Siedziba WTC mieściła się w War­
szawie na Dynasach (zabudowania
przedstawiono na" znaczku 10 zł).
Pierwszy ze znaczków (5 zł) tej serii
przedstawia wycieczkę na Bielany
w 1887. Cztery znaczki poświęcono
znanym zawodnikom Towarzystwa
Cyklistów: J. St. Skrodzkiemu (5 zł),
M. Barańskiemu (10 zł), K. Kocięckiej
(30 zł), i H_ Weissowi (50 zł). J. St
Skrodzki ustanowił w 1855 roku re­
kord turystyczny przejeżdżając po­
nad.11 500 km. M. Barański zasłynął
jako zwycięzca na trasie maratonu
Warszawa-Kielce-Warszawa w 1896
roku. Jeden ze znaczków poświęcony
jest Karolinie Kocięckiej, która brała
udział w imprezach kolarskich w wie­
lu krajach europejskich, zasłynęła
również z samotnych podróży na ro­
werze, m. in. na trasie Warszawa-Pa-
ryż. Ostatni ze znaczków przedstawia
Henryka Weissa na rowerze - H. We­
iss na początku naszego wieku wielo­
krotnie zdobywał mistrzostwa War­
szawy. Znaczki wydrukowano wielo­
barwną techniką offsetową w Lipsku.
ZNACZKI DO AUTOMATÓW
Rozwiązanie konkursu
„Nie tylko dla filatelistów”
Zadanie postawione w nume­
rze 9/86 „Młodego Technika” oka­
zało się wyjątkowo trudne - wpły­
nęło zaledwie 37 odpowiedzi, w tym
7 błędnych: 11 odpowiedzi było
bardzo krótkich - nie są to znaczki
do automatów - pozostałe odpowie­
dzi wyjaśniały, że nie są to znaczki
do automatów, lecz franka tury me­
chaniczne uzyskiwane za pomocą
maszyn frankujących. Znaczki po­
cztowe tego rodzaju zostaną przed­
stawione dokładniej w jednym z na­
stępnych odcinków filatelistyki.
W wyniku losowania nagrodę
ufundowaną przez Komisję Młodzie­
żową Zarządu Głównego Polskiego
Związku Filatelistów (album do zna­
czków pocztowych) otrzymuje kol.
Paweł Fundowicz z Radomia. Nato­
miast do wszystkich uczestników,
którzy podali nazwę reprodukowa­
nego znaku pocztowego - wysłano
z redakcji kartki pocztowe z franka-
turą mechaniczną stosowaną przez
Instytut Wydawniczy „Nasza Księ­
garnia”, skąd wysyłana jest cała ko­
respondencja „Młodego Technika”.
Jan Barczyk

ulu
K u rs fazyka P A S C A L
Część 17
Przyglądając się dowolnemu, złożonemu Wyrażeniu
nietrudno zauważyć, że wyrażenie to można rozbić na
kilka prostszych wyrażeń, te z kolei - na jeszcze prostsze
ltd„ aż do momentu, gdy dojdziemy do pojedynczych
liczb. Metodę rozbijanja wyrażeń na prostsze elementy
stosujemy zresztą - często nieświadomie - przy „ręcz­
nych" rachunkach, Wyliczamy pewne fragmenty, np. za­
wartości nawiasów lub funkcje, upraszczamy wyrażenie,
wpisując wyliczone wyniki pośrednie, a jeśli jest ich za
dużo - kontynuujemy obliczenia ,,po kawałku’’;
y = ( 13+ 5)/a - U 6 - 6 ) « 2 } » ( e + n - a»(4-n
(6 /2 - 1£ *2>* 3 - 2 »3
( 4 - 2 4 ) Kg - 6
-20 *2 -6
-40 - ©
Program ż zeszłego odcinka postępuje podobnie,
z tym, że kolejność „rozbijania" wyrażenia Jest precyzyj­
nie określona. Niech podczas analizy wyrażenia program
napotka np. operator dodawania (znak +). Rezultat
wcześniej przeprowadzonych obliczeń, skumulowany
w postaci pojedynczej liczby, będzie pierwszym składni­
kiem. Drugi składnik jest wyspecyfikowany po znaku ’+ ’
i trzeba go dopiero obliczyć. Nie można jednak drugiego
składnika utożsamiać z pierwszą liczbą, jaka „nawinie się"
za znakiem '+ ' - przykład: 5+8*2. Wobec tego program
„robi założenie”, że po zn a k u '+ ' może wystąpić dowolny
składnik. Składnikiem zaś może być w ogólności wyraże­
nie, złożone z kilku liczb, połączonych operatorami mno­
żenia lub dzielenia. Pierwszy napotkany znak ’+ ' lub
jest ogranicznikiem składnika. Owszem, może okazać się,
że operator mnożenia lub dzielenia nie występuje,
a składnik jest pojedynczą liczbą. Konkluzja taka będzie
jednak wynikiem przeprowadzonej analizy, zakładającej
„najgorszy" przypadek.
92
Wrazie napotkania nawiasu dkrągłego, program chwi­
lowo zawiesi rozpoczęte obliczenia I skonćerltriije się ha
wyznaczeniu rezultatu pośredniego, jakim jest Wartość
wyrażenie W nawiasach. Po tej „operacji upraszczającej"
zawartość nawiasów, już Jako pojedyncza liczba, zostanie
uwzględniona w dalszych rachunkach.
Istotą metod rekurencyjnych jest właśnie dążenie do
rozbijania bardziel złożonych struktur nacoraż prostsze-
aż do momentu, gdy działania są trywialne - a następnie
na powracaniu na coraz wyższe poziomy już z maksymal­
nie „uproszczonymi", przetworzonymi wynikami pośred­
nimi.
Dla treningu spróbujmy wzbogacić nasz kalkulator
o możliwość obliczania sumy i I ioczynU logicznego (musi­
my oczywiście uczynić założenie, że kalkulator będzie
operował wyłącznie na liczbach całkowitych). Niech ope­
ratorem sumy logicznej (OR) będzie T, zaś operatorem
iloczynu logicznego: Przyjmijmy, że obydwa operato­
ry logiczne mają ten sam priorytet, i że jest on niższy od
priorytetu operatorów arytmetycznych (operacje logiczne
będą realizowane po zakończeniu wszystkich operacji
arytmetycznych). Oprócz tego zakładamy w pierwszym,że
= operacji logicznych nie wolno umieszczać w nawiasach.
s
= Zaoszczędzi nam to modyfikacji funkcji: Czynnik. W tej
= sytuacj i wystarczy do pisać ty Iko jed ną fu n keję (nazw iemy
= -4© ją Wyrażenie Log), której zadaniem będzie obliczenie wy­
rażenia logicznego - najbardziej ogólnej postaci wyraże­
nia, obliczanego przez nasz kalkulator. W programie
głównym treaba też zastąpić wywołanie procedury Wyra­
żenie przez WyrażenleLog:
FUNCTION W y ra ż e n le L o g :1 N T E G E R ;
VAR 1: INTEGER;
b e g i n i : s t r u n c (Wy r a ż e n i e ) ;
WHILE z n a n IN C M ", '& M DO CASE z n a k OF
M M 1: = I OR TRUNC ( W y r a ż e n i e );
' & m i : a i AND T R U K C (W yrażen ie)
END;
W y r a ż e n le L o g :: i;
END:
B E G IN
WRITE( ' P o d a j w y r a ż e n i e :
W R I T E ( W y ra ż e n l e L o g ': 10) ;
END.
jak pamiętamy, funkcja: Wyrażenie była typ U REAL.
Tymczasem operacje logiczne są dozwolone O sdnsoWne)
tylko na liczbach całkowitych. Dlatego nieodzowne było
użycie funkcji TRUNC, „obcinającej" część ułamkową
i zamieniającej liczbę na postać całkowitą.
Co trzeba zrobić, aby było możliwe umieszczenie wyra­
żeń logicznych w nawiasach? Jak zrealizować operację
negacji logicznej? Co zrobić, aby operacje logiczne uzy­
skały właściwy priorytet, tzn. najpierw negacja, potem
iloczyn, na końcu sum a? Oto zadanie dla Ciebie, drogi
Czytelniku. Arbitrem niech będzie komputer, realizujący
Twój program!
Kończąc rozważania o procedurach i funkcjach, warto
przeanalizować jeszcze tzw. efekt uboczny procedur lub
funkcji. Na czym on polega? Zacznijmy od przypomnienia
pewnego kanonu programowania strukturalnego. Otóż
wszelka komunikacja (wymiana informacji) pomiędzy
funkcją lub procedurą, a programem je wywołującym,
powinna odbywać się Wyłącznie za pośrednictwem para­
metrów, zdeklarowanych W nagłówku procedury i przeka­
zywanych jawnie przy każdym wywołaniu (w przypadku
funkcji dochodzi oczywiście jej wartość). Zakłada się, że
wszystkie pozostałe zmienne, wykorzystywane w proce­
durze lub funkcji, są jej zmiennymi lokalnymi. Jeśli już
procedura lub funkcja odwołuje się do pewnych zmien­
nych globalnych, lub na wyższym poziomie hierarchii, to
wyłącznie w celu Ich ^odczytu.
Obowiązujące w Pascalu zasady dostępności zmien­
nych (wywołana procedura lub funkcja ma dostąp do
wszystkich zmiennych oa wyższych poziomach, Jeśli nie
zadeklarowano zmiermych lokalnych o tych samych na­
zwach), nie zapobiegają bezpośrednim odwołaniom do
zmiennych wyższego poziomu z wnętrza procedury lub
funkcji. Procedury tub funkcje mogą więc zmieniać war­
tości tych zmiennych w sp o sób niejawny, nie zasygnalizo­
wany w deklaracjLZjawIsko to nosi nazwą efektu ubocz­
nego.
Oto przykład prostego programu, w którym występuje
efekt uboczny. Tablica: Tekst zawiera krótki tekst, złożo­
ny z trzydziestu znaków. Należy zsumować kody ASCIf
wszystkich znaków w tekście. Funkcja: Kod odczytuje
z tablicy kolejny znak i dostarcza jego kodu ASCIf.
W chwili osiągnięcia końca tekstu, funkcja przyjmuje
wartość 0:
PROGRAH E f e K t U b o c z n y ;
VAR T e K s t : A RR A Y [1..3C J Ot CHAR;
W s K a z n lk , Suma: INTEGER;
FUKCTION Kod:IKTEGBR;
BEGIN I r V s K a z n i k < = 30
THEN BEGIK
K ó d : i O R D C T e k s t [ W s k a ź n i k i 1;
W sk a ź n ik :s W sk azn ik + ij
EKD
ELSE K o d : = O
EMOi
BEG lk S u m a : = o; W s k a ź n i k : = 1;
T e k s t : : 'T e n t e k s t z o s t a n i e p ł- z e c z y ta n y ' ;
REPEAT s u m a : : sum a+K odi UHTIL Kod=0:
W R lT E L k t'S u m a Kodow A S C I I : Suma)
END.
Funkcja: Kod nie ma parametrów, jednak odwołuje się
do zmiennej globalnej: wskaźnik. Po każdym kolejnym
odczycie, wartość zmiennej: wskaźnik jest powlększaha
o 1. Aby zdać sobie z tego sprawę, należy jednak zapoz­
nać się z definicją funkcji: Kod. Pozostaje to w sprzecz­
ności z zasadą, w myśl której funkcje i procedury należy
traktować jako „czarne skrzynki”, których wszystkie
„końcówki”, tzn. elementy uczestniczące w wymianie
informacji z otoczeniem, są jawnie wyszczególnione na
„tabliczce znamionowej”, czyli w nagłówku.
Uważni Czytelnicy z pewnością zauważą, że zakamuflo­
wany efekt uboczny występuje także w programie z po­
przedniego odcinka, obliczającym wartość wyrażenia
arytmetycznego. Funkcje: Liczba I Czynnik korzystają r
usług procedury: CzytajZnak. pobierającej kolejno zndkl
z bufora wejściowego. Wprawdzie wewnętrzny wskaź­
nik tego bufora nie jest zmienną programu, tym niemniej
w chwili powrotu z wywołania funkcji zbiór danych wej­
ściowych znajduje się w Innym stanie, niż przed, i to bez
jawnego powiadamiania o tym fakcie. Tym razem zjawi­
sko to było zresztą zamierzone I pożądane. Rozwiązanie
tego problemu bez wykorzystania efektu ubocznego by­
łoby znacznie bardziej złożone. Czy korzystanie z efektu
ubocznego jest dozwolone? Pascalowi ortodoksi zaprze­
czają tu żarliwie. Praktyka nie znosi jednak dogmatów -
można wskazać szereg zagadnień, w których użycie efek­
tu ubocznego pozwala znacznie uprościć program I zwię­
kszyć jago efektywność. Efekt uboczny jest potencjalnie
niebezpieczny, gdyż prowadzi do trudnych do udoku­
mentowania I prześledzenia zmian wartości zmiennych.
Jego stosowanie powinno więc nastąpić tylko w ostatecz­
ności, po starannym rozważeniu, czy nie ma podobnie
efektywnej, lecz bardziej eleganckiej drogi osiągnięcia
celu. W razie wątpliwości lepiej wybrać metodę „oficjal­
ną” - przez umieszczenie zmiennej na liście parametrów.
Każde świadome skorzystanie z efektu ubocznego powin­
no być w programie starannie skomentowane. Efekt ubo-
ozny można z powodzeniem stosować w małych progra­
mach, jednak należy unikać go jak ognia w większych
przedsięwzięciach programistycznych, realizowanych
wspólnie przez kilka osób.
Roland Wacławek
 *A s t r o n o m i a *
* dla w szystkich *
f
WAKACYJNE REMANENTY
Liczne listy napływające do redakcji
świadczą o stałej popularności, jaką cieszy
się Wśród naszych Czytelników tematyka
astronomiczna. Najczęściej piszą uczniowie.
Poruszane przez nich tematy, choć bardzo
zróżnicowane, można podzielić na kilka
grup.
W korespondencji od najmłodszych Czy­
telników, głównie ze szkół podstawowych,
przeważają prośby o wysłanie im koloro­
wych zdjęć konkretnych ciał niebieskich lub
dowolnych folderów o tematyce astronomi­
cznej. Zdajemy sobie sprawę, iż kompleto­
wanie własnego albumu tematycznego jest
wstępem do zainteresowania się wybraną Laureaci XXX Olimpiady Astronomicznej: od lewej -
Grzegorz Kondrat, Henryk Fukś (uczeń IV klasy LO w No­
Zwycięzca XXX Olimpiady Astronomicznej - Grzegorz wym Targu - III miejsce), Krzysztof Stanek (uczeń IV kla­
Kondrat, uczeń III klasy XIV LO we Wrocławiu. W finale sy I LO w Sandomierzu - il miejsce), Marek Szczerba
uczestniczył już po raz trzeci zdobywając w ubiegłym (uczeń IV klasy LO w Hajnówce - IV miejsce) I Paweł
roku III miejsce i tytuł laureata Misiurewicz (uczeń IV klasy XVIII LO w Warszawie)

dziedziną nauki. Niestety, nasze możliwości

w tym względzie są bardzo ograniczone
i w większości przypadków prośbom tym nie
jesteśmy w stanie sprostać. Być może, jeśli
uda się sfinalizować wydanie serii wido­
kówek o tematyce astronomicznej, zapotrze­
bowanie na tego typu wydawnictwa zostanie
zaspokojone.
Drugą grupę listów stanowią również
prośby, lecz o innym charakterze, Czytelnicy
proszą o udzielenie odpowiedzi na konkret­
ne pytania, o wskazanie literatury uzupeł­
niającej dany temat, o Wyjaśnienie przebie­
gu rzadko występujących zjawisk czy wresz­
cie o ogłoszenie konkursu o tematyce astro­
nomicznej. Są to listy, które określają ocze­
kiwania Czytelników i pomagają redagować
dział.
94
 Najcenniejszą grupę listów stanowią te,
w których autorzy dzielą się ź redakcją wy­
nikami własnych prac. Nadsyłają opracowa­
ne przez siebie referaty (artykuły), stano­
wiące literaturową kompilację aktualnych
i atrakcyjnych tematów, przesyłają wyniki
komputerowych obliczeń dotyczących na
przykład zaćmień i warunków widoczności
planet. Dużą grupę stanowią również infor­
macje o przeprowadzonych obserwacjach
komety Halleya. Niestety, większość z nich
jest nie do wykorzystania z powodu braku
podstawowych danych o warunkach prze­
prowadzania obserwacji takich, jak moment
obserwacji, miejsce obserwacji, warunki
meteorologiczne czy opis używanego przy­
rządu. Same wyniki, choćby najdokładniej­
sze nie stanowią o wartości przeprowadzo­
nej obserwacji.
2 listów do redakcji wynika, że nasi Czy­ A oto zestaw pytań:
telnicy znacznie różnią się stopniem za­
awansowania w poznawaniu tajemnic
Wszechświata - od zupełnie początkują­
cych, aż po zainteresowanych, studiujących
samodzielnie wiedzę astronomiczną. Nadsy­
łane prośby o przeprowadzanie konkursów
tematycznych wynikają zapewne z chęci
sprawdzenia zdobytych już wiadomości
i umiejętności.
Bardziej zaawansowanym uczniom pole-
camy wzięcie udziału w Olimpiadzie Astro­
nomicznej, organizowanej corocznie od
trzydziestu lat przez Planetarium i Obser­
watorium Astronomiczne w Chorzowie. Za­
wody olimpiady są trzystopniowe. Zadania
1 stopnia rozwiązywane są w warunkach
pracy domowej, a eliminacje II i III stopnia
{tzn. zawody okręgowe i finał centralny)
odbywają się w warunkach kontrolowanej
samodzielności. Dwadzieścia różnorodnych
problemów stawianych uczestnikom w każ­
dej olimpiadzie pozwala im na wszechstron­
ne sprawdzenie swojej wiedzy astronomicz­
nej. Są bowiem zadania teoretyczne, prakty­
czne i obserwacyjne, a na najlepszych czeka­
ją wyróżnienia i nagrody z indeksami wyż­
szych uczelni włącznie.
W połowie września tematy kolejnej olim­
piady rozesłane zostają do wszystkich lice­
ów ogólnokształcących. Można je również
otrzymać po napisaniu do Komitetu Olim­
piady Astronomicznej: PLANETARIUM
ŚLĄSKIE, 41-501 CHORZÓW, skrytka po­
cztowa 10.
Zdajemy sobie sprawę, jak trudno jest
podjąć ostateczną decyzję o starcie w olim­
piadzie. Może ułatwi ją publikowany poniżej
test o tematyce astronomicznej, pozwalają­
cy samodzielnie określić stopień zaawanso­
wania. Wystarczy wziąć kartkę papieru
i w ciągu 30 minut odpowiedzieć na 30 po­
stawionych pytań. Uzyskanie minimum 20
poprawnych odpowiedzi powinno być za­
chętą do wzięcia udziału w olimpiadzie.
Nagrodą za rozwiązanie testu (odpowie­
dzi znajdują się na str. 75) niech będą dwie
efektowne i historyczne już fotografie doku­
mentujące wybuch supernowej w Wielkim
Obłoku Magellana, wykonane w EUROPEJ­
SKIM OBSERWATORIUM POŁUDNIO­
WYM w La Silla (Chile).
1. Czy wschód Słońca w danej miejscowości na­
stępuje zawsze w tym samym punkcie hory­
zontu?
Niebo we Wrześniu 1987 roku
Wrześniowym obserwacjom dostępnś będę
Jedyni# planety olbrzymy, bowiem Merkury,
Wenus I Mars przebywają ba niebie w bezpo­
średniej bliskości Słońca. Wprawdzie w dru­
giej połowie miesiąca Istnieje szansa odszuka­
nia na porannym niebie czerwonawej tarczy
Marsa, ale będzie to zadanie bardzo trudne:
Jowisza odnajdziemy bez trudu w gwiazdoz­
biorze Ryb. Wschodzi on w niespełna dWie
godziny po zachodzie Słońca, a warunki ob­
serwacji Jego powierzchni I galileuszowych
księżyców będą dobre.
Powoli kończy się okres wieczornej widocz­
ności Saturna. Przebywa on nadal w gwiazdoz­
biorze Wężownlka, lecz jego odległość kątowa
od Słońca systematycznie zmniejsza się, a jas­
ność maleje (0m17).
Urana I Neptuna można odszukać wyłącznie
2a pomocą lunetki. Ich współrzędne równiko­
we wynoszą odpowiednio: 17*28* i -23°30*
oraz 18*23* I -20*20*. a Jasności 6^.0 I 7",8.
Astronomiczna jesień rozpocznie się 23.09
o godz. 15:45 czasu wschodnioeuropejskiego.
W tym samym dniu nastąpi obrączkowe za­
ćmienie Słońca - niestety, w Europie niewido­
czne.
Fazy Księżyca: pierwsza kwadra - 1.09:
godz. 6 130.09. godz. 13, pełnia-7.09. godz. 20,
ostatnia kwadra-15.09, godz. 2, a nów 23.09.
godz. 5. Księżyc znajdzle.slę w perygeum 6.09.
godz. 5, a w apogeum 18 09. również o godz. 5.
(MTSz)
_________________ I
95
 Dwa zdjęcia Wielkiego Obłoku Magellana wykonane
w odstępie 48 godzin, dokumentujące wybuch jasnej
supernowej o oznaczeniu 1987 A. Pierwsze zdjęcie wyko­
nano 23 lutego br. o godz. 1:10 czasu uniwersalnego,
czyli na dwie godziny przed wybuchem gorącego nad-
olbrzyma typu widmowego B3 i

10. Jakie korzyści daje zastosowanie lunety do

obserwacji astronomicznych?
11. Jakie znasz rodzaje ciał niebieskich występu­
jących w naszym układzie planetarnym? (Wy­
mień przynajmniej cztery).
12. Która z planet znajduje się obecnie na peryfe­
riach Układu Słonecznego?
13. Jakie ciała niebieskie należące do Układu
Słonecznego osiągają największe rozmiary
liniowe?
14. Wokół której z planet krążą księżyce: lo, Eu­
ropa, Ganimedes, Callisto?
15. Z jakimi obiektami astronomicznymi koja­
rzysz osobę doc. Kazimierza Kordylew-
skiego?
16. Uszereguj według wzrastającej odległości od
Ziemi następujące obiekty astronomiczne:
Słońce, Mały Obłok Magellana, Księżyc, Jo­
wisz, Gwiazda Polarna.
17. Podaj nazwę najdalszego ciała niebieskiego
dostrzegalnego nie uzbrojonym okiem.
18. Podkreśl te z wymienionych nazw, które we­
dług Ciebie są nazwami gwiazdozbiorów: Ła­
będź, Hak, Orion, Wielki Wóz, Mała Nie­
dźwiedzica, Strzelec.
19. Co to je st,,Droga Mleczna”?
20. Jednostką czego jest rok świetlny?
21. Podaj nazwę gwiazdy położonej najbliżej
Ziemi.
22. Która z dwóch gwiazd - o barwie czerwonej
czy niebieskiej - ma wyższą temperaturę po­
wierzchniową?
23. Uzyskano średnie gęstości dwu gwiazd - od­
powiednio 0,001 g/cm3 i 50 ton/cm3. Czy oba
wyniki są realne?
24. Temperatura na powierzchni Słońca jest rzę­
2. W którą stronę wiruje Ziemia wokół własnej du: 600% 6 000% 60 000% 600 000%
osi? 6 000 000°K?
3. Podróżujesz po powierzchni Ziemi w kierun­ 25. Podstawowym źródłem energii Słońca jest
ku na zachód. Jak należy przesuwać wska­ przemiana termojądrowa pewnego pierwiast­
zówki zegara? ka chemicznego. Jakiego?
4. Podaj datę najkrótszego dnia w roku. 26. Która z wymienionych wartości jest najbar­
5. Jaka pora roku panuje obecnie w Australii? dziej zbliżona do wieku Słońca: 5 min lat, 50
6. Czy w Polsce można zaobserwować Księżyc min lat, 500 min lat, 5 mld lat, 50 mld lat?
w zenicie? 27. Ile lat upłynęło od Wielkiego Wybuchu?
7. Naszkicuj wzajemne położenie Słońca, Ziemi 28. W jakim stanie, według współczesnych poglą­
i Księżyca podczas zaćmienia Księżyca. dów, znajduje się obecnie Wszechświat?
8. Jaką minimalną prędkość należy nadać stat­ 29. Co oznacza skrót PTMA?
kowi kosmicznemu startującemu z Ziemi, aby 30. Podaj przynajmniej dwa tytuły znanych Ci
dotarł on do Księżyca? Czy 7,9 km/s, 11,2 czasopism poświęconych w całości tematyce
km/s, 16,7 km/s, 42,0 km/s czy 130 km/s? astronomicznej lub astronautycznej.
9. Podaj nazwiska pierwszego kosmonauty
i pierwszego astronauty, który stanął na po­
Marek T.
wierzchni Księżyca. Szczepański

96

MITSUBISHI
PAJERO
Wzrost zainteresowania małymi sa-
mochodami terenowymi w ostatnim
dziesięcioleciu wynika między innymi
z pojawienia się na rynku dużej liczby
względnie tanich pojazdów japoń­
skich tego typu. Obecnie nieomal
każda z firm japońskich obok wytwa­
rzania samochodów osobowych zaj­
muje się produkcją pojazdów tereno­
wych, które z jednej strony zapewnia­
ją duży komfort jazdy, a z drugiej
umożliwiają pokonywanie bezdroży
Bezsprzecznie jednym z bardziej
znanych terenowych samochodów
japońskich jest Mitsubishi Pajero. Dał
on się doskonale poznać na trasie
rajdu Paryż - Dakar. Czterokrotnie
zresztą zdobył pierwsze miejsce
w swojej klasie.
Mitsubishi Pajero wytwarzany jest
w czterech wersjach nadwoziowych:
pięciodrzwiowej z podwyższonym lub
płaskim dachem i rozstawem osi
2695 mm lub trzydrzwiowej z da­
chem metalowym lub brezentowym
i rozstawem osi 2350 mm. Większe
odmiany pojazdów mogą przewozić
siedem lub dziewięć osób, a mniejsze
zaledwie pięć. We wszystkich przy­
padkach siedzenia lub ławki znajdu­
jące się za plecami kierowcy mogą
być składane,co przekształca pojazd
w towarowy.
Najbardziej terenowy charakter
mają odmiany Canvas Top i Metal Top
o krótszym rozstawie osi. Całkowita
ich długość wynosi 3920 mm, szero­
kość 1680 mm, a wysokość 1965 lub
1880 mm. Ich podwozia odznaczają
się również największym prześwitem,
który wynosi 240 mm.
We wszystkich Pajero istnieje moż­
liwość włączenia dodatkowego napę­
du kół osi przedniej. Moment napędo­
wy silnika jest doprowadzony albo
tylko do osi kół tylnych bądź też do
obu osi. Między skrzynią biegów
a przednim końcem wału biegnącego
do tylnej przekładni głównej umiesz­
czono skrzynkę rozdzielczą z napę­
dem łańcuchowym. Po włączeniu od­
powiedniego sprzęgła pozwala ona
doprowadzić napęd także do osi
przedniej, również przy użyciu wału
napędowego, ale biegnącego równo­
legle do osi głównej silnika (okł). Za­
letą skrzynki rozdzielczej z tego typu
przekładnią jest jej płynna i cicha
praca.
W każdej odmianie terenowego
Mitsubishi może być montowany je­
den z dwóch silników: gainikowy
o pojemności skokowej 2600 en**,
mocy 76 kW przy 4500 obr/min i ma­
ksymalnym momencie obrotowym
192 Nm przy 2500 obr/min lub wyso­
koprężny 2500 ma, który osiąga moc
53 kW przy 4200 obr/min i maksymal­
ny moment 147 Nm przy 2000 obr/
/min. Jeden, jak i drugi silnik współ­
pracuje z pięciobiegową skrzynią me­
chaniczną oraz dwubiegowym reduk­
torem zapewniającym bieg bezpo­
średni i zredukowany, szczególnie
przydatny w czasie jazdy w ciężkim
terenie.
Konstrukcję nośną terenowego
Mitsubishi stanowi klasyczna rama
z podłużnicami o profilu zamkniętym
połączonymi pięcioma poprzeczka­
mi. z których dwie mają przekrój koło­
wy. Rama ta połączona jest z nadwo­
ziem śrubami, a jednocześnie odizo­
lowana od niego elementami gumo­
wymi, które tłumią drgania pocho­
dzące od zawieszenia. Jego konstru­
kcja również dodatnio wpływa na
komfort jazdy. W przypadku kół
przednich zastosowano bowiem za­
wieszenie niezależne z dwoma waha­
czami poprzecznymi. Elementami re­
sorującymi w tym zawieszeniu są
drążki skrętne, których przednie koń­
ce mocowane są do wahaczy do­
lnych, a tylne do poprzeczki ramy.
Dolne wahacze połączone są ze sobą
dodatkowo drążkiem stabilizatora
przechyłów poprzecznych.
W przeciwieństwie do kół przed­
nich tylne zawieszone są zależnie.
Tylny most przymocowany jest do ra­
my za pośrednictwem podłużnych
oółeliptycznych resorów współpra­
cujących z amortyzatorami dwu­
stronnego działania.
Nowocześnie i identycznie iak
w samochodach osobowych rozwią­
zano układ hamulcowy. Koła przed­
nie wyposażono w hamulce tarczowe
i to wentylowane, a więc o większej
zdolności oddawania ciepła, tylne zaś
w bębnowe. We wszystkich modelach
Pajero stosowane są opony calowe
Wnętrze Mitsubishi w niczym nie
ustępuje samochodom osobowym.
Zestaw zegarów rozbudowany jest
o wskaźnik ciśnienia oleju, pochyło-
mierz (szczególnie przydatny w cza­
sie jazdy w trudnym pofałdowanym
terenie) oraz we wskaźnik napięcia
zasilania. Zostały one umieszczone
w oddzielnej obudowie znajdującej
się nad konsolą centralną.
Wszystkie wersje Mitsubishi mają
odpowiednie zabezpieczenie pozwa­
lające bez obawy eksploatować je
w każdym terenie. Przed uderzeniami
kamieniami silnik i zbiornik paliwa
chronione są odpowiednio sztywny­
mi osłonami z blachy. Zbiorniki mają
względnie pojemne zbiorniki paliwa,
wersje krótsze - 60 dms, a dłuższe 92
d im Na drzwiach tylnych nadwozia
mogą być mocowane dodatkowe
uchwyty na kanistry tuż obok koła
zapasowego.
Jerzy Borkowski
 Cena 5 0 zł
MITSUBISHI PAJERO METAL TOP IS S N 0 4 6 2 - 9 7 6 0
Wymiary - 3920x 1680x1880 mm
Masa własna - 1440 kg
Pojemność silnika - 2600 cm3
Moc maks. - 76 kW/4500 obr/min
Prędkość maks. - 140 km/h
Średnica zawracania - 10.4 m
Zdolność pokonywania wzniesień - 35"