Ewolucja układu pokarmowego zwierząt

Wprowadzenie
Przeczytaj
Film
Sprawdź się
Dla nauczyciela
 Ewolucja układu pokarmowego zwierząt

Bydło domowe (Bos taurus taurus) to przedstawiciel przeżuwaczy. Ta grupa ssaków ma wielokomorowy
żołądek, w którym bytują symbiotyczne mikroorganizmy zdolne do trawienia celulozy.
Źródło: Verum, Wikimedia Commons, licencja: CC BY-SA 3.0.

W przeciwieństwie do roślin zwierzęta są organizmami cudzożywnymi, co oznacza, że nie

produkują samodzielnie związków odżywczych, lecz pobierają je ze środowiska.
Przyjmowany przez nie pokarm ma postać wielkocząsteczkowych związków (białek,
cukrów, tłuszczów i kwasów nukleinowych), które muszą zostać rozłożone (strawione) do
prostszych związków, aby organizm mógł je przyswoić. W jaki sposób układy pokarmowe
zwierząt przystosowane są do pobierania i trawienia pokarmu?
Twoje cele

Omówisz ogólne tendencje w ewolucji układu pokarmowego.

Porównasz budowę układu pokarmowego bezkręgowców i kręgowców.
Przedstawisz adaptacje w budowie i funkcjonowaniu układów pokarmowych
zwierząt do rodzaju pokarmu oraz sposobu jego pobierania.
Przeczytaj

Ewolucja budowy układu pokarmowego

Trawienie pokarmu u zwierząt odbywa się wewnątrzkomórkowo lub zewnątrzkomórkowo.

Trawienie wewnątrzkomórkowe jest ewolucyjnie najstarszym, a jednocześnie najprostszym

typem trawienia. Występuje u gąbek, u których jest jedynym rodzajem trawienia, oraz
u wirków, które trawią substancje pokarmowe także zewnątrzkomórkowo. Trawienie
wewnątrzkomórkowe pozwala na pobieranie tylko małych cząstek pokarmowych.
U wirków, parzydełkowców i żebropławów proces trawienia rozpoczyna się w świetle jamy
układu pokarmowego, gdzie przebiega zewnątrzkomórkowo, a kończy się
wewnątrzkomórkowo, w wodniczkach komórek endodermy.

Bezkręgowce odżywiają się małymi porcjami pokarmu, dlatego udział trawienia

wewnątrzkomórkowego i zewnątrzkomórkowego jest u nich podobny. U kręgowców
przeważa trawienie zewnątrzkomórkowe ze względu na większe ilości pobieranego
pożywienia i odpowiednio zwiększone zapotrzebowanie na składniki odżywcze. Trawienie
dużych cząstek całkowicie zewnątrzkomórkowo jest możliwe dzięki wykształceniu
wyspecjalizowanego układu pokarmowego, do którego światła wydzielane są enzymy
trawienne.

Więcej informacji na temat trawienia w e‐materiale pt. Trawienie i jego rodzaje.

Układ pokarmowy to układ narządów biorących udział w pobieraniu, trawieniu

i wchłanianiu pożywienia oraz usuwaniu niestrawionych resztek. Budowa układu
pokarmowego zwierząt jest uzależniona od środowiska ich życia, rodzaju przyjmowanego
pożywienia oraz stopnia rozwoju ewolucyjnego.

U zwierząt niższych układ pokarmowy ma postać ślepo zakończonego przewodu z licznymi

uchyłkami rozprowadzającymi pokarm. W przewodzie tym zachodzi trawienie. Po
zakończeniu procesu trawienia i wchłaniania substancji odżywczych niestrawione resztki
usuwane są przez otwór gębowy.

U większości zwierząt występuje bardziej skomplikowany układ pokarmowy w postaci

długiej, drożnej, otwartej na obu końcach rury. Nazywa się go przewodem pokarmowym,
w którym można wyróżnić odcinki o różnej budowie i funkcjach.
Przewód pokarmowy zaczyna się otworem gębowym i kończy otworem odbytowym.
U starszych ewolucyjnie grup zwierząt można wyróżnić trzy jego części: przednie jelito
ektodermalne, środkowe jelito endodermalne i tylne jelito ektodermalne (u
trójwarstwowców w jego budowie bierze udział także mezoderma). Przednia część
przewodu pokarmowego składa się z jamy gębowej (ustnej), gardzieli (gardła) i przełyku,
który czasami rozszerza się w wole. Tylna część może składać się z jelita krętego, okrężnicy
i odbytnicy. Czasami kończy się pęcherzem rektalnym (np. u zaleszczotków) lub kloaką (np.
u ptaków).

Zwierzęta aktywne, szybko poruszające się, mają duże zapotrzebowanie na energię.

Utrzymanie tempa przemian metabolicznych wiąże się z koniecznością pobierania,
trawienia i wchłaniania dużej ilości pokarmu w możliwie najkrótszym czasie. Dlatego wraz
z rozwojem ewolucyjnym rośnie stopień zaawansowania budowy układu pokarmowego
zwierząt. Zwiększa się także powierzchnia wchłaniania substancji odżywczych – powstaje
długie jelito o pofałdowanych ścianach.

Wraz z rozwojem ewolucyjnym rośnie stopień zaawansowania budowy układu

pokarmowego zwierząt. Widoczna jest także tendencja do przystosowania budowy
i funkcjonowania układu pokarmowego do rodzaju spożywanego pokarmu:

trawienie zewnątrzkomórkowe zastępuje trawienie wewnątrzkomórkowe i umożliwia

obróbkę większych i bardziej złożonych substancji pokarmowych,
następuje specjalizacja odcinków układu pokarmowego do pobierania, rozdrabniania,
trawienia i wchłaniania pokarmu, a także wydalania resztek pokarmowych,
wykształcają się narządy przystosowane do pobierania różnych rodzajów pokarmu,
pojawiają się enzymy trawienne i odpowiednie pH wewnątrz układu pokarmowego,
zależne od rodzaju pokarmu.

Progresywne cechy budowy układu pokarmowego

poszczególnych grup bezkręgowców

Gąbki, najprostsze zwierzęta beztkankowe nie mają wyspecjalizowanego układu

pokarmowego. Organizmy te należą do filtratorów – pobierają cząsteczki pokarmowe
bezpośrednio ze środowiska wodnego. Wnętrze ich jamy pragastralnej pokryte jest
komórkami wiciowymi – choanocytami. Wychwytują one z wody cząstki pokarmowe
i trawią je na drodze endocytozy.
Pierwsze układy wyspecjalizowane do pobierania i trawienia substancji pokarmowych
wykształciły się u najprostszych tkankowców – parzydełkowców.

Parzydełkowce (Cnidaria)

U stułbiopławów (Hydrozoa) i koralowców (Anthozoa) układ pokarmowy ma postać jamy

gastralnej (chłonąco‐trawiącej), do której prowadzi otwór gębowy. Pokarm, zwykle
składający się z drobnych organizmów wodnych, jest wstępnie trawiony przez enzymy
wydzielane do światła jamy układu pokarmowego. Następnie częściowo strawiony pokarm
jest wchłaniany do komórek, gdzie ulega dalszemu trawieniu. Resztki pokarmowe są
usuwane tą samą drogą, którą pokarm dostaje się do organizmu – przez otwór gębowy.

Otwór gębowy

Jama gastralna
(chłonąco-trawiąca)
Układ pokarmowy stułbiopława (Hydrozoa).
Źródło: Englishsquare.pl Sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.

U krążkopławów (Scyphozoa) występuje układ pokarmowo‐naczyniowy. Jama gastralna

składa się z części środkowej i odchodzących od niej kanałów promienistych łączących się
z kanałem okrężnym. Kanały jamy chłonąco‐trawiącej pełnią funkcje trawienne oraz
rozprowadzają substancje odżywcze po organizmie.
 1

2
3

Płat gębowy

Jama gastralna (chłonąco-trawiąca)

Kanał okrężny

Otwór gębowy

Kanały promieniste

Układ pokarmowo-naczyniowy krążkopławów (Scyphozoa) zaznaczono na niebiesko.

Źródło: Englishsquare.pl Sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.

Więcej informacji o tym typie zwierząt znajdziesz w e‐materiale pt. Środowisko życia,
budowa i czynności życiowe parzydełkowców.
Płazińce (Platyhelminthes)

Układ pokarmowy płazińców – drapieżnych wirków (Turbellaria)

i pasożytniczych przywr (Trematoda) – ma formę zamkniętą. Rozpoczyna się otworem
gębowym. U przywr występują wokół niego przyssawki, które umożliwiają przyczepienie
się do żywiciela. Pierwszym odcinkiem jelita przedniego jest umięśniona gardziel
pozwalająca na wciąganie pokarmu. Jelito przednie przechodzi następnie w silnie
rozgałęzione jelito środkowe, w którym zachodzi trawienie i wchłanianie. Jelito środkowe
rozprowadza substancje pokarmowe po organizmie. Niestrawione resztki usuwane są,
podobnie jak u parzydełkowców, przez otwór gębowy.

U pasożytniczych płazińców, takich jak tasiemce, układ pokarmowy uległ zanikowi, co

wiąże się ze strategią życiową tych pasożytów, polegającą na pobieraniu substancji
odżywczych całą powierzchnią ciała bezpośrednio z jelit żywiciela, w którego organizmie
bytują.

2 3

Jelito

Gardziel

Otwór gębowy
Układ pokarmowy wirka (Turbellaria).
Źródło: Englishsquare.pl Sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.

Więcej informacji o tym typie zwierząt w e‐materiale pt. Środowisko życia, budowa
i czynności życiowe płazińców.

Nicienie (Nematoda)

U nicieni po raz pierwszy w toku ewolucji pojawia się układ pokarmowy, który jest drożny
po obu stronach, co pozwala na jednoczesne pobieranie i trawienie pokarmu oraz
wydalanie resztek pokarmowych.

Nicienie żywią się martwą materią organiczną, są też pasożytami roślin (odżywiają się
sokami roślinnymi) i zwierząt (np. ryb, człowieka). Zdobywanie pokarmu ułatwiają im
otaczające otwór gębowy ząbki lub listewki, które służą do rozdrabniania większych
kawałków pokarmu. U gatunków pasożytniczych zamiast ząbków czy listewek występują
sztyleciki, które umożliwiają przebijanie tkanek żywiciela i pobieranie zawartości komórek.

Układ pokarmowy nicieni ma postać ciągnącego się wzdłuż ciała przewodu. Wokół otworu
gębowego obecne są wargi, na których zlokalizowane są brodawki zmysłowe (receptory
dotyku). Przewód pokarmowy składa się z trzech odcinków: jelita przedniego, środkowego
i tylnego. Jelito przednie rozpoczyna się otworem gębowym prowadzącym do jamy
gębowej, za którą znajduje się silnie umięśniona gardziel. Jelito przednie nicieni
przechodzi w jelito środkowe, a ono w krótkie jelito tylne zakończone odbytem.

4
2
3 5
6

Otwór gębowy
2

Gardziel

Jelito przednie

Jelito środkowe

Jelito tylne

Otwór odbytowy

Układ pokarmowy nicieni (Nematoda) na przykładzie glisty ludzkiej (Ascaris lumbricoides).

Źródło: Englishsquare.pl Sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.

Więcej informacji o tym typie zwierząt w e‐materiale pt. Środowisko życia, budowa
i czynności życiowe nicieni wolno żyjących i pasożytniczych.

Pierścienice (Annelida)

Przewód pokarmowy o wyższym poziomie skomplikowania wyewoluował u pierścienic.

W tej grupie wyróżnić można zwierzęta roślinożerne, drapieżniki, saprofagi oraz pasożyty,
głównie zewnętrzne.

Układ pokarmowy pierścienic rozpoczyna się otworem gębowym, za którym znajduje się
jama gębowa. Ta przechodzi w silnie umięśnioną gardziel, dzięki której pierścienice zyskały
zdolność do ciągłego aktywnego pobierania pożywienia. U gatunków drapieżnych
w gardzieli znajdują się kutykularne zęby lub płytki szczękowe przystosowane do
rozdrabniania pokarmu. U niektórych gatunków mogą one być wysuwane i służyć do
chwytania zdobyczy. Funkcją gardzieli jest zasysanie pokarmu do dalszej części przewodu
pokarmowego – przełyku.
Przełyk rozszerza się w wole, które u dżdżownic (saprofagów) służy do zobojętniania
kwasowej treści pokarmowej (zawiera gruczoły wapienne), a u pijawek (pasożytów) – do
magazynowania zapasów krwi. U skąposzczetów pomiędzy przełykiem a jelitem środkowym
znajduje się słabo zróżnicowany żołądek, w którym zachodzi wstępne trawienie pokarmu.

Dalszą część przewodu pokarmowego stanowi jelito środkowe. U skąposzczetów

glebożernych występuje tu po stronie grzbietowej podłużne wpuklenie do światła jelita –
tyflosolis, zwiększające powierzchnię wchłaniania substancji odżywczych.

U skąposzczetów i wieloszczetów w jelicie środkowym występują komórki

chloragogenowe, które pokrywają powierzchnię jelita i naczyń krwionośnych. Ich głównym
zadaniem jest synteza i rozkładanie glikogenu oraz tłuszczów, synteza mocznika
i barwników oddechowych, a także przeprowadzanie procesów detoksykacji.

Jelito tylne, zakończone otworem odbytowym, służy do formowania i usuwania resztek

pokarmowych. W ścianach przewodu pokarmowego pierścienic występują mięśnie
gładkie. Umożliwiają one ruchy perystaltyczne, przesuwające porcje pożywienia wzdłuż
przewodu.

1
2
4 5
3

8
7
6

Otwór gębowy

Gardziel
3

Przełyk

Wole

Żołądek

Jelito środkowe

Tyflosolis

Jelito tylne

Otwór odbytowy

Układ pokarmowy pierścienic (Annelida) na przykładzie dżdżownicy ziemnej (Lumbricus terrestris).

Źródło: Englishsquare.pl Sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.

Więcej informacji o tym typie zwierząt w e‐materiale pt. Środowisko życia, budowa
i czynności życiowe pierścienic.

Stawonogi (Arthropoda)

W układzie pokarmowym stawonogów także można wyróżnić jelito przednie, środkowe

i tylne. Na jelito przednie składają się: przełyk, wole (u niektórych gatunków) oraz żołądek.
Nową ewolucyjnie cechą układu pokarmowego stawonogów jest obecność gruczołu
wątrobowo‐trzustkowego. Produkuje on enzymy trawienne wydzielane do jelita
środkowego, gdzie dzięki nim zachodzi trawienie skomplikowanych związków
organicznych, takich jak białka, tłuszcze i węglowodany złożone. Ta adaptacja umożliwia
stawonogom skuteczniejsze wykorzystanie różnych źródeł pokarmu.

Roślinożerne owady, takie jak chrząszcze, motyle, pszczoły czy mrówki, żywią się głównie
nektarem lub różnymi częściami pędów roślin. Aparat gębowy tych zwierząt jest
przystosowany do pobierania pokarmu, np. do ssania nektaru bądź soku roślinnego
i gryzienia liści.

Mięsożerne pajęczaki i niektóre owady żywią się przede wszystkim drobnymi owadami.
Charakterystyczną cechą ich układu pokarmowego jest rozwinięty aparat gębowy służący
do chwytania i rozdrabniania ofiary oraz umożliwiający wstępne trawienie
białek. U pajęczaków (oprócz roztocza) występuje trawienie zewnętrzne: stawonogi te
wydzielają enzymy trawienne na ofiarę lub do jej wnętrza, a następnie zasysają powstały
płyn, co jest możliwe dzięki umięśnionej gardzieli działającej jak pompa ssąca. W żołądkach
mięsożerców wydzielane są enzymy proteolityczne trawiące białka, a także kwasy
żołądkowe, które pomagają w rozkładzie twardych, chitynowych oskórków ofiar.

Żołądek skorupiaków składa się z dwóch części: żującej, której funkcją jest rozcieranie
pokarmu za pomocą chitynowych blaszek, oraz pylorycznej, w której obecne są wyrostki
filtracyjne, przepuszczające do jelita środkowego jedynie silnie rozdrobniony pokarm.

Pasożytnicze stawonogi, takie jak wszy, pchły i kleszcze, odżywiają się krwią żywiciela.
Specjalne narządy gębowe umożliwiają przyssanie się do jego ciała i pobieranie pokarmu.

Owady mają gruczoły ślinowe wytwarzające wydzielinę zawierającą enzymy trawienne.

Przedostaje się ona do silnie rozwiniętego wola, w którym zachodzi magazynowanie
pokarmu i jego wstępne trawienie.
 2
6

3 4 5

Otwór gębowy

Gardziel

Wole

Żołądek

Odbytnica

Otwór odbytowy
Układ pokarmowy owadów na przykładzie konika pospolitego (Chorthippus bigu ulus).
Źródło: Englishsquare.pl Sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.

Więcej informacji o tym typie zwierząt w e‐materiale pt. Różnorodność morfologiczna

i anatomiczna stawonogów.

Mięczaki (Mollusca)

Układ pokarmowy mięczaków składa się zasadniczo z podobnych odcinków jak

u stawonogów. Jelito przednie rozpoczyna się otworem gębowym prowadzącym do
gardzieli, a następnie żołądka (do którego uchodzi przewód gruczołu
wątrobowo‐trzustkowego). Dalej znajdują się jelito środkowe i tylne.

Cechą progresywną w układzie pokarmowym mięczaków jest obecność w gardzieli bądź na

języku tzw. tarki. Jest to narząd służący do zeskrobywania oraz rozdrabniania pokarmu.
Tarka ma postać chitynowej płytki zawierającej ułożone w rzędach ząbki, które odrastają
w miarę ścierania. Niektóre ślimaki wytwarzają celulazę, enzym trawiący celulozę –
budulec ścian komórkowych roślin.

U głowonogów będących drapieżnikami dodatkowo występują dwie rogowe szczęki

umiejscowione wokół otworu gębowego. Umożliwiają one rozdrabnianie ciała ofiary.

Małże są filtratorami. W ich układzie pokarmowym nie występują szczęki, tarka, gardziel
i gruczoły ślinowe. Obecne są natomiast parzyste płaty gębowe, przekazujące cząstki
pokarmowe do otworu gębowego. Następnie, za pomocą orzęsionej rynienki, pokarm trafia
do przełyku i dalej do żołądka, gdzie jest trawiony.

5
7
4

2 3

1
 Tarka

Otwór gębowy

Wole

Gruczoł wątrobowy

Żołądek

Jelito

Otwór odbytowy

Układ pokarmowy mięczaków (Mollusca) na przykładzie ślimaka winniczka (Helix poma a).
Źródło: Englishsquare.pl Sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.

Więcej informacji o tym typie zwierząt w e‐materiale pt. Budowa i środowisko życia
mięczaków.

Szkarłupnie (Echinodermata)

Szkarłupnie, będące bezkręgowcami wtóroustymi, uległy ewolucji regresywnej. Budowę

ich ciała (z wyjątkiem strzykw) cechuje wtórna pięciopromienna symetria. Więcej
informacji o różnicach pomiędzy zwierzętami pierwoustymi a wtóroustymi znajdziesz
w e‐materiale pt. Sposoby różnicowania się mezodermy w różnych grupach zwierząt.
Otwór gębowy szkarłupni znajduje się na spodniej stronie ciała. Przewód
pokarmowy składa się z trzech odcinków jelita z przełykiem i dużym, rozgałęzionym
żołądkiem. Układ zakończony jest zazwyczaj otworem odbytowym. Wyjątkiem są wężowidła,
które nie mają otworu odbytowego.

Szkarłupnie odżywiają się glonami, detrytusem, planktonem oraz małymi zwierzętami

morskimi, takimi jak małże i krewetki. U jeżowców (Echinodea) występuje specjalny narząd
gębowy – latarnia Arystotelesa – który pełni ważną funkcję w procesie pobierania
pożywienia. Jest to aparat żujący, służący do rozdrabniania i rozrywania pokarmu,
zbudowany z pięciu silnych szczęk i pięciu zębów. Połączone są one z mięśniami, które
umożliwiają ich ruch. Szczęki mogą się poruszać z szybkością nawet 150 ruchów na minutę.
Oprócz funkcji mechanicznej latarnia Arystotelesa pełni również rolę chemiczną,
wydzielając enzymy trawienne, które pomagają w procesie trawienia pokarmu.

Rozgwiazdy (Asteroidea) pobierają pokarm za pomocą ramion i przyssawek, które pokrywają

ich spodnią stronę. Przyssawki umożliwiają tym zwierzętom chwytanie i przyciąganie
pokarmu do jamy ustnej, która także znajduje się na spodniej stronie ciała. Pożywieniem
rozgwiazd są przede wszystkim małe organizmy morskie, takie jak małże, ostrygi i jeżowce.

1 2

Jelito tylne

Otwór odbytniczy
3

Żołądek

Uchyłki żołądka o charakterze gruczołowym

Układ pokarmowy rozgwiazdy (Asteroidea).

Źródło: Englishsquare.pl Sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.

Więcej informacji o tym typie zwierząt w e‐materiale pt. Specyfika budowy i czynności
życiowych szkarłupni.

Ogólny plan budowy układu pokarmowego kręgowców

Najwyżej zorganizowany i najbardziej zróżnicowany układ pokarmowy obserwuje się

u kręgowców. Mimo licznych różnic wynikających ze środowiska życia i rodzaju
pobieranego pokarmu przewód pokarmowy wszystkich kręgowców składa się z takich
samych elementów pełniących identyczne funkcje: jamy gębowej, gardzieli i przełyku,
żołądka, jelita cienkiego i grubego, otworu odbytowego lub kloaki.

Jama gębowa

Jama gębowa jest pierwszym odcinkiem przewodu pokarmowego. W niej znajduje się
język, który służy do mieszania i przesuwania masy pokarmowej do dalszych odcinków
przewodu pokarmowego. U części gatunków może mieć receptory czuciowe, a także
pełnić funkcje chwytne. U kręgowców lądowych w jamie gębowej znajdują się także
ujścia gruczołów ślinowych. Ich wydzielina, ślina, służy do zwilżania pokarmu
i formowania go, zawiera też enzymy rozpoczynające proces trawienia. U ssaków
w jamie gębowej występują kostne zęby. Służą do chwytania, rozdzielania, a czasem
również rozdrabniania pokarmu.

Gardziel i przełyk

Żołądek

Jelito cienkie

Jelito grube
Otwór odbytowy lub kloaka

1 2 3 4 5 6 7 8

Lancetnik

Belona (ryba)

Rekin

Salamandra

Żółw

Kura
7

Świnia

Człowiek

Porównanie budowy układu pokarmowego u przedstawicieli różnych gromad strunowców. Kolory wskazują
poszczególne odcinki układu pokarmowego. Żółty – jelito przednie, różowy – jelito środkowe, fioletowy – jelito
tylne.
Źródło: Englishsquare.pl Sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.

Progresywne cechy budowy układu pokarmowego

poszczególnych grup kręgowców

W niektórych grupach kręgowców przewód pokarmowy uległ zmianom w odpowiedzi na

tryb i środowisko życia oraz rodzaj spożywanego przez zwierzęta pokarmu.

Ryby (Pisces)

Układ pokarmowy ryb ma budowę typową dla kręgowców, choć występują w nim
modyfikacje wynikające z rodzaju przyjmowanego pożywienia. W tej grupie zwierząt po raz
pierwszy w toku ewolucji pojawił się chwytny aparat szczękowy, składający się ze szczęki
górnej i żuchwy, umożliwiający sprawne dzielenie i połykanie pokarmu. Pyski ryb
drapieżnych wyposażone są w liczne rogowe zęby służące do porcjowania pokarmu. Ryby
nie wydzielają śliny i nie mają umięśnionego języka. Żołądek jest u nich słabo zaznaczony,
a u karpiowatych nie występuje. Ryby mięsożerne mają krótsze jelita niż ryby roślinożerne.
U chrzęstnoszkieletowych, jesiotrowatych i dwudysznych w jelicie środkowym obecny jest
spiralny fałd zwiększający powierzchnię trawienia i wchłaniania.

Więcej informacji na temat tych zwierząt w e‐materiale pt. Ogólna charakterystyka ryb.

Płazy (Amphibia)

Wyjście płazów na ląd przyniosło zmiany w budowie ich organizmów. Do jamy

gębowo‐gardzielowej uchodzą nozdrza wewnętrzne, trąbka Eustachiusza oraz przewody
wyprowadzające gruczołów śluzowych, zapewniające odpowiednie nawilżenie pokarmu.
Płazy mają umięśniony język pomagający w łapaniu zdobyczy – m.in. stawonogów,
mięczaków, pierścienic. Płazy nie mają podniebienia wtórnego. Podczas przełykania
pokarmu gałki oczne, przylegające do błony śluzowej sklepienia jamy gębowej, są wciągane
do środka, co powoduje popychanie kęsów do dalszych odcinków przewodu pokarmowego
– przełyku i słabo zaznaczonego żołądka. Jelito cienkie oddzielone jest od jelita grubego
specjalnym fałdem. Przewód pokarmowy zakończony jest stekiem.

Więcej informacji na temat tych zwierząt w e‐materiale pt. Ogólna charakterystyka płazów.

Gady (Rep lia)

Charakterystyczną cechą jamy gębowej gadów jest brak policzków i warg. Uchodzą do niej
gruczoły ślinowe, a u niektórych drapieżnych węży i jaszczurek także gruczoły jadowe,
produkujące jad wykorzystywany do zabijania ofiar. U węży i jaszczurek język jest ruchliwy
i długi. Pełni nie tylko funkcje narządu smaku i węchu, ale też dotyku. U niepotrafiących
rozdrabniać pokarmu krokodyli żołądek składa się z dwóch części: gruczołowej
i mięśniowej. W części gruczołowej pokarm jest obrabiany chemicznie, a w części
mięśniowej – mechanicznie. Gatunki roślinożerne mają dobrze rozwinięte jelito ślepe.
Przewód pokarmowy gadów zakończony jest kloaką, której ściany mają zdolność zwrotnego
wchłaniania wody.

Więcej informacji na temat tych zwierząt w e‐materiale pt. Ogólna charakterystyka gadów.

Ptaki (Aves)

U ptaków wstępną obróbkę pokarmu umożliwia twardy dziób. Nie występują u nich zęby.
Szybkie trawienie nierozdrobnionego pożywienia jest możliwe dzięki wstępnemu
rozmiękczeniu go w wolu, a następnie obróbce w żołądku. Ptasi żołądek składa się z dwóch
części: żołądka gruczołowego, w którym wydzielane są enzymy trawienne, oraz żołądka
mięśniowego (mielca), w którym z użyciem gastrolitów, czyli połykanych przez ptaki
kamyków i piasku, rozcierany jest pokarm – m.in. nasiona i owoce. Przewód pokarmowy
ptaków kończy się kloaką. Aby nie zwiększać masy ciała, co utrudniałoby zwierzętom
latanie, kał nie zalega w jelitach – jest często usuwany. Jest to możliwe dzięki przyspieszonej
perystaltyce jelit.
 1

2
5 3
4
6

8
9
10

Przełyk

Wole

Żołądek gruczołowy

Żołądek mięśniowy

Wątroba

Trzustka
7

Jelito cienkie

Kątnica

Jelito grube

10

Kloaka

Układ pokarmowy kury domowej (Gallus gallus domes cus).

Źródło: Englishsquare.pl Sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.

Więcej informacji na temat tych zwierząt w e‐materiale pt. Ogólna charakterystyka ptaków.

Ssaki (Mammalia)

Układ pokarmowy ssaków rozpoczyna się jamą gębową oddzieloną od jamy nosowej
wtórnym podniebieniem. Taka budowa umożliwia jednoczesne oddychanie i pobieranie
oraz obróbkę pokarmu, co jest niezbędne w celu dostarczenia ilości składników
odżywczych koniecznej do utrzymania stałocieplności.

Cechą charakterystyczną ssaków jest specjalizacja zębów – ich liczba, kształt

i rozmieszczenie zależą od rodzaju spożywanego pokarmu. W przypadku drapieżnych
zwierząt, takich jak lwy czy wilki, ostre zęby umożliwiają skuteczne polowanie i rozerwanie
mięsa. Natomiast u roślinożernych ssaków, takich jak krowy czy konie, dominują zęby
o płaskiej powierzchni, służące do rozdrabniania części roślin.
Zęby ssaków.
Źródło: Englishsquare.pl Sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.

Długość przewodu pokarmowego ssaków również jest uwarunkowana rodzajem

spożywanego pokarmu. U drapieżników trawienie i wchłanianie pokarmu zachodzi szybko,
więc przewód pokarmowy tylko kilkukrotnie przekracza długość całego ciała.
U roślinożerców przewód pokarmowy jest znacznie dłuższy, ponieważ pokarm roślinny jest
trudny do strawienia.

Żołądki zwierząt drapieżnych mają niższe pH niż żołądki zwierząt roślinożernych, co

umożliwia denaturację białek i jest przystosowaniem do trawienia pokarmu mięsnego. Ssaki
roślinożerne należące do grupy przeżuwaczy mają czterokomorowy żołądek ułatwiający
trawienie pokarmu roślinnego, który zawiera dużo błonnika i ciężkostrawnych
polisacharydów. Żołądek przeżuwaczy składa się z:

żwacza, w którym pokarm jest fermentowany i wstępnie rozkładany przez pierwotniaki

i bakterie z rodzaju Bacteroides,
czepca, dokąd dzięki rytmicznym skurczom trafia wstępnie obrobiony w żwaczu
pokarm, który jest następnie zwracany do jamy gębowej, gdzie ulega przeżuciu,
ksiąg, dokąd trafia przeżuty pokarm,
trawieńca, w którym dzięki enzymom wytwarzanym przez gruczoły trawienne
rozkładane są resztki paszy wraz z bakteriami i pierwotniakami, po czym substancje
pokarmowe trafiają do dalszych odcinków układu pokarmowego.
 3
1 4

Żołądek

Jelito ślepe (kątnica)

Jelito cienkie

Jelito cienkie

Jelito grube (okrężnica)

Układ pokarmowy roślinożercy i mięsożercy. Z lewej przewód pokarmowy drapieżnego kota, odpowiadający
ok. 4 długościom jego ciała. Z kolei widoczny z prawej strony przewód pokarmowy roślinożernej owcy jest
równy ok. 25 długościom jej ciała.
Źródło: Englishsquare.pl Sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.
Więcej informacji na temat tej grupy zwierząt w e‐materiale pt. Ogólna charakterystyka
ssaków.

Obecność mikroorganizmów w przewodzie pokarmowym

U roślinożerców trawienie pokarmu roślinnego wspomagane jest dzięki

endosymbiontom zamieszkującym przewód pokarmowy. Są to symbiotyczne
mikroorganizmy: bakterie, protisty i grzyby, zdolne do rozkładania celulozy. Stanowią one
część tzw. flory jelitowej roślinożerców.

Różnorodne mikroorganizmy obecne są w przewodzie pokarmowym większości zwierząt

i człowieka. Funkcje flory jelitowej to m.in.:

ochrona przed drobnoustrojami chorobotwórczymi, np. wytwarzanie substancji

bakteriobójczych,
utrzymanie optymalnego pH wewnątrz przewodu pokarmowego,
stymulacja układu odpornościowego,
wytwarzanie witaminy K i witamin z grupy B przez bakterie jelitowe człowieka.

Ssaki przeżuwające (np. bydło, łosie, żyrafy) mają czterokomorowe żołądki, w których żyją bakterie i pro sty
rozkładające celulozę. Po przejściu do dalszych odcinków układu pokarmowego mikroorganizmy te są
rozkładane, stając się źródłem białka. Na zdjęciu mulak białoogonowy (Odocoileus virginianus), przeżuwacz
należący do rodziny jeleniowatych.
Źródło: Sco Bauer, Wikimedia Commons, domena publiczna.

Więcej informacji na temat odżywiania się zwierząt, adaptacji w budowie układu

pokarmowego i roli flory jelitowej znajdziesz w e‐materiałach:

Sposoby pobierania pokarmu przez zwierzęta,

Adaptacje w budowie i funkcjach żołądka i jelit u zwierząt,
 Mikroflora układu pokarmowego i jej rola w homeostazie organizmu.

Słownik
beztkankowce

zwierzęta, które nie wykształciły tkanek, narządów ani układów; do beztkankowców

zalicza się gąbki
gastrolity

(z gr. gastḗ r – żołądek, líthos – kamień) kamyki i ziarna piasku zalegające w żołądku
mięśniowym ptaka i ułatwiające rozcieranie pokarmu
gruczoł wątrobowo-trzustkowy

gruczoł trawienny przewodu pokarmowego niektórych bezkręgowców (skorupiaków,

pajęczaków, mięczaków) w formie rozgałęzionych uchyłków i uwypukleń jelita
środkowego, wysłanych nabłonkiem gruczołowym, wydzielającym enzymy trawienne;
w nim trawione są (zewnątrz- i wewnątrzkomórkowo) składniki pokarmu oraz
wchłaniane produkty trawienia; komórki tego gruczołu mają zdolność magazynowania
zapasowych węglowodanów, tłuszczów i białek
kloaka

inaczej stek; końcowy odcinek przewodu pokarmowego kręgowców, do którego

uchodzą przewody moczowe i płciowe; występuje u niektórych ryb, płazów, gadów
i ptaków; u ssaków (z wyjątkiem stekowców) jest tworem przejściowym, występującym
jedynie na wczesnych etapach rozwoju zarodkowego
kosmki jelitowe

drobne wypustki, uwypuklenia i wyniosłości na powierzchni jelita, zwiększające

powierzchnię wchłaniania pokarmu do naczyń krwionośnych i limfatycznych; kształt,
wielkość i liczba kosmków mogą być rozmaite w różnych odcinkach jelita
latarnia Arystotelesa

stożkowaty, pięciopromienny aparat żujący jeżowców otaczający przełyk; składa się

z pięciu szczęk, między którymi znajdują się płytki ułożone w kierunku promieni (tzw.
międzyszczęki), a na nich spoczywają widlaste pręciki
ślina

wydzielina produkowana przez gruczoły ślinowe i spływająca do jamy gębowej; jedną z jej
funkcji jest rozpoczynanie trawienia pokarmu
tarka

elastyczna płytka rogowa opatrzona szeregami drobnych ząbków, pokrywająca język

w gardzieli mięczaków (z wyjątkiem małży); służy do odrywania kawałków zdobyczy,
zeskrobywania i rozcierania pokarmu; kształt oraz liczba ząbków to cechy
taksonomiczne, charakterystyczne dla poszczególnych gatunków, zależne także od
rodzaju pobieranego pokarmu
tkankowce

zwierzęta, których ciała zbudowane są ze zróżnicowanych funkcjonalnie

i morfologicznie tkanek
trawienie wewnątrzkomórkowe

typ trawienia zachodzący wewnątrz komórki, w wodniczkach pokarmowych,

przeprowadzany za pomocą enzymów lizosomalnych
trawienie zewnątrzkomórkowe

przeprowadzanie procesów trawiennych poza komórkami organizmu (np. w świetle

układu pokarmowego), przez uwolnienie enzymów do środowiska i pobranie już
strawionego pokarmu
układ pokarmowo-naczyniowy

inaczej układ chłonąco‐trawiący; układ pokarmowy parzydełkowców i żebropławów,

obejmujący otwór gębowy (odpowiadający pragębie) oraz jamę chłonąco‐trawiącą
(odpowiadającą prajelitu), jednolity lub podzielony na kilka przedziałów; pełni funkcje
trawienne oraz funkcje układu naczyniowego rozprowadzającego produkty trawienia po
organizmie
wole

rozszerzenie lub uchyłek przełyku; służy do gromadzenia i przenoszenia pokarmu;

występuje u pijawek, ślimaków, owadów i ptaków
wtórouste

zwierzęta, u których w rozwoju embrionalnym otwór odbytowy powstaje z pierwotnego

otworu gębowego (pragęby)
żebropławy

(Ctenophora), typ morskich bezkręgowców o dwupromienistej symetrii ciała;

dawniej zaliczane do jamochłonów ze względu na swoje podobieństwo do meduz, ale
w odróżnieniu od parzydełkowców, żebropławy nie posiadają komórek parzydełkowych
żółć

płynna wydzielina wytwarzana w sposób ciągły przez wątrobę kręgowców, pomaga

emulgować lipidy w pokarmie, neutralizuje nadmiar kwasu żołądkowego
i zapewnia odpowiednie pH dla enzymów trzustkowych
Film

Film dostępny pod adresem /preview/resource/RAVJsIBfaxBvt

Ewolucja układu pokarmowego zwierząt cz. I
Źródło: reż. Englishsquare.pl Sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.

Film pod tytułem: Ewolucja układu pokarmowego zwierząt, część pierwsza.

Film dostępny pod adresem /preview/resource/R1Ki809SPM2Af

Ewolucja układu pokarmowego zwierząt cz. II
Źródło: reż. Englishsquare.pl sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.

Film pod tytułem: Ewolucja układu pokarmowego zwierząt, część druga.

Polecenie 1

Omów trzy tendencje ewolucyjne w budowie i funkcjonowaniu układu pokarmowego.

W odpowiedzi uwzględnij drożność, długość i stopień skomplikowania jego budowy.

Polecenie 2

Porównaj przystosowania różnych grup zwierząt do rozdrabniania pokarmu. W odpowiedzi

uwzględnij rodzaj pokarmu i środowisko ich życia.
Sprawdź się

Pokaż ćwiczenia: 輸醙難

Ćwiczenie 1 輸

Przyporządkuj grupy zwierząt do odpowiednich kategorii.

Zwierzęta z drożnym układem pokarmowym

parzydełkowce

szkarłupnie (z wyjątkiem
wężowideł)
Zwierzęta ze ślepo zakończonym układem
pierścienice nicienie
pokarmowym
kręgowce mięczaki

płazińce stawonogi

Ćwiczenie 2 輸

Oceń prawdziwość stwierdzeń.

Stwierdzenie Prawda Fałsz

Narząd gębowy jeżowców składający się z płytek, szczęk
 
i ząbków nazywany jest latarnią Arystotelesa.
Rozbudowany aparat gębowy stawonogów stanowią
przekształcone odnóża, będące przystosowaniem do  
odpowiedniego rodzaju pobieranego pokarmu.
Otwór gębowy parzydełkowców prowadzi do jamy
chłonąco-trawiącej, z której resztki pokarmowe trafiają do  
jelita grubego i wydalane są przez otwór odbytowy.
Ćwiczenie 3 輸
Dopasuj pojęciom odpowiednie definicje.

Zwierzęta, które nie wykształciły tkanek, narządów ani układów. Zalicza się do nich gąbki.

Kamyki i ziarna piasku zalegające w żołądku mięśniowym ptaka i ułatwiające rozcieranie

pokarmu.

Wydzielina produkowana przez gruczoły w jamie gębowej. Jedną z jej funkcji jest

rozpoczynanie trawienia pokarmu.

Elastyczna płytka rogowa opatrzona szeregami drobnych ząbków, pokrywająca język w

gardzieli mięczaków (z wyjątkiem małży).

Zwierzęta, które wykształciły wyspecjalizowane tkanki, narządy i układy.

Rozszerzenie lub uchyłek przełyku. Służy do gromadzenia i przenoszenia pokarmu. Występuje u

pijawek, ślimaków, owadów i ptaków.

Zwierzęta, u których w rozwoju embrionalnym otwór odbytowy powstaje z pierwotnego

otworu gębowego (pragęby).

Wydzielina wątroby kręgowców umożliwiająca trawienie i wchłanianie tłuszczów poprzez

utrzymywanie odpowiedniego dla enzymów trzustkowych pH.

Wole Wtórouste Tarka Beztkankowce Ślina Gastrolity Żółć

Tkankowce
Ćwiczenie 4 醙

Wskaż fałszywą informację.

 Tarka ślimaków i zęby ssaków to narządy homologiczne.

W trakcie ewolucji zęby u niektórych zwierząt zostały wyeliminowane i zastąpione


przez lekki, rogowy dziób, który nie ogranicza zdolności do lotu.

 Liczba, kształt i rozmieszczenie zębów zależą od rodzaju spożywanego pokarmu.

U niższych kręgowców (takich jak ryby, płazy i większość gadów) zęby mogą być

nieustannie wymieniane nieskończoną liczbę razy.

Ćwiczenie 5 醙

Rozwiąż krzyżówkę. Wybrane litery utworzą rozwiązanie.

1.

2.

3.

4.

5.

6.

1. Podgromada zwierząt, u których w przyssawce przedniej znajduje się otwór gębowy, a za

nim leży silnie umięśniona gardziel.
2. Pierwszy odcinek układu pokarmowego płazińców.
3. Wydzielina wytwarzana przez gruczoły, które po raz pierwszy pojawiają się u niektórych
gatunków stawonogów.
4. Typ zwierząt, u których po raz pierwszy pojawia się gruczoł wątrobowo-trzustkowy.
5. Narząd mięczaków służący do rozdrabniania pokarmu.
6. Rozszerzenie przełyku u pierścienic służące do zobojętniania treści pokarmowej lub
magazynowania zapasów krwi.
Ćwiczenie 6 醙

Przewód pokarmowy u różnych gatunków ssaków różni się w zależności od rodzaju

pobieranego przez nie pokarmu. U ssaków drapieżnych, żywiących się głównie pokarmem
mięsnym, układ pokarmowy jest krótszy niż u ssaków roślinożernych. Żołądek przeżuwaczy
typowo składa się z czterech komór: żwacza, czepca, ksiąg i trawieńca. Następuje tam
fermentacja pokarmu, rozkład celulozy przez organizmy symbiotyczne, zwracanie pokarmu
z powrotem do jamy gębowej w celu ponownego przeżucia resztek, a także właściwe trawienie
enzymatyczne.

Wyjaśnij, z jakiego powodu ssaki roślinożerne mają dłuższy przewód pokarmowy niż ssaki

drapieżne. W odpowiedzi odwołaj się do rodzaju pobieranego pokarmu.

Ćwiczenie 7 難
Oceń prawdziwość zdania: „W rozwoju ewolucyjnym obserwuje się coraz większy udział

trawienia zewnątrzkomórkowego”. Odpowiedź uzasadnij, porównując bezkręgowce

i kręgowce.

Ćwiczenie 8 難
Określ prawdziwość stwierdzenia: „Tasiemce, u których nie występuje układ pokarmowy, są

grupą ewolucyjnie starszą od krążkopławów, u których występuje układ pokarmowo-

naczyniowy”. Odpowiedź uzasadnij.

Dla nauczyciela

Autor: Anna Juwan

Przedmiot: Biologia

Temat: Ewolucja układu pokarmowego zwierząt

Grupa docelowa: uczniowie III etapu edukacyjnego – kształcenie w zakresie rozszerzonym

Podstawa programowa:

Zakres rozszerzony

Treści nauczania – wymagania szczegółowe

XI. Funkcjonowanie zwierząt.

2. Porównanie poszczególnych czynności życiowych zwierząt, z uwzględnieniem

struktur odpowiedzialnych za ich przeprowadzanie.

1) Odżywianie się. Uczeń:

a) przedstawia adaptacje w budowie i funkcjonowaniu układów pokarmowych

zwierząt do rodzaju pokarmu oraz sposobu jego pobierania,

Kształtowane kompetencje kluczowe:

kompetencje cyfrowe;
kompetencje osobiste, społeczne i w zakresie umiejętności uczenia się;
kompetencje matematyczne oraz kompetencje w zakresie nauk przyrodniczych,
technologii i inżynierii.

Cele operacyjne ( językiem ucznia):

Omówisz ogólne tendencje w ewolucji układu pokarmowego.

Porównasz budowę układu pokarmowego bezkręgowców i kręgowców.
Przedstawisz adaptacje w budowie i funkcjonowaniu układów pokarmowych zwierząt
do rodzaju pokarmu oraz sposobu jego pobierania.

Strategie nauczania:

konstruktywizm;
konektywizm.

Metody i techniki nauczania:

 z użyciem komputera;
ćwiczenia interaktywne;
praca z filmem;
mapa myśli;
gra dydaktyczna.

Formy pracy:

praca indywidualna;
praca w parach;
praca w grupach;
praca całego zespołu klasowego.

Środki dydaktyczne:

komputery z głośnikami, słuchawkami i dostępem do internetu;

zasoby multimedialne zawarte w e‐materiale;
tablica interaktywna/tablica, pisak/kreda;
arkusze papieru, flamastry.

Przebieg lekcji

Faza wstępna:

1. Nauczyciel wyświetla na tablicy lub za pomocą rzutnika zawartość sekcji

„Wprowadzenie”. Uczniowie wspólnie z nauczycielem omawiają cele lekcji i określają
kryteria sukcesu.
2. Wprowadzenie do tematu. Nauczyciel prowadzi pogadankę, zadając pytania:
– Od czego może zależeć budowa układu pokarmowego?
– Jakie funkcje pełni układ pokarmowy?

Faza realizacyjna:

1. Mapa myśli. Nauczyciel dzieli uczniów na cztery grupy i prosi ich, by na podstawie
e‐materiału opracowali mapę myśli dotyczącą przydzielonych zagadnień:
– grupa I i II – układ pokarmowy bezkręgowców;
– grupa III i IV – układ pokarmowy kręgowców.
Grupy otrzymują po dwa arkusze papieru A2 i na jednym z nich sporządzają mapę
myśli. Następnie wybierają po dwóch ekspertów, którzy najlepiej opanowali otrzymane
zagadnienia. Eksperci zamieniają się grupami (I z III, II z IV) i przekazują zdobytą
wiedzę. Uczniowie z drugiej grupy robią na drugim arkuszu notatki w formie mapy
myśli, porządkując informacje przekazywane przez eksperta. Po upływie
wyznaczonego czasu eksperci wracają do swoich grup. Grupy prezentują wyniki swojej
pracy, nauczyciel uzupełnia brakujące informacje, koryguje ewentualne błędy.
 2. Praca z multimedium („Film”). Uczniowie zapoznają się z materiałem udostępnionym
przez nauczyciela. Następnie dzielą się na zespoły i na podstawie przeczytanego
tekstu oraz informacji zawartych w medium w sekcji „Film” układają pytania quizowe
dla innych grup. Nauczyciel wraz z uczniami określa zasady rywalizacji i punktowania
dobrych odpowiedzi (np. gra na czas lub na liczbę poprawnych odpowiedzi).
Przeprowadzenie gry w klasie. Nauczyciel lub wybrany uczeń dba o prawidłowy
przebieg quizu zgodnie z wcześniejszymi ustaleniami. Nauczyciel nagradza zwycięską
drużynę, np. ocenami z aktywności.
3. Utrwalenie wiedzy i umiejętności. Nauczyciel przechodzi do sekcji „Sprawdź się”.
Uczniowie wykonują indywidualnie ćwiczenie interaktywne nr 6 (w którym mają za
zadanie wyjaśnić, z jakiego powodu ssaki roślinożerne mają dłuższy przewód
pokarmowy niż ssaki drapieżne), a następnie porównują swoje odpowiedzi z kolegą lub
koleżanką.

Faza podsumowująca:

1. Uczniowie indywidualnie rozwiązują krzyżówkę (ćwiczenie nr 5).

2. Nauczyciel wyświetla temat lekcji i cele zawarte w sekcji „Wprowadzenie”,
podsumowuje omawiany na lekcji materiał, wyjaśnia wątpliwości uczniów.

Praca domowa:

1. Wykonaj ćwiczenia od 1 do 4 oraz 7 z sekcji „Sprawdź się”.

2. Dla chętnych: Wykonaj ćwiczenie nr 8 z sekcji „Sprawdź się”.

Materiały pomocnicze:

Jane B. Reece i in., „Biologia Campbella”, tłum. K. Stobrawa i in., Dom Wydawniczy
REBIS, Poznań 2021.
„Encyklopedia szkolna. Biologia”, red. Marta Stęplewska, Robert Mitoraj, Wydawnictwo
Zielona Sowa, Kraków 2006.

Dodatkowe wskazówki metodyczne:

Uczniowie mogą wykorzystać multimedium z sekcji „Film” w celu przygotowania się do

lekcji powtórkowej.